01lib A Amazur

Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.
: a-amazur
1 a (V; Lar, Añ, Dv (V), H), aa. Ref.: A; Etxba Eib; Elexp Berg.  (Pron. y adj. demostrativo sing. de tercer
grado, empleado tbn. como pron. de tercera persona). "Él, ella, pronombre" Lar. "Aquél, aquélla, aquello" Lar y
Añ. "Él, ella" Añ. "¿(Qué es) aquello?, zer da a?" Ib. "Aquel [...]. Gizajo a, ez dago ondo" Etxba Eib. "Aquél
[...]. Begira nintzan artian jausi zan a" Ib. v. hura.  Tr. Documentado desde Lazarraga, es general en la
tradición vizcaína y, en los casos oblicuos, tbn. en los demás dialectos: (h)aren, (h)ari, etc.; cf. karen, kari (Sal,
R), y garen, gari (Ae). En J.J. Moguel hay a y aa. Con acento gráfico se encuentra en Basterrechea, Moguel, J.J.
Moguel, Añibarro y fray Bartolomé. Sólo se citan ejs. en caso absoluto.
 Ene laztanak merezidu dau / oi asko abantajarik; / a serbitzerren aspertu banax, / banago deskansadurik.
Lazarraga 1183r. A legez izan baniz. EgiaK 87. Erkules baño obe dogu / geure parteti Bulkano, / goruetan a
badago. BBizk 14. Eriotza bat egin ta, dio, / dago Barrabas karzelan, / nor nai dezute, Nazarenoa / edo a libra
dezadan? Bast 30 (probablemente se mantiene, metri causa, la forma del orig. vizcaíno). Zetarako egin eutsan
Kristok itaune a? Mg CO 114. Aek, erraiarijak. A, urkulia. Beste a, anezkia. Mg PAb 140. Alde egin ardura
andiaz okasiño bekatutsu guztietatik; eta batezbere a, ta a. Añ LoraS 149. Baita itxi eukian sakramentu bakar a
mundu bazter baten. fB Ic III 10. Nik bada barristau nai deutsut eskabide a bera. JJMg BasEsc 25. Errazto
lograuko eutsala ezkontza aa. Ib. 229. Ezta au a baño balijo txikijagokua. Astar II 205. A da Kain. Ur MarIl 44.
A baño oberen bat. AB AmaE 235. Zeinbat dagoz munduan / a lango... lagunak...! Azc PB 55. Amabietako
txiliñaren durundi edo iskanbilak betiko moduan ekarriko dau a maira. A BeinB 40. Lur-ondarrez bete eben leku
a. Itz Azald 12. Ire adiskide ona dok a. Echta Jos 199. Ia onian zuzendu al eitekian zoritxarreko arazo a. Kk Ab I
26. A lako kirtenaz eztabaidetan ibilli ezkero. Ib. 41. Beitu zugatz aren azpijan jezarrita dagon eskale ziztrin-loi
a. Altuna 96. Nire erritar a. Or Tormes 93. Etorriten danian portura ontzia, / a errekistaten dauko biar nagusia.
Enb 162. Nor da arako a, norberen etxian iñok gura ixaten eztauana? Otx 42. Eta arrats a baxen samurrik /
etzan ixan leiar mietan. Laux AB 47. Anka-luzea ei zan asto a. Bilbao IpuiB 19. A be taberna zalia zonan ba. SM
Zirik 27. Zaldun a bere baratz landuan idoroteko asmoz. Erkiag BatB 44. Bere kontura asiko da zer edo a egiten.
Ib. 171. Iñork be ez ekien nongua zan neskato a. Alzola Atalak 39. Ez neban besterik nai izan aiskidetasun
garbixan a zerbidu baño. Etxba Ibilt 483.
 (V-gip ap. Iz ArOñ; H (que cita a fB)). (Antepuesto al sust.). "Á sokia" Iz ArOñ (s.v. au).  Eurena da a egin
biarra. fB Ic III 81. Zer deretxazu dala a Infernua, zeinetara yatzi zan il azkero. CatLlo 24. A alabatxo
Jaungoikoarena. Echta Jos 181. A agure zimela. Kk Ab II 166. A andrea Bertoldaren emaztia zan. Otx 105.
Eruateko a aingira fabrikako nausiari. SM Zirik 101. A gizon-a zoratuta edo euala. Ib. 118. Bere gurasoak
zoritxar aunditzat eukien a euren seme maitearen bizitza a. Alzola Atalak 88. Ez neban ezagutzen a abade
gaztea. Ib. 122.
 (Introduciendo oraciones exclamativas o ponderativas). v. infra A BAI.  A zan terzioa, / gizonak eukiteko /
ona juizioa. EusJok II 93. A da gau gazte-zalea! Azc PB 63. Uger da uger, a zan uger egitea! A BGuzur 133.
Motel-motel, itzal-itzal, / a zan illuntasuna...! Echta Jos 86. A zan atsegiña nik euki nebana igandian! Kk Ab I
11. A zan ekaitz gogorra! Altuna 67. A zuan biarra! Enb 178. A zan ixatekua! Otx 84. A zan ezkontsari panpiña.
Laux AB 54. A zan beroaren larria, bapere aizeputzik bage! Erkiag Arran 23. Eldu kirtenetik eta a zan tragua a!
SM Zirik 18. Mutillek, a zuan baltzak igarotea, a! Bilbao IpuiB 106. A poza otsoarena! Ib. 52. A zan meriendia
samurra. And AUzta 66.
- A BAI. (Introduciendo oraciones exclamativas o ponderativas).  A bai eperdiantzat / zala pekatua! Azc PB
340. A bai zala pepe eginda bizitea! Bilbao IpuiB 159.
2 a (L, BN, S; Arch Gram 160, A), ah (V-gip; SP (sin trad.), Urt I 465, Lar, Izt 38v, Gèze 247), ha (S; Lar, Añ,
Gèze 247, H). Ref.: A; Lh; Lrq /ha/; Etxba Eib (ah).  (Interj. de sorpresa, de contrariedad, de placer, etc.).
"¡Ah!" Lar. "Bizarria [...] llamamos a un hombre garboso y demodado ha bizarra!" Ib. Gèze diferencia ha "pour
marquer la surprise" de ah "pour marquer la douleur" y "pour marquer l'admiration". v. 1 oi.  Ah, zer da hire
eta gure artean, Iesus Nazarenoa? Lç Mc 1, 24 (TB ha). Ha zilhegi balitzaiku mundura itzultzea. EZ Man I 114.
A! Karitate handia! Harb 312. Ha, Iauna, utztazu aphur bat, igurikazu bertze aphur bat, ez lehia, ez khexa. Ax
53 (V 34). Ah! bizitze luzeak ezgaitu bethi ontzen. SP Imit I 23, 2. Ah! etzaiteztela iaiki argitu baino lehen. SP
Phil 22. A! traidore falsiak. Tt Onsa 16. Ene ariman egun zauntza, / ah, graziaren ederra! Gç 114. A! aztu yatzu,
Gipuzkoa, / Domingo de Egia. BBizk 25. A bihotz bera, a dohatsia, a Maria Birjina eztia. Bp I 150. A!
Berandua da anitz xardukitzeko. SermAN 7. Ah, gipuztar eskergabeak! Lar Fueros 8. Ah Jauna! hel zakizkit. He
Gudu 163. Ah egün bakhoitx batez ere zerbütxa ahal bazintzat. Mst III 10, 4. Ah! ta nork daki, batbatean illko
nazan? Cb Eg II 90. Ah, nere Jesus maitagarria, arkitzen ote naz ni ere orien eran ta bekatuz lotua? Mb IArg I
200. Ah! mundu huntako zoriona ez datza bertzeez gorago izatean. Lg I 348. Ah! monstro lazgarria, higuintzen
haut. Brtc 95. Ah! ez dezazula sofri mundua banta dadin. Mih 112. Ah, batzúk badire aplikatuak aitzerá ta
ikastera Jangoikoaren gauzagébek. LE Prog 102. Zoazkidate, ah! madarikatuak! Monho 118. Ah Bahoumet
Bahoumet / othian enaika nahi konserbi? Xarlem 1153. Ah! Pelagio zorigaiztokoa! Mg CC 118. Ha! Zenbat
bider au ikusi oi da, oraziñotik aldegiñik dabiltzen arimakaz? Añ LoraS 102s (EL1 63 ah). Ah! ori ondo
ezagutuko bagendu! Gco I 426. Ah! guraso dohakabea! AA I 489. Ah! Jauna, barkha dietzagutzu [...] ezagutzen
eztitugunak ere. Dh 207. Baina zer jazoten da? Ah! Zeubek dakizu ondo. fB Ic III 318. Ha aragi traidoria, ha
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 1
mende.
Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur
gorputz billauba! Echve Dev 367s. Ah! ene zoro eta eskergabea! nola enganatu naizen! JesBih 438. Ah! Ezin
zenbatu leitekezan beste dira kondenau diranak. Ur MarIl 45. Ah! bertze gauzak bilhatu eta herioa atzaman dut.
Dv LEd 47. Ah! yauna, bihotz ona duzu; mila luisez petik oro arrima netzake. Hb Egia 21. Ah! altxa zaite, eta
atoz nere besoetara. Arr GB 105. A! ote gaude gaur orduan baño premi gutxiaguan? Bv AsL 135 (en la 1.ª ed.
ah). Zelako pozik! a! elduko zan Iratargira! AB AmaE 112. Ah! tontoa! Hobe huke hik ere herdea balarikik!
Elzb PAd 54. A Txanton, Txanton barritsu! A BeinB 46. Eta izitürik horrez, / a! ikhara zitie. UNLilia 18. Ah! ez
dakit bilduko duzunez han nehor. JE Bur 128. A, nor legokean arren buruko gogamenak irakurtzen! Ag G 150.
A! Xalbador gaixoa! Ox 37. A, sastraka! esan zuten nexkak irri-karkaraz. Or Mi 35. Ah! Baia! Erkatzak lotzen
dira hantxet, lehen ukaldian berean. Barb Leg 137. A, eskertxarreko andra nabarmenok! Otx 27. A...!
Antontxu... Antontxu... I aiz egia esaten dekana. ABar Goi 73. Ha, Jauna! Hauxe da perdunantza! Lf Murtuts 35
(6 ah). A, jauna, jauna! Nik ondotxo ezagutzen det Usoa. Etxde AlosT 45. A, entzuleok. Samingarri yat esatea.
Bilbao IpuiB 218. Ah, gaixo Frantxua. JEtchep 38 (54 a). A, ori besterik da. Vill Jaink 93. A! Izan bere! Ba eban
Gabontzak an nunbait zer egokia ereti aretarako. Erkiag BatB 142. Ha, gazte! Zer hu, wizky xorta batek izitzen?
Larz Iru 56. A, kaiku zarra! NEtx LBB 120. A, gure Prai Bartolome bizi balitz! MEIG I 191.
v. tbn. Mat 6 (241 ha). It Fab 99. Arch Fab 221. Zab Gabon 32. Sor Bar 15. Urruz Urz 13. Apaol 89. Goñi 117.
Iraola 114. Ill Pill 14. ArgiDL 3. Muj PAm 74. Alz Burr 38. Lab EEguna 70. Lek EunD 39. TAg Uzt 27. JAIraz
Bizia 104. Txill Let 35. SM Zirik 29. Ugalde Iltz 65. Izeta DirG 117. And AUzta 69. MAtx Gazt 17. Gazt MusIx
101. Salav 72. Alzola Atalak 84. Casve SGrazi 26. Ah: CatLan 161. AstLas 30. JJMg BasEsc 25. Zav Fab RIEV
1909, 27. MarIl 70. UskLiB 106. Jaur 123. Gy 266 (180 ha). Lard 141. Laph 157. Zby RIEV 1909, 105. Jnn SBi
120. Ip Hil 234. Arb Igand 56. Lap 4 (V 4). HU Aurp 61. Mdg 159. CatJauf 8. Etcham 175. Etxba Ibilt 486. Ha:
Izt C 163.
 (Con alargamiento de la vocal).  Aa sinpliak, dirautsee, bestiok bere salbau nai dogu. JJMg BasEsc 162. --
Ez atan ikusi neronek atzo arratsian arkumia iltzen? --Ba, jauna. --Aaaa! Bai jauna, e? Tunantia. Sor AKaik
117s. Aa! Edozeiñek daki [...] aldatz gora ibilli bear dala. Itz Berb I 120. --Aa! --Guk u, zeuri bideak
edegiteagaitik, Antoniren gurasoakaz itz egin dogu. Ag Kr 109. Aa... zein geiztoak dira andikeriak! Echta Jos
168. Hau bihotztarraz bertzerik duk... haa, haaa... Ox 198. Aaa!... Bai ba... [...] "kortan" ipiñiko zenduen da...
SM Zirik 64. Haa! Errexegi lukek! Larz Iru 32.
 (Empleado para expresar que se recuerda o se cae en la cuenta de algo).  A! Orregatik esan dezu Etxeberriko
andre Mari eta Manuela apaltzen etxean dituzutela. Zab Gabon 29. Zeiñ da bera? A! Bai, Apatamonasterioko
etxejauna. Ag G 93. --Eztet esaten zer plumero, baizik zer numero. --A bai! Loteria esan naiko du. Urruz Zer 64.
Tira, ba. Agur. A! Eskarrik asko zure itzaldija dala-ta. Altuna 80. (Zerbaitetaz oroiturik). A! Alkate jauna,
Gobernadorearengana azaldu bearko dezu. Lab EEguna 93. A! Zu al ziñan, Xabier? NEtx Antz 153. Nor ta ote
dira? A, bai! Matxin eta Matxolo. Or QA 188. A! Pillota partida duzute? Etxde JJ 34. --Tomate saltsarik jan
duzua egun? --Ez. Zergatik? --A! orduan zintzurra moztu dizut. (Habla un barbero). Mde Pr 68s. A, bai!
Gerotxeago jausi zan kontuan. Trabenan egongo zan. Bilbao IpuiB 168. Ha! hor haiz-eta! Pasaiatu zarezte
pixka bat? Larz Iru 48. A! Ahaztu baino lehen. Haien hizkuntza eta gurea berdintsuak omen dira. MEIG I 130.
v. tbn. Iraola 57. Ill Pill 10. Muj PAm 50. Alz Burr 22. TAg Uzt 273. Erkiag Arran 98. Ah: Lab SuEm 206.
 (Con alargamiento de la vocal).  Zein, gero? Aaa! Aingeru ikusi al den? NEtx LBB 145.
- A ZELAKO. Ah qué (..). v.ejs. de a ze nolako s.v. A ZER.  A zelakuak enzun dituzan. Astar II 108. A zelako
agirakak! Kk Ab I 110. A, zelako txibit-otsa / atarako dauskun! Enb 165. A zelako zirri mamiña egin dautsadan
Timutitxuri! Erkiag Arran 50. A zelako seme-alaba dotoreak atara bear ebezan! Bilbao IpuiB 60.  "Azelakotxe
mozkorra ekarri zeban atzo" Elexp Berg.
- A ZER (V-gip, G-azp; Lar, Añ, H). "(¡Ha! qué buena) alaja, [...] a zer pota, a zer mentua" Lar. "(Bravo)
páxaro, ha ze txorikumea!" Añ. "Ha! zer ihizia, ah! quel gibier! le bon gibier que voilà" H. "Aze gauzie! ¡vaya
cosa!" (G-azp). "Aze sorgiña eindda dagon ire alabia" Elexp Berg. v. HARA ZER. (En algunos ejs.
meridionales podría tratarse de ara zer(r)).  A! zer laidoa! zer ondikoa! zer dolorea ta zer marraska! Harb 141.
Ha zer bidea eta moldea [...] nahi duzunaren erdiesteko! Ax 174 (V 117). Ha zer usaia zeban! Lar Gram 389.
Ah zer itsutasuna. Cb Eg II 136. Ah! zer ihurtzuri kolpea! Brtc 127. A zer probesionia / orai heben düdan.
Xarlem 664. Ah zer dotriña au. Gco I 410. A ze gogorra dan urlija Konfesore. Astar II 132. Ha zer ondasuna!
Izt C 132. A zer kuidaduakin gobernatuko zaitutan! Bil 159. Batek sudurra galanta zuen, / a ze oliyo jarrua! Xe
318. Pluma eta tintero, / bastoi ta makilla, / pobriak altxatzeko / a ze kuadrilla! Ud 26. Ah! zer fortuna!
Oraikotik aberats gira zu eta ni, Maria. HU Zez 55. A ze ikustekua! A BGuzur 155. A ze zurbill da galdua
dagon! Ag AL 114. Ah! zer lilia! / Maule hiria! Xikito 11. Baiona, Saander, Kijon! A ze...! Orreik erriok edozeñ
umek be ikusi ditu... Ag Kr 81. --A ze bi gauden gu! --A ze bi... bat izan bear gendukeanak! Ag G 279. Ah! zer
irriak egin ditugun! JE Bur 147. A zer kankarreko miña eraman biar zuten batzubek! Alz Txib 84. A ze soldadu
edo gudariak [...], etsaiaren aldetik jartzen diranak. Inza Azalp 10. A ze barre zantzoak egingo leuskizuezan. Kk
Ab II 116. A ze ittaunea! Otx 110. A zer istillua! Or Eus 148. A, ze loa bota bear dedan! NEtx Antz 49. Aze
zastadia emon zestan. SM Zirik 17. A zer laguntza! Artian txotxa baño aurra obe. Anab Poli 42. A zer burue!
Erlojua atzendu zait beitien. Izeta DirG 28. Ha, zer kanta! Nola bihotza jotzen duen! Larz Iru 86. A zer
erakaspena hemengoendako! Xa Odol 232. A ze itxuaurrekoa ori! (AN-araq). Inza NaEsZarr 13. A zer
mende.
perretxikue zu! (AN-larr). Ib. 341. A zer poza berriz ikusiko baldin banu! MEIG IX 105.
v. tbn. Sor Bar 89. Alz STFer 120. EusJok 74. Muj PAm 8. Tx B 225. Lek EunD 25. Basarri 152. NEtx LBB 313.
Uzt Sas 71. Berron Kijote 25. A ze: SMitx Aranz 224. Anab Poli 48.
 (Ante nolako). v. A ZELAKO.  A ze nolako Petrikillo! Ag G 148. Pralle izan baziña, a ze nolako sermolaria
zu! Ib. 213. A ze nolakoak zuek, salobre urdailtsuak, ziraun makurrak, dollor, galdu, naspillari arraioak; a ze
nolakoak errien diru ta ondasunak zaintzeko ta ugaltzeko! Ib. 168. A zer nolako mundu-aldiya / entrañak sano
badia. EusJok 110. Damatxo orrekin esposatzeko / ori a zer nolakua. Tx B 120. A ze nolako sualdia egin bear
dun, negua sartu baño leen, soroan zuztar aekin eta inguruetan bildutako zaborrekin! TAg Uzt 291. A ze nolako
aldakuntzak egiztatzen diran olakoetan gizonaren bizitzan! Ib. 312. Bere amak jakitean a zer nolako tanpatekoa.
JAIraz Bizia 98. A zer nolako estutua emango nikekan il baño len. NEtx Antz 103 (LBB 188 a ze nolako). A ze
nolako afaia! Uzt Noiz 79. A zer nolako arratsaldia / pasatu bear deguna! Ib. 49.
v. tbn. Munita 51. Basarri 118. Vill Jaink 134. Lab SuEm 184.
3 a (V-gip ap. Etxba Eib; VocBN).  Nombre de la letra a o del sonido a. "Aia, la a, letra del alfabeto. Garbi
eizu aia, ondo irakorri deiñ" Etxba Eib.  A denaz geroztikan letra guztien artean hautuena. ES 131. Eskuara
alfabet naturala, letren izenarekin: a, be, zeta, xe, de, e, ef, ga, [...], ets. MarIl XV. Ez dala esaten Giyarre: a-
ekin esaten da. Sor AuOst 92. Aa bi edo ee bi alkarregaz datozenean. Ag Kr 7. Ukaldi batek A esan nahiko zuen,
ukaldi bik B, e.a. Mde Pr 314. Tira, bada: ze letra dator A-ren ondotik? EgutAr 22-8-1959 (ap. DRA). A-tik
hasirik azken puntaraino. Zerb Herr 11-8-1960 (ap. DRA). A-tik Z-raiñoko izen guziak dakarzkin liburu oietako
bat. Berron Kijote 21. Bigarrenetik [agerralditik] oraingora, a batzu kentzeari gutxi iritzirik [...] esaldi osoak
agertzen dira mozturik. MIH 171. Hurrengo silabako a zaharra jaso eta aurreratu. MEIG VII 121. Punturik
latzena, lehen a-rik eza da. Ib. 100s.
 "Il ne sait ni a ni b, a ere ez daki" T-L (s.v. a).  Emen degu eskola gabeko "rapsoda". "A" ezagutzen ez daki
ta milla kondaira itz neurtuetan esaten bai. Lab EEguna 99.
1 -a.  (Suf. que sirve de art. det. en caso absoluto sing. --pl. -ak--). Al añadirse a un tema en -a, se produce en
buena parte del territorio indistinción de dicho caso indet. y det. en común -a: eliza 'iglesia' y 'la iglesia', con
igual pronunciación. En V y G (occ. y de Navarra), se distinguen como alaba/alabea (de donde alabia etc., sg.
las zonas): v. Eusk 1926 (III-IV), 46 para G; EI 55ss., con indicaciones poco precisas. En R y S, por lo menos,
hay eliza, sin acento final, pero elizá (det.), situación que también se daba sin duda más al Oeste: Leiçarraga --
(Ins G 6r) Elizá ezten Eliza, 'que la iglesia no sea iglesia'--, Sal eliza/elizara (al menos en caso absoluto; no se
dice elizarak, erg.), etc. Se ha creído ver el primer testimonio (elizera) en una lista del s. XI (TAV 2.2.12), que
tbn. podría ser alat.: eliza + -ra, 'a, hacia la iglesia'.
La coincidencia del caso absoluto det. e indet. en dialectos centrales hace que en ellos sea difícil distinguir el
tema nudo, sin art. De ahí adiciones injustificadas (G zenbat ola? 'cuántas tablas?' por zenbat ol?) como, sobre
todo, mutilaciones de -a constitutiva: G, AN kate, antes katea, 'cadena', -(k)eri de -(k)eria, gral. sobre todo en
nombres en -ia (pixti, etc.), aunque autores como Guerrico lo mantienen. La indistinción ha influido tbn. en la
doctrina gramatical, pues los autores han sostenido que la mayoría de los nombres vascos, o todos ellos (al
menos los comunes), acaban en -a en sing. y en -ak en pl.: L. Marineo Sículo, v. RIEV 16 (1925), 480ss; Gar
Comp, lib. 4, cap. 4; Zald, p. 12 y Mic 2r, por lo menos. La doctrina correcta fue expuesta por el sul. Oihenart
(Not 36): "Littera enim A in singulari numero et syllaba AC in plurali nominibus Vasconicis addita in fine,
articuli uice fungitur, ita ut Vasconica uocabula hac ratione per a aut a)c finita perinde sit ac si quis dictiones
graecas ab ho, he, tò, auspicari velit". v. A Morf 428, p. 264s. y tbn. FLV 1978, 208 y 218. Esta razonable
opinión fue contradicha, sin embargo, por Etcheberri de Sara (ed. 1907), 131: Oraino Eskuarak badu bertze
diferentzia molde bat, bertze hizkuntzek eztutena (Oihenarto gure Eskualdunak zer nahi erran dezan arren, lib.
1, cap. XI, p. 35), zeren izen gehienek ematen baitiote akhabantza A letra guztietarik lehenbizikoa, naturalena
eta gozoena, 'el vascuence tiene aún otra especie de diferencia que falta en las otras lenguas (diga lo que diga
nuestro O...), ya que los más de los nombres toman como final la letra a, primera, más natural y más dulce de
todas'. La distinción generalizada de una declinación indeterminada opuesta a una determinada (sing. y pl.),
atribuida a Darrigol (Diss 1827) --lo mismo que, sg. A (Morf 483, p. 312s.), la distinción inanimado/animado--,
era ya conocida por Astarloa, como puede verse por Humboldt en Gárate G. de Humboldt (Bilbao 1933), 169.
El empleo de -a se hace cada vez más frecuente a lo largo de los siglos. En la top. medieval más antigua es
frecuente la indeterminación incluso cuando se trata de nombres compuestos (sust. + adj.): v. FHV 16.10 y 15.7.
Para el uso en general, v. F. Castaños La formación del plural en la lengua vasca (Bilbao 1979), y FLV 1978,
208ss.
En los nombres propios el art. es cada vez menos escaso. Falta todo testimonio más antiguo, pero desde el s. X se
da tanto en sust. simples como derivados y comp.: Sarricohuri, Huribarri, Hurizahar (CSMO 91, 1025), pero
Hurigurenna, Olhaerrea, Hegiraz (CSMO 91, 1025), Lacuzaballa (187, 1060), Yçiçuloa (Leire 1037;
monasterium, mod. Izeixiloa Sal), Zeia Zaharra (Leire 1032; monasterium), Ariztuia (Leire 1024), Larrea, Zuffia
(CSMO 91), etc. Desde los primeros documentos, Bizkaia e Iruñea (Bizcaia, Ironia, Irunia, Yrunea, Irunga),
referido éste sobre todo a la sede episcopal, llevan -a, artículo que desaparece en los casos locales, no
mende.
documentados entonces: Bizkai-ko, -tik, -ra, Iruñe-ko, -ra, -tik, pero ines. Bizkai-a-n, Iruñe-a-n. Se trata, pues, de
nombres articulados como Labastide, Lapoblación, den Haag, etc., o sobrenombres: Arçaia, Aroza, Iguraia,
Zamargina, Zalduna, Andia, Belza, Chipia, Gutia, Leuna, Unaia, Motza, Mutila, Ona, Umea, Bia, Bicorra,
Çalquea, Zerria, Erlea, Urraquarena, Emazteona.
La vacilación ha sido grande (entre apellido y casa de los de ese apellido, p. ej.: v. Caro La hora navarra del
XVIII (Pamplona, 1969), 75, n. 120: Iturralde/Iturraldea, Echeniqui/Echeniquerena). En topónimos antiguos o
mod., en forma vasca o románica: Altsasu, doc. Alsasso, rom. Alsasua; Bakaiku/Bakaikoa; Olazti/Olazagutia;
Otsagi/Ochagavia; ant. Opaucu, sin duda por Opacu, Hillardui, Al., 1025, mod. Opacua, Ilarduya.
En occ. muy pocos nombres de santos llevan -a, que coincide con el art.: Ia(u)ndone Periagaz san Pablori (Bet
12 y Cap 20, etc.); Iandone Periari, Jesusa, San Franziskua(ri, -ren) (TAV 3.2.2, antes de 1521); Arestiyan pasa
dek / ojuka mendiyan, / Jesusa jaio dala / Beleneko erriyan (Echag 26; c. 1814); Erdu ona Txomintxu, / erdu,
neskatilla, / arin kaderak txutxu, / Jesusaren billa (Ib. 28); Franziskuben errelijinoian sarzen danari dei egiten
jako Franziskua; S. Agustinenian sarzen danari Agustinua... S. Franziskubak emoniko erregela, edo bizi
moduban (Astar I 3s.); Jesuse dot aita / Birjinea ama (A EY IV 9 (V-arr)). v. tbn. sobre -a final en nombres de
varón: Omaechevarría BAP 1948, 310; Lek BAP 1955, 273ss: LzM BAP 12 (1956), 458 y Eusk 1959, 5-10.
La idea de que -a es el tema (oblicuo) del dem. de 3.a persona, har-, sufijado al tema nominal, procede al parecer
de vEys (RLPhC 1873, 183-186): "Le pronom démonstratif basque a-t-il toujours été a?". En realidad, se trata de
uno de los tres dem. que admitían ese uso enclítico: haur beror (Ax 425 (V 275)) (berau), hori berori, hura (a)
bera 'este, ese, aquel mismo'; cf. Sch Prim 27, a propósito de Leiçarraga (Lc 15,13) seme gaztenor, y Alt Obs 21.
Sin embargo -a predomina desde los primeros textos: (AN) Ene eriáu, nere eskuáu (LE Io 20, 25; pl. nere
eskuók ib. 20, 27); Zeure eri-orí... zeure eskuói (Ib. 20, 27); Bere buruói (Ib. 10, 33); pero ya Leiçarraga: neure
erhia, [...] neure eskua (Io 20, 25), eure erhia, [...] ene eskuak (Io 20, 27), con -a generalizada (FHV 12.14 39n).
De todos modos, la distinción se ha conservado mejor en pl. en algunas zonas con la oposición -ak/-ok (común a
la 1.a y 2.a pers.): G-goi apaizok, exclusivo en dos sentidos: (gu) apaizok 'los sacerdotes' (hablando con un seglar)
o bien (zuek) apaizok (un seglar hablando con un sacerdote); hauk guziok "toutes ces choses" (Lç Mt 4, 9), haur
guzia "tout cela" (Ib. 21, 4). Se da también hasta tarde en casos locales: bertan/berton, -etan/-otan.
2 -a.  (Suf. or. usado facultativamente en interrogaciones totales). Al Norte de la frontera en BN, S y parte de L
(no en Sara o en la costa; falta en los autores lab. del s. XVII y es escaso en Lç (12 ejs. sg. Lfn Syst I 440s.): en
uso en Arcangues, Hasparren... Al Sur (Bon REusk 1881, 165), en R, Sal, BN-occ de Valcarlos y Quinto Real,
pero no Ae, AN (Roncesvalles, Burguete, etc.), ni B.
Se sufija al verbo personal y, si éste está elidido, puede añadirse a un pron. o adv. Leiçarraga tiene 4 ejs. de ez-
a?: Nondik gerlák eta guduak zuen artean? eza hemendik? "D'où viennent [...]? n'est-ce point d'ici?" (Iac 4, 1;
tbn. Mt 6, 30, Mc 4, 21 y Lc 22, 27). v. A Morf 407 y Lf Gram 221s.  Beti ere behar duta nik zugatik dolore?
E 159. Honein sarri utzi nahi nuzuia? "Vous voulez me quitter si tôt?". Ib. 199. Ez auena hik-ere eure zerbitzari-
kideari pietate ukhan behar? Lç Mt 18, 33. Erranen duta? "Le dirai-je?". O Po 1. Jinkoa korpitzeko begiez ikhus
ahal dirogia? '¿Podemos ver a Dios con los ojos corporales?'. Bp I 29.
A diferencia de la mera entonación interrogativa o del empleo en G, AN de al (q.v.), no se excluye que
presuponga la clase de la respuesta, pero esto no es necesario. Al ej. de Lç (Mt 18, 33) corresponde, p. ej., Dv
(Mt 18, 33): Ez othe intzen beraz [= ergo] hi-ere urrikaldu behar hire sehi lagunaren alderat?, donde ez othe? es
la trad. de "nonne?". Mientras al = ahal no parece repetirse cuando se pregunta por una posibilidad, -a puede
sufijarse a un verbo en cuya significación entra 'puede'. v. los ejs. de Margarita badaidita? (O Po 3), y Ikhus
ahal dirogia? (Bp, supra).
La adición de este sufijo no altera la constitución final del verbo personal: duta?, duka?, frente a dudan, dudala,
duan, duala, etc. Sí puede afectar, en cambio, a la vocal final: dea?, deia? (de da + a?); (S) ikhusi dia? (de dü + -
a?); v. supra (Bp I 29) dirogia? (de dirogü + -a?). v. tbn. Gèze 207 y Lf Gram 222.
Lf Gram 766 ("fausses interrogations") recoge el empleo de -a, propio del diálogo, con valor condicional o
temporal: "Hasten zena bada mintzatzen, argitzen zazkon begiak, quand il commençait à parler (litm.
commençait-il donc à parler?), ses yeux devenaient brillants".
Los restos de -a que Azkue (Morf 408) cree descubrir en otros dialectos son, cuando menos, dudosos: ala 'o
(excl.)' no tiene por qué descomponerse en al + -a; (V) Ik edan dona = Ik edan don, es tan afirmativo en el
primer caso como en el segundo, y V-maruri Ondo dagoa? ¿Está bien?", frente a Ondo dago afirmativo
(empleado sólo en esa frase al parecer) puede ser cualquier cosa. P. ej. Ondo dago a? "Está bien aquél, aquélla,
aquello?".
 Etim. Cf. DCECH: "Ah o a existía ya en latín, con usos en parte iguales y otros diferentes que los del cast., y
se halla en todos los romances y en muchos idiomas más, sin que quepa decidir si se trata de herencia o de
recreación. Vale la pena señalar que, en casi toda América, se usa con valor interrogativo. ("¿Cuándo me va a
pasar, ah?"), frente al lit. ¿eh?".

mende.
-a-.  (Infijo --pref. en formas de 2.a singular-- que en AN, G, V, sobre todo caracteriza a las formas verbales de
presente, cuando éstas son intransitivas unipersonales o transitivas bipersonales, frente a -e- general en pretérito
y usado también con formas transitivas tripersonales (con dativo)): d-a-go 'está': z-e-go-en 'estaba'; banakus 'me
ve' o 'si me ve' : banekus 'si yo lo viera'; V ant. d-a-roat 'lo llevo' : d-e-roat, "me lo lleva" (RS 82); ikusi d-a-igun,
"veamos" [es decir, veámoslos] (Cap 23): gorde d-e-gigun 'nos la guarde' (Cap (ed. 1893), pról.); edugi d-a-
gigula "que lo tengamos" (Cap 24): sinistu daigula Jaungoikoagan, "que creamos en Dios" (Ib. 24); gero emon
deigula bere erreñua, "nos dé después su gloria" (Ib. 36); merezidu daiguzan "para que los merezcamos" (los
prometimientos de Jesucristo) (Ib. 8); geure kulpak parkatu degiguzala, "perdón de culpas" [que nos perdone
nuestras culpas] (Ib. 37).
En RS: Dakianak arzaiten, dakike emaiten, "quien sabe tomar sabrá dar" (187); Geiago dio dakiana baño, "más
dice de lo que sabe" (340); pero Ire auzoak eztekian (eztekik + rel.] gatxa, ona da, "daño que no te sabe tu vecino
bueno es" (431); Demanak bizian berea besteri..., "quien diere en vida lo suyo a otro" (325); Demaen legez ar
bez, "tómelo como se lo dieren" (454).
Señalado frente a Azkue por Altube (Obs 65). Mucho más tarde Michelena (BAP 1954, 193-196), Lafon (BLS
1955, 162s.), y A. Irigoyen (Eusk 1958, 105-132).
Esta distinción a/e, que era constante en los dialectos occidentales, sobre todo en vizcaíno (cf. deritza, derizkio
'se llama', 'le tiene por', V deretxo (rel. deretxan) Cap (21), etc., en eritzi, verbo siempre tripersonal, que lleva
siempre -e- en presente y pretérito), es vacilante en los orientales: Dechepare siempre de- (hon deritzat 'la quiero'
(E 225)), pero Leiçarraga da- (on daritza 'le quiere' (Lç 1 Cor 9, 7)), menos en imperativo. Cf. Oihenart Pr 153:
Ez akusan begik nigar eztegik, "l'œil qui ni te voie pas, ne te pleurera pas [litm. no te hará llanto]", tripersonal -e-
, lo mismo que 538: Adausi degidala, bana ausik enezala [bipersonal, occidental nazala], "qu'il aboie contre
moi, mais qu'il ne me morde pas"; 234: Hihaurk lan egin-ahala, berzek degiten eztutzala, "le travail que tu peux
faire toi-même, ne le renvoie pas à d'autres" [-e- bipersonal; cf. Cap 95: Beste batzuk deungaro iuramentu
dagien, "(si ha sido causa) de que otros juren mal"]; y 693: Eztagidala ximiko, nahi ezpaduk xamarriko, "ne me
pince pas, si tu ne veux que je t'égratigne" (litm. 'no me hagas pellizco'), tripersonal -a-.
Jeffrey Heath ("Remarks on Basque verbal morphology" Anglo-American contributions to Basque Studies
(Reno, 1977), 193ss.) no cree en la antigüedad de esta distribución, que en L se establece tarde. Pero los textos
del s. XVI no son propiamente labortanos y la distinción existe en Axular, etc., por diferencia de dialecto, no de
fecha. Por cierto que en Axular -a- es general en presente y -e- en pretérito: on derizku 'nos ama' (136s (V 89)),
es excepcional.
1 a- (V).  (Prefijo intensivo según Azkue, con adverbios y demostrativos). v. Azkue s.v. a (Prefijo) y ao (11.º).
v. Advertencia Previa.
2 a-.  (Preposición románica utilizada como prefijo). v. Advertencia Previa.
ah. v. 2 a.
1 ha.  (Repetido, onomat. de la carcajada). "[Interjectio] ridentis, ha, ha, ha" Urt Gram 425. Cf. ahaha; kar-
kar(-kar).  Tr. Lo hallamos en textos septentrionales y en Aresti.  Ah, ha, ha, ha, ha, / hantxe dütüt hantxe
ikusten, / füria handirekila / beitirade jiten. Xarlem 256. Ha, ha, ha, ha, ha! / Enizun sekula erranen / puntzela
bat bederen / etzela heben izanen. AstLas 39. Ha ha ha ha! Ala plaza handia! Mustafa 22 (ap. DRA). Ha, ha, ha,
ungi hori. Hb Egia 131. --Ha, ha, ha, ha! --Ez zituen Jainkoak hobeki gaztigatzen ahal. Barb Sup 118. Ha!, ha!
ha!... Serora joaiteko on zare ja segurki. Ib. 53. Hi, hi, hi! Ha, ha, ha!... galtz-aintzineko botoina barneko-
motxeko botoin-xiloan emana duzu eta! Lf Murtuts 39. Ha! ha! ha! hi! hi! hi! Jostaketa ona, benetan. Mde Pr
116. Eztakizue nolako semea eduki zuen? Eztuzue igarriko! Katu beltz bat! ha, ha, ha! Arti Tobera 270. Ha, ha!
Ezagun duzu jende iñorantetik zirela, uste baduzu paper mutur batek holako ahalak dituela! Ha, ha, ha! Larz Iru
132.
2 ha.  (En oraciones negativas). Ni jota. v. 4 ja.  Bazituen etsai erne eta atzarriak, eta ozarrenek ere ezdute
izan ha bat errateko haren hutsez. Hb Egia 79.
ha. v. 2 a.
aa. v. 1 a.
aha (L, BN, S; Arch Gram), haha (Arch Gram). Ref.: Lh; Lrq /a)ha) [oxítona]/.  (Interj. irónica). "Ha ha!" Arch
Gram 160.  Aha goapoa! --orrelakoai esatenien nik--. Txit balientea zera: zu bezalakoak, moroak iltzera. Cb

mende.
Eg III 370. Aha putziko, hori duk planta! / Belztu zauk belztu goizeko manta. Ox 115. Aha! -zuen otsoak
karraskatu- beha zazie huni! Herr 12-11-1959 (ap. DRA). Aha! Le Basque, neska horren izena badakik? JEtchep
106.
ahaha (Urt). 1. (Onomat. de la carcajada). "Cachinnari, ahaha, ahaha, ahaha hirri egitea" Urt III 435.
"Cachinor, ahaha hirri egiten dut" Ib. 435.
2. (Sust.). "(Hb), éclat de rire" Lh.
- AHAHAZ . "(Hb), ahahaz dago, il rit aux éclats" Lh.
- IRRI-AHAHA EGIN. v. 1 irri.
ahabale (ahabalia (det.) H).  Arándano. "Arbrisseau de petite taille, à feuilles semblables à celles du baie à
fruits noirs, de la grosseur de ceux du cassis sans noyau, à pépins, bon à manger (AN)" H. v. ahabi(a).  Hur,
marrubi-basa, ahabale, mizpira... GAlm 1954, 27 (ap. DRA).
ahabe. v. ahabi(a).
aabes. v. arabes.
ahabete.  Bocado.  Ari zen jan eta jan, gelditu gabe azken ahabetheradino. Prop 1885, 61.
aabia. v. habia.
ahabi(a) (-ia S, -ixa V-gip; H), ahabe (S; H), aafia (-ixa V-gip), abi (V, G, AN, Ae, R-uzt), abia (V-gip), afi
(V-gip), arabi (V-m; Itza 23 y 61), arabia (V-gip). Ref.: Bon Verb XXIX /a)ha)be/; VocPir 690; Lcq 114; A
(ahabia, abi, afi, arabi); Iz ArOñ (aábixa, aáfixa), UrrAnz (abixia), Als (abiya); Elexp Berg (abixa). 
Arándano. Sg. Bon "fruit de l'airelle-myrtille"; Harriet se pregunta si es lo mismo que ahabalia. En zonas hoy no
vascófonas, en Alava ábia Salvatierra, ábi Peñacerrada (ap. Baraib), Contrasta y Alda (ap. LzG). Cf. VocNav s.v.
abia. v. ahabiatze, 2 gabi, abigorri.  Abetxubak dira beste oneek: azkarra [...], ota-maruba, arobija [sic, sin
duda errata por arabija], maatsa. Mg PAb 188. Ahabiaren urrina hain zen handi non otsoak ezin usna zezakeen
zein lekutan gorde zen Bertha. Mde Pr 93. Zuandor-lore txuriak bertan bera erortzen dira, ahabi beltzak, ordea,
biltzen ditute. "Uaccinia". Ibiñ Virgil 34. Bitxika ta nolanaiko belar biguiñez txortaturik, illerri-lili xamurrak ta
ahabi orailak elkartzen ditute. Ib. 35. Beltzak dira lili-ubelak, beltzak ahabiak ere. Ib. 63.
- AHABIA-BELAR. Planta de arándano. "Aábixa-bedarrak, las plantas que dan este fruto" Iz ArOñ.
- AHABI-SASI. Mata de arándano.  Ahabi-sasi batetarat heldu ahal izan zen eta gorde zen sasi-ondo
lodienetarik batean. Mde Pr 92.
 Etim. El riojano anavia "no deja lugar a dudas acerca de cual fue el prototipo (*anabi(a)) de las variantes
vascas" REW 824, lo que se confirma también por las vocales nasales de S ahabe (< *-i): v. FHV 300. Para gasc.
anajoun, auajoun, cf. Rohlfs y en general DCECH s.v. anavia.
ahabiatze. "(S), plant de myrtille" Lh. De ahabe + -(a)tze.
ahabidi, abidi (G-nav ap. Iz Als).  "Abidiya, el arandanero" Iz Als.
aabio. v. apio.
aafia. v. ahabi(a); habia.
aaft.  (Interj. de repulsa).  Erran dizie Lagrave ari dela bere südürraren gure aferetan sartzen: hobe dizügü
seigürki, hañ dizügü maite jaun distirant hura! aaft! Eskual 17-4-1908 (ap. DRA).
ahago (BN, S; VocBN, Arch ap. DRA, Dv, H). Ref.: Alth Bot 16; A; Lh. 1. Romaza. "Patience, herbe" VocBN
y H. "Patience, parelle" Dv. "Patience, ahagua. Horen zaiñaeki egin tizana baliatzen da axaleko eraitekuetan"
Alth Bot 16. "Paciencia, planta de raíz larga y hoja ancha" A. "Aragorriari ahagoa esaten diote Hazparnen eta
Hazparneko inguruetan" Zerb GAlm 1947, 21 (ap. DRA). v. ahagorri.  Eztakizue bada, zenbat basa-biper,
zenbat ahago, zenbat bertze belhar tzar lilitu diren zuen aberetegi aitzinean? Eskual 21-3-1913, 2.
2. Madroño. "Arbousier" Lh.
3. "Gayuba (Bon ms.)" DRA.

mende.
4. "Mimbre (BN-baig) (Darric)" DRA.
ahagorri (L, BN, S; O-SP 225  SP, H), ahogorri (L, BN; H), aragorri (L, BN; H). Ref.: Alt Bot 16; A
(ahagorri, aragorri); A Apend (ahogorri); Lh (ahago).  Romaza. "Nom d'une herbe" O-SP 225. "Patience,
herbe" H. "Aragorria. Landare huni ahogorria erraten diote zenbeit eskualdetan, hala nola Donibane-
Lohitzuneko kantonamenduan" GH 1930, 226. "Aragorriari [...] ahogorria [esaten diote] han eta hemen" Zerb
GAlm 1947, 21. v. ahago.  Huna gure basa-mirikuaren landare maitatuenak: urtsu-belarra, morroina,
aragorria. Zerb Azk 88. Aragorria baino landare hedatuagorik ba ote da Euskal-Herrian? Ib. 88. Purgatzeko
ematen zuen aragorria Baltatzarrek. Ib. 88.
ahagozi, ahagozo. v. ahogozo.
aai. v. 1 ai.
ahaidantza, ahidantza.  Parentela.  Ilki zaite zure lurretik, eta zure ahaidantzatik, eta yein zite erakhatsiko
derautzudan lurrerat. TB Act 7, 3 (Ol aidetartetik, Ker, IBk senitartetik; Lç ahaidetarik, Dv ahaideen artetik).
Hor zuen inguruan bere familia eta ahidantza ederra. Othoitz 1961, 364 (ap. DRA).
ahaide (L, B, BN; SP, Urt I 36, Ht VocGr 270, VocBN, Dv, H), aide (V, G, AN, B, Ae; Mic 8v, Lar, Añ, Izt 28v,
Dv (G), H (V, G)), ahide (BN-baig), eide (G-nav). Ref.: Bon-Ond 139; VocPir 152; A (ahaide, aide); Iz ArOñ
(aide), Ulz (áide); Echaide Nav 226s.; CEEN 1970, 358; Gte Erd 64, 250; Izeta BHizt2.  Pariente. "Aideak
alboan, ortzak ordea aboan" Lar (s.v. pariente; cf. infra RS 138). "El pariente más lejano que hermano: primos,
etc." Iz ArOñ. "Ahaideetara bildu zen (BN-lab-arb)" Gte Erd 64. AxN explica (de modo inexacto) primuak (249)
por aideak. v. 1 askazi, senitarteko.  Tr. La forma documentada en la tradición septentrional (nunca, salvo
error, en textos suletinos) es ahaide, y en la meridional aide (no está registrada la acentuación anómala aidè). En
Leiçarraga hay un sólo ej. de ahide frente al menos 19 de ahaide, por lo que seguramente se trata de una errata.
Posteriormente ahide se encuentra en Hiribarren (junto a ahaide), Joannateguy, Arbelbide (tbn. ahaide), Prop,
Mirande (junto a ahaide) y Mattin. En DFrec hay 39 ejs. de ahaide y 3 de aide.
 Unharzuna ahaidiek bertan dute partitzen. E 27. Aideak <hai-> eta adiskideak (Pamplona, 1564). TAV 3.1.18.
Anaie, deitzen dirade Hebraikoz, ez haurride diradenak solament, baina ahaide guziak-ere. Lç Decl a) 1r. Bere
ahideak eta adiskide familiarak deithurik. Lç Act 10, 24 (He, TB, IBe ahaide, Ol, Arriand aide; Ker senide, IBk
senitarteko). Neure anaieakgatik, zein baitirade ene ahaide haragiaren arauez. Lç Rom 9, 3. Aide baga bakotx
<-ox> nago / desditxadeau eresketan. Lazarraga 1197v. Aginak urrago, aideak baño. "Más cerca los dientes que
los parientes". RS 138. Ene aitaren, eta amaren, aiden, adiskiden [...] arimak. Ber Trat 90r. O esker gabeko
ume! O ahaide atzeak! EZ Man I 122. Ene ahaideak, adiskideak, giristino prestu guziak. Harb 291. Eta [legea]
hain herstuki begiratzen zuen, non ezpaitzen faborerik, ahaiderik eta ez urrerik eta ez zilharrik hauts arazi ahal
ziazaionik. Ax 346 (V 230). Ea ezkondu zan [...] aidegaz. Cap 112. Hobe da adiskide hon bat ezen ez ahaide
ehun bat. O Pr 522. Uko egiten zerauezaten aberatstasun, ohore, gradu, adiskide eta ahaide guziei. SP Imit I 18,
3. Haren askaziak eta ahaidiak oro. Tt Arima 111. Zu ziñen zure ahaiden / ontasun handi bakarra. Gç 114. Nere
lengusu guziei eta izeba eta berze aide eta adiskideei nere goinziak (AN, 1699). ConTAV 5.2.9. Burasoentzat eta
ahaidentzateko obligazinoa handia delarikan. ES 195. Senartzat rezibitu nai deban gizonaren aideren batekin.
OA 78. Naturaleza bozten da ahaide eta adiskide haiñitzen izateaz. Ch III 54, 14. Ni naiz aide eta arla dakazkit
bi seme. (Interpr?). SermAN 2v. Bere senar difuntuen aide batek. Urqz 24. Aita Santuaren aidea zen. Mb IArg I
263. Eta azkenik ditxa andiaz, S. Luis ta S. Estanislaoren aideak odol batekoak egin ziran. Cb Just 11. Ahaide
bezala, yabe zaitezke lur hartaz. Lg I 248. Elisabeth zure ahaide saindua. Mih 51. Osabak, izebak eta bertze
ahaide eta aitzindariak. Brtc 60.
 (s. XIX). Esan bear du aidea zala lenengo edo bigarren graduan. Mg CC 118. Neure guraso, aide, ongill,
ezagun ta adiskidak. Añ EL1 91. Zuen senide, aide, adiskide edo ezaguna. Gco I 360. [Jesus egitea] gure kide,
aide ta anáia. LE Ong 47r. Konzienziaren aldetik, ahaide, adiskide, bertze lagunen aldetik. Dh 165. Zuben seme
alaba ta aidiak. JJMg BasEsc 272. Aide batek itxiten zaituz bere ondasunen herederu. Astar II 157. Maite zuen
[Birjina sainduak Elisabet] naturalki bere ahaide bezala. Jaur 354. Gizonak, duenetik / bere emaztea, / utziko du
guraso / anai ta aidea. It Fab 217. Ahideak baditu eskal-herrietan. Hb Esk 119 (158 ahaide). Bereala bere
jaioterri eta aideetara begia ezarri zuen. Lard 26. Ez bedi loia biurtu apaiza bere erritarren eriotzan, baizik
bakarrik aideen eta aldekoenean. Ur Lev 21, 1s. Ezen ez da ahaiderik, baizik-ere zu lehenbiziko zarena eta ni
bigarren naizena. Dv Ruth 4, 4 (Echn aide). Eta etzala aietzaz iñor errukitu erri onetan aide asko bazituzten ere.
Zab Gabon 37s. Aide aberats eta dirutsuak. AB AmaE 295. Ahide eta atze, hemen diren guziei. Jnn SBi 130.
Alan izanezkero / alkarren aideak, / Bonaparte zegaitik / ezta adizkidea? Azc PB 219. Begien aitzinera jin
zauzkit ene burraso eta ahaide giristinoak. HU Zez 135.
 (s. XX). Ez ahide ez adiskide, eztu nihor bere aldean. Prop 1904, 148. Inguruetako aide, adiskide ta
mende.
bazkarraldoakaz maian jarten diranean. Ag Kr 44s. Euren guraso, emazte, seme-alaba, emaztegei ta aide
enparauak. Echta Jos 286. Mota berekoak doazila elgarrekin, atze eta ahaideak berak bazterrerat utziz. JE Bur
86. Ameriketan aide batzuek baditut. Muj PAm 44. Naiz aide izan ezkontzen dira / alkar nai dutenarekin. Tx B II
66. Neure aide ta beste enparadubak be lasattu dedixan. Otx 97. Ezta ordea zure aidetan izen ori duenik. Ir
YKBiz 12. Ahaide gaztea bere lagunarekin mahainerat gonbidatu. Zerb IxtS 62. Nere aide danez, beartuen
bainaiz beronen naigabeak deitoratzeko. Zait Sof 127. Beltranen azkeneko aideak (pariente) il-abestiak
kantatzen ari zitzaizkiela. Etxde AlosT 93. Aideetara azaltzeko arpegirik ez. NEtx Antz 83. Ainbeste aide
baikera, ta ongi zabalduak. Or QA 82. Sakon sartu nintzaien aaide-kontuetan. Arti MaldanB 201 (209 ahaide).
Au Udabe bigarren au etzan Bonaparteren lankidea, beste bat baiño. Eztakit aideak, etxeartekoak, izan ziran ala
ez. Alzola Atalak 136. Frantsesen ahaide gazte batek. Ardoy SFran 78. Batzuek lagun maiteak eta / beste
batzuek aideak. Uzt Sas 119. Elgarrekilan samurrarazten / hauzo eta ahideak. Mattin 62. Ezagunagoa iruditzen
zaigu [Norbert Tauer] maiz aski zenbait adiskide eta ahaide baino. MEIG III 114.
v. tbn. Mat 221. Volt 204. CatLav 263 (V 132). He Gudu 147. Monho 126. MarIl 53. Gy 119. Laph 160. Elzb
PAd 69. Elsb Fram 111. Zby RIEV 1909, 107. Arb Igand 11 (131 ahide). Mde HaurB 60. Osk Kurl 175. Larz Iru
26. Xa Odol 289. Aide: RIEV 1908, 732 (Eibar, c. 1755, haide). Ub 73. AA II 113. Izt C 240. Aran SIgn 17. Bv
AsL 110. Otag EE 1887a, 243. Arr May 43. Etxeg RIEV 1908, 117. A Ardi 78. Balad 53 (G-nav). ArgiDL 54.
Zub 82. Aitzol in Ldi UO 8. SMitx Aranz 218. Anab Aprika 23.
 (Fig.).  Arimarén aldetik gara aingiruen aíde. LE Bail 223. Gizonak mekanika dire, maxina bat, haize
erroten anaiak, turnabroxen ahaideak. Hb Egia 137. Zerk inguratu ditu? Gorputzaren egokitasunak ez,
animarenak: animak dira alkarren antzekoak, animak alkarren aide. Ag G 333. Amar amabi milla izen bakoitz,
mamiraño barrendatu bear dittugu, nondi datozen, noren aide ta alkarkide diren. Or LEItz 34. Europako beste
izkera geien geienak alkarren artean aide diranez. A Y 1935, 167. Entzumena animaren aideago baita,
gogakiago ukimena baiño. Or QA 181. Metagnomi era horiek guziak eta telepatia alkarren ahaide dira. Mde Pr
325. Nahiz hizkuntza horiek oro ahide diren. Ib. 211. Neurridunaren, ala neurribagekoaren aide ote deritzazu
egia? Zait Plat 60. Ez dute uste [...] beren mintzaira eta katalana [...] hain elkarren ahaide direnik. MIH 394n.
 (Con sociativo). "Gu ez gara áide aiéki, nosotros no estamos emparentados con aquéllos" Iz Ulz. 
Erdararekin euskera ez aide, ta ez bernaje da. Cb EBO 33 (cf. para la construcción, Lar: "(No somos) parientes
ni tenemos inclusión ni relación alguna, ez aide eta ez bernaje gera"). Lapurtar gehienekin ahaide omen dire.
Monho 60. Euskal-Herriaz ere erran dezakegu zerbait, egia garbiarekin guti edo aski ahaide ditakenik. JE Med
121.
- AHAIDE-ADISKIDE. (Pl.). Parientes y amigos.  Ezta ahaide adiskiderik hara heltzen. Ax 559 (V 357). Eta
hargatik utzi baniz / ahaid' adiskidez fida nitz. O Po 23. Esaten die Thomasek bere aide-adiskide an bildu guziei.
Mb IArg II 322. Ene ahide adixkidek / kuraie hartzeko. Balad 216. Ahaide adixkiden nigar auhenen erdian. Laph
15. Letra batzuetan beroki gomendatzen du Espainiako bere ahaide, adixkider. Ib. 107. Ezta sort-errian utzitako
aaide-adiskideen miñik ere. Mok 7.
- AHAIDE HANDI (aide andi A). Pariente próximo.  Aide andiok bidaldu deustae / eskrebidurik kartea.
Lazarraga 1195v. Aberatsa aide andi egin, pobrea aide txiki. msOch 46.
- AHAIDE HANDIZKI. (Pl.). Parientes mayores. v. AHAIDE NAGUSI.  Eta bere gurasoak odol garbi
goienekoak, aide andizkietakoak deitzen zietenak. 'De los que llamaban de parientes mayores'. Aran SIgn 1.
- AHAIDE ATZERATU (aaide a. G-azp ap. Gte Erd 250). Pariente lejano.
- AHAIDE BEREZKO. Pariente de sangre.  --Zein da irugarren senidetasuna? --Da berez edo naturalezaz
datorrena: nola dan aita seme, ama alaba, neba arreba, lenkusu lenkusina, lloba osaba edo onela aide
berezkuen artekua. CrIc 171.
- AHAIDE EGIN. Emparentar.  Urlia ezkontzen da sandiarekin: senarra aide egiten da emaztearen aizpa,
lengusu, bestengusu, eta erengusuakin. AA I 560.
 Estar emparentado.  Joan zan andik bakar-bakarrik, bere aide egiten zan Naxerako Dukeari ere Navarreten
agur egitera. Aran SIgn 18. Alboan ordea Beltranen aide egiten zan gizaseme sendo bat zeukan. Etxde AlosT 99.
- AHAIDE ERANTSI. Pariente no de sangre.  Bere idazkietan, senide, aide-eratsi (odoleko eztan aidea) ta
zearraideak (ezkontz-aide) goratzarrez eta elesariz izendatzen ditu Platonek. Zait Plat 7.
- AHAIDE-JENDE.  Etziramon, ilkizuna, / âide [2 sílabas] jendeai otsegin arte / iñoiz luza bear duna. "La
parentela". Or Eus 414.
- AHAIDE KUTSATU. Pariente lejano.  Aide kutsatuak ere bagera-ta (Medelen aitona nere amaren bigarren
kusua zan). A Ardi 32s.
- AHAIDE KUTSU (Hb ap. Lh; aide kutsu B ap. A; ahide kutsu L-côte, BN-baig ap. A). Pariente lejano.
- AHAIDE-MAILA (A; aide-malla Lar, Añ; ahaide-mail Hb ap. Lh). "Grados de parentesco, aidemallak" Lar y
Añ.
- AHAIDE NAGUSI (aide nagusiak G ap. A; Añ). a) (Gralmte. pl.). Parientes mayores. "Magnates" Añ. Es
posible que sea calco de la expresión romance; se ha sugerido --FLV 1969, 125s.-- que la expresión vasca
original pudo haber sido ugazabak. En DFrec hay 13 ejs. de ahaide nagusi.  Bere aide nagusi Ybargoyengoen
/ aurrean. "Su primero pariente mayor". (Escrituras de Andramendi). TAV 3.2.9. Batzuetan aberatsak, Jaun
mende.
Agintariak ta Aidenagusiak daroez krutzerik nekezkoenak. Añ LoraS 125. Probinziaren alde jarraitu zeban Aide
nagusien kontra. Izt C 494. Txit nobleak dirade [etxe] biyak Gizpukoan, Aide Nagusienetakuak deitzen ziranak.
"De parientes mayores". Aran EE 1883b, 67. Muñatones-ko zaldun eta aide-nagusiaren aurreko batek. Etxeg
RIEV 1908, 112. Kareaga ta Arostegiko zaldunak, orube askotako Aide Nagusiak ta ogipekoak. Ag EEs 1917,
172. Gipuzkoar guzik, lenargiz alkarren berdin ziran, baña "Aide Nagosiak" beren artean, igoagoak,
garaienengoak ziran. Elizdo EEs 1927, 184. Aide Nagusi izendun euskotar aundizale, urduri ta gudazaleok. F.
Urkia EEs 1928, 19. Aide-nagusi jauntxoak: / urkatu kristau-lepoak, / kizkaldu sutan baserri ta uri, / ebaki
sagar-ondoak. SMitx Aranz 21. Ordurarte herriaren buruzagi izan zirenak eta hizkuntza herrikoian mintzatzen
zekitenak, Euskaldunen "Ahaide Nagusiak" bezala. Mde Pr 254. Aipatu berria dut Ahaide Nagusiekin batean
aldegin zuen Erdi-aroko epika. MIH 285.
b) (Adj.). Noble, de la aristocracia.  Egin zan Yarza eta Alzegako etxe aide nagusietako jaun ta jabe. Izt C 456.
- AHAIDE-ORATU. "Aide oratua (V, msOch), pariente afín" A (s.v. oratu; tbn. en Izt 87v).
- AHAIDE TXIKI (aide txiki A). Pariente lejano. v. IZTER-LEHENGUSU.  Aberatsa aide andi egin, pobrea
aide txiki. msOch 46.
- AHAIDE HUR (aide ur V-m ap. A; aidur V ap. A). Pariente próximo. "Aide txiki, aide ur (V-m), pariente
remoto" A (descuido, ya que el sentido sólo conviene al primero). "Aidur (V), contr. de aide ur, pariente
próximo" Ib.  [Lur-erloa] erosi nai badezu, aide urragoa zeralako, zuri dagokizu. Lard 162. Belendik irten
zanean, utzi zuen aide ur txit aberats eta asko zezakean bat. Ib. 160. Zuk diozunez, nere amakin / lengusu egiten
zerade, / kontu orretan zu ta ni ere / txit aide urrak gerade. Uzt LEG I 188.
- AHAIDE HURBIL (H, A (s.v. ahaide)). Pariente próximo. "Cognati, [...] ahaide hurbillak" Urt V 285. 
Ordean baduzu bertze ahaide bat ni baino hurbillagoa. Lg I 248. Haltoki laudatua / ahaiderik hurbilenaz izan
denaz geroztik. Monho 60. Ain aide urbilak egin dire, ezi biók dire gorputzbát. LE Matr2 89. Boozek deitzen du
Juezen aitzinera bertze aide urbil ura. Echn Ruth 4, tít. Don Beltramoren ahaide hurbil batek. Laph 2. Alaba bat
eta bertze ahaide hurbil bat, biak serora. HU Aurp 183. Barnaba apostoluaren aide urbilla zan. Ir YKBiz IX.
Zuen aiderik urbillenak. Ib. 198n. Aitorensemea, san Frantsiskoren ahaide urbila. Zub 45. Aialdeko ta lagun,
urbillen aideak, / egin ttute gosari-bazkari-legeak. "Parientes más próximos". Or Eus 365. Zerbitzari ahaide
hurbilegia dugu hartaz espantuka hasteko: hemengo lerro eta xehetasunak kofesio bat bezala hartuko ditutzue.
Zerb Azk 70. Ahaide hurbilekiko tratua ez da beti ezta agian maizenik ere, lagungarri izaten. MEIG VI 133.
 (Fig., ref. a personas).  Munduko anitzek leneko ero zenbaiten aide urbillak dirudite. Mb IArg I 60. Platonen
aide urbillen artean agertzen zaigu gizon goren au. Zait Plat 9. Nabari da Txirritak jakin zuela, eta Goethe
baten ahaide hurbila dugu alde horretatik, bere bizitza ontzen. MEIG III 98s.
 (Fig., ref. a cosas).  Hitzketeria eta kuriostasuna, / ahaide hurbillak dire: / haskazi bereko haur dire bedere.
Gy 257. Ahaide hurbilak dira bizkitartean, elgarren haurrideak [abere gorrien tuberkulosaren mikrobioa eta
jendearen baitako tuberkulosaren mikrobioa]. JE Med 121. Kenbrera (Welsh) eta kernera (Cornish), breizeraren
ahaide hurbilak. Mde Pr 281. Harritzeko orobat Japoniako eta hemengo landare izen eta bertze frango hitz zoin
elgarren ahaide hurbilak diren. Zerb Azk 42. [Forma] hura, Goierrikoa, Bizkaiko neban-en ahaide hurbila. MIH
80. Bizkaiko aditza eta lapurtarra elkarren ahaide hurbilagoak direla. Ib. 391.
- AHAIDE HURBILEKO (H). Pariente cercano.  O ahaide adiskide noizbat hurbillekoak. EZ Man I 122.
Aurrerakoan Etxahundarrak Harritxabaleta yaun apezaren aide urbilleko izanen gaituk. Etxde JJ 71.
- AHAIDE HURKO (ahaide urkho Urt II 46, H; aide u. Lar, Aq 1418, A). Pariente próximo. "Parientes
cercanos" Lar. "Aide urko, aide urren, parientes próximos o carnales" A. Cf. AHAIDE HURTXO.  Booz gure
ahaide hurkoa da. Lg I 247. Rut-en aide urkoago hura ere an igarotzen zan. Lard 161. Aittamarik ez aide
urkurik baga. Echta Jos 127. Iru ezkutitz egin ditut nere aide urkoen etxera. A Ardi 1. Biltzen dan diru guzia
bere aide urkoenak eskuratu dezaten. A Itzald II 80. Ezagutzen ez ebanak usteko eban Alarcos kondearen aide
urkoa zala. Or Tormes 75.
- AHAIDE HURRAN. "Aide urrunak eta urranak, parientes lejanos y próximos" A Aezk 299.
- AHAIDE HURREKO. Pariente cercano.  Arreba deitzen dio, aita baten humeak ezbaziran ere, beintzat aide
txit urrekoak ziralako. Lard 22. Bere izeba edo aide urrekoren batekin. Aran SIgn 5.
- AHAIDE HURREN (aide urren A). Pariente cercano.  Hebrearren artean aide urrenai anai-arrebak deitzen
zitzaien. Lard 13. Gogorkeri andiz erail zituan be aideurren (pariente próximo) ziran Flabio Klemente ta
Domilita, anaia bat eta bestea illoba. J.M. Tolosa EEs 1913, 163. Naiz nere arrebaren alaba izan, naiz Tzeu
etxe-zaindari ber-bera baño aide urrenagoak balira ere. Zait Sof 174.
- AHAIDE HURRENEKO (H). Pariente cercano.
- AHAIDE URRUN (BN-arb; aide u. Ae). Ref.: A Apend; A Aezk 299; Gte Erd 250. "Aide urrunak [...],
parientes lejanos" A Aezk 299.
- AHAIDE HURTXO. "Aide urtxuak abonatzen du [...], locución poco conocida semejante a la castellana
"parece que no tienes abuela". --Ezta neuk esatiagatik baiña, ni baiño gizon ondrauagoik ezta Berga guztian. --
Bai, e, i be aide urtxuak abonatze au" Elexp Berg (cf. ib.: "Aide hitza, ahaide, senide zentzuan, aspaldi galdua
dago, baina esapide honetan mantentzen da").
- AHAIDEZKO. "Incesto, aide-, senidezko desoneskeria" Añ.
mende.
 Etim. Su final es sin duda el suf. -(k)ide 'co(n)-', de haurride 'hermano', senide 'hermano', 'pariente'; cf.
también adiskide, geide, unhide, etc. (Sch Prim 84, Bähr EJ 1947 (n.º 2), 175 y, ya antes, Trombetti 130). Para la
primera parte, Vinson (RLPhC 41, 92ss.) pensó en anaia/-e 'hermano': ahaide < *anaide < *anai-(k)ide
'cohermano'. No es insuperable el reparo fonético que opone Bähr (Eusk 1935, 36s.): anaia/-e tenía una nasal
fuerte o geminada que se ha conservado en todos los dialectos. Pero la geminación, siendo sobre todo de origen
expresivo, podía faltar en los compuestos: cf. FHV 306n, donde se recuerda el paralelo preciso de cast. ant.
cormano. DCECH (s.v. hermano), cita Irache (220, 1193) Domeca et Domeca las [leg. los] cormanas. En Crón.
Alfonso III, versión Roteuse, ed. J. Gil, 17, aparece confrater 'primo'.
ahaide. v. ahaire.
ahaidearazi.  Hacer emparentar.  Fama ibili da ere Frantziako eta Espainako erregeak zerbeit ezkontzaz
ahaidearaztekotan igorria izan zela Jondoni Bixintxo. Herr 28-3-1960 (ap. DRA; la ref. es incorrecta).
ahaidebatza, aidebatza (Lar, Añ).  "Parentela" Lar y Añ. v. ahaikobatza.
ahaideeria. v. ahaideria.
ahaidego (L, BN; Dv), aidengo (Ae). Ref.: A; Echaide Nav 226s. 1. Parentela. "Parenté" Dv. "Aidengo aunitz"
Echaide Nav 183 (tal vez 'muchos parientes'). v. ahaiko, ahaideko.  Bainan goanen zarela ene herri eta ene
ahaidegora. Dv Gen 24, 4 (Ur nere errira eta aideak gana). Itzul zaite zure aitzinekoen lurrera, eta zure
ahaidegora, eta ni zurekin izanen naiz. Ib. 31, 3 (Urt hire ahaidetara). Saulen etxeko ahaidegoko gizon bat. Dv 2
Sam 16, 5. Eta hekiek erran zioten: nihor ez da zure ahaidegoan izen hortaz deitzen denik. Dv Lc 1, 61 (Lç hire
ahaidetan). Ahaidego guzia, esperantza horrek bildu zuen Zabiereko jauregirat. Laph 194. Ez lukela herritik
juan behar bere ahaidegoa sorth-etxean ikhusi gabe. Ib. 159. Elizaldean ez da gehiago ahaidegoko esku bat bi
jaun apezen hobiaren gainean Umiasainduetan bederen loretto baten ezartzeko. Zerb Azk 80.
2. (Dv), aidego (B), aidago (Lar), aidengo (AN-erro, Ae; Aq 1133), aidango (Ae). Ref.: A (aidego, aidengo);
A Apend (aidengo); CEEN 1970, 358. Parentesco. "Cognación" Lar y Aq 1133. "Dans quelques endroits on le dit
aussi, quoique à tort, de la consanguinité" Dv. v. ahaidetasun.  Bataioko aidagoa. "Parentesco espiritual". Zab
Gabon 78. --Zure aidegorik Polibek ezpaitzun. --Zer diozu? Polibek ez al niñun, ba, sortu? Zait Sof 85.
 (Fig.).  Egia heiek elgarrekin duten ahaidegoa eta batasuna. Laph 46. Ikuskari ta gorde-agerkari oriek ez
dira gorpuzki, ez dute gorpuzkiekin aidegorik, ez aien laguntzarik, gogaki soil soil dira. Or QA 181. Gure barne-
eragiñak oro ba-dute beren arioko adierazpide bat mintzoan eta leloan, eta aidego ixil batek esnatzen ditu. Or
Aitork 284. Ohargarri da etsenplu hortan Keltararen eta Latinaren ahaidegoa. Mde Pr 231. Ezin ukatuzko
askazigoa, ahaidegoa, badute [Lamiñak] beansidhekin. Ib. 269. Itxura oik memento berean elgarri datxizkola
ameka lokarriz eta aaidegoz. Lf Egan 1955 (5-6), 8. Uste makurrok egiarekin nolabaiteko aidegoa dutela. Zait
Plat 69. Aspaldi ontan, ordea, agirian jarria izan da Donibane Gurutzen olertiak "jainkoarako" poesi-
goaiarekin dun aidegoa. Gazt MusIx 159. Denbora berean, ttipituz ari zen Frantsesek hastean japones "fraide"
edo "bozu"-ekin zuen "ahaidegoa". "La sympathie (mot à mot 'parenté')". Ardoy SFran 220.
ahaidegoki, aidegoki (Lar).  "Parentesco" Lar.
ahaidekera, aidekera (V-ple ap. A).  "Parentesco" A (s.v. aidego). A Morf 116 da senikera (V-m) como sin.
de aidekera.
ahaidekeria (T-L), aidekeria (-eri BeraLzM).  Incesto.  Arrebatzako ta nebatzakoen (koñataen) artean
ezkontza, aidekeria zan aldi artan. Amez Hamlet 186. Terentik gazte lizun bat agertu ez baleza Iupiter-en
antzera aidekeri bat egiten. Or Aitork 30.
- AHAIDEKERIA-EGILE. "Aidekeri-egille, incestuoso" BeraLzM. "Inceste, [...] coupable, ahaidekeria-egile"
T-L.
ahaideko (Lander ap. DRA). 1. Parentela. v. ahaidego.  Kristok etzuen diru, ahaideko edo goratasun
handirik. Hb Egia 79.
2. aideko (V-gip). "Pariente, familiar. Familixia orretakuak gure aidekuak dire [...]. Hitz ia galdua. Senide edo
senittarteko erabiltzen da orain" Elexp Berg.
 "Semejante, parecido. Gizona ezta erraminta makala, baiña andria be bere aidekua dala emoten dau" Elexp
Berg. "Alkatia nazionalista zuan, da aura eta aren aideko guztiak afusilatu jittuen" Ib.  Tolosa aldean
erabiltzen dan kiratz 'hedor', onen aidekoa izango da noski. SM Zirik 47n. Egazteizako maite-leloen aideko dezu
mende.
[olerkia]. Gazt MusIx 161.
ahaidekunde, aidekunde (BN-ciz ap. A Apend).  "Parentesco" A Apend.  Zohaz ene sor herriraino, han ene
ahaidekundean bilhakatuko duzu Isaac ene semearentzat emazte bat. Etcheberry 25.
ahaidemendu.  Alianza.  Ameriketan harrituak dira zertako ez ditugun ahaidemenduak baliatu komunixten
baztertzeko. Herr 12-1-1956 (ap. DRA).
ahaideria (A), ahaideeria (Dv).  (Gran) parentela. "Ahaideeria, cognatio, parenté (nom collectif)" Dv. 
Herriko seme Jean Sabatine jaun apez berriak eman dauku igandean bere lehen meza khantatua... Zer atsegina
familia eta ahaideria handi guziarentzat! Herr 6-7-1961 (ap. DRA).
ahaidetar, aidetar.  Pariente.  Izen argikoa gendun euskalzalea (L.L. Bonaparte) Napoleon Prantziko
agintari trebe aren illoba. Etzen politika zale, aidetarra antzo. EgutAr 25-9-1957 (ap. DRA).
ahaidetarte, aidetarte.  Parentela, familia.  Zure lur ta aidetartetik irten ta Nik darakuskizukedan lurraldera
zatoz. Ol Act 7, 3 (TB ahaidantzatik). Corcegan aide-tarteak beste lekuetan baño zabalagoak dirala, kontu
jakiña da. NEtx Antz 139. Logroñoko aidetartea balia izan zitzaien ekaizpean ez ondatzeko. NEtx LBB 66.
ahaidetarteko, aidetarteko.  Pariente.  Aide-tartekorik etxera etortzen ba-zan... adiskideren bat guregana
ba-zetorren... NEtx Antz 87.
ahaidetasun (SP, Urt I 400, Ht VocGr 396, Dv, H, A), aidetasun (V, G, AN-larr-erro ap. A; Mic 8v, Lar, Aq
1133 (AN), Añ), aitasun (Lcc). 1. Parentesco. "Parentesco" Lcc, Lar y Añ. "Afinidad", "cognación" Lar y Añ.
"Parenté" H. v. ahaidego.  Donzellea, zegati zaoz / enegaz enojadurik, / zurekin ene aitasuna / horrela anzi
jakinik? Lazarraga 1142v (tal vez signifique 'relación' o similar). Halako suertez lotuko da, non ezpaitu behatuko
ez ahaidetasunera, ez adiskidetasunera. SP Gudu 89. Esan degun belaun edo gradu aen bietatik batean
aidetasuna debanarekin. OA 79. Fundatuak zeren diren arrazoiñ ederren gaiñean; hala nola ahaidetasunaren,
[...] gaiñean. He Gudu 110. O amorezko aidetasun, ta adiskidetasun paregabe laztanena! Cb Eg III 381. Ez
aidetasun, ez adiskidetasun. Mg CO 88. Aidetasun au da odoletik datorrena. Bada gañera beste aidetasun bat
ezkonzatik jaiotzen dana. AA I 560. Dala aidetasunez, dala bere ontasunagatik. Lard 374. Baldin gozatu nahi
baduzu ahaidetasuneko zuzenez, eros zazu eta goza. Dv Ruth 4, 4 (Echn aidetasun). Aidetasun andia / daukagu
lurrean, / andiagoa baina / Iaunaren aurrean. Azc PB 99. Jesu-Kristoren anaiak garenaz geroz [...] errespeta
dezagun ahaidetasun saindu hori. Lap 185 (V 82). Bertzei eder bazitzaioten harekilako ahaidetasuna. HU Aurp
100. Ahaidetasunezko atxikimenduak. Ib. 173. Ezkontza orrek sortu oi dituan aidetasun-lokarriak urrutiraiño
zabaltzen dira. Vill Jaink 161. Bereiziki aipatzen du mandazaia, oso ezaguna omen zuan-ta, eta onekin
aidetasunen bat ote zuan ere badiote. Berron Kijote 176. En DFrec hay 5 ejs. de ahaidetasun.
 (Fig.).  Euskerak, Gaztelaniak bezala, aidetasun orren urkoa [latiñarekin]. Cb EBO 8. Badukea iduripen
batek baino hazta gehiago, edo ahaidetasun egiarekin? JE Bur 108. Bagagozi izen horiek [...] ez othe duten
heuskarazko izen khidearekin [...] ahaidetasun ber-bera? Darric RIEV 1912, 226. Ludiko eleak badaukate
aidetasuna beren antzekoakin; ori dakusgu beren saill kidekoetatik, onela. Ayerb EEs 1916, 261. Euskeran ere
ele beretik sortu dira abar edo adartxo asko, eta itxuraz banakuak izan arren, aidetasun aundia dute beren
artian, guziak zuaitz batetik sortu bai dira. Ib. 261s. Menturazko ahaidetasun hori [irlandara eta euskararen
artekoa] zehazkiago ikert eta nolakoa eta nondikoa den bila baleza norbaitek. Mde Pr 220. Ez dutela
[Pastoralak] ahaidetasun izpirik doi-doia seinalatu dugun teatroarekin, izena baizik. Lf in Casve SGrazi 7. Bi
nahiz gehiago hizkuntzaren elkarrekiko ahaidetasuna egiztatzeko eta finkatzeko badira jokabide jakinak. MEIG I
238.
2. Parentela. v. ahaiko.  Zeinaganik ahaidetasun guzia zeruetan eta lurrean deitzen baita. "Parenté". Lç Eph
3, 15 (Dv zeinaren ganik deitzen baitire zeru-lurretan aita izena ekhartzen duten guziak, Ol sendi guziek).
- AHAIDETASUN ERANTSI. Parentesco político, no de sangre.  Irugarren edo laugarren graduan zan
aidetasuna, ala odolekoa, nola eratsia. Mg CC 118.
ahaidetsu.  Algo pariente (fig.).  Liburu gothor bat athera zuen jakintsun batek, frogatu nahiz Iroquois
horiek eta Eskualdunak ahaidetsu zirela. Herr 26-3-1959, 3.
ahaidetu (SP, Urt I 400, Dv  A), aidetu (Lar, Añ).  Emparentar. "Ezkontzaz ahaidetua, allié par mariage"
SP. "Devenir parent par alliance" Dv. v. 1 ahaikatu.  Oberena izango litzakeala derizkio, Erromatarrakin
aideturik bertan gelditzea. Izt C 267. Eta, aidetu zaitezte gurekin. Ol Gen 34, 9 (Urt junta zaitezte, Ur egin
mende.
ditzagun alkarrekin ezkontzak, Dv ezkontzez bat gaitezen). Oneik anker zittalok eztabe nigaz aidetu gura neure
ondasunen jaube eurak egittiarren baño! Otx 72.
 Aliarse.  Alabainan bizpahiru lista presentatu dituzte (pujadistak) eta ahaidetu, boz gehiagoren biltzeko.
Herr 12-1-1956 (ap. DRA).
 Asimilar.  Baditake zonbait pondutan, izen bera zutelakotz, Andredena Maria eta biak ahaidetu dituzten. Lf
CEEN 1973, 132.
ahaidetze.  Parentela.  Maria Agathak, bere ama eta ahaidetze handi bat Madrasko hirian baditu. Prop
1893, 104.
ahaidexka. "(Hb), un peu parent" Lh.
ahaika (Lar H, Hb ap. Lh, Aizk).  "Provocación" Lar. Cf. A (s.v. ahaiko): "No he podido comprobar la
existencia de ahaika 'provocación' y sus derivados, que suponen Iztueta y Aizkibel".
ahaikagarri. "Provocativo" Lar.
ahaikari (Lar, Izt VocC, H).  Provocador.  [El n. prop.] Marti gisa berperean da Euskararen bere berekia,
eta argitaratzen du dala, Gudaria, Disidaria, Auparia edo obeto ahaikaria. Izt C 20.
1 ahaikatu, ahaikotu (Aizk, A).  Emparentar. "(L), emparentar, contraer parentesco, ligarse con alguna
persona con afinidad espiritual o legal" Aizk (de quien lo toma tal vez Azkue, que lo da, con dudas, como
labortano). v. ahaidetu.  Beraz izaite inkreatua ahaikatu behar zen eta bat egin izaite kreatuarekin. "Il fallait
donc allier et unir l'être incréé avec le créé". SP POB 47s.
2 ahaikatu (Lar, Izt 99v, Aizk (L)).  Provocar.
ahaikatzaile. "Provocador, ahaikatzallea" Lar.
ahaiko (SP, Lar, Dv, H), ahakoa (H, A (que cita a Lç)), aiko. 1. Parentela. Cf. FHV 127 para una explicación
de la forma arcaica ahakoa. v. ahaidego.  Iosefek erekhar zezan bere aita Iakob, eta bere ahakoa guzia.
"Parentage". Lç Act 7, 14 (TB familia). Ez baitzarete urkoez gehiago orhoitzen / eta ahaikoagatik laguntzera
khexatzen. EZ Man I 122. Lorifikatu moianean, ohorean, ahaikoan, adiskidean sobera. Hm 197. Erreinatu bear
du betiko Jakoben aikoan. 'Ha de reinar en la casa de Jacob para siempre' (171). LE-Ir. Erran zioten: Ordean
nehor ezta ahaiko guzian izen hori dakharrenik. HeH Lc 1, 61 (Oteiza familia, Dv ahaidego, Arriand
senidetarte, Ker, IBk, IBe senitarte).
 (Fig.).  Garai artako gizarte ta iakintzaren saietsak oro aztertu ta arako iakintzalearen aikoa atera (etorki-
zugaitza egin) ezkero, aipatu-irakatsiok zain-muinez ulertu al izango zenituzke. Zait Plat 28. Bai baitirudi beste
zenbait aski iparreko leku izen ere ahaikoa horretakoak direla. MEIG VII 114.
2. (SP, HeH Voc  A, H), aiko (B ap. A; Aq 1133, VocB), ahakoa (Lar, Dv). Parentesco. "Cognación",
"parentesco" Lar. "Ahaikoa, ahaidetasuna" HeH Voc. "Rama troncal o parentesco" VocB.  Haragiaren amorio
desordenatua, hain da gauza itsua eta itsugarria, non halako amorioa duenak ezpaitu batzutan ahaikoaz ere
konturik egiten. Ax 349 (V 232). Ezkontzazko ahaiko hertsi haren bidez. SP Phil 404. Ezkonzako Sakramenduko,
eta berze spiritualeko ahaikoan, eta egokitasunean ukitzen zaion presuna batekin egiten den haragizko bekhatua.
FPrBN 25. Aingirueki du aikoa. LE-Ir. Dugula obligazio edo aikos edo ezauntzas edo kristiotasunas. 'Por ser
parientes o conocidos o simplemente cristianos' (248). Ib.
 (Fig.).  Errezu ta orazio guziek badute zerbait aiko mezareki (87). LE-Ir. Nahiz hizkuntza horiek oro ahide
diren, badirudi zenbaiten elkarrekiko ahaikoa hertsiago dela besteenikakoa baino. Mde Pr 211. Italiararekin
dadukan ahaikoaz gainera. Ib. 212. Hizkuntza ahaikoaren alderdi praktikoak. In MEIG VI 29.
3. "Pariente, aidea, ahaikoa" Lar. "Parentela, aideak, ahaikoak" Ib. Se trata sin duda de una interpretación
errónea de ejs. de algún autor, probablemente Axular.
- AHAIKO HURKO (ahaikoa h. H). Parentesco cercano.  Asko da iakitea, behin behar ezten amorioa iaunduz
gero, eztela legerik begiratzen, eta ez den ahaikoarik hurkoenaz ere, konturik egiten. Ax 351 (V 233).
ahaikobatza (Lar, Aizk, A).  Parentela. Aunque Aizkibel (de quien lo toma probablemente Azkue) lo da como
labortano, su fuente es sin duda Larramendi. Cf. ahaiko (3).
ahaikotasun.  Parentesco. v. ahaidetasun.  Adoratzen dut zure ezin ganbiatuzko ideetan Iesusen
mende.
Mariarekiko ahaikotasuna. "L'alliance éternelle de Iesus avec Marie". SP POB 66.
ahaikotu. v. 1 ahaikatu.
ahailtatu. "Ahailtatü (S-saug), bâiller (de faim)" Lh (s.v. aha). "Ahalltatü (S)" Ib. (s.v. aha).
ahaire (L, BN, S; SP (que cita a EZ), Gèze, H), ahaide (S). Ref.: Lh (ahaire, ahaide). 1. Melodía, aire. Harriet
atribuye "ahaire musikazkoa egizue" a Etcheberri de Ziburu , y lo que en realidad hay en éste es musikazko [...]
aheria. v. 1 aire (3).  Ez musika xorienik udan kanpo ferdeak, / zeña garaitzen eztuen ene ahaire dulzeak. EZ
Man I 16. Pasione sakratua / nahi nuke kantatu; / ahairea Zuk zerorrek, / Jesus, irakats dazu. EZ Noel 92.
Ebanjelista saindua, / zuk, othoi, zeureenak, / ene ahotik entzun tzatzu / ahaire orenenak. Ib. 148. Adizazu, othoi
ene / ahaire kantarena. EZ Eliç 357. Ahaire zahar huntan bi berset berririk, / alagrantziareki khantatü nahi tit.
Etch 684. Ahaide delezius huntan bi berset gei tit khantatü. Ib. 234. Argitara emaiten dütügü hamabi Noel,
ahaire ederrenak dütienetarik. UNLilia 2. Eta orai harzara Üskaldün batek ahaire zaharrekin arra mulda
erazirik. Ib. 1. Bilhatü ahal izan diren Noelak oro bere ahairekin. Ib. 2. Ahaire berrian. Xikito 11. Euskal-ahaire
zaharrak euskaldunagoak bide ziren. MIH 154.
 Canción.  Bekhatü hartara duatzan ahairen emaitez edo haier behatzez. UskLi 249 (ap. DRA).
 ahaide (S ap. Gte Erd). Entonación (en el habla), acento. "Santa Grazin ahaide berezia die (S), [...] beste
ahaide bat die (S)" Gte Erd 287 (junto a doñu, ereta, etc., de otras zonas).
2. "Élévation de voix en général. Nigarrezko ahairiak (Imit (S) 1737 [se refiere seguramente a la trad. de
Maister], Lf), les lamentations" Lh (s.v. aha-).
 Etim. De aha- (< aho) + aire 'aire'. No es "extensión" de aire que, con el valor de 'aire' no conoce una variante
ahaire.
aak. v. haiek.
ahakal (aa- Lar).  "Anhélito" Lar.
ahakalatu. v. ahakaldu.
ahakaldu (H; aa- Lar  H), ahakalatu (Aizk (L)).  Respirar. "Anhelar, respirar con dificultad, nekez aakaldu"
Lar.
ahakalkor (aa- Lar).  "Anhelante" Lar.
ahakan (L, BN, S sg. Lh; SP, H (que citan a EZ)).  Disputando.  Iesus semea, tenpluan doktorekin ahakan
aurkitua. EZ Man II 176.
 Etim. Parece un claro derivado de aha- + -ka, formación adverbial.
ahakar (L? ap. A, que cita a Ax; H, que cita a He), akar (Sal ap. A; Aq 733 (AN), H (G, AN); a)kar R ap. A). 
Reprimenda; reproche. AxN explica liskar eta beltzuri (422) por akar eta muker. v. aharra.  Tr. Hasta el s. XX
sólo se documenta en textos labortanos y alto-navarros. En el s. XX tbn. lo emplean autores guipuzcoanos y
vizcaínos, y el roncalés Mendigacha. Se encuentra tbn. en una adivinanza recogida por Garralda. En DFrec hay
dos ejs. de akar.  Bekhatuen eritasunetik sendatzeko borondatearekin egiten diren liskarrak, ahakarrak,
mehatxuak, eta eranzuteak ere. Ax 277 (V 185). Jainkoaren kontra erasi dituzten ahakar guziez. "De omnibus
duris". He Iudae 15 (Lç, IBe hitz gogor, Dv ahapaldi gaixto, Ol gordinkeri). Akar ta izkuntza gaistoetan zaude
ixilik (108). 'Cuando te reprenden y dicen malas palabras, estate callando'. LE-Ir. Bere eretxi ta asmuak ezetariko
akar edo agirakarik merezi eztaben mallaraño eratsi ta gazatuko balitu. Eguzk GizAuz 83. "Gorrotogarriro ilko
al aiz! ta beko yainkoek negar oiek iñoiz itzurtzerik ez al dizkitzue emango!" Onelako akarrez larderiatzen nau.
Zait Sof 19. Aitaren akarrari ez entzun egiñaz. Etxde AlosT 63. Esker gaiztotzat salatuz Usoak bein baño
geiagotan egin zizkion akarrak (errita). Ib. 98. Hamletek, ordea, akarra akar ordain ematen dio. Amez Hamlet
12. Zer zentzun eta zentzunondo gero! Akar ori, ori, duk emakumekeri. SMitx Unam 5. Doatsu, beraz, egi utsez
pozten dana, guziak Beregandik egi duten Aren akarrik gabe. Or Aitork 273. Ez dakit akar ta asarreok zegaitik
agertzen dituzun iñoren aurrean. Erkiag BatB 180. Goratzarrearen naiz akarraren deadar latza biziagotuz. Zait
Plat 124.
 (SP, H), ankar (Sc, R ap. A). Riña, disputa. "Querelle, dispute" SP. "A)nkar (Sc, R), riña" A.  Leku
egongiuarengatik, ankartu zren bi emazte [...]; kalako gisan izazen ankarra. Mdg 125 (tal vez la grafía quiera
representar a)kar-). Ez du akarrik, ez oiurik aterako. 'Non contendet, neque clamabit'. Ol Mt 12, 19 (Dv
mende.
aharrarik, Ker eztabaidarik).

- AHAKAR EGIN (akar egin Aq 733 (AN); akarrin AN-egüés-ilzarb ap. Bon-Ond 158). Reprender, reñir. AxN
explica arbuiatzen (315) por akar egiten.  Akár itenzióte jendeék, zególa ixilik. LE Urt ms. 34v (en la ed. de
1846, 98 se añade la glosa edo erriertan ematen). Amak akar egin zidan (98). LE-Ir. Alkarreri akar egiñez. Otx
49. Yesusek akar (errixta, mokoka) egingo ote zion beldur zan. Ir YKBiz 97n. [Griña baten] otsein eta jopu
diranai, olgetan-benetan, akar eta agiraka be egiten dautse. Eguzk LEItz 26. Zure senideak uts egin badizu,
yoan arengana, ta aren ta bion artean bakarrik zaudetela, akar egiozu. Ol Mt 18, 15 (Lç reprehenditu, Ur
zuzendu, Dv arrangurak egin, Echn meatxatu, Ker asarre egin). Gorritxok atarian Mikel du bakarra; / ez dio,
nai-orduko, egiten akarra (aharra, errieta). Or Eus 38. Aita Kardaberazek akar egin zien bizkaitar apaizeri,
itzaldiak gipuzkeraz egiten zituztelako. Or MB X. --Birao zuri! ez al zera bertantxe ixilduko? --Akarrik ez egin,
agure. Zait Sof 89. Etzun indarrik emazteari akar egiteko (para reprender). Etxde AlosT 32. [Erregiñak] dei
egiten dio Hamleti oni akar egiteko. Amez Hamlet 12. Akar negion maiz neure buruari: Tira, tira! geiegi duk
orrenbestez. Ez adilla zorabiatu, motell. SMitx Unam 4. Ohaide berriekin ezkontza naasten zunean, ortaz ere
etzion egundaiño akarrik egin. Or Aitork 228.
- AHAKAR-EGITE. Reprimenda.  Onelaxe bukatu oi zan Beltran biozperaren akar egitea. Etxde AlosT 33s.
- AHAKAR GORRI. "Akar gorri (Sal), riña viva" A.
 Fuerte reproche.  Iakitez arro-arro eginda ta okiturik ageri omen zan [Pitagora], Erakleitoren esamesez.
Eztugu garai artakoen aitorretan arkitzen akar gorri ori baizik. Zait Plat 51.
- AHAKARREAN (akarrean A; akarren R-is ap. Iz R; ankarrean A). Riñendo, disputando. "Akarrean, riñendo"
A. "Ákarren dáuden, están riñendo" Iz R 301. Cf. A: "Akurrean (G-goi), disputando".  Kemenko mitilek egiten
emon zein bi kuadrilla; bata zarrek eta berzia gaztek; betik emon zauden ankarren, zarrak gazteki. Mdg 126. Bi
aizpa beti akarrian eta sekula ez odolik egiten. Zer da? Garral EEs 1915, 92.
 Erdi-akarrean ari gera --ez al-da parregarri?-- ta guziok iritzi berberako izan. Ldi IL 92.
- AHAKARREZ. Reprendiendo.  Ta Berak akarrez isillerazten zitun [txerrenak]. 'Increpans'. Ol Lc 4, 41 (Or
MB 239 akarrez; Oteiza, Brunet erriertan egin, Ker agiraka egin).
ahakarbide, akarbide.  Motivo de enfado, de disputa.  Elkar yasan ta asketsirik, elkarren arteko akarbiderik
baliz. Ol Col 3, 13 (Or MB 136 akarbide; Ker asarre).
ahakargarri, akargarri.  Digno de reprensión.  --Birao zuri! ez al zera bertantxe ixilduko? --Akarrik ez
egin, agure. Zure itzok onenak baiño akargarriago baitituzu. Zait Sof 89.
ahakari. 1. "Disputeur, querelleur" H. Cf. ahaikari. 2. "(L, BN, S; Darric), braillard" Lh.
ahakarkizun, akarkizun. 1. Motivo de reproche.  Akarkizunik nigan ez dakusat bat ere. 'Nihil enim mihi
conscius sum'. Ol 1 Cor 4, 4 (Lç deusetan eztut neure burua hogendun senditzen, Ker ez nau nire barruak ezetan
salatzen). Ta nerera baztertu zan egunetik gaurdaño, ez diot akarkizunik auteman. Ol 1 Sam 29, 3 (Ker ez dot
orren aurka ezertxo be aurkitu).
2. akarkizun. Reproche.  Egiazko Gurutzea jauretsi bitartean, Kristok bere erri eskergabeari esaten dition
akarkizun auek, grekoz kantatu oi ziran. Or MB 378.
ahakarraldi, akarraldi.  Reproche.  Lotsagarri ukek. Setakeri duk. Zentzun geiago, motell... Ta akarraldi
oiek neure buruari negizkion bakoitzeko, ara zer entzun-iduri oi zitzaidan. SMitx Unam 5.
ahakartu (SP, H), akartu (Sal), ankartu (R, S), ankertu (S). Ref.: A (akartu, ankartu, ankertu); Iz R 392. 
Disputar, reñir. "Akartu (Sal), enfadarse" A. "Batek ezpadu nai, bi etxu akartren (Sal)" Ib. (s.v. bat). "Ankertu
(S), enemistarse" Ib. "Álkar ánkartu tun, han reñido entre sí" (R-uzt) Iz R 392. v. ahakatu, aharratu.  Batak
[erraiten du] liskartzea, bertzeak ahakartzea. Ax 17 (V 8). Komunkixe erorten dra xunto, zomait badaude
ankartruk edo enuxatruk, eta oboroek egiten tei bakiak, xuntagune kontan. Mdg 136. Leku egongiuarengatik,
ankartu zren bi emazte. Ib. 125 (tal vez habría que interpretar a)kar-). Akartzen drenian kau duk kapitanara. T.
Garralda EEs 1918, 122. Abagunea aurkezten danean ebasten du lapurrak, bidekatzen da lizuna, akartzen du
liskartiak. "El pendenciero riñe". Zink Crit 42. Basoko artzañak akartu, / bertantxe gastaiak agertu. Laux AB 46.
ahakarzale. "Reñidor, akarzale" ZMoso 71.
ahakarzio, akarzio.  Pelea, lucha.  Kan asi zen akarzioa. Kan fan zen baten ta berzien odola, eta azkenik
naparrek lasterkatutzien beltzak, utzirik alorra ilez beterik. Garral EEs 1923, 84.

mende.
ahakatu (SP, Izt 62v, Dv, H).  Reñir, disputar. "Se prendre de paroles, ahakatu gara" SP. "Incitar, provocar"
Izt 62v. v. ahakartu.
aaki. v. adaki.
aako. v. harako.
ahakoa. v. ahaiko.
ahakoka. "(Lf; BN-lab), à pleine gorge. Ahakoka irri egitea, rire à gorge déployée" Lh.
ahaku(a). v. ahuku.
ahal (V-gip, G-nav, AN-larr-erro, L, BN, S; SP, Ht VocGr, Lar, Gèze, Dv, H), al (V, G, AN-gip-larr-5vill-arce,
Ae; Lar, Añ). Ref.: A (aal); Lh; EI 273; Iz ArOñ (aal); Etxba Eib y Elexp Berg (al); EAEL 202; Gte Erd 204 y
262.  Tr. De uso gral., aunque algo más frecuente al Norte. Al Sur, además de la forma usual al hay aal en
CatBurg y Larramendi, y ahal en Mendiburu (IArg I 153) y Ubillos (198); en el s. XX crece notablemente el uso
de ambas formas (el de la segunda a partir de mediados de siglo), casi siempre por parte de los autores de mayor
pretensión literaria.
Para formas contractas convertidas en prefijos v. alba-, albai(t)-.
I (Partícula). 1. (Con verbos a los que confiere un sentido potencial).
A) (Con aspecto imperfectivo).  Tr. En textos antiguos, tanto al Norte como al Sur, se emplea con formas no
indicativas del verbo: ekar ahal dezaket, ekar ahal dirot, etor ahal nadin, etc. Desde la segunda mitad del s.
XVII aparece en autores suletinos -t(z)en ahal dut (nuen, etc.); a partir de mediados del XIX se extiende a otros
autores septentrionales, y su uso se hace gral. y dominante al Norte, aunque sin llegar a desplazar a ekar ahal
dezaket (nezaken, etc.) que se encuentra todavía en Goyhetche (201), Duvoisin, J.B. Elissamburu (Po 217),
Joannateguy, Arbelbide (Igand 114), J. Etchepare, Constantin (20), Zubiri (67), Mirande (Pr 206) y Lafitte, y, en
construcciones del tipo -t(z)en ahal dezaket, en Joannateguy (SBi 82), J. Etchepare (Bur 207) y J.B. Etchepare.
La construcción -t(z)en ahal dut (nuen, etc.) se documenta en autores meridionales del s. XX como Lizardi,
Orixe (Eus 284), F. Irigaray (153), Izeta (DirG 22) u Oskillaso (Kurl 189). Al Sur, desde mediados del s. XVIII,
se encuentran ejs. del tipo ekarri al dut 'puedo traer', etorri al naiz, etc. (asimilándose a vbs. como behar izan),
aunque lo habitual es el uso con potencial (al dezake, naiteke, leike, etc.).
 (Con formas no indicativas del verbo).  Konszienzia sanotan bizi ahal garen. Lç Ins F 8r. Zeinek salba ahal
baititzake zuen arimák. Lç Iac 1, 21. Gloria ahal nadinzát Kristen egunean. Lç Phil 2, 16. Inolako maneraz
defendidu al bagagizu emun gura deuskuen tormentu onetarik. Lazarraga 1154v. Baneidio bati berba, /
palagadu al banegi. Ib. 1190r. Oni aparta al dagiona, / ditxa onezko semea. Ib. 1196r. Oi aldioneri albanegi
enpara (Lamentación de Pedro de Abendaño). TAV 3.1.6. Jainkoa ez nezan ikus, kondena al nendin, / gauza
tristea lizate, ordea badate (Poesía alto-navarra del s. XVI o XVII). Ib. 3.1.19. Zeren izanen baitute desea al
dezaketen ondasun guzia. Ber Doc 119v. Ezen begiak nabari ahal dezan guztia / gauza xoil itsusia da eta
izigarria. EZ Man I 104. Behar eta desira ahal dezakedan guzia zure baithan da. Harb 383. [Untzi] hetan
bulkhatzen zituen ediren ahal zitzan alfer guztiak. Ax 31 (V 18). Eta orduko ongi egitea zer balia ahal
dakidikaio? Ib. 176 (V 118). Ene borondateak deseatu al leian baño andiagoa. Cap pról. Ze remedio izan al
leite. Ib. 71. Kausit ahal baneza / nonbait berhez-berheza. O Po 28. [Tentazioneak] zure fermutasuna inharrots
eta kordoka ahal liro. SP Phil 450. Desira ahal dezakegu / nahi duguna zeruan. Gç 117. Jinkoa korpitzeko
begiez ikhus ahal dirogia? Bp I 29. Imajinatu al ditean gaitzikan andiena. OA 39. Zorrak pagatu al
ditzakealarik. Ib. 164. Gizonari hitzez egin eta eman ahal dakioken laidorik handiena. ES 119. Apartatu al
ditekeala. Iraz 63. Irakhatsi darotzut nola altxa ahal zaitezken. He Gudu 133. Bortxa aphür bat hatsarrian gure
bürier egin bageneza, gero gaizak oro ehiki eta alegeraki egin ahal gintzake. Mst I 11, 5. O zerbait eta asko
zugatik egin al baneza! Cb Eg II 69. Zure gorputz ori nola pekatuaz deabruaren serbitzari, edo esklabo egiñ al
diteke? Cb Eg III 382. Segurki erran ahal daite ez duzula maite mundua baizen. Mih 64. Nola arindu ahal
ditzakegu Purgatorioko animen nekeak? Ub 213.
 (s. XIX). Ekusiko det zer egin al dezakedan. Mg CC 175. Nere ditxia, zertan edo atan serbidu al bazengidaz.
Mg PAb 113. Ah! Oxala / hik bezala / Mineta zain ahal baneza. Monho 46. Arratsaldeko dotrinara nola etorri al
gaitezke? AA III 411. Oi ala nere bizia ongi enplegatua bailetake, hoin gauza handi batetakotz sakrifika ahal
banezake! Dh 82. Baru egin al badai, egin biar dau. Astar II 240. Haren ez sendatzea, egin ahal dezakegunean,
haren hiltzea da. Jaur 128. Etzitzaion iñori bururatzen [...] baratza gauzak ezer eman al zezakeanik. Izt C 156.
Dena bethe ahal baneza / adiskide egiazkoez. Gy 105. Bere eskuz egin ahal dezakeena. Dv Lab 139. Esan
zadazu nola duen izena billatu al dezatan. Bil 163. Baso bat sagardo izan al leiken onena. Sor Bar 94. Zeñek
emon al leike edertzat gauzea. AB AmaE 313. Egin zuenean jasan ahal zezaken bezenbat. Jnn SBi 62. Jinkoa jin
mende.
ahal baledi. Ip Hil 128. Ezagutu al daitekeala. Itz Azald 91.

 (s. XX). Aitamen ordaingoa errexki bethe ahal lezakela. JE Bur 179. Egin ahal baleza ere. Ib. 179. Bizi al
banedi. Urruz Zer 109. Geienak irakurri ta ulerttu al dagijen euzkeraz [idatzi dira]. Kk Ab I 4. An ere era berean
artu zun erriak, esan al diteken baño beroago. Or SCruz 107s. Gaur zer santu dan jakin al liteke? Alz Ram 36.
Bertso berri batzuek / jarri al banitza. Tx B II 160. Uste ahal zinezakete mintzatzerat nohala aitzineko
denboretako beila hetarik. Zub 77. Bakaulki garai onetan jezarri al nattekiala. Otx 14. Mirentxo dagon tokitik
ekarri al banezake. JAIraz Bizia 57. Ongiari buruz bezain errexki gaizkiari buruz lerratzen ahal zitakena.
JEtchep 116. Egunez jaso al dagiana, gaberako zeatu daroa ederto. Erkiag BatB 182. Aspertzeke eta nekatzeke
goza al bageneza ere. Vill Jaink 153. Euskal-kulturaren irakasle izeneko titulu bat sortu al geinke?Alzola Atalak
136. Zure aitaren egiñak irakur al ditzakezunean. Ibiñ Virgil 43. Nori zor diot, jakin al ba diteke? NEtx LBB
114. Emankizun batean erran ahal zitaken bertsu saldoa. Lf in Casve SGrazi 8.
 (Con -t(z)en).  Gauza posibliak oro egiten ahal ditu Ienkoak. Tt Onsa 153. Fortunaren iokoaren eta
errotaren pera noizik behin, erorten ahal baitira. Ib. 37. Txipizaroan ihiki ikhas eta hartia hobeki bethikoz
begiratzen ahal dielakoz. Bp I 22s. Zer plañü egiten ahal düt, zük eizten banaizü? Mst III 40, 1. Kreatüra batek
egiten ahal dian akzionerik handiena. UskLiB 97. Sinhesten ahal nauzu ni. Gy 318. Nitaz nahi duzun guzia
egiten ahal duzu. Dv LEd 98. Guri ere gerthatzen ahal zaiku. Jnn SBi 9. Gizonak egiten ahal deitadala
laidoriorik. Ip Hil 73. Arras gutiak dira egiaren hazkurri osoa barneak jasaiten ahal deieten haurrak. JE Bur 55.
Mugitzen ahal zare, nahi baduzu nik bezalako arthaldea izan! Barb Leg 134. Aurrerago ikusten aal dugunez. Ldi
Y 1933, 87. Begiak hetsirik hartzen ahal dire zazpi mota horiek. Zerb Azk 41. Nahi hainbat denbora hartzen ahal
delakotz hortako. Xa Odol 65. Izaten ahal deia, Juhane, / hiri [sic, por hire] ikhustia heben? Casve SGrazi 42.
v. tbn. Mercy 37. Egiat 238. Xarlem 598. AstLas 45. Etch 78. Laph 249. CatS 117. Elzb PAd 83. HU Aurp 187.
CatJauf 128. Const 19. Ox 73. Zub 30. Lf Murtuts 25. Mde Pr 192. JEtchep 53. Larz Iru 16. Ardoy SFran 154.
Mattin 36.
 (Con participio y vb. aux. en indicativo). "In al zana in da gero (V-arr)" Gte Erd 262.  Jauregi bat egin al
badu, gutiagoko etxez ez da asetzen. Mb IArg I 235. Jokoan gloria irabazi al badot. Añ LoraS 153. Emon al
dituz eta egiaz emoten dituz [Jaungoikoak] graziaren batzuk. Itz Azald 59. Burdiña-langintzan ikasi al zana ikasi
gura eban gaste arek. Kk Ab II 187. Gaur egin al dezuna, ez biarko utzi. F. Labayen in Munita 10. v. tbn. Bilbao
IpuiB 277. Gand Elorri 90.
 (Con formas verbales sintéticas). "Ahal-banabil (L; Hb), si je puis aller" Lh.  Tr. Más usado al Norte; su
frecuencia disminuye desde el s. XIX. Sólo se usa en modo no indicativo, o bien con sufijos de relativo o en
oraciones condicionales.  Arima gaixoa dabilela norat ahal dagien. E 27. Sinhesten duzue hori ahal
daididala? "Je le puis faire?". Lç Mt 9, 28 (He egin ahal diezakezuedala, TB egiten ahal dudala, Ur egin
dizazutekedala, IBk egin dezakedala). Iauna, etzeakiagu norat ioaiten aizen: eta nolatan bidea ahal dakikegu?
Lç Io 14, 5. Nola ahal derrakeok eure anaieri. Lç Lc 6, 42. Saldu neike gorgerea, / aregaz ezer al banegi.
Lazarraga 1190r. Manamendu hauk begiratu gabe ahal dohake nehor Parabisura? Mat 124. Alferrik ahal
daudezke bere bizi guztian. EZ Man II 142. Neure lagun giristinoa bere beharrean, ahal negiela, eztut faboratu.
EZ Eliç 143. Dugun guztia, eta ahal dagigun guztia hari diogu zor. Ax 497 (V 321). Ahal derraket orduan ere
badaidikeiela penitenzia. Ib. 209 (V 140). Egik ungi behin eurei, eta gero, ahal badagik, atzei. O Pr 574. Hura
eginen duzu, ahal badagizu, goizean. SP Phil 31. Hartan ahal dagoke. Ib. 202. Eskara ahal zakien bezala
ikhasirik. He Phil (ed. 1853), V. Isillik zaude, al bazaude. Cb Eg III 371. Iziper guziak ahal dohazkela bere
etxetarat. Lg I 211. Har zazu gogoan, ahal badagizu. Dh 263s. Nola irauten ahal zuen, nola ahal zagoken xutik.
Laph 140. Xo ixilik zu, ahal bazauzke. HU Aurp 59. Yagotzuna ta al dagidana ixan ezkero, emen naukozu
edozetarako gertu. Otx 151. Ai nere poza, zeru-gainkia / ikustera âl-ba-ningoke! "Subir a verlo". Ldi BB 22. v.
tbn. INav 61. Gç 45.
 (Con izan, edun no empleados como aux.).  Mirail bat nik ahal banu. E 143. Ez batori ahal duket ezetare
berzia. Ib. 137. Zu eta ni elgarreki unsa ahal ginate. Ib. 223. Falta egiten dutenéz pietate ahal baituke. Lç He 5,
2 (IBk kupitzeko gauza da). Hek aditu faltaz irakurtzean enpatxu ahal lukeitenék adi ditzatenzát. Lç Decl a) 1r.
Baina bera egiazko Iainko izan eta, nolatan herstura hartan ahal zateken? Lç Ins C 5r. Zer ohore ahal uke /
munduan handiago. EZ Noel 50. Beraz esperantza ahal dukezu eztuzula oraiño neurria bethe. Ax 126 (V 83).
Nolatan ahal dateke hori horrela? Ib. 149 (V 98). Bere ahal dena, ezpiz bertzeren. "Qui peut être à soi, ne soit à
autrui". O Pr 91. Nola gogozko pobrezia ahal dukeen nihork. SP Phil 278. Orduan arrazoinez ahal nuke
esperanza zure graziaren ardietsteko. SP Imit III 40, 3. Harganik deus damurik ahal dukienaz, beldur gaberik.
Tt Onsa 129. Hau baita bat bederak ahal dukeen baiarik handiena. ES 120. Eskual-herriko umea zer ahal
dateke baizik eskualduna? Ib. 118. Espantagarri da nola ahal dukeen gizonak mundu huntan [...] bozkariorik.
Ch I 21, 1. Oi [...] ahal bagintez bertze artharik gabe Jainkoaren eta gure arimaren alderakoez lekhora. Ib. 25,
9. Bere herritarretarik zerbait ahal zukenez. Laph 101. Pentsa emak, Pello, zer kolore ahal zuketen nik oren
hartan egiten nituen gogoetek! Elzb PAd 42. Ez ahal dukezu axolik leihoa irikita uzten badut. Mde Pr 98. v. tbn.
Mat 77. Harb 196. Hm 214. Gç 202.
B) (Con aspecto perfectivo).  Tr. En la tradición septentrional antigua se documenta, ya desde Dechepare, la
construcción participio + ahal + aux. indic. Desde el s. XVIII va imponiéndose participio + ahal izan (o ukan) +
mende.
aux. indic. (que es tbn. la usual en los escritores meridionales). Sin embargo, todavía utilizan la construcción más
antigua Larreguy (II 291), Baratciart, Eguiateguy (158), UskLiB (100), Jauretche (162), Duvoisin, Laphitz (118),
Zubiri y Arradoy (SFran 119). Por el contrario, aparece con izan o ukan al Norte en Etcheberri de Sara, Maister
(I 13, 2), Baratciart, Duhalde, TB, JesBih (440), Duvoisin (LEd 74), Laphitz (133), CatS (96), Joannateguy (SBi
173), Inchauspe (Hil 83), Hiriart Urruty, UNLilia (2), J. Etchepare, Constantin (16), Barbier (Leg 140), Lafitte
(Murtuts 16), Zerbitzari (Azk 112), Mirande (Pr 222), Larzabal (Senper 128), Arradoy (SFran 300), Xalbador
(Odol 27) y Casenave (SGrazi 88). Con izan o ukan antepuesto a ahal se encuentra en Leiçarraga (Adv ** 2r),
Maister (I 11, 2), Kirikiño (Ab I 104) y Berrondo (Kijote 45). Cf. EAEL 202, donde el uso de ahal izan (ukan) +
aux. aparece como gral.
 Mosen Bernat, iakin bahu gauza nola jinen zen, / Bearnora gabetarik egon ahal inzanden. 'Tu aurais pu te
passer d'aller'. E 229. Nolatan ahal date Iesus Krist [...] halako kondemnazionetan izan ahal den? Lç Ins C 5r.
Eta Clauda deitzen den islato baten beherera iragan genenean, nekez batelaren iabe izan ahal genen. "Pûmes
nous". Lç Act 27, 16 (He jabe izan ahal baiginen; TB nausitu ahal izan ginen, Dv bildu ahal izan genduen).
Egundaiñotik gure etsai deabruak gure enganatzeko ediren ahal duen biderik eta arterik hoberena. Ax 45 (V
28). Hargatik [...] egon ahal dira traburik gabe bere barrenaren errekaitatzen. "Vacare potuerunt". SP Imit I 11,
2. Bat bederak entzun ahal izatu duken bezala. ES 156. Tratamendu gaixto zenbeit egin ahal darotaden guziak.
Brtc 26. Egin ahal izatu dituen huts guziak. Ib. 263. Egundaino saindu guziek salbatu ahal izan duten baino
arima gehiago galdu du exenplu gaxtoak. Dh 229. Ontasun harek asmatu ahal duen hori guzia. Dv LEd 69.
Negarrak itxutu eta ozta esan al izan ziozkan hitz oek. Arr GB 8. Euki al izan baleuz diruak osorik. AB AmaE
322. Jerüsalemen egon ahal izan zeno. Ip Hil 191. Deusek ez du hunkitu ahal izan haren bihotza. HU Aurp 47.
Al izan ebanean / eragin minari. Azc PB 58. Nola finkatu ahal izan diren zenbeit herritan. JE Bur 201.
Zalpurdietan eraman al izan zituen guztiak. Ag G 90. Urrengo itz auek [...] berak esan zituen erara artu al izan
nituen. A Ardi 120. Nork ikusi ahal du lanpide hortako gizon bat [...] ardo gorriari itsuki emana ez dena? Zub
26. Kalte barik urten al ixan eban urmaeletik. Otx 157. Atzerrietan oso merke saldu al izan dabez. Eguzk GizAuz
137. Ezer gutxi lagundu al izan zien. NEtx Antz 31. Etxera ekarri al izan zunan iñudea. Or QA 44. Amari bere
gogoa egin-arazi ahal ukan bazuen. JEtchep 61. Ori zan jakin al izan eben guztia. Etxba Ibilt 460. Bost ziren
bakarrik elgarretaratu ahal izan. Ardoy SFran 150.
 (Con aux. potencial).  Zertako ungentu goastatze haur egin izan da? Ezen haur hirur-ehun dinero baino
gehiagotan saldu ahal zaten, eta eman paubrei. "Pouvait être vendu" Lç Mc 14, 4s (TB saldua izan zaiteken).
Zelan iaio al zaatean Maria Birjineaganik? "¿Cómo pudo nacer?". Cap 30. Sendi duzunean idiak iretsi ahal
dukela animale zenbait, emozue lehen bait lehen esnia. Mong 591.
C) (En futuro). "Egiñen ahal, ou ahalko duk, tu pourras bien le faire" H. "(Hb) [...]. Ahalko dut, je pourrai" Lh. 
Tr. En la tradición meridional lo más habitual es a(a)l izango; hay tbn. participio + -ko + (a)al, en Moguel,
Astarloa, Alzaga, T. Agirre (Uzt 288), Zaitegi y Orixe (QA 47). Hay participio más alko en Zaitegi (Sof 134), con
algo en T. Etxebarria y con aalgo en Berrondo (Kijote 112); con un vb. sobreentendido hay estas formas ya en
Añibarro: zelan alko dozu (GGero 184), eztakigu gero algo badogu (ib. 363). Al Norte la construcción
tradicional es part. + ko (o -(r)en) + ahal, pero desde el s. XIX alterna con ahalko, que llega casi a desplazar a la
anterior en el XX (sólo en Barbier y Mirande (HaurB 52)); emplean ahalko Jauretche (ap. Dv), Lapeyre (103 (V
49)), Hiriart Urruty, J. Etchepare (Bur 109), Barbier, Etchamendy (163), Iratzeder (127), Lafitte, Zerbitzari (IxtS
87), J.B. Etchepare, Larzabal (Iru 12), Arradoy y Larre; ahalko precedido de participio Hiriart Urruty, J.
Etchepare, Etchamendi y Arradoy (SFran 136), con part. + -ko o -(r)en Jauretche y Barbier, y con -t(z)en
Iratzeder, Lafitte, J.B. Etchepare, Larzabal, Arradoy (SFran 120) y Larre. Por otra parte, hay ahal izanen en
Duhalde (168), Constantin (18) y Mirande (HaurB 39), en los tres con participio.
 Ezen ethorri da haren hiraren egun handia: eta nor da igurikiren ahal duena? Lç Apoc 6, 17 (TB egonen
ahal da; He iraun dezake, Ur (G) egon daiteke, Ip dauke). Zaude beraz erne zure gainean lehenik, eta gero begia
idukiko ahal duzu zure lagunaren gainean. SP Imit II 3, 1. Nula soferitüren ahal dütüzü thormentü eternalak?
Mst I 24, 6. Obe det itxaran denpora obeago batera; gerora kenduko al det okasio gaiztoa. Mg CC 210. Zelan
egin al izango dogu bekatariok? Añ LoraS 104. Ezkondu ezkero egingo al ditubezan [...] gauzetan pensetan eta
gozatuten badira. Astar II 137. Etorriko da garaia, noiz eta nik esan al izango dizudan: egiña dago guzia. Arr
GB 47. Nor da salbatuko ahal dena? Jnn SBi 128. Bertze bi erosiren ahal ditut. Arb Igand 119. Hiruetan hogoita
bortz urtetarik goiti gozatu ahalko duten erretreta hartaz. HU Zez 204. Goizean ezer artu al izango ete da? Itz
Azald 114. Nork esan al izango du, uts onek emango dioten naigabea? Inza Azalp 116. Ez dakit, ama, lo
handirik eginen ahalko dutan. Barb Sup 77. Xerra zonbaitño harturen ahal diozkatzu. Ib. 86. Gela pixka bat
txukundu bearko det. Aldareko apainketak geroxeago tajutuko al ditugu. Alz Ram 114. Gaztelara noz yuan al
izango ziran. Kk Ab II 164. Nire zeregiña egin nai ba-dok, gizendu al izango az i be. Eguzk GizAuz 103. Itsas-
arraina ez zenaz geroz ja-goitirik Milafrangaraino baizik igaiten ahalko. Lf Murtuts 2. Gaurgero ezin bixitatu al
/ izango zaitut berriro. SMitx Aranz 194. Zer zoritxar berri izango al diñagu, ene aizpa, aitagandik onela
aldenduki? Zait Sof 153. Errez egin al izango dute ori. Munita 10. Baiña azeriari irabazi al izango eutsan gero?
Bilbao IpuiB 187. Ostera be esango al eutsen auzokoeri buru asko barik be berak naiko diru egiten ebala. Ib.
103. Ez baniz hiltzen hobe, gero ere urratzen ahalko diat. JEtchep 59. Orrekin bakarrik gutxi egin al izango
mende.
dugu. Vill Jaink 87. Jakiñ gura izan eban, bere senarra osatzeko beste lortu algo ete eban. Etxba Ibilt 472. Hola
egiten ahalko du hark ere nik egun egin dutana. Larre in Xa Odol 11.
D) (Ref. a un vb. no explícito; se encuentra en oraciones subordinadas de relativo, condicionales,
circunstanciales, etc.). "(A) poder, a poderlo hacer, al banu, al bazendu, &c." Lar. "(Con la brevedad) possible,
[...] al dedan, al dezun, al deban lasterrena" Ib. "(Hizo) quanto pudo, egin zuen alzuena, alzegiena, alegin
guzia" Ib. "Aál badót, ekarriko dót" Iz ArOñ. "Al baldin bozu, goiz etorri zaitte" Elexp Berg. "Al zeban guztia
ein zeban gixajuak, baiña alperrik" Ib. "Al zun guzia egi zun lan ura egiteko (AN-5vill)" Gte Erd 204. "Altzana
ein da gero (G-azp), al dena in dut beintzat (V-gip, AN-gip) [...] ahal duguna egin dugu (BN-arb)" Ib. 262. Cf.
infra AHAL BADA, AHAL DELARIK, AHAL DENA, AHAL IZANIK, etc.
 Tr. De uso general. Hasta el s. XVIII sólo se encuentra con indicativo en Leiçarraga (en tiempo perfecto) y
Tartas (Onsa 94); a partir de dicha época va haciéndose gral. este uso, aunque sin desplazar del todo al de
subjuntivo, potencial, etc, que siguen empleándose al Sur y, en menor medida, al Norte: Ochoa de Arin (72),
Chourio, Haraneder (Gudu 163), Barrutia, Maister, Mendiburu, Cardaberaz (Eg II 56), CatLan (88), Baratciart
(146), Eguiateguy (244), Monho (52), DurPl (88), Duhalde (173), Astarloa (II 221), Añibarro (EL2 181), AstLas
(41), JesBih (445), MarIl (78), Jauretche, UskLiB (75), Iztueta (C 238), Goyhetche (197), Lardizabal (365),
Bilintx (146), P. Errota, Arrue (May 137), Hiriart Urruty (Zez 87), Agirre (AL 145), Iturzaeta (Itz 54), Iraola,
Azkue (Ardi 12), Enbeita (193), Txirrita (I 209), Orixe (Mi 10), Labayen (EEguna 109), Iraizoz, Lafitte (Murtuts
40), Etxaide, Zaitegi (Plat 133), Erkiaga (BatB 151), N. Etxaniz (LBB 208), Uztapide (Sas 315) y Berrondo.
 Hunek ahal duena egin du. "Elle a fait ce qu'elle a pu". Lç Mc 14, 8. Iainkoaren benignitatez ahal dezana
gordatzen duela. "Serrant ce qu'il pourra". Lç 1 Cor 16, 2. Zeñak, al egian kortesia eta mesura guztiaz, saludadu
zituan. Lazarraga 1142v. Nungo zarean esadazu, / bada al didin gauzea. Ib. (B) 1182rb. Urra akio, bai al ba
akio. "Si pudieras". RG B 28. Aldagien guzian enzuteko Iaungoikoaren itza. Ber Trat 56r. Erregeren alaba,
albaleu, edozeinek nai leukeala (Azpeitia, 1622). ConTAV 5.2.9, 126. Gorphutz saindua ere ahal nukeen
bezanbat preparazionerekin [...] ez nuen errezibitu. EZ Eliç 141. Bertzerena ebatsirik dadukana ezin absolba
baititeke [...] bertzerena, ahal badeza, bihur arteiño. Ax 267 (V 178). Ahal ziren asmuak eta enseiuak
balakatzeko [...] egiten zituen. Ib. 343 (V 228). Egingo dau al badagi errosario osoa. Cap 135. Goiz arratsez
Jinkoa belhariko othoitzen eztiana, ahal diroalarik. Bp I 86. Bear deu rezebitu al deban ferborerik [...]
andienarekin. OA 72. Gozatuko zare bakezko abundanziarik handienaz, bederen mundu huntako desterruan
ahal daiteken bezanbat. Ch III 25, 5. Ezpadu pagatzen ebatsi duena, edo zor duena, edo al duen partea. El 57.
Ahal duen parte guzietan yotzen du ezpataren eskutokiaz. He Gudu 93. Jagi nendi al banegi. Acto 130. Ahal
diruan beno haboro egin nahi lüke. Mst III 5, 4. Al badute, badoaz eriren bat gana daramaten Jangoikoarekin.
Mb IArg I 297. Al ditzaken gauz onak egiteko. Ib. 295. Al dan bezala bereala eragiñ. Cb Eg III 229. Ez dezazula,
ahal baduzu, egunik utz meza saindua entzun gabe. Brtc 14. Aginduten dau Jesu Kristok limosnak egitia, au da
obligazino estuba al dabenentzat. Mg CO 24. Al dan txarkeria egiteko prest egotea. AA I 620. Har zazu gogoan,
ahal badezakezu, haren [...] odolaren merezimendu mugarririk gabeak. Dh 173. Konfesadu biar dira [...] al
badaije itxasuan dagozanak. Astar II 219. Esango dot zerbait al dodan moduban azaldu edo explikadubagaz. Ib.
207. Dugun egin ongia ahal dukeguno. Jaur 389. Nai dizutet adierazo al dedan modurik oberenean. Izt C 237.
Izokintxoak baderro ahal duen bezala. Gy 46. Ahal den aldi oroz behar da deithü abere atxeterra. Ip Dial 80.
Nekazarijak, al dabela, ez dau euki biar lurrik gijau bagarik. Ur Dial 61. Asteasura [misiyuak] ekarritzeko /
iñola're al bagentza. PE 20. Bigar al badegu jira bat egingo det. Sor Bar 91. Billatzera al badot zuk dozuna
galdu. AB AmaE 290. Behar dut segitu ahal dutan hobekiena. Elzb PAd 11. Eta biurtu, iñola al badet, neri egin
diran mesedea. Apaol 34. Tronutik khentzea eta ahal bazuten haren beraren hiltzea. Elsb Fram 99.
 (s. XX). Batak janen bestia ahal balin badü. Xikito 10. Albarimadu ñolare eskribi beztad. Mdg 151. On
izanen da, ahal denean, zonbait giristino onen hartzea laguntzat. CatJauf V. Ahal duzun guziez emeezute
[mizpira adar] hunekin burutik behera. JE Bur 129. Al baneza erregalatuko nizuke pozik. Iraola 39. Al daben
apurtxubaz / lagunduko dabe. Enb 127. Joxepa orrek natorren bakoitzean al duan guzia itxoin arazten dit. Lab
EEguna 92. Geuk lagunduko dautzugu beragana, al badogu. Kk Ab II 75. Zuk ezer al badezakezu. Ir YKBiz 248.
Aal dudan apurra, ordea, maitasunez egiten dizut. Zait Sof 5. Nundik has? Hastetik edo bederen ahal dugun
bezen urrundik. Zerb Azk 34. Gauza asko esango nizkizuke, ahal banitza. Etxde JJ 235. Al dunak uler beza. Or
Aitork 386. Aal dan guztian joan bear da. Anab Poli 45s. Jaiok urreratzean [...] aal dauana beintzat erri-
ingururantz asten da. Erkiag Arran 181. Ahal duguna egiten diuk guk ere. Larz Senper 120. Ezta atzean
geldituko, iñundik al badau! Alzola Atalak 92. Nik aal dezakedan ura guzia ematen. Berron Kijote 91. Al gendun
pausorikan / luzena egiñez. Uzt Sas 110. Euskal herriko seme gisa, ahal nezaken neurrian, jokatuko nuela. MIH
369.
 --Baina aditzen duk irakurtzen duana? [...]. --Eta nola ahal nezake, baldin norbeitek gida ezpaneza?
"Comment le pourrai-je entendre". Lç Act 8, 30s. Erranen duta? / Ahal dezaket, / egia dena bezala. O Po 1.
 "Omnipotente, guztia al dabena" Añ. v. guztiahaldun.  Zure gerizea, zure berbea zan guztia al ebana. Añ
LoraS 73. Dana daki, guztia al daike, maite gaitu. Ag AL 142. Yainko bat baztergabe ona ta guzia al duna. Or
Mi 134. Guztija al daiken Jaunak. Enb 82. Erregu egiñaz guztia aal dauan Jaungoikoari. Erkiag Arran 163.
 (En oración de relativo sustantivada).  Gaur ere pozik egingo diyot / nere al dezakedana. Tx B II 167. Ta
mende.
urrenguan, al dodantxuaz, / gertu egongo naiatzu. Enb 129. Aal-dedantxoaz laguntzen diot. Ldi IL 110. Al
dezakedantxoaz ordaintzen baitut. Zait Plat 129.
E) (En oraciones negativas; incluimos aquí ejs. tanto de aspecto imperfectivo como perfectivo o futuro).
 Tr. Se emplea con algo mayor frecuencia al Norte, aunque al Sur se documenta ya en Lazarraga; el primer
testimonio septentrional seguro es de Maister (también se puede leer en Harizmendi (145), pero en realidad no
en el original sino en una copia manuscrita de mediados del s. XIX con la que el editor Vinson suple la falta de
varias páginas); más adelante se encuentra en Larreguy y UskLiB (34), y su uso crece desde mediados del s.
XIX: así en Duvoisin (LEd 18), Laphitz (139), CatS (25), Elissamburu, Joannateguy (SBi 25), Lapeyre (107 (V
51)), Arbelbide (Igand 28), Inchauspe, Hiriart Urruty (Aurp 108), J. Etchepare (Bur 195), St. Pierre, Barbier (Sup
4), Constantin (22), Zubiri (110), Mirande (Pr 52), J.B. Etchepare, Lafitte (in Zait Plat XIII), Larzabal (Iru 106) y
Xalbador (EzinB 75). Al Sur es sobre todo frecuente ahal izan o ahal izango: así en Agirre, Azkue, Kirikiño (Ab
II 108), Lizardi, Zaitegi (Sof 68), N. Etxaniz (Antz 157), Bilbao (IpuiB 128), Gaztelu (MusIx 73), y Villasante
(Jaink 73). Sin izan o izango se encuentra en F. Irigaray (190), Zaitegi, Izeta (DirG 20), Anabitarte, Villasante
(Jaink 8) y Berrondo (Kijote 148). Cf. EI 84, donde sólo aparece documentado en tres localidades suletinas y una
de Mixe.
Junto a ezin se encuentra (además de en construcciones del tipo ezin konta ahal) en Leiçarraga (Ins C 7v),
Lazarraga (1153v), Tartas (Arima 71), Maister (I 13, 2), Astarloa (II 32), Jauretche (174), Arrue (May 34),
Joannateguy (SBi 170), Iturzaeta (Azald 166), Mujica (PAm 9), Lizardi (BB 82), Otxolua (96), Erkiaga (Arran
145) y Gandiaga (Elorri 224).
 Remediorik emun al baga. Lazarraga 1153r. Ezta thenpora lüzaz hunian egonen ahal. Mst I 24, 7. Ez da
deusere Jainkoaren graziak egin ahal ez dezakenik. Lg II 99. Etzituzten bildu ahal ene yeneralek. Hb Egia 94.
Gutiz gehienak, edo espakatu ahal ez zirenak. Elsb Fram 122. Ezpeitzen ebilten ahal. Ip Hil 86. Ezeban
Ozinbeltzeraiñoko osterea egin al izango. Ag AL 83s. Esan didakan erdia eztiat ulertu al izan. A Ardi 18. Etzuen
deus egiten ahal. StPierre 30. Ez dute ukatu izan aal. Ldi IL 109. Gaitzetan ere aztu al ez nun betargi
maitegarriena. Zait Sof 45. Ez dugu zure gomita errefusatzen ahal. JEtchep 85. Artean, ura naigabea
erretraturik egin aal ez izatea! Anab Aprika 19. Ez baniz Xinan sartzen ahal aurten. Ardoy SFran 340.
2. (L, BN, S; Dv, H), al (V, G, AN, R). Ref.: A (al); Lrq; ContR 517. Probablemente, seguramente, al parecer
(sin una constancia o certeza total); (en oraciones interrogativas) por lo visto. "Ez ahal da oraino ethorriko" Dv.
"Ez ahal zinuen hauzi hori hasiko, jakin bazinu zer gostako zitzaitzun" Ib. "Hogoi eta bortz urthe ahal zituen
orduan" Ib. "Hik egin ahal duk lan itsusi hori, c'est toi probablement qui as fait cette laide action" H. "Lo al
beizagon (R-uzt), acaso estaba dormida" A. "Sans doute, vraisemblablement" Lrq. "Kóri al dá, ése debe ser (el
mes)" ContR 517. "Ba ahal da bertze holako joiarik? il y a bien, je pense, d'autres perles de ce genre?" Lf Gram
222. Azkue (s.v. aal) cita el ej. de HeH y traduce "por ventura".  Tr. Mejor documentado en la tradición
septentrional. Al Sur es más frecuente en textos antiguos y en autores del s. XX.
 Egiia al diok, Eneko (Guevara, s. XVI). TAV 3.2.3. Zer ari naiz? Zertan nabil? Arritu al naiz (Poesía alto-
navarra, s. XVI o XVII). Ib. 3.1.19. Parerik eztozuna al dakizu, / guztioen gañetiko larrosea. Lazarraga 1186v.
Ama enea seme baga / zuk ifiniko al dozu? Ib. 1144r. Andraetan diskreziorik / ez dala uste al dozu? Ib. 1175r. Ez
al deustak / bardin egia kontaetan? Ib. 1197r. Han Iesus haurra baturik, / troxaturik / utzioan zatzala, / gurrez
iar zazkion apaltzen, / nor ahal zen / zakitenak bezala. 'Qui il devait être'. O Po 62. Debotak zer diozue / orai
zeben gogoan? / Gau beltza ahalduzue / bihotz eta ahoan. Arg DevB 15. Uste al dozu Bizkaian / ain jente biguna
dala / nola zeuen alardeen / bildurrak dagoezala. BBizk 10. Eta segur ere, hitz suerte hek lothu ahal izan
zaizkola [...] jende arrotzetarik. ES 98. Ez al nok aditu. Acto 123. Damaseko urek balio ahal dituzte Israelgo ur
guziak. Lg I 371. Ahal dakizu maite zaitudala. Lg II 294. Baldinbada gizon galantik / herri huntan / ez ahal dire
glub hortan! Monho 32 (v. tbn. 102). Arrazoin ahal da hortaz artha handi bat ukhan dezadan. Dh 204. Ozta
izango al da / errian neskatxik / dotea nik adiña / izango duenik. It Fab 40s. Mündian ez ahal da ni bezañ
trixterik. Etch 70. Zer bada zuen nahien / gathibo garela izanen / pentsatu ahal duzue? Gy 111s. Bakharra ahal
zara, Ierusalemen hoin arrotz zarena, non ezpaitakizu zer iragan izan den azken egun hautan? HeH Lc 24, 18
(He zu zare; v. Lg II 288 bakharra ahal zara Yerusalemen zer iragaten den ez dakizuna). Bainan has zaite,
othoi, sorho agorretarik; ezen hekiek ahal dira ontzeko gaitzenak. Dv Lab 104. Ez ahal dute uste naski
apostoluak sorgin zahar zenbait zirela. Hb Egia 144. Ez ahal nuzu dukia, / ez eta Aitorren semia! "Sans doute".
ChantP 342. Ez al diogu diru-talde txarra eraman! Zab Gabon 26. Ez ahal zen ikhusi, nihoiz ez nihon, orduan
Frantzia ederrean ikhusi zena. Elsb Fram 86. Jainko Jaunaren ontasuna nolakoa ahal den, Jenebako Jauna hain
ona denaz geroz. Jnn SBi 170. Zein eder ahal zen orduan gizona! Zby RIEV 1908, 206. Egun bat beretzat atxiki
badu, ez ahal du xoilki bere buruari behatu. Arb Igand 64. Gutiz gehienak ohartu ahal dire, zerbeit bazela. HU
Zez 94. Alabainan, ez ahal zen bera jarria gizon hori herrian auzapez? Norbeitek izendatua zen araiz. HU Aurp
128.
 (s. XX). Xinestian nago orai xa sontotruk al dagola. Mdg 126. Oro egun guziez aiduru ahal daude haren;
esku lanak ez ahal du aphaltzen. JE Bur 147. Ur-ardotan pitxerdi-inguru edan al du. A Ardi 122. Ez ahal duk
egun guziez etxean holako pestarik egin! StPierre 16. Gaixo haurra! Ez ahal da guti unhatua. Barb Sup 76.
Lehen aldia ahal duzue burdin bideetan zabiltzatela? Ib. 81. Ba ahal dakizue nor ziren laminak. Ox 26.
mende.
Seminarioko apez gei Biarnesek ez ahal deroie horri eria südürpian igaraiten! Const 18. Odolkeri gogorrak egin
omen zitun. Guzi guziak ez al dira egi izango. Or SCruz 11. Oingotz gustijak al dagoz itsurik. Baietz nago! Otx
141. Ikas-ordu aal degu. Markiegi in Ldi IL 7. Siñiskeriak Siñismenari / ez âl dio ontan kalterik. Or Eus 266.
Norbaitek egiten ahal zuen irri, Murtutsen izenean eta Itsasuarren gostuz! Lf Murtuts 4. Sukaldean ahal zen
oraindik, zelatan. Mde HaurB 15. Zer jendetzak bildu ahal ziren haren aditzeko! Zerb Azk 56. Neska onbera ta
errukiorra zan [...] eta adeiez entzungo al-zitun arrazoi auek guziak. Etxde JJ 74. Ez ahal dituk taxi horiek hain
kario. Nor nahik hartzen ditik. JEtchep 80. An al dabil onezkero errian gure ugazaba, Lustreputx gaztea, nire
galdez. Leku onean dago! Erkiag BatB 111. Bere haurraren aita ahal du. Larz Iru 130. Ez ahal zarezte malurus.
Ib. 48. Berriz ere bateonbat etorriko al dek noski. Salav 36. Ez ginuke beraz harritu behar eskualdun saindu bat
ere eskualdun jaidurek badute laguntzen! Ez ahal dira eskualdun jaidura guziak tzarrak? Ardoy SFran 25.
Mattin, zurea ere ez ahal da urrun. Xa Odol 120. Hori ahal da munduan agertu den ereskinik zaharrena. MEIG
I 61.
v. tbn. AstLas 69. Bordel 161. Laph 149. Iratz 40.
 (L ap. A; Dv, H). "Bai ahal, ez ahal, oui, non probablement; et, oui-non sans doute" H. "Bai ahal! (L), ¡yo lo
creo! Ez ahal! (L), ¡imposible!" A (s.v. aal).  Haritchabalet debeiatü zena seminariuan? Ez ahal: lana zinez
maite zian eta pausü artetan bazakian besten eta bere büriaren liberti-erazten. Const 22.
 (En los siguientes ejs. parece asimilable a la partícula interrogativa al).  Baina ez ahal da berandu? Ez ahal
daude zure zain jauregian, Fortunato andrea eta gainerakoak? Mde Pr 116. Zeru-lurrak iduki aal zadukate? Or
Aitork 10. Ez ahal da, krima hortan, aita hau semearekin partzuer? Larz Senper 78. Ba ahal dakit nik, jauna,
ene alabaren berri. Ib. 44. Ez ba da geiegi eskatzea, ez aal da ala? Lab SuEm 169. Irripar egiten eta egin
arazten ez ahal daki Xalbadorrek? Larre in Xa Odol 19. Eta makurrik ez ahal dio inork aurkitu? MIH 136 (en el
orig. Egan 1957 (1-2), 4 aa).
3. (L, BN, S; Dv, H), al (V, G, AN, R). Ref.: A (al); Elexp Berg (al). (Con valor desiderativo). "Leher-eginen
ahal du!" Dv. "Emanen ahalko daut ene saria, puisse-t-il me donner ma récompense. Ici le sens optatif du
basque ne peut être rendu en français" Ib. "Ithoko ahal haiz!" H. "El verbo siempre está en futuro [...]. Para
conocer cuándo egongo alda significa 'acaso estará' y cuándo 'ojalá esté' es preciso recurrir al tono en la
conversación, a signos de admiración en los escritos" A. "Partícula que expresa el deseo de que se produzca la
acción verbal. Beintzat biar egualdi ona eingo al dau, bestela edarrak gare" Elexp Berg.
 Laster etorri nadin gurako al dozu (s. XVII). ConTAV 5.1.4. Nunbaita orain amaituko al dau / bere betiko
egarriia. Urqz 82. Agur, Aita nerea, ta gogoango al nazu zure otoitzetan. Lar, carta a Mb 281. Baña orren laster
ta bereala ilko ez algera. Cb Eg III 323. O! zuek egia erdiragarri hauk irakurtzen eta entzuten ditutzuenak,
sarthuko ahal zarete zuen baitan. Lg II 191s. Arren jagiko ez alda datzan tokiti. Mg PAb 70. Batzuek ez ditue
ezertan artzen birauak, egin dezagun kontu: "Demonioak eramango al au"; "ez al aiz bizirik etxerako". AA II
114. Biztuko al da gure fedia. JJMg BasEsc V. Ez ahal du sekulan yauna ahantziko. Hb Esk 237. Ez ahal
darotazu aingeru gaixtoei bezala eginen! Dv LEd 106. Pazientziya emango al digu / zeru ta lurren jabiak! PE
56. Tximista arraie batek ebakiko al du ostatu au! Sor AuOst 89. Illgo al da agura, baldres ta trekua! AB AmaE
238. Gure Joxe-Marik kontuz emango al diye jatena ganaduai. Moc Damu 15s.
 (s. XX). Irakurtzea ez altzaio gogaituko iñori. J.B. Ayerbe EEs 1912, 64. Amak ez alzidan algarea entzungo.
Ag G 336. Gure lana bururatua dugu, eta liztorrak ez zaizku oinon ageri. Ethorriko ahal dire balinba! Barb Sup
118. Urgulu zoroz ez ahal dituk / hire aitamak utziko? Ox 141. Ixango al az zori oneko / usain guztijen jaubia.
Enb 131. Moroak aizkatu zituzten nabartarrek. Ez ahal ditu balinba ithoko gaztelarren erdarak? JE Ber 38.
Milla ta bosteun tximistak birrinduko al abe, lapur deunga zital madarikatua! Kk Ab I 102. Deabruen zugatza!
[...] igatuko al aiz! pipiak yanen al au! Or Mi 24. Batzorde orrek gure eskaria ontzat artuko aal-du. Ldi IL 148.
Erkalaren babesgarri-legea ez al didate ezarriko. Ib. 26. Txakur txarrak jango al abe, / erri bako zaldun dongia.
Laux AB 99. Ez âl naiz ni illen gure zeru au / goi-argi ikusi bagetan! Or Eus 253. Dirdaitsu bezain zorioneko
etorriko al da! Zait Sof 59. Oraindaño ikusi ditugunak bezelakoa ez al da izango. JAIraz Bizia 46. Aita bederen
biguinduko al da, semea ainbeste denboran ikusi gabe! Etxde JJ 64. Asmatuko al degu itzegiten! NEtx Antz 66.
Dena hurrendu artean iraungo ahal zion mozkorrak! Mde HaurB 96. Ai! gizajuek, ez al jatsue bururatuko
ezkontzerikan. SM Zirik 107. Areri jarritako gorroto ikaragarria oztuko al zitzaion! Anab Poli 36. Bañan erein
dun azi ederrak / frutu on emango al du! Basarri 38. Gaua, osoro baltz biurtu baiño leen, elduko al da lenengo
dagoan erritxura. Erkiag BatB 109. Atherako ahal diozu zerbait. Larz Senper 62. Ai! ez al dizute otzek kalterik
egingo! Ibiñ Virgil 63. Barkatuko ahal dauku berak... egun batez. "Nous l'espérons". Ardoy SFran 22.
Baldinbetan ez aal dit uts-egingo [...] zure babes-laguntzak. Berron Kijote 54 (138 aal). Biziko ahal da luzaroan,
etsaiak etsai, behinola ugaria zen familia zahar batetik gelditzen zaigun haur bakar hori! MIH 146.
v. tbn. Etcham 175. Lf Murtuts 53. Xa Odol 201. Al: Zav Fab RIEV 1907, 534. Noe 62. Apaol 101. Ill Testim
19. Balad 45. KIkG 56. KIkV 68. ArgiDL 81. Muj PAm 74. Jaukol Biozk 75. Alz Ram 58. Tx B 188. ABar Goi
33. TAg Uzt 72. Munita 14. Txill Let 113.
 (Con el vb. en tiempo no futuro). "Ez ahal nute ikusi? ils ne m'ont pas vu, j'espère?" Lf Gram 222. "Barkatzen
al die, espero que les perdonará (G-azp)" Iz IzG 202.  Ez ahal naute burlatu / hirur nola hirurek? / Bere hitzak
idukitzen / dituzte erregeek. EZ Noel 73. Gutienetik bederen balinba bederatzi urte hautan jarraiki zauzkigun
mende.
irakurtzaileetarik zenbeiti zerbeit onik sartu ahal diotegu buruan. HU Zez 80. Gure gaixtakeria guzitik
sendatuak giren bezala, mustro eta harramantza guziak suntsitu ahal dira, hek ere, behin bethikotz! Barb Sup
125. --Andrea ez ahal doa bertze mundurat? --Ez aldi huntan, ez, oraino! Ib. 152. Ez ahal zoak ihesi? / Behar
diagu ikusi. Ox 53. Gizagaxoa... noski, / on-utsa bide-zanez, / zeruan âl-dago! "Es de esperar". Ldi BB 12. Ene
Jenofa begi beltz, argi-hasteko irria, / ez ahal zaude nigarrez? Iratz 167. Urtheko ilobaño bat badut haatik,
paralysie infantile delakoarekin. Ez ahal daut harek kutsua eman? Lf Murtuts 39. Orraitiño ez aal yatzu aaztu
oraintsu-mengoan agertu neutzun zera. Erkiag Arran 98.
4. (A (s.v. aal), que cita el ej. de Dv). Por si acaso, no sea que.  Ihesari eman zen, zioelarik: Ez ahal gaitu gu
ere lurrak iretsiko. "Ne forte et nos terra deglutiat". Dv Num 16, 34 (Ol lurrak, bear bada, irentsi ez gaitzan).
Urez bedeinka beza gela au; ez aal da baldinbetan mira-egille oietakoren bat emen izango. "No esté". Berron
Kijote 75.
5. (Con negación). Tan pronto como... "Ez ahal zuen jakin, non bereala joan zan, [...] (Ceru)" H.  Ara iritxi
ez altzan, kontatu zion Wolfiok Obispoari gertakari guzia. Arr GB 127. Egun sentia agertzen ez al zan, bere
leiaurrean jarrita [...] malko goriak ixurtzen zituen. Ib. 14. Jesukristoren deia aditu ez al zuen, Berari
jarraitzeko bereala altxa zan. Arr May 104. Begiak itxi ez al zitzaizkan, santa Brigidari Jesus agertu, eta Jaun
onek esan zion. Ib. 132. Baña ez al zuan Patxik aditu joan bezin aberatsa zetorrela, alderandu zan
anaiarengandikan. Apaol 112. Ez al-zuten apaizak azkeneko Pater et Ave esan [...], or ekiten diote Elizan
dauden guzti-guztiok [...] kantuari. Lek SClar 103.
 Oraindik amabi urte ez al zeuzkan, ordurako biziera gaiztoa zeraman. Arr May 147.
II (Sust.). (L, BN, S; SP, Urt IV 399, Ht VocGr 407, Lar, Izt 96r, VocBN, Gèze, Dv, H), al (V, G, AN, R; Lar,
Añ, Dv (G), H (V, G)). Ref.: A (al); Lrq.
1. Poder, fuerza; posibilidad, facultad, potestad. "Pouvoir, force, faculté" SP. "Pouvoir, ahala, ahalizatea" Ht
VocGr 407. "Potencia" Lar y Añ. "Impotente, alik eztuna" Lar. "Pouvoir, faculté, puissance, moyen" VocBN.
"Pouvoir, force, puissance" H. "Pouvoir; possibilité" Lrq. v. ahalmen.  Tr. Mejor documentado en la tradición
septentrional.
 Zergatik bada Iaunak, gure ahala iragaiten duen perfekzione bat gureganik galdegiten du? Lç Ins D 8v.
Borondatea ona da bañan ahala flakua da. "Le pouvoir". Volt 235. Lehen baño gehiago are ahal guztia /
enplegaturen du nola hill Iesus onhetsia. EZ Man I 74. Berriz ere agerturen da ahal Sathanena. Ib. 72. Gazte
zareiño, ahala eta indarra duzuiño. Ax 170 (V 115). Badut nik ahala eta indarra zure libratzeko ahalkesun eta
erran gaixto guzietarik. SP Imit III 36, 3. Zelian eta Sakramentü saintian da behinkoaz Jinkoaren ahalaz. Bp I
72. Halako fazoiñez non ezpaituket ahalik nahi izateko zuk nahi eztuzuna. Ch III 15, 3. Baiñan gizonaren bidea
eztago bethi gizonaren ahalean. "In potestate hominis". Ib. 7, 2 (Mst photerian). Libertatea da dugun indarra
eta botherea edo ahala egiten ditugun gauzen egiteko. CatLav 40 (V 28). Jaun bat finikgabero ona, aal guziaren
jabea. CatBurg 15. Aalik balu ta iñoiz izandu baleu bezala. Lar Fueros 225. Zure indarren eta ahalen gaiñean
batere ez fidatzea. He Gudu 39. Berekin du alabaña Jainkotzaren ahal guzia eta ez da ahal onek noiznai ezin
dagiken gauzarik. Mb IArg I 153. Anitz aldetara egin zuen deabru gaistoak ber alegiña; baña uts eta ustel atera
zen aren al guzia. Mb IArg II 300. Galdu izan zituzten bere ahal guziak. Lg I 194. Jourdaingo urak izatea
Naaman bere gorphutzeko lepratik sendatzeko ahala zerbeit da. Ib. 373. Jinkoak guziak egin detzake, eta nik
haren lagunza gabe ez dut ahalik. Mih 31. Jainkoak, edozein gauza egiteko, duan eskua ta ahala. Ub 52. Ikhusi
dut beharretan, eta ahala nuelarik ez dut lagundu. Brtc 209.
 (s. XIX). Gure nahiaren pare balitz gure ahala. Monho 56. Ene ahala eztiat / segürtanxaz gorderen. 'Je ne
dissimulerai certes pas ma puissance'. Xarlem 26. Bear da gañera artarako eskua, ala edo indarra. AA III 402.
Handizki balia-arazten du bere seme jainkoaren aldean duen ahal guzizkoa. Dh 270. Eta geroroz eztela
harentzat erremediorik, ez graziarik, ez salbatzeko ahalik. Ib. 138. Bialduten deuskuz Jaungoikuak gatxak, geure
al gitxija ezautu eragiteko. fB Ic III 262. Baldin Jainkoak utzi izan baginitu geroni gure ahal xoilerat. Jaur 147.
Bere adrezia eta ahala / frogatu nahiz bezala. Gy 217. Auzoak etzuten burua jasotzeko alik. Lard 204. Ikhas
beza erdara duenak ahala. Hb Esk 166. Eta Jaunak bere zerbitzukotzat eman izan daizkidan ahal eta dohainak.
Dv LEd 75. Jakobek hartu ditu gure aitarenak ziren guziak, eta haren ahalaz bera egin da jaun handi. "Et de
illius facultate ditatus, factus es inclytus". Dv Gen 31, 1. Ahal ttipikoa bide zen bikario jeneral hura. Laph 84.
Erakutsirik zeure besoko al ta indarra. AB EE 1889a, 338. Zoin handi diren zelian zure ahalak eta Jinkoak
eman deitzün bürüzagigoak. Ip Hil VI. Eztakit, zeren aal ta ere..., aal orrek adarra luzea duen. Ezale 1897, 59a.
 (s. XX). Laneko ahalak bethi han dituztela iduri zeie hargatik. JE Bur 106. Euk nai bestean aunditu eta
txikitzeko aala lortu nai ei-dok. Alt EEs 1912, 245. --Zelan da Jaungoikoa alguztiduna? --Bere al utsez nai daun
guztia egiten daualako. KIkV 17 (KIkG 11 bere al utsez). Ene arbasoetarik heldu zautan gauza bat dut han,
mixteriozko ahal eta indarra duen gauza bat. Barb Sup 154. Urratsik emateko aalik etzuela gelditu zen bide
bazterrean etzanik. FIr 150. Haren ahaleko eskualzale guti orai, gutartean. JE Ber 5. Al guztijaren / jabe zarana,
/ gurutzan zago / jositta Jauna. Kk Ab II 105. Ta Yaunaren aala agertzen zan eriak sendatuz. Ir YKBiz 89.
Israelitak beren lan gaitzenetan leher-araz zetzaten, ahal guziak khendu arte. Zerb IxtS 32. Aal andikotzat
zaitugun Oidipu maite orrengana eskabera gatozkizu guziok. Zait Sof 58 (62 al). Ez naute zenbait bezala / lotsaz
beldurtzen, / andiago dut ahala. Or Poem 514. Utzi dio [mendu] haren aphailatzeko ahala edo kargua. Lf Herr
mende.
18-8-1955 (ap. DRA). Hainbateko etsiak hartu zituen guziak, non ez baitzuten gehiago ihoren hiltzeko gogorik,
ez ahalik. Mde Pr 139. Gazterik asko, bere aalez billatu bear izan zuan bizimodua. Anab Poli 7. Egikeretan
ikusten dan lez / gizontasunezko ala. BEnb NereA 84. Uste baduzu paper mutur batek, holako ahalak dituela.
Larz Iru 132. Tirriatu izan nau pilota jokoak, / ahalak ez ordea nik hortarakoak. Xa Odol 281. Gure indarren
aitzika / ez düte etsaiek ahala. Casve SGrazi 152.
v. tbn. Arg DevB 202. Mercy 14. AstLas 70. MarIl 119. CatS 80. Elzb Po 203. Elsb Fram 38. Zby RIEV 1908,
287. Arb Igand 7. Xikito 8. CatJauf 22. Lh EEs 1914, 243. Ox 27. Etcham 219. Iratz 35. Ardoy SFran 93. Al:
Inza Azalp 135. Eguzk GizAuz 167.
 (SP, H). (Ref. a las potencias del alma).  Arimaren ahaletan lehen eta bizia / ezagutzen dugu dela adimendu
argia. EZ Man I 99. Ezta bada [arima] solamentki ahaletan zaurthuren, / substanzian barrena da orobat
zehaturen. Ib. 99. Bil etzatzu ene sensuak gorputzeko eta arimako ahalak zure gana. SP Imit III 48, 5. Kexadura
sarthu zait ezurretaraiño eta ene arimako ahal guziak nahasi zaizkit ene bekhatuen aitziñean. Gç 44. Animaren
potenziak, aahalak [sic] edo almenak, dirade hiru. CatBurg 42. Zure arimako eta zure izpirituko ahal eta
puxantza guzien enplegu saiñdua. He Gudu 102. Arima ta gorphutza bere sentsu ta ahal guziekin. Dh 187. Eta
oek dira borondatearen al edo potenziarekin egiñ bear dituzun beargaiak. Arr Orac 43. Gizona baithan arima
bakarra den bezala, ahal guzien lokarri eta batetaratzaile, bota herriari ere nagusi bakar bat. Lf in Zait Plat
XVI.
 Poder, autoridad. "Hil zen Pilatosen ahalaren azpian" H. "Ahala nork daduka hemen?" Darric (ap. DRA). 
Egizko alaren (poder) agerki da ikurriñ onezaz gaizkiñaren uztarpetik askatu det Erroma. J.M. Tolosa EEs
1913, 209. [Errege] haien ahala mugaturik atxikitzen zuten gizarteko hiru erronka jatorrek. Mde Pr 228.
 Reinado. "Eldu bekigu zure ala, vénganos el tu reino" Bera.  Badut zalantza zein giro izaki; / otzaren âla
danentz ebaki. "¿Pasó el reinado del frío?". Ldi BB 110. Atta: eure ixena donetsi bixa: eure ala bel. Arriand Lc
11, 3. Oneik jazokunoik dakuskezubezanian, Urtzi-ala atetan dozubela ekikezube. Ib. 21, 31 (Lç, He, Dv, Leon
(e)rresuma, TB, Oteiza, Brunet, Ker, IBk erreinu, Ol jauraldi, Or Jainko-erri, IBe, BiblE erregetza).
 (Con gora, gain, etc.). "Ahalez gora (L; Hb), au-dessus des forces" Lh. "Gure ahaletik gorago da" Darric (ap.
DRA).  Ezen kargatu izan garela exzesiboki ahalaz garaitik. Lç 2 Cor 1, 8. Urrikimendu eta onherizte gure
ahalaren gañekoaz. EZ Man I 22. Perfekzione halto eta gure ahalez goragoko bati lotzeko borondate eta deseiñu
banhoa. He Gudu 169. Badakit, Jauna, ez dela deusere zure ahalez gorago denik. Lg II 140s. Jinkoak ez du
nahiko izan zaitezen zure ahalez gorago tentatua. Mih 101. Garbitasunaren berthutea gizonaren indar eta ahal
guziez gorago da. Ib. 23. Profeten erranak amets batzuek ziren [...], erakuspenak zorokeria, egin bideak ahalez
gorago. Hb Egia 116. Ez dutenean hersatzen deus egiterat gizonen ahalez goragokorik. Ib. 80. Oraino zure
ahalaz gorago igan zaite; obraz ezin dezakezuna, bederen xedeaz egizu. Dv LEd 241. Beren ahalaren araberako
eta ahalaz goitiko oldea ere erakhusti dutela. Dv 2 Cor 8, 3. Ene argiez eta ahalez gorago den gauza bat. Lap 39
(V 22).
 (Precedido de part. o rad.).  Ezta, maitezko gauzetan, / haurren bortx' <borx'> ahalik hetan. 'Dans les
choses de l'amour, on ne peut contraindre les enfants'. O Po 18. Dohainetan neduke / haren zerbitz' ahala. 'Je
tiendrais pour une faveur de pouvoir la servir'. Ib. 38. Badiruri berariyez datorrela, zaldi onen jaso-al eskasak
jartzen gaituen larritasunetik kentzera. Bil 164.
2. (Con egin). Lo posible. "(Hacemos todo lo) possible, alik asko egiten degu, ahalik aski, anitz egiten dugu,
alegiñak egiten ditugu" Lar. "Al gúziek, todos los posibles (hacer)" Iz Ulz. Cf. Ht VocGr 270: "Ahala, tout
possible" y 406: "(Son) possible, bere ahala, berediña", refiriéndose seguramente a (bere) ahala egin. v.
ahalegin.
 Gogo egin nezan, neure ahal guziaren egitera, eta [...] guziaren [...] Elizaren edifikazionetan enplegatzera.
Lç Dedic * 7r. Prestik dago [Iainkoa] ahala egiten duenari heltzeko, iabetzeko eta eskuaren emaiteko. Ax 459
(V 298). Ahal egik, euri egik. Saug 62. Zure ahala eginen duzu eta [...] begiratuko zare zure buruaren osoki
flakatzera utstetik. SP Imit III 7, 1. Beraz prometatzen darotzut / ahalaren egiteko, / zure moianez huts gustiak /
ditudala kitatuko. Gç 106. Zure ahal guzia egiten duzula. Ch III 7, 1. Sathanek bere ahal guziak egiten ditu, gure
baitairik arimako bakea khasatzekotzat. He Gudu 152. Zure partetik ahal guziak egitzu Jesusen amodioan
irauteko. Mih 123. Konfrariako personek orok eginen düie ahala sakramentier hüillanzez hilabetian behin.
Mercy 29. Artará ellegadáien inbeardá al guzía. LE Matr5 298. Bere ahal guziak egitea onthasun biltzeko, eta
hain guti egitea bere arima salbatzeko! Dh 205s. Egin ditzagun gure ahalak gure bokazioneko eginbideen
bethetzeko. Jaur 391. Iñazioren etsaiak ez zauden geldirik: ahal guziak egin zituzten Iñaziori bere lagunen
khentzeko. Laph 106. Bakar bakarrik au izan zan zure deshonra eta egoera negargarri artan zugatik al guzia
egin zuena. Arr GB 121. Dugun orok gure ahala egin gure herritarreri hemengo mintzaia maita-arazteko. Arb
Igand 18s. Zenbat aldiz, mundu esker-gabea, ez ditut nere ahalak egin, hire haur guziak bakean elgarretara
bildu nahiz. HU Aurp 135.
 (s. XX). Beren ahalak eginen dituzte haurrek hitzez hitz jakin dezaten katixima. CatJauf VI. Berak egiñ zion al
guzia amona gaixoari, ta ala ill zan kristau on bat bezela. Urruz Zer 13. Guziek batean erabaki zuten, aal guziak
leenik egiteko etxe barnetik. FIr GH 1922, 542. Ohartu ginenean gu / Xalbadorren nigarrez, / ahalak egin
gintuen / esku eman beharrez. Ox 34. Ezin ipiñi izan ditu, orretarako alak egin arren. Eguzk GizAuz 130.
mende.
Maitatzen zaitut, / Jauna, eginik ahala, / sortkari oro / ontan lagun ditudala. Or Poem 516. Hor ere ahal guziak
egin zituen giristino fedearen azkartzeko. Ardoy SFran 195.
v. tbn. CatLan 63. JesBih 423. MarIl 27.
 (Con zazpi).  Zazpi ahal guzien egitea ontsa da beti. HU Zez 179. Egia erran, zazpi ahalak egin zituen
delako liotinantak bere salataria guardetan sar arazi beharrez. Ox 191. Zazpi aalak egin ta ere bat baino geiago
itzuriko litzaiket. Or EEs 1927, 249. Egoera larri ontan, zazpi ahalak egin bear bere etsaiak jarritako esia urratu
ta purrukatzeko. Etxde JJ 179. Osabak bere zazpi ahalak egiten ditu jauntzi berezia eskuratzeko. Herr 9-10-1958
(ap. DRA). Hunek bethi, bere zazpi ahalak ibiltzen ditik, hunarat sartzen direneri, bere edariaren sakatzeko.
Larz Iru 60.
 "Bortz ahalak eginagatik (BN-lab)" Gte Erd 168.
III (Ante sust.). Todo el (...) posible.  Denbora duian artian egik ahal hongia. E 97. Ardiets diezaguzue / ahal
faborea, arren, / nola baitzarete mianbro / Jesukristo beraren. EZ Noel 131. Etziñen kontent zerori / sainduki
bizitzeaz: / berzeak ere eragin / nahi ahal antzeaz. Ib. 173. Egitera esaiatzen / zaizkit ahal gaizkiak. EZ Eliç
325s. Baten ere aiphatzeko / eztut xahu ahoa, / zeren baitut bekhatuen / ahal urrin gaixtoa. Ib. 410 (tal vez
referido al adj.). Aitzitik begiratu dut / ahal humiltasuna. Hm 171. Badariak badarotzut / ahal laudorioa. Ib. 186.
IV (Precedido de part. o rad.). v. infra AHALA. 1. (Gralmte. pl. o ante guzti). (Todo lo, todos los) posibles.
"(Todo lo) decible, esan al guztia" Añ. v. eginahal. Cf. He Gudu 80: "Bakhotxak asma dezaken ahal guzia
enplegatu behar du haukiei ihes egitekotzat".  Tr. En los textos septentrionales se encuentra precedido de
radical verbal; en los meridionales gralmte. de participio.
 Ikhusirik Antekristek prestuen ausartzia, / hill beharrez asma ahal egiñen du guztia [= asma ahal guztia
egiñen du]. EZ Man I 72. Pensa ahalak edo dakizkienak aurthiki arteiño ezta ixiltzen. Ax 292 (V 194). Artu-alak
arzen dituzte bereala beren Jangoiko emalleagandik. Mb IArg I 239. Gizaki ta emazteki arteko joan-etorri,
ibiller ta egoer utzi al guziak uztea. Ib. 132. Zer ta nolako egiak, baña gure esan al guziai askoz eragiten dienak!
Cb Eg II 205. Ontasun zuk pensatu al ori guzia, gure Jaungoikoaren Ontasun ta anditasunaren aldean ezer ez
dala. Ib. 32 (Dv LEd 69 ontasun harek asmatu ahal duen hori guzia). Erre zuten hiri hura eta eraman handik
aurkhi ahal guzia. Lg I 291. Bilhatzen zituen aphaindura ergel eta yaunsturen edergaillu asma ahal guziak. Lg
II 155. Erran ahal guziak erranik ere. Brtc 173. Egizu nai al guzia; ez dezu mundua ixilduko. Mg CC 187 (CO
281 egizu gura ala). Eta asetzen ote zera beti gure irabazi al guziakin? VMg 59. Gure Jesus ona Zeruan ikusi
ezkero, ikusi-alguzia, ezagutu alguzia, deseatu alguzia, batetan eta beti ikusten da eta gozatzen da. Gco I 470.
Jesus maitagarria etorria dago Sakramentu orretara, guri eman al guzia emateko. AA I 445. Nola beraz
Jainkoaren perfekzione adoragarriek xitzen baitituzte gure endelga ahal guziak. Dh 156. Gure erran edo gogoan
har ahal guziez goragokoa da [haren seindutasuna]. Ib. 262. Beren luma latz lodi amutsakin asmatu al-guztia
lotsabagekiro esaten. Izt C 9. Esan-al guztien gañekoa da. Ib. 176. Sasoia duten arte guztian eman alak eman ta
ere. Ib. 152. Har ahalak oro tuela yo gogo. Gy 272. Bi oien esan-alak ezer etziran, beste amarrai arpegi
emateko. Lard 90. Esan-al guzien gañean arriturik. Ib. 33. Ai Jauna! eta zenbat dihoakidan niri! Guzia, eta izan-
ahal guzia. Dv LEd 57 (Cb Eg II 24 izanal). Asma ahalak erran zituen yaun batek sinhetsarazi nahiz lagunei
Yainkorik etzela. Hb Egia 3. Lurrean dire beraz on guziak, atzeman ahalak atzeman. Ib. 121. Etxekoek phentsa
ahal guziak egin zituzten etxerat bildu nahiz. Laph 157. Konta al guziak baño geiago dira kondenatu diranak.
Arr May 56. Somatu al guziak bere emazte onari esan ondorian. Bv AsL 47. Ignazioren kontra dira lanak / suma
alak. MSIgn 348. Ereman ahalak oro [...] ebatsi. Zby RIEV 1908, 419. Ez ziotela eman behar jasan ahala baino
lan gehiago. HU Aurp 69.
 (s. XX). Goiak bota zituan bota alak, errekak arrotu ziran. Ag AL 38. Beittikotara jetxi zan [...], askatu al
guztiak askatzera. Inza Azalp 73. Santa Cruzen kontra esan alak esan arren. Or SCruz 68. Edan alak edan
ostian. Otx 156. Izadiari zizkiok kendu alak ken. "Cuanto era susceptible de quitársele". Ldi BB 102. Esan-aalak
entzunik gera. Ldi IL 36. Begiek ikusi al guztien larra ederrak. Akes Ipiñ 20. Azurrak eio artean emonalak emon
eutsazan. Bilbao IpuiB 203. Astoak korri-aal guztian, etorri zitzaion laguntzera Santxo Panza. Berron Kijote 94.
 Ikusi alas nai al naite? "Tengo amor a lo visible". (Poesía alto-navarra, s. XVI o XVII). TAV 3.1.19.
 (Con -a; cf. AHALA).  Leoe aundi baten muturra du; sei giza-oin ditu, laisterrago ibiltzeko: Rodanopeko
aitzulo batera derama atzeman-ala guzi. 'Ce qu'elle peut'. Or Mi 136. Ta iparretik egoara ez dakusa zabaldi
neurribage bat baño, begiek ikus-ala guzian. Ib. 118. Begiak ikus-ala guzian. SMitx Aranz 62. Galdetu-ala
bakoitzean, Euskal-Fedearen biotz-begiak pozaren pozez diztira bizian argitzen dira. (Interpr?). Ib. 243. Santxo
Panza bakarra zan bere nagusiak esan-ala guzia sinisten zuana. "Cuanto su amo decía". Berron Kijote 149.
2. (Ante sust.).  Eta tormentatzen dute asma ahal maneraz. EZ Man I 112. Arzen duten aldian galbaiak artu-
al ale. Mb IArg I 203. Gizon batek asmau al penitenzia egin arren ezteutsa satisfazinoe osua emongo. CrIc 166.
Irabaz ahal sosak khetan igorria. Hb Esk 183. Bildu zituzten oraino Parisat atzeman ahal sokak. Hb Egia 150.
Hek egin eta egin arazi dituzte Europan [...] khonda ahal erreboluzione. Elsb Fram 177. Hark niri uzten zautak /
jan ahal haragi. Zby RIEV 1908, 769. Ezer gutxi dezu yaso-aal emaitz eldurik. Markiegi in Ldi IL 10.
 (Ante adv.).  Begiz ikus ahal urrun hedatzen zen zelhaia, belharrez musker gizen. JE Bur 9. Begizta-ahal
urrun, Jainkoak daki noraino, agertzen zaizkigu mendi-kasko zorrotz batzu. JE Ber 41.
3. [Erromako kadiran] yar ahalak herioaren bazka ziren. Hb Egia 91 (parece que con el significado de 'los que
mende.
se sentaban, conforme lo hacían'; cf. infra AHALA A (b)). Nahastalea, ikus ahal guzien porroka garaitzalea. Ib.
57.
V (Con valor adj.). Posible, (todo lo) posible. "(Adj.), possible" Gèze.  Hire amoreak gatik / hire gorputz
herbala / iauntziko dik egiteko / hiri ontasun ahala. EZ Noel 30. Aitzitik bethi ontasun / egiokek ahala. EZ Eliç
92. Adoratzen zaitut errespetu eta humiltasun ahalarekin. CatLav 8 (V 13).
 (Con guzti, oro).  Manera eta okasione ahal guziz enseiatzen da fidelen eta jainkotiarren gibelatzera. SP
Imit IV 10, 1. Prepara zazu zure bihotza artha ahal guziaz. Ib. 12, 3. Egiten dütie gaizki ahalak oro, güziz
haurretan, aberetan eta lürreko frütietan. Bp I 87s. Egizu hura atzartasun ahal guziarekin. He Gudu 124. Gure
helmeneko ahal guziei bere boza gurekin batean oneko aldea daukanari eman-araztea. HU Zez 140.
- AHALA (L, BN, S; SP, Dv; ala V, G, AN, L, R). Ref.: A (-ala); Etxba Eib (ala, nai ala); Elexp Berg (ala);
Gte Erd 2.
A) (Precedido de part. o rad.).
a) Tanto como se puede (...). "Ahalekarra edo ekar ahala, autant qu'on peut porter" SP (para construcciones
como la primera, sólo encontramos ahalegin, q.v.). "Badu jan ahala, ekhar ahala, bil ahala, etc., etc., il en a tant
qu'il en peut manger, porter, amasser" Dv. "-Ala, como sufijo, significa, 'todo lo posible'. Ekarriala (Vc, Gc,
ANc, L), eragiala (R-uzt), cuanto de puede traer. [...] En AN, L, BN, S, R se aplica al infinitivo indeterminado.
Ekusala (R), ikusihala [sic, sin duda error por ikusahala] (L, BN, S), ikusiala (Vc, Gc), cuanto se pueda ver" A.
"Zuk kraska ahala, xehatuko dut" Darric (ap. DRA). "Nai ala, a discreción, cuanto se quiera. Nai ala euki
genduan jan da erana egun artan" Etxba Eib. "A tope, todo lo posible. Eurixa bota-ala diardu" Elexp Berg.
"Pedalei emunala zoian mutikua" Ib. Cf. supra II (2).  Tr. Documentado desde principios del s. XVII. En
textos septentrionales se encuentra tras radical verbal, y en los meridionales tras participio (si exceptuamos
algunos autores modernos como Orixe o S. Mitxelena).
 Ber' ereiten, ber' ogi epaiten, / et' oro berak lant-ahala / lantzen, izan baliz bezala. 'Et à faire elle-même
toutes les besognes possibles'. O Po 51. Hihaurk lan egin-ahala, berzek degiten eztutzala. O Pr 234. Nos jan
dozube etxian alango lapikokorik?[...]; ardaua inun ez obia, ta edan ala. Mg PAb 75. Arto eta garija / jan ala
ganbaretan. Ib. 98. Uste dabe edan ala edan arren eta sensuna galdu arren eztala orditutia. Astar II 122.
Gauazko bederatziak, / partitzeko orena; / konda ahala bana / gehiago du pena. Bordel 39. Phentzetik hartu
nuela / enpasantean bezala / mihiz trozatu-ahala. Gy 160. Erran zion handik orho egiñ zezala, / bulharrek eman
ahala. Ib. 109. Orhe hori mokotik sartzen zaiote, hastean hein bat emanez, azkenekotz paparoak iduk-ahala. Dv
Lab 290. Latsün hanitx den lekhietan, laborari hunak atzaman ahala urthiki behar dü latsün labialat. Ip Dial 50
(It arrapatzen duen guztia, Dv atzeman guzia). Hitz bat gabe, aire bati / jo zak eman ahala. Zby RIEV 1908,
757. Goizeko mezan, komuniatu aitzinean, guziek eman-ahala errepikatu zuten. Arb Igand 8. Uria jauts ahala
ari zelarik ere. HU Zez 132. Ebia jaits ahala lürra ikharatzen. Xikito 6. Mendiaren erraietarik atheratzen dute,
sal ahala, marbre derizan harri xuritik. JE Bur 81. Bertz handi batzuetarat aurdikitzen dute, koka ahala bethe
artio. Ib. 87. Dantzan hasi zen, hantxet, tira-ahala, dantza-jauzietan. Barb Sup 64. Lan gaitza ere [apostoluek]
baitzuten egin, emanik eman ahala. Ox 69. Buruan, jasan ahala, saski bat lore. Ib. 182. Ostatuan sartzen zen eta
han edan ahala ari zen. Zub 26. Zer da oberena, mugarri bakarra egotea, edo yendeak eskatu ala izatea? Ldi IL
83. Edan egixube edan-ala. Otx 111. Beste aldian baengo / arkuma eukek jan ala. "Tendrías cordero en
abundancia". Laux AB 57. Hiru arno mota, jauts-ahala. Lf Murtuts 26. Eliza-erditik joan-ahala eskapatzerat
egiten du. Ib. 28. Ortatik eman idazu neregan jasan-âla. 'Cuanto pueda soportar en mí'. Or Poem 540.
Kanporatu nuan [...] koxkor aietako pilla bat eta eman nien artu-ala. Anab Aprika 72. Izan ere erreka / ta ibaiak
bota ala, / edan den ozenka. NEtx LBB 351. Elurraren ondotik euria zuten, jauts-ahala. Ardoy SFran 232. Orai
badira ahatik konda ahala Gipuzkoan segurik [pertsulariak]. Xa Odol 53. Tira ahala ari ziren [pertsulariak],
kasik aldiarik ezin hartuz. Ib. 37. Sortu zen gaua nire baitan / ahoan kabitu ala. Azurm HitzB 55. Bere astoak
eman-ala jarraitzen zion Santxok. "A todo el trote de su jumento". Berron Kijote 115s.
 (Con el vb. repetido). "Joan ahala joan bazihoazen, ils allaient de toutes leurs forces" Dv. v. KOSTA AHALA
KOSTA (s.v. 1 kostatu).  Higi ahala higi ihes abiatzen dire. Laph 204. Sei burrego haritu zitzaizkon jo-ahala-
jo, aldian bia, beren indar guziak joan arteraino. Jnn SBi 28s. Haritu zatzaizkion tiraka tira-ahala-tira,
jauzarazi arteraino zango-besoak beren krosketarik. Ib. 150. Hamabortz egunez ibili ondoan, joan ahala joan,
heldu zen San Antonio zagon etxolara. Ib. 61. Ari dire hola framazonak, jo, jo, jo aitzina, tira ahala tira. HU Zez
152. Zaldia hartzen du, eta joan ahala joan badoa jin bidetik. Lf Murtuts 41. Ez hut zikinduko. Salba ahala
salba, hire alde ariko nuk. Larz Iru 88.
 (gral.). Ref.: A (aal); Asp Gehi (a(h)alean). (Ante sust.). "Zuk ekarri ahala diru, nik gastatuko dut, gastaré el
dinero que puedas traer" Asp Gehi.  Iratxakiren gogorki zaio min jenerala / eta punituren asma molde guztiz
ahala [= asma ahala molde guztiz 'de todas las maneras imaginables']. EZ Man I 99. Badu erreparu / ta badu
gero lur, / ohianian ere / erre-ala egur. Bordel 19. Baña otso gaiztoak, pakea azturik, / eta betiko griñaz arras
garaiturik, / jaio ala arkume zuen arrapatzen. It Fab 262. Xahu-ahala ikhaurkin duten laborariek. Dv Lab 154.
Jaungoikoak berak bi eskuakin jaso ala naitasun jarri zuen nere biotzian zuganako. Bil 157. Nere burasoak [...]
baziteian haz ahala haur. Elzb PAd 15s. Nai-ala ardo edaten dutenak. Urruz Urz 55. Ez dugu eta kasik [...]
egunik iragaiten, non ez dugun guk erran ahala, eta zuek [...] irakur ahala berri hits. HU Zez 115s. Odeiak
mende.
egotzi-ala edur, ieusi zan egun atan. A BGuzur 124. Sukaldean tokiak artuala emakume zebilzen. A Ardi 127.
Moltsa luzea koka ahala diruz hanpaturik. Barb Sup 163. Biek xahu ahala baino gehiago ontasun bazutela jada
bildurik. Barb Leg 139. Gela atan otu-ala gauza eukezan aukera-aukeran. Otx 127. Jo-ala makillada artzeko
eduko astotzar andija. Ib. 121. Koka-ala belar, berriz, joale zuloan. Or Eus 246. Aren laguntza gabe / bizirik
nola irten! / eska-ala mesede / dizkigu egiten. SMitx Aranz 236. Sarritan emonagaz / kontau ala mosu. BEnb
NereA 184. Eman zioten, beti, etxean koka ahala uzta. JEtchep 50. Koka-ala ikasle bazuen ikastoki berriak. Zait
Plat 21.
 (Con adj. o adv.).  Haren illea oraiño / baitzen lodi izan ahala. Gy 236. Ikhusten ditut berriz hel ahala
lasterka ari direla ene etxerat buruz. Prop 1883, 43. Izan ahala ibil errexa da [eskuara], nola-nahi molda daite.
Arb Igand 15. Leihorrez leihor, menderen mende, hel ahala urrun oro zauzkala. HU Aurp 160s. Airea
gorriegosi; jasan ahala epel eta pisu. HU Zez 15. Zangoek ereman ahala laster. Barb Sup 47. Gogoa azten
zaidak emen / yan-asez azia: / begi-zuloek ar-ala / naro duk argia. Ldi UO 46.
b) Según, conforme, a medida que. "Artua zuritzen dabe erresaixua errezau ala" Elexp Berg. v. arau (2).  Tr.
Documentado sobre todo en textos meridionales desde finales del s. XIX; antes lo emplean los septentrionales
Goyhetche e Hiribarren.  Brigantak eror-ahala / bazematzan bazterrera. "Autant de pris, autant de mis à part".
Gy 309. Yakotek ethor ahala / badaramatza [gaztaiñak] tripara. Ib. 121. Ihizi gaxto guti da Eskal-herritan; /
ager ahala dire suntsitzen orotan. Hb Esk 234. Nik este bakar bat det tripan, eta bera zuzen-zuzena, eta ala,
aotik sartu-ala, bete-ala dijoa bere bidez kanpora. Urruz Urz 52. Batzuek ustu ala / betiaz txopiñak. JanEd II 14.
Ez du ezer ere aurreratzen zuen zittalkeri gogorrenak, zuek ittaitu-ala azitzen gera. Inza Azalp 90. Ez dezula
Lizardi gogaiak etorri-ala yaulkitze-zale. Markiegi in Ldi IL 12. Martegatar batek asmatu omen zuen kantu au,
sareak eda-ala. Or Mi 10. Arek egunez tapatu-ala nik agertu egiten nebazan [zuloak]. "Cuantos él tapaba de día,
destapaba yo de noche". Or Tormes 53. Au azi-ala ni itzaliko naiz. "En tanto que Él crece en mí desapareceré
yo". Or BM 80. Neskaz ornitu-âla, dei ez ditutenak. "A medida que se completa de mozas la cadena". Or Eus 18.
Txairo urratzen zun muturraz ugiñen saiets urdiña, ibilli-ala. TAg Uzt 134. Eta ke-mordoa, yarion-ala
erruxatuz, zerion. Zait Sof 189. Txiro ta aberats, goiko ta beko, / kabi ditzan eldu-ala. SMitx Aranz 76. Lau aldiz
erre-ala eliza / berriz ereikiz ostera. Ib. 44. Urtetan gordindu-ala, senar-emazte arteko batasunaren garrantziaz
jabetzen asi ziran. Etxde JJ 216. Naiz [zeru] arek mindutzenago / nauan, konturatu-ala / or egon bear dudala.
Mde Po 42. Munduan erlijiozko fedea galdu-ala kezkak eta zalantzak aunditu zaizkio egungo gizonari. Txill Let
74. Otoiak gorantz bialdu-ala, malko lodiez ureztatu ta busti oi ditue lurreko arri koixkorrak. Erkiag Arran 183.
Nik jan bitartean, txoperrak beren otordua bukatzen ari ziran, eta bukatu-ala kantinatik alde egiten zuten. Anab
Aprika 64. Zure kondairak, irakurri-ala, far-eragin dezaion biotz-illunari. Berron Kijote 22. Retorikari, harako
herensuge hari bezala, lepoak moztu ahala sortzen baitzaizkio. MIH 273. Atsekabea baretu eta ibitu ahala,
ordea, argiago ageri da galeraren larria. Ib. 46. Guk, urteak igaro ahala, barrenean hazi zaigun gizontxo
kontentagaitzaren marmarra gero eta nabariago somatzen dugu. MEIG I 129.
v. tbn. Noe 90. Ldi IL 81. Gand Elorri 149. Gazt MusIx 119. NEtx LBB 167.
c) En el momento de, nada más.  Gizonen artean gauza bat eskatu ala ez ba-zaigu ematen. Inza Azalp 128. Itz
oriek esan-âla [...] / egin du jauzi lurrera. Or Eus 76. Elizaldia bukatu-âla / mordoka doaz zelaira. Ib. 262.
Igandea etorri-ala, mezaren lenen kanpairako Mattin eliz-atariratu zen. Etxde JJ 147. Ta agertoki ezustekora
bat azaldu ala, itzali egiten da bestea. Txill Let 65. Ermodoro erbestera iaurti-ala, erabaki auxe oiuztatu baitute.
Zait Plat 31. Sokorru-deiak entzun ala, jenteak lenengo egiten ebana. Erkiag BatB 53. Aizeak ieiki ala, itsasoko
ur-mendoiak iñarrosten eta antutzen asten dira. "Continuo". Ibiñ Virgil 77. Sinisten dizut aoa iriki ala. Lab
SuEm 171.
d) Tanto como para.  Izokintxoak baderro ahal duen bezala, / nitan zer dukezu? ez naiz ahoa bethe ahala. Gy
46. Nere xarpanteriatik / ez dukezula mamirik, / niholere zuk athera / zure ahoa bethe ahala? Ib. 48.
B) Todo lo posible, lo más posible. v. AHALAZ.  Iesus nobleari zaio lothuren hurbilletik / eta idekiren dio
ahala ohoretik. EZ Man I 65. Perill izigarriari itzurtzeko bezala, / esker itzultzeko ere minzatu nauk ahala. EZ
Man II 160.
 (Ante adj.).  Ene Jainkoa, maite zaitut ene bihotz guziaz eta gauza guzien gainetik, zeren zu baitzara guziz
maitagarria eta ahala perfeta. CatLav 7 (V 12). Jainkoa da berenez ahala maitagarria. Ib. 110 (V 61). Infinitua,
erran nahi da xederik gabea edo ahala handia. Ib. 48 (V 31). Infinitua, ahala handia eta pare gabea. Ib. 68 (V
42).
- AHAL ADINA. Todo lo posible, cuanto se pueda. Cf. ailadin. Cf. tbn. ejs. de ezin esan (konta, etc.) ahal adina
(s.v. 1 ezin).  Garbitu ta txukundu aal aiña. Berron Kijote 35. Euskal hitzen adiera, testuinguru berriak
hautatuz, nahi edo ahal adina hedatu behar du [Larramendik]. MEIG V 99.
 (Con -ko, adnom.).  --A, ze kazkarrekoa merezi denan, maite. --Ik eman al aiñakoa, nere. NEtx LBB 151.
- AHAL ADINBAT. Todo lo posible.  Kandela gora jasoaz argitu zun ganbara aal ainbat. Etxde AlosT 53.
 (Precedido de part.).  Berak zaitzen du Eleiza, berak darama beti bide onez, berak aterako du beti garai,
bere etsaiak izan al ainbat geitzen badira ere. Inza Azalp 100.
- AHAL ADINEAN.  Oge bat ekartzen zun mutillak dotean; / ergia, artaz gaiñera, ume-bearrean, / beor
ernaria ta zillarra âl aiñean. "Cuanto podía". Or Eus 359.
mende.
- AHALAK ETA LEHERRAK EGIN. Esforzarse duramente. v. LEHERRENAK EGIN.  Lur ori lantzeko alak
eta lerrak egin ta gero, gari arloa erein dau. Eguzk GizAuz 52. Euren alogeraz etxeko bearrizan arrontai arpegi
emoteko lagin irabazi dagien, alak eta lerrak egin bear dira. Ib. 140. Ezta iñoiz ez lako alak eta lerrak egin
zitualako ere. Erkiag Arran 65. Alak eta lerrak egin ostean. Ib. 79.
- AHALAKO (Dv). a) (Precedido de part.). "Eman dio jan ahalako ogi bat, il lui a donné un pain aussi grand
que ce qu'il en peut manger. Ekharri du jasan ahalako egur zama bat, il a porté une charge de bois aussi forte
qu'il peut porter" Dv. Cf. AHALEKO.  Usain gozo bat erosiko dinat, besoetan jasan ahalako kriztailezko untzi
eder batean. JEtchep 64s. Eman zidaten jaso ahalako pena, / ahal bezain umilki hartu nuen dena. Xa Odol 317.
b) (Precedido de sintagma con suf. -t(z)eko). (Lo) que puede, pueden, etc. v. MODUKO (b).  Berriz ta berriz
entzun ditut zurtzeko alakoak. Zait Sof 49. Urteak sena ekarri bai didate, altsuagoekin batera yardun al izateko
alakoa, gañera. Ib. 51.
- AHALAREN ARABERA. (Precedido de bere, etc.). En la medida de sus, etc. posibilidades. v. AHALEN
ARABERA.  Eta diszipuluek bakhotxak bere ahalaren arabera erabaki zuten egortzeko zerbait Judean ziren
anaien sokhorritzeko. TB Act 11, 29 (Lç bere ahalaren arauez). Hortarakotz behar naiz neroni ere, / ene
ahalaren arabera, trabailatu. Jaur 145. Guk bederen oihanak egin detzagun gure ahalaren arabera. Dv Lab
315. Mintzatzen giren bezala Jinkoaren beraren perfetzione mügagabez, gure ahalaren arabera. Ip Hil VI. Gure
ahalaren arabera, ongi, ongi hainitz egin. Arb Igand 31. Bai lagunduko bere xedera heltzen, gure ahalaren
arabera. HU Zez 31. Munduaren harat-hunat izigarriari, ene ahalaren arabera, emeki emeki ohartzea. JE Bur
50.
 Lekuko naiz eman dutela gogotik ahalaren arabera. TB 2 Cor 8, 3. Utzi direnetz pobreak lagundu gabe
ahalaren arabera. CatJauf 16. Erremersiatzen zaituztet / ahalaren arabera. Xa EzinB 28.
 (Con -ko, adnom.).  Beren ahalaren araberako eta ahalaz goitiko oldea ere erakhutsi dutela. Dv 2 Cor 8, 3.
- AHALAREN ARAU. (Precedido de bere, etc.). En la medida de sus posibilidades.  Nurk bere ahalaren
arau, bere hunetarik prauber eman behar dü. CatS 50. Ene herritar maiter ezagüterazi, ene ahalaren arau,
zonbat handi diren. Ip Hil VI.
- AHALAREN ARAUAZ, AHALAREN ARAUEZ. En lo posible.  Ezen testifikatzen dut ahalaren arauez eta
ahalaz garaitik gogatsu izan diradela. Lç 2 Cor 8, 3 (He ahal zutenaren arauera, TB ahalaren arabera). 
(Precedido de bere, etc.).  Eta diszipuluetarik batbederak bere ahalaren arauez delibera zezaten aiutatan
zerbaiten igortera Iudean habitatzen ziraden anaiei. Lç Act 11, 29 (TB bere ahalaren arabera; Dv bakhotxak
zuenaren arabera, Ker bakoitzak aal ebanez). Bere ahalaren arauaz [beharrean daudenak] onez ere faboratzen
dituztenak. Mat 159. Mirazazu erneki zure konszienzia, eta zure ahalaren arauaz hura garbi eta argizazu. SP
Imit IV 7, 1.
- AHALAREN ARIORA. (Precedido de bere, etc.). En la medida de sus, etc. posibilidades. v. AHALAREN
ARABERA.  Oraiñarte, gure ahalaren ariora, marmorezko egin zaitugu. Ibiñ Virgil 52.
- AHALAREN EREDURA. (Precedido de bere, etc.). En la medida de sus, etc. posibilidades.  Aski den
bezanbat nekhatu da guziei salbamenduko bidearen erakusteko bere ahalaren eredura. SP Imit III 36, 2.
- AHALAREN NEURRIAN. En la medida de las posibilidades, en lo posible.  Segurki ere ongarri beroa egin
behar da ahalaren neurrian. Dv Lab 163.
- AHAL ARTEAN. Mientras (se) pueda. "(Dure lo que durare como cuchara de) pan, alartean birau" Lar.
- AHALAZ (L, BN, S; Gèze, Dv). Ref.: Lh; Lrq. En lo posible; todo lo posible. "Autant que possible" Gèze y
Lrq.  Tr. Documentado exclusivamente en la tradición septentrional.  Eta pobrezia maita ginezake ahalaz.
EZ Man I 114. Bortxatzen dire ahalaz khentzera tristezia. Ib. 123. Bakean eta arrunkidetasun onean biziko dira,
hunetarakotz ahalaz enplegatzen direla. Harb 433. Zu zaitugu geure Iaunzat / ahalaz defendatzen. Hm 73. Hen
besperak eta neskenegünak ahalaz barurtüz haren ohoretan. Bp I 147. Eta bizi behar du ahalaz hura bizi izatu
den bezala. Ch I 1, 2. Zer-nahi den gauzak ahalaz bere iduritakoa nahi baitu ekharri, eman edo egin. "Quantum
possible est". ES 128. Hürrünt zite ahalaz gizonen herotsetarik. Mst I 10, 1 (SP ahal bezanbat, Ch ahal guziaz,
Echve alegiñ guztiya). Ahalaz hekien iduriaren meneko egiten gare, hartzen ditugu hekien inklinazioneak. Mih
3. Eneganik ahalaz gaitz guziak urruntzen ditut. Brtc 208. Gu behar gare apaldu, / Jauna, zure oinetan, / ahalaz
umiliatu / gure hobenen bixtan. Monho 108. Artha izan behar da beraz, onthuruntzak hartzean, ahalaz ahoko
gostuari ukho egiteko. Dh 54. Izan gabe, ahalaz, adixkidetasunik ez ariarik erlixionearen etsaiekin. Jaur 393. Eta
ihes egizü ahalaz konpaña gaistuer. UskLiB 76. Berriz ez lerratü, / ahalaz begiratü, / untsa kobesatü. Etch 652
(cf. Bordel 191). Oraiko neskatilek ordenariozki, / Mithilak nahi tie ahalaz jaun handi. Ib. 398. Lekzioak oro
xuxen / zituen ahalaz hartzen. Gy 268. Arima hortzetan dagokat; ahalaz idukitzen dut nere biziaren azkeneko
gauza bezala. Dv LEd 173 (Cb Eg II 96 al-eginaz). Laborariak eztü behar, ahalaz, edüki lür auherrik. Ip Dial 62
(Dv ahal badu, It albait, Ur al dabela). Ezarrazu supier batean formaren harrarazteko gizenaz beheiti eta ahalaz
orotan bardin hedatua. ECocin 10. Ibili naiz herriz-herri, eta eman dut ahalaz kontu nola mintzo zineten zuen
artean. Jnn SBi V. Botariari dohako ahalaz bota gaitz eta zorrotz aphalaren erreferariari sakhatzea. Zby RIEV
1908, 88. Beti ororekin ahalaz bakea bilatuz, eta batasuna. HU Aurp 87. Ahalaz [hütsak] untsa xüxentü tügü.
UNLilia 2. Behar dela lakhatü ahalaz arhinki. Xikito 2. Arno bat, bat bakarra, ahalaz Medokeko gorritik; dena,
neurriñoan. JE Ber 35. Ahalaz goxa zazu, ez dadin una. Iratz 159. Barkamendu galdetuko diote bieri eta, ahalaz,
mende.
haren krima errepara dezaten. Larz Senper 132. Laguntzeko eliza horren azkartzen, baitu beharra, eta, ahalaz,
edertzen. Ardoy SFran 277. Ahalaz beti maite izan dut / gauza xuxen jujatzia. Mattin 81. Hargatik bertze
[hizkuntza] zonbaitño ere ahalaz ikas ditzagun. Xa Odol 28. Artzainek bisitatzaileak [...] beti ahalaz alegeratzen
kantuz. Lf in Casve SGrazi 14.
v. tbn. CatLan 163. AstLas 37. JesBih 421. MarIl 128. Hb Esk 193. Arb Igand 145. Lander RIEV 1908, 622.
 (H). (Precedido de bere, etc.).  Heure ahalaz ardiatsak kontrizionea. EZ Man I 22. Badugula halaber
[aingiru] gaixto bat ere, bere ahalaz gure tentatzeko eta galtzeko. Ax 558 (V 356). Enseia bagindez gure ahalaz
guduan fermu eta finko egoitera. SP Imit I 11, 4. Gai orotan soldadoen mertxedian ützirik, hoiek bere ahalaz
mesperetxatü zien. Bp II 47. Bere ahalaz, [etsaiak] ahantz-arazten darozkigu [...] bizioak. He Gudu 169. Hura
zure ahalaz imitatu behar duzu. Brtc 86. Eta berak egin deraikun emaitzez eta dohainez berez edeki baitiogu
bizia gure ahalaz. Dh 60. Holaz, neure ahalaz, prest naiz anontzatzeko ere berri ona zuei Erruman zaretenei.
"Quod in me". TB Rom 1, 15 (Lç, Dv nitan den bezenbatean). Zeina baitzaukaten bere ahalaz aphaindua zuten
aldare xumearen gainean. MarIl 113. Nork bere ahalaz jarraiki behar duela [ergi eta hazgeiak] etxean hazteari.
Dv Lab 256. Bainan goiz ez bada berant, beren ahalaz onerat itzuli baitire. HU Aurp 153.
- AHALAZ KANPOAN. Sin la posibilidad (de).  Entzun ezazue meza izpirituz eta bihotzez, eta bilduko
ditutzue hango fruituak, han aurkhitzeko ahalaz kanpoan bazinete ere. EgunO in Arb Igand 182.
- AHALAZKO. (Precedido de part.). "Jasan ahalazko karga" Darric (ap. DRA). v. AHALEZKO (b).
- AHAL BADA. a) A poder ser.  Etzaitezila bat ere haserra, ahal bada. SP Phil 230s. Gure izpiritua eta
pensamenduak, ahal bada, guziak, edo bederen ahalik gehiena eta luzena, erabilltzea. He Gudu 114. Baña al
bada eskantz hau [...] aldar aitziñean egin behar den gauza da. Mb IArg II 319. Al bada, Elizan egin behar da
bataioa. Ub 194. Ahal bada orai aita / kunberti eraz ezazü. Xarlem 662. Emen, al bada, iges egitia
erremedijorik segurubeena. JJMg BasEsc 102s. Eta kontra-eginen [ema] hark bethi duela / hill eta ere ahal
bada. Gy 192. Orduan meta barraiatuko da, atheri delarik ahal bada. Dv Lab 126. Euki biar da al bada
ikusteko lekuban. Ur Dial 46s (It albait). Komünione saintü batez ahal bada hari jüntatü. CatS 106. Aben ordez
urria artu, al bada urre xarra. Sor Bar 60. Behar dugu jakin, eta ahal bada ikusi non zer iragaiten den. Jnn SBi
36. Al bada gaur bertan bukatzen ote degun ezkontza ori ikustera. Moc Damu 22. Beste [gizon] bat, errian danik
onena al bada, Jesusen gisara kurutze astun bat sorbaldan daroiala. Ag Kr 42. Al bada egunero Meza entzun.
ArgiDL 9. Al bada bego, Aita, neke astuna. Or Poem 543. Mundu guztia Jaunari eske / al bada osatuteko. BEnb
NereA 157. Nahiago ditiat etxean baino auzoan, eta ahal bada auzo urrun. Larz Senper 22. Eskeintza au, al
bada, egunaren buruan sarritan berritua izan dedilla. MAtx Gazt 90. Nik illean kobratu nai det nere soldata, al
bada. Salav 34. Al bada ez erosi / prezio altuan. Uzt Sas 236.
v. tbn. Elsb Fram IX. Al bada: Xe 347. Arrantz 38. AzpPr 130. Itz Azald 168. PArt in Bil 171. JanEd II 102.
EusJok 147. Tx B III 135. Munita 60. Txill Let 141.
 (Con baldin).  Exortatzen zütiegü [...] ahal balin bada, Jaunaren etxera arratsen berere biltzera. CatS VII.
Aguazilla estarroilla jantziarekin, al baldin bada, eta bizar kokozpekuarekin. Sor AKaik 110. Aurrerantz ere al
baldin bada / izkuntza maita dezagun. Uzt Sas 56. v. tbn. Tx B I 34.
 (Con otros tiempos y modos verbales). "(Si fuera) posible, al baliz" Añ.  Eskatu zion bere Aitari, al bazan,
ken ziozala Pasioko kaliz latz edo edari miña. Ub 87. Al baliz ipiñi bear lirake gizonak gizonentzat eta
emakumeak emakumeentzat. AA I 543. Bederatzi egunetarik batean eginen da, ahal baditeke, komunionea.
JesBih 444 (v. tbn. ahal baditeke en Dh 103). Guk ere nai genduke, / al balitz, gurea [erregea]. It Fab 58 (v. tbn.
al balitz en PE 28, AzpPr 56, Arrantz 153, ArgiDL 37, Inza Azalp 82 y Zait Sof 163). Ahal balitz, herrautsa
bezala egin. Dv Lab 29 (v. tbn. ahal balitz en HU Zez 85). Nik ere bada nai nuke izan beon arteko, al baledi. Bv
AsL 140. Baita, al balitz, itxasorik sakonenaren ondarrian yarrita be. Kk Ab II 135. Autetsiak berak, al baliteke,
okerbidez eramateko erakoak. Ir YKBiz 411. Ahal baditake, urrun dadiela sofrikarioen kalitza! Zerb IxtS 88.
Besteren etxean ebastea, al baledi. Or Aitork 204. Goraldu nai zinduzket / al balitz kantari. Basarri 43. Zera nai
nuke aal balitz. Berron Kijote 165. Eta, ahal baledi, ez dugu "Mendiko negarrik" ere behar. MIH 138. Nik,
berriz, osorik gorde nahi nuke, zimurrik ere gabe ahal balitz. MEIG I 131.
 (Con inondik).  Urkhila hautsi nahi duzunean, mendebal aldeko adarra utz zozu nihondik ahal bada. Dv
Lab 358. Gauza hitsa baita beti, nehondik ahal bada ez egitekoa, gizonari bere sor-herriaren gal-araztea. HU
Aurp 174. Zer zala-ta ereti berebiziko orri iges-egiten laga? Ez orixe, iñundik al bazan, beintzat. Erkiag Arran
89. Arrixkutikan aldegingo nun / al baldin bazan iñondik. Uzt Sas 267. Lenari eutsiko bai / al balitz iñundik. Ib.
192.
b) Si es posible, si cabe.  Bai, Ganix ederki ari zen eskuz, eta ahal bada, xixteraz oraino hobeki. Zerb Azk 114.
- AHAL BAINO. (Precedido de part. o rad.). Más de lo que se puede (...).  Guk adiraz al baño on ta ontart
agitz andiagoa. Mb IArg I 317. Esan al baño humildade andiagoaz. Cb Eg III 306. Tratu, pensatu al baño
gogorragoak. Ib. 307. Yasan ahal baino karga gehiago balin baduzue. Lg II 111. Izaten da jan al baiño geijago
kastaña. Mg PAb 93. Pensatu al baño infinitamente miragarriagoa. Gco I 395. Distiatzen due guk esan al baño
era miragarriagoan. AA III 581. Zure amodio erran ahal baino handiagoak. Dv LEd 80. Hezean progotxa ahal
baino gehiago denean. Dv Lab 95s. Konta al baño geiago jende batu. Arr May 159. Khonda ahal baino gehiago
Aitoren Seme yauregi. Elsb Fram 65. Ohartu zen bazuela ereman ahal baino gehiago ere. Jnn SBi 62. Esan al
mende.
baño maitasun aundiagoa. ArgiDL 122. Zelai bat gaitza, begi-ukaldia hel ahal baino luzeago. JE Ber 19. Ukitu
legun eta mea, esan-al baiño meagoa! Or QA 182. --Ba ahal duzue idazlanik aski? --Orain arte, Jainkoari
eskerrak, argitara ahal baino gehiago. MIH 137.
 (No precedido de vb.).  Ahal beno gorago ezta igaiten. Egiat 243. Ahal baiño geiago eskatzen didazu,
osaba. Etxde JJ 115.
- AHAL BALDIN BADA, AHAL BALITZ, AHAL BAZEN, etc. v. AHAL BADA.
- AHAL BATEZ. En lo posible.  Bena ahal batez, penitentak behar likezü, kasü süerte hotan, juan
konfesatzera apez bekatore lagüna ezagüt ez lezaken bategana. CatLan 149.
- AHAL BESTE. a) Todo lo posible. v. AHAL ADINA. Cf. Itz Azald 74: "Ezin zenbatu al beste erromes
penitenziagillak".  Al beste etxetik iges egin oi zun eta kaleko motiko biurrienakin jolasean eta gaiztakerian
ibiltzea zitzaion atsegin. Etxde AlosT 22s. Ahal beste baliatu zuan. Osk Kurl 104. Irriñoak ahal beste lilluragarri
eginik. Ib. 175. Ahal beste jateko. Ib. 207. Eldu onuntz eta ekin idazute aal-beste; ikusiko duzute zuen kaikukeri
eroaren ordaiña nola jasoko duzuten. Berron Kijote 55.
b) (Precedido de part.). Todo lo que se puede (...).  Ai kolkoan eroan al beste txarri baneukiazat euki! Bilbao
IpuiB 252.
- AHAL BESTEAN. En lo posible.  Gizabatz osoaren ona al bestean egiteko gertu ta prest egon bear dau.
Eguzk GizAuz 111s. Ugazabak geitu eta alogerekoak al bestean gitxitu nai ditu. Ib. 139. Atzerrietatik merkeago
datozan gauza askori al bestean sarbidea galerazteko. Ib. 177. Piarres ahal bestean etxetik kanpo asi zen
billatzen biotzaren atsegintasuna. Etxde JJ 32.
- AHAL BESTEKO. Todo el (...) posible.  Ez, gizon bakotxaren eta al bestean guztien ona egiteko: gizon
bakotxari lurrean al besteko zoriona eta bizitza onen ostean betikoa jadesten laguntzeko, gizartea orretarakoxe
da. Eguzk GizAuz 112.
- AHAL BESTERAINO. Lo más posible.  Biriak aal besteraño aizez beteta [...], murgildu zan Balendin. TAg
Uzt 40. Aal besteño aldia laburtzearren. Ib. 280.
- AHAL BEZAIN (BN, S; Dv, Darric ap. DRA; bezein BN-arb). Ref.: Lh; Lrq; Gte Erd 2. (Ante adj., adv. o
expr. adverbial). Todo lo (...) posible. "Autant que possible" Lrq. "Ahal bezein fite joan da (BN-arb)" Gte Erd 2.
 Tr. Documentado al Norte desde principios del s. XVII y al Sur en Mendiburu y en autores del s. XX.
 Ahal bezain humilki aut othoizten. EZ Man I 4. Ematera laudorio ahal bezain handiak. EZ Man II 14. Ahal
bezain othoitz humillez. Harb 397s. Ahal bezain maizena. Hm 86. Herioaz orhit zite ahal bezain ardura. Tt Onsa
84. Erakhar ditzan ber huni ahal bezañ ardura so egitera. Mst IX. Bizi gaitezela beraren gisan ta al bezain ongi
ta santuki. Mb IArg I 350. Ahal bezain laburki eta klarki moldatu izan ditut. Brtc 8. Ahal bezain maiz
komunionearen bidez hartaz gozatzean. Mih 43. Ahal bezain errespetü handirekin. CatLan 160. Eliza hura
eraginen düzü / ahal bezain bertan. 'Au plus vite'. Xarlem 661. Zeremoniak eginen dire ahal bezen ponpa eta
manifizentzia handitan. JesBih 416. Materia guzien gainean peredikatu dut, ahal bezen ongi. MarIl 128.
Khantoriak huntü nütian eskapilareki; / süjeta den bezala ahal bezañ uneski. Etch 688. Egin dituzte justiziak /
ahal bezain itsusiak. Bordel 60. Suge malurusak aldiz bere erdaran / ahal bezaiñ molde onean / baderro. Gy
259. Eta ahal bezain guti igorri behar dira alhara. Dv Dial 60 (Ip ahal bezain güti; It albait gutxiena, Ur albait
gitxijen). Ahal bezain nonbre handian bil diten haren predikurat. Laph 212. Ahal bezen merke erosi... edo egin
edarietarik ahal bezen hainitz eta ahal bezen kario saldu nahi. HU Zez 28. Ekiten dio Ingurutxoari aal bezin
gogotik. Mok 16. Ahal bezen polliki erraten dio: nahiago duela ez saldu. Barb Leg 132. Ahal bezain argi
irakatsi. FIr 183. Konpesatu zan bada al bezain ondo. Or SCruz 44. Bertze lagunak bizkarraz zutoier ahal bezain
erosoan gaudelarik. JE Ber 26. Eskuin-alde lekuratzen gira, ahal bezain eskuin, arroilarat eroriko bagira ere.
Ib. 92. Zure alportxak ahal bezain fite ekar dietzon. Lf Murtuts 42. Al beziñ len Prantzin barrura eramatekotan.
JAIraz Bizia 15. Ahal bezain denbora gutiren barru. Mde HaurB 39. Frantses nahi zuen bere ondoan atxiki,
ahal bezain luzaz. Ardoy SFran 216. Miatu behar laike ahal bezain barna, / lur hoberenak ere baitu bere lana.
Xa Odol 119. Jaten beitü phiperra / ahal bezaiñ mingar. Casve SGrazi 46. Lenbaitlen, aal bezain laster,
bukatzeko. Berron Kijote 55. Hona, bada, ahal bezain laburzki, Euskaltziandiari eta euskaldun guztiei zor
diedana. MEIG VIII 94.
v. tbn. AstLas 25. CatLuz 34. CatS 40. ChantP 88. Elsb Fram 81. Ahal bezen: CatJauf 18. Larz Iru 26.
 (Precedido de rad.).  Templuan sarthuba, Mariak izan ahal bezain perfetki bethetzen zituen [...] lanak eta
enplegubak. Mih 13. Nihongo izpirituek asma eta nihongo erriek aphain ahal bezain ungi, Greziak erran zuen:
horra Yainkoa! Hb Egia 96.
- AHAL BEZAINBAT (SP, Darric ap. DRA; ahal bezenbat Dv). Tanto como se puede, lo más posible. "Autant
qu'il se peut" SP. "Ahal bezenbat gordetzen zuen bere bihotzeko asaldua" Dv.  Tr. Documentado
exclusivamente en la tradición septentrional.  Zor derautzudan ohorearen eta laudorioaren ahal bezanbat
errendatzera. Mat 183. Litania hautan sainduen berthute jeneralak eman behar dire ahal bezanbat. EZ Man II
191. Iongoikoa, kreatura baxoenak eskerrak / ahal bezanbat itzultzen darozkitzut ederrak. Ib. 116. Oilloak bere
xitoak ahal bezanbat gaitzetarik begiratzea. Harb 377. Finean, ahal bezanbat bere konzienzia deskargaturik eta
garbiturik, heriotzeari igurikitzen dio. Ax 58 (V 38). Hirur gauzetarik, bere mendean, ahal bezanbat, begiratu
zela. Ib. 32s (V 19). Lauda ezazue Iauna, / bozik ahal bezanbat. Hm 93. Ihes egizu munduko abarrotsetik ahal
mende.
bezanbat. SP Imit I 10, 1 (Ch ahal guziaz, Mst ahalaz, Echve alegiñ guztiya, Ol albait, Pi albait geien).
Amorekatik ahal bezanbat haren konforme gerta gitian. Tt Arima 84. Eta lanak dirauino ahal bezanbat
Jinkuaren presenziaz orhitüz. CatLan 109. Izan dezatentzat atsegina [Birjiñaren potret] hartarik ahal bezenbat
hurbiltzeko. MarIl 14. Eta ahal bezenbat egin dezagun imitatzeko gure Nausi maitagarriaren pazientzia. Jaur
346. Gero haiek laidatzen herria azkarki, / nahiz ahal bezain bat eraman hebenti. Etch 444. Xeha zaitzu ongi eta
ura khen ahal bezenbat. ECocin 22. Hortakotz, eztiki jokhatzen zitzaion, larderia gaxtorik gabe, ile alde ahal
bezenbat. Laph 126. --Zoin Meza behar da entzün? --Ahal bezainbat Parropiako Meza, zeren Elizaren nahia
hala beita. CatS 52. Eskuararen alde mintzatuz ahal bezenbat. HU Aurp 213. Haren laguntzea, ahal bezenbat,
arimako eta gorphutzeko beharretan. CatJauf 75. Edaten du aal bezainbat ain irrika dun zugurtze ua. Or Aitork
216. Ahal bezenbat eskolatzea eta ahal bezain gora heltzea. Ardoy SFran 102. Ahal bezanbat haren lekuan ene
burua emanik, egin niozkan eskatzen zauzkidan pertsuak. Xa Odol 291. Ahal bezainbat lagundu zietenak. MEIG
VIII 35.
 (Ante sust.).  Egin ahal dezakegu nahi bezanbat edo ahal bezanbat enseiu eta itzul-inguru. Ax 166 (V 112).
Ezagutzaz badarotzut / ahal bezanbat esker. Hm 42. Prestik nagoela penitenzia eta ahal bezanbat satisfazione
egitera. SP Imit IV 9, 3. Ahal bezenbat fruitu erakhar araziz harrek bere izerdiz eta odolaz arregatu duen
haziari. Jaur 392. Har ahal bezanbat plazer. Gy 61. Haurren salbamentiaz ahal bezainbat arranküra ükheitera.
CatS 70. Ez dute egiten oraino ahal bezenbat gaizki munduan. Elsb Fram 80. Egin zezaten ahal bezenbat haro
eta harrabots. HU Zez 181. Ezagutzaz badarotzut ahal bezanbat esker. Darric (ap. DRA). Ahal bezanbat esku-
izkribu horretarako bildurik. MEIG IV 108.
 (Precedido de rad.).  Presomzionetik urhun ahal bezanbat urhuntzekotzat. He Gudu 48. Behar da bere burua
beheratu egin ahal bezanbat. Lg II 213. Belar idorren sartzen etxekoak oro / ari dire ixilik bil-ahal bezenbat.
Iratz 49.
 (Ante sust.).  Erakutsi ziotzon handik begiak ikhus ahal bezanbat bazter. Lg II 131. Sareek hartu zuten
yasan ahal bezanbat arrain. Ib. 140.
- AHAL BEZAINBATEAN (a. bezenbatean Dv). En lo posible. "Dans la mesure du possible" Dv.  Obligatua
da ahal bezanbatean erreparatzera bere lagunaren ohore eta fama zaurthu duena. CatLav 128 (V 68). --
Igandearen santifikatzeko ez othe da aski Meza ixil bat entzutea? --Ez, ahal bezanbatean kausitu behar gara
bertze alde Elizako Ofizio Dibinoetan. Ib. 117 (V 64). Maria zerbitzatzen duzuenak [...], ahal bezanbatean
gogoan erabilatzue haren fedearen bizitasuna. Mih 2. Yoiten dira xuringoak, nahasten beroatziz ahal
bezenbatian hotz balinba. ECocin 39s. Ahal bezenbatean, zuen herriko meza entzun behar duzue. EgunO in Arb
Igand 180. Egun oroz ahal bezinbatean, edo bederen ardura, liburu huntako kapitulu baten irakurtzea. Lap IX
(V 3). Aita eta ama familiakorik baizen ez baledi -ahal bezenbatean- onets erakustuntzat. JE Bur 56. Artatu
behar zaitut ahal bezainbatean. Mde Pr 114.
 (Precedido de rad.).  --Zein Meza behar da bereziki entzun. --Herriko Meza Nausia egin ahal bezanbatean.
CatLav 147 (V 76). Hargatik ere, nahi luke saindu hark munduari ihes egin dakion, egin ahal bezanbatean. Lg I
195.
- AHAL BEZAINBATEKO. (Adnom.). Posible, todo el (...) posible.  Ahal bezanbateko borondate batez eta
debozino batez adoratzen, aithorzen, ohoratzen eta errespetatzen zaitut. Harb 410. Zure izenaz patroiniatzen dut
[lan hau] ahal bezanbateko humiltasunaren errespeturekin. Ib. a) 7v.
- AHAL BEZALA (S ap. Lrq). De la manera posible, como se puede. "Comme il est possible" Lrq.  Bere
izialduratik altxatu zirenean yoan ziren, ahal bezala, aphez-handiaren eta legeko doktoren ganat. Lg II 285.
Berset horik egin tit ahal bezala, / enilakoz süjetek zien eskola. Etch 554. Ahal bezala eskapi zen, / buztana han
utzirik. Arch Fab 159. Ihaurkina ustelarazten dute ahal bezala, eta ongarri hotza egiten dute. Dv Lab 153.
Aspaldion ahal bezala bizi ziren bi senhar emazte zahar eta prestu. Hb Egia 19. Au guzia al bezela erdi-estalirik.
Urruz Urz 61. Gizonek ahuntz larruz dute soinekoa, ixter erditaradino heltzen zaiotena. Behereko aldea dagoela
ahal bezala. Prop 1890, 23. Semeak, ahal bezala, geldi-arazi du zaldia. HU Aurp 74. Urte huntan ahal bezala
ginabiltzaian Canadan. JE Bur 121. Beti beria eta / al bezela bizi, / oraindik eztu iñork / neska zarrik ezi. Urruz
Zer 104. Gizagaxo erretor xaharra hatsa juanik üngürükatzen zen ahal bezala, sotena hegalak herrestan. Const
24. Egun eskale, bihar langile eta berdin haurrer katixima irakasle, ahal bezala, bizi zen gizon bat. Ox 194n.
Pusako bat hunat, bertze bat harat [...] ahal bezala atheratu zen. Lf Murtuts 28. Ahal bezala zutitu eta ohe-
bururat hurbildu zen. Mde Pr 159. Naasaldi artan aal bezala nengizun otoitz. Or Aitork 237. Gañean aal bezela
ari zirala, jausten zaio goiko muturretik burni astun bat. Anab Poli 65. Urtearen itzulikatzerat ahal bezala
heltzen ziren. JEtchep 53. Tira ahala hasi ziren, kasik aldiarik ezin hartuz, bainan ahal bezala. Xa Odol 37.
Jainkoak dezala aal bezela. "Dios lo haga como puede". Berron Kijote 94.
 (Con diminutivo).  Beso-eraginka ta oiuka adierazten nien doi doi, al bezalaño, nere gogoa, ez baitzen
keiñuen antzeko. "Pauca quae poteram, qualia poteram". Or Aitork 15.
- AHAL-BEZALAKO (L, BN, S; Dv, A). Ref.: Lh; Lrq. Mediocre, no demasiado bueno. "Médiocre, passable"
Lh, que cita a Darric. "Tel qu'il est possible" Lrq. v. NOLA-AHALEZKO.  Lastozko etxola batean emaiten
dute meza saindua, eta misionesten egoitza ahal bezalakoa da. Prop 1880b, 53. Bertze alde nola han hemenka
hartzen nituen bidaltzaleak ahal-bezalakoak baitziren, nun nahi, uste bagetarik erortzen ahal nintzan nere
mende.
etsaien eskuetarat. Prop 1886, 65. Hetarik bat osoki ona zen eta Jainkotiarra, bertzea aldiz ahal bezalako jende
minkhor gaizgarri bat. Arb Igand 104. Ostaturat baitoatzi, eta jan baino gehixago edanik (maiz dena ere ahal
bezalakoa) bazkaldu direlako ustearekin baitire atheratzen. JE Bur 169.
- AHAL DELA (aldala V-gip ap. Etxba Eib). A poder ser. "De ser posible, pudiendo. Aldala, ez detsagu ogidu
[sic] biar, en tanto que podamos, no debemos obedecerle" Etxba Eib.  Beraz al dala penitentiak dauka
obligazinua artu ta kunplietako emoten jakon penitenzija. Mg CO 213. Ainbat lasterren, eta, al dala,
Jaungoikoaren bakean eta grazian [bete bear da penitenzia]. Itz Azald 148. Al dala, zureagaz egingo dogu. Zam
Man 3. Aurrari, al dala buru gañean, ur utsa ixuriaz. KIkG 69. Al dala, ezaguerea daukan bitartean artu bear
dau. KIkV 102. Al dala eneuke ezer galdu gura. Otx 178. Emen geienok bizi nai dogu, / al dala beintzat,
gustora. BEnb NereA 89. Baña al dala beti batekin [aitortu bear dezu]. MAtx Gazt 94. Senargaia iritxi zaidazu
lenbailen... al dala, ez dedilla betokerra izan. NEtx LBB 141s.
 (ahal zela, en pasado).  Esan zenduten eguardirako / etorritzeko al zala. Uzt LEG I 287.
- AHAL DELARIK. A ser posible.  Karitateak eta Jainko legeak galdatzen dute ihizi gaixtoari aztaparren
errotik atheratzea, ahal delarik. Barb Sup 113. Itsasuko gereziak, hasteko, nun ez dira mundu huntan ezagutuak,
aipatuak, goretsiak, eta, ahal delarik, iretsiak. Lf Murtuts 1. Karabineroak oldartzen bazaizkik, ahal delarik
igesiari eman. Etxde JJ 44. Bizkortu nahi den hizkuntzak, eredu berdindua izan beharko du nahitaez, eta, ahal
delarik, batua. In MEIG VI 41.  (ahal zelarik, en pasado).  Nahiago zuen, gero, mariñelekin egon, jan eta lo
egin. Ahal zelarik bederen! Ardoy SFran 153s.
- AHAL DEN. (Ante adj. o adv. en grado superlativo). v. ahalik.  Al dan ongiena apaindu bear da. AA I 451.
Berbaz al dan ondoen / egiñaz berari. AB AmaE 357. Al dan laisterrena errespuesta emango diyot. Moc Damu
14. Eran goizian txuritik, / al dan onenetik. JanEd II 14. Al dan maizena etorri zaite. Tx B II 137. Al-dan
zeatzenik arloa argi ikusi. Ldi IL 79. Artzaiak beren artaldeekin al dan kalterik txikiena egin bear diote. Munita
129. Bearreko zan gaur Iorrera / al dan geien joatea. BEnb NereA 158. Beiratu zekena, / al dan okerrena. JKort
in NEtx LBB 313. Ahal den kutsurik gutxiena. Ugalde in MEIG IX 55.
v. tbn. Al dan: Sor Gabon 59. Iraola 84. Arrantz 123. EusJok II 153. Basarri 114. Uzt Sas 121.
 (ahal zen, en pasado).  Donostiyara eraman eta / al zan lenena kuratu. JanEd II 85. Al zan maizena iyurtzi.
Tx B II 112. Aal zan aguroena zijoala. Anab Aprika 103.
- AHAL DENA (aldana V-gip). Lo posible. "Ahal dena da holako janaria" Darric ap. DRA. "Lo posible, lo que
se pueda. Gure aldetik, aldana eiñgo da" Etxba Eib.  Al dana egin ta ezin dabenean / atxakiatu. Zav Fab
RIEV 1907, 533. Beti egiñik al dana. AB AmaE 294. Gizon ala emazte, jaun eta andere, ala den apalena bardin
[ibili dira diruzko laguntza eske]. Toki arau, ahal dena. HU Zez 141. Aldana egiñaz egitutenda egipidea. Echta
Jos 5. Sartu aldana ta jarioak itxi. Ag G 246. --Geitxo ez ote da eskatzen dezuna? --Aal dana baiño geiago ez.
ABar Goi 27. Zikin-artean al dana bananduten. Erkiag BatB 129. Txekorra txarra daukala eta / al dana bajatu-
azi. Uzt Sas 200.
v. tbn. Mattin 5. Al dana: AzpPr 68. Alz Ram 37. Kk Ab II 110.
 Aldena, itxasoan den arrayik oberena (AN-ulz). 'Quien hace lo que puede siempre avanza'. Inza Eusk 1926 (3-
4), 10.  Arrantzaleak itsasoan arrapatzen duten arrairik onena aldana izaten dala. Moc EEs 1929, 156.
 (ahal zena, en pasado).  Ustez itzegin nizun / gizatasunian, / al zana onian. AzpPr 38. Ia bizixa gorde
zeikion al zana eitteko. Etxba Ibilt 489.
- AHAL DENIK. (Con adj. o adv. en grado superlativo). v. ahalik.  Al danik egiena izan dedin. Ldi IL 78.
Ikuslearen eskubi-aldetik agertzen da Teseu: errege-arrandiz, baña, al danik bakunen. Zait Sof 121. Egin
daiguzan gauzak / al danik onduen. BEnb NereA 28.
 (ahal zenik, en pasado).  Al zanik gutxienen bidea luzatzearren. TAg Uzt 137. Al zanik azkarren ibilita.
Salav 60.
- AHALEAN (H). A) (No precedido de vb.). a) Pudiendo.  Obra oneko arnegua ahalean ez konplitzea, mortal.
Harb (ed. 1690), 466.
b) En lo posible.  Ez alean guk galdu / erriko legea. Zav Fab RIEV 1907, 93. Ardatza ondo erabiltzera, eta
ari-albeñu meak irutera alean saiatzen zan. Arr GB 6.
 (Precedido de bere, etc.). En la medida de sus, etc. posibilidades.  Godoak ere bere ahalean enseiatu ziren
Latinaren ikhastera. ES 95. Urrikal bekizu haren flakeza, eta zure ahalean progotxa zaite haren hutsaz. He
Gudu 112. Bere ahalean eta nahi zuzen batekin bethe izan dutenak Jainkoaren legea. Lap 156 (V 69).
B) (Precedido de part.). v. AHALA. a) Todo lo posible. "(No) cabe más, [...] neurri betean, artu alean" Añ.
"Botaalan, emonalan" Elexp Berg.  Eragozten ote dituzu, eragotzi alean, besteren oben-kulpak? Mb (ap.
DRA). Ari zan ixildu ere gabe Baxili aoak ekarri alian. Urruz Zer 87. Piztijok oindiñokarren karrak eta karrak
jo-alian eragoioela ikusirik. Otx 137. Artu makillea eta zist eta zast, emonalean zigortu ei yuen agurea. Bilbao
IpuiB 56. Beti zakust euron atzetik agireka eta esan-alean. Ib. 171.
b) "Zuk dirua ekarri ahalean, nik gastatuko dut, conforme vayas trayendo, conforme traigas dinero, yo lo
gastaré" Asp Gehi.  Etxe-ganbara bete-âlean / arnas izerdiz âzturik. "A medida que se llena el pajar". Or Eus
297. Ontziok utsik egozan, egarriak eskatu-alean utsitu zituelako, jakiña. Erkiag Arran 14.
c) Inmediatamente de, nada más.  Eta txoperra bera, ez da asko obea, lapiko txikia dalako, ikusi-alean
mende.
azaltzeko. Erkiag BatB 157.

d) Según, dependiendo de.  Nik ez dut uste --Don Kijotek erantzun-- ezkutari aiek soldata-truke beiñ-ere egon
ziranik, eskeiñi-alean baizik. "A merced". Berron Kijote 228.
- AHALEKO (SP). a) (Precedido de rad.). "Gizon eraman ahaleko karga eraman du" SP (tal vez por gizonek
eraman ahaleko). v. AHALAKO.  Arima eta gorputzaren osoki zerbitzua, / ofrendatzen darotzut hek errenda
ahalekoa. EZ Man II 205. Segurantzaz darotzugu agintzen zerbitzua, / gure gorputz eta arimak iraun ahalekoa.
Ib. 53. Egia da hek asma ahaleko gozamen guziak garaitzen dituztela. Hb Egia 82. Arthikitzen dio Epaminondasi
bizkarrerat altxa ahaleko harri bat. Ib. 25. Ez dira baitezpada hain handi ez lodiak, bainan ba, altzeiru hutsak
direlakotz, doidoi jasan-ahalekoak. JE Ber 63.
b) (Precedido de gen.). "Hori ez da ene ahaleko, cela n'est pas en mon pouvoir" Dv.  Baldin beraz gauzarik
aphurrenak ez badire zuen ahaleko, zertan khexa bertzeez? Dv Lc 12, 26 (Lç xipién dena-ere ezin badagizue).
c) (Uso adj.). Posible.  Dena da ahaleko sinesten duenarentzat. IBe Mc 9, 23 (He ahalkor).
- AHALENA. Cuanto se puede, todo lo posible.  Aidürü hartan nork beria ideki behar diala ahalena. Egiat
158. Bizia lüzatü nahiz ahalena ari girade. Ib. 189. Zakian jendiak, ordian, bere izaitiaren flakezia ta gezürrez
ahalena zien estaltzen. Ib. 257.
- AHALEN ARABERA. (Precedido de bere, etc.). En la medida de sus, etc. posibilidades. v. AHALAREN
ARABERA.  Ahal bezain perfetki bethetzen zituen bere adiñaren eta ahalen arabera karguz hartu zituen
lanak. Mih 13. Zure ahalen arabera izan zaite karitatos. Dh 228. Zoazte beraz pobreen, aflijituen erien
bisitatzerat; lagun ezatzue erromesak, zuen ahalen arabera. EgunO in Arb Igand 186. Berak bere burutarik eta
bere ahalen arabera egin zituen asko eta asko ikus-lan eta ikas-lan. HU Aurp 76. Bakotxa han-harat abia zadin
bere ahalen eta gogoaren arabera. Lf in Zait Plat XV. Bazen norbait Frantzia aldetik bere ahalen arabera Doña
Mariaz orhoitzeko. Ardoy SFran 75.
- AHAL-ESKAS (Dv). a) (Sust.). Impotencia.  Hori nahi dut, hori da ene gutizia, konpli zazu othoi ene ahal
eskasa. Ch III 10, 4. Lan garaiari ere lotzen zaio, eztu alegatzen ahal eskasa. Ib. 5, 4 (SP ezta arrankuratzen
ezinaz, Mst eztü, ezin eginen gañen, soltantxarik galthatzen). Bere ahal-eskasa ezagutzea. He (ap. Dv).
Aithortzen dut ene ahal eskasa. Mih 56. Konpli zazu, othoi, ene ahal eskasa. Brtc 172. Zertaz ordaintza ber-
ahal eskasa. Birjin 358.
b) (Adj.). "Impuissant" Dv.
- AHAL ETA EZIN. "Al eta ezin (R), a la fuerza, pueda o no pueda, de buen o mal grado. Gizon batek lan bat
gunean ezoken egin eta beste batek araztu zaun, al eta ezin (R)" A. Cf. EZIN ETA AHAL.
- AHALETAKO. De posibles, poderoso, que tiene bienes.  Aberats bakhotxak, etxe ahaletakoak, sal-erosi
handia duten etxeak, abia balitez hamarretako emaitzaren [...] egiten. Prop 1899, 143.
- AHALETAN. En disposición de, en situación de. "Ez naiz zure pagatzeko ahaletan, je ne suis pas en état
(litter. en pouvoir) de vous payer" Dv.  Ez dezazula gogoa gal. Oraño [sari] heien ardiesteko ahaletan zare.
Mih 244. Behar dire oneski ta nihor behartu gabe bere bizia kharraiatzeko ahaletan ezartzerat bere buruak. Dh
72. Horiek asko gasta-bide ta egiteko gaxtotarik urruntzen dituzte, ta bere egitekoei ohore egiteko ta bere umeak
ongi ezartzeko ahaletan ematen dituzte. Ib. 197. Beldürrez ororen ikhastetik gibeltiak izan litian, bürütik bürü
ikhasteko ahaletan izan ziratekianak. CatS VII.
 "Ahaletan da (d'une manière absolue), il est bien muni d'argent, de biens" Dv.  Zergatik beraz ahaletan
laitezken presunek [...] ez lezakete bere gain har. Prop 1899, 143. Lagunt gaitzatela beraz beren othoitzez, diruz
ere bai ahaletan badire. Prop 1902, 235.
- AHALETIKAKO. (Precedido de gen.). De la disponibilidad, de los recursos. "Neure ahaletikakoa da zuritze
hori [...]. Egoitza eder hura gizonaren ahaletikakoetarik da" Darric (ap. DRA).
- AHALETIK JOAN. (Precedido de gen.). A cargo de. "Noren ahaletik doha zuritzeko hori?" Darric (ap. DRA).
- AHALEZ (B; alez B; Añ). Ref.: A (alez); Izeta BHizt2. a) En lo posible. "(En cuanto se) pueda, [...] aldan
guztian, aleginean, alez" Añ. "Beti etxetik kanpo baña aalez, lo itera etxera" Izeta BHizt2. v. AHALAZ. 
Obretan ere elkharren behartzen eta meneratzen direnean, elkharri ahalez heltzen zaitza. Ax 324s (V 215).
Egizue ongi, ahalez obra onetan enplega zaitezte. Ib. 149 (V 98). Eta ahalez zeure leheneko falten erremediatzen
ari zarela. Ib. 208 (V 140).
 (Precedido de bere, etc.).  Eta eman zaite gaurgero zure ahalez dagokon bezala haren ohoratzen. Dh 266.
Bekhatutik urrun-arazteko gehienik gai diren errelijioneko egia handiak gogoan erabiltzen, eta bere ahalez
phisatzen. Ib. 95. Lagunt ditzagun guk ere / guziek gure ahalez. Etcham 46. Orepil aundi bat egin nuan [...] ez
zan bezain aundi, ez bainezaken iakin, baiñan ene ahalez. Or Aitork 159.
 "Pudiendo, alez, aleginez" Izt 100r.
b) Posiblemente (?).  Egia urgen dela / bai etare ahalez / nik bezain ontsa / badakizue mundu orok. AstLas 10.
- AHAL EZIN. Imposibilidad.  Zein gozoa dan zugandik alde / al eziñaren eziña! Gand Elorri 86.
- AHAL EZINEAN. En la imposibilidad.  Eta premiñadunai lagun al ezinean, aurkituten dan Abade edo
Eleizgizonari. Itz Azald 207.
- AHALEZKO. a) Posible.  Othoi, Iauna, zure graziaz egin bekit ahalezkoa, niri naturalezaz ezinezkoa
iduritzen zaitana. SP Imit III 19, 4. Gaitzik gerta dakizunean, har etzatzu haren kontrako erremedio ahalezkoak
mende.
eta Iainkoaren arauerakoak. SP Phil 192 (He 194 Jainkoaren arabera egiñ ahal detzaketzun erremedio guziak).
b) (Precedido de part.). Tan (...) como se puede (...). "Jasan ahalezko karga" Arch (ap. DRA). v. AHALAZKO.
- AHAL GUZTIA (guzia B ap. A). Tanto como se puede, todo lo posible; en lo posible. "Ari-zuntza sobera luzea
bada, eztaiteke ongi josi, besoa al guzia edatuagatik ere (B), [...] todo lo posible" A (s.v. zuntz).  Arnoa
hutsten duzunean ere, ahal guztia xutkatuagatik, gelditzen da usaina bedere. 'Por más que seques todo lo
posible'. Ax 532 (V 342). Okultatu beár da alguzía iten den ongia, jakinik ikusten duéla Jangoikoak. LE Prog
106. Inbenáza bere mutil onbát alguzia, amen, otoi. 'Hazme en todo lo posible un buen servidor tuyo'. Ib. 98.
Emendátu len gaizki egina, suplitu alguzia. 'Resarce todo lo posible'. Ib. 114. Obrátus al guzía orrén
borondatearén kunplitzen. LE Ong 44r. Zenbat eman? Ahal guzia. HU Zez 141. Oro lasterka jin dire laguntza
eskaintzera; batek lan, bertzeak aterbe, itzaingo; orok ahal guzia. Ib. 167.
- AHAL GUZTIAN. En lo posible. v. AHALAZ.  Imitátzeko nik ére ál guzían. LE Ong 82r. Bizi izatu zen
ordu arteraino bezala, ahal guzian ixilik eta izpiritua Jainkozko gauzez bethea. Jnn SBi 48. Igande egunaren
giristinoki eta osoki begiratzea, Meza-nausia eta Bezperak ahal guzian entzunez. Arb Igand 47. Poli aal guztian
begira zegokion gozatuaz. Anab Poli 36. Rozinanteren lauazka aal-guzian ekin zion. Berron Kijote 94.
 (Precedido de bere, etc.). "Liberal [...] Esta voz [...] viene de dia, mucho, multitud, y de bere ala, bere al
guzian, en cuanto, o con cuanto puede: y el liberal da mucho en cuanto puede" Lar.  Laborariak behar du, bere
ahal guzian, etxean sorthu zaioen aratxetarik egin etxeko azienda guzia. Dv Lab 253.
- AHAL GUZTIAZ. Todo lo posible; en lo posible.  Orduan bada penatzen dire ahal guztiaz / spiritu biak
bata berzearen lehiaz. EZ Man I 50. Hunat hunat emazue kolpe ahal guztiaz. Ib. 112. Ihes egiozu ahal guziaz
munduko habarrotsari. Ch I 10, 1 (SP ahal bezanbat, Mst ahalaz). Gure erlijio santua, oiei gozotoro erakustera
al guziaz saiatzen dan Ama baten amore biguña. Arr GB 3. Sartzera al guziaz saiatzen zan. Arr May 82. Ontan
saiatu zan ahal guziaz, eginalik bizkorrenez. Zait Plat 89.
 (Precedido de bere, etc.). "Neure ahal guziaz, de tout mon pouvoir" SP.  Bethiere bere ahal guziaz huni
darreitzalarik. Lç Ins A 7v. Eskerrak bedere emanen derauzkitzut neure ahal guztiaz. Mat 241. Geure ahal
guztiaz zu / zaitugu adoratzen. EZ Noel 63. Adoratzen zaitut neure ahal guztiaz. Harb 14. Hunetan geure ahal
guztiaz permatu eta bulharka iarri. Ax 460 (V 299). Behar dugu bada Philotea gure ahal guziaz gure
urrikimendua emendatu. SP Phil 30. Ihes egiozute, zure ahal guziaz, tentazione hura sor-arazi darotzuten
gauzei. He Gudu 119. Zerukotz on diren obren zure ahal guziaz egiteko. Brtc 173. Bere ahal guziaz hekiei
laguntza emaitera ekharriak baitire. Jaur 381. Ene ahal guziaz eginen dut zure solas zuhurrez baliatzera. Dv
Lab 147. Ez dugu nehork erraite beharrik zoin eskualde lagun gure ahal guziaz. HU Zez 140. Kintzeek ez dute
hausterik, beren ahal guziaz bermatzen direlakotz sei gudukariak. JE Bur 29. Gure al guziaz Yesu-Kristo ongi
ezagutzen saiatzea. Ir YKBiz V. Norbait zen halere bere ahal guziaz apezpiku dohakabea soleitu zuenik. Ardoy
SFran 56.
 Al guziz asi nintzan gogo-iraulketa. Or Aitork 207s.
- AHALIK. v. ahalik.
- AHALIK EZA (det.). "Impotencia, alikeza, alikabea, eziña" Lar.  Ta ez da gauza ona ta biarrekua
kristinaubak bere alik eza ta gauza on txiki baterako bere eza ezaututia? fB Ic III 263.
- AHAL IZAN EZKERO. En caso de poder.  Premina ordu baten ikusiko bagendu geure arerijua, al izan
ezkero, ari lagunduteko. fB Ic I 100. Gurasuari kontu emon bagarik ezkontzia egitia, al izan ezkero, pekatu dala.
fB Ic III 354. Al izan ezkero, da osoro premiñazkoa eta naita naiezekoa [osturikoa biurtutea]. Itz Azald 107.
Txoroa dek Ameriketara eztijoan gaztea, al izan ezkero. Ag G 253. Musturreko bat emongo eutsan galanta don
Pauliñok, al izan ezkero. Bilbao IpuiB 124. Hiztegi aldetik, nolazpait esan, urria, hitz hautatuak baizik, ahal
izanez gero, erabiltzen ez zituena. MEIG V 103. Ez nuke nik, ahal izanez gero ere, inor joatera behartuko.
MEIG I 171.
 Si es posible.  Seme alabak ez dabee ezkontzako berbia emon biar, al izan ezkero, gurasuen naija bagarik.
fB Ic III 354.
 Aal izanez geroz, noiznai jaten zuan. Anab Poli 14.
- AHAL IZANIK. En caso de poder.  Ezkonduten da a bere / laster, al izanik, / inon topetan badau / bere gura
danik. Azc PB 74. Al izanik, domeka ta jai-egunetan Mezarik entzuten ez dauanak oben (pekatu) astuna egiten
dau. KIkV 75.
 A poder ser.  Jokoaldi laburrak egitea gustauten yakan, ostera, eta al izanik, beste iñor begira ez egoala.
Erkiag BatB 24. Baiña al izanik, goizean goiz, eldu ala, beste egunkariekin norgeiagokan jardutea, saltzeko
bideak zertutea, orixe zan kontua. Ib. 28.
- AHAL IZATERA. En caso de poder, a poder ser.  Al izatera batuko nituban leku onetara mundubaren seme
alaba maite gustijak. JJMg BasEsc 280. Orduban, al izatera, gustijok gurako genduke astiro ta ziatz igarotia
arimako gauzaak. Ib. 82s. Emon biar jakola janarija al izatera egosija. "A poder ser". Ur Dial 68 (It albait, Dv,
Ip ahalaz). Egon biar dau al izatera ikusbegijan. Ib. 71. Al-izatera alduko balitz / gizon arroen almena, / nun
asetuko ete litzake / bere naimenik gurena? (Interpr.?). Enb 150.
 Aserre artan esan zenduen, ark bezela al izatera ['en caso de poder como él'] ziran guziak erre eta kiskaliko
ziñituzkeala. Arr GB 85.
mende.
- AHAL-NOLA. De la manera posible. v. NOLA HALA.  Eta eginik ahal-nola zilho bat, ur bazterrean
berean, han ezarri zuten misionestaren gorphutza. Prop 1895, 13.
- AHAL-NOLAKA. "Doha bidean ahal nolaka, il chemine comme il peut" H. "Orgak arranjatu ditu ahal-
nolaka (L, BN-lab), ha compuesto el carro de alguna manera, es decir, a la buena de Dios, como ha podido, de
manera insuficiente" A (s.v. aal).  Bildu zituzten ahal-nolaka lau mila giristinoen izenak, hek uzten zutela
giristino-legea. Prop 1892, 89.
- AHAL OROETAN. Todo lo posible.  Aundiki euskeltzaleok aal-oroetan euskeraz ari bear degula. Ldi IL 93.
- AHAL OROZ. En lo posible; todo lo posible.  Jesüs-Kristi erakustia haren hitzaren arau hura ahal oroz
onsa maite dügüla. Bp II 123. Lehenik behar dügü Jinkua adoratü, / eta lagün protsimua ahal oroz lagüntü. Etch
664. Ahal oroz mundu guziari / izan adi bethi zerbitzari. "Il faut autant qu'on peut obliger tout le monde". Arch
Fab 103. Guri, eskuararen atxikitzea eta zaintzea etsai guzietarik, ahal oroz; elez eta egintzaz. HU Aurp 213.
Uste düzie, beharbada, aphezek artha haboroxe badiela, nurk bere parropian, ahaloroz üskara garbi
begiratzeko? ArmUs 1900, 64 (ap. DRA). Berma bethi ahal oroz / haren hazkartzeari. Etcham 112.
 (Precedido de bere, etc.).  Ene ahal oroz / diat lagüntüren. Xarlem 1037. Ixilian bere ahal oroz Jinkoa
zerbützatzen zielarik. Ip Hil 13. Eskual-herriaren gure ahal oroz argitzea. HU Zez 79.
- AHALPE. "Ahalpeko (Hb), sous le pouvoir de..." Lh. Cf. Lar: "Apoderarse, alpetu".
- AHAL-SOMA. A tientas.  Bata-besteari erruki-gabe emanaz aal-soma, jo-ala guzian zerbait autsi ta
xeetuaz. "A bulto". Berron Kijote 181. Kokots-aldeak ukikatu zizkion aal-soma. "A tiento". Ib. 181. Aal-soma
zijoazen, gauaren illunak ez bait-zien ezertxo-ere ikusten uzten. Ib. 215.
- AHAL ZELA. v. AHAL DELA.
- AHAL ZEN. v. AHAL DEN.
- EZIN KONTA (ESAN...) AHAL. v. ezin.
- IZAN AHAL, IZAN AHALEZ. v. izan.
- NOLA-AHAL, NOLA-AHALEZKO. v. nola.
aala. v. 1 ala.
ahalara (Dv, A (que citan O Pr)).  En la medida de lo posible, tanto como se pueda.  Handiek nahikara,
xipiek ahalara. "Les grandes font ce qu'ils veulent, & les petits ce qu'ils peuvent". O Pr 209. Goihets Sion
Salbaria / artzain et' aitzinaria, / khantoretan koblatan. / Goihets ezak ahalara, / ezi guziz askitara / ezezak'
eholatan. "Quantum potes, tantum aude". O Not (ed. RIEV 1926), 355 (Or MB 513 Al aiña gora ezazu). Nahiala
ez ditakenean egin, egiten da ahal-ara. Lf Murtuts 33. Cf. FLV 1971, 158ss.
ahalatu. (?). Cf. ahaldu.  Ene gogoa / irten berria da sor-kabitik. / Kabi ertzean / ao-xabal, orra nun dagoen /
zerura naiez: / ahalatzen noiz-baño-noiz asiko. Bordari Olerti 1960, 89 (DRA traduce "bogar").
ahalbait. v. albait.
ahalbide.  Medio, posibilidad, recurso. En DFrec hay 10 ejs. Cf. Ldi IL 12: "Iñor ez mintze-aal bidea asmatu-
bearrez".
ahaldu, aldu (BeraLzM). 1. "Fortificar" BeraLzM.  Al-izatera alduko balitz / gizon arroen almena, / nun
asetuko ete litzake / bere naimenik gurena? Enb 150.
2. "Posibilitar. Ibilli eta ibilli, alakoren baten, aldu eben gauzia" Etxba Eib.  Ala aurkittu zan, alde batera ill
guran ez beitzeko bere pauso lotsagarrixa; eta bestera bizi-nai, Zaldunagan mendakatze [sic] gogorra aldutzeko.
Etxba Ibilt 478.
ahaldun (L, BN, S; Lar, Dv, H), ahaltun (Lar), aldun (V, G, AN, R; Urt Gram 7, Lar, Añ), altun (Lar, Añ, H).
Ref:. A (ahaldun, aldun), Etxba Eib (alduna). 1. Poderoso. "Poderoso", "potente" Lar y Añ. "Puissant, qui a de
l'argent, des moyens" Dv. "Puissant" H. v. ahalguztidun, guztiahaldun.  Indarsu eta ahaldu egiten da gauza
guzietara. SP Imit II 8, 5 (seguramente por ahaldun o quizá tbn. por ahal(t)su). Heldu da ordean nitaz
ahaldunagoa den bat. "Veniet autem fortior me". Dv Lc 3, 16 (Lç ni baino borthitzago dena). [Ebanjelioak]
bizia diruri, ahalduna, egintza on guzien giderra. Hb Egia 92. Gaur bizi gera basurdeen gisan mendietan, bigar
biziko gera aberats eta aldunak urietan. Camp EE 1882a, 36. Obedituaz urakan aldun, zemuiezgarriren bultzada
bortxariari. "Huracán potente, irresistible". Otag EE 1882c, 480. Lagunik leialena eta bitartekorik aldunena. Ur
BulaG 557 (BulaAl 55 altsuena). Eskintzen dizkitzut ispiritu txit aldun oien eta San Migel zure serbitzari
Goiañgeruaren merezitasunak. SMiguel 21. Eta digula lehenbailehen Aita Saindu ahaldun kartsu bat! HU Aurp
135. Majenzio lako errege aldun eta indartsua. J.M. Tolosa EEs 1913, 209. Jakitun eta ezkajin, andiki ta otsein,
aberats eta ezeuki, aldun eta menpeko. P. Ormetxe EEs 1917, 100. Kristo aldunak, zerbait esan nai ote digu
mende.
onelako begirakaz? JBDei 1919, 236. Ditaken jende ahaldunenak behar nahi-t-ez itzalak. Ox 30. Ahaldunak
zituzken egileak; iraupenaz grinatsu zitazken. JE Ber 78. [Espainian] ahaldun eta jakite gutxiko den apaizeriak
irin bereko dauzka [...] espiritismua [...] eta [...] parapsikologia. Mde Pr 318. Berori bezelako nagusi aalduna
izanik. Berron Kijote 91.
 (Precedido de guziz). "Guziz ahalduna, le Tout-Puissant" Dv. v. guztiahaldun, ahalguz(t)idun.  Jainko
guziz Aldunaren eskuian eseririk. Ub 135. Zeruko glorian Aita Eternoak para zinduena, ta beraren urrengo
persona guztiz aldun, edo poderosoa Zeru ta lurrerako Jaungoikoak egin zinduena. Echve OngiB 146. Saindu,
Saindu, Saindua Jainko Jaun guziz ahalduna. "Dominus Deus omnipotens". Dv Apoc 4, 8 (Lç bothereguzitakoa,
Ip ahalorotakua, Ur (G) guztiala).
 (Uso sust., pl.). Los poderosos. Cf. nav. aldunes (Eulate (Améscoa), CEEN 1978, 144. Parece tratarse de los
poderosos del pueblo, propietarios en sociedad del molino, cuyo libro de cuentas empieza en 1702).  Guraso ta
gure Erriaren Buru ta aldun diranai deadar egitez. JBDei 1919, 259. Oraiko yende apalak lehengo ahaldunen
heinean eta herrunkan lerrokatuak dira. Zub 90. Gaitzbide eta aztura gaixtoetarik ez ditake populu bat neholere
beira osoki. Zapan atxik ditazke haatik, baldin ahaldunek eta zerbait dakitenek egiten badute orok batean indar.
JE Med 155. Industriaren lekutzat hautatua Donostiako ahaldunek. JE Ber 90. Nere buruaren yabe bizi bear
badut, berriz, aldunen aginduak bete bear. Zait Sof 20.
2. Investido de poder, de autoridad. Cf. infra (3).  Aldunak edo atarako Eleisa Santan eskubidia daukanak,
kendu artian espirituzko senikera au, ezin ezkondu leitekez alkarregaz esan dirian senidiak. fB Ic III 77.
3. Apoderado, diputado. Cf. aldunburu, aldundi, aldungai, aldungo.  Tr. Aldun, en su sentido literal
'apoderado', aparece ya en 1891, en Azkue; posteriormente se utilizó como 'diputado provincial'; también como
'diputado a Cortes', sentido que se generaliza durante la 2.a República Española. Hay tbn. algún ej. referido a los
senadores de Roma. En DFrec hay 3 ejs. de ahaldun y 3 de aldun.
 Gernikako zugazpean noizik noizera batzartuten ebazan bere aldunak edo semerik maiteenak. "Sus
apoderados". A Gram V. Diputaziñoe Kenerala-k errijen aldunei ittantzen eutsen zer Bizkaiak egingo leikian.
AG 1466. Nok jakin-arazoko dautsaz, baina, gure bear izate ta gurari onek gobernuari? Gure aldunak
(diputauak)? A EEs 1916, 112. Bizkaiko aldunburu Jauregi [...] sei-zazpi aldun aldamenetan dituela. A LEItz
5s. Aldun barriak [...] bakaldunaren idazki bat ekarri eutson. GMant ib. 65. Bizkaiko Aldundi errikoiak [...]
Euskal Erriko Aldun guzieri bidali zien. Eusk 1919-20 (I), 41. Iruñak Madrileko Aldundira bialdurikako Aldun
oia (Diputado a Cortes). Ib. 21. Gipuzkoako Aldun eta bertako Aurrerapide-Erki-Batzaren lendakari Laffite'tar
Vicente Y.'k. EEs 1920, 109. Neuk be asmua artu neban bein, alduna (diputadua) ixateko. Altuna 83. Doipuru-
laterri-ikurriña gorri ta ori margoduna zen. Roma-erri ta Aldunen (Senatus) margoaik ziran oneik. Euzk 1929
(I), 39 (ap. DRA). Euzko Aldun gustiei. Enb 53. Geuriak ziñegotzi, geuriak aldunak... / Euzkadin agintzeko beti
euzkeldunak. Ib. 146. Osagille azkar ta otsaundiko diputadu edo aldun izana. Lab EEguna 62. Ta orain emen
gaude guziok Kataluñatar aldun oro bat-egiñik, leengoa bera eskatuz. Ldi IL 26. Orixegaitik daukez oneik
ainbeste aldun edo diputadu Madrilgo lege-etxean. Eguzk GizAuz 126. "Euskaltzaleak" bazkuneko lendakari
dan Monzon aldun gazteak. Zubimendi Y 1935, 154. Guk atera genitunan ogeitatik amalau Aldun. Or QA 79.
Aldunak dira, erri-aldeetan; eta beste aldun batzuek, uriburu gorenean, korteetan, legegintza-tokietan. Erkiag
BatB 84. Aretxak bere besadarpean / daukan areto gurgarri / utsi dago ta errietako / aldunik ez an yezarri.
Atutxa Mugarra "Urrunetik urrunera" (ap. DRA).
4. Embajador.  Haitiko gobernuak Erroman daukan aldun edo bialkin edo enbajadoreari eztautsa
eskubiderik emon, bear zan gauza bat egiteko. Ezale 1897, 39b.
5. Capaz de. "Aháldün; sens exact: 'qui est à même de...'" Lrq 21 (que critica la trad. "puissant" que da Azkue).
6. Poseedor.  Zein jarri Españian / guztiko txapeldun, / euzkotarrak dira ba / txapel orren aldun. Enb 123.
Erri-maitale egiazkua / Aita Santua izan gendun, / iñoren gauzaz ez jaubetzeko / sarritan esaten euskun. / Beti
fededun, / egian lagun, / geure ondasunen aldun, / askatasuna bear gendula / bakea gura bagendun. BEnb
NereA 157.
ahalduntasun (L, BN, S ap. A; Dv).  "Puissance, capacité" Dv.
 ahale. v. ahate.
ahalegar (SP ( Dv y A), H). 1. Pepita, enfermedad de las aves en la lengua. "Pépie, pepita. Ahalegarra
edekitzea, ôter la pépie, despepitar" SP. "Pépie" H. v. kio.
2. (H), aholegar (G, AN-gip, B, S), aholagar (S-saug), aulegar (G-azp; BeraLzM), aulear (G-goi), aular.
Ref.: A (ao-legar); Lh (aho-lagar); Garate 6.ª Cont BAP 1962, 257; Arin AEF 1980, 65. Afta; glosopeda.
"Aphte, ulcération à la bouche, qui empêche les enfants de têter" H. "Glosopeda, enfermedad de la boca" A. "(S-
saug), glossite" Lh. "Muguet de la boca" Garate 6.ª Cont BAP 1962, 257. "Afta" Arin AEF 1980, 65. "Aular,
aulear, afección en la lengua que suelen padecer los niños (D. Salís Léxico del Bidasoa [Irún, 1994)])" DRA. 
Aulearra garbitzeko eztie. Arin AEF 1980, 65. Aulearra kentzeko salbie ardotan egosi, eta salbi egosiin ostookin
mende.
aua garbitu. Ib. 65. Aulearraantzat gatzaakin ozpiñe egosi eta arekin igurtzi. Ib. 65.
ahalegin (H), alegin (V, G-goi, AN-gip, B; Lar, Añ, Izt 46v, Hb ap. Lh, Dv (G), H). Ref.: A (alegin); Iz ArOñ
49; Etxba Eib (alegiña); Elexp Berg (alegiñ); Gte Erd 204.  Tr. En la tradición septentrional sólo se documenta
en Etcheberri de Ziburu, Goyhetche --que emplea siempre alegin-- y Mirande. La forma propia de la tradición
meridional es alegin, documentada ya en Lazarraga. Hay, sin embargo, aal- en CatBurg, CatOiq (531) y
Erkiaga, y ahalen Oskillaso (Kurl 144) y Lasa. Ejs. de alegiña, con -a constitutiva, se encuentran en Agirre de
Asteasu y Urruzuno. En DFrec hay 100 ejs. de ahalegin, 18 de alegin y 6 de aalegin.
I (Sust.). 1. Empeño, esfuerzo. "Esmero" Lar y Añ. "Por más, por mucho que hago, &c., nere alegiñen, alegin
guziaz, alegin guziakin" Lar. "Lo posible, empeño, esmero" A. "Alegiña ez da naikua, eta intenziñua b'ez arteko
gauzetan" Etxba Eib. "Alegiñ guztiakin eiñda dago obra ori" Ib. "Alegiñ aundirik etzeban jarri igerixan ikasten"
Elexp Berg. "Alegin guztiakin (G-goi, AN-gip)" Gte Erd 204. AxN explica ahal (420) por alegin. v. eginahal.
 Enetzat faltadu zan atsegina, / enetzat faltadu zan alegina, / enetzat faltadu zan esporzua. Lazarraga (B)
1193rb. Guztiarekin bortxa zak heure ahal egiña. EZ Man I 22. Bortxa adi arimaren ahal egin guztiaz. Ib. 136
(cf. AHALEGINAZ). Hartarakotz idukazu hala nola zeurea / ene ahal eginaren bethiere xedea. EZ Man II 26.
Ezen eskasa da ene / ahalegin guztia. EZ Eliç 380. Kontriziora esforzatzea alegin guziaz. OA 144. Zizeron ta
Kintilianoren alegin bizi ta berezkirozko aien dilijenziai asko zor die. Cb EBO 15. Nere gogo, intenzio, itz, obra
ta alegin guziak zuzendu bear ditut. Cb Eg II 14. Biotz guztiti, neure indar, ta al egin guztiaz. Cb CatV 97s.
Alferrak izain dira orien alegiñak. Mb IArg I 97. Baña bere al-egin guziakin ere etzuan atera. Ub 76.
Konbersinoe egiazkua ez da gure alegin utsakaz egiten. Mg CO 103. Eta alegin guztiak ifinten dituz
aztuerazoteko gure gogorik. Añ EL1 177. Eta orretara nere alegin guziak zuzentzen ditut. Gco I 421. Fiatu
etzitezen eren alegiñetan eta indarretan. Gco II 24. Zure anima guziaz, eta zure indar ta alegin guziaz. AA III
449. Sarija emon eureen alegiñak gaitik. JJMg BasEsc 6. Jakinak dira [...] San Basilioren atzerapenak ta
aleginak Obispotzia ez artuteko. fB Ic III 303. Eziñ egin duena / gure alegiñak, / egiten du pertzako / uraren
lurriñak. It Fab 102. Jende asaldatu hura gozatu eta paketzeko, lengo al-egiñak berritu zituzten. Lard 91. Beroni
jarraitzen / arren izan bedi / gure alegin ta / danoen naia. AB AmaE 116. Ostiral egun batez alegiñ eragabeaz
garbitu zalako. Arr May 110. Lur-gizon bakar baten / zer dira aleginak, / ezpadaukaz idiak / eta lan-burdinak?
Azc PB 333. Onegaz geratuko litzatekez [...] sariturik [...] nire buruauste eta alegin guztiak. Itz Azald 6.
 (s. XX). Arek uste eban San Antoniok dana egingo eutsola, berak, bere aldetik bape alegiñik ipiñi barik. Kk
Ab II 144. Bai gaiztakerien zigorra, ta baita ere alegin zintzoen saria. Ldi IL 171. Nerbion-ertzok, --tranbi-
dardara--, / azkatu-naiez, zenbat alegin! Laux AB 80. Langille onek bere izerdi ta alegiñaz erosi dauan etxalde
ori berea eleuke izango. Eguzk GizAuz 148. Guzion alegiñak bat egin eziña. NEtx Antz 55. Kornubiako jende
komuna oraindik ez doala inglesa uztera, berpizleen ahalegin bihoztoi guztiak gatik ere. Mde Pr 263. Ongi
aziarazteko, amaren alegiña baiño gorestenago zun neskame zaar batena. Or Aitork 226. Errikosemeen
aalegiñak arlo ortan ere, arduratsuak eta onuratsuak beitez. Erkiag Arran 40. Don Pedroren alegiñak be,
ostera, utsak zirean. Bilbao IpuiB 74. Alperrik izango zitzakean nere alegiña. Txill Let 57. Ahaleginak zazpi
dira. Osk Kurl 203. Euskeran alde bere denboran / ainbat alegiñ emana. Gorrotxategi in Mattin 24. Ez zaizkio
ahalegin horiek behar adina eskertzen. MIH 148.
v. tbn. Alegin: Astar II 184. Ur BulaG 526. EusJok 24. A EY I 362. Munita 153. Vill Jaink 56. Gazt MusIx 165.
 (H, que cita a EZ), alegin (V-gip, G-azp-bet, AN-gip; Lar, Añ, Izt 32r). Ref.: Etxba Eib (alegiña); Elexp Berg
(alegiñ); Gte Erd 168 y 262; Zt (comunicación personal). (Con egin). "(Hacemos todo lo) posible, [...] alegiñak
egiten ditugu" Lar. "(Haré) quanto pudiere, egingo det [...] alegin guzia" Ib. "Procurar, hacer diligencia, eginala,
alegiña egin" Añ. "Alegiña eiñ, hacer lo posible, esmerarse, esforzarse" Etxba Eib. "Alegiña(k) eiñ arren etxako
eskolaik buruan sartzen" Elexp Berg. "Alegiñak eiñen ditugu (AN-gip)" Gte Erd 168. "Alegiña ein da gero (G-
azp)" Ib. 262. v. ahal II (2).  Tr. Documentado desde comienzos del s. XVII. El uso en plural parece crecer
con el tiempo.
 Ahalegiña egiten dute. EZ Man I 49. Prokuradu eta alegina egin. "Procurarlo y perseverar en hacer lo que
pudiere". Cap 39. Bere partetikan alegina egin bagarik. OA 146. Bere lengusu batek asko alegin egin zuen [...]
konfesio andi bat eragiteko. Cb Eg II 185. Miseria orretan ez erorteagatik azkeneko alegiña egitea. Ib. 133 (Dv
LEd 237 azken egin-ahalak). Bere al egina Jaunen grazia aurkituteko egin bear dau. Cb CatV 78. Alegiña egin
bear dute malkor-toki ta galtzeko bideetatik gazteak kenzeagatik. Mb JBDev 361. Ta beste anitz aldetara egin
zuen deabru gaistoak ber alegiña. Mb IArg II 300. Egin arren alegina lepora jasoteko, ezin eban jaso. Mg CO
117. Egiteko alegiña berau irabazteko. Añ LoraS 51. Gere buruak sosegatzeko alegiñak egin bagez. Gco I 404.
Begira, berariaz aurra galtzeko alegiña egin dezun. AA II 80. Gorrotoan dagoanak ez du onelako alegiñarik
egiten. Ib. 113. Askok alegina egin dabee, ta egiten dabee kenduteko [dantza lotsagarrijak]. fB Olg 150. Eztau
inos alegin andijagorik egiten demoninuak gu galzeko, orduban baño. Astar II 142. Nondik eta nola alkar
naspillatuko zuten, alegiñik aundienak egiten zituztela. Izt D 168s. Egizuz, bada, zuk bere alegin guztiyak
topetako [konfesore on bat]. CatLlo 89. Karlosek egin arren / bere alegiña, / eziñ garai lezake / iñoiz erregiña.
Echag 168. Plazan egin arren nork bere alegiña. Izt C 255. Grazijak gura gaitu salbau, ta alegiña egiten dau
onetarako. Ur MarIl 88. Zure sendatzeko egiñen dut segur alegiña. Gy 73. Al-egin guzia egin zuen. Lard 127.
mende.
Alegin guziak egin zituen Sansoni agerterazotzeko. Ib. 145. Gosariya ondo jartzen / alegiñak egin. Sor AKaik
116. Txingurriak, beti du egiñ alegiña, / txoria da alferra, ta buru ariña. AB AmaE 397. Pozik egingo nuke
alegiña guzia [...] atsegiñ emateagatik. Urruz Urz 48. Egiñ bear dubela alegiña eragoztia ezkontzen arrekiñ
Inaxiori. Moc Damu 23. Egin bear doguzala alegin guztiak ikasteko Ikasbide kristinaua. Itz Azald 13.
 (s. XX). Egin alegiñak beragaz ez batuteko iñun bere. Echta Jos 48. Alegiñ guztiak eginda ere, Joanes etzan
geiago lengoa izan. Ag G 204. Egintzazu orretarako alegiña. Ib. 48. Nik, neronen aldetik, alegin guztia egingo
det, apezpiku jauna zurituz, accipe esateko. A Ardi 93. Eta itsu gaiztoaren zuloa bardinduten alegiña egiten
neban. Or Tormes 17. Aginaga ta Zumaiak ere / egin dute alegiña. Tx B II 180. Egin bear omen ditute alegiñak
euskera ikasten. Ldi IL 94. Baña osagillak, alegiñik asko egin arren, ezeben ezagututen Bertoldaren ixakerea.
Otx 92. Neskato zoli oneik pozik eiten dabez / euron alegin danak Euzkadiren aldez. Enb 147. Eta itz oek jaulki
bitartean, zakurrari igesegiteko alegiñak dagizkio. TAg Uzt 14. Bere oroimena gordetzeko alegiñik gogorrena
eginarren. Etxde AlosT 20. Frantzitarrek ahalegin guztia egin dute breizal igikuna zeharo deuseratzeko. Mde Pr
283. Nik alegiñak egingo ditut. Izeta DirG 39. Orrexegatik beren alegiñak egiten zituzten ongiak lur ontan bere
saria bear duela izan erakusten. Vill Jaink 99. Txakurraren billa alegin aundiagorik ez egiña [damutuko yakan].
Erkiag BatB 59 (Arran 106 aal-). Kentzen alegiñak eginda. MAtx Gazt 53. Arimen alde alegin asko eginda joan
da. Alzola Atalak 110. Beste gai baten erremeditzen / egingo det alegiña. Uzt Sas 76. Alegiñak eginda ere. Ib.
23. Hamaika ahalegin egin dituzte galesez niona ingelesez nola esaten den erakutsi beharrean. MIH 185. Ez
zuten horretarako batere ahaleginik egin. Ib. 379.
v. tbn. Alegin: Zuzaeta 156. CrIc 49. It Fab 104. Bil 159. Zab Gabon 102. Xe 320. Ud 85. Arrantz 15. Noe 29.
Bv AsL 161. Apaol 57. Goñi 15. Zam Man 4. Ill Testim 11. KIkG 74. Muj PAm 52. Altuna 64. Alz Ram 78. ABar
Goi 40. Zait Sof 155. Munita 129. JAIraz Bizia 82. Txill Let 105. BEnb NereA 123. Akes Ipiñ 26. Basarri 164.
Arti Ipuin 84. And AUzta 63. Gand Elorri 179. Salav 12. NEtx LBB 183. Berron Kijote 22.
 (Con zazpi, 'muchos').  Okerruneei amorra kentzen zazpi aleginak egin dituzte. Zait Plat 40. Zazpi
ahaleginak egin nituan ariñ igoteko. Osk Kurl 125.
 (Sin det.).  Egiten dezu alegiñ aldatzeko pensamentua beste gauzetara. AA II 141. Sartzeko egiten du
askotan alegiñ, / baña jarraitzen diote erratz-makillekiñ. It Fab 257. Pekatuak gogora ekarteko alegin egitea.
KIkV 95. Egixu alegin iratzarteko. Otx 163. Besorik balin badu, egiñen âlegin. Or Eus 102. Albokoak su artu
dagien egin bear dozue alegin. Erkiag BatB 12.
 (Con eragin).  Gure griña, gurari edo inklinazio txarrak ezagu eragiteko; oriek goitzeko eta eskuratzeko
alegiñak eragiteko. Gco I 443.
2. alegin, algin. Potencia (del alma). v. ahalmen.  Ta Jainkoak bera serbitzeko eman dizkidan alegin ta
sentiduaz, bera ofenditzeko baliatu naz? Cb Eg II 35. Nere anima bere potenzia ta alegin guziakin, Jesu Kristori
bere Biotzean, bere amorioaz erosia bezala, agintzen ta biurtzen diot. Cb Eg III 221. Gizonaren algin edo
potenzija nagusijak. fB Ic III 18 (podría tratarse de errata).
3. alegin (V-gip ap. Elexp Berg). (Con egin). Ruego insistente. "Makiña bat alegiñ ein zotsan semiai,
estudixatzera juan zeiñ, baiña alperrik" Elexp Berg.  Egin zioen alegiña [turkoari] arrerazteko gure lege
Santa. AA I 531. Baina ez zan azartu Mezaz ordenetara, inok egin eutsan alegin [sic] gaiti. fB Ic III 303. Alegiñ
naikoa egiten zioten irten etzedin arren denbora puska batean. 'Muchos con gran empeño le instaban a diferir la
salida'. Aran SIgn 63. Amaika alegiñ egin zaio bere denboran. Apaol 48. Bere artan yarraitu dezaten alegiñak
egiten dizkiet. Ldi IL 108.
4. alegin. Intención.  Ez txartzat artu nik esaniko gauzak, ze intenziño edo alegin onekuak dira. A Ezale
1897, 396b.
II (Adj.).  Todo el posible. v. ahal V.  Han gero ikhus dezadan / Jesus hartan etziña, / eta errenda diozodan
/ esker ahal egiña. EZ Noel 104.
III (Vb.).  + alegin (Lar, Añ, Hb ap. Lh). (Aux. trans. e intrans.). Esforzarse. "Esmerarse" Lar y Añ. v.
ahalegindu.  Romako aronak / alegin eta / Bizkaiak daroa / zansoa. "Hicieron todo lo posible con sus fuerzas
y valor" (Cantar de Lelo). IC II 90. Egun danetan sendo ak oi dau alegiñ. AB AmaE 327. Alegin zazu, ume,
anima gaxo aiei laguntzen. ArgiDL 124. Oiuka ta deika neureganatzen alegin ei eban. "Procuró recordarme". Or
Tormes 57. Eskaleren bat, gau epelean; / neguz, barnera âlegiten. "En invierno procura entrar al abrigo". Or Eus
79. Alegingo dut ote dezadan / txuka besteren negarra. 'Procuraré en lo posible enjugar el llanto de los demás'.
Or Poem 555. Zure gogozko izan nedin / otoi beroz nik alegin. EA OlBe 49. Sendagintzatik bakarretik ongi
bizitzeko lain ikasten alegin baitut. Or Aitork 79. Alegiñago ta pulunpatzenago. Ib. 157. Gu alegingo gera, / bai,
sano bagera. Lazkao-Txiki in Uzt Noiz 73. Hizkuntza aurrera ere biziko bada, gure eskuan dagoela ahalegitea,
orain arte inoiz ez bezala. MIH 32s.
- AHALEGINA. En lo posible; todo lo posible. "Alegiña, en cuanto se pueda" Lar DVC 155.  Modu gaizto
oiyekin atsegin artu, eta gero eskusatu alegiña konfesioko Sakramentuan. AA III 393. Bere barrunbeak esaten
dio nola alegiña prestaturik aitortu zituan. Ib. 569. Alegiña badabil / bazterrak ondatzen. CartAnd 407. Gerriya
alegiña / estutu korsian. Xe 179. Errespetua guardatzera / enpeñatu alegiñak [rima con miñak]. Ib. 344. Gauz
ori guri adierazten / bazabiltza alegiña. Tx B II 122. Egonak pozik ez du. / Boga alegiña! SMitx Aranz 231.
Garai ura irixterako al egiña euzkotarrak euskeldun izan ditezen. JAIraz Bizia 8. Al egiña loxintxak egiten
mende.
nizkan. Ib. 111. Alegiña moztuta ere, naikoa luze izango zan. Uzt Sas 335. Ango jendia gozatu naian / saiatzen
giñan alegin [metri causa?], / gero arratsa pasa zala ta / pake ederrian aldegin. Ib. 149. Aurreraka doan
ahalegina. MEIG IX 136 (en colab. con NEtx).
v. tbn. Alegina: Ud 93. JanEd I 90. EusJok II 102.
 (Precedido de bere, etc.).  Manuel Olloki zan / nere lagun fiña, / anparatutzen nuan / nere alegiña. Ud 73.
- AHALEGINAK AHALEGIN EGIN. Hacer todo lo posible.  Alegiñak alegin egijazala bere gurarija ziaro
beteteko. Otx 104. Alako sentimentu samurra sortu-erazoteko alegiñak alegin egiten ditue. Erkiag BatB 199.
- AHALEGINAKAZ. Todo lo posible. v. AHALEGINAZ.  Potiñaren da neure gorputzaren bitartean ipiñi
neban, da bere soñari ta potiñari alegiñakaz elduten gelditu nintzan. Ag Kr 92.
- AHALEGINAZ. En lo posible; todo lo posible.  Nik banegian aleginaz / palagadu ta exildu. Lazarraga (B)
1179vb. Besteak gero / barkatu azkero / ondutzen dira / alegiñaz. BorrB 50. Golpeka biak alegiñaz bota ta galdu
nai zitukean. Cb Eg II 158. Ta nola bere buruaz ezin baliatu zan, amak lagundu ta janzi zuen. Osasunan bezala
alegiñaz edertu ta apaindu zan. Cb Eg II 192. Letrak moldatzen dituenak euskaraz ez daki. Guziak berriro al
egiñaz ikusi ditut. Cb Eg III 394. Lagundu aleginaz bere gaisotasunian. CrIc 69. Ta nai die [sic] Jangoikoari
satisfazio osoa alegiñaz eman. Mg CC 165. Baña zor guztia kitutu ezin danean, nok esango eztau, alegiñaz
eranzun bear dala? Añ LoraS 3s. Ta pekatu ez dan gauzetan, egin beti aleginaz bere naija. fB Ic III 372.
Konfesau ta komulgauko zara, alegiñaz, albait onduen prestauta. Ur MarIl 119. Hark bizia nahi zuen alegiñaz
luzatu. Gy 47. Aleginaz saiatu ziran gurasuak beren semetxo Juani eskola ona ematen. Bv AsL 25. --Nortzuk
dira zuzentasunaren gose-egarri diranak? --Alegiñaz ezetan bere utsik egitea nai ez leukeenak. Itz Azald 196.
Alegiñaz lurretik jaso zuan eta nekez bada-ere bere astoaren gaiñera igo zuan. "Procuró levantarle". Berron
Kijote 68.
v. tbn. CatLlo 86. CatBus 47. Legaz 53.
 (Precedido de bere, etc.). "Heure ahalaz, ahal guziaz, ahaleginaz, de tout ton pouvoir" H.  Onetan bere
alegiñaz alegindu edo esmeratu zan. Cb EBO 50. Bere alegiñaz Santua onetan zegoen. Cb Eg II 157. Herbiko
zakur bat yinik / yauz arazten du laurenka / bere alegiñaz iheska. Gy 63. Bere alegiñaz saiatutzen zan. Bv AsL
51.
- AHALEGINEAN (aleginean V ap. A; Añ, H (V, G)). a) En lo posible; todo lo posible. "(En cuanto se) pueda"
Añ. "De toute sa force, de tout son possible" H. "En lo posible" A.  Aetatik gere buruak oraiñ alegiñean
garbitzeko. Gco II 19. Eta zerbait gertatuta ere alegiñean edertuko du. AA II 211. Bururatu dodaz aleginean,
zure kontra nik eginiko gaistakeriak. Añ EL2 155. Bere gaztetzako zorakeri ta erakutsi okerrak alegiñean
desegiteko. Aran SIgn 80. Ostikoka asitzen / zan alegiñean. Noe 55. Beragatikan saiatu biat / alegiñian egoki.
PE 135. Alegiñian ari natzaio / pazientziya prestatzen. Xe 268. Guk lotu geuntsen buztarritzarra bota gurean, /
or nun dabiltzan buztarpetuak alegiñean. AB AmaE 443. Saia gaitezen alegiñean / elkartutzeko Zeruan. Moc
Damu 19. Asi zan... Joseren biotza alegiñean irabazten. Ag G 371. Erro edo ankak alegiñean bera boteaz jaso
nituan geroago ta gorago nere besoak. Ib. 209. Aurtengu ontan enpeñatu da / jendia alegiñian. Tx B II 79.
Mutillak izutu ziran osoro, ta alegiñian añeketan asi ziran zoratuta lez. Kk Ab II 180. Gezurretan, naiz egi- / bila
aleginean, / zenbat aldiz oi digu / utsegin bidean! Or BM 106. Etxealdeari bear bezela begiratu nai bazaio
alegiñean jardun bearra dago. TAg Uzt 78. Ikasi nun, alegiñean, Zu norbait aundi ziñala sumatzen. Or Aitork
21. Baina, ari zaizkit aleginean oni erantzuten. Zait Plat 142. Saiatu gaitezen alegiñean gure uste eta esperantza
orren iturburuak aurkitu naiez. Vill Jaink 127. Zutitu nairik alegiñean ziardularik. Berron Kijote 64.
Baseritarrei laguntzen saiatzen gara ahaleginean. MEIG I 101. Nork bere opilari ikatza eraman beharrean
ahaleginean ari direla. MEIG III 98. Bere ikasleekin ahaleginean aritzeaz gainera. Ib. 153. En DFrec hay 4 ejs.
de ahaleginean y uno de alegiñean.
v. tbn. Aleginean: Noe 67. EusJok 61. JanEd II 57. Alz Ram 128.
 Pudiendo.  Leen osturiko gauzarik, zorrik edo iñoenik yaubeari aleginean emon bagarik luzaro badaukazu.
Añ EL2 152 (EL1 137 aldaizula).
 (Precedido de bere, etc.). Con todo su (mi, etc.) empeño.  Ill dezu [Aita] zere alegiñean, bekatu mortala egin
dezun aldi bakoitzean. AA I 423. Eta badira eskean biltzen duenarekin gordairua beren aleginean egiten
duenak. Ib. 619. Estadua edo bizi modua artuten zure aleginean lagundu gura ez, edo bear bada galerazo
badeutsezu. Añ EL2 141. Nere alegiñian / lagundu nayian. AzpPr 38. Plazara juanda ikusi degu / oi bere
alegiñian. EusJok 24. Alperrik saiatu zan / bere alegiñian. And AUzta 121.
b) Sg. Azkue: "(V-ple) Bide ona dago emendik Plentziara alegiñan, de aquí a Plencia hay (un) camino
sumamente bueno" (¿no habrá cruce con alajaina? q.v.).
- AHALEGINAREN AHALEGINEZ, ALEGINEN ALEGINAZ. Haciendo grandes esfuerzos.  Alegiñen-
alegiñaz, egun bietan zuzendu zan ontzia. Echta Jos 96. Alegiñen-alegiñaz, izeko Eustakik eroan eban bere
etxera ta emoeutsan gosaria. Ib. 295. Ernai ta sutsu erabateko burutapenak atzematen ditu aleginaren aleginez.
Zait Plat 86.
- AHALEGINETAN. Con todo el empeño, con todas sus fuerzas.  Tr. No se documenta antes del s. XX. En
DFrec hay 4 ejs. de ahaleginetan y 1 de alegiñetan.  Itzi neban nire bidea, ta jente artetik zulo egiñez itzultzen
naz kalea bera karraka alegiñetan etxeraño. "A todo el más correr que pude". Or Tormes 87. Ibilli ziran monjak
mende.
alegiñetan, baña alper-alperrik. Kk Ab II 48. Mirua alegiñetan ikustian barre algaraka asi yakon. Otx 172.
Zumaia ere, âlegiñetan, / onen orpoz orpo dator. Or Eus 398. Ara urrerantz baimen bage alegiñetan iñor
susmautea. Erkiag BatB 21. Eta alegiñetan ari zan bere burua askatu nairik. Berron Kijote 179s. Egingo nuke
gainera lortuko duela luzaro gabe ahaleginetan lortu nahi duena. MEIG I 260.
 (Con zazpi 'muchos').  Eta alak eta lerrak egin ostean, zazpi alegiñetan indarrak guztiak emon ondoren,
[...]. Erkiag Arran 79. Maisuaren esanaldi ta jakinbear illun eta nekagarriak ausnartu ta eio eziñik, zazpi
alegiñetan jardun. Erkiag BatB 17.
 (Precedido de adnom.).  Zure etsai zitalak / ez dute pakerik, / alperrikako / alegiñetan, / zu ondatu nairik.
NEtx LBB 409. Senar bat, bere kalterako alegiñetan. Etxba Ibilt 456. Ortarako alegiñetan zan. Ib. 476.
 (Precedido de sintagma con suf. -t(z)eko o de part.). Tratando de, intentando.  Nere gabon-aparia, bidetan
igesi, nere burua ezkutatzeko alegiñetan joan zitzaidan. NEtx Antz 88. Lokarri ikus ezinaz inguratu ninduten /
egazti ankerrek inguruka ta inguruka / besteengandik berezi ahaleginetan. Lasa Poem 98.
 (Precedido de sust.).  Bere asmaizunaren irudi-alegiñetan, azkenik deitura au eman zion: Rozinante. Berron
Kijote 36.
- AHALEGINEZ. a) En lo posible; todo lo posible.  Tr. Documentado en textos meridionales. En DFrec hay 2
ejs. de ahaleginez y 1 de alegiñez.  Eskuetan degula bada artu degun pisu au, dakusgun alegiñez zenbat
pisatzen deuen Birjiñaren doloreak. SermAzc 272. Aal egiñez beren egokaria guzitan egiten dutenak. CatBurg
45. Orretako alegiñez utziz lurreko egiteko, zerukoak eragoz lezakenak. Mb IArg I 325. Ezertan ere aleginez
Jangoiko ain maite izan gaituenari atsekaberik ez emaiteko. Mg CC 234. Kendu biar dira alegiñez gogoti,
alango adiskide txaarrak. Mg CO 279. Gizon errukior ta biotz biguñeko batek artu zuen etxean sugea;
palagatzen zuen alegiñez. VMg 9s. Eta espiritu orrekin alegiñez beti Aita gurea edo Pater-nosterra errezatu
bear degu. Gco I 451. Eskandalo nabarben edo publikoak aleginez edo albaitez eskusatzeko. Gco II 243. Difuntu
maiteen arimaakaz gomuntau ta alegiñez sokorrietako. JJMg BasEsc 268. Alegiñez humiltasunik andienarekin
erregutu zion. 'Con toda instancia y humildad'. Aran SIgn 50. Neuk be ikustearren / senar ona sendo, / berau
alikatzen dot / alegiñez ondo. Enb 194. Nentzuna alegiñez ulertu nai nuan. Or Aitork 157. Alegiñez arintxuago
joateko agindu yaustak. Erkiag Arran 15. Guztiok alegiñez irakatsi ezkero, laster ibilliko iakuz semeok
aurrerantz polito polito. Bilbao IpuiB 60. Gure elederrari oñarri sendo bat aukeratzea ta bere esapidea alegiñez
lasagotzea. Gazt MusIx 7.
 (aleginez Izt 100r). Pudiendo, en caso de poder.  Ahi, zenbat ardura imiñi biar leukeen gurasuak ez
bialduteko alegiñez alaba ez krijada gazterik karobijeetara. JJMg BasEsc 119. Gurasuak, alegiñez gusto emon
biar deutsee seme alabei borondatia daukeenagaz ezkontzaak egiten. Ib. 247. Pekatu mortala egiten daudee
aleginez [Sakramentu Santuau] artzaiten ezpadaudee. CatLlo 76. Egiteko daukadan gauzea, neuk ona
eritxiezkero, eztot nik alegiñez egin barik itxiko. A in Azc PB 3. Aalegiñez ez bedi iñor itsasoan geldi. Erkiag
Arran 164.
b) (Precedido de gen.). Por el empeño de, por el esfuerzo de.  Dala bat osatuten bere alegiñez, / eta ez
medikuak dauken albidadez? AB AmaE 247. --Beste zeintzuk eratakoak izan leitekez on-oidadeak? --
Jaungoikoak guri emonak eta geuk geure aleginez artuak. Itz Azald 180. Iainkoa siñestez eta maitaro gogoratzen
egotea, nola egon orrela, zeruan bezala, bakoitzaren alegiñez, beintzat? Or QA 135. Bera oartu gabe bataioa
eman zioten, ez ene alegiñez, uste bainun ene bururakizuneri idukia zegola, eta ez gorputzean oarkabe egin
ziotenari. "Me non curante". Or Aitork 81 (el significado del orig. parece ser 'sin importarme'). Aiek ere, beste
guziok bezela etorriak [mundu ontara], nunbait. Zera... gurasoen alegiñez. NEtx LBB 121.
- AHALEGINEZKO. a) Todo el posible.  Bekatu txikietan ez jausteko ardura alegiñezkoa ifintea. Añ LoraS
112. Aurrera eroan egizuz, bada, gaur bere nigazko ardura alegiñezkook. Añ EL2 14.
b) (Precedido de gen.). Del esfuerzo de, del empeño de.  Geron alegiñezko otoitzaz ari giñan orduan. Or QA
167. Askotan ez baitaukagu iakiterik bakoitzaren alegiñezkoa non bukatzen dan eta Iainkoaren ixuri utsezkoa
non asten dan. Ib. 164.
- AHALEGIN GUZTIA. Todo lo posible. Cf. AHALEGINA.  Aparta zaitez alegiñ guztiya konbersazioetatik.
Echve Imit I 10, 1 (SP ahal bezanbat, Ch ahal guziaz, Mst ahalaz, Ol albait, Pi al-bait geien, Leon ahal
bezanbatean).
- AHALEGIN GUZTIAN. Con todas sus fuerzas; todo lo posible.  Ongi ill nai dutenak alegin guzian egin
behar dutena. Mb IArg I 130. Geren onez ta naiez gaiztoak alegin guzian onzea. Ib. 316. Kanpora irten nairik /
alegiñ guzian. Izt Po 90. Saltoka asitzen da / alegin guztian, / ordu bian badabill / ezin iritxian. It Fab 135.
Zaharrena mutillari / alegiñ guzian oihuz zaio yarri. Gy 199. Egiten du kontra alegiñ guzian. Ib. 8. Biak ipiñi
zituen gañerako guziari lagata, Jesusekin ibiltzera, eta alegin guzian lagunak egitera. Lard 373. Bai sokorritu
ere / alegin guziyan. Arrantz 91. Eta aurrera asi zan arreba eztitzen alegin guztian. Apaol 104. Saiatutzen
dirade / alegin guztian. EusJok II 170. Yauzi egizu alegin guztian onantzako bazterrera eldu zaitezan. Or Tormes
35. Orain gertutu, preparatu bear dezu alegin guzian. MAtx Gazt 66.
 Idazkitxu bat pikuan daula, / egaz alegin danian, / eltzen da zuzen ta artez neugana. Enb 122.
 (Precedido de bere, etc.).  Ospiaren billa ikusten doguz dabiltzala gixonak euren alegin guztijan. Kk Ab I
96.
mende.
ahaleginbide, aleginbide (V-ger ap. Iz ArOñ).  Intento, empeño. "Ezin baiño lenago zazpi alegin-bide dagoz"
(V-ger) Iz ArOñ 49.
ahalegindu (H), alegindu (V, AN-gip; Lar, Añ), aleginatu. Ref.: A Apend (alegindu); Garbiz Lezo 163; Elexp
Berg (aleginddu); Gte Erd 269.  Empeñarse, hacer lo posible. "Esmerarse" Lar y Añ. "S'efforcer, faire son
possible" H (que añade alegitea, atribuido a Cardaberaz, aunque en éste sólo encontramos alegindu). "Olango
bearretan aleginduten gara (V-arr)" Gte Erd 269. v. saiatu.  Tr. Antes del s. XX sólo se documenta en
Cardaberaz. En DFrec hay 44 ejs. de ahalegindu y 11 de alegindu, de los que sólo uno es septentrional.
 Onetan bere alegiñaz alegindu edo esmeratu zan. Cb EBO 50. Burdidunak alegintzen ziran alkarregaz batera
ibilteko. Kk Ab I 115. Aien egikizuna ondo bete dezaten alegindu. JBDei 1919, 266. Jakin bearrak ikasten
alegindu zera. ArgiDL 27. Berau indartzen / alegindurik / uda, negu, egun ta gau. Enb 141. Zerbait egin al
banezaizuke aleginduko naiz. Lab EEguna 73. Bertako osalari arduratsuak asko alegindu arren, mutilla bai
yoian eriyotzaruntz. Kk Ab II 49. Geiago dezakenari sari aziagoa ateratzen alegindu bear zakiote [=
zatzaizkiote]. Ldi IL 153. Bizi geradenok, alegindu gaitezen aren alde. ABar Goi 73. Ariei on-egiten alegindu
izan zan noznai arretaz. TAg Uzt 257. Auek alegindu ziran alako zentzugabekeria burutik uxatzen. Etxde AlosT
66s. Zulo barnea aztertzen ahalegindu. Mde Pr 113. Hasieratik ahalegindu zen bere sentimenak eskutatzera.
Mde HaurB 22. Leturiaren paperak billatzen asko alegindu arren. Txill Let 73. Jon, bigun itxuraz, zarbokeriz
berbegiten aalegindu zan. Erkiag Arran 99. Zuk be... bateo egunean jantzi jatzun soñeko zuria beti garbi
gordeten alegiñatu zaite. EgutAr 7-12-1958 (ap. DRA). Danen gogoa betetzea erreza ez bada be, orretara
alegindu gara. SM Zirik 5. Alegintzen zan bere andria ta auzokuak konturatu barik etxian sartzen. Ib. 25.
Lanean gogor alegintzea. Basarri 104. Ailperrik baña alegindu zan / andra lizuna lanean: / onen esanak etziran
sartu / Agedaren biotzean. NEtx LBB 367. Jendeai umore ona emoten bakar-bakarrik alegintzen ziran. Alzola
Atalak 141. Bixak alegindu ziran alkarregaz bakarrian agertzeko. Etxba Ibilt 459. Zuen gogoa betetzera nik /
bear nuke alegindu. Uzt Noiz 21. Zuendako sendotzen nai naiz alegindu. Xa Odol 337. Bilhustu, hustu, sentipen
oro bazter, / ez gorrota, ez ahalegin. Lasa Poem 109. Ez bait-dugu norengan bengatzerik izango, ortaraxe
aleginduko bagiña ere. Berron Kijote 187. Etxepare baino lehenagokoak ahalegindu gara biltzen. MEIG VII 80.
[Pintura-mota horrek] hegoak mozten dizkio, hain behar lituzkeenak hasieran bide berri bila ahalegintzeko.
MEIG I 68.
v. tbn. Alegindu: GMant Y 1933, 188. BEnb NereA 261. MAtx Gazt 59. Bilbao IpuiB 116.
ahaleginka, aleginka.  Empeñándose, esforzándose.  Arditxoen bat ez ote dabil sasi artetik irten eginda,
aleginka? AEmil AndreM 18. "Euzko-Gogoa"k kementsu ta bizkor dirau euskal-barrutian lanean aleginka. EG
1954 (11-12), 205. Belaunik-belaun arbasoengandik ondarez iarauntsi dituzten egiak eta usteak zinki-minki
iagoten katazkan (aleginka) alegina egiten dutenek. Zait Plat 6. Nahiz lekuko batek ikusi zuen haurra salbatu
nahirik ahaleginka. Mde HaurB 106.
ahalegintsu, alegintsu.  Esforzado.  Mutillak orduantxe, len baiño bere alegintsuago, berak soiñua io ta
berak dantzan egiten eban. A BGuzur 110.
ahalegintto, alegintto.  Dim. de ahalegin.  Ez da aundi, bizi ontan eta adin ontan nik loaldi garbian
alegintto batez atsegin orieri gutti edo batere ez ederrestea. Or Aitork 279.
ahalegintxo, alegintxo.  Dim. de ahalegin.  Erdia asmatuz eta beste erdia alegintxo bat egiñez, oituko al
dira euskaldunak irakurtzen. Or SCruz 8. Egunez bear dala otoitz egiteko dan gutxieneko alegintxo bat bederen.
Or Poem 557n. --[...]. Pixkor? --Alegintxoak eginda. Gure urteak ez dira sendatzeko. NEtx LBB 60. Atsekabe
dut, andre zirkilbiligarria; nik ere egingo ditut alegintxoak, berorrek aña urte ederrik eta galantik eskuratzeko.
BU Egan 1968 (1-6), 49.
- AHALEGINTXOAN. En lo posible.  Maldarrari eraso zioten berriro; alegintxoan, basoetako gerizpe
atsegiñetatik ibilliz, orratio. TAg Uzt 83.
ahalegintzaile, aleginzalle (V-gip ap. Etxba Eib).  "Aleginzallia, voluntarioso, esforzado. Mutill urrixa baña
alegiñzallia, muchacho corto pero voluntarioso" Etxba Eib.
ahalegorritu. v. ahalkegorritu.
ahalehor, aoleor (Lar). 1. (Adj.). "Boquiseco, aoleorra" Lar.

2. ahalegor (L ap. A; Aizk (L)). (Sust.). Sequedad de la boca. "Sequío de boca" Aizk. La fuente de Azkue es
mende.
probablemente Aizkibel. Este último añade el significado "pepita", sin duda confusión con ahalegar.
3. aoleor. "Especie de capa que se les forma a los niños recién nacidos y que les afecta a los labios, lengua y
toda la boca" Asp Leiz. v. ahalegar.
ahaleskastu. "Devenir impuissant" Dv.
ahaletaratu.  Posibilitar, hacer posible.  Eta berriz agertzeko [Almanaka] ahaletaratu bezen laster, lotzen
gitzazko huni gogotik. EGAlm 1903, 22.
ahalezin, al ezin (Añ).  "Impotencia" Añ.
ahalgabe (L, BN, S ap. A; Ht VocGr 373, Dv), alge.  Impotente. "Impuissant" Ht VocGr. "Impuissant, pauvre"
Dv.
 (No ref. a personas).  Agian, arduraz ta adorez lan egiten du; baña bere alegiñak edo algeak dira edo bere
naikiari dagozkionak eta gutxigo ere ez dira. Zink Crit 13.
 (Precedido de gen., con valor sust.). "Ahalgabez, por impotencia" A (cuya fuente es probablemente Duvoisin).
 Eta hitz hoiekin, Jauna, eginen duzu behar den guzia, nere ahalgabez egiteko dagoena. Dv LEd 80s.
ahalgabetasun (L ap. Lh; Dv, A), algetasun.  Impotencia. "État d'impuissance, pauvreté" Dv.  Eta agian
berak egindako alegiñen edestiak gizon adimenaren gauzkiarekiko algetasuna erakusten diolako. Zink Crit 78.
ahalgagarri. v. ahalkegarri.
ahalgaizun. v. ahalkeizun.
ahalge. v. ahalke.
ahalgekor. v. 1 ahalkor.
ahalgeria. v. ahalkeria.
ahalgingarri. v. AHALKE-EGINGARRI.
ahalgisun. v. ahalkeizun.
ahalgo (BN ap. Lh), ahalgoa.  Potencia, poder. "Puissance, capacité" Lh, que cita a Lafitte. Cf. 1 algo.  Eta
oraiko ene ahalgoa zoin ttipia den? Laph 184. Zure ahalgoako jaun bat, ez diteke amoinaz bizi. Ib. 104s. Eta
guhaurek ez duguia halako ahalgo bat? Nehundik ez dezakegu bara Algeriako gerla! SoEg Herr 31-3-1960 (ap.
DRA). O zu, edertasunaren jabe zeran andere ori! nere biotz aulduaren kemen eta aalgo! "Esfuerzo y vigor".
Berron Kijote 54. Nik jakingo dut zure alde ta aien aurka ekiten nere aalgo guziekin. "Con todo mi poder". Ib.
165. Alik eta aundiena izan ta ere, bera gobernatzeko aalgoak ba ditudala uste dut. "Fuerzas". Ib. 115.
ahalgoez.  Impotencia.  Ez da, alafede, aalgo-eza; alferkeri geiegi baizik, eta burubide gutxiegi. "Falta de
habilidad". Berron Kijote 19.
ahalgor. v. 1 ahalkor.
ahalguziko.  Todopoderoso. v. ahalguz(t)idun.  Aitortzen natzaio Jainko aalguzikoari, Maria beti Birjina
doatsuari. CatBurg 46. Sinisten det aal guziko Aita Jainkoagan. Ib. 5.
ahalguzizko.  Todopoderoso.  An dago jarririk aal guzizko Aita Jainkoaren eskuiean. CatBurg 5.
ahalguz(t)idun, alguz(t)idun, algustidun, alguziadun.  Todopoderoso. v. guztiahaldun.  Tr. Documentado

en textos meridionales desde Arana Goiri. En DFrec hay 18 ejs. de a(h)alguztidun y 2 de alguztidun.  Eta
Algustidunak Zeu baño irazapen oberik eztaike irazan (1897). AG 1644. Jainkoaren beso alguztidunak eusten
gaitualarik. JBDei 1919, 297. Ta Alguztidunaren errukitasuna jetxiko da. Ib. 355. Sinisten dot Jaungoiko Aita

mende.
alguztiduna, zeru-lurren egillea. KIkV 11. Nik, pekatari onek, autortzen dautset alguztidun Jaungoikoari. Ib.
100. Zergatik deritzaio "alguztiduna" Jaungoikoari? KIkG 11. Alguztidunak daroanak. Pi Imit II 9, 1 (Ol
alorodunak). Bakaldun guren algustiduna, / Zeru ta lurren Jaubia. Enb 99. Illen berpiztea Jaungoiko
alguziadunaren indarrez, gertatuko da. Inza Azalp 110. Baña gaurgero Gizasemea alguzidun Yainkoaren eskui
aldean eseria egongo da. Ir YKBiz 481. Jaungoikoari baiño ez esateko, orregaitik ara ba nik gaur esan Zuri,
Jaun Alguztidun orreri. Bilbao IpuiB 126. Alguztidunak sortua dala / ezin ukatu iñola. BEnb NereA 225. Iru
persona bata bestea bezin aundiak, alguztidunak, neurrigabeak. EgutAr 25-5-1959 (ap. DRA). Santu, santu,
santua Jauna, / Jainko ahalguztiduna. IBk Apoc 4, 8 (IBe ahalguztidun; Ip ahalorotako). Politika ez baita
ahalguztiduna. MEIG IX 33.
v. tbn. Alguzidun: Goen Y 1934, 266. PMuj Noni 56. Alguztidun: ArgiDL 55. NEtx LBB 172.
ahalguztiduntasun, alguztiduntasun.  Omnipotencia.  Berbera ortxe daukagu sagrarioan gure zai.

Alguztiduntasun guztiarekin dago. EgutAr 16-11-1957 (ap. DRA).
ahalguztirako, alguztirako (Añ).  "Omnipotencia" Añ.
ahalguz(t)itako.  Todopoderoso.  Sinhesten dut Iainko Aita / ahal guztitakoa. EZ Noel 37. Jauna Ahal-
Guzitakoa. Darric (ap. DRA).
ahalik (SP, Lar, Lecl, Dv, H), alik (V, G ap. A; Lar, Añ). 1. (Ante adj. o adv. en grado superlativo). Lo más...
posible. "Ahalik lasterrena, le plus vite qu'il se peut" SP. "(Lo menos que es) possible, alik gitxiena, ahalik
gutiena. Lo más, alik geiena" Lar. "Alik lenen" Lar y Añ (s.v. quanto antes). "Mejor, comparativo, [...] alik
ondoen" Añ. v. albait.  Tr. Documentado desde Leiçarraga tanto al Norte como al Sur. En textos vizcaínos y
guipuzcoanos la forma tradicional del adv. en -ena pierde terreno en el s. XX en favor de -en (que antes sólo se
encuentra en Añibarro y Arrue). Hay sin embargo -ena en KIkG, Orixe, Labayen, Etxaide y Anabitarte.
 Lengoajeaz den bezenbatean ahalik gehiena guziei adi eraziteari iarreiki izan gaitzaitza. Lç Adv * 7v.
Aingeruak trabatzen ahalik gehiena. EZ Man I 56. Ahalik dignekiena. EZ Man II 77. Gomendatzen deratzut
bada neure burua ahalik debotkiena. Harb 153. Zure gorputz preziosa ahalik alegrianza eta gosete
espiritualenaz errezibituz. SP Imit IV 14, 1. Ahalik apalkiena iartera. SP Imit III 54, 2. Zarra zaite ahalik
gehiena leihorrat. INav 15. Kanta zagun guziok / ahalik gorena. Gç 67. Oroz onsa kofesatü ahalik sarriena. Bp I
154. Ahalik maizena ibil gaitezin Herriko Meza Nausira. CatLav 149 (V 76). Ahalik humiltasun handienarekin.
Ib. 9 (V 13). Ahalik atenzionerik gehienarekiñ. He Gudu 117. Lanak ahalik fitetzena egitea. Ib. 121. Goazela
beraren ondoren [...], ta goazkiola alik alderena. Mb IArg I 350. Egiten du [...] inguruko arrasto alik zabalen
bat. Ib. 376. Ta alik ere ondoena orrezaz balia zaite. Cb Eg II 75. Yabetu ziren hartaz, eta estekatu zuten ahalik
hobekiena. Lg II 259. Zertako ez zare lehiatuko ahalik lasterrena konbertitzerat. Brtc 173. Ahalik tinkoena
begiratzen dütügülarik. Egiat 190. Alik lasterrena Jainkoaren grazian jartera. Ub 183. Mineta maiz berriturik /
ahalik hurbilenetik. Monho 46. Parka eske nagotzu alik humiltasun andienaz. CrIc 140. Konfesore alik onena
billatu ezkero. Mg CO 287 (CC 191 alditekean onena). Birtutezko lanak ugari eta alik ondoena egitera. Gco II
89. Alik garbiroena ibilli nai izatea. AA I 451. Has beraz othoitza ahalik errespetu handienarekin. Dh 50. Egun
oroz eta ahalik goizena entzun meza saindua. Ib. 53. Bada nik gura neunkean alik ondoen egin. Añ EL2 168.
Ahalik haboruena. UskLiB 78. Bertsuak egitea izarietan ahalik yustuenak eta buruak ahalik hobekiena
parekatuak. Gy XI. Iraul zazu beraz ahalik barnena. Dv Lab 26. Guri dihoakigu ahalik hobekienik egitea. Ib.
328. Athera behar da belhar izpi bat ahalik urrunenetik. Ib. 127. Alik lenena premiya zazu / egiyazko naitasun
au. Bil 68. Alik deadar andiena egiñaz. Arr GB 57. Eta alik ongien prestatu zioten oean etzan nai izan etzuen.
Ib. 123. Baimen orregaz alik gutxiena baliatzen saiatu bear geradela. Aran SIgn 202. Ahalik denborarik guttiena
hartzen zuelarik. Jnn SBi 70.
 (s. XX). Alik ariñen ezkontzeko. Echta Jos 211. Eztitut gogaitu nai nere irakurleak: alik laburren amaitzera
nua. Urruz Zer 21. Alik zeatzen erakutsiko diot lengusuari emen gertatu dana. A Ardi 41. Alik lenena eraman
bear dira umeak Elizara bataiatzeko. KIkG 69. Agertu nahi ginuke [kondaira] / ahalik xuxenena. Ox 34. Aizea
garden dago, ta dakartzen aizeak alik biguiñena aizegiten du. 'Aussi lentement qu'elle peut voltige'. Or Mi 147.
Donostian bizitzeko sos asko bear eta aalik obekiena bizi nai. FIr 131. Jantzabalaz alik ondoen estalduta. Altuna
92. Alik lasterren etorri dakidala. Otx 150. Saria banagotu, aalik geienengana yo-bideratu. Ldi IL 98. Beregain
arreraziko lieke aalik soroski ta altxorki geien. Ib. 123. Yesusi buruzko berri alik geienak biltzen. Ir YKBiz IX.
Zuengandik alik urrunen iges dagidan bidetan. Zait Sof 22. Alik ondoen egiten saiatu banaiz ere. Etxde AlosT 7.
Adieraziko dizut alik argien. Or QA 128. Sudur-zapi zuri garbiren bat zabalik eta aalik politoen ezarten eban
buru-gaiñean. Erkiag Arran 170 (BatB 56 alik). Erantzun eutsan [...] alik abots meien eta gozoenagaz. Bilbao
IpuiB 143. Kantu-lana altxatzeko / ahalik gorena. Mattin 40. Ahalik apainen agertzeko. MIH 140.
v. tbn. Volt 207. Tt Onsa 174. FPrS 31. CatLan 140. Hb Esk 61. Elzb PAd 69. Arb Igand 19. HU Aurp 69.
UNLilia 6. Etcham 106. Arti MaldanB 229. Osk Kurl 17. Alik: Noe 40. Bv AsL 166. Kk Ab I 98. EA OlBe 10.
mende.
SMitx Aranz 156. Akes Ipiñ 21. Vill in Gand Elorri 9.

 (Lo más... concebible).  Pekatu guztiak, alik geien eta larrienak izan-da ere. KIkG 26.
2. (Precedido de rad.).  Aipurik txurienak jaioterriarentzako izaten ziran bezela, Euskalerriarentzat, aldiz,
asma-alik beltzenak. SMitx Aranz 152n.
- AHALIKAKO (L, BN, S ap. A). a) Posible, (todo) el (lo, los) posible(s). "Posible" A.  Zúk inzázu alikáko
óngi guzía. LE Prog 106. Egin ziren loteriak, bildu ziren emaitzak, asmatu ziren ahalikakoak. Prop 1900, 55.
Gure eginbidea ginduke, bai Bilzarrak, bai batbederak, beharrik lukeenari, ahalikako laguntzaren egitea.
Lander RIEV 1908, 623. Bai! nahiko ditugu, Bilzarraren urthe berri huntan, ahalikako guziak egin Euskararen
alde. Ib. 623.
 (Precedido de rad.). "Atzeman ahalikako guziak hil zituzten" Dv. "Goseak janarazi ziotzaten jan ahalikako
gauza guziak" Ib.  Han izan zituen galde ahalikako ungi guziak. Hb Egia 33. Arte hortan, eguerdiko othoitzak
etxe bakotxeko mahainean jarrarazten ditu, bil ahalikako ahaide eta adixkide guziak. Zby RIEV 1908, 83.
b) (Ante adv. en grado superlativo). Lo más... posible.  Eta beargára konfesátu iltzeko bekála alikako
obekieník. LE Ong 25r. Alikako fitena (198). 'Lo más pronto posible'. LE-Ir.
- AHALIK BEZAINBATEAN. En lo posible, en la medida de lo posible.  Hauta ahalik bezenbatean kofesor
argitu ta arthatsu bat. Dh 59.
- AHALIK ETA (Hb ap. Lh). "Ahaliketa (L; Hb), autant... que possible" Lh.  Tr. En la tradición meridional no
se documenta hasta el s. XX.  Ahalik eta fitetzena kofesatzeko intenzinoarekin. Mat 308. Egizu ahalik eta
dilijenzia lasterrena. Volt 212. Eta orduan ere [purga hartzen duzu] ahalik eta gutiena eta berantena. Ax. 255
(V 171). Kontentatzen bainiz erraitera [...] ahalik eta laburskiena. Tt Arima 3. Ioanen zare ahalik eta
istriborrenerat. INav 11. Entseiatu naiz ahalik eta garbikiena eta klarkiena iskiribatzera. ES 189. Zeren bat
bederak holako eginbidetan ezarri nahi tuen izenak izaten baitira ahalik eta hautuenak. Ib. 159. Nahi nuke gure
hitzek luketen ahalik eta ariarik handiena gure sentimenduekiñ. He Phil 209. Bestak ahalik eta seindukiena
iragaten ditugula. Dh 55. Ahalik eta leialkienik haren zerbitzatzeko. Ib. 94. Konsiderazione ahalik eta zinenak.
Ib. 101. Ahalik eta goizenik / belhar berdez kargaturik / merkatura partitzeko. Gy 59. Ikhasi behar dire erdarak,
eta ikhasi ahalik eta hobekienik. Arb Igand 20. Ez nola nahikoa; ahalik eta handiena. HU Zez 189.
 (s. XX). Lanak asi ditzate alik eta lenena. Goñi 85. Kanpotik ihardetsi zion, ahalik eta hobekiena. Barb Leg
126. Ahalik eta gutienik sabela igitzeko, atsa ere llabur egiten du. FIr 170. Alako batean taldea ager bedi alik ta
ugariena. Lab EEguna 115. Alik eta lasterren ibilli bear degu. Alz Ram 34. Joan zen elizara ahalik-eta
lasterrena. Lf Murtuts 35. Uri onen ikuspegitik alik eta urrunen egon zedin. Zait Sof 78. Ahalik eta legunena
jakiñerazteko. Etxde JJ 216 (v. tbn. 151). Ahalikan bizi dira / ahalikan eta zehen / demokrat onen gisala. Mde
Po 33. Aalik-eta ixillena uretara jetxi. Anab Poli 32. Alik eta errenterurik geien eukitera eiten eudien. Akes Ipiñ
31. Aren asmoak alik eta zeatzenik irauli. Zait Plat 28. Alaba, alik eta ezkutuen egon dedilla. NEtx LBB 28. Zure
alderat inguratzen naiz / ahalik eta maizena. Xa Odol 83. Zentzuz jokatzea zor dugu, ahalik eta zentzuzkienik.
MIH 119.
v. tbn. Mong 590. Zby RIEV 1908, 84. Alik: Txill Let 67.
 (Sin suf. de superlativo).  Eskerrak bihurtzeagatik, ai haren eguna, Zabatoa, ahalik eta arthoski begira
zazue. Arb Igand 64. Ahalik eta ongi arthatzen dute haurra Jaun-Andre aberats horiek. Ib. 88. Erospeneko
egikunde handiaz ahalik eta maiz orhoitzea. Ib. 99. Aalik-eta ziñetan eskatzen diot [...] esan dezaigula. "Con las
veras que puedo". Berron Kijote 148.
 Lo más... concebible.  Alik eta zorigaiztokoen ilko al naiz. Zait Sof 74. Buruz eta ekitez alik eta
zernaitarakoena zenuen [Atenaiko erritarra]. Zait Plat 115. Aalik-eta miñik ariñenaren keja eman egingo dut.
"Del más pequeño dolor". Berron Kijote 97. Alik eta aundiena izan ta ere [ugartea], bera gobernatzeko aalgoak
ba ditudala uste dut. "Por grande que sea". Ib. 115.
 Liburu hori gainera, zure nekea ahalik eta arintzearren, ohitua zauden erara moldatu dizute. MIH 163
[¿errata por ahalik eta gehiena arintzearren, o similar?].
- AHALIK EZA. v. ahal.
- AHALIK ORO. Con todas las fuerzas.  Arkaitzak-zear ara bidea / urra zanetik onera, / zenbat gizaldi
Aloñan-gora / Birjiñaren esanera! / Ark esandako ermitagintzan / alik-oro ekitera. SMitx Aranz 40.
ahalikabe, alikabe (Lar, Añ (G)). 1. "Impotente" Lar y Añ. 2. "Impotencia, [...] alikabea, eziña" Lar.
ahalikan. v. ahalik.
ahal-izan, alizan.  Poder, potestad. v. ahal-izate.  Ea Zerutik iritxitzen ote nuan, lurreko alizanakin iritxi ez
nuana. EE 1884b, 233.
ahal-izate (Ht VocGr), alizate.  Poder, capacidad, facultad. "Pouvoir, ahala, ahalizatea" Ht VocGr 407. v.
ahal II (1), ahalmen, ahal-ukaite.  Emon eutseen arei bere euretarikuak sortuteko alizatia, edo birtutia. fB Ic
mende.
I 12. Arrituta geratuten zirian, [...] ain alizate andija gizonari emon jakolako. "Potestatem". fB Ic III 292.
Ordenetan danari emoten jakola espirituzko alizatia. Ib. 283. Munduko alizate guztia geratuten luurreko
autsaren gainian. Ib. 294. Onerako ta gatxerako libertadia edo alizatia. Ib. 20. Esaten badabee guzurrezko
preminia, ezkontzeko libertadia eskatuten dabeenian, Erromati al izatia etorri arren, ez dabela balijo ezkontziak.
Ib. 365. Jaungoikoaren esku eta al-izate guzia. Arr Orac 159. Biurtu Jauna, egiozu gaur / len eukan al izatea.
AB AmaE 60. Zer jazoten da gorputzak daukan al izateaz? / Illten danean osoro ez da akabetan? Ib. 173.
Onetarako bear da eskubide edo alizate azkenbagako bat. Itz Azald 26. Alizate neurribagakoaren iaube bakarra.
Ag AL 113. Ondamuz urtu deitezela nire eskubide ta alizateak ikusirik. Ib. 47. Bere alizate ta gogortasun
guztiak. Ag Kr 196. Gizonaren jakituri ta alizatearen erakutsirik andienetakoa, suburdi beltza. Ag G 12.
Jaungoikuaren Semea berriz Itza da, Verbum, eta gauza guziak beregan daude izatez (izatea eman dielako) eta
alizatez (posibilidad). Ayerb EEs 1914, 238. Indazu al izatea! / Betorkit zure laguntza. SMitx Aranz 168.
Zenbaitek au irakur edo entzutean, Iainkoa giza-antzeko iduritara dute edo mukulu-aundi antzeko aal izate bat.
Or Aitork 369. Al izate aundiz, zure etsaiak autsi. Ol Ex 15, 7.
- AHAL-IZATEAN EGON. Estar autorizado, tener potestad.  Nortzuk dagoz janari debekauak jateko
alizatean? Itz Azald 116.
ahalizatedun.  Poderoso.  Beraz, [edertasuna] aingeruki bat da, aundia ta ez bezalako al-izateduna baño. Or
in Zait Plat 153.
ahalka. v. ahalke.
ahalkadura. v. ahalkedura.
ahalkamendu. v. ahalkemendu.
ahalkapen. v. ahalkepen.
ahalkari. "Vergüenza, confusión" A.
ahalkatsu. v. ahalketsu.
ahalkatzaile (SP (-aille), Dv, A).  El que causa vergüenza. "Personne que fait confusion à une autre" SP.  O
mediku hoberenen Iaun ahalkatzaillea, / eriaren sendatzeko indazu iakitea. EZ Man II 81.
ahalke (AN-erro, L, BN, S; SP, Urt I 165, Lar, Gèze, Dv, H; a)ha)lke S), ahalka (Lar, Dv; aa- Añ (AN)), ahalge
(AN-erro, L, BN; Ht VocGr, Arch VocGr, VocBN, H), alke (AN-ulz-erro-burg, B, Sal, R; Añ (AN), Hb ap. Lh,
H, VocB (tachado)). Ref.: A (ahalge, aalke, alke); Lrq /a)ha)lke/; ContR 517; Satr VocP (aalge); Iz R 297; Echaide
Nav 173; Gte Erd 30; Izeta BHizt2 (alke).
 Tr. Documentado desde Leiçarraga en textos septentrionales y alto-navarros; entre los guipuzcoanos y
vizcaínos se encuentra en Aguirre de Asteasu, y, ya en el s. XX, en Olabide, Orixe, Zaitegi, Txillardegi, Aresti e
Ibiñagabeitia. La forma ahalge se encuentra, entre los autores más orientales, en Oihenart, Sauguis, Lopez y
CatLan (150); a partir de principios del s. XIX se extiende a autores labortanos y en el XX es la forma
predominante en éstos y en escritores bajo-navarros. En Etcheberri de Ziburu (Eliç 227) ahalge es
probablemente errata (es el único ej. frente a numerosos de ahalke). En la tradición suletina sólo se documenta la
forma ahalke. Al Sur alke es la más usual, aunque hay ahalke en Aresti, aalke en F. Irigaray, en Txillardegi y en
dos refranes navarros citados por Azkue, y ahalge en Oskillaso. En DFrec hay 6 ejs. de ahalge (todos ellos
septentrionales), uno de ahalke y ninguno de alke.
1. Vergüenza, sentimiento de vergüenza. "Honte" SP. "Confusion" Ht VocGr 341. "Avec honte, ahalgerekin"
Ib. 371. "Corrimiento, vergüenza", "empacho, vergüenza" Lar. "Rubor, vergüenza", "confusión, vergüenza" Lar
y Añ. v. lotsa.  Baldin zerbaitetan zuezaz hura baithan gloriatu izan banaiz, eztut ahalkerik rezebitu. "Je n'en
ai point reçu confusion". Lç 2 Cor 7, 14 (Ol ez naiz alke, Ker ez naz lotsatuta geratu). Sufritu ukhan baitu
krutzea, ahalkea menospreziaturik. Lç He 12, 2. Neskatoen ahalkeaz egikek probetxua / eta hekien kalteaz heure
salbamendua. EZ Man I 137. Baiña bai orduan, ahalkea benzuturik, egin zituen behar ziren oferendak eta
sakrifizio guztiak. Ax 526 (V 338). Eztakusan begik, ez ahalgerik. Saug 59. Baigorriko Bizkondea, beldurrak
diakarkek ahalgea. "Vicomte, c'est la peur qui produit la honte". O Pr 65. Naturaleza ahalkearen eta
mesprezioaren beldur da. "Confusionem". SP Imit III 54, 3. Eta merezi eztuzun ahalkerik edo laidorik pairatzen
duzula. Ib. 36, 3. Fiñean bizi izatu naiz, / ahalkearen handia! Gç 194. Non ageri baitira beldürraren eta
ahalkiaren zeñhariak. Bp I 65. Gure ahalkeari bortxatzera enseiatu behar gara. CatLav 289 (V 144). Lots edo
mende.
alke guztiz andiarekin. Mb OtGai II 351. Natüra ahalkiaren eta mesperetxiaren lotsa da. Mst III 54, 3 (Ch
ahalkeria, Echve lotsak). Eze esan zio ezuela zer alkerik izan konfesatzeko (Valle de Guesálaz, s. XVIII). FLV
1973, 390. Sabako erreginaren etsenpluak gure ahalkea, eta kondenamendua dakharke. Lg I 335. Eskelegoa,
ahalkia, eritarzünak ta herioa dirade egiazki gaiza lotsagarriak. Egiat 250. Desonrátus berén búruak, galdurik
jendeén álkea [= 'perdida la vergüenza ante la gente'], ta yago déna [...] gáldus osasúna ez soltatunáies bolsa.
LE Prog 110. Zeren atzenean kopeta dan lotsa edo alkearen tokia. AA I 93. Erromestasuna, mesprezioak,
ahalgea jasateko dituztenak. Dh 113. Badarama bitoria errespetu humanoaren, ahalgearen, bere habitura
kriminelen gainean. Jaur 146. Ezen gutien ustean, / ahalke handienean / ukhan dezazuke urriki. Gy 51. Ahalke
guzizko batekin begia itzultzen dut nere urthe iraganen gainera. Dv LEd 50s. Ahalgea, trufak, atsekabeak,
oinhazeak, Salbatzailearekin jasan. Laph 50. Hanbatenaz ere ahalke haboro eretxeki beitü [Jinkuak bekhatü
huni]. CatS VIII. Zer? ez dun ahalkerik? Elzb Po 207. Eta ikhusirik ahalke handitan khausitzera zoatzala. Ip Hil
147. Ahalgerekin behar dugu aitortu. HU Zez 41.
 (s. XX). Kartaz, a)lke <anlke> bernajerik [= 'sin asomo de vergüenza'] bage, ekusten diona gisa, isartan
dazkad gaizak kasoak emon bage. Mdg 132. Eguna buru emaiten ginuen soineko azinden kondatzen. Etzen han
ahalgerik ez bertzerik. StPierre 23. Bazian halako ahalke bat üskaraz erraiteko: "Badeia egürra?". Const 41.
Zokorik ilhunenean eman nintzan, ahalkeak urturik. Barb Sup 27. Den [familia] ttipienak etzuelarik / ezagutzen
ahalgea. Ox 161. Zuen alketarako diot. Ol 1 Cor 6, 5. Obe da aalke laburra urriki luzea baiño (AN). A EY III
218. Beren sorbalden goiti-beheititzeaz [...] erakusten daukute beren ez-jakinarekin batean halako ahalge izi
bat. JE Ber 15. Nork daki ez zionetz ahalgeak [begitarte hori] emaiten? Lf Murtuts 4. Eta hemen salatuko ote
dugu, ahalgea kopetan, gure begiz ikusi dugun zerbeit? Zerb Azk 30. Hara, hori dut maite, bere gogoaren
garbiki agertzea ahalgerik gabe. JEtchep 93s. Behorra zegoen, zaldiaren parean, / ahalke gaberik, astoaren
aurrean, / ema-galdu bat balitz, laket lizunetan. Arti MaldanB 201. Gaizo neska! Orhoitzeko ahalgea izanen du
ori, horrek! Larz Iru 140. Ahalge tanta bat ere erakutsi gabe. Osk Kurl 178. Bata, garaitua alegia, urrunera
dioa barruti ez-ezagunetara arrotz, bere alkea luzaz deitoratuz. Ibiñ Virgil 98. Ahalgerik eta beldurrik gabe.
"Sans honte et sans crainte". Ardoy SFran 218. Zer alke andia enetako fan malimadra Akademiala 40 ele gaizki
eseririk. ZMoso 74.
v. tbn. Tt Onsa 130. ETZ 174 (Arruiz, s. XVIII). Arch Fab 159. Lap 6 (V 5). Barb Sup 7. Ahalge: Elsb Fram
125.
 (Gèze, Dv, H), ahalka (Lar), ahalge (Ht VocGr), alke. Recato, modestia, pudor. "Pudeur" Ht VocGr.
"Descocarse, lotsabagetu, ahalka galdu" Lar. "Honteusement, a)halke ützirik <anhalque utxiric>" VocS
(Interpr?). "Timidité" Gèze. "Pudeur, timidité" H. v. AHALKE ON.  Emazteak ere abillamendu honestez
ahalkerekin eta modestiarekin akotra ditezen. Lç 1 Tim 2, 9 (He ahalkeriarekien, Dv ahalkesunekin, Ol lotsakor,
Ker, IBe lotsaz, IBk begirunez). Eta ahalkea, ohorea, eta prestutasun guztia galdurik. Ax 96 (V 66). Dantzan
ezta okhasino gaixtorik baizen. Han ahalkea galtzen da; ezagutzatan sartzen da. Ib. 413 (V 268). Ahalkia,
gizonetan beno handiago da emaztetan. Egiat 261. Ahalkia galdü dianak. Ib. 262. Modéstia ta álkea goardatzekó
puréza. LE Prog 124. Jangoikoak emandió álkea emastekiarí probidenzias. Ib. 124. Tenplo hartan presentatzia
ahalgea utzirik, / Zeruko bortak gelditu ziren oro zuentzat hertsirik. AstLas 66. Langileen mihiarentzat poxelu
eta ahalgerik gabeko xoko goxoa! JE Bur 36. Aspaldian galdua die ahalgea, hemen diren neska horiek,
hainbeste muthikoen erdian. JEtchep 100.
 alke (R-uzt ap. Iz R; Añ (AN)). "Reverencia, respeto" Añ. "Reverenciar, [...] alkea gorde, euki" Ib. "Respeto"
Iz R 297.  Jinkuaren ahalge handi batekin, eta zeren ofensatü dügün dolü handirekin. CatLan 148. Egin zuen
gurutzearen seinalea eriari buruz, eta erran zion ahalke saindu batekin: Manatzen darotzut Trinitate Sainduaren
izenean, eta san Benoat nere Aita maitearen izenean, altxa eta mintza zaitezen. Jnn SBi 106.
2. Motivo de vergüenza. v. ahalkeizun.  Ahalke handia zela bizitziari haiñbeste amorio erakhustia. Egiat
166. Zer ahalge Jesus maitearentzat, baieta guretzat ere, hain maiz ta hanbat denboraz bakharrik baitago,
lurreko erregen gortheak hain betheak diren denboran! Dh 226s. Populu guzientzat ahalke handia / aitetan ez
kaustea bere gidaria. Hb Esk 5. Handik goiti ahalke egotea alfer. Ib. 168. Etzaiote ahalke zeru bilhatzea. Ib. 89.
Ezen hiretzat ahalke handia lukek, hire adinean, herriko lehen-gizonetarik baten ez ezagutzea! Elzb PAd 9.
Eskualdunek arrotzekin / ahanztea Eskuara, / odolari hori berdin / ukho egitea da. / Gauden erne sar ez dadin /
ahalke hoi gutara. Zby RIEV 1908, 758. Zalkea, nekezaleen aalkea (B). "Oprobio". A EY III 228.
3. (SP, Arch VocGr), ahalge (BN-arb ap. Gte Erd), alke (Hb ap. Lh). (Adj.). Tímido, vergonzoso. "Ahalkea
[...], honteux, confus" SP. "Honteux, honteuse" Arch VocGr. "Jende ahalgea da (BN-arb)" Gte Erd 154.
 (Uso predicativo). (Estar, etc.) avergonzado.  Orduan [euskara] etzen, orai bezala, aalke eta arrastaka
ibiliko, baizik buruzutik, arro-arro eta aberasturik. FIr EEs 1928, 3. Ixilik jartzen nintzan, erdi ahalge, erdi
izitua. JE Bur 10. Xutiturik, eta erdi ahalke, erdi ozarrean. Barb Sup 161. Eskatu zion, ahalge, bere bihotzaren
isilean. Mde HaurB 96.
- AHALKE(A) EGIN. Causar vergüenza.  Ahalke geiago egiten dio hari merezi eztuen laudoriorik emaiteaz.
SP Imit III 50, 8. Ahalke egiten dereikien gaizak. Egiat 261. Eta ahalke egiten othe duzue deusik ez dutenei? TB
1 Cor 11, 22 (Lç ahalketzen). Etzituen utziko izkiribatzerat haren bethiko ahalkea egiten duten gauzak. Hb Egia
7.
mende.
- AHALKEA EMAN (Dv). Causar vergüenza. "Causer de la confusion" Dv.  Emateko laido eta / ahalke
gehiago. EZ Eliç 327. Hargatik arrazoinez emaiten zait ahalkea. SP Imit III 41, 2. Alkeak alkeen gain Jesus
nekatu-maitagarriari eman naiez. Mb OtGai III 11. Alkea ta lotsa da oraindañoko ene ibillerak ematen didana!
Mb IArg I 155. Eni arren jüstoki diautazü ahalkia eta mesperetxia. Mst III 41, 2. Ala Jainkoaren elizari arbuio,
eta beharrei ahalkearen ematera hari zarete? Dv 1 Cor 11, 22 (Lç ahalketzen). Othoizten du utz dezan eskea eta
ez dezan bere jendekiari holako ahalgerik eman. Laph 149. Bekhatu hek halako ahalkea eman zioten. Jnn SBi
27. Frantsesek eman zioten ahalkea gizon gazte hekiei. Ib. 165. Herrieri ahalkerik ez eman nahiz, bere xede eta
gogoaren kontra. Zby RIEV 1908, 89. Anartean, ahalge onik emaiten dauku; kalte onik egiten. HU Aurp 146.
Denbora batean ahalge bat ematen zioten orain poesiaz jantzirik agiri zitzaizkion ikustaldiok. Mde HaurB 96.
- AHALKE(A)K HARTU (ahalgeak Dv). Avergonzarse.  Eta halakotz ahalkek ez nauela harturen. EZ Man II
16. Ezen ez ninduke nihoiz / ahalkeak harturen. EZ Eliç 208. Ni ikhustearekin ahalgeak hartu zuen, eta egin
zautan irri ezti bat, deusik gerthatu ez baliz bezala. Prop 1880b, 33.
- AHALKEAK ERAMAN. "Ahalkeak narama, je meurs de honte, yo me fino de empacho" SP.
- AHALKE-AURTIKI. "Ahalke-arthiki, qui a secoué toute honte, dévergondé" Dv  A.
- AHALKE-EGINGARRI, AHALGINGARRI. a) Temible.  Memento hits eta erran ditake ahalgingarri
ondotik, ukhan ditugu egun batzu xoragarriak. Herr 26-8-1955 (ap. DRA).
b) Vergonzoso, que produce sonrojo.  [Kroutxev] zirtolaria zela, xori-buru, buru muña tipikoa, ahalgingarria
omen, New-Yorken hasia gaitik oinekoarekin mahainari zanpaka. SoEg Herr 5-11-1964 (ap. DRA).
- AHALKE-EMANGARRI. "Alkemangarri, vergonzoso. Errien gertatu dena alkemangarrie da" Izeta BHizt2.
- AHALKE EMATEKO. "Gauza hori ahalke ematekoa da, c'est une chose à faire tomber en confusion, à causer
de la honte; une chose honteuse" Dv.
- AHALKE FALTSU. Falsa vergüenza.  Debriak emaiten dian ahalke faltsia dela kausa. CatS IX.
- AHALKE GORRI (S (Foix) ap. Lh; H). "Ahalke gorritan eman nau, il m'a mis en grand honte" H.  Ahalke
gorria eramateko mendetan bere egintza goibelen gatik. Hb Egia 7.
- AHALKE IZAN (AN, L, BN, S; Lar, Dv, H; ahalge izan BN-arb). Ref.: A; Gte Erd 25, 141, 214.
a) (Con aux. intrans.). Avergonzarse. "Biziki ahalge da (BN-arb)" Gte Erd 25.  Ezen nor-ere ahalke izanen
baita nizaz eta ene hitzéz, harzaz ahalke izanen da gizonaren semea. Lç Lc 9, 26 (He ahalke izan, Ol alke izan;
TB ahalketu, Dv ahalkatu, Leon ahalgetu, Oteiza, Brunet lotzatu, Or, Ker, IBk, IBe lotsatu). Eztirate haren
aithortzera eta konfesatzera ahalke izan. Lç Adv ** 7r. Ahalke naizela eta beldurrez ikhara nabilala
presentatzen naiz. Mat 223. Zeren gauza gaizki lizatena eta alke lizana lizate denbora onetan ala erran eta
biotza idukitzea lurreko gauzetan. Ber Trat 68v. Eskua ere heda ezak legearen gaiñera, / ezen kotoña bera duk
ahalke hurbiltzera. EZ Man I 16. Ahalke da halakoa, beldur da, herstura handitan edireiten da. Ax 547 (V 351).
Etzarela ahalke bertzeen serbitzatzera. SP Imit I 7, 1. Etzarela ahalke pobre izaiteaz. SP Phil 281. Eztuzu ahalke
behar / ene haragi paubreaz. Gç 67. Etzaren ahalke Jesu-Kristo gatik bertzeen zerbitzatzera. Ch I 7, 1. Bekhatu
zenbaitez ahalke denean zer egin behar da? CatLav 289 (V 144). Ez zaitezela ahalke <ahalki> pobre izateaz. He
Phil 282. Gizonen artian agertzera ahalke da. Mst III 54, 4. Etzen [...] ahalke besarkatzeaz pobrezia. Lg II 83.
Neor beldür edo ahalge denian zonbait bekatü mortalen deklaratzeko. CatLan 149. Ez zarete ahalke izan behar
fedearen umiekin nahasteaz zuen buruak. EgunO in Arb Igand 184. Ahalge ere banaiz erraiteko. Laph 113. Ihes
egin dezen gizunen aitzinian egitera ahalke liratekian [...] bekhatüzko obra hetarik. CatS VIII. Yadanik, ahalke
ninduan nere buruaz! Elzb PAd 22. Ez dugu zeren ahalge izan gure mintzaiaz. Arb Igand 17. Legea ohoin! Ez
baitire beren buruez ahalge, bertzeak bertze! HU Zez 150. Hemen gaindi lur-lanaz / zirenak ahalge. Etcham
181. Arekin zuetaz nolabait illarraindu banaiz ere, ez naiz alke. Ol 2 Cor 7, 14. Lotsa gorritan alke naiz,
emakumeok. Zait Sof 18. --Aita, ahalge nuzu! --Ez da ahalgerik ez bertzerik, har-azu kuraie eta mintza zaite
garbiki! Lf Murtuts 21. Zergatik ahalge izan, Theresaren gorputzarenganako irrits bat ukan zuelakotz? Mde
HaurB 96. Ahalge nintzan hemen sartzeko ardi haren berri jakin gabe. JEtchep 54. Nere buruaz ahalge niz. Ib.
72. Ez zireztea ahalge haur gaixo hau hein huntan ezartzea? Larz Senper 92. Castillako erregea bera etzelarik
ahalge Xaberriko lur zonbaiti lotzeko. "Le roi de Castilla [...] ne rougissait pas". Ardoy SFran 75. Etzidieia ziek
ahalke, / holako ahozabalez? Casve SGrazi 98.
v. tbn. ES 87. Egiat 262. Jnn SBi 162. Ahalge izan: Dh 212.
 (Sin vb. expreso).  Soinean bi galtza pare, / txarrena hobeaz ahalge. Ox 134. Marrumaz eta oihuka ez ote
den gizonik / bazterrak hoin ilaundurik ikustean ahalke? Iratz 112.
 (Con compl. en gen.). Mostrar respeto, consideración por, hacia.  Ahalke izanen dirade ene semearen. "Ils
auront révérence". Lç Mc 12, 6 (He ikustate izan, TB errespetatu, Dv, Leon herabe izan, Ol lotsa erakutsi, Or,
IBk, IBe begirune izan, Ker lotsa izan). Hala orobat eginen da / handi eta ttipiez, / haren [Iaunaren] beldur eta
ahalke / izanen diren guztiez. EZ Eliç 265. Etxeko anderia, zure niz ahalge, / zure alaba prima gald'egiteko ene.
ChantP 278. Haren ahalge behar gira gain gainetik. "Revereri debemus". Leon Imit I 19, 1.
 (Con dat.).  Baiña zuk [lagun] hari erraxki erraiten diozu ezetz, eztuzula nahi, zeren ezpatzatzaitza ahalke,
ezpaitadukazu zeure burua baiño gehiagoren. Ax 323 (V 214).
 "Ahalke dena, qui a peur, est intimidé" H (que cita a EZ).  O Linbaneko alzifre, / ihartzen etzarena, / eta
arramu ozpriñaren / ahalke etzarena. EZ Noel 104. Ezen zer itsumendu ez liteke, Jainkoaren baino gizonen
mende.
ahalgeago eta beldurrago izatea? Dh 203. Eztate hura [Chaho] handi, nuble, gure jale-hen ahalke. Etch 582.
Baxabilako laurentako [= laur kantore huntzalentako] nihaur enük ahalke. ChantP 384.
b) (SP, H). (Con aux. trans.). Avergonzarse. "Ahalke izaitea, avoir honte" SP.  Eztezazuela konbersa harekin,
ahalke duenzát. Lç 2 Thes 3, 14 (He ahalka dadin). Alke duenak konfesatzeas ni gizonen aurrean, nik izanen dut
alke alakoa konfesatzeas ene Aitaren aurrean. Ber Trat 55r. Hetzaz ahalke eztuen / noizbait ene arimak. EZ Eliç
375. Nork ere ahalke baitüke haren ohoratzera jenten aitzinian. Bp I 125. Biziki ahalke eta dolü dizüt zuri ogen
eginez. Ib. 154. Eta hek biak builluz-gorri ziren, [...] eta etzuten ahalkerik. Urt Gen 2, 25. Ez dezu alkerik emen
atzo eman zenuen hitza autsi ta nere aldare onetara urbiltzeko? Mb IArg II 332. Ahalke dut ikhusteaz ene burua
hortarainokoan fagoratua. Lg II 102. Ahalge zinduke hirur-ezpa lauretan falta beraren egitiaz gizonen eretzian.
AR 52. Prestu ta debotzat atxikia izateaz ahalge izanen duzu? Dh 212. Bainan hala bizitzeaz ahalge ta damu
dutenek. Ib. 270. Ahalke dute hekien zenbait egintzez. Hb Egia 77. Etzuen ahalke berritz ekharrarazteko apheza.
Ib. 14.
c) (Intrans. bipersonal).  Alke dakigúla ez pasatunáias gúk bekatáriek zerbaitto beragátik. LE Ong 50v. Jesus,
álke dakidála / ni beñere kejatzéas. LE Kop 167.
- AHALKE ON. Pudor, honestidad.  Amak prokura bez alaba baitan modestia ta alke ona (120). LE-Ir.
- AHALKETAN. a) En vergüenza; (estar, etc.) avergonzado.  Ahalketan ni ez erorzea gatik. Harb 381.
Eztemozula emazteari zeure duzun eskua eta botherea, nahi ezpaduzu zeure burua ahalketan ikhusi. Ax 345 (V
229). Halere hunen ahoak eta mihiak bathere ahalketan eman gabe. ES 400. Jesus ona, / noizbeit zure oinetan, /
gure hutsez gaude ahalketan. CantIzp (ed. 1829), 11 (ap. DRA). Bertzelaz eskua ezar zazu ahoaren gainean,
beldurrez eta elhe zoro zerbaitetan atzemana izan zadien eta ahalketan ezarria. Dv Eccli 5, 14. Beha ez
dezazuen zuen indarra bila jenden estimuan, izaitekotz ere ahalgetan sartzeko. "Si ce n'est pour votre
confusion". Ardoy SFran 334.
b) (Precedido de gen.). Para vergüenza de.  Zuen ahalketan, haur erraiten drauzuet. "À votre honte". Lç 1 Cor
6, 5 (TB zuen ahalketan; He zuen ahalkerietan, Dv zuen ahalketara, Ol zuen alketarako, Ker zeuen
lotsakizunerako, IBe lotsarazteko, Bibl zuen ahalge arazteko). Iainkoaren laudoriotan, saindu guzien
kontentamendutan, etsaien laidotan, desohoretan, ahalketan eta konfusiotan. Harb 206.
- AHALKETARA (Dv). a) En vergüenza. "Ahalketara erortzea, tomber en confusion" Dv. b) (Precedido de
gen.). Para vergüenza de.  Zuen ahalketara diot: Zuetan nihor ez othe da zuhurrik, anaien artean juie izateko?
Dv 1 Cor 6, 5 (Lç zuen ahalketan).
- AHALKEZ. Por vergüenza. "Par honte" Ht VocGr 371.  Eskua zabaldu ohi / zinaroen pobrei, / guztiz ixil eta
ahalkez / ezin ausartatuei. EZ Noel 156. Errege Davitek ahalkez [...] utzten zituen egin gabe haren
bekhatuentzat ordenaturik zeuden sakrifizioak. Ax 526 (V 338). Isiz fraide sar nendin, eta ahalgez ialgi enendin.
O Pr 283. Pobre batek bere buria hilzera utziten dianian gosez hilzera, ahalkez edo herabez amoina galdatzera.
Tt Arima 8s. Ez beinere utzi bekaturik alkes. El 95. Deabru gaiztoak mututua daduka lotsaz ta alkez bere bekatu
egiñak konfesariari agerzen ez diozkan edozein gizon ta andreki. Mb IArg I 243. Ahalkez edo bertzela kofesioan
bekhatuak estaltzen. Brtc 55. Ahalgez, beldurrez, edo maliziaz uzten bada bekatu mortal bat. CatLuz 33. Ahalkez
ere han gorde zadin, Piarreñok bere galtza parea ekarriko zuen arte. Barb Sup 48s. Eskuara dutelakotz hoiek
nahi jauntzi, / zer! dugula behar guk ahalgez erauntzi? Ox 156. Zer egin bada bertzerik? Badaki ba berak ere
etzaiola nehor jotzen hasiko, ahalgez ere! Xa Odol 51.
v. tbn. CatLav 288 (V 144). Legaz 41. Alkez: Añ CatAN 50. CatB 67.
 De vergüenza. "(Mourir de) honte, ahalgez urtu" T-L.  Hil adi ahalkez, itsua, ahalkegabea, traidorea. SP
Phil 239. Hil behar zarete ahalkez. Gç 80. Alkez noski, ta naigabez itotzear zitzaion bere Bihotz guztiz maitaria.
Mb OtGai II 351. Ta esnatu ta iratzarri zen, zen guzia arrit-ikaratua ta alkez begirik aldarera ezin goratu zuela.
Mb IArg II 332. Zeren ahalkez estalirik begithartia ükhen düdan. Mst III 50, 4. Ahalkez lehert' laiteke. Egiat
261s. Aithortzen dut zure aitzinean ahalgez aurpegia estalirik ta bihotza urrikiz arrailaturik. Dh 167. Ahalkez
urthu eta hil behar nindake. MarIl 70 (v. tbn. ahalkez (h)urt(h)u en Mst III 3, 2, Jnn SBi 169, Barb Leg 144,
ahalgez (h)urt(h)u en Jaur 172, Laph 148, HU Zez 37, JE Ber 25, Lf Murtuts 41). Ahalgez gorri gaiten gure bizi
moldearen bixtan. Jaur 400. Metelo, Nepos, Loena, ahalkez ihartu. Hb Esk 30. Egonen dire menturaz burua
apalduak ahalkez. Jnn SBi 148. Ahalkez gorritürik. Const 40. Ahalgez hantuak. Ox 154. Ta aurrez dakusgunean
/ gorri baikera alkez. Or BM 98. Ez nauke, oi, oi! ez nauke ahalgez eta urrikiz. Iratz 136. Ez nintzake agian alkez
gorrituko. Zait Sof 27. Ahalgez eta urguiluz bihotza gainezka. Mde HaurB 98. Oreka galtzeko zorian egondu
naiz aalkez eta damu sentittu dut [eskutitza] bidaltzeagatik. Txill Let 49. Ahalgez mutu geratuko othe zan. Osk
Kurl 184.
 (Con egon, etc.). (Estar, etc.) avergonzado, con vergüenza.  Dohakabea egotu / nintzen denbora luzez, /
neure falta itsusien / aithortzeko ahalkez. EZ Eliç 319. Zer fruitu [...] izan zenduten orduan, orai ahalkez ere
bururik ere ezin ailtxatuz zaudeten bekhatu hetan? Ax 383 (V 251). Ezpeiniz ahalkez / egonen hanbat. AstLas
28. Asko herritan hortaz / dagode ahalkez. Zby RIEV 1908, 92. Eztakiena dagola bederen gaizki mintzatu gabe
ahalgez. HU Aurp 213. Gure mintzaiaz elekatzeko / hemen ahalgez dagona. Etcham 236. Badakizu, ederki
yaiotakoei alkez bizitzea alkekizun zaie. Zait Sof 37.
 (Precedido de gen.). De vergüenza, por vergüenza ante.  Argizagiak ere eta bertze zeruko izarrek [...], oro
mende.
haren [iguzkiaren] ahalkez gordatzen dira itzalzen eta eskapatzen. Tt Onsa 55s. Munduaren ahalkez,
mundutarren trufen beldurrez. Brtc 56. Lurraren pian sar nindaiteke, maitia, zure ahalgez. ChantP 292. Bainan
duen hein hura ez du gordetzen, nehoren ahalgez edo beldurrez, bertze anitzek bezala. HU Aurp 93. Tristura eta
herra lur pean sar diten [amodio] haren ahalgez. Xa Odol 322.
 (Precedido de gen.). Con vergüenza por.  Oreiñak ta arranoak dielakoz bizia gük beno lüziago, gure
flakeziren ahalkez daude gütarik ürrhün. Egiat 190. Ez nator inondik ere harro eta arrandiaka, Arantzazun,
duela hamar urte, egin zen balentriagatik. Are guttiago, ordea, orduko eta gerokoen lotsaz eta ahalkez. MEIG
VII 161.
- AHALKEZKO. a) De vergüenza.  Aitzitik iraitzi ditugu ahalkezko estalkiak. "Les cachettes de honte". Lç 2
Cor 4, 2 (Bibl ahalgearen gordekeria). b) Vergonzoso, humillante.  Jesusen soñekoen aldatze alkezko ta
lotsagarri hau egin orduko. Mb OtGai III 10.
 Etim. De *ahal + gabe 'impotencia, impotente'. v. FHV 354 y 412. No tiene nada de extraño que, oscurecido
su valor negativo primitivo, se haya formado el compuesto ahalgegabe, 'desvergonzado'; cf. p. ej. Leiçarraga (Lc
7, 6): Atharbe pean, "sub tectum meum", con pe- = -be. Los reparos de Lafon no invalidan esta hipótesis. Es
cierto que S a)ha)lke (<*anal-?) tiene vocales nasales que faltan en ahal, pero la nasalidad es muy lábil y puede
haberse perdido en los usos típicos, verbales, de ahal, en estrecho contacto con el verbo finito y otras partículas:
téngase en cuenta la variante común alen alba-, albait etc. En cuanto al sentido, aún a falta de paralelos
precisos (cf. sin embargo la relación probable entre lat. insolens, insolentia con soleo, o ingl. uncouth en origen
'desconocido'), no es difícil admitir que el compuesto privativo llegue a diferir mucho del primitivo. En usos
verbales se comprende sin dificultad que 'quitar el poder', 'perder el poder, la fuerza' llegue a ser 'confundir,
deslumbrar, avergonzar', 'sentir reverencia, temor, vergüenza'.
ahalkearazgarri, ahalkarazgarri (H).  Vergonzoso, deshonroso. "Propre à faire honte" H.  Zer! brama
batzu giristino! [...] Nork egundaino egin du holako lan ahalkearazgarririk? Prop 1895, 133.
ahalkearazi (L, BN, S; Dv, A (+ aal-)), ahalkarazi (H), ahalkerazi (L, BN, S), alkearazi, ahalgearazi (S),
ahalgerazi (L, BN, S). Ref.: Lh (ahalgearazi); Gte Erd 214. 1. Avergonzar. "Faire rougir" Lh. v. lotsarazi. 
Tr. Hasta finales del s. XIX la forma más usual es ahalkarazi (alkearazi en Lizarraga de Elcano y ahalkearazi en
TB); a partir de entonces la que domina es ahalgearazi.
 Mintzo zela Latinez hain astrugaizki, non ahalkarazten baitzuen anaia enperadorea. ES 168. Ez ditut zuek
ahalkarazitzea gatik hauk eskribatzen. He 1 Cor 4, 14 (TB ahalkearaztekotzat; Lç ahalke zaitzatedanzát, Dv
ahalkearen emateko, Ol, IBk lotsarazteko). Jainkoak batzutan hautatzen dituela, munduaren arabera gutien
zuhur direnak, ahalkaraztekotzat zuhurren direlakoak. Lg I 205. Arima garbi hark ahalkarazten eta konfunditzen
ohi ditu berthutearen etsaiak. Ib. 215. Ene haurra, ene exenplua zure ahalkarazteko da. Mih 49. Ezperen zure
ixilzeak bérak alkearaziko dú. LE Matr4 534. Ergela! Uste duk ni beztu edo ahalkarazi, Aita-Saindutarra
deithuz? Hb Egia 115. Izan zuan halere yenderik aski nere sekulako ahalkarazteko. Elzb PAd 24. Ez nahiz herri
hartako erretora eta hango giristino egiazkoak ahalge-arazi. HU Zez 13. Haurrari eman eskuara leinuru
maiteño hura ez uztekotan goizegi, ez behin ere galtzerat, hitsagoko batzuek ahalge-arazirik. HU Aurp 217.
Erran ziozkaten urrikitan sarrarazteko eta ahalkearazteko beren ustez gehienik gai ziren solhasak. Prop 1892,
244. Hainbertzeko ikharak bera ere ahalkarazten duelakotz. Prop 1903, 18. Hitz eder horien gora erraiteak [...]
halako bat egiten baiterauku: ahalgearazten guhauren buruaz! JE Bur 65. Ustez garaille zan iendea
alkearazirik. Or Aitork 141s. Frantziak ez du Marokako erregea ahalkarazi nahi. Herr 23-11-1961 (ap. DRA).
Nahi gintuzkete ahalgearazi baizik eta laborariak ainitz gostatzen girela Frantziari. Herr 8-11-1962 (ap. DRA).
Obra onak Jainkoak ditu egiten, nahiz erakutsi zoin ona den eta hola gu ahalgearazi. Ardoy SFran 333. Gure
euskaltasunaren hotza senditzeak nau ahalge arazten. Xa Odol 53. Zuen ahalge arazteko diot. Bibl 1 Cor 6, 5
(Lç zuen ahalketan).
 (/a)ha)lkeás/ S ap. Lrq). Avergonzar, intimidar, provocar vergüenza, timidez. "Intimider" Lrq.  Biryina
guzietarik garbiena, modestiak ahalk-arazi zuen ikhusi zueneko aingerua gizonaren iduriaren azpian. Lg II 98.
Ez baduzu soberarik ahalgearazten, kantatuko dautzu [neskatxak] behar bada. Ox GH 1923, 543. Ahalgearazten
duk, gaixo nexkatoa. JEtchep 100.
 "Deslumbrar, mostrarse superior. Ekiak suia ahalkarazi dizu (Foix)" DRA.
2. ahalkarazi (Urt IV 7). Deslumbrar. "Caecare facere" Urt.
- AHALKEARAZIXE (ahalge- S ap. Lh). (Forma con suf. -xe, de valor aprox.).
- EZIN AHALKARAZIZKO. "Qu'on ne peut faire rougir de honte" Dv.
ahalkearazle, ahalkarazle (Dv).  "Celui qui met ou fait tomber en confusion" Dv.
ahalkebelar (-belhar Urt I 352), ahalkabelar (-belhar Urt II 389).  "Aeschynomene, ahalkebelharra" Urt I
352. Se trata sin duda de un calco. Cf. alkebelar, alkabelar, var. de zalke-.
mende.
ahalkedun (Dv, A), ahalgedun, alkedun.  (El) que tiene vergüenza, vergonzante. "Honteux. Gizon behar
ahalkedun bat bazen hemen" Dv.  Eta ebetan dire alkedunak, estaizkenak ibili ataris atari eskean (133). LE-Ir.
Sakramendu sainduaren konfreria bat ezarri zuen Azpeitian, eta pobre ahalgedunen arthaz kargatu. Laph 153.
ahalkedura, ahalkadura.  Vergüenza.  Ihesi zoaskonean beheitimenduari, eta zure eskasak gatik merezi
duzun ahalkedurari, segur ageri da etzarela oraino egiazki humilla. SP Imit III 46, 2 (Ch zure falten gatik
beheratua, eta mezprezatua izateko duzun beldurrak). Hala ô Iainkoa [...] behar dudan ahalkadura zure guziz
gaineko Majestateari laudoriozko sakrifizio aphur hunen ofrendatzeaz. "La confusion que je dois avoir". SP
POB 28. Gonbidatzen gaitu gure bizitze iraganaz ahalkadura salbagarrizko baten hartzera. SP Phil 25 (He 24
ahalkeria).
ahalkegabe (L, BN, S; SP, Urt I 218, Ht VocGr 365, Arch VocGr, Gèze, Dv, H, A), ahalkebage, ahalkagabe
(Lar), ahalgegabe (VocBN, A (que cita a O)), alkegabe (AN-erro, B; Añ (AN)), alkebage (Sal, R-is; Añ (AN),
ZMoso 72). Ref.: Lh; ContR 517; Echaide Nav 173; Izeta BHizt2 (alkegabe).
1. Desvergonzado. "Descarado", "desvergonzado", "desmesurado" Lar. "Insolente, desvergonzado",
"desaforado" Añ. "Effronté, impertinent" Gèze. "Impertinent" VocBN. "Effronté, insolent, qui ne sait pas rougir"
H. "Oraiko neskatxak alkegabeak dire" Izeta BHizt2. v. mutiri, lotsagabe.  Zoazte, ilkhi zaitezte, / o ahalke
gabeak, / ilkhi zaitezte tenpluen / o profanatzailleak. EZ Noel 89. Baldin begi desonhestak eta ahalke gabeak
baditutzue. Ax 393 (V 256). Ahalge-gabeak bitu epher erreak; zer ahalgorrak? Ogi-mokorrak. Hauk dira abrats
baten hitzak, ezen handiki halakoei ohi zaizte laket ahalge gabeak eta lausengariak. "L'effronté". O Pr 9. Hil adi
ahalkez, itsua, ahalkegabea, traidorea, falsoa hire Iainkoaren aldera. SP Phil 239 (He 241 lotsagabea). Ez
iagoitik beha elhe theiü edo sobera nabasier; iraiz bethi honkite ahalke gabiak; eta ez egon auher behinere. Bp I
97. Hitz ahalkegabeak, lizunak eta bi sensutakoak erraiten dituztenak. CatLav 130 (V 69). Hantik dirade jalkiten
bidütsiak mündüko desohoria diradianak ta deitzen dütügünak ahalke bagiak. Egiat 262. Haurzarotik da
ahalkegabia sortzen. Ib. 262. Hik nain miserabletü / apo ahalke gabia. AstLas 33. Berexi alkegabe putrikinetaik
(120). '(La madre a las hijas) apártelas de los desvergonzados podridos'. LE-Ir. Buru arina ta alkegábea. LE
Prog 124. Ahalkegabia, / zertako ene edaria, / dun thurbusten? Arch Fab 89. Hekien [behien] iphurdi mazela
gorotzez betheek erraiten dute goraki zer nausi ahalkegabeenak diren. Dv Lab 153. Ahalkegabea da gizona non-
nahi jarriko dena jendearen ibil-bidetan. Ib. 173. Behin piz egin zion gainean aphez bati. Ahalgegabe zikinak,
aphezpiku bati bere, berdin berdin eginen liokean. Osk Kurl 38.
2. + ahalkagabe (Lar). "Descaradamente" Lar.  Hura aita ez-ezagunaren eta ama sobera-ezagunaren alaba
zen, eta gainera etzuen ukatzen, edonori aitortzen zion, lotsa gabe, ahalke gabe. Arti Ipuin 56. Gure gizen
alhagiak / ahalke gabe beretü. Casve SGrazi 84.
- AHALKEGABEKO. Desvergonzado, descarado.  Aldekoaren ximikatzea, erho bati min egitea, irri eta
alegrianza erhoak eta ahalkegabekoak dire. SP Phil 329.
ahalkegabekeria (Dv, A), ahalkegaberia (SP), ahalgegabekeria (BN-arb ap. Gte Erd 59; T-L), alkegabekeria
(Añ (AN)).  Desvergüenza, impudencia. "Effronterie" SP. "Acte d'impudence, d'effronterie" Dv.
"Dévergondage" T-L.  Gertuz hanbat maneraz gal diteke kastitatea, zenbat lizunkeria eta ahalkegaberia
suerte baitira. SP Phil 260. Eta zure modestia ager dadintzat, begira zaite bethi dudarik gabe gaizki erraitekoak
diren ahalkegaberietarik. Ib. 328s. (Zure umeari) estiozu erakutsi baizik fantasia, gala, presunzioa, dantza,
alkegabekeria (111). LE-Ir. Makurtu alkegabekerietara (166). Ib.
ahalkegabeki (SP, Urt II 360, Dv, H, A), ahalkagabeki (Lar), ahalgegabeki.  Desvergonzadamente,
impudentemente. "Effrontement, sans honte" SP. "Arroganter" Urt II 360. "Desvergonzadamente",
"desmesuradamente" Lar.  Ni naiz [...] ahalke gabeki bizi izan naizena eta zure manamendu sainduak hitzez,
gogoz eta obraz hautsi ditudana. Mat 224. Ahalke gabeki hausten bazituzten legeak. EZ Man I 12. Emakumeak
itsuski eta ahalke gabeki haskatu tut. EZ Eliç 151. Ahalke-gabeki, muthiriki, kantoin guztietara begiak dabiltzala
dabillan emaztea, peril da eroria den, edo sarri eroriko den. Ax 392 (V 256). Hura hain ahalkegabeki ofensatu
dudalarik. SP Phil 73. Goregi igan dadina ahalgegabeki, behera ieuts daite ahalgeizuneki. "Avec effronterie". O
Pr 202. Biotzaren aginduetara eta aragiaren hirritsietara ahalkegabeki makurtu zan. M. Arrutza EG 1956 (1-2),
29.
ahalkegaberia. v. ahalkegabekeria.
ahalkegabetasun (SP, Dv, A), alkegabetasun (Añ (AN)).  Desvergüenza. "Effronterie" SP. "Descoco" Añ. 
Neure ahalke gabetasunaz eta gaixtakeriaz aserratzeko. EZ Eliç 147. Errezibitu behar da sakramendu hau
modestia handi batekin, ahalkegabetasun guzietarik begiraturik. CatLav 319 (V 158).
mende.
ahalkegabetu (SP, Dv, A), ahalkagabetu (Lar), alkegabetu (Añ (AN)), alkebagetu (Añ (AN)).  Hacer(se)
desvergonzado. "Rendre ou devenir effronté" SP. "Desvergonzarse", "descararse", "desmesurarse" Lar. "Se
dépouiller de honte, de pudeur" Dv.  Nola etzara beldur [zeure etsaiak] ahalke gabe dakizkitzun, eta eztena
badela erran diazazuten? Ax 449 (V 293).
ahalkegabetzar, alkegabetzar.  Aum. de ahalkegabe.  Bota zazue alkegabetzar ori arako urruti artako
illunbera, izan dezan an betiko negarra. Mb OtGai III 297.
ahalkegarri (AN, L, BN, S; SP, Gèze), ahalkagarri (SP, Urt I 198, Lar, Lecl, Dv, A), alkegarri (B; Añ (AN),
VocB (tachado), A), ahalgegarri (vEys (L)), ahalgagarri (Arch y Lander ap. DRA). Ref.: A; Lh; Lrq 21; Izeta
BHizt2.
1. Vergonzoso, deshonroso. "Chose pour faire honte" SP. "Vergonzoso, que da vergüenza" Lar y Añ. "Qui fait
honte" Lecl. "Honteux" Gèze. "Vergonzoso. Alkegarrie da emen gertatu dena" Izeta BHizt2. v. lotsagarri.  O
gizonen itsutasun ahalkagarria. Arbill III 3, 11. Eta oraino zein itsusi, eta ahalkagarri den sort-herriko
hitzkuntzaren ez jakitea. ES 168. Ezdeus gatik altxatzen dire hauzi ahalkagarriak. Ch III 3, 3 (Leon
ahalgegarri). Gogoeta lohi eta ahalkagarriak. Ib. 20, 2. Heriotze bat hain kruela eta hain ahalkagarria. CatLav
51 (V 33). Baldiñ bisaian edo arpegian badut zenbeit miñ ahalkagarri, egiñ-ahalak egiñen ditut hartarik
sendatzeko. He Phil 220. Eta eskergabetasun ahalkagarri bat liteke, orhoitzapen huni huts-egitea. He Gudu 143.
Onenbat jenderen begi artean igaro zen Jesus, bat dabilken erarik alke-garrienean. Mb OtGai II 328. Deklaratu
zioten emazte hari bere xede ahalkagarria. Lg II 23. Ez da bada Jinkoarentzat ahalkagarri gizon herbal baten
beldurrez ihesi gatea? Mih 103. Direlakoz halakoak akadoiki püta hümiak deitzen, izen ahalkegarria dena. Egiat
276. Ahalgetzeko gauza bat othe da bizitze ahalkagarri bat uztea? Dh 210. Bekhaturik ahalkegarrienetan
hondatua. MarIl 71. Ahalkagarri ere bada laborariarentzat arbolarik ez-izatea, ezen nor-nahik erran dezake
alfer bat dela. Dv Lab 16. Ahalkegarri da, bena aithortü behar düt eztakidala. Ip Dial 112 (It lotsagarrizko
gauza da, Ur gauza lotsagarrija da, Dv ahalkatzeko gauza da). Gizona ezda abere. Horren erratea bera
ahalkagarri zaio. Hb Egia 3. Franzizko! Ahalgegarri deitzen duzu arima altxatzen duena? Laph 130. Gizonari
ahalgegarri litzakoke esku-lanik den gutienaren egitea. Prop 1885, 210. Gure mintzai ederraren orde, ez dakit
zer hizkuntza ahalkegarri gutartean hedatzen ari dutenak. Arb Igand 24. Jaidurarik ahalkegarrienek airean
dadukate nere bihotza. Jnn SBi 79. Ez da aalkegarri euskaldun letradun bat, ni bezalakoa, eta ez jakitea gutun
oien berri? FIr EEs 1927, 242. Zer gauza ahalgegarriak derazkinan hor Mayalen! JEtchep 67. Bietan harri
berean behaztopatzea ahalgegarri. Herr 7-9-1961 (ap. DRA). Ez al dakizu andinai eta zilargosea alkegarri
dirana izenez eta izanaz ere? Zait Plat 139. Badirudi lehenbizikoen apaltasuna baño bigarrenekoen harrokeria
ahalgegarriago litzakela. Osk Kurl 159. Bestea berriz, nazkagarria da, alperra, sabel alkegarria errestaka. Ibiñ
Virgil 109.
v. tbn. CatS 84. Ahalkagarri: Lander RIEV 1908, 620. Ahalgegarri: Jaur 155. HU Zez 211 (136 ahalga-).
Ahalgagarri: Lap 326s (V 149).
2. (H), ahalgegarri (VocBN). (El) que tiene de qué avergonzarse. "Honteux par sa faute" VocBN. "Honteux,
digne de honte" H.  On lizateke halako eskualdun ahalkagarrien herritik igortzea. ES 169. Alfer tzar
ahalkegarria! Barb Sup 98. Nahi gintuzkete ahalgearazi [...]. Jakin dezatela ez girela ahalgetuak ez baigira
ahalgegarri. Herr 8-11-1962 (ap. DRA). Ene arrebak ez du mexi espanturik, aalgegarri baita biluak tintaturik.
Herr 11-6-1964 (ap. DRA). Eta oraino giristino zela nahi sinetsarazi! Ahalgegarria ez bestea! "N'avait-il pas
honte?". Ardoy SFran 172s.
- AHALKEGARRIKO. Vergonzoso, infamante.  Nola gauazko haren lagun horietarik frangok biltzen zituzten
gauazko kurrida horietan ahalgegarriko eritasunak. Ardoy SFran 92.
- AHALKEGARRRIZKO. Vergonzoso, deshonroso.  Ahalkegarrizko atseginek eta ian edaneko plazerek. SP
Phil 406. O guztion ahalkagarrizko gauza ezin sofrituzkoa! ES 168.
ahalkegarrikeria, ahalkagarrikeria (Dv, A).  "Chose, objet, action honteuse" Dv. "Acto vergonzoso" A. 
Gure haurtasunetik, ahalkagarrikeria batek iretsi ditu gure aiten lanak. "Confusio". Dv Ier 3, 24.
ahalkegarriki, ahalkagarriki (Dv, A), ahalgegarriki.  Vergonzosamente, de manera deshonorosa.  Suma

ezdeüs batengatik, zonbait ordüz ahalkegarriki prozeskan ari dira. Ip Imit III 3, 3 (SP laidozki, Mst
ahalkeizüngarriki).
 Impúdicamente, de manera vergonzosa, que atenta contra el pudor.  Orhoit ditezke nola [...] Galtxagorri eta
kidekoak zaieten ahalgegarriki mintzo mutiko-neskatoko behatzaileri. Lf GH 1922, 574.
ahalkegarriro, ahalkagarriro (Lar, Dv, A).  "Afrentosamente" Lar. "Vergonzosamente" A.

mende.
ahalkegarritasun. Ignominia.  Gure ahalkagarritasunean lo-eginen dugu. "In confusione nostra". Dv Ier 3,
25.
ahalkegin, alkegin.  Vergonzoso, que causa vergüenza.  Ta Jangoikoak laguntzen diola aienatzen ezpadu
deabrutzar alkegin hau, gero ere mututua ta galdua ibilliko da bekatari gaisoa. Mb IArg I 243.
ahalkegorritu, alkegorritu, ahalgegorritu.  Sonrojarse de vergüenza.  Ezadilla deit hitz untzi [...] eta ahalke
gorri ezadin. EZ Eliç 186. Eta ikusi zuenean bere burue enbarazaturik eldu ze bere errire alkegorriturik
(Ororbia, 1758). ETZ 96. Birjinak aitzendú, / ta alkegorriturik / errespondatzendú / óngi pensaturik. LE Kop 74.
Ahalge-gorritzeko egiak adiarazten diozkate, eskuin eta ezker, orori. HU Aurp 60. Galtza xarmatuak, han,
sukaldean utzirik, ahalke gorritua, mutu egina joan zen ohera. Barb Sup 43. Mututuak biak; bat herra bihotzian,
ahalke gorritua bertzea. Ib. 60.
ahalkeizun, ahalgaizun (H), ahalgeizun (A, que cita a O), ahalgisun (Dv), ahalkeisun (Dv), ahalkeixun (S),
ahalkekizun (H, que cita a Mb), ahalkesun (SP), ahalkisun (Urt I 297), ahalkizun (H), alkeizun (Sal), alkekizu.
Ref.: A (ahalkeixun, alkeizun); A Apend (alkeizun).
 Tr. Documentado en textos septentrionales y alto-navarros, y, ya en el s. XX, tbn. en algunos guipuzcoanos y
vizcaínos. Emplean ahalkeizun Oihenart, Maister, CatOlo y Erkiaga (aal-), ahalgaizun Lopez, ahalgeizun
Dechepare y Oihenart, ahalgisun Jauretche, JesBih y MarIl, ahalkeisun JesBih, ahalkesun Etcheberri de Ziburu,
Axular, Pouvreau y Duvoisin, ahalkisun Urte, alkaizun Lizarraga de Elcano, alkeisun Azkue, y alkekizun
Mendiburu, Olabide y Zaitegi. Hay tbn. alkizun en un texto alto-navarro del s. XIX.
I (Sust.). 1. Oprobio, infamia, deshonra. "Lâcheté honteuse" H. "Afrenta" A. "Escándalo" A Apend. v.
lotsakizun.  Orai egin duzu nahi duzuna, / eman darautazu ahalgeizuna. E 209. Goregi igan dadina
ahalgegabeki, behera ieuts daite ahalgeizuneki. "Avec infamie". O Pr 202. Egin zaizkidan laidoak eta
ahalkesunak mansoki hartu itut. SP Imit III 18, 1. Libratzeko ahalkesun eta erran gaixto guzietarik. Ib. 36, 3.
Aita Robertoren aide andiak eta Jesusen Konpañiak ekusi zituzten alkekizunak eta naigabenzak. Mb IArg I 264.
Bekatu guziak konfesatu ta anima zeretik orien loiak eta alkekizunak kentzea. Ib. 86. Ekusi bearko dut esan
dezuten alkekizuna. Ib. 383. Ni entzuten nauena ez da eroriko ahalgisunean. JesBih 367. Zer ahalgisuna guretzat
Errege bat Saindu bilhaka dadin. Jaur 406. Izaerak berak ez al darakaskizue gizonari alkekizun zaiola illadatsa
aztea, emakumeari, ordea aintzakizun zaiola orixe. Ol 1 Cor 11, 14s (Lç, He desohore, Dv ahalkegarri, IBk, IBe
lotsagarri, Bibl desohoragarri). Igesi asi nintzan nire alabearraren alkekizunak ikutu ez niñuken alderantz. Zait
Sof 79. Yardun alkegarriak alkekizuna erakusten, noski. 'En acciones deshonrosas se aprende a obrar
deshonrosamente'. Ib. 27. Gora-goraka asi yakozan erraiak. Axe zan lotsaria, bere ustez. Zeren lotsaria edo
aalkeizuna, ostera? Erkiag Arran 172. Ba ekian erri osoak [...] arako laidoaren zapokeria, arako aalkeizunaren
guzurra. Ib. 187. Gai horietaz larrialdiaren larria etorri baino lehen mintzatu denak, pentsatzeaz gainera
mintzatu denak, ez du lotsaizunik ez ahalkeizunik. MEIG VII 164.
 + alkeisun. (Ref. a personas).  Akatz oriek dituen artean, osotu eztiten artean, beste eliztarrentzat alkeisun
edo gaizpide dalako, ezta zilegi zurekin emen bizi izatea. A Ardi 102. Yainko guzien alkekizun dan yainko onen
aurka. Zait Sof 62.
2. + ahalke(i)sun, ahalgisun, alkizun. Vergüenza, sentimiento de vergüenza. v. ahalke.  Ahalkesunez
betherik humillki othoiztera. EZ Man II 204. Aitzitik haur da zuzena, / zeinek ere baitu ogena, / berark dezan
bak' izuna / eta har ahalkeizuna. 'Subir la honte'. O Po 43s. Gaiztoer ahalkeizun emaiteko. CatOlo (ed. 1743),
33. Zeiñ andia izan bide ze Zuk artu zinduen alkizuna, ikusten zinduelarik zure burua xoillen xoil billusurik
ainberze jenderen aurrean (Ibero, s. XIX). FLV 1988, 151. [Bekhatu] hekien ahalkeisun guziaz estalia. JesBih
107. Ordutik hunat ahalgisunik handienean humiliatua nago. Ib. 399. Bekhatorosei inspiratzea ahalgisun bat,
zeinak gorde arazten baitiozkate bekhatuak. MarIl 178.
 ahalkisun (Hb ap. Lh), ahalkexun (L, BN, S ap. Lh), ahalgexun (T-L). Pudor, vergüenza, recato. "Honte
respectueuse" Lh y T-L. "(Hb), timidité" Ib.  Khentzen daukute bekhatutik urruntzen ginituzten beldurtasuna
eta ahalgisun naturala. Jaur 119. Orobat egin bezate emaztekiek ere, behar-bezalako jauntzian, beren buruak
aphainduz ahalkesunekin eta zuhurki. Dv 1 Tim 2, 9 (Lç ahalkerekin).
3. ahalkesun (A), ahalkisun. Partes pudendas. "Partes pudendas, órganos de la generación" A (aunque el ej. de
Dv que cita es de uso adj.; v. infra).  Eta Kam Kanaanen aitak, bere aitaren ahalkisuna ikusirik, haña
deklaratu zioten kanpoan bere bi anaiei. Urt Gen 9, 22 (Dv alderdiak, Ur lotsariak, Bibl buluzia). Estali izan
zuten bere aitaren ahalkisuna. Ib. 9, 23.
II (Adj.). 1. ahalkezun (H), ahalkesun (Dv (L), A (que cita a Ax)), ahalkexun (S ap. A Apend). Respetable,
que infunde respeto. "(Adj.), qui inspire ou mérite le respect" Dv. "Digne de respect" H (que cita a Ax, aunque
copiando ahalkezunagoa). "Ahalkezun, ahalkexun (S), respetable" A Apend.  Zure lagun haren ondoan, hark
deus ezin egin duenean, ethortzen zaitzu bertze ararteko bat, handiagoa eta ahalkesunagoa. Ax 323 (V 214).
2. (Dv (S)), ahalkezun (Dv (BN)), ahalkexun (L, BN, S ap. Lh), ahalgezun (Dv (BN)), ahalgaizun (H).

mende.
Vergonzoso, deshonroso. "Honteux" Dv.  Ala beitira plazer hurak, direnak oro, llabür, falsü, gaixto eta
ahalkeizün. Mst III 12, 4. Laxakeria ahalgaizun batez. AR 40. O gizonaren xorte tristia eta ahalgaizuna! Ib.
280. Ahalkeizun nahiz ohoragarri, egin zirenak egin ziren. MEIG VIII 33.
 (Parte) pudenda. Cf. supra I (2).  Eta bertzearen emazteak bere senharra atheratu nahiz hazkarragoaren
aztaparretarik, eta eskua ematen badu, eta ahalkesun diren lekuetarik lotzen bada. "Apprehenderit verenda
eius". Dv Deut 25, 11.
3. ahalkizun (Hb ap. Lh). "Timide, respectueux" Lh.
 "Ahalkeizuna (BN, S), l'indigent, l'étranger, l'hôte (qui demande avec timidité)" H.
- AHALKEIZUNERAKO, AHALKEIZUNETAKO. (Precedido de gen.). Para vergüenza de.  Gure
alkaizuntako diot (191). 'Digo para vergüenza nuestra'. LE-Ir. Bekhatorosen ahalgisunekotz. Jaur 108. Berak ta
nik ere yakiteke, ta nere amak, bere alkekizunerako, semeak sortu zizkidakan. Zait Sof 134.
- AHALKEIZUNEZKO. Vergonzoso.  Zer fruitu atra duzu alkaizunesko gauza gaietan? (270). LE-Ir.
ahalkeizungarri (S), ahalgezungarri, alkeizungarri (A Apend), alkezungarri (AN-ulz), alkaizungarri,

alkaizongarri (Sal; ZMoso 65). Ref.: A; Inza RIEV 1928, 15; Eusk 1963-64, 178; ASJU 1967, 168. 
Vergonzoso, infame. "Escandaloso" A Apend. "Vergonzante" Inza (seguramente por 'vergonzoso, deshonroso').
"Ahalgezüngarria zü (Lacomb voc. ms.)" DRA. Larrasquet (21) duda de la existencia de ahalkeizungarri que da
Azkue, y lo cree error por ahalke izan-garri, voz que no incluye en su dicc. v. ahalkegarri.  Itz desonestoak,
alkaizungarriak. LE Prog 110. Bekatu alkaizungarriak (187). 'Pecados vergonzosos'. LE-Ir. Bakantasunean iten
diren gauza itsusi alkaizungarriak (286). Ib.
 ahalkizungarri. (Precedido de gen., uso sust.).  Eta ni harra iduri, ez gizona ere, / gizon guzien
ahalkizungarri, / jendearen nardagarri (Ps 21, 7). Egunaria 19-4-1957 (ap. DRA).
ahalkeizungarriki.  Vergonzosamente.  Luis bategatik, zunbait ordüz, ahalkeizüngarriki prozesatzen

dütüzü, gaiza ezdeüs bategatik. Mst III 3, 2 (Ip ahalkegarriki).
ahalkeizunki, ahalgezunki (Dv), ahalgizunki (Dv  A).  "Honteusement" Dv, que para las dos formas cita a
Etcheberry.  Nahiago izan zuen ohorezki heriotzerik dorpeena pairatu, ezenez ahalgizunki bizia begiratu
bekhatu baten bidez. Etcheberry 173.
ahalkeki, ahalgeki (Ht VocGr 371).  "Honteusement" Ht VocGr.
ahalkekitsu, alkekitsu.  Vergonzoso, deshonroso.  Artu zuten erabakia ark zeukan setakeri nabarmen eta
alkekitsua nolabait burutik atera erazotzeko. EG 1956 (5-6), 23.
ahalkekizun. v. ahalkeizun.
ahalkekor. v. 1 ahalkor.
ahalkekortasun. v. ahalkortasun.
ahalkemendu, ahalkamendu (Dv, A). "Verguenza, confusión" A.  Zoroen ahoa ahalkamenduari hurbil dago.
Dv Prov 10, 14.
ahalkepen, ahalkapen. Vergüenza.  Ahalkapenezko aldare. "Aras confusionis". Dv Ier 11, 13.
ahalkeria (SP, Urt Gram 42, Ht VocGr 341, Aizk, Dv, H, A), ahalgeria. 1. Vergüenza. "Confusion, honte"
SP. "Confusión, pudor (He)" A. "Eztut ahalkeriarik lan hortan aritzeko (Darric), je ne rougis pas de m'adonner à
ce travail" Lh. v. ahalke.  Iauna etzazula permeti / dudan ahalkeria (Ps 30, 1). "Non confundar". EZ Eliç 283.
Obra on hautzaz mukuru / egik beraz handia, / eztuentzat iuiamendu / hartan ahalkeria. Ib. 116. Zure gatik
ahalkeriak estali deraut begitartea. SP Phil 227. Bethe beite ahalkeriaz niri bizia eraman nahiz dabiltzanak. Gç
54. Zuretzat ahalkeria handi baten suieta behar da izan ikhustea zeiñ guti zure bizia harenaren iduriko
errendatu duzun. Ch I 25, 6. Ene bisaia ahalkeriaz estalia izatu baita. Ch III 50, 4. [Jujamendu jenerala]
baliatuko da nabarbenkiago erakhusteko bekhatorosen ahalkeria. CatLav 67 (V 42). Behiñere deus gorde gabe
[...] ahalkeria triste eta damnagarri batez. He Gudu 118. Aithortu behar izan zuten ahalkeriarekin enganioan
bizi izan zirela orduraino. Lg II 427. Aithortzen dut ahalkeriarekin, traba mendrenak baratzen nau. Mih 114.
Bere egiteko molde zuzenkontrakoaren ahalgeria nolazpait gerisatu nahiz. Birjin 74. Lotsaz edo aalkeriz artu
zuala lan onetarako artapena. Ag Lar 556.
mende.
 Recato, pudor, modestia.  Jauntzkura honest batean, ahalkeriarekien eta modestiarekien aphaintzen direla
[emazteak]. He 1 Tim 2, 9 (Lç ahalkerekin).
2. (Pl.). Partes pudendas. "Parties honteuses" SP.
3. + alkeria (R ap. A; Añ (AN)). Oprobio, deshonra, motivo de vergüenza. "Afrenta" Añ, A (s.v. alkeizun). v.
ahalkeizun.  Mintzo zela latinez hain astrugaizki, non ahalkarazten baitzuen anaia enperadorea: ahalkeria
hura bada bere begien aitzinetik khentzeagatik [...] herrirat igorri zuela. ES 168. Zer ahalkeria errege handi
batentzat! Lg I 313. Etzuten hargatik gutiago edireten bere ahalkeria haren sentimendu laudagarritan. Lg II
180. Zer ahalkeria! batek derra oihuka, / doan nerhabea horrela mainguka! Gy 200. Ager ez dadien zure
buluztasunaren ahalkeria. Dv Apoc 3, 18 (Lç laidoa, Ip ahalkia).
- AHALKERIA EMAN. Causar vergüenza.  Edo berzela interrogatuko tu jostetan hari direnak edo berzetara
beira daudezinak, hei ahalkeria emaitea gatik. CatLav A 6r (V 7). Ematen daroku gure bizitze iraganaz
ahalkeria salbagarri bat. He Phil 24.
- AHALKERIAN ERORI, AHALKERIETAN ERORI. Caer en vergüenza.  Ez dela nihoiz ere ahalkerian
eroriko. He Gudu 47. Eror ez nadientzat egun batez ahalkerietan eta bethiko dohakaitzean. Dv LEd 271s. 
(ahalkerian erorarazi).  Deus erraten ez balu ere bere hutsen ezagut-arazteko gai den gauzarik baizen, eta
bere burua ahalkerian eror-arazitzekorik baizen. He Gudu 147s. Ahalkerian eror-arazi tutzu, egun, zure
zerbitzariak. Lg I 317.
 Bere bekhatuen orhoitzapenak berak eror-arazi zuen ahalkeriarik handienean. Lg II. 156.
- AHALKERIETAN. (Precedido de gen.). Para vergüenza de.  Zuen ahalkerietan hau erraten dut. He 1 Cor 6,
5 (Lç zuen ahalketan).
 Aithortu behar dugu, gure ahalkeria handitan, oraino gutiago konprenitzekoa dela gure esker gabetasun
itsua. Lg II 166. Giristiñotasunaren ahalkeria handitan behar dugu aithortu kristaben artean gutiak direla
hortarat pensatzen dutenak. Mih 5.
ahalkesun. v. ahalkeizun.
ahalketaratu. "Confundir, tomber en confusion" Dv. "Caer en confusión, en vergüenza" A.
ahalketasun, ahalketarzun (Sc ap. A), alketasun. 1. Vergüenza.  Ene eskasiak indar geiago izan du ene
ahalketasunak baino. SP POB 28. Deus ere ezta gordeko edo estaliko. O Iainkoa! nolako ahalketasuna
hekintzat, nolako konsolazionea bertzeentzat. SP Phil 52 (He 54 ahalkeria). Gure bizitze gaizki iraganazko
ahalketasuna. Ib. 105. Zeren ama bageneza finki, su onek aisa desegin litzake alketasun, beldurtasun oiek eta
andiagoak ere aisa asko. LE Urt 338 (cf. ms. 120v alketurik ta beldurturik).
2. + alketasun (Añ (AN)). Oprobio, motivo de vergüenza. "Afrenta" Añ.  Jainkoari dagoka laguntzea, eta
ahalketasun guzietarik libratzea. SP Imit II 2, 1.
ahalketi (SP, Urt Gram 47, Lar, Añ (aal- AN), Dv, H, VocB [tachado], A), ahalkati (Lar, H), ahalgeti (Ht
VocGr, Arch ap. DRA, Lh), alketi (B, R; Añ (AN), H). Ref.: A (alketi); Izeta BHizt2 (alketi).  Vergonzoso,
pudoroso. "Honteux de son naturel. Zokoko ahalketia" SP (cf. tbn. zokoko ahalketi en Arch ms. (sg. DRA)).
"Vergonzoso, el que tiene vergüenza", "vergonzante" Lar y Añ. "Honteux, confus" Lecl. "Pudique" H. "Tímido
(He)" A. "Gure mutikoa arront alketie da" Izeta BHizt2. v. lotsati.  Andre ahalketia. EZ Man II 198. Au zen
alabaña Jesus bezain lotsatiari eta alketiari gerta zeki[o]ken nekerik arrigarrienetarik bat. Mb (ap. DRA, que
dice tomarlo de Harriet). Aitzitik adiskidetasun sainduaren behakundeak garbiak dire eta ahalketiak. He Phil
302. Ahalketia da bere hitzetan. He (ap. Dv). Biz bada gaste bat alketia (154). 'Sea una joven pudorosa'. LE-Ir.
[Ardoak] humílak itentu subérbo, alketiak alkegábe. LE Urt ms. 118v (en la ed. de 1846, 332 alketzak, sin duda
errata). Urgoiak dire eta ahalketiak. Prop 1912, 66 (ap. DRA).
ahalketitasun. "Timidité" Dv.
ahalketsu (SP, H), ahalgetsu (Lh). 1. Vergonzoso, pudoroso. "Facile à devenir honteux" SP. "Pudique" H. v.
ahalketi.  Ama ahalketsua. EZ Eliç 394.
2. ahalkatsu, ahalgetsu. Vergonzoso, deshonroso.  Bekhatua ezta ahalkatsu, hura egiten dugunean baizen.
SP Phil 71. Arimaren laido diren obra ahalgetsunak [sic, por ahalgetsuak o ahalgetsuenak], zoinek merezitzen
baitituzte Jainkoaren madarizioneak bizi guzikotz. CatAst (ed. 1842), VII.
ahalketu (S; Lar, Arch VocGr, Gèze, Dv, A), ahalgetu (L, BN, S; VocBN, Dv, H, A), ahalgatu, ahalkatu (SP,
Urt I 393, Lar, Dv, H, A), alketu (AN-ulz, B, BN, Ae, Sal, R; Añ (AN)). Ref.: A (alketu); Lh (ahalge); Lrq
/a)ha)lket/; Satr VocP (aalge); Echaide Nav 173; Izeta BHizt2 (alketu).
 Tr. La forma ahalketu, aunque aparece en Axular, Pouvreau y Duvoisin, es gralmte. usada por autores bajo-
mende.
navarros y suletinos, mientras que los labortanos (al menos hasta finales del s. XIX) emplean por lo gral.
ahalkatu. Ahalgetu se documenta ya en CatLan; su uso va creciendo hasta hacerse dominante al Norte en el s.
XX. Hay además algún ej. de ahalgatu en Duhalde. Al Sur se encuentra alketu en Beriayn, Lizarraga de Elcano y
Zaitegi, aalketu en F. Irigaray y ahalketu en Aresti.
1. Avergonzarse. "Affligere" Urt I 393. "Avergonzarse" Lar y Añ. "Devenir honteux" VocBN. "S'intimider"
Lrq. "Olako tsuskeriek kusi ta alketu ginen" Izeta BHizt2. v. lotsatu.  Eta ene kadenáz eztuk ahalketu izan. Lç
2 Tim 1, 16 (Bibl ahalgetu; He ahalke izatu, Ol alke izan, IBe lotsatu). Ni alketuko naiz konfesatzeas neure
Aitaren aurrean. Ber Trat 55r. Emakek heure eskua heure ahoaren gañean, har ezazantzat hitz erhoan eta
ahalka ezadin. EZ Eliç 186. Ene etsai guziak ahalka beitea. Harb 321. Ahalketzen baita erhokeria heken
ikhusteaz eta enzuteaz. Ax 282 (V 188). Xoil ikharatzen naiz, eta ene baitan ahalketzen. SP Imit IV 6, 1 (Phil 44
ahalkatu). Bisaia zait ahalkatzen, / bekhatuek ikharatzen. Gç 159. Gure ogenen ezagütziaz ahalketürik. Bp II 42.
Enperadore hau nola ahalkatzen zen, bere arrebaren mintzatzeko astrugaitzkeriaz. ES 168. Ahalka zaite beraz
zerbitzari laxo eta errenkuratia. Ch III 3, 4. Zure baitan gorri eta ahalkatzekotzat. He Gudu 157. Ahalke zite,
arren, zerbütxari herabeztia eta plañütsia. Mst III 3, 3. Horra zergatik ahalkatu ziren erori orduko, eta estali
zituzten bere gorphutzak phiko hostoz. Lg I 21. Eztiela Giristinuak ahalgetü behar behin ere kürütziaz. CatLan
126. Gorritzen eta ahalkatzen naiz ene laxokeriaz eta ene eskergabetasunez. Mih 50. Eta nork beiraturik / ain
guzía garbi emén, / eztá asiko alketurík / bere etxéa garbitzén? LE Kop 149.
 (s. XIX). Handizki ahalga zaite horietan egin dituzketzun hutsez. Dh 265 (212 ahalkatu, 213 ahalgetu). Bere
tontokeriaz ahalketurik / beliak. Arch Fab 77. Ez ahalka ungiaz. Hb Egia 35. Eta Adam eta bere emaztea
buluzgorririk ziren biak: eta etziren ahalketzen. Dv Gen 2, 25 (Urt etzuten ahalkerik). Nuiz ere haien
[errelijioneko egien] sinhestez ahalketzen beikira. CatS 42. Ez zare ahalkatzen, zure adinean, plaza publikoan
dantzan haritzeko? Elzb PAd 67. Non da jendea begia aski garbi duena ahalkatu gabe harri begira egoteko. Jnn
SBi 33. Eta zozo ez denean, are gehiago ahalgetzen da bere buruaz. HU Zez 83.
 (s. XX). Gogoa erpil eta gure ez-deusaz ahalgeturik bezala! JE Bur 185. Eskualdunak bakarrik othe dira bada
mintzaira hortaz ahalketuko? Barb Sup VII. Goihenetx ahalketürik gibeltü zen. Const 41. Aalketurik bear nuke
erran ez duela ogei urte orañik Axular-ekin ezaguntzak egin nituela. FIr EEs 1927, 242. Zoin ahalgetzen naizen
erranez: Basarri! Iratz 38. Nerau, berriz, ume antzo orren ongi iñutzen naun Zoriaren lotsaz ez naiz alketuko.
Zait Sof 87s. Ahalgetu nintzan. Ez nakien hea burua baztertu behar nuenetz. JEtchep 112. Hango inglesak asko
lotsatu eta ahalketu ziren. Arti Ipuin 47. Alde huntako entzule miseria ikusi eta, ahalgeturik egoite naiz ni
askotan. Xa Odol 53.
v. tbn. Egiat 174. Ahalkatu: Hm 212. CatLav 149 (V 76). Brtc 244. Lap 131 (V 61). Ahalgetu: Laph 4. Prop
1884, 27. CatJauf 17. Osk Kurl 218.
 (SP, Lar, VocS, Dv), ahalkatu (Lar, Dv, H, A), ahalgetu (Dv, H), alketu (AN-egüés-ilzarb-olza ap. Bon-Ond
157; Añ (AN), VocB (tachado)). Avergonzar. "Affronter" VocS. "Afrentar" Añ. "Ahalkatu nau, il m'a fait honte"
Dv. "Faire, causer de la honte" H. v. ahalkearazi.  Ala Iainkoaren Elizá menospreziatzen duzue eta ahalketzen
dituzue eztutenak? Lç 1 Cor 11, 22 (Bibl ahalgetu; He ahalkarazi, TB ahalke egin, Dv ahalkea eman, Ol
lotsarazi). Deusez ere eztuzu hala ahalketuko zeure etsai gaizki egillea, nola pairatzeaz. Ax 297 (V 198). Eta
zerk ahalkatzen nau neure ingratasunak baizen? Harb 232. Jendeak ene exenpluz ahalkatzea gatik. Ib. 276. Gure
salbatzailleak haren ahalkatzeko eta ixiltzeko erran zioena. SP Phil 451. Horrek bada doloratzen nau eta
ahalkatzen zure aitziñean. Ch III 20, 2. Zure faltegatik ahalketü izatiari, ihesi egiten beitüzü. Mst III 46, 2 (Ch
beheratua eta mezprezatua izateko). Horrek [...] nizü zure aitzinian ahalketzen. Ib. 20, 2. Ahalgetu nahi balu
bezala inguruneko edertasunaren zoragarria. JE Ber 11. Ahalgetzen nu orhoitzeak berak. Ib. 97. Ez naute gero
ahalgetuko / hor gaindiko zonbait lilik. Xa EzinB 116. Ez nau ahalgetzen, guk errekestarik ez dugula ikusteak.
Xa Odol 53.
 (Part. en función de adj.). "Alketua nago (B)" Gte Erd 141.  Bera laudoriorekin eta bertzeak ahalketuak
gelditu ziren. Ax 313 (V 208). Presuna beraz bentzutua izateaz ahalkatua eta gorritua. He Gudu 159. Paris-
xume aiphamenaz osoki hanpatuak [donibandarrak], / Eskaldunaren izenaz hurren ahalkatuak (1765). RIEV
1923, 154. Laztua eta ahalkatua kausitzen zen bera. Lg II 127. Bertzen ausartziaz / arras ahalkatuak / eta
estonatuak. Monho 54. Guzia ahalgetua, bazterrerat egin nuen. MarIl 72. Aldiz zangarren moldurak ahalketua
nauka. Gy 63. Eta afruntu hortaz net ahalkatua. Ib. 69. Ahalkatuak egin gogo zuten gaizki handiaz. Jnn SBi 167.
Horra bekatu itsusian aurkitua izan den emazte ahalkatu eta umiliatua. Lap 380 (V 173). Ahalketua ere nago
zuen maina guziez. Barb Sup 22. Ni ahalgetua nintzan. JEtchep 38.
v. tbn. Ahalkatu: Hb Egia 28. Elsb Fram 71. Ahalgetu: Xa Odol 224.
2. ahalgetu (H). Intimidar. "Causer de l'appréhension. Mamu horiek xoriak ahalgetzen dituzte, ces fantômes
font peur aux oiseaux" H.
3. ahalkatu (Urt IV 7, Urt Gram 386  A, Dv). Deslumbrar. "Caecare" Urt IV 7. "Éblouir" Urt Gram 386.
"Iguzkiak ahalkatzen nau, le soleil m'éblouit" Dv. "Se dice de los niños que son ofuscados por una luz demasiado
viva (L; Darric)" DRA.
- AHALKETZEKO. "Ahalkatzeko, honteux. Ahalkatzeko gauzak egiten ditu" Dv.  Ahalkatzeko gauza da,
bainan aithortu behar dut ez dakidala. Dv Dial 112.
mende.
 (Uso sust.).  Hitzemadazu Loiolako izena bethi ohorezki ekharriko duzula eta ez dugula zutaz
ahalgetzekorik ukhanen. Laph 25. Haren aintzinean zuetaz doi bat espantu egin badut ere, ez dut ahalgetzekorik
izan. Bibl 2 Cor 7, 14.
- EZIN AHALKETUZKO. "Ezin-ahalkatuzko, qui ne peut rougir, avoir honte" Dv.
ahalkexun. v. ahalkeizun.
aalki. v. eralki.
ahalkior. v. 1 ahalkor.
ahalkisun. v. ahalkeizun.
ahalkitsu, alkitsu (G ap. A, que cita a Ur).  Poderoso.  Eraman ditu Jakobek gure aitaren ziran gauza
guztiak, eta aren ondasunakin aberastuta, egin da alkitsua. Ur Gen 31, 1 (en BOEg 80 argitsu; Dv jaun handi).
ahalkizun, alkizun (V-gip ap. Etxba Eib).  "Autoridad, poder. Gure Alkatien alkizunak irauntzen eban urte bi"
Etxba Eib.
ahalkizun. v. ahalkeizun.
1 ahalkor (S; SP, Gèze), ahalkekor (Dv, A), ahalgor (H y A, que citan a O), ahalgekor (L, BN, S; VocBN, A),
alkeor (R-uzt), ahalkior (Lander ap. DRA). Ref.: A (ahalgor, ahalkor, alkeor); Lh (ahalgekor); Lrq /a)ha)lkór/.
1. Vergonzoso, tímido; recatado. "Honteux, discret" SP (que cita a O). "Honteux, timide" VocBN. "Honteux;
modeste, qui a honte" Gèze. "Pudibond, facile à faire rougir" Dv. "(R-uzt), tímido, corto de carácter" A. "Tímido,
vergonzoso (L, BN; Lander)" DRA. v. ahalketi.  Ahalge-gabeak bitu epher erreak; zer ahalgorrak? ogi-
mokorrak. "Le honteux, ou le discret, n'a que les restes du pain". O Pr 9. Biz bada bat modesta, erretiratua,
alkekorra (154). LE-Ir. Graziain gain juiziosa ta alkekórra, dió Espiritu Sanduak. LE Prog 124.
 Vergonzante, que se avergüenza de su condición.  Praube ahalkorrari. Tt Arima 107. Hontarzün dianak
[...] han dütü ahalkorrak edirenen nekeziaz haiñ flakatürik non beren eskelegoaren aipatzeko falta beitzereitze
hitzak. Egiat 267.
 Iainkoa, ahalkor bad'ere, ezta ahanzkor. "Encore bien que Dieu soit lent à punir le pécheur, si est, ce qu'il
n'est pas oublieux". O Pr 254 (en las "fautes de l'impression" sustituye ahalkor por luzakor).
2. Respetable, que inspira respeto.  Errege hurak dütük / jaun handi ahalkorrik / bena nik haien ostatia /
badikiat ederrik. Abraham 341.
- AHALKORREZ. Por timidez, por falta de resolución.  Pelotaren erabilteko aire ederra dü; bena ahalkorrez
bezala, soberaxe üzten dü pelota lagüner. Eskual 10-7-1908 (ap. DRA).
2 ahalkor.  Posible.  Gauza guziak ahalkor zaizko sinhetsten duenari. He Mc 9, 22 (Lç, TB posible, Ol
egikizun, Or eginkizun, IBe ahaleko; HeH gauza guztiak ahal detzake, Dv ezinik ez da).
ahalkortasun, ahalkekortasun (Dv, A).  Pudor, timidez, modestia. "Pudeur" Dv.  Modestia eta
ahalkekortasuna dira hekin begien bi edergailluak. SP Phil 421 (He ahalkeria).
ahalkortu, alkortu (R ap. A).  "Avergonzar a alguien" A.  "Devenir timide (S)" Lrq.
ahalkuntza, alkuntza.  Poder, facultad, capacidad.  Bada orduan oraindik ezta belu leen egiñ eikeana
egiteko, belarriak eztabe galdu euren alkuntzea <-kuntsea> ta. Ezale 1897, 178a.
ahalmen (Hb ap. Lh), almen (V, G; Lar, Añ, Izt 96r, Dv, H). Ref.: A, Iz ArOñ y Elexp Berg (almen). 1.
Facultad, poder; fuerza, potencia. "Poder, fuerzas" Lar. "Poderío", "potencia" Lar y Añ. "Puissance" Lh. "Ointxe
eztaukat aua zabaltzeko almenik pe" Elexp Berg.  Tr. Documentado, con la excepción de Mirande,
exclusivamente en la tradición meridional. En DFrec hay 100 ejs. de ahalmen y 12 de almen, todos ellos
meridionales.  Ez du biotzik eta almenik bekatuaren bide eta perill andi urko onetatik irteteko. AA III 611.
Erregutzen dizut, arki zaitezela dezun almen edo poderioz bat niri laguntzeko nere eriotzako orduan. Echve
OngiB 147. Are geiagoko mirariak egin izan zituen Okendok, Holandako almen guztiaren kontra. Izt C 441.
Jesus ikustera joan ziran, eta bere almen ta eskubide andiak zabaldu zituzten. Lard 388. Ez ditut kantatzen

mende.
Tiberko uriren aunditasuna eta almena. "Poderío". Otag EE 1882c, 412. Bere almen guziarekin gorde ditzala
Jaungoikuak Franziskoren semien biotzak. Bv AsL 210. Izarretara [Iparragirre] jaso dezadan / betor andikan
almena. AB AmaE 138. Matsaren emakaia / pozkida osua, / almen pare gabia / txitez doatsua. JanEd II 10. Itzik
esateko almenikan gabe. Apaol 54.
 (s. XX). Uri andi baten indar, almen ta bizitza. Ag G 216. Ordu batzuetan oñez ibiltzeko almena zuten gizon
danak. Ib. 90. Beren trebetasun eta erti-almena, guzioi adiraziaz. Garit Usand 28. Gaur toki batzuetan aotan
darabiltzkiten zuaitz-almenak. JMB LEItz 96. Ez zion Jaungoikoak iñori ortarako eskubiderik edo almenik eman.
Inza Azalp 106. Mikel Gongotzon Euzko-Zaindari, / Zeru-almenez betia. Enb 113. Atsekabiak gure almenak /
ipiñi dauskuz lotuta. Ib. 35. Gizona, ordea, yare baita, buru-aalmenen yaurbidea bere esku baitu. Ldi IL 125.
Igi-almena ibilliaz erakusten bait-da egokien. Markiegi in Ldi IL 9. Berriz ta berriz xalinko berri / eiteko ba du
âlmena. Or Eus 84. Tximista-almena. GJaur Pisia 201. Txarrerako almen ori be badau gizonak. Eguzk GizAuz
102. Orretarako ez daukat almenik, gutxigo eskubiderik. Munita 105. Ezkutuan gorderik zittun aalmen gaizkiñak
(poderes malignos) Alostarraren gañera jaurtigi zittun. Etxde AlosT 83. Pekatarien biotz gogorrak samurtzeko
ahalmena euki zezakean biotz bakar baten eskea. Etxde JJ 230. Haiek [druidak] zedukaten ahalmen izpiritual
guztia, erregeak ahalmen tenporalaren zati baten jabe baizik ez zirelarik. Mde Pr 228. Mintzatzeko ahalmena
itzuli zitzaionean. Mde HaurB 102. Almen eta naimen bat ziran, eta nai ukaitea, egitea zan. Or Aitork 201.
Ezkondu ginduzan legez, ezkontzea ausiteko almena be badaukala. Bilbao IpuiB 146. Hain handia zan [...]
janzki berriek zeukaten ahalmena. Osk Kurl 58. Adirazpide-almena areagotuz. Gazt MusIx 168. Izaki bakoitzari,
izaki berriak sortzeko almen eta indarra ezarri dizkio. MAtx Gazt 25. Zeure almen guztia erabil zenezake
geiegizko abarrak iñausteko. Ibiñ Virgil 89. Baiña gorputza gelditua eta gure lenagoko gauzak-eta gogoratzeko
almena, asko joanda. Alzola Atalak 78. Askok egin dituzte liburu osoak gai bati buruz, baña guk ez degu olako
almenik. Uzt Sas 22. Eriotzaren almenak aipatzen. "Del poder de la muerte". Berron Kijote 20. Sentimenduak
sor eta gogorazteko ahalmena kentzen badiogu [musikari]. MIH 156.
v. tbn. Erkiag Arran 115 (BatB 117 almen). Vill Jaink 113 (66 almen). Almen: JBDei 1919, 261. Alz Txib 95.
Aitzol in Laux BBa XII. NEtx Antz 108. Txill Let 102. Basarri 91. And AUzta 112. Zait Plat 78.
 + almen (Lar, Añ, Dv, H). "Potencias del alma" Lar y Añ.  Animaren potenziak, aahalak edo almenak
dirade hiru. CatBurg 42 (aalmen en CatOiq 528 y 560). Batu egizuez o arimak zeuroen zenzun ta almenak. Añ
LoraS 132. Nola bai ziraden zenzuzte ta kordegabetze zeruzkoak, eta bere almenen goiratzeak. 'Elevación de
potencias'. Aran SIgn 28. Animaren almenekin egiten dena. Legaz 19. Almena ohek. Ib. 51. Gorde ditzatzun nere
animako almen eta gorputzeko zentsuak. SMiguel 20. Aidako usteak uste bakarrak daiz, eta almen bakar baten
erneten daiz: adinean. "Y suelen concebirse en potencia simple única: en el entendimiento". A Gram 163. Gure
arimea dala bat eta daukazala iru almen, gomutea, adina eta borondatea. Itz Azald 25. Bada arimako almenak
iñok ikusten eztitu. Ag AL 10. Arimearen almenak iru dira: gomutamena, adimena ta naimena. KIkV 21 (tbn.
almenak en KIkG 14). Jakintza ez da gizon osoa, gorputz eta arima, bere ahalmen guziekin, ase dezakeen gauza.
MEIG III 118.
2. "Potencias de la tierra, munduko mendeak, almenak" Lar.  Ai, nonbaiteko ahalmen batek nahi izanen balu,
gaur biziko zituzten ordu apur horietan, arima bien egiazko elkargoa lor ahal zezaten, mirari baten bidez! Mde
HaurB 90.
3. Potencia mecánica; potencia eléctrica.  Ur-iauziaren almena [...] kiligrametroka neurtzen da;
tximistearena Watt deritxon neurriko batekoagaz. GJaur Pisia 201. Almena indar-besoagaz zenbakoizturik, eta
eragozpena eragozpen besoagaz, bardin. Ib. 44. - AHALMENAREN AHALMENEZ. Con todas (sus, etc.)
fuerzas.  Eta okerkeri ori, nere almenaren almenez desegin bearra da. "A todo mi poderío". Berron Kijote
101.
- AHALMENEKO. Potencial (modo verbal). "Almeneko aldamena, modo potencial" A Gram 366.
- AHALMENEZ AHALMEN (Hb ap. Lh; almen- Lar). "(De) poder a poder" Lar.
ahalmenari. "Potente" Lar.
ahalmendun, almendun (Lar, Añ). 1. "Potente" Lar y Añ. v. ahalmentsu.  Almendun-ormaz gogor
barrutitua eta gaztelu garratz batekin ondo gordea. J.C. Guerra Ezale 1897, 90a.  Apurka jaiotako bizitasun
ori, an eta emen alperrik galdu ez dedin, batean bildu ta izugarrizko almendun indarra egin nai degu. EEs 1916
(ap. DRA, que no da la pág.).
2. Apoderado (electoral).  Latseta aldeko botu-etxean [...], norbaitek kristal-murkua makilla bategaz jo [...].
Protestak eta jardespenak egin zituen, arrapaladan eldu ziran almendunak. Erkiag BatB 104.
ahalmengabe.  Impotente.  Ez zatekeela gai [pintorea] den gutien laguntzarik haiei emateko, hek bezain
ahalmen-gabea baitzen jende zuzenen indarkeriaren aurrean. Mde HaurB 85s.
- AHALMENGABEKO. Débil, sin fuerza.  Kresala ta ni [Garoa] almen gabeko gizonaren egintzak gera,
zazpikiak. Ag G I.

mende.
ahalmentasun, almentasun.  Potencialidad.  Almentasuna agertu al dai al aldagaiaz: batzuetan,

almentasuna sendotutearren ezarri al daike aditz irabiari aldamena. Arriand EAditza 763.
ahalmentsu, almentsu (Lar, Añ), almendutsu (H). 1. Poderoso. v. ahaltsu.  A lander almentsuak! "¡Ah
villanos con poder!". Iza EE 1881a, 237. Zeru izarratua, Jaungoiko almentsuaren lanik ederrena Camp EE
1882a, 34. Errege aundi, jaun almentsuak eta gañera umantak. Otag EE 1882c, 280. Dierri almentsuen
desegintza. Ib. 413. Bere begietan ikusi nuen distiari bat iñoiz ez bezelakoa eta almentsua. Ib. 584. Deabruen
alegiñ gaiztoak menderatzeko indarra eman ziezun ispiritu almentsu edo potestadeen Jaun eta Jaungoikoa.
SMiguel 21 (cf. infra (2)). Pakea nai du almentsuak (poderoso). Iraola EE 1897b, 49. Orra bada nun gure
aurrekoak sua, sagusarra [...], eta orrelakoak, gizona baño almentsuagoko izakitzat eduki izan dituzten. JMB
LEItz 98.
2. Potestad (clase de ángeles).  Eskatuko dio Almensuak deritzaien zeruko Aingeru taldeari lagundu
dezaiotela. Ant JesBi 27. Indarlari edo Birtuteak, Almentsu edo Potestadeak, Lenenkoi edo Prinzipaduak.
SMiguel 6.
ahalmentsuro, almentsoro (Lar (+ -nsoro), Izt).  "Poderosamente", "potentemente, [...] almensoro" Lar.
"Poderosamente, almensoro" Izt 94r.
ahalmin. "(S; Foix), gomme de l'étoffe neuve non lessivée" Lh.
ahalondo. "Aalondo, morueco castrado (B)" A Apend.
ahalorde, alorde (Lar, Añ). 1. "Poder que se da para algo" Lar y Añ. 2. (Hb ap. Lh), alorde (Lar, Añ).
"Poderhabiente" Lar y Añ.
ahalordetari (Hb ap. Lh), alordetari (Lar).  "Poderhabiente" Lar. "Mandataire" Lh.
ahalorodun, alorodun.  Omnipotente.  Jaun-goikua da goiko jauna, aloroduna (gustija al dauna). Arriand
Umiak 9. Eskarrik asko Zeuri, Jaun deun, Aba alorodun (atta gustijaldun), Jaun-goiko betikor ori. Ib. 33.
Muxikak eta txermenak / alorodun Jaun ongilleak / orok guretzat emanak. Elzo in Onaind MEOE 809. Urtzi
aloroduna dala dasagunean. Zink Crit 17. Alorodunak ba-darama. Ol Imit II 9, 1 (Pi alguztidunak). Aloroduna /
jaio yaku bart / Belenen. Enb 105. Beste dana, amilka irauli oi du aldi alorodunak. Zait Sof 123. Ots, beingoz,
amai, gobernu etsai alorodunaren jazarkak. SMitx Unam 89. Orduan Eter aita aloroduna euri ioriarekin batera
bere emazte emankorraren magalera ieisten da. Ibiñ Virgil 89.
ahaloroko. v. ahalorotako.
ahalorotako (Gèze, Dv, A), ahaloroko (H (BN, S)).  Todopoderoso. "Tout puissant" Gèze.  Zeren uherdura
handiz bethe bainau Ahalorotakoak. Dv Ruth 1, 20. Ni naiz alpha eta omega, hastea eta akhabantza, dio Jainko
Jaunak, denak, zenak, ethorriren denak, ahalorotakoak. "Qui est, et qui erat, et qui venturus est, omnipotens".
Dv Apoc 1, 8 (Ip ahalorotako; Lç bothere guzitako). Saintü, Saintü, Saintü, Jauna Jinko ahalorotakua. Ip Apoc
4, 8 (Lç bothereguzitako, Dv guziz ahaldun, Ur (G) guztial, Ol guziz altsu, IBk, IBe ahalguztidun).
ahalorotasun (A).  Omnipotencia.  Eskuak betean ixurtzen ditu bere alorotasunaren eta maitasunaren
altxorrak. Zink Crit 228. Iñola eziña ta Urtzi-alorotasuna. Ib. 17.
ahalpedun, alpedun (Lar).  "Apoderado, el que tiene poderes de otro" Lar.
ahalpeko. "(Hb), sous le pouvoir de..." Lh.
ahalpetu (Lar), alpetu (Lar).  "Apoderarse, alpetu, meneratu, eskuperatu, ahalpetu" Lar.
ahaltasun, altasun (Añ).  Poder, facultad, potestad. "Potestad" Añ.  Tr. Documentado en textos meridionales
desde la segunda mitad del s. XVIII. Al Norte sólo lo emplea Mirande (cf guziahaltasun en Arbelbide). 
Jainkuaren altasun edo indar txito andi ta neurri bagiaz. CrIc 136. Begiratuten badeutsazu Jaun andi ta altu
guztien altasun jagijari; zeure altasun espirituzkua altsubagua ta jagijagua da. fB Ic III 296. Bere gañean ikuste
mende.
arren / altasunez zu jarria, / zeradelako España baten / seme aiñ onragarria. AB AmaE 105. Nok eta zeñek
aterako au nire eskutik, / naiz ik agertu orren arrorik altasuna? Ib. 451s. Aizkora bat iasoteko altasuna eukan
guztia Auñemendira eruan. Ag AL 165. Emoten deutsala artuten dabenari arimako altasun edo eskubide bat. Itz
Azald 126. Jaungoikoaren ontasun azkenbagan, bere altasunean eta bere leialtasunean. Ib. 62. Aittak eztu
semeak baño jakinduri, altasun edo indar geiago. Inza Azalp 40. Garbitasunen antzikurra ta / egimenetan
gorena, / altasunian daukozu, barriz, / azken bagako almena. Enb 111. Berari gura dakijola zure altasuna ta
aginpidia egunetik egunera gettutia. Otx 117. Ez agintza beterik ez altasun osorik eztauskula emoten. Ib. 153.
Gorputz zuria biluzik erakutsi zionean, bere ahultasunean hain hukigarria, bere ahaltasunean hain jauretsia.
Mde HaurB 98. Bizi dan arte ez da ezautzen / gizonaren altasuna. BEnb NereA 141. Eta gaitz batek gortuta laga
arren, ez zetsan utsuna onek gitxitu [...] ostiango gauzetan aurrera urtetzeko eban altasun zorrotza. Etxba Ibilt
469.
 (V-gip ap. Etxba Eib). Potencia (del alma). "Arimiak, altasunak dittu iru: oroimena, adimena eta borondatia"
Etxba Eib.  Animaren altasunak dirade iru. Lariz 10.
 Posibilidad.  Ezintasuna zer dan jakin ezkero, altasuna zer dan jakiña dago, eta bestera. Zink Crit 16. En
DFrec hay 3 ejs. más de esta accepción.
ahalti.  Poderoso. v. ahaltsu.  Nola da Jainkoa aaltia, aal guzikoa? CatBurg 16.
ahaltsu (Dv, H, A), altsu (V, G, AN; Añ). Ref.: A (altsu); Etxba Eib (altsua).  Poderoso. "Zan altsua, ez diru
askon jabe izatiakin, ezbada ze bere jakintasun eta zuzentasunagaittik" Etxba Eib.  Tr. Documentado sobre
todo en textos meridionales. Al Norte se encuentra en Belapeyre, Duhalde, Zubiri y Mirande. En DFrec hay 15
ejs. de a(h)altsu y 2 de altsu, todos meridionales.  Ene Jinkoa! Esperantxa dizüt parkatüren deriztadazüla ene
bekhatiak; oro hon, ahalsü eta hitz emanen edükile zirelakoz. Bp I 49. Jauna, zer egin dira len agertzen zenituen
anditasun ta esku alsu gogorrak? Mb IArg I 150. Jaun ezin andiago, ezin jakinsuago, ezin alsuago. Ib. 382.
Onetarako, laguntzen deust Jangoikoak berak bere beso altsuaz. Añ EL1 65. Esku altsu-ongille artatik zinzilika
arkitzen dira. AA III 313. Jainkoaren aldeko ararteko ahaltsu haren baithan. Dh 269. Zeure altasun
espirituzkoa altsubagua ta jagijagua da. fB Ic III 296. Munduko Altsubak bendetu legijez gizonak, lotu, ta
karzelatu legijez. Ib. 293. Sazerdoten bizi-era edo estadu altsu, santu, ta altubari. Ib. 304. Erregerik alsubena.
Astar I 31. Jaunik aberatsen ta altsuena? Jauregui 240. Jaun bat ezin obea, alzu edo poderosoa. CatBus 13.
Erakutsi nai izan zuen bere esku altsuak zenbat zezakean. Lard 374. Marijaren bitartekotasun altsua. Ur MarIl
50. Begaiñ-Arrakill jauna txit altsu eta aberatsa zala. Camp EE 1882a, 66. Alperrik etsaia da eskuadra altsua.
AB AmaE 99. Erri altsuak burua umill makurtzen deuste. Ib. 436. Euskaldun altsu guztiai deiezka. Ag AL 20.
Demoninoaren kontrako arma altsu eta sendo bat. Itz Azald 11. Bere eskubide altsuagaz. Ib. 55.
 (s. XX). Bitarteko, altsu naiz erkin, atzeak esango du zer naizen. A Ardi 92. Izadia altsu-altsua dala. Zink Crit
19. Erri-abestiz zetorkion gotargi altsua. Garit Usand 66. Siñesmen altsua! Or Mi 128. Europako enperadore
ahaltsuenari buria apalaraziz. Zub 29. Sarats ondotik gixon altsubak / eruan dabe obira. Laux BBa 80.
[Arana'tar Sabinen] iarraileak, gaur asko ta altsuak diralarik. Y 1933, 8. Estadu altsu ta ankerra. Eguzk GizAuz
85. Altsuei gogor egitea eziña duzu. Zait Sof 18. Eladeko iri altsuenera. Ib. 127. Zorigaitzez, bera baiño
ahaltsuagokin oldartu bearra tokatu zaio. Etxde JJ 23. Baso ahaltsu, oihan indartsu, beldurgarri ilunak egiten
duen muga. Mde Pr 117. Altsuen biltokia da, liberalen leku guri ta erosoa. Erkiag BatB 146 (157 aaltsu). Uzta
eta ekaitzen egille altsu. Ibiñ Virgil 70. Eri dauntzan adiskideei ta etsaiei on ta gaitz egiteko altsuen nor ote?
Zait Plat 93. Aren begi-diztiren gezi aaltsuak zauriturik zeudeneri. Berron Kijote 161. Nerbiako duke aaltsua. Ib.
199.
v. tbn. AIr Egan 1955 (5-6), 41. Altsu: JJMg BasEsc 233. Arr BasEsc 4. ArgiDL 90. Jaukol Biozk 68. Enb 124.
Alz Ram 88. Otx 131. Ir YKBiz 133n. BEnb NereA 154. Gand Elorri 93s. Vill Jaink 93. Gazt MusIx 227. MAtx
Gazt 39. NEtx LBB 280.
 (Dv, H). (Con guztiz). Todopoderoso. "Aita guziz ahaltsua (HeH), Père tout-puissant" Dv. v. guztiahaltsu. 
Sinisten det Aita Jainko guziz altsu, Zeruaren ta lurraren Kriatzalleagan. Ub 105. Jesus Jainko guziz ahaltsua,
urrikal zakizkigu. Dh 78. Jaunak berak bere atz guztiz alsu edo poderosuagaz. Astar II 2. Guren, guren, guren,
Yainko Yaun guziz altsua. Ol Apoc 4, 8 (Ker guztiz Aaltsu; Ip ahalorotako). Bere anima Guztiz-Altsua-ri eskeñi
zion. Etxde AlosT 89. Bere otoitzaren zai ote zegon Guztiz Ahaltsua? Etxde JJ 230.
- AHALTSUPE. (Con suf. local de decl., en sing.).  Ignazio ta onen lagunak gauza txit bereak bezela
gomendatzen ziozkala, bere esku-altsu-pean ipiñten zituen. 'En su diestra poderosa'. Aran SIgn 96.
ahaltsuki, altsuki.  Gizona autesmen azkedun izan arren ere, erabakitzeko altsuki yardukitzen dioten eragipen
ugarietara aier-izateka ez dago. "Que contribuyen poderosamente a decidirle". Zink Crit 45.
ahaltsutasun, altsutasun (V-gip ap. Etxba Eib), altzutasun.  Poder.  [Jaungoikuak] kriatura guztien gainian
daukan eskubidia ta altsutasuna autortuteko. fB Ic I 128. Gozatu gaitian Aitaren altsutasunian. JJMg Egunoro
mende.
72 (ap. DRA). Marijaren bitartekotasunaren altsutasuna. Ur MarIl 19. Eta zeinbaterañokoa izan bear ez leuke
pekataririk galdubenaren biotzeko pozak, ondo begiraturik ama barri onen altzutasunetan? Itz Berb 372. 
"Moruen altsutasuna, gure basuen barreneraño zabaldu zan, la dominación de los moros se extendió hasta el
borde de nuestros montes" Etxba Eib.
ahaltun. v. ahaldun.
ahaltzaile, alzailla.  Potencia.  Borondatiari obeiduten eutseen zuzen gorputzak ta arimiak ta gorputzeko ta
arimako alzailla ta sentizailla guztiak. fB Ic II 261.
ahal-ukaite.  Poder, autoridad. "Nori zor diogu ahal-ükhaitea?" Darric (ap. DRA). v. ahal-izate.
ahalune.  Posibilidad.  Bekhatü bat da bardin izigarria khiristier idokitia Jinkuaren zerbütxatzeko, graziaren
ardiesteko eta arimaren salbatzeko dütian ahalüniak edo ehidurak. ArmUs 1892, 129 (ap. DRA).
ahalurrin. v. AHO-LURRIN.
ahalusain (SP  H).  Bostezo. "Bâillement" SP (s.v. usaina). "Ahal usain egitea, bâiller" Ib. Azkue, que lo
toma de Pouvreau, escribe sin embargo ahaluzain. v. aharrausi.
ahalusainka (SP, H (s.v. aharrausia)).  "Ahal usainka dago, il bâille" SP  A (que copia sin embargo
ahaluzainka).
 ahaluzain. v. ahalusain.
ahalxka.  (Dim. de ahal). Pequeño poder.  Erretx baino erretxago litake Rusoentzat ahalxka horien
endurtzea. SoEg Herr 28-3-1962 (ap. DRA).
aalzain. v. ahartzain.
ahamazahun. "Deprisa (S)" A Apend.
aamen. v. HARA HEMEN (s.v. 1 hara).
ahamen (L, BN, S; SP, Lar, Izt 20r, Arch VocGr, VocBN, Gèze, Dv, H), amen (AN-larr-erro, B, BN-mix, Ae,
Sal, R; Lar, Aq 607 (AN), Dv (AN-5vill), H; hamen BN-baig; Chaho), ahomen (AN, R; Lar  Dv, Aq 607, Hb
ap. Lh, H), ahumen (Lar; au- H), agomen, hamin (Chaho). Ref.: A (ahamen, amen, aomen); A Apend (hamen);
Lrq /a)ha)men/, Satr VocP (amen).
1. Bocado. "Morceau, bouchée" SP. "Bocado" Lar. "Ahamena, ahota, la bouchée" Arch VocGr. "Ahamenik
eztu jan" Arch (ap. DRA). "Amen bat ogi (B), un poquito de pan" A. "Bocado" Ib. "Bouchée", "aliment" Lrq.
"Bocadillo" Satr VocP. Cf. ahomen. v. mokadu, ahokada (2).  Tr. Documentado en la tradición septentrional
y alto-navarra; en el s. XX tbn. se encuentra en algunos textos vizcaínos y guipuzcoanos. Al Norte, si
exceptuamos hamen en Larreguy y en Constantin, sólo se documenta la forma ahamen. Hay amen en unos
versos alto-navarros y en Lizarraga de Elcano, aamen en F. Irigaray y Orixe (que tbn. emplea ahamen y
agomen), aumen en Otxolua y aomen en Zaitegi, y (con un sentido diferenciado) en Etxaide.
 Eta busti zuenean ahamena, eman ziezon Iudas Iskariot Simonenari. Lç Io 13, 26 (Or agomena; He, Dv, Ol,
IBk ogia, TB poxia, Ker agokada, IBe ogi-puska). Hura bada ahamena harturik, bertan ilkhi zedin. Ib. 13, 30.
Ematen zaigu / osorik amen batean (Pamplona, 1609). TAV 3.1.20, 112. Eri ziran amen batez / munduan gizon
guztiak. Ib. 112. Edo bere bekhatuen kausaz, edo Adamen, / zeren ahoratu zuen debekatu ahamen. EZ Man I 42.
Ahamen batek gal ninzan, ahamen batek errepara nazan! Harb 198. Iaten hastean, lehenbiziko poxinean eta
ahamenean. Ax 490 (V 317). Ahamen gaitzak begiak gorri. Saug 17. Ahamenak iretstean hartu duen plazeraren
orhoitzapenean. SP Phil 410. Ahamen guzietan miretsiarena egitea. He Phil 321. Bakotxak ez luke, zion
Philippek, hamen bat baino gehiago. Lg II 163. Job sanduak etzue jan bakarrik bokadoa edo amena, baizik
partitus pobrettoai (128). LE-Ir. Niri ere bai amenbát ógi sandugártaik. LE Doc 259. Ez ógi amenbát, ez ur
tantabát. Ib. 272. Eztút ameník pasatukó ikusiárteo. (1 Sam 16, 11). LE Urt ms. 90r (Dv ez gare mahaineratuko
hura ethor dadien baino lehen). Eta ahamen harekin batean, sarthu zitzaion barnean Sathanas. HeH Io 13, 27
(Lç, Dv, Leon ahamen, EvS ogi ahamen; TB poxi, Ol otamen, Or auko). Ez dutela ahamen bakhar bat ere janen.
mende.
Dv Lab 225. Hirur egun oso nola iragan zituzten ahamenik jan gabe. Laph 168. Ahamena iresten dugun bezala,
bizpahiru itzuli ahoan emanik. HU Zez 144.
 (s. XX). Orai eztei aitzin hauskarri hamena: / Bortü gazna, ophil etxen erriarekin. Const Eskual 20-9-1907, 4.
Zato, Manex, gurekin ahamen baten jatera. Barb Sup 175. Gogoan hartu duguia behin zer den ogi ahamena? Ox
74. Etxoat okel-aamenik. "Bocado de carne". Or Tormes 87. Igel higuingarriak hemen saltzen zirela ahamen
goxoak bezala. Zub 70. Aamen bat artzeko sartuko da ostatuan. FIr 173. Beribiletarat berriz! lehen bai lehen
jaustekotan haatik gure ahamenaren jateko. JE Ber 24. Pastiza-xafla mehe bat, ahamen bat edo bien doian. Ib.
35. Ator eta jan yagijagun aumen bat besterik ezian. Otx 140. Ahamen goxo au du aurrenik beretzat. Or Eus
137. Urtaroaz jan oi du amaika âmen (ahamen, mokau) goxo! Ib. 135. Gizona, ahamenik galdu gabe, ez zen
athertzen xehetasun emaitetik. Lf Murtuts 40. Nik dastatutako aomenak oro. Zait Sof 98. Hanitzak beren
etxetarat juan dira jatekoarekin, nahi-eta bakotxak bere ahamena ukan zezan. Herr 28-3-1960 (ap. DRA).
 (Fig.).  Nahi du ikhusi Frantsesek zer kondizionetan eskainiko duten bakea. Kunde Lesparre ez bide zabilan
ahamen ttipiaren ondotik. Laph 10. Ez balin bazeie oldartu [komisarioa], ahamen handiegia ez baitu nahi ukan
ereman egun berean, horra zendako. JE Bur 193.
 Sorbo, trago.  Ager zezon bere pena / bai et'eska hur, edo arno / apur baten ahamena. O Po (ed. Michel),
239.
 "Parte, porción, pedazo" Lar.  Mendetik mendera [Kantauriako itsasoak] Eskualerriari eremanak daizkon
ahamenak! Luzara itho beharra du guzia. JE Ber 79.
 (En contextos negativos). "Ahamen bat ere eztut (L, BN), je n'en ai pas même un peu" H. "Ahamenik eztu
(BN-lab), no tiene absolutamente nada" A. "Ahamenik eztaki (BN-lab), no sabe ni jota" Ib.  Gainerateko
egitekoez ez zuen axola ahamenik. EgutTo 30-5-1924 (ap. DRA).
2. aomen. Sabor, gusto.  Koxka goiztarrak aomen garratza du berekin eta Engrazik bere arnariari egingo
zion koskak gozo ta gustagarri izan bear. Etxde JJ 200. Jan-edanaren aomenari atsegin artzen zion artean. Ib.
187. Ardoaren aomenak lilluratuta. Ib. 187.
- AHAMENEKO. "Ahomeneko (Hb), à portée de la bouche" Lh.
- AZKEN AHAMENEAN. En las últimas (de hambre, de falta de comida).  Itzuli nintzan [...] untzi bat irrisez
betherik nekarrela. Ordu zen ager nindadin, ezen han diren zortzi mila giristinoak azken ahamenean ziren. Prop
1885, 232.
ahamenbehar, amenbear (Lar).  "Porción, congrua" Lar.
ahamen-belhar. v. AHAMENTA-BELAR.
ahamenda. v. 1 ahamenta.
ahamendu, amendu (Lar).  Trocear (la comida), hacer bocados. "(Hacer) pedazos" Lar.  Zuhurtziaren edo
erlisionearen azkurri indartsutik bere haurren janharia moldatzen du Axularrek: aphaldu gabe ahamentzen du,
ttipitu gabe xehatzen du. StPierre GH 1925, 622.
ahamenka (VocBN, H, A).  A bocados. "Par bouchées" VocBN. "À petites bouchées" H.  Ondoko egunetan,
gisa bat edo bertze, entseatuko gira ahamenka bederen mami aberats horren ezagutarazterat. Lf Herr 20-7-
1961 (ap. DRA).  amenka (Lar). "(A) pedazos" Lar.
ahamenkatu.  Trocear, hacer bocados.  Hura eskuaralat itzultzen du Sarako erretorak, xehetzen,
ahamenkatzen. JE Axular 8.
ahamenketa.  Acción de coger bocados.  Bertzeren untzi beretik edanen dute; erdiko guzien janari berean
ahamenketako bere bi xotxak zenbat nahi aldi sarthuko dituzte. Prop 1906, 258 (sg. DRA, pero no existe dicha
pág.).
1 ahamenta (BN, S; Gèze, H), ahamenda (Dar (BN) ap. A Apend). Ref.: Alth Bot 13; Lh.  Menta. "Menthe
poivrée des jardins [...]. Ahamenta ostoz belarra hertztez bürüko mina anpletzen" Alth Bot 13. v. menda. 
Gaitz zien, Lege-erakasle eta Farisien faltsiak, zuñek hartzen bei-tütüzie detximak, azkenazbeste ahamentatik,
anetatik eta txarpolletik, eta üzten bei-tütüzie legeko manü handienak. Ip Mt 23, 23 (Lç, TB, SalabBN, Leon
ment(h)a, He, Dv, Ur, Samper, IBk, IBe menda, Hual, Echn belar ona, Or batan-belar, Ker aizpatan).
- AHAMENTA-BELAR (-belhar H (BN, S); ahamenda-belhar BN, S ap. A; VocBN; ahamen-belhar Hb ap.
Lh). "Menthe" VocBN y H. "Ajenjo" A. "Ahamenda belharra, armoise" GH 1930, 225. v. Bouda-Baum 50.

mende.
2 ahamenta, amenta (R ap. A).  "(R), bocanada" A.
ahamentxo, aomentxo (Lar), aumentxo (Lar).  "Bocadillo" Lar.  amentxo. "Pedacico, pedacito, pedacillo"
Lar.
ahamihikatu. v. aho-mihikatu.
a(h)an. v. 1-2 aran.
aanatu. v. aranatu.
ahantto. v. ahatto.
ahantu.  Hincharse.  Aurpegiko erisipela dunak, aurpegi eta burua ahantua, gorritua, itsustua; ezpañak eta
betazalak handituak ahoa eta begiak itsuski esten ditioztela. FIr 192 (probablemente por hantu).
ahantxu. v. 2 abantzu.
aantza-baltz. v. ARANTZA BELTZ.
ahantzaldi (Hb ap. Lh, Dv  A), aztu-aldi (V-gip ap. Etxba Eib).  Momento de olvido, olvido temporal.
"Aztu-aldi baten ondoren, berriro dabill aurrenengo zortziku ori" Etxba Eib.
ahantzarazgarri (Dv, A), ahatzerazgarri.  (Lo) que hace olvidar.  Beharko zion vodkak egiazko
mozkorraldi bat eman, lo egiteagatik soilki -ametsik gabeko lo astun ahatz-erazgarri bat. Mde HaurB 12.
ahantzarazi (Urt, Dv, A), ahantzerazi (S ap. Gte Erd 18), ahanziarazi (Lar), ahantziazi, aantzirazi, ahatzarazi,
ahatzerazi (Arch ap. DRA), aazarazo (A), ahaztuerazi, aaztuerazo, aaztuazi, atzarazi (Sal, R-uzt ap. A),
azarazo (V-oroz-m ap. A), azterazi, azterazo, aztuarazi, aztuerazi, aztuerazo (as- Lar), aztuazi.  Hacer
olvidar. "Antiquare" Urt II 152. "Desenseñar" Lar. "Amodio berriak ahatzerazten zaharrak" Arch (ap. DRA).
"Maiz gauza batek ahantzarazten du bertzea" Dv. v. erahantzi, AHAZTU ERAGIN.  Tr. En la tradición
septentrional domina la forma ahantzarazi; los suletinos emplean ahatzerazi y los mixanos ahatzarazi. Al Sur
gralmte. aparecen variantes en (a)aztu-; hay además azterazi en Mendiburu, azterazo en Lardizabal, aantzarazi
en Orixe y Gaztelu, ahantziazi en Etxaide y aantzirazi en Olabide.
 Amorioak [...] errazten, gozatzen eta ahantz arazitzen derautza [...] neke trabaillu guztiak. Ax 489 (V 316).
Ene biziaren sustengatzeko, ahantzarazi baitarot ene ogiaren jatera. Gç 47. Ahantzaraz diezaguzu / Munduan
den bizioa. Ib. 196. Ahantzaraz dietzakidatzu munduko gauzak. Ch III 48, 5. Hark [lohikeriak] ahantz arazten
daroku gure salbamendua. CatLav 131 (V 69). Eztitarzünaren handitarzünak ahatz erazitzen zeien [...]
hazkürriaren hartzia. Mst I 18, 3. Jaio den semeak ematen diozkan poz-atseginzak azt-erazten diote leneko bere
miñ-oñaze guzia. Mb IArg I 315 (v. tbn. 392 azt-eraz). Hunek zoratzen ohi du izpiritua eta ahantz-arazten anaiei
eta burasoei berei zor zaien amudioa. Lg I 218. Ene eskergabetasunak ezdietzakidan [ungi egin] hek behinere
ahantz araz. Mih 60. Deusek-ere eztezagun behinere ahatz-araz. AR 177. Jangoikoak bere probidenzia
miragarriaz aztuerazitzen dielako ezer esatea. Mg CC 125. Zelan zoorra aztuerazo? Mg PAb 103. Neke-izardi
guztiak aztu-erazo ta gozotuten badeustaz noian lekuko gomute gozoak. Añ LoraS 180s. Ipui oek izango dirala
guziz onak aztuerazotzeko nekazarien etxeetatik ipui oker ta zatarrak. VMg XII. Munduko gauza guztiyaz
aztuerazi nazazu. Echve Imit III 48. Marta eta Mariari damuan edo miñean laguntzera, eta anaia
aztuerazotzera. Lard 425. Garaipen onek len emandako itz ziñeztua Sauli azterazo zion. Ib. 168. Ez dirudi
nihongo arthek ahantzarazi diotzatela oraino Yainkoari lurreko beharrak. Hb Egia 41. Aztuerazo dizkit
Jaungoikoak nere neke guztiak. Ur Gen 41, 51 (Urt, Dv, Bibl, BiblE ahantzarazi, Ol aantzirazi, Ker aaztuerazo).
Lurreko hiri eta lekhu ederrenek ez darotzuete sort-herria ahantzarazi. Dv Lab I. San Pedro kordegabetu eta
beregandik atera, eta beste gañerako guziaz aztuerazirik. Arr Orac 267. Berri horrek ahantzarazi ziozkaten
guziei gainerako atsegin eta atsegabe guziak. Jnn SBi 109. Ahantz-arazi nahi liokete, gehiago dena, etxean ikasi
breton poxi hura ere. HU Zez 123. Gibel üskara ahatzerazi edo arnegatü nahi dienak! ArmUs 1899, 38 (ap.
DRA).
 (s. XX). Bere egiteko handien ahatzarazteko gai ditaken josteta zerbait. Pilota Eskual Herriko josteta nausia
(1907) (ap. DRA). Azken aste hotan ikusi ditudan erretor sartzeek ez dautate ahantzarazi ene haurtasuneko hura.
JE Bur 185. Ia logratzen detan nere alaba tristi oni aztu azitzia zorigaiztoko amoriyo etsimendu ori. Iraola 55.
Lurdesko gertaerak nola aztu-aziko zituzten pentsatzen ziarduen. Goñi 71. Zuk aztu erazten dizkidatzu nere
mende.
nekeak, nere samiñak. Ag G 136. Bideko itzalak beroa aantzarazten din. Or Mi 11. Zu aurrean egoteak naigabea
aztu arazten dit. Lab EEguna 105. Zergatik ari dituk ba beti aztuarazi naian? ABar Goi 70. Garhaitiak etzion
Jainkoa ahantzarazi. Zerb IxtS 55. Andiak txikia aantzarazten (Sal). A EY III 171. Egonak / âztuazi dit noiz
otoitza nun asi. Or Poem 556 (Aitork 85 aztuerazi). Zorion edo zorigaitzik aundiena berak aztuaziko digu. Etxde
AlosT 20 (JJ 107 ahantziazi). Aren magalean ta altzoan aztu-erazoko dot oe onen berotasun kaltegarria. Ergiak
Arran 156. [Aizeak] susmur ezti guriaz / daragie zuaitzai, / urre t'algoa aantzaraziz. "Que del oro y del cetro
pone olvido". Gazt MusIx 79. Theresarekiko elkar-izketak [...] kanpoko mundu hori ahatz-erazten zion. Mde
HaurB 61. Eta begirada onen lillurak Jainkoa aaztu erazi zuan. Vill Jaink 44. Makurrik gabe [Jaunak]
ahantzaraziz / holako bozka egunak, / zitalkeriaz beteak izan / ez diten biharamunak. Mattin 64. Ez dizkigu
oraingo A. Olabideren Itun zar eta berriak lehengo Testamentu zahar eta berriak ahantzarazi behar. MIH 342.
Inguruko jendea maiz nabarmentzen da, neska-mutil gazteen poz-nahigabeak ahaztuerazteko adina. MEIG I
164.
v. tbn. He Gudu 169. Ahatzarazi: CatLan 94. Ahatzerazi: Egiat 243. Aztuarazi: Ir YKBiz 131. Aztuazi: Bv AsL
67. Ill Testim 30. JAIraz Bizia 67.
 Hacer olvidar, dejar pequeño, superar.  Kalterik handiena, galgarriena, eta bertze guztiak xitzen, iragaiten,
eta ahantz arazitzen dituena da. Ax 569s (V 365). Gazte beroek agurtu dute erakuspen hori oihuz, zalapartaka,
yausiz, ostikoka, Waterloo guziak ahantzarazten zituztelarik gasailan. Hb Egia 137. Ohiko hemengo ez-bai eta
makur iraganen ahantz araztekoak izan ahal dire geroztik Frantzian. HU Aurp 121. Tirante, Febo ta Belianis
guzi-guziak aaztuaziko dituan aako ura. Berron Kijote 216.
ahantzarazle (Dv, A).  "Quien hace olvidar" A.
ahantzarte (Hb ap. Lh).  Momento de olvido.
ahantze. v. arantza; arantze.
ahantzi. v. ahaztu.
ahantzide, anzide (Lar  H (-ntz-)).  "Olvido" Lar.
ahantzigarri. v. ahazgarri.
ahantzipen. v. ahanzpen.
ahantzordu (Dv, A).  Momento de olvido. "Ahantzordu bat izan du, il a eu un moment d'oubli" Dv.
"Ahantzordu batez atzemanen zaitu, il vous attrapera dans un moment où vous ne serez pas sur vos gardes, à
l'improviste" Ib.  Haur da konzientziaren kargua eta ofizioa, bertzen ahantz orduetan orhoitzen du,
denboraren buruan penatzen du. Ax 440 (V 286).
- AHANTZORDUAN (AN-erro, Lc ap. A; Ht VocGr). "Par surprise, ahanz orduan" Ht VocGr 429.
"Impensadamente" A.
- AHANTZORDUKO. "Inopiné, qui arrive à l'improviste" Dv.
- AHANTZORDUTIK AHANTZORDURA. "De tarde en tarde, es decir, en un intervalo de tiempo lo
suficientemente largo como para poder olvidar o perder de vista algo (Darric)" DRA.
ahantzorduka (Dv, A).  "De temps en temps, de loin en loin" Dv.
aantzu. v. 2 abantzu.
ahanze. v. ahaztu.
ahanzgarri. v. ahazgarri.
ahanzgo.  Olvido.  Nola bethi baikakharzke egiteintugun guzietan gu gerorri bilhatzerat, gu gerorrien
ahanzgoak hiltzen du [bere-beredako amodioa] erroetaraino. Birjin 178.
ahanzidura. v. ahanztura.

mende.
aanzitu. v. ahaztu.
ahanzkizun (Dv, A).  "Facile à être oublié" Dv.
ahanzkor. v. ahazkor.
ahanzle (SP, Dv, A), ahazle (S). Ref.: Lh (ahazle); Lrq /a)ha)zle/.  "Oublieux" SP. "Olvidadizo" A.
ahanzmendu (H).  Olvido. v. ahazmen.  Egia eternalen ahantzmendua. Mih 86. Egia eternalen
ahanzmendua da lurraren gainean gerthatzen diren hoben eta itsuskeria guzien ithurburua. Brtc 6. Jaunaren
ahantzmendua / bai da krimen urburua. Monho 148.
- AHANZMENDURA ERORI. Caer en el olvido.  Ezen zeruko zuhurtzia hura, bere buruarentzat estimurik
eztuena, iduriz xumea da hagitz, mezprezagarria, eta hurren ahanzmendurat eroria. "Oblivioni tradita". Ch III
32, 3.
ahanzpen (Dv, A), ahantzipen.  Olvido. v. ahazmen.  Hobe liteke ehortzea baldin ahal balitez bethiko
ahanzpen batean. JesBihD 10 (ap. DRA). Betirako aantzipenaren erraietan eortzi zezatela nai izan zuan,
ainbeste zorigaitzen oroigarri. Berron Kijote 150. Lur emaiozu bai zure lagunaren gorputzari, baiña ez, arren,
aantzipenean ustu aren idatziak. Ib. 150.
ahanzpera. "Olvidadizo (L-sar; Darric)" DRA.
ahanztasun (SP <ahants->), aztutasun (Añ (V, G)).  Olvido. "Oubliance, oubli" SP.  Eztago zer fiatu [...]
adiskide, ez aideetan, ez semeetan; bada guztietan ikusi oi dira zantarkeria, falsia, billaukeria, laburkeria ta
aztutasuna. Añ MisE 80.
ahanzte. v. ahazte.
aanztorratu. v. ahaztoratu.
ahanztu. v. ahaztu.
ahanztura (Lar, Dv, H, A), ahanzidura, ahanzdura (Hb ap. Lh). 1. Olvido.  Eta gehienek misterio
adoragarri huntaz duten mespretxio (eta) ahanzdura. JesBihD 12 (ap. DRA). Erreparatzeko desirkundez mundu
gehienak misterio huntan egiten diotzaten profanazione, sakrilejio, ahanzidura. Ib. 9 (ap. DRA). Erakusten
dioten eskergabetasuna beren ezaxolakeriaz eta ahanzturaz. Ib. 255 (ap. DRA).
2. ahanzdura (Hb ap. Lh). "Courte sieste" Lh.
ahao (Lcc).  (Interj. para llamar). "Ahao, adverb." Lcc.
ahapal.  "Ahapal laudatzekoak, discours, chant de louanges" H. v. ahapaldi.  Sant-Antoni eta San-Paul, /
burjes Desertukoak, / zuenzat dire ahapal / bethi laudatzekoak. Arg DevB 126.
ahapaldi (L, BN; SP, Urt I 511 (-ph-), Izt 70r, HeH Voc (-ph-), Dv, H, A), ahopaldi (L, B, BN), apaldi (-ph- H,
A), ahupaldi (Arch y Darric ap. DRA). Ref.: A (aopaldi); Lh (ahapaldi, ahopaldi).  Tr. La forma mejor
documentada es ahapaldi, tbn. al Sur, donde además hay aapaldi y ahapaldi, con -h- exclusivamente gráfica. La
forma ahopaldi la emplean Jauretche, Hiribarren, Hiriart Urruty, Zalduby, Oxobi, J. Etchepare y Orixe, y apaldi
CrIc y Lizardi. Hay además ahupaldi en Duhalde, seguramente errata.
1. Expresión, frase injuriosa. "Discours impertinents" SP, que cita a Axular. "Mal vocablo, aapaldia" Izt 70r.
"Ahaphaldiak, hitz lotsagarriak" HeH Voc. "Invective" Dv. "Ahapaldia, parole injurieuse" H. "Aopaldi,
maledicencia" A. "Aphaldi, injuria" A (seguramente tomado de HeH).  Tr. Propio de la tradición septentrional.
Al Sur se encuentra en CrIc y en Orixe.  Eskarnioak zoratzen [nau]; ahapaldiak pikatzen. Harb 237. Erran
behar da miserikordios dela Iainkoa, hunelako ahapaldiak [ahopaldiak, en la ed. de Inchauspe], hunein itsusiak
pairatzen dituenean. Ax 137 (V 89). Gizonari erran ahal dakioken ahapaldirik itsusiena, eta erantzukirik
ukigarriena. ES 120. Ahapaldi gaixtoak edo injurioak bere lagunari erran diozkana. CatLav 127 (V 68).
Ahapaldi gaxto baten yasateko bihotzik ez izatea. He Phil 393. Izan zala lotsariz, injuriaz edo apaldiz betia. CrIc
43. Bere burhasoei ahapaldi gaxtorik erraten zioenak. Dh 465. Ahupaldi izigarrienak. Ib. 414. Salbatzailearen
mende.
etsaiek zer nahi ahophaldi erran zioten itsu sendatuari. Jaur 137. Ahopaldi tzarrenez gaindia ahoa. Hb Esk 108.
Dohatsu zaitezkete, gizonek aphaldi tzarrez, zer nahi bidegabe eginez iazartzen zarozkitzuenean. HeH Mt 5, 11
(Ol biraokatu). Jainkoaren kontra athera dituzten ahapaldi gaixtoak. Dv Iudae 15 (Lç hitz gogor). Aitari edo
amari ahapaldi arthikiren dioena, heriotzez izan bedi hila. Dv Mc 7, 10 (Lç maradikatu, TB, Ker, IBk, IBe
madarikatu, He ahapaldiztatu, Ol birao egin, Leon laido egin). Othoizten zuelarik barkha zitzon hainbertze
ahapaldi gaxto. Laph 57. Bazuen beraz oraino esker tzarra eta asko ahapaldi gaixtoren entzutea. Jnn Bihotz
248s. Ahapaldi buru buztanik ez duten horien aipatzea bera. HU Zez 30. Zer nahi ele tzar, erasia, gezur,
ahopaldi itsusi eta mehatxu dariotela. Ib. 99. Nahiz hire ahopaldiek nekez beltz dezaketen. JE Bur 101. Asko
ahapaldi tzar, ergelkeria sobera! Barb Sup VI. Burnia bezain zorrotz dan ahopaldi gogor sendagarria. Or Aitork
227. Ostatu baten barnean entzun dut ahapaldi zoroa, / beren ustean oro dazkiten gazte batzuen leloa. Xa Odol
303. Jalgitzen da gorrieri buruz ahapaldi gaixto bat botatzen deiela joan-jin batean, ezpata keinatuz. Lf in
Casve SGrazi 13. Aditza dela eta ez dela, hasi gara, alde batetik eta bestetik, ahapaldi mingarriak esaten eta
entzuten. MIH 377.
2. (BN-mix ap. A; SP  H), ahopaldi, apaldi. Estrofa. "Ahapaldia, couplet de vers, strophe" SP (que cita a
O). "Bizpahirur ahapaldi egin ditudalakotz, izan niz kondenaturik" A.  Tr. Extendido al Sur a partir del
diccionario de Azkue. En DFrec hay 4 ejs. de ahapaldi.  Huna orai hirur ahopaldi edo berset Lurdeko
pelegrinaietakotzat berex eginak. Zby Pel 147. Artzain ona eresiaren lenengo aapaldia (estrofa). A Ardi 118. Ez
dut itzegin estrophe edo ahapaldietaz. Or LEItz 53. Eta zer ahapaldi pullita, ama! Uste dut [...] jadanik ikasia
ere dugun Luixak eta nik. Barb Sup 107. Orhoit da, herrian asto lasterrak zirela eta, Oxalde jujearen
ahopaldiez. Ox 206. Erderazko aapaldiak eredutzat artuta, euskeraz be ainbat izneurkera barri darabillez.
Eguzk RIEV 1930, 476. Itzuli zetozen âpaldiak. Ldi BB 166. Apaldiak elkarren ondoren / yalki ta, uso zuri
antzean zetozen. Ib. 164. Lengo ahapaldia bukatu. Lek EunD 48. Trebeki jokatu da olerkaria. Ba-ditu ahapaldi
tinko, giarrak. TAg Y 1933, 22. Ahapaldi (estrofa) zirraragarri batean. Etxde JJ 89. Lehen hirur ahapaldiek
eroria "tan" dute. Mde Pr 372. Bost neurtitzeko aapaldi onek, "lira"-k alegia, giartsu du oi esakuntza. Gazt
MusIx 65s. Aapaldi, neurtitz ta esanaldi bero, gori, ezti-jarioak. Erkiag Arran 101. Lenbiziko ahapaldia (estrofa)
bukatzera dijoazela. NEtx Antz 123. Ahapaldiak oraikoan kanpotik barnera eta barnetik kanpora aldizkatuz
doatzi. Lf in Casve SGrazi 14. Lehenbiziko ahapaldiak oso eta bete dirudi zentzuaren aldetik. MEIG V 73.
v. tbn. Aitzol in Ldi UO 5. EA OlBe 1. Ibiñ Virgil 54.
3. ahopaldi (Lar Sup  Dv y H). "Bocanadas, ahopaldiak" Lar Sup (tal vez con el sentido de 'palabras
jactanciosas', como interpreta Harriet).
4. Frase, expresión, palabras.  Mirets ahopaldi horren itzulika pullita. JE GH 1924, 392n. Jaun Errientak,
aintzineko igandean, ithoka, bi jauziz, bi ahapaldiz eman zuela Credo guzia. Barb Sup 3. Ez berak ez Jaun
Apezküpiak etzien goguan igaran halako ahapaldi xoil, gaxtokeria gabekuak ehün urte irainen ziala
kalomniaren muldian. Const 34.
5. "Agopaldi (B), exageración" A Apend.
- AHAPALDI EGIN. "(BN), mofarse" A.
 Etim. De ahape (aho + -pe) + -aldi: el sentido peyorativo, bien explicado por el origen, es anterior al general,
en buena parte técnico (ahapaldi = bertso, pertsu; berset). De ser así ahapal no sería más que una abreviación
artificial.
ahapaldika (L ap. A, que cita a Dv), ahopaldika (B ap. A).  Injuriando. "Aopaldika ari dira mutil alkegabe
oriek, esos muchachos desvergonzados están maldiciendo" A (s.v. aopaldi).  Dohatsu zarete izanen,
ahapaldika hariko zarozkitzuetenean. "Cum maledixerint vobis". Dv Mt 5, 11. Buruak dardaratuz ahapaldika
hari zitzaizkon. Ib. 27, 39 (Leon ahopaldika ari; Lç iniuriatu, He blasfemioz bethe, TB eskarniatu, HeH
laidostatu, Ur, Ker iraindu, Ip nausatü, Ol biraokatu, IBk iseka egin).
ahapaldikari (Dv, A), ahopaldikari.  Injuriador. "Insulteur" Dv.  Edo ahapaldikari, edo hordi, edo
harrapari. "Aut maledicus, aut ebriosus, aut rapax". Dv 1 Cor 5, 11 (Bibl ahopaldikari; Lç gaitzerraile, Ol
mardallari).
ahapaldikatu (Dv, A).  "Blasphemare, lancer des paroles outrageuses" Dv. "Injuriar" A.
ahapaldiz, apaldiz (Lar).  "Maldición, apaldiza" Lar.  Illotzik geldituko dira, arrotzaren kontra esatera
ioiazan azkenengo apaldiz edo biraoa ortz estutuen artean geldituten iakoela. Ag AL 49.
ahapaldizkari, apaldizkari (Lar).  "Maldiciente" Lar.
ahapaldiztatu (Hb ap. Lh, H; -ph- HeH Voc, A).  Injuriar. "Injurier de parole" H.  Bere aita edo ama
ahapaldiztatuko duena heriotzez punitua izanen da. He Mc 7, 10 (HeH ahaphaldiztatu; Dv ahapaldi arthiki).
mende.
ahapaldiztu, apaldiztu (Lar).  "Maldecir" Lar.
ahapalez.  En voz baja. v. AHAPEZ.  Anton (Ahapalez). --Ontsa ezagutua duka hoteleroa? Larz Iru 70.
ahape (Dv, A), ahope, agope.  En voz baja, cuchicheando. "Ahape, manière de parler à voix basse" Dv.
"Hablando en secreto o al oído" A. v. ahapeka.  Kolko ontan bakarrik / aope zagozan orrek / laztanki, emaro,
daragidazu / arnas-egiñik gozaro. Gazt Olerti 1961, 286. Etxun nintzalako bean / lurrak eustan amesean / zurtz
egoala esan agope: / adiskide atsegiña. Atutxa Mugarra 73.
 En secreto.  Ordurarte isilik eta agope jabon leben naikunde okerra alkarri iragarri egin leutsaen. Euzk
1929, 121 (ap. DRA).
- AHOPEAN (V, G, AN; aopeien V-arr; agopean V; agopeian V-gip). Ref.: A; A EY III 335; Iz ArOñ
(agópeian); Etxba Eib; Elexp Berg (ao); Gte Erd 130. a) En voz baja; entre dientes; en secreto. "En secreto, en
voz baja" A. "Entre dientes, de manera que no se entiende" Iz ArOñ. "Aopian esan, ixilka esan. Alabiak etxetik
alde ein jauela esan zostan aopian" Elexp Berg. "Aopian berba eiñ, hablar entre dientes, sin vocalizar bien.
Enotsan ezer entendidu, aopian berba eitten dau ta" Ib. "Aopean pasatzen du dena, ez zaio entenditzen (G-azp),
aopean dana jaten du (G-azp)" Gte Erd 130.  Tr. Al Norte sólo se documenta en Larreguy y Goyhetche. La
forma más usual es a(h)opean; no hay ejs. de aha-.
 Jesusek ihardetsi zion ahopean, eta ohiko bere arraitasunarekin. Lg II 254. Hitz ahopean erran hauk. Ib. 254.
Aopian bati edo biri esan ezkero, pekatu azaldauba ta jakiña. fB Ic II 184. Eta biek, gaitzituak, ahopean
zerraten: / oillar madarikatua! luze ez duk kantaturen. "Entre leurs dents". Gy 78. Larrosa batek antxe /
ziraustan aopian: / artu nagizu, jauna. AB Olerk 334. Patxik lotsaturik esan zuan zerbait aopean. Apaol 102.
Zerbait ere aopian esan zuan, baña etzioten aditu. Urruz Urz 31. Bakarrik dagoalakoan aitortzen ditu, aopean,
bere ondamuak, bere dollorkeriak. Ag G 211. Eta izketa bat egin ondorian, ala diyo abopian. Iraola 79.
(Ezkerrera juanaz abopian itz-egiñaz) Lau milla duro! Lau milla duro! Alz Burr 37. Berak iztunari, aopean
zerbait jakineraziz, geratu eragin zion. A Ardi 49 (116 agopean). Aopean esaten dituenaz. Zink Crit 81.
Atxurrean ari zanean-ta; itzai zebillenean-ta... Aopean... ixillik [egiten zituan bere bertsoak]. Lek Y 1934, 403.
Erantzun eutsan aopean, ozta entzuteko bestean. Erkiag BatB 54. Itz oek esaten dira aopean, goraki esaten
eztirenean, an biotz barrenean. Vill Jaink 134. Aopean izketan asten da. NEtx LBB 107. Aopean Gabon! esanez
ba doa atea itxiaz. Lab SuEm 174. Beti-ere aopean mar-marka errezuan ari balitz bezela. Berron Kijote 55. Hau
lana! --dio ahopean. MEIG IX 108. Honek, egia argiegiak ito eta beste egia muga-gabeak ahopean somarazten
ditu. Ib. 130 (en colab. con NEtx).
b) (Tener, guardar, etc.) en silencio.  Naiago zukean aopean dana gorde, ari aurrenengoz adierazi arte. TAg
Uzt 97. Mintzoa aopean zuur lotu zuen. Ib. 48. Aopean eukiko zuelako itza eman eta... orra! Loidi 100.
Kontakizunen sailean bada sorta honetan non hauta, Brabanteko Jenobeba ahopean gelditzen bada ere, lehen
ahotan hartua dugunez gero. MEIG IV 133.
- AHAPEKO (Dv), AHOPEKO (V-gip). A) (Adnom.). Cuchicheante, dicho en voz baja, en secreto. "Aditu dut
zuen ahapeko solasak" Dv. "Aopeko kontuak euki" Elexp Berg.  Beren arteko mintzoa aopeko marmarreta
izan oizan geienbat. Ag G 273. Aopeko mintzo ixillez. TAg Uzt 139. Agopeko mintzo bigunean eta zear-
begiratuz asi zitzaion. Ib. 206.
B) (Uso adv.).  Zer ote dio, zer esango / illargiari, aopeko? Loram 118. Laister igarri zion ordea Madalenek
Engraziren xede biurriari, edozer zirtzilkeri aopeko artuta etortzen asi baitzan. Etxde JJ 201.
C) (Sust.). a) "Aopeko, aopekuak, confidencias. Aspaldixan zure arreba bixak egundoko aopekuak dauzke"
Elexp Berg.  Erregeri esan zion: "Errege, aopeko bat dut zuretzat". Erregek "Ixo" esan zion; ta arekin ziranak
oro irten ziran arenetik. Ol Iud 3, 19 (Ker, BiblE isilpeko mandatu). b) Susurro.  Zure goitar bizitzaz / aopeko
eztitan / irakas nagizu. Onaind MEOE 733.
- AHOPEKOTAN. Hablando en voz baja. "Aopekotan ibili, jardun..., andar cuchicheando. Joxepa ta Antoni
aopekotan ibilli die meza ostean da itxuria badago zeoze" Elexp Berg.  Ai, zein gozo gauden, aopekotan! Ldi
BB 122. Askotan berari begiratu ta itz-erdika ta aopekotan somatzen zituan izeko-osabak. NEtx LBB 37. Beren
etxe-aurrean exerita [...] aopekotan egon ziran. Ib. 32. Aidea aopekotan egoteko aukerakoa zuten gazte biak. Ib.
44.
- AHOPEKOZ. En voz baja.  Lurrari esan ei eutsan aopekoz, eta gero zulua lurrez bete. Otx 120n.
- AHOPERA. A la boca. Cf. AHAPETIK (b).  Arretaz luzatzen ziozkan belarriak aopera, itzik ez galtzearren.
TAg Uzt 176.
- AHAPETIK (L, BN, S; Dv, H; ahapeti Arch ap. DRA; ahopetik AN-gip, L, BN-lab, S; aupetik R; agopetik V-
arr; agopeti V-arr; kaapetik S). Ref.: A (ahape, ahopetik, aupetik); EI 207; Satr VocP; Gte Erd 130.
a) En voz baja; entre dientes. "Aupetik (R), cuchicheando, en secreto, en voz baja" A. "Aapetik, en voz baja,
entre dientes" Satr VocP. "Agopeti in dau berba (V-arr), agopetik esan dau (garbi ez) (V-arr)" Gte Erd 130. 
Tr. Documentado en la tradición septentrional y en Orixe.

mende.
 Ordutik hasten ere duzu ahapetik minzatzen Sakrifiziuaren tenorera hurran delakotz. AR 232. Beste emazte
batek beharriala / ahapetik lau errun tiela / du erraiten. Arch Fab 135. Dona Mariatarren aitzinian ahapeti
baizi eztakiola pheka elhestatzia. SGrat 21. Bil zaitezte guziak, / eta mintza ahapetik, / eian baden zeruan
arn'onik? JanEd I 132. Egiten zituen ahapetik othoitz zonbeit. Prop 1887, 31. Ahapetik eta segretian mintzo
zirelarik. Elsb Fram 174. Zonbaitetan ahapetik, bertzetan goraki eta deplauki. Zub 85. Belhaunikatzen da, eta
ahapetik othoitzean egoiten. Barb Sup 52. Oro, ixilka, elgarri keinuka, eta ahapetik hirriz. Ib. 119. Ahapetik
baizik izendatzen ez den gaitz hura. JE Med 60. Elgoibarko liberalak jakin, norbaitek aopetik esanda, Lizarraga
an gelditu zala gaixorik. Or SCruz 88. Agopetik mar-marra dariola doa / Gorri. Or Eus 40. Ahapetik erraiten
diote. Lf Murtuts 31. Hitz kontsolagarriak esaten zizkion ahapetik. Mde HaurB 44. Euskaldunik anhitz [...] nik
hemen garbian izkiriatu ditudanak ahapetik erraiten hasiak dira. Mde Krit 34. Ba, erran zuen gero neskak
ahapetik bezala. JEtchep 19. Etzen goraki ari, bainan ahapetik, bereziki arratsetan. Ardoy SFran 103. Orroit
zirea, ahapetik, zer botu egin nuen han? Xa Odol 102.
v. tbn. Etcham 143. Iratz 159. Larz Senper 48. Ahopetik: Mattin 113.
 (Con -ko, adnom.). v. AHAPEKO.  Bainan, gero, ahapetikako solasño batzuk heltzen zaizko beharrietara.
Barb Sup 3.
b) De la boca. Cf. AHOPERA.  Musika arek eragin zion biotz-zarraztara, nola eutsi, agopetik irtenda,
gañezka zijoakion poz-oiuari? TAg Uzt 59.
- AHOPETIK BEHARRIRAKO. (Adnom.). Dicho en voz baja, cuchicheando.  Hortakotz, Jauna, ahopetik
beharrirako segeretu airakorretarik begira nezazu. Leon Imit III 45, 4.
- AHAPEZ (Arch ms. ap. DRA, H; aupez R ap. A). a) En voz baja. "Ahapetik, ahapez othoitz egitia (BN, S),
prier à voix basse" H. "Cuchicheando, en secreto, en voz baja" A.  Lênik agopez, otoitz onen bat / badute
zeruetara. Or Eus 412. Esan ordûn neri "Mikolas" agopez; / agontzen naiz usu. Or Poem 530. b) "Bruces [...],
auzpez, aopez" Lar.
ahapeka (L; Dv), ahopeka (L-ain), agopeka (B). Ref.: A (ahape, ahopeka); Gte Erd 130.  En voz baja; en
secreto. "Ahapeka mintzatzea, parler à voix basse" Dv. "Hablando en secreto o al oído" A. "Agopeka ari da
solasean (B)" Gte Erd 130 (junto a aopean, aopetik, etc., de otras zonas).  Eta bera zain gibeletik zarraikion,
ahapeka erraten ziolarik: Maria, badugu behingo ontasun. HU Zez 58. Dendaria urbiltzen zaio eta ahapeka
erraiten dio: "Khen-azu bada zure buketa!" Lf Murtuts 53. Aopeka esan [otoiño au], ez mintzo ozenez. Zait Sof
119. Sargoria otzepel biurtu da. Osto / aopeka aizeakin, iduri neskato. Zait Gold 25. Handik adituren duzu,
eliza-dorrean, ezkila zuretzat khantuz ari aphal, ahapeka. SoEg Herr 9-8-1956 (ap. DRA). Hasi zen neska berriz
ahapeka kantatzen. Mde Pr 168. Eta gaineratu zuen, Theresaren belarrira ahapeka. Mde HaurB 30. Aspertu
gabe haurraren izena ahapeka berresaten zuela. Ib. 20.
ahapekari. "(Hb), murmurateur; grognon" Lh.
ahapekatu, ahopekatu (Hb ap. Lh, BeraLzM).  Cuchichear. "Chuchotter" Lh.
ahapekoka, agopekoka.  Susurrando.  Ezpain-muña, ta dirua, gero: / biotzean bero-ziña; / amandre xârrak,
agopekoka, / andik aldegin-eziña. "Mascullando oraciones vocales". Or Eus 229.
ahapetu, ahopetu.  Susurrar, hablar en voz baja.  --Fortunatok? --aopetu zuan Mateok. NEtx Antz 146. --
Milla arraio! --aopetu zuan Mateok. Ib. 147. Aurrak doi-doi eta zotinka Aita gurea ta Kredoa aopetu zitun. Ib.
149.
aapi(a). v. habia.
aapio. v. apio.
aapirika. v. harapirika.
aar. v. har.
ahara (Hb ap. Lh).  Celo de la oveja.
aharaia (Dv y H, que citan a EZ). 1. Burla, mofa.  Bañan zeruko Iainkoa / hetzaz bada burlatzen, / eta
[h]ekin gogoetez / aharaia egiten. EZ Eliç 177 (cf. Ps 2, 4: "Qui habitat in caelis irridebit eos, et Dominus
subsannabit eos" ).
mende.
2. (L? ap. A (que cita a HeH); HeH Voc, Hb ap. Lh, Dv (que cita a HeH)). Canto jubiloso. "Aharaia,
bozkariozko kantuak, eresia, aihubia, ahairea" HeH Voc. "Chant joyeux" Lh. Esta acepción se debe sin duda a
una conjetura etimológica de Harriet, que no da en su dicc. este significado, pero relaciona el término con
ahaire.  Hasi ziren multzoka dizipuluak Iainkoari oihuz eta aharaiaz. "Gaudentes laudare Deum voce magna".
HeH Lc 19, 37 (He bozkarioz Jainkoa laudatzen).
aharantza (SP  A, Dv, H). 1. Discurso, palabras. "Aharantza ederra du, il a beau discours" SP. "Ahoan
aharantza eder izaitea" Ib. "Discours" H. "Aharantza tapatzea (EZ), réduire au silence, fermer la bouche" Dv.
"Lotsak aharantza tapatu dio, el miedo le ha cerrado (sic) la boca, le ha hecho callar" A.  Hala duenean bada
hisia aitziñatu, / eta onei penen lotsaz aharantza tapatu. EZ Man I 74. Laudorioak emanik neure antze aphurraz,
/ berzeak ere deitzen tut aharantza laburraz. EZ Man II 17 (Harriet traduce: "je mentionne les autres en un bref
discours"). Eta emazteak senharrari fidelki begiratu behar dioen lehen gauza dela beharria, arren aharantzarik
edo azantzik bat ere hartan sar eztadin hitz garbien eta zuhurren soinularitasun emea eta amudiozkoa baizen.
SP Phil 399 (He 404 senharraren bozaz bertze guzientzat, Echve Dev 450 beste soñu ta itzik ez bada
konbersazio garbi, atsegiñ ta santuak).
2. (SP  Dv, H). Lengua, idioma. "Aharantza arrotzez minzatzea, parler les langues étrangères" SP. "Langage.
Aharantza arrotz batez mintzatzea, s'exprimer en une langue étrangère" H. "Aharantza arrotzez mintzatzea,
hablar lenguas extranjeras" A.  Ondra baizen eztukezu, Iaun Prelata arrotzaz, / entzutea mintzo dena beldurki
aharantzaz [...] / Arren estima ezazu zuk ere ohorea, / aharantza arrotz batez sujeta mintzatzea. EZ Man I 7.
 (SP  Dv, A). Modo, estilo de hablar. "Éloquence, façon de parler, langage" SP. "Aharantza eztia (SP), parler
doux" Dv (pero no lo encontramos en Pouvreau).  Egia bilhatu behar da Eskiritura sainduan, ez aharantza
ederra. "Eloquentia". SP Imit I 5, 1 (Ch elokuenzia eta hitzen distiadura, Mst elhen edertarzüna, Echve
jakintsoak bezala itz egitia, Ol itz-antzea).
3. (Ht VocGr 341; -nz- Lar  H). "Conversation" Ht VocGr 341. "Conversación" Lar. La fuente de
Larramendi es probablemente Martin Harriet.
aharaukeria. "Cháchara, cotorreo (Darric)" DRA.
aharben. "(Hb), pièce à plier la toile (tiss[age])" Lh.
ahardi (V-m-gip, G-goi-azp-to, AN-gip, L, B, BN, S; SP, Gèze, VocBN, Dv, H), ardi (G, AN-gip). Ref.: A
(aardi, ardi); BU Arano (árdia); Iz ArOñ (aardi), To (aardiya), UrrAnz (aárdixa), Als (ardi); EAEL 85; Gte Erd
16.
1. (Sust.). Marrana, cerda. "Truie" SP y VocBN. "Cochon femelle, truie" H. "Árdia, cerda sin crías, ardiá, la
oveja" BU Arano. v. aharkela.  Et inter viros nominatos [...] Belasco Ahardia [...] vel omni concilio de Villa
Vascones (s. X). TAV 2.1.3.  Ahardi ikhuzia itzuli izan da istilera iraulzkatzera. Lç 2 Petr 2, 22 (He ahardi;
TB urde urrixa, Ker txarri eme). Lau oñekuak batzuek dira ordotsak, bestiak aardijak, edo arrak ta emiak. Mg
PAb 87s. Ahardi erdi-berriari bazka ona eta nasaia ematen zaio. Dv Lab 283. Ume guti egiten duen ahardia ez
da berriz ernalaraziko. Ib. 283. Bai ordotsak bai ahardiak hamabi hilabetez goiti behar die hüme egiteko. Ip
Dial 97 (It txerri emeak, Ur txarri emiak). Basa herri hautan, ahardirik ez da erdi behar herriz kanpoan baizik.
Prop 1897, 252. Zerria esaten zaie ardi-ordotsei, naiz txiki ta naiz aundiei. Inza EEs 1915, 210. Ordotx eta
aardien berri txikitatik ikasiak asi oi dira basarrietan. NEtx LBB 19s. Bere arreba, / bere izeba, / izorra den
ahardia. Arti MaldanB 207.
 (Empleado como insulto).  Aurpegira barre egiten zion, sorgina, atsoa, ahardia eta puta deitzen zion. Arti
Tobera 285.
2. (S ap. Lrq /a)ha)rdi/; SP, VocBN, Gèze), ardi (Lcc (s.v. berraco), Aq 80). (Uso adj.). "Macho y hembra en los
cerdos, ordotsa, hárdia con el acento breve [es decir, ardià, distinto del de ardiá 'la oveja']" Aq 80. v. URDE
AHARDI, zerrardi.
3. (BN; VocBN  Dv, H (BN)), ardi (L-sar). Ref.: A y A Apend (aardi); JMB At (ardi). (Por extensión).
Hembra (pieza). "Pièce de bois du pressoir aux trous de laquelle s'adaptent les fouseaux pour presser" VocBN.
"Aardi, tornillo (Sal)" A Apend. "Tuerca" JMB At. Para este cambio cf. esp. tuerca < puerca (v. DCECH s.v.), fr.
écrou < lat. scrofa etc.
 ardi (G-to). "Los cepos de la ferrería "Azcue la nueva" iban sobre una madera conocida por ardie. La ardie
quedaba por debajo de la planta de la ferrería" Garm Olag.
- AHARDI-ALABA. Hija de puta.  Emakume ezkonduren bati ardi-alaba dala [...] dinoana. "Fija de p...". A
EY I 150.
- AHARDI-SEME (ardi-seme V arc. ap. A, que cita a Mic). Hijo de puta.  --Ikusleak arangino eztitu ekarri
alkandorak. --Oa bada eske ardi seme ori. "Pues hideputa id por ellos". Mic 12r. I al aiz, ardi-semea, Mirei
lilluratu duna? 'Fils de prostituée'. Or Mi 56. Ala, zeure bularren estul orregaz geu bere, kutsuturik jarteko?
mende.
Aker txarri ori! Ardiseme, emaki ori...! Erkiag BatB 190.

 Etim. La idea (de Schuchardt?) de que sea un préstamo del lat. aries no puede ser aceptada por razones
fonológicas manifiestas.
ahardiko, ardiko (AN-erro, Ae). Ref.: A Aezk 289; Inza EEs 1915, 210.  "Cerda joven" A Aezk.  ardiko
(AN-ulz-egüés-ilzarb-olza). Ref.: Bon-Ond 142; Iz Ulz (ardíkua). Marrana, cerda. "Truie" Bon-Ond 142. "La
hembra del cerdo" Iz Ulz.
aharditsu, arditsu.  Ilberria, ordotztsu; ilbera, arditsu. "Novilunio, abundante en cerdos machos; cuarto
menguante, en hembras". A EY III 64.
ahardixko, ardixko (AN-larr ap. Inza EEs 1915, 210). Cerda joven.
ahar-erazi. v. aharrarazi.
ahari (V-arr-ger-m-gip, G-azp-to, AN-gip-5vill, L, B, BN, S; SP, Urt I 336, Arch Gram, VocBN, Dv (BN),
Gèze, VocB, H), ari (V, G, AN, Ae, Sal, R; Mic 6r, Lar, Añ, H), adari (V-gip), arari (Hb ap. Lh), arai (V-gip).
Ref.: Bon-Ond 142; VocPir 418; A (aari, ari); Inza EEs 1915, 209, 210; Lrq /a)ha)i/; ContR 517 (ária); Satr VocP
(ardi); Iz ArOñ, UrrAnz (adaríxa), To, IzG (araixa), Ulz (ari); Etxba Eib (adarixa, arixa); Holmer ApuntV;
EAEL 84; Elexp Berg (aari, adari); Gte Erd 288. En la zona de acentuación I (vizcaína, guipuzcoana y parte
alto-navarra), se distingue arià 'el carnero' frente a ariá 'el hilo'.
1. Carnero. "Cordero", "carnero" Mic 6r. "Aharia, capitán de manada, carnero" SP. "Mouton" Gèze. "Mouton"
VocBN. "1. bélier, [...]; 2. mouton, en général" H. "Artzantza esaten diote ariari, ta aria, osatua danean" Inza EEs
1915, 210. "Según Lander, en L es el morueco o carnero padre y en BN el carnero que se destina al matadero"
DRA. v. aharzatz, zikiro.  Es la calonia I cafiz de trigo, una quoarta de vino, I carnero quoal el fuero manda;
et esta calonia es clamada gauca aari. TAV 2.2.13.  Arien grisolak Maiatzean dira onak. "Las turmas del
carnero en Mayo son buenas". RS 115. Mendi gorak iauzi ziren / ahariak bezala. EZ Eliç 261. Arzaiñak mendian
bere ardia eta aharia urte batian galdurik ere. Tt Onsa 69. Orduan naiko dezu ofrenda andia / orduan txaala eta
aaria (s. XVII). FLV 1982, 334. Mendi portitzak aariak bezela, danza. GavS 18. Denbor-artako presentak ziran
bildots, txekor, ari, idi, lepoak kendu ta aldarearen gañean erreak. Ub 29s. Otsoari dütügü ahariak emaiten.
Egiat 245. Ardiak edo ariak moztuarazi (76). LE-Ir. Irurogei ardi, aari bi ta zortzi aunz. Mg PAb 109. Gelditu
zan lagun gabe ari galant ta mardo bat. VMg 69. Eskeñi ziozkan, beste sakrifizioen artean, ogei ta bi milla
zekor, eta eun ta ogei milla ari. AA I 494. Sorthü hintzan axuri izateko ardi, / bena beldür nün egin hizala ahari.
Etch 412. Begira non datorren / lasterka aria. It Fab 197. Ahariak ez du ardirik jokhatu behar hiru urthe bethe
aintzinean. Dv Lab 271s. Larretan dabiltzazan aarijen okelan. Ur Dial 58 (Ip ahari; It zikiro, Dv zikhiro). Nausi
du aharia hezurrez, eta bereziki adarrez. Hb Egia 130. Topeka narabiltzu ari bat bezela, / Txomiñ, baña bakizu
bildotxa naizela. AB AmaE 410. Otsoak ahari bat / baitzuen klaskatu. Zby RIEV 1908, 767. Ahari hilari baizik
ez diola arranoak begirik. Barb Sup VI.
 (s. XX). Ari mutur gorriya / bildu da etxera. Tx B 191. Ezin gainkatuzko aari, elbarri, adarrak eta ederra
galduak. Or Mi 43. Zenbait zaldi, zezen, txalgorri, aari, sai eta suga-itxurako izaki edo jainkoizunak. JMB ELG
50. Artaldeari beti aurrelari dabilkion ari adar-biurria. TAg Uzt 86. Ohoinak aserratu, ahari-ebaslea agertu. A
EY III 46. Sasian adarrez lothua, ahari bat ikusi. Zerb IxtS 20. Aharia eho gabe begiratzen bada. Egunaria 12-9-
1957 (ap. DRA, s.v. aharki). Euskera-auzion zu zaitugu zu, Unamuno, ugaldearen aurka juna ta juna, auskalo
noraño, aaririk aarien ori. SMitx Unam 23. Nik ikusi zuat ona! Irureun aari aza baten azpian bixaotan. And
AUzta 53. Ahariaren sabelki ta barrukiak. Zait Plat 58. Adari ta zezenen oparia. Ker EMeza 187 (ap. DRA).
Ahari zuri biurtu omen zen Pan Illargiaren maitasunez erreta. Ibiñ Virgil 106. Aari ta ardien beka-marraka
besterik ez dut nik aditzen. Berron Kijote 200.
v. tbn. AstLas 40. Arch Fab 167. Gy 39. HerVal 153. Elzb PAd 75. Elsb Fram 162. Arb Igand 94. Ezale 1897,
330b. Anab Poli 90. Arti MaldanB 200. Ari: Astar II 203. Izt C 241. EusJok II 129.
 "Castrón, [...] (AN) aria" Añ.
 "Euzkixak zeruan eiten daben bidian, amabi zatixetako bati esaten jako Arixa (Aries) eta zati artan Martixan
euzkixa" Etxba Eib. v. AHARI-IZAR.  Ustai antzeko izar-gerrikoa ageri baita amabi izar-mordorekin; Aria,
Zezena, Bixkiak, eta abar ua ikusten nunan guzia batean. Or QA 189.
 (Pl.).  Ariak galdu, baiña "auntzak" irabazi. "Perdieron la apuesta de carneros, pero han obtenido el
desquite". Or Eus 151.
2. (BN-baig ap. Satr VocP). (Uso adj.). "Ardi, oveja [...]; aari, macho; urrix, hembra" Satr VocP.  Familiaren
formatzen behar urrix eta ahariak, / bien arteko birtute horrek ekartzen fruitu berriak. Arrosg 113.
- AHARI-APUSTU. Apuesta de carneros.  Ari apustuak. Izt D 180.  Amezketako eliz-aita jaunak, aari-
apustu zalea izan zalako, ezin zuen bada egon, aariak talkan ikusi gabe. Zubill 71.
mende.
- AHARI-ARTALDE. Rebaño de carneros.  Luzaidetik ereman zituzten bortxaz, ahari artalde bat bezala
bahituak mutiko gazte andana bat. Zub 58s.
- AHARI-BURU. a) Cabeza de carnero.  Gari-igitean Olite-errian / jan oi zun âri-burua. Or Eus 236. b) "Aari
buruak, arai buruak, los nubarrones redondos que aparecen a la salida del sol (señal de lluvia)" Iz ArOñ.. 
Goizean Aizkorri gaiñera aari-buruak datozenean, ogeita lau ordu barru lurra bustiko dau. (Aari-buruak dira
laiño-moltsuak, motroka-motroka daudenean). And AUzta 103.
- AHARI-EULI. Mosca borriquera.  Artzai batek aari-eulia bezala artu idi uztartuak eta airean bota
zumartxuri baten gañeraño. 'Hippobosque'. Or Mi 57.
- AHARI-IZAR. "Aries, signo del Zodíaco, ariizarra" Lar.
- AHARI-IZTER. Pierna de carnero.  Ari-isterra jaten / alegin guztian. It Fab 20. Arister bat janaz. Ib. 254.
- AHARI-JABE. "Adari jabia, dueño del carnero, el que lo trae a la pelea. Jokuak ekitzerakuan, adari jabiak
ezkutau biarra izaten dabe, kontrarixo bixak bakarrik agertu deittian plazan" Etxba Eib.
- AHARI-JOKETA. Apuesta, competición de carneros.  Ari-joketa bat. Bilbao IpuiB 267.
- AHARI-JOKO (G-azp; ari-joku V-gip; adari-joku V-gip). Ref.: Etxba Eib (ari-jokua); Elexp Berg (adari-
joku). Apuesta, competición de carneros. "Ari-jokua, pelea de carneros en que median apuestas" Etxba Eib. "Len,
Uberan, adari-jokua urtero izaten zan" Elexp Berg.  Bi ari-joko dira / Bizkaian jokatu. EusJok II 125.
- AHARI MOTZ (V-gip; adari motz V-gip). Ref.: Iz ArOñ; Elexp Berg (adari motz). Carnero sin cuernos.
- AHARI-TALDE. Rebaño de carneros.  Aiek ez zirala gudalosteak, aari-taldeak baizik. Berron Kijote 201.
- AHARI-TALKA. Pelea de carneros. Cf. Lar: "Carnero que acomete y topa, ari talkaria".  Ari-talka etzaie
bêlaxen âztuko. Or Eus 146. Ari-talka ta zanka nola dan itzegin. Ib. 27. Bere joko gogokoenak ari-talka, aizkora,
arri-jasotze, idi-apustu. EgutAr 4-2-1958 (ap. DRA). Pelota... ari-talka... aizkora-joku... MAtx Gazt 55. 
Artzaiak bakarrik ez dira bada aari-talka zaleak. Amezketako apaiz ura [...] artzaiak bezin aari-talka zalea
izango zan noski. Zubill 71.
- AHARI-TEMA. Apuesta, competición de carneros.  Ari temaetara ere guziz itxutuak eta txit etziñak
Gipuzkoatarrak. Izt D 180.
- AHARI-TOPEKA (ari-topeka V-gip; A (s.v. topeka); adari-topeka V-gip). Ref.: Etxba Eib (ari-topekia, adari-
topekia). Pelea de carneros. "Ari-topeka ederragorik eztogu ba sekula ikusi, pues jamás hemos visto lucha más
hermosa de carneros" A (s.v. topeka).  Aari-topeka bat. Ezale 1897, 330b. Eztago dema bezelako akullurik
nekazaririk txepel, nagi ta geldoena dendatzeko. Naiz dala aberien ari topeka, ollar borroka edo idi dema. Ag G
80.  Neu pe orixe [barre eiñ] eingo neban, bada enaz bape aari-topeka-zalia. Ezale 1897, 330b.
- AHARI-ZIKIRO. "Ahar xikhiroa (BN), mouton qui a deux laines" H. "Ahar-xikhiroa, bélier châtré de même
que akher xikhiroa, boue châtré" Ib. (s.v. xikhiroa).  Abere txe edo geriaren izenarekin adietutzen dira ari,
moixo, aritxikiro, ardi [...], eta arteliari dagozkion gañerontzeko guztiak. Izt C 167.
 Etim. Es tradicional la comparación con lat. aries (Charencey, Unamumo, Schuchardt), recogida por
Corominas en DCEC s.v. red, pero no en red Add., ni en DCECH. Es altamente verosímil que haya que partir de
*ana- (*anari o *anali), es decir, de una forma trisílaba de que da fe también la acentuación anómala arià (frente
a ariá 'el hilo') en zonas occidentales.
ahariki (V, L, BN; Urt IV 251, Dv, H), ariki (V, G, AN; Lcc, IC 445, Lar, Añ, H), aharki (Sal, S, R; Dv), arki
(Sal; Mic 6r). Ref.: Bon-Ond 141 (ariki); VocPir 321; A (aariki, aharki, ariki); Lh (aharki); Lrq /a)ha)rki/. 
Carne de carnero. "Carnero, arikia" Lcc. "Carnero, aria ta arkia" Mic 6r. "Carne de carnero muerto" Lar y Añ.
"Viande de mouton" Lrq. "Chair de mouton" H.  Geli edo ariki zati bat jaten den bezala. Mb IArg I 388.
Zauste ixilik, zio ark, tontoak zarate, ezi san Julian zeruan zeagok, ta eztik jaten arkirik (201). 'Y no come carne
de oveja'. LE-Ir. Urdaija, koipia, geeli ederra, arikija, ardi ta azaak. Mg PAb 75. Bete zuen bere [...] leizea
arikiz, erbikiz ta aunzkiz. VMg 51. Ardi zarraren puska arikitzat [saldu]. AA II 183s. Sultan zan zakur ausart /
guztizko jalea, / batez ere ariki / gizenen zalea. It Fab 20. Ogi, ardo, ariki, mats eta piku leorrak. Lard 175. Illai
idi edo aarikia eskeintzea. JMB ELG 89. Badakizeia nula behar den aharkia begiratu, gastatzera ützi gabe?
Egunaria 12-9-1957 (ap. DRA). Eguneroko eltzekoa, beikia oparoago aarikia baiño, zezinkia ia gauero. Berron
Kijote 31.
- AHARIKI-LAURDEN. "Aharki-laurden (S), quartier de mouton" Lh.
ahariko (V-m, L, BN), ariko (AN-larr-ulz-erro, Sal, R; Lcc), aharko (BN, S; Dv (BN)). Ref.: VocPir 423; A
(aariko, aharko, ariko); Mdg 150; Inza EEs 1915, 209, 210; Lh (ahariko, aharko); Iz Ulz (aríkua).  Carnero
joven, cordero macho. "Borrego, arikoa" Lcc. "Agneau mâle" VocPir 423. "Élève-mouton" Dv.
 ariko (G-nav, AN-gip). Ref.: BU Arano e Iz Als (ariko). "Ovinos machos" BU Arano. "Ariko batzuk, unos
carneros" Iz Als. v., con uso adj., AXURI-AHARIKO.
 Carnero grande. "Ariko (V, G), carnerazo" A.
aharikote. "Aarikote (V-al), carnero joven" A.

mende.
aharitegi (G-goi; -tei V-gip), araitei (V-gip). Ref.: AEF 1955, 99; Iz ArOñ (aariteixa).  "Aaritegi. Sirve para
corral del carnero durante la época en que se le tenga separado del rebaño" AEF 1955, 99. "El lugar para guardar
los carneros (antes)" Iz ArOñ.
aharito (V), arito (V). Ref.: A; Gte Erd 288.  "Arito, aarito (V), carnero padre, morueco" A. "Aritoak topaka
dabiz (V-arr)" Gte Erd 288.  Alderdi batian ikusten zan soka batetik lotuta aarito galanta, or bost-sei urte-
ingurukua. Ezale 1897, 330b. Ta ordu atantxe geijago dan aarituak irabaziko dau topekia. Ib. 330b. Ardi, auntz,
aritto ta akerrak. Echta Jos 336. Etxagok, ez, Euskalerri guztian areri topeka irabazteko aritorik! Bilbao IpuiB
271.
 (V), adarito (V-gip). Ref.: A (aarito); Elexp Berg (adaritxo). "Carnero joven" A. "Urtebetetik birako adari
gaztea" Elexp Berg.
- AHARITO-BORROKA. Pelea de carneros. "Arito borroka (V-arr)" Gte Erd 288. v. AHARI-TALKA, AHARI-
TOPEKA.
aharitu (V), adaritu (V-gip), araitu (V-gip). Ref.: A (aaritu); Iz ArOñ (araitu), IzG (araixa); Elexp Berg
(adaríttu).  "Cubrir el macho a la hembra" A. "Araittuko dira (ardiak), se emparejarán las ovejas". Iz ArOñ.
"Araittu da, (la oveja) ha sido cubierta por el carnero" Iz IzG. "Segiduan pasatzen dia adarixakin ardixak,
adaritzen dia" Elexp Berg.
 "Adarittuta, preñada la oveja. Adarittuta dare" Elexp Berg.
aharitxo, aritxo (Lar), aritxu (V-ger), adaritxo (V-gip). Ref.: Holmer ApuntV (aritxu); Elexp Berg (adaritxo).
"Arienzo, carnero pequeño" Lar. "Urtebetetik birako adari gaztea" Elexp Berg.
aharizain. v. ahartzain.
1 aharka. "/a)ha)rka/, recherche de moutons (S)" Lrq.

- AHARKAN. "À la recherche de moutons (S)" Lrq.
- AHARKAZ. "En recherchant des moutons (S)" Lrq.
2 aharka (Hb ap. Lh).  "Dispute" Lh. v. aharra.
aharkatzaile. "Camorrista, pendenciero (BN, S; Darric)" DRA.
aharkela, arkela (V, G-goi-azp, AN-gip-5vill, B; Dgs-Lar 11), arkila (-illa V-gip). Ref. A (arkela); Iz ArOñ
(arkilla); EAEL 85; Gte Erd 16; Izeta BHizt2 (arkel). 1. Cerda. "Bi zerrikume erosi tugu, bat arkela ta bertzea
ordotsa" Izeta BHizt2. v. ahardi.
 "(BN), truie qui ne porte plus et qui n'est bonne qu'à engraisser" H. Cf. ikel.
 "Arkela: bost hilabete arte. Gero bargoak dira" Gte Erd 16 (que no aclara dónde se da esta especialización).
2. arkela (VocB). (Uso adj.). "Zerrikumearkela, cría hembra de lechón" VocB. v. XERRI AHARKELA,
ZERRI AHARKELA.
- AHARKELLA. (Forma con palat. expr.). "Zerri arkella (B), lechoncita" A (s.v. zerri).
aharki. v. ahariki.
aharko. v. ahariko.
aharo.  Conjuro. v. arao.  Elezarrek diotenez, leize-zulo batzuen aoan mezak atera ta aharoak egiten omen
zituten antxiña arri-erauntsiak eta beste kalteak alderatzeko. JMB EG 1954 (11-12), 202. Zigorrak eta aharoak.
Ib. 202 ("castigos y conjuros", en la versión de MitV 430).
aharots (BN-arb ap. AtBou I 363).  Ruido. v. harrabots.
aharra (L, BN, S; SP, VocBN, Gèze, Dv, H; a)harra VocS 132 <anh->). Ref.: A; Lh; Satr VocP (aarra); Gte Erd
263.  Riña, pendencia. "Querelle de paroles, bruit" SP (tomado de O). "Dispute violente" VocBN. "Dispute,
querelle" Gèze. "Riña" Satr VocP. "Aharra xekan dabil (BN-ciz)" Gte Erd 263 (junto a sesio, gerra, kalapita,
etc., de otras zonas). v. ahakar.  Tr. Documentado en textos septentrionales y en Orixe.  Gabiak aharra.
mende.
Bela 25. Beharrak aharra. "La nécessité engendre noise". O Pr 78. Etxe hutsa, aharra hutsa. Ib. 171. Atsegin
hartzen duela bertzerekin izan duen aharraz eta guduaz mintzatzeaz. SP Phil 27. Aski ardüra aharrak jaikiten
dira adixkiden [...] artian. Mst I 14, 2 (Ch eskatimak). Umilitatia geihen den lekian, nehork etzi ikusiko ez
bekaizguarik, ez diskordiarik, ez aharrarik. AR 269. Aharrak, laidoak, desohoriak, auziak, gogomenaren
flakeziak. Egiat 237. Aberetzia, aharrak, eta lohikeria. CatLan 116. Aharra zenbait izan baduzu. Arch Fab 239.
Ez du aharrarik, ez oihurik erabiliren. "Non contendet". Dv Mt 12, 19 (Lç eztu ihardukiren, Ur ez da leiatuko,
SalabBN ez da aharratuko). Kasatu zituen joko beroak, aharrak, hizkuntza gaxtoak, elhe lizunak. Laph 199.
Ainharbiarrak jun ginandin / hanitx besta hartara, / ez eskandal emaitera, / ez aharra xerkhatzera, / bena bai
libertitzera. ChantP 316. Aharrak eta bekhaizteriak. Ip Hil 87. Bizitze ahalik ixilena deramate, aharra, hauzi
guduetarik bazter. Prop 1897, 109.
 (s. XX). Medikuen arteko aharrak. JE Bur 125. Aharraren iturburua zen, "Kokotzek" hogoita amekarekin
eskutik irabazi zuelakotz yokorat. Zub 23. Jenden artean bada / anitz arrangura; / jelosia, aharra, / ta gerlak
ardura. Etcham 209. Ez dio, nai-orduko, egiten akarra (aharra, errieta). Or Eus 38. Hortarik laster aharrak
sortu ziren aberezainen artean. Zerb IxtS 17s. Ziekilan batian / gira trüfatüko, / familian artian / aharra ezariko.
Casve SGrazi 106. Heda dadila aharran / arana bazter orotan. 'Haserrearen oihartzuna'. Ib. 96.
- AHARRA EMAN. a) Reñir, reprender.  Zerbait estakuru xerkatzen zizin fraide gaztiari aharra emaiteko. AR
390.
b) Dar motivo de disputa.  Bi alhorrak berexten dituen hesian bizi da [arbola] egundainotik eta ehun urte
ereman ditu gosturik hoberenean, nehori ez zuela kalterik egiten edo aharrarik emaiten. JEtchep 47.
- AHARRAN. Disputando. "Horak aharren direlarik, otsoak ardia jaten (S)" A Apend.  Bena nontik ta nola
aiziak ari diradian girade aharran. Egiat 195. Alta oixtian arrebarekin aharran artzeko on hintzan! JEtchep 38.
Gizunak berotiak, omen, / dira agitzen ahar[r]an. Casve SGrazi 22.
 Luchando, peleando.  Hemen utzirik zaharrak, eriak, emazteak, haurrak, gosearekin eta heriotzearekin
aharran. Prop 1876-77, 227.
- AHARRA-XERKATZAILE. Provocador, que busca pelea. "Aharra xekatzaile (BN-arb)" Gte Erd 263.
- AHARRETAN. Disputando, riñendo.  Bena hok elgarren artian beti ordenariozki aharretan diren bezala,
umilak bakian diaudezu. AR 271.
aharrabide (L, BN, S ap. Lh).  Disputa; riña, pelea. "Chicane" Lh.  Eta horra hañ xuxen zertako egiazko
gizonak, beraien arteko aharrabidiak eitzirik, behar diren algarganatu. ArmUs 1893, 3 (ap. DRA).
aharraldi (L, BN, S ap. Lh; Dv (BN), A).  "Dispute" Dv. "Moment de dispute" Lh.
aharrankeria. "Aharrankeri, camorra (Darric)" DRA.
aharrarazi, ahar-erazi.  Hacer reñir.  Sosak zer-nahi gaizki egiten du: bihotzak gogortzen, aurhidiak ahar-
erazten. Egunaria 5-7-1957 (ap. DRA).
aharrari (Arch VocGr, VocBN, Gèze, Dv, H, A).  Pendenciero. "Querelleur" VocBN, Gèze y H. v. ahakari. 
Zoin ere beitira mündütiar, taharnoi, aharrari, xikanür. Mercy 25. Bakhoitxaren erranera, / aharrari guziak, /
baita ere txakurrak / ziren saintuñoak. "Tous les gens querelleurs". Arch Fab 207. Ohoinak dire, aharrariak,
hiltzale eta giz-haragi jaleak. Prop 1896, 113. Ez zirezte moko-mehe, aharrari ezin-jasainak. SoEg EG 1958,
136.
aharratu (L, BN, S ap. Lh; SP, Arch VocGr, VocBN, Gèze, Dv, H, A), ahartu (vEys, H (BN)).  (Aux.
intrans.). Reñir. "Quereller de parole" SP. "Se quereller avec violence" VocBN.  Aharra ziten artzainak, / ager
ziten gaznak. Saug 99. Aharra ziten altxonak, ager ziten gazna ohonak. "Les valets du pasteur
s'entrequerellèrent". O Pr 10 (cf. RS 52: unaiok arri zitean). Hori erraiten zion puta alaba batek bere amari, ama
bertze emazte bateki aharratzean. Ib. 484. Sabeleko ertseak ere aharratzen dira. O PrASJU 270. Harzaz
aharratü nahia, erhokeria dela oiztekiziala doana. Egiat 177. Hiriti jalkhi zirenin hasi ziren / ihur etxakin zer
gatik aharratzen. Etch 638. Ezta aharratuko, ez da oihuz ariko. SalabBN Mt 12, 19 (Dv ez du aharrarik). Beren
erlijioneak debekatzen diotek samurtzea, aharratzea, elgarrekin joka artzea. Prop 1880b, 13s. Nik ikhusi nuena
zen Arabek bazutela elgarren artean makhur, eta nere baithan egiten nuen agian batzuak bertzeekin aharratuko
zirela. Prop 1888, 246.
- AHARRATUXE (S ap. Lh). (Forma con suf. -xe, de valor aprox.).
aharrausi (V, S; SP, Gèze, Dv (S), H (L, S)), aharrosi (BN; VocBN, Dv (BN), H (BN)), arrause (Aq 481 (G)),
arrausi (V, G, AN-ulz-erro, Sal; Lcc <ara->, Mic 5v), arrausin (AN-5vill; Aq 481 (G)), arrautzi (H (AN)),
arrauzi (V; Lar, H), arrauzin (V, G), arrosi, arrosin (V-m-gip, BN-baig; h- L, BN, S; Dv), arrosoin (B), arrosti
mende.
(Ae), arroxin (AN-5vill), agorrosin (V-gip). errausin (AN-5vill, L), errosin (AN-5vill; Lar, Añ  A, H). Ref.:
A (aarrausi, arrausi, arrauzi, arrosin, arrosoin, agorrosin, errausin); A Apend (arrosti); A Aezk 289; EI 381;
Lrq /a)ha)'Raus!i/; Iz ArOñ (arrósiñ), Ulz (arrausi); Etxba Eib (arrauziña); Echaide Nav 174.
1. Bostezo. "Bocezo" Lcc. "Batan arrausiñak, bestieri guria ekartzen detsa" Etxba Eib. v. ahozabal (2). 
Arrausi luzea, loa edo gosea. RS 276. Aharrausi usua, gose edo lo-mezua. O Pr 11. Aharrausia ahotik ahora. O
PrASJU 267. Jasan zatzue halaber aho-zabal edo aharrosirik gabe nere atseginak. Prop 1911, 14 (ap. DRA).
Aharrosia, loa edo gosia (BN). Lander Eusk1925 (IV), 43. Bat-batean ikusten dut ene otomobil-gidaria aharrosi
handi batekin besoak goititzen. JE Ber 36. Olango azalbenen aurrean lasterra dik, orraatik, erriak arrausia.
TAg GaGo 80. Arrostia merke du gorrek (Ae), arrosia merke du horrek (BN-baig). 'Se dice de los haraganes'. A
EY III 254. Arrausia agorik ago, katamixarra pagorik pago (V-gip). Ib. 102. Begiak igurtzi naia, ezpaiñetan
arrausi, / gorputzaren ezaldia iñolaz ezin ausi. Or Poem 541. Arrausi luzea entzun bedi. NEtx LBB 186. Esan
zuen Mrs. Sappletonek, ahoa azken mementoan arrausin ordez hitz egitera behartuz. Mde Pr 99.
2. Suspiro.  Arrausi andi batzukaz begiak Zerura irulten. Añ GGero 151 (Ax 207 (V 139) hats-beherapen).
3. arrosoin (VocB), errosin (B), erransin (AN-5vill). Ref.: A (errosin); A Apend (erransin). Estornudo. v.
usin, arkusin.
- AHARRAUSI EGIN (Gèze, H; arrausi e. Mg PAbVoc 240, A Morf 738; arrausia e. Lcc; arrauzia e. Lar, Añ;
arrauziñ eiñ V-gip ap. Etxba Eib; arrosin e. A Morf 738; errosiña e. Lar, Añ). Bostezar. "Bocezear, arrausia
egina" Lcc. "Arrausi egin, bostezar" Mg PAbVoc (s.v. usin egin). "Ezkontzerakuan be, arrauziñ eiñ ei eban"
Etxba Eib.  Arrausi egikeran ezautu ezpaleu. A BeinB 86. Eta arrausi egitteko gogua baletort, eztot aborik
zabaldu biar aurduban be? Otx 128. Gosez arrausi egin bearko leukie bein baño sarriago. Eguzk GizAuz 119. 
Haurrak zazpi harrosin egin zituen eta begiak ideki. "Et oscitavit puer septies". Dv 4 Reg 4, 35 (Ol, Ker usin
egin, BiblE eztul egin). Behatzen du eginez / lau bost aharrosi! Etcham 149. Zirriki-zarraka, prakak lotuten
ebazan bitartean, eldu zan eskaratzeraiño, ta iru minutuko arrausi bat eginda gero, sua ixetuten asi zan. Bilbao
IpuiB 166. Esnatu da gure azeria, ta aoa kanabete zabalduaz, arrausi luzea egin du. NEtx LBB 186.
- AHARRAUSI ERAGIN. "Arrausi eragin, hacer bostezar" A Morf 738.
- AHARRAUSI ETA AHARRAUSI. Bostezando continuamente.  Gaba bertan egin eben arrausi ta arrausi.
Kk Ab I 81.
- AHARRAUSI-NAHI. Con ganas de bostezar.  Eguna arrausi-nai asi-garaiean. Ldi UO 20.
- AHARRAUSIZ. Bostezando. "Arrauziaz, erdi loan, baillant et à demi endormi (LE)" H.  [Baitire adizále
daudénak] kánpoan nolanái arrausias, erdi ló, arát onát beira. LE Urt ms. 34r (en la ed. de 1846, 96 arranziaz,
errata; Harriet cita tbn. esta última forma). Bainan hasten nitzakoteia bai erlijioneaz mintzatzen, aharrosiz ari
zauzkit eta badoatzi zoin bere alderat. Prop 1890, 20. Arrausiz izerdi otza buruan dunarena. "El del que tiene la
cabeza bañada en sudor y bosteza". Or Poem 543.
 Etim. vEys piensa en aha- 'boca' comparando con ahalusain. El final coincide por la forma con hautsi, ausi,
frecuente en compuestos.
aharrausika (H, A (+ aa-)), aarrosika (A), aarrosinka (V-gip), arrausika (A), arrauzika (Lar DVC 166, Añ),
arrauzinka (V-gip), arrosiaka, arrosinka (V-gip), errosinka (Lar  H). Ref.: Etxba Eib (arrauzinka); Elexp
Berg (arrosinka).
1. Bostezando. "Errosinka dago, está bostezando" Lar. "Bostezar, arrauzika, aozabalka egon" Añ. "Arrauzinka
egon nintzan gaubela guztian" Etxba Eib.  Albuetara begira, ar[r]osinka edo aldamenekuagaz berbaitan.
msOñ 194r. Guztiz nagi epelik, ganora baga, arrauzika, erdi lo, albora adi. Añ EL1 86. Zer da bat egotea /
albako mezatan / ikusten gizon ta andra / arrausika Eleizan! Azc Ezale 1897, 50. Arrausika legetxez erantzun
eban. A BeinB 90. Giza seme ta emakume luzetetsiak, arrausika ta (zarrenak beintzat) zuzmurtuak ziran. A Ardi
62. Arrosinka sarritan / zabalduaz aua. JBDei 1919, 282. Azkenean bat arrosiaka hasten da. Bertzeak orduan:
Ahoa idekia baituk, balia hadi zerbaiten galdatzeko. Egunaria 4-1-1960 (ap. DRA). Otsoa, / otso berdea, /
arrausika edo / nagiak ateraten / ari da, lupu bat lez. Gand Elorri 173. Alfer, eguna ezin higatuz, aharrosika
daudenek ere badute norbait. Herr 23-8-1956 (ap. DRA). Negar egin beharrean parrez hasten zaigu, eta
aharrausika aurkitzen dugu su eta gar ari gatzaizkionean. MEIG II 57.
2. arrosinka (G-goi (comunicación personal)), arroxinge (V-m ap. Etxabu Ond 118). (Sust.). Bostezo.
aharraxetan (S ap. Lh).  (Ines.). "En train de se brouiller" Lh. Cf. AHARRETAN.
aharrazale.  Pendenciero. "Hor aharrazale bat" Darric (ap. DRA).  Halako gizona ezta aharrazale inhur
eztialakoz irainden, ezta lotsa irain dezen. Egiat 255.
aharroi.  Disputador, reñidor. v. aharrari.  Ez dirateke [Elizatik berheziak] net bulest eskiaren emaitera,
gihau aharroi dolügarriak bagira. Herr 13-5-1965, 3.

mende.
aarrosi. "(AN-araq), sacudir" Satr VocP. v. inarrosi.
aharrosi. v. aharrausi.
ahartara. v. ahatara.
ahartu. v. aharratu.
ahartzain (H; a)ha)rzañ S), artzai (Lar), aharizain (V-gip; H), arizai (H (G)), aalzain (B), altzai (B; LE Urt
voc. H y A), alzai (B). Ref.: A (aalzain, altzai, alzai); A Apend (altzai); Lrq /a)ha)rsán'/; Iz ArOñ (aarizaiña);
Izeta BHizt2 (altzai).  Pastor de carneros. "Carnerero" Lar. "Altzaia, guarda, custodio, pastor" LE Urt voc.
(pero cf. Ond FLV 1980, 112: "No la hallamos en el texto"; cf., sin embargo, altsai (q.v.) en LE). "Altzaia (AN),
berger (ardi zaia)" H (tomado sin duda del anterior). "Altzai, dulero, pastor que conduce ganado de todo un
pueblo (AN)" A Apend. "Altzai (B), pastores especiales de carneros" A. "Pastor de carneros. Lenago bai omen
ziren altzai onak Baztanen" Izeta BHizt2. Cf. altsai.  Uste zieia igorten nündiela berhala ahar-zain Maidalena
serralat. Const 21.
ahartzaingo, alzaingo (A Morf 66).  "Prof[esión] de pastor" A Morf.
aharxkila. "Pelotera, riña (T-L)" DRA.
aharzartz. v. aharzatz.
aharzatz (BN, S, R; SP ( A); ahartzatz S; H), aharzartz (S; ahartzartz S; Gèze), ahatzartz (S; VocBN, Gèze),
ahatzatz (BN, S; VocBN, H), ahazartz (L; Arch VocGr, Hb ap. Lh (-rz), Dv (S)), ahazatz (H), ahazaz (S),
arzantz (Sal; artz- AN-egüés-erro, Ae, Sal), artzartz (S), arzatz (R; artzatz R-uzt). Ref.: VocPir 421; Bon-Ond
142; A (ahartzartz, ahatzartz, ahazartz, arzantz, artzartza); Inza EEs 1915, 210; Lh (aharzartz, ahatzartz); Lrq
/a)ha)rcárc/; Iz R 393.
 Carnero. "Bélier. Aharia, capitán de manada. Carnero" SP que cita a Oihenart. "Bélier" SP, VocBN, Gèze, Dv
y Lrq. "Morueco, carnero padre" A. "Artzantza esaten diote [Erron] ariari, ta aria, osatua danean" Inza EEs
1915, 210. Lhande añade: "Ahazarz (Hb), pasteur", seguramente debido a error. Cf. akerzaunz(a), zamaltzatz.
v. ahari.  Asuri saldo batarik zuatzan bi arzatz eskapatruk ardietra. Mdg 169. Bertan tratatu zein arzatzek, eta
erranzabein Otsoari. Ib. 169. Ahüñemendi Españako ahatzartz batek tokatürik jauzi dela Mauleko plazaren
erdiala. EOnAlm 27-4-1906 (ap. DRA).
 Etim. El elemento que en los dialectos orientales se añade a ahari (como tbn., de forma parecida, a aker,
zamari), acaso compuesto (-zartz con -zantz seguramente secundario, -zatz, etc.), es de origen oscuro. Acaso
entra -zar (< zahar) en su formación.
aasa (V ap. A), aaxia (det.).  "Llana o cuchilla de dos asas que usan los barrileros" A. "Aasea, kirten biko aizto
aundi bat. Beresietan miauri edo gaztaña landarakaz estrabeak egin, eta gero onekaz otzarak, zaranak eta otarrak
egiteko egokia da (V-m)" Onaind EEs 1931, 55. Moguel (PAb 48) da una lista de herramientas del caserío, entre
las que aparece aaxia <aassia>, que Azkue, en la ed. de 1899, interpreta como aaxea, y no traduce, pero en el
dicc. lo da como aasea y lo identifica con el utensilio citado.
aasaba. v. asaba.
ahasabai. v. ahosabai.
ahasabi. "Amygdale, sabi, ahasabi" T-L.
aasalde. v. arratsalde.
aasi. v. 1 hazi.
ahaskeria (SP (-ts-)  Dv y A, H).  Suciedad. "Ahatskeria, saleté, vilenie" SP. "Saleté" H.
ahasta.  Rama. Cf. arbazta.  Heltzearekin ez ginduen gehiago buru gainean, arku eta arku baizik, eta bide
mende.
sahetsa dena ahasta ostotsu gothorrez ederki landatua zen: tanbarin aldaska harro eta Castillako arrosatze
loratuak non nahika landatuak zituzten. Prop 1905, 258.
aata. "Aáta, aátia, la tolva del molino [...]. Aata baltza, la tolva" Iz ArOñ.
aata. v. ahate.
ahata. v. ahatara.
ahatara (L; SP), ahata (L, BN, S), ahatra (L-sar), ahartara (L; Lar Sup  Dv, H), ahotara (L, BN; Ht VocGr
334, Dv, H; ao- L-ain), ahota (L, BN, S; Arch VocGr), ahotra, auta (R ap. A). Ref.: A (ahata, ahatra, ahartara,
ahota, ahotara, auta); Lh (ahota); Lrq (ahata).
 Bocado; trago. "Bouchée" Ht VocGr, Arch VocGr y Dv. "Bocanada, sorbo" Lar Sup. "Pleine bouchée" H.
"Bocanada, trago (Darric)" DRA. v. ahamen, ahokada.  Bertze hegaztinek edateko kurka guztietan, ahatara
bakhotxean, burua goiti ailtxatzen dute. Ax 342 (V 228). Azkenean xarbo zenbait hurbilltzen da halere. / Zer
ahotara neretzat ni amiamokoa! / Hoiñ gutirentzat eztut nik idekitzen mokoa. Gy 30. Hurrupatzen dugu beraz
zonbeit ahotra arno. Prop 1884, 168. Orduan galda arazi nion jateko zerbeit. Manatu zuen eman zitzadaten
hirur ahotra irris. Prop 1885, 183. Ahoa bethe dute aguerdientez eta botatu ahatra bana hil hobiaren gainera.
Prop 1887, 232. Etzan arratsean ahatra bat ogi jan gabetarik. Prop 1890, 104. Urruntxago zirenean, Sainduak
erran zioten behar zutela jan ahotara bana. Jnn SBi 54. Bürüz barna asketan ithoketa jaten die [ardiek], belhar
ahotak osorik gaintitüz. D. Béhéty GH 1931, 451.
 (Fig.). "Etzira ahotarat [= ahotara bat] enetzat, vous ne m'êtes pas une bouchée" H.
ahataraka, ahatraka (Lh, que cita a Lf), ahotaraka (L), ahotaka (L, BN, S). Ref.: A y Lh (ahotaka). 1. A
boca llena. "À pleine bouche" Lh.  Kantatzen ahotaraka, / zirkonstantzien arauka, / Biba monarka! edo Biba
republika! Gy 277. Entzunen ditutzu noiz-nahi kantuz hari direnak; bertze batzu irriz ahotraka. Prop 1893, 176
(ap. DRA; la ref. es incorrecta). Egun fuera, bihar biba. Egun ahotaraka laudorio eta espantu, eta bihar? HU Zez
98. Ez federik, ez eta, oraino are gutiago, fede onik ez den tokian ahotaraka mintzatuko baitzauzkitzu fede onaz.
Ib. 193. Jaun misionestak, arrats guziez, izerdi uharretan ari ziren, egiarik sarkorrenak erainez ahotaraka. Barb
Sup 5.
2. ahotraka. (Vomitar, expulsar) a bocanadas.  Zikhinkeria goitika eta ahotraka dario. Arb Erlis 95 (sg.
DRA, pero no se encuentra en esa pág.). Odola ahotraka igortzerainokoan bere indar guziak etzituela [...]
sobera ukan [...] bere baitan sendi zuen lohiaren bentzutzeko. "À pleine bouche". Ardoy SFran 306.
3. (Darric ap. DRA), ahataka (S ap. Lrq). A bocados; a tragos. "Par bouchées" Lrq. "Ahataraka edatea
(Darric)" DRA.  Eta ikhusi ere zituen zakhurrak, bere gorphutzeko haragien ahatraka erematen. Prop 1908,
59.
ahate (V-m-gip, L, BN, Sal, S; SP, Urt II 77, Ht VocGr 336, Lar, Arch VocGr, VocBN, Gèze, H; a)hate VocS
131), ate (V-m, G, AN-larr-erro, Ae, Sal; Lcc, Lar, Añ (G), Dv, H (G)), aata (V, G-azp), ata (V, G; H (V); -aa
det., Lar, Añ, Izt 11v y Dv), agate (V-m), arata (V-och-gip), arate (V-m), areta (V-och). Ref.: VocPir 486; A
(aate, agate, arata, areta, ata, ate); Lh; Lrq /a)ha)te/; Iz ArOñ (aata), Ulz (átia), UrrAnz (aratía); SM EiPaj
(aata); Elexp Berg (aáta). En zonas occidentales hay ateà 'el pato' / ateá 'la puerta'.
 Pato; tbn. empleado en ocasiones para otras anátidas. "Pata, anade, atea" Lcc. "Ánade, ave conocida, atea" Ib.
"Canard, ánade, anadón" SP. "Ánade", "pato" Lar y Añ. "Canard" Gèze y H. "Ganso, pato" A. En Lar DVC y en
Izt C 197 se encuentra ahalea, sin duda errata. v. gita, paita, antzar.  Tr. La forma gral. al Norte es ahate, que
tbn. emplean Mirande y Aresti. En la tradición meridional hay aate en Azkue, Orixe y Txillardegi, ate en
Mendiburu e Irazusta, ata en Iztueta, Altuna y Labayen, y arata en Arrese Beitia y N. Etxaniz.
 Ahatiari igerikan. Saug 31. Ahateari igerikan erakastea. O Pr 12. Atea bere griñak urera darama, oñen
gañean asi orduko. Mb OtGai I 26. Probinzia onetan azitzen diran egazti eskurakoiak dira... Ataa, antzarra, eta
indiollarra bere olloakin. Izt C 195. Apoarmatua eta bi ahateak. Gy 255. Antzarak bezala hazten eta gizentzen
dira ahateak. Dv Lab 292. Ahatia erre denian, athera zazu. ECocin 11. Ipintzen da atea kazuela batean. Cocinan
13. Bainan ez du horrek erran nahi oilo busti batzu girela, zenbeit antzara karrankaritarik entzuten dugun
bezala; edo ahate mutu batzutarik. HU Aurp 127. Ahate bat saltsan, oilo bat eltzean, antzara bat gerrenean.
Elzb PAd 76. Beltxargai atsegin emon ta / aratai bertara deitu. AB Olerk 221. Aate alper-nagien umeak oilo
amaloka baten egapean. A Ardi VII. Ahateak badire kolore guzietakoak: antzarak aldiz oro ilhunkarak dire.
Dass-Eliss GH 1925, 273. Berialaxe ata zuri bat, igerika etorri jakon. Altuna 82. Batean oiloa, bertzean ahatea,
bertzean oilaskoa, nik ez dakit zer eta zer oraino... Barb Leg 130. Ontzi meiak aateak bezala ura urratzen du. Or
Mi 131. Ez ain koloka âteak ibiltzen ipurdi, / ba dirudi iraultzera doan belar-gurdi. Or Eus 374. Ateak nunai;
luritoak erruz beti binaka. JAIraz Bizia 42. Erreka onetan arata auek. NEtx Antz 80 (se refiere a figuras de
mende.
belén). Neguan ahaterik arrapatzeko zen itxaropenaz. Mde Pr 98. Aateen urmael ondotik igaro naiz. Txill Let
81. Ahateek hegoira zuten ihes egin. Arti MaldanB 201. Antzara? Ata bat? Lab SuEm 193. Ziruditan arate /
nagien zingira. Atutxa Mugarra 67.
- AHATE AR. "Ahate-ar, ansar, ganso, pato reproductor (BN-mix; StJayme)" DRA. "Aataarra, el pato" Iz ArOñ.
- AHATE BASA. Pato salvaje. v. basahate.  Pekada, ahate basak eta miñotak segurik burustaka. Herr 24-1-
1959 (ap. DRA; la ref. es incorrecta).
- AHATE BELTZ. "Negreta, especie de ánade, atabeltxa" Lar. "Fusca, especie de ánade, atabeltza" Ib. ( H).
"Ahate beltza, macreuse noire" Dass-Eliss GH 1925, 275. "(Melannita nigra), negrón común" MItziar Txoriak
14.  Ibaiera zinan joaiten / zure aate beltzekin, / goiz batean, bat batean, / ito zinan Kattalin. Mde Po 85.
- AHATE EME. "Pata, hembra, ataemea" Lar. "Pata, hembra del pato (BN-mix; SJayme)" DRA. "Cane,
ahateme" T-L.
- AHATE ERREAL. Pato salvaje. "(Anas boschas), ate erriala" Arzdi Aves 166.
- AHATE ESPAINOL. Pato salvaje. "(Anas boschas), [...] ate-española (Larrinúa)" Arzdi Aves 166. "Canard
sauvage, basahate, ahate español" T-L.  Ahate española baino ttipixago ditake [ahate frantsesa]. Dass-Eliss
GH 1925, 274.
- AHATE FRANTSES. "Canard siffleur" Dass-Eliss GH 1925, 274.
- AHATE GORRIXTA. "(Netta rufina), pato colorado" MItziar Txoriak 14.
- AHATE ISATS-LUZE. "Ánade rabudo" MItziar Txoriak 14.
- AHATE-JOKO. Juego del ganso. v. ANTZARA-JOKO.  Nork daki noiztik hunarat ezagutua den ahate jokoa
Eskual-Herrian? Herr 15-9-1960 (ap. DRA).
- AHATE KAPENARI (ate kapenai AN-gip ap. A; Arzdi Aves 166). "Cofre (ave de mar); litm., ganso que se
zambulle" A.
- AHATE-MANDO. "Especie de pato común (T-L)" DRA.
- AHATE MOKO-ZABAL. "(Spatula clypeata), pato cuchara" MItziar Txoriak 14.
- AHATE MOTODUN. "Fuligule morillon" Dass-Eliss GH 1925, 274.  Itsasotik frangotan urruntzen da ahate
motoduna. Dass-Eliss GH 1925, 274.
- AHATE PIRO. Cría de pato. "Aneton" H.
- AHATE-PUTZU. "Canardière" T-L.
- AHATE-TALDE. Bandada de patos.  Eta noizpenka aate-talde bat ugiñetan garbi-aldia artzen. Or Mi 143.
- AHATE TIPI. Cerceta. "Sarcelle" Dass-Eliss GH 1925, 274. v. zertzeta.
 Negreta.  Aatetoak, aatetipi dirdaizuak, eta basaate su-egodunak aintzira ertzera zoazin. 'Macreuses'. Or Mi
61.
- AHATE TXISTULARI. "(Anas penelope), ánade silbón" MItziar Txoriak 14. v. AHATE FRANTSES.
- AHATE-ZERTZETA (ate-zerzeta G-azp ap. A; Arzdi Aves). "(Querquedula circia), ate-zerzeta [...], zarceta
mayor" Arzdi Aves 166.
 Etim. De lat. anatem 'pato'.
ahateki (L, BN, S ap. Lh; Dv, A (+ aa-)), ateki.  Carne de pato. "Pièce de canard" Dv.  Oilo salda begidun,
xaalki edo ahateki eta arroltze opil. GH 1922, 555. Beraz ateki errea zartagian ekarri bear al dut? Lab SuEm
201. Ateki au, etxekoandre, izugarri ona dago. Ib. 204. Egunero jaten nuen atekia. Ib. 205.
ahatekume, atekume (Lar), atakume (V, G ap. A; Lar, Aq 105 (G)).  Cría de pato. "Patico" Lar. "Anadón" Aq
y A.
ahateño.  (Dim. de ahate). Negreta.  Aatetoak, aateñoak eta basaateak, bizkar dirdaitsuz eta suzko egoz,
aintziraren ertzera zoazin. 'Macreuses'. Or Mi 60.
ahatetegi (Urt IV 470, Dv, A).  "Lieu où l'on enferme les canards" Dv. v. antzarategi.  Gisa berean
establiaren ondoan ziren antzarategia, ahatetegia; heien gainean pulinden lekhua. Elsb LehE 2.
ahateto.  (Aum. de ahate). Cisne.  Aatetoak, aateñoak eta basaateak, bizkar dirdaitsuz eta suzko egoz,
aintziraren ertzera zoazin. 'Cygnes'. Or Mi 60. Aatetoak, aatetipi dirdaizuak, eta basaate su-egodunak. Ib. 61.
ahatetto, ahatto (S). Ref.: A (ahatto); Lh (ahate).  (Dim. de ahate). "Anadón, pato pequeño" A.
ahatetxo (Urt, Lar, Dv), atetxo (Lar, Dv), atatxo (Lar, Dv).  (Dim. de ahate). Pato pequeño; cría de pato.
"Anaticula" Urt II 77. "Anadón", "patico" Lar.

mende.
ahatexka. "Canardeau" T-L.
ahatezain, atazai (Lcc).  "Anadino" Lcc.
haatik, ahatik, aatikan, hatik. 1. Sin embargo. v. hargatik, horratik.  Tr. Documentado en textos bajo-
navarros y suletinos desde principios del s. XIX; su uso experimenta un notable incremento en el s. XX, cuando
se puede encontrar tbn. en autores labortanos y meridionales. En el s. XIX domina la forma hatik, mientras que
en el XX lo hace haatik; en la segunda mitad del s. XX hay tbn. algunos ejs. de ahatik. En DFrec hay 95 ejs. de
haatik (46 de ellos meridionales), 2 de hatik y 1 de ahatik y aatik, respectivamente.
 Korajia xipi dit / beiniz fatigatürik, / bena ez hatik orano / esparanxak oro galdürik. Xarlem 395. Nihork
sekula sinhetsi lukia / arrathoaz lehoa dela behartu? / Gauza da hatik egia. Arch Fab 105. Nik haier deüsere /
ezpeitüt deüsere / nihauenik ere: / hatik desir nikezü ereiñak bil balitzade. 'Et pourtant'. Etch 276. Eztu hatik
üdüri odolik badiala. "Cependant". Ip Dial 24s. Egiazkoa zen beraz haren urrikia; ez hatik iraupen handikoa.
Laph 133. Anhitz multzo edo bilkhuretan separatuak ziren, guziak hatik elgarretara yuntatzen zirelarik. Elsb
Fram 121. Jin bidez joan zen, deus egin gabe; ez hatik buruz-buru eta ondotik oraino bereak aditu gabe. HU Zez
127. Hau oihan eta larre, gehienik [...]. Urtetik urtera lur alferrak ari dituzte haatik ttipitzen. JE Bur 198.
Yaupari [erdaldun] ta lekaideak badire zoritxarrez zenbait orañik, gero ta gutiago atik. T. Arburua EEs 1920,
126. Hantik ikher, hebentik kitzika, deuse etzien edieiten eta haatik irin güti jiten hütxalat. GH 1929, 72. Bainan
gero berriz yarraiki dute ohidura, ez haatik lehen bezenbat. Zub 79. Ez duk hatik hoi gibelerat heldu! "En voilà
un cependant qui ne revient pas en arrière!". Barb Leg 134. Gaztelarra edo ez, gizona da haatik, nihun balin
bada bat, eta ontsa ikasia. JE Ber 47. Igorri zuten Uztaritzerat. Etzuen haatik hezur zaharrik han egin behar.
Zerb Azk 69. Erritarren esaerak eta laburpenak osotuz, batere aldatu gabe aatik, bildariaren textoa. AIr EuskIp
5. Adarrak huts eta beltz, baziren osto banaka batzu haatik. JEtchep 23. Esan dezagun aatik Aristoteles bera ere
etzela Jainkoaren ideia osoki perfetua izatera iritxi. Vill Jaink 33. Ez duk gizon gaixtoa!... Ahatik, kasu eman
behar diok pixka bat. Larz Iru 92. Nola egon, haatik, "Saindu" Eskualdun ixil horien izen zonbait eman gabe?
"Comment, cependant". Ardoy SFran 20. Gero ahatik, abiatu banintzan abiatu, kobratu nituen denbora
galduak! Xa Odol 35. Gure semia ezkuntzeko / diagü heben lagüntzen. / Hori hatik ez gaztia / emazterik ez
ükhenik, / neskatilak hiritarat / beitziren ere galdürik. Casve SGrazi 86s. Au aatikan aize-errotena baiño
gaiztoagoa izango da. Berron Kijote 101 (v. tbn. 78). Santu berriak lagundu arren / atik eztute irabazi (1940).
MEIG I 41. Xenpelarren hizkerak, haatik, hain egokia izanik, ez du neretzat balio. MIH 115. Guk ez ezagutzen,
ordea [forma trinkorik]. Izatekotan, haatik, nolakoak zitezkeen? MEIG VI 192.
v. tbn. Ox 196. Const 13. Lf Murtuts 1. Mde Pr 320 (132 hatik).
2. Ciertamente.  Ah! orduan ba hatik, erran dezaket ahal guzia egin nuela. HU Zez 138. Ez haatik uste
gabean, huts eginik. Ib. 193. Zer ihizia haatik, zu, estakuru bat ederra emanik gelditu baitzinen Eskualduna-ri
berriak igortzetik. StPierre 11. Nork egundaino izan du holako galtzarik? [...]. Behorlegin aiphatua ditie, hatik,
galtza hauk, Piarres! Barb Sup 42. -Haur hautarik batek lagunduren ahal gaitu? -Ah! ez hatik, ama! Ib. 80. Ez
du, ala ere, gerorako utzi nai Izartxok lan ori. Oroit da ondo, oroit aatikan, igaz gertatu zitzaiona. Eston Iz 6.
Topau duzula, aatik! illunabarreko enbor egokia. Ib. 71. Banago haatik nun den gizonaren errespetua! Lf in
Zait Plat XVII. Oas!... Zer xantza izan duzun ahatik! Larz Iru 138. Ez baitzen haatik diru keta jina! "C'est qu'il
n'était pas venu chercher de l'argent!". Ardoy SFran 238.
 Etim. De ha-gatik 'hargatik'; cf. fr. pourtant.
aatikan. v. haatik.
aatiste. v. aratuste.
ahatra. v. ahatara.
ahats (SP  Dv y A, H).  Sucio; obsceno, impuro. "Ahatsa, sale, lizun, sucio. Lizun ahatsa, vilain, torpe.
Usanza ahatsez bethea, plein de sales coutumes" SP. Harriet, tomándolo de Oihenart (Not 45), añade "manié et
sali, chiffonné", basándose en la idea de Oihenart de que cast. ajar (ant. ahaxar) viene del vasco ahats. v. hats.
 Etim. Quizá de aha-hats '(de) boca hedionda'.
aatsalde. v. arratsalde.
ahatto (a)ha)tto S ap. Lrq), ahantto.  "(Interj. puer.), ah! ah!" Lrq.  Doniandarrek 14an egin gogo zutela
beren galdea, egin dautzute heiek 12an... bi egun lehenago. Ahantto! Eskual 14-2-1913 (ap. DRA).

mende.
ahatto. v. ahatetto.
ahatu.  Rastrillar. v. areatu.  Aspaldian iraulia eta ere ahatua den lurrean erein Ebanjelio aziak. Ardoy
SFran 204.
ahatxe. v. aratxe.
ahatxeta. "Ahatzxeta /a)ha)c#eta/, oublier un peu. Ahatzxetako, pour oublier un peu. Ahatzxetan, oubliant un peu.
Ahatzxetara, à oublier un peu [...]. Ahatzxetari, à mesure qu'on oublie un peu. Ahatzxetaz, en oubliant un peu"
Lrq.
ahatz. 1. "Herrumbroso (Arch ms.)" DRA. 2. "Rugoso (Arch ms.)" DRA.
? ahatza. "Bocado (S; Darric)" DRA. Podría ser errata por ahatra.
ahatzarazi. v. ahantzarazi.
ahatza(r)tz. v. aharzatz.
ahatze. v. ahazte; ahaztu.
ahatzehi (S). Ref.: Lh; Lrq /a)ha)ce)h¸)/.  "Facile à oublier" Lh. "Aise à oublier" Lrq.
ahatzerazgarri. v. ahantzarazgarri.
ahatzeta (S ap. Lh).  "Bouchée" Lh. v. ahutzeta.
ahatzetaka. "(S-saug), à pleine bouche" Lh.
ahatzi. v. ahaztu.
ahaun.  Lamento. v. auhen.  O Jesus kontsideratu duguna, egun goizean, Olibetako baratzean, ahaunetan
eta nigarretan. Hazparneko Kalbarioa 47 (ap. DRA).
aausi. v. adausi.
ahaxala (det.).  Afta.  Haur ttipiek dutenean ahaxala, ez ditu uzten deusen ere, ez bulhar esnearen beraren
iresterat. Prop 1898, 162 (ap. DRA).
aaxia. v. aasa.
ahazabal. v. ahozabal.
aazarazo. v. ahantzarazi.
ahaza(r)tz, ahazaz. v. aharzatz.
ahazgai, azkai.  Lenitivo, cosa que hace olvidar. En Mde Pr 130 hay "min zahar, ahatz-gai ezinen
oihartzünak", seguramente error; en el orig. de Igela 102: "Min zaharren ezin ahatzen aanak"; en otra versión
ahaz-gaitzen (q.v.).  Amestegi guria, / naigabien azkaia. Ldi BB 4. Ire goi urdiñaren / urre lañotsupean / bêko
txikerkerion / azkaia balegok. "Algo que haga olvidar". Ib. 18.
ahazgaitz (a)ha)- S), ahantzgaitz, ahazkaitz (S). Ref.: Lh (ahazkaitz); Lrq /a)ha)zgáic/.  Inolvidable. "Difficile à
oublier" Lh y Lrq.  Euria ari zen; hegalez zebiltzen beleak ortzean, min zahar ahaz-gaitzen aranak ene gogoan
kuatuz. Mde Pr 127 (en el orig. de EG 1951 (9-10), 9 aantz-gaitzen).

mende.
ahazgarri (S; aa- A), ahanzgarri (ahantz- A), ahantzigarri, aazkarri (A, s.v. aazgarri), ahaztugarri, azgarri
(V), azkarri, aztugarri (V-gip). Ref.: A (ahazgarri, aazgarri, azgarri); Etxba Eib (aztugarrixa).
1. "Lenitivo, lo que hace olvidar, p. ej. una pena" A. "Ahantzgarri, propio para hacer olvidar" Ib. "Aazgarri
[...]: 1.º cosa que hace olvidar; 2.º lenitivo (de dolor); 3.º desagravio" Ib. "Ardaua, burukomiñ askon
aztugarrixa" Etxba Eib.  Tr. Documentado desde comienzos del s. XVII sobre todo en la tradición meridional.
 Eta sari onen aazkarria dan dañuko pena esaten deutsagun tormentubari. msOñ 1, 153. [Egija au] aaztu gura
oi da, ta atarako dabiltz munduko aaztugarrijeen billa. JJMg Mayatz 42. Gure penen ahanzgarri / galdez gaude
edanari. Darrupe-Harluz Ameriketarik Bidalia (1879) (ap. DRA). Bera [aldia] da munduko gertakizun guzien
azgarri (lo que hace olvidar), garaille. Etxde AlosT 20. Ba-dakizu, denbora gauz ororen ahantzigarri
(ahaztugarri) da. Etxde JJ 63. [Dantzaren] une ortan daki kaieko seme-alaben odol bero baiña baketsuak
irakiten asten [...], nekeen aringarri, oiñazeen aztugarri. Erkiag Arran 35. Oin-eskuetako beatzak moztu edo
beste onelako zizper ikusi eragiten zienean, ordea, bazuten pozgarri oberik, beren sinestea, alegia, ta Sokratek
baino azkarririk geiago, noski. Zait Plat 101. Zezenetako zaldi zaharrei begi-aurrean ezartzen dieten zapiaren
ordezkoa da [zinema], alkoholaren gisako bizitza eta heriotzaren ahazgarria. MEIG I 172.
 + ahanzgarri (Dv), azkarri (V-ger-ple-arr-oroz, G ap. A; H), aazkarri, azgarri. Cosa que hace olvidar, que
supera lo anterior. "Gaixtakeria bat egin du bertze guzien ahanzgarri, il a commis une méchanceté qui fait
oublier toutes les autres" Dv. Harriet y Azkue citan a Lardizabal.  Orduan izanen dire husu apostasiak, /
iraganen ahantzgarri azkenik ethorriak. EZ Man I 64. O pena, ta pena guzien azkarria! Cb Eg II 124. Guziak
baño andiago bat, ta guzien azkarria falta dala. Ib. 129. Bekatu onik ez dago; baña komunio gaiztoarekin egiten
dana da guziz ezain, beltz, ikaragarri ta besteen azkarria bezala. Mg CC 241. Bada despeidako jentiaren
urteneria da guztien aazkarrija. fB Olg 71. Gatx bat, leen esan dirianen aazgarrija. fB Ic II 205s. Baina guztien
azgarrija da, Amonimo beneragarrijagaz jazo zana. fB Ic III 303. Etorri ziran Erromatarrak Españara,
aurrekoen azgarriak eta are gosetiagoak. Izt C 257s. Goseteak lenengo egunetik kalte andiak egiten zituen; baña
atzeneko lanbide onekin lenagokoen azkarria sartu zan. Lard 542. Baña arterañokoen azkarriak geroko zeuden.
Ib. 47. Oi hau oinhazea, bertze guzien ahantzgarria! Dv LEd 222. Beste gaitzen ahazgarri, / pikarrai dute ezarri.
CantS n.º 4187. Aurtengoa da baña, danen azkarria, / irakurri dodana baldin bada egia. AB AmaE 241. Baiña
oraindik gero egin zituzan bi, / lengo danen artian diranak azkarri. Ib. 96. Gaiztakerian lengo azkarri edo len
baño areago. Arr May 179. Lengoaren azgarria. Arr Bearg 422. Danen azkarriyak [bertsoak], / lenak ere ez dira
/ ain farragarriyak. AzpPr 131.
2. (H), ahanzgarri (-ntz- H), antzigarri (H), aztugarri (H), azkarri. Digno de ser olvidado. "Digne d'être mis
en oubli" H.  Antxe [galdu dan markan] nebazan ogeta bat lengusu ta nebea, / arek baiño bearragoa aita
neurea, / arek guztiak baino azkarriago jaubea (V-m). A CPV 933 (Azkue traduce "olvidadizo (sic)"). Eztot
baiña uste, gertakizun aazkarriren bat gomutaratu izan arren, euskalseme dongetzat eukiko nozuenik. A Ezale
1897, 239a. Jina duk, haur erho ahanzgarria. Jina duk Omnia Saindu-biharamun, Hilen eguna! SoEg Herr 5-
11-1959 (ap. DRA). Lokarri sendo ta autsi-eziñekoak ditu nunbait gure izateak Arekin. Bestela, ahanzgarria
balitz, ahantzia legoke aspaldidanik. Vill Jaink 24.
- AHAZGARRIKO (aazkarreko A (s.v. aazgarri); azkarreko V-ger ap. A). "Lenitivo, lo que hace olvidar penas
o cualquier otra cosa" A.  Auxe da arrigarriena ta beste iazoera guztien azkarrekoa! A BGuzur 78.
aazi. v. 1 arazi.
ahazi. "Saliva (Darric)" DRA.
aazkarri. v. ahazgarri.
ahazkeria. "Ahazkeri, defecto del que se olvida fácilmente (Darric)" DRA.
ahazkor (V-gip (aas-), L, BN, S (+ a)ha)-)); Mg PAbVoc 221, Izt 84r, Gèze, H), ahanzkor (L, S; SP <-nts->, Lar,
Añ (aa- AN), Lecl, Dv, H), aiztukor, aiztuor (Zam Voc), atzekor (Sal), azkor (V, G, AN-arce, R-uzt; Lar, Izt
84r), anzkor (Lar, H), aztukor (G-to; Lar, Añ (V, G), H), aztuor (V-ger). Ref.: A (aazkor, ahanzkor, atzekor,
azkor, aztukor); Lh (ahantzkor, ahatzkor); EI 328; Lrq (ahatzkor); Iz ArOñ (aaskorra).
1. Olvidadizo. "Dios consiente y no para siempre, Jainkoa ezta azkor, bai berankor" Lar. "Flaco de memoria",
"olvidadizo" Lar y Añ. "Oublieux" Lecl y Gèze. v. atzenkor.  Tr. Aparece con complemento en genitivo en el
msOñ y en Lardizabal, y con instrumental en Duvoisin y Harispe.
 Zeren ezpaitate enzule ahanzkor izan, baina obraren egile. Lç Iac 1, 25 (Dv ahanzkor, He ahantzkor, TB
ahazkor). Halakotz Iauna delarik gaztigura berantkor, / eztuk zeren enganatu alegia <alle-> ahantzkor. EZ Man
I 91. Iainkoa, ahalkor bad'ere, ezta ahanzkor. O Pr 254. Zeiñ esangillak dirian, eta bestek egiten deusten
gaitzaren zeiñ aazkorrak. msOñ 1, 84v. Baña israeltarren eskergaiztokoak eta artutako mesedeen azkorrak!
mende.
Lard 79. Israeltar azkorrak. Ib. 89. [Kastigu izugari onek] asko balio izan ezbazuen ere, gaitz-ikuste guzien
azkor aientzat. Ib. 89 (interpretado erróneamente por Azkue como azkoraien "escarmiento"). Eta ni, Jauna, zutaz
ahanzkor eta zure dohainez. Dv LEd 109. Barkha diezadazu, aita maitea: gazte eta ahanzkor naiz oraino. Dv
Lab 147. Ainbertze sakrifizio eta sofrikarien ondotik aanzkor izanen gare Jainkoaren amodioaz? Harispe EE
1884a, 509. Bainan Yainkoa ez da ahantzkor. Elsb Fram 185. Erran zaharra: Jainkoa luzakor, ez ahanzkor. Arb
Igand 80. Nola frantsesa holakoetan ahanzkor baita. HU Zez 47. Eskualdun ahantzkorra da lurra bezala.
Duhaldebehere in Onaind MEOE 1093. Bainan badakizu, zoin naizen ahula, eta ahantzkorra. CatJauf 18. Nolaz,
ba, mundu aztukor ori ezin aztu da / Asisko Eskaletxoaz? Jaukol Biozk 33. Ongi eginen saristatzeko / Jinkoa ez
da ahazkor. Etcham 153. Ta azken-alaru estutik seme / aiztukorrentzako birau / itzal gorrotoz beteikoren bat /
amurruz bota ete dau. Enb 39. Buru aztukor-altzoan. Markiegi in Ldi IL X. Banaitteke berankor bañan ez aazkor
(olvidadizo, aztutzeko errexa), seme. Etxde AlosT 63. Jaungoikoa ba-daiteke berankor, baiñan sekula ez
ahazkor. Etxde JJ 230. Aztukor onek olakuak eitxea ezta arritzekua. SM Zirik 131. Bazala auts bat [...] artu
eraiñ ezkero senar aztukorrari, sekulako ongarri izango jakola gaitz aren aurka. Etxba Ibilt 472. Ahazkorren
artean bizi garenez, eta maizegi de propos déliberé ahazkor direnen artean. MEIG IV 110.
2. (Lo) que hace olvidar.  Gizakume ilkorraren alak ez zitun sortu [legeak], ezta lo aztukorrak ere eztitu
ezabatuko. Zait Sof 81.
ahazkortasun, ahanzkortasun (SP, Dv, A).  "Oubliance" SP. "Falta de memoria" A.
ahazkortu (S; a)ha)zkortü S), ahanzkortu (SP <-nts->, Dv, A). Ref.: Lh y Lrq (ahatzkortu).  Volver(se)
olvidadizo. "Rendre ou devenir oublieux" SP.  Ala Eskual-herri hortako berriak nekez heldu baitira hunat!
Iduri duzue agortuak, ez dut erran nahi ahanzkortuak. Prop 1888, 89.
ahazkunde, aizkunde. Neol. creado por Arana Goiri en 1897, de aiztu 'olvidar' y -kunde.  Olvido. 
Irakurtzen eztakijan errijak, laster aiztuko dau bere izkerea, ta bai-dakixu zenbat gaitz, gaxotasun eta zorigezto
Bizkaiari euzkerea aizkunde orretatik atorkozan. AG 1019.
ahazle. v. ahanzle.
ahazmen, azmen, aaztumen.  Olvido. v. ahanzpen, ahazte, ahaztuera.  Bada [egia] orien azmenak dakaz
munduko pekatu [...] guziak. Gco I 138. Eta ortik datorkio [...] Jaungoikoaren eta bere salbazioaren azmena.
Gco II 41. Aaztumenaren zirriturik xeenetan izkuta zaizkitzu! Ldi IL 30. Oñatiko Unibertsitatea ahazmenaren
osinean murgildurik utzi. MEIG IV 127.
ahazotxo. "(Hb), poëlon en cuivre" Lh.
a(h)azta. v. alezta.
aaztar. v. abastar.
ahazte (H; a)haste VocS), ahanzte (Urt, H), ahatze, anzte, antzitze (H), aztutze (H).  Olvido. "Amnestia" Urt II
48. "Oubli" VocS. "Ahazte, ahanzte bat aski da ororen nahasteko" H. v. ahazmen.  Zeren baldin luzatzen
baduzu, [bekhatua] ahantzteko periletan iartzen zara, eta ahantztea ahantzte delarik, bertzerik ere zenbait
lothuko zaitzu. Ax 544s (V 350). Orhit eta ezagüt erazi itzatatzü egün egin dütüdan bekhatiak gogoaz, hitzez,
obraz eta ahatzez. Bp I 135. Gogoz, hitzez, obraz edo ahatzez. CatOlo (ed. 1743), 72. Hitzez, obraz, eta ahatzez.
UskLiB 15. Zergaitik beraz gainerateko gibelamendu hau? Jainkoaganikako ahanzte edo utzieste hau? Prop
1900, 170. Aztutze onek ongi-ongi dagike gizon ekanduntsuak guri itxaropenak uts-ematea. Zink Crit 45.
Bihotzek ahanzterik sekulan ez dute. Iratz 86. Etzan adi gureki belharran gainean eta ase adi ahaztez. Mde Pr
132. Oroitea gogoan balin badago, aanztea ere bertan dago; aanztea zer dan ez genezake berriz iakin, itzaren
mintzoa entzunik oroit ez bagendi. Or Aitork 263. Baita ortan, gorde ta goraintzi dugun edozer, ahanzteak iretsi
ta eortzi ez ba du. Ib. 253. Anztea (aztutzea) nola dago oroimenean? Ib. 263. Au bai zoramen gozo! / erio
bizikor! aanzte ezti! "Dulce olvido". Gazt MusIx 85.
aazti, aaztu. v. azti.
ahaztoratu (BN ap. A), aanztorratu (BN-baig ap. Satr VocP).  "Comenzar a olvidar" A. "Reducirse un
conocimiento a ideas vagas, olvidarlo a medias" Satr VocP.

mende.
aaztru. v. azturu.
aaztu. v. azti.
ahaztu (aa- V, G-to; Dv (V), H (V)), ahantzi (AN-erro, L, BN-baig-arb; Urt II 227, Ht VocGr, Arch VocGr, Dv,
H), ahanze, ahatzi (BN; VocBN, Dv (BN, S)), ahatze (S; Gèze; a)hatze VocS 139), ahanztu (Lar), aanzitu, aistu
(Dv (V)), aiztu (V-ple-oroz-gip; Añ (V), Izt 84r), antzi (-nz- B; Añ (AN), Izt 84r, H (G, AN); -nz- Lar), antzitu
(V-al), anztu (Añ (AN), Izt 84r), atze (Sal, R), aztu (V, G, AN-gip-larr-erro; Lcc, Mic 8r (astu), Lar, Añ (V, G),
Dv (G), H (V, G)). Ref.: A (ahantzi, ahatze, aaztu, aiztu, antzitu, anzi, atze, aztu); Lh (ahatze); Lrq /a)ha)c/; ContR
517; Satr VocP (aantzi); Iz UrrAnz y To (aaztu); Holmer ApuntV (aztu); Gte Erd 77 y 134.
 Tr. En la tradición meridional la forma mejor documentada es aztu; aaztu, antes del s. XX, se encuentra en
textos vizcaínos y en los guipuzcoanos Ubillos, J.I. Arana y Zabala; en todos ellos alterna con aztu. Ya en el s.
XX el uso de aaztu (escrito a menudo ahaztu a partir de su segunda mitad) crece en textos guipuzcoanos. Aiztu
se documenta en textos vizcaínos (con menor frecuencia que aztu y aaztu) desde mediados del s. XIX (antes sólo
un ej. en CatLlo 64), y en el guipuzcoano Zinkunegi (Crit 10). En algunos autores de léxico más rico (Azkue,
Olabide, Orixe, Zaitegi, Etxaide, Ibiñagabeitia, etc.) hay además a(h)antzi. El participio en vizcaíno antiguo
parece ser aztu con a nasal, escrito normalmente aztu y una vez (RS 156) anztu. Las formas del sust. vbal. son
(a)aztute- y (a)aztutze- en textos vizcaínos y guipuzcoanos respectivamente; sólo hay (a)azte- en Orixe (Mi 37),
Basarri (39), M. Atxaga (Gazt 62), Uztapide (Sas 205) y Berrondo (Kijote 205); hallamos azketan en Arrese
Beitia (cf. tbn. azketan en Landucci, y aasketan en Iz ArOñ s.v. aástu).
Al Norte, Leiçarraga emplea el esquema ahanz / ahanzi (una vez ahanze) / ahanzite- (o ahanzte-). En labortano
el más general es ahantz / ahantzi / ahanzte-. Los suletinos emplean ahatz / ahatze / ahazte- (en Tartas ahatze-),
y los bajo-navarros gralmte. ahatz / ahatzi / ahazte-.
Hay antzi en Mendiburu, CatB, F. Irigaray, Orixe y Zaitegi; anztu en la versión de Urdax de unos versos de
Txirrita (B I 122) y en el bersolari de Lesaca Paulo Yanzi (Auspoa 77-78, 191). Lazarraga emplea aanzitu y
anzitu. Los salacencos Samper y Garralda usan atze, y los roncaleses Hualde y Mendigacha antze (donde an-
podría representar sólo una vocal nasal). En DFrec hay 94 ejs. de ahantzi, 173 de a(h)aztu y 22 de aztu.
I (Vb.). 1. (Aux. trans.). Olvidar. "Olvidadizo, azketan erraza" Lcc. v. atzendu.  Tr. Documentado desde
Leiçarraga tanto al Norte como al Sur.  Gibeletik diraden gauzák ahanzten ditudala. Lç Phil 3, 14. Orain ez
neuke errazoarik / izenau borraetea, / ez geiago gaztazaroau / ain laster anzietea. Lazarraga 1196v. Neure
bizian ez zaut anzituko. Ib. 1185v. Aztua eztan zarra aztidila. "El viejo que no es adivino que sea olvidado". RS
415 (az- parece ser rad. de aztu en aztidila). Ordena hau eztuk behar niholatan ahantzi. EZ Man I 29. Eztugu
ahanziko fabore hunen orhoitzapena. Harb 407. Baia bester[r?]en aztu zengia / nigazko on eretxia. "Pero por
otro me olvidaste / el amor que tenías conmigo. Mic TAV 3.1.27, 135. Neskatxak ikus bai beha, / ahanz bedi
herria. Hm 52. Tusto du irabazten, iokoa eta putak dituenak ahazten. O Pr 448. 160garren fuillan ahanzi du
inprimatzailleak lerro hau. INav 167. Enzün bezain sarri ahazten baitütie. Bp II 5. Geretan zara / bakartasuna
azturik. Urqz 85. Ahatz ezazü zure kostüma gaxtua. Mst I 11, 6. Beñere eztut aztuko / ta eztut damurik. Gamiz
204. Erregutzen dizugu, Jauna, onen gaztetako pekatuak, eta jakiñez edo ignoranziak aztu ditzazula. Cb Eg III
273. Perfekzionian aitzinatzia ahatziko diela. AR 20. Ahantz zatzu zure herriya eta zure burasoen etxea. Mih 12.
O Aita guziz eztia, ahantz zatzu horren gaztetasuneko huts eta ignorantzia guziak. Brtc 270. Ahatz elezan nor
zen. Egiat 262.
 (s. XIX). Nik zu ahantz, Jerusalem, / hiri maitea? Monho 88. Senidiak aaztuten dabee odolari zor deutseen
lotsia. Mg CO 252. Arik laster, otzitu, ta aztuten dabe guztia. Añ LoraS 95. Eta ori iñoiz aztu bear eztegu. Gco I
410. Gainerako guziek laster ahantziko naute. Dh 118. Zuen modu naikerak / ez ditu aztuko. Echag 223. Ez
dezagun ahantz hortan datzala phondu kapitala. MarIl 118. Ahantzi izan balu bezala egin zuen. Jaur 162.
Pentsatzen duka nik ahantzi dudala, / Yainkoaz gerostik hiri zor haudala / izaitea orai bizirik? Gy 247. Baña
onek guziak aztu, eta bere gaiztakeriakin Jainkoa beartzen zuen. Lard 361. Hil behar! eta nik hori ahanzten, eta
ni bizi, behinere hil behar ez-banu bezala! Dv LEd 153. Deus ez du ahantzi iraganetarik. Hb Egia 13. Bere
burua ahanzten zuen Jesusekin. Laph 191. Kofesionian bekhatü hura ahatze ziala. CatS 87. Olha batetako
artzainek ahatzi zizien grisilla ganeko olhan. EE 1883b, 384. Aztu daiguzan geure artean / izan diran aserreak.
AB AmaE 16. Euren gomuta mundua mundu ez da azketan. Ib. 160. Estuasun guztiyak / aztuko ditugu. Sor
AuOst 102. Ez nazazula ahantz zure othoitzetan. Elzb Po 180. Etzezaken alabainan ahantz han zuela bere
semea. Jnn SBi 101. Oroipen mikatzak aztu egin bear dituk. Apaol 76. Ezin aaztu ebazan Damutuaren begi ta
erpeak. A BeinB 90.
 (s. XX). Gu, protestant garenek, ahanztenago dugu [Jesusen Ama] hura. Prop 1906, 131. Lengo gertaerak
aztuten ebezan. Echta Jos 291. Bainan laster ahantzi nuen Garibaldi. JE Bur 19. Etzazute aztu: nere adiskide on
baten semea da. Ag G 289. Ez zaituztet zerutik ahantziko. Barb Leg 126. Xoxoak, baitu ahantzi / berhoa zuela
utzi. Ox 106. Bakixu egizko adiskidiak eztaula lagunik aiztu biar. Altuna 59. Euzkelduna zarala / ez iñoz be aztu.
Enb 98 (68 aiztu). Jakintsunek ez dakit antzi ote duten Orreagako Andre Dena dagon leku ederra. FIr 163.
Ahatzi dut erraitea muralla barne artan bazela dorre bat. Zub 83. Au da gizonak aazten dun itz ederra: eriotza
mende.
bizitzea da. Or Mi 125 (BM 198 antzi, Aitork 268 ahantzi). Euren etxalde ta dana aztu dabienak. Kk Ab II 132.
Lojika aztu dezu zearo. Lab EEguna 93. Aztu ezazu aren izena. TAg Uzt 194. Alta Melani, jandarmek ez
ahantzia, ez dugu guk ere ahantzi behar. Lf Murtuts 44. Eta nik, zure erraietako zati onek aztu ote zaitzaket?
Etxde AlosT 5 (JJ 277 ahantzi). Emakumeak lenengo izan duen gizona aztutzen dute azkena. JAIraz Bizia 95 (v.
tbn. 27). Aztu egin dozu, aztu, antza, zure zaldi-izatea. Bilbao IpuiB 22. Baña egi aundi au / sekula ez aiztu.
BEnb NereA 124 (72 aztu). Bere penak, berak zion bezala, edanean ahantzi ondoan. JEtchep 97. Bainan ez
ahantz nagusigoa gizonari dohakola. Xa Odol 211. Ikasi nitun gauz onak / guziyak ez ditut aztu. Lopategi in Uzt
Noiz 52. Ez dügü ahatzerenko. Casve SGrazi 158. Ez genduke ahaztu behar era lotsagarrian jokatu dugula maiz.
MIH 280 (392 ahantzi).
v. tbn. Ldi IL 133 (81 aztu). Mde HaurB 60 (Po 45 ahantzi, Pr 123 ahatze). Erkiag Arran 40 (36 aztu). Txill Let
116. Gand Elorri 34 (95 aztu). Osk Kurl 103 (81 ahantzi). Azurm HitzB 47 (57 ahantzi). Ahantzi: Arg DevB 106.
Gç 157. JesBih 447. Elsb Fram 69. Zby RIEV 1909, 398. Arb Igand 87. HU Aurp 158. CatJauf 26. StPierre 15.
Etcham 127 (151 ahatzi). Iratz 105. Zait Sof 135 (16 antzi). Zerb Azk 77. Larz Iru 86. Ibiñ Virgil 62. Ardoy
SFran 21. Mattin 76. Ahatze: Mercy 16. AstLas 16. UskLiB 102. Ip Hil 234. Xikito 10. Ahatzi: CatLan 143. TB
He 13, 2. Leon GH 1924, 5. Arti MaldanB 232. Aiztu: Laux BBa 124. Otx 121. Akes Ipiñ 3. Aztu: Astar II 1. It
Fab 120. Ur MarIl 126. Bil 165. Itz Azald 104. Goñi 35. Ill Pill 3. ArgiDL 41. Inza Azalp 15. Alz Ram 79. Lek
EunD 12. Munita 135. MAtx Gazt 31.
 (Con dat.).  Ez al dek somatzen itz auek norenak diran? Ire osaba, nere lengusu, Adrianenak. Eztizkiot bein
ere aantziko. A Ardi 21 (en realidad, tal vez se trate de errata por eztizkiat). Erakaspena ez ginezoten ahantz
nihoiz [Mediterraneako gizoner]. JE Ber 82.
 (V-gip, G-to), ahantzi (B; Lar (-nz-), Dv), aiztu (Dv (que cita a Azc)), antze (R), antzi (B), atze (Sal), aztu
(V-gip). Ref.: A (antze, antzi, atze); Iz ArOñ (aástu), UrrAnz y To (aaztu); Etxba Eib (aztu); Elexp Berg (aaztu);
Izeta BHizt2 (aantzi). (Aux. intrans. bipersonal). Olvidarse. "Desacordarse" Lar. "A)ntze (R), [...]. Antze zitak, se
me ha olvidado" A. "Aástu ein dxat, se me ha olvidado" Iz ArOñ. "Antzi zait" Izeta BHizt2.  Tr. Su frecuencia
al Norte disminuye algo desde el s. XIX.  Hospitalitatea eztakizuela ahanz. Lç He 13, 2. Eta bertan ahanze
zaio nolako zen. Lç Iac 1, 24. Ez jat anzitu berbarik. Lazarraga 1170v. Donzellea, zegati zaoz / enegaz
enojadurik, / zurekin ene aitasuna / horrela [zuri] anzi jakinik? Ib. 1142v (anzi parece ser rad. vbal.; en cuanto a
jakin, se trata de un vb. aux. usado en formas no conjugadas, con valor intrans. bipers.). Ene amorioau anzitu
jakinik. Ib. 1152v. Bizitzean egin tuen hutsak ditu kondatzen, / xehe xehe daramatza, bat etzaio ahantzten. EZ
Man I 55. Ahanzi zitzaitala neure eginbidea. Mat X. Ahanziko othe zaitzu? Harb 142. Horra ni neure buruaz ez
orhoitzea! Horra ni neure buruari ahanztea! Ib. 233. Merezi du, berari ere hiltzerakoan, ahantz dakion bere
burua. Ax 204 (V 137). Zer al' ahatze / zauzkin maiteri-legeak? O Po 30. Egizu behereko gauza kreatu guziak
mespreza detzadan eta ahantz dakizkidan. SP Imit IV 16, 2. Bataz orhit bazite, bertzia etzauzu ahatzeko. Tt Onsa
87. Ene memorioari eztzaio sekulan ahantziko ene baithan egoteko egiñ darotazun ohorea. Gç 119. A! Aztu
yatzu, Gipuzkoa, / Domingo de Eguia. BBizk 25. Hebreoei ahantzitzaien bere hitzkuntza propiala. ES 93. Aztu
zaizkan pekatu guziak. OA 132. Pekatu mortal bat konfesatzea aztutzen bazaio. Iraz 64. Zük uste düzün beno
lehen ahatzeren beitzira gizoner. Mst I 23, 5 (Ch gizonei ahantziko zaizkote). Anzi ta aztu zait nere ogia jatea ta
igartu da nere bihotza. Mb IArg I 162. Ona da, bere kulpaz aztu ezpaiako. Cb CatV 82. Ahantzi zitzaion, ordu
hartan, errege zela. Lg I 307.
 (s. XIX). Aztuten jakee zertzuk konfesau zitubezan. Mg CO 234 (CC 136 aaztu). Aztu egin baiataz bekaturen
batzuk. Añ EL2 168. Ta ardo gutxi batekin aztutzen zaizkala bere nekeak. AA III 364. Fits bat etzaio ahanzten.
Dh 132. Gustia dakusana, ta ezer aaztuko ez jakona. JJMg BasEsc 3. Erran behar du aitzinekoan nola ahatzi
zitzaion. CatLuz 33. Aztu bazaitzu, jakiñ ezazu / pake guardian zaudela. Echag 224. Ahatzerik girela gure artzañ
jauner. 'Nos bergers nous ont oubliées'. Etch 348. Zeñari aztutzen zaiozkan atsekabe guztiak. Izt C 226. Etzaiola
on-egiña Jainkoari aztutzen. Lard 63. Zuk egin grazia ez zait sekulan ahantziko. Laph 33. Naigabe-penak aztuko
zaizte. Arr GB 76. Neri aztu zait beñepin noiz sartu nuben azkeneko mokaduba. Sor AuOst 97. Zelakoak zirean
etxataz aztuten. AB AmaE 234. Aztu zitzaion ikasi zuana ta itz batez ere etzan oroitzen. Bv AsL 177s. Zuri zer
zor dautzugun zitzaikun ahantzi. Zby RIEV 1908, 290. Oera bidea baina / etxako aaztuten. Azc PB 108. Zer edo
zer aaztu bailitzakion. A BGuzur 145. Bena Jinko Jauna / zeion ahatze. UNLilia 16.
 (s. XX). Antze zaitad izena. Mdg 125. Iru illebete oso igaro baga, aztu jakazan lengo nekaltasunak. Echta Jos
106. Etzaitzu aztuko Martiñek dirurik eztuala. Ag G 263. Uztaillaren 13-a, ez zaigu berealakoan aztuko. Muj
PAm 8. Mutikoari aaztu egin zure gauzarik arrigarriena. Or Mi 103. Euskera iya aztu zait eta / erdararikan
jakiñ ez. Tx B 215. Ointxe idatzi biot aiztu eztakidan. Enb 32 (163 aztu). Etzekinat nola aztu zaidan ain azkar.
TAg Uzt 274. Ahantzi zait osoki nere bihotzmina. Iratz 70. Ezin ahantzi zitzaion [...] gozotasun eta eztialdia.
Etxde JJ 260 (93 ahaztu, AlosT 27 aztu). Orraitiño ez aal yatzu aaztu oraintsu-mengoan agertu neutzun zera.
Erkiag Arran 98. Pozaldietan aztuten iako / lengo samin naibakoa. BEnb NereA 144. Frantses "Encyclopedites"
deitueri ez zaiote ahantziko platonkeria hori. Lf in Zait Plat XVI. [Zestuako ura] neri sekula etzait aztuko / baldin
badaukat zentzuna. Uzt Sas 54. Ez zitzaizkidan ahaztu, esate baterako, euskarazko atorra eta izara. MIH 145.
v. tbn. Mde Pr 185 (Po 35 ahantzi). Txill Let 66. And AUzta 72. Osk Kurl 197 (41 ahantzi). Vill Jaink 129.
Berron Kijote 205. Ahantzi: Brtc 26. MarIl 53. Dv Lab 169. HU Aurp 96. A Ardi 67 (BGuzur 126 aiztu). Ol Gen
mende.
27, 45. Ahatze: Xarlem 1020. Aiztu: Azc PB 235. Akes Ipiñ 33. Alzola Atalak 73 (110 aztu). Antzi: CatB 68. FIr
159. Atze: Samper Mt 16, 5. Aztu: CrIc 161. VMg 38. Gco I 442. Bil 147. PE 68. Ud 113. Arrantz 35. Moc
Damu 6. Iraola 122. Urruz Zer 33. Ill Pill 26. Jaukol Biozk 26. Alz Ram 30. Lab EEguna 114. Lek EunD 15. Ir
YKBiz VII. EA OlBe 17. ABar Goi 43. NEtx Nola 21. JAIraz Bizia 26. Bilbao IpuiB 74. SM Zirik 106. Basarri 17.
MAtx Gazt 50.
 (Con sintagma con suf. -t(z)era).  Ahanz zekien ogi hartzera. "Avaient oublié à prendre des pains". Lç Mt
16, 5 (He, Dv, Leon -t(z)ea ahantzi, Ur (V y G) -t(z)ea aztu, Samper -t(z)ea atze, Or, Ker, IBk, IBe -t(z)ea
a(h)aztu; Ip -tzeko ahatze). Iauna, eztakizula ahanz niri gañarakoa pagarazitzera. Volt 187. Konfesio egitera
begirauk ahantztetik. EZ Man I 22.
 (Con sintagma con suf. -t(z)eko).  Eta janharia ahatze zeien hartzeko. Ip Mt 16, 5 (TB -tzeko ahantzi; Lç -
tzera ahanzi).
 (Con sintagma con suf. -t(z)en).  Odolkia âztu zulatzen, lêrtu zaio galtza. Or Eus 60.
 (Aux. intrans. unipersonal, y rigiendo caso instr. o sociativo). Olvidarse de. "Aztan da, se olvida (R-is)" Iz R
302.  Tr. En la tradición septentrional sólo se documenta en Axular, Pouvreau y Xalbador. En textos vizcaínos
domina la construcción con sociativo, aunque hay ejs. con instr. en Moguel y en autores del s. XX (Otxolua,
Lauaxeta, Eguzkitza, B. Enbeita, Erkiaga). En el resto de los dialectos (si exceptuamos algún ej. guipuzcoano
moderno) sólo se encuentra con instrumental.  Zeure buruaz eta egin bideaz ahantzirik. Ax 201 (V 135). Bere
pobrezia iraganaz ahantzirik. SP Imit III 7, 3. Aztu arren zeu neugaz. Urqz 25 (25 astu). Eta Jainkoaren bildur
santuaz aztu zan. Cb Eg II 184. Animari obeto begiratzeaz aztu etzaitean. Cb Eg III 249. Ez da orregatik bein
ere guzaz aaztutzen, beti gauzka bere gogoan. Ub 136. Jazo leite konfesoria aztutia emotiaz penitenzija. Mg CO
212. Ez aaztu Kristoren berba oneekaz. Ib. 290. Ez nizaz aaztu. Mg PAb 194. Baña Adanen umeak aztu dira
beren Jaun onaren Legeaz. AA II 165. Ta an bere ez zan aaztu Jesus maitia, arerijuai parkatuten geuri
erakustiagaz. fB Ic I 102 (III 212 aztu). Aaztuten da bere gaizki egin guztiakin. Ib. 99. Eriotza ta eternidadiagaz
aaztu. JJMg BasEsc 280. Yazo yakanagaz ia azturik. Zav Fab RIEV 1909, 29. Ez gaude, damatxuak, / zubetzaz
aztubak. Echag 137. Jaungoikoaz oraindik / ez ziranak aztu. It Fab 230. Ez az ija ija guztiz aztu nigaz? Ur MarIl
10. Iru urtean eman izan ziezten ikasbideaz aztu gabe. Lard 521. Diszipuluak [...] antze zren ogi artiaz. Hual Mt
16, 5 (Lç ahanz zekien ogi hartzera). Etzazula uste nere biziyan / zutzaz aztuko naizela. Bil 37. Etzaite aztu
esateaz, nik kulparik ez nuela. Arr GB 75. Aztu etzitezen pobretasunaz. Bv AsL 147. Enintzan Amagaz aiztu. Azc
PB 197 (357 aistu). Riktrudis ezin zeitekean Adalbaldogaz aztu. Ag AL 166.
 (s. XX). Etxeko gauzetaz aztu gabe. Goñi 19. Josetxo, ori diñok orain, baña urrunean aztuko az gugaz. Echta
Jos 81s. Etzan aztu Benturaz. Urruz Zer 14. Zuzaz ni aantzi banendi. A Ardi 144. Seme ona bere buruaren onaz
aztu egitten da. Inza Azalp 134. Gurekin iñoiz eztala aiztuko / Urtzi, euzkotarren Aita. Enb 183. Ondo ibilli...
lagunaz ez aztu. Alz Ram 103. Guztijetzaz azturik Zeugan jarri nintzan. Laux BBa 98. Ez aiztu, gero, egunian
bein ni ikusten etortiaz. Otx 132. Axuri beltx artaz ere âztu ez gaitezen. Or Eus 54. Beratzaz aztutzen ezkerala.
Etxde AlosT 8 (JJ 191 ahantzi). Zeuen erriaz ez aztu. BEnb NereA 198. Nere bakartasunaz aztu. Anab Aprika
41. Enekin aaztu bada. Vill Jaink 165. Leengo izateaz aaztu ta mendu barriz orniduko dau bere aiurria. Erkiag
BatB 182. Batzu herriaz orroit, euskaraz ahantzi. Xa Odol 180. Lurralde onekin ez da aztuko / bera baizan
euskalduna. Uzt Noiz 23. Ta alkarrekin aztu edo oztu egin giñan pixka bat. Uzt Sas 23. Ez dut adierazi nahi,
inolaz ere, bere eginkizun nagusiaz den gutxiena ere ahaztu zenik. MIH 347.
v. tbn. Zab Gabon 65. Txill Let 136. Aiztu: Altuna 21. Eguzk GizAuz 18. Aztu: Gco I 392. AB AmaE 332. Aran
SIgn 217. Kk Ab I 47. JanEd II 20. ArgiDL 80. Tx B II 70. Ldi IL 107. Ir YKBiz 234. MAtx Gazt 47. Atze:
ZMoso 79.
 (Con completivas).  Ez gaitezan aaztu, erri oneetako plazeetako dantzaak zelan egiten dirian. fB Olg 96s.
Aita, aaztu da sazerdotia dana. JJMg BasEsc 239.
 (Con sintagma con suf. -gatik).  Goiz-gabetako erregubetan / ez naiz aztuko zugatik. Moc Damu 19
(seguramente forzado por la rima).
 (Ejs. ambiguos respecto al tipo de aux. vbal.).  Ekandu gextoa belu anztu doa. RS 156. Zeren baldin
luzatzen baduzu, ahantzteko periletan iartzen zara. Ax 544 (V 350). Orrekin aztuko da / Alexandro Andia, /
Pompeion izena, / Cesarren memoria. ConTAV 5.1.5. Joan izan dira hitzak [...] emeki-emeki bertze gauza
guztiak bezala, trukhatuz, eroriz, eta ahantziz. ES 399. Egiazko zelüko zühürtzia erras xar, txipi, eta kasi
ahatzerik dela. Mst III 32, 3. Ta aztu ezkero ezteutsat jaramonik egiten. Astar II 114. Ez dot azturik, ta enzutea
dot, bekatariz inguraturik zebiltzala. Añ EL1 160. Eta aita zala aztu gabe, agintariai, beste guziak dantzutela
esan zien. Lard 199. Inontzat itxi barik / aiztuta Gernika. Azc PB 240. Aztuta itxi eban pekatua autortuteko
eginbearrean. Itz Azald 143. Ahatzerik ez zira / izanen berhala. Xikito 13. Zar guztiai begirune diet, aztutakoan
adiskide naiz. Ag G 261. Atze bage Mülleren egikuna. Garral EEs 1925, 22. Mendiaren ederra zer den
ahantzirik. Ox 19. Bi alkandora ekarri ditut / bat eraztia aztuta. Tx B 104. Ahantzi gabe erran dezagun zer
irakurtu dugun. Zerb Azk 36. Aspaldian aztuta bazegoan ere, eta arrunt aztuta, zer gogoratua etorri zitzaion
ausarki. Anab Poli 125. Bildutakoa neke gabe ezin atxiki ditekela aaztu. Vill Jaink 173. Dioa buru-makur
aantzita ere dagoen etsaiarengana. Ibiñ Virgil 99. Azturik emakumia zana. Etxba Ibilt 475.
 (En exprs. del tipo burutik ahaztu, gogotik ahaztu, etc.).  Bakit zeure neke guztien artean ez ninduzula zeure
mende.
gogotik aztu! Añ EL1 206. Ta beinbere aztu ezpedi zeuroen gomutetik Jesusen senteziau. Añ LoraS 10.
Heriotzeko orena / ez ahantz burutik. Bordel 108.
 Dejar olvidado (un objeto en un sitio).  Bere haitzurrotxa landan ahantzi duela. Barb Leg 126. Baño
ondikoz! Provenza-erako ginbailtxoa aztu; beroaren babes bikaña baitzen bere belarri aundiekin. Or Mi 99.
Lakatz-biltzeko matxarda dizu / Garazik etxean âztu. Or Eus 74. Kargatu dituk denak, phitsik ahantzi gabe? Larz
Iru 94.
 (Ref. a personas).  Gobernadoreak etzuen luzez ahantzi Julien saindua bere presondegian. Jnn SBi 99.
Ahantzi ginintuen [haurrak] xoko hartan, gutarteko solasari jarraikitzen ginelarik. JE Bur 80.
 (Con sintagma con suf. -t(z)en o ines.). Olvidar, perder una capacidad.  Eskribitzen aztu etzait. Lar, carta a
Gandara 162. Herriko bestan, gazte lagunak / kantuz plazara dohazi; / eta ni beltzik etxe zokhoan; / irri egiten
ahantzi! Elzb Po 195. Bidean ibiltzen ahantzi! JanEd I 131. Txutik ibiltzen aztu zait. Ib. 129. Oñez ibiltzen aztu
zat! Ib. 134. Nunbait ardua egiten / Naparruan aztu, / onera ekarrita / urarekin nastu. JanEd II 141. Badakizu
gero, jendiari ibiltzen iya aztu zaiola? Iraola 73. Ta jokatzen ere aztuko zitzaion. Alz Ram 74. Alperkeriyak
bentzitu zuan, / aztu zitzaion lanian. Tx B II 45. Gertuago bainago Eneasen utsegiñak eta olakoak aanzteko,
irakurten eta idazten aanzteko baiño. Or Aitork 27. Aaztu egin zait idazten. Denbora asko da lerrorik batere
zirrimarratzen ez dudala. Txill Let 79.
 (Part. en función de adj.). Olvidado. "Aztuak ez dauka eskerrik eta ez pagurik" Etxba Eib.  Urthean behin
bedere aithor etzak gaizkiak / ahantziez orhoitzeko edirenik astiak. EZ Man I 19. Ez nazazula utz bethiko
ahantzia. EZ Man II 89. Bekhatu kofesatu guziak eta inoranzia hoben gabekoz ahanziak. Hm 201. Egiazko
zuhurzia xoil aphurra eta hurren ahantzia dela. SP Imit III 32, 3. Munduaz ahantzia eta arbuiatua izatea. Ch III
15, 4. Emen buru ezurra, an beste ezur utsak. Ai zeñ aztua! Cb Eg II 103. Aita amultsu eta heien zoriona egin
behar luken hura laster da ahantzia hekin izpiritutan. Lg II 224. [Bekatu] aztu utsa esan bear da aztu utsa
bezela. Mg CC 136. Bekatu edo zirkunstanzia azturen batzuek. Ib. 158. Zu izan zara oraingiño nire gauzarik
aztuena. Añ EL1 157. Alaere egiteko au da guztien artean aztuena ta beti geroko utzitzen deguna! AA III 353.
Izan ditezen goratuak ala beheratuak, erromes ala aberats, munduan aiphatuak, ala ahantziak. Dh 192. Zeren
heien alargunak ahatziak baitziren emazkidatze egun guzietakoetan. TB Act 6, 1. Orra zer kontu andia zuten
ezkurrraz gure gurasoak, orain arras aztua badago ere. Izt C 153. Jainkoaren izenean artutako nekeak ez dirala
aztuak izango. Lard 14. Hegastegi ahantzi edo dorre zaharretan. Hb Egia 140. Orrexegaitik zure izena ez da
aztua. AB AmaE 444. Bortz urtetarik zortzi artean eskuaraz mintzo zirela huts bat egin gabe; hamabi urtetako,
arrotz; hemezortzitan, arrunt ahantzia. HU Aurp 217. Ahantziarena eginez edo ahantzia dela ustez. JE Ber 70.
Gure Zeruko Aitta orren aztua, gaitzetsia ta beztua ikustean. Inza Azalp 134. Nola bada, jaun mera, ahantzia
izan da orai arte holako soldado zaharra? Barb Sup 177. Bi jainko-bele ahantziek. Mde Po 63. Aren izen aantzia
gogora nai badugu. Or Aitork 267. Ago gustuan; ez dik balio kexatzea; ez gituk ahantziak. JEtchep 100. Bestela,
ahanzgarria balitz, ahantzia legoke aspaldidanik. Vill Jaink 24 (22 aaztu). Martiñek orren aztua zauzkala. NEtx
LBB 23. Etxian egin zitun okerrak / danak aztutzat utzirik. Uzt Sas 267. Zaharren zaharrez ahaztuak. MIH 346.
Hitz zahar ahaztuen ordekoak. Ib. 186.
v. tbn. Etxde JJ 26. Gand Elorri 208. Berron Kijote 35. Ahantzi: Mih 94. Monho 62. MarIl 37. Dv LEd 184.
Zerb Azk 75. Aztu: Mb IArg I 324. It Fab 50. Bil 80. Ud 22. JAIraz Bizia 124.
 + ahantzi (A), antzi (A, que cita a Mb), aztu, aiztu. "Ahantzia, el desmemoriado, el descuidado" A.  Zeren
ez usatzeaz anzutzen da haragia, ez-ansiatua eta ahantzia iartzen da. Ax 386 (V 253). Gutien uste duzunean,
ahantzienik zaudenean, neurria betheko da. Ib. 76 (V 51). Zure baitan hondatua eta neure buruaz osoki
ahantzia. SP Imit IV 13, 1. Orain artean bezain antziak bizi ba-gara geren asiera txarraz. Mb OtGai I 14.
Zeruko ondasunaz añ aztua. Cb Eg II 26. Jaunaren egun andiaz aztuak. AA III 466. Jesusengana biur gaitezen, /
eztago gutzaz aztua. Xe 347. Zer agindu zitzaion aztua bezela. Goñi 33. Geron buruaz aantziak (aaztuak) bezela
geunden. A Ardi 119. Eta tragorik gozoen ura / nun eran zuen aztua. Tx B I 34. Lotu nintzan, aiztua, /
Maiteagan nengon burua makur. "Quedéme y olvidéme". Onaind in Gazt MusIx 149. Nola naizen ni zure semea
/ ez nago zutzaz aztua. Uzt Sas 54. Eta ni zuen haurrez ahantzia nintzan. Xa Odol 149. v. tbn. Or Eus 342. Aztu:
Echag 124. Ud 91.
 (Como primer miembro de comp.).  Kontutxo edo "txistiak" ez aztu-lekuan geratzeko. PArt in Bil 171. Ondo
deritxot, onen gauza ezaugarriak eta, urrian, iñoz entzun ez ta ikusi ezak askori adierazotea, ta ez aiztu-obian
lurperatzea. "La sepultura del olvido". Or Tormes 3. Aztu-garai ere bada, milaka urteak igaro diran ezkero. Or
QA 166. Aantzi-beldurrik ez du sendatzen / zorionaren esperantzak. Berron Kijote 154. Ain jakingarrizko istoria
aantzi-bidetan galdua izango zanik. Ib. 106.
2. Hacer olvidar. v. ahantzarazi.  Betiko itoginak arria zulatu ta aldi luzeak guztia aztu. RS 16. Ordea
inoranziak batzutan batzuei ahanzten daraue zer egin behar den. Harb 205. Perilosago da azken hutsa lehena
baiño: azkenak lehena ahantzten du. Ax 469 (V 304). Ahantz diatzakidatzu munduan diren guziak. SP Imit III
48, 5 (Mst ahatz erazitzadazü, Ch ahantzaraz dietzakidatzu). Neurritu dana Plaza / Donostiyakoa, / aztu bear
dubena / len erretakoa. Echag 48. Kafe on batek oro ahazten. "Fait tout oublier". ChantP 238. Kristo, nire
Jesukristo, / gaitz sendaezin hau / ahaztu diguzuna. Azurm HitzB 61.
II (Sust.).  "Olvido, aztua" Lar  H. Cf. IC I 482: "Astu quiere decir 'olvido' y asturiak significa 'provincia' o
mende.
'muchas villas juntas olvidadas'".  Au aditzen da maliziaz edo ezagueraz gordetzen badu [bekatua], edo
beldurrez, edo lotsaz; zeren utzi badu aztuz edo oroitu ezaz, ta bere kulpa gabe, ez du alde onetatik bekaturik
egingo. Mg CC 116 (CO 164 aztuz). Eskeñi zuen pake ona, eta egin ziozkaten bidegabekeria guzien aztu osoa.
Lard 201. Gogamen horrek bakez eta ahaztuz gainbete zuen. Mde Pr 161.
- AHAZTEKO. (En contextos negativos). (Lo) que (no) merece olvidarse; que (no) debe olvidarse. "Qui tient de
l'oubli. Hori ez da ahanzteko gauza, ce n'est pas une chose à oublier, qui mérite l'oubli" Dv.  Deritzat ez dala
aztutzeko kontua Euskararen edertasuna, abere, ganadu ta egaztien izenetan. VMg XII. Ez da aztutekua
Marijaren eskiñi au. Ur MarIl 73. Gogoangarria da azkenengo ta ez aaztutzekoa [...] iturri iori geza-gozoa.
Aran SIgn 85. Senar emaztietan atzik ez sartzeko / esaerea da ta ez da aztuteko. AB AmaE 267. Etsenplu bat
eman baitu, ez ahanztekoa! HU Zez 136. Egia da, ta ez degu aaztuteko, "Saski-Naski" eztala bazkun
euskozaleren batena. Ldi IL 65. Ez baitu segur ahanztekoa zoin maiz zitzaizkon igana. Iratz 131. Ez din
aztutzeko Eliasek esan zidana. Or QA 103. --Eskarmentua hartu zuten, ederra eta pare gabekoa. --Ez
ahaztutzekoa. --Bai, sekulakoa. Arti Tobera 270. Egia esateko, [ezkondu eta] aurrenengo egunak etziran
aztutzekoak. NEtx LBB 123. Etzuken ahanztekoa ukan bere Japonia maiteak egin zion azken agurra. Ardoy
SFran 245. Ez daukagu ahanzteko egun balios hura. Xa Odol 157.
 (Con adv.).  Artu gure oroipen / biotz barrengoa, / oraiñ eta beñere / ez aztutzekoa. Echag 261. Urola
erreka orretan egin zituan okerrak, ez dira nolanai aztutzekoak. Uzt Sas 159.
 (En contextos interrogativos).  Zeñi etzaio, ordea, odola berotuko ganboar oiek egin dituztenak gogoratuta?
Arrasateko suak eta eriotzak aztutzekoak al dira? NEtx Antz 45.
- AHAZTEKO HOBE. Digno de olvido, que no merece ser recordado.  Aztuten jatan korotza, aztuteko obia
bada bere. Mg PAb 87. Aztuteko obeak arek nere lenengo ziztrinkadak, baiña an gelditu ziran, ikasle apal baten
saio kaskarrak. Alzola Atalak 91s.
- AHAZTEN UTZI. v. AHAZTERA UTZI.
- AHAZTERA UTZI, AHAZTERAT UTZI, AHAZTEN UTZI. Olvidar, relegar al olvido.  Tr. Emplean -ra(t)
los septentrionales, y -n los meridionales.  Hire eskutik rezebitu ukhan ditugun ontasun eta grazia handiak
ahanzitera utzirik. Lç Ins A 5v. Ez dezan utz tiraniak / penarik ahanztera. Arg DevB 196. Eztizatzula utzi
ahatzera ene nezesitate pobriak. Tt Arima XIII. Alferkeriari bere buruak emanez, eta ikhasi zutena ahantztera
utziz. ES 179. Gure Hitzkuntza agor zaharkitu eta ahantztera utzia, hain delikatua bada berenez. He Gudu 6.
Galtze espiritual bat ahaztera eizten dizü. Mst III 44, 2. Nula ahaztera üzten ahal zütüt. Ib. 10, 2. Humeak ere
egin behar due egiñ-ala eren aldetik dotriña ikasteko, ta eren bizian aztutzen ez uzteko. Ub 197. Ez bakarrik
egiten dabee pekatu mortal onelako Mediku, eta Zirujaubak, baita estudijetan eztabeenak bere, aztuten itxiten
dabeela lenago ekijen guztija. Astar II 102. Ahazterat utziz ene gibelean dena. TB Phil 3, 14 (Lç ahanzten
ditudala). Aise utzten dire ahantztera / Zeruari eman hitzak. Gy 284. Ahaztera ützi itzazü / gure falta handiak.
StJul 203. Behar zuela ahanzterat utzi egiten zuken ongia, egin bezein laster. Jnn SBi 125. Ez du nahi izan
Jainkoak bere agintza ahanztera utzi. Lap 148 (V 66). Othoitziak ützi zitit ahaztera. Ip Hil 151. Aiztuten ez itxi
nik / esaneikuari. Enb 198. Egilearen izena segur sekulan ahanzterat utziko ez duen liburu horri. Zerb Azk 70.
v. tbn. AstLas 45. Etch 110. Ahanztera utzi: Dv Lab 363. Ahanzterat utzi: JEtchep 28.
- AHAZTU ERAGIN. Hacer olvidar. "Desabezar, aztu <asçtu> eragin" Lcc. v. ahantzarazi.  Bizkaitarrai
[Jangoikuak] aztu eragingo baleusku euskeria. Mg PAb 185. Beargille bati aztu eragiten badeutsaz bere neke
izardiak. Añ LoraS 127. Kastidadia aaztu eragiten dabeen [...] olgeeta zorigaistokuak. fB Olg 135. Lujurijak
gustia aaztu eragiten deutsee. JJMg BasEsc 121. Zerren gosiak [txarrijari] aztu eragiten deutsaz laguna[k]. Ur
Dial 97. Jostaket onek bere naigabea aztu eragiten zion. Arr GB 100. Egin zituan alegiñak Mikaela pozik
idukitzeko eta aztu eragiteko aurretik emandako naigabeak. Apaol 104s. Ogei urte baino len / neskatxa zoroak /
aiztu eragiten deutsez / bere gurasoak. Azc PB 345. Kontalariak [...] beren ipuin albista asmo ta
barregarritasunakaz asko arindu edo euren astuntasuna errime aaztu eragiten dautse. A BeinB 42s.
[Zurrumurruak] estaldu ta aztu-eragin ebazan Arnoldoren egitada andi, ospetsu diz-dizariak. Ag AL 77.
Ezkontzeak aztu eragingo dau oso lenagoko ezizen ori. Echta Jos 132. Ezizen ori aztu eragin bear jakola gizadi
guztiari. Ib. 131. --Zure ama ere, emakumea zan, ba. --Bai, baiña, ori ere, aztu eragiten ziguten. NEtx LBB 87.
 Hacer olvidarse de.  Animako salbazioaren egiteko andiaz aztu eragitea. Gco II 33.
- AHANTZI IDURI EGIN. Fingir olvidar.  Zerbait desenkusa bilhaturik edo ahantz iduri eginik, gaitz ondorik
erakutsi gabe lehen bezala minzatzeaz eta etsaiagana ioaiteaz [ongi eginen duzu]. Ax 295 (V 196). Azkue
intrepreta erróneamente este pasaje y deduce de él la palabra ahantz, que traduce "semejante".
- AHANTZIXE (Dv, A; ahatzexe S), AHAZTUXE. Ref.: Lh (ahatzexe); Lrq /a)ha)ces#e/. "Un peu oublié, un peu
trop oublié. Ethorriko zare ahantzixe dukeenean zuk egin gaizkia" Dv. "Ahantzixea nadukazu, vous me tenez un
peu trop en oubli" Ib. "Oublier un peu" Lh y Lrq. "Ahatzexen, devoir oublier un peu" Lrq. Cf. ahatxeta. 
Etxekoz-etxeko egiten den lana da merkeenik, ahantzixea balin badugu ere Lapurdi eta Benabarreko aldean. JE
Ber 18. Ori ederki nekin; baña aztuxe bide nun. Zait Sof 65. Berantian, ahatzexe zeitzen arauz eraiki afruntiak
eta pharkatü zeen. GAlm 1947, 26. Irisarri ahantzixea da Azkainen. Zerb Azk 78. Aitormen hau aspaldi honetan
ahaztuxea dagoenez gero. MIH 61. Ahaztuxe geneuzkan zenbait puntu. MEIG VII 116.
- AHANTZI-ZALE.  Eguneko gertakizun goibelaz ahantzizale, alaitasunean murgildu ziren ardoari gogor
mende.
emanaz. Etxde Itxas 208 (explicado en la ed. de 1984, 122 con ahaztuzale).
- EZIN AHANTZI. a) Inolvidable.  Ezin ahantzia da Dihinx notaria; / Buru onez dabilka duen lan handia. Hb
Esk 112. Badire othoitz eta sakrifizio, itxura ezin ahantziak, profeta ethortzekoaz bethi mintzo direnak. Hb Egia
47. Mintzo naiz nere barne guzia bethi zaurthurik dadukaten zorigaitz ezin ahantziez. Arb Igand 155s. Ezin
ahantzia da / Amaren hegala! Etcham 102. Oren hoik izanen tut / ezin ahantziak, / satifatuko ditut / ene gutiziak.
Mattin 41. Bertze gauza bat bada ezin ahantzia: / zuekin zinutela Jaunaren grazia. Xa Odol 245.
b) EZIN AHAZTU. Imposibilidad de olvidar.  Aspalditxoan ikusi ez da / auxen da ezin aztua! / Zure laguna
izan danentzat / ori da lan bat gaiztua. Uzt Sas 137.  Daukagun tranze estua, / lenguak eziñ aztua. Xe 232.
- EZIN AHANTZIZKO (Dv), EZIN AHAZTUZKO. Inolvidable, imposible de olvidar. v. ahaztuezin.  Besta
izanen dena ezin ahantzizko. Hb Esk 129. Sekulan ezin ahantzizko egunak guretzat. Zby Pel 88. Behatze bat
omen zuen guziz, ezin ahantzizkoa, iduri arimen zolaraino ikusten zuela. HU Aurp 133. Ezin ahantzizko amets
gaixto baten orroitzapena bezala. Ib. 198. Adanako hilkarre ezin ahantzizkoetan hanitz arrotz eta hiritarri bizia
begiratu ziotelakotz. Prop 1911, 8 (ap. DRA). Zer oroitzapen ezin ahantzizkoak, iragan egunetakoak. Zub 102.
Oñatik eman zion sallari ezin-aaztuzko asibidea. Ldi IL 124. Orhoitzapen hobea baizik ez ginuken beiratu,
hemen iragan minuta ezin-ahantzizkoez. JE Ber 67. Balaamek erranak dire ezin ahantzizko hitz hauk. Zerb IxtS
42. Zer atheraldi xoragarri ezin ahantzizkoak. Lf in Zait Plat XV. Baiñan argialdi ontako zenbait gertakizun
ezin-aztuzko dira. Or QA 166. Ezin aaztuzko goizetan, / ementxen Meza Deuna laguntzen. Gand Elorri 108.
- EZIN-AHANZTEKO. Inolvidable.  Parropian izan dira zenbait apez ezin ahanztekoak. Lf in Casve SGrazi
16.
 Etim. Puede restablecerse antigua -n- (FHV 303), y reconstruirse *ana- o *ena-, *ana(n)tzi o *enantzi.
aaztuazi. v. ahantzarazi.
ahaztuera, aztuera.  Olvido. v. ahazmen.  Au da [...] juizio unibersaleko eguna [...], zeñen aztuera tristeak
bete duen mundue pekatues (Goldáraz, 1833). ETZ 209. Agur, gure aztuera eta traizioz zistatukako Biotza. Agur,
nere bizitzako Jesus, eman zaidazu zure bendizioa. EE 1884a, 573.
ahaztuerazi. v. ahantzarazi.
ahaztuezin, ahantziezin, ahantzezin, aztuezin (BeraLzM). 1. Inolvidable. v. EZIN AHANTZIZKO.  Orain
iru urte, Batzar aundi aztuezin bat osparazi zuten. A LEItz 5. Gaurko jaiak aztueziñak izango diralakoan nago.
Lab EEguna 102. Noizpaiteko oker aztu-eziña. Zait Sof 44. Antzi-eziñak yasan ditut. Ib. 121. Eibartar anai aztu-
eziñak / zein zoriontsu zeraten. Basarri 11. Ura ikuspegi zoragarri ta aztu-eziña! Ib. 117. Bakoitza bere zoroak
darabil. Zurea bezain ahantzi eziña da nirea. Etxde JJ 118. Gau aaztu-eziña pasa dut, bai. Txill Let 103.
Leenbiziko irribarreak jaso zituan etxe ta zokondo aantzi eziñak. Erkiag Arran 9. Bazter maite aantzeziñak. Ib.
181. Aaztu eziña benetan. Ib. 9. Hau bera zen Aguirre aantzi-ezinaren xede ta asmoa. Herr 2-3-1961 (ap. DRA).
Euskaldunontzat aztu eziña, / aurten eunurteurrena. NEtx LBB 287. Plazido Biedermann aaztu eziñari. Lab
SuEm 201.
2. Imposibilidad de olvidar.  Len ikusiak nitun txokoak / auxen da aztu eziña! Uzt Noiz 68.
- AHAZTU-EZINEKO, AHANTZI-EZINEKO. Inolvidable.  Eibarko errian aztu-eziñeko jaialdiak ospatu
dira. Basarri 47. Aren aldareetan izen onari / aantzi-eziñeko kemenak eskeiñia. Berron Kijote 29.
ahaztugarri. v. ahazgarri.
aaztumen. v. ahazmen.
ahazuri. v. ahozuri.
ab-, aba (det.). v. aho.
1 aba (c. arc sg. A). 1. Padre. La primera referencia de aba está en Astarloa (Disc 555): "La octava
combinación del hombre-niño es la sílaba ab, y quiso el bascuence formar con ella la voz aba, y tomarla por
signo de lugar-teniente de padre. Es verdad que hoy no se halla en uso esta palabra, pero no nos dejan dudas de
haber sido conocidas entre los bascongados varias voces en cuya composición entra. Llamamos os-aba o os-abia
al tío, y literalmente significa de llamamiento padre. Decimos aas-abac a los antepasados, y literalmente quiere
decir de atrás padres. Al amo llamamos ugas-aba, que literalmente significa de mantenimiento padre o padre
mantenedor. A los sacerdotes damos el nombre aba-dia, que traducido literalmente quiere decir lugarteniente de
padre. Me arrimo a creer que con esta voz a sus principios se daría a entender todo aquel que hiciese veces de
mende.
padre".
Van Eys (s.v. ugazaba) sugiere que este término es un compuesto de ugatz, si bien no hace referencia al segundo
elemento del mismo. Para Aizquibel aba (v. Sup) es "padre (en composicón de palabras)" y así as-aba es
"antepasado o abuelo", os-aba "tío, hermano del padre, sustituido del padre" y gijar-aba "padre por la carne o de
afinidad, esto es, suegro". La misma idea reaparece en Arana Goiri y en Azkue (s.v. aba "padre"), que indica que
se trata de una forma común y arcaica que hoy sólo se encuentra en algunos compuestos. Azkue (Morf 12) se
arroga el honor de haber descubierto aba "padre" en ugazaba "amo", litm. "padre nutricio", y apunta la
posibilidad, basada en la coexistencia de ginarraba "suegro" y auba "suegra", de que aba haya sido en algún
tiempo "padre" o "madre". Más tarde Campión (Euskariana X 393) propone la hipótesis de que aba y eba
"palabras antiquísimas del primitivo depósito de la lengua, significaron, respectivamente, 'varón, hombre' y
'mujer, hembra', o cosa semejante". Garate (RIEV 1933, 106s.) admite también la existencia de eba pero cree
que, al igual que ba (ya no aba), significa "pariente" (v. NeolAG s.v. aba). Se trata, en conclusión, de un
'término' que no ha llevado el asterisco que debía llevar, aunque ni siquiera se trata de algo que tuviera una
existencia prehistórica: en otras palabras, por lo que sabemos, nunca ha existido nada semejante. Sin embargo,
AG lo usó como primer elemento de los neologismos abenda, aberri, abixen (v. abizen), como sinónimo de
asaba "antepasado".
 Guk berriz, Jaungoikoak seme autatutako artu gaittuan ezkero, otsegiten diogu Aba, Aitta. Inza Azalp 130s
(podría referirse a la ciudad hebrea).
2. (Bera). Padre (tratamiento eclesiástico). "Antepasado, padre, Padre. Albontsa Aba, el P. Alfonso" Bera. 
Tr. Parece que es Arana Goiri quien introduce su uso. Lo emplea antepuesto al nombre (tbn. Enbeita), al
contrario de la tendencia posterior a posponerlo.  Itxi eidazu, Aba, neure obenok autortzen, zuk ittandu barik.
AG 1442. Catabamban (Perú) deun-irudijaz iltzen da Aba Arana'tar Jagoba. Ib. 1561. Lenengoz idatzita ikusten
degun amalauduna Larramendi Abaren Iztiyan arkitzen degu. LzM EEs 1913, 241. Txonitz-aldija egiten bere /
aba Apolinar asi zan. Enb 85. Eustasi Aba karmeldarrari. Ib. 153. Bera-tar Erroman Aba buruñurdun edo
kaputxinuarena. EEs 1918, 108. Donostiar Joseba Andoni abak. Garit Usand 26. Ormaetxeatar Nikolas Abak
Durangoko Euskalegunetan irakurritako itzaldia. LEItz 43. Zarauzko lekaidetxean lekaipuru edo Iagole-Aba
birritan izan zan. Eguzk LEItz 15. Larramendi Abaren Gipuzkoako-antzirudia ta Euskalerriko oiturak. EEs
1929, 162 (tít. de una conferencia impartida por Azkue). Au nik baño lenago Larramendi aba argidotarrak
esana da. Lab Y 1933, 193. Onaindiatar Yakoba. Karmeldar Aba. Y 1934, 408. Praille ta Mojei eskribitzeko,
naikoa dezu elizgizonei jartzen zaien Jaun itzaren ordez, Aba, Ama, Aizpa, Arreba, Anai, Neba jartzea. NEtx
Nola 11. Breizh-eko apez baten izena zekarren, Yann Vari Perrot aba. Mde Pr 289.
v. tbn. JBDei 1919, 162. EEs 1929, 57.
- ABA NAGUSI. Abad.  Agur, karmeldar, Mirenen seme / on jakitun otzaneri, / lekaretxeko Aba nagusi / ta
bere menbekoeri! / Aba Apolinar eta Polentzi, / txonizlari ain gurgarri. Enb 85.
2 aba. "(R-uzt), haba" A.
aba(a). v. abao.
ababa. "Expresión con que se denota infantilidad o senilidad mental. Ababa nok ni ala, ori sinistu deiran!"
Etxba Eib.
ababatxo.  (Voz sin significado preciso usada en canciones).  Ababatxoa ttunttulun berde; / ababatxoa
masusta. Canc. pop. in Lek SClar 137 (A CPV 247 oba-obatxua (V-ger)).
? ababegi. "Nudo, parte del tronco por la cual salen las ramas (Darric)" DRA. Probablemente errata por adabegi.
ababoil.  Adormidera.  Lio ta olo ereintzek lurra erretzen dute, baita Leteuko logalez ernari dauden
ababoilek ere. "Pavots". Ibiñ Virgil 71.
ababor (Aq (G)), abor (V-m ap. Zubk Ond), babor.  Babor. "Ea andar entre los que reman, ea, abanti, abant
ababor o estribord (G)" Aq 352. "Para forcejar atrás, zia, ababor o estribord" Ib. 353.  Nahi baduzu sartu Sen
Georgen irla ababorreko aldetik utzirik [...]. INav 126. Nahis istriborretik edo aborretik. Ib. 12. Utzazu baxa
hura ababorretik. Ib. 15. Erebilliko duzu zunda ababorreko aldetik. Ib. 20. Hainitz luzatu gabe bazuan berria, /
brankaren azpitikan zela ithurria, / halaber orain bazela aborreko aldean / istupak utzia beso bat hartzean.
BertsZB 104.
- ABABOR-ISTRIBORRETAN. Por babor y estribor.  Babor-ixtiborretan lagun bik arrauneri eragiñaz etorri
bear izaten zuten. Elizdo EEs 1925, 215.

mende.
abad.
 (En las expr. abad txiki, abad nagusi). "Ona emen Ondarribiako oitura auteskunde edo elezioetan. San Pedro
egunean urtero sakristeian irurogei bat lagun biltzen dira, patroiak eta abar. Iru abad txiki izaten dira lenbizi
autatuak (mandatariak izaten dira abad txiki auek), eta sozioa (bazkidea) baldin bada, edozein arrantzale abad
txiki izan diteke. Gero alcalde mar (eztiote itxasalkate esaten) autatzen dute ta edozein tostarteko izan daite
autatua. Azkenez abad nagusia autatua izaten da. Patroi artekoa izaten da au beti" A EY I 408s.
abade (Lcc, SP, Mic 5r, Urt I 15, Lar, Añ, Arch VocGr). 1. Abad, superior de un monasterio. "Abad" Lcc.
"Abbé. Abadearena, la maison de l'abbé, abadearen etxea" SP. "Abbas, abadéa, fraide nausia" Urt I 15. "Abad,
el padre Abad de un monasterio" Lar. "L'abbé" Arch VocGr. v. abat.  Echaabades de la dicha abadia (1388)
Arzam 83.  Doktor Pierres de Behety Donagraziako Abadiari. (1617). AZTH 22. Emateko notizia abadeari
(Leiza, 1626). ASJU 1978-79, 237. Porru eta porru da abadearen baratzian. O PrASJU 229. Monasterio
hartako abadeak. Ax 378 (V 249). Galdegin zeraukan abadeak fraide hari, ea nola zihoakon bere haragiarekin.
Ib. 379 (V 249). Hirur Iriko Iaunari, Montirande deithatzen den Iaun Abadiari dedikatiak. Tt Arima I. Saint
Bernard abadea. Gç 191. Diocle zeritzan abade batek esaten zien beti bere relijiotar monjeei. Mb IArg I 374.
Pafnucio abadea zen San Antonioren erako eremutar ta relijioso birtutetsu bat. Ib. 351s. S. Antonio abadea. LE
Urt ms. 94r. Anaxanon abadea. LE Ong 67r. Abade edo konbentuko buruak galdetu zion. AA III 585. Etxe santu
artako Abadia. Bv AsL 223. Fraide-etxe bateko abadea edo aintzindari nagusia. Jnn SBi 429. Lehenikan
Orriagako abadea izana zen. Zub 45. Bildu ziren [...] lauetan hogoita zazpi abade eta ez dakigu zenbat eliza-
gizon eta enbaxadore. Zerb IxtS 108. Clonmacnois-eko abade izandako hau 1088-garren urtean hil zen. Mde Pr
233. Abade baten manupean baziren kalonje andana bat. Lf in Casve SGrazi 16. San Antonio abadeak. MIH
262. Gure Fleuri abadeari irainik beltzena arrazoirik gabe bota ote nion. MEIG IV 71.
v. tbn. EZ Noel 152. Harb XV. Hm 189. ES 150. AR 435.
 Abade baten mandoa / bere hidalgiaz hazia kaskoa. "Prélat". Gy 139. Abade yaun bat iduri. "Évêque". Ib.
200.
2. (V, G-azp-goi; Lcc, Mic 6r, Lar, Mg Nom 65 (V), Añ (V), H (V, G)), abare (V-gip, G-azp). Ref.: A; Iz
ArOñ (abáre); Etxba Eib; Holmer ApuntV; EAEL 40; Elexp Berg (abade, abare); Gte Erd 58. Clérigo secular,
coadjutor; sacerdote. "Clérigo" Lcc y Mic 6r. "Clérigo", "cura, sacerdote", "presbítero" Lar y Añ. "Sacerdote" A.
"Abade Jauna, forma común de mencionar al cura. Elizako bere zeregiñak eiñ ditu Abade Jaunak eta badoia
euzkixa artzera" Etxba Eib. "Cura. Arrateko abadia, erremia pelotan" Ib. "Abade segiten deu (V-arr)" Gte Erd
58. Cf. DCECH s.v. abad: "Primero significó 'sacerdote, cura' y esta acc., que se halla en la lengua común desde
el Cid hasta Covarr. [...] hoy todavía se conserva en Galicia, Salamanca, Navarra y Aragón (Borao) por lo
menos". v. apaiz.  Tr. Documentado sobre todo en la tradición vizcaína. Se encuentra además en los refranes
de Isasti, en el cantar de Bretaña (ConTAV), en Ubillos, Guerrico, Zabala, Arzac y Soroa, y en Xalbador. En este
último, en Ubillos y en Lauaxeta parece corresponder al fr. abbé (o cast. 'abate').
 Eliza zegienak aldarea, aldarea zegienak abadea. "El que hizo la iglesia, el altar; y el que hizo el altar, al
abad". RIs 30. Nolako elizalde, alako abade. "Cual la anteiglesia, tal el abad". Ib. 60. Donostiako murruan :
Islaren goienean / Abade guztiak : daode prozisioan. ConTAV 5.1.1. Eztteila nonbrau eskribautzat abaderen
semerik berrogeita amar dukaten penan bakotxak (Eibar, c. 1755). RIEV 1908, 732. Bizkaiko Abade jakitun
batek. Cb EBO 43. Jaun Claudio Fleuri Abadeak argitara atera zuanetik. Ub 1. Agindu zien beste Sazerdote edo
Abade biri, egon zitezela prest kandela irizikiekin. Mg CC 240. Abadiaren lapikua, txikina baña gozua. Mg PAb
122. Abade, fraile edo monja ez diran beste kristau guziak. Gco I 389. Eleisetako abade jaunak gaiti. fB Ic III
307. Eztago infernurik, orreek eztira Abade, Fraile eta Predikadorien asmubak baño. Astar II 9. Laudiyoko
Abade Jaunen enkarguz eta kostuz. CatLlo 1. Busturiko Bikariako Abade Jaunen enkarguz. CatBus 1. Abadea
orduban gelditu zan ate atzean. Sor Bar 37. Datorrela abade jauna. Arzac EE 1884a, 35. Itanduten dau Abade
Iaunak / baldin ezkondu nai badau. Azc PB 118. Domingo Agirreko Abadeak. Ag AL III. Emen eztago gauza
onik abade guztiai lepoa kendu ta eliza guztiak itxi artean. Ag Kr 188 (v. tbn. G 353). Laster noa Zolozabal
abadeagana. Echta Jos 172. Azkue abade jaunaren artezkuntzapian. Kk Ab I 4. Abade ta gañerako Eleizgizonai.
KIkV 103. Abade areik "Reverendo" zirala. Or Tormes 105. Abadiari eman nion / erregaluz mortzilla. Noe 80.
Abade gaste batek diño matte-miña. "Un joven abate rima su añoranza de amor". Laux AB 31. [Iletak] obispo ta
abade ta monagillo ta negarti eta guzti. Lek SClar 138. Abade bat baltzez jantzia buru dala. Erkiag Arran 167s.
I, baña, ik eztakik abade jaunari "berori" deitu biar jakona ala? SM Zirik 78. Gotzai-ordeko etorri zan abadeak
bere paperak atera zituan. NEtx LBB 60. Gaur gure trabeneru / ainbeste abade, / bertsoak grazîk eztu /
edanikan gabe. Lopategi in Uzt Noiz 59. Udabe abadea, Bonaparteren lankide. Alzola Atalak 136. [Musean] nik
laguntako nuen / ogi-egilea, / Aguxtinek Battitta / gure abadea. Xa EzinB 40.
v. tbn. Zuzaeta 110. JJMg BasEsc 218. Ur BulaAl 45. Zab Gabon 72. AB AmaE 396. A BeinB 66. Itz Azald 8.
Altuna 22. Enb 162. Balad 104. Akes Ipiñ 9. Bilbao IpuiB 161. And AUzta 78. Osk Kurl 174. Berron Kijote 133.
In MEIG VI 67.
 (Como primer miembro de comp.).  Adaki luze bat eskuetan, eta buruan abade txapel biribil baltza. Kk Ab
mende.
II 69.
3. Abbé laïc. v. auzapez.  Egun otsalaren 9an 1792, Kapitu jeneralean, usaia eta kostumatzen den lekuan,
herriko etxean, abade eta Juratuen presenzian. Revol 150. Herriko etxean, abade eta juratuen presenzian zoiñak
baitire abadea Pierre Larralde maira, Jn Duhart, Pierre Lafargue Juratuak, Oger Heuty, komuneko
prokuradorea [...]. Ib. 150.
- ABADE-ARTZAIN. Obispo.  Apezpiko edo abade-artzaiñ izatera eldu zan gero. Ag Kr 98. Itandu ei eutsen
abade-artzañari, ta arek be ezekiala berak ezer. Ib. 85.
- ABADE EGIN (V-gip ap. Etxba Eib). Ordenarse sacerdote. "Hacerse cura; imponer las manos el obispo.
Alargunduta gero abade eiñ zan" Etxba Eib. v. abadetu.  Alako ezkondu garbatubak ez dau egon biar
pensetan abade egin balitz, Praile egin balitz, Monja izan balitz, ze errazubak egingo zituban. fB Ic III 369.
Abade egin da laster pralletegian sartu zan elorriotar gizon done bat. Ag Kr 98. Abade eginda guk ezautu
gendunian. Kk Ab II 51. Yakitez ez baiño diruz abade egin zirala. Or Tormes 105. Abade egiteko, fraide nai
moja ixeteko. Akes Ipiñ 14. --Abade egin bear al dok? And AUzta 77. Tuy-Vigon be egon zan abade egin
aurretik. Alzola Atalak 127.
- ABADE-ESTUDIANTE (G-azp). Seminarista.
- ABADE-ETXE (V-gip; abadetxe V-gip). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg (abadetxe). "Rectoría. Eliziari joten zan
abade-etxia" Etxba Eib. "Casa cural. Uberako abadetxia utsik dago aspalditik" Elexp Berg. v. abatetxe. 
Ipiñeko etzaguntzea sei bizitzegaz eta zazpigarrena abade-etzea, elexearena au. Akes Ipiñ 18. Abade-etze barrie
egin deudie. Ib. 15.
- ABADE-GEREZI. "Abade keixa, abade keixia, gerezi mota bat" Elexp Berg.
- ABADE-KAPELA. "Bonetero, [...] (Evonymus europeus)" LandHizt 366.
- ABADE-MAILUKI. "Meñakako berbetaz, mailukiak basokoak edo lantzarrekoak dira; gizakiak ortuan lantzen
dituan handiak, barriz, abade-mailukiak" Baraia 180.  Bekoabadeneko ortuan gauza tentagarri asko izaten
zan. Abade-mailukiak be izango ziran. Baraia 180.
- ABADE-MAISU. "Cura, párroco (V)", "párroco (G)" Añ. v. elizmaisu, maisu (2).  Ekarri zan etxera /
Abade maisua... / gor egin zan gaisoa / Abadean berbai. Azc PB 279. Goizaldean goizeti / Abade maisuak /
entzuten dagozanak / geure pekatuak. Ib. 326.
- ABADE NAGUSI. a) Sumo pontífice (de la religión romana).  Arako gizon enzute ain andiko Publio
Escipion abade nagusijak, eskubide andi baga ill eban Tiberio Gracco Errepublikiari kalte erdi bat egin
eutsalako. Mg PAb 213.
b) "Obispo, abade nagusia" Añ.
c) Párroco.  Berorrek gura dabenean joango gara abade nagusiagana. Ag Kr 184. Emen erriko abade nagusia
ta ondo jantzitako gizon bizardun baltzeran zabalote bat. Ib. 13. Abadeak, eta erriko abade nagusiak batez be,
laguntzen dautse Gotzañai arimak zaintzeko egikizunean. KIkV 37 (KIkG 24 Apaizak, eta erriko Apaiz
Nagusiak). v. tbn. JBDei 1919, 292.
- ABADETAN (JOAN, etc.). (Ir) en busca del cura.  Gizonezkoak, bata batera ta bestea bestera zabaldu
zirean: Piliperen billa batzuk, beste batzuk osagillearen eske, ta enparauak abadetan. A BeinB 76. Aita galdu
bear yaku! Zoiaz arin mediku billa! Ene bada ta bada! Arantza, laztan ori! Zoiakidaz auzoko Maripagana!
Datorkidala, arren, ta gero joan zaitez abadetan! Erkiag Arran 73.
abadeburu.  Sumo sacerdote. v. apaizburu.  Goizean-goiz abadeburu guztiak eta erriko Lege-batzarrekoak
batzarra egin eben Jesusen aurka. Ker Mt 27, 1 (He, SalabBN aphezen prinze, Dv aphezetako aitzindari,
Samper sazerdoten prinzipe, BiblE apaizburu). Abadeburuak, idazlariak, baita erriko nagusiak be, Jesus ilteko
asmotan ziarduen. Ker Lc 19, 47.
abadegai (SP, Aizk), abadegei (V-gip; A), abadegi (V-gip). Ref.: Iz ArOñ (abádegeixa); Etxba Eib (abade
geixa); Elexp Berg (abadegi).  Seminarista. "Propre à être abbé" SP. "Abade-gei zala, asko jokatzen eban
pelotan" Etxba Eib. "Len abadegixak pillan ibiltzen zien beren sotana beltzekin. Neu be gaztetan abadegi
ibilittakua naiz ba" Elexp Berg. v. abadeki, apaizgai.  Bitoriako Abadegeien Ikastegi Barriari agur bat. AB
EE 1885a, 339. Eleizearen ordezkoak, Abade ta onein urrengo abadegeiak. KIkV 103 (parece que se refiere a
diáconos y subdiáconos: cf. KIkG 78). Abade-gei, biyar euskaldun artzaiñak izango diran orreik. Belaus LEItz
110. Abadegei biyetarik batak esan eban. Kk Ab II 181. Zatika abadegaia Salamancan. A EY II 353. Abadegai
bat joan zan denda batera zapatak erostera. And AUzta 77. v. tbn. JBDei 1919, 261.
- ABADEGAI-ETXE. Seminario.  Orra zergatik abadegai-etxietan (seminario) irakaslien ikaskizunak
azaltzeko Erromatik ituntzen dan. JBDei 1919, 260.
abadegaiera. "Tonsura clerical, abadegaiera (V)" Añ.
abadegaitu. "Tonsurar, dar la primera tonsura, (V) abade- (G) apaiz gaitu" Añ.
mende.
abadegi.  Abadía. v. abadia.  Abadegi ortan bazuen gostuan eta aise bizitzeko. Herr 28-3-1960 (ap. DRA).
abadegi. v. abadegai.
abadegintza.  Orden sacerdotal. v. apaizgintza, ordena.  Zetarako da abadegintza deritxon sakramentua?

KIkV 103. Sei ta zazpigarren sakramentuak: abadegintza, ezkontza. Ib. 103. Bein baño ezin artu daitekezan
Sakramentuak iru dira: bateoa, sendatza edo konfirmaziñoa ta abadegintza. Ib. 84.
abadego.  Sacerdocio. v. abadetza.  Bein esateko, munduko mixeri guztia barruan eukon, eztakit berez, ala
abadegoa zala bide batuta. "Con el hábito de clerecía". Or Tormes 37.
abadejo (V-ger, AN-egüés-ilzarb-olza; Arzdi Peces). Ref.: Bon-Ond 145; FLV 1980, 364.  "Abadejue
(Pollachius) [...], abadejo" A. Anasagasti "Itsas espezierik garrantzitsuenen Bermeoko Terminologia" FLV 1980,
358. v. abadio.
abadeki. "Seminarista" A. Cf. VocNav: "Nombre que daban en Pamplona a los seminaristas".
abadekoi. "Afecto hacia los clérigos" Aizk.
abadekuntza (V-m ap. A Morf 71).  Sacerdocio. v. abadetza.  Abadekuntzako eregitasun argidotarraz
apaindua bein idoro zanean. Ezale 1897, 230a.
abadeleku (Añ). v. 1 abadetegi.
abadenahi. "Qui veut être abbé" SP.
 abadene.  (Nombre propio de casa, no usado como apelativo). Cf. A Morf 28: "Los bizkainos de la zona de
Mungia han creado y siguen creando denominaciones de viviendas como Abadene, casa cural, Isidrone, casa de
Isidro", e ib. 160: "Los Isidrone, abadene, Markosene y dos docenas más que se oyen aún hoy entre Mungia y
Bakio (V), son nombres que llevan las casas". Sg. A Apend: "Casa rural (V-m)" (¿errata por 'casa cural'?).
abadeorde. "Vicegerent d'abbé" SP. "Vice abbé" H.
abadesa (Lcc, Mic 5r, SP, Urt I 15, Lar, H (sin trad.)).  Abadesa. "Abesse" SP.  Kanpuan oba leuke
atxurtzala <achur çala>, / [...] mila monjaren baño abadesa. Lazarraga (B) 1182rb (ib. 1180vb <abbadesa>).
Askotan sartu oi zaka Abadesakin; / Andre ederrok orduan danzatu oi dira besterekin. (Tolosa, 1619). TAV
3.1.25. Berrogei urtean bere Konbentuko Abadesa. Cb Eg III 219. Thebaidako konbentu bateko abades Sarak.
Mb IArg I 132. S. Lidvvina, S. Esperanza Abadesak. LE Ong 67v. Ni naiz zuen Abadesa gaur ill ta Infernuan
nagoana. Mg CC 138. Negarrez egozala alango Abadesa santa bat galdu biar ebelako. Mg CO 204. Alango
baten egin eben Monja guztijen Buru edo Abadesa. Ib. 203. Etxe santu artako buru, Abadesa. Bv AsL 97.
Monasterioko Abadesa. Lek SClar 138. Monasterioko monja guzien segizioa (Abadesa Ordekoa buruan, eta
gañerako monjak ondotik). Ib. 138.
abadetar. 1. Clerical, referente al clero. "Clerical" Lar. 2. Clerical, partidario de la Iglesia. "Clerical.
Abadetar amorratua izan zan beti, siempre fue clerical rabioso" Etxba Eib.
abadetasun (SP, H (sin trad.)). 1. "Abbaye, office d'abbé, abadía" SP.
2. Sacerdocio.  Abadetasun edo sazerdozijo erriala. Astar I 1. Abadetasunari edo Eleizgizontasunari iraun
eragiteko. Itz Azald 169. Bakarrik Apostoloai emon eutsen Jesukristok eskubide au? Ez [...], abadetasunean
eurai jarraituko eutsen guztiai. Ib. 133.
1 abadetegi. "Presbiterio, abadetegia, -lekua (V)" Añ.
2 abadetegi.  Grupo de curas.  Ez da bada sinistuten, abade tegija ta praile tegija juaten diriala piestetara,
edo egiten dabeela dantzan. fB Olg 169. An dago praile aldra bat koruban [...]. Jaungoikua espiritubagaz ta
gorputzagaz alabetan. Beste aldian dago Abade tegi bat; euren ordubetan kansau bagarik beste ainbeste egiten.
mende.
fB Ic III 308.
abadetu (SP). 1. "Faire ou devenir abbé. Erregeak abadetu du bere aumoinera, le roi a fait son aumoinier
abbé. Abadetu da, il est devenu abbé" SP.
2. (Lar, Añ (V), H (sin trad.)). Ordenarse sacerdote. "(Hacerse) clérigo" Lar y Añ. v. ABADE EGIN, apaiztu.
 1909-an jantzi zan kaputxinu eta 1917-an abadetu. Alzola Atalak 109.  --Zu abadeakaz abadetuta zagoz.
[...] --Ta zu abereakaz aberetuta. Ag Kr 101.
abadetza (V-m-gip). Ref.: A Apend; Elexp Berg.  Sacerdocio. "Abadetzaia, el sacerdocio (V-m)" A Apend.
"Profesión de cura, sacerdocio. Abade geixenak abadetziai laga ein ddotse. Abadetzan zebillen asko oiñ
maixutzan dabill" Elexp Berg. v. abadekuntza, apaizgo.  Bizi era barrija artuteko, nai dala prailetzia, nai
dala abadetzia, nai dala ezkontzia. fB Ic III 168s. Abadetzarako edo beste bizibide baterako ikasten dabilenak.
Itz Azald 200. Abadetzaren iturri garbi / zarean orren oiñotan, / ementxen busti naiala, naro, / Gotzaiak apaiz-
gantzutan. Gand Elorri 111. Markiñan, Gazteizen eta Begoñan egin ebazan abadetzarako ikasteak. Alzola
Atalak 102.
abadia (Lcc, Lar). 1. Abadía (dignidad). "Abadengo, abadia" Lcc. "Abadía, dignidad del abad" Lar.  Edeki
dakiola posesioa abadia eliza onetakoa D. Martin de Valcarlosi (Leiza, 1626). "La posesión de la Abadía de esta
iglesia". ASJU 1978-79, 237. Erri onetako Abadiako auziagatik. Ib. 237.
2. (L ap. Lh), apatia (-ph- S ap. Lh). Abadía, convento.  Aurkeztu zioten Errege Fededunak Santa Mariako
Abadia. Izt C 484. Oriarriagan zen bertzekin hondatu; / Abadiatik hurbil kapera altxatu. Hb Esk 62. Bastidako
gure Abadian, martxoaren 1ean 1890ean. Jnn SBi II. Lehen abadia edo komentu hura fraidez bethe zenean. Ib.
110. Etxe huni zatxizkola eliza bat eman zuten eta frailetegi bat. Hau Abadia bilakatu zen eta abade baten
manupean baziren kalonje andana bat. Lf in Casve SGrazi 16.
abadinau (V-gip), abariñau (V-gip), abañau (V-gip). Ref.: A (abadiñau); AEF 1927, 108; Iz ArOñ (abañau);
Elexp Berg (abadiñau).  "Especie de castaña" A. "La clase de castaña un poco áspera para cocida, pero se
come asada" Iz ArOñ. "Abadiñau, gaztaina klase bat. Beste klase batzu(k) pe baeren, abadiñaua esate jakona
beste bat eta" Elexp Berg.
abadio (V-m ap. Zubk Ond; FauMar 53), abario (V-m ap. A). 1. "Merluza, pescadilla" FauMar 53. "Abadio,
colin" Lf GAlm1957, 31. "Abadio, abadira, itz bi oneitan Gadus Poblachius eta Merlucius Merlucius nastuta
erabilten dira. Batzuk abarixua esan naira joten dabe, besteak lebatzari izena aldatu. Batera nai bestera, biak
abadiotik datoz" Zubk Ond 234. v. abadira, abalaio.  Eltzekaria, abadioa maionesarekin, oiloa irrisarekin
etc. Menú de Pilotarien Biltzarra 4-10-1958 (ap. DRA).
2. Cierto pez de río.  Ihizlari batasunen federazioneak indar handia egiten du oihanak eta urak ere
populkatu nahiz. Aurthen berean... largatu dituzte bizpahiru mila lapin, lauzpabortz mila abadio... Herr 8-9-
1960 (ap. DRA).
abadir. "Baetylus, abadir harria, irets harria" Urt III 243.
abadira. "Abadejo, bacalao" FauMar 53. v. abadio, abadejo.
abadota (det., SP, H  A Apend), abadote (AN-larr, L ap. A; Dv).  Avispa. "Guêpe, elzarra (O), liztafina,
avispa, avispón, vespa" SP. "Mouche carnassière" Dv. "Frêlon, bourdon" H. Duvoisin y Azkue citan a
Haraneder. v. liztor, EULI-BELTZ.  Erlei lakhetzen zaie bere eztiaren ingurunean, eta abadotei usain
gaixtoen aldean. SP Phil 514s (He 522 abadotei).
 Etim. Parece ser el gasc. abadòt, dim. de abat.
abadune. v. abagune.
abae. v. abao.
abagadaldi. "(V-m), intervalo, coyuntura, ocasión propicia" A (s.v. abadune). v. abagune.
abagadune. v. abagune.

mende.
abago. "Râteau, abago, arrastelu" T-L. v. habaro.
abagune (V, G; H (V, G)), abadune (V-m), abagadaune (V; Mg PAbVoc), abagadune (V-ger-ple), abagaduna,
abegune (V-ger; Izt 84v, H), abaune (V). Ref.: A (abadune, abaune, abegune).  Tr. Documentado en textos
guipuzcoanos, vizcaínos y en Mirande. Moguel y Añibarro son los primeros en utilizarlo; no vuelve a
documentarse hasta finales del s. XIX. La forma más empleada es abagune; hay además abegune en Añibarro,
abagadune en Moguel (junto a abagune) y Ezale (junto a abagune y abagadaune), abagaduna en Otxolua y
abadune en un texto de D. Aguirre de EEs (abagune en AL y G). En DFrec hay 3 ejs. de abagadune y 4 de
abagune.
1. (Buena) ocasión. "Abagadaunia, intervalo cómodo para algo, como cuando escampa para caminar.
Interregno se puede llamar abagadunia" Mg PAbVoc. "Occasion, commodité, temps propice" H. "Intervalo,
coyuntura, ocasión propicia. Pozik zagoze, umeak nok ziri eztaukazuen abagadunean? (V-ger) [...]. Estualditik
urteeran gizonak esan lei: 'abagunean nago' (V-arr), al salir del trance, el hombre puede decir 'estoy en
tranquilidad'" A.  Noiz egongo da Jesus grazia geiago egiteko abagune edo era obeagoan! Mg CC 239s.
Abagadune txito erazkua da illunzeti ta apal orduraño sutondoko inguruban berba egiteko, iñori ezetan ikutu
baga. Mg PAb 153. Zeure bizitza gaistoa onduteko Yaunak opa deutsun abegune eder au. Añ EL2 29. Emongo
deustazula ostera bere, abegunea, gura izatea, ta laguntasuna konfesetako. Ib. 168s.
 (s. XX).  Abagun-eretia, irabaz aldia. "Cuando pasan rábanos, comprarlos". Ayerb EEs 1916, 144. Edozeñ
ordu ta abadunetan. Ag EEs 1917, 170. Baiña mutillak neskari esan / ele bi ondora nai du: / abagunea billa ta
billa, / iñondik ezin arkitu. Or Eus 85. Goikoa, zoria ta abagunea lagun izan ezpanitu (Quijote IX). Ldi RIEV
1929, 208. Eman izaten dio [...] ega-alditxo baten abagunea. Ldi IL 41. Eragille bizkorra aiz, adiskide on, ta
abagunearen sena dek argi. Ib. 38. Ikasteko eztute izan, egia, abagunerik. Ib. 53. Gure arlorako ere, abagune
eroso ta egokia. K.J. Azurza Y 1934, 51. Berekin jolas egiteko abagune billa aritzen zen. Etxde JJ 228. Zelan,
bada, abagune ori alperrik galdu? Erkiag Arran 89. An zebillen Poli, kaiean, berandu, abagunearen zai bere
egitekoa egiteko. Anab Poli 23s. Gehienetan, zaletuarena egiten dute abaguneari dagokiolako, Britaindar eta
Austriar miliondunak atzipetzeko. Mde Pr 106. Abaguneari isiltasuna zegokion. Mde HaurB 96. Aldakorra,
oraingoa, balizkakoa ta badaezpadakoa, iakintzarekiko bide ta abagune daiteke bakarrik. Zait Plat 36. v. tbn.
SMitx Aranz 98.
 (Empleado en expresiones del tipo abagunea sortu, aurkeztu...)  Abagunea aurkezten danean ebasten du
lapurrak. Zink Crit 42. Eta olako abagadunarik eztala egunaro agertuten oldoztu egixu! Otx 78. Erazko
abagadunea etorri eikijon artian. Ib. 36. Eta abagunea egokitu zaidan-ezkero, geixeago esan dezadan, geren
buruok edertuz. Ldi IL105. Lenengo gaban abagunerik sortzen ezpazitzaion. Etxde JJ 151. Abagunea etorri
zenean. Mde HaurB 34.
 "Agrado o recibida, el buen rostro, abegia, por abeguna, abegunea" Izt 7v.
2. + abagadune, abagadaune (Izt 64v). Intervalo de tiempo. "Interregno" Izt 64v.  --Bakar bakarrik
eguerdiko txilin-otsetik gaberdikora egongo nok ni ire mendean. --Naikoa dot nik abagadune ori, adiskidea.
Ezale 1897, 5a. --Zer da abagunea? --Egikari biren arteko unea. Astia noberena da, abagunea gauzena: biak
dira zerbait egiteko uneak. --Beste izenik eztauko abaguneak? --Abagadunea ta abagadaunea. Ib. 272b.
Abagune (tiempo) andian egon naz gogartuten. Ag AL 100n. Malentxoren sarrerako abagune ta jazoera guztiak
begien aurrean dauzkat. Ag G 336. Bai, abagune artan [...] ezin zuten gorde beren poz ta arrokeritxoa. Ib. 257.
 Etim. Préstamo con -ada (¿quizá rom. vegada con prep.?) + -une como final.
abagunetxo, abagadunetxo.  Dim. de abagune.  Abagadunetxua ixango da, antzezkixuna, ituna ta bare-
biguna batez, ikusteko. Arriaga Lekob 35.
abai. v. abao.
abaiko. "(V-oroz), panal de miel" A (s.v. abai). v. abao.
abail (Dv (V)).  Navaja. v. nabala.
abaila (-alla V-gip, G-to-bet), habala. 1. Impulso; ímpetu. "Artu aballa atzetik" (V-gip). v. abiadura. 
Ogeita emezortzi urtetaraño gordiñik ete mardulik iraun zun emakumea izan zan, baiñan, geroztiko beraka-
bearrak gero ta abailla biziagoa artu zizun. Etxde JJ 27. Garraitonaren eite (dute) gure deputatuek,
aizkolariaren habela ez dutelarik. SoEg Herr 3-4-1958 (ap. DRA). Holako abantailak emaiten zioten (pilotari)
gazteri sukar eta habala. Herr 15-10-1959 (ap. DRA, que intrepreta 'ímpetu, velocidad'). Bere abailan, otoaren
berina hautsirik, urerat bezala pulunpatu da otoaren barnerat. Herr 29-9-1960 (ap. DRA).
 abela. "Braceada para pegar a la pelota. Es palabra de uso corriente en BN y L, según Lafitte" DRA. 
Egundaino izan den trinketlari handienetarik bat, bere abela ikharagarri eta aire paregabearekin. Egunaria 26-
mende.
10-1956 (ap. DRA).

2. "Abailla, con intensidad, con fuerza. Euria egin du abailla. Hantxe ari duk abailla lanean. Abailla demonio
etorri nintzen" Asp Gehi.
- ABAILAN. Impetuosamente; a gran velocidad, aceleradamente.  Abaillan joan zen Barkoxeraño
sendagilleari ta apaizari ots egitera. Etxde JJ 233. Abaillan eraman. Ib. 235. Gure iñureak, oker ezpanaiz,
etzitun bi itz alkar josten erderaz; alabaiña, euskeraz abaillan mintza oi zen, otoitzean diardunaren antzo. Etxde
Itxas 22.
 (Con determinantes).  Emazteki bat, hil herrietako ondoan, bere bizikletarekin, abaila gorrian, oto baten
kontra gan da. Herr 11-8-1955 (ap. DRA). Zaldira igotzeko betarik ere etzuten izan, goiko aldetik egundoko
aballan sartu zitzaien-da [zakurra]. Sorarrain Elezar 18.
1 habaila (V, G, AN, L; SP  A, Urt III 248 (a-), Lar y Añ (-alla), H), habala (habal L, BN, S; Dv), arbaila (-
illa V-gip), habela (habel BN, S; VocBN, H (BN), Foix ap. Lh), habila (V-gip; H (L); habill V-oroz-m), abraila
(-illa V-gip), armaila (-illa V-gip), argaila (-illa V-gip), afrail (L-sar, B), afrulle (B), arifel(a) (G-nav), aibel
(V-arr-arrig-oroz), aiule (V-ple), ubal (G-to, AN-gip-5vill-araq), ufrail (B), ufrella (B). Ref.: A (abail, habal,
habel, abill, afrail, aibel, aiule, ubal, ufrail); Lh (habela); Iz To (abailla), UrrAnz (abaillia), ArOñ (abáillie,
abráilla, arbaillia); Etxba Eib (abilla); Echaide Nav 188; Ond Bac (arifel); Garbiz Lezo 179; Elexp Berg
(abailla); Izeta BHizt2 (afralle).
 Honda. "Fronde, [...] honda" SP. "Habaillaz aurtikitzea, tirer de la fronde, hondear" Ib. "Habela, fronde à
lancer des pierres. Davidek hil zuen Goliath habelaz aurthiki zien harri batez" VocBN. "Abráillia, la honda" Iz
ArOñ. "Abillagaz arri-jaurtzen, ez zan beste bat a lakua" Etxba Eib. "Abailliakin arrixa botatzen ibiltzen giñan.
[...] Batzuek a organikorik gabe darabilte: abaill" Elexp Berg. "Afrallakin botaut arrie. [...] Afrullekin aizenak
gara arri tireka" Izeta BHizt2. v. 1 traila (5).  Tr. La forma general es (h)abaila. Hay además habala en
Duvoisin y Casenave (en éste junto a habela). La tendencia más general parece la de los autores que lo emplean
con -a constitutiva, si bien hay algunos ejs. ambiguos.
 Indaitzue habailla batzuk, zenbait harrirekin. Ax 89 (V 61). [Arri] orietatik bat artu ta ezarri zuen bere
eskuko aballan. Mb IArg I 349. Eskuko arria bere sok-aballarekin buru inguruan erabilli ta tiratu zion Davidek.
Ib. 349. Davitek, harturik harri bat, erabilli zituen bere habaillak. Lg I 279. Baña Dabidek ikaratu baga, imiñi
eban artzañak aiñ artuba ebeen abaillia. JJMg BasEsc (ed. 1845), 177. Artu zituen artzai-soñekoa eta aballa
bost arrirekin. Lard 165. Harria abailan bezala, ez dabiltza itsurat zeruko izarrak. Hb Egia 3. Harri bat hartu
zuen, eta habalaz inguruka erabilirik arthiki zuen. Dv 1 Sam 17, 49 (Ker abaillaz, BiblE habailaz). Aballako
arria baño zunburruntsuago. Ag G 157. Murumenditik jentill batek aballaz bota zuala. JMB LEItz 101. Bere
habailarekin harri bat firurikan igorririk. Zerb IxtS 53. Ez makil ez abail. "Sin honda ni cayado". Or in Gazt
MusIx 38. Baita Balearesko ixtupazko abaillari bira eragiñaz orkatzak zaurtzeko ere. Ibiñ Virgil 76. Xurikan,
makhila gorrian, / habelekin xüxen joiten. Casve SGrazi 148. Askatu zituzten beren abaillak eta an asi
zitzaizkion belarri-ondoan xixtuka ukabilla aiñako arri-kozkorrak. Berron Kijote 201. v. tbn. Izt C 50. Ol 1 Sam
17, 40.
- HABAILA-EGILE. "Balistarium, balestegillea, abaillegillea" Urt III 249.
- HABAILA-UKALDI. Hondazo.  [David gazteak] habel-ukaldiaz aurthiki baitzuen Goliath zigantea. SoEg
Herr 31-1-1957 (ap. DRA). Unkü eta harriekin / habala khaldüz dütügü / hitzart eta, han berian, / lekü lekian,
moxkoiltü. 'À coups de fronde'. Casve SGrazi 162.
2 habaila. "Haballa (BN-lab; Lf), fàcheux, faiseur d'embarras. Zer emazte haballa! (Lf), quelle femme
ennuyeuse!" Lh.
habailada (a- Lar, Añ, Hb ap. Lh, A), abailkada.  Hondazo, golpe de honda.  Goliat erraldoia, abailkada
bat eman-ta Dabid erregeak Terebintoko ibarrean il zuana. Berron Kijote 20.
habailaka (SP, A (a-)).  "À coups de fronde" SP. "A hondazos" A.
habailaketa. "Abaillaketan, tirando con honda" A (s.v. abaillaka).
habailari (SP (-aill-), H; abaill- Lar, Hb ap. Lh, A), habalari (Dv, A), abailkari, habilari (H; abillari V-gip ap.
Etxba Eib).  Hondero. "Pedrero, soldado", "hondero" Lar. "Frondeur" H. "Antxiñako gerretan, abillari
euskaldunak agertu izan ziran". Etxba Eib.  Bainan mendietera hurbildu zirenean habalariak atheratu ziren
hekien kontra. Dv Iudith 6, 8 (Ker (6, 12) abaillariak, Ol abailkariak). Eta hiria inguratua izan zen habalariez,
eta zathi handi batean joa. Dv 4 Reg 3, 25. Diagü Utziagaiñialako / elkhigia etxekitzen, / Baitere Akherzothalian
/ habalariak gordatzen. Casve SGrazi 160.

mende.
habailarri.  Piedra lanzada por una honda.  Bai, amar... edo asko beintzat, ardi, beor, moxal ta otso danak
nastean [...], abail-arria <aria> baño zunburruntsuago, ego aizerik gogorrena baño zazpi milla bidar ariñago ta
zakarrago. Ag G (ed. 1935), 128 (1.a ed. 157 aballako arria; cf. DRA s.v. aballari).
habailatu. "Fondrer, lancer avec la fronde" H. v. habailkatu.
abaildu (V, G ap. A), abaindu (AN-gip ap. A). 1. Abatir(se), fatigar(se). "Abatirse uno de cansancio" A.
"Rendirse de fatiga" Ib. v. hebaindu, akitu, albaindu.  Zu, Iauna, arika ta abaildurik / iarri zinean neure bila.
'Quaerens me sedisti lassus' (Dies Irae). Azc PB 29. Gorputza lotua ta abaildua gelditu [zitzaion]. Ag G 204.
Leon Olazarreta, oso abaildua dago, latzak eta beltzak ikusten bizi da errukarri au. A Ardi 99s. Errukarriago,
atsekabetuago, abailduago ta gogoz ilago. Ib. 100. Biurkortasun ori eztanean, geiegizko irutzipenaz gogoa
abaildu ta argaltzen da. Zink Crit 9n. Aurgintzaren nekeak ezpaitu abaildu [euskera], ez-eta igatu erabilli
luzeak. Ldi IL 86. Ogia irabazten zuri laguntzea, abailtzen zaitun pixu-nekezo ori arintzea. Egan 1955 (5-6), 22.
Era orretan abailduta, dangilizka, intziriz ikusi ta entzunez, barru guztiak ere bira-egin daust. Erkiag Arran 74.
Gogoa abailduta, adorea galduta. Erkiag BatB 191. Lanaren lanez abailduta dauntzala-ta. Zait Plat 117.
2. (V-ger-m-gip). Ref.: A; Iz ArOñ. Abatirse los árboles con el peso de la fruta. "Asi xate abailketan erramaak,
inclinarse las ramas con el peso de la fruta". Iz ArOñ.  Arto musker, / mendi, baserri zârrak; / ale gorriz /
abailduta sagarrak. Ldi BB 64. Arloak, udazken-aienez abailduta. Ibiñ Virgil 82. Edoi tzarren antzera pillotzen
dira ta taldeka zugaitz gaiñean kokatzen adarrak abailduz. Ib. 118. Basoak ere edotariko igaliz abailtzen dira.
Ib. 91.
3. "(V-ple-oroz-m), madurarse bien la fruta" A.
- ABAIL-ABAIL EGIN.  Oian itzi dot ondo-ezik, abail-abail egindda, eta nik ulertzen dodanez beruenak
artuta. Otx 161.
 Etim. Cf. acaso rom. aballar, v. DCECH, y REW ballare.
abaildura.  Fatiga.  Oarrikaspenak egiztutzen du soñaren edo giartzaren abaildura utsak ez duala beti
adimen eta zillei beerapena ekartzen. Zink Crit 214.
abaileratu.  Administrar.  Ondasunak aballeratzen, / zerbait da geratzen. "Administrador que administra

[...] algo traga". Ayerb EEs 1916, 156.
habailirpitz. "Chasco, el extremo de la honda o látigo, aballirpitza" Lar.
abailkada. v. habailada.
habailkatu. "Attaquer à coups de fronde, de pierres lancées avec la fronde" H (s.v. habailatzea).
abain.  "Mirra" BeraLzM.  Berari opalduteko urria, kedarra ta abaña ekarri ebezan. BAizk Ipuin 84 (ap.
DRA).
abaina. v. amaraun.
abaindu. v. abaildu.
abaizetean (ines.).  Kausituko duzu arrokadi bat zeinetan haren beraren gaiñean ezpaita 12 braza baizen eta
haren abaizetean bada 50 braza. "Au pied d'elle". INav 82s.
abajatu. v. abaxatu.
abajubi. "Arándano (Darric)" DRA.
abakando (V-m ap. A), abakondo (V-ger, G-azp ap. A; FauMar 132).  Bogavante. "Cierta langosta de mar.
Algunos creen que no es la misma langosta, sino un pez muy parecido llamado por algunos 'bogavante'" A. 
Nasa edo otar oetan, langosta ezik, misera (abakando) sangurru, olagarro edo amarratz (pulpo), ta noizipeiñ
aingiraren bat edo beste ere artzen zituzten. Elizdo EEs 1926, 7.
abaki. "Berdinga, ez lodi ta ez me, erdi-purdiko abakia (G-goi)" Etxbe EEs 1931, 42. v. adaki.
mende.
abakondo. 1. "(V-ger), nudo de árbol" A. 2. "(V), tronco seco" A.
abakondo. v. abakando.
habala. v. 1 habaila.
abalaio (V-m ap. A), abalu (G ap. A).  "Un pececillo de mar" A. v. abadio.
habalari. v. habailari.
abaldeko (Lar, Hb ap. Lh).  "Asnas del tejado, costaneras" Lar. "Chevron" Lh.
abaldu. v. afaldu.
abalegi (BeraLzM), abalei (G ap. A).  "Manzana que se distingue por su extremada blancura. Abaleia ta
espurua ta gezeta zuria dira sarrik gozoenak (G-to)" A (s.v. sagar). "Abalegi-sagar, cierta clase de manzana"
BeraLzM Sup.
abalia (det.).  "Melodía, abalia, aheria, otseztia" Lar.
habalitu. "Ahitua, aphurtua, eñhetsia, akhitua, harikatua, habalitua" HeH Voc.
aballera. v. abelera.
abalu. v. abalaio.
abalzizketa (Lar  NoviaS (-ltz-)), abalizketa. "Melodrama, diálogo en música, abalzizketa, otseztizketa" Lar.
"Abaltzizketa, melodrama, diálogo en música. Debe ser abalizketa, como compuesta de abali, melodía e hizketa,
diálogo, conferencia, todo reunido, diálogo de melodía" NoviaS. Cf. tbn. en Larramendi las voces relacionadas
con topónimos amezketa (s.v. cavallar y quexigal), arrasate (s.v. demolición), getxo (s.v. humillo)...  Azken
beltza. Abalizketa egintza bakarrean. (tít. de una obra de C. Sanchez Irure premiada en 1915).
abandonamendu.  Abandono.  Onhesten ditut orozko abandonamendua, ene bihotz khirestasunak, ene
langidurak, ene penak, ene tentazione eta ene gaitz guzien enbrazuak, zure iustiziari satisfatzeko. JesBih 455s.
abandonatu (V-gip ap. Elexp Berg; Urt I 17, Hb VocGr 268, VocBN, Gèze, Arch VocGr), abondenatu,
abundenatu, abandunatu.  Abandonar, dejar de lado. "Euskeria geuria da ta abandonatzia izengo litzake
negargarrixa" Elexp Berg. v. utzi (2).  Tr. La forma general es abandonatu. Hay abandunatu en Tartas,
abondenatu en Xarlem (junto a abandonatu) y abundenatu en ChantP. En DFrec hay 21 ejs. de abandonatu, uno
de ellos septentrional.
 Ene Iainkoa, ene Iainkoa, zeren abandonatu nauk? Lç Mt 27, 46 (Echn abandonatu; TB, HeH, Dv, Ur utzi,
Hual desanparatu, Ol zapuztu). Ez nazazula othoi abandona neure azkeneko partiadan. Arg DevB 154. Zuzaz
abandunatu denak behar baitu peritu. Tt Onsa 173. Bañan, Jauna, ez nazazula abandona. Gç 46. Ez nazazuela,
ni zuen zerbitzaria, abandona edo ene menera utz. He Gudu 93. Merezi zinduen beraz Jainkoaz abandonatua
izatea. Brtc 249. Zure eta zure seme Dibinuaren zerbütxiaren ez jagoiti abandonatzera. Mercy 22. Oh ehiza nahi
hüillantü / ene Jinko handia? / Nahi düka abandonatü / Nabarruko jentia? Xarlem 581. Abondenatü gütiala /
Orai diat sinhesten. Ib. 999. Abandonatzen ziuzten bere onthasunak, edo pobrei ematen ziuzten. Jaur 202. Ez
othoi abandona zure semiak! Etch 656. Ez da herririk hain abandonaturik zeinetan ez baitire aurkhitzen zenbeit
arima leial. MarIl 8. Ene Jinkua, zeren abandonatü naizü? UskLiB 42. Baiñan orai zahartua / naduka
abandonatua. Gy 261. Denbora da aitzina juaiten, / sekül'ez argitzen, / üdüritzen zait naizüla abundenatzen.
ChantP 116. Anima galdu kulparik gabe, / gorputzak abandonatzen... / despeida txarra guretzat dator /
ezpagerade mudatzen. Xe 343. Txala bere salletik / abandonatuba. Ud 102. Zure arartekotarzünari hersatü dena
izan dela abandonatürik. Ip Hil 48. Jokua abandonau ta / orla gelditzeko / etzeukan esperantzia / irabazitzeko.
EusJok II 164. Jainkoaz othoi, ez gaitzazula abandona! Lf Murtuts 28. Zeruetako Jaunari oiu egiten zion
saminki bakartasun ikaragarri artan abandona etzezan. Etxde JJ 248. Andra txarra zuan baña olan ezingo juat
abandonau. SM Zirik 120. Eznaiz itzuliko egundo sekuletan / abandonatu dudan harizti beltzera. Arti MaldanB
mende.
195. Bere seme alabez abandonatua. Xa Odol 207.

v. tbn. EZ Man II 185. CatLav 102 (V 57). Mih 105. CatLan 44. Bordel 198. Txill Let 106.
 (Aux. trans. tripersonal).  Haizeari unzia abandonaturik eramaiten genén. Lç Act 27, 15. Orduan
abandonatzen dio bere burua xagriñari, eta galtzen ditu esparantza guziak. He Gudu 52.
 (Aux. intrans.). Abandonarse, entregarse.  Abandonatu zen osoki Jainkoaren borondatera. Ch I 25, 2 (SP
iarri, Mst jarri). Abandona gaiten probidentzia maitagarri haren eskuetara. Jaur 389.
 (Part. en función de adj.). "Abandonado. Eztot aiñ persona abandonaurik ikusi" Elexp Berg.  Birjina eztia,
abandonatuen geriza. Harb 63. Emakume sobatuak, / frantzesakin oratuak, / itz batian esateko / abandonatuak.
Xe 215.
abandonu. "Abandono. Zela euki leizke ermittak olako abandonuan" Elexp Berg.
habanera.  Habanera.  Batek esaten du Vals. Jotzen dute. Gero Habanera, ta au bukatzian pasa-kallia juaz
dijuaz. Sor Gabon 50. Abarkadun gutxi ikusiko dezu erderaz mintzatzen edo abanera, xotis ta beste arrotz dantza
nastuetan. Ag G 96. Maitearen illobi gañean. (Habanera-aidea). NEtx LBB 380.
abanikatu.  Abanicarse.  Eztator ondo Elexa santa adoragarrian zu orrela bitxiturik sartutea, an
abanikatzen, burua erakusten ta Jesus Sakramentuari zor jakon adoraziñoa zeuri buru orri emoten. Añ MisE
247.
abaniko, abaniku, abeniko.  Abanico. v. haizemaile.  [Axeriak] uzkiz gora gero zangoak airean, / Buztana
darabilkala / Abeniko bat bezala. Gy 308. Eta gibeleko hire abenikoa / Haiñ aberatsa eta llilluratzekoa /
Perlazko uztaia iduri. Ib. 227 (ref. a un pavo). Abanikurik zuten edo ez / orain ez daukat goguan. Xe 312.
habanillo.  Habanillo.  Aldi [= ardit] paten zigaluak eldiyak abanillo loiyak, beste eldiyak mixtuak eta
poxporo'at faorez. Alz STFer 129 (puesto en boca de un niño).
abanino. "Abanino, moda de que usaban las damas de Palacio, y era un pedazo de gasa blanca, atravesada en el
escote del jubón" Lar.
habano, habana.  (Puro) habano.  Txomiñek kafea, koñaka eta habano bat ekarri zuan. Osk Kurl 217.
Karamelu luze bat, habano baten itxurazkoa. Ib. 49. Geineratikoek habana luzeak erretzen zituzten. Mde Pr 134.
abant (Vc, G, L ap. A; Aq 352), abanti (Aq 352), abante (Dv).  "Ea, andar, entre los que reman, ea, abanti,
abant ababor o estribord (G)" Aq 352. "Marche à la rame des chaloupes et canots" Dv. "Acción de remar" A. 
Arraiñaren jarrai urrunago ta urrunago, beti abant eta abant, tosta ganean jezarrita, indarren indarrez untzia
abiau-araziaz. Erkiag Arran 79.
- ABANTEAN (Dv, A). Remando. "Abantean goatea, aller à la rame" Dv.  Emendixek bat batera asi ta
kalaraino abantean garaituko banenduzu. A BeinB 54. Zelan siniztu dozu, / Apolon kutuna, / izan dala abantean
/ goitua euskalduna? Azc PB 225. Ikusten Bizkaitarrak / santzoka abantean: / eta egaz txalupea / eurenez
aurrean. Ib. 225. Aunek emakumeok be, eztira makalak abantean [...]. Donostiako estropadetan eskasagorik
izango da txanpan egiteko. Erkiag Arran 121.
- ABANT EGIN. "Remar" A (s.v. abantean). "Alu orrek, abant, eizu abant, rema, rema, tú, miserable" Ib. (s.v.
alu).
abanta. v. ABANTADA HARTU.
abantada. 1. Impulso, acometida. v. abiadura.  Lenengo abantadan zezenak altxatu omen zeban gora
mutila. Izt C 249. Zein ero ote da Guatemalako zulotik onelako abantadan datorrena? EG 1956 (7-8), 2.
2. "(L; Hb), branle" Lh.
- ABANTADA HARTU. "Abantade-artu [sic], retroceder para avanzar o impeler mejor" Aizk.  Oa gaintxo
artara ta abanta (abiada) artuta, bultz eta jaurtiki nazan zulora. A EY II 295.
abantaila (L, BN, S ap. Lh; Gèze (-talla); det., SP, Lar (abaintailla), H), abantail (Urt I 140 (-taill), VocBN).
1. Ventaja; provecho; privilegio. "Avantage, privilège, ventaja, mejoría" SP. "Avantage, profit" VocBN.
"Avantage" Gèze. v. abantaja, bentaja.  Tr. En labortano clásico y moderno, ya desde Leiçarraga (con la
única excepción de Etcheberri de Ziburu (una vez) y Gasteluçar), la única forma empleada parece ser abantail.
Los suletinos, más Dechepare y el catecismo de Laneufville, emplean abantalla (Tartas, además de ejs. con -a,
mende.
tiene dos ejs. de abantaill, sin -a constitutiva). Al Sur se documenta en Lizarraga de Elcano y Villasante. En
DFrec hay 38 ejs. de abantail(a) (9 de ellos septentrionales).
 Zerik da bada Iuduaren abantailla, edo zerik da zirkonzisionearen probetxua? Lç Rom 3, 1 (Ins F 7v
abantail). Zer abantail aurkitu duzu gizona baithan hain bertze merezi duenik? Mat 271. Abantaillarik deusetan
/ etzinduen galdetzen, / den txipienarekien / baina aitzitik berdintzen. EZ Noel 152. Abantail hautzaz guzioz
suplikatzen zaitut. Harb 94. Desiratzen zuten abantailla eta garaitia Kartagotarren gaiñean. Ax 30 (V 18). Zer
burupe, zer pribilejio edo abantail duzu zuk orai? Ib. 142 (V 93). Bere iduri beretako, naturaleza beretako,
haren perfekzione eta abantail guziak orobat dituena. Arg DevB 238s. Bere oldea eta abantailla ixilik bilhatzen
dute. SP Imit I 14, 2. Debozionean ongi iarteko eta haritzeko abantail handia da guretzat arima debotekin
ibiltea. SP Phil 327. So egizu zonbat abantailla eta probetxu herioak emaiten dian gizonari. Tt Onsa 159 (21
abantaill). Etsaiek eztuen abantaillarik batere gure gaiñean. Gç 54. Hanbat abantail eta dohain bereziez
dothaturikakoak. ES 177s. Arimako eta gorputzeko abantaill guziak. Ch III 22, 2 (Mst gaizak oro). --Gizona
kreatua izan denean Jainkoak eztio eman berze dohainik edo abantailik? --Bai, eman diozka arrozoina eta
libertatea. CatLav 39 (V 28). Natürak oro egiten dütü bere irabazi edo abantalla propiagatik, deus eztü egiten
dohañik. Mst III 54, 5. Ardietsten zituen, egunetik egunera abantail berriak. Lg I 199. Eskarari, hainitz bertze
Lengoaien gainean, iratxakitzen zaizkon abantailletarik bat da, eskribatua behar izatea mintzatzen den bezala.
He Gudu 6. Nonbre gabeak dire birjinitatearen abantailak. Brtc 225. Zure ethorkiaren distiadurari eta gañerako
abantail naturalei. Mih 30. --Zoin dira oraiño Gizonaren abantaillak? --Hek dira arrazoina eta libertatia.
CatLan 31. Bena akadoitü izan zen abantailla handiagoa Britainako dukesaren Erregiñatzian zatekiala. Egiat
272. Lehen kontha litake zelüko izarrak, ezi ez eta haren abantailla berheziak. Mercy 13s.
 (s. XIX). Personarén perfékzioa, goapotasúna ta abantálla dágo sufritzean arimo onaréki trabáju. LE Ong
55r. Eni eman abantaillas / Jelosi beitziren. Xarlem 1355. Altxatu da bere kondizioneko eta munduko abantail
guziez gorago. Jaur 386. Hobeki segurta zaitezentzat zeroni orthografa hunen abantailez, irakur zaitzu beherago
eginak diren opserbazioneak. MarIl VII. Abantailla uhuresko hura. msS 2. Indulientziak eta bertze abantail
izpiritualak. JesBih 391. Komünione hunaren frütiak edo abantaillak. UskLiB 92 (93 abantailla, indet.).
Karlosen abantailak / Nahi tuenak aditu, / Traidore horiekin / Faboriak ba ditu. Bordel 179. Nagusi denak ba du
/ Abantailik aski. Ib. 173. Madreek ikhusten zuten hor abantaill doblea, / Bere ona lehenik, eta gero bertzen
kaltea. "Nos galands y voyaient double profit à faire...". Gy 120. Testament zaharretik hartzen diren istoriek
dien abantailla berhezia haur da: [...]. CatS XI. Debetatzen deikü besteri gaitz desiratzia, hantik abantailla
zunbait jin dakigün nahiz. Ib. 51. Eta izan bedi zuentzat pena handi bat abantail hartaz gabetuak izatea. EgunO
in Arb Igand 181. Zer abantail eta irabazi eder aurkitzen duzu gauza hortan? Lap 300 (V 136). Pobrezia bere
nahitarakoari, edo bederen gogo onez hartzen denari darraizkon abantailak. Jnn SBi 11. Ezen thaulazko pareta
horrek abantail hau ere badu: [...]. Zby RIEV 1908, 87. [Liburu] hunen irakurtzetik atherako ditu gazeta edo
berriketari phurtzil frantsesezko batzuetarik athera ez lezazken abantail frango. Elsb Fram VII. [Gizonak]
egürükitzen dütü khorpitzeko abantallak eta aiseriak. ArmUs 1896, 98.
 (s. XX). Lan askoren eiteko / bada abantaila, / Aisago bizi dea / jendeki apala? Etcham 209. Abantail horiek
ez ditut ukatzen. JE Ber 81. Orduan libre naiz eta badut eskua menpetasun ori ta bere abantail guztiak
arbuiatzeko. Vill Jaink 187. Gezurraren abantailak, kasu jakin batean, ezin ukatuzkoak dira, gertu-gertuan eta
eskumenean dauzkat. Ib. 86. Honek zonbaiti kartzen duela / abantail bezenbat kalte. Xa in Mattin 97. Erraiten
zaizkigu uhaitzen, ihiziaren, kontrabandaren abantail eta atseginak. Lf in Casve SGrazi 17. Bizkaitarrak
segituan hasi ziren eginahalean, abantail honetaz baliatzeko asmoz. MEIG V 91. Izan dezagun gogoan autoreek
badutela zenbait abantail, Axularrek zioen bezala. MEIG VII 129.
v. tbn. Abantaila (det.): ChantP 86. Casve SGrazi 50. Abantail: Harb 94.
2. (Precedido de ablativo). "Ce mot [...] est employé par Liçarrague comme postposition précédée de l'ablatif
pour exprimer l'idée de superiorité. [...] En souletin actuel, abantall s'emploie de la même manière comme
postposition avec la même signification: bestetáyk abantáll, plus que les autres" Lfn Eusk 1956, 27.  Halakotz
unktatu ukhan au Iainkoak, eure Iainkoak, bozkariotako olioz, eure lagunetarik abantail. Lç He 1, 9 (Dv zurekin
phartedun direnen gainetik). Izen exzelentago bat akisitu ukhan du hetarik abantail. Ib. 1, 4. Baina S. Paul
baithan hartzen da berzetarik abantail Iainkoaren borondatearen deklaratzeko dohain singulara duena. Lç Decl
a) 5v. Guri berzetarik abantail hanbat grazia handirik egin draukuk. Lç Ins A 5v. Hala non fidelék ezpaitute
zerzaz glorifika ditezen, baina dirade obligatuagoak, zeren berzetarik abantail preferitu izan diraden. Ib. G 4v.
- ABANTAILA HARTU. Aventajar, coger la delantera.  Zergatik nahi duzu abantailla hartu bertzeen
gainean? SP Imit I 1, 3. Abantaillarik har eztezen / gure etsaiek Franzian. Xarlem 5. Plazerak abantalla har
eztizadan. Mst III 26, 2 (SP plazerek eraman nezaten).
- ABANTAILA EGIN. Aventajar.  Jakiña dá S. Paphnucio Andiarén kásoa, nola mostratuzión aingirubátek
itenziotéla abantálla birtútean bi ezkondúk. LE Matr1 354.
- ABANTAILA EMAN. a) Aventajar, anteponer, preferir.  Bethiere abantailla eman behar zaio konszientzia
onari eta Iainkoaren araberako bizitzeari. SP Imit I 3, 4 (Mst hobiago dira). Guzietan abantailla emaiten
derauegu aberatsei pobreen gainean. SP Phil 383 (He 387 prezatzen).
b) Dar ventajas, aprovechar.  Gizun bakhoitz bati zerbait abantailla emaiten dian jakitatiak. CatS III.
mende.
- ABANTAILA ERAMAN. Aventajar.  Artizarrak berzetarik abantailla darama. E 147. [Begietako bistak]
bertze zensu guztiei eramaiten deraue abantail. Ax 391 (V 256). Segur da, abantail eramaiten dioela iustuak
bekhatoreari, garbiak likitsari. Ib. 550 (V 353). Zeinek baiterraket abantail eraman diotela Athenastarrei. ES
156. Diot berriz-ere munduaren artean etzela hek baino estimu gutiagokoa izanen, aitzitik uste dut ezen,
abantail eramanen zerauela. Ib. 192. Gure bortxa ta gure alkaizuntako diot (emaztekiek) daramagutela
abantalla (gizonkiei) ontan (191). 'Las mujeres nos llevan ventaja a los hombres'. LE-Ir. Estaike úka
deitzenduéla Elizak debotoa emastekigéndea ta erreálki geién komún daramagútela abantálla gizonéi zenbáit
birtuteetán. LE Prog 116.
- ABANTAILAN IBILI. Andar con ventaja.  Abantallan dabilela albailedi segura / Gaitza apart egoiztea
bethi ere hobe da. E 233.
- ABANTAILATAN. (Precedido de gen.). En beneficio (de), en favor (de).  Galdegiten dut fruktua ezagut
dakizuen kontura zuen abantailletan. Lç Phil 4, 17. Herriko Seme bezala neure herriaren abantailletan mintzo
naizela. ES 156. Gure abantailetan eta zure Eliza Sainduarenetan ofritzen zaitzun sakrifizioa. Brtc 24 (tbn. en
MarIl 52). Bainan ez othe dire apostoluak gizon amarrutsu batzuek, bere onetan eta abantailetan gu enganatzea
bilhatu izan dutenak? Lap 304 (V 138).
- ABANTAILATAN HARTU. Aventajar.  Bizi prestuki, ez zeure burua abantailletan hartzera utz, ez
ihardets, ez konturik egin. Ax 297 (V 198).
- ABANTAILAZKO. Ventajoso, privilegiado. v. abantailatsu.  Fabore beregaiñezkoak, abantaillezkoak, eta
emendailluzkoak. Ax 103 (V 69). Ez ordea beregaiñezkoak, eta abantaillezkoak. Ib. 103 (V 70). Baina nik,
karismarik --beregainezkorik, abantailezkorik ez emendailuzkorik-- hartu ez dudan honek [...]. MIH 392.
abantailadun. "Antecellens, [...] onago déna, aitzintzen dena, abantailldúna, abantailla duena" Urt II 134.
abantailatsu (SP, Gèze (-llatsü)).  Ventajoso, provechoso. "Avantageux" SP y Gèze. v. abantailos. 

Ezinago hun eta abantaillatsü da Ama Birjinaren eta Saintien othoitzia. CatS 67. En DFrec hay 1 ej.
abantailatu (SP, Urt I 135, H).  Aventajar, mejorar. "Avantager, privilegier" SP. "Avantager. Seme gehiena
abantailatu du" H.  Tr. Documentado sólo en la tradición labortana clásica. En DFrec hay 2 ejs.  [Ni] alde
guziz abantaillatzea gatik. Harb 217. Batak saindu bat eta bertzeak bertzea superbioki abantaillatu nahi
duenean. SP Imit III 58, 2. Hark abantaillatzen baititu humillak eta bere burua handi dadukatenak beheititzen.
SP Imit I 7, 1. Aitzitik hainitzetan banaloriaren emendaillutzat beltza xuriaren gainean emaiten da haren
kolorearen abantaillatzea gatik. SP Phil 417 (He Phil 420 kolore beltzak xuriarena altxa dezantzat).
Jakintasunak nahi baitu gizona altxatu, eta abantaillatu. ES 175. Lekhu guztietan egin ahalaz bethi ohoratzen,
abantaillatzen eta aitzinatzen zuten. Ib. 165. Azkuerenean ere gipuzkera irten zen [...] abantailaturik. MEIG VII
171.
 (Part. en función de adj.). Aventajado, primoroso.  Bataz lurreko bertze kreatura guztiak baiño nobleago eta
abantailatuago zeure idurira egin nauzu. Mat 270. Ene Iainko Iaunak egin du hunelako sendagailla
abantaillatua. Harb 271. Agur Maria, alaba saindua, alabetako abantaillatuena, abantaillatuetako dohatsuena.
Ib. 103s. Pagamendu abantaillatuaren esperantzan. Ax 493 (V 319). Emazte haren edertasuna nolakoa eta zein
abantaillatua zen. Ib. 394 (V 257). Elkharganatze guzietan bihotz idekia, trebea, sinplea, emea eta modesta
bethi da abantaillatuena. SP Phil 327. Jainkoak Gizonari eman zioen gauzarik abantaillatuena eta
premiazkoena izan zen mintzoa. ES 381. Sara ene sort-herria abantaillatua eta beregainekoa dela. Ib. 155.
abantailatuki (SP).  Ventajosamente. "Avantageusement" SP.  Bertze guztiek baiño abantaillatukiago

Espiritu sainduaren dohaiñak eta garaziak ere izan baitzituen. Mat 95. Birjina Maria Aingeruak baino gorago
abantaillatuki iartea. Harb 39s. Zeren han edirenen ditugu, are abantaillatuki, fidatzeko eta esperantza izaiteko,
ahal diratekeien segurantza guztiak. Ax 127 (V 84).
abantailatzaile. "Adjutor, laguntzáillea, sokorritzáillea, solegitzáillea, abantaillatzáillea" Urt I 187.
abantailos (Urt IV 362), abantallus.  Ventajoso, provechoso. v. abantailatsu.  Haren hiltzia abantaillos eta
prezios izanen zela gure ororen. Tt Onsa 166s (Arima 17 abantaillus). Ez detzatzula [sensuak] behiñere enplega
xede onentzat baizen, zenbait gauza abantaillos edo baitezpadakoentzat baizen. He Gudu 128. Zuñen abantallus
den gaitz ükheitia biziuen erdollaren garbitzeko. Mst III 50, 6 (SP zenbat balio duen, Ch zeiñ progotxos diren).
Galthezazü, ez zihauri plazent, eta abantallus zaizüna, bena eni plazer, eta uhure egiten deitadana. Ib. 49, 3.
Bainan nahi du hala izan gaiten parabisuan, eta hori infinituki abantailosago da. Jaur 406. Ainhitz on eta
abantailos da Birjina Sainduaren eta bertze Sainduen othoiztea. CatAst (ed. 1842), 67. On eta abantailos da,
gizon bat hil dadien populu guzia salbatzea gatik. Lap 235 (V 105). Athera dituztela hanitz gauza [...] ezin
gehiago abantailosak, gu bizi garen denbora hits eta triste huntako. Elsb Fram 186.
mende.
abantailoski, abantalluski.  Ventajosamente, provechosamente.  Nahi badüzü abantalluski zerbait jakin, eta
ikhasi. Mst I 2, 3 (Ch nahi duzu zure estudioaz eta iakiñaz ungi probetxatu). Bethi abantalluski triballatzen da.
Ib. 14, 1 (Ch bethi progotxoski hari da).
abantaja.  Ventaja, privilegio. v. abantaila; cf. abentajatu.  Gura deutsut agindu / gure erriko abantajaok /
daikezula kantadu. Lazarraga 1169r. Ene laztanak merezidu dau / oi asko abantajarik. Ib. 1183r. Oi lenaengo
abantajea / dasadan, zaoz exilik. Ib. 1181v.
abantalde (Lecl, Chaho).  "Abantaldea, avantage" Lecl. v. abantaila.
abantari (A), abantlari.  Remero.  Castroko abantariari. Azc PB 224. Asko ta asko zagoze / abantlari
putzak; / baina geugaz bardinak / bakarrik giputzak. Ib. 227.
abantatu. 1. Acometer (una acción).  Bein eginari gitxi eretxirik / beste askotan abantetan yako / indarrak,
putzak barriro usturik / arrapetako. Zav Fab RIEV 1907, 533.
2. "(L; Hb), ramer" Lh.
3. (G). Partir. v. abentatu, abiatu.
abante. v. abant.
abanti. v. abant.
abantlari. v. abantari.
abantxu. v. 2 abantzu.
abantxuño (BN-baig ap. Satr VocP; H (BN), A Apend).  (Dim. de 1 abantzu). "Très peu s'en faut" H (s.v.
abantzu). "A falta de nada" Satr VocP. "Casi tocando" A Apend. v. abantzuto, abantzuñi.  Beti abantxuño
hilak, beti bizi! SoEg Herr 6-4-1961 (ap. DRA, s.v. abantxu izan). --Bankoan ari omen hiz lanean eta badea
jende polliki lanean ari denik banko hortan? --Ba, abantxuño lauetarik bat. Egunaria 1-3-1960 (ap. DRA, s.v.
abantxu).
abantzagotu.  Avanzar más.  Othoizten zaituztegu eta rekeritzen Iesus Iaunaz, gureganik rezebitu ukhan
duzuen bezala, nola ebili behar zareten eta Iainkoaren gogarako izan, gerotik gerora abanzago zaitezten. Lç 1
Thess 4, 1 (Dv geroago eta gehiago aitzinatzekotzat). Othoitzen zaituztegu, anaieák, gerotik gerora abanzago
zaitezten. "Surmontiez". Ib. 4, 10.
abantzamendu, abantzamentu.  Avance, progreso, mejora. "Ioseph, abanzamendua, augmentazionea" Lç

Decl Mm 4r. v. 2 abantzu, aitzinamendu.  Ezen moien hunez Iainkoaren hitz purak ukhanen luela sartze eta
abanzamendu Heuskal-herrian. 'Entree et accroissement'. Lç Dedic * 7r. Han eginen zituen abanzamenduez
kontu eman behar du. Harb 447. Ene arreba maitia, / gütiago edo haboro, / abanzamentü horrek / markatzen du
zerbait misterio. Abraham 1508 bis. Othoitz eginen dute, ardura, bere lagunen abantzamenduarentzat
berthutean. JesBih 424.
- ABANTZAMENDUTAN. (Precedido de gen.) En provecho (de).  Bere gloriaren abanzamendutan eta zure
suieten edifikazionetan. Lç Dedic * 7r. Perseberaturen dudala zuekin guziokin zuen abanzamendutan eta zuen
fedearen bozkariotan. Lç Phil 1, 25 (Dv zuen guzien onarentzat).  Bat bederaren kontentamendu eta
abanzamendu handitan argitarat ilkhi dadiñ. Arg DevB III.
abantzarazi (Urt II 212), abanza erazi.  Hacer progresar.  Eztugu deusik kausitu fedearen kontrako denik,
aitzitikan dugu iuiatu bide hon bat bezala dela kristinoaren bertutean abanzaeraziteko. Tt Onsa 9.
abantzatu (Urt II 213, VocBN, Gèze, H). 1. (Aux. trans. e intrans.). Avanzar, progresar, mejorar. "Avancer,
s'avancer" VocBN. "Avancer, devancer" H. v. aitzinatu.  Tr. Exclusivo de la tradición septentrional.
Documentado sólo hasta mediados del s. XIX.  Eta jinen direnek gero duten kausa oboro haren [lengoajiaren]
abanzatzeko. E 9. Benedikzione spiritualez abrasturik egunetik egunera onean abanza eta emenda ditezen. Lç
Ins A 2v. Iustizia, eginbide eta saindutasun orotara probetxa eta abanza ditezenzát. Ib. A 2v. Gure ohoreak
mende.
doaz / egun oro galduaz, / eta harena kontrara / bethi abantzatuaz. EZ Noel 92. Eta Piarres Detxeberri edo
Dorrek eskararat emana, eta zerbait gehiago abanzatuba. INav (tít.). Berthutearen bidean abantzatzeko. Gç 24.
Hunen autora sabantegia eta sobera khartsua ezagutzen dut fedearen kontra gauzarik xumeena abantzatzeko.
Brtc 3. Zure buruari ukho eginen duzunaren arabera abantzatuko zare berthutean. MarIl 34. Merezitu zuen
Jainkoak abantza zezan bere inkarnazioneko denbora. Jaur 350. Desiratzean bethi abanzatzea saindutasunean.
Ib. 380. v. tbn. Ch I 13, 8.
 Avanzar, ir hacia delante.  Lekua batez abanzatu. Volt 152. Enaite haboro abantza. Tt Onsa 68. Eta oro
galdiak gira / gitian korajuski abanza. Xarlem 631. Abanza bi partidak. Ib. 633. Karlisten usaia da / ez
abantzatzeko, / entregu ez badira / batailan artzeko. Bordel 178.
 Merxikak abanzatu direnean egostetik. ECocin 49.
 (Part. en función de adj.).  Adin abanzatiago batian. CatLan 3.
2. (Aux. trans.). Adelantar, avanzar.  Iesusekin ziradenetarik batek, abanzaturik eskua, idoki zezan bere
ezpatá. "Avançant". Lç Mt 26, 51.
3. Prestar, adelantar dinero.  Behar ükhen diozü orano audela, / Berak abantzatü ehün libera, / Eihartxek
ezpeitzin / beharrüne handin / Paperaren ordin: / Amandalako edo persegitzeko phüntin. 'Dans l'obligation
d'avancer lui-même cent francs'. Etch 274.
1 abantzu (Urt II 211, VocBN (-nz-), Hb ap. Lh, Gèze (-nz-), Dv). 1. Avance, progreso. "Avance (dans le
travail, la route, etc.). Abantzu handia darama (Hb), il a une grande avance" Lh. v. abantzamendu.  Spiritu
saindua [...] zeinen berthutez gauza guziék iraute eta abanzu baitute. Lç ABC I 2r. Hanbatenaz dela haren
abantzua eta probetxu ispirituala handiago. Ch II 12, 8. Zerk ere egiten baitu orano net prootxoz dela gure
abanzu ispiritualaren desiraren ukheitia. AR 22. Ikhusteko eia egin dugun abantzu handirik berthute hortan.
Jaur 377. Meditazioneari arthoski jarraikitzen denak, ez dezake falta berthutearen bidean abantzu handien
egitea. Ib. 110. Bainan Bixente ber arimaren gidaritzat hartuz geroztik saindutasunean abantzu handiak egin
zituen. EskLAlm 1851 (ap. DRA). Ur-handiek gaindi egin zuten, gain alde guziak orhe bilhakatu ziren, eta
kharreuzak baratu ziren deus abantzurik gabe bortz hilabethez. Prop 1899, 227. En DFrec hay 2 ejs.,
septentrionales.
2. (Hb ap. Lh, H (G, L, BN)  A Apend). "Prêt à intérêt, cheptel" H. "Paiement avant therme. Abantzua egin
langilei (Hb), rétribuer les ouvriers à l'avance" Lh.  Akitania kontseiluak 690 mila libera, hau abantzu bat,
intresik gabe turnatzeko. Herr 22-2-2001, 6.
3. "(L, BN), diferencia" A Apend.
- ABANTZUAN (Hb ap. Lh, H). "Dirua, behia abantzuan emaitea, hartzea" H. "Azienda guzia abantzuan du
(Hb), il a tout son bétail à cheptel" Lh.
- ABANTZUTIK. Anticipadamente.  Eta ixuri dienian parfum olio hori ene gorphitzaren gainerat, egin du
abantzutik ene ihortzteko. "Ad sepeliendum me fecit". SalabBN Mt 26, 12.
2 abantzu (-nz- L, BN, S; VocBN (-nz-), Dv, H), abantxu (AN-egüés-arce, L-sar, BN-baig, S, R-uzt), ahantxu,
aantzu. Ref.: A (abañtxu, abantzu); Satr VocP (abantxu); EI 262 y 384; Gte Erd 265.  Casi. "Presque, sur le
point de" H. "Casi, poco más o menos" A. "A falta de poco" Satr VocP. "A(b)antxu hila da (BN-arb)" Gte Erd
265 (junto a hiltzeko heinean, hil hurran, hiltzer, etc., de otras zonas). v. ia, kasik, hurran.  Tr. Documentado
desde el s. XIX en textos septentrionales y roncaleses. Hay también un ej. en un texto guipuzcoano de Euskal
Esnalea (empleado con el sentido de 'más o menos').
 Alde orotarik siegatürik / dügü Pabiako hiria / eta abanzü hilik / gure gerla jentia. Xarlem 1316. Xarlemaiña
Dozepareki / abanzü huna zaizü. Ib. 901. Abanzü Italiak oro / bere dütü exigatzen. 'Il exige pour lui presque
toutes les Italies'. Ib. 1204. Gure resursak oro / abanzü zaizkü finitü. Ib. 600. Senar zenaren ontasunak abantzu
orai iretsi. AstLas 69. Hemeretzü denian, primajen xangriti / abanzü egin nian ene büris gainti. Etch 178. Fedea
abantzu iraungia. MarIl 7. Eskara ere luke nahi begiratu [d'Abbadiek], / Erdara zaionean abantzu nausitu. Hb
Esk 127. Lehenago bazen gure mendietan zaldi arraza fin bat; abantzu ezeztatua da. EskLAlm 1858, 19 (ap.
DRA). Abantzu egin denian, emaiten dira helzaurrak barnian. ECocin 47. Egun kontan xin zitzaikun elurra
abantxu iriaraino. Mdg 127. Kosetxako abantxu lan guziua, egitendei emaztek. Ib. 137. Etxera heltü zelarik,
amak besarkatü zian eta potez abantzü jan. Const 18. Gosez, hotzez abantzu hila. Ox 38. Arras gogotik
mintzatzen niz gizon huntaz [Bernat Detxepare] ahantxu ene erritarra delakotz. Zub 17. Gaixoak, hor, bizia /
abantxu du galdu! Etcham 169 (148 abantzu). Eta aantzu gibeletik atxemana duelarik, horra non agertzen diren
iguzkiaren lehenbiziko inharrak. Barb Leg 25. Aphezak ordian haurrari: Ez etxit, ez; bena abantxü bai (S). A EY
II 143. Munduia pasatu dut bosgarren aldian / orai berdin abantxu seigarrenian. Balad 118. Txakür aia izan eta
izanen da akhoi. Mithikilen eta Larrory-n txanpakari horiek [txakürrek] kalitü die abantxü dozena erdi bat ardi.
Herr 23-7-1959 (ap. DRA, s.v. akoi). Abantxu bi urthe baditik hemen girela mendian, basak bezala bizi. Larz Iru
80. Gure etxalte txipi eijerra abantzü dikün igorri. 'Il nous l'a presque delapidée'. Casve SGrazi 108. v. tbn. Elsb
Fram 88.
 (Postpuesto al sintagma al que acompaña).  Ülhüna zenin abantzü / Etxerat abiatü: / Bi adixkide baratü, /
mende.
Abüsione gerthatü, / Eta hüllan bizia galdü. "Lorsq'il fut presque nuit". ChantP 316. Zer tenore da? Hamarrak
abantxu. JEtchep 100.
 Onen gudari kupurua 30.000 zan abantzu (más o menos). EEs 1913, 208.
 (Con dat.). Cerca (de).  Judiuak Babiloniara eraman izan zren tenprari abantxu. Hual Mt 1, 11 (Dv
desherripen irian, BiblE erbesteratu zituzten garaian). Eta erkitian gero bedratziuen ordiuari abantxu, enkontru
emon zion berze banekin. Ib. 20, 3 (BiblE bederatziak aldera).
- ABANTZU IZAN. Estar al límite de las fuerzas; agonizar. "Abantzu da, il agonise" Lh.  Eztüzia ikusten /
abanzü dela Xarlemaiña Enperadoria? 'Ne voyez vous pas que Charlemagne l'Empereur est à bout?'. Xarlem
1002. Eztüzié ikusten papa / orai bortxatü zirela / gure gerla jentiak / oro abanzü direla. 'Tous nos gens d'armes
sont à l'agonie'. Ib. 618. Ikusiz behin batez abantzu nintzela / Ganbiatu ninduten abre bat bezala. Hiribarren
Doxamendi Kapitaina (ap. DRA). Gaxuxa, zauri laster, jaun erretora abantxu dugu. Leon GH 1926, 27 (ap.
DRA).
 "Hil abantzu da" H. "Hil abantxü da (S)" Gte Erd 265.
 "Abantxen [¿por -txu?] da illes (il urrena) (AN-arce)" EI 384.
abantzuñi (Arch ap. DRA (-nz-), A Apend), abantxuñi (S ap. A).  "Casi tocando" A. v. abantxuño.
abantzuto.  Casi. v. abantxuño.  Gizon xahar itsu bat abantzutto sendatu den bere bathaioko egunean. Prop
1893, 179.
abaña. v. amaraun.
abañatu (R ap. A), amañatu (R-uzt ap. A).  "(R), acercarse" A.  Abañatan zitzaularik eskriba¸) edo
erakuszale bat. Hual Mt 8, 19 (Lç, Dv hurbildurik, Samper urrantzen, BiblE hurreratu). Eta abañatan zrelarik
urak, postatruk lurrian, abrazatu ztein Aren zankuak. Ib. 28, 9. Nola urdu baizaitad tenpra abañatuz duala. Mdg
152. Agintariak berak ere abañatu zitzaikion leku hura utzi zezan eskatuz. EG 1956 (1-2), 27.
abañau. v. abadinau.
1 abaño (R-is ap. A; Dv (R)), amaño (R-is ap. A).  "Proximité. Bideari abaño erori, tombé près du chemin.
Abaño se decline-t-il?" Dv. "Proximidad. Etxeari abaño, junto a la casa" A. "Kalako aurkintzean ene abaiño
iñaztura bat erori zen" Ib. (s.v. aurkintze).  Egin zazei penitenzia, zeren abaño baitago zeurien reinua. Hual
Mt 4, 17 (Samper urran).
 (Con reduplicación intensiva).  Gurutze haiek, alarguna negar-zotinka zeragoion lekuari abaño-abaño jarri
zituzten. EG 1956 (1-2), 27.
 "Abañozko baskuek (R-vid), las próximas Pascuas" A.  Abañozko Bazkuek alegria emoiten daitadeinagatik
[...]. Mdg 131.
 Etim. Quizá de cast. a mano.
2 abaño. "(R-uzt), haba pequeña" A.
abao (V-m-gip; Aq 161 (G), Mg PAbVoc, H (V)), abau (V; Dv (V)), abai (V-ger-arr-oroz, AN-gip; Añ (V), Dv
(V)), abae (V-gip), abaa, aba (V-ger-ple), abe (V-ger). Ref.: A (aba, abai, abe, abao, abau); Iz ArOñ (abae,
abaua); Etxba Eib (abaua); Elexp Berg.
 Panal de miel. "Rayon, gâteau des ruches" Dv. "Abáe, abáia, (el) panal (de miel), estiabaiak" Iz ArOñ. "Aiñ
loratsua zan ingurua eze, erletxian abauak eztixa ganezka" Etxba Eib. "Eztiz betetako abaua [...]. Argizai asko
ta ezti gutxi zeukan abau arek" Elexp Berg. v. abaraska, EZTI-ORRAZE.  Tr. Documentado sólo en textos
vizcaínos. Hay abaa, con vocal geminada, en RS, abai en Añibarro y Larrakoetxea, abau en Uriarte (abaua det.
en todos los ejs.) y Arrese Beitia, y abao en V. y J.J. Moguel y en Ibiñagabeitia.
 Arri ebil okiak oroldirik ez, erle uzatuak abaarik ez. RS 5 (cf. O Pr 146). Eta onek lorarik lora batuten daben
legez eztia ta argizagia abai gozoa egiteko. Añ EL2 5 (EL1 3 eztiabia). Ta egin gero erlaunzean abaraska, edo
abao aurtxoen ezpañak gozatzen dituztenak. VMg XI. Begiratu deijuela bere abao ta eztijei. JJMg BasEsc (ed.
1845), 48. Gero aotik argizaija botaten daben neurrijan, duaz abaua egiñaz. Abaua egiñik daguanian betetan
ditube eztiz euren gelatxuak. Ur Dial 12s (It abaraska, Dv breska, Ip orrazia). Zure amore eztitsuaren zumoa
edanda, / Amodiozko abau gozo bat daidan egin. AB Olerk 320. Maitasunan mingotsa / abau aren barruban bai
neban idoro! Laux BBa 30. Ik erlategiko abaiak baño zastada geiago izango dok. Larrak EG 1959, 189. Bera
zen lenengoa erle ernariak eta erlakume ugariak izaten ere, baita abaoetan ezti apartsua biltzen ere. Ibiñ Virgil
110. Abao utsak kendu. Ib. 112.

mende.
 Etim. Parece natural pensar en la relación de esta voz occ. con lat. fauus 'id' (REW 3228), pero la variedad de
forma no puede reducirse fácilmente a un prototipo común. Difícilmente puede ser éste rom. favare (it. fiare,
fiale) que dice Schuchardt (Bask 31). Más bien se pensaría en una terminación -ano, -ane (> -ao, -ai).
abao egin. v. ABARO EGIN.
abapuru (V ap. A (s.v. sagar), que cita a Mg).  Cierta variedad de manzana.  [Erreten dagoz] sagar mueta
asko, berazak, gazaminak, urtebetiak, domentxak, kurkubietak, gorrigarratzak, abapurubak. Mg PAb 104.
1 abar (gral.; SP, Urt III 442, Lar, Aq, Mg PAbVoc, Añ, Izt 102r, VocBN, Gèze, Dv, H (V, G, L, BN, S), VocB).
Ref.: A; EI 365; Iz ArOñ, Als; Etxba Eib; Echaide Nav 250; Elexp Berg.
1. Rama; (pl.) ramillas para el fuego. "Abarrak, adakiak, branches d'arbre mortes" SP. "Es el ramaje menudo,
de que se hacen las bardas" Lar (s.v. barda). "Chamiza", "chaparra" Ib. "Carrasco" Lar y Añ. "Rama del árbol,
pendón (AN)" Aq 655. "Támaras" Ib. 1447. "Ramaje de árbol" Mg PAbVoc. "Rama cortada" Añ. "Branche
propre à faire du feu" VocBN. "Branche pour fagot" Géze. "Broussaille, bourrée" Dv. "Branchage, menu bois à
brûler" H. "1.º ramaje; [...] 3.º puntas de leña" A. "Abar su, laster su (Sal)" Ib. (s.v. abarxka). "Egurrak burdixan
eta abarrak narrian, ekarten zetsuezen ataira baserritarrak, lengo sukaldietarako" Etxba Eib. "Ekarri abar
batzuk sua pizteko. Piñuixa bota zeben eta baso guztia abarrez beteta dauke" Elexp Berg. Cf. VocNav s.v.
abarra. v. adar.
 Zaarrai enzun neutseen, len abeen izena emoten jakeela orain arbolen izena emoten jakeenai [...]. Abarra
esaten jakola, abe-adarra berba laburraguan batuta. Mg PAb 187. Esango bazendu eztozula irago gura bide
atatik, sasi, aranza eta abarrez beterik dagualako [...]. Astar II 21 (cf. infra ETA ABAR). Abar heze meta handi
baten pean. Gy 108. Hastean abarra zinduen; gero phaldoa, geroago zur meharrak zerbaitetako direnak
ebakitzen dituzu. Dv Lab 332. Buztanaz abarrari lotua. HU Zez 57. Ametz-ondo, abar ihartu, zukur, ezpal,
baginemokon zer nahi. JE Bur 78. Mutill, abar batzuek bituitzak. Ag G 366. Euskeran ere ele beretik sortu dira
abar edo adartxo asko, eta itxuraz banakuak izan arren, aidetasun aundia dute beren artian, guziak zuaitz
batetik sortu bai dira. Ayerb EEs 1916, 261s. Su andija egiteko, egur lodija ixetuteko, lenengo abarrari ezarten
yako sua. Kk Ab I 3. Zer ba? Sagardotegietan bezela abarra jarriko det noiz barruan nagon adierazteko?
EgutTo 1-2-1921 (ap. DRA). Abar eta egur, / Tupin eta zartain. Ox 92. Abar erdi-kimatua. Or Mi 19. Abar
puntatxu puntan / txindorra kantari. Laux BBa 86. Gain-gaineko abarraren puntaren puntatik [...] zen erori. JE
Ber 34. Sagasti solla lotan, / abar makur nâspil. "Amasijo de torvas ramas". Ldi BB 156. Erramu egunez
bedeinkatutako abarrak atarian erretzen dituzte. JMB ELG 85. Martirien abarra irixteko. "Ad palman martyrii".
Or MB 734. Oliondo muskerraren abarra, aur iñutzallea. Zait Sof 126. Eliz guzia lorez, abarrez eta argiz
apaindua zegon ezkongai gaztien zai. Etxde AlosT 77. Zeure almen guztia erabil zenezake geigizko abarrak
iñausteko. Ibiñ Virgil. 89. Abar ostotsuen itzalpean Ib. 83. Zugaitzen abar-astiñaldirik ezta entzuten. Etxde JJ
43. Abar eta egur eihar karreatzen. JEtchep 21. Uso zuria kutxara itzuli baitzaio abar ezea mokoan dularik.
Onaind in Gazt MusIx 156. Abar tzar batek begian jorik oldar ezin sinetsian. Xa Odol 328. Oraingo inausaldian
baztertu diren abarrak. MIH 172 (se ref. a la ed. "mejorada" de Garoa). v. tbn. Gand Elorri 38.
 (Como segundo miembro de comp.). Forma gran cantidad de compuestos más o menos lexicalizados: cf.
HALTZ-ADAR, HARITZ-A., EPURU-A., EREINOTZ-A., LER-A., LIZAR-A., OLIO-A., otabar, HUNTZ-A.,
ZIGUIN-A.
 Yende abarrak arri bat edo zartaillu bat, gaitz bat edo kako bat dakusan tokian, guk [...] indar bizi bat
dakusagu. "Le vulgaire". Or Mi 73. Eliza-betean errezo-marmarra / Eliz-jirabiran, nekez, barra-barra / zenbait
gurutzadun. Aietxen sugarra / miresten, txanda-zai, erromes-abarra. SMitx Aranz 140.
 "(V, G), residuo. Otabarrak, residuos de árgoma. Ikatz-abarrak, residuos de carbón" A.
 (Ref. a las lenguas).  Euskara Kamitararen abar bat zela. Mde Pr 218.
 Rama, división.  "Society for Psychical Research" (S. P. R.) izeneko bazkun bat, Amerikako bere
abarrarekin batean (Am. S. P. R.). Mde Pr 317.
2. "(Quercus ilex), encina" Arzdi Plant1 273.
3. "Se usa en sentido de agravante redundancia. Orrua ta abarra badarabil beintzat bedorrek. Bazan negarra
ta abarra egun aretan" Etxba Eib. Cf. GEZUR ETA ABAR. v. infra ETA ABAR.  Au ta, nok aturetako? / Ez
bada: guzurra, abarra: / ilgo yonagu ollarra / bai, bai geure bakerako. Zav Fab RIEV 1907, 96. Gezurrez eta
abarrez beterik baitaude. Or Aitork 185.
- ABAR-HAXE (abarraxe Sal, Sc, R ap. A). "Fajo de leña delgada y seca" A. "Doi-doia egartan tu bal, zama ta
abarraxe koriek (R-uzt)" Ib. (s.v. doi). Cf. Lrq 21 refiriéndose a abarraxe: "Les mots, mal entendus, sont ádar
háxe, 'faix de branchages minces', en deux mots". v. ABAR-FAXO, ABAR-ZAMA.
- ABAR-DARDARA. Temblor de las ramas.  Barneko zugatz onetatik txorijak aidatu ziranarren, abar-
dardarea ezta amattu. Laux AB 13.
- ABARDUN. Provisto de ramas.  Kristalezko abardun sagar-ondoz estalia. Mde HaurB 9. Sartaldeko ur-

mende.
jauregi irrikatuetan, beti haur, beti urre, beti elur izanen zen printzesa bat, loreen eta kristalezko abardun
sagar-ondoen artean. Ib. 107.
- ABAR ETA ABAR. Etcétera. v. ETA ABAR.  Joxeren eskola da: aur zala ikazkiñekin mendian; gero
umezurtz etxean, aurra umezurtz, zirkoa, abar eta abar! Lab SuEm 195.
- ABAR-FAXO. "Abarfaxo (R), fajo de leña delgada y seca" A. v. ABAR-HAXE.
- ABAR-IGANDE. Domingo de Ramos. Neol. creado por Arana Goiri en 1897.  Abar-igandia. AG 1469.
- ABAR-IKATZ. "Irúi, irúixa, el carbón menudo que se hacía con ramas pequeñas" Iz ArOñ.
- ABAR-MEHE. "Abarmeia, fusta de madera para hacer tabiques (V-gip)" Garate 2.ª Cont RIEV 1933, 95.
- ABAR-MUTUR. Tronco.  Gizonak uztartu zituen idiak eta lotu gibeletik abar-mutur idor bat, herresta
zezaten, lurra iraultzen ziotela, berak bere eskuz itzuli orde. SoEg Herr 22-11-1962 (ap. DRA).
- ABAR-ONDO. "(S), souche poussant des rejetons" Lh.
- ABAR-PILA. "Montón de ramaje delgado. Etxeaurrian abarpillia egote zan basarrittan" Elexp Berg.
- ABARREAN. "Abarrian, [...]. Posposición modal de diferentes matices según el contexto. Tonto abarrian asi
giñan alkarri bultzaka, jolasian eta azkenian burrukan akabau giñuan. Prixaka abarrian gertau dot bazkaixa eta
alamoduzkua dago. Azentua desberdin dute goiko bi adibideek, ez dakit zergatik" Elexp Berg. Cf.
LAGUNABARREAN.  [Ordiak] emen jausten dira, an joten dabe aurreko ormea, aruntzago barriro jausten
dira, jakiten [sic, ¿por jagiten?] dira nekez abarrean. Itz Berb II 62.
- ABARRETAN. A por leña.  Josepe abarretan / joan zan basora; / amari sortu jakon / semie altzoan (V-ger).
AEF 1922, 83.
- ABARREZ ABAR. De rama en rama.  Gure Elederrek eseri eta / oiñetakoak askatu; / basakaturik ain arin
ez da / abarrez abar goratu. Or Eus 75. Abarrez abar, suge bailitzan, / jetsi da zugaz-gerrira. Ib. 76. Zuhaitz
gorenetarat jo baitzuten arin. // Handik orai musikari, / irri karkailetan hari, / abarrez abar, dena jestu tzar, /
errege jaunari. Ox 130s.
- ABAR-SORTA. "Haz de ramaje. Abar-sortagiñan jarduten zeben, gero panaderixara salduta pezeta batzuk
artzeko. Labesu bakoitza eitteko iru ero lau abar sorta biar izaten zien" Elexp Berg. Cf. txortabar. v. ABAR-
HAXE.
- ABAR-ZAMA. "(L-côte, R), fajo de leña delgada y seca" A.  Ogei abar zama. Zazpi abar zama. HerVal
225.
- ETA ABAR. Etcétera, y otros, y demás. "Abar (V, G, AN, L), equivalente al latino 'et cetera'. Andi ta abar,
grandes y demás" A.  Tr. Documentado en textos guipuzcoanos y vizcaínos del s. XX y en Mirande y Lafitte.
En DFrec hay al menos 350 ejs. de eta abar (7 septentrionales), y 197 de etab., etc. Cf. MEIG VIII 87: "Han
izanak dira, adibidez, Bouda, Lafon, Martinet, Bottiglioni eta abar. Hemengo abarren artean, Altuna,
Gorostiaga eta lerro hauen egilea". Cf. GEZUR ETA ABAR. v. ETA ABARRERIA (s.v. abarreria), ETA
BESTE (s.v. beste).
 Aize aldakor, edoitzu, euri, trugoi, oñastu ta abar sarri egoten zirean lekuan. Echta Jos 279. Beartsuak batez
ere, ijito, pasiego, barkillero, eskale, perzgille, aulkigiñ ta abar. Ag G 326. Burrukotzat zorro batean soineko zar
ta oinetakoak eta abar sartzen genituen. A Ardi 3. Bizkaitar euzkeldunak ziran, mundakar [...], algortar eta
abar. Kk Ab I 80. Euzkeraz dakigunok, / Edonoz ta nainun, / itz, idatzi eta abar... / Euzkeraz egin daigun. Enb
200. Gero bizitza guztian eraman bear dan biziera antolatu, jaunartzerako eliz-abestiak ikasi ta abar. ArgiDL
128. Ala gerrarik etzitekela egin, eta Lizarraga ta Dorrontsoro, etsaiarekin adiskideketan zebiltzala, ta abar. Or
SCruz 110. "Erantzuna", "Jadetsi-eziña" [...], "Maitale Kutuna" eta abar, maitasun aiotsak besterik ote dira?
Aitzol in Laux BBa VIII. Argelian, Tunezen, Marrokozen eta abar. Kk Ab II 107. Dantzari, bertsolari,
palankalari, aurren jaia ta abar gertuarazi bear dira. Lab EEguna 87 (SuEm 204 eta abar). Oso atzean mendiak
eta abar. Ezkerrean orma batean sarrerako atea. Gañerakoan zugatzak eta abar. Alz Ram 95. Orduan
Markolbek, Bertoldineri kurrilluakaz jazorikuak eta abar edestu eutsazan. Otx 161. Gai-berritze ta abar, 2.500
Lko. Ldi IL 122. Bazkaltzekoan aipa ditute / au, ori, ta abar gogara. Or Eus 312. Ara biltzen ziran beren yai-
egunetan otoitz-egitera, Legea irakurri ta ikastera ta abar. Ir YKBiz 76n. Batzorde eragillerako be sozialista
ezagun onexek autu ebazan batzarrak: Besteiro, Saborit, Largo Caballero ta abar. Eguzk GizAuz 127. Abereen
soiñ-atalak dituala (auntz-oñak, sai-erpiak, eta abar) agertzen emen da. JMB ELG 51. Oro bat, illai idi edo
aarikia eskeintzea, ogia eta argizaia ill-obi gañetan jartzea eta abar, ziur-ziur indoeuropatarren kutsukoak dira.
Ib. 89. Mari Gaizto onek izen asko ditu: Anbotoko Señora, Aizkorriko sorgiña, Gaiztoa... ta abar. SMitx Aranz
19n. Ori ta abar esango al ditut, areago erre zaiten? Zait Sof 67. Bananak, ganau, kaiman larruk eta abar.
JAIraz Bizia 15. Jakitate gutia gatik, ideologia alderdikerien gatik eta abar. Mde Pr 43. Konsegiduko dabie
andik edo emendik, naiz da tranpa ta abar, euren asmua betetzia. SM Zirik 23. Amazonas-aldean ere badira
beste batzuk, Tierra de Fuegon, ta abar. Vill Jaink 20s. Triatezain batek tiro bat igortzen du airean,
heriotzearen seinale. Eta abar... Lf in Casve SGrazi 14. Intxaur ta gaztain ta arrai presko, / arkume, gazta ta
abar, / oek batera bildu ezkero, / zorion bikaña dakar. Lazkao-txiki in Uzt Noiz 65. Gure aurrian gazte ta abar /
praille ain txalogarriyak, / oietxek dira gaur eguneko / Pedro Julian berriyak. Lopategi ib. 51. Herrera jauna,
Valbuena jauna eta abar. MEIG II 87.
v. tbn. Munita 6. Osk Kurl 94. Erkiag BatB 25. Ta abar: ArgiDL 128. Mok 14. Etxde JJ 172. NEtx Nola 6. Ibiñ
mende.
Virgil 47. MAtx Gazt 61.

 ETA ABAR ETA ABAR. (Reduplicación intensiva).  Bateko buru bi daukozan txala, besteko amasei
arruako andra lodia, arako txerpolari ta praka nasai barregarriak, eta abar eta abar. Kk Ab II 32. Ez etorri
esaten basatiak garala, taparraboaz ibiltia merezidu dogula, kirten andiek garan lez beti egon biarko dogula
buztarripian, eta abar eta abar. Ib. 110. Bein baño sarrijago itzi ixan daustalako beren estena zurrumai
emendijo batzuk egitteko eta beste zer batzubetan be lagundu ixan daustalako; ta abar eta abar. Otx 97. Ara-
onako ibilibearrak eta industri-olaen keiak, ekandu ta zeru-aldeak lorrindu legiezela eta abar, eta abar, sarri
askotan entzundako esakunak dira. Erkiag Arran 17. Ta abar, ta abar... Vill in Gand Elorri 16. Nirekin
kartzelan egon zena, eibartarra, eta abar eta abar. MEIG IX 77. v. tbn. Ta abar ta abar: ArgiDL 170.
 (Con casos de decl.).  Ekatx gogor, aize, euri ta abarregaz etorren batek. Echta Jos 266. Kandelea, oi dan
lez, ezti ta abarrez melaza-melaza egindda eguan. Otx 166. Izneurtuz idaztea txaldankeri agiria dala, bertsoak
beti dirala txar, beti mintzo aizun; eta abarra... Ldi IL 27. Arpide, yaialdi ta abarra, 9.725 Lko. Ib. 122.
Gaztelerak, ingelerak, prantzerak eta abarrek. Ib. 138. Erbeste-arteko saldu-erosketa ta abarretarako. Ib. 138.
Esnepoto, kaiku eta abarrak lurrean uzkizgora. Erkiag Arran 56. Herriaren alde laneginaz beren burua
ezagutarazi duten antzelari, idazle, jakintsu eta abarrak, eta hizkuntza ikasi dutenak. Mde Pr 262. Aien arreta
bere gain artu nai duen edonori uzteak, eta abarrek. Zait Plat 83. Urte mordoska bat pasa diagu or obretan da
abarrean. BasoM 157. Horien senidetzako diren haranaren, haranean, haraneko eta abarrek haran-a dute
oinarri. MEIG VII 120. Ikastola, erlijio, herria, politika eta abarretan. In MEIG IX 59.
 Egiok eta bestelako abarrak mutil ark bere baitan zeuzkan. Zait Plat 70. Iraolaren ipui, izkirimiri eta
nolanahiko abarrak. MEIG III 82.
 Etim. Es posible que abar venga de habe + -ar pluralizador. Ya Uhlenbeck (BaskSt 215) relacionaba ambas
palabras y reconstruía *Kab-, lo cual no parece necesario. Lafon (Études 88) ha propuesto con reservas algún
paralelo caucásico: avar hubí 'colonne, poteau', ergativo hobó-ca, pl. hab-ál.
2 abar (AN-larr ap. Asp Leiz; H (AN, que cita a LE)).  "Prodigue" H. "Pródigo, malgastador de dinero. Gizon
abarra da ori" Asp Leiz. Cf. VocNav: "Gastador, despilfarrador (Ulzama)". Según el editor se encuentra en el
Urteco de Lizarraga de Elcano (cf. voc. "Abarra, hornija, pródigo").
abara. "(Hb), yeuse (bot.)" Lh.
abaraki (BN, S ap. A; VocBN  Dv y H).  "Lieu où se refugient les bêtes à cornes contre la chaleur et contre
les mouches, dans les landes et les montagnes" VocBN. "Ombrage où se réfugient les troupeaux durant la
chaleur. Abarrakia serait plus régulier" H (cf. abarreki (BN) ap. Darric, sg. DRA, s.v. abarrezko ostelak).
abaraska (G, L; Lar, Añ (V, G), Dv (G), H (G, L)), aberaska (G-to, AN-gip; H (s.v. abaraska)), abaska (G-
goi), beraska (G, BN-baig; SP <berazca>, H), bereska (SP, H s.v. abaraska), berexka (AN-gip), breska (G, L,
S; Dv, H (S, s.v. abaraska)). Ref.: A (abaraska, aberaska, beraska, berexka, breska); JMB At (abaska).
1. Panal de miel. "Rayon de miel, gâteau des abeilles" Dv. v. abao, EZTI-ABARASKA, EZTI-ORRAZE. 
Tr. Documentado al Norte en Axular, Harizmendi, Oihenart, Sauguis, Pouvreau, Haraneder, Goyhetche y
Duvoisin, y al Sur en textos guipuzcoanos del s. XIX (V. Moguel, Iturriaga, Lardizabal) y en autores modernos.
Las formas documentadas al Norte son todas ellas sin a- inicial: beraska en Axular y Pouvreau, bereska en
Harizmendi, y breska en Oihenart, Sauguis, Goyhetche (188) y Duvoisin (tbn. en boca del baigorriano del PAb
de Moguel). Al Sur hay abaraska en V. Moguel, Iturriaga, Lardizabal y Lizardi (cf. tbn. ezti-abaraska (q.v.) en
Erkiaga), aberaska en T. Agirre, ambas formas en D. Agirre, Loramendi (132) y Zaitegi (cf. tbn. ezti-aberaska
(q.v.)), y breska en un ej. de Azkue.
 Zeren eztia darion beraska bezala dira haren ezpaiñak (Prov 5, 3). 'Favus enim distillans labia meretricis'. Ax
355 (V 235). Urre fiña baino dira, / hagitz gogokoago: / eta bai bereska baino / hagitzez eztiago. Hm 45. Erle
ioan-nahiak, ez ezti, ez breska. "L'abeille qui a ennui de quitter sa ruche, ne fait ni miel, ni bournal". O Pr 146
(tbn. breska en Saug 100 y Mg PAb 172 (en boca del baigorriano)). [Erleen] kofaue-zilhoak eta beraskak. SP
Phil 82 (He 84 orrazeak). Ta egin gero erlaunzean abaraska, edo abao aurtxoen ezpañak gozatzen dituztenak.
VMg XI. Abaraska egiña dagoan orduan, betetzen dituzte onen txuloak eztiz. It Dial 13 (Dv breska; Ur abaua, Ip
orrazia). Ikusi zuen bere aoan, erle-samalda andi bat, abaraskak eginda. Lard 140. Ezen eztia darioten breska
iduri dute lilitxoaren ezpainek. Dv Prov 5, 3. Ezkondu ezkero arantza batek eztie ikutu, abaraskarik gozoena,
eztirik eztiena miazkatzen daude. Ag G 373. Zuk emango dirazu Zabaletako aberaska gozoa neretzat, neretzat
bakarrik. Ib. 149. Ezti utsezko breska, argizai gabea zirudien aren biotzak. A Itzald II 71. Ames dagit nautela /
tximirritek eortzi / abaraska baten. Ldi BB 12. Erlearen abaraska arrigarria. Ldi IL 125. Gure gogaien eztitzeko
nor-gere izkuntza degula abaraskarik oberena. Ib. 127. Udaroan erle-mulkoak aberastu dun aberaskan. TAg Y
1933, 21. Arri ibillokiak goroldiorik ez, ta erle uxatuak abaraskarik ez duten antzera. Zait Sof 5.
2. breska (BN-ciz ap. A; VocBN; Hb, H y Foix ap. Lh), braska (BN, S ap. Lh). "Résidu des alvéoles de cire
mende.
égouttées" VocBN  A. "Râpe et alvéole du frelon, de l'abeille" Lh, que cita a Oihenart.
abaraskitu. "1. melar; 2. enmelar (Darric)" DRA.
abarats. v. aberats.
abaraun. v. amaraun.
abarauts (V-al-gip ap. A), abauts (V-ger ap A).  "Panal desprovisto de miel" A.
abardi (L-ain), abardoi (AN, BN), abardui (V-gip). Ref. A (abardi, abardoi); Iz ArOñ (abardui).  "Montón de
residuos de leña" A. "Abardoi, bosque talado" Ib. "Terreno donde hay ramillas cortadas" Iz ArOñ.
abare. v. abade.
abaresku (Lar Sup).  Roso y velloso. Aparece en Larramendi (Sup 587), tomado posiblemente del fragmento
de RS no conservado. Sg. DRA hay también abarresku en Darric.
 Etim. Parece que sería abarresku, posible préstamo de cast. a barrisco 'todo junto, sin distinción'.
abareta. v. adareta.
abargi. "Sesteadero (BN; Lander)" DRA.
abargi. v. abargia.
abargia (AN, BN-ciz ap. A (-gi); VocBN  Dv, H (BN)). 1. "Terrain en taillis produisant des combustibles
périodiquement, au moyen de la taille" VocBN. "Lieu produisant du menu bois pour combustible, comme haie de
clôture" H.
2. "Abargi (BN-mix), árbol que ha vuelto a crecer después de haber sido desmochado" A.
abargiatu. "(BN-mix), podar de tres en tres años árboles leñeros. Propiamente "podar" se llama xahardekatu si
se trata de manzanos, nogales, nísperos y demás frutales; de la vid y mimbres se dice moztu" A.
abari. v. abaritz; afari.
abariento (Lcc).  Avaricioso. "Escaso, avariento, zurra, abarientoa" Lcc. v. abarizios, zikoitz, zeken. 
Zikoitz edo abarientoak ondasunetan nola ametsak egiten dituzten, nik ere ala nereak zugan. Cb Eg II 45.
abariñase.  Itxubaren zaldiya / Bizkaian artuba, / abariñase onekin / genduben tratuba. (Interpr?). Noe 60.
abariñau. v. abadinau.
abario. v. abadio.
abaritz (AN ap. A (-iz); Lar DVC 148, Lcq 152).  "Abaritza, carrasco" Lar DVC. "(Quercus coccifera),
coscoja, -o, carrasquilla, maraña, matarrubia, [...] abaritza" Lcq 152. Sg. Lhande hay abari 'chêne-vert' en
Hiribarren. Cf. nav. Esquiroz abaris (Bon).
abaritzeta. "Lieu planté de chênes verts" Lh.
abarizia (L, BN, S ap. Lh; SP, Urt I 48, VocBN, Gèze), abarizio.  Avaricia. "Avarice, avaricia, codicia" SP. v.
lukurreria, zekenkeria, zikoizkeria.  Tr. Documentado en todas las épocas y dialectos, sobre todo en
catecismos y textos similares. Algunos autores de léxico cuidado lo emplean con edo seguido o precedido de un
sinónimo: hay por ej. bergeia edo abarizia en CatBurg, kutizia edo a. en Añibarro (CatAN), a. edo gutizia y a.
edo ondasun gura erabagea en Guerrico y a. edo zekentasuna en CatBus y Legaz. En lugar de la forma más
general abarizia, hay abarizio en CatLav, Larreguy, AstLas, CatLuz (25), Lapeyre y CatJauf.
mende.
 Ikhusazue, eta begira zaitezte abariziatik. Lç Lc 12, 15 (TB lukhuranza, HeH zikhoiztasun, Dv jaramankeria,
Ol eukimin, Ker, BiblE dirugose, IBk ondasungose). Abariziaren kontra Largezea. Bet 15. Abariziarik etzen /
zure baithan aurkhitzen, / ezen pobreak zintuen / zeure athetan hazten. EZ Noel 150. Eztagoka zahartasunari
amurusia, eta ez komunzki gaztetasunari abarizia. Ax 178 (V 120). Soberbiako, eta abariziako pekatu guztiak
dira mortalak. Cap 73. Abariziaren su falsoak iaten eta iretsten du abariziosa. SP Phil 265. Helas! urrun
diezadazu / Bekhatuaren kutsua. / Abarizia, inbidia, / Injustizia itsua. Gç 204. --Giristino batek nola hari behar
du tratuan? --Abariziorik gabe, eta usurarik edo lukurarik gabe. CatLav 350 (V 170). Bigarrena bergeia edo
abarizia. CatBurg 38. Abarizia su-khar harrigarri bat da. He Phil 267. Abarizien kontra largeza. CatUt 12.
Abarizio hark berak khentzen dio eskutarik garaitia. Lg I 198. Asetzekotzat bere abarizio zikhina. Lg II 218.
Zoin da ardürenik abariziak kausatzen dien bekatü haundia? CatLan 114. Bihotza dauk abariziak / Suak bezala
erretzen. Monho 110. Bigarrena, Kutizia edo Abarizia. Añ CatAN 56. Deabruak tentatu zuenean gularekin,
arrotasunarekin, eta abarizia edo gutiziarekin, Eskritura Santuko iru hitz, edo egiakin benzitu zuen. Gco I 444
(II 32 abarizia edo ondasun gura erabagea). Ezpeletar guziak, ene fidel maiteak, / ez tzaitzatela galaraz
abarizioak. AstLas 70. Zer da abarizia, edo zekentasuna? CatBus 34. Abarizia nola den / Inorantziaren aizpa
eta laguna. Gy 241. Zer da abariziara? CatSal 63. Abarizia da lürreko hontarzünen, eta berheziki
dihariarentako dügün amurio desordenatü bat. CatS 9. Bigarrena, Zekentasuna edo Abarizia. Legaz 46.
Abarizioak eta diruaren amodio sobraniozkoak beretua zuten bihotz hori. Lap 239 (V 107). Abariziak ifernialat
eramanen beitü. Ip Hil 158. Abarizioa da lurreko onthasunei sobera atxikitzea, eta bereziki diruari. CatJauf 90.
Gizon zikoitza eta zekena, abariziara emana eta eroria. Arti Ipuin 23.
v. tbn. Mat 27. Harb 185. Tt Onsa 56. Bp I 54. OA 98. El 83. Iraz 43. Cb CatV 55. Brtc 61. LE Prog 114. CatB
77. CatLlo 79. UskLiB 86s. CatSal2 26. CatAe 62. CatR 63. CatUlz 50.
abarizios (L, BN, S ap. Lh; SP, Urt III 93, Ht VocGr 274, VocBN, Gèze (-us)), abarizioso (Urt III 93). 
Avaricioso, avariento. "Avare, avaricieux, avariento, avaro, escaso" SP. "Avarus, abariziosa, abariziosoa" Urt
III 93. v. zikoitz, zeken.  Eta gauza hauk guziak enzuten zituzten fariseuek ere, zein baitziraden abarizioso. Lç
Lc 16, 14 (TB lukhurariak, HeH zekhen huts batzu, Dv jaramanak, Brunet dirua maite zutenak, Ol urrekoi).
Nola punitzen den abariziosa. EZ Man I 107. Haren aita zen abarizios handi bat bañan semeak iaten tu guztiak.
Volt 193. Hala haserretu zen aberats abariziosaren kontra. Ax 233 (V 156). Are gehiago, ifernuan, abariziosak
abariziosekin; ohoiñak ohoiñekin. Ib. 591 (V 380). Superbioak eta abariziosak eztute nihoiz ere pausurik. SP
Imit I 6, 1 (Ch abariziosek, Mst abariziusa). Han ürgüllütsiak ahalkez hurtüren dira, eta abariziusak praubezia
ezinago miserable batek tinkaturik etxekiren dütü. Mst I 24, 4. Ez zaitezela izan aberats gogor eta abarizios
heien pare. Mih 83. Lehenik maitatu zuen dirua, gero abarizios bilhakatu zen. Brtc 110. Abariziosoak, zekenak,
dollorrak, biotz gogorra duenak iñork ikusi nai eztitu. Gco II 38. Gizon aberats abarizius baten etxen. Ip Hil
157. Gizon hau abariziosa da yudu bat bezala. Elsb Fram 168. Eta auzoko jende abarizios zikoitz batzuek [...].
Barb Leg 61. v. tbn. Tt Arima 106. Gç 166.
abarizioski (SP, Urt).  "Avaricieusement, avaramente, escasamente" SP. "Avare" Urt III 90.
abarizketa (Lar, A).  Carrascal. Cf. abaritz.
abarka (gral.; Lcc, Lar, Lecl, Añ, VocBN, Arch VocGr, Gèze, Dv, H (V, G)). Ref.: A; Lh; Iz R 300, To, ArOñ
(abarkaak); Elexp Berg. 1. Abarca. "Abarca, abarkea; abarcado, abarkatua, abarkak janzik" Lcc. "Abarga,
zapato islandés" Deen II 115. "Calzar, oñetakoak janzi, abarkak, zapatak janzi" Añ. "Sandale" Lecl. "Chaussure
grossière en usage aux Pyrénées espagnoles, faite avec du cuir, sans préparation soignée" VocBN. "Sandale de
cuir avec le poil" Gèze. "Sandale en cuir non tanné, en usage chez les paysans basque-espagnols" H. "Eguzai-
abarkaak, las [abarcas] blancas [es decir, 'las de fiesta']" Iz ArOñ. "Lanerako gomazko abarkak die onenak,
dantzarako narruzkuak" Elexp Berg.
 Rex Sancius qui cognominatus est ab antiquis vulgalibus Auarcha (Leire, c. 1050). Lac VM 34 (v. Moret
Annales del Reyno de Navarra I (Pamplona, 1766) 471 y 505). Solutaribus, quos lauarcas vocant, de piloso
corio scilicet non confecto factas, corrigiis circa pedem alligatas, plantis pedum solummodo involutis basibus
nudis, utuntur (s. XII). TAV 2.2.12. Çapatos de cuero peludo que son dichos abarquas (1409). Arzam 84. E
fizole calçar avarquas (1454). Ib. 84. Peita d'Echarri... Ibi de los Avarca-Andiçurenas, III k. II ar. Defficit...
porque labradores son finados et el sayon es aylli ogaynno. F.G. Zabalo El registro de Comptos de Navarra de
1280 (Pamplona, 1972), 149 (comentado por Campión (Algo de Historia V 69): "Sin duda los andi zurenas, que
también otros documentos nombran, eran alguna clase o categoría especial de los infanzones de abarca, o acaso
el nombre basko de los infanzones de abarca"; v. Euskariana V 262 y XI 69, Yang DPA 5 y Garate 5.a Cont
RIEV 1935, 347).
 Sandaleak, ziraden abarka edo berze oinetako arin eta aisit batzu. Lç Decl a) 6r. Ea Txomintxo / para zak
prakak / artu txapela / janzi abarkak / janzi abarkak (1769). ASJU 1982, 82. Bada gure abarkak eta gure
mende.
jaunztura guzia berritsuak ziren bideari lothu gaizkonean. Lg I 196. Eztozu emen ediroko oñetako zorrotzik, bai
abarka edo zapata zapal edo motzak. Mg PAb 94. Abarkak oñetan, txapel bat buruban, gerrestuba gorputzian;
au da nire apaindurija guztija. Ib. 43. Jaierako gurdi-maneratzea, jaierako abarkak jostea. AA II 59. Ezin
aguantau leijo abarka, ta soñekotan. JJMg BasEsc 11. Eta onen alkandora ta frakakin abarka mantarrak janzi,
eta beste soñekorik bage joan omen zan. Izt C 248. Abarka ezpartinak, biaiarrak maite; / Zapatek ohorea
Elizako dute. Hb Esk 188. Zanpelez gerrikoa, abarkak zangotan. Ib. 13. Gerrikoa lotu ezazu, eta abarkak janzi
itzatzu. Lard 503. Abarka erantzi. Ib. 162. Abarkatik has nadin emeki emeki. ChantP 92. Ille luzea lotugabe
bizkargañean, eta oñ zabalak abarkaz estaliyak. EE 1882a, 34. Oso nekatua arkitzen nauk; abarka zar batek aña
ez diat balio. Apaol 43s. Antonek agertu biar du jantziya galtza zuriarekin, abarkak, mantarrak [...]. Sor AKaik
110. Ezar netzazke abarkak eta zalhuago kurri nezake. Jnn SBi 143. Abarka urratuetatik beatz lodi biak agirian
ekarzan. Ag AL 128. Abarka zarrai txopitea josten. Ag Kr 205. Dana da emen urdiña, alkondara, abarka edo
abarketak izan ezik. Ag G 94. Orretarako abarkak kendu bear dira lenbizi. Ib. 96. Garai artako aien abarkak /
ziran basurde-larruak. Tx B II 113. Bere eskuz zulatu ta josten zitun abarkak. TAg GaGo 53. Gaurdaño erabili
izan dira oñetako edo abarka oek. JMB ELG 70. Mendibide-lokatzak abarka zakarrez gaindu ondoren. Ldi IL 9.
Abarkak eurenez askatu ezkero, senargaia itzartu dala esaten da. A EY I 445. Zapataak zapataa yagoten dau,
abarkaak abarkaa ez. A EY III 228. Praka ta arkondarak jantzi; abarkak oñetan lotu. Bilbao IpuiB 117. Beien
narruakin josten ziran abarkak. And AUzta 106. Abarkak tajuzkoak ez zituala ta zapatak erostia pentsau eban.
SM Zirik 81. Zapatak baño sarriagotan / jantzi izan det abarka. Uzt LEG II 87. Hark ez du ontzat hartzen honek
abarka euskal hitzari ematen dion jatorria. MIH 204.
v. tbn. AB AmaE 234. Azc PB 201. Echta Jos 193. Urruz Zer 91. Or Eus 365. Etxde AlosT 14. BEnb NereA 162.
NEtx LBB 309. BasoM 112. ZMoso 85.
 (En contextos comparativos).  Edea baino zailagoa zan aren idaztankera ta gelatsuko abarkak baino
igarragoa. Zait Plat 44.
 (Empleado en interjecciones). "Demonien abarkak" (V-gip).  San Pedroren abarkak! Deabrua gure etxean!
NEtx LBB 178.
2. (Darric y Lander ap. DRA, H). Alpargata. "Espadrille, sandale en toile" H. Cf. Lar: "Alborga, calzado de
esparto, que llaman esparteñas, abarka espartuzkoa". v. abarketa.  Tela ederrezko abarkak ipintzea. AA (ap.
H, que traduce "mettre des sandales de belle toile". Puede tratarse de un error de interpretación).
- ABARKA-ADABU. "Abarkadabu (V-m), remiendo de abarca" A.
- ABARKA-HARI (abarkari c. sg. A; Aq 1077 (AN), BEst RIEV 1930, 217 (R)). "Calzadera, la cuerda con que
se ajustan las abarcas" A. v. ABARKA-SOKA, traila.
- ABARKA-HEDE. "Se preparan también unas tiras de cuero (abarka ereak) y se ponen a remojo: con ellas se
cosen las albarcas (G-azp)" JMB AEF 1928, 16.
- ABARKA-EZTEN (V-gip; abarkezten V; Aizk). Ref.: A (abarkezten); Onaind EEs 1930, 204; Elexp Berg.
"Abark-estena, lezna para hacer albarcas" Aizk. "Abarka-ziria edo abarkeztena. Abarkol-gañean narrua ipiñi ta
zulatzeko bear da (V-m)" Onaind EEs 1930, 204. Sg. DRA hay abarkisten en AEF 1922, 40, pero la ref. es
incorrecta. v. ABARKA-ZIRI.  Begi gorri, guzurti [...] / Noren miña zan beti meia ta zorrotza / zeñegazko
abarka eztena da motza. AB AmaE 236. Umea ezeban loak artu ta Peruk errazago lo eragiteko abarka-ezten
bategaz anditua irasi [...]. A EY II 291.
- ABARKA-ILTZE (G ap. A; abarkuntze V-ger-ple-arrig-m ap. A). v. ABARKA-ZIRI.
- ABARKA-KORDEL. Cuerda para atar las abarcas. v. ABARKA-HARI, ABARKA-SOKA.  Goiko
kuartoeko untze batetik abarka-kordelaz dingilizke... Kk Ab I 71.
- ABARKA-LABAN. "Abarka-laban. Abarka-larrua atondutzeko aiztoa (V-gip)" Urkia EEs 1930, 26.
- ABARKA-LARRU (V-gip ap. Urkia EEs 1930, 26; -narru Aizk). "Cuero para abarcas" Aizk. "Abarka-ol.
Abarka-larrua atondutzeko oltxoa" Urkia EEs 1930, 26. Oial, txapel, zapata, galtzerdi, mantar, soka, abarka
larru, kopetako, paela, tupin, pertza, lai, sega, itari, atxur ta aizkorak mai gañetan, edo agatxoetan esekita. Ag
G 84.
- ABARKA-LAZO. "En los costados se fijan también cuatro o seis flecos (abarkalazoak) hechos con cuero
negro que se compra en las zapaterías (G-azp)" JMB AEF 1928, 16.
- ABARKA-MANTAR. (Pl.). Trapos que se ponen con las abarcas.  Onen alkandora ta frakakin abarka
mantarrak janzi, eta beste soñekorik bage joan omen zan. Izt C 248. Mutikoa, berriz, zituan abarka-mantarrak
kendurik, gelditu zan oñutsik. Zab Gabon 40. Abarka mantarretan eztakit zenbatbana lokatzegaz, Mendiolako
sukalde zabalean sartu giñan. Ag AL 39. Malenek kentzen zizkion sorbaldetako zorro ta esne ontziak, Malenek
abarka mantar legorrak atera. Ag G 136.
- ABARKA-OL. v. abarkaohol.
- ABARKA-SOKA (gral.; Aq 1077 (G)). Ref.: A; JMB AEF1928, 16, Elexp Berg. "Calzadera" Aq 1077.
"Cuerda para atar albarcas. Abarka-sokia eten jatan sasixan trabauta. Kurutzegi sortia abarka-sokaz lotzen zan"
Elexp Berg. v. ABARKA-HARI, ABARKA-ZINTA.
- ABARKA-ZAHARKA. "Abarka-zarka (V-m), juego infantil que consiste en esconder entre ellos algún objeto
pasándolo de mano en mano" A (se trata obviamente de una expresión adverbial). v. ABARKETA-ZAHARKA,
mende.
ZAPATA-ZAHARKA.
- ABARKA-ZINTA (V ap. A). v. ABARKA-HARI, ABARKA-SOKA.
- ABARKA-ZIRI (V-m-gip, G-azp). Ref.: A; JMB AEF 1928, 16; Onaind EEs 1930, 204; Elexp Berg. "Punzón
con que se agujerean las abarcas" A. "Las piezas de cuero, ya blandas, se agujerean por todo el contorno [...] con
un cincel estrecho llamado abarkazixa" JMB AEF 1928, 16. "Abarka-ziria edo abarkeztena, abarkol-gañean
narrua ipiñi ta zulatzeko bear da (V-m)" Onaind EEs 1930, 204. "Narruzko abarkei sokia jartzeko, abarka
zirixakin eitten jakuen zulua" Elexp Berg. v. ABARKA-EZTEN.  Bi abarka-ziri (larrua zulatzeko bat, eta
josketarako bestea). Garm EskL III 86.
- ABARKA-ZOLA (AN ap. A; Aq 741 (AN)). "Un corte de abarcas" Aq 741.  Bere abarkazolak athera zituen
eta elgarri jo, herri basa hortarik erhautsik ere ez eremaiteko! Lf Murtuts 5.
- ABARKA-ZUZI. "(AN), pedazos de cuero para remendar las abarcas" A.
 Etim. Sobre su extensión y etimología, sin duda no latina, v. DCECH.
abarkadabu. v. ABARKA-ADABU.
abarkadun (V-gip ap. Etxba Eib; Aizk). 1. (El) que calza abarcas; el campesino considerado como clase
social, generalmente con connotaciones peyorativas. "El que tiene o está calzado de abarcas; la gente del campo"
Aizk. "Aldeano. Abarkaduna izan arren guk añako eskolia aldian dau" Etxba Eib.  Topau dodala baserritar
abarkadun bat, neuk baño anatomija geijago dakijana. Mg PAb 85. Ainbeste ezagutu ta maite dituban
abarkadunetan. JJMg BasEsc I. Orobat da zuretzat abarkadun mutiltxoa nola, zapata bitxituz estalia. VMg III.
Ez geiegi fiyatu / abarkadunari. CartAnd 407. Ala lebita dunak non abarka dunak, zar gazteak, aberats pobreak
eta txiki eta aundiak. Otag EE 1883b, 236. Gogorrak [dira] euskal-mendietako gizon abarkadunak. Ag AL 106.
Abarkadun gutxi ikusiko dezu erderaz mintzatzen edo abanera, xotis ta beste arrotz dantza nastuetan. Ag G 96.
Garai artako abarkadunak / ziran jeniyoz biziyak. Tx B I 129. Abarkadunak ziran / biziak aiurriz. Zait Gold 143.
 Abarka ta txapeldunen artetik. A EEs 1916, 109.
2. "Abarkadünak (S), les porteurs de savate. Désigne les Roncalais, Aragonais, etc., dans les villages
frontières" Lh.
abarkagile.  (El) que hace abarcas.  Baserri ontan bizi da gaur, eta emen bertan du bere lantegia Jose
Arrizabalaga abarkagilleak. Garm EskL III 80. Soilketa au errexago egiteko, errautsez estalia euki izan dute
larrua abarkagilleek. Ib. 86. Auek dira abarkagille onen tresnak: trapezoide tankerako moldeak; urkilla; aiztoa;
soilketarako tresna; bi abarka-ziri [...]. Ib. 86.
abarkagin. "El que hace abarcas. Lengo baserritarrak, eurak abarkagiñak" Etxba Eib.
abarkagintza (V-gip ap. Etxba Eib).  Confección de abarcas. "Artesanía de las abarcas. Abarkagintzia, neguko
zeregiña baserrixan" Etxba Eib.  Abelgorrien larrua erabiltzen da abarkagintzan. Garm EskL III 84. Aste
betean gelditu diteke [larrua] abarkagintzarako gertu. Ib. 84.
abarkaol. v. abarkaohol.
abarkaohol, abarkaol (V-gip, G-azp), abarkol (V, G). Ref.: A (abarkol); JMB AEF 1928, 16; EEs 1930, 26 y
204.  "Tablero, tabla que se usa para marcar las pieles destinadas a hacer abarcas" A. "Se corta el cuero según
la medida de una tabla trapezoidal llamada abarkaola" JMB AEF 1928, 16. "Abarka-ol. Abarka-larrua
atondutzeko oltxoa (V-gip)" Urkia EEs 1930, 26. "Abarka-ziria edo abarkeztena. Abarkol-gañean narrua ipiñi ta
zulatzeko bear da (V-m)" Onaind EEs 1930, 204.
abarkari. v. ABARKA-HARI.
abarkatari. v. abarketari.
1 abarkatu (Sal, R ap. A; Lcc).  "Abarcado, abarkatua, abarkak janzik" Lcc. "Calzarse" A.
2 abarkatu (Lar  H (V, G)).  "Abarcar" Lar. "Embrasser, enserrer" H.
3 abarkatu.  Desramar.  Goizeko zazpi orenetan pikatu dute oihanean zuhaitza, abarkatu eta ekharri paper-
lantegirat. EskLAlm 1911, 49 (ap. DRA).

mende.
abarkatxo, abarkatxu.  Dim. de abarka.  Garriko luze ta zabala, abarkatxu edegiak, kaltzerdi urdin
bizardunak eta berarizko txartes nasai bat. A BeinB 51.
abarkaxkot. "(S), mauvaise savate" Lh.
? abarkeria.  Garipillako txitatxoa lez guri-guri dabiltzenak eta uraren gaiñeko bitsa eta aren gaiñeko sitsa
lez bizi diradenak abarkeri zabalean. Ayerb EEs 1912, 178 (Interpr? tal vez errata por zabarkeri).
1 abarketa (V, G-azp; Aizk). Ref.: A; Elexp Berg.  Alpargata. "Alpargata. Abarketekin umedadetan ibili
ezkero, katarrua seguru" Elexp Berg. v. espartin, alpargata.  Alkandora ta prakak soñean bakarrik, / Txanka
bietan oñak abarketa baten, / Taiu lotsagarri bat zelan nik nekarren. AB AmaE 229. Oin bat orpozik eta bestean
abarketa zar bat oso narrazean eroiazala. Ag Kr 12s. Abarketa zurien gañean. Ib. 175. Manueltxori praka
batzuk eta abarketak erosteko. Ag G 29. Abarketa berri txuriak oñetan. Ib. 163s. Bost pare abarketa. Ib. 51.
Azkoitiko abarketak. E. Urroz EEs 1915, 59. Bere soñekuak ziran abarketa zarrak, iñoiz baltzak ixandako fraka
arreak. Kk Ab II 14. Abarketa gorrien mutur-zuloetatik beatzak agirian zituela. TAg Uzt 156. Txapela ta
abarketak, bai, bertakoak ditu. Mok 4. Arbidean abarketak busti yakaz, ta guztiz bizarturik daukaz. Erkiag BatB
115. Gomazko zapaten ordez fraile hunek abarketak, ezpartzinak daramazki, gomazko zapatak baño ixilagoak.
Osk Kurl 212. Praka zahar batzu eta abarketak <aber-> jantzi. Ib. 92.
- ABARKETA-AZPI. Suela de alpargata.  Zergatik ez ditut egingo abarketa azpiak? Zink EEs 1927, 86.
- ABARKETA-ZAHARKA (V-gip ap. Elexp Berg). A esconder la zapatilla. v. ABARKA-ZAHARKA,
ZAPATA-ZAHARKA.
2 abarketa (Hb ap. Lh).  En busca de ramas. "Cueillette de branches" Lh.  Hamalau urtheko nexka bat /
Deitzen zena Bernadeta / Ur hegiko zariketarat / Zoan suko abarketa. Zby RIEV 1908, 291.
abarketadun.  (El) que viste alpargatas.  Abarketadunak ostera arintxoagoak, txoro ta txakillagoak. Ag G
95 (en un pasaje en que los contrapone a los abarkadunak).
abarketari (Aizk), abarkatari.  Alpargatero. "El que hace o negocia con alpargatas" Aizk.  Arranondoko
abarketariak nai aña diru irabazi eban egun areitan. Ag Kr 175. Abarketariak, beren etxetako atean abesten
duan ozte alaia dira. Zink EEs 1927, 86. Oa ba, laisterka batean Olaldeko abarketariagana. TAg Uzt 72.
Abarkataria ta bere seme mutikoa ziran mai-serbitzari. Ib. 96. Aitzarteko saletxeko babesean zabalduta zeukan
abarkatariak mai-zapia. Ib. 96.
abarketaritza, abarketeritza (V-gip ap. Elexp Berg).  "Alpargatería. Sarrittan joaten giñan umetan Eibarko
abarketeritzako tia bisittatzera. Eibarren bazen Maria Angela kalean Abarketeritzia deituriko denda, gure
senitartekoena zena" Elexp Berg.
abarketero, abraketero.  Alpargatero. v. abarketari.  Orrek, abraketero arraixuek, aberastu engodie laster
geure konture... aberastu! Ort Oroig 118.
abarkezten. v. ABARKA-EZTEN.
abarki. "(S-saug), menu bois" Lh. v. abaki, adaki.
abarkin.  Ramilla.  Bertzalde abarkin eta hauskin guziak kendu beharko dira bide gainetik eta bide-
arroiletarik. Herr 18-1-1962 (ap. DRA).
abarkol. v. abarkaohol.
abarno. v. arbano.
abarño.  Dim. de 1 abar.  Heltzen dio abarño bat / on dakion jal bidetzat. Ox 101.
abaro. 1. "Abaro o abarua todo junto quiere decir monte claro. Esta voz es enteramente Bascongada, y con
ella entienden los nuestros sin quitar ni poner letra alguna, lo que los castellanos con Jaro o Jaral; esto es, un
mende.
monte cuya leña no es de árboles bravos, sino de un ramage que sale de troncos pequeños o cepas... Caseríos
Abaroas y Abaroteguis [...]" Ast Apol 228.
2. (V, G-azp-to, AN-gip; Añ (V), Izt 14r). Ref.: A; Elexp Berg; Gte Erd 173. Lugar sombrío; refugio (tbn.
fig.). "Sombrío, gerizpea (c.), abaroa (V)" Añ. "Arbolar" Izt 14r y msOch. "Refugio, arboleda espesa u otro
lugar sombrío que sirve de refugio al ganado" A. "Arbolapeko babesa. Abarua ero keizpia; eurixa danian
arbolapera joango gaittuk, abarua jak or da. Euzkixa danian ba keizpera. Eurixakin ba gordeleku bezela
abarua" Elexp Berg. "Abarotara joan dira (V-arr), abarotan daoz ardiak (V-arr), abarora (G-azp, AN-gip)" Gte
Erd 173. v. babes.  Tr. Documentado en textos vizcaínos y guipuzcoanos del s. XX.
 Erien osasuna, atsegetuen pozkida, obendien abaroa (refugio). J.M. Tolosa EEs 1913, 115. Agur, Donoki-
euzki, poz-pozez betia, agur obendijoen lior ta abarua. Kk (ap. DRA; versión sabiniana de Agur zeruko eguzki,
pozkidaz betea / agur pekatarien kaia ta estalpea). Eman, ordea?... Txoriari, abaroa; / aize adiskideari, ots
eztirik nun-yoa. "Sombra de frondas al pájaro". Ldi BB 100. Txoriak abaroetan ixilik, / goiz-yardun bakarrez etsi
baitute. Ib. 118. Urretxindor bikañak, / arren nontsu dira? / Emen abaro oketan / len ikusten nitun. TP Y 1933,
183. Abaroaren billa gerizpera bildu diran txorien txioak. TAg Uzt 78. Atenai, Yainkoen itzalgarri, arrotz zori-
gaiztodunaren babes-toki, abaro ta urgazle bakarra dala ez al diote? Zait Sof 112. Ni, xagu bat baiño biziago
alboko abaro (arboleda espesa) baten babeseraño labaindu naiz zer gerta zai. Etxde JJ 45. Noizbait atsenleku ta
abaroa izan zeitekean etxe ta etxolan ate-joka diarduan eskekoaren gisan. Erkiag Arran 94s. Menal, Arkadiko
mendia, Panek oso begiko zun abaro ta egon-leku atsegingarria. Ibiñ Virgil 57n. Abere taldeak bazkatzen ditute
ta etzerik-etze ibili oi dira abarorik billatu ezinda. Ib. 101. Ordun iakin nezake / non duzun abaroa. "Donde
sesteas". Or in Gazt MusIx 94. Gaizki eratutako errien abaro ta iges-leku. Zait Plat 37. Zeu zara gure zorion-
sustrai, / abaro-abe ta argia. Gand Elorri 137. Urteak dira Gabirian ikusi nuela euskal antzerki bat: "Abaroa
eta babesa". Vill Jaink 166. Herri madarikatu / santuan jaioa, / herri ez duenean / fede abaroa. Azurm HitzB
36.
 "Abaroa zer dan galdetuko dute baten batzuk. Ardiak beroak jotakoan egiten duan atseden-aldi ori izaten da
abaroa, ta itzalean ederki egiten da ori" Uzt LEG I 103s.
3. "(G-to), siesta, sueño que se hace después de comer" A.
- ABAROAN. A la sombra; sesteando. "Cuando los animales están por el mucho calor, rumiando" msOch.
"Cuando los animales están por el mucho calor a la sombra de los árboles, abaroan egon" Izt 14r. "Abaroan eon
dira" Iz IzG. v. ABAROTAN.  Crau legorraren zabaldi izugarrian, zumel-txartaka batzuen azpian, ezagutzen
ditu urrutira ardiek abaroan. Or Mi 110. Ardi batzuek abaroan lo, / ni berriz oroitz-ausnarka. EA OlBe 60. Nik
eun ardi ikusi nixkian abaroan zeudela aza-buru baten azpian. EgutAr 1-8-1960 (ap. DRA). Begion leihoan
ixil... / Eskilak abaroan / ta arima zerraldo / eguerdiko sutan. Azurm HitzB 67.
- ABARO EGIN (G, AN-ulz; abao e. V-gip). Ref.: Iz Ulz (non), UrrAnz (abao), IzG. (Ref. al ganado). Sestear.
"Refugiarse" A. "Densos arbolados para acogerse el rebaño a la sombra (abaro eiteko) con los calores del estío"
AEF 1955, 76. "Non ittaute abaro? ¿dónde sestean (el ganado)?" Iz Ulz. "Abao itten, sesteando (las ovejas)" Iz
UrrAnz. "Abaro eiten dute, ein dute" Iz IzG.  Neronek [...] larratuko dut nere artaldea, eta nere zaipean abaro
egingo dute. Ol Ez 34, 15 (Or BM 177 abaro egiñaraziko diet). Goizian intza ederra zegon / baña eguardian
bero, / ardiak pago zarren azpian / egingo dute abaro. Uzt Sas 64.
 (abaroa egin).  Neke ta bazkari ekarri didate min maite dan loa. / Ori sendatzeko ardiek antzo dut eiten
abaroa. "Sesteo como las ovejas". Or Poem 522. Ardiak abaroa egiteko leku ederra bazan an. Uzt LEG I 103s.
 "Abaro egin, dormir la siesta" A.
- ABARO EGON (AN-larr ap. A Apend). "Abaro egon, estar refugiadas las bestias" A Apend.  Ardi makala
beroak jota, / egun-erdian abaro, / matail-ezurrai soil eragiñez / egona da aski luzaro. Or Eus 319.
- ABAROTAN. A la sombra; sesteando. v. ABAROAN.  Ama Birjina Martxoko egunean ardia abarotan
baino obe da otsoa ardi artean ikustea (G). A EY I 68. Neuk zainduko ditut nire ardiak, eta Neuk eukiko ditut
abarotan. Ker Ez 34, 15. Ta ara non aurkituten dauen ikaragarrizko zize bat, bere azpien zazpi bei abarotan
eukezana. Akes Ipiñ 32.
- ABAROZ. Sesteando.  Eta gingara danean / goi-goi tinian eguzki goria, / abaroz, ausnarrean, / ardiaz bilbil
gerria, / ots eztiz bazka du belarria. "Sesteando". Gazt MusIx 91.
(abaro). "Abaro, especie de gusana que se aloja en la piel del ganado vacuno produciéndole pus e hinchazón
(Contrasta)" LzG. "Nombre que dan a un gusano que se cría en el lomo del ganado vacuno y que en su madurez
llega a atravesar la piel del animal (Tierra Estella)" VocNav.
habaro (L-ain ap. A; Dv).  "Sorte de râteau de bois, sans dents, pour dégager la sole du four; espèce de
fourgon, d'écouvillon" Dv. "Cierto escobón para limpiar el horno, rastro sin dientes y de madera para
desembarazar el suelo del horno" A. v. abago, adaro.
abaroaldi.  Siesta.  Uda! Mendiak i au eguerdi, / ta urrezko opor-aro, ta abaro-aldi. "... dulce sestear". Ldi

mende.
BB 118.
abaroleku.  Sesteadero. "Lugar de refugio" A. "Kobango abarolekue, lugar donde el ganado se echa a la
sombra (G-goi)" Arin AEF 1928, 121. "Abaroleku o Inzarzu (s. XVIII)" Id. ib. 122.
abarotoki. "Lugar de refugio" A. v. abaroleku.
abarotsu.  Frondoso, sombrío.  Erriko lagunabar eta zaratazulotik aienatu ziranean, Xalbatek itxoin zion
bere adiskideari eta bidetxigor abarotsu batean murgildu ziran. Etxde JJ 207.
1 abarrada. "(V-m), banquete, comida opípara" A.
2 abarrada. "Abárraa bat, golpe dado con abarra" Iz ArOñ.
abarrakitu (G-to, AN, R-uzt; Lar, H (G)), abarrikatu (G-to, AN, L-ain, BN, Sal, R), abarriketu (B), abarrikitu.
Ref.: A (abarrakitu, abarrikatu); Satr VocP; Izeta BHizt2 (abarriketu).
 Destrozar, hacer añicos. "Despedazar, maltratando excesivamente" Lar. "(Hacer a uno mil) añicos" Ib. "(Se ha
hecho) pedazos este hombre, [...] abarrakitu da" Ib. "Abarrikatu, romper, destrozar (188). Burua abarrikatu,
romperse la cabeza" LE-Ir. "Mettre en menus morceaux" H. "Destrozar. Abarrakiten yeir, ekuru ezbaiago (R-
uzt), te destrozaré si no estás quieto" A. "Aize-erauntsi batek oro abarrikatu itu (BN-baig)" Ib. "Destrozar. Aize
unek bazter guziek abarriketu tu" Izeta BHizt2.  Tr. La forma documentada en textos guipuzcoanos anteriores
al s. XX y en Ibiñagabeitia es abarrakitu (abarrikitu en Arrue). Hay abarrikatu en textos alto-navarros (LE-Ir y
ETZ) y, ya en el s. XX, en un texto de EEs y en Olabide y Zaitegi.
 Batzuek laurgituak, besteak erdiratuak: batzuek lauridikituak, besteak beren ezur guzietan abarrakituak,
zatituak. SermAzc 275. Luzifer serpiente zar gaixtoarri burua austera eta abarrikatzera (AN-erro, s. XIX). ETZ
264. Arras txeatu, abarrakitu eta azpiratuak izan ziran erromatar aiñ ots-andikoak. Izt C 262. Jeptek ain ondo
jakin zuen arpegi ematen, non aurkeztu zitzaiozkanak abarrakitu eta ondatu zituen. Lard 137. Abner-en jendea
txit abarrakitua izan zan. Ib. 185. Israeltarrai eraso, abarrakitu, eta Sabaringo ibarreraño atzera erazo zituzten.
Ib. 112. Eta ain abarrakituta utzi zituen, non, larrugorrian eta zauriz beterik, etxetik doi-doi irten ziran. Ib. 517.
Bere burua abarrikitua eta azpiratua ikusita. Arr Bearg 418. Santa Teresaren izkunde galai eroso zaintsua
abarrakitu ta ondatzea bezela, beste orrenbeste gure izkuntzarekin egitea. Aran SIgn 202. Guda tokira juan zan
gudariak bizkortzeko asmoz. Alaz guziz ere arrunt (completamente) abarrikatuk izan ziran abek. J.M. Tolosa
EEs 1913, 209. Ta txarotu genitun, Esebongo erregeri egin genionez, aren iri, gizon, emakume ta aur guziak
abarrikatuz. Ol Deut 3, 6 (Dv hilez, Ker triskatu). Ene iria! eme zoritxarreko narea! orain eguneroko
zoritxarrak suntsituz abarrikatzen ari zaitute. Zait Sof 49. Muñoak apaltzen eta goldera emeki makurtzen asten
diran mugatik ibai eta pago urtetsuetaraiñokoak (orain abarrakituak), zure Menalkek gorde ahal izan zitula
bertsuei esker. Ibiñ Virgil 59.
abarrarte. 1. "(S), fourré" Lh. 2. Semblante (?).  Bizitz onetako ezbear eta zoritxarrak be, geure
Jaunagana bagaroez, txera ta abegi onez artu bear geunkez eta lurreko atsegin eta zorionik andienai be
Jaunagandik aldenduten bagaitue, bekoki ta abarrarte illuna ipiñi bear geunzkio. Eguzk LorIl 22.
abarrategi. v. abartegi.
abarrats. "Garfio (Darric)" DRA.
abarratu.  Podar. "Hun da zühaintzearen adarrak moztia (S), on da abarratzea (abarrak gazte direlarik) (BN-
arb)" Gte Erd 142.
abarratzu. v. abartsu.
abarreria. "Seroja: residuo o desperdicio de leña (L-côte; Lander)" DRA.

- ETA ABARRERIA. Y demás. "Se usa en sentido figurado. Hor, hor, izak nahi dukan bezanbat; berdiñ ere
ziriñeria eta abarreria guziakin iretsiko haut, dicho por una vieja a una manzana puesta a asar y que al contacto
de un fuego demasiado vivo estallaba, gemía y manaba" DRA (que no cita la fuente). v. ETA ABAR.  Xinan
ditugun misionestak, zorionez, ederretsiago ilkhitzen dire gaixtoen ahotikako gezurreria eta abarreria guzien
erditik. Prop 1902, 11 (cf. GEZUR ETA ABAR). Ta zulo orretan zear igoten ditu gora "Gabontza"-k, bere
txatarra fiñagoak, beste metalezko zatiak eta apurrak, tupiki, berun, estaiñu ta abarreria. Erkiag BatB 133.
mende.
 Eguerdikotzat aphaintzekoa zuten haragia lurrean zagon zokho batean, edo zakhurrek bazerabilkaten
herrestaka, ihize luma, zakhurrek ahoan ibili hezur, eta zer nahi den abarreriaren artean. Prop 1900, 237.
abarreztatu. "(L; Hb) couvrir de branches" Lh. v. abarreztu, adarreztatu.
abarreztu. "Bardar" Lar.
abarrikatu. v. abarrakitu.
abarrondo. "(S), souche poussant des rejetons" Lh. v. adarrondo.
abarrosgile (Urt V 175 (h-), Lar, H).  "Clamator, oihugillea, kridaria, deihadargillea, habarrotsgillea" Urt V
175. "Triscador, abarrosgillea" Lar.
abarroska.  Haciendo ruido.  Txinatarrak ito egiten ziren sotoan eta ur-eske asi ziren abarroska (ozenki,
oiuka). Etxde Itxas 165. Hispanis arkaitz artetik abarroska doana. Ibiñ Virgil 114.
abarroskatu (V, G ap. A; Lar  H, Hb ap. Lh).  "Triscar, hacer ruido con los pies" Lar. "Alborotar" A. 
Gaitz-gaitza zeritzaion Dioklezianori neurri ura, orregatik zesaion Galeriori: "Kaltegarri zala lurbira ostea
abarroskatu ta bazterrak odolez betetzea". J.M. Tolosa EEs 1913, 180.
abarroskeria. "Abarrotskeri (Hb), vacarme" Lh.
abarrots (V, G, AN, BN; SP (<ava->), Lar, Aq (AN) 1061 (abarratsa), Añ, VocBN (a-), Dv (V, G, AN), H; h-
Urt I 102, H). Ref.: A y Elexp Berg (abarrots).  Ruido (gralmte. grande), estrépito, fragor. "Bruit, ruido,
estallido, clamor, bullicio" SP. "Ruido de cosa que se quiebra" Lar y Añ. "Grand bruit" VocBN. "1.º ruido del
ramaje; 2.º todo ruido estridente" A. "Ruido de ramaje. Aiziak bota daben paguak azelakotxe abarrotsa etara
daben. [...] Griterío, generalmente unido a ruidos varios. Tartufoko atian burrukia egon zuan. Aura zuan
abarrotsa" Elexp Berg. v. harrabots, azantz, herots, hots, soinu, zarata.
 Tr. Hasta el s. XX se documenta en textos septentrionales no suletinos (ya desde Leiçarraga), y en Iturriaga y
Uriarte. Ya en el s. XX lo emplean D. Aguirre, Echeita, Azkue, Kirikiño, Lauaxeta, Enbeita, Otxolua, Orixe,
Eguzkitza e Ibiñagabeitia. Entre los septentrionales S. Pouvreau, Goyhetche y Salaberry emplean abarrots, sin
aspiración inicial. En DFrec hay 1 ej. de abarrots.
 Baina ethorriren da Iaunaren eguna, ohoina gauaz bezala, zeinetan zeruak habarrotsekin iraganen baitirade.
Lç 2 Petr 3, 10. Uraren azantza eta habarrots bethikoak. EZ Man I 111. Oihuz eta habarrotsez betheko da
mundua. Ib. 83. Bere soiñuaz, habarrotsaz eta erasteaz. Ax 430 (V 278). Uhinok begite soinu. / Itsasoak
habarrots. Hm 54 (Ps 45, 4). Etorriko da orena non trabailluak eta abarrotsak geldituko baitira. SP Imit III 47,
1. Iesusekin batean munduko ospetik eta abarrotsetik apartatu. SP Imit I 20, 2. Gure eskuara mintzoaren
habarrotsetik edo hitzen soinutik. ES 163. Ihes egiozu ahal guziaz munduko habarrotsari eta nahasmenduari.
"Tumultum hominum". Ch I 10, 1. Zenbait habarrots handi eta mulzutikako aditzen duzunean. He Gudu 136.
Beharriak idek, dabilltzan berriei eta habarrotsei. Ib. 62s. Eta heien hegalen habarrotsa zamariak lasterkatzen
direnean bataillarat, orgen habarrotsa bezalakoa zen. TB Apoc 9, 9 (Ur (G) abarrots, Dv harrabots; Lç, Ur (V)
(h)ots, Ip herots, Echn asots, Ol zarata, IBk burrundara). Lurrean etziñika, / lo gozo-gozoan, / abarrots batek
ditu / batetan esnatzen. It Fab 27. Habarrotsa aditua izantzen faraonen etxean. Urt Gen 45, 16. Abarrots bat
aditurik, / izialdurak harturik / badoa fite xilora. Gy 209. Pilatusek ikhusirik deus ez ziela irabazten eta
abarrotsa emendatzen zela bethi [...]. SalabBN Mt 27, 24 (He alborotamendua, Dv tarrapata, BiblE iskanbila).
Ango deadarrak! Ango garraxiak! Ango abarrotsa! Ag AL 145. Oñaztu zoli, abarrotz andiko trugoi ta aize
indartsuaz eldu zan. Echta Jos 139. Izan zan egun artan iskanbila ta abarrotsa Leaburuko elizetxean! A Ardi
127. Ta onetan sumetan dot sasi-ostian abarrotsa. Kk Ab I 66. Nere gogoa, ta biotzeko belarria zure aizekerien
abarrotsez ez bekizu sogortu. Or Aitork 88. Abarrotsa sortzen da. Ibiñ Virgil 109. Arkaitzean apurtzen diren ur-
zurrumilloen abarrotsak. Ib. 99. Chomsky eta Bungeren arteko borrokaren abarrotsa. MEIG VI 109. v. tbn.
Laux BBa 90.
- HABARROSPE. (Con suf. local de decl., en sing.).  [Zer handitasun ahal duket] populuen ikharatzeaz /
armaden habarrospean? Gç 203.
- HABARROTSA ATERA. Hacer ruido.  Ozinbeltzkoak egoan zulotik urtetean atara eban abarrotsa ta
ostikopean zapalduten zituan orri igarren kirri-karrea belarrietara eldu iakozanean. Ag AL 114. Igelak, diruben
zaratara, abarrots andijagua ateraten eben. Otx 134. Eta batean-bestean abarrotsa ateraten be ba daki. Eguzk
GizAuz 121.
mende.
 (Pl.).  Neuk ikusi ezpaneu, eneukian siñistuko andrak orren buru gitxikuak diranik, zijo andiren bat euki ezik
olako abarrotsak aterateko. Otx 29.
- HABARROTSEAN. Haciendo ruido.  Txori-aldreak aneika egaz / Or duaz abarrotsian, / Aixe zabalan arin-
arinka / Bata bestien atzian. Enb 45. Osto tartean abarrotsean ari dira elkarrekin [beleak]. Ibiñ Virgil 78. 
Artzai aiolakabeek sua uzten dute erortzen, eta ostuka bezala azal-oliotsuaren barnean kokatu ondoren, zur-
biotza pizten du eta garrak adar garaienetara ieikitzen dira ikaragarrizko su-abarrotsean. Ibiñ Virgil 88.
- HABARROTS EGIN. Hacer ruido. "Argutatio, mokokatzea, liskartzea [...] habarrotsa, habarrots egitea" Urt
II 300.  Hitzak ahotik ilkhitzean habarrots eta soinu egiten du. ES 151. Baso-gaillurrek abarrots dagite eta
olatu luzeek itsas-ertzea astintzen dute. Ibiñ Virgil 98.
 (Con -(r)ik).  Hotsik eta habarrotsik egin gabe zahartzen gara. Ax 62 (V 41).
 (Con determinantes).  Alba gorria agertzen / hasi zen orenean, / habarrots handia egin zen / thonbaren
saihetsean. EZ Noel 105. Lixtorrek abarrots edo azanza geiago egiten dute, eta khexatzenago dira hagitz erleak
baino. SP Phil 243. Odol isurizko sarbaskia, eta mundu guztian hanbat habarrots eginikakoa. ES 113. Badakizu
zer abarrotsa egiten duen surtan gatzak. It Dial 115 (Ur otsa, Dv zartakoa, Ip herotsa). Izugarrizko abarrotsa
egiten du arkaitzen artean. Ibiñ Virgil 99.
 Etim. Parece dominar la idea de que abarrots es la variante primaria, de abar + hots, que de 'ruido de ramaje'
pasó a significar 'ruido' en general.
abarrune. "Abarrüne (S), endroit où il y a des pousses" Lh.
abarte. v. habearte.
abartegi (V ap. A), abartei (V-gip ap. Iz ArOñ), abarrategi (V ap. A). 1. "Leñera, depósito de leña" A. "Lugar
para tener ramas reunidas para el fuego" Iz ArOñ.  Ta hala ez naukake nere-nere khonduko dudan ganbara
batentzat, bainan abartegi batentzat. "L'endroit où l'on tient des fagots". Birjin 474.
2. abarrategi (Lar). "Chaparral" Lar.
abartoki. "Lugar de barda o broza de ramas" Aizk.
abartsu (gral.; Aizk, Dv), abarratzu. Ref.: A; Elexp Berg.  Abundante en ramas, frondoso. "(Bois) qui a
beaucoup de menu branchage" Dv. "Frondoso (árbol)" A. "Se dice del árbol o matorral frondoso. Buelo aundixa
zeuken piñuak, baiña material gutxi, oso abartsuak zien da. Ur-arbola aundixa ezta, baiña abartsua" Elexp
Berg.  Intxaur abarratzua atadi aurrian, / Gaztañadi galanta egi barrenian. Elizdo EE 1913, 505. Egualdi
onean eta iñoren santzurik etzanean gorde-leku artatik atera zitekean, baso abartsoa [sic] zalako. E. Mujika EEs
1923, 133. Irutea orai... kiloa gorosti-ondo thini abartsu (adartsu) batez egina da. Lf GH 1924, 395s. Ugalduna
ta zarrak erdiko iru intxaurrondo abartsuen azpian eserita. Zink EEs 1926, 86. Euskalerriko itxaso orrotsu,
arkaitz gallen, baso abartsu, ta baserri baketsuen ikusteak. Apraiz in Jaukol Biozk IX. Erdel-zugatz abartsuak
zenbat euskel-kimu bizigarri dauzkan lenbailen yakitea. PMuj Y 1934, 171. Handi, lodi, abartsu, zer arbola! Lf
Murtuts 22.  Basauntz urtetsuaren adar-abartsuok. Ibiñ Virgil 52.
- ABARTSUPE. (Con suf. local de decl., en sing.)  Zere txilibitu xumurrarekin artzai abesti alaiak joka
diarduzu pago abartsupean. J.M. Tolosa EEs 1913, 114.
1 abartu.  Ramificar.  Damurik, oraino, hoinbertze aldasketarat da abartua, sasitzerainokoan, gure eskuara
zaharra! JE Ber 77.
2 abartu.  Marchitar(se).  Sü gabiak ere dü bizia atzenkidatzen khorpitza abartzen, ximaltzen ta nekatzen.
Egiat 189. Hantik ere batzuk diradiala abartzen, berziak aldiz zanba hiltzen. Ib. 231. Jonasen untza da kanoptik
berde ta hotz agerri, barnetik aldiz mengoaren harrek derei zaiñak abartzen. Ib. 197.
abartxo.  Dim. de abar.  Batzarrera zijoan mutill bat, eskuan zumitz abartxo bat zeramala agertu zitzaieten.
Elizdo EEs 1913, 106. Gure Probenza-izkera onen egaz, egizu abartxo ori atzi dezadan. Or Mi 4. Badakusat
abartxo ori, ta aren ezoak ozkamin dagit. Ib. 4. Gizon iresleak atzeman eziñiko abartxoren bat. Ib. 3.
abartza. "(G), la terminaison -tza donne au mot un sens comme de 'tas de branchages" H.
abarxka (L, BN, S ap. Lh; Dv, A).  "Menue broussaille" Dv (que cita el ej. de Prop). "Maleza menuda" A. v.
abarxkila.  Banoa hatsemaiten ditudan abarxka guzier lothuz. Prop 1883, 18.

mende.
abarxkila (BN ap. Lh).  Dim. de abarxka. "Menue broutille" Lh.  Irutea orai... kiloa gorosti-ondo thini
abartsu (adartsu) batez egina da, gain-gaineko abarxkilak (adarxkilak) batean ezarri eta estekaturik. Lf GH
1924, 395s.
abarxkot. "(S), mauvaise broutille" Lh.
abas.  Utensilio.  Meza nagusietan meza-apaizari onek ematen ditio abas guziak eskura. Or MB 26. 
(Como segundo miembro de comp.).  Zergatik egunean-egunean orrenbeste burniorizko suaga galdatzea ta
atzerrian erositako guda-abasen biltze au? Amez Hamlet 19. Simeon eta Lebi anaiak, / indarkeri-abas aien
marrauzak! Ol Gen 49, 5 (Dv gaixtakeriazko gerl-untziak).
abasberuan. v. ABESPELUAN.
abaska. "Cuezo, artesón de árbol (Darric)" DRA.
abaska. v. abaraska.
abaskar (AN-ulz).  Pedregal de una heredad cultivada.
abaskoi (Hb ap. Lh). v. abaskor.
abaskor (S ap. A; Lecl, Arch ap. DRA, Dv, H (V, G), Lh), abezkor (H).  "Effarouché" Lecl. "Gizon abaskorra
berant etxerat horra" Arch (ap. DRA, que interpreta "asustadizo"). "(d'Abb.), effarouché. Si ce mot est en usage
il doit plutôt signifier facile à effaroucher" Dv. "Difficile à dompter, sauvage" H. "Asustadizo" A. "Ombrageux
(animal)" Lh.
abaskorratu. Sg. DRA, Darric, citando a Lécluse, da abaskorratu con el sentido de 'echar con violencia,
expulsar, despedir, echar de casa', pero lo único que hay en Lécluse es abaskor (q.v.). v. abaztorratu.
abastant.  Suficiente, capaz.  Ez lukek fiadore abastant, berzeren bekhatuén pagamendutan sufritzeko.
"Capable de souffrir la mort pour les autres". Lç Ins C 4v. Gure haragia eta odola eztiradela kapable ez abastant
hire Resumaren heretajez poseditzeko. Ib. A 3r. v. Lfn Cor 27.
abastar (G-goi ap. A), aaztar (G-nav ap. A).  "Agramiza, residuos de lino" A. "(G-nav), tomento, estopa basta,
llena de pajas y aristas" Ib. v. arestabar.
 Etim. Su formación, y la de aaztar (G de Etxarri Aranaz), queda clara gracias al compuesto transparente
arestabar o areztabar 'agramiza' en G de Berástegui (BAP 17, 357).
abasto. v. abastu.
abastoki.  Abundantemente. v. abastu (2).  Ni etorri náiz, bizitza izan dezáten, eta abastoki izan dezáten. LE
Ong 122r.
abastu, apasto. 1. Suficiente.  Ama birjen gloriosa hanbat bada konplitu / Ororenzat bera baita, leial dela,
abastu. E 93. Ene buruia ziaidazu harendako abastu (trad. de Lfn: "je me suffis à moi-même pour cela"). Ib.
163. Apasto badau babea / Arabak mortandadea / zuen alde egin dai. BBizk 22.
2. abasto (Aq (AN)). "Abundante" Aq 854. Cf. Inza EsZarr 177: "Juan-abastu, derrochador (AN-erro, B)". 
Ni naiz bidea, égia ta bizitza: ni naiz atária; ene medioz sartzen déna salbatuko dá, ta ondásun abásto aurkituko
dú. LE Ong 122r. Baña non abasto izan zen arauztea, an abastoago agertu ze grazia ta miserikordia. LE-Fag
(s.v. arauztea).
 (Uso adv.). Abundantemente.  Ni, dió, etorri nitza, logra dezatengátik bizitza, ta abásto logra dezáten. "Ego
veni ut vitam habeant, et abundantius habeant". LE Ong 21r. Jesúsen pásio ta pénak / emén representatús, / an
arimek zor tútenak / abásto deskontatús. LE Kop 142. Muniziua bolada baten / eduki dabe abasto, / baña
gizonen apunteria / ez da baliatu asko. Noe 75. Zalekeri likits guziyak asetzen, dirua abazto [sic], kopuruz, lanik
baterez, alperkeriaz eroriak, nun gogua ta antxe zankoa jartzen. Ayerb EEs 1912, 178.
- ABASTO EMAN. Dar abasto.  Tabernia bete jente ta kriarak gelditu barik abasto emon eziñik dabillaz. SM
Zirik 70.
mende.
abat (V-gip ap. Etxba Eib), abate (Añ).  Abad. "Zearrotzako abata (V)" A DEV (s.v. abad). "Lo mismo que
apata de Apatamusturixo. Abata eta abadia sustrai batetiko itzak" Etxba Eib. v. abade, apat(e).  San Anton
Abata, San Agustin ta gere San Ignazio Loiolako? Mg CO V. Eman zion kontu Konbentuko Nagusi edo abatari.
Mg CC 117. O abata, ken zadazu nere aoan dagoan hostia konsagratu au. Ib. 118. San Antonio Abateari. Añ
MisE 74. San Anton abatari. fB Ic I 70 y II 265. Esaten deutsa Akilles abatak gurarijari diabrubaren aztia. fB Ic
II 250. Emon zituban señaliak, zeiñ zan bere abata, ta beste lagunak. JJMg BasEsc 89. Ara Juan Abatak
dirauskun beste exenplu bat. Ib. 186. Ipiñi bearrean San Anton Abati, / jarri eutsazan bere arerio bati. AB
AmaE 274. San Maur, Abata [...]. San Anton, Abata. Or MB 829. Allande de Charritte, Santa Graziko aphatiako
abata. Casve SGrazi 82. Batean Hirur-iriko abata datorkio Tartasi aitabitxi egiten eta bestean Moneigneko
markiza. Akes Karmel 1977-2, 62.
- ABAT-ELIZA. Colegiata.  Illescaseko kolejiatan, abat-elizan, be ez gendun Greko-pillo txikia ikusi. Alzola
Atalak 71.
abata (BN ap. A; VocBN  Dv, H (BN)). 1. "Loge des chasseurs au haut d'un arbre d'où ils observent la
palombe" VocBN.
2. "(Sc), figura de gavilán, de madera, que el cazador arroja a las palomas para que éstas abatan el vuelo y
entren en las redes" A. "(S; Foix), rabatteur" Lh. Cf. apeu. v. abatari.  Yarraitu gero mendiyaren egaletik eta
aurkituko ditugu iru abatari anei neurkiñ bidetan; ok dire 14-18 urtedun mutikoak eben abata ala xatar xuriya
eskuetan dabilltenak. T. Arburu EEs 1916, 318.
abatako. "(AN-5vill), centinela que avisa el paso de las palomas" A Apend. v. abatari.
abatari.  Centinela que avisa el paso de las palomas.  Yarraitu gero mendiyaren egaletik eta aurkituko
ditugu iru abatari anei neurkiñ bidetan [...]. Uso pilla agertzen da urrun-urrun eta beila begiztatzen du
abatariak eta bere tutuakin adierazten die nontso den uso multzoa [...]. Ango abataria asiko da urre urre... ibilliz
bere indar guziyekiñ xatarra. T. Arburu EEs 1916, 318s. Ikusi orain [uso] eiztariak. Badira abatariak, trapariak
eta sarezaiak. Abatariak dituzu mutil koskorrak edo gaztetxoak. Abatariek eun zuria makil baten muturrean
izaten dute eta tutu bat ere bai. Anab Eusk 1930, 241. Abatari batek badakus uso-samalda, itxas-gañetik ta tutuz
adieraziko du nontsotik datorren eta nora dijoan. Id. ib. 241. (v. tbn. más ejs. en la misma pág.).
 "(S), rabatteur au mannequin" Lh.
abatatu.  Abatir, humillar. v. abatitu.  Gelditzen da abataturik ezein reputazione bage. E 5s.
abate. v. abat.
abatei (V-m ap. A).  "(V-m), tañido de campana para llamar al clero a un entierro" A. "Abatei (en Gernika
dicen abateri), llamada de sacerdotes" A Morf 58.
 Etim. De abad(e)- dei; v. FHV 345.
abateri (V-ger ap. A Morf 58n). v. abatei.
abatetxe (V-m ap. A).  Casa cural. v. ERRETORE-ETXE.  Bein abatetxera bialdu bear izan eban Aitak
erreparlari edo mandatari [...]. Ioan zen ene Pedro Antonio onenbeztegaz abatetxera; urten eutsan abadean
arrebeak. A Ezale 1897, 158a. Ipiñako eliz gauzen kondaira (eliza, abatetxea, hilerria, ermitak). MEIG II 125.
abatiarazi, abatierazi.  Hacer abatir.  Zü ere zuaza aitzina / Oliveros ürgülutsiaren / abati eraztera. Xarlem
508.
abatitu (-idu Lcc).  Abatir, rebajar(se). v. abatatu.  Iesus Kristek Satanen puisantza guztia abatituren eta
deseginen zuen. Lç Adv ** 2v. Hire ürgülia nahi diat / mementian abatitü / büria korpitzetik / nahi derat
separatü. Xarlem 264. Hasi da abatitzen / Didieren ürgülia / behar beitü gosez hil / edo galdü bizia. Ib. 1313.
 (Part. en función de adj.).  Arima tristék eta desolatuék, bihotz aurizkiék eta abatituék, bere hogenaren
sendimenduz hersturatan diraden konszienziek, [...] ohore eta laudorio emanen draué. Lç Ins A 6r. Baina
abatituak konsolatzen dituen Iainkoak konsolatu ukhan gaitu Titeren ethorteaz. Lç 2 Cor 7, 6 (Dv aphal).
abatorraze (Sal ap. A), abatorrazi (Sal, R ap. A).  "Panal de miel" A. v. abao.
- ABATORRAZE-ZULO. "Abatorrazezilo (Sal), celdillas del panal" A.
mende.
abats. v. 1-3 abatz.
habatu. "Habatzea (S), [...] être piqué par l'œstre" H. Cf. 2 habe.
abatxera. "Abátxeria, la mujer que va en días fijos a vender a la plaza. Abátxeraak, vendedoras fijas" Iz ArOñ.
Cf. abazeru.
1 abatz (V-arr-oroz-m, G, AN, L, B, BN, R; Lar, H (V, G), VocB), abats (V-arr-oroz-m, G, AN, L, BN, R; SP,
H (G)), apatz (V, G-goi; Lar, H), apaz, aupatz (AN-5vill). Ref.: A (abats, apatz, aupatz); AEF 1955, 49 y 189;
Satr VocP; Iz ArOñ (ápatz); Izeta BHizt2.
1. Cuezo, colodra. "Sorte de vaisseau de laiterie" SP. "Cuezo mayor", "tarro de ordeñar" Lar. "Apatza" Izt C
224 (en una lista de utensilios de pastor). "Vase de bois pour traire. Gazura apatzetik apatzera irabiaturik
oztutzea" H. "Gran vasija de una pieza como errada, para leche" VocB. "Cuezo mayor en que se cuaja la leche"
A. "Artesa de madera (hoy de zinc) (Gorbea)" JMB AEF 1955, 189. "Para fabricar quesos la leche se trasvasa
hoy a un pozal o artesa de metal, provista de asa; hace 50 años era de madera y recibía el nombre de abatz (L-
ain)" Id. ib. 49. "Recipiente para la elaboración del queso" Satr VocP. v. una descripción completa en Garm EskL
I 102ss., e ilustración gráfica al final del libro.
 [Gazura] apatzetik apatzera goi goitik bee beera boteaz irabiaturik oztutzera. Izt C 229. Esnia etxian, / gazta
abatsian, / gazura arratsian. Xe 297. [Euskaldunen txapelak] batzuen buruan zozo-abia dirudi edo perretxikoa
edo abatsa. Ag G 164. Artzai batzuek ere zurezko kaiku edo apatzetan esnea egosten dute. JMB ELG 44. Abatz
bete gaztanbera buruan zuela. A EY II 427. Jeki ta ardiak jetxi, / larrera biraldu, / apaz esneakin / txistu joz
gastak egin, / ondoren gosaldu. P. Erauskin Bertsol 1931, 61bis. Kaiku, oporra eta abatzaren langintza. Garm
EskL I 90. v. tbn. Abats: Anab Eusk 1930, 149.
2. (H), apatz (Lar  Dv y H). "Colodra de los que venden vino, apatza, ardasulla, ardaspilla" Lar. "Abatza
(V, G), apatza, abatsa, [...] vase servant à transvaser du vin" H.
3. "Abatza (V, G), apatza, abatsa, [...] auge en bois" H.
2 abatz (AN-larr-erro, L-ain ap. A; SP, H), abats (H).  "Bouton de roue, botón de rueda" SP. "Abatsa, moyeu
de roue (L; mieux abatza)" H. "Cubo de la rueda" A.
- ABATZ-UHAL. "Abatz-uhalak, frettes de moyeu (L)" H. "Abatz uala, bonde ou cuir dont on garnit, comme de
frettes, le moyen des roues" Ib. (s.v. uhala). v. buruilu.
3 abatz (AN, BN, S ap. A; Lecl, VocBN  Dv, H (BN)).  "Tas de fougère" Lecl. "Pile de matières, telles que
fougère, ajonc, etc... arrangées sur de grosses branches attachées ensemble pour être transportées en la traînant"
VocBN. "Tas de fougère, ajoncs, etc. que l'on traîne du haut en bas des montagnes sur branchages liés ensemble
et formant traîneau" H. "Montón de helechos, etc." A.
abau. v. abao.
abaune. v. abagune.
abauts. v. abarauts.
abaxamendu.  Rebajamiento, humillación.  Betan kausitzen da [Jesus] Zeruan eta lurrean, glorian eta
abaxamenduan, Aitaren eskuinean eta aldarearen gainean. Brtc 227.
abaxatar. "Instrumento para la limpieza de las caleras. Abaxatar unekin ederki garbitzen tugu kisulabeain
zikinek" Izeta BHizt2.
abaxatu (Urt I 408, H). 1. Rebajar(se), humillar(se). "Faire un rabais", "rabaisser le nom, les qualités de
quelqu'un ou de quelque chose" H.  Eta berriz nathorrenean abaxa ez nezan neure Iainkoak zuek baithan. Lç 2
Cor 12, 21 (He humilia, Dv aphal). Pensamentuok altuan ditut, / zuk ala merezidurik, / oi eta ez dot abajaduko /
neure bizian punturik. Lazarraga 1171r. Prezio gorean da alxatzeko iduriarekin abaizatzeko <-tçaquo> baño
leen. Volt 184. Salbatu izatekoz behar diola abaxatu, susmetitu eta gurtu Jinkoari. Tt Arima 6.
 Bajar.  Eranzun zidan utra kortesdo, / begiak abajadurik. Lazarraga 1170v.
2. + abajatu. Bajar, descender.  Joaten bazare leihorraren bilha iakin behar duzu parada hartan lekoa
bakotxekotzat abaxatuko zarela brasa bat urez. INav 87. Edo zuba Zerutikan abajatzia, abajatu zen bezala
mende.
Eliasen denboran. PlFuent 293.

3. abajatu. Dominar, someter.  Abajatzeko modukua ezta / Juanito Kortajarena, / segan da pultsun lau
probintzitan / iya dauanik onena. Tx B I 224.
abaxi. "(BN-arb), algún triste personaje? Abaxi bezen ohoina, un ladrón atroz; litm., tan ladrón como Abaxi" A.
abaxu (BN-arb ap. A; VocBN, H (BN)). 1. "Défaut" VocBN. "Défaut en général" H. "Falta, defecto, tacha" A.
2. "(L, BN), rabais" H.
3. Impedimento.  Ezkondua denak anhitz traba eta abaxu aurkhitzen duela lur huntan. Prop 1880b, 270.
4. Perjuicio, daño.  Jendeak, alimaleak, arthaldeak, guziak bortha beretik sartzen dira, eta guziak betan
daude, eta diote batzuek ez dela ezagutzen hor osagarriarentzat abaxurik, irabazirik baizen. Ducq 263.
abazabal. v. ahozabal.
abazera. "(G), bourrasque de pluie" H. Sg. vEys, labortano.
abazeria. 1. Género, mercancía.  Esan nai dozu aragi, ardao edo abazeria errematadu dozula, eta onelako
nasterik egiten ezpadozu, [...] irabazi biarrian galdu egiten dozula? Astar II 167.
2. Abacería.  Langillezañen azkurritegi edo abazerietan jakiak be erosi bear. Eguzk GizAuz 158.
3. "(V-arr), condimento, guiso" A.
abazeru.  Abacero. Cf. abatxera.  Epaile edo karnizerubak aragija, tabernerubak ardaua, ogiginak ogija,
abazerubak orijo, sardina eta bakallaua, emon edo saldu leije. Astar II 70.
abazgin, apasgin (V-gip ap. Iz ArOñ). "Ápatz, apátza, cuenco grande de madera [...]. Apásgiñá, el que las
fabrica" Iz ArOñ.
abazkatu (AN, BN ap. A; VocBN, Dv, H).  Amontonar. "Mettre des matières en pile sur des branches pour
être traînées" VocBN. "Ranger la fougère pour la traîner" Dv. "Amontonar" A.  Iraka aurrenik bildu ta
sutarako espalka lotu ezazute; garia, berriz, nere mandioan abazkatu. Ol Mt 13, 30 (He, TB, Dv, Ip bil, Samper
sar, BiblE jaso). Neurria antziz, luzaroago bizi-gale dana ergeltzat dut. Areago luzatutako egunak berein
samiñaldi abazkatzen baititute. 'Atraen'. Zait Sof 140s.
abaztorratu (AN, BN ap. A; VocBN  Dv y H).  "Éloigner avec défense de retour, avec disgrâce, avec
violence" VocBN. "Expulsar, despedir con violencia" A.  Giristinoak toki guzietarik abaztorratuak ziren.
Etcheberry 285. Eskualdunak... geruago eta gehiago beren kaltetan zorigaitzez bizi badira abaztorraturik hiri
handian. GH 1932, 98 (ap. DRA).
abaztxo, apaztxo (Lar  Dv). Dim. de 1 abatz. "Colodra de pastores, kaikua, apaztxoa" Lar.
abazuza. v. babazuza.
abazuzaka.  Rápidamente. "(V-ple-arr-oroz, G, AN), kazkabarra bezain arin" Zait Sof II 146. Cf. babazuza.
 Mendi-baso barrena / noa abazuzaka; / amiltegiak zear / nabil oartzaka. Zait Gold 149. Pozaren pozez
abazuzaka nator leiatsu, maitena, begirunea alde utzirik. Zait Sof 34. Arin! abazuzaka! errege! Ib. 148.
abazuzi. "(V-ger), guiso, condimento. Bauko orrek koipea ta abazuzia, ya tiene eso manteca y condimento" A.
1 abe. 1. Avemaría (oración). Cf. Mg PAb 160: "--Esan biar da Abe Marija. --[...] Agurra da euskera garbi ta
ederra, esaten dana sarrera ta juaeran [...]. Abe ori zer dan ezdakigu baserriko ta beste nekezaliak". v.
abemaria, agurmaria.  Iainkoari galdetu behar zaikana da Paterrean eta Abean. Harb 36. Pater, Abe,
Kredoa, Jinkoaren eta elizaren maniak eztakitzenak. Bp I 24. Ofizioaren ondoan emeki erraten dute Pater, Abe,
Kredo. Brtc 54.
2. (Saludo dirigido a la Virgen María). v. agur.  Abe Maria, anderia grazia oroz bethia. E 73 (VJ 94, Cb
CatV 5, Astar II 270, CatB 10, CatBus 4, CatUlz 3, Ag G 98 Abe Maria). Baña batak ta bestiak esan dabee Agur
Marija. Gauza barregarri ta berbeta zantarra Ama Birjiniari agur egitia. Esan biar da Abe Marija. (En boca de
Maisu Juan). Mg PAb 160. Ori guzia Aingeruak esan nai izan zion Abe edo Agur esan zionean. Gco I 459. Agur
mende.
edo Abe. Berba onetan egiten deutzagu agur, ez bakarrik adi erazoteko [...]. Astar II 271. [Iaungoikoaren Ama]
Gabrielen agoti / Abe bat arturik. Azc PB 25. Andre-Mari! Abe-Mari! / biotz minduaren sari... / Bide guzian
ikus-gogo nun / zure beiratu gozo ori. SMitx Aranz 23 (tbn. 53). Andra Maria, abe! / Txakurrak jan bear nabe. /
Goiazan beste errira; / an bere, txakurrak dira. In Erkiag BatB 117.
- ABE MARIA (PURISIMA) (V-gip ap. Elexp Berg). a) (Empleado como fórmula de saludo al entrar en un
lugar). Cf. VocNav: "¡Avemaíe! Voz de llamada a la puerta de una casa. Suele responderse: ¿Quién? (Baztán)".
 --(Atia jota) Abe Maria Puixima. --Zein da? Sor AKaik 120. --Abe Maria --euskaldunok etxeetan sartzeko
ditugun itz pozgarri oekin, eranzun zien barrendik antsi illun batek. EE 1882c, 379. Dran... dran... dran... dran...
Abe Maria... nor da emen? Urruz Urz 42. --(Sartzen) Aimari prusime! Ort Oroig 76. v. tbn. Moc Damu 33 (Abe
Maria Purixima). Erkiag BatB 63 (Abe Maria).
b) (Empleado como expresión de asombro).  --Bost ajola digu guri ori ala izanda ere [...] --Abe Maria
purisima! dio Fraiskak. Apaol 29. Lenengotan loa neriola ioaten nintzen, baie gero, Abe Marie!! egunek txirrist
egin-orduko, Batxi gora iagiten zan. A BGuzur 130. --Txo! Len esan-zune guzurre da. --Posture ezetz? --Eiñdxe
dau? --Politxo! Neuk etsatak ikusi be! --Apemarie! Guzurreri! Ort Oroig 104.
2 abe (AN-ilzarb, Sal, R). Ref.: VocPir 433; Bon-Ond 143.  "Oiseau, [...] (Sal) abe, txori" VocPir 433. v.
abegende.  Mirinzazie zeruko abei nola eztien eregiten ez eitatzen, eztien algoriorik eta zuen Aita zerukoak
alimentatzentuen. Samper Mt 6, 26 (Hualde zeuriko txoriek).
3 abe. "(V-ple-arr-oroz), planta parecida al trigo, roja en su base, perjudicial a la tierra, se da de comer al
ganado" A.
4 abe. "(Hb), rêne, bride" Lh.
5 abe. "(Hb), fourré. Abean da, il est dans les taillis" Lh.
abe. v. abao.
1 habe (V-gip, G, AN, S; SP, Lar, Aq 1357, Añ, VocBN, Gèze, HeH Voc, Dv (+ a- (V-m)), H). Ref.: A (abe);
AEF 1925, 92; Lrq; Iz ArOñ (abe). 1. Columna, pilar, poste. "Pilier, soutien, potence" SP. "Coluna", "poste,
pilar", "fuga en los edificios", "macho, machón en los edificios" Lar. "Apeos, puntales, irozgarriak, abeak" Ib.
"Apear algún edificio, apuntalarlo, irozgarriak, abeak ifiñi" Ib. "Columna de piedra, arrizko abea" Aq 1357.
"Poteau en grosse pièce de bois" VocBN. "Colonne, pilier" Gèze. "Habea, zur edo zuhaitz bat zerbaiten iasaiteko
lurrean xutik ezarria" HeH Voc. "Habe, poteau, colonne, potence" Dv. "Poste de madera que se pone desde el
suelo, sobre unas piedras para sostener el tejado de la casa". Iz ArOñ.  Tr. Documentado al Sur ya desde los
primeros textos. Al Norte se encuentra desde Dechepare y es bastante frecuente en autores de los ss. XVII y
XVIII (en todos ellos en sentido figurado); sin embargo su uso disminuye notablemente durante el s. XIX y no se
documenta en textos del s. XX.
 Eta haren begithartea zen iguzkia bezala eta haren oinak suzko habeak bezala. Lç Apoc 10, 1 (Dv, Ip, Ol,
Ker, BiblE (h)abe; He harroiñ, TB koloma). Zerurean jausi da abea, / Jo dau Lasturko torre gorea. 'Que del
cielo había caído un poste'. TAV 3.1.5. [O Iainko] gainetik zaude Iaunak bezala manatzea gatik: beheretik zaude
habeak bezala sostengatzea gatik. Harb 404. Lotu ebeenean koluna edo abeari. "Cuando le ataron en la
columna". Cap 134 (138 abe bateri). Habia edo pilarria. AR 192. Haren keñurik ttipienian Zeluko habiak
beldurrez ikaratzen eta lazten direla. Ib. 197. Len zituen orma nagusi ta abe andiak. Cb SIgn 15. Fede santa au
da gu argitu ta zuzenduten gaituan eguzkia; ta israeltarrak gidatuten zituan suzko abea legez, gaubez ibilteko.
Añ MisE 173. Elizaetarako abe luze kateatu, dolareetako ardatz liraiñ portitz [...], eta beste etekiñ geiago?
(Interpr?). Izt C 129. Artako zaute abeak, / egiñak gure jabeak; / egon sendo, zuzen ta ernai. "Pues vos fizo Dios
pilares". Izt Po 136. Azoteak emateko [...] gero abe bati ualakin ondo lotzeko. Lard 523. Kandeleroa zan urrezko
abe andi bat, sei besanga berebat urrezkoak zituena. Ib. 83. Etzan iñoiz faltatu odeizko abea egunaz, ez eta
suzko abea gauaz, erriaren aurrean. "Columna nubis [...] columna ignis". Ur Ex 13, 22 (Dv, Ker (h)abea; Urt
koluna). Eta urrez estaliko dituzu Setim zurezko bost abeak, zeñen aurrean itxekiko dezu kortiña. Ib. 26, 37 (Dv
habe; Ol zutoi). [Kalabozo onetan] ura darien ormaarte eta abe busti oien erdian otz eta premiaren andiz illko
zera. Arr GB 22 (quizá podría corresponder a la 3.ª acepción). [Elizako] habe bakhoitza sei metra gora da. Ip Hil
99. Irakatsi egiozue zeuen semealaba eta zeuen mendekuai zer egin bear daben ondo entzuteko meza santua eta
ez daitezela egon eleixan abe bat edo anpor bat legez. Itz Berb I 39.
 (s. XX). Mastea: aize-oial edo belak jasoteko abea. Ag Kr 78n. [Arrantzaleak] ibilli ziran eten arteraño
azalean gora ta bera itxasoak atxetara jaurti oi dituan abe zakarren irudira. Ib. 198. [Burni me zapalak, biribil
luzeak] etxien abe izateko. Ag G 216 (este ej. y el siguiente podrían corresponder quizá a la 3.ª acepción). Sitsak
jandako abe ustelak geunden Azkarraga jaso eziñik, baña abe zindo berria datorkigu etxea erori eztedin. Ib. 39.
mende.
Zeruak ez dik abe bearrik. FIr 157 (tbn., con ligeras variantes, en A EY III 284 (AN) y Or Eus 275 abe). Abeari
loturik zegon gizadia. 'Attachée au pilier'. Or Mi 134. Erazten diote artaburuari zorrozko jantzia; gero,
abeondoko pillara jaurti. TAg Uzt 293. Etseari etziok orrek abe berririk erantsiko (G-azp). A EY III 322 (en
referencia al perezoso). [Urtiagaingo Muñoa] auta zuten pillatzeko tella, ol eta abe. SMitx Aranz 82 (este ej.
podría corresponder quizá a la 3.ª acepción). Aldare batean, Jesus Pillareko. / Abe mokor bati lotua apalkiro. Ib.
142. Atzean aurrez-aurre, tellape orri eusten dion orma. Orma-gañetik gora zutiko abe batzuek. NEtx Antz 30.
Begira gure gurasoak utzi zizkiguten abe ta goi-agaiai: oiek erakusten digute nolakoa dan aritz-zura. Munita 39.
Etxeari eusteko abe txarra, urte askotan mutil zarra (G). EgutAr 11-6-1957 (ap. DRA). Odei-abetik itz egiten
zien. "In columna nubis". Ol Ps 99, 7. Zure Hoteletik ez dira gelditu zutik sei abe besterik. Lab SuEm 206. Abe
oiek ankaz gora joango balira, teillatua ere laister litzake lurrean. Vill Jaink 7. Eta oial orrentzat, arkesi-
zurezko bost abe egin, eta urrez estalduko dozuz; abeen kakoak be urrezkoak izango dira, eta abeentzat
brontzezko bost ondope urtuko dozuz. Ker Ex 26, 37. Ez harrizko ez zurezko pilarea edo habea. MEIG I 225. v.
tbn. Osk Kurl 75.
 Aldareak eta maiak alboetan urrezko erraztun bina zituzten, Setingo zurez egindako, eta urrez estalitako
abeak sartu, eta bidean ibilli bear ziranean, sorbaldan erabilli zitzaten. Lard 83.
 (S ap. Lrq; H). "Pierre, bois, sur quoi roule le montant d'une porte, d'une barrière" H. v. KIHILLA-HABE (s.v.
kirilla).
 (V, S ap. A; Dv, H). Sostén, apoyo. "Apoyo o sostén de una familia" A. AxN explica sostengu (254) por habe.
 Haren ama maitia eta mundu ororen habia. E 31. Egiaren habea eta sustengua. "Colonne & appui". Lç 1 Tim
3, 15. Iakesek eta Zefasek eta Ioanesek (habe diradela estimatuék), lagunzazko eskuinak eman drauzkigute niri
eta Barnabasi. "Qui sont estimés entre les colonnes". Lç Gal 2, 9 (Dv, Ker (h)abe; IBk zutarri, IBe zutarritzat).
Zu zarela gure kreatzaillea, salbatzaillea, iabea, habea. Mat 329. Premietan zu izatu zaitut neure habea. EZ
Man I 123. Zeruetan othoi zaren ene habe gothorra. EZ Man II 119. [Zu zare] kristau debot guztien / Habe eta
sostengua. EZ Eliç 361. Zaren bethi ene iabe / eta habe sendoa. Ib. 355. Eta erortzetik begiratzeko, ahal
diratekeien habeak, sostenguak eta erremedioak bilha ditzagun. Ax 365 (V 241). Zu izan zara, eta izanen zara,
euskaldunen ohorea, habea, iabea, sostengua. Ib. 5 (V 2). Uste nuen nihaurk er' ekaitzak / Io banenza, neure
zurkaitzak / Zintuzkedal', eta habeak, / Neur aizolbe, neur' aterbeak. O Po 47s. Badariak zu Iainkoa / Ene zara
iabea: / Ene arimaren ere, / Pordoin eta habea. Hm 116. Iainkoa baitan esperanza izaitea, senharra iabe eta
habe dagoeino, ezta gauza hain bakhana. SP Phil 418 (He 422 senharra yabe eta habe dueiño). Iesu-Kristoren
espos maitia, egia ororen iabe eta habe handia. Tt Onsa 39. Zergatik elizako habiak bezala edüki dira
[apostoluak]? Bp II 117. Zaren othoi ene indarra eta ene habe bakharra. Ch III 46, 5. Jainkoa da ene habea eta
ene salbatzaillea (Ps 18, 16). Ib. 6, 4. Bere bizitze guzian pobrezia izan du bere habea. He (ap. Dv). Seindu
handi bat, Elizaren habe bizi azkar bat. AR 35s. Abarca Obispoa, / Jeneral azkarra, / Eleizaren abea, / fedeko
indarra. Echag 164. O zu! San Isidro santu zelebrea / Labrarien eta itzaien habea! Gy 132.
 (s. XX). Atsa gure abea baida, atsik ezin artu zuen batek errana. FIr 157. Utsa besterik eztugu aurkitzen gure
ingurunean. Kirten baten billa ari gera, beraz, euskarri edo abe baten billa, gure bizitza andik sendo lotzeko.
Vill Jaink 132. Hizkuntza izan da gure izaeraren habe eta sustengu nagusia. MEIG VIII 119. Euskarak eutsi
diola Euskal herriari habe gotorraren gisa. MEIG IX 62. Euskal gizartearen habeak banan-banan behera
zetozela ikusi genuen. MEIG VII 166. Zeukan haberik sendoenetariko bat galdu du euskarak. MIH 259. Bere
iritzien sostengutzat [...] dakarzkien habeak, behar bezain sendoak eta oraingoak ez izateaz gainera [...]. Ib.
394.
 "Palo [...] mayor, (c.) aga, agea, barandea, abea" Añ.
 (AN, B). Ref.: A e Izeta BHizt2 (abe). "3.º (AN), palitroques en que se enredan la alubias, [...]; 4.º (B),
rodrigón, puntal que sostiene ramas de árboles" A. "Palo delgado y largo empleado como tutor de la alubia.
Ezpelak dire abe oberenak" Izeta BHizt2. v. zurkaitz.  Abe esaten oi da larrean landatzen diren ziri, estrongu,
txargo eta alakoeri; gero eken laguntzari esker lot daitezen eta goratu banabar, landare eta alako. FIr 156.
 "Habe [...] (L; Eskual), fondement d'une maison" Lh.
2. (Dv, A). (Ref. al árbol de la cruz). "Beaucoup d'auteurs désignent sous ce nom la croix à laquelle fut attaché
le Christ" Dv. "Hay autores que designan así la cruz" A, que cita el ej. de AB.  Araitziña iautsi zela, Iainko
Semea Zerutik / Eta dilindaka egon habe gurutzatutik. EZ Man I 71. Pilatus iujeak kondenatu habera, / heriotze
penos batez bizia fiñatzera. EZ Man II 199. Iesus Kristo ene gatik / habean ezarria. EZ Eliç 31. Habean itzatua.
Ib. 403. Hark eta Nikodamek habetik erausteaz / Josefen ordenuz thonban eza[r]tzeaz (1658). ConTAV 5.1.2.
Itzatu zuten / Jainkoa Habean. Gç 69. Gu nahiz salbatu, huna nola Jesus / Egin zen guretzat hostia habean. Ib.
124. [Jesus Nazarenok] bear du / Ondo penatu / Abe batean dolorez. Bast 31 (tbn. en Balad 238). Bada zelan
esaten da, Jangoikua ill zala abe baten? CrIc 43. Zuek nere Jauna habeari josi eta hil duzuela! Dv LEd 84. Nere
salbamendua-gatik gurutzeko habea bizkarrean, igan duzu Golgothako mendia. Nere aldian, soinera hartzen dut
bizitzeko habea [...]. Ib. 230. [Kurutzearen oinean dagoan Mariari]. Gure okerrak zuzentze arren gaur ilgo dana,
/ Abe orretan lotsagorrian errurik baga? AB Ezale 1897, 122b. Guri bizi emateko abean il zerana! "En el
madero". Or Poem 550 (v. tbn. 516 y MB 285).
3. (V, G, AN, L, S; a- Lar, Añ), Ref.: A; Iz ArOñ; Etxba Eib; Elexp Berg. Viga. "Viga que sustenta otras,
mende.
abea" Lar (tbn. en Añ). "Cabrío, viga, (c.) abea, agea" Añ. "Kamarako abia, cada una de las vigas paralelas al
caballete del tejado" Iz ArOñ. "Abia, soliva, viga, travesaño. Portaleko torriak, esaten eben letz, milla urteko
abiak zittuan" Etxba Eib. "Urrupain baserrixak, ogei metro luze ta iru metro sendoko abiak dauzka" Elexp Berg.
(En muchos de los ejs. es difícil distinguir de (1)). v. 1 haga (2), GOI-HABE y GOI-HAGA (s.v. 1 goi).
 [Demoklesek dakus burdiña zorrotz] abe bateti esegita beste orakarririk ez eukana. Mg PAb 216. Iñoren
begijan badakusku edozein samar; geureetan abe andi bat bere ez. Ib. 153 (CrIc 92 abe andi bat bere ez). Etxe
okertu, obendu ta abe erdi ustelduben artean. Ib. 198. Gelditu zan goiko abe zar ori baño eskola geiago bage.
Apaol 48. Zergatik bada ikusten dezu lastoa zure anaiaren begian: eta abea zure begian ez dezu ikusten? Ur Mt
7, 3 (Ker abe; Lç gapirio, He, Dv laza, TB ernai, SalabBN pitrail, Hual biga, Samper, zur, Ol, Or, IBe (h)aga).
Antxe, abeganeetan ibilli nintzoan neu, ta Maripa bere beeko alde baten ikusi naieuan. A BeinB 57. Tellatuaren
ixurki bat abe ustelduen gañean larregi etzinda zeukan. Ag G 128. Artzen du amorruz pelota ta an dijoa goiko
abeetaraño, eta kaxk, gelditzen da abe zulo batean. EEs 1913, 253. Eta abeetan dilindan zeuden mendelak. 'De
ses poutres'. Or Mi 13 (v. tbn. Aitork 330). Trebeseko habe lodiari datxizkola gapirio-lerroak. JE Ber 59.
Yauregi bat eraikitzeko zutikako ta abe. "Para postes y vigas con qué construir su palacio". Ldi BB 102.
Atsedenaren eliz, zutoiz bete / osto-pillo ta izar izunak abe. "Templo del descanso lleno de columnas". Ib. 122.
Biyoaz / oñetakuok gora, / abea yo arte. Ib. 6. Donostiko antzokirik ederrenean [...] yendea abea yotzeraño
erakarri. Ldi IL 140. Itxuratia, leenik atera zak ire begitik abea. Ir YKBiz 136. [Enarak] tellatupeko abeetan
ditue garai ontan jolasaldiak. TAg Uzt 94. Eta oen gañean isuri biko estalia, abez, zotalez eta garoz edo iñarrez
jantzia. JMB ELG 69. Pentsatu zuen beharra etzuela bete, eta... Eta etzedukala bizitzeko zuzenik. Beraz, bere
gerriarekin urkatu zen habe batetik. Arti Ipuin 68s. Behin batean, bide-ertzean habe batengatik gelditu beharra
izan omen zuen. "Una viga". MEIG IX 133 (en colab. con NEtx). Habe eta habe-zatietatik hasita. "Desde la viga
y el fragmento de viga". Ib. 128. v. tbn. Ibiñ Virgil 113.
 (En la expr. habea eduki). "Hado, mala suerte, destino. Etxe orrek abea du, esa casa tiene mala suerte"
BeraLzM. "Abea du etse orrek, les viene de casta; litm., esa casa tiene viga (G-azp)". A EY III 249. "Abea euki
etxeak, atavismo (etxeak abe euki) (V-m)" A Apend.  Etxe onek abea ote du? Pelopidarrek zituten gaitzak eta
etortzekoak oro ikusi bearra ote du? Zait Sof 52. Adu txarra, siats makurra ete ebilkion [...] bere barne-
baratzeko landaratxo pipil-barriak lorrinduten? Abea ete eukan, biotzak limurtzeko arazo bigun ta zeregin
samur artan? Erkiag Arran 95. Abea ete eukan, zorigaiztoko aberen bat bere sendiak, aitaren ezbearraren
ondorik, alabearen oiñaze bizia agertzeko? Ib. 155.
4. (V arc. ap. A; H (V, G)). Árbol. "Con ella significamos el árbol" Ast Disc 578. Cf. habetxo, habeki. v. infra
HABE BIZI.  Zaarrai enzun neutseen, len abeen izena emoten jakeela, orain arbolen izena emoten jakeenai
[...]. Orain esan biar deutsudaz, baso onean dagozan abe, abetxu edo arbola edo arbolatxuben izenak. Mg PAb
187. Abe nagusijak dira oneek: Aritxa, artia, ametza [...]. Ib. 188. Abarra esaten jakola, abe-adarra berba
laburraguan batuta. Ib. 187. "Abe iausitik edonork egurra" dio españarren esakuneak. A Gram 56. Zuk dirudizu
jakituria-dun Abea. AB AmaE 64 (ref. al árbol de Guernica; v. tbn. 65). [Gudua da] uriola, lur ta abe / dana
daroiana. Azc PB 274. Arenaleko abeak zabundu, gizonen txapelak buruetatik eruan [...] ebazan ekatxak. Ag Kr
196. Abe edo zugatzai mentua ezarten yaken antzera. Kk Ab I 21 (v. tbn. 40). Gure erria zuaitzez beterik / eder
izan degula [...], eder izan zala abez beterik. Garbiz EEs 1929, 184. Italijako baso ta oian gustijetan ibilli arren,
ezin ixan eban Bertoldak bere gogoko zugatzik, ez landararik, ez aberik, ez enborrik idoro. Otx 91. [Ama] Zeu
zara gure zorion-sustrai, / abaro-abe ta argia. 'Nuestro árbol protector'. Gand Elorri 137.  [Elorriaren] abe
itxusian lore txiki ta zurizko orein argiak. 'En el feo tronco del espino'. Gand Elorri 46.
- HABE-HARRI (abearri AN-larr ap. Asp Leiz2; Izt 13r). Columna, pilar (usos prop. y fig.). "Apoyo, abearria"
Izt 13r. "Piedra sobre la que se coloca la viga de un edificio" Asp Leiz2. v. HARRI-HABE.  Biraotiyak lotuten
dau abearrira eta iminten dau billosik eta lotsariz beterik guztiyen aurrian. Ur MarBi 92. Egiaren abearri ta
sendogarria. Ur BulaG 505 (BulaAl 5 pillar). Etxean abe-arria bustita dagoenean, laxter euria (G). A EY IV
202.
- HABE-BITARTE. v. habearte.  An ageri ziren [...] Elizak, yauregiak, abe-bitarteak, naas-maasak, ez
Korintok ez Babilonik iñoiz egin etzitutenak. 'Péristyles'. Or Mi 80.
- HABE BIZI. Árbol.  --Zegaiti esan dozu abe bizi, edo arbolia? --Zaarrai enzun neutseen, len abeen izena
emoten jakeela, orain arbolen izena emoten jakeenai. Mg PAb 187. Zer egingo neuskijue nik neure basuetako
abe bizijai, olarik ezpalego? Ib. 128. Eruango zendudazala basuak erakustera, ta euretan abe bizi edo arbola
txito asko. Ib. 167. Kantau nai deutzut; zuri bai zuri Abe bizia / Zugatz danetan zu zareala Erregea. AB AmaE
64 (ref. al árbol de Guernica).
- HABE GOI. "Zapata de pilar o columna, metazura, abegoia" Lar.
 Etim. v. abar.
2 habe (AN, L, BN, Ae, Sal, R, S; SP (abe), Lar (+ abe), H), habia (L, BN, R, S). Ref.: VocPir 531; Bon-Ond
146; A (habe, abia); Lh (habia).  Tábano. "Abeak, grosses mouches qui piquent les bœufs, taons" SP.
"Abispón, tábano, belzuntza, habea, eulitzarra" Lar. "Tábano" Ib. "Habea dute behi hoiek, ces vaches sentent
l'œstre (ont l'œstre)" H. "Tábano, mosca maligna amarilla, de alas blancas, que espanta los bueyes" A. Cf.
mende.
VocNav: "Avia, mosca de los ganados. Cuando un ganado o caballería echa a correr por haberle picado la mosca,
dicen que se avia (Erro)". v. ezpara, mandeuli.  [Konpainia gaixtoetarik] apartatu behar da, erleak lixtorren
eta abeen oztetik egiten diren bezala. SP Phil 326 (He 327s uli belz). Uli, ulibeltz, ulitz, [...] Habe, leizor,
leizafin. Ox 117.
- HABEAK JO. "Habeak io du, correspond à la locution fr.: il a pris la mouche. Eztakit zer habek io duen, je ne
sais quelle mouche l'a piqué" H. "Habiak joa hiza? (BN-arb), ¿te ha atacado el tábano? locución que se aplica a
una persona sin sosiego, muy agitada" A.
 Etim. Se ha comparado con el inexplicado lat. apis y otras palabras difíciles en lengua i.-e. Cf. Tovar Estudios
77. CastroG BAP 1945, 155 deriva habe simplemente del lat. tabonem, lo que no es imposible, pero sí muy
difícil: la relación entre *tab- > vasc. hab- y lat. tab- es plausible.
abeajon. v. bejon.
habearte (G-goi; Dv, H (+ abiarte)), abarte (B; Lar). Ref.: AEF 1932, 96; Izeta BHizt2 (abarte).  Espacio
entre columnas, vigas, etc. "Claro en la arquitectura, abartea" Lar. "Habe-arte, entre-colonne" Dv. "Prolongando
el tejado hasta cubrir el nuevo entreposte o abearte (G-goi)" AEF 1932, 96 (v. tbn. 85). "Tramo entre las vigas de
una casa. Etxeai abarte bat erori zaio" Izeta BHizt2. v. HABE-BITARTE.  Egingo ditut abe arteetan nere
abiak. VMg 25. Habeen izkinetan, berriz, baziren asko lanketadura, eta erdietako habearteak etziren biribil,
bainan lau izkinetakoak. "Intercolumnia". Dv 3 Reg 7, 31 (Ol pantak, Ker panelak).
abeastu. v. aberastu.
abede.  Abecedario, alfabeto. v. abeze.  Txartelak pila haundietan neuzkan eta, geroko lana erreztu nahian,
abedeari jarraituz zuzen ipini ondoren [...]. PMuj in MEIG I 91. Gure abedeko ogei ta sei elatzek antola
ditzakete euskerazko itz guziak. Zait Plat 57.
abedeka.  Alfabéticamente, en orden alfabético.  Baditake zonbaitentzat aspergarri ditaken heien izen
bitxien zerrenden aditzea. Halere iduritu zait [...] abedeka behar nituela moltzo bat bederen aipatu. Lf CEEN
1973, 125.
abegende.  Ave.  Lizitoki gelditu zarate emen egin bage amarren fruita guzies, eta abe gendes. SermAN 6r.
Egun bates bazkaltzerakoan abegende bat (102). "Un ave". LE-Ir (s.v. gende).
abegi (V ap. A; Mg PAbVoc, Mg Nom, Añ (V), Izt 4v, H (V, G)). 1. Acogida, recibimiento. (Frecmte.
empleado en la expr. abegi ona egin 'hacer un buen recibimiento, dar una calurosa acogida'). "Abegija, arreria,
jeria, acogida. Abegi, arrera edo jera ona egin, hacer buena acogida" Mg PAbVoc. "Accueil. [...] Abegi on
egitea, faire bon accueil (Añ)" H. v. 1 abegor, begitarte.  Tr. Documentado en autores vizcaínos desde
principios del s. XIX y en guipuzcoanos del s. XX. Al Norte sólo se encuentra en Sauguis, con sentido no muy
claro.
 Haurrik eztuanak, ez haur abegirik. Saug 58 (cf. O Pr 218: Haurrik eztuenak, ez haur-minik ere). Eztaukagu
zer itxaran abegi onik. Mg PAb 73. Egiten deutseegu abegi, jera ta arrera txito ona. Ib. 105. Ez egin jaramonik
munduko agur, abegi zoro ta ondasun [...] amaituko dirianei. CrIc 18. Eske gagotzuz, Yauna, eder eretxi ta
abegi ona egin dagiozula. Añ EL2 114. Mundubaren idoluei egiten jakeen pozkerijako abegijak <-quijac>. JJMg
Mayatz 107. Ikusi eban zelan joian banan banan bere lagun Erlijiosuak gana, zelan ziarduan berbetan eurakaz,
zelako abegi ona egin, ta amodijua erakusten eutsen. Ur MarIl 9. Alperrik itxaroten dituk nigandik abegi
samurra, ta berba bigunak. Ib. 10. Erregearen amodio eta abegi onagandik urrindurik. Itz Azald 33. Non da ak
niri egiten eustan abegia? / Non aren txera, ongi-etorri ta ago gozoa? AB AmaE 168. Edozeiñek arkituten dau
etxe atan abegi ona. Ag AL 39. Abegirik pozgarriena egin ondorean. Ib. 146.
 (s. XX). Guztiz abegi (recibimiento) ona egieutsen. Echta Jos 328 (v. tbn. abegi ona egin en Ag Kr 183, Kk
Ab I 73, A Ardi 129, Altuna 12, Or Tormes 127, Mde Pr 54, Vill in Bilbao IpuiB 8, Anab Poli 19 y Osk Kurl
96). Egiten zion agur bizia, abegi esankorra. Ag G 138. Al nuen abegi txeratsuena egin nion. A Ardi 89. Arren,
ba, ortik abegi on bat / Bialdu Euskal-Errira. Enb 108. Biztanle guztijak abegi gozo-gozua egiten eutsien. Kk Ab
I 83. Madriden izan zuen [Usandizagak] abegi ona ta goralpen aundiya. Garit Usand 42. Anaidikoak etzituzten
abegi onez artu. Eguzk RIEV 1927, 434. Abegi ona ta irabazi ona egoan lekuan an geratzen giñan. Or Tormes
23. Eruan egidazuz bakandereagana, ak be abegi onez artuko dittuz eta. Otx 123. Barrizalekeriari, abegi onegia
egiten dautsogula autortu bear dogu. GMant Y 1933, 190. Txori gaxoa!... egati arro / abegi eske asekai dago.
Loram 58. Orrela abegi onaren babesean, bordaz-borda ibilli naiz. Goen Y 1934, 188. Erri artara dute bereizki
joera, / an aurkitzen baitute iñon ainbat txera (ongi-etorri, abegi, arrera). Or Eus 12. Abegi on bat eskatzen
daude / txioka tellatupean. EA OlBe 15. Etxekoei, egin zien abegi (acogida) ederragatik eskerrak egiñaz. Etxde
mende.
AlosT 68. Amagan [...], etzun ez txerarik, ez abegi gozorik arki. Etxde JJ 26. Bere abegi (acogida) onaz esker
onez gintzaizkiola. Etxde Itxas 251. Milla esker, onen abegi ona egin deustazulako. Bilbao IpuiB 277.
Guztientzako dozu / euskotar abegi, / bedartza loretuan, / ur, gaztae, mami. Gand Elorri 65. Poema oni abegi
beroena egin zion Erromako erriak. Ibiñ Virgil 48. Abegi onez artzen dituzte kanpotarrak. Anab Poli 73.
Aurreko liburuxka bieri bezelako abegia azaltzen badiezute, Jaungoikoa lagun, azkenengoak ez dira izango.
Basarri XX. Abegi onez artu nagizu / zugana noian orduan. BEnb NereA 246.
v. tbn. EEs 1916, 234.
 "Agrado o recibida, el buen rostro, abegia, por abeguna, abegunea" Izt 7v. "Agrado bueno, abegi ona. No me
manifestó tanto agrado, ez eustan ainbeste abegi egin" Ib. 7v.
2. Rostro, semblante. v. begitarte.  Angerua dok ez dok gizona, / Aren abegi ederrak / Duda baga benzitzen
ditu / Kanpoetako eperrak. 'Su hermosa cara'. Acto 309 (el sentido no es del todo claro). Muker muker ta abegi
txarragaz begiratu zeuntseen lenengo sarreran pranzes euskaldun da kiputzari. Mg PAb 167. Eta abegi
obiaguagaz begiratu deijon Marijak, konfesau ta komulgauko zara, alegiñaz, albait onduen prestauta. Ur MarIl
119. Umiaren abegi samur, edertasun ta modu onak, euken Dominika konort baga, legez. Ib. 116. O [...] Ama, ez
egijezu arren nire erreguei ezentzunik egin, eta bai abegi onegaz aditu egizuz eta emon egidazu eskatuten
deutsudana. Ib. 1.
3. (S ap. A; H). "Audace, effronterie" H. "Descaro" A.
- ABEGI EMAN. Acoger, recibir.  Baina ez zuen oraindik naikoa edan itxaropen-izpi bat bezela agertu
zitzaion burutasunari abegi ematera ausartzekotz. Mde HaurB 83.
- ABEGI ONEKO. Acogedor, hospitalario. v. abegiar.  Baziran moruak eta beltzak eta bien artekorik asko, ez
oso abegi onekoak. Anab Aprika 18.
- ABEGI-TXAR. "Inhospitalier, abegi-txar" T-L.
- ABEGIZ HARTU. Recibir, acoger calurosamente, hacer un buen recibimiento.  Au gaitik joan jakon bereala
Martin, / Amaseiko gorria artze arren arin. / Baña, Manuk abegiz artu bearrean, / [...] banan banan asi zan
diruak kontetan. AB AmaE 289.
 Etim. Se piensa naturalmente en begi 'ojo' (cf. begitarte 'rostro' y 'acogida'), pero el elemento inicial queda en
la oscuridad. El sentido no siempre aparece claro, por otra parte, en testimonios antiguos.
abegiar.  Acogedor. "Abegiar. Néolg.: accueillant" JE Ber voc.  Karrikako bertze etxeak ez ditugu haatik
hoin abegiar: hotz-hotza daude beren pareta xuri eta harri pikatu beltzaan dorpeekin, [...] athe-aitzinean
alhartzerik ere gabe. JE Ber 52s.
abegitasun.  Afecto.  Marirentzat adiskide on-ona iruditu zitzaidan eta abegitasun (afecto) aundia
zeukakiola ematen zun. Etxde Itxas 128.
abegitsu.  Acogedor, hospitalario.  Dollorkume zelebre ta abegitsu zen, izan ere, Zaldunbide ura. "Era un
canalla pintoresco y simpático". Etxde Itxas 159. Etxe abegitsua. "La casa hospitalaria". Ib. 252.
1 abegor (G ap. A; H).  Acogida. v. abegi.  Abegor txit gozo, ta agasajo txit andiak egiten asi zitzaion. Cb
EBO 41. Ipui onek erakasten dioe aberats, ta andikiai, ez abegor txarrik egitea. VMg 48.
2 abegor (Lar  H).  "Quexura, apresuración congojosa", "azomamiento" Lar. "Arrebatadamente, con prisa,
precipitación, lasterka, lasterrero, abegorraz" Ib. "Faena con mucho afán y ruido, arazoa, abegorra" Ib.
abegorri. v. abelgorri.
abegortu (Lar  H).  "Azomar, azuzar al perro, urribatu, abegortu" Lar. "Txakurra abegortzea, urribatzea,
huiatzea" H.
abegune. v. abagune.
abejoi. v. 1 abioi.
abekari (Lar, Hb ap. Lh).  "Cabalgadura", "caballería, bestia" Lar. "Cabalgar, zamarian, abekarian jarri" Ib.
"Cabalgar, andar a caballo, zamariz, abekariz, zaldiz ibilli" Ib. "(L; Hb), bête de somme" Lh.
abekata (G-goi ap. EI 359).  Mariposa. v. JAINKOAREN KATU.

 Etim. Bähr RIEV 1928, 4 recuerda Jainkoa(re)n katu para el final.
mende.
habeki. 1. Planta leñosa.  "Endekia", jatorrizko indarra ta izatia galdu dabezan lora edo osterantzeko abeki
edo bedarkiren bat da. A Txirrist 69.
2. "Abeki, de madera (ídolo, etc.)" BeraLzM.
1 abel (V-m-gip). Ref.: A; Iz ArOñ.  "Voz con que se llama a las abejas" A. "Abél, abél, abél...! así llaman
para hacer parar un enjambre que va volando" Iz ArOñ.  Eskualdun ohidura zahar batek nahi luke nagusiaren
heriotzea salatua izan zaioten barrokiko kabaleri, baratzeko erleri: abel, abel, zuen nausia hil da! SoEg Herr 5-
10-1961 (ap. DRA).
2 abel.  Dios (en el habla de los gitanos vascos). "Abel, Jainkoa" Barb GH 1970, 35. v. amorubel.
abel. v. abere.
1 abela (G ap. A Apend; H (G)).  Situación, coyuntura. "Peligro" A Apend. Ambos lexicógrafos citan a
Lardizabal. v. abelera.  Simon eta Israel guziari zor ziezten mesede andiak, osotoro aztuta, asi zan [Antioko]
Juda esetsi edo persegitzen, eta soldadu-talde andi bat ere bialdu zuen, Judako bazterrak beretzera. Simonek,
abela au ikusirik eta bere zartasunez ezertako ere etzegoala ezaguturik, Judas eta Juan bere bi semeak bere
lekuan soldaduai agintzen ipiñi zituen. Lard 353.
2 abela. "Insolvente en el bar o taberna; el que se larga sin pagar la consumición. Existe también como mote,
aplicado a un hombre por semejante acción" Gketx Loiola.
- ABELA EGIN. "Marcharse de un establecimiento público sin pagar la cuenta" Gketx Loiola.
abela. v. abaila.
habel(a). v. abaila; 1 habaila.
abelamenka. v. aburumenka.
abelamenta. v. aburumenta.
abelari. "(Hb), vacher" Lh.
abelarri. v. ABERE LARRI.
abelarru. v. ABERE-LARRU.
abelarte. "Especie de tirantes que unen el trillo a la caballería (AN)" M. Alvar "El habla de Oroz-Betelu" RDTP
1947, 472 (ap. DRA).
abelbide. "(L, BN, S), chemin de troupeaux" Lh. v. altxonbide.
abelburu (-bürü S; Dv), abere-buru. Ref.: A; Lh; Lrq (abere).  Res, cabeza de ganado. "Tête de bétail [...].
Baditut hamar abelburu, j'ai dix têtes de bétail" Dv.  Aintzinean, hamar abere buru hazten ziren lekhuan, orai
badira hogoi. Dv Lab 92 (135 abere buru). Bortz abere buru; orga pare bat, eta zer ez oraino? HU Zez 165.
Zonbat abere-buru duten, zer uzta biltzen urtheka. JE Ber 31. Sei edo zortzi abere-buru koka zitazken doidoi
hemen. Ib. 58. Merkhatukotz zauzkan abelburu ederrenak. GaztAlm 1934, 105 (ap. DRA). Herriko abelbürü
larri eta xehiak oro ezagützen bazütian (S). A EY II 315. Eta beste abelbüriak: / horiek ezin sinhesteko! / Behi,
bohor, zamariak / dütützie gisa orotako. Casve SGrazi 90.
abeldegi. v. abeltegi.
abeldi. v. aberedi.
abeldun. 1. Jinete. v. zaldizko.  Sentitu zue karrikan atarira ellegatzen zirela abeldunak. 'Gentes de a
mende.
caballo' (313). LE-Ir.

2. (A DBols), abredun. Ganadero.  Eta kala nola len abratsenak zren abredunak, ez izaundrik ere urrea eta
zidarra (Sal). Garral EEs 1925, 22. Aberedunak --orobat nekazaria dalarik-- [...] ez beza abere mota bakarra
artu. NekIr 70. Eneolitos-aldian Euskalerriko biztanle geienak abeldun eta artzaiak ziran. JMB ELG 66.
abelera (G-goi). Ref.: A; JMB At. 1. "Resolución, determinación" A. "Orden" JMB At.
2. (G-goi), aballera. Ref.: A Apend; JMB At. Situación, resultado, provecho, fundamento. En G-goi, abelera
ona, txarra, se dice respectivamente cuando cunde el trabajo, etc., o cuando no cunde, hay tardanzas o retrasos,
etc. v. abela.  Etxeko aballera txarrak tabernarako gogoa ematen du: emakumeak jakin bear du etxea
txukuntzen [...], etxea pozgarri egiten. Ayerb EEs 1916, 33. Orrekiñ, jakiak gutxitzen zijoazen. Eta gizona,
izakera berri oen mende, bere bizi-bideak zuzendu bearrean gertatu zan. Abelera motxa. JMB ELG 55. [Salmu]
geienak ba dute beren izena, [...] noiz abesteko dan eta nola eta zer abeleraz sortu zan. Or Ps XII. Eta, ain zuzen,
len biotz-eragiñak izan nitun abelera berberetan, eta batez ere Biblia irakurtzean, lengo toki berberetan
gertatzen zaizkit oraingo auek ere. Or QA 185. Orrelakotan zelebria da / gizonaren abelera: / illak lurpera
sartutzen dira, / eriak ospitalera. Uzt Sas 125.
abeletxe (V, G, AN; Aq 1346, Añ (V), H), aberetxe (V-m, G), abel-etse. Ref.: A (abeletxe, aberetxe); Etxba Eib.
 Establo, redil. "Casa de ganado, borda, abeletxea" Aq 1346. "Establo, (V), korta, -tea; [...] (V) abeletxea,
cuando es separado" Añ. "Étable" H. "Redil, casa de ganado, aparte del caserío" A. "Casa del ganado, un
cobertizo abierto por abajo, en él se puede reunir y cebarse el ganado" RIEV 1923, 213. "Es un cobertizo abierto
bajo el cual se reúne el ganado y se le da forraje" Ib. 1924, 293. "Majada. Iragorriko abeletxian izan giñan egun
artan, en la majada Iragorri" Etxba Eib. Azkue, s.v. aberetxe, cita a Uriarte (Gen 29, 17), pero no hay tal en
dicho versículo. v. abeltegi.  Ola goazen Arzaiak / Abel-etxera / Lagun berribat / ezagutzera. GavS 22 (v. tbn.
9). Eurakati yaio zinean abel etse edo korta zantar baten. Añ EL2 106. Abeletxe baten jaio zanetik eta kurutze
baten il zaneraño. Astar I 61. Yaioten da [...] abel-etxe pobre, zar eta zantar baten. Zav Serm I 18. Jaio zan
Belengo abeletxean. Itz Azald 32. Lope Nagik aberetxeko ate-ostean beregandu zituan iaki guztiak. Ag AL 82 (v.
tbn. 62). Belengo abeletxe txiro baten jaio zan Jesukristo. KIkV 28 (KIkG 18 estalpe xar batean). Baserritarrok
eldu barritan, aberetxeko orman bertan estekatzen zituen abereok, orman egozan estun eta burdiña-kakoetan.
Erkiag BatB 50.
abelge. (Neol.).  Pobre.  [Ama Birjiñaren] oñetan auzpezten dira aberatsa t'abelgea (pobre), aundizkiya ta
lurgiña. J.M. Tolosa EEs 1913, 115.
abelgorri (V, G, AN, BN, Ae, Sal, S, R; Dv, Mdg 149, ZMoso 72), aberegorri (Hb ap. Lh), abergorri (V-gip),
abegorri (L, BN, S; Hb ap. Lh). Ref.: VocPir 361; Bon-Ond 142; A; Lh (abelgorri, abegorri); Etxba Eib
(abergorri).
 Ganado vacuno; cabeza de ganado vacuno. "Asnal, asto jentia; vacuno, abel gorria" Mdg 149. "Bétail à
cornes" Lh. "Abere-gorri, [...] bête à cornes, bête à poil roux" Ib. v. AZIENDA GORRI.  Tr. Documentado en
Iztueta, Duvoisin, Etxegarai y autores meridionales del s. XX. Tbn. lo emplea J. Etchepare. Abelgorri es la forma
general. Hay abere gorri en los septentrionales Duvoisin y J. Etchepare.
 Abelgorria esaten zaiote Zezen, Idi, Zekor, Idisko, Idigai, Bei, Bigaintxa, Txal, Bigain, Aretxe, eta Beitaldeari
darraizkion osterontzekoai. Izt C 167. Donostiako mugape guztia ikusten da gaur abelgorriz ondo jantzirik. Ib.
181. Orai arteo mintzatu natzaizu xeheki abere gorrien ongarriaz. Dv Lab 171. Okullutik urrean zegoen
sukaldea, eta maiyan jarrita zeudelarik, ikusten zituzten abelgorriyen muturrak. Etxeg EE 1885b, 314. Kortan
egozan abelgorriari (ganado vacuno) jaten emotera. Echta Jos 38. Lurrak eta abelgorriak ematen duenetik bizi
oi dira. Ag G 322s. Abere gorrien tuberkulosaren mikrobioa. JE Med 121. Gañera, emengo abelgorri ta
abeltxeak gutirenak bezin on eta umakor dire. Bera EEs 1915, 215. Ukulluetan lau-bost abelgorri ezurtsu. A
Ardi 6. Aberatsa be aberatsa, bai abelgorrittan, bai ardittan. Otx 75. Herrian hain ugari ziren abelgorri eta
ardiak. Mde Pr 236. Abelgorri naiz giberriai buruzko amarrenak [...] Jaunari eskiñiak izango dira. Ker Lev 27,
32 (Ol abelgorri).
v. tbn. NekIr 70. JMB ELG 16. Munita 70. Etxde JJ 124. Erkiag BatB 55. Anab Poli 133. Ibiñ Virgil 112. Garm
EskL III 84.
 (Precedido de ganadu).  Nekazarien izerdi tanto guztiak ganadu-abel-gorriantzat ixurtzen. GipNek 1904,
13.
 (Como primer miembro de comp.).  Bermeon egoten zirean abelgorri batzarrak, domeketan illebirik baten.
Echta Jos 242. Orrelako izketak zeuzkaten abelgorri tartean zebiltzan baserritarrak. Ag G 89. Bei-zai arteko
burrukak, abelgorri-lapurretak eta alkar iltzeak. NEtx LBB 111.  Abelgorri eta beor-zaiak. JMB ELG 43.
- ABELGORRI-SAMALDA. Rebaño de ganado vacuno.  Abelgorri samalda andiak sartzen zituzten
Franziatik. Izt C 177.
mende.
- ABELGORRI-TALDE. Rebaño de ganado vacuno.  Probinzia labur onetan jaio, azi eta gizentzen dan
abelgorri taldea. Izt C 176. Beste alderdi batean agiri ziran txerri ta abelgorri talde andiak. Ag G 86.
abelgune. "Abelgüne (S), parage de troupeaux" Lh.
abelize. "(Hb), sorte de coudrier" Lh.
abeljale. "(S), carnassier (chien, etc.)" Lh.
abelka. "(S), à la recherche du bétail" Lh.
abelkaitz. "(S), bête turbulente" Lh.
abelkera. "(G-to), hechura, aspecto (de bestias). Abelkeran ere ezagun du beor orrek arena eztana, en la traza
misma evidencia esa yegua que no es de aquél" A.
1 abelketa. "(L), à la recherche des bêtes" Lh.
2 abelketa. v. abereketa.
abelkoi. v. aberekoi.
abellana (AN-ilzarb ap. Bon-Ond). 1. Avellana. "Urritz (arbre); abellana (le fruit)" Bon-Ond 149. v. 1 hur.
2. (V-gip, G-azp), abillana (V-gip). Ref.: EAEL 77; Elexp Berg (abillana). Cacahuete. "Abillana pakete bat
erosidak zinian jateko" Elexp Berg.  Tximiñueri abillanak, urrak, ezkurrak, naranja azalak eta orretariko
zaburrikeriak emon ezkero. SM Zirik 112.
abelmox. "(Hb), ambrette (bot.)" Lh.
abelpe (S). Ref.: Lh; Lrq (abere).  "Litière de bétail" Lh.  Sar eraz behia bordan, abelpia lastoz lodi egin,
erorten bada eztezan min har. Alth Bot 11.
abeltalde. v. abere-talde.
abeltegi (L, BN ap. Lh; A, que cita a Mb), aberetegi (L, BN, S ap. Lh; Dv, H, A), abeldegi, abretegi (VocB),
aberetei (L ap. Lh), abretei (B ap. Izeta BHizt2). 1. Cuadra, establo. "Étable au gros bétail. [...] Idekazu
aberetegiko athea" Dv. "Caballeriza" VocB. "Bergerie, étable" Lh. "Establo, concretamente, lugar para dar
cobijo al ganado caballar. Etxeberriko bordan abretei berrie in dute" Izeta BHizt2. v. abeletxe.  Jesus
maitagarria [...] arkitu zuten itxe txar edo abel-tegi erdi urratu batean. Mb OtGai I 260. Aberetegiak behar ditu
bi buruetan atheak. Dv Lab 216. Aberetegiko hatsak ez-du belhartegian sarthu behar. Ib. 128. Juan ziren
aberetegi batetara, eta han negiaren minian [...] Jesüs-Krist jin zen mündiala. CatS 96. Khausitu zituzten
aberetegian Maria eta Joseph. Etcheberry 188. Ohakotzat mañatera du, jauregitzat aberetegia du. Arb Bok 136.
Abeltegi hura zian haitatü bere palaziotako zelü-lürren Nausiak. Ip Hil 90. Ikhus orai zonbat orga ongarri
ateratzen dituzun [...] zure aberetegitik. EOnAlm 1927, 19 (ap. DRA). --Non sortu da Jesu-Kristo? --Betelemeko
aberetegi txar batean. Dih GirLeg 17. Elizak bilhakatu ziren aberetei, belhartei... GH 1927, 148.
v. tbn. Eskual 14-8-1908 (ap. DRA). Aberetegi: Eskual 21-3-1913, 2.
2. Parque zoológico.  Arratsalde guziez bisita daiteke (Amar zirkoan) munduko handiena den abeldegi
famatua. Herr 21-2-1957 (ap. DRA).
abelterri.  Reino animal.  Ni ildden nazanagaz batera, [...] ludiko abelterri gustiko bakalduna ixango az.
Euzk 1930, 485.
abeltxe. v. ABERE XEHE.
abeltxo. v. aberetxo.

mende.
abeltzain (-lz- L, BN, S; -lz- Dv (S)), aberezain (L, BN, S; Hb ap. Lh, Dv), abelzai (G-to, AN-gip; Lcc, Aq
237), aberezai, abrezain (Urt I 424), abrezai (R). Ref.: A (abelzai, aberezain, abrezai); Lh (abelzaiñ, aberezain);
Lrq (abere).  Pastor. "Pastor, abelzaia, arzaia" Lcc. "Dulero" Aq 237. "Pâtre; celui qui garde le bétail dans les
exploitations rurales" Dv. "Pastor de ganado mayor" A. "Gardeur de troupeaux" Lh. "Abelzáñ, sens exclusif:
vacher" Lrq 21.
 Eta etxen, aldirietan edo bortian abelzain diratianian. Bp I 107. Behin abelzainak etxolara agertu zirenean.
ES 384. Etxeetako abelzain, basoetako ikazkin [...]. Izt D 2. Huna zertarik Liburnako aberezainak ezagutzen
dituen behi onak. Dv Lab 245. Bere aitaren ondoan etxe-lanetan, eta abere-zai ibiltzea zan onen eresia. Lard 30.
Irri-karkailaz jokhatu zitzaion abere-zain bat. Laph 171 (171 abel-zain). Nausiak abelzain egonarazi zuelakotz,
loa nausitu zitzakola. Prop 1886, 32. Lehen, Ezteren alde hau / bazka-leku omen zen. / Artzain eta aberezain, /
bertze nihor ez baitzen. Etcham 110. Abeltzañak edo unaiak ederto irabazten dabela. Kk Ab I 52. San Chamas
aberatsaren perian izandako iru abere-zain dire. Or Mi 67 (69 aberezain). Alaxe igaro zun urtealdi bat abere-
zai. Etxde JJ 225. Pastorala hitzak latinean du bere erroa; artzain edo abeltzainari eratxiki gauzez erraiten ohi
zen Erromanoen egunetan. Lf in Casve SGrazi 7.
v. tbn. Prop 1889, 242. Aberezai: JMB ELG 63. Eusk 1956, 191. Aberezain: Zerb IxtS 17s.
abeltzaintza, abereza(i)ntza (-zaintza L ap. Lh, que cita a Hb).  Cuidado del ganado; ganadería.  [Jakoben]
semeak abere-zantzan zirala. Lard 45. Orixe dok, abeltzaintza ori, bixibide ta irabazpide egin-egiñekua iretzat.
Kk Ab I 53. Ni baino askoz trebeago baitzera abere-zaintzako jakintzan. Mde Pr 58. Nekazaritza eta abelzaintza
sortu ondoren. MIH 285. Nekazaritza eta aberezaintzaren berri jakitea. MEIG III 113. En DFrec hay 5 ejs. de
abeltzantza, 1 de abelzaintza y 1 de abelzaingo.
abeltzale, aberezale. 1. Aficionado a los animales.  Aberezale ez den laboraria ez da laboraria. Dv Dial 60
(It abereari ederretsitzen ez dion nekazaria, Ur ganadu zalia ez dan nekazarija, Ip aberia maite eztian
laboraria). Abere-zale andia izan naz ni beti. Gogoan dodaz oraindiño, ume nintzanean, bildotsakaz-da, txakur-
kumekaz-da egiten nebazan olgeta-barreak. Bilbao IpuiB 261.
2. Ganadero.  Egi auen ezagutzatik onura aundiak atera dituzte abeltzaleak eta baratzaleak, abere ta [...]
endak obetuaz. Zink EEs 1926, 50. [Gipuzkoako] baserrietan, aberezaleak abere mota abek bear lituzke euki
batez ere: abelgorria, zerriak [...]. NekIr 70.
abelu. v. aburu.
abelume (-lüme S ap. Lh), abrume (Lar, Hb ap. Lh).  "Ganado menor, elumea, abrumea" Lar. "Agostizo, -a
(adj.). Se dice de algunos animales que por haber nacido el mes de agosto son débiles y enfermizos. Dagenilean
jaiotako ume (abelume) makal elberak" A DEV. "Petit de bête" Lh. v. ABERE-KUME.
abelumenka. v. aburumenka.
abelumenta. v. aburumenta.
abelungarri. v. ABERE-ONGARRI.
abelzai. v. abeltzain.
abemaria (V-gip ap. Etxba Eib y Elexp Berg), abemari, abemarie. 1. Avemaría (oración). "Iru abe-Marixa
errezau zituan ermittako ataixan" Etxba Eib. v. agurmaria.  Tr. Documentado tanto al Norte como al Sur
desde los primeros textos. Al Norte (salvo en la tradición suletina) comienza a ser sustituido por Agur Maria a
mediados del s. XVIII, generalizándose a partir del s. XIX. En la tradición meridional, Abe Maria predomina
hasta comienzos del s. XX. Hay Abe Mari en Bilintx (40), Zabala y Arrue.
 Eleizara juen oi naiz; / egin oi det bekatu: / Abemaria asi baize, / ezin oi det notatu. Lazarraga (B) 1204r.
Zeren unsa orhit ziten nizaz ama eztia, / Gogo honez erranen dut zuri abe maria. E 81s. Abe Maria eta Salbe
Rejinea. Cap 40. Jakin paterra, Abe Maria, Kredoa, Jinkoaren eta Elizaren maniak. Bp I 64. Eun da berrogeta
amar Abe Maria. Urqz 7. Abemaria da Salbea esaten doguzanean. Arz 41. Abe Maria edo Agur Maria. CatBurg
4 (v. tbn. glosado con Agur Maria en Ub 164 e Itz Azald 69). Errezátu irur Abe Maria. LE Prog 102. Erratzu
pater eta Abe Maria. Brtc 10. Gauoro iru Abe Maria errezatzea. Mg CC 193. -- Esan dagijala Abe Marija. --
Joanis, esaizu agur Marija zuk esan daroazun legez. Mg PAb 157. Abe Maria errezatu oi degu. Gco I 455. Aita
Gurea, Abemaria ta Salbea. AA III 400. Zeinbat Abe Maria / bere bakarrean / galtzen dituz atsoak / ardien
atzean! / Ardia atrapatea / ezta izaten errez. Azc PB 67. Asi zuten errosarioa. [...] Eta Abe Mari bakoitzean [...].
mende.
Zab Gabon 47. Abe Maria arrendu edo errezatuaz. Urruz Zer 57. Arantzazuko Amari Abe Maria bat mutill ura
zuzendu zediñ. Ag G 98. Beste orrenbeste abemari, salbe ta kredo. Berron Kijote 188.
v. tbn. ZBulda 25. Zuzaeta 109. CatAe 4. CatSal 5. CatR 39. Abe Maria: Mat 182. EZ Man II 30. Harb 163.
FPrS 30. Hm 80. SP Phil 54. VJ 88. SermAN 2r. El 5. Iraz 26. Cb Eg III 351. Lg II 101. CatLan 77. Mercy 8.
DurPl 106. Monho 74. Añ LoraS 164s. fB Ic I 8. Astar II 115. CatB 38. UskLiB 81. CatLlo 5. CatBus 58. Ur
MarIl 26. Legaz 10. Arr May 23 (148 Abe Mari). AB AmaE 361. Apaol 85. Ip Hil 73. CatJauf 102. CatUlz 13.
Kk Ab II 169. Balad 186. Abemarie: CatUt 57.
 Abe Maria bezela / dira auek egiak / arrautza ainbat badira / dama orren begiak. "Como el Ave María, éstas
son verdades". A EY IV 35.
2. (V-arr, G-azp), aremaia (G-nav), aimaria (G-azp-to). Ref.: AEF 1924, 48; Ond Bac (aremaiaik); Gketx
Loiola (ave-mariak). Hora o toque del ángelus. (Se emplea casi siempre en pl.). "Ai marik, toque de ave-marías
del anochecer (G-to)" AEF 1924, 48. "Abemariek, toque al anochecer (V-arr)" Ib. 118. "Aremaiaik eztau jo, no
han tocado el Ángelus" Ond Bac. "Abe-Mariak. (Aimariik, Aimariak), toque vespertino del Ángelus. Abe-mariak
jo dute; abe-mariak ari dira" Gketx Loiola. Cf. ARGI-EZKILA. v. ABEMARIKO, abemarietako.  Emazte
abe mariak joitean / aiz edo etsen edo ber bidean. O PrASJU 375. Ama semeak batzuetan, banaka besteetan
etortzen ziran. Illunze edo Abe Marietan. Cb SIgn 41. Plazako naasteko dantzaak abemarijetan geratuten
dirianak. fB Olg 44 (71 abemarijeetan). Tanbolina abemarijeetan isildu arren, zeinbat juaten dirian etxera,
gabak denporaak emon bagarik? Ib. 62. Orain enaz egoten / etxeti kanpora / Abe Marietatik / ordu lauren gora.
Azc PB 258.
3. "Aimariak, nombre de un juego infantil (G-goi)" A EY IV 274.
- ABEMARIA ETA SANTAMARIA ARI, IBILI.  Or ari dire Abe Maria ta Santa Maria (AN-ulz). 'Iñoiz
bukatzen ez diren otoitzetan ari diranez esaten da ori, eta bai elkarri zernai esaka ari direnez ere'. Inza NaEsZarr
955. Or ari ttuk beti, abemari ta santamari! (AN-larr). 'Batek au, ta besteak bestea, alkarri esanka, ixiltzen ez
dakienaz esana'. Inza EsZarr 147. Zerok ibilli zerate, abemari ta santamari! (AN-larr). 'On eztena alkarri esanka
ibilli diranaz'. Ib. 147.
- ABEMARI-EZKILA, AIMAI-EZKILA (AN-gip). "Campana del Ave María (AN-gip)" AEF 1924, 6. v.
amezkila.  Orenak iotzean. [...] Abe Mari ezkilletan. EZ Eliç 19. Biaramonean, sankristauak eliza ireki, Abe
Mari ezkilla jo eta [...]. Zab Gabon 99. Aitzen da ermitako / Ai-mari eskilla. RArt EE 1889b, 233.
- ABEMARIAKO OTOITZ. Avemaría (oración).  Zertaz egina da Abe Mariako othoitza? CatLan 73.
- ABEMARIKO (aimariko G-to ap. AEF 1924, 79). Hora o toque del Ángelus. "Aimarikua, toque a la noche (G-
to)" AEF 1924, 79. v. abemarietako.  Abe-Marikoan gau-ezkillak dulun. SMitx Aranz 142. Abemarikoa
aspalditxo jo din. NEtx LBB 15. Abe Marikoaren kanpai-otsa dator. Ib. 196. Eliz-kanpaiak aidea urratuz / jo du
Abemarikua. Ib. 349.
abemariaka.  Diciendo avemarías.  Eskalientzat dana bear [...] ta Abe Mariaka zetorren landerrak iruntzi
Malenen piper-opil ta garapaioa! Ag G 135.
abemarietako, abemaritako. 1. (Pl.). Oración del ángelus.  Esan arretaz Abemaritakuak kanpaiak
orretarako ots egin daruanian. CrIc 42. Aita guria ta Abe Mariya [...]. Abe Mariyetakoak. [...]. CatLlo 99
(CatBus 59 Abe Mariyetakuak). Abe marijetakuak errezetan. Ur MarIl 58. Errezau baga egunean iru bidar Abe
Marietakoak, kanpaiak joten dabenean. Itz Azald 203.
2. + abemaritako (G-azp), abemariteko, aramaitako (V-gip), aremaitako (V, G), aimaritako (G-azp). Ref.: A
Ezale 1897; Etxba Eib (aramaittako); Gketx Loiola (ave-maritakoak); Elexp Berg (aremaittako). Hora o toque
del ángelus. (Se emplea tanto en pl. como en sg.). "Aremaitakoa (V, G), ta Abe-Marietakoa bat dira: illuntzean
Andra Mariari arren egiteko ioten dan txiliñari esaten iako" A Ezale 1897, 150n. "Aramaittakua, la hora del
Ángelus" Etxba Eib. "Aramaittakua izan da eta oiñ umiak lotara" Ib. "Ai-maritakoa jo dute" Gketx Loiola. "La
hora del rezo del Avemaría --Ángelus-- al anochecer y las campanadas consiguientes. Antiguamente se tocaban
tres veces: al alba, al mediodía y al anochecer" Elexp Berg. v. abemaria (2).
 Gox eguerdi arratseetan Abemarietakoak yot-orduan parkamenak irabazten dira. Añ EL2 242. Tan, tan, tan,
ari zan joten Abe Maritakoa San Blasko kanpaia. Apaol 85. Illarra atzo ixan tzan aremaittakuetan. A BGuzur
137. Goizeko, eguberdiko eta iluntzeko abe-mariyetakoetan, gogoratuten dogula geure Erostearen ezkutapena.
Itz Azald 70. Aremaittako txiliñak ots egin daijanian. Ezale 1897, 330b. Torreko txilinak aremaitakoa iota
gerotxuago, eldu zirean goizeko iru neskatillak. A Ezale 1897, 149b. Jo eban abemaritakoak. Ag Kr 58. Eleiz
kanpaia aimaritakoa jotzen ari zan. Elizdo EEs 1913, 121. Musean ari direnak aimarietakoa entzuten duenean,
iru Abe Maria errezatzeko, kartak mai-gainean uzten ditue (G-goi, S). A EY I 460. "Aremaitakoak
(Avemarietakoa esan izango zan lenago), eguerdian ta iluntzean yoten dau. "La campana del ángelus". Ib. 200.
Gure aurrekoak etziran joaten oraingo gazteak legez Abemaritekuetan (erromerijara): orain Abemaritekuetan
joan eta gaberdian etxeratu, edo goizaldean (V). EgutAr 22-11-1960 (ap. DRA).

mende.
haben. v. auhen.
abenda (Bera, BeraLzM). Neol. creado por Arana Goiri en 1896, de aba y enda (AG 1061).  Raza (humana).
"Raza. Euzko-Abendaren Ereserkiya, himno de la raza vasca" Bera v. arraza, giza-enda.  Iñakiren amea
Bizkaiko abendearena zan. AG 1010. Euzko-abendea dan lez abenda gustijen artian ugarte bat. Ib. 2274. Ikasi
dagijen euroen abenda zarreko elia. Albzur RIEV 1907, 625. Gure erriyak, gure abendak bere izkuntz, lege,
oitura, [...] dituen bezela. LzM EEs 1912, 131. --Zenbat nare edo abenda dira ludian? --Bortz [...]. Bera EEs
1915, 168. Euzko-abenda (arraza) sendoa dala. Anab EEs 1919, 63 (v. tbn. euzko abenda en EEs 1916, 221,
Arzdi in Kk Ab II 5 y Enb 64). Geure abenda-antzo pioneer gaste gara. Laux BBa 138. Eleizalde'tar Koldobika,
abertzale yatorrenetakoa zanaren "Países y Razas": "Errialdeak eta Abendak". Ldi IL 161. Zureetakoa, zure
abendakoa, pelotaria, kontrabandixta. Alz Ram 83. Arrantzaleak / euskal-abenda, euskal-semeak. Loram 94.
Abendaren gogo-joera bereziak. Y 1933, 6. Abenda gutxi gerea bezin abeslari. Aitzol Y 1934, 249.
Indoeuropatarrak zenbait abenda eta erriri ezarri zizkien sinismen eta oituretatik. JMB ELG 80. Ez, Euskaldun
mendien usaiño gozoa, / Abendaren indarra, nituen aditzen, / Haize-hego epela eta itsasoa. Iratz 38.
Ereteidarren abenda zarrean. Zait Sof 188. Oroi nazala, oroituko det / abenda zorikidea. SMitx Aranz 168.
Sudur ori gure abendakoa dalako. JAIraz Bizia 24. [Edankeriak] familiak zikindu, abenda pozoitu, buruak erotu.
MAtx Gazt 77. En DFrec hay 8 ejs.
v. tbn. IPrad EEs 1915, 101. Ayerb EEs 1916, 261. J. Artetxe Y 1933, 333. Y 1934, 50. In MEIG III 114.
 (No ref. a la raza humana).  Ezautu dabe zelan txorijak / Ixan arren egaztijak, / Abendaz bardin eztireala /
Usuak eta erroijak. Enb 122. Uda baten 6.000.000 ondorengo utzi neizke. Ez dago beraz gure abenda [euliena]
amaituko dan bildurrik. YAzp Y 1935, 93s.
 (Como primer miembro de comp.).  Euzkerea, bere abenda-elia etxian beti erabiltzetik sortu zan. Kk Ab I
86. Euzko-abenda-bijotza, / Jel-odol garbiz berpizten darrai. Enb 70. Bere abenda-egija, / Ludi guztijan entzun
erain dau. Ib. 124. Su-artzen dabenian / Abenda-goguak. Ib. 207. Abenda-odol gordiña. Ib. 71. Euzko-abenda-
seme zintzo. Ib. 113.
abendakide, abendaide.  Compañero de raza.  Bere abendaide zindo errutsu gustiak. "Los héroes todos de
esta raza generosa". Arriaga Lekob 40. Zarregia zara abendakidien burua ixateko! "Para ser jefe de una raza
como la nuestra". Ib. 28.
abendakor.  Racial.  Orregatik diot Mendi-Mendian dala Usandizagaren eresertia; egillearen barrengo
gozamenez egiña dalako, ta beraz, errikoi ta abendakorra dalako. Garit Usand 30.
abenderri.  "Nación" BeraLzM. v. asaberri.  Eusko-abertzaleak ikusi dezagun, eta astiro azterkatu, beste
abenderri edo nazio batzuk. Ldi IL 161 (163 abenderri edo nazioak). Abenderriak ez dira gizonen gurariz sortu,
Yaungoikoaren gurariz baiño. GMant Y 1934, 323.
abendo. v. 1 abendu.
abendots.  (?).  Ongi etorri, umant illezkor / benaz maite zaituguna, / jai eder ontan! aupaka dabil /
abendotsik ospetsuna! EA "Xexauengo umant Altuna'tar Eujeniori" (ap. DRA, que envía a abendats).
1 abendu (V, G, AN, L-côte, BN-bard, Ae, Sal; Lar, Mg Nom, Añ, Arch Gram 9), abendo (AN, L, B, BN; SP,
Ht VocGr 268, Lar, Arch VocGr, VocBN, Dv, H), abentu (Sal, S, R, Sal; Arch Gram 9, Chaho, Gèze), adbendu.
Ref.: Bon (abendo, abendu), VocPir 28; Bon-Ond 136; A (abendo, abendu, abentu); EI 319; Lrq (abentü); Ond
Bac 403; Iz To, Ulz, IzG y UrrAnz (ilbeltza), Als (eakus), ArOñ; Etxba Eib; Echaide Nav 66; Elexp Berg.
 Tr. Abendu es la forma propia de la tradición meridional. Los autores septentrionales no suletinos emplean
abendo (tbn. en RIs); hay abentü en textos suletinos (abendu en Tartas (Onsa 4) y, junto a un ej. de adbentü, en
Belapeyre), y abentu en el roncalés Mendigacha. Se documenta además adbendu en sendos ejs. de Leiçarraga e
Iturzaeta.
1. Diciembre. "Abendoan egik egur eta lo, en décembre fais bois et t'endors" SP. "Abenduko eguna, argitu
orduko illuna (c.)" A. "Abentu (Sal, R), noviembre o diciembre" Ib. "Abendua jai uts, gau uts, diciembre todo
fiesta y todo noche (AN-larr)" Vill (comunicación personal). "Mes de diciembre. No es común en Eibar, donde
de no incurrir en erderismo, se dice Gabon-illa" Etxba Eib. "Oso adinekoek bakarrik; dizienbre, bestelakoek"
Elexp Berg. v. ABENDU TXIKER, azkenabendu, BIGARREN ABENDU.  Tr. Documentado tanto al Norte
como al Sur desde los primeros textos. En DFrec hay 2 ejs. de abendo (septentrionales) y 170 de abendu
(meridionales).
 Abendua [diciembre] (Pamplona, 1501). ETZ 19. Adbendua. Lç Cal a 8v. Abenduko lañoa euria edo egoa.
"Niebla de diciembre lluvia o solano". RS 4. Illhabetheen izenak dire [...]: urtharilla, otsailla, [...] abendoa edo
mende.
lohilla. EZ Eliç XXIV. Abendoak hogoi eta hameka egun ditu. Harb u) 3v. Afrikan jausi dira / Illargiak puntuan /
Espanian ekusita / eguzkia abenduan (1658). ConTAV 5.1.5, 91. Urteko Illen erdiak izen bana, besteak biña, ta
iruna dute [...]. 12. Abendua, Lotazilla. Cb EBO 47s. Hartan abentiak üda hozten ta negiak kharrustatzen. Egiat
189. Iragan abendoko / Bai eta lehenago / Erakutsi zuen plana / Inposaren arrolena. Monho 52. Azarua.
Abentia. UskLiB 10. Milla zortzi eun berrogei ta laugarren urteko abenduan ill zan Vitoriako Urian. Izt C 506.
Abenduan zan martiri ori, / illak laugarren eguna. Xe 339. Abenduko gau ekatx andiko baten. AB AmaE 362.
Gure Azaroa Abenduan, / goiz bear ta beranduan. Muj PAm 62. Petirisantsek zion / gizon behar bati / Abendoa
hastean / letra bat igorri. Etcham 145. Jantzi ori ona da / denbora beruan, / baño ez Illbeltzian / eta Abenduan.
Tx B II 108. Abenduko eulia baiño lotsabageago (V-ger). "Más desvergonzado que la mosca de diciembre". A
EY III 277. Abenduko "razionamentua" erri guztiari udalak ordaintzen dio. Munita 125. Abendua izanarren,
epelgiro ederra egiten zun. Etxde JJ 33. Abendoko egun batez. JEtchep 31. Abenduko egun batean zen;
atsaldeko seiak, eta izarrak ageri ziran zeruan. Izeta DirG 19. Abendua baiño leen asi ta udabarrirarte. Erkiag
BatB 35. Caracasen, 1965gko Abenduan. Ibiñ Virgil 26. Abenduko eguna, argitu orduko illuna (AN-ulz). Inza
NaEsZarr 1097 (tbn. 1715 (AN-5vill)). Abendu txuri, ez ardi ta ez axuri (AN-ulz). Ib. 1098 (en ZMoso 63
abendu zuri). Ollagorretarako / zakurrak badira, [...] beren nagusiakin / juanda mendira, / Azaro Abendutan /
ibilli oi dira. Uzt Sas 114.
 (Expresando fechas).  Saran egina Abendoaren lehenean. Ax in Mat XVIII. Isatsun egina Abendoaren bortz
garren egunean. P. de Guillantena ib. XX. Abendoaren hogoi eta laurgarrenean izanen da illhargi berria. EZ
Eliç XXXI. Egin da Atarratzen abentian hamargerrenian urthe kontatzen denaren 1657. In Tt Onsa 7. Haren
konzepzioniaz, zoin baita Abentüko zortzigarren egünian. Bp II 91. Donijoanen egina, abendoaren laurean, [...].
ES 147. Abenduba amabi / artuak zuritzia / mutil neskatillentzat / ondo alegria. DurPl 71. Gabonez edo
Abendubaren ogeta bostgarrenian. CrIc 22. Cesar Augustoren agintearen berrogeigarreneko abenduaren
ogeitabostgarren egunean. Lard 366. Abenduaren aurrenian 1868yan. Bil 68. Abenduaren ogei ta laua da. Zab
Gabon 25. 1884 abenduan 28. HerVal 148. Eta abentiaren 8n. Ip Hil 18. Vidankoze 1903ko abentiuaren 18na.
Mdg 131. 1907ko Abendoaren hemeretzian egina. JE Bur 113. Abenduaren seigarrenetik zazpigarrenera
gaubean. Or SCruz 120. Abenduaren ogei ta bata / Santo Tomasen eguna. Tx B II 144. Abenduen ogeta
amakagarrenean Colombiara alde egin. Akes Ipiñ 9. 1959garren urteko abenduaren seigarren eguna da.
Basarri 91. Ogetalaugarrena / degu Abenduan, / deseo genduena / logradu genduan. Balad 199. Leku
ezezagunean, Abenduko 14an iltzen. Gazt MusIx 144. Iñuzente egunian, Abenduan 28garrena. Etxba Ibilt 470.
1552-eko abendoaren hirua zitaken, goizaldea... Ardoy SFran 265. Iazko abenduaren 18an. MEIG III 51 (v. tbn.
en contexto similar abendoaren en Arg DevB III, CatLav 49 (V 32), Lg II 112, JesBih 389, Jaur 388, CatLuz 31,
Laph 229, Jnn SBi 168, Elsb Fram 107, Lap II, Ox 196; abenduaren en CartAnd 386, Ud 144, Alz STFer 109,
Ag Kr 83, Urruz Zer 108, EusJok 21, EA OlBe 106, MAtx Gazt 18, BEnb NereA 98, Salav 9, Alzola Atalak
115).
 (Como primer miembro de compuestos).  Illunagorik da maiz Abendu-eguna. Or Eus 356. Bere erraietan
poz bat darama: / Abendu-amets gozoa! SMitx Aranz 24.
 (Sal, R), abentu (Sal, R). Ref.: A (abendu, abentu); ContR 523 y 529. Noviembre. "Abendu. [...] En Sal y R es
también noviembre" A. Cf. azkenabendu, lehenabendu.
2. (Lar, Añ), abendo (SP, Urt I 256, Arch VocGr, H), abentu (Gèze), adbendu, adbentu. Adviento. "L'avent"
SP. "Adventus" Urt I 256. "Abendoko, [...] qui est de l'Avent" Dv.  Abendoaren lehenbiziko Igandetik
Trofaniaraiño. Mat 11 (Harb e) 6v abendoaren lehen igandetik). Nor bere tenporako, arbia abendoko. "Para (el)
adviento". RIs 64 (abendurako en el ms. C; cf. SMuj: Arbi errea abendurako, gauza guztia bere denborako).
Hirur debozionezko denboren kontu dire, Karta denborak, Abendoa eta Garizuma. EZ Eliç XXXVII. Eta San
Andre egunetik eguberri egunerainoko abendo guziak barurtuko dituzte osoki. Harb 427. Jesus-Kristo gure
Salbatzaille Jaunaren besta-buruak. Abendoa. Gç 94. --Noiz dira debetü ezteiak? --Adbentü lehen igantetik [...].
Bp I 112. --Zer deitzen düzü abentia? --Tenpora zointan eliza orhitzen baita Jesus Jaun ügürükiaren mündü
hontara jitiaz. Bp II 14. --Elizako urthea noiz hasten da? --Abendoaren lehen igandean. CatLav 358 (V 173).
Trinitatetik abendoraino Himnoa. Brtc 51. Defendiatzen dü eztei egitia [...] abendoko lehen igandetik. CatLan
106. Abenduaren bigarren igandeko irakur-aldia. Mb IArg I 69. Jesu-Kristoren abendu, edo etorrerak dira bi.
AA III 465. Abentüko lehen Igantetik Khanderallü-artino. UskLiB 212. Abendoko laur Igandeak. JesBih 402.
Abendoko himnoa. Ib. 480. Abenduan gaude, penitentzia egin bear degu. Urruz Urz 24. Abenduko lenengo
domeka-aurreguneko arratsaldetik. KIkV 111. Abenduko "razionamentua" erri guztiari udalak ordaintzen dio.
Munita 125. Abendua ere bazoaien eta Eguberriak urbiltzen. Izeta DirG 63.
v. tbn. Ber Trat 123r. CrIc 170. ArgiDL 157. Abendo: Hm 177. Abentü: Ip Hil 247. UNLilia 23. Adbendu: Itz
Azald 115.
- ABENDUAK EGIN. "Abendoak egitea, faire des dévotions en temps d'avent" H.
- ABENDU HANDI. "(Sal, R) [...] Abentu andia, len-abentua, noviembre" A. v. lehenabendu.
- ABENDU-ARBI (G-azp ap. A, s.v. arbi). Nabito. v. arbitxu.
- ABENDU-HIL. Mes de diciembre. v. ABENDUKO HIL.  Milla bosteun da ogeita amasei-garren urteko
abendu-illean. Aran SIgn 88.
mende.
- ABENDU-HILABETE. Mes de diciembre. v. ABENDU-HIL.  Sekulan ez dut ahantziko, Abendu ilhabeteko

arrats hura. Lap 17 (V 10).
- ABENDUKO DENBORA. Adviento.  --Zer señalatzen deikü Abentüko denborak? --Abentüko laur astek
señalatzen deizkie Mündiaren Salbazalia jin beno lehen igaran ziren laur mila urthiak. CatS 95. Abendoko
denboran. [...] Eguberriraino. Arb Igand 219. v. tbn. Abendoko d.: Dv LEd 31. Abentüko d.: UskLiB 163.
- ABENDUKO HIL. Mes de diciembre. v. ABENDU-HIL.  Milla sei eun ta amargarren urteko abenduko
illaren seigarren egunean. Izt C 452 (v. tbn. 456). Abenduko illaren / ogei ta laubean. NEtx Antz 110.
- ABENDU SAINDU (abendo saindu VocBN, Dv). "Avent, terme de dévotion, mois consacré à la piété"
VocBN.  Ezta desprezio egiten gurasoaz, errietako buruaz, Abendu Santuaz? AA III 516. Abendu Santu onetan
/ Kristoren jaiotzian [...] Guztiok poz gaitian. Balad 193.
- ABENDU TXIKER (abentu txiker Sal, R ap. A). Diciembre.  Vidankoze 1903 abentu txikerreko 29na. Mdg
129. Orai xa kontan baratan naz aiketa abentu txikerrekoaraino. Ib. 129.
- BIGARREN ABENDU (Ae, Sal; abendo Sal; abentu R-is-uzt), BIGARNABENTU (R). Ref.: VocPir 336; A
(bigarren); EI 319; ContR 515; Echaide Nav 66. Diciembre.  Baia bigarren abenduan ta izotzillian gaba kain
luze, nola... ZMoso 36.
 Etim. De lat. adventus (Christi); cf. occit. mes de l'avent, bearn. aben(t).
2 abendu (V-m-gip). Ref.: A; Etxba Eib; SM EiPaj 274.  Milano. "Los Bascongados llaman al milano, ave de
rapiña, abenduba" Ast Apol 394s. "Ave de rapiña que se cierne inmóvil y en equilibrio sobre la presa" A.
"Abenduak eruan deskuz txitxarik geixenak" Etxba Eib. "Gavilán" SM EiPaj. v. miru, TXITA-LAPUR.  --
Kasatik etorrela ikusi aut. [...] Ezer il dok? --Bai ... Abendua. SM Zirik 71.
- ABENDU ARRE. "(V-m), gavilán pardo" A.
 Etim. En relación seguramente con cast. port. abanto. v. DCECH. Desde luego, Abanto, pueblo de la costa
vizcaína al oeste de Bilbao, nada tiene que ver con ésto.
abenida.  Avenida.  "Champs Elysées" abenida argitsutik. Txill Let 114s.
abeniko (A, Dv; -oa det., SP, Lar Sup, Izt 17v, H), abenitkoa. 1. Arreglo, convenio. "Abenikoaz minzatzea
(Ax), parler d'accommodement" SP. "Avenencia" Lar Sup e Izt 17v. "Accommodement, accord" H. "Arreglo,
acomodamiento" A. Pouvreau, Duvoisin, Harriet y Azkue citan a Axular. v. ongoa, ongunde.  Eztugula
halaber kontuan, pisuan, neurrian, sal-erosietan, abenikoetan eta bertze hartu-emanetan falseriarik edo
enganamendurik egin behar. Mat 115. Ordea, o Iauna, etzaiteala ene kontra hauzitan sar, dagigun biok
abenitkoa bat eta abenitkoa hura izanen da ene faboretan. Harb 137. Hala da halaber erhokeria ez ttipia, kolera
handi batean itsutua eta irakitua dagoenari, hala dagoenean, abenikoaz mintzatzea, bere etsaiari barkha diazola
erraitea. Ax 302 (V 201). Eta hala baldin haserre direnen, eta hauzitan dabiltzanen artean, ongunderik eta
abenikoarik egin nahi baduzu, ez berehala lehenbiziko egunean ekhin. Ib. 302 (V 201). Ez dira inoren "amaren
hizkuntza", hiztunen gainetik dagoen lege, egiune edo abenikoari dagozkie. MEIG VI 67.
 (Con -zko, adnom). "Abenikoazko gauzarik erraiten bazaio, si on lui dit aucune chose d'accommodement" SP.
 Aitzitik baldin orduan nehork halako gauzarik, abenikoazkorik, aipha badiazo, aiphatzeaz beraz ere
errabiatzen da. Ax 302 (V 201).
2. (Dv y H, que citan a He). Aviso, advertencia. "Avis, conseil" H.  Huna bada, Philotea, abeniko handia eta
abisu inportanta. He Phil 300 (SP 299 abisu handia). Adiskidetasun gaixtoen kontrako abeniko abisuak. Ib. 305.
Uste dut ezen justu dela [...] atzarraz zaitzatedan ene abenikoez. He 2 Petr 1, 13 (Lç adbertimenduz, TB
abisamenduz).
- ABENIKOETAN IZAN. "Abenikoetan dira, ils sont aux accords" SP.
 Etim. De abenit(u) (REW 218) + -goa > abenitkoa > abenikoa.
abeniko. v. abaniko.
abenitu (S ap. Lh; SP, Aizk).  Ponerse de acuerdo. "Convenir, s'accommoder" SP. "Avenirse" Aizk, que cita el
DT de Larramendi, pero en éste sólo hay abeniko. v. hitzartu.  [Gizona eta emaztea] abenietan badira bere, /
ezta faltako kargea. Lazarraga 1196r. Zer ikhuskizun du bada spirituak haragiarekin? Nolatan abenituko dira
biak elkharrekin? Ax 476 (V 308).
abenka (O-SP 221, Deen I 190, Dv, H, A, T-L), obenga (V-ger ap. A), obenke (Lar, H), orenka (AN-gip ap. A).
 "Auenkak, les échelles de corde pour monter le long du mât d'un navire" O-SP 221. "Escalas de cuerda" Deen
I 190. "Obenques en el navío, obenkeak" Lar. "Échelles de cordes attachées aux mâts des navires" Dv, que cita a
O. "Auenkak, obenques (O ms.). Es avenkak o abenkak, con ortografía de la época" A. "Hauban, abenka" T-L. v.
estaia.  Mastak zeruari buruz xut zauden abenkek zituztela finki amarratzen. GAlm 1961, 53 (ap. DRA).
mende.
abenkatu. "Haubaner" T-L.
abentajatu (-adu Lcc).  Aventajar. "Aventajarse, abentajadu" Lcc. "Aventajado, abentajadua" Ib. Cf.
abantaja.  Mezan ofrezitzen den sakrifizioa dela abentajatuago eta obeago. Ber Trat 16r. Bere eraizio guziak
izanen dire abentajatuak, animaleak ibliko dire ongi, eztu izanen desgrazia bat. SermAN 6v.
abentatu, abentau (V-ger-gip). Ref.: A Apend; Elexp Berg. 1. "Empezar a. Euria abentau da, empieza a
llover" A Apend. "Empezar a llover, nevar, etc. Atzo amabixak aldera edurra abentatzen zeban" Elexp Berg.
2. "Abentau, [...] ponerse en marcha. Onezkero etxe alderutz abentatzeko ordua izango da" Elexp Berg. v.
abantatu (3).
abentu. v. 1 abendu.
abentura.  Aventura.  Zaletasun orrek eramaten omen gaitu birtutea egitera, abentura eder bat delako ta
beste gabe. Vill Jaink 81.
abenturatu. "Aventurarse, abenturadu" Lcc.
abeon. v. bejon.
aber. 1. A ver (en tono interrogativo, empleado para mostrar interés por algo).  --Ez: ementxen dakat
portamonedan gordia. --Aber, aber? (Estuasunekin). Sor Gabon 59.
2. (V-gip ap. Elexp Berg). A ver si. (Empleado para introducir o reforzar oraciones interrogativas indirectas,
para mostrar expectación o curiosidad...). "Ni kalera noia eta aber ondo portatzen zaten" Elexp Berg. v. ea. 
Aber asmatzen dezuten zeñek erosiko dizkizuten. Alz STFer 133. Gero asitzen dira / alkarri galdetzen / aber
puertorik iñork / dezuten ikusten. Arrantz 101. Galdera egingo diot / Pello Errotari / aber egiya ote dan / jakin
detan ori. Tx B III 24.  "A ver. [...] Preguntau dost aber nun laga ziñuan bere guardasola" Elexp Berg.
3. A ver. (Empleado para reforzar una exclam.).  --Ofizio orri eldu bear zenion zuk. --Bai, baña aber eun
pezta osatzeko zenbat ardit biar dian. --Len aña balio du bada oraiñ ere arditak. Alz STFer 129. Nik esango
dizut nun egin amaiketako ona. Atoz nerekiñ. Bestela aber zer sentimentuba izango luken zure andregai Joxpa-
Akiña edo [...]. Ib. 119.
4. A ver. (Empleado para llamar la atención antes de decir algo).  --Len aña balio du bada oraiñ ere arditak.
--Ederki eman ere. Aber gu txikiyak giñala Krixtoenera juaten giñanian: [...]. Alz STFer 129.
- ABER BA (V-gip ap. Elexp Berg). a) "A ver pues. Maria! aber ba! Bazkaltzeko ordua izango da oiñezkero.
Presa eman nahi denean eta horrelakoetan erabiltzen da" Elexp Berg.
b) "A ver si. Aber ba bakaziño on batzuk pasatzen dittuzuen" Elexp Berg.  "Kaguen zotz, ixilik egon! aber ba
gero eh...!" Elexp Berg.
- ABER GERO. "A ver si. Aber gero belarrondoko bat emoten dotsuten! / Aber gero zeu lan barik gelditze zan"
Elexp Berg.
abera. v. abere.
aberasbide.  Medio de enriquecerse.  Ba al du ortik euskerak aberasbiderik? Markiegi in Ldi IL 12.
aberasgai. 1. "Provechoso, beneficioso (S)" H (sg. DRA, pero no lo hemos encontrado).
2. + aberaskai. Riqueza, bienes.  Aberastasun iturri oiek zabaltzen dittu Aitta Santuak esku zabalez kristau
taldeak nai aña aberaskai berenganatzeko eran. Inza Azalp 103s. Iturri oiek beti jarioan egoteko ta nai ainbat
aberasgai beroietatik bakoitzak artzeko. Ib. 104.
aberasgarri (L, BN, S ap. Lh; H), aberatsgarri.  Enriquecedor. "Qui peut enrichir" H. "Avantageux" Lh. 
Baratzea ta usategi, aberasgarri. "Huerta y palomar, aparejo para enriquecer". RS 11. Java eta eskualde
horietako beste urarteak zinez ziren loriagarri eta aberatsgarri, dena iguzki, dena usain on [...]. "Pleines de
merveilles et de richesses". Ardoy SFran 189s. Egun oso batez iretsi baidut liburu hau, batean irakurriz eta
bestean kantatuz, Xalbadorrezko ase on eta aberasgarri bat eginez. Larre in Xa Odol 11. Hay 10 ejs. de
aberasgarri en DFrec.
 (Tras tema nominal nudo).  Gogoeta asko bihotz-hunkigarri eta gogo aberasgarri. Herr 7-7-1977, 7.
 (Precedido de gen.).  Euskal leku izenak euskaldun guzion aberastasun eta aberasgarri baitira, ez herri
mende.
bakoitzeko herritarren ondasun soil. MEIG VIII 117.

 aberaskarri.  Lur asko ta aberaskarriak dauzka. "Fertile". Amez Hamlet 169.
aberasgia. "(S), place de bon rapport" Lh.
aberasgoa, aberatsgua.  (Pl.). Bienes, riquezas.  --Nontik heldü da baitan hainberze Ezkonza malhüros? --
Zeren ordinariozki ezpaitute aberatsguak eta bere satisfakzione propia bezik xerkatzen. CatLan 160.
aberaska. "(L; Hb), crêche, auge" Lh.
aberaska. v. abaraska.
aberaskai. v. aberasgai.
aberaskarri. v. aberasgarri.
aberaskeria, aberatskeria (V-gip ap. Etxba Eib).  "Aberatskerixia, alarde de rico. Aberatskerixak batu zetsen
ondamendixa, alardes de rico le trajeron la ruina" Etxba Eib.
aberasketa.  Riqueza.  Eta asti dabillen / Lekua, bai, naro / Ariko da ematen / Asko edo gutxi / Aberasketak
eta / Zoriona beti. M.A. Iñarra Ezale 1898, 34a.
1 aberaski (G, L, BN, S; Urt I 64, Dv, H), aberatski (SP, Lar <aberatsi>)). Ref.: A; Lh.  Ricamente;
profusamente. "Richement" SP. "Abundanter dare, aberaski ematea" Urt I 64. "Ricamente, preciosamente" Lar.
 Gorputza besti dadilla / Aberatski guzia, / Arima ibill dadilla, / Ordean billuzia. / Daiten aberatskiena, / Izan
arren soinean, / Alabaiñan lehen zena, / Da bere izatean. Arg DevB 53. Ala aberatski besti, / Baita zure gustura,
/ Gogoz billuzia bethi, / Dabillana ardura. Ib. 48. Salomon handia [...] ez dela izan lili horiek bezain aberaski
jauntzia. Arb Bok 156. Noiz ere ohartzen baikira [...], serora-komentu handi bati. Aberaski egina da. JE Ber 55.
Bat-batez, eun txoriek / eztarriak eten, / ta aberaski zabala / bitxiz yantzi zuten... "Enjoyando espléndidamente el
espacio". Ldi BB 60. Baziran an ere amaika neskatx apain, erregerenean ikusi oi-diranak bezin aberaski
yantziak. Ldi IL 67. Zuen utsuneak berriz, nere Yainkoak aberaski bete bitza Yesu Kistoren aintzarako. Ol Phil 4,
19. Aldare aintzina aphezez eta lorez aberatski aphaindua. Herr 3-4-1958 (ap. DRA).
2 aberaski (Bera, BeraLzM). Neol. creado por Arriandiaga, de aberats + gi.  Riqueza, bienes. "Sería un
barbarismo zure aberastasunak en vez de zure aberaskiyak" Bera (s.v. aberastasun). Cf. Arriand JEL 1908, 244
(ap NeolAG, s.v. aberaskintxa): "Al vertir al Euzkera el primer capítulo de la Imitación de Cristo [EEs 1908,
73s.] traduje riqueza por aberaski, porque el sufijo -gi es material, y se trata de cosas materiales cuando
hablamos de las riquezas objetivas. Las voces divitix y riqueza erdéricas, abstractas en un principio, pasaron
luego a concretas y objetivas: no debemos consentir que tal suceda con aberastasun que es verdaderamente
riqueza, pero no riquezas, pues incurriríamos a la vez en los monstruosos vicios de barbarismo y solecismo". v.
aberastasun (2), ontasun.  Tr. Documentado exclusivamente en autores meridionales del s. XX.
 Beraz, uskerija da aberaski uskorrak billa ibildyia ta euratzaz itxarotia. Arriand EEs 1908, 73 (Ol ogasun).
Donokiko aberaskijak irabazi dagidazala egizu, arren. Eleiz GDBidea 14. Gora egin nai degu jakindurian,
azkartasunean, aberaskietan. Ayerb EEs 1914, 39. Elexak bere aberaskijak. F. Sardá Garbitokiko Arimaen Illa
(Bilbao, 1915), 83. Lortu eukean bazter eder orreen eta beste aberaski ugarioen jaube izatea? Alt EEs 1917, 45.
Aberatsen aberaskiak, lasaitasunak, atsegintasunak. EEs 1918, 158. Aberaskien jabe eztiranak ere. JBDei 1919,
358 (233 y 292 aberazki). Luikiko aberaskietzaz [...] esaten zaigun guziari. "Riqueza del país". Zink Crit 72.
Aberatzen iñartzi / etzaitez ixan ba, / aberaskija lagun / txarra dozu, txarra! Kk Ab II 85. Gaurko Grezitar
izkerearen gramatikiak eztau aintxiñakoen itz-agerkun eta beste era askotako aberaskirik. Alt Eusk 1920-21 (I),
20. Bertakoak erbestetzen, aien aberaskiai atzaparra gañean yartzen, izkuntza zapaltzen, eta abar. Ldi IL 163.
Txiroen aberaski dan eguzki argia. Goen Y 1934, 180. Lurreko aberaskiak, zerua irabazteko, geienez,
eragozpenak dirala. Eguzk GizAuz 12. Ogasun eta aberaskiak. Ib. 87. Ta estaduaren aberaskiak batez be
langilleen lanetik datozalako. Ib. 165. Beste aberaskiak / ludian barrena, / pitxi onen aldean / utsaren urrena.
Zait Gold 79. Aberaskiari dagokionez [...]. "Divitiae". Or Aitork 293. Olerkariak, [...] margozten dizkigu bi
Maitaleen [...] ar-emate auek, itz-joko pitxi ta aberaskiz gaiñezka. Gazt MusIx 155.
 "Bienes, riqueza, propiedad" BeraLzM.  --Zenbat uztarri ditu Basaka-bordak, aita, dio Bikendik. --Sei,
erantzun zion saskigilleak, eta Crauen den aberaskirik aundiena duk. 'C'est là un domaine des plus forts de la
Crau'. Or Mi 4. Andik sartu naiz nere oroimenaren zizkuetan, zabaldi aundi ta, arrigarriro gauzaz beteetan; [...]
mende.
eta oroimenaren aberaski aundietan, auetaz itz, besteak gordez, besteak ateraz. Or Aitork 297.
aberaskillo (V-gip ap. Elexp Berg; G-azp).  "Ricachuelo. Errixan bazeren iru edo lau aberaskillo, nai zeben
guztia eitten zebenak" Elexp Berg. v. aberaxkila.
aberaskintxa. Neol. creado por Arana Goiri en 1893, de aberats 'rico' y el suf. -kintxa.  Riqueza, bienes. 
Bijaldu eutsen Jaun ixanguari emen beian daguan aurkezpena, zeñek denpora aretako bizkaitarren zerdentasuna
ta aberaskintxeak eta bixitxa bera baño geiago euron Errija onesten ebela darakuskuzan. AG 163.
aberaskiro (Lar, H).  "Ricamente, preciosamente, [...] aberatskiro, manoro" Lar. v. 1 aberaski.
aberaskitegi.  Lugar de riqueza.  Orrako lur, eurite osteetan, ur gorriskea darioenok sarri izan oi-dozak uste
bako aberaskitegi. Alt EEs 1917, 43.
aberaskitza.  Riqueza. v. aberastasun.  Gorputzari gaixo daukan kontu egin da zaintzen dakian gizon
osasuntsua, aberaskitzarik aundiñan gordetzallea da. EEs 1928, 97.
aberaskizun.  Riqueza.  Biotz larri ikarak ta [...] ardura samiñak / ezin baiditu ken aberaskizunak. Zait
Gold 213. Menbekoak agintaritzan, beartsuak aberaskizunetan [...] datzala zoriona uste dabe. Ibarg Geroko 8.
Gizartearenak, ez bakarrik lurrak eta aberaskizun gaiak ta ondasun-erroak; gizartearenak, gauza guztiak izan
bear dabe. Erkiag BatB 173. Norbaitek erritarren aberaskizunen gain, gizonak berak arrapatuz ioputzara
ekarten dituenean. Zait Plat 136.
aberasko.  Bastante rico, acomodado (?).  Sinheste gabe izateko, behar da bederen ezpata gerrian, bizar
zama bat sudur pean, yaka maite, aberasko, bederen izan hiritako zamalzain. Hb Egia 148.
aberaskume.  Descendiente de rico.  Langilleak estaduaren jabe egingo dira ta aberaskume guztiai
buztarria ezarriko dautse. Eguzk GizAuz 64. --Eskaleak bezalatsu bizi bearko genuke, mixeri gorrian. --Bai; zu
ere aberaskume izaki. Danok berdiñak zerate. Etxde JJ 75s.
aberasle. v. aberatsaile.
aberasmendu.  Enriquecimiento.  De Gaullen aldekoek aitortzen dute, dirua salbatuz Debrek aberastu balin
badu ere Frantzia, halere langile tipiek ez dutela oraino senditu aberasmendu horren ondoriorik. Herr 17-5-
1962 (ap. DRA).
aberastasun (V, G, AN-gip, L, BN-arb; Lar, Añ, Lecl, H, VocB, Bera), aberatstasun (SP), aberastarzun (L,
BN, S; H), aberatstarzun (Gèze), abrastasun (AN, Ae, Sal, S, R), abrastarzun (Sal, R), abrestasun (Lar). Ref.:
A y Lh (aberastarzun); Etxba Eib; Gte Erd 23 y 217.
1. (Sing.). Riqueza, abundancia de bienes; condición de rico. "La cualidad de ser rico, riqueza. Sería un
barbarismo zure aberastasunak en vez de zure aberaskiyak" Bera. "Aberastasun aundia zaukan (G-azp, AN-gip,
BN-arb)" Gte Erd 23. "Diru gutxiko familia (AN-gip, B), [...] aberastasun gutitakoak dira (BN-arb)" Ib. 217. 
Tr. Documentado al Norte desde Leiçarraga y al Sur desde el s. XVIII. En DFrec hay 37 ejs. de aberastasun.
 Mammona, dirua, abrastasuna. Lç Decl Mm 4r. [Iainko handia] zeure aberatstasun eta handigoa konsidera
zazu eta halaber ene gabetasun eta ezteustasuna. EZ Man II 170. Huna non eriak edireiten duen osasuna [...],
pobreak aberatstasuna. Harb 218. Eta alegriantza haur eztu ez egiten, eta ez emaiten aberatstasunak, ez
munduko ohoreak, ez seme alabadun izaiteak. Ax 439s (V 287). Esku laxoak eta alferrak, probetasun dakharke,
baiña bortitzak eta trabaillariak aberatstasun biltzen du. Ib. 43 (V 26). Zure bihotzean ezarri nahi nituzke
aberatstasuna eta pobrezia bata berzearekin. SP Phil 268. Jaun handiak du orduan / kobratuko ontasuna, /
odolezko herioan / galdu aberastasuna. Gç 65. [Grazia] gabe gizonaren iakintasuna eta antzea, aberastasuna
eta edertasuna [...] eztire deus zure begietan. Ch III 55 4. Egiazko ohorea eta aberatstasuna berthutean eta
Jainkoari yarraikitzean datzala. Lg I 222. Idalgiaren erretean eroritzen dire jende andiak, abrastasunarenean
abariziosoak, eta fama edo estimazioarenean eroak (AN-erro, s. XVIII). ETZ 59. Aberatstarzün <aberatztar->
güzien gilz bakhoitza. Egiat in MEIG I 231. Zer loria, zenbat edertasun, zer aberastasun, zer gozo daukazun
beraz zure baithan! Dh 171. Lanegitetik eta zurra izatetik datoz aberastasuna eta ongi izatea. It Dial 27 (Ur, Dv
aberastasuna, Ip aberatstarzüna). Obe diat nik askoz / pobreza pakean, / ez aberastasuna / ikaren artean. It Fab
38. Bertuterik gabeko / Aberastasuna / Iñoiz ez da egizko / Zoriontasuna. Moc Damu 37. Noizdik duk pekatu
aberatsa izatea, aberastasuna ekarri bada [...] izardiarekin irabaziya? Apaol 46. Pobretasunetik
mende.
aberatstasunerat phasatzen direnak bezala. Elsb Fram 66.

 (s. XX). Gaurko aberats guztiak beti aberats izan dirala uste aldozu? [...]. Aberastasun guztien iturburuak
beartsu ta urriak izan dira beti. Ag Kr 162. Utsa [da] Oñatiko aundikien aberastasuna, nere anaiarenaren
ondorako. Ag G 257. --Gizon zatarragorik. --Eta aberatsagorik. Aberastasunak dana edertzen du, Paula. Ib.
172. Aberastasunaren oe biguñean etziten dira. A Ardi 73. Agertuko da Jauna bere aundittasun, edertasun,
aberastasun, eta maittagarritasun guztian. Inza Azalp 138. Euzkadi lurraldiak aberastasuna, / ta gogo-osasuna,
/ lortu daintzat. Enb 56. Egonez alfer, / Ebatsiz bertzer / Badukek aberastasun. Ox 40. Adierazi ziguten [...]
Xixilirentzat diru ondotxo utziya izan biar zubela, ta, [...]. Erri guziyan zabaldu zan Xixiliren aberastasuna. Alz
Txib 84. Mende ontako aberatsei esaiezu ez dutela urgoitu bear, ez eta aberastasunetik entzindu ere. Ol 1 Tim 6,
17. Aberastasuna ez da aski, gizonaren ontzeko. JE Ber 85. Eta badoa bizitzerat haren aberastasunari iduri
zitzaikon heineko hiri batetarat. Zub 66. --Aberastasuna. --Askotan kaltegarria. Bear ez diran maitasunak eta
griñak errazten ditulako. ABar Goi 26. Lan orren ordain izango ditugu edertasuna, aberastasuna ta osasuna. F.
Labayen in Munita 10. Atera kontua nolako aberastasuna zegon gure Gipuzkoa [...] ontan. Ib. 6. [Ezkontza
horrek] aberastasuna eta gizarteko leku gaillen bat ekarriko dizkit. Mde Pr 182. Garai batean iñork ez zun asko
usteko aberastasun ura guztia doixtarrek torpedo batez ondatu bear zutela. JAIraz Bizia 15 (ref. a un puerto
comercial). Ipiñeburuk bere basoetan aberastasun andie eukela. Akes Ipiñ 24. Badu ark indar, galera bat
aberastasun biurtzeko. Ondarrak ere arentzat onurakor dira. Vill Jaink 50 (v. tbn. 177). Gipuzku ontan
aberastasun / pixkat somatzen dute-ta / Ijito sallak ikusten dira / bide guziak beteta. Basarri 113. Barruko poza
eta bakea, or dau aberastasuna. BEnb NereA 218. Eskeko ez, baiña aberastasunik be ez eban ezagutu. Alzola
Atalak 87. Ango mendietan badago aberastasun ederra. Uzt Sas 351. Garbitasunak gutxi axola diola
hizkuntzari; aberastasunak, biguntasunak [...] berriz, asko. MIH 254. v. tbn. Lard 210. Hb Esk 69. Otx 126. Zait
Plat 23. Xa Odol 85.
 (Hablando de riquezas naturales).  Gipuzkoako Probinzia dala mendietako aberatstasunaz doaindua. Izt C
75. Goizetik arratsera lurrari aberastasuna atera naian dabillen baserritarrak. Etxeg in Muj PAm 29. Errez
billatuko dute [olerkari ta bertsolariak] gai egokia zuaitzaren aberastasun eta ondasunetan. Munita 33.
 Orduan gindezke gai eskuararen aberastasuna negurtzeko, eta aren barneko erraietan barna ilunpetan ez
ibiltzeko. FIr 165. Amaika izkera yantzik berentzat nai luteken mami-mamiko aberastasun yator bait-du au gure
euskerak. Markiegi in Ldi IL 13. Bere [euskeraren] aberastasuna eskaztuz doiala esango genduke. SM Zirik 30.
Gure izkuntzak nabarmen dauka / bere aberastasuna! Uzt LEG II 180.
 Bien, riqueza.  Abrastasun handiago estimaturik Kristen iniuriá, ezen ez Ejipten ziraden thesaurak. Lç He
11, 26 (He aberatstasun handiago bat). Zeren zu zara ene esperanza [...] ene argia, [...] ene aberatstasuna, ene
konsolamendua. Mat 264. Munduan ardiets ahal dezaken aberastasunik eta ohorerik handiena baita
jakintasuna. ES 176. Ezta aberastasun ta apaingarri ederragorik santutasuna baño. Bv AsL 90. Au da egiaz
zeruan ta lurrian dan aberastasunik baliotsuena. Ib. 82. Ur ta legorreko aberastasun aundiak ez ote du gizona
beste jaberik? Inza Azalp 32. Aita zenak hiltzen / utzi orroipena / Goxoki sartua dut / bihotzean barna. [...] Gutik
uste luketen / aberastasuna. Etcham 70. Abereak ziran orduko sendien aberastasuna. JMB ELG 67. Beor bat,
beor zar bat zan bere aberastasun guztia. Bilbao IpuiB 115. Etxeko ogia, sendiaren poza, umien atsegiña, erri
osoaren alaibide ta aberastasuna, orra zer dan arrantzalearen arloa. Erkiag Arran 116. Amabost seme-alaba
eder / aita-amaren inguruan, / aberastasun aundiagorik / ezer bai al da munduan? Basarri 117. Ama, zu zira ene
aberastasuna, / ene naigaben ezeztatzen dakizuna. Xa Odol 298. v. tbn. Azc PB 338. Alz Ram 32.
 Riqueza, abundancia (de).  Liburu xaharretan xerkatu gira zoin zitazkeen [Itsasuko] gereziketa eta fruitu-
aberastasun horren ithurburuak. Lf Murtuts 1.
2. (Urt I 65), aberastarzun, abrastasun, aberatstasun, abratstarzun. (Pl.). Riquezas, bienes. "Abundare
divitiis, [...] aberastasunez [...] gaindiegitea" Urt I 65. v. 2 aberaski, ogasun, ondasun.  Tr. Documentado
tanto al Norte como al Sur desde los primeros textos. En la tradición septentrional antigua es frecuente el empleo
de aberats-, que tbn. se encuentra en algunos ejs. de Iztueta y Beovide.
 Mahain saindu hunetan bere abrastasun eta thesaur guziak desplegatzen baititu. Lç Ins B 4v. Ezin zerbitza
ditzakezue Iainkoa eta abrastasunak. Lç Mt 6, 24. Mende huntako antsiak eta aberatstasunen engañioak ithotzen
dute haren baithan hitz hura. He Mt 13, 22 (Dv, Ur, Or, Ol, IBk aberastasun, TB aberatstasun, Hual
abratstarzun, Ip aberatstarzün, SalabBN aberastarzun; Samper ontarzun, Echn ondasun, Leon ontasun).
Munduko aberatstasunen neurri gabeko gutizia. Mat 169. Ez kargurik, ez ohorerik, ez aberatstasunik eta ez
munduko bertze gauzarik. Ax 507 (V 327). --Norzuk dira borondatezko pobreak? --Onrarik eta aberastasunik ez
ezer aetarik gura eztabeenak. Cap 83 (Iraz 47, CatBurg 45, Cb CatV 63, Añ CatAN 66, CatLuz 29, CatLlo 86,
CatBus 39, Itz Azald 195 aberastasun, El 92 abrastasun, CatSal 71, CatR 71 abrastarzun, CatAe 70 abrastasun,
Legaz 53 aberastasunarik [sic]). Sensuen atsegiñ ilhunak, / O aberastasun eskasak! Gç 103. Denbora duzunean
biltzatzu ezin hillezko aberatstasunak. SP Imit I 23, 8. Indietako aberastasun guztiak iragaiten eta xitzen tu
jakintasunak. ES 176. Baina esku borthitzak, eta trabailariak aberastasunak biltzen tu. Ib. 183s. Errhokeria [da]
aberastasun galkhorren ondoan ibiltzea. Ch I 1, 4. Adio erraiten zien aberastarzüner, kargier, uhurer. Mst I 18,
3 (III 21, 1 aberatstarzün). Printze haren aberatstasunak ezin erranezkoak ziren. Lg I 328. Ontzi handiak
gizonez ta aberatstarzünez bethiak. Egiat 195. Etzituen alabaña gogotik utzi lurreko aberastasunak ta
mende.
atsegintasunak. Ub 118.
 (s. XIX) Hiri handi haietan / hanitx aberastarzün bada. Abraham 712. Zeugan dagoz aberastasun guztiak: On
guztiak Zeugan dituzuz. Añ EL1 164s. Honra, entzute, ezkontza, aberastasun ta anditasun gustijak. JJMg BasEsc
224. Garau maitagarri onek aberatstasun andiak eman izan diozkala Gipuzkoari. Izt C 154. Aberatstarzüner
ezta behar sobera estekatü. CatS 51. [...] burdinak, zilharrak eta urreak; eta, Jainkoaz eginak izan diren
aberastasun horiek. Lap 4 (V 4). Aberastasun eta erregaloak bear bada nere galerarako izango ziran. Arr GB
105. Espirituko aberastasun aundi ta ugariak berekin dauzkana. Bv AsL 17 (152 aberatstasun). Bide txarretik
ondasun eta aberastasun andi eta ugariyak egin zituzan gizon bat. Itz Azald 108. Euskaldun baten aberastasun,
etxe ta lurrak prankotarren eskuetan gelditzea. Ag AL 138.
 (s. XX). Etzala ibilliko aberastasunen billa. Echta Jos 135. Amerikako aberastasunak! A Ardi 40. Bide
okerrez iñoren aberastasunak gura izatea gebentzen dausku amargarren aginduak. KIkV 73. Herri guzian yakin
zuten berria, eta ahoz aho edatu hilak utzi zituen aberastasunak. Zub 62. Baña bizi onetako kezkak eta
aberastasun utsalak. Ir YKBiz 174. Igorri zuen Jerusalemerat hango tenploan ziren aberastasun guziak har
zetzan. Zerb IxtS 75. Aberastasun guziak baiño maiteago zaitut. Etxde JJ 61. Aberastasun egarriz. Erkiag Arran
118. Aintxiñetako bitxia ederrakaz aberastasunez betea dagoan Toledo. Alzola Atalak 72. Ez da euskalduna bere
bihotz barreneko aberastasun guzien salatari berez. Larre in Xa Odol 14. Zer nahi aberastatasun, zur, oihal eta
harri balios. Ardoy SFran 151. [Hizkuntzak] herrietan barrena eta denboretan barrena egin dituen ibilaldietatik
aberastasun ugari jasotzen baitu. MIH 164. Guk, behar bada, aberastasun horiek guztiak pozik emango
genituzke Harri-aroko garbitasunaren truk. Ib. 165.
v. tbn. Brtc 99s. Mih 53 (81 aberatstasun). Mg PAb 215. Gco II 30. Dh 264. Astar II 234. Jaur 116. Ur MarIl 67.
Lard 14. Hb Egia 82. AB AmaE 420. Arb Igand 88. ArgiDL 106. Inza Azalp 19. Alz Ram 32. JE Ber 64. F.
Labayen in Munita 6. Osk Kurl 75. BEnb NereA 124. Aberatstasun: EZ Eliç 209. CatLav 366 (V 176).
Aberastarzun: Tt Arima 17. UskLiB 69. Aberatstarzün: FPrS 12. Ip Hil 13. Casve SGrazi 128. Aberatztarzün:
CatOlo (ed. 1743), 47 (v. tbn. en la misma pág. aberaztarzün). Aberaztasun: Otx 99.
- ABERASTASUNEZKO. (Adnom.).  Mundu hunetako arthák eta abrastasunezko enganioak ithotzen duté
hitza. Lç Mt 13, 22. Berez pobrea zalarik, zuen izketan aberastasunezko buru edo zentzoa. PArt in Bil 171.
aberaste.  Enriquecimiento.  Hürrünian beitie bere sinhestia, / Ustez aisago egin han aberastia. Etch 444.
Bainan orai sor-lekutik / bozkarioz dut kantatzen: / Munduko aberasterik / ez du Jainkoak galdatzen. Etcham 48.
Opa nioke nik [...] milloitxo oiek eskuratzea. Baña beldur naiz aren aberasteak luzetxo ez ote-duan yoko. Ldi IL
73.
aberastegi. "Tesoro, objetos de arte. Begoñan elizako aberastegia erakutsi ziguten" Gketx Loiola.
aberastik.  "Cruellement ? [...] (de aberea?)" H, que cita el ej. de Astar.  Kenzen deutseez bere ondasunak
lapur batzuk eta itxiten dabe gustiz aberastik, narru gorrijan eta zer jan, zer janzi [...] eztaukala. (Interpr?).
Astar II 34 (podría tratarse de una errata).
aberastto.  Dim. de aberats.  Diruz balinbad'ere poxi bat pobretto / Omor'onez bederen dago aberastto.
Barb RIEV 1908, 125.
aberastu (gral.; Lcc (-ztu), Urt III 97, Ht VocGr, Lar, Añ, Arch VocGr 207, Gèze 330, H, VocB), aberatstu (SP,
VocBN), abeastu (G-nav), abrastu. Ref.: A; Iz Als (abeastu), ArOñ (aberatz); Etxba Eib; Elexp Berg; Gte Erd
19 y 265.
 Enriquecer(se); aumentar la riqueza de algo en una substancia o un elemento de los que la componen. "Rendre
ou devenir riche, [...]. Nork aberatsturik dago? de qui tient-il ses richesses? [...] Aberatstu nahiz, voulant
s'enrichir" SP. "S'enrichir" Ht VocGr. "Prosperar, doatsutu, [...] aberastu" Lar (v. tbn. Añ). "Aitak aberastu du,
son père l'a enrichi" H. "Goizetik gabera aberastu zan; nola ez dakigun gauzia, de la noche a la mañana se
enriqueció, [...]. Zoruen zorakerixak aberasten dittue gordezaliak, las locuras de los insensatos enriquecen a los
ahorradores" Etxba Eib. "Aberastutzia pentsaurik agertu ziran ona, pensando enriquecerse vinieron acá" Ib. v.
aberatsi.  Tr. El sust. vbal. aberastze- se documenta en Moguel (CC 193), Arrese Beitia (AmaE 286) y D.
Agirre (G 253). En DFrec hay 36 ejs. de aberastu.
 Abrats naiz, eta abrastu naiz, eta eztut deusen beharrik. "Je [...] suis enrichi". Lç Apoc 3, 17 (He ontasunez
gaindi egina). Konseillatzen aut eros dezán eneganik urhe suz phorogatutik, abrats adinzát. Ib. 3, 18 (He
aberasteko; TB aberats egin zaitentzat). Eta zure arimarenzat / Sakramentu santua / Zure jakia izango da / Ogi
konsagratua. // India Orientaleko / Arri preziatua, / Mundu guztia largatu deu / Zerua[k] aberastua. TAV
3.1.21. Momento batez aberastu zen. Volt 198. [Debozino eskuarra] obra debozinozkoetarik trazatua, egileak
berak ere bere baitharik debotki aberatstua eta pontualki egina. Harb a) 1r. Aberatstea ahal daiteken
dohatsutasunik handiena estimatu dut. EZ Eliç 154. Egiten zara Aita Saindu, egiten zara Errege, aberatsten
mende.
zara. Ax 161 (V 108). Probeak aberatsten eta aberatsak probetzen baititu [Iainkoak]. Ib. 224 (V 149). --
Zetarako ordenadu eban Iaungoikuak ain Sakramentu altua? --Gu onreetako, aberastuteko eta obligeetako. Cap
65 (El 77 abrasteko). Konseillu emaiten derautzut urre suztaturik erosteaz ene ganik, laster aberats zaitezintzat.
SP Imit III 32, 2. Uhalde, nola aiz horla aberastu kolpe batez? Traidore izatez. O Pr 450. Aberastea gatik
gezurraz eta tronperiaz baliatzea. CatLav 172 (V 88). Munduan diraden eskola guziak andizkatzen dira San
Agustiñ-en izenaz, eta aberazten eta edertzen oi-dabiltza ainbeste urteren epean aren argiarekiñ. Lar SAgust 9.
[Jangoikoak] ez gaitu aberastu nai geldirik gaudela ta geren buruak guk aren ondasunak arzeko prestatu bage.
Mb IArg I 91. Abrastu nai direnak erortzen dire lakioan (207). 'Los que quieren enriquecerse caen en el lazo'.
LE-Ir.
 (s. XIX). Pobre umiliatuak / Ditu aberastuko, / Aberats urgulutsuak / Dutenaz gabetuko. Monho 152. Etzan
lapurretako bidez aberastu. Mg CC 116. Ezteutsut itxiko urteten nire arimeko ostaturik, arik eta ni zoriondu,
aberastu, ta osatu artean. Añ EL1 165. Ardoa adiskide duana ez da aberastuko. AA III 375. Zerukotzat
aberastera hain guti entseiatzen bainaiz! Dh 120. Pekatuen zorrak erraz emen pagatuko ditugu eta zerurako txit
aberastuko gera. Gco II 20. Kodizijotso, edo laster aberastu gura daben batek. fB Ic I 30 (II 267 aberatstu).
Aberastu gura dirianak jausi oi dira tentazinoe andijetan. Astar II 174. Emakume jakitunak etxia eregiten dau,
edo etxia aberastuten dau. Ib. 129. Agur, o zu graziaz bethea; aberats zazu ene errumeskeria zure bethetasun eta
nasaitasunetik. MarIl 126s (94 aberastu). Ez ahal da nehore / Europan gizonik, / Oriek bezain aisa / Aberastu
denik. Bordel 184. Bi ofiziok iñor / ez du aberastu. It Fab 109. Itsasuri daraio saltoka Urhandi, / Aberasten
duena erdian Laphurdi. Hb Esk 93. Etxeko andrearekin egin zuen eskontzak aberastu zuen. Hb Egia 78. Balaan
diruzalea aberasteagatik edozein gauza egingo zuena zan. Lard 102. Lerra edo pinoak aberasten du Kaskoinia.
Dv Lab 320. Ehortziko duzun belharra airetik aberastu da gehienik. Ib. 146. Kontuz ibilli arren / eta juiziyuan, /
iñor aberasten ez / da ofiziyuan. Bil 151. Gizon bat oso aberastiari emana, diru-pillak begia zorrozten ziona. Bv
AsL 45. Paul II gerrenak hasi zian Eliza hura eta Jüles II gerrenak ürhentü. Hamasei Aita Saintük aberastü die,
eta elizako tresor spiritüalez haborok dohaintü. Ip Hil 139. Pattin aberasteak / hola badu jaundu, / Nola
gerthatzen zaio / ez baita gizondu? Zby RIEV 1909, 226 (v. tbn. 109).
 (s. XX). Albisteak ere bazituan [...]. Aberastuta bizi omen ziran, seme bat zuten. Ag G 206. Aberasteatik ote
zabiltza / lapurtzen pobre danari? JanEd II 135. Ezagutu dugu, Ama Birjiñak gorputzak bezela animak ere
sendatzen eta aberasten dizkizutela. Goñi 103. Ameriketan aberasteko / eztira basta bi ordu. Tx B II 40. Akaso
oiek usteko zuten / jokotik aberastia. EusJok 122 (v. tbn. II 146). Ameriketarat yuanik zalu aberastekotan. Zub
49. Anartean ahur-bethez aberats dadila beraz ahal badu, Donostiako sendalaria. JE Ber 88 (85 aberastu).
[Sozialistak] gizon bakotxa kapustu ta gizartea aberastu nai ei-dabe. Eguzk GizAuz 8. Obro du abratsak
pobretan denean ezik pobreak abrasten denean (R). A EY III 219. Arbola fruitudunek herria aberastuko dute. Lf
Murtuts 2. Bainan deusek ez du Frantzia hala aberastu nola Beneditanoen sartzeak. Zerb IxtS 101. [Euskera]
landu ta aberastu. Etxde AlosT 9. Zura lanean asi zan, iankitarrak kaobarekin aberastuko zala esan ziotenean.
JAIraz Bizia 75. Euskeraz itzegin eta eskribi dezagun beraz: eta Euskera mutildu ta aberastuko da. NEtx Nola 4.
Zuaitzak ongarritu egiten du ta aberastu bera dagoen lurra. Munita 16. Zorionak berai gure basoak zuaiztu ta
aberasteko ta edertzeko ainbeste saiatu diralako. F. Labayen in Munita 7. Hauzo horiek berek aberastu ahal
izan dute euskal-hiztegia. Mde Pr 217 (v. tbn. HaurB 7). Euskaltzaindia euskararen zaintzeko, laguntzeko eta
aberasteko egina da. Zerb Azk 27. Baña egi aundi au / sekula ez aiztu: / lanaz bakarrik iñor / ez dala aberastu.
BEnb NereA 124. Etxia ustu ta tabernia aberastu. SM Zirik 120. Bere experientzia aberastu ta joritu nairik.
Erkiag BatB 81 (v. tbn. 148). Zer da? Zapeta ziratzetik aberastu? Larz Iru 130 (Lek aberastu al da zapata
garbitzen?). Ba... orduko, bear bada, aberastuko naiz loteriekin. Izeta DirG 64. Laster aberasteko bidea ikusten
nuen hor. JEtchep 73. Lagun urkoaren izerdiz aberasten dakiena. Zait Plat 5. Noizean-beinka, ugoldeak lur-
azala urratuta, ura zikin ioaten da; lokatza kokatuz, ordea, alorra, aberastu egiten da. Ib. 38. Gizonak, ematean,
bere burua aberastu egiten duela. Vill Jaink 83. Ama izateko dituzun doaiak landu, aberastu ta ezitzea. Matx
Gazt 30. Zuen bihotz urria aberats zazue. Arti MaldanB 223. Aberasteko ainbeste diru / ez gendun irabaziko.
Uzt Sas 174. Zer laneko karra ere / etzinuen ekarri! / Artegian egin duzu / zonbait-zonbait lan berri, / zonbat
gisaz aberastu / den zurekin Baigorri! Xa EzinB 31. [Montserraten] San Benoaten Ordenak argitu eta aberastu
mendi kasko hartan, belaunikatu zen. Ardoy SFran 98 (v. tbn. 206). Hizkuntza aberasteko eta hornitzeko. MIH
85. Gure sentimena aberastuaz [...] eta izaera sendotuaz. MEIG I 109.
v. tbn. Ch III 59, 3. Ub 57. VMg 76. Etch 127 (-ü). Jaur 149. Arch Fab 177. Izt C 70. Gy 195 (45 aberatstu). Arr
GB 33. Aran SIgn 105. PE 151. Zab Gabon 66. Xe 291. Azc PB 195. Apaol 103. Alz STFer 141. AzpPr 97.
Arrantz 26. Elsb Fram 169. Itz Azald 108. Echta Jos 345. Urruz Zer 100. Barb Sup 31. A Ardi 40. Inza Azalp
104. Enb 163. Ldi IL 73. Or Eus 418. ABar Goi 29. TAg Uzt 239. Lek EunD 16. And AUzta 138. Mattin 126.
Etxba Ibilt 472. Berron Kijote 93. Abrastu: SermAN 6v. Aberaztu: Kk Ab I 78. Abeastu: GaztAlm 1934, 55 (ap.
DRA).
 Arren ene adimendua argi dezan, memorioa aberats, borondatea erregela eta bihotza goberna. Harb 467.
Bainan zer zori-ona den / berriz herrirat heltzia! / Harek aberastu deraut / handizki bihotz guzia: / Hemen nahi
dut iragan / prestuki ene bizia. Etcham 47. Mendiak lurra du mami. [...] Lur ori zuaitzak eutsiko dio. Bere
orriaz, ostroz, ongarrituaz, euri-erasoari gogor egiñaz, itzala aberastu egiten du. Munita 136.
mende.
 (Con suf. de comparación -ago). v. aberatsagotu.  Eta emaiten ezpadute, bihotz gogor badira, eztira
hargatik aberatstenago, probetzenago baizen. Ax 233 (V 156). Eta haien lanaren ekoizpenak lurjabea
aberastenago zuelarik, berek behar gorrian zirauten. Mde Pr 236.
 (Part. en función de adj.).  Zoiñen bidez gure hildo aberatstuek, / Bertzela huts lagozkenek, / Gizoner baitaie
emaiten, / Kario aldiz hoier saltzen. Gy 262. Zorri aberastuaren ezyakin eta arrokeria. GMant Y 1934, 330.
 (Con complemento instr.). Colmar(se) de, llenar(se) de, enriquecer con.  Hire ezagutzean entreteni eta
abanza ditezen hire benedikzione spiritualez abrasturik. Lç Ins A 8r. Arren bada bethe zazu ontasun mundukoez
[gure egoitza] / Halaberki aberatsten duzula Zerukoez. EZ Man II 106. Zeure konzientzia barurez, othoitzez eta
hunelako debozino onez aberats eta eder ezazu. Harb 155. Garbi diazadazu neure arima, zeure amorio gozoaz
bethe eta berthutez aberats. Ib. 384. O grazia guziz doatsua, gogoz pobre dena bertuteez aberatsten duzuna, eta
hainitz untasunez aberatstua bihotzez humil egiten duzuna! SP Imit III 55, 5. Zeruko onez nahi baduk / Mundu
huntan aberastu, / Sakrifizio dibinoa / Ungi behar duk aditu. Gç 38. Baldin gutizios bazarete loriaz aberasteko,
eskoletako urre meatzetan enplega eta trabailla zaitezte. ES 188. Iskribatzaillea beti hari da predikatzen [...]
argitasunez Elizaren aberasten. Ib. 150. Graziaren urrez aberasturik [...] gelditzeko. Mb IArg I 86. Filiztinek
eskuetan izatu zuten Jaunaren arkha; aberatstu ere zuten bere dohañez. Mih 3. Zeruko tresorez guzia aberastua
zinen. Brtc 86.
 (s. XIX). Aberastu egizu nire arime beartsua zeruzko ondasunez. Añ EL1 165. Bethi othoitzean [...] Izpiritu
seinduaren dohainez geroago ta gehiago aberastuak izateko. Dh 65. Penaz dago aberatstuta; baina munduko
ondasunez ondo pobretuta. fB Ic I 73. Oh antxiñako filosofo, leku [...] bakarreen billa zenbizanak biotz, ta gogo
baketsubakaz zentzunak argitu, ta jakiturijaz aberastute arren! JJMg BasEsc 155. [Gregorio hamahirugarrenak]
aprobatu zuen [kongregazionea] eta aberastu hainitz indulientziez. JesBih 389. Lehiatu da aberastera
[Birjinaren] bihotz saindu hori dohainik gorenez. Jaur 369. Hain ederrak egin eta dohain guziez aberastu zintuen
aingeruei [...]. Dv LEd 103 (Cb Eg II 53 añ ederrak, aberatsak ta zure doaiez beteak zirala). Oi Maria, zure
bihotza graziazko dohainez aberastua da. Ib. 278. Kastutasun aiñ garbi ta aingeruzkoz edertu ta aberastuta
utzitzen zuela, ze geroztik etzuen egundaño [...] tentaldi ezonestorik senti izan. Aran SIgn 12s. Bestela pobre bizi
naiz bañan / pekatuz aberastua. Xe 347. Ama orri begira / an geunden poztuta, / urrez da graziz an da- / go
aberastuta. PE 111. Orren despreziyuak / ez daude aztuta, / arro dabill orgulloz / aberastuta. AzpPr 48.
Zerratürik dira, zilharrezko, ürhez eta perlaz aberastürik den untzi eder batian. Ip Hil 100.
 (s. XX). Zeruko Erregiñak ontasunez eta umiltasunez aberasten zion anima! Goñi 59. Aspaldiko hiria. [...]
Lehengo edergailuen gainera, karrika zabal eta jauregiz aberastu berria. StPierre 26. Otoitzak, batez ere
barkamenez aberastutakoak. ArgiDL 124. Eta egin bedi esatea asko izan zuan [...] lurra landare mota guzitaz
aberastutzeko. Inza Azalp 35. Jarri nintzen hanpatua, / Soinekoz aberastua, / Nere buruaz hartua. / Altxa-lilia
udan bezala / Nere nahiz altxatua. Etcham 97. Janzki ederrez / aberasturik / jarten dauz baso, zelaiak. Enb 175.
Zuk ordainez, Murtuts maite maitea, fruituz aberastuko gitutzu: sagarrez, udarez, [...]. Lf Murtuts 8. Abram,
artaldez, urrez ta zillarrez oso aberastuta ziyoan. Ol Gen 13, 2 (Dv aberats zen urhezko eta zilharrezko
ontasunez). [Euskal-Herria eta Japonia] beren otoitz kartsuez, Mugabure, Lissarrague eta León Gracy batzuek
aberastu dituztenak! Zerb Azk 42. Basoak ostoz aberastu dira; ta txorien kantak, ez dute itzalen kezkarik. NEtx
LBB 194. Asko ikusten ditut daudela / izkuntzaz aberasturik, / ez baidaukagu bat ikastetik / bestea zertan azturik.
Uzt Sas 291. Etxe hori [...] beilarien otoitzek aspaldian dute saindutua, eta Jainkoaren Amak ardietsi graziez
aberastua. Ardoy SFran 131s. Zeruak neurri-gabeko doaiez aberastutako arima batek. "Un alma en quien el
cielo puso infinita parte de sus riquezas". Berron Kijote 150. Frantziatik jin ginen / zer nahi den gostarik /
ginituien erresursa / guziak xahuturik: / Montebideon gira orai / xagrinez aberasturik. Balad 244.
v. tbn. Mercy 13. Zuzaeta 79. Monho 78. MarIl 84. JBDei 1919, 292. Zait Sof 58.
 (Con sociativo).  Zeinbat eta sarrijago jan nagizun [...] onoidade edo birtute geijagogaz aberastuko zaitut.
Astar II 233. Baña, zeren biarra eukan salbagilliak? Ez grazijarena, zerren ezin eukian galdu; ez arimako
ondasunena, zerren eguan guztijakaz aberastuta. Ur MarIl 104. Bada ainbeste barau, damukizun, birtute ta
merezierarekin aberastua zegoan ezkero, santua zala iñolaz ere. 'Tan rico en'. Aran SIgn 24. Aita Santu
Erromakoak guztiz asko aberastu izan dabe Errosario Santua euren parkamen zenbatu ezingarriakaz. Itz Azald
70 (v. tbn. otro ej. en la misma pág.). Iñorenagaz aberasturiko izkuntz asko dakusguz arro ta lerden. Ag Kr 8.
 Pharte izaitekotzat bilkhua saindu hau aberastua den indulientzietan. JesBih 432s. [Erabiltzen duen euskera]
Bizkaikoa dala bere muiñean, beste lekuetatik aberastutako gaiekin zerbait osatua ta zabaldua bearbada. Vill in
Gand Elorri 19.
 "Heder. Aberastu nabe, litm., me han enriquecido (V-m). Se dice cuando uno huele algo humano
desagradable: un cuesco" A EY III 299.
- ABERASTEAR, ABERASTER (BN-arb ap. Gte Erd). A punto de enriquecerse. "Aberaster zelarik hil da (BN-
arb)" Gte Erd 265 (junto a ia ia aberastuan, ixa aberastuen, etc., de otras zonas).
- ABERASTUAN. (Precedido de ia (ia)). A punto de enriquecerse. "Ia ia aberastuan zegoela, il egin zan (G-
azp), ixa aberastuen euela il zan (V-gip)" Gte Erd 265.
- ABERASTU-BERRI. Nuevo rico.  Etxeko liburutegirako liburuak metroka erosten dituzten aberastu-berrien
neurriko burubidea iruditzen zait hori. MIH 209.
mende.
- ABERASTU-GURA. a) Codicia.  Andiguria, aberastu guria ta luxurija. fB Ic II 268 (v. tbn. 240). Ai zeinbat
ete dagoz mundu zabalean, / Aberastu gureak egun bat batean, / Sarturik asmo barri tratu larregian, [...]
Geldituta billoxik ta zorren azpian? AB AmaE 202.
b) Codicioso.  Ordijarentzat ardaua okasinoia da. Aberastu guriarentzat, tratuba okasinoia da. fB Ic II 275.
- ABERASTU-NAHI. a) Deseo de enriquecerse.  Bidegabezko aberastu-naia debekatzen digu amargarren
aginduak. KIkG 59.
b) Deseoso de enriquecerse.  Karrikakoak, lakrikunak eta aberastu naiak, hasi ziren panpinatzen eta ezpainak
poxiño bat gorritzen ere. Zub 85.
? aberastun.  Egunero [...] aberastun berriak edireten zituen gizonak Theresaren nortasunean. Mde HaurB
58 (tbn. aberastun en la ed. de 1987, 78. De toda formas, parece ser errata por aberastasun).
aberastura (-tst- SP). 1. "Enrichissement, enrichissure" SP. 2. "(S), riqueza" A (s.v. aberastarzun).
 aberati. Figura en DRA ('enriquecido'), que cita a Mendiburu y Gasteluçar como fuentes, pero en ambos casos
se trata de errata por aberats.
aberats (V, G, AN, L, BN, S; Lcc, SP, Urt I 64, Ht VocGr 418, Lar, Añ, Izt 106v, Arch VocGr, VocBN, Gèze,
Dv, H, VocB), abrats (AN, BN, Ae, Sal, R), abeats (G-nav, AN-gip-larr-ulz), abarats. Ref.: Bon-Ond 155; A
(aberats, abrastasun); Iz ArOñ (aberatz), R 283 y 300, Als (abeatsa), Ulz (abrátsa); EI 92; ContR 515; Etxba
Eib; Echaide Nav 332-333; Elexp Berg.
1. (Ref. a personas). Rico, acaudalado. "Ricamente, aberatsa legez" Lcc. "Al rico le llaman aberatsa que
significa bestia asquerosa [es decir abere hatsa] [...] también significa el hombre abundante en ganados" CompG
33v. "Acomodado, rico", "abonado en hacienda" Lar. "Caudaloso, muy rico", "opulento", "ricacho, ricazo" Añ.
"Lenguak ziran aberatsak, oiñguak dirudunak" Etxba Eib.
 Tr. De uso general en todas las épocas y dialectos. La forma mejor documentada es aberats. Hay abrats en
Leiçarraga y Oihenart, en textos alto-navarros (SermAN 6v), salacencos y roncaleses. Beriayn emplea la forma
abarats. En DFrec hay 131 ejs. de aberats.  Haberasturi et Huriarte (1025). Et Averasturi et Huriarte (1331).
Arzam 84. Miguel Aberaxa (1366). Ib. 84.
 Aberats izaitea baño ospe ona obeago. "Mejor buena fama que ser rico". RS 2. Andrea eder ta aberatsa, edo
ero edo farata. Ib. 134. Zen bada gizon abrats bat, eta beztitzen zen eskarlataz eta zetaz. Lç Lc 16, 19. Egiaz
erraiten drauzuet, ezen abratsa nekez sarthuren dela zeruetako resumán. Lç Mt 19, 23 (He, TB, Dv, Ur (G),
SalabBN, Ip, Echn, Leon, Ol, Or, Ker aberats, Samper, Hual abrats). Gaztelako probinzian, nun zirean utra
arzai aberatsak. Lazarraga 1146v. Gizon aberaspategaz jarri zan. Ib. 1146v. Zergatik da aberatsa aziendez
bantatzen? EZ Man I 47. Aberats zara, on handiak ditutzu. Ax 235 (V 157). Gizun aberatsa dela eta aski unasun
duela. Volt 192. Hauk dira abrats baten hitzak, ezen handiki halakoei ohi zaizte laket ahalge gabeak eta
lausengariak. O Pr 9 (333 aberatsa). Aitorensemea, laboraria, aberatsa, pobrea zer hari zira. Tt Onsa 39. Haiñ
gogotik izan behar duzu pobre nola aberats. Ch III 17, 3 (Mst ükhentsü eta aberats). Ezkonduko dezue alaba
bakar hori, tratalari aberats batekin? Lar Cor 152. Gizon estimatu, aberats, jakinsu bat. Cb Eg II 106. Ez
baitzen aski aberatsa berak iasateko [...] egin behar ziren gastuak. Lg II 7. Abrats abarizioso konek [...] (Sal,
1780). ETZ 166 (ib. 89 (AN, 1751) abrats). Niór etzé alegratuko zure ilzeas, nola alegratzen baita ilzeas
abrátsa. LE Prog 110. Guraso noble eta aberatsen semia. Zuzaeta 60. Ala andiek nola txikiek, ala abratsak nola
pobreak. msMur 9.2.
 (s. XIX). Gizon izantsuna, / Egun aberats dena [...] Biharkotz daiteke / Eroria. Monho 140. Nik xerkatüko
deriñat / Senhar gei bat aberatsagorik. Xarlem 111. Diru asko eukitia edo aberats izatia. fB Ic III 351. Anitx
dama ikhusten dit, aberats eta ederrik / aski partidü hunik gabez eskonzeko daudianik. Etch 544. Sebillako
zaldun gazte aberats bat. Izt C 155. Aberats denarentzat, / Guziz dela gaitz heltzea, zeruko erresumarat. Gy 81.
Gamelu bat jostorratzaren begitik igarotzea errazago da, aberats bat Zeruetako Erreinuan sartuko dan baino.
Lard 422. Oi Jauna, zurekin dagoena zeinen den aberats. Dv LEd 47. Ala, dadin aberats ala pobrea / Gizona
gizonaren duk haurridea. Elzb Po 215. Aberats izatia / pobre baño obe. Urruz Urz 62. Erromako familia aberats
eta aiphatuenen artean. Jnn SBi 103. Silla ta guzi [...] aberats gisan an juaten zan / zaldiyari montatuta. PE 151.
Mozkortzea orori gerta dakiguke: aberats ala pobre. HU Zez 203. Zar da gazte, andi ta txiki, aberats da lander.
Ag AL 123.
 (s. XX). Bizpor abratsentako solo drá balleko ontarzun guziuak. Mdg 138. Bilbotar aberats batzuk. A Ardi
82. Aberatsa uros da / beti aiserian. Etcham 208. Salomon errege altsu, aberats, yakintsu arek. Ir YKBiz 133n.
Aberatsa gezur hutsa, beharduna amets hutsa. Zerb GH 1936, 114. Bertze Aberats beltzek bezala, ez utz herria
hiltzera. Iratz 106. Obro du abratsak pobretan denean ezik pobreak abrasten denean (R). A EY III 219. Oso
aberats dira urruti ta / bertara gan ta pobriak. Mattin 123.
 (Como primer miembro de comp.).  Auzo-billeratan iñor aberats-ipuirik aitatzen asi ezkero [...]. Ag G 258.
mende.
Aberats-izenean bizi zan aspalditik [...] eta diotenez jokoan irabazia omen zun eskuarteko dana. TAg Uzt 170.
Ez izanikan ere aberats modurik / ez nabil zu bezala, burua galdurik. Xa Odol 148.
 (Con vbs. como aurkitu, geratu, jarri, etc.). Cf infra ABERATS EGON, ABERATS BIZI.  Aberats arkitzen
naz ni ta ondasundun ta baten ere beharrik bage. Mb IArg I 82. Zure amorio guziaz ni aberatsago utzitzeko. Cb
Eg II 79. Erdu ordu onean aberastuten nire arimea. [...] O Jauna! ze aberats geratuko nasan Zugaz! Añ EL1 160
(EL2 173 aberats geratu). Kristobalgatik gaude / aberats jarrita / Bere alabantzan jo / Dezagun musika. AB
AmaE 161. Ondo da dotea, / Baña, lendik aberats daukagu etxea. Ib. 420. --[Eta Anjel] aberatsa etorri al da? --
Izugarri!! Baeki ark ekarri dituanak. Apaol 39 (112 joan bezin aberatsa zetorrela).
2. (Lar, Dv). (No aplicado a personas). Rico, abundante en cosas de valor. "Valioso, rico" Lar. "Etxe
aberatseko umea, enfant de riche maison" Dv.
 Tr. Documentado en autores de todas las épocas y dialectos.
 Emaiten drauzkigula zerutik uriak eta sasoin abratsak. "Saisons fertiles". Lç Act 14, 17 (He fruitutako sasoin
onak). Presente bat guzis abaratsa eta balore anditakoa. Ber Trat 30r. Kontu dagigun diozu saindu Induljenziez,
/ Thresor handi eta aberats Zerutik isuriez. EZ Man I 24. Alferrik beraz altxatzen tuzte gora bihotzak, / Eta
alferrik egiten hain aberats emaitzak. Ib. 112s. Urrezko buruteak / Diamant aberats eta perleriaz betheak. Ib.
88. Baldin egin baliz euskaraz hanbat liburu nola egin baita latinez, franzesez edo bertze erdaraz [...] hek bezain
aberats eta konplitu izanen zen euskara ere. Ax 19 (V 10). Hain da gauza handia eta aberatsa, orai eskuen
artean dugun denboraren orai haur. Ib. 157 (V 105). Gizon hura ethorki noble eta aberats batetarik sorturik. SP
Phil a) 4r. Ibaiek untzi handiak eta marxandiza aberatsak garraiatzen tuzte. Ib. 242. Bestitzen baitzen [...] soin
berregin eta aberatsez. Arg DevB IV. Eta bere galtzia uste du reparatuko diala, urtia jin badadi aberats eta
prospero. Tt Onsa 69. Ohoriak, bizitze luzia, ezkonze aberatsak. Tt Arima 17. Zeruan diren ur aberats / eta
ihintz sakratuak. Gç 206. Aitak, promes aberatsak / erakutsirik obretan. Ib. 25. Presentik aberatsena. Ib. 79.
Hunek ere gisa berean erakutsi tu bere naturaleza onaren efetu aberatsak. ES 190. Tresor aberats bat da
adiskide leial bat. Mih 67. Egin ahal diotzoketen present aberatsenak. Ib. 102. Orra bada nolakoa zeruko
jauregi [...] Nork ez du, bada, sartu naiko hau bezain etxe aberats betiko atsegindun batean! Mb IArg I 241.
Orai urthe agor bat badut, gero sasoin aberats bat uste dut. Brtc 138.
 (s. XIX). Darua bada etxera, / Eta emen emotera / Andiki janarijak, / Aberats ta ugarijak. Mg PAb 98. Euren
euskerea zala ain aberats ta apaingarria. Ib. 218. Osoki Jainkoaren gogora iragan duzunean. Hura da giristino
batentzat egun ona, egun ederra, egun aberatsa. Dh 218. Ezta, ez, Indietako bazterretan arkitzen [...]
diamanteen meatze aiñ aberats, aiñ ugari, ta baliotsurik. AA III 363. Euskeria berez aberatsa da. fB Ic I VIII.
Gizon bat nai emakume bat da asko, etxe aberats bat pobretuteko. fB Ic III 350 (v. tbn. etxe aberats en contexto
similar en It Fab 26, Alz Bern 49, And AUzta 62, etxe aberats edo jauregi eder en VMg 12, etxealde aberats y
jauregi aberats en TAg Uzt 10 y 173, etxe leñargi ta aberats en Etxde JJ 17). Preparatzen diote premuntza
aberats bat. Jaur 384. Nork debekatzen ditu biltzera joaitetik errekolta bat hain errexa eta hain aberatsa. Ib.
397. Alaja aberats anitz. Izt C 485. Kargamendu aberats bat. Ib. 482. Meatze aberats au agertua izandu zan
[...]. Ib. 67 (v. tbn. 55). Eta gibeleko ire abenikoa / Hain aberatsa eta llilluratzekoa. Gy 227. Sarthu zen bada
azkenean / granera aberats batean / han [...] egiñ zituen aseak. Ib. 208s. Othardietarik heldu diren urak, ur
aberatsak dira. Dv Lab 106. Udazkenean, erle aberatsei khentzen zaiote beren onthasunetik zati bat. Ib. 298.
Urthe ortzitsuetan direla uzta aberatsenak. Ib. 74. Ez othe dire loreak hastean bezain eder, [...] hedoiak aberats,
bihiak gordo, zuhamuak zardai? Hb Egia 41. Soineko aberats batzu. Laph 36. Jaun gazte bat, itxura
aberatsekoa. Ib. 85. [Aita Sainduak] bothererik hedatuenak eta benedizionerik aberatsenak eman ziotzan. Ib.
194. Boluntariyuak dauka / suerte aberatsa, / nik aditzia dedanez / ez ala ere eskasa. JanEd I 74. Gordetzen zan
oraindik, kristalezko ontzitxo batian San Franziskoren zaurietako odol gordiña, Santuak bidian erabilli izandu
zuan makilatxua, eta beste onelako gauza aberats asko. Bv AsL 160. Jatorri on eta aberatseko galai batek. Ib.
110. Ezkontze handi bat eta aberats bat eginik. Ip Hil 74 (v. tbn. ezkontza aberats en Ardoy SFran 67, boda
aberats en Tx B I 257). [Zonbat den] guretzat probetxos, aberats eta nasai [Meza saindua]. Arb Igand 93. Bai,
hizkuntza aberatsa da Eskuara. Eta zer erran haren itzuli trebe, zalhuez? Ib. 15 (v. tbn. 19). Kantu eder hek,
aldareko aphaindura aberats hek. Ib. 128. Eta horra non [Jainkoak] laguntzarik aberatsenak hitzemaiten
derauzkigun. Ib. 65. Bere gaztelu eder eta aberatsetan. Elsb Fram 180. Zerbeitek barnetik erraten zion, han
hatzemanen zituela, Europa guzia bezen zabal eta aberats, eremu batzu. HU Aurp 50. Laguntza eta sari
aberatsenak zagizkoten, bai Frantziako, bai arrotz herri aldeetako buruzagiek. Ib. 76. Mesede guztiz aberatsak
eta ugariak. Itz Azald 169.
 (s. XX). Aren gañean [...] estalpe zuri aberats bat goitik ebala, Maria Donearen urrezturiko jarlekua. Ag Kr
216. Han azkar atxik nitzazke hok [eskoletxeak], apainduak, aberats, erakusteko behar diren zer guziez dun. JE
Bur 50. Gure arbasoen jakitatea, guk uste baiño aberatsago dena. FIr 161. Xeheki ikuskatzekoa litake halaber
kapera guzia, hain delakotz begikoa eta aberatsa. JE Ber 60. Ondare aberatsa artu zun [...] gurasoengandik.
TAg Uzt 16. Gaztetango dirdaitasun aberatsa zerbait [...] lausotu zitzaiola. Ib. 66. Beste iñork baño biotzondo
aberatsagoa erakutsiko zuan. Ib. 161. Estadua aberats, gizon bakotxa txiro ta arlote. Eguzk GizAuz 65. Josepek
zazpi urthe aberatsetan erresumako selhauru guziak bethe zituen bihiz. Zerb IxtS 27 (v. tbn. 100). Beude zuretzat
mai aberats yoritsua. Zait Sof 21. Gizonen bihotzaren ezagutzaile aditua zen Isabela, ohart-ikasi aberats baten
mende.
jabe zen. Mde HaurB 22. Ongi naia ta pakea dauzkan erria, erri aberatsa da. Munita 154. Bere aldare urreztatu
eta hirur galeria aberatsekin. Zerb Azk 13 (v. tbn. 79). Etxahunia, Malta ibarreko baserririk aberatsena. Etxde
JJ 62. Izadia aberatsa da. Ari eskubeteka dario bizia. Vill Jaink 50. Zure euskera ain da aberats, / apain,
txukun, dotorea. Basarri 50. Mahi luze bat erdian, urrutiko herrietako zur gorri aberats batezkoa. Osk Kurl 126.
Europako naziorik aberatsena. And AUzta 63. Emen, ganadurik aberatsena ardia da. Ib. 85. Miseria gorrian
zenaz geroz Parise aberats horren erdian. JEtchep 114. Munduko zirkarik ederrena, aberatsena... Ib. 41.
Erreboluzioak judikatzaleari ematen dion soldata ezpaita aberatsegia. Arti Tobera 273. Zure oitura eder, /
garbi, aberatsak. BEnb NereA 135. Sasiolatik dator / ibai aberatsa. NEtx LBB 363. Jainkoaren ganik ukanak
zituen indar aberats guziekin. "Forces riches". Ardoy SFran 282 (v. tbn. 283). Portuges itsas untzi alde bat,
gauza aberatsenez brokatuak. Ib. 179. Itsasoz itsaso, zonbat urarte aberatseri buruz. Ib. 183. Sendimendu on
aberats hori / nehoiz ez ditaike higa! Xa EzinB 123. Oraiko meza aberatsago / ainitz iduri zait eni. Xa in Mattin
117. Urre-kolorezko Tajo aberatsaren edaritan. "Siempre rico y dorado Tajo". Berron Kijote 199. Adimen
aberatsa behar gizonak horren antzeko burutapen bat izateko! MIH 203. Irudimen aberatsegiaren jabe. Ib. 211.
Hitz ugariak, aberatsak, adiera bereziz josiak behar ditugu. Ib. 78. Hizkera jatorra du, bizia, aberatsa. MEIG II
55. Hiztun aberats eta erraz [...] ageri zaigu beti. MEIG III 68. Villasantek bildu duen argitasun bilduma
aberatsa. Ib. 65. Euskal literaturaz berri aberats bezain zehatzak biltzeko. MEIG VI 62. Azterketa horietarik
ondorio aberats askiak atera. MEIG VII 111. Literatura aberats baten jabe izatea. Ib. 132. Uzta aberatsa utzi
zigun. MEIG VIII 93.
v. tbn. Hm 52. Lard 505. Zab Gabon 29. A Ardi 37. ArgiDL 130. Ox 174. Etcham 131. Otx 122. Enb 99. Zub 57.
Erkiag BatB 170. MAtx Gazt 13. Abrats: Mdg 138.
 [Eskerrak errendatzen derazkitzut] isuri zenduen odol preziatua gatik eta orduan zuk egin zenduen ordenua
gatik; [...] orduko ordenu aberats hura gatik. Harb 307s. Arimak ahal dukeien faborerik handiena eta
konsolamendurik aberatsena dela deabruaren paperetarik libratzea. Ib. 196.
 Abundante.  [Absalonen] ilede aberats eta ederra adarretan kurubilkatu zen. Zerb IxtS 56.
 (Ref. a la tierra, campos, bosques...). Rico, fértil.  Penze aberats zabal hautan / belhar onez asetzera. Gç
206. Landa eder, zabal eta aberats hetara. ES 193. Jaioterriko mendi gozo aberats garbietan. Izt C 39. Ejiptotik
ateratzera, gero bazter andi aberats batera eramateko. Lard 66. Lurra aberatsa eta ugaria ote zan. Ib. 90.
Iragan dituzu zelhai aberatsak, mendi gogor, itsaso, mortuak. Dv Lab I. Zoletako lurra berenez aberatsena da,
zeren urek gain-beheiti ekhartzen baitiote lur ona eta belhar ondakinak. Ib. 101. Zerren zakustan jardin bat
legez / Añ aberats ta loratsu. AB AmaE 51. Asko mendi aberats, zelhai gizen asko. Arb Igand 27. An dauke
[zuen lorea] gauza on, eder, maitegarria legez baratza aberats baten erdian iarririk. Ag AL 137. Ordokia zabal
eta aberats jausten da Rhin delako ur handiari buruz. StPierre 26. Eskual-herriko mendi nasaiak! Aberats,
garbi, gozoak! Ox 29. Eremu zelai eta idorretan, ura dutenezkioz, lurrak aberatsagoak eta gizenagoak dira. Zub
117. Ibar eder eta aberats artako [...]. FIr 177. Ekain-ondarrean haizeño batek ogi-buruak perekatzen dituen
bezala, gure alor aberatsetan barna. Lf Murtuts 12. Tropikoan bañan lur aberatsagorik ez da iñun izango,
belarra dala, sasia dala, zugaitzak nunai. JAIraz Bizia 11. Pazka leku aski aberatsa. Zerb Azk 33. Zuaitzetako
lurra xamurragoa, gozoagoa ta aberatsagoa dala mendi soil eta gorrietakoa baño. Munita 16. Oñati mendiak
berez ez dira oso aberatsak: azpigarri gutxi dute ta txillar asko. Ib. 76. Nekazaritzak lur naro-aberats eta
ongarrituak eskatzen ditu. Ib. 139. Bertako basoak guztiz aberatsak ixen dire. Akes Ipiñ 23. Mendi aberatsa
dala; / orko beruna ta espatua / eta gaiñera metala. Uzt Sas 168. An mendi aberatsak daude: batetik pagadi
ederrak eta bestetik larre ona. Ib. 348. Malkar eta elkor itxurako lur aberatsak. MEIG III 50. v. tbn. Etxde
AlosT 8.
3. (Con complemento en instr.). Rico en, abudante en.  Tr. Documentado al Norte en autores de todas las
épocas. Al Sur se encuentra en Iztueta, Arrese Beitia y autores del s. XX.
 Ungi egin dezaten, obra onez abrats diraden. "Qu'ils soient riches en bonnes œuvres". Lç 1 Tim 6, 18 (Dv
eginkari onez aberats egin; He egin daitezen aberats obra onetan, TB izan diten aberats obra onetan). Arraza
biziatuan, gaixtoan [...] ontasun oroz desprobedituan, gaixtakeriaz abratsean eta abondantean. Lç Dedic * 8v.
Beti zare puxant eta aberats moianez. EZ Man II 11. Buru ederreko adatsa / laxurik baderatza, / badaitso
gerrirano / urh' izpiz aberatsa. O Po 38. Izanaz aberats zarelarik, etzarela afekzionez aberats. SP Phil 268. Eta
ohorez betheta aberats hiltzekoz behardiala nehork bizi mundu huntan aberats bertatez eta bertatia poseditu
tribaillez. Tt Onsa 11. Probe ziren munduko ontasunez, baiñan aberats graziaz eta berthutez. Ch I 18, 3. Jauna,
zure elhesta llabür hunek badizü bere beithan untsatarzün hanitx [...] eta ekhoitzpenez aberats [düzü]. Mst III
23, 2 (Ip ekhoizpenez aberats). Phixtako olhaltia sorhoz aberats da. 'Le pâturage [...] est riche en herbage'. Etch
616. Amezketako mugape guztia da iturriz aberatsa. Izt C 79. Ibai au baino amorraiz aberatsagorik, ez da
billatuko Gipuzkoan andiago ez danik. Ib. 107. Kokotsa bizarrez aberats, [...] zigarro bat beti musuan. Hb Egia
29. [Maria] golkoz aberats eta lerden gerria, / Erne begia. Elzb Po 190. Aritz, pago, gaztañaz, / jantzirik basuak,
/ Arto, baba ta gariz, aberats soruak. AB AmaE 284. Aberats bai hastetik aberez / Ibar eta mendietan, / Gero
burdin, zilhar eta urhez / Lur barnetako mietan. Zby RIEV 1909, 398. Baziren Hazparnen koplari eta ditxolari
[...] anitz; batzu jaun, bertzeak deus gabe, bainan omore onez eta [...] ateraldiz oro bardin aberats. HU Aurp
162s. Badakit herri bat, aipamenez aberatsa, izaitez ere aspaldian aberats behar litakena. HU Zez 68.
mende.
 (s. XX). Artaldez ere aberats ginen. StPierre 23. Beharrik da bethidanik kantariz aberats izan Eskual Herria.
Ox 203. Oligoa emaiten duten hazien ondarkinak dira turtoak, mineralkiz eta guziz azotaz aberats direnak.
Gatxitegi Laborantza 146. Ur jator, arraiz aberatsa ta / ziaro garbiya beti. EA OlBe 104. Gipuzkoan Oñati degu
piñu-sallik aundienak dituana eta mendiz eta baso-oianez aberatsena dana. F. Labayen in Munita 8. Kolono
dirdaitsura eldu zera, arrotz ori! Zaldiz aberats ta errialde ontako abaro altsuena! 'A esta región de excelentes
corceles'. Zait Sof 125. Asmo bixkorrez aberatsago baitzan ondasunez baiño. Or Aitork 40. Ez-eukiaren laguna
zara, / baña zoriz aberatsa. BEnb NereA 96. Pake osoa dute, iruzur gabeko bizimodua, ondasun ugariz aberats.
Ibiñ Virgil 91. Zeiñen aberats artaldez, zeiñen ugari esne txuriz. Ib. 34. Zelaiak belarrez gozo ta aberats. NEtx
LBB 95. Diru guttirekin bizi naiz / bañan gogoz aberatsa. Mattin 121. Zer jana oso gutxi da emen, / lanez bai
aberatsena. Uzt Sas 248. Oihantsu zitazken bazterrak [...] iraztortz eta otegiz aberatsago ezinez eta ogi eta arto
landaz. Ardoy SFran 32s. [Eleberria] azalez aberatsa, aberatsegia, aukeran, izanik, are aberatsagoa da mamiz.
MIH 47.
v. tbn. Inza Azalp 129. JE Ber 49. Etcham 119. Aitzol in Ldi UO 6. Akes Ipiñ 7.
 (Con sintagma con suf. -etan).  [Eskuara] arraia da, eta errefinetan aberatsa. ES 191. Berak mundurako
pobreak baña Jainkoarekiko birtuteetan txit aberatsak ziran. Cb Eg II 178. Miragarria da Jaungoikoa bere
gauzetan eta aberatsa gizonak salbatzeko gaietan. Arr GB 110. Aberatsak ziran Klaratxoren gurasuak lurreko
ondasunetan. Baña ama txit aberatsa birtutian. Bv AsL 90. Diruz pobrea dalarik, modu berean bertuteetan txit
aberatsa da ta. Moc Damu 12. Gaztain arteko pagoa duzu / aberatsa muxarretan. "Abundante en marmotas". Or
Eus 79. Ta lenengoa antzu ta urri bada bururapenetan, aberats eta oparo da bigarrena. Txill Let 74s. Baserria
lur eta larretan aberatsa ta zabala baitzan oso. Etxde JJ 8.  Ez neban sinistuko baserritar batek jakin leijala
ainbeste izen, ta euskeria zala ain aberatsa bere berbeetan. Mg PAb 87. [Mendi au] da txit aberatsa bere
arrobietan. Zab Gabon 85.  Ango erreka koskorrak dira / amorraitan aberatsak. Uzt Sas 287.  Aberats gara
historiolaritzan. MEIG IX 90.
- ABERATS-ABERATS. a) (Persona) muy rica. v. ABERATS HANDI.  Ogei errealeko bategatik egongo
litzake edozein, beintzat aberats aberatsa ez balitz, egun guzian gezurrik esan gabe. Mg CC 233. Jakitun andija
bere ez. Aberats aberatsak bere ez. fB Ic III 297. Aberats aberatsen ondasuna, gizonik argienen jakitura [...]
bear zituzkean. Ag G 243.
b) Muy rico.  Alabaña, euskerak, guna, mamia, aberats-aberatsa dauka. Etxde AlosT 8.
- ABERATSA ERE ABERATSA. Muy rico.  --Aberatsa zara zu, beraz? --Aberatsa be aberatsa, bai
abelgorritan, bai ardittan, bai etxaguntzetan eta batta edozetan be. Otx 75.
- ABERATS HANDI (-aundi V-gip ap. Elexp Berg). (Persona) muy rica. "Aberats aundi, aberats aundixak. Oso
aberatsak. Gitxi telefonuak..., partikularrian gitxi, orretxek aberats aundixok, bestek ezeukan, e" Elexp Berg. v.
ABERATS-ABERATS, ABERATS OKITU, ABERATS PORROKATU, ABERATS PUXANT.  Munduko
Errege ta aberats andi asko. Cb Eg III 346. Eta huna gure gizonak, fortuna eginik, aberats handi beren herrirat
itzuliak. Barb Leg 132. Aberats aundia bada bat, au da, santu aundia baldin bada. Inza Azalp 104. Aberats
andija iñoz izaten banaz [...]. Kk Ab II 125. Aberats andi, aberats okitu egin ziran. Eguzk GizAuz 24. Alboan
eguan aberats aundi baten palazioa. And AUzta 61. v. tbn. HU Zez 73.
 Hau ezagutu dute [...] errege ta enperadore andiak, bai ta beste bazter guzietako aberats andi txiki guziak
ere. Mb IArg I 63.
- ABERATSAREN ABERATSEZ. De tan rico, de tanta riqueza.  Erromantiko purrukatu hark bazuen bere
garaiko olerkari gutxik adinako etorri eta hitz aberastasuna; baita, aldizka, aberatsaren aberatsez, hitz ozenen
eta irudi distiatsuen osinean murgiltzeko isuria ere. MEIG III 58.
- ABERATS-HAUR. Niño bien. v. aberaskume.  Nola geienak aberats aurrak ziran, illunabarrean asi ziran
marruaz ojuka: Ai ama! Ai aita! PArt in Bil 172.
- ABERATS BERRI. Nuevo rico.  Aberats berriak gutiesten du eskuara, hori erran gabe doa. Zub 66.
Eibarko aberas barri bat, Paristik osteria ein ondoren, lagunartian kontatzen ziarduan, an ikusitako aurrerapen
azkarrak. SM Zirik 22 (60 aberats barri).
- ABERATS BEZALA, GISA. "Abundander, gaindiz, abundánki, frankóki [...] aberaski, aberats gisa, aberats
bezala, zabalki" Urt I 64.
- ABERATS BIZI. Llevar una vida acomodada.  Aide bat zuen: au ere Ana bere emaztearekin aberats bizi
zana. Cb Eg III 379. Gobernatuko degu alaba / ez bizi arren aberets [...] salda ona ta pastel goxuak / emango
dizkagu berez. Tx B II 136. Eta bere amarekin eta bi anaiekin, aberats bizi izan zen, Jainkoak daki zonbat luzaz.
Barb Leg 65. Nai aberatsago edo beintzat erazago bizi dana, nai estuago ta ez-eukiago dabillena. In Akes Ipiñ
3. Txiro izan da aberats bizi / ez da erreza izaten. BEnb NereA 148.
- ABERATS EGIN. Hacer(se) rico, enriquecer(se).  Konseilatzen zaitut eni erosteaz suaz frogatua izan den
urrhetik, aberats egin zaitentzat. TB Apoc 3, 18 (He aberasteko). Aberats egin zaite, zure funts propiotik miseria
eta erromesia phuruba baizen ez zarela aithorturik. Mih 31. Nahi zitut egun / Aberats egin. Ehun / Lus hoiek
hart zatzu. Arch Fab 229. Len probre ziradenak aberats egiñik / Arriskuan buruak ipiñi gaberik. AB AmaE 286.
Guztiyak aberats egiten diran egunian, guztiyak txiro. Alz Burr 41. Langilleen lepotik polito bizi dira. Aberats
egin diranak be eztira gitxi. Eguzk GizAuz 108. v. tbn. Otx 77.
mende.
 Aukerak eta diruak ez dau / iñor egin aberatsa. BEnb NereA 147.
 Espirituz pobre direnak berthutez aberats egiten baititutzu. Ch III 55, 5 (Ip berthütez aberats egiten düzüna).
- ABERATS EGON. Ser (litm. 'estar') rico.  Nola nihor iar diteken egiazki pobre, egiazki aberats dagoelarik.
Hamabortzgarren Kapitulua. SP Phil 268. O Jauna, ze aberats nagoan Zugaz! Añ EL1 162. Ta dirubak
eukazanari? Aberats eguanari? Oh! Milla tatxa, ta palta euki arren, aixaatuten deutsa buruba diabrubak. fB Ic
III 351. Nahi nuke yakiñ beraz / hanbat yende zoroek, / Urre, zillarrak metatzen / bethi hari direnek, / Zer
duketen gehiago / Bertzen gizon batek baiño? / Erromesena hek bezaiñ / aberats dago obian. Gy 87. Badakizute
ba; ni nago izugarri aberatsa, eta nere ondasunak izango dirade [...]. Apaol 103. Egonzaiteken bai, balle kaur
aski abrats; baia eztago gizonik, dago aministrazione gasto bat. Mdg 138. Mina batzuen jabe zala bagenekigun,
aberats zegola're bai. Alz Txib 84. Urte gutxitan aberastu da, ta ain aberats egon bear du, nun dana utzitzeko
asmoa artu duen. ABar Goi 29 (32 badakik, ori aberatsa ziok).
 Ez gaude oso aberats diruz, / ez ta ere oñetakoz. NEtx LBB 366.
- ABERATS-ETXE. "Aberats handien etxea. Gero arek bi urte eiñ aberats-etxian ala, ta orrek etorte zienian,
distingida etorte zien. Bai jantzixan, bai buruko illiak [...]" Elexp Berg.
- ABERATSIK. Rico (uso predicativo). Cf. Lç Decl ** 6v: "Aita bat badugula gure hatzeko asko abratsik". 
Zein abaratsik <-tzic> dagon meza enzuten duena, baldin aprobetxatzen badaki. "O cuán rico de bienes está el
que oye Misa". Ber Trat 73r. O, ze pozik, ze aberatsik, ze zoriondurik itxi dozun, jauna, nire arimea. Añ EL1
163s. Habanatik / urten ta dator / aberatsik. Zav Fab RIEV 1907, 536. Kontuak yota, azkenez / seme bakotxak /
dituzan boltzak / bete dituz urre onez. / Dirautse bada bat besteari: / ze katanarru oberik? / Nonbait aiteak au
iragarri / nai yeuskuan ez besterik. / Ea gizonak / lan on zakonak / onexegaz aberatsik. Id. ib. 1909, 35.
- ABERATS-JENDE. Gente rica.  Badira Buenos Airesetan ots aundiko larru-ontzaille [...]: aberats-jende
porrokatua. Mok 5. Itxasbazter onetan jaso ditue aberats-jendeak jauregi dirdaitsuak. TAg Uzt 9.
- ABERATS OKATU. v. ABERATS OKITU.  Aberats okhatuak / Utziak zeuzkan aspaldi bai loa, bai
kantuak. Gy 79.
- ABERATS OKITU. "Aberats okitua, millonario" A (s.v. okitu). "Aberats-okitü, riquísimo (S, Darric)" DRA. v.
ABERATS HANDI.  Zeren guziak aberats okhituak baitira. Elsb Fram 167. Erraiten zuten aberats okitua,
urrez hantua zela. Zub 85. Jakin egixu lenen-lenen ni ondasunez jositta nagola; aberats okittuba nazala. Otx 74.
Aberats okhitua zen: bazuen arthalde bat zazpi mila bururekin. Zerb IxtS 31. Bazan orduan erri-guraso aberats
okitu bat. Or Aitork 142. v. tbn. Etcheb GH 1959, 314.
- ABERATS-POBRE. (Pl.). Ricos y pobres.  Atozte ikustera, / atozte jendeak / Jesusaren oñetan / iru
erregeak, / emen berdintzen dira / aberats pobreak, / berdiñak badirade / gure birtuteak. Echag 104.
- ABERATS PORROKATU. Persona muy rica. v. ABERATS HANDI.  Diotenez, aberats porrokatua omen
da. Orrek ere, esatea dan bezela, irinik adina lauso izango du. A Ardi 24. Ta orduan... A! Guztiyak aberats
purrukatuak izango gera. Alz Burr 41. Ta lenago aberatsa bazan, orain aberats purrukatuba dago. Alz Bern 51.
Au aberats purrukatu baten obia da; ori, jaun oso ezagun batena. Anab Aprika 15.
- ABERATS PUXANT. Persona muy rica. v. ABERATS HANDI.  Ethorkiz aberats puxant zelarik [...]. Zby
RIEV 1908, 415. Hango laminak aberats puxantak ziren. Puxantak! Urpean bazituzten beren gaztelu ederrak.
Zerb Azk 97.
- ABERATS-ZURREAN. "Aberats-zurrian ezkondu zan zar batekin, a fuer de rico se casó con un viejo" A (s.v.
-zurri).
 Etim. Formado sobre abere. Cf. gall. haberoso 'hacendado', cast. haberado, haberoso (DCEC 2, 859). Cf. tbn.
Uhl ZRPh 27, 625, y RIEV 1909, 421. Como ya veía van Eys, la formación es difícil, ya que un suf. 'abundancial'
-ts (cf. acaso adats: adar, derivación que el sentido no recomienda) es, por lo menos, muy raro.
aberatsagotu (Dv).  Hacer(se) más rico. "Devenir plus riche" Dv.  Gure izkuntza landu ta landu aspertu
gabe, gero ta aberatsagotuz, gero ta goragotuz. Ldi IL 164.
aberatsaile (SP (-aille)), aberasle (SP (-tsle), Dv), aberastaile (Dv), abratsale, aberatszale.  Enriquecedor.
"Enrichisseur" SP. "Celui qui enrichit. Gure buruak erakusten ditugu, Jainkoaren ministro bezala, beharrak
iduri, bainan askoren aberasle" Dv. v. aberasgarri.  Triste bezala, baina bethi alegera; paubre bezala, baina
anhitzen abratsale. "Comme pauvres & toutefois enrichissant plusieurs". Lç 2 Cor 6, 10 (Dv aberasle; He
hainitz aberasten dugula, TB hainitz yende aberasten dugularik). Lurreko gaiztokerien zehatzeko, / Izurria (bere
izenaz deitzeko) / Aberatszale Iferniaren. "Capable d'encrichir en un jour l'Achéron". Arch Fab 203. Orixek
hizkuntzaren aberatsaile izateko dohain hobeak zituen batzaile izateko baino. MEIG VII 168.
aberatsarazi, aberatserazi.  Enriquecer.  Erregek du hartzen / Eta emaiten. [...] Bere phenez du bizirazten /
Langilia, tratulanta aberatserazten. Arch Fab 123.
aberatsarazle, aberats erazizale.  Enriquecedor. v. aberatsaile.  O grazia ezinago dohatsia, ezpiritüz

mende.
praube, berthütez aberats erazizalia, eta hanitx hunez aberats denaren bihotzez umil izan erazizalia. Mst III 55,
5 (Ip berthütez aberats egiten düzüna).
aberatsgarri. v. aberasgarri.
aberatsi (A, que cita a O).  Enriquecerse. v. aberastu.  Aberatsi nahi zena urthe bitan, urkha zedin
urtherditan. "Celui qui voulait devenir riche dans deux ans". O Pr 681.
aberatski. v. 1 aberaski.
aberatsu (-ü S ap. Lh).  "Riche" Lh (s.v. aberats). v. aberats.  Miletan erran dugu: holako lanari buruz
Frantzia ez da aski aberatsu, aski nasai. SoEg Herr 14-5-1959 (ap. DRA).
aberaxka. "(S), assez riche" Lh.
aberaxkila. "(BN), mauvais petit riche" Lh. v. aberaskilo.
aberaxko. "(S), un peu trop riche" Lh.
aberaxkot. "(S), mauvais petit riche" Lh.
aberbio. v. adberbio.
abere (gral.; Lcc, Lar, Lecl, Añ, Izt 55r, VocBN, Gèze, VocB), abre (AN, Sal, R; SP, Urt I 134, Ht VocGr 333,
Lar, Añ (AN), Izt 55r, Arch VocGr 188), abera (V-gip). Ref.: A (abere, abre); Lh; Lrq /abee/; AtSac 50; Etxba
Eib (abera).
 Tr. La forma abre es general en textos labortanos clásicos y navarros peninsulares. En labortano moderno se
emplea tanto abere como abre. En DFrec hay 75 ejs. de abere.
1. Mamífero mayor doméstico, especialmente el destinado al trabajo o a la producción de carne. "Bestia" Lcc.
"Apacentar ganado, abereak kanpura atera" Ib. (v. tbn. s.v. cabestrar). "Pardo animal, abere urdin" Ib. "Cerdas
de bestia, aberean zerdak" Ib. "Carga de bestia, aberean kargea" Ib. "Bestia o ganado" Ech 35r. "Bête de
charge" SP. "Bestia", "pécora, ganado lanar", "res, cabeza de ganado" Lar. "Ganado mayor" Lar y Añ. "Nom qui
s'applique indifféremment aux bêtes chevalines, asines et à celles à cornes" VocBN. "Animal, bête, bétail" Gèze.
"Algunos reducen su significación al ganado caballar (G), otros al vacuno (AN)" A. "Abera, ganado, especies
domesticadas. Aunque recesivo, aparece corrientemente en abergorrixa, abeletxia, aberatsa, aberastasuna. En
su lugar se ha generalizado la voz romance: ganaua" Etxba Eib. Lhande recoge además en su dicc. "Able (Hb).
v. abere", pero se trata, sin duda, de una errata. Cf. ZERRI-ABERE.
 Don Pere Auerea mercader franc de Pampalona (1310). Arzam 84. Des bestiaux qui sont donnes pour "Abel
Haxacarri" (1520). Ib. 84.
 Abrén bazkatzen. Lç Lc 17, 7 (He abre bazkatzen, Dv abere alhatzen). Eta berak hunetarik edan baitu, eta
haren haurrék, eta haren abrék? Lç Io 4, 12 (LE arsaldoek). Izpizatzen det aita ez ama dirudian abereaz.
"Reniego de la bestia que a su padre ni madre parece". RS 370. Abreek berotu zuten / bere hatsez haurtxoa. EZ
Noel 52. Ez lizateke erhokeria kargarik pisuena abrerik flakoenari emaitea? Ax 180 (V 121). Ditxa duianak
albera, / Eztuianak begira / edo / ditxa duianak abere / eztuianak ez batere. Saug 97. Ditxa duenak alga eta
abere, eztuenak ez lasto ere. "Celui qui a bonheur à fourrage et bétail". O Pr 114. Ehizi eta bai abre, / Nihon
diren guztiak. Hm 94 (cf. Dv Dan 3, 81 basabere eta azienda guziek). Beldurrez fazoin berian yeien [sic] aberiak
[idiak, behiak, ardiak] gertha daitezen. Mong 586. Zure abereak nondik baitue otea bastimentua. LasBer 574.
Sein eder bat jaio jakula abere biren artean. Acto 416. Gizon-emakume, abere, egazti, ta pisti guziak ito ziran
ugolde artan. Ub 13. Hil araz zatzu gizon, emazteki, haur, abere, hitz batez, guziak. Lg I 271 (264 abre).
 (s. XIX). Izarrak, aberiak, egaztiak, arrainak ta lur gainian dakuskuzan piztia mueta guztiak. CatElg 16r.
Abere edo ganadu bategaz egin dan pekatuba. Mg CO 145. Enzunaz Txakur, Otso, Aizeri, Ollar, Abere, Lau
oñeko ta Egaztien itzketa alkarren artekoak. VMg IX. Aska batean abere artean ezarria. Gco II 28. Zenbat
abere, egazti, arrain ta pistija. JJMg BasEsc 29. Begira, idi, bei eta beste edozeñ abere tatxadun saldu dezun
tatxarik ezpalu bezala? AA II 184. Betelengo abren askan. Dh 48. Dabil gatx edo enfermedade andi bat abere
edo animalijetan, ateraten dau errijak meza bat. Astar II 213s. Saldua da abere bat bezala, [...] estekatua ohoin
bat bezala. Jaur 152s. Azienda beltza esaten zaion aberea. Izt C 167. Abereai edaten emateko toki eroso bat. Ib.
85. Abre bat bada alhan gure phentzeetan. Gy 273. Lurrak landu eta abereak larreatuaz bizimodua ateratzen asi
mende.
ziran. Lard 14. Kutxan egondako abere, pisti eta egaztiak. Ib. 10. Abere eta lur-gañean dabiltzan beste bizikari
guziak. Ib. 1 (podría corresponder a la 2.ª acepción). Iñor mugan sartzen bazan, naiz gizona, naiz aberea, ilda
geratuko zala. Ib. 77 (podría corresponder a la 2.ª acepción). Lur gizenek abrea laster gizenduko; / abrek bethi
lurrari urin egorriko. Hb Esk 189. Ongarri izatekotzat, behar da abere, eta abere izatekotzat, behar da bazka.
Dv Dial 45s (It elea, Ur ganadua, Ip hazienda). Aberiak eri direnian hun da barrükiaren xuritzia. Ip Dial 80.
Animalia guziak eta abereak, bedeikatu ezazute Jauna (G). "Omnes bestiae et pecora". CantTP 25 ((V) pistija
guztijak eta aberiak, (L) animale guziak eta abereak, (S) animal güziak eta aberiak, (R) animale guziak eta
abriak). Dala arraiñak, dala txoriak, / abereak zeiñ pistiak. AB AmaE 57 (v. tbn. 355). Oilo, abre gizenak /
Jendeak laborarien / Eskutik ditu denak. Zby RIEV 1909, 108. Abere edo azienda zain zagolarik bere kideko
lagun batzuekin. Jnn SBi 59. Zakur eta otso, idi eta behi, lapin eta erbi eta bertze azinda eta abere, eta ihizi
errabi-arazi zituen. HU Aurp 76. Abereak uztarturik. HU Zez 71. Abere asko eukezan: artalde andiak. Ag AL 41.
Euren abereak (idi ta beiak) [...] sendoago asteko. Ezale 1897, 15a. [Seigarren egunean] lurreko abere eta
patariak. Itz Azald 28 (v. tbn. Berb II 60 abere ta patariak).
 (s. XX). Abere asko daukadaz: zezen, bei, ardi, auntz da zaldi. Echta Jos 307. Azkenez, abere enda
guzitarikoak arkitzen dire, abeltxe, abelgorri, mando ta bertze zamari aunitz. Bera EEs 1915, 227. Abria da
nekazaritzian ondopea (Sal). Garral EEs 1925, 21. Erreka, zugatz, bedar, lora, abere, pizti, arrain, egazti [...].
Kk Ab II 113. Uztarpeko abere baten ume dan [astokoa]. Ir YKBiz 374. [Lurra] lantzeko bear diran abere ta
tramankuluak. Eguzk GizAuz 122. Erriko abere guziai [...] zintzarriak kendu. Etxde JJ 171. Ganadu-peria zan.
Gizona ta aberea asko bildu zan. Anab Poli 133. Arakin eta eiztariak [...] gutxietsi egiten zituzten, abereak,
piztiak eta egaztiak il egiten dituztelako. Zait Plat 53. Etxe barruko lanetan [...] aberiak gobernetan. BEnb
NereA 139. Uztak eta abereak zaitzen. Ibiñ Virgil 114. [Bere astoari] abere otxanagoa bait-zerizkion. Berron
Kijote 68. Basetxe bateko abereak. MEIG I 175.
v. tbn. Añ EL2 106. Ur MarIl 96. Bv AsL 85. Arb Igand 69. A Ardi 29. Barb Sup 50. Ill Testim 14. Ox 68. Tx B
175. Otx 98. ABar Goi 42. TAg Uzt 241. EA OlBe 82. Lf Murtuts 15. Munita 132. Lek SClar 140. Erkiag BatB
56. Basarri 114. BasoM 14.
 (Como primer miembro de comp.).  Abere arranen dulun-duluna. Ag G 3. Ikhusiren düzü orano han abel
herroka bat ederra, "Petarian" tratü egitekotan sartzen giren abeltegietan. Eskual 14-8-1908 (ap. DRA). Abere
pare batek edo biek, buztarturik [...]. JE Ber 18. Aurkituko eutsan erremedioa beorraren antzutasunari. Iruñen
beintzat egongo zan abere-kontuan jakitunen bat. Bilbao IpuiB 116. [Ganadu-perian] abere-usaia aundia. Anab
Poli 133.
 (G, S; Lar, Añ, Foix ap. Lh), abre (AN, B, Sal, R; Añ (AN), VocB). Ref.: Bon-Ond 142; VocPir 363; A; Lh; Iz
To, Ulz (ábria); ContR 516 (abre); AEF 1960 59; BU Arano; EAEL 81; Izeta BHizt (abre). (Ref. específicamente
al ganado caballar). "Jumento, bestia de carga" Lar. "Cabalgadura, (c.) zamaria, aberea; (AN) abrea" Añ. "(S;
Foix), cheval, monture" Lh. "El animal caballar o asnal" Iz To. "Aberea o ganado caballar. Al ganado caballar
llaman aberea, aunque actualmente se va introduciendo la costumbre de llamarle kaballerie (G-goi)" AEF 1960,
59. "Es solamente ganado mular. No el vacuno ni el asnal" BU Arano. "Abre gañean etorri naiz" Izeta BHizt. Cf.
VocNav: "Averíos o abríos: nombre que dan a las caballerías de labor (Ribera)". v. infra ABERE ZAMARI.
 Tr. No hay testimonios en vizcaíno.
 [Samaritanoak] ezarririk [gizona] bere abrearen gainean, eraman zezan ostaleriara. "Sur la bête". Lç Lc 10,
34 (Dv aberearen gainean, He abrearen gaiñean; TB zaldiaren gainean). Eramazu ene abrea establiora.
"Menez mon cheval à l'étable". Volt 157. Ezin suportazaket abres ioatea. "Je ne puis supporter le chevaucher".
Ib. 205. Nausiaren begiak gizentzen du abrea. "Le cheval". Ib. 165. Bein nebilelaik nere abrean ziudadea barna.
LE-Ir. Zoielaik abrean, abre gañean. Ib. Abade yaun bat iduri, / Dioan abre gaiñean / Morgarik handienean. Gy
200. Kapitan biri agindu zien, bere-bereala prestatu zitzatela [...] irurogeita amar [soldadu] zaldizko [...] eta
abere bat San Pablorentzat. Lard 524s. Aberen ferrak. HerVal 199. Izia aberer. Ib. 205. Aberea bakardegi edo
monasterioan utzi zuen; [...] ezpata eta doga [...] elizako pillare batean ixegi zituen. Aran SIgn 20. --Pillipe;
galdu gera; emen datoz aberez gure billa, gorde zaitez Pillipe! [...] (nabaitzen dira tronpeta soñuak eta aberean
golpeak). Ill Pill 20. [Samariarrak] artu zuen abere gañean, ostatu batera eraman zuen ta artaz ardura izan
zuen. Ir YKBiz 267. Abere-gaiñetik jeitxi ziran Don Kijote ta Santxo, eta, astoa ta Rozinante beren gisa ango
belar-bazka ugaritan utzita [...]. "Apeáronse". Berron Kijote 163. Abere-gaiñera igo ziran ta azkar-azkar ibilli
ziran. "Subieron luego a caballo". Ib. 121. Eta, biok nor bere abere-gaiñean egokitu ziranean, bentako ate-
ondora joan-ta [...]. "Ya que estuvieron los dos a caballo" Ib. 189s.
2. (Lar, Añ, Gèze, Dv, H), abre (R-is ap. Iz R 401; SP, Urt I 198, Lar, Añ, H). Animal (opuesto en muchos de
los ejs. a 'ave' y 'pez' --así en Leiçarraga, Etcheberri de Ziburu, Añibarro, Aguirre de Asteasu, V. Moguel,
Astarloa, Arrese Beitia, Zalduby, JanEd, Zerbitzari y Orixe-- o, como irracional, a 'hombre', etc.). "Animal,
animalia, aberea" Lar. "Alimaña, todo bruto o animal" Ib. (v. tbn. s.v. cordilo). "Acosar, perseguir fieras,
abereak larritu" Ib. "Animal, bestia" Añ. "Animal, bête" Dv. "Bête en général" H. "Abre bat, un animal (R-is)"
Iz R 401. v. larrabere, ITSAS-ABERE, ZEBRA-ABERE...
 Naturalki abre brutalek bezala ezagutzen dituzten gauza guzietan korrunpitzen dirade. "Bêtes brutes". Lç
mende.
Iudae 1, 10 (Dv, Ol, Ker, IBk abere; He bestia mutu, TB animale, IBe animali). Haragi guzia ezta haragi ber
bat: baina berze da gizonén haragia, eta berze, abren haragia: eta berze arrainena, eta berze xoriena. "Des
bêtes". Lç 1 Cor 15, 39 (Dv, Or QA 200 abereena, IBk, IBe aberearena; He bestiena, TB animalena). Bildur bat
da abereetan ta asko gizonetan. "Un miedo hay en los animales y muchos en los hombres". RS 391. Mendi gorak
higituren dire eta nabeak, / Eta abreek dituzte largaturen lezeak. EZ Man I 80. Arrañak ere iauzi / ziren paguz
urean: / abreak basoan eta / egaztiñak airean. EZ Noel 54. Halaber abre adimendugabek ere, arrazoinekin
erran ahal diazaiote: Hiregatik gu dilubio handi hartan [...] hondatu eta itho ginituan. Ax 568 (V 363).
Haragizko atseginen elkharganamendua da abreek ohi duten pitztura eta elkharganagarri bat, gizonen artean
adiskidetasunaren izena geiago merezi eztukeiena. SP Phil 283. Gizona hiltzen den bezala, aberiak ere hiltzen
dira. Tt Onsa 143s. Abretarik, edo animalietarik batek-ere eztu mintzorik baizik gizonak. ES 381. Bada eman
ziotzaten izenak bestiaki abre guziei eta zeruetako hegastiñei eta larreko bestia guziei. "Cuncta animantia". Urt
Gen 2, 20 (BiblE abere guztiei, zeruko hegaztiei eta piztiei). Zein andia zan zeure gozoa / Munduan iñok eztaki /
Abereak bere sentietan dabe / zenzun bageak izanik. Urqz 79. Ikhusten ditutzunean arbolak, landareak, loreak,
eta bertze hunelako gauzak; [...] Abereak ikhustean [...]. He Gudu 129s. Zein da gizona, [...] negar egingo ez
leukeana? ez lizateke gizona, bai abere, bai zenbor, bai arkaitzen bat. SermAzc 279. Ta ni lurreko ar edo
arrastakako abere au onra orretaraino igo nai nazu? Cb Eg II 20. Gure ira, edo abere ondo ezigabe beti
gerengan deguna. Ib. 163. Noe bere iru seme-errañekin ta abereakin kutx-ontzian sartu zaneko. Ub 13. Lurrean
lau-oinka dabiltzan abere edo animalietatik, ta aidean egatzen diran egaztietatik pare bana. Ib. 16.
 (s. XIX). Daramagun bizitzeari behatu, ta erran liteke gure arima eztela gurea, gure etsairik handienarena
dela, abre baten arima dela. Dh 206. [Suzko ibai batek] erreko dituz gizonak, abereak, landarak. Añ EL1 39.
Mendiren baten ill, ta abere ta egaztien janaritzat bera antxe geratutea. Añ LoraS 128. Birtutearen nekeagatik
damu balu jaio izana; Kristau izatea; edo deseatuko balu abere izatea. Gco II 74. Animali, abere eta pistia mota
guzien artean. Gco I 438. Eta esan diteke, abere, eta zentzugabeko animalia guziak baño zentzugabeago egiñ
zala gizona gai onetan. AA II 130. Deitzen die mendiai, arbolai, abereai ta egaztiai. AA III 338. Geldi, geldi,
dio Leoiak. Naiz ni Abere guzien Buru ta Nagusia. VMg 7. Lurreko abere ta goietako egaztiak. Ib. 49. Eziten
dira abererik uzubenak, leoe, katamotz, arz, otso eta arranuak. Astar II 195. Aingeru, gizon, abere, txori, eta
arrainai jaten emoten deutsena. Ib. 248. Abere zenzun bagak. Ib. 88. Eta ikhusi nuen itsasotik igaiten abre bat
zazpi buru eta hamar adar zituena. TB Apoc 13, 1 (Ker abere; Lç, He bestia, Dv basabere, Ur pisti, Ol bidutzi,
IBk, IBe piztia). Millaka, diotenez, dira abereak, bizitzen diradenak lur-pean sarturik. It Fab 118. Auxe berau
jazoten da sugiakaz, mixarrakaz ta beste abere askogaz. Ur Dial 29s (Ip abere; It, Dv animali(a)). Estai haltoko
abre hunen ibill-aira torpeaz. Gy 124 (ref. a un elefante). Gizona ez da abere. [...] Badu arima bat. Hb Egia 3.
Danak, kristau ta abere, [...] gizarajua dute / ibiltzen burlaka. Bil 132 (v. tbn. kristau ta abere en NEtx LBB 96,
abere ta kristauak en Or Eus 130, abere ta kristiñauak en Erkiag BatB 111). [Basauntza] Jenobebaren aurrean
geratu zan. Abere hura ikusita Jenobeba zerbait izutu zan. Arr GB 44. Mundu guztira sare onexek / Bota nai
doguz, / Arraiñ ta abere dan-danak artu / Dagiezan. AB AmaE 129. Abre, xori, arrain, ibai, / mendi, zelhai,
ibarrak. Zby RIEV 1908, 203.
 (s. XX). Itxasgizonaren zirikadea ezeban Indianoak ulertu. Aberea zer zan ezekian. Animalia esango eukean
berak eta. Ag Kr 101. Ziur zan ardia il eban aberea, sasi-zuloan barruan egongo zana ardiaren burua jaten.
Echta Jos 246. Guzti-guztiok entzun / Jainkoaren lanak; / abere ta egazti / edari ta janak. JanEd II 110. Ur-
ttantta baten dakusguzan izakari guztiak, igikorrak izanda ere, eztira oro abereak. Bähr EEs 1922, 109. Abere
zikina da zakurra. JE Med 42. Bizi diren guziak, jende, abere ala landare, oro zelula paketa batzu dira. Ib. 18.
Badira bizkitartean abere batzu hain ttipiak non zelula bakar batez baitute hek egina beren gorputza. Ib. 19.
Irrits heier dagon gizona aberearen heinetik ez da hanbat goititzen. JE Bur 97. Ez dute esaten abere ta pistien
artean muxarra dala lotiena? A Ardi 30. Sugea zan abere guztietan maltzurrena. Inza Azalp 46. [Umeak] zumel
zorrotzagaz abere bati begijak ataraten eutsozanian. Altuna 95. Erregeren deiari abreak oro gor; / Hartz, azeri,
basurde, otso, basa behor. Ox 130. Ez baitugu arima bizirik ikusten, ez jende ez abre. JE Ber 40 (102 jende ala
abere). Ludian zer oro ba-da edertzale --arria, zuaitza, aberea-- nola ez bide-litzake gizona? Ldi IL 125. Beñola,
aberiak berba egitten eben aldijan [...]. Otx 57. Zenbait abere arrapatzeko eiztari askok alkar-artzen zuten. JMB
ELG 41. Baita bear-bada abere edo totem-agurtzak ere. Ib. 50. Gizona adimendun, errazoedun aberea da-ta.
Eguzk GizAuz 96. Bularretan sar bekizkit itsas-ibaien uhainak / Abre guzien orroak, marrumak eta mahukak.
Iratz 137. Irribarrez diardutso, / landako loreak [...] Lurreko abereak / bere mesedean / jaio ta arrazkero /
dagoz ardurean. Balad 204. Lurrean eta airetan bizi ziren gizon, abere eta hegaztin guziak itho ziren. Zerb IxtS
13s. Itsas-arrainen, zeruko egaztien, abere guzien, [...] narrazti guzien gain. Or Aitork 406. Psukhê hori ez dela
ekaiaren gain-fenomenu bat abere eta gizakentearentzat. Mde Pr 351. Batzuk egin gaituzak gizon; beste batzuk
abere. Bilbao IpuiB 20. Mundu guziko landare ta abere danak. MAtx Gazt 17. An yoiazan okerron arriak abere
otzanaren kontra. Txakur gaztetxuak [...]. Erkiag BatB 58. [Gizona] abere erlijioso bat dela. Vill Jaink 24.
Landareak, abereak, adimendun izakiak. Ib. 36. Gizona, abere guztietan txarrena [...] dela diote. Ib. 64. Lakoiña
(lynx) Aprikako aberea duzu. Ibiñ Virgil 57n. Jainkoak gure lur ontako abereak egin zituanean [...]. NEtx LBB
129. Abereak bere maskorra eratzen duen bezela. "A la manera del animal que segrega su concha". MEIG IX
136 (en colab. con NEtx).
mende.
v. tbn. Lg II 186. Egiat 237. Arch Fab 89. JAIraz Bizia 42. Herr 7-8-1959 (ap. DRA, s.v. adardun). Zait Plat 49.
Anab Aprika 75. JEtchep 56. Arti MaldanB 195. Alzola Atalak 48.
 (Como primer miembro de comp.).  Gure arrazoinezko arima egiten baita animalia eta abre-arima. SP Phil
413 (He 416 egiten baita bestienaren pare). Orano berak aberetürik hanitz abere künteren üdüriak adoratzen
zütien. Bp I 84. Abere kontuak ondo ezagunak dira gure baserri ta mendietan. VMg 89. Zeru zurikatuaren
aurrean, garbiro, abere itzal bat agiri zan: otsoa! Ag G 154. Iñok baño lenago ikusiko zuan [...] lokatz
bigunetako abere oñatza, bide ondotik joan ziran eperren aztarna. Ib. 2. Toki izenentzat abere izenak bitxi
zitzaidan eta zaizkit. FIr 166. Onelakoen iritziz, abere-irudia (gogoa, berak diotenez) aztikeriz menperatu ezkero,
bereala menperatu lezake eiztariak abere berbera ere. JMB ELG 49s. Aztarna-tokietan billatu izan ditugun
abere-ezurrak. Ib. 38. Abere izenak. Ib. 67. Iñoiz abere-itxuran edo abereen soiñ-atalak dituala [...] agertzen
emen da. Ib. 51. Abere-ortz zulodunak. Ib. 46. Farregin zuen basaki, eta [...] alde guzietatik aranotsak
(oihartzunak) sortu zituen haren farreak, abere irri urrundikoak. Mde Pr 151. Bideak / burdi-marraz eta / abere-
apatxen oiñazez [...] ustelduta dagoz. Gand Elorri 198. Abere-mallatik giza-mallara. MAtx Gazt 58. [Gizona]
apurka-apurka [...] abere-oiturak utziaz dijoa. Vill Jaink 179.
 (Como segundo término de comparación, como representación de la irracionalidad, brutalidad...; cf. infra (3)
ejs. de abereak baino abereago en Cardaberaz, Añibarro y Duvoisin). "Abre gisa <guiça>, à la façon des bêtes,
brutalement" SP.  [Iainkoaren ezagutzea] gabetarik dohakabeago baita gure kondizionea ezen ez abre
brutalena. Lç Ins B 8r. Ezpaita orduan abrea baiño gehiago arrazoiñaz baliatzen. Ax 407 (V 265). Hala
dabillanak, ezpaitu abreak baiño gehiago ethorkizunera behatzen. Ib. 390 (V 255). Eta hordikeria dela kausa
galdurik dagoenian, ordian ezta propi lurraren eta lurreko gauzen baizik aberen pare. Tt Arima 63s. Abreen
pareko bizitze batez desohora dezagun. Mih 6. Indio txit desonesto abereen gisa bizi ziranen artean. Cb Eg II
181. Abereen gisako libertade eragabeak. Ib. 42. Ori modu onean egin bear da ta ez abereen gisa. Cb Eg III
370.
 (ss. XIX-XX). Zer aterako dogu egiteaz gauzak animalia edo abereak legez? Añ LoraS 178. Abereen antzera
bizi garealako asko, zenzun baga. Ib. 128s. Bere juizioa bere borondatez galtzen du, eta aberen pareko edo
antzeko egiten da. Gco II 59. [Guraso] asko arkituko dira guziz jakinezak, zabarrak, eta sasiko abereak bezala
bizi diranak. AA I 489. Zenzurik ez duen abereak bezala bizitzeko? Ib. 489. Asko ezkontzen dira abereak bezala,
edo beren gura asetzea baizik billatzen ez duela. Ib. 602. Asko dira abereak baño prestaera geiago egiten ez
duenak. Ib. 564. Zerori abererik zikiñena bezala bizi bazera. Ib. 600. Gorputz eder ura bertatik geratu zan
abereen antzeko egiñik. AA III 614. Au da, neure kristinaubak, egun oneetako jakitun barrijen egikizun nausija;
sazerdotetzia galdutia, ta guztiak aberen gisaan bizi izatia. fB Ic III 307. Baña gizonak ere abereen gisa, /
begiak itsuturik munduan gabiltza. It Fab 259. Ez dute bizi nahi abren arabera, / Yainko ganik dutela sinhesten
ethorki. Hb Esk 89. Ja abereen arauko libertate barraiatuak goan eta akhabatu dira hiretzat. Dv LEd 86.
Yainkoa khenduz geroz, etziteken deus on edo gaxto. [...] Abereak bezala zitezken ethorkian, bizian eta
akhabantzan. Hb Egia 10. Adimendugabeko abere batzu iduri [...] ezagutzen ez dituzten gauzen kontra burhoka
hariz. Dv 2 Petr 2, 12 (Lç animal brutal). Abereak baño askoz geiago dan gizonak [...]. Eguzk GizAuz 92.
Aberen pare gizona triste lur beltzari so dabila. Iratz 72. Geienean edan-edan eginda etorri oi zen, abereak
bezelatsu etxera bideko senaz. Etxde JJ 32. Eta ez ote diat abereak baiño geiago balio? Ib. 127. Abereak bezala
beren sabela asebete oi zuten erritar arruntek. Zait Plat 30. Aberearen pare laiteke gizona, / ukatzen baginio
gure esker ona. Xa Odol 307.
 (En las exprs. abere bat eginda... 'hecho un animal, un bruto', abere bihurtu 'hacerse un bruto, un animal'...).
 Alan aurkituten da arimia abere bat eginda gauza on guztietarako atzeratuba. Mg CO 108. Gure siniste onak
erakusten diguna, eta abere biurtu ez diranak aitortzen duena. AA II 129. [Gizona] biurtu zala abere edo astoen
anzeko. Ib. 130. Adoratutzen zuten oiek iguzkia [...]. Beren Jaungoiko onaz / betiko azturik, / bizi ziran abere /
batzuek egiñik. It Fab 229.  Amorruz eta asarrez beterik, [...] abere-abere bat egindda bigurtu zan etxera.
Markolbek semia ain amorraturik eta itxura ain gogorretan etorten ikustian [...]. Otx 134.
3. (L, BN, S ap. Lh; Lcc, Lar, Añ, Dv, H), abre (SP, Añ (AN), Lecl). (Adj.). Bruto, animal. "Bruta cosa, gauza
aberea" Lcc. "(Es un) animal, es un salvaje, abere bat da, animalia da" Lar. "Alarbe, bárbaro, bestial" Ib.
"Bruto" Añ. "Brute, brutal" Dv. "Según Landerretche, en L, inculto, que no tiene cultivo ni labor, y fig. el
individuo de modales rústicos o de corta instrucción" DRA. v. 2 abereki.
 Hordia, ardankoia, abre da, ezta gizon. Ax 407 (V 265). Non zan nere fedea ta legea? Abereak baño
abereago egin naiz. Cb Eg II 15 (Dv LEd 42 abereak baino abereago). Nor da gizon aski seindimendu gabia, eta
aberia [...] oro utzirik Prinziaren Seme hura lagunduko berere eztiena? AR 167. O abereak baño bere
abereagoak! O itsutasuna! Añ EL1 86. Abererik zikiñenak baño abereago biurtzen diranak. AA III 607. Gaixo
emaztekia, bere gizon abrearen eskuetan zerbeit jasan duke. Prop 1891, 74. Baña zuek eurak baño abereagoaak
ta otsoagoaak, deslai daukazuez zeuen semealabatxu errukigarriaak. Itz Berb II 66. Eleizari ainbeste negar
eragindako abere au gudarozte baten iges zijoala izungura (pantano) baten ondatu zan zaldi ta guzi. J.M.
Tolosa EEs 1913, 179. Etsai abreak, lagun galduak, Jesusek ditu ikhusten, / Erhoen oihu, irri zikhinak Jesusek
ditu entzuten. Ox 79. Aski hola, gizon abrea, aita baten, ama baten bihotzminaz hoin guti axolatu gizon abrea!
Barb Piar I 241s. Ilko geranik oartu nai ez, / txarkeriz minduta gaude, / burtzoro gera, lezetar, itxu, / geon kaltez
mende.
aiñ abere. EA OlBe 99. Bazaukan [Matalasek] eskualdun egoiteko xede zin bat, nahikari abre bat. Lf Murtuts
51. Mutilla bazera, izan gizon, ez abere, neskarekin. MAtx Gazt 35. Ageri baitzen zer zen Anton hori... Gizon
abrea.. Ene alaba, jauna, horri emaitea, bildots bat otsoari emaitea zen. Larz Senper 86. Ai! ziek gizun abriak /
jin beitzide gure gana. 'Bande de sauvages'. Casve SGrazi 82.
 [Adierazi zure lagunari] zurekin ibilli nai balin badu, izateko errespeto. Ez dedilla abere-koxkor izan. Ez
dezula lotsa-galduen bearrik. MAtx Gazt 69.
 (Empleado como insulto).  Aberea, lenago dakarzu jupoea alkandorea baño. "Majadero". Mic 12r.
 [Uhinari] sabela ethentzen zitzaion, hausten gerruntze konkortua, mustupiltzen bere aurpegi oiesa, burbutzika
zartatzen bere soin aberea. JE Ber 79.
- ABERE ADAR-BAKOITZ (Lar (bakotx), A). "Abada o rinoceronte" Lar. "Monocerote, monoceronte, abere
adar bakotxa" Ib. "Abere adar-bakotxa, -bakoitza, rinoceronte" A.
- ABERE ADARDUN. "Armentinus, abrelarriena, bestialarriena, abreadardunéna" Urt II 333.
- ABERE-ALDE. "Rebaño de ganado, atajo de bestias (L; Darric)" DRA. v. abere-talde.
- ABERE HANDI. Ganado mayor.  --Zein da abere motik onena nekazarientzat? --Toki zelaietan abere
aundia eta desberdiñetan txikia. "Ganado grande". It Dial 92 (Ur abere andija, Dv, Ip abere handia).
- ABERE-ANIMALIA.  Eskuz, zeugaz, zeure artekoakaz eta besteakaz, edo abere-animaliakaz [...] gustu loi
txarra artzen dala. Añ EL1 135.
- ABERE-ASKA, ABEL ASKA. Pesebre.  Belen Urian abere askan / Daguan ume billosa. Enb 94. Abel-aska
dau errege-aulki, / Asto-idien arnasea. Olerti 1961, 53.
- ABERE-ATERPE. Establo.  Zuk, Josep, bazinakien / Haur horren ethorkia: / Arrotz leihorrik gabeen /
Abere atherbia. Zby RIEV 1908, 410.
- ABERE-HAZKUNTZA. Cría de ganado.  Bizkaitar eta Gipuzkoar andana bat Washingtoneko mendietan
abere hazkuntzatik ontsa heltzen omen dira. JE Bur 205.
- ABEL-AZOKA. Feria de ganado.  Abelazoka (ganadu-feria) ederki ornitu ta gertaturiko batek [...]. A LEItz
6.
- ABERE-AZPI (L ap. Lh, que cita a Hb), ABERE-AZPIKO. Cama del ganado. "Litière" Lh. v. azpi (3). 
Laborariak nagikeriaz uzten ditu abere-azpiak, aski maiz atheratu gabe. Ez-axolakeriaz uzten ditu idiak eta
behiak zikhinpean. Dv Lab 152s (v. tbn. 160s). Hiratzea estaltzen da berriz abere azpikoaz, zeinari ematen
baitzaio, lehen erran den bezala, menaslora-uretik; eta hola-hola, hiratzea eta ongarria aldizkatuz, egiten da
samatsa. Ib. 161.
- ABEL-AZTARNA. Vestigio de animal.  Tresna oek eta beren lur-mallan arkitu izan diran abelaztarnak,
orduko gizonen biziera eizetikakoa zala ondo adirazten digute. JMB ELG 15s.
- ABERE-BARBER. Veterinario. v. ABERE-SENDATZAILE.  Ez-bazare gai haren [aberearen] sendatzeko,
deith zazu abere-barbera. Dv Lab 228.
- ABERE BASA (Lh), A. BASATI (Izt 20v, VocCB), A. BASOTIAR. Animal salvaje. "Abere basatiak,
animales bravos, salvajes" VocCB. "Bête fauve" Lh. v. basabere.  Juduak izango dira orreek, deabruak, abere
basotiarrak. SermAzc 279. Abere basati edo lar-abreak. Izt C 191. Basoetan edo lurpeetan, abere basatien
gisan bizi ziran. Lard 388. Abere basa batek baino gehiago ez zuen Jainkoaren beldurrik. Arb Igand 55s. Zer
ditake haurkeria handiagorik, abere basa bat gizon batekin borroka ikustea baino? HU Zez 77. Abere basatiren
bat usterik ezean agertzen bazaio. Ag G 152. Ez gaituk abere basak, / Ihiztariak har diten / Ihizirik hilen duten...
Ox 56. Abere basatia kaiolako burnien aurka bezela. Goen Y 1934, 351.
- ABERE-BAZKA, ABEL-BAZKA (L, BN, S). Ref.: Lh; Lrq (abere). "Pacage" Lh.  Zuaitzak egiten ditu
abere-bazkak. Munita 16. Belardi urdin eta abere-bazkarik ere ez. Ib. 35.
- ABEL-BAZKAGIA (L, BN, S). Ref.: Lh; Lrq (abere). "Pâturage" Lh.
- ABERE-BELAR. "Abre belharra, foin" SP.  Ez fida eta ez perma kanabera haizetsuaren gainean, zeren
haragi guzia abre belharra da, eta haren loria guzia belhar lorea bezala eroriko da. SP Imit II 7, 2 (Ch
belharraren pare da).
- ABERE BELAUN-FLAKO. "Aloja, abrebelhaunflákoa" Urt I 535.
- ABERE-BELDUR.  Artzaiak beren artaldeekin al dan kalterik txikiena egin bear diote [zuaitzari]. Iturri-
bideak zabal; itxiturik bear bada, ondo itxi; landareak abere-bildurretik atera diranean, kendu itxiturak. Munita
129.
- ABERE BELTZ (Lh). a) Ganado porcino. "Bête porcine (sanglier, etc.)" Lh.  Dira abere beltz zikintzatik
jaiki eta ondo garbitu baño leenago, berriz zikintzara etxuten diranen gisakoak. Mg CC 172. Lokatzean, abere
beltza bezela. Arr May 26. Ez bota ere perlak abere beltzai. Arr Bearg 87.
b) Ganado caballar.  Oizon asi ta Elutsetako / zelai-zokoen artean, / abere beltzik, zuririk naiko, / ez du
sumatzen arean. "No divisa ganado negro (caballar); sí bastante del blanco (lanar)". Or Eus 328.
- ABERE BESTIA. "Armentum, arthalde larria, abre, bestia adardun trópela, abrebestia larri, adardun
trópela" Urt II 334.
- ABERE BESTIAKI.  Badakik nola zerbitzatu audan eta nolako egiñ izan den hire abrebestiákia enekiñ. Urt
Gen 30, 29 (Dv eta zure ontasuna zer egin den ene eskuetan, BiblE zenbateraino hazi zaizun abeltaldea niri
mende.
esker).
- ABERE-BUZTAN BELAR. v. ABERE-BUZTANKI.
- ABERE-BUZTANKI. "Asprella, abrebuztankia, abrebuztan belharra" Urt II 435.
- ABERE-EBASLE. "Quatrero, ladrón de bestias, abrebaslea" Lar.
- ABEL-EDANGIA. "(S-saug), abreuvoir" Lh.
- ABERE-ELI. Rebaño. v. 1 eli.  Abere eliari dagokanaz, berak ematen daben laka bekaldutzen da. 'Por lo que
pertenece al reino animal se regula el producto del ganado'. Izt C 173.
- ABERE-EREMU. Reino animal.  Gizona abereekin nahasi, eta gizadia abere-eremuko pizti-mota bat balitz
bezala azaldu. Vill Jaink 64.
- ABERE-ESTALKI, ABEL-ESTALGI (T-L). Manta para cubrir la espalda de los bueyes. "Couverte, couverture
[...] de bœuf" T-L. v. marrega, kalainka, saihal  Hartaz eginen baitituzte oihal arruntenak bai eta ulietarik
gerizatzeko idieri udan bizkarretik emaiten deiezten abere-estalgiak. Lf GH 1924, 395.
- ABERE-EULI. "Asilus, mandulia, uli haundia, ausik úlia, zamari úlia, abreúlia" Urt II 402. v. mandeuli.
- ABERE-GAITASUN. Condición animal. v. ABERE-IZATE.  Izakiok geronekin daramakigun
aberegaitasunak txarrera eragiten gaitu, baiñan zentzuak garbi darakuskigu onbidea nundik dan. Etxde JJ 210.
- ABERE GAIZTO. Fiera, alimaña. v. ABERE ZATAR.  Abere gextoa da gorrotoa. "Mala bestia es la mal
querencia". RS 71. Bortxa itzazü abere gaixtuak, erran nahi dit, desirkünte plazeretara enjogi direnak. Mst III
23, 4 (Ch bestia kruel, Ip ihize gaistoak). Otso edo beste abere geiztoren batek esetsi eutsela ardiari. Echta Jos
246. Abere gaizto aragizaleari arpegi emanaz. Ag G 152. Abere gaiztoa da gorrotoa. Eguzk GizAuz 188.
Hitzartu zuten hiltzeko eta abere gaixto batzuek jan zutela aitari sinhets-arazteko. Zerb IxtS 25.
- ABERE GARRAIOKO. "Abere gar[r]aioko (Hb), bête de somme" Lh.
- ABERE GISAKO. "Bestial hombre, gizon aberetia, abrearra, aberegisakoa" Lar.
- ABERE-GOROTZ, ABEL-GOROTZ (S). Ref.: Lh; Lrq (abere). Estiércol de ganado.  Badakigu herri bateko
aintzindari aphal bat, abel gorotz batean, dioenaz, dagokioena izpiritua. Prop 1902, 131. Abere gorotzari kendu
lezaioken ezetasuna [...] ona da, ta ukulluetan bildu egin bear da. EEs 1916, 269.
- ABERE-GRINA. Pasión animal.  Bere abere-griñari aurka egiteko. Etxde JJ 163 (v. tbn. 210).
- ABERE ILEDUN. Ganado lanar. v. ABERE XEHE.  Oro bat gertatzen da abere illedunarekin. "Ganado
lanar". It Dial 71 (Ur lanadun aberiakaz, Dv azienda xurietan, Ip hazienda ilhedünetan).
- ABERE-HILTEGI (S ap. DRA), ABERE-HILTOKI (BeraLzM). Matadero.  Ardiak eta idiak milaka eta
milaka joan zirela abere-hiltegietarat. Zerb IxtS 58. Abere-iltokiaren orma-ondora joan zan neskatoa. Erkiag
BatB 54. Iturri eta aska oien aurrez aurre, abere-iltoki bat dago. "Matadero". Garm EskL I 108.
- ABERE-INDAR. Fuerza bruta, fuerza animal.  Abere-indarra / (La Fuerza Bruta) / bi ekitalditan. /
Benaventek erderaz / idatzi / ta Zaitegi-Ibiñagak euskeraz. EG 1950 (3-4), 11. Esku, beso, gerri ta bizkar-lanak
ba dira, abere indarrez egin bearrekoak. Erkiag BatB 150.
- ABERE ITSU. Animal (ciego). Cf. ABERE MUTU  Enas ni kriatura zantar ezertako bat; bekatuz kiratstua,
abere itsu bat. Añ EL1 156. Eralle, zittal, madari orrek, ez ete dok ikusten euk egiñiko dongakerija, abere itsu
andi orrek? Otx 140. Torileko atea zabaldu zuen, abere itsu, adardun eta basatiak arratsaldeko argi bizira irten
zuen, ezer ikusi gabe. Arti Ipuin 57.
- ABERE-IZATE. Naturaleza animal, condición animal. v. ABERE-GAITASUN, aberetasun (2).  Abere-
izatea badau gizonak be: baña gizona beste abereak baño geiago da, gorago dago. Eguzk GizAuz 92.
- ABERE-JABE, ABEL-JABE. Ganadero.  Abel-jabe aberats au [...]. "Ganadero rico". Berron Kijote 221.
Entzutekoak ziran [azokan] baserritarren galdeak, abere jabien erantzuerak. Ag G 86.
- ABERE-JANA, A.-JANARI, A.-JATEKO. Comida para ganado.  Azpiak atera aldituzue? --Bai, jauna. --
Abere jana ekarri? --Baita ere. Ag G 20. Abere janariak gordetzeko lekua. Ib. 14. Erdi bakarrik zabiltzaz
Txomin, / Abere jatekogiñan, / Eta ni barriz oial garbitzen. Enb 181. v. tbn. Abere-janari: Munita 39.
- ABERE-JENDE (abregende Sal, R). "Chevaux, ânes, etc." VocPir 362.
- ABERE-JOKALARI. "Arenarii, jokaláriak, gudukaláriak [...] zezen jokalariak, abrejokalariak" Urt II 284.
- ABERE-JORRAI. "Buttoir, abere-jorrai, pasarri" T-L.
- ABEL-KALPAR.  Abel-kalparraren antza ba zuan nolabait aren ille-adatsak. "Crines". Berron Kijote 179.
- ABERE KARGADUN. "Caballería, bestia, (c.) zamaria, abere kargaduna" Añ.
- ABERE-KUME. a) "Ganado menor, (c.) elumea, eliumea, aberekumea" Añ.
b) ABEL-KUME. Cría de ganado. Cf. abelume.  Lensemeak oro [...], il egingo dira; ta orobat abelkume
lenak. Ol Ex 11, 5 (Dv abereetako ume lehen-sorthu guziak, Ker abereen leenume guztiak).
- ABERE-LARRE. Pasto.  [Lurrak] zuaitzez jantzia egon bear duala, gori, euri, iturri, erreka, ibai, abere-
larre ta gizonen osasuna bear bezela ibilliko badira. Munita 130.
- ABERE LARRI (BeraLzM; abrelarri Urt II 333), ABELARRI (Hb ap. Lh). "Armentinus, abrelarriena,
bestialarriena, abreadardunéna" Urt II 333. "Ganado mayor, o sea vacuno, caballar, asnal" BeraLzM. "Gros
bétail" Lh. v. ABERE HANDI, ABERE NAGUSI.  Idi, ardi, abre larri, / Orobat ehiziak (Ps 8, 8). Hm 42 (Dv
ardi, idi eta bertzalde larretako abereak). [Film honetan] ikusten ditugun aziendek, abere larri eta txeek [...].
MEIG I 175.
mende.
- ABERE-LARRU, ABELARRU (Hb ap. Lh). Piel de animal. "Cuir (de gros bétail)" Lh.  Abere-larruzko
soñeko batzuekin Adan eta Eba janzirik. Lard 5. Urteak [dira] abere-narrurik Mendiolan sartu eztala. Ag AL 12.
Abere-narruz egindako soñekoak zerabiltzkiten. JMB ELG 46.
- ABERE-MERKATU. Mercado de ganado.  [Irurzun] Iruña-inguruko abere-merkatu handienetarik bat. JE
Ber 24.
- ABERE-MOTA. Clase de ganado; especie animal.  Kutxa andi zabal bat, egazti ta abere mota guzietatik ar-
emeak beregan idukitzeko diña izan zitekeana. Ub 13. Abere mot bakoitzak, / lengo denboretan, / erregea
bazuten / toki guzietan. / Gabetanika zeuden / igelak bakarrik / [...]. It Fab 57. Zein da abere motik onena
nekazariarentzat? "El mejor ganado". It Dial 92 (Dv y Ip abere motarik; Ur abererik). Baserri-etxe asko, [...]
abere mueta guztiaz ondo janziak. Izt C 182. Kutxan sartu zituen [Noek] abere edo animali-mota guziak,
bakoitzetik pare bat. Lard 9. Eta abere mota guzietarik pare bat sarraraziko duzu [...] eta aziendetarik beren
moten arabera, eta lurreko zierpetarik beren moten arabera. Dv Gen 6, 19-20 (Ur abere mota guztietatik).
Ikhusi behar da herri bakhotxeko zer abere mota sori den. Ip Dial 73 (Dv abere mota, It abere mot, Ur abere
mueta). Urderik itxusi ta zikiñenak eta beste euron antzeko milla abere-muetak. A BeinB 92. Abere mota abek
bear lituzke euki batez ere: abelgorria, zerriak, [...] ateak eta antzarak. NekIr 70. Astua ixan arren, zaldija
baxen jatorri onekua zala, beste abere mueta gustijen antzera bera be egun beratan Jaungoikuak irazanikua
zalako. Otx 120. Ondoren abere-mota asko galdu ziran, otzaldikoak beintzat. JMB ELG 55 (50n abere mueta).
Jainkoak egin zituen lurrean bizi diren abere mota guziak. Zerb IxtS 8. Goi-langillearen begipean, abere-mota
guztiak biraldakuntzak egiten ari dira mendeetan barrena. Vill Jaink 55.
- ABERE-MULTZO. Rebaño. v. ABERE-SALDO.  Non pentze edo sorho aski baitute abere moltzo hazkar
baten hazteko. Dv Lab 91. Herri bati khenozu igandea eta geroztik ez dukezu han arimagabeko abere multzo
lurtiar bat beizik. Arb Igand 58s.
- ABERE MUTU. a) Animal (mudo).  Xoriek orobat dute / egiñen errepika: / abre mutuek orobat / akorduzko
musika. EZ Noel 56. Guztiak barur zitezilla, eta are abre mutuei ere, etzekiela eman iatera eta ez edatera. Ax 70
(V 46). Are abre mutuek ere eztute [...] lehen izan diren ostatuetarik, aitzinat iragan nahi. Ib. 92 (V 62). Aitzitik
abre mutuak bezala guthizien arauera doaz. SP Imit III 12, 4. Presunak eztirela abre mutuekin konparatzeko. ES
171. Bena abere mütü eli bat bezala, baduatza arimaren perdizioniala. Mst III 12, 4. Abere mutu biren erdian
jaio dana. Acto 374. Argirik eztauken abere mutuak. Añ EL2 45. Eguno eztabe / abere mutuak / ta piztia uzuak /
egin berbarik bapere. Zav Fab RIEV 1907, 93. Ikusten ditugu / beraren liburuak, / nola abere mutuak / ikusten
dituen / goizaldean zeruak. Arti MaldanB 213. Auspez belauniko, letariak kantatuz, / egunsentiari intzentsua
botatuz, / zimuek ziruditen abere mutuak. Ib. 196. Ipui lagunak, nahiz abere mutuak nahiz hala-holako gizon
emakumeak, bizirik daude egilearen irudimen hezean. MEIG II 131.
 Astaka abre mutu batek, gizon gisa mintzaturik [...]. "Subiugale mutum animal". He 2 Petr 2, 16 (TB asto
urrixa mutu bat, Dv abere hezi mutuak, IBk asto mutu bat).
b) (-mute BN-ciz), ABELMUTU (BN-ciz-baig). Ref.: Bon (abelmutu); A (abere-mute). "Ganado caballar" A.
"Abelmutu, caballería (BN-baig; Lacombe)" DRA.
- ABERE NAGUSI. "Ganado mayor, abere nausia" Lcc.  Pagau eragiten deutsa [...] urtian buruko errial bat
giberrietan ta geiago, abere nagusietan. CatElg 114r.
- ABEL-ODI (L ap. Lh, que cita a Hb; HeH Voc (s.v. hodia)). Pesebre. "Mangeoire" Lh. v. odi.  Hantxe gizon-
iduritan / Gauherditan / Iesus iaio zekion, / Mihiskando' oihal lodiz / Abel odiz / Ohakoa zegion. 'Son petit
berceau d'une mangeoire de bestiaux'. O Po 58s.
- ABERE-OIN (Añ), ABROIN (Lar, Hb ap. Lh). "Pata, el pie de los animales" Lar. "Pata [...]. Si es de animales,
(c.) abere oña" Añ. "Patte, corne de pied" Lh.
- ABERE-ONGARRI (L-ain ap. A; Dv), ABEL-ONGARRI (L ap. Lh; Dv, A), ABEL-UNGARRI. Abono de
establo. "Fumier d'étable" Dv. Cf. SABEL-ONGARRI.  Etxeak ihiz eta abel-ungarriz eginak dira. Prop 1882,
279. Etxe luze aphal bat [...] sahetsak beltz, ihia abere ongarriarekin gogortuz eginak. JE Bur 8.
- ABERE-PORTU. "Feria, paraje público en el que se exponen los animales" Lf (sg. DRA).  Pharte hartu nahi
dutenak (aberen "konkurran") othoiztuak dira herrikotxean har dezaten beren aberentzat lumero bat,
abereporturat agertu aitzin. Herr 7-4-1960 (ap. DRA).
- ABERE-PROBA. Prueba de animales en el deporte rural.  Abere-probak. EusJok II 75.
- ABERE-SALDO, ABEL SALDO. "Rebaño de ganado, atajo de bestias (Darric)" DRA. v. ABERE-
SAMALDA.  Piarres atera zen bere abere saldoak ikustatzera. Etxde JJ 11. Ta abere-saldoek ez ditezke leoi
aundien beldur. Ibiñ Virgil 43. Oian, larre ta abel-saldoen jainkoa. Ib. 64n.
- ABERE-SAMALDA. Rebaño. v. ABERE-SALDO.  Abere samalda andiak bazkatzen. Izt C 31 (v. tbn. 38).
- ABERE-SENDABELAR. "Asyla, begi larrikia, begi larri belharra, abrasenda belharra" Urt III 17.
- ABEL SENDALARI. Veterinario. v. ABERE SENDATZAILE.  Bein batean Alkar gaxotu zitzaion, eta abel-
sendalariari deitu arren, ez zan agiri ta ez zan agiri. Muj PAm 76. Abel-sendalaria, ori entzun bezin aguro joan
zan sendalariaren etxera. Ib. 76.
- ABERE-SENDATZAILE (BeraLzM). Veterinario. Cf. Lar: "Albeitar, [...] abereen sendatzallea". v. ABEL
SENDALARI.  Al dan guztian deitu biar da abere sendatzallea. It Dial 79s (Ur abere sendatzalliari, Dv abere
mende.
sendatzailea; Ip aberen atxeterra). Abere-sendatzalleak, abereetazko gaiak erakutsi-ta; sendagilleak, umeak

nola azi ta osasunazko gauzak azalduaz. EEs 1917, 74.
- ABERE-TOKI. "Redil" Añ.  Abere toki batean jaio eta aska batean abere artean ezarria izateraño. Gco II
28. (Jorraillan) abere-tokiak antolatu, aziak gertu eta gazta biguinak egin (G). EgutAr (ap. DRA, que no da más
ref.).
- ABERE-TRATU. Venta de ganado.  Esan nien: Jaunak! Abere-tratuetan / bazatorzkidate, esanen dut
benetan: / Ez naiz merkataria, eztut erosten nik. Arti MaldanB 209.
- ABERE-TRESNA (Lar, Añ, Hb ap. Lh). "Aparejo de bestias" Lar (tbn. en Añ abere tresnak). "Desaparejar,
aberetresnak kendu, abereak tresnabagetu" Ib.
- ABERE TXIKI, TXIPI (Lcc). "Ganado menudo, aberea txipia" Lcc. v. ABERE XEHE.  --Zein da abere
motik onena nekazarientzat? --Toki zelaietan abere aundia eta desberdiñetan txikia. "Ganado [...] pequeño". It
Dial 92 (Ur abere txikija, Dv abere ttipia, Ip abere txipia). Ango mendietan ebiltzan katamotxak egitten eutsezan
kalteak abere txikietan; noizbait ilda topaten ebezan ardi, bildots da auntz bat edo beste. Echta Jos 310.
- ABERE-UZTARRI. Pareja, par de bestias de yugo. v. ABERE UZTARRIKO.  Bazütian zazpitan hamar
ehün ahari [...]... bost ehün abere-üztarri. ArmUs 1899, 3.
- ABERE UZTARRIKO. "(Hb), bête de joug" Lh. v. ABERE-UZTARRI.
- ABERE UZU. "Fiera, [...] (G) pistia; (V) abere uzua" Añ. v. ABERE ZATAR.
- ABERE XEHE (Hb ap. Lh), A. TXE (A, que cita a Izt), ABELTXE. a) Ganado lanar. "Troupeau de brebis (?)"
Lh. v. ABERE ILEDUN.  Abere txe edo geriaren izenarekin adietutzen dira ari, moxo <moisho>, aritxikiro,
ardi, [...]. Izt C 167. Probinzia onetan komunkiro jaio ta azi oi diran abere eskurakoiak dira abere txea edo
geria [...]. Ib. 167. Zergaitik beraganako [zama-abereaganako] ez daben ifinten nekazariak ainbeste ardura,
nola abere txe, abelgorri eta azienda beltzetara. Ib. 183. Gañera, emengo abelgorri ta abeltxeak gutirenak bezin
on eta umakor dire. Bera EEs 1915, 215. Azkenez, abere enda guzitarikoak arkitzen dire, abeltxe, abelgorri,
mando ta bertze zamari aunitz. Ib. 227. Aberezaleak abere-mota abek bear lituzke euki batez ere: abelgorria,
zerriak, aberexea (illedunak), astoak, olloak, [...]. NekIr 70. Ahuntzaren esnea nuen pozoatu. / Hutsitu nituen
aharien adarrak. / Ebaki nizkion akerrari bizarrak. / Abeltxeak nituen osorik larritu. Arti MaldanB 200.
Ondasun aundien oiñ-ordeko gelditu zan bera: lur-ondasunak [...], abere xee naiz larri ez gutxi [...]. "Ganado
mayor y menor". Berron Kijote 137.
v. tbn. A. txee: MEIG I 175.
b) Animal pequeño. v. aberetxo.  Miresten zinduen iragan egunean ikhusteaz zenbat on diozkategun zor abere
xehe batzuei [se refiere a seda pinpirina, perla maxkor, etc.]. Dv Dial 26 (It aberetxo, Ur aberetxu, Ip abereska).
- ABERE-ZAINTZE. Cuidado del ganado. v. abeltzaintza.  Arimea, beintzat, kemen ta adore guztiarekin
maitearen mendeko duzu; ez du aurrerantzean abere-zaintzerik, eta lengo lagunak, zelai ta belardi zear ikusi ez
badagite, maiteketan ibillirik galdua dala uste izan bezate. Onaind in Gazt MusIx 156.
- ABERE ZAMARAKO. Bestia de carga. v. KARGAKO ABERE.  Abere txea edo geria, abelgorria, abere
zamari edo zamarakoa. Izt C 167.
- ABERE ZAMARI. "Abere zamari, [...] (c.), acémila, bestia de carga" A.  Abere txea edo geria, abelgorria,
abere zamari edo zamarakoa. Izt C 167.
- ABERE ZATAR, ABERE ZANTAR. Fiera, alimaña. v. ABERE GAIZTO, ABERE UZU.  Jangoikoaren
borondatea da ni enterratzea leiza baten abere zatar bat bezela. Mg CC 118. Eizari, edo kazadore batek
jarraituten deutsa basaurdiari, jaurtigiten deutsa tirua [...] ta bertan geratuten da illik abere zantarra. Mg CO
45. Jangoikuari egin deutsan injurija, egin dalako abere zantarren irudikua. Ib. 59. Irten zion esan degun
bezelako abere zatar edo gizon-piztiatu itxusiak. VMg 87. Aurrean jartzen zitzaiezten abere zatar izugarri eta
ikusteko ikaragarriak. Lard 71.
- ABEREZKO (L ap. Lh; H; abrezko H). Bestial, animal.  Atsegintasun abrezkoa eta erhoa. SP Phil 254 (He
256 bestiakarakoa). Abrezko iaidurak. Dh (ap. H, que traduce "passions bestiales").
abere-buru. v. abelburu.
aberedari, abredari (Lar).  Brebaje. "Brebage, antes berebage, bebida que se da a las bestias" Lar (que
relaciona etimológicamente la voz cast. con vasc. abere).  Aberedari miragarria. Tít. de la trad. de C. Otaegui
de la leyenda "El Brebaje Maravilloso" de V. de Arana, EE 1882c, 412.
aberedi. 1. "Atajo de ganado" Lar.  Aberediya, mami ta gaña, / ebaiñ-ebaña / kaskabar t'eudiz. --Ez
arraietan! artaldiyari / zer babes eman artzaiak daki. Inzag EEs 1914, 94.
2. abeldi (A DBols). (Neol.). Fauna. Sg. Bähr (EEs 1922, 112), creado por Arriandiaga.  5'gna [ikastaldia].
Eusko abelditzaz erabakizuna. EEs 1920, 109. Baño abeldi ta landaraiak muga jakinik ez duten ezkero, sarri
askotan erabakaitza da, zein aldetara bizidunen bat ezartekoa dan. Bähr EEs 1922, 109s. Ozpiñeko abeldi xea.
Ib. 110.

mende.
aberegorri. v. abelgorri.
abereil. (Neol.).  Abril. Cf. NoviaS: "Abereilla, abril, mes. Su composición abere-illa, mes de ganados". v.
apiril.  Kaltzadan, Iesukriston biztuerako iaian, abereilgo 18-garren egunean. Arriand EAditza 756.
aberekara. "Bestial" Dv.
aberekari. "(S), ami des bêtes" Lh.
aberekeria (c. sg. A; Lar, Añ, Dv, H), abrekeria (-keri B ap. Izeta BHizt2; SP, Urt III 264, Ht VocGr, Lar, Añ
(AN), H).  Bestialidad; brutalidad. "Bestialité" SP. "Bêtise" Ht VocGr. "Brutalidad, bestialidad" Lar y Añ.
"Action bestiale, de brute" Dv. "Brutalité" H. "Bestialidad en el hombre, majadería" A. "Salvajada. Emen
abrekeri aunitz iten tuzte. Iñautetan abrekeri aundiek in zuzten" Izeta BHizt2.  Bere eskuak, [...] likhisten ditu
milla abrekeriaz, bere arima ta bere gorphutza [...] lohitzen ditu. Dh 380. Bizitze hunek erakusten duen
zoramendua eta abrekeria. CerBid 1. Arrauzika, erdi lo, [...] barriketan [...]. Au da Mez-enzutea? [...] Zer
deritxazue, [...] Angeru Santuak, gure lotsabagetasun, ta aberekeria onen? Añ EL1 86. Aberekeria zen
gathaskan adimenduarekin, gorphutza arimekin. Hb Egia 91. Eskonduten diranean personak eta gomutetan ez
diranean Jaungoikoagaz euren aberekeriak beteteagaz ezpada, zaldiak eta manduak legez, onek dira personak
demoniñoaren mendean dagozanak. Itz Berb I 49. Izaitez, erabeak nauka legartzarat joaitetik. [...] ez dezaket
jasan, itxasoari errara beha dagozin zonbaiten aberekeria. JE Ber 86. Agian, abrekeriak bazterrerat utzirik,
jakintsunak jokhatuko dira bide hortan: Jainkoak gizonen eskuetan ezarri atomiko indar berri horrek lagun
dezan jendearen osagarria eta bizitzea. Herr 23-2-1956 (ap. DRA). [Edankeriak] begi ta kontzientzia lañopetzen
dizkiat, [...] aberekeriz jolasak indartu, lizunkeria jolaspide jarri. MAtx Gazt 77. En DFrec hay 1 ej. de
abrekeria, septentrional.
 (Con -zko, adnom.).  Nolazpait elkhar dirudite ahalkhegarrizko atseginek eta ian-edaneko plazerek, zeren
biek orobat behatzen baitute haragira, lehenbizikoei bere abrekeriazko buelta gatik hutsik haragizkoak
daritztelarik. SP Phil 406.
abereketa (Dv), abelketa (L, BN, S ap. Lh).  Cantidad de ganado. "Harrigarriko abereketa saldu da egun, il
s'est vendu aujourd'hui une étonnante quantité de bétail" Dv (s.v. harrigarriko). "Abondance de troupeaux" Lh.
1 abereki (L, BN, S ap. Lh), abreki (Lar).  Brutalmente, bestialmente. "Brutamente" Lar. v. aberekiro,
aberero.  Abreki feratu zuen aitak. "Le père l'expulsa brutalement". Barb Leg 68. Hain zarpilki, eta erran
ditake hain abereki, lotu zaiote Hongria gaixoko gizon, haur, xahar eta emazteri, nun herri guziak okaztaturik
ezarri baitutu. SoEg Herr 29-11-1956, 1. Teatro aintzinerat heldu dira, eta eskaleretik igaiten agur-magur
hainitzekin: urdinak pausuki, gorriak abreki. Lf in Casve SGrazi 12.
2 abereki (c. sg. A).  (Adj.). Bruto, animal.  Badira gizon edo mutill batzuek añ landugabeak eta aberekiak,
non uste oi duen, ez dala bekatu mutillak mutillakin edozeñ gauza egitea. AA I 242. Badira gizon batzuek añ
aberekiak, non ezin eraman duen, emazteak denbora apur batzuek obra onetan igarotzea. Ib. 587. Klaudio
Neron biozgogor eta odolzaleak agindua zan [lenengo jazarra], gaizkeriz josiriko bere izaker aberekiya
asetzearren. J.M. Tolosa EEs 1913, 162.
3 abereki. 1. Carne de animal.  Estaltzen dituzte haren aldareak ogi, arno, xirio, lore eta aberekiz. Hb Egia
68. Buxerek ehortzi behar luzkete, saltzeko eta geroztik jendeak ahorat emaiteko on ez diren abereki guziak. JE
Med 42.
2. Animal.  Ezta, ba, uste bear izan zirkin dagien edozein bizidun abereki danik. Bähr EEs 1922, 109.
Abereki atalak. Zait RIEV 1933, 60. Abereki kizkiñak [= 'células animales']. Id. ib. 64. Aro artan emen mendiak-
zear zebiltzan aberekiak [...] abelgorri, zaldi, aragizale eta beste olakoak ziran. JMB ELG 16. Gure mendietako
egur, belar eta aberekiaz ondo ornitua. Eston Iz 132.
aberekinde. (Neol.).  Zoología.  Gertari bat ipini gura daut. Lurkindariak (geólogos) dinoskue Madrilgo
inguruetan aurkitu itzala antxinako abere baten (aberekindeak gaur ezaunbagean) lurpe-azurrutsa. Arriand
EAditza 758.
aberekiro (G ap. A; Lar).  Brutalmente. "Brutamente" Lar. v. 1 abereki.

mende.
aberekoi (-kh- S ap. Lh), abelkoi (-kh- S ap. Lh). 1. "Friand de bêtes (chien, etc.)" Lh.
2. (Adj.). Animal, bruto. v. aberekor.  Bakartadean, gizonezkoa aberekoiago biurtu dela dirudi. Erkiag
BatB 157.
aberekor.  (Adj.). Animal. v. aberetar.  Aragiaren griña aberekorrak azpiratu eta menderatu dagiela
arimea. Itz Azald 191. Milla griña eta gurari aberekorrak eta lotsagarrizkoak. Ib. 117.
aberekuntza.  Ganadería.  Anhitz geihago sal uste, ondo urthetan, baratze gutixago eta aberekuntza geihago
eginez. Eskual 18-4-1913, 2.
aberentu.  Cercanía, contorno. v. inguru, barano.  Alle voleur saldua / behar düzie phakatü / Aberentü
huntara jitia / Behar zaizie dolütü. Mustafa 98 (ap. DRA). Koraje handi badük / Xarlemaiñareki izanian / Roland
et Aimounen semiak / dütianian aberentian. 'Près de toi'. Xarlem 500. Jinko Jaunaren photerez / arrasta zitie /
aberentü orotarik / apartie zitie. 'Écartez-vous de toutes parts'. Ib. 957.
abereño.  Dim. de abere. v. aberetxo.  Zonbait egunen buruko, hunek [lapinak edo itsas-xerrik] agertzen
ditu tuberkulosaren dainu ezin ukatuzkoak. Aldiz sendo gelditzen da, lan bera egina etzaikon abereñoa. JE Med
120.
aberepen. v. aburupen.
aberero (Lar).  Brutalmente. "Brutamente" Lar. v. 1 abereki.
abereska. v. aberexka.
abere-talde, abeltalde (A DBols).  Rebaño. "Ganadería. Más se oye aberetalde, sin la permutacón de r en l" A
DBols.  Nere aurretik zoazte, eta abere-taldeak bijoaz bat-banaka. Lard 42. Beren auzoko Zeltarrak zutela
aien garau eder ugari eta aberetalde aundien gutizia. Etxeg EE 1882c, 561. Arren lurrak eta arren abere
taldeak omen dira alakoak! Ag G 258. Abeltaldeak, sail barri billa, Aldendu ziran (landa) bertotik. "Udazken
abestia" (ap. DRA). Yar itzazu nere abeltalde guzien unai-maizter. Ol Gen 47, 6 (Urt hazienden, Dv arthaldeen).
Eguzkia ieiki ala [...] bazkatuko dituzu abere taldeak. Ibiñ Virgil 97 (79 abere-talde, 94 aberetalde). Abere-
taldea zaitu naiean. Onaind in Gazt MusIx 155. An abiatu zan [...] bertako artzai-neskekin batera, auen abere-
taldeak zaintzeko asmotan. Berron Kijote 138.
aberetar (Lar), abretiar, abrear (Lar).  Brutal. "Bestial" Lar. "Bestial hombre, gizon aberetia, abrearra" Ib. 
Gorphutz abretiar baten-gatik eta aberea baino lohiago den baten-gatik, nik Jainkoa utz dezadala! Dv LEd 186
(Cb Eg II 102s gorputz abereakin bat, ta oriek baño loiago dan onegatik). [Agure jaunaren] jaiera aberetarrak
etzituen loak artu izan urteen erajoaiak. "Brutales pasiones". Otag EE 1881b, 60.
aberetasun (L, BN ap. Lh; Lar, Añ, Izt 20v, Dv H), aberetarzun (S ap. Lh), abretasun (SP, Lander (L) (ap.
DRA)). 1. Brutalidad, bestialidad. "Bêtise" SP. "État de brute, bestialité" Dv. "Qui tient de la bestialité" H. 
Adiskidetasun falsoak azkenean itzultzen dira hitz busteletara eta haragizko galdetara [...], zeinak maiz
hondatzen baitira abretasunetan eta errabiamendutan. SP Phil 302. Gorde ditut zuben aserre gogorreti [...].
Noraño dua bada zuben aberetasun, zeruraño dei egiten dabena? Mg PAb 208.
2. (V, G ap. A), aberetarzun (L ap. A). Condición animal. "Animalidad, bestialidad (en sentido estricto)" A. 
Comte eta bere eskolako beste jaun siñisgabe batzuk uste izan zuten gizona aberetasunetik igoa zela poliki-
poliki, evoluzioz. Vill Jaink 16. Gizona (esaten digute) aberetasunaren esparrutik ilki zan. Ib. 179.
aberetegi. v. abeltegi.
abereti. "Bestial hombre, gizon aberetia" Lar. v. aberetar.
aberetsu. 1. (El, lo) que tiene mucho ganado. Cf. aberats.  Sarako hauz'apheza, herriko aberetsuenetarik
bat zela; bazitian arthaldeak Larrunen, Ibantelin [...], zokho guzietan. Elzb PAd 74s.
2. Bestial, brutal.  Gorrotoa, dollorkeria, azpikeria [...] jaun da jabe ziran eunki aberetsu aietan. EG 1956
(5-6), 52.

mende.
aberetu (gral.; Lar, Añ, Dv), abretu (SP, Lar, Añ (AN)). Ref.: A; Lh.  Embrutecer(se), convertir(se) en animal.
"Rendre ou devenir bête, abrutir" SP. "Embrutecerse", "arrocinarse" Lar y Añ. "S'abrutir, s'animaliser" Dv.
"Embrutecerse. Aberetua, el abyecto" A.  Berak aberetürik hanitz abere künteren üdüriak adoratzen zütien.
Bp I 84. Faraon Itxaso Gorrian itorik, Nabukodonozor aberetürik, kabaleki bazkan. Egiat 200s. --Zoin dira
hordikeriaren efekto tristiak? --Aberetzia, aharrak eta lohikeria. CatLan 116. Funtsean gisa guzietara Jainkoak
jazarri deraie jende abretu hekiei. Dh 376. Salomon andia, jarri zan abereturik eta lokazti likits bat egiñik. Lard
215. Mahometek aberetu ditu gizonak, Yesusek aingerutu. Hb Egia 85. Eskolan eman ditek Jainkoa debeku; /
Oraixe gure haurrek behaitek abretu. / Ai, ai, ai! mutilla, behaitek abretu. Zby RIEV 1909, 232. --Zu abadeakaz
abadetuta zagoz. [...] --Ta zu abereakaz aberetuta. Ag Kr 101. Atzo bira bira / Dantzan aitu zira, / Doi bat zare
aberetu: / Soinuz burua gogor, / Atzarriko zare histu, / Zozotu eta mokor. Iratz 20. Allande osabak gure etxeko
sukaldean lizunkerizko musuketan eta limurketan aberetuta ustekabean idoro zizkiñan. Etxde JJ 122.
[Edankeriak] familiak zikindu, abenda pozoitu, buruak erotu, [...] gizonak aberetu. MAtx Gazt 77.
aberetxa. "(V), animancule [sic]" Dv. v. aberetxo.
aberetxar.  Rozinanteren falta bete bait-lezake aberetxar onek. "Esa bestezuela". Berron Kijote 170.
aberetxe. v. abeletxe.
aberetxo (G ap. A; Lar, Dv (G)), aberetxu (V ap. A), abeltxo.  (Dim. de abere). "Animalejo", "bestezuela"
Lar. v. aberexka.  Tr. La forma abeltxo se documenta sólo en un ej. de Zaitegi.  [Ardia] da aberetxo bat /
ona eta izutia. It Fab 139. Ona non dezun aberetxo bat [garaustikaia] zuk ezagutzen ez dezuna. It Dial 18 (Ur
aberetxu; Dv marmutxa, Ip abereska). Aberetxo gaionak dira erleak: oiek ematen digute eztia. Ib. 10. Badira
aberetxoak zigarra baño ere oraindik txikiagoak. Ib. 25. Badira aberetxu batzuk iminten ditubezanak euren
arrautzak frutiaren ganian. Ur Dial 32 (It animalitxoak, Dv marmutxak, Ip abereskak). Zuk aberetxo [txoritxo]
on onen bizilekura nere pausoak zuzendu ziñituen. Arr GB 45. [Azija] aixiak dakar, edo urak dakar, edo
aberetxuren batek dakar. Kk Ab I 31. Ikusi al-den iñoiz onelaingo aberetxo [txaltxo] politik? TAg Uzt 31. Gizon
eta emakumeen alkarganako zaletasuna besterik ez? Orduan, aberetxoen antzekoak gera. ABar Goi 26. Idoi ta
zingiretako ur gelditan izaten diran igelen karkaban abeltxo batzuk izan oi dira. Zait RIEV 1933, 67.
aberetzar (Lar). 1. (Aum. de abere). "Animalón" Lar.  Kamelloa deritzon aberetzarra. Mg CC 200. Erraz
igaroko bada alako aberetzarra jostorratz baten zulo txikitik. Ib. 200. Aberetzar izugarri bat adar bakoitza. AA
II 450. Nire egoen burrundareak aberetzarrak / Ipinten ditu ikaraturik bildurrez danak. AB AmaE 375. Beste
aberetzar aunitz ta millakak. "Con otras mil quimeras y mil monstros". Berron Kijote 158. Eta aberetzarren /
marru ikaragarria. "De algún monstruo". Ib. 153.
2. "Alarbe, bárbaro, bestial" Lar.
aberetze. "(Hb), quantité de bestiaux" Lh.
aberexe. ABERE XEHE.
aberexka (L, BN, S ap. Lh; H), abereska (S ap. A; Gèze, Dv (S)).  (Dim. de abere). "Petit animal, insecte"
Gèze. "Bestiole" Lh. "Bestezuela" A. v. aberetxo.  Koxenilla gorri da eta abereska hori hauts kolore [da]. Ip
Dial 18 (It aberetxo, Ur aberetxu, Dv marmutxa). Badira abereskak bere arraultziak frütien gañen errüten
dütienak. Ib. 32. [Perla] arrain-küskü baten barnen edireiten da itxasuan. Horra nun mündian diren gaizarik
baliusenak zor zaitzen abereska elibati. 'À quelques petits animaux'. Ib. 22.
aberexkila. "(L, BN), bestiole" Lh.
aberexko. "(R-uzt), bestezuela" A. v. aberexka.
aberexkot. "(S), bestiole" Lh.
aberezai(n). v. abeltzain.
aberga. v. alberka.

mende.
abergorri. v. abelgorri.
aberi(a). 1. "Avería, es palabra Bascongada, y en el dialecto labortano significa gasto y en los otros pérdida,
[...] aberia, kaltea" Lar. "Gasto, [...] gastua, [...] aberia" Ib.  Qui commodum appetit, ne fugiat laborem [...].
Progotxua nahi tuenak [sic] behar tu aberiak, trabailluak eta ekhaiak; ezta ontasunik penagabekorik. ES 196.
2. Daño, avería, perjuicio.  [Tabernakuluaren] zati guziak Jainkoak erakutsita zeukan eran estali zituzten,
bidean aberi eta kalterik izan etzezaten. Lard 86. Oñetakoak, soñekoak, oiak eta beste gauzak kalte eta aberirik
bidean etzuten. Ib. 87. Txirrita, jarri 'igute / txurreri berriya, / bañan aditu al dek / oien aberiya? / Besteren
terrenuan / daukate jarriya, / mutur gozuarekin / ziok nagusiya. Tx B 135. Eiztarietan ere / badira pizkorrak, /
iñoiz egin dituzte / aberi gogorrak. Uzt LEG II 309.
aberiatu (Lar DVC).  Averiarse. "Padecer avería" Lar DVC 158.  I, makiñia aberiau ein dok. SM Zirik 46.
aberiguantza. "Averiguamiento, aberiguanzea" Lcc.
aberiguatu (-adu Lcc).  Averiguar.  Eta ala, zirkunstanzia oez kasorik egiten ez debanak eta aberiguatu nai
ez dituanak bere konzienziaren examinan [...]. OA 137 (v. tbn. en la mima pág. aberiguatzea). Artuko du
damutasuna bihotzetik falta egin dituala aberiguatzen duanena. Iraz 51.
aberiguazio.  Averiguación.  Geuren kontzientziako examina eta aberiguazioa egitean. OA 129.
aberil. v. apiril.
aberiña. v. alboreña.
aberki. "Región" BeraLzM.
aberkide (Bera). Neol. creado por Arana Goiri en 1896, de aberri e -ide.  Compatriota.  Neure adizkide ta
aberkide matte-mattia. Carta de AG a EArzdi, octubre 1896 (ap. NeolAG). Irasi eben larogei ta amairu
aberkidek. AG 1585. Jaungoikuak zaindu zagiz, nire aberkidia. Baserr 1897, n.º 18 (ap. NeolAG). Gure
adiskidea, gure aberkide ta gure ertilari ospetsua. Garit Usand 68. Nere izena ikusi nai luteke emen aberkide
oiek... EArzdi in Kk Ab II 6. Bere aberkide diran suizotarran [sic] alde yokatzen badu. Goen Y 1934, 90. Aundia
izan [Bogotá] eta denetik zan. Gure lagunen aberkide pixka batzuek ere bai. JAIraz Bizia 53. Aberkide
landerrari auzian ez diozu bidegabekeririk egingo. Ol Ex 23, 6. Gure zenbait aberkide prestuk [...]. MEIG VII
107. En DFrec hay 7 ejs. v. tbn. Kk Ab I 86.
aberkoi (BeraLzM).  Patriótico. "Cívico" BeraLzM.  Tr. No se encuentra en la obra de Arana Goiri. En
DFrec hay 4 ejs. de aberkoi y 1 de aberrikoi.  Arana Goiri'tar Sabin'an idazkai guzti-guztiyen (jakidi, elerti,
ezbaida, aberkoi eta abar) "Opera Omnia". EEs 1916, 234. Ikastetxe ta irakaslakaz / Gaur daukoguzan utsunak
/ On-bidetzeko artu dauz orain / Asmorik aberkoienak. Enb 42. Txadin zolijak [...] Beñola jaurti eban irrintzi, /
Aberkoi arek [...]. Ib. 201. Bere biotz aberkoia miñez erdibiturik. Larrak EEs 1926, 170. Geiegi bazkatu
baititugu geren gogoak aberkoi-usaiezko gezurrez. Ldi IL 52. Segurako itzaldi aberkoia. Ib. 154. Olerki
aberkoietan aberkoiena au egin du "Lizardi"k. Or Y 1933, 407. An, nik, itz gurbil, aberkoi asko erne-ernerik
entzun nitun. Goen Y 1934, 99. Sail onen elburua, erri olerkiak albait ugarien biltzea da; lanbide aberkoi ederra
benetan. Y 1935, 237. Iparragirreren olerkirik geienak aberkoiak dira. Etxde 16 Seme 85. Lönnroten Kalevala
epopeia aberkoia. Alzola Atalak 95.
 (Uso adv.).  Lan egin al dan beste, / Baña... beti aberkoi. Enb 50.
aberri (Bera, BeraLzM, Lh). Neol. creado por Arana Goiri en 1896, de aba y erri (AG 1061).  Patria. "Patria.
Ene Aberri laztana! ¡querida patria mía!" Bera. "Euzkadi da gure Aberriya, Euzkadi es nuestra Patria.
Aberriaren aldezko, patriótico" BeraLzM. v. sorterri.
 Tr. Según NeolAG, un año después de su primera aparición, aberri es ya corriente entre escritores de la prensa
nacionalista, pero no se encuentra en la revista de Azkue Euskalzale, donde sí aparecen aiterri, asaberri y, sobre
todo, iaioterri. En 1919 Altube (Eusk 1919-20 (II), 51) incluye aberri entre los neologismos que, por haber
alcanzado ya cierta extensión, han de ser aceptados. En la tradición septentrional está poco documentado: sólo en
Iratzeder, Zerbitzari y Herria. En DFrec hay 180 ejs. de aberri, de ellos 4 septentrionales.
 Voltairek ezeban mattetan bere aberrija. AG 864. Il naiago dot / ikusi baño / Aberrijaren / amaia. Ib. 2406.
Euroen abenda zarreko elia, euroen Aberrijaren (patria) elia. Albzur RIEV 1907, 625. Bizkidi ontan arrotzak lez
mende.
gera eta gure elburua, gure aberri aundiya, zabala eta sakona, Donokia da. Ayerb EEs 1912, 177. Bere aberri
Euzkadi onetara etorralako. Kk Ab I 107. Aberrijak edo naziñuak osasuntsutu ta gogortu. Ib. 20. Gure aberrian
ikusi degun bezelatsu. "En nuestra patria". Zink Crit 47. Aberri baten samiñez / urduri dabil errija. Laux AB 52.
Ordutik ona, --zenbat laño--, / Naparruan ezta aberririk. Ib. 100. Euskeraz idazten dot Aberrijaren izkuntza
dalako. Laux BBa 142. Onelakoekin aberria gaizkatuko diagu. Lab EEguna 83. Abenda bakotxak dau / bere
Aberrija. Enb 206. Euzko-Aberri au itxartu dau / Sabinen erijotziak. Ib. 40. Erroma... Uzkurtzaren / Aberri
bakarra. Ib. 206. Alemanak zearo yabetu ziran txeketarren aberriaz. Ldi IL 162s. Ta Argi-aberrian ikus âl-
nezake / lauso-eziñezko adiaren yabe. Ldi UO 58. Tamalez, Aberria atzerri biurtu zaizu... Goen Y 1934, 184.
Kaisalderripean zeuden gaiñerontzeko aberri askatuekin ere, gudaldiko morrontzara beartu ziran. Ib. 192.
Aberria azkatzen dugunean garaitza-burestuna illobi gaiñean yarriko diogu. Ib. 424. Lur zabal guztia baño
beste aberririk ez eukan gizona. Eguzk GizAuz 67. Goiko / urdiña nunbait ire aberri. EA OlBe 105. Aberriaren
oroia [...] azterkatzen jardun degu. JMB ELG 9. Nere aberritik egotzi naute nere seme berberak. Zait Sof 123.
Euskeraren eriotza aberriaren elizkizunen bezpera litzakela. JAIraz Bizia 8. Aberriko lurreri begira, mutuk
zeuden. Ib. 38. Bera breiztar gudari gaztea zen, azken gerra hontan bere aberria askatzeko borrokan ibilia. Mde
Pr 289. Iñor ez dela aske? Edonor, sendi, buruzagi, aberri, ezkontide edo ahaide bati loturik dela? Ib. 150.
Ierusalen ene aberri, Ierusalen ene Ama. Or Aitork 356. Aberriarengatik irriskuari behatu gabe. Zerb Azk 109.
Irten zaitez zure lurraldetik, zure aberritik. Ol Gen 12, 1 (Ker aberri). Mirenek bear nau; nere aberriak bear
nau; nereak bear naute. Txill Let 139. Bizia aberriari eskeñi dioten euskotar guzieri. Ugalde Iltz 3. Nere senide,
adiskide, aberri, giza-familia osoaren interesak. Vill Jaink 88. Arbola bakoitzak bere aberria du izan ere. Ibiñ
Virgil 84s. Aberriko muga ta soro atsegiñak utzi bear izan ditugu. Ib. 31. Seigarrenez, ai ene! / kate latzetan, oi
aberri, zu! "¡Oh cara patria!". Gazt MusIx 101. Goian dago portua / atseden ta aberri. Gand Elorri 56. Bainan
gaur, / Jainkoaren erdeinatu, / aberriaren infernu, / ta neure etsai. / Bapo nago. Azurm HitzB 50. Orain SAko
izaroak bere xarma ia dena galdu du. [...] Mutilen aberri askatua zela zioten. Lasa Poem 117. Damaren izena,
aberria, kalidadea. "Patria". Berron Kijote 148. Politika bidetan ziotela behar zela baitezpada aberri bat eman
XXXko populuari. Herr 7-7-1977, 2. Herriak eta gizonak. Paleztindarren aberria. Ib. 2.
v. tbn. Eusk 1919-20 (I), 39. Otx 45. Y 1935, 146. SMitx Aranz 235. BEnb NereA 101.
 Aberriak [= 'las naciones'] be txirotu egin dira, nastea ta matxiñadea edonon sortu da. Eguzk GizAuz 142.
 (Como primer miembro de comp.). "Aberri-oiturak, costumbres patrias" BeraLzM.  Aberri-pizkundiaren
langille argiyenetakua dan euzkotar lekaide batek. EEs 1916, 221. Gorau egixuz beti zeure aberri-elia, aberri-
ekandu onak eta aberri-ixakera osua. Kk Ab I 86. Zorun-euzkia dizdiz... Aberri-ortzian! Enb 210. Euzko-aberri
azkatasuna / Lenbailen lortu gurarik. Ib. 42. Aberri-berbizkundia. Ib. 138. Aberri oiuba. Ib. 64. Sabin gurgarri, /
aberri-seme gurena! Ib. 42. Gora Euzko-Gaztedi, aberri-sustarra! Ib. 127. Sabin, aberri-ziñopa. Ib. 45. Aberri-
zoriona lortu. Ib. 50. Sabinen oldozmenak, aberri-gauzetan, / jakingarri diranak, aldi guztietan. Ib. 146. Ez
aberri mugaz barrendik, [...] baizik [...] lurbira osoan. "En el recinto del patrio hogar". Y 1933, 6. Aberri lege ta
Yainkoari eskeñitako ziña. Zait Sof 171. Ots! Iri osoa! Eup! Aberri yaunok! Ib. 132 (14 aberri-lur). Ekaitzak
eraman beza nire aberri-mugaz araindi. Ib. 62. Semeak [...] aita zapuztuz, aberri-nagusi izan naiago zuten. Ib.
118. Ogei etxe aien ondorean zer ikusten zuten ba? [...] Aberria, ta batez ere aberri usaia. JAIraz Bizia 38 (40
aberri kutsua). Hil zorian zituzten beren aberri hizkerak gaizkatzeko. Mde Pr 281. Aberri-iainkoak [...]
etzaiozutela eragotzi gazte orri [...]. Ibiñ Virgil 79. Erromatar azkarrak ere, aberri-iskilluz iantzita. Ib. 101.
- ABERRI AMA. Madre patria.  Aberri amaren negarra. "Los sollozos de la madre patria". Laux AB 30.
Erruki, ene Yainkoa, erruki! ene aberri amari zerbait ekarki bazatoz tximista itzaletan! 'A la tierra nutricia'. Zait
Sof 147.
- ABERRI-EGUN. Día de la Patria (Vasca).  Itxartu eta jagi zaitez, euzkelduna [...] zuaz ospatzen Aberri-
Eguna, / Aberri-Eguna. Enb 55s. Gaur Aberri Eguna ez deia egiten?... / Ba, bainan gaurkoa, / Lehengoa bezala
ez da, ez izaiten. Iratz 30. 1965-VII-14'a da gaur, eta [...] Frantzian aberri eguna dalako gaur. Alzola Atalak 88.
- ABERRI-MIN. Nostalgia de patria, ansia de patria.  Geienak, aberri-miñak ukituta, aldegiñak dira, or
beeruntz. Ldi IL 23. Ez aberri-miñez bakarrik, baita ere bere Berte [...] ezkutatu zitzaiolako. Goen Y 1934, 90.
Aberri-miñez kantari. "Cantando sus canciones doloridas con ansias de patria". Laux AB 52.
aberrikatu (BeraLzM). Neol. creado por AG en 1896, de aberri 'patria' y el suf. para crear verbos "exclusivos" -
katu.  "Expatriarse" BeraLzM.
aberrike.  Sin patria.  Ire aita au erorrek egotzi ta aberrike utzi ukan. 'Y le convertiste en desterrado'. Zait
Sof 144.
aberriratu (BeraLzM).  Repatriar(se).  Alderdi buruok, beren atzerri-aldia beteta, aberriratu ziranean [...].
Urkia EEs 1928, 22.
aberritasun.  Patriotismo. v. abertzaletasun.  Norberaren erria bakarrik ikustea, itsu egotea da;
mende.
aberritasun santuaren kontra burrukatzea da; guzurrezko aberritasuna da. EgutAr 4-11-1960 (ap. DRA).
aberri-zale. v. abertzale.
abersario (Urt I 260), adbersario.  "Adversarius, kontra partea, abersarioa" Urt I 260.  Suaren furia
adbersarioak iretsiren dituen bat. Lç He 10, 27 (He Jainkoaren etsaiak; v. tbn. Lç Decl a) 8v adbersarioa).
abersidade, -tate. v. abertsitate.
abertentzia, adbertentzia, albertenzia.  Advertencia. v. abertimendu.

 Tr. La forma adberten(t)zia se documenta en Ochoa de Arín, Elizalde, Lizarraga de Elcano, Zuzaeta (68 -
tenziya), Guerrico, f. Bartolomé, Udarregi y Xenpelar, abertentzi(a) en Arrantz y Txirrita, y alberten(t)zia en
Mendigacha y Noe.
 Familiako guraso guziai egiten zate adbertenzia. OA pról. Aurrendako adbertenzia bat. El 20. Bigarren
adbertenzia: ez egitea deus banidádes. LE Prog 106. Erriyetako Parroko jaunak / jarririk adbertentziyak, /
limosnak bildu, berak egiten / biar diran dilijentziyak. Ud 138. Ene jein ona, albertenzia bat biardaud egin. Mdg
128. Abertentzi txiki bat / izan ezkeroztik, / kanpuan korrituta / eztu egiñ festik. Arrantz 130.
 Advertencia, conocimiento, conciencia.  Dudatu ote deban adbertenziarekin Fedeko Misterioren batean.
OA 146. [Itz ariñ batzuek] egiten diranak oarmen edo adbertenziaren faltaz. Gco II 40. Kristinaubak,
ezauberiagaz ta adbertenzijagaz egiten daben guztia, zuzendu biar deutsa Jaungoikuaren ondriari. fB Ic I 30.
- ABERTENTZIAN JARRI, IPINI. Advertir. v. abertitu.  Pensatu zuen ango Padria / adbertentzian jartzia /
nola nai zuen Santo Domingok / zeukan jantziya artzia. Xe 371. Txakur baten kontuak / esatera garbi, / aditzen
emateko / mundu guztiari, / iñor albertentzian / al baledi jarri. Noe 107. Abertentziyan ipiñi dute / Irungo
erretoria, / bitarteko bat bialdurikan / izugarri dotoria. Tx B I 34. Gazte denborak aldegin ziran, / allegatu zait
zartzia, / argatik nai det ez dakitenak / abertentziyan jartzia. Tx B II 152.
abertigarri. "Admonendus, abisatzekoa, abertitzekoa, [...] abertigarria" Urt I 206.
abertimendu (SP, Urt I 206), adbertimendu, abertimentu (Chaho), adbertimentu.  Advertencia, aviso. v.
abertentzia.  Batbederak iakiteko eta maiz irakurtzeko duen Adbertimendua. Lç Adv * 8r. Ezen gauza iustoa
estimatzen dut, [...] adbertimenduz zuen iratzartzea. Lç 2 Petr 1, 13 (He ene abenikoez, TB abisamenduz). Dio
ezin abertimentu izan duela Espainiako armada parte unetarat urbiltzen dela. (c. 1597). FLV 1993, 458.
Irakurzailleari abertimendua. Harb u) 4v. Hau da abertimenduen abertimendua. SP Phil 15 (He 14 hori da nik
eman ahal diezakezudan abertimendurik inportantena). Gero ondoren datorren adbertimentuak, eta ezaguerak
edo notiziak. OA 141. Kastidadearen kontra pensamentuak adbertimentuarekin konsentitzen dituen persona
asko. Ib. 158. Adbertimenturik bage egiten dan gauzan. Ib. 140. Emanen diozka kontseiluak eta abertimenduak.
JesBih 419. Balia gaiten abertimendu on hetaz. Jaur 129.
v. tbn. Tt Onsa 58. Adbertimendu: EZ Man II 90.
abertirazi.  Hacer advertir.  Priorak bestalde abertiraziko dütü haitatiak, egünaz zointan hartüko beitira.
Mercy 21.
abertitu (BN-ciz-arb, S ap. Gte Erd 2; SP, Urt I 204, VocBN, Gèze), adbertitu.
 Tr. En la tradición septentrional se documenta la forma abertitu (junto a adbertitu en Leiçarraga), y adbertitu
(-du) en la mayoría de los meridionales (aberen ZBulda, P. Errota, Txirrita y Erkiaga).
1. (Aux. trans.). Advertir (a alguien de, de que). Cf. abertentzia.
 Tr. Documentado principalmente en autores orientales. En textos occidentales se encuentra en BBizk, ZBulda,
Ochoa de Arín, Pello Errota, Udarregi y Txirrita (cf. infra Astarloa y Erkiaga para la 2.ª acepción y ABERTITU
ERAGIN en Guerrico). Los autores orientales lo emplean con auxiliar trans. bipersonal (con complemento en
instr.); en textos occidentales, en los pocos ejs. no ambiguos, se encuentra con aux. trans. tripersonal (bipersonal
en BBizk). En el s. XX se documenta sólo en Txirrita y Mattin.
 Eta ametsetan dibinoki adbertiturik retira zedin Galileako bazterretarát. Lç Mt 2, 22 (He lotan abisu izanik,
Dv lotan mezu izanik, Ur izanik gaztigatua ametsetan zatzala, Echn amets batean abisatua izanik, Hual
abisatruk ametstan, Ol ametsetan aolkatua, IBk ametsetan albiste harturik, IBe ametsetan oharra harturik). Hek
alde hunetako egiteko guziéz abertituren zaituztéz. Lç Col 4, 9. Eta ala adbertitzen eta aseguratzen dut, dagola
[...] (Leiza, 1626). ASJU 1978-79, 237. Baña aingeruak zituen / ixillik abertitu, / herrira behar zutela / berze
bidez bihurtu. EZ Noel 68. Abertitzen gaituela, / Daramagun arrutak, / Errateko prest garela, / Hobirako
Konpletak. Arg DevB 149. Nathan profetak abertituz geroz Dabid bere faltez, ezagutzen du bekhatorea dela. Gç

mende.
43. Ezin daizu ukatu / nolan askok adbertidu / zaituzan egin bear yakala, / Biskaiari erregu. BBizk 37. Idia
lehenago kostumatua baldin bazen iotzera, eta haren iabea abertitua izatu baldin bazen protestazionerekiñ. Urt
Ex 21, 29. Abertietan deutset ze Buldiau arzen eztabenak ezin likela jan okelarik. ZBulda 43. Nola kartilla onen
leenengo ojan adbertiturik dagoan. OA 80. Defekto oek izanik sarri ofrezitzen diradenak, oek dirade kristaubari
geiena adbertidu bear zaizkonak. Ib. 131. Bear dugu adbertitu nola eldu baita eraizioaren bilzea. SermAN 4v.
Ignorante dagonaren adbertizeko erranen dut. Ib. 4v. Abertitüren die Jaun Direktorra eta Prioria erien estatiaz.
Mercy 42. Banué yago adbertitzeko, baña akabazágun erratearéki [...]. LE Prog 114.
 (ss. XIX-XX). Abertitü bera, / aurhide bezala, / eztakion fida: / bilho thirakan aisa bürüzagi dela! Etch 274.
Jenebieba jun izan zen aizuen abertitzera, / Hegilüzek erho ziala, emastia erraitera. Ib. 624. Abertituko da
Errumako kongregazioneko sekretarioa, konfrario berria erregela guzietan ezarri dela. JesBih 466. Baldin
norbeitek abertitzen bagaitu badugula bisaian notha bat, eskerra. Jaur 129. Giristinoak, barkatu, / abertitzia dut
artu, / nahi dut egiaz mintzatu. Bordel 57. Abertitzen zaitut, / andere gaztia, / izariz ar dezazun / banitatia. Ib.
72. Ez haudala gero diok abertitu? / Hauk etziren hanbat hiretzat abisu? Gy 170. Bethi hark bere burua / bai
daduka abertitua, / Azken urhats haren egiteko orduaz. Ib. 168. Atzo nurbait izan düzü ene ait'ametara, / Gük
alkhar maite dügüla haien abertzitzera. ChantP 172. Euskeraren gañian / biar det itzegin [...] iñozente dagona /
abertitu dedin, / gurekin deskuidorik / gertatu eztedin. PE 129. Biyen artian zuten / lan au formatuba, / nago
informatuba, / badu eskarmentuba, / da adbertituba, / estudiatuba. Ud 72. Ustez ez niyen egiñ / abertitu baizik, /
bat oso zapuztu zan / egiñ gabe itzik. Tx B II 109. Xori bat jin zereitadan / abertitzera / gai hura izanen zela / oi
ene malura. Balad 217. Lehen lehenik poliza xefa / abertituko dutela, / gauaz norbaitek herriko etxea / arroatu
diotela. Mattin 37. Pertsuen bidez abertitzeko / adixkide on guziak. Ib. 55.
v. tbn. Tt Onsa 43. Brtc 208. Abraham 14. Adbertitu: Ber Trat 93r.
2. + adbertitu. Advertir (algo).  --Zer bekatu egiten du? --Mortalea, adbertitzen badu edo balin badaki
gezurra diola. El 51. Pekatuba dago pensamentu loija sentidu, ezagutu edo adbertidu ezkero bertatik botateko
aleginik ez egitian. Astar II 133. [Nikanor-ek] aurrerakada ezagun ezaguna egin eban, eta bai orixe abertidu
bere, Etxabelar irakasle errimeak. Erkiag BatB 26. v. tbn. Zuzaeta 69 (adbertidu).
- ABERTITU ERAGIN. Hacer advertir.  Eta bakarrik orain oartu edo adbertitu eragin nai dizuet [...]
permititzen duela [...]. Gco I 455.
- ABERTITURIK. Advertido, a sabiendas, conscientemente.  Gauaz ala egunaz? ustegaberik edo abertiturik?
SP Phil 47 (He 49 ustegaberik ala uste izanik eta ohar naizela?). [Kontua atera bear deb] konsentidu ote deban
adbertiturik Fedearen kontrako pensamenturik. OA 146.
abertitzaile (-aille SP, Urt I 205).  "Avertisseur" SP. "Admonitor, abisuemáillea [...] abertitzaillea" Urt I 205.
abertsio. "Aversatio, abertsioa, higuintza, aborrimendua" Urt III 147.
abertsitate (Urt I 405), a(d)bersidade, abersitate (Urt I 263), adbersitate, abertsitade (Urt I 405).  Adversidad.
"Adversum, abersitatea, fortuna gaitza" Urt I 263. "Afflictatio, afflictio, dólorea, atsekábea [...] abertsitátea,
abertsitadea" Ib. 405.  Izurriteak, gerlateak eta berze goitiko adbersitateak. Lç Ins A 4v. Inkontru gaitzetan,
malhurretan, eta adbersitatetan. Tt Onsa 16. Seigarrena, gure projimoein abersidade eta flakezak pazienzieiki
sufritzea. CatAe 48 (CatUt 10 adbersidade, CatSal 49, CatR 49 abersidade).
abertzai, aberzai.  Guardián de la patria.  Euskalerriko mendi guzien / buru zaudena, / aberzai sendo, biotz-
esnale / maiten-maitena. EA EEs 1921, 171. Aralar, Aralar, otoimendi!... / Uda ta negu txit ernai / gizandi jator
baten antzera / goi-goien zakust aberzai. Id. ib. 1924, 246. Ideki zazu errota-atala / ta irindu beren likits-itzala! /
Garai-ots-garai / jaso abertzai! Loram 98.
abertzale (V-gip ap. Elexp Berg; Bera, BeraLzM), aberri-zale. Neol. creado por Arana Goiri en 1896, de aberri
y -zale (AG 908).  Patriota, nacionalista. "Patriota" Bera y BeraLzM. "Nacionalista vasco" Elexp Berg.
 Tr. Según NeolAG, el término es ya corriente en 1897 en la prensa nacionalista. La forma aberri-zale se
documenta en Lekanda (Baserr 1897, n.º 8 (ap. NeolAG), Zaitegi (Sof 166) y en un ej. de EgutAr (2-2-1958 (ap.
DRA)). En DFrec hay 508 ejs. de abertzale.
 Euzkerea eztakijan euzkotar abertzaliak, ikasten dau. "El euskeriano patriota". AG 1297. Alderdi
abertzaliaren (erderaz nacionalista deritxona) erijotza. Ib. 1613. Baita Kanpiontar Artur idazle ospatsu
abertzaliak. EEs 1916, 234. Kistar ona ixateko / abertzale ixan. Enb 112. Emakume Abertzale Batzak. Ib. 106.
Biotz sutsua, ona, maitatia ta abertzalea eukan [F. Arresek]. Larrak EEs 1926, 170. Euzkadi ta abertzale
batzuen bidez ateratzen dira orain bigarren Abarrak. EArzdi in Kk Ab II 6. Gotzain abertzale oien artean Mac
Hale zeritzana izan zan aundienetakoa. Ldi IL 168. Abertzale aundia. Ib. 96 (v. tbn. 169). Aberriaren alde bizia
gogoz emon daben abertzaleak. Eguzk GizAuz 49. Lehen abertzaleak hedatuz zoazin / Euskadi guzira. Iratz 31.
Eta alako pekatua alda ba abertzalea izatea? Ugalde Iltz 22s. Frantses "résistance" igikundeak erail zuen,
mende.
breiztar abertzale zelakotz. Mde Pr 289. Euskaltzale eta abertzaleen artean. Ib. 63. Abertzale egin zen, eta erru
guztiak inglesenak zirela erabaki zuen. Arti Ipuin 47. Itsutuak dagotzin abertzale batzuek. Herr 27-10-1977, 7.
Galesko alderdi abertzalea. MIH 186. Horrela uste genuen, behintzat, orduko abertzale euskaltzaleok. MEIG
VIII 43.
v. tbn. Laux AB 14. Or QA 81.
 (Como primer miembro de comp.).  Jasorik gora iru margodun / Abertzale ikurriña. Enb 122. Abertzale
ereduba. (Arrospidetar Jon ene adizkide on maitiari). Ib. 148. Abertzale biotza [...] giarrez egiña dala. Ldi IL
167. Eta labur-laburki beren abertzale-goraberak azterkatu ditzagun. Ib. 161. Abertzale kar batekin hasi
baitziren. Mde Pr 44. Abertzale zentzu egiatiago bat. Ib. 42. Bortizkeriaren kontra bortizkeria hautatu dute
abertzale mogimendu batzuek. Herr 5-5-1977, 1.
abertzalekeria (-keri Bera y BeraLzM).  Patriotería. En DFrec hay 3 ejs.
abertzaletasun (Bera, BeraLzM). Neol. creado por Arana Goiri en 1896, de aberri y zaletasun.  Patriotismo,
nacionalismo. "Patriotismo" Bera y BeraLzM.  Zure irazpena zabalduko da, ta [Zure irazpenak] zabalduko
dau abertzaletasuna euskeldun erri zorigaiztotsu onetan (Carta de 1896). NeolAG. Zer galtzen dau lenago
euzkotarrak: abertzaletasuna ala euzkeltzaletasuna? "El patriotismo". AG 1297. Gure naia da euzkotar guztiyak
abertzaletasunian batu ditezela. EEs 1916, 234. Gerkarrak [...] beren abertzaletasun garaiaren egiñak [...]
edesten dizkigutenean. Zink Crit 67. Bereala asmatu zuten bide bat Poloniko abertzaletasuna beti-betirako
zapaltzeko. Ldi IL 165. Abertzaletasuna, erderaz "patriotismo" esaten dana. Ib. 144. Orrek erakutsiko dizute
abertzaletasun-arazo oietan eztala beñere etsi bear. Ib. 163. Guretzako naikoa da abertzaletasun pitiñena. Ib.
144. Neurtitzak eztiki darizkio. [...]; abertzaletasunak suturik beti. TAg Y 1933, 23. Ene orain arteko
herrizaletasuna (abertzaletasuna) traditu eta ukhatu nahi dudala. Mde Pr 64. Filmak [...] argitarat emaiten ditu
mutiko gazteen abertzaletasuna eta gogo ona. Herr 7-4-1960 (ap. DRA). Arritzekoa da zenbat eta nolako nekeak
artzen dituzten beren gain millaka gizonek, abertzaletasunak eragiñik. Vill Jaink 173. [Irakaskuntza]
pribatukoak maizegi saiatu ohi ziren, bere "abertzaletasuna" erakusteko, nazionalekoei gainak ematen. MEIG
IX 28. En DFrec hay 82 ejs. de abertzaletasun y 1 de abertzaltasun.
v. tbn. Eusk 1919-20 (I), 40. Laux AB 14. Goen Y 1934, 185.
abertzaletu (Bera, BeraLzM).  Hacer(se) patriota, nacionalista.  Bijotzak abertzaletu ezkero, adimenak
laster datorz. Laux Euzkadi 27-10-1931. Gogora datorkit oroitzapen zaar bat. Ni ta zenbait adiskide
abertzaletu-garaiekoa. Ldi IL 62. Pixkanaka, ango [Catalunyako] alderdi guziak abertzaletu dituzu. Ib. 26.
Bostamargarren urte... gixadi erdija, / goguan garrija, / abertzaletu zala Sabin ain andija. Enb 56. En DFrec
hay 4 ejs.
aberu. v. aburu.
abes (Bera, BeraLzM). Neol. creado por Arana Goiri en 1896, de abo y eres (AG 976), que no lo utilizó nunca
salbvo en abes egin, q.v. 1. "Voz musical" AG 976, Bera y BeraLzM.  Orrillako Abestija abesau dabela,
abes garbi ta ederraz. Baserr 1897, n.º 5 (ap. NeolAG).
2. Canción. v. abesti.  Txori-abesak isilldu dira / Oillorik ezta ikusten. Ezale 1898, 66a. Gotzon-eresi / ta
abes gozuak entzuten. Enb 85. Itxasuaren abes-durundiz... An datza gentzazko lotan. Ib. 54. Txindor-abesak
entzun ei dozuz / Napar-aldetik goiz bitan. Ib. 132. Aita ta ama dantzan dira, / baita enparaukuak. / Ai, an ziran
soñu, abes / eta billintxikuak! Ib. 165. Ezeik abestu, ba abes orretan dagerk bijotza. "Tu canción". Laux BBa 38.
Abes bigunen erregin ori! / Alai abestu egixu. "Divinas canciones". Ib. 60. Atsa yaurti arren ezin sor abesa. Ldi
BB 162. Eztarri ausartaenak ekin diote abesari, kantatzeari. Ldi IL 46. Ai, Ama! altzoan oraño nik abes. / Egun
ostera atzerri-kanta / biotzak: ikaraz ler-urren. Gazt Y 1935, 16. Udabarrian abes-soiñuan / txoriak umiak azten.
BEnb NereA 55. Pozarren atera jat ezpanen begira / aspaldi min zan abesa. Gand Elorri 123. v. tbn. Satarka
EEs 1925, 179.
- ABES-BAKARLARI. Cantante solista. v. bakarlari.  Agur sutsu bat Donostiar guzien aldez Bilbaotar
koral-eko abes-bakarlari bikain ta beste abeslari guziei. Garit Usand 28.
- ABES EGIN (Bera, BeraLzM). Cantar. "Cantar, en abstracto" AG 976.  Eta nire birigarro gastiak ederto
kanta edo abes-egitten yon. AG 1052. Ollarrak abes edo kanta-egin baño len. Ib. 1470. Txori-aldriak eres-
soñuan / abes dagie bere inguruan. Enb 203. Kukua, zetan eztok / abes egiten? Ib. 167. Bata abes-egitten da
bestea negarrez. Echta Jos 30. Zeuk zelan barriz abes-dagixu / gabeko aldi larrijan? Laux BBa 48. Ez dut abestu
al izaten, Ama, / izar oiei begira gabe. / Abes egiten orde / zure begipe yarri-ala. Gazt Y 1934, 341.
 (Con determinantes).  Ai, ene Imanol, onek [Euzko Gaztedi bulartsuak] bai abes / alai eztitsuak egiten
dabez! Enb 191.
- ABES-MIN. Ansia de cantar.  Nerekin yaio nun abesmiña, / ta aurtandik min ori dut izan samiña... 'El ansia
mende.
de cantar'. Ldi BB 162. Biotza sorburu, begiak iturri, / ibai antzo sor zait abesmiña. Gazt Y 1935, 16.
abesa (det.).  Larguero.  [Orga-etxeak] bi metro zituan zabalean [...]. Bi ertzetako abesak, besteak baño
motzagoak ziran, eta, "suplente" izenez ezagutzen diran. "El armazón estaba compuesto de dos largueros --
abesak-- a cada lado y uno central". Garm EskL I 144.
abesajo (G-to ap. A), abesako (G-to ap. A).  "Acogida, agasajo" A. v. agasajo.
abesaldi. v. abestaldi.
abesau. v. abestu.
abesbatza, abespatz.  Coro, orfeón, masa coral.  Lenik Gernikako Eres-batz, ta gero bertako Abes-batzaren
arteztzaillea. Eusk 1919-20 (I) 20. Donostiko Abesbatzaren artezkari dan Esnaola'tar Sekundino [jauna]. P.
Etxebarria EEs 1927, 174. Onako erespatz-abespatz-sariketarik badago, sari nausija atarako dau neure [...]
baserri txikiko musika-bandeak eta orfeoiak. Kk Ab II 125 (v. tbn. más ejs. de abespatz en la misma pág.). Eusko
Abesbatzaren konziertoaz bukaturik. Lab Y 1934, 413. Prallen abesbatzak eta organoak / zein baño zein doñu
zerutarragoak. SMitx Aranz 174 (142 pralle-abesbatza). Musika-irakasle ta abes-batzaren zuzendariak. Osk
Kurl 175. En DFrec hay 17 ejs. de abesbatza.
abesbeluan v. ABESPELUAN (s.v. abespelu).
abesgai. 1. Cantable.  Areso-n. (Abesgai). EA OlBe 19 (tít.).

2. Tema de canción.  Amak, ume nintzala, / Euskera goxoa! / Zure garrez eustan jo / izate osoa. / Arrezkero
zu zaitut / neure maite alai, / arrezkero zu zaitut / neure min-abesgai. Onaind MEOE 725.
abesgaitz.  Disonante.  "Abesgaitz" edo, "eresgaitz" edo... dana dala; "non cantabile", "poco armonioso"
edo or nonbait. Ldi, carta a Or, 13-1-1930 (ap. DRA).
abeska.  Cantando.  [Gixonak eta andrak] danak pozez beterik Mireni abeska. Enb 32. Zugaztietan txoriak
pozez / Abeska txiroliroli... Ib. 99. Eta bai-yuazan bakotxa bere auzotegi-aldera abeska ta santzoka. Kk Ab I 38.
[Aingeruak] bere seaska ondora datozkio abeska edo kantari: Gloria in excelsis Deo. Inza Azalp 59. Ta amilka
dator mendi-kolkotik / itur-aria [...] Ta abeska poil-poil, zurrunbillotsu, / mur-mur ta zotin. Loram 74. Pozaren-
pozez abeska nago. BEnb (ap. DRA). Azkenengo neurtitz ori abeska dijoazen aldi berean, uztargia ikusten da.
EA Y 1936, 18. En DFrec hay un ej.
- ABES-ABESKA. Cantando.  Gotzonak abes-abeska asi ziran gero. Enb 33.
abeskera, abestikera.  Modo de cantar.  Abeskera (kantetako modu) politta yaukok. Altuna 35. Gergoritar
abestikeraren aldez. GMant LEItz 59. En DFrec hay un ej. de abeskera.
abeskide.  Compañero de canto.  Urretxindorrak urari emaro: Abar orlegi ganian / abeskide naukok. "Seré
tu compañero de canciones". Laux BBa 40. Ire omenaz abeskide gu, / osaro alai guztiok. EA OlBe 90.
abeskizun (BeraLzM).  "Concierto musical" BeraLzM.  Schola Cantorum-go ereslariak etorri ziran
Donostira erestaldi ta abeskizunak ematera. Garit Usand 22.
abeskor. v. abaskor.
abeskunde.  Sesión de canto.  Eldu zan mutiko-aldratxua [...] baserritar baten etxera, ta oi dan lez, abesten
ekin eutsen gogorik onenagaz Urtebarri barri. Euren abeskundia amaitu ebenian [...]. Kk Ab I 62.
abeslari (Bera, BeraLzM, Ort Voc (V-ger)). Neol. creado por Arana Goiri en 1896, de abes y -ari (AG 976). 
Cantor, cantante. v. kantari.
 Tr. Según NeolAG, a pesar de la popularidad que con el tiempo adquirió abeslari, AG no lo utilizó nunca y
tampoco se encuentra en la revista de Azkue Euskalzale ni en la prensa nacionalista publicada antes de la muerte
de AG. En DFrec hay 49 ejs.
 Jaupea abesten dabe bertako abeslarijak. Patria 1904, n.º 29 (ap. NeolAG). Orzaiz abeslari azkarra. EEs
mende.
1917, 72. Abots eder-ederra du ta abeslari goienetakua da. EEs 1918, 83. Abeslaria edo kantaria zan. Pagoaga
Itzald II 127. Josemari, / Durangar abeslari aldreaz / bera zan txauneskindari. Enb 134. Zeu zariala esango
nuke / abeslaririk gurena. Ib. 126. Gure eresjoliei ta abeslarijei egingo geunskioez janzkide edo uniforme
dotoriak. Kk Ab II 126. Gabriel Olaizola abeslari ospatsuak. Muj PAm 10. Abeslariak ederki abestu zuten
Goikoetxearen meza. Ib. 8. Abeslari askoren antzekua ixango dok: taiu ona abestuteko, baña bijotzetiko
sentimenturik ez. Altuna 36. Txori abeslariz (kantariz) ta lora usaindunez beterik. Ib. 105. Margoz, bikaña;
eztarriz, abeslaria. Ldi BB 38. Lukas organista, Kosme ta beste batzuek abeslari. ABar Goi 17. Abenda gutxi
gerea bezin abeslari. Aitzol Y 1934, 249. Abeslariak Kirie ta Gloria kantau ebezan. Bilbao IpuiB 237. Kiteris
emakume abeslari ospetsuak. Ibiñ Virgil 48.
v. tbn. Laux AB 47. Zait Sof 68. MAtx Gazt 13. NEtx LBB 197.
 (Uso predicativo).  Ta tun tun txanboliñak guzien aurretik, geok berriz deadarka abeslari, antxen bazan zer
ikusgarri. JBDei 1919, 246. Emen gatoz abeslari, / Geure bijotzak opaldu nairik / Erri ontako danari. Enb 90.
Pozik alikatzen naz [...] txorijak abeslari / diran bitartian. Ib. 57. Txorijak abeslari ta adaska gorrijak [...]. "El
pájaro canta". Laux BBa 94. Badut nire baitan larratxori-sailla... / abeslari dabiltz Yainkoaren billa. Zait Gold
24. Etxe barruko lanetan / abeslari bertsoetan / aberiak gobernetan. BEnb NereA 139. v. tbn. Goen Y 1934, 92.
X. Peña "Biozkadak" (ap. DRA).
- ABESLARI-BATZA. "Orfeón" BeraLzM. v. ABESLARI-BAZKUN.  Ni Durangora naioak erri-abeslari
izateko asmoz; ator i be neugaz bai, ta abeslari-batzan sartuko az. EEs 1926, 150. Oraingo onetan ez noa ni
Euzkalerriko [...] abeslari-batzetaz itz egiten. Herr 19-3-1959 (ap. DRA).
- ABESLARI-BAZKUN. "Orfeón" BeraLzM. v. ABESLARI-BATZA.  Donostiko abeslari-bazkunekoak,
abestu zituzten itzaldian aitatzen diran eresiak. Itzald II 3. Eskerrak "Donostiar Abeslari-Bazkun"ari. Garit
Usand 26n.
- ABESLARI-BURU. Corifeo.  Abeslari-taldea, Kolonoko agure zarrak osatzen dute, zuzendari abeslari
burua izaki. Zait Sof 103.
- ABESLARI-TALDE (BeraLzM). Grupo de cantantes, coro. "Orfeón" BeraLzM. v. abesbatza.  Gerotxuago
abestuko dizute neskatilla abeslari-talde ber-berak. Garit Usand 61. Abeslari-taldea, Kolonoko agure zarrak
osatzen dute, zuzendari abeslari burua izaki. Zait Sof 103. Abeslari-talde bati on egin nai dion abeslariak, bere
burua ezi egin bear du. Zait Plat 110. Gotzai, agintari, abeslari-talde, musikazale ta adiskideen urrutidazki
berotsuak poz-eztitan entzunak izan ziran. AEmil EMusika 34.
abesle (BeraLzM).  Cantor. v. abeslari.  Goiko Yaun zerana, / Zugana badituzu / Abesle bikañak, /
egorzkiguzu, otoi, / aien ordezkoak / abesteko Aberri / berpizkude-miñak. TP Y 1933, 184. Urte asko ta, buruz
motel xamarra ni; / Joranez ostera gai, len bezin abesle. DRA (que no cita la fuente).
abespatz. v. abesbatza.
abespelu (V-m ap. A; Mg PAbVoc, Izt 35v). 1. "Abespeluba, destajo, desconcierto" Mg PAbVoc.
"Desconcierto, abespelua" Izt 35v. "Destajo, prisa en el trabajo, desconcierto" A.
2. "Confianza. Orren abespeluan ez egon" A.  Bertoko erritar asko daukadaz langintzarako, baña arekaz
eztaukat abespelu (confianza) osorik. Echta Jos 307.
- ABESPELUAN (V-m ap. A; Mg PAbVoc), ABASBERUAN (Izt (-roan), H, A Apend), ABESBELUAN.
"Abespeluban dabil, anda a destajo" Mg PAbVoc. "Prisa, de prisa, abasberoan" Izt 98r. "A destajo" Ib. 5v. "Pour
à peu près, au jugé" H. "Abespeluan, al buen tún tún" A (que cita el ej. de Mg PAb 84).  Baso esaminadoriak,
abesbeluban, edo ondo begiratu baga, egiten badabe euren esaminia. CrIc 81. Oni begiratu biar jako, ta ez
abesbeluban esan, zar guztiak dagozala barutik libre. Ib. 105. Emoten deutsezubez gaisuai edaari samin [...] ta
errai guztiak irabildutekuak, gatxa ezagutu baga abespeluan, urten dagijanak urten dagijala. Mg PAb 84.
Lurrak biar dau giro ona, ez ibilli senian, ta abespeluban, ta nos nai erein. Ib. 138. Itaunduten bajaka: zenbat
bidar egin dozu pekatu au edo bestia? Eztaki zer eranzun, eta nosbait esaten badau zenbat izan dirian, da
abasberuan edo destaiju. Astar I 191. Beste batzuk konfesetan dira, baña zelan? ganora baga, zer egiten dabeen
jakin baga, erdi kokoturik, eta abasberuan eta itxumustuban. Astar II 130. Orra, neure enzula maitiak,
azaldurik, [...] eskabide edo orazinoerik miragarri, andi eta oneena, jakin dagizuben gitxienez abasberuan edo
ilun abarrian, zer eskatuten dozuben bera errezetan dozubenian. Ib. 267 (Harriet traduce: "sachez du moins par
à peu près, obscurement"). Eta gero, edari ain gozua indar atsegin ixan yaken-da, abespeluban, sisti-sasta ta
dzanga-dzanga. Otx 155. Zilegi izan bekit behar nukeen baino lasterrago --abespeluan edo, antzinako
bizkaitarrek esango zuketen bezala-- neure egitekoak egitea. MEIG III 121.
 Etim. Se trata probablemente de una expresión adverbial románica tipo a (caballo, conciencia, etc.) + vasc. -
an 'en' (tipo gogorrean 'a la fuerza', etc. ); pero lo que queda entre a y -an es poco claro: a des-, a mas-? La
segunda acepción parece dudosa, ya que Azkue no aduce ningún testimonio. Por otra parte se parece al occid.
norbaiten esperoan egon 'aguardar a alguien'.

mende.
abesperen.  "Abesperen (-beiren), voz bajo" BeraLzM.  Nik abots-zoli (tenor) abestuko yoat; ik barriz
abesperena (bajo). EEs 1926, 150.
abestaldi, abesaldi.  Sesión de canto, concierto.  Abestaldi batean aditu ziyon Inglaterran Iparragirreri
Españiko soldadu-nagusi goieneko batek. Pagoaga Itzald II 134. Ta udaberrian kuku zoliak / non egin bere abes-
aldiak? Garbiz EEs 1929, 184. Gaur egun zoragarriya, / lengo ixillaren ordez nik orain / abestaldi bereziya. EA
OlBe 89. Bigarren abes-aldian, eresia bakarrik asi bedi itzik gabe. NEtx LBB 383. En DFrec hay un ej. de
abestaldi.
abesteli (BeraLzM), abestele.  Coro.  Irugarren ataleko abestele (coro) edo artzai guzien abestiak. Garit
Usand 32. Gaintasun aundikua da baita ere bigarren ataleko azken-abestele edo guzien abestia, talde-biyak
abestutzen dutena. Ib. 61. Gizonaren aurrean Pheburen abesteli guztia nola zutitu zan. "Chorus adsurrexit
omnis". Ibiñ Virgil 49.
abesti (Bera, BeraLzM, Ort Voc (V-ger)). Neol. creado por Arana Goiri en 1896, de abes y -ti (AG 976). 1.
Canto, canción. v. kanta, ARTZAIN-ABESTI, ELIZ-ABESTI, GABON-ABESTI, HIL-ABESTI, SEHASKA-
ABESTI.  Tr. Sg. NeolAG su utilización en la prensa nacionalista fue muy discreta. Con el tiempo fué
haciéndose más frecuente y Azkue dice en 1927 que el término estaba muy extendido. No se documenta en
autores como D. Aguirre ni en textos de Orixe anteriores a la guerra civil. Al Norte se encuentra sólo en
Iratzeder, en Larre y en un texto de Herria. Lo emplea tbn. Zubiri. En DFrec hay 90 ejs.
 Artzañen abestija. AG 2418. Goiz-Abestija. Ib. 2405. Josuren Bijotzari Abestija. Ib. 2407. Entzungo dogu
Arteagako elexari opaldutako abesti eresintsu ta ereskitxuba. Baserr 1897 n.º 5 (ap. NeolAG). Meza-ostian,
gustiok bat-batera ekingo deutsagu [..] San Iñazioren abesti edo kantari. El Correo Vasco 1899 n.º 47 (ap.
NeolAG). Ta zabaltzen dabe zikingerija euren abesti txar ta loiakin. Patria 1903 n.º 4 (ap. NeolAG). Bizkaian
egoala uste eban, abesti orrek entzuten ebazanean. Echta Jos 311. Magnificat deritxon abestia poz andiz esanda.
EdestJ 51. Abesti eder bat abestu ondoren. EEs 1918, 84. Ederki egiña da bigarren ataleko Sultan-ozte abestia.
Garit Usand 60. Orain arteko abesti au euzkeraz dago. Kk Ab I 60. Jaunartze egunerako abestiak ikasi. ArgiDL
128. Agate deunaren abestiak. Aulestin abestuak. Enb 90. [Mojen] abestiak poztutzen naute. Alz Ram 50.
Baztango "Oinazez" abestiaren parekoa da, eta bere histura eztia bihotz zolaraino sartzen da. Zub 58. Abesti
otsa bijotzak dantzu / zeure itzalezko txakijan. Laux BBa 48. Gaste orreik goruntz duaz / abesti eta ikurriñez.
Laux AB 53. Donostiarrak nagusi gera, dantzan, abestietan, estropadetan. Lab EEguna 83. Aintzakotzak ar
dezan erriak berea; uste izan eztezan iñorenak baño arloteagoak bere abestiak diranik. Ldi IL 127. Erri-
abestietako zenbait gordinkeri. Ib. 51. Abesti ta izate, edesti, lege ta oiturak. "Cantos y tradiciones". Y 1933, 4.
Zoratu ginduzten beren algara, dantza, abesti ta jolasekin. ABar Goi 15. Kanta zaarrak, ganbara-zokotan,
ezpaiñetan erdel abestiak yaun ta yabe. Jaukol Y 1935, 331. Hunaraino pestaren azantzak [...] / Ez dut abestirik,
ez oihurik entzuten. Iratz 30. Loragaz gañezka zegoan lurra, / eta abestiz nere biotza. Zait Gold 171. Aroetako
abesti bereiziak. Or MB 1356. Negar egiten dakizulako / miña abesti biur zaizu! SMitx Aranz 197. Abesti hau
amaitua da --irrikiaren orru otsana / ahoan hil zait. Mde Pr 308. Zuk orain arte abesti lizunak zenitun gogoko,
orain eliz-abestiak dituzu. MAtx Gazt 89. Kanta ditzagun Gabon gabeko abesti zoragarriak. Basarri 65.
Izadiaren maite-abestia. Erkiag Arran 193. Pozkariozko abestirik ederrenean goresten du Maitearen irudi
zangarra. Onaind in Gazt MusIx 154. Emen datozkitzu gerora sortu ditudan abesti berriak. NEtx LBB 8. Gazte-
abestiak. Ib. 323. Anpion Dirkarrak [...] kanta oi zitun abestiak kantatzen ditut. Ibiñ Virgil 34. Eginak diren
abestiek berek nahikoa erakusten digute. Larre in Xa Odol 14. Zepairengandik etzan paltako / bertsua edo
abestia. Uzt Sas 150. Libertate abestia. Kaiola zolan xoria dago etsirik begia. Herr 24-2-1977, 3. Hamar lan
ikustera ematen ditu berak bakarrik egindako erakusketan. Hamar horien artean "Abesti Gogorra II ta IIIª".
MEIG IX 144 (en colab. con NEtx).
v. tbn. Muj PAm 10. Lek EunD 51. EA OlBe 29. Etxde JJ 11. Erkiag Arran 149. Lasa Poem 85.
2. Canto (del pájaro); (menos frec.) canto (del agua, del viento). v. TXORI-ABESTI.  Geruago ta abesti
larrijago, aulago eukon [urretxindorrak]. Altuna 37. Txorijan abestijak eta lora usañak. Enb 32. Txori politen
abesti leunenak. Laux BBa 46. Txoriaren kabi ta abestiak. Ldi IL 125. [Txoriño kalakariak] izadiaren
bikaintasuna beren abesti legunez goresten. Etxde JJ 10. Egunsentiko txori-abesti / zoragarri ta pakia. BEnb
NereA 100. Birigarro ta zozoaren abestia. Ib. 55. Uraren abesti / mamorra, gauari / igesi ezinka. Gand Elorri
69. Itsasotik etorren aizea, irribarrez joan zan basoko pago artean, bere abesti melodiaren billa. Azurm in Gand
Elorri 117.
 (Con egin).  Txorijak zugatzetan jarri ta abesti samurrak egitten ebezan. Altuna 43. Urretxindorrak
arantzea barrurago sartu ta abesti polittaguak egitten ebazan. Ib. 37.
- ABESTI-ZALE. Aficionado al canto, a la canción.  Argiñak, eunleak, zurgiñak, yazkigiñak, abesti-zaleak,
etxeko-andreak. Ldi IL 127. Dali sendagin eta abestizale! 'O dios, a quien se le dirigen agudos gritos, Delios,
mende.
sanador!' Zait Sof 61.
abestidu. "Abestiu, consentir en el interior o conciencia, pero siempre en forma negativa. Barruk ez dosta
abestiuten, no me consiente el interior o la conciencia" Etxabu Ond 111.
abestikera. v. abeskera.
abestiño.  Dim. de abesti.  Eta Andre Mariaren Abestiño abetako (urtealdiari egokitzen zaiona) abestutzen
da. ArgiDL 155.
abestoki.  Coro (lugar de la iglesia).  [Eleizatxoaren] atzean abestokia organo edo eleizereskin txiki batekin.
JBDei 1919, 235.
abestruz. "Avestruz, abestruza" Lcc.
abestu (Bera, BeraLzM), abesau. Neols. creados por Arana Goiri; abestu de abes y -tu (AG 976), y abesau de
abes y -au (AG 976).  Cantar. "Abesau, cantar determinado canto; abestu, entonar" AG 976. "Entonar. Abestu
gora Euzkadi! entonad o cantad: ¡Viva Euzkadi!" Bera.
 Tr. Según NeolAG, Arana Goiri empleó más abesau (que pudo ser, de alguna manera la variante vizcaína) que
abestu, pero con el tiempo el término que se generaliza es abestu con el significado de 'cantar' (hay abesau sólo
en Echeita). Azkue, que al igual que D. Aguirre nunca la emplea, dice en 1927 que abestu está muy extendido.
No se documenta en textos de Orixe anteriores a la guerra civil. En la tradición septentrional sólo se encuentra en
Larre. En DFrec hay 63 ejs. de abestu.
 Abesetan edo kantetan da jarrattuten dan au letxerik. AG 2401n. Orrillako Abestija abesau dabela. Baserr
1897, n.º 5 (ap. NeolAG). Euzkereaz bai-daukoz itz ederrak saludetako eta abestu edo kantetako be bai. El
Correo Vasco 1899, n.º 50 (ap. NeolAG). Abestu gora Euzkadi! / Aintza ta aintza / Bere Goiko Jaun onari. AG
2413. Entzun eske au / Ta zeure eskarra / Abestukogu / Ludijan. Ib. 2411. Jaupea abesten dabe bertako
abeslarijak. Patria 1904, n.º 29 (ap. NeolAG). Abestu egijezala [...] ereserki alaiak. JEL 1908, 174 (ap. NeolAG).
Kanta edo abesau ebezan urrengo doazan koplak. Echta Jos 353. Mundakan da Bermeon [...] abesauten zan,
umeari lo eragitteko. Ib. 29. Iztueta dantzariyaren ikasliak [...] abestu ta dantzatzen zituzten zortzikuak. LzM
EEs 1912, 117. Euskeraz emen abestu (kantatu) zuten. EEs 1917, 75. Galtzen da eizari bat baso-tartean ta
abestutzen du atsekabez bere bakartasuna. Garit Usand 17. Donostiko abeslari-bazkunekoak, abestu zituzten
itzaldian aitatzen diran eresiak. Itzald II 3. Elizan kantuz edo abestuz Eliz-otoitza jartzeko lan asko egin zuten.
Inza Azalp 121. Eresi ederrak abestu zituan. Muj PAm 11. Zeruko Amari / Oleskijak abestu neutsozan ugari.
Enb 52. Kaleik-kale urteten eben errondan, yoten eta abestuten. Kk Ab II 178 (I 62 abesten). Bera ere dantzari
ta abestuaz. Alz Txib 90. Abestu daigun zelaian / soin orren lilli-usaña. Laux AB 18. Ardoz ez, moskorti,
ederrez, / abesten dabez kanta loiak. Ib. 94. Ames dagit, [...] ileta / abesten didatela / berreun mila lorek. Ldi BB
10. Ori kittarrea jo ta abestutia letxe dozu! Otx 74. Gero organistak bakarrik. Berak jo ta berak abestu. ABar
Goi 17. Eresi ederrena / abestu zenuan. Zait Gold 19. Tarteka, erruz, bidean abestu oi ziran Pasio-kantak.
SMitx Aranz 117. Onela abestu zun bere il-kanta. Etxde AlosT 95. Deadarka abestutze. JAIraz Bizia 71. Sar
nadin nere gelan Zuri maite-leloak abesten. Or Aitork 356. Irurak Nazimentu-aurrean jarrita abes bezate len
Anek abestutako abestia bera. NEtx Antz 94. Ederki abestu zuten bi bozetara Gabon eguneko kanta polit au.
Izeta DirG 99. Anaitasun bikañean abesten zuten bertso ederrik. Garm EskL I 142. Euskaraz abestu nahi duen
batek, nahi ta nahi-ez kantatzen du bere herria. Larre in Xa Odol 15. Juan ziran gure bertso-denborak, / geiago
ez det abestuko. Uzt Sas 138.
v. tbn. ArgiDL 155. Jaukol Biozk 5. Aitzol Y 1934, 245. Lab EEguna 100. Y 1935, 146. Osk Kurl 193. Azurm
HitzB 30.
 Cantar, decir las excelencias de algo.  [Txomin Agirrek] mendi tontorrean bizi dan artzaiaren izatea
abesten digu. Lh Itzald II 117.
 Cantar (ref. a los pájaros).  Bide-batez, txorijai abesten entzun gura neutsen. Altuna 63. Paradisuban egazti
onek beti abesten (kantetan) iñardungo dau. Ib. 27. --Ona emen benetako mattalarija --urretxinddorrak esan
eban. --Neuk abestu (kantau) ta berak jasan (sufridu) biar dau. Ib. 32. Gaztelar txori nausijak / Abestu dausku
eskubiderik / Eztaula kuku nagijak. Enb 58.
abestuarazi, abestuerazi.  Hacer cantar.  Iru aldiz abestu-arazi zioten oiu ta amai-gabeko txaloketaz. Garit
Usand 62. Berriz ta berriz abestu erazi zioten [...] zortziko maitea. Pagoaga Itzald II 135.
abestxo, abestxu.  Dim. de abes (2).  Ara txoriak abestxuetan: / Dana dago pozgarria. G. Rentería Ezale

mende.
1898, 66a.
abeta. "Señuelo" A Apend.
abetagile.  Acogedor. v. abetatzaile.  Dantzaldia bukatu zanean, mutillak, naiz aierrak izan, eskuzabal ta
abetagilleak, ardo ta azkariaz bera oparitzera leiatu ziran. Zink EEs 1926, 90.
abetaldu (BeraLzM). Neol. creado por Arana Goiri en 1898, de abegi y el suf. -aldu (v. NeolAG).  "Acoger,
recibir, agasajar" BeraLzM.  Arrotza ondo abetaldu eben. BAizk Ipuin 18. Asmo au pozez abetaldu ta aurrera
eroateko erreztasun gustiak emon ditu. GMant LEItz 55. Biotz guzietan baitzegon abetaltzeko, eskeintzeko ta
errukitsu agertzeko guraria. Zink EEs 1927, 79. Atso beltx ta ttattar bat / Aurkeztu da atera / [...] Gu
abetaltzera. JKort Y 1935, 96. Ildako nereengana noa, geienak Persepasek illen artean abetaldu baititu. Zait Sof
186. Bertako seme guztiak, gogo onez abetaldu nautela. Ib. 127. Eskale-zurrian natorkizuen au baikuntzaz
abetaldu nauzuten-ezkero. Ib. 113. Luze ta ongi egiña zan. Bere gogoa abetaltzeko tankeratua zun soiña. Zait
EG 1954 (11-12), 182. Haien ezkontzaren urteburua zen atzo eta adiskide zenbait abetaldu zituzten
arratsaldean. Mde Pr 145. Urrundu da Nikanor, munduan zear asi zanean, lenengo abetaldu eben etxe apaletik.
Erkiag BatB 165.
abetalpen.  "Recibimiento" BeraLzM.  Itz batez esateko, abetalpen, abegi txit ederra, maitekorra ta sutsua
izan zan. Garit Usand 46.
abetaltzaile (-alle BeraLzM).  Acogedor. v. abetagile.  Biurtzen gera [...] mendi apal baiñan eder eta
abetaltzailleetara. SM Olerti 1959, 38.
abeto (V-gip ap. Elexp Berg; Lar, Lcq 156, H).  Abeto. "Sapin" H. v. izai.  Izai (abeto) barruban bixi ziran
katagorrijak. Altuna 90. Gaitz au erasten zaio biziki insignis piñu azkarrari. [...] Izai edo abetoari askoz
gutxiago. Munita 93.
- ABETO GORRI. Abeto rojo. v. IZAI GORRI.  Izai edo abeto gorriak ere obeak ezin. Munita 104.
habetu (B), habatu (B). Ref.: A (zalapart egin); A Apend (abetu); Izeta BHizt2 (abatu).  Sujetar, sostener,
apuntalar. "Lenbiziko elurrean zalapart eginen dik borda unek, abatzen ezpaduzue, [...] si no la apuntaláis" A
(s.v. zalapart egin). "Sostener casa en ruina" A Apend. "Apuntalar. Borda au abatzen ezpada laster lurrean
dugu" Izeta BHizt2.  Bertze aldi batez emazteki batekin nindagola, arek neri: "[...] ezin dut besoa jaso, baldin
bertzeaikin abetzen ezpadut" FIr 156.
abetxalkia (det.).  "Capitel de columna" Lar. "Cimacio, moldura del capitel, abetxalkiaren moldaxka" Ib.
habetxo (Bera, BeraLzM), abetxu (V ap. A, que cita a Mg). 1. Arbusto. v. 1 habe (4).  Beresija esaten jako,
esituta daguan leku bati, nun datozan, goratuten ez dirian abetxubak ta andui galantak. Mg PAb 188. Abe
nagusijak dira oneek. Aritxa, Artia [...]. Abetxubak dira beste oneek. Azkarra, Eltzuna, Elorrija. Ib. 188. Baso
onetan dagozan abe, abetxu edo arbola ta arbolatxuben, izenak. Ib. 187.
2. Dim. de 1 habe (1).  Inguruan millaka abetxo zuri garden. 'Colonnes'. Or Mi 80. Aretoa ezker-eskuitara
mugatzen zuen arnabarrezko abetxo baten ondoan. TAg Uzt 178. [Hegaztiak] kotako abetxoetan izango dute
laster gau-loa. Ib. 13.
abeurrea (det.).  Señal que se ponía en un terreno público para adquirir derecho a edificar en él. "Que por
cuanto los ejidos y usas de Vizcaya son de los Hijosdalgo de ella y algunos echan bidigazas en los ríos y arroyos
que pasan por los tales ejidos, y ponen asi mismo abeurreas (que son señal de casa) [....] y lo hacen ocultamente,
y a fin de apropiar a si mismos tal heredad [...]. Por ende [...] que el que hubiere de echar la tal bidigaza, o poner
abehurreas lo ponga publicamente [...]" Fuero de Vizcaya tít. 24, ley IV.
abezal. Pequeña embarcación.  Gizarajua! Itxasoak jota bastertzen duan abezala baño erkiñago egiten zijoan.
Elizdo EEs 1913, 120.
abezaltxo.  Dim. de abezal.  Eta saria bildu zunean, txalupan sartu zuan; gero tostan exeririk arraunketan
ekin zion bere abezaltxoaren saietzak ur leiartzuari milixka eragiñaz zeramala. Elizdo EEs 1913, 89.

mende.
abeze (V-gip ap. Etxba Eib; Urt, Lar, Añ). 1. Abecedario, alfabeto. "Alphabetum, tabula abezedaria, abezeko
liburua, abezéa" Urt I 16. "Abecé, abezea. No sabe el abecé, abezea eztaki" Lar. "Alphabeto" Lar y Añ. "Abezia,
abecedario. Eziñ izan eban ikasi abezia be" Etxba Eib. v. JESUS-ABEZE, abede.  Euskerazko abezearen
gañean, azpian erderaz dagon oarra irakur bider [sic]. Aran SIgn 201.
 [Koleran zarenean] ez albaitzeneza deus egin, ez erran eta ez aitzina A.B.C. eta hei darraizten bertze letrak
erran arteiño. Ax 298 (V 199). Han da Akademia, oro dakitzana Abezetik yzetaraino. Hb Egia 145.
 Bere lanbidearen abezea ikasi baino lehen, aspergarri xamarra izaten baita egiteko hori. MIH 79.
2. "Cartilla, para aprender a leer, abezea" Lar.  ABC edo Kristinoen instrukzionea othoitz egiteko formarekin.
Lç ABC tít.
- ABEZEAN. "Abezian, [...] en el comienzo, en los rudimentos. Abezian dagoz ondiokan orrek jakintsuok gei
onetan, todavía están en los rudimentos esos sabios en lo que toca a esta materia" Etxba Eib.
- ABEZEKO ESKOLIER. "Abecedarius, puer elementarius, abezedarioa, abezeko eskoliera, abezéan dagoena"
Urt I 16.
- ABEZEKO LIBURU. "Alphabetum, tabula abezedaria, abezeko liburua, abezéa" Urt I 16.
- ABEZE-ORDENA. Orden alfabético.  Eta h hori ez dedila abc-ordenan kontun har; bestela gure aldekoek ez
bailukete jakingo hitzak non bila. MIH 100.
- ABEZEZ. En orden alfabético.  Munduan barrena abezez sailkatuak dauden izenak. MEIG VIII 113.
Lorategirik gehienak bestela bereiziak agertu ohi dira, abezez ala mendeka. MEIG III 144 (ref. a una antología
literaria). [Hitzak] abezez nola jarriko ditugun ordenan. MEIG VII 76.
abezedario (Urt, Lar).  "Abecedarius, puer elementarius, abezedarioa" Urt I 16. "Abecedario" Lar (s.v. abece).
v. abeze.  Obeki entelegatzan isartandaud abezedarioko letra bakotxaren ele bat. Mdg 147.
abezede. "Abc, alphabet" SP. v. abeze.
abezekiro.  "Alfabéticamente" Izt VocC.  Eiz-egazti eta pistia mueta askotakoak dira ugari Gipuzkoan [...]
zeintzuk ezarriko ditudan Abezekiro. Izt C 196. Gipuzkoako mugapean ezagutuak dauden iturri [...], nola eta zer
griñatakoak arkitzen diran ezarriko ditut emen, abezekiro Errien izenak dituztela. Ib. 77.
abezkor. v. abaskor.
abi. v. ahabi(a); abia.
abia (Dv). 1. "Abia, départ, commencement. Ce mot n'est guère usité qu'au positif défini" Dv.  Ordu barriak,
goiza / aaztuta itzi eban, / arin eta alaiezko / ta argizko t'oraindiko / lorazko abian. "En su avanzar ligero, alegre,
luminoso y florido". Gand Elorri 207. Bakea izan da nagusi Iparraldean, geure begiz ikusirik behintzat, abian
bertan halako itxurazko maila hartu zutenez gero hitz kontuan, ez goiko ez beheko, bai nolaerebait bitarteko.
MEIG VII 29.
2. +abi. Velocidad. v. abiada.  Nekaturik eta len baño abi gutxiogaz noala, orru izugarri bat entzuten det
ber bertan. EEs 1921, 18. Beruntz goaz abia bizian. Gaur --itxura danez-- dana zillegi da. MAtx Gazt 55. Abia
haundian zetorren Gaztelako gaua. Lasa Poem 111.
- ABIA-ABIATIK. Desde el principio.  Gero eta emanago agertzen zaigu abia-abiatik hain gogoko zituen
ikerlanei. MEIG VI 75.
- ABIA EGIN, ABIRA EGIN. Partir (a). v. abiatu.  Jainkuagatik ez dedilla izan / gaur beintzat or bazkariya /
bestela laister egingo diat / Oiartzunera abiya. Uzt Noiz 85. Atzo egin nuan Oiartzundikan / alde onetara abira.
Ib. 68.
- ABIAN (Ht VocGr, Lecl, Dv, H, A). a) A punto de, comenzando; en marcha. "Prêt, au point de partir, abian"
Ht VocGr 408. "Il es au point de partir, abian da" Ib. 397. "Abian da, il est sur son départ. Ez naiz berriz hasterat
abian" Dv. "Sur le point, prêt à" H (s.v. abiatzea). "En marcha" A.
 Orra, zuek orain [...] emendik arako abian. Mb OtGai III 186. Beren etxeetarako abian arkitzen ziran. Mb
IArg I 160. Abian zela heltzeko Saulgana. Lg I 271. Bizitza onetatik besterako abian daudenai. Ub 204. Etxe
alde laster emaiten da abian. Gy 51. Andik egun batzuetara, odeiak abian ipiñi zituen. Lard 99. Abian herritik
urrun, aisia bilhatzeko. Hb Esk 19. Jendea, ezin-biziz, abian da Ameriketara. Dv Lab 88. Gorphutz zen,
gathabotean etzana, usteltzerat abian! Hb Egia 95. Orai abian niz, / Suietak nola diren / Informatu bainiz.
Bordel 168. Premua jadanik gerlan da eta bertze seme guziak gerlarat abian! Laph 3. Italietarat abian den
untzian. Ib. 53. Bertso berriyak jartzen / orain naiz abiyan. Xe 295. Abian zirela, berek ez zakiten norat. Elsb
Fram 175. Guretzat zelarik hiltzerat abian. Zby RIEV 1908, 209. Ihes abian ziren / denak harrituak. Ib. 212.
Etxetik atheratzean, / urrun naizela abian, / hartzen dut nere makhila. Arb Igand 43s.
 (s. XX). Behazu mutiko gazte haur hotz Ameriketarat abian den horri. JE Bur 207. Rusiano baten jauntzian
mende.
abian zelarik Holandiari buruz. StPierre 32. Iduri luke, urrun, arras urrun, Jainkoak daki norat abian naizela.
Barb Sup 151. Jauregiko Gardian / joan-jin bati abian. Ox 103. Ama, sü eder baten aitzinian, talo edo pastex
egitera abian zagon. Const 16. Senar-emazte biok irizpide bateratu orduko Ameriketara abian ziren. FIr 132.
Adoretsu, etxera abian. Lek EunD 50. Kurutzadarat abian. Zerb IxtS 105. Laugarrena fraide, bortzgarrena
komenturat abian. Iratz 158. Jinkoaganat / ari nizala abian. Or Poem 514. Denbora kunpliturik / galaia abian /
[...] / inozente sartu zan / jaio zan errian. Balad 231. Bethi lurrerat abian, erorikoaren beha. Herr 3-11-1955
(ap. DRA). Abian zelarik. Herr 15-5-1958, 1. Zer haiz? Itsaso bertzaldera abian? Larz Iru 110. Kantu berri
kantatzen / Orai naiz abian. Larz Senper 96. Kontua zan gu abian asten giñala. Anab Aprika 73. Etxera abian
zirenean. Izeta DirG 58. Erromatik Lisboarat abian da Portugaleko enbaxadorea. Ardoy SFran 142s. Nere
bidean abian nintzan, ezker, eskuin eta aintzinerat beha. JEtchep 37. Zure ofentsatzerat badira abian, / hor eman
zaiten beti bien agerian. Xa Odol 325. Gauza triste bat publikatzeko kantatzerat naiz abian. Ib. 173. Batez ere,
ez gaitezen ari menderen mende, Peneloperen gisa, egin eta desegin, beti abian bagina bezala. MIH 394.
v. tbn. Ud 57. Mattin 91. Abiyan: Arrantz 91. Tx in Imaz Auspoa 24, 50.
b) Al momento. "Abian noha, je pars à l'instant" H. "(G-ond [sic]), al instante" A (seguramente Ond[arrabia] =
AN-gip).  Abian erantzun zion Gorriak, batere zorrik etzion beste berso batekin. Otag EE 1880a, 111.
Bildurraz nere izena aditzean begiratuko zeñidalako bekaitzarekin [...], eta abian itsuri egin nere ondotik. Otag
EE 1882c, 581. Othoi, errozu abian / ni goserik utz ez nezan. Ox 45. Eta ihesari eman zen Jakobe, abian. Zerb
IxtS 23. Eta abian, sareak han utzirik jarraiki zitzaizkon. Leon Mt 4, 20 (He, TB, Dv berehala, Ip, SalabBN
berhala, Echn bela, Samper istantean). Gero hitz horren gatik gerta dakiotela atsegabe edo ekhaitz, abian
behaztopatzen dira. Leon Mc 4, 17 (HeH berehala). Izotza gorapenean, aro fresko ederra abian. GAlm 1956
(ap. DRA). Abian athera dute [uretatik] bainan deus egitekorik etzen jadanik. Herr 8-3-1961 (ap. DRA). Bat
galtzen bada mendian, / hautemaiten dut abian / zoin ez den arditegian. Xa Odol 97.
- ABIETAN (ines. pl.). A gran velocidad.  Hala laster darabilla nagien manariak, / Abietan eragiten diotzala
mendiak. EZ Man I 108. Arren bada, Iaun puxanta, / mana zazu haizea, / abietan aitziñera / daragigun bidea.
EZ Man II 146.
abia. v. ahabi(a).
habia (V, Sal, S, R; Mic 8r, SP, Lar, Lecl, Añ, Gèze, Dv (S), H (+ abia (V)), habi (V, G-azp, S, R), kabia (det.,
Lar, Añ, H), kabi (G, AN; Is 174, Dv (V, G), Lh), afia (V-gip; Lcc), apia (V-och-gip; H (s.v. kafia)), api (G-goi,
AN-gip), kafia (AN, L, BN-baig, Ae; Dv (L); det., SP, Lar, Añ (AN), Arch VocGr, H (L)), kafira, kafi (AN-
mer, B, BN-mix; Lh), aabia (V-gip), aapi (G-goi), aapia (V-gip), aafia (V-gip), abira, aubi (V-arr), gabia (Dv
(gabi V, G), H (G)). Ref.: Bon RIEV 1909, 24ss.; VocZeg 287; VocPir 344; A (abi, abia, abira, api, kabi, kafia,
aapi, aubi); Lrq; Iz ArOñ (aabixa, aafixa, aápixa), Als (kafiya); Etxba Eib (abixia, kabia); Izeta BHizt2 (kafi);
Elexp Berg (afixa, apixa).
1. Nido (de pájaros). "Nidal de aves, pistian afia" Lcc. "Anidar, hacer nido, ibili afia egiten" Ib. "Uda-barrixan
abixa billa juaten giñan, eskolarik ez genduanian, Unbera" Etxba Eib. "Kardelinek orte du bere kafie" Izeta
BHizt2. v. ohantze, TXORI-HABIA.
 Tr. Documentado en todas las épocas, pero apenas se encuentra en textos labortanos (Axular (en un refrán),
Pouvreau y Mattin). La forma que emplean los autores vizcaínos, salacencos (Samper), roncaleses (Hualde) y
suletinos es (h)abia. En la tradición vizcaína hay además kabi(a) en Arrese Beitia, K. Enbeita, Erkiaga y B.
Enbeita, y apia en un acertijo recogido por Azkue (EY III); en los salacencos hay tbn. abira en un acertijo
recogido por Azkue (EY III), y en los suletinos hay tbn. kabia (det.) en Mirande. La forma de la literatura
guipuzcoana y de Mendiburu es kabi, sin -a constitutiva, pero hay además apia (det.) en Iztueta y Oteiza, aapi en
Ayerbe y gabia (det.) en J.B. Echeverria. Kafi es la forma que emplean los escritores bajo-navarros (Zubiri,
Xalbador y un texto de Valcarlos publicado en Herria (v. infra HABIA-GORDE)) y kafira la que emplea J.B.
Etchepare.
 Txoria, gaztetegian ezpadagik abia zaarza gatxen eldu dok ire bizia. RS 396 (cf. Ax 178 (V 120): Fin gaitz
eginen duk, xoria, baldin gaztedanik ezpadagik kafia). Igazko abietan aurten txoririk ez. Ib. 528 (cf. Lar s.v.
antaño: "Igazko kabiak utsik, ez da an aurten txoririk"). Nolako nobia, alako kabia. "Cual el novio, tal el nido".
RIs 61. Edozein xoriri eder bere habia. O Pr 123. Habia egin deneko xoria hil. Ib. 206 (cf. Saug 157: Kaiola
egin denian, xoria hil). Bere habia edo ohatzea zeruan eman zutenak pobretu dira eta ohoregaberik gelditu. SP
Imit III 7, 2. Orren adar-etan eta ost-artean egiten dutela txoriak beren etxea edo egontegi-kabia. Mb IArg I
209. Egingo ditut abe arteetan nere abiak. VMg 25 (v. tbn. 15). Abijan goserik daguan txorija. fB Olg 65.
Txoriak beren gabiak [...] arbola gañetan egiten dituzten bezela. Echve Dev 149. Kardintxaren kabi bat. Arr GB
59. Axariek baitzie beren altxabiak eta zeruko abek abiak. Samper Mt 8, 20 (Ip, BiblE habiak, Ur (V) abijaak,
Hual abia, Ur, Ol kabi; Lç, He ohatze, Dv y Leon ohantze). Kabiatik txoritxoak / Zutela begiratzen. AB AmaE
394. Kabirik aundiyena txori txikiyenak egiten du. Sor Bar 17. Bego geldirik arrano goitarren abia. Ag AL 15
(G 2 kabia).
 (s. XX) Uxoa izango ainitz / Egaz egiteko: / Zugan nere kabia / Nik nuke jarriko. ArgiDL 163.
mende.
Urretxinddorrak bere adarretan abija egindda eukon. Altuna 35. Abia billa ete enbillan / usotxo zuri / politen
bataz... Ib. 191 (192 kabi). Kabi-ezpañetik lepoa ateraz esan-iduri zidaten: "el zakizkigu". Or Mi 112.
Ostobakandu-sasian / kabi bat, uts, urratua... Ldi BB 108. Iñarak: Ene laguna, / errukarri aiz; ezpaituk iñon
kabirik / ume laztanek beterik! Ib. 28. Zer diñok ik, barriz abijatik jausiriko gautxori errukarri orrek? Otx 38.
Animaliak badituzte beren bizitegiak, beren etzan-tokiak eta kabiak. Ir YKBiz 184n. Arranoak beren kafien eta
ohantzen ondoan egaldaka. Zub 118. Kabi ta guzi iges egiñ dit / tamañ ortako uxuak. Tx B II 132. Arbole batek
amabi adar, adar bakotxak laur abira, abira bakotxak zazpi arroltze (Sal). A EY III 383 (v. tbn. apia en la
versión de V-och). Gau eta egun ospatzen da ari / maiteñoa ta kabia. SMitx Aranz 189. Eta bero izan dedin /
neguan ire kabia, / ar bere ile oria! Mde Po 22. Etxe-ondoko sasi-artean abia antzeko bat egiñik. Bilbao IpuiB
117. Kabi artako txoria. Erkiag Arran 147. Kabiarik eznuke / ezpanintz hegaztina. Arti MaldanB 227.
Txantxagorrien abia artzera zoiala. SM Zirik 82. Txoriak goi-gorantz egaldatu ziren kabiak utzita. Ibiñ Virgil
86. Horra xoriek kafi berriak beren umentzat prestatu. Xa Odol 198.
v. tbn. JJMg Mayatz 52. Zav Fab RIEV 1907, 94. AB AmaE 467. Const 42. Kabi: Iraola EEs 1913, 181. Jaukol
Biozk 28. Etxde AlosT 25. Ibiñ Virgil 108. Vill Jaink 161. NEtx LBB 327. Kabia (det.): Bil 157. Sabiag Y 1934,
26. TAg Uzt 11. Ugalde Iltz 27. Uzt Sas 331.
 (Ref. a la nidada).  Zenbat bider juntatu nai izandu nituen zure semeak, egastiak bere apia bere egopean
bezela. Oteiza Lc 13, 34 (HeH kafia; Lç xito aldea, He, TB umeak, Dv umealdea, BiblE txitaldea).
 (Como segundo miembro de comp.). v. EPER-HABIA, ENARA-H., OHOIN-H., SAGU-HABIA, etc. 
Epaitz ortan billatu nuan igaz basakatu aapie. Ayerb EEs 1915, 223. Sagartxori-kabia. Or Mi 21.
 (Con maitasun, amets...).  Ezkon-barrijen oia, bai-da donetsija, / bertan zorunak dagi maitasun abija. Laux
BBa 12. Oi! ene Tzeu! nora goazke? Orain zein itxaro-kabiruntz bultzatzen nau Yainkoak? Zait Sof 154 (v. tbn.
itxaro-kabi en Ldi BB 94). Zuk zer dezu, Arantzazu, / ames-kabi, otoitz-leku. In SMitx Aranz 251. Bere sorterri
polit zoragarria, bere ametsen tokia, maitetasun-kabi epel izango zan. Erkiag Arran 194.
 Nido (especialmente de ratones y serpientes), guarida. "Gîte, tanière de bête sauvage" H (que cita el ej. de Izt).
 Auzo bako aria, sagu askoen abia. "Sala sin vecinos, nido de ratones muchos". RS 117. [Azerijak] zati bat
janda, darue enparauba dandarras euren abija, edo leza zuluetara. Mg PAb 110. Sugen abi ikaragarri bat. Añ
EL1 159 (v. SUGE-HABIA). Etxeko arratoia / sartzen da kabian. It Fab 37 (54 kabira). Artzaiak izan dira
Aralarko mendian [...] otsakumeak zortziña, ta amarna apian dauden tokietatik arturik beren etxeetara ekarri
izan dituztenak. Izt C 194. An zeukaten kabia [txingurriak]. Bv AsL 143. Ziraunez beterik egoan abiya bat. Itz
Azald 178. Bera abian gordeta dagoan sube biribilduaren antzera. Ag Kr 165. Artzulora sartua zan [basurdea] /
an kabia baitzun. Or Eus 48. Elur-malutak diruditen zorro zuriak; eta oek dira zomorro orren kabiak. Munita
94. Erensugearen kabi aintzinean. Etxde JJ 94. Bai urten ebala pozik azeriak bere abiatik! Bilbao IpuiB 127.
Erle edo leizarfin kafira bat. JEtchep 16. Azeri jauna, bere kabian lo zegoen. NEtx LBB 186. Obe duzu
lenbailehen / ile hoi moztia, / bertzela zorriek ere / ingo'ute kabia. Mattin 145. v. tbn. Azc PB 140.
 Erliak oiñez ta aidian / ibilten dira, batzen dabenaz / ezti eiteko abian. Enb 81 (cf. eztiabia).
 Nido, refugio, casa, hogar. "Au fig., demeure, habitation, lieu de réunion" H.  Eztiala ihurentzat haren
adiskidegoak habiarik. (Interpr?). Egiat 213. Diabrubaren abiya, bere tronu edo jarlekuba. Zuzaeta 157. Zuk
sinisten dezu bekatu mortalean dagoan anima dala demonioen abia edo bizi lekua? Mg CC 248. Alkar ezin ikusi
dabenak aurrean, / Zelan bizi leitekez abia batean? AB AmaE 325. Nire arimak egan daiala aren arimak /
daukan abia zerukora. Ib. 177 (286 kabia). Errekartek, Demikun nai eban jarri bere abiea. Echta Jos 111. Abia
ona topa dok Demikun eure bizitzea, naibage baga, atsegiñakaz eroateko. Ib. 134. Apalondoan [...] bakoitza
bere kabira joan ginan. A Ardi 113 (BGuzur 139 abi). Amets alaien kabi beroan. Jaukol Biozk 2. Amezketan
diotenez Ixpille-saletxe izan zuan bere lendabiziko kabi epela. Muj PAm 6. Garai bat irixten da gurasoen kabia
aski izaten ez dana. Lab EEguna 114. Gizon alper eta nagiaren gogoa be usteldu ta griña txar askoren abi ta
bizitoki egiten da. Eguzk GizAuz 107. Jaungoiko onak emanen digu kabi bat alkarrekin bizi gaitezen. Etxde JJ
64. Bere biotz naigabetuak etxeko berotasuna eta zahartzarorako kabi epela eskatzen zion ojuka. Ib. 247.
Amesezko abia txairo egiten ziarduan Zuriñek bere barruan. Erkiag Arran 149 (156 kabi). Epeltasunik
epelenean, / arima kabi altuan, / igeri dabil eguna igesi / dijoakion zeruan. Gand Elorri 186. Lengo jolas-lekua,
/ gaur amesen kabi. BEnb NereA 50. Eldu ziñanean, kabi bero goxoan egoteko aundigitu ziñanean, zu ere
amaren sabeletik jalki egin ziñan. MAtx Gazt 19. Beroa bainan hertsiegia iduriturik kabia, / zorigaitzean
senditu nuen handik airatu nahia. Xa Odol 294.
v. tbn. Kabi: ETZ 216 (Goldaraz, 1834). Ag EEs 1917, 211. Basarri 185. NEtx LBB 327. Kabia (det.): ArgiDL
163. Vill Jaink 161.
 Guarida (de malhechores), escondite.  Albia deunga dustien abia. RS 387. Londres deritxon erria / da gizon
deungen abia. Azc PB 212. Beste aietan lapurrak beren kabi ta gorde-lekua zuten. A. Zavala in Goñi 14.
Donostia eta Errenteria, beraz izan daitezke "lapur guztien abia"; ez ordea, Irun edo Durango. MEIG VI 189.
 Origen, principio.  Ezta beti errez izaten, olango ipuin dongeak bere iturburu ta abia nun eukiten daben
erantzutea. Ag AL 78. Moxolonean zegoan, len esan degun bezela, irain, irri ta iseka guztien kabia. Ag G 167.
Bekokia, zabal eta edatsu, gogamen andi ta asmo sakonen kabia. A Ardi 56. Bilbo, hain aberats eta bortitz
izanik, ez dugulako behar genuekeen kulturaren sorleku eta habia. MEIG VIII 55.
mende.
2. "Gabia, cage" H.

3. "Habia, harri zilho edo altzo, ardatzaren sartzekoa" Alth RIEV 1911, 599.
4. kafia (L-ain ap. A; H). "Œuf qu'on laisse dans un nid de poules, pour les attirer à y pondre" H. "Nidal" A. v.
habirakoi.
- HABIADUN, KABIDUN. Provisto de nido.  Basora naiz. An-or, / goldiozko ogean, / yoan-elurte gaitzaren /
ondarrak nabari; kabidun usoak, ala / emazte zûrraren / zapiak iduri. Ldi BB 108.
- HABIA EGIN. "Anidar, kabia, abia egin" Lar. "Nidificar, kabia egin" Ib.  Joan dan egun batean / an ikusi
det nik / uso bat arraultzakin / kabia egiñik. It Fab 193. Trabena-baztarrean lo zegoala, arratoiak kabia egiñ eta
umiak atera zizkioten jakaren poltsikoan. Urruz Urz 61. Arrotasuna edonun bizi da, edozeñ tokitan egiten dau
bere abia kutuna. Ag Kr 79. Egaztiak aren adarretan abi egitera datoz. Ol Mt 13, 32 . Zuen aitak, errian,
ainbeste amesten zuan errian egin zikan bere kabia. Lek EunD 15. [Ollo nabarra] nunbait kabia eginda, lokatua
egongo dala susmatzen det. TAg Uzt 113. Metapisike-auzi guziek aren baitan kabi egin zutela. Zait Plat 26.
Bakarrean bizi zan, / bakarrean du kabi egin. Gazt MusIx 193 (abia egin en la versión de Onaindia, pág. 209). v.
tbn. Jaukol Biozk 77 (kabia egin).
 (Con -(r)ik).  Loretan abirik ez dagi gorrotuak. "No anida". Laux BBa 90. Txoriyak iñoiz ez du egiten / elur-
gañean kabirik, / orlegi batean baizik. EA OlBe 85.
 (Pl.).  Habiak egin zituzten. Arch Fab 197. Ill guztijen artian / ez dauka bardiñik, / txoritxuak ezagun /
abijak egiñik. Ur MarIl 125. Nire lagunak abijak egitten dabez Baalbeken txadonan. Altuna 21.
- HABIA-GORDE, KAFI-GORDE. Puesto de caza.  Gaparbide izeneko mendian saltzera ateratzen dire
zenbait ihiziko puesto edo kafi gorde-ak (BN-baig). Herr 6-9-1962 (ap. DRA).
- HABIA-MIN. Nostalgia. v. herrimin.  Baiña txoria urruti artan, / kabi miñez da gaixotu. NEtx LBB 289.
- HABIA-ZULO. a) Cuenca (del ojo).  Begiak beren kabizulotik jauz egin einean. Etxde JJ 189.
b) KABI-TXULO. Nido.  O, mendi biotzekoa! O, nere kabi txuloa! NEtx LBB 373.
habia. v. 2 habe.
abia-arazi. v. abiarazi.
abiaburu (T-L ap. DRA).  Punto de partida. v. abiapuntu.  Orok badakite, Norvege erresumaren mugetan
ehun aireko abia-buru badituztela jadanik jarriak, 1500 airekorentzat. Herr 18-4-1957 (ap. DRA). Lehenago
Arestiren poesiak ordu-orduan jo zuen. Eta egungo poesiaren abiaburua dugunez, hura gogaraziko dizut.
Azurm in J. Zulaika Adanen Poema Amaigabea (Donostia, 1975), 95. En DFrec hay 2 ejs.
abiada (V, G-azp), abiara (V-gip, G-azp). Ref.: A; Etxba Eib (abixadia); Elexp Berg (abixada); Gte Erd 2. 1.
Impulso, velocidad. "Impulso. Zeroian abixadiak galdu eban, eziñ izan zan ba geldittu biar zan denboran" Etxba
Eib. "Velocidad. Karreristak abixada demasian pasau die" Elexp Ber. "Orrek damakien abiara (G-azp), abiara
ederrean jun zan (G-azp) [...], abixara guztin doie (V-gip)" Gte Erd 2. v. abiadura.
 Tr. Documentado por primera vez en fr. Bartolomé; lo emplean sobre todo los autores vizcaínos del s. XX. En
DFrec hay 24 ejs. de abiada.
 Prenubari bere obeidu gura ez eutsan, zaldi ezi bage batek eroian gainian mutilla abijada baten. fB Ic II 257
(cf. infra ABIADAN). Arek eroen abiadea! A BeinB 89. Etozan geroago andiagoak, eta abiada ariñagoaz.
Echta Jos 90. Zelan egingo deutsak arrika arek eroaten daben abiadea daroanari? Ib. 115. Auxe da ni-lako
ziziriko bati dagokijon abijadea! Altuna 85. Potiñaren abiadea eziñ geinkeala gelditu. Ag Kr 209. Arranondoko
saretxalopok arraña dagoan tokira eruaten daben abiadea ta aparra benetan izaten da begiragarrizkoa. Ib. 37.
Edozeñek ezagutu eikean alkarren atzetik txalopak ekarren abiadea ta aparra. Ib. 62. Jas! Nik ekarri det
abiadea. Ag G 158. Geroago eta abiada eta indar aundiagoz. Bilbao IpuiB 147. Baiña negar-anpuluak urten
orduko, urrengo aldatz beeran eroian abiadeaz, aize gogorrak errukizko esku legunez legortu eutsazan. Erkiag
BatB 106. Hona nora zeraman, ustez behintzat, hartu zuen abiadak: [...]. MEIG IV 111 (cf. ABIADA HARTU).
 (Como segundo miembro de comp.).  Uñak amorru-abijadiaz / Jo dabenian aurreko aitza, / Lertu dira. Enb
61.
2. (Hb ap. Lh, Dv). Partida, marcha, inicio. "Commencement, début, départ" Dv. "Partance" Lh.  Abiadan
bezen arin / orai ere daukat moltsa. Etcham 47. [Saussure-ren liburuan] bide du oinarria eta abiada
[estrukturalismoak]. MIH 194. Urteren hiztegia, lehen abiada baizik ez izateaz gainera, ez zuen inork ezagutzen.
MEIG VII 30. Zorioneko Euskal Atlas hura, beti abiadan duguna eta [...] inoiz zertzen ez zaiguna. MEIG VIII
107.
3. "Abixada, embalaje (V-gip)" Garate 6.ª Cont BAP 1962, 257.
- ABIADA HARTU (V-gip). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. Tomar impulso, carrerilla. "Abixadia artu eta jaurti
zan itxasora" Etxba Eib. "Erreka saltuan pasatzeko, abixadia artu neban, baina sasixan trabau nitzan da blausta
uretara" Elexp Berg.  Artu eben abiadea zaldidunak egozan alderutz. Echta Jos 321. Beiñ abiadea artu
mende.
zuanean, etzegoan mutilla ixiltzerik. Ag G 266. Itsu gizagajoak akerra lez abiada artuta, yo eban buruz arri-
mutilla. Or Tormes 35. Orduantxe ba trenak abiyadia artu biar eban. Kk Ab II 161. Oa gaintxo artara ta abanta
(abiada) artuta, bultz eta jaurtiki nazan zulora. A EY II 295. Abiadea artuta, bost metro ta erdiko luze-laburra
egin eban. Bilbao IpuiB 187.  Pedalai apurtxu bat eragitea naikoa izaten zan izan, aldazbeeran abiadea
beingoan artzeko. Erkiag BatB 72s.
- ABIADAN. a) (Adv.). A gran velocidad.  Oraintxe urten dozu etxetik abiadan. Ag Kr 178. Iru gazte azaldu
dira gero, makillaz edo makil gabe, abiadan edo kukubillo asita, zenbat arrako zaparta egin zitekean erakustera.
Ag EEs 1917, 203. Bultz egitera abiadan etorrenean. Bilbao IpuiB 85.
 (Con adj.).  Kaiuak abiada haundian agurtu ninduten. Lasa Poem 98.
b) "(V-arr), jugar a bolos, moviéndose los jugadores al lanzar la bola" A.
abiadura (G, AN, L, BN, S; SP (<avi->), Ht VocGr, VocCB, Dv, H (s.v. abiatzea)), abiduri (AN-larr). Ref.: A;
Lh; Asp Leiz (abiduri).
 Tr. Documentado en textos guipuzcoanos y en septentrionales no suletinos. En DFrec hay 24 ejs. de abiadura.
1. Impulso, marcha. "Allure, démarche. Abiadura handian doa, abiadura handia darama, il marche à grands
pas" SP. "Abiadura, joanhara, cours" Ht VocGr. "Ventaja que se toma para saltar" It Fab voc. "Carrera que se
toma para andar o saltar" VocCB. "Zoazi abiaduran, nihon gelditu gabe, allez d'un trait sans vous arrêter nulle
part" Dv. "Mouvement vif en avant. [...] Abiaduran egiten dut, je le fais tout de suite" H. "Impulso, comienzo de
una acción" A. "Abiduri gaitze deamaki" Asp Leiz. AxN explica oldartze (45) por abiadura. v. abiada.
 Nola usoa illkhitzen baita usategitik, / [...] / Abiaduraz bolatzen gero kanpoetara. EZ Man I 129. Arren ather
diozozu uhiñari joaidura, / Eta haizeari ere bere abiadura. EZ Man II 148. Ofizialeak abiadura handia
daramala. Ax 91 (V 61; Añ GGero 73 abiadura andian [...] josten dau). Ezta erraz [...] hartu duen usantzaren,
abiaduraren eta lasterraren gal arazitzea. Ib. 86s (V 59). Abiadura handi batekin, bekhatu gehiago egitera
abiatzen. Ib. 114 (V 76). Oi! nolakoa den gure flakezia zeiñak haiñ abiadura handian baigaramatza biziora. Ch
I 22, 6. Ibaia abiaduran dohana. "La rivière qui coule rapidement". He Phil (ap. H). Mihiaren abiadura
komunzki heldu da banitate suerte batetik. He Gudu 146. Geldi-geldia zatzan arriberak hartu baitzuen, bet-
betan, bere leheneko abiadura borthitz guzia. Lg I 188. Hurbildua zara zeruko erresumarat, abiadura on bat
duzu han sartzeko. Lg II 242. Naturalezaren berezko mugida edo abiadura. Gco II 48. Txingo bi ta saltoan
ogeita amar oñ igarotzen zituena; eta abiadurarekin ogeita emeretzi. Izt D 181. Yauzten zaio abiaduran, / Eta
dagokio laur atzez yosia. Gy 308. Bethi zerura itzultzen ditut nere begiak, harakoak dire nere abiadura guziak.
Dv LEd 242. Bigarrengo ekiñaldia egin biarko da ariñean gorputzaren abiadura gelditu ez dedin. Anab EEs
1920, 26. Idealerontz ene baitan sumatzen dudan abiadura ori. Vill Jaink 149. Auxe da bere abiadura jatorra,
berezkoa, ezin ukatuzkoa. Ib. 120. Mediku biak, lanean enpeinatu ziren habilezia eta abiadura haundiarekin.
Arti Ipuin 82. Abiadura artan bere damari laguntza-eske esandako itzak. "En la carrera". Berron Kijote 147.
Txalogarria da benetan 'Auspoa'-k hartu duen joera eta abiadura. MEIG III 95.
v. tbn. Lab TOE 2, 78.
 "Velocidad" A.  Argiaren abiadura. Gazt MusIx 69.
2. (Lar DVC 148, VocBN, VocCB, Dv). Comienzo, partida. "Principio, arranque" Lar DVC 148. "Mise en
mouvement pour une action, commencement d'une action" VocBN. "Commencement, mise en mouvement, début
d'action, acheminement. [...] Abiadura txarrak ez du akhabantza hoberik, [...]. Abiaduretan ginen" Dv.
 Bizitze ondikozko hau ezta bizitze doatsurako abiadura baizen. SP Phil 230 (He 232 abiadura).
Inspirazionetan nihork hartzen duen atsegina abiadura handia da Iainkoaren loriara. Ib. 150. Ezen ezta dudarik
bertze hitzkuntzek-ere lehenbiziko hatsapenean eta abiaduran nekhe eta arantze berak iragan zituztela. ES 195.
Elizaren lehenbiziko abiaduran. Ib. 396. Bekhatu beniala mortalerako abiadura bat da. Dh 509. Abiaduratik
beretik. MarIl 112. Eta horiek akhabantzako azafraldien abiadurak baizik ez dira. Dv LEd 249 (Cb Eg II 140
akaballako doloreen asierak). Bada, atzarriak egon behar gare, bereziki tentamenduaren abiaduretan. Dv Imit I
13, 5. Barzelonerateko abiadura hartzen du. Laph 50. Gizon publikoaz bezainbatean abiadurako itxurak, ba eta
lehen urratsak orok dazkitenak izan baditu ere, azken urte hautan oro ahantzarazi dauzku. HU Aurp 154.
Atseginekin jakinik gaude badirela abiadura handiak. JE Bur 211. San Andreseko elurra, neguaren abiadura
(BN-baig). Satr CEEN 1969, 84.
 Inguruketaz eta abiaduraz bakarrik dabilela dirudi. "Arranque". MEIG IX 121 (en colab. con NEtx).
habiagabetu, kabigetu (Lar).  "Desanidar" Lar.
abiagia.  "(S), endroit d'où l'on part" Lh.  Bakotxak badü bere jitia, bai eta ere bere abiagia berhezia. Herr
24-7-1958 (ap. DRA).
habiaginen, apiaginan (V-gip ap. Elexp Berg).  (Ines.). Haciendo nido. "Zozuak asitta dare apixagiñan"
Elexp Berg.  Ardi ta bildots eta abar larran... / Abijagiñen bizkor txorijak. Enb 61.
mende.
habiagintza. "Abixa-gintzia, fabricación del nido por las aves. Uda barrixan, txorixak, arra eta emia alkar lagun
eitten diranian, asten dabe bixen artian abixa-gintzia" Etxba Eib.
abiagune.  Punto de partida. v. abiaburu.  Oinarri ezberdintsutan finkatuko diren bi joerek urte biotan bait
dadukate nork bere berezitasunaren abiagunea. Azurm Iraultza 159. En DFrec hay un ej.
habiaguraia (det.).  "Huevo, arraultza. El que queda en el nido, kabia-guraia" Lar.
abiajon. v. bejon.
abiaka.  Yendo, marchando, dirigiéndose a.  Cachalote, gal-etsirik, urez beteta, leize barrura abiaka asi zen;
arri bat jo zun eta bat-batean ondoratu zen. "Comenzó a marchar". Etxde Itxas 65.
abiakera. v. abiera.
abiaketa.  Bata besteari erantsia dator, eta haien kantoiak, zehatz neurtuak, tajuz erabakitzen dituzte geroko
abiaketak. "Determinan orientaciones diferentes". MEIG IX 121 (en colab. con NEtx).
abiakidin.  Dispuesto a partir.  Nihorako tokien urruntasunik ez, eskualde muthirienak biderant jakintsuneri
edo sal-erostun handieri zabal jarriak, nor nahi norat nahi abiakidin, abiatzen ere eta gutienik ustean itzuliak.
Prop 1907, 10.
habiakoi. v. habirakoi.
abialdi (c. sg. A; Dv, Lh).  "Mouvement de départ, de début. Essai, tentative. Bere abialdian lehenbiziko
urhatsean baratu dute, dans son mouvement [...]. Lehenbiziko abialdietan ez ontsa atheraturik ere, ez da
berehala etsitzeko, [...] dans les débuts [...]" Dv. "Marcha, salida" A. "Moment du départ" Lh.
habialdi, kabialdi (Lar, H), apialdi (V-gip ap. Elexp Berg).  Nidada. "Apixaldi, apixaldixa, kabialdia.
Hegaztiek ateratzen duten txitaldi bakoitza. Oillolokiak etaratzen daben txitaldixa; apixaldi bat" Elexp Berg. 
Au kabialdi ederra! Or Mi 22.
abialeku.  Punto de partida. v. abiapuntu.  Badirudiela Euskal herria izango dugula aurrerantzean,
okerrera iraultzen ez bagaituzte, euskal azterlanen abia eta kokalekua. MEIG VIII 119.
abial-ezten. "Abiyal-eztena, lanzón" Elizdo EEs 1926, 34 (en una lista de nombres de peces).
abiamen (Dv). 1. Comienzo. "Commencement" Dv.  Eta misione heiek, zuen ganik izan duten bezala
abiamena, zuen ganik ere dute igurikitzen iraupena. Prop 1881, 9 (Azkue lo interpreta como "preparativo").
Horra, beraz, abimen [sic] on bat, Jainkoak eman dezakola iraupena eta hedadura. Prop 1883, 179.
 (Pl.).  Aithortu beharko dugu hemen gure abiamenak lasterrak eta errexak izan direla. Prop 1883, 74.
2. (Pl.). Preparativos. "Préparatif" Dv. "Preparativo" A.  Abiamenak zuzendu ebazanean. Echta Jos 202.
Heldu den igandean ditugu herriko bestak eta ez nola nahikoak abiamenen arabera. Herr 28-8-1958 (ap. DRA).
Abadeak izendatu zitien hamabi komentu hetako hamabi aitzindari eta Naples alderako abiamenak hasi.
Othoizlari 1960, 288.
- ABIAMENAK HARTU. Hacer gestiones, preparativos.  Erosi zuen hiri hartan lur puska bat eta hartu zituen
abiamenak han eliza baten eta misionest-etxe baten egiteko. Prop 1882, 253.
- ABIAMENAK EGIN. Hacer los preparativos.  Abiamenak egin da ezkondu bear dogu alik ariñen. Echta Jos
352. Abiamenak egin zirean da urten eban itxasora. Ib. 143. Astebetean egon giñean Montebideon abiamenak
egitten. Ib. 96.  Egin daizala ezkontzeko abiamenak. Echta Jos 332.
- ABIAMENETAN (IZAN). (Estar) en disposición (de).  Bideari lotzeko abiamenetan ginelarik, heldu dira
herriko aitzindari baten sehiak. Prop 1881, 35.
abiamendu. "(L; Hb), départ" Lh.
habiaño, habiño.  Dim. de habia. v. habiatxo.  Ene abiño goxo, / seaskatxo guri, / ai! zure eriotza / guretzat
mende.
illobi. X. Peña "Gure baserriaren azkena" (ap. DRA).
abiaordu, abiordu.  "Abia-ordu ou abiordu, moment où il faut partir ou commencer une chose. Abiordu dugu,
il est temps que nous partions. Noiz duzu abiordua? à quelle heure devez-vous partir?" Dv.
abiapuntu.  Punto de partida.  Hemen, abiapuntuan bertan, aurkitu izan dugu, txit oker ez banabil,
lehenbiziko tupust eta behaztopa-harria. MEIG VI 127. 1700ean, urte hori ezarri digutenez gero abiapuntutzat.
Ib. 49. Abiapuntu ederra eskaintzen digutela direlako sailok, hortik aurrera gero eta gorago eta zabalago jo
dezagun. MEIG VIII 65.
habiaratu, kabiratu (Lar, H). 1. "Enjaular, kabiratu" Lar.

2. habiratu (H), kabiratu (H). Llevar al nido. "Aller au nid" H.  Olloak biroa bete ebanean, kontuz-
kontuzean abiratu eban, eta antxe itxi eban olloa bigarren arrautzea noiz emongo. Bilbao IpuiB 257.  "Aller à
son nid, à sa tanière, à sa couche" H.
abiaratzaile, abiaratzale.  Promotor, impulsor. v. abiatzaile.  Eskerrak zor diotegu obra saindu horren
abiaratzale eta bururatzale orori. Herr 7-2-1957 (ap. DRA).
abiarazi (S; Dv), abia-arazi, abierazi, abiazi (S). Ref.: Lh; Gte Erd 168.  Poner en marcha; enviar. "Faire
commencer une chose, faire partir" Dv. "Faire mettre en marche" Lh. "Otoa abia(ra)zi du (S)" Gte Erd 168. 
[Astoa] makillaz bortitzki zehatzen zuen haren abia arazitzeko. SP Phil 322 (He 323 abia-arazi). Jainkoak
abiarazi zituen irurtzuri borthitz batzu. Lg I 261. Hark du abiarazi berritan pilota, / Mendez mende Eskaldun
gurako yosteta. Hb Esk 126. Mundu guzia abiaraz zure ondotik. Dv LEd 126. Mila baten ingurua jaun
aphezpikuak abiaraziak zituen ordukotz, itxasoz Saigoneko hirirat buruz. Prop 1885, 232. Berriz ere kamelua
gelditu zen; eta hain ongi, non ezin gehiago abiarazi ahal izatu baitzuten. Jnn SBi 61. Abiarazi zuen Julien
saindua karrikaz-karrika. Ib. 100. Gero, haurrak goizik katiximarat abiaraz, eta jarraikaraz artarekin. Dih
Maiatzeco 108 (ap. DRA). Piztu zituzten aldareko argiak, abiarazi ezkilak itzulika. Prop 1904, 179. Ez naiz nere
buruaren jabe, ta Miren bera da leize izugarri onetara abiarazi nauena. Txill Let 41. Indarren indarrez untzia
abiau-araziaz. Erkiag Arran 79. Kornubiar bat gertatu zen, ordea, bere herritarrak "kernewed" zaharraren
berpizkundeari buruz aski ameslari [...] abierazteko: Henry Jenner. Mde Pr 261. Jainkoa! Bai, bera dago giza-
pilla ororen gibelean, oien sortzaille bezala. Kondairaren ostean, au bere bidetik abia-arazteko. Vill Jaink 175.
Eta ez baita harritu behar graziaren iturria turrustan abiarazi badu. Ardoy SFran 322. Ez dela holakorik arima
baten Jainkoari buruz zinez abiarazteko. "Pour faire marcher". Ib. 116. Berea izan zen [...] alde honetako lehen
pausoa, "Cátedra Manuel de Larramendi de lengua y literatura vasca" zelakoa, eta delakoa, abiarazi zuenean.
MEIG VIII 87.
abiarazle. "Celui qui fait commencer, partir" Dv.
habiata. v. habiatara.
habiatako, kafiatako (B ap. A, s.v. kafiakoi).  "Nidal" A. v. habirakoi, habiondoko.
habiatara, habiata (S). Ref.: Lh; Lrq.  "(Foix), la couvée" Lh. "Le contenu d'un nid rempli" Lrq.
habiatoki, kabitoki.  Lugar donde hacer el nido.  Ikusi ebanean ezegoala abia tokirik, txoriaren antzera,
joan zan egaz beste lurralde batera. Echta Jos 111. Asaba zaarren kabi-tokia. Mok 13. Auxe da egiz naste
bagako / euzko-txorien abi-tokija. Enb 154.
abiatsu.  T'izan dezaket ortaz zigurpen / baldin txalupak kaietik urten / t'abiyatsubak irten bezela, /
bazirudiyen adurpe txarra, / erpe lodiz ta teza gangarra / ixil-makurka zai zitzaiela. Inzag EEs 1915, 7s (DRA
traduce "lleno de impulso").
abiatu (V, G, AN, L, BN, S; SP, Urt IV 17, Ht VocGr 397, Añ, Arch VocGr, VocBN, Gèze, Dv, H; abiau Añ, Izt
71r), abitu, abiratu. Ref.: msOch 28; A; Lh; JMB Mund III 12; Iz ArOñ y Etxba Eib (abixau); EAEL 238; Elexp
Berg (abixau); Gte Erd 168.
 Tr. Documentado en todas las épocas y dialectos. Además de la forma general abiatu, hay abitu en autores
guipuzcoanos (P. Errota (junto a abiatu), AzpPr (111), D. Agirre, EusJok (67), Lizardi, Loramendi (109),
Labaien (EEguna 80), E. Arrese (OlBe 79), Etxaide, Etxaniz, Uztapide (junto a abiatu)), y abiratu en Xenpelar y
mende.
Sorarrain. Emplean el participio abia Añibarro (junto con abiatu), Azkue, Lizardi y Otxolua. En DFrec hay 195
ejs. de abiatu.
1. Partir (a), ponerse en movimiento, arrancar. "Partir, se mettre en chemin, faire partir. Abiatzera noa herrira,
je vais partir pour aller à la ville" SP. "Partir, aller, abiatzea. Il est parti, abiatu da" Ht VocGr 397. "(Empezar a)
ir o andar" Añ. "Se mettre en route" Arch VocGr y Gèze. "Se mettre en mouvement pour marcher" VocBN. "Gau
herditan abiaturik, Bordalerako da eguerditan, en partant à minuit, il arrivera à Bordeaux à midi" Dv. "Pariserat
abiatzeko diru behar da, pour partir pour Paris [...]" Ib. (s.v. abiatzeko). "Abixau, comenzar a andar" Garate 6.ª
Cont BAP 1962, 257. "Noiz abixauko gaa?" Iz ArOñ. "Partir, salir, dirigirse. Amarretan abixau da
Elgoibarrerutz" Etxba Eib. "Etxe aldera be abixau ein biakou, berandua da ta. Garotara abixau orduko
amarrak zien" Elexp Berg. "Abiatzera dijua (G-azp)" Gte Erd 168. AxN explica lehiatu (239) por abiatu y
apoderatzen eta oldartzen da (46) por saiatzen eta abiatzen da.
 Hegaldaka abiatu / zen Nazaret gañera. EZ Noel 42. [Txakurra] abiatu zen berehala erbiaren ondotik. Ax 87
(V 59). Puteki bizitzea da ospitalera abiatzea. O Pr 400. Mandatari hotza, berant abia, baratx ioan, eta itzuli
hutsa. Ib. 642. Armeniatik abiatu zirenean. ES 389. Abia gaiten gau huntan berean. Lg I 314. Eta abiatu behar
dutela Egiptorat. Mih 103. Abiatü zen Souza bere troparekila. Egiat 159. Kausitzen garen lekhutik, gibelat
abiatu gabe. Dh 50. Aihaltü ziren algarreki Xaxienin / Eta etxerat abiatü destenorin. Etch 638 (v. tbn. 444). Eta
Jesus abiaturik handik, ikhusi zuen gizon bat. TB Mt 9, 9 (Dv handik goatean, HeH handik iragaiten zela). Bide
edo lanerat abia orduko. Hb Esk 165. Mazedonia-tik barrena abiatu zan. Lard 520. Mendiz abiatu eta laster,
harmetan athera zitzaizkon gizon batzu. Laph 146. Veneziarontz oñez abiatu zan. Aran SIgn 35. Abiratzen
bazera / emendik Madrilla, / pasa biarko dezu / Burgos ta Abilla. Xe 187. Zumarraga ortara / ondo allegatu; /
andi abiatu ta / zan deskarrillatu. PE 120. Bi emakume lau astorekin / kalera dira abitu. Ib. 46. Sortalderunz
abiatu aurrian. Bv AsL 207. Eta bozkariorik handienean abiatu zen mendiari gora. Jnn SBi 116. Gabriel
aingüriaz, abiatü ziren bere herrietarat. Ip Hil 107. Danei erdi-agur eginda, abiau zan etxeruntz. Ag AL 53.
 (s. XX). Orzaizetik abiatu, bere populuari erranik otoitz egin zezaten harentzat. HU Aurp 106. Goiz-meza
erran eta arrunt azkaltürik / abiatü apheza khana bat hartürik. Xikito 4. Biharamun goizean tenorez abia
zadien. JE Bur 67. Lasterka abiatu bere nausiari buruz. Ib. 18. Abiatzean ez baitzuen gogoari emana norat hel,
ez noizko. JE Ber 5. Abiatzeko tenoria jin zelarik. Const 33. Txaneletan sartu ta abijau ziran ipar-alderantz
itsas-bazterretik. Kk Ab I 81. Anderea, ori entzunda, jagi ta basorantz abijau zan. Altuna 99. Abia gaiten
Garralda alderat. Zub 118. Nora abiatu etzakiala. Tx B I 85. Abiatu ziren beraz guziak batean. Barb Leg 124.
Urrezko / txilibitoak / aoratu, ta abia / ziran, zabala arrotuz / egoak. Ldi BB 44. Zaldunakaz urira juateko abija
zan. Otx 115 (161 abijau). Gu ere abia gera noizpait, Donostiruntz. Ldi IL 40 (39 abitu). Lanerat goizik gizon
gaztea abiatu da kantari. Iratz 26. Ithurrirat jautsirik pegarra bethe zuen eta berritz etxeari buruz abiatu. Zerb
IxtS 21. Terranobara abia adi. SMitx Aranz 221. Elkano, Urdaneta, Legazpi: / goazkion billa! Abia! Ib. 90.
Piarres aldatzan gora abitu zen. Etxde JJ 151. Abiratu aurretik neskatxoa ma batekin musukatu zuan. Sorarrain
Lili 7. Hala da Hispaniatik zirela izaro hartarantz abiatu, Bizkaiko itsasoaren gaindi. Mde Pr 213. Ez du
negarrik egin, nere trena abiatu den artean. Txill Let 113. Mez-ostean [...] bertati abietan zan errogatibea. Akes
Ipiñ 21. Alkarregaz abiau ziran geisoarenganantz. Erkiag BatB 98 (Arran 182 abiau). Ta, abixau zan bezerua
beste dendaren batera. SM Zirik 115 (63 abiau). Okerreko bidetik abiatu. Arti Tobera 273. Utsari buruz abiatua
dagoena, utsa da. Vill Jaink 111. Ordu artan komisario yauna abiatu zen bere ofizina aldera. Izeta DirG 58.
Nor zitaken holako norbaiten ondotik abia? Ardoy SFran 236. Basarri au, Mekolaldetik gora abitu ta muiño
batean agiri zan. NEtx LBB 19. Zorigaitzean senditu nuen handik airatu nahia, / den egunean han banindago ez
bainindaike abia. Xa Odol 294. Ordu onean abia zediñ utzi zion. Berron Kijote 56. Hori ondo jakinaren gainean
dugula abiatu behar dugu bide horietatik. MIH 86. Ez gara orain ohi den bidetik abiatuko. Ib. 320. Plutarkoren
oinatzetan abiatu. MEIG I 179. Zein bere aldetik abiatu zirela. MEIG VI 110.
v. tbn. Tt Onsa 183. Ch III 18, 3. AstLas 36. JesBih 388. Xarlem 113. Izt C 2. EusJok II 18. ChantP 316. CatS
21. AB AmaE 282 (97 abiau). Sor Bar 110 (abiyatu). Elsb Fram 90. Prop 1904, 127. A. Zavala in Goñi 11.
Urruz Zer 122. Ill Testim 3. StPierre 18. Balad 244. Inza Azalp 69. Jaukol Biozk 31. Noe 117. Lek EunD 40.
Etcham 197. Ox 116. Bilbao IpuiB 143. JEtchep 17. And AUzta 44. Ugalde Iltz 20. Anab Aprika 43. Salav 90.
MAtx Gazt 74. Alzola Atalak 50. Casve SGrazi 114. Uzt Sas 353 (340 abitu). Abitu: EEs 1928, 26.
 (Con bidean). Ponerse (en camino).  Freska dadin, hats har dezan, eta indar berririk bil dezan gatik, arren
gero agudokiago bidean abia, eta bizitze debotean aitzinago dadin. SP Phil e) 2v. Bidean abiatu ziran. Lard 73.
Abiau zan bidean ospitalerantza. AB AmaE 292. Bidean abiatu baino lehen. Arb Igand 101. Bidean abiatzen
naiz azkenik. Txill Let 139. Rozinanteren gaiñera igo zan, eta bidean abiatu zan. Berron Kijote 42.
 Bide luzean bakharrik / oiñez zen abiatu. EZ Noel 44. Bihotza zabaldurik lasterka abia zaitezin ene
manamenduen bidean. SP Imit III 51, 2. Elizarako bidean abiatu naizeneko deskantsatzen zait bihotza. Arb
Igand 118. Eizilari oriek / amekak aldian / abiatu dirade / Baztana bidian. Noe 117. Narbarteko bidean abiatu
ziran urrengo egunean. Anab Poli 100. Donostiatik Marsellarako bidean abiatu nintzan. Anab Aprika 9. Gure
eztabaida au bide zuzenean abiatzerik nai badugu. Vill Jaink 65.
 Debeditua dago, abiatu dan bidean segitzeko. Ill Testim 6. Luzaroan dabilela opa diogu oin arinez abiatu den
bidean. MEIG III 85.
mende.
 (Con bidez).  Nahi dut haren kontrako bidez abiatu. SP Phil 57 (He 59 berze bidez nahi dut ibili). Batasun-
bidez abiatzekotan. MIH 221.
 (BN-arb ap. Gte Erd 290; Dv). (Con sintagma con suf. -t(z)era). Ir a, disponerse a; empezar a. "Hitz
batengatik jotzera abiatu zaio, pour une parole il s'est disposé à le battre" Dv. "Dibortziatzerat abiatuak dira
(BN-arb)" Gte Erd 290.  Zein da regea berze rege baten kontra batailla emaitera abiatzen dena? "Qui est le
roi qui parte?". Lç Lc 14, 31 (He dohanean, Dv goaterakoan, BiblE joan). Oiñhazeen sofritzera behar du abiatu.
EZ Man I 59. Bekhatu egitera partitzen eta abiatzen denari. Ax 107 (V 71). Bekhatu gehiago egitera abiatzen
eta erdutzen direla. Ib. 114 (V 76). Armada abiatzerakoan gudukatzerat. Lg I 315. Pierris abia kanaz emaitea.
AstLas 52. Abia zirian prest ta pozik adoretara Jesus seiñtxoa. Añ LoraS 66. Morua abia sartzera eta sar.
Xarlem 786. Alfonsaren sokorritzera / abiatü behar dizügü. Ib. 856. Abia hartzera. Ib. 703. Bi berseten huntzera
nüzü abiatzen. Etch 372 (v. en la misma pág. hasten nüzü en otra versión). Abiatzen gare orduan heien
garbitzen. Dv Lab 215. Europaren erauztera abiatzen ziren berrehun mila soldadoekin. Ip Hil 31. Eroritzen da
illa eta abiatzen da jendia jasotzera. Ill Pill 32. Süperiürra abiatü zen kanberetan iker-aldi baten egitera. Const
21. Ihur etzen abiatzen latiaren ikastera. Ib. 15. Iguzkia sartzerat abiatua baita, ez ditake erran bazter hunen
ederra. JE Ber 51. Atso sorgiñ au barrendik zerbait / egiten danian busti, / aiton iltzera abiatzen da /
altzarrastalo ta guzti. In Tx B III 34. Abia adi bertan prestatzera. Etxde JJ 21 (v. tbn. el mismo ej. en Const 25).
Ibiltzera abiatzen dena, xede bat irixtearren ari da. Vill Jaink 152.
2. (G, AN, L, S ap. A; Lar, Añ, VocBN, Gèze, Dv, H). Empezar, comenzar. "Comenzar" Lar y Añ. "Se préparer
à un travail, à une action" VocBN. "Commencer, se mettre en mouvement pour faire quelque chose. Lan hainitz
egiteko goizik abiatu behar da, pur faire beaucoup de travail, il faut commencer de bonne heure" Dv.
 Sortzen garenean, hasten gara hiltzen, orduan abiatzen gara eta ezkara behin ere baratzen. Ax 62 (V 41).
Gexuak daukan laguna / abijatzen jako / erruki andijagaz / eulijak kentzeko. DurPl 79. Anima Jaunagana biurtu
berriak, ez dira guziak modu batekoak; batzuek abiatzen dira gogo bero edo ferbore andiarekin. Mg CC 235.
Abia zaite onelan. Añ LoraS 44. Erroma eta Karthagoren arteko aserriak abijadu zirianian. Astar II IV. Baruba
abijetan da gabeko amabijetan. Ib. 238. Abietan da su-taunpa gogorra. Zav Fab RIEV 1909, 31. Trabatu ez
balute kasik ordu beretik abiatu ziren erresumako nahasdurek. MarIl 2. Tormentak abiatzen dituk, bainan ez die
sekulan finik izanen. Jaur 124. Gure lanak progotxos bilhakatzeko, abia gaiten guretzat trabailatzetik. Ib. 128.
Fite konsolatzeko / gaizki abiatu, / desfortunak holako / seinaleak ditu. Bordel 44. Den gutiena argi abia orduko,
/ Edozein erresuma bathaia zeneko, / Giristino egina Eskaldun guzia. Hb Esk 46. Zauri hekietan abiatuko da
usteldura. Dv Lab 348. Jadanik bazen zerbeit abiaturik. Prop 1882, 151. Betetxeren aldetik trabesak / gogor
ziraden abitu. EusJok 169. Zortzi arruako arriyakin itziartarra abitu. Ib. 55. Lehen hotzak abiatu zirelarik.
JEtchep 27. Gehienetan hortarik abiatzen dira eritasunak. Egunaria 16-3-1961 (ap. DRA). Teatroan abiatu zen,
gero eleberrira jotzeko. MEIG III 78. Mundu guztia, izan ere, perpaus arruntenetatik, [...] abiatu ohi da,
galdatzeko egiten direnetan bukatzeko. MEIG VI 148s. Banekien zertan hasten nintzen eginbide zeken horrekin
abiatu nintzenean. MEIG VII 165.
v. tbn. Arb Igand 60. Xa Odol 293.
 (Aux. intrans. bipersonal).  Begietarik zitzaien / nigarra abiatu. EZ Noel 115. Garra eta pindarrak
abiaturen zeraitzo begietarik. Dv LEd 262s. Arpegitik bera negar malkoak mara mara abiatu zitzaiozkan. Arr
GB 97. Etxe handi bat ez da ez betbetan eta kolpez erortzen. Ithaxurak abiatzen zaizko lehenik. Arb Igand 46.
Hiru urteren buruan berriz abiatu zitzaion bere min gaixtoa. HU Aurp 184. Txili iaustera ioan, bestea kar kar
kar abia iakonean. A BeinB 92. Usaina abiatu zitzaion gorphutzetik. Zerb IxtS 77. Ondoko eguna makhur abiatu
zitzaukun. Prop 1884, 39.
 (Con oración completiva).  Printzesa erreginarentzat hartuz, abiatu zen bere lantzaz phasatu behar zuela.
Elsb Fram 98. Abiatu zen pipa bat erre behar zuela hantxet. Barb Sup 46. Noizbait ama abiatu, / behar nintzala
sanjatu. Etcham 99.
 (Con sintagma con suf. -t(z)en). Empezar a.  Karitate handirekin / zituen besarkatu, / gero airean gora zen /
igaiten abiatu. EZ Noel 116. Jainkoa abiatu zen mintzatzen. Lg I 253. Eltze puska batekin khentzen zituen zauri
hartako zornea eta sortzen abiatuak ziren harrak. Lg II 63. Eleiz deiak egiten abiatu ezkero, ezkonduta daudela
Jangoikoaren aurrerako? Mg CC 164 (CO 242 abijau; v. tbn. PAb 219 abiau). Abiatu zan amorruz esaten, zerk
erabilli nau geiagoren billa? VMg 6. Zergatik eskatzen abiatu baño lenago esaten degu Aita gurea Zeruetan
zaudena? Gco I 406. Hitzegiten abiatu baño lenago [...] errezatzeko astia ar ezazue. Gco II 54. Alan abijetan
dira bere kontra murmuretan. Astar II 190. Andik, guraso au il ezkero, / aren esanen ganera / semeak lana bero
bai bero / egiten abiau dira. Zav Fab RIEV 1909, 35. Gaztedanik manatzen abiatu omen zen. AstLas 69. Abia
gaiten Jainkoarentzat bizitzen. Jaur 345. Abiatu zan jendea mendi ondoetatik ibar zabaletara jesten. Izt C 3s.
Gero alaiki dire yaten abiatu. Gy 50. Gau-erdian abiatuko naiz Egiptotik irteten. Lard 71. Ikhusle guziak abia
dakizkion trufatzen. Dv Lc 14, 29 (He, TB, Leon has). Hormateak geldituak badira, abia daite arbola xerthatzen.
Dv Lab 204. Jaunaren xedetara erakhartzen abia nadiela. Dv LEd 264 (Cb Eg II 149 asi nadin). Bere
etxekoandrea gorrotatzen ordutik abiatu, eta au galtzeko asmo eta bideak artu zituen. Arr GB 16. Eguzki-epel-
gozoa leizera sartzen abiatu zan. Ib. 44. Abiatu zan jaten. Bv AsL 51. Iguzkia yeikitzen abiatu zenean. Elsb Fram
100 (v. tbn. 114). Gero zen abiatu / Jesus predikatzen. Zby RIEV 1908, 208. Atzazalak moztuten abia zan
mende.
mandazaiña. A BeinB 56. Gure ahaide eta laguneri eskuaraz abiatu gare mintzatzen. Arb Igand 11. Portu-
aldera etortzen abiyatzen ziran. Elizdo EEs 1925, 214. Ibai bat nola / ala odola / abiatu zan ixurtzen. Balad 238.
Handitzen abiatu direneko, ene semeek irakurtuko dituzte biak. JE Ber 100. Umexurx horri pena emaiten ez bedi
abia nehor. Ox 62. Ibiltzen abiau nintzaneko, ordurako eguzkia Mugarraren kokotean erdi-ezkutauta egoan.
Alzola Atalak 47. Ez naiz hemen abiatuko baratze horren luze-laburra neurtzen. MIH 56. Haurrak grekoa
ikasten abiatzeko. Ib. 323.
v. tbn. Dh 273. Hb Esk 208. Laph 18. Aran SIgn 111. EusJok II 80. Xe 189. Barb Sup 154. Zait Plat 8. Mattin
73. Abiau: AB AmaE 387. Abijau: DurPl 70. Kk Ab I 74. Abitu: EusJok 136.
 (Acompañado de un sintagma en ines. del tipo lanean, dantzan, hizketan...).  Saltzekorik ere eztutenan,
abiatzen dira eskean. Ax 43 (V 27). Menturaz egun batez lan hortan abiatuko gare. Dv Lab 191. Dantzan
abiatutzen zait bai biotz gaixoa. JanEd I 115. Hitzketan abiatu zan. Arr GB 114. Infernua abiatzen da gerran
santuarekin. Bv AsL 40. Abiatu zan eskian. Ib. 50. Lanean abiau. AB AmaE 327. Burrukan abiau ziran. Ib. 382.
Biak haritzaren ondoan jarririk solasean abiatzen. Arb Igand 90. Andreak arrenetan abiatu ziran. Ag G 202.
Bixigutan abiyatzen ziran. Elizdo EEs 1925, 246. Dama batekin abiatu naiz / esposatzeko idian. Tx B I 209.
Ameriketarat joaiteko zurekin solasetan abiatua dela. Larz Iru 24. Ez otoi nolanahi / ihizin abia! Mattin 110.
Non zegoen [Larramendiren izena eta omena], batez ere, Telletxea-eta lanean abiatu baino lehen? MEIG VII 34.
Kontaketan abiatuko banintz. MEIG VIII 42. Apustutan abiatzekotan, lehenbizikoaren alde egingo nuke trabes.
MEIG VI 192.
 (Con eskolan).  Badakik sei urthetan abiatu nintzela eskolan. Elzb PAd 35. Eskolan eta katiximan bateantsu
abiatu nintzan. Xa Odol 25. Alabainan, nik eskolan abiatu artean, ez nuen behin ere frantses hitz bat entzun. Ib.
25.
 (Con instr.).  Ukitu zuten Salbatzaillea nigarrez abiatzerainokoan. Lg II 204. Bere burua il naiez abiatu zan.
Lard 512. Abiatu ziran, nork egin ote zuen, galdez. Ib. 127. Gaixtagin hekiek, eragabeki oihuz abiatzen dira:
'Gurutzefikatua izan bedi'. Dv LEd 11. Nere kontra marrumaz abiatzen dira, diotelarik: [...]. Ib. 266. Semetxoa
saminki negarrez abiatu zitzaion. Arr GB 42. Denak dire orduan / oihuz abiatzen. Zby RIEV 1908, 213. Abiatzen
dire lan horren egiten hasteko diru galdez. HU Zez 45. Emaztekiak kantatzen hasi ziren. Mutiko zenbait irri
karkailaz abiatu. Mde Pr 292.
 (Con adv. o expr. de valor adverbial).  Ez naiz gehiago zure kontra abiatuko. Harb 275. Gaizki esaka
abiatuko zera. Gco I 443. Bere Ama Santa Isabelen sabelean pozaren pozaz [...] saltoka abiatu zan. Ib. 458 (v.
jauzika abiatu en contexto similar en Lg II 102 y Jnn SBi 38). Birao urtika abijetan zarianian. Astar I 274.
[Elbarria] ezagutu zanean oñez ibiltzeko adiña, pozez saltoka abiatu zan. Lard 508. Madarizioneka eta burhoka
abiatzen da. Dv LEd 192 (Cb Eg II 106 asi). Wolfio sartu eta abiatu zan deadarka. Arr GB 131. Asarre bizian
deadarka abiaturik. Aran SIgn 55. Obe zan ezbanitza abia kantari, / ala izatekotan danen farragarri. AB AmaE
406. Danak abiau arren batera ausika. Ib. 260. Potikoka hor dire / biak abiatzen. Zby RIEV 1908, 766. Beren
asmoa adierazo ebanean, barreka abia zirean irurak. A BeinB 69. Ihausika abiatzen zitzeien, gaitzeko kalaxkan.
JE Bur 20. Mutill gazterik bikañenak abitu ziran Paulari jarraika. Ag G 371. Ezkilak intzireka abiatu ziren. Barb
Sup 142.
 (Con ihesi, bila...).  Soldaduak iziturik / abiatu ihesi. EZ Noel 105. Bilha abiatu zirenean. Ax 82 (V 56).
Abiatzen gare munduko konsolamenduen billha. Ch I 11, 3. Abiatu ziren ihesi. Lg I 194. Ez du beraz nehork
zeren / haren ihesi abiatu. Monho 148. Ez ote dira zenbait emakume, senargai billa abiatzen, elzeari gatza
ematen [...] ikasi baño len? AA II 91. Eta abijatu zirian bere billa. Astar I app. VIII. Israeltarrak igesi abiatu
ziran. Lard 182. Igerri ziotenean aldegin ziela, eske abiatu, eta uri onetan arkitu zuten. Ib. 401. Ez dut zeren ihes
abia. Dv LEd 105. Nora abia barkhamendu eske? Ib. 267. Higi ahala higi ihes abiatzen dire. Laph 204. Balentin
bere lagunetara / abiatu zan igesi. Xe 375. Abiatu ziraden beriala gazte arrotzaren billa. Bv AsL 23.
Paristarrak jadanik ihesi abiatuak ziren. Jnn SBi 73. Behiaren bilha zuetarik nehor abiatu gabe. Barb Sup 90.
Abiatu zan zoriontasunan billa. Jaukol Biozk 86. Sazerdotia ikaratu ta / abiyatu zan igesi. Tx B I 155. Mugara
bidea harturik arinki abiatu ziren ihesi. Arti Tobera 286. Arrisku billa abiatu nairik. Berron Kijote 56.
Jainkoaren bila abiatu ziren biak. MIH 293. Berri eske abiatzen garenean. MEIG VI 140. Batasun bila abiatzen
denak. MEIG VII 165.
 (Con zutik).  Haur inbalier bat, bi urthetan oraino xutik abiatzekoa. Zby Pel 84. Mundu huntan uzten zuela,
ez ontasunik, ez, bainan, haurño bat, mutikoño bat, doi-doia xutik abiatua. Leon GAlm 1950, 12.
3. "Pancher, abiatzea. Il panche à ce côté-ci, hunat abiatzen da" Ht VocGr 395.
4. (G, AN, L, BN, S ap. A; Añ, Izt 97r; abiau V ap. A), abitu (Izt 97r). Preparar(se). "Aparejar, disponer",
"aprestar", "disponer para algún efecto", "preparar, -rarse" Añ.  Elduko da eguna, zeinetan esango jatan,
abiatu ta presta nadilla ondo ilteko. Añ EL1 23. Prestatu ta abiatu Jai nagusietarako, baraubakaz, limosnakaz.
Ib. 76.
5. (Con aux. trans.). Comenzar, dar comienzo.  Abijetan dabe Erromatarrak inos euki eben gerrarik gogor,
krubel eta luziena. Astar II VI. Othoitzak presidentak abiatuko ditu. JesBih 427. Khar ongi adituak galdegiten
du abia ditzan konbertsioneak bere buruarenetik. Jaur 127. Hekien predikua abiatu arte balentria guti egin zuen.
Hb Egia 82. Zer egin neikean nik ezpada samurtu, / Belauniko jarrita Jainkoa agurtu, / [...] damu ta pozez
mende.
artean kantau abiatu. AB AmaE 25. Berehala hautsi zakon hoin gurbilki abiatu zuen hitzaldia. JE Bur 100.
Lerro hauk abiatu baino lehen. Zub 93.
 "Abixau, euria edo elurra hasi. Bazkalostian eurixa abixau dau" Elexp Berg.  Euria ebalako / barriz abiatu,
/ zalditik an jatxirik / gordin zan geratu. AB AmaE 341.
 Poner en marcha.  [Eliza] abiatu zuten ahur bat gizon erromesek. Hb Egia 152s. Baditugu hirur ehun
misionez gainetik gure gain, eta zonbatak ez dira berehala abia gintzazkenak baldin ahala bagindu. Prop 1887,
97.
- ABIATUAN ABIATU. Una vez en marcha, puesto(s) a andar.  Abiatuan abiatu ibili zen bederatzi urthez.
Jnn SBi 487. Abiatuan abiatu ibili ginen kasik egun guzia, bainan makhur eta bidea galduak. Prop 1903, 248.
- EZIN ABIATUZKO. "Lent à partir, qui ne peut se décider à partir; (chose) qu'on ne peut commencer" Dv.
habiatu, kabiatu. 1. "Enjaular, kabiatu" Lar.

2. "Nicher, habiatü" VocS. 3. apiatu. "Empollar (G) Arch ms." DRA.
habiatxo, abiatxu, kabitxo, kabitxu, aapitxo.  Dim. de habia.  Beren kabitxoak egiñaz, pozez eta kontentuz
beterik kantatzen ziarduten txoritxoen kanta-soñu zoragarria. Arr GB 55. Orrako etxe-gaillur orretan dagoan
abiatxu ori. Alt EEs 1912, 244. Mutiko txorizaleari ainbeste lanbide eman bear diyoten aapitxoak. J.M. Tolosa
EEs 1913, 114. Zergatik zeure bijotzeko abijatxua gogor itxitzen dautzazu euskeriari? EEs 1927, 222. Baña
txindorra eztau aurkitu / abijatxua bakarrik baño. Enb 201. Emen bixi nok, / abijatxuan sartuta. Ib. 199 (202
abitxu, 130 kabitxo, 132 kabitxu). Euskalerrian bertan Jaungoikoak antola dizaikegu kabitxo polit bat. Etxde JJ
64. Bere kolkoan egiten ziarduan maitetasun-abiatxua. Erkiag Arran 176s. Txiologa apal batean topau dau
beretzat abiatxua. Erkiag BatB 169. Jerusalena iritxi zan Txantxangorria, ta bere kabitxoa egiñaz, an zegoen
umeak azten. NEtx LBB 130. Kardantxillo-kumiakin abiatxo bat, madari-makatz aundian. Alzola Atalak 83.
abiatzaile (SP), abiazale (S ap. Lh). 1. "Abiatzaillea, qui fait partir" SP. "Partant" Lh.
2. "Celui qui commence" Dv.
3. Promotor, impulsor.  Blazy, agerkariaren abiatzaile suharra. Lf ELit 281.
abiatze.  Impulso, partida; comienzo.  Haragiaren haserretzera eta mendekatzera laburzki eta
konsiderazinorik gabe oldartze eta abiatze hura [...] ezta bekhatu. Ax 274 (V 183). Eman nahi dugun ohorearen
abiatze ta haste bat. SP Phil 207. Martxoaren lehenetik egin zaiteken abiatzea. Prop 1899, 159. Beren urratsen
arau, gelditze ala abiatze, hein berean doa artaldea. Zub 97. Ba-da marra edo lerro jarraitu bat, etengabe gora
naiean leiatzen dena, eta gora abiatze ori gizarteko matxinada ta nahasmenduek ezin dute galerazi. Vill Jaink
47.
 Mogel, J.J. hau ere, hartuko dut abiatzekoan, bera bakarrik baita (iritzira) XVIII. mendean jaioa. MEIG IV
130.
abiau. "Percibir con el oído; advertir, notar" A Apend. Cf. abiatu.
habiazai (Sal, R-uzt ap. A), habirazai (Sal ap. A).  "Nidal" A. v. habirakoi, habiondoko.
abiazio.  Aviación.  Ango kañoi, mortero, ametralladora, mosketoi, fusil, tanke, automobil blindatu, esku-
bonba eta abiazio. Salav 81. Zinea, fotografia, abiazioa, radioa, televisioa, satelite artifiziala, bonba atomikoa,
nik al dakit zenbat eta zenbat gauza sortu dituan gure gizaldi onek. Vill Jaink 27.  Batek anka bat paltako
zuen, / bestiak bi beso motzak, / abiazio txarren batzuek / aiek segara zorrotzak. Uzt Sas 125.
abide.  "Primo" Bera.  Jesukristoren abidea (lengusua) zan. EgutTo 2-5-1919 (ap. DRA).
abiduri. v. abiadura.
abiera, abiakera.  Arranque, comienzo.  Bekaistikuak alimalia / abieran bai listua, / utsikan ariñ zebillen
baño / karga aundia eziñ jasua. PE 42. Eta abertzaliak jakin dezaten "Argitaldaria" onen abiyakerea nolakua
dan, ara zeintzuk diran argitalzeko dauzkan idaztiyak. EEs 1916, 233.
 "Abiera, salida en carreras, competiciones deportivas" Asp ANaf.
abierazi. v. abiarazi.
abigorri. Cf. ahabi.  Abigorriin ostoa da ebai-belarrik onena. Osto azpie miñeen gañeen dala jartzen da. Arin
mende.
AEF 1980, 66.
abija. v. abisatu (3).
abijeik, abijein, abijeizu, abijeizie. v. abisatu.
 abijeta. v. aixubeta.
abijoi. v. 1 abioi.
habikaiztu. "Desanidar, kabigetu, kabikaiztu, abikaiztu" Lar.
abil (V-gip; Urt I 88, Arch VocGr, Chaho, Gèze, VocCB, Dv). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg.  Hábil, diestro.
"Accuratus" Urt I 88. "Hábil, diestro, inteligente, experto" VocCB. "Gizon abilla bere ofiziuan" Etxba Eib.
"Hábil. Mutiko ori oso abilla da eskulanetan" Elexp Berg. v. trebe.
 Tr. Empleado sobre todo por autores populares o de léxico poco cuidado. En DFrec hay 8 ejs.
 Zeren baskoak baitira abil, animos eta jentil. E 5. Eskual-herriko gazten izpiritu habilak eta adimendu
haltoak. ES 177. Egundaino ezbaita izan hain pintore habilik. Ib. 91. Konseilu galdeginez gizon abilei. CatLav
317 (V 157). Bitarteo guziok bekatu egiteko entregu, habill. LE Urt 275 (ms. 97v bekátu itekó entrégu). Ezi
naturalezak emaiten deragun etortzaz moldetsu, eta abil gituzu. AR 21. Arrogatzaile abillak. Monho 64. Baldin
bada abilla, / buru batek balio / dituela milla. It Fab 100s. Abilla baldin bazera / Orain zaude premian. Izt D
171. Abill, eijer, espiritüs dena da üsin handius. Etch 578. Gizon abila. Bordel 167. Hala dabilena, / Etsaiaren
esklabo / Munduko abilena. Ib. 39. Bena abill denak hai ukenen, / Abill nuk arren ni izanen. Arch Fab 167. Haiñ
abill hintzelakoa! Gy 222. Ain da abilla arotz, zurgin edo artista au, non bein ekustearekin beste gabe ikasi du
ezkillak egiten. Zab Gabon 106n. Gu tontuak bagiña / oiek beti abill. Xe 400. Ez zuan hargatik eskola guzian
haur bakhar bat ni bezain abila zenik arbolen gainerat igateko. Elzb PAd 36. Enekian ziñanik zu orren abilla.
AB AmaE 405. Ez neguen abilla, / korputza debilla. AzpPr 50. Tripulazio guzia / zan guztiz abilla. Arrantz 15.
 (s. XX). Mazantini da primer espada, guztizko toriadore abilla. Ag Kr 118. I aiz mutil abilla / bakarrik
mingañez. Enb 161. Lanpide ezaguturik gabeko gizon bat, abila eta ernea, bainan bandila. Zub 21. Karga
jasotzen abilla. EusJok 45. Edozein lanetako abila eta ikasia. FIr 131. Guziak zirelarik beren ustez abil. Ox 154.
Guzien gaindik euskalduna da / pelote basque'n abilla. Or Eus 419. Abila da axeria, emazte amorosa abilago.
Zerb GH 1936, 114. Gaitzeko gizon habila dugu herriko mirikua! Lf Murtuts 39. Mutil gaxtea zen berau, baiñan
abilla benetan. Etxde JJ 205. Bideak azkar pasatzeko bai / bizkorrak eta abillak. Basarri 94. Oldartzen
zitzaizkonak hanbat gizon abil, / zendu denean denak eman zaizko umil. Xa Odol 194. Kontrabandixtak gabaz
lanian / izaten dira abillak. Uzt Sas 178. Batean bezain trebe eta abil dela bestean. MIH 394n. Hitz toreatzaile
abilak zezen toreatzaile zenari eskeintzen dion gorazarrea. MEIG II 92.
v. tbn. Dh 62. Ud 67. Elsb Fram 141. Zby RIEV 1908, 766. Azc PB 348. Etcham 134. Tx B 111. EA OlBe 46.
Balad 204.
 (No ref. a personas).  Eskuara habila, anzatsua eta zuhurra dela berboen propietatetan ere. ES 90.
Mekanika abill bat laster dute egiña / airetan goateko gure pelegriña. Gy 256. Inkarnazionek izan balitu besoak
eta eskuak hain azkar nola baitzuen mihia abil! Elzb PAd 59. Xuriko xakhur abila. Zby RIEV 1909, 104. Memori
argiya du, / abilla mingaña. AzpPr 113. Jakinduriya aundiya zuen, / entendimentu abilla. Tx B II 113. Txarri
abillagorik ezin lei billatu. Enb 184. Zer zor zioten ontziek Etxeberriri eta honen esku abilari. MEIG IV 78.
- ABIL-USTE. Pretendida habilidad.  Eta beren eskola eta abil-uste guziarekin hari egin zioten gerlan ez
zuten irabazi ahalkeriarik eta jendeen irririk baizen. Zby Pel 79.
- ABIL-USTEKO. Considerado como hábil.  Abill usteko ori / tonto gertatu zan. EusJok II 23.
- ABILXEAGO. Un poco más hábil.  Estranjerua au baño abiltxeago / beti da lenago ikusi, / bada korrika,
bada beste askotan / jokatuta irabazi. EusJok II 148.
habila. v. 1 habaila.
abilaio.  Abalorio.  Tregu-arrietan aurkitzen diran gauza batzuek, oraindik erabiltzen diran antzekoak dira,
adibidez: Elosu-ko abilayuak, ta beste tokietako errabiarri ta zinginarriak. Arzdi LEItz 86.
abilamendu (Lar), ailamendu.  "Vestido" Lar.  Ioannes hunek bada zuen bere abillamendua kamellu biloz.
Lç Mt 3, 4 (Dv soinekoa, Ur jantzia, HeH iaunztura). Nehork eztrauka eratxekiten oihal pedazu latz bat
abillamendu zar bati. Ib. 9, 16. Bizia bianda baiño gehiago da, eta gorputza abillamendua baino. Lç Lc 12, 23.
Baina kontentamendu dugularik gauza guziéz, herriz, lekhuz, bizitzeko kondizionez, habillamenduz, biandaz eta
mende.
berze hunelako gauzaz. Lç Adv ** 8v. Abilamenduak mudatzen ditu. Harb 345. Jesus Jaunari atsegin egitea
gatik, uzten zituen zokhoan ailamendu eder eta baliosak; besta eguna izanik ere, soineko histu eta higatu
batzuekin zabilan. Jnn SBi 77.
abilantez. "Abilanteza, abilantez" Lar DVC 148. "Insolence, arrogance, audace" Chaho.
(abilarri). "Planta que se da espontánea en los hayedos donde forma grandes grupos. Fruto parecido al del abi,
pero no comestible, da vómitos y dolor de cabeza (Contrasta)" LzG. v. (abilurri).
abilatu.  Vestirse.  Eta emaztea zen abillatua purpraz eta eskarlataz. Lç Apoc 17, 4 (He bestitua, TB
beztitua, BiblE jantzia).
abildu (Dv).  Hacerse diestro, capaz, listo. "Devenir habile" Dv.  Ederki zabilaten / beren ofizina, /
siglotikan siglora / limitak aitzina, / españolak abiltzen / asi ez bagina. Bordel 153. Bazter guzietan jendea
abiltzen hari da. Prop 1904, 265. Diote ari dela / jendea abiltzen: / Zer nahi lan egiten, / airean ibiltzen...
Etcham 208. Aurthen uso guti (Suhuskunen), ala saretan, ala armaren puntan, gutiago mahainean. Zer dira, ala
bakhandu ala abildu? Herr 24-11-1955 (ap. DRA). Gaurko gazteak urguluz bete / ari direla abiltzen, / mundu
guziak ikusten ditu / zer modutan derabiltzen. Xa EzinB 130.
abile.  Establo (?).  Abilien daukagu / aur jaijo-parrije; / arnazaz berotzeko / astoa ta idije. "En el establo".
AEF 1922, 89.
habil-enekinko.  Vademecum.  Uskal herriko haurrek behar lukete, hola da ja ene ustea, habil-enekinko
bat, gramatika bat, zoinekin ikhas ahal dezen berek franzes hitzkuntza. Arch Fab 13.
abiles (Lcc), abilos (V-ger ap. A).  "Coso del toro, abilesan plazea" Lcc. "Abilosen adar (V-ger), cuerno que
se toca de noche para espantar jabalíes, zorros, etc." A.
abileta. v. abuleta.
abilezia (Dv (s.v. abil), A Morf 15, Lh).  Habilidad, capacidad. "Habilité" Dv. "Abillezia, adresse, ruse" Lh. v.
abilidade, trebetasun.  Izpirituko habilezia miragarriaz. ES 109. Hori heldu duzu Demoniuaren abileziatik.
AR 41. Ez da abilezia / Urgulu artzia: / Hiltzeko sortua da / Mundu guzia. Bordel 75. Nere gutiziaren pitz-garri
eta nere abileziaren frogagarri. Elzb PAd 39. Deus ez zuan izanen ohatze-ketan baizen ez banu baliatu nere
abilezia suertea. Ib. 36. Bere abileziaz eta bere entseguez, fabrika handi baten buruan pharatu zen. Elsb Fram
66. Jendearen abilezia eta jakitatea hedatzen hari dire bazter guzietarat. Prop 1904, 265. Batzuk badutelakotz,
Jainkoak emana, bertze batzuk baino gaimen edo abilezia gehiago. Prop 1905, 53. Astoa hor asetzia / Ez dukek
abilezia! Etcham 203. Matrikula frango bazuen / horien abileziak. Mattin 38. Mediku biak, lanean enpeinatu
ziren habilezia eta abiadura haundiarekin. Arti Ipuin 82. --Egiaren erdia dadukagu. --Beste erdia ere, zure
habileziarekin, laster edukiko dugu. Arti Tobera 276.
abilidade (V-gip, B; Mic 5r, Lar), abildade (V-gip, G-azp), albidade (V-gip), abilitade (Urt I 88 (+ h- II 366)),
abilitate (Urt II 366 (h-), Chaho, Gèze), abiltade, ablidade. Ref.: Izeta; Etxba Eib (abildade, albidade); Elexp
Berg.
 Habilidad; capacidad. "Accuratio" Urt I 88. "Abilidad" Lar. "Adrenduak eta abildade guziak eztute deus balio
laneko gogorik ezpadu" Izeta (comunicación personal). "Habilidad. Artuko zenduke zuk aren abildadia" Etxba
Eib. "Artuko zenduke zuk aren albidadia" Ib. "Ezta abillidade aundirik biar alkondarian botoia josteko. Orrek
pe eztauka eskutan mingaiñian beste abillidade" Elexp Berg. v. abiltasun, trebetasun.
 Tr. La variante más general es abilidade, seguida de abildade, que se encuentra en Basarri, S. Salaverria,
Aresti (h-), Uztapide y un ej. de Auspoa (39, 17). Hay además abiltade en Haramburu, habilitate en Etcheberri
de Sara, albidade en Moguel, Arrese Beitia, S. Martin (Zirik 108) y T. Etxebarria (Ibilt 469), ablidade en
Astarloa y abildare en EusJok.
 Koplarik ondo ordenaetan / abilidade badozu. Lazarraga (B) 1180rb. Zeure seme Iaunaren manamenduak
alegeraki konplitzeko abiltadea izanaraz diazaguzu. Harb 57s. Mutuek-ere baino, oraino habilitate eta traza
gutiago dutela eskuarak eta Eskualdunek. ES 167. Habilidádea sendátzeko segúrki eri-jénero guziak. LE in
BOEanm 564. Bide onez bada albidade ori, merezi leuke sari andi bat. Mg PAb 155. Ondo hitz egiteko doia edo
bestelako abilidade edo talentuak. Gco II 67. Iños ezetako abilidaderik izan ez dabeenak. JJMg BasEsc 209.
[Animalijarik ferozenak] akostunbretan ditubezala mila ablidade eta arrigarrizko gauzetara. Astar II 98.
mende.
Lurriñaren indarra / ezagututzea / izan da buru baten / abillidadea. It Fab 102. Abillidade asko / dakak
mingañian. Bil 117. Palankarekin badu / abilidadea. EusJok II 22. Bildur diranak animatzeko / badu
abillidadia. Ud 144. Lebitakiñ dabiltzan / errenta bageak, / ikasiyaz dijuaz / abilidadeak. JanEd I 17. Nik
enpleatu ditut / abillidadiak, / nai dubenak paratu / ditzala obiak. Arrantz 28. Onek egiten dauna da [...] geroko
gorde bere indarrak eta bere trebetasun edo habilidadea. Kk Ab I 98. Jendiak ekusi ditu / oien abilidadiak.
EusJok 82. Bitor Zabalak karga jasotzen / dauka abillidadia. Ib. 51. Abildaria eskaxa eta / luzia berriz mingaña.
EusJok II 152. Meritua biar leuke / oraingo palankariak, / egiten dituelako / abilidade andiak. Ib. 51. Intentziyua
badauka baña, / abillidade-paltia. Tx B I 180. Aziyuetan ezagutzen da / non dan abillidadia. Tx B III 22 (34
abildadia). Denbora aietan ez olakorik; / antzea (artezi, abilidade) uan nagusi. Or Eus 305. Bietako batek
sugeak iltzeko abillidade izugarria zun. JAIraz Bizia 69. Nunai nabarmen azalduko zan / zuk zendun abildadea.
Basarri 37. Kanturako gogoa eta abildade aparta zuan. Salav 106. Ze kulpa daukat habildade haundia eduki
baldin badut negozioetarako? Arti Ipuin 56. Izkuntza ez eduki / barrenen gordia, / doblatuko litzaiguke / guri
abildadia. Basarri in Uzt Noiz 55. Tratuan izan arren / abillidadia, / bolara ontan badet / naiko naigabia. Uzt
Sas 238. Nik esaten nion: --Bai; beste lanetan ere, abildadeak joandakoan ikasitzen dik gizonak. Uzt LEG I 64.
Erkulesen abillidade beraz baliaturik. Berron Kijote 35.
v. tbn. PE 137. Sor Bar 101. AB AmaE 214 (247 albidade). Bilbao IpuiB 103. Abillidade: Alz STFer 129. AzpPr
106. Erkiag BatB 37.
abiliota (det.).  "Abiliota, correa" Deen I 300.
abilkeria.  Artimaña.  Mutiko eldubarrion ondora eta albora ziran, egiñiko okerreria ta "abilkeriak" jakin
nairik. Erkiag Arran 56.
abilki (Urt, Dv (s.v. abil), Lh).  Hábilmente. "Accurate" Urt I 87. "Habilement" Dv. "Adroitement" Lh.  Zein
abilki yokatu zen behin Sarako yaun hauz'aphez bat. Elzb PAd 71. Mintzaira horrek zein abilki eta errexki
moldatzen dituen hitzak. Jnn RIEV 1908, 356. Haiñ abilki jokhatü izan dira nun katoliko saldorik handiena edo
sorhaio-erazi beitie edo ezaxol erazi edo lohasna batetan bezala ezari. Eskual 3-7-1908, 3. Zoin abilki
pratikatzen dukan hire ofizioa! Larz Iru 116 (Lek zeñen abilki). Mintzo zen polliki eta abilki. "Avec finesse et
habileté". Ardoy SFran 204. Ardiak abilki igan-arazten dituzte antzokirat. Lf in Casve SGrazi 14.
abillana. v. abellana.
abillon, abilun (Hb ap Lh). 1. "Poutres maîtresses d'un toit" Lh.
2. "Abillon, disposición del tejado a cuatro aguas (BN-baig)" CEEN 1969, 209.
abiltade. v. abilidade.
abiltasun (V-gip ap. Etxba Eib; Urt I 88 (+ h- II 366), Dv (s.v. abil)).  Habilidad, capacidad. "Accuratio" Urt I
88. "Habileté (qualité)" Dv. "Habilidad. Diruan ordez, eskatzen eban abiltasuna" Etxba Eib. v. abildade. 
Ostia saindu hunetan apezaren hitzen berthutez edireiten dena ohoratzeko abiltasuna eman diazadazu. Harb
202.
abilto. "Abilto, abilxko (S), un peu trop adroit" Lh.
abiltza.  Habilidad.  Mundua [sic] ontan denak nai degu / indarra eta abiltza. EusJok 146.
abilua. v. ABILUA (s.v. ibili).
abilun. v. abillon.
(abilurri).  Espino albar (Crataegus oxyacantha) y su fruto. Palabra alavesa recogida por Baraibar y Lopez de
Guereñu. Variantes y localización: abilurri (Alda (LzG)), abillurri (Llanada de Vitoria y Treviño (Baraib)),
Llanada, Apellániz (LzG)), angilurri (Laminoria (LzG)), angilluri (Lagrán (LzG)), angillurri (Marquínez
(Baraib)), anrol (Salvatierra (Baraib)), arrol (Pipaón (LzG), Salvatierra (Baraib)), gillorri (Condado de Treviño
y SE de Alava (Baraib)). v. ailarri, abilarri.
 Etim. Su último elemento parece ser el(h)orri.

mende.
abilxka. "(S), assez adroit" Lh. v. abilto.
abilxko. v. abilto.
abinatu.  Borracho, bebedor.  Ona kemen goloso bat eta abinatu bat. Hual Mt 11, 19 (He edaille handia, TB
edale, Dv arno edale, Ip ardu edale, BiblE mozkor).
abindu. v. 1 agindu.
abinta. v. aginta.
abio (S; h- L). Ref.: A; A Apend (habio); Lh (abio, eritarzün). 1. "Comienzo de marcha o caminata" A.
"Partida de viaje. Lazgarria zen ene habioa" A Apend. "1.º début, commencement; 2.º départ. Abio huna dizü
(S), il a un bon départ" Lh. "Eritarzün-abio (S; Foix), symptôme de maladie" Ib. (s.v. eritarzün). v. abiada. 
Ta-Omdik behar zen izan bidaia handirako gure abioa. Prop 1899, 159. Heldu ginen abio batez Eshove
eguerdirat inguruko. Prop 1908, 73.
 Dominika Haritchabalet-ek korpitzez azkar eta bürüz hun izateko abioa bazian. Bost, sei urtetakotz ageri zen
zer entreñatako eta zer jitetako gizona izan zaitekian. Const 15. Huna zerentako mutikuak ützi zian kargü
hartara heltzeko abiua: [...]. Ib. 35.
 Hala hala artzaña eriska balinbada, edo sukhar abio baten ondorioz, haren odola 37 edo 38 'degrés'-tara
heltzen bada. Eskual 25-4-1913, 3.
2. Preparativo.  Mündia lotsak hartürik zen, denboraren okherrez, hainbeste abio handiren bürian, üskaldün
bestek etzirela izanen egürükiten ziren bezain eder. Eskual 4-9-1908 (ap. DRA). Handizki abiuak eta lanak oro
eginik, Alzaiko kermeza-besta alegeraki eta handizki juan da. Herr 19-9-1957 (ap. DRA, s.v. abiu).
3. + abiu. Impulso, velocidad. "Impulso. Nork eman deijo abiua? ¿Quién le ha impulsado, quién le ha hecho
progresar? (Darric)" DRA.  Abioaren eta tximista bezala joaitearen indarrak treina lasterra Salesionoen
bagonean sarthu zuen. Prop 1896, 136. Andik barna sartzen dun usoaldra, abiyu bizian. Eston Iz 64.
- ABIOA HARTU. Tomar impulso. v. ABIADA HARTU.  Or doakio Basurdi, abiyua artuta, ta bere buru
gogorrakin, taka! Eston Iz 50.
- ABIOAN. "Juaiteko abiuan da (S), galthatü zeion eia nurako abiun zen (S)" Gte Erd 168.  Udako egun eder
bat zen eta alde orotatik, hiritik, baserrietatik, ba zekusten jendea ondartzarantz abioan. Mde HaurB 97.
- ABIOTAN. Comenzando, partiendo.  Martxoko ekhiak, hatsaz beroturik, / harro erazi tu lur pian hozturik /
ziren erro, azi eta uzta geiak / abiotan dira udako ezteiak. Const "Uda" (ap. DRA).
1 abioi, abijoi (V-gip ap. Etxba Eib), abejoi (V-gip ap. SM EiPaj).  "Abijoia, vencejo. Abijoia, ernadian
antzerako txorixa; pozgarrizko txilixo luziegaz detsa ongi-etorrixa egun sentixari" Etxba Eib. "Abejoia, avión
común (Delichon urbica)" SM EiPaj 274.
2 abioi (V-gip), abioe (V-gip), abion. Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg (abioe).  Avión. "Ogetalau orduan zaoz
gaur, abioian, munduko bestekaldian" Etxba Eib. v. aireplano.  Gaizo Pantxo! To, ni etxerat abian nuk... Etzi
hartzen diak aviona! Larz Iru 114 (Lek abioia). Joaiten niz... Etzi dut aviona. Ib. 102. Bizpahiru egunen buruan
avion bat iragan zen zeruan, avion bat biziki apal. JEtchep 41. Goiz aldean gintuen hartu abionak. Xa Odol 229.
En DFrec hay 25 ejs. de abioi.
habiondoko (G ap. A, s.v. abi), kabiondoko (G ap. A, s.v. kabioi), kafiondoko (BN-baig ap. A, s.v. kafiakoi),
apiondoko (AN-gip ap. A).  Nidal. "Abi-ondoko, nidal" A. v. habirakoi.  Abizari, abiondoko: biok esaten
dira Bizkaiko ta Gipuzkoako erri askotan, oiloari, arrautzak egiten azi eragiteko, ipinten iakan arrautzeari. A
Ezale 1897, 173a.
abira. v. habia.
abira egin. v. ABIA EGIN.
habirakoi (Sc ap. A; SP  Dv), habiakoi (S ap. A y Lrq; H), kafiakoi (BN-mix-ciz ap. A), kabioi (G-to ap. A).
1. "Habirakoia, œuf qu'on laisse au nid pour faire pondre la poule" SP. "Nidal, huevo que se coloca en el nido
para que la gallina no ponga en otra parte" A. "Œuf qu'on laisse en permanence dans les nids, pour que les poules
pondent toujours au même endroit" Lrq. v. habiazai, habiondoko.
2. "Habiakoi, [...] se dit des chiens ou autres animaux qui ont le vice d'aller manger les œufs dans les nids" Lh.
mende.
abiratsaki. "(R), nidal" A (s.v. habirakoi).
abiratu. v. abiatu.
habiratu. v. habiaratu.
habirazai. v. habiazai.
 abireta. v. aixubeta.
abiroin.  Remo (lo hallamos en la expr. abiroina tiratu 'remar'). v. arraun.  Hogei eta borz edo hogei eta
hamar stade bezala abiroina tiratu ondoan ikhusten dute Iesus itsas gainez dabilala. "Ils eurent ramé". Lç Io 6,
19 (He arraunketan egin, TB bogatu, Dv arrauka egin).
abis.  (Empleado en HerVal; según el ed. significa "tornillo").  Buztarri bat arriñatu abisaikin. HerVal 150.
Makilen iru abis. Ib. 157. Abisak berriak. [...] Abisak arriñaturik. [...] Abis berriak. [...] Zortzi abis berri. Ib.
157.
abis, abisa. v. abisu.
abisamendu, abisamentu.  "Avis" SP.  Ezen uste dut yusto den atzar zaitzatedan abisamenduz, kanpitxe
huntan naizeno. TB 2 Petr 1, 13 (Lç adbertimenduz, He abenikoez). Gaizak behar dü lüzaz eta abisamentüreki
Jinkuaren eretzian phezatü. Mst I 4, 1 (Ch goardia handirekiñ, Ip zinzinki). Zuñ da gizona hañbeste
abisamentüreki eta goguareki bere büria begiratzen ahal diana. Mst III 45, 2 (SP artharekin).
abisarazi. "Faire prendre garde" Lh.
abisari. v. abizari.
abisatu (Lcc (-adu), SP, Urt, Ht VocGr 330, Lar, Añ, H (in m., sin trad.)), abixatu (-au V-gip ap. Elexp Berg).
1. Avisar, advertir. "Amonestar" Lcc. "Amonestador, abisaitan deuena" Ib. "Abisatzea, aviser, conseiller" SP.
"Adhortari" Urt I 166. "Avertir" Ht VocGr. "Avisar, amonestar" Lar y Añ. "Anaiari abixaixok paketia artzera
joateko korreosetara" Elexp Berg. v. gaztigatu, ohartarazi.
 Tr. Como verbo transitivo, los autores septentrionales y alto-navarros lo emplean con aux. bipersonal y los
guipuzcoanos y vizcaínos con tripersonal (pero cf. abisaturik jendia en Xenpelar). No se documenta en autores
como Mendiburu, J.B. Aguirre y Lardizabal, y en la tradición vizcaína sólo se encuentra en Zuzaeta (51), J.A.
Moguel y Kirikiño (Ab II 170 abixau); sí lo emplea el alavés Lazarraga. En el siglo XX parece que su uso
disminuye al Norte y se limita a autores populares en el Sur. En DFrec hay 5 ejs. de abisatu y 3 de abixatu.
 Berzerik nitan eztukezu, abisatzen zitut nik; / gazte zoroa nizan arren, enukezu hargatik. E 215. Exhortaturen-
ere baduzue eta abisaturen, Iainkoak bere Legean eman draukun reglaren araura bizitzera. Lç Ins B 2v. Neure
haur maite anzo abisatzen zaituztet. Lç 1 Cor 4, 14. Abisaetan zaitudan gero, / ez egin beste gauzarik. Lazarraga
1177v. Rejimentua / ifinzu abisadurik, / ez dagiala / bide ez daben gauzarik. Ib. 1203r. Paketa konpli dadinean
behar den bezala, orduan eztut faltatuko abisatzera. (c. 1597). FLV 1993, 466. Lehenbizikoan abisatzen gaitu
Iainkoak hura bera dela gure egiazko Iauna. Mat 102. Abisatzen gaituela otoitz egin dezagun. Ber Trat 29r.
Lehen ere aitziñetik gintuen abisatu / Antekrist gaixtoak behar zuela munduratu. EZ Man I 70. Alabañan berze
bidez / ia hek ziren bihurtu, / ezen aingeruak hala / zituen abisatu. EZ Noel 71. Abisa nazazu / zer balio duen
sardinak. ConTAV 5.2.9, 130. Hunen arauaz abisatu zuen paralitiko sendatua ere, bere sendatzailleak. Ax 469
(V 304). Hargatik abisatzen zituen Platonek bere diszipuluak, har zezatela [...] mirail bat bere aitzinean. Ib. 281
(V 188). Kapatik thira zaitzan, abisa zaitzan. Ib. 317 (V 211). Zein zuhurki aitzinetik abisatu gaitutzun begiratu
behar dela gizonetarik! SP Imit III 45, 4. Gure Salbatzailleak Santa Martha abisatzen duenean, Martha, Martha,
diotsa, grinatzen zare, eta nahasten hainitz gauza gatik. SP Phil 242 (He 244 erreprenitu zuenean). Segur hañitz
pena eta afliktzionek abisatzen die bekhatorea, Jaunarengana itzultzeaz. Gç 44. Ala zu Iauna, zuhurki abisatu
baikaitutzu: ezgaitezela fida gizonetan. Ch III 45, 4. Hala gaizki mintzo direnak abisa detzagun bekhatu egiten
dutela. CatLav 129 (V 68). Hauk guzien-ondoan abisatzen zaitut. He Gudu 145. Zure büria koraja eta abisa
ezazü. Mst I 25, 11. Zenbat bider abisatua izan naz, ta belarriak itxi ditut? Cb Eg II 92. Jangoikuen ordenareki
eldu naiz zu abisatzera kondenazioko estadoan arkitzen zadela (AN-olza, 1787). FLV 1973, 381. Módua dá
abisátzea bera nióri adiarazigabe berén edo berze norbaiten medios. LE Prog 108. Josep justua / Aingeru on
mende.
batez / abisatua / nola zen Herodes / sartu errabian. Monho 92. Jangoikuaren Justizijak errazoe andijagaz
kondenau nau, sarri, bizi ninzanian, abisau eustalako konfesau negijala. Mg CO 204. Zenzatu, eta ondu
gaitezela abisatzen digu. Gco I 409. Hargatik irakurlea abisatu behar dut. Dh 77. Dilijentziy'oik egin nituen /
abisaturik jendia. Xe 191. Orain abisatzen dit / palsuak bezela. PE 75. Garaia zala ez abixatzeko, nun ziñan? Ud
52. Alemaniako Enperadore Katolikoa abisatü zütien gerthaldi izigarri horrez. Ip Hil 138. Abisatuak ziren beraz
aintzinetik, bai adixkideak, bai eta ere etsaiak. Lap 285 (V 130). Nai'zutenian / berriz abisatu. JanEd II 102.
Abisatu zizun ori / ez dago pobria, / guk aña izango du / zillar da urria. AzpPr 41. Bezperatik, ezkilek abisatzen
zaituztenean biharamuneko besta buruaz. EgunO in Arb Igand 175.
 (s. XX). Baña eztau berak ezer abisau? Ag Kr 150. Berealaxe abisatu zion Massy-ri telegrafoz kendu-azi
zitzala segituan Masabiell-ko esol, ol eta beste traba guziak. Goñi 89. Aldez aurretik abisatu du / lenbailen
presta gaitezen. Tx B II 93 (B 108 abixatu). Apheza nork abisatuko du? Lf Murtuts 54. Goizeko zazpitan, Anton
etorri da gu abisatzerat. Larz Senper 56 (Vill gu abisatzera). Esan bear diok abisatzeko kapotea eta igitaia ia
zeiñentzako diren. And AUzta 42. Gabiriara ama il zala neri abixatzera joan zan. Salav 22. Nik abisatu nahi
zintuzket, lehenik zu, jaun esposa. Xa Odol 211.
v. tbn. Harb 442. INav 127. Hm 39. Tt Onsa 168. Mercy 21. Gy 169. Iraola 70. Uzt Sas 296.
2. (Con aux. intrans.). Darse cuenta.  Hanbat gauzetarik deusez ezta abisaturen / Aitzitik du leheneko
ezagutza galduren. EZ Man I 99. Etzen Maria hain laster abisatu Jesus eskas zuela, non lehiarekin bilhatu
baitzuen. Mih 118.
 (Con sintagma con suf. -t(z)era). Acordarse (de).  Abisa zaitea [arrosarioko] gurutzearen aldeko bihi larrian
Pater erraitean Iainkozko izaite bat ezpa naturaleza bat memorioan hartzera. Harb 40.
3. (S ap. Lh). Precaverse. "Abisatü, prendre garde" Lh. "Abija zite, faites attention" Ib. (donde j representa una
s sonora).  Adolsa abisadi untsa / hirian sartzian. Xarlem 120. Ayguelon eta Ferragus / Egon ditian Navarran
/ Eta untsa abisatü / Sar eztitian Franzian. 'Et que l'on prenne garde / À ce qu'ils ne pénétrent pas en France'. Ib.
43. Orizu, Brigadiera, / arrastatzeko mandata, / untsa abisa zitie / amens eztadin ezkapa. AstLas 27. Neskatila
gaztiak, abisa zitaie: / Gaierdi zerenatik begira zitaie. 'Jeunes filles, prenez garde! / Prenez garde au serein de la
nuit'. Etch 378.  (Con complemento con suf. -t(z)era).  Desertüko ihiziak jenten bildürrez / abisatzen dirade
egoitera gordez. Etxde JJ 157 (Etch 78 prekozionatzen, 126 prekauzionatzen).
 (Part. en función de adj.).  [Dama bati] berba egiten asi ninzakan, / jarri ginean geldirik; / neure bizian
ekusi ez dot / ain gauza abisadurik. Lazarraga 1170v. Iñor izango bada abisadu, / bear dau forzoso enamoradu.
Ib. (B) 1151rb. Iakiteko duzu behar dubela abisatuba gizon batek untzi baten sartzekoz merka hautan. INav 56.
[Amuriua] azkar-da, pazient, fidel, abisatü, lüzaz iraile, kurajus, eta ez seküla berauren txerkhazale. Mst III 5, 7
(Ip abisatü). Ene semia etzirade orano maithazale azkar eta abisatü bat. Ib. 6, 1. Maithazale abisatü batek. Ib. 6,
2 (SP zuhur, Ip egiazko, Leon zuhurki maite duenak).
 abisada. (Forma de fem.).  Abisada eder parebagea, / eztakart gorgera, eztaust gona. Lazarraga (B)
1180vb.
 "Abijeik (S), interj. de alarma" A. "Interjection. Gare! Se conjugue comme un verbe à l'imperatif: abijeik!
prends garde, homme! abijein! prends garde, femme! abijeizie! [...] abijeizü" Lh.  Orhitü gabe Jinkuaz /
ebilten iz ore ürgülin / abiseik, ükhenen dük aldi huntan / kolpü bat segürin. Xarlem 1230.
abisatzaile (SP, Urt I 207).  "Abisatzaillea, abisu emaillea, qui donne avis" SP. "Admonitor" Urt I 207.
abisindar, abizindar, abisinatar.  Abisinio.  Abisindarrek ez dute aithortu zonbat gizon galdu duten berek
gerla hortan. Prop 1886, 113. Abizindarren ixtorioan. Prop 1901, 269. Abisinatarrak bere-berea dutelakoan
(kafea) daude. EgutAr 26-9-1957 (ap. DRA).
abislai. 1. "(R-uzt), declive, vertiente" A.

2. "(L), mirar de plano" A.
abismatu.  Abismar.  Mendekioa mendekatu, tormentua tormentatu, damnazionea kondemnatu, abismea

abismatu, ifernua enferratu. Lç Adv ** 8r. Eta Iesus Kristez den salbamenduaz berzerik predikaturen duen guzia
Iainkoak desegin, abisma eta sunsi dezan. Ib. *** 4r.
abismo, abisme.  Abismo.  Mendekioa mendekatu, tormentua tormentatu, damnazionea kondemnatu,

abismea abismatu, ifernua enferratu. Lç Adv ** 8r. Eta ireki zezan abismeko putzua. Lç Apoc 9, 2 (TB, Ur (G),
Dv, Ip, Echn, Ol le(i)zeko, Ker lezako). Herioaren abismoetan bagina bezala. Lç Ins A 5r. Thomas, abismea,
biritxia. Lç Decl Mm 4v.
abisoi.  "Una gaviota negra" A. "Abisoia, goéland argenté (le), marloiaren mota beretik da abisoia ere, motako
hegaztin handiena" Dass-Eliss GH 1925, 239.
mende.
abistu (V-goi ap. JMB At).  Silbido. v. arriztu.  Motilla atera zan leiora, ta bi beatzak auan sartuaz,
berealdiko abistua egin zuan, zakurrei ots egiteko. Arratibel 111.
 Etim. De ao + ziztu, con pérdida disimilatoria de la primera sibilante.
abistuka (G-goi ap. JMB At).  Silbando.  Piztia bat abistuka ari dela dirudi aurreko unean. BAtx Ziut 36.
abisu (SP, Urt I 206, Ht VocGr 330, Arch VocGr, H (in m., sin trad.)), abis (L, BN, S ap. Lh, Chaho), abiso,
abisa (Gèze).
1. Consejo, advertencia. "Avis, conseil" SP. "Admonitio" Urt I 206. "Avertissement" Ht VocGr 330. Algunos
ejemplos que hemos incluido en esta acepción podrían también interpretarse como 'aviso', 'mensaje'.
 Tr. Mucho mejor documenatdo al Norte que al Sur; se encuentra ya en Leiçarraga.
 Iainkoak bere Profetéz eta Apostoluéz egin drauzkigun admonizionén eta abisuén araura. Lç Ins B 2v.
Konpainiaren abisuz Elizetarik batbederatan Anzianoak ordenatu ondoan. Lç Act 14, 23. Konfesorek eman
zizkioten abisoes erraten ziotela aparta zitezela bekatuetatik eta okasio gaiztoetatik. Ber Doc 123r. Gauza gora
duk botua; hartarakotz abisu / Aphezari galdetzeaz eztuk behar gorritu. EZ Man I 27. Irakurtzaile debotari
egileak liburu hunen maneraz abisua. Ib. 4. Etzait egundaiño neure adiskidearen abisuaren kontra egin dudan
gauzarik ongi gerthatu. Ax 318 (V 211). Enperadoreak midikuen abisu hunen berri iakin zuenean. Ib. 406s (V
265). Abisu eta Esortazione probetxosak bekhatorearentzat. Arg Avisu tít. Ihes eginen duzula okasione
gaixtoetarik, hartarakotz emanen zaizkitzun abisuak hartuko, idukiko eta begiratuko ditutzula. SP Phil 536.
Senekaren abisu ona. Tt Onsa 23 (Arima 39 abisa det.). Laborarien abisua. Mong 586. Ordinariozki ez baitute
konseillu eta abisu makhurrik baizik. ES 171. Bizitze espiritualekotz on diren abisuak. Ch I tít (Mst abisiak).
Gogoan erabili behar tugu kofesorearen abisuak, eta hekin segitzeko deliberazionea hartu. CatLav 295 (V 147).
Abisubat inportazio anditakoa. SermAN 1v. Nesesario dire zenbeit abisu. He Gudu 53. [Santak] ematen zituen
abiso santuak. Cb Eg III 375. Samsonen historioan edireten tugu abisu hainitz zuhurrak. Lg I 235. Abisu
zuhurrak eta exenplu edifikagarriak. Lg II 155. Eztira juanen haren abisez baizik. Mercy 37. Segitzen dügülarik
kofesor prüdent baten abisa eta errana. CatLan 137. Gure ahulguz eta abisez. AR (ap. H (s.v. aholkoa), que
traduce "par notre conseil et avis").
 (ss. XIX-XX). Papa ene abises / nahi bazira gobernatü / Xarlemaiñareki bakia / bertan ükhenen düzü. Xarlem
604. Abrahami Jaunak berak / Abisu hau eman zioen, / Egin zitzan bere obrak / Perfet izan nahi bazuen. Monho
148. Konfesoreen adibide ta abisu santuak. Añ LoraS 75. Karta, edo liburu orretan dauden abisoak ezagutzen
ezpadituzu [...] batere balioko eztizue. Gco I 386. Abarizia iguitzeko, eta liberaltasuna maitatzeko abisu, eta
konseju egokiak. Gco II 30. Abisua bekatari guziei. CatB 9. Bekatari guzientzat abis ona. CatLuz 2.
Kofesorraren abisuak. Ib. 35. Abis bat eman nahi dit muthil gaztiari. Etch 684 (616 abisü). Arbuiatu ditu zure
abisu eta ispirak. Dv LEd 196 (Cb Eg II 109 abiso ta inspirazioai). Gogoan erabili kofesoraren abisuak. CatJauf
44. Huna kantuz emanak nik zonbait abisu, / konprenitzeko badu jendeak askitsu. Xa Odol 120. Urepeldarra
bainaiz eta pertsulari, / abisu hau urrundik zerauta etorri: / Eman behar zinuzke zonbait pertsu berri. Ib. 131.
v. tbn. Harb 455. INav 132. Iraz 2. Zuzaeta 161. Dh 242. ECocin 2. Lap 256 (V 116). Abiso: LE Ong 54v. Abis:
AstLas 53. UskLiB 79. ETZ 274 (Luzaide, 1869). Abisa (det.): CatS 88. Xikito 3.
 Opinión, parecer.  Nere abisua desodan zure señoriari, obligazio dudan bezala, señale gaztoa zaut orain
Biarnon konpaniaren adrezatzia. (c. 1597). FLV 1993, 465. Zeiñ da gizon hain zuhurra, gauza guziak perfetki
dakizkiena? Etzaitezela beraz sobera gogor zure abisuan eta siñhestean. "Noli nimis in sensu tuo considere". Ch
I 9, 2. Ene abisez oro arrunt / Ezar zintzazke axisetan. StJul 41r (ausez en la ed. de Vinson (165) de donde lo
recoge DRA en la entrada ause). Ene abisa ere Sira / ber gisa edireiten düzü. Xarlem 103. Zien abisa hala bada /
behar düt koruatü. Ib. 17. Erran ezaguzu zure abisa hunen gainian. SalabBN Mt 22, 17 (He zure iduria, TB,
Echn, Samper zer iduritzen zaizu(n), Dv, Ip zer zaizun, BiblE zeure iritzia).
2. (Lar, Añ), abiso (Lcc), abixu (V-gip ap. Elexp Berg; G-azp). Aviso, mensaje. "Amonestación" Lcc. "Aviso"
Lar y Añ. "(Navío de) aviso, abisu-ontzia" Lar. "Kuartelian derrepente presentatzeko abixua artu dau. Eta oiñ
abixu bat emongotsuet" Elexp Berg. v. gaztigu.
 Tr. Documentado desde mediados del s. XVIII; la mayoría de los ejs. son meridionales.
 Zerurako abisoa izandu zuenean, konfesatu, ta Biatiko santua eskatu zuela. Cb Eg III 234. Ama maiteak
zerura deitu zituen, ta abiso gozo onekin biak ill, edo zerura igo ziran. Cb Just 80. Ze guraso dago barriz
estimauko ez dabena alango abisuba? Mg CO 123. Gogora ekartzuz, oraingiño asmau dozuzan dei, argi, ta
abisuak. Añ EL1 58 (EL2 66 dei, argi eta biotzketaak). Bidaldu dizkitzudan gaztigu, edo abisoak. AA III 574.
Zeruko aparteko abisuba. fB Ic I 37. Egorririk ametsetan / abisu bazela hulako tokitan / gordea tresor handi bat.
Gy 285. Abiso bat bialdu / guk konpañiyari, / artzeko degun piska / kobra al baledi. PE 122. Txal gaztetxo bat
nola dabillen / abisua da etorri. Ud 67. Jarri ditezela esola batzuek abisu onekin: "ezin liteke sartu iñor erri-lur
ontan". Goñi 73 (90 abiso). Martiñi abisua, / orla gabiltzala, / nai zuenian puska / eraman zezala. Tx B III 129.
Neuri be abixurik egin barik. Bilbao IpuiB 253. Onek badakar zerbaiten abixua (V-gip). Eusk 1956, 212.

mende.
Agintariok, abixu auxe / nai nizuteke bialdu, / Bide txarrean dijoaz gauzak. Basarri 128. Bereala mutil batekin
abixua bialdu zion Navas-ko konpañiari. Salav 94. Aguro asko artutzen dira / bat bestien abisuak. Uzt Sas 212.
v. tbn. Abiso: EusJok II 57. Xe 330. NEtx LBB 38.
- ABISU-EMAILE. "Abisatzaillea, abisu emaillea, qui donne avis" SP. "Admonitor, abisuemáillea" Urt I 207.
 Zaren zerori zure abisu eta konseillu emaille. SP Imit I 25, 11.
- ABISU EMAN (Urt). Aconsejar, advertir; avisar. "Adhortari" Urt I 166.  [Lehenbiziko parte hunek] zer
begitarte izaiten duen eta nor nola mintzo den abisu eman diazadan. Ax 16 (V 6). Elkharri hel gakizkon,
elkharri irakhats diozogun eta batak bertzeari abisu eta konseillu demogun. SP Imit I 16, 4. Jesu-Kristok abisu
ematen dio penitentari. Gç 109. Hargatik San Frantses Salesek abisu ematen deraie yende prestuei. Dh 47.
Konfrarioa establitu den phondutik hartaz abisu emanen da Errumako kongregazioneko sekretarioari. JesBih
465. Jaun-andere orier buruz / abisa eman nahi nuke. Bordel 93. De Rijk-ek abisu ematen digu galdegaiaren
aurreratzea ez dezagun 'ezker aldera destokitze' [...] moduko zerbait bezala har. MEIG VI 160.
v. tbn. Ch III 32, 2.
abisuka.  Avisando.  Jaungoikua beti dago deiez ta abisuka. JJMg BasEsc 264.
abisukida. "Commonitorio" Lar.
abisutxo, abixutxo.  Dim. de abisu.  Koittara arek abixutxo bat / artu biar du nigandik: / luto oriek
erantzitzeko / bizi naizela oraindik. Tx B II 21.
abitant (h- Urt), abitante.  Habitante. "Caelicola, zeruko habitanta" Urt V 264. v. biztanle.  Zeruetako
resumako habitant [egiten gara]. Lç Adv ** 5v. Ierusalemeko habitant guziak. Lç Lc 13, 4. Iainkoaren
adiskideak eta zeruko habitantak. Mat 299. Lurreko habitantak. Hm 60. Zuen habitantek erraten tusten aitzakiak
(Urrugne, 1680). RIEV 1908, 729. Urruñako habitantak. Monho 48. Sodoma eta Gomorra / errerik dütük izanen
/ Hanko habitantek die / hura merexi erazten. Abraham 988s. Jauna, balin bada / hiri hartan 50 justo, / othian
hanko habitantak / galdüren direia oro? Ib. 990. Dotzena erdi batek itsasoa ere aise, / Ezarriko du ur eta abitant
gabe. Gy 211. Izurria bada, duen bere izena: / Erresuma illhuna, egun bakhar batez / Pobla dezakena, nasai
abitantez. Ib. 157. Lekuko abitantek / Nahasten zituzten. Bordel 155. Lurreko abitante / guzien publiko. Ib. 178.
v. tbn. Harb 416. Revol 153. Elsb Fram 127.
abitatu (h- Ht VocGr 369).  (Aux. trans. e intrans.). Habitar.  Iainkoa habitatzen den resumara hel eta sar
ditezenzat. Lç Ins B 4v. Iainkoaren spiritua habitatzen bada zuetan. Lç Rom 8, 9 (He zuen baihan egoten bada,
TB zuetan badago, Dv zuen baithan badago). Iudean habitatzen ziraden anaiei. Lç Act 11, 29 (He, Dv egoten).
Egia da batzuz dela xoill ausartki errana / Habitatuko dutela lur planoaren gaña. EZ Man I 89s. Lorios
habitatzeko / zeruko larrainean. Hm 58. Zure glorian egoiten eta habitatzen diren jendiak. Tt Onsa 70. Baut úste
zenbaiten biotzetán egótes habitatzeuntéla bekátu mortaleék bizi guzian. LE Prog 110. Donaphaleü da egün
florisan, / Zeren jüstizia abitatzen den han. Etch 552.
 (Part. en función de adj.).  Ian zuten mana berrogoi urthez, herri habitaturat ethorri izatu ziren artean. Urt
Ex 16, 35 (Dv egonkidin, Bibl egoiliardun, BiblE jendedun).
abitazio, abitazione.  Vivienda, sede, habitación.  Gure lurreko habitazione hunetako tabernaklea. Lç 2 Cor
5, 1. Egin izan da deabruen habitazione, eta spiritu satsu ororen eta hegaztina satsu eta exekrable ororen
retiragune. Lç Apoc 18, 2 (He, TB egoitza, BiblE bizileku). [Pariseko hiria] Franziako erresumaren hiri kapitala
gure erregeen egoite, eta habitazione komuna, eta ordinarioa. Tt Onsa 40. Lotsak errespetua / dakar juiziyuan, /
laga zuen amaren / abitaziyuan. Xe 251. Agitz miserableak / gera amar argin, / geren abitaziyoz / gaude Baso-
aundin. Ud 18.
 "Abitaziñua, vivienda o apartamento en casas de vecindad. Abittaziñua erosi ei dau Bidebarrixetan" Etxba
Eib. "Vivienda, piso. Abitaziñua erosi ei dau Eibarren. Adinekoek esana" Elexp Berg.
 "Cuarto. Etxe edarra da. Lau abitaziño, sukaldia ta komuna" Elexp Berg.
abitu (Urt V 42 (h-), Chaho). 1. "Vêtement" Lfn Eusk 1956, 28. v. abilamendu.  Begirauzue bada profeta
falsuetarik, zein ethorten baitirade zuetara ardi abiturekin. Lç Mt 7, 15 (HeH ardien larruz, Dv ardi larruz).
Eskale pobre baten abitiak. Tt Onsa 133. Nola zerrenek azanzik egin gabe abithiak andeatzen baitituzte, orobat
gure inklinazione gaistuaren harrek. AR 405s. Nihork ez du ezartzen oihal peza berri bat abitu zahar batean,
zeren pezak eraman bailezake abituaren alde bat. TB Mt 9, 16 (Lç abillamendu, HeH y Dv aldagarri, Ur jantzi,
Leon soineko).  Zeinén ornamendua eztén lekhoreko bilo izurduratan, edo urrhezko paramendutan, edo
abillamenduetako habitutan. "En accoutrement d'habits". Lç 1 Petr 3, 3 (Lafon (Eusk 1956, 28) lo interpreta
como "action de porter (un vêtement)").
mende.
2. (V-gip ap. Elexp Berg; Lar, Añ), abito (Lcc). Hábito, traje de eclesiásticos. "Ábito, abitoa, jaztea" Lcc.
"Hábito de Religión", "monjil, hábito de monja, Monjen habitua, Seroren soñekoa" Lar. "Túnica, tunika,
barruko habitua" Añ. "Abittua lokatzatuta aillegau zan fraillia baba eskian" Elexp Berg. v. ABITU-JANTZI. 
San Bernardoren abitoa, / oial balza ta zuria. Lazarraga (B) 1198vb. Peregrinoa nola zatoz / Habitua mudatua:
/ libreatzat artu dezu / ogi konsagratua (AN, 1610). TAV 3.1.21. Abitu hunez publikoki beztitua. Harb 445.
Habituak eta koroak guti heltzen dute probetxu egitera. SP Imit I 17, 2. Zertara obligatiak dira Tonsüra
errezebitü dütenak? Eliza gizon Abitiaren, Koronaren, Bilho labürren ekartzera. CatLan 158. Abitubak soinian
janzijak. fB Olg 167. Kendu eutseen Abitu santuba, ta bota ebeen konbentuti kanpora. fB Ic II 232. [San
Franziskok] eskatuten deutsee erregurik bizijenakaz habitu santua. Ur MarIl 47. Erlijiosoen oñetan auzpeztu, eta
leia eta alegiñ guziaz eskatzen die habitua. Arr May 58. Giristino egiazkoak izanen du soinean, gau eta egun,
Ama Birjinak guziz maite duen ordre zenbeiten arropa edo abitua. Jnn SBi 51. Emakumeak oñutsik eta / abitu
beltza soñean. SMitx Aranz 123s. Abitu latz uxatiz, / ona, bakarrik, ni. Gand Elorri 103. Senarrak abittua
itxultzerakuan eskerrak emonaz fraille santuari, esan zetsan [...]. Etxba Ibilt 465.
 (Ref. al hábito de orden militar). "Hábito de [...] Orden Militar" Lar.  Beraren obia arkitzen da jasoa Don
Pedro de Etxabe ta Asu Zaldun Calatravako habitukoak. Izt C 475.
 Hábito, mortaja.  Zegaz meztitu ta jazten dabe? Ill-janzi zatar eten bateaz edo habitu zar bateaz. Añ EL1 34
(EL2 39 abitu). Bost urthez eztiala hunki emaztia, / Haren obratik bada zük düzün frütia, / Aberti ezazü kumai
haitatia / Xatharraren plazan eros dezan abitia. 'Habit'. Etch 426. Ta an euan Frantzizkotar praillien abitxuakin
kaja baltz baten barruan. SM Zirik 12. Jantziko deustie / limosnako neure / betiko abitua. Gand Elorri 171.
3. Escapulario. "(Hb), scapulaire" Lh. "Scapulaire, abitu" Ph. Aranart / Lf GH 1936, 91.  Eta ikustearekin
Andredena Mariaren abitua Biktoriaren bulharren gainean. Prop 1890, 114. Yohan ziren bataila batetarat
kofesaturik, Yesusen Bihotz Sakratuaren abitu gorria ageri zutela papoan. Elsb Fram 118.
- ABITUA HARTU. Tomar el hábito. v. ABITUA JANTZI.  Sartu zan Konbentu estu baten ta artu zuen
abitua. Mg CC 117. Fraile edo Monjarik arkituko ez da bear bada abitua artzeko denporan. Ib. 163. Egin neban
ganadu bategaz pekatu Habituba artu baño leenago. Mg CO 168. Habituba artuteko denporan, edo Profesau
biar dabenian. Ib. 240. Asko gaztek artzen zuten abitua, ta egunetik egunera San Franziskoren semiak ugaritzen
ari ziran. Bv AsL 203. Maria txit santaren jaiotz-egunean jaio zala, egun berean erlijioko habitua hartu zuela,
eta profesatu zala. Arr May 194. Habito edo Soñeko Donea artzea. NEtx Nola 37.
- ABITUA JANTZI. Tomar el hábito. "Tomar o vestir hábito. Asisko gizajuan abittua jantzi eban estuasun
artatik urten ebanian" Etxba Eib. v. ABITUA HARTU.  Bere emezortzi urteetan Santo Domingoren irugarren
Ordenako habitua jantzi. Arr May 202.
- ABITU-BARREN. Bajo de un hábito.  Lurrak ez dau zikintzen, / [...] abitu-barren zaarrik. "Las viejas
fimbrias". Gand Elorri 81.
- ABITU-JANTZI. Hábito.  Zana bezela azaldurik, ez ala bearrean zeraman habitu-janziya utzi zuen. Aran
SIgn 103.
abitu. v. abiatu.
habitual.  Habitual.  Zer da grazia habituala? Bp I 138 (v. tbn. grazia habituala en CatLan 63, CatS 63 y
CatJauf 104). Onek eztau orduban ezer sinistuten, alanbere, bere ariman dago fede oiturako, edo habituala.
Astar II 5.
habituda (VocBN), habitura.  Hábito, costumbre. "Usage, habitude, coutume" VocBN.  Biziozko usantzak
edo habitudak gure baitan formatzen diren bezala. He Gudu 90. Horra nola alferkeriaren habitudak gure baitan
erroak egiten dituen. Ib. 120. Behar ditü habitüda gaixtuak korrijitü. CatLan 78. Mundura ekarri tuzun habituda
gaiztuen kotsiareki. AR 111. Lagunaz gaizki mintzatzeko ohitura edo abituda. Dh 145. Korrejitzen bazira zure
habitüdetarik. UskLiB 87. Betheak baikare habitura gaixtoez. MarIl 86. Bekhatu hura izan daiteke habitura
gaixto baten ithurburua. Jaur 205. Har ditzagun habitura sainduak. Ib. 389. Habitura gaistoa. Bordel 175. Hura
da barnetiko eta natüraren gañetiko den habitüda bat. CatS 57.
 (Con -zko, adnom).  Gure Estatüko bekatü partikülarrak, eta güziz habitüdazko bekatiak. CatLan 144.
abitz.  "Tradición" BeraLzM.  Bere barruko abitzaren izenean dongetsi zituan arrotz askitzaleen gudak.
Zink EEs 1926, 87. Beren asaben abitz, oitura on eta erakuspenak sendotu ta zaindu. Urkia EEs 1928, 19.
Orretarako bere yatorria, abitza, edestia, erri-yakintza ta elertia ondo ezagutzen alegindu. GMant Y 1933, 189.
abiu. v. abio.
abiurki. "Torzal, abiurkia" Lar.

mende.
abixatu. v. abisatu.
abixen. v. abizen.
abixeta. v. aixubeta.
abixoi (G-bet; Izt C 204, H, FauMar 48), abixui (V-m, G-bet), kabixoi (G-azp), kaixoi (G-azp), kauxoi (AN-
gip). Ref.: A (abixoi, kabixoi, kaixoi, kauxoi); Arzdi Peces; Zubk Ond (abixui); FauMar 39.  "Aguacío,
pececillo sin sangre, parecido a la anchoa" A. "Argentina sphyroena o pez de plata, de la familia de los
salmónidos" Arzdi Peces. "Abixoia, sula" Elizdo EEs 1926, 34. "Le prêtre, curé, faux eperlan" FauMar 48. "Pez
plata, sulas de altura, sulas de playa, [...] abixuya (G-bet)" Ib. 39.
abixon. "(R), con los ojos vendados" A.
abixonera. "(G-bet), medio mundo, red para coger pececillos" A.
abixonka. "(R), a la gallina ciega" A.
abixu. v. abisu.
abiyal-ezten. "Abiyal-eztena, lanzón" Elizdo EEs 1926, 34.
abiz-abizka. "(AN-5vill), juego de muchachos" A. Se trata, obviamente, de una expr. adv., no de un sust.
abizari (Vc ap. A), abisari (Zam Man 233).  "Nidal" A. "Abizari, abiondoko: biok esaten dira Bizkaiko ta
Gipuzkoako erri askotan, oilloari, arrautzak egiten asi eragiteko, ipinten iakan arrautzeari" A BGuzur voc. v.
abiazai, habirakoi.  Agaiti baserrietan abizarie iminten iako oiloari abien, eta bera izeten da arreutze utse
karez beterikoa. A BGuzur 132.
 (Vc ap. A), abisari (A Apend). Reclamo, cebo. "Aliciente. Llama así el vulgo: 1.º a la hecha o puesta del
juego, por otro nombre orni. [...] litm., premio de empezar" A Gram 366. "Reclamo, aliciente" A.  Au gora-
bera, onen arin lan au artutera ezbanendu beste abisari batek niri altsuagoak estu, eznintzateke erabagiko.
Arriand EAditza 757. Atunek koiuteko, zein dala uste dozue karnatarik onena, abizaririk egokiena? A BGuzur
132. Irakastaulki au eskernaia ta atsegina dala, abisaria baino ezta. A EEs 1916, 108.
abizen, abixen. Neol. creado por Arana Goiri (abixen) en 1895, de aba e izen (AG 1061).  Apellido. "Abizena,
apellido. Culto en Eibar, pues ordinariamente decimos apellidua. Gure abizena, Markiñatikua" Etxba Eib. Cf.
IZEN-ABIZEN. v. apellidu, deitura, nonbre.
 Tr. Sg. NeolAG su uso se extiende relativamente a partir de 1897. En DFrec hay 25 ejs. de abizen.
 Neskatillaren ixena zan Miren Bernarte; ta bere abixena euskerazko au: Zubiru. AG 1010. Begoñatik 1590-
garren urtean Turkiar bat, Bizkaitar izena edo abizena euki arren, kanpora biraldu eben. A Ezale 1897, 239a
(que no lo vuelve a utilizar, por las razones que explica en 298a). Joseba Ondartza-ko, izena ta abizena. Echta
Jos 24. Abizen ederrenetakoa eta oso jatorra dala. Ayerb EEs 1915, 259. Toki-izenak eta abizenak. Ol EEs
1919, 26. Alaxe da, gurasoen abizena artzen dugu. Inza Azalp 8. Onetaikuak euzkel-abizenak erein zituezan eta
erne, erdelerri gustiyan. Kk Ab II 184. Zenbat ikasle doguzan zigur / Etxe-abixenak artu, / Eta gustijok aburu
batez / Ikastetxeetan eskatu. Enb 42. Orain 500 urte abizenak aldatu arazi, ingeleraz. Ldi IL 167. El eta La-z
asten diran eusko-abizenak askotan zatitzen dituzte erdaldunak. PMuj Y 1934, 170n. Nere abizena nigaz itzaliko
da. Goen Y 1934, 185. Eneko, Iñigoren ordez. Bai-badira abizenetan Enekotegi... ta abar. SMitx Aranz 42n.
Abizen euzkotarrak ugari. JAIraz Bizia 80. Erretorearen egizko abizena Schmarzow zen. Etxde JJ 271.
"Arranosia", "Arrano"-ren andriari esaten jako Eibar-en [...]. Abizenekin be berdin: Agirreren emaztea
Agirresia. SM Zirik 82n. Sor Juana du izena, / abizena Lasa. NEtx LBB 309. Udabe abizeneko beste kapellau
bat. Alzola Atalak 136. Jose Olaizola Arriaran; au ere gure abizenekoa zan. Uzt Sas 159. Don Kijote Mantxako,
izen osoa artu zuan; onela, bere jatorrizko aberria aitortzen zuan garbi, eta, onen abizena eramanaz, ziñetan
goraipatzen zuan. Berron Kijote 36.
v. tbn. Ezale 1897, 176b. Garit Usand 35. Anab Poli 7. Erkiag Arran 140. Gand Elorri 91. Abixen: Otx 96. Akes
Ipiñ 19.
- ABIZENDUN. Apellidado.  Gudaburu nausienak Urkiza ta Abendaño (ganboatarrak), Butron eta Muxika
(oñaztarrak) abizendunak izan ziran. Urkia EEs 1928, 20. Agure a gernikarra zan, Zabala abizenduna. Kk Ab II
mende.
185.
abizindar. v. abisindar.
(abizuri). "Quebrantahuesos, ave rapaz. (Améscoa)" VocNav.
abjurazio (Urt), abjurazione (Urt).  "Abjuratio, [...] abiurazioa, abjurazionea" Urt I 27.
ablatibo (Urt I 28, Lar).  (Caso) ablativo. "Ablativus. Kasu ablatiboa, ablatiboko kasua" Urt I 28.  Zeinek
datibo eta ablatibo pluralekoan egiten baitute abus. ES 206. Nominatiboa, genitiboa, datiboa [...] eta ablatiboa.
Ib. 361 (cf. ib. 207 abatibo y 208 abaltibo, seguramente erratas).
ablidade. v. abilidade.
ablieste (L-côte ap. A). "Noticia de muerte" A. Cf. DRA: "Según Landerretche Correcciones, no es solamente
noticia de muerte, sino toda mala noticia". Cf. albiste (2).  Non egundaino ikusi da, heriotzerat deramaten bat,
hoin gozoki bere abliestearen ematen? Prop 1909, 106. Nere Jaun Lalouver, aphezpikuak, gerthakari (izurrite)
auhendagarri hoikien abliestea ematen zaukularik, zioten. Prop 1911, 112 (ap. DRA).
abluada. "Rebato, repique de campanas (L-côte). Lander (¿De alborada?)" DRA. Cf. alborada.
abnegazio.  Abnegación.  Ondoreak bistan dira, Berekoikeriatik abnegazioa atera nai izatea, ezta lan
makala. Vill Jaink 84 (v. tbn. 87).
1 abo. "3.º (V-ple-arr-oroz), pila o pesebre de piedra destinado para los cerdos; 4.º (V-oroz-och), pesebre que se
llena de agua para enfriar el hierro candente" A.
2 abo. "Durande el oficio del entierro arden junto al féretro en un hachero (aboa) cuatro o dos hachas, según la
clase del funeral que se celebre (G-goi)" AEF 1923, 122. "Abook (G-goi), hachero de madera que se usa en las
'sepulturas' de la iglesia" JMB At.
abo. v. aho.
 abo. v. 1 abu.
habo. v. haboro.
abo-abo. "(R), dormir (infantil)" A. (Se trata, obviamente, de una expr. adv., no de un verbo).
aboakuntza. "Confesión, mención" Lar DVC 163.
aboalde (Lar, Hb ap. Lh).  "Confesión" Lar.
aboari (Lar, Hb ap. Lh).  "Confesante" Lar. "Qui avoue; pénitent" Lh.
aboatu (Urt I 136, Hb ap. Lh, H, A), agoatu (H), abuatu (H), aguatu (H). 1. Reconocer. "Fort en usage au L,
BN; avouer" H. "Avouer" Lh. Aunque Azkue cita a Lizarraga de Elcano, parece confusión con Leiçarraga: v.
Ondarra FLV 1980, 110. v. aitortu.  Bada nork-ere aboaturen bainau gizonén aitzinean, aboaturen dut nik-ere
hura ene Aita zeruetan denaren aitzinean. Lç Mt 10, 32 (He ezagutuko, Dv aithor bihurturen baitarot, BiblE
aitortzen nauena; cf. Lç Lc 12, 8: Nork-ere ni aithorturen bainau gizonen aitzinean, gizonaren Semeak-ere
aithorturen du hura). Eta misterio hunetan aprobatzen eta aboatzen dugu konzilio zaharréz determinatu izan
dena. Lç Ins G 2r. Eta ezta deus izan ez zeruan ez lurrean Iesus Krist bere Iainko bere Iaun bere Iabe ezagutu
eta aboatu eztuenik. Lç Adv ** 5r (** 5v aboaturen). Aboa eta rezebi baikaitzake [Iaunak] Iesus Krist bere Seme
gure Iaunaren izenean. Lç ABC B 1v. Iauna zuk egiten duzu itze eta marea, / Aboa diezaguzu othoi geure eskea.
EZ Man II 145. Nik halaber aithortzen dut / Elizama saindua, / baita han dela Sainduen / balderna sakratua. //
Nik ere aboatzen dut / hutsen barkamendua. EZ Noel 38. O Iongoiko guztiz ona / Arren neure othoitza, / Aboa

mende.
diezadazu, / Duzun legez puxantza. EZ Eliç 4. Eta, gero ondoan, agoatu zuen, absoluzionea errezibitzeko
mementoan, senditu zuela bozkario eta kontentamendu gehiago, ezin ez irabazi izan balitu munduko urre eta
zilhar guziak. MarIl 180.
 Reconocer como.  Ezen Iesusek umetzat ez au aboaturen, / Non ez nauken ni lurrean amatzat aithorturen.
EZ Man I 31. Ezen Iaunak ez au bere / Seme aboaturen, / Non eztuen heure ama / Eliza ezaguturen. EZ Eliç 106.
2. (Lar). Confesar (una falta, pecado...). "Confesar sus pecados, bere pekatuak esatea, salatzea, aitortzea,
aboatzea" Lar. "Aboatu, confesar, chistar, mencionar" Lar DVC 163.  Erortzen da haren oinetara, nigarrez
urtzen hari delarik, agoatzen dio bere hutsa, eta galdatzen dio barkhamendua. Jaur 162. Ereman zuten jujen
aintzinera eta han agoatu zituen bere gaixtakeria eta egitate izigarri guziak. Jaur AndreB 68 (ap. DRA).
aboatze.  Reconocimiento.  Kristen aboatzeaz, edo ukhatzeaz. Lç Mt 10, tít.
abodi. "Canales en la arquitectura, boillutsak, abodia" Lar. "Estrías, boillutsak, abodiak" Ib.
abodiatu. "Acanalar", "estriar" Lar.
abodo. v. adobo.
aboe. v. agoa.
aboen. "(V-ger), circularmente" A.
aboeri. v. ahoeri.
aboeztatu.  Disipar. v. aboeztu.  [Egunsentia] agertzen danean gure begi illunen aurrean itzalak eta
lurruñak aboeztatuaz. Otag EE 1882c, 414.
aboezte. "Disipación, evaporación, aboeztea" Lar.
aboeztu (Lar  H), aboezi (Hb ap. Lh).  "Resolverse, disiparse, evaporarse" Lar. "Disipar, evaporando,
aboeztea" Ib. "S'évaporer, se dissiper" Lh.
abogadu (Lcc), abokatu (Gèze), abokat (SP, Urt I 243, Ht VocGr 274, H), adbokat, adbokatu, abogatu,
abogau (V-gip). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg.
1. (Sust.). Abogado, letrado (ref. en la mayoría de los ejs. a 'abogado, defensor, intermediario ante Dios').
"Abogado, abogadua, letradu[a]" Lcc. "Adest reo advocatus, abokata hobendunaren alde da" Urt I 243.
"Abogaua, abogado. Naturalizado directamente desde que se dió la profesión" Etxba Eib. v. letratu, legegizon.
 Tr. Documentado ya desde Dechepare en autores de todas las épocas y dialectos. Al Sur disminuye su empleo
en el s. XX, sustituido por legegizon. En cuanto a la distribución de variantes, al Norte abokat es la forma mejor
documentada y se encuentra en textos labortanos y bajo-navarros desde mediados del s. XVII; los autores
suletinos (tbn. Oihenart) emplean abokatu (abogatü en Eguiateguy), y hay formas con inicial adb- en autores
antiguos: adbokat en Leiçarraga, Etcheberri de Ziburu, Argaignarats y Gasteluçar, y adbokatu en Dechepare y
Tartas (en éste junto a abokat). En la tradición meridional abogadu es la forma gral. (abogau en J.J. Moguel y
Aresti); hay además abogatu en Lizarraga de Elcano. En DFrec hay 37 ejs. de abokatu, 27 de abogadu, 7 de
abokat, 3 de abokadu y 1 de abogado y abogatu, respectivamente.
 Iurista eta teologo, poeta eta doktoriak, / prokurador, adbokatu, iuje eta notariak? E 59. Erregeren adbokatu
bidezko eta nobleari. Ib. 5. Iesus Krist Adbokat dugula eta hura aitzineko ezarten dugula. Lç Ins E 3v. Probeen
aitea da, / Gizonen abogadua (1610). TAV 3.1.21. Adbokatik ezta zeren hautatu ararteko, / Ezen Zerua da falten
mendeku eskatuko. EZ Man I 84. [Ama Birjina] lurrekoen adbokat hautetsia. EZ Man II 29. Axeter zekeneti,
abokatu goseti eta partida bien konseilu deneti, begira adi nola asaieti. O Pr 488. Abokat batek iakin behar du
nola ilkiko den orazionetik hauzikeriara, merkatariak bere tratura, [...]. SP Phil 111 (He Phil 113 abokat).
Zeruetan ene zaren, / Adbokatzat iarria. Arg DevB 229 (referido a la Virgen María). P. Darhetz, parlamentian
adbokatu, eta Barkoitzeko iujia. Tt Onsa 184 (24 abokat). Andre adbokat, Andre puxant, / Jesusen Ama emea.
Gç 143 (v. tbn. 156). Gure lekhiaren han [zelian] adelatzeko, eta gure Abokatü izateko. Bp II 67. D. De Ivigne
Brossiniere abokat handi hura. ES 109. Abokata da Jainkoaren aitzinean Zeruan bere othoitzez lagunzen
gaituena. CatLav 452 (V 211). Han da hekin abokat eta hekin guzien ama. Ib. 432 (V 204). Zuk emoniko
sentenzi orrek txapadamente dirudi, / Zu legezko abogadurik ezta sekula ikusi. Acto 87. Abogadu, Eskribau, / eta
Merioak, / Mediku, Barbero, ta / Botikarioak. GavS 32s. Alemaniko abogadu bat. Mb IArg I 329. Han
mende.
abogatürik ez eta prokuradorerik ezta batere. Egiat 225. Gure abokat izaiteko Jinko bere Aitaren aldian. CatLan
48.
 (s. XIX) Abogadu Letradun, ta Mediku Osagilla onenen atzean banabil [...]. Añ LoraS 157. S. Gil dá Abogatu
ortáko [contra la fiebre y la sed]. LE Ong 67r. Hauzi bat dugunean, abokat baten gainean kontatzen dugu
hartarik ongi atheratzeko. Dh 235. Ihardetsi omen diote / Abokatak / Dohazela distrikerat. Monho 34. Aterako
ditugu Meza batzuk San Ramon Nonatoren bitaartetasunaren honraan, zeiñ dan atarako Abogau andija. JJMg
BasEsc 19. [Aingeru jaolea] izango da bitarteko edo abogadu, berak berba egingo dau gugaitik. Astar II 286.
Izaiteko [Maria] heien arartekoa, heien abokata, heien ama. Jaur 345 (puede tratarse de un tema abokata con
marca de género; cf. infra). Jauna zure gradua düzü abokatü. Etch 568 (ref. a un tal Dürollant). Zoazi soldadu,
zaite egiñ abokat, / har zazu andre, edo zoaz komenturat. Gy 202. Abokat aire bat zuen otso bat. Ib. 160. Nungo
juezak leike / ametidu ori? / Bestela preguntatu / abogaduari. EusJok II 80. Gardak ez dire soldadu [...] ez
mirikuak abokat, ez abokatak tratulari, zeren bakhotxak ez duen ikhasi darraikona baizik. Hb Egia 134.
Abokatak tribunalaren aitzinean erran dituenak aipagarri dire. HU Zez 134.
 (s. XX). Notari, mediku, abokat, potikario [...]. JE Bur 91. Lege-gizon batek, abogadu batek, itzaldi bat egin
bear zuan urrengo egunean. EEs 1912, 56. Legegizon (abogadu) izateko. A EEs 1916, 304. Badira abokatak /
tribunaletako. / Zu abokat saindua / zeru-lurrendako. Etcham 160. Eta abertzale abogauak bere gobernua
antolatu zuen. Arti Ipuin 48. Nik aldeztuko dut nere burue. Badugu guk ere geren abogadua. Izeta DirG 78.
Abogadu bati ordain dezaiola auzia irabazi ala galtzeko zorian bere burua jarri nai baldin badu. Lab SuEm
173. Baserritar tontoak holako galdera! / Durduzatuko zuen abokat bat bera. Xa Odol 150. Xahakotarrak zideie
/ bethik abokatü hunik / Baita zien elhetan, / aitzina eginetarik. Casve SGrazi 104.
v. tbn. Uzt Auspoa 22, 124. Abokat: Harb 75. AstLas 53 (51 abokatu). MarIl 94. Bordel 117. Elsb Fram 124.
 abogada, adbogada, adbokata. (Formas de fem.). v. abokatusa.  [Abe Maria] Zeru eta lur ororen erregina
dignia, / bekhatoren adbokata eta konfortaria! E 73. Madalena santea da / ene abogadea. Lazarraga (B) 1204v.
Ea bada adbogada gurea konberti itzazu zure miserikordiazko begiok gugana. (Areso, c. 1591). FLV 1991, 121.
Ea bada Andra Abogada geurea, biortu egizuz geugana zeure begi miserikordiosok. Bet 7 (TAV 3.2.12 (c.1620),
VJ 14, CatUt 3, OA 8, El 7, Iraz 5, Arz 22, Gco I 469, CatLlo 6, CatBus 5s, CatB 12, CatAe 6, CatSal 7 y CatR
7, CatUlz 5 abogada; Zuzaeta 118 abogada edo bitarteko; Cap 7 erregutalea, KIkV 51, KIkG 34 bitarteko).
2. (Lcc), adbokatu, abokatu. (Vb.). Abogar. "Abogar" Lcc.  Orduian zer eginen dut, gaixo bekhataria? /
Arartekoak faltaturen, kontra iuje handia / abokatzen eztakike ehork haren gortian, / ogen oro publikoki
agerturen orduian. E 35. Zeren berak [Iesus Kristek] eman baitrauku libertate hura, eta berak interzeditzen eta
adbokatzen baitu guregatik. Lç Ins E 3v.
abogadutza, abogautza.  Abogacía.  Laguntza izan banu / abogautzarako, / izketan ez ninduen / iñork
arrapako. Tx B 113. Sorbonan abogadutzako estudioak egin-berriak zeuzkana. Arti Ipuin 47.
abogatu. v. abogadu.
haboin. v. hagun.
aboinitu. v. abonitu.
abokat. v. abogadu.
abokatalgo(a). "Abokatalgoa, office et exercice d'avocat" SP.
abokatiertze.  Aguacate (árbol).  Badituzte zuhamutze fruitukariak, abokatiertze, mangiertze, iranjatze,

mandariniertze eta bertze asko. Prop 1897, 129.
abokatu. v. abogadu.
abokatusa.  Abogada.  Ohora ezazu egunian behin, Birjina ama gloriosa, [...] zure abokatusa handia. Tt
Onsa 173. [Maria Sainta] haitatzen zützüt egün berriz ene Defendazale, ene Abokatüsa eta amatako. Mercy 21s
(30 patrona eta abokatüsa sainta).
aboko. v. ahoko.
abol. v. ahul.

mende.
aboliña (V-ger ap. AEF 1923, 36).  Agonía.  Bilbo au berez da beti jentetsua ta [...] ainbeste erespatz eta
abespatz zarataka etorri ezkero, kontixu eztala iñor gelditu etxe-barruetan, aboliñan egon danen bat ixan ezik.
Kk Ab II 124.
abolitu.  Deshacer, abolir.  Eztuzuela uste ezen legearen edo profetén abolitzera ethorri naizela: eznaiz
ethorri abolitzera, baina konplitzera. "Pour abolir". Lç Mt 5, 17 (He desegiterat). Inikitate guzia desegin eta
aboli dadinzat. Lç Ins E 5v. Zeren haién lehen naturá abolituren baitate, berze statu batetan resuszita
ditezenzát. Ib. C 6v. Bekhatuaren abolitzeko eta iraungiteko. Lç Adv *** 2r.
abollantza (Lar, Hb ap. Lh (-ilantza)).  "Abolladura" Lar. "Contusion" Lh.
abollatu (Lar; aboil- Hb ap. Lh).  "Abollar" Lar. "Bosseler" Lh.
abollatzaile. "Abollador, abollatzallea, zakontzallea" Lar.
abollatze. "Abolladura" Lar.
abolorio. "Abollorio, abolorioa" Lcc.
abo-miko (Darric (AN) ap. DRA), abo-piko (Darric (AN) ap. DRA).  "Pepita, enfermedad de las aves (AN;
Darric)" DRA.
abominable.  Abominable.  Gormandizétan, edatétan eta idolatria abominablétan. "Abominables". Lç 1

Petr 4, 3. Lot iustoa abominablén konbersazione disoluzionezkoaz fatigatua. Lç 2 Petr 2, 7 (higuingarri hek).
Abominable diradelarik eta desobedient eta obra on orotara reprobatuak. Lç Tit 1, 16 (He higuin batzu baidire).
Eta [...] haren orazionia exekrable eta abominable izanen da. Tt Arima 19.
abominazio, abominazione.  Abominación.  Ezen gizonei gora zaiena, abominazione da Iainkoaren

aitzinean. "Abomination". Lç Lc 16, 15 (He lastima bat da). Berzaldera bere desobedienziaren kausaz hiragun
zekion eta abominazionetan eta begitan har zezan. Lç Adv * 8v. Bekhatu mortala, arima batean, abominazione
bat da izigarria. Jaur 132.
abonaje.  Alabanza. v. abonu.  Nola antolatuko ote netxok bear dan bezela adierazteko, musika saill orren
balioa? Ta arranoa! beingo-beingoan etorri zitzaizkitan burura iru abonaje aundienetakoak musika saill orren
alde. T. Larrea EEs 1918, 11s.
abonamendu. 1. Abono.  Laphurdik pagatzen zituen inposizionen partea, egon dela azken mendearen
erditaraino, subenzionea deithzen den berrehun eta berrhogoi eta hamahirur liberako abonamendu edo
punxamendu baten oinean; geroztik haren abonamenduak igan direla lehenekoarekin batean hirur-hogoi milla
libera baino gorago. "Un abonnement de 253 liv.". Revol 99.
2. Suscripción.  Irakur Herria. Har abonamendu bat. Igor urrun direner. Herr 29-2-1968, 5.
abonatu. 1. (Uso adj.). Fidedigno. Azkue da para abonatu la acepción "(V-m, arc.), raro, estrambótico", que
no se refleja en los ejs. (cf. abozinatu).  Idalgua aberatsa da erraizak daukazana, da gizon abonauba da ofizio
txarrik ezttaukana (Eibar, c. 1755). RIEV 1908, 731. Alango testiguba, ezta testigu legeko ta abonauba. Mg PAb
80.
2. (V-arr ap. Gte Erd 210; -au V-gip ap. Elexp Berg). "Alabar. Jentiak asko abonatzen dau mediku berrixa"
Elexp Berg. "Baserritarren bizimodue abonatu, goratu dau (V-arr)" Gte Erd 210. Cf. abonu. v. abonitu. 
Zeure umiaren paltaak ta pekatubak gitxitutia, edertutia, ezkuteetia, eurak palageetia ta aboneetia. fB Ic I app.
15. Amak joten ebanian, aitak abonau umia; Aitak lotsia emon gura deutsanian, Amak beste ainbeste. Ib. app.
20. Ortakoxe egiña, / berez balientia, / orlakuak merezi deu / abonatutzia / ori dala merio / Motrikuk aitzia.
EusJok II 164. Kanpeonatua du / laister irabazi; / ori abonatzia / ez al du merezi? Ib. 162. Baña apaiza jatorra
izanda / alare ez dute abonatzen, / alkate ori zertan asi da / besteri konduta kentzen? Azpillaga in Uzt Noiz 43.
3. Abonarse.  Framazonak [...] ez dira sekulan abonatuko giristino onen gazeter. [...] nahiago duzkete
irakurtu gazeta tzarrak onak baino. Elsb Fram 184.
4. "Abonau, [...] abonar, echar abono. Neguan zelaixak ondo abonau bia die bedarra inddartsu etorri deiñ"
Elexp Berg.

mende.
abondant. v. abundant.
abondo (V-arr ap. A Apend), abundo (Añ).  Abundantemente, en abundancia. "Ricamente, opulentamente"
Añ. "Abondo dauko dirua (V-arr), tiene dinero en abundancia" A Apend. v. ugari.  Sagarrak bere etziran
falta, mispil ustelak abondo / Lian lan bere edirotzen da ene tripea gaur ondo. Acto 219. Pizti onek, abondo
eragiñaz, itxasoa zurrupatzen baitu eta ardura urriko ontziak iresten. Etxde Itxas 49. Gaia abondo bilduko dugu
lanari ekiten badiogu. MEIG VI 135.
abonitu (BN, S ap. Lh; Gèze, Dv, H (BN, S)), abunitu, aboinitu.  Abonar, aprobar, consentir. "Consentir"
Gèze. "Consentir; au propre, ontzat hartzea" H. Cf. abonatu.  Barkoxeko gizun gaztik / Ziren projet hartürik, /
Behar ziela prozesionin uhuratü Jesüs Krixt, / Eta ez zük abunitü her egitia gatik despit. 'Vous ne l'avez pas
approuvé'. Etch 482. --Nuiz egiten da bekhatü beniala? --Nuiz ere gaiza arhin batetan, edo osoki abonitü gabe,
Jinkuaren Legia hautsten beita. CatS 55. Behar dük aleta phakatu / Edo eta behar dütük / Ere erranak aboinitü.
StJul 120. Depütatuek goberniari galthatü die elkhi lezan eta ezanzaren prezioa emenda. Goberniak ez du
abonitü. Herr 28-7-1960 (ap. DRA).
abonu (V-gip ap. Elexp Berg). 1. "Alabanza. [...] Uberako abadian makiña bat abonu entzun dou" Elexp
Berg. Cf. abonatu.  Palagu aixetsubak, guzurrezko abonubak [...] dira, zuri seme alabaak umetati entzun
deutsubeezan berbaak. fB Ic I app. 15. [Dantziari] mila abonu esan legiz bere pabore, ezertan paltau bagarik. fB
Olg 33. Otxoai kantatuko / diot abonua [...] euskaldunak burruka / munduan nagusi. EusJok II 168.
2. "Abono. Abonu premiñan dare gure zelaixak" Elexp Berg.
haboo. v. haboro.
abopian. v. AHAPEAN.
abo-piko. v. abo-miko.
abor. v. ababor.
aboratu. v. ahoratu.
aboraztu. "Hacer asquear (StJayme)" DRA.
abordada (V-ple ap. A), abornada (V ap. A), abrunada (V-m ap. A).  "Embestida" A.
abordatu.  (Aux. intrans. bipersonal). Abordar.  Etsaiaren beste galeon batek bigarren saietsetik Okendori
eraso zionean, eta abordatzen zitzaiola, gelditu zan Kapitana gurea su biren erdian estukiro. Izt C 439.
abori. v. aburi.
aboria (det.; Lar  H, Hb ap. Lh).  "Ocupación, negocio, trabajo, quehacer", "negocio" Lar.  Ezin toleztu
leikez, toleztuteko abori edo artuemon zuzena izenak euki bear daue-ta; izen onek barriz berarizkoak daiz,
ezdauke artu-emon zuzenik bezteakaz. "Los nombres para componerse deben tener relación o mutua
correspondencia directa". A Gram 68.
aborin. "(AN-gip), jibionera, instrumento de plomo para pescar calamares" A.
abor-lino. "(G-to), lino inferior. Var. de liñagor" A. v. linagor.
aborna. v. alburno.
abornada. v. abordada.
haboro (BN-mix, Sal, S; Ht VocGr 404, Lar, VocBN (S), Gèze, Dv (S)), oboro (BN; SP), obro (R), habo, haboo
mende.
(S). Ref.: A (aboro, oboro, obro) y Morf 336; Lrq /habóo/; EAEL 199; AtBou 1 (haboro, hoboro); Gte Erd 58. 
Tr. Haboro es la forma propia de la tradición suletina y obro de la roncalesa (junto a oboro en Mendigacha); hay
aboro, sin aspiración, en López y en autores labortanos, y (h)oboro en Dechepare, Oihenart y Sauguis. Se
documenta además habo en sendos ejs. de AstLas y Mirande.
1. Más (acompañando a un sintagma nominal o a un verbo, o como pronombre). "(O), davantage" SP. "Más,
[...] aboro, ", "(de) más a más, geiagoro, aboro" Lar. "Plus" Gèze y VocBN. "Haboro ithotzen du arduak, ezin ez
hurak (S)" A. "Obro ezik ein mendioillar il ditu aurten jein batek gore idian (R-uzt), más de cien abubillas ha
matado este año un señor en nuestra villa. Esta palabra, a semejanza de obe y lar, siendo esencialmente
comparativa, admite, por pleonasmo, grados de comparación: obroago, 'más cantidad, litm.: más más', obroenak
'los más'" Ib. "1.º une plus grande quantité; 2.º un plus grand nombre" Lrq. "Le mot haboro est souletin, mais se
rencontre aux environs de Saint-Palais" Lf Gram 314. Cf. Zub 103: "Nola uka [Zuberoko eskuarak] badituela
hitz batzu: haboro (geiena), heben (hemen) [...] guri bitxi zaizkigunak?". v. HABOROAGO, gehiago.
 Tr. Bien documentado en la tradición suletina (tbn. en Oihenart y Tartas) y roncalesa. Al Norte se encuentra
además en autores bajo-navarros y labortanos: Dechepare, López, Monho, Goyhetche e Hiribarren. Cuando
acompaña a un sintagma nominal puede ir bien precediéndolo o bien tras él: tras el sintagma nominal se
encuentra en Dechepare, Belapeyre (I 18), Mercy (22) y Mirande; ante el sintagma en Sauguis, Tartas, AstLas
(20), UskLiB, Goyhetche (57), Mendigacha (152) y Xikito (8), y lo emplean indistintamente en ambas posiciones
Maister, Xarlem, Etchahun (618), CatS (85), Inchauspe y Constantin.
 Eta jinen direnek gero duten kausa oboro haren [heuskararen] abanzatzeko. E 9. Mundu orok eztu egin zuk
bezanbat hargatik, / orogatik bano oboro hark ere daidi zugatik. Ib. 107. Io badeza dardoaz ere gorputzaren
erditik, / ainguruiak bano oboro ez larrake gaizkirik. Ib. 129. Hoboro daki erhoak ber'etxean, eziez zuhurrak
bertzerenean. O Pr 626 (cf. infra HABORO EZI EZ). Ditxak bi aurhide, on eta adiskide, desditxak oboro, diren
gaizak oro. "Beaucoup plus". Ib. 115. Aho bano hoboro begi duk. Saug 172. Paradusuko portaliak sei mila
urthez eta haboroz zerraturik egonik. Tt Onsa 167. Bertzela haboro damnu dukezu zure orazionian eziez
profeitu. Tt Arima 21. Zeren [...] hari beste saintü orori beno haboro zor baiteriogü. Bp I 146. Maitha zitzadan
nihaur beno haboro. Mst III 5, 6 (SP, Ch ge(h)iago). Ez khexatü, ez haboro dianari inbidiarik ekharri. Ib. 22, 3.
Haboro dira mündü huni gogo hobez behatzen direnak eziez Jinkuari. Ib. 3, 2. Haboro arranküra ükhen zian
jakiteko, zer zen Jinkuaren boronthate huna. Mst I 25, 2 (11, 6 arranküra haboro). Saintien sokhorria sü
habororeki galthatü. Ib. 19, 6. Eta gizon behar bezalako baten presenziak gure einbidian atxikiten gitienaz
geroz; zunbat aboro atxiki behar gitu Jinko justuarenak! AR 70. Hatsarrian gutiago, eta gero beti eta hanbat
aboro. Ib. 91. Aize apür bat haboro dielakoz. Egiat 275. Haitatzia egin izanen da üztarilako bigarren igantian
bilkhürati landan botz haboruala. Mercy 36s.
 (s. XIX). Gaskoiñan badügü / berri gaisto haboro. Xarlem 382 (277 indar beno haboro beldür). Karakoil bat
beno haboro / etzütieigü estimatzen. Ib. 288. Eztüdan haboro phenarik / akaba nezazie! Ib. 1000. Desira baino
zeruan / aboro da gozoa; / Hitz batez, parabisuan / Ikusten da Jainkoa. Monho 102. Egizü beste egünez beno
haboro Meditazione. UskLiB 78. Idoki zeizien eskarlatazko manto hura zuiñez beztitü beitzüntien zuri haboro
trüfa egitiagatik. Ib. 39. Oren kart batez edo mentüraz haboroz. Ib. 91. Musde Chaho Atharratze, adinez zirena
gazte, / Bena ezta zaharrik ere, dinik haboro jakite. Etch 578. Zortzi urtheren behar deizüt erran dolorez adio; /
Haboro bizitzen ezpaniz, Josafatera artino. Ib. 242. Orano nahi züntüket mintzatü haboro / Ameriketarat juan
beno lehenago. Ib. 678. Ezteio deusek irabazi haboro emaiten laborariari haziendak beno. Ip Dial 74 (Dv, It
irabazi ge(h)iago, Ur irabazi andijagorik). Zunbat ere gehiagotan [...], hanbat ere haboro indar düke nitre-
gatzak. Ib. 116. Eta büztin beno hariña haboro balin badü deitzen da hariña lürra. Ib. 44. [Prestatzailleari]
galdetzen dio / hamabortz bat egun demotzan aboro. Gy 237. Bazkaria kuxian suntsitu zen, / aboro ere izan
balitz aise iretsi zuketen. Ib. 164. Hitz bat, ez aboro. Ib. 251. Pensatan tziua [...] ez diola izaren istantian ene
disposizionian amabi beino obro aiñguruzko legione? Hual Mt 26, 53. Zerek balio du obro? Ib. 23, 19 (Samper
zerk du balio geago?). Gu beino obro drenak adinian, dinidadian eta goberniuan. CatR 45 (CatSal 45 geago).
Zertra obro obligatan gutu mandamentu konek? Ib. 43. Berziak beino obro izaiteko apetito desordenatu bat. Ib.
61. Badeia Jinko bat beno haboro? CatS 2. Ezteia deus ere haboro behar? Ib. 91. Ardüra othoitze egin; amuina
haboro egin. Ib. 102. Errelijioniak erakusten deitzo[...]; eta haboro dena, moienak eskhentzen deitzo [...] gorago
bere büriaren eraikiteko. Ib. IV. [Bazakian] haboro ükhen dianak, haboro zor diala eta haboroz behar dükiala
khuntü eman. Ip Hil 59. Mariak bere büria ez zian bestiak beno haboro edükitzen. Ib. 112. Haren bihotza bethi
haboro Jinkoaren amorioaren süiaz erratzen zen. Ib. 192. [Türkak] khiristien elizak egotxi zütien lekhü
haboroetan. Ib. 136. [Geroztik] arramuldatürik izan dira berritan, hüts berekin, ezpazien ere haboro. UNLilia 2.
 (s. XX). Akaitruk bainago orai xa eztaud obro isartan. Mdg 139. Ziola nik bino bi urte oboro. Ib. 127.
Eskribitako ez kantxoin bat, ezik anitx obro. Ib. 125. Bi eta obro aldiz. Ib. 132. Deus oboro. Adios D.
Resurrección berze batraino. Ib. 153. Lan hanitx bazian herrian eta hanitxez haboro herri aizuetan. Const 42.
Hori ehortzetari itxura habororen emaiteko ezaririk izan den emendio bat da. Ib. 31. Bazien hoiek beno
kontzentzia haboro. Ib. 23. Obro du abratsak pobretan denean ezik pobreak abrasten denean (R). A EY III 219.
Anitz daki sagiuak, baia obro gatiuak (R). Ib. 52. Eta, garrantzia haboro duena, [...]. Mde Pr 64.
v. tbn. CatLan 145 (a-). ChantP 262.
mende.
2. (En oraciones negativas). En adelante (no), ya (no). v. infra HABORORIK.  Enendauke, / Ez elauke /
Bertzebat hunl' oboro, / Net bilaizi / Baliz baizi / Zenzuz edo burzoro. O Po 6. Ezi bihotza, zu beti hala / Ikusiz
gibel zauztadala, / hotzarriturik orai hil-hila, / Hoboro nitan eztabila. Ib. 15. Guttien uste dianian, badoa
lupherat, gordatzen da, ezta haboro mundian agertzen. Tt Onsa 97. Beroak ez hotzak eztitu haboro erreren ez
karrointaturen. Ib. 159. --Diozünian, Jesüs-Krist arrapiztürik eztela hilzen gehiago, zer hortik idoki nahi düzü? -
-Eztügüla haboro bekhatürik egin behar. Bp II 57. Ixil adi, mütü adi, enitzaik haboro behatüren, zunbat ere
hanitx estürlünkü emaiten beteitak. Mst III 6, 4 (SP geiago, Ch ez haut hemendik harat adituko). Phakia ükhenen
beitüzü; eta eztükezü haboro zure üngürünetan, ez lotsarik ez dolorerik. Mst I 25, 1. Noiz-eta ere baitzirete[...]
Aldariaren aitzinian [...] eztuzie aboro uste uken behar gizonen artian ziretela. AR 255. Eztit ene korua / haboro
ezariren / ez eta ene resuman / haboro sartüren. Xarlem 1459.
 (ss. XIX-XX). Oh, Pierris, Pierris, / Gaur deus ere badakizia / inposible zitazut / hola habo egoitia. AstLas
59. Haboro ene kuntre ehiz mintzatüren. Etch 640. Hau bizia, dio, hau bizia bada! / Ez, ez aboro nik eziñ iasana
da. Gy 5. Aboro banta ez zaitela / Hoik oro zuretzat balire bezala. Ib. 288. Asto gaizoa aldiz haiñ kargatua zen, /
Non aboro ez baitzirauken. Ib. 126. Ez dute zeren handik mugitu aboro, / Ez galtzekotz tokia, laster atzemana.
Hb Esk 213. Etxekuer errezü dolorez adio, / Ützüliren etzira mentüraz haboro. ChantP 366. Erresolüzione azkar
bat ez haboro bekhatürik egiteko. CatS 84. Orai ezpeita haboro halako perseküzionerik. Ib. 113. Zuin hiletarik
phitztü beita ez haboro hiltzeko. Ib. 103. Hitzemaiten deizüt bekhatürik haboro ez egitia. Ip Hil 121. Lloba
solfistak ere eztu esturiatan obro solfa; organistak erran zaun, artzain edo labrari izaiteko badakiola aski. Mdg
122. Gizonak oro dia zahartzian triste / haboro ezpeitira deusetako ere. Xikito 8. Haritchabalet ixiltzera dua. Ez
dü haboro izkiribatzen ere. Constantin herriko errejentak egiten dero segretarigua. Const 43. Eztiak haboro ene
büria frantses bezala khuntatzen, bena hüskaldün hüts nükek hebentik aitzina. Mde Pr 51. Egun junez ohitzen ez
habo. Mde Po 47. O eta zer düt ikhusten / ala ez naik haboro ezagützen! Casve SGrazi 42.
v. tbn. Mercy 38. UskLiB 100. Ip Hil 60. ChantP 384.
 Gizon bat zelarik onduxea adiñez, / Ez gazte ya aboro, zahar ere arras ez. Gy 19.
3. (Dv (S)). (Pl.). (La) mayoría (de), (la) mayor parte (de). "Le plus grand nombre, la plus grande partie" Dv. v.
HABOROEN, gehien.  Hala hari diren gizon eta emaztiak, edo oro, edo haboroak, salbatiak doaza. Tt Onsa
71 (v. tbn. otro ej. en la misma pág.). --Nork manatü dütü Zeremonia saintiak? --Haboroak Jesüs-Kristek berak.
Bp I 140. Haboroek ezpaitüzie hon ediren herri hontako apez gazte batek gütiz honat üskarala ützüli dian
katexima. Ib. 20. Bai, Kristi Herri haboroetan, [...] sü ohorezko hori pizten die. Bp II 114. Apostolü haboroez
nolaz hain berri güti dakigü. Ib. 117. --Elizaren gogoari iarraikiteko, zer egin behar da Ihauterian? --Lehenik
joan elizala gogo honez Meza saintiaren enzütera; han egon lüzaz ago, Jesüs Jaunaren bihotzez lagünzeko,
besten haboroek ahazten dieno. Ib. 40. Konfraria hortan engajatürik direnetarik haboruek [...]. Mercy 28. Hüts
handirik egin dügü / haboruak inozenzian. 'La plupart sans le vouloir'. Xarlem 1473. Zankopetan lehertuak /
zutie haboruak. AstLast 39. Phixtako kabal zañak oro dira gazte, / Haboruak mixkandi, bena nausiak maite. 'La
pluplart sont domestiques'. Etch 618. Hamasei Aita saintük aberastü die, eta elizako tresor spiritualez haborok
dohaintü. Ip Hil 139. [Iriko bezino] zomait badaude ankartruk edo enuxatruk eta oboroek egitentei bakiak
xuntagune kontan. Mdg 136. Orai ezdago penarik, xuntatandra borontate dionak, baia orainore xuntatandra
obroak. Ib. 136. Haboruak laborari; hanitx artzain; saldo bat jualtero; oro agüdo; oro tourne-broch-az aberats.
Const 34. Seminarioko denborak ere igaraiten dira. Lüze kausitzen dütie apez gei haboruek. Ib. 22. Zer erranen
die irakurzalek prefaziotto horrez? Haboruek erri eginen die. Ib. 25.
 (Sing.). "Lur pheza hau aborua mehia da, bizkitartean gune onik ere badu, cette pièce de terre est maigre pour
la plupart" VocBN (s.v. gune).  [Jesus] zure bizitziaren haboroa Nazaretheko etxe txipian igaran nahi ükhen
düzüna. Ip Hil 265. Bena, die erranen, botzen haborua (majorité) gainti bat düzü, legia eginik, legia düzü.
ArmUsk 1907, 113.
4. Además.  [Gizon hark] ikhusi du halaber osiñ, eta leze haren zolan, dragon terrible, eta horrible bat [...];
ikhusi du haboro leze osiñ haren bi bazterretarik laur suge handiren buriak, ialkiten zirela. Tt Onsa 95. Iob
saindiak eta [...] Elizako doktor handiak erraiten badute [...]. Iob sandiak dio haboro, gizona ihesi doela itzala
bezala. Ib. 97s. Haboro diot demonio girela eta sordex, obra onak utzirik bekhatian bizi gireno. Ib. 29. Emaiten
dügü haboro, konfrai eta konfraisa beraier, [...] zazpi urthe eta bestain beste berrogei egün indüljenzia, noiz eta
bisitatüren beitüte erran den Eliza. Mercy 7.
- HABORO-HABOROTAN. La gran mayoría de las veces. v. HABOROETAN.  Xerrero gisa habo-habutan
ezarten die muthiko azkar eta gothor bat, dantzari haitarik. J.B. Mazéris GH 1933, 300.
- HABOROAGO. Más.  Haita ezazü bethi aphürrago, eziez haboruago ükheitia. Mst III 23, 1. Arima sü
biziaguek debozionian, egiten ahal dükeie haboruago. Mercy 26. Thenpora haboruagoren ükheitiagatik. UskLiB
97. --Nork bekatu egiten du mandamentu konen kontra? [...] --Nork obroago? CatR 43 (CatSal 43 geago).
Kemen izaguntan da zu)rezko trafikiua, geroago eta aboroago [sic]. Mdg 137 (129 geroago oboroago). Badakik
ere, oboroago lan xuntadazakion, ezdabeila falliten. Ib. 148.  Sal erospenetan eztezazüla ihur tronpa, bena
bethiere gaizak bere baliaren sal eta eros itzazü. Etzitiala marxantaren flakeziaz edo nezesitatiaz prebali gaizen
balia dien beno haboruagoren salzeko edo gütiagoren erosteko. UskLiB 76.
- HABOROAGO GABE. "Obroago bage (R-uzt), sin más ni más, sin fundamento" A.
mende.
- HABOROA(Z)GOKO. (Adnom.). Más.  Adios ezbada oboroagoko nobedaderik. Garagarzarokoaraino.

Mdg 122 (131 oboroazgoko nobedaderik).
- HABOROAGOTAN.  Nestatia oboroagotan da ungurunetan, noiz ta, karrontek eta arrosadek eta
lantxurdak galaraztanteiniean erintziuak. 'La necesidad crece en derredor'. Mdg 145.
- HABORO EDO GUTIAGO. Más o menos. v. GUTIAGO EDO HABORO.  Sakramentiek haboro edo
gütiago grazia emaiten dere, hetara hüillantzian haboro edo gütiago disposizione dienen arauera. CatS 69.
- HABOROEN. a) (La) mayoría (de), (la) mayor parte (de). "Le superlatif haboroen est fait sur le comparatif
haboro, plus: il est peu usité en Basse-Navarre, inconnu au Labourd" Lf Gram 326.  Sagartziak, peratziak [...]
lantha früta emaiten dereikien güziek, hiruretanhogei urthiak eztütie igaraiten, haboroenak, gure adinaren
üngürüniala dirade heltzen. Egiat 190. Halako dirade bihotz haboroenak zauri harez hirotürik daudianak. Ib.
224 (276 bastart haboroenak). Aberen gaitzetarik haboruenak ez-axoletik jin ohi dira. Ip Dial 59 (Dv gehienak,
Ur geijenak, It guzienak). Eritarzün haboruenetan hori izaten da azken sendogarria. Ib. 16. Señadüra, pürga
[...] eta setua dirade gaitz haboruentako sendogarriak. Ib. 74 (Dv, It gaitzik ge(h)ienentzat). Erlisionezko dira
textu horietarik haboroenak. Mde Pr 232. Baina mediumekiko batzarre haboroenetan, bitariko fenomenuak
nahastuta gertatu ohi dira. Ib. 320. Hala ere izkribu-lan zunbait egiten ditit bethi uskaraz Egan-en
agerrerazteko haboroenak. Ib. 60.
 Mündian haboruen haboruenek uste die arima debotener abis emaiteko kapable direla. Medit 164 (ap. DRA).
b) Más.  Egizü beste egünez beno haboro meditazione, konpaña etxekizozü Jesüs-Kristi althareko Sakramentü
Saintia ahalik haboruena. UskLiB 78. Arbole apaletarik obroen aztandenetarik dra, ezpela, illuria, korostia eta
otaka. Mdg 131 (v. tbn. 129).
c) HABOROENA (det.; obroena R ap. A). A lo sumo.  Eztakit gaxki ala onki eskribitan daudan: obroena
barragarritako izanenzazka ene astakeriak. 'A lo más le serán causa de risa mis tonterias'. Mdg 121 (v. tbn. 148).
Otakak obroena du ogei urteren bizia, baia exartuz duatzana gisa faiten dra sortuz. Ib. 131.
- HABOROENAZ. "Obroenaz (R), a lo sumo" A.
- HABOROENETIK (S ap. A; haborenetik S ap. Gte Erd 134; habore-enetik S (Foix) ap. Lh). "A lo sumo" A.
"Au pis aller" Lh.  "Habueneti-ere, [...] au pis aller (S)" Lrq.
- HABOROENIK (H). En mayor medida. "Surtout, principalement" H.  Haboruenik hantik hürrüntzen gütian
gaiza bat da [...]. Mst III 31, 3 (Ch gehienik). Bena zure lege saintiak eztizü unhesten behar beno haboro eta
haboruenik plazer egiten dienen txerkhatzia, ezi bestela aragia ezpiritiaren kuntre altxa litezü. Ib. 26, 4. Eta
deusik ez ahazteko gaiza zerk ere usten beitügü zien relijionia eta pietatia haboruenik sustengatzen [...]
dianetarik. Mercy 16. Eta hark zer ere suhetatzen beitü orotan gainti [...] dela ikhustez gihaurenian, berthüte
haboruenik harenian brillatü dienen. Ib. 33. Olhua da bihietan ezne eta gañ haboruenik eta hobenik emaiten
diana. Ip Dial 81 (Dv esne gehienik).
- HABOROETAN (habutan S ap. Lrq). La mayoría de las veces. "Dans la plupart des cas" Lrq.  --Zoin egünez
hoien orhitzarria egiten dügü? --Hen hil egünareki haboroetan. Bp II 88. Lanez akhitürik, hen espiritiak hain
sortha eta lanpüts gerthatzen baitira, non haboroetan predikü handiek Elizan lehen lo eraziten baitütie. Ib. 5. 
"Gutiz aboruetan, la plupart des fois ou peu s'en faut (AR)" H.
- HABORO EZI EZ (haboroziz S, haboziz S). Ref.: Lh (haboroziz, haboziz); Lrq /habósis/. "Plus que" Lh. "Pas
plus que" Lrq.  [Jesüs] unhets ezazü, zütan haboro phausa nadin, eziez kreatüra orotan, haboro eziez
osagarrian [...], haboro eziez uhure, eta gloria orotan, haboro eziez photere, eta kargü orotan. Mst III 21, 1.
Halaz ezta izanen rezebitürik [...] zoin ere beitira mündütiar, taharnoi, aharrari [...]; haboro eziez kolerusak,
medisentak [...]. Mercy 25. Haboroziz bestiak ezkinaiekeien nahi izan erretorik gabe. Eskual, mars 1924 (ap. Lh,
que traduce "pas plus que les autres, nous ne voudrions être sans curé"). Haboziz süia eta ura ez beitira juiten
ahal bat miñot. Eskual avril 1924 (ap. Lh, que traduce "pas plus que l'eau et le feu ne peuvent aller ensemble").
 (haboro ezi ez eta).  Eztütie batak eta bestiak goguak lo, haboziz eta erhautsetan. J.B. Mazéris GH 1932,
509.
- HABORO EZIN. Supremo, mayor imposible.  Ederrenen bardina, / ezpadohat' aitzina, / da begitartez, eta /
diskret oboro ezina. O Po 27.
- HABORORIK. (En oraciones negativas). En adelante (no), ya (no).  Berze emaztiak ama dira zenbait haurto
xipiren / eta gero obororik punzela ezin dirate. E 105. Bad' ez nehor niri obororik / (Eztudan gero egin gogorik)
/ Eske iar kobl' edo kantore, / Baizi nigar eta deitore. O Po 52. [Orren letra] ekustan duan aldioraz, urduzaitad
gaudela biak xunto [...]. Eztud esprantza andirik ekusi biar daudala obrorik. Mdg 121 (v. tbn. 164). Egun ketan
guartu nintzen ortaz, konsentitu nion, xa, eznaula eskribiten obrorik. Ib. 122.
- HABOROTAN. Más veces.  Berzerena har dazanak beretako amore / oborotan ukhenen du plazer bano
dolore. E 133. Behin, berritan, hiruretan, eta haborotan Iinkoari orazionian oro eskatu behar guntiala. Tt Arima
38.
 (behin bano haborotan 'más de una vez').  Behin beno haborotan. Mst VI. Batheyia behin beno haborotan
hartzen ahal deia? CatS 70. Behin beno haborotan entzün derogü. Const 36.
- HABOROXE (S ap. A), ABOXE. a) "Haboroxeak (Sc), la mayor parte, los más" A.  Eritasunetarik aboxiak
eremaiten dauzkigu gaizki jateak edo edateak. GAlm 1946, 37. Guetako boztario zen ikhustia jin ziela jaun
mende.
doiena eta kantunamentüko aphez haboxiak. Herr 20-12-1956 (ap. DRA). Bizitze haboroxia Bordelen iganik.
Herr 1-8-1968 (ap. DRA).
b) (S ap. Lh y Lrq). "Haboroxe, un peu plus" Lrq.  Bestiak beno haboroxe den bati zor den errespetia. Const
26. Heltzian plazer egiten / Eta juitin haboroxe. B. Mardo in Onaind MEOE 238.
- HABOROXEAGO (obroxeago R-uzt, obroxago R-is). Ref.: A (obroxeago); Iz R 404. "Un poquito más" A.
"Obroxágo, un poco más (R-is)" Iz R 404.  Orai xin zaiku maistro berri bat, konek urdudu badiola obroxago
azku aratsukitako. 'Parece que tiene algo más empeño para enseñar'. Mdg 128. Berriz labia beroazten da lehen
aldin beno haboroxiago. Alth Bot 19.  --Mündian bizi diren Khiristiek Ebanjelioko Kontseilliak jarraikitzen
ahal dütieia? --Bai: haboroxiago edo gütixiago, bakhoitxak bere estatiaren arau. CatS 62.
- HABOROXETAN. "La plupart du temps, dans la plupart des cas" Lrq  Aphezen erranetan behar jakin
hartzen / bena haboroxetan zonbaiten ere üzten. Xikito 9.
- HABOROXIK. "(/habós#ìk/ avec deux accents, dont le premier est principal; le deuxième est secondaire et bref:
accent d'intensité), [...] la plupart (des gens, animaux ou choses) (S)" Lrq.  [Herriko aizinantak] ezpeitira
akhitzen nun ezten jatian / haboroxik gizentzen mehek galtzen tratian. Xikito 4.
- HABOROZ. Más.  Guziuek estimatu zein, zoinek obroz, orren alteko bixita. 'A cual más'. Mdg 135. Tenpra
digu negu minian bikain otz, dago elurrari ezin obroz. 'Está a nevar a más no poder'. Ib. 152.
- HABOROZ HABORO (H). Además. Harriet, que dice tomarlo de Maister, traduce "de plus en plus". 
Mündian asezian direnak, khia bezala galdüren dütüzü, eta plazer igarenek eztizie orhitmentxarik batere
ükhenen. Haboroz haboro lürrian direno ere, eztütüzü hetzaz gozatzen karatstarzün eta lotsa gabe. Mst III 12, 3
(SP bai eta, Ip eta ere). Hañbestetara duazü grazia hunen goratarzüna, nun gero jinen diren gaizen jakitia,
miraküllien egitia [...] deüs ezpeitira hura gabe pheretxatü izaten. Haboroz haboro fedia, esparantza, eta beste
berthütiak etzaitzü maithagarri, karitatia eta grazia gabe. Ib. 55, 4. Nur sinhetsiren düt, Jauna, nur zü baizik?
Zü zira egia inganatzen eztiana, eta ezin inganatü izaten ahal dena. Haboroz haboro gizonak oro dütüzü gezürti,
flakü. Ib. 45, 3.
- EZIN HABORO. (Con vb.). Mucho, en grado sumo. v. EZIN GEHIAGO.  Hari ezin haboro estekatü den
bat. Mst XII. Botz gintakiela ezin haboro. Xarlem 1080.  (Con adj.).  Zeren baitzira ezin haboro hon, eta ezin
haboro maithagarri. CatLan 13. Bethi egonen ezin haboro malerus. CatS 36.
 Etim. Sin duda de *(h)oba-ro "mejor" adv. Cf. hobeto (3).
haborokin (S). Ref.: A; Lrq. 1. Sobrante, excedente. "Excédent" Lrq.  Balin bada denbora haborokinik
Besperetara drano, Jaun Direktor edo gidariak eraginen dü irakurte bat, pietatezko [...] süjet batetan gaiñen.
Mercy 29.
2. "(S), [...] gajes que se dan a los criados sobre el sueldo" A. "Aborokin, gratificación" A Apend.
haboroziz. v. HABORO EZI EZ.
aborrentzia.  Rencor, aborrecimiento. v. aborrimendu.  Gauza guziak perfetki ezagutzen dituen Jainkoak,
huni [bere ahalen gaiñean fidatzen denari] aborrentziarekin behatzen dio. He Gudu 40.
aborrezedore. "Aborrecedor, aborrezedorea" Lcc.
aborrezimentu.  Aborrecimiento. v. aborrimendu.  [Pekatuen] aborrezimentua. "Aborrecimiento". Cap 90.

Ea Iaungoikoren kontra pazienzia galdu dabenz, bere trabajuetan aborrezimentuagaz eta gatxeretxiagaz. "Con
odio o enfado". Ib. 92. Pekatu mota guzien iguitasuna edo aborrezimentua. Gco I 444. v. tbn. OA 143.
aborrezitu (Lcc (-idu), Añ (AN)).  Aborrecer. v. aborritu.  Tr. Documentado sólo en textos meridionales;
no lo hallamos en sl s. XX.  Gauza azertatua da aborrezi dezagun bekatua. Ber Doc 126r. [Gauza
desonestuak] aborrezidu eta gorroto izan bear dituz. Cap 126. Aborrezietan dogula pobreza egiazkoa. Urqz 11.
Batek iñor aborrezitzen duenean, ari bizia kenduaz, kontentatzen da baña zu ainbesteraño aborrezitu zera, non
orrezaz kontentatu etzera. Cb Eg II 67s. Zure ofensa guztiak ezagutu, ta aborrezietako zure argia bear dot. Cb
CatV 86. Aborrezitzen ditut bekatu guziek. CatUt 31. Pekatuak igui izan edo aborrezitu bear dituzue. Gco I 455.
Pekatu mortala gorrotatzeko edo aborrezitzeko. Gco II 11. Nork estú onetsíko humíla? ta nork estú aborrezitúko
subérba? LE Prog 122. Aborrezitzen dúzu Jangoikoaren ofénsa den guzía. LE Ong 92r. Eta izanen zradie jende
guziez aborrezitrik. Samper Mt 24, 9 (Hual aborritruk). Aborrezitu etzuen / bere pekatua, / Jaunaren sententziya,
/ kruel da artua. Ud 112.
v. tbn. OA 143. Zuzaeta 73.
 (Aux. intrans.). Sentir aborrecimiento.  Batek iñor aborrezitzen duenean, ari bizia kenduaz, kontentatzen da
baña zu ainbesteraño aborrezitu zera, non orrezaz kontentatu etzera. Cb Eg II 67s.

mende.
aborriarazi.  Hacer aborrecer.  Lohikeria aborri-arazteko. He Gudu 115.
aborrigarri (Urt, VocBN).  Detestable, despreciable, aborrecible. "Abominabilis, higuintzekoa, [...]

abhorritzekoa, abhorrigarria" Urt I 35. "Détestable" VocBN.  Zertako ez duzu bethi aborrituko eta gaitzetsiko
bethi aborrigarri den bekhatua? Brtc 254.
aborrimendu (Urt), aburrimentu.  Aborrecimiento, odio. "Abominatio" Urt I 35. v. aborrezimentu.  [...]
zure bekhatuak, zeiñek aborrimendu gehiago eman behar baitarotzute munduko gaitz guziek baiño. Ch III 4, 4.
Eztá bekátu beldúr izátea iltzeas: eztaré iltzearén deseátzea, ezpáda iras, aburrimentus edo tristúras ta
desesperázios. LE Ong 78r. Debru madarikatu, mespreziorik eta aborrimendurik baizen merezi eztuen harekin?
Dh 185. Munduarentzateko aborrimendua eta Jainkoarentzateko amodioa. Jaur 130. Behar dugu higuindu
aborrimenduzko gauza bat bezala. Ib. 120. Nork ere ezdoke zerbutxa bi nausiri; zeren edo ekunen du
aburrimentu batari eta amorio berziari. Hual Mt 6, 24 (Samper oposizio). v. tbn. He Gudu 113.
aborrio.  Aborrecimiento. v. aborrimendu.  Ororen gainetik artha har zazue, bekhatuaren aborrio handi
baten gasteriari inspiratzeaz. CatAst (ed. 1842), VI.
aborritasun. "Abominatio, abhorritzea, abhorritasuna, abhorrimendua" Urt I 35.
aborritu (-bh- VocBN, Urt, Dv, H), aburritu.  Aborrecer, detestar. "Abominari, abhorritzea" Urt I 36. "Crimen
abominandum, hoben abhorritu beharra" Ib. 35. "Détester" VocBN. AxN explica (con muy dudosa exactitud)
deithoratzen eta auhentzen (609) por publikatzen eta aburritzen. v. aborrezitu.  Tr. Documentado en autores
septentrionales hasta mediados del s. XIX. Tbn. se encuentra en textos roncaleses, en Lizarraga de Elcano y en
Samper (que emplea tbn. aborrezitu). La forma aburritu la emplean Lizarraga de Elcano y Hualde (éste junto a
aborritu).
 Aborritzen eta iraizten ditugu [...] heresia guziak. Lç Ins G 3v. Iauna, aborritzen duzu gaitz guztien billduma.
EZ Man II 108. Kita bekhatua [...] / Abhorri sekulako. Arg DevB 17. Gaitz guzien gaiñetik higuiñtzen eta
aborritzen du bere bekhatua. He Gudu 50. Abhorritzen zituen [...] amaren gaixtakeriak. Lg II 7. Gaitzetsi,
higuindu eta aborritu behar dituela bekhatu benial guziak. Brtc 237s. Gaitzesten eta aborritzen haut. Ib. 108s.
Jangoikoaren txakúrttoak gara gú: [...] aburritzea ta kóntra itzúltzea litzáke nola ózka jokátzea. LE Ong 60r (el
editor traduce "cansarse, fastidiarse"). Nola eztuk bihotz guziaz aborrituko [...] etsai madarikatu hura? Dh 202.
Eta higuin dezagun eta aborri bihotz osoz urguilua eta desobedientzia. Jaur 409. Aborritua naiz, diotsa, eta
nortaz? / Oroz eta batbederaz. Gy 239. Egin zazei onki aburritan daizeiner. Hual Mt 5, 44 (Samper
aborritzenztiener; Echn gaitsesten zaiztenei). Eta izanen zrei aborritruk jente guziuenganik. Ib. 24, 9 (Samper
aborrezitrik; BiblE gorroto izango dizuete). Badu ogei egun elurte andi batek pean gazkala [...] eta emaztetarik
aborritruk; ezbaitagiguei egiten berze gaizarik, ezik [...] estorbu. Mdg 132. --Nork egin zuen berexte hori? --
Jeroboamek; haren izena aborritua baitago mende guzietan. CatJauf 33.
v. tbn. Tt Arima 27. Mih 116 (-bh-). CatLan 85. JesBih 455. MarIl 73.
 Hartarse, aburrirse. Cf. VocNav: "Aborrecido, -da. Adj. Aborrecido de la vida; harto de sufrir; cansado de
soportar; asqueado, desesperado, hastiado. En Navarra aborrecido tiene un significado mucho más fuerte que el
de aburrido que consigna el Diccionario".  D. Resurreccion aserik diok yire uskaraz, yire kartez, eta yire
eskribi moldiaz, lan damanareki aborritruk esker bage bateki, mai peara egoxten daizk karta guziuak. Mdg 148.
aborritze. "Abominatio, abhorritzea, abhorritasuna, abhorrimendua" Urt I 35.
abortatu.  Abortar. Cf. abortoin.  Baldin bazedukan aurra zintan, prokuratu ote zeban abortatzea edo bere
borondatez abortadu ote zeban. OA 157.
aborto. "Aborto. Umia ildda jaio jako. Abortua euki dau" Elexp Berg.
abortoin, aburtoin.  Aborto, abortón. Cf. abortatu.  Eta guzietako azkenenik, aburtoin anzokoaz ikhusi izan
da nizaz-ere. "Comme d'un avorton". Lç 1 Cor 15, 8 (He ez bainaiz haur arthiki bat baizen, Dv ilhora bezala
naizenari; v. tbn. Lç Decl e) 2r abortoin bat bezala).
abortza (V, G, AN-gip ap. A).  "Orza, tableta que se cuelga de una lancha para dificultar su vuelco cuando va
a la vela" A.  Ta trabeseko aizerik izaten bazuten, beren boliñak eta abortza egotzitzen zizkaten. Elizdo EEs
1925, 214. Aren yabe eginda, abortzak ezartzen ta ontzia adabakitzen asi ziran. Ol Act 27, 17.

mende.
abosa (det.).  Xulufriña ta arrosa, / oiari eder abosa; / Naparroako errege jaunak / egin omen du promesa.
(Interpr?). In Lek SClar 113.
abosau. "(V-m), pegar, adherir" A Apend.
aboska. v. ahoska.
aboskera. v. ahoskera.
aboski. v. ahoski.
aboskin. v. ahoskin.
abospolo. "Pánfilo, alma de cántaro. Ikusi al dozu abospolo ori?" Etxba Eib.
abosto. v. abuztu.
abostu. v. abuztu.
abotonatu. "Abotonar vestidos, abotonadu" Lcc.
abots. v. ahots.
abotx (V-m ap. A), abus (V-ger ap. A), abux (Ort Voc (V-ger)).  "Aguacío, un pececillo" A. "Abotxa sardiña-
antzeko arrain txiki bat da" A BGuzur 157. "Abuxe, pececillo llamado pejerrey. En sentido traslaticio llaman así
a los chiquillos sin arranque (V-ger)" Ort Voc. v. abixoi.  Izen geizto asko ezarri ostezan mutil lagunak: [...]
baite abotxa bere, ao txikie neukelako, esaten osten. A BGuzur 124. Nongue da berau enbeleko ilbixikuen
arpidun eu? Bestelako abuxe au! Ort Oroig 106.
abotz. "Clavija de la rueda (SP)" DRA (pero no lo encontramos en Pouvreau).
abotz. v. ahotz; arotz.
aboxi. v. HABOROXE (s.v. haboro).
abozinatu (-ñau V-gip ap. Etxba Eib), abuziñadu (V-ger-m-gip ap. A), abosiñau (V-m ap. A).  "Abuziñadu
[...], revoltoso, levantisco" A. "Especial, que se usa mucho en Eibar, quizá del carácter especial del cañón
abocinado, hecho para dispara a boca de jarro, como en el clásico trabuco. Aboziñaua eta besterik ez lakua aiz
beintzat eu! " Etxba Eib.
haboziz. v. HABORO EZI EZ.
abozka. v. ahoska.
aboztu. v. abuztu.
abr-. v. haur.
abra (V-ger-arr-m ap. A), abre (V-gip ap. Iz ArOñ). 1. "La misma intemperie. Itxizu ate ori, abrea dator-da"
A. "Abre gaistua, abria, (el) viento frío. Abregogorra, orti abria dator. Aire frío" Iz ArOñ. v. abraize.
2. (V-ger-ple-arr-oroz-m ap. A). "Abra dago etxe ori, esa casa está despejada, en lugar airoso" A, que traduce
como sust. ("lugar airoso, manifiesto, despejado") lo que, a tenor del ej. que cita, parece no usarse sino como
adv. o pred.
habra, habre (Foix ap. Lh).  Abra. "(S; Foix), estuaire (cf. fr. havre)" Lh.  Ikusiko duzu eliza xuri bat
harrobi baten gainean eta emanen duzu eliza habraren erdit[ik], sar zaite barnat eta [...]. "Par le milieu du
mende.
havre". INav 56. Habra edo entrada datza nor noroest edo su suduest. Ib. 56.
abrahandegi.  Seno de Abrahán. Cf. Or QA 66: "Abrahanen egongu artara eragin bainindun Yainkoak Tabor
mendira bezala".  Eskalea il zan eta aingeruek Abrahandegira eraman zuten. Or MB 212. Il zan Lazar
eskalea, ta Aingeruek Abrahandegira eraman zuten. Or QA 56. Abrahan-degitik ipernura. Ib. 56.
abrailla. v. 1 habaila.
abraize. "(V-ger), viento del abra, del norte" A.
abraketero. v. abarketero.
abrasagarri.  Abrasador.  O! amorioa / Abrasagarrie, / Biotzeko suen / Aaiñ erraz jekie, / Jesus txoil
maitagarrie (Urrizola, s. XVII). ETZ 51.
abrasatu.  Abrasar.  Zerren ekusten / eben guztia galdurik, / galdurik eta / suorrek abrasadurik. Lazarraga
1202v. Ifernuko suan [...] beti erre eta abrasa ditzan. Ber Doc 124r (123v abrasatuko). Tormentu andiak /
abrasatzen deust errai gustiak. Acto 172. Zeiñ andie izenen den su ore, zeñek abrasatu zituen Pentapoliko
ziudade andiek. (s. XVIII). ETZ 155. Amodiyoz abrasau zituban euren biyotzak. Zuzaeta 61 (tbn. 61 abrasadu).
abrasma. "Tolondro, desatinado, desatento" Lar.
abrasmakiro. "(A topa) tolondro" Lar.
abrasmatasun.  Temeridad. Cf. abrasma, abrasmakiro.  Esperantza orrekin uztea konbersioa geroko da
temeridadea, abrasmatasuna. LE Urt 89 (ms. 31v temeridáde; sg. Ondarra (FLV 1980, 110) "el preparador de la
edición donostiarra escribió abraimatasuna (-ima-), como consta en el alfabeto ms. conservado dentro del
original de Urteco").
abraso (Urt I 37).  Tatarabuelo. "Abpatruus, [...] aitaitasóren, aitashurrenáren, abrasoáren anáia" Urt I 37. v.
Bähr Eusk 1935, 19n y Camp Euskariana 10.ª serie Origen del pueblo vasco, 3.ª parte, 388.
abrasta. v. arbazta.
abrastasun. v. aberastasun.
abrats. v. aberats.
abrazatu.  Abrazar.  Eta Jesu Kristok goratu zue bere Ama Santisime eta abrazatu zue (Ororbia, 1758). ETZ
97. Postatruk lurrian, abrazatu ztien Aren zankuak eta adoratu zabein. Hual Mt 28, 9 (Samper abrazatu ztizien
bere oñak; IBe oinak besarkatu zizkioten).
abre. v. abere; abra.
habre. v. habra.
abrear. v. aberetar.
abrebasle. v. ABERE-EBASLE.
abrebiatu.  "Abreviar, abrebiadu" Lcc. v. abrejatu.  Juntadu bitza abrebiatzeko mandamentu bakoitzean
egin dituan pekatu aek guziak. OA 134s.
abrebiazione.  Abreviatura.  Diphtongoak: [...]. Letra elkharri datxetzanak: [...]. Abrebiazioneak: [...]. Lç
ABC A 3v.

mende.
abredari. v. aberedari.
abredun. v. abeldun.
abregende. v. ABERE-JENDE.
abrejatu.  Abreviar. v. abrebiatu.  Üken nükian zer erran / doble beno haboro, / istoria egiazko haien /
hobeki esplikatzeko. / Bena egin ahal oroz / üken dütüt abrejatü <-ga->. StJul 17.
abrekeria. v. aberekeria.
abreki. v. 1 abereki.
abreña (G-azp ap. A), abriña (G-azp ap. Zubk Ond).  "Pez sin escamas" A. "El colayo, abriña (G-azp)"
Labayru Hist I 516. v. kolaio.
abrera(t). v. AURRERA.
abrestasun. v. aberastasun.
abretasun. v. aberetasun.
abretegi, -tei. v. abeltegi.
abretiar. v. aberetar.
abreunde. "Hecatombe, sacrificio de cien bueyes" Lar.
abrezai(n). v. abeltzain.
abri. v. euri.
abriatu. "Abandonner, renoncer par désespoir de réussir" Dv.
abride. v. haurride.
abrigatu (-au V-gip ap. Elexp Berg; Lar).  "Abrigarse, calentarse, defenderse del frío y de las demás
inclemencias" Lar. "Abrigar(se). Ondo abrigauta joan, otz eitte jok eta" Elexp Berg.  Amak ondo abrigatu zun
alaba gaztiena eta kafesne bero bat artu azi ondoren [...]. Etxde JJ 249.
1 abrigu. 1. "Abrigado lugar, leku beroa, otzetik gordea, segurua, nozgea, abrigua" Lar.
2. + abrigo (V-gip ap. Elexp Berg). Abrigo (prenda de vestir). "Abrigo. Abrigo barrixakin dotore asko doia
neskatillia. Lehenago gaban deitzen omen zitzaion" Elexp Berg.  Guante asko, mantilla zerratuba, mangitu
luzia, abrigu aundiya. Sor Gabon 34. Bere abrigoa kendu eta exeri zen. Izeta DirG 69 (v. tbn. 30). Alperrik
erosiko ditugu / abrigu klase guziak, / Sabela otza dabillenean / bero gutxi du jantziak. Basarri 140. Gizonezkoak
abrigoa ta esku-zorroa alki gañean uzten ditu. Lab SuEm 193 (v. tbn. 191).
2 abrigu (V-ger ap. A; Añ).  "Bufido, grito, (c.) erremuskada, bufada, burrufada, abrigu" Añ. "Insolencia" A.
(Empleado en todos los ejs. junto a txar).  Jauna, abrigu txar bat egin deutsat gurasuari, eranzun deutsat ta
begirakune illuna eginda mormosietan aldegin neban bere aurretik. CrIc 65. Baña abrigu, eranzute ta mustur
astinketan arinak, otzak edo gogortasun bagaak badira, eztira pekatu benialeti igongo. Ib. 65. Zaldito putzak --
buru yagiagaz / irrintz eginik --zearka begira, / bete betean -ta abrigu txarragaz, / dirautsa "Jira". Zav Fab
RIEV 1907, 95. Erremuxkadaak, burrufadaak, abrigu-txarrak, begiraunaak edo adikunaak egiten. Añ EL2 139.
abriguka. "(V-ger), insolentándose. Onek, andronek, beti erantzuten deust abriguka, ésta, esta mujer me
responde siempre con insolencia" A.
mende.
abrikot (SP, Urt, H).  Albaricoque. "Abricot" SP. "Armeniacum pomum" Urt II 333. v. mertxika. 
Gereziak, abrikotak eta arregak. SP Phil 162. Gereziak eta abrikotak. He Phil 408. Abrikot hexurrak
kraskaturik. ECocin 51 (v. tbn. 52). Abrikot edo arbeletxekoa bazen ausarki. Herr 4-7-1961 (ap. DRA, s.v.
arbeletxeko).
abrikotondo (SP, Urt II 333, Lcq 76, H (a. hondo)).  Albaricoquero. "Abricotier" SP. "(Prunus armeniaca),
albaricoque" Lcq 76. v. abrikotze.
abrikotze (SP, H).  "Abricotier" SP. v. abrikotondo.
abril. "Hostia, la res de la víctima, [...] abrilla, y significa res muerta" Lar.
abrildari. "Immolador" Lar.
abrilde (Lar  H (s.v. aberea)).  "Immolación" Lar.
abrildu (Lar  H (s.v. abere)).  "Immolar, matar en sacrificio alguna res" Lar.
abriña. v. abreña.
abrio.  Abrigo, protección (?). Cf. abrigu.  Izanen duzu abrio nordestetik suduesteraiño. "Auras abrigo".
INav 58. Muillatuko duzu 5 brasetan eta izanen duzu abrio suesterik eta uesteraiño baiñan ezta garbia,
ermitaren aitziñean garbia da. "Tiendras Abiglo". Ib. 102. Ikusiko duzu ezkilla dorre halto bat eta idukiko duzu
abrio suesteraiño. "Tiendras à Biglo iusques au suest". Ib. 94.
abriotasun. "Desprecio, desdén, repulsa (Darric)" DRA. Cf. aborritasun.
abroin. v. ABERE-OIN.
habroinzka. "À bride abattue" Dv.
abroka. "Fiesta y borrachera. Bere denboran abroka ederrak baitik inik" Izeta BHizt2.
abrokada. 1. "Pechugón (Darric)" DRA.

2. "Batalla, querella, debate (Darric)" DRA.
abrolla (Lar; abroil Hb ap. Lh).  "Hadrolla, engaño en comprar, es del bascuence abrolla, que significa lo
mismo" Lar. "Fraude" Lh.
abrota. "Spanis pagus" Zubk Ond (en una lista de nombres de peces).
abrotxatu. "Abrochar el vestido, abrotxadu" Lcc.
abrunada. v. abordada.
abrunkada.  Impulso.  Bekoki-buruak aurrerantz ausarditsu luzatu, abrunkadea artu eta or yoiakuzak
barriro be [...] alkarren ganera [...]. Buru-bekoki aren azur-joketak atara yuen otsa! Luze jausi zoazen biak
lurrera. Bilbao IpuiB 271.
abruska (-brü- S ap. Lh; O-SP 225  SP, Dv y A), abruzka (H, que cita a SP), aburska (O-SP 225  Dv y A).
1. (Caer) de bruces. "Abruxka ou aburska veut dire la bouche contre terre" O-SP 225. "Aburxka erortea,
tomber la bouche en bas" Ib. "Aburxka ezitea, être couché la bouche contre terre" Ib. "(O) [...] tomber sur la
face" SP. "Tomber la face contre terre" H. v. ahuspeka.
2. "Desfallecimiento, síncope (Arch ms.)" DRA.

mende.
abrusko, abruzko (V-ger ap. A).  "Pececillo no comestible de entre peñas" A.  Atxartietako osiñetan
arrapaten ebezan noizbait, abrusko, karraspio, lula ta beste arrain txikitxoak. Echta Jos 33s.
absart. v. ausart.
absent. v. ausente.
absintio, absenta (L, S).  Ajenjo. v. 2 asentsio.  Eta izarraren izena erraiten da Absinthio, eta urén herén
partea Absinthio bilha zedin. Lç Apoc 8, 11 (He Azenzioa, TB Azunzua, Dv Zizari-belharra, Ip Ixeña, Ur (G)
Asensioa, Ur (V) Asentzijua). Atsegindasunaren fina eta ondorea atsekabea da eta dolua: ezti-beraskatik
absintioa, plazeretik desplazera sortzen da. Ax 356 (V 236). Nork ere dastatu baititu [haren faboreak], bertze
gainerako konsolazione guziak mintzat eta absynthiotzat dadutza. SP Phil 477. Absinthiozko urik [...] edan. Ib.
320 (He 321 asensio-ur kharratsa).
- ABSINTIO-BELAR. Ajenjo.  Abszintio belharra bezain min eta gozo gabe. Ax 355 (V 235).
absolbatu (SP).  Absolver. "Absoudre" SP. v. absolbitu.  Apezek ez apezpikuk ezetare aita sainduk /
absolbatzen halakoaren ezein bothererik eztu. E 45. Iainkoaren aitzinean iustifikatu izatea da haren
iujemenduaren aitzinean absolbatu izatea. Lç ABC I 4v. Beren hoben guzietarik absolba ezazu. Harb 244. Nola
amorantearekin dagoena [...] ezin absolba baititeke amorantea utz arteiño. Ax 267 (V 178). v. tbn. EZ Eliç 105.
Hm 203. SP Phil 77. He Phil 79.
absolbatzaile. "Absolbatzaille, qui donne l'absolution" SP.
absolbazino, -zione. v. absoluzio.
absolbiarazi.  Hacer absolver.  Ezkümikatü hizatekeenian, absolbi-arazi hadi labürski. CatLan 15. --Zer
manatzen daukü Manamendü hunek? --Ahalik lasterrena absolbiaraz ditzagün gure buriak izan baginira
exkümikatiak malhüroski. Ib. 107.
absolbigarri. "Absolvederas, manga ancha en un confesor, absolbigarriak" Lar.
absolbitu (Lcc (-idu), Lar, Añ), absolitu, asolbitu (Lcc (-idu), Urt I 48), atsolbitu, ausolbitu.  Absolver.
"Absolver de pecado, absolbidu bekatuaz" Lcc (tras assoleado). "Asalto de pecado, asolbidua bekatuaz" Ib.
"Absolver, desatar y dar por libre de culpas" Lar. v. absolbatu, barkatu, asketsi.
 Tr. Documentado al Sur en autores de todas las épocas hasta finales del s. XIX; en el s. XX hay sólo un ej. de
Txirrita. Al Norte, donde compite hasta mediados del s. XVIII con absolbatu (q.v.), se encuentra en Etcheberri
de Ziburu, Gasteluçar (101), Urte (Gram 444), CatLan (154), Duhalde, CatLuz y Etchahun. En cuanto a la
distribución de variantes, absolbitu (-idu) es la forma más gral.; hay asolbidu en f. Bartolomé (junto a
absolbidu), ausolbidu en CatLlo, absolitu en CatLuz (172) y atsolbitü en Etchahun (478).
 Ernegatzen dot / oi konfesore juduaz, / zerren ninduan / oi absolbidu orduan, / oi egin baga / penitenzia
munduan. Lazarraga 1199v. Ordean faltetan bahaiz esker gabez erori, / Absolbitzera hoako nigarrez Aphezari.
EZ Man I 19. Absolbitzeko sakramentuaz. Ib. 21 (tít.). Ezpadauko bear dauen jurisdiziñoa absolbietako. Cap 63.
--Zer da Ordea Sazerdotala? --Emaiten dabena podere da grazia Sazerdoteari konsagretako da absolbietako
pekatuetarik. Arz 48s. Pekatari bat absolbitzea. Cb Eg II 5. Ez nau absolbituko artzen ez badiot penitenzia au.
Mg CC 145. Absolbietan ez baditu ez diriala iños geijago konfesauko. Mg CO 11. Ez sekulan ibil kofesor largo,
errexki absolbitzen dutenen bilha. Dh 59. Inok pekatutik absolbidu edo librau ezin legi. fB Olg 123 (Ic I 8
asolbidu). Ez dozu faltako nok absolbiu. JJMg BasEsc 162. Eta bago konfesoriak ausolbidu ezin leiyan
pekaturik? CatLlo 65. Aita Santu Erromakoak izan ditezkeala absolbituak. Ur BulaG 528 (BulaAl 21 absolbidu).
Pekatu errez egiten dala / konfesoriak badaki, [...] absolbituta bere ordenak / emango ditu egoki. Ud 147.
[Erretoriak] ere aisa asolbitu nau. Tx B I 34.
v. tbn. OA 162. El 70. SermAN 7. AA III 379s. Arr May 90. Absolbidu: ZBulda 30. Astar II 108. Absolbiu: CrIc
108.
absolbitze. "Absolución" Lar.
absolbizio, -zino. v. absoluzio.
absolitu. v. absolbitu.
mende.
absolutamente.  En general.  Aek konfesatzeko obligaziorik eztago, absolutamente edo jeneralidadean

itzegiten degula. OA 138. Esan degu ezen, absolutamente edo jeneralidadean itzegiten dala, eztagoala
zirkunstantzia agrabanteak [...] kofesatzeko obligaziorik. Ib. 138.
absolutu, absoluto. 1. (Adj.). Absoluto.  Ezagützen zitügü gure errege oroz gañeko eta nausi
absolütuarendako. CatLan 161. Baina "garai" absolutorik ez denaz gain, bizitza guziak garai berekoak dira,
denbora berean gertatzen, baina hori beste kontu bat da... Mde Pr 351. Zerbait Absolutu bear zuen nere biotzak,
Artan atsedena ta atsegiña edateko. Txill Let 117.
2. (Sust.). (El, lo) absoluto.  Absolutu-malla ematen dio eriotzak biziari. Txill Let 128. Ortaz, oso erlatibuak
dira absolutuak. Absoluturik ez dagoela esan diteke egiaz. Ib. 126. Absolutuak zuzendu bear du nere bizitza. Ib.
123. Bazterrik gabeko idealitatea, ori da absolutua hindutarrentzat. Absolutu ortan murgiltzea, ori da beretzat
zoriona. Vill Jaink 139. Heldu ziren udazken euriteak, / arima usteldu didatenak / --arima haragia, / absolutu ta
bizitza irritsak / amorruz eutsia. Azurm HitzB 59s. Bide bat hautatu arte, etsita dabil Leturia; eta hautatu eta
gero ere, etsiago. Gidari dituen absolutuak ez baitzaizkio sasi-absolutuak baizik. Txill in MIH 335.
absolutuki (Urt I 52), absolutoki, atsolutoki. 1. Absolutamente. "Absolute, sinpleki, absolútuki" Urt I 52. 
Absolutuki juiatzea ea spiritu ona ala gaistoa den, gauza gaitza da. Arbill III 15, 1 (Ch xuxenki). S. Thomasek
dio, gauza batzu Iinkoari behar direla galdatu absolutoki, hala nola bizitze eternala [...]; bertze gauza batzu
hala nola, aberastarzunak [...] behar direla Iinkoari galdatu, kondizionerki. Tt Arima 17 (v. tbn. Onsa 151).
Ematenbaute ezkontzéko itza [...] absolutokí, paratugábe kondizioa. LE Matr6 277. Badakit sinple nizela; / Hori
segurki hala da; / Iduritzen zaut atsolutoki ezagutzetan zirela. 'Il me semble beaucoup que vous vous y
connaissez'. ChantP 342.  --Eztaitekea egin penitenzia heriotzeko orenian? --Egin daiteke absolütoki
Jinkuaren graziarekin, baina hori arraro da, eta ezta kondatü behar horren gañian. CatLan 58.
 atsolutoki, atsulutoki (S ap. Lrq). "Atsülütoki, à tout prix" Lrq.  Thuilier, hede xurien lieutenantak orhit
erazten dü nausiek ez dütiela kabaliak ützi talalai, bideen gañti, nun ez dien atsülütoki xixa bat nahi. Herr 9-3-
1961, 3. Andere gazteak aitortu du nahi zuela atsolutoki alabaño bat. Herr 10-3-1966, 1.
2. (Acompañando a un adj.). Absolutamente, completamente.  Eta heren kondizione haur orazionian
absolutoki nezesario da. Tt Arima 29 (v. tbn. 5). --Penitenziazko sakramendia salbatia izaiteko absolütoki
nezesario dea? --Batheatüz geroz zonbait bekatü mortal egin denian, absolütoki nezesario da. CatLan 142.
absoluzio (Lcc), absoluzione (SP, Gèze, H), absoluzino (Añ, Izt 63r), absoluzinoe, absolbazino, absolbazione
(SP), absolbizio (Lar), absolbizino (Añ), asolbizio, asoluzio (Urt I 52), ausoluzi(ñ)o, asoluzione (Urt I 52),
absolbizione, asolbizinoe, atsoluzione (S ap. Lrq).  Absolución. "Absolution" SP. Cf. fB Ic I IX: "Geuri
entzunda, dakijeez baseerrijetakuak Jaungoiko Omnipotentia, poderosua, [...] absolbizinoia, doloria,
errestituzinoia. Ta beste onako berba euskalgaistoko asko". v. askespen, barkamen.
 Tr. Absoluzio es la única forma documentada en textos alto-navarros y la más gral. en guipuzcoanos. En la
mayoría de textos septentrionales hay absoluzione, y los vizcaínos emplean principalmente absoluzino(e).
Además de estas formas, hay absolbazino en Haramburu, Axular y Harizmendi, absolbazione en Pouvreau,
absolbizio en Ubillos, J.A. Moguel y Udarregi, absolbizinoe en CrIc, asolbiziñoe en VJ, asolbizio en Txirrita,
asoluzio en ArgiDL y Orixe, ausoluziño en CatLlo, y ausoluzio en Arrantz.
 Eta erreserbatzen duela beretzat edo bere superiorearen(tzat) onen absoluzioa (Leiza, 1626). ASJU 1978-79,
237. [Kristen] kondemnazionea gure absoluzionetan lizenzát. Lç Ins C 4v. Elizako Aphezaren absoluzioneak /
Hutsak barkhatzen tuela, baiñan ez azoteak. EZ Man I 24. Etzaika absolbazinorik eta barkhamendurik eman
behar. Ax 267 (V 178). Konfesoreak ezarten daben asolbiziñoea. VJ 9. Bekatien absolüzionia. CatLan 151.
Absolbizioak kentzen diozka bekatariari bekatu guziak. Ub 211. Aldegin nai ez duenak bekatura dezakean okasio
[...] urrekotik, ez du eraman bear absolbiziorik. Mg CC 149s (145 absoluzio). Ez dago prestaurik absoluzinua
artuteko. Mg CO 213 (125 absoluzinoe). Ta joan zan absoluzioaren eske. AA II 169. Apaizak barkazioa edo
absoluzioa eman didanean. AA I 454. Baña ondo prestauta ez doianari, bota arren milla absoluzinoe
Konfesoriak [...]. JJMg BasEsc 51. Ondo konfesadu ta ausoluziñoa artzaiten dogunian. CatLlo 60s. Dago
konfesatzeko / obligaziyua, / konsegituko bada / absolbiziyua. Ud 129. Emango zazutela ausoluziyua. Arrantz 37.
Askatuerea edo absoluzinoa. Itz Azald 144. Absoluzionea da bekhatuen barkhamendua, aphezak emaiten duena
Jesu Kristoren izenean. CatJauf 117. Azkapena (asoluzioa) artu nuan. ArgiDL 38. Asolbiziyo biarrik ere / ezta
izaten oiekin; / fakultadia Aita Santuak / ainbat badute berekin. Tx B II 66. Asoluzioa emanen dizut. Or Mi 36.
Aditzen duzu: azken absoluzioneaz barkatuak... denetaz kito zirela. Larz Senper 52. Nigana etortzen bazera ere /
ez dezu absoluziyorik. Basarri in Uzt Noiz 44.
v. tbn. Cb Eg II 159. LE in BOEanm 575. Arr May 71. Legaz 41. Absoluzione: Tt Onsa 101. CatLav 295 (V
147). Brtc 164. Dh 143. CatLuz 35. UskLiB 82 (-ü-). CatS 88 (-ü-). Zerb IxtS 110. Absoluzino: Arz 55. Cb CatV
76 (-iño). Zuzaeta 123 (-iño). CatBus 48. Absoluzinoe: CrIc 158 (86 absolbizinoe). Ur MarI 76 (-ñoe).
mende.
Absolbazino: Harb 388. Hm 67. Absolbazione: SP Phil 75. Asoluzio: Zab Gabon 77.
 (Con -ko, adnom.).  Absoluzioko graziarik konfesorek berak galdu nai ezpadu. Mg CC 150. Konfesore
jaunek absoluzioko itzek erran baño len. CatUlz 42.
absorbe.  Meza ondoan, absorbiak (BN). Herr 12-9-1957 (ap. DRA, que traduce "responso").
abstenitu.  Abstenerse.  Baruraren konplitzeko hetzaz oroz abstenitu behar dugu. Tt Arima 49.
abstinentzia (Urt Gram 41, Lar (-nz-)), austinentzia (Urt I 57).  Abstinencia (de carne). v. bijilia.  Gularen
[...] kontra, abstinenzia, neurriz iatea eta edatea. Mat 27s. Abstinenzia begira albaiteza saindua. / Hartarakotz
barurezak Garizuma guztia. EZ Man II 202. Eta abstinenziatik, neurriz bizitzetik, [...] heldu da [...]
saindutasuna. Ax 411 (V 267). Berekin du ontasuna, / Bethi abstinenziak, / Gorputzaren osasuna, / Arimakotz
graziak. Arg DevB 129. Hekin orrhoitzapenetan, / Etzen nihoiz banketik / Bere abstinenzietan, / Bizi ziren
kontentik. Ib. 127s. Gularen kontra, abstinenzia. Cap (ed. 1893), 15 (OA 98 abstinenzia). Zeiñ garratzak izatu
diren hekien abstinenziak. Ch I 18, 2. Guleren kontra, abstinenzie. CatUt 12.
v. tbn. Abstinenzia: Harb 428. Tt Arima 83. CatLav 44 (V 29).
abstraktu, abstrakto, astrakto, astratu, astrato.  Abstracto.  Ez naiz gañera serbitzari astratua, ondo
konkretua baizik. Txill Let 138. Izen abstraktu batekin. Vill Jaink 186. Ideia abstraktuak. Ib. 56. Gogoeta egitea
auxe da: [...] izaki orokarrak eta abstraktuak moldatzea. Ib. 72. Bakea, Zuzena, Egia eta holako izaite astratoak
ez dabiltza behin ere gure teatroan. Lf in Casve SGrazi 10. Plastika astraktoa, musika konkretoa, bizar luzeak
eta gona laburrak. MIH 191s. Abstraktoak, zertugabeak darama bere zaletasuna. MEIG IX 142 (en colab. con
NEtx). Pintura abstraktu hori da gure aldiari dagokiona. MEIG I 66.
abstraktuki.  Abstractamente.  Adibidez zaldia, mendia, aritza, ibaia diodanean: orokarkiro eta abstraktuki
bizi dira gogai oiek nere gogamenean. Vill Jaink 66.
abstrakzio, abstrakzione.  Abstracción.  Abstrakzionearen bidez materi gabe sortu edo kreatu egiten baldin
badut, seiñale da badela gu baitan indar bat materiaren alegin guztien gaiñetik dagoena. Vill Jaink 67.
absurdo. 1. Absurdo.  Posiblea da tajugabeko edo absurdo eztena. Vill Jaink 37n.
2. Cosa absurda.  San Tomasentzat ortan eztago absurdorik. Vill Jaink 37n.
1 abu.  Mortero.  Ezin dabenak lazuna, jo begi abuan asuna. "Quien no puede hallar el muble, maje en el
mortero la ortiga". RS 72. Azkue pensó que era var. de abo, pero rectifica en Gipuzkera osotua (Eusk 1934,
116s.). v. Lfn Cor 26.
2 abu. "(Ae), sueño (puer.)" A EY III 357.
habu. "Habü (S; Foix) féverolle" Lh.
abu-abu. "(L-ain), a paseo (puer.)" A.
abuatu. v. aboatu.
abuazil. v. aguazil.
abudo. v. agudo.
abuela (AN-ulz-erro, Sal, R), aguela (AN-egués-ilzarb-olza). Ref.: VocPir 165; Bon-Ond 139; ContR 516;
Echaide Nav 218.  "Grand-mère, aïeule" VocPir 165. "Abuelá, la abuela (R-is)" ContR 516. v. abuelandre.
abuelandre. "Abuelándria, la abuela (R-uzt)" ContR 529. "Abuelánd(e)ria (R-is)" Ib. 516. Cf. amandre.
abuelo (AN-ulz-erro, Ae, Sal, R), aguelo (AN-egués-ilzarb-olza). Ref.: VocPir 164; Bon-Ond 139; ContR 516 y
529, Echaide Nav 216.  "Gran-père, aïeul" VocPir 164. "Abuélo, abuelo (R-is)" ContR 516. "D. [Carmen
Dronda] empleó abuelo, indeterminado, refiriéndose a su marido: abuelok laurogeitalaur (urte), ta nik laurogei
mende.
(R-uzt)" Ib. 529. v. abuelojaun.

 "Abuelo. [...] Gerra denboran soldaduek eta baita herritarrek ere, hala deitzen zioten hegazkin frankista bati;
begirale lanetan, bonbardeo aurretan ia beti ibiltzen zen abioi txiki samar bat. Izena, dirudienez, motorrak zahar-
hotsa ateratzen zuelako jarri zitzaion. Gerra denporako Abuelo. Abionetia baño aunditxuaua, baiña aundixa ez
[...]" Elexp Berg.
abuelojaun, abuelojein (R-uzt ap. ContR).  "Abuelojéina, el abuelo" ContR 529. Cf. aitajaun.
abuen-abuen. "(V-ger), a punto de caerse" A.
abuila (-ulla L ap. Lh; SP  A).  "Abuillak, allumettes" SP. "Abuilla, cerilla fosfórica" A.
abuilatu (L ap. A; SP, Dv).  "Abuillatzea, remplir un vaisseau, henchir, atestar, llenar, entupecer" SP. "Ouiller"
Dv. "Rehenchir" A.
habuin. v. hagun.
abuja. "Agujas que producen la ignición. Baskuliari abuja zulua firi-fariakin eittia, zeregiñ kakia, abrir con el
taladro de pecho en la báscula el alojamiento de la aguja, era labor fastidiosa" Etxba Eib.
abulamenka. v. aburumenka.
abulamu. v. aulamo.
abuleta (L, AN ap. A; Dv), agulleta (L, S ap. A; Chaho), abileta (L-sar ap. A; Urt Gram 34, VocB, Lh), agileta
(SP), aullet (BN ap. A  VocBN ), aulet (H).  "Agilleta, aiguillette" SP. "Agilletaz lotzea, aiguilletter" Ib.
"Lacet, abilleta" Urt Gram 34. "Aullet, aiguillette, petit cordon à bout de métal, servant à attacher les corsets, les
chaussures, etc" VocBN. "Aiguillette" Dv y H. "Jarete (sic)" VocB. "Agujeta, cuerdita" A. "Agulleta, agujeta para
atar el calzón corto en la rodilla (?). La prenda está en desuso" Ib. "Aiguillete de chausses" Lh. v. aixubeta.
abullatu. v. agoilatu.
abulu. v. aburu.
abulumenta. v. aburumenta.
abundanki (Urt I 64), abondanki, abundantki.  Abundantemente, generosamente, en abundancia.

 Tr. Exclusivamente septentrional. La forma abondanki se documenta en Jauretche y UskLiB.
 Gizon abrats baten landék abundantki fruktu ekharri ukhan duté. Lç Lc 12, 16. Pensatzen dugun baino
abundantkiago botheretsu denari. Lç Eph 3, 20. Gau eta egun abundantkiago othoitz egiten dugula ikhus
dezagunzát zuen begithartea. Lç 1 Thess 3, 10 (He asko othoitz egiten ere diogu). Gero abundantki zeure
graziaz bethezazu. EZ Man II 87. Birjina saindua, Iainkoaren ama, zure baithan Espiritu saindu konsolariak
Iainko bat aitarekin eta seme bat perfetuki eta abundantki ostatatu ditu. Harb 89. Bihotz ungi preparatuetara
Jesu-Kristok abundantki hedatzen dituen graziez gabetua. CatLav 260 (V 131). Jauna, [...] jan-araz diezadazu
nigarrezko ogia, eta edan araz diezadazu abundanki ene nigarren ura. Brtc 79. Eman zioen abondanki grazia
saindutzen duena. Jaur 399. Abondanki atherako dire ene begietarik kontrizionezko [...] nigarrak. Ib. 379. Bere
[...] benedikzionen abondanki guri emaiteko. UskLiB 89. Zertako diozü abundanki arraparatü diala guretzat
bekhatia? CatS 27.
abundant (Urt I 64), abundante, abondant.  Abundante, copioso. "Abundans, abundánta, aberátsa" Urt I 64.
v. abundos, ugari.
 Tr. La mayoría de los ejs. son septentrionales. La forma abondant se documenta en Leiçarraga (junto a
abundant), Mercy, JesBih y Jauretche.
 Ezagut zinezatenzát zuetara dudan karitate guzizko abundanta. "Très abondamment". Lç 2 Cor 2, 4 (BiblE
maitasun neurrigabea). Eta konfusione hunetara iraitzi izan zen ondoan bere irudiko jenerazionean
enjendratzeko abondant izan da bere hazi maradikatuan, [...] korrunpituan [...], gaixtakeriaz abratsean eta
abondantean. Lç Adv * 8v. Grazia abundant baten beharra dut ene garbitzeko. Gç 46. Jesu-Kristoren
mende.
satisfakzione guziz handiak eta abundantak. CatLav 309 (V 154). Grazia abondantenetzaz bethatzen zialarik.
Mercy 13. Nigarrik abundantenez. Brtc 151. Mai abundanteak eta sala doratuak (B, s. XVIII). BOEans 872.
Benedikzionerik abondantenez [aberastua]. JesBih 395. Ikhus zazu zoin abondanta eta handia den sasoina. Jaur
396. Ithurri abondant batzu bezala. Ib. 143. Graziaren urak dakharken bigarren efetua, da gu abondant
bilhakatzea, fruitu on suerte guzietarik erakhar arazten daukularik. Ib. 143.
 (En la expr. abundant izan 'vivir en la abundancia').  Eta badakit behera izaten, badakit abundant izaten ere.
"Abondant". Lç Phil 4, 12 (He frankian bizitzen, BiblE ugaritasunean bizitzen). Ikhasi dut ase izaten eta gose
izaten, eta abundant izaten eta peitu izaten. "D'abonder". Lç Phil 4, 12 (He frankian izaten).
 (En la expr. -(e)z abundante egon 'tener en abundancia').  Gure antepasatuak gauza guzies zeude abundante,
zerengatik amarrenak egiten zituzten ongi. SermAN 6v.
 En abundancia. v. abondo.  Orra Pello Errota / Amerikara juan, / sei illabeteko ta / milla duruan / janetik
abundante, / gañera traguan [...]. AzpPr 92. Dirua abundante, / biotzak bigunak, / edozeñek ez ditu / olako
lagunak. EusJok 88.
abundantzia (Urt I 64, Gèze), abondantzia (Ht VocGr).  Abundancia. "Abundantia, abundantzia, frankia.
Omnium rerum abundantia, gauza guziezko abundantzia" Urt I 64. "Abondance" Ht VocGr. AxN explica
frankiak (444) por abundanziak. v. ugaritasun.
 Tr. Documentado sobre todo en textos septentrionales hasta finales del s. XIX. Al Sur se encuentra en
Capanaga, Elizalde (43), SermAN, Lizarraga de Elcano (Doc 25), Hualde y en bersolaris guipuzcoanos de
principios del s. XX. La forma abondan(t)zia se documenta en textos suletinos (Abraham, CatS, Inchauspe; en
los dos primeros junto a abundanzia) y en Jauretche.
 Begira zaitezte abariziatik: ezen zenbeitek onhasunez abundanzia badu ere, bere bizia eztu bere onetarik. Lç
Lc 12, 15 (He zer nahi abundanzian izan dadin gizon bat). Hik eskua zabaltzen duanean guziak abundanziaz
bethe dioazak. Lç ABC B 3r. Bere miserikordiaren abundanzia. Lç Ins G 3r. Abundanzia ondasun guztiena. Cap
(ed. 1893), 36. Errezibi dezan berthute guzien abundantzia. Gç 55 (126 abundanzia). Hitzen abundantziaz
bezanbatean-ere ezta eskasa, ez erromesa, batzuek uste duten bezala. ES 191. Ene grazien abundanziarekiñ. Ch
III 42, 2. --Nola izan da Ganzutua edo Sakratua? --Grazia haren arimara abundanzia handian ethorririk.
CatLav 50 (V 32). Gauza nezesarioez kontentatu behar dugu, abundanzian eta frankanzian injustuki jarriko
garen baino lehen. Ib. 172 (V 88). Mundugontan itzulzen dio Jainkoak abundanzia andiarekin ematen duena.
SermAN 6v. Atseginetan eta atsekabetan, abundantzian eta gabetasunean, [...] Jainkoa guziez behar dut
benedikatu. Brtc 203. Heben abondanzia deno / untsa gira izanen. Abraham 88. Eta abundanzia ororen / heben
edireitera. Ib. 46. [Aitaren etxean] abondantziaren erdian aurkhitzen baitzen. Jaur 125. Konfirmazionia da
sakramentü bat zuñek emaiten beiteikü Espiritü Saintia, bere grazien abondanziareki. CatS 112 (71
abundanziareki). Biziuen inundazioniaren edo abundanziaren kausaz, otzten da anitxen karitatia. Hual Mt 24,
12 (Samper eszeso). Beste munduban glori ontasunez / nai degu abundantziya. Ud 148. Jinkoak thaigabe bere
grazien abondantziak hartara ixurten zütian. Ip Hil 197. Gizon orrek [...] urretan omen dauka / asko abundantzi,
/ lasai egiñ dezake / mantendu ta jantzi. AzpPr 47.
v. tbn. Abundanzia: EZ Eliç 386. Tt Arima 89. CatLan 137.
abundarazi, abundaerazi.  Hacer que sea abundante, pródigo, generoso.  Eta botheretsu da Iainkoa grazia
guziaren zuetan abunda eraziteko. Lç 2 Cor 9, 8 (He zuen gaiñerat gaindiz isurtzeko). Eta zuek Iaunak
multiplika eta abunda erazi zaitzatela elkharganako eta guzietarako karitatean. "[Il] vous fasse abonder en
charité les uns envers les autres". Lç 1 Thess 3, 12 (BiblE Jaunak gero eta handiago egin dezala elkarrenganako
eta guztienganako zuen maitasuna).  Ierusalemetik [...] Illyriquerano abunda erazi ukhan baitut Kristen
ebanjelioa. Lç Rom 15, 19 (BiblE Kristoren berrionaren zabalkuntza burutua utzi dut).
abundatasun, abundatarzun.  Abundancia.  Nola da posible xek aipa zazei gaiza onik, izaitian, zrein gisa,
gaxto? yaketa mintzatan baita aua biotzaren abundatarzunetik. Hual Mt 12, 34 (Lç, Samper, Echn
abundan(t)zia, He frankia, Ur, Ur (V) ugaritasun, Dv gaindidura).
abundatu.  (Aux. intrans.). Abundar, hacerse abundante.  Ezen nola Kristen sufrimenduak gutan abundatzen
baitirade, hala gure konsolazionea ere abundantzen da Kristez. "Car comme les souffrances de Christ abondent
en nous, pareillement aussi notre consolation abonde par Christ". Lç 2 Cor 1, 5 (He ezen zenbatenaz parte
gehiago baidugu Jesukristoren sofrikarietan, hanbatenaz dugu halaber Jesukristoz heldu zaizkigun
konsolazioneetan). Anhitzez areago Iainkoaren graziá [...] anhitzetara abondatu izan da. Lç Rom 5, 15 (BiblE
askoz ugariago zabaldu da guztiengana Jainkoaren dohaina). Graziá abunda dadinzát. Lç Rom 6, 1 (BiblE
onginahia ugari dadin). Ezen baldin gauza hauk zuetan badirade eta abundatzen badirade [...]. Lç 2 Petr 1, 8
(BiblE jarrera hauek guztiak zuengan gero eta gehiago indartzen badituzue).
 (Aux. trans.). Hacer que sea abundante.  Oblazione hunen administrazioneak eztu sainduén nezesitatea
mende.
suplitzen solament, baina abundatzen-ere badu anhitzek Iainkoari eskerrak drauzkioten bezenbatean. "Mais
aussi redonde en ce que plusieurs en rendent grâces à Dieux". Lç 2 Cor 9, 12 (He baiñan oraiño esker franko
errendarazitzen diotza Jainkoari).
abundo. v. abondo.
abundos, abundoso, abondos.  Pródigo, generoso; abundante.  Hala zuek ere dohai spiritual guthizioso
zaretenaz geroz, zarreitzate hetan abundoso izateari Elizaren edifikazionetan. "Cherchez d'abonder en iceux".
Lç 1 Cor 14, 12. Alegera tristezián [...], abundos eta bihotz onetako, paubrezián eta peituan. Lç Adv ** 8v.
Baina non handitu izan baita bekhatua, han abundosago izan da graziá. Lç Rom 5, 20 (Decl ¸) 2v abondosago).
Zareten fermu, konstant, abundoso Iaunaren obrán bethiere. "Abondans". Lç 1 Cor 15, 58. Obra on orotara
abundos zaretenzát. "Vous soyez abondans en toute bonne œuvre". Lç 2 Cor 9, 8 (He duzuentzat frankoki zertaz
egin obra on suerte guziak). Zerren oentzat dago zeruan premio abundosoa. OA 103. Izan baitzen Agoniazko
estatian, eta jalgi baitzen haren gorphützetik Odolezko izerdi abündos bat. CatLan 43. --Elizan diren güziek
berdin parte dütea huntarzün hotan? --Ez, ezik aunhitzez abündosago eta perfeitago da jüstuen partia ezin-ez
bekatorena. Ib. 55.
abundoski, abondoski.  Abundantemente, con generosidad.  Zeinetarik [graziatarik] gaindi eragin baitu
abundoski gure gainera sapienzia eta intelijenzia guzitan. "En abondance". Lç Eph 1, 8. Ezen hunela [...]
resuma eternaleratko sartzea abundoski administraturen zaizue. "Abondamment fournie". Lç 2 Petr 1, 11.
Alzoaz eta baheaz emaitea. Hori erraiten da aseki eta abondoski emaiteagati. O Pr 19. Jinkuak Giristino
berriaren bihotzera abündoski ixurtzen eta hedatzen dien grazia. CatLan 127.  Abundoskiago promeseko
herederoei bere konseilluaren fermetate mutha ezin daitekena erakutsi nahiz. "Voulant plus amplement
monstrer". Lç He 6, 17.
abundu. "(V-ger), curtir o adobar pieles" A Apend.
abunitu. v. abonitu.
abuntun.  "A bulto" Izt VocC.  Bañan badu onek zer ikusi, abuntun itzegin bagetanik. Izt C 137. Guztiz
begiragarria dan desberdintza andi au, abuntun ezarri dedala iñork uste izan ez dezan. Ib. 181. Euskaldunen
gañean [...] zerbait jakiunde beretu nai duenak, eta ez nola nai ta abuntun gai oien gañean itzegiñ da jardun,
irakurri bitza arretaz [...]. Aran SIgn 200. Ez dira, sinets ezazu, abuntun eta arrapazka jasoak eta hautatuak
hemen aurki daitezkeen deiturak [...]. MEIG VIII 115.
abuña. v. ahuña.
abur.  Palabra de saludo. EI 339 recoge para 'saludar' abur egin en AN-arce y para 'despedirse' (340) en Ae. v.
agur.  Salbe, adiskideak, / jende onak, abur, / etxe onetan Jesus / arki dedilla gaur. Echag 128.
abur. v. labur.
aburamenka. v. aburumenka.
aburdiko (V-ple-arr-oroz; Añ), aurdiko (V-ger-ple-gip; Lar, Añ). Ref.: A y A Apend (aburdiko, aurdiko); Iz
ArOñ (áurdikua).  "Almohada", "cabecera de cama, almohada" Lar. "La funda [de] la almohada" Iz ArOñ. v. 1
burko (2), bururdi, 1 kuxin.  Zelan konfesatuko ziñateke, bazengoze eriotzako ordu larri bildurgarrian,
kandela erexegiña eskuan, ill-jantzia aburdikoan, ta arimea urten agiñean? Añ LoraS 34. [Bear daben loa artu
baga] asten bada josten, jausten jako burua almoadatxoen ganean, oeko aburdiko ganean legez. Ib. 101. Oeko
aburdiko edo buruko pean. Añ MisE 118. Gura dot prestau dagizun zeure oea, [...] koltxoerik bigunenakaz,
aurdikoak gura dituzun beste ta gustiak lumazkoak. Itz Berb I 216. An ipiñi ginduzten [...] sofa urdiñ aien
aurdiko biguñetan. PMuj Noni 68.
- ABURDIKO AZAL. "Doce cobertores de almohadas alias ardiko azales [...] más tres cobertores o ardiko
azales de almohadas nuevas de color amarillas (V-gip, 1580)" ConTAV 5.3.1. "Funda, [...] aburdiko azala" Añ.
 Etim. En el supuesto de que -ko sea aquí el conocido sufijo de derivación (de "genitivo", como se suele decir),
para explicar la relación entre bururdi y aburdiko, lo más sencillo parece pensar que a- es reducción de oa-: *oa-
bururdi-ko sería sin violencia '(lo) de la cabecera de la cama'. Cierto que bururdi a su vez no es un compuesto
demasiado claro, porque si su primer miembro (buru 'cabeza') salta a la vista, no sucede lo mismo con el
mende.
segundo (erdi?) (BAP 1964, 26s).
aburdikotxo, aurdikotxo (Lar).  (Dim. de aburdiko). "Acerico, almohadica pequeña, burkotxoa, aurdikotxoa"
Lar. "Cabezalejo, burukotxoa, aurdikotxoa" Ib.
aburi (Aizk (L)), abori (L ap. A).  Tropiezo. v. hapuriko.
aburikai. v. hapurikai.
aburikatu. v. hapurikatu.
aburiko. v. hapuriko.
haburin. v. hagun.
aburitsu. "(L), fácil en tropezar" Aizk.
aburmo. v. alburno.
aburna, aburno. v. alburno.
aburo. v. agudo.
aburreil (-rell S (Foix) ap. Lh), aburrioill, afurrell (S (Foix) ap. Lh), anpurrell (S (Foix) ap. Lh).  "Utzi dit
aburrell, je l'ai laissé en plan, je l'ai envoyé au diable" Lh.  Azken "Miroir de la Soule" kasetak erraten deikü
Ziberua aburreil utzirik dela. Herr 15-11-1962 (ap. DRA). Hortxe berian abürrioill / berbera ützi behar dik.
'Qu'on le laisse, tout seul, / Là-même et qu'il aille au diable!'. Casve SGrazi 106.
aburril. v. agorril.
aburrimentu. v. aborrimendu.
aburrioill. v. aburreil.
aburritu. v. aborritu.
aburska. v. abruska.
aburtoin. v. abortoin.
aburu (L, BN, S; VocBN  Dv, H), aberu (BN), abelu (S), abulu (S). Ref.: A; Lh (aburu, aberu, abelü, abülü).
 Tr. Documentado en un refrán de Oihenart y en autores meridionales del s. XX (tbn. en Lhande, Zubiri, Lafitte
y Xalbador). En DFrec hay 15 ejs. de aburu.
 Opinión, parecer; creencia (no muy fundada). "Croyance confuse, espérance peu fondée" VocBN. "Croyance,
attente, espoir sans motif fondé" H. "Opinion, instinct" Lh.
 Buru bezanbat aburu. "Autant de visions ou imaginations, que des têtes". O Pr 567. Geure zeregiña al ixan
dogunik ondoen bete dogula, ona emen geure aburuba. EEs 1915, 218. Esan didatenez, euskera ta latinezko
esakune zar batena gertatu zaio: tot capita quot sententiae "buru bezanbat aburu" ediro ditu. Batak, alde
egiteko; besteak, gelditzeko. A Ardi 103 (v. tbn. buru bezenbat aburu en Eguzk GizAuz 37; buru ainbat aburu en
Zait Plat 35; amodioaz buru bezenbat aburu en Lf ib. XIX). Asi zan bakotxa bere eretxija edo aburuba
adirazoten. Kk Ab I 21. Aburu zuzena artu nai bada. "Si se desea acertar en los juicios". Zink Crit 52. Bainan
aburu hedatuena da zerbait borrokaldi edo gudu batetik [...] duela bere iturburua. Zub 55. Berotu zan "Uitzi"
bere aburu-alde, ta igerri zion alegia pattarraren ontzixkak, ipurditik autsi baitzun mai-gañean ukaldika. Ldi IL
50. Batzordeak, ordea, ez ginduzan araudia eginbear orretarako aintzakotzat artu; ta bereala, bere aburu utsez,
arauditzako zuzenbide batzuk argitaratu zitun. Ib. 147. Gizartekeri-zale guztiak aburu edo eretxi bardiñekoak ez
dirala esan bear dogu. Eguzk GizAuz 42. Gai onetzaz dituan aburu ta eretxiak antxe agertu ta azaltzen ditu. Ib.

mende.
73. Euren buruei ortodoxos edo aburu zuzenekoak deritxoen edonongo sozialistak, Marxen jarraitzalleak dira.
Ib. 46. Iñoren aburubak atzaldu dagikiezan akatzak eta bost neronek dakidazalako. Laux AB 13. Aburu onik
besterentzat ez, / auzoko baratzan usai / txarra, gurean susne gozoa, / gezurra egiz jantzi nai. EA OlBe 98.
Iñoren gogo, aburu ta asmoak ezin ezagutu ditzakegu. Zait Sof 166. Nola ditezke bat, ikustea ta ez ikustea?
Orduko eskolastikuek idaroki zioten aburu ori; baiñan orren kontra bera iekitzen da an-emenka. Or QA 170.
Gure gogo-argia gezurrera ta aburu gaiztora okertzea, likisgarri da. "Errores et falsae opiniones". Or Aitork 95.
Alare badakit aburu aiek egi dirala. "Sententias". Ib. 374. Pentsa zer aburu zukeen andere gazte apainak atso
arront, zantar horrez! Mde HaurB 11. Argumendurik bikainenak ere ez dio aburua aldaraziko. Mde Pr 138.
Segur izan zaite zure oharrak eta zure aburua asko preziatuko ditudala. Ib. 195. Ez zuen egiaz abururik eman
ipuinaren gainean. Ib. 86. Bakoitzaren asmo, aburu, iritzi ta gogoa agertu bearrez. Erkiag Arran 30. Onatx,
beraz, aren usteak eta aburuak, ark berak idatzitako ataletan ageri diranez. Zait Plat 32. [Platonen] gizarte-
aburuen ta asmakizunen [ardatza]. Ib. 13. Parmenidek bere aburuak eta bere asmoak itz-neurtuetan ondu zituen.
Ib. 43. Ez othe nuen Platonez beraz neure aburu edo iritzia agertzen ahal. Lf ib. XIII. Antziñako filosofuen
aburuak gizonari buruz. Vill Jaink 56. Nere itzulkizunei buruz egiñiko oarkizun eta zuzentzeak gatik esker ona
zor diot Orixe jaunari. [...] olerki geienetan beintzat beraren aburura jalki natzaio. Gazt MusIx 8. Orduko
ikasgu nagusietan aburu iakiña baitzan, otoiz aundira sartzeko, leenagotik ezagubideak illunbean gelditu
bearrak zirala. Or ib. 42. Aurrerantzean ere izango ditugu eztabaidak. Guk beti lehengo lepotik burua: buru
adina aburu. PMuj in MEIG I 96. Besteren aburuak beste, goazen gauzei apur batez geure begiz, betaurrekorik
gabe, begiratzera. MIH 317. Bonapartek, haatik, zenbait aburu eta uste ere, hainbeste argibideren aldamenean,
eman zion bere irakasleari. MEIG VI 80. v. tbn. ZA RIEV 1928, 595.
- ABURUAK ABURU.  Ene lizunkerien ibai barnetik ez nindun alderagiten erio-bildurrak eta azken-epaiak
bestek; aburuak aburu, oek ez baitzuten aldegin ene biotzetik. "Qui per varias quidem opinionem". Or Aitork
151.
- ABURU BATEKO, ABURU BEREKO (IZAN, AGERTU...). (Ser...) de la misma opinión, del mismo parecer.
 Arek agertzen zuen biozmina, baño ez dakit ote zen euskarari buruz nere aburu]a[ bereko agertzeagatik. FIr
177. Pondu hortaz den bezenbatean, arkeiologoak ez dira aburu bateko. Mde Pr 212. [Sendagilleak] dietaz den
bezainbatean, ordea, ez daude aburu bereko. Ib. 99. Baditaike ene lagun guziak ez diren ene aburu bereko. Xa
Odol 64.
- ABURU BATEZ. Unánimemente.  Bat-ein euzkotar guraso danak, [...] Eta guztijok aburu batez /
Ikastetxeetan eskatu / Onei euzkeraz irakastia. Enb 42. Ta ala, batzorde orrek eta guk, Euskaltzaleok, alkarri
lagunduz, adiskideki ta aburu batez araudi ori taiutu ta osatuko gendula. Ldi IL 147. Eta onelan obeto alkar
artuaz, guztiak gizarte osoaren onera, aburu batez, jo dagien. Eguzk GizAuz 171s.
- ABURUKO. (Precedido de gen.). De la opinión, del parecer (de).  --Gauza zail baino zailago bat da [...]. --
Ez naiz zure aburuko --erran zuen ezkongabeak. Mde Pr 86s.
- ABURUZ. (Precedido de gen.). Según la opinión (de), en opinión (de), según el parecer (de).  Nere aburuz
(iritziz) [...] ertilariak [...] edestian billatu bear ditu gaiak. Ayerb EEs 1915, 263. Nere aburuz, orra emen
Agirrek dauzkan iru trebetasun bereziak: [...]. Lh Itzald II 106. Nere aburuz [...] bi sail egin ditezke. Ldi IL 153.
[Kontratu ori] leundu ta gozatuko balitz, gure aburuz obe litzateke. Eguzk GizAuz 151. --Eta gure alde otoitz
egiten ote dute Garbitegiko oiek? --Uste ditekena, Bellarminoren aburuz. Or QA 117. Ene aburuz, haatik,
sinespen horrek [...] maskaldu egiten du. Mde Pr 268. Nire aburuz hoberenetarik den bat baizik ez aipatzekotz.
Ib. 245. Burdinbideok, erriak naastuagotu [...] eta nik dakit zenbat oker ekarri oi dituen batzuen aburuz. Erkiag
Arran 17. Bearturik ote zegon egarbera egindako ziñari eusten? Bere aburuz, ez noski. Etxde JJ 73. Leturia
etzan, gure aburuz, aietako bat. Txill Let 74. Platonen aburuz, ixurka doanaren ezaguera ezinkizun gertatzen da.
Zait Plat 36. A. Gerardoren aburuz [...] paperean iraun arazi etzitulako galdu ziran. Gazt MusIx 167s. Horien
eta beste askoren aburuz, ezin egizta ez gezurta daitekeen esaldi batek ez du ezer adierazten, ez du ezer esan
nahi. MIH 89.  Uste, diotenez, aburuz, iduriz... zenbat uste ergel! "En opinión de". Or Poem 537.
 Por decisión (de).  Xalbaten aburuz bederatziko sailla erdibitu egin zen launako ta bosnakoan. Laukoari
Zalgizeko bidea aztertzeko lanbidea eman zion ea Xalbatek beste lau lagunekin Sustarriko lepora joko. Etxde JJ
258s.
aburuide. v. aburukide.
aburuka.  Opinando.  Luzetxo doa sarrera au, olerkari ta mistikuengaz aburuka zabaldu nadin. "Para
explayarme en teorías acerca de los poetas y místicos". Or in Gazt MusIx 42.
aburukide, aburuide.  (Persona) de la misma opinión o parecer.  Gardi edo aburuide. Argorri Euzk 1929,
220 (ap. DRA). Irakaskintza dugu euskeraren alde erabiltzeko bide onena; ontan aburukide aunitz an eta emen.
Herr 14-2-1957 (ap. DRA). Ene ustez, euskaltzaleen artean bederen, aburukide edo gera guziok gure arazo
onekiko. Herr 27-9-1962 (ap. DRA).

mende.
aburumen. "(L, BN, S), avis" Lh.
aburumenka (L, BN, S), abulumenka (S), aberumenka (BN), aburamenka (S), abelamenka (S), abelumenka
(S), abulamenka (S). Ref.: A (abelümenka); Alth (abüramenka); Lh (abelamenka, abelümenka, abülü, aburu). 
Al buen tuntún, sin datos seguros. "Hablar por lo que otros dicen, por boca de ganso" A. "Ustekundez" Alth in
Lander RIEV 1911, 597. "Au jugé" Lh. v. aburupenka, AMEN-OMENKA, IRITZIRA (b).  Ihiztari
adixkideak, othoi; ez tira usnarat, aburumenka. Herr 22-9-1960, 1. Hitz arrunt hoiek nola bezti dezakete gure
begi-menetik edo eskumenetik goragoko edo urrunagoko ontasunik, aburumenka baizen? Lf in Zait Plat XV. 
"Abelümenka mintzatzia (S; Foix), rapporter des cancans" Lh.
aburumenta (S-saug), aberumenta (BN), abelamenta (S), abelumenta (S), abulamenta (S), abulumenta (S).
Ref.: Lh (abelamenka, abelü, abülü, aburu).  "Au jugé" Lh. v. aburumenka.
aburupen (S ap. A), aberepen (BN-baig ap. A).  "Opinión" A.  Egia deia untsa goroztatu alhorretan jan
ahala badiela artho zankhuek eta belhar gaxtuek? Eztü horrek egia abürüpenik ere. ArmUs 1906, 91 (ap. DRA,
que traduce "probabilidad").
- ABURUPENEZ. "Abürüpenez (Sc), según opinión, probablemente" A.
aburupenka (BN ap. Lh).  Al buen tuntún, sin datos seguros. "D'instinct, au jugé" Lh. v. aburumenka. 
Kasetan ezteite mintza abürüpenka. Eskual 17-1-1908 (ap. DRA). Behin segurik emazte batez egin du amets eta
maitasunaz idatzi dituen lerroek erakusten dute ez zela aburupenka mintzatzen. Lf EG 1956 (1-2) , 59.
aburuzka. "(S) par à peu près" Lh.
abus. v. abotx; abusu.
abusagailu, abusailu, agusagailu, agusailu, a(h)usagailu, ausailu.  Diversión.  Guziz Eskual-Herrian fama
txarra dute jendea lanetik kentzen duten ahusagailuek. Gazte 1958 (oct.), 4. Arratsaldean bezperak ondoan,
eskualdun dantza, gaztek emanik josteta eta abusailu, pilota partida bat ederra. Gazte 1958 (mayo), 4. Bertze
altxabide bat bada eritegian: hainitz abusagailu; josteta, atheratze, teatro. Herr 1-10-1959 (ap. DRA).
Musikazko komedia hortan ez da erakaspen seriorik, bainan agusailu jostagarria da jende larrientzat. Herr 23-
7-1959 (ap. DRA). Badazkarra [sic] (Almanakak) ere mila xehetasun irakurgai eta jostagailuez, zinema, teatro,
pilota; agusagailu berrietan zoin utz, zointaz balia. Herr 7-4-1960 (ap. DRA).
v. tbn. Ausagailu: Herr 26-5-1960 (ap. DRA). Ausailu: Herr 18-12-1958 (ap. DRA).
abusagailuketa, ausagailuketa.  La var. ausagailuketa es empleada sg. FIr (EEs 1930, 178) con el sentido de
"buscando ocasiones, noticias" por Leon en Imit.
abusamendu, agusamendu, ahusamendu.  Diversión.  Hori behar da izan gure politika; gaineratiko sino-
mino guziak agusamendu hutsak dira. Herr 11-10-1956 (ap. DRA). Ala teatro lanetan, ala pertsutan, ala bertze
asko ahusamendutan. Herr 9-2-1961 (ap. DRA). --Bainan, gizona, zer duzu ... Ez gira zutaz ari... Ahusatzen ari
gira. --Ahusamendu latza..., akitgarria... errespeturik gabea. Larz Senper 110 (Vill jolas).
abusarazi, ausarazi.  Divertir, entretener.  Herritarrak herritarren ausaraztea, zer da ederragorik? Herr 12-
3-1959 (ap. DRA). Jainkoaren bidean ausaraz edo lerraraz lezaketen lanjer guziak nahi ditu baztertu. Othoizlari
1960 (n.º 23), 274.
abusari.  Impostor, embaucador. Azkue, que cita a Leiçarraga (Mt 27, 63), da erróneamente abuzari.  Iauna,
orhoitu gaituk nola abusari hark bizi zela erran zezan, ondoko heren egunean resuszitaturen naiz. "Ce
séducteur-là". Lç Mt 27, 63 (Dv enganatzaile, HeH zilibokatzaile, Leon enganatzale). Gizon gaixtoak eta
abusariak. "Abuseurs". Lç 2 Tim 3, 13 (He enganariak).
1 abusatu (Urt III 12, Chaho). 1. (Aux. trans. e intrans.). Abusar (de). "Abuti, [...] higatu, [...] ahitu, [...]
gaizkibaliatu, [...] abusatu" Urt III 12. (Con complemento en instr. en todos los ejs. salvo en Iraola; con aux.
intrans. en JesBih y Jauretche).
 Tr. Documentado en textos septentrionales hasta fines del s. XIX, y en Iraola.

mende.
 Eztezagun Iainkoaren izenaz abusa, [...] ezeta zin arinetan eta alferretan-ere. Lç Ins D 4r. Zeren titre eta izen
hunez sobera gaizki nehork abusatu ukhan baitu. Ib. G 6r. Handi dela bekhatua [...] Alabañan handiago zure
miserikordia. // Ordean eztezagula abusa eztitasunaz, / Zerbitzaturen zarela zeure iustutasunaz. EZ Man I 34s.
Eta abusa eztezala ontasun ethorriez, / Bañan zerbi adi ungi Iainkoaren graziez. EZ Man II 160. --Ez othe du
nihork behinere abusatzen debozione hortaz? --Bai, eta hek dire. Bere debozione itxurarekin gaizki bizi direnak.
CatLav 339 (V 165). Erresoluzione fermu hori gabe, phozoin bilhaka dezakete <be-> erremedioa, hainitz
graziaz abusa laitezke, eta Jainkoaren begietan izan laitezke hobendunago. JesBih 429. Zer ez dut beldurtzeko
Jainkoaren justiziatik, baldin bethi abusatzen banaiz hoin miserikordia handiaz? Jaur 173. Nahiz bekhatorea
Jainkoaren graziez abusatzen den, Jainkoak ez du arbuiatzen oraino. Ib. 172. Lehenak erraiten dauku framazon
batzuek, neskatxa gaztez abusatu eta, heiek, pozoindatuz, hil arazi dituztela emeki emeki. Elsb Fram 176. Etzait
sekula gustatu abusatzia. Iraola 105.
 Ezen gu ere noizpait adimendu gabe gentuán, desobediént, abusatuak, anhitz moldetako desirak [...]
zerbitzatzen gentuela. "Abusés". Lç Tit, 3, 3. (He errebelatuak, BiblE bidegaldu).
2. (Chaho). Engañar(se).  Etzaiteztela abusa, ene anaie maitéak. "Ne vous abusez point". Lç Iac 1, 16 (He
etzaiteztela beraz engana). [Sekta] askok predikaturen du hura dela Mesia [...] Lekhat harotz baten Seme zela
Nazarengoa, / Ez ordean Iainko eta gizon haragizkoa. [...] Bat baiño gehiago da hunela mintzaturen, / Baiña
dohatsua zeña ez baita abusaturen. EZ Man I 64. Mundu huntan gareino, lur behere huntako gauzek abusatzen
eta llilluratzen gaituzte; hainitzetan ere, emaiten daukute, aphur bat bederen, zorionaren itxura enganakorra.
Lap 412 (V 188). Nere maite pollita, ez nauzu maitatzen! / Bihotz erdiragarri, zer duzu pensatzen? / Hanbat
denbora huntan nauzu abusatzen; / zertako ari zare ni hola faltatzen? (L). Canc. pop. (ap. DRA).
3. "Attarder, berandu; s'attarder, abusatu" T-L.
4. (G-azp). Exagerar. "Ori abusaute eongoek" (G-azp). "Ik dana abusate esatek" (G-azp).
2 abusatu (Dv, T-L), amusatu, agusatu, a(h)usatu.  Entretenerse, divertirse; entretenerse, perder el tiempo.
"Passer, perdre le temps à des choses inutiles, amuser quelqu'un" Dv. "Amuser" T-L. "Tarder, s'arrêter" (BN)"
Bouda EJ IV 65.  Tr. Documentado sólo en la tradición septentrional. Además del más gral. abusatu, hay
amusatu en un ej. de Leiçarraga, agusatu en Prop y Herria, ahusatu en sendos ejs. de Larzabal y Gazte, y ausatu
en Leon y en Gure Herria.
 Elhe zarretan ez amusatzeko. Lç Decl e) 7r. Ingoiti gure etsaiak / Courdoura zizküzü / heben abüsatzia /
komeni etziküzü. 'Nous n'avons pas intérêt / À nous amuser ici'. Xarlem 1117. Ezkitian abusa batere / baizik eta
abanza / errekuntratiak oro / mementian laurdenka. Abraham 360. Ofizioetarik lekhora abusa zaitezte konpainia
giristino eta hautatu batekin; hori ez zaitzue debekatua. EgunO in Arb Igand 188. Dendaria berant jiten /
Arratsen goizik ützültzen; / Eta mündiaren jorratzen arte hartan abüsatzen. Etch 304 (tbn. en ChantP 180 y Or
Eus 281). Hek guziak gure bestarat ethortzen zitzaizkun [...]. Elizako zeremoniak etzirelakotz hasten gauerditan
baizik, behar izatu ginituen agusatu ordu arte, gisa batera edo bertzera. Prop 1892, 266. Donapaleorat izertu
lapatua etorri zen. Itzea bezain xuxen, nehun ausatu gabe, notariaren etxerat jo! GH 1924, 299. Herioa gainerat
erori zaion [...], eta nehon ausatu gabe ifernuko atherat ereman. Leon GH 1928, 47. Etzien, ez, üsü ikhusten
emazte hura kharriketan [...]. Egia bada bazin etxen zertan abüsa! GAlm 1937, 55 (ap. DRA). Kermeza guzian
bazen nun abusa: edari, janari, bixkotxa eta bertze zernahi. Herr 26-7-1956 (ap. DRA). Ba, ene senharra pixka
bat leheneko modakoa da... ez du batere konprenitzen gaztek behar dutela abusatu. Larz Iru 34 (v. tbn. Senper
110 ahusatzen). Oro agusa dizten, hiru egunez, lanak eta bertze arrangurak ahantzirik. Herr 4-4-1958 (ap.
DRA). Ez heier galdea ahusatzerik, ez aipa jostetarik. Gazte Octubre, 4 [sic] (ap. DRA).
abusio, abusione. 1. Engaño. v. abusu.  Ezen ikhusi ukhan dugunean Iaunaren Sakramendua hanbat
abusionez eta korrupzionez ezeztaturik eta korrunpiturik [...]. Lç Ins B 5r. Ezen gure exhortazionea ezta
abusionez, ez bileniaz, ez enganiorekin izan. "Par abusion". Lç 1 Thess 2, 3 (He enganiozkoa). Igorriren draue
Iainkoak abusionezko operazionea, gezurra sinhets dezatenzát. "D'abusion". Lç 2 Thess 2, 11 (He enganiozko
operazione).
 Arrastiritan dantzatü / Plazer ere bai hartü, / Eta oro akort heltü; / Ülhüna zenin abantzü / Etxerat abiatü: /
Bi adixkide baratü, / Abüsione gerthatü, / Eta hüllan bizia galdü. 'Ce qui nous fit perdre du temps, / Et presque
perdre la vie'. ChantP 316.
2. "Abusio, desusantza, abusioa, propi ezten hitzaz baliatzea, propi ezten gauzaz baliatzea" Urt I 65.
abusta.  Nombre de una medida marina.  Zeren baita baxa bat puntatik bi abustetan leihorretik. "2 aiustes
de la terre". INav 58. Mullatuko duzu buru handi hartarik abusta bat zabal. Ib. 127 (v. tbn. otro ej. en la misma
pág.).
abustu. v. abuztu.

mende.
abusu. 1. Engaño.  Guk dugula sinhesten ezen gizonék Saindu hilén interzesioneaz den bezanbatean
imajinatu dutén guzia eztela abusu bat eta enganio bat baizen. Lç Ins G 5r. Eztezazula gurutzerik desira,
gerthatu zaizkitzunak ongi iasan dituzketzun eredura baizen, zeren abusua da martirioa desiratzea eta bihotzik
ez izaitea hitz gaixto baten pairatzeko. SP Phil 388 (He 393 abusu bat).
2. + abus. Abuso, mal uso.  Tr. Tartas es el único que emplea la forma abus. En DFrec hay un ej. de abusu y
2 de abuso.  Kardinal Toletek ere eztutu kondemnatzen, abusik ezpada. Tt Arima 59. Aithortzen dut [...]
probetxatu behar bidean zure grazia preziatuez, hetaz berez abusu damnagarri bat egin izan dudala. Lg II 284.
[Kongregazioneko] erregelak bere indarretan atxikaraztekotzat eta abusuen urruntzekotzat. JesBih 425. Artha
berezi bat hartuko du erregelamenduko artikulu guziak izan diten beiratuak; abusuez ohartaraziko du
kontseilua. Ib. 419. Grazia horieek hanitz dire baliosak, Jainkoak amultsuki emaiten dauzku, nahi du balia
gaiten, punitzen ditu hetaz abusu bat egiten dutenak. Jaur 141. Eta liburu egillei zilhegi behar zaiote izan liburu
suerte guzien egitea, kondizionerekin xoilki, liburu egilea eta autora bera izendatuko direla bere obretan. Iduri
du prekozione hori askia dela abusuen gibelatzeko. Revol 95. Hertxatuak behar dire izan hemendik harat eginen
tuzten abusuez eta inyustiziez ihardesterat. Ib. 95. Yuduek ere aspaldi merezitu zituzten Yainkoaren yustiziaren
zigorradak, haren miserikordiaz eta onthasunez abusu egin zutelakotz. Elsb Fram X.
 Costumbre, regla, ley, etc. abusiva, perjudicial.  Erregea juan zen bera haien arterat [...] erranez desiratzen
zuela, bere bihotz guziaz, zenbait abusu khendu ondoan, lege zuhurrenak egin zitzaten. Elsb Fram 59. Hamabi
ehun [deputatu], [...] ezik, ehun gizonek ere aski lan ukhanen zuten elgar aditzeko. Ez da beraz estonatzeko
zenbait abusu khentzeko ordean, gauza guziak ezarri bazituzten zangoz gora edo buruz behera. Ib. 58.
habutan. v. HABOROETAN.
abutarda. "Avutarda" SM EiPaj 274.
abutu. "Dormir" A Apend.
abux. v. abotx.
abuxa. "Cabrito" A Apend. Cf. abuxo. v. ahuña.
abuxo. "(Ae) cabrita" A Apend. Cf. abuxa.
abuz. "(V-ger-m), (andar) a gatas (voc. puer.)" A. Cf. abruska.
 abuzari. v. abusari.
abuzio (V-och ap. A), abuziño (V ap. A). 1. "Abuziño (V, ...), intención. Abuziñoan dabil (V, ...), anda
husmeando" A.
2. "Abuzio (G-to), recado, quehacer" A.
abuzka (G-nav, AN-5vill ap. A).  (Andar) a gatas. v. abuz.
abuzta. "Appendix, abuzta, iratxakikía, dependentzia" Urt II 183. "Appendicula, abuzta ttipia, abuztatxoa" Ib.
abuztagarri. "Addendus, abuztatzekóa, abuztagárria, abuztabehárra, abuztatu beharra [...], gañetik ematekoa,
iratxagarria" Urt I 137.
abuztatu. "Addere, abuztatzea, abuztatzen, abuztatu, abuztatuko. [...] Abuzta diozok soka sokari, adde funem
funi" Urt I 141. "Addendus, abuztatzekóa, abuztagárria, abuztabehárra, abuztatu beharra [...]" Ib. 137.
"Astruere, iratxakitzea, [...] abuztatu" Urt III 12.
abuztatxo. "Appendicula, abuzta ttipia, abuztatxoa" Urt II 183.
abuztu (G, L-côte, Ae, Sal; Lcc, Lar, Mg Nom, Añ, Lecl), aboztu (V-gip, G, L-sar-ain, BN-lab, R; Urt III 179,
Lar, Dv, H), abustu (SP), abostu (V-gip; Ht VocGr, Lecl, Arch VocGr, Chaho), aguztu (G-nav, AN-gip, Ae),
agustu (V-gip, AN-olza), agoztu (G-to, AN-larr-5vill-araq-ulz, Sal, L-sar, B), agostu (V-gip, AN-ulz-olza),
agosto (AN-olza), agoztia (det., AN-erro), aoztu (AN-larr-ulz; auz- AN-5vill), abosto. Ref.: Bon; VocPir 25;
mende.
Bon-Ond 136; EI 315; Iz ArOñ (agústu) Als (eakus), IzG, To, Ulz y UrrAnz (ilbeltza); Ond Bac; Etxba Eib
(abostua, agostua); Echaide Nav 62; Elexp Berg (agostu).
 Tr. Abuztu y abustu son las formas mejor documentadas en la tradición meridional, donde además se
encuentran, en menor proporción, las variantes aboztu (Iztueta, Lardizabal --en ambos junto a abuztu--), aguztu
(Udarregi, P. Errota, Goñi (en éste junto a abuztu) y Akesolo), agoztu (CartAnd, Xenpelar (280), Txirrita (B I
75) y Orixe), agustu (E.M. Azcue y Anduaga) y agostu (J. Elizondo y Alzola (Atalak 96)). Hay tbn., salvo errata,
abuzto en un ej. de Lardizabal (126). Al Norte, aboztu es la única forma documentada desde el s. XIX: JesBih,
Jauretche, Duvoisin, Arbelbide, Etchamendy y Zerbitzari. Antes de esa época, hay aboztu sólo en Haramburu,
abuztu y abustu en Etcheberri de Ziburu, abostu en INav, y abustu en Pouvreau, Larreguy y Revol. En DFrec
hay 100 ejs. de abuztu, 6 de abustu y uno de aboztu.
1. Agosto. "Estío, parte del año, abuztuan" Lcc. "Estival cosa, abuztuko gauzea" Ib. "Abustua, le mois d'août"
SP. "Aboztuko, qui est du mois d'août" Dv. Cf. MIH 72: "Abuztua atsegin ez zitzaigulako, aintzinako hitz galdu
bat "ederturik", zegoen zegoenean ezin utzi, dagonila sortu genduen". v. agorril, dagonil.  Tr. Documentado
en autores septentrionales no suletinos desde Etcheberri de Ziburu; son muy escasos los ejs. del s. XX. Su
empleo es algo más frec. al Sur, donde se documenta desde mediados del s. XVIII en autores guipuzcoanos y
vizcaínos (cf. abuztu il ya en Lazarraga, y Ama Birjin abuztuko en Mendiburu (IArg I 329)).
 Mehakeek ere iasanen eztute ardantzerik, / Ezta ordokiek ere Abuztutan garbarik. EZ Man I 89. Abustua edo
agorrilla. EZ Eliç XXIV. Aboztuak hogoi eta hameka egun ditu. Harb o) 3r. Urteko Illen erdiak izen bana, besteak
biña, ta iruna dute. [...] 8. Agorrilla, Abustua, Abostoa. Cb EBO 47. Abustuban garija salduta, edo Urrijan
artua batuta. Mg CO 74. Aurten yausi yatana / abustu ostean / pagauko deutsadala / diru ederrean. Zav Fab
RIEV 1909, 37. Uztailaren erditik eta aboztuaren erditsuraino. Dv Lab 356. Agustuan azkanerantz / eguna doa
indar berantz. Azc PB 288. Eun [gari] buruak egin dauz abuztuan batu. AB AmaE 317. Peregrinazio nazional
au Abuztuan egiten da. Goñi 117. Gañera Abuztuko / illaren erdiyan. Tx in Imaz Auspoa 24, 50. Abuztuaren
sarrera. "Principios de agosto". Or Eus 325. Orain berrogeta lau bat urte. Agustua zan. And AUzta 88. Agozto
aldian / egin zigun legor. Uzt Auspoa 22, 140. 1959garrengo abuztuaren gauerdi batean. MEIG III 52.
 (Expresando fechas).  Tarben egina aboztuaren hogoi eta seigarren egunean. In Harb a) 4v. Abostubaren
hamarrean. INav 163. Iruñan, Abuztuaren amabostgarrenean. Aq EE 1887b, 27. Abustuaren lenengo egunean.
Cb Just 121. Helduden abustuaren 18an. Revol 149. Abustua zortzigarrena / nabo ereitia / bitarte onetan barriz
/ garijak jotia. DurPl 69. Andoainen Agoztubaren 5.garrenean 1883ean. CartAnd 374. Aboztuaren amarrean.
Lard 546. 1554-ko abustuaren 20-an. Aran SIgn 18. Aguztuaren ogei ta / amaikagarrenian. Ud 80.
Pelegrinaziyuan / Arantzazura jun, / Aguztubak zituban / amazazpi egun. PE 110. Abustuaren ogei ta
bederatzian. Bv AsL 214s. Agoztuaren 10garrenean. Or SCruz 135. Aboztuaren 29an sortua. Zerb Azk 70.
1851'garreneko aguztuaren emeretzien. Akes Ipiñ 9. Abuztuaren amaika zan; arratsaldea. Lek SClar 103.
v. tbn. Zab Gabon 88. Tx in Imaz Auspoa 24, 49. Aboztu: JesBih 441. Jaur 404. Aguztu: Goñi 68.
2. + abustu (Lcc, SP, H), aboztu, agustu. Cosecha. "Cosecha de mieses, abustua" Lcc. "Cueillette, [...];
abustua biltzea, faire la cueillette, agostar, coger el pan, hacer agosto; abustu ona du, il a une bonne cueillette"
SP. "Abustu biltzaillea, [...] labrador del tiempo de agosto" Ib. v. uzta.  Sasoñera ekhartzitzu belhar eta
fruituak, / Eta iguzkitzu othoi abustu konplituak. EZ Man II 110. Heldu zirela zazpi urthe podoros eta abustu
handitakoak. Lg I 99. Zer egiten dozu bada zeure nekazaritzako ofizioan agustu onak antxiketako? CatElg 52v.
Etorriko da abustuba edo arto batzeia. CrIc 86. Frutu ugarien itxaromena euki danean, geiago sentietan da
abustu eskas urria. Añ LoraS 9. [Izan zuan] abuztu guztiz ugari bat ta [...] asi zan pensatzen zer egingo ote zuan
ainbeste fruturekin. AA III 238. Kontuz ereitea gauza bearra da fruturik izango bada; baña ezta oraindik asko
abustura iristeko. Ib. 443. Egin bear deguna da, [...] garia bertan ereiñik ifintea, lendabiziko aboztua artu
dezaten gure izenean. Izt C 238. Emen artu zituen lur-erloetan azaroak erein eta abuztu onak izaten zituen. Lard
31 (493 aboztu onak iristen zituzten). Abuztu oneko zazpi urte, eta [...] abuztu gabeko beste zazpi urte. Ib. 53.
Eta bost urte ondorengoetan etzuten abuztu onik izan. Ib. 327. Cainek berriz, bere abuztuetatik gitxi bat, eta au
ere gogo gabe ematen ziolako. Ib. 6.
- ABUZTUA EGIN. Recoger la cosecha.  Zeren denbora eder deino, [erleak] hanbat hari dire biltzen eta bere
abustuaren egiten loreen gainean, non ezpaitira orhoitzen umerik egiteaz. SP Phil 490 (He 497 bere bilkhuiaren
egiten).
- ABUZTU-HIL. "Agosto mes, abustuila" Lcc. v. ABUZTUKO HIL.  Abuztu ilak / egun bat kunplitzakarik.
Lazarraga 1202r.
- ABUZTUKO BIRJINA MARIA, A. AMA BIRJINA, A. ANDRE MARIA, A. ANDREDENA MARIA.
Virgen de agosto. v. ANDRE MARIA ABUZTUKO, ANDREDENA MARIA ABUZTUKO, AMA BIRJINA
ABUZTUKO.  Zelebratua izanen baita aboztuko Andre dena Mariaren oktabako igandean. JesBih 415.
Agostuko Amabirjiñ egun alderarte. Elizdo EEs 1925, 249. Besta on, Aboztuko / Birjina Maria! Etcham 101.
Pentekoste ta Dagonil edo Abuztuko Andra Mari aurregunak. KIkV 78s (KIkG 63 Abuztuko Andre Mariaren
aurreko eguna).
- ABUZTUKO HIL. Mes de agosto.  Aboztuko illaren erdi alderontz. Izt C 154. Aboztuko illaren bostgarren
egunean. Ib. 475 (493 abuztuko illaren). Aboztuko illaren ogei ta bostean. Ib. 338. Abuztuko illaren /
mende.
amairugarrena, / guretzat argitu dan / egunik txarrena. Tx in Imaz Auspoa 24, 51 (v. tbn. 50).
- ABUZTU-MADARI. Nombre de una variedad de pera.  Zeinen ilean / izerdipean / batuten dira gariak / eta
Agustu-madariak. Azc PB 288 (in Ur PoBasc 227 abustu madarijak).
- ABUZTU-SAGAR. "Agostu sagarra, [...] Sagar mota bat, agosturako etortzen dena" Elexp Berg.
abuztuki, aboztuki (Lar).  "Agostizo, nacido en agosto" Lar.
abzes, auses (Darthayet Manuel 225).  Absceso. v. atses.  Eta baldin senti badiozute [idiak] abzes bilduma
edo materiarik duela [...] zilhatuko diozue burdin gorri batez. Mong 591. Ondoxean, ausesa larri batzu jalgi
zitaizkon eta plañu erdiragarriak adiaraziz zagoen. Prop 1901, 33.
adabaketa, adobaketa (Lar, Hb ap. Lh), arabaketan.  Remiendo, reparación. "Embón, onziaren adobaketa"
Lar. "Rapiéçage" Lh.  Bardin dagozala debekauta zarren maniamentu edo adobaketak barrienak legez. CrIc
62. Lenago bukatu zuen sare-adabaketa. [...] joste-tresnak jaso, ta [...]. Inzag RIEV 1923, 504.  Dama gazte
galant bat / ekusi det bart arabaketan, / engañatutzen nauela / bere ustetan! / Ez naiz fiatuko berriz / aren
itzetan. Izt Po 109.
adabaki (V-m, G-goi), adobaki (V-gip; Lar  Dv, Añ, Hb ap. Lh), arabaki (V-gip-al, G; araaki V-gip),
aro(b)aki (AN-gip), adabakin (V-m-gip), arabakin (V-m-gip), adaberi (V-ple), araki, erabaki (G-azp). Ref.: A
(adabaki, adobaki, arabaki, adaberi); Garate 1.ª Cont RIEV 1930, 154; SM EiTec2 (arabakin); Iz ArOñ (aráaki,
arabakixa); Etxba Eib (arabakiña); Elexp Berg (adabakiñ).
1. Remiendo, petacho (usos prop. y fig.). "Capellada, remiendo en la punta del zapato por encima" Lar.
"Chafallo, adobaki itsusia" Ib. "Centón, [...] burusi adobakiz betea" Ib. "Prakak, arabakiñegaz belaunetan
erabiltzen zittuan" Etxba Eib. "Belaunian adabakiñ bat ipiñiozu oni" Elexp Berg. v. pedazu, betatxu.
 Tr. Documentado en autores meridionales desde mediados del s. XIX. Arabaki es la forma más gral., seguida
en menor proporción de adabaki y adobaki. Según DRA hay araki en EgutAr. En DFrec hay 4 ejs. de adabaki.
 Euskarari ifinia, / Ez puska berekia, / Baizik arabakia, / Eta arrotz etorkia. Izt C 16. Adabakia desegokia /
gona zarraren zuloan. Iparg 358. Ez dio iñork botatzen soñeko zar bati soñeko berritik artutako adobaki bat.
Brunet Lc 5, 36 (Oteiza puzkarik). Jantzi me-urratuari josi ziozkaten barrengo aldetik arabaki lodi batzuek. Bv
AsL 185. Au ez dezu [...] Jesukristoren legia, ez bada [...] gerozko denboretan erantsi diyoten arabakiya.
AJauregi EE 1885b, 215. Zeru lurren jabeak onela erabaki zuan, zezakenak bezela, [...] eta ez dago oni
arabakia zer jarririk. Ib. 253. Euskaraak ezdau zolia izateko adobakirik bear. "El euskara no necesita remedios
para ser sonoro". A Gram 20. [Praka] atze ta aurre arabakiz beteak. Ag G 29. [Etxe] zartatua, untzez jantzia,
arabakiz betea. Ag EEs 1917, 169. Bi emakume sare-sallari adabakiyak jartzen ari ziran. Inzag RIEV 1923, 502.
Ausi ta josi; [...] adabakitako zatia atzeratu ta zulodun zati berriya bereganatu. Id. ib. 502. Braka batzuei
arabakiak jartzen. Alz Burr 11. Dakar-en beste egun terdi edo egin genitunan. An ontziari adabaki bat ezarri
ziotenan, eta urik egin gabe iritxi zinan Plata ibaiera. Or QA 48. Arabaki batzuz jositako [...] jantzi xe ta
maiztua. Etxde AlosT 42. Galtza zahar batzuei arabakia jartzen. Etxde JJ 92. Mies-erropa zuriak atonduten ta
adabakiak ipinten. Erkiag Arran 127. Kristalak arrakalaz beterik, eta paper orituak adabaki antzean ezarriak.
Erkiag BatB 109. Ana, arabaki batzuek konpontzen. NEtx Antz 9. [Tanborra] orma zarren moduan arabakiñez
beteta daok eta. SM EiTec2 135. Praka zarrari araki zarra. EgutAr 30-9-1960 (ap. DRA). Ez dute gaizki
zinemaratu. [...] Beste zenbait hutsarte nabari dira, baita oihal zaharrari ez dagozkion adabakiak ere. MIH 323.
Hango urratua pasaratu eta hemen adabakia ipini, ez da Berlangak gogoan zeukan soinekoa ezagutuko. MEIG I
192. Hitzaldiari adabakiak. Eraskin-bidez mintzatzera behartua aurkitzen naiz neroni ere [...]. MEIG VII 62 (v.
tbn. I 203).
 Andrajo, harapo.  Izpi ta salaritzat arturik, arabakiak astindu ta ondo begiratu zioten eta [...] kapitanagana
eraman zuten. Aran SIgn 42. An zijoan mutil gazte lerdena, baldea eskuan, arabakiz ta zarpallaz jantzia. Anab
Poli 125.
 (En la expr. adabakia zeriola 'cubierto de andrajos').  Arabakia zeriola ta erdi-eranzia ibillirik. Aran SIgn
111. Ta erdi-jantziyan arabakia zeriola, danak beragandik igesi zebiltzan. Ib. 35. Anima baten salbatzeagatik
pozik ibilliko zala kalez-kale [...] oiñutsean arabakia zeriola ta lumaz janziya, mundu guziak irri ta parre egin
zegion. Ib. 108.
 [Danbolina] ez aditzeagatik itxitzen nituen belarriak, baiña ala-ere ainbesteraño eritu ninduten aren
txilibituko arabaki itxusiak, eta arratzaren golpe modu-gabekoak, non [...]. Izt D 96.
2. adobaki (V-gip ap. A). "Disimulo" A.
- ADABAKIA BOTA. "Arabakiña bota, remendar. Soñekua eukan arabakiñak bota biarrian goi ta be, tenía el
vestido en necesidad de echar remiendos arriba y abajo" Etxba Eib.
- ADABAKIDUN (arabakin- V-gip ap. Elexp Berg). Provisto de petacho. "Lenao arabakindun prakekin beti
ibiltzen giñuztan" Elexp Berg.
mende.
adabakitu (AN-larr), adobakitu, arabakitu (V-gip-al, G; VocZeg 288), arabakindu, arokitu (AN-gip)
adobakatu (Añ (G)). Ref.: A (arabakitu); Asp Leiz.  Remendar, componer. "Aderezar, componer el vestido"
Añ. "Atorra adabakitzen ari naiz" Asp Leiz. v. adabatu.  Pazigilleak berak / nai duben adiña / zarrak
adobakitzen / badu zer egiña: / txokolateratxoa, / pertza, zargatiña. Echag 145. Oial lodi zakar arabakinduagaz
egiñiko jaka zarra. Ag Kr 87. [Potintxoa] zarra ta sorra, askotan arabakindua, sutarako baño geiago ia eztana.
Ib. 147s. Alkondara garbitzeko ta prakak arabakitzeko. Ag G 300. Arabakitutako galtzak. Alz Txib 97.
adabakitze, arabakinte.  Acción de remendar.  Gaurko egunean andrazkoak batzarretara daroien zeregiña,
sarea edo galtzerdia izan oi da, edo gona, praka ta atorra zarren arabakintea. Ag Kr 132.
adabamendu, adobamendu (Hb ap. Lh).  "Rapiéçage" Lh.
adabatu (G-goi; Izt 104v, H (V, G)), adobatu (V, G, L, S; Lcc (-adu), Lar  Dv, Añ, Izt 104v, H), arabatu (V,
G; H (G, y cita a Izt)), adabau (V), aroatu, adegotu (AN-5vill). Ref.: A (adabatu, adobatu, arabatu); EI 381;
JMB At (araatu).
1. Remendar, componer, adobar. "Remendar", "renovar" Lcc. "Adobar vestidos, adobadu janziak" Ib.
"Embonar, onzia adobatu, berritu" Lar. "Aderezar, remendar el vestido" Añ. "Préparer, arranger, raccommoder.
[...] Erropaak adabatzea (fB), [...]" H. v. adabakitu.
 Tr. Documentado en Leiçarraga y en autores guipuzcoanos y vizcaínos desde la segunda mitad del s. XVIII.
Hay adobatu (adoba(d)u) en Leiçarraga, BorrB y textos vizcaínos, adaba(t)u en Aguirre de Asteasu, Azkue y
Enbeita, arabatu en Iztueta, Lardizabal, EEs e I. Artetxe, y aroatu en Arrue.
 Ikhus zitzan [...] bere sarén adobatzen ari ziradela. Lç Mt 4, 21 (Ur adobatzen; He, Dv, Ol antolatu, Echn
konpondu; v. tbn. Lç Mc 1, 19 adobatu). Eztot beste biarrik egin zarrak maniau edo adobetia baño. CrIc 62.
Gona atal askoz adobauak. Añ LoraS 99. Makina bat atal-zatiz adobaurik dagozan soñekoakaz. Ib. 98 (EL1 130
adobetea). [Idi, bei edo astoei] tresnak urratzen bazaizte, adabatzen zaizte. AA II 60. Soñeko zarrak adabatzeko.
Ib. 59. Josi, adobadu, edo konpondu leijez euren erropak. Astar II 75 (v. tbn. en la misma pág. adobetan).
Erropaak [...] adobeetako. JJMg BasEsc 171. Zerrenda saretu ausikorrakin moldakaitzkiro arabatuak. Izt C 6.
[Anekatxoak] une artan arabatzeko betarik etzeukalako. Ib. 156. Gure barku urratuak arabatu. Ib. 444. Juduak
arroturik, Jerusalengo pareta edo murruak arabatu eta sendotu zituzten. Lard 540. [Zagiak] arabatu bear izan
ditugu. Ib. 115. Telak josten, ebakitzen edo arropa zarrak aroatzen jardun oi zan. Arr Bearg 324. Oiala josi,
soñekua arabatu. Ayerb EEs 1912, 219. Amak emoten dautsezanian / Prakatxuak adabauta. Enb 130. [Galtzak]
belaun-aldian bein eta barriz adobaurikuak. Otx 11s. v. tbn. Atutxa Mugarra "Urrunetik urrunera" (ap. DRA).
 (Part. en función de adj.). "Remendado, adobatua" Lar.  Nere txapeltxo adobatuba. "Mi montera
remendada". BorrB 24. Eta obe dala soñeko barri osoa, zar zatartu zatitu adobatu gelgela baño. Añ GGero 350.
Soñeko zar zatar eten adobatuaz dabil. Ib. 162. Alan beste erropa gustija bere, zaarrago izan arren, adobauba,
edo eztalgarrija. JJMg BasEsc 195. Ardo-zagi zulatu eta arabatuak. Lard 114. Soñeko zar eta aroatuak. Arr May
135. Erropa zar adobatuakaz. Echta Jos 103. Amak emoten dautsezanian / Prakatxuak adabauta, / Neu be
olantxe pozkiro nator / Adizkidei eupadaka, / Neure eztarri zar adabau onaz. Enb 130. Soinean oial zar
adabatuak. A Ardi 6.
 (Fig.).  Begiratu bada, neure entzula onak, estaduko uts-egitia ez dala beinguan adabetan. fB Ic III 319. Ez
dabee gero, guzur asko esan arren, erraz izango engainuba adabetan. Ib. 336. Ori egiñ nai ez duan gizaldiyak,
ez dauka [...] biar bezelako lotsarikan ere arabatzeko edo konpontzeko, oso izerdi gutxi ateraiaz arabatu leikian
zeregiña egiten ez dualako. IArt Itzald II 42.
2. adobatu (S ap. A; -adu Lcc), arabatu. "Adobar manjares, adobadu biandak" Lcc. "Condimentar" A. 
[Iñudeak] azitzen du bei-esnia ugari eta gaizki arabatua emanaz; emendik sortzen dira gure umien artian euren
estietako gaitz luze eta errukarri oiek. IArt Itzald II 56.
3. adoatu (B ap. Izeta BHizt2). "Curtir la piel. Larru apaintzaleak ardi larrue adoatu du" Izeta BHizt2.
adabatzaile, adobatzaile (-alle Lar, Añ), arabatzaile.  Remendón.  Pertz-arabatzalle ta / txokolategiña. Izt
Po 138. Andaluziak bialtzen ditu azeitunak [...]; Galiziak txorroskille eta aterki-arabatzalliak. IArt Itzald II 55s.
adabazain (V-arr-oroz-m ap. A; H), adobazain (V-oroz ap. A Apend; H (V, s.v. adobua)), arabazain (V-m ap.
A), alabazain (V-m ap. Iz To).  Remiendo. "Pièce rapportée" H. "Alabazaiñe, el retazo que se pone a los
pantalones (en las rodillas); alabazain bat" Iz To 159n. v. adabaki.  Jauna jaijegun baten adobazain bat ezarri
neunzan erropiari. Astar II 68. Emon zenduban arratsalde gustija adobazain orregaz? Ib. 68.
adabegi (V-ger, G), adarbegi (G; Darric ap. DRA), arabegi (V, G). Ref.: A (adabegi, arabegi); Iz To

mende.
(adarbegiya), UrrAnz (aapúa).  Nudo de la madera. "1.º principio de rama, renuevo, veta de árbol; 2.º nudo de
árbol" A. "Adabegiak, adar ttikiak errotik khendu ezkero, adarran gelditzen diran zuloak" Osk Kurl 149. v.
adapo, adarrondo.  Aizkorakada bigaitik izan da guztia. Adarbegia idoro ezpazendu, zeurea zan jokoa.
Adarbegi añaniñua! Ag G 106. Niniak ernetzen diren azalaren erdi-unean mintz biguñak urratuz, adabegian
bertan alegia, ebaki mear bat egiten da. Ibiñ Virgil 84. Adabegi gabeko enborrak. Ib. 84. [Adarrari] adapoak
mozten, adabegiak berdintzen. Osk Kurl 147.
 "Aapirika eo adar beiyak, norbaitek miñ duenian nola jartzen zaio puntu' at, aapirika deitzen tzaio (G-bet)"
Bixente Urbieta (comunicación personal).
adabegidun, adarbegidun.  Nudoso (ref. a la madera). v. adabegitsu.  Baserritar guztiak an zebiltzan [...]
[aizkolarientzako egurrak] lodiak, ezeak, edo adarbegidunak ote ziran. P. Etxeberria EEs 1923, 203.
adabegitsu, adarbegitsu.  Nudoso (ref. a la madera). v. adabegidun, adartsu (3).  Zuaitza bakan dagolako
adarbegitsuagoa etorriko zaizu. Munita 96.
adaberi. v. adabaki.
adabeso (V-ger-oroz ap. A), adar-beso.  "Ramas principales de árboles" A.  Barne bat [...] egin du
haitzaren gainean, barnez barne, adar-beso nausiak elgarretarik berexten diren sarde haren altzoan. HU Zez
117. Tantai aundi bat, amabi adabeso, bakotxak lau apia (V-och). A EY III 383.
adabu. "(V-ger-ple), remiendo" A. "Gauza zarrari, adabu zarra, (V-ger)" A Apend. Cf. adobo. v. adabaki,
adoba.
adaburu (V-m, AN, L-ain ap. A; Lcq 37, Dv), adarburu (G, AN-larr-erro ap. A; Aq 872 y 1136), adapuru (V-
arr-m ap. A). 1. Copa de árbol. "Acopado, adarburu biribillezkoa (AN)" Aq 872. "Ramure d'un arbre" Dv.
 Tr. La forma predominante en los textos es adaburu. Hay además adarburu en Munita, Gaztelu y Berrondo, y
adapuru en Erkiaga.
 Adarburu (1366). Arzam 85.  Egur egiteko arbolaren zura behar laiteke hamabortz pia luze. Handik goiti
uzten da adaburua. Dv Lab 373. Neurri hortan den arbolan gertha daiteke orobat adarrak usuegi direla, eta
holetan adaburu dorpheegia. Ib. 360. Zergatik darabillak arat-onat burua, lertxunaren adaburua bezala? Or Mi
75. Ikusi al duzute ler-adaburuan etxetxori taldea kokatzen arrastirian? Ib. 27. Zugatz-adaburuan izkutaturik.
Ib. 20. Zuaitz lagunak [...] ixilik, / erroak dardarati, adaburua geldirik. Ldi BB 98. Bereala dardartuko ditu
aizealdiak ildegiko zugaitz jeikien adaburuak. TAg GaGo 33. Basoko adaburuen ostopean itzali ziran zailu
bide-lapur gizailtzalleak. TAg Uzt 19. Eguzki pixka bat, [...] landarea azi dedin eta gero adaburua eman dezan.
SMitx Aranz 5. Bost zugatz mardul, arnariz beterik adaburu. Or Poem 538. Zuaitzak ez du lurretik, ondotik
bakarrik, jan bear, bai ta adar-burutik ere. Munita 62. [Arteak] adarburu aundia du ta oso zabala. Ib. 45.
[Piñondoen] adapuru-adarretan. Erkiag Arran 68. Adaburu itzaltsuz estali pagadi sarri batera maiz etortzen
zan. Ibiñ Virgil 34. Pagondo zabalaren adaburupean etzanda. Ib. 118. Neguan besarkatu / zindudanean --ai!--, /
elorri ikaratu, / etziñan zu besterik, / neure biotzeko / miñaren luzapen / ta adaburu baizik. Gand Elorri 36s.
Ostoz erazten adar-buruak. "Las cimas de los árboles despoja". Gazt MusIx 113. Arte motz baten adarburuan
eseri zan. Berron Kijote 126. v. tbn. Txill Let 26.
2. adarburu (V ap. Arzdi Plant1; vEys (V, L)). "Nœud dans le bois" vEys. "Nudo de la madera (V)" Arzdi
Plant1 273. v. adabegi.
3. adarburu. "Têtard, arbre ébranché" H.
adaburutsu.  "Ramoso" Lar.  Bero galdatan ordea, zelai itzaltsua billatu ezazu Ioberen aritz zahar
adaburutsuz gerizatua. Ibiñ Virgil 101.
adaburutu (Dv), adarburutu (H).  Desmochar. "Ébrancher, étronçonner" Dv.  Badira larrain eta oihanak,
egur egiteko adaburutzen direnak hamar edo hamabi urthetarik. Dv Lab 373. [Zuhaitza] adaburutzen badute,
hostatzen da berriz, eta urthumeak multzoka heldu zaizko. Dv Iob 14, 7 (Ol ebaki).
 (Part. en función de adj.). "Adarburutua, copado (AN)" Aq 1136. "Adarburutu (G), el (árbol) acopado" A.
adaeta. v. adareta.
adagan-. v. adar.

mende.
adagili. v. adarkili.
adagio.  Adagio.  Hantik ere frantses adagioa: arrautze bat ebasten dian, idia ebatsiren diala. Egiat 200 (v.
tbn. 244). --Zer da erreprana? --Erreprana, erreprana; edo beste izen batez adagijua. Mg PAb 119.
adagune. v. adargune.
adailu. v. adarailu; adreilu.
adaite (L-ain ap. A).  Cornamenta. v. adaje, adakera.
adaje (AN-larr-ulz, B; VocB), adarje (V-gip). Ref.: A; Iz ArOñ y Elexp Berg (adarje); Izeta BHizt2. 
Cornamenta. "Cornada, no golpe de cuerno sino figura de cuernos. Bei orrek adaje ederra du" VocB. "Adarje
txordia, cornamenta. Adarje ontakua" Iz ArOñ. "Oso adarje zatarreko irixa da, baiña inddartsua" Elexp Berg.
"Cornamenta. Gure aariek adaje ederra du" Izeta BHizt2. v. adaite, adakera, adarrune.
adaka (S; Dv (S)), araka (V-ger-ple-arr-oroz). Ref.: A (adaka, araka); Lrq.  "Renuevo de planta" A. "Araka,
nudo de árbol" Ib. "Rejeton" Lrq.  Ni niz Dabiten herrua eta adaka, izar argia eta goiz izarra. Ip Apoc 22, 16
(Lç Dabiden zaina eta jenerazionea, Dv Dabiden ganikako aldaska eta ethorkia, Echn Dabiden zaña eta aren
ondorioa, Ur (V) sustraija eta Dabiden jatorrija).
adakai (AN ap. A  Lcq 40; Lar, Lar DVC, Hb ap. Lh, H). 1. "Rama" Lar. "Rama menor" Lar DVC 149.
"Jeune rameau" Lh. "Ramo, primera división del tallo" A. v. adar (2).
2. "(V), veta del árbol" A.
adakaitu. "Ramificarse" Lar.
adakaitz. "(L-ain), oveja que tiene cuernos" A. Cf. adarkatxa.
adakaitz. v. arakaitz.
adakaitze. "Ramificación, adakaitzea" Lar.
adakari. v. adarkari.
adakatu. v. adarkatu.
adakera (V-m ap. A), adarkera (G-goi ap. A), adarke (G ap. A). 1. Cornamenta. v. adaite, adaje.
2. (V-m ap. A), adarkera (G-goi ap. A), adarke (G ap. A). Ramaje.
adaki (V, G, AN-larr-erro, L, B, BN; SP, Lar, Aq 204 (G), Mg PAbVoc, Añ, Izt 102r, H), adarki (gral.; Dv, H),
araki (V-gip; H (G), A Apend), aaki (V-gip). Ref.: A (adaki, adarki); Lh (adaki, adarki); Iz UrrAnz; EAEL 141;
Elexp Berg (aaki, adaki); Izeta BHizt2.
1. "Adakiak, abarrak, branches mortes d'arbre, cerrojas, astillas, curianas" SP. "Rama" Lar. "Rama de árbol
cortada y quitada de la ramusca" Aq 204. "Rama limpiada de hojas o ramillas" Mg PAbVoc. "Rama cortada. Si
es grande: (c.) adakia" Añ. "Bois de branche" Dv. "1.º [...], clase de leña delgada, no tanto como txari; 2.º [...]
rama deshojada; 3.º (B, BNc), rama como la muñeca" A. "Adarki (c, ...), leña de ramas" Ib. "Rama de árbol para
quemar" A Apend. "La rama del grueso de la muñeca para el fuego" Iz UrrAnz. "Leña de ramas. Aakixa oso fiña
izaten da sutarako" Elexp Berg. "Adakie pileka gure ariztien" Izeta BHizt2. Cf LzG: "Adaqui. Abarra; rama
delgada (Murua)".
 Tr. Documentado en Arana Goiri y en autores meridionales del s. XX. Todos los testimonios corresponden a
la forma adaki (salvo en un ej. de Arana Goiri).
 Adarki edo abarkija: basuan, abarra; zeian ikatza; etxian, sutan gorrija. AG 1532 (102 adaki). Pizkor jaiki
zan mutilla, aurki artu zuan adakia eskuetan, azkar jarri zan edozertarako prest. Ag G 156 (v. otro ej. en la
misma pág.). Nor dan izarren eraenlea / beti nagoke ikusten, / eta illuntzoro nor ibilten dan / adaki batez
piztutzen. EEs 1925, 44. Ondo ornidu ziran adakiz ta izkilluz (armaz). Kk Ab II 178. Bere orduan adakizko
bendeziño on bat lakorik eztago, jentia zuzen erabilteko. Ib. 158. Aite asarratu yaku, artu dau adaki sendo bat,
mende.
atiek itxi ditu, asi da yoten, da... atan dabil. Ib. 53. Abadia basorako lez etorri da, oñetako sendoekaz, adaki luze
bat eskuetan. Ib. 69. Jaki ta adakijak / neurekin aldian, / eta euren premiña / eltzen yatanian, / pozik alikatzen
naz / gerizpen batian. Enb 57. Artu zittuzan sarats adaki batzuk eta itxuski antzera sorta bat egindda, asi zan
eulijai aupadaka ia burrukan egin gura ebenentz. Otx 160. Lexar adakijak. Ib. 55. Gizonak (neguan) txotxa edo
adakia nolabaiteko egurra ekarri egin bear menditik. EgutAr 28-1-1960 (ap. DRA). Bizar zuriz, lepoa
makurtuta, makilla-adakia eskuan. Alzola Atalak 74. Eta ipuingille batek mixiñoiak adakiz emotea egoki zala
erakutsi ebanez, oneek bere, euren pistolen bitartez emongo ditue irakatsialdiak. Erkiag BatB 183.
2. Cubilete (de marfil?) para dados. "Movet arma fritillo, adarkian tantóak darabiltza" Urt II 322. Cf. infra (4).
3. adarki (BeraLzM). "Asta de bandera" BeraLzM.  Ganibeta bategaz ikurriñaren kordela ebagi eban eta
ikurriña, kordela ta adarkija eruan euzan. AG 1582.
4. adarki (gral.), adarraki (B). Ref.: A (adarki, adarraki); Lh. "Material de cuerno" A. "(S), matière cornée"
Lh.
- ADAKI-IKATZ. "(V), carbón delgadito" A.
adakilika. "(L-ain), ganado vacuno cosquilloso" A. v. adarkili.
1 adakin. "(L-ain), punta de leña" A.
2 adakin. "(AN), huésped" A.
adakitu (V, G, AN-larr). Ref.: A; Asp Leiz. 1. "Deshojar ramillas de una rama" A. "Hacer leña matacán de
ramas gruesas. Pago adarrak adakittu ditut" Asp Leiz.
2. "(G-to), cubrir de leñas pequeñas la pila de carbón" A.
adako (AN ap. A; Aq 204 (AN)).  "Rama de árbol cortada y quitada de la ramusca" Aq 204. v. adaki.
adala. "(V-ger), piedra de fregar, vertedero" A.
adalera (G-to ap. A).  Cornamenta. v. adakera.
adalko (R-uzt; Bon), alko (R-uzt; Bon), anko (R; Bon). Ref.: VocPir 664; A (adalko, alko, anko).  "Racimo"
A. v. mahatsadalko.  So-izu nola astamatsak or-emenka arpea adalka [sic] (mordo) bakanez iantzi duen. Ibiñ
Virgil 45.
Adam, Adan. v. Adamen, Adanen sagar (s.v. sagar).
adan. v. 1 aran.
adantar.  Descendiente de Adán.  Eztauke biotzean / Adantar guztiak / kolore batekoak / odol iturriak: /
batzuk urdina dauke / besteak gorria / Adan ta Ebaganik / danai etorria. Azc PB 216.
adantza. "Encornure" Lh. v. adarrantze, adantzu.
adantzu (S). Ref.: A; Lh; Lrq.  "Cornamenta" A. "Encornure" Lrq.
adañi. "(R-uzt), nudo de árbol" A. v. adabegi.
adaondu. "(AN-5vill), podar" A.
adapo (V-arr-oroz-m), arapo (V-al; aapo V-gip). Ref.: A (adapo, arapo); Iz ArOñ (arápo), UrrAnz (aapúa);
Elexp Berg (arapo).  "Base de una rama, de donde se corta la leña" A. "Arapo (V-al), púa de árbol" Ib. "Arápo
bat, una raíz de rama en el tronco. Aápokuskur, aápo, nudo en el tronco" Iz ArOñ. "Adapoak, adar ttikiak moztu
ezkero, adar batean gelditzen diran puntak" Osk Kurl 149. "Nudo de un tronco" Elexp Berg. v. adabegi. 
[Adarrari] axala khendu ta adarra zathika zuritzen, adapoak mozten, adabegiak berdintzen. Osk Kurl 147.
adapotsu (V-ger ap. A Apend), arapotsu (aapotzu V-gip ap. Iz UrrAnz).  "Madera nudosa, mala para
construcción" A Apend. "Aapotzúa, la (madera) nudosa" Iz UrrAnz.
mende.
adapuru. "(V-ger-arr-arrig), manzana grande, agria y blanda que revienta pronto al fuego" A.
adapuru. v. adaburu.
adar (gral.; Lcc, IC 445, Mic 6r, SP, Urt I 136, Ht VocGr 269, Lar, Añ, Arch VocGr, VocBN, Gèze, Dv, H,
VocB). Ref.: VocPir 331; A, Lh; Lrq; Iz Als, ArOñ, R, To, UrrAnz, Ulz; Echaide Nav 250-251; Etxba Eib; Elexp
Berg; Gte Erd 143.
1. Cuerno. "Cornear, adarrakin emon" Lcc. "Corneador, adarrakin emaiten deuena" Ib. "Hastas de toro, &c.
adarrak" Lar. "Cornamenta, adarrak" Ib. "Asta, cuerno" Añ. "Corne d'animal. [...] Jokoak adarrak makur
(Prov.). Litm.: le jeu a les cornes torses, pour dire que le jeu est dangereux" Dv. "Idia bere adarrekin jango luke
horrek (G-azp, AN-gip), idi bat adarrez aurre jango luke orrek (AN-gip), orrek jango luke idia adar ta guzti (G-
azp)" Gte Erd 143.
 [Bestia bat] zazpi buru eta hamar adar zituenik, eta bere adar gainetan hamar diadema. Lç Apoc 13, 1 (He,
TB, Dv, Ur, Ip, Ol, Ker, IBk, IBe adar). Idia adarrerean ta gizona itzerean. "Al buey del cuerno y al hombre de
la palabra". RS 378. Dela xikiroek duten adarrik, dela eztuten, dela diren xuri, dela diren beltz. SP Phil 428 (He
432 zikhiroak izan deitezen adar dunak ala izan deitezen adarri[k] gabeak). Idiaren adarra arrailatua denean
zer egin behar den. Mong 592. Rhinozerosaren adarra, hartzaren aztaparra. Egiat 266. Miraturik nago hanitz, /
ene populu maitia, / eman diezaziela orori / uzkuti adar bedera. AstLas 28. [Idiskoak] adar motzekin iñori
gaitzik egin etzegion. VMg 85. Elizatarian bertan idi eta beien adarrak laudatzen. AA II 59. Oratu omen zion
mutilak [zezenari] adar bietatik portizki. Izt C 251. [Zezenak] bola zurezkoakin / adar zorrotzetan. Echag 231.
[Orkhatz bat] bere adar haltoez hagitz zagon satifatua. Gy 63. Nausi du aharia hezurrez, eta bereziki adarrez.
Hb Egia 130. [Behiak] adarrak behar dütü leñ eta argi, herrapia xuri. Ip Dial 93 (It, Ur, Dv adar). Nere
senarrarekin / daukadan bizitza, / kantatuko det iñork / ikasi balitza; / fiña izango zala / eman ziran itza, /
akerraren adarrak / bezela gabiltza. Xe 250. Auntz bat adar okerduna. Azc PB 290.
 (s. XX). Zezen mantxoegiak ekarri dituzte iñori adarra sartzeko. Urruz Zer 140. [Behia] bere adar xut
xorrotxekin. Barb Sup 88. Akerraren adarrak bezain makurreko boza du Kanttarik. Ib. 107. Burian debruaren
iduriko adar gorri batzuekin. Zub 112. Urrena [...] aari aurrelariak, belarri inguruan adar iru-biurrekin. Or Mi
42. Peruk [...] adar zantzua / or zedukak atzimurtzi. "Tiene Perico por señal un arañazo como una cornada". Or
Eus 174. Adarrez edo ezurrez egindako [azagai-muturrak]. JMB ELG 35. Utzak yokua burutik [...]. / Egia duk,
bai yokuak adarrak makur ditik; / hik nekez irabaziak ostalerak yoanen tik. NafEKZ 133. Buruan adar-itxurako
txapel girgildun bat. Mde Pr 106. Adar tankerako buru estalki tontortsua urrez eta sedaz apaindurik zun. Etxde
AlosT 77. Demoniñoaren adar artean jausteko? Bilbao IpuiB 230. Irakasleari orpoz orpo zerraion ikaslea,
auntzak adarrak dituen aldera eginda. Zait Plat 40. Bereala zekor bat billatzen da urte biko kopetean adar
kakotuak dituena. Ibiñ Virgil 113. Basauntz urtetsuaren adar-abartsuok. Ib. 52. [Bigantxa] adar-apalen azpian
belarri illetsuak ditutena. Ib. 95.
v. tbn. Arch Fab 129. Bil 144. AB AmaE 410. JanEd I 37. Alz STFer 119. HU Zez 77. Echta Jos 309. Noe 117.
Enb 161. Kk Ab II 89. Etcham 190. Iratz 102. Zerb Azk 40. Erkiag BatB 56. Arti Tobera 269. Lab SuEm 201.
Casve SGrazi 58. Uzt Noiz 37.
 --Siku dago [alkandora]? --Adarra nola. "Como un cuerno". Mic 12v. Esne billa alperrik da joan aiengana: /
adarra bezain legor errapeko zaiña. Or Eus 247.
 Yar zaitezte, galde xume bat egin nahi dautzuet. Ezda haltzairuzkoa, bainan ankas ere, itxik-atzue adarrak
buruan: Erran diezadazue nola giristinotasunak hartu duen lurrean? Hb Egia 142.
 Lege bat bada Frantzian aspaldi egina, bainan egia errateko, buru buztanik... ez eta adarrik ez duena. HU
Zez 34.
 Jar zite eta loth lanari adarretik gero. GAlm 1934, 12 (ap. DRA).
 Aste hartan, aphez bürü mehe edo beruegiari jaun aphezküpiak adarrak sar erazi. ArmUs 1892, 134 (ap.
DRA).
 v. adarbakar.  Merkurio itxuratzen zuten batean lau bururekin, bertzean adar-bakardun, hor bizardun, han
sugedun. Lf CEEN 1973, 124.
 (Pl.; ref. a los supuestos adornos de la cabeza del que ha sido víctima de infidelidad sexual). Para 'poner los
cuernos' hay adarrak imini / ezarri / jarri en Micoleta, Etchahun y Aresti respectivamente, y adarrak egin en
AstLas y Etchahun. Cf. MEIG I 213: "Ene iritziz, zabalduegiak daude adar horiek garai hartako euskal liburu
bakanetan, baita esaera zaharretan ere, orduko euskaldunek ahotan hartzen ez zituztela uste izateko". Cf. Satr
BAP 1960, 177, en contra del casticismo de este uso, pero es en esta acepción en la que se documenta por
primera vez adar. v. infra ADAR-EGILE.  Jende honak, bihotza daut bethi ere nigarrez, / neure amore
xotiltua galdu dudan beldurrez; / Gaoaz lorik ezin daidit haren gogoan beharrez; / Gogoan behar handi dizit
bethe nuien adarrez. E 165. Adarrak emaiten dira Miraballesen, / Dozena milla florinen (Tolosa, 1619). TAV

mende.
3.1.25 (de interpr. no segura). Emaztearen gaitzez xikira zedina adarreki ehortz zedin. "Celui qui se fit châtrer
par dépit de sa femme, fut enterré avec les cornes". O Pr 137. Onarzun-truku huts, alab'ezkontzea, / Ezta hori
ezkontze, bana da saltzea; / Haren erosle senarrak / Zer merezi luke? adarrak. O Po 19. --Ta zeintzuk dira
besteak? --Ikuzkatasun bat oean, ta adarrak, iminiten badeutsaz emazteak. "Y los cuernos, si su mujer se los
pone". Mic 12v. Adarrak eta ulla urdinak eztoaz etorri egunakaiti. Ib. 12v. Lehenik ezarriren dirot / emaztiari
burian / adarren egitia dela / meritu handi bat lurrian. // Gizona irus datiala, / adarren ukeitiaz. AstLas 22.
Hanitz mundu beita, / adar egiten ari. // Nik bazakit emazte bat / hartan kurrunpiturik beita / senarra hilik eta /
libertitzen beita mitilarekila. Ib. 22s (v. tbn. 50). [Emaztiak] desuhuratzen ai / eta adarrez kargatzen. Ib. 29 (v.
tbn. 52). Hamar urthe huntan bizi niz esklabo / Erdiak gaztelian, bestiak gaizkigo / Jeloskeria baten süjettetik
oro / Nahi gabez izan adarren sorhaio. Etch 126. Bena haren emaztiak hala dizü merexi / Zeren adarrak egiten
beteitzo, Phetiri Santzeki. Ib. 364. Ebili niz Gaztalondon esklabo / Nahiagorik egon establian lo; / Nausia zeitan
juiten prima ganat gero, / Eta ni kanpun üzten haien etsier so, / Hurak denak oro adar ezarteko, / Zeren ni
nintzan egiliren lekhaio. 'Pour mettre des cornes'. Ib. 426. Gure jaun Urrutia, / khexian bethi zia, / erradazu
zertako [...]. Hurrunt zite ni ganik / eztit zure beharrik. / Bazoaza kanpora / adar ene biltzera. / Jauna, holako
lanak / Hauzeko anderiak / eztitizu ikasi. 'Pour me cueillir des cornes'. Michel LBP 399. Zerren bere andreak /
adar haundiak jarri / dizkio, bai, luzeak? Arti MaldanB 223.
 Embudo. "Entonnoir, adar, Anton-adar, hunil" T-L.  Hurtuko tuzue arno beroan eta gero edan araz adar
batez. Mong 587 (cf. 588: hur hura eman idiari edatera adar zilhatu batez).
 "Vase fait d'un corne destiné à contenir de l'huile" H.  Bethe zazu zure adarra olioz. "Cornu". Dv 1 Sam 16,
1 (Ol, Ker, BiblE adar). Hartu zuen olioko adarra eta gantzutu zuen Salomon. Dv 3 Reg 1, 39 (Ol olio-adarra
yauretxolatik artu).
 "Colodra del segador (Darric)" DRA.
 "Tentacules" H.  [Zangurrubak eta karramarruak] arenbeste adar, beso ta ankadunak zirala ikustian [...].
Otx 58. Barakullu, barakullu, / atera adi gelatik; / barakullu, kullubara, / adarrak eguzkitara. Or Mi 102. Ta
asartuten bazara [karramarru bat atrapetan], laster dozu atzamarren bat euren anka-adarren artean. Bilbao
IpuiB 239.
 (S ap. Lrq; T-L). Cosa o parte de una cosa que tiene forma semejante a la de un cuerno. "(Nuage) en forme de
corne" Lrq. "Bicorne, bi adarretako xapel" T-L.  Buruan xapelto bat bi adarrekilakoa. EskLAlm 1903, 6 (ap.
DRA). Jaun Piroa bezen lodiko zigarretak egiten zituen, turruputun itsusi batzu, adarrak alderdi guzietarat
zoazila. Barb Sup 63. Ara, kiketan Gorritikotik / odei gorriren adarra. "El cuerno de una nube". Or Eus 341.
 (H  A Apend). Cuerno (de la luna).  Iguzkiak pintatukotik / Izar xuri gustietan; / Ekharriko tik ilhargiak /
Bere adar urdiñetan. Gç 134. Ilgoran badago (illargia), il-gorako G bezela adarrak eskui aldera egon bearrean
[...]. EgutTo 17-1-1923 (ap. DRA). Illargiaren adar-puntan bizi aiz, mutil. TAg Uzt 287. Bidean diran arte, ba
dute / illargiaren adarra. Or Eus 213. Illargiak, [...] itzalgune beltzik adar artean baldin badu, euri ugari egingo
du. "Si nigrum obscuro comprenderit aera cornu". Ibiñ Virgil 78.
 (Como primer miembro de comp.). Cuerno (material). "Alabarches, adar bestiadiya janaraziaz pagaturikako
dretxua iskribuz ezartzea" Urt I 469. "Adar-edontzi (Hb), corne à boire" Lh. v. infra ADARREZKO. 
Eskeintzen diote Urriri adar-ontzi aundi bat ardo. 'Un grande corne rase de vin'. Or Mi 49. Apalondoko
atsedenaldian adar-ziztu bat atera zun Leundak kolkotik. TAg Uzt 294. Eta ez zegon alferrik egonean arako
adar-kopa ura; an zebillen [...] utsik naiz betea. "El cuerno". Berron Kijote 124.  Zezenak, nahiz ase bere
errabia, / Ezin gorde dezake khartsu gutizia, / Ixurtzeko odola adar ezpatekin. Hb Esk 225.
 (Expletivo).  Zer esker eta zer adar... Nik esaten det gaur ez zeratela juango Etxe-alaira. Apaol 41s.
 Miseriyaren adarrak / dauzkat itzegin biarrak, / eragin ditzadan farrak; / jornal-biderik sanuak eztu, /
eskasagua elbarrak. Xe 231.
 (Como exclamación de enfado).  --Zuek berriz, nagusia nola zapalduko dezuten asmatu baizik ez
daukazute... zuen burruketan. --Adarra! Baña guk zortzi orduko lana, zuek iru orduko patxara, eta diruak
zuentzat! JBDei 1919, 253.
 (Ref. a la fiesta de los toros).  Gabonak dirala, Iñauteriak dirala, zezenak edo adarrak dirala; San Juanak,
San Pedroak [...]. Ag G 348.  Igon giñian itxirik beian / Adar-Jai... eta yabanak. / [...] Urkiolako zelaian etzan
/ Yabana antzeko nasterik; / Euzko-abesti, dantza ta jolas / Garbijak baño besterik. Enb 134.
 Bere lêngo kontuak alaitzen du zârra, / artatik artu nai du Sukuntzak adarra. "El viejo se consuela con sus
antiguas historias. De ellas le hizo tomar el hilo Sucunza". Or Eus 370.
2. (gral.; SP, Urt I 136, Ht VocGr 269, Lar, Añ, Arch VocGr, VocBN, Gèze, Lcq 40, Dv, H). Ref.: VocPir 539;
A; Lh; Lrq; Iz To, UrrAnz, Ulz; Etxba Eib; Elexp Berg. Rama. "Ramonear, cortar las ramas, adarrak epaki" Lar.
"Branche; rameau" VocPir 539. "Branche d'arbre" Arch VocGr, VocBN y Dv. "Adar hautsia, branche cassée" H.
"Adaganean (V-arr-oroz-m), (en) sobre las ramas" A (cf. infra ADAR GAINEAN). Cf. buradar, GORPUTZ-
ADAR, IBAI-A., itsasadar, izadar, KE-A., LUKAINKA-A., mahats-a., MENDI-A., SOIN-A., PALMA-A.. v.
abar, ZUHAITZ-ADAR, 1 arrama.
 [Mustarda hazi bihia] erein den ondoan goratzen da eta [...] adar handiak egiten ditu. Lç Mc 4, 32 (He, Ol, Ir
mende.
YKBiz 179, Or, Ker adar; TB zuhatz-adar). [Zeruko xoriak] ohatzeak egiten baitituzte haren adarretan. Lç Mt
13, 32 (TB, Samper, Hual, SalabBN, Ip, Echn, Leon adarretan). [Urak eztu] zuhaitz edo adarrik bizia
salbatzeko. EZ Man II 139 (cf. infra O Pr 285). Hirur presuna zarete / Baña Iainko bat xollki, / Zain, ondo eta
adarrak, / Nola zuhaitz bat bethi. EZ Eliç 355s. Zeren hura zela erroak utzirik adarrei lotzea. Ax 408 (V 266).
Zuhaitz adarrak goititzen eta goratzen zeitzan. Ib. 385 (V 252). Zeren amorantea [...] huntzadarra bezala da. Ib.
360 (V 238). Zurzai orok adar eihar. O Pr 535 (Saug 56 adar; v. tbn. O Pr 441). Itsasoak adarrik ez. "La mer
n'a point de branches; à quoi on se puise prendre, quand on se noye". Ib. 285. Arboletatik kendu zituzten adar
mee ostodunak. Mb IArg I 268. [Hedatzen baitzituzten] arboletako adarrak Jesus iragan behar zen bidearen
gainerat. Lg II 220. Ez ebagi ondoti arbola txaarra ta bai adarren batzuk inausi. Mg CO 109. Ez da arbolarik
arkituko adar oker edo igarren bat ez duanik. AA I 602. Adar metxo bat. It Fab 144. Arbola batek daukaz adar
eziak ta igarrak. JJMg BasEsc 43. Populua, arramu adarrak zauzkalarik eskuetan, joan zen Jesusen aintzinera.
Jaur 148. Adar hainitz duen arbolak, erro hainitz; adar guti duenak, erroak xuhur. Dv Lab 347. Har zazu xertoa
gaineko adar xutetan; arbola ederrago ethorriko zaitzu. Ib. 381. Adar ostodunakin bide-ertzak apaintzen
zituzten. Lard 429. Xori batek egiten duen bezala, adarrez-adar, aldaskaz-aldaska, nere burua erortzera utzi.
Elzb PAd 43. Atoz usotxo zuri zuria / Olibo adarraz mokuan. AB AmaE 56. Ara, sagarraren adarraren
makillaren punttaren punttan ama, eta umiak ojuka. Sor Bar 16. Hain handi eta azkar / lehen izatua, / Orai gure
haritza / zein den murriztua! // Funditua uholdez, / zirimolez, ortziz; / Aizkorari arrotzek / adargoiak hautsiz.
Zby RIEV 1909, 396 (1908, 761 adar). Adaganetik iausten direan sagar ustelen antzera. A Ezale 1897, 233b (v.
tbn. BGuzur 131).
 (s. XX). [Oliba ondoa] aphala da, zango eta adar kakola bihurdikatu batzuekin. JE Bur 82. Adar igarrak. Ag
G 192. Txoriak, txioka, adarrik adar ibilten ziran. Altuna 47. Gaztain goiaren adar goietan. "En las ramas altas
de los altos castaños". Or Eus 79 (v. tbn. Gand Elorri 151 adar-goietan). Hamar adixkide, bederatzi adar ustel.
Zerb Prov GH 1936, 226. Etxe aurreko ate-alboak lizar-adarrez [...] apaindu oi dira toki askotan. JMB ELG
118. [Gizartekeria] zugatz andia egin da, ta bere beso ta adarrak alde guztietara zabaldu ditu. Eguzk GizAuz 26.
Haizea heldu da mendi-zokotik, fruituak adarretarik aurdikitzen dituela. Lf Murtuts 2. Pago, aretx eta gaztañe
adar andidunez. Akes Ipiñ 23. Bakan badaude, adar sendo ta luzeak ematen dituzte. Munita 84 (v. tbn. 61).
Zugaitza [...] iñaustea (adarrak kentzea) ona al da? Ib. 61. Zuaitz aundi ta sendoa zana / ainbeste adar egin zan
/ Eta geroztik ikusten degu / zein eta nola gabiltzan. / Artzai bakar bat da egizkoa / Jesukristoren eleizan. Basarri
2. Zuen arbola indartsu dago, / adar sendotan betea. Ib. 119. Zugatz gaztien adar sendoak. BEnb NereA 238.
Lore-illian fruta-zugaitzak [...] adar guziak loretan. Uzt Sas 332. Arte-arbolari adar lodi bat kentzeko asmoa
dut. Berron Kijote 97. Itz batean esateko, euskal-ipuiak eta bertsoak elkarren senide dira, adar beretik ondu
diran frutuak dira, enbor batek bota dituen adar bi. In MEIG III 109. Urre-koloreko adarrak zituen, eta haietatik
zintzilik zilarrezko fruituak. MEIG IX 105s.
v. tbn. Tt Onsa 153. Egiat 213. Arch Fab 111. Gy 290. Hb Esk 73. Bil 163. Apaol 76. Elsb Fram 136. Arb Igand
90. HU Zez 55. Ill Testim 8. Goñi 25. Echta Jos 32. Noe 74. EusJok 98. Inza Azalp 98. Enb 46. Etcham 212. Ldi
BB 58. TAg Uzt 139. EA OlBe 11. Iratz 35. SMitx Aranz 217. Bilbao IpuiB 188. Erkiag Arran 96. Etxde JJ 196.
Txill Let 60. Zerb Azk 32. Osk Kurl 147. Gand Elorri 107. JEtchep 23. Zait Plat 7. Matx Gazt 19. Arti Tobera
279. Ibiñ Virgil 84. NEtx LBB 182. Ardoy SFran 83. Lasa Poem 58. Azurm HitzB 59.
 (Fig.).  Sendatu zaizko [elizari] zauri handiak, sorthu adar berriak. Hb Egia 123. Zuberoan ditugu adar bi /
Laburdi irugarrena, / Bizkai, arabar, gipuzkoarrak / osatzen degula dena, / ori munduan jakiña dago. Tx B 220.
Dirua dogu danon errege, / ez dauka ate itxirik, [...] Giza-bizitzan adar guztiak / diruak daukaz loturik. BEnb
NereA 240.
 Urhez estali zituen, hala kerubinak nola adarrak eta bertzeak. "Palma". Dv 3 Reg 6, 32 (BiblE palmondo; cf.
PALMA-ADAR).
 (Como primer miembro de comp.).  Arbola-ebakitze, adar-auste eta besteak. Lard 309. Arbola edo zuaitz
beraren adar-inguru, arbasta, txotx eta [kimuak]. Aran SIgn 200. Adar zathi ttiki bati alde bietatik zorrozten
zaizkio puntak [...]. Hauxe da irularia. Osk Kurl 77.
 (En las exprs. adarretatik aldendu 'no andarse por las ramas', adarretatik ibili 'andarse por las ramas'). 
Baña aldendu gaitezan adarretatik eta guazan gerrira. Gure mutillak [...]. Kk Ab I 13. Bainan goazen harira,
adarretatik ibilteko nahikoa da ta. Osk Kurl 97.
 Bada sugeak mihia du bi adarretakoa eta bi puntetakoa. SP Phil 352 (He 355 bi puntetakoa). Huna gero
mahain bat, [...] zango bakhar delarik, xutik badagoke! Bainan zango bakhar hura hirur adarretako da. Prop
1897, 118.
 Rama, línea genealógica.  Dabiden adarretik behar da, eta Biryina behar du ama, dio Isaiak. Hb Egia 47
(Dv traduce: "de la race de David"). Hastean nihork etzakien non eta nola sorthu behar zuen Salbatzaileak; [...].
Gizona behar zuen, Ebaren adarretik zenaz geroz. Ib. 46. Laphurtarrak eta giphuzkuarrak neure ustez eskualdun
adar beretik dira, ezen elgarren eite eta iduri ainhitz dute. EskLAlm 1876, 3 (ap. DRA). Seme nagusijaren
adarretik urteten dira beste lau adar, eta euretan, bere lau semien ixenak. Kk Ab I 87. Eta onetara, adarrik-
adar, edo belaunik-belaun, lenago esaten zan lez, beti seme nagusijetatik, Don Kazintto gaurko etxaunaganaiño;
beronen ixena ta bere anaienak dagoz jatorri-zugatzaren azkenengo abarrian. Ib. 87.  Bertze asko mintzaien
mende.
ethorkia, heien erroak eta adarrak errexak dire hatzemaiteko. Hala nola frantsesa, española, anglesa
noizdanikakoak diren eta zertarik eginak, erranen dautzute xuxen gizon argituek. Arb Igand 16.
 Cabo (de tierra).  Lurrak bi adar: Urguill, Igeldo, / ugartea aien erdian. "La tierra tiene dos cabos". Or Eus
385.
 Ramal. "(G-bet), ramal de ferrocarril" A Apend.  Uhaitz horrek sarde egiten du itsasora heldu baino lehen
eta haren bi adarren artean bada zelhai bat ederra. Prop 1884, 77. [Bidearen] adar bat baitoa herrirat buruz. JE
Ber 10. Batasun bide horrek, ordea, bidagurutz asko izan ditzake. Ez dakit, beraz bide-adarrik onena hautatu ote
zen beti. MEIG VII 163.
 Afluente. v. IBAI-ADAR.  Bainan ez ote dire Ugarana eta Mirirrin, Ainhoan elgarretaratzen diren aipu
dugun Ur-Handiaren bi adar? Lehen bi adarrak menturaz. Zerb Azk 49.
 Brazo de la cruz.  [Obedienzia, kastitatea, pobrezia] dira gurutze espiritualeko hirur adarrak. SP Phil 245s
(He 248 aldaskak). Gaixtaginik handieneri ez ohi zaizkitzaten eskuak itzatzen, bainan bai bakharrik bi besoak
kurutzearen bi adarren gainetik eman. Arb Hazparneko kalbarioa 186 (ap. DRA). Huna zer zuten atxeman:
egurrezko gurutze hautsi bat, gaineko adarraz, gabetua! Bazen aski. Gurutze bat hirur adarrekin? Nun zen
laugarrena? Zerb Azk 94.
 Rama (de una ciencia, disciplina, actividad, etc.).  Lehen lehenik jakitatearen adar guzietako jakintsunek
behar dute elgarretaratu. Herr 10-11-1955 (ap. DRA). Fisikan, Kimikan, Osagintzan eta beste jakintza-
adarretan bihar diran hitzak zabaltzeko. Osk Kurl 119. Nik esango nizuke soziopolitika soziolinguistikaren
adarra edo dela. MEIG IX 81.
 Cf. adarkatu (4).  Izarrak behera-zolan utzirik, iragaiten irrintzina, bihurgune edo adar bat gabe. SoEg
Herr 17-3-1955 (ap. DRA, que traduce "sinuosidad").
3. (V, G, AN, R). Ref.: A; Iz LinOñ 182. Extremo del respaldo de la silla, del cabezal de la cama, etc. "Pie de
catre, silla" A. "Antxiña matasea silla-adarrean ipiñi ta aren bueltan ibilli bear izaten omen zan aria arillean
batzeko" Iz LinOñ 182. "Jertsie sille-adarrien utzi" (G-azp). v. OHE-ADAR, mutur.  Enzun nezan boz bat
Iainkoaren begien aitzinean den aldare urrhezkoaren laur adarretarik prozeditzen zenik. "Des quatre cornes".
Lç Apoc 9, 13 (TB, Ur, Ip, IBe adar; He kantoin, Dv izkina, Ol, Ker, IBk, BiblE ertz). Igo dira gosaltokira, ta
txokolatea an zegoan oso osorik; baita sotana ere, alkiaren adarrean. Or SCruz 26s. Aurrak ematen ditu / iñoiz
lan ederrak: / batzutan lo artzeko / eragin bearrak, / noiz autsiko ote diran / seaskan adarrak. Uzt Sas 33.
4. (V-ger-gip, G-azp; Lcc, H). Ref.: A; AEF 1955, 164; Iz ArOñ. Cuerno (instrumento de viento). "Bozina para
tañer, adarra" Lcc. "Unos cuernos grandes a manera de bocinas, que tenían llamados adarrak" IC II 53. "Corne
à sonner" H. "Abilosen adar (V-ger), cuerno que se toca de noche para espantar jabalíes, zorros, etc." A. "Adarra
jo, tocar el cuerno, instrumento de viento" Iz ArOñ (cf. infra ADARRA JO). Cf. TAV 2.2.12: "Ubicumque
Navarrus aut Basclus pergit, cornu ut uenator collo suspendit et duo iacula aut tria, que auconas uocat, ex more
manibus tulit (s. XII)". Cf. supra (1). v. ADAR-TRONPETA, TRONPETA-ADAR, deiadar (2).
 [Aingeruak] hanturen du bada suge didurien adarra, / Zeñen adituren baitu munduak deihadarra. EZ Man I
81. Kanta iazozue harpan / Loriako tronuez: / Adar ozen bai biola, / Eta berze soinuez (Ps 97, 5). Hm 66. Yotzen
berritz adarra eta Karlek aitzen; / Dakharken hats luzeak ez guti izitzen. Hb Esk 61. [Plazan] iru edo lau mutiko,
ez zuzenenetakoak, burlaz adar aundiakin soñu jotzen. Urruz Urz 12. Bere adar zilatuarekin agintzen zituen
gazteluko gudulariak, iardokitzeko prest izan diten. Zub 83. Adarra joaz ibiltzen ziran otsoak uxatzeko (G-goi).
AEF 1955, 164. Berebiziko zarata atera oi zuten zintzarri, idi-adar eta pertzakin. Etxde JJ 171. Ebanjelari deia /
adarrak aldarri. 'Anuncia el pitido la voz de los evangelizadores'. Gand Elorri 56. Entzun dut inoiz bidean /
adarraren hots zolia / mendi loen bizkarretan / kemen oihartzun laru. Azurm HitzB 38. Nola den tristea /
basoetan barrena / adar hasperena / hondamena jotzen. Ib. 38. Ikasteko zeuden oraindik adarretan (turutetan)
putz-egiten. Ibiñ Virgil 93. Hark ere jotzen zuen bere txolarteetan, adarra gainera, euskaraz esateko gogortxoa
dirudien arren. Orain badira 4.000 txistulari Euskalerrian. MEIG I 62. [Larramendik], bertsotan hasi zenean,
edo behintzat bertsoak argitara zituenean, adar epikoa jo zuen gehien bat. Eta ikus dezagun nola orrua eragin
zion adarrari poesiaren Fray Gerundio honek. MEIG I 216 (v. tbn. MEIG VII 121 adar epikoa jotzen saiatu
zenean). v. tbn. Sabiag Y 1934, 30.
 "Sirena. Jornada laboral. Adarretik adarrera lana guk, moteill. Praikako (fabrikako) adarra (G-goi)" Gketx
Loiola. "Sirena de buques, fábricas, etc. Adarrak jo dau (V-m)" DRA.
5. (G-bet, S; SP, Dv). Ref.: A; Lh. "Nœud d'arbre" SP. "Nœud dans le bois" Dv. "Nudo de árbol" A. v.
adabegi.
6. "Ligne produite par un coup" Dv. "(B), cardenal, marca, señal producida por un golpe" A. Cf. infra ADAR
TXAR.
7. (L-ain ap. A; Dv)."Filón, vena de minas" A.
8. (G, L, BN, S; Hb ap. Lh; Dv (BN-bard)). Ref.: A; Lh. "Orage" Dv. "4.º (BN-baig), borrasca; 5.º [...] manga
de agua" A. "Bourrasque" Lh. Cf. ADARREZ, HARRI-ADAR, ERAUNTSI-ADAR, GOIBEL-ADAR, HODEI-
ADAR.  Arratsalde erditan, gau ilhuna, dorphea, zinez izigarria, ximixta hori eta gorriak ilhunbearen
argitzaile. Adarra lehertu baino lehen elizara lasterrez joanak. Barb Sup 142.
9. (V-ger, L, BN, S; Dv). Ref.: A; Lh. Calzador. "Chausse-pied" Dv.  --Yauntzi nahi zintuzke [zapetak] [...]?
mende.
--Ori adarra: yar zaite. Darthayet Manuel 386.

10. Registro de órgano.  Zer-io andirik eukiten eztaben organisteroak, adar bat edo errejistro bat atara ta
beste bat sartu ibilten direan antzera. A Txirrist 122.
11. (B ap. A; VocB). "Un respiradero que tiene la bóveda del horno" VocB.
12. (G, S; Foix ap. Lh). Ref. A; A Apend; Lh. Callo. "Callosités" Lh. v. ESKU-ADAR.
13. "(L-ain, BN, S), chichón" A. "(S; Foix), bosse (au front)" Lh.
14. Interés, rédito.  Bi milloiok ikutu gabe, ta bi milloion adarra urtero eralgiaz, oñarri-dirutza azi-bearra
nago. Ldi IL 116. Diru mordoxka ori yar zak "Euskaltzaindi" naiz "Eusko-Ikaskuntza" zaipean, ta aren adarraz,
aren ekarri edo korrituaz, sariztu zak, urtero, nonnai argitaldutako euskel-idazlanik onena. Ib. 103.
15. (Con egun, arratsalde, negu, etc., para expresar la duración de la unidad de tiempo referida). 
Garizumaren adarra, / luzea, baiña bearra. "La Cuaresma es larga de pasar". Or Eus 183. Negûk, legortêk, ez
baleza luza adarra, / ganbaran gaiñez daite lên-urteko zârra. "Si el invierno o la sequía no se prolongasen
excesivamente". Ib. 289. Oraindik gogo lukete, egunak / luzego lezan adarra. "Que el día prolongase un poco
más sus horas". Ib. 318. Elkarrekin labur du adarra atsaldeak. "La tarde se les hace breve". Ib. 365. Urren astên
Pestaburu da: / moztu du urteak adarra. "El año ha terminado su carrera". Ib. 424. Arratsaldeak beragandik
baiño arago luzatzen du adarra. Amez Plat 13 (ap. DRA). Pasko aurreko gaba ospetsuan bataiatzen ziran
kristaugaiak. Eta berrogei eguneko garizumaren adar luze orreri lotu izan bear zuten, asmo ori zuten guziak.
Eston Iz 129.
- ADAR-ABERE. "Adar-abere, adardun abere" Zait Sof II 146.
- ADAR ALFER. "Adar alferra, branche gourmande" Dv (s.v. alferra).
- ADAR-HANDI. De cuernos grandes.  Bi idi handi kopeta-zuri, / Bizkar-beltz, adar handiak. Elzb Po 197.
Beratzi zezen adar aundi. "Nueve toros de gran cornamenta". Or Eus 107.
 Cornudo, (marido) engañado.  (Katixa:) --Uste baduk hik / lotsa hizala / urdi adar handia, / korajeria balin
baduk / rainaigu ene hunkitzera. / (Pierris:) No, hortxe dun urde, / puta sara, ahardia, / larria idoki dinat /
mando mula biharra. AstLas 50.
- ADAR-APAL (V, S (-ph-); adarphal S). Ref.: A; Lh (adarphal); Elexp Berg. a) "(Animal) cornigacho o
cornicacho" A. "Gure bei beltza adarrapala da baiña ala ta be onena beziñ ona uztarrixan" Elexp Berg.
b) (V, S (-ph-)). Ref.: A; Lh (adar-aphal). "(Árbol) de ramas bajas, inclinadas" A. "Bas de branches (S-saug)"
Lh.
- ADAR-APOTZ. "(V), corniquebrado" A. v. infra ADAR-MOTZ.
- ADAR-ARANJE. "(Sal) /-anxe/, cornamenta" A.
- ADAR-AZAL. "Adar azala, el cuerno exterior que puede desprenderse" Iz ArOñ.
- ADAR-BAKAR, -BAKOITZ. v. adarbakar, adarbakoitz.
- ADAR BAT FALTA IZAN.  Orrek beti adar bat falta dik (AN-gip). 'Burua ez zeukak oso ongi'. Inza
NaEsZarr 842.
- ADAR-BATU. "(V), corniapretado" A.
- ADAR-BILDU. "(G, Sal), adar-biltu (R), de cuernos arqueados hacia dentro" A.
- ADAR-BIHURRI. De cuernos retorcidos. v. ADAR-KAKOL.  Urrena, saldoaren buruzagi antzo, bost aker
adar-biurri, begiratu-oker, elkarren parean. Or Mi 42. Artaldeari beti aurrelari dabilkion ari adar-biurria. TAg
Uzt 86.
- ADAR-BUZTANDUN. Provisto de cuernos y cola.  Ikusi ebazala alde txarreko tximel-gorriak eta adar-
buztandunak. Kk Ab II 43.
- ADAR-EGILE. (El, la) que pone cuernos, comete infidelidad sexual.  Ezarten zitizün unestak gaztelin, /
Ustez adar egiler fabore egin. / Orai berak badütü borontin. 'Croyant favoriser ceux qui font porter des cornes'.
Etch 428.
- ADAR-HEXURREZKO.  Santxo zutik gelditu zan kopa-serbitzari; adar-exurrezkoa zan kopa. "Era hecha de
cuerno". Berron Kijote 123.
- ADAR-HEZUR. "Cornillon" T-L.
- ADAR-GAINEAN. "Adaganean, [...] (V-m), asustado, azorado, despavorido" A. v. DARDA-GAINEAN.
- ADAR GAINEKO, ADAGANEKO (V-m ap. A). a) "Adaganeko (V-m), cuatro ganchos que se fijan en los
cuatro cuernos de la pareja de bueyes, para sostener el yugo" A.
b) "Adaganeko, lo que está sobre el árbol, por ejemplo, la fruta no caída sino recogida sobre el árbol mismo"
DRA.
- ADAR-GILTZA (S ap. Lh; H (S)  A Apend). "Adar gilza (S), corne naissante d'un agneau, chevreau" H.
- ADAR-GOGOR. De cuernos fuertes.  Ari bizkorra / adar-gogorra. Azc PB 286.
- ADAR-IHAR. "Ad[d]ax, adarihar abrea" Urt I 136.
- ADAR-ITSU. "Adar-ütsü (Sc), rama o trozo podrido de un árbol" A.
- ADAR-JOKA (V-gip ap. Elexp Berg). "Tomando el pelo. Orrek beti alkarri adar-joka dabitz" Elexp Berg. Cf.
adarjoka, ADARRA JO.  Leon Bravo Picó ziran mutil onen izen-abizenak eta ara nola zegioen deadar
mende.
mutikondo lotsagabeak adarjoka: [...]. TAg Uzt 63.

 (Con adarra, det.).  Ta guziek adarra yoka asi zitzazkion. 'Et elles la plaisantaient'. Or Mi 35.
- ADAR-JOTZAILE (-joteille V-gip ap. Elexp Berg). Persona aficionada a tomar el pelo, bromista. "Adar
joteille amorratua zuan ire aittajauna" Elexp Berg. Cf. infra ADARRA JO.  Adar-jotzalle asko daukoguz gero
munduan! Bilbao IpuiB 23. [Pernando Plaentxiatarra] biotz oneko adar-jotzalle bat besterik ez da. SM Zirik 53.
Galdo-txiki ziri-sartze kontuan atzian gelditzekua ez-pazan be beti izaten zituan bere inguruan beste adar-
jotzalle batzuek pe axaxa emoten. Ib. 90. Izan be, adarjotzalliak, adarra jotzekuak biar ditu. Ib. 91. Kondia zan
kontulari, alaiki, adar-jotzallia. Etxba Ibilt 468. v. tbn. Adarjotzale: Carta de Mendi-Lauta a Lizardi, 16-4-1929
(ap. DRA).
 (Con adarra, det.).  Adarra-jotzalliak / badira kanpotik, / galdutzian burlaka: / Aldegin zan ortik! Auspoa
127, 73.
- ADAR-JOTZE. Tomadura de pelo.  Onak egozan eurak orduan iñoren destañak entzuteko ta erbestekoen
adar-joteak bakean eruateko! Ag Kr 169. Adar-yotze au (zumba hau) guzien artean zorrotz mingarri ta luzeena
da. A Y 1934, 11. Barre egin? Betillunez jarri? Ez ekian zetara jo [...] Patxoren adar-jote au zala-ta etzala.
Bilbao IpuiB 136. Orduan, gaitzizena ontzat artzen ez eben guztieri adarjotze geiago eitxen ei zetsen. SM Zirik
91. v. tbn. Adar-jote: Altuna Euzk 1930, 471.  Bañan Txirritak beti billatzen eban berari adar-jotze alde
ipintzen zetsezen larritasunetatik urtetzeko bidia. SM Zirik 58.
 (Con adarra, det.).  Eta bein sekulako adarra-jotea asmau eben kaletar demoniñokumeek. Alzola Atalak 58.
- ADAR-KAKOL . De cuernos retorcidos. v. ADAR-BIHURRI.  Adar kakol, usain gaixto, heian dugun /
akherra. Ox 112. Adar kakola bizar luz / Orai lanetan: / Ezker, eskuin abiatuz, / Sei zazpietan, / Ezin jali
[akerra], zangoz eskuz, / Neholaz betan! Ib. 89.
- ADAR-KIXKITA (BN-lab ap. Lh pág. 8, en una descripción de cornamentas). v. ADAR-GILTZA.
- ADAR-KOSKA. v. HEDE-KOSKA.  Ortaz gañera uztarriak, beste zati auek ditu: lau adar zulo edo uatz,
lau adar-koska edo ere-koska [...]. "Cuatro sujetadores o enganches para los cuernos --'adar-zuloak' o 'uatzak'--;
cuatro muñones --'adarkoskak' o 'erekoskak'--". Garm EskL I 124.
- ADAR-KULO (-khülo S; H (s.v. khuloa)). Ref.: A; Lh; Lrq. "Adar-khuloa, se dit d'une vache, d'un bœuf qui
ont les cornes tournées la pointe en dedans" H. "De cuernos arqueados hacia dentro" A. "Qui a les cornes
arquées" Lrq. v. arkulo.
- ADAR-KURRO. "(Sal, R), bestia de un cuerno cortado" A.
- ADAR-LUZE. a) (Árbol) de ramas largas.  Isasiko etzagunek bere basoetan atxineko garrastadui eta aretx
adar-luzeak gaur baleukoz [...]. Akes Ipiñ 24.
b) De cuernos largos.  Asto ta bei adar luzeak ere, ixil-ixillik gelditzen ziran. NEtx LBB 92.
- ADAR-MAKUR (V-ger-gip, Sal, R). Ref.: A; Elexp Berg. De cuernos arqueados. "Cornigacho" Elexp Berg. 
Oi, aker adar makurra! / Bizkarra dik, bizkarra din / Burdina bezen gogorra! Ox 89.
- ADAR-MEHE. De ramas delgadas.  Zugatz-adarme batean dardarizoka, karnaba kaxka-gorri bat guzien
gain ageri zan. Alz EEs 1924, 91s.
- ADAR-MOTZ (V, G ap A; -mutz S ap. A y Lh; -mutx S ap. Lh y Lrq). Mogón. "(Bête) aux cornes coupées"
Lh. "(Bête) qui a une corne coupée, ou les deux" Lrq.  Ejipzioen asi zenian gizabidea, bazien idi etxetiar,
idukiz bi azkarandar, adardun bat, eta berzia adarmotx. Garral EEs 1925, 22. Auntz adar-motxa, txerri isats-
motxa, arkakuso begi-bakarra. Or Eus 63n. Zezena adarduna da, maizenik, [...] baina adarmotz ere izan
daiteke. MIH 387. Badaiteke agian gizona adardun izatea, zorigaiztoak jo badu, baina inola ere ez adarmotz.
Berez, jaiotzez eta naturaz, adargabea delako. Ib. 387.
- ADAR-MUTUR. a) Punta, extremo de un cuerno. v. ADAR-PUNTA.  Eltzen dio zezenak adar-muturrekin,
eta [...] zazpi kana gora yaurti du atzera. Or Mi 50. Garai onetako zulodun adar-mutur bat ere [billatu
ginduzten]. JMB ELG 58. Orein-taldeak [...] elurpean lotuta, adar-muturrak doi ageri zaizkiela. Ibiñ Virgil 101.
b) Extremo de una rama.  Beiak beera asi zan Nikanor, eta eskuak [madari-arbolearen] adar-mutur singleari
oratu eziñik. Erkiag BatB 96.
- ADAR NAGUSI. Rama principal.  Laugarren urthean mozten dira adar nausiaz bertze guztiak. Dv Lab 353
(v. tbn. más ejs. en la misma pág.). Sokaren bi buruetarik bat estekatzen du gerezi ondo baten adar nausiari.
Barb Sup 99.
- ADAR-OKER. (V, G, S). Ref.: A; Lh. "De cuernos arqueados, cornituerto" A. "(Bête) aux cornes tordues" Lh.
 Matxin akerra makerrakoren aker adar okerra baño, akerrik okerrik ez dot ikusi nik. Mg PAb 176. Akerra, da
esatea adar-okerra. Ib. 176. Ez det ikusi Akerreneko akerrak bezin adarrak okerrak dituan aker adar-okerrik.
EgutAr 5-2-1963 (ap. DRA).
- ADAR OKERREKO. De cuernos arqueados.  [Sorgiñak] zabaldi artan egiten zituzten beren billerak [...],
adar okerreko akerrari bere agurrak. Eston Iz 87.
- ADAR-OPIL. "Amabitxik besoetakoari Paskoz emon oi eutsan edo dautsan opilak izen asko daukaz: [...] Beran
ta Naparroako alde batzuetan adar-opil" A EY I 189.  Bazkuetan amagutxiak alabatxiari eta semetxiari adar-
opila erregalatzen die. A EY I 189.
- ADAR-ORRATZ. (Pl.). Rama y hoja (de pino).  Lurrak irabazi egiten du utzi zaizkion [insignisaren] adar-
mende.
orratzak ongarri ditualako; simaur biurtzen zaizkiolako. Munita 62.

- ADAR-HOSKA. Tocando el claxon.  Automobil bat igaroten bada adarroska atsa ta autsa dariyozala,
beriala igarriko dautzu zein markakua dan, Buick ala Chevrolet ala [...]. Kk Ab II 154 (v. tbn. I 51).
- ADAR-HOSTO. (Pl.). Rama y hoja.  Lawsongo zipresaren antza badu; bere adar-ostoetan zerbait kolore
illuntxeagoa. Munita 90.
- ADAR-HOTS. a) Sonido de cuerno, de trompetas.  Adar-otsa ixildu zanian [...]. Urruz Urz 15. Adarrotsa
entzunda, bereala mendira alderatu beitez guziak. Ol Ex 19, 13 (Ker adarrotsa; BiblE turuta jotzean).
Burrukalarien garra ta iskilluak ikusi bear ditu zaldiak, adar-otsak iasan eta gurpillen azotsa. Ibiñ Virgil 98.
Gizon aren adarrotsa, / bai geroko eriotza / oraindio be euskaldunaren / gomutamenean datza (?). Atutxa
Mugarra (ap. DRA).
b) Ruido, crujido de una rama al romperse.  Alako batean: Adar ots aundia entzungo da, ta gizon garraxia. Or
dator gure Patxi [...] adarra baiño lenago lurrera. NEtx LBB 183 (ref. a un hombre que cae al suelo al romperse
la rama sobre la que se apoyaba).
- ADAR-PALET (S). Ref.: A (adar-paleta); Lrq (adarpalet [oxít.]). "De cuernos muy arqueados hacia fuera" A.
"(Bête) qui a l'encornure large [arquées au dehors]" Lrq. v. ADAR-ZABAL.
- ADAR-PUNTA. a) Extremo de una rama. v. ADAR-MUTUR.  Zuhamutan okhilak egiten biradak, /
Dohalarik itzuliz adar puntaraino. Hb Esk 237.
b) Punta, extremo de un asta.  [Toreadoreak] kapetan badituzte zazpi koloreak, / Zezen tirriatzeko etxatuz
hetarik, / Nihor denean hurbil adar puntetarik. Hb Esk 220. [Zezen bat] zen ikhusten, / adar puntak su
kharretan. Zby RIEV 1908, 419. [Beiaren] adar-puntara begira. Or Eus 174.
- ADARRA JO (V, G-azp-goi, AN-gip). Ref.: A; Iz ArOñ; Etxba Eib; Elexp Berg; Gte Erd 164. Tomar el pelo,
fastidiar, chancearse de alguien. "Adarra jo, tronpia jo, jo notxan adarra, hacerle a alguien una mala jugada" Iz
ArOñ. "Adarra joten esandako ipoñak dira orrek, esos son cuentos dichos en broma" Etxba Eib. "Adarra
jotzearren esan dau (V-gip)" Vill. "Tomar el pelo. Adarra jote jostek bibotia laga dotelako" Elexp Berg. Cf.
infra ADAR-SOINU. v. HARPA JO.
 Tr. Documentado en autores meridionales desde finales del s. XIX.
 Aai, zu, politok, or zaukadaz, nori adarra io daukazunean pozik! A BeinB 40. Dirua kendu eta / eman paper
zarra, / au bai dala jotzia / ederki adarra! Urruz Urz 19. Barre egiteutsien, barre algaraka, ta adarra jo gañera
galanto. Ag Kr 144 (v. tbn. G 355). Publikuari nabarmenago / adarra jotzen ez da errez. EusJok 112. Zikintzeko
bildurrez / esku guri piñok, / euk adarra io eta / lana barriz iñok. Enb 161. Katalin sorgin, ezkildorretik, /
apezari joz adarra. "Tomando el pelo al cura". Or Eus 345. Ez deustak barre geiagorik egingo, ez. [...] Geiago,
beintzat, ez deustak adarrik joko. Bilbao IpuiB 37. Orain arte adarra jo yaustak polito jende-modu onek. Baiña
ikusiko yoguk nork urtetan yoken azkenean garaille. Ib. 130. Ta gogotik adarra jo bear eutsoela emon eutsen
buruak. Ib. 246. Narbartetarrak adarra jotzen asi zitzaizkion. Gero-ta iseka ta par-algara aundiagoak egiten
zioten. Anab Poli 101. Bein adarra jote alde, bertsuen puntuak "ist"ekin amaitzen zirala ipiñi zetsezen. SM Zirik
58. Mandarri aundi batekin berdinduko duzu soroa len-bait-len, [...] legortearekin pitzatuta nola-naiko izurriek
adarrik io ez dezaizuen. Ibiñ Virgil 73. Igarten zuan aita adarra jotzen zebilela, ta etzion sinhestu. Osk Kurl 102.
Adarra jotako senarrak eta [...] batez be fralle gizajuak euren gain ditxuela burlarik larrixenak. Etxba Ibilt 453.
Aren galde zirikagarriak entzunda, adarra ioten ari zala zirudien. Zait Plat 89. Eta itandu ei-eutson gizonak,
adarra jotearren: [...]. Alzola Atalak 55. Adar jo kontuan bazarie mutillek. Baiña ez dakit ba ezer artezik esan
deutsazuen Don Luziori. Bilbao IpuiB 101. Baña diabruen bat ebilkion, antza, atzetik gure Txantoneri adar jo-
gurarik. Ib. 249. Erdara izan ohi dugunez jakite-bide, zenbat ere ezikasiago, hainbat ere euskaldun jatorrago.
Hori ez da adarra jotzeko gogoa baizik. MIH 230. Adarra jotzea gogoko badu, ez du halere hurkoa gehiegi
larrutu nahi. MEIG I 185. Ziria sartzen eta adarra jotzen. Ib. 215.
v. tbn. Auspoa 107, 118 (ap. ELok 306). Auspoa 77-78, 208. Auspoa 98-99, 249 (ap. ELok 306). Ataño TxanKan
99. EEs 1915, 282 (ap. DRA). Loidi 66.
- ADARRA JOTZEKO. Persona a la que tomar el pelo, de la que chancearse.  Izan be, adarjotzalliak, adarra
jotzekuak biar ditu, eta onek minberatzen diranak izaten dira, ta ez jamonik eitxen ez dabienak. SM Zirik 91.
- ADARRAK JO. a) "Adarrak iotzea, faire un charivari" H. b) "Adarrak yo, comenzar a tronar. Adarrak yo dio,
ha comenzado a tronar" Asp Leiz 332.
- ADARRA SARTU (L-ain, R-uzt ap. A). "Engañar a alguien" A. v. ADARRA JO.  Sartu nai baliguke etsaiak
adarra / Jesus ari eskatu garaitzeko indarra. Auspoa 97, 89 (ap. ELok 351). Baiña bildur naiz, munduak, logika
obeagorekin jokatzen ez ote duen ikasiko. A, adarra sartu ziguten? Ondo dago. Jakingo degu, bai, zer egin. Vill
Jaink 80.
- ADARREZ. A cántaros. "Adarrez dator euria (G), la lluvia viene en manga, llueve a cántaros" A. v. adarka
(2).  Elurra lodi, euria adarrez, ostotsak (trumoiak) belarriak gortzeko zorian. A Ardi 100.
- ADARREZKO. (Adnom.). "Cosa de cuerno, adarrezkoa" Lar. "Cuerna, vaso de cuerno, adarrezko edontzia"
Ib. "Eitzari arek zeroian polbora ontzixa, adarrezkua" Etxba Eib.  Isturitzen maiz arkitu izan diran adarrezko
eta ezurrezko langai, arrizko zanpagai [...]. JMB ELG 37 (v. tbn. 48). Lur-ontziak ara ta onera erabiltzeko ez
izan onak, eta orregatik adarrezkoak (kutxarroak) zorroan eraman oi dituzte. Ib. 43. Adarrezko onillarekin
mende.
ardoa ematen die edaten. Ibiñ Virgil 104.

- ADAR-SARDE (V-m-gip), A.-SARDA (V-gip), A.-SARDI (AN-gip-5vill), ADAR-SARDIN (V-arr). Ref.: A
(adar-sarde); Iz ArOñ (adarsardia); Elexp Berg (adarsarda). "Corniveleto, de cuernos levantados" A. "El
(ganado) que tiene los cuernos mirando adelante" Iz ArOñ. "Zezenaren tankerara adarrak dituen aberea (behia
edo idia). Zezenan zerera dauzkana, adarsardia" Elexp Berg.
- ADAR-SOINU. "Norbaitek adarra jo eta jo diharduenean, sekulako adar soiñua darabilela esan ohi da.
Afalostian, azelakotxe adar-soiñua entzun biar izan zeban nobixuak" Elexp Berg. "Etortzen dan bakoitzian beti
adar soñuan etorri bearra, beiñerez serio" (V-gip).
- ADAR-TAPA. Bola u otro elemento empleado para embolar los cuernos de un toro.  Zezenak beharko dute
ukan sudurrekoa edo adar-tapak barrarekin. Herr 2-6-1955 (ap. DRA).
- ADAR-TENTE (V-gip, G-to). Ref.: A; Elexp Berg. "Animal de cuernos tiesos. Iri bat adartentia ta bestia
adarrapala" Elexp Berg. v. ADAR-TXUT.
- ADAR-TRONPETA. Cuerno (instrumento de viento).  Adartronpetak iotzen duen orduan. Urt Ex 19, 13
(BiblE turuta jotzean).
- ADAR-TURUTA. "Corneta, de cazadores, adarturunta" Lar. "Adar-turanta (Hb), cor de chasse, olifant" Lh. v.
supra (4).
- ADAR TXAR. "Impresión, señal. Adar txarra, mala señal, mala impresión. Adar txarra eman nion, me
produjo mala impresión. Litm., le dí mala señal" Asp Leiz.
- ADAR-TXONPOR. "(R), de cuernos hacia arriba casi juntos" A.
- ADAR-TXORDO (V, G-to ap. A), ADAR-TXORDA (V-gip ap. Iz ArOñ). "Cornigacho, animal cuyos cuernos
tienen las puntas inclinadas hacia el suelo" A. "Adartxordia da, se dice de la vaca que tiene los cuernos
arqueados para adelante. Adartxordua, se dice del buey que tiene los cuernos hacia adelante y las puntas hacia
dentro" Iz ArOñ (s.v. txorda). v. txordo (3).
- ADAR-TXUT (Sal, S, R). Ref.: A; Lrq. "De cuernos levantados" A. "Qui a les cornes dressées" Lrq. v. ADAR-
TENTE.
- ADAR-TXUTI. "Adartxuti, [...] animal de cuernos tiesos" Elexp Berg. v. ADAR-XUT, ADAR-TENTE.
- ADAR-UGARI. Frondoso, ramoso. v. adartsu.  Etxe txikiak, txabolak, kaxetak eta, orien guztien tarteetan
eta inguruan, palmera lirain adar-ugariak. Anab Aprika 29.
- ADAR-UKALDI (-kh- Darric (L) ap. DRA), ADARKALDI (S ap. Gte Erd 66; Darric ap. DRA). Cornada.
"Adarkaldi bat eman zeion (S)" Gte Erd 66. v. adarkada.  Ostiko batez du yotzen zamariak, / adar-ukhaldika
sistatzen idiak. Gy 101. Corrida de toros hartan zezenak zaldieri adar ukaldika tripak lehertzen zazkotela. Zub
111 (v. tbn. otro ej. en la misma pág.). Orduko ohidura zaharkileri jarraikitzen gira, eskatzen dugularik izpiritu
ilun edo debruaren adar-ukaldia. SoEg Herr 2-10-1969, 4.
- ADAR-HUSTU. Vaciarse las ramas (de hojas), quedar la rama desnuda.  Aspaldi dago, adar usturik landa
zaarreko urritza. Gand Elorri 173.
- ADAR-HUTS. (Árbol) con las ramas desnudas, sin hojas.  Sar eta, zuaitz yantziak. / Urrats bat egin, ta, adar
uts. / Oroipen-txoriez zeuden / beterik. Ldi BB 146.  Negu-muñean, aritza adar utsetan; otea loretan. Ldi IL
109.
- ADAR-ZABAL (V, G, L, Sal, S, R; adarxabal L-ain, S, R; adartxabal Lar). Ref.: A (adar-zabal, adarxabal);
Lh (adar-xabal); Lrq; Elexp Berg. a) De cuernos un poco arqueados hacia fuera, corniabierto, aspado. "Paleto, el
gamo de hastas anchas, oreñ adartxabala" Lar. "Bête aux larges cornes" Lh. "(Bête) qui a l'encornure large" Lrq.
 Beiak bear du izan aundia, adar zabala, kopet zabala eta tripa aundia. It Dial 93 (Ur adar zabala; Dv
adarrak zabalduak, Ip adarrak ükhan behar dütü zabal).
b) "Adarxabal, -zabal (S), aux larges branches" Lh.
- ADAR-ZULO. Enganche del yugo para los cuernos.  Ortaz gañera uztarriak, beste zati auek ditu: lau adar
zulo edo uatz, lau adar-koska edo ere-koska [...]. "Cuatro sujetadores o enganches para los cuernos --'adar-
zuloak' o 'uatzak'--; cuatro muñones --'adarkoskak' o 'erekoskak'--". Garm EskL I 124.
 Etim. Coincide con irl. ant. adarc, fem. 'cuerno', mod. adharc, de donde, a través del gr., lat. adarca (J. André
Lexique de termes de botanique en latin, Paris 1956, s.v. adarca; Vendryes s.v. adarc), nombre de planta. El
distinto final podría explicarse o a) como ampliación céltica con el sufijo -ka (Pokorny ZRPh 1925, 420s.), o b)
por supresión eúskara de -ka, suf. adverbial muy productivo. Voz de indoeuropeísmo dudoso que, como andere,
etc. sería resto del sustrato occidental europeo (Tovar Estudios 75).
adar. v. 1 arrada.
adarail(l)u. v. adreilu.
adarailu (H), adrailu (H), adailu (H (L)  A Apend).  "Adailuak (L), instrument à batre le froment: se forme
d'un long manche, au bout duquel est mobile un bâton tenu par une courroie" H. v. idaur.

mende.
adaraire, adarraira (BN ap. Lh, que cita a Hb).  "Orage" Lh. "Adaraire, orage" Atheka 203.  Orduan,
adarairia lehertu zen iharrusiz bazter guziak, eta Maria, galernaz bidian atzemana, aterpetu behar izan zen,
etxetik urrun. Atheka 63.
adarbakar (V). Ref.: A; Elexp Berg. 1. (Adj.). "De un solo cuerno" A. "Esne-beixa primerakua zuan
adarbakar aura, uztarrirako gauza ez bazan be" Elexp Berg. v. adarbakoitz.
2. (Sust.). Unicornio; rinoceronte.  Leiza-artzaren eta rinokeros edo adarbakarraren ezur batzuek. JMB ELG
18. Illedun adarbakarrak (Rhinoceros tichorhinus) egurasti otza gura dute. Ib. 39s. Bidezko izango dala nik ere
deituraren bat artzea leengo zaldunek oi zuten bezela: Suzko Ezpata rena bata, Adar-bakarra bestea [...]. "El del
Unicornio". Berron Kijote 212.  Orra yan ditzakezun abereak: idi, ardi, auntz, [...] adarbakar [...]. "Orygem".
Ol Deut 14, 4.
3. "(G-to), rama que se deja sin cortar al podar un árbol, a fin de que suba la savia y no se pudra el tronco" A.
adarbakoitz (-kh- S), adarbakotx (Sal, S (-kh-), R; Lar, Hb ap. Lh). Ref.: A (adarbakotxa); Lh (adarbakhoitz).
1. De un solo cuerno. "Monocerote, monoceronte, abere adar bakotxa", "narval, pescado terrible con un
cuerno que parece al del unicornio, arrai adar bakotxa", "abada o rhinoceronte, abere adar bakotxa" Lar. "De un
solo cuerno" A. "Amputé d'une corne" Lh. v. adarbakar.  Ekusten du nola dar[rai]kion aberetzar izugarri bat
adar bakoitza. Bereala asi zan lasterka alegin guziaz, baña adar bakoitza zerraikion. AA II 450.
2. + adarbakotx (Lar, Lar DVC, Añ). (Sust.). Unicornio. "Unicornio, animal, adarbakotxa" Lar (tbn. en Añ).
"Adarbakotxa, rhinoceronte" Lar DVC 149.  Unikornio edo Adarbakoitza deritzan animalia aserre batek. AA
III 248. Adarbakoitza edo unikornia. Ib. 249.
3. "Adabakotx, hermano muy distinto de los demás de la familia; litm.: rama única (V-m)" A EY III 299.
adarbegi. v. adabegi.
adar-beso. v. adabeso.
adarbide. "También puede venir adarbe de adarbide, camino de las almenas" Lar (s.v. adarve).
adarburu. v. adaburu.
1 adardi.  Conjunto de ramas. Cf. adardoi.  [Arbolaren] adardi ostotsuak zemuitu leikio oraindik denborari!
Etxeg EE 1884a, 548.
2 adardi. "(V), acorneador" A.
adardoi. "(R), de muchas ramas" A. Cf. 1 adardi.
adardun (gral.; SP, Urt II 243, Ht VocGr 269, Lar, Añ, Dv, H). Ref.: A; Etxba Eib; Elexp Berg. 1. Cornudo,
que tiene cuernos. "Cabrón cornudo, aker adarduna" Lar. "Cornudo" Añ. "Diabrua leztxe adarduna" Etxba Eib.
 Ardi adarduna eta bei sabelduna. "Oveja cornuda y vaca barriguda". RS 190. Zikhiroak izan deitezen
adardunak ala izan deitezen adarri[k] gabeak. He Phil 432. Azienda adardun mulzu bat (Sara, 1773). ETZ 134.
Animale adardun batek egin ziotzan noizbait, / lehoiñ soberanoari, mamian uspel zenbait. Gy 67 (v. tbn. 122).
[Idi] adardun bat, eta berzia adarmotx. Garral EEs 1925, 22. Eta askok uste ebela arazo aretan "alde txarreko
tximel gorri adardun-bustandunek" ibilli zirala. Kk Ab II 45. Orein izpiltsu adarduna. Zait Sof 26. Adardun
demoniño gorri bat. Bilbao IpuiB 89. Behin beraz, karakoil gaixo bat zezen batekin hasi zen elheketan, erraiten
ziolarik: Zu eta ni adardun abereak. Herr 7-8-1959 (ap. DRA). Abere itsu, adardun eta basatiak. Arti Ipuin 57.
Ardiak ere bikaiñak [...] geienak adardunak. Uzt Sas 351.
 Ogia laberatzean motz edo adardun egiten da. "À l'enfourner se fait le pain ras ou cornu". O Pr 344 (tbn. en
Saug 154). Motho adardun histu batek gordetzen dio buru-gibela [atxoari]. JE Ber 30. Zelula horiek ez dira oro
berdinak: bada horien artean orotarik, hala nola harresi batetako harrien artean: zabal, hertsi, lodi, leun, latz,
adardun, kakola, hots molde guzietarik. JE Med 18. Etxaurin billatutako ezpata adarduna, aztamakil-muturrak,
zaldien aokoa. JMB ELG 74. Eskuz egindako lurrontziak (eltze zulodunak eta adardunak txintxilik jartzeko). Ib.
72. Opil adardun arrauztatuaz. "Bollos acorneados". Or Eus 185.
 Cf. OHE-ADAR.  Erdu neugaz oneen oetokija ta oia ikustera. Eztozu ikusiko ez uarkarik, ez etzun-toki jaso
ta adardunik. Mg PAb 129.
 Sagardotegi eta bazter guzietan etzan beste gauzarik aditzen, baizik Ganbelu anaien adar-otsa, eta ala deitzen
mende.
zitzaien gizon auei: ganbelu adardunak. Urruz Urz 12 (ref. al cuerno, instrumento de viento; v. tbn. 13).
 Milla demoniozko / bare adarduna, / nola tratatu dezu / nere babarruna? Tx B 29.
 Gisa hortan [Akitanian] Diana-ren kideko atxeman zitazken Gar eta Horolat; Merkurio, Herkules eta Mars-en
lehen auzo, Sirona; Apolon-en lagun Adarduna. Lf CEEN 1973, 124.
 Badaiteke agian gizona adardun izatea, zorigaiztoak jo badu, baina inola ere ez adarmotz. Berez, jaiotzez eta
naturaz, adargabea delako. MIH 387s.
2. (gral.; SP, Urt II 243, Lar DVC, Dv). Ref.: A; Elexp Berg. "Qui a branches ou cornes" SP. "Arboreus" Urt II
243. "Adarduna, [...] ramoso" Lar DVC 149. "(Árbol) de muchas ramas" A.
- ADARDUN KAKALARDO. "Adardun kakalardua, [...] ciervo volador (Lucanus cervus). Udako illun
abarrian, adardun kakalarduak egan agertzen ziran" Etxba Eib.
adareta (L; vEys, H (L)), abareta (L; Dv, A), arabata (H (L, BN)), adaeta (BN-lab), arabeta (L-sar, B, BN-
lab). Ref.: A; Lh (abareta); EAEL 139; Izeta BHizt2 (arabeta).  Cierto tipo de arado. "Charrue à un manche,
portant à la fois soc et coutre" H. "Arado de reciente invención" A. "Charrue primitive" Lh. v. adaro (2), golde.
 --Zein da golde motarik hobeena? --Eskal-herrian ikhusten direnetan, hobeena da abareta deitzen dena. Dv
Lab 32s. Abareta da pare gabea zelhaietako. Ib. 33. Abaretak baditu neurri bat baino gehiago, eta nahi den
heinera erakhar daiteke. Ib. 33s. Bazoan, berho-sasiak pudarekin [...] pikatuz, [...] bardin -behi bakar bat
uztarrian emanik- erreka ziloetan adareta sartuz eta luze-luzea lerraraziz. Barb Piar I 54s (v. tbn 55). Golde-
nabarra: orduko adareta. Barb Sup 148n. Laneko moldeak ez dira guti baizik kanbiatu: bethi ada(re)ta, brabana
edo hare-burdin berak ikusten ditugu landetan. Herr 19-12-1963 (ap. DRA, s.v. hare-burdin).
adarga (Lcc, Lar).  "Adarga de cuero, adargea" Lcc. "Adarga, adarga, adargea" Lar. "Alabeces, adargaren
erzak, egiyak, makurtuak dijoazenak" Ib. "Adargarse, cubrirse con la adarga, adargaztatzea, adargaz estali,
estaltzea, ezkutatzea" Ib.  Banekarren esku bestean / listra onezko dardoa, / adarga on bat arzoean, / arnes
fortitza gorputzean. Lazarraga (B) 1181rb. Adarga utzi-ta, bi eskuekin lantza gora jaso zuan. Berron Kijote 54
(v. tbn. 41, 53...). Koltxoia mee, koltxa zirudina, [...] bi maindire adarga-larruz egiñak. "Hechas de cuero de
adarga". Ib. 173.
adargabe, adarbage (Lar DVC), adarge (Lar). 1. (El, lo) que no tiene ramas. "Adargea, sin ramas, ni
esquinas" Lar (s.v. adarga)."Adarbage, [...] sin ramas" Lar DVC 149.  Arbola adargabe baten aldean. Volt
143. Nire gurariak galdurik, lur hauetan / arbola adar-gabeen parea naiz orain. Arti MaldanB 190.
2. adarbage (Lar DVC), adarge (Lar DVC). (El, lo) que no tiene cuernos. "Descornado" Lar DVC 149. 
Heturar[r]ok egi[n] dabe / zezen adarbagea; / Audikar[r]ok emun / deutsai golpea. Lazarraga (B) 1165vb.
Arraza ziren guziek, / adardun, adargabeek, / Bidal zetzaten gorthera / Monarka bisitatzera, / Deputatu
hautatuak. Gy 122. Badaiteke agian gizona adardun izatea, zorigaiztoak jo badu, baina inola ere ez adarmotz.
Berez, jaiotzez eta naturaz, adargabea delako. MIH 387s.
adargabetu, adarbagetu (Lar), adargetu (Lar DVC 149). 1. "Descornar" Lar.
2. adarbagetu (Lar DVC), adargetu (Lar DVC). "Quitar las ramas" Lar DVC 149.
adargatu. "Adargarse, adargadu" Lcc. "Adargado, adargaduik (corrige adargadua)" Ib.
adargaztatu. "Adargarse, cubrirse con la adarga, adargaztatzea, adargaz estali" Lar.
adargilbera (V-ger ap. A).  "Ganado vacuno cosquilloso" A (s.v. adargilla). v. adarkili.
adargili, adargilla. v. adarkili.
adargune (BN-baig, Sal ap. A). 1. "Espacio entre ramas" A.

2. adagune. "(Sal), zoquete de árbol" A.
3. Nudo (de la madera). v. adabegi.  Bainan huna inhar bat dudala ikusten / Adargune batetik xuxen
iragaiten; / Eztu harek bidean ostorik aurkiten. Lf "Ur xirripa inhar batekin guduan" (ap. DRA). Zur gaztea aula
gertatzen baita luzaro irauteko. Korapillorik eta adargunerik gabea bear du zurak. Garm EskL I 98.
adari. v. ahari.
adarje. v. adaje.

mende.
adarjoka. "(G-nav, AN), juego de niños (arrojan piedras contra una pezuña de ganado vacuno puesta en pie a
cierta distancia)" A. Cf. ADAR-JOKA.
adarka (V-gip, AN-gip; Lar (s.v. adarga), A DBols (s.v. cornada)), adaka (G, S). Ref.: A (adaka); Garbiz Lezo
8; Elexp Berg. 1. A cornadas (sentidos prop. y fig.). "Acorneándose el ganado" A. "Peleándose a cornadas.
Beixak adarka dabitz" Elexp Berg.  [Beiak] arrotzak ezezik etxekoak ere adarka bukatu nai ditue. AA II 185.
Badaroazak emeretzi bat / Gizaldi iya, / Adarka, adarka, eten bagarik / ontzi orri. AB AmaE 127. [Herrixketako
laboraria] bere idurikoetarik berex eta urrun, ororekin adarka, enthoil, uzkur, zurtz. JE Bur 201. Zezenak
itxututa deragoio zaldiari adarka. Kk Ab II 127. Idiren batek iñor, gizon edo emakume, adarka iltzen badu [...].
Ol Ex 21, 28 (Dv, Ur adarraz jo). Antxume gizenak iolasean ari dira elkarri adarka. Ibiñ Virgil 93. Adarka
dakian eta apatxekin ondarra iñarrosten dun zezena Ib. 40.
2. A cántaros. "Adarka erori da, egin du harria" H. "Llover a cántaros" A Apend. v. ADARREZ.
3. "Adaka (V), acción de rascarse la cabeza (se dice del ganado)" A.
4. "Adarka, pelea a cornadas. [...] Ganau adarka billurgarrixak ikusitta gare" Elexp Berg.
- ADARKA EGIN (V-gip; adaka egin G-to). Ref.: A (adaka); Etxba Eib; Gte Erd 66. "Acornear" A. "Adarka
eiñ, cornear. Bei zuri onek, adarka eitten dau" Etxba Eib. "Beiak adarka egin zion (G-goi, AN-gip)" Gte Erd 66.
 Idiek ez bear ura oartuta-edo, orru illuna ta adarka zegiten. Goen Y 1934, 178. Eta kontu ardiak aker-bidetik
eraman, adarka egiten bait du (akerrak). Ibiñ Virgil 59.
- ADARKA EMAN. Cornear. "Beiak adarka eman zidan (AN-5vill)" Gte Erd 66. v. ADARKA EGIN.
adarkada (V, G-azp; Lar, Añ), adarkara (V-gip). Ref.: A Apend; Etxba Eib; Elexp Berg (adarkara); Gte Erd
66. 1. Cornada. "Beiñ baten, mendi bidez irakorten nindoiala itxura-bako bei batek adarkadia jaurti zestan"
Etxba Eib. "Adarkara ederrak emoteittu gure bei beltzak" Elexp Berg. "Adarkada bat eman zion (G-azp)" Gte
Erd 66. v. ADAR-UKALDI.  Edonun zegoan traba, esia ta eragozketa; non-nai adarkada edo ostikada baten
arriskua. Ag G 83. [Zezen gaiztoak] lenengo adarkadan zaldia ta bere ganekua jasoten dau aidian. Kk Ab II
127. Nok gura eukean idisko gazte odoldun baten adarkadarik artu? Erkiag BatB 53.
2. "Adarkada, [...] golpe de rama" Lar DVC 149.
adarkadura (Dv  A).  "Ramificación" A.  Eta tenploko harrasi guziak inguru-inguru lanketatu zituen
[...]; eta egin zituen hekietan kerubinak, adarkadurak eta pintadurak. "Palmas". Dv 3 Reg 6, 29. Zer
goratasunetik nahi baita ere abiarazi sagartzearen adarkadura: mozten metra bat, bat eta erdi, bi metra eskas,
goradanik. Gatxitegi Laborantza 117.
adarkaiztu. "Descornar, desadartu, adarkaiztu" Lar. v. adargabetu.
adarkaldi. v. ADAR-UKALDI.
adarkari (V, G, AN, L, BN, S, R; Lar, H), adakari (G-to, S). Ref.: A (adarkari, adakari); Lh (adarkari,
adakari); Etxba Eib; Elexp Berg.  Corneador. "Qui frappe des cornes" H (s.v. adarra). "Cornúpeta,
acorneador" A. "(S-saug), qui joue des cornes" Lh. "Lasturko zezenak, adarkarixak" Etxba Eib. v. adarzkari. 
Galduak: [...] hiru maxkaro, bat pindarra adarkari, soinburu beltz. Herr 9-2-1956 (ap. DRA). Atsegin zaizkit
[bigantxa] orban zuri aundidunak, noiztanka adarkari, uztarri-egari eziñak. Ibiñ Virgil 95.
adarkatu (V, G, AN, L, BN, S, R; Lar, Aq 374 (G, AN)), adakatu (S; H). Ref.: A (adarkatu, adakatu); Lh. 1.
Cornear. "Frapper des cornes" H (s.v. adarra). Cf. adartu.  Burrukan ekin zioten [...] odei zuriak eta alkar
gainkatuz, adarkatuz eta bultzakatuz [...], zerupe dana artillez estali zuten. TAg Uzt 107.
2. (H), adakatu (H). "Ébrancher, se ramifier" H.
3. (S (Foix) ap. Lh), adarrakatu. "Élaguer" Lh. v. inausi.  Egun hautan bide bazterretako hesiak ari zituzten
adarrakatzen. Herr 11-5-1961 (ap. DRA).
4. Desviarse.  Zeiharkatuz bagoazi malda eztiari gora, noiz eguerdi-alderat, noiz mendeal-alderat, bainan
eguerdirat mendealerat baino izpi bat adarkatuagoz. JE Ber 50. Handik beheiti, tutua [zintzurria] berriz
zabaltzen da; ez du bertze hertsigunerik, birietarat buruz adarkatu artio. JE Med 55. Bada hor erridau mehe bat,
aho-gangatik mihirat jausten dena [...] Haurra okaka hasten bada, ikusten ahal zako erridau hura goititzen eta
gibelerat adarkatzen, bere gingilarekin. Ib. 46.
adarkatx(a). v. adarrakets.
adarkatze.  Ramificación.  Ondoko urthean, mozten dira orobat, hiru botoinetaraino, botoinetarik athera
mende.
dadin bertze laida andana bat. Horra nola moldatzen den sagartzearen adarkatze zola. Gatxitegi Laborantza
118.
adarkazo.  Cornada.  Irixkuak eman zion adarkazuak egindako zauritik odol txirriyua zeriyola. Elizdo EEs
1913, 123.
adarkazoka.  A cornadas. v. adarka.  [Ariak] golpe gogorrak eman zizkiyon, / etzuen ongi tratatu, / topeka
ta adarkazoka / buru guziya markatu. EusJok II 91.
adarke. v. adakera.
adarkera. v. adakera.
adarkeria. v. adarreria.
adarki. v. adaki.
adarkila. "Ramilla, ramiza (BN, Darric)" DRA. v. adaxkila.
adarkili (V), adargili (V), adargilla (V-al), adagili (V-arr). Ref.: A (adarkili, adargili, adargilla, adagili); Iz
ArOñ (adargilixa).  "Ganado vacuno cosquilloso" A. "Adárgilixa da, dauko, se dice del ganado que no se deja
coger de los cuernos" Iz ArOñ.  Arnari-zuaitz eta izaiak oro, pizti ta adargil, narrazti ta egazki [...]. "Bestiae et
omnia pecora". Or Aitork 173.
adarmakats (G-to ap. A).  "Animal de cuernos torcidos" A. "Adar-makats, adarkatx, adar-oker (L, B, Sal, R)"
Zait Sof II 146. v. adarrakets, 1 makatx.
adarme (V-gip ap. Etxba Eib; Lcc, Lar).  "Adarme, la mínima parte de una onza [de peso]" Lar. "Zure
asarriak, adarme bat ez detse ardura, [...] no le importan un adarme" Etxba Eib. v. ardit.  Edo nor da emaztea
hamar adarmea [sic] (diru peza) dituelarik, baldin galzen badu adarme bat argia pizten ez duena? TB Lc 15, 8
(Lç, Dv drakma, HeH diru, Oteiza moneda, Ol txanpon, Leon diru-pheza). Kontatuko ditu parabolak [...]
Adarme galdua eta Ume ondatzallea. Otag EE 1884a, 309.
? adarnatu (AN ap. A).  "Podar (AN)" Aq 96. De lectura dudosa; podría tratarse de adarratu (q.v.).
adarño. 1. "(R-uzt), ramita" A. v. adartxo.

2. "(R-uzt), cuernito" A.
adaro (L, BN, Ae; Lar, H (G)), arado (BN-baig), harabo (L-ain), adano (B). Ref.: A (adaro, harabo); Lh
(arado); CEEN 1970, 338; Izeta BHizt2 (adano). Para Ae adaro, arado, v. Alvar Filología 1950, 1ss. con
ilustraciones, donde designa un instrumento para recoger estiércol y barro.
1. "Barredero de horno" Lar. "Balai en branchages pour nettoyer un four, avant d'enfourner; pelle recourbée
pour ramasser au four la braise et les cendres, ranger et retirer les pains" H. "(Lc, BNc), rastro que se usa para
limpiar el horno, separar la nieve, desbrozar caminos, etc." A. "El adaroa: utensilio para recoger la brasa, que se
compone de un palo de avellano a cuyo extremo está fijada perpendicularmente una tabla rectangular de roble"
CEEN 1970, 338. "Adanoa ona da su-kozkor biltzeko" Izeta BHizt2.
 "Bouloir, orhe-adaro" T-L.
2. (B ap. Izeta BHizt2), arado (B ap. Izeta BHizt2). "Instrumento agrícola de madera. Lan au adaruakin in
dugu. Lan ortako adarua ona da" Izeta BHizt2.
adaroka. "Adaroka asi dira elurrean bide egiten (BN-baig), han comenzado a abrir camino en la nieve con el
rastro" A (se trata evidentemente de una expresión adverbial). Cf. adaro.
adaros (Dv (Sal)).  Alboroto, ruido, griterío. v. harrabots.
adarpe (Bera app.). 1. "Ramaje" Bera app.  Abesten ari da Andre Maria / [...], Ixill-ixillik itxaso-uiñak! /
[...] Baretu, aizea! / Gel-geldi, adarpea! Alzo GH 1924, 667.
mende.
2. "Adarpe (L, BN, S; Hb), sous bois" Lh.

- ADARPEAN. Bajo (de debajo, etc.) las ramas. "Adarpean geriza (L; Hb), abri sous les branches" Lh.  Orra
[...] arbol ani egiñik, zeñaren adarpean bizi daizken zeruko txoriak. LE Urt 79 (ms. 28v zeñén arrámen péan).
Artadi itzaltsu edo gerizpetsu baten adarpean. A BGuzur 107. Lore ta orri barriz / [...] Gaur Udabarria, / zeure
adar pean. Gand Elorri 33. Mandoa arte andi baten adarpean sartu zan. Ker 2 Sam 18, 9 (Ol arte aundi baten
adarpean).
adarra. v. 1 arrada.
adarrail. v. arradail.
adarraira. v. adaraire.
adarraitsu. "(BN; Hb), orageux" Lh.
adarraitu. "(BN; Hb), tourner à l'orage" Lh.
adarrakatu. v. adarkatu.
adarrakets (adar-akets G ap. A), adarraketz (Lar, Hb ap. Lh), adarkatx(a) (-txa V, L, Sal, R ap. A). 
"Gacho, toro, adarraketza" Lar. "Adar-aketz (Hb), bœuf aux cornes basses" Lh. "Animal de cuernos torcidos" A.
"Adar-makats, adarkatx, adar-oker (L, B, Sal, R)" Zait Sof II. v. adarmakats.
adarraketz. v. adarrakets.
adarraki. v. adaki; arradaki.
adarraldi. "Adárraldi, cada vez que echa cuernos un animal" Iz ArOñ.
adarrantze. "(BN), cornamenta" A. v. adantzu.
adarratu. v. arradatu.
adarreko. "Medida mínima de capacidad. Adarreko bat patxar Erremona Martantzat, ondoezik dogu ba oian"
Etxba Eib.
adarreria (-rreri Darric ap. DRA), adarkeria (SP (det.); -keri Darric ap. DRA). 1. "Adartzea, adarkeria,
branchure, branchage, ramos, ganchos" SP. "Adarkeri, ramaje (Darric)" DRA.
2. (-rreri Darric ap. DRA), adarkeri (Darric ap. DRA). "Cornamenta (Darric)" DRA.
adarreztatu (Lar, Dv). 1. "Acornear, pegar, herir con cuerno, adarreztatu, adarraz jo" Lar. "Adarreztatu,
adarraz jo, acornear" Dv.
2. "Enramar, adarreztatu, tantaitu, adarrez, tantaiez janzi, estali" Lar. "(L; Hb), couvrir de branches" Lh. v.
abarreztatu.  [Mustarda bihia] larritzen da eta baratzekari guzietarik handiena bilhakatzen eta hain ederki
adarreztatzen non zeruko xoriak itzalpean egoiten ahal baitzaizko. Leon Mc 4, 32.
adarri. v. 1 arrada.
adarrondo (L-ain, S, R). Ref.: A; Lh; Lrq.  Nudo de la madera. "Nudo de árbol" A. "Nœud, dans le bois, à
l'endroit où une branche a poussé" Lrq. "(S-saug), nœud de branches" Lh. v. adabegi.
adarrondotsu, adar-ondozu.  Nudoso (ref. a la madera).  Menüser, maiastüria / Oi lan güti egilia! / Dena
gaxki egin eta zurak dü estaküria! / Phasta zela adarrondotsü / eta beta bühürria. Etch 304 (tbn. en Or Eus 281;
ChantP 182 phasta zela adar-ondozü).
adarroska. v. ADAR-HOSKA.
mende.
adarrune. "(V-oroz), cornamenta" A. v. adaje.
adarsko. v. adarxko.
adarta. v. adartara.
adartara, adarta (S ap. A). 1. "Cornamenta" A. v. adaje.

2. adarta. Cornada. v. adarkada.  Baginizün behi bat Gorria deitzen günina. [...] Urthe saldo batez egon
züzün eregiña zabal [...]. Eta behi gazte batek behar zeion ideki ohoria, ezpazeion jin gibeletik alhaba bat
lagüntzera, adarta batez etsaiaren lasterkatzez! GH 1929, 172.
3. "Branchée, adartara" T-L.
adartsu (V, G, AN-larr-erro, L, BN, S; Urt II 244, Lar, Añ, Dv, H (s.v. adarra)), adarzu (Sal, S; SP <-su>),
adatsu (Lar, Darric ap. DRA). Ref.: A (adartsu, adarzu); Lh (adartsu, adarzu); Lrq; Etxba Eib; Elexp Berg. 1.
Frondoso; ramoso. "Branchu, lleno de ramas, ramoso, ganchoso" SP. "Arboreus" Urt II 244. "Ramoso" Lar y Añ.
"(En parlant des plantes), branchu, rameux" Dv. "(Árbol) frondoso" A. "De muchas ramas" Ib. "Adarzu (S-saug),
branchu" Lh. "Ramoso. Aritxa, zugatz oso adartsua" Etxba Eib. "Pagua adartsua izaten da" Elexp Berg. 
Haritz lodi eta adartsu baten azpitik iragaten. Lg I 316. Arte-pe adartsu batean igarotzean. Lard 200. Mandoa
sarthu zen haritz handi eta adartsu baten azpira. Dv 2 Sam 18, 9. Aritz adartsu eta azkar bat. Camp EE 1882a,
34. Ameriketatik ekarritako zuaitza da au. Adartsua ta orritsua. Munita 85. Zuaitz ederra da; gerria zuzena ta
adartsua. Ib. 81. Arbolak lurra jotakoan [...] trontzarekin ziranak, berriz, gerritikan tronkoa moztutzen bere
neurrietan. Adartsuena uraxe izaten da. BasoM 102. v. tbn. Zerb IxtS 56.
2. (Lar, Añ). Cornudo, provisto de cuernos. "Cornudo" Lar. Cf. IZAR-ADARTSU.  Büria dü [debrü txar
horrek] adartsü, xorrotxik müthüra / büstana gibelin dü zakhürrek bezala. Xikito 9. Zezen adartsuak / erpe zar
artean, / umetxo goiztarra / erabili eban. Egieder Usk 22 (ap. DRA).
3. (L, BN, S ap. Lh; Dv), adarzu (S-saug ap. Lh; VocBN, Gèze). Nudoso. "(En parlant de bois d'équarrissage,
de planches), plein de nodosités" Dv. "Garni de mauvais nœuds" VocBN  H. "Noueux" Gèze. v. adabegitsu.
adartto.  Dim. de adar 'rama'. v. adartxo.  Erdiko haitz-adartto haren puntan. HU Zez 57.
adartu (Lar, Añ). 1. "Encornudar" Lar. "(Tras cornudo) apaleado, adartu ostean makillatua" Ib. Cf. adarkatu.
 Zu, amaginarreba, ez zira ahalke? / Semea adar dadin onhar zinezake? Errom 336.  (Lar, Añ, Dv).
"Cornudo, adarduna, adartua, adartsua" Lar (tbn. en Añ).
2. "Adartua, [...] ramoso" Lar DVC 149.
3. (Lar, Dv). "Acopado árbol, garraitetua, biribilka gallurtua, adartua" Lar. Duvoisin remite a garraitetu, pero
en su dicc. no hay tal entrada.
4. Tomar forma de cuerno.  Beste [emakume] batzuk, euren ule molsuak adartuta, paper zaar batzukin
lotuta, bekokijan armatuta daukezala duaz [...] komulgetara. fB Ic III 216s.
adartxo (SP), adarxo. 1. (Dim. de adar 'rama'). "Branchette, ramito" SP.  [Itsasoak] hegira etxatzen zituen
maxkorrak, adarxoak, belhar ondoak. SP Phil 129 (He 132 maxkurrak, belhar ondoak). Laster igarriko dioe
adartxoetan dagoala fruta; ta oni oratu bear zaiola, adartxoa baztertuta. VMg XII. Matsaren adartxo, ta aienak
ziran argal, indar, edo sendotasun gabeak. Ib. 64. [Aizkora-kirten] berri bat egiteko arbolai zien / adartxo bat
eskatu; eman nai ez zien. It Fab 262. Euskeran ere ele beretik sortu dira abar edo adartxo asko, eta itxuraz
banakuak izan arren, aidetasun aundia dute beren artian, guziak zuaitz batetik sortu bai dira. Ayerb EEs 1916,
261s. Elor-arantza edo adartxo bat. JMB LEItz 96. Uxoa, zer dakartzu / zeruko gauzarik? / Olibo-adartxoa /
Birjiñak emonik. Canc. pop. in SMitx Aranz 49n.
 "Coliculus, zirthóintxoa, belhar zirthointxoa, belhar adartxoa, [...] belhar adartxo samúrra" Urt V 313.
2. (Dim. de adar 'cuerno'). "Cuernecico, -cillo, -zuelo, adartxoa" Lar. "Corniculata Luna, illargia, adartxoakin
dagoanean" Ib.  Baita alboka entzungarria, / Zoli zolia, / Polit txikia, / adartxo bigaz egiña. AB AmaE 369.
Adaxken (adartxoen) aztarnak beren bekoki leunetan. "Cornua". Ibiñ Virgil 49.  Naparroaren mugan
Aralarren adartxo bat sartzen zaigu. EEs 1924, 238.
adartze. "Adartzea, adarkeria, branchure, branchage, ramos, ganchos" SP.
adarxka. v. adaxka.

mende.
adarxko (Sal, S, R ap. A), adaxko (S ap. A), adarsko (L, BN-baig ap. A), adasko (AN ap. A  Lcq 40
(adaskua, det.)). 1. "Ramilla, última subdivisión del eje de árbol" Lcq 82. "Ramita" A.
2. (Sal, S, R ap. A), adarsko (L, BN-baig ap. A). "Cuernito" A.
adarxo. v. adartxo.
adarzain, adarzai (Lar).  "Corniculario, ala zeritzan Erromatarren goiende bati, eta esan nai du adarzaia"
Lar.
adarzale. "Aquariolus, giza adarzalea, [...] rufianoa, rufiántea, adarzalea, ema neska garraioa" Urt II 228.
adarzkari (G, AN ap. A; Aq 874).  "Acorneador" A. v. adarkari.
adarzkatu (G, AN ap. A  Aq).  "Acornear, adarzkatu, adarkatu (G, AN)" Aq 874. v. adarkatu.
adarzu. v. adartsu.
adasdun (SP; -ts- H).  Provisto de larga cabellera. "Comam nutriens, cabellado" SP.  Ala naturák berak-ere
etzaituztez irakasten ezen gizonak adatsdun izatea desohore duela? Baina emazteari adatsdun izatea gloria
zaiola? "Si l'homme nourrit la chevelure". Lç 1 Cor 11, 14s (He ille luzeak erabiltzea).
 (Con izar).  Izar adatsdunek eta finko dabiltzanek gure iduriz orobat hurren egiten dute argi, bainan
adatsdunak gutiren buruan ilhuntzen dire, nola ezpaitira iragaitzazko su batzu baizen, eta bertzeek bethi
datxeten argia dute. "Les comètes". SP Phil 429 (He 433 kometak).  Kometek, erran nahi da, izar adats, xirlo
eta buztan dunek [...]. SP Phil 175.
adaska. v. adaxka.
adasko. v. adarxko.
adasta. "Salva, prueba de la comida, o bebida, adasta, asukia" Lar.
adasti (Lar, Hb ap. Lh).  "Greñudo" Lar. "Cheveux ébouriffés" Lh.
adastu (Lar, Hb ap. Lh).  "Trenzar" Lar. "Encrisnejado, hecho trenza, adastua" Ib. "Tresser (une natte)" Lh. 
Espartinaren egiteko behar da lehenik kalamu-haria adastu (trenzatu). GH 1927, 340. Adasturikako kalamu hari
batzu. Ib. 340. Zonbeit langile kalamu adasten egun osoak iragaiten zituztenak. Ib. 340.
adats (V, L, BN, S; SP, Deen I 166, Urt III 201, Lar, Hb ap. Lh, Dv, H (L, BN, S)). Ref.: A; Lh.
1. Cabellera. (En pl. en Inzagaray y en algunos ejs. de Orixe y Etxaide). "Chevelure" SP. "Auricomus, [...]
adats horia duena, urrearen gisako adatsa duena, urrea dirudien adatsa duena" Urt III 200s. "Melena",
"cabellera" Lar. v. ILE-ADATS, BILO-ADATS.
 Tr. Se observa un fuerte hiato documental en los testimonios del s. XVII (tbn. en Etcheberri de Sara) y su
nueva introducción en la literatura, sobre todo meridional, en el s. XX. Salvo errata, hay adatsa, con -a
constitutiva, en el único ej. de Oxobi.
 [Oinak] ixukatzen zerauzkan bere buruko adatsaz. Lç Lc 7, 38 (He, Dv buruko ileaz, BiblE ileaz). Eta Maria
haur zen [...] haren oinak bere adatseko biloez ixukatu zituena. Lç Io 11, 2 (BiblE ile-adatsez). Unkta zitzan
Iesusen oinak, eta ixuka zitzan bere adatsaz. Ib. 12, 3. Zeren adatsa estalgitzat eman izan baitzaió [emazteari].
Lç 1 Cor 11, 15 (Ker adatsa). O Eskumiku arimaren punimendu garratza! / Ezin izenda azaket laztu gabe
adatsa. EZ Man I 32. Adats ikustekoa, / Aztaleranokoa. O Po 26. Buru ederreko adatsa / Laxurik baderatza /
Badaitso gerrirano / Urh' izpiz aberatsa. Ib. 38. Orrazta zazue izpiritua Minervaren orrazeaz, adatsa izur, eta
kroskoilla, pinta, eta ungentuz gantzu. ES 188.
 (s. XX). Buruko ileak, adats osoa, emango nuen Leonen papertxo hura irakurtzearen ordez. A Ardi 49.
Linozkoa dirudi bere adatsak (cabellera). Ib. 58. [Madalenak] bere adatsa legunarekin xukhatu zituen denak. Ox
73. Bizkarra beira zarion ille beltz ederra bildu, adats kizkurrak bildu, ta. 'Les boucles éparses'. Or Mi 98. Zuen
buru bixkorrak eta argiak, zuen mirto-antzeko adats ugariak. 'Vos chevelures abondantes'. Ib. 19. [Beor zurien]
muiñoak maitagarriren lepoan adatsa bezala arrotzen ziren. Ib. 45. [Gizalaba ederrari] adatsa busti diot
negarrez. Ldi BB 164. Urnietako gizon zar batzuek goguan dauzkate orañarteño [bertsoak]. Bati abestu nizkion

mende.
bertso aben sail-muturrak: muturrak ezik, tximak eta adatsak eman zizkidan. Inzag RIEV 1933, 416. Ispilluaren
aurrean urrezko adats ugaria orraztu. TAg Uzt 252. Burutik zerion adatsa arinka bildu ondoren, bere gelatik
irten zan. Ib. 123. Berak ezetzen zion goizero usaiki ederrez [...] zikin euki zun adats (cabellera) ederra. Etxde
AlosT 56. Bere buruko adats guriak (suaves cabelleras), aitagiarrebaren bular gaiñean kokaturik. Etxde JJ 163.
Adats orail dizdizaria, xingola batek lepatxokoan baturik. Erkiag Arran 97. Keresen adats orailla udako
sargoritan baizik ezta mozten. Ibiñ Virgil 75. Suge urdiñak adatsean naasita dituten Eumenideak. Ib. 117.
[Ninfak] adatsa lepo zuri istatsuetan lasai. Ib. 114. Nik Aren adatsak orraztu artean. "Cuando yo sus cabellos
esparcía". Or in Gazt MusIx 178. Haren adats horia [...] erortzen zitzaion sorbaldara. Mde HaurB 16. Orduan
bai ibiltzen ziran artzai-neska eder ta malizi-gabeak, adats ta ille utsetan [...] estali-bearreko ura estaltzeko bear
ziranez beste soiñekorik gabe. Berron Kijote 125. Urrezkoa da aren adatsa, paradisu aren bekokia. Ib. 148.
Apolo ori-gorriak bere urrezko adatsaren ille zoragarriak lur zabalaren zabaldietan isuri zituan. Ib. 42.
 Nere adats-txerlo apaindu gabea. 'Esta lúcida cabellera'. Zait Sof 23. Sumiñez ero [...] ezkon-oera oldartu zan
itoka, adats-illeak bi eskuz erauziz. Ib. 92.
 (Como primer miembro de comp. exocéntricos).  Ez diet gure lamiña pollit, adats horailei [...] Laponen
antz handirik atzematen. Mde Pr 271. Purpur-soinekoz iantzita, [...], gerrian urrezko gerrikoa, adats-luze,
arpegi-itzaltsu ibili oi zan Sikiloko bazterrak barna. Zait Plat 76.
 (Usos figs.).  O zuzi handia, zure / adatsaren izpiak / thonbatik ilkhitzen dire / nola urre-izpiak. EZ Noel
111 (v. infra ADATS-IZPI). Eguzkiak orailen adatsa dunean, / ikus bide-dituzu, eguras-bidean, / inguma bi
xurizta. Ldi UO 53. Itsas-uginak so dagonari / beti berririk agertzen; / ler diran oroz adats berri bat / aparrean
dute eratzen. Or BM 74. Goizeko argia urratzen asia zen mendi-galdorretan, iintz-adatsak zelaiean goxo goxo
zabalduki. Or Mi 100. Tellatutik ke adats ugaria zeriola. TAg Uzt 86. Egoaizearen arnas bigunak dardarazten
du noizbeinka pagadi orraztuaren adatsa. Ib. 78.  Cf. infra (3).  Aldaska sendoekin zumar-garaiak
besarkatzen ditutenean, adatsa moztu ezaizue [matsondoei], baita besoak ebaki ere: [...] orain berriz, zeure
almen guztia erabil zenezake geigizko abarrak iñausteko. 'Émonde leur chevelure'. Ibiñ Virgil 89. [Neguak]
lilipen adats guria mozten zuen. 'La chevelure de la souple hyacinthe'. Ib. 110 (v. tbn. otro ej. en la misma pág.).
 "Greña" A.
2. (V ap. A; Lar, Hb ap. Lh (+ adas), H). "Trenza" Lar. "Soguilla, trenza delgada, adatsa, txirikurda mea" Ib.
"Adas (Hb), tresse, natte" Lh. "Cordon plat" Ib.  Soka horiek kurutzatzea aski zuten eta adatsa egina zen. GH
1927, 340. Itze horien artean itzulikatuz dako langileak [espartin-egileak] adatsari [...] espartin zolaren itxura
emaiten. Ib. 340.
 "Ristra de ajos, baratzurien adatsa" Lar. "Berakatzaren adatsa (V), la cabellera de ajo" A. v. BARATXURI-
ADATS.
3. (S ap. A y Lh). "Ramaje" A.
- ADATS-IZPI (SP  A, Dv). Cabello (cada uno de los filamentos).  [Gabrielek] adats izpiak zituen /
Urrearen pareak. EZ Noel 42. Nik Aren adats-izpi / orraztu bitartean. "Cuando yo sus cabellos esparcía". Gazt
MusIx 175. Lore ta pitxiz / egiñen dugu txorta, [...] loturik nere adats-izpiz. Ib. 191.
 Etim. De adar + el abundancial -ts, según Uhlenbeck RIEV 1909, 421. Cf. aberats. Muy dudoso.
adatsu (Lar, Hb ap. Lh).  "Melenudo" Lar. "Chevelu" Lh.
adatsu. v. adartsu.
adausi (S ap. A (que cita a O); SP, Dv (que cita a O), H (BN, S)), ausi (Añ (V)), aausi (V-occ ap. A), auxi (V, R
ap. A), aunsi (R-uzt ap. A).  Ladrido. "Aboiement de chien" SP. "Ladra, ladrido" Añ. "Aboiement du chien, du
renard" H. Sg. Azkue: "Auxi (AN; Añ), quejido", pero en éste sólo hay ausi, con el significado de "ladrido de
perro" (s.v. alarido, grito). v. zaunka, 2 ihausi, 1 erausi. Cf. ausika, ausikari.  Adausia eta ausikia behinkoaz
ukhen tut. "J'ai été aboyé et mordu à la fois". O Pr 1. Txakur auziak, [...] txabola baten ziran estu ta larriak, /
Duda bagarik esan nai ebela uste dot, / Nausia ill jakola, aren intziriak. AB AmaE 363. Guzur andiak ezarten
iakaz / aldi oneri ganera, / txakur-ausiak ioiakazanak / ilargiari bidera. Azc PB 352. Oianak dettu euzan odeiak,
/ -goi-txakurdija-. / Eurein ausija / atsegin dabe urtzi aierlak! "Su ladrido". Laux AB 21. Txakurren ausi eta
aginkada artean. Bilbao IpuiB 53. --Ta otsoak zer egin ete eban ba?
--Zer egin? Atara eban ausi gogorragaz, adi-adi eukazan txori guztiak zugaitzetatik bera jausi zirean-da! Ib.
185. [Otsoak] ausi bi bota ditu [...]. Ausi bi bota ditu / ta isatsa eragin. Gand Elorri 174.
- ADAUSI EGIN (SP, H ), AUSI EGIN (Mic 7v, Añ). Ladrar. "Latir, ladrar, (V) ausia, ausika egon" Añ. 
Adausi degidala, bana ausik enezala. "Qu'il aboie contre moi". O Pr 538. Guk, txakur mutuak legez, ez
badaukagu aorik ausi edo zaunka egiteko; zer jazoko da gure artian? Itz Azald 6. Eta txakur politak / oso
ameslari, / ausi egiten dautso / zeruko oztiñari. Laux BBa 52.
 (Con determinantes). [Txakur gaztetxuak] errukizko ausiak eta intziriak egin zituan. Erkiag BatB 58. -
ADAUSI ERAGIN. Hacer ladrar.  Kanpai anditxu bati erainda, baita iru edo lau txakur zarri be ausi ta uluak

mende.
erainda. Kk Ab II 32.
adausigile. "Aboyeur, ladrador, vocinglero" SP. v. ausikari.
adausimin, aunsimin (R ap. A). "Gemido" A. 
adaxka (G-to, L), adaska (AN; Lcq 41), adarxka, araska, aska (G). Ref.: A (adaxka, adaska); Lh (adaxka). 1.
(Dim. de adar 'rama'). "Vástago o renuevo que sale de la yema [...] cuando ya adquiere consistencia y equivale a
ramo menudo o pequeño" Lcq 41. "Más consistente que muskil" A. "Aska, rama de árbol. Según Felipe Mujika,
popular en G" DRA. Cf. SARDE-ADASKA. v. adarxko, LILI-ADAXKA, OLIONDO-ADAXKA, ZUHAITZ-
ADAXKA.  Erramü adaxka <adaisca> bat eskian baitadüka. Bp II 44. Beren itzalaz estaltzen gitüzten
adarxkek. "Ces rameaux". Arch Gram 93. Orra or zuraitzaren zain, gerri, adar, adaxka ta orriak. EEs 1920,
165. Adaska soill orien artetik. "Escasas ramitas". Mok 22. Ostoa kintalka biltzeko izketatu ba'intza ere, guzia
adaskatan egonda ere. 'En brindilles'. Or Mi 20. Adaxkaz adaxka. 'De branche en branche'. Ib. 21. Nexka
negarrez dagon adaskara ega egin du mutillak. 'La branche'. Ib. 23. Adaska gorrijak / zabal daruaz bere
odolezko orrijak. "El rojo brote". Laux BBa 94. Ara alako adaxkean. "Rama". Or Eus 310. [Xoritoak] arbolarik
hurbilena du bere pausa-lekhua. / Adaxka goren-gorenean hara non den lokhartua. Guilbeau EE 1883b, 442.
Eriotza. Yausitako araska. (Tít.). T. Garbizu EEs 1929, 84. Adaxka loretsua erne. 'Un nuevo tallo florecido'. Zait
Sof 23 (v. tbn. 57). Aitak, bere esku garratzekin, okertzen zituan are-esirako adaskak bezela. 'Las cepas que
servirían de almohadilla al rastro'. Gand Elorri 30. Zure adaska estutu neban, / maitatu nitun zure arantzak.
'Abracé tu tallo'. Ib. 178. Platondarraioen adar berrian ernetako adaxka baita. Zait Plat 7. Ondorean, adaxkak
eta loreak ugari zabaldu zituzten sepultura-gaiñean. "Muchas flores y ramos". Berron Kijote 162. Ezinasezko
gosez ekin baitzien arbola erdi-debekatuaren fruituei ez ezik, baita hosto eta adaxkei ere. MEIG VII 33.
2. (Lh), adarxka (T-L). "Petite corne" Lh. "Corne naissante" T-L.  Adaxken (adartxoen) aztarnak beren
bekoki leunetan. Ibiñ Virgil 49.
3. Trenza. Cf. adats (2).  Badabil emakumea [...], ile zuri beltz adaska lodi batzu buru-gibelean antze
handirekin kurubilkatuak. JE Ber 70.
4. Comilla (signo ortográfico).  Lenengo zatian adaxka tartean dauden itzak, Mistralenak berarenak dire. Or
Mi I.
5. Eta leioaren aurretik egazka / yoatean dakus barruan seaska / baita neskatilla ondoan ixilla / oiñagaz
ukitzen azpiko adaska. Atutxa Mugarra (ap. DRA, que traduce "barra de madera").
adaxkadun.  Provisto de pitones.  Goazen, goazen arkume adaxkadunaren eske. 'Agnelet cornu'. Or Mi 12.
adaxkatu, adaskatu (BeraLzM).  "Adaskatu, ahijar, retoñar una planta (BN; Dv)" DRA, pero no lo
encontramos en Duvoisin. "Apimpollarse", "apitonar" BeraLzM.
adaxkatxo, adaskatxu.  Dim. de adaska.  Gurutz-zuri gañian / adaskatxu gurija. "Un brote de flor suave".
Laux BBa 94.
adaxkila (L, BN ap. Lh), adarxkila (T-L). 1. "Petite corne" Lh. "Corne naissante" T-L.
2. "Petite branche" Lh
adaxko. v. adarxko.
adaxkot. "(S), petite corne, petite branche" Lh.
adazpiz. "(Hb), de travers, à rebours" Lh.
adbendu. v. 1 abendu.
adbenimendu.  Advenimiento. v. etorrera.  Ezen Iaunaren adbenimendua hurbil da. Lç Iac 5, 8 (He ethor
eguna). Kristen adbenimenduko signoak. Lç Mc 13, tít.
adbentu. v. 1 abendu.
adberbial, aberbial (Urt I 256).  Adverbial. "Adverbialiter, aberbialki, aberbial adítzean, aberbial moldez"
mende.
Urt I 256.
adberbialki, aberbialki (Urt I 256).  Adverbialmente. "Adverbialiter, aberbialki, aberbial adítzean, aberbial
moldez" Urt I 256.
adberbio (Urt V 434, Lar), aberbio (Urt I 256, Ht Gram 236).  Adverbio. "Adverbium, aberbioa, berbo
laguna" Urt I 256. "Adverbia comminatium, adberbio mehatxuzkoa" Urt V 434. "Orra adberbioak, berboaren
adierazia nolatzen dutenak" Lar.  Zer da adberbioa? ES 368. Adberbioen figurak zenbat dira? Ib. 368.
Berboari darraizkana edo Adberbioa. Cb EBO 31. Itz birekin egiten danak adberbio oiek: txit, txitez, guztiz edo
guziz daramazki. Ib. 34.
adbersario. v. abersario.
adbersitate. v. abertsitate.
adbertentzia. v. abertentzia.
adbertimendu. v. abertimendu.
adbertitu. v. abertitu.
adbokat(u). v. abogadu.
addar (S; aiar BN-mix, R-uzt, S; ayar H (S)  A Apend). Ref.: A (aiar); A Morf 277; Lh (addar, aiar). 
(Sobrenombre del diablo, cf. txerren). "Nom qu'on donne en Soule au diable pour antonomase" H (s.v. adarra).
"Diablo. Aiarrek eramanen dik hori, el diablo le llevará a ése. Aiarrek eramanen yei, ez badun eragitan kori (R-
uzt), el diablo te llevará si no traes eso. Aiarrak eraman bahentza (S), ojalá te llevé el diablo. En BN y R se usa
sin artículo, a manera de nombre propio, como errege, aita, etc." A. "1.º surnom désig. le diable. [...] Aiarrak
eraman baleza! (S), si le diable pouvait l'emporter! Haur horrek aiar dizü (S-saug), cet enfant a le diable au
corps. 2.º (S), forme de juron. Debrin aiarra! par le corne du diable! Aiarra ezpadü! s'il n'a pas le diable!
Aiarraren beltza! par le noir du diable! Aiarraren bizkarra! par le corps du diable! etc." Lh. Cf. adar.
adeala (Lar; adeal Hb ap. Lh).  "Adehala, lo que se da además del precio y paga, obaria, obaora, adeala" Lar.
adebinatu. v. adibinatu.
adeerde. v. 1 adrede.
adegi (V ap. A, que cita a Mic y Mg PAbVoc).  "Sien, parte de la cabeza" Mic 9r. "Adegijak, sienes" Mg
PAbVoc. v. baldoki, 2 loki, erailoki.
 Etim. Puede derivarse de adar "cuerno". Se tratará de *adaegi, cf. vizc. iztegi "ingle", de *izta-egi. De
significar la región próxima a los cuernos en el ganado habrá pasado a usarse por "sien" en general.
adei (BN-baig ap. A; Bera, BeraLzM). 1. "Deferencia. Adei ekarri, dar el primer paso para hacer paces" A.
"Cortesanía, cortesía, decoro, deferencia" BeraLzM.
 Tr. La antigüedad de adei, por no hablar de su origen (probablemente románico), es muy dudosa. Se trata, sin
duda, de un término local, mal testimoniado, que Azkue y sobre todo sus seguidores (Olabide y su escuela, etc.),
basándose en la ecuación adei = grazia, extendieron con compuestos y derivados. En DFrec hay 3 ejs.
 Zertarako al dira adei samur ta dei laztan orrek? Ol Imit IV 1, 3 (SP ohore, Ch karitate, Mst huntarzün).
Zure adei-opamaian eskeintzen dizkizut [...]. "Super placabili altari tuo". Ib. 9, 2. Uriak adei-erakutsiz eta
eskatzeke nire esku yarri zuen [agintza]. 'La ciudad me confió como un don sin que yo lo pidiera'. Zait Sof 68.
Neska onbera ta errukiorra zan, bere ustez beintzat eta adeiez (deferencia, respeto, cortesía) entzungo al-zitun
arrazoi auek guziak. Etxde JJ 74. Beste zertan bi ere emanak izan zaizkie ilkor gaxoei iainkoen adeiez. 'Par la
faveur des dieux'. Ibiñ Virgil 74 (69 zuen adeiez).
 Misericordia.  Yaube, Yoserekin zegon, ordea, bere adeia arengana makurtuz. "Misertus illius". Ol Gen 39,
21 (Dv eta hartaz urrikaldurik). Oroi zaite, Jauna, Zure errukiaz, eta Zure adeiaz, betikoak baitira (Ps 24).
"Misericordiae tuae". Or MB 183 (1237 Zure kupidaz, 199 Zure betidaniko urrikalmenez).
mende.
2. Gracia (de Dios).  Ta Aurra azi ta azkortzen ziyoan senaz beterik, eta Yainkoaren adeia Arengan zegon.
Ol Lc 2, 40 (Lç Iainkoaren graziá, Dv Jaunaren dohaina). Yauna! zure adeia badaukat. "Si inveni gratiam in
oculis tuis". Ol Gen 18, 4 (Dv grazia).
- ADEI-LEGE. "Cortesía, adei, adei-lege" BeraLzM.  Eztaukozu lauzirijen gixabiderik ez adei-legerik. Otx 54.
Baña nagosijari adei-legez yagoko menpekuagaz esku-zabal ixatia. Ib. 66. Gixonak zelakuak, adei-legiak eta
gurkerak be alakuak egin biar ixaten yakez. Ib. 54. Baña adei-legez, besterik ezian, erantzun egidazu ia senarrik
dozunentz. Ib. 108. Arpegi onez eta adei-legez [artu]. Ib. 122. Zalantzan zegoen jende batere ez-ezagun batzuei
jarraian egiten zituen adei-legezko ikustaldiok asko lagunduko ziotenez. Mde Pr 95.
adeibera.  Misericordioso, clemente, bondadoso.  Zuen lurraldeko Yainko adeiberakin batera sorozten
banauzute. 'Con la ayuda de estas venerables diosas protectoras del país'. Zait Sof 118.
 (Usos adverbial y predicativo).  Arren! adeibera abetaldu eskale yaregillea. 'Que con bondadoso corazón
acojan al suplicante'. Zait Sof 119. Adeibera azaldu zaite, asmo oien aldezle. 'Sé para nosotros resuelto defensor
de estas decisiones nuestras'. Ib. 48. Auxe entzuidazu adeibera Likeitar Apolon! 'Oyendo benévolo esto'. Ib. 28.
Ta Dabidek esan zun: "Adeibera azalduko natzaio Naasen seme Anoni; aren aita ere adeibera azaldu bait-
zitzaidan". "Faciam misericordiam cum Hanon filio Naas". Ol 2 Sam 10, 2.
adeigarri. 1. Digno de gracia, de misericordia.  Yaube, Yoserekin zegon, ordea, bere adeia arengana
makurtuz; eta, atxillozaiaren begietan adeigarri egin zun. "Dedit ei gratiam in conspectu principis carceris". Ol
Gen 39, 21 (Dv grazia eman zioen). Adeigarri banatzaizu, ipiñazu, arren, zure eskua nire iztarpean. Ib. 47, 29
(Dv grazia aurkhitu izan badut zure aitzinean).
2. Propiciatorio. v. propiziatorio, adeimahai.  Kutxa-barnean [...] urrezko antuxin bat manarekin [...], eta
kutxagañean ospe-kerubiñak adeigarria itzalpetuz. Ol He 9, 5 (Lç, He, TB, Dv propiziatorio, Or MB 589
adeimai, IBk "barkamen oparitarako" deritzan lekua).
adeikeria.  Deferencia (peyor.).  Noiz arte ebatziko duzute okerki, / gaiztoekiko adeikeria erakutsiz? "Et
facies peccatorum sumitis?". Ol Ps 82, 2 (Dv 81, 2 onhetsiko ditutzue bekhatoreen begitharteak).
adeiki.  Atentamente, respetuosamente.  Agirrek adeiki (atentamente, cortésmente) entzun zion eta adeiki
ere urka-erazi. Etxde Itxas 32.
adeimahai, adeimai.  (Sust.). Propiciatorio. v. propiziatorio.  Eta kutxa gaiñean Kerubin ederrak
adeimaiari itzal egiñez (He 9, 5). "Obumbrantia propitiatorium". Or MB 589 (Dv propiziatorio, Ol adeigarri).
adeitasun.  Cortesía, afabilidad.  Andrea onbidezko itturrija dala, mattasunezko ibaia, ekandu onezko
baratza [...], adettasunezko landea. Otx 29s. Bere amagandik xurgatutako adeitasunez (de la cortesía heredada
por su madre) arrotz-gelara igaro-azi zitun. Etxde JJ 87. En DFrec hay dos ejs.
adeitsu.  "Cortés" BeraLzM.  Gizon adidunak gizatsu ta adeitsuago dan obaria bai dauka. "Más urbano y
cortés". Zink Crit 8. Zer emongo ete yautsaguk neskato oneri orren maratza, adeitsu ta ona dalako? Legoaldi
EEs 1928, 66. Gizon adeitsua ta jatorra. Anab Eusk 1930, 96. Emakume adeitsu ta mazala. Otx 32. Egikeretan
artetsuba, jan-edanetan gartzuba ta ataldekuakaz adeitsuba. Ib. 22. Mattin bestelako mutilla duk: atsegiñago,
adeitsuago (cortés, afable). Etxde JJ 82. Bazirudin Parisko gizarterik onenean ezia zela, ain baitzan gisakua,
adeitsua ta kunplimentuz betea. Ib. 84. Lurralde adeitsu jathorren / albotiko bidez zethorren / arbatu gabean
untzia. Mde Po 87. Adeitsu zen bere maneretan. Mde Pr 87.  (Uso adv.). Respetuosamente.  Bai
bakandereak be ezin adeitsubago erantzun agurrari. Otx 161.
adelantatu (V-gip, G-nav). Ref.: Iz Ulz (bei); Elexp Berg (adelantau).  Adelantar(se). "Pentsu okéki
adelantatu de aunditz orire" Iz Ulz (s.v. bei). "Adelantar. Gaur lanak adelantatzia komeni jaku, biar jai artzeko
be. / Patatak asko adelantau dabe joan dan iru egunetan" Elexp Berg.  Ene gorainziak eman bite eta alaan eta
oraindo obato dagiela [...] aurrera guztiok. Etse ori bear dogula adelantadu. 'E que todos hemos menester
adelantar esa casa'. fJZ 99. Ze eztteila izan inorbere atrebiduba da adelantauba elejitzera Alkaterik [...] ezpada
persona onrauba (Eibar, c. 1755). RIEV 1908, 731. Adelantatu naies Jangoikoaren eskolan. LE Prog 104.
[Pelotariyari] adelantatzen dijuazkiyo / diru eta ontasunak / iru erreino bildurrak dauzka / beso batekin gizonak.
Tx B I 28.
 (Part. en función de adj.). "Adelantado, adelantadua" Lcc. "Oso naziño adelantaua da Suezia" Elexp Berg.
"Emen aldian adelantau dare Alemanian" Ib.

mende.
adelantu (V-gip ap. Elexp Berg).  "Adelanto. Oiñ daren adelantuekin, etxeko lanak eztie lan. Sasoi artan
bizikletia adelantu aundixa zuan" Elexp Berg.  Zelebria da kulparik gabe / jarri diguzun disputa, / ze adelantu
espero dezu / okasiyua piztuta? Tx B I 99. Iñor ezertaz biartzen bada / Donostiyara Madritik, / izugarrizko
adelantua / jarriya dago Nortetik. Tx B II 114. Jaunak! Emen daukazue munduko azkenengo adelantua! Zinia!!
SM Zirik 45s. Adelantu aundia dok ori, Españian oindiok ez jaukagu olakorik. Ib. 22.
adelarazi, adela-erazi.  Hacer preparar.  [Ordenatzen dügü jaun erretorari fidel] haien adelaraztia
kofesioniaz eta komünioniaz. Mercy 17. Ermitain edo elixa-zainak arristiri-askari hun bat adela-erazi zian.
Const 38.
adelatu (L, BN, Sal, S, R; SP, Dv (S), Gèze, H (s.v. adelua)). Ref.: A; Lh; Lrq. 1. Preparar(se). "Se préparer à
faire quelque chose" SP. "Arranger, préparer" Gèze. "Arranger, préparer, se préparer" Dv.
 Tr. Documentado en la tradición suletina desde los primeros textos, y en Pouvreau y J. Etchepare.
 Gizon beroa eta agudoa gauza guzietara da preparatua eta adelatua. SP Imit I 25, 11. Doatsu da [...] egun
oroz preparatzen dena, adelatzen dena hiltzera. Ib. 23, 2. Adela ziteie zien arimen haren grazian ezartera. FPrS
32. [Jesüsek honak] beregana hartüren dütü, eta bethidanik adelatü derien, bere Erresümaz goza eraziren. Bp I
36. Bethi adelatürik egoiteko, Jinkoaren jüjamentiala agertzeko. Ib. 127. Penitenziaz bihotzen adelatzia. Bp II
16. Batbedera adela onsa kofesatzera. Ib. 43. --Nola adelatürik erran behar da kantore saintü haur? --Boztario
handi bateki [...], eta hümilitate barna bateki. Ib. 101. Guri han lekhü baten adelatzeko bere aitaren eretzian.
CatOlo (ed. 1743), 32. O nuiz nizateke zureki, eternitate oroz geroz, zure maiter adelatü düzün erresoman? Mst
III 48, 3 (Ip adelatü; SP, Ch preparatu). Ükhezü koraje eta indar, adela zite soferitze handiago batetara. Ib. 57,
3. Egün oroz untsa hiltzera adelatzen dena. Mst I 23, 2 (Ip adelatü). Berantegi erremediua adelatzen dük. Ib. 13,
5. Gitian arren iseia hiltziala hobeki adelatzera. Ib. 19, 7. Zoiñetan Jinkua laket beita, isurtez turrustaz bere
Benedikzione eta grazien, bihotz onsa adelatietan gaiña. Mercy 17. [Jaun direktorra eta prioria] juanen dira hen
[erien] bisitatzera [...] eta sakramentien rezebitzeko disposatzera edo adelatzera. Ib. 42. Portugesak ja zütien
harmak adelatzen, Etiopenak inkara hari soz, baratü zien ibiltian. Egiat 159. [Amorioak] gaiza güziak dütü
ikhertzen, güziak algarri adelatzen, güziak ere dütü animatzen. Ib. 205. Jente eraiki ezazü / Eta bertan adela.
'Levez des troupes / Et faites les préparatifs immédiatement'. Xarlem 1118. Begiek eztiela deusere ikhusi hain
ederrik [...] nula beitirade Jinkuak adelatü dütian hunak maite dütiener. UskLiB 69s. Abentia da Penitenzia
egiteko denbora]t[ bat, adelatzeko Nathibitateko Bestaren saintüki igaraitera. CatS 95. Errelijioniak erakusten
deizkü [...]: zertako kreatürik izan giren, zuñen eder den adelatü zaikün zorthia. Ib. V (v. tbn. III). Arimen
galzeko hedatü sariak eta adelatü zephoak. Ip Hil 218. [Birjina] haitatürik zen eta adelatürik Trinitate Saintiaz
Salbazaliaren amatako. Ib. 64. Tziauri, ene Ama maitia, [...], tziauri ene Aitak bethidanik adelatü deizün
tronoan ene saihetsian. Ib. 199. Ene eskazian hartü dizüt [lan txipi] hunen adelatzeko aüsartzia. Ib. V. Meliza
bezala adelatürik den tizanak azkartzen dü estomaka. Alth Bot 13.
 (s. XX). Amak baitzakien peludokitik jaki hautaren adelatzen (préparer; preparar, guisar). JE Bur 14. Orai
behar diat untsa adelatürik jarri. [...] nahi nük izan Jundane Juhane lilia bezain xuri nausi handiaren besuetara
juaiteko. Const 43. Igante hartan haatik, ez axuririk ez ahüñik, ihurk etzian ekarri apeztegialat. [...]. Eta
Mañaña gelariak etzian deus handirik bildü ez adelatü. Ib. 24. Zuberoarat bainoa oraintsu hamabortz egunen
iragaitera eta horrengatik beharbada ez naizateke Parisen emisionea [= 'emisión (de radio)'] adelatzen duketen
garaian. Mde Pr 63. Han ez baita ez heriorik, ez hogenik, ez hutsik. Tai gabeko afariak egiten ditiagu, adelatu
behar izan gabe; batzarre ederrak baditugu liskarrik gabekoak. Ib. 269. Jan dügüla bai axurki [...]
Etxekanderiak guri / adelatürik ederki. Casve SGrazi 92. [Eliza] barnen aldiz harrihabez / dügü gothor
süstengatü [...] Gizun jakintsünek die, / itxüra haitü berheziak / adelatü zühürkilan, / argitzekotan jentiak. Ib. 70.
v. tbn. Mustafa 203 (ap. DRA).
 "Avancer, adela, abanza, aitzina" Gèze.
 (S ap. A; HeH Voc). "Aphaintzea, behar bezala ezartzea, adelatzea" HeH Voc. "Adornar" A.
 Erriko guziek bideak adelatu behar dituzte, urtean bi aldiz (BN-mix). "Tienen que arreglar los caminos". A
EY I 413.
2. "(Sal), estrenar. Egun adelatu nat kota berria, hoy he estrenado la saya nueva" A.  Ooltz berriaren
adelatzea (adelatu = estrenatu. Zuberoan esaten dan itza da) edo jai eguna. J.B. Ayerbe EEs 1912, 50.
3. "(Sal), usar a diario" A.
4. "(R-uzt), disiparse (el humo)" A.
adelatzaile, adelazale (S ap. Lrq).  (El) que prepara. "Qui prépare" Lrq.  --Nor da Jondane Johane Batista? -
-Jesüs-Kristen aitzindaria [...]. --Jesüs-Kristen Aitzindari hitz honek zer dio? --Popüliaren adelazalia, haren
onsa hartzeko. Bp II 112.
adelatze.  Preparación.  Bena adelatürik badago erran dügün bezala, meskabü erranetara ezta eroriren.
mende.
Adelatze hau gure potherian,[...] espantatürik ezpeikinanteke diradianian heltzen. Egiat 249.
adelu (S; Dv (S), H (BN, S)). Ref.: A; Lrq.

 Tr. Al Sur, donde la voz es de introducción moderna, se emplea en sentidos bastante divergentes y apartados
de los valores originales; sobre todo 'estreno' 'adorno'.
1. Preparación. "Préparation, préparatif" Dv. "Préparation, arrangement" H. "1.º préparatifs d'un repas; 2.º
emplettes en vue d'un repas" Lrq.  --Tonsüra Ordenü bat deia? --Ez, Ordenetara adelü bat baizik. Bp I 80.
Ezinago adelü huna düzü grazia handiago baten iardiesteko. Mst (ap. H, que traduce: "c'est une préparation on
ne peut meilleure pour obtenir une plus grande grâce"). Zure bethiereko adelien gogoa. Ip Imit III 22, 5.
2. "Adorno" BeraLzM.  Oe bi egozan [...] zikirijozko ixara ta oeganekodunak eta beste milla bat eta erdi
adelu ta edergalludunak. Otx 124. Orrenbeste bitxi ta adeluren tartian geure burubak andi ikusirik, siñistu be
ezin egin ixango dogu [...] andiki-seme ezkareanik. Ib. 118.
3. "Estreno" BeraLzM y A DBols. "Aragonen diote: Erramu-egunean adelurik eztarabilenak eztu eskurik, el
que no estrena nada el día de Ramos" A EY I 330.  Ta apaiz berriaren adeluko aaria artu ta aren aragia
esparru deunean egosirik, Aaronek eta aren semeek yango dute. "Arietem autem consecrationis tolles". Ol Ex
29, 31 (BiblE sagarapeneko aharia). Gaur be, soiñeko barriaren asiera ta adeluz al zagoz? Erkiag Arran 19.
Eta an doa mutilla, gizon bien erdian, eskuturretatik kataiez lotua. An aurreko komisaritegian utzi dabe [...].
Leenago ostera, agiria, pistola adelubakoa ta txanpon ondarrak kendu egin deutsez. Erkiag BatB 188 (ref. a una
pistola nueva que no ha sido disparada).
ademan. "Ademán" Lar
ademas (AN-ilzarb ap. Bon-Ond 171).  Además.  [Diruba] an be [bankuan] seguru egon, eta ademas
interesa artu. Etxian lapurrak sartu ta [...]. Kk Ab I 104.
adera. v. adra.
aderaillu. v. adreilu.
aderazkin. v. adrazkin.
aderdi (V-gip ap. A).  "Portal" A.  Alantxe egozan basetxe aretan andra ta gizon, atari edo aderdi edo
etarteetan gora begira, euria iausten ikusten. A Txirrist 147.
adere. v. adra.
aderezatu. v. adrezatu.
aderezu. "Aderezü (S; Hb), adresse (de lettre)" Lh. v. adresa.
aderlaua. "(V-m), lo empedrado" A. Cf. adreiluztatu.
aderna. "Pitón, cuerno que empieza a salir" Lar.
aderri.  País, región.  Asiaren izena bakarrik etzan bear adinbat aiñ aderri zabal ta luzea [=Asiria] garbiro
erabakitzeko. Izt C 11 (tal vez errata por alderri).
? aderu.  "(Hb), jeune corne" Lh. Probablemente errata por aderna.
adesa (S), adesara (S; SP (-zara), Dv <adejara> (que cita a O)). Ref.: A; Lrq /adez!a/.  "Adezara, tout
maintenant, berehala, adesora ou adesoras" SP (cf. O-SP 224: "Adezara <-çara>, pour dire 'tout présentement'
n'est pas bien écrit dans le dictionnaire. Il faut écrire adesara avec l's latin et non avec ç"). "Adesa (S), hace un
momento. Adesara (S), tan pronto" A. "Il y a un moment" Lrq. v. arestian.  Bantatü beihiz adesara, gizun
borthitz bat hizala. RolTrag 53 (ap. DRA). Alon, ene lagünak / zertan ziradie? / adesa zer erraiten zünien / ohart
ükhen ezazie. StaGen 303. Nihaurek ikhusi dit / adesa hortxe berian / bere krima infamiaz / glorifikatze
handitan. Ib. 815. Jaunak, letera bat / ukhen düt adesara / eta markatzen deit / Maximin hil dela. Pastoral Sainta
Catherina 828 (ASJU XXX-2, 1996). Adesara eman deiküzie / frota bat bortitzik, / bena orai phakatüren düzie /
mende.
Marieusek emanik. Ib. 972. Adesa lo zütia bena / orai gütie ürgaitztüko / eta ziek oro / erhautsetan ezarriko. Ib.
979. Gaizo Xemarti, adesa hie txerkhazale txotxerdi bat bazia heben. Béhéty GH 1931, 110. Etxe huntan baduzu
gorderik gaxki egile bat [...]. Ikhusi dizugu adesa heben sartzen eta eztuzu berriz jelkhi. Id. ib. 109.
- ADESADANIK. "/adez!ádanik/, depuis tout-à-l'heure (S)" Lrq.
- ADESAKO. (Adnom.).  Adesako aldian / ederki eskapi itzaikü, / bena oraiko aldian / balima phakatüren tük.
SaintaCath 190 (976 adesako aldiaz). Abilua, Talbot, / orai ene palaziuala / eta adesako andere hura / erakar
ezadak huna. Ib. 263. Picot, ikhusi düka / hain andere ederrik / adesako hura bezain / mündü huntan besterik?
Abraham 1107. Nik eztakit nula egiten dien jente horiek... ez nundik biltzen dien sosa! --zion adesako arotzak.
GAlm 1937, 56 (ap. DRA).
- ADESATTOAN. "/adez!at'u)n/ [oxít.], il y a un petit moment (S)" Lrq.
- ADESAZ GEROZTIK. "Adesaz-gerozti /adezas-geósti/, depuis il y a un moment (S)" Lrq.
adesara. v. adesa.
adeskide. v. adiskide.
adexkide. v. adiskide.
1 adi (V-ger-arr-oroz ap. A; Izt 47v, H (s.v. aditzea)). 1. (Uso predicativo). (Estar, etc.) atento. "Adi dago, está
atento (lo mismo para oír escuchando que para ver mirando)" A.
 Tr. Documentado exclusivamente en la tradición vizcaína hasta el siglo XX, en que se difunde su uso a otros
autores peninsulares (y tbn. a Mirande). El objeto de atención es expresado gralmte. en dativo, aunque desde
Olaeachea (ap. H) hay ejs. en alativo, y desde finales del s. XIX en genitivo.
 Adi adi, ze Jaungoikoa dagok adi. "Mira con cuidado que el Señor de lo alto te está mirando". RS 1. Lar adi
bazagokaz / fabore bateri, / etorriko jatzu / gatxa bertati. Mic TAV 3.1.27. Kuriosidade larregiyagaz adi luzaro
egotia emakumiaren edertasunari. Zuzaeta 146. Ementxe orain dagokat adi, juzgauko naben Jangoikoa. Añ EL1
72. Mirariturik dago, lora guztiai adi. Añ LoraS 16. Adi egon biar da [mezia] zetan doian. Astar II 200.
Auzotegi guztija adi ifini eta eskandalizadu baga. Ib. 104. Geratuten bazara orduban euki zenduban gozo edo
gustuari adi. Ib. 133s. Adi dago lurpetik otsoa / zein estu darabillen astoa. Zav Fab RIEV 1907, 540.
Jaungoikua beti dago adi ta begira gauza guztiai. Ur MarBi 24. Zenbat bider nagotzu adi balkoetik! AB AmaE
263. Zelatean da adi geldittu zan ate-ondoan. A BGuzur 119.
 (s. XX) Lugiñen lanai, latsen susmurrari edo egaztien abestiari adi-izanez nekatzen ez da. "Cuando atiende".
Zink Crit 8. Medelen berriak entzuten hura ere, beste guziak bezelaxe, adi ta zur zegoen. A Ardi 11. Adi, apal,
uste osoz, eta iraupenez otoitz-egin bear da. KIkV 47 (KIkG 31 arretaz). Meza ari dan tokian, gauza onen bati
adi ta arduraz egonaz, [...] entzun bear da Meza. KIkG 61. Itxas-gizonak ixar argijai / adi egoten oi dira. Enb
40. Ondo adi begituten eutsen areei. Kk Ab II 149. Orrattiño be, ur lotubari ta abo itxijari, ago beti adi. Otx 30.
Neure ezpanai adi, pozik barre-egixu. Laux BBa 76. Argi, margo, lore, mitxeletei baiñon, oni nagon adi. Or
Poem 523. Erraztasuna utzita aldebat, / goiari gauzkion adi. SMitx Aranz 85. Theresaren atera iritxi zanean,
adi egon zen apur bat, belarria atearen kontra. Mde HaurB 15. Geldi lotu zan, zerbait entzun nairik, asnasea
isil, belarriak adi. Erkiag Arran 151. Aita eta ama adi egokiozan. Ib. 128. Erri osoa euki zenduan / adi zeure
inguruan. BEnb NereA 98. Adi abesti leunari. Ib. 191. Soinuari soil-soilik adi egotea. MIH 156. Besteak geldi,
hizlariaren hitzei edo nor bere pentsakizunei adi ez dakit. Ib. 144.
 (Con complemento en alativo).  Batera eta bestera adi edo siñuka. Oe (ap. H). Laburtu jatekoa; berbak
urri; begiak lurrera adi. Añ EL1 41. Ez albora adi egon [elexan]. Ib. 13. Danzuben guztijak dagoz bertara adi.
Astar II 117. Ate-aldera adi bai-nengoen. Txill Let 43.
 (Con el objeto de atención expresado en alativo).  Zagoze adi esatera noian doktrinara. Astar II 111. Ni
bestetara adi nengoalakoan. "Entendiendo en otras cosas". Or Tormes 17. Gerora adi beti, urduri, oldozkor.
Laux BBa 130. Milia, aur-gisan, oraintxe jaiki, oraintxe Anaren esanetara adi. NEtx Antz 9. Gizona ezin al
dagoke erne edo adi bi gauzetara batean? Or QA 132. Onen barrengo belarria Zure betiko itzera baitago adi.
Or Aitork 309.
 (Precedido de gen.).  Ta alkarren adi egon zirean / aitu barik altarara. Azc PB 166. Geratuten zan
Josetxoren negarren adi, ta zer igaro zan jakin gurarik. Echta Jos 64. Euren otoitxo xamurren adi Josu zerutik
begire. Enb 154. Eta zagoz zu zeuren zeregiñaren adi. Otx 73. Ta an egozan erritarrek [sic] guztiaren adi.
Bilbao IpuiB 44. Aita Kurtzekon aurrian gagoz / ezkondu barrien adi. BEnb NereA 260. Neu bakarrik nagotzu
doiñu orren adi. Gand Elorri 212. Zenbait iaun eta iauntxo zituen inguruan bere adi. Zait Plat 99.
2. (Sust.). Atención. "Adia galdu, distraerse" A Apend.  Adiya, adimena gauza batean ezartzea da.
"Atención". Zink Crit 6. Egiten edo aditaltzen ari dan gauzan adiya jartzeko oikuntza. Ib. 6. Baña batez ere
oztearen adia, lepotik zinzilik zeramazkian txistu ta ttun-ttunak eramaten zuten. Zink EEs 1926, 82.
3. (Adj.). Atento.  Maiz ikusi dugu Akademia Ibiltariaren ibileretan, entzule adi eta ikasle gogatsu, ez
mende.
aurreraegi ez atzeraegi. MIH 50.

- ADI-ADI. (Forma con reduplicación intensiva).  Adi adi egonik, esan eutsan neskatillatxuak. Ur MarIl 102.
Entzuleak atsegiñez egon ziran, adi-adi itzik ere utsegin gabe entzun nairik. EEs 1918, 84. Oiukitxo ori adi-adi
ta arretatsu entzun ginion Medeli. A Ardi 113. Lagun guztijak adi-adi geratu yakozan. Altuna 76. Doipuruaren
antzezkijari / begiratzen adi-adi. Enb 85. Erne ebillan, adi-adi, begiya zorrotz, dana ikusi ta dana ikasi biarrez.
Kk Ab II 188. (Adi adi). Orain ere atean norbait da bada. Lab EEguna 76. Adi-adi egon ondoren. Lek EunD 47.
Geuk diñoguna entzuten adi-adi dago. Otx 174. Gelditu zan kantariak zionari adi-adi. TAg Uzt 244. Zurt
egozan, adi-adi, Mendixak zenbat emongo eban yakin gurarik. A EY II 151. Adi-adi egon zitzaien meta baten
gibeletik. Etxde JJ 228. Adi-adi dago inguruko gorabeerai. Erkiag BatB 192. Poli ixillik zegoan Balentineri adi-
adi. Anab Poli 118. Tomas Kirru beintzat aoa zabalik adi-adi egoakion. Bilbao IpuiB 150. Aoa zabalik ta
belarriak adi-adi. In Loram 12. Patxik adi adi begiratzen dio liburuari. Osk Kurl 212. Besteak entzule daude
adi-adi ta begiak xuriturik. Zait Plat 112. Entzuidazu ba adi-adi. Berron Kijote 19. Eta adi-adi bagagozkie,
laster hautemango dugu gaur hego-aldekoago iruditzen zaizkigun ohiturak gure-gure genituela. MIH 245.
 (Con alativo).  Adi-adi jartzen da seme-alabaren esanetara. NEtx Antz 95. Jauna zerutik dago begira, /
gizon guztiakana adi-adi egoten da. Ker Ps 33, 13.
- ADI-ADIAN. (Estar, etc.) muy atento.  Bordari xumeetarik batekin solasean gaudelarik adi-adian. FIr 161.
Bere ondoan, adi-adian, / lerden, kezketan, kanpai jolea. Zubk Olerti 1959, 14.
- ADIAN. (Precedido de gen.). Cuidando.  Portalepean omen zeagok / aurtxoa narru gorrian, / dama eder bat
dadukala / aldean bere adian. GavonC Egan 1956 (5-6), 27.
- ADIRIK. (Estar, etc.) atento.  Geraten dira baserritarrak / burutzik auspez lurrian, / euren begiak zerura
adirik / arren samur zietzian. Ezale 1898, 66b.
2 adi (G ap. A; Lar, H (V)). 1. Inteligencia, entendimiento. "Intelección" Lar. v. adin I (4).  Euk ire itxagaz
nire adija artezten eustakan. "Encauzaste mi inteligencia". AG 107. Dakusalako adi zeurian / euzkel-euzkija. Ib.
2414. Gogoa ikutu eta adia asetzen duan goitar indarra ere [badaramate olerkiak]. Aitzol in Laux BBa VIII. Ta
Argi-Aberrian ikus âl-nezake / lauso-eziñezko adiaren yabe. "En posesión de razón". Ldi BB 82. Begiz, irudiz,
adiz, zearo / Aita au ezin dut ezagut. "Con ojos, imaginación, entendimiento". Or BM 50. Zugaitzik zugaitz
begiok. / Agur-barrenez adia. 'Mi mente a través de un adiós'. Gand Elorri 200.
 (Como primer miembro de comp.).  Maite minkuntasun basoak lagata, adi zelaietara datorkigu olerkaria.
Aitzol in Laux BBa X. Adi-biotzez, eusko olerkariak emaitza daskaintzu. Ib. VI. Adi-ego egokiak ditu. Ib. XII.
Bizitz elburuak urduri dakarzkio, adi-irudiak. Ib. VI. Adi-poesi eta maite-olerkiak. Ib. XII. Adi-gai bereziak.
"Temas intelectuales". Ib. XII. Aldegiña aiz urrun, lagun biotz-bera, / adi-mugaz aruntz-erbeste itzalera. "Al
destierro sombrío que tras de las fronteras yace de la razón". Ldi BB 80. Adi-yauregia. Ib. 80. Oraino zu baitan
adi-argirik ez. Or BM 130. "Nere adimenari egiten zaion adi-ezaren adi-indarrak ainbesteraiño nere adi-
kemena auldu dit, adi-osoz ai-eneka diot zure edertasunari" [...]. Olaxeko adi-gaietan galtzen zuan buruko
juizioa zaldun gizajoak. "La razón de la sinrazón que a mi razón se hace, de tal manera mi razón enflaquece, que
con razón me quejo de la vuestra fermosura. [...]. Con estas razones perdía el pobre caballero el juicio". Berron
Kijote 32.
2. (V-oroz ap. A; H). Intención. "Adiagaz batiatuteko, avec intention de baptiser" H. "Intención (se usa
mucho)" A. "Adi onekoa da gizon ori" Ib. "Neu oeti kanposantura eroateko adia dauke" Ib.  Geldi geldi atera
/ auntz amaren soñuaz / dator, adi gaistoaz / ortz artean artzera. Zav Fab RIEV 1909, 33. Ezarten yakala
seiñari ura [...], eta ura ezartorduan esaten diriala, batiatuteko adiyagaz, berba oneek. CatLlo 58.
3. Aviso; señal.  Orra nun tronpetaren soñuak ematen duan pestaren asieraren adia. Bv AsL 116. Aur
zorionekua jaio baño illabete batzuez aurretik ikusten zan Asisen gizontxo bat jendiari oiuka etorkizun on baten
adia ematen. Ib. 22. Jesukristok berak artan [lan aietan] irauteko adia ematen zion. Ib. 38. Onena izango zala
Aita Santuari lenik adia ematia. Ib. 177. Kantuz ark ematen zion adia Santuari. Ib. 147.
4. (Dv). Comprensión. "Adia heldu behar da hain ongi izpiritura nola beharrira, la compréhension doit arriver
aussi bien à l'esprit qu'à l'oreille" Dv.
5. "Ouïe" Dv. "Sens de l'ouïe" H (s.v. adimendua).
6. Significado.  Urriskidek zer adi duen / esanen dizut motxaro. "Qué significa". Or Eus 184. Eta akar
zegidanari adirik artzen ez niolako, ez zan oitura ta arrazoi neri akar egitea. "Reprehendentem intellegere non
poteram". Or Aitork 17.
- ADIRA. (Precedido de gen.). a) "Nere adira, a mi entender; en mi entender; a lo que, o por lo que yo entiendo;
según mi juicio o mi modo de pensar" Aizk.
b) Al sonido de, al oír.  Ots, euskaldunak, goazen bidean / Zeru-deiaren adira. SMitx Aranz 41. Zeru-deiaren
adira / eldu kristauak Mendira. Ib. 67.
3 adi. "Adi (Hb), adieu. Adiak egin (Hb), faire les adieux" Lh. v. adio.

mende.
adia (G ap. A; Lar, Añ, H), adi (Dv, A). 1. Lamentación, gemido. "Gemido", "plañido, lamento", "llanto sobre
muertos" Lar. "Gemir, adiaka egon, adiak egin" Ib. "Plañir, [...] adiak [...] egin" Ib. "Gemido, de animales, (V,
G) inziria, (G, AN) adia, oiua, oiuska" Añ. "Zakurraren adia, la plainte du chien (AA)" H. Duvoisin y Azkue
dan adi ("cri", "grito") como variante dialectal de Arizcun; la fuente de ambos es sin duda la versión de Orreaga
al habla de esa localidad.
 Negar da deadar, ai ta adia tristeakin Kapilla Santuan zegoen. Cb SIgn 171. Adia dolorezko deadar triste
batzuek aditzen ditut. Cb Eg II 105. Ango deadar, ta garraxi triste adiaz beteak. Ib. 123. Aditzen ditu kateen
otsak, ai! eta adia ikaragarria [sic] batzuek. AA III 532. Aditzen zeudenen negarrak eta adiak. AA II 194.
Begira, zakurraren adia edo ezkillaren ots illuna adituta, esan dezun: laster ilko da norbait. Ib. 21. --[Osots
orrek] adi bat iduri du [...]. --Egia da, Yauna [...]; erri unek nigar iten du gutaz oroitzen delaik (B). "Gemido".
Orreaga 83. Biotzeko adi, negar eta suspirioakin. Arr Orac 30. Eritu gixagaisoen adiak pena gogorrez betetzen
dute nere biotza. Otag EE 1882c, 413. Oroitzen zera [...] nere adi txit mingarri onenaz? EE 1885b, 545.
Arkaitzak otso iruditzen zitzaizkola [...] aizearen eretak ilzorikoen adia (gemido). Ag G 155s. Entzun dut,
berebat, Aigitoarrak yoputzat darabilten nere erriaren adia. Ol Ex 6, 5 (Urt nigarauhenak, Ur deadarra, Dv
auhena, Ker antzia, Bibl heiagorak, BibE intziriak). Ez zure adiaz, ezta arrenez ere. Zait Sof 16. Zer sumatzen
illun artan? Jaun auspez eroria! / Belaunez jartzen nakio, entzun nairik adia. Or Poem 542.
2. "Endechas, canciones fúnebres, adiak, aldiak, erostak" Lar. "Endecha, copla" A.  Gure azkeneko fiñaren
gañean, Endetxak edo Adiak. Cb Eg I 343.
3. (Lar, Dv). Balido. "Be, de la oveja, bee, ardien adia" Lar.  Aldizka nabaituko dira ardi edo bildotstxuan
be...! (adiak) eta Pilliperen frausuletian soñua. Ill Pill 3.
- ADIA EGIN. Gemir. Cf. H: "Zerura adi, zizpuru egin ezkero, ayant poussé des plaints et gémissements vers le
ciel (Astar)"; en realidad parece que habría que traducir "atento(s) al cielo, después de suspirar".  Jaunzi
zaitezte zilizioz: egizue negar eta adia. "Accingite vos cilicio, plangite, et ululate". AA III 615.
- ADIAZ. "(AN-gip), gimiendo" A.  Zuri deiez gaude Ebaren hume deserrituak: negarrez eta adiaz zugana
suspiratzen degu negarrezko ibar onetan. Cb CatG 10 (CatV 7 negarrez ta adiaka). Zuregana gaude suspirioz,
adiez ta nigarrez erri nigarrezko onetan. Añ CatAN 5. An daude oñazez lertzen, adiaz eta orroaz. AA I 178.
Agur bildotxak badamakite / agur artzaia iltzera / agur eskatu jaunari adiaz / eraman nediñ zerura. Ill Pill 22.
Aren aurrez-aurre eseri zan, beraz, adiaz ta negarrez. Ol Gen 21, 16 (Bibl heiagoraka eta nigarrez).
- ADIAZKO. De gemidos.  Uin antzo, bata bestearen ondoren datoz intziri, negar ta garrasiak; galde ta dei,
arao ta erantzun, zotin ta adiazko uiol eutsi-eziña dirudi. Onaind in Gazt MusIx 153.
adiabiursa. "Endecha, metro, adiabiursa, erostabiursa" Lar.
adiagile (G ap. A; Lar).  Plañidera. "Adiagille, erostari, plañidera" Is 201-5. "Hubo antiguamente en
Guipúzcoa semejantes plañideras que se llamaban aldiagilleak, adiagilleak" Lar Cor 191. v. adiakari.  Goian,
azken adarretan, yauzika ta txioka ari da txoritxo arin bat, eguzkiak urrezko egiten duna, galdur musker,
adiagille guzia bezela. Amez Plat 22. Bizkaian emakume negarle oei, "aldiagilliak", "adiagilleak", "erostaiak"
deitzen zieten. EgutAr 15-2-1956 (ap. DRA).
adiaira (Lar, Hb ap. Lh).  "Entendimiento" Lar.
adiaka (Lar, Añ, Bon, H), adika (-e AN-larr ap. Asp Leiz).  Gimiendo; aullando. "Plañir, [...] adiaka egon"
Lar. "Gemir, adiaka egon" Ib. "Gemir, de animales" Añ. "Adiaka egin, oiuskatu, gemir" Bon. "Adiaka egotea, se
plaindre" H. "Aullando, gimiendo. Se aplica al aullido de perro solamente. Zakurra adike dago" Asp Leiz. Cf.
Lar: "Autillo, ave nocturna, adiakaria, adiaka ta negarrez bezala dagoan gautxori bat", de donde por
interpretación errónea (probablemente de Hiribarren), Lhande dice: "Adiaka (S; Hb) chouette".  Ta obian
gorputza sartzerakoan, adiaka ta deadarrez asi ta negar aundiak egin zituan. SermAzc 280. Negarrez ta adiaka
zugana suspiretan dogu, negarrezko ibar onetan. Cb CatV 7 (CatG 10 negarrez eta adiaz). Zuri gaude suspiroz,
adiaka eta negarrez. Legaz 6. Azkeneko larritasunetan sarturik, adika negoanean [se refiere al moribundo].
Elizondo KristPE 326 (ap. DRA). Zinkuriñez oiu dagit, aoz adiaka aritzea besterik ezpainezakean. Zait Sof 92.
Onenbeste zamaz bizi neketsu baten azpian adiaka ta izerditan ari izatea. Amez Hamlet 85. Edozein uskerigatik
adiaka, bular-yoka ta ostikoka ari da suminki. Ib. 132.
adiaka. v. adioka.
adiakari (Lar, H). 1. "Gemidor", "endechadera, plañidera" Lar. v. adiagile.

2. (Lar, Dv, A). "Autillo, ave nocturna" Lar. "Adiakaria, autillo" Izt C 197 (en una lista de aves).
adiakatu. 1. "Endechar" Lar.

mende.
2. (G ap. A, que cita a Ur). Lamentarse.  Esaten diete: kantatu dizugu eta ez dezute dantzatu; negar egin
degu eta etzerate adiakatu. "Planxistis". Ur Mt 11, 17 (Lç deithorerik egin, He nigarrik isuri, TB, Ip, Echn
nigar(rik) egin, Ur (V), Ker nigar(rik) egin, Dv nigarrez egotu, Or galtzarra jo).
 (Part. en función de adj.).  Zure miña asetasun elkor bezin adiakatuaz ordainduko zaizun bildur izan. "Con
una satisfacción tan gemebunda como estéril". Zink Crit 44.
3. Decir (cantar, etc.) gimiendo.  Aize barna abesti bat / adiakatu nun. "Breathed". Zait Gold 158 (trad. de
"The Arrow and the Song" de Longfellow).
adialdi.  Tiempo de oír.  Sermoien adi aldian aditzen zutena egiteko hastia ta denbora. Mb IArg I 324.
adialdu. v. aditaldu.
adialdun. "Intelectivo, adialduna" Lar.
adiarazale. v. adieratzaile.
adiarazi, adiarazo. v. adierazi.
adiazale.  Plañidera. v. adiakari, adiagile.  Yuduen artean [...], nor edo nor iltzen zanean, txistulariak
yoaten ziran illari illeta-yotzera, eta erostariak edo adiazaleak, illaren aurrean negar ta aiots egitera. Ir YKBiz
98n.
adiazi. v. adierazi.
adiba (Lar, Hb ap. Lh, Dv).  "Adivas, enfermedad en las bestias, lo que en los hombres esquinencia, adibak,
sametxiak" Lar.  Mandoa den lekhuan / adibarik ez aipha (L). O PrASJU 286.
? adibera.  Orain, beraz, zure yopuoi adibera azaldu zakizkigu. 'Nunc ergo inveniant pueri tui gratiam in
oculis tuis'. Ol 1 Sam 25, 8 (Dv grazia aurkhi bezate zure begietan, Ker txera onez artu egizuz). Probablemente
errata por adeibera; cf. Ol 2 Sam 10, 2: "Adeibera azalduko natzaio Naasen seme Anoni".
adibestetu.  Distraer(se).  Zelai jorian alaitzera irtetzen dan jakintsua [...] latsen susmurrari edo egaztien
abestiari adi-izanez nekatzen ez da, baizik adibestetu. "No se fatiga, antes se distrae". Zink Crit 8.
adibide (Añ, Izt 6r, A).  Tr. Documentado por primera vez a mediados del s. XVIII, su uso se desarrolla sobre
todo a partir de la obra de Añibarro, en las acepciones que se señalan. Se documenta en muy pocos textos hasta
el s. XX en que se extiende progresivamente su uso a autores meridionales (al Norte sólo en Mirande y Lafitte)
con la acepción casi exclusiva de 'ejemplo', 'ilustración', y, sobre todo, en la forma adibidez. En DFrec hay 222
ejs. de adibide (ninguno de ellos septentrional), de los que 181 corresponden a adibidez.
1. Advertencia.  Irakurleari adibidea. CatOiq 519. Adi-bidea irakurleari. Añ LoraS 144.
 "Dirección, regla, zuzenbidea, adibidea" Añ. "Doctrina" A (que cita a Añ).  Emon gura deutsut orain,
urtean, illean, astean ta egun bakotxean egiteko adibide labur bat. Añ EL1 75. Gura dozuez adi-bide batzuk onen
ganean? Añ LoraS 85. Josue Agintariaren adi-bidez sartu zirian Sazerdoteak Ibaira. Ib. 6. Adibide santuz
beterik dago Aita gureko laugarren eskabide au. Gauza asko, andiak ta miragarriak onetan Jesus maiteak
irakasten deuskuz. Añ MisE 79.
 Consejo.  Ez urten bere [konfesorearen] esanetik, bete bere adibideak. Añ EL1 76. Libru askotan zabaldurik
dabiltzen adibide santuak arimen onerako. Ib. 3. Aztu ezegizuz beinbere nire Aita San Franziskok bere Semeai
esan oi zituan adi-bide zeruzko oneek. Añ LoraS 194. Eta, alan, orduan sermoiakaz, adibide onakaz,
gaixotasunaz, bere lagunak ilten jakozala ikusteaz [...], etorkizunaz gogoratuten asten da. Añ GGero 78 (Ax 97
(V 67) konseillu). Onegaiti, konzienziari jarraiturik, onen buruz ta adibidez gobernatu ta gidatuten dana ondo
doa. Ib. 282. Beste askok bere gorde dabe adibide au, idoro dabe aserrearen kontrako osagarritzat. Ib. 224.
2. Explicación del sentido, del significado.  Jakin gura gendukez Mezako zeremonien adibidiak, edo zer
adierazoten daben. CrIc 148. Berba batzuben adibidia. Mg CO 300. Hiztegi laburra, laur Ebanjelioetan
irakurtzen diren zenbait hitzen, eskualdun gehienentzat adibidea. HeH 460 (tít.). Kristau-Ikasbidea (dotriña) da
kristauaren libururik bearrenezkoa. Liburu onen adibidea edo azalpena da urrengoa. Inza Azalp 5.
3. Ejemplo que se da. "Moraleja" A.  Begira emon dozunez adi-bide txar edo ejenplu deungerik zeure esku-
pean dagozanai. Añ EL1 132s. Zeure bizitza gaistoaz, ejenplu ta adibide deungea emonaz besteri bere
pekaturako zuzenbidea emoten deutsazu. Añ GGero 358. Penitenziaren irudipena ifinten jaku geure begien
mende.
aurrean adibidetzat ta espillutzat. Ib. 151 (Ax 207 (V 139) exenplotzat). Zer eredua (lección), zer adibide
jakingarria, Anjelek gurasoari zor jakon maitetasuna erakusteko, egun orretan erakutsi ebana! Ag Kr 211.
4. (A). Ejemplo, ilustración.  Adoremenak dirala-ta zer okerretan erortzen geran. Beren zuzen-bidea.
Adibideak. Zink Crit 26. Aurreko adibideak erakusten digute, batzuetan gizonen ekandunean ez ziñestea
bidezkoa ta zur-zurra dala. Ib. 44. Adibide bakar batek berakuts gure zabarkeriaren zenbatetarañokoa. Ldi IL
53. Baña adibide bati gagokijozan. Aberatsaren semiak ezkutau dagikez bere laukuak arein zain ezpaitagoz
ogittarako. Laux AB 13s. Adibidetzat [Aristotelesek] oski edo oñetakoak aitatu ebazan: oñak babestu ta
berotzeko balio dabe eta beste zerbaiten ordez truketako be bai. Eguzk GizAuz 51. Itzala ta argia askotan
ateratzen zetunan adibidetako. Or QA 73. Adibide bat bezela bederenik, nik kantatuko dizutet kopla bat. Lek
SClar 105. Ona emen adibide bat: erloju bat egitea, zer da? Vill Jaink 46. Erri-zantzu aundia dute bibion
olertitzak, zenbait gertari izanik ere adibide. Donibane Gurutzari gagozkiola, diñotenez, [...] kalea barna zijoan
mutiko bati kopla au entzun omen zion. Gazt MusIx 161. Bospalau adibide honera aldatzea aski eta gehiegi da
hori zergatik gertatzen den ikus dezagun. MIH 391.
 Legez kontrako adibideak, Lafonek dionez, gutxi dira eta erraz esplika daitezkeenak, erdararen eragina dela
medio. MEIG VI 181. Ez zait inondik ere iruditzen etimologien ametsezko sostengutzat atera zuenik [...] izen
hori. Adibideak ugariegiak dira horretarako. MEIG VII 120.
5. aitubide. Medio de entenderse.  Esataldi edo sermoia izan doia euskeraz. Eleizakoakin badoiaz norabait,
gaixoakazko aitubide guztia izaten da geure berbetan. Ezale 1898, 31a.
 Modo, medio de entender.  Metodu berri orrekin zenbat ezkutuen giltza ta adibidea etzen azkenik zabaldu!
Vill Jaink 34. Jakintzak lurraren erraiak zulatu ditu, lurgaiña, ortzea ta izarrak arakatu ditu, fenomenu guztien
giltza ta adibidea iritxi-urren dago arentzat. Ib. 31.
6. "(V-ple), cuidado" A.
7. Significado.  Lege itzaren bi adibide oiek eztaude bata bestearen aurka. Vill Jaink 78.
- ADIBIDEZ. Por ejemplo. v. GERTALDITZAT, ESATE BATERAKO.  Urrin-urriñeko uriyetara bialtzen
ziran gauzak. Adibidez: Durangon mutil batzuk emoten eutsiezan mandazañai iru edo lau kutxa, esanik eruateko
Zaragozara. Kk Ab II 168. --Langille dan guztia duk nere adiskide. --Osaba Ramus, adibidez. Lek EunD 18. Lan
asko-samar bilduko balitz, izendatu ditezke, adibidez, bi epaikari euskelki bakoitzerako. Ldi IL 99. Liburu
artakoxeak ditugu emengo laburrerak ere; adibidez, B-mu (Bizkaya Mundaka), G-don (Gipuzkoa Donostia)... ta
abar. A EY I 26. Adibidez, irule nai eule dan langilleak bost orduko lanaz [...] orrenbesteko iantsari edo alogera
ondo irabazita dauko. Eguzk GizAuz 58. Satsu zerbait, adibidez iize, abere edo narrasti satsu baten kaskia. Ol
Lev 5, 2 (Ker adibidez; BiblE hala nola). Mateok, adibidez, etzion beñere postakin tirako basa-adari bati. NEtx
Antz 136. Mendi-sail galantak landarez bete zituan. Adibidez bat aitatuko degu: [...] "Aitz-beltz" izena duan
mendia. Munita 8s. Ezpain-hots bat duten hitzetan. Adibidez: lat. "quis" eta irl. "cé". Mde Pr 216. Adibidez,
eman dezagun mariñel bat, aingura bat eskuan duela. Vill Jaink 36. Adibidez, Hélène de Constantinople
"moralité" gisa emana da. Lf in Casve SGrazi 8n. Arestian aipatu ditudan bi orrialdeetan, adibidez, hiru
horrelako topatu ditut. MIH 343s. Har dezagun adibidez, harako Etxepareren bertso hura. MEIG VI 143.
v. tbn. Etxde JJ 101. Zait Plat 26. Gazt MusIx 66. MAtx Gazt 90. Berron Kijote 20.
adibidetu. 1. "Advertir, oartu, adibidetu" Izt 6r.

2. Ilustrar con ejemplos.  Lan auxe ["Gipuzkoaren edesti laburra"] taju onez egiña dago, ederki epaitu ta
adibidetua. EEs 1926, 94.
adibinatu, adebinatu (-adu Lcc).  Adivinar.  Adibina zak nork ematen drauan. Ber Trat 10v. Adibinatu
zuten / ustez bereala. JanEd I 14.
adibinatze, adebinaite (Lcc).  "Divinación" Lcc.
adi danez. v. AGI DANEZ (s.v. 1 agi).
adidun. 1. Atento.  Gizon adidunak gizatsu ta adeitsuago dan obaria bai-dauka. "El hombre atento". Zink
Crit 8. Siñeskaitz dan eran ugaltzen ditu ere indarrak gogo adidunak. Ib. 7.
2. Inteligente, dotado de inteligencia.  Beti Iainko aurpegiari so dagon sorkari gogakoi edo adiduna.
"Spiritalem vel intellectualem". Or Aitork 357. Bere Itz betikidean egin zitun sorkari adidun, sumakor, gogaki,
gorpuzdun oro. "Intelligibilem atque sensibilem vel spiritalem corporalemque creaturam". Ib. 360.  Eta nere
gogamena / adi-eziñez adidun, / jakite oro gainduz. "De un entender no entendiendo". Gazt MusIx 227.
adieman (Lar, Dv).  Ademán. "Ademán [...]. Es voz puramente bascongada, adieman, aditzera eman, dar a
entender" Lar.  Kortesi eta errespetozko adiemanarekin urbiltzen da galaia neskatx garbiarengana. "Con
ademán cortés y respetuoso". Otag EE 1882c, 534.
mende.
adiera (Lar, H (G; s.v. adimendua)), aiera (G-to), aituera. 1. Inteligencia, entendimiento. "Entendimiento"
Lar.  Jakitun edo ez jakin bik [...], azi era bik, aitu era bik, nai era bik, enpin gizon batek eta emakume batek
beti alkarregaz aragi baten izateko buztarri astuna ta Sakramentu ausi ezin legijana artutera duazanian. fB Ic
III 332. Orduan zabaldu zien adiera, Eskriturak endeglatu zitzaten. Brunet Lc 24, 45 (Lç adimendua ireki).
2. (Lar). Comprensión, inteligencia. "Inteligencia, acción de entender", "intelección" Lar.  Eta eskatuko dizut
bidenabar didazula zuk, dezakezunak bezala, nik geroz geiago egin bear dudanaren ta egin behar ez den guzi-
guziaren berria edo adiera. Mb OtGai III 212.
3. "Alusión" Lar y Añ. "Allusion" Dv.
4. Señal. "(Tañer de) occisa, en la montería, es avisar con la bocina, estar muerta la res, aberea il dalako adiera
jotzea" Lar.
 Indicio.  Era berean, euri aldietan, adiera ziurretatik igarri zenezazke egun eguzkitsuak eta ozkarbiak.
Orduan ezpaita agiri okertuta izarren diztira. Ibiñ Virgil 77.
5. Manera de expresar, forma de decir.  Eta gure adiera edo esateko moduan, orduan Aita San Josef
erregalo ta neke andiak ikusi ta eramanik, guzietatik libratu zan. Cb JMJ 71.
6. Significado, sentido.  Kanta ezainak, eragotzijak ta pekatuginak dira arako [...] adiera askotako esanez,
ipoin ta jazo loiz berarijaz asmauta ta jantzita dagozanak. fB Ic II 77. Iainkoari galdegiten dio, aditzera eman
dezaion itz auen adiera: "asieran Iainkoak zeru-lurrak egin zitun". Or Aitork 306. Adierak [leloari] ematen dion
biziaz gaiñera. Ib. 284. Mintzoa ez baiña gauzaren adiera. "Rem quam significat". Ib. 263. Bi gauza oso
ezberdiñak aiderazteko erabiltzen baita itz ori. Ona emen leenbiziko adiera. Vill Jaink 78. Beren adieraz
bestalde, [irudikizun] oien adiera mistikua txasta ta ikus. Gazt MusIx 165. Iupiter-ek berak erabaki ditu
illargiaren illeroko zantzuen adierak. Ibiñ Virgil 77 (cf. supra (4)). Erabakiak, nik uste, ez dituzte inolaz ere
teknikoek hartu behar, politikoek, hitz honek izan dezakeen adierarik zabalenean, baizik. MIH 224. Horrelako
dialektu-formak gehienez ere har daitezke jatorrizko eskualdean duten adiera berezian. Ib. 107. Euskal hitzen
adiera erdaraz azaltzen baita. Ib. 202. En DFrec hay 9 ejs. de adiera.
7. Atención.  Jarraitu daijeegun bada, neure entzula onak, borondatezko adiera bategaz, leen esan danaren
gainera, geure Jaungoikuaren ontasunai. fB Ic I 59. Meza osua bijotz onagaz ta adiera gogotsubagaz entzutia.
Ib. 182. Beragaiti eskatuten dau [irakatsi onek] zeubeen adiera osua. Ib. 174. Paula dakust eramanik
gutxienekoa, oso artega, ezeren adiera gabe, alderdi guztietara begira ta begira. Ag G 340.
8. "Sens de l'ouïe [...] (V, G)" H (s.v. adimendua).
- ADIERAZ. "Intelectualmente" Lar y Añ.
adieraditu. "(Hb), faire entendre" Lh.
adieradun.  (El) que tiene inteligencia, razón.  Eta ordu estuetan izan leiteke [bateoaren egindaria], adinera
eldurik dagoan beste edozein adieradun. Itz Azald 130. Adieradun edozein gizonezkok nai andrazkok. Ib. 129.
Ezauperara elduriko adieradunak. Ib. 131.
adieragarri, adiragarri. 1. (Sust.). Signo; indicio.  Jainkoak oien negarrak eta egiazko damuaren beste
adieragarriak ikusirik, kupitu zitzaiozkan. Lard 134. Begietan zeukan, alabañan, bizia barkatu zion
adieragarria. Ib. 174. Ondamenaren adiragarriak. Ib. 537. Ez Anano-ren otsak, ez aireko suzko gizon eta beste
adiragarriak izan ziran, Juduak beren ondamen-bidetik ateratzeko adiña. Ib. 538s. Gauzari dagokiyon bezelako
izena bear ere da, gañera, gauzen berri errazago jakin dezagun edota gauzaren adieragarri egokiyagoa izan
dediñ. BPrad EEs 1913, 212. Gure izkeran gauzen adieragarriyak diradelako izen guziyak. Ib. 213.
 Símbolo, figura.  Lur ugari hura da [...] Zerua ta ango egoera atsegiña ederki adirazten digun adiragarri,
aintzura ta imajina. Ub 30s.
 Zure ekin-naia edergarrietan, begien goigarrietan, adieragarri mee antzera azalduko da. "Como suave
insinuación". LMuj BideG 58.
2. adiragarri (Lar). (Adj.). "Notable" Lar.  Liburu bat aiñ adiragarria eta irakurts atsegiñezkoa. Otag EE
1882c, 415n. On Antonio Peña eta Goñi, musiko erizmatari adiragarriak (Donostia, 1883). JFlor.
3. adiragarri. Perceptible.  Bat batetan aditzen du Luzek bere atzean otsamar bat geroago ta adiragarrigoa,
adieragiten dirudiena norbait urbiltzen dala eskuakin adarrai alderagiñaz. "Un rumor cada vez más
perceptible". Otag EE 1882c, 511.
adieragarriro, adiragarriro (Lar).  De manera notable. "Notablemente" Lar.  Adiragarriro jasotako

bepuruak. "Las cejas notablemente arqueadas". Otag EE 1881b, 85.
adieragin (Urt, Hb ap. Lh). 1. Hacer oír. "Arrigere alteri aures" Urt II 351. "Faire entendre" Lh.
2. (Lar, VocS 136, Añ). Indicar, señalar.  Alere onen gañean [...] San Agustinek ederki adieragiten digu [...]
mende.
Jose Santuari Jesusen Aita deitu ziotela. Cb JMJ 67s. Emen dakarkizuet [gizon au], guzioi deklaratzeko edo
adieragiteko nik kulparik batere arkitzen eztiodala. Gco I 253. Dantzarekiko lanbide au ez da erraza adieragiten
soñu zarrak beren bersoakin ez dakizkitenai. Izt C 217. Aditzen du Luzek bere atzean otsamar bat geroago ta
adiragarrigoa adieragiten dirudiena norbait urbiltzen. "Parece indicar que alguien se acerca". Otag EE 1882c,
511.
 (Lar), aditu eragin. "Denotar" Lar.  Bateoan, gorputza garbituten daben ura isuri edo boteagaz, aditu
eragin eta adierazoten da, ariman egiten daben egikera, ikusten ez dana. Itz Azald 125.
 aditu eragin. Hacer entender.  Ojala, denporiak lagunduko baleust, inoren gaiski-esate madarikatubaren
ezaintasuna zeubei ondo aditu eragiteko! fB Ic II 188.
adieragoi (Lar, Dv).  Alegoría.  1 eta 3 lumeroakin zeuden itzkribuak ziazalde sollak zirala, 5 egoarekiñ
zegoena adieragoi gitxi edo asko zorrotza. EE 1880a, 127s. Nork ark bezela esan ordea / adieragoiren bitartez
(por medio de la alegoría). Otag EE 1881b, 33.
adieragoidun (Lar, Dv).  Alegórico. v. adierazti.  Zillarrezko pill adieragoidun bat, galatzpean Dantza
iduritzen duena (Donostia, 1881). JFlor. Artez edo manoro egintako gauza adieragoidun bat (Donostia, 1886).
Ib.
adieragoiro (Lar, Dv).  "Alegóricamente" Lar.
adieragoitu (Lar, Dv).  "Alegorizar" Lar.
adieraki (Izt 71r), adiraki (Lar).  Advertencia, nota. "Nota, marca, señal" Lar. "Marca, señal" Izt 71r. 
Irugarren Otsaldia. Arzai kanta. Adirakia. GavS 21. Arte onetako obrak antolatzen dituzten ekabildariak eta
bakarrik adierakia irakurten dutenak. "La nota". Izt D 54. Zeñagaitik Juanes Kamerziok adierakietan Luzio
Floro-ri, beraren aberastasunaz itz egitean, esaten ditu berba oek. "En las anotaciones a Lucio Floro". Izt C 63.
On Antonio Lekuona-koak izen berarekin pintatutako antzestak gogargiturik izkribatu da moldaera au.
(Egillearen adirakia). Etxeg EE 1885b, 313n. Izkribatu zuan adiraki <idaraki> bat bi erri oek bateratzeko...
(Belaustegui, 1899). JFlor.
adierakitu, adirakitu (Lar).  "Notar, señalar, marcar", "notar, advertir, observar", "señalar, mostrando y dando
a conocer algo" Lar.
adierantza (Añ; -nz- Lar, Añ, Dv). 1. "Amonestación", "monitoria, monitorio", "requerimiento" Lar y Añ.
"Requisitoria de un juez a otro" Lar.  Matrimonioaren zelebratzeko adieranza in dezakena Apez Aitak eldu
direnei ezkontzera elizan. LE-Fag.
2. (Lar, Añ). "Significado" Lar. "Significanza" Lar y Añ.
3. "Alusión" Añ (s.v. aludir).  Aren promesetan, kiñuetan ta adieranzetan bere sinismen ta konfianza andia
dozu. Añ GGero 99.
4. + adirantza. Símbolo; metáfora.  Muga ifinirik dauko [Jangoikoak]; ta eztau gura andik atxina edo
aurrera igaro gaitezen. Job santuaren aotik emoten dau onen adieranza bat esanik: Inguratu neban itxasoa
neure mugez. Añ GGero 89s. Argi onen adirantzak dira bateoan ta eriotzako orduan eskuan ifinten deuskuezan
kandela erexegiñak. Añ MisE 173.
- ADIERANTZAKO. Semejante, que recuerda.  Egizue onetan, egiten oi dabena sartzen danak lorazko jardin
eder baten; bada onen adierantzakoa dirudit misiño santu batek. Añ LoraS 16.
adieratsu. "Alusivo" Lar, Añ y Dv.
adieratzaile, adiaratzaile, adiarazitzaile, adiratzale. 1. Intérprete, traductor.  Eta hek etzeakiten Josepek
aditzen zituela: zeren eta baitzen adiarazitzaille bat hekien artean. 'Per interpretem'. Urt Gen 42, 23. (Ur
adieratzalle; Dv ararteko, Ol, Ker adierazle, Bibl itzultzale, BiblE itzaultzaile). Hartarakotz bada Mundu
guztiko hitzkuntzen ezagutza eman nahi izatu zioten; bide hartaz interpreten, edo bitarteko adiaratzaillerik gabe
bere buruen adiarazteko. ES 393. Etzan lan gaitza izan alako adiratzalerik arkitzea (Quijote IX). "Intérprete".
Ldi RIEV 1929, 208 (Anab RIEV 1928, 609 adirazlerik, AIr ib. 601 itzulikatzaile, Berron Kijote 108 ele-bi-dun).
2. adiarazitzaile (Urt), adierazotzaile (Lar  Dv, Añ). (El) que avisa, hace saber. "Admonitor" Urt I 207.
"Amonestador" Lar, Añ y Dv. "Monitor" Lar y Añ.
3. adiaraztzaile (Urt). "Accusator, [...] adiaraztzaillea" Urt I 90.
4. adiarazale, adierazotzalla, adiratzalle. Intérprete, que interpreta, explica.  Eta Jaundone Paulo,
mende.
Ebanjelioaren adiarazale indartsuak nahi zuen nori bere ikhustasun zuzena eman zakion. Arb Igand 57.
Zergaitik Fedearen lenengo adierazotzalla oneek, [...] egin eben irakatsi labur au. Itz Azald 19. Aitagurearen
adiratzalle santu askok uste dute gaitzetik itzean deabruaz itzegiten zuela Jesusek. Inza Azalp 151. [Museoetako]
ikusgai oetara zaletu nai dizkiate boltxebitarrak beren langilleak. Ortarako jarririk zeuzkae agerle ta adiratzalle
bereziak. TAg GaGo 80.
adierazezin.  Inexpresable.  Beretzako ere, agian, plastika-bidez izan ezik, adieraz-ezina den ezkero [haren
egitekoa]. MEIG IX 133 (en colab. con NEtx).
adierazgai, adirazkai (BeraLzM). 1. Significado. "Significación" BeraLzM.  Batzuen ustez, esanai edo
adirazkai bakarra izan bear du itz bakoitzak, eta ezin ditzazke berriak artu. Txill Egan 1956 (3-4), 49. "Hitz
egokia benetan!" erran zidan, "zoritxarrez eztaukagu antzekorik erderaz, eta behar genuke guk ere horren
adieraz-gaieko hitz bat". Osk Kurl 192.
2. Anuncio, letrero.  Eta ate zabal eta apain batek bere gañean ipiñita zeukan adierazgai batek, argi esan
zigun etxe ura zein zan. Muj EEs 1916, 289.
3. adirazgai. Tema.  Eztaki nornaik gaztelera ain apain ta biziki erabiltzen. Esaera ta itzak aukerako ditu,
ezetsu, mami; ta adirazgaiari ain dagokie zeazki... Ldi IL 89.
adierazgarri (Lar).  Tr. Exclusivamente meridional, se documenta a partir de Larramendi. En DFrec hay 28
ejs. de adierazgarri.
I (Sust). 1. Señal, signo; indicio. "Indicante, eseikaria, adierazgarria" Lar.  Testamentu, batze ta alkar-
artzearen sinu, señale ta adiraz-garria. Ub 30. Eta oek ardien belarrietan [...] erabilliaz, daukate egiñeratua
utsunerik bageko adieragarri txit zuzena, izkribua sortu izan zan baino ere are lenagotanik Euskaldunak
asmatua. Izt C 221s. Arrezkero, Xenopontak dakarrenez, Sokrate xalo, perkain eta bakun zan; Platonek
dakarrenez, oi ez bezalako asmo gorengo ta aburu zailen adierazgarri lizateke. Zait Plat 82. Agerkari horiek ez
dira seinale pozgarriegiak izaten, gaitz ezkutuaren adierazgarri izan daitezkeen aldetik. MEIG VII 43.
 Símbolo, figura.  Eskergabetzaren adierazgarri bear luke izan [arantzak dakartzien larrosak]. EG 1959 (3-
6), 156.
2. Cosa digna de señalarse.  Eztu adierazgarri aundirik baserri sukalde batek, baiñan, daukan guzia begi-
betegarri eta gorputz-animen atsegingarri izan oi da neguko gau luze illunetan. Etxde JJ 28.
II (Adj.).  Expresable, que se puede expresar.  Diranak oro zenbaki diranik ezin dezakegu esan, zenbakiz
adierazgarri dirana, bai, ordea. Zait Plat 56. [Laukiaren konerra ta alde bat] neurrikide balira, m/n zatiki biur-
ezinaz adierazgarri lirateke. Ib. 57.
- EZIN ADIERAZGARRI. Inefable.  Ekusten dezu zein andia den, ta zein ezin-adirazigarria, aldareko
Sakramentuan dadukagun gure Jesusen Animaren edertasuna? Mb OtGai III 145. Hitz leun-meak eta begitarte
ezin egoki obeagoak ematen dioten atseginz eta poz ezin adirazgarri guziarekin. Mb IArg I 240s.
adierazgintza, adierazogintza.  Advertencia.  Adierazoginza edo adbertenzija. Astar I app. I.
adierazgoidun.  Alegórico. v. adieragoidun.  Musika iduritzen duen zillarrezko pill adierazgoidun bat
(Donostia, 1882). JFlor.
adierazi, adiarazi (Urt II 351, Dv, H), adirazi (L, BN ap. Lh), aitarazi.
I (Vb.).  Tr. Documentado en la tradición septentrional (excepto en dialecto suletino), donde se encuentra sobre
todo la forma adiarazi, tbn. usual en autores alto-navarros y que además emplean Beovide, Labayen y Azkue.
Leiçarraga usa adierazi e Hiribarren adirazi. Hay además un ej. de aitarazi en Prop. Adierazi es la forma más
frecuente en textos guipuzcoanos (tbn. en los vizcaínos Eguzkitza, Erkiaga y en KIkV), aunque en el s. XVIII
predomina adirazi, tbn. usado por Aguirre de Asteasu y algunos autores del s. XX. En la tradición vizcaína la
forma principal es adierazo, que tbn. aparece en textos guipuzcoanos (Larramendi, GavS, Cardaberaz, Lariz, V.
Moguel, Aguirre de Asteasu, Iztueta, Arana, Xenpelar, Beovide, Urruzuno, Orixe (SCruz 93) y especialmente en
Lardizabal), aunque no por lo común como forma única. Hay además adirazo en Moguel, Añibarro, Kirikiño,
Altuna, Orixe y Erkiaga, adiarazo en Iturriaga, Beovide y Orixe, adiazi en Soroa y Beovide, aiazi en Soroa y
EusJok (II 154), ariyarazi en Bilintx y adieraztu en Ezale (1897, sg. DRA). Tbn. hay aditu erazo en Kirikiño y
aittuerazo en Oskillaso. Adiratzi (AA III 458) y aderazi (EusJok 79) son probablemente erratas. En DFrec hay
482 ejs. de adierazi, 8 de adiarazi, 3 de adierazo y 1 de adiazo y aituazo, respectivamente.
1. Hacer oír. "Arrigere alteri aures" Urt II 351. "Faire entendre [...]. Ezin adiarazi ditu bere oihuak, il n'a pu
faire entendre ses cris" Dv. v. entzunarazi.
 Tr. Propio de la tradición septentrional.
 Baina are bere boza spezialkiago adi erazi drauka edozein populu bereziri. Lç Adv ** 1v. Ene ezpainak eta
mende.
ene ahoak bazterretan adiaraziko du zure laudorioa. Harb 336. Zure bozaren oihua adiarazten dute. Ch III 2, 2
(Ol ots dagite). Bakhartasunean zure bihotzari adiaraziko dio gozoz betheko duen boza ixil bat. Mih 20. Jaunak
orai bere boza adi-arazten darotzu. Brtc 179. Adi araz zozu ene bihotzari salbamenduko hitz hetarik bat. MarIl
68. Berek tuten seinua adiarazi dute (Cantar de Altabizkar). Balad 261. Zer da solasa? Harrabots bat egiten
dena ezpain eta hatsarekin soinua adiraziz nahiaren arabera. Hb Egia VIII. Arhintzeko khantu eder bat
adiaraziko zioten. Laph 233. Bizkitartean giristino miragarriak ez du adi arazten hitz bat ez eta hasperen bat.
Prop 1886, 103. Karrasia samin batzuk aitaraziz. Prop 1893, 232. Hetarik batek hixtu bat adi arazi. Elsb Fram
142. Hirrisku handitan adi arazten zen eskila. Ib. 100. Oihu hau adiarazten dute. Lap 324 (V 148). Oi
errexinoleta, / laster ager hadi, / goizetan hire kanta / adiaraz bedi... In Arb Igand 54. Ahalge-gorritzeko egiak
adiarazten diozkate, eskuin eta ezker, orori. [...] Gorreri eta gorrieri egiaren adi-arazteko gora behar zaiote
oihu egin. HU Aurp 60. Irrintzinari guzien artean, ez baita agertu bat bakarrik, irrintzina bere osoan adiarazi
daukunik. JE Bur 150. Aita zaharren irrintzin gaitzak / adiaraziz airetan! Ox 162. [Xilintxa] hura adiaraziko
diotela. Barb Leg 131. Eta Jainkoak bere boza berritz adiarazi zion Caini. "Nun duk Abel hire anaia?". Zerb
IxtS 12. Solas lausenkari eta zilinga batzu hari adi-araziz. Larz Senper 46. Eta nahi ote zuen, hil aintzin, oihu
bat bederen zikinkeria horien erdian adiarazi? Ardoy SFran 227. Adiarazi zerautanean odolak bere mintzoa, /
berriz gogoratu zitzerautan, o ama, zure altzoa. Xa Odol 80. Tiro bat airean adiarazteko. Lf in Casve SGrazi 12.
 Yesusek egin zituen mirakulu espantagarrienak, egun argiz eta lekhuko osten artean: gorrak adirazi, itsuak
argitu, hilak hobietarik yauzarazi. Hb Egia 81.
2. (G, AN-larr), adiarazi (Urt II 302, Lar, Añ (G), Dv, H), adierazo (V; Lar, Añ), adirazi (Añ, A), adirazo
(Añ), aditu erazo, aiazi, aituazo (V-arr-oroz), aituerazo, ariazi (G-nav). Ref.: A (adierazi, adierazo, aituazo);
Asp Leiz2; Iz Als (ariyazi). Hacer entender; explicar. "Argumentari" Urt II 302. "(Hacer) entender", "imbuir" Lar
y Añ. "Hitz gutiz adiarazi du bere burua, il s'est fait comprendre avec peu de paroles" Dv. "Adirazi [...],
interpretar" A (aunque las citas que da corresponden a 'hacer saber'). "Hacer entender, comprender. Ederki kosta
zait, baño adierazi diot" Asp Leiz2. "Ariyazi genduan zér galdu zeen, le hicimos comprender lo que había
perdido" Iz Als.
 Tr. Documentado desde Leiçarrraga; es más frecuente en la tradición meridional.
 Lengoajeaz den bezenbatean ahalik gehiena guziei adi eraziteari iarreiki izan gaitzaitza. Lç Dedic * 7v.
Baina erraxkiago adi eraziteko hunela erran ahal daite. Lç ABC I 8r. Hek ematen dute letraren axala; baiñan
zuk agertzen duzu eta adiarazten sensua. Ch III 2, 2. Enseiatu behar da gogoz dakizkatenak hei ungi konzebi
araztera eta adi araztera. CatLav A 7v (V 8). Nolerebait guri hau adirazteko da urrengo berria. Mb IArg I 279.
Jesuita biren ejenploak obeto adieraziko digute. Cb Eg III 286. Dotrina ondo eskribitu, ikasi, esan ta adierazoko
duela. Cb EBO 58. Ta Franzes Euskaldunai Gramatikako Erreglak Euskaraz adirazi ta erakusten diezkate. Ib.
18. Argitu zituan aen adimenduak ta adirazi zizten Eskritura Sagraduan dauden egiak. Ub 99. Difikultaderik
eztago adierazoteko gizon Jangoikozko onek obra miragarriyak bere bizi denporan egingo zitubala. Zuzaeta 74.
Aingeru batek ezingo luke adirazo bear bezela bekatu onen itxusitasuna. Mg CC 241. Bardintza edo
konparazino onegaz adierazoten dau san Agustinek. Mg CO 87. Kristau aziai dotrina azaltzen eta adirazten. AA
III 399. Liburu onetan arkitzen diran zenbait itz euskarazko garbiak adierazotzeko argibidea. Izt C 511 (tít.). Ez
argitu nahiz mizterioa, bainan adirazteko egia horrek ez duela deus adimendua asaldarazi behar duenik. Hb
Egia VII. Pozik euskeraz dakiyenian, bestela erdaldunekin nastutzen da bat ezin itzik aiazirik. Sor Bar 20. Egin
zituen bere egin-ahalak sehiari adiarazteko etzela ongi hainbertze arnoren edatea. Jnn SBi 169. Iaungoikoak
igana bialdu naiok, erabagi ezkutukoak euri adierazoteko ardureaz. A Ezale 1897, 128b. Azaldu eta adierazo
egidazu ori irudi bategaz. Itz Azald 165.
 (s. XX). Bijotzari dagokijozan gauzak eztiralako errazak azalduten, eta aditu erazoten bez. Kk Ab I 13.
Arrigarrizko misterioa edo siñistekoa, baño nolapait ere adirazi dittekena eginkorra bezala. Inza Azalp 53.
Bakanderearen agindduba berari orduxian kasketaldijak adierazoten eutsan letxe arturik. Otx 148. Orrenbestez,
orra erdi-adirazirik aren mamia. Ldi IL 124. Aingeruk ametsetan / adirazi zizun / izkutua. "Te dió a entender".
Or BM 118. Au guzurra dala lenago azaldu ta adierazo dogu. Eguzk GizAuz 56. Zuk egiñak beti dirau. Zu beti
geldi zaude. Nork au guri adierazi? Or Aitork 423. Emakumeen begi-itaune batek zer esan nai dauan, ezta errez
adirazotea. Erkiag Arran 29. Iñora ez darama adimentuak, bere eziña adiraztera baizik. Txill Let 136. Adierazo
eidazuz, Jauna, zure bideak. EgutAr 28-11-1959 (ap. DRA). Ba, ixe letrero barik eee, pelikule guztixe aittuerazo.
Osk Kurl 214. Sofiste itza adieraztea gaitza da guziz, eta nere argitasunak laburrak, orra arrokeririk bage aitor
egin. Zait Plat 112. Ustekizun onen utsa adieraztea ezta gauza zailla izango. Vill Jaink 103. Prantzisko Vatablok
adierazitako Idazteun-argitaraldiaren berri emateko. Gazt MusIx 57. Hainbeste euskal autoreren obrak argitara
atera, azaldu eta adierazi dituztenak. MIH 284. Pouvreauk honelaxe adierazten digu hitza: "Merinoa, merin,
sergent de village... apparitor". MEIG I 228.
3. (G-azp-goi, AN-gip, BN-arb; Lar, Izt 44v, Dv), adiarazi (Ht VocGr, Lar, H), adiarazo, adiazi, adierazo
(Lar, Añ, Izt 34r, Dv), adieraztu, adirazi, adirazo (Añ), adizi (G-azp, AN-gip), ariarazi. Ref.: Gte Erd 48, 178 y
154. Hacer saber, comunicar, transmitir, anunciar, informar, declarar, dar a entender. "Annoncer" Ht VocGr 328.
"Mander" Ib. 382. "Evangelizar, ebanjelioa adierazo" Lar. "Avisar, amonestar", "amonestar", "informar, dar
noticia", "requerir, avisar, hacer saber", "dar a entender", "insinuar, dar a entender" Lar y Añ. "Predecir,
mende.
lenagotik [...] adierazo" Añ. "(Dar a) conocer algo a alguno" Ib. "Envoyer dire, publier, annoncer" H.
"Pentsatzen zuena etzuen adierazi (G-azp, AN-gip, BN-arb), ... itzekin adierazi (G-azp)" Gte Erd 154. "Gauza
ori adizitzeko ez duzu itz asko in bearrik (G-azp, AN-gip)" Ib. 48s.
 Tr. Documentado desde comienzos del s. XVIII. Su frecuencia al Norte disminuye en el s. XX.
 Mihirik eztute bañan / aski adiarazitzen / Iongoikoaren gloria / ea zein handia den. EZ Eliç 372s. Adiaraz
diazadazu zer egin nahi diozun zure sehi huni. Harb 248. Ordenako eriak bere eritasuna bere buruzagiari
adiaraz biazo. Ib. 437. Uste dut erran dudala erran nahi nuen guzia, eta erran nai ez nuena adiarazi dudala,
erran gabe. SP Phil 413 (He Phil 416 adi-arazi; Echve Dev 463 aditzera eman). Eskualdun hauk eztakite
adiarazten nor eta nongoak diren. ES 168. Hitzen bidez adiarazten baititu bere gogoan estalirik eta gorderik
daduzkan gauzak. Ib. 381. Eta emen ez hitzai, baizik hitzakin esan edo adierazo nai degunari oartu bear
gatzaizka. Lar Gram 392. Zenbait emakumeri Jesusek adirazia. Mb OtGai III 14. Beste bidez ere adirazi zaiku
purgategiko suaren indar andi au. Mb IArg I 256. Zer egin dezu? Baña nere zorigaistoa, ezin adierazi! Cb Eg II
20 (118 -erazo). Nola ondo irakurri edo esan bear duten adirazi bear zaie, eta ez bildur ta ikarakin. Cb EBO 19.
Adierazo egiezu gure ongiñ guziai gure borondate ona. GavS 4. Guri fede santua adierazotzeko. "Para
informarnos en la Santa Fe". Lariz 25. Jainkoak etzioen deusere adi-arazi ez ametsetan, ez aphezen, ez eta
profeten bidez. Lg I 294. Aingeruak Mariari adiarazi zioenean Jinkoaren ama billakatzera zioala. Mih 21.
Módua dá abisátzea bera nióri adiarazigabe berén edo berze norbaiten medios. LE Prog 108. Oni bada
Jainkoak adirazi zion egin gogo zuan munduko guzien galtzea. Ub 13.
 (s. XIX). Eta adirazi zion agertuko zala noren bekatuagatik izandu zan. Mg CC 122 (225 -erazi). Berba
errazakaz adierazo deutsut euskeraz zer daguan buruban. Mg PAb 85. Nai zion oni adierazo non miñ zuen.
VMg 40. Kotorrak adierazoten dabe euren poza berba asko egiñaz. Añ LoraS 174 (CatAN 16-erazi, 26 -razi;
GGero 385 -razo). Ekusi zituala gizonak ezin adirazi litzakean gauza miragarriak. AA III 579 (602 -erazi, 627 -
erazo). Mundukuen billdurra desprezijauta, egiija adierazoten ebeenak. JJMg BasEsc 39. Bere barruko gurari
zitala esan edo adi erazoteko. Astar II 142. Ofrezietan Jaunari [...] egazti, edo beste gauzaren batzuk, adi
erazoteko bera ezagututen ebeela euren Jaun eta Jaungoikotzat. Ib. 207. Eta erran zioten: zoazte munduko lekhu
guzietarat eta adiaraz zazue Ebanyelio kreatura guziei. TB Mc 16, 15 (Lç, He, Leon predika, Dv erantzun, Or,
IBk, IBe hotsegin, Ker iragarri). Jauna, gatoz / gaur berorrengana, / adiarazotera / zer lotsagarria / dan gutzaz
egitea / jendeak irria. It Fab 73. Billera gozo au zeren bidez eta zertarako dan nai dizutet adierazo al dedan
modurik oberenean. Izt C 237. Arima ungi sorthuak herria bethi maite, / aspaldi egia hori adirazi deraute. Hb
Esk 18. Aingeru batek adierazo eban Jesusen beraren etorreria zerutik luurrera. Ur MarIl 22 (Gen 12, 15 -razi).
Bere poza adierazteko, bazkari andi bat eman zuen. Lard 23. Zer gertatu zitzaion keñuz baizik ezin adierazo
ziela. Ib. 362. Xeheki adiarazi darotzudala lurrak gozo mota hainitz biltzen duela airetik eta ongarritik. Dv Lab
81. Jaunak, ariyarazi / ez liteke itzez / zein aspertu nagon / onela bizitzez. Bil 151. Azpeitiako jaun aphezer eta
jauner ere adiaraziko diotet hor dela. Laph 145s. Berealaxe itzuli zan lenago adierazi degun koba zulora. Zab
Gabon 80. Mundu ontako pasadizua / nai nuke adierazi. Xe 343 (154 -erazo). Erdizka esan ta osorik adiazitzeko
gisan sartzen dituzute ziri onak. Sor Bar 46. Jainkoak nahi ziola adiarazi non zagon gordea harrek bilhatzen
zuena. Jnn SBi 116. Beren asmoa adierazo ebanean. A BeinB 69. Frantzia judu bilatzen ari dela nahi zuen
adiarazi liburu haren egileak. HU Aurp 59. Eta beragaz sartu zirean / etxean zori guztiak: / adierazoten
dagozan legez / urrengo kanta eder biak. Azc PB 170. Kantatubaz adieraziko dizkat zer edari gustatzen
zaizkidan. Moc Damu 32. Ordezkari orrek jazoten zana adi-erazo eutson. AG 1503.
 (s. XX). Ta adierazi genduan bezela, sendakintzarako ikasten asita dago. Ag G 221 (AL 139 -erazo). Josetxo
dok eure izena? [...] eta buruagaz adierazo eban, baietz. Echta Jos 18. Semenario ttipiak [...] Apezen
eskumenetik kentzekoak direla adiarazten badugu. JE Bur 54. Gero asi zan bakotxa bere eretxija edo aburuba
adirazoten. Kk Ab I 21 (II 109 -erazo). Adi-erazoteko neure gurariak, / bide batez esango ditudaz egiak. Enb
162. Zer egin zuten aiek? Korneta jo, liberalai adierazteko. Or SCruz 85 (Eus 227 adirazi, 85 adirazo). Ta zure
Mirei ain nire atsegiñeko adierazi didate. 'Ils m'ont peint votre Mireille tellement de mon goût'. Or Mi 46.
Idazkiak ebaki ta bialdu bitza "Euskaltzaindi"-ra, argitara emandako eguna adiraziaz. Ldi IL 99. Petriren
lapurreta keñuz adierazten dienean. Lek EunD 51. Yainko-legea beti gogoan zutela adiarazteko, aren agindu
nausienak larru-xerrenda batzuetan idatzi, eta [...] eramaten zituzten. Ir YKBiz 398n (34 -erazi, 501 -arazi).
Bere gogai ta eretxiak doixtarrak baizen illun eta illunago adierazten ikasi ebala. Eguzk GizAuz 77 (30 -erazo).
Naiago zukean aopean dana gorde, ari aurrenengoz adierazi arte. TAg Uzt 97. Egia handi eta gogorrak
adiarazi ziozkan populuari. Zerb IxtS 68. Nork adirazi dik larru-gorri agola? Ol Gen 3, 11 (Urt, Ur erakutsi, Ker
esan, Bibl, BiblE jakinarazi). Bixentak adierazten zion zuzenbidera, idatzi zion. JAIraz Bizia 61. Esanen, deusik
ez noski, baina asko adi-eraziko zion bere isilean. Mde HaurB 25 (v. tbn. 66). Gorabeera astunak alkarri leen-
baileen adirazi bearra izan baileben. Erkiag Arran 24 (63 -razo; BatB 164 -arazi, 94 -erazo). Eurek jakin-arazi
bearreko gauzea zoan au. Ta adierazo be laster egin yeuskuen ba. Bilbao IpuiB 268. Adierazi nion neri gertatua.
Anab Aprika 62. Ta neskatxa bati mutil bat gustatzen bazaio, ezin ezer adierazi. NEtx LBB 132. "Alejandro"-ren
bodega nun dan / nai nuke adierazi. Uzt Sas 224. Nekez ditaike adiarazi zoin dohatsu izan garen. Xa Odol 295
(88 adierazi). Berrogei-ta-zenbait antzezlari elgar-hizketan ari dira, adi-arazi beharrez herrian non zer den
onik, edo hobetu beharrik. Lf in Casve SGrazi 17. Adierazi zuen aldez aurretik euskararen heriotza. MIH 26.
mende.
Baina, dakidanez, behin bakarrik adierazi du hori Aita Villasantek. Ib. 208. Adierazi dizkigu astiro [nafar
euskaltzaleek] darabiltzaten lan eta asmoak. MEIG I 115.
v. tbn. CatBurg 14. Aran SIgn 73 (99 -erazo). Legaz 19. PE 142. Ud 146. Arrantz 98. Bv AsL 18 (79 -arazi, 178
-arazo, 221 -erazo, 124 -azi). Lab EEguna 82 (68 -arazi). JMB ELG 88. Zait Sof 162. Munita 95. Etxde JJ 253
(AlosT 11 -razi). Txill Let 58 (38 -razi). Basarri 19. Ugalde Iltz 24. Vill in Gand Elorri 12. MAtx Gazt 71. Gazt
MusIx 8. Onaind ib. 152. Ibiñ Virgil 59. Berron Kijote 170. Adiarazi: Brtc 141. MarIl 121. Jaur 162. Elsb Fram
120. Lap 401 (V 183). CatJauf 62. Prop 1905, 278. Ox 69. FIr 184. Adierazo: SermAzc 280. CrIc 177. fB Ic I
VIII. AB AmaE 351. Urruz Urz 63. Itz Azald 13. Otx 86. Adirazi: Lar, carta a Mb 278. Arr GB 112. KIkG 83.
ArgiDL 17. SMitx Aranz 37. Gand Elorri 174. Adirazo: Altuna 11.
 Anunciar, hacer publicidad.  Iru egunez egon zan, oi eban lez, buldearen ontasuna adiarazoten. Or Tormes
107. Gaur ez bai dakite ezertxo adierazi ta saltzen, neska bat erdi-jantzirik azalean ez badauka. MAtx Gazt 54.
 Querer decir, referirse a. "Aludir" Lar y Añ.  Eta argi au bera nere ustez adierazotzen digu egungo
Ebanjelioak esaten duenean, San Agustiñ dala munduaren argia. Lar SAgust 5. Iñondik ere ezin argitu zer
adirazi nai ote duan emen Campionek. Mok 3n.
 Expresar (un concepto, una categoría, etc.).  [Hitz] hura utzi, ta haren ordean artu diteke ark esan nai
duana adirazteko adiña dan beste bat. Ub 3s. Nekazaritzari dagozkan gauza asko adierazten dituztenak izen
beren berenkiakin. Izt C 231. Belharrarena [itxura] berdin izanez, zendako ez ginuke hitz beraz adiarazi behar?
JE Bur 155. Andre larri bat adiarazteko, "zurage gaitzeko andrea". FIr 159. Indar ta al aundia adierazteko
adarra esaten zuten hebreotarrak. Ir YKBiz 13n. Zenbait erritan berriz Santa Klara deitzen diote [eguzkiari], izen
onekin argia adierazi naiez. JMB ELG 79. Litterature euskeraz nola adiaraz dezakegu? A EY I 13. Ori dala ta,
komunismoa euskeraz, baltsakeri-izenaz adierazo geike. Eguzk GizAuz 8. Bururakizun ori adierazteko, ots,
neskaxtasuna adierazteko, indeuropearrak etzuten itz bereizirik. Or MB IX. Itz onek esan nai duana, iñungo
beste izkuntzek ez bait-du ain ederki adierazten. Lek SClar 129. Hizkera aunitzetan batetik gogoa, arima, eta
bestetik hats edo arnasa adierazteko hitzak, jatorri beretik datozela. Mde Pr 333. Geometriko irudiak oro
zenbakiz adieraz lizakete. Zait Plat 56. Iruko ori onetara adieraz liteke: AB + BD = AD. Ib. 57. Ezaguna da
(zaharren artean) itz eder bat, ostondo, zeru barrena edo sakona adierazteko. Vill Jaink 22. Erdal kategoriak
euskaraz nola adieraz daitezkeen azaltzea. MIH 84. Badu beste arras gogoko hitz bat, barano, "inguru"
adierazteko. Ib. 345. Ez ote da horrelakoak inguruko erdaratan hitz batez adierazten direlako eta lotsagarri
litzakeelako haiek baino eskasago agertzea? Ib. 349. Denbora eta lekua [euskaraz] berdintsu adierazten
ditugunez gero. MEIG VII 104.
4. (Añ (G)), adiarazi (Urt I 155, Lar), adierazo (Lar). Simbolizar, representar. "Adfigurare" Urt I 155.
"Denotar" Lar. "Significar" Lar y Añ.  Ostia eta kalitza / gero ditu altxatzen, / Iesus habean altxatu / zela adi
arazitzen. EZ Eliç 50. Soinburutik soin burura eskua erabilteak adiarazten deraku Espiritu saindua, bi presunen
amoriotikakoa prinzipio batetatik bezala. Harb 2. Begi oiek beste gauza askoren artean adierazotzen digute
Jaungoikoarekiko izan oi dan amodio bizia eta gartua. Lar SAgust 14. Gauz oriek [gerra, izurri ta goseak]
adirazten dituzten gauzak dira gorputzeko eritasunak, barreneko kezkak, zerua galzeko beldurrak. Mb IArg I
121. Zer ote da Jesusen gaurko Jerusalenen sarze onek adirazten duena? Ib. 268. Lur ugari hura da [...] Zerua
ta ango egoera atsegiña ederki adirazten digun adiragarri, aintzura ta imajina. Ub 30s. --Zer adirazitzen du
Matrimonioak? --Jesu-Kristok bere Elizarekin duan batasuna. Ib. 223. Jakin gura gendukez Mezako zeremonien
adibidiak, edo zer adierazoten daben. CrIc 148.
 (ss. XIX-XX). Baña purpura zatárrak / zer du adiarazi nái? LE Kop 169. Paratu zio [...] erastunaren marka
ezpañetan, adiarasteko goardatu bear ziola sekretoa (226). LE-Ir. Eunezko amituak adierazoten dau Yudeguak
Yesukristori aurpegia estalduteko imini eutsen zapia. Añ EL2 98. Zazpi bei argal, eta zazpi galburu zimurrak
abuztu gabeko beste zazpi urte adierazten dituzte. Lard 53. Beragatik etsai baten il-berria zetorkionean, bereala
garbitzen zan, adieraziaz, etzala odol artan kutsutu. Ib. 186. Orduan ezagutuko dezu ere emen eskuetan
darabildan egur [ref. a la cruz] onek zer adirazten duen. Arr GB 80. O! nere Erri maitea! / Beti uztargi ederrak
zizun / adierazi pakea. AB AmaE 53. Emoten daben grazia ikurri ta adierazten dabelako dira ezaugarriak
Sakramentuak. KIkV 83 (KIkG 66 adirazten). Alde bitara erdibiturik / lañoen illuntasuna: / Berbizkundia
adirazten dau, / Euzkotarren batasuna. Enb 48. Zerbeak ortua esan gura dau; gaztaiak, guriñak eta
gaztanbereak, kortea adierazoten dabe. Otx 63. Ez dira oiturazko yazkera beltz zorrotzak [...] nire egizko gogoa
adiraz dezaketeneak. Amez Hamlet 25. Ezkontza adierazi ta osotzen omen zuen bostak. Zait Plat 56. Ez al dio
Dionisio Areopagitak argiak baiño gauak egokiago adierazten duela Jainkoa? Vill Jaink 138. Kornukopia onek
zer adierazi nai du? Zezenaren adarrak ala? Lab SuEm 201. Pentsa daiteke [...] hor aipatzen den erramu edo
ereinotzak ez ote dezakeen adierazi dotoretzaren ohorea. MEIG IV 120.
 Significar, querer decir (palabras, frases, etc.).  Aragikorrak Kristoren gañeko Profeten itzetan aditzen zuen,
letrak azaletik ta kanpotik ziona; eta ez, barrendik, ta mamitik adirazitzen zuana. Ub 58. Jaunaren itzegite oek
adierazten due, Jaunaren itza biotzean bein arturik berriz bekaturatzen danak, ez duala ez Jesukristoren umeen
marka. AA III 599. Lope [izena] orobat da euskarazkoa, eta adierazten du dala lodia, gizena, lotua edo
sortatua. Izt C 20. Baldin ark esandako itz batzuek zer adierazten zuten asmatzen bazuten. Lard 141. Itzak
adierazi edo ikurri bear duana ondoen berak [idazleak] dakialako. EEs 1930, 22. "Zakurra bein zakurtuez
mende.
geroz"; unek, nik uste, nai duela adiarazi zakurra basa bezain zakurrago ez daitekela. FIr 159. Felibre izenak
"legeirakasle" adierazten du. Or Mi V. Orrek adirazoten dau gatxagua ixaten dala ondo itz-egittia egiñen onak
egittia baño. Altuna 58. Itz auek, aurren jolasak, dendari dirala-ta abar, adierazi oi-dute. NEtx Nola 24n.
Maitetasun itzak beste kontzetu bat adirazten dio bearbada ari. Txill Let 55s. Alkartasuna edo olako zerbait
adirazi nai du izen orrek. Vill in And AUzta 39n. Jakinen zuen hitz horiek Aurreko Hitza adiarazten dutela. AIr
in Izeta DirG 9. Urrutizkiñ berbiak adierazten deuena zabalagoa da niretzat bestiak adierazten deuena baño.
Osk Kurl 118. Eta itz aiek zer esan nai zuten garbi ezpazekian ere, gauza onik etzutela adierazten iruditu
zitzaion. NEtx LBB 37. Izen horrek ez du batere "mixterio" erran nahi. Ministerium hitzetik heldu da,
"emankizun" eta "omenaldi" adiarazten duela. Lf in Casve SGrazi 8. Ezin egizta ez gezurta daitekeen esaldi
batek ez du ezer adierazten, ez du ezer esan nahi. MIH 89. Onetsi euskal hitza da, baina ez du "bedeinkatu"
adierazten, "maitatu" baizik. Ib. 346. Halaz guztiz ere, nik behintzat musikak zerbait gehiago adieraztea nahi. Ib.
156.
 Dar a entender (un nombre, una palabra...).  Birjiñari deritza Maria, ta izen au da alde batetik ezti, gozoa ta
adierazotzen digu Jaungoikoaren ama bere aunditasun ta doaiñ guziakin. SermAzc 270. Etxearen izenak berak
adierazten du garbiro, txabola baino gai andiagoakin egiña dala. Izt C 224. Ilbeltzak eta Otsailak naikua
adierazten dute urte sasoi ontako denbora. Bv AsL 185. Hitz horrek berak adiarazten daroku ezin hobeki
zergatik gizon egin den. Jnn SBi 14. Jaungoiko-Semeak gizatasuna beragandu ta beretu ebala adierazten dausku
gizakundeak. KIkV 26 (KIkG 17 adirazten). Mendoza erriaren izenak adierazten digu ("mendi-otza") zuaitz ori
etzala beti eguzki epeletan egongo. Munita 36. Watauinéwa Jainko ona da. Eta ederki adirazten du ori ain sarri
darabilten izen orrek: Hitapuan = Nere Aita. Vill Jaink 18.
 Decir, tener significado (un cuadro, etc.).  Ormetan dagozan irudiak ez deutse ezer adierazoten. Erkiag
BatB 109.
 Representar (un cuadro, una escultura...).  Ill baninz ni garai artan ta pintur ark adirazten duen gisan bizi
ninzala. Mb IArg I 206. [Irudi, taiju edo bultu] eurak adi erazoten ditubezan santubak. Astar II 49. Jenobebaren
gertaerak adirazten zituzten pintura edo estanpak. Arr GB 148. Eta orobat an gertakizun bera adirazten zuen
pinturazko iduri bat ipiñierazirik. 'Pintura representante del hecho'. Aran SIgn 96.
 Indicar, ser indicio de. "Indicar, [...] adierazo, adiarazi" Lar (Añ adierazo).  Ikasi zuen ekusten zuenak
adirazten zuen Jesusen gure amorezko gizonza ta jaitza. Mb IArg I 106. Inguratzen zaituzten [...] gauza guziek
adi-arazten darotzute hil behar zarela. Brtc 112. Uts txikiak adierazoko ezpaleutse euren ezereztasun argala. Añ
LoraS 111. Era onetan ibiltzeak adirazten du ez duala mesedea egin lagun urkoaren onagatik, baizik beste fin
zimurren bategatik. AA III 344. Arkitzen dira ezagungarri agirikoak, zeintzuk adierazten dabeen garbiro bale
asko arrapatu oi zituztela beretako biztanleak. Izt C 208. Ordu onetan berean gauza guziak adierazo zuten
gertakari andiren bat izan zala. Lard 462. Bere berba samur ta negarrak adierazoten eben, zala egijazkua bere
gurarija. Ur MarIl 89. Prenda ederrak dire [...] anima ederra zuala gure Santuak adi erazten dituenak. Bv AsL
29. Sarreran egiten du aldero txiki bat, eranian pasatuba dagoela adieraziaz. Moc Damu 31. Zelan erloiyo
batek adierazoten daben egon izan dala erloiyogilla bat. Itz Azald 21.
 (s. XX). Eri-handien bertze nabarmen larriek adiarazi dezakete erien galbide handia badela. FIr 192. Jazoera
onek adirazoten dau zelako maitetasuna eben euzkeldunak aldi atan. Kk Ab II 183s. Yesusen yainkotasuna
adiarazi lezaketen esan ta egiñak. Ir YKBiz X. Tresna oek [...] orduko gizonen biziera eizetikakoa zala ondo
adirazten digute. JMB ELG 15s. Suak ezbearren bat adierazten duala uste da. Ib. 86. Barrualdeko atsegiña ta
zoriona adierazten zun irriño arek. TAg Uzt 302. Eten gabeko makina-burrundarak urrutirago zijoazela
adierazten zion. Anab Poli 41. Asko adirazi nai du, gure ustez, egunkariaren utsuneak. Txill Let 73. Arako
begirakune samurrak zerbait adirazten eban. Erkiag Arran 150. Gehienetan asto baten orruak eztu adierazten
ezer. Osk Kurl 212. Arimaren goseak adierazten digu badela nun edo nun gose ori ase lezaken janaria. Vill
Jaink 150. Iduri bizi ta eragilleak, ikusmen ernea adierazten digute noski. Onaind in Gazt MusIx 145. Ez naiz
gure hizkuntzan erdal kutsurik ikusi nahi ez luketenetakoa, basajendea besterik ez garela izan adieraziko bailuke
garbitasun horrek. MEIG VII 132. Eta langileen izenak aipatze hutsak aski adierazten du, noski, lana nolako
arduraz eta taxuz burutan atera duten. MEIG III 127.
5. Señalar, indicar, marcar.  Aita Astetek erderaz, eta orai Nafarroako euskaran izarrak adirazten duena
erantsirik, ateratzen du Fr. Pedro Antonio Añibarrok. Añ CatAN 1. Odeiak adierazo zien, abiatzeko garaia zala.
Lard 89. Eta bereziki ezkillak adiarazten dituenean orduko mementik baliosenak. Arb Igand 181s. Len ekarri
nion sedazko txano bat, polita gero!, bere koxkabillo batera ta bestera eroriaz, eguraldi ona edo txarra
adierazten zuenarekin. Alz Ram 37. "Pinchincha"-ren ziztuak adierazi zioten ba zijoala. JAIraz Bizia 45s. Zer
adirazoten ete eban joale iraulketa arek? Erkiag Arran 170. Kopuruak eta kontuak neurria adierazten du, eta ez
kausa edo zergatia. Vill Jaink 58. Illargiak adierazten digu zein diren aukerako egunak eta zein ez. Ibiñ Virgil
69. Bakoitzak [se refiere a unos signos] dantzari bana adierazi nai du. NEtx LBB 320. Barreneko numero
romanoek poesiak zein koadernotakoak diran adierazten dute. Azurm HitzB 23. Euskaraz maiz erabili behar
diren digramak, bi letra berdin nahi ezberdinen elkarteak hots bakarra edo adierazteko, hauek dira. MIH 97.
 Dictar, mandar (no ref. a personas).  Egizu eremutar onen azkeneko bizitzak adirazten dizuna, ta bizi zaitez
gaitzetik urrun. Mb IArg I 281. Beraren soñeko apaindu leun arroak eta begirun ta egoer ariñak adirazten duten
mende.
[...] bezala [bizi]. Ib. 73. Egiten zituzten beren arraunkak artako zeraman musikak adirazten zien aldian. Ib. 65.
Onak onratzen eta adoratzen zuen Jauna beren jaieraren neurrian, eta jaiera onek adirazten eta eskatzen zien
eran eta denboran. AA II 40.
6. (Aux. intrans.). Manifestarse, pronunciarse.  Jainkoa bereala adierazo zan. Lard 95.
7. "Gaitzak gogorki adiarazi dio, la maladie l'a rudement éprouvé" Dv.
8. Mostrar, dar muestras de, dar prueba de.  Eztakit amagatik ala semeagatik adierazi oi zuten errukitasun
geiago Lesakarrak. Urruz Zer 57. Etzuen gustu txarra adierazi Ama Birjiñak, toki au bere bizilekutzat autatzean.
Vill in Gand Elorri 14. Gaitasun ikaragarria adierazten dute [elementuak] aplikazioetarako eta mota guztiko
konbinaziotarako. Vill Jaink 50.
9. adirazi (AN-5vill ap. Gte Erd 199). Dar (color). "Eguzkiak ez dit kolorerik ematen (AN-gip), eransten (G-
azp), adirazten (AN-5vill), guti adirazten dit (AN-5vill)" Gte Erd 199.
II (Sust.). 1. Significado. "Ala deitzen diogu berboari dairraikan eraiskun bati, eta aren adierazia nolatzen
duenari" Lar (s.v. adverbio).  Zertan dauntza euskeraren doaiak olerkirako? Itzean eta mintzoan, au da,
adierazian eta adierazpidean lenbizi. Or in Gazt MusIx 14.
2. Aviso, orden, mandato.  Karlista nagusien adieraziz joan zitzaizkion Santa Cruzi Berara Luziano
Mendizabal jauna, Patricio Orkaiztegi jauna ta Andoaingo Larreta gazteena, arren, zetorrela Lizarragaren
menpera. Or SCruz 90. Len esan detenez, amets artan Jaungoikoaren adierazia ikusi nai-edo izan det. Sorarrain
Lili 8.
3. "Cartel, prospecto, circular, anuncio, pasquín, volante... Gogojardunetako adieraziak artu nitun (de una
carta de muchacha de pueblo, propagandista de ejercicios)" Gketx Loiola.
- ADIERAZTEKE. Sin comunicar, sin hacer saber.  Nor zan aren aulkian yartzekoa zure morroiari
adirazteke. Ol 3 Reg 1, 27. Bere gurasoei egin zuna adirazteke. Ol Iud 14, 6 (Dv etzioten erakhutsi nahi, Ker ez
eutsen azaldu, BiblE ez zien esan).
- ADIERAZTERA EMAN, ADIERAZTEN EMAN. Expresar (un concepto, una categoría, etc.).  Eta oraino
berbo batez bia elkharrekin baitira bezala, gauzak adiaraztera emaitentu v.g. Meza entzunarazi diot, Egi, ut
audiuerit Missam. ES 90. [Eskuararen] mintzatzeko eta gauzen adiaraztera emaiteko manera antzatsu eta zuhur
hunek. Ib. 90.
 Dar a entender.  Gizon eder batek adierazoten emoteko esan deust zeugaz eztala aztuko. Ag AL 62. Besteren
batek zoratu egin iatala adierazoten emongo dau. Ib. 52. Euskaldun gaiztoa zala zabalduta, diruak edo
andinaiak okertu ebala adierazoten emonda. Ib. 78. Adierazoten emon eutsan Adalbaldori [...] bildurti-emetzat
eukala. Ib. 151. Zeruak, lurrak eta gauza guztiak, Bera adierazoten emoten dabe. Itz Azald 20. Bada au
adierazoten emon eben bere geroko biziera santuak. Ib. 133. Zer adierazoten emon gura dogu, "alan izan
dedilla" esan gura daben "amen" berba agaz? Ib. 68. Itz batzuk kolorerik eztutenak, formagabeak, giro bat
sorrarazteko edo adieraztera emateko aproposak, baiño gauza konkreturik azaltzen eztutenak. Vill in Gand
Elorri 13. Detxepare, gure leen poetak, zeiñen ukigarriki adiraztera eman duen gizonaren patu beltz au. Vill
Jaink 121.
- ELKAR EZIN ADIERAZI. Imposibilidad de entenderse.  Beren erakusletako Biblia bakarrik ezagutzen dute
[protestanteak], an diona bakoitzari irudi zaion bezala artuz. Ortik alkar ezin adierazia. Inza Azalp 96.
- EZIN ADIERAZI. (Con deus). (Persona a la ) que no se puede hacer comprender nada.  Han ere hemengo
zinkurina berak [...]: jende gibelatua, deusik ezin adiarazia. Gizon tokilo batzu direla hango gizonak. HU Zez
122.
- EZIN ADIERAZI AHALAKO. Imposible de explicar, de hacer entender.  Iainkoa berebat ezin adierazi
alakotzat zeukan Platonek. Zait Plat 79.
- EZIN ADIERAZIZKO. a) Inenarrable.  Ordean horiek ez-bezalakoak dire, eta egiaz, ezin adiarazizkoak
nere ariman ikusten ditudanak. Jnn SBi 80. Zerbait, ezin-adierazizko zerbait bere baitan maitez aztarrenatzen
dun bitartean, bego an esparik bage. Or EG 1952 (5-6), 11.
b) "Ezin-adiarazizko, qu'on ne peut faire entendre" Dv.
c) (Con deus). (Persona a la) que no se puede hacer comprender nada.  Eskual-herri guzian etzuen ikusi emazte
uli, gizon tresna eta haur basa, iheskari, deus ezin adiarazizko halako... bere gisako tetele batzu baizik. HU Zez
121.
adierazkaitz.  Inexplicable.  Alare nolanai dala, seguru naiz aanztea bera oroi dutala, oroi duguna galduz,
nola dan ulerkaitz eta adierazkaitz izanik ere. "Inexplicabilis". Or Aitork 264s.
adierazkera, adierazoera. 1. Símbolo, exponente.  [Kurutze Santua] gure sinistearen adierazoera labur bat;
autortuten dogula bere bitartez Jaungoikoaren batasuna, edo Jaungoiko bakar bat dagoala, esaten dogunean
izenean eta ez izenetan. Itz Azald 10.
2. adirazkera. Expresividad.  Ala Yainkoa, yauna, ongi esana [neurtitza], oguzkera on eta adirazkera
bikaiñez. Amez Hamlet 76.

mende.
adierazkizun, adirazkizun (BeraLzM). 1. "Interpretación" BeraLzM.  Esan ditekena, Oratigandiko kutsu
ain nabari au Fray Luisen olertigintzan len-aroari dagokiola ausaz, eta bere elduaroan eta betetasunean berriz
erabateko kristautar adierazkizun berri bat [...] erantsi ziola. Gazt MusIx 62. Menendez Pidalek ematen dion
adirazkizunaren arabera. Ib. 162.
2. Metáfora, imagen.  Idurikizun edo adierazkizun bezala yo diteke ala ere [Genesisko atal ori], esan
zidanan. Or QA 106. Ordurako, mendi, ibar, iturri ta loreak, adierazkizun edo irudikizun-bilgo bezela ikusi ta
txastatuak zeuzkan. Gazt MusIx 166.
3. Materia a expresar.  Harritzekoa da nola moldatzen den adierazkizunik zailenak hizkera argi, zehatz eta,
nere ustez garbi batean adierazten. MIH 88.
adierazkor (Lar). 1. Expresivo, útil para la comunicación. "Indicativo" Lar.  Fisikako hizkuntza bereziaren
eginbidea ez dela alegia artzain-ikazkinentzat adierraz eta adierazkor gertatzea. MIH 87. Bizia eta adierazkorra
baldin bada [hizkera], zertarako behar du garbia izan? Ib. 303.
2. Expresivo, que expresa sentimientos.  Joxepe Tiñaku bere etxera irixten zenean, gelditzen zen eta abots
ezti eta adierazkorraz esan oi zion emazteari. Etxde Itxas 53. Ezker aldekoak [perpasuak] dira, gainera, bi
kasuetan, markatuak, adierazkorragoak, ohi ez bezalakoak direlako hain justu. MEIG VI 154.  Idatz dezagun,
gutxienez, iñ eta ill, ñ eta ll-ren ordez, hitz adierazkor (expresif) horietakoak ez baldin badira, behintzat (-ño
atzizkia daramatenak eta). MIH 101s. Lau sailetan banatzen dira hizkuntza horren hitzak [...]: (a) etxekoak, (b)
sino-japonesak, (c) onomatopeia (hitz adierazkorrak), (d) arrotzak. MEIG VII 178.
3. Significativo, ilustrativo.  Hau dela eta, honen pasarte bat aldatu nahi nuke, aski adierazkorra iruditzen
zaidalako. MEIG IX 45. Egia da bereizkuntza hori ez dela egungo egunez argiegi ikusten, Bizkaian bertan ere,
baina testu hau adierazkorregia iruditzen zait duda-mudatan ibiltzeko. MEIG VII 103.
adierazkun, adirazkun.  Bere adirazkunai ez aditu egiten diozutenok, zuen oarkabeaz, zuen gogortasunaz
geiago ta geiago, eskari biurtzeraño, aiek atzaltzera bearpetzen dezutenok. "Indicaciones". Zink Crit 204.
adierazkuntza, adirazkuntza.  Expresividad.  Denok izan dugu bizitzan egunkariaren aroa; eta bide
onetatik azaldu bear da Leturiaren utsunea, ta bere adirazkuntza. Txill Let 74.
adierazlari, adirazlari.  Intérprete, exégeta.  Liburu santuen lenengo Adirazlarietan Origenes, Tito
Jerusalemdarrak, Anbrosio ta Krisologo santuak uste izan zuten Aittagureko itz auetan Zeru-ogi edo Eukaristiko
ogia bakarrik adittu bear zala. Inza Azalp 142.
adierazle, adiarazle (Ht VocGr 375, Dv, H), adirazle. 1. (Sust.). Intérprete, traductor. "Interprète" Ht VocGr,
Dv y H. v. HIZKERA-ADIERAZLE.  Eta baldin norbait mintzo bada hitzkuntza arrotz batez [...] izan bedi
adiarazle bat. Ez bada adiarazlerik, gizon hura ixil bedi elizan. TB 1 Cor 14, 27s (Dv, Bibl adiarazlerik, IBe
adierazlerik; Lç interpretazalerik, He interpretzatzaillerik, Ol azaldu lezakenik, Ker azaltzaillerik, IBk
itzultzailerik). An egoan adierazleak (intérprete) nagusiari belarrira esan eutsan. Ezale 1897, 2a. Tolosara-
bitartean, senarra adierazle zala, Mistress Medel Olaz-ekin elealdi laburtxo bat izan nuen. A Ardi 58. Ta alako
adirazlerik topatzen ez zitzaidan oso gauza gaitza izan (Quijote IX). Anab RIEV 1928, 609 (Ldi RIEV 1929, 208
adiratzale). Arekin adierazleren bitartez bait-zerausaten. Ol Gen 42, 23 (Ker adierazle; Urt adiarazitzaille). Zuk
[eman zenion] gorputzaren zentzua, adierazle antzo egiten duna bere barnetik ekaiera atera dezan. "Quo
intreprete traiciat ab animo ad materiam id quod facit". Or Aitork 308. Adierazle (interpretea) baten bitartez-edo,
ango artitzak (inscripción) irakur eta uler zitzakean. Zait Plat 13s.
2. + adiarazle (H), adirazle. (El) que anuncia, proclama, informa de algo. "Crieur public" H.  Birali Jauna
zerorren uso / pake adierazlea, / ikus dezagun laster uztargi / kolore ederrez betea. AB AmaE 55s. 1862'garren
urtean asmu onen adierazleak bialdu ebezan enderri askotara, gauzea gertu ipinteko. Eguzk GizAuz 68. Gora ta
bera jai adirazle / lilien aizpa sorgiñak / une bat ere gelditzerik ez / beren jolas egariñak. EA OlBe 26. Nola
deitu, siñesten ez danik? Edota, nola siñetsi, adierazle gabe? "Sine praedicante". Or Aitork 9. Adierazleen bidez
Zure Seme Gizon egiñak piztuerazi didan siñesteak. "Per ministerium praedicatoris tui". Ib. 10. Eleako
iakintzale-ikasguaren adierazle oberena bide duzu [Parmenide]. Zait Plat 43. Izan genuen, kezkati izateaz
gainera, hizkuntzarekiko kezken adierazle ozena, lasai baino lasaiago bizi ziren herritarren artean. MEIG VI
56.
3. Intérprete, exégeta.  Elizak lenengo egunetan jakintsuenai ematen zien adizbidean erakusten zien
"gogozko janaria" bear zala artu eguneroko ogi itz oietaz eta Erromako Mezaren adirazleak ere era berean
artzen zittuan. Inza Azalp 142. Elizako Gurasoengandik dator Fray Luisen senaren guna, bere Bibliarekiko
jakitea adierazle berriagoetan oñarritua baldin badago ere. Gazt MusIx 62.
4. Indicio, cosa que indica algo.  Beltz: bizitzako oiñaze eta miñen adierazle. Vill in Gand Elorri 10.
mende.
Materiazko estalki gogorrean barrena, biziak badaki bidea urratzen, bere buruaren adierazle diren agerpenak
kanpora ateratzen. Vill Jaink 58. Olerti bizi, sentikor, leiatsua berarena, naretasun eta erakundearen adierazle
arrigarria. Gazt MusIx 68.
 Significante (en lingüística).  Besterik da, haatik, monolingüe, gogoeta garai eta goitar baten adierazlea.
MEIG VI 170. Gauzak [...] eta direlako gauzen irudi-gogoetak dira adierazle horiek gogorazten dizkigutenak.
MEIG VII 28.
5. (Adj.). "Significativo, [...] adierazlea" Lar.  Itzak azta ta aulak eta alperrikakoak aintzakoago ta
adirazleago diranen orde utzi bear dirala. Gazt MusIx 164.
adierazmin.  Deseo de expresar.  Eta [Txillidaren] adieraz-min horrek, gora-goraka hegaldatzen bada ere,
erroak ongi landatuak ditu lurrean. MEIG VIII 58.
adierazoera. v. adierazkera.
adierazpen, adiarazpen, adierazopen. 1. Declaración.  Bainan egiten garelarik gomendagarri gizon guzien
konzienziari Jainkoaren aitzinean, egiaren adiarazpenaz. TB 2 Cor 4, 2 (Lç egiaren deklarazionez, He egiaren
agertzeaz, Dv egiaren garbitasunaz). Gaur aurkeztuko dautsat Bakaldunari nire adi-erazopena. AG 1521.
Arimeak Maiteagandik artutako doai ta ontasunak, egin dizkion adierazpen arrigarriak. Onaind in Gazt MusIx
152. Euskaltzaindiak bere VIII. Biltzarraren ondoan adierazpen hau agertzen du. Eusk 1978, 866. Bergarako
Adierazpenean agindutakoa betetzeaz. Eusk 1979, 73. En DFrec hay 35 ejs. de adierazpen, con el significado de
'declaración' y, sobre todo, de 'expresión'.
 "Adiarazpena, [...] avertissement" Dv.
 Expresión.  Honela gertatzen da, burnikia beragandik sor daitezken indarren adierazpena denean.
"Enunciado convincente de su virtualidad". MEIG IX 124 (en colab. con NEtx).
2. + adiarazpen (Hb ap. Lh). "Pronostic, présage" Lh.  Beste zenbait aolku: zugaitz loratuen adierazpena.
Ibiñ Virgil 69 (ref. a la predicción de la cosecha según la floración de los árboles).
3. + adirazpen. Significación.  Ordu-laurden batean ari izan ziran gero besterikoa-ren zentzuna,
adierazpena, azaldu-ezinik. A Ardi 52. Azken "Orakunde"-eguna / jainko txikiak diguna. / Neska ta mutil, atso ta
agure, / dantzan ikusten tuguna. / Oroen dela itzak berak du / adirazpen ezaguna. Or Eus 168. Latiñak ala
biurtzen du: exaudire silentium Christi, baiña griegoan beste adierazpen bat badu orrekin batean: "Kristoren
pakea entzutea". Or QA 126. Erdizka baizik adirazpenik ez duten ezbaiko gauzak. "Sense". Amez Hamlet 132.
Egiaz ez da zuzen, nere ustez, euskaldun kulturaz mintzatzea, kultura hitzari bere adierazpen osoa emaiten
baldin bazaio bederen. Mde Pr 42. Nongotasunaren marka, en, ez da axalean ikusten, baina adierazpen horren
indarra, Azkuek berak dio, ko atzizkiak darama. MEIG VII 107.
 Significado, lo que representa un símbolo.  Ikurriñaren ori-urdiña, / gorria eta zuria; / bi gurutze ta ondo
gorritan. / Adierazpen aundia! / Gure abenda, gure mendiak, / gure siniste guzia. Sabiag EG 1956 (5-6), 14.
4. Explicación.  Dirudienez, aren iarraileek asmatutako ipuin baten adierazpen maltzur eta parregarria bide
da. Zait Plat 77. Ñeli nondik nora sor daitekeen, ordea, ez dago batere argi [...]. Eta beste inor agertu ez denez
gero argi mutil, neroni gogora zaidan burutapen bat azaldu dut, adierazpen bete-betea ez delakoan, ordea.
MEIG I 253.
 "Adierazpen, paráfrasis" BeraLzM.  Irakurgai bakoitxak badaramazki ondarrean izketa batzuen adiarazpen
llaburrak, xoilki ikasleentzat emanak. AIr EuskIp 6.
5. Alusión.  --Eztira Agirretarrak errudunik nagusienak [...], beste bat aritu da azpisuge. --Urdea! --Izan
zan Otxandaren lenengo itza Bela-Beltzen adirazpenaz bere senarraz gogoraturik. Etxde AlosT 74.
6. "Dialectique, adiarazpen" T-L.
adierazpide, adirazpide, adirazbide. 1. Medio de expresión. En DFrec hay 7 ejs. de adierazpide y 1 de
adierazbide.  Itzen bidez adirazten degu asmatu, ezautu ta nai degun edozer. Adirazpide ori izkuntza da. Ol
EEs 1919, 1. Liorko zun Gaztek / izketakide, / karraxi gaziak / adiraz-bide. Ldi UO 38. Gure barne-eragiñak oro
ba-dute beren arioko adierazpide bat mintzoan eta leloan. Or Aitork 284. Mintzabide eta adierazpide da
honentzat hizkuntza. MIH 105.
 Expresión.  Zertan dauntza euskeraren doaiak olerkirako? Itzean eta mintzoan, au da, adierazian eta
adierazpidean lenbizi. "La palabra expresión y la palabra sonante o vocablo". Or in Gazt MusIx 14. Urrenago,
itz-urrenean datza gure izkeraren indarra. Oraingo izkuntzenen aldean, indar aundia emaiten dio
adierazpideari. "Imprime mucha fuerza a la expresión". Id. ib. 14. Badirudi, inoiz behinik-behin, ari dugula
adierazpide, galdera genukeenez gero gehienetan. MEIG VI 161. Hitz bitan, etxea ederra da, eta etxekoa ederra
da bi gauzaren adierazpide dira, bi gauza aski ezberdinen. Ib. 174.
 Recurso expresivo.  Gazteluk ezagutzen deuz [gure izkuntzaren] adierazpide guzi oriek, eta aietaz ongi
baliatzen da. Or in Gazt MusIx 50.
mende.
2. Explicación.  Irakurri bedi era berean Kristoren Izenetan daukan adierazpide berbera. "Explicación". Or
in Gazt MusIx 40.
3. Sentido, significado.  Ain zuzen ere, idazti onen burutik bururako batasuna ta adierazpidea olerkien
argitan soilki nabari diteke. Gazt MusIx 63.
- ADIERAZPIDE-AHALMEN. Capacidad expresiva.  Ots-itza, berriztea, bereixtea ta, batez ere, doñukidea,
gutxitan gerta izan da gaztel-olertitzan Donibane Gurutzengan bezin eragikor, gogaia ta zolitasuna ain zuzen
egokituz ta adirazpide-almena areagotuz. Gazt MusIx 168.
adierazta. "Indicación" Lar.
adierazte (Lar, Añ). 1. Significado, sentido. "Significación" Lar y Añ.  Itz bakoitzak bere adieraztea ba du,
ta itzegitekoan besterengandik ondo bereizten ez ba degu, bakoizten ez ba degu, euskera motela aterako degu.
Or Eusk 1930, 257. Ontan ere ezta berezienik aitorrezko jakitearen berria, errotiko adirazte sakona baño. Gazt
MusIx 62. Ez-jakitea litzake [...] adierazte mistikuan maite-esanak... izkera baten bidez aditzera eman ditezkenik
uste izan. Ib. 165. Beste bat ez du oso polita, neurtitzak adierazte ederra ez balu. "La idea hermosa que
encierra". Or ib. 20.
2. + adirazte (Lar). "Demonstración, señal, muestra" Lar.  Ez gazte galaiak eta ez zarrak jardungo zuten
istante bat alperrikako izketan eta aserrerazteko adieraztetan. "Demostraciones de enojo". Otag EE 1881b, 59.
3. "Insinuación, de deseo, &c." Lar.
4. adirazte. Indicación, admonición.  Anitz aldetara egiña zedukan gure Jangoikoak bere adirazte hau. Mb
OtGai III 360. Bada konfesatu ta ere, ez dira zentzatzen, ez eta ari ere dagozten lan zuzenak, erakuste ta adirazte
onak egiten. Mb IArg I 95. Aski ezpada deikunz leun-mee hau, ots egiten dio gogorkixeago ta gizonen zenbait
kastiguz edo esate ta adirazte zorrotzez. Ib. 121. Ta zure mehatxu, adirazte ta onezko kastigu guziez irri egin, ta
egin dut nere gogo gaistoak nai zuena. Ib. 122.
5. Expresión.  Antze ederraren muina, adieraztean datza, ta adierazterik elegoke, zer adierazirik ezpalego.
Zait Plat 153.
 Recurso expresivo.  Gure itzurren au, adierazterik ederrena io diteke. Or in Gazt MusIx 28. Ona emen,
labur, gure izkeraren barruko adieraztea, au da, gramatikarena; baiña barrungo itzaren adierazte ortaz
gaiñera, ba-dute izkera guziek beren mintzoa edo mihi-soñua. "Pero además de esta expresión interior". Id.
ib.14. Iatorrizkoa berdintzen du eskuarki, ta ez bakan ere, kentzen dio, gure adierazte ugariari ta gure mintzo-
mintxoari esker. Id. ib. 50. Aztertu ongi gure euskerak dauzkan adierazte alderdiak. "Los medios expresivos".
Id. ib. 46.
6. Interpretación, exégesis.  Idazteun-adirazte-irakaskintzara. Gazt MusIx 57.
- ELKAR-ADIERAZTE. Comunicación.  Otsaren bidez ezik, eskuzkoa edo bagendu elkar-adiraztea (mingeak
oi-antzo). Ldi IL 36.
adierazti.  Alegórico. v. adieragoidun.  Artez edo manoro egintako gauz adierazti bat (Donostia, 1892).
JFlor.
adieraztu. v. adierazi.
adiereta (Lar, Dv).  "Anagogía, sentido místico, que mira las cosas del Cielo, goiadiera, zeruko gauzen
adiereta" Lar.
adierraz, adierrez, adierrex (Dv), adituerraz, aituerraz. 1. Inteligible, fácil de entender. "Facile à comprendre,
très intelligible" Dv.  Non Espiritu Santuak konparazio guziz adierrazakin gauza txit goratu eta igergaitzak
azaltzen dizkigun. Arr Orac 13. Apostoluak biurtu zuten mundu guztia zeruko bide zuzenera beren sermoi labur
eta adituerrazaz. Itz Berb I 92 (en la versión vizc. aituerrazakaz). Mingrana malogranatum da, ta puni-sagarra
malum punicum, adi-errazagoa mingrana baiño. Or RIEV 1929, 9n. Ez-ikasiarentzat ere adi-errez egiten saiatu
naiz. Or BM 16n. Gaitz da lirikan gauza oberik egitea. Soinekoa ez du onek besteak bezain ziurra. Nornairentzat
adierreza ezpada ere, bai beintzat adigarri. TAg Y 1933, 23. Egia ez da bethi adierrex ez eta erran errexa. Zerb
Herr 1-8-1955 (ap. DRA). Erdiko molde bezalako euskalkia usatzen du, adi erreza eta atsegina zinez. AIr in
MEIG V 133. Adi-errazago zaizkigun hitz elkartuak edo erakarriak. MEIG VII 60.
2. adierrez (G-to, Lc, BNc ap. A). "Inteligente" A.
3. adierrex (Dv), adierrez (A). "On l'emploie pour les personnes, dans le sens de 'qui se rend volontiers à la
raison'" Dv.
adierraztasun.  Inteligibilidad.  Oztopo gogorrik gabe mintzatu zaigu Zaitegi, gaiaren sakonak
adierraztasunari uzten dion neurrian. MEIG III 77.
mende.
adietu (Izt 44v y VocC). 1. "Entender" Izt 44r. "Comprender" Izt VocC. Nacido quizás de una errónea
comprensión de V adietan. Cf. Izt 26v: "Comprender, ulertu, barrendu, aditan, adietan" (y cita un ej. vizc. de
adietan dozu).
 (Aux. intrans.). Entenderse (por).  Abere txe edo geriaren izenarekin adietutzen dira ari, moxo, aritxikiro
[...] eta arteliari dagozkion gañerontzeko guztiak. Izt C 167.
2. (Part. en función de adj.). Entendido, docto, experimentado.  Sarritan ikusten dira, bada, Gipuzkoako
plaza agirietan itz-neurtulariak apustu andiak lendanaz eginik jokatzen buruz buru [...], erabakitzalle gizon
adietuak ifinirik. Izt C 214. Gerrari adietu eta argi onek irurogei milla gizonekin Galilea guzia, Jotapata-ko
erria ez bestea, bereala menderatu zuen. Lard 540.
adiezgarri (Lar, Añ, Hb ap. Lh), adiezkarri (BeraLzM). 1. Ininteligible. 2. aditezgarri (Lar). "Imperceptible"
Lar.
- ADIEZGARRIZKO. Ininteligible.  Orduan neskatillak, surtako adar irazeki batekin naasten du ura,
adiezgarrizko erdara batean ixiltxorik itz labur batzuek esanaz. Otag EE 1882c, 536.
adiezgarriro, aditezgarriro (Lar).  "Imperceptiblemente" Lar.
adiezin (Añ), aditezin (Lar), adituezin. 1. (Adj.). Ininteligible.  Eta esanaz itzera artepakiak eta aditeziñak.
"Frases entrecortadas e ininteligibles". Otag EE 1881b, 114. [Jakintzari] haietarik zenbait aski egiazale izan
ziren ikusi zuten guzia mundu jakintsuari aldarrikatzeko, orduko jakintzaren teorien bidez aditu ezina zutena
ere. Mde Pr 315. Eta nere gogamena / adi-eziñez adidun, / jakite oro gainduz. "Y el espíritu dotado / de un
entender no entendiendo". Gazt MusIx 227.
2. aituezin. (Sust.). Discordia.  Sendi arteko aitu eziña, / iskilimiña ugari. BEnb NereA 163. Goiz illun
batean, barruko aitu-eziñak zirala bitarteko, Toledoko karmeldar komentuan morroillo ipiñi zuten, ondo
zaindua. Onaind in Gazt MusIx 146.
- ADIEZINEZKO. Incomprensible.  Euskera samurra, erreza, aitukorra erabili bear dabe euron idazki ta
itzaldietan, ta ez "arri-koxkorrez" (itz barri, aitueziñezkoz) ornidutakoa. Alt EEs 1930, 124s.
adigabe, adige (BeraLzM). 1. "Descuidado, desatento, distraído" BeraLzM.

2. adige.  Ta entzun nai baduzue, / jainkozko Izateaz / gorenik sentitzea da / jakite guzizko au; / aren errukiz
baita / adige geldiraztea, / jakite oro gainduz. "Hacer quedar no entendiendo". Gazt MusIx 229.
adigabetu (A DBols), adigatu (BeraLzM), adikatu (Bera app.). 1. Distraer(se).  Adigatzen gaituzten
gauzkiak. "Objetos que nos distraen". Zink Crit 7. Gizasemea, azaletiko gauzak beragantzen dituan bestean,
eragotzi ta adigabetzen da. Pi Imit 90 (ap. DRA).
 (Part. en función de adj.).  Adigatuen arteko zenbatzen ditut, ez bakarrik zozorbatuak baitare norberetuak.
"Cuento en el número de distraídos". Zink Crit 8. Logale, aozabalka, adigabetua egoten da. Egan 1955 (5-6),
21.
2. adigetu (BeraLzM). "Desatender, desoír" BeraLzM.
adigai. 1. Concepto.  Deskartes bere adigai aundiak lantzen gudaldi-dunbatzen artian ziarduan. "Colosales
concepciones". Zink Crit 9. Benetan, adigai lanotsua da lehenaldi, orainaldi eta geroalditan zatikatzen dugun
aldi hori, "sasiko adigai" bat, dio Bergsonek. Mde Pr 328. Hemen behar dugu Sigmund Freud irakasleari zor
diogun "berjakintzapetiko" haren adigai berria lagun hartu. Ib. 346. En DFrec hay 3 ejs.
2. Adi-gai bereziak, irudi gorputzgeaz jantzita, apain neurtitzen ditu. "Temas intelectuales". Aitzol in Laux
BBa XII. "Nere adimenari egiten zaion adi-ezaren adi-indarrak ainbesteraiño nere adi-kemena auldu dit, adi-
osoz ai-eneka diot zure edertasunari" [...]. Olaxeko adi-gaietan galtzen zuan buruko juizioa zaldun gizajoak.
"Con estas razones". Berron Kijote 32.
adigailu.  Audición.  Gehiago dena, radioak hedatuko du meza hori. "Radio Côte Basque" entzuten den
oxkak emanen du postetan adigailu hori. Herr 24-8-1961 (ap. DRA).
adigaitz (Dv), adikaitz (BeraLzM). 1. Ininteligible; difícil de entender. "Difficile à comprendre" Dv. Azkue,
que dice tomarlo de Duvoisin, traduce "persona casi inasequible".  Guztiz ezkutu ta adikaitza dana ezarpen
ariñaz ez baita ulertzen. Zink Crit 76. Olerkariaren lipar illunak, eta izatez adi-gaitzak diran biotz zadorrak
igartzea neurtitz gardenen bidez jadetsi genezake. Aitzol in Laux BBa VI. Gertakari adigaitz horietan. Mde Pr
316. Zeiñen lauso eta adigaitza den, aitzitik, [ahapaldi] azkenengoa. Ib. 171.
mende.
2. "Pénible à entendre" Dv.
adigalkor. "Distraído" A Apend (que lo señala como neol. de su propia invención).
adigara. "Entendimiento (Guilbeau)" DRA.
adigarri (V, G ap. A, que cita a O; Lar, Añ).

I (Sust.). 1. Explicación. v. adibide (2).  Neurtitz hautako hitz bekanen adigarria. "Explication". O Po 67.
Fedeko gauzaak sinistu bear dira, adigarririk ezdagoanean ere. Mg CC 197. Ederki galdetzen dezu. Ona ordea
adigarria. Ib. 201. Ta [enzuten nagoala] nola geroenean ixildu ta arrituta bezela geldituko diran Ipuiaren
ondoren adigarriak ekusirik. VMg XI. Ipuiak, itz neurtu edo berso euskarazkoan. Adigarria. Ib. 89. Eman izan
zaien xehaduran ere huni behar da behatu, ezarri izan direla, hitz baten adigarritzat, bertze bi, hirur, laur, bortz
hitz lerroan. HeH 480.
2. (V, G ap. A; Lar, Añ, Izt VocC). Significación. "Sentido de algún dicho, [...]. Lat., significatio Lar.
"Adigarria, significación, prospecto" Izt VocC.  Bainan hek bere egiazko adigarrian hartu behar bidean, heien
errangi doneak alogatu nahi zituen ber-uste astrugaitzekin. Birjin 92. Izen gozo erazko au [España] bere
adigarri egiazkoarekin [...] arkitzen dalarik [...] itzkuntz eder Euskarazkoan. Izt C 15. Heiek ematen dute hitza,
zuk ordean hitzaren adigarria. Dv Imit III 2, 2. Ala ere aiek etzuten ezerere gauza abetatik endeglatu: eta itz
aben adigarria zegoen aientzat illuna. Brunet Lc 18, 34 (Oteiza itz au zan aienzat eskutatua). Franziskok, [...]
etzituan ongi aditu itz aiek; esan nai zutenaren adimenturik nola ez baizuan, gaizki aditu, ta beste adigarririk
izan zezakiten itz esanak batere konturatu gabe. Bv AsL 31.
3. Ejemplo, ilustración.  Ona emen adigarri batzuk. Mg CO 85 (antes de la ilustración de un tema). Adigarri
bat. Ib. 292. Adigarri ezagun-ezagunak aterako dizkitzutet ortarako. Lek SClar 136. Adigarritzat, bertso
jostagarriok eman diztik: [...]. Mde Pr 187. Ez noa hemen [huts] guztiak banan-banan izendatzera, adigarritzat
aleren bat aipatzera baizik. MEIG VII 56.
 Ejemplo, muestra.  Preso artutakoak iru saldotan banatu eta irutatik bi iltzen zituan, eta ori bere errukiaren
adigarritzat. Vill Jaink 181.
4. "Símil" Añ.  Zerren ezer eztakiena ta egiten eztabena, presona illaren ta lurpetuaren antzeko adigarria
da. Añ GGero 31 (Ax 42 (V 26) presuna hillaren eta ehortzirik datzanaren pare baita).
 Eskoatara, Angeru Zain-gordetzallea irakurten libru pildin baten nire egikera on gitxiak: eta txito tristerik
ifinten deustala begien aurrean. O ze adigarri tristea! O ze ikusgarria! O ze larritasuna! Añ EL1 29.
5. Cosa digna de atención.  Guztiaz ere azalduko ditut agirieneko banaka batzuk, erdizka motzka bederik,
Gipuzkoaren ondrarako eta Erbestekoen adigarri [= jakingarri]. Izt C 125.
6. (Dv). Inteligencia.  Iskribatua den bezala: Garbi denik nihor ez da; Adigarria duenik ez da, Jainkoa
bilhatzen duenik ez da. "Non est intelligens". Dv Rom 3, 10 (Lç aditzen duenik, He zuhurtziarik duenik, TB
ezagutzarik duenik, Ol zurrik, IBk, IBe zentzudunik, Bibl konprenitzen duenik).
7. Nota.  A. Gabriel Henaok, Kantabriako Anziñatasuneen obran (eskaiñieraren 2.n adigarriyan) argi-asko
adierazten duenez. Aran SIgn 2.
8. "Espectáculo, ikuskerea (ikusgarria), adigarria" Izt 47r.
II (Adj.). 1. Destinado a ser oído. "Acroamatici libri, liburu aditzekoak, adigarriak" Urt II 112.  "Oíble" Lar
y Añ.  Badire munduan hainberze soinu diferent, eta bizkitartean guziak adigarriak dire. TB 1 Cor 14, 10 (Lç
batre ezta muturik). Badira lurbiran izkera asko; ta itz adigarririk gabe bat ere ez. Ol 1 Cor 14, 10.
2. (Lar, Añ, Izt 49r, Dv, H (s.v. adimendua), A). Inteligible; claro. "Inteligible" Lar, Añ. "Demostrable" Añ. 
Krutze Santea, zeñaren antz adigarria zan arako Lege zarreko Utxea. Añ LoraS 7. Emonik amore fin baten
señale adigarriak. Ib. 54. Idoroten ezpadogu zeri negar egin, bildur izan bear gara izan ez daitean ori gure
egokera txarraren señale adigarria. Ib. 191. Arlo goi ta meiak utzirik saill errex ta adigarriak orientzat idatzi
biar ditugula. Lh Itzald II 106. Ez da ezer adigarri, bizia edo zuzentasuna dan bezala. "Non est intellegibilis
forma". Or Aitork 342. Zeru adigarria. "Caelum intellegibile". Ib. 361. Mintzabide hori gainera guztiontzat da
adigarri. MIH 156.
 (En la expr. adigarri da 'está claro').  Artzen ezpadozuez [gogortadeak, azoteak, latztasunak], adigarri da
gura eztozuela osasuna. Añ LoraS 137. Bada alan, adigarri da, bere zera dala, kanpokoen bildurrez ateretan
eztanean etxetik arako mutil edo emakume maitea? Ib. 26. Adigarri da, ondu gura eztozuela. Añ MisE 219.
3. Explicativo, ilustrativo.  --Zerbait aditu det zer dan konbersio edo biurrera mirarizko au; ordea nai nuke
enzun beste konparazio edo berdintza bat. --Ona emen zuri atsegin emango dizun gauza adigarri bat. Mg CC
196.
4. Digno de oírse, espectacular.  Orduan dira adigarriak txabolatik txabolara ojuz ta irrinziz alkarri
adierazten diezaten hitz jostallu gaitzik bageko pozkidatsuak. Izt C 229 (Azkue traduce erróneamente por
"endecha, copla"). Ez da oraindik urte asko, Debako mugapean gertatu izan dala lanze bat adigarria txit, eta
gogoan ondo eukitzekoa. Ib. 250 (Azkue traduce como sust.: "cosa curiosa, espectáculo"). Beren itz-neurtu gozo

mende.
adigarriak aoz kantatu. Ib. 217. Santu glorioso onen izen gozoa eta beraren mirari andiak, mundu osoak daki
dirala adigarriak eta arrigarriak. Ib. 458. Izanik, bada, kondaira gogoangarri au aiñ egiazkoa eta adigarria. Ib.
326. Baña, zer zorrotzak eta adigarriak euskal-erriren gañeko jolasgaiari dagokien berso aek! Otag EE 1880a,
111s. Orok badazkitzate gogoz meza eder hortako kantuak eta hitz derauzuet adigarri direla. Prop 1888, 130.
Gaitz da lirikan gauza oberik egitea. Soinekoa ez du onek besteak bezain ziurra. Nornairentzat adierreza ezpada
ere, bai beintzat adigarri. TAg Y 1933, 23. Ta bai ikuskari adigarria dakusala an jente artean. Erkiag BatB 139.
adigarriki. "(Hb), intelligiblement" Lh.
adigatu. v. adigabetu.
adige. v. adigabe.
adigetu. v. adigabetu.
adigogor. "Inintelligent, obtus" Dv  A.
adigogortasun. "Inintelligence" Dv.
adigorri. v. aiurri.
adigura.  Curiosidad.  Haren arreba Luciak etzuen huts egin haren aditzerat joatea, edo dela adi-gura
xoilez, edo harendako adiskidetasunez. Birjin 610.
adiguri (V-och ap. A), ariguri (V-och ap. A). 1. Obsequio. Cf. MEIG VII 39s: "Bai, hori irakurri dugu,
olbidoa ere bai. Gero, begien aurrean dugu, gutxien espero dugunean, adiguritasuna edo horren gisako beste
berba zantarren bat".  Loiolako Iñigo andiari ariguri edo Vascofilloren erri-inguruetan esaten daben osekixo
asko egitea uste zan-da. A Txirrist 226. Adiguri eder bat egin dit Yainkoak. Onezkero nirekin biziko da nere
senarra, sei seme egin bait-dizkiot. Ol Gen 30, 20 (Urt, Ur dote, Dv dohain, Ker bezuza, Bibl eskaintza, BiblE
opari). Onen antzeko adiguriak eskeinka ari aiz, itzez ederrak baña izatez zantarrak. Zait Sof 128. Zindoari
añako ospe-adiguriak eskeintzen dizkion saltzalleari. Ib. 175. Beitikoei eskeñi oi zazkien il-adiguriak eskuetan
ekarki. Ib. 20. Adiguri-zurrian ene soin gaxoa ekarki, natorkitzu. Ib. 122. Txirula auskor au adiguriz emanen
dizut. Ibiñ Virgil 47.
2. ariguria. Regalo, comodidad, placer.  Aurrera bere bizi nintzan ni naikeretan, / Mizkeria ta ariguria
gozoetan. AB Olerk 119.
3. "(V-ple), extremo cuidado, atención suma" A.  Jaiz (dimensión) aundikoa [argidia], Segurako Elizari
dagokionez eta adiguriz (arduraz) egiña. J.B. Ayerbe EEs 1912, 60.
4. Buena acogida, atención, muestra de cortesía.  Aren katu baltzak, iñartziz ta ziñu txarrez ikusi daroa,
ugazabandreak mutil eldu-barriari egiten deutsazan adiguri ta txera berarizkoak. Erkiag BatB 131. Beste aek,
ostera, edonorako dauke sarpidea, ta jendaki goienekoaren txera ta adiguria. Ib. 140.
adiguritsu, ariguritsu (A).  Complaciente. "Obsequioso" A.  Ain adiguritsua izanda, alan, ain otz ta motz
andra uren bat artzeko, ezagun eban bere izatea oso aldatuta eukana. A Latsibi 145. Illunabar artan, zerualdea
ozkorri ezarri eban eguzkiak, bere orduko azken-txera adiguritsua egitean. Ozkorri, egoaize errearen zantzu ta
agerkai. Erkiag Arran 152. Neure aspaldiko adiskidetxu beti bai beti adiguritsu, erreguz ta txeraz diarduenok.
Ib. 156. --Laster ikasiko dozu, zuk, bakarrik bere --iñotsan adiguritsu. Erkiag BatB 77.
adi-itz. v. aditz.
adi izan. v. ari izan.
adijabe.  Sujeto.  Adi-iabe, aditzkizun, asmatu duten itz-urren ori irrigarri da. "La sintaxis de sujeto, verbo
y complemento". Or in Gazt MusIx 26.
1 adika, arika (Lar  Lcq 141  A; Añ, H). "Cansancio" Lar y Añ. "Fatiga" Lar.
2 adika. v. 1 adi.  Zerubari adika / ume bat bezela, / ikuspena dirudi / betesten dabela. "Mirando al cielo".
mende.
Laux BBa 52.
adika. v. 1 adiaka; adioka.
adikaera, arikaera (Lar). "Cansera" Lar.
adikagarri, arikagarri (V, AN ap. A; Lar, Añ). "Cansado, molesto" Lar y Añ. "Trabajoso" Lar. "Fatigoso" A.
adikaige.  Ininteligible.  Betikoa zera Jauna, / Adikaige, Guzialdun. Elizondo KristPE 305 (ap. DRA).
adikaitz. v. adigaitz.
adikaldi, arikaldi (V, AN ap. A; Lar). "Brumamiento" Lar. "Cansancio, tiempo que dura la fatiga" A.
adikaro, arikaro (Lar). "Cansadamente" Lar.
adikatezgarri, arikatezgarri (Lar). "Incansable" Lar.
adikatu (V-arr-oroz; Añ (V), H), arikatu (V, G; Lar, Mg Nom (V), Añ, H (+ h-)). Ref.: A (adikatu, arikatu); Gte
Erd 211.  Cansar(se), extenuar(se). "Arikatu (V), nekatu (G), fatigarse" Mg Nom. "Afanarse" Añ. "Arikatuta
nago (G-azp)" Gte Erd 211.
 Tr. Documentado desde RS en autores vizcaínos; tbn. se encuentra en algunos pocos guipuzcoanos como
Aguirre de Asteasu o, ya en el s. XX, N. Etxaniz.
 Adikatzen da emaillea ta ez arzaillea. "Cánsase el dador y no el tomador". RS 277. Beti arran eginik naduka
adikaturik. Acto 121. Azotau eragieban azurretaraño, borreru madarikatu gogortzarrak adikatu ta aspertu
artian. CrIc 174. Zerren onen biarrak eztau asko nekatu ta adikatuten gorputza. Ib. 105. Idijak biar asko eginda
arikatu dirianian. Mg PAb 109. Eukiko dot burua konfesetako, arikaturik gatxagaz ozta egongo banaz berba
egiteko? Añ EL123. Beste batzuetan arikaturik [israeldarrak] Jangoikoak euren onerako biralduten eutsezan
nekeakaz. Añ LoraS 6. Aldi askotan beso guztiak arikatu bear dute. VMg 59. Ekusten zuan aldapa gogor eta
luzeak arkitzen dirala Zerurako bidean, eta bidezkoa aunatu edo arikatu ditekeala. AA I 16. Mendirik mendi
[...] guztiz nekatu, arikatu, arnasa baga eta itorik geratu artian. Astar II VI. Oneek irabazteko [...] eztaukagu ze
nekatu, ze adikatu, inoena kenzeko adikatu biar dan beste. Ib. 164. Ai ene bada! arimatxo au jat arikatu, / zure
amorez noa illten. AB AmaE 157. Zu, Iauna, arika ta abaildurik / iarri zinean neure bila! "Lassus". Azc PB 29
(Ur PoBasc 248 nekatuta). Biak unatuta, adikatuta, piper gorria baño gorriago. Ag G 104. Egun guziko
jardunez arikatuta, ardiak kontatzen asi nintzanean. NEtx Antz 49. Emen nekatu zera, arikatu zera: eztira sari
gabe egongo zure samiñak. Vill Jaink 183.
 (Part. en función de adj.).  Begira bada [...] gugaitik igaro eban bizitza arikatu ta eriotza garratzari. Añ EL1
113. Atso zimurrak eta agure adikatuak. Ag G 179.
 "Alika alika eginda nago (G-goi), estoy completamente debilitado" EEs 1914, 195.
 alikatu. "Enfadar a otro o fatigar" Aq 1387 (en la parte del ms. debida a Larramendi).
adikatu. v. adigabetu.
adikatzaile, arikatzaile (Lar). "Brumador" Lar.
adike, arike (Lar). "Brumamiento" Lar.
adiketa. 1. "Entendimiento, adiketea" Lcc. v. aditze (6).

2. (V ap. A). "Mirada, atención" A.  Adiketa (atención) guztiaz egon zan entzuten, zein barri ete ekarren.
Echta Jos 234. Egoten naiz adi, beste askok jaramoten ezteutsen gauzai, ta adiketa onekaz ezautzen dodaz
nortzuk diran biotz errukorra daukenak. Echta EEs 1914, 254.
3. Pensamiento.  Alde ta musu asko ditu gizonaren goguak. Iñoiz, barren barrendik jeikitzen dira uste etziran
oldozpenak aspaldi artan itota bezela, arrunt baztartuta zeuden adiketa sakonak. Ayerb EEs 1914, 72.
adiketa. v. harik eta.
adikidin. "(Hb), qui se peut entendre" Lh.

mende.
adikin (Lar, Hb ap. Lh).  "Entendimiento" Lar.
adikintza. 1. "(Hb), intelligence" Lh.

2. "(Hb), [...] ouïe" Lh.
adikiro. "Entendidamente" Lar.
adikizun (Lar, Añ, Hb ap. Lh, Dv, H (s.v. adimendua), A Morf 151 (que cita a Dv)). 1. (Adj.). "Inteligible"
Lar y Añ.  Gizonzalea, ongikoia [...] izpiritu guziak bere baithan daduzkana, adikizuna, garbia eta xothila.
"Intelligibilis". Dv Sap 7, 23.
2. (Sust.). Sentido.  Bestelako adikizuna dute arentzat eta niretzat itzak. Txill Let 55.
adikor (V ap. A). 1. Amable.  Adikorra zan banatzallea ta abegi ona egin eutson agurearen eskariari. TAg
GaGo 48. Baña gizartekeria adikor, onbera ta guztientzat maitagarria nai leuke, alogerekoak ezeze ugazaba ta
aberatsak be gizartekeriaren sare barruan sartzeko asmoz. Eguzk GizAuz 78.
 (Uso predicativo).  Nere Jaungua nik billatu dot; / entzun egin daust adikor. Arriand in Onaind MEOE 645.
Berriro jardun zaite-ba / len bezin alai t'adikor / yoranez abesten asi, / gogotxindor, gogotxindor! EA Txindor
109.
2. Atento, que atiende; vigilante.  Urte birik baten, euskalegun onek ospatuko doguzan urietan, ementxe izan
dogun arrera on, samur ta adikorra izan daigula. A LEItz 130. Baña ikusi eben ondo beste aldeko bazter
illuneko aska-ganetik begi adikor ta bixi-bixi batzuk. Kk Ab I 74.
3. + aitukor. Fácil de entender.  Euskera samura, erreza, aitukorra erabili bear dabe. Alt EEs 1930, 124.
Oiek, berezko etorrian, erriaren biotzeraño sartzeko artzen dituzten irudipen berak, orra gure olerkari onen
olerki gai egoki, adikor ta zabalkorrena. Inza in Jaukol Biozk VII.
4. Intelectual.  Beste alako gai sakon eta barnekoak, adikorrak alegia, olerkari kementsuenentzat
berekikoenan zaizkiotelakoan egon ginezke, ertilari oiek dasatenez. "Temas intelectuales". Aitzol in Laux BBa X.
5. Inteligente, que entiende.  Orduko antzik eztot gaur bape. / Adikorrau dot zentzuna: / Erbeste-ziar ezautu
dot ba / niretzat zaran biguna. Euzk 1931, 542 (ap. DRA).
adikortu.  Captar la atención.  Abelazoka (ganadu-feria) ederki ornitu ta gertaturiko batek azken-egunean
baserritar-mordo andiak uriratu ditu; ta guk gure izmitzez adikortu ezin izan ditugun gizon urrats-sendoak, gure
ordez, idi-bei ta zekor-bigaiak beren murrusaz poztu ta lilluratu dizkigu. A LEItz 6.
adikune (V-arr-oroz ap. A; -ea det., Mic 8r), adikuna.  Mirada. "Miradura" Mic 8r. "Atención, mirada" A.
"Adikune, mirada. Tal vez se usa en alguna zona como 'atención'" A Morf 70.  Euren esanak egin gura ezik
ibili bazatxakez, edo atzera erantzuten, edo erremuxkadaak, burrufadaak, abrigutxarrak, begiraunaak edo
adikunaak egiten. Añ EL2 139 (Harriet, s.v. adia, cita este ej. y traduce "plaintes, reproches"). Ingeles liburuek
dinoe ze iretargiek adikune edo begirekune bategaz ikusten dauela lurreko ta itxasoko une andie. A BGuzur 155.
adikuntza. 1. Razón. "Discernimiento, discreción" BeraLzM.  Emen dator zalantza, emen adikuntza, emen
dator bai beldurrez eta ustegetasunez onartzea, bai beldurge baztertzea. "Aquí entra la duda, aquí el
discernimiento". Zink Crit 66. Barrenkotasun eta adikuntzaz oldozten. Ib. 78.
2. Significado.  Errezago zan noski, itz-esi estua lagata, nabarmen itzaz agertzea erasa oien adikuntza.
Ayerb EEs 1916, 144.
3. Comprensión.  Itzez aiek ots dagite; baña Zuk belarriei adikuntza damaiezu. "Auditui intelligentiam
tribuis". Ol Imit III 2, 2 (Echve zer esan nai duen).
4. Pensamiento.  Irudi, uste ta ideak doguz gure adimen eta gauzen bitarteko; gure adimena, geu ez garean
gauzakaz alkartu daroen zubia. Era onetantxe sortu ta erditu daroagu adikuntza. Ibarg Geroko 20.
- ADIKUNTZA-ALDI. Edad del uso de razón.  Eta kristiñau-ikasbide onetan zeinbat gauza jakin eta ulertu
bear ditu kristiñauak adikuntza-aldira eltzen danean? Kristiñauak, adikuntza-aldira eltzen danean [...]. KIkV 9
(KIkG 5 ezagueran sartzean).
adila. v. adile.
adilari.  Entendimiento. v. adile (2).  Geure arimia, ta arimako adilarija edo entendimentuba, ta nailaarija
edo borondatia, ta gorputza bere sentidu guztiakin Jaungoikuak geuri duarik emonak dira. fB Ic I 78.

mende.
adile. 1. Oyente. v. aditzaile.  Bada arritu ta txarmaturik utzi zituzten beren adile guziak ekusi ta esan
ziezten gauz on onen berriarekin. Mb IArg I 104. Fede santa ta siñistanza munduko adilleen biotzean sartu
zutenak. Ib. 357s. Predikar herejeak esan zien bein inditar bere adilei. Mb IArg II 268. Santuaren adille
gaistoen zenbaitek egin zutena. Ib. 94.
2. adila (H (que cita a fB); -ia det., Izt 44v). Entendimiento. "Entendement, intelligence" H (s.v. adimendua).
v. adilari.  Geure adilia edo entendimentuba berez laburra dana Zeruko misterijuak ezaututeko. fB Ic I 5.
Batzuk dira eureenez adilla argijagokuak. Ib. 169. Argitu egizuz geure adillak. fB Ic II 270. Ija ezdaukee zetan
kansau geure adilliaren begijak luurreko gauza naastaubai ta itxusijai begira. Ib. 85.
adileku. "Cáthedra" Añ.
adimen (Añ).  Tr. Casi exclusivamente meridional (al Norte sólo en J. Etchepare, Zubiri y Mirande). Se
documenta desde Añibarro (además de en un pequeño voc. al final de CO de Moguel), aunque no en la acepción
de 'entendimiento, razón' que predomina en adelante. En DFrec hay 28 ejs. de adimen.
1. Comprensión, intelección, inteligencia. "Aditu, adimena, entender, inteligencia" Mg CO 300. "Inteligencia"
Añ.  Ezta asko [mandamentuak] buruz jakitea: jakin bear da zerbait azaldura edo esplikaziño euren
adimenerako. Añ MisE 139.
2. (V), aitumen (V-gip). Ref.: A; Etxba Eib (adimena, aittumena). Entendimiento, razón. "Adiña, adimena,
razón, juicio" Ur MarIl voc. v. 1 adimendu.  Gorputzean, ariman eta adimenean. Ur BulaV 24 (BulaG 553
adimentuan, BulaAl 38s adiñian). Argiturik euren adimeneneko [sic] illuntasunak. Ur BulaAl 56. Nere
oroimena, nere adimena eta nere borondate guzia. Arana EE 1883b, 79. Bijotza ta adimena gudean dira
biarrago izkillubak baño. AG 1403. Ikasmenak baina astertuteko eskubidea guztiok daukagu adimena daukagun
aldetik. Arriand EAditza 758. Nire gomutea, nire adimena, nire biotza, nire izakerea, euskaldunarenak izango
dira beti. Ag AL 139. Zoro ori adimen argira biurtuten zanean. Echta Jos 270. Joanesen adimenak egundaño ez
bezela ezagutzen zituan Jaunaren betiko egi sakonak. Ag G 204. Adimena Egilleak laketu digun emaitz bikaña
da. Zink Crit 4. Arretatsua ta ulerkorra (adimen zorrotzekoa) zala. A Ardi 30. Zeugaz neurtzeko gertu nago,
naiz adimeneko naiz gorputzeko arazoetan. Kk Ab I 90. Gizonaren doairik / bikain ta onena, / Jaungoikoak
emanda / duan adimena. / Orixen ondatzen du / moxkorrak aurrena. JanEd II 112. Buruzko otoitza adimen utsez
edo barrengo pensamentu ta gogoz egitten dugun ura da. Inza Azalp 120. Orixe ezin du argitu Peru-Fermiñen
adimen urri ta landugabeak. Mok 19. Adimen (talentu) andija daukot-eta, bein baño geiagotan esaten dodanik
be eztot ulertzen. Altuna 81s. Alako sena ta adimena eban maltzur arek. Or Tormes 23. Negu latzak [...] histura
bihotzean eta ilundura adimenean sarrarazten. Zub 122. Euren artian adimen indartsua eben gizon asko ziran.
Kk Ab II 80. Ezilkortasun-billa lor ta atsekabez / adimenan esnak idoro nai dabez. Laux BBa 128. Halere, ezin
xuxenago heltzen daukute adimenerat mihiak, ezpainek, jabearen gogo-erabakia. JE Ber 30. Baña mazkal itxura
onen ordez, adimena zolija eban. Otx 11. Etzaielako biotz-adimenetan landatu bear ainbe argiro ta errozki. Ldi
IL 53. Begiak zabaldu, adimena pizkortu. Markiegi ib. 7. [Ez dakigu] erromatar jainkoizunak berak ere, euskal-
adimenetara sartzean, zer ikur artzen zuten. JMB ELG 103. Adimenaren bidez geroko gauzak oraingoakaz
alkartu ta erkatzen ditu. Eguzk GizAuz 92. Zurekiko ez, itsu, gor, adimen eta belarriak sorgor dituzun zurekiko,
ez. Zait Sof 67. Bere adimen satsuak (inteligencia abyecta) sortzen zittun asmakeri ta gezur ipui guziak
sinistaraziz. Etxde AlosT 25. Ez zituen noski ulertuko haurraren adimen gazteak [...] zorabiozko pentsamendu
horiek. Mde HaurB 9s. Urbildik argitzen du bakarrik adimenaren zuziak. Txill Let 134. Ez zan adimen
kamotzeko gizona. Anab Aprika 45. Adimenean argiaren izpiak ba darabiltz ara-ona. Erkiag BatB 135. Izadia,
adimen baten lana ote da, bai ala ez? Vill Jaink 45. Munduak, bere osotasunean arturik, adimen ordenatzaille
batengandik datorrelako zantzua edo susmoa uzten ziola. Ib. 53. Erleak iainko-adimenaren zati bat direla uste
dute askotxok. Ibiñ Virgil 112. Irutan Bat zaitugun Jaungoiko altsua, / Zu ikusteko oso det adimen lotua. NEtx
LBB 280 (cf. infra ADIMENA LOTU). Adimen kamutsa dudalako edo. MIH 338.
v. tbn. Ayerb EEs 1916, 172. JBDei 1919, 258. Garit Usand 21. KIkV 21. KIkG 14. Pi Imit III 2, 2. Enb 142.
ABar Goi 34. EA OlBe 48. Bilbao IpuiB 158. Gand Elorri 137. Alzola Atalak 131. Etxba Ibilt 480. Berron Kijote
32.
 Persona inteligente.  Euskalherriko adimen bizkorrak, euskararen eta euskal-kulturaren alde lan egiteko
ordez aphezgaitegian sartzen eta proselitismuaren aritzera ioaiten dira lurralde hurrunetarat. Mde Krit 34.
 (Como primer miembro de comp.).  Osasunez, gorpuz ta arimaz eder, adimen-burrukarako gai ta bizkor. Or
Mi III. Berezkoak zitun adimen argitasuna eta edozertarako ikusmen zolia. Etxde JJ 38. Adimen jauresle haiek,
zentzupera eror ditekeena bakarrik dute egiatzat hartu nahi. Mde Pr 310. Buruz, adimen-argitasunaz jokatuaz.
Erkiag BatB 150. Jatorrizko pekatuaz gure adimen-argia illundua ta naimen-indarra auldua gelditu da. MAtx
Gazt 87. Hemen herri batek bere buruarekiko oroitzapena galdu bide du, lurra kixkaldu da, gizona mututu,
adimen izpia iraungi. Lasa Poem 96. "Bizi ezik bizi naiz... eziñ illez nago iltear" dalako adimen-jokuak,
koplarien olertikeratik du ekarria. Gazt MusIx 160. Adimen-zurrunbilloan, / zorabio det. NEtx LBB 245.
3. Conocimiento, sentido, consciencia.  Ordurik onako barririk eztakit; uste dot adimen baga egon nazala.
Echta Jos 272.
mende.
- ADIMENA ARGITU. Iluminar(se), aclarar(se) la mente.  Neuk bere zerbait entzun dot, eta ezteutsat
iaramonik egin; baiña oraiñ emen dakustanak argituten deust adimena. Ag AL 80. Nire burua lausoturik egon
bear izan dau, ta Josetxoren irazkia irakurri dodanean, argittu jat neure adimena. Echta Jos 301. Eskolara
zerbait ikastera joan, ta adimena argitu bearrean ate ta leioak itxitzen zizkiguten euskera galeraziaz. Lab
EEguna 102. Ordun [Yesuk] adimena argitu zien, Idaztiak ulertzeko. Ol Lc 24, 45 (Lç adimendua ireki).
Jauregi-gixonokaz egunian-egunian jardutiaz beraz, berakotan lez etorriko da senera ta laster argittuko yako
adimena. Otx 123. Itz onek adimena / argitu baitzizun. Or BM 112. Vodkak adimena argitzen dion araura. Mde
HaurB 82. Ez al zitzaien iñoiz etorriko, illunpetan zetzaten beren adimenak argitzera? Etxde JJ 216. Zure
aginduen zuzentasuna betikoa da, / argitu egidazu adimena ta bizi izango naz. Ker Ps 119, 144 (Dv emadazu
adimendua, Ol ezi nazazu, Or argitu nazazu, BiblE ulertarazi haiek niri).
 Gurasuak ein leiken / lanik ederrena. / Umiai argitzia / kistar adimena. Enb 112.
- ADIMENA IREKI. Iluminar(se) la mente.  Orduan adimena ireki zien, Liburu Santuak uler zitzaten. IBe Lc
24, 45 (Lç adimendua ireki).
- ADIMENA LAUSOTU. Nublar(se) el entendimiento.  Neskatilla zintzo errukarri ari, bere adimena lausotu
jakan. Echta Jos 292. Biotz-beroaldiak ezpaitu ezer argiago egiten, adimena lausotzen eta ilunagotzen baizik.
Zait Plat 83.
- ADIMEN-ALDI. Edad del uso de razón.  --Noz gauza onek jakin biar yuaguz? --Adimen-aldira eldu-orduko.
AG 1057.
- ADIMENA LOTU. Embotarse la inteligencia.  Gizon nekazaria / laister oi da zaartu [...] / zentzuna agortu, /
adimena lotu. And AUzta 135.
- ADIMEN ARAUZ. "Racionalmente" BeraLzM.  Petrarkatar olertikerak aapaldien arteko ar-emana batez
ere adimen arauz lotzen badu, ez ordea Fray Luisen odak. Gazt MusIx 66.
- ADIMEN ARAUZKO. Intelectual.  [Irudikizun] auek barnean duten maite ta adimen arauzko asmo laiñoz
irakurri ezik, artez ta zuzen esanak baño zentzugabekeri diruditela. Gazt MusIx 164.
- ADIMENA ZORROZTU. a) Aguzar la inteligencia.  Laguntzaleak ez du adimena zorroztu beharrik, eria
[...] bozik uzteko. FIr 189. Adimena nik zertan zorroztu? / Fedea lagun, bizi ikusten dut. Or BM 34. Adimena
zorrozteko sortua zen jostaketa hori. MEIG I 129.
b) Dirigir la inteligencia (hacia un objeto).  Utsegin gabe beti dirauken Zure egiren batera adimena zorroztuz.
"Acies mentis meae dirigeretur". Or Aitork 132.
- ADIMENEZ. Mentalmente; intelectualmente.  An, oroimen eta adimenez, Jesukristo gure Jaunaren esakun
edo egite bateon bat erabilli. JBDei 1919, 268. Itzik gabe, oroimenez, adimenez eta biotzez egiten dana da gogo
utsezko otoitza. KIkG 31 (KIkV 46 adimenez). Iritzi eta erabaki oiei deitzen diegu gogo-lantzea, gogoz eta
adimenez egokituak eta landuak diralako. JMB ELG 24n. Adimenez gogoratu gauzak, ordea, gizaldiak dirala
adimenaren erne-indarrez. "Res autem intellegibiliter excogitatas". Or Aitork 409. Zarren zarrez usteldutako
goganbearrak eta asmakizunak bidean tril eginik etor balekizkie, nor sasi-iakitunok baino egokiagorik, erabat
kendu, zapaldu ta adimenez urtzeko. Zait Plat 125. Soiñez asko eraman bearrean ere, gizon garaitua zegon, bai
adimenez bai biotz-ondoz. Onaind in Gazt MusIx 146. Espirituz egingo dot otoitz, baita adimenez be. Ker 1 Cor
14, 15 (IBk adimenez; Lç adimenduz). Hitzek, jakina da, badute beste zerbait, adimenez nolazpait besarka
daitekeen adieraz gainera, adimenak ikusten ez badu ere bihotzak uki dezakeena: beren giroa, usaina, lurrina
eta sentimen kutsua. MIH 348.
- ADIMENEZKO. Racional.  Ba-da enegan adimenezko nor ori, eta nor onek artu dezake zuzendaritza, nai
baldin badu, gure egiñak lege nagusi edo prinzipio batzuen araura zuzentzeko. Vill Jaink 75.
- ADIMEN GABEKO, A. BAKO. a) Falto de entendimiento.  Ni, adimenbakoa izan nintzan, aregaz
adiskidetasuna artu nebanean. Echta Jos 176. Buru-bakotzat daukazuezan orreri ipuintxo au irakurten
badeutsazue, zer gura dozue posture, ezin dozuela geiago esan eurekaitik adimen bakoak direanik! Bilbao IpuiB
73s.
 (BeraLzM; adimen bageko A Gram 380). Irracional.  Adimen gabeko abereekin berdindu zan eta oien pare
biurtu zan. Vill Jaink 153.
b) Inocente (ref. a niños).  Adimenbako Deunak. AG 1009. Orra umetxo bi, oso zintzoak eta adimen bakoak
zerua goian da lurra ta itxasoa beian baño besterik ikusten ezebenak. Echta Jos 67.
1 adimendu (L, BN; SP, Urt II 110, Ht VocGr 353 y 377, VocBN, Dv, H), adimentu (Lar, Añ, Izt 40r, Dv). Ref.:
A; Gte Erd 233.
 Tr. La forma documentada en la tradición septentrional es adimendu, que tbn. lo emplean, al menos, los
meridionales Ubillos (99), D. Agirre y Villasante. La forma propia de la tradición meridional, con inclusión del
Baztán, es adimentu, que tbn. se encuentra en una ocasión en Gasteluçar (212), aunque seguramente se trata de
una errata. En DFrec hay 3 ejs. de adimendu.
1. Entendimiento, inteligencia, juicio, razón. "Entendement" Ht VocGr 353. "Jugement" Ib. 377.
"Entendimiento" Lar y Añ. "Despuntar de agudo, adimentu zorrotza izan" Lar. "Discurso, facultad racional" Añ.
"Adimenduz ahul da (BN-lab)" Gte Erd 233. v. adimen (2), zentzu.
mende.
 Tr. Documentado desde los más antiguos textos, aunque su uso disminuye al Sur en el s. XX en beneficio de
adimen. No hay ningún testimonio suletino.
 Zu gaztia bazirere, adimendu hon duzu. E 217. Onhets dezagun Iainkoa gure adimendu, gure bihotz eta ahal
guziaz. Lç Ins B 2v. Iguk, othoi, adimendu, eta begiraturen diagu hire Legea. Lç ABC B 1v. Ezta izandu
munduan eta ezta jenderik ain barbarorik eta adimentu gutitakorik, ezpaitute ofrezitzen sakrifizioak. Ber Trat
16v. Zu zarela ene bizitzearen gobernaria, espirituaren gidaria, adimenduaren argitzailea. Mat 293. Ene
erranak idukitzak bihotzean gorderik, / adimenduak eztuen gogoeta berzerik. EZ Man I 1. Animalia adimendurik
eztuenak baiño adimendu gutiago du. Ax 468s (V 304). Adimendua egosiko da bere baithan barrena, hanbat
pena eta hain handiak pairatu behar dituela konsideratzeaz. Ib. 586 (V 377). Minzatze' ederretako, / spritu are
hobetako, / adimenduz, eranzun / nik ezin bezalako. O Po 34. Adimenduaren bidez, bere burua kontenplatzen
duela enjendratzen du bere semea. Arg DevB 238. O ilusioneak, o adimendu itsuak! Gç 30. Ordea hunelako
laguntza faltaz hanbat adimendu eder, eta gai onak dohakabeki gelditzen dira mendi eta arrokapean ehortziak.
ES 178. Ezen gizonaren adimendua ezta gai hekien ezagutzan sartzeko. Ch III 58, 1. Espiritu Santuaren doaiak
dira zazpi. Lenbizikoa, jakintasunaren doaia. Bigarrena, adimentuaren doaia. CatBurg 43. Argia eta sua bear
ditugu guztiok [...] adimentuan argi, eta biotzean su. Lar SAgust 15. Oihu egiozu zure arrazoiñari edo
adimenduari. He Gudu 93s. Labur da gizonaren adimentua / aditzeko Jaunaren ordenadua. Acto 71. Nere
andre Erregiñak adimentu ta oroitzapen ederrak ditu, baña ez du naikunzik eta borondaterik. Mb IArg I 183.
Adimentua Jangoikoak zetako emon euskun? Cb CatV 60. Non da adimendua? Non da zuzentasuna? Lg II 197.
Jainkoak eman darotzu adimendua [...] Jainkoa beraren ezagutzeko gai dena. Brtc 78. Bizian adimendua /
ilunbez duk estalia. Monho 110. Zeinbat adimentu ta borondate [daukaz Jesu Kristok]? CrIc 21.
 (s. XIX). Eman dizue adimentua edo ezagumena, beragan pensatzeko eta bera ezagutzeko. Gco I 394.
Demagun, zure adimentua, gauz oek gogoratzean, balantzan bezala jartzen dala. AA II 210. Adimenduaz
zerbitzatzen hasten garen lehenbiziko mementetik. Dh 132. Ator ene adimentua, gogoa, biotza, arimea, gorputza,
eta nazan guzti au. Añ EL2 176. Adimenduak eta esperientziak hortaz segurta gintzazkete, fedeak ez balaku ere
hori erakhasten. Jaur 138. Adimendua behar ametsentzat nausi. Hb Esk 95. Duenak adimendu, berez beza
zenbatetara heltzen den basaberearen zenbatekoa. Dv Apoc 13, 18 (Lç, He, TB adimendu; Ip enthelegü, Ur (V y
G) adin, Echn zautza, Ker adimen, IBk zentzu). Egiptoa, Babilonia eta Indiak! Hetan ditu adimendu onak bere
bazkak. Hb Egia 73. Adimenduaren mendea omen da. Ib. 123s. Aurtasunetik azaldu ziran Jenobebagan
adimenturik argiena, biotzik prestuena eta jeniorik gozo eta paketsuena. Arr GB 5s. Gorputzean, animan,
adimentuan. Ur BulaG 553 (BulaV 24 adimenean, BulaAl 38s adiñian). Adimentu au argitasunez / ainbesteraño
betetan. AB AmaE 118. Zaldun aren adimentu motzak etzuala batere ondo aditu [ebanjelioko itzak]. Bv AsL
131. Ikhusten zenaz geroz Frantzia guzia [...] adimenduaz gabetua bezala. Elsb Fram 74. Hoikien sinhesteko,
gure adimenduari ukho egin behar ginduke. Lap 298 (V 135). Gizonik geienak [...] adimendua lotan edo
lizuntzen euki oi daroe. Ag AL 29.
 (s. XX). Gizonaren adimenduko eta arimako zolan barna sartu zena, gure gogoaren ikertzaile eta ohartzale
haundia. Zub 33. Adimendu ernekoa dela [frantsesa] aithor lezakete bederen, eta onhets orok. JE Ber 71. Bi
sosen adimendua izatu baginu orduan. Zerb Azk 112. Zertarako dut, ortaz, gidaritzat, adimentu aul au? Txill Let
131. Musu bat eman zion maxelan. Damasoren adimentuaren gainean, atsedenezko lanbro bat hedatzen zen.
Arti Ipuin 84. Adimendua gainditzen duten egia-eremuetan murgil egitekotz. Lf in Zait Plat XV. Gogamen bat,
adimendu bat badela nunbait. Vill Jaink 41. Bere haur-adimenduak erakusten dion zeru lilluragarriari buruz.
Etcheb MGaric 17. Bere adimendu argiaz eta jakitate paregabekoaz. Ardoy SFran 22. Arras gaizki da, bainan
adimenduz xorrotx eta zuzen. Larz Senper 116. Ganaduak daukaten adimentua! And AUzta 66. Ene adimendu
errebelak ez baitzuen nahi jakin, / amodioz nahi zinuela nitarik gizon bat egin. Xa Odol 79. Adimendu urriaren
jabe naiz, segur aski. MIH 399s.
v. tbn. Harb 324. SP Imit IV 18, 4. CatLav 421 (V 200). Mih 39. CatLuz 31. Jnn SBi 85. Zby RIEV 1908, 204.
CatJauf 53. StPierre 40. Adimentu: Aran SIgn 27. Legaz 50. JanEd II 10.
 Uso de razón.  Adimendura edo endelegamendura heltzen garen pontu beretik. Ax 172 (V 116). Kristioa
adimentura edo ezaguerara datorrenean. Añ CatAN 14. Adimendurat heltzen garenetik eta azken hatseraino
zenbat gogoeta gure Izpirituetan? Dh 139. Etzira oroitzen nola eldu zinelarik adimendura galdu zinuen bataioan
errezibitu grazia? (Luzaide, 1869). ETZ 283. Jesus Jaunari emana edo kontsekratua adimendutarat heldu
zeneko. Jnn SBi 136. Hemen, adimendurat heldu orduko, erdarari behar du jarri haurrak, eskuara ez
dezakelakotz eskola-emaileak onhets. JE Bur 179. Ez naiz ongi orhoit, bainan ez dut uste oraino adimendurat
heldua nintzela. Zerb Egutegi 1933 (ap. DRA). Jainko legean hezi ninduten jitean adimendura. Xa Odol 214.
v. tbn. CatLuz 9. Adimentu: CatB 49. Legaz 10.
2. (H), adimentu. Oído, sentido del oído.  Gorputzaren sentidoak dire borz: adimentua, bista, usma, gustoa
ta ukimentua. LE-Fag. Adimentua penatukodá aditus kontíno ango klamóre ta blasfémia, arroitu, laméntu, ai ta
ai beti. LE Doc 273.
3. (Dv). Comprensión, intelección, inteligencia. "Gizona nekhez heltzen da zeruko gauzen adimendura" Dv. v.
adimen.  Franziskok, [...] etzituan ongi aditu itz aiek; esan nai zutenaren adimenturik nola ez baizuan, gaizki
aditu, ta beste adigarririk izan zezakiten itz esanak batere konturatu gabe. Bv AsL 31.
mende.
4. Conocimiento, sentido, consciencia.  Ihurzuri batek arthikitzen du tirabiraka. Guziek uste zuten hila zela,
bainan bi orenen buruko ethorri zitzaion adimendua. Hb Egia 19.
- ADIMENDUA ARGITU. Iluminar(se), aclarar(se) la mente.  Zu zarela bihotzak garbitzen dituen eta
adimendua argitzen duen amorioa. "Intellectum illuminans". SP Imit IV 16, 3 (Echve adimentuak argitzen; Ch
espirituak argitzen, Mst enthelegia argitzen, Ol, Pi adimena argitzen). Argituko tu gure adimenduak. Gç 27.
Argitu zituan aen adimenduak, ta adirazi zizten, Eskritura Sagraduan dauden egiak. Ub 99. Argitu daiela zure
adimentua; berotu borondatea ta zolitu zure gomutea. Añ EL1 15. Adimentua argitzen du. Gco II 63. Itz onek
argitzen ditu adimentuak. AA III 432. Ez, sekulan enganiorik ezin sarthuko da hekien adimendu, Jainkoaren
egiak berak argitzen dituenetan. Dh 179. Argi batzuek zeñekin argitzen ditu gure adimentuak. Legaz 37.
Jaungoikuak argiturik niri adimentua, ezagutu dezaten erlijio egiazkua. Bv AsL 218. Baña agortu zan ardo-
iturria, argitu ere bai beren adimentuak. Urruz Urz 20. Gaizoari ordian argitzen zaio adimendua, eta dena
ulertzen. Zub 39. Bere adimendua ezin aski argituzko themarekin ikastetxe aipatuenetan hogoi urthe ereman
zituen entzule bipila. JE Ber 65. Adimenduak argituz, eta Ebanjelioko egiak aski luzaz erakutsiz ordu arte
betidanitik ilunbetan ziren paganoeri. Ardoy SFran 318.
- ADIMENDUA GALDU. Perder el juicio.  Batek bere burua, bere adimentua eta juizioa [edanaren ondoren]
txit galdu eta batere ezin bera gobernatu eta zuzendu ditekean moduan. Gco II 60. Zelan galdu dogu adimentua?
Añ GGero 377.
- ADIMENDUA ILUMINATU. Iluminar el entendimiento.  Iainkoaren Spiritua da [...] gure adimenduak
illuminatzen eta gure konszienziák seguratzen dituena. Lç Ins F 1r.
- ADIMENDUA ILUNDU. Nublar(se) el entendimiento, ofuscar(se).  Bekhatuak ilhuntzen du adimendua,
flakatzen du memorioa eta gaixtatzen du borondatea. Ax 83 (V 57). Illuntzen due adimentua griña txarrak,
zokoz eta tolesturaz betea dago biotza. AA I 133. Au da gauza bat osotoro illuntzen duana adimentua, elkortzen
ta arri biurtzen biotza. AA III 608. Adimentua illundu, eta borondatea okertu zitzaien. Lard 537. Bekatien
errepetizioniakin iluntzen da adimendia (Luzaide, 1869). ETZ 275. Edari zaleai laburtu, illundu eta askotan
naastu egiten zaizte adimentua, naimen eta oroimena. Ayerb EEs 1916, 46.
- ADIMENDUA IREKI. Iluminar(se) la mente.  Orduan ireki zezan haién adimendua, Skripturén aditzeko. "Il
leur ouvrit l'entendement". Lç Lc 24, 45 (Dv, Leon adimendua ideki; He izpiritua ernatu, TB izpiritua ideki,
Oteiza sentiduak iriki, Brunet adiera zabaldu, Ol, Ker adimena argitu, Or ezagumena idiki, IBk ezaguera argitu,
IBe adimena ireki). Sór ta mútu zegóna [...]. Istántean idikizékio adimentua, ta lazátu mia, ta mintzatzénze óngi.
LE Urt ms. 102r (ed. 1846, 288 adimentua edo entendimentua).
- ADIMENDUA ITSUTU. Nublar(se) el entendimiento, ofuscar(se).  Erran behar da adimendua itsutu
zaikala. Ax 358 (V 237). Zeren haur da haragiaren desira desordenatuak egiten duen lehenbiziko kaltea eta
kolpea, adimenduaren itsutzea, liluratzea, nahastea eta zoraturik ibentzea. Ib. 348 (V 231). Sar-arazten du
fiñean [amodio likhitsak] pozoiña bihotzeraiño, arrazoiña edo adimendua itsutzerañokoan. He Gudu 110. Baña
infernuan sartu ezkero, galdu dau libertadeak bere indarra; itsutu da adimentua; gogortu borondatea. Añ
GGero 379. Ezen hetarik ilkhi lanho beltzak adimendua bera goibelduko eta itsutuko du. Arb Igand 150s.
- ADIMENDUA KLARATU. Iluminar(se) el entendimiento.  Klarazazu adimendu illhunbean sarthua / eta
egitekoetan indazu konseillua. EZ Man I 38s.
- ADIMENDUAN EGON. Estar cuerdo, en sus cabales.  Ohoin bat, iokari bat, arnegari bat, putaner bat,
gaixto da: ordea gizon da, bere adimenduan dago [...] Zeren gizon izaitea da adimenduan egoitea [...]. Beraz
hordia, hordi deiño, ezta gizon. Zeren orduan ezpaitago adimenduan. Ax 407 (V 265). Eztut uste lizatekeiela bat
ere egiteko hartan sar litekeienik; ez behintzat adimenduan dagoenik, zentzua buruan duenik, zoro eta itsu
eztenik. Ib. 390 (V 255). Zeure adimentuan egongo etzarean denporarako [...], zenzunik ez bururik izango
eztozun denporarako zeure egitekoa euki ta luzetu. Añ GGero 173.
- ADIMENDUAREN ADIN. Edad del uso de razón.  Adimenduaren adinera heldu garen ondoan. CatLav 163
(V 83). Sei urte eta erdi nintuen Ameriketarik Frantziarat aitamekin etorri nintzanean. Adimenduaren adina, edo
nunbait han, diotenaz. JE Bur 7.
- ADIMENDU GABEKO (Dv). "Dépourvu de raison" Dv. v. adimendugabe.  Iduri bestia adimendu
gabekoak. Ch III 12, 4 (SP abre mutuak bezala, Mst abere mütü elibat bezala). Nazione adimendu gabeko batez
sumiñaraziko zaituztet. He Rom 10, 19 (Lç adimendu gabe). Eta zer-ere ethorkiz ezagutzen baitute, hartan beren
buruak andeatzen dituzte adimendugabeko abere batzuek bezala. Dv Iudae 1, 10.
- ADIMENDUKO (SP). (Ref. a personas). "Adimenduko gizona, homme d'entendement" SP. v.
ADIMENDUTAKO.
- ADIMENDU OSOAN. En pleno uso de razón.  Apezak ez ditugula erakustuntzat onesten, non ez den beren
adimendu osoan apezteko xedea hartu dutenen alderat. JE Bur 54.
- ADIMENDUTAKO. "Horra gizon bat adimendutakoa, voilà un homme de sens" Dv. v. ADIMENDUKO.
- ADIMENDUTAN SARTU. Entrar en razón.  Noiz artean ibiliren naiz hanpuruskeria ergel batzuetan
burtzoratua? Noiz sarthuren naiz adimendutan? Dv LEd 155.
- ADIMENDUTIK ATERA. Poner(se) fuera de sí, ofuscar(se).  Baldin kolereak [...] alan itsutu, izutu, zoratu,
zenzun ta adimentutik ateraten badau. Añ GGero 214. Oraiko idazleak, gutiz geienak eskualdun berriak, nola
mende.
ari diren hitz bihurritu eta herrebesez, beren adimendutik ateraiak, eskuara emokatzen, kotsatzen, eta iluntzen.
Zub 19.
- ADIMENDUTIK ERAUZI. Poner fuera de sí, ofuscar.  Kolerak [...] hala nehor itsutzen, zoratzen, liluratzen
eta adimendutik erauzten badu [...] bilhatu behar zaika sendagarria. Ax 285 (V 190).
 O guztiz adimendutik kanpora irauziak! / Zeñak gaixki baititugu enplegatu biziak. EZ Man I 114.
- ADIMENDUTIK JAUZI. Ponerse fuera de sí, ofuscarse.  Erhoari, adimendutik iauzia dagoenari. Ax 302 (V
201). Baldin bazendu anaia bat erhoa, eta adimendutik iauzia. Ib. 309 (V 206).
- ADIMENDUTIK KANPOAN. Fuera de sí.  Itsu dela, erho dela, zentzutik eta adimendutik kanpoan dela. Ax
309 (V 206). Pensa ezazu eztagoela bere baithan gaizki erraiten hari dena, baiña adimendutik kanpoan dela. Ib.
310 (V 206).
- ADIMENDUZ (adimentuz Lar, Añ, Dv). "Intelectualmente", "mentalmente" Lar y Añ.  Ezen baldin lengoaje
arrotzez othoitz egiten badut, ene spirituak othoitz egiten du, baina ene adimendua fruktu gabe da. Zer bada?
Othoitz eginen dut spirituz, baina othoitz eginen dut adimenduz ere. "D'intelligence". Lç 1 Cor 14, 14 (Dv
adimenduz; He adi daiteken bezala, Ol adiñez, Ker, IBk adimenez, IBe ulertzeko eran). Aditu zuten belarriz hau
Apostol onak Kristo jaunaren aho-ezpañetik, baña adimentuz ez. Mb IArg I 220. Adimenduz eta buruz uste baino
ere maiteago ez othe dugun guziek Frantzia. JE Ber 95. Eta balore auek ez dira adimentuz aukeratzen, joera,
azikuntza, gizaroa, biotza, ta beste amaika eragiñen bidez baizik. Txill Let 125.
- ADIMENDUZKO (adimentuzko Lar, Añ). Mental, intelectual. "Oración mental, adimentuzko otoitza,
hizbagekoa" Lar. "Mental" Añ.  Spirituzko eta adimenduzko othoitzá. Lç 1 Cor 14, tít. Desira ezazue [...],
adimenduzko eta enganio gabeko eznea, harzaz haz zaiteztenzat. "Le lait d'intelligence". Lç 1 Petr 2, 2 (Dv
ispiritual, Ol gogo-esne, Ker espiritu-esne). Adimentuzko laneetan denpora guztia emon baga. Añ EL1 18. Emon
ordu lauren bat gitxienez egunean zenzuzko edo adimentuzko oraziñoan. Ib. 80. Ez da behinere ilkhi gauza handi
eta adimenduzkoetarik. Hb Egia 8. Baditeke lehen bi gizonak egitean xukatu zitzaizkon adimenduzko gaiak. Ib.
12. Ordu laurden batez adimentuzko orazio edo orazio mentala idukitzea. Arr May 11. --Zenbat modutakoa da
otoitza? --Bietakoa: adimentuzkoa ta ahozkoa. Legaz 19.
 Racional. "Sensé, raisonnable, en parlant des paroles. Ez duzu horren ganik entzunen adimenduzko solas bat"
Dv.  Legea adimenduzkoa izanez, zentzudun guzien zoriona nola ez lezake egin berenaz? Lf in Zait Plat XVI.
- ADIMENDUZKO ADIN. Edad del uso de razón. v. ADIMENDUAREN ADIN.  Zer disposizione ekharri
behar du Bathaiora, adimenduzko adinerat geroz errezebitzen duenak? CatJauf 106.
2 adimendu. "Entender. Adimentzen dugu, ulertzen dugu (P. Garmendia)" DRA.
adimendudun (SP, Dv), adimentudun (Añ).  Provisto de entendimiento, racional. "Qui a entendement" SP.
"Racional" Añ. "Aditua, adimenduduna, enthelegitsia [sic]". HeH Voc. v. adimendun, adimendutsu.  Zeren
Santu Doktoreak dion bezala, Kristo Jaunaren bukanzik bageko graziditik datorren grazia den adimentudun
guziak duten grazi guzia [...] ta gizonak bezain adimentudunak diran ta adimentu agitz garbiagokoak aingeru
guziak. Mb IArg I 341. Izarrak handiago dire. Hek dire munduak! Nihor ez othe dute garraiatzen? Ez othe da
hetan adimendu dunik? Hb Egia 39.
adimendugabe (Dv), adimentubage (Lar, Añ). 1. Desprovisto de entendimiento, de razón; estúpido;
irracional. "Mentecato" Lar y Añ. "Fatuo, sin fuste" Añ. v. ADIMENDU GABEKO, adimengabe.  Jende
adimendu gabe batez aserre eraziren zaituztet. Lç Rom 10, 19 (He adimendu gabeko, TB endelgamenduaz
gabetu, Dv zoro, IBk, IBe zentzugabe, Bibl adimendurik gabeko). Haién bihotz adimendu gabea ilhunbez bethe
izan da. Ib. 1, 21. Adimendu gabe Krist bere ahaidék estimatzen. Lç Decl a) 8v. Etzarela zamaria eta mandoa
bezala adimendu gabe. Harb 324s. Deitzen zituela adimendu gabeak eta sinhets gogorrak. Ax 276 (V 184).
Halaber abre adimendugabek ere, arrazoinekin erran ahal diazaiote. Ib. 568 (V 363). O erhoak eta
adimendugabeak! SP Phil 290. O arima fede eta adimendu gabeak. Ch I 22, 4. O erho zoratuak eta
adimendugabeak! He Phil 291. Munduko khe guziei begira zaude, zeruek ospatzen duten Jainkoa utzirik. Ala
baitzare adimendu-gabea! Dv LEd 231. Ai nere adimendu-gabea! Ib. 167.
2. adimentubage (Añ). "Arrobamiento, arrobo, éxtasis, adimentu, zenzun, konorte, korde bagea" Añ.
adimendugabekeria.  Acto de locura.  Ni galdu-eta, farra eta marruma egin nahi dutenei sinheste hartu
behar diotedala! Bada, horra ezin-erranezko adimendu-gabekeria. Dv LEd 216.
adimendugabetasun (Dv), adimentubagetasun (Añ).  "Fatuidad, adimentu, edo zenzun bagetasuna" Añ.
adimendugabetu.  Perder el juicio.  Zenbat dabiltza munduan adimendugabeturik, arindurik, erhoturik,

errabiaturik? SP Phil 40 (He 40 adimendu gaberik).

mende.
adimendun (A Gram, BeraLzM).  Provisto de entendimiento, racional. "Racional dotado de razón" A Gram
366 (que lo señala como creación propia). v. adimendudun.  Irakatsi ezkero ba, [katuba ta txakurraren artian
baño] errazago lortuko da ori gixonen artian, adimendunak diralako. Kk Ab I 50. Anima ta gorputzaz osotutako
izaki adimenduna da gizona. KIkG 13 (tbn. adimendun en KIkV 20). Adimendun abere bakarra dalako, gizonak
beste abereak eztaukezan eskubideak euki bear ditu. Eguzk GizAuz 92. Geienen onaren aurka dan agintzeak be
adimendun gizonen artean, ezin euki leike indarrik. Ib. 99. Beti "bizi dan su bat" baita, "adimenduna",
"iainkozkoa", "iakitun bat bakarra". Zait Plat 32. Piztia adimendun dela frogatzen duen frogarik eztago Vill
Jaink 71. Adimendun izakiak badu berezitasun nabari bat: gogoa, desira. Ib. 117. Baña ludia ain eder eta
aberats izanik, zerbaiten zai zegon. Ezagueradun edo adimendun izaki bat bear zan. MAtx Gazt 13.
 (El) que tiene uso de razón.  Bai adimendunak, bai ezak, [aur] guziak nolabait Yainkoa sumarazten yunate
beren einean. Or QA 95.
adimenduratu. 1. "Parvenir à l'âge de raison" Dv.  "Gizon hori ez da nihoiz adimendurako, cet homme ne
parviendra jamais à atteindre le bon sens" Dv.
2. "Revenir à soi, à la raison, soit après un évanouissement, un accès de colère, ou autre circonstance" Dv.
adimendutsu (SP, Dv, H).  Inteligente, juicioso. "Intelligent, entendeur" SP. "Intelligent" H. v. adimentsu. 
Presuna haserrekorrak eta kolerak adimendutsu direla, eta anhitz ikhasteko on. Ax 288 (V 192). Ikhusazu nola
filosofo hek, gizon zuhur adimendutsu hek, begiratzen ziren bere haserreduretan. Ib. 301 (V 201). (Erran nahi
du) tenperamendu eta sasoala eztela xoilki gorphutzekotzat progotxatzen baina bai oraino gizonaren
adimendutsu eragiteko-ere. ES 120. Ihardesmen horiek ehunetan egin izan zauzkigu adimendutsu eta amarru
gabeko direnez. Prop 1896, 226. Abreek ez die bere idurikoaren haragirik jaten. Eta hik, adimendutsu haizelarik,
ez duk hastio gizonkia. Prop 1901, 185. Plauto gizon aidorra zen, trebea eta adimendutsua, buru ernekoa. AIr
Egan 1955 (5-6), 40.
adimendutu, adimentutu (Añ).  "Raciocinar, adimentutu, adimentuz aditu" Añ.
adimeneratu.  Pasar a la mente.  Gauzak, diran legez, ezin adimeneratu gengikez; ezin gengike, esaterako,
etxea artu ta berau, dan legez, beronen izakizunean gogo-barreneratu. Ibarg Geroko 19s.
adimengabe.  Desprovisto de entendimiento, de razón. v. ADIMEN GABEKO, adimendugabe.  Yesusek

erantzun zien: Zuek ere adimen-gabeak al zerate oraño? Ir YKBiz 227. Adimengabeak, onakoak itsuki, arakoak
olde-utsez, guziak Egillearen arauari lotuta, erti-lana dagie. Ldi IL 125.
adimentar. 1. "Intelectual, adimentarra, gosarkiarra" Lar.

2. adimentiar (BeraLzM). "Librepensador" BeraLzM.  Ezur uts ori, ozta ozta bizirik dagoen ori, kistarra ez
da: adimentiarra, mugarik oldozketan ezagutzen ez duana da. Ayerb EEs 1912, 17.
adimentsu.  Inteligente, juicioso. v. adimendutsu.  Bai ekiyela txiruak zirala ama-semiak, eta orregaitik
gertu egozala egunian peseta bana emoteko ain adimentsua zan axe mutilla aurrera atarateko. Kk Ab II 71. Zuk
uste dozu eskolia eukiyaz bakarrik notiña (personia) adimentsua dala, ta oker andi baten zagoz. Ib. 80. Izketa
ontan zer esan gogo duzun ulertzen ez badut ere, azter bezate obeki obeek, ots, ni baño adimentsugoek,
bakoitzari eman diozun iakitearen ariora. Or Aitork 408.
adimentu. v. 1 adimendu.
adimentubage. v. adimendugabe.
adimenzale, adimentzale.  Racionalista.  Elizamak, paganu adimentzaleari hortan jarraituz, ez dio hasieran
sinesterik batere sorgintzari. Mde Pr 309. Europako latin katoliku nahiz adimentzaleak. Ib. 314. Adimen-zalerik
zorrotzenek eta itxuenek, eta onura-aburuaren aldeko argienek eta gogorrenek Platon gurasotzat, edo,
arbasotzat dute. Zait Plat 7.
adimin.  Deseoso de oír.  Sukaldean zeuden orok, aur eta aurtzarotik igarotakoak, erne ta adimin iraun
zuten ipuiñak iraun artean. Etxde JJ 96.
adin (gral.; SP, Urt I 325, Ht VocGr, Lar, Añ, Lecl, Arch VocGr, Gèze, VocBN, Dv, H, ZMoso 67). Ref.: A; Lrq;
Iz Ulz; Gte Erd 296; Izeta BHizt2.
mende.
I (Sust.). 1. Edad. "Zenbat adin du? zer adin du? quel âge a-t-il?" SP. "Adin puska batekoa da (BN-lab)" Gte
Erd 296. v. edade.  Tr. Usual en textos septentrionales y navarros desde Leiçarraga. En la tradición
guipuzcoana parece introducido por Larramendi y, aunque es bastante frecuente desde el s. XIX, no lo emplean
bersolaris de la época de Xenpelar y de Txirrita, aunque sí más tarde Uztapide, etc. En vizcaíno su uso es escaso
en el s. XIX: sólo se encuentran ejs. aislados de Zavala (en la locución adin on) e Iturzaeta. Más tarde, sin duda
por influencia de Azkue, su uso se extiende tbn. en este dialecto. Hay ejs. seguros de adina, con -a constitutiva,
en Añibarro y Uztapide. Sg. Etxba, perdido en V-gip. En DFrec hay 119 ejs. de adin.
 Ezagutzetako adinera dathorrenean [haurra]. Lç Ins B 2r. Kristen adin perfekteko neurrira. "À la mesure de
la parfaite stature de Christ". Lç Eph 4, 13 (He, Dv, Ker, IBk adin; Bibl neurri bete). Hogoi eta hamairur
urtheko adiñean / guztiak iaikiko dire bere oñen gañean. EZ Man I 81. Hala garamatza bada gu ere geure
adinak eta denborak berekin. Ax 62 (V 40). Bitiña, ahuntz-umea, gazte deiño, on da iateko [...] ordea galtzen du
adinak. Ib. 97 (V 66). Ea leheneko adin sendoan hasi eztuzuna, geroko adin flakoan, akhabatuko duzunz. Ib. 179
(V 121). Adin hartara heldu beno lehen. Tt Arima 68. Zer adin behar da Konfirmatü izateko? Bp I 64. Zeinek
asko orduz eta gehienean ezbaitiote uzten bere umei estudiatzera adin samurra dela kausa. ES 180. Inguru
hetako haur guziak bi urtheko adina eta bi urthe baino gutiago zutenak. CatLav 372 (V 179). Adinean, diñadean
ta gobernuan nagusiago diranak. CatBurg 29 (tbn., con alguna variación, en CatUt 62, Añ CatAN 38, CatB 44,
CatLuz 18, CatAe 44, CatSal 45, CatR 45, CatUlz 30). Ezkonzeko adin onean. Mb IArg I 179. Aurkhitzen zen
adinean etzen igurikitzeko izanen zuela haurrik. Lg II 99. Adiñak presuna jakiñago egiten duela. Mih 14. Ene
adineko, ene herriko, ene ofizioko hainitz Zeruan dire. Brtc 153.
 (s. XIX). Zunbait prinzesa baliz / Europako lürretan / Errege zunbaiten alaba / ene adinekuetan. Xarlem 60.
Zer edade edo adiñian asi biar da konfesetan? CrIc 101. Errazoiaren adinara [...] eldu. Añ MisE 139. Baña
geienak [...] artzen due Sakramentu au [Bataioa] jaiota laster eta prestaerarik ezin egin zezakeen adiñean. AA I
80. Gerta liteke adiñ zoroarekin irristatzea utsegiteren batean. AA III 505. Egiazki harrigarria da beraz adin ta
herrunka guzietako giristino gehienen zoramendua. Dh 198. Gure lege adiña / adi ezazute, / milla bat zortzi eun
/ eta ogei urte, / zortzi geiagorekin / aurten dira bete. Echag 96. Adin guzietako presunek eta bereziki norhabe
gazteek. JesBih 392. Adina zaizü goratzen, ezkuntziaz ez ohartzen. Etch 578. Ogei ta emeretzi urteko adiñean
arkitzen zala. Izt C 490. Egurkari gaixotto bat, khaparrez / eta adinez / kargaturik. Arch Fab 117. Ametz eder
eta haritz hek guziak; / zoiñen adiña eta xarmak / baitziren guziez errespetatuak. Gy 290. Geroz, berrogei urteko
adiñera edo edadera artean, Faraonen etxean bizi izan zan. Lard 65. Eta erkiturik adiñaz (edadeaz) ill zan. Ur
Gen 35, 29. Ez da puskaz; dena harri bat da, Egyptoan sorthua duela 4320 urthe: adin ederreko ninia beraz. Hb
Egia 149. Azienda xurien adina hartzen da hortzetarik. Dv Lab 270s. Hatzeman zuen bera iduri lagun bat, adin
berekoa. Laph 123. Enthelegiaren adiniala heltü direnek. CatS 69. Ez dezu lotsarik zure adinian orrela negarrez
egoten? Bv AsL 58. Nahiz ez zen adinaren primaderan, erran nahi da gazte-gaztea. Elzb PAd 32. Lanean ezin
arizko adin batetara helduak direnak. HU Zez 34. Adinean edo urtetan, duintasunean edo aginpidean eta
ardurapenean nagusiak diranak. Itz Azald 95.
 (s. XX). Anke ziola nik bino bi urte oboro, zegon anixko jake, adin zionaren. Mdg 127. Goratxo adiñean
(edad), baña oraindiño sendo samar dabiltzaz euren lanetan. Echta Jos 126. Bi aneia arreba biritxi, adin bereko
bezala hein bereko, eta eite handikoak. JE Bur 77. Neure umetzaroan zan; zeuek oraintxe legezko adin (edad)
ezti eta biguntxua neukala. Alt EEs 1917, 42. Adin azkarrian errematismek hartü zien. Const 42. Orren adiñeko
neskak oro. Or Mi 84. Haritz ondo gazteak, denak adin berekoak. Zub 119. Adiñez berrogeitamar urtetik
gorakoa. Mutilzarra. Lab EEguna 62. [Xahar] haren adinaz urrikaldurik. Barb Leg 131. Harzkik hirekin hiru
lagun onak, ahalaz adin, jite eta gostu beretakoak. JE Ber 34. Zure gurasuak ere baiki, ene adiñeko baitira.
Etxde JJ 241. Adin ederrean hil zen, berrogoi bat urte leku berean erretor Lohitzunen iraganik. Zerb Azk 77.
Adin ederrean zen oraino Esteban Lapeire bertze liburu frangoren egiteko. Ib. 70. Gizon-adinera heldu zenean.
Mde HaurB 13. Hamar urtheko adina zualarik. Osk Kurl 91. Ez zan ezer, adin aretan, dirua ta askatasuna
baiño maitagarriagorik. Erkiag BatB 19. Adiñak sortzen dauan aragi-gar gunekoa. Ib. 136. Iru aro edo adiñen
asmakizun famatu ura. Vill Jaink 76. Oihanean adinak jana bezala kraskatzen ari den haitz handia iduri. Ardoy
SFran 37. Adiña ontara irixteko. Uzt Sas 185. Bere adinik hoberenean joaiten kustea laguna. Xa Odol 144.
Neskatxa horren adina urruti baino urrutiago utzia dut. MIH 379n.
v. tbn. CatLan 101. Egiat 245. LE Urt ms. 91r. Bordel 108. It Fab 252. Aran SIgn III. Elsb Fram 118. CatJauf
106. Inza Azalp 151. Ox 196. JMB ELG 67. Lf Murtuts 11. Zait Sof 57. Anab Poli 13. JEtchep 114. Larz Iru 124.
Ibiñ Virgil 96. ZMoso 76. Mattin 73. Casve SGrazi 64.
 Edad necesaria o apropiada para algo. "Ez du adinik, il n'est pas en âge" Dv. "Adinik ou adina gabe zahartu
da, il a vieilli avant l'âge" Ib. "Adin gabe in da (AN-5vill)" Gte Erd 210. Cf. infra ADINETARA HELDU. 
Adin du [haurrak], bera interroga ezazue. "De l'âge". Lç Io 9, 23 (He adinik aski badu, LE badú adín, Dv, IBe
badu adina, TB, EvS, Ol, Or adina badu, Leon adinetan da). Adinetik lekhora erdi zedin [Sara]. Lç He 11, 11
(He haurrik izateko adiñaz kanpoan, TB adinez kanpo, IBk adina joan eta gero). --Zer eginen du adinaren faltas
barur eztenak? --Ikasi, ensaiatu adina datorreneko. El 64. Adin osoa gabe, haurrak baditu arraioak
adimenduan. Hb Egia IX. Gizona ezkontziaz orhoitu adina juan eta. Ox 204. Berari galdegiozue, adiña badu,
berak eman dezala bere buruaren berri. Ir YKBiz 331. Nahi dukana egin dezakek. Adinian baihiz. Larz Iru 28.
mende.
 (Pl.).  Jende gaztia ordu honez kostuma dadin zoinbat baruren egitera, amorekatik adinak dutianian eztezan
gero ediren sobera pena. Tt Arima 68.
 "Vie, durée de la vie" H (que cita a EZ).  Bere bekhatuen kausaz han [lezean] daraman adiña, / behin ere
ikhusiren zeñen ez baitu fiña. EZ Man I 93. Nola hekin adiñak hirur denbora izatu baitzituen, gaztetasuna, adin
ona eta zaharzea. EZ Man II 186. Han bethi izanen duzu / gaztetasun gordiña, / han bethi alegeraki / eramanen
adiña. EZ Noel 112. Ez nazazula beraz deit / adiñaren erdian. EZ Eliç 337. Bizitzearen bazterrera eta adinaren
finera hurbildu naizenean. Ax 458 (V 298). Adin limitaturikan, / bizitzeko segurki, / Iaunak ordenaturikan, /
eztuela badaki. Arg DevB 153. Zure osagarriaren hobenian, zure adiñaren hobenian [...] zure bizia [...]
edekirik. Tt Onsa 63s. Fiñean fiñatzera doa / munduan ene adiña. Gç 207. Oraintxe sei bat urte zeuzkanagu
gizakiaren adiña iotzeko; Dabidek dionez irurogeitamar urte baitira. Or QA 210.
2. Tiempo, época, edad.  Zein baita sekula eta adin guziéz geroztik estalirik egon izan den misterioa. "Temps
& âge". Lç Col 1, 26 (He, TB adin; Ol, IBe, Bibl gizaldi, Ker, IBk belaunaldi). Jenerazionea, signifikazione
komunaz berzalde hartzen da, adinagatik eta mendeagatik. Lç Decl a) 3v. Ahalaz entseiatuko naiz bat-bedera
bere adineko edo mendeko herronkaren eredura izendatzera. ES 117. Denboren kontuari darraizkanak [...] dioe
zazpi dirala Munduaren adiñak edo edadeak. Ub 68. Munduaren zazpigarren adiña da Jesusen jaiotzatik azken-
juizioko eguneraño. Ib. 72. Munduaren lendabiziko adiñetik jarria da [...] oitura [...] au. Izt C 215. Munduaren
lenengo adiñetan. Ib. 11. Gaurtik aurrera, bada, adin guziak zorionekoa deituko naute. Lard 364. 1400-1600
arteko garaian kornubierak bere "urrezko adiña" ezagutu zuen, literatura bat nahiko eder eta hedatua sortu
baitzuen orduan. Mde Pr 251. Gure biziaroa motxegia da gizadiaren adiñak eta goraberak begiekin neurtzeko.
Vill Jaink 27.
3. "Sazón", "temple", "tempero, sazón de la tierra para sembrar" Lar. "Sazón, madurez", "temple, sazón" Añ.
4. (V-ger-m; Añ, Izt 72r, H). Ref.: A; A Apend. Entendimiento, juicio. "Entendimiento, [...] (V) zenzuna,
adina", "uso de razón" Añ. "Adiña, adimena, razón, juicio" Ur MarIl voc. "Geiago adinik (juicio) ez eban
buruan (V-ger)" A Apend. Harriet añade la acepción "(V), renom", que puede deberse a una interpretación
errónea. v. 1 adimendu, adimen.
 Tr. Documentado en textos vizcaínos desde principios del s. XIX; tbn. se encuentra en algún autor
guipuzcoano como Lardizabal. Su uso decae notablemente en el s. XX, al sufrir la competencia de adimen.
 Ez dago urte jakin ta erabakirik: gazte batzuek dira besteak baño iratzarriagoak, adin geiagokoak, irakasla
obeagokoak. Mg CC 214. Kontu onekua ta adin onekua bada; malezijotsotzat edo askotako gaistotzat [dauka
deungiak]. fB Ic II 224. Adineko argija ta espirituko indarra. fB Ic III 277. Zetarako esan entendimentuba adiña
gaitik, ta alan beste erdal berba asko euskeera garbikuak itxita? JJMg BasEsc VI. Liburubeen bidez eureen adin
aberatseen ondasunak zabaltzen. Ib. II. Adin edo entendimentubagaz begiratuten jake aragijari gozo jakazan
loikerijai. Astar II 136. Berebat oitura zan, gauza illun eta estaliak nork asmatzen zituen, aritzea, era onetan
adiñak edo entendimentuak askatu eta argitzeko. Lard 141. Adiña daukanak, atera begi pistijiaren zenbata. Ur
Apoc (V) 13, 18 (Ur (G) adin; Dv adimendu). Arteztu eta gogortutia gure adin eta entendimentua. Ur BulaAl 52.
Gomutaak adinari beronek len uste izaniko gauzaak aurkeztuten dautsaz; eta irudimenak adinari beronek gero
uste izango dauzanak antzeztu daroatsaz. Adinak berez zerbait uste izan daike; gomutaak eta irudimenak
eurenez ezer bere ez. A Gram 163. Aidako usteak uste bakarrak daiz, eta almen bakar baten ernetan daiz:
adinean. Ib. 163. Gizonak daukaz orditu ezkero / beren adina makala. Azc PB 76. Adiñeko begiakaz ikusten da
leku guztietan. Itz Azald 21s. Eta zeinbat izate, borondate eta adin dagoz Jesukristogan? Ib. 28. Indarra besoan,
argitasuna adiñean, sua ta garra beregandeko biotzean daukazana. Ag AL 13. Guztiak dira motzak eta adiñ
illunekoak. Ag Kr 40. Erakutsi dozube [ostikolarijak] / indar, gogo ta adiñ, / abendarik onena / dagola
Euzkadiñ. Enb 123. Nere biotzak, bai, otoi egiten du; baña nere adiña mozkin gabe gelditzen da. Ol 1 Cor 14, 14
(Ker, IBk, IBe adimen). Gure adiñean sortutako gogai edo irudia baño besterik ez [da gizartea]. Eguzk GizAuz
112. Belen maite dagigun / gogo, biotz ta adin, / pozez bizi gaitezan / Sendi Deunarekin. BEnb NereA 31.
 Uso de razón. Cf. ADINERA HELDU.  Naturaleza argalak adiña baño leenagotik agertuten ditu bere
okertasunak. JJMg BasEsc 200.
II (Predicado y adj.). 1. (AN-5vill, B, L, BN-ciz, Sal, S, R; SP, Dv, H). Ref.: A; Gte Erd 3. Coetáneo. "Adin
gara, nous avons même âge" SP. "Adinak dire, ils sont de même âge" Ib. "Hura adin dut, je suis de son âge" Ib.
"Ene semea eta zurea adinak dire" Dv. "Adin izaitea, être de même âge" H. "Ene adin da" A. "Xazkoan adin,
aurtengoan bardin (Sal)" Ib. (s.v. xaz). "Nere adine da (AN-5vill, B), biak adina dira (B), Antoio gure adina zen
(AN-5vill, B, S) [..] beradinak ginen (S), juaniton adin adina da (AN-5vill), adin berak gira (BN-ciz)" Gte Erd
3. v. adinkide.  Xazkoaren adin, geurzkoaren bardin. "Il est de l'âge de celui qui est né il y a un an". O Pr 480.
2. Viejo. v. adintsu, adineko.  Badu [Bitoriak] zezenetako plaza ederrena; / hor zelebratzen dute besta
adinena. Hb Esk 84.
- ADINA ARGITU. Iluminar el entendimiento.  Edo zenzun, adin edo entendimentuba argituten jakonian.
Astar I 14. Argitu egizu nire adiña. Egun [?] (ap. Aizk). Geure adina argiturik, geure borondatea zirkindurik,
txarrari itxi eta onari jarraitu dagiogun. Itz Azald 127.
- ADINA GALDU. Perder el juicio, ofuscarse.  Ez arren biraorik iñori egotzi, Maisu Juan: errukarrija da, ta
ez biraogarrija gizon adina galduten dabena. Mg PAb 70.
mende.
- ADIN-HAGIN (V ap. A). Muela del juicio.

- ADINA ILUNDU. Ofuscar(se) el entendimiento.  Okertuta dauka bere juizijua. Ta illunduta bere adina. fB
Ic II 273.
- ADINAK IRAGAN. Madurar, cumplir años.  Baldin nihori desohore bazaio haren alabak adiñak iragatea
ezkondu gabe. He 1 Cor 7, 36 (Lç adin florea iragan).
- ADIN HANDI (BN-ciz-arb-lab, S; aundi G-nav, B). Ref.: Gte Erd 24, 296; Izeta BHizt2. a) Edad avanzada.
"Aitetxik adin aundie du" Izeta BHizt2. Cf. adinandi.  Bazén profetesa bat ere [...] zein baitzén ia adin
handitakoa. Lç Lc 2, 36 (TB adin handitan zena, Dv adin handitan sarthua, IBk adin haundikoa; Ker urteetan
eldua). Biak baitziren adin handitakoak. He Lc 1, 7. Nekheak eta adin handiak ezindu zuten azkenean. Lg II 96.
Elizabeth [...] izorra gerthatzen zela bere adin handian. Ib. 101. Patriarken adin handiaz mintzo denian. Egiat
190. Adiñ andia zuan, eta bere ikasleak kataberan eramaten zuen Elizara. AA II 106. Adiñ andira iristen dala.
AA III 469. Adin handiagoko batentzat. MarIl 113. Adiñ andiak dakar / indarren galtzea. It Fab 155.
Dathorrena xoilki [odolaren hotztasuna] zure adiñ handitik. Gy 76. Eta ahituz hil izan zen zahartze gozo batean,
adin handian, eta egunez bethea. Dv Gen 25, 8. Ill zan zartza onean, eta adiñ (edade) andikoa, eta egunez betea.
Ur Gen 25, 8. Adiñ aundiko gizona ta gorputzaz lodi. Bv AsL 181. Bai; adiñ aundia ta adiñentzat senda-belarrik
ez. Sor Bar 98. Jadaneko adin handia zuelarik, joan zela behin Erromara. Jnn SBi 155. Zoin gizonki jarri den
eta dagon gure David, bere adin handian, Ezpeletako gizon zinezko Eskualdun fededunen buruzagi. HU Zez 174.
Itxura bitxia zuen, eta adin haundia. Zub 25. Adin aundian, 100en bat urte zituela il zan. Ir YKBiz X. Adiña ere
aundia zeukan / larogei urte pasiak. Uzt Sas 128. Arropa forma bat soinian, zela adin haundian (BN-baig).
Balad 117. Nik egin dutan lana enetako sobraxe gogor izan da nore adin andiagatik. ZMoso 89.
 (No ref. a seres vivos).  Yauregiki bat bada Haltsu inguruan, / adin handi duena zaharren kontuan. Hb Esk
143.
b) (B ap. Gte Erd; Lar  Dv). "Anciano" Lar. "Adin handia da (B)" Gte Erd 296.
- ADIN ARAU. a) Por orden de edad.  Goizetan amak, arratsetan aitak afal ondoan otoitzak erranez beren
aitzinean gora, bakotxari egin-araziz bere hek, adin arau. HU Zez 147. Aitak edan lehenik, gero semeek, adin
arau, lerroan, gero alabek, azkenik amak. JE Bur 77.
b) Según la edad.  Bihotz, edo adin, edo nausitasun arau, bakotxari doako atxikimendua eta ikustatea. HU
Aurp 210. Emaztearekin duelarik gizonak bere gozoa, zenbat ara berezi gizon batetik bertzera eta gizon beraren
baithan, adin arau, aldarte arau, ahal eta behar ordu arau! JE Bur 110.
- ADINARENDAKO. Para la edad (que tiene, etc.).  Frango ongi badabila oraino, adinarendako. Barb Sup
87. Bet-betan kexuaren kexuz ezin gehiago egonez, hor, xutitzen da, eta Jainko Aitaren gana badoa, bixi bixia
oraino adinarendako. Ib. 133.
- ADINAREN LORE. v. ADIN-LORE.
- ADIN BAT. Edad avanzada; edad madura, cierta edad.  Zahartuz gero, adin batera helduz gero, odola
hotzten da. Ax 376 (V 248). Ez gera adiñ batera ezkero egunetik egunera desegiten, aultzen, usteltzen? AA III
568. Ordukotz Jenebako apezpikua adin batean zen. Jnn SBi 168. Nahiz adin batetaraz geroz emazte gehienak
gaixtatzen diren. HU Zez 53. Adin bateko gizon bat, ile ta bizar gorrasta. StPierre 16. Azkenian bere begiak
finkatu zituen auzoko nexkato adin batetako plantako batian; langilea eta etxe baten xuxen ibilarazteko diteken
emazte hauta. Zub 87. Etxe batean omen ziren jaun andre batzu, adin batetara ja helduak biak. Barb Leg 23.
Alabainan adin batetaraz geroz ez da holakorik gertatzen ahal. Lf Murtuts 21. Adin bateko azkaindarrek
kondatzen dute. Zerb Azk 115. Bere karguko denbora bururatua zuen... adin bat bazuken beraz. Ib. 62.
- ADIN BATEKOAK IZAN (G-nav ap. Iz Als; Izt 26r). "Adin batekuk gaa, somos de una misma edad" Iz Als.
 Gitxi gora-bera, biak izango dira adin batekoak. Echta Jos 331.
- ADIN BERDE. Juventud. "Ab ineunte adolescentia, [...] adinferde hastetik" Urt I 8.
- ADINEAN AITZINATU, ADINEAN AURRERATU. Avanzar en edad, madurar.  Jesüs-Krist bezala
adinian eta zühürtzian bethi aitzinatüren dira. Bp II 36. Zeren behin adinean aitzinatuz geroz [semeak], eztitutzu
errazkiago manukortuko. ES 181. Adiñean aurreratu dan emakume bat ekusten badu emezortzi urteetako
neskatxa baten eran apaindua. AA I 580. Irugarrenean itzegingo da, adiñean aurreratuak dauden kristauakin.
AA II 231. Jende-taldearen erdiyan, gizon bat, adiñean txit aurreratua, illargia baño zuriago. EE 1883b, 519.
Adinez oraino haurra [...], eta hargatik emana saindutzeari halako su sainduarekin, non adinean aintzinatuak
direnen heinera heltzera baitoha. Jnn SBi 104. Eta haiekin Josef adinian jadanik aitzinatia. Ip Hil 65.
- ADINEAN EGON. Estar en su juicio.  Bestiak euren zenzun edo adinian dagozala. Astar II 220.
- ADINEAN JOAN. Envejecer, madurar, entrar en años. "Ori adinean gain de (B)" Gte Erd 296. Cf.
ADINETAN JOAN.  Oraino, adinean harat joanak izana gatik ere, elgarrekin solastatzen ziren, Donapauleko
merkatuetan kausitzen zirelarik. JEtchep 51. Ordukotz bost haur bazituztelakoan eta Maria adinean hanharat
joana. "Avancée en âge". Ardoy SFran 68.
- ADINEAN SARTU. Entrar en años. "Adinean sartu da (BN-ciz)" Gte Erd 296. v. ADINETAN SARTU.  Ta
ekusi-ere dezue iñoiz gizon adiñean sartu bat bere neke, kezka ta egin bearrakin moteldua. AA III 364. Zuek
adinean sarthuak eta aitzinatuak zaretenak, zatozte nere Bihotzerat. Jnn Bihotz 126. Barkatzen dira goxoki
olakoak, ez naski uskeri edo ezer gutxi diralako, baizik eta adiñean sartzearekin galduko baitira. Or Aitork 18.
mende.
Beti bazuten yostatzeko gogoa senar-emazte ok, naiz biek ere adinean sartuek izanik. Izeta DirG 26s. Itz batean
esateko, eldua ta adiñean artua [sic, tal vez errata por sartua]. MAtx Gazt 66.
- ADINEKO LILI. Flor de la edad.  Norbaitek desohore dela bere alabari iragaitea bere adineko lilia. TB 1
Cor 7, 36 (Lç adin florea).
- ADIN HELDU. Madurez.  Gaztetan naiz adiñ elduan naiz zartzaroan. Or QA 112.
- ADINERA HELDU. Alcanzar el uso de razón. "Adinera edo ezaguerara eldu, llegar al uso de razón" Izt 119v.
v. ADINETARA HELDU.  Adiñ edo uso errazoezkora elduta. JJMg BasEsc 43. Umen ilunbea da leku bat,
nora doazan adinera edo ezauberara eldu baño lenago ilten diranen arimak, beteotuak izan bagarik. Itz Azald
41. Ordu estuetan [bateoaren egindaria] izan leiteke, adinera eldurik dagoan beste edozein adieradun. Ib. 130.
 Llegar a la edad suficiente.  Zu mintzo zira, bainan alabari da bere gogoaren agertzea. Adinerat heldua
duzu. Larz Senper 44.
- ADIN ERDIKO. Edad madura.  Irur adinetán, gastezútuan, adín erdikoan ta zarzútuan. LE Urt ms. 91r.
- ADINETAN. "Adinetan da, il est en âge" Dv.  Adinetan da [gure semea], galda zozue berari. Leon Io 9, 23
(Lç adin du).
- ADINETAN IRAGAN. Avanzar en edad.  Agorra zelarik, izan zuen amatzeko ahala, nahiz adinetan iragana
ere zen. Dv He 11, 11 (Lç adinetik lekhora).
- ADINETAN JOAN (AN-5vill ap. Gte Erd). Madurar, cumplir años, envejecer. "Ori adinetan joan da (AN-
5vill)" Gte Erd 296. v. ADINEAN JOAN.  Laido duela alaba ezkondu gabe adinetan goan dakioen. Dv 1 Cor
7, 36 (Lç adin florea iragan, He adiñak iragan, TB adineko lilia iragan, Ker neskazar geratu).  Adinetan
aitzina zoeno bere zühürtzia bethi gehiago erakusten ziala. Bp II 35.
- ADINETAN SARTU. Entrar en años. v. ADINEAN SARTU.  Baldin eta ia adinetan sarthurik [hasi bazen
sainduki bizitzen]. EZ Man II 181.
- ADINETARA HELDU (H), ETORRI, JIN. a) Llegar a la edad suficiente; alcanzar el uso de razón. "Adinetara
heldua, arrivé à la majorité (L, BN)" H. v. ADINERA HELDU.  Bada, asko date haur xipietan baldin
ezagutzetara eta adinetara datozenean, bere Baptismoaren fruktuak erakuts baditzate. Lç Ins F 3r. Non
adinetara gatozenean [...] eurorrek manu bezala zerbitza eta lauda baihezakegu. Lç ABC B 2v. Adiñetara noiz
ere / gero heldu baitziñen, / jendartean hasi ziñen / ikhasiak banatzen. EZ Noel 151. Bere etxetarikako partea
izan ezpadute adinetara heldu faltaz. Harb 183s. Etzuen seme bat baizen, eta hura ere ia adinetara heldua,
obedienta, bere manukoa. Ax 354 (V 235). Oi ene seme maitea, adinetara heltzen hari zare. Dv Lab 1. Horren
gatik, adinetarat heldu zenean, igorria izatu zen Milaneko eskoletarat. Jnn SBi 129.
b) Llegar a viejo, llegar a cierta edad. "Adinetara heldu direnak, ceux qui viennent sur l'âge. Adinetara helduak,
ancianos, viejos" SP.  Aiphatu zuen bere aitzinekoa, adinetara jin guziek hari zor zakotelakotz, erlisioneaz
bezenbatean, beren adimendua. JE Bur 184.
- ADINEZ. Intelectualmente.  Alabañan, erderaz otoi egiten badut, nere biotzak, bai, otoi egiten du; baña
nere adiña mozkin gabe gelditzen da. Zer egin bear, ba? Bai biotzez, bai adiñez otoi egingo dut. Ol 1 Cor 14,
14s (Lç adimenduz).
- ADINEZ ADIN. En su misma edad. Cf. SP "adinaz adin" (sin trad.).  Hamazazpi urthe zithuen Haranbilletek
lehen partida [...] egin zuelarik [...]. Chelay-i buruz buru frogatu zion, Ezpeletan, adinez adin nihork etziola
buru egiten ahal. Zerb GH 1926, 681.
- ADINEZ AITZINARATU, ADINEZ AITZINATU. Entrar en años. "Adinez aitzinatiak dira (S), adinez
aitzinatürik da (S)" Gte Erd 296.  Eta haurrik etzutén, zeren Elisabeth steril baitzen, eta biak baitziraden
adinez aitzinaratuak. Lç Lc 1, 7 (He adin handitakoak, IBe urteeetan aurreratuak).  "Adinez aintzinatuxe (S)"
Gte Erd 296.
- ADINEZKO. Mental.  Egin ordu laurenian adiñezko edo gogozko erregua. Ur MarIl 5. --Zeinbat erakoa da
erregua? --Bitakoa, adinezkoa eta aozkoa. --Zer da erregu adinezkoa? Egiten dana arimearen almenakaz. Itz
Azald 60.
- ADIN GABEKO. a) Sin inteligencia, estúpido; irracional.  Ipui onek lotsatu bear ditu edertasun utsean
biotza ipinirik daukatenak. Eder adingabeko, ta argi laburrekoa da zenzunik ez duen irudi uts baten gisakoa.
VMg 32. Entzutea iaukaat adin bagako (irracional) bizidunai [...], adindunai legez berba eragiteko irakaskera
barriren bat asmau doala. A Ezale 1898, 131b. Adingabeko abereek bezela, susmoz dazaguten edozertan
usteltzen dira. Ol Iudae 1, 10 (Dv adimendugabeko).
b) "Qui n'a pas l'âge requis par la loi" Dv. v. adingabe.  "On emploie encore ce terme en parlant d'un enfant
très développé pour son âge, qui paraît plus âgé qu'il n'est réellement" Dv.
- ADIN GAZTE (Urt II 123). Juventud.  Gure adin gazte hunetan emaiten baitraukuk instruitu izateko moiena.
Lç ABC B 1v. Begiratzen diozula / ene adin gazteari. EZ Eliç 337. Ahantzi zeizkola haragizko plazerak eta
arbuiatu zituela, batzutan hek frogatu zituelarik bere adin gaztean. SP Phil 253. Adin gaztetik zahartasuna heldu
den eredura. ES 94. Adin gastean dena alfer eta nagi, / zaharrean maiz dela gose eta egarri. Gy 4.
- ADIN GORDIN. Madurez, edad madura; edad plena. "Adin gordinean da (BN-lab)" Gte Erd 296.  Guztiak
iaikiren dire adin gordiñenean / eta gizonak indarra gehien duenean. EZ Man I 81.
- ADIN-LEGE. Preeminencia de edad.  Nun nai eta edonoren aurrean anai zaharrenaren jorraketan asi zen,
mende.
adin-legez zor zion itzalik gorde gabe. Etxde JJ 26.

- ADIN-LORE, ADINAREN LORE. Flor de la edad.  Desohore duela haren birjinák bere adin florea iragan
dezan. "La fleur d'âge". Lç 1 Cor 7, 36 (TB adineko lili). Bere adinaren lorean. SermAzc 273. Ditugun gauza
baliosenak eta preziatuenak, hala nola adinaren florea. Mih 89. Il zan, bada [...] Abimelek biotz-gogor eta
odolgiroa, adiñaren lorean. Lard 133. Judasek ikusirik bi semeak adiñaren lorean il zitzaiozkala. Ib. 50.
- ADIN ON. a) Madurez; plenitud de la edad. "Adin hun (S-saug), âge mûr" Lh.  Denboraren lehen partea,
deit daiteke gaztetasuna: ondokoa, adin ona: azkena, zahartasuna. EZ Man II 181. Denbora klar deiño, adin
onean, eta osasunarekin [...], orduan perma zaitezi. Ax 217 (V 145). Hanbat presunaia, hala gazte, nola zahar,
eta adin oneko. ES 125. Bata oraindo adin onean tzan: / bestea ia / galtzen asia. Zav Fab RIEV 1907, 539.
Gizun eginak eta adin hunian direnak bezala agitzen gira. CatS 112. Adin onean zen oraino; bainan aspaldian
bere kargu eta karga handiek emaiten ziozkaten buru-haustek higatua zen. HU Aurp 53.
b) Edad apropiada, edad suficiente.  Adin oneko naiz eta eztuzute ene gauzetan zertan sarturik. Etxde JJ 141.
- ADIN ZAHAR (Urt II 123). Vejez.
 Etim. El paralelo con iber. adin en nombres propios (su -d- está asegurada por la escritura latina) no tenía otra
base que la coincidencia formal perfecta y la posibilidad de que un nombre de un valor de esta clase pueda entrar
en un antropónimo: para ello se citaron los nombres galos en Saetlo- = lat. saeculum.
adina (V, G, AN; Lar, Añ, Dv (G, AN), H), aina (V, G; H), aña (V-gip, G-azp-bet, AN-5vill; H; añe G-azp,
AN-ulz), arina (H). Ref.: A (adina, aiña); Iz Ulz (lenágo); Etxba Eib (aña); Echaide Nav 258; Elexp Berg
(aiña); Gte Erd 2, 191 y 232.
 Tr. Las formas aiña (documentada desde J.J. Moguel) y aña (desde msOñ) van ganando terreno desde finales
del s. XIX, siendo predominantes en el XX. En DFrec hay 35 ejs. de adina, 17 de (h)aina, 14 de aiña y 3 de aña.
1. Tanto como. "Tanto como" Lar y Añ. "(Sabe) tanto como él, ark adiña daki" Lar. "Quanto quisiere,
quisieres, quise, quiso, &c., nai adiña" Ib. "Ez ba orai añe balio zutelako" Iz Ulz (s.v. lenágo). "Arek aña lan
eiñdakorik, ez da beste gure artian" Etxba Eib. "Etzuen ematen eskatu aña (G-azp)" Gte Erd 2. AxN 416 explica
doiaz elikatzen, iragaiten (416), por bear adiña izanas alegratzen, pasatzen. v. dina, adinbat, bezainbat, beste
(5).  Tr. Propio de la tradición meridional, pero menos empleado por los escritores vizcaínos. Al Norte sólo hay
un ej. de Etcheberri de Ziburu.
 Aditzen dut premietan dela kristau laguna, / arren fabora ezazu behar duen adiña. EZ Man II 91. Eta beste
guziak persona bakar ark adina rezebitzen debe, ez gutxiago eta ez geiago. OA 48. Zergatik eze aren gaba egun
bat adiña argituko dan. Lar SAgust 8. Behar adiña lagunduko niela. Mb IArg I 53. Irur-eunak [dukatak] ere irur
edo amabost milla eman bazenizkit adiña estimatzen ditut. Mb IArg II 271. Egin dituen gauz andiak ezin kont-al
adiña dira. Ib. 303. Zuk ni gatik adiña, noiz nigatik nik egin det? Cb Eg II 44. Egiten badezu nik nai dedan adiña
zorioneko [...] izango zera. Cb Eg III 340. Ezagutzen du bere burua, ezagutu ditekean adiña. Ub 126. Bardin
egiten daube, batak aña bestiak. msOñ 29r.
 (s. XIX). Jaana, nola alakoa: loa nai adiña, gorputzak neke gutxi. Mg PAb 164. Goruetan baño eztakien
batek amatu lei [...] Jangoikoa edozein jakitun letradun batek adiña. Añ MisE 166. Atara arren bere eztala
gitxituten, zerren ateraten adiña edo dun beste sortu ta jaioten dan. Añ GGero 169. Ez bear lizakean adiña,
baizik dezakedana. AA I 558. On dan adiña edo geiago kargatua. AA II 121. Bekatuak barkatzeko eskubide,
bein-ere bear adiña andizkatu ezin ditekeana. Lard 478. Aren graziyak dira / ezin esan aña. Bil 61. Ezin esan
aña maite zaitut! Ib. 158. Bazebillen oraiñdik eskean [...] bizkotxoarentzako adiña bildu artean. Aran SIgn 32
(70 aiña). Ez dira zartu zu aña. Sor Bar 36. Ontzi egoki ura biar aina bete zuanian. Bv AsL 51. Gura joat bai, al
dodan aña bengetea. AB AmaE 454 (417 aiña). Abarka zar batek aña ez diat balio, Anjel. Apaol 43s.
 (s. XX). Eznau, berorrek uste daben aña, aberats izateak arrotuten. Ag Kr 162. Euskaldun bi etzeudela
gureak adiña egin zuanik. Ag G 257. --Bazenekizu zer poxa dakatan senargaia ikusteko. --Nik aña ikusi
ordurako aspertuko da. Alz Bern 65. Nik ez jakin-bearra, beronen ikaskizunetan aria emateko adina! A Ardi 30.
Urruti nigandik [...] Gurutzeaz aiña deusetaz poztutzea. Inza Azalp 14. Ostoen otsak adiña ez neri axola ire
kantak. Or Mi 38. Bai-dauke usaña! / Tamal guztijak kentzeko aña. Enb 191. Ardotan ire idiak uretan aña
edaten dek-eta. Lab EEguna 101. Oraindik ibiltzeko aña ikusten duk. Lek EunD 13. Al aiña gora ezazu / motx
geldituko baitzera / Aren gorespenetan. "Quantum potes". Or MB 513. Maitasun-iturritik nai adiña zurrutatu
zezakean. TAg Uzt 267. Sabelari aiña edo geiago opa zion Etxahunek gogo-janariari. Etxde JJ 270. Zu aiña
maite dodan semerik / ez da errez egingo sortu. BEnb NereA 182. Oietariko millakak eta millakak benetako
gizon bikain batek aina etzuketean azta. Zait Plat 30. Bizitzan ba omen da gu asetzeko aiña eta bai geiago ere.
Vill Jaink 152. Gizonaren biziak etzuan arkakoso batenak aiña balio. NEtx LBB 40. Garbitu ta txukundu aal
aiña. Berron Kijote 35. Hitzaurreak berak ez du agian behar adina argitzen horren esan-nahi sakona. MIH 333.
Gales hutsak ez dira ia aipatzeko adina ere, ez baitira 41155 lagun baizik. Ib. 184.
v. tbn. VMg 16. Echag 125. Urruz Zer 120. Ldi UO 17 (IL 28 aña). Aiña: Ud 73 (59 aña). Erkiag BatB 189.
Aña: AzpPr 114. Kk Ab I 18. EusJok 33. Tx B II 98. ABar Goi 54. SMitx Aranz 173. Munita 100. Anab Poli 54.
Txill Let 125. Basarri 50. Osk Kurl 117. Uzt Sas 271.
 (Precedido de gen.).  Badakit Ama Birjiña bere adiña eztuela iñork alabatzen. Lar STomas 2.
mende.
 (-e B), aina (G-azp), aña (G-azp, AN-gip). Ref.: Gte Erd 39, 57; Izeta BHizt2. (Comparativo de cualidad, con
izan 'ser' o egin 'llegar a ser'). "Orretarako aña ezta (G-azp), ori mendirako joateko aña ba da (G-azp), ori ere
ba duk ortako aña, ainbeste (AN-gip)" Gte Erd 39. "[Gaiztoa da, baina] ez hori egiteko a(d)ina (G-azp)" Ib. 57.
"Ni zu adine naiz" Izeta BHizt2. "Semea aite adine lanean" Ib.
 Joan zitzatan anziña, ta andik ona egiña nago Jauntxo guziak adiña. Lar Cor 152. [Hitz] ark esan nai duana
adirazteko adiña dan beste bat. Ub 4. De la bondad modelo / oberik eziña, / cándida como tierna / iñor ez adiña.
Echag 91. Biotza zabaltzeko adiña bazan [berria]. Lard 205. Benjamin, amaordekoaren besoan ibiltzeko adiña
egin zanean, Manbrera joan zan. Ib. 47. Elbarria [...] ezagutu zanean oñez ibiltzeko adiña. Ib. 508. Azpian
dijoana / mandua da, baña, / gañekua ere bada / azpikua aña. Bil 169. Aien artian arkitzen ziran asko jakintsu,
Ordena ondo gidatzeko aina ziran gizon prestuak. Bv AsL 197. Zapaburua aña ez nintzanean ezagutu
ninduenak. Apaol 33. Bajuxio zaude, / zu aña gizon bada / noranaiko're. AzpPr 77. Emengo arri bat beste
errietako iauregi bat aiña badala uste dot. Ag AL 120.
 (s. XX). Au ere bada ba! beretzat aña izan ez ta besteak baño geiago dala uste. Ag G 368. Oraingo bi aña zan
/ orduko [euskaldun] bakarra. JanEd II 115. Aitortzen det ez naizela ez jakinduriz, ez itzegitez, lan ontarako aña.
Pagoaga Itzald II 125. Zure errotako laka pizarrak / zurrutako aña eztia. Tx B 106. Nor Jainkoa aiña? Or Eus
259. Emaztea naiz ta jakiteko eskubidea daukat. Zu aña naiz etxe ontan. ABar Goi 63. Guadalupe ta Montserrat
aña / zan ura euskaldunentzat. SMitx Aranz 96. Esnai egon banintza, kordea galtzeko aiña baninan [zirrara]. Or
QA 196. Espondeo baten bi silabak ordea [...] daktiloaren iru silabak aña dira. Lek SClar 126. Bere arreba
aiña izan nairik eta aren gixa laztan estu bat emanaz [amatxori]. Etxde JJ 219. Edozein langille edo alogereko
aiña egin danean. Erkiag BatB 152. Aundiak aña badirala uste dute [gaztetxoak]. In MAtx Gazt 6. Besoetan du
Semea. / Nor Ura aña? NEtx LBB 297. Ezpata hura zen / Satanek egina, / Jainkoaren lepoa / mozteko adina.
Azurm HitzB 31. Gizon begiragarria da egiazki, beste edozein adina, Gandhi indiarra. MIH 339.
v. tbn. Aiña: Zait Sof 58. Berron Kijote 29. Aña: GipNek 1905, 21. Muj PAm 60. Zepai in Uzt LEG I 319.
 (AN-ulz-erro, B; adine AN-erro, B), aña (G-azp-goi-nav, AN-gip-5vill-larr-ulz; añe AN-larr-ulz). Ref.:
Echaide Nav 258; Gte Erd 191, 147 y 312. (Con sust.). "Jan nai aña sagar (G-azp)" Gte Erd 191. "Zuk aña diru
badu (G-azp-goi)" Ib. 147.  Nai adiña denboraz lagundu zien. Mb IArg II 344. Milagro ta milagro egiteko nai
adiña esku ematen ziela. Ib. 329. [Jesusek] daukala Aita Eternoak adiña Gloria. CatOiq 540. Itsasoan ur tanta
diran adiña urte igaro. Cb Eg II 125. Nai adiña ta geiago onra ta azienda. Ib. 90. Nik egingo zaitut ezin kontatu
al adiña jenderen Guraso ta Aitona. Ub 17. Zerén Sanduek adiña ta yago ere obligazio diógu Jangoikoai. LE
Bail 227. Merexi adiña pena eztút. LE Ong 18r. Egin ditu konfesio ta komunio gaizto adiña sakrilejio. Mg CC
116 (CO 165 beste). Ta artu bear dan adina denpora. Ib. 168. Zerren ez jako iñori bere andik niri adiña edo
dunbeste kalte etorri. Añ GGero 9. Sinisteko bear adiña bide bada. AA II 222. Ez diñuee gitxiago San Agustin,
San Basilio ta kontau ezin aiña maesu ta teologu andik. JJMg BasEsc 134. Oñaze eta miñak eramateko adiña
indar eta biotz izango dezute? Lard 424. Zaldi gaixoari / nai aña janari / eman zaiozu. Bil 41. Artzalle orri
agertu zaio / gauza aña enbusteri. PE 147. Mostaza ale bat aña fede bazendu. Bv AsL 187. Ordena onek eman
du ezagutzeko aina ejenplu. Ib. 75. Eta ero baten esanari aiña kaso egin zioten. Ib. 214. Ordiakin eztago / len
añe demanda. JanEd I 20. Ez da iñon [...] Beljikan adiña jayera edo debozio sentitzen. Goñi 118. Jaten zuan
gosea kentzeko aña baburrun. Ag G 327. Gogo aña kemen izan balu. Ib. 203. Donostian ez omen da inor
Medelek adina diru duenik. A Ardi 32. Kristau taldeak nai aña aberaskai berenganatzeko eran. Inza Azalp 103s.
Gura-aña lora eder yaukodazak. Altuna 50. Leizarragarengandik Duvoisinengana argi-urratzetik eguerdira
adina tarte badago. Or EEs 1927, 194. Orren ardurea nik euki biar yuat? Nik aña atzamar dozuez eskuetan. Kk
Ab II 170. Eztakartso errotea ibiltteko adiña urik. Otx 153. Dantza-soka ateratzeko aiña aur izan zuten. Or Eus
54 (in Gazt MusIx 24 tbn. aiña). Iñork aña miñ nik artu nikan. ABar Goi 70. Gu estaltzeko aña lur izango ez
danik ez uste izan. Munita 95. Nik aña urte itxasuan egiten baituk ikasiko dek zutik egoten. Anab Poli 39. Zazpi
zaldi hiltzeko aña anizete edan du. Arti Ipuin 81. Buru aina biotz baitzuen Platonek. Zait Plat 5. Arbola
emankorrak eskeñi aiña fruktu biltzen zituen ark. Ibiñ Virgil 110. Gugatik nai aña maitale izan zenitzake. Lab
SuEm 174. Ez zen hain garbia edo, dirudienez, garbitasunak ez zion Aita Mendibururi adina axola. MEIG III
132. Saio adina huts egiten. MEIG I 196.
v. tbn. CatB 31. AzpPr 84. TAg Uzt 219. Aiña: Vill Jaink 94. Aña: Ud 80. Sor Bar 95. Apaol 67. Arrantz 128.
Alz Burr 39. Muj PAm 37. Tx B III 265. Zait Sof 113. JAIraz Bizia 112. Osk Kurl 127. NEtx LBB 240. Uzt Sas
213.
 Ozta izango al da / errian neskatxik, / dotea nik adiña / izango duenik. It Fab 40s. Otso zar batek aña badauka
/ indarra ta maleziya. EusJok II 88. --Eltxorik? --Gutartean arkakuso aiña. Or QA 49. Kale ta edaritegietan
tokia aña sartzen zan jendea. Anab Poli 81. Xalbador, kalte egin didazu / ôindaño mesede aiña. Agirre in Xa
EzinB 127.
 (Precedido de sust. con suf. -(r)ik). "Mailarik adina arrain artuko eben (V-ple)" A Apend. "Eziñ laike jardun
zuregaz, aterik aña maratilla dittuzu ta" Etxba Eib (s.v. ate).  Gure itxaserrietan gizonik aña umant dirala. Ag
Kr 32. Goi urdiñean izarrik aña / daude zeruan aingeru. Ag G 76. Orrek ere esatea dan bezela, irinik adina
lauso izango du. A Ardi 24. Tabernaria, aterik aiña maratilla zitxuenetarikua zan eta laster erantzun zetsan. SM
Zirik 18.
mende.
 (Con adj.). "Orregatik len aña gizon badira (G-azp)" Gte Erd 143. v. bezain.  Gizona ezin dateke zigarra
adiña txikia. Añ GGero 93. Leorrean adiña seguru, irme ta gogor ifinten zituan uren gañean oñak. Ib. 102.
Aurkitzen nintzan zelai, luze aña zabal. AB AmaE 230 (luze añe zabal se dice en G-azp en ref. a personas
exageradamente gordas). An erakusten eban zan aiña andi bere biotz leiñargi ta ederra. Ag AL 143. Paula,
Malentxo aña ezarren, oso zan emakume itxurazkoa ta maitagarria. Ag G 171. --Kale luzea da? --Luzea ere...
ez... edo bai; ara Jauna, luze adiña labur. Urruz Zer 64. Zere denboran kostako zaizu / ni aña gizon izaten. Tx B
I 259. Igan ipiñitako / amesak, baña, / auskorrak ete-ziran, / inguma ta loreak / ez aña? Ldi BB 48. Epurgainka
Nabarko --bi besoak zutik-- / zuin-barrenean datza il-adiña-bizi. Or Eus 31. Oiana, dan aiña zabal, / gainberoak
erdi zapal. Or Poem 553. Zutia, lizarra aiña. Erkiag Arran 97. Billabona ta Andoain, diran aña luze Orio ibai
ertzean etzanda. Ugalde Iltz 45. Or daukagu S. Pablo, bat aiña mistiku. "Tan místico como cualquiera". Or in
Gazt MusIx 38. Bainan ez ohiturazkoen antzekoak, bost urthe luze luzeak baizik, geroko hogei haina luze. Osk
Kurl 211. Nafarruako Iruñan zan dama bat, oso zintzua, garbixa eta eliztarra onena aña. Etxba Ibilt 462. Nere
nagusi au ba da berak dion aiña, azkar ta kementsu. "Tan valiente y esforzado como él dice". Berron Kijote 210.
Manoleteren toreo-gisa urri eta labur adina da aberats eta ingurutsu Altube jaunaren mintzaera. MEIG II 93.
 (Precedido de gen.).  Bizitzaren zuhaitz egur gordina, / Jainkoaren adina / ermo zagozala. Azurm HitzB 54.
 (Con valor admirativo).  --Joan dituk amar bai gutxienez. --Jesus Jaungoiko andia! Amar aña? Ag G 157.
2. Tanto. v. hainbeste, hainbat.  Guk orain gure gatxeetan ainbeste desetan badogu Medikuaren bisitea,
zelan da, idororik gure arimea guztiz gaisoturik, adiña denporan Komuniño Santura ez eldutea? Añ LoraS 74.
Eztia gozoa da, baña ez adiña osasuntsua. Ib. 78. Adiña pelligru ta arrisku dauke eze [...] erabagiak dagoz
egiaren ganean legez guzurraren ganean juramentu egiteko. Añ GGero 195. Baña gero bere usatu ta oituten
dira, adiña eze, azkenean beste aldera begira zagozala bere, letren erdiak eskribituko dozuz. Ib. 73.
- ADINA BESTE. "Tan blanco como la nieve, (V) edurra adiña beste zuria" Añ. v. adinbat.
- ADINAKO, ADINEKO. a) De tanto como.  Tr. En Aguirre de Asteasu, EusJok (65 aiñeko), Ayerbe, T.
Agirre y Aresti se documentan únicamente formas en -eko, y en Inza y Orixe junto a formas en -ako.
 Guk eruan al daikegun añako karga eta ez geiago. msOñ 27v. Talde andi bat jende-mota guzietatik, eziñ
iñork-ere konta zezakean adiñekoa. AA III 281. Mundua arritzeko adiñako lanak arteraño egin izan zituen. Lard
215. Zuganako nik sentitzen detan naitasuna, iñork sekulan sentitu ez dezaken añakua. Bil 156. Iñoiz ez añakoa
zan egun atako ondamendi ta galdumena. Ag Kr 199. Osasuna? Etzeukat ba nik ere nai añakoa. Ag G 375.
Ebaki bakotxaren azta unenbertzekoa, mando batek jasan añakoa. FIr 135. Ez al dizkitek karabineruak añako
biboterik izango! Alz Ram 99. Gure ustez iñok añako ezautasunaz oldosten eban. Kk Ab II 99. Beronek añako
nortasunik beste izkuntzarik batek ere eztulako. Ldi IL 57. Astunegia da au! Nik eraman ezin añakoa! ABar Goi
58. Norbaitek aditzera eman dit besteai añako naitasunik ez ote diozun edo... Etxde AlosT 33. Ezpaiditeke iñun
arkitu emen añako pakerik. NEtx Antz 70. Bere [zingira-aritzaren] gerria zuzena da oso ta besteak añako luzera
artzen du. Munita 40. Iñork ez du gezurrik esan nai egi itxura galtzeko aiñakorik. Or Aitork 298. Ez eukala berak
añako bertsuetarako etorririk. SM Zirik 96. Gaurko gazteak etzun izango / bear aiñako fruturik. BEnb NereA
239. Iñoiz ez aiñako doiñu pozkorrak joten asia zan. Erkiag Arran 147. Gortzeko añako esku-zarta beroa. Anab
Poli 112. Gorputz guztia artu-añako txilaba luzeak. Anab Aprika 29. Txoria eztela mokadu egokia, haren sabel
eta tripa haundia ez asetzeko adinekoa. Arti Tobera 285. Tarenton ainako iarraile iraunkorrik etzuen inon izan
Pitagorak. Zait Plat 14. Giza-mingaiñak esan ezin aiñako gertakariak izan oi dituzte. Onaind in Gazt MusIx 157.
Sekulan ez zaio bear aiñako famarik emango olako zaldunari. Berron Kijote 39. Ezin dezakegula bestetan
adinako sinesterik izan. MIH 89. Hobeak behar bada, ez halare behar adinakoak. Ib. 28. Erromantiko purrukatu
hark bazuen bere garaiko olerkari gutxik adinako etorri eta hitz aberastasuna. MEIG III 59. Honako film hau ez
da sail horretan, gertatu ohi den legez, zioten adinakoa. MEIG I 174.
 Tan grande como; equivalente; semejante, similar. "Okabil bat adiñakoa, gros comme, autant que le poing
(Mg)" H. "Zuen errixan añakua, bada gurian plazia" Etxba Eib.  Aita bezain andia ta ederra da [semea] ta
aita adiñakoa. Ub 127. --Gaizki andia da, bekatu mortalean dagoala, komulgatzen danak, egiten duana? --Bere
kondenazioa, eta infernura beharra jatea adiñakoa. Ib. 206. Baña ogiz balira izan mantenduak, / menturaz asko
ziran Sanson añakuak. AB AmaE 400. Egin nai lukeanak gustora pausua, / zapata bearko du oña aiñakua. Ib.
407. Lenbiziko kuadrua ondatu zigun Lazaro-eguneko kazkarabarrak arriya añako aliakiñ. Sor Bar 23. Enpla:
Neure errian esaten da itz au, gastelarren pegar aiñakoa. Ag AL 65n. Etzara txarra be: Esakera guztiz oitua.
Erdaldunen ¡Qué fresco eres! añakoa da. Ag Kr 21n. Etxeak añako baga zuri sendoen artetik. Ib. 30. Sei
mondongo, klarinetien zorrua añakuak. Iraola 128. Kaballeroa? Bedori adiñakoa bai beñepeiñ. Urruz Zer 124.
Amairugarren euntean izan diran gizon jakintsuak aiñekorik ez da izan arrezkero zillegi jakindurian. Ayerb EEs
1916, 143. Txala adinako izki andietan. A Ardi 6. Ataria añako ispillua. Inza Azalp 31. Aittaren ondoren eztala
Jesus añekorik zeruan. Ib. 79. Enbeita añakorik ez da egundaño sortu. Lab EEguna 97. Baldin usta-alea
(mostaza-azia) adiñako siñestea baziñute. Ir YKBiz 310. Ontan apezak adiñekorik / Naparroan ez da, naski. Or
Eus 419 (92 aiñeko). Mendia aiñako gizon, lepondoa guri. Ib. 32. Noznai eta edozertan izan nauk i adiñeko ta
geiago ere bai. TAg Uzt 45. Agintaririk ez izatea añako gaitz galgarririk ez duk. Zait Sof 180. Iauna, nor zu
aiñakorik? (Ps 35 (34), 10). Or Aitork 183 (Ol zu bezelakorik nor?). Ez zan Euskalerri osuan iñor berak
aiñakorik [...], ez dantzan ta ez ostiantzekoetan. SM Zirik 40. Berbazko erasoaldi luzeak aiñako iskillu
mende.
eragikorrak. Erkiag BatB 20. Kritikak agirian jarri dunez, Fray Luis Leon ez omen zan maiz bere burua aiñako
izan oi. Gazt MusIx 59. Bai bizkar aldera, bai papar aldera, illargi betea aiñako aragi sailla bistatzen zaio
emakumeari. NEtx LBB 104. Lau erraldoi, lau torre aiñakoak, il zituala. Berron Kijote 72.
v. tbn. JanEd I 72. Añako: Muj PAm 54. Tx B 171. Ir YKBiz 135. Anab Poli 14.
 Eta ain guraso zurrekanik Bertoldin adiñako seme txaldan batek urtettiaz eragon eutsen. Otx 153. Barcelona
añako uri batean, Cuencan ala Sorian bezelaxe "Instituto" bakarra. Ldi IL 25. Itxuragabekoa litzake zu zeran
adiñeko zaldun batek ni bezelako neska bategatik burua ain errazki galtzea-ta. TAg Uzt 60. Morgan ta Russell
Wallace aiñako yakintzariek izenpetu zuten txosten ori. Mde EG 1951 (11-12), 24 (en Mde Pr 316 hainako,
debido al editor).
 (Precedido de gen.).  Ama errukitsu maitea: zure naigabearen añako biotz damua nai nuke. ArgiDL 98.
Plaentxiatarraren añako zirikalaririk ezta sortu. SM Zirik 94.
b) "Gracia suficiente, grazia [...] adiñakoa" Lar y Añ.
- ADINAKOXE. (Forma con suf. -xe, de valor aprox. de adinako).  Euskal-yorana Santiagoko / bidea
añakoxea! SMitx Aranz 169.
- ADINAXE. (Forma con suf. -xe, de valor aprox.).  Beste euskel esakerak ere, idaztitxo ontan badire, euzkelgi
orok merezi dute batak besteak aiñexe. J.B. Ayerbe EEs 1912, 64. --Ortaz zer eman zun uztak? / --Erein aiñaxe
naski. Or Eus 49. Doi doi sumatzen dira, gorputzak bear aiñaxe. Or QA 185. Aitari zor añaxe zor ama zanari.
SMitx Arraun 171.  Umeak astinduta, jota aiñexe bildur artzen du. "Teme como si se le azotara". Ayerb EEs
1914, 201.
- ADINEAN (añan V-gip; A (que cita a Ur); aiñaan A (que cita a JJMg)). a) Tanto como. "Adv. de comparación
en locuciones de cualidad. Arek añan eiñ dogu geure zeregiña" Etxba Eib. v. supra (1).
 Tr. Las formas en -ean son las predominantes. Hay además añan en Arrese Beitia, D. Agirre y Munita, aiñan
en D. Agirre y aiñaan en J.J. Moguel.
 Egijozu difuntubari negar, irabazi edo merezi eban aiñaan. JJMg BasEsc 268. Gura zaitut maitetu bear
zaitudazan añan. Ur Bisit 56. Ez dala bertsolari / iñor i añian. Bil 117. Azotaturik burlatu zuten / berak nai zuten
añian. Xe 365. Berak al daben añan poztu alarguntsak. AB AmaE 317. Lagunduko eutsala / al eban añean. Ib.
341. Jaso zaitzala askoz gorago / zuri dagotzun aiñian. Ib. 124. Ieltsozko lan ori amaitzen danean, / zurituizu
kareaz edurra añean. Ib. 215. Etziran batu garaian da bear ziran aiñan. Ag AL 14.
 (s. XX). Gitxik goratuten zaitue bear dozuen añan. Ag Kr 212. Bai, eleizkoiak; baño ez gurasoak añan. Ag G
19. Aiek eztaude ni añan oituak. Ib. 8. Lurdesko gertaeren sona zabaltzen zen adiñean joan ziran peregrinazioak
ere geitzen. Goñi 115. Itsas-gizonak alabatuaz / merezi duten añian. Tx B II 79. Beor ernaria ta zillarra âl
aiñean. Or Eus 359. Aiek gaiñera / egunez igo aiñean, / zeruko Santu nekazariak / bestera ditu gauean. "Toda la
piedra que ellos subían de noche". Ib. 227. Irabazkorra da, insignis añean ez bada ere. Munita 79. Ikusiko dezu
garoa ez galdu, baizik len añan emango dizula. Ib. 70. Mendiak eta sakonak bear dan añean oiandu ta basotu
gabe. Ib. 25. Kartak euskeraz eskribitzeko edo idazteko, eztagola Euskera jakintsuak añean ikasi bearrik. NEtx
Nola 6. Emakume begietako iñontz tanta ederrak dirdiz egien, barriren barri, txirlarri bikaiñak aiñean. Erkiag
Arran 184. Al zan añean ordaindu degu / aspalditik gendun zorra. Basarri 9. "Gabontza" ez da txaldana.
Bizigillea da, beargiña aiñean. Erkiag BatB 132. An ere kantatuko zuan ark beste askok añean. Uzt LEG I 45. Ez
baita inor haiek adinean argi litzakeenik euskararen alde ilunak. MIH 146. Moldatuko ote ginateke Robinson
adinean, horrelakorik gerta balekigu? MEIG I 153.
b) Como.  Lurrik ez du zanpatzen / txoriyak añian, / txutik juango litzake / uraren gañian. Bil 47. Kana bat
baietz, ezetz, Antonen gañean, / baña geratzen ziran danak len añean. AB AmaE 300. Oraindik len aiñean den.
"In stato quo". Ayerb EEs 1914, 212. Len-añean gelditzea. Ldi IL 75. Arako gizarte auziak bizirik dirau, leen
aiñean. Erkiag BatB 173. Garbiago itzegiten ezpadezue, Axun, len aiñean geldituko naiz. NEtx LBB 147. Emen
aiñean edozein lekutan izango gaitun, alaba. Ib. 68.
- ADINETAN. "Nai adiñetan, toutes les fois que l'on veut (Mg)" H.
 Etim. En FLV 1970 (2) 77s, se hacen algunas consideraciones sobre su origen. Partiendo de su sinonimia, total
en algunos contextos, con din, det. dina, cabe pensar en a dina, donde a es frecuentemente comparable al art.
más que al demostrativo de 3.a persona.: hik duan adina 'tanto como tú tienes' se puede reducir a hik adina, de
una descomposición duan-a din-a  (duan) adina, cuya -a es otra vez el art.
adinanditu (Lar  Dv).  "(Hacerse) anciano" Lar.
adinatxo, ainatxo.  Dim. de adina.  Irentsi zuan fede onean ta aldarte obean, bere nagusiak aiñatxo noski-
edo. "Poco menos que su amo". Berron Kijote 189.
adinbage. v. adingabe.
adinbat (G), ainbat (V-ger; -bet B), arinbat (G; Dv, H). Ref.: A (adinbat, arinbat); Gte Erd 191.  Tanto como.
mende.
"Guztiak batean arinbat (Echve OngiB 72), autant que tous ensemble" Dv. "Nai ainbet jan (B)" Gte Erd 191. v.
adina, bezainbat, beste (5).  Tr. Propio de la tradición meridional, aunque escaso en textos vizcaínos: sólo en
Orixe (Tormes), Erkiaga y Gandiaga. La forma más usual es ainbat. Hay adinbat en Ochoa de Arin, CatBurg,
Arrese Beitia, Orixe, Iraizoz, S. Mitxelena e Ibiñagabeitia, y arinbat en J. C. Echeverria. En Aresti y Xalbador
aparece escrito hainbat, sin duda por confusión (cf. hainbat), que se acentúa en el adnominal ainbateko, para el
que no se puede determinar con seguridad en cada caso si está por adinbat- o por hainbat-.
 Persona aetatikan batak rezebitzen deu beste guztiak adinbat. OA 48. Ez debe beste erdera mordollosko abek
ainbat merezi? GavS 6. Zer esan nai du Eleiza Katolikoak? Eleiza guzierakoak eta guziakikoak ainbat. Ub 147.
Ez dala lur gañean / arkitzen mutillik, / lasterka i ainbat / joan ditekeenik? It Fab 88. Esan oi da egiaz, [lurrak]
artzen duen ainbat ematen duela. It Dial 61 (Ur zenbat artuten daben beste ainbeste emoten dabela, Dv hartzen
duen bezenbat, Ip hartzen dian bezanbat). Esan-al guztiaz ere andizkatu ezin leizke bear ainbat. Izt C 6. Bada,
nik oni zuri ainbat eman nai diot. Lard 423. Arkitu zuan lurpian dirua, biar zan ainbat etxe-santua egiteko. Bv
AsL 127. Ezagutzen det zure senar onak adiñbat / zerorren amak ere etzaitula maite. AB AmaE 106. Nai ainbat
jostatu nai det. Arr May 34.
 (s. XX). Asko ta geiago ta esan eziñ ainbat bedori maite dedalako. Urruz Zer 19. --Gustatzen al zaizkizu ango
neskatxak? --Ez zeu ainbat. Alz Bern 66. Galenok be [...] ez omen ekian berak adin bat. Or Tormes 15.
Euskerak, zuk ainbat dezaketenak argitara-bearrekoak zaitute. Ldi IL 88. Gizalde asko biltzen baitzitzaizkion
ingurura, alkar zapatzeko ainbat. Ir YKBiz 276s. Txanpa labur bîk usu dakarte / uiñak adin bat korrituz. Or Eus
396. Oi bageneki, aiek adinbat, / gure zarren sinismena! SMitx Aranz 103. Garardoa ezpañak bustizeko ainbat
besterik eziñ artu zuala. JAIraz Bizia 83. Kandela gora jasoaz argitu zun ganbara aal ainbat. Etxde AlosT 53.
Ibai koxkor bat sortzeko ainbat / ixuri diran malkoak. Basarri 23. Klaustroa, prailleari / ainbat, laztan jatzu.
Gand Elorri 76. Gizonen artean zuzenbidea, okerbidea adinbat gertatu baita. Ibiñ Virgil 80. Aren izenaren
ospea Titon eta Kesar-en artean ixuri diren urteak adinbat luzatzeko. Ib. 95. Berak [beiak] biltzen dute
berentzako ainbat. Uzt Sas 348. Ene lagunak, otoizten zauztet, maite zaituztedan ainbat. Xa Odol 273. Ez
baikara euskaldunok besteak adinbat sartu "oraingotasunean". MIH 361.
v. tbn. Ainbat: Bil 65. Etxeg in Ag AL 7. ArgiDL 163. Tx B I 203. Aitzol in Ldi UO 4. Zait Plat 35.
 Tantos como.  Gisa onetako azaña andi Gipuzkoatarrak egindakoak, badira ezin kontatu ainbat. Izt C 253.
Bi arraiak alaber guziai banatu zizkien, bakoitzak nai adinbat. Ir YKBiz 211. Bañan ori beziñ egia da langilleak
eta izen ona utzi zutenak oiek ainbat dirala. JAIraz Bizia 32.
 + ainbat (G-nav ap. Iz Als). (Comparativo de cualidad, con izan 'ser', iritzi 'juzgar, considerar', etc.). "Aundi
bezain on bazaa guetxeako ainbat baza" Iz Als (s.v. aundi).  Ez da iñor bere burubarentzat arinbat. Echve Imit
I 16. Txabalategi eta / Zabala gaztea, / [...] / bata adinbat egin / bear degu bestea. Izt D 169. Asiaren izena
bakarrik etzan bear adinbat aiñ Aderri zabal ta luzea garbiro erabakitzeko. Izt C 11. Joab, soldadu-talde bear
ainbat zeritzan bat arturik, Gabaongo putzu-ondora joan zan. Lard 185. Lenengo egunetan egindakoak bear
ainbat etzeritzatelako. Ib. 146. Ama ainbat egiñda nexka-koxkorren moduban lepotik beera meralla zinzilik
zubela! Moc Damu 25. Probatzeko ainbat ez ditut biyak / Patxiko eta Gorriya. Tx B 212. Oraingo mauser ainbat
baziran / orduko lizar-makillak. Tx B II 54. Ikasleak aski du bere maisua ainbat izatea, ta morroiak bere nausia
ainbat izatea. Ir YKBiz 199. Etxaldeko naiz maiztar, i ainbat ba gaituk. Or Eus 38. Eztago zertan zenbatu
gaiñera; [...] Iniko arkaitzak zenbat olatuk astintzen dituten ezagutu nai izatea adinbat [litzake]. Ibiñ Virgil 84.
Au ere bere ustetan / ez dago makala, / azkar esan du beintzat / ni ainbat badala. Uzt LEG I 319.
 (B; adinbet B), ainbat (V-gip, G-nav, AN-5vill, B). Ref.: Echaide Nav 334; Elexp Berg (ainbat); Gte Erd 3 y
147. (Con sust.). "Leen ainbat sagar ba da (B)" Gte Erd 3. "Sagar ainbat udare jan du (AN-5vill), poz ainbat
naigabe izan dute (G-nav)" Ib. 147. "Hik hainbat diru badit (BN-arb)" Ib. 312 (el testimonio parece dudoso). 
Jainkoa danez, ark adinbat gloria izatea; ta gizona denez edozeñek <-ñez> baño geiago. CatBurg 19. Izatea
Aitak ainbat gloria Jaungoikoa dan partetik. Iraz (ed. 1784), 17 (ed. 1739, 19 izatea Aitak ainbeste gloria). Eta
ezta ark ainbat grazia errezibitu duenik ere. Gco I 461. Beti topatzen du penatzeko ta negar egiteko arinbat
motibo persona onak. Echve Imit I 21. Lurrak ona izateko bear du buztin ainbat ondar. It Dial 44 (Ur buztiñik
beste ondar, Dv hanbat buztin nola legar, Ip büztin bezañbat hariña). Lurrak ongarritzeko bear ainbat kare. Izt
C 53. Non arkitu zituzten ezin esan ainbat ondasun. Lard 193. Zelebratzen deguna / bazkariz eta afariz, /
eldutzen dan ainbat aldiz. Bil 127. Gauz onek nai ainbat eta geiago pensakizun eman dit. Arr GB 127. Oraindik
ere nik igual det / lenago ainbat kreditu. PE 56.
 (s. XX). Gaur iru urte ainbat aleman / ez da Frantziko lurrian. Tx B I 105. Jesukristok, Jaungoikoa danez,
Aitak ainbat aintza edo gloria [...] duala. KIkG 21 (KIkV 32 Aitak lakoxe aintza). Nai ainbat aberasgai
beroietatik bakoitzak artzeko. Inza Azalp 104. Guda-ekaitzak bota, ai! oi-ditu / uda-azkenak ainbat orri. Jaukol
Biozk 82. Nire zorionari argiegiteko adin bat eguzki oraino ba duk eta. Or Mi 15. Ez len-ainbat ospe-iraunkor
iritxiko dutenik. Aitzol in Laux BBa IV. Ta âl-bezat, Yaun, otoi, besarka negarrez, / beste iñon ez ainbat negarra
dan emez! Ldi BB 82. Nondik aterako dugu basa-bazter onetan, gizalde aundi ori asetzeko bear dan ainbat ogi?
Ir YKBiz 232. Oazal ainbat atorra / neskak mutillari zorra. Or Eus 358. Mendigaiñ ontan egundaño ez / an bean
ainbat azari. EA OlBe 53. Egizute nai dezuten ainbat saio. Lek SClar 129. Berak ainbat eskubide dut Xalbat
nerea izateko. Etxde JJ 143s. Filosofu ainitzek ainbat jakituri erakutsi dauskue [gure arrantzaleak]. Erkiag Arran
mende.
117. Berak ez ainbat indar duala / gaur jaioko dan Aurtxuak. Basarri 63. Mutil jator askoa, zezenak ainbat indar
zuana. Salav 103. An, gosaltzeko ainbat denbora bakarrik egin genduan. Uzt Sas 348. Nik biotzean atsegin
ainbat / ur ez dago itsasoan. Xa EzinB 62 (cf. ib. 60: "bertso auek egin ala gipuzkoeraz jarrita daudela"). Nahi
hainbat denbora hartzen ahal delakotz hortako. Xa Odol 65. Ongia eta gaizkia ezagutzeko adinbat jakituria ez
dutenentzat. MIH 352. Ez du hitz batek beste edozeinek hainbat esku. Ib. 344 (en el orig. de Egan 1959 (1-4), 87
ainbat).
v. tbn. Añ CatAN 25. Ainbat: Ud 36. Noe 54. EusJok 122. Txill Let 41. Vill Jaink 94.
 (Precedido de -(r)ik).  Zuk dezu aterik ainbat maratilla, eta buruko miña ere egin dirazu. Urruz Urz 53.
Ateratzean, Abe-Mariarik ainbat ardit ematen zioten. Urruz Zer 97. Oraiñ aitona alegre dabill / ederki ardoz
aseta, / zazpi illabeteko iristen zaio / egunik ainbat pezeta. Tx B I 219.
 (Con adj.).  Ez da iñor beretzat bear arinbat jakintsua. Echve Imit I 16. Luze ainbat zabal zan kana
laurdeneko baldi eder urrez josia. Lard 84. Geratzen da atea dan ainbat zabal. Arr May 77s. Uste det ori ainbat
/ gizon gerala. Imaz Auspoa 24, 127. Eta ondarra legunkatzen duten ugiñak laisterka zoazin itsas-ertza ainbat
zabal. Or Mi 125. Aurrean zu, zabalik, / elurra ainbat zuria. Ldi BB 4. Gurtardatza ainbat legun lepoa dario. Or
Eus 365. Zu zeran ainbat ederrik ez det / egundaño ikusi. EA OlBe 48. Etzaitezte, mesedez, orain hainbat pobre.
/ Zuen bihotz urria aberats zazue. Arti MaldanB 223. Zure buruaren jabe zera beste iñor ainbat. Berron Kijote
17. Gezurti aiz kristau ainbat. Ib. 105.
 (Con adv.).  Mutillaren begiak noiz itsatsi zaizka / ordun ainbat sakonki, ordun bezain tinka! Ldi UO 55.
Guk eleiza bat eraiki, / al genduan ainbat ongi. Gand Elorri 57.
- ADINBATEAN. a) Tanto como.  Zu ainbatian bai, baña nai ainbatian ez. Urruz EEs 1915, 238. Baña ez
iñork uka bederen, bidezko ere bidezko duala "Orixe"k, bestek ez ainbatean, Lizarditzazko pozbide ori. Markiegi
in Ldi IL 11. Gezak eiozko bisutsa / emen duk berezi; / beste iñon ez ainbatean / odol-bixigarri! Ldi UO 46. Nork
aztertu lezake, bear ainbatean, emakumetxo biurriaren biotzondoa? TAg Uzt 15. Oriek, berriz, atsekabetzen
ditut, illari omena ekartzeko ainbatean. Zait Sof 21. A bere ez dago orain leen ainbatean Nikanor-en alde.
Erkiag BatB 158. Ikurrin gorria [...], maitetasuna ainbatean gorroto itz erraibagea adierazoten dauana. Ib. 128.
Iñok ezarririko kate ta eragozpenak, orraitiño, ez [dabe piztiak] ainbeste [maite], gizonak begiko ez dituan
ainbatean. Ib. 39.
b) Como, del mismo modo.  Zera, trena uts egin dot eta, mesedez, norantz joan bear dozu, iparralderantz ala
ibaiaren urak ainbatean? Erkiag BatB 167.
c) En paz (hablando de transacciones).  --Zenbat? --Esanikoa. Milla errealtxugaz, ainbatean. Erkiag BatB 163.
- ADINBATEKO (ainbateko H; arinbateko H). De tanto como.  Gutxitan topatzen da gauza guztietatik
erantziya dagoen arinbateko persona espirituala. "Tam spiritualis aliquis, qui omnibus sit nudatus". Echve Imit
II 11. Bakotxak ardi bana ematearekin ifinten diote bertatik len zeban ainbateko artaldea. Izt C 226. Ondasun
ezin esan ainbateko oien eta pake ezin obeagoaren bearra. Lard 211. Gañera, agiria da, gaizki usmatzeko esan
dan ainbateko estuasunaren bearrik beti ez dala izango. Zink Crit 44. Olaxe egin zuten ta arrainketa aundia
bildu zuten, sareak urratzeko ainbatekoa. Ir YKBiz 87s. Auek baño egintza aundiagoak erakutsiko dizkio, zuek
arritzeko ainbatekoak. Ib. 105. Ogen bat [...] zoritxarrok irabazteko ainbatekoa. Zait Sof 134. Itz abei bear
ainbateko zorroztasuna erantxiz. Etxde JJ 150. Hizkuntzaren arazo larria [...] ez da oraino behar hainbateko
egokitasunez azaldu ere egin. In MEIG VI 45.
 (ainbateko V-m ap. A; arinbateko H (que cita a Echve)). Tan grande como; equivalente, comparable.
"Ainbateko (V-m), igual, idéntico" A. Cf. hainbateko.  Oraiñ txikiak iduritzen zaizkitzun pekatuak orduan
mendiya arinbatekoak idurituko zaizkitzu. Echve Dev 68s. Galtza motzak alondeiko atia ainbateko mantalarekiñ.
Urruz Urz 22. Bere ustetan an inguruko miñgaiñ berritxuak zioten beiñ itxusia, beiñepeiñ Braulia ainbatekoa
etzan. Urruz Zer 89. Probentzi guztiyan lana pranko arkitzen hura ainbatekorik beste bat! Moc Damu 12.
 (Precedido de gen.).  Maiganetan ipinten ditugun alabastrozko iruditxo pitxi txoragarrien ainbatekoa zan
aren tankera segail lerdena, zumea bezin. Erkiag Arran 97.
 (Como adj. pleno).  Beste enparauak ez ete eben eskubide ainbatekoa. Erkiag BatB 90.
- ADINBATERAINO. Hasta el punto de que.  Modu onetako bizitza gozatsuak oi-dakartzien seme ta alaba
askoren bidez, jendea ugaritu zan denpora laburraren epean, sinistu ere ezin leikean ainbateraño. Izt C 3.
- ADINBATEZ. Tanto como.  Euskeldunak Kristau-legea bear-ainbatez yakin ezin zezatekela Ikasbide zaar
lotsagarri orren azpiarriaz. Ldi IL 53s.
adinbatsu, ainbatsu.  (Aprox. de adinbat).  Badu ark etorria, alazainkoa, neurtitzez ainbatsu itz askatuz
ere! Ldi IL 41. Ori egitea ainbatsu litzake nik orain zuei esatea: Yaunak, munduan yende geitxo gatxegok, askoz
obeto bizitze aal-giñekek bakantxeago izanda. Ib. 136s.
adindari. "Tanteador" Lar.
adinde. 1. "Tanteo" Lar. 2. "Precisión, justa puntualidad" Lar.

mende.
- ADINDEKO. "Preciso, justo" Lar.
1 adindu (AN-larr ap. Asp Leiz). 1. Llegar a una cierta edad. "Entrar en años. Adindu ondoan, basoan lan
eittea, triste da" Asp Leiz.  adintu (S-saug ap. Lh). (Part. en función de adj.). "Âgé" Lh.  Adulto.  Munduko
jentil ta turko ta judatar adindu guziak edo kasi guziak sulezeko etxe gaistorako biztuko dira ta oriek berak ere
badira bataitu fededunak bezalako laur. Mb IArg I 236.
2. (Lar  H). "Templar, moderar" Lar.
3. "Templar metales" Lar.
4. "Templar instrumentos" Lar.
2 adindu (Lar  H).  "Tantear, medir, proporcionar" Lar.  "Tantear, apuntar los tantos en el juego" Lar.
adindun (Urt). 1. De edad avanzada, anciano. "Antiquus hospes, ostalari adintsua, zaharra, adinduna" Urt II
153. "Arbor antiqua, arbola [...] adinduna" Ib. 53.
 Adulto.  Aurrak parregin, yostatu ta yauzkatzen dira [...]. Adindunak ez al du orixe egiten bere erara? Zink
Crit 239.
 (Aplicado a cosas). "Adagium, [...] erran zaharra, erran adinduna" Urt I 132.
2. (V ap. A). Racional.  Adin bagako bizidunai, nai pizti nai egazti, nai marrazti nai abereai, adindunai
(racional) legez berba eragiteko irakaskera barriren bat asmau doala. Ezale 1898, 131b.  Juicioso, sensato. 
Agureak baño adindunago naiz, / Zure aginduak betetzen ditut-eta. Ol Ps 119, 100 (Ker zuur).
adineko (BN-baig, S; Lar, Añ, Dv, H). Ref.: Lh; Lrq; EAEL 48. 1. Maduro, de cierta edad, adulto; anciano.
"Adulto" Lar, Añ. "Adineko gizon bat, adineko emazteki bat, se dit d'un homme, d'une femme d'âge très mûr"
Dv. "Personne âgée" H. "D'âge avancé" Lrq. v. adinetako.  Hoiñ gogorki sehi trata adiñekoa! "Vieux
domestique". Gy 201. Adineko idia ez da gaztea bezain balios, ez laneko, ez eta ere gizentzeko. Dv Lab 236.
Lege eta zuhurrak kontra ditu; halere hauzo eta adineko yaun gehienak ondotik badioazko, itsurat, hirriz eta
farraz. Hb Egia 135. Eskaldun emazte adiñekuak, aphaintzen denian, ematen du buruko xuria. Atheka 47.
Hasiak dira, haur zonbeit erosirik, heien giristinoki altxatzen [...]. Jende adinekoak ere heldu zazkote gogotik.
Prop 1881, 58. Gizon adinekoek ez dute Pilotan aritzeko ahalik. Arb Igand 144. Gizon adineko bat min izigarri
batetarik Lurdeko Ama Birjinak sendatua. HU Aurp 181. Hola eta hola gabiltza, min batetarik sendatu jaun
adineko bat ikusi nahiz. Ib. 182.
 (s. XX). Deiten tigu orrek erraiten daizkugun jente adineko guziuak. Mdg 129. Etxeko osaba adineko bat.
Barb Sup 65. Adineko azkaindar gehienek ezagutu dute. Zerb Azk 91. Adiñeko gizona eta iru urteko aurra. "Un
hombre adulto". Zink Crit 28. Ez zuen Theresak aita besoetakoaz beste inor ikusiko, ez bere adineko lagunik, are
gutiago jende adinekorik, irakasle ala ahaide ala beste nor-nahi. Mde HaurB 46. Amabost urte osta zitun, eta
buru argiz, gizon adiñeko ta ikasi zenbait baiñon areago zan. Or Aitork 222. I baño zarragoa dek eta adiñeko
gizonak errespetua bear dik. Anab Poli 45. Holako zonbat ez ginuke argitaratzen ahal, adineko, zahar eta
berdin gazte [...]! "D'âge mûr, vieillards et aussi bien jeunes". Ardoy SFran 21. Gazteria lot dadila / potiko ta
neskatila, / adinekuekin batian. Casve SGrazi 76. Bai arren ürrikalgarri / zideie adinekuak. Ib. 88. Hasi berriei
adineko garenoi bezain nekeza gerta ez dakien. MEIG VI 43.
 "Se dit aussi pour marquer qu'un individu a l'âge voulu pour être en droit de..." Dv.  Ta seme-alabak
adineko egitorduen, batari ta besteari eun, bosteun, mille duket edo geyo emonaz, kristiñau-dotriñeak erakusten
dauen lez, biximodue egiten lagunduten eutsien. Akes Ipiñ 22.
2. (L ap. A). Coetáneo. "Contemporáneo" A. Cf. ejs. de nere adineko, etc., s.v. adin.  Sorterrian irakasten
asi nintzaneko urte aietan adiskide bat egin nuan, ikaslagunetan izugarri maite, adiñeko ta garerdiko, ni bezala.
"Coaevum mihi et conflorentem flore adulescentiae". Or Aitork 80.
adinekotto, adinekoto.  Dim. de adineko. "Emazteki adinekoto bat, una mujer madurita (Darric)" DRA. 
Ezagun zen gizon adinekotto bat behar zela izan. Elzb PAd 4. Bainan huna nun gizon adinekoto bat ere hasten
den mintzatzen. EskLAlm 1898, 11 (ap. DRA).
adineratu, adinera. 1. Llegar a una edad.  Anitz ezkondu dira / adineraz geroz / bihotza bete gabe / amodio
beroz. Bordel 143. Judasek, seme zarrena adiñera zanean, Tamar zeritzan Kanaango neskatx batekin ezkondu
zuen. Lard 50. Hek adinera gabe hilez. HU Zez 206. Aitamek edaritik beren burua zaintzen zutelakotz, zuten
haurrek berena halaber zaintzen, adineratzearekin. JE Med 150.  (Acompañado de complemento referido a
adin).  Arrazoinaren adineraz geroz bazko astean bere herrian komuniatu gabe egoten direnek. Brtc 67.
Goseak hilen du, erretretaren adinera gabe. HU Zez 205. Adimenduzko adinerat geroz. CatJauf 106. Ezkon-
adiñera zanean, senarra nagusi bezala serbitu zun, eta Zuretzat irabazten alegin. Or Aitork 228.
2. Traer al entendimiento.  Gomutaak igaroriko usteak adinera ekarri daroaz, eta irudimenak ezdau
mende.
etorkizuneko usteak zelanbait antzeztu ta adineratu baino besterik egiten. A Gram 162.
adinetako (BN-lab-arb, Ae, S; Urt II 53), adintako (AN-5vill). Ref.: Lh; Lrq; EAEL 48 y 215; Gte Erd 259 y
296.  De una cierta edad, maduro, adulto; anciano. "Arbor antiqua, arbola zaharra, adintsua, adiñetakoa" Urt
II 53. "D'âge avancé" Lrq. "Adinetako presuna da (BN-lab), jende adinetakoa da" Gte Erd 296. "Zaharsko da
(BN-arb), adintako da (AN-5vill)" Ib. 259. v. adineko.  Ezta bethi nezesario fedea eta penitenziá Baptismoan
diraden: baina haur aditzen da solament adinetako eta kapable diradenéz. Lç Ins F 3r. Galdegin zion Jesusi
nola bada gizon adinetako bat sar ahal zitekeien amaren sabelean berriz sortzekotzat? Lg II 135. Zer
khondatzen zuen presuna adinetako batek. Elsb Fram 174. Galdetu zuen gizon adinetako bati. Jnn SBi 84. Gizon
adinetako borthitz bat heldu zaiote [haurrei] eta bakhotxari ogi puska bat afaritzat emaiten. Arb Igand 84.
Etxearen leiho batetik ukurtzen da [...] emazte adinetako bat. JE Ber 28. Badoazi oinez bi apez: bat adinetakoa,
bertzea gazte hutsa. Ib. 73.
adinetaratu (S; Dv). Ref.: Lh; Lrq /adinétaàtü/.  Llegar a una cierta edad; hacerse adulto. "Arriver à l'âge
requis. Adinetaratzen diren zure haurrak, galdeginen darozkitzute beren amaren zuzenak" Dv. "Arriver à un âge
avancé" Lrq.  Adinetara zenean, aitak ezkontarazi nahi ukhan omen zuen. Prop 1886, 142.
 (Part. en función de adj.). Adulto.  Bainan adinetaratuentzat filmak baduke erakaspen onik. Herr 13-7-1961
(ap. DRA).
adingabe (AN-larr ap. Asp Leiz; Dv), adinbage.  De pocos años, menor de edad. "Se dice del que no tiene
edad suficiente para algo. Mendi lanerako, oraindik adin gabea da aur ori. Asp Leiz. v. ADIN GABEKO (b). 
Bihur adingabei irabazi lejitima partea. Harb (ed. 1690), 472. Deitzen dituzte beraren aurrera aur txiki lanerako
adin bageak. Izt C 240.
adinide. v. adinkide.
adinkai. "Templador de harpa" Lar.
adinkide (Sal ap. A Apend; Lar, Izt 26r, Hb ap. Lh, Dv), adinide (Sal, R-uzt ap. A).  Coetáneo.  Bazuen
urthe bat ta gehiago adiskide zirela bertze bi ikhasle ber-adinkidekin. "De leur âge". Birjin 341. Ene burua Judu
legean erakhusten nuela ene odoleko adinkhide gehienen gainetik. Dv Gal 1, 14. Ene erri eta adinkiden estimua
atxiki nai badut, neure buruaz mintzatzeko, bearko duta Soutine, Kandinsky edo J. Villon batzuen lagun-min
bilakatu? Lf Egan 1955 (5-6), 10. Adinkide ezezaguna zuen Urteren aldamenean [...] ordena argia azaltzen du
liburuan barrena [Larramendik]. MEIG V 98.
adinkor.  Intelectual, que atañe al entendimiento.  On-oidade oneek dira iru Jaungoikoagazkoak, iru
adinkorrak eta lau asigarriak edo lenenak. Itz Azald 184. Baña doiak dira beste enparau onoidade oiturakorrak
eta adinkorrak guzti guztiak baño eregiagoak eta goratuagoak. Ib. 194 (cf. ib. 180: Beste zeinbat eratakoak izan
leitekez on-oidadeak? Adinari dagokazanak eta adinaren ontasunari begiratuten deutsenak; oiturakorrak, eta
oneek dira oituren ontasunerako diranak).
adinon (V, G ap. A; Lar, Aq 248, Añ, Izt 71v, Dv, H (V)), arinon (H (que cita a fB, s.v. aditzea)).  Tr. Hasta
principios del s. XIX aparece en RS y otros textos vizcaínos, y, seguramente por influencia de Larramendi, tbn.
en algunos autores guipuzcoanos. Desde finales del s. XIX o principios del XX su uso se revitaliza, en sentidos a
veces divergentes. En cuanto a la distribución de variantes, además de la más usual adinon, hay arinon en
Moguel y fray Bartolomé, y adion en Moguel, Arana Goiri, JBDei, Zaitegi y Erkiaga (en estos tres últimos sólo
en la construcción adionez, tomada tal vez del dicc. de Azkue).
I (Adj.). 1. Moderado, mediano; mediano, pasable, regular. "(Bastante) bueno, entre bueno y ruin, adiñona",
"mediano", "passadero, mediano" Lar y Añ. "Adiñona bost hume, alaba bi, ta iru seme; para significar que
bastan cinco hijos" Aq 248 (cf. infra el ej. de RS 108). "Assez-bon" H. "Acomodado, proporcionado, regular" A.
"Adinon dago (V-ple-arr-oroz), está de salud, ni bien ni mal, regular" Ib.
 Ax adinon ta axa on. "Sé acomodado y serás bueno". RS 31. Adinon da bost ume, alaba bi, ta iru seme.
"Acomodadas son". Ib. 108 (tbn. en Eguzk GizAuz 175). Adinona larra baño obe da. Ib. 30. Adin onari akio.
"Emprende lo razonable". RG A 8. Artu din moduan, ona edo adinona, edo ez deungeena. Cap 59. --Nor dira
espirituz pobreak? --Ez honrarik nai dutenak, ez eta aberastasun andirik ta adiñonik. CatBurg 45. Emoten dala,
arzen dan legez, onerik ona, adinonerik adinona, eta txarrerik txarra. Oe 121. Baña siñale txarra da, beretzat
onena artu ta Jainkoari eta Elizari adiñona ematea. Ub 188. Emon biar jako bada pillotik, esan gura dot, onetik
ona, arinonetik arinona, ta deungatik deungia artu dan legez. CrIc 107. Bada nor paketuko da denpora artako

mende.
konfesio arin onakin ta bear bada txaarrakin? Mg CC 162. Amarrenari txatxarrena edo adinona, zuretzat onena
gorde-ta emon badeutsazu. Añ EL2 139. Adinon izatea komeni zaigu, eta adinon omen zen inoiz gehiegizko eta
guttiegizkoen erdi alderanzko joera. MEIG VI 134.
 (adiñonen A, que cita a Cb). (Con valor peyorativo). Mediocre, regular; (eufemísticamente) malo.  Kaleetan
biltzen zuen limosnatik pobreai onena eman da adiñonena <-omena> berak jaten zuen. Cb SIgn 82. Izan leitekez
[olgeetak] onak, baita arin onak bere. fB Olg 28. Esateko moduban, gurasuen aziera ona, edo arin ona dala
umeen izte guztia. fB Ic I app. 4. Pekatubaren bildurrik eza ta konzienzija arinonak. Ib. 1. Ikusten dozu sazerdote
bat emakume kleitu arinoneko baten etxian sartuten. fB Ic II 218. Iñok uste baleuke eze zer-egin au deungea
dala, edo bai beintzat adinona ta alperrena. Zav Fab RIEV 1907, 91.
2. "(V-ger), pillo, desvergonzado. Adiñon ori, etorri banakik orra etorri!" A.  Edan eitegi adinon, / ondatu
naxok ire tripa traidore gextoak, / or konpon! Acto 261 (tal vez 'bebe moderadamente').
3. Conveniente.  Oroenganako maitasuna bearra bai-da; oroenganako nabastarrea ez da adiñona. Ol Imit I
8, 2. Arei eskatzia ixan leikijue on, baña niri ez emotia adin-on. Otx 46. Ongi mintzo diranengandik ikastea,
adiñona izango zaio. Zait Sof 181. Adiñona danik ez dut bazterreratuko. 'Si en ello hay algún provecho'. Ib. 36.
Ene Tzeu! Zer da au? Zorioneko berriak ote ditut? Ala, itzalak izan-arren, adiñonak? Ib. 31. Eta burutapenen
noraezeko bidea dan izkera ere argitan iarri naiari, egoki eta adinon zeritzaten. Zait Plat 120.
II adion (Mg PAbVoc (-ij-), Izt 69v, A). (Como cuantificador). "Adijon, lo preciso. Se conserva esta voz en el
adagio: Alaba bi, ta iru seme, adijon ume" Mg PAbVoc (cf. supra RS).  Alaba bi ta iru seme, adi on ume. Mg
PAb 123.
III (Sust.). 1. adion. Oportunidad. Cf. infra ADINONEZ.  I zenbatekua onlakua ixan zala. II-a ta III-a
erdera bakarrezkuak ixan ziriala, adijona ez galtzeko. "Por razones de oportunidad". AG 200. Orregatik ba
adion edo ereti au daukodan ezkero, txarto ere, zerbait emen idatzi gura dot. EEs 1922, 189.
2. Medida, proporción adecuada.  Eskatu bear eztoguz [...] aberastasun larregiak, ezpada bear dogun
adiñona, ta konbeni jakuna janaritu ta janziteko. Añ MisE 73. Ogibide guztiak onelan, adiñon zuzenez, alkartu
ezkero, ogasunetzazko arazo au oñarri sendo gañean legoke. Eguzk GizAuz 143.
- ADINONEAN. A tiempo.  Neskatilla otseiñak ostuteko ekanduba badauka, botaten da arin onian. Mg CO
140. Igarten dau [txakurrak] ardi, aunz, idi edo beiren bat dabillela soluan, ta ateraten ditu arin onian. Mg PAb
92.
- ADINONEKO. "Adioneko (V-oroz)" A Apend (sin trad.).
- ADINONEZ (adionez V, G; Mg PAbVoc, Añ (V), Izt 3v). Ref.: A y A Apend (adionez). a) A tiempo,
oportunamente. "A buen tiempo u hora" Mg PAbVoc. "Ocasión, en buena ocasión, hora, tiempo, (V) adiuntzaz,
adionez" Añ. "Oportunamente" Ib. v. ADIUNEZ, ADIUNTZAZ.  Jakin ta sinistu bada adi onez edo lenengoti
biar dala artu Propositu sendua. Mg CO 119. Salduten dau [astotxua] zorionez / edo obeto adinonez. Zav Fab
RIEV 1907, 531. Lenbiziko urratsetatik gure arazoa adiñonez zuzentzeko. Ol EEs 1919, 26. Gaixoei lagundu ta
elizakoak adionez artu ditzaten gertutzia. JBDei 1919, 307. Ala au baño biar-ixan andijagorik ba ete laiettekit
etorri egin yataan eskeintzeari onen adin-onez baietza emoteko? Otx 65. Ara! Yauregitik oraintxe irten eta
adionez etorri dator. Zait Sof 171. Ta lo egon barik, adionez bizkor ibili, eretia eldu-urren danean... Erkiag
Arran 91. Gai orrek zeregin egikorra ta ausarta eskatzen dauanez, norbaitzuek adionez ta aurretiaz asten dira
arloan, lanean, lenengo zerzeladak atonduten. Erkiag BatB 79.
b) Razonablemente.  Ezer artez badio, ikastea bidezko dagokitzu, ene Bakaldun orri! Berak ere bai zuri; biok
adiñonez itz egin baituzute. Zait Sof 181.
adinonde. "Medianía, moderación" Lar.
adinondo (Lar, Añ  A).  "Medianamente, [...] adiñondo" Lar y Añ. "Adiñondo, regular" A.
adinongi. "Medianamente, [...] adiñongi", "razonablemente, medianamente" Lar.
adinontasun.  Idoneidad, adecuación.  Itxura guziak, garaiaren adiñontasuna dikurgute. K.J. Azurza Y
1934, 51.
adinontxo. "Razonablejo, adiñontxoa" Lar.
1 adintsu (c. sg. A; Lar, Urt, Ht VocGr 327, Dv, H). 1. De (mucha) edad; adulto. "Antiquus hospes, ostalari
adintsua, zaharra" Urt II 153. "Arbor antiqua, arbola zaharra, adintsua" Ib. 53. "Ancien" Ht VocGr. "Anciano"
Lar. "Personne âgée" H. v. adinetako.  Aita zaharren Linboan sartzen ziren iustuak [...], / haur ttipittoak
bezala, presuna adintsuak. EZ Man I 128. Adintsü ja zelarik frairetü zen Cluñy-ko ordenian. Egiat 179.
Baztango balleko bezino adintsuenak. REusk 1878, 252 (ap. DRA). Bi auzotako aurren artean etzegon adintsuak
bereizten zitun izotzezko arresirik. Etxde JJ 227. Eta halako emazteki adintsu batenganik ihork igurik ez
mende.
zezakeen indarrarekin tinkatu zuen. Mde Pr 157.

2. Espiritual. Cf. adin I (4).  Lurrera soin azkai, lurretik soin adintsu. 'Corpus spiritale'. Ol 1 Cor 15, 44 (Lç
gorputz spiritual, Dv izpirituzko gorphutz, Ker, IBk espiritu-gorputz, Bibl gorputz arimadun). Gorputz azikaia
badan bezala, gorputz adintsu ere bai, idatzia dagonez: lenengo Adan azikai bizi gertatu zan; azkeneko Adan,
adintsu biziarazle. Lenik, ordea, adintsu dana ez-baña azikai dana, gero adintsu dana. Or QA 201.
2 adintsu (AN-5vill, B, BN-ci-arb, S; SP, Dv). Ref.: A; Gte Erd 3, 144. 1. Casi, más o menos de la misma
edad. "Presque de même âge" SP. "Qui est à peu près du même âge que tel autre. Joanes ene adintsua da, Jean
est à peu près même âge que moi. Adintsuak dire Joanes eta Martin" Dv. "Ene adintsua da ori" A. "Zure
adintsua da (B, BN-arb)" Gte Erd 144. "Ene adintsu da (AN-5vill, B, BN-ciz, S), adintsuak gira (BN-ciz)" Ib. 3.
2. Cierta edad, más o menos.  Amodioak iduri luke / hogoi urteko itzala, / adintsu hortan dagon presunak /
hitz hauek adi ditzala. Xa EzinB 122.
- ADINTSUKO. a) Aproximadamente de la misma edad.  Hil arazirik haren adintsuko haur guziak. Lg II 121.
Bordales andere bere adintsuko batekin adixkidetua zen. JE Bur 95. Piarres Etxahundarraren adintsukoa zen,
baiñan, oiñordeko izan bearrean, zazpi senidetan gazteena. Etxde JJ 10. Kattalinen adintsukoa iruditu zitzaion.
Ib. 84. Estonatu zen, mutil gazte bat igurikitzen zuelarik, antzelaria bere adintsuko gizon bat zela konturatzean.
Mde HaurB 70. Ni ez nintzan orduan oraino ostatuetan ibiltzen, ene adintsuko batzu bezala. Xa Odol 35.
b) "Adintsuko presuna bat, une personne d'un certain âge" H. Cf. adineko.
adintsutu (Lar, Dv).  "(Hacerse) anciano" Lar.
adintxe. 1. "Âge approximatif (S)" Lrq. 2. "À peu près de même âge (S)" Lrq.
- ADINTXEKO. "À peu près de l'âge (S)" Lrq.
- ADINTXETAKO. "Un peu âgé (S)" Lrq.
adintze. "Templadura" Lar.
adinuntza. v. adiuntza.
adio (V-gip (-ixo), S; Añ, Gèze, VocBN, H), ario, adiu (Urt II 60), adios (V-gip, G-nav, AN-gip-5vill-araq, R;
Urt II 60, Añ), aio (G-azp-bet, AN-gip-larr; aixo V-gip, G-azp). Ref.: Lrq; Etxba Eib (adixo); EAEL 234; Elexp
Berg (adios).
 Tr. Desde el s. XIX, y especialmente en el XX, pierde terreno en favor de agur. En la tradición vizcaína sólo
se documenta en Añibarro. La forma adios, que como interj. es casi tan frecuente como adio, apenas aparece, sin
embargo, como sustantivo. Adiu, documentado desde Etcheberri de Ziburu (hay algún testimonio anterior no
seguro), se encuentra en autores labortanos hasta mediados del s. XIX. En la tradición meridional, desde
mediados del s. XIX, empieza a aparecer la forma con -r-, cuyo uso se circunscribe a bersolaris y diálogos
populares. En DFrec hay 2 ejs. adio y 1 de adios.
1. (Interj.). Adiós; empleado tbn. fig. como sin. de akabo. "A (Dios), (c.) agur, adio" Añ. "Vale, al despedirse,
(c) agur, adios, adio" Ib. "Adixo lagun zar guztiori!" Etxba Eib. Cf. VocNav: "Ariyo, adiós [...] (Tierra Estella)".
v. agur.  Adio. De S. Piarre de Oloron, noben. 8 garrenian, hurtez 1584. [...] Beltran de Echaux. TAV 3.2.8.
Eta adiu <-eu>, zure serbitzari hunblea. (c. 1597). FLV 1993, 459. Adiu beraz, Iesus-Kristo, kanpora zoazena.
EZ Man II 88. Adiu bihotz haserretasunak, adiu hitz arinak. Harb 241. Adios gaztelia, adios iauregia. Tt Onsa
64. Adio, Febus, hire etxe, / hire itsaso gustia. Gç 63. Adiu, fiñean zeruak, / eta adiu, mundua, / ene etxea izanen
duk / bethi ere ifernua. Ib. 183. Onekin adios maitea, / guarda zaitela Jainkoak. Gamiz 206. Adio, banuen
geiago zuei zer esan, baña ez dut artako bear den hasti ta denbora. Mb IArg I 324. Tribunaletako togak, Elizako
muzetak [...], adio. Mb IArg II 13. Ai estu illun bat enzun zuen; adio urlia; ta sartu ta odoletan irabiaturik illa
arkitu zuen. Cb Eg III 323. A Dios nere aide, adiskide ta ezagunak. A Dios mundua. Ib. 311. A Dios nere Jesus
ona! (Muruzabal, 1761). ETZ 121.
 (s. XIX). Adio sekülakoz / aita bihotz gogor[r]a / orai hüllan düzü / zure finimentia. Xarlem 697. Adios, dio
egunak, / banoa sekulako. Monho 104. Ertxi plázoa, soñátu erretréta; adió komédia. LE Doc 49s. Adio nire
botoi urrezkoak. Añ MisE 219. Adios sekulakotz mundu guziari. Dh 118. Etxekoak, adiyo, / Pazkua jai ona, /
bake, amoriyua / eta osasuna. Echag 128. Adio Barkoxtarrak, zahar eta gaztiak. Etch 152. Adio arren ene hunak
bai eta uhuriak. Ib. 150. "Adio, nere ederra!" / esan ziranean, / eskua estuturik, / emendik joatean. It Fab 195.
Adiyo aren esne, / arraultz ta txitoak. Ib. 41. Adio: zure zerbitzari; / orai nahi naiz itzuli / lehengo oihanetara ni.
Gy 145. Adio xito eta urdeak [...] eta fortunazko ametsak. Ib. 16. Adios, ene maiteak, balinba ez bethiko! Hb Esk
20. Orain ariyo, nagusi jauna, / presaka juan biat amagana. Bil 78. Adios, ama eta / aitari goraintzi! /
Montebideora nua / biar edo etzi. Bordel 126. Adio beraz, jende maiteak, banoha Jainkoak neraman tokirat.
Laph 161. Jaungoikoak bere grazian artuko du nere anima. Azkeneko aldiz adios. Arr GB 32. Nere azken triste
mende.
au / ez dago aparte, / adios, Don Mateo, / Josefatera arte. Ud 163. Biziyoetan altatu gera / oiek dirala meriyo, /
lengo diruak ariyo. Xe 233. Goiz guziez adio! arratsean agur! Elzb Po 189. Orduan, fraiden eskuetaraz
geroztik, adio arthaldea Saratarrentzat! Elzb PAd 73. Adios, oihanerat / berriz nauk itzultzen. Zby RIEV 1908,
770. Deus oboro. Adios D. Resurrección berze batraino. Mdg 153.
 (s. XX). Ariyo eta eskumuñak beterinariyuari. Iraola 33. Banijoa bada [...] Ario beaz. Ill Testim 11. Ützi
zialarik kantore egitia, mündiak erran zian: Adio Ardatx! Const 41. Adio herria eta / adio egun ederrak. Etcham
43. Ardatza zitzaion autsi, / adios gure karroza ederra / bere neskatxa ta guzi! Tx B I 249. Orain banua, beste
bat arte, / adios tabernariya. Tx B III 71. Bainan, adio bere xahakoa! Sorginak eremana dio hari ere! Barb Leg
147. Adio, Nabar-Goiti! Oraitan gira sartzen Gipuzkoako lurretan. JE Ber 41. Noan mendi-aldera. Adio, itxua,
adio! Lek EunD 23. Adio beraz gure gereziak, adio gure fruitu-mota guziak. Lf Murtuts 6. Adios, bada, dama
noblea, / Arantzazura arteko. Canc. pop. in SMitx Aranz 193. Haurra nire klinikara daramat. Adio. Arti Ipuin
83. Adio Frantxua, etxerat banoak. JEtchep 111. Adio gero esperantza guzia! Ib. 69. Ario txokoari. Gand Elorri
56. Adio betiko, fede adiskide. Azurm HitzB 55. Heldu ginanian Mutriku horretan [...] / batak "adios", bestiak
"agur", / Ana Juanitak baperez. (V-arr). Balad 60.
v. tbn. AstLas 36. Arch Fab 113. ChantP 46. Sor Bar 91. Ill Testim 18. Adios: Etch 364. Gy 211. ChantP 198.
PE 38. Sor Gabon 54. EusJok II 26. Moc Damu 8. Barb Leg 148. Adiu: Gy 289. Ario: Sor Gabon 46. AzpPr 58.
Urruz Zer 128.
 (Usado como saludo de recibimiento).  Egun batez Peru [...] heldu zaio, ilhuntxean. --Agur adixkidea! --
Adio, Peru! Zer da berri? Lf Murtuts 29.
 (Usado como exclam.).  Ta, adios, nun berealaxe gogoak eman zidan, zer, [...] gure Azkoitiko Eleiza
ederrean kantatzen diranak, illunpean gelditu bear debe? GavS 6.
2. (L, BN, S). Ref.: Lh; Lrq. (Sust.). Despedida. "Adio bat, un adieu" Lrq.  Ama ganik hartu zuen konjia eta
azken adiua. Harb 51. Eta ene borondatea, ene azken adioa eta othoitza dela, eztadin orhoit zuek egin zinioten
bidegabeaz, eta maliziaz. Ax 329 (V 218). Neure prinzesa ederrari eta maitagarriari neure azken adioaren
erraiteko. Tt Arima 124s. Adiu sekulakoa. Gç 183. Emengo gauz-honrei ta atseginzei adio on bat esateko ta
eriotz oberako prestanzak. Mb IArg I 286. Jendia etsitürik, besarka bata berziari azken adioa erraiten ta arimak
zeliari eskeintzen. Egiat 157. Adios bihotz-erdiragarria. Dh 118. Bere Seme maiteak erran zioenean azken adioa.
Jaur 362s. Adiskide-legean / adiyo batekin, / urrengo aldi arte / esker onarekin. Echag 221. Argitua zen ungi
d'Abbadie yauna / pagatzen zuenean adio minena. Hb Esk 18. Atsegin horri, Jauna, adiorik erdiragarriena
larraikioke. Laph 197. Zeruan, zeruan, gure bilzarrea izanen da adiorik gabekoa! Ib. 197. Azken adioetan
printzesa Maria Theresa Charlotta flakatu zen. Elsb Fram 109. Behar ziotela agur edo adio bat egin han ziren
giristinoei. Jnn SBi 145. Oraintxe izkutatzen da eguzkia urre-galda or diztiratsutan. Iñoiz ez bezelako adioa
gaurko ori. Txill Let 141.
 (Pl.). Cf. ADIOAK EGIN, ADIOAK ERRAN.  Konsidera etzatzu zure arimak mundu behereko huni
erranen diotzan adiu handiak eta langituak. SP Phil 48. Mundu behere huni eginen diotzotzun adiu miñak eta
tristeak. He Phil 50 (ed. 1853, 41 adio). Jesusi beren azken adio humillak egin ondoan. Mb IArg I 160. Egin
ziotzan bere azken adiuak, eta utzi zuen. Lg I 244. Naamanek egin ziotzon bere adiuoak [sic], eta hastandu zen
haren ganik. Ib. 372. Egin baitziozkaten azken adioak bere Ama Sainduari eta bere dizipulu maitei. Jaur 185s.
- ADIOAK EGIN (S ap. EI 340). Decir adiós, despedirse; renunciar.  Adioen eiten has hadi / Espainiako
bizkotxer. Monho 46. Han, anaier adioak eginik [...] bakharrik sarthu zen Iruñen. Laph 162. Adioak
oheratekoan egin zituzten, Iñaziok goizik behar zuelakotz jeiki. Ib. 26. Jaun erretorak elizan, eta bere lagun eta
adixkide zaharrek hil-hobiaren aitzinean egin diozkate adioak. HU Aurp 88. Igande batez populu guzia deitu
zuen bezperetarat, adioak egin behar zituela. Zerb Azk 17.  Ez daiat adiorik egiten, etxola; / nihondik ez
naiteke hi gabe kontsola! Elzb Po 193.
- ADIOAK ERRAN (L-arcang, BN-ciz-ad-lab ap. EI 340). Despedirse.  Badiotzat adiuak, / bethikotz
munduari. Arg DevB 139.
- ADIO EGIN (L-sar-ain; Añ (G); addo ein G-to; adios egin G-azp; ariyo egin G-bet). Ref.: EI 339 y 340.
Despedirse, decir adiós; renunciar. "Saludar, [...] adio egin" Añ. v. ADIOAK EGIN.  Era onetan betiko adio
egin zenien Deabruari, munduari ta aragiari. AA III 265. Lengo egun batian / ai, San Antoniyo! / doi doi egin
zeniran / kalian ariyo. Bil 100. Adios egiten diogu / jente guztiari. JanEd I 98. Juan biar dedan egun / berian
goizian, / ariyo egingo dizut / an pasatutzian. APBB 120.
- ADIO ERRAN (BN-ciz-mix-arb, S ap. EI 340; Ht VocGr; adiu e. Urt; adios erran Urt), ADIO ESAN.
Despedirse; renunciar. "Ultimum amplexum dare, [...] adiu [...] erran [...], adios erran" Urt II 60. "Renoncer,
adio erratea. Je l'ai renoncé, adio erran diot" Ht VocGr 417. Cf. JE Bur 138: "Bihar artio" erraiten ohi dugun
bezala erran zaungun "adio".
 Munduan denek eztu borondate obez obedituko nola nik egingo baitut, eta adio esaten dizu zure serbitzari
hunbleak. (c. 1597). FLV 1993, 454. Adiu erran zerotaten, / berriz itzultzekotan. EZ Noel 72. Eta oraidanik, nik
hetzaz, adio erraiten deratzudala. Ax 373 (V 246). Adiu erranen deraue aberatstasunei. SP Phil 48. Adios erran
gabe (1664). ETZ 49. Adiu erraten darotzut. Gç 183. Adio diozute erranen aberatstasunei [...], hitz batez
kreatura guziei. He Phil 50. Adio erraiten zien aberastarzüner, kargier, uhurer eta askazier orori. 'Omnibus [...]
mende.
renuntiabant'. Mst I 18, 3 (SP, Ch uk(h)o egiten). Hiltzean akhabo enetzat mundua bere ontasun, bere gloria eta
bere plazer guziekin [...] Zertako ez diotet orai beretik adios erranen? Brtc 114. Adio erran ditadazüt sekülakoz /
eztüdala ikusiko bizirik. Xarlem 1278. Gaurdanik betiko adio esan nai diozu Zeruko edertasun guziari? AA III
586. Zure batheian mündüko banitater eta erhokherier adio erran düzüla. UskLiB 94. Guzier adio erranik
erretiratu zela, / Olandako gasna baten barnean bizitzera. Gy 24. Erdi yakinsun denak guti du balio; / lasterregi
du lanei erraten adio. Hb Esk 166. Adios erran zuken Larak biziari. Ib. 36. Maitatu lagun guziek adio erratea.
Ib. 19. Gerlako lagun maitea, orai adio behar dugu elgarri erran. Laph 13. Ene ethorkizunaz den bezenbatean,
ez dezoket adiorik erran. Ib. 128. Etxekuer errezü dolorez adio. ChantP 366. Birian topo egin nituben, / esan
niyoten "Ariyo!", / korresponditu zuten ez dakit, / juan ziraden seriyo. Xe 313. Txiboak beste baten deitu zidan
txio, / isilldu nuen laster esanaz adio. AB AmaE 404. Zergatik joan zaizkit, adiorik ere erran gabe? Jnn SBi 119.
Urtsuan defuntua / Santa Anan kausitua, / adios erran gabe / etxetik partitua (B). A EY II 348. Nahi izan beitzen
abiatü adiorik erran gabe ere. Const 32. Gure lagun maite heieri / adio erraiteak. Etcham 40. Adioren erraiteak.
Ib. 36. Adio erraiten dugu behingotz, Orreagako herri ñimiñoari. JE Ber 16. Aski gazterik pilotari adios erran
behartu zitzaion. Zerb Azk 115. Gure herri maitiari bethikoz adio erraiteko libertatia. Mde Pr 51. Nik, Urepele,
zuri ertean adio, / desiratuko dautzut aunitz amodio. Xa Odol 111. Nik ez diozüt, ez, erranen / ardu hunari adio.
Casve SGrazi 46.
v. tbn. Etch 676. Iratz 26. Adios erran: Balad 218 (S). Ariyo esan: Bil 48. Urruz Urz 56.
 Mariñelek, nigar marrasketan, adio diote untziari, adio biziari. Laph 223. Oi, Herri gaixoa! / Haur emaztek
etxeri diote adio. Iratz 30.
 Ta asi zen itxez itxe bere adiskide guziei azken adio esaten. Mb IArg II 271.
- ADIOTAN. Despidiéndose.  Munduari egun oroz / zagokan adiutan. Arg DevB 141. Has zedilla adiutan, /
Mundu huntaz etsia. Ib. 137.
- EZ ADIO, EZ ADIORIK (ezadioik BN-ad ap. EI 341). (Fórmula de despedida atenuada).  Despeditzen
zaituztet, / bañan ez betiko, / ez-adiyo, maiteak, / asko degu gaurko. Echag 223. Hantxet dago; orentto baten
bidea dukezu hemendik; ez adioik. Leon GH 1923, 531. --Ederki adixkidea! Beraz ondoko egunak arte... --Ez
adiorik! Lf Murtuts 30. Gure artian ongi zinena / apartatu zira fite, / ez adiorik, lagun maitea, / ta beraz ikusi
arte! Mattin 102.
adioka, adiaka (Hb ap. Lh), adika (Hb ap. Lh).  "Adiaka egon (Hb), prolonger les adieux" Lh (s.v. adi).
"Adika hari direla utzi ditut (L; Hb), je les ai laissés se faisant des adieux" Ib. (s.v. adikatu).
adiokan. "(S), en faisant ses adieux" Lh.
adiokari, adikari (Hb ap. Lh).  "(L; Hb), faiseur d'adieux" Lh.
adiokatu (Hb ap. Lh), adikatu (Hb ap. Lh).  "Échanger les adieux" Lh. "Adikatu (L; Hb), prodiguer les
adieux" Ib.
adion. v. adinon.
adiontza. v. adiuntza.
adipaitza. "Precisión que hace el entendimiento" Lar.
adipaitzatu. "Prescindir, en la Lógica" Lar.
adipaki. "Preciso, por el entendimiento" Lar.
adipegile.  Convincente.  Ez deigutela ba, ezkutuko legietaz, idurizko eziñetaz itz-egin; ain agiriko
adipegilleari "nork daki?..." ergelik ez jarri aurrean. "Tan convincente evidencia". Zink Crit 21.
adipen (BeraLzM).  Atención.  Adipenez egon dira zelaikoak Munaberi entzunaz, baño eztiote arrek iñoiz
bezela gogoa bete. Ag EEs 1917, 213. Edozelako otoitzak, ona izateko, lau baldintza oneik bear-bearrak ditu:
adipen, apaltasun, uste bete ta iraupena. Eguzk LorIl 231 (ap. DRA). Soñularien ondora etorri ta arretaz ta
adipen guziaz nola egoten zan eresti eder oiek entzuten. Garit Usand 9. Adipen guziaz Joxe-Mariri begiratuaz.
Ib. 19.
adipetu (BeraLzM).  Convencerse.  Jakintzak eta ertiak askoz geiago aurreratu ezpadute arau au aiztu
mende.
dalako dala sendokiro adipeturik nago. Zink Crit 10. Alako otz mallak lobelak leitzen dituala [...] adipetua ez
dagonik ez da. Ib. 35. Nere aitak jakin zuelarik alako baimena Bizente jaunak eman zuela, nere aita ere adipetu
zan, bere baimena neri emateko. Zubill 88.
adiragarri. v. adieragarri.
adirage.  Indiferente.  Ta gero eztautso iñori barrerik ez mirarik egingo, danok ikusiko doguz zeuen kaskuok
orain chauffeurren polañak ikusi oi doguzan baxen adirage. Kk Ab II 16.
adiraki. v. adieraki.
adiraldu. v. aditaldu.
adirantza. v. adierantza.
adirapen (A Gram 366 y 377).  Definición.  Adirapen eta atalkera batzuk. Arriand EAditza 759.
adiratu (A Gram 366).  Definir. Azkue dice que la voz corresponde a Larramendi, pero lo más parecido que
da éste es adirakitu (s.v. "notar, señalar, marcar").  Baina iakitunak adiratuten dauen "clara noticia cum
laude" atsegina ez daila egokia edonok daki. Arriand EAditza 758n.
adirazi. v. adierazi.
adirazkai. v. adierazgai.
adiskanza. v. adiskidantza.
adiskidantza (L, BN, S; Gèze, Dv, H), adeskidantxa (R), adiskanza, adiskidantxa (S), adixkidantza,
axkidantza. Ref.: A (adiskidantza, adeskidantxa); Lh; Izeta BHizt2.  Amistad. v. adiskidetasun, adiskidego.
 Tr. Documentado en Mendiburu y, desde la segunda mitad del s. XIX, en textos septentrionales no suletinos.
Tbn. lo emplean algunos autores meridionales modernos como Villasante o Aresti. En DFrec hay dos ejs. de
adixkidantza.
 Bake gezurti galgarria da Jangoikoaren adiskidanza galerazten duen bakea. Mb IArg I 301. Zure
adiskidanzan emendik ill arte guzian emen ni bizitzea. Ib. 145. Itzulzen dira fite-laster mundu galgarriaren
adiskanzara. Ib. 97. Beraren adiskanzan bizitzeko. Ib. 334. Ohore Eskaldunek horren axkidantza. Hb Esk 127.
Arte huntan emaiten darotzut ene adixkidantza eta galdatzen zurea. Laph 12. Urtheek, berritzean, ez dituzte gure
adixkidantzaren lokharriak gehiago baizik tinkatzen. Darthayet Manuel 406. Zorigaitzez gerthatu dira gauzak
errege horren adiskidantza hoztu dutenak. Prop 1886, 170. Amodioak balu / buru ta berthute, / adixkidantza ona
/ orduantxe laite. Zby RIEV 1908, 765. Ez dezake barkamendua eman eta bere adixkidantza bihur [...]
debruaren zerbitzari egon nahi denari. Lap 383 (V 174). Ikhusteko da zoinen baithan zeduzkan Erreginak bere
bihotza, bere adiskidantza, bere sinestea. Arb Igand 105. Harekilako adixkidantza bazaiote gure gizonei zerbait!
HU Aurp 81. Norekin egin zuen Jainkoak lehenik adixkidantza? CatJauf 32. Debru bat eman zen trebes gure bi
adixkideen artean, eta, ilhaundu, suntsitu ziren adixkidantzak oro! Barb Sup 2. Egia othe da [...] adixkidantzaz
emana zuela Moroer, Zaragozarekin, Aragoniako bazterra? JE Ber 14. Sekula ez dela han pizten dremenden
eztabaia edo lipista; aitzitik, adixkidantza osoan egiten dituztela gauzak, samurtu gabe. Zub 55. Adiskidantzak
hala eskatzen du ordea... Mde Pr 191. Hil zen Jesukritoren adixkidantza osoan. Egunaria 1-10-1959 (ap. DRA).
Eztut estimatuko / beren adiskidantza. Arti MaldanB 217. Zorte ona, jainkoekin adiskidantza dugulako seiñalea
omen. Vill Jaink 132. Ez dakit merexitua dutan adixkidantza hori. Xa Odol 55.
v. tbn. Jnn Bihotz 121. Adixkidantza: Etcham 116. Leon Imit III 10, 2.
adiskidatu. v. adiskidetu.
adiskide (gral.; Lcc, SP, Urt I 107, Ht VocGr, Lar, Añ, Izt 10v, VocBN, Gèze, Dv, VocB, H), adeskide, adexkide
(R-vid-uzt), adiskida, adiskire (G-goi), adixkide (G-azp, AN-gip-larr-erro, L, BN, S, Sal, R-urz; Arch VocGr),
adizkide (V-arr-m, S; Bera, Zam Voc), adizkire, aiskide (V, G, AN-ulz-erro-burg, Ae, L-arcang, BN, Ae),
aiskire (V-arr-och-ger-gip, G-azp-goi, AN-gip), aixkide (V-gip, G-azp-goi-to, AN, L-côte-sar, BN-baig, Ae; H),
aixkire (V-ger-m-gip, G), aizkide (V-m, AN-ulz, BN-ciz), areskide (R-vid), ariskire (V-ger), arixkide (Sal, R),

mende.
axkide (V-ger, G-goi-to, AN-ulz-erro; Hb ap. Lh, H), exkide (AN-olza). Ref.: A; Bon-Ond 152; ContR 516; Lh;
EI 290; Lrq (adixkide); Etxba Eib (aizkidia); Iz Als (aixkire), ArOñ (aiskire), Ulz (aiskídia, axkídia); EAEL 249;
Elexp Berg (aixkire).
 Tr. Hasta mediados del s. XIX domina la forma adiskide, tanto al Norte como al Sur. Adixkide se documenta
en textos septentrionales por primera vez en el suletino Maister; su uso va creciendo desde mediados del s. XIX
y en el XX se convierte en la forma predominante en estos dialectos, en los que no parece tener valor expresivo.
Al Sur se encuentran formas con palatal desde Lizarraga de Elcano; luego figuran en obras de teatro y diálogos
en general, parece que con valor expresivo, valor que no se da en otros autores meridionales del s. XX que tbn.
las utilizan, como Inza, Zaitegi o Irazusta. Con -zk- se encuentra en autores meridionales del s. XX, en su mayor
parte vizcaínos (antes hay adizkire en un ms. alto-navarro y adizkide en J.B. Elizanburu). Cf. la etimología de
Arana Goiri (94): "Adizkide (amigo), de adi (inteligencia), z modal, k fonética e ide (semejante): co-pensante".
Las formas sin -d- figuran por vez primera en Lizarraga de Elcano; son más frecuentes al Sur y en obras en
verso, por necesidades métricas. Formas con ade- se documentan en Oihenart (PrASJU 351), en Tartas y en los
roncaleses Hualde y Mendigacha. Añibarro utiliza, junto a -kide, el final -kida. La forma popular con final en -
ire se documenta ya en una carta guipuzcoana del s. XVII. En DFrec hay 124 ejs. de adiskide y 22 de adixkide,
siendo éstos de textos septentrionales.
1. Amigo; por ext., persona que está en buenas relaciones con otra. Recientemente, en el lenguaje hablado, en
V, G y parte occidental de AN, lagun ha ocupado el lugar de adiskide, usándose éste sólo para sentidos marcados
o expresivos, sobre todo como eufemismo para 'novio, amante'...: v. EAEL 249. v. lagun.
 Desir hura konplitu du Garaziko naturak / eta haren adiskide orai Bordelen denak. E 261. Haideak eta
adiskideak urte gutis atzendurik (Pamplona, 1564). TAV 3.1.18. Horra gizon gormanta eta hordia, publikanoén
eta bizitze gaixtotakoén adiskidea. Lç Mt 11, 19 (He, TB, Dv, Ur, Ur (V), Ip, SalabBN, Ol, Ker, IBk adiskide,
Echn aixkide, Hual adexkide; IBe lagun). Zure adiskidea nax. Lazarraga 1180r. Balia bekit, / oi badot
adiskiderik. Ib. 1202r. Ire etsaien emazte eukek ik adiskide. RS 234. Adiskideak gastigatu zidan deseatzen
zenduela jakitera non zen gobernadorearen jendarma. (c. 1597). FLV 1993, 459. Erakusten dugula onetan
garadela aren adiskideak. Ber Doc 137r. O ahaide adiskide noizbat hurbillekoak / bañan orain (diostee) atze
urrunekoak. EZ Man I 122. Ezkara obligatu [...] hekin maiz ibilzera, eta ez hekengana, adiskidetara bezala
ioaitera. Ax 326 (V 216). Guztiak ziran nere adiskire aren etsaiak (G, 1655). ConTAV 5.2.9, 129. Alonso
adiskidea, jakin egizu naxala ni ordi ona. Mic 14r. Adiskide zaharra berriagatik eztutzala. O Pr 540. Aristotesek
hiltzian [...] propos labur, on eta eder haur eduki ziala bere adeskider. Tt Onsa 17 (124 adiskide). Ezpazindu
zerurik ere / zure adiskideentzat / eta ifernurik ezpalitz / bekhatore etsaientzat. Gç 106. Othoizten naute adiskide
batzuek zenbait fagore eritarzun horren kontra egiteaz. Mong 586. Gure askazi, adiskide eta hilentako. Bp I 56.
Hainak dira ene adiskide itxurazko batzuek ene hutsei jazartzeko mihiak sufle eta arin tuztenak. ES 196.
Bakharrak dire hagitz adiskide leialak. Ch III 45, 2. Zergatik, nola adiskideak baitire, beti biak akonpanatzen
dire. El 75. Au dok fiesta zalea gure adiskidea. Acto (ed. 1983), 253. Ala asi oi ditut nere ezagunai ta adiskideai
bialtzen dioztedan kutunak. Lar, carta a Gandara 161. Gure adiskidetzat har detzakegun arterañokoan. He Gudu
97. Mündiaren etsai ziren, bena Jinkuaren ezinago adixkide. Mst I 18, 4. Jateko ta edateko ta gauzak arzeko
guziak aide ta adiskide, baña nekerako ta ari lagunzeko ezagun ere ez. Mb IArg I 252. Pistia itsusi oiek dira
gure adiskide. Cb Eg II 193. Chusai, Dabiten adiskide ohia. Lg I 313. Tresor aberats bat da adiskide leial bat.
Mih 67. Adiskide bat galtzen badut, bertze bat egiten dut. Brtc 139. Jainkoaren gogoko ta adiskide egiten
gaituan grazia. Ub 140.
 (s. XIX). Naizúte gibelarázi anáiek, aideék ta aiskideék. LE Doc 47. Paratu zio Alejandro andiak Hefestion
bere aiskideari erastunaren marka ezpañetan (226). LE-Ir (s.v. adiarazi). Adiskide kalitatian / orai minzadi.
Xarlem 315. Umiak ez igesik egin; gizon ona ta adiskide barri bat da, ta ezteutsube gatxik egingo. Mg PAb 93.
Ezagun ta adiskidak. Añ EL1 91 (LoraS 112 adiskide). Beldurra ta izua sartuaz ez dala adiskiderik egiten. VMg
19. Abel ta Kain adiskidiak zirian; Abel zeruban dago ta Kain inpernuban. fB Ic I 61. Orduan lagun eta adiskide
guziei ez-axolarekin behatuko deraiet. Dh 126. Ama izango da alaba bataren adiskidiago, bestiaren baino. Aita
izango da seme bataren adiskidiago, bestiaren baino. Senarra izango da auzo baten adiskidiago, emaztiaren
baino. fB Ic II 208. Gaur ere berriz / onera gatoz / adiskide on legean, / zelebratzera / Errege eguna. Echag 247.
Egiten baitu Jainkoaren haur, haren adixkide. Jaur 116. Maitatuko dezu zure adiskidea zu zerori bezela. Ur Lev
19, 18. Hartako du herrian axkide ausarki. Hb Esk 143. Zuen guzien erdian, guziak ahaide edo adixkide,
munduaren erdian aurkhitzen naiz. Laph 161. Nola aurtxo zanetik gaxo eta beartsuen añ adiskidea baitzan. Arr
GB 14. Topatu zuan bere lenagoko adiskide batek. Bv AsL 50. Nere adiskide abade jaun eta euskera zale dan
On Jose Maria Bernaolakoari. AB AmaE 216. Sartu zen adiskide batzuen arterat joan balitz bezein ezti eta botz.
Jnn SBi 158 (129 adixkide). Nork ez du ezagutzen Azkain? Nork ez du adizkide bat bedere herri maithagarri
hortan? Elzb PAd 30. Ikusi dituenean bere adixkide ohiak Panamako saltsa beltz hortan igeri. HU Aurp 65 (Zez
198 adiskide). Igartzen dau bere aizkide bat dala kantetan dagona. AG 455 (adizkide en el poema
"Kantauritarrak" in Mauro Elizondo 559 (ap. NeolAG)). Santa Ageda bere egun-aurrean / da gazteen adiskidea;
/ gau ilunean emoten deutse / berba egiteko bidea. Azc PB 63.
 (s. XX). Ene adexkide bati berze adexkide batek, oiltu zaun besugo puxka bat. Mdg 132. Gaztetako adiskide
mende.
bi. Echta Jos 89. Baño ez omen da orain lengo adiskidien adiskide. Ag G 371 (v. tbn. AL 7). Azpeitiko gure
adiskide Arizpek [...] oiukatu. A Ardi 133. Bere ama, ixeko, osaba, aizkide ta enparauak. Kk Ab I 111 (II 18
adizkide). Orduraño Jesusen adixkide izkutukoak ziran bi gizon aberats. Inza Azalp 71. --Goiz huntako Maulerat
behar, adiskide batekin hola hitzartu bezala. --Adixkide batekin? Barb Sup 175. Gure mutillak adizkide asko
eukozan. Altuna 55 (43 aizkide). Irurok adiskide-antzo esku-estutze bat egin. Or Mi 14 (Eus 204 aiskide). Nun-
nahi berehala egiten ditu adixkideak. JE Ber 74. Aiskide batek esan dit neri / Donostiyako partian. Tx B II 157
(157 aixkire, B 100 adiskide). Goralduagaz zeure aizkide / Ramon Sota jaun gurgarri. Enb 124 (87 aizkide, 179
adizkide, 130 adiskide). Adizkide bijok, gurasuen etxetik alde egindda, asi ei ziran bidez munduban barruna. Otx
58. Jaun ori ta ni ez gera oso adiskide. Lab EEguna 71s. Ala-olako adiskidea: Beltza egin didazu ta eztizut
berealakoan barkatuko. Ldi in Or BM 8. Marxek eta onen adiskide ta lagun andi zan Engelsek sortu eben [...].
Aizkide biok olako zerbait egiteko asmua 1847garren urtean artu ebela dirudi. Eguzk GizAuz 68 (86 aiskide).
Aita amak adixkide batzuetara joanak dira. JAIraz Bizia 27. Platon adiskide, Arana adiskide; bañan egia
adiskideago. Or EG 1951 (3-4), 37. Plaentxian ba ei ziran aiskide bi, bata aberatsa ta bestia pobria. SM Zirik 9
(94 adiskide). Adixkide batzuen beha nago. JEtchep 83. Adiskide faltsorik / laguntzat ez artu. And AUzta 149 (98
adiskire). Zaitegi adixkide jaun apezaren liburuari. Lf in Zait Plat XIII. Bere adiskide Salinas, ereslari itsu
bikaiñari. Gazt MusIx 69. Mai baten inguruan giñan zortzi bat adiskide. NEtx LBB 119 (Antz 155 adixkide).
Lagun eta adiskide asko euki ebazan alde askotan. Alzola Atalak 88. Hiriko adiskide baten izena. Ardoy SFran
232. Zure adixkide fidel: / Mattin Aheztarra. Mattin 42. Lagundu ninduten [...] elkarren agitz adiskide ez ziren
Jose Vallejok eta Antonio Tovar-ek. MIH 369. Adiskide ustekoak murgildu zuen putzutik ateratzen badu
hasiberrian Cabiria gaizoa [...], berriro ere osin ertzean uzteko izango da bakarrik. MEIG I 183.
v. tbn. Mat 221. Volt 202. Harb 140. Hm 192. SP Phil 16. CatLav 132 (V 69). Gamiz 206. CatLan 79. Egiat 212.
Zuzaeta 100. AstLas 17. Monho 128. CrIc 142. Gco II 67. AA I 541. JJMg BasEsc 146. Astar II 181. Zav Fab
RIEV 1907, 531. UskLiB 83. Etch 184. It Fab 94 (71 aiskide). Izt C 237. Gy 298. Lard 170. Dv Prov 13, 20.
CatS 41. Bordel 169. Elsb Fram 89. Apaol 59. Ip Hil 232. Arb Igand 20 (177 adixkide). Etxeg in Itz Azald 178.
EusJok 167 (105 aiskide). Const 41. FIr 183 (173 adixkide). Ir YKBiz 356. ABar Goi 52. TAg Uzt 105. Zait Sof
41. Munita 154. Etxde AlosT 59. Txill Let 82. Bilbao IpuiB 199. Arti Tobera 268 (MaldanB 209 aiskide). Vill
Jaink 30. Erkiag BatB 191. Uzt Sas 278 (119 adixkide). Berron Kijote 134. Adixkide: Arch Fab 127. Zby RIEV
1908, 83. Lap 8 (V 6). CatJauf 76. StPierre 31. Ox 150 (168 aixkide). Zub 63. Larz Iru 88. Zerb Azk 103. ZMoso
76 (78 adiskide). Xa EzinB 72. Adizkide: JBDei 1919, 268. Laux BBa 126. Aitzol in Ldi UO 4. EA OlBe 101 (99
aiskide). Adizkire: msZabalg 5. Aiskide: Ldi BB 26. Aizkide: Zink EEs 1926, 84.
 (Usado en vocativo). v. amigo.  Tr. En autores meridionales modernos hay una mayor tendencia a usarlo sin
artículo.  Goazen oro elgarreki, ene adiskidiak, / bethi eta sekulakoz gauden ene glorian. E 69. Orduan diotsa,
Adiskideá, nola huna sarthu aiz eztei arropá eztuala? Lç Mt 22, 12 (He, TB, Dv, Ip, Ur, Samper, Leon, IBe
adiskidea, Ol, Or, Ker, IBk adiskide, SalabBN ene adiskidia). Hunat, adiskideak, hunat, xukatzatzue begiak. EZ
Man I 87. Hola, adiskidea, orai zuk soiñean darabiltzatzun arropa horiek, zuk baiño lehen erabili zituen bere
bizkarrean ardiak. Ax 416 (V 270). Neure adeskidia, [...] erranen duzu [...] penitent handi bat izan dela. Tt
Onsa 46. Huna zer den sekretua, / Adizak, adiskidea. Gç 75. Adiskideak! Gipuztarra dezute tratalaria, ez
erbestekoa. Lar Cor 152. "Barkatu, adiskidea", eranzun zion ark. Mb IArg I 375. Ola, adiskidea, oriek ere
baditugu? Cb EBO 38. Erregek erran zion: adiskidea, zergatik ethorri zare ezteietako yaunztura gabe? Lg II
236. --Aixkidea, nola zara? --Zu bezala ni ere ala (350). LE-Ir. Ni arzaia naiz, adiskidea, ezer bear badidazu.
Mg PAb 164. Jaungoikoak egun on dizula, adiskidea. Gco I 420. Adiskidia, zer da ori? Nik zuri ainbeste burla ta
desprezijo, ta zuk beti barre? JJMg BasEsc 187. Salbe, adiskideak, / jende onak, abur. Echag 128. Hanbat
gaixto! adixkidia: / igurikatzen zutu zartaginak. Arch Fab 157. Nik, adiskidea, / oraindika ez dakit / zer dan
nekatzea. It Fab 35. Nagusiak bati erantzun zion: adiskidea, bear ez danik, egiten ez dizut. Lard 423. Adixkidea,
zure sinheste bereko ninteke. Hb Egia 10. Berri handia, adixkide maiteak, berri handia! Laph 143. Halto,
adixkidea! ez duzu aditzen? Elzb Po 209. Nere adiskidea, iya degu asko, / bertsoetan naikoa egin degu gaurko.
AB AmaE 412. Adiskire --esan zion Mitxelek-- sei falta dituk emen. Apaol 100. Nahuzu entzun egia bat,
adiskidea? HU Zez 66 (51 adixkide). Aiskiria! Badakit zuk zer bear dezun, begiyan igarritzen dizut. Alz STFer
113 (138 aixkire). Adiskidia, zure bizian behar ükhen düzü fidel izan. Ip Hil 151. Adiskidea, esan eutsan, irudi
done baten aurrean ago. A BeinB 88. Bai, adiskidea; onezkero egun askotarako ez gaukaz Jaungoikoak. Ag Kr
223 (AL 55 aiskide, G 251 aiskire). Gau on, adixkidea. JE Bur 168. Ez adiskidea, ori irrigarria izango litzake
niretzat. Echta Jos 243. Muñ batekin saltzen nauzu, adiskidea? esan zion Jesusek. Inza Azalp 66s. Ots, adiskide,
ere burua ernetzat daukaken ori, [...] aizea yan bearrean intzake. Or Mi 20. Emendik zabiz, aizkide? Kk Ab II
57. Aizkidia, baia eralgiteko itxixu. Ib. 126. Adiskidea, nik ez dezaket deusik egin. Barb Leg 145. Ik duk bizar,
adiskide. Ldi IL 91. Ez, adiskide; ez dut zure ontasunaz baliatu nahi. Mde Pr 107. Hep, ene adixkidea! Zauri
beraz! JEtchep 116. Zuzenak ez ote dira, ene adiskide, iainkoak ere? Zait Plat 147 (Sof 94 adixkide). Urteak,
adiskide, urteak bizkarrean. Erkiag BatB 72. Beretzat nahi luzken gisan, nahi ditugu, guk ere guretzat,
adixkideak! Larz Iru 116. Ikusi arte, adixkidea, / beha zaguzu zerutik! Xa EzinB 44. Ez, adiskide, zu zaude ene
kontra, eta zuk duzu hauzia enekin. MIH 216.
v. tbn. Volt 172. VMg 17. AA I 443. JanEd I 32. Noe 24. Elzb Po 193. Urruz Urz 42. Arb Igand 93. EusJok 56.
mende.
Jaukol Biozk 89. Tx B I 33. Ir YKBiz 390. Etxde AlosT 71. Osk Kurl 117. Balad 163. Adiskire: Xe 282. Adixkide:
Ox 147. Casve SGrazi 114. Aiskide: Eguzk GizAuz 147 (103 aizkide). Aixkide: Zby RIEV 1908, 212. Sor AKaik
132 (125 aixkire).
 + adixkide (S), aixkire (V-gip), aizkide (V-gip). Ref.: Lrq (adixkide); Etxba Eib (aizkidia, aizkidiak); Elexp
Berg (aixkire). "Amoureux. Cette deuxième acception doit être attribuée à la préocupation d'employer des mots
bien-sonnants" Lrq. "También se dice de la novia o el novio" Etxba Eib. "Aizkidiak, novios, enamorados,
emparejados. Aspaldiko denboretan aizkidiak dira, eta laster ezkonduko dira" Ib. "Gizonorrek itxuria ezkutuko
aixkiren bat zeukan" Elexp Berg.  Ni baitan dukezu adiskide bat; / balia dikezit senhar gaixto bat. E 211.
Gozatuten dira itxi eben adiskide dongiaren oniritxi edo kariño ondagarrijan. Mg CO 77. Arako zeure adiskida
maitearen billete zoragarriak, amorez itsuturik, irakurten zenduzanean. Añ LoraS 91. Adiskide deungekin
adulterijotzan Sakramentubaren lotsagarrijan bizi dala. fB Ic III 328. Aita-amak ahanzten edozein sasitan, /
axkideak egiten berdin gaskoinetan. Hb Esk 40. Emakume atzeakin adiskide izatea debekatua zeukatela. Lard
103. Aixkiriak bata bestiari eman biar dizkate ogei milla... prueba. Sor Gabon 40. Nor ote zun ordea Engrazik
adiskide ala oekide? Etxde JJ 135. --Bethi, halako zerbait preferentzia bainuen zuretzat, bertze hemendik
joanentzat ez nuena. --Plazer da jakitea, adixkide gordeak baditugula. Larz Iru 138. Ana izan zan aurrena
adixkidea sortzen. NEtx LBB 50. Ala zan kaletar au, etxeko ederragaz aspertuta, baserriko andrakume, bere
errenteru fardel bategaz aiskide. Etxba Ibilt 465.
 Bere neska-adiskideekin eta beste mutil batzuekin batean. Erkiag Arran 119.
 Sudur-estua, eztul-karkara: / Erio du adiskide. "Todavía le corteja la muerte". Or Eus 221.
 (Con relación a cosas). Aficionado, amante de, amigo de; partidario.  Egiaren adiskideai argia. Cb Eg III
394. Ardoarén aiskide sobra déna misérien ostatári dá. LE Prog 112. Mahomet atsegin lizunen axkidea zen. Hb
Egia 79. Arduarekin adiskide ta / gizonarekiñ zapuztu. Xe 270. Au zan gizon bat sal-erosiari oso emana, ta
munduko ondasun ta aberastasunen adiskide biotzekua. Bv AsL 25. Gazte santutasunaren adiskide ta dontzella
garbitasunaren maitatzalliak. Ib. 96. Geroztik beti bere Ordenaren adiskide biotzekua izan zan. Ib. 188. Diteken
bezain erlisionearen adixkide eta gizon izana gatik. JE Bur 54. Naparroako "Euskeraren adiskideak" deritzaion
bazkunari. Jaukol Biozk 68. Arduarekin adiskide da, / gorroto gutxi lanari. Tx in Imaz Auspoa 24, 153.
Nagikerijaz aizkide diran / gixa-emien ikasbidetzat. Enb 138. Zuaitzaren adiskide ta etsaiai zuzendutako lerro
baldar batzuek. Munita 15. Borondatez egiten ezpadirade erreboluzioaren adiskide, derrigorrean eginen direla.
Arti Tobera 264. Gu oraino pagano [...] ilargiarekin frango adiskide. Ardoy SFran 11s. Zaldungo ibiltariaren
serbitzari ta adiskide naizelakoz. Berron Kijote 124. Ez naiz nor horiezaz iritzia azaltzeko, filosofiaren
adiskidea, adiskide ez jakina, izanik ere. MIH 265.
 (Con izan trans.).  Ardoa adiskide duana ez da aberastuko. AA III 375. Ausardia dute nagusi, nasaikeria
adiskide, indarra lege, añenekoa ziri ta zigor. Ag G 217. Gosea ez zuan beñere adiskide ona izan. Anab Poli 41.
Nikanor-ek, udan, izaten eban adiskide uraren ezotasuna. Erkiag BatB 34. Palmondo haundi baten pean / itzala
genuela adiskide. Lasa Poem 58.
 (Uso adj.; sólo se incluyen aquí los ejs. en los que sigue a un sust. común).  Ots egiten dio bere deabru
adiskideari ager zezan an ekuskari onen bat. Mb IArg I 376. Bertze apez adixkide batengana. HU Aurp 181.
Otxagabiako Español adixkide batek ekartzen dio [...] tabako hosto bat gaitza. Barb Sup 64. Errotari adizkidia
sarri elduten yakon. Altuna 64. Aize adiskideari, ots eztirik nun-yoa [zuaitzak eman]. Ldi BB 100. Gizon
adiskidearengandik izaki, berri atsegiñak esango dituzula ongi dakit. Zait Sof 29. Zubiburuk lekaide adixkideak
ba zituan. JAIraz Bizia 68. Zenbat aldiz ez ziren egon itsaso adiskidearen ikusmenean. Mde HaurB 73. Lafitte
jaun apez adixkideari. Zerb Azk 6. Adio betiko, fede adiskide. Azurm HitzB 55.
2. (Uso predicativo). "Amigado, como amigo. Umiak ointxe alkarrekin asarre ta ointxe aixkire" Elexp Berg.
"Onezkero gure ama ezton egongo aixkire" Ib.  Zerren da egitea Iaungoikoen adiskide konfesiñoagaz. Cap 87.
Duzun hura maite eta idukhazu adiskide. SP Imit II 7, 1. Zeñaz mediante arkitzen geraden Jaungoikoaren
adiskide. OA 39. O beti zure adiskide egon baninz! Cb Eg III 281. Txakur ta katua adiskide [ekusi], / balira
bezela senide. Mg in VMg 104 (tbn., con alguna variación, en Zav Fab RIEV 1909, 34). Adiskide daudenak
okertzeko. Gco II 67. Nola hilen othe naiz bada! Jainkoaren adiskide ala etsai othe? Dh 123. Eta egun artan
gelditu ziran adiskide Herodes eta Pilatos: zergatik lenago ziran etsaiak beren artean. Oteiza Lc 23, 12 (Lç
adiskidetu). Nobletuak graziaz, eta partalier ezarriak Jainkotasunean, Jainkoa gurekin adixkide jartzen da. Jaur
204. Zuen kontra aserre / balin badire ere, / laster dire egiñen, zuen adiskide. Gy 215. Pozik nik parkatuko
deutsut zorra zuri, / ta biok adiskide apartauko gara. AB AmaE 299. Aserre ta adiskide [...], ezetz ta baietz,
atzera ta aurrera, gora ta bera; baño, azkenean ere [...] korapillatu zan [...] ezkontza. Ag G 41. Zorra
barkatuko diet, orrela aien adiskide egongo naiz. Ir YKBiz 305n. Yainkoaren adiskide il badira. Or QA 112.
Arras adixkide elgarretarik berexi direla. Larz Senper 60. Nahiz beti adixkide egon ginen, azken denboretan
etzen gurekin hanbat ibiltzen. Xa Odol 49.
 (Con sociativo).  Guztiekin adiskide, arronter eta solhasturi den bat. Ax 339 (V 225). Adiskide egiñ zaite
humillekiñ, xinple eta xuxenekiñ. Ch I 8, 1. Arerijo garbatubagaz leen baixen adiskide izatia. fB Ic I 66. Daukan
jenijuagaitik ezin beragaz tratadu zinaikiala, leenago ainbat denporan beragaz adiskide izan bazara. Astar II
28s. Jainkoa gurekin adixkide jartzen da. Jaur 204. Guziek nahi dute harekin axkide. Hb Esk 195. Neron berez
mende.
izanik gaiztakeria guzietara etzina eta griñatua, Simonekin txit adiskide egin zan. Lard 533. Adiskide dena
publikanoekin eta bizi gaxtoko jendekin. Samper Mt 11, 19 (Lç, He, TB, Dv, Ur, Ur (V), Ip, SalabBN, Ol, Ker,
IBk -(r)en adiskide(a), Echn -(r)en aixkidea, Hual -(r)en adexkide). Ene aita amekin / adiskide zela. Bordel 125.
Ba! bearko utzi nerekin aiskide nai badezu. Apaol 33. Nahi baduzu gero harekin adixkide bizi. HU Zez 87.
Zulango gizonakaz adiskide izan nai dot. Ag AL 50. Sendi Deunaz aizkide / ixan ezkero. Enb 109. Nola
Erregerekin arras adixkide baitzen. Barb Leg 132. Etxean bildu dira bei, ardi ta beor, / oillo ta zerriekin
adiskide jator. Or Eus 130. Alare aiekin adiskideago nintzan heresi artan etzeudenekin baiño. Or Aitork 117.
Adiskide bazera / bi etsai oiekin. And AUzta 148. Ez daitela aldra orretakoekin adiskide izan. Erkiag BatB 174.
Norbaitekin adiskideago, eta garbikiago mintzatzen ahal zitzazkio. "Plus vous êtes ami avec quelqu'un". Ardoy
SFran 297. Hortako egin zen enekin adixkide. Xa Odol 137.
v. tbn. Mg CO 106. Urruz Urz 32. Itz Azald 69. Uzt Sas 110.
- ADISKIDE HANDI. Gran amigo, muy amigo.  Iainkoaren adiskide handia. Harb 464. Izango nozula
adiskide andi / naxan artean muduan bizi. EgiaK 89. Zeruko aingirurik ederrena, abantaillatuena eta Iainkoaren
adiskiderik handiena. Ax 139 (V 92). Pobreen izan bidi adiskide andia. "Sea muy amigo de pobres". Cap 126.
Moises zure serbitzari, zure adiskide handi eta berezi hark arka bat egin zuen. SP Imit IV 1, 4. Bata bertziagati
hil nahi ziren bi adeskide handi hurak. Tt Onsa 131. Badu eriak Jesus maitagarria baño adiskide andi oberik?
Mb IArg I 187. Comandini Kardenala bere adiskide andi Estanislao ikustera etorri zan. Cb Just 110s. Yaun-
doni Petri eta Yaun-doni Yauni bi adiskide handiek, sendatu izan zuten paralitiko bat. Lg II 94. Neure adiskide
andi ta gauza onetan, neure biarlagun legez egiten dan Aita Frai Pedro Antonio Añibarro. Mg CO V. Bere iru
adiskide andi, konsolatzeko ustean etorri zitzaizkanak. Gco I 454. Ta zeinbat adiskide andijagua, ainbat pena
andijagua. fB Ic I 60. Neure adiskide andi baten kontrakua zan eskatuten eusten juramentuba. Astar II 57.
Adiskide andi bi / dijoaz bidean, / elkarrekin itzketan / umore onean. It Fab 93. Izan naz Demonioaren adiskide
andija, izan natxako leijal ta esanekua. Ur MarIl 112s. Bere lagun eta adiskiderik andienak ere gorrotatua eta
iguindua. Lard 133. Eskolako bi nausi, Iñaziorekin adixkide handi jarri ziren. Laph 116. Geroztik adiskide aundi
agertu zana gure Santuarekin. Bv AsL 175. Kozinariarekin / nauk aixkide handi: / hark niri uzten zautak / jan
ahal haragi. Zby RIEV 1908, 769. Amando apezpikoaren adiskide andi bat Adalbaldo dukea. Ag AL 73.
Oraigunian il zitzaitadan ñore mentian adexkiderik andien ekun duana. Mdg 127. Morroi-ixana ta bijak beti
aizkide andijak ixan zirala. Kk Ab I 79. Artzaien adiskide aundi baita [txori buztanikara]. Or Mi 36. Ez beza
ordea iñork artatik atera gure adiskide aundiaz aztu geranik. Ldi IL 107. Ez al dek ik adiskide aundia Vargas
ori? TAg Uzt 176. Izparringiko adixkide aundiak. JAIraz Bizia 126. Agirrenean mirabe dagon Kattalin adiskide
aundia det. Etxde AlosT 75. Gure adixkide handi Laurent Apestegui zenak kondatua. Zerb Azk 93. Emakumeok,
alkarren adiskide aundi ziran. Erkiag Arran 26. Tope ein eban kalian bere aiskide aundia zan abade batekin.
SM Zirik 124. Haren adixkide handi batek, Joao III, Portugaleko erregeak. Ardoy SFran 270. Adixkideetan, eta
adixkide haundienarekin, Jainkoaren aitzinean. Larre in Xa Odol 12.
v. tbn. Xarlem 316. Añ EL1 156. AA III 458. Const 32. Osk Kurl 37. Adixkide handi: Jnn SBi 11. HU Aurp 102.
- ADISKIDE HARTU. Estimado amigo.  Nere adiskide artua. NEtx Nola 10 (en el encabezamiento de una
carta).
- ADISKIDE BARRUKO. Amigo íntimo.  Ango zaldun eta andiki batzukin, Montorrongo kondearekin batez
be, aiskide barruko egin zala. Eguzk LEItz 20. Bere aizkide barruko izan zanak diñonez. GMant LEItz 60. Nori
itandu orduan? Beste adiskide barrukoari, Madalen lagun zintzoari? Erkiag Arran 63.  Azurtsuak izanarren
mamiña esaten iake adiskide barru-barrukoai. A Ezale 1897, 140n. Ezkutiztxo bat bidali bezaio berorrek, Don
Adrian, barru-barruko adiskide duenezkero. A Ardi 77. Muntxaraztar Pedro (Perutxo), Enrike IV'garrenaren
aizkide barru-barrukoa. GMant LEItz 57.
- ADISKIDE KUTUN (Añ). "Íntimo amigo" Añ.  Tr. Documentado exclusivamente en la tradición meridional.
 Marcelo bere adiskide kutunagatik. Cb EBO 5. Alderatu zirean adiskiderik kutunenak. Añ EL2 32. Aide
maiteenak, adiskide kutunenak elkarri erasotzen zioten. Lard 543. Berarekin igualean adiskiderik kutunenaren
eran tratatzen zuela. Aran SIgn 23. Teofilo beraren adiskide kutun, Constantinoplako Patriarkak berak. Arr May
149. Aurtzarotikan izango giñan / aizkide kutunak. Jaukol Biozk 72. Oi Areiltza! Esan eben bestiak, geure
aizkide kutun-kutuna da. Kk Ab II 75. Agur, Jeltzale gurgarri zaren / neure aizkide kutuna! Enb 125. Adiskide
kuttun, lagun zorigabe, / azpildu-gabeko biotzaren yabe. Ldi BB 80. Adiskide kutun ori! Zauden bertantxe gel!
Zait Sof 139. Ark eta nere adiskide kuttun Nebridik. Or Aitork 79. Aek lako adiskide kutun bi alkarrengandik
banandu eziñik ikustean. Erkiag Arran 168.
- ADISKIDE MAMI (SP, Lar Sup, Dv s.v. mami, H). Amigo íntimo. "Adiskide mami bat, un intime ami" SP. Cf.
ADISKIDE MAMITU.  Hanbat, bada, merezi du puni dadin gaizkiak, / non separa daiten urrun adiskide
mamiak? EZ Man I 42. Lehiatu zeikan bere adiskide mamietarik bat, treben zeikana, Arraspas zeritzan bat,
erraitera. Ax 394 (V 257). Iainkoaren hurrenak eta adiskide mamiak ziren. SP Imit I 18, 4 (Ch adiskiderik
maiteenak, Mst ezinago adixkide). Adiskide mamiak, eta maite diranen bihotzak, bihotz bat bezala dira. Mb
JBDev 326s. Lenago alkar beñere ikusi bageko gizonak adiskide mami betiko egiñik. Izt C 227. Joan zitzaion
bere adiskide mami bati. Etxeg EE 1885b, 371. Zure lengusu Adrianen adiskide mamia naizen aldetik. A Ardi
87. Ona emen, irakurle euskaltzalea, adizkide mamiaren lantxo yaioak bildurik idazti txukunean. In Ldi IL 5.
mende.
Onen aiskide mami-kutuna zan F. Engelsek be ez eban egin lan gitxi. Eguzk GizAuz 46. Au arkitu nuan
Erroman. Adiskide mami egin zitzaidan. Or Aitork 142. Jon adiskide mamiñak. Erkiag Arran 102. Adiskide
mamiak izanagatik. Anab Poli 128.
v. tbn. Arr May 48. Arti MaldanB 226. Osk Kurl 39.
- ADISKIDE MAMIKO. Amigo íntimo.  Oni ere, aiskide mamiko ta gizonik prestuena ta kuadriari bezela,
aditzera eman zion. Aran SIgn 86. Piarresen adiskide mamiko batez [...] gogoratu. Etxde JJ 147.
- ADISKIDE MAMITU. Hacerse grandes amigos. Cf. ADISKIDE MAMI.  Bi gizon partzuer direnean
nekhean eta gozoan, adiskide-mamitzen dira; elkharri gogo onez laguntza eginen diote noiz-nahi-den. Dv Lab
188.
- ADISKIDE MIN. Amigo íntimo.  Tr. Propio de la tradición septentrional; en el s. XX también se documenta
en textos de autores meridionales.  Biz bada Iesus zure maiteena eta adiskide minena maite ditutzun guzien
gainetik. SP Imit II 8, 3. Jainkoaren haur maite ginen, haren adiskide min ginen. Brtc 100. Ez, senhar-emaztek,
ume-burhasoek, edo adiskide minenek, eztute egundaino elkhar hala maithatu. Dh 239s. Gizon hura Iñazioren
adixkide min bilhakatu zen. Laph 241. Ohiko adixkide minenetarik anitzekin samurtzerainokoan. HU Aurp 152s.
Adixkide min bilhakatzen ginelarik [zakurrari] zerbeit hortzen arterat emaiten nakonean. JE Bur 62. Lau gizon
gazte, adixkide minak. Zub 109. Barrena'tar Polikarpa, adiskide min ta abertzale yatorrari, biotzez. Ldi BB 144.
"Lizardi"ren aizken aldeko adizkide miñenetakoa. Aitzol in Ldi UO 10. Nitaz ari dala [...] adiskide min izateak
eragin diola dut susmo. Or BM 18. Bere adiskide miñena agurtu ere egin gabe. Etxde AlosT 68s. Nire lankide
bikañak / ditut adixkide miñak. Mde Po 41. Alta hor bazituen bi adiskide minak. Ardoy SFran 181. Azaleko
edergarriak Antonio Valverde, adiskide miñari zor dizkiot. NEtx LBB 5. Geroztik izan zaitut [Mattin] adixkide
mina, / zure ganatzea da ene atsegina. Xa Odol 118. Ba ote da geure burua adiskide minez inguraturik ikustea
bezain gauza ederrik? MIH 136.
v. tbn. TAg Uzt 173. Txill Let 68. Zait Plat 118.
 Gertatzen ohi da, eriaren adiskide min-min baten bozak iratzartzen duela iltzera zohana eta zerbeiti ohartzen
dela. FIr 193.
- ADISKIDEZKO. De amigos.  Bere aita edo ama, / abride edo urkho, / adiskidezko bilduma, / badituzke
lekhuko. Arg DevB 166. Lagun gazteak, ez itxi udarik / erromerian ibili barik, / danbolin barik inoiz eztago /
adiskidezko ezkontzarik. Azc PB 70.
 Amistoso.  Olak, ol barriak / ta usain maitekorra / oletatik, nire / zerbitzuko izan nai / zabal ta apalera, /
bolada bigun, ta, / adiskidezkoez. Gand Elorri 172.
Aiskidezko berba legunekin. Etxba Ibilt 457.
- ADISKIDEZKOAK EGIN. Hacer amistades.  An luzaro gabe bere esku utzi zuten eta ango jende katoliko
onan artean adiskidezkoak egin zitun. Or SCruz 127.
- TXITEZKO ADISKIDE. "Intime ami, xitezko adiskidea" Ht VocGr 376.
 Etim. De *adinez-kide, algo así como 'coetáneo', según la explicación de Lafon RIEV 1935, 651 y 1936, 625.
adiskidearazi (G, L, R-uzt ap. A; Urt I 184, Dv), axkiratu azi.  Reconciliar. "Bi etsaiak adiskidearazi ditu"
Dv.  Gaizki egiña. Nik axkiratu azitzeko aldameneko krixtala autsiko niokan. Alz STFer 123.
adiskidebide.  Medio, modo de reconciliar(se).  Zer adiskide-bide dago nagusi-langilleen arteko

asarreentzat? Elizaren erakutsiak eta aginduak ikasi ta ondo betetzea da nagusi-langilleen arteko asarreen
adiskide-bidea. KIkG 55.
adiskideera (Lar  Dv).  "Amistad" Lar.
adiskidegabe.  Desprovisto de amigos.  Azkenean atxikitzen du zartzaro adizkide-gabe, indarke, zokokari,

gaiztetsiak. Zait Sof 141.
adiskidegai, adiskidegei.  Amigo posible.  Bizi zite zure adiskidiareki egün batez zure etsai gertgei baliz
bezala, ta zure etsaiareki egün batez zure adiskidegei baliz bezala. Egiat 213.
adiskidegarri (Lar  Dv).  "Amigable" Lar.
adiskidegarriro (Lar  Dv).  "Amigablemente", "amistosamente" Lar.
adiskidegitu.  Familiarizarse demasiado.  Guziak behar dira maitatu, nehorekin ez adiskidegitu. Leon Imit I
8, 2 (SP guziekin trebe izaitea, Mst ororeki nabasi izatia, Ol oroenganako nabastarrea).

mende.
adiskidego (L, R, S; -oa Gèze, H), adixkidegua (S). Ref.: A; Lrq 21.  Amistad. "Adixkìdegúa, avec deux
accents et a final appartenant au radical" Lrq. v. adiskidantza, adiskidetasun.
 Tr. Documentado en textos suletinos desde finales del s. XVII. Tbn. se encuentra en Duvoisin, Prop y Orixe.
En DFrec hay 2 ejs. de adixkidego, meridionales.
 Eta adiskidegoaz edo ihes ezin eginez, hetarik zonbaitetan ihor helzen bada, beste ordiez beno zühürrago eta
emiago agertü behar dü. Bp II 40. Eta zure grazia eta adixkidegua erakutsi deitzozü harek ihulere merexi zian
beno hobeki. "Gratiam et amicitiam". Mst III 10, 2 (SP amudio, Echve adiskidetasuna). Hek eztie jardietsiren
egiazko bihotzeko libertatia, eztare ene adiskidegua maithagarriaren grazia. "Jucundae familiaritatis meae
gratiam". Ib. 37, 2 (SP familiertasun, Ch adiskidetasun). Ni gabe adixkidegua eztüzü balius, ez iraipus. Ib. 42, 1.
Senhar emazteen artian den adiskidegoaz ezkirade heben mintzo, bena bai bizioa berhez jarririk, gizonetan ta
emaztetan izan laitekianez adiskidegoa laidogarririk. Egiat 217. Bertzeen oheen khutsatzaileak, ez dakizue
mundu hunekilako adiskidegoa, Jainkoarekilako etsaigoa dela? Dv Iac 4, 4 (Lç, Ol, Ker adiskidetasun). Gero
ageriko da [...] zer irabazi duken hemengo jendeak harekilako adiskidegoan. Prop 1887, 24. Eta erakutsi deitazü
merexi enian grazia eta adiskedegoa [sic]. Ip Imit III 10, 2. Hura [Eskapilarioa] izanen zela haiekin egiten zian
adiskidegoa berheziaren siñalia eta bahia. Ip Hil 146. Kaperotxipik ateratzen du gañera, Irungo beltzakin
adiskidegoan zebilela Egozkue ori. Or SCruz 95. Elkar arteko adiskidegoak bihotza eztitzen zien. Mde Pr 134.
Adizkidego etsaiegia! Eziñ-aztarna alako lillura! Or Aitork 51. Gaixo nintzan; gauza erio-bearren adiskidegoz
lotua dagona, gaixo da. Ib. 83.
adiskideketa.  (Con ines.). En tratos.  Ala gerrarik etzitekela egin, eta Lizarraga ta Dorrontsoro, etsaiarekin
adiskideketan zebiltzala. Or SCruz 110.
adiskideki (VocB), adixkideki.  Amistosamente. v. adiskidetsuki.  Egiya da izan ere, biak [umiltasuna eta
biotz-anditasuna] adiskideki laztantzen diradela. Aran SIgn 114. Adixkideki jakinarazi zarotaten. Prop 1912, 19
(ap. DRA). Ta, ala, Batzorde orrek eta guk, Euskaltzaleok, alkarri lagunduz, adiskideki ta aburu batez araudi ori
taiutu ta osatuko gendula. Ldi IL 147. Adixkideki eman dituzte / denek eskuak elgarri. Etcham 239. Agur
dagizukete adiskideki, ta ogi bi emango dizkizute. Ol 1 Sam 10, 4.
adiskide-kide (SP).  Palabra usada por Axular, parece que con reduplicación intens., con el sentido de 'muy
amigo'. Pouvreau traduce "amitié".  Lehenbizikorik ethortzen zaitzu zeure lagun bat, zeure adiskide-kide bat.
Ax 323 (V 214).
adiskidekunde.  Agrupación de amigos.  Marianisten eskoletarik atheratzen diren gazte guziek moldatzen
dute bertzalde, adiskidekunde (Amicale) deithu Laguntasuna. Prop 1911, 32 (ap. DRA).
adiskidemendu.  Reconciliación.  Bere Aitaren seme bakhoitza baita [...], gizonen burua, eta hekin
Iainkoarekiko adiskidemenduaren bahi preziosa. "Le précieux gage de leur réconciliation avec Dieu". SP POB
50.
adiskidetasun (V, G; SP, Urt I 185, Ht VocGr, Lar, Añ, VocB, Dv, H), adeskidetarzun, adexkidetarzun,
adiskidetarsun (BN, S), adiskidetarzun (VocBN, Gèze, H), adixkidetasun, adiskitasun, adizkidetasun (Bera),
aiskiretasun, aiskitasun, aizkidetasun (V-gip), aizkitasun. Ref.: A (adiskidetarsun); Etxba Eib (aizkidetasuna).
 Amistad; (por ext.). buena relación (ref. tbn. a relaciones amorosas). v. adiskidantza, adiskidego.
 Tr. Documentado desde Leiçarraga en todos los dialectos de tradición literaria, excepto en suletino. A partir de
la segunda mitad del s. XIX decae su uso al Norte al sufrir la competencia de adiskidantza. En DFrec hay 18 ejs.
de adiskidetasun y 2 de adixkidetasun.
 Eztakizue ezen munduaren adiskidetasuna, Iainkoaren etsaitasun dela? Lç Iac 4, 4 (Ol, Ker adiskidetasun;
Dv adiskidego). Ardietsi dut behin zure adiskidetasuna, eztut gehiago hura galdu nahi. Mat 244. Beñere aren
graziatik, adiskidetasunetik eta amoriotik apartatu bage. Ber Doc 160r. Baldin [...] zeure amoranteari,
adiskidetasuna hautsi gabe, etsaitu gabe, eta liskartu gabe, aparta ahal bazakitza. Ax 372s (V 246). Gizoneen
batzuk eta andraren batzuk daukeela adiskidetasun deungea. Cap 106. Adiskidetasun ergel hek erabilten
direnean gizonkien eta emakumeen artean eta eskontzeko borondaterik gabe, erraiten da, amuruskeriak direla.
SP Phil 286. Adeskidetarzuna mundutik akhazatu eta arras galdu. Tt Onsa 128. Ateratzen deu [...] infernuko
bidetik Jaungoikoaren adiskidetasun andira. OA 65. Ene adiskidetasunaren fagore eztiak. Ch III 37, 4 (Mst
adixkidegua). Gizonkiek emaztekiekin eta emaztekiek gizonkiekin dituzten adiskidetasun familierak edo sobera
libroak. CatLav 131 (V 69). --Nola kriatu zeban [gizona]? --Bere adiskidetasunean eta grazian. CatCeg 22.
Amodio likhitsa edo amurusia, adiskidetasun suerte hautara, sentitu gabe, lerratzen da. He Gudu 110. Ezagutzen
det, bai, nere etsaia dala ta onen adiskidetasuna falsia dala. Cb Eg II 87. Printze gazte hari sinhets-arazi zioten
Dabitek gordetzen zuela zenbait xede gaixto adiskidetasunaren itzalean. Lg I 303. Zure adiskitasuna bihur
mende.
diozozu zure umeari. Mih 116 (67 adiskidetasun). Gizon eta emazten arteko adiskidetarzün haundiegiak eta
bizitze guria. CatLan 94. Jainkoaren grazia ta adiskidetasuna guziz galerazten ez duana. Ub 154.
 (s. XIX). Irauteko eriotzara giño Zeure grazia ta adiskidetasunean. Añ EL1 154. Lagun urkoen arteko pake
eta adiskidetasun ona. AA II 215. Neskatxa bat [...] gazte batekiñ adiskidetasun gaistoan bizi zana. AA III 424.
Ezpaditutzu hausten adiskidetasun eta estekamendu gaxto horiek [...] itxura egile gezurti bat zare. Dh 209.
Neska mutileen arteko adiskidetasunak, amoriak. fB Ic I app. 20. Adiskidetasun onak beragaz dakar bake ona.
fB Ic II 209. Adiskidetasun ta amodijo zintzuak ez dabee biar engañurik. JJMg BasEsc 279. Zeremonietan
baratzen den adixkidetasuna, ez da aixkidetasun itxurazko [...] bat baizen. Jaur 355. Egoi-aldeko bero andiak,
ifarraldeko otz gogorrakin adiskidetasunean eztiturik zabaltzen dira emekiro biztanleen osasungarri. Izt C 24.
Elkarri beti-betiko adiskidetasuna gordetzeko itzean. Lard 169. Dalilarekin Sansonen arteko adiskidetasuna. Ib.
144. Deusere ez da hain ederrik nola batasuna eta adiskidetasuna. Dv Lab 187s. Beti bizi izan zala
Jaungoikoagaz batu eta arkalturik betiko adiskidetasunagaz. Ur BulaAl 39 (BulaG 553 betiko elkartasunarekin).
Alfer adixkidetasunaren botza, alfer othoitzik kharsuenak. Laph 119. Añ gaizki bizitu zan gizon bat gero ere
Jaungoikoaren adiskidetasunean hiltzeaz. Arr May 199. Sartu zituan asko pekatari Jaungoikuaren adiskidetasun
zorionekuan. Bv AsL 57. Kreaturen amodio eta adixkidetasunen duda muden erdian. Lap 47 (V 26). Begirakune
zantarrak, berbeta eta adiskidetasun arrisku andikoak. Itz Azald 103.
 (s. XX). Digula amoriua, maitetarzuna eta adexkidetarzuna andiago ezik gainaratekueki. Mdg 147. Neuk
iñorekin adiskidetasun berorik eztaukatan ezkero, amak neurtuko ditu neskatxa ezagunen menduak. Ag G 35.
Irabazbidea [daukat] ta gizon andien adiskidetasuna gañera. Ib. 124. Izatez-goitikoen jatorri eta zustraia
Jaunaren eskar ta aizkitasuna da. Eguzk LorIl 8. Jaunaren adiskidetasunean (grazian) gaudela. ArgiDL 105.
Adixkidetasunak hola dira urtzen. Ox 188. Non ote dago garai bateko / gure aiskiretasuna? Tx B II 131.
Aizkidetasun ta biotzberatasun guztien ganetik legia bete biar zala. Kk Ab II 26. Yainkoak egin zuen
Israeldarrekin ongunde, elkartasun edo adiskidetasuna. Ir YKBiz 445. Baña adiskidetasuna ezertarako galdu,
ez-ta ere otzitu gaberik. Ldi IL 92. Oien adiskidetasuna galtzearekin eztezute gauza aundirik galdu. Etxde AlosT
71. Neskatillen arteko alkartasun ta adiskidetasunak. Erkiag Arran 63. Nola gure haurreko adixkidetasun goxo
hura amodio baten hastapen eta erroa gertatu den. JEtchep 66. Maitasun edo adiskidetasun deiek. Zait Plat 152.
Nazioaren zati bat pakean eta adiskidetasunean ipiñiaz. Vill Jaink 161. Kontau eban ixilliango maitetsu bixen
aiskidetasun garbixa. Etxba Ibilt 490. Gure adiskidetasun arren! Lab SuEm 203. Orixe eta Lizardiren
adiskidetasuna nahi nuke gogoratu. MIH 265. Adiskidetasun-zorren kitagarri. MEIG V 101. Txillidaganako
adiskidetasuna. MEIG VIII 57.
v. tbn. Harb 260. Brtc 63. Zuzaeta 146. Mg CO 88. Gco II 74. Astar II 138. Echve Imit III 42, 1. Azc PB 252.
Echta Jos 48. Inza Azalp 63. Alz Txib 98. Ibiñ Virgil 34. Adiskidetarzun: AR 307. Adixkidetasun: JesBih 430.
Adizkidetasun: Altuna 61. Laux AB 9. Aiskitasun: KIkV 97.
 (Uso pl.). Cf. infra ADISKIDETASUNAK EGIN.  Ezagutuko zutela, aita-semeen arteko adiskidetasunak
betiko autsiak zirala. Lard 198. Mari Jesusegazko adiskidetasunak zirean [...] lengo bidietatik aldenduta
erebillenak. Echta Jos 40. Igo zaitia edo galduko ditugu adiskidetasunak. Iraola 120. Betiko eten bagenituen
elkarrekiko adiskidetasunak? Aldatu da? Berriro asi nai du? ABar Goi 51.
- ADISKIDETASUNA HARTU. Trabar amistad; por ext., entrar en relaciones.  Asi zan gazte bat niganako
adiskidetasuna artzen. AA III 533. Gizon eta emakume, alkarregaz adiskidetasuna artu ezkero alkar baga ezin
egon dirianak. Astar II 150. Adiskidetasuna / arturik zuekin. Echag 222. Nik ezteutsat Josetxori eguno aittatu
ezkontza berbarik. Ni, adimenbakoa izan nintzan, aregaz adiskidetasuna artu nebanean. Echta Jos 176.
 (En contextos negativos, con -(r)ik).  Ez dezazula har adiskidetasunik bertutezko gauzetan zurekin parzuner
jar daitezkenekin baizen. He Phil 294 (SP 293 adiskidetasunik egin).
 (Con adj.).  Norbaitekin adiskidetasun gaiztoa artuaz. AA I 589. Dala usai txarreko emakumeakin itzegiñaz,
dala adiskidetasun gaiztoak artuaz. AA II 100. Emakume eta gizonen batek alkarregaz adiskidetasun andi eta
estuba arzeia. Astar II 152. Artu eben biak adiskidetasun zintzoa. Echta Jos 58.  Eladi Bilbora biraldu ebela,
Josetxogaz adiskidetasun larregi artu ezeien. Echta Jos 162s.
- ADISKIDETASUNAK EGIN. a) Trabar amistad; por ext., entrar en relaciones.  Samsonek egin zituen
adiskidetasunak emazteki filistindar, Dalila zaritzon batekin. Lg I 232. Israeltarrak emakume aien edertasuna
ikusirik, adiskidetasunak egin zituzten; itsutu eta lilluraturik, lasaikerian nastu ziran. Lard 103. Ez bakarrik
Kanaantar idolozaleakin artu-emanetan ibilli, eta adiskidetasunak egin, ezen, seme-alabak ere elkarri eman
ziezteen. Ib. 122. Egin ebazan adiskidetasunak ikastetxeko lagunakaz. Echta Jos 37.
 (En contextos negativos, con -(r)ik).  Eztezazula adiskidetasunik egin bertuteari ukhitzen zaizkon gaizez
zurekin minza ditezkenekin baizen. SP Phil 293 (He 294 har adiskidetasunik).
 (Con adj.).  Piarresek adiskidetasun onak egin zitun baitegi artan beste euskaldun batzukin. Etxde JJ 183.
b) Reconciliarse.  Bizitza berria egiteko proposito irmo batekin zugana biurtzea, eta zurekin pakeak, eta
adiskidetasunak egitea nai dezu. Gco I 398.  (Sing.).  Jaun maitagarri orrekin pakeak ta adiskidetasuna
egiteko. Jauregui 242.
- ADISKIDETASUNEAN. Amistosamente.  Bein baño geijagotan adiskidetasunian esateko legez egon
natxako: Aita Palacios! Au zer da?. Mg CO 293.
mende.
- ADISKIDETASUNEKO. De amistad; amistoso.  Hargatik hainitzetan gertatzen da adiskidetasuneko

partalertasunarekin hainitz bertze partaletasun uste gabez iragaiten direla bihotzetik bihotzera. SP Phil 310 (He
311 adiskidetasuneko). Dabidek etzien Saulen adiskidetasuneko itzai sinismen andirik eman. Lard 178. Dierri bi
bataren da bestearen garaipen da illunketa barik baketu ta adiskidetasuneko bidean ipiñi. Ag AL 157.
- ADISKIDETASUNEZKO. De amistad; amistoso.  Errefüsatzen dügünian heer ohorezko eta
adiskidetarzünezko marka komün eta ordinariuen emaitia. CatLan 80. Judasek adiskidetasunezko itxura guziak
eginez, besarkatuz eta musu eginez, eman zuen Jesu-Kristo bere etsaien eskuetarat. Dh 221. Bere etsaia izan
zera ta ara non datorkizun zure gaiztakeriak aztuta, adizkidetasunezko laztan gozoa berriro ematera. ArgiDL
45.
adiskidetsu, adizkidetsu.  Afable, amistoso.  Kurrutakori, ordea, Kontxexi-ta bien arteko berri jakiteko naia
etorri zitzaion ta bere buruari adiskidetsu aritzea abindu zion. Anab Don 224. Ez zitzaien laguntzarik helduko;
ez ele adiskidetsu baten hotsa edo begi ulertzaile baten soa lizatekeen laguntza ere. Mde HaurB 85. Sartu ditzala
[Priapik] lurrean landare oparoak eta euri adizkidetsuz garaztatu ditzala. Ibiñ Virgil 109. En DFrec hay 3 ejs.
de adiskidetsu.
adiskidetsuki.  Amistosamente. v. adiskideki.  Ta gero, Ixaak-ek igorrita, adiskidetsuki aldendu ziran

arengandik. Ol Gen 26, 31 (Urt bakean, Dv bakezki, Ur pakean). Deduok adiskidetsuki yasoko ditula illobian
illotzak al deritzazu? Zait Sof 23. Zerorrek kendu ezazu, au so egin eta adiskidetsuki agurtzea, ezpaita nerea,
zurea baño. Ib. 51.
adiskidetto (S ap. Lh).  "1.º petit ami; 2.º compère" Lh.
adiskidetu (S; Urt, Lar, VocS <anis->, Añ, H, VocB), adixkidetu, adiskidatu, aiskiretu (V-gip), aixkiratu (V-
gip, G-azp), aizkidatu (V-gip). Ref.: Lh; Iz ArOñ (aiskiretu); Etxba Eib (aizkidatu); Elexp Berg (aixkiratu).
 Tr. Formas con final en -atu se documentan en Añibarro (GGero 128), E.M. Azcue y EY (adiskidatu), JanEd
(adiskiratu) y Uztapide (aixkidatu). En DFrec hay 14 ejs. de adiskidetu.
1. Reconciliar(se). "Réconcilier" VocS. "Reconciliar" Lar y Añ. "Se réconcilier" H. "Urtietan asarre ziranak,
gaur aizkidatu dira" Etxba Eib.  Eta egun hartan berean adiskide zitezen elkharren artean Pilate eta Herodes:
ezen lehen etsai ziraden elkharren artean. Lç Lc 23, 12 (He, TB, Dv, Ol, Leon, Or, Ker, IBk, IBe adiskidetu;
Oteiza adiskide gelditu). Gaitzerizkoak eta etsaitasunak iraungirik ahal dagiten bezanbat guztien adiskidetzera
enseiatzen direnak. Mat 160. Zuk nahi duzu [...] zeure zahartzean ondu, zuk nahi duzu orduan Iainkoarekin
adiskidetu. Ax 174 (V 117). Etsaiarekin adiskide nendilla. Ib. 594 (V 382). Jainkoarekin baketzea edo
adiskidetzea guri emanez grazia saindutzen gaituena. CatLav 274 (V 137). Hura izan zen ordua zeinetan
etsaikoan bizi ziren bi printze hek adiskidetu baitziren. Lg II 270s. Jainkoarekin adiskidetu bagine bezala. Brtc
165. Da ematea ta geitzea grazia Jangoikoarekin adiskidetzen edo laztantzen gaituena. Mg CC 216. Baketu ta
adiskidetu gaizuz zure Aita aserratuagaz. Añ EL2 125. Lengo elkar-ezin-ikusi guziak utzita, biak adiskidetu
ziran. Lard 452. Bere onginaia etsai zituenakin ere laster adiskidetzeko. Aran SIgn 6. Beste lan nekagarri bat:
[...] elkarrekin gudan zeuden pamili jauregitar batzuek adiskidetutzia. Bv AsL 167. Bakean, zerua eta lurra, /
dakustaz, adiskideturik. AB AmaE 366.
 (s. XX). Aserratuta badago, aiskiretu leike. Ag Kr 155 (AL 136 adiskidetu). Gero jinen da Bazko
pharkamentiekin / gü adixkidetüko salbazaliekin. Xikito 2. Zure pekatu guztiak barkatuak daude, Jaungoikoa
adiskidetu da. ArgiDL 39. Nerekin adiskidetzeko noiz edo noiz azaldu dun gogoa, azal-uskeria ta itxurakeria da.
Or SCruz 99. Adiskida zaite zure aurkariarekin (etsaiarekin) bereala. Ir YKBiz 122. Itzaldi orretan adiskidetuko
diran ala ez... ez dakit nik. ABar Goi 42s. Adiskidatuko dira, oiloak txiz egin baiño lenago (G-goi). A EY III 319.
Adiskidatuko dok oiloak arrautza baltza egin-orduko (V-och). Ib. 330. Gaur arte ain elkarren etsai amorratu
ibilliak, adiskidetzeko bidean sartuak. NEtx Antz 58. Nor arki nik, Zurekin adiskidetu nazanik? "Quem
invenirem, qui me reconciliaret tibi?". Or Aitork 299. Adiskidetu ziren [katua eta zakurra] amodio onarekin. Arti
MaldanB 201. Burrukan jardun eta adiskidetu, iraiñak alkarri jaurti ta laztan bigunez alkar igurtzi ibilli oi
diralako. Erkiag BatB 85. Bertsotan emen ai gera / bi zar ta bi gazte, / aserretu ta aixkidatu / eiten degu laste.
Uzt Noiz 46.
v. tbn. Harb 134. CrIc 152. Arr May 60.
 Aplacar, apaciguar. "Rendre [...] ami" SP.  Itsasoak bere bular aserrea adiskidetzen du ta arnas biguin
dario titi guzietatik. Or Mi 41. [Mariren seme] gaiztoa adiskidetzeko gatz bikor batzuek bota oi dira gora. JMB
ELG 85. Aita aserre jartzen danian / Berak [Jesusek] adiskidetzeko. And AUzta 154.
2. (S; SP, Urt I 184, Lar, Añ, Dv, H, VocB), aizkidatu (V-gip), adiskiratu. Ref.: Lh; Etxba Eib (aizkidatu).
Hacer(se) amigo; hacer(se) amante, novio, etc. "(Hacerse) amigo", "componer, hacer amistades" Lar y Añ.
"Contracter amitié" H. "Contraer amistad" VocB. "Arrateko erromerixan aizkidatu ziran gaur senar-emazte
diranak" Etxba Eib.
mende.
 Lehenbizian errax da emaztekin adiskidetzetik eta trebatzetik begiratzea. Ax 404 (V 263). Arte hartan, zer
eztut egin / zureki adiskidetzeko? / Zuk nizaz, nik zuzaz atsegin / biek orozbat hartzeko? 'Pour lier amitié avec
vous'. O Po 1s. Ezagutu nahi ut hobeki, adiskidetu bano lehen hireki. O Pr 585. Norbaitekin adiskidetzen banintz
Jainko legearen kontra, ebaskoetan [...], desoneskerietan elkharren lagun izatekotan? Dh 118. Ta errazoiaren ta
karidadiaren neurrijagaz errazto adiskidetuten dira, kasik zelan ez dakijela. fB Ic II 209. Haren lehenbiziko
artha izan zen eskolieren artean ziren perestuenekin adixkidetzea. MarIl 112. [Ardi] batño bat beitzian arras
ñaphürtürik / beste artzañ bateki adixkidetürik. Etch 350. Adiskidetu zan gizon jakitun au frai Mateo Baso
eritxon kaputxinu bategaz. Ur MarIl 13. [Notaria] bordales andere bere adintsuko batekin adixkidetua zen. JE
Bur 95. Adiskiratzen bada / tabernariakin, / igual juango da / oiko zapiakin, / ardoa edateko / aren baliakin.
JanEd II 22. Adiskidetu nintzan ostatuko ugazaba andreagaz. Or Tormes 31. An adiskidetu zen Joseph
Roumanille irakasle gaztearekin. Or Mi II. Bost urte dira pasatuxiak / adiskidetu giñala. Tx B I 138. Harekin
adixkidetzea bilhatu zuten. Zerb Bahnar 19. Tropetako aintzindari baten emaztearekin adixkideturik, traba
urruntzeko, aintzindari hura igorri zuen gerla-toki gaixtoenetarat. Zerb IxtS 55. Belotean hasi zen, jadanik
adixkidetua [lagun berriekin]. JEtchep 104. Nere laguna suizarra zala jakin zuanean, oso adiskidetu zitzaion.
Anab Aprika 30. Ohoin handi batzuekin adiskidetu zan. Osk Kurl 20. Neska gazteak soiñetik armak eranzten ari
zitzaizkion, elkarrekin adiskidetu bait-ziran. Berron Kijote 47. Belgikako artista-olerkariekin adiskidetu ginen.
MEIG I 111.
 Aficionar(se).  Beira zaite hertsiki zure buruarekin adiskidetzetik, zure burua lausengatzetik, zure buruari
bere nahikarak ematetik. Dh 214. Adiskidatu nintzan / orduan kartakaz / baina ze ordu gaiztoak / karteteak
dakaz! Azc PB 341. Maite ditugun gauzekin zerk adiskidetzen gaitu? "Quod nos allicit et conciliat rebus quas
amamus". Or Aitork 92.
 (Causativo). Hacer, convertir en amigo.  Nahi baduzu, adiskide dezakezu zeure etsaia, eta bai etsaiago ere.
Ax 293 (V 195).
- ADISKIDETUXE. "Adiskidetüxe (S), commencer à devenir ou redevenir amis" Lh.
adiskidetxo (SP, Urt II 44), adiskidetxu, adixkidetxo.  (Dim. de adiskide). "Amant, petit ami, amigote" SP.
"Amicula, adiskidetxoa, maitetxoa" Urt.  -Adiskidetxo baten etxean laja dut. BorrB 34. Ordu onean etorriak
izan zaitezela --esan eutsen Amandok-- ordu onean neure adiskidetxoak. Ag AL 45. Antxe egozan bai,
adiskidetxu biak, Zuriñe ta Arantza. Erkiag Arran 26. Eta Gabonak hurbiltzen ziren, eta gure adiskidetxoari
etzion inork esan hurbiltzen zirela. Arti Ipuin 24. Aren adiskidetxuen berba goresmengarriak siñistu ezkero.
Erkiag BatB 38. Baina huts haundia zuen halere bere lehenbiziko adixkidetxoa gabe, eta maiz aitatzen zuen.
MEIG IX 105.
adiskidetza, aiskidetza.  Amistad, familiaridad. v. adiskidetasun.  Jaungoikoarekin adiskidetza ta

kutuntasunik andienarekin tratatzea. Aran SIgn 44. Bere Jabearekin iduki zuen tratu kutun eta adiskidetza
gozoa. Ib. 46. Beste gazte galai bat loturik zeukaten aiskidetza gaisto baten lazoetatik libratzeko. Ib. 71.
- ADISKIDETZAKO. Amistoso.  Betiko alkardade adiskidetzakoa egin izan zuten ezkerozko guztian,
Gipuzkoatarrak izan ziran Erromako Aginde andiaren kutunik maiteenak. Izt C 276.
adiskidetzaile (SP), adiskidetzale.  Reconciliador. "Pacifique, qui rend ami" SP.  Eta guzia Jainkoaren
ganik dator, Kristoren bitartez bere adiskide egin baigaitu, eta gu harekin adiskidetzale. Zelaiberri Herr 7-6-
1962 (ap. DRA).
adiskidetzako, adiskidetzatko.  Pretendido amigo. "Reputados por amigos, adiskidetzakoak" Izt 105r. 
Baina, bada geure adiskidetzatkua animosua, sendua [...] ta arerijo guztietati librau ginaizana, entero maite
dogu. fB Ic I 56. Ikusten ditu [Jangoikuak debekauriko aragija] jaaten bere lagunak, esaten deutsee
adiskidetzakuak, arren egin daijala jaaten baleu legez. JJMg BasEsc 143.
adiskidetze. "Reconciliación" Lar.
adiskidexka. "(R), ligeramente amigos" A.
adiskitasun. v. adiskidetasun.
adiskiunde (Lar  Dv y H).  "Amistad" Lar.
adiskiura. "Cabida, entrada, amistad" Lar. Duvoisin copia erróneamente adiskiera.

mende.
aditaldu (BeraLzM), adialdu, adiraldu.  Estudiar. "Adittaldu (estudiar), de adi (inteligencia)" AG 2335. 
Elerti-pizkunde guztiyen sortze ta azkerea aditasun puskatekin adiyaldu dituben edozeñek [...], erraz-erraz
igarriko du. EEs 1916, 221. Uri nagosijan idazti jakintsubak artu ta adiraldu. BAizk Ipuin 54. Egiten edo
aditaltzen ari dan gauzan adiya jartzeko oikuntza norberetzia garrantzirik aundienekoa da. Zink Crit 6. Aditaldu
ezazu len esan dan eran, edo orrela aditaldu duanarena irakurri ezazu. Ib. 64. Bide ori dogu lurrean gauzak
adimenez aztertu, adialdu [...] ta ulertzeko bide bakarra. Ibarg Geroko 20.
aditalketa.  Estudio.  Bere aditalketa sakonak utzi-ta aldi batean zelai jorian alaitzera irtetzen dan
jakintsua. "Sus estudios profundos". Zink Crit 8.
aditaltze, adialtze.  Estudio.  Gotargi eder ta gorengoz bizi dan olerkaria, daneurtizti-adiyaltzien oitasun
neurtunera nekege jarriko ez da. "La acompasada regularidad de los estudios geométricos". Zink Crit 11.
aditaratu. 1. Entender(se). "Comprender" Izt VocC.  Urumearen izena Euskaraz aditaratzen da bi
modutara; esan nai du batera, Ur-mea, eta bestera, Urre-mea. Izt C 117.
2. Comprender, incluir.  Gipuzkoako zuaitzen errazoi egiazkoa ez da arkitzen zearo eta garbiroki ezarria
Españako Itztegi Kondairazko ta Luzeazaltar Nafarroako Erresuma eta iru Probinzia Euskaldunak aditaratzen
dituen izkribu gogoangarri aomen andikoan? Izt C 125.
aditartetu. "Entreoír" Lar.
aditasun, aitutasun.  Consideración, reflexión.  Zetako bada dira orain, okasiñozale askori, euren aitutasun
aragizkoak asmaerazoten deutsezan asmuak, irauteko urten baga bekatu-bidetik? Añ LoraS 23. O! Eta zelan
dan egia, Jeremiasek dirauskun legez, galdurik badago mundua, dala aitutasun ta konsideraziñoaren faltaz! Ib.
69. Elerti-pizkunde guztiyen sortze ta azkerea aditasun puskatekin adiyaldu dituben edozeñek [...], erraz-erraz
igarriko du. EEs 1916, 221.
 Atención.  Guztiak egozan inoizko aditasunik (beste izenez, arreta; erderaz atención, attention) andienaz
berari begira. A Ezale 1897, 45b. Ezta esatekoa Bergararrak berbaldi a entzuteko euken aditasuna. A Txirrist
43.
aditezin. v. adiezin.
adititz. v. aditz.
aditoki. "Auditorium, salle d'audience" Dv.
aditsu.  Racional.  Zor zaizkie, bada, auek Iainko-izkutuak ulertuz irakaskizun aditsua ematen duteneri.
"Doctrinam rationalem". Or Aitork 411.
aditu (G, AN, L, BN; SP, Ht VocGr, Lar, Añ, Arch VocGr, VocBN, Dv, H), aitu (V-gip, G, AN, L-côte-sar, B,
BN-arb-ad-baig, Ae; VocCB, H), aritu (AN-gip; Dv (V)). Ref.: Bon-Ond 158; A; AtSac 40; Iz To y Ulz (aittu),
Als (aitu); Etxba Eib (aittu); EAEL 18; Gte Erd 20.
 Tr. De uso casi general, aunque en suletino sólo hay dos ejs. (en la acepción de 'entender'). Su empleo
disminuye relativamente en el s. XX. La forma aitu comienza a aparecer en textos alto-navarros del s. XVIII
(alternando con aditu en Elizalde y Lizarraga de Elcano, por ej.); en autores vizcaínos, desde principios del s.
XIX es tan usual o más que aditu, mientras que entre los guipuzcoanos es bastante menos frecuente (al menos,
antes de 1950 y fuera de diálogos y textos populares); al Norte sólo emplean aitu Hiribarren e Iratzeder. En
textos vizcaínos el sust. vbal. es adieta- o a(d)itute-. Hay adi como participio en alguna ocasión en Orixe, y el
rad. adit en Prop. En DFrec hay 122 ejs. de aditu y 7 de aitu.
I (Vb.). 1. Oír; escuchar. "Entendre, ouïr" Ht VocGr 330. "Écouter" Ib. 354. "Exaucer" Ib. 357. Cf. LE-Ir: "Es
la palabra ordinaria para 'oír'; sólo para 'oír misa' meza entzun". Cf. aiko, aikon. v. entzun, behatu.
 Tr. Salvo en suletino, se documenta en todas las épocas y dialectos, aunque en vizcaíno es relativamente
menos frecuente.
 Hitz gutitan adi ezak, nahi baduk, egia: / hiretako eztiadukat gerthuz neure buruia. E 223. Zeren aditu
baitugu ezen gutarik ilkhi diraden batzuk zenbeit proposez trublatu ukhan zituztela. Lç Act 15, 24. Aditu eben
ots andi bat. Lazarraga 1152v. Inglaterrako armadaz ere ezin deusik adi dirot. (c. 1597). FLV 1993, 464. Ezkila
aditzen duenean. Ber Trat 26v. Arren bada adizazu humillaren othoitza. EZ Man I 37. Meza beraz adizakek
egun hekin goizean. Ib. 31. Ordea nik alea ni gor ez nuen deus aditzen. Harb 329. Aditu zuen zerutik mintzoa. Ax
mende.
76 (V 50). Behar eztena erraiten duenak, adi dezake nahi eztuena. O Pr 554. Nardatzen dira lurrekoez
minzatzen aditzeaz. SP Imit III 4, 4. Hargatik egundaino ezta aditu, ez iskiribuetan kausitu. ES 122. Kanta
desonestoak ikasiaz edo kantatuaz edo aek gustoz adituaz. OA 159. Ene semea adi zatzu ene hitzak. "Audi". Ch
III 3, 1 (SP enzun etzatzu, Mst beha zite). Baña ai zagun alzina zer dion S(andu) andigonek. SermAN 6v.
Txarlari oiek ikustea [pulpituan] ta aditzea nola dauden isekaz. Lar, carta a Mb 279. Zenbait habarrots handi eta
mulzutikako aditzen duzunean. He Gudu 136. Munduak aditu begi: / senar gaitzak emazte ona esperadu ezpegi.
Acto 283. Predikariaren hitzak aditzen ditu atso berritsuarenak adi litzaken gisan. Mb IArg I 81. Soldaduai
aditutako itz libre edo izkuntza txar batzuek eransi zitzaiozkan. Cb Just 24. Zergatik etzan onen aotik /
sentimenturik aditzen. Bast 37. Adi ezazu atentzionerekin, kontsidera zatzu astirekin. Brtc 168.
 (s. XIX). Ez dute inoiz agertu konfesioan aituriko gauzarik. Mg CC 125 (PAb 159 aditu). Berak ikusi, enzun,
eta aditu zituzan dirianak. Añ EL1 31. Iñoiz eztulen bat edo beste aditu diegu [beiai]. AA II 185. Adizak, eta
ikhara hadi aditzeaz, zer dioen Jaundone Paulok. Dh 222. Zelan prestau biar dau bada kristinaubak, norberari
jagokan bizi-eria artuteko? Aitu egizu bada zelan. fB Ic III 314 (II 270 aditu). Adi bezate / arretarekin, / zabal
bezate begia. Echag 247. Oihu bat aditu da deia lazgarritan. Hb Esk 58. Hori aitzean, guziak hirriz eman ziren.
Hb Egia 29. Guk gerok bere aotik esaten aditu diogu. Lard 449. Zaragarra, ezkabia eta bertze gaitz asko
zikhintasunetik heldu direla aditzea. Dv Dial 36 (It aditu; Ur, Ip entzun). Dituenak belarriak aditzeko, adi beza.
Ur Mt 11, 15 (He, TB, IBe aditu, Echn aitu; Lç, HeH, Ur (V), Ip, Ol, Ker, IBk en(t)zun). Bigarna, bearriez
aitzea. CatSal 65 (CatR 65 entzutia). Ikusi eta aitu zuena bere senarrari kontatzera joan. Aran SIgn 32. Nik ez
diyot kasorik oraindaño egin, eta egiyaz bere esaerak ez aitubak bezela utzi ditut. Sor Gabon 36. Kotolai gizajua
au aditu utsak jarri zuan ez zeruan eta ez lurrian. Bv AsL 127. Baztar danetan nere kantua / gozoro adi dezaten.
AB AmaE 103. Erraten ziok, alegia aphal, bainan franko gora ongi aditua izateko. Elzb PAd 81. Eskual-
herrriaren eta bereziki Eskuararen aiphamena aditurik. Arb Igand 32. Eta nabaritu edo aditu zuten etxean zela.
"Auditum". DvHtoy Mc 2, 2 (Dv nabaritu zuten). Estimatuko nizuke nik aditzeko moduan karta orixe
irakurtziaz. Moc Damu 35.
 (s. XX). Arras goizik aditua bide nakon haurrer dagola ixilik egoitea jende larrien aitzinean. JE Bur 10. Aitu
det, amona; len ere aitu det, eta gañera neuk ere banekian, bai ondotxo. Ag G 275 (218 aditu). Errepente;
orlako gauzik attu're... Alz Bern 59. Bigarren lausengua aditu ondoan. Zub 106. Gibelalde Gazteluzar-en jaioa
zala ere aditu izan diat. Lab EEguna 86. Asi zan aldarrika munduko beste aldekuak be adittuteko eran. Otx 148.
Arnas agor au adiz, / sar ni barnagoan / Zure deadar oien / musikaren ioan. Or BM 100 (QA 83 aditu). Baña
olaen zarata-artian / aren aiotsik adittu-ezin! Laux AB 81. Huna ixtorio bat mila aldiz supazterrean aditu
dioguna. Zerb Azk 39. Ixillik aditu zizkion apaizak bere kezka guziak. NEtx LBB 28. Behin baino gehiagotan
ikusi zuken Frantsesek eta ere menturaz aditu. Ardoy SFran 96. Zonbait euskal eliza bisita ditzagun, / han
adituren dugu "fededun erdaldun". Xa Odol 241. Kasinuan nola ibili naizen / danek duzue aditu. Mattin 134.
Uraren otsa beste gauzarik / aitzen etzan garaietan! Uzt Sas 165 (339 aditu). Aitak berriz ez du horrelakorik
aditu nahi. MIH 311.
v. tbn. Volt 147. Hm 63. Arg DevB 159. Gç 45. CatLav 429 (V 203). El 17 (1 aitu). Iraz 44. CatBurg 30. GavS
26. Ub 63. VMg 84. LE Ong 62v (80r aitu). CatB 80. CatLuz 19. Bordel 87. It Fab 55. Gy 209. Bil 70. Legaz III.
Xe 362. Ud 127. Arrantz 76. Zab Gabon 54. Urruz Urz 49. Arr May 178. Elsb Fram 60. Apaol 73. HU Aurp 218.
AzpPr 73. CatJauf 26. Goñi 99. A Ardi 120. EusJok 141. Barb Sup 140. Altuna 76. Jaukol Biozk 68. FIr 146. Tx
B II 95. Enb 180. Etcham 224. Ol Io 8, 43. Ir YKBiz 108. Iratz 126 (188 aitu). Lf Murtuts 22. Etxde JJ 86 (242
aitu). Arti MaldanB 81. And AUzta 142 (107 aitu). Izeta DirG 21. Zait Plat 72. Vill Jaink 49 (139 aitu). Salav
46. Berron Kijote 166. Aitu: ETZ 58 (Larrasoaña, s. XVIII). CatUt 13. CatAe 64. CatUlz 33. Iraola 21. Garral
EEs 1921, 106. Munita 100. Erkiag BatB 142. Etxba Ibilt 471.
 Escuchar (a una persona).  Tr. Al Norte sólo aparece con compl. en caso absoluto; al Sur parece haber ido
creciendo con el tiempo su uso con compl. en dativo.  Oninbatenaz adi nazazu, / badozu sentimenturik.
Lazarraga 1195r. Gitxitan bitartekoak aditzea (Azpeitia, 1622). ConTAV 5.2.9, 125. Afizionatuki aditzen zaitut
minzo zarela. Harb a) 8r. Jesus-Kristo, adi gaitzatzu. Gç 51. Mintza zaite, iauna, ezen zure zerbitzariak adituko
zaitu. Ch III 2, 1. Aditzen zaituztenen aiñtziñean. He Gudu 147. Zu aditzen zaituenak usteko du [...] gaizki bizi
dirala. Mb IArg I 264. Txit pozik beti aditzen zaituena. Cb Eg II 78. Kristo, aditu gaizuz. Añ EL1 227. Herodes
aditu ta / naigabez beterik, / aruntza biyurtzeko / ez degu asmorik. Echag 101. Nere seme maiteak, / adi
nazazute. It Fab 105. Aita nerea, eskerrak ematen dizkizut, aditu didazulako. Lard 426. Felixek bi aldekoai aditu
zien. Ib. 525. Adi nazazu, nere nagusi biotzekoa. Arr GB 90. Erregutu zion humilkiro konpesioan aitu zizaiola.
Aran SIgn 70. Aditu nai nioke aingerutxo bati, / Orandik ikasteko kantatzen obeki. AB AmaE 398. Mattin, adi
nezak ongi. Elzb PAd 81. Iduritzen zait aditzen zaituztedala plenitzen. Arb Igand 187. bati ala aitzen niyon
esaten lengo egunian. Iraola 73. Adi zadazute benaz. Ag G 225. Jainkoak adi zaitzala, ori! Barb Sup 87. Bertze
lagunak ja aspaldiskoan loa ezin-garaituz zabiltzan, burua koskatuz batzutan haritzen enborrari. Ez ninduten
hek aditu. JE Ber 36. Argatik [Yoan Bataiazalea] zaintzen zuen; ari entzun ondoan, kezka aunditan yartzen zan,
ta ala ere gogotik aditzen zion. Ir YKBiz 205. Chaubadonen fama orotarat hedatu zen beraz eta Paristarrek ere
aditu nahi izan zuten. Zerb Azk 54. Aditu eidazu, arren, eta gero esango deustazu ezer daukazunentz. Bilbao
IpuiB 171. Aitonari aditzeko / danok egon gertu. And AUzta 149.
mende.
v. tbn. (con compl. en caso absoluto) EZ Eliç 351. Brtc 204. AA I 465. Dh 78. MarIl 43. Etcham 224. Xa Odol
27.
 "Bere burua aitzen, qui n'en croit qu'à lui-même" Hb GH 1929, 89.
 (V, G ap. A; Lar, Dv). (En imperativo, usado para llamar o retener la atención del interlocutor). "Oyes, adizak,
adizan, adizazu. Oye vm., adibeza, adibegi" Lar. "Aizazu (G, B), oiga V., atienda" A. "Aizu (G), exclamación
que significa: ¡Oiga V.!" Ib. "Aizak, ¡oye, hombre!" Ib. "Aizan, ¡oye, hembra!" Ib. "Aikuzu (V-arr-m), aikuzu (V-
arr), oiga" Ib.  Otsoak esan zion: / Adi zazu, anai: / bazoazke emendik / pozez kontatzera / osorika lepoa /
dezula atera. It Fab 87. Adizak --esaten zioten-- [...], ere burua libratu ezak. Lard 460. Adi zazu, morroi Jose
Juakin, / etxera farolan argiyakin, / aingeru oni / gaur zuk laguntzia da komeni. Bil 81. Aizazu, ez det gezurrik
esan. Xe 313. Aizazu, dama gaztia, / ez nuan uste modu orretan / desanparatzen astia. PE 37. Aizak, nik ere nere
gora-berak badizkiat. Zab Gabon 26. Adi zazu, Anttoni, eta, ikusi ote dituzte nola irten diran emendik osaba eta
Maria? Moc Damu 15. Eta aibeza, bart komeriyan omen zan? Iraola 49. Aizak, ara, or ziatorrek erbi bat,
erbiñudea. Ag G 262. Adi zan, Mirei, bein batez ikusi ninan bide-ondoan arkaitz soillean errotutako pikondo
bat, Valeclusako aitzuloan. Or Mi 26s. Aizak, nere aizkide, prantses ospetsua, / txarriak urten deusku txito
koipetsua. Enb 184. Ai zak, i, Arroxko: gaur sagardoari bildurra diokala dirudik. Alz Ram 40. --Idiazabalkoa
izan bearko luke, bestela. --Adi zazu, zalea naiz. Lab EEguna 72s. Aizak i, itzaurre bat egin bear diak. Ldi IL 84.
Aizu, Mikele, ez al-dezu ikusi gaur gure ollo nabarra? TAg Uzt 113. Aizazu, Andoni; Bixenta ta Miren jarri
ditzazu oituera oietara. JAIraz Bizia 29. Aizue, errezatu eidazute "Veni Creator". Sorarrain Lili 123. Aizu: nik
errialekua pagatu det ordea, eta ez det emen ezertxo ere ikusten. SM Zirik 46 (en boca de un azcoitiano). Adizu,
kapitaina, egidazu mesede bat. Arti Tobera 267. Aizak: ik bai al dakik bertsolariak nun egiten duten billera?
Salav 45. Aizu, amona, aspaldi du zu etorri zinen mundura. Xa Odol 343. Adi ezak, pardel arraioa, ba ahal
dakik zenbat kostatzen zaidan hi mantentzea? MEIG IX 110. Aizu, nik unibertsitatearekin ahal nuena egin nuen.
Ib. 68.
v. tbn. A Ardi 60. Anab Poli 45. Txill Let 33. Aiz-: Bil 116. Sor AKaik 112. JanEd I 90. Urruz Zer 110. A Ardi
36. Tx B 128. Lek EunD 18. EA OlBe 109. Mde Pr 100. Etxde JJ 161. Anab Poli 92. Izeta DirG 47. And AUzta
124. Osk Kurl 30. NEtx LBB 208. Mattin 73. Berron Kijote 53.
 (Con la forma a(d)itzen).  Neska gasteak erran bezo lagunari: Aitzen? etzagula segi mundu ontako
banidade utsa (139). LE-Ir. Ameriketa guztian etzeudela euskaldun bi, aitzen? euskaldun bi etzeudela gureak
adiña egin zuanik. Ag G 257. Ez ordea; gelditu egin bear dun; aditzen? Or Mi 93. Gibelaldetzaz itz bi esan bai,
bañan ez "gañean" (irritsu). Zapalduko zenuke. Gañean ez, "tzaz" baizik. Aditzen? Lab EEguna 102. Modu onez
bai, aditzen? asarretu gabe baiñan kalera botako dut. Lab SuEm 177 (194 aitzen).
 (Con bereak eta bi, etc.).  Bereak eta geiago aditu, ta geiagoren bildurrak isillik iges egin erazo zion. Cb
EBO 42. Etsai irten zitzaion / gure euskarari: / [...] aditu baitzituen / bereak eta bi. Izt Po 143. Bereak aditurik
dago hementxet Arrotako auzapez ohia. HU Aurp 126. Aitzen dituzte ba bereak eta bi. Ag G 96. Aitu biar dizkit
orreatik beriak eta bi. Alz Bern 74. Gizagaizo Ellande! Aditu behar ditu bereak eta asto beltxarenak! Barb Sup
73. Ori ere ba-diñagu? Aditu bear dizkin bereak eta bat. Lab EEguna 112. Adituko ditu bereak eta ardi
beltzarenak (AN-5vill). "Le reñiré". A EY III 333 (ib. 254 el mismo refrán (B, BN-mix)). Kristoonak aittuko
dizkik (AN-araq). Inza NaEsZarr 53. Aittu ttu beriak. Ib. 2. A(d)itu ditik gaur beriak eta asto beltzarenak (AN-
5vill). Ib. 1834.
2. (V, G, BN; Lcc, SP, Lar, Lecl, Añ, Dv, H), aitu (V, G; Añ, VocCB). Ref.: A (aditu, aitu); Etxba Eib (aittu);
Elexp Berg. Entender. "Ezkemen adiketa, no entendíamos (V-ger)" A (s.v. -keta). "Oír y entender al mismo
tiempo" Elexp Berg. v. endelegatu, ulertu.
 Tr. En el s. XX apenas se documenta en textos guipuzcoanos.
 Ni enuzu iakintsu; klarki erran ezazu, / ehork unsa adi zitzan nahi balin baduzu. E 185. Zeren dakusatelarik
ezpaitute ikhusten, eta enzuten dutelarik ezpaitute enzuten, ez aditzen. Lç Mt 13, 13 (Ur, Ur (V) aditu; Ip
enthelegatü). Zergatik ene lengoajea eztuzue aditzen? Lç Io 8, 43 (HeH aditu; He ezagutu, LE ezaundu, Dv
ardietsi, Ol, Or, Ker, IBk, IBe ulertu). Eztuk aditzen gorputza ogian barna dela. Lç Ins F 5r. Zure berbaok
adietako / ez dot entendimenturik. Lazarraga 1171r. Bardin badozu adietan / erri artako berbaetan, / ni banax
Arabakoa. Ib. (B) 1201rb. Zeren añhitz baita Euskal-herrian irakurtzen dakienik, baiña ez Euskara baizen bertze
hitzkunzarik aditzen. Mat XXVI. Atari batetik jo zuten ezkila adi zezaten Meza erratera zioaiela Sazerdotea. Ber
Trat 111r. Erran dedin aditzen duen lenguajean. Ib. 91r. Zer erran nahi du minzatze molde hunek? Konparazino
batez edo biaz adituko duzue. Ax 204s (V 137). Adituten dot, emasteagaiti diño berrorek. Mic 13v. --Oneek
memoriaz jakitea asko da? --Ez jauna, aditu bere bear dira. CatAnz 3. Badakit anzi zaidala anitz gauza [...],
bañon aditzen dut guzia (AN, 1699). ConTAV 5.2.9, 139. Liburu sakratuak aditzekotzat obligatuak baitziren
estudiatuz Hebreoaren ikhastera. ES 93. Au obeto adituko da orain egingo degun explikazio onekin. OA 171.
Baña etzuten adi-endelgatu bere parabolez Jesusek esan nai ziena. Mb IArg I 372. Labur da gizonaren
adimentua / aditzeko Jaunaren ordenadua. Acto 71. Orien berri ematea [...] erraz adituko dan izkeran. Cb EBO
57. Inportadá berás explikátzea óngi matrimonioaren asúntoa ta aditzea óngi arren explikázioa. LE Matr1 352.
 (s. XIX). Gaiza horrez iñorent nüzü, / ez ükhen dit aditü. Xarlem 157. Gaizki aditurik legea, / Juduek uste
bazuten / adixkideen maitatzea / zela xoilki manatzen. Monho 130. Baña kristau beti epel ta kontu gutxirekin bizi
mende.
izan diradenai itz egiten badiet, ez naute aituko. Mg CC 226. Sinisten dot au adietan errazagua zala askozaz,
bestelango nastau ta euskera gaistokua baño. Mg PAb 163. Aita gurea [...] guziok jakin eta ondo aditu edo
ezagutu bear deguna. Gco I 402. Ezin ongi aditu zituen Jesu-Kristok aditzera ematen ziezten gauzak. AA I 611.
Ezin adi dezakete, nola izan diteken norbait boz eta dohatsu ziliziotan. Dh 191. Ez dozu olan aitu biar dotrina
au. fB Ic II 179. Zure arima orrek gomutia dauka, aitu edo entendietan dau. Astar I 28. Ezin nik aditu dot, zein
andija dan gaistakerija ta eskerbagatasun au. Ur MarIl 48 (Dial 118 aitu). Errex da orduan aditzea nola itsasoa
eta iguzkia dauden bethi hein berean. Dv Dial 110 (It kargu egin, Ur, Ip ezagutu). Ebandelioa dute bere liburua;
bainan aitzen dute nahi duten bezala. Hb Egia 77. Saiatu naiz alik argiroen eta aurrak berak ere erraz adi
lezakeen eran ipintzera. Arr GB 3s. Juan Dunsio Escoto Beneragarria, askok maisiatua eta gutxik ondo aditua.
Bv AsL 201. Izen batzuk erderara biurtuta irakurleak aditu dagian euren esanaia. AB AmaE 487. Uri-batzarrari
(aditu daien: Ayuntamientoari) [...] liburutxu bat [...] biraldu eutsan. A in Azc PB 16.
 (s. XX). Bada emen gauza bat edo hobeki mixterio bat nihola ere adi edo konpreni eztezakedana. Prop 1902,
277. Eta onek esan zituen iru itzak entzun zituzten guziak, gañerakoan ezer aditzen ezpazuten ere. Goñi 45s. Ezin
adittu dot, zer egin leikean itxaslapur (pirata) orrek. Echta Jos 115. Aurra gero ta arrituagoa zegoan, ezin
adittuz esan zitzaiona. Inza Azalp 61s. Zeinbat gauza jakin eta aditu bear ditu kristauak ezagueran sartzean?
KIkG 5 (KIkV 9 ulertu). Okerragoa dek iñork ezin adi dezaken bezela itz egitea. Lek EEs 1926, 207. Burutsua
zan orraiti [...]. Orretara aitzen da errenterutik etxaun izatera eltzia. Kk Ab II 81. Irakurtu-arau adituko ez
nuenak, hel egin beza, othoi, liburuxkaren ondarrean jarria dutan hiztegirat. JE Ber 6. Adittu ezin leikezan
gauzakaz eztattekela salerosketan asi. Otx 98. Ori zegaitik dan aitu edo ulertu al izateko. Eguzk GizAuz 7.
Egurrak erran hitzetan / ez ziteken adi tuntik. Iratz 80. Gure entzumenak Iainkoa aditzen dula diago. Aditu, zuen
bizkaitarren antzera: buruz artu. Or QA 181. Hirutariko gertariok bi ustekizunen laguntzaz adi ditzakegu. Mde
Pr 335. Aditzeko errextasunaren gatik, Hiribarrenen pertsuetan hitz berri zenbeit eman ditugula. Zerb Azk 32.
Erderaz ezta aittuten ondo. Osk Kurl 74. Irutara adi diteke izen ori. Zait Plat 113 (v. tbn. 67). Donibane
Gurutzen olertitza bear bezela aditzeko. Gazt MusIx 163. Garbikerira jo zan itzetan, eta sarritan aditu be ezin
zer idazten zan. Alzola Atalak 128. Nik ez zaitut kanpora jaurti nai [...]. Gaizki aditu duzu. Lab SuEm 180. Ezin
eban aittu emakume aren esan-guria. Etxba Ibilt 475. Errex aditzen ez dutenentzat garbi erraiterat noa: /
arantzak dira nahigabeak, loreak amodioa. Xa Odol 346. Iztuetaren Kondaira hobeki adi daiteke zaldibiarraren
bizitzaz [...] gauza hagitz jakingarriak jakin direnez gero. MEIG IV 81.
v. tbn. Lar, carta a Mb 278. Zuzaeta 69. VMg 91. Añ LoraS 190. JJMg BasEsc 235. CatBus 47. Legaz III. Itz
Azald 13. Enb 147. Ir YKBiz 334. Txill Let 136. Larz Iru 66. Anab Poli 113. Berron Kijote 180. Aitu: Aran SIgn
200. Etxde JJ 75. BEnb NereA 28.
 Entender(se) por (usado sobre todo en preguntas y respuestas o en definiciones).
 Tr. Desde fines del s. XIX y sobre todo en el XX, decae notablemente su uso.
 Baina zer aditzen duk hik Eskuinaz eta minzo aizen iarte horrez? Lç Ins C 6r. Nor aditzen duk hik gure
hurkoaz? Ib. D 8v. Bekhatuén barkhamendu haur, zer moldez egiten zaikula aditzen duk hik? Ib. E 6v.
Lokhartzea batzutan erran nahi da hiltzea: [...] baina haur gorputzaz aditu behar da eta ez arimáz. Lç Decl a)
4v. Zer aditzen duzu Sainduen partaletasunaz? Mat 71. Herioan aditzen da biziaren galtzea / eta gorputz eta
arimak elkhar bortxaz uztea. EZ Man I 41. Zer aditzen duzu erraten duzunean Kredoan dela Eliza sandua
Katolikoa? Ber Doc 113r. Kopetati eskua beheiti aldatzeaz adi daiteke Semea [...], bere Aita eternala ganik
prozeditzen dena. Harb 1s. Ene fedeaz, ene egia eta hunelakoak errana gatik eztira iuramentu, baldin Iainkoaren
fedea edo Iainkoaren egia hala errailleak aditzen ezpadu. Ib. 165. Eta haur hain ongi aditzen da zor iakinaz eta
aithortuaz, nola gauza ebatsiaz eta ixilik eramanaz. Ax 243 (V 163). Hirur ase hauk aditzen dira barureguneko
baraskariaz, aitzineguneko auhariaz eta biharamuneko askariaz. O Pr 67. Eztuzula uste hori aditzen dela xoilki
diruzko errentez. SP Imit III 27, 3 (Ch erran, Mst enthelegatü). Zer adietan dozu infernuen izenagaz? (1691).
ConTAV 5.2.11, 150.
 (s. XVIII). Onenbeste aditzen da pintatzen edo dibujatzen, jai egunean enpleatzen dan pintoreagatikan ere.
OA 150. Biziak aditzen dirade, graziako estaduan eriotzeak mundu onetan arkitu zituan aek. Ib. 37s. Zer aditzen
dezu Kristoren gizonagatik? Iraz 9. Zer aditzen dezu Kristoren gizonzat? CatCeg 23. Nor besterik aditzen da
gurasoen izenez? CatBurg 29. Erraten dudanean kanpokoa aditzen dut gauza guti honesten gainean den
kuriostasun, ala begiezkoa, ala beharriezkoa. He Gudu 113. Infernuaz zer adietan dozu? Cb CatV 26. Dotrinan,
Fedeko gauza ta bear diran orazioak ondo erakusteaz gañera, aditzen da [...] bildur santu ta usadio onetako
bidea erakustea. Cb Eg III 360. Horra zer aditzen dugun galdetzen zaikun bihotz guziko amodioaz. Brtc 199.
Onez gañera ogiaren izenarekin aditzen da gure animen jan-edana. Ub 162. Su hartaz aditu behar dugu Izpiritu
Sainduaren sua. Lg I 208.
 (s. XIX). Zer adietan dozu esanaz biztu zala Jesus? CrIc 24. Zer adituten da pekatubaren okasiño ezagunaren
izenez? Mg CO 120. Baña zer aditu oi degu eskuarkiro nagitasunagatik? Gco II 74. Beartua dago gurasoa [...]
bizitza ateratzeko modu egokia erakustera, aditzen da au bakoitzaren mallari ongi dagokan eran. AA II 75. Itz
oekin aditzen ditugu lenengo lekuan gure sortzea zor diegun gurasoak. Ib. 62. Birauaren izenez aditzen degu
geienetan izketa bat, zeñarekin adirazten duan batek opa diola norbaiti gaitzen bat. Ib. 30. Mastiaren izenez
aditzen da emen Israelgo jendea. AA III 357. Hau aditzen da ezin ihes egin dakieken paradez. Dh 50. Gatxaren
mende.
izenagaz aituten dira [...] ariman iragoten ditugun naibagiak. fB Ic III 261. Aragija esaten danian aitu biar da
koipia, saldia [...] edo beste edozeinbere gauza. Astar II 238s. Ez dakit nik, mundutaar tonto batzuk zer aituten
dabeen prestubaren izenagaz. JJMg BasEsc 275. Prestutasuna, nik aituten dot, leleengo bakotxari beria emotia.
Ib. 275. Ez dezu au ondasunakgatik bakarrik aditu bear, ezbada baita ere honren ta munduko alabantzen
deseoagatik. Echve Imit III 27, 3. On da jakitea [...] zer aditzen den herri bakhotxean tokiko goldeaz. Dv Lab 59.
Aurreneko arrats onez esan dana bera aditu bear da beste arrats guziaz. Arr May 8. Frantziako erreboluzioneaz
aditu behar da [...] gure aitzinekoek ikhusi izan zituzten nahasdurak. Elsb Fram IX. Hitz horiek [= elhe alferrak]
aditzeko dire iguzki aldetako agurreria ezin akhabatuzkoez. DvHtoy Lc 10, 4n. Zer aditu bear da mundua
esanagaz? Itz Azald 185.
 (s. XX). --Jainkoaren Semeaz, nor aditzen duzu? --Aditzen dut, Trinitate Sainduko bigarren Presuna. CatJauf
56. Illen edo aragiaren birpiztez aditzen dut, gizon ill guzien bigarrengo piztuera. Inza Azalp 109. Neuk beintzat
olan attuten dot benetako adizkidetasuna. "That at least is my idea about friendship". Altuna 56. Apirkako
basamortuetan eundaka leguetan iñor be (personaik aitu bieda) bixi eztanetan. Kk Ab II 152. Mallen arteko
burruka gogor au, sozialistak aitzen daben lez, gizarteko onaren arerioa da. Eguzk GizAuz 100. Egiazko
Azkaindar zenbat ote da? Azkaindarraz zer aditzen den! Zerb Azk 29.
v. tbn. CatLav 117s (V 65). Añ CatAN 49. CatLuz 37. CatBus 25. Legaz 8. EEs 1925, 84.
 Gabontzak beste modutan aituten dau bizi-modua. Erkiag BatB 154.
 Berba bakotxean sarturik, ezkutaturik, aditurik, ta barruturik dagozan gauza miragarriak. Añ MisE 133.
 (Con aux. intrans., sentido recíproco). Cf. infra (5).  Nekez ziradian errege harekila aditzen, alabadere
Souzak zian inthelegatü ürhünago joaiten bazen, berze errege bat ziala bathüren. Egiat 159.
 (Part., tras gaizki, ongi, etc.). Mal, bien entendido.  Txit asko dira ukatzen, edertzen edo gutxitzen dituztenak
beren bekatuak lotsa gaizki aitu batekin. Mg CC 255. Lotsa dongaro aitu batek Konfesino donga asko egiten
darabilzanak. Mg CO 295. Eriari hurbiltzen zaizkonek ere, karitate gaizki aditu batez, uste hortan lausengatzen
ohi dute. Dh 122. Khar ongi adituak galdegiten du abia ditzan konbertsioneak bere buruarenetik. Jaur 127. Ori
geiago dala osasundunen uste eta bildur txarto aitu bat. Itz Azald 163.
 "Aditzen dut, j'ai ouï dire" Dv. v. ADITZEA IZAN.
3. (V ap. A; Mic 8r), aitu (V, G ap. A; Izt 32v, Dv). Mirar, fijarse, prestar atención. "Aitu egin (V-centr.),
regarder" Dv. "1.º (V), atender (escuchando o mirando); [...] 6.º "(V-ple-arr-oroz), mirar" A. "Adiketan (V-gip),
escuchando, mirando, atendiendo" Ib. "Aitu (V, G), estar atento, atender" Ib. v. behatu, begiratu. Cf. Ezale
1897, 166n: "Aitu aditu-n ordezkoa da: Txorierrin da Arratian begiratu esan gura dau".
 Tr. Exclusivamente vizcaíno. Usado con auxiliar intransitivo en los textos antiguos, aunque en Añibarro hay
tbn. ejs. de uso trans.
 Adi adi ze Jaungoikoa dagok adi. "Mira con cuidado". RS 1 (el primer adi es el rad. de aditu, el segundo, aux.
de 2.ª pers.; para el tercero v. 1 adi). Aurrera aditzen eztana atzerantz jausten da. "Quien adelante no mira". Ib.
456. Adi zate badauke kalzerdiak punkturik askaturik. "Mira si tienen". Mic 12v. Ez nax ni adituten orrelako
gauzetara. Ib. 13v. Begiak deutse egozten biotzari kulpea, / aganik jaio zala onerestea, / ta agaitirren aditu
zerren zirean, / errenkore andiak erne zitean. TAV 3.1.22. Adi zaite, zelan emon dozuzan jaiak ta domekak. Añ
EL1 129 (EL2 137 begira). Begira, Jauna, adi zakioz begi errukitsuaz bekatari andi oni. Ib. 150. Izanik Zu,
angeruak aituten dirian Espillu ederra. Ib. 192. Aditu daiozula begi errukitsuaz [...] sakrifizio adoragarri oni.
Ib. 106s. Nik jaramoten ezpadot, nok aituko dau nigaitik? Ib. 20 (EL2 24 nok aituko deutso nigaiti). Eta ez aitu
ainbeste bere gitxitasunari, ezpada [...] borondate onari. Añ LoraS 145. Zerbait ostu dabenean, ezeri aitu baga,
ateretan da etxetik kanpora. Ib. 26. Nekepean danak / obeto danari / aitu, eta lanak / eiten yakoz azi. Zav Fab
RIEV 1907, 529. Ta [eleizan] alkarren adi egon zirean / aitu barik altarara. Azc PB 166. Egin eutsen agur bat /
munduko ondasunai, / obato adituteko / arimako gauzai. Ib. 149. Aditu edo begiretuten baioat barriz
Iparragirrera. A BGuzur 154. Erantzuten dau Patxik / Martiñeri aituta. Zam EEs 1915, 24. Oi, neure bijotzeko
ezkongai gardena! / beti, arren, aditu maitati ortzira. Laux BBa 46.
4. (Urt, Lar, H). Entender, saber. "In arithmeticis non exercitatus, arimetikan [...] aditzen eztuena" Urt II 319.
"(A fulano algo se le) entiende de eso, urliari zerbait aditzen zaio" Lar. "Orotan aditzen zaio, il s'entend à tout"
H.
 Tr. En Echeita y Enbeita aparece con aux. trans.; en el resto con aux. intrans. bipersonal.
 Persona diskretoen eta aditzen zaiotenen irudira. Ber Doc 162r. Alegia Gaztelan aditzen zaiotela, ta emen
ezdakigula odol onaren berri. Lar Cor 153. Gai onetan kezka edo beldurren batzuek dituenak, beude aditzen
zaionen batekin. AA II 101. Ao batez dirauskue Larramendik [...], Zamakolak, eta, berba baten, gauzea ondo
adituten yaken guztiak. Añ EL2 8. Itandu laster konpesore bati edo aituten jakon bati. fB Ic II 188. Aituten
jakuenen eritxijan. fB Ic III 271. Iñaziori aditzen baitzitzaion gizonetan. Laph 231. Hezurretako gauzetan
bereziki hainitz aditzen zaiona. Elzb PAd 61. Izentau ebezan auzi onetan adittuten eben gizon bi saneurria
(precio) zeinbat izango zan erabagitteko. Echta Jos 363. Durangar abeslari aldreaz / bera zan txauneskindari, /
gustiz atsegin ixan yakela / ortan aitze eben danari. Enb 134. Guti bat jakin orduko, jakintsun antzera jotzeko
aski dugu, ustez ta argiki aditzen zaigula euskal-itzen erroak bilatzea. FIr 165.
5. (Dv), aitu (V-arr-gip, AN-5vill, B). Ref.: Gte Erd 55, 202 y 293. Entenderse, ponerse de acuerdo. "Ene
mende.
kontra adituak dire, ils se sont concertés contre moi" Dv. "Aitu daitezela auren artean! (V-arr)" Gte Erd 55.
"Alkarrekin ondo aitzen dira (V-gip), bi oiek ongi / gaizki aitzen dute elkarrekin (B), horrik arkalegaz ondo
aituten dire (V-arr), biek bietara ondo aituten dira (V-arr) [...] aregaz ez zen aituten (V-arr)" Gte Erd 202. v.
infra ELKAR ADITU.
 Parabisua irabaztea gatik munduarekin ez aditzera. Harb 129. Akhusatu zuten bi lekhukok abadearen
aitzinean, abadearekin berarekin aditurik. Ax 378 (V 249). Nor zan Jainkoarekin aditu zana ta itz-eman ziona?
Ub 19. Sorgin deabruarekin aitzen zana gaixoak osatzeko. Mg CC 243. Ezta hargatik egin behar [...] barurik
[...] bere bidariarekin aditu gabe. Dh 70. Moro ta Sarrazenuak [...] sartu ziran Españako Erreiñu onetan
bertako gizon donga bategaz aditu ta alkarturik. Ur MarIl 21. Geratu ziran alkarregaz adituta nun, zelan ta ze
denporatan egingo ebeen gaiztakerija au. Ib. 83. Zaharrekin adituz saltzen abiatu. Hb Esk 208. Ez da hura
[notaria] hirian nihorekin aitzen. Ib. 211. Baña onetan beti itundu eta aitu bear gara konfesore zur eta jakitun
bategaz. Itz Azald 143. Bai Eladi, gitanoa beti gitano; alkarregaz ondo adittuta egongo ziñien biok. Echta Jos
197. Iyeki bakoitzaren saneurriya lotuko da, saltzeko, idazliekin aurretik aituta. EEs 1916, 235. Gizarteari
ikarea sartzeko darabillezan bideetan be alkarrekin naiko ondo aitzen dirala. Eguzk GizAuz 87. Nahi duzu
bakotxa bethi prest izan dadin guziekin aditzerat eta adoxterat. Herr 29-3-1956 (ap. DRA, s.v. adoxtu). Kaieko
jendearekin ezin aditu ta kanpotar eguraszaleak gozatu, alajaña. Anab Poli 18. Luzero alkarregaz ondo aitzen
zirala. Etxba Ibilt 470. Biak ziren euskaldun zintzoak ustean, / halere ezin adi elgarren artean. Xa Odol 179.
6. (G-to-bet, L-ain; Lar, Añ, H), aitu (G, AN, L-sar, B), aritu (AN-5vill). Ref.: A; EAEL 19. Oler, percibir un
olor.  Sarthu berri hartan, usna on duzu, kiratsa aditzen duzu. Ax 91 (V 62). Bere konpaiñiako bati usaiña
aditurik. Ib. 414 (V 269). Hekin usaina bederen aditu nahi dute, eta doatsu dadukate hetarik iaten duena. SP
Phil 27 (He 26 usain egiñ nahi diote). Mandragoraren usaina urruititik eta iragaitzaz aditzen dutenek. Ib. 201.
Diabru zarrak aditzen dute / zure animan usaia. Tx B 185. Eta ark berriz aker zarraren / usaia aditzen badiyo.
Tx B I 233.
7. Obedecer. "Aur onek erran ta ez du aitzen [= 'no obedece'], [...] esan da eztu aitzen (AN-gip), errana aitzen
zuten (B), ez du inoren esanikan aitzen (AN-gip), aitu, ba(da), esana (G-azp)" Gte Erd 235. Cf. ESAN-
ADITZAILE.  Txinbo da, adiskideak, / txakurren izena, / [...] / txit da txakur leiala / aditzen esana. Noe 24.
8. "(V), gobernar" A. "Aitu (V?), conservar, gobernar, mirar" Ib.
II (Adj.). (Urt II 319, Lar, Añ, H), aitu (V-gip ap. Etxba Eib; Añ, Izt 38r). Entendido, docto, experto.
"Entendido, sabio" Lar y Añ. "Gizon aittua legietan" Etxba Eib.  Zeren estali baitrauztek gauza hauk zuhurréi
eta adituei, eta manifestatu baitrauztek haur xipiei. "Sages & entendus". Lç Mt 11, 25 (HeH adituei; IBe
ikasiei). Gauza hetan adituak iuiatuko duen bezala. EZ Man II 161. Zeren baitzinduen dotor / adituena entzun.
EZ Noel 147. Iakintsunek eta adituek. SP Phil 494 (He 501 presuna jakiñtsunek). Juiziozko persona aditu askok
diona da. Cb EBO 52. Hain zagokon ederki aitzindegia, non edireten baitziren haren baitan gizon adituenetarik
igurik ahal zitezkeien guziak. Lg I 204. Gizon aditu, jakintsu, legea erakusten zuenak. Ub 85. Jarten da bat
pekatu egiteko arriskuban gizon aitu edo jakitunen eretxijan. Mg CO 121. Itandu eiozu konfesari aditu bati. Añ
MisE 233. Ni naiz Sendagille edo Mediku txit aditua. VMg 43. Gai onetan igoal zikiñik ez egiteko, galde giezu,
nere kristaua, gizon zintzo eta adituai. AA II 192. Gizon aitu ta letra andijetakuak bere zer pensau asko oi
daukeen. JJMg BasEsc 196. Maisu aditu aspaldikoa. Echag 141. Kapitan armada errealekoa, itsas-gizon aitua
ta asko ikusia. Izt C 476. Ditut ere ikhusi nere bidaiean, / asko yende aditu sabant medikuntzan. Gy 76.
[Zoroaster], handizki aitua izar itzulietan. Hb Egia 72. Agintari aditu eta trebearen lanak egin zituen. Lard 167.
Etsai guziak igesi joan ziran, buru aditu hura gabe arkitu ziranean. Ib. 126. Mediku adituak. Arr GB 32. Zenbat
gizon adituk eta zenbait itzkera-modutan Santu onen bizitza eskribatu duten. Aran SIgn I. Gizon adituen ustean
premia edo estualdi andia denean. Legaz 34. Iduritzen bazaitzu hainitz gauza badakizula eta gauzetan aski
aditua zarela. Dv Imit I 2, 3. Gurutze au ekustean, lan oetan adituak direnak, esan izan dute mirariturik. Zab
Gabon 107. Gizon adituen iritzian. EE 1884b, 434. Iaiua zala agertu zan gidari bezela ta aditua. Bv AsL 199.
Etxe eder edo bertze obra batek egile aitu eta jakin bat frogatzen duen bezala. Lap 31 (V 17). Gizon aituen
eretxian astunak eta estuak direan bear-orduetan. Itz Azald 120. Izketan aditua ta aditzen goorra. Iñarra Ezale
1898, 159a. Edesti-jakitean adituak eta ikustunak ziran gizonai galdetzen zien. Ayerb EEs 1915, 292. Nekazari
zerbait adituak [...]; itxasgizon adituak. EEs 1917, 74. Erritar txêak, larri: galdua dakuste; / adituak, ordea, ez
estu batere. Or Eus 150. Gizonen bihotzaren ezagutzaile aditua zen Isabela. Mde HaurB 22. Antzelari baino
antze-zale adituago nauzu. Ib. 71. Au nere lagun au dozu erloju-konpontzallia, puntarenguetarikua gañera. Oso
aitua da au orretan. SM Zirik 65. Gixon aitu biri, alango pago bategaz zeinbet iketz egin leiken euren eretxi bat
agertuteko esan geuntsien. Akes Ipiñ 23. Nere ta gizon adituen iritzian. Zait Plat 87. Ez [da] txakur txiki ondo
erakutsittakorik, noren zaunkak aittuko ez zittuanik beste aitturen batek. Etxba Ibilt 486. Bateko eta besteko
adituak (logikoak, matematikoak, injineroak, linguistak eta abar) bildu omen zituzten. MIH 196.
 (Con reduplicación expresiva).  Ardura aundidun salerosketak / eukezan batek eskuan, / gizon jakitun aitu-
aitu bat / nai eban euki inguruan. Ormaetxe Ipuin 26.
 (Urt, Añ), aitu (Añ, Izt 99v y 73v). Sensato, juicioso, prudente. "Pater familias attentus, familiako aita [...]
aditua" Urt III 47. "Prudente", "despejado" Añ. v. zuhur.  Beragatik asmatu dot, asti ta eraldi utsak erle zur
aituaren antzera emotea. Añ EL1 3 (EL2 5 erle egille aituaren antzera). Birjiña txito aitua. 'Virgo prudentissima'.
mende.
Ib. 228 (Gç 147 Birjina guziz prudenta, ArgiDL 114 Birjiña txit begiratua, Or MB 1330 Neskatxarik zugurrena).
Bada nor da ain aitua ta mena eta egun guztian bekatu txiki askotan jausten eztana? Añ LoraS 36.
III (Sust.). Alianza. Cf. supra I (5).  Jende hauk badute oraino, elkharren artean, aditu edo patu bat. Prop
1895, 263. Fidjitarrek horrela egiten ohi dute, nahi dutenean hekien adituak edo tratuak izan ditezen idukiak
segur baino segurkiago. Prop 1904, 242 . Gobernamenduko gizonek Eskuaraz egiten balituzte beren aditu edo
patuak, elitekela hekien artean eskatima biderik, gauzak ez aski xuxen iskribatuz. Jnn RIEV 1908, 356.
- ADITU-AHALEAN. Tanto como se puede entender.  Ta adiraziko dizu zuri Jesusek, zuk adi-alean, orain
berak zu gatik daraman neke arrigarria. Mb OtGai III 29.
- ADITUA(K) IZAN (intrans.). Tener noticia, tener oído.  Aditua naiz herri-hauzo bateko apez bat zure
ikustera ethortzekoa dela. Jnn Bihotz 61. --Mézié le Curé, je viens pour marier. --Ederki; zerbeit holako aditua
ere nintzen. Barb Sup VII. Eta aditua naiz, baratxuri guti, arras guti aski duela gure Errientak, Jaun Erretor
berriak janarazten diozkan zikiro-azpientzat. Ib. 4. Adituak ginen jadanik Iruña urthetik urthera aitzinatuz zoala.
JE Ber 20.
- ADITUAK EZ ADITU. v. infra EZ-ADITU EGIN.  A(d)ituak ez a(d)itu (AN-5vill). 'Gorrarena egin'. Inza
NaEsZarr 1833.
- ADITUAREN ADITUZ. De tanto oír.  Adituaren adituz, uste ginuen Gipuzkoa sagar-ondoz landatua zela
guzia! JE Ber 84.
- ADITU BATEAN. "Aitu baten, a primera vista. Edozeñek esango leuke aitu baten ogerleko au ona dala,
cualquiera diría a primera vista que este duro es bueno" Zam Man 2.
- ADITU ERAGIN. v. adieragin.
- ADITU EZ BEZALAKO. Inaudito.  San Franziskoren aditu ez bezelako umiltasunezko egite miragarri bat.
Bv AsL 411. San Franziskoren umilltasun aditu ez bezelakua. Ib. 409.  Atzeneko paguba / ezta izan gaiztoa, /
iñork munduban aitu / ez bezelakoa. Echag 21.
- ADITU EZ DEN (aditueztan Lar, Añ). "Inaudito" Lar y Añ.  (Con compl. referido a aditu).  Menturaz
bestetan aditu ez dan miraria egin zuen. Lard 102. Emakumea eta bere iritzian itxusia! Oraindiño ere aditu
eztan gauza. Urruz Zer 89.
- ADITU EZIN, ADITU EZINEZKO. v. adiezin.
- ADITUXE. (Forma con suf. -xe, de valor aprox.; precedido de elkar). Acordar, ponerse de acuerdo. v. infra
ELKAR ADITU (b).  Etxekoek opium pipatzaile eta jokolari suhar bati saltzen nindiotela, eta sariaz elgar
adituxe zutela. Prop 1911, 156 (ap. DRA).
- ADITUZ (adituaz Lar, Añ). "(De) oídas" Lar y Añ. No incluimos los ejs. triviales de adituz, 'oyendo',
'entendiendo', etc. v. ADITZEZ (s.v. aditze).
- ADITUZKO. "Testigo de oídas, [...] adituazko testigua" Lar.
- ADITZEKE. Sin escuchar.  Moxeri aditzeke, batzuk zerbait biaramoneko utzi zuten. Ol Ex 16, 20 (Bibl ez
zuten aditu).
- ADITZEKO. a) (En la expr. aditzeko izan 'haber que entender'). "Etzaitu etxera hartu nahi; aditzeko da
etzaituela maite, il ne veut pas vous recevoir dans sa maison, c'est à dire qu'il ne vous aime pas" Dv.  Nola
aditzeko da ezen aitén inikitatea haurrén gainean punitzen duela? Lç Ins D 3v. Skripturá [...] erraiten denean
zer aditzeko den. Lç ABC I 4r. Iainkoaren hitza erraiten denean aditzeko da Testamentu zaharreko eta berriko
liburu kanonikoetan den guzia. Ib. I 4r.
b) Destinado a ser oído. "Acroamatici libri, liburu aditzekoak, adigarriak" Urt II 112.
c) Digno de oírse. "Aditzekoa da zutaz mintzo denean, il est à entendre quand il parle de vous" Dv. "Aditzekoa da
xori haren kantua" Ib.  Aditzekoak ziren heien arteko solasak. Prop 1887, 121. Belar eta lore, on eta gaixto
diren guziez mintzo, aditzekoa zen! HU Aurp 97. Aditzekoak ziren haren ateraldi batzu. Ib. 177. Oroz gainetik,
aditzekoak ziren haren phedeikuak! Barb Sup 133. Ikustekoak dire orduan haren jauziak, aditzekoa haren
marruma. Zerb Azk 47. Nere billoba, zure bertsua / ez al zan aditzekoa? / ori usaia! ematen zuan / arrosa
Maiatzekoa. Uzt Auspoa 43, 114.
- ADITZEN DELA. a) Entiéndase.  Zeren egia da, anhitz balio du fidantziak, indar handia du esperantzak.
Ordea aditzen dela neurriz, soberania gabe. Ax 133 (V 87). Plazer baduzu, dobla beite / berriz ere hauk
gustiak; / dobla deabruak, penak dobla, / dobla tromenta handiak; / bañan, Jauna, aditzen dela / hemengo
tulunbioan, / hillen nauela herioak / milla urtheren buruan. Gç 179. Hemen erranak direnetarik ahal dagitena
egiteko; bethi aditzen dela hargatik eztiotela bere eginbidei ta premiazko lanei hutsik eginen. Dh 63.
b) "C'est à dire" Dv.  Jesusek ihardetsiko zuela yuduek zor ziotela enperadoreari dretxua, aditzen dela, figoa.
Lg II 238.
- ELKAR ADITU (BN-arb-lab ap. Gte Erd 202; Lar, Añ, Izt 28r, Dv (-kh-)).
A) (Vb.). a) Entenderse, ponerse de acuerdo. "Yo me avendré con ellos, elkar adituko gera" Lar (s.v. avenirse;
v. tbn. Añ). "Mancomún, de mancomún, elkar aditurik" Ib. (Añ alkar aditurik). "Horiek elgar ongi aditzen dute
(BN-lab), ez dugu biek elgar aditu (BN-lab-arb)" Gte Erd 202. Cf. ELKAR-ADITZE (s.v. aditze). v. supra I (5),
ELKAR HARTU (s.v. hartu), HITZ HARTU (s.v. hitz).
 Tr. Sólo hay ejs. seguros de aux. intrans. en Moguel y San Martin (Zirik 92).
mende.
 Emazteori ona ezpadau, / etsean erriertea. / Alkar aditu ezpadagie, / ez dabil ondo etsea. Lazarraga 1196r.
Biek elgar aditurik [egiñ dute haur], / lehenik amudioak, / gero Jainko Haur beraren / indar handi dibinoak. Gç
77. Bertze tribu guziek elkhar aditzen dute haren funditzekotzat. Lg I 239. Emon egijezu bada bijok gaiti ta gero
alkar aituko gara. Mg PAb 132. Oekin alkar aiturik, joan zan Agintariaren aurrera. VMg 3. Bizi araziz batasun
onean eta elgar ongi aditzen dutela. Jaur 160. Gero bi ahateek elkhar aditurik, / hartzen dute zaroa buru
banetarik. Gy 256. Nola atzemanen du egia yende xeheak, yakinek elkhar ezin adi dezaketela ikusia denean
hainbertze pontutan? Hb Egia 114. Beharko zuen populu guziarekin elkhar aitu, orotan adirazteko egin zituztela
gerthatu etziren gauzak. Ib. 6. Bazter etxetako yabeek behar lukete elkhar aditu eta suaren kontrako konfardiak
egin. Dv Dial 65s (Ur alkar aitu; It elkar artu, Ip alkharreki hitzartü). Aundizkiak elkar aditurik, agurtu zuten
Santua. Bv AsL 132. Ez dakit ze denpora direan gaurkoak, / alkar aditzeko len ziran obagoak. AB AmaE 259.
Hola elkar aditu dutenean axudantak eta biek, yaun Erremundegibehere atheratzen duk. Elzb PAd 77s (Po 215
elgar aditu). Goazin elgar adituz, bederen adiskidekin. HU Zez 20. Guztiak iarduen izketan, guztiak alkar aditu
eziñik. A BeinB 77.
 (s. XX). Elgarretarat bil balite eta elgar adituz berma. JE Bur 210. Alkar aitu obe da alkar il baño. Kk Ab I
92. Aditurik elkar, / dugun Eskuara sar / eder, jori, hazkar, / orotan! Ox 86. Luzaro itzegin gendun biok, baño ez
gendun elkar aditu, alako eskeak egiten baitzizkidan. Or SCruz 98. Alkar aitu degu, ta [...] biyak ezkonduko
gera. Alz Txib 107. Badoazi biak bi alde, elgar hola aditurik: bere zama lehenik eginen zuenak, bertzearen
begira behar zuela egon. Barb Leg 129. Herodetarrekin elkar-aditu zuten, Yesus ondarazteko. Ir YKBiz 114.
Alkar ezin aituta, eztabaida ta lazkea sortu ziran batzar aretan. Eguzk GizAuz 69. Errana da etzutela beti ongi
elgar aditzen lau herriek. Zerb Azk 44. Belardiko baztar batean bi gizon zeuden alkar aditu eziñik. Anab Poli
133. [Ostatuko nausia] be aurraz alkarraituta euan. SM Zirik 33. Horiek denek elgar aditzen dute, oilo eta
lapinen ebasteko. Larz Senper 30. Emaztia, neskamiagaz alkar aittuta, aurrez jarri zan onen lekuan. Etxba Ibilt
457. Zoin ontsa elgar aditu duten Frantsesek eta Portugaleko erregeak. "[Ils] se soient si bien entendus". Ardoy
SFran 324. Bertsolariak aldez aurretik alkar-aiturik bazeudekean bezela. Lek OC I 76.
v. tbn. Ayerb EEs 1915, 292. Alkar aditu: Arr May 97. TAg Uzt 302 (105 alkar aitu). Mde Pr 147. Elgar aditu:
Laph 179. Elsb Fram 58. Zby RIEV 1908, 87. Etcham 148. Alkar aitu: BEnb NereA 168.
 (Fig.).  Zoin duten elgar aditzen gure begi urdinek! / Behexi gaitu ondikotz! bizitze hilkor hunek. Iratz 153.
Tripan izigarriko guduak ari zaizkon: arnoek ezin elgar-adi; ilhar-xehea lur-sagarrari aintzindu nahi, oilakia
atzarkiari, gasna eta kafea azari... Lf Murtuts 27.
 (Con completiva). Acordar.  Elgar aditu berria zuten [...] untzi horiek abiatzen ahalko zirela portutik.
Ardoy SFran 179.
b) Oírse mutuamente.  Ixilik erraiten dira, baina [...] elkhar adi dezaketen bezain gora ihardesten deraukatela.
Harb 388. Etxeko danak barriz ipiñi gorturik, / ordu erdian alkar aditu eziñik. AB AmaE 245.
c) Entenderse mutuamente.  Eskuara aditzen eztuen batekin egiteko gerthatzen bazaitzu, elkhar nola adituko
duzue? ES 392. Non Eskualdunok gerok pena eta neke baitugu elkharren aditzeko. Ib. 398. Len baño errazkiago
elkar adituko dute euskal erriko Nafartarrak eta beste euskaldun guziak. Mb IArg I 55. Orrekin guziak nastu,
elkar ezin aditu eta gizonak munduan banatu ziran. Cb EBO 7. Ona emen iru euskaldun modu, pranzesa, kiputza
ta bizkaitarra, alkar ederto aituten dabeenak. Mg PAb 173. Dugun ikus [...] hitz laburrez edo luzez, elgar adi
dezakegunez. HU Zez 49. Bizkaitarrak, zuberoarrak, gipuzkoarrak eta abar ez aditzea errezki elkar. Ayerb EEs
1916, 261. Huni [hiztegiari] esker, agian elgar-adituko dugu biek. JE Ber 6. Ara... eskola bakoen artian, alkar
aitzeko, esana ta entzuna miña ta belarriyak dira bide. Kk Ab II 80. Bet-betan mila mintzaira motaz ari ziren.
Etzuten gehiago elgar aditzen ahal. Zerb IxtS 15. Elkar aditzeko, aldiak iru dirala esan bear: lena, oraiñaldia,
geroa. Or Aitork 324. Onelako arrabotsa dala-ta ez dago elkar aditzerik. Lab SuEm 200. Zer mintzaira
mintzatzen ote zion? [...] nolazpeit elgar aditzen zuketen. Ardoy SFran 136. Nafarrek, giputzek eta manexek [...]
errazago aditzen dute elkar. MIH 391.
B) (Sust.). Trato.  Eldu zaittez alkar-aittu ixillekua amaitzera, [...] ondo, tratu onen gora-bera guztiak neri
aurraz kontu emotekotan, beste danen ixillean. Etxba Ibilt 457.
- ELKAR ADITU EZIN, ELKAR EZIN ADITU. Imposibilidad de entenderse. Cf. ELKAR EZIN
ADITUKERIA (s.v. aditukeria).  Zer jazoko litxakegu bizkaitarrai aztu eragingo baleusku euskeria [...]? Ze
konfusino ta alkar aitu ezina erri batzukuaz bestekuakaz? Mg PAb 185. Zeintzuetatik bakoitzari bere itzkuntza
berezi bestek etziekiena Jainkoak eman zien, eta beren arrokieriarekin beretu zuten elkar ezin aditua ikusirik
[...] zabaldu bearrean arkitu ziran. Lard 11s.
- ELKAR EZIN ADITUZKO. (Los) que no pueden entenderse, comprenderse.  Gogoari emozute izkuntza
gabe ezin ditezkela jarri gobernurik. Elkar ezin-adituzkoen artean nola eragin eta erabaki legeak? Lh EEs 1915,
235.
- EZ-ADITU (Lar, Añ). a) Inaudito.  Gertaera izugarri ez-aditu au Uri guzian barreatu zan. Lard 543.
Lotsagabekeria ez-aditu au ikusirik. Ib. 103. Jarri zan mesede ez-aditu onegatik Jaunari eskerrak ematen. Ib.
116. [Jesusek] egindako gauza andiak eta ez-adituak. Ib. 436.
b) "Desobediente. Ume ez-aditu bat da ori" Gketx Loiola.
c) (Vb.). "Desobedecer. Gurasoen esanak ez-aditu" Gketx Loiola.
mende.
- EZ-ADITUARENA EGIN. Hacerse el sordo.  Ez adituarena nahi dute egin Iñazioren lagunek; bainan
Iñaziok adiarazten diote zin zinez mintzo dela. Laph 184. Ez adituarena egin zakon lehenik hasia zenak. JE Bur
94. Bi buruzkariek ez adituarena egiten diote. JE Ber 48. Honek eduki zezakeen arjentinarraren desafioa [...],
jakile izan balitz. Horrela izanik ere, gerta zitekeen ez adituarena egitea, gogorik nahiz astirik ez zuelako. MEIG
VI 109.
- EZ-ADITU BEZALA EGIN. Hacerse el sordo.  Lenbizian ez-aditu bezala egin bazion ere, azkenean agertu
zion aditu zuela aren otoitza. Mb IArg II 320.
- EZ ADITU EGIN (G-azp ap. Gketx Loiola; Lar, Añ (G)). Hacerse el sordo. "(Hacer) oídos de mercader,
belarriak gortu, ezaditu egin" Lar. "[Hacer] orejas, oídos de mercader" Añ. "Desentender" Ib. "Ondo otsegin
diot, baño ez-aditu egin du" Gketx Loiola. v. ENTZUNGOR EGIN.  Ez ikusi eta ez aditu egiten duela,
bertzeren falten disimulatzea. Mat 32s. Ez aditu egiten dut / alegia ni gortu. EZ Eliç 326. Beren gogo gaistoari,
begi arinei ta gorputz atseginz-zale galgarriari ez-aditu egin. Mb IArg I 96. Aren hitz eroari ez aditu egin zion
Jesusek. Ib. 235s. Zenbaitek ez-aditu egiten diote arzaiaren txistuari. Ib. 311. Esan dizute bein ta berriz [...] ta
ez-aditu egiten dezu zuk. Ib. 377. Mirabeai utzi diezun ezkutariarekin beren erara egoten, adituari ez aditu eta
ekusiari ez ekusi egiten diozula. AA II 123. Ez aditu edo enzun gor egiten diozu oraiñ Jaunaren gaztiguai. AA
III 531. Jesusek ez-aditu egin zion; baña emakumea leiatzen zitzaion. Lard 404. Eskatu zizkion Dorrontsorori, ta
Dorrontsorok ez-aditu egin zion. Or SCruz 62.
 (Con complemento directo).  Manuelak azkeneko itz aek ez aditu egin zituan. Zab Gabon 56. Eta esaten
diguten guzia ez-aditu egin dezagun; gauzak garbiago agertzen diranean mintzatuko gera. Goñi 38.
- EZ-ADITU IDURI (ITXURAPEN) EGIN. Hacerse el sordo.  Ez aditu itxurapen egiten duenari, / barkhatuko
etzioat halako dobleari. EZ Man I 14. Gure bilha dabilanari noiz artean ez aditu iduri eginen diogu? Harb 380.
Anhitzetan ere ikhusia ez ikhusi eta aditua ere ez aditu iduri egin behar da. Ax 288 (V 192). Disimulatu zuen, ez
aditu iduri egin zuen. Ib. 312 (V 207). Baiña zeren erregek ez aditu iduri egiten baitzuen, lehiatu zeikan [...]
erraitera. Ib. 394 (V 257). Ezen halakoek nihoren abantailla eta laudoriorik entzuten tuztenean, ez aditu iduri
gorrarena eginez, burua bertze alderat dakite itzultzen. ES 196.
 (Con complemento directo).  Hala utzten tuzte brida laxorik, erranak ez aditu iduri gorrarena eginez eta
eginak ez ikhusi iduri eginez. ES 180. Kreatzailleak barrenean jarri zigun lekaio ori, ezdezagula ezaditu iduri
egin. Vill Jaink 153.
- EZIN ADITUZKO. Ininteligible. "Qui ne peut être entendu, incompréhensible, inconcevable" Dv. 
Hainbertzanarekin, badariozko hanbatik ezin-adituzko hitz bat eta bertze. Prop 1911, 61 (ap. DRA). Oraindik
atzo. Ta gaur..., / zelan ezin aituzko / Jaunaren ordetzako / beste izate barrira / aldaturik nago. 'Sin que lo pueda
entender'. Gand Elorri 112.
 Etim. Al parecer de lat. auditu, con reducción irregular del diptongo.
aditu erazo. v. adierazi.
adituerraz. v. adierraz.
aditukeria.
- ELKAR EZIN ADITUKERIA. Desavenencia, desacuerdo.  Beren artean badutenean eskatima edo elkhar
ezin aditukeria zerbeit. Prop 1895, 213.
adituketu. "Tener la costumbre de oír (AN-5vill). T. Arburu" DRA.
aditun, aittun (V-gip ap. Etxba Eib).  Entendido, versado. "Entzun biarreko maixu aittuna zan guria" Etxba
Eib.
aditunkeria, aittunkeria (V-gip ap. Etxba Eib).  Comedia de saber, pedantería. "Ez dakitt aittua izango zan;
baña aittunkerixia ez jakon falta" Etxba Eib.
aditz (Lar), adititz (Lar), adi-itz.  Tr. Neol. de Larramendi; es en la forma aditz, y en el sentido gramatical de
'verbo' como se usa en el s. XX, por influencia sin duda de Azkue. En DFrec hay 103 ejs. de aditz.
1. Concepto. "Verbo, en la Filosofía, aditza, adititza" Lar. Cf. tbn. Lar: "Verbo, en la Gramática, eraskitza". 
Ele egitean entzuten dut itzen mintzoa, baiñan itza bat da, mintzoa besterik. Grekoz eta latiñez mintzo bereizia
dute; baiñan adi-itza ez da greko ez latin, ez beste izkuntzarik. Or Aitork 259.  (Lar, Añ). "Verbo Divino, [...]
Jainkoaren adititza" Lar (tbn. Añ).
2. (A DBols, T-L), adititz, aditx. Verbo. "Larramendi escribió adititz; pero la terminación tu desaparece
cuando a la radical se le aplica otra partícula" A Gram 366. "Verbo, aditz (neol.)" A DBols. "Verbe, en
grammaire, aditz" T-L.  Berbo edo adititzen lenengo erabidera iritxi zan beziñ laster. 'La primera conjugación
mende.
de los verbos'. Aran SIgn 49. Euskal-aditza zietz azaldutea dirudien baino egikizun zailagoa dai. A Gram 145.
Izatea edo aidako ustea adierazoteko aditz bat dai naikoa. Ib. 163. Lau-en toki egokija / aditxetan dago. AG 499
(que explica en nota: "aditz: adi-itz (erderaz verbo). Azkuerena"). Euskal-aditzak aldi bakoitzean, 206
irabiakera eukazala idatzi eban Astarloak. Eguzk LEItz 23. Lelo auetan oartu gaitezke, esaera zarretan
bezalaxe, aditza jan egiten duela erriak. Inza in Jaukol Biozk VIII. Aditza eta berboa, egindura eta itzuliak
eskualdunki ibiltzea. Zub 93. Aditz bat dago gure euzkera onetan bitara ulertzen dana, bere yokoera baten. Kk
Ab II 68. Erdiko frantsesez baitzen aditz bat: basquiner, sorgindu, zoratu. Mde Pr 309. Mistike itz orren erroa
eladerazko aditz bat dugu. Zait Plat 60. Ortik ere izenaren nabarmena [...], aditza bera bertan beera utziaz ere.
Gazt MusIx 166. Izen oro aditz biurtu ditekela iokaeran, eta aditz oro izen, orobat. Or ib. 14. Soatsi aditza
Xuberoan erabilli oi dute. Ibiñ Virgil 119. Aditz laguntzaile molde bat. MIH 113. Ez da inondik ere aditza
euskalkien arteko bereizkuntzarik larriena. Ib. 377. Aditz iragankorra. MEIG I 236.
 Forma verbal.  Aditz laburtuak: darraiozkan = "jarraitzen dioten", badakusku = "ikusten degu". Or EEs
1930, 63.
 (Como primer miembro de comp.).  Aditz sintagma. MEIG VI 165. Aditz-morfologia. Ib. 126. Morfologia,
letraz-letra hartzen dut orain, landuxea dugu, baita aditz-sailean ere. MEIG VIII 120. Oinarri izan ditu
[Euskaltzaindiak] horretarako behiala izendatu zuen aditz batzordeak zatika aurkeztu dizkion adizkiak. Ib. 94.
- ADITZ-ERA. Forma verbal.  Gaur dazaugun euskereari Zabalaren aditz-erak Astarloarenak baño obeto
dagokioz. Eguzk LEItz 24.
- ADITZ-GUNE.  Daukat esaten dainean d-k adizkia iragarten dau, auk(a) aditz-guna dai, t egilea. "Es el
núcleo o savia verbal". A Gram 149.
- ADITZ-IZEN. Participio.  Bai bi aditz-izenak, itzen alkarketa, bakanketa ta aldaskak, beste oinbeste bide
ikusten nitun gogaiak adierazteko. "Nombres verbales". Or in Gazt MusIx 10. Nabari da ekidin aditz izena dela,
partizipioa. MEIG I 236.
- ADITZ-IZENKI. Forma nominal del verbo.  Aditz izenkiak ere ez dira orain agertzen. MEIG VIII 95.
- ADITZ-JOKO. Conjugación.  Garbi idatzi, bai esakeraz, bai itzez, bai aditz-jokoz (flexión verbal), bai
joskerari dagokionez. Etxde AlosT 9s. Izen jokoa, deklinazioa, batetik, eta aditz jokoa, konjugazioa, bestetik.
MIH 111. Aditz jokoaz neke gehiegirik gabe jabe ditezen. MEIG III 47.
- ADITZ-LAGUN. v. adizlagun.
aditza (Lar, Dv, H; -tz Hb ap. Lh). 1. Entendimiento, inteligencia. "Entendimiento" Lar. "Intelligence" Dv. v.
adimendu.  Aditzarik andienetakoa, oroitzar bat zan; baña, borondate utsa, onen artian onena. Ag Ezale
1898, 397b. Denak ziran bere aditzan sortu eta kopetako izerdiakiñ egiñak. Ib. 424a.
2. "Intelección", "pensamiento, acto de entender" Lar.
3. (H; -tz Hb ap. Lh). "Sens de l'ouïe" H (s.v. adimendua).
- ADITZAKO. "Mental" Lar.
- ADITZAZ. "Mentalmente" Lar.
- ADITZAZKO. Intelectual.  Alabainan haren baithan bada aditzazko izpiritu bat. "Spiritus intelligentiae". Dv
Sap 7, 22 (Ol adin-ats, Ker espiritu burutsu).
aditzadun. "Intelligent" Dv.
aditzaile (Lar, Añ, Dv), aditzale, adizale. 1. Entendedor. "Entendedor", "inteligente" Lar y Añ. "(Al buen)
entendedor pocas palabras, aditzalle onari, hizketak urri" Lar.  Halakotz, etzaretela zuhurtzia gabe, baina
aditzale zerik den Iaunaren borondatea. "Entendants". Lç Eph 5, 17 (TB ongi endelga zazue). Iainkoak didala
behazale bezala adizale. "De gens qui m'entendent aussi bien que de ceux qui m'écoutent". O Pr 635. Aditzale
onari hitz guti. Zerb GH 1936, 114. Erabateko iritzia emana dago: aditzaile onak ez du besteren beharrik. MIH
355.
2. (G ap. A; Ht VocGr 330, Lar, Añ, H (L, BN)), aditzale, adizale, aitzaile. Oyente, escuchante. "Oidor, el que
oye", "auditor" Lar y Añ. "Escuchante", "oyente" Lar. "Escuchador" Añ. "Auditeur" H y Dv. En G, AN se decía,
al comienzo de la plática, aditzalle maiteak, que luego fue sustituído por entzule maiteak. v. entzule.
 Nigarren aditzaillea. Othoitzen aditzaillea. EZ Man II 192. Ezen hunelako thonuak ez dio plazer egiten
aditzailleari; eta agertzen du mintzatzaillea bere buruaz hainitz hartua eta urguillutsua dela. He Gudu 147.
Haren aditzailleak miretsiak ziren entzuteaz bethi gauza bera. Lg II 96. [Kanta] haukien aditzaileek. Brtc 62.
Jaunaren ontasun handiak / aditzailen bihotzera / han ixurtzen ditu graziak. Monho 114. Sermoigilla batek
egiten duen itza, guzia dago aditzalle guzietan, ta guzia aditzalle bakoitzean. Mg CC 200. Aitormen au egiñik /
ez iñor gogaitu, / aditzalle maiteak, / guztiok barkatu. Echag 232. Haren aitzinean zen Chaubadon mintzatu, /
eta aditzaileak zituen gustatu. Hb Esk 100. Aditzalleak arriturik zeuden, erakusten ziezten zeruko gauzakin. Lard
386. Doña Isabel Rosello haren aditzaile jarraikienetarik bat zen. Laph 51. Plazaetan edo aitzalleentzat
egokiena zekusaten tokietan predikatzea. Aran SIgn 95. Gure predikariek ez dute aurkhitzen adizalerik. Prop

mende.
1876-77, 60 (1899, 215 aditzaile). Nere aditzalleak, / au goguan gorde: / falsoak ematen du / asko pesalunbre.
PE 70. Bukatu du bere aditzalleak ainbeste miraritu dituen sermoia. Otag EE 1887a, 243. Abiatu ziren hitzka
samurrak bezala, bainan aditzaile guziek bazakiten Piarres zoin zen prestua. Elsb LehE 34. Bere prediku hekien
sarrarazteko hobeki aditzailen bihotzetan. Jnn SBi 88. Bere aditzallen belarriai atsegin ematearren. Itz Berb I
90. Irakurtzale eta aditzale, ororentzat pastikagarri. HU Aurp 203. Nere aditzaille maiteak. Ag Ezale 1897,
124b.
 (s. XX). Zuen aditzale gazten argitzeko hitzik garbienak. CatJauf V. Ikustekoak izaten dira bersolarien esaera
parregarriak eta aditzallearen [sic] algara aundiak. Muj RIEV 1908, 428. Aditzalerik gabe, zer ari dira bada
eskolemaileak? JE Bur 48. Ondamuz zeuden Juan Andresen inguruko lagun ta aditzalleak. Ag G 115. Etsai
orren izena nik emango dizuet, nere biotzeko aditzalle maiteak. Lh EEs 1915, 235. Gaur ere badira abeslari
bikañagoak [...] musikaren atsegin eta alaitasunakin aditzallearen biotza mugitu ta berotzeko. Pagoaga Itzald II
127. Aditzailerik nahi ez duenak, ez du gora behar mintzatu... Barb Sup 111. Bainan xutitzen zaizkit ene sei
adizaleak. JE Ber 97. Jesus deusik nihun etzen eskualde batean kausitu zen, bortz mila aditzaile ondotik. Zerb
IxtS 85. Mintzo au entzutean aditzalleak abozabalik gelditu ziran. Etxde AlosT 42. Aditzale guziak hainitz
gustatu dira entzun eta ikhusi guziez. Herr 29-3-1956 (ap. DRA). Aditzalliak emen daude ta / artu dezatela kontu.
Uzt Auspoa 22, 142. Aditzale jaunak: Harrituak bide zaudezte zertarat etorri naizen hunat. Lf CEEN 1973, 121.
Aditzaleek arizaleen eletarik asmatu behar dute gauzak non gertatzen diren, eta noiz. Lf in Casve SGrazi 12.
v. tbn. Bv AsL 152. Moc Damu 36. Lander RIEV 1913, 556. Aditzale: Gy IX. Arb Erlis 245 (Igand 129 adizale).
Adizale: Ox 154.
 "Esatallea bada, baña aditzallea ez (G-azp), esalea, erralea da, baña a(d)itzallea ez (AN-gip, B)" Gte Erd
179 (ref. a los que no aguantan bromas ajenas).
3. Oidor (cargo público). "Oidor de Cancillería" Lar. "Oidoría, aditzalleen goiendea" Ib.  Tarragonako
Martiztiaren Aditzalle jenerala. Izt C 487. Errege Fededun Don Fernando eta Doña Isabelen aditzallea. Ib. 467.
Gaspar Doctis-koa Venecian Aita Santuarenganako Bialkiñaren enzunle edo aditzalle zegoana. Aran SIgn 101.
Lardizabal-dar Martin Jauna India-tan Bakaldun-aditzaille (consejero real) izan zan. J.B. Ayerbe EEs 1912, 49.
4. adizaila. Entendimiento, inteligencia. v. adile (2).  Aingerubai emon eutseen Jaungoikuak adizailia ta
borondatia. fB Ic I 15. Nok emon deutskuz ta gordeetan deutskuz adizailia, borondatia ta gomutarija? Ib. 63.
Bada adizailiak edo entendimentubak ezaututen ez daben gauzarik, borondatiak amau ezin legi. Ib. 17.
- ADITZAILE-BILDUMA. "Auditorium, [...] aditzaille bilduma" Urt III 137.
- ADITZAILE-TALDE. Auditorio, público.  Kontuan jarrierazorik bere aditzalle-talde ugari guzia. Aran SIgn
99s. Igo zan Obispo Jauna sermoi-tokira, eta galde au egin zion aditzalle-taldiari. Bv AsL 113s.
aditzain. v. adizain.
aditzañ(a). v. adizain.
aditzapen.  Contenido, lo que se expresa.  Garai hartako idazkiek, XX-garren mendearen atsarreraino,
mintzaera haunitz gozagarria zerabilten, ia herriarena, alegia; asmobide eta aditzapen gutxi ordea. Mde Pr
285.
aditze (Urt Gram 38, Hb ap. Lh <-te>, H (s.v. adimendua)). 1. Sentido del oído.  Gehiago gorputzaren bortz
kanpoko sensuak / [...] bista, aditze, usain, gustu, ukitze banatua. EZ Man I 16. Ordea nik alea ni gor ez nuen
deus aditzen [...]. Eta gizon aditzerik gabea bezalakatu naiz. Harb 329. Sentiduak dirade bost: 1. Ekustea. 2.
Aditzea [...]. OA 99. Bigarrena, aditzea. El 15. Eskatuko dizut zuri aditze on bizi bat. Mb OtGai III 212.
Bortzgarren prenda [...], da adimentu edo aditze ona, eta Jaungoikoaren inspirazioari obeditzea. LE Urt 179.
Haien berririk inoiz heltzen bazen gure aditzera bide zuzenez nahiz okerrez. MIH 279.
2. (Urt, Lar  Dv, Añ (G)). Acción de oír. "Acroasis, aditzea, entzutea, audienzia" Urt I 112. "Audiencia, el
acto de escuchar, oír" Lar y Añ.  Enazazula utz kanpoko begien ikustearen arauera iujeatzera, ez eta sentenzia
emaitera gizon frogatugabeen aditzearen arauera. "Neque secundum auditum aurium hominum imperitorum".
SP Imit III 50, 7 (Ol iñori entzundakoaren arauz). Adirazi ditugun aditze ta ekuste onetatik. Mb OtGai III 211.
Orretako egin bear dugu aditzen duguna; bada egiten ezpadugu [...] geren aditzetik gauz onik ateratzen ez
dugunak [gara]. Mb IArg I 331. Egiten dituzte sermoi-aditze, mez-enzute [...] ta [...] beste gauz onak. Ib. 288.
Alabér bi aditze-gisa dire, bata solamente entendátus errának; bérzea obeditus. LE Urt ms. 103r. Ukatu
belarriai kanta zikiñen, itz anima galgarrien, ta erausi gaiztoen aditzea. AA III 617. Zenbat behatze, solas,
aditze, jan-edan, urhats, egin-kunde, gure sentsu guzien usantza? Dh 139. Gure sineste sainduari edo girixtino
eginbideri aiher zirenek haren eremuetan, segura zuten, eta zalu gero... berenen aditzea! HU Aurp 113.
 (Lo) que se ha oído. "Ez da hori ene aditzea, ce n'est pas là mon entendu" Dv. Cf. infra ADITZEA IZAN.
3. Expresión.  Hargatik ezta [abantaillaren eskaintze] hortan bi aldetarako aditzerik, ez eta gezurrezko
humiltasunik. SP Phil 207 (Echve Dev 243 tolestura).
mende.
4. (Urt), aitute. Sentido, significado. "Aequivocus, bi aditzetakoa" Urt I 335.  Esan legi: berbiaren luze
laburra, askotasuna ta jagokan aitutia erakusteko, obeto daguala letra bitubagaz. fB Ic I 278.
5. (Lar, Añ, Hb ap. Lh <-te>), aitute. Comprensión. "Pensamiento, acto de entender" Lar y Añ. "Intelección"
Lar.  Ze gauza ona, kristinaubak misterijo santu oneen ezaubera ta aitute argija eukitia! fB Ic I 167s.
Laugarrena, zienzia, edo gauzen aitutearen doea. CatBus 37.
6. + aitute. Entendimiento, inteligencia.  Geure eritxijak, geure ustiak, geure goguak, geure aitutiak, geure
umoriak, edo jenijuak bardinak ez dirialako. fB Ic II 208. Artzaiña erregeri aditze onagatik / guziz agradatu
zitzaion ordutik. Gy 316.
7. (Dv), aitute (Izt 24v). Conocimiento, ciencia. "Ez du deusetan aditzerik, il ne s'entend à rien" Dv.
8. (AN-gip ap. Gte Erd), aitze. Fama. "Aditze aundikoa da (AN-gip)" Gte Erd 122.  Au da gure erriko /
Osa'tar Mateo, / aitze aundia daukagu / au izan ezkero. EusJok II 161. Ori dala merio / Mutrikuk aitzia. Ib. 164.
Beraz, gure lotsagarrikeriaren aitzea Mauleraño eldu da? Etxde JJ 126.  Gabeko arriyak ez du bertuterik,
jauna [...]. Zarretatik ala da aitzia [= 'es fama, es tradición'], eta egundaño guk ere ez degu ezagutu. Sor Bar 48.
- ADITZEA IZAN (EDUKI), ADITZERA IZAN (EDUKI). Saber, conocer de oídas. "Zure aditzea banuen orain
baino lehen, je vous connaissais de réputation avant ce jour" Dv. "Aditzea dut goiz etzaten dena berant jeikitzen
dela" Ib.
 Tr. Documentado en autores bajo-navarros, labortanos y guipuzcoanos. La forma más extendida y parece que
original es aditzea, aunque en los guipuzcoanos se da además aditzera. Los ejs. con eduki son escasos y
recientes.
 Dugun edan berriz ere; bethi dut aditzea, / bien ondotik on dela hirurgarren kolpea. Monho 26. Bakulua
arturik / apropos illtzera / joan izandu zala / det nik aditzera. Izt Po 63. Badut ezen aditzea abereek [...] ez
dutela ahamen bakhar bat ere janen, non ez diren lehenik thorratuak eta garbituak. Dv Lab 225. Aditzea dut
ahul laitekeela. Ib. 186. Aditzera detanez, / dama begi alai, / zure ondoren dabil / makiña bat galai. Bil 101.
Aditzia badiat zaharretarikan: / surik ez den lekutik ez dela kerikan. NafEKZ 61. "Utzak jokua burutik / partitu
gabe mundutik!" / aditzia banian, bainan jokuak adarrak makur tik. Kantuz 148. Zuk ere bai al dezu / nere
aditzera? Auspoa 95-96, 33. Boluntariyuak dauka / suerte aberatsa, / nik aditzia dedanez / ez ala ere eskasa.
JanEd I 74. Nik aitzera dedanez publikuak / sakrifizioa egin du. Auspoa 61, 77. Aditzera ba zuten, erriko agure
xarren batzuk beren moduko izkuntza mordoillo bat lardastu zutela gaztetan. Mok 20. Arreba ta Sasiain [...]
kartzelara sartu. Aditzea izan zun Santa Kruzek eta, atsegin zan arekin! Or SCruz 56. Nik aditzera banun ziñala
/ itzai ikaragarria. Zepai in Tx B 227. "Esperanto"-aren aditzera guziok dezute. Ldi IL 138. --Gizon azkarra da.
Ikusiko dezu gaur zer itzalditxoa egingo digun. --Aditzera ba-det bai. Lab EEguna 107. Nik aditzea badaukat
beti, / hobe dela [andre] eskualduna. Etcham 226. Nik aditzea dudanez / Leitzan mutil piñik ez. Canc. pop. in Or
Eus 26. Aditzea badut Kattalin ere holako zerbait egitekotan dela. Lf Murtuts 46. Dezula zure galai / nik det
aditzera. Auspoa 120-21-22, 307. Aditzera dedanez, Markina-inguruan [...], papera egiteko "pasta"-ola
jasotzera dijoaz. Munita 71. Zuberoa geienean ere ezpaitzan aren aitzea etzunik. Etxde JJ 22. Baldin Baztan
[sic, en caso absoluto] aditzea badaukazu. Anab Poli 71. Nik aditzea dudanez, bestera dago egia. "Según mis
informes". Or in Gazt MusIx 38. Ez du gure lanbidea, aditzea dudanez, inongo elizak eskumikatu. MIH 204.
 (En contextos negativos o interrogativos, con -(r)ik).  Ez dezu Ganbelu anaien aditzerik? Bada gu gera.
Urruz Urz 14. Piarresek etzun segurki [...] lur aietxek berak erromatar kulturaz edertu zuten buruz ain
landutako gizonen aitzerik. Etxde JJ 238s. Film honen oinarritzat hartu duten irakurgaia oso ezaguna omen da
Ipar-Amerikan: ez genuen halere horren aditzerik. MEIG I 129.
- ADITZE-ALDI. Audición.  Elduden astelehen arratsean, bederatziak ondoan emana izanen da gure eliza
ederrean kantu eta soinu aditze aldi bat. Herr 7-8-1958 (ap. DRA).
- ADITZE BEREAN. Al oír, nada más oír.  Orden hau aditze berean ekusi nuen zer esan nai zuen [...]
mandatu misteriozko neretzat gord-estali batek. Mb IArg I 53. Hau aditze berean arritu ziran. Ib. 127. Orregatik
berotu ziran zeruko suz gure barrenak, aren hitzak eta Eskrituren klaranzak aditze berean. Ib. 284.
- ADITZEN EMAN (emon Añ; adietan emon Añ). v. ADITZERA EMAN.
 Tr. Documentado exclusivamente en la tradición vizcaína.
a) Hacer entender, explicar. "(Hacer) entender" Añ.  --Zetarako dira Elexeen mandamentu santu oneek? --
Obato erakusteko eta adietan emaiteko Iaungoikoenak. "Para más explicar". Cap 55. Gero adiñera dediñian
aituten emon edo esplikau biarko jakon doktriñia. JJMg BasEsc (ed. 1845), 24. Azaldu eta adituten emon zinaike
ori zerbaitegaz? Itz Azald 125. Alan irakasten dau siniste santuak, aituten emoten dau errazoe berezkoak eta
egiaztu eta ziurtetan dau erri guztien eta gizaldi guztietako eretxi guztienak. Ib. 39. v. tbn. Zuzaeta 74 (adietan
emon).
b) (emon Añ; adietan emon Añ; aitzen emon V-gip). Ref.: Etxba Eib y Elexp Berg (aitzen emon). Hacer saber,
informar, advertir. "(Dar a) conocer algo a alguno" Añ. "Dar a entender", "insinuar, dar a entender" Ib. "Avisar,
advertir, hacer saber. Aitzen emoixok ire anaiai biar afaixa au dagola" Elexp Berg. "Iru aldiz aitzen emon notsan
ixilik egoteko, baiña kasoik pe ez" Ib.  Nai dau orrela adietan emon / zetara jakun etorri. Urqz 80. Saltoka
dabil bere Semia / oraindo jaio bagarik, / zeure ditxa da gozo andiia / adietan emon gurarik. Ib. 79. Eta adietan
emon gura izan eban bere llobeak zituban aide aberatsak, eta aetatik uste zituban urrezko mendiak edo
mende.
ondasunak. Cb EBO 43. Alan adietan emoten deusku David Errege ta Profeta Santubak. Zuzaeta 41. Baldin
amar bat errial baleukaz meza alango egunetan enzunda, itxiko balituke beste zeregin guztiak [...], adietan
emoten da eztaguala ezin enzunik. CrIc 98. Pilatosek garbitu zituan bere eskuak, adietan emoteko Kristoren
erru-bagetasuna. Añ EL1 105. Uste dot adietan emon gura deuskula, len esan dodana, au da, gitxitxo ta neurri
laburrekoak diriala ondo ta luzero dirauenak. Añ LoraS 11. Alangorik bada, adietan emoten dau zenzun gitxi
daukala. Ib. 167. Egiija aituten emotia da neure lanaren ta zeubeen entzutiaren geija. fB Ic I app. 5s.
Arpegieragaz ta bekokiko itzalagaz aituten emotia alako pekatarijari bere egitade ezaina. Ib. 105. Aoko
berbiaren bitartez, alkarri aituten emoten deutsagu geure goguan daukaguna. fB Ic II 173. Jesu Kristok etorri
biar ebana Mundura padezietara, nos, zelan ta zer modutan, antxiñatik aituten emon eban Jangoikuak Profeteen
aoz. JJMg BasEsc 37. Iminten deutsa Sazerdotiak burubaren gañian batiatu danari zapi zuri bat, aituten
emoteko bere arimiak artu daben zuritasuna. Ib. 50. Zelan nik aituten emon neikez Franzesakaz euki dituzan
errijeta gustijak? Astar II IX. Kantatu gura ditut / zenbat bertso berri, / aditzen emateko / probalariari. EusJok II
77. Orkoai ta emengoai aditzen emoten euskal-lurrean sorterri saltzailleak egozala. Ag AL 79.
 (s. XX). Jaungoikoak daki an barruan zer igaroko jakon Mañasiri [...] baña azalean, arpegian, esakera edo
ibillkeretan, ezeutsan egundo iñori ezer aituten emongo. Ag Kr 75. Bein baño geiagotan aditzen eman zion
berak semeari kendu zezala jokorako seta gaiztoa. Ag G 98. Aitzen emango al zion aitonak neskatxari
mutillarekin izandako izketartea. Ib. 160. Aditzen emateko / mundu guztiari. Noe 107. Auzitegikoak zarraparra
andia atara eben, eta Zumarragari aitzen emon be bai, indotarren arazoetan ez sartzeko. GMant LEItz 63s.
Eneutsen adietan emon nora nentorren bixi ixaten. Otx 98. Eretan, naiz ardau txarra ibilli edo naiz ona, bere
bezerueri aitzen emoten zekiana zan. SM Zirik 69. Aitzen emon zetsan autua munduan iñori agertzen bazetsan,
erruki gabe illgo ebala. Etxba Ibilt 485. Begixegaz eta arnasa luzeka ari aitzen emon gurarik ibiltzen zan
beregaittik erebixan sua. Ib. 475.
 Querer decir, referirse a.  Geure buruba esaten danian, aituten emoten da gizon edo emakume guztia,
gorputz ta arima. fB Ic I 78. Aragijaren gurarija esanagaz, aituten emoten ditu apostolu santubak, luxurijari
darraikozan pekatu guztiak. fB Ic II 268.
c) "Significar, [...] adietan emon" Añ.  Kalizan ezarten dan zati txikiak adietan emoten deusku Jesu Kristoren
jatsierea Linbora. Añ EL1 117. Altar-arriak [...] adietan emoten dau Kalbarioko mendia. Ib. 89. Agertu jakon
bentanan erijotziaren etxuria. Aituten emoteko emakumia ta erijotzia <-ija> bardinak diriala gizonentzako. fB Ic
II 60.
 Ser indicio de, indicar. "Indicar, [...] adietan emon" Añ.  Iños ez ondu ta ez obetuteak adietan emoten dau
egiazkoa eztala biotz-damua. Añ LoraS 31.
- ADITZEN EMAN GURA. Intento de expresar, de dar a entender.  Zaldunak [...] ezin eban aittu emakume
aren esan-guria [...]; eta aren aitzen emon gura guztiak ez eben beste ondorenik Zaldunori asarre jartzia baño.
Etxba Ibilt 475. Ikusirik Dukesiak Zaldunak ez-entzunarena eitten irauntzen ebala bere aitzen-emon-gura
guztieri. Ib. 476.
- ADITZERA-EMAILE. "Admonitor, [...] aditzera emáillea" Urt I 207. "Accusator, [...] aditzeraemáillea" Ib.
90.
- ADITZERA EMAN (G-azp-goi; Urt I 207, Lar, Dv, H; aitzera eman AN-gip). Ref.: Garbiz Lezo 164; Gketx
Loiola; Gte Erd 178. Cf. aditzera. v. adierazi, ADITZEN EMAN.
 Tr. Su frecuencia disminuye desde mediados del s. XIX, especialmente al Norte, donde apenas aparece en el s.
XX. En la tradición vizcaína sólo se encuentra en Arrese Beitia, en la forma adietara emon. Con formas
sintéticas en -i(n)- aparece en Leiçarraga y Beriayn. En DFrec hay 63 ejs. de aditzera eman.
a) Hacer saber, informar, declarar; expresar; dar a entender. "Admoniturus, [...] aditzera ematera dohána" Urt I
207. "Dar a entender" Lar. "Aludir, [...] bat ukitzeaz besteren bat aditzera eman" Ib. "Notificar" Garbiz Lezo
164. "Hacer saber; poner en público conocimiento. Jaunak: alkatearen ordenaz aditzera ematen da... (Palabras
rituales en edictos, bandos, avisos oficiales)" Gketx Loiola.
 Eta ilkhi zenean ezin minza zekidien, eta ezagut zezaten ezen zenbeit bisione ikhusi zuela tenplean; ezen
kheinuz aditzera emaiten zerauen, eta mutu gelditu izan zen. "[Il] donnait à entendre". Lç Lc 1, 22 (TB aditzerat
eman; Oteiza, Brunet adierazo, Ker berba egin). Eta haur erran zezan, aditzera emaiten zuela zer herioz
glorifikaturen zuen Iainkoa. "Signifiant". Lç Io 21, 19 ( TB ezagutarazi, EvS ezagüterazi, LE, Dv adiarazi, Ol
adirazi, Or, IBk, IBe adierazi, Ker adierazo, Leon erakusterat eman). Hori Iaunak gure infirmitateagatik egin
ukhan du, aditzera eta ezagutzera ligunzát ezen eztela hura gure arimén bianda solament. Lç Ins F 5r. Esan diot
ezin Errege jaunaren maiestateari aditzera eman diotela Ondarrabiari xanala edeki dakidiola Fra[n]ziako
partera. (c. 1597). FLV 1993, 463. Aditzera emaiten zaiku ezen gaizki obratzea bezala gaizki desiratzea ere
bekhatu dela. Mat 117. Lenbiziko kapituloa zeñetan aditzera ematen baita zein den Kristioaren señalea. Ber Doc
95v. Halaber du aditzera emanen haren fiñak / Ea nolako izatu diren haren egiñak. EZ Man I 65. Egunetik
egunera bethi dela hurbiltzen [iuiamendua], / aski señale latzez du aditzera emanen. Ib. 78s. Hasi zeizkidan niri
neroni aditzera emaiten, lehenbizian kheinuz eta aieruz eta gero azkenean, klarki eta agerriz, nik behar nituela
egiteko hartan eskuak sarthu. Ax 15 (V 6). Hitz guztiaz iuramentu egiten duenak, emaiten du aditzera, gezurtia
dela. Ib. 264 (V 177). Are zeruko, aireko eta lurreko gauza guztiek ere kondenatzen dute alferra eta emaiten
mende.
aditzera behar dela trabaillatu. Ib. 37 (V 23). Sekulako egiaren gainean arrazoin geiago emaiten diot aditzera,
nihork hamar urthez eskoletan ibilliz iakin dezakeien baino. SP Imit III 43, 3. Konpainien bilha dabilanak
aditzera emaiten du alfer dagoela eta egitekorik eztuela. SP Phil 325. Badaki mundiak, eta egun orozko usantzak
emaiten du aditzera [...] gauaz [...] ebilten dela [ohoiña]. Tt Onsa 62. Iaungoikoa, non ediren liteke hitz bat
misteriotsuagoa eta gure mintzatzeko maneran Jainkotasunaren aditzerat emaiteko gauzagoa? ES 87. Mutuek
ere hunen bidez eta kheinuekin batean emaiten baitarozkigute aditzera asko gauza. Ib. 131. Bere deseo gaiztoa
aditzera emanik. OA 160. Guri aditzera emateko egiak. El 90. Txit klaro Demosilori aditzera eman zion, onen
zeloa eragabea, juiziogabea ta lotsagabea izan zala. Cb Eg II 160. Ez degu esaten Aita nerea, ezpada Aita
gurea, aditzera emateagatik, ez diogula Jainkoari eskatzen guretzat bakarrik. Ub 158s.
 (s. XIX). Ezin ponderatu edo aditzera eman diteke [...] ari dagokan gloriaren anditasuna. Gco I 461. Bere
geroko anditasuna aditzera ematen zuen amets misterioso batzuek. Gco II 68s. Tronpeta baten eran egizu
deadar eta aditzera eman giozkatzu nere erriari bere bekatuak (Is 58, 1). "Anuntia". AA II 3 (Dv ezagutarazi,
Ol, Ker iragarri). Emakume zelotiak aditzera ematen du ez diola bizilagunari amorio andirik. Ib. 94. Egiñ
etzezan aditzera eman zuan zorakeri izugarria, ipiñi ziozkeen zai edo begiraleak. Ib. 193s. Atzenean biotzaren
sasoi on au aditzera eman bear da gorputzaren siñaleren batekin. AA III 336. Ala hainitz aditzerat ematen
baitute apostolu handiaren hitz horiek! Dh 171. Zori gaizto au, narra / izan ez banintzan, / aditzera eman dit /
zeruak askotan. It Fab 177. Don Antonioren egikera miraritsuak aipatu ditut lenago [...] gudari errutsua izandu
zala aditzera emateko lainbat. Izt C 462. Esan onekin aditzera emanaz, beti-beti barkatu bear zaiola. Lard 410.
Aditzera ezin eman nezake / dizutan maitetasuna. Bil 66. Ezin somatu zuan zer aditzera eman nai zion ark. Bv
AsL 72. --Ez aitzera ematia da onena. --Ori, ori; ezerez bezela ixiri gaitian ta jan zagun. Sor AuOst 93 (Bar 83
aditzera eman). Gura al dozu erneguren bat / nik egitea, / adietara emonaz etsi / genduala? AB AmaE 126.
Yadanik aditzerat eman dut. Elsb Fram 155 (57 aditzera eman). Bertze norbeitek ere eman zion oraino aditzera
behar ziotela agur edo adio bat egin han ziren giristinoei. Jnn SBi 145 (105 aditzerat eman). Erran dezagun
berritz ere, jadanik aintzineko kapituluan aditzera eman duguna. Lap 12 (V 8). Arrek ondoena aditzera emango
dizkit Maritxoren berriyak. Moc Damu 10s.
 (s. XX). Emango al dirazu aditzera ogei ta lau orduz lenagotik? Iraola 81. Jaungoikoak asko aldetara
aditzera eman izan zuan barkatzen zizkiela beren gaiztakeri, oben edo pekatuak gizonei. Inza Azalp 106.
Inguratu al dan egokiena, itz ark zer esan nai duan aditzera eman dezaken beste itz ezagunez. Lek EEs 1926,
206. Beriala emango diot / nik aditutzera, / ezkerreko ankaz nago / erreuma antzera. Tx B 149. Zuen oñetako
autsa ere astin zazue, aditzera emateko, alako yendengandik eztuzuela ezer artu nai. Ir YKBiz 196. Aldi artan
gizonezko askok Otsoa edo Otxoa oi zuten izenez, gorputzaren indarra ta egintza aunditarako kemena aditzera
eman naiez. Etxde AlosT 46n. Ezin garbiroago aditzera eman zezakeen alargun lizunak amorante gaiak bildu
nahian zebilela. Mde Pr 173. Ez baitzun esaten ez aditzera ematen Partikik beure emaztea io zunik. Or Aitork
229. Gizonaren bihotzeko bide bihurriak nolakoak diren aditzera ematen duen ipui itsusia. Arti Ipuin 73.
Berberak sentitzen duana aditzera eman digulako. Vill Jaink 167. Aditzera ematera noa, gure uri nagusi ontan
bost gizon agertu dirala. NEtx LBB 166. Badaki gertakariak bata besteari josten eta, hori aski ez dela, ederki,
arin, zorrotz eta biziro, ematen dizkigu aditzera. MIH 359. Euskal-arima zer-nolakoa den aditzera eman duenik.
Ib. 175.
v. tbn. Echve OngiB 54. Echag 61. Arr GB 81. Aran SIgn 82. JanEd I 38. Noe 107. Zab Gabon 54. Elzb PAd 30.
Apaol 112. Etxeg in Ag AL 6. Goñi 44. EusJok 125 (107 aitzera eman). FIr 190. Anab Aprika 42.
 (Aux. intrans.).  Uste det kunplitu derala onenbesterekin kapitulo onen asieran eman nuen itza, ta eman
naizala aditzera, esan nai ez nuena aitatu gabe. Echve Dev 463 (SP Phil 413 erran nahi ez nuena adiarazi
dudala erran gabe).
 Expresar (una categoría).  Genitiboak aditzera emaiten baitu ondotik heldu den berbo sustantiboaren
numeroa, genitiboa berbo sustantiboarekin komunztatzen duelarikan. ES 89.
 Querer decir, referirse a.  Eskuarkiro Eskritura Santuak ogiaren izenaz aditzera ematen ditu animarako eta
gorputzerako bear ditugun gauza guziak. Gco I 423. Etsaiagan aditzera ematen da ez bakarrik deabrua, bai eta
beste lagun urkoari bekaturako bidea, oña edo eskandaloa ematen diezan guziak ere. AA III 548. "La place du
peuple" eman nahi badugu aditzera, Herriaren plaza beharko dugu esan. MEIG VI 171.
b) Explicar, hacer entender. "Arrazoinak aditzera ematen du, la raison fait comprendre, donne à entendre" H. 
Nai nuke orai erran duzunori nola den zindidan aditzera zeinbat semejanzas. Ber Doc 108r. Hunek zer erran
nahi duen pratikak aditzera hobeki emanen du. EZ Man II 173. Aditzera emadazu zergatik hunela punitzen
nauzun. EZ Eliç 312. Halatan ekhartzen deraue instrument soinuzkoen konparazino bat, hobekiago aditzera
emaiteko, nola ezten progotxurik bertzek aditzen eztuten hitzkuntzaz mintzatzeaz. ES 395. Ab aditzera ematen det
obeto. OA 135.
c) Significar (una palabra, un signo).  Othoitz doblea bada, hitzak berak aditzera ematen duen bezala, da
othoitz behin baño gehiagotan egiña. EZ Man II 161. Bi letra horiek Hegoaldeko Zuberoa, Basaburua deritzana,
eta Nafarroa Beherea ematen dutela aditzera. MEIG VII 49.
 Simbolizar.  Baiña zeren ephel baitzira, ez hotz, ez bero, ez pagano, ez kristino, neure ezagutzetik, zein
baita emaiten aditzera ahoaz, hasiko nuzu zure egoixtera eta akhatzera. Tt Onsa 32. Eskuieko eskuaren beatz
mende.
andian dago signifikaturik edo aditzera emanik Kristoren dibinidadea. OA 16. Edergaillu misterios horrek
ematen duela aditzera senharrak emazteaganik beretu behar duen lehenbiziko gauza [...] beharria dela. He Phil
403s. Jainkoaren eskuiak aditzera ematen digu Jesu-Kristoren diñatasun ta anditasun ezin goragokoa. Ub 134.
Lurbira osoa betetzen dun eta izakietan barrendurik dagon itzala aditzera emateko. Gazt MusIx 166.
 Ser (una cosa) indicio de, indicar.  Ontasun murruek, yauregi superrek, sehien ostiek aditzerat ematen dute
erregien handitasuna. Mih 26. Tatxak agertze onek aditzera ematen du ez dala itzali gorrotoaren sua. AA II
113. Zenbatetaraino jabetu zen hizkuntzaz, itzulpenek ematen digute aditzera. MIH 261.
- ADITZERA-EMATE. Representación, símbolo.  Meza dela representatze bat, aditzera emate bat. Ber Trat
26r. Meza da sakrifizio egitea Kristo gure Iaunas eta aditzera emate bat zer guregatik egin izandu zuen bere
bizian eta heriotzean. Ib. 7r.
- ADITZERA IZAN (EDUKI). v. ADITZEA IZAN.
- ADITZEZ (Lar, Añ, Hb ap. Lh, Dv). "(De) oídas" Lar y Añ. "Aditzez dakit, je sais par ouï-dire" Dv. "Ez dut
aditzez baizik ezagutzen, je ne le connais que de réputation" Ib.  Aditzez baizen ez daki [Orhiko xoriak] zer den
kanpoko ona, / bainan aldiz jastatzen du etxeko zoriona. Kantuz 40.  Apaiza Santa Kruzen entzutea ba zuten
noski, ta maite zuten Prantzian aditze utsez. Or SCruz 127.
- ELKAR-ADITZE (elgar aditze T-L). a) Acuerdo, pacto. "Entente" T-L.  Ituntze edo alkar-aitze au, jakiña,
euzkeraz ixan da. Kk Ab I 99. Aren antzerako beste alkar-aditzea, 1.461 urtean, Iñigo Gebarako, Onatiko
Kondeakin egin zuten. Elizdo EEs 1927, 187.
b) Intercomprensión.  Baztandar edo aetz ez diren nafarrek, giputzek eta manexek (baita xuberoarrek ere)
errazago aditzen dute elkar, bizkaitarrek eta azkeneko hauek baino. Eta errazago nahiz zailago elkar aditze
horren muina, hain zuzen, aditzean datza. MIH 391.
- EZ-ADITZE. Incomprensión, falta de comprensión.  Esakune oneek eta beste onelako asko blasfemijak dira
eta pekatu mortal, zeuben ez jakin edo ez aditutiak eskusetan ezpazaitube. Astar II 36.
aditzera. 1. Señal, expresión.  [Moisesek] Aaron eta beste apaizak Tabernakulotik irtetea eta naigabearen
aditzerarik ematea debekatu zien. Lard 85.
2. Noticia, información. Cf. ADITZERA EMAN (s.v. aditze).  Aditzerak emango / dizkizuet kantan, / sekula
ez naiz ibilli / biar eztan plantan. PE 90. Eman biar det egun ortako / Barzelonako aditzera: / ogei ta amazazpi
milla persona / juan omen ziran ikustera. EusJok II 146. Eder ta egoki esan zezaken Cicero batek "egiazko ala
gezurrezko Jainkozaz aditzerarik gabeko erri bat arkitzen baño, solairu gabe uri bat jasotzea lan errezagoa
zerizkiola". Mok EEs 1924, 104. Aditzera bat eman nai nuke / jende prestuen artian; / ernaniar bik nastu
gaituzte / bizi giñanak pakian. Tx B I 184. Aditzera bat eman biar det / euskalduntarren tartian, / sega-apostu
bat nola genduban / Gipuzkoako partian. Ib. 215. Aien aditzera lur osoan zabaldu baita. Or Aitork 411.
3. Aitzera txarrekoa da (Sakana). 'Esaten zaiona ez aditua egiten du'. Inza NaEsZarr 3.
4. "Aditzera aundikoa da [= 'se oye mucho'] (AN-gip, G-azp)" Gte Erd 24.
- ADITZERA IZAN. v. ADITZEA IZAN (s.v. aditze).
- ADITZERAZ (G-azp). De oídas. v. ADITZEZ.
aditzondo (PMuj), adiztondo.  "Adverbio, aditz-lagun, aditz-ondo" PMuj.  Pindar eta Eskil-ek, adibidez,
izenondo edo adiztondo (adverbio) edo adizkien erabilkeran bear zituzten arauak ez-ezagunak zituzten. Zait Plat
120. Alaere aditzak ixilduz, erdi-aditz, erdi-aditzondo, eiagoraen bitartez, diteken bezain ongi itzuli digu. Or in
Gazt MusIx 52.
aditzondoko.  Adverbio.  Aditz-ondoko edo adberbio ederrak asmatzen ditu Iztuetak -ro-ren bidez: maitaro,
garbiro, jakintsuro, gozotoro, t. a. Or EEs 1930, 63. Ederki nabari da bereizkuntza hori "aditz-ondokoei" baizik
begiratzen ez badiegu ere: hor baitaude, elkarrekin mintzatzen garenean, orain, egun, gaur, bihar, atzo, aurten,
eta batak besteari zerbaiten berri ematen dionean, berriz, orduan, egun hartan, egun berean, biharamonean.
MEIG IV 101s.
adiu. v. adio.
adiunde (Lar, Izt VocC, Dv (G)), adiunte (Dv). 1. "Audiencia, tribunal" Lar.  D. Jose de Lardizabal y
Vicuña, Barzelonako adiundean aurrena salatzalle eta gero aditzalle ta eronle eta azkenean haziendako
konsejatzalle egondu zana. Izt C 477s.
2. "Audiencia que dan los Príncipes" Lar.
3. "Audiencia, el acto de escuchar, oír" Añ.
adiundetegi (Lar  Dv).  "Audiencia, lugar" Lar. v. entzutegi.

mende.
adiune.  Tiempo; momento. Cf. A Ezale 1897, 272b: "--Zegaitik esan dozu bost berba gitxienez dagozala
erderazko tiempo adierazoteko? [...] --Ea ikusi batzuk. --Eraaldi, adiune, astiune, adiuntza, arkuntza, arte,
bitarte, ereti, zori, muga, beta".  Jakiñ bezate izan dala munduan argi bat guziekikoa eta guzierakoa geren
adiunetik kanpora argi utsa. Lar SAgust 5. Ardao edo ur edo esne piskat aora eroateko adiunean, "dsaust"
lamiñea ke-zulotik bera. Ag AL 64. Iarri zan belauniko kurutze andi baten oiñetan, adiuneko nasteak zuzendu ta
garbi ipinteko uste on bategaz. Ib. 66.
- ADIUNEZ (Izt 3v). Oportunamente, a tiempo. v. ADINONEZ, ADIUNTZAZ.  Guztion begiak Zeuri begira
dagoz, Iauna, eta zeuk adiunez danontzako iakia emoten dozu. A BeinB 45. Zori onean da adiunez iatzi zan
goiko atsoa, Madalen eulea, aparia maian eukala Perrandesi esatera. Ib. 84.
adiuntza (V ap. A; Lar, Añ, H (que cita a Mb)), adinuntza (V ap. A; H), aduintz (Hb ap. Lh, H (que cita a Mb)).
1. Tiempo, ocasión. "Sazón, ocasión, coyuntura" Lar y Añ. "A deshora, adiuntza gaitzean" Lar. "(A la) sazón
se hallaba allí, adiuntza artan zegoan an" Ib.
 Tr. Es palabra originalmente vizcaína y usada en instrumental (adiuntzaz 'a tiempo') o inesivo (a. onean...); así
figura en el dicc. de Añibarro, y en los glosarios de Moguel. Larramendi y Mendiburu lo utilizan tbn. como
sustantivo equivalente a garai, etc.
 Adiunza onean nentorre baia ezer ez nekarre. "En buena sazón vine". RS 332. Bada, ene kristauak, zer juizio
zuezaz egin aldagiket adiuntza onetan? SermAzc 280. Komuniatzen zaran adiuntzan bezain mutu ta motel
gelditzen zara zu, komuniatu ondoan? Mb OtGai III 204. Garai edo adiuntz hau da alabaña orretako [...] garai
guztiz egokia. Ib. 231. Eta garai edo aduintz berean erraten dio Jangoiko berak. Mb OtGai 9, 181. Bear den
garai onean, adiuntzan ta eran zuganako da. Mb (ap. H). Orain, aduintz edo garai onetan. Ib. (ap. H). Iaikiak
arkitzen ziran garai edo adiuntz hartarako. Ib. (ap. H). Denporaz ta bere neurrian artuten dan osagarriak
osatuten daben legez, ta adiuntzaz kanpora artuak gatx egin. Añ MisE 195. Adiuntza txarra da oraingoa, noski:
baña Mireni idaztea erabaki dut. Txill Let 45.
2. aduintz. "(Hb), [...] âge de raison" Lh.
- ADIUNTZAZ (Mg Nom, Mg PAbVoc, Añ, Izt 3v, A; adiontzaz Añ). A tiempo; oportunamente, en el momento
adecuado. "Mugonez (G), adiuntzaz (V), a buena hora" Mg Nom. "Adiuntzaz y adi-onez, a buen tiempo u hora"
Mg PAbVoc. "(A buen) tiempo, (V) adiontzaz" Añ. "(Llegar a) punto, a tiempo, (V) adiuntzaz" Ib. "(A) buen
tiempo", "(a) hora buena", "(a) sazón" Ib. "Oportunamente" A. v. ADINONEZ, ADIUNEZ.  Emotia adiuntzaz
edo ordu onian zor deutsen biarsaria. CrIc 69. Aldegin ordi lekubetati [...] ta adiuntzaz juan etxera. Ib. 74.
Adiuntzaz edo denporaz ez erakutsiaz euren umiai zer dan konfesinoia. Ib. 102. Gorputzeko gatxetan esan oi da
adiuntzaz edo asieran datozala ondo osagarri edo erremedijuak. Mg CO 113. Nik esnaatuko zaitut goxian
adiuntzaz urteteko gauzaak ikustera. Mg PAb 113. Adiuntzaz ta goxago oetik jagi, asi baga eguna nagitasun ta
alper usañagaz. Ur MarIl 2. Baldin adiuntzaz eta denporaz onduten diranak bere, estu eta larri ibilliko badira
erijotzako orduan. Ib. 79.
- ADIUNTZAZKO. Oportuno.  Denpora guztiak dira erazkoak ta adiontzazkoak bakeak egiteko. Añ MisE
250.
adiur. v. aiurri.
adiuratu.  Conjurar.  Adiuratzen aut Iainko biziaren partez, erran diezaguán eia hi aizenez Krist Iainkoaren
Semea. Lç Mt 26, 63 (He errekeritu, Ur otoitzmenatu, Ur (V) itandu, Ip manhatü, Echn, Leon manatu, Hual,
Samper konjuratu, Ol, Or, Ker agindu, IBe eskatu). Adiuratzen aut Iainkoaren partez eznezan tormenta. Lç Mc
5, 7.
adiurnerazi.  Citar judicialmente (cf. fr. a(d)journer).  Adiurnerazi zazu edo prisondegian ezarrierazi zazu.
"Faites-les assigner ou mettre en prison". Volt 230.
adiurre. v. aiurri.
adiurri. v. aiurri.
adiutu, aiutu. I (Vb.). 1. Preparar, disponer.  Erregalutxuak / dakarguz / eder txitozkoak / aiutuz / eztatoz
alarik / esku txarretarik (1757). (Interpr?). Eusk 1976, 92. Ebagi eban soñekua, adjutu ta prestau arija ta
jostorratza ta asi zan josten. Ur MarIl 102.
2. aiutu (V-ger-ple-arr), aiotu (V-ger-ple-arr-oroz-m). Ref.: A (aiutu, aiotu); Iz ArOñ (aixotu). "Afilar una
herramienta calzándola" A. "Afilar el hacha, etc., con el martillo después de ponerla candente, pero sin acerarla
de nuevo" Iz ArOñ.
3. aiotu. Aplicarse.  Onen aurka, ordea, ekarri ditun lege berberok mugonez aiotuko zazkio. 'A éstas [leyes]
mende.
y no a otras deberá atenerse'. Zait Sof 132.

II (Part. en función de adj.). 1. (V ap. A; Mg PAbVoc (-dj-), Izt 13v, H), aiutu (V-ger-m ap. A), aiotu (V-m ap.
A). Adecuado, apto. "Egokija o adjutuba, cosa apta" Mg PAbVoc. "Apta, cosa apta, adiutua, ona, egokia" Izt
13v. "Adiutua (V), opportun. Ona arrazoi adiutu edo egokia (Mg)" H. "Ajustado, acomodado, a propósito" A.
 Tr. Documentado en la tradición vizcaína. Apenas hay testimonios del s. XX.
 Ona arrazoi adiutu edo egokia. Mg CC 162. Gura neuke baña enzun bardintza edo konparaziño adiutu ta on
bat kontrizino oso ta atrizino santuba adituteko. Mg CO 53s. Sarri konfesau ta komulgetia izango da bitarteko
adjutu ta ona irauteko bizitza onian. Ib. 287. Euskeriak baditubala berba bizkor, apaindu, zoli ta adiutubak
gauza goratubak azaldetako. Mg PAb 202. Zapatia esaten jako oñetako zoru sendodunari; zapala dalako edo
zapalduteko zerbait, txito adjutuba. Ib. 94. Nun, Erregeen jauregijetan bere, mai egoki ta adjutubagorik? Ib.
104. Ikusi biar da ze abere mueta dan adjutuba erri bakotxerako. Ur Dial 72 (It zer abere mot konbeni dan, Dv
zein abere mota den hangotzat on, Ip zer abere mota sori den). Bialdu arren egiozu gaur ortik lurrera, / osagarri
bat egogi eta adjutua. AB AmaE 113. Zure frutuak ain dira bada osasuntsuak, / arima eta gorputzerako
adyutuak. Ib. 65. Ez ete dago Lekeition Txantonentzako lagun erazkorik edo aiuturik? A BeinB 45. Garaitzara
eroaten ginduezan zure agindu ondo emoniko adjutu eta egokiak. Itz Azald 22. Artustea, eginbiderik adjutuenak
eta egokienak aututen dituzana. Ib. 182. Naiz da izan semien gurarikoa, ona, adjutua, elizkoia ta langille
maratza etxera ekarri gura dan mutill edo neskatillea. Ag Kr 108. Beren esakera nastau, mordollo ta
gatzbakoak gauzarik adjutu ta zapalgarrienak legez astiro esaten zituana. Ib. 93. Esakeran tolesgabea, ibilkeran
adjutua, begirunean samurra. Ag G 134. Bada ezpada, zer gertauko, albomutil erazko ta aiutuak izatea, zuur
jokatzea zan. Erkiag BatB 22.
 ajutu (Lar  H). "Ábil, hábil, capaz, diestro, ingenioso para alguna cosa", "capaz, inteligente" Lar.
2. "Aiutu [...] (V-ger), completo, bien formado, robusto" A.
 Etim. Podría verse en él un derivado de adinon 'sazón, momento oportuno' y 'acomodado, proporcionado'. Es
muy extraña la variedad de grafías empleadas, algunas de las cuales parecen no ajustarse a las normas
fonológicas del vizc. occ.: adjutu, junto al menos frecuente adiutu, sin que nunca aparezca *adijutu que sería lo
normal. Estas lecciones corresponden a lo que se halla en el supuesto ms. original de PAb. v. ASJU 1978-79,
203ss.
adiutuko, aiutuko (V ap. A).  "Colega, favorito" A.
adiututasun.  Habilidad.  Geienak ezeben egundo arrantzarik egin, da euren adjutu ta zintzotasunez
arrañak artzeari gauza andia eritxoen. Ag Kr 141.
adixkide. v. adiskide.
adizaila. v. aditzaile.
adizain (Añ), adizai (Añ), aditzain (-tzaña Izt VocC, VocCB  Dv). 1. Tribunal, audiencia. "Tribunal" Añ. 
Artuko jakula kontu estuba Jesu Kristoren Aditzain edo tribunalian. CrIc 131. Ill ta bereala gertako da arimea
Jangoikoaren Adizain ta Judizioan. Añ EL1 28. Baña konzienziaren tribunalean, audienzian, adizainean ezta
alango bidebagerik egiten. Añ GGero 290. Inkisizioko Aditzaña Santua. Izt C 484. Kanariasetako aditzaña
Erregezkoan Komandante Jeneral ta Dianagusia. Ib. 458. Auziak apelaturik Aditzaña goiagokoetara
joanagaitik. Ib. 369.
2. (Añ), adizai (Añ). "Cáthedra" Añ.
adizale. v. aditzaile.
adizbide. v. adizpide.
adizi. v. adierazi.
adizio (Urt I 140), adizione (Urt I 140).  Adición.
adizkai.  "Raciocinio" BeraLzM.  Silogismo.  Gogapenetan ustijak, erabagijak, adizkajak, irutijak eta
biozkadak sartzen dira. [...] --Adizkaja zer da? --Dakiguzan erabagi bigandik beste eztakigun bat ateratia. EEs
1925, 84s.
adizkera. 1. Modo de formar verbos.  Adizkera (adiztu + kera) onen erakaia astertu gura badaugu,
mende.
Azkuetar agurgarrian ikasmenetan aurkituko daugu. Arriand EAditza 760.

2. Forma verbal.  Irlandara zaharraren berezgarri nagusienetarik bat da adizkeraren barruan izenorde edo
prononbre adizkizun baten infixatzea. Mde Pr 219.
adizki. 1. "Objeto verbal [= 'morfema de objeto en el vb.']" A Gram 366.  Daukat esaten dainean d-k adizkia
iragarten dau, auk(a) aditz-guna dai, t egilea. A Gram 149. Esakizun euskoiak pereminazko gauza bi euki
daroez, eta bata nai bestea estalduta egon leikez: adizki-egilea ta aditza. "El objeto verbal agente y el verbo". Ib.
149. Bigarren erreskadako egileak urruneko irabiamenetan, adizkia gauzakia izanez gero oitu doaz: onetara:
neukan [...]. Arriand EAditza 766.
2. Forma verbal.  Adizki batzuetan bigungarritzat beti a, beste batzuetan beti e yarten du. A Eusk 1927, 119s.
Lenengo adizki oriek edozein euskalkitan gutxi edo gei bizi dira: Bizkaieraz, Arabako lurrean, Zigoitia
deritzaion ibarrean dut, duk, dun, du esan oi da. A Y 1934, 15. Erderaz "flexiones verbales" esan oi diran
adizkietan banatuago daude gure izkelkiak. Ib. 15n. Pindar eta Eskil-ek, adibidez, izenondo edo adiztondo edo
adizkien erabilkeran bear zituzten arauak ez-ezagunak zituzten. Zait Plat 120. Nik ez dut arrebarik izan, eta
adizki horiek erabiltzeko paradarik ere ez. MIH 390. Adizki sintetikoei. Ib. 251. En DFrec hay 6 ejs.
adizkiteria.  Flexionario, colección de formas verbales personales.  Oraintsuago Bidasoatik onantz,

errialderik errialde beren euskalkien adizkiteria (flexionario) biltzeko egin ditudan ibilaldietan. A EY I 11.
adizkizun. 1. (Lo) que puede convertirse en morfema verbal.  Irlandara zaharraren berezgarri
nagusienetarik bat da adizkeraren barruan izenorde edo pronombre adizkizun baten infixatzea. Mde Pr 219.
2. Sintagma verbal (?).  Adi-iabe, aditzkizun, asmatu duten itz-urren ori irrigarri da. "La sintaxis de sujeto,
verbo y complemento". Or in Gazt MusIx 26.
adizkonde (Lar  H).  "Pubertad, edad de catorce en el varón y de doce en la hembra" Lar.
adizlagun.  "Adverbio, aditz-lagun, aditz-ondo" PMuj.  Hemen sar daitezke [...] "aditz-lagun" gisa edo
darabiltzagunak (lenbizikó edo lendabizikó, bestelá eta luzaró-ren arabera, ez, ordea, (au) bezelà enklitikoaren
gisan). MEIG VI 141.
adizpiakera.  Forma verbal.  Aitaturiko 206 adizpiakera orreik [Astarloarenak] zeintzuk ziran ezagutu
alizatek. Eguzk LEItz 23 (cf. Ast Apol 153: "Cada uno de los verbos tiene doscientas y seis conjugaciones [=
formas verbales] diferentes"). Adizpiakera batzuetan "n" baten utsa oartzen da: "zu ta zuek"-en adizpiakerak
bardiñak dira: etorkizuna igaroagaz nastean adierazten dauan aldia, Mikoletak dakarren lez gaur iñon be
eztarabilgu. Eguzk RIEV 1930, 469.
adizpide. 1. Parábola.  Eskeka ixildu gabe irauteagatik adiskideagandik ogiak eta juez gaiztoagandik on zan
erabakia atera zittuenen adizpidez nai du Jesusek erakutsi eskatzeaz ez aspertzen. Inza Azalp 128.
 Imagen, símbolo.  Oar zaittez, beraz, bost ogi-mota eskatzen dittuzula ortan. Lenengoa bizitza ontarako
bizi-gaia; bigarrena Eskritura edo liburu santuen adizpidea. Inza Azalp 144.
2. adizbide. Explicación.  Elizak lenengo egunetan jakintsuenai ematen zien adizbidean erakusten zien
"gogozko janaria" bear zala artu eguneroko ogi itz oietaz. Inza Azalp 142.
adiztondo. v. aditzondo.
adiztu. 1. Convertir en verbo.  Aditz eratorriak itz adiztuak daiz. Iru modutara adiztu daikez izenak: a) tu
irazgaiaz, b) egin aditzaz, eta z) izan aditzaz. A Gram 150.
2. "Raciocinar" BeraLzM.
adizur.  Atento. v. 1 adi.  Berauntsa bai beti, / Salinas, doñu ori nerera, / beude begi-belarri / adizur
Jaunarenera, / sogor geldirik bestetara! Gazt Olerti 1960, 73 (MusIx 85 onela zentzuok ernai / baitagoz goiko
onari).
adjetibo, ajetibo (Urt), adjektibo.  Adjetivo. "Adjectivum" Urt I 168.  --Zenbat gisetarakoa da izena? --Bi
gisetarakoa, substantiboa eta adjektiboa. ES 360. Adjektiboa da hirur artikulorekin edo hirur akhabantza
diferenterekin deklinatzen dena. Ib. 361. Substantibo edo berez bakarrik esaten dan Izena, ta Adjetibo edo beste
Izenari eransi ta darraiona dirade. Cb EBO 37.

mende.
adjuent. v. axuant.
adjutu. v. adiutu.
administradore (Lcc, Chaho), aministradore.  Administrador.  [Diozesako Direktoria] konposatzen tuzten

Jaun Administradore guziak. Revol 131. Aditurik berri gaiztoak bere administradorearen desgobernuaz. LE Urt
272 (ms. 96v administrazale). Donostiako Korrioko Administradoreak iges egin omen zuan karlistetara.
CartAnd 384. Liburu ta paper da albistari ta onako gauzetarako kontulari edo amistradoreari [sic] ots egin.
Ezale 1897, 189b. Aministradore jaunak zitun / ango berriak emanak, / nola amairu pameli ziran / an bertan bizi
ziranak. Uzt Sas 287. En DFrec hay 4 ejs. de administradore y 1 de administratore.
administralgo.  Administración (organización pública).  Euskararen halabeharra historian eta

administralgoan. In MEIG VI 31. Euskaldunek administralgo eta kultur erakunde ospetsurik ez zutela. Ib. 31.
administratu (Chaho), amistretu.  Administrar (la justicia, un sacramento...).  Majistratuak dira [...]
iustiziaren administratzeko. Lç ABC I 7r. Sakramenduen dispensatzeko eta administratzeko kargua. Lç Ins F 6r.
Iustizia administra dadin behar maneraz. EZ Man II 104. Humildadearekin eskatzen debala, administratu
dakion edo eman dakion [sakramentua]. OA 74. Sakramentuen amistretzean [¿-e- por armonía vocálica?] sanoai
eta enfermoai (Intza, 1772). ETZ 132. Oliadürazko Sakramentia behar beitzaikeie eman edo administratü.
Mercy 31. Nahiz Aphez gaixto batek administra dezan [sakramendia]. CatLan 121. [Fidelei] sakramenduak
administratu. Revol 129. Administrátzeko emának túgu arimarén ta gorputzarén ondasúnak. LE Urt ms. 96v. v.
tbn. Tt Arima 8. En DFrec hay un ej. de administratu.
 (Sin complemento). "Administrar, bere kontura ekarri, erabilli, arthaz begiratu, administratu" Lar.  Bada
orain banoa Ierusalemerát, sainduei administratzera. "Subvenir". Lç Rom 15, 25 (He sainduei zenbait amoiña
eramaterat). Baldin norbeit minzo bada, minza bedi Iainkoaren hitzéz bezala: baldin norbeit administratzen ari
bada, administra beza Iainkoak administratzen duen puisanzaren araura. Lç 1 Petr 4, 11 (He norbeitek zenbait
ministeriotan zerbitzatzen badu).
administratzaile (Lar, Añ), administrazale.  Administrador.  Iainkoak bere onén administrazale eta
despenser gure aiutatan ordenatu dituen bezenbatean baizen. Lç Ins E 1v. Epaphrodite anaiea [...], behar ukhan
dudanaren administrazalea. Lç Phil 2, 25 (He ene beharkizunetan zerbitzatu izan nauena). Aiturík berri gaixtoak
bere administrazalearén desgobérnuas. LE Urt ms. 96v (ed. 1846, 272 administradore). En DFrec hay 4 ejs. de
administratzaile.
administrazio, administrazione, aministrazio, administrazino, aministrazione.  Administración, acción de

administrar. En DFrec hay 98 ejs. de administrazio y 4 de administrazione.  Eta Zenaren administrazionean,
haren exenpluari garreitzan manatu gaitu. Lç Ins F 6r. Ezen elkharri datxetza, hitzaren predikazionea eta
sakramenduén administrazionea. Ib. F 6r. [Iainkoak] Iudean diraden desobedientetarik delibra nadinzát eta
Ierusalemén egiteko dudan administrazione haur, sainduén gogarako denzát. "Mon adnimistration". Lç Rom 15,
31 (He errendatzerat nohakoten zerbitzua). Anziano deitzén dirade Elizako administrazionearen kargua dutenak.
Lç Decl a) 1v. Zergatik Sakramendien administrazioniari anhitz othoitza eta anhitz Zeremonia jüntatzen dü
Elizak? CatLan 121. Administraziño edo gobernuba. Zuzaeta 136. Justiziaren Administrazionea. Revol 101 (cf.
91: Justiziaren partitzearen gainean, trad. de "sur l'Administration de la justice"). Emázu kontu zeure
administrázioas. LE Urt ms. 96v. Dago aministrazione gaxto <gas-> bat, eta bizpor abratsentako solo dra
balleko ontarzun guziuak. Mdg 138.
 Gogoa ezak gure Iaunean rezebitu ukhan duán administrazionea konpli dezánzat. "L'administration". Lç Col
4, 17 (He Jauna ganik errezibitu duzun mezua, TB ministerioa).
 Administración de correos.  Gaur [...] eskoltarekin etorri da korreoa [...]. Donostiako korreoko
administradorea, esan zuten irten zala karlistetara; baña ez dakit zer moduz dagoan administrazioa. CartAnd
389.
 Administración, gobierno.  Aministrazioko eta politikako hizkuntza erdara zenez gero, seitatik batek
bakarrik hartzen zuen parte behar bezala aministrazio eta politika gaietan. MEIG IV 58.
admira.  Entendimiento.  Espiritu Santuaren doeak dira zazpi: Lenengoa, jakintasunaren doea. Bigarrena,
admiraren doea. CatBus 37 (CatLlo 84 entendimentuko doia).
admirable (Urt III 273), amirable (Urt I 194).  Admirable. Cf. Ag Kr 6s: "Ainbeste euskaldun zintzori
ezteutsegu geuk buruetan sartu zer esan gura daben excelentea, admirablea, infinitamente poderosoa, sabioa,

mende.
principioa, fiña ta beste olango erderakada ta mordollokeri askok?". v. miresgarri, miragarri, admiragarri.
 Tr. La forma amirable se documenta en CatAe (22), CatSal (23) y CatR (23).
 Iongoiko admirablea, indazu grazia [...]. EZ Man II 168. Egin arazi ziala kontrapozoa admirable bat, pozoa
ororen kontra erremedio bat. Tt Onsa 36. Zure Aszensione admirableaz, delibra gaitzatzu, Jauna. Gç 52.
Enkarnazioko obra inefable eta admirable ab izandu zan [...]. OA 31. Da gauza bat esan eta pensatu al ditekean
exzelenteena eta admirableena. Iraz 14 (CatCeg 26, CatUt 41, CatMaq 388, CatUlz 15 admirable; Mb IArg I
20, Cb CatG 29 y CatV 21, CatLuz 11, CatLlo 17 CatBus 13 miragarri). Konpaña admirablia, / Nik ere behar
düt partitü / Ingoiti Erruman / Nitzaz Arrainküra dütüzü. Xarlem 225. Bedeikátua zú ándre guzién ártean,
ditxósa, ona, amáblea, admiráblea. LE Ong 87r. Bazela kontrario / Konde eta noble, / Entzutia bera-re / Etzen
admirable. Bordel 120.
admirableki (Urt), amirableki (Urt I 195).  "Attonite, harriturik, mirakulluzki, admirableki, miragarriki" Urt
III 76.
admirabletasun, amirabletasun (Urt).  "Admirabilitas" Urt I 195.
admiragarri (Lecl), amiragarri (Ht VocGr 271), amiagarri.  Admirable. v. miresgarri, miragarri,
admirable.
 Tr. La forma amiragarri se documenta en Jauretche y amiagarri en sendos ejs. de Xikito y Herria.
 Gauza admiragarria eta Jainkoaren obra handia deitzen du Salomonek iguzkia. Gç 29. Jinkuak egün hun
deiziela / popülü admiragarria. Xarlem 1489 (de "Le prologue"). Zuen zerbitzari Bartzen niz, / populu
admiragarria. AstLas 10. Zü zirate O Ama admiragarria [...] ene [...] amuriuaren objeta. Mercy 22. Bada begik
eztau inos gauza añ ederrik ikusi, ez belarriak enzun añ dulze ta admiragarririk. Oe 80s. Admiragárri zé nai
izátea orrén Majestadea jautsi Maria Santisimarén entráña sanduétara. LE Ong 29v. Jesüs admiragarria, /
ükhazü pietate gützaz. UskLiB 17. Ama admiragarria. "Mater admirabilis". Ib. 27 (Ip Hil 254 admiragarri; Añ
EL1 228, Or MB 1330 miragarri). Amodio bat samurra bere Jainkoarentzat; erlixionezko izpiritu bat
amiragarria. Jaur 363. Gurutzearen altxatze ohoragarria amiragarriago da oraino Elizan. Ib. 408. Chateau
zahar bat amiagarria. Xikito 11. Hanko parropia ederreko gaiza amiagarrien berriak jakinik, espantxa dugu
erretor-sartze bat ezinago ederra. Herr 19-9-1957 (ap. DRA).
admiralari, amiralari (Urt).  "Admirator" Urt I 196. v. admiratzaile.
admirarazi, amirarazi (Urt).  "In admirationem traducere" Urt I 196.
admiratu (Chaho), amiratu (Gèze), amiatu.  Tr. Documentado en Lazarraga, Etcheberri de Ziburu,
Haramburu, Argaignarats, Tartas, Gasteluçar, BBizk, el catecismo vizcaíno de Zubia (1691) y en autores de los
ss. XVIII y XIX. En el s. XX se encuentra sólo en Casenave. Según el ed. tbn. aparece en CatLav, pero la ref. es
incorrecta. Los autores meridionales emplean la forma admiratu (-adu). Al Norte hay admiratu en Argaignarats,
Tartas (junto a amiratu), Gasteluçar, Larreguy, Goyhetche, Xarlem y AstLas, amiratu en Mihura, Jauretche,
Etchahun e Inchauspe, y amiatu en Casenave y en un ej. suletino de Herria. Para el part. de futuro hay -ko en
Tartas (Onsa 126, junto a amiraturen en la misma pág.) y Jauretche (163), y -ren en Inchauspe (Hil 215).
1. (Aux. intrans.). Admirarse (de), asombrarse (de). "Admirer, s'étonner" Gèze. Oi, ainbat dira ederrak eze /
ni nago admiradurik. Lazarraga 1159v. Osoki admiratua, / zarasan bere baithan: / O egoitza dohatsua [...]. Arg
DevB 24. Nola konfunditzen ezta mundua? / Admiraturik dago zeru altua. Acto 395. Asnase gabe luzaro geratu
zan. [...] an zeudenak guziz admiratu ziran. Cb Eg II 204. An zeudenak aren debozioaz admiratzen ta txoratzen
ziran. Cb Just 125. Berri onezaz Aingeruak berak admiraturik. Cb Eg III 241. Soizu, zuk ere, Satan, / nula
daudian admiraturik, / bere opilak besapetan / tranxaz eta arraultzez beterik. AstLas 33. Ber gisan suhetatzen
deizüt / Rolan gerrier nublia / Zure heben ikustiaz / hanitx nüzü admiratia. "Je suis très honoré". Xarlem 139.
Job Santuak [...] erakutsi zuen [...] pazienzia andiaz miretsirik edo admiraturik. Gco I 454. Etzaite bada
miraritu edo admiradu Konfesore eta Predikadoriak beti beti badagoz aleginak egiten zubek jausi etzaitezen
ekandu onetan. Astar II 130. Hi bezala nük ni ere / ezin beste amiatürik, / Orhipen horiek oro / gü artian
jarraikirik. Casve SGrazi 164.
2. + amiratu (Urt I 196, Gèze), amiatu. (Aux. trans.). Admirar. "Admirer, s'étonner" Gèze. v. miretsi, MIRA
EGIN.  Indazu grazia zure admiratzeko. EZ Man II 180. Antikitatiak bertze orduz amiratu du eta ohoratu
Orestes eta Piladus bi adeskide handiren amorio handia. Tt Onsa 131 (Arima 18 admira). Oraiño bada diaguk /
Gehiago admiratzen, / Jongoiko puxant hau baita / Miseriaz ohoratzen. Gç 77. Estimaduaz ez admiradu / geure
alango prendea, / bedeinka erri geurea! BBizk 15. Elizako aitek admiratu dute [...] Jesusen humiltasun ezin
erranezkoa. Lg II 128. [Elizak gonbidatzen gaitu] haren baitan amiratzen dugunaren imitatzerat. Mih 1s. Santu
askoren exenploak admiratzeko obeak dirala imitatzeko [...] baño. Gco II 64. Amira dezagun haren eztitasuna
mende.
jende suerte guzien alderat. Jaur 149. Admiratzen ditut kalitate berak. Gy 295. Aingüriek amiratzen zien haien
saintütarzüna. Ip Hil 142. Santa Grazin gira sartzen, / Basabürüko bazterrik / Dügu eijerrenetarik / Amiatürik
gozatzen. Casve SGrazi 72.  Zernahi jokü eta khantore plantatürik bazütien haurrek, dantzari abilak ere
amiatü dütügü. Herr 15-1-1959 (ap. DRA).
3. (Lar), amiratu. (Aux. trans.). Causar admiración a alguien. "Admirar a otro, admiratu, miretsarazi" Lar. 
Bizkaian, beren izkeran zeñ ederki iraun duten ikusteak, txit arritzen nau ta edozeñ admira dezake. [...] Eta
egunoro ta geiago admiratu izan nau [...] Bizkaiko itzegiteko era ta armoniak. Cb EBO 12s. Gizun gazte hen
plazan / Ezari züntin herrokan, / Haur zentzü gabe elibat jaun anderen arropan! / Bere arropek amiratürik
etzien pater bat erran. 'Émerveillés par leurs costumes ils n'avaient même pas récité un pater'. Etch 482.
- ADMIRATZEKO (Urt). Digno de admiración, admirable. "A admirer, admiratzekoa" Urt Gram 55. "Habet
admirationem, amiratzeko da" Urt I 196. v. admiragarri.  O ene Iauna eta ene Iainkoa, ala zure izena
admiratzekoa baita zeure ontasunak gatik. Harb 222. Baina orai zu leku guzietan izaiteaz zenbatenaz baitzara
admiratzekoago, hanbatenaz gutiago estimatzen zaitugu. Ib. 229. --Zer da Iaungoikoa? --Korpuzbako Espiritu
bat, gauza aen admiretako, zein ezin pensadu leian nolangoa dan (1691). ConTAV 5.2.11, 147 (Arz 29s. gauza
ain admiretakoa, zein ezin pensadu leian nolangoa dan). Ez othe dugu arrazoin gehiagorekin amiratzeko Jesu
Kristo gure Jaun soberanoa ethor dadin gu ganat hanbertze ontasunekin. Jaur 167.
admiratzaile, amiratzaile (Urt I 196).  Admirador.  Orgulleriazko hitzik baizen ahoan ez dutenak, bere
intresa gatik presunen admiratzaille jartzen direnak. He Iudae 1, 16. Mariaren adiskide ta amiratzalle aundi
Juan Dunsio Escoto Beneragarria. Bv AsL 201.
admirazio, amirazio (Urt I 195), admirazione (Chaho), amirazione.  Admiración. v. mirespen.  Haién ahoa
propos guzizko hantuz minzo da, personak admirazionetan dituztela bere probetxuagatik. Lç Iudae 1, 16 (He
bere intresa gatik presunen admiratzaille jartzen direnak). Bihotzberatasuna, urrikaltasuna, admirazionea,
botztasuna. SP Phil 105. Admirazionea. Ohorea. Amudioa. Gç 114 (subtítulos de un poema). Ez desiratzea
munduaren estimua eta admirazionea. Ch III 45, 5. Gauza handiezko admirazionea. He Phil 107. Aita Santuak
ere admirazio andien artean S. Luisen [...] espiritu birtutez apañdua [...] onratu dute. Cb Just 17s. Admirazione
saindu batekin [...] behatu diote. Lg I 229. Haur prodigoaren parabolak baidu zertaz egin gure admirazonea!
Lg II 112. Bereganatzen zuen mundu guziaren admirazionea. Ib. 175. Adoratu zuen [...] errespektu eta
admirazionekin. Ib. 106. Sartukozára errejióne berrigártan beterík gózos ta admirázios. LE Ong 81r. Parabisu
guziko amirazionearen, benedikzionen, samurtasunaren poxeta. Jaur 369. Amirazione eta plazer handirekin. Ip
Hil 66.
- ADMIRAZIOZKO. (Adnom.).  Admirazionezko sentimendua. CatLav 365 (V 176). Amirazionezko hitz bat
eta sendimendu bat. Jaur 167.  (Signo) de admiración.  Letrén berezgarriko merká: uä, uë; Interrogatzekoa:
?; Admirazionezkoa: !. Lç ABC A 3v.
admititu. v. ametitu.
admonestatu.  Amonestar.  Batbedera bere kualitatearen araura reprehenditzeko eta admonestatzeko. Lç 1

Tim 5 (tít.). Halaber othoitz egiten drauzuegu, anaieák, admonesta ditzazuen bizitze desordenatutakoak. Lç 1
Thess 5, 14 (He errepreni zatzue).
admonestatzaile, admonestazale.  Amonestador.  Ezagut ditzazuen zuen artean trabaillatzen diradenak, eta
zuen gaineko diradenak gure Iaunean, eta zuen admonestazaleak. "Qui vous admonestent". Lç 1 Thess 5, 12 (He
eta irakasten darotzuetenak).
admonizio, admonizione, amonizio (Urt V 464).  Admonición. "Comonitio, abisua, abertimendua, [...]
amonizioa" Urt V 464.  [Hik] eure hitzaz abisatu bagaituk ere, hire admonizionéz ez resmonstranzéz konturik
eztiagu egin. Lç Ins A 5v. Iainkoak bere profetez eta apostoluez egin drauzkigun admonizionén eta abisuén
araura. Ib. B 2v. Eta gauza hauk [...] skribatu izan dirade gure admonizionetan. Lç 1 Cor 10, 11 (He gure
erakutspenetan). Atheraiak edo publikatuak izan diren admonizionen <admoracionen> edo monitorioen gainean
dakiguna behar denean ez erraitea. CatLav 61 (V 39).
adoatu. v. adabatu.
adoba. "1.º (V, G, L, S), remiendo. Fig.: disimulo, pretexto; 2.º (Sc), condimento; 3.º (V-gip), panal de avispa;
4.º (V-ger), adobe(?). Adobea baiño mingotsago da sagar au, esta manzana es más amarga que el adobe" A, que
para la primera acepción cita el Evangelio según san Mateo (4, 16) y los Dialogues basques.

mende.
adobagai, adobagei (Añ).  Retal que sirve para remendar. "Remiendo" Añ. v. adabaki.  Egizue zuen
konzienziakaz, oi-dozuena zeuroen soñekoakaz: non egotzten deutsatzue atal-zati adoba-geia? Urraturik dagoan
zatian. Añ LoraS 139.
adobaketa. v. adabaketa.
adobaki. v. adabaki.
adobatu. v. adabatu.
adobo (AN-ulz ap. Iz Ulz), abodo (AN-larr ap. Asp Leiz), adomu (-ü S ap. Lh, s.v. adoba), adobua (det., H (V,
G)).  Adobo. "Condiment" H. "Txerri puskak abodoan yarri ditugu" Asp Leiz. "Nola ittauzu adobúa ta nola
maten ttozu?" Iz Ulz (s.v. nola).
adodolarra (det.).  "Adonium, adodolárra" Urt I 219.
adogatu (VocBN  Dv).  "Porter de petits soins à quelqu'un qui faiblit ou à quelque chose qui chancelle"
VocBN. Cf. adabatu.
adogu (VocBN  Dv).  "Secours accordé à quelqu'un qui faiblit, ou bien pour tenir debout quelque corps
chancelant" VocBN. Cf. adobo.
adoi. 1. Tino.  Zure ildoa, mutil-nagusi, adoia artuarena da, ikasiarena da, esan zioten mutillek. 'Votre
sillon est d'un homme valeureux et d'une main point maladroite'. Or Mi 113. Ba du "Bekain"ek, ark ez dun
eiztari-adoia (doaia), / begiak nora ditun, an du zizta doi-doia. "Es cazador de buen tino". Or Eus 48. Guziak
geldi; arraunlariek, / adoia artuz kibortari, / ezin geldirik; sumatzen dute / eskuan biotz-izerdi. "Tomando tino al
mango del remo". Ib. 392. --To... eiztari-adoirik ba duk? --Adoirik diozu...? Ez neri galdetu ori... Galdetu
Mendaurko zugaitz, egazti ta piztiei... --Artu, ba, ordun aizto au, ta jaurti yok indarrez, Erkoren irudi orreri.
Eston Iz 92.
2. "Blanco (para adiestrar la puntería)" DRA.  Nik adoitzat iru gezi yaurtiko ditut aruntz. Ol 1 Sam 20, 20
(Ker nik gezi batzuk jaurtiko dodaz toki aretaruntz, toki a jo-muga bailitzan). Erpiñari buruz ukaldi-adoitzat
arranbela tenkaturik. 'Tras disparar el arco con incomparable destreza'. Zait Sof 91.
adoilatu. v. agoilatu.
adoitsu.  Hábil, diestro.  Gizatalde artan nabari ziran zazpireun gizon azkar, eskui-ezkerti, ta utsik gabe ille
bat abail-arriz yotzeko adoitsu. Ol Iud 20, 16 (Dv ile bat ere jo baitzezaketen, Ker joteko gai ziranak).
adoketa.  "Gasto, ogiketa, adoketa" BeraLzM.  Baliteke izan, 25 pezta aietatik jaso ziratela gau artako
adoketa edo gastua. Zubill 100.
adoki. "Contrato, acomodo, adokija" Dgs-Lar 5.
adokin.  Adoquín.  Ta zabaldu ebenian, bere barruan ikusi ebezan... adokin bi ta izparringi zar bat!
Augaitik zan aztuna. Kk Ab II 77.
adole. v. adore.
adomu. v. adobo.
adondo (V-ger ap. A).  "Frente del ganado vacuno" A.  Idi berari adondora akio. 'Al buey blando acércatele
a la frente'. O PrAsJU 294.
 Etim. Compuesto de ada- forma de composición de adar "cuerno" y ondo, es decir "lo que está junto a los
cuernos".

mende.
adonik.  (Verso) adónico. "Adonius versus, adonik bértsua" Urt I 219.
adonis-lore. "Anemone, haize lórea, adonis lórea" Urt II 83.
adoptatu (Urt).  Adoptar. "Arrogare aliquem in filium, norbait, nihor semetzat hartzea, bereztea, hautatzea,
adoptatzea" Urt II 363.  Zeinek predestinatu ukhan baikaitu bere baithan adopta genzanzát Iesus Kristez. Lç
Eph 1, 5 (He gu bere ume orde egiteko Jesu Kristoz). Iesus Kristen amorez Iainkoaren haurretan adoptatu eta
haren Spirituaz rejeneratu izan baitira. Lç ABC I 3v. Baptismoaz Iainkoak adoptatzen eta rezebitzen gaitu bere
Elizara. Lç Ins F 6r. Adoptatu eta zeure haurtzat hartu bai-nauzu. Mat 270. Zeure semetzat adoptaturik ene
arima garaziaz edertu duzu. Harb 283.
adoptibo.  Adoptivo.  Egiten gara Iainkoaren seme adoptibo. Mat 127. Da grazia izan dibino bat [...] zeñaz
mediante arkitzen geraden Jaungoikoaren adiskide, beraren seme adoptibo ta eskojitu. OA 39 (v. tbn. 65).
adopzio, adopzione (Gèze).  Adopción.  Haurrén adopzionea rezebi genezanzát. Lç Gal 4, 5 (He gu
adopzioneko ume egitekotzat). Baptismoa eman izan zaiku gure adopzionearen zertifikanzatan. Lç Ins G 7r.
Iainkoaren haur izatea, eztugu naturaz, baina adopzionez eta graziaz. Ib. C 3r. Egiten gaitu Jainkoaren ume
adopzionez. CatLav 204 (V 104). Bai, Jinkuaren haurrak dira [giristinüak] adopzionez eta graziaz. CatLan 34.
- ADOPZIOKO, ADOPZIOZKO. Adoptivo.  Bere Aitaren adopzionezko haur gu egin genzanzat, gizon egin
izan den. Lç Adv ** 4r. Ezen eztuzue suiekzionetako espiritu [...], baina rezebitu duzue adoptionezko spiritua. Lç
Rom 8, 15 (He umeen adopzioneko izpiritua; TB seme-ordeko, Dv semeordegoako, IBk semetzarako). Zeren eta
haren inkarnazioniaren eta hiltziaren berthütez eginik izan beikira Jinkuaren adopzionezko haur eta primü. CatS
27.
 ador. Pouvreau, que no recoge tal palabra como lema, tiene "estula, toux", "estul idorra, toux sèche" y "estul
hezea, toux humide", de modo que, aunque la primera letra sea dudosa, la contraposición idor / heze aconseja
leer idorra y no adorra. Así se explica que aparezca en Harriet (que lo relaciona con adorgoa, etc.): "heztul
adorra, toux fatigante, sèche"; de éste pasa a Lhande. Van Eys, sin otro fundamento al parecer, dice: "Ador n'est
plus connu aujourd'hui que dans cette acception [...]. Ador signifie de nos jours roue [< arroda]".
adorable.  Adorable. v. adoragarri.  Lan handi eta adorable hartan gure Ienkoak kolpu batez erakhutsi ditu
[...]. Tt Onsa 120. Neure aita ohoratia eta adorablia. Tt Arima 38. Salbazale adorabliak merexitü deikün gloria
eternala. Mst XVII. O ene Jinkua, egia eternala [...] Trinitate adorablia. Mst III 40, 6. Mündüko personen [...]
laidoriuak merexi dütüzün majestate adorablia. Mercy 3. O Jinko adorablia / lürra kreiatü düzüna. Xarlem 363.
Zure seme adorabliaren khorpitz, odol, arima eta jinkotarzünaren errezebitziaz. UskLiB 104.
adoragailu. "Objet d'adoration" Dv.
adoragarri (Lar, Lecl, VocBN, Gèze, Dv, H).  Adorable, digno de adoración. "Adorable, adoragarria,
gurgarria" Lar. v. ADORATZEKO.
 Tr. Bien documentado al Norte en autores de los ss. XVIII y XIX (antes de esa época sólo en Arambillaga,
Gasteluçar y Belapeyre), pero no hay testimonios del s. XX. Al Sur, donde su empleo es mucho menos
frecuente; se encuentra en Cardaberaz, Olaechea, CatElg, Añibarro, Astarloa, Lardizabal (441), Bilintx, Arrue,
Arrese Beitia (AmaE 33) e Iturzaeta (Azald 156), y, ya en el s. XX, en Txillardegi y Villasante (tbn. en Mirande).
 Zure pazienzia adoragarria bide bat da. Arbill III 18, 9. Sahaskan datza etzanik / Haur bat adoragarria! Gç
74. Mirakuillu handia, adoragarria! Ib. 124. Apezak haren korpitz adoragarria [...] altharen gañen ezarten
dianian. Bp II 18. Aita bethi adoragarria. Ch III 50, 3 (SP aita sekulakotz ohoratzekoa). Izenik andien,
adoragarrien ta gozoena. Cb EBO 37. Sakramentu Santu adoragarri onetan. Oe 141. Probidentzia adoragarriak
egortzen diote [...] zenbait gaztigu humiliagarri. Lg I 293. Batere sarthu gabe Jaunaren xede adoragarrietan.
Ib. 229. Jainkoaren maiestate adoragarri guzia hostia xume batean. Lg II 228. Zure konduita [...] adoragarria.
Mih 105. Jainko adoragarri, salbatzaile amultsua. Brtc 68. Zerren bakarrik Jangoikua dan adoragarria bere
moduban. CatElg 61v. Meza Santa adoragarria. Añ EL1 12. Mundurat bidali du bere seme adoragarria, gure
modela izateko. Dh 252. Jaungoikuaren ama benetakua dala beste santu eta Aingeru gustijak baño andijago,
adoragarrijago. Astar II 45. O ene Jesusen bihotz adoragarria! JesBih 440. Azken aldikoz besarkaturen
dudanean zure gurutze adoragarria. Dv LEd 276. Yoka nezake gure arteko yakin zenbaitek buru ideki hura
atzematen dutela adoragarriena. Hb Egia 58. Graziyazko aingeru / adoragarriya. Bil 46. Zure zauri
adoragarrien izenean, hel zakizkigu! Laph 223. Gure erlijio santu adoragarria. Arr GB 3. O hitz adoragarriak!
O hitz eztitarzünez eta amorioz bethiak! Ip Hil 236. Ez dakit zer esan nion. Polita zegoen, adoragarria obe. Txill

mende.
Let 43. Aren presentzia adoragarria alde orotan azaltzen den ezkero. Vill Jaink 162. [Theresaren] ahotxo hain
adoragarri zena. Mde HaurB 51.
v. tbn. Zuzaeta 101. Mercy 23. CatLuz 39. UskLiB 107. Jaur 168. Lap 318 (V 144). Jnn SBi 46. Arb Igand 201.
adoralari.  Adorador. v. adoratzaile.  Erromatarren Janok ez eban / Adorala[r]irik bapere euki inoz emen.
AB AmaE 64.
adoraldi.  Acto de adoración.  Zuk Jaunari egindako agurraldi edo adoraldi ta otoitz edo eskeintza edozeñek
nai ta nai ez Jaunaren biotza ikutzen edo ukitzen du. Inza Azalp 104.
adoran.  En adoración.  Adoran egonen naiz zure tenplo sainduan eta zure izenari diot bihurturen aithor.
Dv Ps 137, 2. Ethorriko baitire jendaki guziak, eta zure aitzinean adoran jarriko baitire. Dv Apoc 15, 4 (BiblE
zure aurrean ahozpeztuko dira).
adorantza, adoranz.  Adoración.  Beren belaunak lurrera, ta egiten diote dagokan adoranz eta agur andia.
Mb IArg I 160. Orregatik bat bera ta berdiña da irurei ematen zaien honr, adoranz eta gloria. Ib. 357.
Adorantzak ematen / belauniko beti! / biyotzian daukatan / imajiña bati. Bil 135.
adorarazi (Dv), adora erazi.  Hacer adorar. "Faire adorer" Dv. v. ADORATU ERAGIN.  Guri adora
eraziteko Trinitate Saintiaren. Bp I 132. Behar zituztela suntsi-arazi munduan ziren errelijione faltso guziak,
adoraraztekotzat Jainko bakharra hirur presunetan! Lg II 299. Gorphutzez eta izpirituz guri adora-arazteko [...]
Jainkoa. Brtc 221. Eta adora eraziren [sarrasier] / Zelietako Jinkua / Ezagüt eraziren diriet / Zure lege saintia.
Xarlem 1407. Erreparatu zuten Salbatzailearen ohorea [...] adora araziz laidoz estalia izan zen lekhu beretan.
Jaur 201. Enperadoreak egin ziozkan egin-ahalak [Martinari], bere jainkoen adorarazteko. Jnn SBi 175.
[Egiazko Yainkoaren] plazan adoraraztea kreatura hits batzu. Elsb Fram 128.
adorategi. "Adoratorios, templos de falsos dioses, jainko gezurrezkoen adorategiak" Lar.
adoratu (L, BN, S; SP, Urt I 224, Lar, VocBN, Gèze, Dv, H), adoradu (Lcc). Ref.: Lh; Lrq.  Adorar. "A sólo
Dios hemos de adorar, [...] Jainkoa bakarrik adoratu bear degu" Lar (s.v. adorar). v. gurtu, jauretsi.
 Tr. De uso gral., tanto al Norte como al Sur, hasta finales del s. XIX (aunque no se documenta, por ej., en
autores como Arana, Apaolaza, Soroa, Alzaga, Mocoroa, Elizanburu o Hiriart-Urruty). A partir de entonces
disminuye notablemente su empleo en todos los dialectos. Para el part. de futuro, además del más gral.
adoratuko, hay adoraturen en Leiçarraga (Ins D 3r), Larreguy (II 109), Xarlem (638) y CatS (39). En DFrec hay
2 ejs.
 Ador'ezak Iangoiko bat. E 47. Eriden zezaten haurtxoa bere ama Mariarekin, eta ahozpez adora zezaten hura.
Lç Mt 2, 11 (He, TB, Dv, Ur, Samper, Hual, Echn, SalabBN, Ip, HeH, Leon, IBe adoratu; Ol agur egin, Or gur
egin, Ker, IBk, BiblE gurtu). Urrez edo zilharrez eginikako figurak Iainkotzat hartzen eta adoratzen baitituzte.
Mat 109. Iongoiko bat onhets ezak eta adora debotki. EZ Man I 12. Joan bear dut deseoreki Iaunau adoratzeko.
Ber Trat 27r. Haserretu ziren [...] idoloak adoratzen zituztenen kontra. Ax 276 (V 365). Adoretan dot odol
prezioso gure Iauneena. Cap 131. Krutze santua adoratzen dezunean. OA 14s. Lizenzia iguzu Birjina santea /
adoradu daigun zeure infantea. Acto 399. Umeek, zer nahi atsekabe eta damu duketen aita ametarik, adoratu
behar dute probidentziaren zuhurtzia. Lg I 223. Gurutzea adoratzean nola esaten dezu? Mb IArg I 18. Dügün
pausa elizan / eta adora bertan / Españako patrua / St Jacques elizan. Xarlem 1196. Jagi ta berala, adoradu
belauniko iru bider Trinidade edo Irutasun txito Santua. Añ LoraS 120. Andre dena Maria adoratzea egiazko
idolatria bat liteke. Dh 261. Bide-lagun arturik / Zeruko argiya, / guazen adoratzera / aur jaio berriya. Echag
64. Argi eder horrek merezi luke / Ederki adoratzia. Bordel 68. Adoratutzen zuten / oiek iguzkia, / ta, onetzaz
gañera, / berriz illargia. It Fab 229. Ainbesteraño nago / enamoratuta, [...] adoratuko zaitut, / agindu zazu ta.
Bil 98. Juan ziran tenplotik / Jauna adoratuta, / amabi urteko Jesus / birian galduta. Xe 159. Pello, etzaitezela /
geiegi estutu, / mingaiñ ederrarekin / mundua adoratu, / ezpañak dantzatu, / burua kantsatu, / gauza onak
gustatu. AzpPr 129. Nik adoratzen dudan Jainkoa da egiazko Jainkoa. Jnn SBi 173. Arratsaldean adoretako /
Iaun baltz ardantegikoa. Azc PB 76s. Eta Jesusen Biotz Donetiya bere adorau edo gurtu bear dogu? Itz Azald
82.
 (s. XX). Adoratzen zütügü / oh! lili xarmanta! / Orok maite zütügü / Andere pollita! Xikito 13. Jauna agurtu
edo adora dezakegu. Inza Azalp 120 (78 adoratu edo agurtu). Sorgin guziek, berriz, lurreraino kurturik, adoratu
zuten beren Nausia. Barb Leg 134. Azpeitian dirade / jokatzekoak aurten, / zazpi torero eta / bost napar zezen; /
danbolin, esku-dantza, / musika ta jolasa, / adoratzeko plaza / denbora pasa. Tx B 195. Dama gazte bat
adoratzeko / artutzen dut enpeñua. Tx B I 121. Aurra [...] aozpez yauretsi (adoratu) zuten. Ir YKBiz 25. Eta
Israelitek adoratu zuten aratxe hura. Zerb IxtS 39. Gurutze apala, / gurutze zitala, / barneraino adoratua ta /
mende.
zeruraino madarikatua. Azurm HitzB 52. Sakramendu Sainduaren adoratzerat joiateko. Ardoy SFran 58.
Artzainak ziren atera, / aingeruekin batera, / Eguberri goiz aldera, / Jesusen adoratzera. Xa Odol 99. Emen
geienak egiten dute / basarria adoratu [...] lendabiziko bear ginuzke / baserriyak mejoratu. Uzt Auspoa 43, 118.
[Martzela] maitatu ez ezik, adoratu ere egiten zuala. Berron Kijote 139. Urtero adoratu nahi genuke Gabon-
gauean, artzaiek inoiz aska gainean adoratu zuten bezalaxe. MEIG I 79.
v. tbn. (Sólo para autores del s. XX): CatJauf 58. CatUlz 12. Ox 20. Or Tormes 47. Lf Murtuts 53. Arti MaldanB
229. NEtx LBB 288. Lasa Poem 79.
 (Con complemento con suf. -tzat y, menos frec., -tzako).  Bihotz baten izateaz / Errege zare aithortzen / eta
mundu ttipi batez / Jongoikotzat adoratzen. Gç 79. Hura Ienkotzat bezala, / Bat bederak adora. Arg DevB 52.
Aginduko du, ezagutu ta adoratu dezeela Jainkotzat. AA III 476 (v. tbn. 470). Non dira zuk Jainkotzat adoratu
dituzun munduko gauz oriek? Ib. 575. Jaungoiko paltso asko, [...] Jaungoikotzat adoreetan zitubeenena. fB Olg
141. Eztaigula Jauna bera baño besterik adoradu Jaungoikotzat. Astar II 45. Bakhus, arnoaren eta deboxkerien
jainkotzat paganoen denboran ezagutua eta adoratua. Gy 102n. Jerusalengo Elizan ipiñi eta Jainkotzat adoratu
zezaten. Lard 537 (v. tbn. 508). An dijoaz beren Jaun eta Jaungoikotzako adoratzera ta agur egittera. Inza Azalp
48.
- ADORATU ERAGIN. Hacer adorar. v. adorarazi.  Danen kastakuak ziriala, arako urragorrizko idiskua
[...], Israeltarrai mendijan Jaungoikotzat adorau eragin eutseenak. fB Olg 138. Adorau eragin nai deutseez
Idoluak. JJMg BasEsc 232.
- ADORATZEKO (SP). Adorable. "Adorable, digne d'adoration" SP. v. adoragarri.  Mendien
aldarazitzaillea. Itsasoen agortzaillea. Iainko adoratzekoa. EZ Man II 190. Birjina bethi adoratzeko zarena: /
grazien Erregina. Arg DevB 91. Aldareko Sakramendu guziz adoratzekoaz. SP Imit IV tít. (Ch sakramendu
adoragarriaz). Iesus maitearen gorputz adoratzekoa hartzen dugunean. Ib. 1, 7. O zauri adoratzekoak! o zauri
guzizko sainduak! He Gudu 115. Gurutzefikatu zutenean Jesus adoratzekoa. Ib. 144.
adoratzaile (SP, Urt, Lar, Añ, Dv, Lh), adorazale (S ap. Lrq; Lh).  Adorador. "Adorateur" SP. "Adveneratus"
Urt I 252. "Idólatra, jainko falsoen adoratzallea" Añ. v. jauresle, gurtzaile.  Baina ethorten dun orena [...]
noiz adorazale egiazkoék adoraturen baitute Aita spirituz eta egiaz: ezen Aita-ere halako adorazalén galdez
diagon. Lç Io 4, 23 (He, Dv, HeH adoratzaile, TB adorazaile, LE, EvS adorazale; Ol yauresle, Ker, IBk
gurtzaile). Iduri baitzuen egiazko Jainkoak etzuela gehiago bere adoratzaillerik Israelgo erresuma guzian. Lg I
348. Idolatrak edo gezurrezko Jaungoikoaren adoratzalleak. Gco I 413. Munduaren adoratzalleak zabaldurik
arkitzan dira bazter guztietan. AA III 298. Jesusen bihotz sakratuaren adoratzaileak. JesBih 399. Egia da
badituela [Buddak] ehun eta hiru hogoita hamar miliun adoratzaile. Hb Egia 65. Gurutzearen adoratzalle
guziak [...] desegiteko [...] usteetan ejerzitu andi izugarri batekiñ Granadatik sartu zan. Arr May 174. Jainko
faltsuen adoratzaileak. Jnn SBi 4. Kristinaua da Jaungoiko bakar baten adoratzallea. Itz Azald 9. Ilargi-
jauresleai (adoratzaileai) egiazko erlijioa jakineraztera joan. A Ardi 130. Hil zatzue jainko faltsoen adoratzaile
guziak. Zerb IxtS 39. Nola Betelemeko estalpe hotzean / zure adoratzaile Eguerri goizean, / horra, Jesus,
artzainak Zuri otoitzean. Xa Odol 237.
v. tbn. Dh 241. Jaur 148. Lap 6n (V 5). CatJauf 25. Adoratzale: Bordel 69.
adorazio (Urt I 225), adorazione (S ap. Lrq; SP, Urt, Dv, H, Lh), adorazino (-iño Chaho), adorazinoe. 1.
Adoración. "Adoration. [...] Adorazionerekin, adorablement" SP.
 Tr. Documentado al Norte, ya desde Leiçarraga, en autores de todas las épocas hasta el s. XX. En la tradición
meridional, donde se documenta desde la segunda mitad del s. XVIII, es menos frecuente y en el s. XX sólo lo
emplean Altuna (como glosa a gurpena), Villasante y Aresti (MaldanB 222). Hay adorazio en autores
guipuzcoanos y alto-navarros, adorazione en autores septentrionales y adorazino(e) en vizcaínos.
 Zer adorazione mota hemen kondemnatzen da? Lç Ins D 3r. Eguberri-gaueko adorazionearen gañean noela.
EZ Noel 59. Erregen adorazionia. Bp II 27. Jaun hari errendatzen diozkaten adorazionei, eta guziak ofritu
behar diozkagu. CatLav 253 (V 128). Horra nola suntsi arazi zuen Jehuk Baalen alderako adorazionea. Lg II 4.
Zuk bakharrik merezitzen ditutzu zeruaren eta lurraren adorazioneak. Mih 55. Bere obrarik handienez, bere
adorazionerik khartsuenez. Brtc 240. Onelako presentak eskeñiaz, egiten zitzaion horduan Jainkoari, zor zaion
adorazio [...] ta begitartea. Ub 30 (v. tbn. PE 119 Birjiñari egiteko / adoraziyua). Jangoikoai gurte, adorázio ta
laudário. LE Ong 1r. Onra au ematen zaio Jaunari era askotan eta era oetatik batari deitzen zaio adorazioa.
AA III 336. Athenasko jendeak, ekusten zaituet [...] bear ez diran adorazioetara jarriak. Ib. 310s. Begiratuten
badeutsagu kanpotiko adorazinoe edo belauniko oni, bardin bardina da gustijetan. Astar II 46. Erregeen Gurtea
edo Adoraziyua. Echag 55. Jesusen bihotz sakratuaren alderako bethiereko adorazionearen indulientzia
irabazteko. JesBih 474. Zuri zor zaizkitzun adorazinoe eta homaien bihurtzeko. Ib. 442 (v. tbn. con bihurtu: Dh
58 y CatJauf 19 adorazione, Arb Igand 170 adorazinoe). Errenda itzazie Jesüs-Kristi, merexi dütian adorazione
eta erremestiamentiak. UskLiB 110. Jaunari agur-egin edo zor zitzaion adorazioa eman. Lard 81 (v. tbn. con
eman: Tt Onsa 17 y Arb Igand 108 adorazione, Astar II 53 adorazinoe y Vill Jaink 167 adorazioa). Urrezko
xahalaren adorazionea. Hb Egia 7. [Confucius-ek] baditu Sinan abantzu adorazioneak. Ib. 68. Bost llaga
mende.
sagraduen / adorazioa, / biotzetikan bada / zer orazioa! Xe 326. Orazio oni egotzi zion adorazio au: "Jesukristo
gure Jauna, adoratzen zaitugu [...]". Bv AsL 77. Jainko guziz botheretsua, onets zazu eman dezaitzudan nere
adorazioneak eta ohoreak. Jnn SBi 140. Pesta bat zitzaion bere apez lagunek deitzen zutenean, jubilau edo
adorazione; ala kongregazionea ere! HU Aurp 117. Gurtuerea edo adorazinoa. Itz Azald 81. Leiar (kristal) bati
gurpena (adoraziñua) egitten dautso. Altuna 22. Aro eta erri basati aietan asaben adorazioraiño eldu ziran. Vill
Jaink 167. Beraz, lehenaren adorazio harrituan ez badaude auzpezturik gure gazteak, bizi garelako seinale da
hori. MIH 66.
v. tbn. Cb JMJ 4. Gco I 467. Lard 85. Adorazione: Gç 39. Mercy 14. Monho 98. UskLiB 20. Jaur 361. CatS 79.
Ip Hil 91. Adorazino: Harb 226. Hm 125. Adorazinoe: CrIc 142.
2. adorazione (Lh). "Fête d'adoration perpétuelle" Lh. v. infra ADORAZIO-EGUN.  Duela zenbeit egun,
Adorazionea ginuen. JE Bur 72. Eta egiazki kantari ederra zen, eta oraino beharrietan dugu nola Azkaineko
adorazione batzuez inarrosten zituen [...] elizako xoko gehienak. Zerb Azk 76. Senpereko adorazione batez,
hogoi apez lekuko, Azkaineko erretorak pario hau egin zuen Senperekoarekin: [...]. Ib. 101.
- ADORAZIO-EGUN. Festividad de la Adoración.  Horra nun, Adorazione egunean, [...] krik!... berina hek
oro pizten diren! JE Bur 72s (v. tbn. 74).
- ADORAZIOKO. (Adnom.).  Zelako kultua emon bear deutsegu? [...] Adorazinoeko kultua. Itz Azald 82.
Egiten dirala lau egikera oneek: adorazinokoa, eskerrak emotekoa, [...]. Ib. 160.
- ADORAZIOZKO. (Adnom.).  Adorazionezko aktak eginez. CatLav 323 (V 160; v. tbn. CatLan 141
adorazionezko aktuak, Monho 80, UskLiB 107 y CatJauf 116 adorazionezko akta(k); cf. Hm 213 adorazinoaren
akta). Nolakoak etziren Yosephen humiltasunezko eta adorazionezko sentimenduak! Lg II 106. Amodiozko eta
adorazionezko homaiak. JesBih 400. Izanen dela lurreko nazione guzien adorazionezko opxeta. Jaur 358.
Fedezko aktoak, adoraziozkoak. Arr May 12. Adorazionezko, eskerrezko eta amuriozko sendimentiak. CatS VIII.
Baditugula Jainkoaren alderat adorazionezko, esker onezko eta amodiozko eginbideak. Lap 21s (V 13).
adore (V; Añ (V), H (V, G)), adole (V-gip). Ref.: A; Iz ArOñ; Etxba Eib (adolia); Elexp Berg; Gte Erd 14. 
Ánimo, vigor, energía, brío. "(Sin) fuerza natural, (V) adore baga" Añ. "Courage, énergie, force" H. "Ánimo,
fuerza vital" A. "Sartu san iker-ikera zerr eiñ esekixala esetako adore barik (V-m)" Rollo 20 T. "Adóre, adóreik,
ni para mamar" [?] Iz ArOñ. "Disposición, ánimo, fundamento para las cosas. Gauzarik errezena eitteko, adolia
biar da, [...] hace falta maña. Ezertarako biez[t]auka adolerik, no tiene aliño para nada" Etxba Eib. "Ointxe
eztaukat ezta sillatik jaikitzeko adoreik pe" Elexp Berg. "Hori egiteko adorerik ez deuko (V-arr)" Gte Erd 14. Cf.
H: "L'espagnol rend bien ce mot par ánimo et disposición; cf. ardorea qui semble bien être le même mot". v.
ardore, kemen.
 Tr. Documentado en autores vizcaínos desde principios del s. XIX. En el s. XX también lo emplean autores
guipuzcoanos. En DFrec hay 15 ejs. de adore, todos meridionales.
 [Eztabe pekaturik egingo] zar jausitu edo adore gitxi daukenak, Eleisara juateko, batez bere eguraldi txar edo
gogorrak dagozan egunetan. CrIc 98. Ama batek ekusten duenean bere semetxoa gaixorik, adore gabe ta aginte
gutxirekin igui ematen diola jaatekoak [...]. Mg CC 207. Ekin ekin, [...]: jaijo dedilla [...] aginte ta adore barri
bat guztioen biotzetan. Mg PAb 206. Barriz makaldu ta bildurraz adore baga geratuten bagara [...] gauza
guztiak birau, goibetu ta buruz beratuko jakuz. Ib. 205. Gorputza adore baga ta odol-usturik; [...] eroiela [Jesus]
urkemendira. Añ EL1 188. Larriturik, bildur-ikaraturik, adorebagarik eta kokorroturik egongo nas. Añ EL2 27s.
Gitxi jan, pisu andia, makilladak ugari, larga zuten aginte edo adore gabe [astoa]. VMg 62. Entzunik Hugok
berba oneek, geratu zan konort eta adore bagarik, eta al eban moduan biurturik Marijagan, eskatu eutsan
laguntasuna. Ur MarIl 42. Adore baga neguko txori / Mutu bat legez, / Otzak kikillik, txio bat bere / Egin baga.
AB AmaE 126. [Pelegriñoa] egoan ukatuta, adore bagarik, / Odolak otzituta, belaunak ikaraka. Ib. 390.
Okendoren adore ta biotz andia, / Norbaitek esango dau zan zorakeria. Ib. 98. Oraindino ezta galdu / nire
adorea; / iru urtean birritan / emon dot semea. Azc PB 84s. Erri polit polit bat dakuse: erri garbia, arraintsua
baiña arrain-sunda bagakoa; leku itua baiña arnasaz da adorez betea. A BGuzur 108. Gizonik indartsuenak
adore baga geldituten eiziran lamiñak ikustean bakarrik. Ag AL 64. Pedro Mariren aotik alango salaketa
gogorra aitu ebanean, adore baga gelditu zan. Ib. 95. Erantzuera bi oneek [...] ezertarako adore baga izten
eben. Ib. 85.
 (s. XX). Arrantzale errukarriak, danak bustita, zurbilduta, [...] etenda, adorerik bage, goseak eta egarriak
amaitu bearrean. Ag Kr 17. Ezertarako ezeukan adorerik eta aotik bitza eriola, damu dot Jauna, damu dot Jauna
esanaz, an joan zan ondora. Ib. 91. Ara nun datorren artaldetik [Txuri], [...] aoa zabalik, bere adorea nagusi
gaztearen alde jartzeko asmoetan. Ag G 309. Gogoratzen [...] soroetan egindako lanak, [...] gogoz, adorez, gau
ta egun, al zuan aña. Ib. 243. Gizon trebien adorea zelai edo enparantzaren erdian ikusteko asmoetan. Ib. 82.
Bizinaiak ematen duen indar ta adorez abere basatiak egin zuten borroka errimea. Ib. 159. Englandar bi jausi
zirean. [...] Guztiz txarto egozan luze-luze, zirkin egitteko adore baga. Echta Jos 146. Lekobideren adorea, Utsiñ
Tamaion altasuna, Leloren billaukeria. Ag EEs 1917, 211. Nik, sasi-apaiz onek, erdiak esateko ere eztiat
adorerik (kemenik) izango. A Ardi 90. Aitaita, adorerik bai al dozu artu dozun zeregiña bide onera eruateko?
Kk Ab I 25. Mutilla adore barik aurkitzen zan, gustiz yausita, berbia be ost-osta eukala. Kk Ab II 47. Orduban
mende.
arrije lez geratu ziran danak. Iñok ezeukan adoreik zirkin bat egiteko be. Ib. 88. Esan eutsen [...] joateko ba;
baña ezeuken alako adore andirik be. Ib. 44. Arduraz ta adorez lan egiten du. "Trabaja con celo, con ardor".
Zink Crit 13. [Power jaunaren] adore ta kemen sutsuaren bidez abiatu ta gertu zan. Garit Usand 28. Alakoxea
zen zeukaten adore ta tankera jatorra (Quijote IX). "Tal era el denuedo y continente que tenían". Anab RIEV
1928, 611 (Ldi RIEV 1929, 210 tankera ta adorea; Or ib. 8 kemena ta yarkera). Zer adore, zer inddar ixango
dogu guk bijar goxerako? Otx 49. Ene emakume gustijak zurtzauta geldittu ziran ezetarako adore barik. Ib. 49.
Belaxka itxurakoa izan arren, etzan braust batean adorea ta ausardikeria galtzen zituanetakoa-ta. TAg Uzt 192.
"Eup! Ori dek sasoia!" [...] aien adorea piztu nai zun eupada arekin. Ib. 134. Onaizkero, ordea, nola zuzendu
nezazke arinkeriaren ondorenak? Ezpai'det mutilla uzteko adorerik. Ib. 126. Nere lei on, pentsamentu, / adore
bizi ta zentzu..., / almen guziak erabat zure / opaz nere barru! EA OlBe 49. Adore au dun erriak / emango ditu, o
bai! Xabier / ta Zumarraga berriak. SMitx Aranz 98. Pobrea danak ez du faltako / lanerako adorea. / Adore
orrek idekiten dau / zeru altuan atea. Ib. 73. Ez det ortarako gogorik ez adorerik. Lek SClar 140. [Jokalariak]
atzo agertu yuen adore ta kemena galtzen ezpaiuek beintzat. Bilbao IpuiB 268. Gergoriok ez eukan ezer
erantzuteko adorerik eta, afaldu be ein barik, oian sartu ei zen. Akes Ipiñ 32. Ekin eutsan emakume arek mutil
gaztearen adore galdua indarbarritzen. Erkiag Arran 159. Bere illobak egin laidokeriaz apentzea zin egin du
bere adore ta kemen guziz. Etxde JJ 15. Arimea beintzat, kemen ta adore guztiarekin Maitearen mendeko duzu.
Onaind in Gazt MusIx 156. Lagun barrien artean [...] zertxobait azkortu da Nikanor-en adorea. Erkiag BatB
192. Epai onaren itxaropenak, biziteko adorea anditzen deutse batzuei. Ib. 193. Lan egin gabe bizitzeko, adorea
bear da, motzaillak esan oi dabenez. Ib. 153. Eta edari pitiña bere urdailleratuaz, jaso ta erneragin deutsa
adorea ezagunean. Ib. 195. Gogoa abailduta, adorea galduta. Ib. 191. Illuntzean, ez dau adorerik izan Alaska
kafetxean bere burua agertzen, urrun egon ez arren. Ib. 186. Fedeak bakar-bakarrik eman dezaioke gizonari,
argiaz gaiñera, kemena, adorea eta arraitasuna. Vill Jaink 9. Adore aundiz abestuagaz / errikoi bertso samurra.
BEnb NereA 99. Gogoz ta adorez lanera [...], azkar arrantzaleak. Ib. 149. [Ertzain-buruaren] asmoa, nere
adorea galtzekoa zan; baiña gezurrak irten dio! NEtx LBB 117. Zaldun bat [...] oso jatorra eta beste-ez-lakua
[...] zintzotasun eta adole onian. Etxba Ibilt 458. [Don Kijoteren] adore azkarra alferrik izanik. "Su destreza y
buen ánimo". Berron Kijote 164. [Santxo] beldurtia ta adore gutxikoa bait-zan berez. "Medroso y de poco
ánimo". Ib. 215. Santxo, adore izan zak. "Buen ánimo". Ib. 206. Gaiztoak ihesi doaz [...], garai berriz U.
Jaunaren adorea, kemena, buru jantzia eta bihotz gartsua. MIH 201. Buruz, taxuz eta adorez, ez esku arinez,
nekearen nekez baino egiten den [lana]. Ib. 350.
v. tbn. Lab EEguna 68. Zait Plat 17.
 --Zer da grazia argala edo adore gitxiagokua? --Da grazia bat, zein artu arren, eztan egiten berak esketan
ebana. Onelakuak ziran Judasen ta Judeguben graziak. CrIc 124 (v. tbn. otro ej. en la misma pág.). v. tbn.
CatElg 165.
 Orain adorerik beso ta oñetan euki ez arren [ordiak], orrelanguak [...] emon leikezu makillaka galanta. Mg
PAb 64. Iges egieban adoreak euren besoetatik, etorri jakoen begietara beti betiko loa. Ag Kr 199. Besoak txito
adoregabeak zeuzkan; ankak zerbait indarge ta sorrak. Ag G 200. [Jaungoikuak] arerijuen aurka zuben besuai
indarra ta adorea emonez. Otx 182. Agertu bearko dira oraintxe nere besoaren adore ta kemenak. "Donde será
necesario que yo muestre todo mi valor y esfuerzo". Berron Kijote 206.
 "Sentido, sensación, [...] (V) adorea, konortea" Añ. "(Quedar sin) sentido, (V) adore baga [...] geratu" Ib.
 Sentido corporal. v. adoremen.  [Platonen] iritzian, adorez somatzen dana da ezaguera [...]. Arrezkero,
Platonek gutxi gora bera dakarrenez, egia, adorez dugunean bakarrik idoro dezakegun ezkero, ta batak bere
adoremenez somatzen duena askotan besteak somatzen duenaz bat eztatorren ezkero, egia bera bitara adi. Zait
Plat 121.
 Etim. Forma anterior ardore (Larramendi): préstamo del esp. ardor, como había visto Castro Guisasola (El
enigma del vascuence ante las lenguas indoeuropeas, Madrid 1944, 61).
adoredun.  Animoso.  [Ama Begoñakoak] adoredun ipiñi adore bakuak; / Zenbateri zuzendu berna
okertuak! Enb 80.
adoregabe, adorebaga (Añ).  Falto de ánimo, de vigor. "Perlático [sic], (c.) perlesiaduna, adore bagea,
galkordez dagoana" Añ.  Bada oi dirian legez gaixotasun batzuk ain andiak, gorputz guztia argaldurik,
maskarturik, jausia, adore bagea ta ezindua ifinten dabenak. Añ GGero 79. Arrikada batek konorta kendu
eustan, da urrengo goizean errekondoko sasi tartean billatu neban neure buru adore bagea. Ag AL 145. Bere
idekoak [...] pozez ta amesetan ikusten ebazalarik, bitartean bere barrua larri, adoregabe, illun eta bakar
ekusan. Erkiag Arran 184.  Besoak txito adoregabeak zeuzkan; ankak zerbait indarge ta sorrak. Ag G 200.
- ADOREGABEKO (adole-bako V-gip ap. Etxba Eib). Falto de ánimo, de vigor. "Se dice de la persona sin
maña. Oiñ daukagun neskamia, adole-bakua, la sirvienta que ahora tenemos, es sin aliño" Etxba Eib.  Mari
Andresek, begiak zabalik eukiarren, ezeutsen ezer erantzun al izan: adore bagakoa irudian. A BeinB 76. [Ama
Begoñakoak] adoredun ipiñi adore bakuak; / Zenbateri zuzendu berna okertuak! Enb 80.

mende.
adoregabetu, adorebagatu, adorekatu. 1. Perder el ánimo; desalentar.  Doloreak ta minak argalduten dabe
[...] gaixotasunak, mindu, gatxak adorebagetu. Añ MisE 114. Euzkotarra eztan edonor adorekatzeko. "Infundir
desaliento'. Arriaga Lekob 7. Jaunak lagundu ezik, / geure griñen eran, / sarri, adorekatzen, / buruge antzeran.
Egieder UrreB 88.
 Perder el conocimiento.  [Andra Maria] asi iakon zeruko erezi ederrak entzun eragiten; da Bakartar
zorionekoa atseginen atseginaz adorebagatu ta lurreratu zan. Ezale 1897, 55b.
2. adorebagetu (Añ). "Adormecerse brazo, pierna, etc., (c.) sortu, (V) adorebagetu" Añ.
adorekatu. v. adoregabetu.
adoremen.  Sentido corporal.  Adoremenen argibidearen biar izana. "Necesidad del testimonio de los
sentidos". Zink Crit 25. Bear bezela bekaltzeko batzuetan adoremen bat baño geiago erabilli bearra. Ib. 28.
Batak bere adoremenez somatzen duena askotan besteak somatzen duenaz bat eztatorren ezkero. Zait Plat 121.
adoretasun.  Brío, ánimo, valentía.  Nok eztauz gure gurasoen adoretasunak entzun? Zelaietan zeinbat
arerio ezebezan arek banatu ta zuzitu? A Ezale 1897, 135a.
adoretsu (V-gip ap. Elexp Berg; Ort Voc (V-ger)).  Brioso, animoso, vigoroso; valeroso. "Animoso,
empeñista. Etzuan oso abilla, baiña bai adoretsua" Elexp Berg.
 Tr. Documentado en Arrese Beitia y en autores meridionales del s. XX. En DFrec hay 20 ejs.
 Gure errutsu, biotz andiko, adoretsuak, / egozan mutu, zer egiñ eziñ asmaduta. AB AmaE 438. Sugurdi
azkarren tipirri taparra luze adoretsuak. Ag G 216. Ikusi dezagun gazte adoretsuen esetsaldia. Ib. 100. Gogo
olde sendo ta adoretsuduna. "Un alma de temple fuerte y brioso". Zink Crit 45. Gorputz argalaren yaube izan
arren, gizon adoretsuaren gogo-sendotasunak [...]. GMant LEItz 66. Adoretsuba zan gure mutilla.
"Courageous". Altuna 67. Ez zitzaion atsegin neska bati mutilla adoretsua edo koldarra berdin iruditzea. Anab
Eusk 1930, 129. Abek pozik ateak irikitzen dizkate gizon ta emakume adoretsu oieri. ABar Goi 18. Ezeben gure
gudalariak sinistu nai mutil adoretsuaren egitsari ederra. A EY II 145. Euskal-idazle adoretsuak pizkortu ta
aizatzeko. EG 1954 (11-12), 206. Eta gudarako gixon errime-adoretsuek urten eudien emendi. Akes Ipiñ 11.
Amaika itsasorate egiñiko itsaseme adoretsu artan edo arengan. Erkiag Arran 14. Egun baten, zure adiskideai
irudipenez / auxe egin zeutsen berba: / "Adoretsu bati ezarri dautsat koroia, / gudari bat jaso dot erriaren
gaiñera". "Imposui coronam potenti". Ker Ps 89, 20 (Dv indardunari eman diot laguntza). Eun eta bederatzi
urte zituela, burua adoretsu bere senean zuelarik, bukatu zuen bere bizitzaldia. Zait Plat 122. Beso adoretsu
oien kemena. "De vuestros valerosos brazos". Berron Kijote 85. Gaulako Amadis adoretsua. "El valeroso". Ib.
169. Bere biotz adoretsua lagun. "Intrépido corazón". Ib. 216. Ez da ausartu langile iaio eta adoretsu hauei zor
zitzaien neke-saria ematera. MEIG I 186. En DFrec hay 20 ejs.
 (Usos predicativo y adv.). "Animoso. Batian mendira, bestian bizikletan, oso adoretsu dabill gure semia
aspaldixan" Elexp Berg.  Alfonso gerran adoretsua, / Jimena eta Errodrigoren seme errutsua. AB AmaE 443.
[Ibilli zan] atuna baño azkarrago [...], balea baño adoretsuago. Ag Kr 211. Alai ta lasai, zangar ta adoretsu
egin zituan Ameriketarako bideak. Ag G 253. Baña, il-oge-buruan dakust / Gotzon bat geure pozgarri, / Zarden
ta zutik ain adoretsu / Aberrijaren zaindari. Enb 35. Euzkelduna dalarik / Jeltzalia be bai, / Euzkadi aldezteko /
Adoretsu nun-nai. Ib. 59. [Andra asko] gixonak eurak baxen kementsu ta adoretsu aberrija aldeztuten. Otx 45.
Neurtitza bizi ta adoretsu irten oi da. Inzag RIEV 1933, 416. --Adoretu adi, Ramus, ez duk-eta irea gaiztakeri
orren errua. --(Adoretsu, etxera abian). Ez; nik etzioat orrelako txarkeririk erakutsi. Lek EunD 50. Gure biotza
ta barrua gertu ta adoretsu izan bear ditugula erakutsirik. Erkiag Arran 165. Adoretsu jarduteko gogo ta
egokitasuna. Erkiag BatB 127. Adoretsu jarraitzen du lanean. Herr 1-3-1961 (ap. DRA).
adoretu.  Animar(se), alentar.  Tr. Documentao en Arrese Beitia y textos meridionales del s. XX. En DFrec
hay 6 ejs.  Goiko arnasa pozgarriagaz zuk sendotuta / Adoreturik sartu zeitezan batalletan. AB AmaE 438.
Arranua, adoretu dagidan. Kk Ab I 105n (trad. de "Rediez, hay que animarle"). Gero amen esanaz adoretuta-
edo, mutillek eta neskak be asi dira esaten [...]. Kk Ab II 54. Ordu batzuk geiagotan adoretzeko eta aldiari toki
emateko. "Con la mira de alentar por algunas horas más". Zink Crit 54. Geiago ta geiago adoretu ta
indarragotuaz jarraitu zion bere egikizun [...] errikoiari. Garit Usand 33 (v. tbn. 59). Itxaso ondogabe, gazi-
mingotza da / Amaren biotza neke-oñazez, / Bat-batez bizia kenduko eutsona / Adoretu ezik goiko eskarrez.
GMant in Onaind MEOE 655. Berotu zaiozu gogoa. Adoretu zazu. ABar Goi 44. Adoretu adi, Ramus, ez duk-eta
irea gaiztakeri orren errua. Lek EunD 50. Ordena berria [...] Eliza indartzeko eta Erromari kendu edo gutxitu
nai zitzaiona adoretu eta geitzeko. Manzi GPatroi 162. Zuhurtasun ori euskal-idazleak pizkortu, adoretu ta
xuspertzen erabili. EG 1954 (11-12), 206. Bere burua adoretuaz ta kemen premiñazkoz jorituaz. Erkiag Arran
98. Eskintze onek adoretute, gure baserritarrak gogatsu asi zirean [...] erabagiek artzean. Akes Ipiñ 15.
mende.
Azkenez, anaiok, poztu zaiteze, bikaindu ta adoretu zaiteze, guztiok gogo bateko izan zaiteze. "Perfecti stote,
exhortamini". Ker 2 Cor 13, 11 (Dv boz zaitezte, izan perfet, bero elkhar).
adorgagarri. "Fâcheux, ennuyeux" H.
adorgatu (Lar  H).  "Enfadar", "enojar" Lar.
adorgoa (det., Lar  H), adorga (Darric (AN) ap. DRA).  "Enfado" Lar.
adornatu, adornadu.  Adornar. v. apaindu.  Polsea, barriz, oi berabilke, / oi diruz adornadurik. Lazarraga
1182v. Dama galantak ara doaza / galanti adornaduak. Ib. (B) 1198vb. --Zegati da santea? --Zegati dagoan
santuen odolaz erregadua eta [...] merezimentuez adornadua. CatAnz 6. Prokurazázu iduritzea óngi Jangoikoarí
adornátus birtútes arima. LE Prog 122. Adornau, edertu eta apaindu. Zuzaeta 147. Gure dantzara damak / polit
onraduak / etorritzen dirade / guztiz apainduak, / adornaturik ondo / gorputz ta buruak. Bil 33. Adornatutzen
gure / dantzetako sala, / dama onradurikan / izango etzala. Ib. 32. Etxe polita / apainduriyaz jantziya, / buelta
guziyan adornatua / dana arbolaz josiya. Tx B I 249. Gorputza adornatzen / animaz aztuta. Tx B II 106. [Koroi
ederra] zenbat nai [txingar] txikigaz adornaturikan. Enb 80.
adornu.  Adorno v. apaingarri.  Ezkondubáten glória dágo [...] ez konpónzean bere búrua adórnu bánoes.
LE Matr5 295. Ezpelaz egiten dei, kuxare, orraxe, eta zurginek gastatan dei berze materialetan adornu isartako.
Mdg 131.
adorra. v. arroda.
ados (B ap. Izeta BHizt2; Lar, H). 1. Empatado en el juego. "A dos, en el juego de pelota, ados" Lar. "Égalité,
ou égal en points, au jeu de paume. Ados egin dute, ils ont fait autant de points l'un que l'autre. Ados dire, ils sont
égaux" Dv. "Terme de jeu de paume: à deux de points" H. "Hacer los mismos tantos en un partido de pelota.
Ados erabiltzen da Baztanen, batez ere pilotan, laxoan ari direnean eta berdintzen direnean: Ados yaunek ados!"
Izeta BHizt2. v. allos.  Bi alderdiak kuantean berdintzearekin, biak jausten dire trenterat eta oihu egiten da
ados. Zby RIEV 1908, 88. Erreferaria da / beldur arraiaren, / Eta kuarentaduna / ados jaustearen. Ib. 93.
Oraino 24-na ados ziren halere. Arraya Herr 23-3-1961 (ap. DRA).
2. (L ap. Lh; H; Lf Gram 280), adox (Lf Gram 280 y 302). De acuerdo, conforme. (Empleado sobre todo en la
expr. ados izan; se documentan tbn., en proporción mucho menor, ados bizi, ados egon y ados etorri). "Être
d'accord, ados izaitea" H. "Konforme, ados, adox, akort, d'accord" Lf Gram 280. v. 1 akort, BAT ETORRI.
 Tr. Documentado en Hiribarren y en autores septentrionales del s. XX. Hay adox en un ej. de Herria. En
DFrec hay 49 ejs. de ados, 43 de ellos meridionales.
 Oro badakitzate hitzez, eskarnioz hari dire elkharri, eta hor bakharrik dire egian eta ados. Hb Egia 127. Zure
buruaren garaitzen behar duzu ikasi, bertzeekin ados eta bakean nahi bazira bizi. 'Si vis pacem et concordiam
cum aliis tenere'. Leon Imit I 17, 1. Bainan Coty jaunak badaki [...] Amerika bertze erresuma gehienekin ados
dela, holako balentria baten kontra altxatzeko. Herr 24-4-1958, 1. Zurekin ados niz lana gaitza dela. Herr 28-8-
1958, 1. Postdam-eko akordioa egin zutenean, horra nola ziren denak adox Berlinez. Herr 20-11-1958, 1. Beraz,
ados gituk! Ene lana pagatzen dautak! Larz Iru 40 (Lek konforme gaituk). Frantzian ala Espainian ba omen
ziren aspalditik giristino zirenak... eta gu oraino pagano, "Mars" edo gerlako jainko faltsuarekin frango ados.
"Assez d'accord". Ardoy SFran 11. Auzoak hortzak xorroxturik kanpotik beha, eta barnean Nafartar guziak
ondikotz ez ados, batzu "Agramontes" [...] besteak "Bamontes". Ib. 46s. Lorietan ziren bi gizonak, biak ezinago
ados aments berean. "On ne peut plus unis dans le même rêve". Ib. 251. Denak ados ziren erraiteko
mereximendu handiak bazituela [...] hein hartarat heltzeko. JEtchep 52. Huskeriak huskeria ados naizela esango
nuke guztira, puntu guztietan ez bada ere. MIH 125. Hizkuntzari dagokionez, bat datoz, gutxi gora-behera
Munibe eta Larramendi, hura honekin ados datorrela esatea ezbaldin bada zuzenago. MEIG IV 127. Oro har,
ados egon gaitezke beronen alderdi kritikoarekin. In MEIG VI 34.
- ADOSEAN. De acuerdo.  Venezia ez baitzen ordu hetan Turkoekin adosean. "Car Venise n'était pas alors
d'accord avec les Turcs". Ardoy SFran 128.
- ADOS EGIN. Congeniar.  Nork othe daki ongi nor eta zer den atso tzar hori? Bi urthe badu hemen dela [...].
Dena den, Mikaelak eta haren iduriko bertze zonbaitek ados egin dute laster sorgin tzar horrekin. Barb Sup 55.
adoskatu. "(Hb), s'égaler aux points" Lh. v. adostu.
adostasun.  Acuerdo, unanimidad.  Baina beste hiru estudioei buruz ez dago adostasunik. Egin 3-11-1977,
mende.
23.
adoste.  Empate en el juego.  Harambilletek bentzutu Xuberotarra, 50 eta 46. Izan dire orotarat, 13 adoste,
azkena 43-na. Arraya Herr 9-3-1961 (ap. DRA).
adostu (Aq 1168 (AN), Dv), adosatu (Lar). 1. Empatar en el juego. "Ponerse a dos (AN)" Aq 1168. "(Ponerse
a) dos" Lar. "Termes de jeu de paume. Arriver à faire des deux parts un égal nombre de points" Dv. v. allostu. 
Bi alderdiak adostu dira 37-ra, eta handik harat bertze lau-bortz aldiz, azkenik 44-ra. Herr 16-2-1961 (ap.
DRA).
2. (Dv, H), adoxtu. Poner(se) de acuerdo, conciliar. "Fig. fam., s'accorder" Dv. "S'accorder, se reconcilier" H.
 Geronek artha balin badugu gure egin-molde guziak Erlisioneko egiekin adosteko eta berdintzeko, etsaiak
berak bortxatuko ditugu gure sinestearen ederresterat. Arb Erlis 246. Hizkuntza aberatsa da Eskuara. [...] Hitz
batetik ala bertzetik has dezazun solasa, zure elheak bethi xuxen adosturen dire, hala-nola ehaile trebearen
eskuetan irazkia eta bilba elkharrekin trebeskatzen baitire. Arb Igand 15. Egia othe da Charlemagne adostua
zinutela lehentxago Moroekin? adixkidantzaz emana zuela Moroer [...] Aragoniako bazterra? JE Ber 14.
Kokotzek emain ditu hamabi arrainak eta besteek ezar dezatela ardoa eta hogi eta gasna. Guziak adostu
ondoan, atsalaskari alegera eta nasai bat egiten dute. Zub 22. Nahi duzu bakotxa bethi prest izan dadin guziekin
aditzerat eta adoxterat. Herr 29-3-1956 (ap. DRA).  Erromako eliza-nausiarenaren aldean ttipia litake
[Loiolako komentua], bainan ez dugu uste Erromakoa bere tokian hobeki adosten den, begiarentzat,
ingurunearekin. JE Ber 54.
adots. 1. Ruido, murmullo (?).  Kanpo guzia atzartzen ari, dena arrabots sasia, / Adots gaitzean, haitzen
erdian dohalarik hur-haundia. GH 1932, 226.
2. Armónico (?).  Bitartean, soinu adotsak nola antola ari zen ikasten (Maurice Ravel) Charles Renérekin.
GAlm 1958, 43 (ap. DRA, que traduce "armónico, acorde").
adox. v. ados.
adoxtu. v. adostu.
adra (Lar, Añ, H), adre (Lar, H), adere (S ap. Lh, que cita a Ip; aderea det., Lar  H), adera (S ap. Lh, que cita
a Ip y Lf).  Regla. "Aderea, adra, que significa regla, orden" Lar. (s.v. aderezo). "Regladamente, arauz,
araudez, araukiro, adrez" Ib.  Hanitz dirade adiskide izan nahi direnak ta gütik adiskidegoaren adrak
ezagützen dütienak. Egiat 211. Botzataroak dü gizona lagüntzen [...]. Bena hetan ezpadü adrarik jarri [...] da
sekülakoz eroriren. Ib. 244. Izairiaren adran direlakoz gizon güziak ber khastatik. Ib. 266. Eztu bere mintzaia
makhurtu, bihurtekatu, eskarniatu eta eskazatu, erdaren aderetara edo erregeletara plegatu nahiz. Ip in Ax (ed.
1864), X.
adrailu. v. adarailu; adreilu.
adrakai. "Reglamento" Lar.
adrakaitz. "Irregular" Lar.
adrakaizkia. Cf. adrakaizkiro.  Girade gure artian etsai gertzen. Hantik otso gizonak bezala nahi dügü gure
pare dena hügüntü, hügüntü arrazorik bage, hügüntü osoki adrakaizkia. Egiat 224 (el ed. lo interpreta como
arau txarra).
adrakaizkiro. "Irregularmente" Lar.
adrakaizte. "Irregularidad" Lar.
adrakoi.  Reglamento. v. adrakai.  Oraindik ni bizi naizan tokia [...] ezin lokabetu izandu da orrelako
adrakoietatik. "No ha podido librarse de semejantes reglamentos". Izt D 152 (v. tbn. 150).
adrazkin (Lar DVC 149; adraskin Lar), aderazkin (Lar DVC 149; aderaskin Lar).  "Aderezo, [...] aderaskiña,
adraskiña, zuzemena, ondotxa" Lar.
mende.
adraztu. v. adreztu.
1 adrede (Mic 5r), adeerde (Dgs-Lar 8). 1. "Adrede" Mic 5r. "Propósito, adeerdia (esta voz tiene dos
significaciones. Significa chanza y significa propósito. Adeerde eitendau, hace de propósito)" Dgs-Lar 8.
2. En broma.  Nai juezaren aurrian, nai osterantzian, nai adrede, ta nai benetan, nai gauza gitxijan, ta nai
andijan. fB Ic I 123. Edo adrede egin dot; txantzan egin dot. "Ludens feci". fB Ic II 273.
3. adeerde (Dgs-Lar). "Comedia, adeerdia, bigira" Dgs-Lar 11. "Comedia, espectáculo, bigiria, aderdia" Ib. 3.
2 adrede. "Garrapata, cuando es pequeñita se llama akaiña, akeiña, y después de crecida, bakasta, (G) adrede,
es voz vascongada y muy usada" Aq 356.
adregabe, adrebage (Lar). 1. "Irregular" Lar. 2. "Irregularidad, adrakaiztea, adrebagea" Lar.
adregabero, adrebagero (Lar).  "Irregularmente" Lar.
adregoki. "Reglar, araugokia, adregokia, erreglara" Lar.
adreilatu, adrilatu (-illa- Lar, Añ). "Enladrillar" Lar y Añ.
adreileria, adrilleria.  Adobería.  Behar dugun ur guziaren ukhaitea baratzeko, adrilleriako eta etxeko, nola
etxe bazter guziko. Prop 1897, 166.
adreilu (-illu SP), adrilu (-illu V-ger-arr-oroz, L, S; -illu Lar, Añ, Hb ap. Lh, H), adrailu (V-gip, L-ain-sar; Lar
(-allu), Dv, H (-allu V, G)), adarailu (Lecl, H (L), A; -illu Ht VocGr, Arch VocGr), aderailu (-aillu L, BN; -allu
VocBN, H (BN)), adailu (BN-baig), ardillu (Urt III 319), arrillu (G), adrillo (Gèze), adrilla (S; Foix ap. Lh),
adaelu (Hb ap. Lh). Ref.: A (adailu, adrailu, aderaillu, arrillu); Lh (adrailu, adrilu); AEF 1927, 35.
 Ladrillo; adobe. "Brique [...]. Adreilluz egiña, fait de brique" SP. "Brique" Ht VocGr, Arch VocGr, VocBN,
Gèze, Dv y H. "Frogar, adrilluz ekidatu, adrilluzko ormak egin" Lar. v. ladrillu, barroin.
 Tr. Los autores meridionales emplean exclusivamente la forma adrillu (tbn. Hiribarren (-ilu)), excepto N.
Etxaniz, que usa arrillu. Al Norte hay ardillu en Urte, adrailu en Duvoisin, adarailu en Prop y Arbelbide,
aderailu en Prop y Barbier, adailu en J. Etchepare y adreilu en BiblE.
 Egin detzagun ardilluak eta erre detzagun ungi ungi suan. "Faciamus lateres". Urt Gen 11, 3 (Dv adrailuak,
Ur, Ker adrilluak, BiblE adreiluak). Morthero egiteko, ardillu egiteko eta larrean egiten diren obra guzien
egiteko. Urt Ex 1, 14. Adrillu eta beste lur-lanak eragiten ziezteen. Lard 64. Adrilluen artian daguan morterua.
"Entre ladrillos". Ur Dial 31 (Dv adrailuen arteko). Adrilua karrakan janez, bildu zuten nolazpait papera, kisu
eta mortero zariola. Hb Egia 20 (v. tbn. 140). Ez duzue gehiago populuari aitzinean bezala lastorik emanen
adrailuen egiteko. "Lateres". Dv Ex 5, 7 (Ur, Ker adrillu). Sotargaña adrillu otzezkoa zan. Arr GB 18. Paretak,
harri orde, lur errez edo adarailuz eginak dira. Prop 1880a, 12. Inguru guzian paretak adarailuz, salbu hegal
bat taulaz egina. Arb Igand 76. Zenbat mende ez ditu Ejiptoarrek lehen aderailua egin zutela! Prop 1897, 121.
Garaitikoak adailuz dela du iduri. JE Ber 56. Ohartzen gira Bilbaoko olhentzat adailu bereziak egiten dituen
fabrikari. Ib. 83. Ori laster erremediyauku, buztenetik dingiliz adrillu bat ipiñite. Kk Ab II 151. --Emazte, [...]
aur au nerea al da?-- Giusepparen matrail beltzezkak arrillu-kolorea artu zuten. NEtx Antz 148. Adrillu ta arri
ezarten argina baino onuragarriago eta lagun obea ote zuzena? Zait Plat 94. Harriak, adriluak, karea [...].
MEIG VI 79. Adrilu gorrizko etxez inguratua. MEIG IX 92.
- ADREILU-OLA (adrillola Lar; adrallola Lar; adrallol Hb ap. Lh). "Ladrallal, ladrillar" Lar.
- ADREILU ZABAL. "Quarreau, baldosa, adaraillu zabala" Ht VocGr 411.
- ADREILUZKO (SP; -drilluz- Lar). "Adreilluzkoa, qui est de briques" SP. "Frogar, adrilluz ekidatu, adrilluzko
ormak egin" Lar.  Adrilluzko etxeak. It Dial 31 (Ur adrilluzko, Dv adrailuzko; Ip etxiak tellaz diren lekhietan).
Hor ditugu aderailuzko jauregi panpina batzu. Barb Sup V. Edozelako ormak izan da be naiz arrizko, naiz
zulezko, naiz adrilluzko. Kk Ab II 134.
 Etim. v. DCECH s.v. ladrillo: "Del preliterario ladrello se tomó, con deglutinación, el vasco adreillu,
adraillu".
adreilugile (SP), adarailugile (H).  Fabricante de ladrillos. "Adreillugillea, briquetier, faiseur de briques" SP.
"Briquetier" H. v. adreilugin.  Huna bertze lantoki bat ikhusteko, Anaia Auberten lantokia. Anaia hau teilagin
eta aderailugile da. Prop 1897, 121.

mende.
adreilugin, adrailugin (Dv).  "Briquetier" Dv. v. adreilugile.
adreilugintza, adrailugintza (Dv), adrillugintza, arrillugintza, adrillukintza (Lar).  Frabricación de ladrillos.

"Froga, fábrica de ladrillos" Lar. "Métier de briquetier. Adrailugintzako, qui sert au métier de briquetier" Dv. 
Ta buztin ta arrillugintzako ta lur-lan guzietako neke gogorrez. Ol Ex 1, 14 (Ker adrillugintzako).
adreilukada, adrilkada (Lar), adrailada (-llada Lar), adrilada (-illada Lar).  "Ladrillazo" Lar.
adreilulari, adrilari (-llari Lar).  "Enladrillador" Lar.
adreilutegi, aderailutegi.  Fábrica de ladrillos.  Aderailutegia. Huna bertze lantoki bat ikhusteko, Anaia
Auberten lantokia. Anaia hau teilagin eta aderailugile da. Prop 1897, 121.
adreilutxo (SP), adrillutxo (Lar).  (Dim. de adreilu). "Ladrillejo" Lar.
adreiluxka, adriluxka (Lh).  "Petite brique" Lh.
adreiluztatu (-illuztatu SP), adarailuztatu (Ht VocGr 411 (-ill-) H), adarailaztatu (Lecl), adrailuztatu (Dv),
adriluxtatu (Lh).  "Paver de briques" SP. "Carreler" Ht VocGr 411, H y Lh. "Adarailaztatzea, carreler" Lecl.
"Garnir en briques, parqueter en briques" Dv.
adrendu (B ap. Izeta BHizt2). 1. "Habilidad manual. Gure neskatikoak badu yosteko adrendue" Izeta BHizt2.
"Adrenduak eta abildade guziak eztute deus balio laneko gogorik ezpadu" Izeta (comunicación personal).
"Estudioko eztuk balio baina laneko bauk adrendue" Ib. (id.). "Zurgingoan badu adrendue baño lanerako
gogorik ez" Ib. (id.). v. adrezia.
2. Determinación (?). "Artu 'ut ori iteko adrendue" (B).
- ADRENDU(A) HARTU. Entender. "Zeinen ongi artzen dioen adrendua (AN-5vill)" Gte Erd 202 (junto a
algarrekin untsa akomadatzen dira, ongi antoltzen dira elgarreki, biek bietara ondo aituten dira, etc., de otras
zonas).  Emengo on-gaitzetan ez dezakegu adrendurik artu (13). 'No podemos atinar en los bienes y males de
aquí'. LE-Ir. Ez daike adrendurik artu ontan: dabila erioa zar ta gazte, on ta gaistoetan nasteka (233). 'No se
puede acertar en esto'. Ib. Oroat agitzen da gezurtieki, [...]: diotelaik bai, ez, ta diotelaik ez, bai, ta ezin
adrendurik artu (250). 'No hay manera de entenderlo'. Ib.
adreri (G-goi ap. JMB AEF 1924, 163 y At).  Tribu. "Cada familia forma parte de un grupo de familias
emparentadas, grupo bien definido y que recibe el nombre de adreriie, el cual constituye una institución cuyos
lazos de unión son no sólo los de la consanguineidad, sino también otros de carácter económico-social" JMB
AEF 1924, 163. "Adreri, parentela, linaje" JMB At.  Adreri bakoitzak bere jatorria abere mueta batetik
dakarrela zenbait leenerritan uste izaten dute. JMB ELG 50n. Lau adreri oiek baskonak, barduloak, karistioak
eta autrigonak ziran. Ib. 95. Bi adreri oien [bardulo eta kiristioen] mugak, Deba ibai eta ibarrean gora zijoazen.
Ib. 97.
adresa. v. adrezia.
adret (BN-ciz-arb, S; Ht VocGr, VocBN, Gèze, H). Ref.: Lrq (adret [oxít.]); Gte Erd 2.  Hábil, mañoso.
"Adreta, anzosa, adroit" Ht VocGr 269. "Adroit" Gèze y VocBN. "Adroit, qui a de la dextérité, dans les travaux
manuels et les exercices du corps; mais on n'y comprend pas les ressources de l'esprit qui n'ont pas pour objet ces
travaux ou exercices" Lrq. "Lanean adret da (BN-ciz-arb, S)" Gte Erd 2. v. abil, antzetsu, trebe.  Armetako
adret izala / orai ezagützen diat. Xarlem 524 (v. tbn. 911). Armetan hain adret izanik / eta halere goithürik.
Abraham 668. Prima eraman düzün jaun aphez adreta. Etch 458. Mattiuren eskuraz geroztik pilota [...] / Jokoa
du segura, adret eta presta, / Haren erreturnaren parerikan ez da... In Zerb Azk 112. Han, pilotaren gainean,
gibel gibelean, edo zimeta-gainean, eta pilota-bilzale adreta. Herr 13-10-1955 (ap. DRA).
 (Uso sust., tras gen.).  Harrigiliren adreta! [...] Mürria gaxki egin eta erdiruak lohiz thapa! 'Que le maçon
est adroit'. Etch 304 (tbn. en ChantP 182 y Or Eus 281).
adretki (H), adreki.  Diestramente. "Adroitement" H.  Dantzariaren arhina! / Eztük ez bürian mina! / Zuñen
adreki badabilan hara eta huna. Etch 310.

mende.
adreza. v. adrezia.
adrezatu. 1. Preparar, disponer. "Aparar, adrezadu" Lcc.  Esku batean arko galanpat / fletxeaz adrezadurik
<adresçadu->. Lazarraga (B) 1199rb. Señale gaztoa zaut orain Biarnon konpaniaren adrezatzia. (c. 1597). FLV
1993, 465. Jauna: oraindik ezin gastiga nitzakoie zure señoriari zer kantitate merkaduria denz, zeren oraindik
ezpaita adrezatu deusik behar den bezala. Ib. 466.
2. Dirigir, guiar, aconsejar. "De autoritate et sententia alicuius facere aliquid, [...] norbaitek [...] adrezaturik,
nihoren, norbaiten adrezarekiñ zerbeit egin" Urt III 106.
3. (VocBN), adresatu (S ap. Lrq), aderezatu. Dirigirse (a alguien); dirigir (una pregunta, ruego, oración,
palabras, etc. a alguien). "Adresser, s'adresser, adressé" VocBN.
 Tr. Documentado al Norte en autores de los ss. XVIII y XIX; en el XX sólo se encuentra en un ej. de
Etchamendy. Hay adrezatu en textos labortanos, adresatü en suletinos y mixanos (CatLan y Xarlem) y aderezatu
en un texto de Orreaga del s. XIX.
 [Antifonak] Jesu-Kristori adrezatzen zaizko, eta manera eder batez esplikatzen dute Jaun hura ethor dadin
guk dugun desira handia. CatLav 361 (V 174). Jesus Gurutzefikatuari adrezatzen zaizkola, errozu: O ene Jesus
on eta miserikordiosa! He Gudu 115. [Hitz] hek dira adresatü zazkonak Birjina Seindiari. CatLan 73. Hura da
Birjina Seindiari adresatzen daukogün otoitza. Ib. 73. Demoniuari, zerbaiten jakiteko, edo egiteko, edo
proximuari gaitz giteko, adresatzen direnak. Ib. 85. Nahi duzu Iauna, arterik utzi gabe gure othoitzak adreza
dietzatzugun. Brtc 34. Amodio beraikin aderezatzen da españolari nola Franziako eta bertze nazionetako
deboter (Orreaga, s. XIX). ETZ 288. Graziaz bellarikatürik / Nahi neizün galthatü / Jinkuari eta zuri / Nahi nüzü
adresatü. Xarlem 1276. Adreza gaiten gu ere haren ganat gure dudetan. Jaur 365. Lagunduko gaitu, baldin hari
adrezatzen bagaizko. Ib. 345. Bainan nahi du ororen gainetik hari adreza gaizkon konfientziarekin. Ib. 131.
Atheratzen da bere etxetik eta bere herritik, adrezatzen zaio Jesu Kristori. Ib. 111. Orhoit gaiten bizkitartean
bethi lehenik Jainkoari adrezatzeaz. Ib. 114. [Nazione guziek] ohoratuko dute, adrezatuko diozkate bere
othoitzezko galdeak. Ib. 359. Baldin zerbeit difikultate agertzen bada, edo [...], adrezatuko da
kongregazionetako gidariaren gana. JesBih 426. Adreza gaizkon Mariari ilhabethe zori onezko hunen hastetik.
MarIl 77. Ez baidaki hanbat / Zer galde adreza zerurat! Gy 322. [Zamaria] zaio adrezatzen gizon artexari; /
Gartsuki othoitzten du demon sokorri. Ib. 144. Ene lehen kusia / Kadet Bordaxuri / fagore bat banuke /
galdatzeko zuri: / ongi adreza zaite / ene arrebari / ene saltzeko zonbat / ukan duien sari. Balad 215. Bi hitz
zautan adrezatu; / Bortxaz nuen obeditu, / Gero ez zaut urrikitu. Etcham 99.
 "Adrezatzea, amaiñatzea, adresser, dresser" Ht VocGr 268.
 Etim. La alternancia s/z responde a las distintas correspondencias entre sibilantes al correr del tiempo. Lo que
era rom. (gasc.) s / vasc. s <s>, se convirtió en rom. (fr.) s / vasc. <z>, sibilante predorsal.
adrezatzaile, adresazale (S ap. Lrq).  "Qui s'adresse" Lrq.
adrezia, adreza (det., Urt I 375). 1. "Affamen, norbaitekiko mintzátzea, adréza, norbaiteganako adréza" Urt I
375.
2. Dirección, consejo. "De autoritate et sententia alicuius facere aliquid, norbaiten adrezaz, konseilluz,
autoritatez, opinionez, jujamenduz [...] zerbeit egin" Urt III 106.
3. (S ap. Lrq; Chaho, Gèze, H), adreza (Ht VocGr, VocBN, H). Habilidad, destreza. "Adresse" Ht VocGr 269 y
VocBN. "Adresse, adroit" H. "1.º adresse pour travaux et exercices du corps; 2.º ressources de l'esprit" Lrq. v.
antze.  Etzitiala fida zure jakitian, ez zuñ nahi beita gizonen adrezian. Mst I 7, 1 (Ip antzian). Zure arrazun
gañen edo adrezian haboro bermatzen bazira, ezi ez Jesü Kristen berthütiari zor düzün obedienzian. Ib. 14, 3 (Ip
zure antzian). --Zonbat maneraz hartzen da ordinariozki berzerena? --Bortxaz, hala nola egiten baitüte ohoiñek,
adreziaz hala nola haurrek. CatLan 95. -Zer deitzen düzü hur natürala? --Hola deitzen tüt iturritako, uhaitzeko,
[...] eta jeneralki gizonen adrezaz egiten eztiren hur güziak. Ib. 124. Ez eta pasioneek bere adrezia edo
lausengekin, deusek ez nau ekharriko ene arimari kolpe mortalaren ematerat. Brtc 97. Ezta, ez bethi aski / indar
handi ukheitia / hanitxez baliusago da / gizonaren adrezia. Abraham 510. Handi haier kolpü baten / aisago düzü
kausitzia / ihesi egiteko ere / zeren ezpeitie adrezia. Ib. 501. Bere adrezia eta ahala / Frogatu nahiz bezala. Gy
217. Gizon eta zezenak beiratzen elkharri [...] Lehenak ez du indar nahi baliatu; / gogoeta guziak adrezian ditu.
Hb Esk 225. Bera ere gaztetik indarkako eta adreziazko zer nahi joko handitan trebe izana. Zby RIEV 1908, 89.
Bethi kasik joak eder, indarra adrezia baino nausiago. Ib. 85.
4. adrez(a), adresa (S ap. Lrq). Dirección, señas. "Adresse (d'une personne, etc.)" Lrq.  Eskutitza plegatu eta
hetsi ondoan ostia gorri batekin, ematen ziok adreza hau: Patri monacorum, Zugarramurdi. Elzb PAd 80.
Hunekin batean igorten deitzut Mitxelena, Arrue, Etxaide eta Irigaraien adrezak. Mde Pr 53. Faltrikaratik atera
zuen papera, adrez zehatza ikustearren. [...] Begoña Linares, Enegarren etxea, 12 planta. Arti Ipuin 79.
Espresuki zure adreza galdeginik, bietan izkiriatu nautzun. Larz Iru 136. Zure adreza igortzen badautazu,
hemengo berriak emanen dauzkitzut. Ib. 44.

mende.
5. adrez (VocB). "Modo de enanzar ['avanzar, progresar']" VocB.

6. adrez (VocB). "Retrato, fotografía" VocB.
adrezkiro. "Regladamente" Lar.
adreztatu (H, s.v. adra).  "Régler" H, que cita a Larramendi, pero lo que hay en éste es adreztu (q.v.).
adreztu (Lar, Añ, Izt VocC), adraztu (Lar), adrestu (Añ), adriztu (Aizk).  "Arreglar", "aderezar" Lar y Añ.
"Reglar" Lar. "Arreglarse" Ib. "Remendar el vestido, (c.) adrestu" Añ.  Deitua dan alkate jauna, atsegin
aundiarekin, eta ongi adrezturik, joango da bere lagunaren etxera bazkaitera. Izt D 80. [Mudanza oek]
serbitzatzen dute soñu zarretarako; bañan da premiazkoa [...] aiek adreztutzea edo arreglatzea, baldin ongi
dantzatu nai baditu. Ib. 144. Tropa adreztuak samaldaka zijoatzen [...] Hernani alderontz. Izt C 390. Alkarturik
biyak [...] demanda batzubek izan zituzten. [...] Alderdi biyak adreztu ziraden argibide bat egiten zutela [...] erri
bereko izkidunaren aurrean. IPrad EEs 1913, 5.
1 adrezu.  Instrumento, artefacto.  Gobernariak [...] txirrita zeritzan adrezu izugarrian tormenta zezatela,
agindu zuen. Arr Bearg 238.
2 adrezu, adresu (adrés!ü/ S ap. Lrq).  "Habileté, dextérité" Lrq. v. adrezia (3).
adrilla, adrilu. v. adreilu.
adriztu. v. adreztu.
adu (V ap. A; Lcc, Añ, Izt 37r, H (V, G)). 1. Suerte, fortuna; hado. "Hado, hadua" Lcc. "Fortuna", "suerte",
"hado" Añ. "Fortuna, felicidad, [...] adu, patu ona" Ib. "Ventura, fortuna, felicidad, [...] aduona" Ib. "Suerte" A.
v. 1 zori.
 Tr. Documentado en Añibarro, Iztueta, E.M. Azcue, Arrese Beitia y autores meridionales del s. XX,
principalmente vizcaínos.
 Emonik bada sentenzia zerurako [...]. Adu, ta sentenzia bi onetarik bat, emongo jako bakotxari. Zein bietarik
gertako jat niri? Añ EL1 32. Nire adu-gaistoz jausten banas bekatu mortalean [...] arin egingo dot
konfesorearen oñetara. Añ LoraS 155 (v. adugaitz). Beretakoren bati gertatzen bazaio iñoiz edo berriz, adu
txarren baten bidez, uztarriko abelgorririk [...] illtzea [...]. Izt C 237. Gertetako ta jazo bearrik aurkitzen zana, /
Adu tristeak gorderik euken biotzetan. AB AmaE 448. Iagiten da goizean / gizon nekatua / iaso ezinik egunaz /
il-arteko adua. Azc PB 336. Eskola-meisu izateari istea, egin ezpaneu, eneuen gero izen dodan zoririk eta adu
onik izengo. A BGuzur 129. Zein gogo-argia erriko gizadi guztiak be, Josetxoren adu ona jakiebenean! Echta
Jos 328. Arrapau ebazan geixo arek, baña adu onaz danak sendatu zirean. Ib. 147s. Adu (suerte) onean zagoz
orduan mutil orregaz. Ib. 313. Adu onari deiez, suertearen billa, Ameriketara joan zan. Ag G 253. Beizamatar
gazte indartsu batek azpiratu zuan beiñ, geiago ez nagusitzara jaikitzeko adu txarrean. Ib. 127 (cf. infra ADU
TXARRA SUERTATU). --Nere bizitza osoa oparo eskeñiko diot. Ori da nere apeta, ori nere adua. --Bai adu
txarra! Ag EEs 1917, 212. Adu opaldaria bera zai egon balitzaio ere etzitzaion aiñ laster sarea botatzeko era
egokituko. Elizdo EEs 1913, 90. Gixagaxuak ezeban adu onik ixan. Otx 59. Batzuren-batzuk sortzetik ezerez eta
billauak ixanik eta euren aduak gura ixanda, gixona igon datteken gorengo malletara eldurik. Ib. 99. Erromesak
bai adu txar!: / nunai arrotz, atzerritar. SMitx Aranz 20. Mundu ontako adua, makurra, ostera! Erkiag Arran
150. Zein adu, siats, azturu edo sorgiñek egin eutsun begizkoa? Ib. 155. Zein aduk bere itzalpean artuko ete
eban, gogoetan ziarduan. Ib. 66. Adu ona naiz txarra gure aurretik dijoakigu, berak sortzen ta eramaten gaitu.
Vill Jaink 105. Burni horiek lantegian, bere adua erabakiko duenaren menpean daude. MEIG IX 133 (en colab.
con NEtx).
 (Empleado en pl. 'los hados').  Aduak egon arren / geure aserre beti / etzaitue kenduko / neure biotzeti. Azc
PB 60. Poz bat izaten nuan Troiatarren oraingo [...] ondamendi auen artean: alegia, adu txarren aurka, zorion
aduak ipintzen nizkiela. P. Etxeberria EEs 1928, 42. Oi, ene adu madari-madarijok! '¡O maldita fortuna!'. Otx
72. Zelako bezuza zirtzil ta zekena egin dautsue adu ziztrin erraiabakoak? Erkiag Arran 152. Horra, adu
gaiztoek berriz ere deitzen didate, ta nere begietatik lo astunak argia ezkutatzen dit. 'Les destins cruels'. Ibiñ
Virgil 117. Zertako sortu ninduzun iainkoen leiñu argitsutik, aduek ere muxin egiten bait didate? 'Je suis odieux
aux destins'. Ib. 114.  Eztakigu guk aren buruan sortu ziran gogoeta txar, susmo oker eta adubaltzen barririk.
Erkiag Arran 72.
 Buena suerte.  --Alajañena! Orrelako menditxo bat bagiñu, andi andia izan eztare. --Billatu ezkero. Adua
bear, suertea. --Batzuk izan die. Ag G 252.

mende.
2. "Adu (V-oroz), intención. Joateko adurik badaukazu? ¿Tiene v. intención de ir?" A.
- ADU GAIZTOKO (a. gaistoko Añ  A). "Infeliz", "malaventurado" Añ.  O adu gaistokoa bere erruz an
erretara datorrena! Añ EL1 51. Gorputz, da arimea alkar baturik, biak iraungo dabe betiko, iños il baga. Baña
zelan? Edo betiko zorionekoak, edo betiraun guztiko adu gaistokoak. Ib. 40s. Nire kontrako sentenzia gogor adu
gaistokoa. Ib. 146. Euren yakin-eza itsuagaiti datozala Deabru okerraren adu gaiztoko agindupekoak izatera.
Añ EL2 5. Zuei, ta niri joaku onetan [...] izatea, edo zorionekoak, edo adu-gaistokoak. Añ LoraS 138. Zer
esango dabe hereje adu gaistoko, sinisten eztabenak? Ib. 81.
- ADU ONEKO (Añ). "Afortunado", "bienaventurado (V)", "feliz", "próspero" Añ.  Jaungoikoak adu oneko ta
zorioneko egin daizala. Ag Kr 115 (v. tbn. G 278). Baña tentel gustijak adu oneko ixaten ei dira-ta, [...]
ezetariko kalte barik urten al ixan eban urmaeletik. Otx 157. Lurreko ondasun guztiak adu oneko aberats gitxi
batzuen eskuetan batuko dira. Eguzk GizAuz 62. Adu onekoa izan orretan, nunbait,[...]. Iñok ez eban susmau
okerreriaren egillea nor zanik. Erkiag BatB 102. Orren egillea, munduko olerkaririk famatuenetako bat izan
bait-zen [...] eta txit adu-onekoa, Obidioren ipui batzuk itzultzekoan. "Felicísimo en la traducción de algunas
fábulas de Ovidio". Berron Kijote 84.
- ADU TXARRA SUERTATU. Ocurrir un infortunio.  Mendi osoko artzainen artean suertatzen bazaio iñori
adu txarren bat [...] artzain lagun guztiak alkargana baturik, bakotxak ardi bana ematearekin ifinten diote
bertatik len zeban ainbateko artaldea. Izt C 226.
- ADU TXARREKO (Añ). "Desventurado", "fatal" Añ.  Eta baldiñ zuek alegin guztiaak eginda bere, urteten
badabe zuen semealabaak makurtasun donga ta adu txarrekuak. Itz Berb I, III [sic] (ap. DRA). Nongo arpegijaz
juango gara gu barriro bakaldun aurrera, bere agindduba guk ausi dogun lez ausitta gero? Au da zorigaiztoko
ta adutxarreko ixatia! Otx 49. Garai artan gaiñera, lurrak [...] zakur lizunek eta adu txarreko egaztiek ere,
siñaleak eman oi zituten. 'Les oiseaux de fâcheux augure'. Ibiñ Virgil 79.
- ADUZ. Por suerte.  --Zer da deseo edo gurari gaistua? --Da gauza loiren bat egiteko gogua, aduz egin ezin
ezpadau bere. CrIc 76.
- ADU ZORIONEKO. "(Tener buena) estrella, (c.) adu zorionekoa, (G) patu onekoa" Añ.
 Etim. Rom. adu. Cf. patu.
aduana (Lar, Añ).  Aduana. v. errenteria.  Ez gerran, ez pakean / ez degu kintarik, / ez paper sillaturik / ez
aduanarik. It Fab 208. Noiz-ere-bait topatu / genduen tokiya, / aduana zarreko / zertegi aundiya. Bil 33.
Prantziko ondoan dagoalako mallarik aundineko Kostamaga (aduana) du. IPrad EEs 1915, 104. Andik
Kanparzako aduanara jo zun. An zeuden bi mikeleteri armak kendu. Or SCruz 42. En DFrec hay 17 ejs. 
Zarrak, aduana kobratzeko; ankokerrak eta ankamotzak kartutxoak kargatzeko. Or SCruz 68.
aduanazain, aduanazai (Lar).  "Aduanero" Lar.
adugaitz, adugatx (Añ).  Desgracia. "Mal haya yo, tú, aquel, (c.) zori gatx, gaitz niri, zuri, adu gatx niri" Añ.
 Tentaziño bati leku emotean edo ez emotean dago gure zorion edo adugatx guztia. Añ MisE 101.
aduintz. v. adiuntza.
adultario. v. adulterio.
adulter. v. adultero.
adulteratu (Lar).  Cometer adulterio. "Adulterar, cometer pecado con mujer ajena, iñoren emaztearekin
aragizko bekatua egitea [...]. Lo mismo con marido de otra, iñoren senarrarekin adulteratzea" Lar.  Eztuk
adulteraturen. Lç Mt 19, 18 (Echn adulteratuko; He adulteriorik eginen). v. tbn. Lç Mt 5, 28 y Apoc 2, 22.
adulteriar.  Adúltero. v. adultero.  Adulteriarrak kondenatuko ditu Jainkoak. He He 13, 4 (Lç adulteroak;
v. tbn. He Iac 4, 4 adulteriar).
adulterio (SP, Urt I 270 y 49, Lar). 1. Adulterio. "Adulterio iaukitea, commettre adultère" SP (s.v. iaukitea).
"Adulter, [...] adulterio kometitzaillea" Urt I 270. "Adulterium committere, adulterioan erortzea" Ib. 271. v.
EZKONTZA-HAUSTE, EZKONTZA-NAHASTE, EZKONTZA-BEKATU...  Adulterioak, paillardizák,
ohoinkeriák. Lç Mt 15, 19 (He, TB, Echn, Hual, Samper adulterio). Emazte adulterioan hatzaman bat. Lç Io 8, 3
(TB adulterioan atzemana; He nahastura tzarrean, EvS nahasdüra tzarrian, Ol ezkontza-kutsutan, IBk ezkontza
nahasten, IBe ezkontza-nahastekan). Adulterioan, bertzeren emaztearekin dagoenaz. Ax 585 (V 376). Bertzeren
emaztiareki adulterio kometitzeko. Tt Arima 70. Dabidek othoitz egiten dio Jainkoari barkha diotzon egiñ tuen
mende.
adulterioa eta heriotzea. Gç 46. Adulterioko bekhatuan eroria. Lg II 175. Egiten du adulterioa deritzan bekatu
itsusia. AA I 560. Adulterijuaren alabia dala, dantzan egiten dabena. fB Olg 80. Adulterijoko pekatu ezainaren
gorrotua. fB Ic III 346. Eta behar bada hauzia iminiko dio, adulterioa izanik kausa. Arti Ipuin 59. Beste batekin
ibiltzea divorzioa lortzeko arrazoi baldin bada, ori da, noski, adulterioari eskubideak ematea. Vill Jaink 161. En
DFrec hay 6 ejs.
v. tbn. CatLav 425 (V 201). Mih 22. Zuzaeta 123. Hb Egia 81.
 (Con egin).  Baina nik diotsuet, ezen nork-ere utziren baitu bere emaztea [...] adulterio egin eraziten
draukala. Lç Mt 5, 32 (He adulterioa egiñarazitzen dio, TB adulterio bilhakarazi duela). Ez duzu eginen
adulteriorik. He Mt 19, 18 (Hual adulteriorik etzu eginen, BiblE ez egin adulteriorik; Samper adulteriorik
kometitren; v. tbn. He Mt 5, 28 y Apoc 2, 22 adulterioa egin). Adulterijorik ez egitia. fB Ic I 77. Nork ere
esposatzen baidu bere senharrak desperitzen diena, adulterio bat egiten du. SalabBN Mt 5, 32.
 (Con jauki). "Adulterio iaukitea, commettre adultère" SP s.v. iaukitea.  Senharrak utzi duenarekin ezkonzen
denak, adulterio jaukiten du. "Il commet adultère". Lç Lc 16, 18 (TB adulterioa yauki). Nork-ere utziren baitu
bere emaztea, eta berze bat emazte harturen, adulterio iaukiten du haren kontra. Lç Mc 10, 11. Erraiten baituk
eztela adulteriorik iauki behar, adulterio iaukiten duk. Lç Rom 2, 22.
2. + adultario. Adúltero.  Jainkoak yuiatuko ditu lizunak eta adultarioak. TB He 13, 4 (Lc 18, 11 adulterio).
Gizon eta emazte adultarioak. TB Iac 4, 4. Ez duzu nehor hilen, ez zira adulterio izanen, ez duzu ebatsiko.
SalabBN Mt 19, 18.
adulteriogin.  Causante de adulterio; adúltero. v. adultero.  Gizon ta emakumen nasteko dantzari esaten
deutse Eleisako Santubak berbaan berbaan: [...], Birjineen ondamendija, adulterijogina, lapurgina,
gorrotogina, zelogina... fB Olg 86. Begiratu bada, gurari txarrari goguan leku emonda, inoren emaztiagaz
pekatu egitera doianari; [...] Okertzat ala zuzentzat eukiko ete leuke alako adulterijo gina? fB Ic II 273.
adulterios.  Adúltero. v. adultero.  Arraza gaixto eta adulterios hunek seiñale bat galdetzen du. He Mt 16, 4
(Lç adultero; v. tbn. He Mt 12, 39 adulterios; sg. el editor, no es segura la lectura de las dos últimas letras en los
dos pasajes de Mateo citados, y en su lugar podría leerse quizá tbn., -oz o -ar; cf. adulteriar).
adulteriotza.  Estado de adulterio.  Lagunari burla eginda, adiskide deungekin adulterijotzan

Sakramentubaren lotsagarrijan bizi dala. fB Ic III 328.
adultero (Lcc, Lar), adulter. 1. "Adúltero, besterenaz aragizko bekatugillea, besterenganaria, adulteroa" Lar.
v. EZKONTZA-HAUSLE, EZKONTZA-NAHASLE.  Adulteroak iujeaturen ditu Iainkoak. Lç He 13, 4 (He
adulteriarrak, TB adultarioak). Dabidek ikhusi zuenean [...] Bethsabee adultertzat ezagutua izaterat zohala [...].
Lg I 305. v. tbn. He, Oteiza y Brunet Lc 18, 11.
 adultera. (Forma de fem.).  Adulteroák eta adulterák, eztakizue ezen munduaren adikidetasuna, Iainkoaren
etsaitasun dela? Lç Iac 4, 4 (He adulteriarrak, TB gizon eta emazte adultarioak). Jenerazione adultera eta
bekhatore hunetan. Lç Mc 8, 38 (He arraza adultera). Jesu-Kristoren eztitasuna emazte adultera baten alderat.
Lg II 175. Adultera edo andra loi bat. Zuzaeta 135. Librátu adultera, [...] salbatu ladróna. LE Ong 48r. Dantzan
egin daijeela [...] emakume adulteriaren alabaak, baña ama garbijak ez deijueela erakutsi dantzarik. JJMg
BasEsc 135. Baia nik erraiten daizeid, nornaidenek despedi lezan bere emaztia, ez izaitian adulterioren kausaz
peligrotan isartan diola adultera izaitako. Hual Mt 5, 32 (Samper adultera). v. tbn. AA I 561.
2. adulter. Adulterio.  Rubenek kometitzen du adulter likhiskeria Bilharekiñ. Urt Gen 35, tít.
aduna (det., Lar  H (G, L), A, Arzdi Plant1 273).  "Trigo nuevo, aduna" Lar. "Blé nouveau" H. "(V? ms.),
trigo nuevo" A.
1 adur (V; Lar, Añ (V), Dv (V), H (V, G)). Ref.: A; Iz ArOñ, UrrAnz; Etxba Eib; Elexp Berg. 1. Baba. "Bave"
Dv. "Adur urtika, babeando" A. "Umiak adurra izaten dabe ugari, los niños suelen tener mucha baba" Etxba
Eib. "Adurra darixola dago beti. Adur potzua zeukan izaran eindda" Elexp Berg. v. lerde.
 Tr. Documentado en la tradición vizcaína desde principios del s. XIX.
 Iru egunik baten / juango da etxera / azogezko untura / emongo dabena, [...] agotik imiñi artian / adurra
darijola. / Zeinbat izerdi triste / bitarte onetan / pasau biarko ete dan / osatu artian. DurPl 99s. Bazekusen
Aizeriak, ta adurra zerion ezpañetati gaztaia jan naiaz. VMg 16. Belauna agirian / prakeen zulotik, / adurra ta
mokoak / okotz ingurutik. Zav Fab RIEV 1909, 37. [Arrak] geldituten dira adurrezko poltza baten barruban. Ur
Dial 6 (It lerdezko bolsa, Ip elderrezko zarpa). [Arrak] asten dira botaten adurra aotik. Ib. 5 (Dv heldor
botatzen). [Mari Mistela] alboko guztiari / dago ostikoka; / badariyo makarra, / adurra ta kaka. JanEd I 71.
Orduantxe jo neban / benetan nik lurra, / aotik eridala / bitsagaz adurra. AB AmaE 230. Zatituen dot ogi
biguna, / eta lenengo kuskurra / sendotuteko da amurruturik / dagoan txakur adurra. Azc PB 91. Adur edo
mende.
lerde-tantakaz. A Txirrist 43. Amabost egunean kendu bageko okotz-bizarretatik bera adurra eriola egoan
aguratxo batek [...]. Ag Kr 21. [Txomin Zorri] praka ta alkondara zar-zarrakaz beti. Adurra be baerion aotik
ugari. Bilbao IpuiB 273. Handik berehala zapaldu ere nuen / nire abarrarekin barea, eta eznituen / behatzetan
sentitu adur itsusiak. Arti MaldanB 195. Herrian hedatu da zure berria, nolako agure linburi eta haragi zalea
zaren. [...] Eztuzu zure adurrarekin lore usain gozoko hori zikinduko. Arti Tobera 287. Galiperra ta Mingorra
anaitxo biak pe an ziran baztar batian adurra ta mokua darixola. SM Zirik 83. Orduan esan zion amonak:
Tankera ederra ematen dizu ba tabako orrek, adurra ta lerdikia darizula. And AUzta 72s. Mari-Asun txikia
zanean, ume dindirritsu izan zan, mokotia, ta adurra eriola ibilten zana. Erkiag BatB 69.
 Munduak estiturik / sugearen adurra / eriotza ziurra / zor eutsan Ebari. Azc PB 38.
 (V-gip). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. (Adurra daariola, adurra jausten, etc.). "Adurra jausten, [...]
embelesado, cayéndosele la baba. Adurra jausten zeguan bere maittiari begira, estaba embelesado mirando a su
amada" Etxba Eib. "Adurra darixola. Zerbaiti begira: neska, mutil, jakin..., miretsirik. Biaje guztia adurra
darixola ein giñuan, azafatei begira" Elexp Berg.  Eta eurak umiari begira adurra darijuela. Astar II 201.
Gogoan dot oraindo zelan umetan entzun geroazan aoa zabalik, eta adurra erigula, Peru ta Mariaren ipuin
sustraibaakoak. Zav Fab RIEV 1907, 91 (v. tbn. 535 adurra dariela). Gañera laboreai / gagoz gu begira, /
adurra darigula / ontxoak badira. / Ez daukagu munduko / andien amesik, / abere ta lurrakaz / bizi gara pozik.
AB AmaE 355. Gizon gaisoa dago / dariola adurra, / dirudiela andrean / gonako txakurra: / atsegin emon
nairik / andreari dabil. Azc PB 75. Ume bat pitxiai begira legetxez geldituko zan [...] eztitan da adurra eriola. A
BeinB 55. Ta erriko neskato mutikoak, adurra dariuela ta otzaretako gozoak begiakaz jaten. Ag Kr 46. Txomin-
txiki ta emaztea, adurra erioela egon zirean poz-pozik Dariren berbak entzuten. Echta Jos 328. Josetxok ikasi
ebanean senar-emasteari aitta ta ama deittuten, adurra jausten jaken oneri. Ib. 24. Irakasle bateri legez entzuten
yegokozan adurra darijola mutil gastiak aguriari. Kk Ab I 20. Adurra erion aotik gure otsoari pozaren pozez.
Bilbao IpuiB 52. Zezili egoan pozik, Zezili! Adurra be erion-ta. Ib. 29.
2. "Parecido (V-m). Orrek bere amaren adurra dau, ésa se parece a su madre (en la manera de ser, obrar, etc.)"
DRA.
- ADURRETAN. Cayéndose la baba, encantado, embelesado. v. POZ-ADURRETAN.  Eztitan da adurretan
dabil beragaz. A BeinB 61. [...] esaten eutsan Praiskuk. Ta Mari Pepa, badakigu ba, adurretan gizajea; oba ez!
Bilbao IpuiB 85. [Nikanor-ek] erretolika luzean jarduten eban [...]. Umezaroan, edonor bere, konkortuta eta
arriturik, adurretan ezarteko gai bikain miresgarriak. Erkiag BatB 38.  Guri begira dagoanean pozezko
adurretan esan izango dau ak: ederra da gero Lekeitioko uriaren biotza! A BeinB 67.
2 adur (G-azp-goi-to). Ref.: A; JMB MitV 29; Garate 4.ª Cont RIEV 1934. 1. Suerte, fortuna, hado. "Suerte"
A. "El mundo de los magos, como el de cualquiera, son las cosas y sus representaciones. Pero según aquéllos,
unas y otras están ligadas entre sí por una fuerza mágica llamada adur, de tal suerte que cuanto hagamos en las
segundas, ateniéndonos a ciertas condiciones, debe suceder fatalmente en las primeras" JMB MitV 29. "Adurra,
influencia (G-azp)" Garate 4.ª Cont RIEV 1934, 56. "Según Darricarrère Dic, adur gaixtuok jua, en G significa
'estado de un niño cubierto de baba o de una planta marchita por las miasmas de un viento deletéreo'" DRA. v.
adu.
 Tr. Documentado en autores guipuzcoanos del s. XX. En DFrec hay dos ejs.
 Adur gaiztoa orpoz orpo dabilkizulako. Ayerb EEs 1912, 153. Zuaitz bakarra ta alaba bakarra, izan oi dute
adur kaldarra. EgutTo 26-7-1918 (ap. DRA). Errugetasunak eta onaen adurrak [...]. "La inocencia y la fortuna
de los buenos". Zink Crit 58. Euskera gauza zaarren adur gaiztoak daramala uste. Ldi IL 86. Lan oiek eiztariai
laguntza eta adur ona lortzeko kutun batzuek baño ez emen ziran. JMB ELG 49. Adur samiña! Nere biotz au ain
gogor josirik / Gaxo dago-ta... ene zorigaitz, bizi naiz oraindik! EA OlBe 68. Zorioneko ago beaz alde
guztietatik? Batzuek adur aundia dezue mundu onetan. NEtx Nola 20. Ona emen, [...] bere bizitza nozitzea
besterik izan etzan gizonaren adur gaiztoa (fatalidad)! Etxde AlosT 90. Adurrak (la fatalidad) eztit nik bear
gizonik opa izan ezkontzeko garaian. Etxde JJ 141. Piarresek bere adur gaiztoa (fatalidad), bere zorigaitza,
ardotan ito bearra zeukan. Ib. 32s. Munduak bere morroiari opatu zion adur negargarria. Ib. 269. Adurrak
alkartu zitun bi izaki zorikabe aiei. Ib. 246. Etzan artan gelditu beren adur ona. [...] Rosa ta Pakori utzi zizkien
irabazi aundiko paper eta azio mordoa. NEtx LBB 70. Alda eziña degun adur txarra / errialde ta bizitzak
xehatzen dituana. / Gizonen Lurra kixkaldu / ta aizea indartzen / Adur txarra da! Lab SuEm 166. --Hori ez
nekien! --Gizonaren adurra, andre, c'est la vie prantzesak esan oi duten bezela. Ib. 208.
 Makilla orrek ba ementzoon adur ikusgarri'at (G-goi). "Ese palo poseía una propiedad maravillosa". JMB
Mund III 11.
2. (G-azp ap. Gte Erd). Habilidad, facilidad. "Orrek badu gitarra jotzeko adurra (G-azp), lan egiteko adurra
(G-azp)" Gte Erd 2 (junto a dohain handia, oso tajutsua da, esku onekoa da, etc., de otras zonas). "Orrek badu
aurrak engañatzeko adurra (G-azp)" Ib. 39.  Norena da egunaren txintak / zabaltzen dun alaiu samurra, /
zugaztian gozo kantatzeko / txoritxuak dakarren adurra. Elizdo EEs 1928, 4. Umiltasuna dadukalako / ta
bertsotako adurra, / egun orretan eman nai giñon / gure zorion agurra. Uzt Sas 270. Ereñozun badute / ortarako
adurra. Ib. 317. Erriko pestak ziradelako / etzan izaten samurra; / Arruan zerbait luzatutzeko / ere bazuten
mende.
adurra. Ib. 45.

- ADUR GAIZTOKO. "Adur onekoa ta adur gaiztokoa, bienhadado y malhadado" A.
- ADUR ONEKO. v. ADUR GAIZTOKO.
- ADURREZ. Fatalmente, inevitablemente.  [Edestia] gizonari Egilleagandik adurrez datorkion bearkizun
larriya edo premi aundiko gauza dala dirudi. Elizdo EEs 1927, 182. Gizartearen edesti edo istorian aldi batak
bestea, aurreragokoak urrengoa adurrez, alanbearrez, nai ta nai ez ekarri dauala. Eguzk GizAuz 73.
- ADUR-TXANGO. Aventura.  [Lope Agirretarraren] adur-txango arrigarriak. Etxde Itxas 31 (2.ª ed. ibilera
periltsu).
- ADUR TXARREKO. Malhadado.  --Argi berria datorkit barren dana argitzera... Ez al da len bezela adur
txarrekoa izango... (ikara agertuaz). --Ez, aita. Oraingoan Goi-argia da!. ABar Goi 75.
 Etim. No parece fácil explicar adur como derivado de adu 'hado'.
adurkeria.  Fatalidad, destino.  Marxen gizartekeriak gaikeri, alanbear edo adurkeria ditu bere iturburu.
Eguzk GizAuz 85.
adurketa.  Aventura.  Itxaslapur egingo giñan eta adurketa edo aventuretan aspergaitz ibilli ondoren [...]
Luzarora itzuliko giñan. Etxde Itxas 50.
adurlari.  Aventurero.  Sendi-liburuak, kapitan, mariñel, adurlari (aventurero) eta praille asko aipatzen
zitun. Etxde Itxas 30 (2.ª ed. abenturazale).
adurra. v. arroda.
adurti (V). Ref.: A Morf 172; Elexp Berg.  Baboso. "Gure umia, adurtixa galanta. Sikatuizu okotza, adurti
ori" Elexp Berg.  Eragotziko dizut zuri, aker adurti horri. Eztuzu zure adurrarekin lore usain gozoko hori
zikinduko. Arti Tobera 287. Aundiki arroa, jauntxu madarikatua... ta aren menpeko adurti ta koipatsubak,
bizkar-azur manuak. Erkiag BatB 128.
 "Adurti, modo adv. Gozosamente, cayéndosele la baba. Danok giñan adurti begira arkume erriari, todos
estábamos con la boca hecha agua mirando al cordero asado" Etxba Eib.
1 adurtsu (V-gip ap. Etxba Eib).  Baboso. "Adurtsua, (el) baboso" La Abeja 1890 (Enero), 56. "Aiñ zan
adurtsua eze, Pepitxuak aterpia jartzen eban ari aitzeko, txipriztiñen bildurrez, era tan baboso, [...]" Etxba Eib.
 Ez daigun bada damurik euki liburuetan irakurri ez al izatea Mari Manun etxeko aizeak danzan erabilzan
ipuin, guzur ta onen antzeko esaera adurtsuak. La Abeja 1890 (Enero), 55.
2 adurtsu.  Afortunado.  Billakizunetan adurtsuena (suertetsuena) Zelaieta zen. Etxde Itxas 41.
adurtzaile, adurtzale (BeraLzM).  Aventurero.  Adurtzalea erotua dago? "¿El aventurero está demente?".
Zink Crit 21. [Txadoneko yauparia] bizitza lagatu, ta adurtzalle baten ondoren [...], lekarora baztertu izan zan,
betiko bizitza irabaztearren. Zink EEs 1926, 84.
aduste. 1. "Concebir, entender, goaditu, aduste, ustetu" Lar.

2. "Concepto, [...] adustea" Lar.
adustetiro. "Conceptuosamente" Lar.
adusto. v. aduzto.
aduzto. 1. "(V-ger), baboso" A. 2. adusto (V-ple ap. Arzdi Peces). "Kabuxa (en Donosti) es Blennius
gattorugine, en Portugalete y Santurce kabruza, en Algorta adusto, burusko" Ardi Peces 379. v. kabuxa.
haeik. v. haiek.
aeiou.  Aeiou: Ama, meriendäa biogu, arrautza bi ta koipatsu, a yan da bere eskatu (V-arr). Aeiou: Ama,
meriendäa bear degu: bost arrautza ta koipetsu, bestelan eskolan ikasiko eztegu (G-azp). Aeiou: ama lapikoan
daukagu, aita etortzera orduko dana yango degu (G-azp). A EY IV 272s.

mende.
haek. v. haiek.
aeliko.  Eólico, de Eolide.  Autore grabeetan askotan irakurten det Griegoan bost dialekto ziradela: Atikoa,
Aelikoa, Dorikoa, Jonikoa ta Komuna edo guziena. Cb EBO 11.
aemen. v. HARA HEMEN (s.v. 1 hara).
aemulazio, aemulazione.  "Aemulatio, inbidia, aemulazionea, aemulazioa" Urt I 319.
aen. v. 1 hain.
aenbeste. v. hainbeste.
aenigma. v. enigma.
aheputzu. "(Hb), margelle du puits" Lh.
aera. v. 1 hara.
aheri. v. ahoeri.
aheri(a) (L, S; Lar, Hb ap. Lh, Dv, H). Ref.: A; Lh.  Canto, himno. "Canción", "melodía" Lar. "2.º himno,
canto de alabanza; 3.º canto" A. v. ahaire.  Musikazko egizue zerurat aheria. EZ Man II 18. Molda
dietzagutzue / arren gure mihiak, / zuetzaz diñe daitezen / aurkhi gure aheriak. EZ Noel 19. Birjinaren Semeari,
/ sekulako loria; / Aita bai Espirituari, / orobat aheria. Hm 40. Itsasoa mintza zaite dakizun aheriaz. Arg (ap.
DRA). Botzik aranaz ditzagün / gük aherik ederrenak, / arauz bethikoz beitira / herritik kanpo etsaiak. Casve
SGrazi 162.
 Etim. Derivado de aho 'boca' (+ -(k)eria?).
aeroplano, aeroplan, aioplanu, arioplano (V-gip ap. Elexp Berg).  Aeroplano. v. aireplano.  Aeroplanak
dia orai hegaltatzen. Xikito 5. Ez al zenduten arkitu bidean oraingo aeroplano oietakorik? Urruz Zer 16.
Egaizkin edo aeroplanuen eroan dituez. Kk Ab II 66. Trenian erueten dabenak eztau añeketaik eiten,
aeroplanuen daruenak eztau egaiz-eiten. Ib. 67. Sua ta keia botaten dau atzea, gaurko aioplanuen antzea (V-
gip). Gand Eusk 1956, 215. Lenengo aeroplanoa. And AUzta 88 (tít.). Ni Madriletik aeroplanuan etorri
nintzeneko, bere arima ezpaitzegoen bere gorputzarekin. Arti Ipuin 29. Ango trenak, arioplanuak eta itxas-
ontziak. SM Zirik 105.
aeskulu (Darric ap. DRA).  Bellota.
ahetx. v. aetz.
aetxe. v. aratxe.
haetxek. v. haiexek.
aetz (AN-araq, BN; VocBN, Dv), ahetx. Ref.: A (ahetz); Satr VocP.  Aezcoano, natural del valle de Aezcoa. 
Ferblankierraikin aetza etxiai [= aetzan etxiain?] estaltzen amarretan yinik. HerVal 189. Marmisolleneko
jauregiaren ondotik, Ibarnegaraiko patarrari beheiti heldu ziren lau Ahetxak. Barb GH 1926, 458. Aetzak
[aezkoarrak] azken beilaz etorri zitzaizkigunean udaberrian. Herr 23-8-1956 (ap. DRA). Aetza, bere tentuari.
ZMoso 64. Baztandar edo aetz ez diren nafarrek, giputzek eta manexek (baita xuberotarrek ere) errazago
aditzen dute elkar, bizkaitarrek eta azkeneko hauek baino. MIH 391.
 "Se aplica metafóricamente este nombre a los españoles que emigran de su país para venir a trabajar en
Francia (Arch Dic ms.)" DRA.
- AETZ-MANTILLA. "Encima de los hombros se lleva aezmantilla que es una prenda de paño negro de forma
triangular, bordeada con una cinta negra de terciopelo" CEEN 1970, 356 ("Etnografía de Aria").
ahetz (L, Sc ap. A; Lecl, VocBN, Dv, H).  Liga de vinos. "Lie du vin" Lecl. "Lie de vin, cidre, etc." H.
mende.
 Etim. De lat. faex. Debe sin duda al gascón su extraño aspecto: gasc. héts, ahéts, 'sédiment, lie' (Rohlfs, 158, p.
40).
aezkoar. "Habitante de Aezkoa" DRA. v. aetz.
aezlili. "Cierto lirio silvestre (L-sar)" A Apend.
1 afa (V-m, S ap. A). 1. "Interj. de alegría" A.  Eta, pozaren pozez, eskuak alkar igortzikatzen zituen. Afaaa!
TAg Uzt 49.
2. "(S), interj. trahissant le dégoût" Lh.
2 afa (?). "Cuando uno por otro se dejan la cosa por no quererse humillar, zu andi, ta ni andi, nork gure afari
arri?" Aq p. 64.
afable.  Afable.  Zeñak egiten deban Jaungoikoaren sierboa bere itzegitean afable. OA 102. Barkoxeko
aphezak / oro dira Manexak, / ezkiniroia oithian ükhen ziberütar artzañ bat, / prauben eta aberatsen afable
lizatin bat. Etch 480. Abill, eijer, ezpiritus dena da üsin handius; / bena, zü, dohain haiegati, etzirade fantesius, /
ümil, afable zira eta, behar denian, korajus. Ib. 578. Guztien ejenploa zan: lagun guzientzat berdiña, ta guztiakin
igoal gozatsua edo afablea. Cb Just 91.
afadatu.  Aburrirse, cansarse.  Hantik ber gaizen berritziaren ikhustiak, bihotzak dereio berari
erraneraziren, etzen ez, arren, hetzaz presontegian afadatü. Egiat 166.
afagarri.  Repugnante.  Hori erran eta zanba hilik da zelaurian erorten, khorpitzak dialarik ürhin
afagarriena egoisten. Egiat 173.
afaindu. v. apaindu.
afaitadura (SP).  Adorno, embellecimiento, acicalamiento.  Begira zaite afaitadura, banaloria, kuriostasun
eta ergelkeria guzietarik. SP Phil 333 (He 335 afaitura [sic]). Egiozute ihes afaitadura, balaku, eta ondotik
ibiltze guziei. He Phil 464. Ikhusten duzu, Philotea, arima saindu eta eder haren delikatasuna, hitzetako
afaitadura, den gutiena ere, sentitzen duenekotzat. Ib. 366 (SP 363 hitzezko afaitaduraz).
afaitaketa.  Acicalamiento. "Afaitaketak, atavíos, afeites, joyas" SP.  Tentazione xeheak, nolakoak baitire
haserraldiak, idurikortasunak [...], bi-bihotztasunak, afaitaketak, arteziak [...]. SP Phil 453s.
afaitari. v. afaitatzaile.
afaitatasun. "Afeite, atavío" SP.
afaitatu (S (Foix) ap. Lh; SP, Urt I 82). 1. Adornar(se), aderezar(se). "Afaitatzea, attifer, embellir, enjoliver,
atourner. [...] Egotu naiz afaitatzen, j'ai demeuré à m'ajuster" SP. "Accomodare" Urt I 82. "Se coiffer" Lh. 
Gehiegi egotu naiz goizean bestitzen eta afaitatzen. EZ Eliç 162. Gorpitziaren soberaxe edertzen eta afaitatzen.
Tt Onsa 109. Arropa ederrez bere / khorpitzak afaitatürik / fardaz edo zerbaitez / koloriak argitürik. StJul 75.
 (Part. en función de adj.).  Eta adiskidetasun falsoak ere espiritua lilluratzen du, [...] aurtiki arazitzen
dioela begi dardo afaitaturik, legunik. SP Phil 301. Hitz horiok artezegiak eta sobera afaitatuak zirela. Ib. 363
(He 365 hitz horiek artifiziotsuegiak iduritu zitzaizkon eta sobraniazkoak).
2. (AN-ulz), afeitatu (AN-5vill-ulz-erro, B, Ae), apeitatu. Ref.: Echaide Nav 181. Afeitar(se).  Asiko bazina
zu norbait apeitetan, arpegi guztija itxiko zeunskijo odolez beteta. Mg PAb 48. Afeitatzea libre / urte guzirako.
Izt Po 166. Madriltik afaitatu berriyak atera eta allegatzen zirala Donostiyara iya petxurañoko bizar
primoriarekin. Iraola 129. Zazpi errial kosta omen zaio / afaitatzia burua, / atze aldeko ille guziya / bizar-
labanaz kendua. Tx B II 34. Gaur afaitatu egin bear dezu barberira joanda. And AUzta 61.
3. afeitatu (VocBN  Dv y H). "Tailler une haie vive et l'enjoliver, taillé" VocBN.
afaitatzaile. "Afaitatzaillea, afaitaria, atourneriste" SP.
afaite. v. afarite.
mende.
afal. v. afari.
afalaitzin (L, BN ap. A (s.v. afal); Dv), aigalantzin (R ap. A).  (Gralmte. en ines.). Tiempo antes de cenar.
"Temps qui précède le souper" Dv. "Afalaintzinean erranen dut" A. v. afalaurre.  Ezen bethiere afalaitzinean
deitzen baitzituzten presuna gazteak beregana. Ax 32 (V 19). Afal aitzinean har oren-erdi bat, debozionezko
irakurtza edo lektura bat egiteko. Dh 55. Berehala autoa hartu eta afal aitzinian, sartu ziren herrian. Zub 112.
afalaldi, aihalaldi (S ap. Lh).  "Moment de souper" Lh.
afalarazi (Urt I 161), apalduazi, aihalarazi (S ap. Lh), aihaltarazi (S ap. Lh).  Hacer cenar.  Berekin
apalduazi ta begirunerik andienarekin apalondoan agindu zien bere mirabeai argiyakin kalera artean
laguntzeko. Aran SIgn 55. Arrats guziez, pobre bati bederen emaiten zuen etzantza, bere mahainean zuenetik
afal arazi ondoan. JE Bur 67.
afalaurre (Añ), apalaurre (Lar). 1. "Merienda" Lar y Añ.

2. (V; H), apalaurre (V, G), afariaurre. Ref.: A (afal, apal); Etxba Eib; Elexp Berg. (Gralmente. en casos
locales de decl. sing., sobre todo en ines.). Tiempo antes de cenar. "Afalaurrean esango dot (V)" A (s.v. afal).
"Antes de cenar. Biarrak amaittuta, afal-aurria dot ibilli bat eitteko" Etxba Eib. "Afalaurrian ibilalditxo bat ein
biot" Elexp Berg. v. afalaitzin.  Apalaurrean Arizpe bereterrak eta aita San Franziskoaren bi semeok autu bat
izan genduen. A Ardi 109. Bañan apal-aurrean, ez zenuen galduko zuen janalditxoa egiteko oitura? Lab EEguna
62. Apalaurrean, bildotsa yango dan etxeko ateburu ta panta biak aren odolez margotu itzazute. Ol Ex 12, 7.
Afari-aurretik, nor bere etxera zuzen. Or Eus 284. Afal-aurreko sutaldiaren erakusbide ukaezina. Erkiag Arran
11. Apal-aurrez. NEtx Antz 81.
 Jesusek bere azken apari aurrean. Inza Azalp 120. Gabon-apari-aurrez. NEtx Antz 74.
- AFALAURREKO.  Etxera iritxi zanean, bereala inguratu zitzaion Endrike apaltzeko amorro biziz.
Pillomena, ordea, neska zarra izaki, ta apal aurrekoa [= 'conversación antes de cenar'] ematen asi zitzaion
illobari. NEtx LBB 138.
afalaurretu. "Merendar" Añ.
afaldar, afaltiar (BN (-tier); Dv), apaldar (G), apaltiar (L-ain), aihaltiar (S), aigaltiar (R). Ref.: A (aigaltiar,
aihaltiar, apaldar, apaltiar); A Morf 185; Lh (aihaltiar); Satr VocP (afaltier).  Comensal de una cena.
"Convive au souper" Dv. "Convidado a cenar" A. Cf. bazkaldar. v. afaltzaile.  Egunerokoan noraezeko
lantxo bat izan ezpanu, beronen apaldar bear nuen. A Ardi 57s. Beste bost apaldarrak etzioten begiratu ere
egin. Ib. 122. Hamahiruak, azken aldikotz, elgarrekin afaltiar. Ox 74. Afal-ordua etorri zanean, bidali zuen bere
mirabea afaldarrai esatera: Atozte. Ir YKBiz 296. Martak maian mirabe egiten zuen (serbitzen zuen), Lazaro
berriz afaldarretako bat zan. Ib. 371. Aurten etzaie egoki apaldar ttunttuna. Or Eus 35. An dira illuntzerako
afaldar jendeak. Ib. 365. Basa ihizi bat bezala hogoita bizpahiru afaltiarrek gozatu dute saltsan eta errakian
arno gozo batek denak airosten zituela. Herr (ap. DRA, que no da la fecha). Oturuntza baten azkeneantsu,
bazkaldar edo afaldar geienak ordi eginda maipean iraulita zeutzanean. Zait Plat 84s. Gaur gauean ezin atera
ziñezke zure adiskidekin. Afaldarrak ditugu. Lab SuEm 193 (207 apaldar). Afaldarren artean ez zegoelako. MIH
145.
v. tbn. Apaldar: Anab Eusk 1930, 90.
afaldegi. v. afaltegi.
afaldi, apaldi.  Hora de cenar.  Apaldija eldu zan. Mai-onduan gustijak jarri ziran. Apaltzen asi baño
lenago, [...]. BAizk Ipuin 18.
afaldomeka.  "Dominica IV de Cuaresma (msOch)" A Apend.  Gure asabak, orain eztakit zeinbat gizaldi,
gaurko igande au, [...] Afaldomekea izentau eben. A EEs 1916, 114.
afaldu (V, G, AN, L, B, BN, Ae; Lcc, Mic 6r, SP, Urt I 86, Ht VocGr 426, Lar, Aq 829 (G), Añ, VocBN, Dv, H,
VocB), apaldu (V, G; Lar, Añ, Dv (V), H), auhaldu (BN; VocBN, H), aihaltu (BN-arb, S; VocS 143, Gèze, H),
apaltu (-ph- S), aigaltu (R), abaldu (Sal), aupaldu (-ph- BN-mix), apali (BN-ciz). Ref.: Bon-Ond 159; A
(afaldu, apaldu, aihaltü, auhaldu, aigaltu, abaldu); EI 148; Lh (aihaltü); Lrq (aihalt); ContR 529; Iz ArOñ, To
(afariya), Ulz (afaltzéra), UrrAnz (afaixa), Als; Etxba Eib; Echaide Nav 168; Elexp Berg; Gte Erd 141.
mende.
 (Aux. trans. e intrans.). Cenar. "Ez gara afaldu zaharrak, il n'y a pas longtemps que nous avons soupé" SP.
"Gaizkiago barazkaldu bazine hobekiago afalduko zinen" SP (s.v. barazkaldu). "Zurraren etxean birretan afaldu
(G)" Aq 829. "Abaldu nagun, hemos cenado, mujer" A. "Eta geó etxatorrita afaldu berrin lokartu nekatuiken" Iz
Als. "Afaldu deigun, danok batu garanetik" Etxba Eib. "Afaldu dugu (V-gip, G-azp-goi-nav, AN-gip-5vill, B),
[...] afaldu gara (AN-5vill, B, BN-arb), [...] aihaltü gira (BN-arb, S)" Gte Erd 141.
 Tr. Documentado en todas las épocas y dialectos. Al Sur se emplea con auxiliar transitivo y al Norte (si
exceptuamos ejs. de J.B. Elissamburu (v. infra AFALDUXE) y de Mirande) con intransitivo. Para la distribución
de variantes v. afari. En DFrec hay 7 ejs. de afaldu y 1 de apaldu.
 Halaber kopa ere har zezan afaldu zenean. Lç 1 Cor 11, 25. Afalduren nauk harekin eta hura enekin. Lç
Apoc 3, 20 (Dv afalduko naiz, Ip aihaltüren niz, Echn afaltuko'ut). Gosaldu, barazkaldu, askaldu ta afaldu ta
ogasuna galdu. RS 161. O Jesus maitatzekoa, / ortzegun arratsean / afaldu zinen hamabi / Apostoluen artean.
EZ Noel 120. Nahi duzu sarri afaldu. Volt 160s. Eztut nahi afaldu. Ioan nahi dut oherat. Ib. 164. Afal zaitezin
baino lehen. SP Phil 119. Maian jarri ta afalzen hari zirala. Mb IArg I 127. Behar diagü / gaur untsa aihaltü.
AstLas 36. Booz, afaldu zenean, etzan zen belhar meta baten gainean. Lg I 247. Othoiztu zuen Salbatzaillea
afaltzeaz haren etxean. Lg II 217. Ostegun batean joan zan, bere diszipulu edo ikasleakin batean afaltzera.
Afaltzen zeudela, artu zuan bere eskuetan ogi bat. Ub 87. Afaldukodút beraréki. LE in BOEanm 931.
 (s. XIX). Apaldu daigun orain. Mg PAb 108. Zure aragia bigun ta samurra dala, ta zurearekin apaldu bear
dedala. VMg 2. Afaldu ebeen alkarregaz. JJMg BasEsc 64. Eztaizula egun atan afaldu. Astar II 115. Jakia,
sagardoa, / ardoa aukeran, / afaldu eta gero / trago onak eran. Echag 151. Aihaltü ziren algarreki Xaxienin /
Eta etxerat abiatü destenorin. Etch 638. Bere ikasleakin afaltzen zegoala. Lard 437. Orobat afaldu-eta, kalitza
hartu zuen. Dv 1 Cor 11, 25. Abaltzen zauden tenbran. Samper Mt 26, 26 (Ur (V) apaltzen, Hual aigaltan; Dv
afariten). Aihaltü zirenian. EvS Io 13, 2. Ustez otsuek behar zien gützaz aihaltü. ChantP 335. Neure peseteagaz
apaldu tabernan. AB AmaE 280. Arakiñekin gosaldu, ixkribabakin bazkaldu ta mandazaiekin afaldu. Sor Bar
84s. Ikusi dezagun zer gertatzen dan afaltzeko denboran. Urruz Urz 61. Ez litzake obe bertan afaltzea? Apaol 27
(26 apaldu). Holaxet erasian joan ziren etxerat, afaldu eta oherat. HU Zez 59. Len ez eban andreak / nigaz
afaldu nai. Azc PB 258. Baina emazteak eztau eukiten / afalduteko gogorik. Ib. 254.
 (s. XX). Gero faiten da guziuak askaltra etse batra eta aigaltra berziara. Mdg 136. Juana Mari, gaur ondo
apaldu bear dogu. Echta Jos 19. Oraindik nola ez diran minutu asko afaldu degula. Iraola 40. Motrollok erriko
ardanetxian apaldu eban. Kk Ab I 42. Orain, ordu-erdi barru apaltzen asiko gera. A Ardi 57. Etxera eman eta /
segido apaindu, / gibela prestatuta / berriz ere afaldu. Noe 116 (95 apaldu). Al dokan lez iraun egik, gero
apalduko ddoagu-ta. Or Tormes 67. Maipak talo bero ederrak / Apaltzeko eiñ daruaz. Enb 175. Bere bordaldera
itzuli zen, apaltzen ari zirela, ain zuzen ere. Or Mi II. Berant afaldurik. Zub 110. Maiz bazkariz ostatuan,
afaltzeko ere bai, eta gero... ondokoak. FIr 174. Ta etxean, apaltzeko garaiean ez zerate alkarri begira egongo?
Lab EEguna 63. Kurrilluakaz nua apalduten eta egon lasa, ama, laster naz etorri-ta. Otx 157. Bainan xutitzen
zaizkit ene sei adizaleak, batzu afaldurik, bertzeak aire galdez. JE Ber 97. Ez al duk atxitu / apaltzeko lain, / ta,
ai, goralarri / ta barne dantza! Ldi UO 32. Afaltzen ari zirala. Ir YKBiz 444. Apaldu ondoren? ABar Goi 17. Jai
egin eta, goiko ostatuan / oi baiño obeki afalduz. Or Eus 193. Poltsan dutan diruarekin / ez diat apalduko gaur.
Ib. 162. Apaldu ordukoxe oeratu ziran. TAg Uzt 73. Afaldu ondoan, ikaslên erdian mâiean zegola. Or Poem 537.
Apaldu gabe gelditu. Etxde AlosT 30. Apaltzera biltzeko ezkilla jo zuten. JAIraz Bizia 40. Gero restaurantean
afaldu zuten. Mde Pr 145. Elgarrekin afalduko diuk! Larz Iru 118. Haugi gure etxerat, gurekin afalduko hiz.
JEtchep 49. Bapo apaldu zuten. NEtx LBB 189. Afaldu arte ez baiginen haren etxetik atera. Xa Odol 137.
Apaldu nai ez dunarentzat maie prest (AN-larr). Inza NaEsZarr 313.
v. tbn. Cap 147s. DurPl 48. Arb Igand 133. Ox 90. Lf Murtuts 37. Zerb IxtS 87. Txill Let 45. Akes Ipiñ 32. And
AUzta 72. Balad 173 (135 apaldu). Erkiag Arran 73. Arti Ipuin 25 (MaldanB 220 apaldu). Izeta DirG 26 (68
apaldu). Etxba Ibilt 462. Lab SuEm 197. Berron Kijote 126. Apaldu: It Fab 15. Zab Gabon 33. Alz Ram 22.
Anab Poli 74. Osk Kurl 68. Ugalde Iltz 62. BEnb NereA 139. MAtx Gazt 74. Uzt Sas 71. Aihaltü: AstLas 36.
 (Con objeto directo). "Ollasko gurigurixak erreta afaldu genduzen" Etxba Eib (s.v. gurixa).  Israeltarrak,
Ijitotik irten ziran gau artan, afaldu zuen bildotsa. Ub 24. Txibia bategaitik gaba galdu, / ta pozen zoroz ezer ez
afaldu? Zav Fab RIEV 1909, 34. Amalau jango eta / bi sardin afaldu. Bil 150. Gelditzen diran sei abek geonek
afalduko dizkiñagu gure senartxuekiñ. Sor Gabon 34. Auzoko jentia soluetatik etxerantza yoianian zeozer apaldu
ta laster ogeratzeko ustez. Kk Ab II 121.
 Ustez otsuek behar zien gaur gützaz aihaltü. Etch 348.
- AFALDU-BERRIAN. Recién cenado. Cf. Lh: "Aihalberri, qui vient de souper".  Bederatziak aldean,
kantinatik apaldu-berrian zetozela-edo, beren jardunekin nere lo ederra ondatu zidaten. Anab Aprika 69.
- AFALDUXE. (Forma con suf. -xe, de valor aprox.).  Afalduxe ginuenean [...] erakutsi zarozkigun guretzat
ziren bi oheak ganbara berean. Elzb PAd 56. Afalduxe zutenean, itz egin zenuen Bakaldun orrek. Ayerb EEs
1914, 168 (ap. DRA; la ref. es incorrecta). Nahiz jadanik afalduxea zen, Thomas berriz lothu zen xingar zafla
eder bati. Barb Piar II 118.
- AFALTZAGA. Sin cenar.  Etxun aite afalzaga ta jagi aite zorbaga. RS 394. Ongo dot oera afalzaga,
jagiterren zorbaga. Ib. 430.
mende.
- AFALTZERA EMAN, APALTZEN EMAN. Dar de cenar.  Afaltzerat eman zioten ederki bieri, eta gero,
joan ziren beraz lo egitera. Barb Leg 69. Apaltzen emango ote zioten galde egin zun. Etxde JJ 159.
- AFALXETAN. "Aihalxetan, en train de finir de souper" Lh.
afaleku. v. afal-leku.
afalgai, aihalgei (S ap. Lh).  "Éléments à souper" Lh. v. AFARI-GAI.
afalgailu, aihalgailu (-gallü S ap. Lh).  "Éléments à souper" Lh.
afalgelatxo. "Coenatiuncula, afallekhútxoa, afaltokitxoa, afalgelatxoa" Urt V 268.
afalgia (S ap. Lh).  "Endroit où l'on soupe" Lh.
afalgune, aihalgune (S ap. Lh).  "Aihalgüne, endroit où l'on soupe" Lh.
afal-leku (Urt), afaleku (Añ (+ apaleku)), aparileku.  Cenáculo; lugar donde se cena. "Coenaculum" Urt V
267. "Cenáculo" Añ. v. afaltegi, afaltoki.  Prepara diazadazu afal leku handi bat hedaturik, eta zure baitan
eginen dut ene Baskoko afaria ene diszipuluekin. SP Imit IV 12, 1 (Ch, Mst sala). Jarraitu legijo Jesus maitiari
kristinaubak bijotzeko errukijagaz ta amodijuagaz Aparilekuti Gesemaniko ortu tristera. fB Ic III 248. Gogo
onegaz bada, urten eban bere diszipuluakaz afallekutik, ta juan zan Olibeteko mendijaren albo baten eguan
hortu, Getsemani deiturikora. Itz Berb I 230.
afal-lekutxo. v. afalgelatxo.
afalondo (V-gip, G, AN, L, BN; SP, Urt V 401, Lar, Añ, Dv, H), apalondo, aihalondo (S), aigalondo (R). Ref.:
A (afalondo, aihalondo, aigalondo); ContR 401; Elexp Berg.  (Gralmente. en casos locales de decl. sing., sobre
todo en ines.). Tiempo después de cenar. "L'après soupé" SP. "(De) sobre mesa, janondoan, barazkalondoan,
afalondoan, conforme sea" Lar (v. tbn. Añ). "Temps qui suit le souper" Dv. v. afaloste.
 Halaber kopa ere eman ziezén, afal ondoan zioela [...]. Lç Lc 22, 20 (Dv afaldu ondoan). Zer egin zuan
Jesusek afal-ondoan? Ub 89. Afalondoan, Jesusek egin zituan gauza miragarrien oroipena. AA I 333s. Arratsen
aihal onduan, Phausiren hartzeko mementuan... M. Etchegoyen Uskara libria (Baiona, 1836), 274 (ap. DRA).
Afal ondoan, bakhotxari emanen zion bere biharamuneko lana. Laph 190. Illuntze batean afalondoan senar-
emazteak alkarren ondoan jarrita. Arr GB 11. Apalondoan agindu zien bere mirabeai argiyakin kalera-artean
laguntzeko. Aran SIgn 55. Afal-ondoan [...] asi ziran bertsoetan. Urruz Urz 39s (30 apal ondoan). Goizetan
amak, arratsetan aitak afal ondoan otoitzak erranez beren aitzinean gora. HU Zez 147. Apal ondoa zan,
illunabarra. Ag AL 61. Apalondoan [...] bakoitza bere kabira joan ginan. A Ardi 113. Aihal onduan eskentü
zeron zigarro bat. Const 33. Afari ta afal-ondoko kanta. Or Mi 5. Afal ondoan, hirugarren estaiko ganbera baten
leihotik bazterrari so nindagon. JE Ber 93. Bitez agur nereak, / apalonduon beintzat, / guztiak zuretzat. Ldi BB
4. Yesusen afalondoko itzaldia. Ir YKBiz 448. Gauez, apalondoan, sua bere txingar eta suautsakin bildu oi da.
JMB ELG 91. Afal-ondoan berriz dantzara. Or Eus 177 (384 apalondo). Afalondoa luzatzen dute / oi dan baiño
berantago. Ib. 94. Apal ondoan zoratu ginduzten beren algara, dantza, abesti ta jolasekin. ABar Goi 15. Etxeko
afal-ondo beroak. Iratz 71. Afal-ondo samur, itzez, itzik gabe gure Jaunarekin. Or Poem 538. Apalondo artan
aspaldin egiñ ez zutena egiñ zuten. JAIraz Bizia 101. Baina Theresaren portreta egin zuen pintorea lauzpabost
aldiz izan zitzaien etsean, afal-ondoetan. Mde HaurB 75. Ez dire oiek afalondoko kontuak (AN-larr). Inza
NaEsZarr 942. Apal onduan bertso saio bat. Uzt Sas 58. Odonekin egindako afari eta afal-ondoen oroitzapen
atsegina ez da agudo galtzen. MIH 145.
v. tbn. EZ Man II 48. Sor Gabon 46. Enb 175. Izeta DirG 26. SM Zirik 79. Larz Senper 76. JEtchep 56. Xa Odol
287. Apalondo: EEs 1917, 73. TAg Uzt 294. NEtx Antz 112. Ugalde Iltz 46. Anab Aprika 31.
 Ostegun santu apal-ondoan. Balad 234.
 Gu zazpiez bertzerik ez da nehor, muthiko gazte bat baizik; hau, afalondo, oherat joaiteko tenorearen beha
dagoke. JE Ber 96s.
- AFALONDOKO.  Edontzi bat Rhin ardo ustutzen dun bakoitzean, arratzak eta turutak irrintzi dagite aren
apalondokoa goraipatzeko. "Pledge". Amez Hamlet 38.
afalondoero, apalondoro.  Cada día después de la cena.  Apalondoro, Engrazi bere xalantarekin biltzera
joaten zanean. Etxde JJ 170.

mende.
afalordu (V-gip), apalordu (V, G), aihalordu (S). Ref.: A (apal-ordu); Lh (aihalordu); Etxba Eib (afal-ordua).
 Hora de cenar. "Arratsaldeko zazpirak afal-ordua Eibar-en" Etxba Eib.  Eta igor zezan bere zerbitzaria afal
ordutan, gomitatuei erraitera: Zatozte. Lç Lc 14, 17 (Dv afaltzeko orduan). Baña afal-hordua urbildu ta [...] zer
artu ez duela arkitzen da. Mb IArg I 221. Abagadune txito erazkua da illunzeti ta apal orduraño sutondoko
inguruban berba egiteko. Mg PAb 153. Afal-ordua zanean morroi bat bialdu zuen. Lard 416. Apal-orduko
denbora guzian etzan beste jolasik aditzen mai artan. Bv AsL 108. Alagala egongo gara apalorduan! Echta Jos
12. Bazkaltegian, apalorduan, betiko bi apaizez gainera, beste bi. A Ardi 121. Afal-ordua etorri zanean, bidali
zuen bere mirabea. Ir YKBiz 296. Neurtitz auek ez dira apalorduan egiñak. EA OlBe 93n. Gero zibaka jokatu
zuten apalordu arte. Osk Kurl 139.
afaloste (V), afarioste, apaloste (V), aparioste. Ref.: A (afalondo, apaloste); Etxba Eib (afal-ostia); Elexp Berg.
1. (Gralmte. en casos locales de decl.). Tiempo después de cenar. "Afal-ostia, zerbaitt irakorteko ogera baño
len" Etxba Eib. "Afalosterako laga giñuan negoziuoi" Elexp Berg. v. afalondo.
 Tr. Propio de la tradición vizcaína; hay también un ej. de Mirande.
 Apal ostian igaroko dogu denporia alegrija onian. Mg PAb 108. Afal-osteko erpillauste, liño aterate, ta beste
biar modu. JJMg BasEsc 118. An gero afal-ostean [...] garbitu eutsezan dizipulu orrei oñak. Añ EL2 215.
Beskari [sic] ta apari-ostean esker onak emoteko oraziñoa. Ib. 247. Apari ostean / etzatera goaz gu. AB AmaE
355s. Apalostean autortu eutsen gertaera au Txomin da Juana Mariri. Echta Jos 129. Apal ostean,
illunabarrean, [...] artzen zuan mendirako aldapa latza. Ag G 26. Apalostean elizpera joan ziran. A Ardi 49.
Apal-ostian ekin eutsen barriketan bertan egozan gastelar mandazain batzukaz. Kk Ab I 15 (II 7 apaloste). Apal
ostian gero dantzan, / gurekin lanik asko bazan. JanEd II 57. Eguen guren / Gaubian apal ostian. Enb 104. Apal-
ostean, abereak bildu, esnea jatxi ta gañerako eginbearrak amaiturik utzi zitun. Etxde JJ 151. Afal-ostean, [...]
Theresa artegaturik agiri zen. Mde HaurB 56. Ezin eban igarri, ta aititari itaundu eutsan apal-oste baten.
Bilbao IpuiB 39 (191 apari ostean). Tripetako miñekin il ziran afal-ostean. Alzola Atalak 45.
v. tbn. Etxba Ibilt 459. Apaloste: Or Tormes 107. Erkiag BatB 125.
2. "Afáloste, afálostia eiñ, hacer la fogata de San Juan. An eguan afálostia! cuando se ve una fogata muy
grande en el monte" Iz ArOñ. Cf. LzG: "Afalostes, hogueras "... tamboriles, fuegos artificiales y afalostes, o sean
hogueras" (Año 1840, Libro de la Ciudad de E. Serdán, pág. 107), 61".
3. "Apaloste (V), trabajo rústico que después de cenar se hace entre varios vecinos" A.
- AFALOSTEKO, APARIOSTEKO.  Gau atan apal-ostean, apari-ostekoa yokatzen asi ziran aguazilla ta
biak. "Colación". Or Tormes 107.
afaltegi (V-gip ap. Etxba Eib; Urt V 267, Lar, Añ, Izt 23v, Hb ap. Lh), afaldegi, apaltegi (Ast Apol 89  Dv y
A).  Cenáculo, cenador. "Cenáculo", "cenadero" Lar y Añ. "Cénacle" Dv. "Cenador. Etxe ostian zan ortua, eta
ortuan, afalteixa" Etxba Eib. v. afaltoki, afal-leku.  Jesusen afaltegian. Mb IArg I 366. Sartu ziran San Pedro
ta beste Apostol amarrak Jesusen afaltegiko itxean. Mb IArg II 42. Irten zan gero afaltegitik, baita Jerusalengo
erritik ere. Ub 87. Eztaukagu zer juan Jerusalengo apaltegi edo zenakulura, ez kalbarijoko mendira. Astar II
206. Eta Jesus beste amaika Apostoluakin Afaltegitik eta Jerusalendik irtenda. Lard 441. Getsemanitik afaltegira
biurtu ziranean. Arr May 176. Apostoluak aurkituten zirala apaltegian. Itz Berb 159. Ordurako, arrotza sartu
zitzaien afaltegiraño. Bera EEs 1916, 175. Apaltegian bildurik eta atariak itxirik zeudela. Inza Azalp 76. Orain
ere bereak lengo apaltegian bildurik zeudela. Ib. 77. Emendik aurrerako itzaldi ori, afaldegitik Getsemani-rako
bidean esan zuen Yesusek. Ir YKBiz 452n.
afal-tenore. v. AFAL-TENORE (s.v. afari).
afaltiar. v. afaldar.
afaltoki (Urt, Hb ap. Lh), apaltoki (Lar), afaritoki (Urt).  Lugar donde se cena. "Coenaculum" Urt V 267.
"Triclinio, cenador" Lar. v. afaltegi, afal-leku.  Maisuak au dio: afaltokia non da? Lard 438. Orduan Afaltoki
eder-eder bat erakutsiko dizute. Ib. 438. Ondo begiratu eta ikusi zazu, nola gela edo afaltoki au zure anima dan.
Arr Orac 288. Erten zuan apaltokitik bere ikasleakiñ batera. Ag Ezale 1897, 125a. Apostoluak apaltokian
zeuden. Or MB 473.
afaltokitxo. v. afalgelatxo.
afaltzaile, afalzale (L, BN), aihaltzale (S, R-uzt). Ref.: A y Lrq (aihaltzale), Lh (afalzale, aihaltzale). 
"Comensal para la cena" A. v. afaldar.

mende.
afamatu.  Famoso. v. famatu, ospetsu.  Aita Agustin Castejon, gure Misionero ta Erregeren Predikadore
afamatuak kontatzen du [...]. Cb Eg III 236.
afan (V-gip), apan. Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg.  "Esta voz de prestado se usa en Eibar para significar ufanía,
en la acepción de ostentación y de vanidad. Afana badarabill bedorrek beintzat" Etxba Eib. "Afán, también
afición desmedida. Egundoko afana artu dabe bizikletarako. [...] Jentiak afan demasa artu dau moreno jartzeko"
Elexp Berg.  Konprometitu nai zukian da / afana franko bazuan. PE 55. Izketa legun, afana franko / eta
jolasdun lañua, / apustura jokatutzeko, / jaunak, orren enpeñua! EusJok II 59. Juzgatzen zuten zeiñ zan /
baliente zana, / bazuen afana. AzpPr 31. Ori ona izana, / bazuen afana, / ainbeste persona / begira zegona, /
penaz gelditu biar / galdu zuena. EusJok 129. Eztakotzu arek bestetarako afanik mutillekaz ibiltxeko baño. Ort
Oroig 77. Afana franko eta / talentuz urri. Tx B III 135. Irabazian urri, / gastuan afana, / exkaxten ari zaigu /
etxean zer jana. Basarri 109. Pinturako kuadru bati gizonak ainbeste afan zelan emon leikian be konprenditzen
ez ebana. SM Zirik 16. Ikusgarriak ziran orduko / gure pestako apanak. Uzt Sas 44. Estropadak orduan, oraingo
aldean, afan aundia izaten zuten. Uzt LEG I 49.
- AFANEAN.  Ni ere arritzen naiz / auen esanian / emen izandu gera / denok afanian, / eta oso gustora / jan
ta edanian. Lopategi in Uzt Noiz 58.  Arkakosuak iltzen / plazaren erdiyan, / sei errialegatik / txit afan
aundiyan. Noe 23.
- AFAN-USAIN. "Afan-usaiñak, ostentosidades. Ez dakigu zer dan, baña afan-usaiñak badarabiz" Etxba Eib.
afanatu.  Afanarse, preocuparse.  Berze bazuk berze aldetik dire ain biotz ertxiak, ezi daude beti afanaturik
ez utzi naies kea ere etxetik, beldurrak egiteko limosna bat, emateko jendeei trago bat. LE Prog 110.
afanazio.  Inquietud, ansia.  Irugarrena, lur bétea larres, au dá biótz okupátua múnduko afanázio, ondásun
ta gustoéki (Lc 8, 14). 'Sollicitudinibus'. LE in BOEanm 572 (He ansia, Dv, BiblE ardura).
afankeria (V-gip). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg.  "Ufanía, ostentación, vanidad. Afankerixak galdu eben, zan
baño geixagotzat agertu guran, las ostentaciones le perdieron, queriendo aparecer más de lo que era" Etxba Eib.
"Afanosidad, ostentación. Afankerixetan ibiltzia gustatzen jakue orrei" Elexp Berg.
afanosa.  Afanosa, ostentosa, vanidosa.  Badaki arren ama afanosa bat dala: pasiatzera ateratu, teatrora
eraman eta marmaizarako ematen bazaio bere moduko bat, ez da oroitzen ez alabaz eta ez etxeko potajiaz.
Iraola 70. Garai batez majuak / bazituan sobran, / orañ zeñek nai duen / emen dabill proban; / afanosa bat dala /
ezagun du obran. Tx B II 109 (afanoso en Bertsol 33).
afantsu (V-gip). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg.  "Ostentoso, vanidoso. Aberatsa, baña afantsua geixago" Etxba
Eib. "Afanoso, ostentoso. Oiñ majo kalmauta dago baiña gaztetan tamaiñoko afantsua izan zuan ori. Zentzu
despektiboa du" Elexp Berg.
 afantu. v. asentu.
afar. v. apar.
afari (V, G, AN, L, BN, Ae; Lcc, Mic 6r, SP, Urt I 145 (+ afai), Ht VocGr 426, Lar, Añ (V), Arch VocGr,
VocBN, Dv, H, VocB), apari (V, G, AN-larr, L (-ph-); Lar, Añ (V, G), Hb ap. Lh (-ph-), Dv (V), H (+ -ph-)),
auhari (BN-mix; SP, VocBN, Dv (BN), H (S)), aufari, aihari (S; Gèze, H (S)), aigari (R), abari (Sal). Ref.:
Bon-Ond 153; A (afari, apari, auhari, aihari, aigari, abari); AEF 1924, 162; Lh (afari, aphari, auhal-, aihari);
Lrq (aihari); ContR 516; Iz To, UrrAnz (afaixa), ArOñ (afai, afáldu), Als (afaiya), Ulz; Echaide Nav 168; Etxba
Eib (afarixa); CEEN 1970, 346; JMB At (apari); Elexp Berg (afai).
 Cena. "Auharia (O), la soupé, afaria, la cena" SP. "Afarixa ariña, obe dala esaten dabe osasunerako" Elexp
Berg. Cf. MEIG VII 100: "Ez ote gindoazke oraindaino baino bide hobetarik bariaku-n ere afari-ren aztarrenak
bilatzen hasiko baldin bagina? Are hobe, zaharrago den abari-renak".
 Tr. Documentado en todas las épocas y dialectos. Afari es la variante más general, documentada en todos los
dialectos salvo en suletino, mixano y salacenco (para el roncalés cf. el ej. de Hualde aigaltan, s.v. afaldu). Aihari
es la variante suletina (auhari en Oihenart, Tartas y en el catecismo mixano CatLan). Encontramos un ej. (no del
todo seguro) de aufari en Prop. Hay abari en sendos ejs. de TAV y ConTAV, en Samper y en ZMoso (36). Apari
se documenta en textos guipuzcoanos y vizcaínos desde el s. XIX, alternando con afari (algunos autores como
Moguel, Zavala, Iztueta, Xenpelar, Orixe y Uztapide emplean ambas formas). En DFrec hay 30 ejs. de afari y 5
de apari.
mende.
 Esta cena es clamada en los bascongados on bazendu abaria (FGN). TAV 2.2.13. Et jaunatizula abari on (AN,
1415). ConTAV 4.2.1. Goiz et'arrats egiten duk buluz eta beztitzia / gorputzaren zerbitzutan barazkari afaria. E
25. Gizon deithu izan ziraden hetarik batek-ere eztuela ene afaritik dastaturen. Lç Lc 14, 24. Bildotsaren
ezteietako afarira deithuak. Lç Apoc 19, 9. Afariori aurkietan / baebilen solizitorik. Lazarraga (B) 1203v. Egoki
Matxini mantua, ta ez afari gertua. RS 160. Nahi nuke afaria prest baliz ezen apetitoa dut. Volt 161. Plazer da
ez barurtzea, ongi iatea, hobeki edatea, eta barazkari onagatik, afari hobearen ez utztea. Ax 480 (V 310).
Barurak hirur ase. Hirur ase hauk aditzen dira, barureguneko barazkariaz, aitzin-eguneko auhariaz, eta
biharamuneko askariaz. O Pr 67. Zeren zure karitatea guziei erakustea gatik, afari handi hura apaindu duzun.
SP Imit IV 11, 5. Iaunaren auharian. Tt Onsa 83. Apostolier bere korpitz saintia eman zerien aiharian. Bp II
118. Bere afari, debozi ta beste gauzak egin ta etzin zen arrats batez. Mb IArg II 312. Zure gustoa egiteagatik
afari artan. Cb Eg III 307. Apostoliekin undar egin zien Auharian. CatLan 130.
 (s. XIX). Bukaturík afária. LE Io 13, 2. Itandu egijozu, zenbat eskatuten daben gure apari, gosari, ardao ta
oia gaiti. Mg PAb 73. Gau ta egun Dabidek legez negarrakaz arimako bazkari ta afarija billatutia. Mg CO 100
(CC 74 afaria). Itxi jan baga gauza zalegarriren bat, edo laburtu afaria. Añ LoraS 58. Igaro zituen egun asko
bazkari, ta apari ederrak egiten. VMg 52s. Etxekoak bear duen gosari, bazkari eta aparia prestatu bear dezu.
AA II 91. Bere apostoluei azken afarian zangoak garbitu ta erran zeraiena. Dh 253 (v. tbn. azken afaria en Lg
II 93, Mih 22, Monho 136, Zby RIEV 1908, 209, Jnn SBi 27 y Or Poem 536, azken aparia en ArgiDL 161 y Zait
Plat 152; azkeneko afaria en Cb Eg III 245 y Ub 89, azkenengo afarija en Astar II 205 y azkeneko aparia en
Inza Azalp 124). Afari onen azkenian, artu zituban Jesusek ogija, ta ardaua. JJMg BasEsc 64. Zelan zuk nigaz
afaria / egingo dozu gaur gabean? Zav Fab RIEV 1909, 34 (v. tbn. aparia en la misma pág.). Gosea kendutzeko,
aren afaria / izan zan arto-zaiez egindako ogia. It Fab 257. Etxetarren afaria ifinteko. Izt C 179 (v. tbn. apari en
la misma pág.). Ihizlariaren afaria / urzoareki da hegaltatzen. Arch Fab 107. Eta monarkak egiten du mamiez
afari. Gy 76. Baxera hainitz gabe egiten bazkari; / Gasna, artho, esnea, maizenik afari. Hb Esk 186. Bereala
afari eder bat prestatu zuten. Lard 427. Afari baten artetik, mintzo zen Yainkoaz yaun multzu bat. Hb Egia 3.
Bere sorteguneko afaria. Dv Mc 6, 21. Afari oberik berdin / ez du beste iñork egin. Bil 127. Onetsteintzie baitare
lenbiziko asentuak abarietan. Samper Mt 23, 6 (Echn afarietan; Hual konbitetan). Afari on hura ikhustean, boztu
zen sainduaren bihotza. Laph 148. Zer afari ote degu / gabon arratsian! Sor Gabon 23. Goizetik baru, bazkari
txarra, / afari ona berandu. Xe 234. Ume gaizuak negarrez daude / apariaren galdean. Ib. 263. Gibel-andi an
dago [...] su-bazterrean aparia zaitzen. Urruz Urz 26. Mikaelak onezkero gertatuko zuan afariya. Apaol 26.
Nondik non egiten duten, tokirik hoberenean, bazkari, afari edo krakada. HU Zez 118. Gizon adinetako borthitz
bat heldu zaiote eta bakhotxari ogi puska bat afaritzat emaiten. Arb Igand 84. Aufari eta askariarekin. Prop
1898, 41 (tal vez errata; cf. ib. 44 afari).
 (s. XX). Zelan otu etxako lenago aparia egin barik eukala? Ag Kr 106. Badakit zeñek, apari andi bat eginda
bereala, amar saieski jan zituan. Ag G 349. Aparia gertu zeukala. A Ardi 112. Aparija amaitueran esan eban:
[...]. Kk Ab I 26. Alperrik izango'n aitzakiya / ipiñi biarko dun apariya. JanEd 57 II (124 afari, 123 afai). Etorri
ta lenbizik / ein dute afaria. Noe 114. Artara baño len apari bat egin zuan bereakin. Inza Azalp 77. Othoitz bat
egin eta, huna afaria; / Erregek ere ez du gure janharia. Barb Sup 186. Esnezko aparirik eztau arratsien! Enb
162. Behin, bospasei adixkidek egin zuten afari on bat. Zub 37. Ikusi gaitin eta amarengana zoan afaria gaitzeko
esatera. Or Mi 106 (7 apari). Ostatu eder batean sarturik, afari ederra manatu eta manatu bezala jan ere zuten.
Barb Leg 144. Afari eder baten alde hiru, ezin alegerago hiruak. JE Ber 96. Bazkari naiz afari bat egiten
duzunean, ez deitu gero artara zure adiskide edo anaiak. Ir YKBiz 295. Bikaña aparia, polita ardoa. Ldi IL 48.
Oles jakiña, aurpegi ona, / afaria laister gertu. Or Eus 90. Apariak on dagizutela / il baduzute jangale. Ib. 36.
Aparia bukatu zuten. TAg Uzt 71. Bazkaltu eta aigaria ere drezu zakala erran zaun eta txikigatik aigal zokela
(R). A EY II 394. Gure siñestean zer mamiagorik afari au baiño. Or Poem 537. Arroztegian sartu zan, apari ta
gau ostatu eske. Etxde AlosT 41. Aparia baniatzeko, illunabarrerako etxeratu zan. JAIraz Bizia 100. Urrengo
igande-arratsaldian / a ze nolako afaia! Uzt Noiz 79. Apariaren guztiz ederra / preparatzen zun amonak. Uzt
Sas 39. Odonekin egindako afari eta afal-ondoen oroitzapen atsegina ez da agudo galtzen. MIH 145.
v. tbn. Mat 256. Gç 121. Acto 443. ChantP 264. HerVal 163. PE 112. Tx B I 173. Etcham 176. Alz Burr 31
(Ram 26 apari). Zerb IxtS 62. Mde Pr 269. Balad 140. Bilbao IpuiB 240 (135 apari). And AUzta 46. SM Zirik
37. JEtchep 79. Izeta DirG 96. Zait Plat 75. Larz Iru 50. Erkiag BatB 167 (189 apari). Alzola Atalak 44. Xa
Odol 19. Berron Kijote 49. Apari: Zab Gabon 75. Bv AsL 108. Azc PB 144. ABar Goi 15. Munita 49. NEtx Nola
50. Ol Gen 19, 3. EA OlBe 93n. Ugalde Iltz 62. Anab Aprika 68. Gazt MusIx 206. Gand Elorri 97. BEnb NereA
162. Lab SuEm 200.
 (afaria jan).  Pezeta zuri bana arturik etxean, / afaria tabernan jateko ustean. AB AmaE 279. Azariek,
arranoek, / zer afari duten jan! Or Eus 175. Apari on bat janda. Bilbao IpuiB 180. Afaria jan-da, oeratu baiño
lenago. Ib. 151.  Eta gero, afari zerbait jan-eta, bere gelarat igaiten da. Arb Igand 76.
 (Como primer miembro de comp.).  Kexeri, deitore, nigar-herakiak, / Hek ene barazkal, hek auhal-iakiak.
O Po 19. Egin det nere afari mokaduba. Sor Gabon 56. Ramuntxoren apari kondarrak zapi batean bilduko ditu.
Alz Ram 33s. Sataia landatu du toberak jo naiez / ta afal-bertsolaria Sukuntza da legez. Or Eus 364. Afal-
suarentzat arrebari diot txikitzen egurra. Or Poem 522. Afari-kondarrak jaso-ta asto-gaiñean jarri zituzten.
mende.
Berron Kijote 215.

- AFAL-ZONU. "Aihal-zoñü (S), petit souper" Lh.
- AFARI ARIN. Colación.  Zelako janariyak artu leitekez apari arinean? Itz Azald 115. Zer artu dezakete
barau-eguneko gosari ta apari-ariñean Bulda oiek dituztenak? KIkG 64 (KIkV 79 apari-izkian). Afari ariña
emon deutse ta sartu ditue gela zabal batera. Erkiag BatB 190.
- AFAL-ARTE. (En casos locales de decl. sing.).  Afal-artean jo zuten kantatik ugari. Or Eus 61. Afal-artean
dute ori ta au agotan, / bat edo bat gau-erdiz landarako ote-dan. Ib. 288.
- AFARI EGIN. Cenar.  Iñork nere deia entzunda atea zabaltzen badit arengana sartuko naiz ta arekin apari
egingo dut eta ark nerekin. Ol Apoc 3, 20 (Lç afalduren nauk). Hail, hoiekin egin zak afari eta lo! Ox 176.
- AFARI-EMAILE. Persona que ofrece una cena.  Orra zer epai izugarria Jesusek gizon afari emalle aren
aotik eman zuen. Lard 416s.
- AFARI-GAI.  Neskak magaletik atera zitun apari-gaiak eta maiean ustu. Or Mi 89. Gerriederrek muxar-
eizea / atseginez dio oroitzen; / aiek saskian, etxera doa / afari-gaia antolatzen. "La materia de la cena". Or Eus
87.
- AFARI-ISKI, APARI-IZKI (V, G ap. A (s.v. apari)). Colación, cena de día de ayuno. Cf. BeraLzM:
"Apalaizki, colación".  Iatuna banintz bere, gabon-gabeko aparia atso-agurakaz baiño garizumako apari-izki
edo apalusiak ume-artean gogozago iango neukez. A Txirrist 120. Josek, ardiak goiztxoago ellorrera sartuta,
txabol barruan apari izkibat egiteko asmoak zerabilzkian. Ag G 153. Zer artu daikie barau-eguneko gosari ta
apari-izkian Bulda orreik daukezanak? KIkV 79 (KIkG 64 apari-ariñean). Agertoyala jasoeran, agertzen da
Kosepa apari-izki bat gertatzen. Ort Oroig 67. Afari iskia jan ostean, ama, ondoezaz egoala-ta, oera goizetik
joan zan. Erkiag BatB 95.
- AFARI-IZEN. "Afari izena eiñ, hacer una ligera cena" Iz ArOñ. "Afai izena eiñ, cenar ligero. Afaldu eztakitt,
baiña afai izena ein ddou beintzet" Elexp Berg.
- AFARI-KONDO. Restos de cena.  Zapian bildutako apari kondoa Ramuntxori emanaz. Alz Ram 37.
- AFAL-LAGUN. Compañero de cena. v. afaldar.  Joan ühaitziala amia hartürik, / xokho hunak badira zük
ezagütürik, / gaian arrañkiz aihal lagunak deithürik. Eskual 10-1-1908 (ap. DRA). Afal-lagunei auxe agindu
zien: [...]. Zait Plat 76.
- AFARI-LEGE (V-gip), APARI-LEGE. Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. (Empleado gralmte. en la expresión afari
legea egin). "Afari legia eiñ, cumplir con la hora de cenar. Gaurkuagaittik, eiñ dogu afari legia, naiz da
porruegaz" Etxba Eib. "Afai legia eiñ" Elexp Berg.  Nere apari-legea eginda etxetik irten naiz. Alz Ram 25.
Illuntze-aurrean egin zuen langilleak marandioan bertan apari-legea. TAg Uzt 294. Apari legea egin zezan
exeri zuten. JAIraz Bizia 76. Gau baten, alai, mai-inguruko / batu da lagun taldea, / ta ardangelako txoko batean
/ egin apari-legea. NEtx LBB 290. Afari legia eiñda, lotarako gertau ziranian. Etxba Ibilt 461. Apari lege bat
eman ziguketen: atuna ta ura. Ataño Espetx 44.  (Con bete).  Bete dezagun guk ere Gabon-apari-legea.
NEtx Antz 131.
 Bazkari ta apari legezkoak, gazte jendearen dantza-saioak eta irrintziak. NEtx LBB 19.
- AFARI-MERIENDA (V-gip ap. Etxba Eib y Elexp Berg). "Afari-meriandia, merienda-cena. Ogetabost
lagunek, afari-meriandia dogu gaur Olerrian" Etxba Eib. "Afai-merienda, merienda-cena. Souan lanian
gabitzenian, zazpirak aldera afai-meriendia eiñ, da aurrera" Elexp Berg. Cf. Echaide Orio: "Afarimerienda,
merienda-cena". Cf. tbn. VocNav s.v. afari-merienda.  Apari-merijenda baten ondorik. fB Olg 110.
Neskameari esan zaiozu apari-merienda presta deizula. Moc Damu 34. Umorerik onenagaz diñardube apai-
merijendie eiten. Kk Ab II 86. Iruditzen bazaizue aparimerienda bat egin genezaguke. JAIraz Bizia 71. Apari-
merienda goxoa. Ib. 17. Ta onekin, gaur, biok eingo juagu afari-merianda bat. SM Zirik 36.
- AFARI-MIN. Ganas de cenar.  Mikelak, aldiz, afari-min du, / ez dauka pake sudurra. "Tiene ganas de
cenar". Or Eus 93.
- AFARI-MODU. Cena frugal o ligera.  Amaren saldatxoaz / ez nago aztuba, / eta det aitarentzat / apari-
moduba. Echag 124. Nekatzen diraneko / egiñikan suba, / baniatu dediyen / apari-moduba. Ib. 94.
- AFAL-MUGA (SP, sin trad.). Hora de cenar.  Afal zaitezin baino lehen egin behar duzu afaritxo [...]
espiritual bat. Hautazazu bada zenbait ephe, afal-muga baino lehenxe [...]. SP Phil 119 (He 122 afal muga).
- AFARI-OTSA. "Apari-otsa (Sal, R), cena ligerísima" A.
- AFARI-PASADA. "Afai pasaria eiñ, afaldu. Laister, afari pasaria ein eta estudixatzera juan biot. Eztou
betekara aundirik eiñ, baiña afari pasaria eiddou beintzet eta..." Elexp Berg.
- AFARITAKO (V-gip ap. Elexp Berg; Lcc), AIHAITAKO (S ap. Lrq), AFARITARAKO. Para cenar.
"Afaritako lekua, cenadero lugar" Lcc. "Aihaitako, pour dîner" Lrq (s.v. aiharita). "Oiñezkero afaittako ordua
izango da" Elexp Berg (s.v. afai).  Afaritako etzala <esala> falta arrain zabala salsatan. Acto 214. Galdu
deustazube aita semiok apaitako gogo guztija. Mg PAb 103. Emen zuretzat dira parako / jaki txit goxuak
afaitarako. Bil 79. Agerak ekarri zuen pitxer bat ardo apaitarako, baita ere libra bat solomo. Urruz Urz 26.
Apaitarako gogo andirik eztot gaur euki. Ag Kr 25. Eukiko dogu ardaotxoa, eguerdi ta aparittako. Echta Jos
277. Arrizko mai-gañean aparitarako eltzaria aize goxotara zedukan. Or Mi 6. Aparittarako ogirik be ixan ez.
Otx 57. Eia xerrikume gixen bat harrapa zezakeenetz afaritako. Mde Pr 92. Joan etxera; afaritarako eukan
mende.
bezigua ekarri, ta zokil-pean sartu ixil-ixillean. Bilbao IpuiB 120 (43 aparitarako). Afaitarako gertu daukan
perretxiku kazuelia emoteko. SM Zirik 92. Afaitarako konbidau ebala. Etxba Ibilt 464. Ango buruzagi batek
afaritarako deia egin omen zien bein. Zait Plat 75. Hori dela-ta afaritako bildu ginen hurrengoan. MIH 144.
v. tbn. Gy 54 (afaitako). Or Eus 78 (afaritako).
 Lurrean dago etzanda, ta lurrera botau dau aokada nardagarria. Zer da, afaritako jatekoa? Ez. Odola da.
Erkiag BatB 196s.
- AFARITAN (V-gip, BN; Lar), AIHAITAN (S). Ref.: Lh (afaritan); Lrq (aiharita), Iz ArOñ (afárittan); Elexp
Berg (afaittan). Cenando, en la cena. "Abundantemente nos dió de cenar, oparo afaritan eman zigun" Lar.
"Afárittan ekárri, traer de cenar" Iz ArOñ. "Atzo afaittan gendela argixa joan zan" Elexp Berg. v. afarite. 
Joan zan Jauna / dizipulook arturik, / afaritan / maia bedeikaturik. Lazarraga (B) 1203v. Apostoluekin afaritan
zegoela. Mat 130. Iasarri gura dabenean iaten edo afaritan. Cap 132. Manatzen du Jesus Jaunak / Afaritan
eman onak / Ofrenda diotzogun. Gç 111. Primak bazin jaun barberarentako / aiharitan kapu eta ollasko. Etch
426. Aihaitan zirelarik. Ip Mt 26, 26 (He, Echn afaitan, Dv, SalabBN afariten ari; Samper abaltzen zauden).
Eztogu edaten gaur aparitan / edan maiteak ugari. Azc PB 93. Eladik aparittan ittandu eutsen: [...]. Echta Jos
292. Apaitan ari giñala. Urruz Zer 133. Aparitan berakin iduki ninduten, bainan etzuten berarizkorik deus
aitatu. A Ardi 49. Erretorak egon-erazi zian kapitaina berarekin aihaitan. Const 33. Asi naz bada aparitan. Or
Tormes 79. Bein aparitan, mutil gajoa burua atzera, besoak zintzilik, gelditu zan sillan. Anab Poli 78. Exertzera
bereala; ta ik, Ramuntxo, aparitan jarrai zak. Alz Ram 24. Jauregitarrak areto nagusian aparitan ari ziran.
Etxde AlosT 49. Baiña Don Fakundok ez eban aparitan erbirik jan. Bilbao IpuiB 135. Gaur afaitan aze
perretxiku jana dakadan. SM Zirik 92. Jakin duzia hanitz edan othe zuten afaritan? Larz Senper 58 (Vill
aparitan). Etxeko guziak aparitan bildu ziran. NEtx LBB 19.
 Pazku-aparitan. NEtx LBB 267.
- AFARITARA (V-gip ap. Elexp Berg; Urt), AIHAITARA (S ap. Lrq). Para cenar, a cenar. "Norbaik ekhartzea,
erakhartzea bazkaitara, afaitara" Urt I 145. "Aihaitara, dîner (avec mouv[ement] vers)" Lrq (s.v. aiharita).
"Biar tia Maria dator afaittara" Elexp Berg (s.v. afai).  Arratsean oake ollokin afaritara. TAV 3.1.25. Eman
zioten afaitarat. Lg I 238. Guazan orain apaitara, gero lotara. Mg PAb 164. Gauza guziak prest arkitzen ziran
denboran, gaztigatu zien, zijoazela afaritara. AA III 420. Anderia, sar zite / untzi hunen barnera. / Arratsan
juanen gira / biak auharitara, / biak auharitara eta / kobla eder emaitera. Chaho (ap. DRA). Ya que ez duben
nai etorri nerekin afaitara. Sor Gabon 46. Gonbidatu zituen Erretore jaunak Fernando eta beste koplari batzuek
apaitara. Otag EE 1885b, 298. Ozinbelzko ateak zabalik daukazuz, da sartuko zara bertan apaitara ta lotara. Ag
AL 28. Aparitara eioala, "Angel" deitu eutsan. Ag Kr 112. Illuntzean, apaitara baño lentxoago. Ag G 345. Ots,
bazatozte aparitara ala ez, yaun Anbrusi? Or Mi 6. Arratsean aparitara etortzeko. Anab Poli 89. Ttunttuna
aparitara etxez-etxe doa. "El músico suele ir convidado por turno de casa en casa". Or Eus 35. Bein afaritara ere
gomitatu zuen etseko jaunak. Mde HaurB 75. Txomin afaitara juan zanian. SM Zirik 92.
v. tbn. Urruz Urz 60 (afaitara).
 Ezin auat, Patxo, gaubeon erbi-aparitara deitu. Bilbao IpuiB 134.
- AFARITAREAN. De la cena.  Jagi zidin / afaritarean tristerik. Lazarraga (B) 1203v.
- AFARITAZ. "Aihaitaz, en dînant (S)" Lrq. Cf. AFARIZ. v. AFARITAN.
- AFAL-TENORE, AIHAL-TENORE (S). Ref.: A (apal-ordu); Lh (aihal-thenore). Hora de cenar. v. afalordu.
 Holaxet iraganik uros atsaldea, / han berean jin zauku afal-tenorea. Xa Odol 140.
- AFARI-USI. v. afariusi.
- AFARIZ.  Afariz bildu dira Garazirenera, / berant-axuriaren exur-bereiztera. "A cenar". Or Eus 288.
- AFARI-ZARO. "Apari-zaro, cena ligera (V-arr)" DRA.
 Etim. Tanto afari como abari (Sal y ant.), apari, auhari, aiha(r)i, aigari, pueden muy bien explicarse a partir
de *au-(h)ari que, a su vez, puede muy bien proceder de *gau 'noche' + (k)ari. No es aceptable la opinión de
Schuchardt, según la cual habría que partir de lat. *apparium. Téngase en cuenta que vasc. or. apairu,
contrastando con el nombre de la cena, significa 'comida en gral. (fr. répas)'.
afarika, aparika (V-m, G ap. A).  "Aparika esaten da Markiña-aldean, maiñaka Lekeitio-aldean umeak iokoan
edo iolasean ibilteari" A BGuzur voc. "Juego de niños, que consiste en simular cenas" A. v. afariketa. 
Neskatillea izaten zan beti nagosi: nai etxean aitan aurrean, nai artadian aparika edo maiñaka euren kontura
iarduenean. A BGuzur 109.
afariketa (V-gip), apariketa (V). Ref.: A (aparika); Etxba Eib (afariketa).  "Juego de niños, que consiste en
simular cenas" A. "Juego de niños, cosa de broma. Umien afariketia dirudi autu orrek" Etxba Eib. "Afariketia
zalakuan, milla errialen okerra" Ib. v. afarika.
- AFARIKETAN EGIN, IBILI, JARDUN. a) "Jugar (los niños) haciendo comedia de los asuntos de los mayores.
Eiñgo dogu afariketan ni aitta ta zu ama? Afariketan zebizen umiak Txantxa Zelaixan. Afariketan jardun dabe
goiz guztian" Etxba Eib. "Etxekoandrezketan ibiltzea, beste errietan apariketan ibiltzea esan oi-da; baita
koziñeketan ibiltzea ere. Itz auek, aurren jolasak (dendari dirala-ta abar) adierazi oi-dute" NEtx Nola 24n.
mende.
b) "Se dice también así, cuando los mayores, faltos de juicio o seriedad, parece que actúan como niños.
Afariketan ibilli al aiz, orretara agertzeko? Gauzia benetan artu biarrian, afariketan jardun dabe" Etxba Eib.
- AFARIKETAKO, AFARIKETARAKO. Juguete. "Jatxixozuz umiari bere afariketakuak" Etxba Eib. "Erregen
egunian afariketarako asko ekarri detsez Erregiak" Ib.
afariñi. "Aihari (S), souper. Dim. [aihari]ñi, [aihari]tto, [aihari]xkot" Lh. v. afaritxo.
afariño. "(BN), petit souper" Lh. v. afaritxo.
afarite (V-arr-gip), afaite (V-gip), aparite (G-goi), auharite (BN-arb). Ref.: Iz ArOñ (afáldu); Gte Erd 141. 
(En casos locales de decl. sing.). "Afarite. Cet mot, qui ne se trouve ni dans Azkue ni dans Lhande, signifie
'souper'" Lfn Cor 28 (que cita el ej. de Leiçarraga). "Afáitteko, para cenar. Afáitten, cenando. Afáiten, afálduta"
Iz ArOñ (s.v. afáldu). "Afarite orduen berba ingo dogu (V-arr-gip), afaiteko orduan (V-arr), [...] aparitekoan
(G-goi), [...] auharitean (BN-arb)" Gte Erd 141. Cf. AFARITAN, AFARITARA.
 Tr. Documentado sobre todo en textos septentrionales. Lo emplean tbn. los vizcaínos Arrese Beitia y Kirikiño
(el ej. de Balad 225 podría tbn. interpretarse como afaritan, con -a- > -e- tras vocal cerrada).
 Iaikiten da afaritetik. Lç Io 13, 4 (TB afaritik, Dv mahainetik, BiblE mahaitik). Bena kumitatzen zütüt / gaur
aihaitera. AstLas 45. Afariten ari zirelarik. SalabBN Mt 26, 26 (Dv afariten; Ip aihaitan, Samper abaltzen).
Sainduaren azken hitzetan nigarrari emaiten da hobenduna [...] eta azkenean Iñazio othoizten afariten geldi
dakion. Laph 81s. Zurrustxo bat geiago edanik afaitean. AB Olerk 555. Jarri zirean maian umore onagaz, /
apariteko guztiz gogo andiagaz. AB AmaE 310. Orok, edatearen beharra bazuten, eta zenbait afaitekoak ere
baitziren, ostatuan gogotik sarthu ziren. Elsb Fram 138. Arratsa ethorri, eta, afariteko gure ogi hautsaren
gainean errea jaten ginduelarik, elgarri egiten ginduen: [...]. Prop 1895, 122 (ap. DRA; pero la ref. es
incorrecta). Ama gaixoak ez ginituen Igandearekin behinere afariterat utziko non ez ginuen lehenik anaia-
arrebek elkharrekin Saindu baten bizia irakurtu. Arb Igand 152. Goizik afariten ginen. JE Bur 76. Apaiteko
libelauren gibel ekarteko diruba ixan ezik, etxeko gustijok or daruazuz. Kk Ab I 64. Zatoz beraz barnerat eta /
gurekin afariterat. Itzald II 25. Eta, afaiten biak ari zirelarik, aitari erran zion, ostatuan, ontsa nahi gabe, zer
gerthatu zitzaion. Barb Piar I 183. Asarre bixijan eguan, gixona ain berandu etxeratzen zalako ta apaiten be
juan etzalako. Kk Ab II 8. Ni afaiten hasi orduko. Barb Leg 23. Udaletxeko plaza ere hutsa. Afariten ari ditazke
Irundarrak. JE Ber 95. Haren hotelean haiz, dudarik gabe, afariteko. Larz Iru 50 (Lek afaltzen). Gure
Gabrielarekin hitzartuak dituk, Etxegaray baitarat afariterat joaiteko. Ib. 52 (Lek afaltzera). Behin baino
gehiagotan joan da ere gaizki bizi ziren batzuekin afaiterat. Ardoy SFran 161. Afaiterat galdegiten du... eta gero
etzaterat. Ib. 187. Jaun kapitaina, amak / igortzen nau zugana / jin zaiten afaitera. Balad 137. Geur afariten
etorritia / egin bazeinke mesede (V-arr). Ib. 140. Afariten han ziraden / senar-emazteak (V-arr). Ib. 225.
afaritekoño.  Dim. de afariteko ('alimento(s) para la cena').  Ezpainetan irriño bederarekin, begiak
idurikatzen zuten afaritekoñoari landatuak. JE Ber 32.
afaritto, aiharitto. v. afariñi.
afaritxo, aparitxo.  Dim. de afari (a veces tbn. con el sentido de 'colación'). v. afariñi, afariño.  Afal
zaitezin baino lehen egin behar duzu afaritxo edo ezpere kolazino debot eta espiritual bat. SP Phil 119.
Baruegunetan gaubeko aparitxuan apur bat geiago jatea. Itz Azald 154. Gertatu zitzaion mutillari bada-
ezpadako aparitxoa, eman zioten nolabaiteko etzatokia. Ag G 327. Gizonak ez al du iñoiz bear aparitxoren bat
lagun-artean? Lab EEguna 64. Aparitxo bat egiñez, artu genduan lasaitu ederra. Uzt Sas 25. v. tbn. Sor Gabon
41.
afariusen, apariusen. "Bazkalusen bat, apariusen bat egin degu" A Apend. v. afariusi.
afariusi (A), afarusi (Lar  H, Hb ap. Lh), apalusi (V ap. A; A Morf 605).  Colación, cena ligera de los días
de ayuno. "La colación" A (que cita a Ubillos). "Apal-usixea, [...] cena ligera" Ib. (s.v. usia).  Zillegi da barau-
egunetan, arratsean egin oi dan afari-usia edo Kolazioa. Ub 187. Gauza gutxi, eta afari-usia dala, bai. Ib. 188.
Afarusitako artu daiteke arima oneko yendeen artean usatzen dena. Legaz 33. Iatuna banintz bere, gabon-
gabeko aparia atso-agurakaz baiño garizumako apari-izki edo apalusiak ume-artean gogozago iango neukez. A
Txirrist 120.
afarixka.  (Dim. de afari). Cena ligera.  Baru baita, afarixka egin dute etxean. "Cena frugal". Or Eus 144.

mende.
afarixkot, aiharixkot. v. afariñi.
afarma. v. aferma.
(afarrasta). "Siembra a voleo (Santesteban)" VocNav.
 afedan (Aq, A).  "Apagar, izungi. Apaga ese candil, izungizak kreselluori, item. itzali, afedan, afedanerazo"
Aq 1325. Se trata sin duda de atsed- (cf. atseden, 4.º en Azkue), tomado, a juzgar por la grafía, de RS 399. Nada
tiene que ver con afen, rad., por ejemplo en Ax 531. v. atseden.
afeitatu. v. afaitatu.
afektatu, afetatu (VocBN).  "Affecter, affecté" VocBN.  Gogo batez bata berzeagana afekzionatuak
zaretelarik, gauza gorák afektatzen eztituzuelarik, baina beheretara akomodatzen zaretelarik. Lç Rom 12, 16
(Dv ez lakhet izan asmu gorak; BiblE ez izan handinahiak).
afekto.  Afecto; deseo. v. afekzio.

 Tr. Documentado en textos meridionales. El único ej. de la segunda mitad del s. XIX es de Soroa y no hay
ningún testimonio del s. XX.
 Geren biotza eta afekto ona Jaungoikoagana ifenirik. OA 55. Billostu gaitzala geure afekto deungetarik. Urqz
51. Eta Jainkoak batzuetan biotza argitzen ta berotzen du borondateko afekto edo gogo bero bizi batzuekin. Cb
Eg II 9. Bere afekto guziarekin eskatu zion [...] zeruko argi bizi bat Jainkoagandik alkanza ziozala. Ib. 208. Fede
ta biotz oneko gure jende pobretxoenzat afektoz beterikako Konsiderazio argi ta labur oiek. Ib. 9. Estiót zaustéla
kuartobátes, esta kuarto erdibátes ere, está erdiain erdian ére, baizik sar-atrabát memoria ta afektoain
erakustekó. LE Prog 98. On dire aféktoak ta orázioak Jangoikoái. LE Ong 17v. Zagoze an asti labur baten,
esaten ta egiten milla afekto ta propositu on. Añ LoraS 132. Oneek baño askozaz afekto biziagoak erne ta jaioko
dira zuen biotzeetan. Ib. 76. Bada orrelako afektoak, deseoak eta asmo santuak dira konsideraziotik atera bear
ditugunak. Gco I 397. Bigarren gauza da anima ederki apaintzea fede, esperantza, karidade, eta beste birtuteen
afektoakin. AA I 441. Gauz ona izango da karidade ta kontriziozko afektoak egitea. AA III 359. Gure
ongilleentzat afektorik ez gordetzea. Ib. 345. Borondatiagaz afektoak, eta deseo santuen frutu onak ateratzen
doguzala. CatLlo 30. Geienetan txoruak eta sisalariyak izaten diala, gañera afektoik artzen ez dutela iñori. Sor
Gabon 42.
afektuoso.  Afectuoso.  Bere eskuak mun egiten du / txikiain serbitzalea / zure errendimenduetan / afektuoso
adiskidea. Gamiz 206.
afekzio (Urt I 423), afekzione (Urt I 423, <afexione> ib. 377, Urt Gram 40), afetzione (VocBN, Gèze), afekzino
(Urt Gram 40).  Afecto, sentimiento; deseo, pasión. "Affection" VocBN y Gèze.
 Tr. Documentado en textos septentrionales desde Leiçarraga (no aparece en Axular ni en Etcheberri de
Ziburu). En el s. XIX su uso decae y no hay testimonios del s. XX.
 Halakotz bada abandonatu ukhan ditu Iainkoak itsusgoatako afekzionetara. Lç Rom 1, 26 (Dv lehia
laidotsuenetara, TB lizunkerietarat). Zeren haragiaren afekzionea etsaigoa baita Iainkoaren kontra. Lç Rom 8,
7. Eta asko da nehori gaitzerizterik edo afekzione gaixtorik ez ekartea? Lç Ins D 6v. Presentatzen derauzkitzut
ene bihotzeko afekzioneak. SP Imit IV 17, 2 (Mst desira). Libra nazala afekzione gaixto eta amudio desordenatu
guzietarik. SP Imit III 4, 1 (Mst desirkünte, Ch amudio lohi, eta gutizia desordenatu). Eta jakiteko zer afekzione
eta zer berthute pratikatu behar den oren hetan. Gç 84. Batzuek debozione gehiago dute saindu batentzat bertze
batentzat baiño; ordean afekzione hori maizago da humanoa. Ch III 58, 3. Bekhatu benialaren afekzionerik edo
amodiorik gabe. CatLav 244 (V 124). Ez diozogula gure bihotzari permeti hura desiratzea, hari afekzionez
lotzea. He Gudu 68. Yaidura edo afekzione gaixtoak. Lg I 198. Gloria haboro eman düzüna Jinkuari zure
afekzionerik xipienaz, eziez eman beitere kreatürek orok bere akzione handienetzaz. Mercy 22. Bekhatu
benialaren ganako afekzionerik gabe. Brtc 237. Bihotzeko sentimendu eta afekzione hautan datza meditazioneko
gorphutzaren bigarren phartea. Dh 102. Ikhusten ditu ene pentsamendu eta afekzionetan diren sekreturik
minenak. MarIl 61. Birjina Jinkoaren Ama thonagabiari jüntatü zütian afetzioniaz [othoitzen zütügü]. Ip Hil
262. Non inposible bezala baita izan dadin pozoatua afekzione gaxtoen pozoinaz. Arb Igand 113s. Birjina
Jainkoaren Ama notha gabeari juntatu zaituen afetzioneaz eta Jesu-Kristo besarkatu duzun aita ordeko
amodioaz [...]. San Josephi othoitza [título de una hojita publicada en Bayona] (ap. DRA).
v. tbn. Afekzione: Tt Arima 53. CatLan 114. JesBih 400. UskLiB 63. Jaur 372.
 (Con -zko, adnom.).  Gauza guzién gainetik zuen artean karitate afekzionezkoa duzuelarik. Lç 1 Petr 4, 8.

mende.
afekzionatu (Aizk), afetzionatu (VocBN, Gèze).  "Affectionner" VocBN y Gèze. "Causar afección; cobrar
afición a alguno" Aizk.  Ezen haragiaren arauezko diradenak haragiaren gauzetara dirade afekzionatu. Lç
Rom 8, 5 (Dv haragiaren gauzei gozo hartzen diote, TB maite dituzte haragiko gauzak). Hagitz afekzionatzen
bazare ditutzun onhasunetara. SP Phil 267 (He 269 haiñitz baditutzu maite).
 (Part. en función de adj.).  Zeren hain afekzionatu erakusten zaren Iainkoaren tenpleko gauza gaizkituén
drezatzen. Lç Dedic * 5v (v. tbn. otro ej. de Lç s.v. afektatu). --Nola dago zure nausi Iauna? --Ungi eta zure
untasunaren desiratzen dena eta afekzionatua zuri serbizio egitera. Volt 279s.
afekzionatuki (Aizk), afetzionatuki.  Emocionadamente, apasionadamente.  Bertan sarthurik afekzionatuki

Regegana. "Avec grande affection". Lç Mc 6, 25 (HeH lehia handirekin, TB lehiarekin). Suplikatzen augu
afekzionatuki. Lç Ins A 2r. Baldin hura afekzionatuki onhesten, enzuten eta inprimitzen badugu. Ib. E 8v.
Afekzionatuki othoitz eta suplikazione egiten drauagu. Ib. B 6v. [Debozionearen bidez] karitateak egiten baititu
bere obrak gure baitan edo guk egiten baititugu haren bertutez agudoki eta afekzionatuki. SP Phil 4 (He 4 gogo
onez).
 (Con -ago, suf. de comparación).  Halatan afekzionatukiago eta ondikozago Iesus Kristen ethortea desira
lezatenzat. Lç Adv *** 2r.
afellidu. v. apellidu.
afen (O-SP 225  SP y A, H).  (Rad.). "Afentzea, veut dire mettre ou poser: c'est presque le même que
iminzea" O-SP 225. "Afentzea, abattre, derrocar, abatir, derribar" SP (que cita a Axular y de ahí deduce la forma
afendu: "Afendua, abattu, derribado, derrocado, abatido"). "Afentzea, mot qu'Axular prend à l'esp. afear
'enlaidir'" H. "Afentzea, poner, colocar" A, que da tbn. "afen, apagar, destruir" s.v. afedan (q.v.). "Afeni (?), poner
(?)" Vill AxH (es más probable un part. *afendu; v. FLV 1974, 110).  Erran nahi du: lehen eginen
urrikimenduarekin, eta gehiago ez egiteko borondatearekin, Iainkoak bere lekhuan ibenirik dadukan
kofesorearen aitzinean, kofesa, egotz, afen, eta isur ditzatzula, egin, erran eta pensatu dituzun bekhatu guztiak.
Ax 531 (V 342).
afer. v. alfer.
afera (V-ger-m, G-nav, AN-5vill-ulz-arce-erro, L, B, BN, Ae, S; VocBN, Gèze), afer (AN-5vill), afea. Ref.: EI
61; Gte Erd 55 y 206; Izeta BHizt2.  Asunto, negocio, ocupación. "Affaire, embarras" VocBN. "Hori da afera
(BN-arb, S), [...] hau da aferaren gakoa (BN-arb)" Gte Erd 206. "Akomoda ditela beren aferretan (BN-arb)" Ib.
55 (junto a lan, behar, egiteko, etc., de otras zonas). "Quehacer, asunto. Au ezta zure afera. Gure aferak gaizki
dazi" Izeta BHizt2.
 Tr. Documentado en textos septentrionales de los ss. XIX y XX, en un texto de Lesaka de 1857, en Izeta y en
Aresti. Aunque hay muchos ejs. ambiguos, los no ambiguos son todos con -a constitutiva (v. AstLas, Balad, M.
Elissamburu y Oxobi). En DFrec hay 12 ejs., todos ellos septentrionales.
 Ezpeletan ezin emanez bere aferari finik / Zuarramurdirat juan zitzaizkun paper txarrak harturik. AstLas 66.
Jente hunak, entzün düzieia / jaun horren diskusa, / zoinek aipatzen beitü / afera bat kuriusa. Ib. 41. Huna
gutuzu afea inportant / batez zure mintzatzera. Ib. 46. Kongregazione guziaren aprobazionea iduriz galdegiten
luketen aferetan. JesBih 425. Afera hortan auzitarat / nihor ez daite abia. Balad 244. Hiruetan ogei urte /
gutienik ba ditu, / herri huntako aferak / ez dirala garbitu. Bordel 87. Aboro ni ez nagoke; / Nere aferek deitzen
naute. Gy 42. Burlen asuntuba edo irriyen afera izattia (Lesaka, 1857). ETZ 254. Jeiki eta gan behar
infirmeriara, / Bainan han sartzekotzat behar zen papera; / Eman zarotanean Leutrek afera, / Gan nintzen
berehala erien athera. Elzb Po 209. Gutien ustean berriz afera piztu [da]. HU Zez 47. Gero eta gaizkiago
zohazin nere aferak. StPierre 28. Ontsa pentsa afera hoi nungo jujeak dezake kondena? Ox 204. Ez da ene afera,
bainan [...]. Lf Murtuts 18. Nere aitin arrebak utzi nu merkatuko aferetan eta bertzetan 48 urthetan. Herr 9-6-
1960 (ap. DRA, s.v. aitin). Zure eskuetan uzten dugu gure afera. Izeta DirG 37. Gogo aundiakin artu zuten
Leblancen afera. Ib. 87. Erranen dautazuia zer duen ene senharrak holako afera poliza horrekin? Larz Senper
130. Eta haren alabatzakoaren afera jakin zuenean, alde egin zuen hemendik. Arti Ipuin 82. Merian dabil gure
aferak / ez dabiltzala hain ontsa. Mattin 66. Bai, euskaldunak izan obra eta ele, / herriko aferetan ez izan logale.
Xa Odol 112. Jauna bere aferetan, anderea bere barne lanetan, zer da ederragorik? Ardoy SFran 64.
v. tbn. Elsb Fram 153. Zerb Azk 104.
aferatu (VocBN).  (Part. en función de adj.). Atareado, ocupado. "Qui fait de l'embarras" VocBN.  Badathor
uli bat dena aferatua, / Gan-arazi nahiz karro gelditua. Gy 178. Halakoa aferatua zen kafearen egiten. Elsb
Fram 148.
mende.
aferma (S (Foix) ap. Lh; Chaho), afarma (Ht VocGr), alferma (L-sar ap. Lh).  "Bail, ferme" Ht VocGr. 
Kondazazue, eta errex da, zuen herrien detxima eta premizien afermak edo balioak zer emaiten zuben. Revol
137. Beñardoin afermatik beratia paratzeko. HerVal 141. Beñardoin aferma. Ib. 141.
- AFERMAN HARTU. Arrendar, tomar en alquiler.  Bederatzi urtherentzat aferman hartzeko gogoa dut, sasoi
onekotzat. Darthayet Manuel 316.
- AFERMAN EMAN. Arrendar, ceder en alquiler.  Etxia utzi du hutsik, lurrak eman behar ukhen beitütü
aferman. Herr 28-7-1960 (ap. DRA).
afermadore.  Mayordomo, administrador de una casa.  Bere egitekoei konturik edo ordenarik eman etzioten
bordariarena edo afermadorearena (Lc 16, 1s). CatLav 355 (V 171; Lç despenser, Dv etxegizon, Ker etxezain).
afermatu (S ap. Lh; Chaho).  "Affermer, donner, prendre à ferme" Chaho. "Afermatü (S), prendre en bail" Lh.
afermatzaile. "Afermazale (S), preneur en bail" Lh.
afespikukide. v. apezpikukide.
afetzione. v. afekzio.
afi. v. ahabi(a).
afia. v. habia.
afiel. "Afíel bat, un alfiler" Iz ArOñ. v. orratz.
afiladore.  Afilador.  Biajantiak ez-ezik afiladore, mielero ta komeriantiak pe bai, sasi-mediku ta pelotariaz
gaiñera. SM Zirik 14.
afilatu. "Afilar cosa de yerro, burniazko gauzea afiladu" Lcc.
afin.  (Seguido de eta). A fin de que, con objeto de que.  Giten othoi, onsa bizi Ienkoarekila batian haren
grazia saindian, afiñ eta ohoiñ tronpur hura, herioa jin dadinian, edo egunaz edo gauaz gure kontre, guk hura
trunpa dezagun eta, ez hark, gu. Tt Onsa 61. Afin eta ihesi egin dezazun haier, ebita ditzazun. Tt Arima XV.
afinamendu.  Refinamiento.  Amodio propioaren afiñamendu batez modestia bera banitatearenzat

baliarazten dutelarik. Mih 64.
afinatu. "Afinar, afinadu" Lcc.  Zenbatenaz gehiago gudukatzen abitire, hanbatenaz heien berthutea afiñatzen
eta perfeta billakatzen da. MIh 192 (DRA lee erróneamente y da una entrada asiñatu "purificarse").
afirmatibo.  Afirmativo.  Prezepto afirmatiboak eztu obligatzen gizona pro semper jagoitikoz, negatiboak
bezala. Tt Arima 7.
afirmatu (Lcc, Urt IV 300).  "Afirmar, afirmadu" Lcc.  Hitz segura duk haur eta gauza hauk nahi diat
afirma ditzán. Lç Tit 3, 8 (He zinki mintza, TB segurta, Dv finka, BiblE finko irakatsi).
afirmatzaile. "Attestator, lekhukoa, seguratzaillea, afirmatzaillea, deklaratzaillea" Urt III 59.
afirmazio (Urt), afirmazione (Urt).  Afirmación. "Assertio" Urt II 452.  Politikan, ordea, baipen edo
afirmazio zeatzak, baipen larriak, eskatzen dira. Ldi IL 144.
afixa (Chaho, Dv).  "Affiche" Dv.  Ezartzen ahal dute gertakari horren orroitzapentzat afixa bat hiri-sartze
guzietan, ederki apaindurik. HU Zez 89. Ez dugu galdegitearen beharrik nun giren, afixa zozo batzuek erakutsia
baitaukute. JE Ber 74.

mende.
afixatu (Chaho, Dv).  "Afficher" Dv.  Eta izanen da Mandamentü hau püblikatürik Parropia Meza orotan,
errezebitü datekienetik lehen igantian, hala nula afixatürik behar den lekhü orotan. CatS X.
afizio (Añ), afizino (V-gip ap. Elexp Berg), afizinoe, afizione, apizio, apizinoe, apezino.  Afición. "Afecto",
"afición" Añ. "Orrek eztotsa sekula afiziño aundirik izan lanai. Kazarako afiziñua aittajunaandik datorkixo"
Elexp Berg. v. zaletasun.
 Tr. Documentado en textos meridionales. Desde mediados del s. XIX sólo se encuentra en textos de carácter
popular.
 O, afizino espirituala! Harb 198. Eskribitu ote deban bersorik edo paperik afizio torpea aditzera eman
debanik. OA 160. Bein edo berriz gutxi gutxitan, afizio gabe, lotsaz, edo obedienziaz kontu andiarekin ebiltzeko
gogoz danzatzen dutenak. Mg CC 96. Bein edo beste afizino amorezko baga neskatilla batek berba egitia mutil
bategaz bakarrian ta errazoe onaz, pekatu ez da. Mg CO 135 (CC 96 afizio amorezko). Alako olgeetako
apizinoia edo gurari laarregija ez da errazuazkua arimarako. fB Olg 20. Nai ez dutenak, beñezpen afizionez,
honrarik ez eta ondasunik, andiak ez izanik ere. CatB 83. Beste afiziyorik / eztu oraindaño: / mutillak kortejatu /
biziya duaño. Xe 180. Ganadu orrek jaio orduko / badauka ofiziyua, / ortzikan ez du ageri bañan / kozkaka
afiziyua. Noe 124. Auxe dok auxe,... afiziñorik ez da peskan ein biar. SM Zirik 107. Apiziorik baldin badauka /
gozatuko da pelotan. Uzt Sas 325. Bibliografia alde batetik zaletasun edo afizio bat da. MEIG IV 58.
v. tbn. Apizio: EusJok II 13. Urruz Zer 60. Tx B I 266.
 (Con sintagma en dat.).  Lendanik dá ártzea afizióne ta estimázio Jangoikoaren itzai. LE in BOEanm 570.
Gure etxekoandre txoruak, alako afiziyua artu ziyon kantuari eta panderua jotziari, etzigun pakerik ematen.
Iraola 14s.
 (Con sintagma en alativo).  Artuko dau afizinoe ta zaletasuna gauza onetara. JJMg BasEsc 169. Dantza
utsera afizinoia badaukee, zegaitik egiten ez dabee mutillak mutillakin, ta beste leku baten neskatillaak aparte?
Ib. 148. Afiziyo geiena zertara du, ontzitara? Iraola 90.
 (Precedido de -rako). "Zinerako afizioa dauka (V-gip, G-azp), [...] zinerako afizione gogorra du (AN-gip-
5vill)" Gte Erd 304.  Elizako orazio eta ofizio publikoetarako gogoa edo afizioa eduki bear degu. Gco I 385.
Zeren trabájuek ilaraztendúten munduráko afiziónea. LE Ong 52r. Kanturako beti det / nik afiziyua, / bañan eziñ
ikasi / ofiziyua. AzpPr 114.
 (Precedido de ines.).  Beren gustoko negoziyotan / apiziyo aundiya dute. EusJok II 158. Txikitandikan artua
nuen / argintzan afiziyua, / beñere aprendiz ibilli gabe / ikasi ofiziyua. Tx B 44. Juaniko txistrularixa abade bat
zan; eta kazan edo eizian apesiño aundixa eukana (V-gip). Gand Eusk 1956, 220.
afizionatu.  Aficionarse. v. zaletu.  Andrea dagola afizionaturik bere limosneroas konbeni den baiño
geiago. Ber Trat 110r. Baña gertatzen bada geieneán bekála afizionátzea ardorá [...]. LE Prog 112. Afizionátu
ta usátu lan oietara. Ib. 118.
 (Part. en función de adj.). "Amador de mujeres, andran gurea, afizionadua" Lcc. v. zale.  Garadela aien
debotoak eta afizionatuak. Ber Trat 19r. Diruba nai dubenak / obra ona geroko, / limurtuko bagindu / beste
baterako, / afizionatubak / geok geralako. JanEd I 92. Kanta-papera saltzen dalako / oso afizionatuba. JanEd II
84. En DFrec hay 10 ejs. de afizionatu 'aficionado'.
 (Uso adv.).  Beti portátu Jangoikoaren gauzetán dilijénte ta afizionátu. LE Prog 106.
afizionatuki.  Con afición, con interés.  Debotki, atentuki eta afizionatuki enzunen dute guziek. Harb 437.
Ezen bethi hek gatik afizionatuki aditzen zaitut minzo zarela. Ib. a) 8r.
aflijigarri (Urt), afliigarri.  Aflictivo. "Aerumnabilis" Urt I 350.  Jende onen bizia guziz da afliigarria. Jaur
175.
aflijimentu, afliximendu (VocBN).  Aflicción.  Zü zirate ene lekhü segürra [...], ene konsolia
aflijimentietan. Mercy 23.
aflijitu (Urt I 405, Ht VocGr, Gèze), afliitu, aflixitu (VocBN), aflisitu.  Afligir(se). "Afflictare, affligere" Urt I
405. v. atsekabetu.
 Tr. Documentado sobre todo en textos septentrionales. Al Sur sólo se encuentra en VJ, Ochoa de Arin,
Cardaberaz y Lizarraga de Elcano. No hay testimonios del s. XX.
 Hik izurriz, edo gerlaz, edo gosetez aflijitzen dituan populuak. Lç Ins A 2v. Aflijitzen da zenbeit zuen artean?
Othoitz begi. Lç Iac 5, 13 (He tristatu, Dv ilhuntzen, BiblE sufritzen). Gauza kruela da aflijatzea aflijitu dena.
Volt 234. Tentaziñoe deungereen batek aflijietan gatuzenean. VJ 3. [Praubiaren] bihotza eztezazula triste renda
eta afliji, zeren bere miseriak aski aflijitzen dizu. Tt Arima 104. Galeraziko tutzu, diot, ene arima aflijitzen duten
gustiak, ni bainaiz zure zerbitzaria. Gç 50. Ez deb penitenteak zer aflijitu. OA 133. Tentazio gogor batek txit
mende.
agitz aflijitzen zuen. Cb Just 118. Garela aflisituak dolorerik minenez. Monho 56. Goiti ezazü bihotza / etzitiela
afliji. Xarlem 468. Ez da horiengatik afliitu behar. Jaur 129. Xoria, zaude ixilik, ez egin nigarrik; / Zer profeitü
dükezü hola aflijitürik? ChantP 24.
v. tbn. Ch III 17, 2. He Gudu 94.
 (Part. en función de adj.). Afligido.  Paubreak eta berze aflijitu guziak bere beharretan sustengatuz. Lç Ins
G 6v. Nola arima aflijituak eman behar duen Jainkoaren eskuetan bere burua. Ch III 50, tít. Behar dutenei
konseilu emaitea. Aflijituak konsolatzea. CatLav 191 (V 99). Anima aflijitu ura sosegu andian, ta Jaunaren
pakean betiko geratu zan. Cb Just 119. Aflijituen konsolazálea. LE Ong 133r. Aflijitien konsolatzia. CatLan 80.
Konsolamenduzko solhasak errotzute afliyituak direnei. Mih 53. Dohatsuak ditu deitzen / Jaunak hemen
aflisituak. Monho 144. Kontsola zazue halako presuna aflijitu hura, bakhezko eta eztitasunezko hitzak erranez.
EgunO in Arb Igand 186. Aflijitien konsolazalia. UskLiB 27. Bazaraman bere denbora afliituen kontsolatzen,
erien sendatzen [...]. Jaur 382. Izen horrek eraikiten dü arima eroria eta konsolatzen aflijitia. Ip Hil 30.
v. tbn. Tt Arima 91. Afliitu: Brtc 208. MarIl 42.
aflikzio, aflikzione (Urt I 349, <aflixione> ib. 256, Chaho), aflizino.  Aflicción. v. atsekabe.  Ezen ene
estekaduretako aflikzionean ere partizipant egin izan zarete. Lç He 10, 34. Izurriz edo gerlaz edo zenbeit berze
aflikzione motaz. Lç Ins A 7r. Aflikzionetarikako probetxuaz. SP Imit I 12, tít. Ala gorputzeko ala arimako
aflikzione guztietan. SP Phil 489 (He 496 aflikzione). Ez dezazula eneganik itzul zure bisaia, eta presta
diezadazu zure beharria ene aflikzionearen egunean. Gç 47. Mundu huntan bizi gareiño eziñ gaitezke aflikzione
eta tentazione gabe. Ch I 13, 1 (SP tribulamendurik, Mst thürbürarzün, Leon atsegaberik). Moises bere
aflikzionean Jainkoari minzo zaio Patriarken berthutez eta merezimenduez. CatLav 422 (V 200). O, Birjina
Maria! Ama aflisinos betea. Urqz 48. Aflikzionerik eta nahigaberik handienen erdian, bethi fermu egonen
garela. He Gudu 151. Bere aflikzionetan Jinkua aborritzen dutenak. CatLan 85. Birjina sainduak bere
aflikzioneko denboran pratikatzen dituen berthuteak. Jaur 363.
v. tbn. Tt Arima XIII. JesBih 450.
 (Con -zko, adnom.). "Beth-ania, obedienziazko edo aflikzionezko semea" Lç Decl Mm 3v.  Orhoit zaitezte
aitzineko egunéz, zeinetan iluminatu izan zinetenaz geroztik, aflikzionezko konbat handi sufritu ukhan baituzue.
Lç He 10, 32. Aflikzionezko eta penazko memento batentzat merezitzen dut bethiereko zori ona. Jaur 151.
aflixitu. v. aflijitu.
afo (V-gip), apo (V). Ref.: A (apo); Iz ArOñ, IzG (afúe). 1. Fofo, hueco, vacío. "Arto apoa (V-al), borona fofa"
A. "Afoa dao (G-goi), está huero" Iz ArOñ.
 (Con reduplicación intensiva).  Orduan [idatz-izkeria] bere kementasuna barriztatzeko bear daben barru-
izardi barik, igartu egiten da, ta benetakotasun bako idatz-lan afo-afo ta barru-utsak baiño eztittu erasortzen.
Alt Eusk 1920-21 (I), 41.
2. "Esponjoso" A Apend.
afo. v. aho; 1 apo.
afoarmatu. v. apoarmatu.
afoinu (V-gip), apoinu (V; Mg PAbVoc), bapañu (G-goi). Ref.: A (apoiñu, bapañu); A Apend (afoin); Iz ArOñ
(afóñu); Gte Erd 133; Elexp Berg (afoiñu).
1. "Apoñuba, blandura de tiempo" Mg PAbVoc. "Humedad causada por la blandura de tiempo. Eguraldi bere
moduko bigun epelak ekarten dau apoiñua (V-m)" A. "Bapañu (G-goi), vaho de la tierra, del ganado que se
sofoca, etc." Ib. "Afóñu(r)ik eztauko, no tiene humedad... (una ropa... la alubia que hay que retirar, etc)" Iz ArOñ.
"Humedad que se comunica a un edificio por la proximidad de un terreno contiguo (V-gip)" Vill (comunicación
persopnal). "Hau dek bero bapañua (G-goi)" Gte Erd 133. "Neblina. También vaho que se condensa en los
cristales con los contrastes de temperatura. Gaur onezkero eztau jasoko. Euririk eztau eingo baiña afoiñuak
segiduko dau illuntzerarte. Tabernan sartzerakuan afoiñua egin jatan antiajotan [...]. Afoiñua eitten da kotxe
barruan neguan" Elexp Berg.
2. (-iñu V-gip ap. A), afoin (A Apend). Olor; hedor. "Olor" A. "Hedor" A Apend.  Maitetasuna maite
dozuna, / larrosa-buru biztua..., / "Magnificat"-en bertso bakoitzak / afoiñu marra darua. 'Una estela de tu buen
olor'. Gand Elorri 136.
3. "Afoin, [...] viento bochornoso" A Apend.
4. "Apoiñu, [...] (V-ger, ...), borrasca, lluvia con viento" A.
 Etim. En último término de lat. fauoniu, arag. fagüeño, alem. föhn, etc.

mende.
afolabaiko. v. AXOLAGABEKO (s.v. axolagabe).
afolatu.  Hacerse frívolo.  Birjinia afolatu, inguru hautan guzietan bere barraiamenduez [...] hain behazun
gaxto bat ematen zuen hura eta bera. "Cette Virginie si evaporée". Birjin 78.
afora (?).  Argatik iraten ditut / fortunarik asko / portuban errial bat / aforan sei lauko. DurPl 63 (Interpr?).
aforismo.  Aforismo.  Baldin Hipokratesek iskiribatu baitu aforismo eta sententzia gorphutzari eta
gorphutzeko gauzei dagotzatenak, Axularrek iskiribatu tu arimari eta arimako gauzei ukhitzen zaitzten aforismo
eta erregela sainduak. ES 144.
aforratu, aporratu.  "Enforrar, aforradu" Lcc. v. 2 forratu.  Ostera eta laster, alkar arturik, / jupoak bear
dituez aforradurik. EgiaK 87. Ardos ongi aforratu (166). 'Forrarse bien de vino'. LE-Ir (s.v. ardo). Don Akilino
medikuak ikusi omen zion erraio X-akin bere barrua, eta zagi batena, au da, pikez aporratua omen zeukan.
Urruz EEs 1916, 326.
aforro. "(R), en mangas de camisa" A (< cast. a + forro?).
aforru, aporru.  Forro.  Aforrua egiten du / atearen ostean, / ixillik dabil atso / au bere ustean. (Interpr?).
JanEd I 69. Erantzun oi zuan aporru ona zala gauza bearra eta ardoa zala aporrurik onena: aporru gabeko
erropa laster urratzen zala eta baita aporru gabeko gorputza ere. Urruz EEs 1916, 326.
afotu (V-gip). Ref.: Iz IzG (afúe), ArOñ (afo).  Ponerse fofo. "Arbixe afotu, ponerse fofo el tubérculo del nabo
al subir la flor" Iz IzG (s.v. afúe). "Afo, afúe, afótu, ponerse fofa la cabeza del nabo. Afóketan" Iz ArOñ.
afrail. v. 1 habaila.
afrenta. v. afruntu.
afrentoso.  Afrentoso. Cf. afruntu.  Zergatik nai zue il gurutzean? Zergatik eriotza afrentosoa zen. El 38. 
afrentosa. (Forma de fem.). Afrentosa.  Kondenau eben Jesus inozentea eriotza afrentosara. Urqz 14.
afrikano (Urt II 181), aprikano.  Africano. v. afrikar.  Afrikanoa zuen hastetik maitatu. Hb Esk 28.
Erromanoen gerlak afrikanoekin / ehun urthe bederen iraun indarrekin. Ib. 29. Aprikañuak (afrikatarrak) dira
orreik. Ag Kr 82.
afrikar (Urt, Lar), afrikatar, aprikar, apirkar, aprikatar.  Africano. "Afrikárrak lokhárri ttipi batekiñ fletxa
kolpea aurthiki duen [sic] orduan" Urt II 37.  Hura iduria da afrikar kabana. Hb Esk 188. Arabiar ta
Afrikatarrak alkarturik. AB AmaE 438. Gure egunetan Asia ta Afrikatarrak beste ainbeste egin dute, baño
alperrik. Inza Azalp 90. Afrikatarren itxurako arpegia ipiñi eutsien gaixoari. Ag Kr 171. Martin-zaldi egoan
etxeraturik Aprikarrak egieutsen zauria sendatuten. Echta Jos 124. Berak eta bere lagunak ezebela ikusi
urrundi-be Aprikatarrik. Ib. 113. Apirkarren txanela antzeko piragua deitzen yakonetaiko bat ikusi eben. Kk Ab I
81. Gure erritar zan, Aprikatar baitzan, iauregian morroi-nagusi. Or Aitork 195.
v. tbn. Aprikar: Gazt MusIx 99.
afrikare. "Ammoniacus sal, afrikharea gátza, afrikharetikako gatza, afrikherrautsetikako gatzak" Urt II 50.
afrikerrauts. v. afrikare.
afrontu. v. afruntu.
afrulle. v. 1 habaila.
afruntatu (SP, Añ), afrontatu, afrentatu.  Agraviar, ultrajar. "Importuner, peiner, fâcher, importunar,
agraviar, ultrajar" SP. "Bere buruaren afruntatzea, se donner trop de peine" Ib. "Afrentar" Añ. "Intranquilizar,
perturbar, inquietar (Arch ms.)" DRA.  Oi gizon batek / Errege baleu enojadu, / enojadu ta / asko maneraz
afrontadu. Lazarraga 1198r. Neska gaxoa ainbat zidin / afrontadu ta korridu. Ib. (B) 1179vb. Piedaderik batere
mende.
bage atormentatzen eta afrentatzen eta injuriatzen zutela. Ber Trat 9r. Gaizki erraitetasuna hastio duenak
afruntatuko du bere burua. SP Phil 238 (He 240 izanen du damu miñ bat). Eta bihotz dibino baten / afruntuz
afruntatzea! Gç 83. Diote deus-ere egin gabe afrontatu eta desohoratu dituztela. Brtc 211. Ororen burukoa /
alegera zaite: / zu afrontatu gabe / konsola naite. Bordel 73 (nota del ed.: 'zureganatu gabe').
afruntatzaile. "Afruntatzaillea, afruntaria, outrageux, agraviador" SP. v. afruntur.
afrunteria, afronteria.  Afrenta.  Hetzaz sakolak hüsten dütienak ta hen falta egitez bethatzen gezürtarien
kapitaiña, ta zakü afronteriaz betherik denaz. Egiat 250. Ez sinhets koki hori / afrunteriaz da betherik. Abraham
449.
afruntu (SP, Urt, Lar DVC 150, Añ), afrontu (BN-baig ap. Satr VocP; VocBN, Gèze), afrentu, afrenta.
 Tr. Documentado sobre todo en textos septentrionales, donde se encuentran por igual afruntu y afrontu (hay
además afrentu en Elissamburu, junto a afruntu). Al Sur hay afruntu en Añibarro (MisE 106), afrontu en
Lazarraga, y afrenta en Capanaga (junto a afrontu), Ochoa de Arin (33), Cardaberaz, Zuzaeta (75) y Etxaide (JJ
272n). En DFrec hay 2 ejs. de afruntu.
1. Afrenta, ofensa. "Importunité, outrage, importunidad, agravio, ultraje" SP. "Blasphemia" Urt III 358.
"Afrenta, oprobio" Añ. v. hoben (3).
 Injuriak eta afrontuak errezebitzen zituztenean. Ber Trat 54v. Eta pazientki paira etsaien afrontua. EZ Man I
15 (Eliç 44 afruntu). --Zegati geiago eskojidu gura izan eban kurutzeko eriotzea? --Zerren zeinbat afrontu
geiagokoa zan. "Porque cuanto era más ignominiosa". Cap 31 (99 afrenta). Aita, nik zuri amudio / behar bidean
bihurtu, / zenbat milla egiñ darotzut / desplazer eta afruntu. Gç 105. Nola behar tugun pairatu afruntuak eta
mezprezioak. "De tolerantia injuriarum". Ch III 19, 1 (SP bidegabeak, Mst, Ip goitzarren, Ol irañ, Leon laido).
Giristino bat prest egon behar dela afruntu, pena eta nahigabe guzien sofritzera Jesu-Kristo gatik. CatLav 233
(V 118). Behar duzu fermuki deliberatu afruntu eta laido handiagoak oraiño sofritzera. He Gudu 84. Zure
gustoa bada, nere bizia dolorez ta afrentaz beterik izatea, ta guziak ni aztu, ta utzi, ta ezertan ez idukitzea. Cb Eg
II 50. Nekeak, doloreak, desonrak ta afrentak betoz. Ib. 137. Disposatiak izan behar girela lehenago afrüntü
suerte güzien sofritzera. CatLan 129. Laurgarrena: Afrontuen barkatzea. CatLuz 20. Zer afrontua ez da hori!
Jaur 142. Praubia zenian jalkhi / bere afruntiareki. Etch 476. Jesüs-Kristen fedia-gatik afrontü suertiak oro
phausüreki eta korajereki behar tiala sofritü. CatS 116. Mila laido eta afruntu itsusiren ondotik. Elsb Fram 107.
Tristeki itzultzen da Pariserat, afrentua frango ukhaiten duelarik bidean. Ib. 88. Pesta egitea jinak, eta pesta
bipher egina. Zer afruntua... Lf Murtuts 53. Afruntua etzuen txarra. "Il n'était pas peu dépité". Ardoy SFran 235.
Afruntu horren gatik / ez galdu bururik! Mattin 86. Jaun arrotz horrek afruntu hori / barkatuko du agian. Ib. 93.
Afrontu izigarria hartu nuen eta arrunt gogoetatu nintzan. Xa Odol 267.
v. tbn. Gy 69. Afrontu: Tt Arima 126. Brtc 228. UskLiB 98. Bordel 158.
 (Con -zko, adnom.).  Eta orain kurutzea afrentazko lekua da? CatAnz 4.
 (Con egin).  Manera eta ispiritu berian besarkatu behar tiizi egiten derauzkiguten afrontiak. AR 318.
Jainkoari afronturik handiena egin zinozoke, dudatzen bazindu haren miserikordiaz. Brtc 250. Renauti egin
afruntiez / nahi gizaik benjatü. Xarlem 417. Jesusen amodioari eginak zaizkon afrontu eta laidoen
erreparazionetan. JesBih 410. Sofritzen zuen bere Aitaren loriakotz, erreparatuz bere heriotzeaz bekhatuak
Jainkoari egin zioen afrontua. Jaur 150. Soldadoen arropa nahiz desohoratu, eta bereziki soldado aitzindariei
afruntu egin. HU Zez 134s.
2. Riña, reprensión.  Errespuesta emaiten zidan / lizala neska onestua, / aita-amaak likeoela / berebiziko
afrontua. Lazarraga 1193v.
3. (V-arr), afrontu (V-ger-ple-m-gip). Ref.: A (afrontu); Totor Arr; Elexp Berg (afrontu). "Intemperie" A.
"Tempestad, viento huracanado. A zan afrúntue" Totor Arr. "Lluvia fuerte con viento del Noroeste. Atzo
illuntzian azelako afrontua izan zan. Afrontuak joten daben aldian, paretan umedade mantxak agertzen die"
Elexp Berg.  Aro txarra egiten eban, euria eta afruntua. Baraia 54.
 "Euriak eta nordeak jotzen duen aldea. Bentanak ez eittia obe afrontu aldian" Elexp Berg.
4. "Dar un disgusto. Zuk emon dotzesu afrúntue" Totor Arr.
- AFRONTU IZAN. (Aux. trans.). Ser, resultar ultrajante, ofensivo.  Haren han pausatziaz afrontu nuiela.
Balad 119. Nahi bezenbat jende aurdiki dute behiek erroz gora, nai bezenbat koskatu... Hotsemanek afrontu
zuten, bainan zer irriak bestek! Herr 3-3-1960 (ap. DRA).
- AFRUNTURIK (SP; lectura no segura). "Outrageusement, agraviadamente, ultrajosamente" SP.
afruntur (Chaho), afrontur.  Afrentoso, agraviador.  Errazu mundu orori afrontur bat nizala, giza gaixto
bat nizala. Tt Onsa 13. Afrontür kokia, / Erhokeriaz bethia, / Ignorent pergüt / Erho bürü nahasia. StJul 112s.
afrus.  Horrible, horroroso.  Mundu hau duketenean, framazonek, osoki tzartu, zikhindu, itsus eta afrus
mende.
bilhakatu, Yainkoak beharko du igorri bere koleraren suia, lur hunen garbitzeko. Elsb Fram 183. Yainkoak
berak establitu ezkontzako sakramenduaren kontra egina den lege afrusa publikatu dutenean. Ib. 151.
afruski.  Horriblemente, de manera horrible, terrible.  Han bararazi nahi izan zituzten Suisako soldadoetarik
biga izan ziren hilak, Varikourt eta Deshuttes, eta bertze batzu afruski kolpatuak. Elsb Fram 85. Trente deitzen
den hirian, hil edo khurutzefikatu zuten Yuduek afruski 1475an. Ib. 168.
 (Con -ago, suf. de comparación).  Horiek oro baino gehiago eta afruskiago seinalatu zen Joseph Lebon,
Arras izena duen hirian eta auzoko herrietan. Elsb Fram 116.
afruxtu (B). "Silbido realizado introduciendo los dedos en la boca" Izeta BHizt2 (s.v. arriztu). "Afruxtu aundiek"
Ib.
afruxtuka (-e B). Silbando con los dedos en la boca. "Gazte oiek beti afruxtuke" Izeta BHizt2 (s.v. arriztu).
aft.  (Interj. de desprecio).  Aide faltan, khorphitza erorten den bezala, jentiak ere bata bestiaren otso
bilhakatzen dira. Sosa, sosa! Amorioa? Aft! Herr 1-10-1960 (ap. DRA).
afurrell. v. aburreil.
afusilatu. v. fusilatu.
afut.  (Interj. de desprecio).  Kaiet Ezterengibeldarra karrika bethean ari zauku ilhargiari buruz erasia:
deusik ehiz hi, gasna pozi bat bethi ttipituz ari, afut. Herr 28-9-1961 (ap. DRA).
1 haga (gral.; SP, Urt III 275, Lar (agaa), Aq 1465, VocS 140, Añ, Lecl, Arch VocGr, VocBN, Gèze, H), txaga
(G-goi), tsaga (V-m). Ref.: Bon-Ond 148; A; Lrq; Etxbe EEs 1931, 36; JMB Mund II 60 y 65; Iz Als (agi),
ArOñ, IzG (lorraga), Ulz (ágak); Etxba Eib (agia); Elexp Berg; Izeta BHizt2.
1. Vara larga. "Perche, barre" SP. "Garrote, [...] agaa" Lar. "Tunda de palos, aga, makil jaitea" Aq 1465.
"Palo, [...] mayor, (c.) aga" Añ. "Apalear, makillatu, ageaz, makillaz jo" Ib. "Perche" VocS, Lecl, Arch VocGr,
Gèze y Lrq. "Barre, perche, gaule, levier" Dv. "Palo largo que se destina a diversos usos: por ej. derribar
castañas, sujetar carga del carro, servir de eje a montones de haces de trigo, percha, varal, andas de féretro, etc."
A. "Gaztañak erasteko, sagarrak erasteko eta zapiak naiz lukainkak ixigitzeko egur luzea (G-goi)" Etxbe EEs
1931, 36. "Esa' ementzion ze txaga luze'aten gañên jarri zezala sorgiñên orrazie [...] txagên puntan zeola
orrazie [...] ta bi pitza eiñ txagea ta aldeîñ ementzôn (G-goi)" JMB Mund II 60. "Gero jo tsagiaz edo mazuagaz
(V-m)" Ib. 65. "Las varas de varear la castaña" Iz Ulz. "Vara larga para tender la ropa, colgar las longanizas en el
humo de la cocina y varear los castaños y los nogales en la otoñada. Ekarrirazu aga luze bat basotik, zapixak
eseteko" Etxba Eib. "Varal con contera de hierro para, fijando en el río, hacer avanzar la lancha. (G-bet)" Zt
(comunicación personal). "Aga luze batekin artu neban teillatutik zure jertsia" Elexp Berg. "Ori ein da agea ori!
(hablando de una persona alta y delgada)" (G-goi). Cf. VocNav: "Aga, nombre que dan a una rama seca que
colocan los cazadores de palomas atravesada en un árbol, para que en ella se posen las palomas. Estacas largas
con que apalean los nogales y castaños para que caiga el fruto. Palo largo, colocado horizontalmente y en alto,
que utilizan para colgar las longanizas". Cf. atalaga, eskuhaga, ATE-HAGA, BURDIN-HAGA, EZTEN-
HAGA, LABE-HAGA... v. agai.
 Tr. Documentado desde Haramburu en todos los dialectos. Según el ed. hay aga en la Doctrina de Lizarraga
de Elcano. En DFrec hay 3 ejs. de aga y uno de agadun.
 Hunen zazpi semeak halaber Iainkoa obeditzeagatik martiriatu ziren, zazpiak haga batekin lothurik. Harb
251. Belatz duana ez utz hagati, auztore iingei denagati. O Pr 85. Miresten nuen [...] nola aztoreak bihurtzen
diren esku gainera, nola bere begiak utzten dituzten estaltzera, eta aztaparrak hagan estekatzera. SP Phil 133
(He 136 haga). Lisibatuta sartuten ditube [matasak] kako edo ageetan, ta iruntz edo euritan zuritu ditezan,
zabalduten dira bedar ganian. Mg PAb 139. Eskallera malletati jasteko oratu egijozu alboko aga esku ordeko
oni. Ib. 118. Ardizain edo Pastoria aga bat eskubetan dabela. Mg CO 50. Atzeratu zituzten aga edo makillak, ta
larga zioen gaitz egiteari. VMg 68. Aga batean ipiñirik eraman izan zuen bi lagunen artean. AA III 297. Laur
atzak amarraturik, / Haga gothorsko batetik / Dilindan ezarri zuten. Gy 199. Biaramonean Josue-k leize-zuloan
gordeta zeuzkan bost Errege aiek ilerazo eta ipiñi zituen bost agatan zinzilika. Lard 117. Egin ere zuen beste aga
bat olen erditik egi batetik bestera allegatzen zana. Ur Ex 36, 33 (Dv haga). Espunja bat ardu mingartuz bethe
zian eta haga baten phunthan ezaririk, emaiten zeion edaten. Ip Mt 27, 48 (Lç, Dv k(h)anabera, Ur kañabera,
Echn kana, Hual kaña). Jatxi zazu goiko aga orretatik lukainka on bat. Zab Gabon 44. --Madalenaz bero,
agatara gero. --Gaztañak botatzeko sasoiya badatorrela? Sor Bar 88. Neskarik geienen / ames-amorea / ioian

mende.
bakar bakarrik / aga biurturik. Azc PB 129.

 (s. XX). Antiguako kalean da pelota lekuko ertz baten mako (arco) guztiz politak egozan, [...] besteak, sardiñ
sare, itxas aga ta txalopa masteakaz egoki tajutuak. Ag Kr 216. Nere adar guztiak aga, kerten, makilla ta
esolatzat edo gizonen berogarritzat kendu dizkate. Ag G 211s. Arbolara igo gabe jetxiko ditu gaztañak, aga luze
orrekin. Urruz Zer 135. Haga bezen luze. Barb Sup 48. Mutillak aga bi sorburuan, / neskatxak saski ta zaku. Or
Eus 74. Aga-buruan ipiñitako txapela agurtzera beartzen dute. Goen Y 1934, 89. Agaz zartakoka, edota, bestela,
zuaizburuari eragiñaz lurreratzen ditue biltzalleak sagar-gezak. TAg Uzt 280. Kutxa harek bazituen buruetan
erraztun urhezkoak eta hetarik sartuak bi haga balios [...] kutxa haren norat-nahi ibiltzeko. Zerb IxtS 40. Pettiri
arraintzale xaharra ur-handian haga luze batekin iker-mikerka. Lf Murtuts 7. Haritz ondo gazteak, denak adin
berekoak, agak bezain xuxen eta lerden, gooratasun haundikoak. Zub 119. [Ezkur] onena berriz edo eskuz edo
agarekin jetxia. Munita 40. Agetatik zintzilik kaletarrari ain kutizigarri zaizkion lukainka ta [urdaiazpikoak].
Etxde JJ 28. Aurrez-aurre, karabineroen etxea. Tarteka aga luze batzuk bandera muturrean. Anab Poli 110.
Ipiskixa da labeko brasak bazterrea ekartzeko aga baten puntan lotuta jartzen dan erropa zarrezko moltsua.
And AUzta 136n. Gau artan agekin eutsita be ezin zeikian zutiñik egon gure Pernando plaentxiatarra. SM Zirik
55.
v. tbn. Arr EE 1885b, 473. Elzb PAd 35. FIr 140. SMitx Aranz 63.
 (Ref. al tronco de un árbol).  Baña zorroa erdiko agak badauzka [sic], ez dago aga ori kentzerik; eta
orduan, nola galdu zorroa? Erdiko agako zorroa D.D.T. autsa euneko bat nastuta, petroleoz txertatu bear dezu.
Munita 94.
 Mástil. "Agagain, belak eskegi edo lotzeko agaetan ibilten dana" Zubk Ond. v. masta, ONTZI-HAGA. 
Beha! Biltzen ari ditu / hagetako oihalak. Arb Igand 158. Jaso, euzkuak, ikurrin ori / aitz eta mendi ganetan, /
uri, baserri, udaletxe ta / gure untzijen agetan. Enb 49. Erri maiterakoan, eun bala genkartzen itzuleran; aize-
oiala zarpil, aga ezpal. Or Mi 9. Untzixka andana bat dena haga eta bela. JE Ber 96. Milla olatuk leiaka /
arraun-aize-ontzi argal bat / osiñera daramate, urez ur / itsumustuan doala; / gaua badator, aizetea orruz; /
orain zerura, orain ondora, / aga ausia kirrinka. "Gime la rota antena". Gazt MusIx 137.
 Antena (de televisión etc.).  Telebixtak ere gostuko lekua izanez, haga bat argiz gainditua gauaz ezarri du
bere emankizunez eskualde guzia alaitzeko. Herr 17-11-2002, 4.
2. (Añ), age (Dv). "Cabrío, viga, abea, agea" Añ. "Columna" Ib. "Macho, machón en los edificios" Ib. "Viga
que sustenta otra" Ib. "Abe -ia (V-m), age -ie (V-central). v. habe" Dv, que parece considerar age-ia, como var.
de abe. Cf. GOI-HAGA (s.v. 1 goi), ALBO-HAGA (s.v. 1 albo). v. 1 habe.  Zu izan zara, ta izango zara,
Euskaldunen ondragarria, agea, jabea, sendotzallea ta Kantabro fiña, naturala, prestua ta egiazkoa. Añ GGero
6 (Ax 5 (V 2) habea). Ezne goriek barruek erreta miñen miñez, lurrean sakea artute, goragoratan ei-ebizen
buruekaz goiko ageak yoten eudiezala. Akes Ipiñ 30. Ipiñeko eleixearen korupean dagoan ageak luzarien
amaika metro deukoz. Ib. 23.
 (Fig.).  Lenago, nerau etxeko ageak yo ta atsegin zitzaidanean aberritik yaurtia izatea, ez nun nai izan esker
ori egin, gura zunari. "Sufría con mis desgracias personales". Zait Sof 127.
 "Agia dauka etxe orrek, esan oi dozube (Astar)" H. "Agea dauko etxe orrek, les viene de casta; litm., esa casa
tiene viga (msOch)" A. "Agatik datorkio, le viene de casta (V-arr)" A EY III 249.  Sarri ikusi izango dozube
etxadi edo familiya batekuak diriala debotuak, [...] bestekuak limosnarijak, bestekuak ordijak [...], eta alan esan
oi dozube, agia dauka etxe orrek. [...] Modu onetan dator oitura on, edo dongia, antxinako asabetatik. Astar II
99.
3. "Perche d'arpenteur" Lh.  Hagak negurri bat duelarik, zenbat haga da luze eta zenbat zabal eremu bat?
Hartarik atheratzen da negurria, zenbat sagar-lur diren. Lander (ap. DRA).
- HAGA-HARRI. "Aga-arrija" Mg PAb 134 (sg. Azkue: "zócalo, pedestal de una columna"). "Piedra sobre la
que se golpea el hierro" Zubiau Burd 105 (que dice tomarlo de Mg PAb).
- HAGARA EGIN. "Aga(r)a eiñ e(r)o aga(r)a galdu (gaztaiñia), la castaña se hace o se pierde en los pocos días
anteriores a recogerla" Iz ArOñ.
- HAGETAN. (Llevar, traer...) en andas. "Hagetan eria daramate, on emporte le malade sur un brancard, dans
une litière" Dv.  Lau gizonek ekhartzen diote hagetan eri ezindu bat. Arb Bok 327s. Gizon gazte batzu ere bai,
baziren, bizkarrean edo hagetan zaramazkatenak beren buraso eriak. Prop 1892, 166s.
2 haga. "Aga [...] (S), pesebre de cerdos" A.
hagaari. "Apaleador, agaari" Lar. v. hagakari.
hagada. "Palazo, golpe, makillada, agada" Lar. v. hagakada.
hagagain. "Belak eskegi edo lotzeko agaetan ibilten dana, mastillero" Zubk Ond.

mende.
agai (AN-5vill ap. A; Lar, H (s.v. haga)). 1. Vara. "Garrote" Lar. "Varal, palo para derribar manzanas" A. Cf.
BELA-AGAI. v. 1 haga.  Alzairuzko punta zorrotzdun agaiaz armatuak. Arr EE 1885b, 474. Emakume bat
zan zetorrena marakulua bezin bare agai luze bat eskuan zekarrela. Elizdo EEs 1913, 140. Aize-aldi ona eratzen
bazitzaien, agai (makilla) lerdenari bela egotzika. Id. ib. 1925, 214. Oez gañera, pertxalak edo berga luzeak
(agaiak) bear izaten ziran. Agai oek aparejoa uretara botatzeko ziran. Ib. 248. Gizon bat "Bretxa"-n diadar bizi
/ sacamantecas! barbarasaña! / zapi teinkatu aundi batera / zuzenduz txorrotx bere agaia. EA OlBe 17. Neurtu
zenbat metro luze dan zugaitz ondoko agaia. Munita 150. Armearma-sareak kentzeko agai bat balitzake bezela.
Ib. 61. Sartu ziran barrena, ta bi agai luze lukainkaz beteta sukaldean. BasoM 73.
 "Ori dek agaie dagona mutill ori, se dice de las personas altas y delgadas" (G-azp).
2. "(G-bet), palo para remover la ceniza en el calero" A.
3. "(G-azp), árbol bravío" A. v. tantai.
4. "Movible también la pieza llamada ezpata, que sirve para apretar más o menos la carga cuando se lleva
hierba o helecho junto con un palo: gurdi gañeko agaia (AN-5vill)" CEEN 1969, 225.
 Etim. Derivado de haga.
agai. v. ageri.
agaika. "A palos, garrotazos" Lar DVC 150.
agaikada. "Garrotazo" Lar. v. hagakada.
agaikari. "Apaleador" Lar DVC 151. v. hagakari.
agaikatu. "Apalear" Lar DVC 151.
againe. "Cuchilla, machete (Darric)" DRA.
agaisartu. "Empalar" Lar.
agaite. v. 1 hagate.
agaiti. v. hargatik.
agaitu. "Apalear, agaatu, agaitu, makillatu" Lar.
agaka.  Alfabeto (vasco). "Erabagi neban, neure gurarijak betetako [...] abecedario bat egittia [...]. Lantxuari
ekiñ neutzan, eta amaittutakoan ikusi neban A.B.-tatik Greziarrak artu eben lez, eta A.B.C.-tik Abecedario
erdaldunak, nik A.G.K.-tik egiñ neikiela Agakia eta neure liburutxuari ezarri izen ori" Ormetxea EEs 1909, 110
(se refiere al libro Agakia, euskeraz irakurten ikastekoa, publicado sin nombre de autor en Bilbao en 1896, en el
que por primera vez se dice que las primeras letras del alfabeto vasco son a, ga, ka. Ese mismo año, en Lecciones
de ortografía, Arana Goiri hace suyos el orden alfabético y el neologismo propuestos por Ormetxea. Azkue
nunca los aceptó. v. NeolAG).  Batetik gurari zitalak eta besterik ezjakiña izango dittu arerijo Agakia onek.
Ormetxea Agakia (ed. 1897), 7 (ap. NeolAG). Irazti onetan iru gai dagoz: Agakea, Izkinddegija ta Izpijakerea.
AG 1019. Eta Euzkel-Agaka jakin-ezik, zertarako bestiai erakustera gatozkizu? JEL 1908, 243. Bilkiñok
agakaren yarraikeraz ipiñi... ta kittu. Baña agakaren yarraikera ona da ta danik errazena irakurtzen diranetako
itzen ikurra aurkitzeko. Ol EEs 1919, 26. Itz eta esakera oneik agaka-jarraian balegoz be, onenak aututa
Iztegian sartzea, niretzat lan astunegia izango litzake. Eguzk LEItz 22.
hagaka (Lar (agaaka), H).  A golpes de vara. "A pedradas, a garrotazos, arrika, agaaka" Lar (s.v. a). 
Arraka / Gura al dok ibili nadin makilaka ta agaka. Acto 132. Arrika edo agaka norbaiti burua austea be,
gertau oi da. Ag Kr 38.
hagakada (Lar, H (+ a- V, G)), agekada (Añ).  "Garrotazo, [...] agakada", "palazo, golpe", "palo, el golpe"
Lar. "Palo, el golpe" Añ.  Urbildu zitzaizkon, ta an zan ekustea, batzuek agakadak ematen. VMg 67.
hagakaldi (-kh- H), hagukaldi (-kh- H (L, BN)).  "Un coup de barre, de bâton" H. v. hagakada.

mende.
hagakari (a- Lar), agekari (V, G, AN ap. A, que cita el msLond; Añ).  "Apaleador" Lar y Añ.
agakask.  "Formado con los nombres de las tres primeras letras del alfabeto o abecedario euskérico, resulta
agakask, agakaska, o agregándole el sufijo colectivo-locativo -di, agakaskadi, agakaskadija; pero si se prefiere
el nombre compuesto por el euskerágrafo bizkaino D. Pedro Antonio de Ormaetsea, cura párroco de Amoroto, y
que es agaka, agakea, usado ya en una escuela, no tengo inconveniente en aceptarlo" AG 826. v. agaka.
agakaskadi. 1. Alfabeto (vasco). v. agakask. 2. (Bera, BeraLzM). "Silabario" Bera.  Egiz, juan dan
urtearte ez dogu ezautu euzkerearen agakaskadija, beren izpijakerea bez. El Correo Vasco 1899, n.º 55 (ap.
NeolAG).
hagaki.  Palo, vara.  Kristautasunean adaburuak dama ikusgarri, agiz ikusgarriegi; euskaltasunean
adaburuak ez ainbeste, agaki bat edo bik gutxiago... SMitx Unam XVI.
hagalari. "Agaaria, agalaria, [...] apaleador" Lar DVC 151. v. hagakari.
hagalau (V-m ap. Onaind EEs).  Pala. "Agalauaz baserrian biar asko egiten da. Garia, artoa, indiarra, babea,
latsuna, ikatza, autsa, lurra ta beste milla gauza agalauaz jasoten dira (V-m)" Onaind EEs 1930, 203.
agama (Lar, H (V)).  "Ama, que cría" Lar. "(De ugaz-ama?), nourrire" H. v. inude.
hagana (L, BN, S (a-); SP, Lar  Lcq 170, H). Ref.: Lh (agana, hagan); EAEL 76. 1. "Sorte d'herbe" SP.
"Mijo, agana, artatxikia" Lar. "(Setaria Italica), [...] panizo" Lcq 170. "Millet; sorte de millet (bot.)" Lh. "Sorte
de graminée, sorte de pain d'alpiniste, de millet des oiseaux" Ib. v. artatxiki.
2. "Agan (V-ger), planta rastrera que se da de comer al ganado, de poca simiente, flor de color de rosa, crece
entre patatas, manzanales..." A.
aganatu. v. harganatu.
agañitz.  Muchas veces. Cf. anitz.  Ori da debozio bat Eliza Ama santak denpora guzietan usatu duena:
agañitz enkargatzen duena, eta Kristau onak kontuz exerzitatzen duena. Gco II 346.
agape.  Ágape.  Orrits, otordu ona genuen. / Itxuraz ortik datorke, / gaur egunean galduxea dan / maite-
bazkari agape. Or Eus 184.
agapuru (Lar, H).  "Clava, porra", "maza, arma antigua" Lar. "Porrudo de pastor, arzaiaren agapurua" Ib. 
Bañan pake au urratzen bada / gudako txistu otsakin, / zalantz egiten badu arbolak / etsaien bultzaerakin, / truka
dezagun gure lai zarra / burnizko agapuruakin. EgutTo 12-2-1918 (ap. DRA).
agapurukada. "Mazada" Lar.
agapuruzai. "Macero" Lar.
agar. "Espina, agarra" Lcc. "Espina de peces, arraian agarra" Ib. "Espinosa cosa, gauza agar daukana" Ib.
agaratz (SP; agaraz Lcc), agraz (SP), agarats (Dv, que cita a He). 1. "Verjus. Agaratz murkoa, gajo de
agaraz" SP.  Mahatsik eta agaratzik ere ian gabe [...] zeren mahatsak edo agaratzak hordi dezakeien, bainan
zeren peril baitzen agaratzik iaten bazuten, mahats ere iateko gutizia pitz zezaten, eta mahatsik iaten bazuten,
mahats-arno ere edateko apetitua erakar zezaten. SP Phil 85 (He Phil 86 agaraz).
2. agarratz (V-gip), agratz (LandHizt 371), agraz (V-ple). Ref.: Garate 4.ª Cont RIEV 1934, 56; Etxba Eib;
Elexp Berg (algarratz). "Grosella, agraza" LandHizt 371. "Agraz (?), grosella, en Plencia" Garate 4.ª Cont RIEV
1934, 56. "Agarratza, ¿grosella? Gure txiki denboran, agarratzak ugari agertzen ziran plazara" Etxba Eib. v.
algarratx.
agaraztu. "Acere, garraztea [...], agaraztea, agaratz, agaraztu" Urt I 93.
agarbitu.  "Agarbitu (ao-garbi), excusar" Bera.  Askotan txarto egiña txartuago agarbijetan dogu. Arriand
mende.
JEL 1908, 306. Onela, ez da bakana gizon auek ikustea, erantzuten ez diena bere itzontzikeriaz nekarazi ta
laxter berengan biurtzen; eta ixillaren izkortasunaz aolkatua beren ausarkeri gogaikoiagatik agarbitzen.
"Excusarse de su molesta petulancia". Zink Crit 200.
agarbitz.  "Excusa (= aitzaki)" Bera.  Agarbitz txiki bat dala bide. Zait Sof 123. Baña, gure anai zaarrena
Jose Mari, nere asmo aekin etzan nere alde jarri. Joxe Marik, agarbitz edo aitzakia erakusten zuan. Ta, onela
zion: [...]. Zubill 52.
agard(i)ent. v. aguardient(e).
agari. v. ageri.
hagari. v. hagakari.
agaro. "(B), rastra, instrumento agrícola que sirve para recoger hierba, paja, broza, etc." A. v. habaro, adaro.
agarperretxiko. "Agaricon, agarperretxíkua" Urt I 424.
agarra.  "(S), sumisión" A.  Agarrak, berriz, gizon zuzenen soiñak yagoten dizkik. 'La obediencia'. Zait Sof
180.
agarratu. 1. (Vb.; aux. tripersonal). Agarrar.  Nere ortztxuak, / ortza nereak, / begira miñ artu, / begira miñ
artu, / larrubari kontuz agarratu. Echag 74. Nerekin igotzia gure etxera, nere emaztiari agarratzera. Iraola 94.
Txitxo... agarraten motzut, agarra! Ort Oroig 18.
2. (Part. en función de adj.). "Agarrado. Txikito bat pagatzeko baino agarrauaua dok" Elexp Berg.  Gizon
agarratu zurra, diru asko askatu nai ez duena kolpian. Iraola 84.
3. (Sust.). "Agarraua, [...] el baile agarrado. Agarraua joten asten zienian gu baztarrera mokola-mokola.
Agarrauan abadiak ikusi ezkero kriston sermoia botatzen joskuan" Elexp Berg. v. DANTZA LOTU.
- AGARRATUAN EGIN. "Agarrauan eiñ, dantza lotuan egin" Elexp Berg.
agarratz. v. algarratx.
agartu. v. agertu.
agasa.  "Agasa, phikaren izen goitia" Gy 181n.  Etzen gure agasak deus ez zakienik. Gy 181.
agasa. v. arasa.
agasajatu. "Agasajar" Lar.
agasajatzaile. "Agasajador" Lar.
agasajo.  Agasajo. v. abesajo.  Ezagutu zueneko, abegor txit gozo ta agasajo txit andiak egiten asi zitzaion:
Ai au enkontrua! [...] au Galaia! [...] Auxe bai gure Donostiako semea degula! Cb EBO 41.
agasi. "Travesaños de madera que [sic] los carros caseros" Bera Sup (sg. DRA, pero no lo encontramos).
agata.  "Ágata, piedra preciosa" Lar.  "Cepites, agatharri preziatua" Urt IV 410.
agate. v. ahate.
1 hagate. "Paliza, agatea, agaitea, makillatea" Lar.
2 hagate. "Cancilla [...], langa, agatea" Lar.
agatik. v. hargatik.
mende.
hagatu (V-gip ap. Iz ArOñ; Lar (agaatu), H). 1. "Apalear, agaatu, [...] agaaz [...] jo" Lar. "Agaatu,
agaaketan, varear las castañas" Iz ArOñ.
2. (AN-erro, BN ap. A; VocBN, H). "Terme de moulin, presser la farine avec un gros bâton dans le sac qui la
contient" VocBN. "Prensar la harina en el saco" A.
3. (AN-erro, L, BN ap. A; VocBN, Dv, H). "Arpenter, arpenté" VocBN. "Hagatu, arpenter, mesurer avec la
perche" Dv. "Amojonar" A.
4. Atrancar. "Bâcler une porte" Dv.   Konorte gabe dagoela / bere ortuan kipula. / Soinu gabe mutiko-
dantzan entzun diogu txirula. / Bart arratsean, / bart iluntzean, / agatu zuen kaiola. Arti MaldanB 207.
5. Alargar (los brazos).  Agertu nitzaieneko, hasperen batekin besoak hagatzen dituzte ortzalde (vers le ciel),
eta, berehala, komentutik athera gabe sartzen gira, zipuko gizaiduriaren gibeletik, arteka batean barna. JE Ber
67.
agatx. v. haritz.
hagatxo.  Dim. de 1 haga.  Bertan zeuden salgai baserritarrak ekarritako edo baserrietan geienbat bear
izaten diran gauzak [...] atxur ta aizkorak mai gañetan, edo agatxoetan esekita. Ag G 84.
hagatzaile (Dv  A).  "Agrimensor, amojonador" A.
hagatzar.  Aum. de 1 haga.  Eta guzien azkarria zan mats-mordo izugarri bat, zeña agatzar batean ipiñita,
bi gizonen artean eraman zuten. Lard 90.
age. v. 1 haga.
ageder (Lar  H).  "Especioso en la apariencia" Lar.
ageldu. "Borrar" Bera app.
agelki. "Borrador" Bera app.
ager (V-gip ap. Etxba Eib; Bera). 1. (Adj.). "Público, notorio, patente" Bera app. "Ager, visible, aparente,
manifiesto, claro. Gauzia ager dago, ikusi gura dabenandako" Etxba Eib.  Fidantzan düdala ager jarriren
hüskara zertan nahi hitz arrotzetzaz paira dateikiala. Egiat 25.
2. (Sust.). Aparición.  Jondoni Leoni eskerrak, iguzkiak egin dauku igandean bere agerra. Herr 8-3-1956
(ap. DRA).
3. Revelación.  Gure sekretuaren gordeak, agerrak baino hobeki zerbitzatzen dik ongia. Larz Senper 120.
- AGER EGIN. Mostrar. "Arguere, [...] ageregitea" Urt II 297.  Ezpata-dantzariyak / irtenak bidera / zanko
aztal ariñak / ager egitera. Echag 86. Lasterka datoz ager egiten / pekatu antziñakoak, / damuarekin Gurutzeari
/ galdezka barkazioak. Ib. 216. Eta neri esker onak / ager egitera. Ib. 221. Merezi ez ditugun / mesede aundiak /
ager egin dizkigu / aurten Donostiak. Ib. 222.
- AGER ERAGIN. "Arguere, [...] agereragitea" Urt II 297.
agerakatu. v. agirakatu.
ager-asmo.  Intención de publicar.  Asmoz, ager-asmorik ez nun azken-ordura arte. Orain bost urte, egiteko
asmo aundirik ere ez. Or BM 6 (se ref. al libro).
agerbial. "Patente, despacho, cédula" Lar.
agerbide, agerpide.  Tr. Todos los ejs. son meridionales, y, salvo uno de Mendiburu y otro de J. I. Arana, del
s. XX. En DFrec hay 2 ejs. de agerbide y 3 de agerpide.
1. Modo de mostrarse, de exhibirse.  Ala dabillena arro ibilli oi da ta antustez betea, edo arkitu naiez bere
buruaren ager bideak eta lurreko erakeriak. Mb OtGai II 67 (cf. unas líneas más arriba zere burua agertu naiez).
2. Descripción.  Bere "Loyolaren agerbide" 1851-an argitaratuan. "Descripción de Loyola". Aran EE
1883b, 70.
3. Señal, signo.  Geiegizko apalkeria geiegizko arrokeriaren agerbidea da. EEs 1911 114. Zergatik etzion
mende.
esan, igaroaz bedere, "Agur Yan-Pier", soil bat, osoro aztu etzuan agerbidetzat edo erruki agerkaitzat? Zink
EEs 1927, 89. Idazkietan bakarrik beren azkua daramate batzuek, bestetzuek irudietan, eta batzuek, berriz,
ikurkin eta agerbide nabarietan. Ol Imit III 4, 4 (Pi agerbide; SP, Mst, Echve figura, Ch itxurapen). Neu nagoke
zurekin; ta bidali zaitudala agerbidetzat, au dukezu. Ol Ex 3, 12 (Urt, Ur señale, Dv seinale, Ker, Bibl
ezaugarri). Nola diozu alperrik, ordea? ura il dala-ta agerbide ziñak ekarki baitzatozkit. Zait Sof 31. Eska iozu
Jaunari agerpide bat lurraren barnenetik naiz zeruen gioenetik (Is 7, 11). "Signum". Or MB 707 (Dv
ezagutkari). Iainkoa bera zirikatzen dute agerbide arrigarriak eskatuz. Or Aitork 289. Ez-ilkortasuna Kristok
erakutsi zigun ezkero, adimen utsez argibideak ipiniz eta agerbideak erakutsiz, orren egia ezagutu dezakegu,
nolarebait. Zait Plat 105.
4. Expresión, manifestación. "Expresión, agerpide (neol.)" A DBols 225.  Bakoitzari emandako Atsaren
agerbidea, berriz, guzien onerako da. 'Manifestatio'. Ol 1 Cor 12, 7 (ZugKer agerbide; Lç manifestazione, TB
agertzapen, IBk, IBe agerpen, Bibl agertze; He dohain ageri direnak). Eusko-muin utsezko ikuskizun orrek,
oraindik, paperean bederik [...] euskel-agerbiderik ez izateak, eztigu onik egiten. Ldi IL 65. Gauza ikusgarria
zan eurentzat, errian lenengoz entzutea, alako asmoaren agerbiderik. Erkiag BatB 31. Nire hitza eta erakusbidea
ez zen hitz ederren jakinduriazkoa izan; Espiritu-indarraren agerpidez baizik. IBk 1 Cor 2, 4 (Bibl agerbide; TB
ageripen). Leku itxi baten bikaintasunean agiri jarri eta agerbiderik zertugabeena iristen du. "Su evidencia más
abstracta". MEIG IX 129 (en colab. con NEtx). Bistaratzeko, ez du beste agerbiderik behar. "Representación".
Ib. 129.
agerdura. "Comparution" Ht VocGr 341.
ager-ezin.  Gizonek, aldiz galdegin dezakete "Iainko ager eziña ageri diranetatik ezagutuz". "Ut invisibilia
Dei per ea, quae facta sunt, intellecta conspiciant". Or Aitork 251.
agergai, agergei.  Inédito.  Agergei da ere (ümen) berze bat trit dükiana Aberatstarzün güzien giltz
bakhoitza, nere izenian sorthüren dena. Egiat 28.
agergai. v. agerkai.
agergailu. 1. Signo, señal.  Hiltzea eta gero nor bere indarrez phiztea, ai hori Jainkotasunaren agergailu
ezin ukhatua da. Arb Erlis 113.
2. Representación.  Ots bakoitzak bear duela idatz-agergailu (representación gráfica) bat, eta idatz-
agergailu ori beti berdiña. Broussain Eusk 1919-20 (II), 31.
agergarri.  Tr. Aunque encontramos algún ej. en Haraneder, la gran mayoría de los ejs. son meridionales y
posteriores a 1895. En DFrec hay 3 ejs.
I (Sust.). 1. Manifiesto, declaración. "Manifiesto, substantivo" Lar.
2. (Dv). Cosa que pone de manifiesto. "Qui révèle, découvre, fait paraître" Dv (que cita el ej. de He).  Zaude
bethiere sinpletasunaren eta modestiaren mugarrietan, zeiña dudarik gabe baita edertasunaren agergarririk
handiena. He Phil 335 (SP 333 edergarri, Echve Dev 378 gala).
3. Signo, señal, muestra.  O! Jakintasunezko zer agergarri ederra eman zuan Manuelek, eskeintzean Egille
Altsuari bere gaztetasun loratsua. Ag Lar 548. Bere ontasunaren agergarri ona joakola Mañasiri eskutitzagaz
batera emongo eutsien gordairu barruan. Ag Kr 165. Euskaldunak [gurutzeak] jaso ditue euren siñistearen
agergarritzat. Ib. 214. Euskalerria maite duanaren agergarri onena, euskera erabiltzea da. Ayerb EEs 1916,
278. Laño ta lurrun, aize ta arnas, / bizitz-marmaririk oro, / esker-onaren agergarritzat / zerura igo bai igo.
SMitx Aranz 175. Horren [= mozkorraldia iraganik zelako] agergarri lehena izan nuen leze barnetiko auhen-
oihu luto bat. "Indication". Mde Pr 114. Gure biotzeko samiñaren agergarritzat, zenbat oitura eta usario
eztaude zabalduak errialde guzietan: lutoa ta abar... Vill Jaink 167. Bistan da, hitz batek euskaraz ezaugarri
horiek daramatzala, oraindik, erdal kutsuaren agergarri, nahi eta ez. MEIG VII 192. Oraina etorkizun dugun
geroaren agergarri izan daitekeen aldetik. MEIG VIII 42.
4. Ejemplo.  Erri guztiari agergarri (ejemplo) on bat emon bear iakola diño Amandok. Ag AL 70. O denok
ikusiko bazendukete bear bezala Jesusen Pakezko ta Maitasunezko erakuskera ta agergarri donea! Ag Ezale
1897, 124b.
5. Indicación, seña.  Estalki onen barruan, lana egin duanaren izen osoa ta bizitokiaren agergarria. EEs
1911, 181.
6. Característica (distintiva).  [Euskerarenganako] maitetasun ori agergarritzat artuta, uririk-uri ibilli gera
Gipuzkoan eta Naparran euskera zabaldu ta ixiotzen. EEs 1916, 52. Igarikera onen agergarri bat ekiñaldiak iru
izatia da, ba. Anab EEs 1920, 170.
7. Manifestación.  Emeki-emeki higikunde bat sortzen da Irlandararen berpizteko helburuaz. Higikunde
mende.
horren agergarri ezagutuenetarik bat [...] "Irlandararen biltzarra" da. Mde Pr 241.
8. Ejemplo, ilustración.  Batez ere, gaiak agergarri bereziak eta aldian aldikoak eskatzen dituelako, eta
agergarri horiek "exenpluak" dira maizenik, hitz jator bezain teknikoaz balia nadin. MEIG V 103. Izan ere,
hemen agertzen dira barrabaskeriak gure hizkuntzan, inon agertzekotan. Joan San Martinek atera ditu nahaste
eta lardaskaren agergarriak Egan-en azken zenbakian. MEIG VI 171.
II (Adj.). 1. Revelador.  Ezagutu zutela gizonen Salbatzaillea edo argi agergarriz oraino bidean zirenean
edo ezagutzazko arraio klar batez. "Par les lumières de la révélation". SP POB 57.
2. Expresivo, que expresa.  Zer dai izena? Izena, izateen izakizunan itz agergarria dai. "Palabra expresiva de
la esencia de los seres". A Gram 67 (v. tbn. 365, s.v. agiri).
3. Publicable. "(Hb), digne de paraître" Lh.  Emen ostera, 267 [erri-olerki] baizik ez. Ortik gorakoak,
musikaz agergarri izanarren, itzez eztiralako. A EY IV 13.
 Que puede exponerse (?).  Asmo bikotxa agergarri da. Erkiag BatB 160.
4. Característico.  Bitartean Matilde andregai-soiñekoz edo buruko agergarriren batekin jantzi bezate. NEtx
LBB 202.
agergei. v. agergai.
agergune.  Visión.  Erran zioen hari Jaunak agergune batean. He Act 9, 10 (Lç bisione, TB iduripen, Dv
ikhuspen, Ol, Ker irudipen, Arriand ikuskixun, IBk, IBe ikuskari). Erran izan zioen Jaunak Paulori gauaz
agergune batean. Ib. 18, 9.
ageri (L, BN, S; SP, Urt V 185, Lar, Añ, Lecl, VocBN, Gèze, Dv, H), agiri (V, G; Lar, Añ, Dv, H). Ref.: A
(agiri); Lh; Holmer ApuntV y Elexp Berg (agiri). Cf. agiri.
 Tr. Los autores septentrionales y alto-navarros emplean ageri; los guipuzcoanos agiri y ageri (menos frec.
hasta el s. XX), alternando ambas formas a menudo en un mismo autor, y los vizcaínos agiri, si exceptuamos
algunos ejs. de ageri del s. XX: así Echeita (sólo como verbo), KIkV (83), Bilbao (IpuiB 188) o Gandiaga. Hay
tbn. agiri en el catecismo roncalés (CatR 53). En Etchahun (80) y CatOlo (ap. DRA) hay <aguri>, seguramente
errata (cf. otros ejs. de ageri en ambos). En DFrec hay 130 ejs. de ageri (12 de ellos septentrionales) y 24 de
agiri (todos meridionales).
I (Adj.).  Descubierto, expuesto; manifiesto, notorio; público. "Tanto quiere decir agiri en bascuence como en
romance 'descubierto'" IC II 427. "Clair, découvert" SP. "Patente, manifiesto", "público", "expreso" Lar y Añ.
"Extrínseco" Añ. "Ontasun ageriak, biens-fonds" Lecl. "Apparent, évident" VocBN. "Visible" Gèze. "Jesusen
bizitze ageria, la vie publique de Jésus" Dv. "Etsai agerienak ixilarazi ditu, il a fait taire ses ennemis les plus
déclarés" Ib. Cf. infra AGERI IZAN.
 Ageria da ezen gauza guziak haren suiet egin dituena reserbatua dela. Lç 1 Cor 15, 27 (TB klar da, Ol nabari
da, Ker agirian dago). Arren estal detzatzue gure falta handiak, / Iujearen aitziñean eztiren ageriak. EZ Man I
82. Ni neror ene izterbegien, ixilen edo agerien, eskuetarik salbatu. Harb 295. Daukala Demonioagaz konziertu
agiririk edo estalirik. "Pacto implícito o explícito". Cap 91. Bana herabe / [...] / dinat, Argia, iitera / hir' etx'
irira / lekhu agerira, / jenten minz' erazitera. O Po 11. Giristino legez bizi eztena gaizki erorteko peril agerian
da. SP Imit I 25, 7. Hartan bere miseriak, / bere meditatzean, / bazekutsan ageriak / nola mirail batean. Arg
DevB 156. Arroka ageri bat. INav 131. Adoratzen zaitut debotki, / Jainko beloz estalia, / eta ogiaren figuran /
kanpotikan ageria. Gç 116. --Zer da Sakramentia? --Zeñhare ageri bat, zoñek [...] erazagützen eta emaiten
baiterikü grazia ageri eztena. Bp I 59 (CatLlo 54, CatBus 28, CatR 53 señale agiri, KIkV 83, KIkG 66
ezaugarri ageri). Jinkoari ogen egiteko bide agerian iartia. Ib. 97. Da gauza agiria egin daikeana berak nai
deban guzia. OA 22s. Ikhusten bazindu norbait huts ageritan erortzen. "Si videres alium aperte peccare". Ch I 2,
4. Bere erreñua emengoa eztana / orain dago agirija. Urqz 82s. Zeinhare sakratü eta ageri bat. CatOlo (ed.
1743), 65. Amodio horren froga ageri eta segur bat. He Gudu 141. Leiotik, balkoitik eta toki ageri guzitik biba-
ka. Mb IArg I 365. Jainkoaren profeteen eta zerbitzarien etsai ageri bat. Lg I 347. Eta khoruatzen gloria ageri
eta argienaz. Mercy 13. Señale ageri bat duzu Jinkoak bere egoitza zure ariman egiten diela. AR 34. Gustu
ageriak eta sentitzen direnak, ez dire premiazkoak berthutearenzat. Mih 47. Jangoikoaren justizia ellegatzendá
[bekatu] guzietará, txipi, andi, agéri edo altxa, biotzen barneraño. LE Bail 224.
 (s. XIX). Besteak egiten dituzte lapurreta agiri edo engañuak. Mg CC 151s. Ikusgarrija da [gatzemallia] bide
agiri ta kaleetati ziar igaroten. Mg PAb 128. Ateratzeko plaza edo toki agiri ta langatu batera. VMg 41. Ez
bakarrik pobre ageriak: bai ta ere [...] pobre lotsatiak. Gco II 36. Au da etsaiaren umeen siñale ta marka txit
agiria ta nabarbena. AA III 295. Konfesio ixilla ezezik usatu izan zala konfesio agiria ere egitea. Ib. 525.
Hanbat gauza eder eta miragarri balin bada mundu ageri huntan. Dh 171. Egin eban Jesusek lenengo mirari
agiria. Añ MisE 84. Atarako gauzaak entzuteko, ikusteko, egiteko... okasinoe agirian ta jakinian eureen guraz
sartuten dirialako. fB Olg 113. Emakume galdubak eureen tratu txaarrian bitzi izateko etxe jakina, ta agirija. Ib.
149. Paltak agirijak, jakinak ta azaldaubak izan arren. fB Ic II 186. Argatik esan oi da / etsai agiria, / ez dala

mende.
ain gaiztoa / non dan estalia. It Fab 78. Elizan zutik edo leku agirietan jartzen diran hipokritaen antzekoak. Lard
382. Gauza ageria da bihi gogorra goriagoa laitekeela. Dv Lab 40. Batasun horrek egiten du Elizaren seinale
ageri eta Yainkozkoena. Hb Egia 101s. Eliza bethi ageri zen, eta Eliza ageri hura, Eliza saindu, Katoliko eta
Apostolikoa. Ib. 110. Gauza egiyaz mirari-agiri bat bage gerta-eziñ zeikeana. Aran SIgn 27. --Zer da ahozko
otoitza? --Da itz ageriekin egiten dena. Legaz 20. Umiltasunezko lan agiriren bat egitea. Arr May 12.
Mirakuiluak, gauza ageri batzuek dire, gure begiek ikusten eta gure eskuek unkitzen ahal dituztenak. Lap 36 (V
20). Ez da enbusteriya, / gauza agiriya. AzpPr 62. Ohointzetan ditaken ageriena. HU Zez 164. Bihotz agerikoa
da, zuzena, ez alfer, ez nagia. Prop 1896, 17. Baiña alde bat baiño ezekusen: agiria, barrukorik ez. A BeinB 67.
Arpegi agiriaz. Ib. 53. Dantzak, teatroak eta arako ibiltoki agiriak. Itz Azald 205. Eleizgizonaren utsegitea
agiria, jakina eta ezaguna bada. Ib. 207.
 (s. XX). Berdiñeztasun andi ta agiria zegoan artzai orren ta bere semien bitartean. Ag G 18. Atsegedun bati
idazki agiriyak. Ayerb EEs 1912, 153. Lan agiriak [= 'obras públicas']. EEs 1917, 114. Lekurik agirijenian jarri
biarko naz. Altuna 68. A da euzkotar eredu agiriya: zintzo, apal [...]. Kk Ab II 189. Plaza agirian, itsusi ez
balitz, / dantza lezake "txakolin". Or Eus 167. Beste jakintzaetan gertatu oi dan bezela, emen ere gauza guztiak
ez dira lau eta agiriak. JMB ELG 10. Zimurrik agerienak igurtzi. EA OlBe 5. Mirakuilua ageriago izan dadien.
Zerb IxtS 69. Herio lanik ezin zezakeen hartaz hirietan edo gune agerietan egin. Mde Pr 136. Emakumek balkoi
agirietan. Anab Aprika 29. Zaldunaren arrokeri ta almen neurribakoari, zama ta urratu agiria ezarriaz. Erkiag
BatB 96. Orra gurari bat nabarmena eta agiria. Vill Jaink 140. Ta Mikolasen alegiñak eta itzak, egunetik
egunera agiriagoak ziran. NEtx LBB 22. Ez dedilla biarko eguna pasa, liburu oiekin auzi ageria egiteke. Berron
Kijote 72. Gauza agiria da hori. MEIG VII 83. Larramendik ondorio ageria izan baldin bazuen. MEIG V 95.
Leku agerian ipini nahi nuke hemen. MIH 284.
v. tbn. Gy 277. CatS 67. Xa Odol 307. Agiri: JJMg BasEsc 237. J.M. Tolosa EEs 1913, 162.
 (Con reduplicación intensiva).  Nun estalduko naiz ni, / ni Judas barria, / barru barik egoeran / agiri
agiria? Azc PB 36. Izadian ba-da gauza bat agiri-agiria, ordenaren azpian eta ordenaren beraren oiñarria
bezala. Vill Jaink 45.
 (Lar, Añ, Dv). (Terreno) despejado. "Raso" Lar y Añ.  Laster hazkurri horiek berak eskastu ziren, eta
oihanak landa ageriak bezain idor bilhakatu. Prop 1876-77, 157. Euskalerriko landa eta lurralde agirietan.
JMB ELG 101. Babesa nai dute [aritz landareak], itzal pixka bat bear dute [...]; toki agiri ta solla bada, gaizki
ibilliko zera. Munita 42.
 Notable, destacado.  Ezarri gura izan dot zure izen entzutetsua ene irakurgaitxu onen leku agirienean. A
BeinB 36. San Mateo jaietan Logroñoko erriak bere egunik agirienak oi ditu urtean. NEtx LBB 50.
 (Ref. a personas).  Inguru aietako [...] gizaseme ta emakume agerienen izenak. A Ardi VI. Ortzuri deritxon
nire opera zarrenean, lagunik agirienak (zororik) il-kanpaea entzueran auxe dirautse. "La protagonista". A EY I
218. Uriko gizon agirienak, parrokua tartean ebela. A EY II 106.
II (Vb.). 1. (Lar), agiri (V-gip ap. Etxba Eib). Aparecer. "Aparecer" Lar. "Endentecer, ortzak erne, ageri" Ib.
"Izan laike Galdaramiñotik Durango agiritzia" Etxba Eib. v. agertu.  Arzaiak aserra zitezen, gastak agiri
zitezen. "Parecieron". RG A 11 (se trata tal vez de error por agir; cf. agir zitean en RS 52, ager ziten en O Pr 10
y Saug 99). Emazte-geia kexu, senar-geia ez ageriz. HU Zez 37. Oek nola edutu diran, nork esan, zein zentzuk
eratu ta barnean gorde ditun ageririk ere? "Cum appareat". Or Aitork 254.
 (Con formas sintéticas).  Alegia hortarik / zer dagerin, huna: / askoren gutizien / funtsgabetasuna. Zby
RIEV 1908, 773. Biriatutik Senpereraino Larhun ondoan dageri. Ox 31. Tximiñuari, agiñik badagiriyo, urrun
akiyo. Otx 30.
 Mostrar.  Mari Jesusi ageri (manifestar) eutsazan bere begiaz igaro ebazan nai-bageak. Echta Jos 53.
Eskerrak ageri, agur egin, da ondo pozik ontziratu zirean. Ib. 273. Egoki izan ez arren, illarraindu bearta,
Yaunak erakutsi ta agerietara ba-noa. Ol 2 Cor 12, 1 (Dv Jaunaren ganikako ikhuspen eta agerpenen
aiphatzen). Nola izan zeikian benetakua agiri gura eban oztasun aura. Etxba Ibilt 458.
2. Contar, referir.  Bere nebea egon zan Almikan, da ageri eutsan edesti guztia. Echta Jos 46. Bere
urriñetako gertaerak ageri ebazanean. Ib. 149. Nire alabeak zerbait ageri deutso bere neskatilla lagunen bati, ta
zabaldu da erri guztian. Ib. 213. Itxas-lapurren auziak ageritten egoala. Ib. 149.
III (Adv.).  Al descubierto. v. AGERIAN.  Larrua ageri dabilan pobre eta mezprezatua. Brtc 207. Ilkhitzen
gudutarat kopeta ageri. Hb Esk 35. Haragi puskak dilindan eta hezurrak ageri. Jnn SBi 29. Gainean hegastegia,
ernaiak ageri. Arb Igand 76. Galtzarik gabeko zangoak zuri zuria ageri. Barb Sup 48. Beeko etsai multzoari
ageriago zagozin. FIr 145. Loreakin gertatzen dana berbera gertatzen zaiek emakumeai ere. Zenbat eta
dirdaitsuago, zenbat eta agiriago ibilli, ainbat zanpatuago ta oinazpiratuago. TAg Uzt 284. Horra nun naizen,
eskuak eta zangoak zilo, / hezur guziak ageri! Iratz 103. Orma metro t'erdikoa bedi gutxi-gorabera, kanpotik
dabiltzanak, agiri gelditu ditezen. NEtx Antz 30. Lo zegoen beti, gau-jantziaren xamarra askaturik, bular bat
ageri. Mde Pr 146. Juanbeltzek ortz zuriak agiri zeuzkan. Anab Poli 28. Ikusten zaitut / an eta emen, / erdi-ageri
/ beti be. Gand Elorri 76. Begiak agiri eta bisera urdiña buruan. Erkiag BatB 141. Edozein literaturaren azpian,
agiriago edo ezkutuago, sentimendu au datza. Vill Jaink 118. Aren gona barrenak agiri lagatzen duanari,
irrikaz begiak zorrozten dizkio. NEtx LBB 106. Aski duzue beiratzea / neska gaztieri: / zoñen pulitak diran /
mende.
ixterrak ageri. Mattin 138. Abek ibiltzen dute / milla enbusteri, / tarteko pekatua / jarriko'et agiri. Uzt Noiz 33.
 (Precedido de gen.).  Alde batetik bestera, al-zan ezkero, ikusleen agiri, suzko bola ta gar-isats bat igaroko
dira une ontan. NEtx Antz 13. Mundu guztiaren agiri, egiak zirti-zarta esateko bildurrik ez lotsarik ez leukeela
izango ziñoenak. Erkiag Arran 140.
 Abiertamente, públicamente.  Egin izan zituen, isill edo agiri, mesede ta laguntza andiak eta limosna
gogoangarriak. Izt C 505. Jesusen legea, isill edo agiri, erakusten ziarduten. Lard 490.
- AGERIAGOAN. Más a la vista.  Eliza bat ez da gordetzeko, beti toki agerian egiten da. Eta nun egin zitaken
Larrun puntan baino ageriagoan? Zerb Azk 43.
- AGERIAN (G-azp-goi, AN-larr, L, S; Urt, Lar, Lecl, VocBN, H; agirian V; Lar, Añ). Ref.: A (agerian,
agirian); Lh; Etxba Eib (agirixan); Gte Erd 178, 252; Elexp Berg (agiri).
a) A la vista, al descubierto; públicamente; abiertamente. "Apertius, [...] agerianago" Urt II 161 (cf.
AGERIAGOAN). "Descubiertamente", "patentemente", "expresamente", "públicamente" &c. Lar. "(A las)
claras" Lar y Añ. "Ouvertement" Lecl. "En évidence" VocBN. "Agerian ezartzea, mettre à nu" Dv. "Agerian
ibiltzea, aller en public, sans se cacher. Agerian erratea, dire publiquement, dire sans aucune dissimulation" Ib.
"Agerian ezarri (S), mettre en vue, exposer" Lh. "Agirixan, a la vista. Es común decir en su lugar bistan" Etxba
Eib.
 Tr. Documentado desde la primera mitad del s. XVII; su uso crece desde finales del s. XVIII. En DFrec hay
32 ejs. de agerian y 27 de agirian.
 Abitua agerian darabilatenek. Harb 453. Agerian den lekhuan zillhatuko diozue burdin gorri batez. Mong
591. Ispiritu saindua maiz agerian eta suaren idurian jausten zen sakramendu hau errezibitzen zutenen gainera.
CatLav 225 (V 113). Alabañan agerian zebiltzan. Lar Fueros 225. [Sakramentuak] dira Jesu Kristok emanikako
señale agirian dauden batzuek. CatBurg 33s. Agerian dago egin behar dena, ta lenbait-len egin behar da. Mb
IArg II 289. Kontuak argiro ta garbiro ajustatu, ta agirian ifiñi ditzala. Cb Eg III 223. Zure ditxa eztago gauza
andiak agirian egitean. Cb Just 14. Bere tresora agerian darabillana, haren galtzeko irriskuan ematen da. Mih
36. Haltoki eta agerian erran nezake. Brtc 22. Neskatillak erabillezan uliak agirijan euren garbitasunaren
igargarritzat. Mg PAb 95. Ezta izango bekatu añ txikirik [...], non Jaunak agirian ipiñiko ez duan. AA III 544.
Diren gauza guziak agerian dire haren begietan. Dh 205. Altarako sakramentuban Jesus agirijan daguan arteko
denporeetan. fB Olg 40. Modia dalako euren aragijak agirijan darabilzenak. Astar II 159. Baditeke lorifikatzen
ere diren agerian bere konduita laidostagarriaz. Jaur 109. Gure oreña / alderdi batetik / agerian jarri zan / uste
gabetanik. It Fab 153. Nik isillik esaten dizutedana, zuek agirian esan ezazute. Lard 394. Eta ingurutu ziozkan
eskuak antxumeen larruakin, eta estali ziozkan lepoko agirian zeuzkan parteak. Ur Gen 27, 16 (Urt lepho alde
illerik gabe zena, Dv lephoko ageriak). Agerian dagoen ongarriak hainitz galtzen du. Dv Lab 142. Hill nazazute
ni ordu onean, pozik hilko naiz; ona emen nere lepoa agirian. Arr GB 35. San Frantsesen gorphutza egun hartan
agerian emana zelakotz. Prop 1880b, 355. Debekatzen da igande ta jai-egun ezagutu guztietan agirian lanik
egitea. OrdUs 4. Ageriyan edo ezkutuban. Mant EE 1884a, 15. Agirian daukagu dirala aixeri. AB AmaE 245.
Debruek bezala dute egiten gaizkia [...] zenbait aldiz agerian, eta ardurenik izilka. Elsb Fram 182. Hezurrak ere
bai, agerian ezarri. Jnn SBi 151. Bere sor-tokia agerian eta bixtan dueno, maiz gibelera behatzen du. Arb Igand
28. Murmur [txakur] bata, agiñak agirian bestea. A BeinB 69. Fedea agirian autortuteko. Itz Azald 19.
 (s. XX). Zoin zen lehen printzea, agerian giristino egin zena? CatJauf 34. Agirian dagoan egia begirik
lausoenekoak ikusi oi dabie. Ag Kr 186. Ahoko sendoak lerro lerro agerian. JE Bur 12. Calle de San Bartolomé
du agerian ezarrita [etxe orrek]. A Ardi 129. Nere Biotz-irudia agirian jarriko duten etxeak bedeinkatuko ditut.
ArgiDL 104. Zauriak agerian, hor bazoak Jesus. Ox 82. Etzeren haizü ez agerian ez gordeka erlijioneko
eginbiden betatzia. Const 25. Enago alako ziur-ziur, emen agirian esateko bestian. Kk Ab II 110. Bilddur zalako
pekaturen bat agirijan imiñi ezegijon. Otx 34. Uzten du kazeta bat-batian, nigarra kasik agerian. Zub 61.
Etzazula beintzat agirian esan. Ldi IL 112. Orregatik ezin ziteken Yesus erri batera agerian sartu ta bakar-
lekuetan egoten zan kanpoan. Ir YKBiz 143. Abarketa gorrien mutur-zuloetatik beatzak agirian zituela. TAg Uzt
156. Txartela agerian eraman. Or QA 80. Agirian dago baietz. Txill Let 87. Eguerdia zan. Oran, agirian. Anab
Aprika 102. Agerian baitago nolabaiteko zuzentasuna aiengan badala. Zait Plat 147. Auxe da nik orain agirian
jarri ta ziurpetu nai dudana. Vill Jaink 109. Ezetariko kalterik leporatu bage, agirian beintzat. Erkiag BatB 201.
Zure anaia ez da gauza ezkontzarako ta dotorren aurrak agirian jarriko du gure griña izkutua. NEtx LBB 25.
Gure egin ahalak egin ditugu Gizonaren agerian ezartzeko. Ardoy SFran 281. Poto egiten duenak, ez du nehor
enganatzen; hura agerian gelditzen da. Xa Odol 59. Lehengo handitasunaren azterrenak agirian bazeuzkan.
MEIG I 99. Ez doaz guziak bide batetik, agerian dago hori. PMuj in MEIG I 97. Ustekabeko sortze horren
ezaugarriak agerian daramatzi. MIH 359.
v. tbn. JesBih 416. Hb Egia 139. Laph 92. EE 1883b, 440. Elzb Po 199. Zby RIEV 1908, 204. HU Aurp 78.
ArgiDL 82. FIr 146. Zerb IxtS 99. JEtchep 105. Osk Kurl 82. Berron Kijote 139. Agirian: msOñ 156. CrIc 45.
JJMg BasEsc 13. Zav Fab RIEV 1909, 37. Añ EL2 68. It Fab 259. Izt C 254. Aran SIgn 58. Bv AsL 136. Noe
108. Zam Man 1. Inza Azalp 103. Muj Pam 70. Tx B II 108. Eguzk GizAuz 53. Munita 114. Bilbao IpuiB 53.
Arti Tobera 265. Gand Elorri 82. Zait Plat 43. Gazt MusIx 8. MAtx Gazt 80. Lab SuEm 189. In Uzt Noiz 34.
Lasa Poem 100.
mende.
 (Precedido de gen.).  Biloxik ibilten zirian naaste, guztien agirijan dantzan. fB Olg 142. Erri guziaren
agirian eta begietan liburu danak erre zituzten. Lard 517. Birjinaren bultu beltx bat, / hor baitzen aspaldian, /
atxeman zutela xutik / harroken agerian. Zby RIEV 1908, 295. Diputazioneak erosirik, han dago yauregiko gela
batian nai duenaren agerian. Zub 47. Azaletik eta guztien agirian. Erkiag BatB 65. Zure otseiñek gorputz eta
zentzuen agerian lan eta itz izkutuak egin zetzaten. Or Aitork 400. Jokoa berriz egin zuen denen agerian. JEtchep
105.
 (Con ablativo).  Egin zuan Jaunak emakumea, biotzaren urrena gizonak zedukan saietsezurretik [...].
Emendik agirian dago, beartua dagoala gizona amatzera bere emaztea. AA I 585.
 (Con reduplicación intensiva).  Emetik ikusten da agiri agirijan utsak diriala denderuben atxakijak. Astar II
74. Gipuzkoak bere Eskutarmaetan ifinirik agiri agirian dauzkan amabi kañoi andietara. Izt C 213. Arrotzak
bagiña bezala, agiri-agirian azotatu eta itxian sartu gaituzte. Lard 513. Ik nerea [izantza] maiterik eta ageri-
agerian iduki dezakan. A Ardi 21. Andrea aurgiteko agiri agirian zegoala. Or SCruz 82. Bere buruba zan-zan
legez imiñi eban agiri-agirijan gustijen aurrian. Otx 122. Ogeiko bat eukan Don Enrikek agiri-agirian ezkerreko
patrikeran. Bilbao IpuiB 80. Gauza bat zegoan ageri agerian. Osk Kurl 159. Munduak eskeintzen digu, eta agir-
agirian eskeiñi ere, ordena miragarri bat. Vill Jaink 40. Ageri agerian dagoen maitasuna ikusten baitut. MEIG
VII 131.
 (Precedido de sust.). "Buru agaríen, con la cabeza descubierta" Iz Ulz.
 "Agiri askoan dago gauza ori, está bastante manifiesta o patente esa cosa" Aizk.  Ageri askoan ta nabarmen
asko ibiliak badituk ba. ABar Goi 15.
 (Precedido de erdi). Semidescubierto.  Onestasunari ez dagokion erdi-agerian ikusi zuenean, estali
bearrean, irten eta farra-irrian beste anaiai esan zien. Lard 10.
b) (Precedido de gen.) Ante, a la vista de.  Orrelako ateraldien agirian, parre-karkara erreza jaurtitzen zuen
ostatuan zeudenak. TAg Uzt 204. Onelako egite ausartzuen agirian, aozabalka ta erditoteldurik erakusten du
erri xeak eskar ona. Ib. 40.
- AGERI DENEZ. Por lo visto, al parecer.  Ageri danez, ara nolako / eultzia dion erauntsi. "Por lo que se ve".
Or Eus 174. Au, ageri danez, emakume baten alde ari da. Zait Sof 182. Ageri denez, alkarri hurbil ditugu
Galesko Enda Ederra eta Euskal Herriko lamin-enda. Mde Pr 267. Zenbait euskaltzainek [...] euskal-ioskera
bera gainazpikatu ta itzulipurdikatu nai lukete, ageri danez. EG 1956 (1-2), 115. Miren ez da, agiri denez, bete
lezakeana. Txill Let 80. Ardauaren bustitasunak ez deutsu ba, agiri danez, larregizko kalte aundirik egiten.
Erkiag BatB 12. Ageri denez, Likori, Gal utzi ta Rhin ibaiaren inguruetara ioan zan. Ibiñ Virgil 62. Zilegi dela
dirudi, gezur biribilik bota gabe nor bere opilari ikatza arrimatzen saiatzea. Ageri denez, ordea, horrek ematen
dizkigu lanak. MEIG VIII 36.
 (Con ablativo). Por lo que se desprende de.  Baiña Bergilik, Unai-kantak-etatik ageri denez, ez zituen batere
maite alako gudariak. Ibiñ Virgil 24.
- AGERIENEKO. (El, lo) más destacado.  Guztiaz ere azalduko ditut agirieneko [zuaitz] banaka batzuk [...]
Gipuzkoaren ondrarako eta erbestekoen adigarri. Izt C 125. Gipuzkoan oraindaño ezagutu izan diran gizonik
bitore ta agirikoenak. Ib. X.
- AGERIENIK. (Lo) más públicamente.  Gure Eliza-besten erdian; agerienik eta ederrenik garen hartan
zaiote lakhet gure ikustea eta ja gutaz fama handia barraiatu dute munduaren asko bazterretan. Zby RIEV 1908,
84.
 (Lo) más claramente, del modo más patente.  Eta onen egintza osoan agirienik nabari dana, bere nortasun-
ezaugarririk berarizkoen, munduarekiko elkarte ta eratasun-sentikizuna du. Gazt MusIx 62.
- AGERI-IRATXO. Visión, aparición.  Gaueko ageri-iratxo orrek onik ez ba du ekartzen. 'Visión nocturna'.
Zait Sof 24.
- AGERI IZAN (G-goi, AN-5vill, BN, S; Urt II 159, Lar, Añ, VocCB, Dv, H (s.v. agertzea), A (que cita a Ax e
It); agiri izan V, G; Lar, Añ; agai izan AN-gulina; Dv (AN-gulina); arai izan AN-ulz). Ref.: A (agai, agiri); Lh;
AtSac 139; Iz ArOñ (agiri), Ulz (aldi); Etxba Eib (agiri); Gte Erd 233, 178 y 252; Elexp Berg (agiri).
a) (Intrans.). Aparecer, ser manifiesto, verse. "Aperire" Urt II 159. "Parecer, aparecer", "mostrarse" Lar y Añ.
"(No parece un) alma, ezta iñor agiri" Lar. "(Ya se) ve, hori jakiña, agiri da" Lar (Añ ori jakiña da, agiri da).
"Gizon hura ez da oraino ageri" Dv. "Lanho artetik izar zenbait ageri da" Ib. "Ageri da ez duela eman nahi" Ib.
"Ageriko da zer eginen duen" Ib. "(V, G) [...]. Agiri da, es evidente" A. "Ageriko düzü, il paraîtra" Lh. "Se
trouver, ageri" AtSac 139. "Agiri da, se ve" Iz ArOñ. "Ni alde guzietara béire, eta ñór arai éz" Iz Ulz (s.v. aldi).
"Aparecer, estar en el campo visual del sujeto de la contemplación. Tontor onetatik, itxasua agiri da" Etxba Eib.
La fuente de Duvoisin y Azkue para agai izan es sin duda Orreaga. Cf. Lrq: "Au lieu de ageri düzü, on dit plus
souvent bixtan düzü, c'est évident, manifeste". v. agertu.
 Tr. Documentado desde Dechepare, es de uso gral. La forma usual de futuro es ageriko; hay ageri izanen sólo
en Maister y Xarlem (1004), y agiri izango en Kerexeta. La gran mayoría de los ejs. son con aux. en 3.ª persona.
 Nor nolako izan giren orduian ageriko da / egin, erran, pensatuiak, ageriko guziak. E 33. Ordu hartan
ageriko klarki haien maliziak. Ib. 59. Auntza igarota oñatza agiri, batak dagiana bestek igini. "Descúbrese la
pisada". RS 418. Ageri eztenzat hire billuzgorritasunaren laidoa. Lç Apoc 3, 18 (He, TB, Dv, Ip, Ur (V y G),
mende.
Echn, Ol, Ker, IBk, IBe agertu). Hire abanzamendua ageri denzat guzién artean. Lç 1 Tim 4, 15. Gizonei barur
aizela ageri ezakienzát, baina eure Aita sekretuan denari. Lç Mt 6, 18. Daude berok ere espantaturik nolaz ezten
berri segurorik ageri. (c. 1597). FLV 1993, 457. Fabore hunetan da ageri, Iangoikoa, nolakoa den zure
ontasuna. Mat 272. Bethi argi edo illhun ageri ezten zotza. EZ Man I 100. Gau illhunean ezta / ageri iguzkirik.
EZ Noel 54. Non naizen ez naiz ageri. Harb 350. Nola khea den lekhuan ageri baita badela sua. Ax 415 (V 270).
Hunen ondoko kapituluan ageriko den bezala. Ib. 234 (V 87). Et' ikuslerik ageri elizan / lekhutara zindiaurizan.
O Po 15. Sariak zathitu-ondoan ageriko da zer den hirerik urpoan. O Pr 666. Gurutzearen seinale eta bandera
hura zeruan ageriko da gure Iauna datorrenean munduaren iujeatzera. SP Imit II 12, 1. Ageri naiz berehala, /
zer naitzen izatean, / emana banintz bezala / hilla gathabutean. Arg DevB 157. Baldiñ osoki ezpadut / galdu ene
gloria, / eneganik ezperen urruti / ageri da ezarria. Gç 157. Onsa handi bat ageri düzü misterio hontan. Bp II
98. Hala ageri da deklinazino molde hau hagitz diferenta dela eskuararenetik. ES 95. Enthelegatzen düt zerere
gure sendimentier agüri [sic] beitira (üdüripenak), hala nola biribilgua, koloria eta gozua. CatOlo (ap. DRA).
Beti ageri dira izarrak; are geiago, agiri dira eguzkiak. Lar SAgust 8. Klarki ageri ez denean bekhatuari
konsentitu diozula. He Gudu 118. Ordian ageri izanen da, Jesu Kristen amurekatik erho, eta mesperetxatü izan
dena. Mst I 24, 5. Aizean etzen odei belzik ageri. Mb IArg I 193. Santu onen bizierari kanpotik, edo agiri zan
azalari begiratzen badiozu. Cb Just 12. Ez da zeren fidatu kanpotik ageri den prestutasunaren gainean. Lg II
149.
 (s. XIX). Irur prógu badire: aféktoan ageri déna lenbizikoa. LE Ong 45r. An agiriko da nabarmenago
pekatarien arduragabetasuna. CrIc 33. Ez da zugan agiri, ez da ezagun Jainkoaren umeen markarik, baizikan
etsaiarena. AA III 597. Sari eder hetan bereziki ta bertze nihon ezpezala da ageri Jaunaren botherea. Dh 171.
Aintxe dago zelataka franzesik agiri bada. Astar II VIII. Obrak ageri dirade. Etch 522. Ipuien akaballan / dauden
sententziak, / agiri da dirala / egia andiak. It Fab 17. Izarraizko aitzaren gañetik agiri dira Araba, Asturias, ta
Errioja. Izt C 37. Horla da ageriko ezen, / zoinek dakiten egiten / yusa haiñ gozo batekin, / breskak hanbat
antzerekiñ. Gy 190. Astoak ez ditu gaizoak yuiatzen / ageri denetik baizen. Ib. 314. Hemen ageri da bekatariak
kastigatzera ezin bestek daramala [Jainkoa]. Lard 19. Bide eta estratetara zoaz, eta agiri diran guziak sar erazo
itzazu, etxea bete dedin. Ib. 416. --Hedazazu bertze beharria, bat ez duzu aski luze. --Gero ageriko. Hb Egia 131.
Zer ageri da berheziki Mariaren arrapostü hortan? CatS 101. Ez illargik ez izarrik ezta agai zeruen (AN-
gulina). Orreaga 54 (Camp, Dv, Ip ageri izan, Iza agiri izan). Elizako ateetan zegoela, bada, agiri etzan esku
batek geraerazitzen zuela sentitu zuen. Arr May 82. Urik etzan agiri, ezpada odola. AB AmaE 97. Biali zituan bi
lagun errira ardo eske, eta etziran agiri. Bv AsL 152. Arbola bere fruituetarik ageri den bezala, framazonkeria
ageri da bere obretarik. Elsb Fram 172. Burue agertu neuenean, etzan txalupea agiri. A BGuzur 133.
 (s. XX). Etzako [zaldi] huni ageri gibel-aldea baizik. JE Bur 141n. Banator, esaten zirazun, baño etziñan
agiri. Ag G 286. Bihar ageriko Jainkoaren aintzinean, zure dantzak ala nere othoitzak baliatuko diren
hobekienik! Barb Sup 53. Jaungoikoa bera etzaigu agiri, baño ezagun da bera dabillela gauza guzti auetan. Inza
Azalp 31. Euzkerearen etsai gaiztoak / andik agiriko dira. Enb 87. Maitasun aundirikan / ezta agiri. Imaz
Auspoa 24, 128. Zu ere jakiñen gañean zaudela garbi agiri da. Alz Ram 126. Txabola antzeko etxetxu bat agiri
zan. Otx 105. Zaldun eder nor ageriko / andregaiân aurkez-aurke. Or Eus 177. Jopuen mallara eratsi nai
gaituela agiri da. Eguzk GizAuz 168. Mayi ez da ageri. Lf Murtuts 53. Ageri da erregetiarra dela Maxime Real
del Sarte. Zerb Azk 25. Errekaren alderdi batetik Ahargo ta Ataketa mendi goituxeak ageri baitira. Etxde JJ 9.
Idoro gura eban irudi liraiña [...] etzan iñundik iñora agiri. Erkiag Arran 66. Urruti zijoala gogoratuta gora
atera zan erria ikustera. Erria, ordea, agiri ez. Anab Poli 41. Azala ta azurra bakarrik agiri jakozen. SM Zirik
88. Pekatuaren errañu beltza / ageri da guziotan. Basarri 16. Munduan agiri dan ordena. Vill Jaink 39. Hor ere
ez ote zen ageri bestelakoa zela Jainkoaren gogoa? Ardoy SFran 305. Ezer be ez dago estalduta, agiri izango ez
danik. Ker Mt 10, 26 (Ol agiriko ez danik; Lç agerturen eztenik). Protestantea zen, higenauta, eta politika
arazoetan aski sartua ageri zaigu. MIH 244n. Garbi ageri zen gaizki-esaleak ugariagoak zirela. MEIG I 165.
Kanpora begira ageri zara beti zure idazlanetan. MEIG III 139.
 (Tras sust., con suf. de relativo). "Apertus campus, [...] bazter idekiak, ageri direnak" Urt II 162. Cf. supra I.
 Othoi ezazie [...] gure Aita Saintia gatik, zoin baita haren bürü ageri dena. FPrS 17s. Gauza ageri direnak
eta iragankorrak baizen ez maitaturik. Ch III 50, 8 (SP ikusten direnak, Ol ikuskarriak). Aita Saindua da Elizako
aitzindari ageri dena. CatLav 55 (V 36). Kanpoko akzione ageri direnetan. He Gudu 91. [Sakramentuak] dira
señale agiri diran batzuek Kristo gure Jaunak emonak. Cb CatV 48. Gainerako kreatura ageri direnetarik
distingatzen. Brtc 78. Graziaren siñale agiri dana. Ub 190. Gauza agéri diren ta eztiren guziak. LE Doc 117.
Elizaren buruzagi ageri dena. CatJauf 64.
v. tbn. CatLan 119. CatLuz 21. CatS 32. Agiri: Añ CatAN 44. Gco II 385. AA I 20.
 (Con ablativo). Seguirse de, desprenderse de. "Hortarik ageri da, il appert de là, de là on voit que" Dv.
 Tr. Más usado al Norte.
 Hain konformitate handitik ageri baita klaroki ezen erran den guzia segur dela eta egiazko. Lç Adv ** 4v.
Ageri da hantik apostoliaren sendimendia dela bere doiaz kanpoan bere honak behar ordian beharrer distribua
ditzen. Tt Arima 96. Nembroth zen gizon hagitz urguillua, gaitza eta gaixtoa, obretarik ageri den bezala. ES
389. Hortik ageri da klarki haren intenzionea ez zela behar bezalakoa. He Gudu 71. Hortik ageri düzü eztirozüla
mende.
[...] ediren [...] alagrantzia oso bat Jinkuatan baizik. Mst III 16, 2. Huna philistindarren arrazoinamendua:
baldin behiak Israelgo bideari lothzen bazaizko, hortik ageriko da Israelgo Jainkoak zehatu gaituela. Lg I 258.
Emeti agiri da euren [Liburu santuen] bearra. Añ EL2 4. Hitz hoitarik ageri da Yainkoa ganik heldu dela
apheztasuna. Hb Egia 107. Eskribitutako utsegitetatik agiri dan gisan. Aran SIgn 204n. Eta hortarik beretik
ageri da etsaiek berek ez zautela halere hari zoakon tokian. HU Aurp 115. Begitartearen akitutik ageri zen
etzela aitzineko gauetan lo handirik egina. JE Bur 131. Itz oietatik ageri da gizon aren siñestea etzala oso
sendoa. Ir YKBiz 248n. Ortatik ageri zaigu gure geldi-egon paketsu ua etzala alperrarena. Or QA 144. Egia da
[...] uharteetako Keltek ez zutela ezagutzen [...] Irlandako mitologiak ikertzetik ageri den araura. Mde Pr 188.
Gizonari ala gertatzen zaiola garbi dago, eta esan dugunetik agiri da. Vill Jaink 146. Hortarik ageri baita
Nafarra etzela [...] erresumaren etsaia. Ardoy SFran 65s.
v. tbn. Bp II 116. Dh 102. Jnn SBi 79. Arb Igand 60. Xa Odol 157. Mattin 53. Berron Kijote 62. Agiri: NEtx LBB
51.
 Aurrean agiri degu Arantzazuko lenbiziko Ermita. NEtx Antz 54 (cf. infra (b)).
b) (BN-arb-lab, S; VocCB; agiri izan V-gip). Ref.: Iz ArOñ (agíri); Etxba Eib (agiri); Gte Erd 233; Elexp Berg
(agiri). (Trans.). Mostrar, notarse, hacerse patente (a alguien). "Como verbo activo trad. por declarar, manifestar"
VocCB. "Agíri dau, lo deja ver, lo muestra" Iz ArOñ. "Agiri dot ule zuririk?" Etxba Eib. "Ageri duzu ez nuzula
ezagutzen (BN-lab), ageri düzü hun zirela (BN-arb, S)" Gte Erd 233 (tal vez se trate de formas verbales
alocutivas).
 Zeure aoan dozu agiri / an ez dozuna kilzarik. Lazarraga 1201r. Goiztarra ni, magaletan det agiri. RG A 51.
Ximinoak gora iganago eta uzkia ageriago. "Montre son cul". O Pr 481. Ageri dut erran gabe / nola dudan
arima. Arg DevB 199. Modestiaren kontrako burukoak edo kofiak dituztenak, edo bulharrak ageri dituztenak.
CatLav 247 (V 125). Ausaz galiziarren bat da gure zimaur zale au? Agiri deu, ongarri billa dabillenean. Lar DT
CCXVIII. Porrokaturik ezarri nizu / ageri dudan bezala. AstLas 24. Ortzak antxina juanak, oi utsak agiri
ditubala. Mg PAb 72. Bularrak, ta gorputzaren geiena agiri duela gizonen artean lotsarik kabe ibiltzen diran
aek. AA III 558. Iñauterian ageri dute / bertako kanta soñubak. Echag 115. Soñeko gorri zar urratuaren
zuloetatik zauriz eta odolez betetako aragi bizi-bizia agiri zuela. Lard 455. Begira zozu ongi heia gaitzik ageri
duenetz. Dv Lab 227. Gezurrak ageri ditu beharriak, ez du nihor enganatzen. Hb Egia 89. Kamixa agiri zuala.
PE 44. Farra arpegietan / zutela ageri. JanEd I 108. Erakusten daut; ageri du kanibet sista bat hetsia. HU Aurp
185. Beren esakera guztiak egitzat artu izaten eztireana, ezizenak berak agiri dau. A BGuzur 114.
 (s. XX). Begiratu beio, ama, ara nola biatzak agiri dituan. Ag G 29. Halako berinazko punpulatto batzu,
barnean ageri zutenak hari beltx mehe bihurdikatu bat. JE Bur 72. Parrirria ezpainetan ta begietan poza ageri
zituela, auxe esan zigun. A Ardi 122. Galduen gorputzak [...] betiko ezaungarri illuna ezarririk agiriko dute.
Inza Azalp 111. Besanga igarren artetik ala ere kimu gazte bat agiri du. Mok 21. Baionetak ageri zitutela. Or
SCruz 79s (Eus 224 agiri). Soinekoen artetik izigarrizko ile luzeak ageri zituen. Barb Leg 129. Ondo agiri dozu
zuk, [...] ergeltzar andi bat baño etzareana! Otx 173. Arpegian agiri du bere barruko arripena. NEtx Antz 48.
Ageri du zaharra dela. Zerb Azk 26. Sinisten ziola agiri zuen. Mde HaurB 22 (Pr 268 ageri). Bost beatzen ikatz-
aztarna beltza ederki agiri zuala. Anab Poli 40 (25 ageri). Ondo baiño obeto agiri dau zein barruraiño daukon
sartuta. Vill in Bilbao IpuiB 7. Kurritzean ageri zuen xuxen egoiteko indar poxi bat egiten zuela. JEtchep 97.
Aren atzean jartzen ziran burua bakarrik agiri zutela. Salav 94. Nola izan zeikian benetakua agiri gura eban
oztasun aura. Etxba Ibilt 458. Bainan ageri zuen gogoa beste nunbait zuela. Ardoy SFran 253. Illagi-kozkorrak
zirala ageri izan ez balute. Berron Kijote 173. Seinale ezagunak ageri ditu maitasunak Oihenartengan. MIH
246.
v. tbn. ECocin 14. Alz Bern 60. Ox 196. Etxde JJ 34. Ugalde Iltz 28. Larz Iru 66. Ibiñ Virgil 31.
 (Con ablativo).  Hitzetatik agiri dezu nola dizekan zure biotzari. Lar, carta a Mb 277. Auxe duzu onena,
tankera ta ezkaten argitasunetik ageri du. Ibiñ Virgil 109. Xahartzen ari zen. Hori biloetarik ere ageri zuen.
Ardoy SFran 242.
- AGERIKO (AN, L ap. A; Dv; agiriko V, G ap. A). Manifiesto, público, aparente. "Ez du ageriko onthasunik, il
n'a pas de biens apparents. Ageriko zorrak, les dettes connues" Dv. v. AGERIZKO.
 Tr. Documentado exclusivamente en la tradición meridional, a partir de finales del s. XVIII.
 Agiriko Buruba da Aita Santu Erromakua. CrIc 27. Espirituko penitenziari lagundu bear diola azaleko edo
agiriko penitenziak. Mg CC 143. Danza agirikuak. Mg CO 137. Konfesio agirikoaren usadioa. AA III 525.
Agiriko olgeetaak [...] eragotzita dagoz domeeka ta jai osuetan. fB Olg 40. Piestazaliak dira agiriko ta ezkutuko
pekatu ginak. Ib. 206. Erri askotatik batutzen dira plaza agirikoetara gizonak millaka. Izt C 253. Egia garbi
onen argibiderako ifiniko ditut bertan ezagungarri agirikoak. Ib. 135. Eskriba eta Fariseoak azaletik zuzenak
ziran; au da, gauza agirikoetan on-irudia egiten zuten. Lard 380. Siñale ageriko onetan. Ib. 212. Jokoren batean
aritzea leku agirikoetan. OrdUs 5. Juramentu agiriko batek arako bideak isten dizkit. Arr GB 65. Franzisko
aurrarekin ezin zuana ezer atera, asten da gerra agirikua egiten. Bv AsL 40. Ixillezko ta agiriko kalte askoren
jatorria dan utsar au. Zink Crit 46. San Pedroren Ondorekoa, lurraren gañean Jesukristoren Ordezkoa ta
Eleizaren buru agirikoa da. Inza Azalp 99 (102 agerikoak). Ageriko pekataritzat iduki zazu. Ir YKBiz 257. Zer
du? Isilpeko okerren bat? Ez, ez. Ondo agerikoa du. ABar Goi 33. Mundukoien frakasua agiriko gauza den
mende.
bezela, iñork ez daki ziur erlijioaren okertasuna. Txill Let 121. Keiñu agirikoa egin neutsanean. Erkiag Arran
90. Berez azaltzen zaizkigun egia agirikoak direlakoan. Vill Jaink 79. Bere bizitzako lege eta agiriko jokaera.
NEtx LBB 30. Enfasi horren seinalagarri den agiriko ezaugarria. MEIG VI 145. Ageriko edo erdi ageriko
edertasunak azaltzen dizkigu. MIH 250.
v. tbn. Etxde JJ 213. Or Aitork 309. Zait Plat 44 (30 agiriko). Berron Kijote 63. Agiriko: Aran SIgn 81. Gazt
MusIx 61.
 (Con reduplicación intensiva).  Etzituela gauza andi edo bekatu agiri-agirikoak aitatu. Lard 435s. Gaztela-
mutilla euzkotar eredu agiri-agirikua zan, orain aspaldi galdu dana. Kk Ab II 163. Emeki-emeki, Xalbat eta
Engraziren aragikerizko alkartasuna agiri-agirikoa egin zen. Etxde JJ 139. Bere santutasuna agiri-agirikoa zan.
Akes Ipiñ 9.
 Notable, destacado.  Guzioen buru diputadu jaun, alkate, erretore, sermolari ta gañerako agirikoenak
zirala. Muj PAm 8.
- AGERIRA. (Salir, sacar, poner, etc.) a la vista. "Agerirat atheratzea, tirer au jour, mettre à découvert" Dv. 
Ateraten dabee sutegiti agirira, ez izerdi tanta ta bero asko bota baga. Mg PAb 127. Dakart bada agirira,
adierazoteko askok dakijena, zelan atera eban argitara, eta erderaz, liburu txikar, baña balijo andikua. Mg CO
293. Artoa ta garaua gorde, ezkutatu, ta agirira atera gura eztaben gogorrai [Jaunak janaria ukatu]. Añ MisE
83. Bai agirira atera dituzunak [gurarijak], ta bai zeure bijotzian barruban ezkutauta [...] euki dituzunak. fB Ic II
234. Isilian eukiteko esan deuskubena agirira ateratia edo publiketia. Astar II 176. Bigarrenak geituten deutsa,
damubaren ezagungarrija agirira konpesinoian agertutia. fB Ic III 103. Zeinbat gaistakeria zokolldoetan eta
basterretan eginak urten bearko dabeen an agirira! Añ EL2 50. Agerira zer atera barnean ikusi dezan. Or Aitork
308.
- AGERIRAKO. Públicamente.  Ez al dakin Biurrik matxinada baño len "Yainko gabeko amar agindu"
argitara zitula? Ez al dakin iru eskomikuren azpian dagola, agerirako beintzat? Or QA 93.
- AGERIRIK (Dv). Al descubierto; en público, a la vista, manifiestamente.  Gorputz saindua ageririk
dagoeneko. EZ Man II 79. Erran debotki eskiak algarganatürik, eta gizonek büriak ageririk, Benedicite. Bp I
133. Gure sendimentier ageririk beitago zeinhare hura. CatOlo (ed. 1743), 66. Ez othe diozu gaizkirik egiten
lagunari ixilik edo ageririk. He Phil 526 (SP 519 ageriz). Hiltzen etziren ez guziak; / bainan oro ziren honkitiak /
bat etzen ageririk / bizi nahi zuenik. Arch Fab 203. Zehatu dute gordean eta ageririk. Hb Egia 147. Sakramendu
Saindua ageririk atxik dezaten. Laph 246. Nik banizün maitetto bat mündü ororen ixilik, / mündü ororen ixilik
eta Jinko jaunari ageririk. ChantP 190 (tbn. en Or Eus 118). Jesus-Kristen Fediari lotsarik gabe eta ageririk
jarraiki. CatS 116. Büria xüxen eta borontia ageririk ükhen. Ib. 117.
- AGERITARA. "Abiertamente (S, Arch ms.)" DRA.  Etzinaiue fida ageritara jitea. Abraham (ap. DRA).
- AGERITIK. Por fuera, manifiestamente.  --Zelan adorau biar dogu Jangoikua? --Barrutik ta agiritik edo
gorputzaz ta arimiaz. CrIc 50. Izkututik, ageritik, / izar maiteak, iñondik ere, / eztizu bidean utsegin. Mok
"Oroitzapean" Herr 30-3-1961 (ap. DRA).
- AGERIZ. "Clairement, à découvert" SP. v. AGERRIZ.  Nihor ikus bazeneza ere ageriz bekhatutan erorten.
SP Imit I 1, 4. Dela ageriz, dela ixilik. SP Phil 519 (He 526 ageririk). Hala non iguzkiaren argitasunak eztezan
traba izarren eta illargiaren ageriz ikustetik. Ib. 58. Egiazko fediaren ageriz pratikatzez. CatLan 127. Ihes egin
nuen andik, ta ebildu naz Españako iri euskaldunetan nola ala ezkutuz edo ageriz. Mg PAb 169 (en boca del
cura de Baigorri). Eginbide astun oiek nik betetzearekin, gizadiaren onak irabaziko al du, ageriz, mailla bat
bakarra? Vill Jaink 165. Itzez eta ageriz ezpada, egitez eta obraz beintzat. Ib. 187.
- AGERIZKO. Patente, manifiesto. "Authentique. Ez du agerizko zorrik, il n'a pas de dette par contrat, par titre
authentique" Dv. v. AGERIKO.  [Mirakuilu] hek ere dire agerizko egintza batzuek, ikusi ahal izan direnak.
Lap 37 (V 21). Iguzkia bezain agerizko egia. Arb Igand 59. Nai agerizkoa ezta izaten barneko nai sakonaren
agerpen eta itzulpen bat baizik. Vill Jaink 141. Ez zaree agirizko izatasunera ta su bizitara urreratu. Ker He 12,
18 (Dv, IBk uki daitekeen, Ol aztagarri).
ageri. v. agiri.
agerigabe.  Oculto.  Etsai agerien edo ageri gabeen enboskadetarik salbatzekotan. Harb 220.
agerika. v. agiraka.
ageriki (S ap. Lh; SP, Urt, Dv, H, A (que cita a Dv)), agerki (A, que cita a Mb), agiriki.  Claramente,
manifiestamente. "Clairement, à découvert" SP. "Clare" Urt V 180. "Apertius, [...] agerikiago" Urt II 161. v.
AGERIZ, AGERRIZ, ageriro, agertuki.
 Tr. Documentado e autores septentrionales, y en Mendiburu y Zinkunegi.
 Ageriki erran duzu. SP Imit III 48, 6 (Ch klarki). Erraitzu guziak sinpleki eta ageriki, diren bezala. SP Phil
72. Beheratua eta mezprezatua izateko duzun beldurrak erakuxten du ageriki etzarela egiazko humilla. Ch III
mende.
46, 2. Libertate eta trebetasun behargabekoak, ageriki perilsu direnak. He Phil 361. Zure arima bertute
haiñitzez berregiñtzeko [...] ageriki egiñ behar ditutzu haiñitz akzione. He Gudu 85. Ba-zekusan, bai, Jesus
maitagarriak (eta agerki al-ere), nora zijoan. Mb OtGai II 311. Ikhusi zen ageriki nor zen egiazko ama. Lg I
327. Etziren ausartzen ageriki gaixkirik erraterat yuduen beldur zirelakotz. Lg II 199. Ez nauzue ni bethi ageriki
izanen lurraren gainean. Ib. 218. [Jainkoa da] edertasun guzien ithurria, mila-miliun dohatsuk zeruan ageriki
dakusatena. Dh 184. Hanbat gurikeria bere buruari emanak, bederen ageriki bekhatu etzirenetarik. Ib. 128.
Orduan erranen diotet ageriki: ez zaituztet behinere ezagutu. TB Mt 7, 23 (Dv goraki). Bera ere bestara goan
zen, ez ageriki, bainan ixilka bezala. Dv Io 7, 10 (He, Leon ageriki; Lç agerriz, LE agerrian, TB, IBk, IBe
agerian, EvS agertzez, HeH agerriki, Ol, Ker agirian). Beste zunbait maneraz erakusten ahal düzia ageriki eta
azkarki jeneralian, gure Errelijione Saintia egiazko dela? CatS 30. Egi au eguneroko oarrikasteak agiriki
garakus. Zink Crit 11. Tramana ta Brix ta gaiñerako askoren irudiak berak ageriki esaten dute oriek Lekeitio ta
Ondarroako kaian egilleak begiratu dituan nexka ta emakumenak dirala. Lh Itzald II 108. Azpiz eta gordeka ditu
hartzen, ageriki har ez dezazken libertateak. Larz Senper 48.
agerikiro.  Públicamente.  Nola mintzatu zen agerikiro Damasen Jesusen izenean. TB Act 9, 27 (Lç
frangoki).
agerikoi.  Elias barnekoia ez-baiñan, agerikoia alatzen zun; ianari ua gabe akitu baitziteken. "Nec interior
Helias sed exterior pascebatur". Or Aitork 413.
agerinde (Lar, Hb ap. Lh).  Aparición. "Aparecimiento" Lar.  Berze frairekila mintzo zenian bere berzaeraz
zioan agerinde batek ziala obratü. Egiat 179. Obedantzan izenian galtho egin zereioan, zer zen haren
agerindearen kondaira. Ib. 179.
ageripen. v. agerpen.
agerira(tu) (Dv).  "Se manifester" Dv. "Egun batez agerirako dire gure egintza gorderenak, un jour
apparaîtront en toute évidence nos actions les plus secrètes" Ib.  Eta zure aitzinean adoran jarriko baitire,
ageriratu direlakoz zure erabakiak. Dv Apoc 15, 4 (Lç manifestatu, He, IBk, IBe agertu, TB ezagutarazi, Ip
ageri izan, Ol agiri izan, Ker agirian geratu).
 Manifestar, mostrar. "Produire au grand jour, dévoiler" Dv.
ageriro. "Patentemente" Lar. v. ageriki.
agerituki.  Abiertamente.  Ez da agerituki altxatzen segur eta azpi-joko batean ari da. Lf Herr 30-11-1961
(ap. DRA).
ageritxo. "Assomadita" Lar.

- AGERITXOAGO. "Gaur agiritxuau ifini zu (afaixa), poner un poco más" Iz ArOñ.
ager-hitz.  (Pl.). Palabras (texto, etc.) introductorias.  Hamar [lan] horien artean, "Abesti Gogorra II ta
IIIa", "Derrière le Miroir, n.º 143", Carola Giedion-Welcker-en ager-hitzekin. MEIG IX 144 (en colab. con
NEtx).
ager-itzalka.  Mostrándo(se) y ocultándo(se).  Filma hau ere Japonesa da, bainan ez da konpreni-errexa.
Gertakariak ager-itzalka bezala ondokatuak dira. Herr 10-9-1959 (ap. DRA).
agerixka. "(S), un peu, assez visible" Lh.
agerixko. "(S), un peu trop visible" Lh.
agerizain. v. agirizain.
agerka.  Apareciendo. Cf. ager-itzalka.  Badire ur axalerat agerka eta gordeka urak derabilizkan harri
muthurrak. Prop 1908, 134.
agerkai (G ap. A; Lar  H, Izt VocC, BeraLzM), agergai, agirikai.

mende.
 Tr. Documentado sólo en textos meridionales, sobre todo del s. XX.

1. Documento. "Instrumento, escritura", "escritura, ante escribano" Lar. "Escritura, instrumento público" Izt
VocC. v. agiri.  Eta Gipuzkoako Eskribauak [...] sinitsgarrirotu oi zituzen beren langintzari zegozkion agerkai
eta argibide guztiak. Izt C 124. Alkardade au ondorengo guztiak ere ikusi zezaten argi eta garbi, egin zuten [...]
sinisgarritzat agerkai ziñezkoa. Ib. 287. Aitatu degun A. Henaoren da berse agirikaietatik moldatu degu onako
amazortzi Jaunen izen-illera au. Aran EE 1883b, 68. Erromatik dinoe, laster agertuko dala Aita Santuak eginiko
agerkai (documento) barri bat. Ezale 1897, 23b. Eskutitz edo agergai bat eman zubala, baserriyetan
barraiaturik bizi ziraden tolosarrai agintzen ziyela. BPrad EEs 1913, 218. Ayala jaunak, Erregeri zer gertatzen
zan jakiñarazi zion ta Enrique Laugarrenak Merino Nagosiari gertatu zan guziaren benazko aztarrena agerkai
baten bidez atera zezala agindu zion. Elizdo EEs 1927, 187. Azkenengo osasunzaia Antonio Alzibar eta lenbiziko
lendakaria Bruno Larrazabal jaunak izan ziran, Garagarrillaren 26-ko agerkaiak dionez. Eguzk RIEV 1927,
435. Orrez ganera ondasun-agerkai jabe zan, ta bankuetxeetan eukazan gorderik agerkaiok. Erkiag BatB 47.
2. (Hb ap. Lh, BeraLzM, Ort Voc (V-ger)). Signo, muestra; prueba. "Signe, témoignage" Lh.  Etzituzten,
noski, denak [zortziko guziyak] izango [itz neurtubak]. Eta onen agerkaia Iztueta berak ematen digu. LzM EEs
1912, 95. Eztabe idoroko, guk geure artean bizi bizirik darabilgun agerkaia baizen zarrik, ederrik, sinesgarririk.
Naikoa ete da, guztion guraria beteteko, Espaiñiarrai gure izkerea agerkairik zarrena ta ederrena dala
adierazotea? A EEs 1916, 111. Bere aldez ta oroipenez, nere maitasun illezkorraren agerkaiz, zerbait egiteko
bearturik arkitzen nintzan. Garit Usand 5. Bere begipeko iritziak menpetu-ta egizko ateratzearren agerkaiak
arkitzeko leiatsu. "Encontrar pruebas". Zink Crit 29. Irakaskintza berri ta gorenekoa erakutsiaz guzien aurrean
aurkezten da. Bere belgundetzaren agergaiak eskatzen zaizka. "Se le piden los títulos de su misión". Ib. 20.
Zergatik etzion esan, igaroaz bedere, "Agur Yan-Pier", soil bat, osoro aztu etzuan agerbidetzat edo erruki
agerkaitzat? Zink EEs 1927, 89. Emen dituzun, azkenik, Euskal-Egunkari artazko bi-iru idazlan ere, ames yori
aren agerkai ederrik geldi dedin. Markiegi in Ldi IL 13. Neolitos-garaiko agerkaiak Euskalerriko baztar
batzuetan azaldu izan ditugu. JMB ELG 59. Ozkorri, egoaize errearen zantzu ta agerkai. Erkiag Arran 152. Pott
bat eman zenidan / --agerkai leguna-- / erakuts naiean / zure maitasuna. Bordari Olerti 1959, 202.
3. Número (de una publicación).  Gipuzkoako nekazaritza. I urtea, 1.ko Agerkaia. GipNek 1903, 1.
Azkenengo agerkaian esan genuen bezala naiz belarra eta naiz beste ganadu-jateko berdeak, sekatu gabe, ongi
gordetzeko modua. GipNek 1904, 1.
4. Lema.  Eta orain, beti ta ill arte, eraman zazute biotzean jarria, euskaldun guztiak eraman bear degun
agerkai eder au: Euskalerri ta euskera, gora beti! Muj RIEV 1907, 547.
5. Anuncio.  Ikusi ta irakurri det orain ogeita bi urte Mira-Cruz ikastetxean antolatu zan erestaldi
(concierto) baten agerkaia. Garit Usand 13.
6. Manifestación, expresión.  Gogo berezia [sic] onen ezaugarri ta agerkai, enda bakoitzaren yakintza da.
GMant Y 1933, 188.
agerkaldi. v. agerraldi.
1 agerkari. 1. Aparición.  Eldu ziran atorradunak, aopean errukitsu mintzatuaz. Oi-ezko agerkari au [...],
bera aski zan Santxoren barrena izu-izu jartzeko. Berron Kijote 209.
 "Apparition, objet qui apparaît" Dv (que cita a Zby).  Agerkaria irri ezti bat eginik emeki emeki suntsitzen
zaio bixtatik. Zby Pel 73. Eta bereala itzali zen agerkaria, zabaldian barna. Siñesten al, nagusi? Mirei zen. Or
Mi 115. Zer deritzazu [...] agerkari, izketa, animaren gaiñezkaldi, egaldi, arrialdi ta olakoetaz? Or QA 171.
2. Publicación periódica. "(Neol.), publication, journal" Lh.  Oraiñ argitaratzera goazen agerkari onetaz [...]
oar batzuk eman bear ditugu. Lh Eusk 1919-20 (I), 6. Au gertatzen da eguneroko agerkariitan; au gertatzen zaie
iztun erritarrai beren itzaldiitan. Or LEItz 34. Euskalzale agerkariak, 1897-ko urtean, sariztatu zuala badakit.
Lh Itzald II 107. Eskualdun biphil batzu elgarretaratu ziren "revue" edo agerkari delako bat behar zutela egin.
Lf ELit 281. Arantzazu agerkarian, lotsagarriro eman zionaten intsentsua Matxiñ orri. Or QA 85. Pays Basque
delako agerkarian. Zerb Azk 16. Esku batean Revue de la Mode agerkaria. Larz Iru 32. Idazti eta agerkari
askotan aurkitu dituzu; hona zeintzu aholkatzen ditudan: Procedings of de English S.P.R. eta La Revue
Métapsychique, I.M.I-ren agerkaria, aldizkingietan. Mde Pr 319. Maiz izkiriatzen du Egan eta Euskera
agerkarietan. In Arti Tobera 262. En DFrec hay 13 ejs.
3. Manifestación, expresión.  Ta euskera, zure ama ta amaren amen gogoaren oroipen eta agerkari onena,
iltzen utziko ete dezu? Amez EEs 1925, 241 (ap. DRA). Maitasun agerkariok saldukerizkoak iduri baitzaizkit.
Etxde JJ 165. Agerkari horiek ez dira seinale pozgarriegiak izaten, gaitz ezkutuaren adierazgarri izan
daitezkeen aldetik. MEIG VII 42.
4. Revelación. v. gorde-agerkari.  Eder ez dan arren, arrotzekotan, Jaunagandiko ikuskari ta agerkarietara
nator (2 Cor 12, 1). Or MB 148 (Dv agerpen). Ixil amets eta iduripenezko agerkari oro. "Imaginariae
revelationes". Or Aitork 232.

mende.
2 agerkari. "Manifestador (FSeg)" A.
agerkera, agertuera (Añ). 1. "Declaración" Añ.  Sentenzija emongo ezin da, pekatubak jakin baga,
pekatarijak deklarazinoe zuzena emon baga, ta deklaraziño edo agertuera au da aozko konfesinoe garbi, estalki,
ta guzur bagia. Mg CO 9.
 Manifestación, expresión.  Ona emen barrengo sentimentuen agerkera eder bat. Ant EE 1885b, 285.
2. (Izt VocC, Aizk  Dv). "Descubrimiento" Izt VocC y Aizk.  [Azaburubilduengatik] nai izan det, bada,
ustez ustekabeko agerkera berri au jarri zearo ta garbi. Izt C 159. Gipuzkoatarrak itsasoz egin izan dituzten
agerkera, azaña eta irabazkidak. Ib. 431. Canaria-etako ugarteen agerkera baliosoa. Ib. 431.
3. (Izt VocC, Aizk  Dv). "Descripción" Izt VocC y Aizk.
4. (V, G, AN-erro ap. A; vEys (V, G), Dv, H), agertuera, agerrera. Aparición (de un ser sobrenatural).
"Apparition" Dv (que cita a Ant).  Moisesi Jainkoaren agerkera. Lard 66. Ez dakigu, Apostoluak emen
aitatzen duten agerkera au Simon Pedrori Jaunak noiz egin zion. Ib. 472. Jesusen berrizko agerkera Apostoluai.
Ib. 473. Eta aiñ klaru ta egitsuak ziraden [Ama Birjiñaren] agerkera oiek guztiyak beretzat. Aran SIgn 28. Eta
kontatu nion nere amaren agerrera. Otag EE 1881b, 109. Aotik aora datorren kontaera zarrak, onela dio izan
zala Mariaren agertuera. Ag EE 1895b, 76. Andra Mariak, aragi ilkorrean bizi zala oraindik, Zaragozako urian
Santiagori eta bere ikaslai egin eutsen agertuerea. Itz Azald 74.
 Aparición (en gral.).  Eta ikusi daitenean, berak ainbeste bidar iraindu izan daben Jaungoikoaren aurrean?
[...] Ai! eta ze agertuera estu ta larria! Itz Berb II 77. Ogeigarren gizaldi onen asikeran, Zeanuriti Bilborako
tranbiek be egin oan bere agerkerea. Akes Ipiñ 22.
5. Revelación (divina).  Dakigu agertuera jaungoikozkoaren bitartez, Espiritu Santua graziagaitik gizonagaz
sartuten danean, emoten deutsazala zazpi espiritu. Itz Azald 194s. Jaungoikoaren agertuerea eta irakatsiak
ukatuten dituezan errazionalistak. Ib. 206. Zergaitik Eleizea dan gure fedearen erregela urkoa, agertuerearen
gordelekua Jesukristogandik artu ebana. Ib. 18. Ikusten dogun legez arimea bere egikeretan, mirarituten garean
legez jakituriagaz bere agertueretan. Ib. 22.
6. Aspecto (exterior).  Abade arek esaten eban mutil euzkeldun areek, eskuzko langilliak izan arren,
zaldunak zirala beren agerkera ta egitada gustiyetan. Kk Ab II 174.
- AGERTUERAN. Al aparecer.  Egurbideko mutill ori, kanpoetan ibillita, Arranondora barriro agertueran,
andikiakaz batu oi zan beti. Ag Kr 123.
agerkeratu.  Descubrir.  Izandu zan Erresuma Peru-ko Probinzia Mutilones, Javalosos eta besteak
agerkeraturik irabazkidatzeko agintari-nagusitzat autatua. Izt C 488.
agerketa (Lar, Añ, Hb ap. Lh, H).

 Tr. Salvo los ejs. de TB, Lardizabal y Herr, los demás corresponden a autores meridionales del s. XX.
1. Revelación (divina). "Revelación" Lar. "Revelación, manifestación" Añ.  Jondoni Joaneren Apokalipsoa,
erran nahi da, agerketa. TB Apoc tít. Ezen yeinen naiz Jaunaren agerketa eta iduripenetaraino. TB 2 Cor 12, 1
(Dv agerpen). Ta nakion Berri Onean eta Yesu Kistoren aldarrian bere burupide itzalgarriaren agerketaz
sendotu zaitzazkenari. 'Secundum revelationem'. Ol Rom 16, 25 (Ker agerketa; Lç rebelazione, TB ezagutzapen,
Dv agertzapen, Bibl agerkunde).
2. (H). Aparición (de un ser sobrenatural). En Lhande hay "Agergeta (L, Dv, Lf), apparition", forma que no
encontramos en ningún otro lugar, y que podría tratarse de una errata.  Agerketa guzietan pozik andienekoa
[...] izan zan bere Ama guziz santari Semeak egin ziona. Lard 476s. Baña atzeneko agerketara eldu gaitezen. Ib.
477. Oiek dira, bada, Jesusek egin zituela, Ebanjelariak esaten diguten agerketak. Ib. 479 (Harriet traduce
erróneamente "renseignement"). Lady Nona edo Telika, Kristo aurreko XV-garren mendean bizi zen Egiptoko
andragoi baten agerketa. Mde Pr 345. Mediumekiko batzarretan nabaritzen diren "hilen arimak" ez dira
benetan bizidun baten (mediumaren) nortasun aizuna, peko-nortasunaren agerketa baizik. Ib. 345.
 Aparición (en gral.).  Ire uste gabeko agerketak asko poztu niok; orrela azken agurra egiteko aldia eman
didak. Alz Ram 101. Hor dauzkagu Detxepareren agerketa bakartia, ondorerik izan ez zuen Leizarragaren
eragina, Materrez gero Lapurdin sortu zen mugimendu bizi eta aberatsa. MIH 58.
3. Aspecto.  Berariz da sotill jauregitarren agerketa, benetan dakusgu eder, egiaz daude ikusgarri zaldun
gazteak. Ag EEs 1917, 213.
4. Explicación, exposición.  Jaunartze ospatsu au egin baño askotxoz ere aurretik asitzen dira apaiz jaunak
eliz-dotriñaren agerketa egiten. ArgiDL 127. Iru zati nagusitan bereizten du Iztuetak bere liburua. [...]
Bigarrenean, Gipuzkoaren lur-agerketa eta bere mendi-zelaien emaitz-bilduma egiten digu. Etxde 16 Seme 112.
5. Muestra, prueba, demostración.  Ama Birjiñari egun aretan egiten zizkion berezizko maite agerketak.
Manzi GPatroi 15.
6. Exposición, muestra. v. erakusketa.  Duconteneko sallan egiten dela, misionetako agerketa bat. Herr 24-
7-1958 (ap. DRA). En DFrec hay 8 ejs.

mende.
agerketu.  Hacer desaparecer.  Gaur bertan dakusgunez Kristoren izena agerketu nai dute; bere ikasbide
ederrak oinperatu. J.M. Tolosa EEs 1913, 162.
agerki. 1. Signo.  Egizko alaren (poder) agerki dan ikurriñ onezaz gaizkiñaren uztarpetik askatu det
Erroma. J.M. Tolosa EEs 1913, 209. Yaikiko bait-dira, sasi-kisto ta sasigarle batzuk agerki ta arrigarri aundiak
erabilliz. 'Signa'. Ol Mt 24, 24 (Lç signo, TB seinale, Ur siñale, Or zantzu, Ker ezagungarri, IBk, IBe
ezaugarri).
2. Edicto.  313 garren urtean Konstantino bakaldunak eta Liziniok Eleizaren aldez emandako agerkiya. J.M.
Tolosa EEs 1913, 161.
3. Muestra.  Egunkari-muestra edo agerki bat atera nai genduke "Euskaltzaleak", aren zabalkundea egiteko.
Ldi EG 1956 (1-2), 94.
agerkida. "Comparición" Lar.
agerkidarazi.  Hacer comparecer.  Eta agerkidarazi zituzten [Paulo eta Silas] Gobernadorei. TB Act 16, 20
(Lç, He presentatu, Ol, Ker aurkeztu).
agerkidatu. 1. "Comparecer" Lar.  Eta huna, ordu hartan berean hirur gizon, egorriak izan zirenak
Zesareatik ene ganat, agerkidatu ziren ni ninzen etxerat. TB Act 11, 11 (Lç presentatu, IBk azaldu, IBe azaldu).
2. "Constar, ser cierto" Lar. "Consta, es constante que esto es así, agerkidatzen da au onela dala" Ib.
agerkide. 1. "Conspícuo" Lar.

2. Patente, manifiesto. "Consta, es constante que esto es así, agerkidatzen da au onela dala, item agerkidea da"
Lar.
3. "Personajes (de escena), agerkide (neol.)" A DBols.  Buruz ikasi beie agerkideak bakarrizketa onek, biziro
esanak izan deitezan. Ort Oroig 44.
agerkin. 1. Muestra, signo.  Eta kaltekorrago baizik ez dena, fedearen agerkin zerbeit begietaratzen
baderautzute, hura bera nahastekatua da superstizione eta debrukeria aphalesgarrienekin. Prop 1899, 81.
2. Órgano, medio de expresión.  Obari ta iritzi guziak izparringiren bat beren agerkin izanik. "Algún
periódico que les sirve de órgano". Zink Crit 56.
agerkiro. "Manifiestamente", "notoriamente" Lar.
agerkizun. 1. Significado. "Significación" BeraLzM.  Aotsak eurenez ez dauela ezer esan gura dinoe
batzuk; beste batzuk eurenez bere zerbait esan gura dauela uste daue. Ni bere onetan nago; baina oraindaino ez
dai euren agerkizuna zietz zietz azaldu. "Su significación". A Gram 14. Agerkizunez izan daike aditza biralkoia
edo euskoia. Arriand EAditza 759.
2. Representación (teatral).  Luistarren (Luisisten) kongregazioa, ango Círculo Católico-n egiten zituzten
agerkizunak (teatru-lanak). A Itzald II 70.
3. Publicación.  Euskaltzaindiak, orain arte bereix argitaratu dituan agerkizunak onexek dira. Eusk 1922
(IV), 71.
4. Signo, señal.  Jauna, berri etzazu agerkizunak, eta alda etzazu mirariak (Eccli 36, 6). "Signa". Or MB 196
(Dv ezagutkari, Ol zantzu, Ker ezagungarri).
5. Manifestación.  Baldintza berdintsuak betetzen diren guztietan, fenomenu berdintsuak azaltzen dira.
Edozein sorkarik, ez nolanaiko agerkizunak, baizikan berari dagozkionak soil-soilik izaten ditu betiere. Vill
Jaink 45. Deterministek eztute esaten, ba, gizonagan ikusten diren gauzak izadiaren baitezpadako agerkizun
batzuk besterik eztirela? Ib. 48.
agerkun. 1. "Títulos, titres (d'honneur)" Eusk 1919-20 (II), 91.  Jaiotza [...]. Ikaskintzak [...]. Agerkun eta
eginbideak [...]. Idazkiak [...]. Eusk 1919-20 (I), 19 (v. tbn. 20, 21, &c.).
2. Aparición.  Emakume ikarati batek begiztatu izan balu tankera aretan gizona, gau-agerkun edo izukari
bildurgarria iduriko litzaiokean. TAg Uzt 19.
3. agerkune.  Maximinoren agerkuneak bakalduna kristauen alde, ta bere zikiketaz mendeko agintari ta
epalleak Nikomediako batzarrera deitu zituan Dioklezianok. (Interpr?). J.M. Tolosa EEs 1913, 179s.
agerkunde.
mende.
 Tr. Todos los ejs. son meridionales del s. XX. En DFrec hay 7 ejs.
1. Aparición.  Bere adimen argi, zuzentasun ta zurtasuna, bere aldian gertatu zan, Guadalupeko Ama
Birjiñaren agerkunde arrigarrietan agertu eban batez be [Astarloak]. GMant LEItz 70n. Aitzuloko agerkundeak.
Or Mi 73 tít.
 Epifanía, aparición, presentación.  Gaur, Urkiaga olerkariaren agerkundea dakusgu. "Epifanía". Aitzol in
Laux BBa XIV. Agerkunde edo Epipani. Or MB 109. Jaunaren agerkundea. Ker EMeza 62 (ap. DRA).
2. Manifestación, expresión.  Uri guztietan eukitzen da Jesus Biotz-ibildeuna ta elijioaren agerkunderik
aundiena izan oi da. JBDei 1919, 175. Erri batean zerbaiteren ezagutzako eguzkia ittuntzen balinbada,
illuntasun orrek gogo agerkunde oro itzaltzen du. ADonostia Itzald II 8. Erreka bazter babesetan saratsak, lore
zuriz jantzita, udaberriaren agerkunde zoragarria zagerten. Jaukol Ipui 39. Agerkunde oien bitartez, alderdi
aietan bizi ziran erriak --pranko-kantauritarrak alegia-- beste guztien artean oso bakarrak eta margo berezikoak
azaltzen zaizkigu. JMB ELG 48 (hablando de pinturas rupestres).
 Declaración.  Gizonezkoaren maitetasun-agerkundea, usterik bako azalpena izan oi da eurentzat. Erkiag
Arran 48.
3. Exposición.  Sevillako agerkunde edo exposiziorako. Munita 36.
4. Revelación.  Halere Jaunaren ikuspen eta agerkundeetara joko dut. Bibl 2 Cor 12, 1 (Dv agerpen). Orai
argitan emana den mixterioaren agerkundea. Bibl Rom 16, 25 (Ol agerketa).
agerkune. v. agerkun.
agerkuntza (Hb ap. Lh, Dv).  Aparición. "Apparition, acte de l'apparition" Dv.  Espiritu Santuaren aldi
onetako agerkunz onek eta ur gañeko agerzak adirazten dute andia dela [...] grazi-isurza. Mb IArg I 365.
Goanen naiz, eta ikhusiko dut agerkuntza handi hori, nolaz sasia ez den erretzen. "Visionem". Dv Ex 3, 3 (Ur
ikusketa).
agerlagun.  "Personaje o actor en teatro" A Ortzuri 158.  Boskarren agerraldia. Irugarreneko agerlagunak;
mutikoak ez geroxeagorarte. A Ortzuri 148.
agerlan.  Publicación.  1944-ean Frantziarrek suntsitu zituzten "Gwalarn" aldizkaria eta honi zegozkion
ager-lanak. Mde Pr 286.
agerle (Lar, Añ, Hb ap. Lh, Dv). 1. (El) que enseña, muestra. "Manifestador", "revelador" Lar y Añ. "Qui
découvre, révèle" Lh. "Celui qui découvre ce qui est couvert ou caché" Dv. v. agertzaile.  Badira beste zenbait
oriek bezain gaistoak ez izanagatik, bekaturako bideen agerle galduak eta Jainkoaren etsai agitz gaistoak. Mb
IArg I 140. Oraingo bidagille ta agerle guziak Jangoikoaren etsai gaistoak dira. Ib. 141. Erakarri zituen bere
erreinuko gizon jakinsu ta ariol edo etorkizunen nolerebaitako agerle guziak. Ib. 392. [Museoetako] ikusgai
oetara zaletu nai dizkiate boltxebitarrak beren langilleak. Ortarako jarririk zeuzkae agerle ta adiratzalle
bereziak. TAg GaGo 80.
 (No ref. a personas).  Hordu oroko lanak eta gauzak dira, dio Aita Santu berak, ziñezko amorearen agerle
zuzenak. Mb IArg I 105.
2. Actor.  Agirian ipinia izan zan bigarrenez [...] zarzuela bat. [...] Agerle guztiak ondo txalokatuak izan
zirean. Ezale 1897, 48a.
agerleku. 1. Lugar de aparición.  Huna, huna, Harpe saindua! / Belhaunika gaiten hemen; / Birjinaren ager
lekhua... / Beha horrat: horra nun den. Zby RIEV 1908, 292. Nun eta Arantzazun, gizona! Iñork aditu etzuan
basamortu au, Zeruko Amaren agerleku! NEtx Antz 57.
2. Lugar de exposición.  Eta peri batera eramanaz [txerriak], ager-lekuren baterako saldu litezke. L.
Astigarraga Diccionario manual (Tolosa, 1887), 79.
agermen (Añ, A (que cita a Mg)). 1. "Publicación" Añ.  Diruba aurreratuten dabeenak liburu onen
agermenerako, kalterik izan ez dagijen. Mg CO IV.
2. Declaración, exposición. "Manifestación (Añ, FSeg)" A.  Biotzen agermena. Añ EL2 49 (EL1 43
konzienzien agertea). [Moisesek legea] irakurri eban jente guztien aurrean. Au zan amar mandamentuen
lenengo agermena. Añ MisE 143.
 Manifestación, expresión.  Arzazu bada nere borondate onaren agermena. VMg VIII. Liburuetan dabiltz
eurak [arranondotar arrantzaleak] orduan Ama Mariari egindako maitetasunaren agermen beroak. Ag Kr 215.
En DFrec hay dos ejs.
3. "Descubrimiento" Añ.  Elizak, gertaera au gogoratzeko, Gurutze Donea-ren Agermena-ren izenarekin
ipiñi du [...] fest-egun bat. "Invención de la Santa Cruz". EE 1884a, 301.
mende.
4. Aparición.  Zeruko agermena da? Irudimen utsa? [Mañasik Anjel ikustean]. Ag Kr 208. Ezkiogako
agermenari Txirritak jarriyak [bertsoak]. Tx B II 117.
5. Revelación (divina). "Agermena, revelatio, révélation" Dv.  Baña ori egin due, Jaungoikoaren inspirazio
edo agermen egiazkoarekin. Gco II 199 (ap. DRA; la ref. es incorrecta).
agermendu (SP (sin trad.)).  Aparición.  Erresuszitatu zeneko misterioa agermenduekin. Harb 53.
agermin.  Deseo de aparecer (como).  Ez iakintsu agermiñik ukan (Prov 3, 7). "Ne sis sapiens apud
temetipsum". Or Aitork 185.
agermodu.  Modo de aparecer, de manifestarse.  Espiritu Santuaren irugarren ager edo etor-modua
Doktore santu berak dionaz da Kristo Jaunak biztu ta zerura baño len bere Apostoluei aiz-egin ta egin zuenaren
gisakoa. Mb IArg I 365.
agernai. v. AGERTU-NAHI.
ageron. "Calophanta, agerona, on ageri dena, ageri ona, hipokrita" Urt IV 85.
agerpen (Lar, Hb ap. Lh, Dv, H).  Tr. La mayoría de los ejs. son meridionales del s. XX. La forma ageripen se
encuentra en TB y agiripen en Lhande. En DFrec hay 43 ejs. de agerpen, casi todos en la acepción
'manifestación, expresión'.
1. "Aparecimiento" Lar. "Apparition" Dv.  Jesusen lehenbiziko agerpena. Dv LEd 18. Birjiñaren agerpen
milagrotsua. EE 1884b, 116. Izkribatuko det Birjiña Guadalupekoaren agerpena. Zab Gabon 90. Gertarion
ondoren Yaubek Abrami agerpenez esan zion: "Ez beldurtu, Abram". Ol Gen 15, 1 (Ur ikuskizun). Elorri baten
gañean, zeruko agerpen zoragarria neukan nere aurrean. NEtx Antz 50. Agerpen edo ikuspen batean, herriko
zaharrak ondoan zituen batean, Jerusalemeko tenplorat ekarria izan zen. Zelaiberri Herr 21-7-1960 (ap. DRA).
Jesus biztuaren beraren agerpena. IBk 2 Cor 12, 1n.
2. + ageripen. Manifestación, expresión.  Eta ene hitza eta ene predikazionea ez da izan gizonkien
zuhurtasunaren hitz sinhestaraztean, bainan bai Izpirituzko eta botherezko ageripenean. 'Ostensione'. TB 1 Cor
2, 4 (IBe agerpen; Lç, He erakuste, Dv erakuspen, IBk agerpide, Bibl agerbide). Erti onen agerpen
arrigarrienak Altamirako arzuloan daude. JMB ELG 49. Nai agerizkoa ezta izaten barneko nai sakonaren
agerpen eta itzulpen bat baizik. Vill Jaink 141. Mundua, adimen baten agerpena da. Adimen emankor eta sendo
baten agerpena. Ib. 55. Bilakatzea ez dela izaitearen agerpen bat baizik. Lf in Zait Plat XX. Bakoitzari guztien
onerako ematen zaio Espirituaren agerpena. 'Manifestatio'. IBk 1 Cor 12, 7 (IBe agerpen; Ol agerbide). [Giza-
lan den kultura] haren bakarkako agerpen edo itxura berezi bat aztertzeko egokiera eskuetan dugunez gero.
MEIG VIII 63. Agiriko agerpenik ez duen animaren zati izkutu honek. "Imagen exterior". MEIG IX 130 (en
colab. con NEtx).
 + agiripen. Señal, muestra.  Joanesek eta Malentxok agerpen andiak egin ta esatekorik ezkutuenak esan
zizkioten alkarri. Ag G 281. Arrotasunaren agerpena bezela ke mataza lodi zikiñ bat kopeta gañean arro arro
daramala [suburdiak]. Ib. 12. Aitzitik Jainkoaren begietakoa zeraden agerpenik sendoena, atsegetzea deritzat.
Ayerb EEs 1912, 153. Ulertzea zein gauza aundia dan guda batean etsaiaren itzaira jakitea: orixe izan da beti
gudari onenen señale edo agiripena. Lh EEs 1915, 235. Bere seme-alaben maitasun-agerpenak. Etxde JJ 219.
Españin be, amabostgarren gizaldi-aurretik jantzia zuria, ta ez baltza, zan luto agerpena. EgutAr (ap. DRA, que
no da más ref.). Eta orregaitik, ez ziarduan neskatxa arek bere amodioaren agerpena gordeten. Erkiag Arran
149. Orregatik onen legorrak izaten dira gure alkarrekiko maitasun-agerpenak. NEtx LBB 71.
 Declaración, exposición.  Errudunak autor-entzuleari egiten deutsan agerpen sakona, zikin, oben, utsegite
ta ugarrak guztiak zintzo zintzo azalduaz. Erkiag BatB 195. Zure agerpenen irrikatan naukazu. NEtx LBB 115.
3. Revelación (divina).  Lelo atheratu behar bada (ez da bada on ere), Jaunaren ganikako ikhuspen eta
agerpenen aiphatzen abiatuko naiz. "Visiones et revelationes". Dv 2 Cor 12, 1 (Ker, IBk, IBe agerpen; Lç
rebelazione, He errebelazione, TB agerketa, Bibl agerkunde). Aitzinagoko "revelazion" [sic] edo agerpenak
argituko ditu itz-ilun ok. FIr 186.
4. (Bera). Solución (de un acertijo, etc.).  Izpanaldijak. I-en agerpena = betazal. II-en agerpena = zamari.
AG 499. Agerpenak, urrengo zenbakijan. Ib. 499.
5. Descubrimiento.  Ameriken agerpena ezkero. Alz EEs 1924, 47. Eta egin ditugun agerpenak, gaurko
eguneko edestiaren egikeraz moldatzen ere zerbait saiatu gera. JMB ELG 9s.
6. Acción (en una representación teatral, en una película, etc.).  Zineman usu baliatzen dena da: norbaitek
gogoan duen aspaldiko orroitzapen baten erakusteko, agerpena hausten dute, eta lehen pasatu zen gertakaria
orai agitzen balitz bezala emaiten dute ikusliarren bixtarat. Lf in Casve SGrazi 17.

mende.
agerpide. v. agerbide.
agerraldi (Dv, A (que cita a Mg)), agertaldi, agertualdi, aierraldi (AN-larr ap. Asp Leiz1).
 Tr. Documentado en Mendiburu y en autores septentrionales y meridionales de los siglos XIX y XX. En
DFrec hay 6 ejs. de agerraldi y 1 de agertaldi.
1. Aparición. "Acte d'apparition. Ez du agerraldi bat baizik egin" Dv. "Aparición" Asp Leiz2 (s.v. aiertu). 
Berrogei egun orietan agertu zen, dio, anitz aldiz bere Apostol onetara. Lenbiziko bere ager-aldian aserretu
baten gisan hitz egin zien. Mb IArg I 339. Agertu zitzaion sarri Kristo [...]; Jauna, esan zion alako ager-aldi
baten. Mg CC 13. Urriaren hogoi eta bian egin zuen eritasunak bere lehen ager aldia. Prop 1876-77, 225.
Batek, zerutikako ager-aldi bat izan zuen Santa Theresa hil-eta laster. Arb Igand 97. Ama Birjiña esan al ezin
litezkien bere agertaldia [sic] guzietan, jende beartsuai eta batez ere artzaiai agertu zaiela. Goñi 23s. Agur
"Euzkadi" eguneroko / jelkiden izparringija! / Pozik ospatzen dogu gaur zeure / lenengo agerraldija. Enb 121.
Pentekostes egunean [...] egin zuan Espiritu Santuak bere agerraldirik aundiena. Inza Azalp 84. Yesusek bere
ager-aldian ogei ta amar urte zituen gutxi-gora-bera. Ir YKBiz 44. Izarrak klixk-egin t'egin / beren zabalde
garbia / bitxitu-garaian oi det / maizenik agerraldia. EA OlBe 36. Ta Jesukristo gure Salbatzaille ta Jainko
aundiaren agertaldia itxedoten dugula (Tit 2, 13). Or MB 100 (Ol agertaldi; TB agertzapen, Dv ethorpen, IBk,
IBe agertze). Eztituzte zentzu-galtze oriek Iainkoaren agerraldietan. Or QA 171. Illunabarrean izurderen batek
egiten dizu agertualdi bere soin eta eskarda beltzak erakutsiz. Etxde Itxas 115. Jesukristo gure Jaunaren
azkenengo agertaldia itxaroten dozuen ezkero. Ker 1 Cor 1, 7. Fatima agerraldietan Ama Birjinak hiru haurreri
eman zioten manu salbagarriaz. Etcheb Zeruari 14 (ap. DRA). Lagun artera agerraldiak eta ezkutaldiak,
tximistearen antzekoak izaten zituan sarri askotan. Erkiag BatB 24. [Irakurtzea] agerraldi zoragarri batek
galerazi zion [...] uste gabean agertu zitzaien begi-aurrera; Marzela artzaia zan. Berron Kijote 159. Kristoren
bazko-agertaldiak --Paulorena izan zen azkenekoa--, eta geroko beste agerpenak. IBk 2 Cor 12, 1n. Bihar
eguzkiak egungo ordutsuan beste agerraldiren bat egingo digula. MIH 396. Esaera zahar baten bigarren
agerraldia. MEIG VI 185.
 Aparición de un hecho repetible, ingl. occurrence.  Akerrak adarrak okerrak ditu perpausean /R/ fonemak
hiru agerraldi ditu. Ej. del lexicógrafo.
 (L, BN, R, S; H), aierraldi (AN-larr). Ref.: A; Asp Leiz2 (aiertu); Gte Erd 64. Visita. "Visite courte. Ager aldi
bat eginen dut, je ferai une courte apparition" H (s.v. agertzea). "Agerraldi bat egizu, faites un tour chez-nous"
Ib. (id.). "Agerraldi bat egin zazu" A. "Doi doia eriari agerraldi bat egin dako (BN-arb)" Gte Erd 64.  Ager
aldi bat egin zuen Angleterrera. Prop 1876-77, 191. Galdetu zioten beraz egin zezala oraino ager-aldi bat bere
meneko fraiden artean. Jnn SBi 67. Illebitan ibilli zan olako agerraldi asko egitten Basoganera. Echta Jos 313.
Eskerrak zeure agerraldiagaittik. Echta Jos 133. Etorri dakidala Bertoldin neure jauregira agerraldi bat
egunaro egitten. Otx 130. Egin nion agerraldi batean. FIr 185. Senar-emazteak Jontxuren agerraldia izan
ondorean, alkarregaz autuan ekin eutsen. Erkiag Arran 125. Ateta enas eta maskildu aretara agerraldia egin.
Erkiag BatB 18.
2. + agertaldi, agerkaldi. Cuadro o escena (de una obra teatral). "Euskaltzaindiak bere gogo-gogozko abek
aukeratu ditu: teatro esateko: antzoki; escena: agerraldi; escenario: agertoki" Eusk 1927, 31.  Agerraldia ta
erderazko capítulo (baita escena bere) bat dira. Ezale 1897, 132a. Maitena. Pastorala hitz neurtuz eta larriz
egiña [...]. Zati lehena. Lehen agerraldia. RIEV 1910, 157s. Neurtitzez edo bestela, nai ainbat atal eta
agerraldietan banatuta datorren euskerazko opera batentzat. EEs 1911, 165. Neskatil eta mutikoak agertu
lezakien antzerkia [...], egilleak nai duan aña atal eta agertaldiz. EEs 1914, 99. Lenengo ekitaldia. I. agerraldia.
Alkatea ta Etxenagusia. Lab EEguna 62. Bigarren ekitaldiak bi agerraldi dauzka. Goen Y 1934, 90. Lenengo
atala. Aurrenengo agertaldia. Zait Sof 13. Lenengo Agerkaldia. NEtx Antz 102. Musikoak, buruan dauzkan
musika-zatiak kokatzeko, zenbait agerraldi behar lituzke: maitaleen bakarkako hizketa, edo herri osoaren plaza
nagusiko bilera, edo agure begiragarriaren hiletak. MEIG I 154.
v. tbn. Ort Oroig 13. Sabiaga Y 1933, 420. Lek EunD 11. Amez Hamlet 51. NEtx Antz 74 (9 agertaldi).
3. Representación (de un espectáculo).  Lehen ager-aldia, larunbat huntan arratseko bederatzietan eta
bigarrena biharamunean, bezperak ondoan. Herr 1-3-1956 (ap. DRA). Agerraldia baño ordu erdi goizago,
sakristira eroan zuan Patxi Padre Valerak, ardo xurrutada bat edan zezan ahalgea khentzeko. Osk Kurl 178.
4. + agertaldi. Edición. v. argitaraldi.  Auxe niñoian Kresala-ren lenengo agerraldian. Ag Kr 10.
Gipuzkoako euskeraz (osoa) 8gn agerraldia. KIkG 1. Eta geroztik zazpi agerraldi izatu zituen [Krixtoren
Imitazioneak]. Zerb Azk 59. Lehenbizikoak izan duen harrera ona izango ahal du [liburuaren] bigarren
agerraldi honek ere. MEIG III 101. Aita Iraizozen Gurutz-bidea azkeneko agertaldian. MEIG I 117.
 Número (de una publicación).  Alfotxetan ezartzen ditut ez dakit zenbat urthe hetan egin ziren Gure
Herriaren ager-aldi guziak. Barb Sup 14.
 Época (de una publicación).  Eta ez du inork aditzera eman, nik dakidanez, Euskera-k, bigarren agerraldi
honetan, bere ohiturak aldatuko zituenik. MIH 202.
5. Capítulo.  Agerraldia ta erderazko capítulo (baita escena bere) bat dira. Ezale 1897, 132a.
Bederatzigarren agerraldia. A BGuzur 151. Urrengo agerraldian berak beren barrua agertuko dau. Ib. 116.
mende.
 Nola [hizketaldi] sail honen agerraldiak banakatuak urtetzen joan diran. Ugalde in MEIG IX 51.
6. agertualdi. Descubrimiento, acción de descubrir, destapar.  Aita Mendibururen gizirudi ederra Pikabeatar
Errapel oiartzuar seme argiari zor diogu. 1922gn urtean egin ziran agertualdi-jaiak. Etxde 16 Seme 136.
- AGERRALDIDUN. Compuesto de escenas.  Euskerazko jostirudi edo antzerkia, nai ainbat atal eta
agerraldiduna. EEs 1912, 149.
agerraldiño.  (Dim. de agerraldi). Pequeña visita.  Bizi izan den ondar bortzpasei urtetarik bat ez du huts
egin hunat bere ager aldiñoa egin gabe. JE Bur 156.
agerralditxo.  Dim. de agerraldi.  Eladitxo, portura agerralditxoa (agerraldi: visita) egin barik etzan
egoten. Echta Jos 103.
agerrarazi (L, BN, S; Urt II 197, Dv), agerrerazi (Lar, VocS 137), agerrerazo (Añ), agerrazi (S), agertarazi,
agertarazo (V-ger), agerterazi, agertuazi, agertuerazi, agertuerazo. Ref.: A (apapuan); Lh (agerrarazi,
agerrazi).
 Tr. Las formas del tipo agertarazi, agerterazi no aparecen (salvo un ej. de Araquistáin) hasta mediados del s.
XIX. En DFrec hay 10 ejs. de ager arazi, 1 de ager erazi, 1 de agerrarazi, 6 de agerrerazi, 8 de agertarazi y 2
de agerterazi.
1. Mostrar, manifestar, poner a la vista, poner de manifiesto. "Clarere" Urt II 197. "Manifestar" Lar y Añ.
"Manifester" VocS. "Apapuko gauzak uts utsik egiteak alperrantza agertarazoten dau (V-ger)" A.  Zergatik
Jesüsek hamabi urthetan ager erazi nahi ükhen zian bere zühürtzia? Bp II 34. Hen frütiek ager eraziten dütie
hen lanak. Ib. 117. Bihotzeko dolümenak ager erazitzen diküzü hanitx huntarzün. Mst I 21, 1. Bere zaurien
orrenbat berritzerekin, ager-erazten du ezkabiaren izena eman dakikeon gaitz [...] bat. Mb OtGai III 235.
Amorioaren zaiñak, zelakaudiak, ta obrak dütie pintratü, alabadere haren izaria eztie agerrerazi. Egiat 206.
Bere sakramenduetan, bere zeremonia guzietan ager arazten du gurutzea. Jaur 408. Probatu ta agertuazi zituen
beintzat ederki ta galanki bere prestutasun eta biotz-anditasuna. Aran SIgn 14. Ezagutarazi du Jaunak bere
salbamendua, jendetzen aintzinean agerrarazi bere zuzentasuna. Dih MarH 121 (ap. DRA). [Misionestak] heien
baithan Jesu-Kristoren odolaz erosi gizon-izaite egiazkoaren agerrarazteko. Prop 1896, 230.
 (s. XX). Jainkoaren nausitasuna ager-araz ditake gehiago. CatJauf IV. Bere edertasunak obeto agerrerazten
dituztenentzat bi sari izango dira. EEs 1911, 165. Bizente Goikoetxea jaunaren jaiotetxean bere oroikarritzat
jarritako arria ager-eraztean, Aramayon aurtengo Urrillaren 22-an, Azkue apaizak esandako itzaldia. A EEs
1916, 301. Erriko-etxearen arpegian jarritako arria agertu-erazi zuan alkatearen alaba lirain batek. Muj PAm
10. Azkenian ausartzen da irriño bat ezpainetan agerraraztea. Zub 105 (en la versión de GAlm 1959, 14
agerraztea). Gizon izikorra zen, bainan ahulkeria hori ez agerrarazteko, irri egiten zuen. Ib. 37. Baserriz landa
nai aunat ager- / arazi, bazterrik-bazter / arroki. Ldi BB 136. Zure patxadan ager-araziz mendek zilatu
zimurrak. Iratz 46. Hirugarrenean, ur guziak bildu zituen batetarat eta agertarazi leihorrak. Zerb IxtS 8.
Senditzen zuen esker-on hitzez ezin esanezkoa Theresari ager-eraz ahal ziezontzat. Mde HaurB 88. Maite dute
[egia] bera agertzean; gorroto, ark aiek agerraraztean. Or Aitork 273. Gorpuzkai batzuk [...], zorrotz, luze ala
borobil, agerrerazoaz. Erkiag Arran 42. Kilkerra begien bistara agertu-erazotea. Erkiag BatB 36. Baretasuna
agertu-erazoteko. Ib. 87. Munduak [filosofuei] Jainkoa ager-arazi zien bezala, areago gizonak, beste mundu
txiki onek. Vill Jaink 59. Senditzen [kar hura], mihian menturaz. Bainan ezin agerraraz. JEtchep 89. Zuri-nagoka
elkarri amor-ematerik ezkenuke izango burugabe, obekien agerrerazten leiatu bearrean. Zait Plat 127s.
Txingika edo dirdaika agerterazten omen zuen aren buruak bere iakintzaren berri. Ib. 59. Ara, beldurraren
ondoretatik bat ori duk, zentzumenak naastu egiten dituala eta gauzak batekoz-beste agerrarazten dituala.
'Hacer que las cosas no parezcan lo que son'. Berron Kijote 200. Erak, hutsune hau agertaraztea beste lanik ez
du. MEIG IX 119 (en colab. con NEtx).
 Revelar.  Biotz osoz siñesten ditut, Jauna, Zuk agertuazi dituzun egi guziak. Or MB 1315. Iakintsueri olako
gauzak izkuta ditiezu ta ñimiñoeri agertarazi. Or Aitork 168. Agerrazten deikük bethik / behar dela zorihuna. 'Tu
nous fais comprendre'. Casve SGrazi 98.
 Declarar.  Mutil gazte liluratzailleak ingurura eltzean, senargaitzakoak ezer aipatu baizen laster ala
itzerdiren bat agertaraztean. Erkiag Arran 63.
2. (Dv), agerrerazi, agerterazi, agerazi. Hacer comparecer; hacer aparecer.  Ene esteustasunean ithoko eta
sekulako fundituko dire, thulunbio hortan agerrarazten nauzu neroni. Arbill III 8, 3. Faraonen aztiek [...] egin
zituzten [...] Moisek bezalako mirakuilluak. Ezin ordean egundaino ager-arazi zuten ulitxarik. Lg I 123.
Appoloniusek agerrerazi ere zian Akhiles bere thonban hogeitasei zehe handitarzün ziana. Egiat 172. [Etsai hil]
haren üdüria ageraziren zereioala [sorgiñak]. Ib. 172. Eta agerrarazirik heien [buruzagiaren] aitzinerat Pierres
eta Joanes, galdegin zioten. TB Act 4, 7 (Dv erakharri, IBe ekar erazi). Zerbait ispirazionez / nurbait agerrerazi
izadazü. Mustafa 207 (ap. DRA). Andre gaizto ark baziekien illak agerterazitzeko eskurik etzuela. Lard 181. Ni
zure amodio guziaz aberatsago uzteko, eta nere orduan zure Aitaren aintzinean agerrarazteko. Dv LEd 146. Bat

mende.
banazka agerrarazi ditugu lurrean izan diren gizon handien guziak. Hb Egia 86. Gobernadoreak agerrarazi
zituen bere aintzinera hirur martirak. Jnn SBi 143. Jainkoak agerraraziko darotzue, zuen artean, nere iduriko
igarle edo profeta bat. Ib. 3. Jesus, soineko guzia khendurik, bilhuza agerrarazten zaituzte. Dih MarH 260 (ap.
DRA). Akademiak [...] bere lagunetarik urtheka gure Biltzar-Bilkhurarat ager-araz dezan. Lander RIEV 1907,
100.
3. + agerrerazi, agertarazi (Lar), agerterazi. Publicar. "Publicar un libro, agertarazi" Lar.  Agertarazi deu
euskeraren hitztegi ugari eta naroa. Aq p. 82. Atrebitü izan da üskarazko librü gaxoñu hunen argiala ager
erazitzera. Mst XVI. Lehenago 1876an agerrarazi nuen Ehun bat sainduen bizitzeak atsegin egin zautzuela
erakutsi zinuten ederki, erosi zinituztenaz geroz bi urtherik barnean orduan inprimarazi nituen bi milak. Jnn SBi
V. Hortakotz du ere adixkide batzuen laguntzarekin, egun guziez ager-arazten kazeta bat La Libre Parole
erraiten diotena. HU Aurp 60. Diozesako Katixima berriz ager-araztean. CatJauf IV. Saristatu lanaz egonen da
jabe Grattau Jauna eta hunek ageraraziko baititu hitzaldi saristatuak oro liburuño eder batean. EEs 1913, 365.
Bere [Pernandoren] esaera ta ateraldiak [...] or dabiltz oraindik aoz-ao, esan eta entzun, guzioen pozkarri. Ta
oiek liburutxo batean bildu ta agerrerazteko asmoa artu det nik... Muj PAm 7. Jaun horrek agertarazi orduko
bertsularien lanak ez baitira oro galdu. Ox 203. Errain diat nork igorri zien hemendik Ameriketarat hire
anaiaren hiltzearen berria, agertarazteko Eskualduna-n. Zub 63. Eta 1545-an Bordeleko moldiztegi batian
agerarazi zuen. Ib. 17. Urlia yaunak lan bat agertarazi du arestian El Día-n. Ldi IL 61. Orain ordea guzia
liburu batean bildurik agertarazten dugu. Ir YKBiz V. Hiribarrenen "Zuhur-Hitzak" Pierre Lhande Xuberoko
aita jesuista euskalzaleak zenbeit ager-arazi zituen 1928-an. Zerb Azk 64. Baionako moldiztegi batean liburuxka
bat agertarazi zuen 1932-an. Ib. 49. Ondoko urtean A Handbook of de Cornish Language deritzaion ikasbide
bat agerrerazi zuen. Mde Pr 261. Lerro haukien agertarazteko zure astekarian. Herr 31-3-1960 (ap. DRA).
Orduko Eskualduna kazetan ager arazi zituela. Xa Odol 87. Galde egiten zauztet [pertsu haukien] Herria
astekarian agert araztea. Mattin 49. Liburuska bat besterik agerterazteko ez zen gauza izan. MEIG VI 55. Nola,
ni oker ez baldin banago, ez dagoen inolako eskubiderik pertsona bati bere ondasun bezala duen liburu bat
agertarazteko edo agertzera behartzeko. MEIG IV 59.
4. agerrerazo, agerterazo, agertuerazo. Hacer revelar.  Losentxakin ager erazo ote diozkatzun norbaiti
urliaren, sandiaren edo berendiaren faltak. AA CCErak 93s. Aldi onetan Dalilak alegin guziak egin zituen
Sansoni agerterazotzeko. Lard 145. Senarrari ez bazion agertuerazotzen, asmakai ark zer esan nai zuen, etxeari
su eman, eta bera bere aitarekin erreko zutela. Ib. 141.
 agerrazi. Hacer mostrar, hacer enseñar.  [Euli beltzak] sudur-mizpira, errape-erroa, / isastxoko naiz okotza,
/ jun-etorrian billatzen dute / beiai agerraziz ortza. Or Eus 318.
5. agerrerazi. Descubrir, encontrar.  Aztarnok artuta, nire yatorria agerrerazi arte etengabe ariko naiz. Zait
Sof 87.
6. agertarazi. Representar.  Jarduleak, zirkin ta errankizun apartekoz, egoki agertarazi zuten [Julien Green-
en Etsaia]. A. Irigoyen Egan 1956 (3-4), 70.
agerrarazle (S ap. Lh), agerrerazle (S ap. Lh; Lar).  "Manifestador" Lar. "Appariteur" Dv. "Qui montre,
manifeste" Lh.
agerrarazte, agerrerazte (Añ).  "Manifestación" Añ.
agerre. v. agerri.
Agerreko asto.  "Agerreko astoa (L-ain), insecto de patas desproporcionadamente largas; litm., el burro de
Aguerre" A.
agerrera. v. agerkera.
agerri (Lar, Añ (G)). v. ageri.  Tr. Generalmente en casos locales de declinación. La forma agerre se
documenta en textos de J. Etchepare y Mirande.
I (Adj.). 1. Descubierto; manifiesto, patente. "Manifiesto", "paladino", "explícito", "raso, rasa" Lar.
"Descampado, agerria, zabala" Ib. "Azotea, sapaia, sapai agerria" Ib. "(A) cuerpo descubierto, gorputz
agerriaz" Ib. "Público" Lar y Añ.  Halaber begiratuko / du kalte agerritik / airetik heldu den nola / fletxa
ustekabetik (Ps 90). EZ Eliç 285. Haur hal'ezten, / ardiresten / baitzituket batzutan, / ez agerri, / ez enzuerri /
eztateien lekutan. 'Des endroits où l'on ne peut être ni vu ni entendu'. O Po 4s (tal vez con valor sust.). Pairamen
harez [lotsaz] da begithartia (agerriena dena) xurpaltzen, besoak ta zankhoak ikharatzen. Egiat 249.
[Sakramentuak] dira señale agerri batzuk. CatAe 52 (CatSal 53 klaro, CatR 53 agiri).
2. "Franco, en el trato, agerria" Lar.
II (Sust.). Cf. infra AGERRIAN, AGERRIRA, etc. 1. Zona desde la que algo es visible. "Bere herriko
mende.
agerrian, à la vue de son pays" H.  Eta oraiño bere herriko agerrian, komarketan eta terminoetan denean,
maiz behatzen du gibelat, [...] lurrak bistatik galduz gero. Ax 107 (V 71).
2. "Publicidad, lugar descubierto, frecuentado, agerria [...]. Lat., locus patens" Lar.
3. "Agerriak (PGarm), criée, ban" Lh.
III (Adv.). (Dv (que cita a LE), H). Públicamente, a la vista; abiertamente.  Agérri bizi zeláik / tratatu zúte
gaizkí: / Orái altxatzen deláik, / eztúgu itén obekí. LE Kop 144. Aita Antonio [...] meza berrian akonpañatuzué
errebestitzean Ama Birjinak agérri. LE Orden 36. Orduan Jesusek erran zioten agerri. LE (ap. Dv).
- AGERRIAN (AN-erro ap. A; SP, Urt, Lar, HeH Voc, Dv (que cita a LE)). Manifiestamente, al descubierto; en
público. "Agerrian egiñikáko obrak" Urt I 113. "Descubiertamente", "expresamente", "(en) público", "(a las)
claras" Lar. "(En tal, con tanta) publicidad, ain agerrian" Ib.  Hire elemosiná sekretuan denzat: eta eure Aita
sekretuan dakusanak, rendaturen drauk agerrian. Lç Mt 6, 4 (TB agerian, Samper publikoan). Konzientzia onak
agerrian eta iendartean ibili nahi du. Ax 436 (V 284). Munduaren akhabanzan Jesu-Kristo agerrian jautsiko
dela Zerutik gizon eta emazteki guzien jujatzera. CatLav 89 (V 52). Anzinako legean Jainkoak bere hitzez
agerrian agindu zuan. Ub 187s. Noizbait bukatu-beharra da agerrian dagoan Mundu hau. Ib. 136s. [Ordenako
Sakramentua da] Eleizakizunen bat agerrian egiteko podorea. Ib. 219. Bere glórian Jangoikóa / agerrían ikustéa
/ dá dezakéna gogóa / bai áse bete betéa. LE Kop 176. Bera ere igán ze festa-egunerá ez agérrian, baizik
estalian bekála. LE Io 7, 10. Salan argia piztuta utzirik, eta vodka-botila agerrean mahai-gainean, goiti joan
zen. Mde HaurB 15. Bilbok izan dituen eta orain ere dituen oinarriak agerrian, begien aurrean, dauzkagu.
MEIG VIII 55.
 (Con reduplicación intensiva). "Gore iriko etseak banak ager-agerrean [sic, por -ian] daude ta besteak
ozkumean edo altxabean daude (R)" A (s.v. ager).
 (Precedido de gen.). "Bertzeren agerrian, à la vue d'autrui" SP.  Bertzeren agerrian iendek ikhusten dutela,
gaizki bizitzen denak [...], beha daudenak, hiltzeintu, kaltiar errendatzeintu. Ax 566 (V 362). Edaten jarraiki
zen, edonoren agerrean. Mde HaurB 13. Baina haurra ez bazen ere gizonaren agerrean biluztera ausartzen,
bihurtu gabe uzten zuen laztan zezan. Ib. 62.
- AGERRIAN IZAN. (Con aux. en 3.ª pers. sing.). Estar claro, estar a la vista, ser indudable.  Zuzaz bertzerik /
nehor maiterik / eztudalarik herrian, / zu bezain gorrik, / ez hain gogorrik / eztudala d'agerrian. 'Il est en vue, à
découvert'. O Po 11.
- AGERRI IZAN. Ser manifiesto, ser patente, verse. Según el editor, tbn. se encuentra en la Doctrina de
Lizarraga de Elcano.  Iauna, itsasoan dire zure obrak agerri. EZ Man II 144. Elizak badia Bürüzagi inbisible,
edo agerri ezten bat? CatLan 52. Berbatik ezagun da / gizonaren griña, / agerri da zerala / euskaldun tint piña.
Izt Po 72 (tal vez errata por ageri). Non dira heien erdian agerri ziren zer nahi kolorezko bandera hek? (Cantar
de Altabizkar). Michel LPB 238.
- AGERRIKO (Dv). Patente, manifiesto, público.  Kanpoko edo agerriko obedienziaz. CatLav 96 (V 55).
Agerriko bekatuak (375). 'Los pecados públicos'. LE-Ir.
- AGERRIRA. A la vista, a la presencia.  Deskubritu zen gisa berian, edo agerriara erkin zen xatsa. Hual Mt
13, 26. Burdin-gider batek goiti ta beheiti derabil ponpa bat, urhotx garbia lurpetik ausarkian dakarrana
agerrerat. JE Ber 56.
 (Con valor de part.).  Gero Zipreren agerrira genenean, hura utzirik ezkér, Siria alderát bela egin genezan
eta arriba gentezen Tirera. "Ayant découvert". Lç Act 21, 3 (He Xiprako irlaren bistarat ginenean).
- AGERRIRIK (H). A la vista, al descubierto. "À découvert" H.  Haren aitziñean deusik eztaite estalirik, /
bañan huts handia bezain ttipia agerririk. EZ Man I 84.
- AGERRITAN.  Ametsetan, agerritan [= 'en sueños o en vela'] ni zugatik doloretan / hitz bat honik erradazu,
hil ez nadin, othoi, bertan. E 193.
- AGERRITIK (A (que cita a Lç)). De la vista, de delante.  Baina hura khen zedin haién agerritik. Lç Lc 24,
31 (HeH begien agerritik; He, Dv, Leon begietarik, TB aitzinetik, Oteiza bistatik, Brunet ikusgiñatik, IBe begi
aurretik). Fripuak zuazte debrietat / jalki zakiztade agerritik. StJul 237. Aizkatu dukezu, aitz edo harri ukaldika
zure agerretik iraizi. JE Bur 132. Eskolara joan beharrak haurra haren agerretik kentzen zuelako atsekabea
geroago eta nekezago jasaten zuen gizonak. Mde HaurB 59.
- AGERRIZ (AN ap. A; SP (sin trad.), H). Manifiestamente, públicamente, al descubierto; abiertamente. 
Orduan hura ere igan zedin bestara, ez agerriz, baina ixilik bezala. Lç Io 7, 10 (LE agérrian, Dv ageriki). Hala
non gehiagorik agerriz Iesus ezin sar baitzaiten hirira. Lç Mc 1, 45. Lehenbizian kheinuz eta aieruz, eta gero
azkenean klarki eta agerriz. Ax 15 (V 6). Agerriz ezpada ere, kapapetik bedere gaizki mintzo baitira. Ib. 515 (V
332). Hanbat denboraz etsai gaixtoaren tentamenduak, ixilik eta agerriz garaituz gero. Ib. 353 (V 234).
Hanbatez beud'erranak / agerriz dadutzanak, / eztakit ezterrazket, / gordailluan daunzanak. O Po 28. Iarraiki
nahi zaiskon guziak agerriz deitzentu. SP Imit II 12, 15. Merezimenduez iujeatzekotzat ezta behatu behar ea
Iainkoak hainitz gauza agerriz erakusten dioen norbaiti. SP Imit III 7, 5. Eta hirur akzione hek hain agerriz
ezagun eztirelarik bertze bekhatu suerte guzietan, badarik ere ezagutzen dira [...] bekhatu handietan. SP Phil
434. Oro erraiten zioten, ixilik eta agerriz, imortal zela, Ienko handien arrazatik. Tt Onsa 15. Jesüs berriz jinen
deia agerriz mündü hontara? Bp I 35. Ikhus bazeneza ere bestebat agerriz bekhatü, edo beste zunbait
mende.
itxustarzünen egiten. Mst I 2, 4. Hartakoz zük, egia bera beitzira, agerriz erran ükhen düzü. Mst III 48, 6. Ongia
ukatzen dutenak, agerriz eta itxuraz dira ukatzailleak, baiña ezkutuan eta muiñean ongiagan siñesten dute. Vill
Jaink 89.
 Etim. De ager-, agir- + suf. -erri? (FHV 82). Cf. enzuerri 'espacio en que se puede oír (entzun) algo'.
agerriki (Urt II 161, HeH Voc  A (s.v. agerrian), H).  Manifiestamente, abiertamente, públicamente. 
Aithortzera giristiño guti da ausarturen, / agerriki ere meza ezta zelebraturen. EZ Man I 67. Munduari emaiteko
/ agerriki exenplu, / karguari etzaiola / nihor behar handitu. EZ Noel 150. Ioan zirenean bada haren anaiak,
orduan ioan zen bera halaber phestara, ez agerriki, bainan ebaska bezala. HeH Io 7, 10 (Lç agerriz).
agerriro. "Explícitamente", "expresamente", "palpablemente", "patentemente" Lar.
agerritu.  Descubrir, destapar. v. agertu.  Kalitza agerritzean, Jesus buluzten dute. Dv LEd 9.
agertaldi. v. agerraldi.
agertamen.  Declaración.  [Kredua] da gure errelijioneko agertamen zinzo apostolubetati jatorkuna. CrIc
41. [Konfesinoia] da sazerdote aprobau [...] bati egiten jakon pekatuben agertamena edo deklarazinoia. Ib. 158.
Txit argiro aditu det nondik datorren Konfesioa; baña jakin nai nuke, zer ta nola egin bear dan bekatuen
agertamen edo deklarazioa. Mg CC 104.
agertaratu. 1. Publicar.  Gizon gogoangarri onek [...] agertaratu zuen oroitzapen edo memoriaren 80
garren orrian esaten du onela. Izt D 10. Aita Larramendi gogoangarria, zeñak agertaratu izan zituen
Euskarazko itzkuntz ederraren Gramatika, Itztegia eta beste gauza anitz. Izt C 454. Jovellanos jakintiak
nekazaritzaren gañean agertaratu izan zeban libru gogoangarrian. Ib. 27.
2. Mostrar.  Baita ere biztanle oek, eta batez ere aurrenengoak, nai izaten dituztena [sic] agertaratu beren
buruak leku agirikoan ikusleak jakin dezaten, non, nongoak, norenak eta zer gisatakoak diraden. Izt D 18.
3. Declarar.  Gipuzkoako kapituluan arkitzen niozkan utsaldi andiak agertaratuko nintuela zein bere toki
egokietan. Izt C 172. Agertaratu det, bada, garbiro artalde bakotxak zenbat etekin, zer nolakoak ematen dituen.
Ib. 170.  Españak eta Franziak agertaratu zioten guda alkarri. Izt C 379.
4. + agerteratu. Descubrir.  Esleitu zeban Carlos bostkarrenak Luzon-go Ugarteak agertaratzeko. Izt C 501.
Don Martin de Zubieta [...], zeña joan izan zan Magallanes-ko itsas-estuaren agerteratzera. Ib. 472. Metallu au
agertaratu zeban Maisu Florezek. Ib. 464.
agertarazi. v. agerrarazi.
agertari (Lar, Añ, Hb ap. Lh).  "Manifestador", "revelador" Lar y Añ. "Delator" Añ.
agertaro.  Tiempo de Epifanía.  Agertaro edo Epipani ondoko Igandeetan eta Pentekoste ondokoetan. Or
MB 28. Eliz-urtearen banaketa [...] Eguberri-aldi (Jaiotaro, Agertaro). Ib. 31.
agertatu.  Mostrar.  Agertatzen debala bere prestutasuna eta gurasoen egin bide ondrosoak irudikatu naia.
Izt D 82.
agerte (Lar, Añ). 1. "Manifestación" Lar y Añ.

 Exposición, declaración.  Konzienzien agertea. Añ EL1 43 (EL2 49 agermen).
2. (Lar). Descubrimiento.  Ikuserazten duenari euskaldunak artu zuten partea Amerikaren agertean
(Donostia, 1892). JFlor.
3. "Descobertura" Lar.
agerteratu. v. agertaratu.
agerterazi. v. agerrarazi.
agertoihal (Ort Voc (V-ger)). 1. Telón.  Agertoiala jasoeran, Txili ta lau ugarikadun ozta-ozta ikusiak
izango dira. A Ortzuri 104. Agertoiala beera. Ib. 156. Agertoiala yasoeran Kose agertuko da, amu-mai baten
jesarrita. Ort Oroig 13. Agertoiala jaso baño len, "Bei Lerroa" eta artaldeen dulun-dulun zoliak entzuten dira.
mende.
Goen Y 1934, 92.

2. Estandarte.  Eskolumeak, irakasleak buruan izanik, aurretik agertoial edo lauburu bat gora jasota eroiela.
Erkiag Arran 163.
agertoki (Ort Voc (V-ger)). 1. Escenario.  Gau atan biltokikoai, agertokiko (agertoki erderazko escena,
scène) ikuskizunak baino obeto gogoa bete eutsen burutasun onek. A Ezale 1897, 10b. Onetan iru txilin-ots jota
goratu eben agertokiko estalkia. A Txirrist 47. Jel-Batzokijak euki dagijezan antzerki egokijak euren agertoki
txikijetarako. EEs 1911, 115. Dantzaldi oiek ekus ditzazuten Atxabal jaunak --kaxa gañean ez baño bai emen
agertokian-- orain berealaxe egingo ditu. Eguzk RIEV 1927, 436. Igaro bezate agertokia ertz batetik bestera.
Lab EEguna 115. Agertokia txikia balitz, ezker-aldean kantoi-zati bat utzi bezate, etxeko sarrera-ate ta aterpeari
leku emateko lain. NEtx Antz 73. En DFrec hay tres ejs.
 Lugar donde se desarrolla la acción representada.  Agertokia Bermeoko Torronterua da. Ort Oroig 13.
Bigarren ekitaldia. Lenengo ekitaldiko agertoki bera. Lab EEguna 82.
 (Fig.).  Ta agertoki ezustekora bat azaldu ala, itzali egiten da bestea, berriz ez etortzeko. Belar artetik
datoz, belar artera doaz [xomorroak]. Txill Let 65. Itxasoa, giz-erailketa eta nausikerien agertoki bikain. Etxde
Itxas 14.
2. Lugar de una aparición.  Txit pozturik Zeruetako Erregiña beuren lurrean agertu zalako, maneatu ziran
[...] eleiza txukun bat jasotzeko; baña ikusirik agertoki ura desegoki ta desberdintxoa zala, erabaki zuen gorago
[...] eleiz berria egitea. Ag EE 1895b, 133.
agertu (gral.; Ht VocGr, Lar, VocS 140, Añ, Izt 12v, Gèze, Dv, H), agirtu (Mic 5v), aiertu (AN-larr). Ref.: A;
Lrq; Asp Leiz2 (aiertu); Iz Als, ArOñ; Etxba Eib; Holmer ApuntV; Gte Erd 64 y 77; Elexp Berg.
 Tr. La forma agirtu se encuentra en textos vizcaínos (RS, Barrutia y Arriandiaga (Act 7, 30)), alaveses
(Lazarraga y un sermón recogido en ETZ 143) y algún alto-navarro (CatUt ). Sólo hay un ej. de agartu (CatUlz).
En autores meridionales modernos se encuentran ejs. de ager usado como part.: así en Lizardi, Orixe, T. Agirre,
S. Mitxelena (Aranz 70), Basarri (41) y Gandiaga (Elorri 134). El rad. agert se encuentra en TB (Apoc 3, 18),
Laphitz (113) y Xalbador. Utilizan formas sintéticas Enbeita (109), Lauaxeta, Aitzol, Lizardi (UO 45), T.
Agirre, Zaitegi (Sof 181), N. Etxaniz (Antz 117), Txillardegi, B. Enbeita (NereA 97) y Onaindia (in Gazt MusIx
150). En DFrec hay 1293 ejs. de agertu.
I (Vb.). 1. (Aux. intrans.). Aparecer. "Asomar" Mic 5v. "Comparoir, paraître" Ht VocGr. "Aparecer",
"assomar", "parecer, aparecer", "aparecer, aparecerse" Lar y Añ. "Paraître" VocS. "Paraître, apparaître" VocBN.
"Apparaître" Gèze. "Apparaître, être clair, visible. [...] Ager zaite biar gure etxera, passez demain chez-nous" H.
"Eguna ta bat agerketan da, aparece con el día" Iz ArOñ. "Aparecer, dejarse ver, mostrarse" Etxba Eib.
 Tr. Documentado desde Dechepare; es de uso gral.
 Estalzeko ez izanen ehon ere lekhurik / agertzera nork eginen ordu hartan bathirik? E 57. Ogen oro publikoki
agerturen orduian. Ib. 35. Ezen ezta deus estalirik agerturen eztenik. Lç Mt 10, 26 (He, TB, Dv, Ur, Ip,
SalabBN, Echn, Hual, Samper, Or, IBk, IBe agertu; Leon argiratu, Ker agiri izan). Ager zekion Sinako mendiko
desertuan Iaunaren Aingerua. Lç Act 7, 30. Arren, agir zaitezke / zakuskedan leiotik. Lazarraga (B) 1204r.
Sekula barriz ezin neinde / zure aurrean agirtu. Ib. (B) 1179vb. Odol bear bagea, agirtuko da egia eurea.
"Descubrir se ha la tu verdad". RS 208. Unaiak aserra zitean, gaztak ager zitean. "Los vaqueros riñeron, los
quesos parecieron". RIs 81. Ager gaitezen aren aurrean. Ber Doc 116r. Lehenbizi agertzean [Antekristek] eztuke
ohorerik. EZ Man I 65. Berriz Sathanen puxantza agerturen. Ib. 72. Eta denborarekin batean hasi ziren hazi
biak, ona eta gaixtoa, agertzen. Ax 120 (V 79). Kanpoan ere itsutasun hura ager zedin amoreakgatik. Ib. 346 (V
230). Zerren [Zeru] aetan agertuten dan eta erakusten dan klaru [Iaungoikoa]. Cap 35. Hitz hori ilkhi da ene
ganik, nik egitera utzirik hori gertatzen da hainitz bihotzetako gogoeta ager ditezin gatik. SP Imit III 46, 3.
Amaren sabel saindutik / agertu zenean munduan / gorphutz batez bestiturik. Gç 73. Eta Eternalaren aingerua
agertu zitzaion su kharretan. Urt Ex 3, 2. Anima gloriosoa dibinidadearekin uniturik aruntz agertu zanean. OA
35. Jakinsunek agertu nahi dute eta zuhur fama ardietsi munduan. Ch I 2, 2. Agertu jakan bekatarien ama. Urqz
25. Gure zorren alde agertzen zaio [Jesus] egunoro bere Aitari. Mb JBDev 18. Orai, bai orai, naizena, agertu
naiz. He Gudu 157. Ona nun agirtu dan Belengo uria. Acto 109. Ala sarde! Eztok agirtu ene denpora guztian /
onelako gizon ederrik, gure Belengo mendian. Ib. 309. Ülhünpian gorderik egon diren gaizak agertüren dira.
Mst III 43, 2. Santuaren espiritu edo barrena agertzen bereala asi zan. Cb Just 91. Ez gaitezela ager, eskuak
hutsik, Yaunaren aitzinean. Lg II 115. Zenbat denboran egondu zan haen artean noizean bein agertuaz? Ub 95.
 (s. XIX). Agertzen badire frunteran / bere musketak soin-gainetan. Monho 32. Korajerik balin badük / bertan
ager adi. Xarlem 1052. Orra nos agertuten natxatzun aspaldi onetan eskatuten zendubana emotera. Mg CO III.
Ene kúlpen borrón itsúsiak eztaitzen agértu Jangoikoaren begiétan. LE Ong 110v. Ni mundura agertu orduko.
AA III 570. Airean agertu den bezain sarri suntsitzen den lanho bati bezala. Dh 126. Agertu zan beriala keriz
baltz ta ikaragarri bat. JJMg BasEsc 190. Begira dagoala / ate-zirritutik, / agertzen zaio norbait / kanpoko
aldetik. It Fab 94s. Eta Ama agertu zan jantzirik ederrenakaz apaindurik. Ur MarIl 118. Gizon onen aurrean
agertzeko arpegirik etzuen. Lard 221. Hango leze beltzak, zeruak bezala distira lezake, Jaunaren begiko
mende.
izarniadura bat ager balekio. Dv LEd 232. Bere tribunalaren aurrean kontuak ematera ager zaiteanean. Arr
May 84. Errepublika hunen imixilkeria agertu da guziz 1889ko elekzionetan. Elsb Fram 147. Duela sei edo zazpi
urte agertu zen Parisen liburu bat, izigarriko haroa Frantzia guzian altxatu zuena. HU Aurp 59. Berhala hasi
zen Maria Birjinaren maniaren egiten eta izigarriko ekhoizpenak hain sarri agertü ziren. Ip Hil 217. Nun
agertuten dira Espiritu Santuaren frutuak? Itz Azald 197.
 (s. XX). Txalupea agertu zan Lekeittiotik urre. Echta Jos 93. Ikusi bitez, onetarako, oraintsu Oñatin erakutsi
nituen ta aurki agertzekoak diran bi irakaskizunak. A Ardi VIIn. Uria athertu, eta iguzki hits hits bat doi doia
agertu. Barb Sup 143. [Aingeruak] ala ari dirala agertzen zaigu liburu santuetan. Inza Azalp 42. Hemen agertu
zen nolako bihotza zien gure Boryel pertsulariak. Zub 59. Beste taldetxoan Alkatea, Etxenagusia, Sekretario ta
Apaizgaia ager bitez. Lab EEguna 99. Beldur niz Inazio gutarterat ager baledi eta dakigun eskuaraz aholka
bagintza. JE Ber 65. Olako abagadunarik eztala egunaro agertuten oldoztu egixu! Otx 78. Illak nola piztu?
Nolako gorputzez agertu? Or QA 200. Bera ere gutisko agertzen baitzen sor-herrirat, azken denboretan bederen.
Zerb Azk 78. Zer zala-ta ez agertu neskatillea? Naiz-ta ezetz esateko ere, etortea baiño etzeukana. Erkiag Arran
68. Agertu zan mendi koxkor bat lur-utsa. Anab Aprika 76. Mende onetan iñoiz bezala agertu zaigu Jainkoa
bearrezkoa dela gizartearen nondik-norakoa esplikatzeko. Vill Jaink 170. Argi zuriak agertu ziran goialdetik,
baten atzean besteak, danak illaran. Alzola Atalak 42. Antoni ta Jesusa agertu ziran aurrena Basaburun. NEtx
LBB 59. Pertsu hauk [...] orduko ene nahigabea eta gogoetak adiarazten dituzte, eta agert ditela beraz. Xa Odol
268. Aspaldian ez nündian / agertü ene herrilat. Casve SGrazi 32. Horrexegatik lotu gatzaizkio zerrenda
laburrago horri jendaurrean lehen-bait-lehen ager dadin. MEIG VIII 114.
 (Dv). (Con complemento predicativo). Revelarse, mostrarse como. "Zergatik etzara leial agertu (Lg),
pourquoi ne vous êtes-vous pas montré loyal?" Dv.  Fama on funtsgabeko horri, zeiñaren gaiñean yelos
agertzen baitdire. He Gudu 34. Zeñ da beste Santu andien artean Eguzki bat bezala añ eder agertzen dana? Cb
Eg II 152. Saul humil agertu zen, lehenbizian. Lg I 266. Zeren eta hekila batian hire aitzinekoer behiz xahü
agertüren. Egiat 201. Ekusiko dezue kanpoan añ eder eta arro agertzen dan urlia zanko utsean. AA I 581. Ala
gure Jainkoa nasai ta miragarri agertzen baita bere hautetsien alderat! Dh 179. Yaunak ere baditu arras
Eskaldunak, / iragan aiten premu ager ditezkenak. Hb Esk 123. Lenago agertuten dala Santu Jaungoikuaren
aurrian, gizoneen aurrian baño. Ur MarIl 100. Bakotxa ager bedi beraz, bethi den bezalako. Gy 115. Beste
guziai argi eta eder ager dakienean ere, zuei gorri eta odoldua bezela agertuko zatzue [illargia]. Arr GB 37.
Esana egiten zerbait nagi agertu zalako. Bv AsL 187. Jainkoa bethi leial agertzen zaiku, hastapenean gizonari
egin zion agintza kontsolagarrian. Lap 149 (V 66).
 (s. XX). Eskual-herriaren gizon ager litazkenak, ahoz, lumaz, buruz, bihotzez. JE Bur 181. Kristauai onesle
agertu ziztaien lenbizitik. J.M. Tolosa EEs 1913, 179. Jakintsu agertzeko gutizia izpirik gabe. Leon Imit I 5, 2.
Alde guztijetan erakutsi biar ebala nor zan eta edonogaz gixabidetsu ta xalo agertu. Otx 150. Oso sandu agertu
nai baitzuten gizonen aurrean. Ir YKBiz 128. Gizartekeriaren irakasle nagusiak [...] familiaren arerio agertu
dira. Eguzk GizAuz 84. Apal eta ezagun-ez ager zaigu, ordea, gaur [erritxoa]. TAg Uzt 43. Ixillik jaunago ager
denarena. Or Poem 548. Errudun agertu. Etxde AlosT 41. Sekula baino amultsuago agertu behar zitzaion gaur
andregaiari. Mde HaurB 33. Maitekor agertu izan banintzaio. Txill Let 41. Emen Europan txakur gogor bat [=
Alemania] / nola zan gerrari agertu. And AUzta 117. Bataioan Martiñen seme agertzen zan. NEtx LBB 35.
Pobre agertzea ez dela beti aski zinez pobre izaiteko. Ardoy SFran 307. Zenbat eta pakezaleago ager, orduan
eta beldurgarriago izaten direla. MEIG I 195.
v. tbn. Monho 152. MarIl 114. Lard 545. Elsb Fram 59. HU Zez 208. CatJauf 110. Ag G 169. KIkG 22. Enb 140.
FIr 156. Aitzol in Ldi UO 6. Erkiag Arran 41. Basarri 100. Zait Plat 55. Lf ib. XIV. Xa Odol 111. Berron Kijote
160.
 (Con sust. con suf. -tzat).  Dabitek zaraman bizia, Saul etsaitzat agertzen zitzaion orduz geroz, osoki zen
urrikalgarria. Lg I 286. Agertzen da [eskola nausia] hargatik non nahi mirailtzat. Hb Esk 174. Besteen
aintzinean, menperatutzat baño nahiago zuten menperatzailetzat agertzea. Osk Kurl 159. Gu jatortzat agertu
gaitezan. Ker 2 Cor 13, 7 (Lç aprobatu eriden, Dv prestutzat ikhusiak izan, Bibl frogapenetik nausi atera).
 (Con bezala, legez, gisa).  Inozentzia bera den Jesus maitea bekhatore bezala agertu zela zirkunzisionean.
Lg II 110. Bada-ezpadako adiskidia lez agertuko nintzake. Altuna 63. Olako zerbaiten jabe lez agertzen diran
gizonak. Eguzk GizAuz 39. Bere adiskide ziñezkoa bezala agertu nai baitzun. Etxde JJ 128. Gabriela [...], lotsa
gabe bat bezala agertzen dela. Mde Pr 174. Iakitun arroputz izan bearrean, ikerle apal bezala agertu oi zan
Sokrate. Zait Plat 89. Esan beharrekoa da "A las ruinas de Itálica" delako kantua sasiko-gisa agertzen zaigula.
MEIG II 87.
 (Formas sintéticas).  Aizken neurtitz salletan, eztabaidarik gabe, poesi uts zalea dagerkigu. Aitzol in Laux
BBa X. Lañuan baño tiro otsak: / bedartza dager odolez. Laux AB 53. Ginbailtxo zuriaren azpitik dagertzkion
ille-txintxustak. TAg Uzt 6.
2. (V, G, AN-larr-erro ap. A; SP, Urt, Gèze, Hb ap. Lh, Dv, H), agirtu (Mic 6v). (Aux. trans.). Destapar,
descubrir, poner al descubierto (ref. a objetos materiales). "Descubrir" Mic, Lar, Añ y A. "Découvrir" SP, Gèze y
H. "Aperire" Urt II 159.  Ager zezaten Iesus zen etxe gaina, eta hura zulhaturik, erauts zezaten paralitikoa
zetzan ohea. "[Ils] découvrirent". Lç Mc 2, 4 (TB, Dv agertu). Gu guziok begithartea agerturik Iaunaren glorian
mende.
miratzen garela. "À face découverte". Lç 2 Cor 3, 18 (He ageri dugula, TB, IBe agerian, Dv ageririk, Ker
arpegi-utsik, Bibl estalgirik gabe). Estomaka agerturik bele erroiak gibela / ausikitzen lioela eta altxatzen okela.
EZ Man I 101. Iainko handia, errespetuz burua agerturik, / eta lur behereraño belhauna makhurturik. EZ Man
II 13. Barberek buruko zaurietan, lehenik haragia aldaratzen dute, eta hezur kroskoa agertzen. Ax 336 (V 223).
Eta agerturik hobia, ediren zuten Ebagrius hila. Tt Arima 119. Eriari bere zauria agertu [S. Franziskok]. Mb
IArg II 344.
 (ss. XIX-XX). Galtzarbe-sare bat du / mutillak agertzen, / eta txerrikume bat / die erakusten. It Fab 31. Lurra
hola jorik, agertzen ditu bazterretako erro hazkarrak. Dv Lab 366. [Eriaren] menbro zaurthua agertzean,
ttipitzen zaio barnea. Laph 167. Agerturik [Klarak] bere buru soildua. Bv AsL 94. Losa bat jaso ta agertu eban
ezkutulekuba. Kk Ab I 74. Pesta super bat eginen dugu, orhoitgarri horren agertzeko egunean. Lf Murtuts 12.
Are, ager ezkerreko besoa! JEtchep 105. Ori esanaz batera, solapapeko euren txapa biribilla agertu deutse
Nikanor-eri. Erkiag BatB 187. Bere ortz zuriak agertuaz, mutil koxkor ari zaunkaz. Salav 32. Zaldun jatorra[k]
agertu eban bris-brisko petua, esanaz señoriari beittu zeilla espillu artan. Etxba Ibilt 459. Aal zuan bezain ongi
jaso zuan gero atorra, eta ipur-masail biak agertu zituan agertu. Berron Kijote 224.
v. tbn. SP Phil 66. Gy 238. Lard 454.
 Mostrar, enseñar. "Montrer, faire voir" SP. "Sakramendu Saindua agertzea, exposer le St. Sacrament" H. "(L,
BN, S), montrer" Lh.  Eta gero agertzen du liburu urrezkoa. EZ Man I 56. Hartarakotz bada, Iauna, othoi
guarda gaitzatzu, / eta zeruaren izar klarak ager etzatzu. EZ Man II 146. Bere esku kalloz beteak agerzen
zituela. Mb IArg I 211. Arerijuai arpegi azartuba agertu baga. Mg PAb 206. Aurpegiko mantxak eta zimurtuak
agertzen zituan ispilluagandik. AA III 422. Xara gorenean gaiñetik agertzen dut kopeta. Gy 63. Erraztun au ere
ez iñori agertu. Arr GB 74. Itzalki artetik burua agertu zuen eta kopeta erdi-erdian jo zioten. FIr 141. Bertze
ardiak ez du / agertzen umerik. Etcham 135. Barreka agertu euskun bere arpegija. Enb 206. Gutxiena uste
danean, illargiak bere gazta Plandeskoen arpegi zuria agertzen digu. Alz Ram 34. Argigunetik barnera ager du
muturra [basurdeak]. Or Eus 47. Ontan odeiak burua agertu / maillo-mendien atzetik. Ib. 312. Ez eban belarririk
agertu [= 'no mostró sus intenciones'] lenengotan. Erkiag Arran 128. Bere emaztegaiaren potreta agertu zuen.
JEtchep 91. Arrazkero lepape gorrixka agertzen duana. NEtx LBB 131.
v. tbn. Hb Egia 86. Ag G 351. Anab Aprika 36.
 (Formas sintéticas).  Bakarrik mendi-goian, Neskuts maitatijak / Umetxu zerutarra dager eskubetan. Laux
BBa 24. Alaxe dagerkigu zerualdeak ere aurpegia gaur. TAg Uzt 29.
 (V-gip, L, BN, S; Lar, Añ, Izt 34r, H), agartu. Ref.: Lh, Elexp Berg. (No ref. a objetos materiales). Revelar,
poner de manifiesto, descubrir, declarar. "Manifestar" Lar y Añ. "Declarar", "expresar", "delatar" Añ. "Sekretu
bat agertzea, révéler un secret" H. "Avouer" Lh. "Eztau agertu gauzia konpontzeko bape gogoik" Elexp Berg.
 Tr. Documentado desde Leiçarraga; es de uso gral.
 Egun hunekin 1517 M. Luther has zedin induljenzia papalezko enganioaren agertzen. Lç Cal a 7v. Lagunen
gatxa agir ze ezana. "El daño de tu compañero no le descubras". RS 401. Laudaturik Iongoikoa zure Maiestatea,
/ othoiztera hurbiltzen naiz agerturik gabea. EZ Man I 35 (H lo interpreta equivocadamente como 'documento').
Amudio gehiago / guri nahiz agertu. EZ Noel 57. Iainkoak berak azken egunean guztiak [...] agertuko eta
kanpatukoitu. Ax 230 (V 154). Agertuten dituzala aen linajeko faltaak. Cap 110. Nabusitarik gertatzen da
zerbitzari, bere sekretua agertzen duena motilari. O Pr 321. Eztio berzeri egin, / halako faborerik: / edozeini ez
agertu, / bere iudiziorik. Hm 158. Bertzeri erakusteko eta agertzeko. ES 381. Bere odolak agerretan dau /
ariman daukan larriia. Urqz 82. Badira hirur ogei ta zenbait urte, lenbiziko aldian Jesusek bere bihotzaren
debozioa agertu zuela; ta agertu zion [...] monja bati. Mb JBDev 31. Baiñan ager diozozu garbiki zure
bihotzaren funts guzia, behiñere deus gorde gabe. He Gudu 118. Jaunak ori agertu zion, beragana lengo biziera
santuaz biurtu zedin. Cb Eg II 185. Bere barneak agertzekotzat. Lg II 173. Sekretue agirzen duenak. CatUt 64.
Beldürrez [begiek] dezen jendiari ager arimaren belzkürak. Egiat 199. Lege berria agertzeagatik edo
publikatzeagatik lege zarra agertu zan egun berean. Ub 100.
 (s. XIX). Lotsa andi bat daukat neure pekatubak agertuteko. CrIc 160. Nolako humiltasuna agertu zuen aren
Majestadeak. Gco II 28. Agintzen zate erriko guziai [...] ager dezeela, ezer badakie ordena eskatzen duanaren
kontra. AA I 551. Bere barneko sentimenduak garbiki ager diotzoketen lagunekin direnean. Dh 196. Osalarijak
agertu ta ezautu eragin arren gaixuari gatxa. fB Ic II 270. Ume inozentiak agertuten dabee jenijuaren
desbardintasuna. JJMg BasEsc 149. Hementxe ekibokatu zen, / yokoa ere agertu zuen. Gy 115. Argatik Abran-i
ainbeste espa agertu ziozkan. Lard 14. Idekitzen dute [ongien eta gaizkien liburua] Jaunaren aintzinean, eta
agertzen dituzte guzien egintzak. Dv LEd 270s. Zeruak agerturiko egiyaren gordelekuan sartua legez. Ur BulaAl
5. Ai nere esker, ezaguera eta naitasuna nik nai bezela ager al banegizkitzu! Arr GB 27. Gure beharrüniak hari
agertü. Ip Hil 2. Batzuetan [bere iritxia] emon, erakutsi edo agertu gura ezpadau bere. Ag AL 29.
 (s. XX). Fama kendu, sekretuak agartu eta gezurrek erraten tuenak. CatUlz 33. Aztal beharri hantu batzuek,
zainak beltz eta dena koropilo, agertzen dute ama familiakoa. JE Bur 35. Bere lagunakaz batzeko gurarija
agertu ebanian. Kk Ab I 37. Jaungoikoak bere Eleizeari agertu dautsana. KIkV 44. Lagunek ager dezaten / gure
ixtorioa. Ox 35. Diputazioak berak Serranorekin itzegin-naia agertu zun Durangon. Or SCruz 33. Betidanik,
eskale labur, emale eder: / ire bizi guztian, txarkeri bat al-duk ager? Ldi BB 98. Gaitza, itzez agertzen, baiñan
mende.
erreza barrenean nabaitzen. ABar Goi 26. Eginkizunekin agertu bear diozu maite dezula. JAIraz Bizia 117.
Biziari buruz ditudan iritziak bide nabar agertzen ditut, hitz-erdika. Mde Pr 199. Prest egozan gure mutillok
indarrak neurtu edo nor zirean agertuteko. Bilbao IpuiB 185. Gero, berriz, bestela zela agertu digu Jakintzak.
Vill Jaink 28. Tabernariari agertzen deutsa bere sumin eta aserrea. Erkiag BatB 112. Esker ona agertu dik.
NEtx LBB 264. Erientzat, oi! zer bihotz ona, / zer indarra agertu duzuna! Ardoy SFran 355. Nork bere iritzia
ager dezake. MEIG V 34. Ezin esan, bada, [Bardem-ek] eskua gorde duenik: gehiegi agertu du, aukeran. MEIG
I 145.
 (Formas sintéticas).  Bekoki onek dagerren maitasunezko lilura. Laux BBa 32. Zerk dager esanaren
bizizkotasuna? Txill Let 58.
 Publicar (libros, etc.).  Ene anaia maiteak, huna non agerzen darotzuegun bi-garren katixima. CatLav A 1r
(V 2). Eskualdunek bururatu esku-lan miragarriak, ikertu leihorrak, neurtu kantuak, piztu ala pairatu gerlak,
agertu liburuak. JE Bur 180s. Esango dizutet nolako agertuko nituken nik olerki-idaztiak. Ldi IL 28. 1871an,
Lubbock-en buruzagigopeko Engelandeko jakintzari batzak, txosten bat agertu zuen espiritismuaren
fenomenuari buruz. Mde Pr 316. Egunkarietan agertu zituen agertu, errietako aukerageiak, kandidatuen izenak.
Erkiag BatB 94. Gure Herria agerkarian asko artikulu agertu ditut. Larz in Alzola Atalak 118. Agertu baitu [...],
Jesu-Kristo Gure Jaunaren Berri Ona-ren hurren, haren ondorengo eta osagarri diren Apostoluen Egiñak. MEIG
III 60. Zenbait aldizkaritan agertu dituen lanak. MEIG IV 110.
v. tbn. Ox 203. Zerb Azk 71. JEtchep 63. Xa Odol 333.
 Representar, hacer figurar.  Lau buruekin agertzen dute [Brahma]. Hb Egia 58. Bitrall batzuek argitzen
dute, San Inazioren biziko gertakari zonbait agertzen dituztenak. JE Ber 59. Elizgizonak parregarri agertzen
ditualako [zineak]. MAtx Gazt 60.
 Exhibir (espectáculos).  Bukatzeko, txotxongilloak agertu zituzten. Muj PAm 10. Ikusmin onentzat
ikustegietan arrigarriak agertzen ditute. "Exhibentur". Or Aitork 289. Zergatik antxiñako iokoak antzokietan
agertzen dituten. Ibiñ Virgil 90.
 Hacer aparecer, hacer comparecer.  Bereala agertu zuen Jesus, arantzazko koroa buruan. Lard 455.
Azkenean agertu zuen nonbaitik laugarren gizon bat, ororen muthil izateko. Hb Egia 57. Oraindiño uste eban
Jaungoikoak agertuko ebala Josetxo, lenagoko arrisku askotan agertu zan antzera. Echta Jos 286. Izurritean
ukullukoak / ager ditute plazara; / bedeikapena barratzekoan / eldu dedin aietara. Or Eus 261.
 (En la expr. bere burua agertu, 'mostrarse').  Beti agertuko du bere burua, dan bezala, Españar uts utsa.
Lar, carta a Mb 279. Jakitusek bere bürien agertzez plazer hartzen die. Mst I 2, 2. Bere burua agertu naiez ta
antustez beterik dabillen eroa. Mb IArg I 73. Sobra maite baitute bere buruben agertzea. Mih 129. Zeken ta
zisku-estutzat zeure buruba agertu. Mg PAb 88. Bada lotsatuten bazara Jesusen jarraitzallatzat agertuten zeure
burua. Ur MarIl 57. Jesusek etzuen Uri onetan arteraño bere burua agertu. Lard 375. Otoi ez eni holako
laguntzarik galda! Nik ez dut nahi agertu nere burua; ez dezaket ager. HU Zez 85. Jolasetara ezeban bere
bururik agertu gura. Ag Kr 75. Euskeraz ari diranean bezin eder ta laztan iñoiz beren buruak agertu izan
eztitutelako. Ldi IL 140. Geroago izan ete-da kistarren artean iñor bere burua baltsakeriaren alde agertu
dauanik. Eguzk GizAuz 15. Ez nahiz muthiko gazteari bere burua herrebes agertu. JEtchep 97. Alaska kafetxean
bere burua agertzeko. Erkiag BatB 186. Arnauten aitonak inoiz bere burua Mauleko burjes eta merkatari bezala
agertu zuena. MIH 236.
v. tbn. Zby RIEV 1908, 89. Azc PB 363. CatJauf 31. Lab EEguna 115. Otx 64. Or Eus 181. BEnb NereA 171.
Zait Plat 90.
3. Descubrir, encontrar.  S. Isidrok berezko grazia edo berezkiroko ofizioa zuen [...] iturri berriak agertzeko.
Cb Senar 94. Juan de Etxaide, zeñak agertu zeban bere izeneko Portua. Izt C 470. Meatze aberats au agertua
izandu zan milla zazpieun ogei ta amalaugarren urtean. Ib. 67s.  "Diferentzirik eneutsan agertu, no le encontré
diferencia" Iz ArOñ.
4. (Part. en función de adj.). Descubierto.  Behar da izan osoki bere beithan bildia, modestki beztitia, eta
üken belarra xahü eta agertia. CatLan 129. Hasi zitzaion jo eta jo, burutik behera sabel agertuan, zangar
hasetan. Mde Pr 160.
 Reconocido, declarado.  Bota dogunian lapur agertuba izango dan tokira. Mg PAb 214 (VersBasc 13 lapur
andi, agertu ta ezaguna).
II (Sust.). (Lar, Dv). Aparición. "Aparecimiento", "asomada" Lar. "Egizu [...] agertu bat, faites un acte
d'apparition" Dv. Harriet añade "titre, document, preuve", que deduce erróneamente del ej. de EZ: "Othoiztera
hurbiltzen naiz agerturik gabea", en realidad 'revelando la escasez, la falta' (v. supra I (2)).  Gure ixtori ontan
geroxeago agertu bat egingo du, ta orrengatik aurreratu degu nolakoa dan bere jauregia. JAIraz Bizia 14.
Antzezkizun guzian Mattinek etzun ol-maian agerturik egin. Etxde JJ 173.
 (V-gip ap. Etxba Eib; Lar, Añ, Izt 68r). Visita. "(Dar una ) vuelta, agertu bat egitea" Lar. "(Dar una) vista,
agertu bat, ikuste bat egin" Añ. "Ligeras visitas, agertuak" Izt 68r. "Gaur agertu bat eiñ biarko detsagu ama
zarrari" Etxba Eib.  Orra bada, beste gaixoai agertu bat egitera nijoakiote, ta gero biurtuko naiz. Alz Ram 87.
Agertu batzuk egitten sarrittan etorri akijola. Otx 127. Bere agertuaren zergatikoa azaldu baño len. Or Mi 71.
Agertu bat aurrena Irutasunari. "La primera visita es a la Trinidad". Or Eus 250. Adiskide aundieri noiz egin
mende.
ordea agertu bat? Or Aitork 145. Aspaldiko partez agertu bat eiñ biar leukiala bere lurretara. Etxba Ibilt 463.
- AGER-GORDE. Enseñar y ocultar. Cf. GORDE-AGERKA.  Mî ikara ager-gorde ta bi begiak su. "Asoma y
oculta su movible lengua". Or Eus 28.  (Part. en función de adj.).  Mizto ager-gordeak eman bailezo min.
"Aquella lengua que vibra". Or Eus 114.
- AGERTUAN. "Expresamente" Añ.
- AGERTU BERRI. a) Aparecer recientemente, hace poco.  Aldizkariaren azkenengo zenbakia ere agertu
berri da. Mde Pr 191.  (Part. en función de adj.). Recién aparecido.  Gizontxo agertu berri arek gelditu zuan.
NEtx LBB 178. Batasunaren kutxa ager berria denez gero. Ugalde in MEIG IX 52. Varron-en Res Rusticae
agertu berria begi aurrean zeukalarik. Ibiñ Virgil 24. Lardizabalen liburuaren bigarren zatia [...], agertu berria
da berriz ere. MEIG II 126. Arozenaren lan agertu berriak irakurri ondoren. MEIG III 139.
b) Mostrar recientemente.  Jakintzariek, Mesmer-en usteak hain osoro, beren iritziz, ustel agertu berri
zituztenok. Mde Pr 315.
- AGERTU BERRIAN. Nada más aparecer, nada más presentarse.  Milagrozko hitzket oriek bear ziran
Jesusen lege berria ager berrian. Mb IArg I 366. Iritziak iritzi, noan orain gure artean, agertu berrian bertan,
[Arestik] izan zuen harreraz mintzatzera. MEIG V 134.  (Con demostrativo).  Edozeinek ikus dezake ez ziola
batek baino gehiagok harrera onegirik egingo Arestiri [...], agertu berri hartan. MEIG V 133.
- AGERTU ERAGIN. Hacer aparecer. v. agerrarazi.  Bakotxak gorde biar dau bere tokija, ta ez agertu
eragin soñokoz, edo aoz eztana. Mg PAb 50. Sakrifizioa osatzera zijoatzela, Jaungoikoak bere semea iltzea
eragotzi zion eta aen borondate ona agertu eragiñaz kontentatu zan. Gco I 440. Begiorde luzeak agertu eragiten
dau miragarrizko gauzen mundu bat. Itz Azald 15. Antiguako Amari eskerrak emon bearrean egozan, otsoari
belarriak agertu eragiñ eutsazalako. Ag Kr 188.
- AGERTU-NAHI. a) (Adj.). Amigo de exhibirse.  Estaien izan (alaba) ibildari, agertu-nai, dantzari, kantari,
presumitu ta itxurera. (120). LE-Ir.
b) (Sust.). Ostentación.  Orma apaingarriak gauza ezerezak ziran, zingleak, baiñaz asmoz edo ager-naiez
beteak. A. Irigoyen Egan 1956 (3-4), 71.
- AGERTU-NAHIKO. Ostentoso, que se quiere mostrar.  Gero, aita erakarri zun, gogoz bestera ere, ni maisu
ar nindezan. Manestarren ager-naieko biziera latza maite artu zun, egizko ta iator zalakoan. "Ostentationem".
Or Aitork 138.
- AGERTU-OLES. Saludo que se hace al aparecer.  Tutulu-neko dendara sartu zan, bipil ta eragin. Agertu-
olesa egin eban, baiña, isiltasuna besterik ez egoan an. Erkiag BatB 91.
- AGERTZAGARIK. Sin declarar.  Gelditu eztidin bekaturen bat, agerzagarik [sic], ezkutuan. Añ EL1 125
(EL2 131 ikutzagarik).
- AGERTZEKE, AGERTZAKA, AGERTUTZAKA. a) Sin revelar.  Munduban eginiko pekatuba agertutzaka.
Mg CO 203. Kanta aietatik erditsuak, guti balio dutelako, agertzaka dauzkat. A EY I 11. Noiz arte zeunden zure
larri ori agertzeke? Berron Kijote 211.
b) Sin aparecer.  Barkoxeko koplakaria agertzeke eztaiak bear-bearreko osagarria palta baitzuten. Etxde JJ
270.
- AGERTZEKO. "Ez da hori agertzeko gauza, ce n'est pas là une chose à montrer" Dv.
- AGERTZEN EMAN. Aparecer.  Antxe zegoan Ama Birjiña... Baño artean etzan agertzen eman. SMitx
Aranz 27. 1469garren urtean agertzen eman zan elorri-gañeko Miraria. Ib. 30. Ama Birjiña berria agertzen
eman zaigu Gezaltzan gora. NEtx Antz 54.
- AGERTZERA EMAN. Mostrar.  Ori Jakintza historikoek agertzera eman digute. Vill Jaink 27. Nere asmoa
da kristau fedearen oiñarriak [...] azaltzea ta agertzera ematea. Ib. 10. Gure bizi-naia, jakinaia, ondasun-naia
[...] denak agertzera ematen dute ba-dela azkengabeko bat. Ib. 151.
- EZIN AGERTUZKO. "Qu'on ne peut montrer; qui ne peut se montrer" Dv.  Sekeretu ezin agertuzkoa.
CatLav 290 (V 145).
 Etim. De ager-/agir- + suf. -tu. Parece claro que en toponimia, así en Aizeagerre, Hegoagirre, Iparragirre,
etc., -ager/-agir significa 'manifiesto, abierto a' (al viento, al viento sur, etc.).
agertualdi. v. agerraldi.
agertuera. v. agerkera.
agertuerazo. v. agerrarazi.
agertugabe.  Inédito.  [Pouvreauk] itzuli zuen lehen aldikotz liburu hori, bainan Pouvreauren eskutitza
agertugabea datza Frantziako gutuntegi-nausian. Zerb Azk 59.
agertuki.  Al descubierto. v. ageriki.  Noiz ikhusiko zaitut bada agertuki eta estalkirik gabe, Aingeruek
mende.
zeruan ikhusten zaituzten bezala! Mat 256.
agertune. "Agertunia, aparición. Gaurko euzkixan agertunia, kiñu bat izan da oda artetik" Etxba Eib.
agertute. v. agertze.
agertutxo. "Assomadita" Lar. "(Dar una) vista, agertutxo bat, ikusitxo bat egin" Ib.
agertza (Añ). 1. Aparición. "Manifestación" Añ.  Espiritu Santuaren bigarren agerza da Jesus beragana
Taborko mendian egin zuena. Mb IArg I 365. Espiritu Santuaren aldi onetako agerkunz onek eta ur gañeko
agerzak. Ib. 365.
2. Exposición.  Zor diogula Jesus maitagarriari Sakramentu beraren egungo agerza ta kalez kale ibilzea.
Mb IArg I 394.
3. Revelación.  Egin zion zegozkan bi gauzen agerza, bada agertu ziozkan gure Bataioa ta gurutzeko bere
eriotza. Mb IArg II 81.
agertzaile (L; SP (-aille, sin trad.), Lar y Añ (-alle), Dv), agerzale (L, BN, S). Ref.: Lh; Lrq (agerzale). 1.
Revelador, el que descubre. "Descubridor" Lar y Añ. "Celui qui découvre ce qui est couvert ou caché" Dv. "Qui
révèle" Lrq. v. agerle.  Baña parkazinua gure daben dongaro egilliari aginduten deutsa Jesu Kristok egin
dedilla bere burubaren agertzalle. Mg CO 14. Ni izan niz hebentxe taka agertzale. 'J'ai dévoilé ici des fautes'.
Etch 282.
 Testigo.  Ekarri ziñei zeure esanaren agertzalle edo testigutzat Jangoikoa. Añ GGero 185. Agertzalle edo
testigu zuzen ta lotsa andikoekin. VMg 4.
2. agerzale (S ap. Lrq). (El) que se presenta, comparece. "Qui apparaît" Lrq.  Gobernüko "travailleuses
familiales" ikhertzetan, andere Lerdou Larraja Arthegiet-akoa 25 agerzaletarik 4 garren elkhi da. Herr 17-5-
1962 (ap. DRA).
agertzapen. 1. Aparición.  Ikhusi zutela ere Aingeru agertzapen bat, ziotela: bizi dela. TB Lc 24, 23 (Dv
agertu zaizkotela, HeH agertu zitzaiztela).
2. Manifestación.  Bada bakhotxari emana da Izpirituaren agertzapena guzien abantailatzat. TB 1 Cor 12, 7
(Lç manifestazione, Ol agerbide, IBk, IBe agerpen, Bibl agertze).
3. "Révélation" Dv.  Jendaia guzietan ezagutua den misterioaren agertzapenaren arabera. Dv Rom 16, 25
(Ol agerketa).
4. Expresión.  Soin eder eta marduleko emakumea, agertzapenetan nabarmena, arrak emearen irritsez
jartzerañokoa. Etxde JJ 87.
agertze (Urt, Gèze), agertute. 1. Aparición. "Acronychus ortus, [...] argizagi agertzea" Urt I 112.  Zelüko sü
haren agertziari bihotzak piztü zaitzen. Bp II 72. Beste anitz agerze ta milagro ere egin zituen Jesusek. Mb IArg
I 300. Edmond gaztia konsoluz eta gortarzunez beterik bere Jaunaren mirakuluzko agertze hortzaz. AR 190.
Herri güzietan arima herratien agertziak diradialakoz izan üsü. Egiat 171. Agertze hetarik ametsak berhez
ezarten. Ib.171. Ezkuteta ta agertutegaz. Mg PAb 120. Zelatakada oneekaz, bertatiko agertute, erijotza,
katigatute eta eroiena kendute oneekaz ain eukazan olloturik arerijuak. Astar II X. Etxegizonak berak / agertze
bat egiten du. Gy 89s. Uste gabeko [Jesukristoren] agertze amorezko hura. 'Aparición'. Aran SIgn 40. Agertze
milagrotsua izan zan Aranzazukoa. EE 1884b, 117. Arthizarrak lehentzen dian bezala ekhiaren agertzia. Ip Hil
22. Ez zen hura beizik bihirik / [Lurdeko Birjinaren] agertze hortaz gozatu. Zby RIEV 1908, 292.
 (s. XX). Beste munduko emakume orren agertzea ezkeroz. Goñi 102. To, haugi pinta baten edaterat, ze debru!
ire agertzea behar diauk ohoratu. Zub 86. Idazle berri baten agertzeak [...] bularrean alako ikara gozoa [...]
eragiten digu. Ldi IL 86. Ez dugu uste izan bear Iainko-agertze oriek bildurra ta auleria lagun gertatzen diranik.
Or QA 171. Alare [eguzkiaren] agertzea bera iduritan ez baneuka, orain mintzo naizanean bezala ezin nezaio
igarri. Or Aitork 322s. Jaungoiko haundiaren agertze ospetsua itxadoten dugula. IBk Tit 2, 13 (IBe agertze; Ol
agertaldi). Arrunt dotoreturik agertu zaigu [liburua] bigarren aldiz. Biziro poztu gara agertze horrezaz. MEIG
III 87 (cf. infra (4)). Antzina, "belztasun" hori izan ohi zen, lanaren agertze eta gogortzearen aldez, aurreko
sinalea. "Aparición y solidificación". MEIG IX 123 (en colab. con NEtx).
 Manifestación. "Epiphania, agertzea" Lar.  --Gaiza hoiek orok zer zeñharatzen zien? --Batheyian: Jinkoatan
diren hirur Personen batarzüna eta agertzia. Bp II 28s. Epiphania da hitz bat, zeinak erran nahi baitu agertzea.
CatLav 372 (V 180). Orduan dugu milagrua edo Providentziaren agertzea. Vill Jaink 175.
 Visita.  Nola zagoken agertze bat bederen Jerusalemerat egin gabe? Laph 34. Lehenbiziko agertzea
Aingeruen komenturat egin zuen. Ib. 75.
 Gero, oar bederen ez dezula Lizardi gogaiak etorri-ala yaulkitze-zale, baizik buruz eio, aztertu ta bae xeean
mende.
igaziak bakarrik dutekela arengandik mundura agertze-baimen. Markiegi in Ldi IL 12.

2. Acción de mostrar.  Besteren bekatua eragiten duena edo agerze ta erakuste gaiztoak agerian egiten
dituena. Mb IArg I 144. Deabru tentaria bere tentanz eta bekaturako bid-agerze gaistoagatik gure etsai
galgarria bada. Ib. 143.  Ximixta bezala iragan ziren denak: aitaren beso agertzea, tiroa, zakurraren erortzea
sahetsaren gainerat. JE Bur 19.
 (Lar, Añ), agertute (Añ). Declaración. "Registro de las mercadurías" Lar y Añ.  Asko da borondate edo
biotzeko konfesioa edo bekatu agertzea. Mg CC 143. Aozko agertute edo deklarazinua. Mg CO 211. Pekatuben
agertute txaarraren ganian. Ib. 199.
 Revelación.  Zer agertzea egin du Jainkoak Abraham eta Jakoberi? Zerb IxtS 36n. Animaren belarritik
sartzen dan ITZaren xixtu au, zerki bat danez gaiñera, egien eta ixilgordeen agertzea darama berekin. Or QA
181.
3. Descubrimiento.  Euskaldun lagunkidari milla zazpieun, irurogei ta amabigarren urtean Terranovaren
agertzeaz itzegitean esaten zitzaion bezala. Izt C 470s.
4. Edición.  Bi mihiren gramatika [...] hirurgarren agertzia. "Troisième édition". Arch Gram tít.
- AGERTZE EZ. No aparición.  Norbaitek esango luke, edo behintzat norbaitek inoiz esan zuekeen, al-ik
agertze ez hori gure idazleek, zaharrik gehienek, Ubillosek ez ezik, nozitu duten eritasun makurretik datorrela.
MEIG VI 163.
- AGERTZEZ. Públicamente.  Juan zen bera ere bestala, ez agertzez, bena segretian bezala. EvS Io 7, 10 (Dv
ageriki).
agertzeta.  Epifanía.  Agertzeta edo Epifania hori guk Trufania deitzen dukegu. Egunaria 6-1-1958 (ap.
DRA).
 ageru. v. aieru.
ager-zale.  Nun-nai zagoz bai, / zoramen argi, / nun-nai zagoz / ager-zale, / bideko gauzen / ostean erdi- /
ezkutau ziñan, / maitale. 'Deseoso de manifestarte'. Gand Elorri 75.
ageta.  Granizada.  Yauretxean Itun-kutxa ageri izan zan, tximistak, otsak, lurrikarak ta ageta aundiak
sortzen zirala. Ol Apoc 11, 19 (Or MB 866 ageta; Lç, He babazuza, TB, HeH, Echn, IBe (h)arri erauntsi, Dv, Ip
harrite, Ur arritze, Ur (V) arri, Ker txingorrada, IBk kazkabar-erauntsi). Tira ba, biar, garai ontan bertan,
ageta gogor bat eratxiko dut. Ol Ex 9, 18 (Dv harri-abar, Ker arriabar).
- AGETA BOTARIKO. "Ageta botarikoa, decaído, deshecho (G-nav)" Inza RIEV 1928, 151.
1 agi (Lar  H). 1. "Agia, apariencia, parecer, semblante de una cosa" Lar DVC 150. "Assimilación",
"apariencia", "hechura, forma" Lar. "Agi (AN, L, BN), apariencia, descubrimiento" A (que no se refiere
seguramente a su uso como sust., sino a agi danean, agi danez o agian).
2. Fenómeno, suceso.  Ele ta izkera berdintzat artzea eztet nik esango "marraskulu utsen betea" danik; baina
zerbait baldin bada, agi utsezkoa da: "agian bai, agian ez", erderaz "en apariencia". A Eusk 1919-20 (II), 8.
Ostagi (fenómeno fonético) au bestera entzuten da Gernikako ibar eder aretan: au-ren ordez eu. Ib. 4. Laxter
oartu nuen aren buruan gertatzen zan agi edo fenomenu bat. A EY I 19. Gure jaioterri maitearen edestiak
aitortzen digun agi edo gertaki garaienengoa. Elizdo EEs 1927, 182. [Gizonak] bere baitan ikusten eta sumatzen
ditun agiak edo gertaerak oro barrendik darizkiola ezagutzen du. Or EG 1952 (5-6), 11.
- AGI DANEAN (G-goi; aidanean AN-gip; ari danean G-to). Ref.: A (agi, ari); Garbiz Lezo 153. Según parece,
al parecer. "Agi danean Antonio il da" A. "Ari danean (G-to), por lo visto, según parece. Ikusitakoarengatik ezta
esaten "ari danean" (G-to)" Ib. "Aidanean, [...] acaso" Garbiz Lezo 153. En G-bet es siempre ai danian, mientras
que, por ej., "cuando ha venido" es etorri denian. Nunca se oye *ai denian, lo que hace pensar que la forma
verbal no es da "es", de donde con suf. relativo den.  Agidanian il da / askoren moduban, / alakua neke da /
sartzia zeruban. PE 49. Aidanian zatuai / kontu egin ziyon. PEItz 155. Ongi zeok; aidanean, gauz obearen
gutizirik ez daukak. Elizdo EEs 1929, 174. Ari danean, beste bitan ere elkar ikusi zuten. Or SCruz 128.
Agidanian zere esposa / nai zenduke erregiña. Tx B 154. Agidanian ikusiya da / Amerikako kortia. Tx B II 189.
Aidaneen gero, aste betean gaztairik ez diat ikusiko ta. Lek EunD 28. Olakoen bat egin zuten agi-denean
Yerusalemen. Ir YKBiz 287n. Inguru aietara joan ziran aidanean Colon eta bere lagunak. JAIraz Bizia 30.
Aidanean ilda gero ara bota zuen. Sorarrain Lili 135. Gizon bat ikusi utsarekin, agidanean ginballarekin
okerrago, aiek ibilli zuten korrika ikustean. Anab Aprika 55. Ainbeste gazte etxean arkituta izutu gaitzik. Baña
agidanean denak anaiak dituk. Ataño Espetx 33. Izan ere, eta itxurak agi danean ala lirake, ba zan andik
bertako erri-koxkor batean baserriko neska bat. Berron Kijote 39. Gorago jaso nahi du honek burua, agidanean.
MEIG III 110. Ez zen erabat okerra, agi denean, haien "ilustraziñoia". MIH 172.
- AGI DANEZ (G-to; ai danez V-gip). Ref.: A Apend; Elexp Berg (ai danez). Al parecer, por lo visto. "Ai danez,
mende.
agi danez, dirudienez. [...] Erle-batzia, ai danez e, kapela aundi bat jantzi, orrek len zeak zien ba, kapela
beltzak..." Elexp Berg.  Agi danez, irain andia egin dizute zuri. A Ardi 75. Gau artatik izeba emen degu
beintzat, eta, agi danez, izango ere. Ib. 142. Agidanez, latiña ta abar irakasten aritu zaneko jarduketa bat izan
bide da, itzaldi-saill au. Mok EEs 1925, 7. Ori da, agi danez, nere okerra. Ldi IL 92. Jateko doi ta jateko jori, /
auzoan zorra, adi danez. "A lo que parece". Or Eus 181. Berau baitut, agi danez, nire etsairik gaiztoena. Zait
Sof 18. Agi danez, gure erriaren gogo-gogokoa izan zan Magdalenako emakume penitentzigillea. SMitx Aranz
143n. Ara, emen tiburoi asko da agi danez. JAIraz Bizia 33. Etzun Vinson jaunak, ai danez, liburua azalez baizik
aztertu. EG 1956 (3-4), 89. Agi denez beren eguzki gun-emallea galduta. Txill Let 27. Egillearen beraren
bizitzearen drama, gai orokar eta betierekoa, agi danez. Vill in Gand Elorri 10. Watauinewaren siñeste au, agi
denez, zaar-zaarra da. Vill Jaink 19. Mirarizko mairuren batek zaintzen du, ta ez neretzat agi danez. Berron
Kijote 184. Ez ziren guztiok gogaide minak agidanez. In MEIG VI 38.
v. tbn. BU Egan 1955 (5-6), 23. Ibiñ Virgil 80 (93 agi denez).
 Etim. Término extrapolado de agian, agi danean, agi(tu). El hecho, como en húngaro del s. XVIII, ha sido
corriente entre nosotros, con éxito incierto, a partir de fines del s. XIX.
2 agi. "(V-arr), celo de la yegua, burra, perra y gata" A.
1 agian (G-bet, AN-erro, Sal, R, S; SP, Lar, Gèze, Dv, H), agien (H), ahian (BN), aian (B), agin. Ref.: A
(agian, ahian); Iz R 401.
1. Quizás. "Peut-être" SP. "Acaso" Lar.
 Tr. Documentado desde Dechepare en textos septentrionales, alto-navarros y guipuzcoanos orientales (lo
emplean por ej. Xenpelar y Bilintx); desde principios del s. XX --seguramente por influencia de Azkue-- se
extiende a otros autores guipuzcoanos e incluso a algunos vizcaínos. En la tradición septentrional, por el
contrario, su uso en esta acepción disminuye durante el s. XIX y es muy escaso en el XX, en favor de 'ojalá': en
T-L, por ej., no aparece s.v. peut-être, y en cambio sí s.v. plaire ("plaise à Dieu que, Jainkoak baletsa, [...]
agian"). Hay agien en Etcheberri de Ziburu y Argaignarats, agin en UskLi y aian en Mendigacha. En DFrec hay
200 ejs. de agian, de ellos 182 meridionales.
 Eta agian hik eginen bertan berriz bekhatu. E 33. Erioa iaugiten da guti uste denian / eta agian ez emanen
konfesione ephia. Ib. 39s. Eta zuek baithan agian egonen naiz, edo negua iraganen ere. "Peut-être". Lç 1 Cor 16,
6 (He agian; TB menturaz, Dv beharbada, Ol apika, Ker urrean, IBk, IBe, Bibl badaiteke). Iainkoari othoitz
egiok, eia agian barkha lekidianez eure bihotzeko pensamendua. Lç Act 8, 22. Irabazak arimaren ahal egin
guztiaz; / agien duk ikhusiren egun hura begiaz. EZ Man I 25. Usantza hura dutenek, agian badute zenbait
ahalke bertze bekhatuen kofesatzeko. Ax 261 (V 174). Agian zerrana etzadin engana. "Celui qui parla par, peut-
être, ne se trompa pas". O Pr 8. Esparantzan bethiere / nagoke hek bezala, / urrikalduko ni ere / agien
natzaitzula. Arg DevB 212. Agian uste duzu ase zaitezkeiela, bainan zein eginen zare. SP Imit I 20, 8 (Ch
menturaz). Agian gaur hillen nute. Tt Onsa 71. Irakur baletzate eskuarazko autorak [...] agian orduan erran
lezakete Sidoniok erran zuena. ES 167. Ustez agian hekin batean gal araziko zuen Magoek adoratu zuten haur
saindu hura. CatLav 372 (V 179). Bihotzaren arrotasun gaistoa da [...] agian edo noaski [etsaietarik] gaistoena.
Mb JBDev 143. Agian bigarren ezkontza batek arinduko du zuen alharguntzaren dolua. Lg I 244. Erranen
deraazu agian. AR 125.
 (s. XIX). Agian arla, agian orla... apenas izain da nork in limosna "agian" goien beldurrez (133). LE-Ir.
Dügün arren onsa egin, / urus girateke agin. UskLi 227. Mundu guztiya miratuta're / zu bezelako damikan, /
agiyan izan liteke baño / ez det sinisten danikan. Bil 105. Nabegantiak uzten baditu / arrixkuaren beldurrez, /
portunaren bat egin lezake / agiyan ere legorrez. Xe 190. Agian piztu zitekian griña txatarren baten su txarra.
Bv AsL 206. Egiten zuten jadanik beren baithan, agian emana izanen zitzaiotela haur harren izatea beren
laguntzat. Jnn SBi 136. Ez bazuten tentatu / Usurbillen ori, / agiyan ez zezaken / bertsorikan jarri. AzpPr 119.
 (s. XX). Galdetuko duzute agian, ia zergatik atzerrikoen istoria eskribitzen dudan. Goñi 19. Aian ezkapatan
iazanian eziai ekusen lasterrari emoiten. "Tal vez". Mdg 164. Une larri artan [...], agian barkapen oso ori
irabazteko ez zera gauza izango. ArgiDL 52. Agian, bidexurretatik jo arren ere, beti egi-bide bakarrera
datorkigu. Aitzol in Laux BBa VIII. Guzien ondarrean / laño urdin, begiak; / izotz-arnasa, agian. "Debe de ser el
aliento del hielo". Ldi BB 158. Igoko da agian, guretarren bat ere. Lek EunD 12. Nere seme maitea bidaliko
diet; au ikusi ta lotsa izango diote agian. Ir YKBiz 386. Oitura au agian eneolitos-aldia baño lenagotik
datorkigu. JMB ELG 90. Txanpon-giteko mailluz jotzean / agian, itsas litezke. Or Eus 91. Dirua [...] gorde,
gero, agian, etxean sortutako seme batek arrunt bota dezan. ABar Goi 49. Izan balitu aitzintzean, etzuken hilen
agian (BN-ciz). A EY III 152. Ezin asma daikezu / zer dizun gordea: / agian mesedea, / agian kaltea. SMitx
Aranz 234. Agian, gezurra izango da, baña... NEtx Antz 112. Matrailak piska bat gorriturik, suaren beroz agian.
Mde HaurB 8. Ez dakigu; agian, au ez da beñere jakingo. Txill Let 76. Otu yakon Joni ordurarteko maitekeri-
ariak matasa biurtzea zergaitik izan zeitekan; agian, okerreko asmo ta buruerak ziralako. Erkiag Arran 160.
Inguruko loreak / agian aizeteak, / agian izozteak / billoixtuko ditu. Gand Elorri 82. Ordena ori gogoko bazait,
agian egokituko natzaio. Vill Jaink 94. --Ez dut nik holakorik aiphatu... Saltsa egileri jazar zaite eta ez eni. --
mende.
Agian, jauna, agian... Larz Senper 48. Agian, belar orriñaren usaira [...] ukulletaradiño erakarriko du.
"Forsitan". Ibiñ Virgil 49. Leihorra pasaturik egin itsasua're, / geldituren ninduela agian hark ere (BN-baig).
Balad 118. Agian, bataren ondoren ibilli ta bestea arkitzea ba liteke. Berron Kijote 175. Oker nabil, ordea,
agian eta prest nago okerrak zuzentzeko erakusten dizkidaten bezain laster. MIH 382s.
v. tbn. Mat IX. INav 120. AstLas 34. Jaukol Biozk 83. Lab EEguna 68. Markiegi in Ldi IL 9. EA OlBe 74. Zait
Sof 84. Etxde AlosT 48. MAtx Gazt 23. Lasa Poem 106.
 Labur-beharrez esan beharko ditut, bada, gainerakoak, nahiz agian --eta agiarik gabe-- premiazkoenak izan.
MEIG IV 87.
 (En oraciones interrogativas). Quizás, acaso, por ventura. AxN explica (zer dakizu) hurran (lehenbiziko eginen
duzunaz) (125) por agien, en lo que parece un error de interpretación (en Axular significa 'siguiente').  Agian
sierboak bere gustora ibili bear du, edo nausiaren gustora? edo agian solamente zerbitzatu bear du gustoetan ta
ez neketan (16). LE-Ir. Agián eztá au, zegóna eskean? LE Io 9, 8 (Dv othe). Zelaietako txorien arreta daukanak,
eztu agian izango gizonarena? Bv AsL 193. Errira zoaz... maitasun billa / agian? Jaukol Biozk 28. Nor zaitugu?
Nongoa? Zumaiarra, agian? Ldi IL 87. Aita? Agian, aitaren izenik merezi ote din? Etxde JJ 58. Zer ikusten duzu
nigan? Ero baten antza ote dut agian...? Txill Let 97. Izan al liteke, agian, une berean / uste on eta beldur?
Berron Kijote 154. Goierriarrak guttiago ote dira beterritarrok baino? Gehiago direlarik ere, ahulago agian?
MEIG VII 166.
v. tbn. ABar Goi 33. Erkiag Arran 106. NEtx LBB 5. Anab Aprika 52.
2. (Con completiva). Con la esperanza de que, en la esperanza de que. "Nous préférons aujord'hui [...] pour
marquer un souhait, agian. Ex.: Agian ez zuela eginen, dans l'espoir qu'il ne le ferait pas" Lf Gram 758.
 Tr. Documentado en la tradición septentrional desde principios del s. XVII. Al Sur sólo se encuentra en
Xenpelar.
 Neure othoitzekin zure othoitzetara presentatzen naiz, agian pietatez errezibituko nauzula. Harb 148. Heldu
natzaitzue neure obrattoaren ofrendatzera, agian bide hunetaz gure herriko semeek zenbait laguntza edo fagore
errezibituko dutela. ES 403. Gonbidatu zituen bere haurrideak eta erresumako lehenbizikoak agian ezaguturen
zutela erregetzat. Lg I 323. Milaka juan zitzaizkon, agian beren othoitzez eta nigarrez atxikiko zutela. Laph 222.
Betroi bat artu nuen / Ernanin feriyan, / galantziya egingo / zuela agiyan. Xe 295. Deliberatu nian beraz egotea
aphur bat nere arbolaren puntan, agian azkenean atsoa, unhaturik, aphazegatuko zelakoan. Elzb PAd 41. Erran
ditiat [...] ehun aldiz bedere liburuan diren Domine ne guziak [...], agian Yainkoak barkhatuko darotalakotz
haurreko malefizioa. Ib. 25. Eta agian errexkiago garhaituko zituela, gosez ahularazten ahal bazituen. Jnn SBi
149. Mediku xaharra eri gaizki baitzen, ikustera joana zitzakon auzotik gaztea, azken orena hurrandua ahal
zuela, agian, poxelu harek. JE Bur 123. Lurrez ahal bezain tinki bethetzen nintuela, handik ezin atheraz ithoko
zirela agian [...] kabala gaixtoak. Ib. 16. Egortzen du oraikoan oihanera [...]. Tartaro harek muthila agian
janen diolakoan. Barb Leg 127. Orai arte begira / egon naiz lorian, / gaxtagiñak hartuko / tuztela agian. Larz
Senper 96.
3. (AN-5vill, L, B, BN, S; VocBN, Dv, H), agin (S), aian (B), ahian (BN-baig). Ref.: A (agian, ahian); A
Morf 421; Lh; Lrq /agín/; Satr VocP; Gte Erd 161, 172 y 237. Ojalá. "Interj. qui exprime un souhait vif, désir
prononcé" VocBN. "Plût à Dieu" H. "Aian torriko alzaik aita, ojalá te venga el padre" A. "Agian ilen aiz! ¡Ojalá
mueras! (BN-baig)" A Morf 421. "Peut-être, avec le sens précis de 'j'espère'" Lrq.
 Tr. Documentado desde mediados del s. XIX (cf. agian ba en el dicc. de Lécluse) en textos septentrionales
exclusivamente, a excepción del roncalés Mendigacha. A lo largo del s. XX se va generalizando la construcción
con futuro. En DFrec hay 18 ejs. de agian, todos ellos septentrionales.
 Ofizio miserablia zuien, ene idurian; / bere pasaier guziekin zeruan dago agian (1842). Michel LPB 351.
Agian [liburu] hunek ere baturen ditu [erakurtzaille] bereak. Gy V. Seme hau ez da agian bertze semeak bezala
gerla-gizon atherako, eta bere amarekin agian lakhetu zaio. Laph 1. Zonbat Heskualdun lehiatuko othe gare
heier jarraikitzerat? Agian anhitz! Agian guziak! Ib. II. Agian lorea du kausitu zeruan! Elzb Po 190. Agian
jadanik gozatzen da bethiereko zorionaz. Prop 1886, 236. Leher egiten duenean [Errepublikak], agian ahal
bezain laster, erranen dire huntaz orai erran ez daitezkenak. Elsb Fram V. Agian bethi Laphurdiko gazteriak
pilotaren trebetasuna atxikiren du. Arb Igand 142. Eskual-herria da egundainotik, eta agian bethi izanen ere
pilotaren Ama. Zby RIEV 1908, 89. Oi! libertade saindu, izar goibeldua, / agian ez zaitugu betikotz galdua!
EGAlm 1896, 16 (ap. DRA; la ref. es incorrecta). Agian ukan du hunek [urrikitzeko] epe hura! HU Aurp 140.
 (s. XX). Aian ekusentu [ene kartak] geroago oboroago eta naroago. Mdg 129. Agian urte hunek gaitu /
hurbilduko. Etcham 95. Agian lehen bai lehen ukanen dut [...] heientzat ene odolaren ixurtzeko zoriona. JE Bur
136. --Lehen aldia ahal duzue burdin bideetan zabilzatela? --Bai, gaixoa, eta agian azkena! Barb Sup 81. Izan
dira beste ützül üngürü, Haritchabalet batek baizik ozketan ezar ahal ez liruanik? Agian ez. Const 22. Negu
tzarraren uztar gaixtoak akabo dire agian! Ox 28. Ba, agian hola izan daila, Piarrex. Zub 75. Aita Xavier eta
Aita Lertxundi gu baino toki hobean dire hortaz mintzatzeko: agian eginen dute ondoko egunen batez! Zerb Azk
69. Agian hainitz urtez, jaun apeza! Ib. 85. Goraintzi etxenkoei --agian osasun hobean daude engoitik? Mde Pr
62. Agian batzuetan erabili dituztan ele bortitzen barkatzeko bihotz ona ukanen dun. JEtchep 71. Agian, lagun
fermua gertatuko zauk! Larz Iru 94. Menturaz bihar? Agian! "Souhaitons-le!". Ardoy SFran 17. Erranez agian
mende.
ez ziola Jainkoak egun batez galdeginen. "Lui disant souhaiter que Dieu ne lui demandât pas". Ib. 173. Jaun
arrotz horrek afruntu hori / barkatuko du agian. Mattin 93. Gure hizkuntza ez da galduko agian! Xa Odol 179.
Denek gauza hau bera ginuen mihian: / berriz bateratuko ginela agian. Ib. 232. Agian eroriko aiz! (BN-baig).
Inza NaEsZarr 2416.
4. (H, A). "Apparemment" H (que lo relaciona con "apariencia, [...] agia" de Larramendi). "Al parecer" A, que
cita el pasaje de Axular (617 (V 397): "Erranen du agian zenbaitek", pero no parece tener el significado que le
da.  Jorraren bukaera ospatzekoz, antza (itxuraz, agian). Or Eus 288. Txitak olloloka inguratzen duten
bezelaxe urbildu zitzaizkon danak etxekoandreari zurrutara; zulagarria zan, ba, agian, egarriaren eztena. TAg
Uzt 83. Oso gogoko egona izaten zun agian Balendinek angoa udaldiko jaiegunetan. Ib. 44. Auxe izango da,
agian, Nikanor-en maisua erri aundian. Erkiag BatB 127.
 Ciertamente.  Gaztea ta kilikagarria zan, agian, arekin jokoan ari zan emakumea. TAg Uzt 179. Gañera,
zoragarriak ziran, agian, parre-garaian matailburuetan irtetzen zitzaizkon xokondo-uneak. Ib. 215.
- AGIAN-AGIAN. (Forma con reduplicación intensiva).  Joan zen hura ere Alekzandriako hirirat, egiten
zuelarik bere baithan, agian-agian emana izanen zitzaiola, hari ere, bere odolaren ixurtzea Jesus Jaunarentzat.
Jnn SBi 127.
- AGIAN BAI (Lecl; agian ba BN-baig ap. Satr VocP). "Plaise à Dieu!" Lecl. "Optativo: ojalá, agian ba" Satr
VocP.  Sobera usteldura da bazterretan, nehondik argi onik eta garbitasun handirik igurikitzeko. Agian ba!
HU Zez 47. Iraunen du [eskuarak] luzexko. Agian ba! Zub 102. Legeak ondorio hobeak ukan dituzke [...]. Agian
ba! JE Med 134s. --Pantxok atzemanen ahal du lana behere hetan? --Agian ba! Larz Iru 94.
 Etim. Quizá relacionado con agitu.
2 agian.  (Precedido de participio). A punto de. v. AGINEAN.  Yakin begi berorrek, au entzun neutsonean,
erori-agian geratu nintzala, goseagaitik baiño areago, zoritxarra ain garbi ikusita. Or Tormes 67. An dago,
gaixoa itsasegian il-agian, ondarrean etziña. Or Mi 120.
agiandu.  Desear. v. agiantzatu, agiankatu.  Euskalzaindiak egin dezan [...] hiztegi bat [...], hori nuke ene
xokotik agiantzen (souhaiter). JE GH 1929, 104. Ezdeuskeria, bizi luze baten agiantzea, eta bizitze on batez guti
axolatzea. Leon Imit I 1, 3 (SP, Ch desiratu, Mst nahi ükhen). Bainan gu baitan eta gutarik kanpo diren guziak
zure nahi sainduaren arabera gerta ditezen agiantzea! Leon Imit III 45, 5.
agianka. v. agiantza.
agiankatu.  Desear. v. agiandu, agiantzatu.  Eta agiankatzen ziotelarik zori on bat beren arrebari, eta
erraten ziotelarik. Dv Gen 24, 60 (Ur opa izan). Zorion agiankatu zaroten eta oihu-egin zuten: Bizi bedi errege!
Dv 2 Par 23, 11.
agiantza.  Deseo.  Zeiñek agiantza erho batez nekhatzen eta iriontzen baitituzte bere bihotzak alferrik. He
Phil (ed. 1853), 324 (este ej. ha tenido distintas interpretaciones por parte de dos lexicógrafos: "aspirations
insensées" de Dv, y "par un peut-être insensé" de Harriet, que transcribe <aguianca>; hay que señalar que en He
Phil (1749), 391 hay agianka con una k extraña hasta por el tipo, en vez de c(a), normal en el libro; pero en Phil
(1853), 324, de mejor impresión, se lee agiantza). Orobat nik ere urthe berriari buruz nahi helazari niozkete
"Herria"-ren irakurle guzieri ene agiantza hoberenak, ene agiantza goxoenak. SoEg Herr 31-12-1959 (ap.
DRA).
agiantzatu (Dv).  Desear. "Souhaiter, former des vœux" Dv. v. agiandu, agiankatu.  Jainkoak nere
salbamendua hanbatetaraino agiantzatzen du, non bera gizon egin baita. Dv LEd 56 (Cb Eg II 24 deseatu).
Hunelakorik agiantzatzera edo gogoan ere iragaitera nor zaitekeen mentura? Ib. 88. Eta nik ez dut, dakizuna
agiantzatu gizonaren eguna. Dv Ier 17, 16 (Ol opa izan). Eta hasi zen agiantzatzen ihoiz baimena ez balu ukan
baratzeetan sartzeko. Mde Pr 92.
agiaz (L ap. A), aiaz (V ap. A), agiz.  Acaso, tal vez. "Aiaz (V), acaso. Parece idéntica a la voz labortana agiaz,
agian" A.  Jainko-begitan kristau-erririk / kristauena agiz gurea. SMitx Aranz 178. Sorgiña al zan, izan agiz,
Txotxa aizeputz ura? Eston Iz 105.
agidaka. v. agiraka.
agien. v. 1 agian.

mende.
agiera (SP), egiera (SP).  "Jarro. Zilharrezko agiera, aiguière d'argent, jarro de plata" SP.
agijoi. "Aguijón de hierro" Lcc.
agika. v. haginka.
hagikur. "Gatillo, sacamuelas, agikurra" Lar.
agila (V-gip, Ae, Sal, R; Lcc). Ref.: VocPir 436; Elexp Berg.  Águila. "Águila, ave" Lcc. "Aguilocho, agila
arra" Ib. "Águila negra, agila balza" Ib. v. arrano.  Artuko dituzte agil egariaren erako ego-egalak. Mb IArg I
297.
 (AN-ilzarb ap. Bon-Ond 144). Buitre.
agilando (V; Añ), agirando (O-SP 221  H, A), aginaldo (Lar), aginaldu (Lcc). Ref.: A (agillando); Etxba Eib
(agillandua).  Aguinaldo. "C'est une corruption des mots au gui l'an neuf" O-SP 221. "Gage, gages, [...] (V)
agilandoak" Añ.  Zuzen ta zekentasun baga pageetan eutseen soldata ona, ta zerbait agillandoz. JJMg BasEsc
170s. Donostiyara gatoz / agirando billa. Echag 96. Agirando galdea / Onenzarokoa. Ib. 155. Eskallera-buru ta
/ ate-ondoetan / jendea franko dabil / agirandoetan. Ib. 148. Deklaratzera nua / Agedaren kausa, / nundik-nai
aginaldo / eldu zaio gauza. Xe 180. Orduban agilando ederra emango ziok! Sor Gabon 20. Gabon, etxeko andre
/ eta nagusiyak, [...] / agiranduengatik / gera etorriyak. PArt Ustez 41. Alde ortatik bildu liteke / zerbaiteren
aginaldo. Tx B 230.
 (Como fórmula). "Agillando, agillando, / bizkaittarrak Durangon; / Aingeruak gera, zerutik gatoz, / poltsia
ba'dogu baña / eskian gatoz" Etxba Eib.  Aingeruak gara / zerutik gatoz / una limosñita / porramor de Dios, /
aquí estamos cuatro / cantaremos dos / agillando agillando! / Matxin-arrando! Kk Ab I 61.
agilandotxo, agirandotxo.  Dim. de agilando.  Agirandotxo zerbait / eman nai badute. Echag 200. Gure
eskarioa / da urterokoa, / agirandotxo zerbait / borondatezkoa. Ib. 243.
agilatxo (AN-ilzarb-olza ap. Bon-Ond 144).  Gavilán. "Épervier" Bon-Ond 144.
agileta. v. abuleta.
agilloi (V-arr-gip, G-to), agillon (AN-erro). Ref.: AEF 1926, 81; JMB AEF 1926, 13; Iz ArOñ.  Aguilón. "Las
casas que tienen el tejado a cuatro aguas, unas tienen cuatro cuartones (= agiloiak) que, partiendo del centro del
tejado, van a parar a las cuatro esquinas del edificio (Zeanuri) (V-arr)" AEF 1926, 81. "Casi todos los tejados
tienen vertientes muy rápidas a cuatro aguas. Esta clase de tejados se llama agillona (AN-erro)" JMB ib. 13.
"Corononado todo ello por un tejado a cuatro aguas o agilloitan (G-to)" Lek in CartAnd 412. "Agilloia, bi
agillue, viga paralela entre goixaga y sapata en tejado de dos aguas" Iz ArOñ.
agimen. 1. "Mando, jefatura" AG 220. "Autoridad (AG)" Bera app.  Competencia, facultad.  Baña urte
orren egun onetantxe (Urtarrillako 25an) gobernu bezaliak aginddu eban ordutik aurrian Diputación General-
aren agimenak Provincial-arenak eurak ixango zirala. AG 1420.
2. Orden, mandato. Eldu zan gudu-ontzira erabagillearen agimen (orden, mandato) bat. Echta Jos 269.
Erabagillearen agimen bat, ziñoana joateko beragana ontziko guztiak aldi bittan. Ib. 273. Nagosi onen
agimenaz, amabostgarren egunean, ontziratu zirean Longin da bere lagunak. Ib. 281.
agimendu.  "Concejo, lugar de mando" Otx Voc (que lo da como creación propia).  Emon egijuela, euren
senarrai legez, batzarretan eta agimendubetan sartzeko eskubidia. Otx 45. Ezeben geiago eguno attatu ez
agimendubetan sartzerik, ez autarkija eukitterik. "In consiglio". Ib. 53.
agimendun.  Gobernante.  Romaren agintzaldian, agimenduna Octavius Augustus zala. Arriaga Lekob 5.
agimin-intxaur, agimin-etzagur (R-uzt ap. A).  "Clase de nuez, su cáscara es de tres gajos" A.
agin (V-arr-oroz; Añ). Ref.: A; A Apend.

 Tr. Usado principalmente con sufijos, tras participio. Antes de 1950 sólo se documenta en la literatura
vizcaína, a excepción de Orixe. En DFrec hay 2 ejs. de aginik.
mende.
1. Alrededor de. "(Ya había al) pie de quinientos hombres, baziran ozta bosteun gizon [...] (V) agin" Añ.
"Ordu bete agin, cerca de una hora. Amalau urte agin da ni or bizi izan nintzala (V-oroz), [...]" A. "70 urte agin,
como unos 70 años" A Apend.
2. (V-arr), ain (V-arr). Ref.: EI 203. A punto de. "A punto de perderse, [...] galdu agin, galdu ain" EI 203.
3. Proximidad, inminencia (?).  Aize-ziztua, naiz zugasti itsuko txori-txinta xamurra, naiz basa-eizeen marru
lodia, naiz mendi gañetik zetorren oiartzuna, bildurraren bildurrez erio-agin zitzaien. Or QA 58.
- AGINA. "Agiñe (gerundio), a punto de (V-ger)" EI 381. "Il agiñe dan, se está muriendo" (V-ger) Ib. 204.
- AGIN AGINEAN. "Ain aiñean, poco más o menos" A (que dice tomarlo del dicc. de Añibarro, pero no lo
encontramos en éste).
- AGIN AGINETAN (ain aiñetan V-ple-arr-oroz ap. A). (Estar, etc.) indeciso.
- AGINEAN (Añ (V), H (V), A). A punto de. "Zortzirak jo aginean dagoz" Añ (s.v. "(en) punto"). "Casi", "(a)
pique de, poco falto, [...] ondatu aginian o zorian egon" Ib. "Moribundo, [...] il aginian dagoana" Ib.  Ondatu
aginian naukee neure bekatu astunak! Añ EL1 145s. Azkenengo arnasakaz yoan aginean dagoan baten antzera.
Añ EL2 34. Bazenki tabernako etxia jausi aginian daguala, sartuko zinaiteke bertan? Astar II 125. Desesperadu
aginian bazagoz. Ib. 279. Ito aginean ebiltzela deitu eutsen bijak Marijari. Ur MarIl 25. Aize putzak txistuka,
pago erramatzarrak / baibenka darabillez ausi agiñean. AB AmaE 363. Estutasun eta larritasun andiak, il
aginean legez imini ebenak. Itz Azald 201.
 (s. XX). Bai, ba, kirijuak lertu-agiñian yaukodazak. Altuna 79s. Ill-agiñean nengoan. Or Tormes 47. Il-
agiñean, azken-zurrunketan eska ditzatela Elizakoak. Or Mi 79. Semia traia aretan ikustian, burutik egin-
agiñian asten da ama aldarrika. Otx 139. Illagiñean datzan emakumearentzako. Zait Sof 185. Bertako hizkuntza
dagoeneko hil agiñean zelako. Mde Pr 255. Goizeko amaikak jausi-agiñean erlojuan. Bilbao IpuiB 21.
Ipurmamiñak azalak urratuta, aragi bizi gordin yakezalarik, iñoiz odol-iturri biurtu-agiñean. Erkiag Arran 79.
Buruko garunak urtu aiñean dabil, jo ta su gogoetan. Erkiag BatB 159. Mundua il-agiñean dago, bere
eritasunak sendatzerik eztu. Vill Jaink 182. Apaizen artean erortzen zen il-agiñean. Ibiñ Virgil 104. Hilaginean
zegoen euskarak behar zuen sostenguetarik bat. MEIG IV 132.
 (Precedido de sintagma con suf. -t(z)eko).  Ez beti jarraitu eragin, seme alabak errukarri izateko zori ta
agiñean ipiñiaz. Ag Kr 108. Aita zarra dot gaixorik, ilteko agiñian atan bere. Alt EEs 1912, 127.
 Ez, ez --urten eban Aurelek negar-agiñian. Otx 19.
- AGINEKO. De cerca de.  Markolbe neure emaztia, Bertoldin deritxon amar urte agiñeko seme bategaz. Otx
98.
- AGINERA. Al punto de.  Azotatu ebenean, eldu zan bein il aginera. Añ EL1 212.
- AGINIK (V-arrig-oroz ap. A Apend). "Il-aginik, a punto de morir" A Apend.  Illaginik ta ezaguera baga
dagozan artian. CrIc 168. Illaginik egon da. Mg PAb 191. Larri erabillezan arerijuak ta goitu aginik. Ib. 210.
Zuk jaso gura dozun matxinada, urratu aginik eguana. Ib. 212. Aur eztarabil bera Errokek, goiz da arratsalde,
mandazaiña gora ta mandazaiña beera, gortu-agiñik? A BeinB 68. Jauxi-aiñik izan ei da. Zam RIEV 1907, 427.
agin. v. 1 agian.
1 hagin (V-gip, G, AN, L, B, BN, Ae, Sal, S, R; Lcc, IC 445, Mic 8r, SP, Deen I 126, Urt III 409, Lar, Añ, Lecl,
Arch VocGr, Gèze, VocBN, H, VocB), hain (AN-gip-larr, L), aain (aañ AN-ulz). Ref.: VocPir 234; Bon-Ond
140; A (agin, hain); Lrq; Iz UrrAnz, Als, Ulz, IzG (aaiñe), UrrAnz, R 300, To; EAEL 7; Gte Erd 202.
 Tr. Documentado en todos los dialectos.
1. Muela. "Muela de boca" Lcc. "Dent mâchelière" SP. "Muela, diente grande, agiña" Lar y Añ. "Dent
molaire" Gèze. "Grosse dent" VocBN. "Molaire" Lrq. Cf. HORTZ-HAGIN. v. matrailagin.  Inbidiaz betheari
hagin zorrotz hazpiak / aserrerik asikitzen diotza haragiak. EZ Man I 107. Hagin batetako minak hain penatzen
eta asaldatzen zaitu. Ax 590 (V 379; Añ GGero 371 agin bateko miñak; cf. infra HAGINEKO MIN). Galzen
ditu orzak eta agiñak ta azkenean gelditzen da indarrik bage ta illa. Mb IArg I 285. Ortz edo agiñen artean
gelditu oi diran lengo janaren izpi, edo apurren batzuek. Mg CC 228. Odol tantaren batzuek irteten badute
agiñe [sic], ortz, naiz oietatik. Ib. 228. Ez dezute ikusten / ortz eta agiñak / errot-arri gisara / daudela egiñak? It
Fab 97s. Ortz eta agiñetan sortzen dan zikinkeriaz. It Dial 36s (Dv hortzen eta haginen artean, Ip hortzetan eta
haginetan; Ur ortzagiñetan). Mingañaz igortzirik / agiñ eta ortzak. Izt Po 62. Bereala matrall-ezurreko agin
batean iturri eder bat sortu. Lard 143. Sano dauzka ortzak, / agiña zorrotzak. Xe 298. Lapak jaten ari zala
Tripakirenian, agiña erori zitzaiola. Iraola 121. Euren ortz da agiñen zindotasuna erakusteko. Ag Kr 46. Agiñ
guziak osorik dauzka / baña betilliak urdiñ. Urruz Zer 75. Bere haginak oro Irigoin demuntre hari utzi ziozkan
Baionan, eta herrirat itzuli zen, egun batez, hortz berri eder batzuekin. Barb Sup 101.
 (s. XX). Eta zakurrek, agertuz hainak, / bere zituzten oihanak. Ox 91. Nere ustez, orain, zuk, agin ta ortzak
nagitu bear dituzu. Lab EEguna 63. Sorgin-agin-zuloan koka-âla mullaztar / lurrean ipintzen du ikara ta dardar.
"Cuanta cabe en la cariada muela de una bruja". Or Eus 114. Nik ez dut ortzean miñik, / ez dut ere eskas agiñik.
mende.
Canc. pop. ib. 371. Agiña ataratzera najoiak. SM Zirik 127. Orai hiru hagin baditiat aphaintzeko. JEtchep 99.
Aginak galdu dira erruz. Arti MaldanB 225. Agiñak eta ortzak banan banan eta urrengorik urrengo erauziaz.
Erkiag BatB 26. Hagin bat jalitzeko edo bertze holako afera seriosez. Larz Iru 82. Ez dukek gaixtoa, / haginak
lanpustean / haragi freskoa! Mattin 86.
 (V; Lcc, Mic 6v, Añ (V), H), hain (añ- G-azp). Ref.: A; Iz ArOñ (agúra txiki); Etxba Eib; Holmer ApuntV;
EAEL 7; Elexp Berg. Diente en general. "Dientes, aginak, ortzak" Lcc. "Colmillo" Ib. "Agina llaman al diente y
lataagina a la muela" RG B 31. "Agúra txiki belendriñ, bost bizar da sei agiñ" Iz ArOñ. "Agiña, diente. Su sin.
ortza se usa poco en la significación de diente como pieza anatómica y mucho como instrumento de trabajo"
Etxba Eib. Cf. Lcc: "Dentera, aginan koskitua". v. hortz, HORTZ-HAGIN.
 Tr. Propio de la tradición vizcaína, aunque tbn. se documentan ejs. en otros dialectos, sobre todo ref. a dientes
de animales (cf. infra).
 Ene aginok ezin jan leie / aragi errebagea. Lazarraga 1196v. Ogi gogorrari, agin zorrotza. "A pan duro,
diente agudo". RS 539 (tbn. en O Pr 348). Loka jabilt agina ta gogoa dot arina. "Temblante me anda el diente".
Ib. 398. Aginak urrago, aideak baño. "Más cerca los dientes que los parientes". Ib. 138. Eskubagaz legez eruaten
dau janariya zatituteko eta eiyoteko aginen artera. Zuzaeta 88. Agiñak irriturik ta barreka egokan begira. Añ
GGero 250. Au emon eutskun ate bigaz itxita, aginakin ta ezpanakin barrututa. fB Ic II 183. Isten ez badeustazu,
aginekin ebagiko dot neure miina. fB Ic III 304. Dago ezpillu au txarto eginik, / ez deust erakusten aginik. Zav
Fab RIEV 1907, 95. [Hendaiak] izan ditu gizonak lehen haginekin / bakailau ekhartzeko herritar semekin. Hb
Esk 136. Odolak otzituta, belaunak ikaraka, / agiñak dardaraka iya amaiturik. AB AmaE 390. Baña agiñak
geroago eta azkarrago ditu [gure agure kaskalak]. Apaol 118s. Agin zuriak eta bardinak, / Guzarateko perlak
lez. Azc PB 122. Aurrean neukanari ukabilkada bategaz agiñak atera. Ag AL 81. Eta izango balitz [...] aginen
artian aurreko gaubeko ondarren bat geratu izan dana. Itz Azald 161.
 (s. XX). Agiñak zuri zuri ta kiskur kiskur ulea. Ag Kr 82. Bildurren-bildurrez agiñak alkar joten ixan
daustela. Kk Ab I 66. Urteten eban etxetik agiñai zirika, ez tartean zerbait eukolako. Or Tormes 85. Basurdearen
antzera zittuzan agiñak, eta itz-egittian urten-urten egitten ekijozanez, lapikoren baten irakitten eragoioela
zirudijen. Otx 11. Agiñ aketsak estekiren bat / damurik baitu baztartzen... "Dientes embotados". Or Eus 161.
Arrokerizko itz gogorretan / agiñai kirrizka-otsa. BEnb NereA 236. Giza-matrail azurrek, euren agin da guzti,
urteten eudien. Akes Ipiñ 15. Haginekaz azkazalak ausikitzen zitualarik. Osk Kurl 106.
 (H). (Ref. a los dientes de los animales).  Zuloaren be artatik suge arrigarrizko asko lasterka zetozela, ta
beren agiñ, ta buztanakin, zuten indar guziaz biak tiraka beronz ondatu nai zituztela. Cb Eg II 158.
Rinozerosaren adarra, hartzaren aztaparra, lehonaren ahoa, tigroaren haginak. Egiat 266 (el ed. transcribe
hagüinak y da el significado de 'elderrak'). Txakurtzarrak, badakus urrineti bere, ez dazaubana, asiko jako
zaunkaz, ta gura leuke agiñen artian euki. Mg CO 106. Eztau ez lakain bat / ostu [azeriaren] aginak. Zav Fab
RIEV 1907, 533. Daukaz agiñak edo agin ordekuak. "Dientes" (hablando del arador de la sarna). Ur Dial 24 (It,
Dv, Ip (h)ortz). Ganaduba erostera doianian ondo begiratu biar da aginik falta daben. Ib. 94. [Lugartzak]
itxasokuak bezela ditu bi agiñ luze, bakoitza iru ortz txorrotxekiñ. Sor Bar 42. Eldu iakan zankora / txakurran
agiña. Azc PB 81. Murmur [txakur] bata, agiñak agirian bestea. A BeinB 69. Kimaz ere ez da gaizki [zaldia], /
onak ditu haginak. Etcham 67. Amurruz agin zorrotzak, / jan nairik ardi, bildotsak. Enb 146. Tximiñuari, agiñik
badagiriyo, urrun akiyo. Otx 30. An zegok karramarro; / atzi dezagun; / ez agiñez aurrez, / sabeletik bai. Ldi
UO 32s. Gose orrentzat bazkari / bildots zurijak yagozak / bedar ezian dantzari. / Metu egixak agiñak! Laux AB
57. Artzuloetan agiñak zorrozten diardue basakatuak, azeriak eta basatxakurrak. TAg Uzt 239. Zaunkaz
zeudelarik, agiñak ageri ta lerdea zeriotela. Mde Pr 101. [Katuak] sartu agiñak sama-saman. Bilbao IpuiB 197.
Bere aginekin eman zidan dolore [arrainak]. Arti MaldanB 192. Eta erbiak artu agiñetan eta txakurra ekarri
zidan. And AUzta 93. Erbiak arin dijoaz / txakur agiñen igesi. NEtx LBB 383.
 (Fig.).  Gozatuko duzu zoriz / zeure kolera mina, / bai hautsiko kolerari / bere zorrotz hagina. Hm 117.
Pekatuaren arraren agin zorrotzak iñoz zulotu bagakoa. Ur BulaAl 37. Ikusi ziozkan eriotzari agiñak begiz-begi.
TAg Uzt 39. Arrantzalearen untzia [...] kilinkolonka ibili dabil [...], leze sakonaren agin ta erpe-artean. Erkiag
Arran 116.
2. Rencor, inquina. Cf. HAGINEAN IZAN.  Engoitik guziek badakigu Erlandek bethi baduela hagin handi
bat aphezen kontra. Elsb LehE 82.
3. "Zer hagina dian! (Sc), ¡qué diente tiene! se dice de uno que pide mucho dinero al querer vender" A. "Au
fig., prétention, toupet" Lrq.
4. (Vc ap. A; Dv, H). Mella en el corte de un instrumento. "Brèche, cassure au fil d'un couteau, rasoir, hache,
etc... (à cause de la ressemblance avec une dent)" H.
5. Diente de una rueda, etc. "El tronco mayor [en una ferrería] txurezko agiñakin, con sus dientes de madera" Iz
ArOñ (s.v. gabí-ardatza). Cf. HAGINETAN HARTZAILE.
- HAGIN-HAGINETAN. En todos los dientes, en plenos dientes.  Itzelezko ostikadea agin-agiñetan emon, eta
luze itxi eban azeria, konorte barik ta aotik odola eriola. Bilbao IpuiB 129.
- HAGINAK ALATU. "Agiñak alatu (V-arr-oroz), producirse dentera" A.
- HAGINAK BERDINDU (a. bardindu V-ger-m-gip). Ref.: A; Iz ArOñ; Elexp Berg. a) Llegar a tener juicio
mende.
(litm. 'igualarse los dientes'). "Agiñak bardindduta daukat, quiere decir que la persona ya no se dejará engañar,
que no es un niño (a las ovejas se les cierra o completa la dentadura a los 4 años)" Iz ArOñ. "Ze uste dok pa?
Aspaldi bardindu jatazen neri agiñak gauza orrek sinisteko" Elexp Berg.  Aginak bardindu ddakoz ta kontu
orregaz (V-ger-och). A EY III 307. Bost arrantzale jator egozan, gizon egiñak, garatuak, agiñak aspaldi
berdindutakoak. Erkiag Arran 14. Kozkondua edo agiñak bardindua zan edonorentzat. Erkiag BatB 19.
b) "Bardindu agiñak [...] (V-gip), poner las peras a cuarto, litm.: igualarle los dientes" A.
- HAGINAK ERAKUTSI. Mostrar los dientes (en señal de amenaza). "Mostrar los dientes, amenazar. Artzeko
zetsan guztiari, agiñak erakusten zetsazen" Etxba Eib.  Makillaka banatu arren ugazabak, inziri illetazkuak
egingo ditu [txakurrak], ez baña jarki ta aginik erakutsi. Mg PAb 92. Gorrotoz aginak erakusten. fB Ic III 235.
Aitarren-seme altza bear gara danok, agiñak erakutsi bear deutsaguz arrotzari. Ag AL 125. Ortzak eta agiñak
erakutsiaz, amorruzko pitsa ta lerdea zeriola. Ag G 154. Eta Mari Piparmini agiñak erakutsiaz ola ekin zetsan
[Pernandok]. SM Zirik 50.
- HAGINAK ESTUTU. Apretar los dientes.  Patxik, agiñak estutuaz ezpañetatikan odola ateratzeraño, esan
zuan birau izugarri bat. Apaol 100. Agiñak estutzea asko neban beragaz [surragaz] etxean geratzeko. Or Tormes
31. Kaltegillia baldin bazera / gero zuk kalte egiñak / begi txarrakin zu ikusita, / estutuko ditue agiñak. And
AUzta 151. Bildurraren bildurrez ta sukar antzaren oiñazepean, agiñak estututen ditu, amurruaren amurruz.
Erkiag BatB 190.
- HAGINAK EZARRI. Morder.  Zuri agiñak ezarritzeko / zelan izan ez gogorik, / aspaldi (y) ontan ezpainuen
jan / aragi txuriyagorik? Lopategi Auspoa 67, 35.
- HAGINAK KOSKITU (V-och-m-gip ap. A), HAGINAK KAUSKITU (V-ple ap. A), HAGINAK OSKITU (G-
to ap. A). "Producirse dentera" A.
- HAGINAK ZABALIK. Mostrando los dientes (en señal de amenaza).  Aren kurriskatara beste txerri guztiak
biltzen dira agiñak zabalik defenditzera. And AUzta 107.
- HAGIN-ARTATZAILE. "Hagin-arthazale, dentiste" Lh.
- HAGIN-ARTE. (En casos locales de decl., en sing.). (De, etc.) entre dientes. Cf. HAGIN-TARTE.  Itxi
geldirik arkaitz-zuloetan bizi dan otsoari, bere agin-artean zatitua izan gura ezpadau prankotarrak. Ag AL 15.
Zelan egin dozu iges nire txakurren agin arterik? Otx 69. Alaxe aztakatzen du lurra, agoko jarriberria agin-
artean karrazkatuz [...] zaldi eziberriak. TAg Uzt 229. Otsoaren agin-artetik buztana kendu-eziñik. Bilbao IpuiB
188. Azur biribil bat agin artean nasai lauskitu ostean [txakurrak]. Erkiag BatB 57.
 (De, etc.) entre dientes (decir, etc.).  Errezau egizu zer edo zer agin artian, ta eranzungo dot nik bere
aldodana igarriko ez deuskuben moduban. Mg PAb 57. Errezatu beozu Errosarioa [...] ta agin artean nastau
bagarik berbak. Añ EL1 216. Bijua aztubagana, esan deijozan agin arteko murmurija moduko orazinoe batzuk.
Astar II 39. Arraioren bat agin-artian esanda jagi zan noz edo noz. Kk Ab I 103. Begiratu eutsan astiro eskuan
eroiazan untxiai, eta ziñoan agin artean. Kk Ab II 111. Agur motela dirautsa agin artean. Erkiag BatB 139. 
Zeinbat galduten daben Aita gurea ez ondo errezeteaz, agin arte nastuz errezeteaz presaka, arinka, ganora gabe.
Añ MisE 16.
 Arrokeriaz beterik, ezetz esateko dago Nikanor; baiña berba ori agin-artean gorde dau, ta onelan erantzuna
emon. Erkiag BatB 181.
- HAGIN-ATERAKAI. "Sacamuelas, el instrumento, aginsakaia, [...] aterakaia" Lar.
- HAGIN-ATERATZAILE (Lar; -athe- Dv, H; -zale Arch VocGr, VocB; -atarazallia det., V-gip ap. Etxba Eib).
Dentista. "Sacamuelas, [...] aginsakalea, ateratzallea" Lar. "Dentista" VocB.  Kantia Irigoin hagin-atheratzale
gañean (1888). DRA. Bere bijotzeko ondoezak agertu eutsozan, agin-ataratzalle batek baño barriketa
geiagogaz. Kk Ab I 37. Auzoko Juanixio bialdu biarko det aldameneko agiñateratzalleari deitzera. EEs 1920,
178. Agin ataratzalliari agiñak miñik ez. Otx 32. --Oraindik min ematen al digu (aginak)? --Ez dakit; agiñakin
aginateratzallea gelditu zan. EgutAr 25-10-1956 (ap. DRA). Oraingoan Burt Lancaster da Wyatt Earp [...] eta
Kirk Douglas Holliday medikua edo hagin-ateratzailea. MEIG I 190.
- HAGIN-ATERATZE. Extracción de diente o muela.  Geldi bedi alde batera zenbat kaskarreko, zenbat
sudur-auste, zenbat dubako agiñ-aterate izan zan ainbatutea. Ag Kr 176.
- HAGIN-BELAR (agin-bedar V-m ap. A Apend). "Unas hierbas para cerdos" A Apend. v. ESNE-BELAR.
- HAGINEAN IZAN. "Zer haginean den harendako! (BN-baig-lab, Sc), ¡qué rencor tiene contra aquél!" A. Cf.
supra (2).
- HAGINEKO MIN (V-gip, G-azp, AN-gip-5vill, B, BN-arb). Ref.: Etxba Eib; Gte Erd 5 y 221. Dolor de
muelas. "Bart, lua galdu dot agiñeko miñagaz" Etxba Eib. "Agiñeko m. [= 'dolor de una muela', opuesto a
aginetako m.] (V-gip, G-azp, AN-gip-5vill, BN-arb)" Gte Erd 221. v. HAGINETAKO MIN, HAGIN-MIN. 
Neskatxa, nola agiñeko miñez egondu dan, orain lo dago. Iraola 41. Hagineko minarekin ihakinka zaudenak
handik badoatzi hortzez karraskan. JE Bur 191. O, agiñeko miñez ezin egon naiz! EEs 1920, 175. Gurean, iru
seme ta lau alabetaraño igoak gaituk. Zazpi ao, ta iñork agiñeko miñik ez. NEtx Nola 22. Agiñako miña
eukalako ez eban biar zan besteko gogor joten malluakaz. SM Zirik 69. Hori egin zuenak ez du hagineko minik.
Herr 9-5-1957 (ap. DRA). Baratzurie jo, oialeen bildu eta anka azpiin jarri, agineko miñe kentzeeko (G-goi).
Arin AEF 1980, 64. Ez dezagun behintzat larria eta hagineko mina bat direla uste izan. MEIG I 112.
mende.
- HAGIN-ERAKUSTE. Acción de mostrar los dientes (en señal de amenaza).  Otsuak "txapetan" jokatu al
balebe, eleukie ainbeste urrumada ta agin-erakuste egingo. Kk Ab I 92.
- HAGIN-ERRESKADA. Hilera de dientes, dentadura.  Mandu au ederra da: agin-erreskada ona dauko. EEs
1925, 14.
- HAGIN ERRO. "Chicot de grosse dent" H.
- HAGINETAKO MIN. Dolor de muelas. "Aginetako m. [= 'dolor en varias muelas', opuesto a agiñeko m.] (V-
gip, G-azp, AN-gip-5vill, B, BN-arb)" Gte Erd 221. Cf. SP: "Haginetarik minez ezin egon, ne pouvant du mal de
dents". v. HAGINEKO MIN.  Aginetako minak ta beste gatxak kendu gurarik. CrIc 52. Aginetako minagaz /
ezin sufridurik. DurPl 48. Baldin naigabe batek, buruko edo agiñetako miñ batek ezertarako ez gerala utzitzen
bagaitu. AA III 572. Asma detzagun mundu huntan ditezken oinhaze ta thormenta suerte guziak [...] haginetako,
hezurretako min kruelenak eta bertze hanbat gaitz gisa. Dh 164.
- HAGINETAN HARTZAILE. "Agiñetan artzallia (armería), especialista que ponía en punto el mecanismo del
disparo, en las armas cortas. Agiñetan artzalliak ziran geixen irabazten eben biargiñak pistolagintzan" Etxba
Eib.
- HAGIN-HEXUR. "Hagin-exür (S), chicot de dent, racine" Lh.
- HAGIN-EZ.  Benetan aitortzen diot jaun orri (au bai txantxetan noski) oso aurpegi-txarturik dagola, goseak
eta agiñ-ezak. "La falta de muelas". Berron Kijote 212s.
- HAGIN-FRIKAIKI. "Fregadientes, agin frikaikia" Lcc.
- HAGIN GABEKO. Desdentado. v. hagingabe. Cf. A Morf 221: "El mote popular [francés] que se adjudica a
las viejas sansdent, correspondiente a Aginbako"  Agin-gabeko aoa errotarririk gabeko errota bezela dala.
Berron Kijote 204.  Argal makur laurogei urtekoa / eta aoan agin bâkoa. Zav Fab RIEV 1907, 95.
- HAGIN-GAIZTO (-gaixto L, BN, S ap. Lh). "Qui a des mauvaises dents" Lh.
- HAGIN-GARBITZAIKI. "Mondadientes, agin garbitzaikia <garuisçayquia>" Lcc.
- HAGIN-GILTZ (R; Aq 56). Ref.: VocPir 235; A. Colmillo. "Colmillo, agingiltza" Aq 56. "Dent canine, letain,
letagin, agingiltz" VocPir 235. v. letagin.
- HAGIN-IDOKAI. "Sacamuelas, el instrumento, aginsakaia, idokaia" Lar.
- HAGIN-IDOKITZAILE (Lar; -idokizale Lh), HAGIN-EDEKITZAILE (-idekizale S ap. Lrq). Dentista. Lhande
dice tomarlo de Azkue, pero no lo encontramos en éste.
- HAGIN-IKARA. "Dentera, (V) agin ikara" Añ.
- HAGIN-JALITZAILE. Dentista.  Irigoin hagin jalitzale bipila eta herriko semerik zerenak oro alde
zituelarik. HU Aurp 129.
- HAGIN-JOKO. Operación, acción de morder.  Azur-zati ederra eskeiñi eutsan mutikoak, eta txakurrak laster
ekin eutsan agin-jokoan. Erkiag BatB 95.
- HAGIN-KARRASKA (H), HAGIN-KARRAZKA (Añ (V)). "(Crujir de) dientes, agin karrazka" Añ.
"Grincement de dents" H. v. HAGIN-KIRRISKA.
- HAGIN-KARRASKADA (Añ (V)). Crujir de dientes. "Crujido de dientes, (V) agin [...] karraskada" Añ. 
An bai izango dala negarra eta aginkarraskadia. Astar I app. LVI. Kanpoko illunpeetara izango dira jaurtiak; an
izango da negarra ta agin-karraskada. Ker Mt 8, 12 (Lç hortz garraskots, He hortz karraskatze, TB, Dv, HeH,
SalabBN, Echn, Ip, Ol, Or, Leon, IBk, IBe (h)ortz-karraska, Ur ortz karraskotz).
- HAGIN-KARRASKOTS. Crujir de dientes.  Gosete izugarria etorri zan eta bazan Errusi-aldean
aginkarraskotsa ta negarra baño etzana. Eguzk GizAuz 131.
- HAGIN-KIRRISKA (V-gip ap. Iz ArOñ; Añ (V)). a) "(Crujir de) dientes", "crujido de dientes, (V) agin
kirriskia" Añ. "Agínkirriska bat, un ruido de dientes" Iz ArOñ. b) "Agínkirrixkixa, la dentera" Iz ArOñ.
- HAGIN-KONDAR (Lar, H). "Raigón de muela, agin-kondarra" Lar.
- HAGIN LOKA. "Agin lokia, el diente movido" Iz ArOñ (s.v. lóka).  Agin lokaren bat edo beste agiri
yakezala euren abo sartubetan. Kk Ab I 58.
- HAGIN-MIN (aginmin Sal ap. A). Dolor de muelas. v. HAGINEKO MIN.  Gurasoak mats gordiña jan eta
semeak aginmin? Ker EMeza 116 (ap. DRA).
- HAGIN-OI (-ui V-gip ap. Iz ArOñ, s.v. úi). Encía.
- HAGIN-ONDO. "Raigón [...] de muela, agin [...] ondoa" Añ.
- HAGIN-ORDOTS. "Agiñ-ordotx (AN-larr), colmillo" A. "Aiñ-ordotsak, colmillos (AN-larr)" EAEL 7.
- HAGIN-HOTS. Ruido de dientes.  Mallu zaratak ez due lorik galtzen, / nire agiñ otsak barriz abe
iratzarriten. AB AmaE 203. Jakijok mairatu diran ezkero beintzat, abesti gitxi entzun da, barriketa askorik bez,
azpillotsa ta agiñotsa, ostera, gortu-erazoteko beste. I. Uribitarte Euzk 1931, 595 (ap. DRA). Au, barriz, bizkor
agin-otsian / eukan jateko goguaz. Enb 166.
- HAGINPEAN. Bajo los dientes, a merced de los dientes.  Sasiartean txinbulika erori zan Zito, zakurraren
aginpean. TAg Uzt 103.
- HAGIN-SAKAI. "Sacamuelas, el instrumento, aginsakaia" Lar.
- HAGIN-SAKALE. "Sacamuelas, aginsakalea" Lar.
- HAGIN-SUSTRAI. "Raigón [...] de muela, agin sustraia" Añ.
mende.
- HAGIN-TARTE. Espacio entre muelas. Cf. HAGIN-ARTE.  Urte biko ibaian / utzitzen banazu, / andi eta
gizena / atzemango nazu; / orain berdiñ, egia / garbi esateko, / Ez naiz agin-tarte bat / zuri betetzeko. It Fab 81.
- HAGIN TXIKIAK ASPALDI JAUSI. "Agin txikiak aspaldi jausittakuak gaittuk gu [= 'ya somos maduros']"
Elexp Berg.
- HAGIN-ZIRI. Palillo, mondadientes.  Aginetarako zotzari norbaitek agin-ziria esaten dautsa, ta egokia
dirudi berba onek. A Ezale 1897, 54a.
- HAGIN-ZORROTZ (V-m ap. A), H.-ZORROTX (V-ger ap. FLV 1980, 362). "Agin-zorrotz (V-m), sierra, un
pez" A. "Serrutxue, aginzorrotxa (Sarda sarda), bonito del sur" A. Anasagasti "Itsas espezierik garrantzitsuenen
Bermeoko Terminologia" FLV 1980, 362. - HAGIN-ZULO. "Cava dentium, [...] hagintzillhoak" Urt IV 347.
- HAGIN-ZUZTAR. "Aginzuztarra, la raíz de la muela" Iz To.
- AHOA BETE HAGINEKIN. "Aoa bete agiñegaz itxi nabe (Vc), me han dejado con un palmo de narices" A.
"Or konpon! eta ao-bete agiñekin laga zittuan" Etxba Eib.  Bideko laguna aoa bete agiñegaz kalean itxi ta,
sartu zan etxera Mañasi. Ag Kr 118. Artzekodunak ago-bete agiñegaz geratu dirala esan gura dozu, ezta? Kk
Ab I 104. Gure ahal guztia emateko prestatu giñan eta orra ontan aboa bete agiñekin gelditu. Etxde Itxas 206.
Gelditu barik aurrera jarraitu eban, eibartar gaztia kamiño baztarrian agua bete agiñekin laga-ta. SM Zirik 32.
Harrituta eta aho bethe haginekaz. Osk Kurl 127. Aren galde zirikagarriak entzunda [...] azkenik aoa bete
aginekin uzten zituen. Zait Plat 89. Laguntxuak ao bete agiñegaz geratu zirean. Erkiag BatB 64. Ahoa bete
haginekin gelditu bada, ez dizkio inork hagin horiek ahoan sartu. MIH 202.
- GEZUR-HAGIN. "Guzurragiñ (V-m), dientes postizos" A.  Gezur-agindun apaiz buru-txuriak ere mauka-
mauka ari ziran beti. A Ardi 47.
2 hagin (V, G, L, S; Lar, Añ, Lcq 157, H). Ref.: A (agin); AEF 1928, 39; Iz ArOñ (agiñ), To (agiña), Als
(agina); Garbiz Lezo 151; AEF 1955, 72, 161; Elexp Berg (agiñ). Para alav. Apellaniz, Valle de Arana, cf.
Arzdi EE 1904, 28-30.  Tejo. "Agina oso gogorra da, oso gogorra" Iz Als. Sg. Duvoisin, agin "désigne en bisc.
le tilleul" (seguramente confusión con "tejo"). Cf. Bon REusk 1881, 173 (ap. DRA): "Agin, nombre vasco del
tejo, se ha aplicado al Pinus pomilio para distinguirlo de la ginastra (sabina) y del ginebro (enebro), plantas
parecidas por su forma general y tamaño. La misma aplicación se ha hecho para designar al enebro, no obstante
la rica sinonimia de esta planta".  Sancto Michaeli Archangelo de Aguinarte (1040). Arzam 88.  Tolosa
aldeko mendia, / zeure agin orria, / enzutea dot izan zala / giza eralla andia. BBizk 18. Abe nagusijak dira
oneek: aritxa, artia, ametza, altza, agiña. Mg PAb 188. Berde berde irauten dute, abereak negu beltzean
bazkatzeko lurrak berez ematen dituen gorosti, agin, ota, erramu, isats, untz eta beste zenbait orni mueta. Izt C
160. Huts egiten daukute, bidea egiteko errotik atera zituzten agina [sic] batzuek! Beti perde, uda eta negu,
halako edergailuak ziren eliza zaharraren aldean! Zerb Azk 17. Agiña zugaitz zitaltsua duzu. Ibiñ Virgil 61n. Eta
osto-koroiak buruetan, agiñ-ostoz egiñak batzuak eta zipres-ostoz besteak. Berron Kijote 149. Hostoak, hagin
hostoak behar bada, ageri dira bestetan ere. MEIG V 81. Hagin-zura aski erabilia izan da. Ib. 92.
aginaldo. v. agilando.
aginarazi, aginduerazi, aginduerazo.  Hacer prometer.  Agindu erazi degiogun hitz ziñeztuaren bean, eztala
sekulan irtengo mortu onetatik. Arr GB 38. Agindu erazo zioten Jenobebari juramentuaren bean. Ib. 39.
aginatzi.  (?).  An dana urre, zillar eta tapiz baliosuakin edertuak goiak, biak, paretak eta gisa berean gauza
danak; serbitzari eta aginatzi urgullutsuan sartu ateera, erakustalleak beti nere inguruan ni jakinduriz
apaintzeko. Ill Pill 11s.
aginben. v. aginpen.
haginbera. "(V-och), dentera" A. v. 2 hozki.
aginbide. v. aginpide.
agindari. v. agintari.
aginde (Lar, Añ, Izt Voc, Hb ap. Lh). 1. Orden, mandamiento. "Orden, mandamiento", "apercibimiento,
orden", "comando, comandamiento, comandancia" Lar. "Precepto" Lar y Añ. "Agindea, orden, mandamiento;
aginde estua, orden rigurosa" Izt Voc. v. aginte (2).
 Tr. Creado por Larramendi, sólo se documenta en la tradición meridional. Es desplazado en su uso por aginte.
 Jangoikoaren legeko Aginde edo Mandamentuak. Cb CatV 8. Jainkoak israeldarrai Eremutik igarotzean
mende.
eman zizten mandamendu edo agindeak. Ub 169. Utsa ta balio bagea da botoa, egiten danean Ebanjelioko
aginde edo konsejuen kontra. Añ MisE 230. Errege Fedariak 1489-garren urtean ontzat emandako Donostiaren
aginde anziñakoak debekatzen zuten besterik sartzea. "Ordenanzas antiguas". Izt C 146. Erregeren agindea
etorri zitzaion igaro zedilla Asturiasa. Ib. 490. Argitara eman zuten, edo emateko moduan ifini zuten
Probinziaren enkarguz beraren Fuero, lege eta agindeen bilguma berriztatua. Ib. 467. Atera zuten aginde bat,
Jerusalengo uria paretaz itxitzea bakarrik debekatzen zuena. Lard 327. Amar mandamentu edo aginde hok.
Legaz 7. Sugarretara botatzeko agindea onekiñ desegiñaz. Arr May 24. Erlijio estuaren aginde gogorrak
gordeaz. Arr EE 1885b, 473. Fueroan diran lege eta aginderik berezienak [...], merkataritzari eta sal-erosiari
dagozkienak dirala. Etxeg RIEV 1908, 113. Agintarian agindeak... zorrotzak izaten dirala. Ill Testim 23.
2. (Lar, Añ). Promesa. "Promesa" Lar y Añ. "Manda, oferta" Añ.  Israeldarren alde berritu zituan Jainkoak
hoen gurasoai egindako eskeñi, aginde ta itzak. Ub 30. Aen gurasoai egindako eskeñiak ta agindeak, ta
emanikako itzak. Ib. 70. Ongi jartzea gatikan nuben / egin Lezora promesa; / aginde ura etzalarikan / kunplitzen
oso erraza. EE 1884a, 44.
3. Poder, autoridad. "Almirante, itsasoan [...] agindea duena" Lar. "Imperio" Ib.  Aginde edo podorio.
CatOiq 523. Nork aien [enperadore jentilen] aginde, edo asiera eroa aien azken gaiztoarekin naiko luke? Cb Eg
III 332.
4. Imperio.  Nork asiera eman zion Greziatar edo Griegoen aginde edo Inperioari? Ub 56. Baldin gertatzen
bazan Erromatarrak garailari irtetea, Gipuzkoa izan zedilla Erromako Agindearen menpean. Izt C 263.
Frantsez agindea lurreratzen da. "El Imperio francés se desmorona". Otag EE 1882c, 414.
- AGINDE-EMAILE. "Preceptista, [...] aginde-emallea" Lar.
- AGINDEKO. a) "Promissorio" Lar. b) (Precedido de gen.). Sometido a, que está bajo la autoridad de.  D.
Francisco de Echeveste [...] Txinaren agindeko Tunkingo Erregerengana Enbajadore joan izan zana. Izt C 498.
Bere agindeko zaldidiarekin porrokatu izan zeban Konde de Mauriziorena. Ib. 479.
- AGINDEPE. (Tras gen., con suf. local de decl., en sing.). "Acaudillar, bere eskupean, agindepean jendediaren
bat [...] kidatu" Lar.
- AGINDERA. (Precedido de gen.). Al mando de, bajo el mando de.  Eskuadra txiki onek amabi karabeletan
zeramazkien [...] Conde Bañoloren agindera. Izt C 436.
- AGINDEZ. (Precedido de gen.). Por orden de, por mandato de.  Iruñeko Obispo txoi argiaren agindez. Legaz
tít.
- AGINDEZKO. a) "Juramento [...] promisorio, agindezkoa" Lar y Añ.  Baiezkoa, juramentu egiten bada
iragoriko egia edo jazoerea; agindezkoa, juramendu egiten bada edo eskiniten bada, etorteko dagoan gauzea.
Itz Azald 86.
b) Obligatorio.  Errukizko egite okin eta bertze holako egite onekin, dela agindezkoekin, dela
oneraspenekoekin. Legaz 35.
c) Imperativo.  Orduan Jesusek agindezko itz-otsaz oju egin zuen. Arr Bearg 99.
agindedun. "Preceptivo" Lar.
agindei.  Edicto.  Eunte onek, Milango agindeia gogoratzen digu. J.M. Tolosa EEs 1913, 161. Milango
Agindei gogoangarriya eman zuten biyak. Id. ib. 209s.
agindeti. "Imperioso" Lar.
agindetiro. "Imperiosamente" Lar.
agindetsu. "Imperioso" Lar.
agindu (V, G, AN; Lcc, Mic 7v, SP, Lar, Añ, Izt 70v, VocBN, Dv, H; aginddu V-m-gip, AN-5vill), aindu (V-
gip, G, AN-larr-ulz; ainddu V-m-gip, AN-larr; ainddo AN-larr). Ref.: A; EI 301; Asp Leiz2 (ainyu); Iz ArOñ
(aginddu); Etxba Eib (aindu); Elexp Berg (ainddu); Gte Erd 5 y 62.
 Tr. Algunos autores meridionales de la primera mitad del s. XX emplean abindu para ciertas acepciones (así
Kirikiño, Otxolua o Anabitarte). Cf. Arriand Euzk 1935, 435: "La escuela renacentista ha conservado la forma
aginddu para el concepto de 'mandar', y la ha modificado en abindu para el de 'prometer'". Hay aindu en
Kirikiño, EusJok (26), JanEd II 122 y T. Etxebarria. En la tradición vizcaína la forma más usual de sust. vbal.
con ines. es aginduten, aunque en los textos antiguos domina aginetan; así en Betolaza (junto a aginduetan),
EgiaK, Capanaga (tbn. agintzen) y Arzadun. Hay además agintetan en Zavala e Iturzaeta. En DFrec hay 231 ejs.,
todos ellos meridionales.
I (Vb.). 1. Mandar, ordenar. "Mandar" Lcc y Mic 7v. "Mandón, aginzala, aginketan deuena" Lcc. "Manda de
testamento, testamentuan emona, agindua" Ib. "Comandar" Lar y Añ. "Legar, hacer alguna manda en el
mende.
testamento" Lar. "Decretar" Añ. "Commander" VocBN y H. v. manatu.  Tr. De uso gral. en la tradición
meridional; es raro en autores septentrionales: sólo en Etcheberri de Ziburu, Harizmendi, Pouvreau, Duvoisin y
Mirande. Además de con subjuntivo, aparece gralmte. con -t(z)eko, aunque en los textos vizcaínos antiguos y en
Añibarro se encuentra tbn. con -t(z)en, y con -t(z)ea en Cardaberaz (EBO 45), V. Moguel, Guerrico, Duvoisin,
Iraizoz (YKBiz 225), Zaitegi (Sof 64), Orixe (Aitork 20) y T. Etxebarria
 Amoreak zer deutsun zuri aginzen. Lazarraga 1185r. Donzella guztioi deustet aginketan / dagiela amoraduok
ondo artu. Ib. 1185r. Egin ta agindu, ta ez aite galdu. "Manda y haz, y no te perderás". RS 462 (tbn. en O
PrASJU 332). Barau egitea Elexa Ama Santean [por Santeak] agi[n]duetan dabenean. Bet 11. Sinistueiten, eta
egiten, eta jakiten aginetan deuskuna. Ib. 4. Illak agin zegian, biziak bere naia. "El muerto mandó, y el vivo hizo
lo que quiso". RIs 50. Zeñek aginzen baitu guarda dila emen esaten duen guztia (AN-larr, 1626). ASJU 1978-79,
237. Egiten aginetan dau zuretzat oea. EgiaK 89. Pekatuak konfeseetan aginzen deuskun mandamentuak. Cap
63. Barau izaitea ama elexa santeak aginetan dabenean. Ib. 12. Denbora sobera baduzu, hari zaite zuretzat zure
debozioneak agintzen duen arauera. SP Imit I 19, 5 (Mst galthatü). Eragin ote digon inori napurretarik ala
aginduaz, nola konseju emanaz. OA 163. Barau egitea Ama Elexa Santeak aginetan dabenean. Arz 24. Zer
agintzen da mandamentu onetan? Iraz 31. Eragozten ta gelditzen dituztela batzarre lenagokoetan agindu
diranak. Lar Fueros 225. [Enperadoreak] agindu ta manatu zuen. Mb IArg II 167s. Gauzak klaro agindu bear
dituzu. Cb Eg III 224. Gaztelako Eleiza askotan agindurik dago. Cb EBO 52. Lege zarrak agindurikako aur jaio-
berriaren zirkunzisioa. Ub 62.
 (s. XIX). Iñok esaten badau Konfesinoeko Sakramentu Santuba ez dala Jangoikuak aginduba. Mg CO 144.
Egin zuten orretarako Egaztiak Batzarra, ta agindu zan kentzea Sagu-zarrari zituen lumak. VMg 50s. Agindu
zigun gure Jaungoikoak nekatzea. Gco I 424 (v. tbn. 439). Ilenzinán / zú bai beragátik, / baita gogotikán, /
agindubalitz gorátik. LE Kop 44. Abrahani agindu zion Jaunak marka zezala bere burua. AA I 8. Trentoko
Konzilijuak deklarauta ta aginduta dauka [...]. fB Olg 175. Iru urtian euki eban agiñdu ta eragiten gauzarik
baju ta humilldeenak. JJMg BasEsc 186. Agindu eban onzidi edo armada andi bat ifini zeila gure kai, itsasalde
edo kostan. Astar II V. Norbaiteri bekatu egiten agindu, lagundu edo orretarako burutasun txarrik emon
badeutsazu. Añ EL2 144s. Beste [errege] bat nai genduke / ernaia, bizia, / jendiari agintzen / ongi ikasia. It Fab
61. Agintzen eta erabakitzen degu. Izt C 139. Egin beza Jaunak agindu duena. Ur Ex 35, 10 (Ol, Ker, BiblE
agindu; Dv manatu). Azkenik agindu eutsan sarri konfesau zedilla. Ur MarIl 89. Onetarako agindu zion, kutxa
[...] egin zezala. Lard 8 (v. tbn. 81). Oi Maria, zure bihotz amodioz betheak agintzen darotzu laguntza ematea
bekha[to]ros dohakabeari. Dv LEd 279. Agindu zuen sartu zedilla / kartzela illun batera. Ud 115. Bertsolariyak
eztu / faltarik izandu, / agindu diyotena / kantuan esan du. Xe 291. Billera bukatzian jartzen da bakoitza agindu
zaion bidian. Bv AsL 203. Alkateak agindu zuan errian, mozkortzen errazak ziranak ardo gutxi eta ur asko
edateko. Urruz Urz 63. Nik egingo dut gogoak agintzen dirana. Apaol 85. Lenengo, izan daigula, / aginduta
dago, / gauza guztiak baiño / Iauna maiteago. Azc PB 21. Ezkondu bear dira, Jaungoikoak aginduten daben
legez, arturik Sakramentua. Itz Azald 172.
 (s. XX). Artu eban ardurea osagilleak aginddu ebana egittuteko. Echta Jos 161. Agindu eutson azaltzeko nun
egon zan gau artan. Kk Ab I 45. Baña arkakaratzak urretxindorrari aginddu eutson, arantzea barrurago
sartzeko. Altuna 37. Fueroak agindu bezela, erabakiko du, gerrako gastuak nola zuritu. Or SCruz 34. Bere adar
zilatuarekin agintzen zituen gazteluko gudulariak, iardokitzeko prest izan diten. Zub 83. Ak aginddu dagijola
osatuteko zer artu. Otx 161. Gure egunkaria kristau garbia, katoliko zuzena izango litzake, guri, ontan ari
geranoi, dagokigun eta barrenak agintzen digun bezelakoxea. Ldi IL 150. Geroztik, nik diodana nere Aitak
agindu didan bezelaxe diot. Ir YKBiz 429. Maisuari agin zion erakus nindezala. "Ordenó al maestro que me
instruyese a mí". Or Eus 62. Arazorik txikienak be, eurak erabagi, agindu ta erabilli nai dabez. Eguzk GizAuz
166. Mendeko ditun agintariai / asi da agindu ta agindu. SMitx Aranz 21. "Sar eraz ezazu" agindu zion laburzki
otseinari. Mde HaurB 76. Gizalege ankerrak agindu oi dunez ez zitzaion zillegi iñoren aurrean bere-berea zun
aur ura besarkatzea. Etxde JJ 228. Mariñelak, ordea, beren ixil-uneak beti konpasean, beti leku jakiñean,
arraunaren joan-etorriak agintzen duan lekuan. Lek SClar 105. Nere lagunengandik igesi joateko agindu nauen
abotsa. Txill Let 24. Emen nik agindutako besterik ez da egiten! Anab Poli 100. Isillik egon zeiteala agindu
arren. Erkiag BatB 102. Nork agindu dizu gazte arro orri, gurera etortzeko? Ibiñ Virgil 116. Biotzari ezin
jakona aindu maitte edo ez maitte izatia. Etxba Ibilt 460. Jainkoak agintzen duan bezelako andre bati. Lab SuEm
187. Lanera agindu zidatek. BasoM 166. Kontzientziak eskatzen eta are agintzen zidanaren aurka. MIH 376.
 Nere iritzia izan da beti, ezin agindu ditekela mugarri oietako bakar bat ibiltari guzien deskantsu-arritzat. Ldi
IL 82.
 A mandar (fórmula de cortesía en las despedidas).  Agur adiskidiak; etxera biarra eldu jat, agindu ta gera
zaiteze Jangoikuaz. Mg PAb 194. Eskerrikasko ta agindu. Ag Kr 150. Agur! ta agindu noiz-nai / zeuen
Enbeitari. Enb 196.
 (Lar, Añ). Gobernar; imperar. "Imperar, mandar", "regir" Lar y Añ.  Zeruan agintzen duzu / aingeruen
gañean, / bai eta lurrean ere / gizon guztien artean. EZ Noel 61. Mende guztietako mendetan bizi eta agintzen
duen beraren mereziz. EZ Eliç 295. Borbonek uste zeban / Espanian agindu. ConTAV 5.1.5, 92. Ondo lizate
datorrela ene etsera, neuk baño agindu daiana. "Quien mande en ella más que yo". Mic 13v. Iaunak guztiz
mende.
aginzen du / handitasun handian (Ps 92). "Dominus regnat". Hm 83. Jainkoak nigan beti bizi ta agindu bear du.
Cb Eg II 49. Zein agintarik agindu edo gobernatu zituan Israeldarrak Kanaango bazterretan sartu ziranetik? Ub
40. Ipui onek esan nai du gaizto asmatzallen artean egiak ez duela lekurik, indarrak bakarrik agintzen duela.
VMg 2. Gure arimetan Jangoikoak erreinatu, manatu, ta agindu dezela graziaz emen lurrean. Añ CatAN 30.
Jaungoikoak bakarrik gure biotzetan agindu dezala. Gco I 415. Ez dagijala agindu pekatubak zeuben
gorputzetan. fB Ic II 271. Datorrela bera gure arimara, agindu daijala bertan, errege batek bere erreinuban
legez. Astar II 255. Gogoan beti euki / lenengotik ona / sartu ez dala arrotzik / agintetan ona. Zav Fab RIEV
1907, 93. Karlosek lege bage / nai luke agindu, / gogoak dionari / bizia ekendu. Echag 162. Guk gere Juntetan /
okasioetan / aginduko degula / geren gauzetan. It Fab 208. Col de Portelko bateria berak eragin ta agindu ere
zeban Bellegarde errendatu arterañoko guztian. Izt C 490. Guziak agindu nai zutelako, elkar iltzen zebilzan.
Lard 541. Bizkaian beti agindu eien / Bizkaitar garbi bakarrak. AB AmaE 76. Otseiñak... izenez; / baña etxean
agindu, / guk bai baña zuk ez. Azc PB 48. Aighinam gizon gogorra zan, da gogorrean gura eban agindu, baiña
euskaldunagaz gauza on gitxi atera leike gogorrean. Ag AL 14. Zerua, nun agintetan daben gure Aitak. Itz Azald
68.
 (s. XX). Arkaitz aiek guziak erri-lurrak zirala, eta beragatik lur aietan alkateak agintzen zuela. Goñi 72.
Jaungoiko Guzialduna, gizaldi ta gizaldietan bizi ta agintzen dezuna. ArgiDL 77. Kaiser agintzen ikusiko da /
laister Parisko kortian. Tx B I 105. Euzkelerrijak aginduko dau / berai yagokon gauzetan. Enb 92. Bistan da
gogoaren eragin horri ohartzeko behar dudala jaurtarria haunitz bider jaurti, zenbaki haundien legeak agindu
arte. Mde Pr 340. Naiago dau munduan / indarrez agindu. BEnb NereA 254 (v. tbn. 229). Lenago, emen etzan
izaten auzo-alkaterik. Uribarrikoak agintzen zuan emen. And AUzta 96. Erri-xumeak aintzat dituen [...]
asmabideok, andikien gogo-barruetan eztute aurrerantzean aginduko. Zait Plat 125. Ongiak agintzen du gugan.
Vill Jaink 92. Besteok aginduten jarriko balira jarri, erri onetan berton, bestelako aldakuntzak izango gendukez.
Erkiag BatB 70. Utzi ezaiozu [erle] onenari bere erreiñuan agindu dezan. Ibiñ Virgil 109. Nik bear nuke baña /
[etxean] agintzen du beak. Uzt LEG II 166. Aitoren semeak ere, haien mende baina beste guztien gain, agintzeko
sortuak ziren. MIH 235.
v. tbn. KIkV 49. KIkG 32. Inza Azalp 135. Munita 31. Etxde JJ 40. Basarri 153. Osk Kurl 117.
 Encargar. Cf. infra AGINDU ETA EGIN.  Miñez azkenekuetan zeguala, agindu zizkaten Elizakuak. Sor Bar
37. Simonenian izan naiz lengo egun batean agindu nion uztarriya egin ote duan. Apaol 82. Ala ere udarakoak
[soinekoak] baizik eztitut agindu. A Ardi 31. Oraintxe agintzera noa bada [korneta] berria Parisera,
Prantzikoak abo-ttutta legunagoa baitute. Or SCruz 16. Aindu eban arlandozko obia, bertan jarri zittuan bere
loiba zintzua eta albuan maitte izan eban Zaldun jator zintzua. Etxba Ibilt 490.
 (Part. en función de adj.). Preceptivo, prescrito.  Egiten dituzan beste obra onakaz, nai aginduak diriala, nai
borondatezkoak. CatLlo 52. Eragin hori, bere zabalerari izendatu zaion tini agindua baino harutzago ez da
joaten. "Punto prescrito". MEIG IX 122 (en colab. con NEtx).
2. (V, G, AN, L, S; SP, Ht VocGr 410, Lar, Añ, Lecl, HeH Voc, Dv, H), abindu (Bera app.), aindu (V-gip;
ainddu V-gip, AN-larr). Ref.: A; EI 301; Asp Leiz2 (ainyu); Etxba Eib (aindu); Iz ArOñ (aginddu). Prometer. v.
HITZ EMAN, promestu, prometatu.
 Tr. Al Norte no se documenta en la tradición suletina, ni en Dechepare y Leiçarrraga, y tiende a desaparecer
en el s. XX (sólo en J. Etchepare, Barbier, Zerbitzari y Mirande).
 Aldi bat leku sekretu baten / [dameak] neuroni zidan agindu. Lazarraga (B) 1179vb (cf. infra ALDI BAT).
Agindu ta emon ez ala saria prestu ez. RS 283. Hau da bada prometatu atsegiñen gozoa / Eta zerbitzu egiñei
agindu golardoa. EZ Man I 112. Sekretu barren bat airatu dut zein agindu bainuen estalirik idukitzeko. EZ Eliç
156. Bekhatore penitentei agindu derautzu barkamendua. Harb 333. Ezkonzea aginduta. Cap 106. Biziro
agintzeak dekharke astiro urrikitzea. "Qui tôt promet, à loisir s'en repent". O Pr 512. Hau aspaldi zinioen /
agindu jendeari. Hm 173. Agindu dudana emanen dut, erran dudana konplituko dut. SP Imit III 3, 3. Bertzela
tratatzen gaitu / Munduan eskastasunak, / agintzen baitarozkigu / Zeruko handitasunak. Gç 67. Jesu-Kristo gure
Jaunak agindu eta prometatu zuen bezala. ES 397. Beraz, Iauna, konpli zazu agindu darokuzuna. Ch III 23, 7.
Jangoikoari agindu genion humiltasuna. Mb IArg I 72. Jangoikoak agindu zien Mesias hau. Ib. 344. Demonioak
zer agintzen dit berari jar[rai]tzeagatik: Zeruko gloria? Cb Eg II 62. Agindu zioten elkharri amodio bethiko bat.
Lg I 283. Jainkoak eman diozoke plazer duenari plazer duen bezanbat denbora, nihori ez dio agindu oren
bakhar bat ere. Brtc 176. Bataiatzen danak [...] agindu behar du, obeto biziko dala aurrerakoan. Ub 194.
 (s. XIX). Eman egidazu nere bearsari edo agindu didazun alogera. VMg 9. Zer eztió agindukó aláko Sémeak
aláko amari. LE Ong 87v. Ezkonzako egunean agindu zenduan bezala. AA I 583. Begira, boto edo promesaren
batekin agindua egin gabe zauden zabarkeriaz. AA II 37. Merezi dezaguntzat Jesu-Kristok agindu dauzkigun
onthasun handiez gozatzea. Dh 87. Agiñduten ebala bere alabia emaztetzat, Goliat goituten ebanarentzat. JJMg
BasEsc 176. Bautismo Santuban ez genduban agindu olgeetia. fB Olg 190. Egun atarako agindu nituzan zapatak
edo soñekua, eta akabetarren egon ninzan biarrian. Astar II 72. Akabatzera noa, / agindu det eta, / orain
amabirekin / gaurko bertsoketa. Echag 169. Agin dezogun ez diogula deusik galdeginen guretzat. Jaur 121. Orai
dakhart nik agiñdu bigarren etsenplua. Gy 53. Jainkoak Abrahami [...] agindutako Kanaango lurra. Lard 107.
Barda agindu zinarotan erranen zinduela gaur zer den zaldi-baba. Dv Lab 98s. Nahiz batzuek eta bertzek
mende.
segeretua agindu zioten Iñaziori. Laph 39. Ogi bat egunero agindu ei eutsen, / familian goserik euki ez egien.
AB AmaE 296. [Eskiliok] bere bizi guzian bera serbituko zuela, Maria txit santari agintzen zion. Arr May 148.
Beraz, huna non dathorrela Jesu-Kristo, mende guzietako Asmakariek urrundik agindu zutena. Arb Igand 61.
 (s. XX). Lenengo egunetan Indianoari agindu eutsan bere alde emongo ebala. Ag Kr 176. [Presidentak]
agindurik itsas leihorretako sarkuraren idekitzea ardietsiko deiela. JE Bur 116. Agintzen duena ez du betetzaka
uzten. A Ardi 50. Sari andi bat abinduta eguala lapurrak nortzuk ziran agertzen ebanarentzat. Kk Ab I 24 (v.
tbn. II 141). Nere txikitxua ta / nere politxua / nori eman diozu / neri agindua? Inza in Jaukol Biozk VIII.
Juramentuz agindu zun, gure Fueroai eutsiko ziela. Or SCruz 15. Au egiteko laguntasuna / askok agindu ta emon
dabe. Enb 138. Lagun on bat agindu duzularik lehenbiziko emazteki zantzailari. Barb Leg 61. Otoi ta arren, eta
aginddu ta abinddu, azkenian lortu eban bere gurarija. Otx 92. Egi biribil-samarrak bota bear zitula agindu
zigun Urlia yaunak. Ldi IL 57. Mesia, Yuduai aspalditik ainbeste aldiz agindu ta iragarri zitzaien Mesia ura. Ir
YKBiz 397n. Jaunak agindutako zerua. Eguzk GizAuz 188. Bixtan da elhe horiek Jesu Kristo gure Jauna
agintzen zutela. Zerb IxtS 24. Nik nere lagungoa "baldintzakoa" agindu neraukon. Mde Pr 63. Txarkeriz
dirautenai Jaungoikoak agindu dien suzko zigorraz zemai egiñik. Etxde JJ 140. Goiz aretan Zezili zala-ta,
karteriari agindu eutsan betekadia! Zati baterako izan bear eban dirua. Bilbao IpuiB 28. Batek goizeko bostetan
eramago ninduala abindu zidan. Anab Aprika 70. Baitta laguntzia aindu zetsan aurrera eruateko asmu
negargarrixa. Etxba Ibilt 457. Txekorra il da dirurikan ez, / beti geroko agindu, / lenbizi saldu aragiak da / gero
txekorra ordaindu. Uzt Sas 201. Toboso aldera joango dala agindu bear dit. Berron Kijote 113. Ez ahal da
luzatuko agindu zaigun liburuaren bigarren zatia. MEIG III 87.
v. tbn. Mih 57. Mg CO 91. Gco II 30. Añ EL2 135. Zav Fab RIEV 1907, 98. MarIl 96. CatLuz 41. Hb Esk 89. PE
58. Arrantz 33. Sor AKaik 133. Bv AsL 220. Elsb Fram 78. Jnn SBi 32. Itz Azald 49. Urruz Zer 73. KIkV 23.
KIkG 23. ArgiDL 106. Inza Azalp 127. Tx B 150. Lek EunD 47. SMitx Aranz 123. SM Zirik 127. Osk Kurl 128.
 (Con bere, neure, etc. buruari).  "Ez zure buruari agint giristino ona zarela (He), ne vous imaginez pas que
vous êtes bon chrétien" Dv.  Ez diozozula zure buruari agiñ segurantza osorik. Ch I 25, 1. [Ixiltasun] hau
gardatzen dutenek bere buruei agiñ diozokete bitoria eramanen dutela. He Gudu 149. Eta aurthen hillen
direnetarik ez bide da bat agintzen ez dioenik bere buruari bertze urthe baten bizia. Lg II 250. Halarik ere ez
diot ene buruari agindu errateko guzien gerizean emanen naizela. Brtc 8. Berak ezaguera izan ta nik
eskuratzeko neukan gogoa jakin, erosgoan sei errial baño geiago bere buruari abindu ta artu zitzakean. "Se
pudiera prometer" (Quijote IX). Anab RIEV 1928, 610 (AIr ib. 602 uste luke, Ldi RIEV 1929, 209 opa
zezazkion). Bere buruari adiskidetsu aritzea abindu zion. Anab Eusk 1933, 224 (tal vez 'se obligó').
 (Part. en función de adj.). Prometido.  Intenzionea duke [Antekristek] xoil bide-gabezkoa, / Iesus agindua
dela sinhetsaraztekoa. EZ Man I 65. Lehor agindua. EZ Man II 197. Zeru gorari agoka / suspiraz, o zerua; /
egor azu bidalduko / duzula agindua. EZ Noel 29. Zure ontasun aginduetara nihon behatztopatu gabe laster
egiteko. EZ Eliç 203. Israeldarrak lur agiñdurat goatetik gibelatu nahi zituztenek. He Phil 6. Athera ziren
Egiptotik heltzekotzat lur agindurat. Lg II 239. Hark bethetzen ditu profetek erran guziak hogoi mende aitzinetik,
iduriz ezin zitezkenak; bethetzen denbora, toki eta itxura aginduetan. Hb Egia 50s. Haren familiatik sorthuko
zela Salbatzaile agindua. Jnn SBi 3. Salbatzailearen edo Mesias aginduaren esperantza aurkitu gabe. Lap 148
(V 66). Mesia agindua, Salbatzalea mundura bidali duelako. Ir YKBiz 13n.
3. (V, G, AN; Dv, H). Ref.: A Apend; A EY III 273; Asp ANaf. Dejar, permitir. "Gogoak ez darot agintzen
horren egitea" Dv. "Lagunduko zaitut ene ahalek aginduko darotedan bezenbatean" Ib. "Permettre" H.
"Permitir. Eguraldiak agindu bear gu ara joateko" A Apend. "Barrenak eztit agintzen (G, AN), barruak ezteust
aginduten (agintzen, aginketan) (V), no me permite la conciencia" A EY III 263. "Barrenak ez agindu, sentir
repugnancia. Barrenak ez dit agintzen" Asp ANaf.
 Ama bezala orobat / haurra mintzatuko zen; / baña orduko estatuak / etzioen agintzen. EZ Noel 44. Othoitzak
denborak agintzen badu erratzitzu. EZ Eliç 165. Othoitzten [zaituztet] irakasteaz irakurtzen eztakitenei, paradak
agintzen darotzuenetan. Arg DevB 231. Eskatu-zió Pilatosi Josef Arimateakoák [...] lizénzia artzekó Jesusen
gorpútza. Agindu-zió Pilatosék. "Permisit". LE Io 19, 38 (Lç permetitu, He utzi, TB zilhegitu, Dv eskua utzi, Ol
baietsi, Leon baia eman, Ker baiezkoa emon, IBe baimena eman). Elexan edo etsean, ereak aginduten
deutsunean, euki eikezu egunean zeure gogarte edo adimentuzko oraziño apur bat. Añ EL2 17. Ifinia oi zuten
legezko oitura, nori bere ondasunak agintzen zioten modukoa. Izt C 241 (v. tbn. 509). Bakotxari bere langintza
ta bizimoduak agintzen dion eran [janziak]. Ib. 253. Urtearen sasoiak suertez alan agintzen zebalako. Ib. 165.
Erosi nai badezu [...], zuretzat izango da, baña gogoak ez badizu agintzen, esan zadazu. Lard 162. Zuen txalupa
ametitzia / eztit barrenak agintzen. Xe 282. Enganiyuan bizitzerikan / eztu legiak agintzen. Ib. 189. Bere edade
laburrak agintzen zion eran. Arr May 200. Ixilik egotia eztit / barrenak agintzen. AzpPr 73. --Ni... Manuelentzat
ez naiz izango. --Zer dion, neska? --Barruak eztit agintzen. Ag G 271. Etxekoa degula eztu Jainkoak agintzen
beste emakumek giltz auek erabiltzea. A Ardi 142. Nere kontzientziak ez dit agintzen oiek presondegira
eramatea. Ill Testim 14. Kontzientziyak eztit agintzen / orrela ibillitzia. EusJok 103. Euskaldunoi, lendik
egositako esaerak guztiok berdin esatea, eztigu barruak agintzen. NEtx Nola 50. Barruak etzion agintzen an
galdetu bage gelditzerik. Zait Plat 90. Aiek orduan esan zituztenak berritzerik, barruak etzidak agintzen. Ataño
TxanKan 156.
mende.
4. (V; Lar, Añ, VocBN, Dv, H), abindu (BeraLzM). Ref.: A; EI 262. Ofrecer. "Offrir" VocBN. v. eskaini. 
Ondo iltzen laguntzeko Ejerzizio santua agintzen, eskeñtzen ta dedikatzen dizutet. Cb Eg II 8. Zure sierbo onen
anima agintzen dizugu: mundu onenzat ill dan ezkero, zuretzat bizi dedin. Cb Eg III 274s. Jaunari bere burua
agindu, ta inklinazio ta pasio guziai gerra bizia egiten asi zan. Cb Just 31. S. Luisen Aldarera joan zan, bere
milagrozko bista Santuari agindu ta graziak eman ziozkan. Ib. 67. Aldare Nagusira joan, ta bere Estanislao
Jainkoari biotz guztitik agindu ta konsagratu zion. Ib. 82. Prezio onen anzekoa da kandelan agintzen dana. AA
II 182. Zeren nik nere burua agindu eta olde osoz eman darotzudan. Dv LEd 98. Eldu zan erosteko / baserriko
iaun bat, / eta agindu ebazan / irurogei dukat. Azc PB 54. Eskale gaixo onek bost illaun iretsi du / lio-jotzen!
Garazik oge bat agindu. Or Eus 357. Nire aitabisaba masta nagusiari lotuta Rotako Ama-Birjiñari kandel-larria
agindu unean. Etxde Itxas 24.
5. "Apercebir, amonestar, ordenar, agindu, gaztigatu" Lar y Añ.
6. (V-ger-arrig-oroz; H), aindu (V-gip). Ref.: A; Etxba Eib (aindu). Enviar. "Noek legorrik agertu ete zan
konturatutzeko, usu bat aindu eban kanpora" Etxba Eib. "Aindutako amabixetatik, Jakobo nausiña zan gure
aldietara agertu zana, esaten daben letz" Ib. v. bidali.  Pilatos-egana atzera, esturik, agindu eben [Yesus]. Añ
EL2 219. Baina agindu ezebanez / aurreti albistarik / agertu zan Markaidan / inok iakin barik. Azc PB 134. Eun
ogerleko / lenengo urteko / azkana ain laster eldu zan, / etxera agindu nebazan. Ib. 197. Etxeko kriau txiki bat
aindu eban karta lotsagarri arekin frailliagana. Etxba Ibilt 463.
 + aindu (BeraLzM). Hacer marchar, dejar marchar. "Soltar" BeraLzM.  Jaunak [zaldia] satz-lorrean / galdu
zalako apaiñak edeki / ta agindu eban. Zav Fab RIEV 1907, 95. Orixe dok bene-benetan, egaiz dabillan saia
artziarren eskuko txoriari aindutia (txorija azkatu, juaten itzi). Kk Ab I 16. Zeu ilgo zaitugu ta bestia ainduko
dogu. Kk Ab II 25. Kanari zar bat [...] katuek yango zuten bildurrez aindu izan ez nuna. Amez Plat 24.
 aindu. Dirigir.  Erreza neuke nere asarria Dukian aurka aindu. Etxba Ibilt 489. Albotik atararik galtzairu
zorrotza, bere indar guztiagaz aindu eban biotzera. Ib. 489.
7. "(V-ger, G-to), seguir favoreciendo. Jaungoikoak agindu daizula orretan (V-ger-arr), agin dakizuela ortan
(G-to)" A.
8. "Reflejar: proyectar un cuerpo la luz, el calor que ha recibido de otro (Darric). Urak agindurikako
berotasunak joa da (Id.)" DRA.
9. aindu. Dirigirse.  Aindu zan au frailliangana besarkatu gurarik. Etxba Ibilt 464. Basurda asarre bat
bezela, aindu zan Saloi nausira bene-benetako kulpadunaren billa. Ib. 489. Aindu ziran kanporutz. Ib. 461.
10. "Ainddu [...], forzar, hacer fuerza. Zuek ainddu ortikaldetik" Elexp Berg. "Palankia sartu ta ainddu
bekaldetik" Ib.
II (Sust.).  Tr. Documentado desde Refranes y Sentencias en textos vizcaínos y, con frecuencia algo menor, en
guipuzcoanos. Fuera de éstos sólo se encuentra en Haraneder y, ya en el s. XX, en Irigaray, Mirande y Xalbador.
En DFrec hay 138 ejs., todos menos no meridionales.
1. (V, G, AN-larr; Añ, Izt 70v, Dv), aindu (ainyu AN-larr). Ref.: A; Asp Leiz2 (ainyu); Etxba Eib. Orden,
mandamiento. "Mandado, agindua" Lcc. "Decreto", "mandamiento", "precepto" Añ. "Mandato, orden" Asp
Leiz2. "Mandamiento, bando, ordenanza. Arkupietan ipiñi dabe Alkate jaunan agindua" Etxba Eib.
 Dagianak agindua jan dezala. "Quien hiciere el mandado que coma". RS 95. Bait agindua ta ezertua. "Haré
lo mandado y lo que vedáis". Ib. 407. Jaunen hotua oi da agindua. "El ruego del señor suele ser mandato". O
PrASJU 317. Egiterren ondo zure agindua. ConTAV 5.1.4. Agindua egin ez arren. Cap 98. Bere aitaren
agindubari / asaiera ori emonik. Urqz 80. Nik egin biar dot Konfesoriaren aginduba. Mg CO 237. Zelan ausi
dodaz Zure lege, ta agindu santuak? Añ EL1 140. Zer erakusten digu Jesu-Kristok gure pekatuen barkazioa
eskatzeko aginduarekin? Gco I 430. Egizue gurasoen agindua gauza guzietan. AA II 64. Ara emen
Jaungoikuaren agindu agirija. fB Ic I 102. Mandamentubak, legiak, agindubak, ordenaak edo erregelaak,
guztiak bat esan gura dabee. Ib. 21. Eztaigula ausi Jaungoikuaren legeko agindu edo mandamenturik. Astar II
33. Jose Napoleon Erregetzat jarri zanean, onen aginduak egin nai etzitualako, joan zan Cadiza. Izt C 507.
Zelan egiten zituzan euren borondate, agindu ta esanak? Ur MarIl 99. Bete nai izan zituen bi agindu edo
eginkizun, aspaldian utzita zeudenak, Zirkunzisioa eta Pazkoa. Lard 110. Alemaniara biur zitezela agindu
zitzaien, eta nola nai ere agindu au zerutik etorri zitzaien. Arr May 163. Alkatea eldu iaken / agindu bategaz.
Azc PB 144. Dakidan egi apurra ta Iaunaren agindu donea erakutsiko dautsadaz. Ag AL 112. Maisua, zein da
legeko agindu andiya? Itz Azald 82.
 (s. XX). Marik artu eban ardurea osagillearen agindduak zeatz egittuteko. Echta Jos 343. Aginduba bidaldu
eben espetxera, bertan eguan gixajo errubakua azkatu egijela. Kk Ab I 48. Esan zidan ixilka, agindu zorrotzak
zitula ta alditxo batean irauteko. Or SCruz 94. Buruzagiek aginduak emanak beren menekoeri. FIr 148. Nik
agindu gustijak eztuataz bete. Enb 124. Gobernadorearen agindua da. Lab EEguna 105. Zure antziñian abua
itxitta eukitteko aginddu garratzak emon dautsadaz. Otx 147. Bi agindu sail degu abertzaleok [...]: Yainkoaren
aginduak eta aberriarenak. Ldi IL 156. Lege izan nai dauan aginduak, nai ta ez, errazoezko izan bear dau.
Eguzk GizAuz 98s. Zeruko agindua betetzeke ezin dezaket utzi. NEtx Antz 52. Ondoren sarjentuak biderako
agindua eman zuan. Ib. 147. De Bachanalibus agindu batez galerazten ditu Caesar-ek [...] misterio berriak. Mde
Pr 309. Geure semeai [geure izkuntza] erakusteko / dogu agindu gogorra. BEnb NereA 130. Pikete
mende.
buruzagiaren aginduak baino gehiago etzenuke zuk iraunen. Arti Tobera 280. Zer da legea? Naimenak edo
borondateak bere buruari ematen dion agindua. Vill Jaink 90. Besteren gauzik ez ostutzeko / zazpigarren
aginduan. Uzt Sas 217. Sinai berrian ikasi duten agindu bakarra. MIH 374.
v. tbn. Zuzaeta 48. JJMg BasEsc 178. Zav Fab RIEV 1909, 38. Goñi 85. A Ardi 69. Ill Testim 13. KIkV 58. KIkG
40. ArgiDL 28. Inza Azalp 47. Altuna 26. Alz Ram 49. Ir YKBiz 455. ABar Goi 49. TAg Uzt 193. Zait Sof 166.
Etxde JJ 69. Bilbao IpuiB 33. SM Zirik 73. Akes Ipiñ 14. Izeta DirG 90. Osk Kurl 39. Erkiag BatB 102. MAtx
Gazt 84. Ibiñ Virgil 73. Etxba Ibilt 479. Xa Odol 273. Berron Kijote 61.
 "Manda, legado" Lar y Añ.  Ea leenago zorrak difuntuenak kunplidu eztituzan, aginduak kunplidu baño
leenago. "Si no cumplió primero con las deudas del difunto que con las mandas". Cap 114. Ea etxi eban
[testamentarioak] kunplitzaga difuntuen agindurik. Ib. 114.
2. Promesa.  Beranketan jakanari emaiten agindua dago aginduaz damutua ta garbatua. "Lo prometido". RS
521. Ez du berantzen Jaunak bere agindua konplitzerat. He 2 Petr 3, 9 (TB agintza). --Zeñen gainian ezarri biar
dogu geure Itxarapen au? --Jainkuaren agindu edo eskinien eta Jesu Kristoren merezimentuben gainian. CrIc
121. Juramentu egiten danian [...] iru egija edo uste euki leikez [...] irugarrena agindu edo esana egitia. Astar II
61. Botozko aginduba ez egitia. fB Ic I 135. Ezkontzako berbia ta aginduba gauza andija ta astuna da. fB Ic III
358. Jakin pekatu ariña dala arako guzurra, arako agindua ez betetia. Ur MarIl 90s. Seguru ondo Inazio gurea
alde batetik Jainkoaren agindutzaz. 'Bien seguro Ignacio de la promesa divina'. Aran SIgn 106. Baña urrengo
beta zetorkionean agur agindu onak, agur asmo ederrak. Ag G 130. Bataioan egindako aginduen berrizkuntza.
ArgiDL 134. Enintzan aiztu, enaiz aiztuten... / Agindua zor dala-ta. Enb 199. Atera ditzagun, adibidez, euna
laurlekoko akzioak. Artu nai orok len-agiri bat izendu bezate, onenbeste-ainbeste eman-agindua sendotzen
dutelarik. Ldi IL 73s. Badakit aren agindua betiko bizia dala. Ir YKBiz 429. Ez ezpain ertzeko agindu errazak,
baizik lanak eta nekeak. ABar Goi 27. Gizartekeri-zaleak ori edonon eta edonoz eskiñi ta agintzen dabe: baña
agindua bat ta emona bi. Eguzk GizAuz 40. Maite-aginduak alkarri bialtzeko ere etzuen gazteak beste iñor nai
izaten. TAg Uzt 202.
3. Poder, autoridad.  Alango gizon errukior ta prestuben agindubaren beian zorijonekuaguak izango ziriala
lengo legeen azpijan baño. Mg PAb 218 (v. agindupe). Zarabiltzela [Judegu gogorrak] bultzaka or-emen euren
aginduaren azpian. Añ EL1 199. Faraon gogorraren aginduaren azpitik urten eben isaeldarrak. Añ LoraS 11.
Eukirik agindu eta eskubidia esaten zitubeezanen ganian, agindu zeuntsen isilik egozala, edo galazo zeuntsen
olako berbarik esaten? Astar II 147. Padezidu eban Ponzio Pilatosen aginduaren bean. CatBus 5.
4. Encargo, recado.  Zuk eztozu gaur etxetik urtengo neuk esaten deutsudan agindura baiño bestetara. Ag AL
82. Gure neskatillea nagusien agindu batzuk eginda kaletik etxera sartu zanerako. Ag Kr 164. Orregatik ibilli oi
zan Oñatiko alderdietan [...] urliari zama bat jaso ta besteari agindu batzuek egin. Ag G 299. Agindu bat
dakartzut... labur esateko, / semeak Garazi nai luke beretzako. "Encargo". Or Eus 134. Zu bezelako gizon bat
bear det agindu bat egiteko. Zure lanaren ordez diru-mordoxka bat emango dizut. TAg Uzt 199. Amari be
aginduak pozik egiten eutsazan. Alzola Atalak 50.
5. Aviso. v. agintza (5).  Eskualdunen artean, agindua edo deia ongi artzen dute. FIr 189 (se refiere a que el
moribundo acepta de buen grado el que se llame al cura).
6. abindu. Ofrecimiento.  Zeure abinddu ta eskeintzea ontzat arturik, aztuntasun au ementxe berton arinddu
daikedala otu yat. Otx 64.
- AGINDUA EGON, AGINDURIK EGON. Estar obligado.  --Zer aditzen dezu Kristoren gizonaz? --Jesu-
Kristoren fedea duena, zeña dan bataioan artu zuena, eta geroztanik bera serbitzera agindua dagoena. CatBurg
10. Bera serbietara agindurik dagoana. Cb CatV 13 (tbn. en CatBus 9).
- AGINDUAN. (Precedido de gen.). A las órdenes de.  Monja pobre, triste, lau ormaren artian sartuta, inoren
aginduban daguana izatia. fB Ic II 293. Geure gogua, geure burutazinoiak [...] egozala ziur, zintzoro ta prest
geure borondatiaren edo nailliaren esanian ta aginduban. Ib. 261. Gizon bat edo emakume bat gurari txatxar
baten aginduban egotia. Ib. 272. Diabruaren aginduban. fB Ic I 5. Baña ez ebeen gustijak iraun Jaungoikuaren
aginduban. Astar II 281.
- AGINDU-HAUSTE. Infracción. v. LEGE-HAUSTE, hauste (2).  Aingeruak esandako itza sendoa izan
bada, eta edozein agindu-austek eta biurkerik ordain zuzena artu badau. Ker He 2, 2 (Ol, IBk (h)auste).
- AGINDU-BEHAR. a) Ansia de poder, de mando.  Zuk sortzetik agindubearra dakartzu odolean eta gizona
zure esanetara makurtu nai duzu. Etxde JJ 142. Orren arropuzkeria, orren agindubearra. Ib. 105.
b) Mandón, autoritario. v. AGINDU-GURA.  Itz batean, Allande gizon nausikor eta agindubearra zan. Etxde
JJ 69.
- AGINDU-EGINEKO. "Agindu egiñekoa da (G-goi), es obediente, hace lo que se le manda" A
- AGINDU-ESANEKO. Obediente.  Agindu-esaneko andre ona, ta seme-alaba eder eta ongi aziak zituen. Zait
Plat 82.
 (Precedido de gen.).  Lege orixe ezagutu bear du gure adimenak: aren agindu esaneko ta mutil izateko
eginbidea dugu. Zait Plat 34s. Orobat lerroa, kolorea ta itza gogoaren agindu esaneko mutil oi dira. Ib. 153.
- AGINDU ETA EGIN. "Agindu ta egina dirudi, parece hecho de encargo (V)" A EY III 282.  Gure Elizako
San Kosetxu ederra ostuko baleuskue, neure senarra da agindu ta egiña langoxea [...] altara-ganean egoteko. A
mende.
BeinB 41. Iakintzarako agindu ta egina zirudien [Platonek]. Aztertzaile gorengoena ta lege-etsairik gorriena
izan zan erabat eta orobat. Zait Plat 6.
- AGINDUETARA. (Precedido de gen.). A las órdenes de.  Zaude beti orretan, zere edermenaren
aginduetara. Ldi IL 115. Zere aginduetara daukazu mandatari ori berbera. TAg Uzt 245. Zure aginduetara beti.
NEtx Nola 13. Kapitain jaunaren aginduetara! Arti Tobera 272. Nire aginduetara dago dena hemen. Ib. 280.
- AGINDU-GALE. Deseoso de mandar.  Ez zaite guzia agindu-gale: agintzen zenun berak ere bizirik
ezpaituzu zure esana bete ta. Zait Sof 99.
- AGINDU-GURA. a) Mandón, autoritario.  Zuk juzgetan dozu laguna, zitala dalako, paltsua dalako, [...]
agindu guria dalako. fB Ic II 235. Nos esango ete dau aginduguriak, "oraintxe ondo nago"? Ib. 250.
b) Deseo de mandar.  Gurasuak eureen interes, edo oraindik agiñdu guria gaitik luzatuten deutseezanian
ezkontzaak. JJMg BasEsc 212.
- AGINDU-GURAKO. Imperioso, dominador.  Aragi aindugurakua / ez da izango or nausi. Etxba Olerti
1959, 229.
- AGINDU-GURAN. Deseando mandar.  Edurra eta zozoa emen / biak agindu gurian, / biak aukeran bizi nai
dabe / arantza barik lurrian. BEnb NereA 113.
- AGINDUKO. (Precedido de gen.). Subordinado, que está bajo el mando de. "Súbdito, (c.) menekoa, menpekoa,
agindukoa" Añ (no está claro si se trata de sust. plenos).  Inoren aginduko ez izatea edo agintaritzia. CrIc 10.
Errege batek emoten deutsala bere aginduko bati alizatia ta eskubidia, berak nai ditubanak karzelan sartuteko.
fB Ic III 299. Onetarako bazuen bere aginduko tribukoak zerbait laguntza emango zioten ustea. Lard 215s.
- AGINDU-LEKU. Imperio, territorio sobre el que se manda.  Alexandro Andijak negar egiten eijeban, mundu
bat baino ez egualako [...] Ta gitxi eritxon mundu guztiari bere agindu lekutzat. fB Ic II 250.
- AGINDU-NAHI. Deseo de mandar, ambición de poder.  Baña leku guzietako gaitz agindunaia an ere bazan;
eta [...] Moises eta Aaronen kontra jaiki ziran. Lard 93. Munduan askok agindu naia / badu besteren mayian. Xe
283. Geren etxian agindu naia, / jakiña dago guria. Tx B III 22. Makur oetako bat edo bi edo guziak batean
diralarik, iru sorterro ditute: agindu-naia, ikusmiña, atsegalea. Or Aitork 67. [Cesar-en] agindu-nahiak ekar
ditzakeen kalteen beldur. MIH 314.
- AGINDU-NAHIAN. Deseando mandar, gobernar.  Or daukazue oraiñ, egun batetik bestera ta iñok zelan
eztakigula aberasturik [...] erri guztiari agindu naian. Ag Kr 174. Ez zebilen bera agin-nahian, ez zuen Cesar
gorroto, bai ordea askatasuna Cesar baino maiteago. MIH 315.
- AGINDU-NAHIKO. Mandón, autoritario.  [Senekak] eukan emaztia zitala, miin gaistokua, burugina ta
agindunaikua. fB Ic III 374. Agindu naikoen guda zitalak, kurruka makurrak, azpikeriak, lapurretak, erri ta ibar
kiskaltzeak. Ag G 259.
- AGINDURA (Añ). (Precedido de gen.). A las órdenes de. "(A tu) obediencia estoy, (c.) zure agindura nago"
Añ. v. AGINDUAN, AGINDUETARA, AGINDUTARA.  Badegu beste etsai bat [...] infernuko Dragoi
anzinakoa ta gaurkoa, zeñen mendean bezela dauden bere agindura anbeste serbitzari. Mg CC 223. Gelditzen
da zure agindura [...] Vicenta Antonia Moguel ta Elguezabal. VMg VIII. Nagusien agindura prest egotea. Añ
LoraS 170. Ifiñi zituzan gure agindura bere eskubetatik urteniko gauza guztijak. Astar I 51. Seme alabak egon
bear dira euren gurasuen agindura. Astar II 77. Ordurako Obispo bazan ere, San Pabloren agindura joatea ez-
egokitzat etzeukan. Lard 511. Jaungoikoa bere kreaturen agindura jartzea! Arr May 117. Bere aragia guzian
espirituaren agiñdura zegoen. Ib. 122. Deabruaren agindura guztioi bizi eragitea. Itz Azald 213. Nagusi
gaztearen agindura, idi-pareak zeramakin golde astuna. TAg Uzt 264. Ugiñen agindura [...], gorantz-beerantz
ikotika, joan yoian "Otoiope". Erkiag Arran 84. Gorrotozko asmoak, odol-eske dagozan begiak eta iskillu
zorrotz ala tirogilleak, gogo baldarren agindura... Erkiag BatB 134.
 "Rendir, sujetar, [...] agindura ekarri, etorri" Añ.  Onean ezpazezakeen, aien agindura naitaez makurtu-
eraziko ote zuen susmoa sortu zitzaion. TAg Uzt 121. Gogoa sendo ez zutenak makurtu egin ziren ingles
erregearen agindura. Mde Pr 254.
- AGINDUTARA. (Precedido de gen.). A las órdenes de.  Aita Santuaren agindutara iraun zuten apaizak
etzioten konstituziño zibillari aitormenik egin. Etxde JJ 20.
- AGINDUZ. a) Preceptivamente, obligatoriamente.  --Aginduz edo prezeptoz [miserikordiazko obrak] nox
obligetan dabe? --Gizon jakitunen eretxian estutasun astunekoak direanean. Cb CatV 47. Ez du [Elizak] ipini
urtean beingo komunioa baizik aginduz edo bekatu mortalaren bean. Mg CC 207. Geidearen estualdi andietan
dira aginduz bearrezkoak errukizko egintzak. KIkV 81.
b) (Precedido de gen.). Por orden de, por mandato de.  Aita Santu Pio lenengoaren ordena edo aginduz. Mg
CC 207. Elexa Santearen aginduz. Añ EL1 86. Elizako eginkizun Jainkozkoak dirauten arte guztian itxiak egon
bear dute, Ama Gipuzkoaren aginduz ta oituraz, ardandegi [...] guztiak. Izt C 211. Egiaren gañean ta justiziaren
aginduz juramentu egitea pekatu ete da? CatBus 24. Jaungoikuaren aginduz ta ordez berba egiten deuat. Ur
MarIl 14. Enperadorearen aginduz Juduen lur guziak saldu eta emanak izan ziran. Lard 547. Aita Santu beraren
manu edo aginduz. Aran SIgn 103. Medikuen aginduz / egoan gogoketan / etorkizuneko ta / oraingo gauzetan.
Azc PB 83. Beste lege baten aginduz Iudearrakandik nai Mauruakandik iatorririkoak eziñ erritartu eikezan
Bizkaian. A Ezale 1897, 239a.
mende.
 (s. XX). Aren aginduz edo esanez beren gurasoak emon deutsiez [...] milla errealak. Ag Kr 191. Nere aita
probintzialaren aginduz idatzi ditut oar auek. A Ardi 107. Jaungoikoaren aginduz Erroman jarri zuan bere
Gotzai Alkia. Inza Azalp 100. Monjiak osalariaren aginduz, esautson ankak ebai biar yakozala. Kk Ab II 47.
Gauaren aginduz, orra sua itzali. Ldi UO 21. Noren aginduz jantzi duk ori? Or Eus 181. Beste batzuk baltsan
edo nastean erabillezan Leninen aginduz. Eguzk GizAuz 130s. Adiskideen negarrik gabe, onelako legien
aginduz, arrillobi bakan orren zulo barnera, yoan bai-noa. Zait Sof 185. Erri-buruen aginduz zenbatza edo
estadistika bat egin zan. F. Labayen in Munita 6. Berak, erregearen ordezkiaren aginduz, eraiki behar izan zuen
urkabetik. Mde Pr 253. Kapitanaren aginduz [...], ekaitzak ontzian egindako ondamen eta okerrak antolatzen asi
zan jendea. Anab Poli 65. Arein aginduz Ipiñeburure be eldu zirean gixon-batzaillak. Akes Ipiñ 11. [Piztiaren
egiñak] ulermenaren aginduz ordenatuak baleude bezala. Vill Jaink 71. Txarri aundi bat il eben Olarratzen
aginduz. Erkiag BatB 102. Orain berriz Alde zaharra, bihurtu zaigu [Parte zaharra], mintzatzen ez den herriaren
aginduz. MEIG VII 39. N-dun atzizkia beharko luke ondotik, gramatikaren aginduz. MEIG V 79.
v. tbn. Astar II 4. Bv AsL 139. Itz Azald 12. Goñi 80. KIkG 24. Enb 82. Otx 120n. Ir YKBiz 107. Etxde JJ 254.
Bilbao IpuiB 85. Izeta DirG 122. MAtx Gazt 103. Ibiñ Virgil 116. NEtx LBB 166.
- AGINDUZKO. "Juramento [...] promisorio" Añ.  Besteari deritxo aginduzkoa; eta da juramentu egitea gero
etorkizunean zerbait egingo dala. Añ MisE 196. Jakinik ze gogo edo intenzinoe eta uste euki biar dan aginduzko
juramentuban. Astar II 63. Lau modutakua da juramentuba, baijeztua edo baijezkua, zematugina edo
amenazankua, biraozkua eta aginduzkua. Ib. 60.
- AGINTZEKE, AGINDUTZAKA. Sin ordenar.  Mugarriren batzuk kendu, laburtu edo luzatuten ditubenak
Justiziak edo parte biak agindutzaka. CrIc 81.
hagindu. 1. "(L), ébrécher, s'ébrécher parlant d'une lame d'instrument tranchant" H. 2. "Salir los dientes
(FSeg)" A.
aginduera. v. agintera.
aginduerazi. v. aginarazi.
agindugarri (H).  Obediente.  Baña ze umil, ze agindugarri edo obediente. Astar I VII bis [?] (ap. DRA).
aginduka. 1. Dando órdenes, mandando.  Goizeko irurak baño len asten zan deadarka, otoizka ta aginduka.
Ag G 27.
2. aginka (B ap. Izeta BHizt2). "Ofreciendo. Or ai dire aginke" Izeta BHizt2. "Aginke ta iñork ez nai" Ib.
hagindun (V-gip ap. Etxba Eib). 1. Dentado. "Ez da mira izatekua aren ortza, aginduna jaixo ei zan da" Etxba
Eib. Cf. gezur-hagindun s.v. GEZUR-HAGIN.  Geure auzoan bizi da Ameriketatik oraintsu erriraturiko mutil
zaar bat, orrazi zaarren aginduna [= 'que tiene dientes de peine viejo']. A BeinB 64.
2. (V-gip ap. Etxba Eib). Diente de una rueda. "Makiña arek, agindun errobera asko ditu" Etxba Eib.  "Iittai
aginduna, la hoz dentada para cortar trigo, hierba, etc." Iz ArOñ (s.v. iítaai).
agindupe.  Tr. Propio de la tradición meridional, es algo más frecuente en textos vizcaínos. En DFrec hay 10
ejs.
 (Como sust. pleno). Poder.  O Jaungoiko baten agindupe edo poderio miragarria! Itz Berb I 356.
- AGINDUPEAN. a) (Precedido de gen.). Bajo la autoridad de, a las órdenes de. "Agindupean egon, [...] estar a
la obediencia, sujeto" Izt 81r.  Guraso zaar asko ikusten dira [...] lotsa gaistoko umeen eskupian ta
agindupian. fB Ic I app. 5. Pamelija andija edo jente andija bere agindupian daukanari esaten jakon legez
pamelijaren buruba. fB Ic II 263s. Jaungoikua gizon ta emakume baten mende ta agindupian! Ur MarIl 99. Zer
balijoko leuskizu eukitiak zeure mende ta agindupian mundu guztija. Ib. 11s. Guziak alkarrekiñ bakar artan bizi
ziran, guziak Bonfilio Monaldiren agindupean. Arr May 168. Bere agindupean bizi dira aizea ta trumoia. Ag AL
142. Gobernuaren mendean eta agindupean. Itz Azald 53s. Nok emon leikez parkamenak? [...] Apezpikoak edo
Obispoak euren barrutiyetan edo euren agindupean dagozan lekuetan. Ib. 150. Mendian zeuden oraindik ardiak
eta moxalak, Joseren agindupean. Ag G 202. Onzpurubaren agindupian txaneletan sartu ta abijau ziran ipar-
alderantz. Kk Ab I 81. --Noren agindupean abil? --Santa Kruzenean. Or SCruz 43. Neri deritzat / Garazi urre-
gorria, / Dazianoren agindupean / erio gorri ikusia. Or Eus 227. Emen dezu beti zure agindupean, Maiztegi'tar
Luisa. NEtx Nola 19 (fórmula epistolar de despedida). Pilotuaren agindupean, lurrin-makinattoaz ziarduen
itsas-langileek. Osk Kurl 129. Gauza andia zeritzaioten buruagoaren agindupean bizi izateari. Zait Plat 117.
Ninakor-en agindupean gogozago ekien egoten. Erkiag BatB 17. Zenbait etxetan aita semearen agindupean
bezela, jeneral agintari ura, gizon ospetsu izan arren, soldaduen mendean baitzegoan. Salav 74s. Eta zure
agindupean Urte-Nagusiak len-urratsak emango ditu. Ibiñ Virgil 43.
mende.
 Egonik bere aragija arimiaren agindupe oso osuan. Ur MarIl 104.

b) Con orden de.  Ereiñotzei irakasteko agindupean zorionez gainezka Eurotas-ek entzun zizkionak. Ibiñ Virgil
50.
- AGINDUPEKO (Añ). a) Súbdito, subordinado. "Súbdito" Añ. v. aginpeko.  Beste ainbeste esaten da [...]
nai juezak bere agindupekuai, nai ugazabaak otseginai [...] eragotzita daukeen denporan, olgeetia gaiti. fB Olg
42. Erremedijua imini biar dabeela, guztiz galdu ez ditezan euren agindupekuak. fB Ic II 217. Bera ezagututen
ebeela euren Jaun eta Jaungoikotzat eta konfesetako ziriala bere menpeko edo agindupeko. Astar II 207. Bildur
izatia seme edo agindupekua urlija edo urlijagaz batuten badira galdu leitekezala. Ib. 179. Deabru okerraren
adu gaiztoko agindupekoak izatera. Añ EL2 5 (EL1 serbitzariak). Zeure agindu-pekoai itxiten badeutsezu alango
tokietara yoaten. Ib. 149. Bere serbitzari eta agindupeko guziak [...] bidera irten zitzaiozkan. Arr GB 10. Ni, oh
Ama laztana, zure agindupekoa naiz. Arr May 91. An ikusi eben alkar Teobaldo dukearen ienteak eta eure
aitaren agindupekoak. Ag AL 14. Geure agindupekoak eta geuk bere Sakramentu au ainbat lasterren artuteko
alegin guztiak egitea. Itz Azald 168. Nire aitaren erailleekin bizi naiz, beren agindupeko. Zait Sof 18. Eskatu
bear dezun guzia, zure agindupeko Loinaz'tar Erramoni. NEtx Nola 14 (fórmula epistolar de despedida).
Odolgiroz agintari izan eta mundu ontan agindupeko izatea suertatu. Etxde JJ 268. Bere amaren agindupeko
zan. Ib. 239. Benetako agindariak, izan ere, eztuela bere buruaren egokia begiratzen, agindupekoarena baizik.
Zait Plat 140. Baina erdararen mendean ibili, haren agindupeko izan gure hizuntza bakantzeko eta murrizteko?
MIH 85.
b) Obligatorio, preceptivo.  --[Errukizko egikerak] noz izaten dira agindupekoak? --Gizon aituen eretxian
astunak eta estuak direan bear-orduetan. Itz Azald 120.
- AGINDUPERA. (Precedido de gen.). A la obediencia de.  Dometan dot gorputz au, ezten dot, ta ekarten dot
neure agindupera. fB Ic II 277. Oni dei egiten deutsa Jaungoikuak inoren agindupera, an ezi ta mansotu
dagijen. fB Ic III 315. Erregeak, bere agindupera ekarri ondoren ere, autonomia utzi ziolako. Mde Pr 254.
- AGINDUPETARA. (Precedido de gen.). A la obediencia de.  Bere borondate ta agindupetara laister ekarri
zun. Etxde JJ 68.
- AGINDUPETATIK. (Precedido de gen.). De la obediencia de, de la sujeción de.  Non [kurtzean] il gura izan
eban / gu ateretiarren / geure pekatuaren / ta areriyo gaistoaren / agindupetarik. CatLlo 3.
- AGINDUPETIK. De la obediencia, de la sujeción, del poder.  Gezurti, itz labañ zaleak, biotz tolestua
dutenak, igo oi dute sarri leku goietara, agindupetik agintari izaitera. VMg 73. Agindupetik kanpora dagozan
zismatikoak. Itz Azald 45.
 (Precedido de gen.).  Daki gure arimen arerijo onek [demoninuak] Sakramentu onek ateraten dituzala
gizonak bere agindupetik. Astar II 227. Orregaitik astotxua / ebilen beti ta beti / nos onen agindupeti / aterakoan
burua. Zav Fab RIEV 1907, 530. Idumearrak eta Siriarrak asi zitzaiozkan zirikatzen, eta bere agindupetik irten
naiez. Lard 215. Erromaren agindupetik aldendu ziran Greziatar da beste Sortaldeko kristiñauak. Ag AL 109n.
Etzun [morroia] bere agindupetik uxatu. Etxde JJ 269.
agindute. v. agintze.
aginduzale.  Mandón.  Gizon ederra daukat / munduan legia, / fandangolaria da / parerik gabia; / lanian
gogorik ez, / agindu zalia. Xe 254.
haginetako (V-gip; A Morf). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg.  "[Golpe dado] en los dientes" A Morf 122. "Golpe
a la quijada. Agiñetako batekin lurrera bota eban" Etxba Eib.
hagingabe, aginbage (Lcc, Añ (V)).  Desdentado. "Desdentado, agin bagea" Lcc. v. HAGIN GABEKO (s.v. 1
hagin).
hagingabetu, aginbagetu (Lar).  "Desmolado, [...] aginbagetua" Lar.
aginka. v. aginduka (2).
haginka (V; Ast Apol 96, H), hainka (V-gip, BN-baig), agika. Ref.: A (aginka, ainka); Etxba Eib (ainka). 1.
(Adv.). A dentelladas, mordiendo (tbn. fig.). v. HORTZ-HAGINKA.
 Tr. Documentado exclusivamente en la tradición meridional.
 Muxika arerioakaz agika. "A dentelladas con los enemigos". RS 270. An suge, zirau, zapo, armiarma, dragoi
[...] aginka, ta atzaparka animak puskatzen bezala. Cb Eg II 205. Asitzen da ozka eta aginka erlijioko ordenetan
bizi diranen kontra. AA I 89. Ezagutu dituzue lagun urkoaren izen onari edo famari ozka ta aginka ari
zaizkanak. AA III 425. Txakurrak oi dabilz alkarri aginka, zaunkaka ta gorrotoz aginak erakusten. fB Ic III 235.
Zorion gustijonen erdijan egongo jaka aginka bere konzienzijako aarra. Astar II 223. Eta aginka ebagirik /
mende.
itziten dabee gaistoak [otsoa] / galdurik bere lau zankoak / baia orregaitik bizirik. Zav Fab RIEV 1907, 533.
Suge izugarriak aginka puskatzen zioten kolkoa. Arr May 57s. Saguak igesi ebilzala / eldu zan txakur mosu
zabala; / zeñek ebazan aginka azkatu / amasei katu. Azc PB 44. Ainka ta zaunka, ikaratu ta zatitu ta ian egin
bear ditugu prankotarrak ostera bere. Ag AL 33. Asi naz bada aparitan, nire tripei ta ogiari aginka. Or Tormes
79. Txakurrak axatu ta aginka il egijen. Otx 68. Aginka ta ostikoka erasotzen zien bere lagunai. TAg Uzt 64.
Arratoi ikaragarriak kirri ta karra aginka zura janaz. Etxde AlosT 28. Lore guztiek aginka / edan zidaten odola.
Arti MaldanB 215. Eurek berak aginka beren loadarrak urratzen zituten. Ibiñ Virgil 104. Atzka, aginka eta
bultzaka. Etxba Ibilt 465.
2. (A Morf 20; -kea det., H (V)), ainka. (Sust.). Mordisco. "El vocablo aginka, ainka, 'mordiendo,
dentelleando', significa para muchos 'mordisco'" A Morf 20.  Zakurraren ainka ark erru gaiztoa zuen (AN-
larr). A EY III 264.  Gaurko egunean gizarteak darabiltzkin aginkak eta burrukak ikusirik. TAg Uzt 88.
- HAGINKA EGIN (V; Aq 479; ainka eiñ V-m-gip; aginke e. vEys (V)). Ref. A (aginka, ainka); Etxba Eib;
Elexp Berg (ainka eiñ). Morder. "Morder, aginka egin (G). Txakurrak aginka egin dit" Aq 479. "Mutill txikittako
burruketan, debekauta eguan aginka eittia" Etxba Eib.  Txakurrak egiten dabena bere egingo zeuskit: aginka.
A Ezale 1897 263n. Ziraunak azi ziran eta aginka egin eutsen gizonari. Itz Azald 179. Aginka egin zion /
txakurrak bezela. EusJok II 169. Ezin ixan eutson kendu [aiztua], katuba lez aginka ta ostikoka egiten ebalako.
Kk Ab I 38s. Ara non yatorkazan txakur gustijak [...] berari aginka egitteko. Otx 69. Miñ artzeko, belarrian ala
biotzean aginka egiten dizute? Zait Sof 170. Muskerrak ainka ein ezkero (V-gip). Gand Eusk 1956, 212. Bai,
atzo be "alondigako txakurrak" aginka ein jestan. SM Zirik 93. Ta gero etzion egiten haginka jabearen
zakurrak. Osk Kurl 136. Zakur zaunkatzen bazekiten [sofistak], bear zutenean, bai orixe: beren mingain luzeari,
ostera, aginka egin bide zioten maiz. Zait Plat 151.
 Ai, ene ai! Beljika, Beljika! / Otsuak dautzu aginka. Enb 134.
haginkada (V; H), ainkada (V), ainkara (V-gip). Ref.: A (aginkada, ainkada); Etxba Eib; Elexp Berg
(ainkara).  Dentellada, mordisco. "Morsure" H. "Eiñ zestan aginkadiagaz, orbana laga zestan betiko" Etxba
Eib.
 Tr. Exclusivamente meridional, más frecuente entre los vizcaínos. Sólo hallamos algún ej. con egin en Erkiaga
(la construcción gralmente. usada es aginkada eman).
 O eriozko infernuko pekatuaren zazpi burudun suge nazkagarria! Zenbat aginkada animari [...] ematen
diozka. Cb Eg II 173. Aginkada krubelakin amurratuta legez kendu eutsan bizitzia. Zuzaeta 135.
Murmuradoriaren miiña [...] da aginkada bategaz iru personari benenua ezarten deutsan bibora bat legez.
JJMg BasEsc 99s. Eztau sentietan bere bijotzian pekatubaren agindaka edo erremordimenturik. Astar II 225.
Bere konzienzijak emoten eutsazan kezka ta aginkadaak. Ur MarIl 58. Arimako kezka ta aginkadak ez dira izaten
ain bizi eta zorrotzak lenago legez. Itz Berb I 15 (en la versión guipuzcoana kezka ta atsekabeak). Topau
eutsazan idunean aginkada-zauriak odoletan egozala. Echta Jos 246. Bereala aginkada aundi bat zentzun, ta
arnas guztiaz arraiña ekarteko inderka jarri zan. EEs 1918, 127. Bein batean mutikotxo batek eldu gabeko
intxaurra artu zuan baratzan, eta beste gabe aginkada bat eman zion moskolari. EgutTo 4-1-1919 (ap. DRA).
Txakur aginkadarik artu barik. Otx 69. Txakurraren aginkadea, txakurrak osatu (V). "Mordedura de perro, la
cura el perro". A EY III 72. Ez ote dek azalik txarkeria aurrez-aurre ta gizonki egiteko? Ezkututik sartu bear ire
aginkada pozoitsua. Etxde AlosT 74. Ta aoa zabaldu ta aginkadea emotera yoiakon. Bilbao IpuiB 128. Azurrari
azkenengo aginkadak egiten eutsazan bitartean. Erkiag BatB 95.
haginkaka, ainkaka (A Morf 20).  "Mordiendo" A Morf 20.  An gelditu zan Mainton Itzontzi, berriketan,
lukainka-muturrari ainkaka. Ag Ezale 1897, 188a.
aginkalari. v. haginkari.
haginkari (V-gip; Ast Apol 90, Añ, H, A; aginkaari V-gip), aginkalari (V-gip), ainkari (V). Ref.: A (ainkari);
Iz ArOñ (agínka(la)ri); Etxba Eib (aginkalarixa).  Mordedor (tbn. fig.). "Agínka(la)ri, mordedor" Iz ArOñ.
"Txakur zaunkarixa, ez aginkalarixa, esaten dabe" Etxba Eib.  Au gaiti umeen adiskidetasunak ez dira
estimeetan, laster galduten dirialako. Ta nausijeenak bere bildurra, arduria, ta zelo aginkarija eureekin daukee
geijeenian. fB Ic I 60. Ze bide bada, onako dudaak ta arimako ar aginkarijak kenduteko? fB Ic III 168. Txakur
ausilaria ezta aginkalaria (V). EgutAr 12-2-1912 (ap. DRA). Kurrika aginkariekin burnia irauliz [kiklopeak].
Ibiñ Virgil 111.
haginkatu. "Agínkaatu, mordisquear, marcar con los dientes" Iz ArOñ.
aginketa. "Mandamiento, mandamentua, aginketea" Lcc.

mende.
aginkor.  Autoritario.  Enaramazute bertantxe beragana, --diotsa emazteari aginkor. Etxde AlosT 49s.
Mayiri mintzatu zitzaion aginkor. Etxde JJ 30.
aginle.  Gobernante, persona que tiene autoridad. v. agintzaile.  Etxeen ta atseginzen gisakoak dira munduko
egiteko ta honrak, naiz izan oriek kargudun, aginle, justizari, titulo, errege. Mb IArg I 285.
haginondo.  Tejo. v. 2 hagin.  Gantzutu itzatzu inguruan buztiña leunarekin erlategiko zirrikituok, eta abar
ostotsuz estali itzazu gaiñekaldetik; ez agin-ondorik urbillean utzi. Ibiñ Virgil 108. Zure erlakumeak ez al dira
Kirnoko aginondoetara urbilduko! Ib. 60.
aginpe.  (Con suf. local de decl., en sing.). Bajo el dominio. v. agindupe.  Bautismuak ateraten gaitubala
Diabrubaren mende edo katiguerati, zeñen esku ta aginpian legez sortu ta jaioten garian guztiok. CrIc 131.
aginpeko.  Súbdito, subordinado. v. AGINDUPEKO.  Iarraitu nai badabe, bialduko ditudala neure erritar
aginpeko guztiak mendira. Ag AL 152.
aginpen, aginben.  Orden, mandato.  Españak argittaldutako aginben batek Araba, Gipuzkoa ta Bizkaiari,
iruroi, Españak berak daukazan lagijak ezarri gura dautsez. AG 1617. Au argiro lege edo lagi bizkaitarraren
kaltez zan, eta Errekimendu bizkaitarrak korrekidoriari esan eutson Jaunaren aginben ori elegijan ezarri. AG
Euzk 1930, 356 (ap. DRA). Bakaulkiyan (trono) exeri orduko lengo jazar-deiak barreatzeko aginpena eman
zuan. J.M. Tolosa EEs 1913, 178. Oientzat sartu da ingurtian beste orritxo bat, bertan egunkaria aitatu bai,
baña bat-batean arpide-aginpena eskatzen etzaiotelarik. Ldi IL 153.
 Poder.  Eztau lurtarrek Bizkaian artu / aginpeneko buruntzia. A EE 1900a, 471.
aginpetza.  Obediencia.  Ikasi dezagun egun onetan Miren Neskutzaren apaltasuna eta aginpetza. EgutTo 2-
2-1919 (ap. DRA).
aginpide (V, G ap. A; Bera), aginbide, agipide.  Autoridad, poder, mando.

 Tr. Documentado exclusivamente en la tradición meridional, sobre todo en textos del s. XX. En DFrec hay 17
ejs. de aginpide y 1 de aginbide.
 Etxeko-andra bazter onetan / eurok beti izan zirean, / aginpiderik ez eutselako / bestek arrapau etxean. AB
AmaE 36. Olibrio zeritzan soldau agintari bat, aginpidea leku artan zeukana. Itz Berb I 363. Adinean edo
urtetan, duintasunean edo aginpidean eta ardurapenean nagusiak diranak. Itz Azald 95. Arnoldoren
aginpideagaitik ondamuz beterik bizi ziranen artean. Ag AL 79. Agintari diran gizonak edo aginpidea
daukatenak. Aran-Bago ManMed 204.
 (s. XX). Berak aginpidea (mando) artu bear eban ontzi "Ama Karmengoa" eritxona, eldu zan Bilbora. Echta
Jos 263. Nire urrengo, zeuk eukiko dozu aginpidea. Ib. 307. Aittak arik bosgarren urtean artueban Coronel
esaten eutsen agipidea. Ib. 356. Semien gañean Jaungoikoak eta Izakiak emoniko aginpidea daukiela gurasoak.
Ag Kr 108. Nere ordeazko izan bear dek: sukaldeko zizalluan jarriko aiz, [...] nere aginpidien jabe ipintze aut.
Ag G 361. Orrela ekarriko degu aginpidia pobrien eskuetara. Ib. 355. Nik emen eztiat aginpiderik, egin zak
erorrek. A Ardi 46. Aundi-ustiak zertan arrotu / Epulon baten moduan? / Gizon umillak aginpidea / bear lukete
munduan. Auspoa 95-96, 176. Etxerako legie berak ipinten dauela, bera nausi dalako ta bere lekue bere
aginpidie bier dan lez yagoteko edozetako gertu aurkitzen dala. Kk Ab II 54. Ta arritzen ziran aren
irakasbideaz; aginbidez mintzo baitzan. Ol Lc 4, 32 (Ker aginpidez; Lç authoritaterekin, TB nausitasunekin,
Oteiza agintearekin, Or nagusiro, IBk itzal haundiz, IBe nagusitasunez). Berari [Jaungoikuari] gura dakijola
zure altasuna ta aginpidia egunetik egunera gettutia. Otx 117. Largo Caballero or ibilli da, arteak artu eziñik,
aginpidearen jabe egiteko. Eguzk GizAuz 127. Gorputzak ezetz, gogoak baietz; / gogoak aginpidea. SMitx Aranz
135. Erri asko ta askotan daukaten aginpideakatik gai ontan ere zerbait bultza dezaketela [eliz-gizonak]. Munita
31. Baña Prantziko Biurrialdiak eta ango Aginpideak etxun an alako eragin aundirik egin. Or QA 114.
Basaiaunek basoan yaune dana edo aginpidea daukena [esan gure dau]. Akes Ipiñ 30. Gizona, berriz, ongiaren
menpean, bere aginpidea lege orrek bear baitu neurtu. Vill Jaink 163. Aginpide berria ekarri zutenen buruzagi.
Zait Plat 10.
v. tbn. NEtx Antz 74. Etxde JJ 78. BEnb NereA 186. Gazt MusIx 79.
 Autoridad (de un escrito).  Zure itzen aginpidea gotorragoa da. Or Aitork 391. Giza-bidez eman zenigun
Iainko-idaztiak, aginpide gurenagoa du, gizon ilkor aiek il da gero. "Sublimioris enim auctoritatis est". Ib. 391.
 "Cargo, empleo. Erriko agin-biderik gorenera eldu zan, llegó a ocupar el cargo más elevado del pueblo" Bera.
 Período de mando, de gobierno.  Bukatzen [Segobiako Aolkundeko] aginbidea ta España Berrirako
autatzen. Gazt MusIx 144.
- AGINPIDE-JARLEKU. Trono.  Nik zeruetan jarri dot nire bizitokia, ta nire aginpide-jarlekua odei-gaiñean.
mende.
Ker EMeza 625 (ap. DRA).

- AGINPIDEKO. Poderoso, (persona) con autoridad.  Abarkadun gizonak menditarragoak, benatsuagoak,
patxadagokoak, gizaseme zar ta aginpidekoai begirune obean itz egiten dakitenak dira. Ag G 95.
- AGINPIDE-MAKILA. Vara de mando.  Errege-makillea ez da Judagandik aldenduko, / ezta aren oiñartetik
aginpide-makillea be. Ker Gen 49, 10 (Ol aginte-makilla).
- AGINPIDE-ZARTA. Vara de mando.  Alakoren batean, bere makillatxua edo aginpide-zartea gora jasota,
Perkain errizaiña asi zan erdian leku-egiten. Erkiag Arran 40.
aginpidedun, agipidedun. 1. Gobernante, (persona) con autoridad.  Aitta zan gizon eder bat, Comandante
esaten jakan agipidedun gudularia. Echta Jos 355. Arratsaldeko ibildeun edo prosesiuan, bost ikustaldietik bata
Azpeitiko alkate jaunak irakurri zuen, au zan aginpidedunen eskeintzarena. JBDei 1919, 306. Inori minik egiten
eztautsan oituratxo au kentzeko, darda ganean eta lau orritan ipini ete dabez, bada, gure aginpidedunok,
Madrildiko agindu latz noraezekoak? A EEs 1916, 107. Goietako aginpidedunai ere oraintxe bigarren aldiz
euskaldunen esker ona yakinarazi nai diet. A Y 1934, 16.
2. Imperioso, autoritario (no ref. a personas).  Gertu egoten ziran mutikuok, nagusiaren esanera, arek berba
gorrora esan ala ziñu aginpideduna egin egianean, guztiak arrika erasoteko. Erkiag BatB 38.
aginpidetsu.  Poderoso.  Gaur jaiotako Umetxoa errege baizen aundi ta aginpidetsu da. Ker EMeza 42 (ap.
DRA).
aginsari. 1. Premio. "Premio, [...] si se prometió" Añ.  Izan gaitian duin Jesukristoren agin sariyen alkanzau
daigun Redentorien merezimentubakin Jangoikoen grazia. Zuzaeta 119 (tbn., con algunas variaciones, en EgOn
90 (ap. DRA)). Euskal itz iostaldietan irabaziriko aginsari, pozkarri ta bitezarrak. Ezale 1897, 253b.
2. "Promesa" Añ e Izt 98v. v. 1 agintzari.
aginta, abinta.  Promesa.  Mirelek abindu zion igande-arratsaldean biak alkarrekin joango zirala
eguraztera. Abinta orrek asko ta asko poztu zuan Martin. Anab Eusk 1930, 174.
agintaldi (Lar), agintealdi.  Tiempo de mandato. "Pretura, pretoría, agintaldia" Lar.  Tiberio Kaisar-en
agintealdiaren amaboskarren urtea zan. Ir YKBiz 38.
hagintara, haginta (S ap. Lrq).  "(Litt. coup de dent), parole malicieuse et vindicative" Lrq.
agintari (V, G-goi; Lar, Añ, VocCB, Dv, H; -taari V-gip), agintai (V-ger), aintari (G-goi), aintai (G-to),
agindari (L; Hb ap. Lh, Etxba Eib). Ref.: A; Lh (agindari); Iz ArOñ (agíntaarixa); EAEL 39, 263.
I (Sust.). 1. Gobernante, jefe, persona con autoridad. "Superior, el que manda", "rector", "comandante", "xefe"
Lar y Añ. "General, en la milicia, gerrarien buruzagia, agintaria" Lar. "Amo", "cargo habiente" Añ. "El capataz
o jefe" Iz ArOñ. "Agindaria. Culto en Eibar, donde comúnmente se dice aintzallia" Etxba Eib.
 Tr. Documentado en la tradición labortana desde el primer tercio del s. XVII. Hacia finales del s. XVIII
desaparece de los textos y posteriormente sólo hay algunos ejs. modernos (J. Etchepare, Mirande y Xalbador).
En la tradición meridional se documenta desde mediados del s. XVIII. La forma agindari sólo se documenta en
Altuna (aginddari). En DFrec hay 143 ejs. de agintari, todos meridionales.
 Apostoluak agintari, laiekoak [barkhako] pasaier. EZ Man I 30. Zeruetako armadaren, Saindu agintariak. EZ
Man II 31. Iongoikoa, iguzkitzu arren erhi zaulhiak, / Agintariekin [= agintarien] manu konplitzeko guztiak. Ib.
134. Eta Aingiru guztien lehena, aitzindaria eta agintaria egin zen deabru, eta deabru guztien buruzagi, kidoin
eta kapitain. Ax 139 (V 92). Zein bizi baitzara mendez mende iaun eta agintari. Hm 165. Erlek-ere hautatzen
dute bere agintaria eta erregea. ES 142. Izanik infernuko prinzipe andia / Demonio guztien agintaria. Acto 168.
Arako gazte orrek agintari ta aberats bere burua ikusi zuenean. Cb Eg II 184. Behatzen zioela [abadesari] ber-
Agintariari bezala. Birjin 142. Zein agintarik agindu edo gobernatu zituan Israeldarrak? Ub 40. Kamilo agintari
edo buru ebeela Erromaarrak ingiratu zituben Faleriokuak. Mg PAb 217. Gurago izan eban bizitzia galdu [...]
bere Agintarija ukatu baño. Mg CO 175. Josue agintariaren adi-bidez sartu zirian sazerdoteak ibaira. Añ LoraS
6. Errietako agintari edo kargudunai. Gco I 434. Etzera arkitzen zentzurik ez duen guzien gañetik [...] etzera
arkitzen guzien jabe, ta agintari egiñik? AA III 372. Euskal-erri jaso oneetan ezdau inos illunaren Agintarijak
[...] pruturik artu. fB Ic I IV. D. Francisco Longa eta Anchia [...] Bilboko uriko armen agintarijari. Astar II III.
Ez alkaterik, ez alkateordekorik, ez amamerurik, eta ez oen eskubideakiko beste agintaririk. Izt C 228. Amon-en
kontra lenbizi arpegia agertu eta erasotzen asten zana, buru eta agintari izango zala. Lard 135. Erregiak,
agintarijak, jakitunak, zer balijo deutsue orain zeuen eskubide, indar, ta jakiturijak? Ur MarIl 12. Beren agintari
edo kapitanagana eraman zuten. Aran SIgn 42. Aita Santua Jaungoikoaren / urrengo agintariya. Xe 362. Plaga
berorrek gatxez bete dauz / otseiñ ta agintariak. AB AmaE 68. Andreak daruzkagu / nun-nai agintari. JanEd I
mende.
24. Eta ondo eritxi deutse / bardintasunari, / alan eztalako inor / izango agintari. Azc PB 332.
 (s. XX). Txalopako agintari, buru edo patroia. Ag Kr 21n. Atsoak eta apaizak dira gaur agintari, baño
egunen batean... Ag G 338. Lapurren artian iñun baño agintari-biar geiago ixaten da. Kk Ab I 116. Santakrutz
gizaajua Aramayonara preso ta gu ainttai gabe al-tzunak al-tzun lekura an jon giñan bakotxa bee aiekatik (AN-
gip). AEF 1924, 11. Bakalderriko (erreñuko) aginddari, zaldun eta andera andikijak eldu ziran bertara. Altuna
74. Ez dukete Tolosako buruzagien egoitzek hango agintarienen larderiazko harrokeria. JE Ber 45. Alkatea
agintari jantzian, ginbail-luze, zigor ta guzi. Lab EEguna 111. Isla artako langintza edo industri guztiari lurra
yo-arazi zioten Londongo agintari ankerrak. Ldi IL 167. Errudun egin zuten Gipuzkoako epaitegiko agintariak
eta Bergarako espetxean baitu zuten. Etxde AlosT 83. Agintariak artuak dauzkate neurriak nekazari-gaietan.
Munita 94s. Oraingo agintariek euskaldunekin darabilten joeraz. Mde Pr 54 (v. tbn. HaurB 65). Agintari lez
zure indarra / ikusi dot ezer eza. BEnb NereA 165. Afaldu zuten poliziak eta Soziedadeko agintariak Restaurant
famatu batean. Izeta DirG 48. Eladetarren artean andikiak izan zenituen agintari, iaun eta nagusi. Zait Plat 113.
Gizartea agintari gabe ezin bizi diteke. Vill Jaink 186. Agintari liberalak ikusi bearko dabe, azpikoen indarra ta
batasuna. Erkiag BatB 147. Erran zautaten nik ez naukala kantatzerik; agintariek debekatzen zautatela. Xa Odol
267. Onik aterako ahal luke euskara agintarien laguntzak? MIH 132.
v. tbn. Zuzaeta 136. CrIc 88. VMg 5. JJMg BasEsc 32. Zav Fab RIEV 1907, 538. Echag 223. It Fab 61. Zab
Gabon 94. Sor AKaik 130. Bv AsL 211. Itz Azald 211. Goñi 59. Echta Jos 106. Urruz Zer 111. A Ardi 59. Ill
Testim 23 (13 agintai). Arrantz 145. GMant LEItz 62. KIkV 67. KIkG 53. ArgiDL 88. Inza Azalp 122. Etxeg in
Muj PAm 28. Altuna 110. Tx B I 205. Or Mi I. Ir YKBiz 317. Eguzk GizAuz 139. TAg Uzt 85. SMitx Aranz 21.
Lek SClar 140. Akes Ipiñ 30. Basarri 47. Arti Tobera 268. And AUzta 154. Osk Kurl 157. Salav 93. Ibiñ Virgil
42. Alzola Atalak 47. Etxba Ibilt 456. NEtx LBB 286.
 (Lar, Añ). (Ref. al emperador). Cf. Cb Eg III 331: "Enperadore edo munduaren agintari esan oi diranen
historiak". Cf. tbn. MIH 355 (hablando de Or Aitork): "Agintari ez da enperadore-ren ordain jatorra, ezta
jakinzale ere filosofo-rena".  Erromako agintari edo Enperadoreak laguntzen ziola. Ub 57. Biak eraman zuen
martirioa, Neron agintari zala. Ib. 106. Bakizu zer esaten eban Constancio Agintarijak? fB Ic III 310. Naibaga
gogorrez bete eban Octaviano agintarija ezin menpetutiak Bizkaitarrak. Astar II VII. [Jesusen Kurutzea]
beragandu eban Heraklio agintariak. Itz Azald 12. Bertako agintari Moktezuma baztertu ta españatarrak
garailari urten ziranean. GMant LEItz 66. Arlesko dorreak, Agintarien bandera eraikitzen zutelarik. 'Des
empereurs'. Or Mi 132. Iulian Agintariaren egunetan. Or Aitork 192.
 (No ref. a personas).  Horduan Erroma zan Munduaren buru ta agintari. Ub 106. Ezta orain kontu ateratzea
besterik [...] nola oetakoren bat egiñ ditekean beste griña, ta pasioen buru ta agintari. AA III 627. Biotza
darabilt agintari. Ag G 293. Gizonagan buruak bear al du izan gaiñerakoen gidari, ala gorputzeko beste parteek
bear al dute buruaren agintari izan? Vill Jaink 91.
2. (SP), agindari (Lar, Hb ap. Lh). (El) que promete. "Agintaria, agintzaillea, prometteur, prometedor" SP.
"Prometedor" Lar.
3. (Lar, Añ). Ofrecedor.
II (Adj.). 1. "Mandón" Lar y Añ.  Besteen iritziak ezesten dituzten jende agintariak, ugari ugariak dira
mundu huntan zoritxarrez. Osk Kurl 97.
2. Principal, capital.  Orien artean [griña] bat nabarbenago, bizio agintari ta nagusiago, beste gaitz ta kalte
guztien buru, sustrai edo ondoa. Cb Eg I 11. Arik eta idoro ta goiartu artean bizio agintaria. Añ EL1 15.
Urliaren griña ta pasiorik indartsuena ta agintariena izango da, egiñ dezagun kontu: andi ustea. AA III 630.
3. Gobernante, que gobierna.  Jainkoak debekaturik dauka Prinizpe edo Buru agintari nagusien kontra
asaldatzea. Ub 119. Batzuetan aberatsak, jaun agintariak ta aidenagusiak daroez krutzerik nekezkoenak. Añ
LoraS 125. Errege ta gizon agintariak eztira beñere orrela iltzen! Ag G 359. Emengo Konde agintariari andik
Bilbotik esan zioten mutil oiek il egin bear zirala. And AUzta 64.
4. (No ref. a personas). Imperativo.  Esan zion osabak, Patxik iñoiz entzun zuan abotsik agintari hotz eta
asarrenarekin. Osk Kurl 51.
- AGINTARI-LAGUN. Comandante.  Agintari-lagun edo komandante bat. Ezale 1897, 175b. Nagositarikoa
edo agintari-laguna lurperatu eben. Ib. 175b.
- AGINTARI NAGUSI. Jefe superior, gobernante superior.  Gura badeutsazubez biurtu Batzaarrari bere
bialkiñak, agintari nagusiari ['emperador'] zor deutsazuben mendetasuna. Mg PAb 210. Kastigauko dabee bere
agintari nausijak. fB Ic II 294. Tuy-ko Obispo eta Inkisizioko agintari nagusi izandakoaren ezurrak. Izt C 458.
Lelengo iru gizaldijetako Erromako agintari-nagusi guztijak. Ur MarIl 45. Putifar soldaduen agintari nagusiari
saldu zioten. Lard 51. Zeintzuk dira seta infernuko orren agintari nagusiak? Itz Azald 213. Agintari nagosiari
['capitán del barco'] eskatu eutsezan, ontzian egozan diruak, ta janari ta edari batzuk. Echta Jos 138. Gipuzkoako
soldaduen agintari nagusi Ceballos egiten zula. Or SCruz 123. Aurkeztu yakon agintari nagusiari. Kk Ab II 28.
Ango gizabatz ta errialde guztiak Moskou-ko agintari nagusien menpean dagozala obeto dirudi. Eguzk GizAuz
129. Obispoa zan, baño baita erri gizon bezela, lendakari edo agintari nagusi ere. Munita 32. Milandik, uri
artarako mintza-maisua eskatzen zioten Erromako Agintari nagusiari. "Ad praefectum urbis". Or Aitork 121.
Erregeak edo goiko agintari nausiek errieri zerga edo laguntasun andie eskatu eutsienen baten. Akes Ipiñ 26.
mende.
Bidebagakeriak dirala-ta, agintari nagosiak neurri estu gogorrak ezarri ditue politika bizitzan, gizarte-arazoan.
Erkiag BatB 149.
- AGINTARI-ORDE. Lugarteniente.  Meza entzuten ari zan bere agintari-orde Jose Mari Orberekin. Or
SCruz 128.
- AGINTARI-ORDEKO. Jefe inferior.  Etxalde ta bazterrak zelan landu ta erabilli adierazteko, agintariak
arau ta legeak emongo leukiez: agintari ordekoak lege orreik bete azoteko ardurea eukiko leukie. Eguzk GizAuz
123.
- BAKAR-AGINTARI. Dictador.  Primo de Rivera bakar-agintaria jabetu zan indarrez Españako
agintearetzaz. TAg Uzt 173.
- BIGARREN AGINTARI. Segundo de a bordo.  Agertu jakan eretia, Bilbon egoan itxasontzi baten, pillotu
edo bigarren agintari joateko. Echta Jos 201. Kapitan edo ontzi-buruak, arpegi emoeban bigarren agintarien
alde. Ib. 271.
agintarialdi.  Gobierno.  Ogei ta amar andikien iauraldia (agintari-aldia) erori zaneko, errizaleak gertatu
ziran agintari. Zait Plat 10.
agintarigo.  Cargo de gobernante.  Nortzuk ziran erriko nagusitxuak? [...] Nortzuk, batzuk aragirako daben
garramurea lez, agintarigoa maite dabenak? Erkiag BatB 66.
agintarikoi. "Imperativo" Lar.
agintaritasun (Añ (V), H).  Poder, autoridad. "Imperio" Añ. "Autorité" H.  Berori da [...] Aita Santuaren
agintaritasun denporazkoaren lapurreta sakrilejiotsua Erroman egin ebana. Itz Azald 55. Bere asmua da,
Jaungoikoari zor jakon adorazinoa eta agintaritasun egiazko guztia mundu onetatik guztiz kendu. Ib. 213.
Irakasten dabena erreñua dala agintaritasun eta eskubide guztiaren iturri bakarra. Ib. 52. --Zeintzuk dira arako
doteak, zeintzukaz edertu eta jantzi eban Jesukristok bere Eleizea? --Iru: agintaritasuna, utsik-egin-ezintasuna
eta engañau-ezintasuna. Ib. 46.
 Erreñuko agintaritasun liberalak diran guztiak dira Eleizearen arerioak? Itz Azald 211. Eleizearen arerioa
dan erreñuko agintaritasunaren beian bizi gareanean. Ib. 211.
agintaritu.  Hacerse dueño.  Laketu eztaiala bekatuak gugan agintaritutea. Añ MisE 109.
agintaritza (V; Añ, Izt 17r, Dv, H). Ref.: A; Iz ArOñ (agíntaritzaia).  Poder, autoridad, dominio. "Autoridad",
"dominio", "reinado", "imperio", "potestad" &c. Añ. "Commandement, qualité de chef" Dv. "Autorité" H.
"Mando supremo" A, que cita a Mg y Ur. Cf. HERRI-AGINTARITZA.
 Tr. Documentado exclusivamente en la tradición meridional. En DFrec hay 19 ejs.
 Inoren aginduko ez izatea edo agintaritzia. CrIc 10. Erromako agintaritziak badauka bake ta iraupena bere
arma-gizon askotan. Mg PAb 207. Aterarik deabruaren azpitik ta bere agintaritza gogor gogaikarritik. Añ EL1
2. Nai daben guztia egiteko eskubidea ta agintaritza emoten deutsala. Añ MisE 133. Ez ebala berak biar, ez
jakitunik, ez aberatsik, ez entzute ta agintaritza andikorik. JJMg BasEsc 37. Arzobispau onetako Agintairitziaren
Nagusi eta Aozdar edo Bokalei. "Al Presidente y Vocales de la Gobernación de mi Arzobispado". VMg RIEV
1934, 680. Gipuzkoako Korrejidorea, Ondarribiko alkatea [...], beren agintaritzako zigor jasoakin ibilli oi ziran.
Izt C 123s. Zelako gurari ta garra daukazun orain ikusteko zeure burua eskubide ta agintaritza andijakaz! Ur
MarIl 19s. Nagosijagoak edadien, onran eta agintaritzan. Ur CatArrig 80. Juda guziko agintaritza Antipatrok
iritsi zuen. Lard 355. Eta gañera Erreinuko agintaritza goitu bat bertatik eman zion. Ib. 320. Adabaldok
prankotarren artean eukan eskubide ta agintaritza danakaz. Ag AL 150. Gitxitan dauko Jaungoikoaren
agintaritza nagusia. Itz Azald 79.
 (s. XX). Jaungoikoaren [...] itxasoetako agintaritza ta etorkirik oneneko jaubetasuna autortuteuen. Ag Kr
207. Mundakako agintaritzea daukanai esan Josetxogaz igaro direan jazoera guztiak. Echta Jos 20. Ontzi baten
agintaritzan dabillena. Ib. 223. Agintaritza eta berak zakartzien pezetak galdu bear zituela. Goñi 90. Orregatik
Maximiano Erkules egin zuan [Dioklezianok] agintaritzako lagunkide. J.M. Tolosa EEs 1913, 208. Españan
godotarren agintaritza zuzitu. Zink Crit 66. Gixonak edozetan aginttaritzea euki. Otx 46. Orduan langilleen
agintaritza, obeto esateko, langilleen nauskeria etorriko da. Eguzk GizAuz 64. Bein agintaritzan jarri ezkero,
nok kendu? Ib. 110. Uri askok, bata-besteaz alkartu ta guztientzat agintaritza bat ipiñiaz, estadua egin daroe. Ib.
95. Bere agintaritzako eskubideari bear bezela eutsi izan balio. Etxde JJ 40. Kako-mako biurriz agintaritzaren
iabe bilakatu zan. Zait Plat 16. Errien agintaritzak (botereak) eztute sekula iturburu garbirik izan. Vill Jaink
177. Agintaritzarik nai ez dauan talde ausartari. Erkiag BatB 191. Agintaritzaren gallurrean natxegon. MAtx
Gazt 33. Alakoa eztute makurtuko ez erriak eman agintaritzak, ez erregeen purpurak. Ibiñ Virgil 92. Eman
bezait ugarteko agintaritza. "Gobierno". Berron Kijote 115. Jaunaren maitasunez, zaudete giza agintaritza
mende.
guztiren menpeko. IBk 1 Petr 2, 13 (Ker giza-agintaritza; Lç gobernamendu humano, IBe giza aginte).
- AGINTARITZAPEAN. (Precedido de gen.). Bajo el poder (de), bajo la autoridad (de).  Herri hau,
soldadotzaren agintaritza pean geratzen da. Arti Tobera 275.
- BIGARREN AGINTARITZA. Cargo de segundo de a bordo.  Senar-emaste biok euken Ariston eritxon seme
bat [...] pillotukuntzea ikasi [...] da pillotu edo bigarren agintaritzarako eskubidea eukana. Echta Jos 166.
agintarizko.  Mando, poder. v. agintaritza.  Bere mutil guzien agintarizkoa Valde-Espinari eman zion. Or
SCruz 117. Ta Lizarragak berak, agintarizkoa utzi nai ta esan zion Erregeari: "Santa Kruz edo Lizarraga,
bietan bat". Ib. 111.
agintasun. "Autorité (Mg)" H.
agintatu (V ap. A (-au); Añ (V), Izt 61v).  Gobernar, reinar. "Reinar, (c.) agintatu, erreinatu" Añ.  Beste erri
askotan / yaretxi-arren au / eztau iños gurêtan / kanpokok agintau. Zav Fab RIEV 1907, 92. Zugaz beti egon eta
agintau ta bizitearren. Ur Bisit 53. [Elexak] erreñau eta agintau dagiyala itsaso batetik bestera. Ur BulaAl 56.
Jaungoikoak agintau dagiala gure ariman emen lurrean graziagaz eta gero emon daigula zoriona. Itz Azald 65.
Angeruen eta santuen ganean agintauagaz. Ib. 68.
agintaulki, aginte-aulki.  Trono.  Itxaserrietako umien arrena [...] Jaunaren agintaulkira (trono) zuzen
zuzen doiala uste dot nik. Ag Kr 15. Eta oinpean bertan Gipuzkoa ederra Euskalerriko mendien bakaldunaren
agintaulkitzat bezela. EEs 1924, 238. Leengo agintariak aginte-aulkietatik uzkaili zituan. TAg GaGo 87.
aginte (Gc ap. A; Añ (V), Izt 70v, H), ainte. 1. Mando, autoridad, poder. "Imperio" Añ.
 Tr. Documentado exclusivamente en la tradición meridional desde Lazarraga (cf. además agintean en el
Cantar de Bretaña). En DFrec hay 101 ejs. de aginte.
 Orain dator fraile malmaz arro bat, / atxakiz arturika bisitea, / oñagaz dakarrela agintea. Lazarraga (B)
1182vb. Poncio Pilatosen agintearen (edo poderioaren) azpian. OA 3. Padezitu zuan Ponzio Pilatosen
agintearen azpian. Iraz 4. Nok dauka konfirmazinoeko Sakramentuba emoteko agintia edo indarra? CrIc 134.
Padezitu zuen Ponzio Pilatosen agintearen bean. Mg PAb 161. Ezta naturalezazko erreinu edo aginte edo
eskubide ori Aita gurean eskatzen deguna. Gco I 414. Etxeko agintea eta ondasunak artu naiez. AA II 66. Erriko
agintearekin edo karguarekin egon zeran bitartean. Ib. 123. Griña ta pasioak [...] ez oi dira izan berdiñak
indarretan ta agintean. AA III 624. Baina euren aginte ta eskubide guztia ez da iragoten luurreko gauzetati. fB
Ic III 293. Zugan aginte geiago euki ta geien azpian zauzkazan izkune gaiztoari. Añ EL2 82s. Jaungoikoaren
Semeak dadukala aintea lurrean pekatuak barkatzeko. Oteiza Lc 5, 24 (Lç authoritate, He, TB bothere, Dv ahal,
Brunet nausitasun, Ol, Or, Ker, IBk eskubide, Leon esku, IBe ahalmen). Esauk [...] aginte andia zeukan. Lard
41. Bere bi seme Faselo eta Herodes Jerusalengo eta Galileako agintean ipiñi zituen. Ib. 355. Aginte-naiez
biotza beteta zeukan. Ib. 132. Gubernutar ta aginte-gauza guziak izkuntza ofizialean edo erresuma osokoan
tratatzea. Aran SIgn 208. Zer serbitzen dizute orañ zuen esku eta aginte eta jakite andiak? Arr May 21.
 (s. XX). Oraiñdiño lau egun ezta Sagastak agintea itzi dabelata... Ag Kr 146. Zerbaiten agintea zutenak
beintzat, berdiñ samarrak ziran, kristau otzak. Ag G 121. Orra zenbatekoa den zeruko Erregiñaren agintea eta
egitea! Goñi 45. Jabetu zan indarrez Españako aginte aretzaz. TAg Uzt 173. Zer gerta ote liteke an, Buruxkilak
agintea uztearekin? Or QA 85. Aginte guztia kendu zien gobernuak [aitonsemeei]. Mde Pr 254. Agintea bere
esku baitzegon. Etxde JJ 41. Andreak agintea / badauka etxian. And AUzta 133s. Agintari ta oien aginte guztien
bilduma edo mordoari, izen abstraktu batekin Boterea (Agintea) deitu izan zaio. Vill Jaink 186. Persitarrek
agintea galdu zuteneko. Zait Plat 31. Gabaren agintea lurraz jabetzera zetorren. NEtx LBB 14. Jakintza hori ez
du aginte goseak ekarri, jakin goseak baino. MIH 339. De Rijk-ek "Aux Movement" deitu duen erregelak orain
baino eremu zabalagoan zuen aginte. MEIG VI 155.
v. tbn. Echag 104. Bv AsL 71. SMitx Aranz 71. Basarri 109.
2. (Izt 96v, Dv, H (V)), agite (Añ). Mandamiento, orden. "Mandamiento" Añ. "Commandement" H. v. aginde,
agindu, manu.
 Tr. En esta acepción parece desaparecer a principios del s. XX.
 --Nork onesten du Jainkoa? --Aren aginteak gordetzen dituenak. CatBurg 27. Badakite bada orrelako
aginteak eskatzea ta erakartea dala goitikan bera gure fueroa austea. Lar Fueros 227. Aren Aginteak
gordetzean. Cb Eg I 41. Esaitzu, Jainkoak Israeldarrai Sinaiko mendian eman zizten aginte, manu edo
mandamentuak. Ub 28. Aginte salbagarriakin. Gco I 406. Berri au guri emateko utzi zizkigun jaunak bere amar
Aginteak. AA I 6. Munduaren asieratik [...] etzan izan letraz ezarritako lege eta Aginterik. AA II 40. Ematen
zituala Errege Jaunak txit ontzat, aginte ta zer-egin andietarako, bere eginkizunak ala aginduta, izendatzen
zituan gizonak. Izt C 507. Bere legeko amar aginte santuak bat-banaka esan zituen. Lard 77. [Faraonen] aginte
gogor au etzuten emagiñak egin nai izan. Ib. 64. Ura joanik kanpora aitaren agintea betetzera. Ur Gen 27, 5
mende.
(Dv manu). Jaungoikoaren Legeko amar aginteetan. A. Jauregi EE 1885b, 177. Jainkoaren legeko aurrenengo
agintea. Aran SIgn 62. Jainkoaren legeko zazpigarren aginteak badakizute esaten duala "ez ostutzea". Zab
Gabon 77. Gaztelako Santxo IV-garrenak, 1286-garren urtean emantako aginte bat. Etxeg RIEV 1908, 189.
Gure aginte edo ordena au irakurriko da artzen den egunetik lenbiziko igandean. Goñi 105. Erregeren agintean
zai nago, berak etortzerako prestamen guztiyak egin ditezen. Ill Pill 24. Osabaren aginteak gogotsu beteko ditut.
Alz Txib 102.
3. (V-m ap. A Apend; H), ainte (H (V, G)). Fuerza. "Force, vigueur" H.  Ama batek ekusten duenean bere
semetxoa gaixorik, adoregabe ta aginte gutxirekin. Mg CC 207. Dongaro len bizi izan diranak dagoz gaisotasun
andi bateti urten dabeenak legez, argal, aginte gitxiko ta jausi errazak. Mg CO 277. Jaijo dedilla ostera ta
ostera aginte ta adore barri bat guztioen biotzetan. Mg PAb 206. Biarrak geitu biar dau agintia, ta estuban
indar barri batzuk artu. Ib. 205. Gitxi jan, pisu andia, makilladak ugari, larga zuten aginte edo adore gabe.
VMg 62. Grazijaren bide santubai jarraituteko, luur jota, makalduta, aginte bagarik egozan Israeltarrak. fB Ic
III 274. Gatxak gorputz guztia aginteti aterata, argalduta, makalduta itxi deutsalako. Ib. 273. Gatx onduan
geratuten da gorputza koloria zurituta, agintia juanda, jaateko gogo bagarik. Ib. 272s. Nire gorputzak eztauko
aginterik (V-ger). "Mi cuerpo no tiene disposición". A EY III 279.
4. Promesa.  Gauza onen bat egiteko eskinia edo agintea juramentuz egiten dabenak. Itz Azald 85s. Amukoa
ta liñoa eramaten dituzte urdalleko miñe zendatzeko agintea egin dutenak. Ayerb EEs 1917, 80. Promes edo
aginteen bat betetzeko bitaartekoen billa etorri oi dirala esaten dute geienetan. Agintea betetzean, berriro
agertu dirala usoen itxuran maiz aditu izan degu. JMB LEItz 99.
- AGINTEAN. (Precedido de gen.) Bajo el mando de, bajo la autoridad de.  [Kondeak] guztiak daduzka bere
agintean (c. 1590, Cantar de Bretaña). ConTAV 5.1.1. Gizonik elduenak eta nagusienak bereala Tob-era joan
zitzaiozkan, Masfat-en bilduta zeuden armadunen agintean jartzeko esatera. Lard 135.
- AGINTE-AULKI. v. agintaulki.
- AGINTE-EREMU. Espacio administrativo.  Espainia eta Frantzia [...] ez dira hitz soilak eta guretzat
arrotzak. Bi aginte-eremuren izenak dira eta [...] bi kultur-eremurenak. MEIG VI 58.
- AGINTEKO. (Precedido de gen.). Que está bajo el mando de.  Ontzi ta jende bere agintekoakin egin izan
zeban laguntza andia. Izt C 491. Abisai bialdu zuen Joab-en aginteko soldaduakin. Lard 203.
- AGINTE-MAKILA. Cetro, vara de la autoridad.  Yauraga ez da Yudarengandik aldenduko, / ezta aren
partetik aginte-makilla ere. Ol Gen 49, 10 (BiblE aginte-makila; Ker aginpide-makilla, Bibl buruzagi-zigor).
Lurralde ontako aginte-makilla ta yauralkia nere baititut. Zait Sof 63. Etxahuniako aginte-makilla Juanesek
eukiko luke. Etxde JJ 68. Eolek gaztelu goian du exerileku, ta andik agint-makilla eskun, oro arindu ta paketzen
du. Onaind EG 1956 (5-6), 105 (no está claro que el primer miembro sea aginte). Aietako buru guziak onara,
Aralargo mendi ontara zetozen, bere aginte-makillakin. Eston Iz 159s.
- AGINTE-MODU. Modo imperativo (del verbo).  Ez zait galdera alferra iruditzen aginte moduan aigara
behar genukeen ala igara galdetzea. MEIG VI 191. Ze itxura zuen laguntzaile honek aginte moduko 2.
pertsonan. Ib. 192.
- AGINTEPE. (En casos locales de decl., en sing.). (Del, en, etc.) poder, dominio.  Gaiztozuloko agintepetik /
guziok libra gaitezen. SMitx Aranz 22. Egunen batean, aita ezpaituk betikoa izango, ene agintepean artuko aut.
Etxde JJ 77. Bizitza pratikoa adimenduaren eta naimenaren agintepean jarri da. Vill Jaink 90. [Ospea] askotan
diruaren edo interesaren agintepean dagoala. Ib. 105. Erromatar buruzagiaren agintepean jarri ahal izateko.
IBk Lc 20, 20 (Oteiza agintera).
- AGINTERA. (Precedido de gen.). Al poder de.  Arrapatzeko eta presidentearen agintera entregatzeko.
Oteiza Lc 20, 20 (Brunet jurisdizio eta agintera; Lç seiñorián eta botherean, He, Dv, Leon eskuetan, Ol esku ta
menpera, Or eskura ta menpean, IBk agintepean, IBe esku ta mende).
- AGINTEZ. a) (Precedido de gen.). Por orden de.  Ezin pensadu eben nuen agintez edo nora salbaje aek
eroan al eukeen. Lazarraga 1153r. Onetarako Obispo Jaunaren agintez egiten dira lau gauza. AA I 551. Bidaldu
zituan Moisesek Jaunaren agintez amabi zelatari. AA III 297. Herodes Erregearen agintez karzelan katez
beterik zegoala. Ib. 494.
b) Obligatoriamente, preceptivamente.  --[Urrikalmeneko eginbideak] noiz zor dira agintez? --Gizon
jakintsuen iritzira pisuak diran estutasunetan. CatBurg 32.
- AGINTE-ZIGOR. Cetro, vara de mando.  Ixraelengandik aginte-zigorra yaikiko da. Ol Num 24, 17 (BiblE
errege-makila). Zu zerala-ta ditut agint-zigorra ta Jupiter-en adiskidetza. Onaind EG 1956 (5-6), 105 (cf. supra
AGINTE-MAKILA).  Markir-tik yetxi dira nagusiak, eta Zabulon-dik aginte-zigordunak. Ol Iud 5, 14 (BiblE
aginte-makila dutenak).
haginte. "(V), morsure" H.
agintealdi. v. agintaldi.

mende.
agintedun.  Gobernante, que tiene el poder. v. agintari.  Bere kaltez (contra) jeiki izandu dira bakaldunak,
lenendariak, agitendunak. J.M. Tolosa EEs 1913, 161s. Agintedunak azpikeri deungearen gaztigua izango
lutekenean. Zink Crit 38. Agintedunak erausten ditu beren yauralkitik ta apalak goratzen. Ir YKBiz 9s. Lenago
uri-agintedunak elizalegeak betearazten ebezan. A EY I 208. Lai il zan ezkero, agintedun zerau ziñala ikusi
zuneko. Zait Sof 78. Nork yasango lituke [...] agintedunen geiegikeriak? Amez Hamlet 85. Eta erakustunari ta
agintedunari ernai nindagon. Or Aitork 297. Gernikeko batzarretan Ipiñeburuko agintedunek euren yezarlekue
eudiela. Akes Ipiñ 7. Erri bakoitzetako agintedunak. Zait Plat 130.  Kerubin eta Serafin, Apostoluak garbi
dion beste auekin: Iaun, Nagusi, Agintedun. "Eta quae apostolus distincte ait: sedes, dominationes, principatus,
potestates". Or Aitork 534.
agintegabe (H). 1. Debilidad.  Argaltasunak edo aginte gabeak dakar aldi txaarra, ta gero eriotza ezaguna.
Mg CC 219.
2. Débil.  Arkitzen zan Leoi jauna zaarraz gañetik gaixoa, argala ta aginte gabea. VMg 17.
agintegabetu (H), agintebagatu.  Debilitarse, quedarse sin fuerzas.  Argaldu ta agintebagatuten da

pekaturako leia, guraria edo makurtasuna. CrIc 137. Korputza janari gabe argaltzen ta aginte gabetzen da. Mg
CC 219.
agintekuntza.  Poder.  Diokleziano berriz malsurra, antustetsua, agintekunzaren arduratia, galbidez, bizioz
josirik. J.M. Tolosa EEs 1913, 179. Bakalderriko agintekuntzaz 284garren urtean jabetu zan Diokleziano. Id. ib.
208.
agintera, aginduera (Izt 56r).  Modo de gobierno. "Gobierno" Izt 56r.  Leengo agintariak aginte-aulkietatik
uzkaili zituan itxuslakundearen ondoren, beste agintera leunagoa ekarrela boltxebitarrak uste bear. TAg GaGo
87.
haginteri. "Aginteri, dentera" Bera app.
haginteria.  Dentadura, conjunto de dientes.  Bizkaian barriz ortza esanaz ezta agin bat edo beste adituten,
goiko edo beeko aginteria baiño. A Ezale 1897, 165n.
aginterri.  Reino, imperio.  Itsasoko zabaldietan barna, ikusi diat Melindaren aginterria. Or Mi 94. Ez dula
Zure aginterriko burubidea naasten, ez gaiñenean ez azpienean. "Ordinem imperii tui". Or Aitork 348. Nire
erregiña, zazpi barrube daukazan egoitzean bizi da; ta zazpi aginterriak balio eben aiña ordaindu bear izan zan
arek daroan bitxia. Olerti 1959, 41. Saturn-en aginterria. Ibiñ Virgil 49. Aginterriaren urre-aroa. Ib. 44.
aginteta. v. agintze.
agintizkira. "Rescripto, orden, mandato del príncipe" Lar.
hagintopo (G ap. A, que cita el msLond; a- Lar, Añ (G), Hb ap. Lh, H).  "Quixada, agintopoa" Lar (tbn. Añ).
"Maxilaire" Lh.
agintsari. v. 1 agintzari.
hagintxikatu (V ap. A, que cita el msLond; Añ (V)).  "Roer, (V) agintxikatu" Añ. v. ortxikatu.
agintza.  Tr. En la acepción de 'promesa' --la más utilizada-- se documenta en textos septentrionales no
suletinos, extendiéndose su uso en el s. XIX a escritores meridionales. Por el contrario, en las acepciones de
'poder' y 'mandato' su uso se limita a la tradición meridional (ya desde RS). En DFrec hay 8 ejs.
1. Poder, autoridad.  Ezkonzea ta aginzea zerurean jatorguz. "Mando". RS 232. Deabruaren eskuperik eta
bere agintza gogor gogaikarririk [...] aterata. Añ EL2 3 (EL1 2 agintaritza). Eta besteri emon gura baga euren
[exerzituen] mende edo aginzia. Astar II V. Zeru eta lurrean / neuk daukat agintza. AB AmaE 357. Jaungoikoak
Beriak gattuzala adierazoteko, ez agintza beterik ez altasun osorik eztauskula emoten ederto atzaldubaz. Otx
153. Errusiko agintariak euren onaren billa dabiltz: dauken jaurkera edo agintzeari eutsi nai dautse. Eguzk
GizAuz 136. Agintzaren gosez. Zait Sof 68. Bere agintza ez galtzearren / galtzen dau [aundi-zaleak] gizontasuna.
BEnb NereA 167.

mende.
 Imperio.  Ez da, bada, ikusten historian Agintza baten andizkatze ta atsegintasun beteak iraun izan dabenik
berreun urte jarraituetan ausi bagetanik. Izt C 377.
2. (AN-larr-erro, S ap. A; SP, Ht VocGr 410, Añ, Dv, H). Promesa. Aunque Azkue lo da como suletino, no se
documenta en textos ni vocabularios de este dialecto.  Ethorkizuneko ere egin gerthu agintza. EZ Man II 8.
Hartarakotz badarotzut sekulako aginza, / zuri, eta ez berzeri, gordetzeko bihotza. Ib. 19. Profeten agintza
jeneralen gañean. EZ Noel 29. Zuk zeure aginzetan duzun fideltasunaz. Harb 349. Iainko aitak Kristori egin
ziotzan aginzak. Hm 147. Esperanza eta agintza guzien gainetik. SP Imit III 21, 1 (Mst hitz-emaite, Echve
promes). Ordea hala konplitu ere zerauen bere agintza Mendekoste egunean. ES 393. Eztute haiña etsaiaren
agintzek enganatzen. Ch III 6, 1. Eba flakoa utzi izan zen garaitzerat gezurrezko agintza halakoez. Lg I 19.
Egiten ere diotzotzu aginzak; ordean zure aginzak eta sentimendu onak laster sunsitzen eta urmariatzen dire.
Mih 50. Agintzarik maitagarrienak egiten diotza. Brtc 92. Jesu-Kristoren hitzak, / Jainko baten agintzak. Monho
28. Sinhesten duk hire Jainkoak egiten dauan agintza handi, manifiko hori? Dh 174. Agintzik ederrenak. Ib. 249.
Jaunak ez du gibeltzen bere agintzaren konplitzea. TB 2 Petr 3, 9 (Dv, Ol agintza; He agindu, Ker, IBk, IBe
agintzari). Salbazio eternoa billatzeko despreziatzen ditugularik demonioaren aginzak <agun-, por aguin-> eta
tentazioak (Goldaraz, 1833). ETZ 221. Orhoitzen nintzen emana nuen agintzaz. MarIl 76. Norbaitek egin balerot
diru puska baten agintza, hunen errezki galtzera utziko ez nuen. Dv LEd 46 (Cb Eg II 17 erreal gutxiren promes
bat). Botu eta agintza horien ondotik. Laph 139. Agintz'hoitaz geroztik / gan dire denborak. / Ukhatu diozkate /
hartzedunei zorrak. Zby RIEV 1909, 397. Salbatzaile baten agintza, hitz horren orhoitzapen eztia, izan zirela
hekien sustengua. Lap 148 (V 66).
 (s. XX). Isaias Profetak Eliza Katolikoari egin zion agintza miragarria. CatJauf V. Bataio santuan egindako
agintzak berriztu nai ditut. ArgiDL 134. Teatrora juateko / eman ziran itza, / bera ori nola dan / bertsolarin
giltza, / nik biar nun agintza / nor izan banitza. Imaz Auspoa 24, 128. Dezagun orok egin bihotzez agintza: /
elgarrekin eskuaraz gaiten bethi mintza! Ox 157. [Udaberria] udaren alde, sasoin eder eta egun luzeen agintza
da. Zub 122. Orduan, len esandako guziya, lengo eskeñiak, lengo agintzak alperrikakoak dira? Alz Burr 15.
Erregeren agintza jakinik. "Ils connurent la promesse du Roi". Barb Leg 136. Zuek, berriz, senideok, Isaak
bezela, agintzaren seme zerate. Ol Gal 4, 28. Zorionaren lurriña al-ziran, / ala amets-gezur-agintzak? Jaukol Y
1933, 28. Yainkoari zerbait eskañi ta agintza (promesa) bat egiteko. Ir YKBiz 225n. Agintza ederrenak egin
ziozkaten: mehatxuak gero. Zerb IxtS 76. Zuri eta iriari egindako agintzak ez ditut gezurtatu nai iltzean. Zait Sof
148. Orain yare (libre) zegon berak baitegian egin agintza betetzeko. Etxde JJ 212. Bizi berri baten gezurrezko
agintza eta hitz-emateek ergelki liluraturik. Mde HaurB 13. Nun dira zure, haren partiadako agintza eta
espantuak? Larz Iru 144.
v. tbn. JesBih 474. Jaur 194. Hb Esk 38. Elsb Fram 78. Jnn SBi V. Etcham 133. Or Eus 50.
3. (SP, Lar, Añ, H). Oferta. "Offre" SP.  Nai badezu mintza, / orain da agintza. (Interpr?). AzpPr 96.
 Dedicatoria.  Obratxoarén agintza ta itzaurrea. LE Doc 29.
4. (V ap. A; Lar, Añ, Dv). Mandato, orden; precepto, mandamiento. "Precepto" Lar y Añ. Mandamiento" Lar.
"Mandato" Añ. "Legado, manda" A.  Testamentario iñok itxi bazaituz, begira ea egin bagarik badaukazuz
aren elexkariak eta agintzaak. Añ EL2 142. Iñoiz edo berriz egitienak palta oi diote Moisesen zortzigarren
agintzari. Otag EE 1881b, 86. Nere aitaren agintzak obeditu bear nituela. Id. ib. 108. Agintz oien kaltez deadar
egiteko bearrak. EEs 1916, 54. Jaun errukitsubak jazoerakaz egunero Bere agintzak gomuta erazoten dauskuz.
Kk Ab I 41. [Gudari] batzuek aldendu ta beren buruzagien erakuste ta agintzarik gabe gudaxkatan leiatzen dira.
Zink Crit 138. Trentoko Batzar ta Erromako Aita Deunen agintzak. JBDei 1919, 292. Bere aitan agintzan
bitartez egondu bear izandu zuala mendi aldean. Ill Testim 17. Erregeak ezartzen du bere agintza [...] ta
erregearen agindu ori edo agintza ori laxter badakitte bere erreinoko guztiak. Inza Azalp 25. Zoriona irixteko
emanik dauden agintza edo mandamentuak. Ib. 141. Jaunaren amar agintzak. Enb 180. Jaunaren legeko agintza
guztiak. Eguzk GizAuz 97. [Legea deritxogu] errazoiagaz batera dagoan, guztien edo geienen onerako dan eta
gizabatzaren arduradunak erazagutu daben agintzeari. Ib. 98.
5. aintza (-tzia det., H (V)). "Force, vigueur" H (que añade los derivados aintzitsua y antzitsua, que parecen
facticios). v. aginte (3).
6. Aviso. v. agindu II (5).  Amerikano eskualdun batek erraiten dako eguerdiko orduaren agintza zela, eta
orro samin hura sirena deitu tresna batek egiten zuela. Zub 71.
- AGINTZAPE. (En casos locales de decl., en sing.). (En, de, etc.) bajo el poder.  Enparauak orrein
agintzapean, alkargoarentzat lan egin bearko dabe ta alkargoaren jopu izango dira. Eguzk GizAuz 89. Lana
egiñazoten dautse, gudari gorri aen agintzapean. Ib. 116. Errusiko baserritarren bizikerea, zelakoa izan ete zan
Leninen agintzapean? Ib. 130. Gudari gorrien agintzapeko baltsakeria. Ib. 130.
- AGINTZAZKO. a) Prometido. "Qui est de promesse. Agintzazko urheak ez du balio emanikako zilharra, l'or
promis ne vaut pas l'argent donné" Dv.  Tristeen konsolagarri, / Duke Bourgoñekoa: / utzi duzu Dauphin berri
/ Printze agintzazkoa. BertsZB 140.
b) De promesas.  Gure bizia ez da agintzazko eta desleialtasunezko segida bethiereko bat baizen. MarIl 111.
agintzadun.  Poseedor de autoridad.  Zumarraga abak bakaldunari ordezkari bat, ango epaikari ta
mende.
agintzadun izango zana, aututeko eskatzen eutson. GMant LEItz 65. Zu izan guztien artean, betiko agintzadun
eta aipagarri. Or Aitork 47.
agintzaile (Hb ap. Lh), agintzale, aginzale (Hb ap. Lh), aginzaile, aintzaile (V-gip ap. Etxba Eib). 1. Jefe,
persona con autoridad, con mando. "Aintzallia, persona con autoridad o en algún cargo. Erriko aintzalle nausiña,
Alkate jauna" Etxba Eib. v. aginle.  Bi lagun asi giñaden geron agintzalleen borondatez eta askoren gogo
santubak betetzeko. Aran SIgn I. Zan [Pilatos] Erromako / Aldi atako / Juduen Agiñzaillia. Canala Jesucristo 128
(ap. DRA) . --Asi!, esan zuan agintzalleak, eta gure gizaseme bikañ biak, bat batera, sartu zituzten beren
aizkorak zuaitz lodien biotzetaraño. Ag G 102. Etxe batean nagusi-etxekoandreak, nola bai dira etxeko jaun eta
agintzaleak, jarrita edo eseririk egotea dagokie. Inza Azalp 79. Jaungoikoa izan dedin gure jaun, gure jabe, gure
agintzale. Ib. 135.
 (El) que manda, ordena (alguna cosa).  Sortuzko gauza guzien egille ta antolatzaille, ez, ordea obenen
agintzaile. "Peccatorum autem tantum ordinator". Or Aitork 22.
 aintzaile (V-gip ap. Etxba Eib). (Uso adj.). "En sentido peyorativo: mandón, persona a quien gusta mandar y
evidenciar autoridad. Orrualari aintzalle bat da uste bere bendian garala ostianguok" Etxba Eib.  Agintzallea
zan etxean, baña kanpokoen aurrean ez eban geiegi sartu gura. Ag Kr 186. Zer bersoberriak alkatiari,
etxekoandre agintzalleari. ADonostia Itzald II 29.
 Jaun Jaungoiko agintzallea, urrikaltsu ba biotzbera, sufritzallea ta erruki askokoa. "Dominator Domine
Deus". Ur Ex 34, 6.
2. (SP, Hb ap. Lh, Dv), agintzale, aginzale (Hb ap. Lh). (El) que promete.  Eta hortan gure agiñtzailleari /
batek baderro. "De façon qu'à notre prometteur l'un dit". Gy 286. Ongilleak baño agintzaille utsak, eskar
gaiztodun gutxigo egiñ oi ditu. Ayerb EEs 1913, 188. Agintzaile zintzo Orrek. "Promissor". Or Aitork 215.
Agintzale ona, egintzale txarra (AN-ulz). 'Asko agindu (itzeman) bai, baña ez bete'. Inza EsZarr 1100.
3. "Ofrecedor, [...] agintzallea" Lar.
agintzaldi.  Reinado, mandato, imperio.  Aldia: Romaren agintzaldian, agimenduna Octavius Augustus zala.
"Imperio Romano". Arriaga Lekob 5. Jesukristoren gizarteko agintzaldia baieztuta legoke. JBDei 1919, 161.
Kristoren agintzaldia geron artera eldu dala. Ib. 166. Agintari ankerrak agintzaldi laburra dute. Goen Y 1934,
103. Tiberio Kaisar-en agintzaldiko amabosgarren urtean. Ker EMeza 36 (ap. DRA).
agintzale. v. agintzaile, aginzale.
agintzaleki. v. aginzaleki.
1 agintzari (Izt 67v, Dv (V)), agintsari (Izt 67v).  Promesa. "Legados, mandas" Izt 67v.  Egiten jakuez
[santubai] agintzarijak Jaungoikuaren izenian. fB Ic I 129. Eukijagazko aginzarijak ta limosnak eginda,
gainerakua umiai zor deutsee. fB Ic II 141. Etzan bigundu zalduna, / izanik len ain biguna, / berba guztiak / ta
agintsariak / urtu zirean, ai. Azc PB 162 (in Ur PoBasc 270 agintzariyak). Ezpada deitu egiozu bigarrenari,
irugarrenari, eta egin egioezuz eskintsari eta agintsari bardiñak. Itz Azald 109. Erleak kurumiñoari: Udan
brunbrun, neguan agintzaria (promesa)? Esaiozu etxian eztagola iñor, Teresa. EEs 1915, 127. Jesukristoren
agintzariak jadetsi daikeguzan. KIkV 51 (KIkG 34 aginduak). Zuek, barriz, anaiok, Agintzariaren seme zaree,
Isaak lez. Ker Gal 4, 28. Ez dau Jaunak bere agintzaria luzatzen. Ker 2 Petr 3, 9 (IBk, IBe agintzari; TB
agintza).
2 agintzari (vEys (G), VocCB, H).  "Chef, commandant" vEys. "Jefe caudillo, el que manda o gobierna"
VocCB (s.v. agintaria). "Commandant, chef" H.  Arako Combes [...] Franziako agintzari zala. Eguzk LEItz
126.
agintzatsu. "Faiseur de promesses" Dv.
agintzatu.  Ordenar, mandar. v. agindu.  Nik Pedro zu, Mariari, arzen zaitut <çainet> neure emaztetzat
esposatzat Erromako eleiza santuak aginzatzen deuen bezala. (Tolosa, 1557). TAV 3.2.6. Nik Domingo arzen
zaitut zuri Katherina neure emaztezat eta ematen drauzut neure fedea eliza sanduak aginzatzen du[en] bekala.
Lege guztiaz eta fede guztiaz. (1560; aunque los hechos suceden en Azpeitia, el texto, que refleja probablemente
el habla del escribano, es claramente alto-navarro). FLV 1992, 66.
agintzausle.  (El) que incumple un mandato.  Agintzen diet nere erabaki au egin eta bete dezatela [...].
Ontan zabar, bigurri ta agintz-ausle izan ba-ditez, beren kaltez bide ta neurri gogorrak artuko dirala jakin
mende.
bezate. Eguzk RIEV 1927, 424. Onu ori ostera, agintzausleei itzal izatea al duk? Zait Sof 181.
agintze (S sg. A), aintze.

 Tr. Documentado, salvo en la primera acepción, exclusivamente en textos meridionales. En DFrec hay 5 ejs.
Aunque Azkue lo da como suletino, no se documentan agindu ni derivados en textos ni en vocabularios de este
dialecto. DRA cita Normadie 84: "Sira, eginen zitik / ene agintze holak oro / zure alhabaren / huna
errendatzeko", lo que parece una errata por egin ahalak o similar.
1. Promesa.  Jainkoaren promesen edo aginzearen gainean. CatLav 189 (V 97). Aintze zintzo onen
segurantzian. Etxba Ibilt 483.
2. + agindute, aginteta (V ap. A, que cita a Mg). Poder, mando, autoridad.  Nora joan dira aren diru-sail ta
ondasun andiak eta esku aginze ta soldadeskak? Mb IArg I 223. Bakarrik billa leikee gitxi batzuben aginteta, ta
iñoren ondo izate bakarra. Mg PAb 206. Orduban ezaututen dogu, munduko andiari, agindute, euki ta olgantza
edo atsegintza guztiak bada ez badakuak diriala. fB Ic III 263. Ta zeinbat indar ta agindute geijago daukeen
oneek [gurari gaistoak] gorputzian, ainbat dago makalago [...] espirituba. Ib. 275. Gurasuen izenian aituten dira
nagusijaguak bere, nai dala urte, edo edadian, nai dala diñadian, nai dala agindute edo gobernuan. Astar II 86.
Frutu bedeinkatua / Birjiña Amarena, / jaiotzetik ainbeste / agintze duena. Echag 199. Orain egun askotarako,
bizi zeraten arteko agintzea eskatzen dizutegu. [...] euskalduna euskaldun agertu izan duten ezaugarriak ez
ditzagula oinperatu. Ldi IL 136. Aundizki oiek agintze ori odolean dakarte. NEtx Antz 44.
3. Orden, mandato; mandamiento.  Ta bere Jangoikoa maite duenak, egiten ditu Jangoiko beraren manu,
lege ta agintze guziak. Mb OtGai III 254. Ori bada, zeubek umiai egiten deutseezun agindute guztia. fB Ic I app.
17. Erri ta baserritar danok agintarien agintzeak onez artu bear ditugula. M. Urreta EEs 1918, 158. Jesusen
agintzeak bete bear ditu gure ibiltzeak. EgutAr 3-5-1918 (ap. DRA).
4. "Ofertorio" Lar y Añ.
- AGINTZEZ. (Precedido de gen.). Por orden de.  Eztakat asarretzeko gogorik Jaunari graziyak, bestela
zeladore bati deitu eta perreran ziñan nere agintzez. Iraola 27.
hagintze (S; Foix ap. Lh, H (S); a- Lcq 157, Dv (S)). Ref.: Alth Bot 8; A (agintze); Lh.  Tejo; enebro.
"(Juniperus communis), enebro" Lcq 156 ( FIr GH 1930, 434). "If" Dv y H. "Genévrier, jinebretzia, hagintzia"
Alth Bot 8. "If, genièvre" Lh. "Tejo" A. Cf. Arzdi Plant1 273, que no cita fuente: "Aginteka (Juniperus
communis), enebro (en Lacoizqueta agintzea)"; se trata tal vez de una interpretación errónea de la grafía
<agintcea>.  Izaten ahal den zurik gogorrena da hagintzia. D. Béhéty GH 1933, 93. Hagintze bihotza ezta
bustiaren ez idorraren minbera. Ib. 93. Hagintzezko khotxüska eta beste holako gaiza egiten zien. Ib. 93.
agintzera.  Modo imperativo. v. AGINTE-MODU.  Menpe-erako adizpiakerok --diño Mikoletak-- agintz-

eran laburtuta be erabilten dira [...], onelan: dagida, egisu, begi. Eguzk RIEV 1930, 470.
aginzabaldu (V-gip). Ref. A (aginzabaldu); Iz ArOñ.  "Abrirse el erizo de una castaña" A. "Aginzabalduta dao
morkola, maduro" Iz ArOñ.
aginzale, aginzala (Lcc), agintzale.  Mandón, autoritario. "Mandón" Lcc.  Ama, luze ta zumailla, sudur
mutur zorrotz, begi aundi illun, ezpain me estutu, okotz luze, arpegi bulur, agintzale gisaduna. Zink EEs 1927,
79.
aginzale. v. agintzaile.
aginzalekeria, agintzalekeria.  Autoridad, dominio.  Guztia nai zuan, guztia eskatzen zuan, eta estueraz,
agintzalekeriz, iñolako betusterik gabe. "Con imperiosidad". Zink Crit 226.
aginzaleki, agintzaleki.  Imperiosamente.  Goseak eta nekeak menperatu-ta, zerbait atseden-aldi agintzaleki
eskatzen zuanean. Zink Crit 52.
aginzatu. v. agintzatu.
agipide. v. aginpide.
agira (Lar DVC  Dv (sin trad.)). 1. "Riña, reprensión" Lar DVC 151. v. agiraka (II).
2. "Baladronada, agira utsa" Lar.
- AGIRA EGIN. Reprender.  Kenduten dituzala pekatu egiteko okasino guztietarik, agira egin eta arteztuten
mende.
dituzala beti gauza onera. "Reprendiéndoles". Cap 98.
agiraka (V; Añ, Izt 117r), agirika (V-ger; Darric ap. DRA), agireka, agidaka. Ref.: A; Etxba Eib; Holmer
ApuntV (agirika).
 Tr. Documentado en textos vizcaínos y en algunos guipuzcoanos, como Lardizabal o J.I. Arana. Además de la
forma más usual agiraka, hay agidaka en fray Bartolomé, agirika en Añibarro, Agirre y Altube, agireka en
Kirikiño y Bilbao, y agerika en JBDei. En DFrec hay 2 ejs.
I (Adv.). Reprendiendo; riñendo, atacándose de palabra. "Agirika dabiz" Darric (ap. DRA). "Agiraka jardun
desta uezabak, zergaitik barik" Etxba Eib.  Zelan agiraka itoko ez nenduban? Mg CO 181. Asiko da agiraka,
txilijoka. Mg PAb 60. Persekuziña dauka / katuba miaoka / ostera etxeko andria / beti agiraka. DurPl 49. Orain
zapaltzen nau agiraka. VMg 29. Jazoera txikietan exetu, gogaitu, mukertu ta agirika asten danak. Añ LoraS
169. Zeinbat bidar, gurasook, alkarri agidaka, alkarri bidaoka? fB Ic I app. 24. Errosarijo bat erdi luan, edo
erdi agidaka ta prisaka errezeetia. Ib. app. 23. Deadarka, agiraka eta errieta bizian, iritxi zuen noizbait aiyek
gaiztakeri artatik atzeratzea. Aran SIgn 34. Modestak modu onaz bendau badau aita / Prantziskak aserratu oi
dau agiraka. AB AmaE 320. Agiraka asi yakon, berba onek esanaz. A BeinB 88. Orain agiraka ta gero
makillaka bizitteko, obeto da ez ezkondu. Echta Jos 223. Paula ta Martiñ agiraka zebiltzala. Ag G 292 (365
agirika). Asi da agiraka ta didarrez gustiz asarre. Kk Ab I 12. Agiraka artuko nindula uste neban. Or Tormes
77. Asi zan aldarrika amari laguntza eske ta eulijai agiraka. Otx 160. Ortan esku sartzerik ez duzula izango ta,
agiraka ari zera. Zait Sof 38. Beti zakust euron atzetik agireka eta esan-alean. Bilbao IpuiB 171. Muttiko
batzuekin agiraka ibiltzen zan. Osk Kurl 66. Jesusek [...] espiritu zikiñari agiraka agindu eutsan. Ker Mc 9, 25
(Ol larderiatu zun)
 Peleando.  Euria egingo dau: [...] Ariak eta auntzak gora-goraka ta agiraka dabiltzanean. Ezale 1897,
198a.
II (Sust.). 1. (V; Izt 105r, Dv (V), H), agirika, agireka (vEys). Ref.: A; Etxba Eib. (Sust.). Riña, reprimenda;
disputa. "Gurasuen agirakian bildurretan dago" Etxba Eib.  Berba deunga, agiraka eta modu txarragaz.
Zuzaeta 137. Molde gabeko agirakak. Mg CC 151. Ikaratu zan damia agiraka bidebagako agaz. Mg CO 195.
Alperrik soldadu erkin, koldar ta guperia zapalduko dozu zemaiz ta agiraka garratzez. Mg PAb 204. Jolasez
bezela, agiraka, mukertasun ta zigor gabe erakasten dizutela irakurten. VMg V. Esaka zorrotz astun edenduak,
agirakak, deadarrak. Añ MisE 135. Agiraka uts batzuk egitia. JJMg BasEsc 7. Gustija da agirakia, gustija
diadarra. Astar II 104. Agirake [sic] edo erreprensio ain ikaragarri eta bidezko onegatik etzuten zerbait iristeko
ustea galdu. Lard 134. Badaukadaz agiraka gitxi batzuk zuri egiteko. Ur Apoc (V) 2, 20 (Dv errateko zerbait, Ol
akarkizun bat). Bere aita guztiz aserratu zanak, agiraka gogorrak egin eutsazan. Itz Azald 90. Juana Marik
egieutsazan agiraka gogorrak, beti ariñegi, arazo guztietan ebillelako. Echta Jos 79. Beste askok bere lekuan, a
zelako agirakak! eta agiraketan bakarrik geratuko elitxakezanak ez gitxi. Kk Ab I 110. Ona nago ni oin
andriagana yuateko; urte batzuetako agirekak irebazi dodazala ustot. Kk Ab II 78. Bere eretxi ta asmuak
ezetariko akar edo agirakarik merezi eztaben mallaraño eratsi. Eguzk GizAuz 83. Ango asarreak, agirikak,
erasiak. Alt LB 23. Gizona! --zirautsan agireka sutsuan. Bilbao IpuiB 212. Amordea, barriz, iñun direan
agirekak egiten asi yaken. Ib. 213. Bazekian etzuala itxaron behar agirakak eta zartadak baño. Osk Kurl 206.
2. Guerra; batalla.  Nok eztau gomuta [...] 1874 garren urtean Naparroa guztian zan agiraka edo guda
odoltsua? Ezale 1897, 175a. Tesaliako Kazaklar-en, agirakarik andienean, agertu zan gerlarien artean
emakuma baserritar bat bere seme biakaz. Ezale 1897, 176b.
- AGIRAKA EGIN (V; Añ, Dv, H; agirika egin V-ger). Ref.: A; Garate 6.ª Cont BAP 1962, 257; Etxba Eib.
Reprender; reñir, disputar. "Reñir, reprehender" Añ.  Begiratu zein dan murmuragillia; eta baldin bada bere
azpikua [...], egin agiraka. CrIc 94. Bear bezelako erreprensio edo agirakarik egin ote zion tentazio ondoan. Mg
CC 109. Egiten bazion agiraka, largatzen zuen gogorragoak eranzunda. VMg 57. Ume batak kasurik egiten ez
deutsala [...] bestiak agiraka ta jotera bere egiten deutsala. fB Ic I app. 7. Ze gogortasunagaz agiraka egiten
eutsen Jesu Kristok Fariseuai. Astar II 88. Etzako gurasuari agirakarik egingo edo etzaka erreprendiduko. Ib.
85. Alako baten agertu jakon, eta agiraka egin eutsan bere itxaropen laburra gaitik. Ur MarIl 73. Zelan beteko
dabe, eurai agiraka egiteko dauken eginbearra? Itz Azald 97. Agiraka egitea zan euren poza. Ag Kr 67. Agiraka
egitten jakan, osasuna galduteko arazoetan da arriskuetan ebillenean. Echta Jos 30. Agerika zegion bere anai
nausiari erantzun zion. JBDei 1919, 289. Akar eta agiraka be egiten dautse. Eguzk LEItz 26. Egurgiñak eta
emaztiak sarri agiraka egin eta esaten eutsoen... Altuna 95. Otsein bati agiraka egitean. Or Tormes 95. Irakasle,
zure ikasleoi agiraka egiezu. Ol Lc 19, 39 (Ker agiraka egin; Lç mehatxatu, He, Dv, Leon ixil(l)arazi, TB
larderiatu, IBe errieta egin). Mutil oneri zapotzeko bat jo ta agiraka egin edo makillatu dagijela. Otx 173.
Bearba, Jon-egazkuagaitik asarre edo agiraka egingo ete eutsan. Erkiag Arran 106. Gautxoriari alper-alperrik
zan agiraka eitia. SM Zirik 24. Fraileak agiraka egin zigun. Osk Kurl 86.
- AGIRAKETAN. Riñendo.  Añ laster alkarregaz agiriketan da batak besteari zitalkeriak esaten. Ag Kr 70.
agirakada, agirekada.  Reprimenda.  Olloari agirekada batzuk egin eta arrautza pare bat ipiñi-erazo.
Bilbao IpuiB 256.
mende.
agirakagarri.  Cosa censurable, digna de reprensión.  Begien aurrean jarri zitzaion lenbiziko agirakagarria
edo aserrerazo ziona izan zan, orazioko etxea saldu-erosietako leku egiña arkitzea. Lard 430.
agirakaldi, agiraka aldi.  Riña, reprimenda.  Nik ezin artu izan dot eroapena, ta joan naz leiora
agirakaldiak egittera. Echta Jos 74. Agiraka aldi bat ein ondoren, bere senetik urten da. SM Zirik 69.
agirakari (Ast Apol 90  Dv, Añ), agirakalari (V-gip ap. Etxba Eib). 1. Reprendedor; disputador. "El que lo
hace [reprehender]" Añ. "Agirakalarixa, reprendedor, atrabiliario. Maixo agirakalarixagaz jarri da ofiziua
ikasten" Etxba Eib.  Eta zer esan eutsan Konfesore agirakari gogorrak? Mg CO 195. Zegoala asto uraxe bera
ibar batean belarra jaten pizkorturik, dakus, ta ezagutzen du lengo zaldi bere agirakari arroa. VMg 47. Dozu
ugazaba ta ugazabandre bat guztiz estua, oñolaria, agirakaria, aldi txarrekoa. Añ NekeA 222. Eurak ziran
emakume agirakari guztien buru ta nagusi. Ag Kr 67. Doña Masima andigurako, / guztiz agirakaria, / zuk
dabiltzuzan deadarrakaz / arrittu dozu erria. Echta Jos 70.
2. "Baladrón, agirakaria" Lar y Añ.
agirakatasun.  Reprimenda.  Persiako errege gogorrak ozta entzun eban agirakatasun au. Itz Berb II 80.
agirakatu (Lar), agerakatu (Aq 1423). 1. "Reñir, reprehender" Lar. "Reñir, contender de palabras" Aq 1423.
 Lagun gaizki-itzegiña agirakatzen edo erreprenditzen zuen. Lard 461. Eta beste ainbeste egin bear da beste
edozeiñ pekatu, sermoetan agirakatuak diranakaz. Itz Berb I 94 (en la versión guipuzcoana sermoietan errierta
egiten dan arekin). Añ laster Arrateko [...] edo Antiguako Amari arrenez, añ laster alkarregaz agiriketan da
batak besteari zitalkeriak esaten. Ag Kr 70.
2. "Baladronear" Lar.
agirakatxo, agirakatxu.  Dim. de agiraka.  Egieutsan agirakatxo bat zugatzera igo ebalako. Echta Jos 33.
Txomiñek, agirakatxo bat be ezeutsan egin nai Josetxori etxera eldu arte. Ib. 36. Agirakatxu bat be... ez neuskixu
ein nai. Enb 153.
agirakazio, agirakazinoe.  Reprimenda.  Eta zer jazo jakon Jaungoikuak Bautistiaren bitartez bialduriko dei
eta agirakazinoe osasuntsuak gitxitan artu zituzan Herodes biotz gogorrekuari? Itz Berb I 12 (en la versión
guipuzcoana agindu osasungarriak).
agirando. v. agilando.
agireka. v. agiraka.
agiri (V, G; Lar, Añ, Izt 24r, H), ageri (L, S; Hb ap. Lh, Dv, H). Ref.: A (agiri, ageri); Lh y Lrq (ageri); Iz
ArOñ; Etxba Eib; Elexp Berg. Cf. ageri.
 Tr. Mejor documentado en la tradición meridional. Los autores septentrionales y alto-navarros usan ageri,
forma que en textos más occidentales sólo se encuentra en Iztueta, KIkG y KIkV. Algún autor como Orixe usa
como sust. siempre agiri, mientras que para sus otros usos (adj., etc.) emplea gralmte. ageri. Esta distinción se va
generalizando después: en DFrec hay 296 ejs. de uso sust. (todos ellos meridionales): 282 de agiri y 14 de ageri.
1. Documento. "Hidalguía" Lar y Añ. "Limpieza de sangre" Lar. "Certificado", "data, fecha [interpr?]" Añ.
"Ageri onek irabazi diote bere hauzia, des bons titres lui ont fait gagner son procès. Ez da emateko dirurik ageri
bat gabe, il n'est pas prudent de donner de l'argent sans un titre" Dv. "Egidiezadadu agiri bat (Hb), faites-moi
une reconnaissance" Lh. "Document écrit appuyant un droit" Lrq. "Recibo" Iz ArOñ. "Eskatixozu eiñ detsazun
paguan agirixa" Etxba Eib. "Agirixa atara neban nola euskalduna nintzan" Ib. "Documento, justificante, recibo.
Kontribuziñoak pagau nittuan baiña agiririk etzosten emun" Elexp Berg.
 Zuek bezain odola garbia duena, eta are bear bada garbiagoa [...] bere agiria zuek baño lenago egin zuena.
Lar Cor 152. Zure atzeneko borondatearen agiria edo testamentua egitea. Cb Eg III 219. Aurrarekin datozenak
ekarri bear lukee agiria, esaten dala, zer orduz jaio dan aurra. AA I 81. Kanpoan konfesatu danak ekarri bear
du bere agiria. Ib. 479. Fernando seigarrenak emandako agerien bidez egin zituen serbitzo andiak Amerikako
itsasaldeetan. Izt C 466 (ref. tal vez a patentes de corso). Zer manatu izan du beraz Moisesek [emazteari]
uzpeneko ageria ematea, eta uztea gero? Dv Mt 19, 7 (Leon ageri, Ur (V y G), IBk agiri; Lç, TB letra, He
eskribu, Ip jakilegua, SalabBN izkiribu, Hual libroxko). Josaphat, Ahiluden semea, zen ageriez kargutua. "A
commentariis". Dv 2 Sam 8, 16. Berekin zituen diru guziak eman ziozkan, bere eskuz egindako agiri baten
azpian. Lard 278. A. Santu Pio VII-garrenak 1803-ko Illbeltzaren 25-eko agiriaren birtutez eman zion
mende.
eskubidea. Ant JesBi 3. Agiri edo paper bat, Bulda Santua deitzen dioguna. AJauregi EE 1885b, 267.
Kongregazioan sartzen ziranen agiriak. Arr May 26s.
 (s. XX). Agian Jinkorekilako ageriak eginak zituen (hablando de una mujer que murió de repente a la salida de
misa). Eskual 14-9-1908 (ap. DRA). Zer nai zenduke? Agiria ba, mojetarako agiria. Ag G 317. Nor bere erriko
alkate, sekretario edo epaillaren (juez) agiria bidalduko digute Batzaldi ontarako beren izenak ematean. EEs
1913, 108. Adrianek bear diran agiriak len-bai-len eskuratu ta berari bidaltzeko. A Ardi 52. Euskaltzaindiaren
lan eta agiriak. Eusk 1919-20 (I) 1. Wittemberg-eko plazan erre zuan bere kaltetan Aitta Santuak emandako
Agiria. Inza Azalp 95. Haur horren bathaioko ageririk ezin ikusi dugu. Ox 189. Herriko-etxeko agerietan. Ib.
195. An [liburuaren azkenian] agertzen dabe zeintzuk liburuetan, zeintzuk agiri edo dokumentuetan idoro
dabezan zertzelada areek. Kk Ab II 189. Bere burua ta jendea Erregearen eskuetan jartzeko, agiri edo
garbitasun baten bidez. Or SCruz 114. Ikasi zun eskubidezkoa legegizon atera arte, ta agiria sakelan zularik,
bere bordaldera itzuli zen. Or Mi II. Bañan agiri guztiok diote emen Irizar-en jaio zala. Lab EEguna 86s. Esku
ikaraz luzatu dek agiria... Ta mugazaiak [...], eztekela aurrera egiterik: igazkoa dala. Ldi IL 42. Eman bezaio
uzten duelako ageria, papera. Ir YKBiz 123. Idatzi degu bear dan agiria. ABar Goi 59. Han, Tobias zaharraren
ageriekin, hartzeko guziak kobratu zituen. Zerb IxtS 62. Bialdu eutzezan abadeari bere agiri ta garbitasun
guztiek. Akes Ipiñ 15. Paper eta agiriak gordeten ziarduan Zuriñek. Erkiag Arran 105. Bearrezko ageriak egin
eta ondoan [iru erlojuak] eman zituen. Izeta DirG 90. Legea, erri-naiaren agiria, eta agiria baizik ezta. Vill
Jaink 186. Begiratu deutsa txekeari [...]. Igarri egingo ete deutsa, agiri ori egiazkoa ez dana? Erkiag BatB 162.
Ageria ere emango zioiat, bere artzain lana ondo egin duela. Larz Iru 94. Motoa erabiltzeko agiria. MAtx Gazt
70. Ameriketara eskatu bear ziran agiri batzuek. Errioxara besteak. NEtx LBB 61. Ene sortzeko agerietan ni
naiz baxenabartarra. Xa Odol 261. Ez zion inork herriari, agirietan eta zabalkunde gaietan, euskaraz hitz
egiten. MEIG I 251. Hain aspaldiko ez diren Euskaltzaindiaren agirietan. MEIG VII 35. Milango trienalean
Ohorezko Agiria irabazten du. MEIG IX 142 (en colab. con NEtx).
 (Como segundo miembro de comp.).  Bateratze-agiria artutakoan. Ant JesBi 13. Batxiller-agiri edo titulua
be dubarik atara eban. Kk Ab I 108. Onek bere pake-agiria [= 'tratado de paz'] eman zun, alako ta olako itzez.
Or SCruz 33. Eta bakaldunak berak ikusi dagijan nik neure azkenerarte dautsadan on-eretxija, idazki-agiri
puzkok izten dautsadaz. Otx 99. Leenengo urteko gorabera-agiria. "Presupuesto del primer año". Ldi IL 118.
Ibarluzearra bailizko nor-agiria (zedula) atera baitu. Ib. 43. Bere anaiaren nora-agiria [= 'pasaporte']. Ib. 42.
Yaki-agiria [= 'menú'] euskeraz poliki egiña dago. Ib. 45. Zergatik agindu zigun bada Moisek, uzte-agiria eman
ta bidaltzeko? Ir YKBiz 347. Bialdu nizun zor-agiri edo fakturan. NEtx Nola 17. Alkar-agiriak edo azioak. Ib.
15. Ezkon-ituna irakurten entzutean, neskame-agiri zala uste ukan bear zutela zesaien. Or Aitork 228. Gure
buruzki zan ill-agiria uts eman du. "Chirografum". Ib. 181. Bataio-agiria. NEtx LBB 45. Bere azken-agiria
seme-alabatxoen alde egin zezan. Ib. 85. Erri-agiriak legez zetozen, baiña eliz-papelik etzan tartean. Ib. 51.
Zegaitik agindu eban, ba, Moisesek, izte-agiria emon eta emaztea bialtzeko? Ker Mt 19, 7 (IBk ezkontza hausten
delako agiria, IBe dibortzio-agiria; Ol zapuztagiria, Or zapuiztagiri). Ez diot sekula jaiotz-agiririk eskatu.
MEIG VIII 23. Juez-agiriak zionez. MEIG IX 97.
 Título, inscripción.  Pilatok bada, egin zuen iskribuzko ageri bat, eta ezarrarazi zuen gurutzearen
muthurrean. Dv Io 19, 19 (Ol, Or agiri; Lç titulu, He eskribu, LE letrero, TB izkribu, Ker, IBk, IBe idazkun).
2. (H), agiri (Dv, H). Señal, muestra; prueba. "Gizon hura galdu da herritik eta ez da ematen bizi delako
ageririk, cet homme a disparu du village et il ne donne pas de signe qu'il existe" Dv. "Uretik atheratu zutenean,
etzuen ematen bizi zelako ageririk" Ib.  Josef maitagarriaren birtute andien agiria ta berri onak ere [Espiritu
Santuak klaro ematen dizkigu]. Cb JMJ 61. Despatxubak dakaz deklarazinoiak, eta egiten dabee prozeso asko
litzatiana amar bide lapurren agiri edo probantzak egiteko. Mg PAb 193. Ez du Otsoak ekarri bere esanaren
agiri edo probanzarik. VMg 36. Aita, erraztun au nere Amak bialtzen dizu, ni zure semea naizen siñale eta
agiritzat. Arr GB 75. Berak kontatu zuena, eta demonioak gelan itsatsi zion kirats ustel nazkagarria gertakari
aren agiri segurua izan ziran. Arr May 79. Ikusi ditugu orai arte Trinitate Sainduko hirur presunetarik bia, bere
Jainkozko ageriak emaiten. Lap 315 (V 143). Elizan eta kanpoan gure Fedeaz ematen ditugun ageri guziak. Zby
RIEV 1908, 84.
 (s. XX). Jaungoikoak aberats gura ez nauan agiri argia da. Ag Kr 162. Luzetxo egingo litzaiket siñausle oiei
Eleizak bere altzoan ostera artzeko ezarri ziyezten garbai-agiriyak (pruebas de arrepentimiento) edestutzea. J.M.
Tolosa EEs 1913, 179. Indar onakiñ juan ziraden / oiek egur ebatera, / balio dutenak dirala / agiriak ematera.
EusJok 122. Bere erakutsiak Jaungoikozkoak dirala siñesterazteko bere egintza arrigarriez gañera, bai al-da
beste ageririk? KIkG 18 (KIkV 28 ageririk). Besarka maitekor batekin eman zion Balendini bere baietzaren
agiria. TAg Uzt 310. Euskal-fedeak poz zun begira / bere indarren agiria: / arkaitzan-gora an zegon lerden /
eliz-komentu aundia. SMitx Aranz 101. Zirgillo eta esku-kateak / naizta beste agiriak / eliz-barruko ormetan
zintzil / uzten zituzten guziak. Ib. 92. Jaungoikoak ere, bere abisuak bialtzeko ar ditzake onelako agiriak. NEtx
Antz 14. Ez ahal da hori benetan maite zuelako ageri bat? Mde Pr 178. Gaurkoz eztiat agiririk emaztea izorkeriz
salatzeko. Etxde AlosT 65. Agertu dezala gizon gezurti onek erensugea berak il dunaren agiri bat. Etxde JJ 95.
Ire emazteari zor dizkioken maitasun agiriok egiazkoak izateko. Ib. 165. Nai dutena esango dute "gaikoiak",
bañan istoriaren agiria dago or. Txill Let 121. [Etxaideren liburua] askoz be obeto egon. Agiririk onena berari
mende.
egindako arrera ona izan zan. SM Zirik 5. Egiaren agiria non idoro bear dugu? Zait Plat 121. Eta ez samin-
agiriak [lutoa eta abar] bakarrik. Vill Jaink 167. Esker onaren agiritzat. Erkiag BatB 148. Giza-biotzak
noraiñoko leize beltzak dituan jakiteko, badek or agiri on askoa. NEtx LBB 79. Zuk esana beiñ egitzat argituko
baneu, egon zaittez ziur pekatarixa ogetalau orduren barruan bizirik ez litzakiana izango; baña orretarako agiri
osua biar dot aurraz. Etxba Ibilt 481. Asi ziran [...] dominikotar jakintsu au doatsu egiteko garbitasun eta
agiriak billatzen. Alzola Atalak 135. Sortu zanetik emanak zitun / agiriak argitara. Auspoa 111, 39. Bere
buruari zaldun-agiri ematea. "La prueba de su caballería". Berron Kijote 121. Ezin ziezaiokeen eskeini Bizkaiak
bere seme argiari olerki bilduma hau baino esker onaren ageri hoberik. MEIG II 87. Txikitandik euskeraz
mintzatzen irakatsi zidaten aita-ameri, esker-onaren agiri. PAlt in MEIG III 153.
 Manifestación.  Foruak, lege zaharrak edo nahi den gisa izenda daitezkeen hein batetako
burujabetasunaren agiriak. MEIG VI 50.
 Aldi ontako langintzaen agiriak Olhako arrillorpe batean, Isturitzen eta Zuñigan arkitu dira. JMB ELG 15.
Izartxo edo galdera-markaren bat eraman beharko dute [hitz] askok oraindik [...], ageri berririk sor ez dadino.
MEIG VII 60s.
 Rasgo, característica.  Zortearen indarrez, munduan ni ere / sartu nintzan euskaldun agerien jabe; / frantses
edo español sortu banintz hobe, / gaur ez nuen izanen hoinbertze naigabe. Xa Odol 224.
3. (V-gip ap. Etxba Eib), ageri (Lar). Aparición. "Aparecimiento", "assomada" Lar. "Mesiasan agirixan zaiñ
ziranak..." Etxba Eib.
 Espéctaculo, lo que aparece ante los ojos.  Sartu zan gelara, eta ikusirik ango agiri errukarrixa, Zalduna
jaso gura izan eban, ia bizixa gorde zeikion al zana eitteko. Etxba Ibilt 489.
4. + ageri (AN-erro ap. A). "Declaración, testimonio" A.  Enzun zituen onek bataren ta bestearen esan ta
agiriak. VMg 36.
5. ageri. Parte descubierta.  Eta eskuak inguratu ziozkan pittika-larruz eta estali lephoko ageriak. Dv Gen
27, 16 (Ur lepoko agirian zeuzkan parteak).
6. Signo, símbolo, señal distintiva.  Soñean ta abere mardulen oialetan bakoitzak bere jauregiko agiriak
dakarzki. Ag EEs 1917, 213. "Kredoa" edo Apostoluen agiria. KIkG 8. Apostoluen agiria esan dezagun. ArgiDL
60.
7. Señal, garantía.  Ta agiritzat jarritako bost milla duroak? ABar Goi 67.
8. Explicación, exposición. "Agiri guziekin azalduko diat (AN-gip)" Gte Erd 269.  Aurretiko agirixa. Etxba
Ibilt 454. Jakin gura dabenetik bedorrek oñari diñotenan agirixa, esango detsut benetan [...] gu bizi garala
andrazkuen zoro-usaiñen pekora. Ib. 469.
9. Apariencia.  Konturatuko ez banitz lezko agirixa eiñ detsaranian, eldu da lotsagabe garbi gauzia
aitxatutzera. Etxba Ibilt 479.
agiri. v. ageri.
agiridun (Lar, Añ).  Hidalgo.  Orrelakoa zan jende-txee ezjakiñaren ustean Basurtoko agiridunak Lutzi
maisu eta konsejaritzat eman zion etxekoandrea. "El hidalgo". Otag EE 1882c, 449.
agiri izan. v. AGERI IZAN (s.v. ageri).
agirika. v. agiraka.
agirikai. v. agerkai.
agirin. v. akirin.
agiripen. v. agerpen.
agiritegi.  Archivo.  Konpostelako katedraleko agiritegian (artxibuan) irakurri dudan Codex Calixti II
entzutetsuan [...]. A EY III 368.
agiritxo.  (Dim. de agiri). Pequeña muestra.  Jaso erazu begi onez semeak eskeintzen dizun maite-agiritxo
au. Or SCruz 5.
agirizain, agirizai, agerizain (Dv).  Archivero. "Préposé à la garde des titres, papiers publics. Archiviste" Dv.
 Ezekiasen gana ethorri ziren beraz Eliazim erregeren etxegizona, Sobna iskribaua eta Joahe agerizaina,
Asafen semea. Dv 4 Reg 18, 37 (Ol agirizai, Ker agirizain).
mende.
agirre. 1. Santua zeguan orduan Grequioko erritik aldian. An agirre [= 'descampado'] batian, bi pago itzaltsuz
baliaturik, egin zuan txaola bat. Bv AsL 181. Cf. Aizk sup.: "Agirre-aran, Valle descubierto".
2. "Panorama. Izagirre, panorama del mar" A Apend. Sin fundamento: -agirre, -agerre en nombres de lugar no
es sino variante de agerre. Por otra parte la documentación asegura que Izagirre, etc., viene de haize- 'viento'. v.
agertu.
agirtu. v. agertu.
agirudi. "Exterioridad, kanpoera, agirudia" Lar.
agirudiro. "Exteriormente", "intrínsecamente" Lar.
agite. v. aginte.
hagitsu. "(L), qui porte beaucoup de grains, de graines, de semences" Lh (que dice tomarlo de Harriet, pero no lo
encontramos en éste).
agitto.  Dim. de 2 agi.  Lenengo ipuinaren azkenera-orduko ezagutu nuen aren buruko agittoa. "Su
fenómeno cerebral". A EY I 19 (en Y 1935, 171 agitxo).
agitu (AN, S; Gèze, Dv (AN-mer, S), H). Ref.: A; Lh. 1. Acontecer, suceder, ocurrir. "Arriver" Gèze. v.
gertatu (2).
 Tr. Documentado desde mediados del s. XVIII en textos suletinos, alto-navarros (es frecuente en Mendiburu y
Lizarraga), salacencos y roncaleses. Desde finales del s. XIX se encuentra tbn. en textos septentrionales no
suletinos, y en el XX lo emplean tbn. autores guipuzcoanos y vizcaínos. En DFrec hay 3 ejs.
 Munduko erreinu andi oni agitu zaiona agi ta gertatzen zaie beste guziei ere. Mb IArg I 342. Bada agi-
gertatzen zaie zeruko irabanz beretan [...] erromatar bati gerta-agitua. Ib. 211. Bere bekatuaren putzuan
badatza, agituko zaio ur-putzuan hau egiten duenari gertatzen zaiona. Ib. 248. Agitzendéna dá pleitugisabát
danza generogorrengain. LE Bail 222. Alá zeuka lendaník Jangoikoak ofreziturik agitukozéla. LE Doc 35.
Etzázun yago bekaturik egin, eztakízun agítu gaizkiágo. LE Ong 22v. Ordian galdia zira / hala agitzen bada.
Xarlem 1214. Ikus ahal dezagün / Eia zer den agitüren. StJul 125. Etzerona lehen müntian / Maria Magdalenari,
/ kasü hori agitü. AstLas 46. Ürxaphal gaxo bati zer zaion agitü, / lümarik ederrena betzaio faltatü. Etch 676.
Nula agitü zen hori? Ip Dial 21 (It nola izan zan ori?, Dv nola gerthatu zen hori?). Eta agi dakizula xinetsi
tziuan bikala. Hual Mt 8, 13 (Samper agitu; Lç, He, TB, Dv, Ip egin, Ur egiña izan, Ol, Leon, Or, IBk, IBe
gert(h)atu, Ker jazo). Nula agitü zen Espiritü-Saintiaren jaitste hura? CatS 105. Banago bethi beha zer agituko
den azkenekotz gutaz. Prop 1886, 176. Zer nahi agi dakigün nahigabe eta gerthü gaisto. Ip Hil 127. Harentzat
etxerik, / hain güti khüñarik, / etzen agitü. UNLilia 8. Jakin zian zelütik / zer zen agitüren. Ib. 6.
 (s. XX). Agitu zen kemengo Elizan mezaren erraiteko tenpran eskandalo bat. Mdg 125. Behazue Eskualdunen
artean zer agitzen (avoir lieu; tener lugar) den. JE Bur 102. Medel etzan ageri [...] Zer agitu ote zaio? zinoan
batek. A Ardi 121. Ontara dator Madrilen agitu zitzaitana. ADonostia Itzald II 10. Edozein izkuntzetan sarri
jazo oi da, ta, euskeran be beste orrenbeste agitzea ez da arrigarri. Eguzk RIEV 1924, 593. Ai iri Korozain! ai
iri Betsaida! Zuengan agitu diran mirariak agitu balira Tiro ta Sidonen. Ir YKBiz 263. Ez al da olakorik agituko
(gertatuko). Ib. 387. Agitu ziran agitzekoak. Etxde JJ 192. Ta bizitza osoan auxe agituko zaidala uste dut. Txill
Let 45. Hala non herritar-guda bat agitu baitzen. Mde Pr 298. Lehen pasatu zen gertakaria orai agitzen balitz
bezala emaiten dute ikusliarren bixtarat. Lf in Casve SGrazi 17. Ezta bein ere agitu bi etxeak egin zaela señalea
berdin. ZMoso 56. Egun hartan, bezperan nahiz hamabost egun lehenago agitu zen zerbait. MEIG IX 93.
Antzekoetan beste edozein lekutan agitzen denez. MEIG VI 108.
2. Ocurrirse, pasar por la cabeza.  Gu ezkára sandu. Eztakiziéla ági errátea itzgói, dió ene Sanda Teresak.
LE Bail 227.
3. (Arch ms. ap. DRA, H). Resultar, hacerse. "Devenir" H.  Izorra agitü delakoz orain nizü mespretxatzen.
Abraham (ap. DRA). Jesüs-Kristen promesen jardietsteko diñe agi ahal gitian amorekatik. UskLiB 143. Etzitiela
agi zamari eta mando eli bat bezala. Usk (ap. H). Santa Elisabet badüzü; / Saintü zahar bate-ganik oküpü agitü
düzü. Etch 422. Libertate, hunak, uhurik galdürik agitzen nüzü. Ib. 246. Zerbütxari eta süjet zena, zelü lürretako
Erregiña agitzen dela. msS 8. Hanitz graziaz gabe agi leite [konfirmazionezko sakramentia ützi lezana]. CatS
113. Zertako Jesüs-Krist nahi izan da Haur agitü? Ib. 97. Gaizkiala ekharriak agitü ziren. Ib. 23. [Jundane
Phaule] zuin hatsarrian izan beitzen Khiristien persekütazale gaitz bat; bena gero Jesüs-Kristen Apostolü bero
bat agitü zen. Ib. 108. Miraküllü handirik egün da egiten / jentia sabantürik delakoz agitzen. Xikito 5. Debotetan

mende.
badüzü emazte xüxenik / saldun agitzen düzü zonbait okher denik. Ib. 9.
 Encontrarse en un lugar o situación.  Nula Birjina Sainta agitü zen Bethlemen Jesüs-Krist gure Jauna sorthü
zian mementuan? CatS 96. Gizunak berotiak, omen, / dira agitzen aharan, / pare gabe, borrokatzen / makhila
gorriekilan. Casve SGrazi 22.
4. Encontrarse con. "Mendian ardiareki agitü niz (S)" Gte Erd 288 (junto a topatu, gertatu, etc., de otras
zonas).  Berriz agitzen baniz holako lagünekin. 'Si je me trouve'. Etch 358. Sukaldean sartu zen berehala,
haiekin agitu nahi izan ez balitz bezala. Mde HaurB 44.
- ZER AGI. Por si acaso. "Zer gerta ere harat noa (= bazpada ere) (BN-ciz), zer agit (S)" Gte Erd 136. v. ZER
GERTA ERE (s.v. gertatu).
 Etim. Verbo denominativo cuyo radical parece encontrarse en agian, etc.
agitu. v. ajitu.
agitura (H).  Suceso. "Accident" H.  Kontatu zion agitura edo gertatu zitzaiona. LE Urt 228 (ms. 81v
kontatuzió agitua).
agitxo. v. agitto.
hagitz (SP, Lar, Dv (+ a-), H).

 Tr. Documentado en textos labortanos (tbn. en Leiçarraga), alto-navarros y guipuzcoanos (aunque no en
autores como J.B. Aguirre o Lardizabal); en textos más occidentales lo hallamos en Lazarraga. Al Norte
prácticamente desaparece desde mediados del s. XIX, y al Sur su frecuencia disminuye en el XX. La forma agiz
se encuentra en Mendiburu, en un texto alto-navarro del s. XVIII, en Ubillos y en Orixe (en éste con el
significado de 'generalmente'); en Lazarraga <-z> representa probablemente una africada.
1. (Con vb.). Mucho. "Beaucoup, fort" SP. "Hagitz du maite, il aime fort" Ib. "Atestar, henchir y llenar, agitz
bete" Lar. "(Dar) caza, agitz jarraitu" Ib.  Izi zitezen hagitz. Lç Mt 27, 54 (He hagitz; Ur andizki, Dv borthizki,
Ip ezinago, SalabBN biziki, Ol guziz, Leon ederki). Dohain naturalak [...] gizonean hagitz korrunpitu eta
ezeztatu izan dira. Lç ABC I 3r. Bi profeta onek dute hala predikaturen / eta Antekristen sekta hagitz
gibelaturen. EZ Man I 71. Alegriak boztu gaitu / ezin erran zein hagitz. Hm 140. Orai ene haragia hagitz
guthiziatzen da espirituaren kontra. SP Imit III 34, 3. Goaiak alxarasten duben esklataiak hagitz unziari arrola
arasten dio. INav 133. Jainko handia, ageri da / zeiñ hagitz nauzun maitatu. Gç 105. Hagitz bekhatu egiñ dudala
pensamenduez, hitzez eta obraz. Ib. 59. Munduko gauzen erabilzeak trabatzen du hagitz spiritua. Ch I 10, 1.
Esferak eraman digu / ganbara urdiñ artara; / ezta ikusten, baña agitz / sentitzen lajatzen da. Lar Gram 384.
Agitz edo asko nai dezun gauza eskura artean. Mb JBDev 104. Gañetik agitz erretzen zituen eguzkiak eta
barrendik beren egarriak. Mb IArg II 278. Erran behar da hagitz egin dezakeiela buruzagi batek, oneko eta
gaixtoko. Lg I 362. Agitz edatuzé errosarioaren debozioa. LE Bail 219. Gora igan nahi badu / nihork Jaunaren
bixtan / behar du hagitz apaldu / lehenik bere baitan. Monho 106.
 (ss. XIX-XX). Sartu zitzaion aurreko oin azpi batean arantzea, ta anditu agitz. VMg 40. Gorputzeko
doloreak, / gaitzak, eritasunak / hartzen badire mantsoki / hagitz dire arintzen. Mg ib. 98. Agitz enkargatzen
dizuet, ze, kolera edo aserrea igaro gabe [...] ez dezazuela pasorik eman. Gco I 437. Jainkoari zor diogun
maithagune osoa hagitz flakatzen du. Dh 75. Errekeitua eriari zitzaion hagitz motztu. Gy 100. Jaunaren esku ta
graziak agitz laguntzen ziola. Aran SIgn 73. Orduan Guraso santua, agitz estutu, eta asi zitzaien ojuka esaten.
Arr May 49. Agitz pozten da senar-berriaren mintzoaz. Ir YKBiz 66. Ik eta ire eztei-oe orrek agitz gogait-
eragiten natxioek. Zait Sof 177. Agitz bildur naiz. Or Aitork 293. Penaz, alegia... Bañan agitz alegeratuta. Txill
Let 133. Hagitz beldur naiz, horrenbestez, hemen jaulki dakidakeenak ez ote duen [...] erabateko teori kutsua
izango. MEIG VII 173.
 (Lar, Mg Nom 65, Añ). Fuertemente. "Recio, reciamente", "reciamente" Lar y Añ. "Atorar, apretar con fuerza,
agitz estutu, ersi" Lar. "Fuertemente" Añ. "(A) raja tabla, con toda fuerza" Ib.  Erori zidin jarririk egoan silla
baterean, ain agitz <aguiz> eze, Silvia itsatsi ez ballako, ez zatean mirakuru an ila. Lazarraga 1143r. Utra agitz
emuten leustela bere ezpata zorrotzagaz. Ib. 1154v. Zeren marea hagitz doha norterat. "La marée court fort".
INav 39. Infernuko ereje infameak Eleiza Ama Santa [...] txit agitz estutzen zuten. Cb SIgn 124. Tentazio gogor
batek txit agitz aflijitzen zuen. Cb Just 118. Bere koroa / aranzazkoa / buruan agitz josirik. Bast 38. Saldu zion
bere Jabeak Errotari txatar bati, zeñek eragiten zion bearra txit agitz. VMg 47.
2. (SP, Lar), aritz (G-azp). En voz alta. "Hagitz mintzatzea, parler haut" SP. "(Hablar) alto, agitz, gora hitzegin,
minzatu" Lar. "(En) lugar de hablarle recio, le habláis tan mansamente, agitz hitz egin bearrean, ain malsoro hitz
egiten diozu?" Ib. "Aritz esan dotriña (altu esateko; con voz puesta)" (G-azp) Vill (comunicación personal). 
Baina hark ungiz hagitzago erraiten zuen. "Encore plus fort". Lç Mc 14, 31 (TB borthizkiago). Erran beza
zuetarik batek aphur bat gora eta hagitz orai hemen ibeniko dudan othoitza. Mat 327s. Mintzo ziren iende batzuk
gaizki eta hain hurbil eta hagitz, non Erregek berak aditzen baitzituen. Ax 312 (V 207). Jenerazino guziak /
mende.
dazaguen nor zaren, / mendez mende bethi zara / hagitz predikaturen. Hm 53. Egun batean Paulo txit aserre ta
agitz gaizki esaka zegokiola. Cb Just 103. Kemenez kontra egiñ zion, agitz esanaz. Aran SIgn 26. Bat-batetan
ona nun aditzen duan agitz ta garbi itz bat. Bv AsL 41. Elizaren kontairak agitz kantatzen du egi au. Ib. 75.
Nerekin esan dik Kredoa, agitz eta sendo. NEtx LBB 85.
 Euri jasa, ixiltzen ari da ta makiña otsa agitzago dator eskritoriotik... NEtx LBB 105.
3. (AN-5vill-larr-ulz-erro, B, BN; Urt I 44, H), agiz (Añ). Ref.: A; A Apend; Iz Ulz (akittuik); Gte Erd 247 y
257; Izeta BHizt2. (Con adj. o adv.). Muy. "Agitz aundia (AN-ulz)" A Apend. "Agitz agudo" Iz Ulz. "Agitz gauza
izigarria (AN-5vill, B)" Gte Erd 247.
 Tr. En los primeros textos (hasta finales del s. XVII) se emplea gralmte. con -ago. Pospuesto al adjetivo se
encuentra en Pouvreau, Chourio y J.I. Arana.
 Bidaldu ohi tik dohain hagitz frankoagoak. EZ Man I 28. Eta Deabruen lagun hagitz hobeagoak. Ib. 86. Urre
fina baino dira / hagitz gogokoago. Hm 45. Ifernuan damnatua, / penaz orroaz dago: / egiñ duen bekhatua, /
hagitz du kruelago. Arg DevB 13. Hagitz flakoago zare sinets dezakezun baino. SP Imit III 4, 2. Hortan ezagun
da laguna gana duzun amudioa, eta geiago hagitz baldin [...] gaizkirik egiten derautzutenak maite baditutzu. SP
Phil 519. Neskato hagitz bertutetsu da. Ib. 353. Baxa estalia eta hagitz gaistoa. INav 107. Ioan beharko duzu
hagitz barna. Ib. 126. Nik egiñ dudan bekhatua / hagitz da pisuagoa. Gç 217. Hagitz aspaldikoa. ES 96. Hagitz
maitaroki hazi baitzuen. Ib. 164. Arimak ez baitu probetxu garabik edo guti hagitz. Ch I 2, 2. Bakharrak dire
hagitz adiskide leialak. Ch III 45, 2. Artha haren exenplu bat hagitz partikularra. CatLav 150 (V 76). Zeren
bihotz agiz garbia zuen. Mb JBDev 94 (en la ed. de 1751, 75 agitz). Serafin guziak baño agiz garbiagoa zen. Mb
OtGai III 308. Gizon agitz andi izugarri bat. Mb IArg I 349. Erregela non ez den segitzen hagitz arthoski. He
Gudu 60. Agitz geienean birtuteen edertasun ta amorez pekatuaren itustasun ta gorrotoaz baño Jainkoagana
ekartea obe dala. Cb EBO 57. Au da agiz guti orain presentean (Larraun, 1762). ETZ 124. Aithortu behar dugu
beraz Mariaren laguntza hagitz dela prezagarria. Lg II 103. Hagitz arinki begi kolpe bat aurdiki dut ene
bizitzearen gainerat. Brtc 161. Hagitz gaitza laiteke zure konbertsionea. Ib. 256. Agitz andia ta indartsua zala,
Jainkoak edozein gauza egiteko duan eskua ta ahala. Ub 52. Alkar-artze agiz obeago bat. Ib. 47.
 (ss. XIX-XX). Agitz ón dá lendaník ártzea konfesioarén púrga. LE Ong 21v (Doc 63 agitz sándua). Mogitu ze
agitz erru aize bat (304). LE-Ir. Pobreak agitz enbarazo gutxiago eta erraztasun geiago due Zerua irabazteko.
Gco II 34. Bere buruez agitz aphalki ta mesprezio handirekin mintzatzea. Dh 68. Belar omanea eta samurra eta
irusta txuria edo gorria agitz dira onak bazkatzeko. It Dial 82 (Ur guztiz onak, Dv hainitz onak, Ip hanitx hun).
Munduan esker eskasa, da gauza itsusiena, [...] / aldiz fedearen bistan, hagitz areago da. Gy 108. Gauza agitz
rarua (Lesaka, 1857). ETZ 259. Zure begiya / agitz argiya / da guztiyetan aurrena. Bil 85. Jenobeba len baño
agitz beroago eta sendoago sentitu zan. Arr GB 79. Erroke Mentxaka [...] zan gizon argiya ta birtutetsua agitz.
Aran SIgn 82. Agitz miserableak / gera amar argin. Ud 18. Agitz aspaldi egiña baño / edurra bezin txuriya. Elzo
EEs 1916, 321. Deban zeuden liberalak agitz gutxi bide ziran. Or SCruz 73. Esteak, esan, agitz ziriak, /
oilloarenak bezain mê. "Demasiado delgados". Or Eus 226. Agitz aserre nator, uritarrok. Zait Sof 71. Eta agitz
geiago betetzen gaitu maite-legeak. Txill Let 137 (cf. infra HAGITZEZ GEHIAGO). Non sartzen dan emakume
bat agitz larri ta lotsatuta. Anab Aprika 11. Itxuraz agitz ederra. Berron Kijote 39. Lagundu ninduten [...]
elkarren agitz adiskide ez ziren Jose Vallejok eta Antonio Tovar-ek. MIH 369. Ez dabilkio hagitz urruti. Ib. 67.
4. (V-gip, G-azp), agiz. Ref.: A Apend; A EY III 263. A menudo, en muchos casos, generalmente.
"Comúnmente, generalmente, con frecuencia" A Apend. "Zortzian bein agitz, una vez cada ocho días
comúnmente (V-gip)" A EY III 263. v. agizko.  Komentuak agitz euskeraren obiak dira, esatea lotsagarria
bada ere. A Ardi 81n. Oporretxe auek agitz euskalduna dute jabetzat: erdaldun bakoitzeko euskaldunik
gutxienez amar. Ib. 4. Urrutitik eskuzabal diruditenak, gerturaezkero agitz ardagaia baino legorrago izaten
dira. Ib. 24. In ta il, iñ ta ill esan oi dituzte ta litzazkete agitz giputzak beren izkelgian. Ib. VI. An da marraka!
artatik agiz / elkar ezagutzen dute. "Más generalmente". Or Eus 225. Aien aiten aitonek, agiz, oiñutsean. "Por lo
general". Ib. 248. Gizonen igarkizunak, agiz, alabearrez gertatzen zirala, zer ziagoten iakiteke. Or Aitork 161.
5. (Con sust.). Mucho(s).  Astiz, / ogi gutxi ta aur agitz. Canc. pop. in Or Eus 61.  haigitz (Ht VocGr, Lecl).
"Haigitz, plusieurs" Ht VocGr. 
6. (Lar, Añ, A). (Uso adj.). "Recio, [...] agitza" Lar y Añ. "Vigoroso" A. Cf. H: "Ce terme que Lar donne avec
la signification de 'vigoureux, fort, solide', a en effet ces sens: mais il n'a d'emploi que sous forme adverbiale, se
prêtant à se decliner comme tous les adverbes".
- HAGITZAGO. a) (Con vb.). Más, con mayor intensidad. Cf. supra (2) hagitzago 'más alto'.  Halakotz bada
Iuduak hura hil nahiz hagitzago zabiltzan. "[Ils] tâchaient tant plus". Lç Io 5, 18 (LE yago, TB oraino gehiago,
HeH, Dv, Leon, IBe are gehiago, EvS hobeki).
b) (Con adj.). "Plus. Hagitzago saindua, beaucoup plus saint" Lh (que dice tomarlo de Harriet, pero no lo
encontramos en éste).  Mendi sainduetan dira, / Zeruko zimenduak: / Iakopen egoitzak baiño / hagitzago
sainduak. Hm 56.
- HAGITZ ETA HAGITZ. (Forma con reduplicación intensiva). a) (Con vb.).  Agitz eta agitz aserretu zen
bein aizea ta aizearekin batean itsaso guzia. Mb IArg II 280.
b) (Con adj. o adv.).  Hau guzia egiten du Jesusek animan agitz ta agitz obeki. Mb IArg I 308. [Jangoikoak
mende.
ango suari] ematen dion [indar] agitz eta agitz andia. Ib. 256. Ezagutzen zuen badirala ondasunak, lurreko
ondasun guziak baño agitz ta agitz andiago ta nai-garriago diranak. Ub 59.
- HAGITZ ETA ANITZ. a) "(A) raja tabla, con toda fuerza, agitz ta anitz" Lar. b) Mucho. v. ANITZ ETA
HAGITZ (s.v. anitz).  Platonen iritzian, agitz eta ainitz zekiten Espartekoek. Zait Plat 59.
- HAGITZEZ (SP, H). (Con adj. o adv. de comparación). Mucho (más). "Hagitzez gehiago, beaucoup plus fort"
SP. "Hagitzez iakintsuena, de beaucoup le plus savant" H.  Baina hagitzez alegeratuago izan gara Titeren
alegranzaz. Lç 2 Cor 7, 13. Sentimenduak ere tu hagitzez miñberago / millionetan munduan lehen zituen baño.
EZ Man I 98. Ezen hartzaz egin nauzu / neure etsaiak baño, / hetarik begiratzeko / hagitzez zuhurrago. EZ Eliç
233s. Urre fina baino dira / hagitz gogokoago: / eta bai bereska baino / hagitzez eztiago. Hm 45. Orduan
hagitzez dohatsuago bide gintezke orai garen baño. Ch I 25, 9. Hagitzez hobeago da sainduak ohoratzea. Ch III
58, 7. Hagitzez batik-batean hobe dela ukhaitea, / sos bakhar bat eskuetan, / ezen ez hamar menturan. Gy 83.
Zorte hobe bat hagitzez dautzut seguratuko. Ib. 32.
 (Sin comparativo).  Hertsi zirela eta hagitzez eskasak. Gy 105. Larrua ez baituzu / hagitzez nere bezain
delikatu. Ib. 92.
agitzaile.  Bet-betan, hatsantuak, elgarren ganik hogoi urhatsetan, laster eta laster heldu, atheratzen zaizkote
Frantxixko eta Ganix, espiun agitzaileak [= 'que hacían de espías'?]. Barb Piar I 22.
agiz. v. agiaz; hagitz.
hagizki. "Très, très fort" H.
agizko (V-gip, AN-5vill ap. A Apend). 1. (Adv.). Generalmente. "Agizko ementxe egoten da ori" A Apend. v.
aizkomente.  Zure bertsoak eragin dit gaur / zarrada izugarrizko, / geiago danak gutxiago danai / obeitzen
dio agizko. In SM Zirik 99.
2. Seguramente.  Mistral da agizko, mundu guzian olerkaririk miretsiena ta maitatuena. Or Mi IV.
3. (Adj.). "Agizkoa, general, ordinario, común" A Apend.  Jakingairik bearrena ta agizkoena, arruntena,
erlijioa da, Jainkoak ala naita. Or EEs 1927, 251.
4. (Sust.). "Galería, agizko. Entrada de galería, agizko-sarbide. Delantera de galería, agizko-aurre" Eusk 1927
(I-II), 32 (palabras propuestas por Azkue y aprobadas por Euskaltzaindia).
hagiztu (Lar  H).  "Arreciar agiztu, pizkortu, indartu, azkortu" Lar. "Rendre ou devenir plus fort, grandir,
agrandir, s'augmenter, augmenter. Hark hagitzen du bihotza, c'est elle (la grâce) qui rend le courage (le cœur)
fort et solide" H.
agnus. "Agnus, los Agnus que vienen de Roma, ala derizte argizki meetxo biribil batzuez eginikako bildotxai,
aita Santuak bere egin berrian bedeikatuak; agnusa, argizagizko bildotx bedeikatua" Lar.
- AGNUS DEI. Agnus Dei, cordero místico.  Agnuz Dei sakratuak ni niauk presentatzen. / Eta
bildotsareki(e)n thailluzki konparatzen. EZ Man I 28 (v. tbn. más ejs. en la misma pág.). Jainkoaren Bildots edo
Agnus Dei orrek zure animako loiak kendu ta [...]. Cb Eg III 232.
1 ago. 1. "(BN-ciz, Sc), interjección de extrañeza" A.

2. "(Sal, S, R), grito a las cabras" A. Cf. VocNav: "Agó. Voz que se da al ganado cabrío para ahuyentarlo o
hacerle andar (San Martín de Unx). O para que se esté quieto y se confíe (Tierra Estella)".
3. "(G-goi), interjección de amenaza" JMB At.
2 ago. "Acedera (Darric)" DRA. Cf. aho(a).
3 ago.  Más (usado como palabra independiente del adj. al que se refiere).  Neskanegünian denbora zohardi
bazen ere, ago ziren Altzürükütarren arimak. Herr 14-2-1963, 3.
ago. v. aho.
agoa (G ap. A; det., Lar  H), agoe (V ap. A; Añ (agoia)), ago (G-to, AN-5vill ap. A), aboe (V-ger ap. A
Apend). 1. Masa de hierro fundido. "Masa en la fundición del hierro" Lar y Añ. "Y aun hay un refrán muy
expresivo, que dice: agoa, bero deño, galda, y significa en lo literal, que a la masa de hierro, que llamamos
agoa, se le han de dar las caldas, antes de dejarla enfriarse: y debe hacerse lo mismo en los negocios, sin dejarlos
que se enfrien" Lar (s.v. calda). "Sale de estas fraguas [zearrolas] el agoa de más bulto y peso, y bajo de la gabia
mende.
se hacen 3 ó 4 tochos de 4 ó 5 arrobas, y se pasan después a la herrería menor" Lar Cor 65. "Fundían masas [las
ferrerías mayores], a que llaman agoas, de doce y diez y seis arrobas" BAP 1975, 355.
 Agoak, bero deño, galda. "La masa mientras es caliente (tiene) calda". RIs 2. An egon bear genuen [...] gain
ta barren su ta gar egiñak eta olako ago ta mehe urtua bezain urtuak. Mb IArg I 317. [Urtzalliak] agoia
aterateko prestau artian. Mg PAb 126. Lagunduten deutsee agoia su azpiti ateraten. Ib. 126s. Darua agoia
urtzalliak mallutzarpeti gabi-igunaren azpira. Ib. 127. Burdin oratzar edo agoia. Ib. 127. Artuten dau bigarren
urtzalliak beste agoe ta egikizunen arazo ta arduria. Ib. 128. Gatzamalliak [...] jo biar dau agoe guztietarako
mia malluka txikar bategaz. Ib. 128. Orregaitik laba onek denporia biar dau metala urtuteko, zelan biar daben
oliak agoia egiteko. JJMg BasEsc (ed. 1845), 273. Ondoren atxurra antzeko bat jarri diote gabiari muturrean ta
berriro jo ta ke, dinbi-danba, agoa erdibitu dute. Garayalde Elezar 77 (v. tbn. más ejs. en la misma pág.). Gabia
pixkor zaigu gaur ari, / [...] Au dek agoia / Gutxitan degun erakua! Arruti EEs 1913, 248.
 Agoe barri odeiak. / Baztarrak txingar balira. 'Fuego vivo en las nubes. Como de brasas el paisaje'. Gand
Elorri 195.
2. hagoa (det., SP  Dv, H y A). "Fourneau de ferrerie" SP. "Fragua" A. v. arragoa.
- AGOA-KIRTEN. "Barra de hierro que previamente calentada al rojo en la fragua se incrustaba a la goa para
facilitar su manipulación durante los golpes preliminares. Una vez partida la goa en dos, para poder llevar la
mitad correspondiente a la fragua, en evitación de que se enfríe durante el trabajo de la otra mitad" Zubiau Burd
105s.  Atala edo agoekirtena. Mg PAb 135.
- AGOA-PALANKA. v. AGOA- KIRTEN.  Agua palanka izeneko barra aundi bat (Leiza, 1860). Garm Olag
117.
hago(a) (O-SP  SP, Dv y A, Lar, H). 1. "Le balance, equilibrium, par métaphore il se dit des choses qui sont
en bon état, mais pourtant en danger et en balance" O-SP. "Balance, équilibre" Dv. "Equilibrio, balanza" A. 
Aitaso, hil orduan, baitzinaukun erran: Haurrak, atxik hagoa, bere azkarrean. / Zer diozu zerutik, orai ikustean /
Hagoa gurekilan leher-irriskuan? Herr 2-11-1961 (ap. DRA).
2. "Hagoa, [...] agonia, agonie" Sb-Urq. Cf. infra HAGOAN (c).
- HAGOAN (IZAN, EGON, EDUKI...) (SP, Urt I 50, Lar). a) (Estar, tener...) en equilibrio, firme. "Ezin hagoan
egonez beherat eroria" SP. "Absolutum nomen, izen perfeta, konplitua, [...] berenez hagoan dagoen izéna" Urt I
50. "Incorporarse en la cama, agoan jarri" Lar. "Agoan que significa levantarse e incorporarse en la cama, o
fuera para sufrir y tolerar algo, agoan dago, agoan zegoan, está, estaba incorporado" Ib. (s.v. aguantar). Cf.
agondu. v. OREKAN.
 Tr. Documentado en textos de autores labortanos de los ss. XVII y XVIII y en Aguirre de Asteasu.
 Iauna hagoan iduki zazu ene hegatsa, / Egin ohi tutzun legez uso eta belatxa. EZ Man I 106. Erhasunak
duenean azpiratu Eria, / Ezin hagoan egonez oherat eroria. Ib. 49. Hala tranzitzen du ezen herstura halakoan /
Non hil baileite Iaunak ez baleduka hagoan. Ib. 104. Iongoiko [...] idukazu ene hagoan idukitzeko ardura. EZ
Man II 167 (v. tbn. 62). Itho denaren gorputza lehorrera igeri. / Konsolatuak giñate handiroki gogoan, / Uhin
batek balekharte bazterrera hagoan. Ib. 159. Kreaturen begiraillea. Hagoan idukitzailllea. Aita hatzaillea. Ib.
191. Zure lege saindua da ene onen argia [...]. / Hargatik bada egin dut ziñ eta iuramentu, / behar dudala
hagoan nagoeño guardatu. EZ Eliç 235. Eliza Sainduan baduk asko zeremonia, / zeiñez hagoan baitago
debozione guztia. Ib. 134 (v. tbn. 22 hagoan iduki). Deusik hagoan eztago: / Non ezten iragaitzaz. Arg DevB 4.
Ezin Zu [Iauna] gabe bizia, / egon dite hagoan. Hm 186. Jainkoak baizen ez daduka / Hagoan ene bizia. Gç 84.
Hori egiten baduk, eta Iainkoak manatzen darok, egongo ahal aite hagoan: eta oraño poblu guzia helduko duk
prosperitate onean bere lekhurat. "Praecepta eius poteris sustentare". Urt Ex 18, 23. Ezen hek osoki utz
detzakegu zeren naturaleza hagoan itxeki behar baitugu. Ch III 26, 4 (Mst zeren natürak behar beitü süstengatü
izan). Ene flakotasunean eskatzen baitzait hagoan egoteko behar dudan grazia. Ib. 55, 3. Dohatsu oraino izan
balu laguntza xume hura [ogi-phapurrak] hagoan bizitzekotzat: ordean dena ere ez zitzaion ematen. Lg II 188.
Biziaren hari flakoak zauzka hagoan. Brtc 133. Nola argalez doi doia agoan dagoana sendo jarriko da janari
eta edari egokirik artzen ez duala? AA I 308.
b) "Hagoan egotea, [...] vivir con trabajo" Sb-Urq.
c) "Pénurie, misère. Hagoan bizi dire, ils vivent dans l'extrème misère. Hagoan zinauzkan egarriak (Jaur; [cf.
infra JesBih 452]), la soif qui vous pressait" Dv. "Miseria, extrema necesidad" A, que cita a Jauretche.  Iauna,
emoezu hagoan direnei pietate. Harb (ed. 1690, ap. H, que traduce: "Seigneur ayez pitié de ceux qui sont dans
les transes de la mort"). Hagoan direnez orhoit zaite, Iauna, eta subituki hiltzera dohazenez. Ib. (ap. H). Athera
zaitzu hagoan direnak biktorios. Ib. (ap. H). O Jesus, zeina larrutua izatu beitzare oinetarik bururaino, eta
itzatua gurutze bati [...]. Eta zeinak ez baituzu izan ur xorta bat hagoan zinauzkan egarriaren eztitzeko. JesBih
452.
d) "Ce substantif n'est employé qu'au cas posit[if] hagoan, agoan. Son sens général est: en suspens, dans
l'incertitude. [...] 5. Hagoan egotea, izaitea, être en suspens, dans l'incertitude, en la doute. Hagoan nago zer
egin ez iakinez, je suis dans une incertitude, anxieux, ne sachant que faire" H.

mende.
hagoadura (SP (sin trad.)  Dv y A).  "État d'épuisement, de détresse"Dv. "Postración, abatimiento,
desfallecimiento" A.
agoaldi, agoe aldi.  Fundición de la masa de hierro.  Ijeliak badaukaz une luziak agoe aldi bakotxian ta
emoten jako astija lo aldijak egiteko. Mg PAb 129. Urtzalleak bere jarduna bukatu duanean, txistu luze bat dagi.
[...] --Bukatu al dezute agoaldia? --Bai, motel, lau ordu igaro dituk. Garayalde Elezar 78.
agoande. "Aguante, irozoa, agoandea" Lar. Cf. aguantatu.
agoatu. "Hagoatzea, [...] fraguar, forger" Sb-Urq.
agoatu. v. aboatu.
hagoatu (L ap. A (que cita a Jaur); SP, Sb-Urq, Dv), haguatu.  Extenuar. "Zamaria hagoatu da ian gabe
egoiteaz" SP. "Hagoatua, [...] lánguido, languissant" Sb-Urq. "Être réduit à une extrème détresse" Dv, que cita a
JesBih. "Quedarse casi exánime" A. Cf. hagorandu.  Egarriz haguatua den orein edo orkhaitzak urhotxera
lehia duen bezala. JesBih 117. Egarriak hagoatua dago. Jaur 151. Arratsaren otoitz fedegabe hagoatua kanpai
etsietan / uda errearen ondoan. Azurm HitzB 66.
agoatzar, agoetzar.  Aum. de agoe.  Iges egiten dot nik urrinera iraun ezinik agoetzar aren txipristina ta
berotasuna. Mg PAb 133.
agoazer (Urt Gram), aguazer (Urt), oguasero (V-ger ap. Holmer ApuntV).  Tempestad, tormenta. "Agoazer
handi bat egitera doha, il va faire un grand orage" Urt Gram 500. "Arbor senio vel tempestate afflicta, arbola
adin zahárrak edo aguázerak hondatuak" Urt I 411.  Jesus Jauna, billuzirik / Zintusten azotatu, / Gure gaiñera
behar zuen / Agoazer horrek etxatu. Gç 82.
agoe. v. agoa.
agoi. "Lintel, lo mismo que dintel, agoia, ataburua" Lar.
agoilatu L, BN, S; H), adoilatu (-olla- VocBN  Dv (adolatu), H), aullatu (H), agullatu (S; Gèze, H), abullatu
(H). Ref.: A (agoillatu); Lh (agoilatu).  "Ouiller" VocBN. "Adoilatzea, agoilatzea: formes vicieuses du
néologisme aullatzea" H. "Aullatzea, ouiller [...], remplir jusqu'à l'œil" Ib. "Agoillatu, rehenchir, rellenar una
pipa en la que el vino ha mermado" A. "Agoilatu (BN, S), agüllatü (S), agollatu (S): 1.º mêler ensemble deux
éléments divers; [...] 2.º ouiller" Lh.  Arnoa zuten Bordalekotik. / Edo bertzela taula zokhotik / agollatuia ongi
uretik. 'Bien additionné d'eau'. ChantP 238. Bi barrika huretan, bada zuinbat hürrüpa, bada zertan untziak xaha,
bada zertarik barrika agoilla. Eskual 21-21 [sic]-1908 (ap. DRA). "Bixta ederrian" xahakoa bethexe die eta
züntzürrak agollatü. Herr 7-7-1959 (ap. DRA).
agoiotu (V-och ap. A), aujotu (G ap. A).  "Calzar herramientas" A. Cf. aho-jo.
agoko. "(B), carbón de leña gruesa" A.
agoko. v. ahoko.
agol. "De poca energía (V-ger)" A Apend. Cf. ahul.
agolba. "Alholva" Ond Bac. v. ailorbe.
agolbetze. "Campo en que se ha cosechado alholva" Ond Bac.
agoliña. v. agonia.
agomen. v. ahamen; ahomen.

mende.
agon. "Amigo (Larramendi)" Garate 7.ª Cont BAP 1957, 46.
agondu (G-azp-goi). Ref.: A Apend; Gketx Loiola. 1. "Incorporarse" A Apend. "Incorporarse el enfermo en la
cama, mantenerse en equilibrio. Ezin da gaixoa agondu" Gketx Loiola. Cf. hago(a).  Baña Yesu makurtuta asi
zan beatzez lurrean idazten. Ta galdeka aiek ekin baitzioten, agondu zan ta esan zien. Ol Io 8, 6s (Ker zutundu).
Aiek galdeka zekiotela, agondurik esan zien (Io 8, 7). Or MB 250 (Or Io 8, 7 Jesus xuxendu zan). Bildurrak lên
antzo arnas-ateri nauko. / Ontan, agonduz, begia dirdir gertatu zako. 'En esto, al restablecerse'. Ib. 543. Ordun,
Ixraelek, oputz eginda, oean agondurik, Yoseri esan zion [...]. Ol Gen 48, 2s (Ker bere ogean jesarri zan).
 Gerta zait, ostots bildurgarriz etxekoak oro / jeiki, baiña ni lo. Esan ordûn neri "Mikolas" agopez; / agontzen
naiz usu. "Y al punto recobro el conocimiento". Or Poem 530.
2. Apoyarse.  Oliondozko makil batean agondurik onela asi zan Damon. 'Incumbens tereti Damon sic coepit
olivae'. Ibiñ Virgil 54.
agonia (V-gip, L, BN, S; Urt I 26, VocBN, Gèze, VocCB, Dv, H (+ h-)), agonina, agoliña. Ref.: Lh (hagonia);
Etxba Eib; Elexp Berg.  Agonía; congoja, angustia. "Abitio, agonia" Urt I 26. "Agonia, agónia, agónija,
azkeneko hátsa" Ib. 460. "Agonie" VocBN, Gèze, Dv y H. "Agonixa luzia izan dau koittau aundixak" Etxba Eib.
 Tr. Documentado primero en Gasteluçar y desde mediados del s. XVIII tanto al Norte como al Sur. Emplean
la forma con aspiración inicial la mayoría de los autores septentrionales. La forma general es (h)agonia. Hay
agonina en Urquizu y agoliñian (det.) en B. Enbeita. En DFrec hay 5 ejs. de (h)agonia.
 Jesusekin egigun othoitz / Eta sofri agonia. Gç 90. Nahi nuke bethi pairatu / bihotzean agonia. Ib. 106. Euki
eban tristeza, da agonia andia Ortu santuan. Urqz 13. Gurutze berean iltzez josi ta nekez ta tormentuz ta agoniz
illik utzi zutena. Mb IArg II 124. Agonían edo azken atsetán Eakindea. LE Ong 134r. Jesus, Maria, Josep, / Ene
agonian / Defenda nazazue / Etsaien erdian. Monho 92. Jesu Kristok igaro eban agonia ta larritasuna. Añ EL1
220. Au bere gitxi da arimiak daukazan agonijeetarako. JJMg BasEsc 92. Zure hagoniaz eta pairamenez, libra
gaitzatzu, Jesus. Dh 80. Baldin presunak hagonia luzea badarama, irakurtuko da Oren saindua. JesBih 463.
[Donibane-Ziburun] badire ikhasiak lehen herrunketan, / Ager ditezkeienak edozein gorthetan. / Itxikitzen diote
bere sortzeari, / Hartzerat utzi gabe batasun nihori. / Buru onak badire aitzindarietan; / Heki da ematea hagonia
mentan. (Interpr?). Hb Esk 96. Eriozko agonia. Arr May 63. Agonia luze onetan. Camp EE 1883b, 524.
Dolorezko hagonia hori hain gogorra izan zen, non [...]. Lap 241s (V 108). [Mariaren] hilzia izan zen eritarzün
gabe, sofrimentü gabe, agoniarik gabe. Ip Hil 199. Jesus, Maria Josef, / hel zakiztaie ene azken agonian. Ib. 268.
Ilten zala [...] iru orduko agonia larri, estu eta ikaragarrizkoaren ostean. Itz Azald 35. Hagoniak iraun behar
zuen hirur oren handi. Zerb IxtS 90. Joanes XXIII-garrena agonia luze baten ondotik itzali da. Herr 6-6-1963, 1.
Gertatzen dena, gure oarkabeak agonia asko ta asko ez ikusi iduri egiten dituela. Vill Jaink 119. Baña milla
agonixa barik ori ezingo neukianetik bete, Eriotza da infarnu itzal onetatik atarako nabena. Etxba Ibilt 487. Argi
bakoitza itzalean hiltzen da / agoni ixilean. Lasa Poem 70. Oraindik ere sasoi daukazu, / zu etzuaz agonira. Uzt
Noiz 87. Nere iritziz, euskararen agonia ikusi dugu, azkeneko 50 urteotan. MIH 132.
v. tbn. Zuzaeta 75. UskLiB 18. Ur MarIl 52s. Azurm HitzB 57.
 "Campana funebris, partiadako ezkilla, agonia, hillezkillak" Urt I 26.
 Anziñako gauza jakiña da, Peleara edo agoniara, guztia da bat, gizonak irteteko, lenago olioz egiñ edo eman
oi zirala, gorputza sendoago egoteko ta etsaien lazoai burla egiteko. Cb Eg III 237.
- AGONIA JO (H). Tocar las campanas por un moribundo. "Hagonia iotzea, sonner l'agonie" H. Cf. agoniako.
 Ezkillak jo dezake nere agonia, / Beldurrez jarri nazu erdi illik iya. AB AmaE 411. Etorri zait nei / il bear
dedan garaia. [...] Jo zazue agoniya. Auspoa 49-50, 240. Oraindik illa ez nago baño jo zidaten agoniya. Lasarte
Auspoa 100, 58.
- AGONIAKO. (Adnom.). Cf. agoniako. v. AGONIAZKO.  Triste anima, gorputza larri / Agoniako tranzean.
Bast 5. Hagoniako othoitzak. Brtc 259. Jesus zegoan dolorez, / agoniako peneen artean. Añ EL1 221. Hagoniako
eri baten sendatzea. JesBih 403. Hobekiago eginen zuten erraitea ixilik, agoniako othoitzak. Elsb Fram 122.
Agoniyako trantzian. Ud 68. Bere agoniako / kalitza khiratsa. Zby RIEV 1908, 211.
- AGONIAKO KANPAI. Toque de campana por un moribundo. v. AGONI-EZKILA.  Hau da urkamendiko /
haxearen hotza / seguru izango da / agoniko kanpa. Balad 219.  "Agoniko kanpaien bidien imiñi, amenaza de
duro castigo (V-ger)" Ort Voc. v. agoniako.  --Andrak, zeuek ezango zarie testigu! Agoniko kanpaien bidien
imingo zaitxut. Karanbo! [...] --Andrie! agoniko kanpaie esan zu? Tire ardure barik neuk esangotsat
sankristaueri kanpaie yoteko. Ort Oroig 45s.
- AGONIAN IZAN (EGON...) (V-gip ap. Elexp Berg; H). (Estar...) agonizando. "Hagonian d, il est à l'agonie"
H (s.v. agonia). "Hagonian da, il est dans les angoisses de la mort" Ib. "Agonixan dagonian azken-arnasetan
egoten da" Elexp Berg.  Agonian denarentzat othoitza. Gç 155. [Misterio onek] ofrezietan dira agoninan
dagozanak gaiti. Urqz 8s. O nere Santu gozo, agonian edo iltzeko tranzean daudenen Bitarteko seguru. Cb Eg
III 296. Bere miserikordiazko begiez sogin dezan agonian edireiten diren pesone [sic] orori. UskLiB 81. Izan
ondoan gaizki, kasik hagonian. Hb Esk 15. Zure ohean jarriko zare, agonian bazine bezala. Laph 234. Lanparan

mende.
aurkitzen zan orioa gastauta, / agonian legetxe bertako metxea. AB AmaE 390. Heien doktrina falsoak segituz,
agonian dagotzi Laborantza, Industria eta Komerzioa. Elsb Fram 177. Cólera dutenen begiak sartuak, azkenetan
edo agonian daudenak bezala, betazalak more. FIr 192. Lau egunian agoliñian / zer ez eban igaroko? / Mundu
guztia Jaunari eske / al bada osatuteko. BEnb NereA 157.
v. tbn. Dh 77 (hagonian izan). Zby RIEV 1908, 211. Lasa Poem 70.
 (Con determinante).  Agoni baten dagon gizonak / dauzka milla komeri. Lasarte Auspoa 100, 58.
 "Au fig., parlant d'une chose qui est en grand péril. Zure egitekoa hagonian da, votre affaire est à l'agonie,
prête à mal finir" H.
 AGONIAN SARTU.  Ori bera Eliz Ama Santak iltzer edo agonian sartzeko dagoenaz Oliazioan egiten du.
Cb Eg III 237. Ta eria agonian sartzean, urrengo Elizaren orazioak esaten dira. Ib. 260. Gaitzak estutzen edo
agonian sartzen badu. Ib. 255. Batek behin iduri galtzerat zohala; / Laster berritz ikusten hats handi zuela; /
Noiz ere baitzen kasik hagonian sartzen, / Orduan nihoiz baino zailago agertzen. Hb Esk 26. Aphezpiku saindua
lo hasma batean erori zen; agonian sartzera zoan. Prop 1876-77, 187.
- AGONIAZKO. (Adnom.). v. AGONIAKO.  Hain tristezia handitan sarthu zen, non izan baizen agoniazko
estatian. CatLan 43.
- AGONI-EZKILA. Toque de campana por un moribundo. v. AGONIAKO KANPAI.  Entzutean etxeko
agoni-ezkila / bihotzaren bakea non aurki, non bila? Xa Odol 203.
agoniako (V-gip), agonioko (AN-larr). Ref.: Asp Leiz y Leiz2 (agonioko); Etxba Eib (agonixakua). 
"Campana o toque de campana a muerto" Asp Leiz2. "Campana que avisa de los agonizantes para que los
vecinos le ayuden con sus oraciones. Agonixakua izan da eta ez dakit zeiñ ill ete dan" Etxba Eib. v. HIL-
EZKILA.  Ez egon agoniñakoa jo artean begira, Sakramentu au [oleaziñoa] errezibietako. Oe 146. Nos
bizijago gogoratuten jaku erijotzia, bataren agonijakua, bestiaren eleisakuak eragitia, bestiaren seina egin ezina
[...] edo tiro bat emotia entzuten dogunian, edo ikusten dogunian baino? fB Ic III 263.
agonina. v. agonia.
agonisant.  Agonizante.  Maria Birjina saintaren ororen dama eta agonisanten patronaren, eta
pharadüsüko saintü eta sainten arartekotarzünaz, nahi dian osagarria ützüli eriari. Mercy 31 (v. tbn. otro ej. en
la misma pág.).
agonizatu.  Agonizar. Según el editor, se encuentra en la Doctrina de Lizarraga de Elcano.
agonu. v. agoñu.
agoñu (S). Ref.: Lh y Lrq (agoñü). 1. "(Ip) courage, énergie" Lh. "Énergie" Lrq.  Meza entzün zian,
komuniatü eta gero oihü egiten zialarik bere troper: goatzan agoñürekin, Maria Birjinaren izenian! Ip Hil 31.
Eta bethe zütian haien gogoak eta bihotzak, argiz, indarrez eta agoñüz. Ib. 189. Ez tizie arduik, eztizie indarrik,
eztizie agoñürik. Ib. 149s. Eta hala lürrian egotxirik, nun ezpeitügü bekhan baizik gogoaren zelialat altxatzeko
agoñürik. Ip Imit I 21, 4. Agoñürik ez dü. Darric (ap. DRA). Ezkuntü direia, bai begiak zabaltzen zeitze nigarra
begian eta bizitze eramaiteko "tirrit" ez die agoñürik. Herr 28-3-1960 (ap. DRA; la ref. es incorrecta).
2. (S ap. Lh; H (S)), agonu (S ap. A). "(S), mauvaise disposition du corps, souffrance, indisposition" H.
"Disposición buena o mala del cuerpo" A.
3. "(S), [...] appétit (à table)" Lh.
agopaldi. v. ahapaldi.
agope. v. ahape.
agor (gral.; SP, Urt II 286, Lar, Añ, Gèze, Dv, H). Ref.: A; Etxba Eib.
I (Adj.). 1. Seco, árido (ref. en la mayoría de los ejs. a la tierra o a los campos, y menos frec. a los pozos, ríos,
fuentes...; ref. al tiempo sólo se encuentra en Mendiburu). "Sec, tari, enjuto, seco, secano" SP. "Aret ager,
bazterrak seko, idor, agor dire" Urt II 286. "Seco, sikua, leorra, idorra, agorra" Lar y Añ (cf. Lar: "Seco,
aplicado al hombre, al árbol, a las ramas, igarra, igartua"). "Orejones, lonjas secas de melocotón, musiken puska
agorrak" Lar. "Sec, stérile. [...] Lur agorra, terrain sec, stérile. Denbora agorra, temps sec, temps de sécheresse"
Dv. "1. sec, sans humidité; [...] 2. tari, épuisé. Ithurri agorra, fontaine tarie" H. "Agotado. [...] Juan daneko illa-
betian, iturri agorra solo azpikua" Etxba Eib. Cf. IC I 576: "Agorreta es vocablo vascongado que quiere decir
'casa seca'". v. idor, lehor, ihar.
mende.
 Tr. Documentado al Norte desde principios del s. XVII y al Sur desde la segunda mitad del s. XVIII. En
DFrec hay 6 ejs. Se tiende a relacionar, hasta en el parentesco, agor, idor, ihar, lehor y otros términos más, que
pueden traducirse, al menos en ciertos contextos, por 'seco, sec, dry, trocken, etc.'. Esta coincidencia es más
aparente que real. En general, agor es 'seco', dicho p. ej. de una corriente o del recipiente de un líquido (además
de la esterilidad de hembras; v. antzu); de aquí agortu, más o menos equivalente a ahitu, lat. exhaurire, hablando
de una fuente, un pozo, etc. En origen idor, como el occ. lehor, siku, se contrapone a busti 'mojado, húmedo',
aparte de que lehor, gral., se refiere a 'tierra (firme)'; así en lehorrez eta itsasoz 'terra marique'. Finalmente, ihar
se refiere en principio a cosas vivas (plantas, miembros de animales, etc.) y se contrapone a heze 'verde'.
 Lur agor eta idor baten pare. "Sicut terra sine aqua". Ch III 3, 7. Ezen ni naiz lur hura illhun eta agor
dagoena zuk argi dezakezun arteraiño. Ib. 23, 9. [Marmol zuria] gañetik bustitatzea ta gañetik ura daiola
gelditzea; baña barrendik len bezain idor ta agor. Mb IArg I 277. Deabru gaisto Jesusek urrun-aienatuak ez du
bere lan galgarrirako bazter agorra baizik arkitu oi. Ib. 244. Badira [...] eguraldi agor ta bazterrak galtzen
dituzten ubelde, arri, aize ta elementak. Mb IArg II 277. Lur agor, iguzkiak alde guzietarik erretzen duenaren
iduriko. Lg I 210 (II 89 tbn. lur agor). Mendi idorren oinetan ontzen ditugun lurrak / Bere ganik ez balire diren
bezain agorrak. Monho 58. Ez ala [landarak] lur gozatsuti badaruez lur agorrera. Mg PAb 126. [Bizkaijan]
tokirik agorrenian billatuten da iraurkina. Ib. 129. Jauna, ene arima lur bat da agorra eta urik gabekoa. Jaur
379. Bere janzia kendu, eta putzu-zulo agor batera bota zuten. Lard 49. Horra nola agorra iduri duen lurrak
ekhar dezakeen bazka ona. Dv Lab 106 (102 lur agor). Iduri du, su lotzekotz, belharra izan behar dela barnean,
lekhu agorrean. Ib. 126. Hango lurra, iguzkiaz kiskailia, nihon den agorrena dela. Laph 201. Begiak agor,
pultsuak geldi. / Ozta-ozta bizi nintzan. AB AmaE 10.
 (s. XX). Alderdi artako erriak baldar ta txiroak ziran geienak; ango lurrak, agor, lau, zabal ta berdiñak. Ag
G 113. Ez behirik, ez ardirik ez dugu ikusten. Eremu hits, agorrak! JE Ber 18. Dena sarraski, dena zurruta agor,
dena hegi diren harrizko mendoitz hits batzu. Ib. 41. Inguru guziak ihintz mikorik gabe idor-agorrak zaudelarik.
Zerb IxtS 46. Lizuna erreka agorretan. / Belar txutik ere ez alor txigorretan. SMitx Aranz 53. Gaztelako lur
agorrak. Etxde AlosT 43. Batzuk usteko zuten bezain agor eta antzu ezta beraz izan Baztango lur eder hau,
euskara idatziarendako. AIr in Izeta DirG 12. Gabaz obeto mozten dira lasto ariñak eta larra agorrak. 'Les prés
secs'. Ibiñ Virgil 75. Ez liguke batere kalterik egingo, nere ustez, lehen filosofiaren gailur agorrak pixka batez
utziko bagenitu. MIH 89s.
 Kandela hunek hari baten moianez du argia [...] fiñean, agorra da, kherik baizen ezpaitu egiten. Gauza bera
da munduko gloria. Gç 30.
 (Uso fig.). "Bihotz agor du" SP.  Hurbiltzen aiz, Herioa, odolez egarririk, [...]. Bistaz ikharatzen dituk
buruzagi gogorrak / Eta ematen daroztek transimendu agorrak. EZ Man I 44. Iauna, ezazula agin / predikuen
hazia / ene bihotz agorrera / alfer den egotzia. EZ Eliç 62s. [Zeren zaren] hain epel meza erraitean, hain idor
eta agor errezibitzean. SP Imit IV 7, 2 (Ch agor; Mst idor, Ol legor). Haiñ agor komunione ondoan. "Tam
aridus in communicando". Arbill IV 7, 19. Erraiten dutelarikan ezen, Eskuara hitzetan agorra, eskasa eta
moldegaitza dela, eta eztela jeusetako. ES 165. Ez dezazula uste izan mintzo naizela nahiki ariñez, borondate
flako eta agorrez. He Gudu 166. Orra Jesusek ekusten zuena onez ta milagroz bazterrak betetzen zituen
denboran: [...] berari zerraikola munduko guziak. Baña gero, bere lanerako artu behar zuen bide agorra artu
zuen aldian? Mb IArg I 252. Ez arbuia / Jauna, ene bihotz agorra, / Ez arbuia / Ene ein ahal apurra. Monho 80.
Ez dute komunio onik egingo komunio ondoan motel, agor ta siku siku daudenak? Mg CC 226. Amore gozoak
ekarri dezake konfianza arro, ta bere buruaren amorea [...]. Baña amore illun, agor ta penazkoak berez dakar
humiltasuna. Ib. 237. Egon leite damu [...] sendo bat bijotz agor siku ta negar bagian? Mg CO 63. Gizonaren
bihotza, amodioz agor, / Egon othe diteke zeruari gogor? Hb Esk 238. Bi yaun aphez horiek, ungi egiteko, / Ez
dute eskas bihotz, agor dena maizko. Ib. 146. Arima bethi ilhun, bethi agor, azkenean Jainkoaren miserikordiaz
etsitzen du. Laph 43. Haren hitzak beharria xoratzen zuen arren, agor uzten zuen bihotza. Ib. 175. Arnas agor
au adiz / sar ni barnagoan / Zure deadar oien / musikaren ioan. "Escuchando este resuello seco". Or BM 100.
Arnasak diraudano, / Arnas barnago oni / lagun iodan soinu / agorrago oneki. "Con este sonido seco". Ib. 40.
2. (G-to ap. A Apend; SP, Ht VocGr 269, Lar, Dv, H, A (que cita a He)). Estéril, sin fruto (se dice
especialmente de mujeres, árboles...). "Emazte agorra edo agortua, femme stérile" SP. "Urthe agor bat, une
année de stérilité" Dv. "Stérile, qui ne peut avoir d'enfant. [...] Ce dernier terme est généralement employé pour
les bêtes" H. "Emakume agorra (G-to)" A Apend. v. antzu.
 Zuhaitz alferra, fauna, idorra eta agorra, hostoaren eta lorearen ondoan fruturik iasaiten eztuena. Ax 191 (V
129). Umerik ezin ditekeienean emaztea agorra [...] izanez. SP Phil 409. Zerutik izan zuen [Mariak] / Mezu
dibinoa, / Ez zuela izanen / Agorren laidoa. Gç 67. Hil eznadintzat, eta agor egin fruturik gabe. Arbill III 2, 14.
Hill ez nadintzat, eta agor eta fruitu gabe egon ez nadintzat. Ch III 2, 3. [Luis hamalaurgarrena] zeina ethorri
baitzen mundura haren Ama hogoi eta hirur urthez agorra egon zen ondoan. CatLav 433 (V 205). San Joan
Baptistaren jaiotza da alabaña ama agor ta aita zar baten semearen [...] jaiotza. Mb IArg II 105. Aingeru batek
erran zion haren amari, etzela gehiago agor egonen, emanen zuela mundurat haur bat. Lg I 223. Orai urthe
agor bat badut, gero sasoin aberats bat uste dut. Brtc 138. Haurrik etzuten, zeren agorra baitzen Elizabeth. HeH
Lc 1, 7 (Dv, Ir YKBiz 2 agorra; Lç steril, Ol legorra; v. tbn. en contexto similar Hm 81 agorra). Eta hil hau
mende.
iadanik seigarrena darama agorra deitzen zuten emazteak. Ib. 1, 36 (Dv agorra). Zorionekoak emakume
agorrak eta aurrik artu ez duten erraiak. Lard 458 (Ir YKBiz 498 emakume agorrak). Maldetako sorhoak izanen
dira agorrak, zeren aspalditik uharrek larrutu baitituzte beren onkhailu guzietarik. Dv Lab 105. Ta agor omen
zana, sei illabeteko dago (Lc 1, 36). Or MB 51. Eta guzietan garbitasuna, pozez ernari, ez agor, Zu, Iauna senar
zaitutela. Or Aitork 206.
 (Uso fig.).  Martir hunek mespresaturik / lurreko plazer agorrak, / jujatu zituen zirela / falsoak eta
miñkhorrak. Gç 190. Xede hauk baizen ez baditu izan zure doloreak, inutila, agorra, funtsik-gabea izatu da. Brtc
167. Onerat konbertitzen ez gaituen penitentzia itxurazkoa eta agorra dela. Ib. 118. Ni balia nadin hek egiten
dituzten erreflexioneez; ez beitez izan enetzat agorrak. Ib. 157. Izpirituz umil denak / ez baditu barnean /
sendimendu apalenak [...] haren umilitatea / bertute agorra da. Monho 98.
II (Sust.). 1. (V-gip, AN-gip). Ref.: AEF 1925, 104; SM EiTec1 (azelin); Etxba Eib. Sequía. "De las sequías
tomó origen aquel refrán ferronero que dice: Aitzaki ederra olajaun pobriak agorra (AN-gip), que quiere decir:
Buen pretexto para el ferrón la sequía" AEF 1925, 104. "Agorrakin, amorraiñak larri da azeliñak geldi" SM
EiTec1 (s.v. azelin). "Sequía. [...] Aspaldixan agorra daukagu alde onetatik" Etxba Eib. v. agorraldi, lehorte. 
Lauda pontuan lurretik, / kreaturok Iainkoa: / dragoin eta usin orok / lauda gaingainekoa. [...] Elhiok berze
tropekin, / emozue aithorra: / suge eta hegastinok, / eztuzuen agorra. Hm 98. Errege ta erreinu guzia aize
idorrez ta zeruko agorrez zeatzea. Mb IArg I 368. Zeren arrak, mamorroak, arriak, agorrak [...] galdu duen
ereñi ta jorratu zuenetik zetorren guzia. Mb IArg II 71. Asarrez ez deusku, ak / Bialtzen euririk, / Agorrez bizi
gara / Danok erdi illik. AB AmaE 358 (v. tbn. 359 aurkietan da agorraz / ia ondatuan). Euririk baga joanagaitik
emen luzaro, / Aretx maitea, ez da izango beti agor. Ib. 66.
 (Uso fig.).  Gaiak ere, ezin bestean, ez zen nahi bezala hautatzerik, gorago aipatu dugun ondasunen
agorrak premia larrian uzten gintuelako. MEIG IV 135.
2. (Lar, Añ, H). "(En) seco, leorrean, agorrean, idorrean" Lar y Añ. "Untzia agorrean da (substantivement), le
bateau est à sec" H.
3. (V-ger-och-gip-al, G, AN-gip; VocCB  Dv (G)). Ref.: A; EI 316; Iz To y UrrAnz (ilbeltza), ArOñ; Elexp
Berg. Septiembre. (Tbn. 'agosto' sg. VocCB y H; 'octubre' en AN-larr y G-azp (Zarauz) sg. EI 318 y Echaide Nav
64). "Septiembre. Adinekoek ezagutzen dute, baina erabili setienbre" Elexp Berg. Cf. ANDRE MARIA
AGORREKO, AMA BIRJINA AGORREKO. v. buruil, agorril.  Tr. Documentado desde la segunda mitad
del s. XVIII en autores occidentales, principalmente guipuzcoanos.
 Urteko illen erdiak izen bana, besteak biña, ta iruna dute [...] 9. Burulla, Iralla, Agorra. Cb EBO 47. Santa
Kruz Agorrekoaren pesta. 'Santa Cruz de Setiembre'. Izt C 290. Agorra eta urria / eper eizerakoak dira. Izt Po
137. Aboztuaren ogeitik, agorraren zazpiraño. Lard 546. Agorraren ogeita zazpiyan. 'A veinte y siete de
Setiembre'. Aran SIgn 107. Agorraren zortzian [...] Ama Birjiña Aranzazukoaren erromeria zan. Arzac EE
1884a, 9 (v. tbn. Bv AsL 23 agorraren ogei ta seian, EE 1887b, 267 agorraren bostean, Ud 82 agorran
zortziyan, AzpPr 37 agorraren amarrian, Ag Kr 215 agorraren 22an, Balad 143 agorraren bostian). Agorraren
erdian gagoz. Arranondotarrak, bi edo iru illabetean erbestetik atunetan ibillita [...] etorri dira etxe aldera. Ag
Kr 44. Datorren Agorraren lenbiziko egunetik aurrera. EEs 1917, 77. Garoil edo Agorraren 22an. Eguzk RIEV
1927, 433. 1870-garrengo Agorraren seigarrena zan. Or SCruz 25. Berotu bear du poliki eguerdirako, Agorra
illurren izanagatik. Ldi IL 40. Bergaran bertan, Agorra (Iralla)ren 7gnean. Ib. 128. Aloñako Amaren jai egun
bezperan gertatua. 1638'ko agorrak 7. SMitx Aranz 213. Urrengo urtean, agorrak 14, Gurutze-eguna Lezon.
NEtx Antz 158. Agorretik asi ta otsaila bitartean. Munita 46. Dagonillaren beroak [...] pasa dira [...] Orain
agorrean gaude. Txill Let 48. Agorra agor etorri zaigu, / garaillari aize txarrak, / desegindurik arbiak eta /
alpapa ta birbelarrak. And EgunS 121.
v. tbn. Zab Gabon 54. Basarri 5. Gazt MusIx 144.
4. (G-nav ap. CEEN 1969, 83). Variedad de lino. "(Lino) secano" A, que cita a Mg. "El 21 de Septiembre es la
fiesta de San Lino. Ese día había que sembrar el lino en Urdiain (San Lino egunien danok agorra ereitera!). San
Migel Urriko, agorra bi orriko, San Miguel de Septiembre, el lino con dos hojas al aire" CEEN 1969, 83. v.
agorlino.  Lino mueta bi dagoz, batari deritxo agorra ta bestiari lina beria. Mg PAb 138. Lino agorra bada /
Jakoz ateraten / Ganak, eruateko / Gero-ezpatatuten. Ib. 144.
- AGOR-OLA. v. agorrola.
- AGORRA EGIN (V-gip). Ref.: Iz ArOñ (agórtu); Etxba Eib (agorra eiñ, agorrilla); Elexp Berg. "Agórra iñ,
vaciar un pozo" Iz ArOñ. "Operación de agotar o poner en seco una parte del cauce o el álveo del río para coger
la pesca. Presapian agorra eiñda erozenbat angira, loña eta barbu artu eben Santa Ana egun baten, habiendo
agotado el cauce bajo la presa [...]" Etxba Eib. "Agorrillian errezen agorrak eitten dira, en setiembre es cuando
es más fácil agotar el cauce del río" Ib. "Operación de desecar una presa o un pozo para pescar más fácilmente.
Baldiekin agorra ein presapian da edozenbat anborraiñ arrapau giñuan" Elexp Berg.
- AGORREAN. "Agorrean, à sec, sèchement, secamente, a secas" SP. "Agorrean lanean haritzea, travailler à la
journée sèche" H.
- AGORRIK (Estar, quedar...), seco, estéril.  Bere alferkeriak eta etxeko artha eskasak hekien alhorrak
agorrik geldi-arazten ditu. Dh 197. Parra eragin behar zanean, hartako ere zu ona, / gure denboran ezagutu dan
mende.
bertsolaririk osona. // Egun ordea agorrik zaude, ai, ezin-beste estutan / herri gainera hainbeste ur on ixur
ondoan burrustan. Xa Odol 311.
 Etim. Relacionado ya por J. Saroïhandy RIEV 1913, 477s., con gasc. agor, arag. agüerro 'otoño'. Se trata de
términos pirenaicos, cuya significación, según Rohlfs 55 (v. tbn. agorril 'agosto' y 'septiembre', infra) ha debido
de ser fijada tarde: "Autrefois elles [ces formes] ont dû désigner simplement l'époque de l'année où la sécheresse
commence à se faire sentir, cf. en Ariège ourrado 'mois d'août". De origen no latino.
agorande (Sb-Urq, Lar  H).  "Agorandea, inflatio" Sb-Urq. "Hinchazón, soberbia, orgullo" Lar.
hagorandu (L, BN-baig ap. A; SP, Sb-Urq, Dv, H), hagoandu (Dv).  Afligir. "Hagorandua, qui est aux abois,
agonisant. [...] Leku batean gaude hagorandurik [Ps 83, 26]" SP. "Hagorandua, [...] lánguido, languissant" Sb-
Urq. "1. être en suspens, dans l'attente et l'anxiété [...]; 2. être dans l'affliction, la souffrance, l'angoisse [...];
défaillir, être épuisé de forces" H, que cita a EZ y Lg. "Torturar, afligir" A. Cf. hagoatu.
 Tr. Documentado sólo autores septentrionales no suletinos.
 Eztukete ene penek bada noizbait mugarik, / Hemen egon beharko dut bethi hagorandurik. EZ Man I 100.
Karzela izigarrian / daude hagorandurik, / bere libratzeko ezin / daditela obrarik. EZ Noel 132. Hunen
absenziak guztiz / Ninduen hagorandu: / Ikhusteak berriz darot / Bihotza alegeratu. Ib. 79. Zer progotxu duzu
berdin / ene hagorantzeaz / eta ene bekhatua / herioz punitzeaz. EZ Eliç 304. Iauna ene arima da / munduan
hagorantzen, / eta ene salbatzera / noiz ethorriko zaren. Ib. 230. Hagorandua naiz, mundu huntan presondegi
beltz batean bezala gaitzez kargatua. Ch III 21, 4 (SP ondikozko, Mst miserable). Haiñ gare flakoak eta
hagoranduak non bizia ere nekhagarria baitzaiku. Ch I 18, 6. Ikhusatzu batzu herraz, inbidiaz eta koleraz furian
jarriak [...]: berzeak hagoranduak, gogoetatsu eta khexu billakatuak. He Phil 68s. [Gure arima] unhatua izanez,
hagorandua eta tontotua dagoela. Ib. 506. Guzia hagorandua, hirur egun hetan yan eta edan gabea. Lg I 292.
Baliatu ziren gerlako imintzione guziez yazartekotzat armatua etzen populu hagorandu bati: erori ziren, bet-
betan, yuduen gainerat. Ib. 138. Egin zuen penitentziarik dorpheena, [...] hagorandua izaterainokoan bere
gorphutzean. Ib. 308. [Salbatzaillea] hagorandua zela, eta bere indar guziez hurren gabetua. Lg II 277.
Mortifikazionez hagorandu zuten haren gorphutz herbala. Lg (ap. H). Zure bihotz adoragarria nere bekhatuez
kargaturik izan dela heriotzeraino hagorandua. Dh 82. Jesus Jainko ona, agertzen natzaitzu bihotz hagorandu
batekin. Dv LEd 276. Etxola txar harren aldetik iragaitean, sumatu auhenez zagola norbeit haren barnetik [...].
Aurkhitu zuen Franzizko gaizoa, hantxet zagola hagorandua. Prop 1895, 181. Bizirik hil, hilik bizi, o bizi
hilgarria! / Hagorandua dolorez, ene hiragarria! / Ezin konplitu desirez / Hiltzen naiz ezin hilez. Kantika
Espiritualak (ap. DRA).
agoranduro (Lar  H).  "Hinchadamente, soberbiamente, goitiro, agoranduro" Lar.
hagorantza.  Aflicción.  Eta sukharrak arrats guziez indar berriak hartuz, egun gutirik barnean ahitu ta
hagorantzan ezarri zuen. Birjin 584. Frantxisa on zelakotz ginduen galdetu, / hark gure Burijesak ditu ondoratu
/ zori gaiztoz da libro angeles arrantza / ordutik da hasi gure hagorantza (1790). BertsZB 149.
agoratu. v. ahoratu.
agordient. v. aguardient(e).
agordura (Hb ap. Lh), agortura (SP).  Sequedad. "Agortura, sèchement, enjucamiento" SP. "Sécheresse" Lh.
agorgailu.  Esterilizante, anticonceptivo.  Horra zertako kondenatu eta gaitzetsi behar diren, haurrik ez
pizteko matrikula eta agorgailuak. Herr 16-3-1961 (ap. DRA).
agorge. "Gorga, comida de las aves de cetrería, es voz contraída del Bascuence agorgea, que significa lo mismo;
aunque hoy se llama agorge, en muchas partes, a aquella comida con que ceban por fuera y a la mano a los
capones y otras aves. Y agorgea quiere decir sin sequedad, cual ha de ser aquella comida" Lar.
agorient. v. aguardient(e).
hagorikatu. "(L-ain), oprimir. Goseak hagorikatua dago, está muerto de hambre" A. v. hagorandu.
agorkabe.  Inagotable. v. EZIN AGORTUZKO.  [Espiritu Santua da] Aitta ta Semea bezin ona, ta
ondasuntsua, ondasun guzien itturburu agorkabea. Inza Azalp 84.
mende.
agorkai. "Mundillo, género de enjugador" Lar.
agorkaitz.  Inagotable. v. EZIN AGORTUZKO.  Nork jarri edo ipiñi ote ditu gure mendietako arkaitz
artetan, urte guztian pixkaka ura botatzen ariko diran putzu agorkaitzak? Inza Azalp 31.
agorki. "Austere, mokhorki, dorphéki, gogorki, zorrozki, garrazki, minki [...] idorki, agórki" Urt III 217s.
agorlantzatu. "(BN; Laf.) déchausser (un arbre) pour l'irriguer" Lh.
agorlino (V-m, G-to, AN). Ref.: A, A Apend.  "Lino inferior" A. v. linagor.  Ailorbe ta liñoa edo agor-liñoa
San Migeletan [ereiten dira]. Ezale 1897, 326a. Bi liño-mueta ziran [...]. Bestea, Iraillaren aizkenaldez ereiten
zana: [...]. Agor-liñua zan onen izena. J.M. Tolosa EEs 1923, 173.
agorna. v. alburno.
agorraldi (V-ip ap. Etxba Eib).  "Estiaje, sequía. Aurten, agorraldi luzia daroiagu" Etxba Eib. v. agor II (1),
agorte, lehorte.  Agor-aldietan, euren soloetarako urik bear eudenetan [...]. Akes Ipiñ 21.
agorrarazi, agortarazi (S ap. Lh), agorterazi (S ap. Lh), agor erazi.  Hacer secar, desecar. "Faire se
dessécher" Lh.  Lur on puska bat agorrarazten dute idortegian, hain ongi non bere ur guzia galdurik, lur hura
herraustua gelditzen baita. Dv Lab 75 (v. tbn. 76). Eta agorerazi zian haren [Eufrateko] hura. Ip Apoc 16, 12
(Ur (G) agorrerazi zuen, Dv agortu zuen hango hura, Echn agortu zen aren ura, Ur (V) sikatu eban bere ura).
 agortuazi. Agotar.  [Dantek] ipernuko ta zeruko berri bere gisa ematen, idurimena agortuazi zula esan
liteken, eta iduri-gaiak ere bai. Or QA 73.
agorratu. "Tener manía, tirria, preocupación, empeño contra alguno (BN; Darric). Hango etxekoekin agorratuak
ziren gure etxekoak (Id.)" DRA. v. aborritu.
agorreria (Dv  A (agor-eria)). 1. "Sécheresse. Fig., disette, manque" Dv. "Sequía, penuria, escasez" A. 
Zeren gosia, agorreria eta hilzia Jentetan eta aberetan algarri ardura jarraikiten direnak, baitira Jinkoaren
azotiak. Bp II 60.
2. "Estreñimiento (S; Jaureguiberry)" DRA.
agorrez.  Inagotable. v. EZIN AGORTUZKO.  Zure errukitasun agorrezak argitu nau. Elizondo KristPE
166 (ap. DRA).
agorrezin, agortuezin.  Inagotable. v. EZIN AGORTUZKO.  [Jesukristoren] aberastasun agor-eziña. JBDei

1919, 164. Zorion agor-eziñaren Itur [sic]. SMitx Arraun 105. Zu berriz betetasuna zera, ta atsegin lizungabeen
iturri agortu eziña. Or Aitork 47. Bere bukaeran [irudia] agor-ezina eta bukatugabea dirudi. "Inagotable". MEIG
IX 121 (en colab. con NEtx).
agorrient. v. aguardient(e).
agorril (AN, L, BN, S, R; SP, Lar, Lecl, Añ (V), Dv (BN), H (s.v. agorra); agorrila S; Arch VocGr (det.), Gèze
(agorila)), aorril (BN-occ), aburril. Ref.: Bon; VocPir 25; A; EI 315; Lrq /agoRíla/; ContR 515 y 529; Echaide
Nav 62.
1. Agosto. "Agorrilla, août" SP. "Août. Agor hil, mois sec. [...] Agorrileko, qui est d'août" Dv. v. abuztu.
 Tr. Documentado sobre todo en textos septentrionales. Al Sur se encuentra en Cardaberaz, Ezale, HerVal (164
aburril), Mendigacha, T. Agirre, Erkiaga (Arran 181) y Alzola (Atalak 104); cf. tbn. infra (2) los ejs. ambiguos
de Echagaray, Arrese Beitia, Goñi, JBDei, EusJok y Salaverria. Hay ejs. no ambiguos de agorrila, con -a
constitutiva, en Oihenart (agorrilan), en Mercy (agorrilako), en Arbelbide (Igand 7 agorrilako), en una balada
suletina recogida en ChantP (316 agorrilan), en Oxobi (agorrilan) y en Mirande (Pr 37 agorrilan). En DFrec
hay 7 ejs. de agorril.
 Agorrilla. Lç Cal a 6v. Rochellan Agorrilaren 22, 1571. Lç Adv * 7r. Illhabetheen izenak dire zein bere
lerroan: Urtharilla, Otsailla, [...], Abustua edo agorilla. EZ Eliç XXIV (v. tbn. Noel 20). Sentona agorrilan bidez
bahoa, uk eureki ekitakoa. "Vieillard si tu voyages en août, aies avec toi ton parasol". O Pr 669. Maulen
mende.
agorrilaren 23gerrenian 1668gerren urthian. Tt Arima XXI. Salbü Üztaila, Agorrila, Ürrieta hilabetetan. Bp I
25. Urteko illen erdiak izen bana, besteak biña [...] 8. Agorrilla, Abustua, Abostoa. Cb EBO 47. Agorrilako
lehen astian. Mercy 37. Hartu zuen bertze untzi batek, eta Jarafat ereman Agorrilaren azkeneko. Buruilaren
lauan Jerusalem zen. Laph 61. Agorrilaren bosta zen, bero handia. Ip Hil 101. Agorril edo Agostuko Andra
Marietarako. Ezale 1897, 189a. Agorril-buruil gau izarretara. HU Aurp 207. Vidankoze 1904ko agorrilaren 6a.
Mdg 141. Agorrileko iguzki bat, sua zariona. JE Bur 161. Agorrilan ardura / Bero gogorrak ari. Ox 90. Ilabete
hunen (Agorrillan) amabostian da aipu haundiko gertakari horren urte betetzea, eskualdunek Karlomaneri eman
zakoten zafraldiarena. Zub 29. Agorrillaren zazpian. FIr 134. Agor-illean gaituk. Au eguzkiaren kiskalbearra!
Jo dezagun gari-lastoa zuztar-ondotik. TAg GaGo 94. Agorrilak ontzen, buruilak biltzen, bigek oro antolatzen.
Zerb GH 1936, 115.
v. tbn. UskLiB 8. Elsb Fram 96. Eskual 17-5-1912 (ap. DRA). Ardoy SFran 113. Alzola Atalak 104.
2. (V-gip, AN-gip; Dv (G, s.v. agor)). Ref.: Etxba Eib; EI 316. Septiembre. "Agorrillian errezen agorrak eitten
dira, en setiembre es cuando es más fácil agotar el cauce del río" Etxba Eib. v. agor II (3).  Epaillatik asi, eta
Agor-illa bitarteko sei illabeteetan. Izt C 78. Etorri zan bein San Migeletan. [...] Agorrillaren arratsalde batean
jetxi zan. Ag G 110. Kristau-erromeri au egiñgo da aurtengo Agorrillaren zortzian. Ant EE 1884b, 40.
Erenegun igande, Agorrilaren (septiembre) ogeigarrena. Motxogane Herr 1-10-1959 (ap. DRA; se trata de un
escritor meridional). Dagonillaren beroak [...] pasa dira. [...] Agorr]a[illa: illetan zoragarriena. Udatarrak
joaten asi dira. Txill Let 48. Udarak eman ditu onenak, / etorri da Agorrilla. Uzt Sas 65. Agorrillaren zortzian
oi da / Ama Birjiñan eguna. Ib. 57. Kantuz hastera doha / Ahetzetik Mattin / Agorrilain zortzian, / igandearekin.
Mattin 50 (ref. al día de la Virgen).
v. tbn. Zab Gabon 109 (agor-ill). Salav 55. (Ejs. ambiguos en cuanto al significado): Echag 212. AB AmaE 184.
Goñi 116. JBDei 1919, 312. EusJok II 64.
- AGORRIL-ARAN. "Agorril-ahan (BN), ciruelas del mes de agosto" A.
- AGORRILEKO ANDREDENA MARIA. Virgen de Agosto. v. ANDREDENA MARIA AGORRILEKO. 
Herriko besta bigarren egunean, --hauk Agorrileko Andredena Mariz izaiten dira beti. Xa Odol 35. Berriz ere
urte muga orhoitgarria zuen Frantsesek: agorrileko Andredena Mari! "Nôtre-Dame d'août". Ardoy SFran 212s.
agorrilki. "Agostizo, nacido en agosto, aboztukia, agorrilkia" Lar.
agorrola (G ap. A, que cita a Lar).  "Estas herrerías en tiempos antiguos estaban en los montes [...] fueron
poco a poco bajándose y se establecieron en parajes donde podrían servirse del agua para los ingenios, y desde
entonces se llamaban las herrerías de montes agorrolak, herrerías en seco y sin agua a diferencia de las nuevas,
que se llamaron zearrolas, herrerías de agua, herrerías en húmedo; y las que se pusieron junto al agua, pero no la
tienen en verano quedaron también con el nombre de agorrolak" Lar Cor 64  Zubiau Burd. "Ferrería
agostada" A.  [Arrasate] inguruko lurrak estaltzen zituen meatz ugariak, bere mendietako agor-ola eta erreka
basterretako ola-masukarietan burdiñ eta galtzaidu biurtzen ziradenak. Ezale 1897, 90b.
agorrosin. v. aharrausi.
agorrune (V-gip ap. Etxba Eib).  Escasez. "Gerra ondorian, agorrunia izan eben gauza guztiak, después de la
guerra hubo escasez de todas las cosas" Etxba Eib.
agortasun (AN-larr-erro ap. A; SP, Urt II 310, Lar, Añ, Lecl, Dv, H (s.v. agorra)), agortarzun (-zün Arch ms.
ap. DRA). 1. Sequedad, aridez; sequía. "Sécheresse, sequía, seca, secamiento" SP. "Ariditas, idortásuna,
agortásuna, sekéria" Urt II 310. "Secura" Lar. "Sequedad" Añ. "Sécheresse" Lecl. "État de sécheresse" H. 
Agortasunak eta goseteak iraun zuten hirur urthe eta erdi. Lg I 351. Erresuma hura zen bakharra zeruko ihintza
gozoaz fagoratua. Bertze herri guziek etzuten ikhusten agortasunik baizen. Ib. 210. Bada, gosete bat atheraturik
lurraren gainera, Abrahamen egunetan gerthatu zen agortasun haren ondotik [...]. Dv Gen 26, 1 (Ur urritasun).
 (Uso fig.).  Galtzen tugu debozionezko konsolazioneak eta espirituko idortasunean eta agortasunean
erorten gara. SP Phil 486s (He 493 izpirituzko idortetan eta agortetan). Eta ilhuntasunean eta agortasunean
kausituko zarenean. Arbill III 7, 21. Inkietamendu eta agortasunean pulunpatua izan arren. "Nec propter
ariditatem, seu anxietatem mentis quam sentis". Ib. 7, 1 (SP idortasuna eta herstura, Mst idortarzün edo
erreustarzün). Barreneko agortasunez eta desgustuez. Ch II 9, tít. Berthutean laxatu gabe zure bihotzeko
agortasun eta nahastura guzien gatik. Ch III 7, 1. Hark inspiratzen daroku esparantza fermu bat agortasunik
handienen artean. Ib. 5, 7. Gauza humilletan hari behar dela; handiagorik eziñ egiñ ditekenan, guziz
agortasuneko denboran. Ib. 51, tít. Meditazionean gertatzen diren ispirituko agortasunez. He Phil 116 (SP 113
agorteez). Uzten du agortasunerat eta desolamendu baterat erortzerat. Mih 124s. Nork geiago sarri komulgatu
bear du? Jangoikoaren bidean arkitzen dituztenak mingoiztasun ta agortasunak. Mg CC 236. Biotzeko
agortasun [...] espirituko mingoiztasunekin. Ib. 227. Zeren eztuten sentitzen bihotzeko agortasunik baizen. Dh
mende.
98. Jainkoak... utzi zuen (San Frantses) ilhunbezko eta agortasunezko estatu batean. Jaur AndreB 145 (ap. DRA).
Zu [Maria] zare bakharrik kanpo bekhatuaren maledikzionetik, agortasunetik, erditzeko doloretatik. Jaur 352.
Gurutze au, agortasun eta desarret au. Arr Orac 32. Bere zoart-intzaz eztitzen zuelarik haurrak gizonaren
agortasun sukartsua. Mde HaurB 88.
2. (AN-larr-erro ap. A; Lecl, Chaho, Dv), agortarzun (-zün Arch ms. ap. DRA). Esterilidad. "Stérilité" Dv. v.
antzutasun.  Ama hark agortasunean iragan zuen bere bizi gehiena [...], Jainkoak saristatu zuen, azkenean,
haren fede bizia. Eman zion seme bat. Lg I 251. Bere agortasun edo aurrik-eza arpegian emanaz. Lard 17 (v.
tbn. 29). Urte asko bere agortasunean egin arren, Rakelek etzuen noizbait ama izateko ustea galtzen. Ib. 38.
 Gehienon gaitza agortasuna, elkortasuna, izan ohi da; egilearena berriz, ugaritasuna eta etorria. MEIG II
130.
agorte (V-gip, G, AN, L, S; SP, Urt II 227, Lar, Añ, Arch VocGr, Dv, H (s.v. agorra)). Ref.: A; Lh; Elexp Berg.
 Sequía. "Temps de sécheresse, secano" SP. "Arere, agortea izatea. Arere valde, agorte haundia izatea. Aret
ager, agortea da. [...] Aret valde ager, agorte handia da" Urt II 227. "Seca, tiempo de seca" Lar y Añ. "Temps
de sécheresse, de stérilité. Idorte, sécheresse et agorte, stérilité, s'emploient fréquemment l'un pour l'autre, l'effet
pour la cause ou la cause pour l'effet" Dv. "Temps de sécheresse" H. "Agorteak aurthen kalte ekharriko du
laborantzari" VocBN 195 (ap. DRA). "Sequía. Gabonetan egundoko agortia zeuan" Elexp Berg.  Eta agorte
handietan uraren eske lurra dagoen bezala. Harb 351. Babazuzak, harriak, suak, uholdeak, agorteak [...]. SP
Phil 276. Eta agorte luze batek erakharriko zuenean gosete ikharagarri bat. Lg I 333. Bereziki goseteko
denboran, agortetan, &c. CatLav 327 (V 161). Onkailua emanez ausarki lurrari, / Egiten zaio mami nola idiari;
/ Eta heldu denean aldiz agortea, / Ez lurra berehala izaten errea. Hb Esk 189. Gosete, agorte, izurrite eta
gerlak. Hb Egia 9. Agortean erabiltzen den lurra aphaintzen da hobekienik. Dv Lab 25. Olango agorte edo
sikiteetan. Akes Ipiñ 21.
 (Uso fig.).  Meditazionean gertatzen diren agorteez eta idortasunez. SP Phil 113 (He 116 ispirituko
agortasunez). Idorte eta agorte espiritualez. Ib. 483. Galzen ohi ditugu debozioneko sentimenduak, eta gare
erorzen izpirituko idortean eta agortean. He Phil 493 (SP 487 espirituko idortasunean eta agortasunean erorten
gara). Gure idorte eta agorte guzien artean ere, ez dezagula etsi, ez gogoa gal. He (ap. Dv). Elizetan seinale
yenden agortea / Hek dire mira onak, nola den fedea. Hb Esk 200. Ducos bezen yakinik nihor ez herrian [...]
Bizi da bere alde, Serresko etxean / Distiraziz berthute agorten mendean. Ib. 103. Ez da bere onetan hari
ferekatzen, / Ez duenaz geroztik deusere galdetzen: / Hark nahi lukena da berak egotea, / yakinik bertzetako
yenden agortea. Ib. 127.
agortegi. "(BN-mix), vertedero de cocina" A  Lh (agorregi).
agortezgarri. "Insecable, agortezgarria, leorteziña" Lar. v. EZIN AGORTUZKO (s.v. agortu).
agortu (V, G, AN-gip-larr-erro, B, R, S; SP, Ht VocGr 431, Lar, VocS 143, Añ, Arch VocGr, VocBN, Gèze, Dv,
H (s.v. agorra)), agurtu (B), aortu. Ref.: A (agortu, agurtu); Lrq; BU Arano; Iz ArOñ; Etxba Eib; Gte Erd 177;
Elexp Berg.
 Secar(se), agotar(se) (un río, un pozo, el mar, las aguas...; algo menos frec. ref. tbn. a la tierra, los campos).
"Agortzea, sécher, tarir, enjugar, secar, agostar, despozar, desagotar. Eltzea agortu da, le pot est tari. Ithurria
agortu da, xukatu da" SP. "Tarir" VocS y Ht VocGr 431. "Seca" Lar. "Agostarse los campos, soroak, alorrak,
landak igartzea, eiartzea, agortzea" Ib. "Desaguar, (c) agortu, leortu" Añ. "Enxugar, secar [...] los ríos, (c.)
agortu" Ib. "Agortzea, répond au latin arere et arescere; idortzea répond à siccare" Dv. "Dessécher" H. "Tarir,
épuiser" Ib. "Agostarse, secarse, agotarse un pozo, etc." A. "Agort, agortze, tarir, se dit seulement pour les
sources et cours d'eau" Lrq. "Agortu, agorra iñ, vaciar un pozo. Agortu xaku itturrixa; agorketan da" Iz ArOñ.
"Agotarse. Aurten Matxari errekia oso agortu da, [...] se ha secado del todo. Ama koittaua, ume aundi arek,
ziero agortu eban, [...] la agotó del todo" Etxba Eib. "Itxasua agortutzia bezin gatxa, [...] como agotar el mar" Ib.
"Esne ontzi bardiñak, zeñek lenago agortzia jokatu eben, [...] quien había de agotar antes" Ib. "Urak agortu dira
(AN-gip)" Gte Erd 177 (junto a ibaiko urak apaldu dira, ibaiko urak txikitu egin dira, etc., de otras zonas).
"Agotar(se) una fuente o un pozo. Agostuan Lezango itturrixa agortu eittenzan. [...] Potzua denean sikatu ere
esan ohi da, baina iturria denean beti agortu" Elexp Berg. v. lehortu, idortu, ahitu.
 Tr. Documentado al Norte ya desde Leiçarraga y al Sur desde la 2.ª mitad del s. XVIII. Ya en el s. XX, es más
frec. su empleo en textos meridionales que en septentrionales. En DFrec hay 16 ejs. de agortu.
 Gero seigarren Aingeruak isur zezan bere anpolá Eufratesko flubio handira: eta agor zedin hartako ura. Lç
Apoc 16, 12 (He, TB, Echn, Dv agortu; Ur (G), Ip agor(r)erazi, Ur (V) sikatu). Eta bertan agor zedin haren odol
ithurria. Lç Mc 5, 29 (Dv agortu; HeH iabaldu (agortzea, akhitzea), TB gelditu, Ol idortu). Xori batek lehen
luke Ozeana agortu [...] damnatuen penek luten baño fiñamendua. EZ Man I 111. Ezen itsasoa zure agortzen da
manuan / arren aiuta gaitzatzu hel gaitezen portuan. EZ Man II 149. Itsasoko ur guztia [...] xinhaurri batek [...]
mende.
xutka, agor, hondar eta akhaba ditzanean. Ax 604 (V 388). O amuriuaren üthürri ezin agort daitiana. Mst III
10, 2. Agortuko dira zeruko odeiak eta ez dute ur tanta bat ere botako. Mb IArg I 367. Aitzen ta agorzen ez den
atseginezko iturri bizia. Ib. 240. Eun milloi urtetik urtera itxasotik ur tanta bat aterako baliz, ta dana, itxaso
guzia orrela aortu bear baliz. Cb Eg II 126. Ur guzia orrela aortu bera baliz. Ib. 126. Etzen yausten ur xorta bat
lurrerat, eta azkenean ibaia hura agortu zen. Lg I 349. [Populuaren] gaixtakeriek agortu dute haren
samurtasunaren ithurburua. Mih 56. Bethi edaten dute ligarainokoan Jaunaren koleraren jarroa eta ezin
agortuko dute sekulan. Brtc 148. Sortzepena dela ühaitz agortzen eztenaren pare. Egiat 184. Nahi ükhen zien
Darius-i eraman, harek ezetz, ziolarik behar zereitzela nigarrak ützi agortzera, gero ikhusiren ziala. Ib. 238.
 (s. XIX). Zazpi iturri edo Sakramentu graziaren ur gozoa beti ematen ari, eta beñere agortzen ez diranak. AA
II 13. [Zeruko ondasunen itsasoa] ez da agortzen. AA I 456. Zerua ta lurra gogortu, agortu ta leortuko dira
zuretzat. Añ MisE 144. Agortu dire graziazko ithurriak. Dh 161. Eguzkija geratutia, Itxasuak agortutia. fB Ic III
292. Itxasua da erreren, / Hurak oro agortüren. UskLiB 217. Are illgarriagoa da, urak agortu eta kare bizi ta
sokaranak osin zuloetan botatzea. Izt C 108. Urak lurraren gainean agortu arteo. Dv Gen 8, 7 (Urt idortu, Ur
legortu). Bertzenaz [lurra] busti bezain laster agortua da. Dv Dial 44 (It legortu, Ur liortu, Ip idortu). Aixtian
erran darotzut mendi arbolez gabetuak agortzen direla. Dv Lab 310. Oxin [...] iñoz sikatu eta agortu ezin
leiyana. Ur BulaAl 33s (BulaG 531 osiñ leortu ezin lezakean bat). Illargiya odolak artu [...] eta gañera / erriyo
danak agortu. Xe 383. Onela jarraitzen badiagu, agortuko dizkiagu iturri, erreka eta ibaiak. Urruz Urz 11.
[Iturri batzu] arrunt agortu dira. HU Zez 16. Negar arkaitzak! negar mendiak! / Agortu arte iturriak. AB AmaE
7. Agortu errekak, lurtu itxasuak. Ib. 8. Aiñ luzaroan nire biotzak eukan patiña / dalako oso iya gelditu
agorturik. Ib. 133.
 (s. XX). Betiko agortu dan iturriaren tankera. Ag G 261. Jaunak [Jordan orren] urak agortuta, lenago itsaso
Gorria ere [...] agortu zuan bezala. Inza Azalp 15. Hau da [...], neure odola, [...], / Edan guziek, ixuri baitut
zainak hustuz, agorturik, / Lurrean hanitz izan ditezin odol hunek salbaturik. Ox 75. [Erreka] agortua ere kasik.
JE Ber 39. Olerti iturria agortu edo olerkariak aitu diralako. Aitzol in Laux BBa IV. Txerriaren kurruxkak
goiena jo dute; [...] Oraiño odola ba du; laister agortuko. Or Eus 136s. Ordûn beorrak eguzkitara, / izardia
agor dakien. "Para que se les seque el sudor". Ib. 347. Bei mardulen baten errapea agortu. Or Mi 31. Bereala
agortu zan aren odol-iturria. Ir YKBiz 96. Ainbesteraño agortzen baitizkiote gal-zuztarrak azaletiko umo-tanto
guztiak azkenengo kondarretarañoxe [lurrari]. TAg Uzt 263. Barneko herratu hori ez zaitzue ba agortu?[...] Hil
da ta, zuek hiltzaile. Iratz 136. Ur-xirripak doatzi menditik behera. / Agortu nahi ditut: gaindi egin dute. Ib. 40.
Ez naiz iñoiz izan osin-agortu zale. [...] Ura arkitu bai. Agortu ez. Lek SClar 140. Laster iturriak agortuta,
errekak leortuta. Munita 13. [Pertsularien] ithurria ahortzen baita. Herr (ap. DRA; tal vez errata por agor-).
Edaten die ere ederki, nasaiki. Bigerren botilla ez agor ba agor hartan zien. GAlm 1958, 54. Bizi-iturria agortu.
Erkiag BatB 139. Egarriaren egarriz, iturriak ez-eze errekak be agortu biarrian. SM Zirik 18. Sagardotegi
gizpukoarrak / gaur ez dakit nun zeraten, / Agortu ziran kupel ederrak; / ez dute mamik ematen. Basarri 156.
Gure errian ez da agortzen / maitasunezko iturria. And AUzta 155. Itxasoko ura zu baziñake: / agortzeraiño
edango nuke. NEtx LBB 333. Zure iturri ona ez dadila agor. Xa Odol 335. Ernal iturria agortu ahala, hizkuntza
bera ere agortuz doala. MIH 251. Azkuek ez zuen iturri hori zeharo agortu. MEIG VII 68.
v. tbn. ETZ 130 (Berastegi, 1763). CatS IV. Goñi 45. Mok 14. Jaukol Biozk 17. Mde HaurB 7. Zerb Azk 40. Akes
Ipiñ 23. Zait Plat 6. MAtx Gazt 43. BEnb NereA 225. Ibiñ Virgil 72. Ardoy SFran 59. ZMoso 62.
 Reducir(se) (una salsa, caldo, etc.).  Emazu arno xuria kasola ttipi batean kanela puxka batekin eta hirur
kullera sukre; utz zazu agortzerat luzeki su eztian. ECocin 29. Harzazu exalota, perrexila, tipula, honyuak, xeha
zaitzu horiek eta frigi kasolan, utz zaitzu ongi agortzerat. Busti zazu baso bat arno xuriekin. Ib. 30.
 Bero ari zuen itsuski. Jon Doni Petri, ahoa agortua, alderdi guzietarat beha zagon [...]: Ez othe diagu
ithurriño bat ere ikusiko hemen gaindi? Barb Leg 62.
 Zuek, konfiteiko litxarrerikin agortuak zauzte; baña gu, baba zarra ta ardua naikua degula... (Besuak
zabalduaz). Alz Bern 58.
 (agortzenago).  Mertxika guria / yaterakoan, / ez duk lênen-ozka / bezelakorik. [...] Berdin duk oporra: /
lênean, onen; / agortzenago ta / mikatzagotzen. Ldi UO 27.
 (Uso fig.). "Diruak agortu jakozenian laster etorri zan etxera" Elexp Berg.  Utzi zaitut ur biziaren ithurri
zarena, agortzen diren kontentamenduei lotzeagatik. Mat 225. Ahalkez gorritzen bainaiz ikusteaz [...] hain
agorturik eta bihotzeko afekzione gaberik nagoela. SP Imit IV 14, 1 (Mst hañ idor, Ch zeren agor). Ezi haren
grazien tresorak ezin agortzen badira, haren miserikordia ere mugarik gabe duzu. AR 105. Izpirituaren
barratzeko eta bihotzaren agortzeko baizen ez dire baliatzen. In Ch I 2 (final; ed. 1788). Zeren partikülarki
mespretxatzen baitüte Spiritü-Seindia, haren graziak agortüz. CatLan 118. [Tristezia eta desalaiak] dereitze
odola idortzen [...] iziritze ta megopia güziak agortürik bere minen üthürrian egünkal handitzen. Egiat 231.
Eztira agortu, leortu, amaitu, indarbagetu Jangoiko ta bere Santuen graziak. Añ MisE 229. Jaunaren
urrikalmendu hura guzia agortua dela haren alderat. Dh 136. Emen agortuten da gizonaren jakiturija. fB Ic I
64. Urrhek zirauteno bakhotxari bat eman zuen Iñaziok. Agortu zirenean, elizatik athera zen. Laph 64.
[Aphezgeiak] etxearen bethetzeko ez badira aski, aski eta sobera dira gure ahalen agortzeko. Prop 1887, 227.
 (s. XX). Etzuan berealakoan amaituko, Ana Josepak itza kendu ezpalio. --Tira, joari Oñatira, naikua data.
mende.
Ezari alperrik agortu. Ire jarduna, ezkongei guztien jarduna dek. Ag G 266. Ba, bainan gero, tabakoa, belharra,
kariotu, xuhurtu, agortu. Barb Sup 64. Nor ote da lurreko gauzak zartuz bezala berrituz dijoana? Nor ote da
agortuz bezala gizonaren bear guztietarako naikoa ornittuz dijoana? Inza Azalp 32. Uztarri pean nekez zabilan
Oxalde. Agortzen zitzaion gogoa, ilhuntzen begia, motheltzen mihia. Ox 203. Hila da Jesus garbia. Guk dugu
hola itsustu [...]. Agortua du bihotza, / Sahetseko saki gaitza / Guk diogu barna egin. Ib. 80. Oraindik ez da
zugan agortu Tripoli eta / Orango zure kemena. Jaukol Biozk 48. Ta, bêko gaiok agor-ezkeroz, / Iguzkik ezin
urtuzko egoz / [...] / goazeman zerura igoz. Ldi BB 142. [Arnas Deuna] eguratsa aitzen dan eran ez da / agortzen
menden mendean. Or BM 76. Biotzean agortu zait gaur beiñolako griña. Or Poem 541. Itxaso ta zelai ezin
neurtuzkoak iragan ondoti, / noizpait arki nezo azkena lurrari; / agortu nezazke; aundiago nauzu oriek baiño ni.
"Podré agotarlos". Ib. 532. Galde-eskari salla agortu da, Yaunari eskerrak. Ldi IL 23. Eguneko yardungaiak
agortuak zirala esan ondorean, auxe ots egin zun: [...]. Ib. 93. Atereago ta burdin-mea lenago agortuko zala
aintzat artu barik. Eguzk GizAuz 160. Emakume ederra zan, artean; [...] etzizaizkon agortu artean lengo
edertasun-kondarrak. TAg Uzt 66. Bizkarraldean zeuken pilloa agortu-ala, urritzezko biur batekin besamenka
eramaten zitun neskak azao berriak. Ib. 159. Agortu zorian zebillen Agerreren jarduna, itzalibearrean zan
laister aren ipuiñen gazimiña. Ib. 149. Azkenerako indarrak agortuta gelditu etzeitean. Ib. 231. Yainkoek
zapuztu eta agorturik igatuz dioakidan lurralde onen izenez. Zait Sof 64. Itza ere, agortua zuala ematen zuan
bere agoan. NEtx Antz 159. Arren, aita, barka zaidazu. Barkatu! Ez det geiago egingo. [...] Izketan etzan
agortzen. Ib. 149. Onen lenengo argitalbena aspaldi agortu zan. NEtx Nola 3. Danak alkarren leiean /
penitentzi-kera berrien naiean. [...] Besoak zabalik diraute geienak [...]. Ez du aitzakirik tresnik ez duenak: /
ontan daduka nun agortu lerrenak. SMitx Aranz 146. [Oiturak] berritasuna amai-erazten duelako, ta onekin
sentimena agortu. Txill Let 120. Sekula agortuko ezten biziaz baizik asetzen eztena. Vill Jaink 146. Nere
indarrak agortzen ezpadira. Ib. 10. [Oien naikundeak] agortu eta ase eziñak direla. Ib. 147. Ala balitz ere,
Jainkoaren bear-izana ezta orrekin agortzen. Ib. 64. Zentzuna agortu, / adimena lotu, / kaskarra lelotu, / okotza
kakotu, / samia igartu [zartzaroko ajeak]. And AUzta 135. Kanta kantari liburua agortu-zorian det. NEtx LBB
293. Ezur uts zegon gizajoari / arnasa zaio agortu. Ib. 371. Ez al degu, ba, esan bearreko guzia agortu? Ib. 44.
Nobela batek buru-alde argia bear dik eta lan ordu asko agortzen dizkik. Ib. 113. Esango genduke ez dela gaia
agortu. MIH 298. Ez lirake berehalakoan agortuko ez ahituko hori irakurtzeak sortzen dituen gogoetak. Ib. 334.
Aski murriztua eta erdi-agorturik gureganaino heldu den hizkuntza. Ib. 32. Lanean iraun zuen kemenak agortu
arte. MEIG VI 77. Kondaira, ordea, ez da holakoetan agortzen eta ez da Txirrita lekuko txarra ardurazko diren
zenbait puntutan. Ib. 74. Jauregiren etorria ez da ordea agortu, euskal letren onerako. MEIG II 102. [Adibide]
zenbait inoiz jaso nituen paperean, eta ez dut uste harrobia agortu nuenik. MEIG VII 120.
 (Part. en función de adj.). "Ugatz agortuak, les mamelles taries" H.  Arima agortua. EZ Eliç 111. Zure
arima dela lur utzia, agortua, ezdeusetakoa. SP Phil 483 (He 490 lur galdu bat eta fruiturik ezin dakharken bat).
Busti ta samurtu egizu Zeruko iñontzaz nire biotz gogor, leor, agortua. Añ EL1 165. Apostoluaren hitza hartu
zuten, lur agortu batek euri gozo bat bezala. Laph 218. Ur gozoa lur agortuaren gainera jausten den bezala. Arb
Igand 159. Itsuka yuan nindukan, asto bat larre agorturat yuaiten den bezala alatzeko menturan. Zub 50.
Iruñerat urbiltzean arrituak zeuden eremu agortu eta idor horiek ikustean. Ib. 109. Iturri agortuak, erreka ta
ibai legorrak. Munita 21. Iturri agortua. NEtx LBB 257.
 "Emazte agorra edo agortua, femme stérile" SP. "Emazte, behi agortua, femme, vache qui n'a plus de lait" H.
 Reducirse (a).  Jarri zen ühaitzian ta bost egün zen han nabigatü, ez jakinez non lürra honkiren zian. Sei
ehün jende Indietarik bereki zütianetarik ekharri, ehün ta hogeietara ziradian agortü, berze ühaitz bazterriala
zenian heltü. Egiat 159.
 "Labakie. Es la primera roturación de la tierra. [...] El labaki, depués de efectuada la siega del trigo, recibe el
nombre de agortue (G-goi)" Arin AEF 1960, 58.
- AGORTUXE. (Forma con suf. -xe, de valor aprox.).  Berehala ezkerretarik, eguerdi alderat, erreka luze
ikaragarri bat [...]. Zola-zolan basur zonbait, orai agortuxea ditakena. JE Ber 50.
- AGORXETAN. "(S), en train de tarir. Üthürria agorxetan dizügü (S), notre fontaine ne donne guère plus
d'eau" Lh.
- EZIN AGORTU. Inagotable. v. EZIN AGORTUZKO.  Emazteen hautuena. / Perfekzione guztien usain /
ezin agortua. EZ Man II 198. Eta perfekzionetan guztien gañekoa [zare]. / Emetasunaren ezin agortu ithurria.
Ib. 15. Egintza eta sinheste onen ithurri ezin agortua. Hb Egia 90. Katea askatu ta amaren ugatz aunditu ezin
agortura eramango du [zekorra]. TAg Uzt 25.
- EZIN AGORTUZKO. Inagotable; inextingible. "Intarissable, qui ne peut sécher. Zu zare grazia guzien
ithurburu ezin-agortuzkoa" Dv. v. EZIN AGORTU, agorkabe, agorkaitz, agorrez, agorrezin.  Jainkozko
zuhurtziaren ithurri ezin agortuzko hartarik. ES 187. Ithurri ezin agortuzko batzuek. CatLav A 2v (V 3). Heien
nigarrak itzuliko bai dire denboraekin ezin agortuzko bozkario gozoaren ithurburu batetarat. Lg II 145. Zure
koleraren itsaso ezin agortuzkotik. Brtc 148. Zu zare graziazko, ontasunezko [...] ithurri ezin agortuzko bat. Dh
89. Bizi direino ezin agortuzko nigarrak. Lap 48 (V 26). Ezin-agortuzko Maitasun-Iturri bizi! Ldi BB 2. Ezin
agortuzko iturri izkutu batetik bezala zerion hitza. MIH 46.

mende.
agortzaile (SP).  (El, lo) que seca. "Iguzki agortzaillea" SP.  Mendien aldarazitzaillea. / Itsasoen
agortzaillea. (En las letanías a Dios). EZ Man II 190.
agorxali (R ap. Mdg).  Espumadera. "Debe decir agorxaliaz, que quiere decir con el espomador" Mdg 146. v.
HAGUN-ZALI.  Ago[r]xaliaz biltan dei errebuloak eta kartaz egiten dei errekesuna. Mdg 136.
agosaroi. v. ahosabai.
agosto, -tu. v. abuztu.
agot (H), agote (AN, L, BN, S ap. A). 1. Agote. "Bohémien" H. "Raza de origen desconocido, refugiada hace
siglos en Navarra. Agoten athea (Lc, BNc, Sc), puerta lateral especialmente destinada a los Agotes en el templo"
A.  Agotate laeka beti bar bar bar (Olagüe, 1576). "Que como agotes, siempre bar, bar, bar". ConTAV 5.2.4.
Ago ixilik, ago ixilik, agota (Monreal, 1597). Ib. 5.2.4. Agot zikinok (1612). Ib. 5.2.4. Dela behartsua, dela
erregea, dela nekazaria, dela zalduna, dela agota, dela zarra, dela gaztea. Mb OtGai III 267. Agotak. Hb Esk
226 (tít.). Jentetan den ederrena ümen düzü Agota: / Bilho holli, larrü xuri eta begi ñabarra. ChantP 174. Eder
izateko aments Agot izan behar da? Ib. 174. [Ait'amek] hürüntaaztez alkhar ganik fite ditin lehia / eta eztitian
jünta kasta agotarekila. 'Avec la caste Cagote'. Ib. 172. Piarres agota-ren alaba. Arzac EE 1884a, 133. Agoten
artean bazen gizon perestu eta jakintsun bat. GAlm 1959, 34. Agotak mukirik ez omendui izaten eta orrengatik
omendui izen ori (AN-larr). A EY I 353. Agot edo kagotak eta bertzeak etziran euskaldun yatorrekin nahasten
eta elizan ere bazuen beren bortha. Ib. 354. An Zaldibiko Okerra --agoten belarri, / dindil aundiak, eta sudurra
ere larri. Or Eus 15. Errientak, Kargudunak, Apezak, Mirikuak bezala Agotak, Xardinzaleak [...]. Zerb Azk 65.
Agotiak Jesus salatu, ijituak altxatu (B). Inza NaEsZarr 1856. Izenak berak dioenez, bada hemen Unamunoz eta
Barojaz gainera besterik: [...] Forner eta Larramendi, [...] agotak, [...]. MEIG III 145s.
 (Dv). Godo (el origen de esta acepción parece ser una conjetura sobre el origen de los agotes).  Harmada
zehatutik eskapatu Gothak / Deitzen dituzte Agoth edo Kasta-Gothak. / Badu mende dozena herrian direla, /
Eskaldunekin gabe nahasi odola. Hb Esk 226. Ipharreko jendaiak, Agotak bentzutu; / Hegoako Mairu beltzak
ditu phorroskatu. Dv in BOEl 187.
2. "Nom générique des champignons vénéneux" H.
 Etim. Cf. DCECH para el origen de agote, con bibliografía sobre la historia de los agotes. Tb. F. Idoate
Documentos sobre agotes y grupos afines en Navarra, Pamplona 1973.
agots (Lar; Hb y Darric ap. Lh).  "Ginebra, instrumento grosero de unos palos, para hacer ruido" Lar. "1.º
(Darric), régale, sorte d'épinette; 2.º (Hb), instrument bruyant de musique" Lh.
agots. v. ahots.
agotz. v. aihotz; ahotz; arotz.
agotztegi. v. aroztegi.
(agozo). "Nombre que dan a la hierba llamada gamón o asfodelo, abozo, ambula o ambulas (Yesa, Roncal). El
nombre de agozos aparece en documentos del s. XVI del Valle de Ibargoiti. Los agozos se trenzan, se dejan
secar y después de secos, se cortan las trenzas a pedazos y se cuecen para comida de los cerdos" VocNav.
agozpil. v. AHOTZ-PILA.
agoztatu (S ap. A), agostatu (S-saug ap. Lh).  "Hincharse tablones en el agua" A. "Se gonfler sous l'humidité"
Lh.
agoztegi. v. ahoztegi; aroztegi.
agoztu. v. abuztu.
agrabante.  Agravante.  Zirkunstantzia agrabanteak konfesatzeko obligazioan. OA 138 (v. tbn. más ejs. en
la misma pág.).

mende.
agrabatu.  Agravar.  Beste zirkunstantzia aek guziak [...] pekatua bere espezie edo moetan bertan [...]
agrabatzen, anditzen edo azitzen debean aek. OA 138.
agrabiatu (Lcc).  Agraviar.  Barkatzen diotegula injuriatu eta agrabiatu gaituztenei. Ber Trat 93r.
Agrabietan edo infamaetan dabela bere proximoa. Cap 94. Amatzen ditut biotz osotik ni agrabiatu nabean aek
guziak. OA 145. Guk barkatu diuztegun bezela agrabiatu gaituenai. Iraz 24 (Cb CatV 33 agrabiadu, CatUt 56,
CatUlz 24 agrabietu, Gco I 430 agrabiatu). Jainkoa nolerebait agrabiatu ta ofenditzea. Cb Eg II 173. v. tbn. LE
Ong 26v.
agrabio (VocBN).  Agravio. "Affront. Sin. du mot afrontu" VocBN. v. 1 irain, bidegabe, hoben. 
Bofetadaren bat emateko edo golperen bat emateko edo onelako agrabioren batekin proximoa amenazatzea. OA
149. Jainkoaren kontrako nolerebait ofensa ta agrabioa dan [pekatu beniala]. Cb Eg II 170. Barkatzen diotet
biotzetik edozeiñ agrabio. CatUt 30. Emendik artuzué arrék eskaida persegitzekó Sanda, ta alá mendekatzekó
bere agrabio idurituas. LE JMSB 393.
- AGRABIO EGIN. Agraviar. "Injuria, injuriatzea [...], bidegabe, agrabio egitea" Urt I 392.  Bekatua egiten
duenak egiten dio agrabio bera kriatu zuen Iaunari. Ber Trat 93v. Il nai dut lenágo ezi egin agrábio. LE JMSB
393. Guk barkatzen deiztegun bezala agrabio eta gaizki ein daugutenei. CatAe 36 (CatR 37 agrabio eta gaxki
egin daikugeiner, CatSal 37 agrabio eta gaizki egin daukuiener).
 (Con determinantes).  Onetan zuri egiten jatzu / oi asko agrabiorik. Lazarraga 1184r. Basoan neurau
bakarrik nago, / ze begit agrabiorik. Ib. 1172r. Agrabio bat egin edo injuria bat erran. Ber Trat 54v. Ea
proximoari agrabio edo ofensarik egin deutseenz. Cap 99 (100 ofensarik edo agrabiorik egin deutsan). Egin ote
dion itzaz, edo obraz agrabio andirik. OA 156. Ta nere Aita onari onelako agrabioa egin diodan! Cb Eg II 15.
Egiten deutsagu injuriya edo agrabiyo andiya. Zuzaeta 94. Agrábio ándia gure Jaunái [...] itendió galzenduénak
konfiánza. LE Ong 48r. Egiten dizuen ofensak edo agrabioak. Gco II 50. Adexkidia, ez daizud nik egiten
agrabiorik. Hual Mt 20, 13 (Samper eztauzut egiten agrabiorik; Lç, He, Ur bidegaberik, Ip, SalabBN ogenik).
Lagun projimuak itentiguten agrabioak. CatUlz 35.
agradable (SP).  Grato, agradable. v. agradagarri.  --[Zertako da] konsejuaren dona? --Jangoikoari
konsultatzeko gauza agradableak. El 91. Eta sakrifizio haur hain agradable izan zako Jinkuari non [...]. CatLan
134. [Emaztia] grazius / eta agradable baita. AstLas 10. Izan bekizu agradable ene kofesio hau. CatLuz 38.
Etzen, ez, agradable / halako promesa. Bordel 137. Egünin behin iseia zite xapeletaren erraitera Ama Birjinaren
uhuretan, eztüzü agradabliago zeion othoitzerik egiten ahal. UskLiB 80s. v. tbn. Mercy 4.
agradableki. "Agréablement" SP.
agradagarri (S ap. Lh; Urt I 73, Ht VocGr 269, H).  Grato, agradable. "Acceptissimus, agradagarriena, hagitz
agradatua, hagitz agradagarria" Urt I 73. "Agréable" Ht VocGr y H.
 Tr. Documentado sólo en la tradición septentrional (no suletina) desde principios del s. XVIII a mediados del
XIX.
 Amudioak eztu luzamendurik, egiatia da, eztia, agradagarria. Ch III 5, 7 (Mst maithagarri). Salbatzailearen
sorzearen berri agradagarria. CatLav 160 (V 81). Hura maitatzeko, baldiñ agradagarria bada, edo hura
higuintzeko [...] baldiñ itsusia eta gaxtoa bada. He Gudu 59. Ordean zenbatenaz Abel agradagarri baitzitzaion
Jainkoari, hanbatenaz emendatzen zen Cainen herra bere anaiaren alderat. Lg I 25. Zenbatetan ez dut izan
artha gehiago agradagarriago agertzeko munduaren begietan, ezen ez zure begietan! Lg II 245. Kreatzailleari
egin ahal diotzoketen sakrifizio agradagarrienak baitire heien [gurutzeen] bozik errezibitzea. Mih 102. Bethi
Jainkoaren begietan agradagarria izanen da birjinitatea. Brtc 224. Ezagutua balitz debozione hau zoin den
agradagarria Jesu-Kristori. JesBih 397. Nahi duenak izan agradagarri Jainkoaren begietan [...]. MarIl 30.
Usain onezko buketa agradagarri bat. Ib. 19. Obligatzen gaituzte elgarren maitatzera; ez dezogun hutsik egin
hoin agradagarri den eginbideari. Jaur 354. Zeruaren pean badea xoririk / Bistako hi bezain agradagarririk?
Gy 227.
agradagarriki (Urt I 289).  Gratamente. "Belle, eleganter, laute aedificatus, úngi, edérki, agradagarriki egiña"
Urt I 289 (v. tbn. II 352).  Karitate hori da bizia deskantsuan eta agradagarriki iragan arazten duena. Jaur
413. Ez da deus hain agradagarriki sartzen denik bihotzean nola eztitasuna. Ib. 378.
agradagarritasun. "Amoenitas, atsegiña, plazera [...], bozkarioa, agradagarritásuna, xarma" Urt II 5.
agradagarrixkoki. "Blandicule, aphur bat lausengaturik, balakaturik, [...] aphur bat agradagarriki,

mende.
agradagarrixkoki, ederxkoki" Urt III 352.
agrada izan. 1. (Intrans. unipersonal y complemento en instr.). Agradar, gustar; enamorarse. Lhande trae
"Agrada (S) agréable", basándose sin duda en esta locución verbal. v. agradatu.  Xarmagarria banaiz ere ez
nainteke izan zure: / Nitaz agrada direnik bertzerik munduan baitire. 'Qui sont amoureux de moi'. ChantP 70.
Haren aire xarmantaz agrada niz bethi, / Parerik badiala ezpeitzeit üdüri. 'Je suis toujours fou'. Ib. 132. Bathü
orotzaz agrada zira zü, / Bat har ezazü, hura aski dükezü. 'De toutes celles que vous rencontrez vous êtes
amoureux'. Ib. 140.
2. (Intrans. bipersonal). Agradar, gustar.  Oraindik agrada zitzaion orduan emakumearen gorputza, ez zituen
haren gogoa eta bihotza baizik erdeinatzen. Mde HaurB 34s. A! Satan, Gaixtakin, / sobera laket nüzü zure beha;
/ Bethidanik espantotxa / izan zitadazüt agrada. 'Le genre fanfaron m'a toujours plu'. Casve SGrazi 26.
agradamendu (SP, Urt II 208, Ht VocGr 269), agradamentu. 1. Aprobación. "Agrément" SP y Ht VocGr.
"Aprobatio" Urt II 208.  Ezin deus berritzen dükeie [...] gure agradamentia ezkiribüz emanik eta deliberazione
lübürian phausatü gabe. Mercy 43. Gizon horren agradamentuz / nahi deritzue deklaratu, / ezta gauz penatzia, /
obrak oro onez ditu. AstLas 10. Abimelek, hebenko erregia, / behar dügü salütatü, / heben egoiteko haren /
agradamentia behar dügü. Abraham 1096.
2. Cosa agradable (?).  Jainkoaren etxearen handitasunak, haren edertasunak, aberastasunak, hango
agradamenduak. Jaur 116.
agradarazi.  Hacer agradar.  [O Birjina sakratua] iguzu geure obra onak eta desira onak [...] zure
bitartekotasunaz Iainkoari geure bekhatuen bar[kh]amedutan agradarazteko garazia. Harb 58.
agradatu (S ap. Lh; SP, Urt II 209, Ht VocGr 269, Lar, Añ, Gèze, VocBN, H), agradutu (Añ).
 Tr. Documentado principalmente en autores septentrionales ya desde Etcheberri de Ziburu. Al Sur se
encuentra en Beriayn, Ochoa de Arín, Urquizu, Gamiz, Zuzaeta (98), Aguirre de Asteasu, Añibarro y Noe. La
construcción con aux. intrans. bipersonal es la más gral.
1. (Aux. intrans. bipersonal). Agradar, gustar. "Agréer, agradar" SP. "Gauza hek guziak agradatzen zaizkit" Urt
II 209. "Agréer", "plaire" Ht VocGr. "Agradar" Lar. "Gustar, agradarle" Añ. "Plaire, être agréable" Gèze. "Être
agréable" H. "Plaire à quelqu'un" Lh. v. atsegin.
 Zenbat agradatzen zaion Iaungoikoari meza enzutea, han ofrezitzen zaion sakrifizioagatik. Ber Trat 16r. Ene
lan guztiak agrada dakizkitzun. Harb 302. Agradatzen zaitzun bezalako penitenzia oso bat eragin diazadazun. Ib.
196. Iainkozko amorioaren suaz garbi nazazun, Aita eternalari agradatzen natzaikan bezalako ofrenda ni
preparatzea gatik. Ib. 67. Ian edanezko sobrari, / Ihesi doakona, / Huna, Debotak, Iaunari, / Agradatzen zaiona.
Arg DevB 131. Hei gehienik agrada ahal dakioketen gauza dela gerla. ES 175. Behar bada izanen da zenbait
hitz arrapatzaille [...] zeinari ene hemengo eskuara ez baitzaiko <-tçaitco> agradatuko. Ib. 189. Hau baita zuk
ezarririko legea eta zuri agradatzen zaitzuna. Ib. 201. Zer sakrifizio da Jaungoikoari geiena agradatzen zaiona?
OA 57. Gure othoitza Jainkoari gehiago agrada dakion gatik. CatLav 454 (V 212). Bihotzaren garbitasuna da
Jainkoari agradatzen zaion tenplua. Lg I 330. Nere baitan balinbada zerbait agradatzen zaitzunik, hura
bakharrik zure ganik dut. Mih 60. Bertze konbertsazione guziak agradatzen zitzaizkidan. Brtc 202. Agrada
bekizkitzu, Iauna, guretzat egiten zaizkitzun othoitzak. Ib. 20. Egin baitzien Jinkuari berze güziak baino gehiago
agradatzen zitzakon sakrifizio bat. CatLan 134.
 (ss. XIX-XX). Birtute au txit asko agradatzen zaio Jesus Maitagarriari. AA I 409. Aditzera ematen due
alabaña, ego-aizez beteak dauzkeela goiak, eta ez dirala kontentu beren gizonai bakarrik agradatzearekin. Ib.
580. Kainek eskeñi ziozkan Jaunari bere doaiak, garia, frutak, eztia [...] jaiera gutxirekin, eta etzitzaizkan
agradatu Jaunari. AA II 41. Agrada bekizu, ene Jainkoa [...] ofritzen zaitzun Sakrifizioa. MarIl 52. Gu ere
Jainkoari agrada gakizkion amorea gatik. JesBih 450. Artzaiña erregeri aditze ona-gatik / Guziz agradatu
zitzaion ordutik. Gy 316. Gutiak dire zeruaz hala faboratuak / Agradatzeko dohaiñaz sortzean dohatuak. Ib. 21.
Ferdinan erregeari anhitz agradatzen zitzaion Iñazio. Laph 3. Arropa hori ez zait agradatzen. Ib. 85. Sainduen
bizia agradatzen zaizu beraz, anaia maitea? Ib. 19. Agrada dakizün [...] egiten deizüdan oberenda. Ip Hil 231.
Txakur bat bazedukan / txit kuriosua, / agradatzen zitzaion / mokaru gozua. Noe I 36. Kontseilu hori arras
agradatu zitzaion erregeari. Zerb IxtS 27. Aita besoetakoari agradatzearren bere haur-herabea hilduratu behar
zuelarik. Mde HaurB 66.
v. tbn. He Gudu 66.
 (agradagotu).  Ezin Aitari deus agradago dakidio bere Semea han ofrendatzea baino. Hm 199.
 (Aux. intrans. unipersonal y complemento instr.). Enamorarse; agradar, gustar. v. agrada izan.  Bañan
agradatu bahaiz Aphezkoa sainduaz, / Iphizpikuak beztitu beharko au graduaz. EZ Man I 19. Zeren agradatzen
zaren frankoki emateaz. EZ Man II 21. Agrada zaite arren ene / obra eta nekeez. EZ Eliç 413. Iongoiko aita zen
zure / biziaz agradatu, / semearen amatzat zu / harengatik hautatu. Ib. 408. Andereño bat ikhusi nuen igande
mende.
goizño batez, / Bista berian agradatu nintzan haren begiez. 'Je devins amoureux de ses yeux'. ChantP 326.
Elgarrez agradatu / Bi presuna gazte, / Horien amodioa / Konsidera daike! Bordel 124. Norbaitez hemen
agradaturik / lagun bat duzu hartuko. [...] Nahi baduzu izan dezazun / lur huntako zoriona, / Hauta zazu bai /
nexka prestu bat / eta girixtino ona. Etcham 226. Aberatsari etzitzaion batere gaitzitu. Gehiago dena, emazte
gazte eder hartaz arras agradatua [...]. Zerb IxtS 50. Faraonen alabak delako saskia ikusi zuen eta hartako
haurraren edertasunaz arras agradatu zen. Ib. 33. Azkaindarrak ote dire, egiazko Azkaindarrak [...]? Ez,
zorigaitzez. Bizpahirur ehun badire nunbeitkoak, kaskoin, espainol edo turko, herriaz agradaturik geldituak.
Zerb Azk 29. Denek egiten zioten irri, bainan gaizoak uste zuen denak hartaz agradatuak zirela, guziz herriko
neskatxa eta andereñoak. Lf Murtuts 29.
 (Aux. trans. bipersonal).  Agradar.  Deseo andi bat Iaungoikoa agradatzeko. Ber Trat 72r. Aren dibina
majestadearen zerbitzatzeko eta agradatzeko. Ib. 40v. Modu onetan agradauko dabe Birjina Santisimea, da
ikaratuko dabe infernu guztia. Urqz 77. Hire bizi moldeak / ez naik agradatzen. / Adios oihanerat / berriz nauk
itzultzen. Zby RIEV 1908, 770. Jende guzien agradatzeko / pertsulari onak dira. Etcham 240.
 (Aux. trans. tripersonal). Agradar, gustar.  Pazienziaz iraunik [...] agradauko deutsazue Jesus, ta Jesuseri
gustu emonik zetako dozuez ganeko gauzak? Añ LoraS 90. Izan bedi guztia gogo garbi biziaz ta gurari andiaz
Jesusi agradetako. Ib. 178.
 (Ejs. ambiguos con respecto al aux.).  Mutil batek esan dust / naizla galanta / badakit ori / karrikatik
noanean / jantzirik ongi / agradatzeko. Gamiz 205. [Birjina] berthute guziez bethi bestitua Izan zarena:
Ienkoaren aitzinean beregainki agradatua Izan zarena. Arg DevB 91. Euskal herrietan / Fama aundia da, /
Bertze potentzietan / Barna juana da; / Ofreziturik ere / Zernahi parada, / Giristino fidelik / Ez daite agrada.
Bordel 136.
2. Aprobar, aceptar.  Arrefloriaren Ama , [...] gure salbamentiagatik ezinago dolore handirik sofritü düzüna,
deiñat zite agradatzera ene boto flakien. Mercy 22.
- AGRADAXETAN. "(S), (entrer) dans les bonnes grâces" Lh.
agradezimentu.  Agradecimiento.  Bada nator humildade da agradezimentuz beterik. Urqz 28. Geuk
daukagun agradezimentu txikarra. Ib. 10. Tbn. se encuentra, sg. el editor, en la Doctrina de Lizarraga de Elcano.
agradezitu.  Agradecer.  Agradezitu bear zenidan gañerakoa bezala (1693). ConTAV 5.2.9, 138. Eta
agradezitu du asko eta bialzen dizue aniz gorainzi. Ib. 139. Beti zaode, Jauna, faboreginen / oxala nik baneki
agradezitzen. Acto (ed. Latxaga), 75. v. tbn. LE Prog 106.
agrados, agradus (Chaho). 1. Grato, agradable.  Urtheko ilhabetherik ederrena eta agradosena. MarIl 3.
Nahiz ez diren agrados / holako errekontruak, / dena den ez nau garhaitu, / aldi huntako guduak. Xa EzinB 29.
2. "Elgarrez agrados, épris l'un de l'autre" Lf Gram 295.
agradu, agrado.  Agrado.  Zala errosarioen debozinoa, geuretzat txito arma andia da Birjina Santisimien
agradu andikoa. Urqz 23s. Zeure agraduko purgatorioko arimien sokorrurako. Ib. 29. Erdexteko emen
Jangoikoaren agradoa, ta gero leku puxka bat sanduen ertean. LE Prog 96. Beste batzuk dagoz suabe, manso,
bigun eta agradu onekoak. Zuzaeta 155. Bai neure arimea, auxe eginik zeure lan-bearretan, ain agradu andikoa
izango da Jesusentzat, zein erlijiosa bat koruan oraziñoan dagoanean. Añ LoraS 152 (59 prestaerea agradu
andikoa).
- AGRADUTAN. (Precedido de gen.). Para agrado (de).  Ofrezitu bere persóna, bere gorpútza ta arima, [...]
ta gauza guziak egun gartákoak, ta bizi guzikoak Jangoikoari berain zerbitzu ta agradotán. LE Prog 96.
agramondar, agramontar, agarmondar.  Agramontés. v. agramontes.  Agarmondarrak 1521-karren urtian

Iruña inguratu ta barrukoen aurka su-ta-gar gudaka asi ziran. Euzk 1929, 133 (ap. DRA). Bereterretxe
agramontarra zen. Etxde EG 1956 (5-6), 50.
agramontes.  Agramontés. v. agramontestar, agramondar.  Auzoak hortzak xorroxturik kanpotik beha, eta
barnean Nafartar guziak ondikotz ez ados, batzu Agramontes, Erregearen alde, hala nola Echauze baigorriarra,
besteak Bamontes, Erregez kanbiatzeko prest. Ardoy SFran 46s.
agramontestar.  Agramontés. v. agramontes, agramondar.  [Don Rodrigo de Mercado y Zuazolaren]

baratxtasun modu andikoaz baliatu izan zan Errege Fededuna, Agramontestar, eta Beaumontestarren berezkiak
donarioturik bakean ifinteko. Izt C 484.
agra(t)z. v. agaratz.

mende.
agraziatu.  Agraciar.  [Maria] grazias bétea ezin yagos mukurú gaingas in-árteo guretáko ere abásto, guziói
grazia agraziatua. LE Ong 87r.
agre.  "Aigre" Gèze.  Ene odol agria, sobera errezin, / ene osagarria, galerazi beitzin. 'Mon sang déjà trop
altéré'. Etch 176.
agribe. "Seguridad, certeza, segurantza, agribea" Lar.
agrimonio. "Agrimonia, agrimonióa, larremoníoa" Urt I 464.
agripe. "Certificación, "certeza" Lar. "Postulados, principios ciertos, eskari agripeak" Ib. "(De) positivo,
agripez, agripero" Ib.
- AGRIPEKO. "Certísimo", "positivo, cierto, efectivo" Lar.
agripekiro. "Certísimamente", "certificadamente", "positivamente" Lar.
agripero. "Ciertamente", "(a) punto fijo", "(de) positivo", "positivamente" Lar.
agripetu (Lar  H).  "Certificar" Lar.
agripetzaile. "Certificador, agripetzallea" Lar.
agripetze. "Certificación, agripea, agripetzea" Lar.
aguada (R ap. VocPir).  Rocío. "Rosée, intz (Ae, Sal), aguada (R)" VocPir 79. v. ihintz.
aguadera. "(Aux bords de l'Adour), osier sauvage dont on fabrique des paniers" Dv. v. zumelika.
aguadero.  "Aguadero" Lcc.  Enpeñatu da aurten / aguaderua, / urari altxatutzen / ez duen gradua. JanEd I
81.
aguador (VocBN). "Adj., qui n'aime pas le vin et qui n'en boit point" VocBN. Cf. aguadore.
aguadore. "Azacán, aguadorea" Lcc.
aguai. "(V-ger), corriente, aguaje" A.
aguakate.  Aguacate.  Albertok aguakate ta koko ura artzeko bere biziko gogoa zeukan. JAIraz Bizia 34.
aguamanil. "Aguamanil, agua manila" Lcc.
aguantatu (V-gip (-au), AN-ulz; Ort Voc (V-ger)), agoantatu (Lar, Añ (+ agoantau)), aguentatu (-au V-gip),
abuentau (V-gip). Ref.: Iz Ulz (ezin, eztaittike), Elexp Berg (abuentau).  Aguantar. "Ezin yuan garren,
aguantatu biar" Iz Ulz (s.v. ezin). "Eztaittike aguantatu" Ib. (s.v. eztaittike). "Aguantako ete du! ¡Si
aguantaremos!" Ort Voc. "Aguantar, soportar. Abuentau ezindako miñak dauzkat. Eta konforme ezpaago
abuentau ari. Urpian iru minutu abuentau baietz" Elexp Berg. v. jasan, 1 eraman (2).  Alá mostratzendizuláik
amóre ta eramannái bere gloriará Jangoikoak, aguánta orái zerbáit. LE Ong 16v. Kóstuak nork aguánta? Nork
kónta ladronkériak? LE Prog 122. Ezin aguantau leijo abarka ta soñekotan.... JJMg BasEsc 11. Gaixoak ez
lezake / luzaro aguanta, / flakiarekin ezin / mugitu du anka. Bil 42. Aguantatu dit / osasuna ta biziyak, / nerekiñ
ara juan ziradenak / ez daude onla guziyak. Tx B II 42 (v. tbn. 96). Bazekiten gizonak zenbat [...] masailleko ta
porra zanpa aguanta lezaken. Ugalde Iltz 48. Barregurea aguantetan mintzatzen zala. Osk Kurl 102. Ezta errez
jende oni / gaur aguantatzia, / ezpaitakite zer dan / zuzen ibiltzia. Basarri in Uzt Noiz 31.
v. tbn. Zuzaeta 133. Arrantz 105. Aguentatu: Noe 76.
aguantezgarri, agoantezgarri (Lar, Añ).  Inaguantable.

mende.
aguardient(e) (-dient L, BN, S ap. Lh; -dienta (det.) H), aguardint(a), aigardent (Chaho, Gèze), agorient (Ht
VocGr 269), agorrient (L ap. Lh; H), agardient (S ap. Lh), agardent, agordient, aguerdinta, aguardintte (V-gip
ap. Elexp Berg), augardient (Arch VocGr, VocBN), agoarjenta (SP <-genta>), aguardenta, argorient.
 Aguardiente. "Eau de vie, agua ardiente" SP. "L'eau de vie" Ht VocGr 269. "Orujo, aguardiente. Ari igual
jakuan patxarra izan, aguardinttia izan. / Len aguardinttia orujo zuan, da gero asi zittuztan koloriak eta zerak"
Elexp Berg.
 Tr. Al Sur se documenta aguardient(a) en una carta del s. XVII, en Aguirre de Asteasu, Echagaray,
Aramburu-Bago y JanEd; aguardiente en J.A. Moguel, Guerrico, Zabala, JanEd, Kirikiño (Ab II 171) y
Anduaga, y aguardint(a) en Echagaray, Iraola, Txirrita y Bertsol (1932, 218; tbn. aguardenta en la misma pág).
En la literatura septentrional hay numerosas variantes: aguardient en Hiriart-Urruty, J. Etchepare, Barbier y
Zerbitzari (Azk 101), agorient en Hiribarren (Esk 229), Duvoisin (Lab 321), Barbier y Landerretche, agordient
en ECocin (15), aguardint en M. Elissamburu (Fram147), aguerdinta en Etchepare de Jatsu, agorrient en unos
versos recogidos por Zerbitzari (Azk 104), argorient en unos versos del s. XVIII y aigardent en textos suletinos
(junto a agardent en AstLas).
 Aguardienta eta 10 opil brea (1683). ConTAV 5.2.9, 130. Hi, argorient tratnta, herio emaillea. (1780).
BertsZB 122. Baso erdi aguardiente. Mg CC 182. Ardo, mistel edo aguardiente ematea. Gco II 61. Aguardienta
ur, piper edo beste gauzakin [nastutzea]. AA II 168. Fusilla aguardintaz / karga baliteke, / bala gustoz aboan /
artuko lukete. Echag 24 (tbn. 24 aguardientaz). Aguardienta eta tabako belarra. Aran-Bago ManMed 260. Nafar
aguardienta / erari gozua. JanEd I 58 (69 aguardinta (det.), 58 aguardienteak). Kopa bat aguardiente napar.
Zab Gabon 76. Iduri zaut ene gizonak erretreta gose baino aguardient egarriago direla. HU Zez 204.
Aguardinta alkanforatu usai pestia. Iraola 129. Aguardient zirrista bat. JE Bur 170. Bati baso-arnoa paga,
bertzeari aguardient-kotxeta. Barb Sup 37. Ardua ere kastatzen dute, / ez aguardinta bakarrik. Tx B II 158.
Kopa bat agorient hurrup eta klik iretsirik. Barb Leg 147. Aguerdinta xorta bat edan-arazi zioten. JEtchep 58.
Nik goizean, jaikitakoan, lenengo iru edo lau kopa aguardiente edan. And AUzta 99.
v. tbn. Aigardent: AstLas 28. Arch Gram 26. Alth Bot 12. Const 41.
- AGUARDIENT-EDALE. Bebedor de aguardiente.  Bera beno pollitago / ezpalinbalu emaztia, / agardent
edale guti / joan likidio etxera. AstLas 10. Agorient edaile Gethariako (L-côte). Lander Eusk 1925 (IV), 50.
aguardientegile, agardentegile.  Persona que elabora aguardiente.  Aragret gabe banoa / nor den
deklaratzea, / ene ustez, jente onak, / Agardentegile bat da. // Bera beno pollitago / ezpalinbalu emaztia, /
agardent edale guti / joan likidio etxera. AstLas 10.
aguarin. "(G-bet), jibionera, pieza de plomo como de un tercio de palmo en largura, hecho en forma de hongo,
para pescar jibiones" A. "Aguarinak edo poterak, coarañas o poteras" Elizdo EEs 1926, 30.
aguarras.  Aguarrás. v. turmentina.  Erroma-aidea sendatzeko litro erdi bat aguarrasi arrautza gorringoa
naastu eta 24 orduun euki (G-goi). Arin AEF 1980, 63.
aguatu. "Aguado no bebe vino, aguadu ardoik edaten eztebena" Lcc.
aguatu. v. aboatu.
aguazal (AN-ilzarb ap. Bon-Ond).  "Marécage" Bon-Ond 138. v. urgune.
aguazer. v. agoazer.
aguazil (V-gip, G-azp, AN-gip; Lcc), alguazil (Lcc), abuazil. Ref.: Etxba Eib; EAEL 39.  Alguacil. "Alguacil,
alguazila, amabia" Lcc. "Alguacilazgo, alguazilan ofizioa" Ib. "Abuazillen ordezko izen asko daukaguz: amar-
gizona, edo amarren-gizona, amabia, prostua, meriñoa, txinela..." A Ezale 1897, 151a. "Juakiñ aguazilla,
Azkoitikua zan" Etxba Eib. Más precisiones en Egan 1962 (4-6), 299-301 con bibliografía. v. almirante, merio,
probestu, amabi.
 Tr. Documentado en autores meridionales desde principios del s. XIX. Aguazil es la forma más empleada; hay
además alguazil en Añibarro (GGero 368), Astarloa (II 107), E.M. Azcue y Goñi, y abuazil en Azkue.
 Emongo dabela kerellaren bat nire kontra; etorriko jatazala eskribau ta aguazilen batzuk. Mg PAb 79.
Justizijako aguazila. Ib. 190. Diabrubaren aguazil batzuk. JJMg BasEsc 101s. Demoninuen aguazillak
engaineetan ditubee gizonak. fB Olg 79. Plaza zaldunak ere / dira bertakoak, / aguazil nagusiak, / baita
mazeroak. Echag 232. Juezak aguazillari entregatu etzaitzan. Oteiza Lc 12, 58 (Brunet aguazillari). Eztaien
mende.
gerta zure kontrarioak zu entregatzea juezai, eta juezak aguazilai. Echn Mt 5, 25 (Hual nunzio, Ol amaiña, IBk
y IBe ertzain). Erriko aguazilla / gu giñan lekura / alkatian ordenaz / aren mandatura. Ud 17. Ezta Alkate ez
Jueza / ain gizon abila / gizon andiago da... / erriko Alguazila. Azc PB 348. Deitu dio alkatiak aguazillari jaun
ura beriala kartzelara eramateko esanaz. Iraola EEs 1911, 132. Proestu edo alguazillen agintaria. Goñi 73.
Meriyo edo aguazilla. Aizkol 15. Ez zegok eskubiderik, Donosti batean aguazillak euskeraz ez jakitea! Lab
EEguna 85. Laster etorri yaken erriko aguazilla. Kk Ab II 172. Erriko-mutil edo aguazil bezela. Ugalde Iltz 19.
Uriko aguazilla eta txoferra. BEnb NereA 202. Azkoitiko aguazil edo merio sartu zan aren gizona. Uzt LEG I
179. Aguazilaren, herriko mutilaren, euskal izenak aipatu dizkidazu zuk. MEIG I 226. Andre ostalaria eta bere
mirabea, orduko baserritarrak [...] iskribau-aguazilak ere. MEIG II 72.
v. tbn. Bil 171. Xe 256. AB AmaE 240. Sor AKaik 134. Alz STFer 140. Ort Oroig 60 (aguasil). Or Tormes 107.
Tx B I 100. In Tx B 197. Etxde JJ 173. Osk Kurl 124. Abuazil: A Ezale 1897, 151a y 218a. A BGuzur 136.
aguazilgo.  Cargo de alguacil. v. aguaziltza.  1865 urtean aguazilgoa utzi ta Erriko-etxeko atezai jarri zan,
bandoa egiteari utzi gabe. Alz STFer 127n.
aguazilkuntza, abuazilkuntza (A Morf 71).  Cargo de alguacil.
aguaziltza.  Cargo de alguacil. v. aguazilgo.  Biziko bada bere, Patxi pobre gisan, / Onezkero jarraitu nai
dau aguazilltzan. AB AmaE 240.
agude. v. agure.
agudezia (SP (s.v. agudotasun) A Morf), agudeza (Lcc). 1. "Agudeza con malicia, agudezea maliziakin" Lcc
(cf. infra (2)). "Habileté, promptitude, habilidad, destreza" SP. "Agudezia, penetración" A Morf 15 F. v.
agudotasun.  [Iguzu] gure ezteustasunaren aithorzeko agudezia neurrizkoa. Harb 59. [Zuk manatzen nauzu]
lurreko enganio guziak kitatzera eta zeruko agudezia guziei iarraitera. Ib. 242s. Iainkoaren ontasunak eta
probidenziak hura lehen libratuko duela, ezen ez berak ekhar dezaken trabailluak, antzeak eta agudeziak. SP
Phil 460 (He 466 ezen ez anzetik, bere diliyentasunetik eta bere yakiñtasunetik). Eskualdunak famatuak dira
bere agudeziaren eta leialtasunaren kariaz. ES 111. Ene izpirituko agudeziaz. Ib. 194. Filosofia guztiko funzio
andi bat txit ederki ta agudeza miragarriaz iduki zuen. Cb Just 49.
2. agurezia, agurazia (G-goi ap. A Apend). "Picardía, mala acción, jugarreta" A Apend.  Ostiraletan
bakarrik artu ditut rebistak, esaten nizun bezala atrasatuakin batean biñaka. Agurezia au Tolosan egiten ote dan
jakiteko izango litzake neurri. [...] allegatzen ezpada, agertuba legoke Tolosako manejua dala. CartAnd 375s.
agudo (c. sg. A; SP, Urt I 58, VocBN, Gèze, Dv, H), aguro (c. sg. A), agudu, abudo (Urt II 232, Ht VocGr 326,
Chaho, H (s.v. agudo)).
1. (Adj.). "Habile, prompt, adroit" SP. "Adroit" Ht VocGr 326. "Adroit, leste, prompt" VocBN. "Vaillant, actif"
Gèze. "Laborieux, langile, agüdo" Ib. "Prompt, diligent" Dv. "1.º (c.), agudo, listo, ligero; 2.º (Sc), trabajador"
A. v. trebe.
 Tr. Documentado al Norte en Etcheberri de Ziburu, Pouvreau, Tartas, Etcheberri de Sara, Haraneder, Maister,
López, Inchauspe y, ya en el s. XX, en los suletinos Constantin, Lhande y Casenave. Es menos empleado al Sur,
donde sólo se documenta en el Acto de Barrutia, en Cardaberaz, en DurPl y en Aresti. Además del gral. agudo,
hay agudu en Barrutia y aguro en Aresti.
 O Aingeru agudoa arren dilijenzia, / Othoi urrikal bekizu ene pena handia. EZ Man I 123. Deusek eztu nihor
galtzen hala nola aisiak, / Ezen agudo zirenak egidazu grazia, / Doiaz baño gehiagoz ez nadin gutizia. EZ Man
II 108. Gizon beroa eta agudoa gauza guzietara da preparatua eta adelatua. "Homo servidus & diligens". SP
Imit I 25, 11 (Ch arthos, Mst arrahein). Sekulan eztitutzu bertuteak ardietsiko arthatsu, erne eta agudo ezpazare.
Ib. 25, 11. Iar zaite beraz Iesusen serbitzari agudo eta fidel bat bezala. SP Imit II 12, 10 (Ch on eta leial). Zarela
paregabeki erne eta agudo itzultzera lizunkeriarako bide eta beitha guzietarik. SP Phil 258 (He 260 erne eta
agudo). Eztaki gizonak, zonbat agudo ahal belizate, noiz, edo non, edo nola hilen den, ala baina segur da hil
behar diala. Tt Onsa 108. [Iakintasuna ardiesteko] ezta ez aski izpirituz agudo izaitea [...] baldin [...] estudioan
enplegatzen ez bazara. ES 179. Gallilearrak bere mintzoan eta hitzetan ez baitziren solasturiak, ez eta-ere
sobera agudoak. Ib. 393. [Euskararen] agudotasuna, hain da bizia, zorrotza, agudoa, eta lasterra, non zaurthu
gabe pikhatzen baitu. Ib. 191. [Eskual Herria] izpiritu, eta adimendu agudoen emaiteko dela lekhu ona, eta
behar bezalakoa. Ib. 120s. Gogua emazü hargatik, herabezti etziren komünaren gaizetan, eta zihaurenetan
agüdo. Mst I 19, 5 (Ip agudo). --Zerrebeta xo bidi emon daiztan salto bi / --Zer soñu? / --Gura doana xo egik eze
guztirako nok agudu. Acto 92. Beste askok, gizon bat ezertako, edo askotan gaia dala, edo agudo bat dala
esateko [...]: Ori, edo urlia demonio bat da, diote. Cb EBO 37. Maisu agudo ta suabe paregabe onek [...] ikasi
zuena, iñork bestek ez bezala, moldaturik eman zigun. Ib. 4. Kanpoko eitekuetan, itzulietan agudo, eta erne
mende.
girela, lanetan perestu; bena bertutian eta debozionian aitzinatziaz eztugula arrangurarik. AR 15. Ezi mundian
jende zuhurren eta aguduen hantatuz nehor prootxatzen bada [...]. Ib. 96s. Argaitik esaten dabe / gizon agudoak
/ ez dabiltzaz ondo / munduban zoruak. DurPl 56.
 (s. XX). --Oro laborariak dira? [...] --Haboruak laborari; hanitx artzain; saldo bat jualtero; oro agüdo.
Const 34. Izpiritia zorrotz, lüma agüdo. Lh in Const 14. Jadanik ene menpeko / aitzindari agüdueri / Düt arrunt
jakinerazi / baita armada osuari. 'Vaillants subordonnés'. Casve SGrazi 154. Galdürik kabalentako / gure bazka
hoberenak, / Gure lür barnetan / jarririk hor etsaiak. [...] Tzarkeria horiek izanik, / bardin heben bizitzia / Dua
halere aitzina, / agüdo beita jentia. 'Car la population est vaillante'. Ib. 85s. Burutapenak, orobat, ez dira
nolanahiko izango, baizik, orduko hitzez esateko, diskret eta agudo. MIH 241 (ref. a la obra poética de Oihenart).
 aguda. (Forma de femenino).  Aisa entendatudú aguda [...] dénak: tontaindáko explikatukodút. 'La que es
inteligente'. LE Prog 118.
2. (Urt I 348). (Adj.). Rápido, veloz. "Aeripes, [...] oiñ ariñ, agudoa, [...] oiñez agudo déna" Urt I 348.  Artu
genduen / txalupa bat agurua. Xe 280. Azari zar bat badabillela / anka-biko agurua. PE 82. Beiak salto, guk
segi, / zer dibersiyua! [...] ganadu agurua / guretzat kaltian. Ud 100s. Bere ustez da italianua / guztiz agurua, /
orren kontrarioa / guztiz onrarua, / txatxarkeririk gabe / burrukari klarua. EusJok II 171. Bere kaderak Iparreko
aizea baino aguroagoak ziren. Arti Ipuin 27.
3. (V, G, AN; Lar, Añ), aguro (V-gip, G-azp-bet), abudo (AN-larr), aburo, auburo (VocZeg 285), auro. Ref.:
Iz IzG (sarri), ArOñ (aguro), Ulz; Etxba Eib y Elexp Berg (aguro); Asp Leiz2 (gañerakoan), Gehi (aldatu); Gte
Erd 211. (Adv.). Rápidamente, de prisa; pronto. "Aprisa", "(a) buen paso", "aceleradamente", "velozmente" ,
"prontamente" Lar. "Abrevia, date prisa, lasterregizu, ea agudo, ea laster" Ib. "Aceleradamente, con demasía,
lasterregi, agudoegi" Ib. "Presto, luego, laster, biziro, agudo" Ib. "(A) priesa" Añ. "Ea, vamos, pronto, (c) ea
laster, agudo, prest" Ib. "Brevemente, (c) laster, prest, agudo" Ib. "Agudo itzeliko diau alde ortara sue" Iz Ulz.
"Agúro, etórri agúro, ven pronto" Iz ArOñ. "Rápido, apresuradamente" Etxba Eib. "Ori zer gise torri ote da añ
agudo?" Ib. (s.v. ori). "Yan abudo txitxi ori, gañerakoan obera eramanen zaitut". Asp Leiz2 (s.v. gañerakoan).
"Aldatu abudo mutikoa, Mezarako tenorea da ta" Asp Gehi (s.v. aldatu). "De prisa, pronto, ligero, rápido. Aguro
etorri kaletik, eh. Aguro jan platerian daukazuna" Elexp Berg. Cf. VocNav s.v. agudo. v. azkar, laster.
 Tr. Documentado en autores meridionales desde mediados del s. XVIII, si bien son escasos los ejs. hasta la 2.ª
mitad del XIX. A partir de esta época aumenta considerablemente su empleo y se documenta sobre todo en
bersolaris y textos populares. Al Norte se documenta tbn. en un ej. de Barbier (agudo). Hasta la 2.ª mitad del s.
XIX sólo se encuentra la forma agudo (salvo en Acto (aguro)); sin embargo a partir de esa época va
generalizándose aguro, si bien siguen empleando agudo Arrue, C. Otaegi, Urruzuno, Inza, Kirikiño, Olabide
(Iud 9, 48), Izeta y Berrondo, y alternando con aguro, Noe, P. Errota, Xenpelar, Arrese Beitia, D. Agirre,
Illarramendi y Txirrita. Hay además aburo en un ej. de Olerti (1960, 161), y auro en un texto de Inza, escrito en
el habla de Larraun (EEs 1913, 10). En DFrec hay 11 ejs. de aguro y 7 de agudo.
 Aguro! [...] Bera datzan oearekin su emon prestuezari. Acto 138. Limosnea ona [...] izan dedin, egin bear da
laster, agudo, prest, pobrea itxaroten luzero euki baga. Añ MisE 184. Artzai maiteak [...] utzi agudo txabolak /
eta zuben ganadubak [...] guazen guztiok Belena. Echag 123. Ermentaria eta / Perra-ifinlea [...]: ezagutuko dute
/ agudo, ordea, / burni ta mandoaren / matxura gordea. Izt Po 138. Asko da zaku bustiak ifiñi eta maiz bustitzea
agudo sendatzeko. It Dial 78. Orduantxe aguro / damutu zitzaion. EusJok II 31. Zuaz aguro, zuaz korrika, / zuaz
lasterka. Bil 111. Aguro ezkontzeko dakat animua. Ib. 101. Bere zaldirik azkarrena eman, eta agindu zion, al
zezakean agudo eta lasterren zijoala. Arr GB 91. Inozentia utzitzen badu / gurasoak okerrean, / etsaiak ura
tentatuko du / agudo jeneralean. PE 25 (87 aguro). Aitari zion eskatu [...]. Alabak esan zuan moduan / agudo
zuan prestatu. Xe 335 (252 aguro). Zaldi gañera! dorrera agudo! Otag EE 1882c, 585. Aguro plater pare bat,
zergatik gosiekin ez degu ikusten. Sor AuOst 71. Altxa bedi, aguro! Alz STFer 134 (v. tbn. Burr 68). Nere
lagunak, fuerte / tira sokatikan, / aguro azaldu dedin / balia urpetikan. Arrantz 33. San Pelaiok milagrua / aguro
egin du. Ib. 34. Nork bere arraunari / aguro eraso; / aizerik bada gero / beren belak jaso. Ib. 101. Notiziak
aguro / zabaldu zian. AzpPr 37. Egin daben kaltea berberak aguro desegin daiala. Ag AL 82. Goazen agudo,
goazen agudo bai itxas zakon erdiruntz. AB AmaE 437. Baldin aguro ez bazatoze / Illa aurkituko nozue. Ib. 21.
[Odeiak] ze bizkor, ze agudo direan metatuten! / Banandu alkargandik baita bereala. Ib. 431. Goazan aguroago
/ Adoradu daigun. Ib. 360. Pedro, ez dakizu pobriak gerala eta etxe onek aundizkien etxiaren antza daukala?
Desegin biar da, bota lurrera ta aguro. Bv AsL 139 (v. tbn. 95 y 103). Ikusi bezain aguro aozpeztu zan Gil,
Santuaren oñetan. Ib. 61 (v. tbn. en contexto similar Sor Bar 37 beziñ aguro, Inza Azalp 80 bezin agudo, Muj
PAm 76, NEtx Antz 55, Anab Poli 113 bezin aguro, Etxde AlosT 55 bezain aguro, Erkiag BatB 64 baizen aguro).
 (s. XX). --Nik uste det pintatu egiten dituela. --Bai? Aguro jakingo degu. Iraola 72. Aguro, baña aguro,
kalera. Ib. 88. Aguro ez banaiz joaten, ilko nau nere osabak. Ib. 19. Lipar baten, tximista bezin agudo, Martiñi
lepotik eldu. Ag G 274. Gabaz, betiko lanak amaitu ondoren, goizago esnatu zalata, nekatuta zegoala ta, aguro
jaikitzen zan sukaldetik lotara. Ib. 143. Ua eskribauagana eta esaiok etorri dedilla agudo. Urruz Zer 122. Bai
agudo iges egin ere. Begira nola dijuan egiñ-alan. Ib. 143. Laster niñuake zuekana [...] ollo lokea bere txitakana
baxen agudo! Kk Ab I 101. Zuaz aguro, galduko dezu meza bestela. Ill Testim 5 (20 agudo). Zer pasatzen zaizu?
Esan zaidazu agudo, Iñaxio. Ib. 19. Bai, agudo oien aspaldiko deseoa kunplitua geldituko da. Ib. 30. Zure
mende.
egittekoa egizu agudo. Inza Azalp 66. Emakumea eskeka zegoan etorri zedin agudo Israelgo erriaren
goratzallea. Ib. 54. Herriko etxeari buruz joan zen agudo, berantegi helduko zelako beldurrarekin. Barb Sup 39.
Zaoz ixillik, Yainkuaitik, olako asmorik igarriko baleuskue, gure azkenak emen izango litekez, ta agudo, mutil
onak daoz eurok! Kk Ab II 165. Orren idea zer izango zan / aguro niyon igarri. Tx B I 114 (90 agudo). Aguro
asko sendatuko luke Xerapi "kuranderak". Lab EEguna 76 (v. tbn. SuEm 187). Bat, bi, iru, lau... aguro! / negu-
gauaren otzak / ez nazan bertan il. Ldi BB 6. Nork edo nork utsune bat baiño geiago errex eta aguro arkituko
ditu noski. PMuj Y 1934, 163. Udara eldu orduko / bueltan gaituzu aguro. SMitx Aranz 222. Urrean dituk, eta
ezkuta nazak aguro! NEtx Antz 138. Bereala sortzen dira errege-txakurrak, ta bai aguro alkarrekin bilduta,
sedazko zorroetan azi ere. Munita 94. Aguro dijoa arratsaldea, udazkeneko arratsadeak oro bezela. Txill Let 92.
Geiso-jorik eukan, nunbait bere soiña, [...] odolaren tintiña aguro baiño aguroago. Erkiag Arran 156. Aguro
ikasiko zuan bear zuan guztia. Anab Poli 92. Ibai zabalaren ertze gizenetan zear doa trena, gero ta aguroago.
Erkiag BatB 166. Amaren geisoaz baliauten zan, etxera aguroago joateko. Ib. 103. Jagiteko ordua aguroegi
eltzen yaka goizean. Ib. 153. An nabarmentzen ziran aguro / buru argiko gizonak. Basarri 156. Maldan behera
doa aguro / nire gorputz biluzia. Arti MaldanB 190. --Goan zaite agudo, Franzis--. Illoba lasterka yautsi zen
ofizinara. Izeta DirG 29. -Ez dek onezkero etorriko, esan zuan Joxek. --Aguro aspertu aiz! Ugalde Iltz 65. Aal
nuan aguroena ateratzen saiatu bear nuan. Anab Aprika 71. Zoazte, zoazte, arineketan, aguro, denporarik galdu
gabe! Arti Tobera 272. [Erretxiñak] keia ugari ta argi gutxi. Nekez ixio ta aguro itxungi. And Auzta 97 (v. tbn.
53). Makillarekin astoa joka aguro joan zedin. Salav 102 (v. tbn. 95). [Ollagorrak] korritutzen dituzte / aguro
leguak, / guk uste degun baño / ere azkarraguak. Uzt LEG II 309. Ain gaizki egin al dizut, Santxo, [...] ni orren
agudo illotzik ikusi nai izateko? Berron Kijote 183. Izan ere, Odonekin egindako afari eta afal-ondoen
oroitzapen atsegina ez da agudo galtzen. MIH 145. Zoritxarrez ahitu egin omen da agertu bezain agudo
liburutxo bikain eta apain hau. MEIG II 143 (VII 43 y IX 78 bezain aguro).
v. tbn. Noe 68 (42 aguro). Aguro: Moc Damu 16. EusJok 164. Goñi 94. SM Zirik 46. MAtx Gazt 48. Alzola
Atalak 111.
 (Con reduplicación intensiva).  Deitu zion alkateari eta agindu zion "kendu zitzala aguro aguro Masabiellko
esola ta traba guziak". Goñi 90.
 (agudo-pronto).  Lenengo suertia / zan Antonentzako, / badira motibuak / kantak jarritzeko; / aguro pronto
jarri / ziran agintzeko, / ori basta izan zan / bazterrak nasteko. Arrantz 31.
4. "Agudo (R-uzt), diarrea" A.  Lur-sagar ustel asko, / xardin begi gorri [...] Hala ginduen ere / sabela
zimurrik, [...] / goiti beiti agudo / begia ilhunik. 'Les entrailles révoltées'. Balad 232.
- AGUDO IBILI (aguro i. V-gip ap. Etxba Eib). Darse prisa. "Belutu biar jaku eta aguro ibilli zaittez, se nos va
a hacer tarde y date prisa" Etxba Eib.  Abill aguro ta jar zak mai-zapiya. Sor AuOst 70. Etxekoandre, aguro
ibildu, galerna gañian degu ta. Iraola 50. Aguro ibilli ta erretore jaunari ondo itzegin. Lab EEguna 72. --Orain
gabiltzan aguro. --Goazen bakoitza geure egitekoa lenbailen bukatzera. NEtx Antz 24. Baño txalupa uraren
bidez gero ta aztunago, ezin ba aguro ibilli. Anab Poli 36. Ama galdurik dago. Agudo ibili behar dugu,
osterantzean, haurra ere, galdu eginen da. Arti Ipuin 82. Biedermannek Joxeri aguro ibiltzeko keñua egiten dio.
Lab SuEm 174.
v. tbn. Etxde JJ 206. And AUzta 82.
 Aguro dabiltz Nikanor-en iztarrak eta oiñak. Erkiag BatB 119.
agudoagotu, agurogotu.  Ibiltzea, arrigarriz agurogotzen dijoa gizona, gogoa obetu gabe. Herr 8-6-1961 (ap.
DRA, que traduce "apresurarse más").
agudoarazi, agudoerazi.  Hacer diligente.  Emazte gaixto baten galant-eraziten, [...] Auher handi baten /
Agüdo erazten, / Eniz estonatzen: / Hainbeste lan sobera da gizun baten. 'Rendre vaillante / Une grande
paresseuse'. Etch 276.
agudoki (SP, Urt, Dv), abudoki (Ht VocGr 410, H).  Diligentemente; con prontitud. "Promptement,
habilement" SP. "Accurate, [...] agúdoki, abillki, artézki" Urt I 87. "Promptement, biziki, abudoki, laster" Ht
VocGr 410. "Diligemment" Dv. "Diligentemente" A.  Hek gizon konpliak eta sainduak zirela, hain agudoki
gudukatuz mundua azpira dutenaz gero. SP Imit I 18, 5 (Mst bere bürien kuntre gerla korajuski egiten zielarik).
Iesusen urratsei erneki behatzeko eta agudoki iarraikitzeko. "Diligenter inspiciat". SP Imit IV 5, 3. Ahal
bezanbat obra onik agudoki eta gogotik egitera. SP Phil 5 (He 5 lehiarekin eta gogo onez). Debozioneari dagoka
guri hekin eragitea agudoki eta arthatsuki. Ib. 5 (He 4 hazkarki eta kharrekiñ). Tentazione handien kontra
agudoki eta bortitzki haritzeko. Ib. 454. Freska dadin, hats har dezan, eta indar berririk bil dezan gatik, arren
gero agudokiago bidean abia [...] dadin. Ib. XXIV. Izpirituko pentsamenduen sothilki eta agudoki adiarazteko.
ES 167. --Zergatik pintatzen tuzte [aingeruak] hegalekin? --Guri erakhustera emaiteko, zein laster eta agudoki
egiten duten Jainkoak manatzen diotena. CatLav 36 (V 26). Oreiñak, sobra gizendu direnean, aldaratzen dire
beren berroetara, ezaguturik beren gizentasunak debeka letzakela agudoki ibiltzetik. He Phil 87. Según el editor,

mende.
hay tbn. agudoki en la Doctrina de Lizarraga de Elcano.
agudotasun (SP, Urt, Dv, A).  Diligencia, prontitud. "Agudotasuna, agudezia, habileté, promptitude" SP.
"Accuratio, fiñézia, griña, ernetásuna, artha, agudotásuna" Urt I 87. "Qualité de celui qui est prompt, diligent"
Dv. "Ligereza, agudeza, actividad" A. v. agudezia.  Ongi hiltzeko esperanza handi emanen du [...] bizitze
espiritualaren amudioak, penitenziaren trabailluak, obedienziaren agudotasunak. "Promptitudo obedientiae". SP
Imit I 23, 4. Karitatezko obretan bizitasun eta agudotasun handi bat ekarri behar duenaz geroztik. SP Phil 5 (He
5 hazkartasun). Debozionea ezta bertzerik, agudotasun eta bizitasun espiritual bat baizen. Ib. 4. Konsidera
badadi hunen [eskuararen] agudotasuna, hain da bizia, zorrotza, agudoa eta lasterra non zaurthu gabe
pikhatzen baitu. ES 191.
agudotu (SP, Dv  A), agurotu. 1. Hacerse diligente, hábil. "Agudotzea, habiliter, amañar, habilitar, adestrar"
SP. "Devenir prompt, diligent" Dv.
 (Con suf. -ago).  Zenbatenaz agudotzenago baitzare pairatzera, hanbatenaz zuhurkiago egiten duzu.
"Quanto melius ad patiendum te disponis". SP Imit III 19, 2. --Jesüs-Kristek haurzarotik etzian zühürtze oso bat?
--Bai düda gabe, bena egünetik egüniala hura hanbatenaz ager erazi dü; haurrer erakasteko bethi agüdotiago
behar diela. Bp II 36.
2. agurotu (V-gip ap. Etxba Eib y Elexp Berg). Acelerar. "Urrixa baña azkartu zan (agurotu zan) bere kontura
jarri zanian, lento pero ya se avispó cuando se puso a trabajar por su cuenta. Ikutu batekin agurotu zan erloju
ori, con un toque se aceleró el reloj" Etxba Eib. "Makiñak agurotutzia zan bere asmua, su proyecto era acelerar
las máquinas" Ib. "Apresurar la marcha. Pausua ezpou agurotzen eztakitt ordurako aillegauko gan" Elexp Berg.
 Gure obenek eragozten duten graziaren bidez, agurotu ditela Zure barkapena. Or MB 61. Zure laguntza
agurotu zenezan, ene illunpea argi zenezan. "Ut accelerares adiutorium tuum". Or Aitork 126.
agudoxki. "Acutulus, agudóxkia, ispiritualxkía, xorroxkóa, azkarxkóa, agudoxkóa" Urt I 124.
agudoxko. v. agudoxki.
agudu. v. agudo.
aguela, aguelo. v. abuela, abuelo.
aguer. v. alfer.
aguerdi. v. eguerdi.
aguerdinta. v. aguardient(e).
aguero.  "Agüero, agueroa" Lcc.  Agueroetan eta gauza superstiziosoetan sinisten duanak. Iraz 29 (CatUt
61, Cb CatV 39, Gco II 113, CatB 41, CatAe 42, CatSal 43, CatR 43, CatUlz 28 aguero). Eritasunetik
sendatzeko erremedioak noiz eman edo artu ezagutu nai izatea, ezta aguerozko gauza. Gco II 113.
aguertarzun. v. alfertasun.
hagukaldi. v. hagakaldi.
agulamu. v. aulamo.
agullatu. v. agoilatu.
agulleta. v. abuleta.
1 agun (V-m ap. A).  "Cuerda delgada como de una pulgada de espesor" A.  Lau mutiko bear zan baino ordu
ta erdi lenagotik, lau zeinuen agunak (sokak) eskuan zituela, zeinutegian (torrean) zeuden. A Ardi 62.
2 agun. "(V-m), esponjado (se dice del pan)" A.

mende.
3 agun. "(BN-ciz, Sc), llanta de la rueda" A.
hagun (L, BN, Sal, S, R; SP, Lar, VocBN, Dv (BN), H, Foix ap. Lh), habuin (AN-mer, L, Ae; SP, Lar (a-), Lar
Sup, Añ (abuiña AN), Izt 47r, H (L)), haboin (L-ain), gahun (S; Dv (S), H), kaburin (L-côte (+ -riñ), BN-arb; H
(+ -riñ)), gaurin (L-côte), haburin (L-ain; Hb ap. Lh, H (a- L)), ahurin (L; H), kaurin. Ref.: Bon-Ond 137;
VocPir 77; Darric LBasque 5; A (habuin, haboin, hagun, ahurin, gahün, kaburiñ); Lh; Satr VocP (aguna).
 Tr. Documentado sólo en textos orientales. Hay (h)abuin en Axular, en Lizarraga de Elcano y en un texto de
Erro del s. XIX, hagun en Leiçarraga, TB, Joannateguy, Hiriart-Urruty, J. Etchepare, Leon, Lafitte y Oskillaso,
gahun en Archu, kaburiñ en Goyhetche, ahurin en Hiribarren y kaurin en Zerbitzari.
1. Espuma de la boca. "Habuina, écume de bouche, haguna. Habuina dario ahotik, il écume de la bouche" SP.
"Espumajo, espumarajo", "espuma, [...] abuina, haguna" Lar. "Écume, bave" Dv. "Ahurina, écume qui coule de
la bouche" H. "Habuina, écume que l'on jette de la bouche, bave" Ib. v. 1 adur, lerde, arrapo, 1 barauts.  Eta
lurrera eroririk [semea] iraulzkatzen zen haguna lariola. Lç Mc 9, 20 (He, Leon haguna; TB hedarra, Dv
heldorra, Or aparra; v. tbn. Lç Lc 9, 39 haguna dariola). Beha iazozu haserretua dabillan bati, nola mintzo den,
nola ahotik habuiña darion. Ax 280 (V 187). Persona batzuk [...] zokos zoko dabilzanak mantxatzen guzia beren
mi gaiztoaren abuñas (160, 220, 284). LE-Ir. Lehoa kasik da erhotzen / Ahotik gahuna du galtzen. Arch Fab
101. Otsoari gozoz dario yadañik, / Kaburiña hortzetarik, / Eta nigarra begitik. Gy 33. [Zezenak] ezdaki nori
iazar, ahurin zurrutan. Hb Esk 221. [Otso bat] mihia kanpoan eta arrapoa edo haguna zariola. Jnn SBi 116.
Beren hortzak karraskatuz, haguna zariotela ahotik, xakhur errabiatuer bezala. Elsb Fram 175. Nahi bezenbat
xixtu eta fuera eta tomate edo sagar ustel orok leihoetarik burura [ministroari]; ezin egona baitu ordean. Zortzi
guziez, edo gehienez, han edo hemen behar du horrela bere haguna aurdiki. HU Zez 182. Egintzetan gaindi
doakona deus ez da, gizon tzar horren barnea [...] betetzen duen pozoinaren haguna baizik. Ib. 179. [Zakurra]
begiak odoletan, nahasiak, haguna zariola ahotik, ile-ondoak xutik. JE Bur 63s. [Borda-ttipiko nausia] begiak
sutan, hasarre gorria, haguna zariola. Lf Murtuts 8. Begietarik nigar, ahotik kaurin. Zerb "Astoa" (ap. DRA).
2. (Lar, VocS 133, VocBN, Gèze, H), habuin (Lar (a-), H), gahun (Gèze), kaburina (det., H), aun (BN ap. A).
Espuma. "Écume" VocS, VocBN y Gèze. "Écume en général" H. "Eltze haguna, écume d'un pot qui bout, d'un
pot-au-feu. Itsas haguna, l'écume de la mer agitée. Zaldi hagunez estalia, cheval suant et couvert d'écume.
Uhaguna, eau qui bouillonne, que se précipite et écume, écume qu'elle produit. Esne haguna, écume du lait
qu'on agite. Salboin haguna, écume de savon" Ib. "Aun (BN), espuma de leche cocida (no es la nata)" A. Cf.
itsas kaburin.  Itsasoko baga dorpeak, ber bileniéz hagun egiten dutela. Lç Iudae 13 (TB haguna). Itsasoaren
orroek lazkatzen zituela; urek batak berzeas golpe emanez, abuñak zeruraño goititzen zirela (AN-erro, s. XIX).
ETZ 266 (Satr lo interpreta como "uhain, olatu"). [Uhina] orroaz eta haguna burrustan zariola, bat-bedera
xutitzen zen bertan pareta zabal baten idurirat. JE Ber 79. Labaiñea ugelaz leguntzen ari zan aita, arpegia
bitsaz zuri zuri zualarik. Gero [...] haguna ta bizarrak batera khentzen zituan labaiñaz. Osk Kurl 102.
Eltxanoari agunara gendu. ZMoso 59.
- HAGUN-ZALI. Espumadera. v. agorxali.  --Maria, zer egin duzu hagunzalhia? --Besainka botatu, andrea:
dena zilho zen-eta! Herr 16-1-1958 (ap. DRA).
 Etim. Para Schuchardt (Bask 6, 30) de occit. bavün (bauün REW 853). Faltan variantes occidentales. Se podría
partir de *babune suponiendo metátesis y disimilación, aunque no sin dificultades.
hagundatu (L, BN, S ap. Lh; VocBN, Dv (BN), H, A), gahuntatu (-hüntatü S (Foix) ap. Lh), haundatu,
haguntatu (S ap. Lh; -güntatü Gèze), gahundatu (Lander ap. DRA). 1. Espumar, quitar la espuma. "Ôter
l'écume d'un pot" VocBN. "Écumer, ôter l'écume d'un pot-au-feu" H. "Espumar un puchero" A. "Écumer, enlever
l'écume" Lh. v. hagunstatu.  Galharragan Pulluna, elhekarien ama, / Harek dian lana da etxez etxe ebiltia, /
Jaun erretorari gero berrien eramaitia, / Nula gahüntatzen deron Phetiri Santzek thipiña. Etch 364. Utz
erakitzera memento bat ongi estalirik, haunda zazu eta emazu zure jelea unzietarat. ECocin 48. Egosaraz zaitzu
bi libera sukre bi baso uretan, erakitaraz zaitzu eta haunda. Ib. 49.
2. (A), gahuntatu (-hüntatü S ap. A y Lh). "Espumarajear, echar espuma" A. "Rejeter de l'écume" Lh.
hagundatzeko (L, BN, S ap. Lh; H), gahuntatzeko (S (Foix) ap. Lh).  "Écumoire" H y Lh.
hagundu (H), habuindu (L ap. Lh; H (+ a-)), gahundu.  Babear. "Habuintzea, écumer, baver" H. "Haguntzea,
écumer, devenir écumeux" Ib.  Xikhiroak / atxikiten badü ahoa zabalik / hats hartzeko, / gahüntzen badü,
odola ixurten badü / südürretik [...]. "S'il écume". Arch Gram 127.
hagunstatu, gahunstatu. 1. Llenar de espuma, de babas. Zedaliek dereie büriala odola igaiñeraziten, begiak
eskanborratzen, ahoa gahünstatzen. Egiat 231.
2. agunztatu (Sal, R ap. A). "Echar espuma, espumajear" A.
mende.
3. gahunstatu (S ap. Lrq). "Écumer le pot-au-feu" Lrq.
hagunti (L, BN, S ap. Lh; H).  "Écumeux, baveux" Lh. v. haguntsu.
haguntsu (L, BN, S ap. Lh; Dv, H, A), habuintsu (L ap. Lh; SP, H), gahuntsu.  Baboso. "Giza zahar
habuintsua, vieillard baveux" SP. "Aho bazter habuintsua, qui écume de côté et d'autre de la bouche" Ib. "Qui
jette de l'écume par la bouche, baveux" H. "Écumeux, en général" Ib. "Baboso" A.  Begiak bethi ohil alde
orotarat soz, [...]: ahoa bethi gahüntsü khorpitzak dian khozütik. Egiat 199.
aguña. v. ahuña.
agur (gral.; IC 444r, O VocPo, SP, Lar, Lecl, Añ, VocBN, Gèze, Dv, H, Ort Oroig (V-ger)). Ref.: A; Lh; Etxba
Eib; EAEL 232 y 234. 1. (Interj.). Fórmula de saludo. "Porque esta palabra de agur, y más reiterada y
duplicada, es muy compendiosa y equívoca de grandes entendimientos encaminados a declaración de grandes
mercedes y señoríos y tal que en tiempo antiguo se encaminaba e dirigía por los inferiores solamente a sus
superiores y parientes mayores e no a otros ningunos de menos autoridad y dignidad. Y esto les decían en lugar
de lo que agora se dice a los grandes señores: Beso pies y manos de V. señoría y Illma. y ansí esta palabra de
agur, agur era tenida en mucha y muy gran veneración, grandeza y cortesía y tal que ninguna otra se le igualaba"
IC II 58. "Bien sabéis que el modo y explicación ordinaria de nuestra salutación es agur, jauna, y con ser tan
usada entre los nuestros, como el 'beso las manos' en los romancistas" Ech 16. "Agur Jauna, bonjour monsieur"
SP. "Salve, lo mismo que Ave, agur" Lar y Añ. "Vale, al despedirse, agur" Lar. "Dios te guarde, Dios te salve,
salutacion, agur; ongi el dakiala; ondo el dakizula" Ib. (tbn. en Añ). "Agur eder hau da latiñezko Ave, Salve,
Vale oiei dagotena, eta euskaldun geienak eztazautena [...]. Ave gratia plena, agur graziaz betea, gure beko
errietan esaten dan bezala, eta Franziako euskaldunetan ere bai" Lar, carta a Gandara 161. "Vale, al despedirse,
(c) agur, adios, adio" Añ. "Agurra da euskera garbi ta ederra, esaten dana sarrera ta juaeran. Agur jauna, agur
andria esaten jakee lotsiaren kalte baga andikijai bere" Mg PAb 160. "Salut! Adieu!" Lecl. "Interj. terme avec
lequel les Basques se saluent. Ce mot correspond au mot latin ave" VocBN. "Bonjour, egün hun, agür" Gèze.
"Agur, Jauna, je vous salue, Monsieur" Dv. "Saludo. Es como el 'ave' latino. Hoy aquende el Pirineo se usa sólo
al despedirse, allende, al visitarse; pero es indudable que indica el saludo lo mismo de visita que de despedida"
A. "El P. Isla, célebre escritor del s. XVIII, en varias de sus cartas pone por contera estas dos palabras vascas:
agur jauna" A Morf 431n. "Salut! Bonjour!" Lh. "Latiñezko Ave, euskaldun zarrak beti agur itzultzen zuten eta
ala egitten du Kristau-ikasbideak ere" Inza Azalp 155. "Agur saleoso! Saludo de mujer a un joven" Ort Voc.
"Agur zeuri! Saludo en tono burlesco" Ib. "Kartak nola asi erakutsi nai nuke sail onetan. Ondoren dijoazen esaera
guzien aurrez, nai bada agur itza jarri diteke. Itz au, laiñezko ave bezela, ezta alde egiterakoan bakarrik esatekoa:
baizik naiz ongi etorria ematerakoan, naiz alde egiterakoan alkarrenganik , esan litekena" NEtx Nola 10. "Agur
danori, beste bat arte! ¡Adios a todos, hasta otra!" Etxba Eib. EAEL recoge agur para la pregunta 'buenos días'
(232) en L-côte-sar, BN-arb-lab y S y para 'hasta la vista (adios)' (234) en V-ger-arr-arrig-och-m-gip, G-azp-goi-
bet y AN-araq-arce. Cf. VocNav s.v. agur. Cf. abur. v. adio.
 Tr. Los autores septentrionales lo emplean como saludo de encuentro. Este uso está documentado tbn. en la
tradición meridional: los testimonios más antiguos corresponden a Micoleta y las escrituras de Andramendi; más
adelante se encuentra en Larramendi, Lizarraga de Elcano y en autores del s. XIX (J.A. Moguel, Aguirre de
Asteasu, Echagaray, Iturriaga, Lardizabal, Zabala y Arrese Beitia) y, ya en el s. XX, en L. Jauregi, Echeita,
Otxolua, Txirrita, K. y B. Enbeita, Inza, Iraizoz, Orixe, Lekuona, T. Agirre, E. Arrese, S. Mitxelena, N. Etxaniz
(como fórmula de encabezamiento de cartas), Zaitegi, Izeta, Ibiñagabeitia y Berrondo (cf. infra más ejs. de agur
como saludo dirigido a la Virgen). Al Sur se documenta tbn. como "adiós" en la mayoría de los autores vizcaínos
de los ss. XIX y XX, en autores guipuzcoanos desde el s. XVIII y en el baztanés Izeta (tbn. en Orixe; cf. tbn.
como equivalente de 'adiós, se acabó' en Lizarraga de Elcano); al Norte no hay ejs. de este tipo a excepción de
uno en J. Etchepare (Ber 32) y varios en Larzabal. Fuera de Vizcaya, en la lengua hablada, parece que empieza a
ser empleado como fórmula de despedida por influencia de A. Goiri, sustituyendo a adio. En DFrec hay 90 ejs.
 Agur zure mezedea. El peregrino en su patria (Bruselas, 1608), 451. Agur, Errege guztien / Errege nausia. EZ
Noel 67. Agur mandatari. "Dieu vous garde messager". Volt 198. Eneko Pagoetako da atsegin ta baesoan bere
nagusiari legez: Otxoa Onsalutx, agur, agur. "Y en lugar de reconocimiento dijo a Ochoa Gonzalez su nuevo
pariente mayor: Ochoa Gonzalez, agur, agur". (Escrituras de Andramendi). TAV 3.2.9. Agur D. Juan jauna, dala
berori aen ondo etorri zein urte onak. Mic 13r. Agur, ô zur kurutzea. 'Salut ô croix de bois'. O Po 66. Agur, edo
Jainkoa dela zuekin. ES 356. Esaera gustiok dodaz maite, ta gozo! Agur, Loiolan Uztarillaren 23 ta 1763
urtean. Lar, carta a Gandara 162. Ondoan hasi zitzaizkon salutatzen erraten ziotelarik: Agur, judearren erregea.
"Ave". He Mc 15, 18 (TB, LE-Ir, Lard 455, Dv, Inza Azalp 66, Ir YKBiz 470, Leon, Ol, Or, Ker, IBk, IBe agur).
Agur nere jenteak / urrengo urteraño. GavS 36 (v. tbn. 8). Belhaurikatzen ziren [...] erraten ziotela: agur,
Yuduen erregea. Lg II 272. Hurbildu zitzaionean erran zioen: agur, ene anaia. Lg I 319. Agur, Jainko Aitaren
mende.
haur urusa. Monho 74. Agur adiskidiak; ondo etorrijak izan zaitiala. Mg PAb 155 (v. tbn. 160). Agur bada,
Maisuba, gois artian; gau on bat igaro egizu. Ib. 66. Agur, agur, esaten dio Aizeriak, banoa ni emendik. VMg
56. Agur otso jauna, egun on. AA III 491. Urren artean, Agur. Añ EL1 4. Agur onenbestegaz. Añ EL2 8.
Munduban euki dogun guztiari agur egiten asiko gara. Agur gurasuak, agur umiak, [...], agur dirubak, agur
aziendak. [...]. Ta agur betiko. fB Ic III 269. Agur, Peru neurea, / urrengo artean. Zav Fab RIEV 1909, 38.
Agur, aurtxoa, salbe, Jesusa, / zerala ongi etorri. Echag 125. Agur onenbesterekin, / urte askoan bizi beitea /
Jaunaren graziarekin. Ib. 244. Agur, adiskidea, / --dio betik deitzen--, / zure edertasunak/ nau enamoratzen. It
Fab 67. Egun hon, agur, gure jaun beliari! Arch Fab 75. Agur, aizpa, banathorzu; / Zertan naizen ikhus-azu. Gy
3. Agur Jauna agur! atsegin nuke zurekin bide egitia. Laph 29. Agur, jente noblia, / berri on bat dakargu. Zab
Gabon 42 (v. tbn. 30 como despedida). Agur, Josefa, eskerrik asko, / ondotxo bizi zaitia. PE 61. Agur, jende
noblea, urrengo artean. AB AmaE 412 (v. tbn. 181 como saludo de encuentro). Bidean holatxet solas egina
behin edo bertze. --Agur. --Bai zuri ere. HU Zez 183. Etxeko-andre batekin egin zuen bidean buruz-buru: Agur,
etxeko-andrea. Ib. 72.
 (s. XX). Xikitok aphezari agur jaun apheza / Aphezak Xikitori agur kanpañeza. Xikito 4. Agur, astokillo, ikusi
arte. Ag G 119. Agur-ba Juana Mari; gorantzi asko Josetxori. Echta Jos 257. Joan zan Sabas Dariren etxera, ta
onek ikusi ebanean esaeutsan: Agur Sabas aspaldikoa. Agur Dari, zelan bizi zara? Ib. 312 --Agur ba. --Ario,
ondo bijua. Urruz Zer 126. Ejiptora juango naz, ba. Agur! Altuna 12. Aren esanak narama, agur, / bendizioa
indazu. Balad 240. Agur, zeruko eguzki eder, / Agur, goizeko izarra! / [...] / Zugana gatoz mesede billa, / Zeruko
Andra Marija. Enb 78 (v. tbn. 210). Agur! nai dozun arte. Ib. 177. Agur, Jaun Erregea! Bizi da oraino zure
alaba? Barb Leg 135. Agur etxeko-andre leiala, / nola dago Manuela? Tx B II 134 (v. tbn. 178; B I 171 como
despedida). --Eskerrik asko, ta agur. (Bijoaz). --Ez da zeri. Agur, agur. Lek EunD 30 (v. tbn. 13 como saludo de
encuentro). Betiko agur senar on ori, / geure bijotzak il dira. Laux BBa 80. Agur, Asun, aspaldiko ori! Ba-
naieunkana eu ikusteko gogua. Otx 145 (v. tbn. 162 como saludo de despedida). Agur, jaunak: garigirorik
ederrenetakoa dezue gaur --esan die apaizak soro-barreneraño iritsi danean. TAg Uzt 82 (v. tbn. 101 como
despedida). Agur ba, ta gero arte. NEtx Antz 47. Agur! Zuk deramazu zerekin eguna. "Adiós". Or Poem 533
(dirigido al sol). Agur, Jainkoaren gorputz, oinbeste min jasana. "Salve, cuerpo de Dios, que has soportado tanto
dolor". Ib. 550. Agur, agur / ama neuria. / Ongi etorri zarela / seme neuria. Balad 98. --Agur, jauna. --Agur,
agur! Hemengo aldi? --Bai, ardiketan nabila: zu, gasna egiten? Zerb Azk 39. --Agur, yaunak! Ari zerate lanean
egin aal guzian? agurtu zuten. --Agur. Ongi etorri! erantzun zuten denak. Izeta DirG 65 (v. tbn. 39 como saludo
de despedida). --Agur, anderea. Mahain hau okupatzen ahal duta? --Zerendako ez? Lehen jartzen denarena da.
Larz Iru14. (Sartuz:) --Agur, jaunak. --Agur! Ib. 70. Agur beraz, jaun Mentaberry! (Urruntzen dira). Ib. 36. --
Agur, Benat, eta milesker eman dauzkidatzun berri onez. --Ba, agur, anderea. Ib. 132. Agur biyotz erditik, /
Donostira arte. Lopategi in Uzt Noiz 59 (v. tbn. Lasarte ib. 130). Agur, Domingo, eta agur, Mariana, / gu ere
hurbilduak gira zuen gana. Xa Odol 245. Agur, gizon famatu ori. "Salve, varón famoso". Berron Kijote 28.
Heldu ginanian Mutriku horretan / Mutriku herri noblian / batak adios, bestiak agur / Ana Juanitak baperez.
Balad 60.
v. tbn. (Como saludo de encuentro o visita): Dv Lab 314. Elzb Po183. Ox 149. Jaukol Biozk 86. Etcham 132. Ir
YKBiz 523. EA OlBe 34 (106 como despedida). Zait Sof 28 (Gold 76 saludo de despedida). Lf Murtuts 29.
JEtchep 84. Ibiñ Virgil 86 (39 saludo de despedida). BEnb NereA 127 (233 saludo de despedida). Casve SGrazi
26. Balad 152.
(Como saludo de despedida): In Lard III. Arr GB 34. Aran SIgn 214. Bv AsL 32. Apaol 85. Moc Damu 5. A
BeinB 44. Ill Pill 17. Ud 76. AzpPr 58. JanEd I 72. Iraola 119. Arrantz 156. EusJok II 119. Kk Ab II 36. Lab
EEguna 80. Alz Ram 107. Ldi BB 94. ABar Goi 32. SMitx Aranz 36. JAIraz Bizia 27. Bilbao IpuiB 259. Erkiag
Arran 83. Etxde JJ 65. Basarri 35. Txill Let 135. Ugalde Iltz 68. Osk Kurl 59. Anab Aprika 12. And AUzta 105.
Alzola Atalak 70.
 Eskualdun batek agur eskualtzale bati. / Aiphatu nahi dazkot bospasei hitz ezti. Ox 175.
 Ta nere saiets igarotzean, / agur doi doi bat esango. "Me dice el 'adiós' preciso". Or Eus 86. Agur motz bat
esan diot, zearka begiraturik, eta aal nuen eta zakarrenik. Txill Let 44 (cf. infra AGUR ESAN).
 (Como saludo dirigido a la Virgen). "Salutación Angélica, el Ave María, Aingeruaren agurra, agur Maria.
Ezta euskeraz esan bear, Jainkoak salbazaitzala, ezpada agur Maria" Lar. "Euskera uts garbian esan bear liteke
Agur Maria Nafarroako kartilla euskerazkoan dagoan legez: bada 'Ave' latiñari kendua da" Añ MisE 123. Cf.
agurmaria.  Agur Maria graziaz betea. (Areso, c. 1591). FLV 1991, 110. Agur Maria, garaziaz bethea, Iauna
da zurekin. Mat 2 (EZ Eliç 5, Harb 4, Hm 35, Gç 37, CatBurg 4, CatLan 73, LE-Ir (171), Ub 166, Mg PAb 159,
CatLuz 3, Lard 363, Legaz 5, Jnn SBi 37, CatJauf 2, KIkV 51, KIkG 33 Agur Maria). Agur garaziaren edireillea,
biziaren ama. Harb 105. Agur Nort-izarra, / Ama Iainkoarra: / Agur Erregina, / Guztiz berregina. Hm 160.
[Nere sermoigaia] edertzeko eta apaintzeko, grazia askoren bearra daukat. Eska dezaiogun au, grazia guzien
Amari, esaten diogula: Agur Maria. Lar SAgust 5. Agur graziaz bethea. He Lc 1, 28 (Dv, Leon, Or, Ol agur; Lç
Salutatzen aut). Agur graziaz bethea. Mih 27 (tbn. en Lar, carta a Gandara 161, Jaur 352 e Inza Azalp). Zoin da
hitz hoin sensia: Agür edo salütatzen zitüt? --Signifikatzen düte: Birjina Seindia ohoratzen düt zure dignitatia.
CatLan 74. [San Gabriel Aingeruak] esan zion: Agur edo Abe. Gco I 457. Agur erregina, urrikalmenduzko ama.
mende.
Dh 87. Agur, edo Abe. Berba onetan egiten deutsagu Agur [Marijari]. Astar II 271. Joaten da konfesonariora eta
esaten da Agur Maria guztiz garbia. Itz Azald 144. Agur Maria, bakhar emaztea / dena garbi, argi huts. Ox 64.
Agur, eskerrez betea. Ir YKBiz 5. Agur, Arantzazuko Amandre berria. / Ematera natortzu ongietorria. SMitx
Aranz 33.
v. tbn. JesBih 444. MarIl 100. AB AmaE 361. Arr May 45. Zby RIEV 1908, 287. PE 114. Azc PB 41. UNLilia 4.
ArgiDL 15. Gand Elorri 137. Balad 197.
 (Con el sentido de 'se acabó'). "Se acabó, ya no hay remedio, [...] agur ori (V, G)" A EY III 238.
 Tr. Documentado sólo en autores meridionales.
 Baña agur! fama galdu zue orgatik andreak (221). LE-Ir. Niork estu ikusten [bekatua] baizik Jangoikoak, ta
Jangoikoas axolarik ezpada, agur! (195). Ib. Gaste bati agitu zaio erortzea... norbaitek publikatu du; agur!
guzia da galdua (220). Ib. Aen diadar guztiak baño geijago zaurituten dabee nire bijotza zuben berbeeta piestaz
legez esanak. Agur nire gaurko lua. Mg PAb 103. Ateraten badot, edo urten etxeti urtia osotu baño leenago,
dongaro esango da. Agur nire onria; agur nire ogija. Mg CO 139. Baldin artzen ezpada denporaz ardura, /
Agur gure basoak, ta agur ezkurra! Izt C 154. [Arrotzak] ekarriko deuskuez euren oitura gaiztoak, eta agur gu
ta geure gauzak. Ag AL 124s. Ardorik ez balitza, agur! gure kantak, / Agur! erromeriak, trabena ta plazak. AB
AmaE 400. Euskalzale-ri erri atako barriak emoeran, aitatuten ezpadauz [illargirik emakumen arpegian], agur
gu, asarratuten iakuz guztiak. Ezale 1897, 189b. Maripak [...] ozpiñaz gau atan gorputz guztia igortzi ezpaleust,
agur ni. A BeinB 58. Etxean sartuaz batera, agur nire barruko bakea. Ib. 42. Agur Arranondoko alkartasuna ta
agur gure arteko bakea! Ag Kr 146. Baña urrengo beta zetorkionean agur agindu onak, agur asmo ederrak! Ag
G 130. Auzoan saltzen bada / ardotxo gozoa, / agur nire matatzak / eta amukoa. JanEd II 42. Loak iñes-eginda,
jarten naz itxarrik. / Agur, nire atsegin! Agur, nire pozak. Enb 53. Ezpain-ertzean / pipa jartzean, / agur!
kezkaren goibela. EA OlBe 70. Plazaolako burni bidea egin zunaten eta, agur ango alaitasuna! Or QA 43.
Jakingo balebe orraitiño, agur bere negozioa, ta agur bere entzute ona. Bilbao IpuiB 99. Beneno-botatze oiek /
ez dira egokiyak, / agur garai bateko / gure izokiyak! Uzt Noiz 40.
v. tbn. JJMg BasEsc 163. Urruz Zer 91. NEtx Antz 129. Erkiag Arran 63. Akes Ipiñ 9. Osk Kurl 25.
 (En las exprs. agur eta ohore, agur eta bake, agur eta osasuna..., como fórmulas de saludo).  Agur Gandara
Jauna ta osasuna: Ala asi oi ditut nere ezagunai ta adiskideai bialtzen dioztedan kutunak, anziñako
erromatarren gisakoak. Lar, carta a Gandara 161. Akitzeko Diozesako Ertor eta Bikari guzier Agur eta
benedikzione Jesu Kristo gure Jauna baitan. In CatLan 3 (CatJauf III agur eta benedizione). Agur ta ongietorri
(236). LE-Ir. Agur eta ohore / Eskualherriari: / Lapurdi, Basa-Nabar, / Zibero gainari. Zby RIEV 1909, 396
(tbn. en Or Eus 199). Agur ta gora gure Aldun jaun / Euzkaldun zintzo argijak! Enb 54. Geroko pertsulari
gazteri agur eta ongi-etorri. Iratz 88. Ortziren izenean agur eta bake. Mde Pr 54. Agur eta ohore, Ahetzeko
Mattin! / Hea non bizi ziren nahi nuke jakin. Xa Odol 118 (tbn. en EzinB 20). --Besterik? --Hauxe bakarrik:
agur eta goraintzi bihotz-bihotzetik Gipuzkoari [...] eta Euskalerri osoari. MEIG I 120.
2. (V-gip, L, BN, S; SP, Lar, Añ, Izt 30v, VocBN, Arch VocGr, Dv, H, A). Ref.: Lh; Etxba Eib. (Sust.). Saludo,
adiós. "Agurra, bon accueil, salut qu'on rend à quelqu'un" SP. "Salutación" Lar y Añ. "Saludo" Lar. "(Sin decir)
oxte ni moxte, ezer esan bage, agurrik bage" Ib. "Despedida" Añ. "Despedirse, joateko agurra egin" Ib. "Le
salut, la révérence" Arch VocGr. "Salutation" VocBN y H. "Salut, salutation" Dv. "El adiós" Etxba Eib. v.
ALDE-AGUR, GABON-A., POZ-A., SAMIN-A, ZORION-A., ZORUN-A.
 Tr. Documentado al Norte en Etcheberri de Ziburu, Argaignarats, Mihura y autores de los ss. XIX y XX. Al
Sur, donde su empleo es mayor, está bien documentado desde principios del s. XIX (cf. agur egin ya en
Lazarraga). Aparece frecuentemente empleado con egin (sobre todo al Sur), y en menor medida, con eman. En
DFrec hay 67 ejs.
 Nihor ere ez bezala, / gero bestitu eta, / zeruko baliz bezala, / pretenditzen du besta. / Agur guziak beretzat, /
halaber behatzeak. Arg DevB 50s. Berbia edo agurra uketan badeutsagu, juaten ezpagara len legez bere etxera
[...]. CrIc 71. Dantzia amaituta [...], azkeneengo agurrian, gitxi apartauko dira berba edo akzinoe nasaireen bat
esan edo egiñ baga. JJMg BasEsc 134. Alkarri agurra bere ukatuteko. Astar II 32. Agurra ta berbea kendu edo
gatxik opa izan deutsazunez. Añ EL2 142. Plazetan agurrak [dituzte lakhet]. "Salutationes in foro". Dv Mt 23, 7
(HeH agurrak; TB agurtuak izaitea, Hual izaitia salutatruk, Echn salutatuak izatea plazetan, Ur diosalak
plazan). Maria asaldatu zen solaz horietaz, eta gogoan zerabilkan zer erran nahi zuen holako agurrak. Dv Lc 1,
29. Agur, barri on, eta albista [...] onegaz adierazoten zala, Jaungoikoaren ama izan zala Jaungoikoaren
graziya guztiyen lekua. Ur BulaAl 33. Agurrik saminenak bere mihietan. Hb Esk 34. [Aitzindariek] elhe ederrez
eta agurrez aseak gindauzkaten. Prop 1886, 196. Españolen aspaldiko agurra edo salutantzia da: Ave Maria
purísima. Zby Pel 20. Gero behatuz zeruari / Agur ezti bat egorri zuen / Aingeru bere lagunari. Elzb Po 185.
Emakumean agurra / tristea da ta samurra. Azc PB 163. Onenbestegaz agur gozo bat bialduten deutsuet, nire
anaia euskaldun maiteak. Itz Azald 6 (v. tbn. agur gozo en Basarri 119, omen-agur gozo en Enb 69).
 (s. XX). Mendi tontorrentzat izan oi da eguzkiaren azken agur biguna. Ag Kr 214 (v. tbn. azken agur en AB
AmaE 3, Mok 11, Enb 111, Or Eus 264, Alz Ram 52, Ldi BB 102, SMitx Aranz 218, Lf Murtuts 40, Mde Pr 362,
Etxde JJ 65, BEnb NereA 99 y Xa Odol 277). Tramanaren agurrari "muu" erantzu eieutsan. Ib. 136. Josetxoren
irazkia artu dogu, ta bere agurrak ageritten deutsuz gogo-argiaz. Echta Jos 300s. Ikusi nindueneko [...] jin
mende.
zitzautan eskuak zabaldurik. Haren irri eztia! Haren agur gozoak! JE Bur 128. Iru zati dittu, aingeruzko agurra
ere deitzen zaion "Agur Maria" otoitzak. Inza Azalp 154. Emazte berak du gantzutuko Jesus ehortzi beharra, /
Berak lehenik adituko du Berphiztuaren agurra. Ox 73. Baratzen gira. Agur bat zor dugu [...] tokiaren gainean
eraikirik dagon kapera komentukoari. JE Ber 15. Bakaldunak iñoizko alaitsuben erantzun eutsan aren agurrari.
Otx 51. Batzuk eta bertzeek agurrak bihurtu ondoan heien artean, urruntzen dire leku hetarik. Zub 54s (v. tbn.
agurra bihurtu en Mde Pr 74 y HaurB 61). Nere agurra, bada, leen-leenik, Arrasateri; nere biotzetiko agurra.
Ldi IL 133. Elisabetek Mariaren agurra entzun bezain laster, umea sabelean pozez yauzi (saltatu) zitzaion. Ir
YKBiz 8. Zure agur-mintzura nere belarrietara dan bezain laster, umea pozez yauzi zait nere sabelean. Ib. 8s.
Esku-zapiñoa dantzatuz bialtzen zien jokalariai agur beroa. TAg Uzt 227s. Zauden tokitik, nere agurra yaso.
'Recibe mi saludo'. Zait Sof 138. Beorren emazteari gure agurrik begirapentsuena bialtzen diogu. NEtx Nola 18.
Agur bat Maulerik. Huna ethorri nintzan [...]. Mde Pr 362 (como encabezamiento de una carta). Zure berri onen
aio nagoela, onar itzazu ene agurrik onekak. Ib. 198. Bijoazkie lagun saiatu oiei, nere agurra ta txaloak. NEtx
Antz 5. Gure agurra ez nuan uste ain gogorra izango zanik. Agur, esan nion, egunen batean zu ta ni gertugo
egongo gera. JAIraz Bizia 27. Ango musu, besarkada ta agurrak gogoratzekoak ziran. Ib. 35. Agur onetan bein
da berriro / busti zaizkigu begiak, / etzaitu azten, o Gregorio, / zu jaio ziñan erriak. Basarri 39. Zure agurra izan
leiteke / geiago ez ikusteko. BEnb NereA 181. Agur betiko baten magale ilunean / galdurik. Azurm HitzB 57.
Agur xamur bat bialtzen dizut / biotzan erdi-erditik. Lizaso in Uzt Noiz 92. Hainbertze gai ukaiten dituzu aldi
guziz berdintsuak, hala nola agurra. Xa Odol 63. Ongi-etorri ona egin zion, labur eta hotz, bainan dena gur,
agur eta xurikeria. "Plein de courbettes, de saluts et d'amabilités". Ardoy SFran 215. Agur handienak zier, /
gütara jin ikhusliarer. Casve SGrazi 20. Eta agur berezi bat zuei, [...] euskal aldizkari eta idazleei. MEIG VIII
92.
v. tbn. Mih 24. EgunO in Arb Igand 184. Jaur 353. Lap 162s (V 72). AB AmaE 165. Jnn SBi 63. CatJauf 102.
EusJok II 152. Mok 11. Lab EEguna 117. Iratz 116. Munita 153. Gand Elorri 201. JEtchep 104. Etxba Ibilt 460.
Alzola Atalak 78.
 (Como primer miembro de comp.).  Erakutsi zien Santuak agurtutzeko modu au: [...]. Oso penaturik zeguan
anaia Gil munduak gaizki artzen zualako agur modu au. Bv AsL 62. Argi onexek darakustaz gaur, / Amerikako
anaiak, / Agur-olerki ederraz / neuri opaltzen diru ugariak. Enb 145. Aren txera maitekor, aren agur-egikera
samurra. Erkiag Arran 172.
 (Con egin). Cf. AGUR EGIN (a).  [Arima denean bada sarthu zeruetara] Iesus berak ere dio agur handi
egiten. EZ Man I 133. Gero burasoei egin / zerotzoten agurrak, / eta eskutara eman / bere present aphurrak. /
Benedika zaiteztela, o buraso nobleak, / zeren baitzarete Seme / hain onaren iabeak. EZ Noel 63. Ez izutu
bekatuari betiko agur bat egin nai badiozu. Mg CC 126 (v. tbn. en contexto similar CrIc 130 agur betiko bat, Añ
EL2 144 betiko agurra, Lard 119, Enb 79, Gand Elorri 215 agur betikoa, Bv AsL 91 betiko agur bat). Egingo
deuskubez agur ta ondo etorri gozuak, eskumun estu estu amorezkuak. Mg PAb 205. Esaeustan, Aita Pedro
neurea, ordu onean dator. Esan neutsan neure agurrak eginda, zegaiti ori D. Kalisto? Ib. 198. Nekazari baten
semetxo bati egingo diozu zuk agur ain gozoa, nola Errege batenari. VMg III (v. tbn. agur gozua egin en Bv
AsL 146). Aingeru san Gabrielek egin zautzun agur lorios hau. Dh 86. Eta oni zer agur edo salutazio egin zion
eta zer esan zion? Gco I 456. Egiten ezpazaizka gura dituan agurrak ta naikuntzak [...] artzen du urlia suak eta
garrak. AA III 630. Zenbat [dira] Jesusi agur edo ongi etorri bat ere egiten ez dioenak? AA I 466. Aingeruak
bere agurra egin zioenean Birjina guziz sainduari. Jaur 350. Adiskidea --dio otsoak / agur andi bat egiñik. It Fab
138. Aita ansiatuak, bada, azken-agurra egin zien, osotoro Jaunaren eskuetan jarririk. Lard 56 (v. tbn. azken
agurra egin en Arr GB 28, Bv AsL 110, Alz Ram 99, Izeta DirG 25, BEnb NereA 199 y Xa Odol 232, azkenengo
agurra egin en Erkiag Arran 7). Jendetza andia bildu zan [...] atzen-agurra egitera. Ib. 520. Aldendu zan egiñik,
agur bat tristea. AB AmaE 297. Beraz, gero arteko agur bat eginik mendi artan gelditzen ziran seme-anaiai, [...]
abiatu zan Erromarunz. Bv AsL 150. Danei erdi-agur eginda, abiau zan etxeruntz. Ag AL 53.
 (s. XX). Etxeratu zanean, agur atsegintsu bat egieutsan Josetxori. Echta Jos 322. Neskatx batek baño geiagok
egiten zion agur bizia, abegi esankorra [...] Arantzazurako bidean. Ag G 138. Gure mutillak, ba, alkarri
agurrak eta laztanak eginda gero, asi ziran autuan era onetan. Kk Ab I 13 (v. tbn. Urruz Urz 12 agurrak egin).
Tolosako gelunean, alkarri agur andiak eginta, senar-emazteen atzetik orga eder batean sartu nintzanean. A
Ardi 74. Biek agur handi bat egiten dute, eta oihala aphaltzen da gain-beheiti. Barb Sup 28 (ref. a una
representación teatral). Apaiz jaun bat agertu zan. Pernando alderatu zitzaion eta agur itzaltsu bat egiñaz esan
zion [...]. Muj PAm 41. Zuti jarri ziran eta soldadu-agurra egin zidaten. Or SCruz 125. Agur eder bat egiten diet
/ ementxen dauden danari / ta batez ere gu juzgatzera / etorri diran jaunari. Tx B 220 (v. tbn. agur ederra en
VMg V). --Agur, adixkidea. --Bai zueri ere, Jaunak. Beren agurrak egin eta [...]. Barb Leg 130. Agur laisterra
egin alkarri eta bakoitzak bere bideari ekin zion. TAg Uzt 254. Egundoko txera samur ta agur beroa egin
eutsana. Erkiag Arran 150. Eta alkarri agurrak egiñaz, arrantzale biak eta Zuriñe errirantz abiau ziran. Ib. 123.
Jende askok agurra ere ukatzen zioten. Etxde JJ 266. Radio-entzule maiteeri nere agurra egin bearrean naiz,
urte berri on bat opalduaz. Basarri 67. Azken agur bat egin ondoren bere osaba izebari, atera ziren etxeruntz.
Izeta DirG 53 (v. tbn. azken agur bat egin en Etxde JJ 65). Doña Errupertari agurrik beroena egiten eutsolarik.
Bilbao IpuiB 95. Udarak egin digu / betiko agurra, / ta uda azkenari / badiot bildurra! Uzt Sas 192.
mende.
v. tbn. Enb 82. MAtx Gazt 63.

 (Con eman). "Agurra emaitea, bihurtzea, faire, rendre une salutation" H.  Etsaitasunari azken agurrak
emanda. Camp EE 1882a, 68. Seme leial bat oraiñ datortzu / Azken agurra emotera. AB AmaE 3. Bizirik egozan
bitartean, azken agur latza emon baño lenago, iñoiz baizen obeto maitatzen zituan. Ag Kr 163. Hitz horiekin
eman baitzion agurra Gabriel Aingeruak Mariari. CatJauf 102. Hurbildu zitzakon aitzinerat auzapeza, lañoki
emaiten zakolarik agur herri guziaren ordainez. JE Bur 183. Egun argia! [...] Artu, bai, artu jaio baño len,
biotz-biotzez / gaur damatzudan agurra. Jaukol Biozk 60. Ezkonberriai eman zaizkien agurrak eta zorion-opa
alaiak. Txill Let 27. Azken agurra elkarri eman ondoren. Izeta DirG 50. Ain maite eban bere erriari / damotso
azken agurra. BEnb NereA 99. Aurrerantzean, gizaldi guztiak zorion-agurrak emongo daustez. Ker Lc 1, 48 (Ol
zoriontsua deituko naute).
3. (L, BN, S ap. Lh; Ht VocGr 426, Dv, H). Reverencia, adoración. "Soumission" Ht VocGr. "Agur handiak
ditu etxe hortan, il reçoit beaucoup de révérences dans cette maison" Dv. "Ce mot exprime en L la révérence que
font les femmes" H. "Adoration" Lh. v. 1 gur.
 Tr. Documentado al Norte en autores no suletinos desde Etcheberri de Ziburu; el único ej. del s. XX
corresponde a Arradoy. Al Sur se encuentra en Mendiburu, Ubillos, Aguirre de Asteasu, Lardizabal, D. Agirre,
Lizardi y Orixe. Aparece frecuentemente con egin (agur handia egin, agurrak egin, agur humillak egin, agur bat
egin...) y en menor medida con eman y ekarri.
 Adorazionea. [...] Arren bada, errezibi zazu ene agurra, / mezprezatu gabe, zeren den emaitza aphurra. EZ
Man II 22. Onera sorturikako bihotzak eztire trikatzen ohoreen graduetako nahaskerietan eta agur
nahikundetan, badute zer egin bertzerik. SP Phil 202. [Errenda dezagun] haren Dinitate gorari geure
obligazionezko agurrak. Arg DevB 223. Zuen Iaun eta Iainkoa / Agurrez iniusteko (Ps 44, 12). 'Et concupiscet
rex decorem tuum, Quoniam ipse est Dominus Deus tuus et adorabunt eum'. Hm 52. Aldarean baldin bada
Kustodiorik jenuflexione egiten du [...] eta Kustodiorik ezbada, agur handi bat makhurturik egiten du. CatLav
462 (V 215). Zor diozu egiari ohore eta agur hori. He (ap. Dv). Berak igorri digun izar berriak gakarzi beraren
oñetara, dagozkan agur eta eskumuñak egitera. Mb IArg I 159. Elizak gurutzeari egiten dio agur-honr-adorantz
hau, zeren gurutzea den Jangoiko-gizon gurutzez illaren aintzura. Mb IArg II 129. Zergatik zutenean / jendeak
ikusten, / belauniko ziraden / bereala jartzen [...]. Agur oiek iretzat / dirala uste dek? It Fab 123. Gizonenganik
agur edo esker on zerbait ardiesteko. Dv LEd 54 (Cb Eg II 22 gizonai ondo iriztea, onra ta estimazioa). Agurrak
eta ohoreak, eta lehia mundutar zoroak non dira? Ib. 186 (Cb Eg II 102 guziak egiten zizuten erreberenzia, zure
onra, puntu ta orien deseo banoak non dira?). Gathaska dutenean kanpoko lanekin, / Ibiltzeko oin hutsik, ez
batere huzkur; / Ez dute hartarakotz gutiago agur: / Deusek ez du baxatzen laneko gizona. Hb Esk 185. Hari
baizik nihori etzaio zor agur. Ib. 193. [Yainkoaren] handitasunak eta ungiek nahi dituztelakotz agurra eta
eskerrak. Hb Egia 33. Bakhotxa da bere errege, ez dio nihori agurrik zor. Ib. 122. Itzuli zen gortherat non ez
baitzuen orotarik agurrik eta agurrik baizik ukhan. Laph 6. Jendea, erreleki / hoieri inguruz, / Zeinatuz paratzen
zen / ukhurturik buruz / [...] // Jendeen agur hoiek / ikhustearekin, / [astoa] Irrintzinaz hasten da, / lorian,
jauzikan. Zby RIEV 1908, 760. Leheneko mendetan / hau zen, hau, zuzena: / Denek ohoratzea / berthute zuena. /
Orai zer-nahi bidez / gora heltzen dena, / Hainitzen agurretan / omen da lehena. Id. ib. 1909, 107. Betleemeko
harpe batean / Salbatzalea da sortu. / Hango artzainak, aingeru batez, / ditu bere ganat deitu. / Heien agurra
nahi izan du / lehenik errezebitu. Etcham 229. Bitez agur nereak, / apalonduon beintzat, / guztiak zuretzat. 'Mis
elogios'. Ldi BB 4. Langilleari eskatzen dio / lurrak otoitz eta agurra. "Oración y reverencia". Or Eus 278.
 (Con egin). Cf. AGUR EGIN (b).  Handia da Iainkoaren izen sainduari ekharri behar zaikan ohorea, egin
behar zaikan agurra eta eman behar zaikan laudorioa. 'Grande es [...] la veneración que se le debe dispensar'.
Ax 261s (V 175). Zure sehaskari diot / Agur humilla egiten. Gç 64 (tbn. en Izeta DirG 100). Nihork eztuela
erraitekorik ez errankizunik Axularrek egin duen obraren kontra. Eta hauk hunela direnaz geroztikan zer
arrozoin da, bada ez egiteko nik diodan agur hura? ES 148. Egiten diote dagokan adoranz eta agur andia. Mb
IArg I 160 (v. tbn. en contexto similar AA III 111 agur andia egin, Lg I 287, Zerb IxtS 28 agur handi bat egin).
Igorri zituen Belena aren billa zetozen errege edo gizon jakinsuak, esaten ziela, ari beren agurrak egin ta,
zetozkiola non uzten zuten adiraztera. Ib. 140. Zoazte Jesus beraren bidera, ongitorri ta agur humillak egitera.
Ib. 92. Jainkoari an egin-oi zitzazkan, agurrak, presentak [...] ta sakrifizioak. Ub 54. Sarerazi zien Erregeren
aitziniala, bere agurra egin eta filosofoak zereioan erran [...]. Egiat 238. Zenbait agur eginen diote, lausengu
aphur batekin mintzatuko zaizkote, bainan nihork eztitu bihotzez prezatuko, ez zinez ohoratuko. Dh 196. Asitzen
zaizka isekaz Erregeri bezala agurrak egiten. AA I 520 (v. tbn. Ub 26 agurrak egin). Oitu gaitezen alik ongiena
Jesus onari agur umillak egitera. Ib. 467. Non orok baitute printzetzat onetsi. / Bakotxak egiten dio bere agurra.
"Chacun lui fit hommage". Gy 96. Erregeren palaziorat ethorri denean, erregek hirur agur egiten diotza
Franzizkori, Franzizkok hirur agur erregeri. Laph 220. Agur handi bat egin zuten, orok, Madama Elisabeth
printzesaren aintzinean pasatzean. Elsb Fram 113 (v. tbn. Laph 56 agur handi bat egin). Xapela eskuan, agur
bat lurreraino egiten diotelarik. HU Zez 99. Bere senarra lenengo lurpean sartu eben tokian arren da agur
batzuk egin gura izan zituan. Ag AL 166. Guztiak agur biguna egieutsenean, eldu zan Mariaren irudia errira
jasteko ordua. Ag Kr 217. Etzen guti holako jaun batek lehen aldian berean holako agurra egin zezon Ama
Birjinari. Ardoy SFran 214.
mende.
 (Con eman y ekarri).  Behar den agurra eta errespetua zuri eta zure Semeari ekhartzeko. EZ Man II 185.
Handik emaiten darotzu, / Lurrak ohorez agur. 'Te Deum. Omnis terra veneratur'. Hm 74. Jainko egiazko
bakarrari zor zaion agur edo adorazioa emateari ere utzi zioten. Lard 134. Agur ekharri zioen haren
manamenduko makhilari. Dv He 11, 21 (Lç eta adora zezan bere makila). Alferrei ez diote ekhartzen agurrik, /
Lanak ez du baxatzen aitoren semerik. Hb Esk 88. Maina bezala, badu izpiritu zuhur; / Haren kantari ere eman
zaio agur. Ib. 104.
4. (Lar, Añ). Salve (oración). "Salve, oración de la Salve, agurra, Salbea" Lar y Añ.  Eztot nik egundo
itxasora urten, Antiguako Amaren baselizatxoa ikusten dan tokian, txapela kenduta, Agur edo Salbea esan barik.
Ag Kr 84 (v. tbn. 89 y 92). Apaizak, soiñeko zuriz Agurra kantaten ziarduenean. Erkiag Arran 173.
- AGUR BAT EGIN. Despedirse, decir un adiós; saludar, hacer una visita.  Agur bat ere egin bage [...] begi
zorrotzez begiratzen diela ta agitz gogorki mintzatzen zaiela, esaten die [...]. Mb IArg II 300s. Jesus, ze jente
modu da au? [...] Gizonen itxurarik eztaukee emen dakustazanok. Ezteuskube agur bat bere egiten. Mg PAb 124.
Egin gura deutseet agur bat beste bijoi, esan ez daijen iges egin dodala ezer aitatu baga; baña isten dot zure
kontura zeure emazte ta ume onakaz kunplietia. Ib. 194. Zenbat, Jesusi agur edo ongi etorri bat ere egiten ez
dioenak? AA I 466. Aberats batek uste dau, mesede andi bat egiten deutsala pobriari berba bat edo agur bat
eginagaz. fB Ic I 50. Sortaldera begira ete dan agiri / Agur bat egiteko goix Eguzkiari. AB AmaE 28. Egin
eutsen agur bat / munduko ondasunai / obato adituteko / arimako gauzai. Azc PB 149. España utzi baño len
agur bat nai dio egin Santiago Apostoluari. Bv AsL 124. Behar ziotela agur edo adio bat egin han ziren
giristinoei. Jnn SBi 145. Eta ioan ziran, neuri agur bat egin baga, ta euri bere ez, Riktrudis! Ag AL 13. Baketan
gagozalako [...] zeuri agur bat egitea otu iatan, emengo Elizatxoak bide batez ikusiaz. Ib. 44. Kuadrilla aundia
gatoz / Astiasutikan, / Birjiñari agur bat / egitiatikan. PE 96 (v. tbn. 110). Martin [...] brau xutitzen da. Muziu
Fort zenari agur bat egin ere gabe, bazoan orai kanporat. Barb Sup 11. Eztet juan nai izan zuri agur bat egin
gabe. ABar Goi 48. --Nai badezu, beragana lagunduko dizut; berak ere ikusi naiko zaitu-ta. --Agur bat egin
naiko nioke. --Guazen bada. Alz Txib 102s. Agur bat egin bear dizutet / biotza bete-betian, [...] ia berriro
juntatzen geran / danok datorren urtian. Uzt Auspoa 67, 121.
 Gernikako arbolari agurra. Oi, ama [...] huna gaur zure aldean / amultsuki zonbait lagun, / denen bihotzak
juntatu eta / agur bat egin dezogun. Xa EzinB 67.
 "Despedirse para siempre, agur betiko bat egin" Izt 36v.
- AGUR EGIN (V-ger-arrig-och-m-gip, G, L, BN, Ae, S; SP, Urt I 8 (aguregitea), Lar, Añ, Dv, H, A). Ref.: Lh;
Etxba Eib. v. EI 339 y 340. a) Saludar; despedirse. "Agur egitea norbaiti, faire la révérence à quelqu'un, le
saluer" SP. "Saludar" Lar, Añ y A Morf 738. "Resaludar" Lar. "Saluer" Dv. "Saludar inclinando la cabeza" A.
"Hacer adiós, despedir. Agur eixozu aittaittari, badoia ta, hazle adiós al abuelo, pues se marcha. Agur eiñ daneri
eta urten neban, hice adiós a todos y me salí" Etxba Eib. EI (339) recoge agur egin para la pregunta 'saludar' en
V-ger-arrig-och-m-gip, G, AN-erro, L-côte-ain-arcang, BN-bard y S y para 'despedirse' (340) en V-ger-arr-arrig-
och-m-gip, G y Ae. v. ADIO EGIN, agurtu.
 Tr. Bien documentado al Sur desde Lazarraga, y al Norte, donde su empleo es menos frec., desde Etcheberri
de Ziburu. En todos los ejs. septentrionales, salvo en alguno de Barbier, se emplea con el sentido de 'saludar al
encontrar a alguien, para dar la bienvenida, al entrar en un lugar...'. Este uso se da tbn. al Sur en algunos ejs. de
Uriarte, J.J. Moguel, Lardizabal, Iturzaeta (Azald 123) y, ya posteriormente, en Jauregi (Biozk 97), Lauaxeta,
Enbeita, T. Agirre (Uzt 75), Txirrita, Otxolua, Orixe, Barandiaran, Iraizoz, Olabide, Erkiaga (Arran 9), Labayen
(SuEm 191), Aresti y Etxaniz (cf. tbn. ref. a la Virgen María en Cardaberaz, J.A. Moguel, Astarloa, Guerrico e
Iturzaeta). Con todo, en textos guipuzcoanos y vizcaínos, es más frec. su empleo con el sentido de 'despedirse'.
En DFrec hay 10 ejs.
 Konbento guztia jeneralm[en]te / saludatzen dot nik agur eginda. Lazarraga (B) 1180vb. [Dohatsuek arimari]
agur egiten diote usatu kortesiaz / Zeren etsaia bentzutu duen fin on biziaz. EZ Man I 59. Neror agur egitera
aitzintzen banaiz. Ax 295 (V 197: "si yo mismo me adelanto a saludar"). Nor ethorri zitzaitzun / Agur egitera?
[...] Ez gizon, ez emazte / ez zen presentatu, / esklabo baten gisa / gintuzten kitatu. Gç 69. Etxean sartzean
ordean, egizue agur erranik: Bakea dela etxe huntan. He Mt 10, 12 (Dv, Ur, Leon, Ol agur egin, IBk, IBe bake-
agur(ra) egin; TB agurtu, Echn, SalabBN salutatu, Ker agurtu). --Nok esan eban Ave-Maria? --Angeru San
Gabrielek Ama Birjineari agur egiten etorri zanean. Cb CatV 35 (v. tbn. en contexto similar, dirigido a la Virgen
María: Mih 24, AA III 482, Gco I 456, CatBus 21, Itz Azald 32, Inza Azalp 155, Balad 197 agur egin, Astar II
273 agur egin edo saludadu). Mundu guziak agur egin diezazuen nahi duzue. Lg II 183 (ref. a los fariseos).
 (s. XIX). Gauza barregarri ta berbeta zantarra da Ama Birjiniari agur egitia. Esan biar da Abe Marija. Mg
PAb 160 (en boca de Maisu Juan). Onenbestegaz, irakurlia [...] eskintzen deutsut bijotz prestubagaz. Ta egiten
deutsut agur. fB Ic I X. Extrema-unzinoeko Sakramentuba geure billa dabilenian, munduban euki dogun guztiari
agur egiten asiko gara. fB Ic III 269. Okertuten dozu bidia berari agur edo berbarik ez egiterren. Astar II 25. Ez
deutsee gustijei agur egiten arimako kezkaak. JJMg BasEsc 163. Elkarri etxerako agur egiñik, ustez banakatu
ziran. Lard 303. Jesusi urreratu zitzaion, agur egiñaz eta zerbaiten eske. Ib. 424. Mandatariak bialdu ziozkan,
bere izenean agur egitera eta adiskidetu ote zan jakitera. Ib. 41. Enekin diren anaiek agur egiten darotzuete.
Agur egiten darotzuete saindu guziek, bereziki Zesarren etxekoek. Dv Phil 4, 22. Ttipian, Yainko batek agur egin
mende.
omen zion [Budari] othoitzean zagoelarik, eta agindu inkarnazione, han arterainoko guziak ahantzaraziko zituen
bat. Hb Egia 60. Gorputzaren gustier / Iten badegu [sic] agur, / Oro izanen dira / Arimaren malur. Bordel 199.
Joan zan andik bakar-bakarrik [...] Naxerako Dukeari ere Navarreten agur egitera. 'A despedirse'. Aran SIgn
18. Asko ziran munduari agur eginta jarraitu ziotenak Franziskori. Bv AsL 79. Agur egin zioten bidian esanaz:
Ongi etorria izan dedilla pobretasun santua. Ib. 173. Ordu aiñ larri eta illunai / Betiko agur eginda, / Ego bi
baldin euki banituz / Igoko neban zerura. AB AmaE 23. Agur egiten dizut / kukubak jo arte. Noe 25. Alkarri
agur eginda [...] sartu zan etxean. Azc PB 157s. Atrapetea gaitx da famea / egiten badau bein agur. Ib. 172.
 (s. XX). Etzituan iñork begi onez ikusten: gizonak ozta ozta egin oi zioten agur. Ag G 63. Etzituan iñok ikusi
Josetxo ta Eladiren negar malkoak alkarri agur egieutsenean. Echta Jos 279. Agur alkarri egiteko egozala
iñotson mutil onak bestiari [...]. Kk Ab I 16. Ikaslarijak arpegiz ezauna eben eta agur egiten eutsoen bere maira
etorri edo kanpora juaten zanian. Ib.19. Sartzean, bizpahiru etxeek beren leiho guzietarik agur egiten daukute
lañoki. JE Ber 52. Agur egin eta badoazi guziak, kantuz oraino. Barb Sup 117. Sorgin guziek agur egiten diote
berehala beren Nausiari. "Les sorciers vont saluer le Maître". Barb Leg 134. Badoazilaik yantzan [...] Arnegirat,
auzo herriari agur egiterat, ohidura zaharren araberan. Zub 116. Agur egiten dautsu itxaso argijari.
"Saludamos a la luz de los mares". Laux BBa 138. Alkate jaunan baimenaz gatoz / Zueri agur eitera, / Lenauko
zarren antzera / Ba-gatoz zeuen etxera. Enb 89. Gero illaren emezortziyan / banderan jokatu zian, / danak
elkarri agur egiñez / gizon formalen klasian. Tx B I 191. [Bakanderearen] gelara sarturik, itzalik andijenaz egin
eutsan agur. Otx 161. Markolberi agur egiñez, euren gelatan baztertu ziran. Ib. 182s. Elkarri agur egin zioten
urrengorarte. Ldi IL 94. Aiekin urteari egiteko agur. "Para despedir con ellos el año". Or Eus 140. Atera zituten
igitaiak [...] eta aizean eragin zieten [...] agur eta ongi etorri egiteko. Or Mi 88. Askok, sortaldetik agertzen dan
orduko, agur egiten diote, esanaz: Illargi amandrea, zeruan zer berri? JMB ELG 82. Zakariaren etxera sartu ta
Elisabeti agur egin zion. Ir YKBiz 8. Zure [...] etxera yoateko iri oni maitez agur egiñaz. Zait Sof 127. Biar ogei
ta zortzi urte dituk, mutil zar egiña aiz, ta bide batez ezkongai bizitzari, lagun-artean agur egitera oakit. NEtx
Nola 20. Antiokiara joateko prestatu zan. Lekaideak, agur egiteko, jai aundi bat antolatu nai zioten. JAIraz Bizia
70. Guztiak alkarri agur egiñaz kalera ziran. Erkiag Arran 47. Engañetan banozu egiozu agur bizitzari. Osk
Kurl 26. Lehengo soldado biak agertzen dira, eta lehenbizikoak agur egiten dio kapitainari. Arti Tobera 271.
Babettek buruaz agur egiten du. Lab SuEm 191. Mendi-gallurrei agur dagie / emanik azken-musua. NEtx LBB
349. --Nora joan bear den orain? --Neronek ere ba al dakit, ama? Aize pixka bat artu bearrean nago ta bide
batez nere izarrei agur egingo diet. Ib. 52. Erregeari agur egin behar zuten lehenik, eta ezin hobeki errezebitu
zituen. Ardoy SFran 146. Kanpo jentia datorrenian / agur eitia usu de (V-arr). Balad 60. Aldendu beharra
ailegatu zenean, estu eta larri lotu zitzaidan besarka, niri eta bizitzari batean agur egiten bailigukeen. MEIG IX
99. Eta hona non entzuten dudan, gutxien uste nuenean, Agur Jaunak. [...] "Aita Hilario, esan zidaten ontzi
lagunek, berorren soinuaz egiten diote agur". MEIG I 60. Kanalean barrena gindoazela, "gringoek" agur egiten
zidaten lurretik. Ib. 60.
v. tbn. AA III 482. Apaol 57. JanEd I 114. Goñi 10. Urruz Zer 114. StPierre 31 (saludar al encontrarse). Inza
Azalp 155. Altuna 20. Alz Ram 59. TAg Uzt 57. Iratz 113 (saludar al encontrarse). SMitx Aranz 193. Akes Ipiñ
9. Etxde JJ 50. BEnb NereA 111. Etxba Ibilt 460. Berron Kijote 225.
 Txapela artu, ikusi-arte agur egin, ta gero izekotxugana ioan nintzen. A BGuzur 127. Agur egin alkarri
urrengorarte, ta aldendu zirean. Echta Jos 365. "Urrengo arte" agur-eginda, laster aldendu zan andik. TAg Uzt
211. Ola, Don Txomin! Arratsalde on! --agur egiten eutsen erritarrek. Bilbao IpuiB 277 (v. tbn. 190). Gabon...
agur egin zuen etorri berriak. Izeta DirG 19 (v. tbn. 27 y 116). v. tbn. Etxde JJ 186.
 (Sin egin explícito).  Ill zana joan dala, onek ondo daki, / Baki betiko agur ebala emeti. AB AmaE 251.
 (Sin egin, o tratándose quizá de eman).  Boz nagolarik mendi guzier bihotzez agur diotet. Ox 32. Funtserat-
eta agur diot / urteari, / Gomendatzen diotalarik / Jainkoari; / Harek du bakarrik eginen / xoragarri. Etcham 94.
 (Con agur det.). "Saludar, agurra egin" Izt 108v. "Zuri, Iauna, egiten darotzut agurra, [...] Seigneur, je vous
salue" H. "Eiñ dau udiak bere agurra eta asi dira otzak, el verano ha hecho su adiós [...]. Ernarak goiz asko eiñ
detse euren agurra egun-sentixari, [...] han hecho su saludo al amanecer" Etxba Eib.  Gabriel sainduak /
Egiñik agurra, / Guretzat zarotzun / Promes bake ederra. Gç 144. [Otsoak] topoz-topo arkitu zuen artzanora /
[...] / asi ziran egiten elkarri agurra. It Fab 260. Ave-Maria batekiñ berari agurra egiñaz. Arr May 10. Oi
laborantzaren boz eder, azkarra! / Goizari diola egiten agurra. Ox 166. Ez al-dezue begiztatu iñoiz maitaleak
alkarreri egin oi dioten agurra? TAg Uzt 6s. Gero altzatu zen lege-gizon maltzurra. / Hortzak irriturik, egin
zidan agurra. Arti MaldanB 209. Baiña ugazabai gorroto barik egiten dautso agurra. BEnb NereA 145. Buruaz
egiten du agurra. Lab SuEm 198. Guztiak entzun dezute / Zepaik egin dun agurra, / onek e badu agertu naia /
dun abildade apurra. Uzt LEG II 132.
 (agurrik egin en oración no afirmativa). "Eztio egin agurrik, il ne l'a point salué" SP.  Agurrik egin ez, edo
agur otz ta motz bat eginda irago aurrera bekoki astunagaz. Mg CO 141. Bestera biretan dozu arpegija [...]
berari agurrik ez egiterren. Astar II 25. Bidean nihori agurrik ez egin. DvHtoy Lc 10, 4. Agurrik egin baga, /
Gordin zan aldendu. AB AmaE 341. --Ezein iarraitu, Maripa; osterantzean eztaunat iñoiz agurrik egingo,
barre? --Aide, aide; or konpon, ondo ibilli. A BeinB 69. Alde batetik ikusi ebenean, beste aldetik iges egitea,
agurrik egin barik. Ag AL 133. Norbere lurretik kanpoan billatu ezkero, naiz da errian agurrik egiñ ez, arpegi
mende.
ona ipinten jako erritar bati. Ag Kr 117. Damu zuan mutillak aitonari miñ emana, agurrik egin eza. Ag G 330.
[Erbia] Pellori agurrik egin gabe, hari behatu ere gabe, xuxen xuxena badoa lehenbiziko erbiaren ondotik. Barb
Sup 30. Bere emazte ta seme-alabei agurrik egin gabe [atera]. Berron Kijote 88.
v. tbn. Bv AsL 117. Ir YKBiz 261. Mde HaurB 61. Bilbao IpuiB 162. Erkiag BatB 106.
b) (c. sg. A; Añ, Dv, H). Adorar, venerar, rendir pleitesía, hacer reverencia. "Adorar, agurrak egin" Añ. "Fig.:
porter soumission, reconnaître pour supérieur" Dv. "Iaunaren izenari agur egin nahi gabeak, [...] rendre
l'adoration, l'honneur" H. "(Más propio que agurtu), saludar, adorar" A. Cf. VocNav: "Hacer el agur a una
persona, halagarla, adularla". v. adoratu, gurtu, agurtu (2).
 Tr. Documentado al Norte principalmente en autores labortanos clásicos; son escasos los ejs. posteriores
(ninguno de ellos suletino). Al Sur se encuentra en CatBurg, Ubillos, Aguirre de Asteasu, Lardizabal, Uriarte, P.
Errota y en autores modernos.
 Aserrerik iarraikiren zaie handi ttipiei / Haren izenari agur egin nahi gabeei. EZ Man I 72. Othoitz
perfetaren legeak [...]. Gehiago agur egin behar zaitzu hastean, / bai halaber othoitzetik illkhitzeko fiñean. EZ
Man II 7. Heldu zauzkitzu agur egitera. Harb 325 (ap. DRA). Eta are berak lehenik agur egin zioen; Berak bere
eskuz koroa buruan ibeni zioen. Ax 345 (V 229: 'le rindió pleitesía'). Bertzeek, zeren zerbait dakiten, nahi dute
munduak ohore eta agur egin diezen. SP Phil 199. Oraiko hitzkuntza berri, eta ardurako dabiltzanek
errespeturekin zure [eskuararen] zuhurtziari agur eginen diotela. ES 87. Buruaz agur-egitea errespetuzko
señaletzat. He Gudu 143. [Zeruan dagoenaren] irudia dalako, dagiogun agur. CatBurg 26. Agindu zuan guziak
agur egin ziozaela urrezko gizanz hari. Ub 51. Lurrean belauniko jarririk niri zure Jaunari bezala agur egiten
badidazu. "Adoraveris me". AA III 548. Eta auzpezturik agur-egin edo adoratu zuten. Lard 67. Guziak
belaunikaturik, agur egin, eta etxetik zeramazkiten eskuerakutsiak eskeñi ziozkaten. Ib. 57. Jaunari agur-egin
edo zor zitzaion adorazioa eman. Ib. 81. Badire izarretan iduriz higitzen ez direnak. Ez dabiltza hek iguzkiaren
inguru, ez diote agur edo khurrik egiten. Hb Egia 39. Egin diozatela haurrari othoitz eta agur lurreraino. Ib. 73.
Kargudun hori izen handi baten eta fortuna handi baten jabe da; bere buruari agur egiten eta eginarazten
duena. Laph 80. Guztiak buru makur makurraz da bat batera agur egin eutsen Antiguako Andra Mariari. A
BeinB 65 (v. tbn. agur egin en contexto similar en Ur MarIl 60, PE 107, Goñi 91 y Or QA 194). Agur egin
dizaiegun, daude aldarean irudiak [Jauna, Andre Maria eta Doneenak]. KIkG 50 (KIkV 63 agur egin). Agur egin
bear al diogu Santuen gorpuzkiñai ere? Ib. 50. Gure Jaungoiko aundi arrigarriaz oroi gaittezen eta agur egin
dezaiogun. Inza Azalp 40. Badegu guk zergatik gurutzeari agur egin. Ib. 14. Eta guziek lurreraino agur eginez,
ihardesten diote: "Bai Nausia, egin ditugu denak". Barb Leg 134. Yesus ikustean aozpeztu ta agur egin zion. Ir
YKBiz 95. v. tbn. Zerb IxtS 25.
 (Con complemento directo).  [Eukaristia saindua] errezebitu ondoan, gonbida zazu zure bihotza datorla
salbamenduko errege hura agur egitera. SP Phil 169. Egi ori da gure siñiste guziaren oñarria. Siñisgai ori ain
illuna egitten bazaigu ere [...]. Ala ere siñisten det eta agur egingo det Jesus berak erakutsia dalako. Inza Azalp
37. Au da alde guzietako siñismena. Jaungoiko bat irutasunean eta irutasuna batasunean guk agur egitea.
"Veneremur". Ib. 37.
 (Con complemento con suf. -tzako).  Iru erregeak an dijoaz beren Jaun eta Jaungoikotzako adoratzera ta
agur egittera. Inza Azalp 48.
 (Sin egin, o tratándose quizá de eman).  Agur diot Iongoikoa, zure iauntasunari. EZ Man II 40 (v. tbn. Eliç
30). Gizonak berekin du hiru presuna hoien itxura: Ezagutza, yuiamendu eta egintzek, arima berean, agur diote
Trinitateari. Hb Egia VI.
 (Con agur det.).  Imajinari egiok errespetuz agurra / Zergatik imajina den Sainduaren itxura. EZ Man I 29.
Zuri egiten darotzut, iaun handia agurra, / errezibi zazu othoi ene ohore aphurra. EZ Man II 40. Guztiok beraz
agurra / dagiogun behera, / Zergatik ethorri baita / Guztion salbatzera. EZ Noel 36 (116 guztiek egin zioten /
agurra beherera). Nai zutela guziek egin ziozoten agurra, eta eman ziozoten nausiaren izena. Lg II 243. [Maria
Dibinoa] egiten dautzut ene agurra zure sortze zori onekoaren mementoan. MarIl 95. Animalek hori haiñ dute
ederretsi, / Non orok baitute printzetzat onetsi. / Bakotxak egiten dio bere agurra. Gy 96. Agurra egina zion
Murtutsi eta isentsuaren emaiterat ari zen. Lf Murtuts 27. Euren Zaindariaren aurrera, San Pedropera eldu
ziranean [...]: Txo, ementxe egin bear yeutsaguk gure patroi nagusiari agurra. Erkiag Arran 50.
- AGUR-EGINTEGI. Sala de recibimiento.  Atherbe berri hori izanen da kapera, hatutegia, jan edantegia,
etzantegia, eta agur egintegia ikhusliarrik dukegunean. Prop 1898, 263.
- AGUR-EMAILE. Adorador.  Erreinu guzian idoloak eta oien agur-emalleak ipiñi zituen. Lard 272.
- AGUR ERAGIN. Hacer adorar.  Heren lege santua utzi erazi naiez eta Idolo edo gezurrezko Jainkoai agur
eragin naiez. Ub 54.
- AGUR ESAN, A. ERRAN (BN-ciz-arb-ad ap. EI 339 'saludar'). Saludar, decir adiós. v. ADIO(AK) ERRAN,
AGUR EGIN (a).
 Tr Documentado al Norte en Harizmendi, UNLilia, J.B. Elissamburu y Xalbador, y al Sur desde finales del s.
XIX .
 Darotzula Gabrielek / Khurtuz erraiten agur. Hm 178 (v. tbn. agur erran dirigido a la Virgen María en
UNLilia 4). Ori guzia Aingeruak esan nai izan zion Abe edo Agur esan zionean. Gco I 459. Gapheluak khendurik
mende.
elkharri agur erran ginuenean, ikhazkinak erraten du [...]. Elzb PAd 26. Inor ikusten badau / an asten da mur,
mur; / ta iges egiten deutso / esan barik agur. Azc PB 174. Lagun batzuei agur esaten nebillela, idoro nituan
beste ezagun bi, elizpeko esarlekuetan jarrita. Ag Kr 223. Aserre itxura andiakaz itxi eban mutilla, agurrik esan
barik. Ib. 183. Onek begiratu diola ta arrek agur esan diola beti amesetan dabiltzanak. Ag G 297. Eta agur
esanaz juan zan Ana-Mari ona. Kk Ab I 70. Samur samurki aruntza itzuli zen, maiteari agur esateko bezala. Or
Mi 61. Yauna, yoango naiz zurekin; baña lenbizi nere etxekoei agur esaten utzi zaidazu. Ir YKBiz 185. Zuen
anaiai bakarrik agur esaten badiezue, zer aundirik egiten duzue? Ib. 126. Bakandereak, agur esatian,
Bertoldineri onu batzuk emotia eretxi eutsan zur. Otx 147. Eguzkia sartaldera izkutatzean, agur esaten zaio.
JMB ELG 79. Mutillaren bizia birietatik zijoan azkar; eta Izar-ek agur esatera joaterik ez! NEtx Antz 158.
Etxahuniako orma zaharrai betiko agur esanda. Etxde JJ 181. Zorra ordaindu ostean, agur esan eta bertanbera
ta betiko aztuteko. Erkiag BatB 136. Nahi gabea dut gaur kantuan gidari, / lagun batek erranik agur munduari.
Xa Odol 189. Karroxako aieri itzik edo agurrik ere esateke, an inguruko oian batean barrena sartu zan. Berron
Kijote 115.
v. tbn. Noe 19. Txill Let 32. Anab Aprika 11. Osk Kurl 59.
 Azken agurrak esaten ezin asperturik. Ag AL 167. Agurrak esanda bakotxa bere etxeruntz asi ta gero [...]. Ag
Kr 26. Eta azken-agurra esanda amaituko dot lelengo nagosi onekikoa. "Y quiero decir el despidiente, y con él
acabar". Or Tormes 27 (cf. infra AGUR ESAN).
 Agur dirautsut barriro, alabak emetik daukadaz-ta. Altuna 81 (v. tbn. AB AmaE 66 agur dirautxut).
- AGUR ETA AGUR. a) (Fórmula de saludo).  Agur eta agur, udaberria / ongi etorri gugana: / ez, arren, guri
ukatu gaurtik / zure musu ta laztana. Jaukol Biozk 94 (v. tbn. 70). Agur eta agur, benetako gizon Santxo. "Salve
otra vez. !O Sancho¡". Berron Kijote 28.
b) (Para expresar el intercambio de saludos entre dos personas).  Banakatzen direan nor bere eginkizunetara,
batak besteari amodioz esaten diotelarik Agur ta Agur. Izt C 227. Berehala ideki zion Peru delako harek eta
sukalderat sartu zen. Agur eta agur, denborarik galdu gabe basoak ezartzen dituzte mahainean, botoilak ere. Lf
Murtuts 30s (v. tbn. 37). Ixtant bat ixilik. Pantxo sartzen da... Agur eta agur. Larz Iru 50. Agur eta agur alkarri
egin ondoren, ezin atertu itz-jarioa. NEtx LBB 170.
- AGUR ETA AMUR. Zalema. v. infra AGUR-MAGUR.  Frantzian, aphez gehienak legeari agur eta amur
egitekotan ziren, bai eta ere aphezpigu frango... Erromak eman deie urkha bilhurra. EskLAlm 1907, 6.
- AGUR ETA ERDI, AGUR T'ERDI. (Fórmula de saludo).  Agur ta erdi, ongi etorri / yauna, beroen
konpainorri (AN). A EY IV 347. Goraintzi etxenkoei, agian osasun hobean daude engoitik? Agur eta erdi. Mde
Pr 62 (como despedida en una carta). Agur, Jon Arrospide, / agur, agur t'erdi! / Zeru goietan Jaunak / atsedendu
bedi! BEnb NereA 228.
- AGUR-MAGUR. Zalema. "Salamalec, gur eta agur, agur-magur" T-L.  Herrian gaindi itzulia egin-eta,
teatro aintzinerat heldu dira, eta eskaleretik igaiten agur-magur hainitzekin. Lf in Casve SGrazi 12.
- AGUR ON. a) Saludo.  Ukatuten deutsazu agur ona? Mg CO 69s. Egongo da beste bat lagunagaz
gorrotuan, berba ta agur onik bere egin gura ez deutsala arerijotzat daukanari. Ib. 222.
b) Adoración, veneración.  Jainko egiazkoari bakarrik zor zaion agur-ona Israel-tarrak [Moisesi] eman
etzitzaioten. Lard 107. Jaunaren etxera agur-onak eta erreguak egitera zetozen andre bertutezkoak. Ib. 148.
Jesusentzat txit pozgarria zan ainbeste jende beragana jarri eta agur-onak egiten ziozkatela ikustea. Ib. 429.
Gauza jakiña da, Mariari ill onetan egiten zaizkan agur on eta onren atsegiñgarriena, goien señalatu diran
espirituzko loreetan leialki eta zintzo jardutea dala. Arr May 13. Maria guziz santaren imajiñen bati agur onak
egiñ, eta animaren salbazioa iritxi degiola biziro erregutzea. Ib. 24.  Irakurtzen da Maietzaren lenengo
egunerako señalatu dan pensabide edo konsiderazioa, bere ejenplo, agur on eta eskariarekiñ. Arr May 8 (v. tbn.
5).
- AGUR ORAIN. Adiós.  --Agur orain Eladitxo. [...] --Urrun zoaz Josetxo? Echta Jos 104 (v. tbn. 126, 152 y
257). --Portuondo-ganean batuko gozak bederatzietan. --Bai, agur orain biarrarte. --Agur-ba. Ib. 199s.
- AGURREZ. Despidiéndose. v. agurka.  Baleki batek zer gauza txarrak / etorri biar dun aurrez, / aiko
giñake bata bestiari / zar eta gazte agurrez. Arrantz 154.
agur. v. ahur.
agura. v. agure.
agure (V, G, AN, L-côte; Mic 9v, SP, Ht VocGr, Lar, Añ, H (V, G)), agura (V), agude (L, BN; Dv (L, BN)),
aure (AN-larr), augure (Urt II 117), agore (A Apend). Ref.: A (agude, agura, agure); Asp Leiz2 (aure); Iz ArOñ
(agura); Iz To y Etxba Eib (aguria); EAEL 48; Elexp Berg (agura).
1. Viejo, anciano (hombre). "Viejo hombre" Mic 9v. "Agureak (EZ), les anciens, les ancêtres, antepasados,
mayores, tartaragüelos, añejos, antiguos" SP. "Vieux, ancien" Ht VocGr. "Hombre mayor" Lar (v. tbn. s.v.
chocho). "Xeque, hombre anciano y superior entre los moros, agurea, mairuen agintaria" Ib. "(A la vejez)

mende.
aladares de pez, agurea kiskur, zentzua labur" Ib. "Anciano", "decrépito" Añ. "Agura (V), anciano. En G se toma
esta palabra como despreciativa" A. "Anciano, viejo. Tono despectivo" Asp Leiz2. "El hombre casado de unos
60 años en adelante" Iz To. "Agúra bat, un anciano casado o viudo. Agurien kobia, la cueva del Eco" Iz ArOñ.
"Agura txiki belendriñ, bost bizar da sei agiñ: mizpiria. Agura pipa-luze begi arranpalo, tabernara juan eta
negarrez ei dao. Agura zarki-marki pipa-artzaillia, txingarrak erre dio zúrraren puntia" Ib. "Viejo, anciano. En
Eibar, aguria dice la esposa del joven esposo, en sentido cariñoso. [...] Agurian zaiñ nago afaittara juateko"
Etxba Eib. "Agure ere entzun daiteke. [...] Anciano. Agura majua dago Felix" Elexp Berg. Cf. Mg PAb 173: "--
Zer esan gura dau Aguriak? --Aguriak, Ai guria, edo aika illetan daguana, ta zaarrak aigurak dira".
 Tr. Documentado al Sur desde Refranes y Sentencias, y al Norte sólo en Etcheberri de Ziburu, Goyhetche,
Hiribarren y Zerbitzari. Agure es la forma más gral. Hay agura en la mayoría de los autores vizcaínos (ya en RS),
alternando con agure en varios de ellos. Con todo, se documenta sólo agure en Añibarro, Zavala, Enbeita,
Lauaxeta, Bilbao (IpuiB 56) y Akesolo (Ipiñ 3). Fuera de la tradición vizcaína hay agura en Apaolaza, y junto a
agure, en Larramendi y T. Agirre. Goyhetche emplea la forma agude. En DFrec hay 13 ejs. de agure y 2 de
agura.
 Agura onari ez ateak itxi. "Al buen viejo". RS 26. Haurrak bada men hartara dire aitziñaturen / Eta agureak
ere harat gibelaturen. EZ Man I 81. An dago agura bat ez mundukua / Gura nukean baño santuagua. Acto 185.
Nai dakizula bada beste edozein gauzetan agure oni zertxoren bat agindutzea. Lar, carta a Gandara 162. Ikusi
dezazun ez agura modrolloaren gisa, bai zaldun gazte baten legez obedituko deutsudala. Ib. 162. Ardao-etxeetan
sartuten dira agura baldresak. Mg PAb 71. Euskaldun guzti guztiak, zar gazte, agure ta umiak. Mg CO 292.
Ermutar Agure santu bati. Añ LoraS 28. Agure zikiñak ere asi ziran deadarrez Susanaren kontra. AA III 333 (v.
tbn. en contexto similar Mde Po 91 agure lizun). Agura makar, iños ezetako abilidaderik izan ez dabeenak. JJMg
BasEsc 209. Edo dira lutubak daukeezanak [...]. Edo dira, zaar ibilli ezin dirianak. [...]. Aguraak badira,
ordituta asko. fB Olg 69. Agureak / ozta-ozta / eroian egur sorta. Zav Fab RIEV 1907, 530 (530 agure
gogaitua). Paris guzian, hots, dietzadak aurki, / Hire berdiñ zahar agude bertze bi. Gy 169. Agure zaharrena
yartzen zen buruan, / Erramuzko adar bat zuela eskuan. Hb Esk 100. Han atzematen dute agure bat hil hurrena.
Hb Egia 22. Noiz nahi ergel batek yakin zezaken, egunetik biharamunerat, agure zuhurrenak baino gehiago. Ib.
124. Eun urteko agureak [...]. Lard 18. Aita, emen ari da / esaten alperrik, / ez det nik orrelako / agure bearrik.
PE 68. Agure buruzuri bat. Zab Gabon 26. Uberok eukazan erruak. Agure petral malmutza! Ag AL 36. Agurak
eta atsuak, / Dantzan dabiltz gaztetuak. AB AmaE 373. Amaika agura / beste mundura / daroaz katarro zarrak.
Azc PB 291. Agura / zega andiduntzarra / ereiten dabilena / munduan negarra. Ib. 58.
 (s. XX). Aitona agure baldarra, amona atso parregarria. Ag G 223. Andre mozkorra duen / gizon gizaisoa, /
etzenduen billatu / aiñ prenda gaiztoa; / agureak jan arren / sukaldean artoa, / andreak erango du / tabernan
ardoa. JanEd II 23 (55 agura). Sutondoan otzez dardaraz / zeuden agure ta atsoak. Jaukol Biozk 94. Isla asko ta
onak zituen / len Españiyak beriak, / ta geienetan agintzen zuten / euskarazko aguriak. Tx B II 54. Agure einda
juteko / ludi onetatik. Enb 83. Agura ta mutillak, oiturea dan lez, / Aurresku bi edo iru gogoz eingo dabez / [...].
Oin be orretako, / Aguretan onena Kalbo errotako. Ib. 86. Irakasle bateri legez entzuten yegokozan [...] mutil
gastiak aguriari. Kk Ab I 20 (II 165 agure, 73 agura). Negarrak ondo dirudi aguren begi minduban. Laux BBa
34. Antxe dago Maura [...]. Ez urrun gure Unamuno ere. Agure orrek badik, orratik, puskaterako osasuna. Ldi
IL 22. Agura buruzuri, sudur-kakoduna. TAg Uzt 180 (80 agure). Ara! Urtez makurtutako agure batzu badatoz.
Zait Sof 108. Ots! adizu, agure: neri begira, galdetzen dizudanari erantzun. Ib. 89. Apokalipsin esaten diraneko
ogeitalau agure aiek. Or QA 195. Ikusi al dezu neska arraio oiek agure gizajoa nola daukaten? JAIraz Bizia 18.
Agure bat bezela okertuta. Ib. 85. Zar ta gazte, atso naiz agure. Erkiag Arran 33 (BatB 115 agura). Amaigabeko
samintasunak zimeldutako agure igarra zen. Etxde JJ 274. Ordurako 60 urteko agure bat izanen zela
toreadorea. Arti Ipuin 58 (v. tbn. Arti Tobera 287). Baiña ondo dakigunez, agurearen bizi-naia ezta sekula
asetzen, ez ixiltzen. Denek dakigu zeiñen bortizki lotzen den biziari. Vill Jaink 111. Illobak esan zuten: Agura
deabrua! Bearrago genuan etxean utzi bagenu. And AUzta 69. Bretón, berriz, ez zen agure aspergarri bat
besterik. MIH 131. Larogei eta hamalau urteko agurea. MEIG I 233.
v. tbn. Cb Eg III 348. VMg 100. It Fab 115. Arr GB 121. AzpPr 106. EusJok 98. Mok 4. Lek EunD 52. Akes
Ipiñ 3. Ugalde Iltz 39. Txill Let 92. Lab SuEm 188. Ibiñ Virgil 50. Agura: Astar II 239s. Apaol 120. A BGuzur
152. Ag Kr 151 (126 agure). Altuna 111. Mde Pr 163. SM Zirik 62. BEnb NereA 222 (27 agure).
 (Uso adjetivo). "Ubitxako aittaitta aguria, ixa egun urtera eldu zan, el anciano abuelo de Ubitxa, [...]" Etxba
Eib.  Berak azkenekotzat atta [= aita] agudiari, / Begiak ziokitzan hilltzean han hetsi. Gy 27. Baña Maiatz au
atsotu dan legez / Ni bere nago gaur agurea. AB AmaE 387. Arotz agure orrek amaitu dau lana. Laux BBa 14.
Egin dut, beraz, inkestatxo bat neure aldetik eta hona zer aurkitu dudan: agurerik agureenak berrogeiren bat
urte zituela. MEIG IX 63.
 Gizonaren yauntasun / ta eskubideak / iñon baño lenago / gurean erneak, / Gernikako aretxa / baizen
agureak: / orrela erail dabez / ainbako dongeak. Atutxa Mugarra 45.
 Deitu arren jenteak, Patxi agurea. / O! Nik izan banaiok ire suertea. AB AmaE 311. Txomin Txiki agurea.
Bilbao IpuiB 93. Pan, Silban agurea eta Ninpa aizpatxoak. Ibiñ Virgil 92 (v. tbn. en contexto similar Zav Fab
RIEV 1909, 36 Isopo agurea).
mende.
 (Como primer miembro de comp.).  Egunetik egunera agura-itxura izugarria artzen zijoan. TAg Uzt 202.
Agure-dantza. [...] Aingeru-dantza. Or QA 195. Agure-biltzarrak mandatari, honera / bidaldu grauzkitzu, zerorri
galdetzera / Jainkoaren semea egiaz bazara. Arti MaldanB 209. Agurabidean dagoan oneri bigarren lorako
maitakeria erne yaka biotzan. Erkiag BatB 138.
2. "Agura [...] (G, AN-larr), hombre casado que no ha tenido hijos" A.
3. "Agura [...] (V-gip), figura en el naipe, sota, caballo o rey" A.
- AGURE-ATSO. (Pl.). Ancianos, viejos. v. ATSO-AGURE.  Bein yuan zan idazle ospatsu bat Txiroen
Arrebatxoen agura-atso etxia ikusten. Kk Ab II 73. Herri honetako gizon-andre, agure-atso eta neska-mutil
guztiek jakin bezate, berehala emanen zaiola hasiera judizioari. Arti Tobera 276.
- AGURE-GIZON.  Larogei ta amar urteko agure-gizon zarrak. Mb IArg II 290.
- AGURE GORDIN (G ap. A; Aq 1480). a) "Viejo verde" Aq 1480 y A.
b) Anciano que se conserva vigoroso.  Gurekin dator aita Josephe, / agure gordiñ maitea, / maisu aditu
aspaldikoa, / langile pare bagea. Echag 141. Pausu asko orduko ikusi ei yuen arako agure gordin bat. Bilbao
IpuiB 56.
- AGURE-MAKILA. Báculo.  Aldatz gora, oin arin, / intzalarik mutil; / gaur, lagun dituk, samin / eta agure-
makil. Zait Gold 64
- AGURE-MUTIL. a) (Pl.). Ancianos y jovenes (ref. a hombres). Bakarrik geratu zireanean agure-mutillak,
Aramaiok esan eban: Mutillak, zetan arraio ibilliko gaituk [...]. Zaarrai itxi bake-bakien, zaarrak asko yakiek-
eta. Kk Ab II 13.
b) (agura- V-gip). Ref.: A (agura-mutil); Iz ArOñ (agúra-mutill). "Solterón muy viejo" A. "Solterón anciano" Iz
ArOñ.
- AGURETAN. En la madurez.  Umetan zuri, mutiletan gorri, aguratan baltz (V-m). A EY III 401 (acertijo de
la mora).
- AGURE ZAHAR, A. XAHAR. Anciano, viejo. "Iñok eztittu biar gure moduko agurazarrak" Elexp Berg.
 Tr. Documentado en autores meridionales y en Zerbitzari.
 Agura zaar Erriko Juezak zirian loijak, Susanagaz pekatu egin gura ebeenak. fB Ic II 231 (v. tbn. 162). Mutil
gazte zoro eta burueretxi batzuk [...] agura zarrari barre eta burla egiten eutsenak. Itz Azald 119. Agure zar
gotoso / triste elbarriak. JanEd I 107. Erriko agure xaarren batzuk beren moduko izkuntza mordoillo bat
lardastu zutela gaztetan. Mok 20. Agure zarrak erronka gutxi, / arrantxua egin da etxera. Tx B I 234.
Txilborretik oztu da agure zâr negu; / izozteak elurra debekatua du. Or Eus 129. Abeslari-taldea. Zebeko
amabost agure zar aundikik osatzen dute. Zait Sof 61. Jada agure xahar bat iduri zuen. Zerb Azk 77 (32 agure
zaharrenaren orde). Ardao zaarra, gari zaarra, urdai azpiko zaarra eta olakoak onak dira. Baiña agure
zaarrak, malo. And AUzta 95 (84 agura zaar). Alaxe elizpean oi-dira / agure zarrak kontu-kontari. NEtx LBB
254. Chahoren Aitor agura zarra, bere bizar zuri ta guzti. Alzola Atalak 47. Larogei urtetik gorakoa zan a
agura zarra. Ib. 66. Joanes agure zaharrak ere [...] antzeman zezakeen. MIH 25.
v. tbn. Zab Gabon 67. AzpPr 95. Moc Damu 26. Ag G 45. Kk Ab II 166. Alz Txib 84. TAg Uzt 203. JAIraz Bizia
86. Ugalde Iltz 32. Erkiag BatB 12. Ibiñ Virgil 59. Agura z.: AB AmE 339. Azc PB 119. SM Zirik 42.
 An ezegualako besterik iru andra ta agure zaar-zaar bi baño. Kk Ab II 165.
 Itxura bako agura-zartxo, ximel da gaizki jantzi bati. SM Zirik 62.
- AGURE-ZAHARTU. Envejecer. "Agurazartuta gero be egunero ibiltzen zuan pasiuan" Elexp Berg.
- AGURE ZIMEL (Aq 1481), AGURE TXIMEL (G ap. A; Aq 1481. "Viejo terete" Aq.  Barre purruztadaka
artu eben agure zimela. Kk Ab I 27. Arpegiak zimurrez egindako makiñatxo bat agure zimel. Etxde JJ 203.
- AGURE ZIMUR (G ap. A  Aq 1482), AGURE TXIMUR (G ap. A  Aq 1482). "Viejo arrugado" Aq.
agur-egile (S ap. Lh; VocCB  Dv), agurgille (Lar).  (El) el que saluda o hace reverencias. "Saludador" Lar.
"Cortesano, adulador" VocCB. "Faiseur de révérences" Dv. "Courtisan, adulateur" Ib. "Faiseur de beaux saluts"
Lh.  Nondik daiteke errege horrek eta inguruan dituen handi-nahi eta agur-egileek ase detzazketen beren
gutiziak? Avenir 21-10-1879 (ap. Dv, que traduce "les ambitieux et les courtisans qui l'entourent"). Erregetiar
agur-egileak laitezke bakharrik deithuak beren aldeko deputatuen izendatzera. Ib. (ap. Dv). Haren goiz-albak ez
du agur egilerik. M. Gilbeau in Onaind MEOE 467.
agur-egite.  Saludo; despedida.  Arerijuari ez deutsagu ukatu biar agur egitia. fB Ic I 100. Bainan hura,
aditzearekin hitz horiek, larritu zen, eta gogoeta zegoen zerik othe ziteken agur egite hori. HeH Lc 1, 29 (He
agur hori eta salutatze hori). [Maria] ikaratu zan, ze agur-egite izan zeitekean au, gogoratuagaz. Itz Azald 32.
Ez al da agur egite ona "manténgaos Dios" esatea? Or Tormes 93. Martiniquen okerrena Puerto Ricoko ta
Santo Domingokoen agur egitea izan zan. Bere etxetara joateko Cubatik atera ta beste ontzi txiki batean sartu
bear zuten. JAIraz Bizia 35. Semeak baimena eskatu eutsoen gurasoei, neska areri agur egiten beintzat isteko.
Baietz gurasoek, baiña egun aretan bertan izan bearko zala agur egitea. Alzola Atalak 39.

mende.
agurekeria. "Vejez, impertinencia de viejo" Lar y Añ.
agurerako. "Senil, zartarra, agurerakoa, atsoerakoa" Lar.
agur-erregina.  Salve, nombre de una oración. v. salbe.  Salbea edo Agur Erregiña. CatBurg 5. Nok esan
eban Salbea edo Agur-Erregina? Itz Azald 69. Abe-Maria edo Agur-Maria eta Salbea edo Agur-Erregina. Ib.
69.
aguretasun (Lar, Añ, H), agudetarzun (Dv (BN)).  Vejez (de hombre). "Senectud" Lar y Añ. "État de
vieillesse" Dv. AxN explica sentotasuna (63) por aguretasuna.
aguretu (V-gip, AN-erro; Lar, Añ, Dv, Hb ap. Lh, H), agudetu (Dv), aguratu (V-gip; Mic 6v), auguretu (Urt
Gram 392). Ref.: A; Etxba Eib (aguratu); Elexp Berg (aguratu).  Envejecer (el hombre). "Envejecer, hacerse
viejo el hombre" Lar. "(Hacerse) anciano" Lar y Añ. "Décrépir (se dit en mauv. part.)" Lh. "Hacerse viejo.
Denboria baño len aguratu zan" Etxba Eib. "Bizi gura, eta ez aguratutzia, se quiere vivir y no avejentarse" Ib.
"Bildur eban aguratzia, tenía miedo de hacerse viejo" Ib. "Aspaldixan ikusteke neukan Lezarriko Gillermo, eta
ziero aguratuta billau dot" Elexp Berg.  Aguretu, buru murrituak [...] besterik ezin duenean, esango dituztela
itz berdeak. Mg CC 172. Gaztea nintzan, zartu ta aguratu nas. Añ MisE 78. Txotxatu, sinpletu, atso-aguretu,
lenbait len zartu. Ib. 107. Zer egingo ez geunke ez iños atso-aguratuteagatik? Añ LoraS 104. Seme bat, hari
emana noiz ere jadanik agudetua baitzen. Dv Gen 21, 7. Zar, aguretu, gaisoti eta eriyai morroitu ta lagundutzen
jardutia. Aran SIgn 109. Lorentzo, aguratu egin az oso i, / Zertatik buru ori egin jak zuritu? AB AmaE 311.
Gero, oi dana, agur bein ta berriz [...] "izan ongi... Aguratu arte ez egon itzultzeko...; eskerrikasko..., agur,
agur, agur". A Ardi 73. Zumarraga españatar agintariekana 1532-n eldu zan, "aguratuta, txiro, ortosik". GMant
LEItz 66. Azpian duk ikusi aren gorabera: / [...] / ile-urdintze ta aguretzea; ta azkenik..., azkena. Ldi BB 100.
[Tzeu] aldiak ere aguretzen ez zaitun orrek, argi diztikorra darion Olinpo yaurtzen duzu! Zait Sof 178. Yosueri,
aguretu ta urtez elduxegia zalarik, Yaubek esan zion: [...]. Ol Ios 13, 1 (Ker zaarra ta urtez eldua, BiblE
zahartua).
 (Fig.).  Gero, elurrak estali zituan bideak. Basoa aguretu zan, adar erantziak elur maluta zuriz jazten zirala.
NEtx LBB 95.
 (Lar, Añ). (Part. en función de adj.). "Avejentado, en el hombre", "envejecido" Lar y Añ.  Zar, aguretu,
gaixoti, eta eriyai morroitu ta lagundutzen jardutia. Aran SIgn 109. Dirudi alan Job bat, zar ta aguratua. AB
AmaE 349. Basati batek bere aita aguretua il egingo du. Kristaua, berriz, maitekiro zaitzen saiatuko da. Vill
Jaink 25. Gogoan gelditzen dira [filmean] bat edo beste, egoera, ibilera edo jazkera dela bide: Claudette
Colbert-Mme. de Maintenon, Sacha Guitry-Luis XIVgarrena aguretua eta. MEIG I 178.  [Iparraldeko jende
garratz aiek] aizkora ta sua zekarkioten Erromako zivilizazio aguretuari. Vill Jaink 182. Nazio aguretu ori il
arazi eta beraren aragiaz gizentzera. Ib. 173.
aguretxo (Lar, Añ), aguratxo, aguratxu, aguretxu.  (Dim. de agure). "Viejecito" Lar y Añ.  Aguretxo bat
ere / an dago aurtxoaz / ezin dauka negarra / pozaren pozaz. GavS 13. Itxasorako gauza eztiran aguratxoak. Ag
Kr 140. Ni aguretxo erdi-ezindua naizelarik. A Ardi 10. Pipa erretzen exeita zegon aguretxoa. Jaukol Biozk 4.
Aldapa-goran aguretxoak / arnasa aski du, ez itzik. Or Eus 227. Aguretxo esku-dardariduna. TAg Uzt 23.
Aguratxu buru zuriak. Lek SClar 103. Pipadun aguretxoak, amuma erostalariak. Bilbao IpuiB 236. Irurogei
urteko aguretxo au. Ib. 31.
v. tbn. Mok 11. Ldi IL 25. Aguretxu: Kk Ab I 117. Aguratxo: Echta Jos 97.
 Abereek artzari jo eutsezan txaloak ixildu zireanean, gure asto aguretxoak, betaurre ta guzti [...] irakurri
eban: [...]. Bilbao IpuiB 186.
aguretzar (Lar, Añ).  (Aum. de agure). "Viejazo" Lar y Añ. "Vejancón" Lar.  Susana emakume santa garbia
legez, aguratzar zikin gaisto bik galdu gura ebenean. Añ MisE 97. Emazteak etzun nai gurekin alako utsegiterik
egin, baño gure aguretzarrak oso gogor artu zun nunbait Lope. Etxde AlosT 75.
agurexar. "Vejete" Lar.
agurezia. v. agudezia.
agurgarri (gral.). Ref.: A; Lh.  "Venerable" A.

 Tr. Documentado desde finales del s. XIX en autores meridionales de léxico cuidado. En DFrec hay 14 ejs.,
todos meridionales.
mende.
 Aiñ da munduan / Nola zeruan / Agurgarri / Guazen guk ere / Adora zagun / Ta alaba zagun / Biotz ori. In
Ant JesBi 167. Andre Luziaren irudi agurgarria etzan iñondik agiri. Ag AL 109. O zugatz dontsu agurgarria!
AB AmaE 64. Beronen zartzaro agurgarria. A EEs 1916, 108. Gixon urtetsu agurgarri bat. Kk Ab I 23.
Jesukristoren odol guztiz agurgarria. ArgiDL 66. Etzagun beztu izen agurgarri ori lan txarren batez. Inza Azalp
9. [Jesusen] gorputz agurgarria. Ib. 71. Elizan gordetzen zan, [...] leku agurgarrienean oialez ondo bilduta. Ib.
15s. Jaungoikoa baño agurgarri ta maittagarriagorik iñor ezin izan dalako. Ib. 132. Au batzar eder agurgarria.
Enb 138. Euzko-Gaztedi agurgarrija / Daulako zeuri didarka. Ib. 133. Gizon men eta agurgarrien lepotik ixeka
egin nai al du, edo? Goen Y 1934, 102. Sorgiñak ezker agurgarriarekin ateratzen du burruntzalia ta galdosten
dio bularra naastekari arekin. 'Vénérable'. Or Mi 80s. Yaun Anbrusi agurgarriak [...] erantzun zion semeari:
[...]. Ib. 84. Arbaso pakezale agurgarri orrek [...]. "Patriarca pacífico y venerable". Ldi BB 98. Yaun illezuri
agurgarri batzuk. Ldi IL 63. Aren arpegi agurgarrian antxiñako errege-arrandia islaz azaltzen da. Zait Sof 103.
Ainbeste neskato, mutiko, ainbeste gazte ta adin guzietako, alargun agurgarri ta birkin urtezu. "Graves viduae".
Or Aitork 206. Ain egoan dotore ta agurgarri gure Txiki. Bilbao IpuiB 21. Konpainia onen manuan oso kapitain
agurgarri eta bizartsu bat etorri da. Arti Tobera 263. Ezker eskubi emen daukagu [sic] / Konbentu agurgarriak,
/ Biotz oneko emakumiak / Or daude preso jarriak. And AUzta 153. Belaunikaturik [...] maitasun beroz sarritan
esan bear ginduzken itz agurgarriak. MAtx Gazt 21. Iainkoak (Bak-ek) bere buru agurgarria biurtu duen toki
guzietan. Ibiñ Virgil 90. Zure guraso agurgarria / zeruan gerta dedilla. Basarri in Uzt LEG II 12. Arimateako
Jose, Lege-batzarreko gizon agurgarria [...] be etorri zan. Ker Mc 15, 43 (Lç konseillér ohoratua, Dv kargudun
ohorezko bat, IBk Batzarreko gizon argitsua).
v. tbn. Aitzol in Ldi UO 4. Jaukol Biozk 69.
 (Empleado en el tratamiento respetuoso, aplicado en la mayoría de los ejs. a un superior eclesiástico). "Aba
agurgarriya, Reverendo Padre; Senide agurgarriya, venerable hermano o hermana; Irugarren Batz Agurgarriya,
la Venerable Orden Tercera" Bera.
 Aita agurgarri Gabriel Batizi Leon Olazarreta bereterrak. A Ardi 137. Ez al zerate oroitzen, elizgizon
agurgarriok, egia aundi onezaz? Ib. 53. Ariztimuñotar Joxe, apaiz jaun agurgarri, mixio-zale jakintsu ta
beroari. Jaukol Biozk 57. Deun Mikel agurgarrija / Etor zakiguz kentzeko emen / Daukogun erdelkerija. Enb 43.
Gernikako geure jaupalburu agurgarrijari. Ib. 143. Guzti augaitik eskerrik asko, / Gure txaunburu agurgarrija.
Ib. 154. Zenbat lan gure izkuntzaren alde egiña degu gure apaiz agurgarria. J. Artetxe Y 1933, 323. --Emen
naiagotzu, juan egurrigarrori. --A-gur-garr-i-o-ri! Otx 176 (ref. al rey). Intza yaun agurgarriak ere itzegin zun.
Ldi IL 91. [Idazki-asierak] elizgizon artekoak. Agur, Jaun agurgarri ori. Ene Jaun agurgarria. Begirapen osoko
Jauna. NEtx Nola 11. Gure etxekoandre agurgarria: Ez dakizu zenbaterañoko samintasuna daukadan zuri
ondorengo egi au esateko. JAIraz Bizia 122. Lurpeko Erme ta Arao agurgarria! Erini guren yainkoen alabok!
[...] atozte! Zait Sof 16. Munitatar Inozenzio apaiz jaun agurgarria [...] liburu onen egille argia. In Munita 3.
Akizako gotzai txit agurgarri Clement Mathieu Iaunari. Or Aitork 5. Morcillo Jaun agurgarriek be, Bilboko
Obispo zala [...]. Akes Ipiñ 13. Zilegi izan bekit niri ere, mandatari jaun agurgarria, nire kunplimentuak
presenta dizazkizudan zuri. Arti Tobera 275. Maixu agurgarria / jakintzaz beterik, / Gaitz da zure mallara /
eltzea besterik. Basarri 54. Eliz-lanetan ekin zioten / apaiz jaun agurgarriak. Uzt Noiz 18. Bertso berriak, [...]
Artzelus [...] ta gañerako donostiar jaun agurgarriei, biotzez. MEIG I 41.
 (Uso sust.). Venerable (grado de santidad).  Done, Doatsu ta Agurgarri guztien bizitzak idatz ditzala. Lh
Itzald II 101.
agurgarritasun.  "Venerabilidad" Bera app.  Aberriaren ikurriñan naziñoaren agurgarritasuna doa. EgutAr
2-11-1960 (ap. DRA).
agurgarritza.  Reverencia (título).  Zure Agurgarritza. "Vuestra Reverencia". NEtx Nola 11.
? agurika. v. agurka (2).
agurio. "Decrépito, sentona, agurioa" Lar. Cf. atsorio.
agurioge. "Decrepitud" Lar.
agurka. 1. Haciendo reverencias, adorando. "Agurka haritu, hacer reverencias demasiado humildes (Darric)"
DRA.  Buru has guziak dagozkola agurka, hura bere jauntzat harturik. He Phil 68. Jendea, erreleki / hoieri
inguruz, / Zeinatuz paratzen zen / ukhurturik buruz. [...] Ez gaituk, ez, agurka / hiri buruz ari; / Bainan hik
bizkarrean / deramakanari. Zby RIEV 1908, 760. Inazio bere aintzindari-arropan, belhaun bat lurrari, apezpiku
bati agurka. JE Ber 60. Guziok agurka, guziok goreska, guziok illetari; alako gizonik gutxi zala, ari euskerak
onenbeste zor ziola. Ldi IL 104. Orregan dituzu goiz-goizetik ibilaldi luze-luzeak eginik; zurezko gurutze lodiak
soñean eta bidean Andre-Denari agurka eta kantari! FIr 163. Arek uste izan zun, bera zan bezelako zalduntxo
mende.
aundizkia, agurka ta bizkar-auspezka artuko zuela baserri artan. TAg Uzt 199. Gaur zorion pilpiran agurka
nagozu, / Ez bakarrik ukurtuz, bainan belauniko: / Zure apez eskua altxatzen baituzu, / Jainkoaren gozoa nitan
ixurtzeko. Iratz 144. Amets huntan iguzkia, ilhargia eta izarrak agurka ari zauzkidan! Zerb IxtS 25. Artzainak
ziran bakarrak ethorri / Bethlehemerat agurka zuri. "Artzainen khantua" (ap. DRA). Zuur ta zeatz begiratzen dio
bere izen onari; eta aren ondoren agurka ta erreguka dabiltzan guzti oietatik [...]. "De cuantos la sirven y la
solicitan". Berron Kijote 139.
2. (AN-gip ap. Garbiz Lezo). Saludando (tanto en la despedida como en el encuentro). "Saludando" Garbiz
Lezo 155.   --Zer esan gura dau Aguriak? --Aguriak, Ai guria, [...]. Baita beste gauza bat bere, Agur-ia;
agurika [sic] daguala lurra itxi biar dabelako laster. Mg PAb 173 (Azkue en su edición traduce "diciendo agur";
parece ser variante creada para justificar la etimología). Hamar gizon tieso badohaz lerroan; / Zenbeitek kapa
dute ageri besoan; / [...] / Ezpatako bezala, lehenak agurka, / Gorthetan dituztenak axkide milaka. Hb Esk 219
(en una descripción de la fiesta de los toros). Gizon bat dohanean eskriben etxerat / Ezdu lehen aldian thurik
bisaiarat; / Eskuak murruskatuz, handizki emana, / Heldu zaio agurka nahi duen yauna. Ib. 208. Ikusi nai zuben
/ jende dana nun zan, / pañueluakiñ atzetik / agurka jardun zan. PE 116. Bidezkoari sudur oialakaz agurka. Ag
Kr 115. Erritar, ezagun, adiskideak alkarri eutsika kaixioka, galdezka ta agurka. Ag G 180. Tellatuan dagoan ta
neuri agurka daragoion usotxoa begira nago. Legoaldi EEs 1928, 12. Eskar egin gustiei ta jun zan agurka /
Pozez beterik beren belbillan sartuta. Enb 207. Emakume bala-lotzaileek inguratu zuten agurka [Yaun
Erraimun]. Iguzu eskua, zioten. Or Mi 88. Irten zitzaien bidariai ongi-etorrika ta agurka. TAg Uzt 154. Ezpain-
ondoetatik irriparrea zeriola jardun zitzaien eskuzapiakin agurka. Ib. 261. Agurka eta deika / Ari zaitzu lohiz,
minez beterik, / Agurka eta hil-oihuka / Euskaldun-arima. / Zato laster, zato, Ama! Iratz 191. Eliz-atera
bidelaguntzen / pralleak, azken-agurka. SMitx Aranz 187. Aingeru gaiztoak zirika, ta, arek aldegin zunean,
Aingeru askok agurka. Or QA 57. Ta asi ziran agurka: Agur, Yuduen errege. "Et coeperunt salutare eum". Ol Mc
15, 18 (Leon, Or, IBk, IBe agurka; He salutatzen, Dv khurka). An ioiazan mendi-alderantz [...], euren baserri
maiteari agurka. Bilbao IpuiB 212. Don Pauliñori be ez uste berba onez eta agurka bidera urten eutsonik. Ib.
124. Agurka, kaixioka, esku-joka ta lepo-igurtzika jarduten dabe gazte ta zaarrak. Erkiag Arran 189. Trenan
zijoala agurka aritu zitzaion euskal lurrari ta euskal jendeari. A. Zavala in Goñi 11. Txorien kantak ere, asko
izan arren eta txorro-txio alaiean agurka ari egun jaio-berriari. Berron Kijote 98. Teatroan bageunde, hor
ikusiko genituzke orain agurka, oihala altxatzean. MEIG I 129.
 Cf. infra (3).  Ai ori astoaren / ibilte-modua! / Guziari agurka / darabil burua; / fantasietarako / joan zaio
gogua, / ia ez du urruti / iltzeko ordua. Noe 69. "Frantxisku, / kontu zaldiyari". / Erresponditu niyon: / "Agurka
da ari, / ez natzaio piyatzen / alimaliyari". Ib. 62. [Astoa] agurka ta errenka / nolabait abia, / buruak zirudian /
olako gabia; / ateratzen ezpadu / ibilte obia, / denbora gitxiko du / oraingo jabia. Ib. 68.
3. "(L-ain, BNc), dando cabezadas de sueño" A.  Ipuiez asper-bage illoba aspertua / loak menderatzen du
agurka burua. "El nieto es dominado por el sueño y está haciendo reverencias con la cabeza". Or Eus 131.
4. (Sust.). "Reverencia, saludo" Bera.  Eguzkia sartaldera izkutatzean, agur esaten zaio. Toki batzuetan
agurka luzeagoa egin oi diote esanaz: Eguzki amandrea badoia bere amangana, biar etorriko da denpora ona
bada. JMB ELG 79.
- AGURKAN. "(S), à se faire des saluts" Lh.
agurkatu (AN-erro ap. EI 340; Bera app.).  Saludar; despedirse. "Despedirse" Bera app y EI 340. v. agurtu.
 Oh! Aita ona, zer atsegina egiten darotakan... berriz ere agurkatzen ninduelarik. Prop 1898, 171 (ap. DRA).
Baitezpada ezin egona dutenek izen guziak, buruhas agurkatu, muziukatu, murdekatu gabe, erran dezatela
"Monsieur" eta ez "Murde". HU Zez 177. Zabaletako iturrondoan agurkatu giñanean agindu nizun bezala, zuri
ikustalditxo bat egitera etorri naiz. EgutTo 3-3-1919 (ap. DRA). Ta orain zaar bat edo beste agurka dezagun.
Otxolua. Onaa ezin polikiago ari dan idazle bat. Ldi IL 88. Adiskide izenean, alkar agurkatzen ziran. TAg Uzt
183. Zuen haurrideak baizik ez baditutzue agurkatzen, zer egiten duzue bertzeek ez bezalakorik? "Salutaveritis".
Leon Mt 5, 47 (Dv agur egiten, Ip batze-hun egiten, IBk agurtzen).
agurketa (H  A Apend).  Saludo. "Salutation" H, que cita el ej. de JJMg. "Salutación" A Apend.  Elduko
jakee laster orduba zeñetan gorputzak erakutsiko deutseen bere argaltasun ta ustelkortasuna, mundubak
agurketa illunak. JJMg Mayatz 44.
agurki.  Baten bat maxiaka erabilli dezunean, ondo agurki mintzatu bear zera izen galduriko lagun-urko ari
buruz, zure erruz arekiko uste ona galdu duten gizakien aurrean. EgutAr 25-6-1957 (ap. DRA, que traduce
"reverentemente").
agurkida. "Resalutación" Lar.
agurkidatu. "Resaludar" Lar.

mende.
agurkunde.  Saludo.  Onez lekora, azken-agurkundea, kantuz ere elizatik jalgitzen beilariak, heldu den
urtea artio. Herr 20-9-1958 (ap. DRA).
agurlari.  Saludador (?). v. agurtari.  Ate arroz ornitutako etxe aundirik ezpadute ere goizean irikitzen
diranean taldeka agurlari aretoetan sar erazteko [...] ala ere pake osoa dute, iruzur gabeko bizimodua. 'Un
énorme flot de clients venus apporter leurs salutations'. Ibiñ Virgil 91.
agurmaria (Lar, Añ).  Avemaría (oración). "Ave María" Lar y Añ. v. abemaria.
 Tr. Documentado al Norte desde el s. XVII y al Sur desde el XVIII. Cf. pról. a LE Doc 19: "Al transcribir
[Lizarraga] en uno de los manuscritos el texto del Ave Maria, inserta la siguiente anotación referente a la
plegaria: Dió Aita Larramendik, Agúr Maria, erranbeardéla".
 Matutinak edo Goizeko othoitzak. Gure aita, Agur Maria, Sinhetsten dut. EZ Eliç 167 (v. tbn. 204). --Zer
otoitzak, orazioak esaten diozkatzu bereizkiro guzien artean Ama Birjinari? --Agur Maria edo Abe Maria ta
Agur Erregiña edo Salbe Erregiña. CatBurg 24. Erreflexioen xume egin dezakezun Agur-Maria bakhotxaren
aitzinean erraten diren hitzen gainean. He Gudu 142s. Kristauak geienean esan oi duen orazioa da Kredoa [...]
eta azkenik Agur Maria edo Abe Maria. Ub 164. Joanis, esaizu agur Marija zuk esan daruazun legez. Mg PAb
157 (v. tbn Agur Maria en contexto similar con esan en A BeinB 45, KIkV 31, KIkG 33 y ArgiDL 72, Agur Mari
en Or Mi 114, Etxde JJ 218 y Matx Gazt 99). Bizpahirur gure aita eta agur Maria erran ditezke. Dh 91 (v. tbn.
Agur Maria con erran en MarIl 13, JesBih 402, CatLuz 16, Arb Igand 67, HU Aurp 184, CatJauf 42, Barb Leg
146 y Casve SGrazi 56). Nun azaldu edo expliketan dan Agur edo Abe Marija. Astar II 270. Hura da Abe Maria
edo Agur Maria deitzen dena. CatJauf 102. Zeruko done guztiai Aita gurea ta Agur Maria ta milla biotzeko
eskari luze ta labur egin geuntsezan. Ag Kr 90. Errezetan ditu zintzo iru Agur Mariyak. Kk Ab II 189 (v. tbn.
Agur Maria con errezatu en Itz Azald 69 y Bilbao IpuiB 77, Agur Mari en Or SCruz 131 y EgutAr 23-3-1957
(ap. DRA), Agurmaixa en Gand Eusk 1956, 223). Orduantxe konturatu zan Xabale bere agurmaria itz-goraz ari
zala esaten. Ugalde Iltz 51. Bainan oherakoan, "Agur Maria" bat bederen eginen dut, nik ere zuretzat. Larz Iru
46 (v. tbn. Senper 34).
v. tbn. Agur Maria: Ox 112. Lek SClar 132. Gand Elorri 63. Ardoy SFran 163. NEtx Antz 149. Agur Mari: Iratz
172.
- AGURMARIA OTOITZ. Oración del avemaría.  Iru zati dittu, [...] "Agur Maria" otoitzak. Inza Azalp 154.
Musika, nolakoa! Itzak berriz Agur Mari otoitzarenak. Or QA 195.
- AGUR MARIA HOTS EGIN. Tocar el ángelus. Cf. abemarietako.  Basiliketako ezkillak Ama Birjiñaren
ederrean Agur Mari otsegiten asi zirenetik, an daude Maitagarriak izkutaturik. 'Depuis que le saint angelus'. Or
Mi 71.
agurmarietako.  Hora del ángelus. v. abemarietako.  Arratsero, ezkillak agurmarietako danbada-otsa jo

orduko [...] asiko zan gogotik lanean. EEs 1925, 70s.
agurmen.  (En la expr. agurmenak egin 'presentar alguien sus respetos a una persona').  Tira, Anton,
agurmenak egin alkate jaunari eta eskerrak eman. Sor AKaik 131.
agurmiren.  Avemaría (oración). v. agurmaria.  Geure Aita Goikua, Agur Miren eta Aintza. Enb 100. Bere
Agur Miren zurija / Schuberti ostu gura eutsan. "Su ilusión era robar a Shubert la más divina de las Ave
Marías". Laux AB 47.
agurnahi.  Ávido de reverencias, de veneración.  Bertze orduz ikhusi zutena [...] hain lorios, hain agur
nahia, hain laudorio gose, ikhustea orai hain umil, hain ezti. Laph 152.
agurño.  Dim. de agur.  (Ama Birjinari behatzen dio). Agur Ama! Hemen naiz ni berriz ere, nere lanean
ongi hasi gabe, zuri agurño baten erraiterat ethorria. Barb Sup 52.
aguro. v. agudo.
agurpen.  Reverencia. Cf. agurmen.  Agurpen zarpaillak egiñaz, zera eskatu zioten Don Kijoteri: [...]. "Con
groseras ceremonias". Berron Kijote 123.
agurraldi.  Adoración; saludo.  Zuk Jaunari egindako agurraldi edo adoraldi ta otoitz edo eskeintza [...].
Zure agurraldi orrek poztutzen du zerua. Inza Azalp 104. [Kardaberazek] itzaldi artan eta aren ondoren artu
mende.
zituan biotz-gozotasun eta guztien agurraldi beroak. JBDei 1919, 304. Eguzkiaren azken agur-aldiko argi-izpien
dirdaipean. Erkiag Arran 12.
agurrera.  Modo de adorar, de venerar.  --Etzan, Eleiz bakar bat eta Aldare bakar bat besterik. Ta ori
zergatik? --Ez dala Jainko bakar bat eta Jainkoarentzat agur-era bat baizik adirazteagatik. Ub 44s.
agurreria.  Saludos, cortesías, reverencias.  "Zoaz biderik laburrenaz zure lanera elhe alferretan denborarik
galdu gabe" [...]. Hitz horiek aditzeko dire iguzki aldetako agurreria ezin akhabatuzkoez. DvHtoy Lc 10, 4n.
agurretsi.  Adorar (?). v. agurtu.  [Jesusek] goi-maitasun izkutua / Zauriaz agertu zigun / Zaurietan
maitasuna / Agurretsi degiyogun. Or JBDei 1919, 311.
agurtari (Lar, Hb ap. Lh).  "Saludador, el que saluda, agurtaria, agurtzallea" Lar. "Faiseur de saluts" Lh. v.
agur-egile.
agurtatu.  Saludar, hacer reverencia.  Markolbek, beraz, erre-mindurik, gurkera trakets batzuk egiñez eta
baserriko erara agurtaurik [bakanderea]. Otx 125.
agurten (Lar; Hb ap. Lh).  "Varaderos, en el navío, agurtenak" Lar. "Planches pour préserver les marchandises
des paquets de mer à bord" Lh.
agurto. "Quizá bosque raleado, retaceado o con cortafuetos. Compárese agurtza" Garate 12.ª Cont Eusk 1972,
55.
agurtra. v. ahurtara.
agurtu (gral.; Lar, Lecl, Añ). Ref.: A; EI 339 y 340; Lh; Etxba Eib. 1. (Aux. trans. e intrans.). Saludar (tanto al
encontrarse con alguien como al despedirse). "Saludar, agurtu, agurregin" Lar. "Saluer" Lecl y Lh. "Ameriketara
doian laguna, agurtu dogu Bilbon, hemos despedido en Bilbao [...]. Agurtu dogu Donostian, Ameriketatik
zetorren famelixia, hemos saludado en San Sebastián [...]" Etxba Eib. "Doiana agurtutzia beti tristia; datorrena
agurtutzia berriz alaigarrixa" Ib. "Gura neban danak agurtzia, baña ez neban euki denborarik, quería
despedirme de todos, [...]" Ib. En EI 339 se recoge para la pregunta 'saludar' agurtu en V-gip y AN-gip, y para
'despedirse' (340) en V-arrig y AN-erro. v. AGUR EGIN.
 Tr. Documentado desde finales del s. XVIII; en el XX aumenta notablemente su empleo entre autores
meridionales. Al Norte sólo aparece en Eguiateguy, TB, Hiribarren y Mattin. Para el uso recíproco (todos los ejs.
documentados son posteriores a finales del s. XIX), la construcción intrans. (agurtu ziren) se documenta en
Beovide y D. Agirre, y la construcción con elkar en Labayen, Mirande, Txillardegi, San Martin (Zirik 21),
Oskillaso (Kurl 175), N. Etxaniz (Antz 155), Alzola (Atalak 76) y Berrondo (v. elkar). En DFrec hay 40 ejs.
 Persiarat abiatürik hanko Erregiak zian ezin honkiago agurtü. Egiat 271. Zure agurtzeko boza ethorri den
bezen laster ene beharrietara. TB Lc 1, 44 (He salutatu nauzunean). Eta sartzen zaretenean zenbait etxean,
agurt zazue hura. TB Mt 10, 12 (He egizue agur, Dv agur egiozue). Pelegrinoaren bizi-modu negargarria
Donostian amar zortzikotan agurtua [sic, ¿por agertu <-gue->?]. 1848-garren iñauterian. Echag 234. Alegiak
baditu elhorri minenak / Agurtzean ederka kopeta beltzenak; / Gorriraz lezakete edozein soldadu, / Abokatak
heiekin beharko ixildu. Hb Esk 229. Eskaldun gehienek miriku prezatzen, / Xapeldun kasik nihor hainbertze
agurtzen. Ib. 204. Biotzetik agurtzen gaur dot Aramaio, / Erri aukeratutzat au zalako jaio. AB AmaE 415.
Elizako lanak bukatzian, agurtu ziran ta laztandu iru Santuak. Bv AsL 172. Erakutsi zien Santuak agurtutzeko
modu au: "Bere pake santua eman deizutela Jaunak". Ib. 62. Onenbestegaz agurtu gara, ta badakizu zeuk gero
zer egin dodan. Ag AL 22.
 (s. XX) Gure gazteak [...] parra-irri gozoz agurtu ziran. Ag G 41. Mirentxuk agurtu dauz / Ludi-gurasoak, /
Mirentxu artu dabe / Donoki-Usoak. Enb 114. Etorri-berriai urbilduko zaie ta bana-bana eskua estutuaz
agurtuko ditu. Lab EEguna 70. Alkarren artean agurtuko dira eskua emanaz. Ib. 78. Alkar agurtzen dira eskua
emanez edo. Ib. 108. Soñekoz aldatu bezin laister, juango naiz beok, osaba-izebak agurtzera. Alz Txib 94.
Salerosleak agurtzen baitu / jende ezaguna perian. "Saluda". Or Eus 80. Danak esan nai zioten zerbait; danak
nai zuten agurtu gazte bulartsua. TAg Uzt 41. Ango jendearen agurtubearrak eta eskukaldiak eragoztearren,
Zumaiara begira jarri zuen lurrunontziaren muturra. Ib. 235. Bostekoa luzatu zion agurtzeko. Ib. 192. Abeslari-
taldeak goiz-argia agurtuaz abesten du. Zait Sof 164. Orain guziak egun on dirauste: guziak agurtzen naute. Ib.
73. Agurtzeko gauza ez zala, alde egin zun. JAIraz Bizia 18. Laixter ezagutu zuan Andoni ta eskuakin agurtzen
zuan. Ib. 65. Elkar agurtzen zutelarik, besteak ez zion irribarre baten itzala ere egin. Mde HaurB 77. Agurtu
mende.
ninduan, txapela kendu ta buruagaz erreberentzi bat egiten eustalarik. Bilbao IpuiB 250. Jaiki, ta arengana
ondoraturik, agurtu egin nuen. Txill Let 43. Biar arte esan diot agurtzerakoan. Ib. 53. Etxekoak agurtu ere egin
gabe Etxebarniatik zapuztuta aldendu zen. Etxde JJ 190. Zure senarra etxean al da? Agurtu nai nuke. Ib. 187. Ia
heltzear zaudenean, zaunkaka agurtu zituzten zakurrek. Osk Kurl 138. Joan da igesi / danak agurtuta. Uzt Noiz
61. Agurtzen ditut asmuz bederen / nitaz oroitu direnak, / izatu dudan nahigabean / parte hartu duten denak.
Mattin 57. Zakariasen etxean sartuta, Elizabet agurtu eban. Ker Lc 1, 40 (Ol, IBk Elisabeti agur egin zion). --
Ongi etorri, ene maiteak, --agurtu zituen bere illobak. Izeta DirG 27. Iñor agurtu barik alde eban. Etxba Ibilt
487. Elkarrengana eldu ziranean, agurtu zuten elkar aundiki-legera. Berron Kijote 141. Eta zuen senideak
bakarrik agurtzen badituzue, zer egiten duzue zor ez duzuenik? IBk Mt 5, 47 (IBe agurtzen; Dv y Ol agur
egiten). Ingelesez erantzun didate. "Hizkuntzarik dotoreenean" agurtu nahi kanpotarra. MIH 185. Agurtuko ote
genduke gaur emakume bat, Detxepareren hitzekin? Ib. 246. Valparaisoko portuan izugarrizko jendetza zegoen
pilatua; ontzikoak agurtzera etorri zirenak. MEIG I 60.
v. tbn. Garit Usand 53. Iratz 171. Erkiag Arran 98. Basarri 33. Anab Aprika 46. SM Zirik 21. Salav 67. And
AUzta 152. BEnb NereA 262. NEtx LBB 48. Alzola Atalak 67. Lasa Poem 98.
 Gazte beroek agurtu dute erakuspen hori oihuz, zalapartaka, yausiz. Hb Egia 137. Maingua altxatzen da eta
abiatzen: Bortz mila arimek ikusten dute mirakulua eta agurtzen egia! Ib. 98.
 v. salbe.  Salbea. Jangoikoak agur zaitzala, erregiña ta errukiaren ama. "Dios te salve". Legaz 5.
 (Aux. intrans. y complemento en instr.). Despedirse de.  Piarres, gudaritzara erten baiño egun pare bat
lenago, Lizargarateko kaxkora eldu zen apalondoz, bere maiteñoaz agurtzeko. Etxde JJ 63. Igarri zioten azken
atsa bazetorkiola eta Bettiriri aditzera eman zioten bere arrebaz agurtzeko. Ib. 263.
2. (Bera). Adorar, venerar. "Agurtzera gatozkiyo, venimos a adorarle" Bera.
 Tr. Usado por autores meridionales desde finales del s. XIX. Al Norte lo hallamos en Hiribarren.
 Testamenta, Testamenta behar dugu agurtu eta ez gizonak, erraten zion Protestant batek Katoliko bati. Hb
Egia 118s. Yainko bada, orok eta non nahi behar dute adoratu. Yainko ez bada, nihork ezdu behar agurtu. Ib.
55. Leku Santuak beneratu eta agurtuteko asmo Jainkozko eder berakin. Aran SIgn 39. Bakardade latz ura
mendi eder artan, nun ere ainbeste gertaera miragarri ikusi dira, izandu da asko jendez agurtua bertatik
bertara. Bv AsL 183. Goazen guztiok agurtutera; / Ama ederra, / Dalako bera, / Guretzako anparoa. AB AmaE
373. Belauniko jarrita Jainkoa agurtu. Ib. 25. O nere salbatzaile laztana!... Agurtzen zaitut biotz biotzetik. Iñarra
Ezale 1897, 123b. Jaungoikoa utzi [...] eta taiubak agurtu (adoratu)? BPrad EEs 1913, 216. Jaungoikoa
agurtutzeko. KIkG 52 (KIkV 66 Jaungoikoa gurtu). Biotzez Jauna agurtu edo adora dezakegu. Inza Azalp 120.
Jaungoikoaren izena, goratua, onetsia, agurtua ta maittatua ikusteko gogoa. Ib. 133. Eta bera [totema] agurtu
eta berari begiramen ona beti azaldu oi dio bere adreriak. JMB ELG 50n. Aurresku ta atzesku, / bata bestên
ondotik, zortzikoz agurtu. "Les prestan su homenaje". Or Eus 18. Agurtuz Irutasuna. "Adorar". Ib. 252. Hain
gozo zait ixilik zure agurtzea. / Doi bat ukurtuz eta elgarri behatuz; / hain gozo zait arima zutan ixurtzea. Iratz
144. Jaia asi baño lenago, agurtu dezagun Arantzazuko Ama. NEtx Antz 62. Agurtu zagun Yesus sortu berria.
Izeta DirG 101. [San Migel eta Andre Maria] danok agurtu ditzagun. And AUzta 155.
v. tbn. Bertsol 4-9-1932, 308. ArgiDL 81. SMitx Aranz 134.
agurtu. v. agortu.
agurtza. 1. Reverencia, adoración.  Ill baño len ekusi nai nuke Jesus Sakramentatua, ari nik nere agurzak
egiteko ta beraren bedikantza ta grazia emen artzeko. Mb IArg II 125s. Jaungoikoari zor zaion agurtza emateko,
otoitza bearrekoa zaigu. ArgiDL 11. Jesus, Santuak [...] zeruan zure arpegi ederra ikusiz egiten dizuten agurtza
bera nik emen sinismenez ikusiaz egiten dizut. Ib. 80. Abere edo totem-agurtzak. JMB ELG 50. Eta izan
eitekezan izaki danetan, / bere diñak zirean agurtza eskeinketan / Aitak, [...] zeu artu zindun [...] / alako
Semearen Ama zintekezan. 'Trenzando sus mejores alabanzas'. Gand Elorri 133.
2. (Neol. creado por Arana Goiri en 1897 (AG 1598) de agur 'ave' y el suf. -tza). Rosario (sarta de cuentas). 
Agurtzadun Ama-Neskutza AG 1598 (cf. ib. 1004 errosarijodun Ama-Birkiña). Agurtzadun Miren = Nuestra
Señora del Rosario. Ayerb EEs 1916, 191. Eskubetan anbarezko agurtzak (errosarijuak) daruez. Altuna 22. Nere
zai zeunden, Ama, / baratze atean, / Agurtza erakutsiz / otoitz ixillean. NEtx LBB 340.
 (Bera app., BeraLzM). Rosario (rezo). "Rosario, corona de Ave Marías" Bera app.  Agurtza, errosario
deuna egunero jaulkitzeko, errezatzeko. J.B. Ayerbe EEs 1912, 49. Agurtza-ostean (errosario-ondorean). A Ardi
113. Urrilla agurtzaren (errosarioaren) illa. JBDei 1919, 298 (v. tbn. más ejs. en la misma pág.). Agurtzaren
egunari dagokion atala esazute. Ib. 300. Agurtza deuna (Errosario santua). KIkV 107 (KIkG 80 Agurtza donea).
Esan dezagun egunero [...] agurtza edo errosario deuna. ArgiDL 108. Agurtza txit deunaren erregiña. "Regina
sacratissimi Rosarii". Ib. 115 (Or MB 1330 Arrosario santuaren Erregiña). Belaunbiko, Agurtza / Otoizten dabe.
Enb 97. Agurtza esan ondoan. Or Poem 551. Agurtza edo errosarioz asi zen elizkari au. Herr 25-9-1958 (ap.
DRA). Agurtza deuna errezetan. BEnb NereA 139. Patxirenean, egunoro esaten zan ordubetheko Agurtza deuna
edo errosarioa. Osk Kurl 55. Gabian lotarakuan / agurtza beti errezatu. And Auspoa 52-53, 171.
3. Saludo.  --Xabin. Ezagutzen al duk ortik datorren neska ori? Baietz esan dit. [...] Arretarik gabe egin dut
mende.
agurtza, tutik esateke. Txill Let 33. Belar izpi segailla dakusat, [...] aizetxoak eragiñik zutik geldi eziñean. Nori
egiten dio itzal-agurtza, orrenbestetan makurtuz? Ib. 54.
- AGURTZA OSO. Rosario completo (ref. al de quince misterios).  Agurtza osoa bere amabost zineskaiakin.
JBDei 1919, 300. Batzuek ezagutzen ditut, egunero seme ta etxekoen artean agurtza osoa esaten dutenak. Ib.
300.
agurtzaile (Lar (-alle)), agurtzale. 1. "Saludador, el que saluda" Lar.  Baionako herriko etxean Eskual-
herriko mediku andana bat bildu dira, Konpañon jauna buru eta Grenet jaun mera agurtzale. Herr 28-6-1962
(ap. DRA).
2. Adorador.  [Jainko emakume] onen agurtzalleak (adoratzalleak). BPrad EEs 1913, 215. Buenabentura
santuak dio iru agurtzale edo otoitz egille mota berexi dittezkela. Inza Azalp 119. Urrezko txalak, erderaz
"Becerro de Oro-k", agurtzalle asko ditula. Munita 112.
agurtzapen (Lh, que cita a Hb y Dv, pero en éste último no lo encontramos). 1. Saludo. "Salutation" Lh. 
Zenbatenaz amultsukiago zeruko Amak ez ditu onhartuko arrosorio sainduan errepikatzen diozkagun agurtzapen
eta galdeak? Etcheb Zeruari 188 (ap. DRA).
2. Culto, veneración.  Jainkotasunaren izenean ematen baitzaie kultu edo agurtzapen ori. Vill Jaink 167.
agurtze-lan.  Adoración.  Deabru-agurtzelanetan dabiltzanen irudiak. JMB ELG 50.
agurzale (Dv  A).  "Qui aime à recevoir des saluts" Dv. "El que gusta de que le saluden" A.
agurztatu, agurstatu.  Saludar; adorar. v. agurtu.  Agurtztatzea edo salutatzea. ES 357. Lehen üngürietarik
landa, jaun Arxipretak agürstatü dio. Herr 25-12-1958 (ap. DRA). Jinkoak nahi dü laidazale hanitx, gizonari ere
agrada zaio, baten ordre, 10-ek agürsta dezen. Herr 18-7-1957 (ap. DRA).
agusatu. v. 2 abusatu.
(agustai). "Arbusto de regulares proporciones, de madera muy correosa y blanca, hojas anchas, blanquecinas por
el envés. Su fruto, comestible, son bayas rojas del tamaño de la endrina que forman pequeños ramilletes
(Contrasta)" LzG.
agusta(t). (?).  Muillatuko duzu leihorretik bi agusta zabal. INav 136. Eta hamabi brasetarik berze bi
agustaren burukotz. Ib. 134. Puntari etzaizkola hurbildu behar hemezortzi brasa baino gutiagotarat zeren
handik bi agustat egin baiño lehen [...]. Ib. 134. Parece tratarse de una medida de longitud.
agustindar, agustintiar.  Agustino. v. agustino.  Uriartetar Eustokio, erri onetako seme agustindar
ospetsuatzaz. GMant LEItz 58. Asarretu zan Lutero, bera Aitta Agustindarra zalako. Inza Azalp 94s.
Agustindarren Petri deunaren konbentuan. Gazt MusIx 57. Agustindar prailetzat. Ib. 57. Agustindarren eta
Dominikarren arteko lixkarrak. Ib. 57. Zer erran Agustintiarrez, Malebranche barne? Lf in Zait Plat XIV. Aita
Miguel de la Pinta agustindarrak. Alzola Atalak 145.
agustino.  Agustino. v. agustindar.  D. Fr. Francisco de Gamboa, Agustinoa, Teolojiako Maisu ta

erakuslea Salamankan. Izt C 460. Aren gorputza Naparroako Monte-Agudora ekarri zuten Agustinoak, beren
ango praille-etxera. Or SCruz 10.
agustu. v. abuztu.
aguztu. v. abuztu.
1 ai (gral.; Urt Gram 424, Lar, Añ, Dv, H), aii, aai. Ref.: A; Lh; Iz Als; Etxba Eib (ai, ay); Elexp Berg. 1.
(Interj. de admiración, asombro, dolor o lástima). "Ay de mí" Lar y Añ. "Desdichado de mí, de ti..." Añ. "Interj.
admirativa y enfática. Ai, zelako politta! Ai, etorri banintza!" Etxba Eib. Cf. ai(t)-.
 Tr. Documentado en todas la épocas y dialectos. Es de uso general en los textos meridionales. Al Norte,
aunque documentado ya en Axular, falta en autores como Leiçarraga, Etcheberri de Ziburu y Oihenart. En DFrec
hay 37 ejs. de ai.
 Ai joat gabiraia (V, 1536). TAV 3.1.15 (no es descartable que se trate del pref. votivo ai(t)-). Ai, Silvia, ene

mende.
laztana! Lazarraga 1152r. Ezta munduan gauza preziatuagorik denbora baiño, ordea ai, ezta egungo egunean
gauza eztheusagorik edireiten. Ax 159 (V 107). Ah, hai Jesus! Badirudizu / Gustietan Jaun borthitza. Gç 89. Ai,
zein andia zan zeure poza. Urqz 84. Ai! Itotzen nago! Ai! Itotzen naiz! Cb Eg II 52. Ai zer kalteak, zer ondorengo
desditxak emendik datozen! Cb Eg III 224. Ahi aur ederra! / Ahi aur guria! / Ahi aur gozoa! / Ahi aur eztia!
GavS 10. Ai bada, o ene Ama ona, ungi tristagarri da persebera ez dezan baizen bertze beldurrik ez duen arima
batenzat. Mih 123. Ai ta zénbat ignoránte dén óntan, ezpaitúte estimátzen gauza, baizik iruditzea. LE Prog 106.
Ai, neure gizon ona! Mg PAb 76. Ai! nere Kristauak, nola egongo ziran sasoi eder onetan. AA III 277. Ahi,
zenbat pekatu ta Jangoikuaren ofensa dakarren ez erakutsijak. JJMg BasEsc 122. Ai! Betiko nireak egin eban.
Añ EL2 61. Ai ahizpa falsia! ai hi lotsagarri! Etch 412. Ai, ene Marroa, / Ahari gaizoa! Arch Fab 137. Ai Jauna,
beltzegia naiz zuk niri begiratzeko. Dv LEd 149. Ai aita, zenbat atseginekin entzunen zaitudan! Dv Lab 267.
Txanton, neri ardiyak / ik irabazi? ai! / koitadu triste orrek / ez uke gutxi nai, / desiatzen dek baño / ez aiz ordia
gai. Bil 120. Ai! utzadazu; zure eskua otza dago jela bezala. Arr GB 104. Ai eta zeñ maite dedan! Ib. 25. Ai,
itxasora ez dadukagu / edozein moduz juaterik. Arrantz 78. Ai, eziñ iñork konta dezake / dudakorikan egitzat.
Noe 31. Ai, oraingo jendeak / astuziak dauzka. JanEd I 22. Batek sudurra galanta zuben, / ai zer oliyo-jarrua!
Xe 314. Ai zer gusto ederra / guk an eman degun. PE 110. Aii, ez nago ni orrela oituba! Sor AuOst 96. Ai, anai
Maseo, oraindik ez dezu ondo aditzen pobre biartsu izatia zer dan! Bv AsL 168. Ai! Ez beza ukatu... illa izango
da. Apaol 35. Ai, zer astoa hi! Zby RIEV 1908, 760. Ai non dire leheneko gizon lerden, zalhu eta biziak? Arb
Igand 43. Lo sor txar batek ezereztu eban / neure usain gozo laztana: / baina arrezkero, ai ze zoria! / barriz eldu
da neugana. Azc PB 171. Aai, zu, politok, or zaukadaz, nori adarra io daukazunean pozik! A BeinB 40. Ai ze
atsekabea, ze atsekabea Arnoldorena! Ag AL 85.
 (s. XX) Gogamenetan asi zaneko, ai! ezagutu eban ederto Anjelek Mañasi zala. Ag Kr 154. Baña, ai! batetik
eukezan pozgarri orrek eta bestetik euren biotzak bilddurrez. Echta Jos 23. Ai! Deskana egiteko zoriyan nago
iya. Iraola 130. Ai, zu lango gixonik eztago ludi gustijan! Kk Ab I 9. Ai lenaoko denporak! Ib. 91. Ai zer jipoia
daukaten gaur! Ill Testim 7. Ai zer lagungarriyak / dauzkagun etxian! Noe 121. Ai! Manuelen arno hura! Barb
Sup 74. Ai! zorigaixtoz landa bazterrez, zonbat dabiltzan goserik. Ox 69. Bañan, ai! asko deabruaren / musua
artuta il-oi dira. Jaukol Biozk 102. Ai, ze pozarren ikusten dodaz / Neure anaia laztanak. Enb 122. Ai, au don
gauzien gozue! Kk Ab II 22. Ai! Gauza bat aztu zait. Banator beriala. Alz Bern 62. Ai, motel, ori bizi dan arte / i
ez au ilko gosiak. Tx B 78. Parte emango eztezula, / ai, juezetara, / arrazoyik b'al dezu / zuk ezertara? Imaz
Auspoa 24, 149. Ai Magali, ik urrungo Indiak ikusiren? Or Mi 38. Ai! barkatu! Ez duzu ikusi hemen gizon begi
oker bat? Barb Leg 143. --Zein da lorarik ittunena? --Zatotik urteten dana, ai!, ardaua amattutian. Otx 42. Ai,
zein gozo gauden, aopekotan! Ldi BB 122. Ardua eta atsua / bijak dantza-dantzari / Ai geure lapikua / ur-barik
erre-bixi! Laux AB 63. Ai! ori da dantza, gaur ikusi duguna. Or Eus 374. Ai, Euskal jenden kantuak eta
betiereko eskerrak! Iratz 150. Ai, gizajua. SM Zirik 125. Ai! ez euki bear ik / urte batzuk geiago! NEtx LBB 243.
Ai zer eguna daramakigun / Amasako erri maitian! Uzt Noiz 120. Baina (ai baina madarikatua!) irispidean [...]
gerta daitezkeenen artean hautatu behar dut etorkizunik onena. MEIG VII 186.
v. tbn. (Sólo para autores septentrionales): Dh 229. Lap 69 (V 35). Jnn SBi 170. HU Zez 82. Etcham 31. Mde
HaurB 15. JEtchep 115. Larz Iru 52. Ardoy SFran 141. Casve SGrazi 82. Xa Odol 311.
 (Con reduplicación intensiva).  Baiña ai, ai, ai, eta millatan ai. Ax 172 (V 116). Ai, ai! Jesus milla bider.
Cb Eg II 97. Ai ai! dio Santo Tomas Aingeru Maisuak. Mg CC 251. Ai ai! dio. Zergatik zoaz / Kalte egitera
bazterretan? VMg 99. Ai, ai, ai gaixoak / nere gurasoak. Echag 166. Ai, ai, Jauna! Dv LEd 195. Ai! ai! zertako
da asia / Galzen bada libertatia! Arch Fab 155. Ai! Ai! nik baiño obeki daki onek legeen berri. Urruz Urz 39. Ai!
ai! ai! aiii! Sor AKaik 117. Pacheko orduan deihadarka: Ai, ai, ai! ai, ai, ai! Elzb PAd 63. Kadet Astoputz lehen
mezara zabilan; / Orai aphezei gerlan omen du aski lan. / Ai, ai, ai! mutilla, omen du aski lan. Zby RIEV 1909,
231. --Ator onera, petral maltzurre. --Ai! ai! ai. Alz Bern 75. Burdiñ-arrizko / kaiolan dago / erosta baten, ai!
ai! ai. Enb 171. Ai, ai, iltzen naiz, ai, atzimurtzi ta ozka. Or Mi 23. Ai, ai, ai! Toki onean gaituk to, Pepe Ttiki!...
Sorginak dituk hemen! Barb Leg 147. Ai! ai! Oi! adiskidez utsik eta eraillez betetako etxea! Zait Sof 49. Ai,
Txomin! Ai, ai, Ai! Erruki nagik, mesedez eskatuten deuat. Bilbao IpuiB 34. Ai! ai! ai! egiten nuan nik. Osk Kurl
86. Ai! ai! ai! ai! ai. JEtchep 18.
 Ai, ene desditxadua, / gaitxez rodeadua! Lazarraga 1143v. Ai ene titxa gabea, ene on beharra, eta
urrikalkizuna, nork libratuko nau gorputz mortal hunetarik? Ax 476 (V 308). Ai helas jendaki haukien
irrigarriak beure hitzkuntza propiala eztakite? ES 167. Ai ene tristea! Acto 182. Ai ene zori gaistokoa! Ai ene
ditxagabea! Zer egin det? Onelako traizioa? Cb Eg II 59.
 (Con sintagma en dat.).  Ai Gizasemea etsaien eskuetan yarriko duen gizonari! Ir YKBiz 441. Gaizpideak
izatea nai-ta-naiezkoa da; bañan ai gaizpideak bere bitartez etorri-arazten dituen gizonari! Ib. 254. Ai zuei,
aurrendari (gidari) itsuoi! Ib. 400. Ai egun aietan aurdun diranai ta bularra ematen dutenai! Ib. 410.
 "Aizutzaz! ¡Ay de tí! (Arch ms.)" DRA.  Nora (ai nizaz!) joanen gara? (Pamplona 1666). TAV 3.1.28.
 (Lar, Añ, H). (En oraciones con el verbo en modo hipotético, exclam. que expresa un deseo irrealizable).
"Oxalá, [...] ai bada" Lar y Añ.  Ai demoniak datoz! Ai banaramate! Cb Eg II 187. Ai balego arima benetan
humilde ta konbertidu bat. Mg CO 6. Ai! eta baziñaki, nolako perillean zauden! AA III 498. Ai baleude aitatu
ditudan bezelako jakitunak, Samaniego ta Renteria Euskaldun euskarara eman batzuek! VMg 90. Ahi, artuko
mende.
balebee Santu andi onen erabakija! JJMg BasEsc 164. Ahi! pensauko balitz zer dan pekatuba! Ib. 62. Ai au
ondorengoak egingo balute! Lard 517. Ai! Banituke neure miñean arako berba / Erzilla zoli bertsolariak
zituenak! AB AmaE 183. Ai! nik ere, bai, banik / hik dukan gozoa! Zby RIEV 1908, 769. Ai, hala balitz. HU Zez
115. Ai, balute bazterretan aste guzia lanarekin borroka bizi diren gizon nekatzale guziek beren etxean zu
bezalako emazte bat. Ib. 185. Ai bera balitz, da atxituko baneu! Ag AL 59. Ai orrela euskalduna zan lekuan
euskalduna jaioko balitz. Ag G 364. Ai Jaungoiko maitea / neskazar banengo! Urruz Zer 103. Ai, Leaburuar
guziok emen balira! A Ardi 6 (v. tbn. BeinB 47). Ai! Maria, Maria! Oihanburuan egon bahintz, hire xokoñoan!
Barb Sup 85. Ai orok mihi hori bridatzen balute! Etcham 144. Ai bere amandre Marikorotzek burue yasoko
baleu yaso! Kk Ab II 39. Ai ori egija ixan balitz, niri be zati bat emoteko! Otx 171. Ai, egaztia banintz, / gañik-
gain nenbilke! Ldi BB 16. Ai, itzul ahal banintz gauez-gau etxera! Iratz 159. Ai guritasun au / betiko balitza! Or
Poem 518. Ai, une artan emaztea alboan izan balu! Etxde AlosT 53. Eta apika oraintxe zaudela garratzenetan;
ai ala balitz. JAIraz Bizia 101. Ai, hirur gezür horik egiak balite! Mde Pr 52. Biotz bat daukat eta ai! mila
banitu! Canc. pop. Ai! Jakin izan baneu gaur beste. SM Zirik 25. Ai, behar bezala zainduko balute! MEIG IX
98.
v. tbn. Noe 47. Arr GB 64. PE 58. Moc Damu 36. ArgiDL 34. Jaukol Biozk 58. Tx B II 98. Otx 171. TAg Uzt
251. Iratz 178. Balad 113. Munita 56. Bilbao IpuiB 200. NEtx LBB 21. Xa Odol 270.
2. (SP, Añ, Dv, H (V, G)), aai. (Sust.). Gemido, quejido, ay. "Aiha <ayha>, plainu bat" SP. "Quejido, en los
hombres, (V) aia, aiaria" Añ. "Aia, aija, plainte, gémissement" H. AxN explica auhenen eta dolamenen (533)
por aien eta doloreen.  Hango kantuak, leloak eta bozkarioak, izanen dira, aiak, hatsbeherapenak, inzirinak,
nigar-xopinak eta arrenkurak. Ax 588 (V 378). Ezen badakigu Jeremias Profetak ere nola erran zuen ai izigarri
eta ikharagarri hau. ES 152. Neke latzak [...] uzten dio burua oñazez ta barren guzia aiez, kezkaz, egarriz ta
suspirioz betea. Mb IArg I 185. Eriren baten lenbiziko ots edo ai bat aditu horduko, an zen aren bazterrean. Mb
IArg II 343. Ai bat beñere ixilduko eztana! Cb Eg II 128s. Aies Suspiros Sentimentus beterik balle negarresko
ontan. CatUt 3 (CatAe 6 aies oies beteik, CatSal 7 aiez oiez beterik; v. AIEZ). [Zeruan] ezta yago izain
tristurarik, ez ayik, ta ez oñazeik (300) LE-Ir. Pensa miserable bat ala iltzen luzaro ai kontinuoan (320). Ib.
Norgan dira aiak! noren gurasoak ditu naigabea, ta negarra? Norgan aserrea ta leia? AA III 379. Haren ai eta
plaiñuak / Urrun ziren adituak. Gy 45. --Zer da arroitu ori? [...] Idurindu ai bet (AN-gulina). "Parece un
gemido". Orreaga 55. Isil-unerik eztaukan aia. Azc PB 31. Eta ori esanda, sukaldariak, noski, aai! bizia atera
zuan. Anab Poli 63. Ai bat esan gabe, ilda gelditzen ziran. Salav 94.
- AI ALIA. (Interj. que expresa preocupación o decepción).  Askok emen, arpegia bai ona: baiña... egikerak!
Ai, alia, egikerak! Erkiag Arran 141. Apurtxu bat lotsortxua ete dan-ta nago. Ai, alia! Nik i, ogei urte baiño leen
bota neutsan begia lenengo neure senargei izan neban Kaittano defuntu ederrari. Ib. 90. --Ez yat niri ostera
orrelakorik bururatu be egin. --Ai, alia. Oraingo neskak dauken gatza! Zeren begira ete yagonaz, sasoirik
onenean bear diran tretza ta sare ta lakirioak gertatu ta ipini barik! Gero, ezton neska zaarrik faltako.... Ib. 110.
- AI AMA. (Interj.).  Ai ama! ai ama! ai ama! Zer da ori! ai! ai! ai! Alz STFer 133. Ai ama, ori da
arrigarrizko gogortasuna! Echta Jos 150. Ai ama! Biotza lertu bear zait! Ag G 272.
- AI AMATXO. "Ai <ay> amatxo, interj. de congoja. Ai amatxo, au da ondamendixa etorri dana gure gaiñ!"
Etxba Eib.
- AI EGIN. Quejarse, gemir.  Baña ezta debekátzen ai ta oi, ta zinkúria egitea, baita naturál. LE Ong 60r.
- AI ENE (V-gip; Lar, Añ, H). (Interj.). Ref.: Etxba Eib (ay enne); Elexp Berg. ¡Ay de mí!. "De igual manera las
vizcaínas usan del Ayene, aspiración que significa '¡Ay de mí!'" TAV 3.3.1, 173. "Ay enne, galdu naiz ni! Etxba
Eib. "Aiene! Onek die miñak dauzkatena Elexp Berg. "Aiene! ze pasau jatzu arpegixan?" Ib. Cf. Lcc: "Guay,
interjección, ay eneri, ay erioa". Cf. aiene.
 Tr. Documentado en textos guipuzcoanos y vizcaínos.
 Ai ene! Ai ene galdua! Infernuko kateakin erremedio gabe nago! Cb Eg II 106 (Dv LEd 113 ai ene!). Ai ene!
Zer dolore izan diteke onen parerik? Ib. 114. Ai ene! esaten zion konzienzian Aingeru onak, bekatu mortalean
zaude. Mg CC 137. Ai ene! Ai, neure Aita ona! Zer egin dot neure itsutasun gogorrian! Mg CO 54. Ai ene!
luzatu da deserri onetako nere bizia! AA I 621. Ai ene! Gedeon-ek deadar egin zuen. Lard 127. Ai ene! dana
galdu zenduan! AB AmaE 20. Ai ene! Amando da. Ag AL 116. Ai ene! Irri-abarrik etzuan billatu. Ag G 160. Ai
ene! zion Bikendik. Arekin sar nazute zuloan. Or Mi 150. Ai ene! ordu txarrean! Laux BBa 74. Beti deabruen
mende... / Ta, ai ene! / sendatzerikan ez uste... SMitx Aranz 208. Ai ene baiña! Berron Kijote 157.
v. tbn. Lek EunD 37. Zait Sof 147. Erkiag Arran 73. Bilbao IpuiB 202. Osk Kurl 179. Arti Ipuin 59. Gazt MusIx
101. Ibiñ Virgil 78. Lab SuEm 175. NEtx LBB 98.
 (Con reduplicación intensiva).  Ai, ene! ai, ene! Arren, Iauna, eznaizula itxi Zure eskutik. Ag AL 67. Ai ene!
Ai ene! / Miseremini mei, gugaz erruki zadi. Enb 108.
 (Con eta intercalado).  Troketan jausten diran ur minduak ez dira / Aiene, ta aiene, txilioz ixilltzen. AB
AmaE 362.
 (Seguido de ba(da)). "Ai enne ba, ill biar nabe onek saskarrok! Etxba Eib (s.v. ay).  Ai ene bada! Cb Eg II
143. Ai ene bada! AB AmaE 157. v. tbn. Ag Kr 203. Bilbao IpuiB 211.
 (Con bada ta).  Ai ene badata! Ag G 339s. Ai ene bada ta ni!... Ai nire errukarrija! Kk Ab I 101. Ai ene
mende.
bada ta! gurien lapurrek dabiz, bai, lapurrek! Kk Ab II 86.  "Ai enne baratatxo ba, amen nere azkena!" Etxba
Eib (s.v. ay).
- AIEZ. Gimiendo, quejándose. "Aihez eta auhenez dago" SP. "Aies ta oies egon" LE-Ir. "Aiez oiez (Sal), aies
oies (Ae), aizka (R), dando ayes" A.  Zure gana gaude hatsbeherapenez, aiez, eta nigarrez nigarrezko haran
hunetan. Mat 6 (v. tbn. Harb 7). Suspiros, aies eta negarrez negarresko balle ontan. El 7. Heli ta aren erritar
guziak asi ziran aiez ta orro arrituz aize guzia nasten. Mb IArg I 172. Orgátik arimak áies / suspira ta
klamatzén. LE Kop 142. [Purgatorioan] daude aies ta oies, ta ezin adiarazi mundukoei (242). 'Gimiendo y
quejándose'. LE-Ir.
2 ai (Añ  A).  "Declive, ai, aia" Añ. "Ai 'declive' no está documentado más que por un ms. de Añibarro, pero
es ésta la interpretación que usualmente se admite" ApV 16.
ahi (V, G, AN-5vill-larr, B, L, BN; Urt II 233 (+ ahija II 71), Dv, H, VocB (ay)), ahia (SP, Lar). Ref.: A (ai); EI
179s; Asp Leiz (ie); Iz To (aiya), ArOñ (ái); Etxba Eib (aixa); EAEL 134; Elexp Berg (ai).  Papilla. "Ahia,
bouillie, puches, papas. Ahia jalea, mangeur de bouillie" SP. "Alica, voz anticuada, significa un género de puche
medicinal, aia mota bat" Lar. "Papilla", "poleada, aia", "talvina, especie de puches, aia mota bat" Ib. "Papilla de
harina y leche" Iz ArOñ. "Afaittan, artua ta esnia ez zanian, aixa" Etxba Eib. "Aixa gustora jaten giñuan
umetan" Elexp Berg.
 Bortxaz galkhatzen badio Deabruak iakia / Hala nola unhideak haurtxoari ahia. EZ Man I 108. Har zazue
klera guti bat eta hartaz egizue liga edo ahia, eta gero gantzu edo phereka hantura duen lekhian. Mong 592.
Hek ungi irakit panjeru batean urian erabilzen duzuela maiz makila batez ungi ahia egin artean. Ib. 590. Padera
batean arno liga ogi mamiz eta hautsarekin ahia eginik. Ib. 588. Amatxok gero egingo deutsa / aia semetxoari.
Acto 469s. Gaztaia, da esatia ai gaztua, edo gatz ta eznearekin egiten dan aia. Mg PAb 176. Oro ifrentzuz edo
gaizki zaizkote argitan: [...] ilhar, lur-sagar, ahi eta gaztanbera, ortzegunetako; oilo, gaphoin eta azpikia,
ortziraletako. Hb Egia 141. Idukiko da esnearekin eta iriñarekin egindako ai metxo bat eta botatzen zaio ai au
esneari pixkaka, bakallauari kazuelaren inguruan jiraka erabilliaz aia ongi artu eraziaz. Cocinan 19s.
Zazpiretako dana zegoan gertu: aza zuria ederki bigunduta, [...], ai gozoa pertzean lagatzetik dindilizka. Ag G
228. Aia erosteko al duzu egur ori, amona? Or Mi 79. Iriñik etxakonau, baiña esnia bagiñaukon, otalora-azpitik
sartagiña ekarri eta aia egingo giñuken. And AUzta 41. v. tbn. Elsb LehE 31.
- AHIEZKO. "Aiezkoak, papilla (V-m)" A Apend.
- AHI EZTITSU (G-to). Papilla a la que se le añade una yema de huevo.
- AHI-ONTZI. "Papero en que se hacen las papas, paponzia, aionzia" Lar.
- AHI(A)ZKO PASTEL (G-azp-to). Leche frita.
aia. v. heia.
ai(a).  Linaje, familia; especie.  Mauleko ihizlariek soltatu die epher hume andana bat, nahiz eta aia populka
dadin. Herr 17-12-1959 (ap. DRA). Diroie Bordeleko ardoa osagarriaren hun dela, Delaunay, horko jaun
Prefetak jüntatü dütü ardu egile handienak eta igaran dü behar ziela 'au chateau d'Epernon'-en mündiari
erakasi ardu hoberen 'aiak' oro. Herr 21-2-1963 (ap. DRA). Gure aia bethidanik / bizi Urdatxe lürretan. Casve
SGrazi 156. Han bizi zen aitzinetik / gure aia lanetarik. Ib. 76.
 haia (Dv <haya>).  Duvoisin interpreta por error 'haya' como sinónimo de pago en VocCB. Cf. VocCB:
"Pagoa, pagua, bagoa, phagoa, fagoa, fagua, haya (hêtre)".
haia-haia (L, BN, S ap. A; H).  Deprisa, con paso ligero. "Haia-haia ioaitea [...] (L), aller, marcher à pas
pressés. Haian-haian" H. "Haia haia ibili, andar ligero y airoso" A.  Atzeman zuen bidean hibai bat, bainan
yoan zitzaion gainetik haia-haia, ura harri izan balitz bezala. Hb Egia 73. Leheteko yauregiaren hegian barna
Azkaingo bidean haia-haia zohan. Elzb PAd 1. Guan zela, behar den moldean aphaindurik eta bere makhila
ederra eskuan harturik haia-haia eta mendiz-mendi nafartar famatu horren herrira. Ib. 8. Hantxet, baratze zolan
da oraino, bainan, haia haia heldu zauku. Barb Sup 87. Haia, haia, horra beraz Apostolua Jainko-Semearen
ondotik. Ib. 134. Maiz aski gibelerat behatzen zuela, haia haia urrundu zen. Barb Leg 135. Apheza xutitzen da,
heldu da haia-haia begi logale batzuekin [...]. Lf Murtuts 10. Maiana dendaria bazoan haia-haia
Errekanbordarat, goizeko bederatziak irian. Ib. 52. Ilhuntzeari buruz, ...bortz (lagun) bakharrek haia haia jo
dugu Erromatik kanpo Jondoni Laurendiren eliza pare gaberat. Zerb Herr 7-6-1956 (ap. DRA). Horiek hola,
haia haia Goa-raino egin zuen itzuli bat gure misionestak. Ardoy SFran 170.
aihabe. v. aihubi.

mende.
aiada (V-gip ap. A Apend).  Lamentación. v. aiari(a), ai, aiene.
aiai (VocBN, Dv).  "Aiyai, interj. exprimant la surprise, la douleur" VocBN. "Aiai! cri de douleur, cri de
surprise" Dv.
 Ai-aien nago (AN-larr). 'Ekin-nai bizi bizian nago'. Inza NaEsZar 301.
ai-ai.  Canto del pito real.  Okillen ai-aiak, pirripiyuen txirriak, karnaben txirutxirak [...]. A. Arzac EE
1884a, 11.
aiaiaka. "Aiaiaka hastea, egotea, commencer à pousser des cris de douleur, pousser de longs cris de douleur" Dv
(s.v. <ayai>).
aiaika (L-côte ap. A; Añ).  "¡Ay de mí! ai ene, ai niri, ai ene bada! Ai aika egon" Añ. "Dando ayes, gimiendo"
A.
ai-aio (Sal ap. A), ai-aia (V ap. A), aio-aio (R ap. A).  "Paseo (voc. puer.)" A. v. apapa.  Aita Sarrotek osoki
petto egin zuen... aiaio zohatzila hegaldaka, amentsetako epher erreak bezala, xede miresgarri eta egin gogo
ziren obra espantagarrienak. Herr 10-12-1959, 4. Ez da, ez, bakarrik aiaio juan Pauerat! Bazuken han
ikustekorik norbait. GAlm 1957, 47.
aiak. v. haiek.
aialdeko (AN ap. A; H).  Compañero, socio, el que está al lado; protector, ayudante. "Guardián" A (que cita el
ej. de LE Urt). Cf. VocNav: "Ayaldeco, en vascuence significa espantajo o espantapájaros"  Lurréko gizón
pobre miserableén aialdéko ta lagún goarda gaitzáten. LE Urt ms. 136r. Kasto barin banaiz, naiz aingiruen
lagun, Kristoren mutil aialdeko (177). LE-Ir. Ontas landara bear tu bi guardia aialdeko bekala (178). Ib. Zego
bein Lutero udako arrats sereno bates balkon batean freskurain artzen, aialdeko zuela bere goakide urdea (319).
Ib. Jesusen bi aialdekoak (357). '(Los dos ladrones crucificados) a los lados de Jesús'. Ib. Oná bi aialdéko
edérrak bizikó, iltzekó ta ilondoréko: Jesús aldebatétik, Maria bérze aldétik. LE Doc 143. Yesusek ainbeste aldiz
itzeman zien Aialdeko, Laguntzalea. Ir YKBiz 542n. Ta nik otoitz egingo diot Aitari ta beste Aialdeko bat
(laguntzalea, gure alde-egillea, mintzaidea (abogado)) emango dizuet, egun-ta-beti zuekin egon dedin. Ib. 450.
Nik Aitagandik bidaliko dizuedan Aialdekoa. Ib. 456. Ni yoan ezpanadi, Aialdekoa ezta etorriko; ni yoan banadi
berriz, bidaliko dizuet. Ib. 457.
 Lagun bitxiak zituen aialdeko gramatika zelakoak aspaldidanik. MEIG VI 110.
 (AN ap. A  Aq 594). Mujer que acompaña a la novia en la boda. "Compañeras de la esposa cuando se casa,
aialdekoak (AN)" Aq 594. Cf. VocNav: "En la Cuenca y Montaña llaman aialdeko a la mujer que acompaña a la
novia en la ceremonia nupcial". Cf. tbn. LzG: "Novialdeco, padrinos de la boda (Llanada)".  Neskatx
aialdekoak --ez iñor ergela-- / senargaiaren billa egun-xintaz bêla. / Mutillengandik bereiz erdian dutela, /
andregaiarengana; ark ustua du gela. Or Eus 360. Aialdekoren batek ez begiak legor; / izanen âl-da noizpait
arentzat beste nor. Ib. 363. Aialdekoek lagun zioten / erdi-illetaz Elizara. Ib. 410.
aialdi. v. aitaldi.
aihalgei. v. afalgailu.
aihalgune. v. afalgia.
aihaltu. v. afaldu.
ahian. v. 1 agian.
aiar. v. addar.
aihar. v. 1 ihar.
ahiarazi, aituerazi (Añ (G, AN)), aituerazo (Lar). 1. "(Hacerle a uno) acabar" Lar y Añ.
mende.
2. (Dv), ahierazi (S ap. Lh). "Faire défaillir" Dv. "Faire s'épuiser" Lh (que cita a Azkue, pero no lo
encontramos).
aiari (V ap. A; Añ, H (V)), aieri (V ap. A). 1. Lamento. "Quejido, en los hombres, aia, aiaria" Añ. "Aieri (ms.
Mg), lamento" A.  Gustija da negarra; garrasija, uluba, zizpuruba, aijarija, inzirija eta diadarra. Astar II X.
Evak ekarri zituzan aijari, zizpuru, zotin eta negarrak. Ib. 272. Ingiraturik gaukezan aijari, zispuru eta
negarrezko estura. Astar (ap. H). O zeinbat negar garratz! / zeinbat aiari! / zeinbat garbai eskerga! Zav Fab
RIEV 1907, 531.
2. "Ajari, carcajada; ajariz egoten zen" Asp Gehi. "Ajariz (V), a carcajadas (Darric)" DRA.
aihari. v. afari.
aiariaka. "Aieriaka (V-m), quejándose interiormente" A (s.v. aieria).
aiarko. "(R-uzt), mogotes, cuernos que, anualmente uno, brotan en la cabeza de los corzos" A. De aiar [=
addar] + -ko. Cf. adar, addar.
aiharkunte. v. aiherkunde.
aiharra-haio. "(Lc), (familiares) demonios" A ( Lh, s.v. aiher).
aiarte (Ae). "Especie de liana de madera porosa que se puede fumar" CEEN 1970, 354. v. AIHEN ZURI.
haiatu.  "Haia, arrear, excitar las caballerías" A  Ori soka, emozu adarretik; yauzaraziko dugu frixtan
untzitik untzirat; lauzka edo haia-zazu, nik helatzean. Hb Egia 133. Mendiaren hegier behera, artzain bat heldu
zen huxtuz, / aintzinean artalde eder bat laster handitan haiatuz. Barb "Galerna bat mendian" (ap. DRA).
aiaz. v. agiaz.
aiazi. v. adierazi.
 hahiaztu. v. baheztatu.
1 aiba. 1. Ahí va, toma. v. tori.  --Ontza bi urre Jose Domingon alde! --Ta gipuzkoatarrik beroenak edo
jokalarienak onela erantzuten zioten: --Ai ba, eginda daude bi ontzurreak! Ag G 102. --Nik badakit zu bizi
zerala / etxe oneko nagusi; / sega ederrak ogeina pezta, / nai badituzu erosi. / Aiba bost duro, bi arrirekiñ /
onen-onena berezi. Tx B II 145.
 "Interjección por medio de la cual el jugador previene al adversario que va a sacar la pelota. Si éste acepta,
responde asi!, '¡empieza!'. Darric (Indudablemente es el 'ahí va' español)" DRA.  Besta hirugarrenean, astert
atsaldean estrenatua izanen da plaza berri hori esku-uskako pleka partida eder batez: Eiharalatarrik
Madalendarren kontra. Aiba hor putikoak! Eskual 17-7-1908 (ap. DRA).
2. "Aiba! Ene ba! [...] Interjección de asombro. Aiba, ikusi zelako sonbrerua daroian Irenek. --Enrikek
azidentia euki dau. --Aiba!" Elexp Berg.  --Aiba! Paperaren izena esaten dau deadarka! --Ta ganera, Nikanor
da! Erkiag BatB 31.
- AIBA DIOS. "Exclamación que denota sorpresa. Aiba-dios, giltzak galdu jatak. Atzo gabian etxera banajatuan
eta, aiba-dios, kriston arratoizarra ataixan" Elexp Berg.
2 aiba. "Aiba! (S-bas), interj. para hacer andar a machos, caballos" A. Cf. 1 aida.
aibarte. "Azkuek jibarta lez erabilten dau" Zubk Ond 234. v. jibarta (2).
aibel. v. 1 habaila.
1 aida (V, G, AN; Lar, Añ (G), Dv (G, L-côte), H (V, G)). Ref.: A; Etxba Eib; Elexp Berg.  (Interj.; voz
empleada para animar al ganado vacuno). "Harre [...] a los bueyes" Lar. "(Sin ton ni) son, ez baida, ez aida, ezeri
eztagokala" Ib. "Arre [...] a los bueyes" Añ. "Cri du bouvier pour faire marcher l'attelage" Dv. "Aida ta esti, arre
ta so" A Apend. "Interj. con que se anima al ganado. Aida Morroxko! Aida Nafarra! Ixoo! " Etxba Eib. Cf. LzG:
mende.
"Aidá, voz empleada para animar al ganado vacuno (corriente)", y VocNav: "¡Aida bey! voz que se da al ganado
bovino de tiro para que ande. Equivale a ¡arre! (Pamplona, Montaña, Zona Media)".  Gero baturik burdijan /
al daien guztijak / aida txuri! esanagaz / daruez idijak. DurPl 67. Bazter guztietatik entzuten zan oo ta aida, arre
ta iso, jeup eta kaixo. Ag G 83. Ez ote diegu egunen batean nekazariai "aida beiak" ingelesez entzungo? A Ardi
139. Itzaiak "Aida!" esaten zuen / eta gurdiyak irrintzi. Tx B I 249. Aida Gorri! Aida Motxa! / dio malko-tartean.
Jaukol Biozk 15. "Aurrera, Txuri!", "Aida, Txordua!", / eltzen da Praisku mendira. Enb 174. San Isidorek
sumatu eta / onela dio: "Aida, idi! / Zelatan dagon orri atera / iok ezkerreko begi". Or Eus 227. Gurdiari
koketan emanez olio, / negar alaigarria eragiten dio. / "Aida!" alper ugari, iñork entzunen balio. Ib. 365. Aida
txuri! Aida gorri! / itzaintzan Andra-Mari. SMitx Aranz 82. Aida ta esti zebiltzan soroetan baserrikoak.
Sorarrain Lili 11. Gogo aundi gabe, "Aida"! esanda, gurdiak eman zion berako bideari. NEtx LBB 23.
 Izutu egin ziran idiak. Bustarria erdibitu eta aida bat esateko unea baiño denpora gitxiagoan alde egin eben
andik. Alzola Atalak 42.
- AIDA AIDA. "En lenguaje infantil, el ganado vacuno. Guazen amendik, aida aida dator gura [sic, por gure]
ganaruntz da" Etxba Eib.
- AIDA TA IXO. "A trancas y barrancas. Aida ta ixo, bagoiaz zartuaz" Etxba Eib.
2 aida. 1. Momento presente.  Izatea edo aidako ustea ezdai aldia, aldian zimendua baiño. "La idea de
momento". A Gram 162. Lengo aldian, igaroriko ustea eta aidakoa alkartuten daiz. "En el tiempo anterior se
relacionan idea pasada y presente". Ib. 163. Aidako usteak uste bakarrak daiz, eta almen bakar baten ernetan
daiz: adinean. "Las ideas momentáneas o presentes son ideas simples, únicas". Ib. 163.
2. Instante.  Ni sartu nintzan une, aida edo liparrean geldirik egoan tinka-tinkaro bere Amari begira. Ag AL
11. Bein itxas-pean, bein itxas-ganean, mendielako olatuakaz txalupeari sendo eldurik, itxaroten aida batetik
bestera eriotzako ordua. Echta Jos 92.
- AIDA BATEAN. Al instante, inmediatamente.  Iatzi zan aida batean atarira. Ag AL 116. Riktrudisen
deadarrak entzutean, igon eben bekoak aida batean. Ib. 86. Aida edo memento baten. Ezale 1897, 194a. Atzo
goizaldean, enekian zer egin da aida baten [...] Anbotoko menditik Ondarroara ioan nintzan. A Txirrist 5.
Zabaldu eizan aida baten erri guztian albistea. Ag Kr 85. Jarrita egoan tokitik aida batean jagi, inguruko
gelatxo batean sartu ta atara zituan nunbaitetik diru-paper batzuk. Ib. 148. Aida baten joan zan Zolozabal
abadeagana. Echta Jos 173. Onek ikusi ebaneko gizaseme aren arpegia, aida baten ezagutu eban. Ib. 365. Gusti
au igaro zan aida batian. Kk Ab I 39. Berpertatik ariñeketan asi eta aida baten eldu zan urira. Otx 149. Nire
otseñai aginddu, ta beiuaz aida baten jauregiko osagilliaren billa. Ib. 162.
- AIDAN. "Pedro aidaberian, orain Pedro, aidan. Al instante, inmediatamente" (G-bet). "Aidaberian, aidan, al
instante, inmediatamente" (G-bet).  Guzurrezko apaltasun orrek bere aidan edo ameneko edo berealaxe
ezereztuko dira. A Ezale 1898, 4a.
aidaberian. v. AIDAN (s.v. 2 aida).
aidago. v. ahaidego.
aidaka.  Gritando, animando al ganado.  Lur langintzan nekazariak, idi buztartuakaz aidaka. Ag Kr 205.
Baino onek ere atzera, aurrera, / biz, geigoz, dabil bidea, / eztena "aida"ka erakutsiaz. Or BM 52.  Itzai sendor
batek agurtu nau arestian, eta "Aida idi"ka galdu da bere abotsa, aldapan gora gurdi batekin zijoalarik. Txill
Let 54.
aidakada.  Cf. 1 aida.  Burdinaren txirrioak datoz mendiko basoetatik. Baserritarraren aidakadak be bai.
Alzola Atalak 83.
aidanean, aidanez. v. AGI DANEAN, AGI DANEZ (s.v. 1 agi).
aidango. v. ahaidego.
aidari.  Illunabarra zan eta biok aidari! oiu egiñaz, zijoazen beren etxietara. (Interpr?). EEs 1925, 252.
aidatu (Lar  Dv y H, Añ, A). 1. "Harrear" Lar. "Aida, expresión que sirve para incitar los bueyes a tirar, y
trabajar, y aidatu incitarlos así: y aunque han quedado hoy en esta significación, es de creer, que en lo antiguo no
la tendría tan restringida" Lar DT XXI. "Arrear" Añ y A.
2. "(V), poner orden en algo" A.  Mirabe zar auek etxea aidatzen ederki ikasten dute. (Interpr?). NEtx Antz
22.
mende.
aidatu. v. airatu.
aidatzaile. "El que arrea a las caballerías; aguijoneador (Darric)" DRA.
aide. v. aire; ahaide.
ahide v. ahaide.
aide(n)go. v. ahaidego.
aideplano. v. aireplano.
aidepote. "O qualis agitatrix! aidepote nolako feldarakoa!" Urt I 439.
aidetikako. v. airetikako.
aido. "Aido-aiduan, modo en que se manifiesta, en el mar, un viento (o aire) suave del NO o del N; se dice
también del movimiento del agua" (G-bet).
haidor (AN-gip, BN-baig ap. A; Dv, H (L)), haindor (H). 1. Altanero, orgulloso. "Fier" Dv.  Espaiñolak
haidor dire duda gabe. Gy 124. Ikusiko die adixkideek ez nizala pikaren azken umia, ez eta ere irri egiteko
errekaitu bat, tetela, ergela, edo mentsa, bainan gizon bat haidorra, eta buru bipilekoa. Zub 69. Gorri torre
t'orma ta arri, / indar ta altura iratzarri, / arkaitzez, garratz, eleiz akaitza, / irme ta aidor, barri. Gand Elorri 55.
 (Uso sust.).  Hargatik, etzuelakotz haidorrik edo maleziarik ttikiena Jesus Jaunarentzat, baliatu zen Juduak
ez-bezala harren aitzinean. Jnn SBi 395.
 (Uso adv.).  Uztar bat zioen zaldiak igorri, / Haidor altxaturik bi zangarrak goiti. Gy 274.
2. (L-sar ap. A; H). Trabajador. "Enérgico para el trabajo, ansioso de trabajar" A. v. aidur (5).  Plauto gizon
aidorra zen, trebea eta adimendutsua, buru ernekoa. (Interpr?). AIr Egan 1955 (5-6), 40.
3. "Aidor (B) esbelto, airoso" A.
- HAIDORRIK. Orgullosamente.  Musde Bele zegoen haritz tontorroan, / haidorrik zadukala gasna bat
mokoan. Gy 1. Gisa hartan aphaindurik, / anpurus eta haidorrik, / gan zen fite morgatzera. Ib. 206.
haidorkeria (-keri BN-baig ap. A; Dv, H).  "Discours, action, trait qui dénote fierté, orgueil, hauteur" H.
"Soberbia, altanería" A.
haidorki (BN-baig ap. A; Dv, H).  "Avec fierté" Dv. "Altivamente" A.  Hail! marmotxa ez deusa! /
Lurraren korotza! / Zerron lehoiñak haidorki / egun batez ulitxari. Gy 299. Eta baldiñ otso yaunak atzematen
bazaitu / uztarko batez haidorki matrailla hauts ezozu. Ib. 38.
haidortasun (Dv, H, A).  "Caractère hautain, fier, hautaineté" H. "Altivez" A.
haidortu (AN, BN ap. A; Dv, H).  "Devenir fier, orgueilleux, hautain" H. "Hacerse altivo" A.
aidoso. v. 1 airos.
aidu.  Nere aidurik gabe, nere odolkideak elikatzeraño maitemindurik iñor etzala. 'En contra de mi voluntad'.
Zait Sof 133.
haidu. v. aiduru.
aidur (G ap. A; Lar, H (L; + h-)), haindur (H). (Es muy difícil fijar y distinguir los valores de haidor y aidur
(cf. tbn. andur), que parecen haber sido usados y recogidos sin mayor conocimiento de causa).
1. Maligno, perverso. "Maligno" Lar. "(L), malicieux, trompeur, méchant" H. v. andur.  Arimaren griñaldi
güzietarik hügüna da hotzena, aidürena ta galtakorrena. (Interpr?). Egiat 223. Kreatura enganos, haidurrak,
ezezta bitez hemendik. Gilh. D'Arc [?] (ap. H). Gaizkiñ aidurrak animari saietsik argalenetik eraso, eta

mende.
gaiztakerian lengo azkarri edo len baño areago neskatxa egiñ zuen. Arr May 179. Pekatari aidur oni. Arr Orac
283. Zer zorakerik atxiki zaitu, ene gizagaixo! Zein gogo aidur oldartu da zure buruzki oldar gorrienaz baño
gorriagoz? 'Qué deidad'. Zait Sof 94. v. tbn. JKort Y 1935, 96.
 (Ref. a cosas). Maligno, perjudicial.  Azkenean sukhar aidurretarat agertu zen [gaitza], ta hartarik hil zen.
Birjin 352.
2. haindur (Ht VocGr 331, Lar, Dv (que cita a Abb)  A). "Austère, dorphea, haindurra" Ht VocGr 331.
"Austero, latza, garratza, haindurra, dorpea" Lar.
3. aidurra (det., Añ (AN)). Pesado, grave. "Palabrada, (V) berba, (G) itz, (AN) mintz astuna, aidurra" Añ. En
los ejs. de Añibarro, salvo errata, aidurran hace suponer aidurra, con -a constitutiva.  --Zer da bekatu
eriozkoa, edo mortala? --Da erratea, egitea edo nai izatea zerbait Jangoikoaren Legearen kontra gauza andi
edo aidurran. Añ CatAN 46s. Noiz eta oriek gatik Jangoikoaren, edo Elizaren mandamenturen bat gauza andi
aidurran ausitzen dugun. Ib. 58.
4. "(V, G), mentecato, sin brío" A.
5. (L-ain, B). Ref.: A; Izeta BHizt2. "Haidur (L-ain), muy trabajador" A. "Cualidad de la persona muy
trabajadora e incansable. Gizon aidurre batre nekatzen eztena" Izeta BHizt2. v. haidor (2).  Ezagutu duten
guziek gogoan atxikiko dute zer gizon langile haidurra zen, girixtinoa eta begiratua. Herr 14-4-1960 (ap. DRA).
6. (Sust.).  Aidur gaiztoko espiritu batek lilluraturik. Zeru (ap. H). (¿Relacionado con adur?).
7. Egon ta iraunez, beera bearrak, / bultza betiko aidurrez, / zapalduko deust, nik ezin ala / eutsi, aldamen
astuna. 'Con su terca constancia'. Gand Elorri 168.
aidur. v. AHAIDE HUR.
ahidura (Ht VocGr, Dv  A, H).  Debilidad, flaqueza; aflicción. "Lassitude, onhadura, ahidura" Ht VocGr.
"Inanition, épuisement" Dv. v. akidura.  Den beraz arbuiatua, den humiliatua, den gizonen hegietan eroria
eta garaitua, den sofrikariz kargatua, ahiduraz flakatua. Ch III 50, 3. Atsegiñek, zu gabe, ez dakharkete
khexagunerik baizen, zoramendurik eta ahidurarik baizen. He Phil 535. Gaitz luze batek ekhartzen duen
ahidura. Jaun Dauphin zenaren... (ap. H). Egin dute bai urratsa, sortzen da ahidura, / miratzerat doaz moltsa
zenbat duten thresora. BertsZB 121. Ez dut zure gainera igorriko Ejiptoari eman izan ditudan ahiduretarik
batere. "Cunctum languorem, quem posui in Aegypto". Dv Ex 15, 26 (Ur gaitzik batere). Azkeneko ahidura
guzietan zen emazteki pobre batek igorri zioen othoiztera ethor zakion (erretora) azken sakramentuak emaitera.
Jaur AndreB 105 (ap. DRA).
 "Languidez. Barneko ahidura, languidez de estómago (Darric)" DRA.
aidurkeria (Lar, H (+ h-), A Apend), aidurreria (H (+ h-)).  "Malignidad, perversidad" Lar. "Malice,
tromperie" H.  Gauza gaizto bat ziertoa ta agirikoa danean, jardun liteke aren gañean itzegiten, itzegitetik
protxuren bat badator, eta gorrotoz ta aidurkeriaz egiten ezpada. Arr CDoc 160. Mundu osoa alako eran jarria
dago, non guzia aidurkeri ta gaiztakeriara biurtua dagoala [...] esan liteke. Donce 2.
aidurki (Lar, H (+ h-), A Apend). 1. "Malignamente" Lar. "Méchamment, frauduleusement" H. "Con malicia,
fraude" A Apend.
2. Con ímpetu, fuertemente. Empleado sg. FIr (EEs 1930, 178) con el sentido de "fuertemente" por Leon en
Imit.  Gauaz, eguna haidurki lanean iragan badu, ez zako, ez, hanbat laket medikuari ohetik ilkitzea, loa
galduz. EskLAlm 1914, 35.
aidurratu (AN ap. A, que cita el msLond; Añ (AN)).  "Agravar" Añ.
aidurtasun. "Haidurtasuna, caractère malin, malicieux, méchant, rusé, perfide" H.
aidurtu. "Haidurtu, devenir malin, méchant, perfide" H.
aidurtza, haindurtza (Lar).  "Austeridad" Lar.
aiduru (BN, S; O VocPo, SP, VocBN, Gèze, Dv (S), H), haiduru (S; Gèze, Dv (S), H (S)), haidu. Ref.: A; A
Morf 216; Lh (haidüru); Lrq (haiduru); Gte Erd 302. 1. (Tema nudo; usos adv. y predicativo. Empleado sobre
todo con egon). A la espera, a la expectativa. "Aiduru, attendant. Aiduru egoitea, demeurer en attente" O VocPo.
"Qui est en faction à attendre" VocBN. "Qui attend" Gèze. "Solícito, diligente, el que está esperando" A. v. zain.
 Tr. Documentado en autores suletinos y, a partir de mediados del s. XIX, tbn. en algunos labortanos y bajo-
navarros; en el s. XX tbn. lo hallamos en meridionales como Markiegi, Orixe, Aresti y Azurmendi. Con
mende.
aspiración inicial es empleado por la mayor parte de los suletinos (aunque en Tartas y en Eguiateguy aparece ai-,
en el segundo junto a hai-); también por Etchamendy, Lafitte (aiduru en Murtuts), Xalbador (v. infra
AIDURUAN; junto a aiduru) y Aresti. Hay dos veces aidura, seguramente errata, en Tartas (Onsa 63 y 72), por
nueve ejs. de aiduru. Hay haidu en Mirande.
 Bide handian beha, aiduru eta goaita zagoen. Tt Onsa 63. Bizitze eternalaren desiratziaz, eta harat juaitera
iseiatzen direner, zuñen huntarzün handiak daudian haidürü. Mst III 49, tít. Banitate bat da laster beno
lasterrago igaraiten den gaizaren maite ükheitia, eta bethi irañen dian alagrantzia haidürü daukünaren lekhiala
lasterrekaz ez juaitia. Mst I 1, 4. Han zonbait egün egonik ziradialarik gaizak trüküz hazkürrützaz emaiten,
zaudian zer gerthüren zen hantik aidürü. Egiat 159. Gure espatak bilainzirik / haidürü gaude hebe. Xarlem 781.
Merkhatüti jiten ziradin, ez phensatzen zielarik / Burreba haidürü ziela, etxe khantian gorderik. Etch 624.
Popülia haidürü zegoan kanpoan antsia handitan. Ip Hil 93. Khasu emak, muse Sarri / ihizlari zorrotz hura /
haiduru duk, oi, gaizki Petiriñalat bahoa. Balad 132. Zonbait minuta iragaiten zaizkigu, aiduru. JE Ber 27.
Zenbat amaso dauden aiduru.... Iratz 178. Horra bada nola, ez nahiz beren fortuna zubi hortan erain beharrik
gabe, hain prestu zauden tokiaren gainean aiduru. Lf Murtuts 22. Haiduru bezala egon zen hari buruz
inguraturik. Mde HaurB 72. Hura bezala haiduru ziren guraso eta neskameen saldotik bazter. Ib. 59s. Haren
osagarriaz arrenküra zen bati egin zian arrapostü hau: haidürü. Herr 20-6-1968 (ap. DRA). Bakotxa haiduru
dagolarik mintzatzeko aldia etorri arte. Lf in Casve SGrazi 12.
 (Con sintagma en dat.).  Auko zori gaitzari ekuru, eta onari aiduru. "Souffre en patience la mauvaise
fortune, et demeure en attente de la bonne". O Pr 54.
 (Precedido de gen.). "Amaren haidürü niz (S)" Gte Erd 171.  Zaude zu lekhu orotan haren aiduru. Tt Onsa
176. --Hil ondoan norat ioan zen Iesüsen arima? --Linboetara; anhartio hil zirenen arima honen hantik
idokitera, zoin lürpe hartan haren aidürü baitzaudian. Bp I 34s. Zaudien haren aiduru. CatOlo (ap. H).
Herioaren aidürü, üngürü zonbait thonbari eginik abiatü zen oihaniala. Egiat 161. Printzesa Amboise-ko
palazioan zagoan ezteien adinaren haidürü. Ib. 272. Khiristiak hantik hürrün / nik dütüt edükiren / eta zure
ordren haidürü / bethi han egonen. Xarlem 337. Ondotik ez duzu zeren abiatu; / Ez egon haren aiduru. Gy 31.
Jesu-Kristok agindu zioten Apostolueri bere Izpiritu Saindu kontsolatzailea, erraiten ziotelarik zagozila
othoitzean haren aiduru. Lap 316 (V 143). Han bizi izan zen Elia Profeta handia, [...] eta beste hanitz gizon
Jinkotiar, othoitzetan, penitentzian, Salbazale hitzemanaren haidürü. Ip Hil 144. Maria eta Josef bizi ziren
Nazarethen, gogoa Jinkoarekin, Salbazaliaren sor-mügaren haidürü. Ib. 89.
 (s. XX). Jesu-Kristok hitzeman Izpiritu Sainduaren aiduru. CatJauf 63. Lanaren aiduru. JE Bur 209.
Eskoletan haur ttipiak nigar marrumaz zaudek, su ondorat hurbiltzeko beren aldiaren aiduru. Ib. 121. Badakigu
norbeit [...] eta eguerdi aintzinttoan zagoena, izpiritu bihotzak erne, benedizione haren aiduru! Lander EEs
1916, 61. Etchegoyhen! haigü bazkaitara, hire haidürü gütük. Const 39. Zeren aiduru othe dagozi? JE Ber 86.
Goiz guzi artan / egonik aren aiduru. Or Eus 334. Neskak urrun ez daude mutillen aiduru. Ib. 16. Murtutsen
aiduru zaudelarik. Lf Murtuts 21. Gizona haren erasiaren haiduru zen, itxaropen oro galdurik sekula bere
nahira erakarri ahal izanen zuela orain. Mde HaurB 39. Lagun dut et'entzun nai / bai oren hunen egon niz
haidu! Mde Po 47. Eta hiltzeko tenorean iduri zuen norapait bazoala, zerbait handiren haiduru. Lf in Zait Plat
XVIII. Jente xehea haren zai eta haiduru zegoen. Arti Tobera 275. Etzauden jende on hauk / gauz horren aiduru,
/ dozena bat aski eta / ukan amahiru. Xa EzinB 104.
v. tbn. Elsb Fram 71. Haiduru: Etcham 187. Lf in Casve SGrazi 17.
 (Precedido de tema nominal nudo).  Arroper, zaiari, bardin mothoari / zerbait kanbiatzen oro dirade ari. /
Arropa belzenak, zaia eder haiduru, / Edertarzunaren egon dite inguru. Arch Fab 197. Bihotz-minak oro hezirik,
/ hondamen haiduru zegozen. Mde Po 89.
 (Con radical verbal).  Eguzkiek, inguruz inguru, / ene soin haur, berriz sor haiduru / hiretan lo, garrez jo
lezaten. Mde Po 53. Hemen Gastonek bere hitzaldia eten egin zuen, Helenak zer-edozer galdegin haiduru izan
bailitza. Mde Pr 174. Lehengusuaren ager haiduru zegoelarik. Mde HaurB 76.
 (Con sintagma con suf. -t(z)eko).  Oin arinak prestu dauzkat / bizitzaren bidea / finitzeko aiduru. Azurm
HitzB 49.
 (Con subjuntivo).  Mahaian jarri zelarik Theresak janaria ekar ziezon haiduru. Mde HaurB 68.
2. (Sust.). Espera.  Aidürü hartan nork beria ideki behar diala ahalena ta Jinkoari ordaria eskentü zorthiak
eztereion berze honkirik ützi. Egiat 158.
- AIDURUAN. Esperando.  Hark erran zautan: Zertan zaude hor mundutarren haiduruan? Xa Odol 328.
- AIDURUZ.  Beraz, zirenzat xahu estakuruz, / hel zazkio, sober' aiduruz, / zugatik hilzen ari denari. O Po 17.
 (Precedido de gen.).  Sehaska huni buruz kantu eta kantu, / irri baten haiduruz astia dut galdu. "Haur
hilaren arreba eta ama" (Canc. pop., ap. DRA).
 Artzen aal dezu idazti au, sagar maotu ao-kilimakor bezain aiduruz. (Interpr?). Markiegi in Ldi IL 14.
aiduruki.  Cuidadosamente.  Zitori-landa zuri, / aidean elurrantz tente... / ausi det aiduruki / t'otartxo zitoriz
bete. EG 1956 (1-2), 11.

mende.
aiei (AN, B, BN, Ae, Sal, S, R ap. A; VocBN, VocB).  (Interj. que expresa dolor, espanto o sorpresa). "Aiyei,
grito de queja" VocB. Cf. VocNav: "Ayei. Interjección admirativa (Roncal)". v. 1 ai.  Aiei, mila debria, / eta zer
da hauk, arren, / ene gereinuak eztiala / puntzela bat edirenen. AstLas 39. Aiei, aiei, üzkia, / hau da erorikua!
Ib. 40. Marcien: aiei zer min da hau / orai da orai ezin bestia / Enaika <enacia> nahi sokorritu / o Talmagan
handia? StJul 237. Aiei zer da haur / ala kolpu handia. Ib. 212. Aiei, hau doloria. Etch 406. Aiei! Aiei! dio
kapitainak, oihu samin batekin. Laph 226. Mari-Santzen lasterra / Jaun kuntiaren borthala! / "Ai! ei! eta, Jauna,
nun düzie ene seme galanta!". ChantP 214 (tbn. en Balad 81). Aiei! eta zer othe dut, ala moxkor othe niz! Lander
(ap. DRA). Ai, ei, ai, ei!... Burutik joan zaut ene senharra! Barb Sup 6. Noiz xinhaurrien pesta? / Ai, ei,
hoinbertze behar / Eta hoin txar, hoin mehar. Ox 118. Eta gero, ohean auspez etzana, garrasika ari zen: atx, atx,
ai, ei! ai, ei!, gune zauritua gatz eta ozpinez bortizki torratzen zakotelarik. Zub 64. Ai-ei, zein goxoak! Ib. 70. Ai,
ei gurea, girixtinoak! Bai, dolu handia da, eta uharka nigarrez artzeko egunak ditugu. Lf Murtuts 11. Aiei! Eta
gore gizonak nora xoan dra? MEst Ezka 197. Aiei ama! Kau alkea! Auntzak xiten tun, banian kemendik etxera.
ZMoso 42.
aieiai.  (Interj.).  To, Xixon... Aieiai... Xixon... Ez ginian bertze beharragorik. Larz Bozak 30.  Ai, ei, ai, eta
milletan ai! Neska zoragarria atsekabe latzaren jopu biurturik dogu. Erkiag Arran 152.
aieika (L, B, BN, S). Ref.: A, Izeta BHizt2.  Quejándose. "Quejándose interiormente" A. v. aiei.  Etxerakoan
minez ai-ei-ka nindabilala niz segur. Ox 22. Aieika artzeko [= aritzeko] orde, dugun ikus nola bihur gaitzari. Lf
Herr 29-3-1956 (ap. DRA). Ai-eika ta txilioka asi zoanean, ezagutu ei yuen. Bilbao IpuiB 56.
haiek (G, AN-gip-larr-5vill-erro-ulz, L-côte, Ae; Lar, H), haek (V, G-azp-goi, AN-erro-arce, Ae; Añ, Hb ap. Lh,
H), hek (AN-5vill, L, B, BN, S; Dv, H), heiek (BN-ad-lab), hekiek (L; Dv), haik (V, G, AN-larr-ulz-araq), aiak,
aak (G-goi), harek (V, G-azp), hareek, hareik (V-arr-arrig-och-m-gip), haeik (V-gip), kaiek (Sal), gaiek (AN,
Ae), ariek, kaek (Sal), kek (ergat.; R). Ref.: A (haiek, arek, ek, eken, hekiek, hekien, gaiek, kaien, ken); EI 278;
Etxba Eib (arek); Echaide Nav 338-339; Izeta BHizt2 (ek). EI 278 recoge además ak, arrek, addek, ai(d)xek, eek
y gaek.
 (Pron. y adj. demostrativo pl. de tercer grado, usado tbn. como pron. de tercera persona). "Ambos, ambas, si
somos nosotros, gu biok, si aquellos, haiek biak" Lar (Añ aek biak). "Aquéllos que aparecieron aquí, onako emen
agertu ziran aiek" Ib. "Aquello que, aquellos que, aquellas cosas que, arako, onako, aek gauzak" Añ. "Hauk,
hoik, hek, pluriels de hau, hori, hura" Dv. "Aquellos" A. "Arek (V), areek, areik, aquellos, arena, arekaz, arekin,
arentzat, etc., lo de aquellos, con aquellos, para aquellos, etc." Ib. "Aek, síncopa de arek. Ellos. Ikusten dittuzu
bidian datozen aek?" Etxba Eib. "Arek, con acento prosódico en la a; pron. pers. demostrativo, tercera persona
del plural. Aquellos" Ib. AxN explica haiñak (192) por haiek. v. bera (3); beraiek, eurak, hurak.
 Tr. De uso general en todas las épocas y dialectos. Entre los guipuzcoanos, además de aiek (empleado ya por
Larramendi y Cardaberaz), hay aek en Otxoa de Arin (38), Ubillos, Aguirre de Asteasu, Guerrico (I 32), Iztueta
y Mokoroa (8), y aik (¿metri causa?) en AzpPr (99), EusJok (111), Txirrita, S. Mitxelena y Anduaga (en el caso
de aik en todos ellos, salvo en AzpPr, aiek es más frecuente). T. Agirre la forma que más usa es ariek, aunque
tiene también algún ej. de aiek y, salvo errata, uno de aek (Uzt 113). Hay también sendos ejs. de aek, junto al
general aiek, en Larramendi y Beovide (AsL 197), y uno de arek en Arrantz (144).
Aek, documentada ya en Lazarraga, es la forma más antigua en vizcaíno (Capanaga, VJ, TAV...) y la que emplean
incluso Kirikiño, Eguzkitza y Erkiaga en el s. XX. Areek es la variante general en autores del s. XIX como
Astarloa, fray Bartolomé, J.J. Moguel, Uriarte, Arrese Beitia (AmaE 195) e Iturzaeta (Kirikiño es el único que lo
emplea en el s. XX; tbn. en Azurmendi (in Elorri 203)). J.A. Moguel tiene un único ej. de areek por 11 de aek
(en CC emplea siempre aiek). Areik, salvo Arrese Beitia (AmaE 308), sólo lo emplean los autores del s. XX. Aiek
sólo se documenta en Lauaxeta (BBa 50) y Gandiaga (Elorri 98; en ambos junto a areik (AB 62 y Elorri 114)).
Emplean sólo arek Echeita, San Martin y Alzola; hay también arek, junto a alguna otra forma, en Azkue,
Kirikiño, Bilbao, Erkiaga (BatB 102) y Oskillaso (Kurl 56). Hay un ej. de aiak de Zamarripa y, salvo errata, otro
de aik en J.M. Zavala (Fab RIEV 1907, 529), que por lo demás emplea aek (ib. 533).
En la tradición bajo-navarra y labortana hek es la forma general para el caso absoluto. Los autores labortanos
clásicos (Axular, Etcheberry de Ziburu, Materre...) y también algunos más modernos (Hiribarren, Joannateguy, J.
Etchepare...) emplean hek también para el ergativo. Leiçarraga emplea hek para el absoluto y el ergativo (tiene
dos ejs. de haiek para el ergativo), pero siempre haien para el genitivo (dat. haiei (6 veces) y hei (9 veces)).
Algunos autores labortanos de los ss. XIX y XX parecen distinguir entre hek para el absoluto y heiek para el
ergativo (v. infra; en los dos ejs. documentados de Mattin ocurre justo al revés). Autores como M. Elissamburu,
Barbier, Etchamendi, J.B. Etchepare y Arradoy, por ej., parece que emplean hek y heiek indistintamente para
ambos casos. El único que sólo emplea heiek es Xalbador. Hay además hekiek en Duhalde y Duvoisin (el
primero sólo lo emplea para el ergativo y el segundo para ambos casos: erg. en Lab 95, absoluto en Dial 111; v.
tbn. hek absoluto en LEd 99). Hay haiek para el erg. en Dechepare (hek y heiek para el absoluto) y en dos ejs. de

mende.
Goyhetche (86, 109). Para el dativo documentamos, por lo menos, las siguientes formas: hei, heier, heieri, heiei,
heki y hekiei.
En suletino el sistema general parece ser el siguiente: hurak para el caso absoluto y haiek (haien, haier...) o hek
(hen, her...) para los casos oblicuos. Eguiateguy es el único que emplea hek tanto para el absoluto como para el
ergativo (hay tbn. un ej. de hek para el caso absoluto en Tartas (Onsa 20), que por lo demás emplea hurak).
Parece que Oihenart distingue hek absoluto (7 veces) y heiek ergativo (una vez).
En roncalés hay (k)ek, (k)ekin... para los casos oblicuos y (k)urak para el absoluto (cf. tbn. ek para el absoluto en
Hual Mt 5, 9: Bienabenturatu bakea prokuratan deinek, zeren ek izanen baitra deitruk Jangeikuaren seme). En
salacenco hay (k)aiek para el ergativo y (k)urak para el absoluto. En aezcoano hay urak para el absoluto (no hay
ningún ej. de gurak) y (g)aie- para los oblicuos. En baztanés hay ek, ekin... en Echenique y CatB (55), y aiek en
Izeta (DirG 74; cf. tbn. 75 ekengana y 81 eken).
En textos alto-navarros hay aiek en el sermón de 1729 (SermAN 1v aietaz), en Mendiburu (IArg I 316), en el
catecismo de Añibarro (2) y en Legaz (35 aiekin, 27 eken), (g)aiek en Lizarraga de Elcano y ek en F. Irigaray
(134).
 Haiek zer merexi duten, zuhaurorrek ikhustzu. E 239. Hek bezala hil behar duk. Ib. 17 (237 heiek, caso
absoluto). Bekhatoren kontra date orduian mundu guzia, / zeren duten ofenditu haien kreazalia. Ib. 55 (31
heien). Haiek hura tribulazionerekin rezebitu. Lç 1 Thess (tít.). Igorririk bere jendarmesak, desegin zitzan
gizerhaile hek, eta haien hiria erra zezan. Lç Mt 22, 7. Dohatsu dirade emeak: zeren hek lurra heretaturen
baitute. Lç Mt 5, 5. Ezin pensadu eben [...] nora salbaje aek eroan al eukeen. Lazarraga 1153r. Nola andraen
bildur zara, / aek baga onik ez badozu? Ib. 1175r. Salbaje aen arteti sartu zan. Ib. 1154v (cf. aen 'de él' ib.
1147v). Badakigu imajina hek zurez edo harriz eginak direla. Mat 104. Beude beraz hek, diren bezalakorik, ez
hetarat bururik itzul, ez hei beha, ez hetzaz konturik egin. Ax 446 (V 292). Biotza begien dago kerella, / zana
librea aek gaiti kastiga zidilla (1609). TAV 3.1.22. Aen pagua izango da / ogi konsagratua (Pamplona, 1610).
TAV 3.1.21, 121. Ibil ditezila hei dagozten bezalako arropez. SP Phil 330 (421 hekin (gen.), 90 hekin
(sociativo)). Gauza hek guztiak gatik. SP Phil 474. Bere faltaz galdu dute, / hekintzat zen loria. Arg DevB 13.
Hek iakinen zutela, guk bat bederak zer behar gundian. Tt Arima 16 (Onsa 27 haiek, erg.). Etzate haier sori
algarreki ezkontzia. Bp I 63. Ordua gaistoa aientzat, ez gaude gu aek bezala uzkia iñori garbitzen oituak. Lar
Fueros 48. Saintiak uhuratzen eta hen obrak imitatzen dütüzülarik. Mst I 23, 8 (SP hekin, Ip haien, Leon heien;
v. tbn. Mst I 25, 1 haien). Bazter aietako gizon jakintsu guziak. Mb IArg I 264. S. Luisek aiekgatik bere bizia
pozik eman zuen bezala. Cb Just 141. Jainkoak berak zarabiltzala heien bihotzak eta mihiak. Lg II 94. Hanitz
dire heien estatuak galdeiten duen perfekzionetik urrunduak. Mih 81. Dohatsü dira ispiritus pobre direnak,
zeren heena baita Zerüko Erresoma. CatLan 41. Gizon gaizto aek kastigatzeko. Ub 15 (151 haei). Kristo judio
gáien érdian burlatu zuteláik. LE Prog 108.
 (s. XIX). Baña aiék daude bákean. LE Ong 77r. Hek ongi istudiatuz, hei umilki obedituz. Monho 54. Bere
denboran hanitz / haiek sofritu zien. Xarlem 1480 (385 hek, erg.). Onako au txirringia, / areek mazurkak, / beste
aek orrazijak. Mg PAb 140 (CC 195 aiek). Egin griñarik gabe hekiek manatzen dutena. Dh 69 (85 hek, para el
absoluto). Bekhatua bethi biziko da hekien baithan. Ib. 166. Dabiltz eureen ondoreen, areek nora, eurak ara.
JJMg BasEsc 110. Egin eban isil isilik areek agindu eutseen guztia. fB Ic III 309. Arima iusto heien penak labur
ditzakegu. CatLuz 30. Ber thenporan eman zizün apostolier eta haien ondonkuer. UskLiB 89. Hainitz irabazten
dugu arima saindu hek lagunduz. Jaur 374 (104 hejek, erg.; 123 un ej. de hek, erg.). Egiten diranean / ollanda-
ollasko, / artuko det aiekin / dirurikan asko. It Fab 40. Geroztik dijuaz, / Auntzak gitxituaz, / Eta basoak
txikituaz. / Aek ill ta oek ebaki / Egin dituztelako ausarki. Izt C 190. Seieun gizon indartsu aiek. Lard 197. Ez
nintzen hekietaz mintzo. Dv Lab 85. Berekin darabilki / iru txakur txolin / aiekin dantzatzen du / ederki txakolin.
JanEd I 70. Hek nahi zituen bide txarretik athera. Laph 80 (46 heiek, erg.). Ona kemen berze borz obro irabazi
baidutur ekin edo kekin. Hual Mt 25, 20. Guraso zar aien biotzak. Arr GB 130. Bienabenturatu tzu biotzez garbi
drenak, zerengatik aiek ikusiren baitie Jangoikoa. CatSal 69 (CatAe 68 aiek, CatR 69 ek; Samper Mt 5, 8 aiek;
CatLuz 28, Legaz 53 hek; Cb CatV 63 onek; CatLlo 85 eurak; KIkG 79 berak; sin pron. explícito en CatLan 42,
CatBurg 44, CatB 82, CatBus 38, Añ CatAN 65, Lard 379, KIkV 105, Ir YKBiz 118). Egiten digularik eki nai
ginoken bikala ek egin lezein goreki. CatR 53s. Aietaz burla egiten dutenak. Legaz 27. Jendetza ontzietan
sartzen ikusi eta aiekin batu zan. Arr May 196. Deputatu heiek bazutela aiherkunde edo higuintza itsu bat
erregetasunari buruz. Elsb Fram 58 (68 hek, caso absoluto). Puska hek han berean utz zetzala. Jnn SBi 60.
Sendatzea luze dik hek egin minak. Zby RIEV 1909, 106. Jinko Aitak haietan ezarten zütian bere konplasentziak.
Ip Hil 142. Huna kantu heietarik zonbait. Arb Igand 8. Ogeta bi orduetan / egon zan linboan; / eta arek igarota /
purgatorioan. Azc PB 136. Aiak erosi nai bozuz bere / zuk egin zeinke zuek zer nai. Zam Ezale 1898, 150.
Onegaz artu eben mutil nasai areek irakatsi guztiz eder bat. Itz Azald 119.
 (s. XX). Eskerrak unguruneko emazter; kek, eskiua arrapatu zabein eta gentu nabaja. Mdg 126. Lagun
projimoa geren buruek bezala [maitetzia], izeten garelaik gu aiekiñ, aiek gurekiñ izetia nai giñuken bezala.
CatUlz 38 (CatBurg 34 aiek). Sineste heien alde diren gertakari edo itxurak baizik ez ditu ikusten. JE Bur 55.
Lur aietan etzan artorik. Ag G 113. Etzan atera emakume aien aztarranik. Urruz Zer 45. Begiratu aien lepo
gorri mamintsu ta sabel-zorro borobilari. A Ardi 40. Baditu jakintsuak ama Eliza Doneak: aiek erantzungo
mende.
dizute. KIkG 28. Arek mundutik juan zian. Arrantz 144. Beste aur asko bere inguruan bilduta aiei berak ikasia
erakusten aritzen zan. Inza Azalp 20. Ezaguturik Pernandok aien asmo txarrak beraren onerakoak etziradela
[...]. Muj PAm 26. Harek behar deitzo leterak irakurri eta haien arrapostiak egin. Const 43 (29 hurak, caso
absoluto). Aien maitasun onek txoratu niñuan ta aiekin bizitzea erabaki nuan. Jaukol Biozk 96. Zubira yuan zan
ezorduan, areetaiko salatari bat lagun ebala. Kk Ab II 175 (82 aek, 36 areik, Ab I 30 arek). Etxera juan da
amari oska / aikiñ etorri dedilla. Tx B II 90. Iru gizon pikaro / gu saltzen zebiltzan, / aiekgatikan gaude / oraiñ
gauden gixan. Tx B III 63. Ontzi aietako bat Simonena zan. Ir YKBiz 87. Toma aiekin zan. Ib. 533. Ez ote naiz ek
bezain Andre Denaren seme? FIr 164. Eken eskuetan Jainkoak daki nolako eriotza luken. Ib. 146. Gure bake
gozoa hek dute nahasi. Etcham 167 (119 hek, caso absoluto, 71 heiek, erg. y 228 absoluto). Soldaduak ba zoazin
êk (aiek) iltzeko asmoz. Or Eus 54. Urguill, Igeldo, / ugartea aien erdian. Ib. 385. Aiek azpitik, oiek gaiñetik. Ib.
209. Bai al da ariek usaindu ta usmatuko ez lukeenik ezer? TAg Uzt 67 (aiek 92). Hirur dizipulu hartu zituen,
heiekin baztertu eta Olibetako baratzean sartu. Zerb IxtS 88. Berriketa gutxi ta aak (berak) onak (G-goi). "Pocas
habladurías y ellas buenas". A EY III 297. Gizaldi fedetsuenen berri / orma aik jakingo zutena. SMitx Aranz 103.
Eskari sutsu aieri ateak zabaltzeko. Etxde JJ 230. Izaitetik hek bezala / Ortzi Jaunak zaint' nazala. Mde Po 33
(34 heiek erg.). Isabelak ez zuen onartuko haurrak heiekin bizitzen jarrai zezan. Mde HaurB 17. Aiei kondatuko
dizkiet nere penak oro. Txill Let 25. An ikusi bear gizon aundi aiek, malkoak begietan. Anab Poli 66. Gaztaiñaz
beteriko danboliñari eragiñaz kontetan euskuzan ipuiñ arek. Bilbao IpuiB 19 (61 areik). Ni aiekin batean jeiki
nintzan aien ondoan ibiltzeagatik. Anab Aprika 70. Zortzi soldado haien fusilekin. Arti Tobera 280. Gizarajo
aiek, ordea, etzuten olako asmo beltzik. Vill Jaink 43. Aiek ere gizonak dituzu gu bezelaxe. Lab SuEm 200. Orain
arte aien eraso guziak gaindu al izan ditut. NEtx LBB 116. Etzan giro goi aietan. Ib. 93. Ortaxetik etorriko zan
agintari aientzako itzalik-eza errietan. Lek SClar 140. Bi neskatxeri bertso berak igorri nizkaten, hek ez
baitzuten elgar ezagutzen. Mattin 16 (109 heiek, absoluto). Ardura mintzo zitzauzkun heietaz, eta heiek eman
pertsu famatu guziak bazazkien. Xa Odol 33. Ango pagadi eder aiek ikusi egin bear dira. Uzt Sas 351. Bi
aundiki zaldizko zetozen aiekin batera. Berron Kijote 141. An datozen aiek. Ib. 149. Eta haiek hitz batean esaten
badute, guri, euskaldunoi, zer? MIH 349. Autore zahar haiek norknahi bezain ongi ezagutzen zituen Axularrek.
Ib. 164s.
v. tbn. (Para las variantes vizcaínas). Aek: Cap 18. VJ 9. BBizk 36. Cb CatV 62. Añ EL1 165. CatBus 50. KIkV
23. Eguzk GizAuz 10. Erkiag Arran 77. Areek: Astar II 25. Ur MarIl 44. Areik: Ag Kr 141. Or Tormes 21. Enb
98. Otx 24. Akes Ipiñ 11.
(Para los autores que distinguen entre hek absoluto y heiek ergativo). Hek: JesBih 450. HU Aurp 81. Arb Igand
35. CatJauf 34. StPierre 32. Ox 78. Lf Murtuts 22. Mde Po 33. Heiek: JesBih 398. HU Zez 70 (199 tbn. heiek,
absoluto). Arb Igand 31. CatJauf 28. StPierre 14. Ox 130. Lf Murtuts 51. Mde Po 34.
 (Antepuesto al sustantivo). "Áik sókaak" Iz ArOñ (s.v. au).  Eztauka jakituria makala, areik gauza guztiak
buruan gordeteko. Ag Kr 48. Juana Mari-be jatzi zan bera, arrituta bildurrez, arek arpegi baltzak ikusi
ebazanean. Echta Jos 15. Arek gizonak aserre zirean euren emakuma lagunen kaltez. Ib. 17. Areik itzak
bestetara ezin ulertu eikezan-da. Otx 145. Ezteritxazu ondo ala, arei piztijai guzurra iruntsi erazoteko egin
dodanari? Ib. 135. Esaten ei-eben arek gizon santuek. Alzola Atalak 36. Ez ei ziran bildurtiak arek olagizonak.
Ib. 59.
 Areek beste an dakutsuzanak dira Sodoma ta Gomorrakuak. Ur MarIl 44.
 (Introduciendo oraciones exclamativas o ponderativas). "Aiek jurementúek erran zituen! ¡qué blasfemias dijo!"
Iz Ulz.  Arek zirean egunak! A BGuzur 123. Areik egin ebezan negarrak! Kk Ab II 36. Zintzarri-soñu, gurdi-
irrintzi, / aiek ango komeriyak! Tx B I 249. Areik zirean mutillaren esturak! Otx 166. Eta aiek errestuak! Alz
Ram 89. Aiek gizon eroak! Ir YKBiz 224. Aiek izan ziran orduan mutillaren aieneka ta istilluak! TAg Uzt 103.
Aiek biotz jaikiak! NEtx Nola 32. Ura itxura! Aiek gonak! Anab Poli 28. Aiek kaleak! Gorago ta estuagoak eta
illunagoak. Anab Aprika 18. Arein barreak, arnasestua zerbait baretu ebenean! Erkiag Arran 56. Aik bai ziran
bodak! And AUzta 70. Hek ziran elementuak! Osk Kurl 200. Arek ziran zarrapaztadak eta arek ziran
larritasunak! SM Zirik 86. Aiek ametsak! NEtx LBB 16. Aiek urteak, Pako! Ib. 62. Haiek dira lurraldeak! MEIG
I 59.
 (Con reduplicación).  Arek itzoazan gizonak, arek! A BeinB 44. Areik zirean mutillak, areik! Bilbao IpuiB
159.
 Egun itzalak aiek! Ag G 255. Zorioneko mendeak aiek. Berron Kijote 124.
 (Seguido de berak, con carácter intensivo).  Hek berek eztutela bere baithan berthuterik. Mat 104. Gutizia
hek berak dira penagarririk asko. Ax 49 (V 32). Abisu hek berak on baitira oraino purgazione perfetago
batentzat. SP Phil 79. Hek berek eztiela bere baithan berthuterik ez indarrik. Bp I 84. Egun konfesatzen ditutzu
egiñ ditutzun bekhatuak eta bihar egiten ditutzu berriz konfesatu ditutzun hek berak. Ch I 22, 6. Trufa hek berak
ordean probetxu handitakoak dire. Mih 129. Malhüros errendatü ditü hek berak eta heen gatik jeusten diren
güziak. CatLan 33. Eztakizu amar aginte aek berak gorde bear ditugula guk ere? AA II 7. Gizon guzien amorez,
gizon gaizto aien beren amorez hill zan. Arr GB 83. Oraindik bizirik nago: ni hill bear ninduten gizon on aiek
berak bizia gorde zidaten. Ib. 103. Asaldatu aiek berak beren iltzea aurreratu zuten. Lard 92. Bere jende hek
berak ere etzituen maite behar zen baino gehiago. Jnn SBi 77. Apal eta higuingarri zitzauzkigun heien beren
mende.
maitatzera goazi elgarrekin. JE Bur 166. Atsegiñaren billa denak betiko itzak aipatu dituzte noski losentxatu
naiean, azkenik aiek berak siñistu arte. Txill Let 87. Neskatxaren gurasoak, noski, lenago konturatu ziran
gazteen maitasunaz aiek berak baño. Anab Poli 134.
v. tbn. Hek b.: EZ Noel 91. ES 142. He Phil 127. Lg I 215. Dh 273. Hb Esk 236. Laph 250. Barb Sup 158. JE Ber
21.
 (bere haiek).  Bere aiei begiratu, ta damu zuen añ erraz galduaz. Cb Eg III 391. Oroldio zati batzuek
eskuetan artu eta leize-barruko arkaitzak, iritxi al zezakean tokiraño, bere aiekin leortzen zituen. Arr GB 78.
Bere lagun guziak eraiki eta bere aiekin bideari ekin zion. Ib. 125s. Oartu zan [...] an zirala prailiak, juan zan
bere aietara eta eraso zien esanaz: [...]. Bv AsL 130. Bere mutil-sailla Azpeititik Zumarragara aldatu nai ta asi
zan bidean bere aiekin. Or SCruz 94. Nola nai dezu, osabaren ontasunak uztia, bere aien ondotik badabil
Txibiribiri dalako ori? Alz Txib 87. Baso aundiak zeuzkaten erriak, bere aiek aitu bearrean ondatu egin
dituztelako, sutarako egurrik gabe gelditzera dijoaz. Munita 129. Aurreko alden alkik, bere aietan etzanda ibai,
basamortu ta mendik ikusteko. JAIraz Bizia 40.
 Bakoitzak bere aietatikan / enpeñatu dira fuerte, / zer esanikan ez da oientzat, / egiñala egin dute. Tx B II 81.
Bakoitzak bere aiegatikan egiñ degu alegiña. Tx B I 218.
- HAIEK BAI. (Introduciendo oraciones exclamativas o ponderativas).  Aiek bai kutsu gabeak! NEtx Antz 118.
Berrogeiren bat neska ta mutil, / aiek bai orduan poza! Uzt Sas 106.
- HAIEKILAKOA, HEKIEKILAKOA EGIN. Cumplir con ellos, con aquellos.  Aiekikoa nola-ere-bait egin
naiez, emango etziotelako ustean, emazte eta alabaen urrezko zirzillu edo belarrietakoak eskatu ziezten. Lard 79.
Nere hekiekilakoa egin ondoan, jautsi nintzen San Isidoreko misionerat. Prop 1894, 121 (ap. DRA).
- HAIENAK EGIN DU. v. egin.
- HAIEN GAINERA, HAREEN GAINERA. Además de eso.  Baina enbusterubak kleituba ta ondria lagunari
galdu ta areen gainera galduten deutsa adiskide ona ta bake ona. fB Ic II 213. Juzgauko zaitu Jaungoikuak
pekatu areek guztiak daukazuzalako, zeuk ezautu bagarik. Ta areen gainera juzgazaille gaistua zarialako. Ib.
235.
- HAIETAKOA IZAN.  Dudarik gabe aietakoa zera. Lard 447s. I ere aietakoa aiz. Ir YKBiz 479. Au ere
aietakoa da. Ib. 477. Ezagun da etzeratela aietakoak. Ib. 455n.
- HAIETARIK IZAN.  Handi eta xipi oro haietarik girade. E 117. Hori hala balinbada haietarik etzira, / ezi
zure beharriak alkhar üdüri dira. ChantP 174.
aieka (G-bet, AN-gip). Ref.: A Apend; Garbiz Lezo 152; BU Arano; Gte Erd 29, 124 y 225.  Lado, costado.
"Aieka artara joain al gara? Aieka ontakoak, los de este partido, dirección" A Apend. "Costado del cuerpo" BU
Arano. "Pilota pareta(re)n beste aiekara bota du (AN-gip)" Gte Erd 29. "Aieka batera edo bestera (AN-gip),
modu batera edo bestera (AN-gip)" Ib. 124. "Erreka(re)n beste aiekan (AN-gip)" Ib. 225. "Aurpegi bi aieketan
musu bana eman zion (AN-gip)" Ib. 225. "Gure aiekatik [por parte nuestra, no de mi marido] Bordatxotik omen
datoz" (AN-gip). Empleado por Zt con el significado de "página" (comunicación personal).  Jesus il da [...]
leku denak aserratuarekiñ adiskidetu ta aieka danetatik bere gloria nork-kantatu izateagatik. Iñarra Ezale 1897,
123a. Ez bakarrik Lurdes aldean, baizik baita Parisen ere eta gañerako Frantziko aieketan. Goñi 88. Nola aieka
guzietan eskamilla aundia atera baitzen, [...]. Ib. 89. Ta gu ainttai gabe al-tzunak al-tzun lekura an jon giñan
bakotxa bee aiekatik (AN-gip). AEF 1924, 11. Aieka obetan sortutzen dira / olako gizon-klasiak. Tx B I 182.
Aieka obetan nai badituzte / gauza oriek ikasi. Ib. 183. Bere Aingeruak bidaliko ditu turutots ozenekin, ta
bilduko dituzte aren autetsiak lau-aldetatik, zeru-aieka batetik besteraño. Ir YKBiz 412. Pasai San Juango plazak
aieka batetik itsasoa du, bañan bestetik etxeak. Ta mendi-aiekatik dute sarrera ango etxerik geienak. In Xe 194.
Beste aiekako ur-bazterra. Berron Kijote 222. Aieka artan ez omen zan, ez ontzirik, ez txaluparik. Ib. 222.
 Etim. De este término, de difusión tan limitada, se ha escrito, sin aducir razones, que es de origen gascón.
aiekatu (H (G)).  Fatigarse. "Se fatiguer" H (que cita a Lard). v. adikatu, akitu.  Goizean emandako
azoteakin odol-ustu zutelako, pauso asko eman baño lenago aiekatuta, gurutzearen pisuak lurrera ezarri zuen.
Lard 457.
 (Part. en función de adj.).  Laban-ek beretzat txit gitxi arkitu zituen, zeren argal aietatik bakarrik nabarrak
sortu ziran, eta oiek ere txit argal-aiekatuak, eta gaitz-etsiak. Lard 39.
1 aien. "Cantar antiguo (Ast)" A.
2 aien. "(G-goi), materia para hacer colmenas embadurnadas con estiércol" A Apend (la versión de SM da
también el mismo significado para aierma).
aien. v. aiene.

mende.
1 aihen (gral. (no Sal, R); SP, VocS 145, Lar, Arch VocGr, VocBN, Gèze, Lcq 62, Dv, H (L, BN, S)). Ref.: Bon-
Ond 148; VocPir 353 (ayan (Ae)); Alth Bot 24; A (aihenondo); Lh; Iz ArOñ (aixen).
1. Vid; cepa, tronco de la vid. "Cep de vigne" SP. "Vid, [...] aihena", "cepa de vid, [...] aiena" Lar. "Codadura
de vid, aien mentua" Ib. "Vigne" VocS. "Har hezak aihen onetik lantharea eta ama onetik emaztea (S)" A (s.v.
aihenondo).
 Tr. Documentado casi exclusivamente en textos orientales. En DFrec hay 4 ejs.
 Xirmenduak berak frukturik bereganik ezin ekhar dezakeen bezala, baldin aihenean ezpadago. Lç Io 15, 4
(LE aieneán). Ni naiz aihena, zuek xirmenduak. 'Vitis'. Ib. 15, 5 (LE, Dv, HeH, Leon ai(h)ena; EvS aihen
ondua; He, TB, BiblE mahats ondoa). Ala fikotze batek olibarik ekhar ahal dezake, edo aihenak fikorik? Lç Iac
3, 12. Hainaren emasteak du / Iduriko aihena, / Etxe saihetsean mahats / Mulkoz bethea dena (Ps 127, 3). EZ
Eliç 272. Aihen gabe nahi datinak hura beza üsü berri. Etch 306. Ni naiz aién egiáskoa: eta ene Aita dá
nekazária. LE Io 15, 1. Beira aien bat ain ear-iduri neguan, gero ain berde eder panpanos, zarmendus, ostos,
lores ta matses. LE-Fag. Unitugaitu [...] nola zarmenduak aienaréki. LE Urt ms. 146r. Benedika dakiola, dio, /
Mahatsari ahiena, / Arno ekartzen duena. Bordel 79 (cf. infra ChantP). Eta ostorik gabe / aiena uztean, / oreñak
izan zuen / ongi merezia. It Fab 153. Oriña eta aiena. Ib. 152 (tít.). Probinzia onetako lurrak bere griñaz ematen
dituen zuaitzik ezagutuenak dira aretxa, pagoa [...], aiena [...]. Izt C 124. Zure ama, hala nola aihen bat zure
odolean, ur-hegian landatua zen. Dv Ez 19, 10. Ni aihen egiazkua niz, eta Aita biñiera da. EvS Io 15, 1.
Benedika dakiola, dio, mahatsari aihena / Arno ekhartzen duena! 'Le cep de la vigne'. ChantP 310. Orhoit
gaiten arno hori, / Aihenaren odola, / Edaterat nork orori / Ematen duen hola. Zby RIEV 1909, 108. Noe zen
bakarrikan salbatu untzian... / Aihena landatzeko bere mahastian. Barb Piar I 212.
2. (V, G, AN, L, BN; SP, Ht VocGr 395, Lar, Aq, H), aian (Aq 1439). Ref.: Lcq 38; A; Lh; Iz ArOñ (aixen);
Satr VocP; Izeta BHizt2; Elexp Berg (aixen). Sarmiento; pámpano, tallo trepador de la vid u otras plantas.
"Pampre" Ht VocGr 395. "Serpa, el sarmiento largo que se entierra para producir o criar otro, mats aiena, aiana,
landarzea" Aq 1439. "Sarmiento, tallo leñoso" A. "Esqueje, sarmiento. Aien beltxa, sarmiento, brote de uva"
Satr VocP. "Aixen, 1.º la madreselva trepadora de bayas ovoides rojo vivo; 2.º el tallo de las trepadoras como la
alubia, uva, etc. aiyena, aiyen bat (G-goi)" Iz ArOñ. "Tallo leñoso trepador. Aienak goitixko gan dire ta abe
muturreraño" Izeta BHizt2. "Billots-txuletak jan giñuzen aixenekin erreta" Elexp Berg. "Mastixan dabill aitta
aixenak mozten" Ib. Cf. VocNav: "Ayena, sarmiento. Es voz vasca (Bertizarana)". v. xarment.
 Ni naiz mahats ondoa, zuek aihenak. "Palmites". He Io 15, 5 (Or MB 750, Ker, BiblE aihenak; Lç
xirmenduak, TB xarmentak, Dv, HeH, Leon adarrak). Ordea, nola matsaren adartxo, ta aienak ziran argal,
indar, edo sendotasun gabeak, zerbait igo zuenean, erori zan lurrera. VMg 64. Jendaietako buruzagiek ebaki
dute Sabamako mahastia: hartako aihenak Jazerreraino helduak dira, mortuan barraiatuak dira. "Flagella". Dv
Is 16, 8. Eta goanik Mahats-mulkhoko errekaraino, aihen bat moztu zuten bere mulkhoarekin. Dv Num 13, 24.
Au esan zuna, alkitoan oiña tinkatuki, arraunean kiribildu zen aiena bezala. Or Mi 62. [Beste lorea]
lagunarengana maitaro igeritan zoaien musu bat emateko bere aienak luzatuz. Ib. 55. Huna orai aihen ihartu
makolatu hauk. Barb Sup 116. Mahastia pikatzen du, aihenik makurrenetarik bethetzen ditu bere orgak, eta
badoa etxera. "Des sarments les plus tordus". Barb Leg 127. Eta ataditik gora kakoetan anduak josiz dijoazen
matsondo bik tellatu-ertza atzematen dute doi-doi aien-luzeka. TAg Uzt 11. Suge luzeak baziren arboletan
bihurdikatuak aihen batzu bezala. JEtchep 18. Amaitu zenean galtzada luze hori, / zentzu gabe nintzen lur
gainean erori, / arrosadi bateko aihenaren kontra. Arti MaldanB 205. Pozez gaiñezka aienak aizetara eraikitzen
dituenean. Ibiñ Virgil 89. Ez gorengo aienik artu. Ib. 88.
 (Como segundo miembro de comp.). v. mahats-aihen, PORRU-AIHEN, etc.  I zugaitz illun biurturen? Ni
untz-aien. Or Mi 39. Gerriondotik kiribilduz zijoazkien artaloreai baba-aienak maiteberoaldi gartsuan, aren
maite-mosuaren billa. TAg Uzt 152.  Dana dago emen zure emariz beteta; arloak, udazken-aienez abailduta,
zuri dagozkitzu uzta betean eta maats-bilketak gaiñezka dagi kupeletan apar-iario. Ibiñ Virgil 82.
 (Fig.).  Atzeko errota uspeldua du eta irringarriki kakola-makolatua, ingurunetik erdirat biltzen diren
burdin-aihenak [= 'radios de la rueda'] halaber. JE Ber 45.
 (Ref. a las ramificaciones nerviosas).  Zaintxuri hek izan dezakete zerbait makur, dela beren erroetan, dela
beren aihenean, dela beren helburuko mutturretan. JE Med 59.
3. "Viorne, vigne sauvage" SP. "Ayena (Viburnum opulus), sauquillo, mundillos" Arzdi Plant1 274.
4. (Lar, H (L)). "Rodrigón, la estaca que se pone en las vides, aiena, matsola" Lar. "Aiena, rodrigón" Izt C 41
(en una lista de plantas). "Lien. Aihen batez esteka ezazue" H.
5. (BN-arb ap. A; Dv). "En terme de charpenterie, coyau ou coyer, au toit d'une construction" Dv. "Lugar en
que se cruzan muchas vigas en el tejado" A.
6. (V-gip), aian (G-nav). Ref.: Ond Bac (ayan); Elexp Berg (aixen). Hierba de los pordioseros, de las llagas o
clemátide. "Ayan, una mata, cuyas ramas secas fuman los niños" Ond Bac. "Nombre genérico de las trepadoras.
Para algunos, concretamente, clemátide" Elexp Berg. En cast. Rentería 'la yena', 'las yenas'. Cf. LzG: "Aján,
clemátide". v. AIHEN ZURI.  Gure arbola maitagarriyak / etzuen ori merezi, / otsolarrak eta aien nastuak /
jarri zaizkiyo nagusi. Tx B II 56.
7. "Aien [...] (V-ger), amarradero de lanchas" A. "Aidxene, lugar del puerto en donde se amarren las lanchas"
mende.
Ort Voc.
- AIHEN-ADAR. "(BN, S), sarment de vigne" Lh.
- AIHEN HANDI. "Aixen aundi (Calystegia sepium), corregüela mayor. Lore zuri kanpai itxurakoa du landare
igokari honek" Elexp Berg.
- AIHEN-BEGI. "(S), bourgeon de vigne" Lh.
- AIHEN-BELAR. "Aien-bedar (V), enredadera, cierta yerba trepadora" A.  Aien-belar zar biurriak
zintzilikariz gerrikatzen zituten. Or Mi 118. Maitasuna, agian, badabil zoraturik, begiak begietan, orma bateko
aienbelarren artean. Amez Plat 39. Aien-belar edo irusarbik emateituun pipita gorriikin, aidemiñe daon tokiin
igurtziz, miñe kentzen da (G-goi). Arin AEF 1980, 63.
- AIHEN-BROKA. "(S-saug), jeune bourgeon" Lh.
- AIHENDUN. Provisto de tallo, de pámpano.  Ametsetan ari nintzala, ara! maatsondo bat nere aurrean, iru
aiendun. Ol Gen 40, 9.
- AIHEN EGIN. Ramificarse (?).  Eta nahi nuke bere zori gaitzean aihen egin ezlezaten progotxurik eztuketen
denboran. ES 152.
- AIHEN EZKER (V-ger-m; aien-iskar V-ple), EZKER AIHEN (G-to, L, BN, S; exker H (L, BN)). Ref.: Alth
Bot 6; A (ezker-aien); A Apend (aien-iskar); Arzdi PlantR 451. "Chèvrefeuille" H. "Vigarza, hierba de los
pordioseros, que crece en los zarzales y jaros" A. "En Iziar y Lekeitio llaman aixen ezker a 'clematis'" Arzdi
PlantR 451. "Chèvrefeuille, esker aihena. Zeren iskeretik üngüratzen edo zeihartzen beitü sürkhaitz bizia" Alth
Bot 6. v. AIHEN ZURI. Buruko mina kentzeko [...] aien-ezkeren ura ona izaten da. A EY IV 234.
- AIHENEZKO. "Qui est fait ou composé de sarments" Dv.
- AIHEN-GURUTZE. "Aihen-khürütxe (S-saug), échalas en croix" Lh.
- AIHEN-JUS. Zumo de uva.  Ezin egon gisa xutik, / Aihen-yusak hartararik, / Boteillan zentzua utzirik. Gy
103.
- AIHEN-KHOLTE. "(S), échalas de vigne" Lh.
- AIHEN-LAIA. "(S-saug), jeune pousse de vigne" Lh.
- AIHEN-LILI. "(S), fleur de vigne" Lh.
- AIHEN-HOSTO. "Aihen-osto (S), feuille de vigne" Lh.
- AIHENPEAN. Bajo la vid.  Estutasun onetan / zanean ikusi, / aien-pean jarri zan / txakurren igesi. It Fab
152.
- AIHEN TXIKI. "Aixen txiki (Convulvulus arvensis), corregüela menor" Elexp Berg.
- AIHEN ZURI (V-ger-oroz; Lcq 45), XURI (L, BN, S; H (L)), TXURI (G; Aq 418). Ref.: Lcq 45 (ayen-zuriya);
Alth Bot 7; A; Satr VocP (aien xuria). Clemátide, hierba de las llagas o de los pordioseros. "Aiena, sarmiento o
vara larga de una mata parecida a vid (y llamada por esto aien txuria) que sirve para firmar y asegurar las estacas
del vallado" Aq 418. "Clematite des haies" Alth Bot 7. "Pámpano que crece a modo de espiral y tiene una flor
blanca; es la madreselva o hierba de las llagas" A. v. supra (6) y AIHEN EZKER.  Berehala bilhur bat eginik
aihen xuri batekin, estekatzen dauzkidate bi besoak bizkar gibelean. Prop 1885, 183.
2 aihen. "Aiena, silbo de colores" Elizdo EEs 1926, 34 (en una lista de peces). "Aiena (L; Lf), coquette bleue"
Lh.
aienagarri.  Ahuyentador.  Baso ixilletako latsaren eresi: / zakit atsekabeentzat aienagarri. EG 1954 (3-4),
53.
aienagotu.  Ahuyentar más.  Geroago orandik, Platon aundiagotzen, gizonagotzen zioan ginoan, bazterrak
ezagunagotzen zioan, aundikeriak eta ameskeriak ere aienagotzen. Zait Plat 10.
aienaka. v. aieneka.
aienarazi, haienerazi.  Hacer desaparecer.  Agindu zehatzak eman nizkien etxetik ez mugitzeko. Banekien
aginduok aski zituztela den-denak berehala haienerazteko nik aztala inguratu orduko. Mde Pr 108.
aienatu (G, AN; Aq 1314, vEys, Dv, H (V, G)), ainatu (AN-larr), aiendu. Ref.: A; Asp Leiz 320. 1. (Aux.
trans.). Ahuyentar, hacer desaparecer, despachar. "Chasser, disparaître" Dv (que cita a Lard). "1.º desaparecer,
ahuyentar, disiparse, desterra; 2.º despachar, despedir" A. AxN explica barraiatzen (443) por aienatzen.
 Tr. Documentado en textos guipuzcoanos desde Larramendi; lo emplean también Enbeita y Eguzkitza. En
DFrec hay 3 ejs.
 Baderitzat, gezurtatzen dituzula Erdaldunen ta Euskaldunen usteketa txarrak, ta desegiten, ta aienatzen
guzien lausoak ta llilluramenduak. Lar in Mb JBDev (ed. 1900), 13. Beraa nazazu, ken auziak, laszibia aienatu.
Lar STomas 2. Aienatu zuen [deabrua] bere aldetik kongregante onak. Mb IArg I 328. Beren bazterretatik ere
mende.
aien-erbestatuak izanen dira. Ib. 345. Deabruak aienatzeko. Cb Eg III 257. Gero makilla bat artu, ta txakurren
gisa golpeka, edo itz batekin aienatzen zituen. Cb SIgn 59. Erbestetuak eta aienatuak izan ziran [juduak] heren
Errietatik. Ub 112. Oek dira beldur sustrai gabeak ta aienatu bear diranak. Mg CC 228. Ala etorri zan Maria
Santisima [...] munduko illuntasunak eta pekatarien itxumenak aienatzera. Gco I 460. Bereala aienatu bear
ditugu [arrotasunezko pensamentuak]. Gco II 26. Artzen du oleazioa garai onean; eta arintzen dio barrengo
nekea, aienatzen diozkala kezka eta beldur geiegiak. AA I 541. Aiena ezazu [mirabea] lenbait len etxetik. AA II
85. Eskatzen dizut aiena ditzatzula nere arimako etsai gaiztoak. Echve OngiB 98. Badakite ere Gipuzkoatarrak
[...] arraintza andiak egiten, eta itxas lapur txar asko aienatzen ere. Izt C 219s. Nork daki nolako nekeak eta
zenbaterañoko buru ausitzeak egin izan dituzten gizon andi usteko askok, [...] beñere agertuko ez dan tokira
[euskarazko itzkuntza] ainatzeko asmoan? Ib. 8. Rakel-ek ere bere aitaren idoloak isillik artu zituen, dala asko
balio zutelako, dala bere aitaren etxetik jainko gezurrezkoak aienatzeagatik. Lard 39. Gizon galgarri hura andik
urrutira aiena zezala. Arr GB 16. Ezpadegu jetxi nai / betiko infernura, / aienatu gugandik / moda ta pintura. Xe
332. Aienatu zuan beriala gogorazio au. Bv AsL 145. Esamesaren bildur guziak nola aienatu eta oñperatu bear
ditugun erakusten digun ejenploa. Arr May 168.
 (s. XX). Gezurrak egiarekin aienatuaz. Goñi 88. Orregatik agindu zuan gotzai, apaiz eta Eleizaren beste
artezkari ta ikaslariyak (bakarrik) erailtzeko, elizburutza zegitenak aiendurik, osterontzeko erriyak beren
sinismenaz aztuko ziralazkoan. J.M. Tolosa EEs 1913, 178. Danen artean eiza, uxatuaz eta aienatuaz, toki sakon
eta estuetara zuzentzen zuten. JMB ELG 41. Apostoluak ere beren irakatsiaz aienatu bear dute gizarteko oituren
usteltasuna. Ir YKBiz 120n. Nork aienduko ote du izurri ori? SMitx Aranz 216. [Gaztaña] agorretik asi ta
otsailla bitartean gutxianez ainbat etxetatik gosea aienatu duan zuaitza! Munita 46. Erromesaldiak eskean
aritzeko lotsakizuna ziaro aienatu zioten. Etxde JJ 269. Patxiren bihotzeko goibeltasun guztiak aienatu zituan
pastelen ikusteak. Osk Kurl 104. Eta berau izan da illunpeak aienatu dituana. Vill Jaink 33.
v. tbn. Aran SIgn 78. AJauregi EE 1885b, 212. JanEd II 12. Eguzk GizAuz 190. Zait Sof 65. Txill Let 41.
 (Aux. intrans.). Desaparecer; marcharse. "Ainatu, apartarse" Asp Leiz. "Aiena adi emendik eta pakea emantzak
(AN-gip)" Gte Erd 303. AxN explica barraiatzen (443) por aienatzen (inexacto) del editor. Según el editor, hay
aienatu en el Urteco de Lizarraga de Elcano.  Jesusek berez egin ta adirazi zionarekin aienatu ziran aren kezk
eta oñaze ta naigabenz guziak. Mb IArg I 189. Ta aren Majestadea ezin ikusi dutenak, aren begietatik aiena
bitez. Cb Eg III 269. Orañdañoko mamu izugarri, ta egiazko irudipenak eskuaz bezala, kendu, ta aienatuko dira.
Cb EBO 29. Au erran eta aienatu zen. LE (ap. H). Aiena bitez betiko Elizako erausiak eta modu dongeak. AA III
339. Jauna --dio olloak--, / arkitzen naiz gaizki; / aienatzen bazera / jarriko naiz ongi. It Fab 19. Aingeruak
eskuko zigorrarekin arriari ukitu zionean, irten zan suak guzia desegin zuen, eta Aingerua aienatu edo ezkutatu
zan. Lard 127. Egaztiak mututu, eta urrutietara aienatu ziran. Arr GB 61. Mendiak barrena orroaz aienatu zan.
Ib. 64. Guzien negarraldi eta laztantzetik noizbait irtenda, aienatu zan, eta bestela eziñalean lagunez ta
begiramenduz betea abiatu ere bai Naparroaronz. Aran SIgn 86. Jende aundi ta txiki guzia aienatzen zan
argandik inpernuko deabrua gandik bezela. AJauregi EE 1885b, 176.
 (s. XX). Asi ziran gu despeditzen, altxaturik besoak, bogan apar tartean aienatu ziran artean! Ill Testim 4.
Gurdia ezker aldera dijoa oso aiendu arte. Alz Ram 104. Zoritxar au gugandik aienatu dedin, / Kistar
naigabetuok... zer baña, zer egin? Enb 209. Baña kutxatilla barruko txorija begi-itxi-edegi baten aienatu
[yaken]. Otx 49. Itz txar edo on bat esan gabe aienatu da emakumea. Zait Sof 196. Euskaldunen oroimenetatik
aienatu eztedin, mamitu det gure Euskalerriko elezarrik ederrenetako auxe. Etxde AlosT 106. Juanesen kezkak
ordea laister aienatu ziran. Etxde JJ 90. Haren duda ondarrak aienatu ziran. Mde HaurB 76. Lurrak iruntsi bai
lituan, aienatu eta begien aurretik joan ziran. Erkiag Arran 10. Hatsa zitzaidan aienatu, / hodeiak ziren urratu.
Arti MaldanB 212. Esan beharrik ez amets hori aurki aienatu zitzaiela. MEIG VI 76. Literatur ederra soilki
lantzeko gogo hura aienatu da. In MEIG VI 43.
v. tbn. Bera EEs 1916, 175. Ldi UO 25. Ibiñ EG 1957, 6 (ap. DRA). Osk Kurl 66.
2. Disgustarse, desesperar.  Aienatu bear gera gure Jaungoikoak egiten duanagatikan? Apaol 79. Ezagutzen
det zenbat aienatzen zeran orririk ez dezunean pipa betetzeko. Ib. 25s.
- AIENATU BERRI. Recién marchado.  Lagunartekoen burubidez iru Aita gure ta Kredo bat esan zituzten
illotzagandik aienatu berri zen animak zeruan ar zezan deskantsu. Etxde JJ 263.
- AIENATZEKE. Sin ahuyentar.  [...] Esan zun bereala andre Otxandak eta aien ondoren bi alabak, lenbiziko
bildurra oraindik aienatzeke (uxatu gabe). Etxde AlosT 88. Ezpañetatik irri-parre xamurra aienatzeke azken
arnasa eman zun. Etxde JJ 263.
aienatzaile.  Ahuyentador.  [Ama Birjiña Arantzazukoa] gorputz gelditu ta errenentzat / berau da ibilpidea,
/ demonio ain amorratuen / izu ta aienatzallea. AB Olerk 343.
aienazio.  Repulsa.  Igorri ditu gure Jangoikoak [...] jaki ta edari on edo irabazi ta merezimentu orien eske
batzuetan bere predikariak eta besteetan zure konfesariak eta kargudunak: baña esker gaistoa, gogortasuna ta
aienazioa baizik eraman ez dute zugandik batak eta besteak. Mb OtGai III 240.

mende.
aihendadura.  Bordado.  Emaztekiak ez dira behinere gelditzen edo ileen irutetik edo oihal baliosen
aihendaduraz edertzetik edo plegatzetik. Dv Telem 51.
aiendratu. "(BN-baig), procurar, agenciar, conseguir" Satr VocP.
aiendu. v. aienatu.
aihendu. 1. "Enrodrigonar vides, árboles recientes. &c., aiendu" Lar.

2. "Aiendu, brotársele los pámpanos. Banabarrak aiendu dire" Asp Leiz.
aiene (V-gip, R), aien. Ref.: A; Etxba Eib.  (Sust.). Quejido, lamento. "Lamento. Aienez beterik, lleno de
lamentos" A. "Aienia oso tristia entzun genduan illunian" Etxba Eib. Cf. AI ENE (s.v. 1 ai).  Zure gana
gaudezu suspiratan, aienez beterik nexarrezko balle kontan. CatR 7 (CatSal 7 aiez oiez). Susmo txarrean, aiene
mintsuan. Ag G 100. Egun batzuetan ai-ene guzurrezkuak ugari ebazala lotu zan oian. Kk Ab I 44s. Ango ate-
dranbaladea, ango aienak, ango uluak, ango egurrotsa. Kk Ab II 52 (166 aiene). Orrein malkuak eta negarrak,
orrein ai-eniak eta larrijak, orrein ziñuak eta pariztak. Otx 21. Asto ganetik jausi yat Bertoldin, eta albo bata
mallatu-mallatu egindda dauala daukat semia ai-ene batian. Ib. 179. Elurra aztiatzen du "ai ene!" batekin.
"Adivina la nevada con una exclamación". Or Eus 129. Etzuan iñork egundo aren txintik entzungo; ez oiurik, ez
garrasirik, ez aienerik. TAg Uzt 315. Etzuan negarrik egin; etzan aren agotik, ez aienerik eta ez zirimolik irten.
Ib. 260. Gizonaren urteak daroez zati bi: lenengo erdiak amets zoragarri ta beste erdiak ai-ene tamalgarri.
EgutAr 22-4-1956 (ap. DRA). Orko aienea ta ango biraoa! Erkiag BatB 147.
- AIENE BATEAN. Quejándose. v. aieneka.  Anaia biyek yo ditu adakiyaz burutik bera ta an dagoz aiena
baten, bata oge-ganian oker-oker einde, bestie lurrien yagi be ezin dala. Kk Ab II 55.
- AIENEZ. Lamentándose.  Ronzesballesko mendi guena negarrez dago, / Zotinka, aienez, illetaz eta
zizpuruka. AB AmaE 449. Espaz, aienez eta zinkuriñez. Erkiag Arran 66.
aieneka (V-gip), aienaka (V-arr-gip). Ref.: Iz ArOñ (aiéneka); Etxba Eib (aieneka egon, aienekia); Totor Arr y
Elexp Berg (aienaka). 1. (Adv.). Quejándose. "Aieneka egon, lamentarse. Gizon eiña izan arren, aieneka egon
da gau guztian" Etxba Eib. "Koittaua, aienaka baten egon da gau guztia" Elexp Berg. "Operau ondorian
aienaka pasau nittuan iru egun" Ib. v. aika.  Indarrak uts eginda aieneka lurra jo eban. Kk Ab I 43. Zer
daukazu zergaitik aieneka ibilli, gizon ziztrin orrek? Pi Imit III 13, 3. Baña etzan poztuten, bai zera, bide guztian
aieneka etorri zan. Kk Ab II 83. Lurrera jausi zirean bata bestearen ganera, aieneka ta erdi arnas barik. Ib. 11.
Eriosuar yoan zan argi-billa, ta urreratuta aienaka aurkitu nindun. Or Tormes 59. Lazar'ek dio aieneka:
Yainkoa, zaite gure lema! Or Mi 130. Naigabe ta atsekabez beterik igaro eben gau osua onexatara ai-eneka. Otx
49. Etxeko danak agertu zuen aieneka txakurraren eriotzazko biozmiña. TAg Uzt 143. Gizon bat zetzan lurrean
aieneka. Ib. 18. Egundokorik antzi izuena / ai-eneka aidatu zuten. SMitx Aranz 102. Karraisika ta ai-eneka.
Erkiag Arran 73. Adi-osoz ai-eneka diot zure edertasunari. "Con razón me quejo de la vuestra fermosura".
Berron Kijote 32. Artzainen bat asperenka emen, aieneka an. Ib. 139.
2. (Sust.). "Aienekia, lamento, queja. Benetan miñ dabenak, eziñ aienekia gorde" Etxba Eib.  Gurdi
negartira igotzen da Yoana Mari, ta aizea sekulako zinkuriz eta aienakaz betetzen du. Or Mi 115. Aiek izan ziran
orduan mutillaren aieneka ta istilluak! TAg Uzt 103. Ogei t'amar aieneka ta irurogei asperen egiñaz. Berron
Kijote 171.
- AIENEKAN. Quejándose.  Aiñ mingarrizko aienekan ari bait-zan. Berron Kijote 68.
aieneko (V-ger ap. A; Ort Voc (V-ger)).  "Grumete" A. "Aidxeneko, muchacho que recorre las lanchas,
haciendo travesuras" Ort Voc.  Ni aieneko edo ontzi-mutil joan nintzen txangoan. Etxde Itxas 141.
 "Aidxenekuak, aia iaten dabelako auza, esaten iake itxaserri batzuetan itxasgizonen seme-alabai" A Txirrist
87n.  Errondako kolejidxuan mondxakaz euki dot urte bi edo iru onetan, iñun dirian gauzak ikasten; da bai
sartu ta bai atara nebanian be, bakizu ba, bein polla-usaiña emoten asiezkero, aidxenekuak duazan lekuan ezin
dxuan ba. A Txirrist 87.
aienetxo.  Dim. de aiene.  Bada ez aienetxo bat esaterik, ez kolore aldatzerik zuen; ezpada egiten zuena zan,
ekubillak estutu eginkizun izugarri aiek zirauten bitartean. Aran SIgn 10.
aiheneztu. "Rodrigar, poner rodrigones, aieneztu, mastietan esolak paratu, ifini" Lar.
haienganatu (Lar), hekienganatu (Dv).  "Adherirse a aquellos, aenganatu, aienganatu" Lar. "Apuntarlos a
mende.
ellos, aen-, aienganatu" Ib. "Recurrir a ellos, aekganatu" Ib. "Hekienganatu, aller à eux, se réunir à eux" Dv. 
Gizon gazte Konketuko ezkondu berri batek onhetsi zuen bere emaztearekin hekienganatzea. Prop 1896, 157.
Aiengana dira beren erratzekin. Or Eus 53. Luzaro bage aiengana da / atzeko biko laguna. Ib. 328. Yesus oartu
zan, arraunketan nola nekatzen ziran, eta laugarren gau-aldian-edo aiengana zan, itsaso gañean ibilki. Ir YKBiz
213. Bazterretan iakinkizun dan guzia bazekiten, eta aienganatzen ziranak oro ta aien pentzutan zeudenak berak
bezain iakitun egiteko bidea bazezaguten. Zait Plat 114.
aienka. "(V-ger), raca, palitroque como de un codo, que se fija a la verga para que la vela no sea llevada por el
viento" A.
aihenkarako. "Qui est de nature sarmenteuse" Dv.
aihenki.  Tallo, vástago.  Sarthuko gare behin gizonaz bi gora den belhar baten barnean; [...] edo behartzen
dire basa aihenki eta sasiak eskuz baztertu, urratzen darotzutelarik begithartea. Prop 1900, 33.
aihenondo (BN-mix, Sc ap. A; Lecl, Gèze).  Vid; cepa de vid. "Cep, pied de vigne" Lecl. "Cep, aihen-ondo"
Gèze. "Cepa de uva" A.  Nula txermentak ezpeitü berartzaz ekharten ahal frütarik, aihen onduan egoiten. EvS
Io 15, 4. Ni aihen ondua niz, eta ziek adarrak. Ib. 15, 5 (Lç aihena). Hala nola aihen-ondoari lothua ezten lairak
ezpaitu mahatsik ekhartzen ahal. Jnn Bihotz 86.
aihenstatu. "(S; Foix), émonder la vigne" Lh.
aihentsu.  "(Adj.), qui pousse beaucoup de sarments" Dv.  Aritzetik erortzen da egur luze aientsu bat. Etxeg
EE 1884a, 549.
aihentze. "(Hb), quantité de vignobles. Hau da aihentzea! (Hb), en voilà-t-il des vignobles!" Lh.
aiher (AN-gip, L, B, BN, S; SP (sin trad.), Lar, Dv, H). Ref.: A; Gte Erd 78.
 Tr. Poco documentado excepto en la construcción aiher izan (v. infra).
I (Sust.). 1. Propensión, inclinación; deseo. "Inclinación, afecto" Lar. "Cada loco con su tema, txoroak oker,
edozein aier" Ib. (s.v. tema). "Haren aiherra zen urthatsetako etxe berriaren akhabatzea" Dv. "Aiherrik eztu
edanaren (BN), il n'a pas goût à, envie de boire" H. "Propensión, inclinación" A. "Edozein gauzetako aierra
daukat (AN-gip), mendira joateko aierra daukat (AN-gip)" Gte Erd 78 (junto a gogoa, emeia, etc., de otras
zonas).  Berari zioten begi / zeiharrez begiratzen, / aski ziotela bere / aiherra erakusten. EZ Noel 91. Obra
hunetan hobeki urgulutik begiratu behar diizi, amorekatik laudoriuen aiherrak gal-arazi eztezagun egiten tugun
obra laudagarrien prootxia. AR 260. Deabruaren gathibu eta bethiko oinhaze garratzen aiherretan jarri zare.
Dv LEd 99. Andiako gaiñ Aiedon bizi / Ziñaden, Goñi zalduna; / San Migelentzat maitagarri da / Diyozun aier
kutuna. SMiguel 31. Bere buruaren urkatzeko aiher mikorik ez zuen izan. Barb Sup 100. Nitzaz trüfatzeko
aiherrian hizala uste diat. Mde Pr 47.
2. (H (S)). Duda, sospecha.  Etxetik loa zeion joan, / Etxeliar jin zeitzon phenak, / Aiherrak eta lotseriak.
"Les soupçons, les alarmes vaines". Arch Fab 229.
3. (L, B, BN, S; Dv, A, H). Ref.: A; Izeta BHizt2. Odio. "Mauvais vouloir, passion contre quelqu'un" Dv.
"Rencor. Aiherra ta tirria biak dire gogo handiak; aiherra beti gaiztoa, tirria beti ona (L-ain)" A. "Aiherrez
betherik nago" Darric (ap. DRA). "Rencor. Neonek aier bat dauket gizon orri. Aierra dauket" Izeta BHizt2. 
Dezio igo zan bakalkira; sinistedunai ziyen aierra ez zan bestiena baño makalagoa. J.M. Tolosa EEs 1913, 178.
Eta Elade osoaren iardunean, urteak ioan eta urteak etorri, aier (gorroto) bizi ziran ioerok ageri dira. Zait Plat
115. Ai ene, ikusiko balu, nolako jelosiak, nolako amorruak eta aiherrak astinduko lukeen bere bihotz zaharra!
Arti Ipuin 59.
 Bere orri artian ostendu dagidan / neure neskuts lirañan aier tolesgia. "La ira sin malicia de mi pequeña
adorada". Laux BBa 62.
4. Iñola eziña dana aierrik irudikorrenean ere ez diteke izan. "Suposición". Zink Crit 17.
II (Adj.). 1. "Aiher (adj.), qui survient aisément (S)" Lrq.
2. Contrario.  Bi naimen aierrekin ez-mezean badago. Or Aitork 203. Ez bezate esan bi zerki aierretatik edo
bi etorburu aierretatik datozen bi anima dirala. "Duas contrarias mentes de duabus contrariis substantiis". Ib.
203.
 Maulen moldeatzeari aiherrenak lehenak izanen zirela Mauleko serora Dominikanoen goresten eta heier
atxikimendurik handienaren erakusten. Herr 21-3-1957 (ap. DRA, que interpreta "adverso").
3. Receloso.  Onen biotza, gogor samarra bazan izan; orain, ostera, latza, idorra, samurtasun bagea dala

mende.
esan bearko. Aierra, etxeramon zalea, minkorra... Erkiag BatB 164.

III (Tema nudo; uso adv.). En contra.  Behereko zolan mamitsuago eskuara, damurik itsuago; ez ohartua,
zenbat etsai dituen aiher. HU Aurp 215. Ez griña batere nor duzun alde edo aiher. Leon Imit II 2, 1. Ori dala-ta
gizona gizarterako aier eta makur dago; irrits edo lera ori bere-berea dau. Eguzk GizAuz 111.
 (Precedido de gen.).  Entzuten nitun, ez erditaraiño ta gutiagorik ere, ez, naita elkarren aier zetozela.
"Contradicentes". Or Aitork 206.
 (Precedido de dat.).  Egizko zorionari aier egoteko, erriari begiak itxitzen dizkiona, zori gaiztoko! Goen Y
1934, 184. Batean, apezen eskoleri ezin aiherrago zagon. Lf in JE Bur (ed. 1980), 13.
 Esperando.  Mauleko presondegiaren atheari zagon Herio beltza, sega bizkarrean, norbaiti aiher. Lf
Murtuts 47.
- AIHER-AIHERRIK. Deseoso.  Aier aierrik niagon mundu bazter batean gorderik, Eliasen antzera, urrundik
bederen nere azken-urteok emateko. Or QA 186.
- AIHER IZAN.  Tr. Documentado sobre todo en textos septentrionales. En la tradición meridional lo utiliza
Lardizabal (en la acepción de 'odiar') y posteriormente autores del s. XX (Anabitarte, Lizardi, Orixe, Aresti y
Villasante).
A) (Intrans.). a) (L, B, BN, Sal, S ap. A; Lar, VocBN, Dv, H). Inclinarse, tener propensión. "Ongira izan zaite
aiher eta ez gaizkira, ayez de l'émulation pour le bien et non pour le mal. Gaizkira zare aiher, votre inclination
est vers le mal" Dv.
 (Con part. vbal.). Desear, querer.  Portu itsas adar zuen bati ohart zekizkion, hartara, egin albalute, unzia
egotzi aiher ziraden. "Ils délibèrent jeter le navire". Lç Act 27, 39 (Dv asmu baitzuten [...] untziaren
erorraraztea). Skribatu darokat Elizari: baina haien artean lehen izan aiher denak, Diotrephesek, ez giaitik
rezebitzen. "Diotrephes, qui aime d'être le premier". Lç 3 Io 9 (Dv horkoen gainean buruzagitasuna erabili nahi
duenak).
 (Con sintagma con suf. -t(z)era(t)). Estar dispuesto (a); disponerse (a). "Aiher naiz jotzera, je suis tenté de le
frapper" Dv (s.v. aiher). "Aiher <ayher> izatea, être en humeur. Aiher natzaik buruaren haustera, je suis en
humeur de te casser la tête" Ib. "Aiher naiz erratera, je suis sur le point de dire" H.  Aiher ziraden bada haren
hatzamaitera, baina populuaren beldur ziraden. "Ils tâchèrent à l'empoigner". Lç Mc 12, 12 (TB enseiatu ziren
haren harzera, HeH bilha zabiltzan; v. tbn. aiher ziraden en el mismo contexto en Lç Lc 20, 19). Tristeziarekiñ
eta dolamenekiñ minzo dire bere eziñberzeaz, eta aiher litezke jatera ere, zillegi balitzaie. He Phil 26. Desira
handi bat hartu izan zuen hark bezala egiteko, bere konfesorak debekatu zuen arren; eta aier zen hura ez
obeditzerat pontu horren gainean. Ib. 15 (SP 15 aiertzen zen haren ez obeditzera).
 (Con dat.). Tener afición, inclinarse (a); gustar.  Zeren eztiari, nola baita gozo, eta izena duen bezala, ezti,
anhitz baitarraika, eta baitzaika aiher. Ax 35 (V 21). Hunelako han sorthu zen, / Huni ninzaion aiher. (Interpr?).
Hm 57. Eskoletako gizon gazter zen gehienik aiher; hek nahi zituen bide txarretarik athera eta bide onean
ezarri. Laph 80. Gure sineste sainduari edo girixtino eginbideri aiher zirenek haren eremuetan, segura zuten,
eta zalu gero... berenen aditzea! HU Aurp 113. Heien ebaslez eta / xahutzailez leher / Lehengo jabeeri / dire orai
aiher. Zby RIEV 1908, 768. Entzun baitzuen zein eder, / Zein aberatsa zen Grazi, / Haren dohaineri aiher /
Preso zuen har arazi. Ib. 418. Aritzak, eundaka, / aier zaizkio goiari, / argi-lênenkia / egarri baitute. Ldi BB
108.
 "Eritarzun bat aiher ziozu (Sc), una enfermedad la persigue" A.  Aitzin-paretatik hitz larri batzuek
iragartzen daukute, han moldatu adailuari sua ezin ditakela aiher. JE Ber 83. Delako herstura emaztekiari da
gehienik aiher, zainak nausitzen zaizkonean. JE Med 66. Haur ttipier da gehienik aiher gaitza [paralesia]. Ib.
104. Bi mikrobio-motak bizkitartean familia berekoak direla: behiari aiher den mikrobioa lot ditakela gizonari,
gizonarena aldiz behiari, nahiz nekezago. Ib. 111.
 Ogi hasiari ganibeta aiher. Zerb GH 1936, 310.
 (Con sintagma con suf. -t(z)eko). Estar dispuesto (a); ser capaz (de). "Aiher (adj.), capable de, désireux de,
tenté de. [...] Ez da holako gauzaren egiteko aiher, il n'est pas capable (en état) de faire une pareille chose" Dv.
"Semea etzait eldu illunduta etxera eta aier naiz ateak esteko (B), [...] y soy capaz de cerrar las puertas" A.
"Aiher niz emaiteko ukhomilo bat (BN-baig), estoy dispuesto a dar un puñetazo" Ib.  Ez banio behatzen
Jainkoari, eta ez banu dudan errespektua Josaphat Judako erregeren alderat, aiher nainte ez zuri behatzeko. Lg
I 368. Zoazi zu halako baten etxetik kentzera! Aiher dire zer nahi errateko eta egiteko! HU Zez 34. Ez dezakete
iraun; alta uste zuten, eta aiher dire oraino ere uste ukaiteko. Ib. 92. Bat ez baita [...] apezaren salatzeko aiher
litakenik, bretonez mintzatu dela. Ib. 124. Aiher zela Gobernamendua gerla bilatzalen gaztigatzeko. Ib. 209.
Bazirela, han hemenka bederen, arima batzu sakrifizio handienen egiteko aiher (kapaz) zirenak. Lf CEEN 1973,
130.
 "Orotako aiher da, il est capable de tout" Lf Gram 298.
 (Precedido de gen.).  Konstantino berriz kristaukidearen aier zan (inclinado al cristianismo). J.M. Tolosa
EEs 1913, 208.
 Aiher ziren bihotzetikan etsai etoiak, nireak. Arti MaldanB 206.
b) (Ae ap. A Apend; O VocPo, SP, H), AIHAR IZAN. (Con dativo). Aborrecer, odiar, desear mal. "Aiher izatea
mende.
norbaiti, c'est avoir désir de faire mal à quelqu'un" O VocPo  SP. "Aiher zaio, il lui en veut" Dv. "Aiher zait, il
me veut du mal" Ib. "Aiher natzaio, zerbait gaizki nahi diot" HeH Voc. "Elizamari aiher zaio, il en veut à
l'Église" H. "Guri zein aier zaizkigu!, !cuán vengativos son para nosotros! (Ae)" A Apend. "Etsaiari aiher, qui en
veut à l'ennemi" Lf Gram 303.
 Herodias aiher zaión eta hil erazi nahi zuen. "Herodias en avait à lui". Lç Mc 6, 19 (He zitzaioen aiher; TB
nahi zion, BiblE gorroto zuen). Garaituaz doazela hirur etsai gordiñak: / heretiko, thematsuak, araueko
presuner, / Elizama sainduari zeinak baitzaizko aiher. EZ Man I 30. Korintioak hain zeizten aiher alferrei, ezen
ikhusten zutenean gizon bat bizitzen zela errentarik gabe [...] bizia edekitzen baitzioten. Ax 31 (V 19; v. tbn. FIr
159 que cita el ej. de Ax). Unhaia aiher unhaiari. "Un vacher veut mal à l'autre". O Pr 451. Haren aitak et-anaia
gehienak etzuten hori batere gaizki hartu [...]; ordean Luzia bethi zitzaion aiher. Birjin 342. [Saulo] kanpokoai
ere aier zitzaien. Lard 494. Ateetara joan ziran, ain aier zitzaiozkan Jesus artzera. Ib. 456. Ni naiz Jesus, ain
aier zu zatzaiona. Ib. 494. Juduak ikusirik, Tribunoak gazteluan gordetzen zuela ain aier zitzaiozkan Apostolua.
Ib. 524. Fededun egiazko guziek errazoin eman diote Aita Sainduari, eta huni aiher dire orai erlisionearen
etsaiak. HU Zez 156s. Zenbat hortakotz aiher / Jainko legeari! / Aise jendetasuna / da ttikitzen ari. Zby RIEV
1909, 107. Bertzeer aiher da, edo bederen ez ikusiarena egiten deie. JE Bur 55. Zendako aiher ginitzozke,
erasian diogularik ez dela jarraiki mendeari. Ib. 175. Asto pullo beltxeneri / Xuria zen aiher, / Eta nola? /
Mando denean ageri, / Asto beltxak bazter! Ox 96. O haize samina lilieri aiher. Ib. 172. Muthiko txarrak aiher
baitzitzaizkon azkarki, gibeleko beribilaren jabea ohartzen niz ari dela bereari athe guzien hesten gakoz. JE Ber
21. Ez hakidala aiher izan, arren, maitea! Mde Pr 160. Aiher zitzaioten bakarrik bere mendeko sofista
xoriburueri. Lf in Zait Plat XX.
v. tbn. Elsb Fram 81. Aihar: Prop 1906, 243 (ap. DRA; la ref. es incorrecta)
 Ser contrario (a).  Gizon bakarrean bi nai-ukaite elkarri aier dirala ikustean. "Cum duas voluntates in
homine uno adversari sibi sentiunt". Or Aitork 203. Poliandria [...] erabat dago arbuiatua, are jende basatien
artean ere; ain zaio naturalezari berari aiher. Vill Jaink 158.
c) (S ap. A; O VocPo  SP, HeH Voc, Gèze, Dv, H). Dudar; sospechar. "On y dit [en S] aiher naiz pour 'je me
doute', ou 'je soupçonne'" O VocPo. "Aiher naiz, uste dut, edo gogan behartua naiz, aieru dut" HeH Voc.
"Soupçonner, asma, aiher izan" Gèze. "Aiher nüzü (S), je me doute, je soupçonne" Dv. "Aiher nuzu, je
soupçonne que, je gagerai" H.  Bana, nabaski / Zuretako aski / Enaizela sinhetsirik, / Zuk ni zureti / (Aiher
naiz) beti / Nadukazu berezirik. 'Je le soupçonne'. O Po 12. Aiher da [René Soudre] orain giza-burmuina hil
ondoren, giza gogoaren zati batek bizirik irauten duela. Mde Pr 345. Iñakaz mintzo dela aiher naiz. Ib. 271.
Bere egoitzatik geroago eta urruntzenago zela aiher zen. Ib. 165.
B) (Trans.). a) "Aiher nat eta eztiadan ematen (Sal), le tengo rencor y no le doy" A.  Eriak ez ian bena bai
paretiak aiher. O PrASJU 234 (lectura e interpretación dudosas).
b) Desear, gustar.  Airea kurritzen den tokirat aiher du zeruko suak. Etcheb (ap. Dv). Hordikeria [...] ez balu
duen bezen aiher, hobe luke miletan. HU Zez 204.
c) Au da irudian agertzen dan askaldiko egokera ta aier izan deguna argiro ikustiagatik. (Interpr?). Anab EEs
1919, 186.
- AIHER IZATEKE.  Gizona autesmen azkedun izan arren ere, erabakitzeko altsuki yardukitzen dioten
eragipen ugarietara aier-izateka ez dago. "No deja de estar sujeto". Zink Crit 45.
- AIHERRAGO IZAN. "Aceptar personas, berdin diranen artean batari aier-ago besteari baño izatea" Lar.
 (Con alat.). Ser más propenso (a), tener más inclinación (a).  Emaztia / Nula aiherrago / Bekhatila /
Gizunkia beno [...] / Halaz enganatü / Eva gaixtoki. UNLilia 16.
- AIHERRAK EGON. "Aierrak egon. Tener ganas de... Estar con ganas de... Mendire yoateko aierrak nago,
estoy con ganas de ir al monte" Asp Leiz2.  Aierrak nago (AN-gip). 'Zerbait egiteko edo eskuratzeko gogo
bizitan nago'. Inza NaEsZar 858.
- AIHERRAK EMAN. "Suponer. Aierrak eman digu etorriko ziñela, hemos supuesto que vendrías" Asp Leiz2.
- AIHERRAZ. "Propensamente, jarkiro, griñaldiro, [...] aieraz, aiertiro" Lar.
- AIHERREN IZAN.  Silas eta Timoteo Berea-n gelditu ziran. Orain ez dakigu, edo ezertarako leku gabe bat-
batetan irten zalako, edo aierrena Apostoluari zitzaiozkalako [='le odiaban al que más'], edo beste zergatik San
Pablo bakarra joan zan. Lard 513s. Zer nahi haizu nahiz, berentzat lehenik, / Erlisioneari dire aiherrenik
[='odian sobre todo']. Zby RIEV 1909, 232.
- AIHERREZ. (Con part.). Deseando.  Zelatan zeudela eta zerbait haren ahotik hatzaman aiherrez zabiltzala,
akusa lezatenzat. "Tâchant de recueillir quelque chose". Lç Lc 11, 54 (Dv hatzaman beharrez). Eiza eradoki
aierrez ziñan eta zoriak zerau eizatu zaitu. Zait Sof 135.
 Etim. Se ha sostenido, así por G. Bähr Baskisch und Iberich 37, que aiher vale en toponimia por 'inclinación,
pendiente' en sentido físico: Ayerbe "unter dem Hang", etc. v. aiherkunde (2) con un ej. de Eguzkitza.
1 aiera (Lar  H).  "Lado" Lar.

mende.
2 aiera. "Aqualis, urtokia, aiera, eskuak garbitzeko urtokia" Urt II 228.
aiera. v. adiera.
 aiera. Figura en Harriet por error: "Aiera (G), indisposition, mal, souffrance, non eztuen ajeren bat". v. aje.
aiherdun. "Ganoso, gogotia, gogoduna [...], aiertia, aierduna" Lar. v. aiherti.
aiherga. "Aiyerga, indiferente" A Apend.
aihergabe.  Indiferente.  Adierazpen aihergabe batetik, eskema baten heinean sortu daitezkeen ondoren
guziak ateratzen dituen iduri zertugabea. "Proposición indiferente". MEIG IX 124 (en colab. con NEtx).
aihergatasun. "Aiergatasun, indiferencia" A Apend.
aihergo.  Aversión, odio.  Beharrik artzaina ez dute osoegi plantatu; ez da urgulutsua, omore ona badu, ez
du aihergorik. Herr 9-6-1960 (ap. DRA).
aieri. v. aiari.
aiheri. "Propenso, jarkitua, griñatua [...], aieria, aiertia" Lar. v. aiherti.
aieriaka. v. aiariaka.
aiherkera.  Enemistad.  Eztiogula arerioari bere etsaitasuna edo aierkera edoski ta eragin bear, baizik bere
anaitasuna, anaitasunik digun artan. SMitx Unam XXI.
aiherkeria. "Aiherkeri, ambición" A Morf 68.
aiherkoki (Sal ap. A; ZMoso 71).  "Aierkoki (Sal), rencilloso, pendenciero" A.
aiherkor (Dv, A).  "(He), porté à la vindication, susceptible" Dv. "Vengativo" A.  Karitatea ez da minkor, ez
da aiherkor. Egunaria 8-2-1959 (ap. DRA).
aiherkun. v. aiherkune.
aiherkunde (L, B, BN; SP, Lar, Lecl, Izt 17v, VocBN, Dv, H, VocB), aiherkunte (Gèze), aiharkunde (Lander
ap. DRA), aiharkunte (S). Ref.: A (aierkunde, aiharkünte); Izeta BHizt2. 1. Odio, rencor, aversión; deseo de
venganza. "Appétit de vengeance" SP. "Aversion" Lecl. "2.º Venganza; 3.º rencor. Aierkundean zagon (B),
estaba ardiendo de venganza (odio). Aierkundez bidea hetsi dio (Lc), de venganza le ha cerrado el camino" A.
"Aiharkünte (S), deseo mezclado de temor" Ib. "Aiharkunde, deseo vehemente de hacer daño, animosidad (AN,
L; Lander)" DRA. v. aiherkune.
 Tr. Documentado en textos septentrionales y en A. Irigaray. Hay también un ej. de Eguzkitza (v. infra (2)). En
DFrec hay dos ejs.
 Eta zerere aiherkunde ahal bailukeite gure kontrasték gure kontra. Lç Ins F 7v. Elkhargana erakusten dute
aiherkundea. EZ Man I 54. O gaixto eta trunpador, aiherkundez bethea! Ib. 55. Ingurutik khasa zazu spiritu
herrosa, / Deskarga eztiezadan aiherkunde hirosa. EZ Man II 37. Faltari bai, baiña faltaren iabeari herrarik eta
aiherkunderik eduki gabe. Ax 278 (V 186). Errozu aierkunde eta mesprezio saindu batekin: Oha; aparta adi,
Suge madarikatua. He Gudu 139. Sentitzen dituen aierkundeak eta mesprezioak heldu zaizkola bere malezia
propialetik. Ib. 230. Asekeria, alferkeria, kolera, aiherkundea eta zikhinkeria. "L'envie". Arch Gram 25. Eta
othoitzean iartzen zaretenean, baldin zerbait aiherkunde baduzue norbaitentzat, barkha diozozue. HeH Mc 11,
25 (Lç deus baduzue nehoren kontra, He baldin deusik nihoren kontra baduzue, Dv norbaiten kontra
balinbaduzue zerbait). Bakea zuen maite, etzen behar aiherkunderik etsaientzat ere. Hb Egia 83. Ifernuko
izpiritu gaixtoek badute aiherkunde edo malezia handia giristino guzientzat. Jnn SBi 126. Mariaren eretzeko
bethi orok ükhen die debrüzko aiherkünte bat. Ip Hil 164. Aiherkunderik gabe, nahi baduzu gero harekin
adixkide bizi, erlisioneak erakasten duen bezala, biba zu! HU Zez 86s. Sainduek ez dezakete ukan aiherkunderik.
JE Bur 72. Zalekeri edo aierkunde guziak alde bat gelditzen direla (Quijote IX). AIr RIEV 1928, 604. Eta
mende.
aiherkunde gabekoa zela ere ikusten dugu. Mde Pr 175. Badira mementoak, Jana-Mari, eginbideari behatu
behar baita, aiherkundeak beregisa utziz. Larz Senper 124. Aiherkunde bat hartua baitut / emazte hoien gainian.
Mattin 89.
v. tbn. Elsb Fram 58. Ardoy SFran 289.
 (Como segundo miembro de comp.).  Arrotz horren gogoan beharrez barnatu / edo zure burua nahiz
enganatu, / herri aiherkundea duzu zu ganatu. Xa Odol 242.
2. (G ap. A; SP). Deseo, inclinación. "Envie de faire quelque chose" SP. "Inclinación" A.  Berzen gauzetarat,
ez utz aiherkundea. Harb 9. Emaztetarik begiratu nahi duenak, begiratu behar du halaber emaztei behatzetik,
behintzat bai, aiherkunde gaixtoz, eta handik kilikatzen dela sentitzen duelarik beha egoitetik. Ax 393 (V 256).
 Inclinación, acción de inclinar.  Gaur egunean ere kiñakada deritzaioten irudiaren makurtze edo
aierkundea, antxe naza-muturrean egin oi da. Eguzk RIEV 1927, 430n.
3. Suposición, sospecha. "Aiherkünte hütsak dira, ez besterik (S)" Gte Erd 276 (junto a ustekeria, sospetxa,
susmo, etc., de otras zonas).
4. (Adj.). "Aiherkundea <ay->, herrosa" SP.
- AIHERKUNDEZKO. "Qui est de vindication, de haine. Ez da horren ahoan aiherkundezko solasik baizen, il
n'y a dans sa bouche que des paroles de haine. Aiherkundezko gutizia (M. Har), désir de vengeance" Dv.
aiherkundekeria. "Acte de vindication" Dv.
aiherkundetsu (Dv, H).  "Vindicatif" Dv. "Haineux, rancuneux" H.
aiherkune (Izt 6r, VocCB (s.v. gorroto)  Dv), aiherkun.  Odio, rencor. v. aiherkunde.  Bidaje onek
Saulen biotzean David-ganako aierkune bizia sortu zuen. Lard 166. Ikusirik, bada, anaiaren lengo aierkuneak
bazirauela, bere prestamenak artu zituen, anaiak erasotzen bazion ere. Ib. 41. Anaiaen aierkuneari errekin
geiago emateko, Josek bigarren ametsa ere esan zien. Ib. 48. Saltzerañoko gorrotoa eta aierkunea artu zioten.
Ib. 50. Lizinioren mende zeuden, zerbait aierkun gorroto beti izan ziyen onek eta gogor erabilli oi zituan. J.M.
aiherkuntza (L ap. Lh; Izt 6r), aiherkuntsa (S ap. Lh, que cita a Hb).  "Adversión" Izt 6r. "Rencor (Arch,
Darric)" DRA. "Haine" Lh. "Méfiance" Ib.
aiherle, aiherla.  Vengador.  Eurein ausija / atsegin dabe urtzi aierlak! "Dioses vengadores". Laux AB 21.
aierma. v. 2 aien; armiarma.
aiherpen.  Pasión.  Eta aierpen edo pasio gaiztoak gugandik aienatzen. Elizdo EEs 1929, 179.
aihert. "Pasión, amor, jaiera, karia, aierta" Lar. v. aiher.
aihertasun, aihartasun.  Aversión, hostilidad.  Bainan utz zatzue orai gauza horiek guziak, kolera,
aihartasuna, malezia, gaizki mintzatzea, eta hitz laidorik batere ez bedi ilki zuen ahotik. TB Col 3, 8 (He
zumindura, Dv gaitzirizko, BiblE gorrotoa).
aiherti.  "Ganoso, gogotia, [...] aiertia, aierduna" Lar. v. aiherdun.  Alakoxe norlenka-zale gaituzu.
Alakoxe aierti ta etsikaitz. SMitx Unam 53s.
aihertiro. "Propensamente, jarkiro, griñaldiro [...] aieraz, aiertiro" Lar.
aihertopa. "Tope, riña, aiertopa" Lar.
aihertsu (O-SP  SP (sin trad.), Dv (aiherzu) y A (s.v. aierkunde)).  "Aihertzu norbaiti izatea, avoir désir de
nuire à quelqu'un" O-SP 226. "Aiherzu izatea (O), en vouloir à quelqu'un" Dv.
aiertu. v. agertu.
aihertu (G ap. A; SP  Dv, Lar, H). 1. (Aux. intrans.; con alativo). Inclinarse a. "Prendre envie de faire
quelque chose" SP, que cita el ej. de Axular. "Inclinarse de propensión, [...] aiertu" Lar. "Inclinarse, aihertu" Lar
mende.
Sup.  Baiña guztiarekin ere aihertzen naiz erraitera, eta erraiten dut, parabisuko bidea errazago, plaunago,
eta plazentago dela, ifernukoa baiño. Ax 481s (V 311). Eta hura debekatzen zuelarik halakorik egitetik, aiertzen
zen haren ez obeditzera puntu hartan. SP Phil 15 (He 15 aier zen).
2. (AN, L ap. A; Aq 1187, H). (Aux. intrans.; con dativo). Ensañarse, volverse contra. "Enconarse contra otro,
aierturik egon (AN)" Aq 1187. "(AN, L), aborrecer" A. "Aihertu, en vouloir à" Lf Gram 816.  Sugea aihertuko
zaitzue, ausikiko zaituzte. He Phil (ap. H). Paganoak aiertzen dire ez bakharrik girixtinoeri, bainan bereziki
misionesteri. Prop 1893, 240. Eta medikuari berari zeren gatik ginuke aihertzeko? Zendako litzaizkioke lagunak
bekaizti? JE Ber 88. Bertzalde on dugu erdaldunen ere argitzea gure zerez, hein batean ikasirik zer giren, ez
dakizkioten sobera aihert gure eskual-ohidureri. Lf Herr 19-4-1956 (ap. DRA). Cambry xutitu zen eta erran
zuen basakeria hutsa zela eta zozokeria mintzaire zaharreri aihertzea. Herr 21-8-1958 (ap. DRA).
 Aihertu gabe dabilenari hurbiltzen natzaio atzetik, eta bizkarrean emaiten diot ukaldia. (Interpr?). Mde Pr
133.
3. "Aiertu, vengarse (AN, L, BN)" A Apend.
4. (Aux. trans.) Atacar.  Ez nuan onez billatzen; bai etsai bezala aiertzen. "Sed inimice oppugnabam". Or
Aitork 198.
5. (Aux. trans.). Dirigir.  Beñere ez nauzu maite izan. Milla eskaera ta arren egiten zenituenean ere,
etzenizkidan neri aiertzen, nigan jabekizun zegoenari baizik. Txill Let 90.
aieru (L ap. A; O-SP  Dv (aiheru), Lar, Izt 57r, H). 1. Seña, guiño. "Signifie semblant ou signe qu'on fait de
l'œil" O-SP 226. "Seña, amago" Lar. "Guiñada" Ib. "Guiño, seña hecha con el ojo" A.  Ezen orduan, zure hitz
sinpleari eta bakhunari, eta are kheinuari eta aieruari ere sinheste gehiago eman lekidikaiola, anhitz arnegu eta
iuramentu egiten dutenei baiño. Ax 265s (V 177). Haren promesetan, kheinuetan eta are aieruetan ere, fidantzia
handia dadukazu. Ib. 127 (V 84). Farrez hasi zen eta bonbilla goiti aurdiki zuen ulertu ez nuen aiheru bat
eginaz. Mde Pr 111. Theresa betikoa egoten zen arrotzaren aitzinean, hitz eta aieru urriko, baina alai bere gisa
isilean. Mde HaurB 76.
2. (H (L), A Apend; aiheru SP (<ay-> sin trad.; cita el ej. de Ax 22)). Signo, indicio. "Trace, indice" H.  Eta
oraino orduan ezpaitzen bekhaturik, eta ez bekhaturen aierurik, omenik eta ez aiphamenik ere. Ax 22 (V 12).
Zeren aieru hek, itzal gaizka ibiltze hek, baitira frogantzarik asko, gogan behar arazitzeko. Ib. 403 (V 262).
Honako aieru honek sakoneko funtsa ekar dezake axalera. MEIG VII 31.
3. (L ap. A; O-SP 226  Dv (aiheru), Ht VocGr 426, H). Sospecha, conjetura. "Il signifie aussi conjecture ou
soupçon. Aieruz edo ageruz zerbait erraitea, dire par conjecture ou soupçon" O-SP 226. "3. soupçon, conjecture,
apparence. Bertzez aierura iuiatzea (Ch), [...]; 4. aierua, doute, [...] (EZ)" H. "Conjetura, suposición" A. Lhande
da la forma ageru, sin duda por un error de interpretación del ej. de EZ. Cf. paieru (2).  Sinhesteaz segur gare
batre gabe aieru <ageru>, / Tronuaren aitzinean dagoela Aingeru. EZ Man II 100. Den okhasinorik ttipiena,
aierurik gutiena gorrotatzeko, eta muthurtua iartzeko asko dudala. Ax 287 (V 192). Aieru orren zer ezagubide
duzu ordea? Zait Sof 148. Zarrok! nire aieruak azaltzea badagokit [...] galdez ari giñan artzaia dakustala
deritzat. Ib. 88. Nuntik horra den izen hori, deüs eztakigü untsala, bena badügü aiherü franko. "Mais il existe
beaucoup d'hypothèses". Casve Orhia 3.
- AIERU EGIN. "Guiñar, keñu, aieru egin" Lar.
 (Con determinantes).  Eta Deunak berak itsasoaren onespena egiteko aieru edo ziñua egin baileuan,
zanbulu andi bat eragiten dautse bere eroailleak. Erkiag Arran 35.
- AIERUZ. a) Por señas. "Aiheruz erraite, dar a comprender por señas (Darric)" DRA.  Hasi zeizkidan niri
neroni aditzera emaiten, lehenbizian kheinuz eta aieruz, eta gero azkenean, klarki eta agerriz. Ax 15 (V 6;
Azkue traduce "por guiños e indicios").
b) Por indicios, por conjeturas. "Aieruz zerbait erraitea, decir algo por conjetura" A.  Ala dira, arrotz: aieruz
ederki atera duzu. Zait Sof 28. Ez, noski, aurrekorik izan ez zuelako, bai ordea aieruz bezala besteren esamesen
bidez ezagutzen ditugulako. MEIG III 76. Horrela pentsa dezakegu, baina beti aieruz, goganbeharrez, juzku
onez edo gaiztoz, ustea ez baita jakitea. MEIG VII 50.
 Sospechando. "Aieruz nago, je suis en soupçon, en doute que" H.  Ataka-aurrean, aieruz (goganbearrez,
susmoz), lipar bat geldi da [basurdea]. Or Eus 47.
- AIERUZKO. (Adnom.).  Gazteai aitak atzeman die / zenbait aieruzko keiñu, / orotaz gaindi luze ta samur /
isilkako begiratu. Or Eus 94.
 Etim. Se ha sugerido (cf. Ae. paxeilu) que viene en último término del lat., REW 8144, FEW 7, 467s, pagella,
a través del gascón (bearn. pagère), a pesar de que aieru no indica una medida.
aieruka.  Haciendo conjeturas.  Sirenek zer kantu kantatzen zuten, edo Akilesek zer izen hartu zuen
emakume-artean ezkutatu zenean? Galdeok korapilotsuak izan arren, ez dira aiheruka iñolaz ere erantzun
ezinak. Mde Pr 175. Orotan kazetak ari dire aieruka, zertako bada Khrouchtechev-ek jalgi dituen solas horiek,
igurik-araziz Kremlin-eko ordari bat. Herr 2-5-1963 (ap. DRA).

mende.
aierukari (aih- Dv  A).  "Aiherukari, faiseur de conjectures, soupçonneux (He)" Dv. "Suspicaz" A.
aierukor (Lar, H  A Apend).  Suspicaz. "Sospechoso, suspicaz" Lar. "Soupçonneux" H.
aierupen (Lar  H).  Conjetura. "Indicio" Lar. v. aieru.  Lehen erran nezake, Eskualdunen eta Eskual-
herriko berririk jakin gabez, eta bertzetarik entzun ahal zituzken aierupenezko kontairei sobera fede emanik
aitzinatxe iragan zela. ES 120.
aierupendu. "Indiciar" Lar.
aierutsu. "Soupçonneux" Ht VocGr.
aierutu.  Conjeturar, sospechar.  Bai, aieru ditekenez, zorioneko dator, ezperen eluke burua ereñotz loretsuz
buruntzaturik ekarriko. 'Por lo que se puede adivinar'. Zait Sof 59. Arinkiegi aierutu zenun gobernuak gure elea
legezkotzat babestuta re au e'tzala gai izango euskotarron aurrerapide ta mintzabear-etarako. SMitx Unam 87.
aieska (G ap. A; Dv (G), H (G)).  Grito de dolor, lamento. "Plainte" H. "Grito de dolor, de espanto" A. 
Esauk, aitaren itzak entzun zituenean, aieska eta deadarrari eman zion. Lard 33. Aitaen deadarrak, amaen
aieskak, senideen garraxiak, aideen negarrak batean ziran. Ib. 370. Guziak negarrari eman zioten, eta etzan
Siloko karrikaetan aieskak baizik. Ib. 151.
- AIESKAZ. Gritando (del dolor).  Ikusi zuanean ama negarrez eta aieskaz aldegiten. Lard 23. David bere
lagunakin negarrez eta aieskaz eremuronz bazijoan. Ib. 197.
aieta. "(V-ger), rizoma, tallo subterráneo y horizontal. Berakatz-aietak, rizomas del ajo" A.
haietaratu.  Unirse a ellos.  Gabaongo arkaitz ondora eldu ziranean, Amasa aietaratu zan. Ol 2 Sam 20, 8.
haietxek. v. haiexek.
aietz. v. aihotz.
haiexek, haietxek, haretxek (V-gip ap. Etxba Eib), haetxek.  Aquellos (mismos). "Pron. personal
determinativo; tercera del plural, aquéllos. Aretxek izan ziran a ondamendixa ekarri ebenak" Etxba Eib.  Ze
ezta Gipuzkoa / guganik konsegidu, / aetxek nola guregana / zugana interesadu. BBizk 36 (ap. MEIG V 88;
según Lakarra aetxek (que lo atribuye a algún copista guipuzcoano) sustituye a un original vizcaíno aek). Aietxek
dira nere / buru galgarriyak. Bil 59n. Ikusiko balizkigu gaur / Edozeñek arpegiak, / Esango luke dirudigula /
Anima errukarriak, / Garbitegian aietxen gisa / Gaudelako emen itxiak. AB AmaE 53s. Nere egunik ilunenak
aietxek izan zitukan. A Ardi 20. Mutil aetxen aotik ikasi du geroenean, jakiteko bildur zana. Mok 19s. Asmati
andija dan lez, areexek ikusita sortu yakon Jonandoni asmo bat. Kk Ab II 149. Arexek lakoxiak izateko gurari
biziya sortzen zan mutil gaztetxo areen gogoetan. Ib. 164. Gerta diteke gizagaxoak erreal biak arnasa artzea
baño bearrago izatea; aitak zuzenbidez aietxek zor izatea. Ldi IL 59. Begiak malkoz, / aietxei begira ernai.
SMitx Aranz 165. Iturriak badaki, / kañabera nun den; / Andra-Marik ere bai / gaixorik non duen. / Aietxen
etxez-etxe / gauero da ibiltzen. Ib. 203. Piarresek etzun segurki [...] italiar erriaren sortze aurretik lur aietxek
berak erromatar kulturaz edertu zuten buruz ain landutako gizonen aitzerik. Etxde JJ 238s. --Arantzazuko
praileak ori? --Aietxek. Or QA 85. Aretxek bai eliziak azpian artuta iltzeko arriskorik barik bizi zirana. SM Zirik
11. Ekintza taldearen / dantza bereziak, / [...] aietxek daude dantzan / ederki eziak, / junturaz bigun eta / jenioz
biziak. Uzt Sas 316.
v. tbn. Aretxek: Otx 115.
 Alderdikeri aietxek au ekarri zuten ondoretzat: [...]. Gazt MusIx 60.
 (Introduciendo oraciones exclamativas o ponderativas).  Aretxek zirean dendak, aretxek. Ag Kr 190.
- HAIEXEK BAI. (Introduciendo oraciones exclamativas).  Arexek bai, kistar onak! Enb 96.
aiezka (V, G, R ap. A).  Gimiendo, quejándose, gritando. v. aika.  Biotz gaisoak, miñaren ezpat zorrotzaz
zulatua, ojuka eta aiezka bere aserre biziya agertzen zuben. EE 1882a, 33. Norentzat da aiezka? Noren
aitarentzat aiezka? BPrad EEs 1915, 146. Zure deiez gaude Ebaren ume erbesteratuok: zuri aiezka, antsiz ta
negarrez negar-erri onetan. ArgiDL 15s. Gau guztia sukar ikaragarri baten mendean igaro zun antsika ta
mende.
aiezka. Etxde JJ 264. v. tbn. EE 1883b, 521. KIkG 34.
aifamen. v. aipamen.
aigardent. v. aguardient(e).
aigari. v. afari.
ahigarri. "Épuisant, qui anéantit, consume" Dv. "Épuisant, écrasant" Lh (que cita a A, pero no lo encontramos).
aigeta (BN-ad ap. EI 124).  Río.
aigida.  Égida.  Uste dut zuk aipatu zenidala lurgintzarako gazeta berri bat, RSVAP-en aigida pean
argitaratzen dena; nola du izena? Mde Pr 58.
aigitar. v. ejiptoar.
(h)aigu. v. jaugin.
aigura.  "Quejumbrero, quejumbroso" A Apend. (Sin duda es voz facticia creada por Moguel para explicar la
supuesta etimología de agure).  Zer esan gura dau Aguriak? --Aguriak, Ai guria, edo aika illetan daguana, ta
zaarrak aigurak dira. Baitabeste gauza bat bere, Agur-ia; agurika daguala lurra itxi biar dabelako laster. Mg
PAb 173.
aii. v. 1 ai.
aihi.  "Aihia (L), est-ce le même mot que aia, aya?" H (que cita el ej. de EZ).  Aire herrietan entzun ezak
iborziria; / hi iratzartzeagatik egiten dik aihia. EZ Man II 17s.
ai izan. v. ari izan.
aijitar. v. ejiptoar.
aijitoar. v. ejiptoar.
haik. v. haiek.
aika (V, B ap. A; Añ, Dv). 1. Gimiendo, quejándose, gritando. "Dar quejidos, ai aika egon" Añ (s.v. quejarse).
"Dando ayes" A. v. aieneka.  Erriko gaisoak erretzen ta karraxiz <-aisiz>, aika ta ojuka zebilzan denboran.
Mb IArg I 84. Gabeko ta egunaren zati andiak eraman oi ditu aika ta eztulka. Ib. 185. Jaten asi ziraneko asi
ziran profetak tu-ka ta aika. Ib. 273. --Eta Atsuak? --Atsduna dala, atsa darijola, edo bai aitsuba dala, edo aika
daguala. Mg PAb 173. Ilhuntxean, ohartzen da Sabuquy jo harat jo hunat badabilkiola Oxalde, sabelari bi eskuz
lothua, atx eta aika. Ox 197. Oroitzak aika (gemiendo) naramate gaur, / lenera-bide burumakur ni... EA OlBe
105. Abeslariak ai-ka ta ala-ka diardute. Zait Sof 112.  Andrea ai-ai-ai-ka / eta gizona gor. Urruz Zer 104.
2. (Sust.).  Denbor berean ere izaten dituzte beren ai-kak, beren kezkak eta beren naigabenz andiak. Mb
IArg I 302.
haik(a). v. 1 jaiki.
aikafita (det.).  "Aikafita (O), flux de ventre" SP. "Haikafite, [...] diarrhée, dévoiement, cours de ventre" Chaho
 Lh. "Aikafita (Darric), diarrhée" Lh.
aikaitz.  "Paradoja" BeraLzM. Cf. adikaitz.  Ala ere, ementxe dago aikaitz edo paradoja bat. Herr 1-11-
1956 (ap. DRA).
haikarazi.  "Faire lever" Dv.  Loak hartzen zuenean, behar-ondoko batez berriz haikaraziz. GH 1924, 158.
mende.
aikatu. "Aika, aikatu (G-goi), mencionar" JMB At. v. aipatu, aitatu.
haikatu (Dv, H, A).  Levantar(se). "Se lever" Dv. "Haika zaite, levantaos" A. v. jaiki.  Eta xakur gaixoa
joan zen firurikan, ardi bat hemen haika, bertze bat hantxet erdi ausik, mendi guzia bere saingaz bethetzen zuela
eta inharrosten. "Faisant se lever ici une brebis, en mordillant une autre là-bas". Barb Leg 149. Saheskatzen
gituztenek 30, 40, 50 metraren goratasuna dakarte; bazterxago dira goitiago aikatzen direnak. JE Ber 42. Ile
beltz azkar batzu kopetatik goiti zut aikatzen zaizkona. Ib. 45. Berehala, gero, dantzak aikatzen zituen bere sail
berrirat. Ib. 94. v. tbn. Lf GH 1930, 314.
 Etim. Formado a partir de (h)aika, imperativo de jaiki.
haikatze.  Acción de levantarse.  Hastapeneko erortze xarrak maiz aikatze nekea. JE Bur 209. Beharrik
Jainkoaren eskuak zapatzen zun bere [uhinaren] aikatze sorjesean! JE Ber 79.
aiketa. v. harik eta.
aiki. "(L-ain), probablemente. Etorriko da aiki, vendrá probablemente" A. v. eiki.
ahiki. 1. "(Hb), plat de bouillie" Lh.

2. "Marmelade" T-L.
aikintze, ainkitze, ainkintze.  Ojalá. Cf. las formas votivas del tipo aikina, aikintzeizü, "plût à Dieu que nous
fussions", etc. (Gèze 95).  Eraman die (gizon kolpatua) mousde Laffite-en eritegiala. Aikintze jeiki dadin
laster! Herr 26-5-1960 (ap. DRA). Ainkitze ildoa phika dezala. Herr 14-9-1961 (ap. DRA). Añkintze lüzaz (jaun
erretor berria), Jinko maitiak plazer dialarik. Herr 14-12-1961 (ap. DRA).
1 aiko (V-ple-arr ap. A).  "2.º (V-ple-arr), interj. que vale por el latino ecce y el italiano ecco: 'he aquí, he ahí,
he allí'. Aikotarrak son llamados los habitantes de aquella comarca de Bizkaia en que se usa con profusión esta
palabra, los de la antigua merindad de Maruri; [...] 3.º (V-arr), mira, atiende (tuteando)" A.  Aiko (ona emen)
Peru Zeberio, esan eban Peru ikusitakoan. A Ezale 1897, 19b. Egin eban zenbaketea, eta aiko! Aita Gureak
daukazan berba beste ardi, ez geiago ez gitxiago, eukazan Erramonek. Bilbao IpuiB 74. Aiko! Begiratu: an
txakur bat doa bakarrik, jaberik gabe! Erkiag BatB 57. v. tbn. Ezale 1897, 327n.
2 aiko. "(V-gip), zoquete, lerdo" A.
3 aiko.  Queja.  Ta beren aikoak (kejak) eramankizun onez aditu bear ditugu. Elizdo EEs 1929, 179.
aiko. v. ahaiko.
aikoan (ines.).  Al instante.  Lourdesko uretan sartu zanean aikoan apetitua be senti eban ta barriztatuta
geratu zan. EgutAr 23-11-1959 (ap. DRA).
aikolo-maikolo. "(V-m), indeciso" A.
aiko-maiko (V-ger-m ap. A). I (Sust.). 1. "Indecisión, indeterminación" A.  Mutillak, idaztija aiko-maiko
barik emon eutson. Karmengo Amaren Egutegia 1956, 65 (ap. DRA). Bakandereak, Markolberen aiko-maiko
bako berbaikereaz arrittuta, ba-dagitso: [...]. Otx 125.
2. "(V-ger-m), excusa, pretexto" A.  Ta bi librakin an dijoa [astoa] / Nausiari bekaña aloztuz... / Gezur-eztul
eta urgun erruz... / Aiko-maiko naiko! "Todo son excusas". JKort EuskOl II 30.
3. Aspaviento.  Orduban, didar ta beso-erabilte ta aiko-maiko andijak egiñik, zabaldu dau asko
gudamutillen arteko utsunia. Kk Ab I 94. Ondo neurtu, orratio, aren aurrean jaulkitako itza. Ez aikomaikoetan
eupada arrorik jaurti. TAg Uzt 35.
II (Adj.).  "(V-ger), indeciso, irresoluto" A.
- AIKO-MAIKOAN. "Aiko-maikoan (V-m), en pamplinas" A.  Au beti aiko-maikoan. Zam Man 1. Askotan
esaten da, ez asmo txarragaz, baiña bai 'aiku-maikuan', laster Rusiatik urten dauan komunismuaren edo USA-tik
datorren kapitalismuaren menpean jausi bear dogula. EgutAr 26-10-1963 (ap. DRA).
- AIKO-MAIKO HASI. Empezar a poner excusas.  Otorduan, deituei bere morroia igorri zien etortzeko
mende.
esaten, aparia gerturik zegola-ta. Baña guziak aiko maiko asi ziran. Ol Lc 14, 17-18 (Dv abiatu ziren
estakuruka).
- AIKO-MAIKOETAN HASI. Empezar a poner excusas.  Ez akidak orain aikomaikoetan asi, mutil. Esaidak
argi ta garbi. TAg Uzt 286. Baiña, guztiak batera, aiko-maikoetan asi ziran. Leenengoak auxe esan eutsan:
"Solo bat erosi dot, eta ikustera joan bear dot; parkatu, ba, mesedez". Ker Lc 14, 18.
- AIKO-MAIKOETAN IBILI. a) Estar indeciso.  Onek zirean Pontzen osagilleak erabiltzan asmoak, eta
bilddurrez beste batek aurrea artu ezeion, etzan ibilli aiko-maikoetan. Echta Jos 287. Berri aien aurrean,
erabaki zeatzak artu bear ziran; etzegoan aikomaikoetan ibiltzerik. TAg Uzt 188.
b) Andar con reparos.  Ori zelan egin leiken be, aiko-maikoetan ibilli barik, argiro diño gizartelari onek.
Eguzk GizAuz 153. Ondo zekian etxekoandreak, gizonezkoak etxealdean aikomaikoetan ibilli arren, bein
mendira ezkero, gogoz jaten dutela eskuratu dezaken dana. TAg Uzt 75. Irabazten ezpadegu, eziñak eragotzi
digulako izango da; ez aikomaikoetan ibilli geralako. Ib. 229.
c) AIKO-MAIKOTAN IBILI. "Aiko maikotan, ez-deu[s]keriz" Osk Kurl 33.  Eta semea hilterik nahi
ezpaduzu, etzaite ibili linguistikako aiko maikotan. Osk Kurl 28. Ezkaitezan ibili aiko maikotan. Danok dakigu
etzituala idatzi Lagunak paper hoik. Ib. 175.
aikon.  (Imper. de 2.a sing. fem. de adi, aditu al parecer, aunque la formación no es clara).  Amak orduan
ondo esanezka / dirautsa bete betean: / "Aikon, ementxe garbiro, neska, / emengo poza zer donan". Zav Fab
RIEV 1907, 94 (cf. A Apend: "Aikon, mira (hablando a mujer)").
haiko-pala. "Haiko-phala, pelle, ailes de moulins à vent, etc." H (s.v. phala).
aikor. "(V), uno que aun sabiendo que tiene razón, se calla ante la porfía de otro. Parece que viene de adikor
'afable, propenso a la atención'" A.
ahikor.  Perecedero.  Beragatik ez dira esperanzari dagozkionak lurreko ondasun labur aikorrak, ezpada
animako ondasun betikoak. Arr CDoc 173. Ta emaitz aikor au guretzat sendagai iraunkor egin bedi. Elizondo
KristPE 73 (ap. DRA).
aikora. v. 1 jaiki.
1 ahil (BN-bard ap. A; Dv).  "Terme de charpente, filière" Dv. "Hilera" A.
2 ahil. "En S ahil se dice por 'podrido' y ahildü por 'podrir' (Foix)" DRA.
ahil. v. haril.
hail (forma de imper.). v. ibili.
1 aila (ailla V ap. A; allia (det.) Mg PAbVoc y Dv (V)). 1. Cola de animal. "Queue" Dv. Cf. ailape, ailatsu. v.
buztan, isats.  Belarluziari agirijan ta bizirik daguanian ikusten jakozan gauzaak dira oneek: Buruba,
belaarrijak, [...] allia. Mg PAb 86. Azeri zaarrak allia luze, bera legezkuak bestiak uste. Ib. 120. Bakarrik etorri
banintz, ez eban zaunka aserre usaiñekorik egingo, ta bai urten bidera pozkariaz alliari eragin ta parlanzuban
neugaz ibilteko. Ib. 92. [Lanadun aberiak] badira lodituten diranak atze alderuntz ta daukenak allia ogetabost
librakua. Ur Dial 72. Allia jasua, luzia, ulez ondo jantzija eta adarrak lodijak ta zurijak. Ib. 93 (It, Dv e Ip
buztana).
 "Eztauko barri onek orragiñoko aillarik; esakera onek ezton jakin bear esan gura dau (V-ger)" A Apend.
2. (alla V; ailla V-gip), alle (V-gip; allea det., Añ (V)), alea (det., Añ (V)). Ref.: A (ailla); Iz UrrAnz (allía);
Elexp Berg (ailla). Pedúnculo de fruta. "Pezón de la fruta" Añ. "Tallo, pezón" Ib.
"Mango [...]. Si es pezón de fruta, (V) alea, allea, (G) txortena" Ib. "El pedúnculo (de manzana, cereza, etc.);
allé bat" Iz UrrAnz. "Ailla, aillia, el rabillo de las frutas. Keixak ailla ta guzti batzen die" Elexp Berg. v. txorten.
 Bada aretx batek adar asko dituan legez; fruta alle batek garau asko. Añ MisE 150.
2 aila. "Conexo, allia" Dgs-Lar 7. Cf. 1 aila.
3 aila (aill- V, G ap. A), aile (aill- V, G ap. A), ailu (aill- V-m ap. A). 1. "Botón de hilo" A. 2. "Aille [...]
(G), ojal hecho de hilo y adherido a la tela, presilla" A.

mende.
hailabe (BN-arb ap. A), hallaber (BN-arb ap. A).  "Aguardiente" A.
ailada. v. 1 ailara.
ailadin (all- Aq 476), aladin(a) (G ap. A  Aq 476 (G)), aledin (G ap. A). 1. "Tanto como, alladin, alledin,
aladiña (G). ¿Tienes ahí hasta dos pesos? Alladin, alledin, aladiña, beste ainbeste badet, ya tengo tanto como
eso, otro tanto" Aq 476. "Tanto como eso" A. "Aledin (G), tanto como" Ib. La pronunciación normal parece
haber sido /al'a-/, tanto en ailadin como en ailagina, q.v.
2. (-ill- G ap. A), ailedin (-ill- G ap. A). "Todo lo posible" A. v. ailagina, AHAL ADINA.
ailagabe, allabage (Dgs-Lar).  "Inconexo, allabagia" Dgs-Lar 7.
ailagina (V-m ap. A (aillagiña)), alagina. 1. Tanto. "Allagiña, en tanto grado" Ur MarIl (voc. del final). v.
hainbat, hainbeste.
 Tr. Documentado en la literatura vizcaína desde finales del s. XVIII a mediados del s. XIX.
 Ekusi ezinak eta gorrotuak ailagiña itxutu ez balitu. msOñ 8v. Zek bada allagina engainau, ta itsutu ditu
zeubeen umiak? fB Ic I app. 14. Ara emen nire erraijetako frutu, allagiña dontsutu dozuna. JJMg BasEsc (ed.
1845), 23. Zek allagiña lotu lei gizona lurreko argaltasunetara? Ib. 265. Eta, allagiña mingoztu bere bijotz
guztiz maitegarrija? Ur MarIl 53. Ez ebala berak gura izan allagiña lotu, emon eutsazan erakutsijagaz. Ib. 101.
2. alagina (H (V)). Tanto como. "Autant que" H. v. adina, adinbat, bezainbat, hainbeste (5).  Meza batek
balio dau Yesu-kristoren pasiñoak alagiña. Añ EL2 94 (EL1 84 Jesu Kristoren eriotzeak dun beste). Esker onak
emoiozuz Yaungoikoari, zuk ainbeste bekatu egin ezketiño beste askori alagiña <alegiña> gogortasun erakutsi
ezteutsulako. Añ EL2 66.
- AILAGINAKO (allagiña- V ap. A). a) De tal magnitud. "Tan grande" A.  Uste baldin badozu ez nazala
allagiñako mesedearen duin. Ur Bisit 84.  "Allaginako nekea igarotzea, supporter les plus durs travaux
possibles. Allaginako itxutasuna, la plus grande cécité" H. "Aillagiñekoa (V-m), lo mayor posible" A.
b) (Seguido de oración consecutiva, con zeinda, ze...). Tan (...) que.  Aillagiñako alabantzaak emon eutsazan
Israel guztijak Dabidi, zeinda Erregia sartu zan bere kontra enbidija andi baten. JJMg BasEsc 178. Eta gero
allagiñakua zan konfesetako eukan lotsia ze, ez zan azartuten ezergaitik bere konfesoriari agertuten. Ur MarIl
58.
- AILAGINA (...) ZEINDA (ZE...). Tanto (...) que.  Amodijua [...] aillagina biztu oi da nosbait, zeiñda
azkortuten dau gizonik txaldaneena. JJMg BasEsc I. Aillagiña zaletu zan liburubetara, zeiñda biar arte, ta
jaijegunetan euretan billatuten eban bere atsegiñ gustija. Ib. 1.  Une atan beratan artu eban emakume donga
arek itxura bildurgarri bat, allagiña ze, begitandu jakon pistija ikaragarri bat. Ur MarIl 28.
 (Con part. en función de adj.). Tan (...) que.  Aillagiña penitenzijaz sikatuba, eguzkijagaz baltzituba,
denporeen gogortasun, ta indriskaz azala kallu biurtuta, zeinda geijago zirudijan amesetako begitazinoe, edo
beste munduko gauza bat, kriatura bizija baño. JJMg BasEsc 238s. Aurkitu ebanian luurrian etzunda gizon bat
burutik biatzera lepraz josita, aillagiña zauri ta llagaz ustelduba, zeinda jausten jakozan aragijaren zatijak. Ib.
282.
 Etim. Puede muy bien proceder, como ailadin, de al (<ahal) (o, alternativamente de hain) + ledin o dedin del
aux. intrans. Paralelos y otras posibilidades en FLV 1970, 83s. v. tbn. alaen.
ailako, ailango.  Tal como aquello. v. AILAGINAKO, halako.  Gizonakgaitik zer esan txarrik / inok be
ezi'lei euki, / ailangoakaz aiek idiek / ez dire ibilli beti. EusJok II 109. Jose Manuri ailao [sic] bildurrik / inok ez
deutso emoten. Ib. 108. Euren ganera baña bator zeure eskarra / eta lurran eztago ailako lorarik. "Tan bellas
flores". Laux BBa 22.
ailanto. "Especie de aliso (Pamplona)" (Comunicación personal).
ailape.  Parte de debajo de la cola, culo.  Ez dau inos enzun txakurrak urrian ditubenian azerijak bota
daruazala atzeti, edo allapeti aixiak, onen atsak aztu eragiteko txakurrei oñatzetan usain egin daruena? Mg PAb
174.
1 ailara (aill- Vc ap. A; all- Aq 199 (G)), ailada (aill- AN-5vill ap. A), aillera (A), aillere (H (all-), A), ailaga
(aill- L ap. A Apend).  Fleje de hierro o de madera. "Varas lisas que eligen en los jarales para cellos de
barricas, comportas, etc., allarak (G)" Aq 199. "Fleje, ramas delgadas y rectas, cortadas verticalmente y labradas
por un solo lado, que sirven para hacer aros de barricas o cestas. Muchos impropiamente tienen por sinónimos
mende.
aillara y zumitza. Se distinguen en que aillara es 'fleje labrado sólo por un lado', zumitza es 'fleje labrado por los
dos lados'" A. v. EREINOTZ-AILARA.  Eta oez ostean, zenbat pipol, arraun, allere, barrika ta tonel landuak
eta landubagekoak igorritzen dira Erbeste urrunekoetara ontziak betean? Izt C 129. Burdinazko zatai ta aillarak
sutan sartu ta txingura-ganera porrikaz ekarri ta taunk eta taunk, taunk eta taunk ekin eutsan San Martinek
lanari... A EY II 312. Bi ailara kurtzetara lurrean irarrita. A EY IV 60. Ta urre utsez estal ezazu barne ta
azaletik, eta gañetik inguru guzian urrezko allara bat ezarriozu. 'Coronam auream per circuitum'. Ol Ex 25, 11
(Ker urrezko egal bat).
 (Como segundo miembro de comp.).  Aren burutik erori lore-aillarak lur gainean zeuden. Ibiñ Virgil 48.
2 ailara. "Aillara [...] (V, G), silvestre" A.
ailaragin. "Aillaragin (V, G), flejero, el que se dedica a cortar flejes" A. v. 1 ailara.
ailaragintza. "Aillaragintza, el oficio de flejero" A.
ailardina. v. ailargina.
ailargina, ailardina.  "Aillardina-la (jostatu) (Sal), (jugar) a la aillardina. Aillardina, mozkordina, kontan dela
kontan (Sal), dice un niño tocando alternativamente a cada palabra los dos puños cerrados de otro niño que
oculta en alguno de ellos un objeto" A. "Ailarginala (BN). Ailargiña? Mexkondina? Kontan dela, kontan.
¿Tienes? ¿Qué tienes, coqueta? Que está en esta mano, ésta. [...] En Ochagabia, valle de Salazar, llaman
ailardinala (jugar) a la ailardina" A EY IV 274.
ailarna. "Aillarna (Sal), costura" A.
ailaska. "Aillaska (B), ruido, bulla" A.
ailatsu.  De cola grande.  Artu dezagun, diote, lumati ederra, / Gangor gorri, allatsu, buru arroa, / aragiz
lodi, mamintsu, mardoa. Mg in VMg 95 (ref. a un gallo; v. tbn. Zav Fab RIEV 1907, 532).
aildailu. "Tembleque, adorno de la cabeza, aildallua" Lar.
aile. v. 3 aila.
ailear. "La capa exterior del montón de arena y de grava depositada por el agua en la orilla del río" Asp Leiz2.
ailegaera, allaera (AN-larr ap. Asp).  "Allaera, llegada en carreras, competiciones deportivas" Asp ANaf.
ailegatu (V, G, AN, B; Lar (all-), Aq (G, AN)), ellegatu (AN), alleatu (V-gip, G-bet), allagatu, allatu. Ref.:
Bon-Ond 158; Ond Bac (ailatu); Iz Als (uzterriya), ArOñ (alleaitten); Holmer ApuntV; EAEL 269; Elexp Berg
(aillegau).
 Llegar. "Más es el ruido que las nueces, urrungo eltzeak urrez, allegatu ta lurrez (G, AN)" Aq pág. 63. AxN
explica heldu (118, 527 etc.) por allegatu. v. heldu, iritsi.
 Tr. Exclusivo de la tradición meridional, más empleado por autores guipuzcoanos y alto-navarros que por los
vizcaínos. Desde mediados del s. XIX se documenta casi exclusivamente en bersolaris y autores de estilo
popular. La forma general en textos vizcaínos y guipuzcoanos es allegatu. Hay alleatu en Soroa, Anduaga (tbn.
allegau) y Villasante, allatu en Arrantz (155) y allaatu en Anabitarte. Hay tbn. allegatu en Echenique, CatB y
CatUlz (en éste junto a allagatu), ellegatu en un texto de Langarika y en Lizarraga de Elcano, y allagatu en el
catecismo de Uterga. En DFrec hay 32 ejs. de ailegatu y uno de aillatu.
 Rezelotan, allegatuko ote zan edo ez ote zan. OA 151. Ni zugana allegatu, ta burnia sutegian baño irazakiago
irtengo naz. Cb Eg II 39. Palestinara txit ondo allegatu zan. Cb Eg III 325. Santutxoa zijoan lekura allegatu
ziran, ta emen marabilla bi ikusi ziran. Cb Just 105. Nola oriñek deseatzen duen ureren iturrire ellegatzea
(Langarika, s. XVIII). ETZ 157. Nai-zúte bada ártu onzirá: eta berealá ónzia ellegatu-zé lurrerá, zeintará
zoézin. LE Io 6, 21. Ene denbóra eztá oráño ellegátu. Ib. 7, 6. Allega zaiteze Altarera astiro, ta moduz, zeuroen
Jangoikoa errezibietara. Añ LoraS 60. Onetarako baraurik, ta bekatu larri edo mortal gabe allegatu bear
degula; eta onela allegatzen gerala geitutzen digula grazia. AA III 589. Nola allegatu bear du kristabak
komekatzera? CatB 72. Zenbat gauza dago kristaba obligaturik yakitera adimentura allegatzen denean? Ib. 22

mende.
(CatUt 37 allagatzen, CatUlz 13 allegatzen). Allegatu da bada / gabaren erdiya. Echag 64. Bederatzi eun urte /
Noe izatera / allegatu izan zan. It Fab 228. Nork esan astoaren / beldur laborria, / noiz allegatuko zan / beraren
aldia? Ib. 43. Allegatu da ordua. Echn Mt 26, 45. Boza iritxi liteken tamañara allegatu bezin laster. Bil 163.
Garbitasunaren eta santutasunaren espillu, irudi eta izatia bera izatera eldu eta allegetako gauza gitxi bat
bakarrik biar dauena. Ur BulaAl 42. Sinistatzera allegatu zala ezikan etzala izango iñor gizonik lurraren gañean
beragan bezela bi gauza oek alkartzen zituenik. Aran SIgn 46. Eta danok deseatzen degu allega dedilla len baño
len aren ezurrak Guadalupeko eleizatxora eramateko eguna. Otag EE 1887a, 243. Allegatzen bazaio / iltzeko
garaia. Noe 61. Azkeneko bertsora / orra allegatu. Xe 227. Allegatu zaizkigu / soldadu trastiak, / batzuek onak
eta / gaiztuak bestiak. Ud 45. Ez gera beñere alleatuko, burnizko bidian ez jartzeko seta orrekin. Sor Gabon 73.
 (s. XX). Zaumenture allagatu diren bataietu guziek. CatUlz 34. Donostira allegatzian erosiko dizut zaldi bat.
Iraola 65. San Bizentera nua ia sermoira allegatzen naizen. Ib. 72. Eta lagunak ondotik al zutenean ura biño
geroxeago allegatu ziran. Goñi 32. O! au tranzia! allegatu da nere azken ordua! Ill Pill 25. Egun batez aurretik
/ jakiten zuben len, / tenpestadia noizko / allegatuko den. Arrantz 130. Allegatzea naikua egin du / aitona
gixagaxuak! Tx B I 216. Gazte denborak aldegiñ ziran, / allegatu zait zartzia. Tx B II 122. Egune zala ta egune
zala / bart idargie zanian, / egunerako allegau nitzan / zazpi legue bidian. Canc. pop. in SMitx Aranz 124. Izar
txiki-txiki aietan mundua sortu zanean tren espres bat atera balitza, oraindik ere etzala mundura alleatuko. And
AUzta 74 (64 allegau). Eta Gabonak allegatu ziren. Arti Ipuin 25. Zesarrek bezala esan dezaket; ueni, uidi, uici.
Allega, ikus eta bentzu. Arti Tobera 272. Urrungo eltziak urrez: allegatu ta lurrez (AN-erro). Inza NaEsZarr
2334 (tbn. 2357 (Ae)). Aldendu beharra ailegatu zenean, estu eta larri lotu zitzaidan besarka. MEIG IX 99.
v. tbn. Allegatu: ETZ 116 (Muruzabal, 1761). Ur Gen 24, 42. Zab Gabon 31. JanEd I 25. PE 123. JanEd II 142.
Allatu: Arrantz 155.
 (Con -ra, -raino). Alcanzar, llegar (hasta).  Lurreko txingurri, edo ar txiki batek, buruaz zeruraño allegatzen
dan Jigante batekin zer du zer ikusi? Cb Eg II 33. Orra nere kariñoa zenbateraño allegatzen dan, nere aingeru
maitea (G, 1761). ASJU 1983, 21. Ainbesteraño allegatzeko peligrorik ezagutu bage, eta ezagutzeko obligazio
bage. Gco II 61. Pekatu mortalaren gradora edo mallara allegatzen eztanean ere. Ib. 14. Atozte, egin ditzagun
guretzat erri eta torre bat, erpiñarekin zeruraño allegatzen dana. Ur Gen 11, 4. Bai arako zulezko eskallera,
Jakobek lurretik zeruraño allegetan zala ikusi euenian. Ur BulaAl 30. Ezin, nere eskuak ezpaitira ain gora
alleatzen. Vill Jaink 67.  Zergatik gizon aiek zutena eskatzen, / Fortuna emateko etzan allegatzen. AB AmaE
334. --Amarra zak or. --Bigarren birurriya emateko, ezta allegatzen. Iraola 102.
 allaatu. (Con ines.).  Nenbillen, nenbillen, allaatu nintzen Sunbillen. Anab Poli 72. Genbiltzan, genbiltzan,
allaatu giñen Tolosan. Anab Aprika 39.
 (Con dat.).  Ezta izan kreatura guzien artean Maria Santisimaren onziaren zabaltasunari edo anditasunari
allegatu zaionik batere. Gco I 461.
- IA AILEGATUAN. Casi al llegar.  Iya arraira allegatuan / tsis pasa ziñan aurrera, / modu orretan nastu
zenduben / bizikletaren karrera. Tx B I 185.
ailetse. "Ailletse (V-ple), presilla" A. v. 3 aila (2).
hailgatu. v. harilkatu.
hailgeta. v. harilketa.
hailgo. v. harilko.
hailibatu. "(S; Foix), inciter" Lh.
ailibre. v. ailorbe.
ailimar. "Combustible, allimarra" Dgs-Lar 6. "Aillimar (V-ger), astillas que se secan junto al horno, para
facilitar su combustión" A.
ailis (AN-5vill, L-sar-ain (ailliz), BN-lab; SP, H (L; all- BN)), airis (L, S; Dv), alis (AN, BN; VocBN, Dv (S),
H), ailles (B), anis (Hb ap. Lh), aris (Hb ap. Lh). Ref.: Lcq 175; A (aillis, airis, alis, ailles). 1. (Adj.). No
fermentado; mal fermentado. "Aillisa, allise" SP. "Airis, qui n'es pas levé, en parlant du pain" Dv. "Ailisa (L),
allisa, alisa (BN, S), pain fait de pâte non levée" H. "Pan mal fermentado" A. v. OGI-AILIS.  Eta etxean
sarthu zirenean, xuxendu zuen onthuruntza, eta ophil airisak ere; eta jan zuten. Dv Gen 19, 3 (Urt lemamirik
gabeko ogiak, Ur legami gabeko ogiak). Bainan ogi-labean errezko sakrifizioa eskaintzen baduzu, izan behar da
irin zethabaturik, erran nahi da ogi altxagarri gabeak, olioz bustiak, eta ophil airisak, olioz ferekatuak. Dv Lev

mende.
2, 4.
2. (Sust.). Pan ázimo.  Hargatik besta egin dezagun, ez altxagarri zaharrarekin, ez eta maltzurkeria eta
tzarkeriako altxagarriarekin, bainan zintasuneko eta egiako airisekin. Dv 1 Cor 5, 8 (Lç altxagarri gaberiko
ogiz). Airisetako besta-burua idukiren duzu. Dv Ex 34, 18. Eta airisetako lehen egunean, zeintan imolatzen
baitzen Bazko bildotsa [...]. Dv Mc 14, 12 (HeH ogi altxagarri gabetako lehen egunean, Ol Paska ta Otillak,
IBk Ogi Hilen egunak, IBe Otilen lehen eguna).
3. "Levadura, legamia, oranza, ailisa" Lar.
4. "Bazko-bestak deitzen ziren Airisak edo Azimak zeren beste hetako zazpi egunetan ez baitzen zilhegi jatea
ogi airisak edo azimak baizik, erran nahi da altxagarri edo lemami gabekoak" DvHtoy 230n.  Bada, bi egunen
buruan ziren Bazko eta Airisak. Dv Mc 14, 1 (DvHtoy airisak; BiblE legamigabeko ogien jaia).
ailistasun, airistasun (Dv).  "Défaut du pain qui n'est pas assez levé" Dv.
hailkatu. v. harilkatu.
ailki. v. 1 aulki.
hailko. v. harilko.
aillallo. 1. "(BN-lab), pasearse (voc. puer.)" A.

2. "(V-m), gandul" A.
aillart. v. allert.
aillauda. v. alauda.
 aillekitu. "(BN-lab), levantar" A. Azkue saca ese participio del siguiente ej. de Axular 173 (V 116): "Deus
gelditzen bazaika ere, bilondoak, hondarrak, zahartzekoak gelditzen zaitza. Eta gaixtoeneko kontuan, aillekitza
hek ere, edo hek bedere geldi", donde aillekitza es forma vb. auxiliar con pref. de votivo ai(t)-.
aillera, -llere. v. 1 ailara.
ailles. v. ailis.
haillikatu. v. harilkatu.
hailliko. v. harilko.
ailliotz. v. ahotz.
aillizar. v. alizar.
aillueta. v. aligot.
aillurbe. v. ailorbe.
ailorbe (V-gip, AN; all- Lar, Añ, H), ailorba (V-gip), ailibre (Dv (alli-), H (allibria, det.)), aillurbe (V, G, L),
allubre, allebre, allubri, allebri. Ref.: Lcq 70; A (aillurbe, allibre, allorbe); Urkia EEs 1930, 43; Asp Leiz
(allorbe); Iz ArOñ (aillórbia); Etxba Eib (allorbia); Elexp Berg (aillorba).  Alholva, planta de la familia de las
papilonáceas (Trigonella foenum-graecum). "Soroan ereintzen diran gauza nausienak abek dirade: [...] allorba,
pagotxa, anka-bakar [...], olo, txillar baltza, [...] (V-gip)" Urkia EEs 1930, 43. "Allorba usaiña dauka esne
onek" Etxba Eib.  Garia, artoa, [...] allorbea, pagatxa, zalka, liñoa, eta beste gauza asko egin ta biltzen dira
Gipuzkoako lurrean. Izt C 26s. Frantzian, aziendei ematen diote belhar, faruxa, trefla, luzerna, allibre [...] eta
bertze asko gauza. Dv Lab 259. Aurthen etxe ondoko landan allibre erainen dugu laneko idientzat. Ib. 93s.
Phistuak diren trefla, allibre eta bazka berdeak igeltsuztatzea. Ib. 204. Ailorbe ta liñoa edo agor-liñoa San
Migeletan [ereiten dira]. A Ezale 1897, 326. Zelaietako pagotxak eta / allorbe ondu xamarrak. Ezale 1898, 354.
Aphirilaren beldurrez, eremu ederra eraiten zen gero bazka ferdez: olo, allubria edo zingila. Barb Piar I 53.
mende.
Aruntzago, berriz, segaz allurbea ebakitzen. TAg Uzt 152. Bere etxean allorberik ez daukatela esan zidan.
JAIraz Joañixio 249. Hek dira hiru lau hostotako belharrak, hala nola luzerna, trefla, faruxa, allebria. Herr 23-
6-1955 (ap. DRA). Allebria, olo berdea, luzerna, trefla eta falutxa. Herr 11-8-1956, 4.
 Esne onek allorbe gozoa dauka. JAIraz Joañixio 249.
- AILORBE-LORE. Flor de alholva.  Azun-ostoa ere or zegon, gure soiñekoak erre naian. Or zegon aillorba-
lore zakarra ere. A Ezale 1897, 149a.
ailotz. v. ahotz.
ailper. v. alfer; alper.
ailtxatu. v. altxatu.
ailtzin. v. aitzin.
ailtzur. v. aitzur.
ailu. "Aillu (Sc), cosa enorme" A.
ailu. v. 3 aila.
ailubi. v. aulubi.
ailuixa (V-gip ap. Iz ArOñ).  Grito, chillido. "Ailluixia, orrek jo ittu ailluixaak! ailluixaka, ailluixa bat" Iz
ArOñ.
ailuixaka. "Ailluixaka, chillando" Iz ArOñ.
ailuki. "Ailluki (V-m), devanadera" A. v. harilkai.
aimai-ezkila. v. ABEMARIA-EZKILA.
aimant (Chaho), aiment, aiman.  Imán.  Hala nola aimantaren bertute ixilaz eramaiten den burdinak
hainitz bertze burdin bata bertzearen ondoan bere gana baitakharke. SP Phil 289s. Jainkoak aimentaren gisa /
Hedoipetik du thiratzen. Gç 193. Aimantak edo Norteko harriak ukiturik. He Phil 290.
- AIMANT-HARRI. Piedra imán.  Nola burdina, ezin darraikidikeonean aimant-harriaren erakartzeari,
diamanta aitzinean edo bien artean izanez, oldartzen baita aimanta gana, diamanta urrundu den bezain laster.
SP Phil 420 (He 424 Norteko harri). Zelaneko errege batek entzünik aiman harriak bizia lüzatzen ziala. Egiat
190.
aimari. v. ABE MARIA (PURISMA) (s.v. 1 abe).
aimaria. v. abemaria.
ahimen. "Consommation, épuisement" Dv.
aimenge. "Aimenge, yo (gitano vasco). Daranatz" DRA. "Aimengen, mío (gitano vasco). Daranatz" Ib.
aimi. Neol. atribuido erróneamente (sg. NeolAG) por Azkue a Arana Goiri. Cf. A Eusk 1918, 193: "Zein ote da
Abandoko euskalariak sortutako itz auen oingaia? Aimi 'tomate' (ari-bi-tik artu zuela dio berak), gedin 'vocal',
kulatz 'punto'".
ain. v. agin.
ahin. v. arin.

mende.
1 hain (gral. (no Ae, Sal, R); SP, Urt I 149 (+ hañ), Lar, Añ, Izt 7v, Gèze (hañ), VocBN, Dv, H), aen (V), aren
(V-ger), gein (Ae), kain (Sal, R). Ref.: Bon-Ond 171; A (aen, hain, gain, kain); EY III 340; EI 97-98; Iz Ulz
(ezta); Elexp Berg; Gte Erd 147.
 Tr. La forma arcaica aen la emplea Micoleta (y modernamente Orixe), pero ya en textos vizcaínos anteriores
se documenta ain. Hay kain en textos salacencos y roncaleses, y gein en aezcoanos. En DFrec hay 725 ejs. de
(h)ain y 2 de aiñ.
1. Tan. "(No le doy tan) cerca [...], aiñ ur eztiot ematen" Lar. "(Ni) tanto ni tampoco [...] ez ainbat, ez ain gitxi"
Ib. (cf. HAIN GUTXI). "Tan diestros, tan agudos, tan puntuales, ain argi, ain zorrotz, ain meak munduko
gauzetan" Izt 7v. "Ezta añ onáre, no es tan bueno" Iz Ulz. v. honen, horren.
 Tr. De uso general. Aunque originalmente se refiere al 3.er grado demostrativo, ya desde los textos más
antiguos parece ser empleado indistintamente para todos los grados.
 Arima gaixoa dabilela norat ahal dagien; / hain biaje bortitzian konpainia faltatzen. E 27. Nola oren batez
desolatu izan dirade hain abrastasun handiak? Lç Apoc 18, 16. Ekusirik Silverok ain kruelmente bere Sirenak
trataetan lebela. Lazarraga 1143r. Ain egin jat atz andia. Ib. 1190r. Ez dauko Peru Garziak bearrik / ain gatx
andia apukadua gatik. TAV 3.1.5, 76. Bada pena eta trabaju ain andi ohetarik libratzen gaitu Iaungoikoak. Ber
Trat 92v. Nola sofrituren dituk hain dolore biziak / doloratzen auenean hain arantze ttipiak? EZ Man I 115. Ain
egun alegrea. EgiaK 90. Erleak, hain gauza ttipiak eta flakoak, bethatzen du mundua eztiz eztitzeko eta ezkoz
argitzeko. Ax 35 (V 21). Bada zelan xaigiten da aen goxeti ezpadabil ondo? Mic 13r. Eta alan, ain ardura
andiko negozio baten, bear dau begiratu leenago, zelan doean konfesoreen belaunetara. Cap 87. Zuzaz berzerik
/ nehor maiterik / eztudalarik herrian, / zu bezain gorrik, / ez hain gogorrik / eztudala d' agerrian. O Po 11. Hain
flako, arin eta mudakor garenaz geroztik. SP Imit I 22, 6. Gorphutz hilla, lehen arima / haiñ ederraren egoitza!
Gç 88. Orotrat ere hain osagarrisü den manü haur. Bp I 19. Aithortzen dut egiazki eta garbiki, ni enaizela gai
hain eginbide handieri ekhiteko. ES 123. Ez nuen uste aiñ gogor egongo ziñatela San Agustiñen argiarekin. Lar
SAgust 7. Pensa zazu, orai haiñ xarmagarri zaizkitzun objet horiek, zer izanen diren hill-ondoan. He Gudu 140.
Estonatzen nüzü, nula hañ thenpora llabürretan solajatzen, eta hañ eztiki besarkatzen naizün. Mst III 8, 1.
Itsasoa ta itsasoko aizea ain asaldatuak ekusi ta joan ziran lasterka. Mb IArg I 194. Baña ai nere ditxa gabea!
Estimatu bearrean, ori añ erraz galdu det! Cb Eg II 19. Hain errexki zuen buruei barkhatzen diotzotzuen huts
arin hek, sentitu gabe Jesus zuen ganik urruntzen dute. Mih 121s. Zer lazturaz, zer trublez ez da bethea Juie hain
garratzaren aitzinean interrogatua den arima dohakabea! Brtc 126. Zergatik Jainkoak ain gogorkiro kastigatu
zuan Erri hura? Ub 113.
 (s. XIX). Zegaiti izan eben kastigu ain latza? Mg CO 175. Eta ala ere aiñ ardura bage pekatu mortala egin
dezue. Gco I 10. Zeren guri betiko zori on eta bizitza emateko, gauza guziak añ ederki prestatu dituan. AA I 542.
Zer sakrilejio ez liteke bada, Jainko bati hain goraki eman diodan hitza haustea? Dh 116. Oh, kristinaubaren
itsutasuna, ain Jaungoiko andijaren bildur ez izatia! fB Ic I 56. Berez ezin igarri leike ain ezkutuban, ain isilian,
edo ain urrin daguan gauzia. Astar II 38. Orai munduan hain hedatuak diren kongregazioneek beren hastapena
eta ethorkia zor diote Aita Joannes Leon Faminguari. JesBih 388. Begiek eztiela deus ere ikhusi hain ederrik.
UskLiB 69s. Urraren olioa ez da ain ona argitarako ez bada. It Dial 106s. Eta ain denpora luzian, ez dot eukiko
une edo instantetxu bakar bateko atsegiñik? Ur MarIl 41. Gizon ain donga bat. Ib. 113. Peisant batek ikhusirik, /
fruitu hori hain gordoa, / girtoia aldiz hain flakoa. Gy 12. Arraro heldu dire hain gizon hautuak. Hb Esk 130.
Izar maite nuena / ain biyotz guztitik, / juan zan Donostitik. Bil 139. Justiziyari parte / emate ezkero, / ain errax
libratzekorik / enuan espero. Xe 175. Nora biurtu jaku kaiola euskerazko au? / zelan jarri da aiñ basamortu
mututua? AB AmaE 168. Añ azkenetan zegoela eziñ sinistu zuten. Arr May 101. Bainan nola egin zen bizitze bat
hain gogorrari? Jnn SBi 114. Eta ez eban izango / ain errez igarten, / oikoak ezpaleutso / emon iragarten. Azc
PB 250.
 (s. XX). Iaketa kain on baizau gore uskara, nik ere ala egin nazake sar lakion buruko unetraino. Mdg 129.
Itxasoa ain aserre egon ezkero. Echta Jos 62. Eztakit seguru esateko, baña erropa zuriz ez nago ain gaizki.
Iraola 112. Halako eremuak gure oinetan ikusiz eta guhau hain ttipi, hain ezdeus. JE Bur 161. Etzan ba aiñ
itxusia gure Simona; baiña aiñ ederra ere etzan. Urruz Zer 89. Ekin eta ekin lortu eban argi izpitxo bat sartzia
illundasun ain sendo artan. Kk Ab I 49. Eta, egia erraiteko, hain ona ere zen aphez maitea! Barb Sup 2. Ain
gaiztoa izan balitz, etzan gerratik misioetara joango. Or SCruz 131. Yakin begi berorrek, oinbeste diru bilduta
bere, enebala ikusi sekula aen gizon zikoitzik eta zuurrik. Or Tormes 17 (Mi 114 y Eus 36 tbn. aen). Erioa ain
urbiletik ikusi zuelarik, gogoa argitu zitzaion. FIr 146. Ain maite dodan oia itxi amaituta. Laux BBa 12. Eta
gizonarentzat ain maitagarri dan azkatasuna, non da? Eguzk GizAuz 105. Baña, Malentxo, zer gertatu zain ain
bat-batean gaizkitzeko? TAg Uzt 274. Libe emaztetzako ain atsegin bazaik. Ib. 288. Aren sendoak zelan egozan?
(V-ger). ¿Cómo estaban tan fuertes?". A EY III 340. Berak ezetzen zion goizero usaiki ederrez, garai batean ain
zabar eta zikin euki zun adats ederra. Etxde AlosT 56. Orrekin esan nai nizuke ain ona izan bear ez duala.
JAIraz Bizia 77. Notarioak gaxoa ain txarto ikusita, orduntxe bertan eskatu eutsan testamentua. Bilbao IpuiB 28.
Zure adiñetan, ea nok irabazi legian orrenbeste diru, eta ain errez. Erkiag BatB 33. Baña ludia ain eder eta
aberats izanik, zerbaiten zai zegon. MAtx Gazt 13. Ikertzale zonbeitek diotenaz, ez omen du horrek hain aspaldi.
Ardoy SFran 11. Zortzi seme-alaba / errez da esaten, / azitzia ez da ain / erraza izaten. Uzt Sas 28. Garbi
mende.
agertzen da han [Ameriketan] euskaldun arraza, / denak gure herriko kantu eta dantza, / gaur ez da hain
euskaldun gure aunitz plaza. Xa Odol 231. Inguruko eta ez hain inguruko hizkuntzak. MIH 395.
 (Con nola, zein, etc.). Tan (...) como. "Gu haiñ ungi nola hek" Urt I 68. "Ez da hain ontsa lanean hari nola
lehen" Dv. "Hain ona da nola maithagarria" Ib. (s.v. nola). "Ain antxinakoa zein bera, autant ancien que lui-
même" H (s.v. zein). v. bezain.
 Tr. Documentado desde Dechepare, es de uso general hasta el s. XX, en que se hace escaso: además de en
algunos textos de menores pretensiones de corrección, sólo se encuentra en Echeita, J. Etchepare, ArgiDL (165),
Barbier, Villasante, Arradoy y Berrondo. El empleo más extendido es con nola; los escritores vizcaínos lo
emplean gralmte. con zein (que tbn. usan Oihenart y Lardizabal) o zein da; Moguel lo usa con zelan, e Iturriaga,
Bilintx (135) y Berrondo con non.
 Munduian ezta gauzarik hain eder ez plazentik / nola emaztia gizonaren petik buluzkorririk. E 127. Ezen ezta
deus hain desiratzekorik, nola haren irudira konforme izatea. Lç Ins D 5v. Geratu zidin bakotxik eta ain
konsuelo gutxigaz nola inork pensadu ezin leian. Lazarraga 1143v. Etxajaunen saria ezta ain koikari zein dirudi.
RS 497. Ain denbora gutian nola baita Epistola erraten dena. Ber Trat 45v. Ain presentean [...] nola obratu
zituenean. Ib. 16r. Arranoa hain erraxki nola arin illhantzak. EZ Man II 15. Hain ongi pagatu behar da bata
nola bertzea. Ax 243 (V 163). Hain aita honratuaren umea naiz nola zu. (Alsasua, 1645). FLV 2005, 318.
Zerren da dustiz aen gogorra / zein diamantezko arria. Mic 11. Gizonak egin dagiela aen majestadeen
borondatea ain bioz osoagaz zeinda angeruak zeruan. Cap (ed. 1893), 37. Esku erri et' ahurra / hain xuri, zein
elhurra. O Po 38. Hain prestik egon behar duzu pairatzera, nola boztera. SP Imit III 17, 2. Haiñ gorri nola
eskarlata. Tt Onsa 23. Siñhesten dut hain egiazki / zarela Jesus Hostian, / nola baitzare dohatsuki / Parabisuko
glorian. Gç 39. Haur hain goratü izan dela, nola bere büria beheratü baitzian berthütez. Bp II 108. Haiñ gogotik
izan behar duzu pobre nola aberats. Ch III 17, 3. Hañ gogo hunez behar dütügü irakurtü librü debotak [...] nula
goraki [...] egin izan direnak. Mst I 5, 1. Gure izkeran tropo ta figura diran guziak añ ederki datozela nola
Latiñean. Cb EBO 40. Ez da egundaino gerlaterik hasi hain sainduki nola israeldarrena. Lg I 242. Hitz horiek
hain ungi begiratzen diote bere izanei iosiak ezdiren aberatsei, nola [...] pobrei. Mih 79. Ain bána nola pábo
erreala. LE Prog 122.
 (s. XIX). Bere atsakaba [...] izanarren ain sendua zelan amarena. Mg CO 65. Ezta ain erraz, zein askok uste
daben. Añ EL1 123 (EL2 109 zeinda). Ezta [...] meatze aiñ [...] baliotsurik nola dan guri gure jaun onak egun
oroko lanetan utzi digun meatzea. AA III 363. Ain gogoz urrinera, zein urrera. fB Ic I 52. Modu txarrian bada,
ain dago pobre zein da lauzuri ezpaleuka. Astar II 163. Jesu-Kristoren Odol preziatua [dago] hain egiazki eta
errealki nola baitago Zeruan. CatLuz 36. Zeinak hain baitire baliosak eta premiazkoak nola baitire errexak.
MarIl 19. Halere hañ maite naite / nula artzañak otsua. Etch 302. Txispa batekin amar / urteko gaztea / ain da
bortitza gaur non / gizon goiantea. It Fab 102. Bazkatzeko aiñ ona zan nola Kabretongoa. Izt C 146. Yendea
yendetik / hain da bertzelako / nola xakurtto bat / astotik baidago. Gy 22. Sodoma eta Gomorra atzen-juizioko
egunean ez dirala ain gogorkiro artuko, zein etxe edo erri hura. Lard 393 (384 ain... zein da). Ain ona da eztija
osagarritzat, zein janaritzat. Ur Dial 10s (Dv hain... nola; It bezin ona, Ip bezañ hun). Bien biotzak aiñ zeuden
elkarturik, nola beste orduz Dabid eta Jonatasenak. Bv AsL 190. Ez dala ain eder zein da luma berdea. AB
AmaE 260. Ah! Incarnacionek izan balitu besoak eta eskuak hain azkar nola baitzuen mihia abil! Elzb PAd 59.
Eginbide hori hain hertsia da nola mezaren entzutea. Arb Igand 183. Deus etzaio hain gaitzi nola
eskergabekeria. HU Aurp 157. Ain zuri egoan bere arpegia zein argizagia. Azc PB 160.
 (s. XX). Ezaldago Nefarro guziuan iri kain lazorik nola kaur, ikasgiuaren gainian. Mdg 122. Ain urre euken
Mundaka zein Bermeo. Echta Jos 39. Deus ez doako hain guti [...] nola eskolaren emaitea. JE Bur 54. Urak
eztra kain andi eta eztie kainberze aragi nola azkandari Shoropshiredorrnenak. Garral EEs 1923, 83. Espainiako
errege ez zen hain dohatsu izan behin ere, nola baitzen, arrats hartan, Migel Pocodinero. Barb Sup 38.
Iturburura joatea ezta ain makur aundia nola den tarteko oietan gelditzea. Vill Jaink 32. Nehoiz etzauku hain
"jaun" agertu nola bere ametsek dutelarik bat batean bere gisa utzi. Ardoy SFran 303. Sekulan ezta zaldunik
izan / damaz aiñ-ongi serbitua / nun Lanzarote Bretañatikan / onuntz zanean bildua. Berron Kijote 145. Euskara
bat zen beretzat, eta hain euskara hangoa zein hemengoa. MEIG V 105.
 (SP, Urt I 63, Lar, Añ, Dv, H). (Seguido de oración consecutiva, con non, ezen, eze, ezi, ze, o (sin conjunción)
con bait- o -(e)la). Tan (...) que. "Hain zuhur da non ezpaitu bere parerik" SP. "Tan, siguiéndose que, aiñ non,
ain zein" Lar (v. tbn. Añ). "Ain daki ederto dantzan ze edozeiñek esango leuke maisuagaz ikasi dabela (Vc)" A.
"Hain dohatsu zen, denak barkatu baitiozkate, il était si heureux, qu'il leur a tout pardonné" Lf Gram 771.
 Tr. De uso general. Al Norte aparece casi exclusivamente con non (sólo encontramos ejs. con ezen en Axular,
Materre y Voltoire (185), y con ezi en Oihenart). Entre los guipuzcoanos, asimismo, non es la conj. más
empleada, aunque tbn. hallamos, con menor frecuencia, ze, ezen, eze y ezik. Los vizcaínos emplean ze, algo
menos eze y zeinda, en incluso en alguna ocasión (en BBizk) nola. Las construcciones con bait- o con -(e)la son
modernas (si exceptuamos los ejs. de dialectos pirenaicos). Cf. Gte Erd 207, donde se rechaza el empleo del suf.
-(e)la.
 Non ezpaitu bere burua hain bekhatore ezagutu nahi non Redenptore prometatuaren behar den. Lç Adv ***
2r. Eskuetan eukan arpea iramo eben, ain furia andiaz eze utra pedazu asko egin zan. Lazarraga 1142r. Hain
mende.
ziren erho eta itsu ezen imajina hek [...] ohoratzen baitzituzten. Mat 103s. Hain ongi enbalatua nun ezpaitu
perillik bustitzeko. Volt 215. Da ain gaistoa bekatu mortalea, eze ilzen baitu egiten duenaren arima. Ber Trat
94r. Daude ain atenzioreki eze [...] ezpaitirade meneatzen beren lekuetatik. Ib. 30v. Eztu nahi puni dadin hain
desohoratuki / Ifernuko non burreuak solament dezan uki. EZ Man I 118. Ezen hain behera eztu ozeanak
ondarra, / nondik athera berunaz eztezaten legarra. EZ Man II 127. Vespasiano Enperadoreak hain zuen
kondizione ona [...], ezen nahi etzuen bezala [...] nehor minzatzen zeikanean [...], disimulatzen zuen. Ax 313 (V
208; v. tbn. 15 (V 6) hain... non). Erria izanik ain banatua [...] zeinda akudidu ezin leien [...] elexeetara. Cap
(ed. 1893), pról. Ona Xauna, ta aen ona ze baliz obago ez leuke montako ezer. Mic 14v. Haren eder izana / da
hain gauza bekana, / ezi eztuela kiderik / baita jenden errana. O Po 31. Zure flakotasuna hain handia dela non
hargatik bertzeek baino beharago duzula norbait hel eta lagun dakizun. SP Phil 543. Hain duk eztia [Jesus] non
bihotzak / baititu bereganatzen. Gç 80. Uste al dozu Bizkaian / ain jente biguna dala / nola zeuen alardeen /
bildurrak dagoezala? BBizk 10. Zeren geure hitzkuntza propiala baitarabilagu hain nahasia eta trukhatua, non
Eskualdunok gerok pena eta neke baitugu elkharren aditzeko. ES 398. Emazu [zure burua] haiñ behera non
bapedera baitabilke zure gaiñean. Ch III 13, 3. Garturik irten zan ain biziro, / non arraio bati da berdindu. Lar
Gram 391. Hain muthiriak baitire, non ez baita behiñere posible haukiekiñ ez bakerik ez astirik izatea. He Gudu
99. Añ lotsa, ta pena andia Monikak artu zuen non bere biziko ardoa ala edatea utzi zuen. Cb Eg III 365 (II 199
añ... ze). Ain dago argia, ta ederra / zer dirudi Zerua. GavS 9. Delakoz [...] handiago izan nahiaz haiñ betherik
non jende güzien zerbützü egin e'lirokienak, arrotz beitütie. Egiat 212. Dire ain biótz értxiak, ezi daude beti
afanaturik ez utzináies kéa ere etxétik. LE Prog 110. Sortu zan gose ain ikaragarria non amak beren semeak
jatera behartu ziran. Ub 111.
 (s. XIX). Daukat bekatu bat ain itsusi ta lotsagarria, ezen ezdet konfesatu urte osoetan. Mg CC 108 (190 ain...
non). Baña ain dollorrak izan dira, zein da ez deusten atera trago bat. Mg PAb 44. Estu eben ain irme
metarrira, ze, istanda egin eutsan eskuturreti odolak. Añ EL1 212. Etxeak badira ain ganora bakoak non alkar ta
erabatera lo egin izaten dabe nasturik era guztiko personak. Añ LoraS 161. Añ zan eder eta galaia, non ura
ekusteagatik leio eta balkoietara irteten ziran damak. AA II 41. [Gauz oek] aiñ premiazkoak dira, ze, oek jakiñ
gabe [...] eziñ salba ditekean. AA III 588. Bekhatutik beiratzeko hain xede sendoa [ukhan dut], non egiazki
bainitagon zer nahi egiterat. Dh 129. Ain dira kondizinoe latzekuak [...] eze uste dabee olgeta guztiak diriala
txaarrak. fB Olg 16. Euren gomutiagaz egiten deust gerra ain bizia, ze beti nauka bildurrez ikara. Astar II 139.
Izandu zan Españan leorte bat ain ikaragarria, non ogei ta bederatzi urteren epean euri pitin bat ere ixuri izan
etzan. Izt C 4. Ain ederto ikasi eban jostun edo josla bati jaokan guztija ze, ez eguan bera lakorik. Ur MarIl 102.
Ain sinisbide argiak eman ziezten, non zer erantzunik etzutela ipiñi zituen. Lard 515. Badituzte hain egiaren
itxura handiak, non ez baita nihor gai hekien gezurtatzeko. Hb Egia 55. Ez da hain gaitz ezagutzea noiz den hain
bero non eskuak ez baitezake jasan. Dv Lab 127. Da gaiza bat kain ezelente eta amirable, ez baitaiteke erran eta
ez pensa. CatR 23 (CatSal 23 kain... bait, CatAe 22 gein... bait). Ain gozo ta egoki itz egin zien eze guziak arritu
ziran. Bv AsL 116 (76 aiñ... nun). Aiñ zan tranposoa ze, eban engañauko / deabrua berbera etorri ballako. AB
AmaE 235. Egiñ zioten elkarri ongi-etorri aiñ andia, non zirudien Amerikatik zetorrela. Urruz Urz 49. Hain eder
agertü zen xahütarzüna eta birjinitatia Mariaren begietan, non haren amorekatik, ükho egin beitzian
Salbazaliaren Ama izateko esperantzari ere. Ip Hil 46. Eskuararen eremuak hain dire zabalak eta nasaiak non
berexkunde hortan berean aurkhitzen baitu aberastasunik handiena. Arb Igand 14.
 (s. XX). Aiñ zan albiste ori jakingurearen esnagarria eze, [...] bera izan zan gau atako jardungei bakarra. Ag
Kr 135. Hain hitsa non barnea ilhuntzen baitauku. JE Bur 165. Kapitaina hain zen kexian jarri nun nahi izan
beitzen abiatü adiorik erran gabe ere. Const 32. Giza-semeak, ordea, ain eder ziran, aiengana Maitagarriak
maiteberotu baitziren. Or Mi 71. Hain dira xut saetsak, nun gainari so-iteko buria arrunt goititu behar da. Zub
118. Mingaña ain txukatua non ats artzera uzten etziola. FIr 146. Ain egoan adi ze diñotse lagunak. Enb 207.
Hain ongi non, etxerat heltzean, ez baitzuen ez gatz ez eta ere paperik. Barb Leg 145. Adirazgaiari ain dagokie
zeazki, uste baitet, ez bera ez gu oar gatzaiola. Ldi IL 89. Ain aberats egon bear du, nun dana utzitzeko asmoa
artu duen. ABar Goi 29. Hain hun eta sinhesle zen, bethi ihurk ere ezpeitzian erranen Mette hezgaitz hura zela...
Mde Pr 124. Itzultze hura hain irakurtua izatu zen non bertan norbeitek argitara eman baitzuen idurigaitz bat.
Zerb Azk 59. Ain nago etsita, edozein astakeria egiteko prest nagoela. Txill Let 141. Ain ardau ona dagok eze,
pena emoten jestak saltzia. SM Zirik 70. T'ain da guzizko nere gaitza, / iltear bainago eziñ illez. Gazt MusIx 233.
Jakite ez-jakiñ au / ain da ere altsu, / jakitunak adieraziz / ezin dutela gallendu. Ib. 227. Ain ederto kantetan
eban ze, arrituta gelditu nintzan. Alzola Atalak 46. Ain txundituta, ezen, ez nintzan txintarik ateratzeko gauza
izan. Lab SuEm 206. Hain zen pizua nun burua baitzautan apalarazten. Ardoy SFran 140. Hain larrimin
hutsezkoa egin du, non ezinak berak ez baitu atzeraziko. MIH 301. Hain argi jabetu zen bere egitekoaz, berak
sortu baitzuen hitz berri hura. Ib. 244.
 (Precedido de una oración con valor consecutivo; a menudo hain aparece seguido inmediatamente de forma
verbal conjugada). "Denak maite zuten; ain zan ona (G-azp) [...] uli bat adi ditake, hain da ixil ganbara (BN-
lab), denek laudatzen zuten; gauzak ain ongi iten zituen (B), etzezaken nihuntik ere bere lehen senharra ahantz,
hain zen gizon huna (S), musu emango nioke, ain da zoragarria (G-azp, AN-gip)" Gte Erd 207.  Nihork ezin
konda liro, hain da husu oztea. EZ Man I 95. Xori batek lehen luke Ozeana agortu [...] / damnatuen penek luten
mende.
baño fiñamendua, / hain handi da arimaren galtzeko espantua. Ib. 111. Irakurri ditut Gabon kantak, eta
azkenean paratu diotet imprimantur, ain daude ederrak. Lar, carta a Gandara 162. Aren asmo onak eta bihotzeko
tristantzak iraundu zuten zenbait horduz, baña ez egun oso bat ere; ain andia zen aragiaren atsegintz loietarako
arturik zedukan makurza. Mb IArg II 331. Egin zuen penitentziarik dorpheena [...] hagorandua izaterainokoan
bere gorphutzean: hain ziren minak haren hasgorapenak. Lg I 308. Nola aztuaz zijoazen, orregatik Jainkoak
iskribitu zituan arrizko oletan. Ain andia zan horduko gizonen gaiztakeria! Ub 27. Ene gustu handia / han dut
ezarria, / hain da eztia. Monho 84. Badirudi zenbeit aldiz Meditazionea gure eginbideen artean azkena dela,
hain errexki uzten dugu. Jaur 109s. Izarrak dirudite [begiak] / ain ditu argiyak. Bil 59. [Sarea] trenkatu hurrana
altxatzen, hain da arrainez bethea. Laph 216. Aingeruak han egoki / Zuri beha herronkan; / hain baitzagoen
goxoki / haurra zure besotan. Zby RIEV 1908, 410. Sarri ta askotan / daukat gogotan / kendu baleuste bizia, /
ain daukat bizi larria! Azc PB 198. Erritar danak gura eutxien: añ zan bera zintzoa. Ag Kr 88. Mundu guzia
Lurdesen zela zirudien, ain luzea zen prozesioa. Goñi 113. Esan leittekean danak ondatu bear ebela, ain
arrigarrizkoak zirean itxasoaren olatuak. Echta Jos 90s. Artzez, artuko luke ingurdua're, ain da ona. Iraola 95.
Nere buruaren jabe enaizela uste det, ain dadukat zorabiatua. A Ardi 28. Lurreko gauzakin ikustekorik
gabekoak diralako zerukoak, ain aundia da batzuen eta besteen tartea. Inza Azalp 113. Iduri zuen Migelek
esposeko athorra soinean zuela; xerraño hek hain ziren ongi emanak! Barb Sup 39. Teilatu hegietan, hormaren
nigarrak / ezin urthuz dagozi, hain dire gogorrak... Ox 146. Poxpolo-kajan para liteke, / ain dago parragarriya!
Tx B II 35. Eguzkijak jo-jo egitten eban, ain eguan galda. Otx 159. Ele-eder deritzat, ain da bertsolari. Or Eus
35. Doi bat airatu gabe egun bat ez nauke, / hain dut airaldi hoitan gogoa dohatsu. Iratz 23. Ez du iduri deus-ere
baden soka horren puntan, hain da arin eta aise erabiltzen... Lf Murtuts 23. Ikusi zuanean ez zion itxura onik
eman. Ain galdua zegon egun pixka aietako berotasunekin. JAIraz Bizia 116. Eta orotan bere burua maitarazten,
hain zen maitagarri eta atsegina. Zerb Azk 80. Ia ezekian non egoanik be: ain andia zan bere buruko miña!
Bilbao IpuiB 242. Zenbaitek gordiña / jango luke pozikan, / ain da klase piña. Uzt Sas 309. Honen akatsak
aipatu bearrik ez dago: hain daude axalean. MIH 359.
v. tbn. TAg Uzt 31. Osk Kurl 40. Ibiñ Virgil 111. NEtx LBB 92. (Seguido inmediatamente de forma verbal):
Balad 220. Gy 25. Jnn SBi 3. HU Aurp 140. Echta Jos 249. Ill Testim 13. Kk Ab I 30. TAg Uzt 131. Gand Elorri
104. And AUzta 123. Vill Jaink 129. Ibiñ Virgil 101. Alzola Atalak 131.
 (Con la oración consecutiva pospuesta). "Ain ona zan, guztiek maite euen (V-gip)" Gte Erd 207.  Mendiko
txarkotxoa / aiñ da murmularia, / gabetan ak dirudi / jende pillo andia. AB AmaE 383s. Ain nago nastua, eztakit
zer egiten detan. Iraola 88. Ain da gozoa aiek kantatzekoan duan abotsa, txoraturik uzten du. Berron Kijote 83.
 (Seguido de ere, con valor intensivo).  Eskerrak bere buruaren jabe zala. Ain jabe ere, nai zuan aldera
jotzen zuan. Anab Poli 7. Alde txarrera jo nezakean, ain errez ere! Ib. 136. --Ez al du zure arpegi ber-bera? --
Ain ber-bera ere! NEtx LBB 118. Bat datoz horretan, hain bat ere, zenbait zaharragorekin. MIH 374. Oso eta
bizirik daude Peru eta Maisu Juan eta inguruko guztiak. Hain bizirik ere! Ib. 168.
2. (A, que cita a Ax). Tanto (con verbos conjugados).  Beriareki ekhustiaz hain hain noha penatu. E 138. Ain
agradatzen zaizkiola [gauza ohek] nola obratu zituenean. Ber Trat 16r. Hain izitu, eta ikharatu ziren, ezen
presenteko guztiak [...] ethorri baitzeitzan galdegitera. Ax 572 (V 366). Hagin batetako minak, hain penatzen
eta asaldatzen zaitu, non gau guztian lorik egin gabe edukitzen baitzaitu. Ib. 590 (V 379). Zeren usatuari
trabailluak ere etzaitza hain trabaillu iduritzen, eztitu hain sentitzen. Ib. 90 (V 61). Latina hain ganbiatu da, non
ez ez baitu parte osorikan. ES 96. Beste utsegiñak aiñ etzuten illundu San Agustiñen argia, non geiago edertu
zuten. Lar SAgust 7. Santuaren izen ona ain zan zabaldu ordukoz. Bv AsL 150. Hain da heien loria / bertzen
malura! Zby RIEV 1909, 106. Piarresek fedea / hain zuen hedatu, / nun Enperadorea / baitzen asaldatu. Zby
RIEV 1908, 413. Bere senera etorri-orduan / ain gelditu zan ilen moduan. Azc PB 160. Hain ziren zure begiak /
haurretik geroz eztitu. Iratz 167.
 Haren tokian emazu / harri bat nahi baduzu; / haiñ baliaturen zaitzu. "Elle vous vaudra tout autant". Gy 88.
3. (V ap. A). (Adj. anafórico). Tal. "Ain menditan, en tal montaña" A. v. haina.  Goxereanik artu
Yaungoikoaren oñetan, egun atan ain bekatutan edo bestean yausi ez eiteko gogo zindoak. Añ EL2 83. Ni
kondenaturik nago. Ain kaletan (izentaurik) dago nire gorputza demonioak zaurituta. Ur MarIl 47. Leku jakin
batean: Montseny Bar dalakoan, ain kaletan. Erkiag BatB 178.
- HAINEN. "Haiñen, hañen (S), tant, si. Haiñen... nun, tant... que. Haiñen düzü auher nun..., il est si paresseux
que" Lh.
- HAIN ETA. De tal modo que, de modo que.  Ikus [...] nola dituten gutxiesten Zugandik betiko osasunerako
arturiko betiko legeak. Ain eta, mintza-legearen aurka ominem asierako hatsa gabe eman ezkero, atsekaitzago
litzaieke gizoneri, Zure legeen buruzki gizona gizon dalako gorrotaturik baiño. "Ut". Or Aitork 33. Nork ezarri
mugak aien goxotasunari? ain eta, adiñ artako ugiñak ezkon-ogeraiño gaintzen baitziran, aiekin pakerik ez
banuan. Ib. 38. Adiskideengan ori dugu maite, ain eta, bir-maitatu gaituna maite ez badugu [...], barrena
obenduru baitzaigu. Ib. 86.
- HAIN ETA HONEN. a) Tan.  Arpegi ura añ trukatua, ta añ ta onen itsusi nazkagarria agertu zan, non
Enperatrizarena zala, esatera iñor ere atrebitu etzan. Cb Eg II 194s. Añ ta onen poz andia artu zuen, non bere
lekuan biotza ezin kabitu zitzaion. Cb Eg III 234.
mende.
b) "Hain eta hunen erran zerautan, il me dit tant et tant" H.

- HAIN GUTXI (ain gitxi Añ). Tampoco. "Aún menos" Añ (s.v. (aún) más).
 Tr. En el s. XX sólo se documenta en bersolaris o textos de carácter popular.
 Eztezakela haragi ian aiphatu mugetan / ez hain guti orzirale eta larunbatetan. EZ Man I 32. Ezin diro ogirik
ora, / artorik jorra hain guti. (Canción recogida por Oihenart). FLV 1971, 154. Agur guziak beretzat, / halaber
behatzeak, / estimak ez berzerentzat, / hain guti laudatzeak. Arg DevB 51. Utzi izan gintuzten / jende hek guziek,
/ ez gintuzten ikhusi, / hain gutti handiek. Gç 69. Almakez ere ezin segura daiteke ez eta hain guti buztana
biribilka non orduian dilindan baitario. Mong 589. Basa arteko piztiaak / malso, malso egiñik / ez dute ya alkar
jaten, / ta ain gitxi gizonik. GavS 34. Ez gaztetasunak, / hain guti osasunak, / ez dute nihor eman / Herioaren
gerizan. Monho 140. Ez da emen ezer esaten, pekatu eginak arimara dakarren tristezia, ta penia gaiti. Alan
bigirako olgeeta desonestuban dabiltzanak, inok absolbidu ezin legiz [...]. Ta ain gitxi, bere etxian bigiria egiten
dabena. fB Olg 114. Zeruan ez dago, ez, / gose ta egarririk, / ain gutxi trabajuak / iltzeko beldurrik. Auspoa 106,
114. Izen oentzako zer esanik / izango ez dutela uste det nik, / urrengoentzako ain gutxi. Izt C 18. Bigunduten
badeustazu bijotza, orduan bere ez deutsat itxiten pekatuari, zematuten banozu, ain gitxi. Ur MarIl 48. Dirua
ezta behar metatua iduki; / haiñ guti leihotik kanporat aurtiki. Gy 218. Ez du beldur beroa, hain guti izotza. Hb
Esk 86. Baietzik esan gabe / ain gutxi ezetzik. Bil 101. Nor zeran iñori ere ez esan; añ gutxi nondik zoazen. Arr
GB 74. Ondo daki ezurra mamiya ez dela, ezta ere ni, gizon txatar bat, santua eta ain gutxi santu aundiya. Bv
AsL 114. Ezere ez daukat: ain gutxi dirua. Ib. 126. Nik gura neukena da ixilla errana, / ez nagi, loti eta ain gitxi
arrana. AB AmaE 420. --Etxeberririk eztegu baña... --Zarrik? --Aiñ gutxi. Urruz Urz 86. Iaunaren begietarako
barriz eztago atzerik, azpirik bere ez, ain gitxi estaririk. A BeinB 67. Harentzat etxerik, / hain güti khüñarik, /
etzen agitü. UNLilia 8. Beraz Frankmasoneria ez da alkartasun ongilla eta mesedegilla bat, eta ain gitxi
erreñuko gauzen zuzenbide ona gura dabena? Itz Azald 213. Etzaude zu gosiak, / ain gutxi egarri. Auspoa 77-
78, 48. Ezin nei ukatu, / ain gutxi asarratu. Auspoa 120-121-122, 43. Ez det nererik beyik / ain gutxi iririk. Tx B
150. Ortarako betik ez dit eduki; umorerik ain gutxi. Ataño TxanKan 86.
v. tbn. APBB 93. Auspoa 82, 20. Xe 186. AJauregi EE 1885b, 213. Auspoa 95-96, 248. Hain guti: INav 61.
msMur 9. Ain gitxi: Auspoa 68-69-70, 303. Itz Azald 213.
- HAIN GUTXIAGO. Menos aún.  Alakuari bere esanak / zuk ixillikan aditu, / zeuk gutxi esan eta beriak / ain
gutxiago sinistu. And Auspoa 52-53, 261.
- HAIN JUSTU. Precisamente. v. HAIN ZUZEN.  Horixe da, hain justu, hemen dihoakidan auzia. MEIG IV
129. Eta hauxe da, hain juxtu, maizegi egiten ez dena. MEIG VII 87.
- HAIN LASTER. a) (Usado en la expr. ez hain laster... non... 'al momento de'). v. HAIN SARRI.
 Tr. Propio de la tradición labortana; se documenta desde comienzos del s. XVIII y desaparece antes del XX.
 Hitzak [...] soinu egiten du baina ezta ahotik hain laster kanpora, non berehala iraungia baita. ES 151.
Gizonak ez du haiñ laster gutizia desordenatu bat bere baitan garaitzerat uzten, non khexatzen eta altaratzen
baita berehala. Ch I 6, 1 (SP noiz ere [...] berehala). Helas! ez gare haiñ lauster gure barrenean sartzen, non ez
garen berehala ilkhitzen. Ch III 31, 4. Etzuen hain laster ikhusi Dabit, non yautsi baitzen eta egin baitzion agur
handi bat. Lg I 287. Etzen Maria hain laster abisatu Jesus eskaz zuela, non lehiyarekin bilhatu baitzuen. Mih
118. Etzen hain laster mintzatzetik baratu non, [...] baitoha [...] Elizara. MarIl 99. Eztu haiñ laster bestiak senti
berotasuna, / non baidathorko gibelat arima zoakona. Gy 162. Berri ikharagarri hori ez zuan hain laster
barraiatu Buen-Retiroko herrian, non arpegi guziak goibeldu baitziren. Elzb PAd 60.
b) (Con zeinda). Tan pronto como.  Ain laster zeinda ezaundu / josita <jotziza> biotzen / iltzeakin zure
amudioa / ta ezta ataratzen. Gamiz 204.
c) (En correlación con zein, non o hain laster). Tan pronto... tan pronto; tan pronto... como...; ora... ora....  Ez
lastozko suaren antzekoa, zein ain laster da garra, zein ketan amatau itoa. Añ LoraS 52. Batian ezkutau ta
bestian agertu, ain laster onduan, zein gerrijan darabilela. fB Olg 139. Ene Ama Santa Teresa maitia, zelan
ibiliko zan. Ain laster koruban, ta ain laster botikakua artuten. Ain laster lege barrijak egiten, ta ain laster
ordenak emoten. fB Ic II 297. Arraijo bizi bat eginik dabil batetik bestera: ain laster Bizkaijan, ain laster
Gipuzkuan [...] eta beste leku askotan. Astar II IX. Orain mosuka, gero siñuka, ain laster barreka, eta ain laster
laztanga. Ib. 201. Ain laster zirudien / zillarra, urrea, / non perla, esmeralda, / non diamantea. It Fab 70. Ain
laster arte latza / tximistakin joaz, / ain laster beltzurrari / kanta-arazoaz. Ib. 177. Añ laster Arrateko, Iziarko,
Gardotzako edo Antiguako Amari arrenez, añ laster alkarregaz agiriketan da batak besteari zitalkeriak esaten.
Ag Kr 70. Neke gitxiagoko egoera bat billatu naian, añ laster ipinten genduan gorputzaren astuntasuna esku
baten gañean, añ laster bestearenean. Ib. 91.
- HAIN MODUTAN (Añ (V)). De tal manera. "(De) forma que, [...] ain modutan ze" Añ.  --Ze modutan
beardoguz sinistu? --Ain modutan zein fede au bagarik iñor ez iustu izan ez salbadu leitean. Cap 26. Ain
modutan zein da batek irabaziko baleu era onetako induljenzia [...] igongo leuke artez Zerura. CrIc 165. Lekurik
geijeenetan predikeetan da lujurija; ain modutan ze, gaurko egunian zeregiñ andi bat etxian daukanak, aurrez
atera daike kontubak. JJMg BasEsc 105. Bada ain modutan dago zabaldurik birauak ezartia, ze ezteutse inok
sinistuten. Astar II 65. Ain modutan ondu zan eze, len pekatu guztiz andijak ezeretzat eukazanak, begiratuten
eban ardura andijagaz gauzarik txikijenetan. Ur MarIl 79s. Egiten dabena da argitu, limau eta leundu ain
mende.
modutan eze, zeruko irakatsiyaren atxiñako siniste areek artuten daude fedeko sendotasuna. Ur BulaAl 27
(BulaG 529 alako moduan non). Eta bularra jagi jagirik ipiñi eta / ain modutan, ze bilatzen deutsa kinkin meea /
zeñek bertantxe itxiko eban erdibiturik / enkantuna izan ezpaleu biserea. AB AmaE 452s.
- HAIN NOLA. a) Así como. v. HALA NOLA.  Parka dazkigu gore zorrak, kain nola guk parkatan baitigu
guri zor daikuguner. Mdg 159. Gore jeinak nai diola igar tzagun urte zarra, kain nola berrian sar gitian bere
grazia saintiuan. Ib. 147.
b) Como por ejemplo. v. HALA NOLA (b).  Itz anixtan, nea, pronunziata digu sudurrez letra isari bage, kain
nola, a¸)tza (cabra), artza¸)a (pastor). Mdg 128.
- HAIN ONTSA. También.  Erran ezok Ferragusi / bertan konpari dadin, / hain untsa Aigalonti / hekilan jin
dadin. Xarlem 485. Adoratü izan dadin / khiristi lür orotan, / bai eta hain untsa / zelian eta lürrian. Ib. 1189.
Ilhaginak aberasten; / arimak hañ untsa galtzen. 'Aussi bien'. Etch 308.
- HAIN SARRI. a) (En la expr. ez hain sarri... non... 'al momento de'). v. HAIN LASTER.  Ez nuen hain sarri
erran / Iaunari bekhatuak [...] / non hek baitzinarozkidan / berehala barkhatu. EZ Eliç 320.
b) (Seguido de conj.). Tan pronto (...) como. v. HAIN LASTER (b).  Zelhatan dagoenak, bere gaizkia hain
sarri enzun dezake, zein ongia. "Aussitôt [...] que". O Pr 429.
c) (S ap A, que cita a Ip; Gèze, VocCB (L), Dv (S)). Inmediatamente. "Aussitôt, berhala, hañ-sarri" Gèze. 
Soldado batek iskerreko saihetsa igaran zerion lanza batez, eta hain sarri odol eta hur hantik elkhiten ikhusi
zerien. Bp II 51. Ah gure thenporako hotztarzüna eta laxükeria! hañ sarri hürrünt gitian lehen günian debozione
süz bethetik. Mst I 18, 6 (SP hain laster, Ch lauster). Ordian hasi zen arnegü eta zin egiten etziala gizun hura
ezagützen. Eta hainsari ollarrak khantatü zian. Ip Mt 26, 74 (Lç bertan, He, Dv, Ur, Ker, IBk bere(h)ala, TB
huna, Ol berealaxe, IBe une hartan). Berhala hasi zen Maria Birjinaren maniaren egiten eta izigarriko
ekhoizpenak hainsarri agertü ziren. Ip Hil 217. Hain sarri büillür txarra eten zen eta pegarrak jo zian bürian
Berriets. Const 35. Enganatua izan dela ikusirik, lasterka heldu da hain sarri Tartaroa, muthil gaztearen
ondotik. Barb Leg 128.
d) "Hainsarri /hainc!aRi/, peut-être (S)" Lrq.  --Bena zergatik Ebanjelistek hain güti erraiten derikie Jesus-
Kristez eta haren etxeko saintiez? --Guri erakasteko, aski dioie: eta hain sarri ikhasten derikie eztügüla behar
iarraiki gaiza soberari. Bp II 37.
- HAIN SEGUR. Probablemente, seguramente.  Negu luzeari / sekula, ain segur, / Bordelen txakurrik /
etzateken beldur. Bordel 19. Gizona, ahamenik galdu gabe, ez zen athertzen xehetasun emaitetik: hain segur
zeruko berriak oro bazakizkeen tiletez-tilet. Lf Murtuts 40. Donibane-Lohitzunen misione bat eman zuela.
Euskaraz? Frantsesez? Dakienak daki, bainan hain segur Euskaraz eta Frantsesez. Zerb Azk 56. Ba ote da gu
ezagutzen ez gaituen euskaldunik mugaz bi aldetan? Guti ba hain segur. Xa Odol 49. Hori emaztearen kaltetan
egin zuten, eta hain segur beren gogoaren aurka. Ib. 271.
- HAIN SEGURKI. Ciertamente.  Kortesiaz hon deritzut nik zuri hain segurki; / berzerik nitan eztukezu,
abisatzen zitut nik. E 215.
- HAIN SOLO. Solamente.  --Espiritu saintiua egin zena gizon? --Ez jina. --Nor bada? --Kain solo Semia.
CatR 27 (CatSal 27 bakarrik).
- HAIN ZE. De tal manera que.  Amabost egunen barruan iñok baiño ezaun geiago egin ebazan, adiskiderik
bat bere ez. Ain ze [...] erromeri-egunean [...] neskatilleak [...] lotsa andi-barik esan eutsan Batxiri: "Zer dakar
beronek?". A BGuzur 114s.
- HAIN ZUZEN (V-gip ap. Etxba Eib), HAIN XUXEN (H). Precisamente, justamente. "Aiñ zuzen, zeuk diñozu
esan gura netsuna" Etxba Eib.
 Tr. Documentado desde mediados del s. XIX; su frecuencia crece en el XX, en especial en la segunda mitad.
Los autores septentrionales utilizan casi exclusivamente la forma palatalizada hain xuxen, que tbn. emplean los
guipuzcoanos Otaegui, Lizardi (ain txuxen) y Lekuona (SClar 117).
 Uztarko batez haidorki matrailla hauts ezozu: / haiñ xuxen ferra berriak dakhartzu ere atzetan. Gy 38. Ain
xuxen etzegoen basoa urruti. Otag EE 1882c, 510. Bere zitzia zaio / lurrerat erortzen. / Axeria hain xuxen /
altxatzeko han zen. Zby RIEV 1908, 759. Hain zuzen, bi hitzez errateko naturala eta surnaturala eta oraino
laburkiago hitz batez: apeza. HU Aurp 116. Hain xuxen, bertze anitz bezala, orduan hil zen, sukarra bildurik,
Kaskoin pilotari famatu hura. Ib. 162. Ain zuzen, beren aterpetik urten da, orduantxe eioan Anjel be kale batetik
besterako malletan gora. Ag Kr 102. Aiñ zuzen orduantxe zegoan Pedro Anton zarra belarra ebakitzen muno
baten egian. Ag G 112. Haritz-xilotik gal zitekela ere behi bat, nork erranen zuen sekulan? Eta hain xuxen,
Katzo, gure behirik ederrena! Barb Sup 76. Hain xuxen ardu harek zian ezari kapitanaren papua epel epela.
Const 33. Orregatik, ain zuzen, errege yuduek gorroto artu zioten. Or Mi 134. Hobe ginuken, gaua ereman
baginu Zarauzen berean. Hain xuxen, bada hotel bat hauta, legartzari dagona. JE Ber 79. Hain xuxen
presondegian baziren erregearen tropetako bi aintzindari. Zerb IxtS 26. Ta, zer da, ain zuzen, nere adimentuak
arroki eskatzen duena? Txill Let 135. Beartu egin bear dituzu, ta ain zuzen zigorraz. Zait Plat 140. Etxera sartu
diranak, ez dira ain zuzen eskekoak, billa datozanak baiño. Erkiag BatB 141. Zure kontsulgoan ain zuzen, Poliu,
deduzko mende onek asiera duke. Ibiñ Virgil 42. Emen diagu puska baterako [...]. Oraintxe ain zuzen, Gabon-
jaiak ondatzeko. NEtx LBB 72. Bainan horra nun hain xuxen heldu zaion Nafarratik berak asmatzen etzuen
mende.
berria. Ardoy SFran 108. Santa Ana biaramona gaiñera ain zuzen; egun señalea. Uzt Sas 347. Herri batez
izanen da solasa. Hain xuxen, Santa Grazi, Basabürü Ibar-exkerrekoaz. Lf in Casve SGrazi 15. Hor baitute hain
zuzen hizkuntza-sailean falta zaien indarra. MIH 120.
v. tbn. SMitx Aranz 209. Mde Pr 154. Basarri 5. Vill Jaink 32. Salav 100. Gazt MusIx 61. Etxba Ibilt 461. Lab
SuEm 186. Hain xuxen: StPierre 22. Etcham 204.
 (Con ere).  Tr. Documentado desde comienzos del s. XX en textos meridionales, y en Mirande y Xalbador.
 Isabel, ain zuzen ere, zure eskutitza iritsi zanean [...] Lasartera joana zan. A Ardi 9. Ain zuzen-be, egun
atantxe sartu zan bertan portuan, auzietako Englandar ontzia. Echta Jos 146. Ain zuzen ere, noren mendean
egon Santa Cruz eta Ernialden musu-uts utzi zun batalloiaren beraren mendean. Or SCruz 45. Ain zuzen be,
Bertoldinen ama une atan etorren urittik. Otx 156. Zer esango dut? Aita, gaizka nazazu ordu onetatik? Baña ain
zuzen ere, ortarako etorri naiz ordu onetara. Ir YKBiz 425. Eleizaldek lan ori ain txuxen ere Europako guda (edo
gerra) aundia baño leentxeago idatzi zun. Ldi IL 161. Buruko argiaren jabe gara, ta ain zuzen be beste abere
guztiakandik, geure buruko argi orrek berezten gaitu. Eguzk GizAuz 26. Ain zuzen ere orretxegatik mintzatu
natzaizu. Etxde AlosT 64. Euskaldun guztiz gehienek jadanik badute hizkera komun bat: Erdara, hain zuzen ere.
Mde Pr 205. Ain zuzen ere, Atxabal kalean beera etorren Xirdo. Erkiag Arran 80. Ain zuzen ere, bakarrik
egoteko etorri naiz Zerubide onetara. Txill Let 21. Eta arrisku orrek bultzatzen omen gaitu gauza bat egitera,
zailla eta gaitza denean, eta gaitza delako, ain zuzen ere. Vill Jaink 80s. Ain zuzen ere... emen dator Niko
garagardoarekin. NEtx LBB 88. Badirudi aitzitik gaurko edozeinek ontzat hartuko lituzkeen eskabideak direla
hain zuzen ere baztertu direnak. MIH 172.
v. tbn. TAg Uzt 88. Zait Sof 14. SMitx Aranz 177. Anab Poli 89. Gazt MusIx 7. Xa Odol 25. Berron Kijote 138.
Hain zuzen be: Osk Kurl 114.
 Etim. Contracción de (h)aren, vizc. ant. aen, genitivo del demostrativo de. 3.a pers. v. FHV 141.
2 hain. 1. (Precedido de sintagma con suf. -t(z)eko). "En situation de, digne de" H.  Jauna, urrikal bekizkitzu
minduri gabeak, zure loriara ethortzeko hain direnak. Harb (ed. 1690, ap. H). Parabisura partitzeko hainen den
arimari. Ib. (ap. H).
2. Cantidad, medida; nivel, punto. "Bidarraitik Kanborako haina, la distance de Bidarray à Cambo" Lh. v.
hein.  Zuraide! Lapurdiko herri pullitenetarik bat... Azken 20 urte hautan, ez ahal da bertze bat, hain berean,
hori bezenbat emendatu eta aberastu denik jendez, bidez eta etxe ederrez. Herr 5-12-1985, 3. --Poxi bat
lagunduz, errekatik jalitzen ahal baginu! --Hura jali den hainetik? Ez dik itxurarik. Larz Iru 110. Bainan etziren
[pertsulariak] nik amensten nituen heietarik; ez beti ere, nik nazkien kantuen egileen hainekoak. Xa Odol 37. Ez
dakit zer hainetako pertsularia zen. Ib. 32. Gaur zer hainetan zauden zu euskaldungoan. Ib. 261.
 (BN-baig ap. A). Cantidad aproximada. "Promedio. Oren baten haina, cosa de una hora" A.
- HAIN BAT. "Dans une certaine mesure" Lh.
- HAIN HAINEAN. A punto de. v. HEINEAN.  Hain ziren kuraia handitakoak, non etortzeko hain hainean
ziren periletarik eskapatzeagatik, bere buruak bere nahiara hiltzen baitzituzten. ES 111.
hain. v. 1 hagin.
1 aina (aiña V, Sal, R; aña V, L, BN, R; Lar, Añ, H). Ref.: A (aiña, aña); Etxba Eib (añia).  Nodriza; aya.
"Ama que cría", "nodriza", "nutriz" Lar y Añ. "Cunera" Lar. "Nodriza, ama" A. "Aña [...] 2.º (L, BNc, R), niñera,
[...]; 3.º (Vc), nodriza" Ib. "Nodriza" Etxba Eib. "Aña juan, ir de nodriza. Umia izan dabenetik, aña juan da
aundiki baten etxera" Ib. v. inude.  Aiña, ekarzu kaldera bete ur. "Ama traiga un caldero de agua". Mic 14v.
Bular-ean zedukan unide-aña batek besteren aur bizi bat. Mb IArg II 310. Ume batek negarren negarraz lortu
edo eskuratu eban beren Aiñagandik ron deritxon edari-tinti bat. Ezale 1897, 182b. Bai pozgarria izan oi dala
erriko neska-mutillak esnedunenera edota iñude-aiñanera joatea. Erkiag Arran 119.
- AINA SEKA. "Aiña sékia, iñude liorra, criada para cuidar al niño" Iz ArOñ.
2 aina.  "Añak (Hb), les rayons de la roue" Lh.

 "Aiña [...] (V-m), escarpias, trozos de hierro que se fijan a la rueda del carro para consolidarla" A.
 "Aiña [...], segunda llanta de la rueda para afirmarla" A.
 "Gurtzilla txirrinkai josten duten untzeai añak deritzaie (V-gip)" Urkia EEs 1930, 47.
3 aina.  (Parece tratarse de un nombre de lugar; a la vista de asne puede pensarse en una relación con la parte
final de astaña).  Bordeleko aiñak. "Asnes". INav 29. Baldin itsaso handi bada zeronek ikusiko dituzu hausten
eta aiñarik eta maubeserik artean bada 22 brasa aiñen entradan 7 brasa ura. Ib. 50. Ez hurbil aiñei 10 edo 12
brasas gutiagotarat. "À l'Asne". Ib. 50. Iakiteko duzu nahi baduzu sarthu Bordelleko aiñetarik emazu Cordan
estean. Ib. 49.

mende.
aina. v. adina.
ahina. 1. "Ahina, id. et plus usité aina (V, G), vite, promptement" H.
2. "Presque, peu s'en faut. Aina etorriko zara, vous arriverez promptement. Aina atzaman zaitu, il vous a
presque pris" H.
1 haina (L ap. A; SP, Urt II 384 (haña), Lar, Dv, H). 1. Aquél, (el) tal. (Pron. anafórico. Se emplea siempre
determinado, a diferencia de hain). "Aquél, aquélla, haiña" Lar. "Gose denari jatera ematen ez dionak, hainak ez
du berak urrikalmendurik merezi" Dv.
 Tr. Documentado desde Leiçarraga en la tradición septentrional no suletina. Desde mediados del s. XIX su uso
disminuye, y en el XX sólo lo emplea el meridional Orixe.
 Erraiten drauzuet, ezen [...] ni igorri nauena sinhesten duenak, baduela bizitze eternala, eta haina ezta
kondemnazionetara ethorriren. Lç Io 5, 24. Eta izanen da nork-ere inbokaturen baitu Iaunaren izena, salbaturen
baita haina. Lç Act 2, 21. Baldin edozeinek Kristen Spiritua ezpadu, haina ezta haren. Lç Rom 8, 9. Hainaren
emazteak du / iduriko aihena. EZ Eliç 272. Nausiorrek zioen / ihardatsi hañari. Ib. 200s. Halakoari eta haiñari,
etzaitza hain fite eskuak maskurtzen. Ax 90 (V 61). Zeren haina baitabila / Iainko bilha munduan. Hm 47.
Aurkhitu izan zuen haña ithurri ur baten aldean. Urt Gen 16, 7. Nork ere ezpaitu gizonen gogarako izateko
gutiziarik [...], haiña gozatuko da bake handi batez. Ch III 28, 2 (SP, Mst hura). Batak bilha beza hau, bertzeak
hori; haiñak eman beza bere loria gauza batean, eta hark bertzean. Ib. 49, 7. Ausartzen naiz erratera, haiña huts
batetan ere ez litekela eror. He Gudu 43. Balin bada nihor zuen baltsan, ukho egiten ez diotenik bere buruari
[...], haina ezin izanen da ene dizipulu. Lg II 187. Ezen [bekhatu] bakhar bat ere ahalkez, beldurrez edo
maleziaz gordetzen balitz, bekhatu mortal berri bat eginik lioake haina bere etxerat. Brtc 161s. Jakin behar dute
[...] maiz eta errexki norbait hetan erortzen bada, grazien ithurria hainarentzat agortzen bezala dela. Dh 65.
Erlixionean sarthua denaren bekhatuak handiago dire, zeren hainak hoben ekhartzen baitio erlixioneari. Jaur
142. Eta eztuenaren bethi gura denak, / lehen zuena ere galtzen du maiz haiñak. Gy 227. Nork ere maiteago
baitu semea edo alaba ni baino, haina ezta enetzat gai. HeH Mt 10, 37. Haina da lur gizonik hoberena zeinak
bihia eta bazka bazter berean altxatzen baititu. Dv Dial 46. Nork ere maiz hartzen baitu [...], eta hainak [...]
borthitzen du bere arimako osasuna. Arb Igand 113. Ixtori ontan edirenen da atsegingarrienetan ediren
laitekena [...]. Ainaren bigarren zatia onela asten zen bada. Or RIEV 1929, 8. Artzai bazera, ba dakizu zer / dan
"arkume gaitzetsia"; / --praile bizardun batek jarrita / ori nun izengoitia--. / Ainak (arek), ama bat, bi ere ez
aski, / gose-erasana guzia. Or Eus 192.
v. tbn. Volt 133. Arg DevB 133. ES 121. MarIl 33.
 (Con demostrativo). "Haina hura (Lc), aquella persona" A.  Egorriko darotzut Benjaminen tribuko gizon
bat; sakraturen duzu haina hura ene populuaren erregetzat. Lg I 264. Dabitek yakin zuenean haina hura
amalezitar baten gathibua zela. Ib. 292. Aski sasoiñ kontra hemen / haiña hura zen burlatzen. Gy 192. Erregek
manatzen dionean norbeiti lan bat edo bertze, haina-harrek eztu utziko lan hura egiteko. Jnn SBi 126.
2. (Pl.). "Aquéllos, haiñek" Lar.  Nik ere daritzat hañak / direla saltzailleak. EZ Eliç 237. Hainak eta
halakoak mehatxatzeintu Ieremias profetak. Ax 192 (V 130). Infidelen kontra dira / finki mendekatuko [...] /
Haiñen erregeak dira / zepoetan sarthuko. Hm 100. Ekharri tudan arrozoinak eta presunaia handien exenpluak
ez badira aski egiaren hainei sinhestarazteko. ES 169. Zeren haiñek ezpaitute egundaiño ikhusi berthutearen
edertasuna. Ch III 20, 5. Ezen hainek bere gorphutzak dorpheki tratatzen dituzte. He Gudu 31. Hala ikhusten da
Sakramenduetarik urrun dabiltzanen baithan, zeinen bizia egiazki lotsagarria baita fedearen begietan alfer dute
hainek erratea, flako direla. Dh 219s. Dohatsu hainak, zeinen bihotza garbi baita, zeren ikhusiko baitute
Jainkoa. Jaur 382. Eta mandotik kotxera zirenak igan nahi, / maizago mandotik haiñak astora dire yautsi. Gy 31.
 (Con demostrativo). "Senda zaitzu haina hek berak zeinek urrun da galdegiten beitautzute sendatzea (Jaur)"
Dv. "Haina hek, ces personnes-là" H.  Ezen haiña-hek ere, bere fama konserbatu nahizko lehian, osoki galzen
dute. He Phil 224s. Haina hek atheratzen ditu mundupetik eta baztertzen Jaunak, beretzat konsekratzeko manera
berezi batez. MarIl 116. Maitatu behar ditugu haina hek berak, zeinek ez baikaituzte maite. Jaur 105.
3. (Con numerales). "Haina batek (BN-baig), una persona" A.  Orai urthe bethe alhargundu zena / eta
atzotik hala dena, / hagitz dire diferentak; / ez laite erran haiña bat direla biak. Gy 264. Finkatzen dire [bi
marimutillak] xedean. / Batek bi haiña hetarik / egiten du bere aldetik / zubian sartzeko urhats bat. "L'une de ces
personnes". Ib. 184.
- HAINA ETA HAINAK. Tal y tales, aquél y aquellos.  Halakoari eta halakoei, hainari eta hainei, hala
gizonari nola emazteari. Ax 346 (V 230). Eta halakoa eta halakoak, haiña eta haiñak maiz dira gaizki eta on-
behar. Ib. 43s (V 27).
2 haina.  Rencor.  Nurk nahi erho din Hegilus eta haren lagün huna, / Nahiz haienaren edeki edo haier
zinaz haina. 'Sans le désir de prendre leurs biens ou ayant de la haine contre eux'. Etch 628.

mende.
ainabarbarin (aiñabarbariña R-vid; añabarbarin R). Ref.: VocPir 510; A (aiña-barbariña).  Araña. v.
ainarba.
- AINABARBARIN-HABIA. "Aiñabarbarin-abia (R), tela de araña" A (s.v. aiñaborma-sare).
ainaborma (aiñ- Sal (+ añ-)), ainamorma (AN), ainamarma (aiñ- R-uzt), ainamerma (aiñ- R). Ref.: VocPir
510; A (aiña-barbariña); A Apend (aiñamorma).  Araña. v. armiarma.
- AINABORMA-SARE. "Aiñaborma-sare (Sal), [...] tela de araña" A.
- AINABORMA-TELA. "Aiñaborma-tela (Sal), [...] tela de araña" A.
ainada (aiñ- V-ple ap. A). 1. "Serie, veta de mineral" A.  Añada edo mia-marra nagusiena gero eta urrez ta
zilarrez gabeago arkitzen zuten. FIr 135. Barnez baidu añada / urre dizdizkorra. Zait Gold 79. Asko dira gurean
ganorazko eskuen zai dauden añadak, auek ustia ta urre garbi biur ditzaten. Gazt MusIx 7.
2. "Aiñada (V-ple-m), manga de agua" A.
ainagu. v. ainegu.
ainai. v. ainegu.
ainalda. "Precio, prezioa, balioa, gostasuma, aiñalda" Lar.
ainaldaskiro. "Preciosamente" Lar.
ainaldaste. "Preciosidad" Lar.
ainaldatsu. "Precioso" Lar.
ainamarma, -morma. v. ainaborma.
ainanino. v. ainenino.
ainar (AN-gip-5vill; añ- AN-gip-5vill-ulz, B; H), ainara (G-to). Ref.: Lcq 114; A (aiñar); Eusk 1952, 56; Iz IzG
(añar), Ulz (añárra); Izeta BHizt2 (añar).  Brezo. v. inar, ainizkar.  Lusaski gorriak, eskusaskiak, laister
saltzen diren seska-saskiak, añar-isatsak eta abar, usu ta arin eta txukun eta egoki ta bikaiñ egiñ ere. Or Mi 6.
Zeren billa ote dabil legar eta añar tartean? Ib. 60. Ote ta aiñarra ta amua janez, / gosea dute garaitu. Or Eus
178. Eseri nadin añar txuku batean. Or QA 2.
- AINAR ZURI (añarzuri AN-5vill ap. A  Lcq). "(Erica cinerea), brezo bermejo, brezo ceniciento [...]; añar-
zuriya" Lcq 114.
ain(h)ara. v. enara.
ainarba (ainh- BN-mix, S; SP, Lecl, Arch VocGr, VocBN; aiñh- S; Dv (S), H; añh- S; Gèze, H), ainharbo,
añaberba (R-urz). Ref.: A; EI 360; EAEL 102.  Araña. "Amarrana, ainharba, l'araignée" Arch VocGr. v.
armiarma.  Bidian du edireiten / Ainharba baten / zephoa, eta han uzten bizia. Arch Fab 103. Arrastiko
aiñarbak esperantxa ekartzen du, goizekuak xagrina, eguerdikuak pladzera (S). A EY I 426.
- AINARBA-SARE. Tela de araña.  Sabai azpia izan dadien ainharbo edo armiarmo sarez estalia. GAlm
1949, 36 (ap. DRA).
ainharbo. v. ainarba.
ainardi.  Brezal.  Eiztari mairu batek eraman dio leoikumea, ta laugainka doa añardietan barna. Or Mi 97.
ainarrain. "Aiñ-arraiña (V), limaco de mar" A.
ainaskar. v. ainizkar.
hainatsu.  Rencoroso. Cf. 2 haina.  Funtsgabe dira hainatsu eta mendekazalek etsaiguan egoiteko ekharten

mende.
dütien arrazuak. Medit 121 (ap. DRA).
ainatu. v. aienatu; lainotu.
ainazizkar. v. ainizkar.
ainbaista. Equilibrio. v. ainbastun.  Gobiernu on bat moldatzen duala mene oien ainbaista justuak. EConst
42.
hainbakida, anbatkida (Lar).  "Contribución" Lar.
hainbakidatu, anbakidatu (Lar). 1. "Contribuir" Lar. 2. anbatkidatu (Lar). "Connumerar" Lar.
hainbakide, anbatkide (Lar).  "Contribuyente" Lar.
hainbakintza, anbakintza (Lar).  "Contaduría, oficio" Lar.
ainbakuntza.  Cálculo.  Ainbakuntza (cálculo) onetan eztagoz sartuta Bilboko uriak beronen lepoan
daukazan ikasgu andi ederrak. A EEs 1916, 112.
ainbana (V, G ap. A). 1. "A partes iguales" A.  Gogoetalari bezala ere, buruz-buru ta mokoz-moko diran
tasunik bestelakoenak ainbana bereganaturik zeuzkan. Zait Plat 5s.
2. Tantos como. v. adinbat.  Eiztari askok atzeman dutenean, lagun ainbana zati egiñik, âlik berdiñena
zatituta, orpo-aldera begira daudela, baten deiera aukera oi dute. Or Eus 48n.
ainbanatu, ainbandu (Lar). 1. "Escotar, pro rata" Lar.

2. (V ap. A). Distribuir, repartir.  Iru nebarrebaren artean ainbanatu bearko zirean ondasun guztiak. Echta
Jos 220. Zama-jaubeak ainbanatu ebezan diruak. Ib. 273. Eldu zan mutillak ainbanatuteko aldia, ta orain
ostera, Josetxo eroan eben Eladigaz jantzan egitteko. Ib. 196. Maia ipintzeko ta lapikuko salda ainbanatzeko
garai obea zan da. Or Tormes 67. Apezik non ote-da? Non lege-gizonik / zurea ta nerea bereiz dezakenik? /
Ainbanatzeko ere ba du eragaitzik, / aizeak egaletan eraman dularik. Or Eus 103. Ur onezaz beste ur asko
geiago nastau oi eben eta uritarren artean ainbanatu, arra ilteko daukan indarragaitik. A EY I 264s. Baña
lurreko ondasunak orain dagozan baño obeto ainbanatu bear dira ta orrein jabetzea al bestean edatu ta
zabaldu. Eguzk GizAuz 172. Irabaziak be ondasun-ekarle bioen artean zuzen-arauz ainbanatu bediz. Ib. 171.
3. (V ap. A). "Empatar" A.
ainbande. "Escote, pro rata" Lar.
ainbandu. v. ainbanatu.
ainbastun. "Equilibrio" Lar y Añ.
ainbastundu. "Equilibrar" Lar.
ainbat. v. adinbat.
hainbat (V-ger-gip; Mic 9v, Lar, Añ, Dv (a- G), H), hanbat (L; SP, Ht VocGr, Lar, H), kainbat (R). Ref.: A
(ainbat, hanbat, kainbat); A Morf 330 y 650; Etxba Eib.
 Tr. Los autores vizcaínos emplean la forma ainbat, y los septentrionales y alto-navarros (h)anbat (algunos
autores modernos como Mirande o Xalbador usan además hainbat). La forma tradicional guipuzcoana hasta
mediados del s. XIX es anbat (antes sólo hay un ej. de ainbat en Larramendi); a partir de esta fecha, y sobre todo
durante el s. XX, su uso va disminuyendo en favor de ainbat, hasta prácticamente desaparecer en este dialecto.
En textos salacencos y roncaleses se documenta kainbat (además de un ej. de kanbat en Mendigacha). Hallamos
arenbat- (arenbatean, arenbateko) en algunos pocos textos meridionales del s. XX.
1. (Con sust. indet.). Tanto (no contable); tantos (contable). Al igual que zenbat, hainbeste, horrenbeste, etc.,
que se refieren a cantidad, el nombre que le sigue es normalmente indeterminado. "Tant" SP y Ht VocGr. "Tanto,
tanta" Lar y Añ. v. hainbeste.
mende.
 Tr. En el s. XX su uso disminuye en textos septentrionales. Con sust. contables, el vb. es empleado en singular
por los autores de los ss. XVI y XVII; en el XVIII alterna con el vb. en plural, construcción esta última que
domina en el XIX y XX; cf. sin embargo ejs. con singular en Laphitz y Zalduby (con el sdo. de 'muchos'),
Kirikiño (Ab I 16), Inza (Azalp 131), Enbeita (123) o Basarri (111).
 Elas, nola izanen den heben damu handia, / [...] hanbat iende sekulakoz damnaturen denian. E 69. Hanbat
denboraz zuekin nauk, eta ez nauk ezaugutu ni? Lç Io 14, 9. Eta hanbat mirakulu egin bazuen ere haién
aitzinean, etzuten sinhesten hura baithan. "Tant de signes". Ib. 12, 37. Ainbat tenpora dan azkero / zabilzadela
galdurik. Lazarraga (B) 1201vb. Ha! ene Iainko bihotzekoa, hanbat ontasun egin derautazuna. Mat 241. Mezan
daukagu presentean munduan zebillenean anbat milagro egin zuena. Ber Trat 8r. Oraingoa lizela ere zure azken
orena, / beldurtasun hanbat behar duzu Iainkoarena. EZ Man I 50. Hanbat arrain itsasoan hazten duzun
Iainkoa. EZ Man II 145. Izanen da gauz gaizki egina [...] zure penitentzia egitea [...] hanbat atsegin hartzen
duenari [...] hain kontu guti emaitea. Ax 555 (V 355). Nolatan guztiarekin ere edireiten da hanbat zauri eta
eritasun? Ib. 529 (V 340). Iesu Kristo [...], zeinda [...] ofendidu dogun ainbat bider. Cap 116. Huna, epel gaude
oraino, hanbat dotrinamendu eta mirakuillu zure ganik enzunik, ikasirik eta ikusirik. SP Imit III 18, 3. O Iauna
zertako othe, / goraturik fortunez, / mundu huntan nauzu bethe, / hanbat handidasunez? Arg DevB 57. Gizonari
hanbat othoi eta remostranza egiten badut. Tt Onsa 152. Non koroa eternala, / Erresuma dohatsua? / Non tronu
hanbat aingeruz / Glorian inguratua? Gç 71. Nola beraz zaituztet zuek / maitatu hanbat denbora! Ib. 103.
Hanbat gaiza miragarriren ohoratzeko, zer egin behar da? Bp II 30. Aitzitik badirudi handik Latinak tuela
hanbat izen diferent gauza batentzat. ES 128. Hanbat berri ez bazindu aditu. Ch I 20, 8. Hanbat arima on khar
eta debozionerekiñ othoitzean daudezen denboran. Ib. 25, 8. Iduritzen zaitzun arren hanbat etsaien bortxagunei
ez dela errex kontraegitea. He Gudu 98. Nola Jangoikoak onzen ez ditu anbat aldiz nik eskatu ta ere nere
senarra, nere giarraba? Mb IArg I 229s. Ala urratzeko / anbat urteko / bekatuaren katea. Bast 9. Nork erranen
zuen [...] hanbat animo bere etsaien kontra seinalatu zuen aitzindari zuhur hura, garaitua izanen zela? Lg I 306.
Hanbat akzione eder filistindarren kontra egin izan zuena. Ib. 280. Hanbat akzione eder egin zituena. Ib. 285.
Harren bazka dire eginak hanbat solhaz egiten zuen mihia, hanbat behatze egiten zuten begiak. Brtc 114. Onela,
anbat Profeten [...] odola isuria izan zan zori gaiztoko erri doakabe hura kastigatu zuan. Ub 112.
 (s. XIX). Jangoikoaren grazian badaramez anbat pena. Mg CC 151. Eskasturik presondegiak / hanbat
jenderen sartzeko. Monho 64. An agertuko dira [...] galdu nituzan lagunak, eta ainbat kisketada, ate-joka ta dei
emoeustazan konzienzia enea. Añ EL1 30. Ipui eroak anbat atsegin ematen bazidaten, [...] zenbat eztituko ez zan
nere biotza irakurri nituenean gerora ipui onak? VMg X. Zer esango degu Errege guztien Erregeren eskutik
artu ditugun anbat ontarte ta mesedez? AA III 340. Nola gerthatzen eta egiten diren hanbat gauza espantigarri.
Dh 176. Ez euken oneek arerijo ainbat gerratan ibili bati arpegi emoteko biar zan bildurreztasunik. Astar II XIII.
Nihon ez da ikusi hanbat amodio. Hb Esk 24. Ni zer naiz bada, nitaz hanbat artha hartzeko? Dv LEd 257.
Zugatik hanbat armada altxatu dira. Ib. 250. Iduritu zaionean jo duela hanbat antsiarekin igurikatu orenak.
Laph 128. Bera eta bere semea ainbat perilletatik era añ miragarrian atera zituelako. Arr GB 123. Orra zelan ni
nazan / iru gauza orreek, / munduan ainbat doe / ez dauz beste batek. AB AmaE 357s. Mintzatzeko ez dizut
oraino hanbat usaia. HU Aurp 191. Hanbat dohañen phakatzeko / eztüt deüsik. UNLilia 12.
 (s. XX). Ez al ditugu ikusi, ainbat aldiz, norbaiten tolestura ta izurrak? Ag G 331. Barrabaskerija, erri gustija
barre baten ainbat egunian euki ebana. Kk Ab I 119. Ainbat neke gogorrak aien eskuetatik artu ta gero gurutze
astuna sorbalda gañean eramateko. ArgiDL 89. Lurralde onetan ainbat gauza dagoz egitteko ta! Altuna 83.
Bildur nintzan, ainbat ardureaz giltza lasto-tartean topauko ete eustan. Or Tormes 57. Euskalerria ez al da ba
ainbat bersolari berezkoak sortzen dituen erria ta erri bertso zalea? Inza in Jaukol Biozk V. Ori dala-ta ikasten
dozak / ain ondo ainbat idazti. Enb 131. Orren bidez du ainbat gaietan / aurrera gizonak egin. Or BM 48. Toki
aietan ez zuten ainbat otz, ezta pisti izugarrien bildurrik ere. JMB ELG 45. Ortixek etorri dira ainbat kalte.
Eguzk GizAuz 20. Zetozen anbat erromesentzat / an tellatuperik etzen. SMitx Aranz 87. Ainbat aldiz lo gozoa
eragin dizun seaska maitea. Munita 29. Ezta hanbat denbora Biriatuar batek ixtorio hau kondatu daukula. Zerb
Azk 89. Onela ostutzen zizkion ainbat sagar. Anab Poli 48. Au ikusi ta asko oi dira arritu, / zelan jotzen dituan
ainbat kontziertu. BEnb NereA 222. Ainbat bidar Perikoitxua entzutziakin, ernegau zan medikua. SM Zirik 56.
Ainbat gizaldi pasa ta gero / non arki larre obea? Basarri 50. Errexa bada ere damazun bizia, / ez dautazu
emaiten hanbat gutizia. Xa Odol 147. Oldartzen zitzaizkonak hanbat gizon abil. Ib. 194. Ez zukeen bide
horretatik joko, hainbat lan aurkeztuko zela jakin izan balu. MEIG II 49.
v. tbn. JanEd II 145. Aitzol in Ldi UO 6. F. Labayen in Munita 5. Mde HaurB 66. Arti MaldanB 211. Gand
Elorri 169. Onaind in Gazt MusIx 145. Ibiñ Virgil 99. NEtx LBB 372. Hanbat: Tt Arima 86. Ch I 25, 8. Mih 17.
Jaur 156. Gy 65. Kainbat: CatR 17. Mdg 138.
 (Pospuesto al sust.).  Perill hanbaten artean. EZ Man II 136.
 (Con oraciones consecutivas). "Ainbat gauzatan sartuta nabill eze azkenian danak gaizki eitteittut" Elexp
Berg.  Signo bisible batek hanbat bothere ahal duke, non salbamenduko gauzán gure konzienziák zertifika eta
segura ahal ditzan? Lç Ins F 1r. Oi, ainbat dakust lazeria ze / eraetan jat, fedea! Lazarraga 1196r. Ainbat
atsegin Silverok artu eben Silviak egin eutsan promeseaz, eze kasi eukan gatx guztia kendu jakan. Ib. 1142v.
Arren bada egidazu, Iauna, hanbat fabore, / etsaiak eztuen ene zauritzeko podore. EZ Man II 37. Amorio
mende.
desordenatuak hanbat kalte egiten du non behin hark itsutuz gero [...] egiten baititu [...] traidore. Ax 352 (V
234). Bazko [...], zoñek hanbat merexi [='tanto mérito'] baitü, non bihar eta etzi orano begiratzen baita. Bp II
54. Hanbat hertsitasunekin, non ez baitzuen huts egin pontu xoil bat ere. Mih 89. Hanbat hots eta azantzekin /
non [...] / ikharan bainintzen gan handik itzuri. Gy 219. Hanbat xehetasunekin mintzatu izan dire Salbatzaile
aginduaz, non haren bizia eta heriotzea aintzinetik erranak bezala baitziren. Lap 150 (V 66). Hainbat atsegin
izan nuen ikustez, non uste bainuen behin ere ez nintzala geldituko haren eskua trinkatzetik. Mde Pr 106.
 (V, G ap. A). Mucho(s).
 Tr. Aunque no es fácil distinguir en cada caso si el significado preciso es 'tanto(s)' o 'mucho(s)', parece ser
usado en todas las épocas y dialectos.
 Hanbat (heltzen ohi den bezala) soinu mota da munduan, eta batre ezta muturik. Lç 1 Cor 14, 10 (He, Dv
hanbat, Ol asko). Egin ziola [Iaungoikoak Abrahani] anbat ofrezimentu juramentureki. Ber Trat 77r.
Sinhetsberak trunpaturen ditu obra falsoez, / baliaturen da hanbat arte Ifernukoez. EZ Man I 66. Berze lanik /
baduta nik / diela hanbat denbora, / zure artatzez, / zerbitzatzez, / et' onhestez kanpora? O Po 4. Gauza gustuko
enetzat, / hanbat duzu kreatu. Arg DevB 117. --Elizak nola erakusten dü ügürikite hori hil ohoretan? --Hanbat
khanderaren pitziaz. Bp II 128s. Konfesiño Jenerala deritxan Oraziñoa Eleza Santeak egunean egunean ainbat
bidar munduan Meza ta errezu santuetan egiten dau. Cb CatV 87. Moda ergelei jarraiki hatzaie hire
jaunzturetan, solasetan, bertze hanbat gauzetan. Dh 149. Ainbat atxakija billatu oi dozuz ez egiteko. Astar II
115. Ikhusgarri horrek, denbora hartan, ukhan zuen hanbat lekhuko. Laph 230. Laborantzari ihesi / hanbat seme
alaba, / ai! ondikotz, baitoazi / toki arrotzetara. Zby RIEV 1909, 109. Gorphutzean baditugu begiak ikhusteko
[...] eta bertze hanbat indar eta gai biziko beharrentzat. Arb Igand 149s.
 (s. XX). Baseliza orretan, Done Antonio miragillearen bitartez, ainbat euskaldunen zauriak sendatu zirean.
Ag Kr 206. Ainbat goialdeko ipui eta lurpeko gertaera badakizkit, urteak erakutsita. Ag G 210. Ainbat ardi
galdu yozak. Kk Ab I 54. Euskal-Errian / bai-doguz ba gaur / biotz oneko / ainbat euzkotar jaupari. Enb 141.
Ama Begoñakoak dau ainbat meritu. Enb 81. Eta au esanik, bakandereagana bigurtu zan agur egitten, eta
ainbat zaldun emon eutsazan gelaragiño lagun egijuen. "Molti cavalieri". Otx 52. Ainbat mende esku sendoaz
idazten iardukan. "Siglos y siglos". Ldi BB 100. Eldu intzan Nabarratik / ainbat zango egiñik. "Haciendo mil
pasos". Laux AB 63. Urte on dalarik ere, / aurrera dira ainbat jale. "Muchos comensales". Or Eus 279. Onetan
ainbat aburu ta eretxi dagoz. Eguzk GizAuz 176. Baiña gizabiotza ikasten ari izan diran filosofu ainitzek ainbat
jakituri erakutsi dauskue euren biziera ta egitadetan. Erkiag Arran 117. Guzia garbi esan nai dizut jakitun ein
zeralako, lenago ere gertatu dira lurrian ainbat olako. SM Zirik 98. Gizaldietan emon izan dauz / ainbat eliztar
jakintsu. BEnb NereA 40. Andra Mari ta euskal-fede kondairetaz / ainbat bider itaundu neutsan illuntzeetan.
Gand Elorri 215. Mixio-lurraldetan lan egiñaz ainbat sinisgabeko onbideratu omen zitun. MAtx Gazt 102. Gaia
ainbat literaturetan agertzen da. Alzola Atalak 148. Morroi-neskame ta ainbat soiñeko / izango ditut etxean.
NEtx LBB 221. Bekatuari estekatua naukate hainbat lotgarrik. Xa Odol 265. Bere lanaz eta eraginaz, lanak eta
eraginak utzi zituzten ondorioez, hainbat jende mintzatu da. MEIG VII 30.
v. tbn. A BGuzur 136. Basarri 75. Azurm HitzB 28.
 (En contextos negativos, con el sust. en partitivo).  Ene etxen ezpeitut / peretxurik hanbat. AstLas 20.
Ederragorik hanbat baditaken etzautak iduri. JE Bur 122. Jakitaterik ez, dirurik ere ez hanbat. JE Ber 49.
Kristautasunik ez dunak / euskaltasunik ere ez anbat. SMitx Aranz 178.
 Alguno(s).  Jentiak euki eban / ainbat ereparu, / argatik esan eben: / "Ak irabazi du". (1857). EusJok II 78.
Joan zan eurakaz ibiltaldi bat egittera, ta ainbat berba egin da gero, aittatu eben Eladi. Echta Jos 198. Oi ez
duzunez, ainbat berri pozgarri esaten dizkidazu. 'Me anuncias algo que me alegra mucho'. Zait Sof 50. Or, an
et'emen, / egari baldan, / ainbat inguma dabiltza. Gand Elorri 61. Lurraren ganean lo, ainbat gizonezko. Erkiag
BatB 192. Ainbat aldizkaritan idazten deusku Kerexetak: Euzko-Gogoa-n, Zeruko Argia-n. Alzola Atalak 129.
 (Para expresar un pico, cantidad que excede).  Gero agertu zitzaien bosteun ta ainbat anaiei batean. Ir
YKBiz 540. Berreun da ainbat gizon / galdu alajaña. Basarri 45.
 (Referido a una cantidad variable). "Boxar, boxear, tener en circuito tantas leguas, itxerzan, inguruan ainbat
lekoa izan, iduki, euki" Lar.
2. (Lar), hanbat (Urt I 149, H), arenbat (A Morf 650), kanbat. (Con vb.). Tanto. "Tamañanamente" Lar.
 Tr. Mejor documentado en la tradición septentrional.
 Gure artian haur dakusat itsutarzun handia, / nola dugun zerbitzatzen hanbat gure etsaia. E 25. Eta miresten
zuen nola hark hanbat beranzen zuen tenplean. Lç Lc 1, 21 (TB hainbertze, Oteiza, Brunet, IBk hainbeste, Ker
ain luzaro). Ene aragiok ikara dabilz; / ainbat sartu jate zure bildur[ra], / beretxat naxala gaxto lap[urra].
Lazarraga (B) 1153vb. Zergatik haren ondoan / hanbat naizen penatzen. EZ Eliç 219. Zeure salbamendua,
hanbat dihoatzun gauza. Ax 73 (V 49). Zegati ofendietan da Iaungoikoa ainbat, modu bi oneetako
iuramentuakaz? Cap (ed. 1893), 45. Eta nutenak nihaur er' asaldatzen, / zergati baitut hura hanbat maitatzen. O
Po 23. Bada zure miserikordiak eman diazaket hanbat desiratzen dudan grazia. SP Imit IV 14, 3. Zuk hanbat
pairatu ondoan, / Jesus, zure gorphutzean, / egiñen othe narotzuke / urkhabea bihotzean? Gç 92. Hanbat behar
dügia goiz arrats oroz Jinkoa othoitü? Bp I 124.
 (ss. XVIII-XIX). Erraten badarotazu eziñ hanbat paira dezakezula, nola bada pairatuko duzu purgatorioko
mende.
sua? Ch III 12, 2. Hortan konplitzen da bakhotxak bere buruaz egin behar duen ukhoa, Salbatzailleak
Ebanyelioan hanbat gomendatzen duena. He Gudu 36. Nigatik anbat ekusi zuen Jangoikoaren izenean izan
dedilla. Mb IArg I 108. Jainkoak hanbat benedikatu bazituen Obededon eta haren ahaideak. Lg II 102. Hanbat
prezatzen duzun garbitasun hark berak, zure erraietarat yautsaraziko du. Mih 21. Egizu beraz, maita dezadan
zuk hanbat maitatu duzun humiltasuna. Brtc 218. Nola hanbat konta dezakegu gure prestutasunaren [...]
gainean? Dh 214. Etzira hanbat ibilten / lo dutenian jendek egiten. Arch Fab 239. Baiña han edergaillua, /
berak hanbat laudatua, / kaltekor zaio gerthatzen. Gy 63. Berehalako ona ez badugu ikhusten, geroxagokoak ere
ez daroku hanbat ukitzen bihotza. Dv Lab 334. Premu Jauna, handitxu hura nahi nuen baitezpada khendu; ez
nuen harekin hanbat argituko gorthean. Laph 18. Hanbat dute xuritzen / handi hoiek elgar. Zby RIEV 1908,
762. Goazin mintza xuxen, eta itzul gure solaserat, nahiz ezkiren hanbat urrundu. HU Aurp 199.
 (s. XX). Nola ez baitu [zarrak] kanbat ekusten [...] ez yai ekusen lasterrari emoiten. Mdg 164. Argatik ainbat
maite zaituzte Ama maitedun / olerkarien biotzak. Jaukol Biozk 59. Noraño elduko ete litzake / bere poz eta
atsegiña, / ikusirik gaur argitaldurik / berak ainbat nai ebana. Enb 121. Lurra ez baita larrutua nihun [...],
gerendari beha egoiteak ez gitu orai hanbat lazten. JE Ber 14. Irurtzuna zan bera; Latasan gau egin, / zekorra
bidez anbat lermatu ez dedin. Or Eus 357. Hanbat zerk dautzu ote bihotza zauritzen? Iratz 40. Ta atzetik zitalki /
eraso ta esi / anbat kosta bear zuan Ondarrabi. SMitx Aranz 212. Hainbat lilluratzen bahau, entseia hadi
sartzera. Mde Pr 102. Ainbat kostata egindakoak / beste batzuek jatea. Basarri 130. Halere ez zaiku iduritzen
elgarretarik hanbat zeiharkatzen direla. Lf in Zait Plat XXIII. Rhodope ta Ismaruk ez dute Orpheu ainbat
miresten. Ibiñ Virgil 49. Etzauku iduri Beila famatu horrek bazterrak hemen gaindi hanbat inharrosi dituen. "À
ce point". Ardoy SFran 13. Ez dira faltatu negar eresiak eta deitoreak, Kanpionek hainbat miresten zuen Arrese
Beitiarenak esaterako. In MEIG VI 36.
v. tbn. Inza Azalp 65. Arti MaldanB 217. Hanbat: Hm 126. Arg DevB 105. ES 144. UNLilia 4. Kainbat: Mdg
130.
 (Con oraciones consecutivas).  Eta signo handiak egiten zituen, hanbat non sua zerutik lurrera eraits
eraziten baitzuen. Lç Apoc 13, 13. Ainbat sentitu eben, bada, Silverok Sirenak agaz egin eben kaso gutxia, eze
etorri zan eriotzako puntura. Lazarraga 1142r. Bekatu mortaleak egin zituen gaistoak [aingeruak], anbat eze
geros baitirade demonioak. Ber Trat 93v. Maite ditu gizonak / anbat eze barkatzen du / paradizuko jatea (AN,
1609). TAV 3.1.20, 113. Egizu hanbat zeure othoitz onez eta arartekotasunaz, non hekin batean ardiets dezadan
orai Iainkoaren garazia. Mat 291. Artifizio gaixtoz da hanbat baliaturen / non iauntasun handiena baitu
ardiatsiren. EZ Man I 65. Zu hanbat faboratu zaitu, non Iainkoaz lekhora ezpaita zu bezain miserikordiazkorik.
Harb 90. Eta hanbat usatzen duzu bekhatu egitea, hanbat segitzen duzu, non alde guztiz beldurra galtzen
baituzu. Ax 106 (V 71). Eta batzutan hanbat bortitzten da [...] non ezpailuke egon nahi herstura eta dolore
gaberik. SP Imit II 12, 8. Ene probidenzian eztire hanbat fidatzen, non ezpaitute berek ere zerbait artha bere
buruez itxekitzen. Ch III 37, 4. Orhoitzapen hunelakoek, hanbat borthiztu eta animatu dituzte emazteki sinpleak
ere, non bentzutu izan baitute Munduaren zuhurtzia guzia. He Gudu 98. Memento batek ainbat balio dau, ze
berean irabazi lei bekatari batek, bekatuaz il eban arimea ta galdu daben Jangoikoa. Añ EL1 48 (EL2 55
ainbat... eze). Inguru larroina hanbat ibilli zen, / non zitadelara noizbait sarthu baitzen. Gy 282. Jesüs Kristek
hanbat maite / ükhen dü khiristinoa, / ezin erran beitaiteke / Hark dian amorioa. UNLilia 13. Ainbat samurtu
ere, malkoak ugari asi baizitzaizkion jalkitzen begietatik. Gazt MusIx 163.
 hanbat (S ap. Lrq). Mucho. "Guère" Lrq.
 Tr. A partir de mediados del s. XIX parece usarse sólo en contextos negativos.
 Berze oroz gainetik hanbat maite zitut nik, / mundu oro utzi niro zure amorekatik. E 195. Ingurura beha dago
nork dezaken defenda, / guztiarekin alferrik hanbat doloratzen da. EZ Man I 93. Eta zuria hala baliz / arras
kontent nündükezü / zeren zureki izatia / hanbat beitüt desiratü. Xarlem 202. Ez naiz hanbat orhoitu ez naizela
iragaitzaz baizik lurrean. Dv LEd 275. Gantzak hanbat trabatu gabe, mendixka horren gainera igan zenean.
Elzb PAd 2. Irrits heier dagon gizona aberearen heinetik ez da hanbat goititzen. JE Bur 97. Nola bizi den,
nehork ez lakike hanbat. Etcham 171. Jakizu, nik erranik, hauziño bat eginen dauzutala, ez baitu Itsasuko herria
hanbat aberastuko. Lf Murtuts 8. Han hil zen 1920ean, hanbat zahartu gabe. Zerb Azk 78. Ez nuen hanbat
merexi bainan urrikaldu zen ordea. Xa Odol 328.
v. tbn. Hanbat: Arg DevB 123. Const 42. Zub 102.
3. (H), hanbat (Dv, H). (Como pronombre. Puede recibir casos de declinación). "Hanbaten, qui appartient à
tant de personnes" Dv. "Egizu ainbat, hanbat ene amoreak gatik" H. "¡Cuántos! [...] amaikak, makiña batek,
ainbatek" Onaind EEs 1927, 122.
 Tr. Mejor documentado en la tradición septentrional.
 Tira zezan sarea lurrera, ehun eta berrogei eta hamairur arrain handiz bethea: eta hanbat bazen-ere, etzedin
ethen sarea. Lç Io 21, 11. Baduk hemen muthilko bat, dituenik borz ogi garagarrezkorik, eta bi arrain: baina
hauk zer dirade hanbaten arteko? Ib. 6, 9. Ordu heronek iakiñen meza berezientzat, erregela ematea xoill gaitz
duk hanbatentzat. EZ Man II 51. Eta hanbat bidegabe, hanbati, Iainkoari, geure buruari, Aingiruei, giristino
lagunari, eta munduko bertze kreatura guztiei ere. Ax 568 (V 364). Hori egiten zuen Errege Davitek hanbat
zituen egitekoen artean. SP Phil 123. Alakoak, ain andiak eta anbat dira Jangoiko maitagarriak munduko bazter
mende.
guzietan eragin diozkan gauzak. Mb IArg II 268. O Biryina saindua, ene salbamendukotzat hanbat egin izan
duzuna! Lg II 119. Zuretzat hanbat egin duen ondoan. Mih 98. Hanbat dela zatittoan / nola baida osoan. 'Il y a
autant'. Monho 138. Bertze hanbaten baithan gauza bera ikhusi izan da. Dh 107. Bertze hanbati bezala. Ib. 122.
--Bada asko ongarri mota. --Nik ez dut hanbat ikhusten! Samatsa eta arkhin guti bat. Dv Lab 130. Kantu berri
edo xahar / hanbat baitzen jadanik. Zby RIEV 1908, 757. Ainbat euskaldunen zauriak sendatu zirean, ainbaten
samiñak ezti biurtu. Ag Kr 206. Denik ere, bertzea baino gehiago izan da, ez baitzen behar hanbat. JE Bur 146.
Nola ainbat bai dira eleizaren umetan berentzat bear duten baño askoz geiago irabazten dutenak, oien
irabazietaz beste guziok aberastutzen gera. Inza Azalp 104. Neke latzak artu ta bizia galdu daben gizasemeak
ainbat izan dira-ta, Marxen eretxi ori guzurra dala autortu bear. Eguzk GizAuz 49. Hainbat dituk heure azalean
ontziak. Mde HaurB 101. Bere barrenen zetozen ainbatentzat azken gaba izan zan. Basarri 103.
 (Con oraciones consecutivas). "Hanbatek diote non..., tants le disent que..." SP. "Hanbat dira non" Ib.  Eta
bil zedin harengana jendetze anhitz, hanbat non unzi batetara sarthurik iar baitzedin. Lç Mt 13, 2. Ezen hanbat
eztuzu eman non are gehiago / eztuzun on emateko. EZ Man II 55. Heken holek [...] hanbat badira ezen gaiñez
egiten baitute. Ax 429 (V 278). Abisu hauk hanbat eta hainbertze direla, non nihork nahi baditu begiratu,
eztuela behar izanen zer egin bertzerik. SP Phil 539. Nahasi zerauela guziei bere hitzkuntza, eta lehen bat baizik
etzelarikan, bat hura egin zela hanbat, non familia batek bertzea ezin adi baitzezakeen. ES 390. Hanbat harrek
erran zuen, / non fiñean yaunak, eziñ yasanez ya / duende haren erasia, / baitzuen egorri fite baserrira. Gy 204.
Bada Haitzeko yendez hanbat errateko / non beldur bainaiz kasik eskas agertzeko. Hb Esk 113.
 Muchos.  Bai, azken urte oneitan olako garatzak ainbat izan dira, England-an batez be. Eguzk GizAuz 152.
Zagi ingurura / ainbat batzen dira. BEnb NereA 27. Atzo bertan, ainbat sartu ditue morroillopean. Erkiag BatB
187.
 +arenbat. (Con significado indeterminado). Tanto, tal cantidad. "Arenbat (V), una cantidad regular (como
aquella)" A s.v. aren (el sdo. no queda del todo claro).  An berean egiten zuten egiunea (tratua), eguneko
ainbat, eta andik yoaten ziran lanera. Ir YKBiz 353n.
4. + hanbat (Dv, H). Tan. "Hanbat zen itsu non, il était si aveugle que" Dv. "Ez da hanbat on" Ib.
 Tr. Documentado casi exclusivamente en los dialectos septentrionales. Al Sur sólo se encuentra en Lazarraga,
D. Aguirre y Gandiaga.
 Hitz horrezaz erdiratu deraudazu bihotza; / nik zugatik dudan pena hanbat ere handi da. E 219. Hanbat da
eder eta jentil. Ib. 147. Hanbat etzirade andere larri. Ib. 213. Erregeri, dakidala, nik eztizit faltatu, / zeren egon
behar dudan heben hanbat gatibu. Ib. 237 (Akesolo traduce "tanto tiempo", significado que tbn. Altuna prefiere;
cf. infra HAINBATEN). Testimoniaje hauk iunktatzen eta bardinzen dirade guziak hanbat ungi eta xuxenki, non
hain konformitate handitik ageri baita klaroki. Lç Adv ** 4v. Moisesek (hanbat zen terrible erakusten zena)
erran zezan: Izitu naiz eta ikharatu. Lç He 12, 21. Ainbat zan, bada, Silveroren / amoremina andia, / eze, ez inor
ekusterren, / itsaiten eben begiak. Lazarraga 1145r. Oi, ainbat <ain bayt> dira ederrak eze / ni nago
admiradurik. Ib. 1159v. Hainbat onhatu nago ezen seda bat baño gutiagoagatik emanuke estena eta bikia
surtan. Volt 270. Hanbat naizelarik zordun zure aldera. EZ Man I 37. Bana naiz hanbat desditxatu. O Po 22.
Hal' ere, hanbat neur' etsai niz, / laket niz hortan penatzez. Ib. 2. Gero zuzaz / zeinen luzaz / ukaturik nagoan, /
eta halaz, / hanbat alaz! / errekeitu gaxtoan. 'Moi, qui suis ainsi, hélas! si méchamment traité'. Ib. 7. Beso sendo
baten fletxak / eztira hanbat bortitz. Hm 126. Haur hanbat bide hon eta segura dela non ezpaita hoberik. Tt
Onsa 93. Menbriak oro, hanbat ederki elgarren artian beizaudian iosirik [...], barreiatzen ditu. Ib. 146. O noiz
ethorriko da horen hanbat desiratu hura, zeiñetan zure presenziaz sasiatuko bainauzu. Ch III 34, 3.
 (ss. XIX-XX). Haiek arrapostia ezta hanbat eijer. Etch 348. Zahar gazten arteko / hau da parabola, / --zuzen
esplikatzeko / ainbat [sic] gogor da--. Bordel 105. Yuiatzea gauza etzen errex hanbat. Gy 188. Hazi zaituzten
yende hanbat nekhatua, / ez bedi nihoiz izan gaizki pagatua. Hb Esk 171. Oi nere Jauna, hanbat zordun
ezagutzen dut nere burua zure alderat, non ez baitakit, ez zer erran, ez zer egin. Dv LEd 135. Esneko hortzen
ordainak, hanbat xuri ez direnak, bainan zabalagoak. Dv Lab 238. Ikhusirik zure begithartia / elizateke posible,
maitia, / düdan pazentzia, / hanbat zirade glorifikagarria. ChantP 116. Ez da hanbat zainhart izan behar
hortako. Zby RIEV 1908, 86. Sobera ditu erroak lurrean barna, eta adarrak lodi eta azkar, ez baditu ere oraino
hanbat urrun hedatuak. Arb Igand 31s. Eta ez badira ere gutartean nehon hanbat sinetsiak, halere beti mintzo.
HU Zez 29s. Baiña ori gauza andia zan! Ainbat andia! Ag AL 68. Baditake etzen hanbat aho ederrekoa Inazio.
JE Ber 65. Eder. Euria ez ainbat garbi. Gand Elorri 134. Hor ez bazira zure buruaz hainbat segur, kezketan
egonen zira pertsuaren moldatzeaz beraz. Xa Odol 63.
v. tbn. Hanbat: AstLas 10. UNLilia 16.
5. hanbat (H). Otro(s) tanto(s). "Badira hogoi etxean eta hanbat lanean, il y en a vingt à la maison et autant au
champ" H. v. infra BESTE HAINBAT.  Asko bider esan zioen hau Faraoni, ta anbat bider ukatu zan eskatzen
zitzaiona egitera. Ub 22.
6. hanbat. Probablemente, seguramente; sin duda. v. HAINBATEAN (g).
 Tr. Documentado sólo en textos guipuzcoanos desde mediados del s. XIX.
 "Ongi nai ta ezin izan" / esango dit anbat. Bil 48. Beste birtute argi batean begiratuko zuen anbat irakurleak.
'Habrá el lector reparado sin duda'. Aran SIgn 113. Eliza-gizon batzuegaz baliatu zan, zeñak anbat engañatuak
mende.
bazebiltzan. 'Quizá con engaño'. Ib. 55. Batek zintura biar duela, / bestiak berriz kordoia, / anbat etxetik salduko
dute / amoko edo txorroia. Xe 315. Guk baño errezago irabazten dezue; bai anbat. Ag G 319. Bai orixe, bai
anbat. Ib. 192. Anbat gerta niteke / partida galtzera. Tx B I 199. Pazientziya artuko banu / anbat ez nuke
kalteko. Tx B II 61. Mutil bat zebilkiok ondoren, eta, marmarrak dionez, anbat ez dek izango mutil ori zuen
sendiarterako egokienetakoa. TAg Uzt 104.
7. Tanto como. "Ce dialecte [se refiere al guipuzcoano] se sert aussi de ainbat ou anbat au lieu de bezenbat.
Edozein da zu ainbat (It)" Dv (en el caso de ainbat se trata de var. de adinbat). v. adinbat.  Israeltarrak nai
anbat edan zuten. Lard 74. Nai anbat aragi. Ib. 75. Odeia anbat, jendea ere zijoan. Ib. 86. Oiek anbat grazi / ez
nunbait merezi. AzpPr 67. Zeruan anbat izarño / uretan islatzen ziran. SMitx Arraun 109.
8. (A Apend). (Uso sust.). "Ainbat bat, cierta cantidad" A Apend.  Euneko ainbata ateratzearren. "Para
obtener su tanto por ciento". Or in Gazt MusIx 22.
- HAINBAT ...-AGO. Tanto más. Cf. HAINBAT GUTXIAGO; HAINBAT HOBE.  Ezen duen guziari
emanen zaió, eta hanbat gehiago ukhanen du. Lç Mt 25, 29. Eta begiratzera anhitz eman izan zaion guziari,
hanbat gehiago galde eginen zaio. "Tant plus". Lç Lc 12, 48.
 Mucho más.  Bada, hanbat afekzione handizago hura igorri ukhan dut, hura ikhusirik berriz alegera
zaiteztenzát. Lç Phil 2, 28. Eta hek hanbat gortzenago ziraden. Lç Lc 23, 5. Enzun ukhan zutenean ezen
hebraikoén lengoajez minzo litzaiela, hanbat silenzio handiago egin zezaten. Lç Act 22, 2. Erraz da beeratu,
goiartu, ta iltea edozein bizio txar bere asieran; baña bein andi eginik, ainbat gatxago. Añ LoraS 106. Obeto
sinistuko neuke aste bat bere luze egingo zeunkiala astian sarri komulgadu, ainbat sarrijagotan arzerren emon
nai deutsuben diruba. Astar II 235. Lan da neke ez gutxi ta anbat are geiagoak bidean bizkarki eramanda. Aran
SIgn 90. Egunerik egunera ainbat laztanago ebezan euren alabea ta Josetxo. Echta Jos 363. Edonungo beartsuei
laguntzen ekien bilbotarrak ainbat geiago lagundu bear eutsiela euskaldunai. Ag Kr 200. Sartu zituzten beren
aizkorak zuaitz lodien biotzetaraño, koipetan sartzen dan labana baño ainbat errezago. Ag G 102. Aren anima,
bizkor baiño ausartagoa ta ainbat aulagoa, Zuregan ordez beregan entziñik, io ta lurrera zezan. Or Aitork 139.
Ziskua gilbortuteko bidean jarri oi dira, ainbat eta areago, lurraldeok toki eratsuan [...] baldin ba dagoz. Erkiag
BatB 137.
 Baiña Gurutzez ononzko erriak, ainbat eta dira aundiagoak, argiagoak, omentsuagoak, zorionekoagoak, nun
ta Kristoren legea beren barren-barreneraiño sartzen duten. Etxeg in Ag AL 6.
 Ez duzu arbola itsusiagorik nola baita oliba ondoa; ez eta, hala hala, hanbat pollitagorik amanda ondoa
baino. JE Bur 82.
- HAINBAT DEUNGARO. Tanto peor. Cf. a(i)nbat deungeago en Lar y Añ, s.v. peor que peor. v. HAINBAT
HOBE.  --Antxinako usadio zarra dot. --Ainbat deungaro, esa eutsan. CrIc 60.
- HAINBATEAN (Lar (+ anb-), Añ). a) "(Al) tanto, por el tanto, anbestean, ainbatean" Lar. "Tanteo del tomar
por el tanto, anbatetzea, anbatean artzea" Ib.  "Hanbatean gira, nous sommes à la même mesure, au même
degré, au même point" H.
b) A tal precio (indeterminado). "¿En cuánto? en tanto, zenbatean? anbatean, onenbestean" Lar. v.
HAINBATETAN (b).
c) En la medida que. v. BEZANBATEAN.  Gizona dan anbatean, noren semea da? Ub 131. Seguru jakinik
ba-dagoke, Mundu onetan bizi gerala, jakin dezakegun anbatean, ba-duala ondasunik andiena dan Jainkoaren
grazia. Ib. 190s.
d) "Hanbatean, toutefois, sur ce" Dv.  Hanbatean, guziak ixiltzen dira. Orduan Jaunak hartzen du solasa. Dv
LEd 194.
e) (BN-arb; anb- AN-ulz, B). Ref.: A Morf 361; Gte Erd 229; Izeta BHizt2. Regular, medianamente; hasta cierto
punto. "Gure erie gaur anbatean dago" Izeta BHizt2. "Horrekin badoa hainbatean (BN-arb)" Gte Erd 229. v.
HAINBESTEAN (b).  Hargatik bere hitza atxikiz, bederen hanbatean, Elizaren gizonak utzi zituen irakasle.
JE Bur 43. Harekin [euskararekin] oraino bazoan hainbatean; behar orduan euskaraz mintzatzen baitzitzaukun.
Xa Odol 25. Ezin ukatua da ere, hainbatean errexki eta ongi kantatzen duen baten ahotik, pertsu bera ere beti
goxoago dela beharrientzat. Ib. 64.
f) "Arenbaten dabilz (Vc), andan sin mucha diferencia" A s.v. aren. "Aren baten, aproximadamente, con poca
diferencia. Bata katu eta bestia txakur, bixak aren baten dabiz" Etxba Eib. "Ainbaten da, es igual, da lo mismo"
DRA.  Lagunik geien geienak erdi billozik edonoren aurrean. Gizonezkoak, tira ba! prakamotz eta galtza
labur-samarrak izan arren. Baiñan, emakumeak ere, iztar, bizkar eta bular aldea ere arenbatean narrrugorri
erakutsiaz. Erkiag Arran 25.
g) "Ainbaten, por lo visto. Joan zara zu, ainbaten (Ker)" DRA. v. supra (6).
h)  Pozez ordirik, aren baten, eldu zan don Anbrus arreba ta loben etsera. A Latsibi 39 (en EY III 278 traduce
"en cierta manera").
- HAINBATEAN HAINBAT. "Hanbatean hanbat [...], ainbatean ainbat bihurtzea, rendre tant pour tant" H.
- HAINBATEAN HAINBATEZ (H; hanbatean hanbatez Lar, H). "Tanto por tanto, anbatean anbatez. Lat.,
æqua compensatione" Lar.
- HAINBATEKIKO. "Talión, anbatekikoa" Lar.
mende.
- HAINBATEKIN. Así pues, así; entonces. "Hanbatekin, hanbatarekin, sur ce (Lç Decl); en même temps" Dv.
v. HAINBATENAREKIN.  Hunen gainean zure maiestateari suplikamenduz nagoka [...]. Hanbatekin
Iainkoari othoitz egiten draukat, Andreá, nahi zaituen [...] konserbatu. Lç Dedic * 7r. Hanbatekin, hari berarik
othoitz egiten draukagu. Lç Ins F 6r. Aingerua hanbatekin, / hitz hauekin, / Nazarete hirira / ethor zedin berri
haren / Mariaren / heltzeko beharrira. O Po 56. Ezar nezan porogutan, / ordea hanbateki / ez, izireki, / har den'
eztela burutan. 'Mets-moi à l'épreuve. Mais pendant ce temps ne t'obstine pas à considerer que ce qui est n'est
pas'. Ib. 29. Segurta zite hala egin badezazu eztizula iagoiti bekhaturik egiñen [...], eta hanbateki onsa hilen
zirela. Tt Onsa 37. Paganoak eztaki Iaunaren borondatia eta debetia, eta guk bai; hanbateki gehiago bekhatu
egiten dugu. Ib. 28. Herioa dela gizonaren honki egilia, eta hanbateki herioa eder dela, hon eta maitagrri
gizonaren. Ib. 167. Egunaz gau ilhuna eta beltza bilhatu zuten, hanbatekin hamar birjina gaixo hek [...] oherat
ioan ziren. Ib. 72. Badire hamateki (pilotari) biga prest direnak partida horren egiteko. Eskual 9-10-1958 (ap.
DRA).
- HAINBATEKO (hanbateko Dv  A). a) Tan grande, de tal magnitud. "Qui est si grand, si considérable.
Hanbateko haizea da non, le vent est si grand que" Dv. Cf. hainbateko.  Ezin jan zindukean zuk / anbateko
amena: / ala bera txipitu ze / zure aguaren neurrira (AN, 1609). TAV 3.1.20, 112. Ekusi zuen an bere ama maite
hau [...] bizirik ezin iraun zezaken eran: anbatekoa zen horduko Birjin Amaren bihotzeko illuntasuna. Mb OtGai
III 37. Oi nere Jesus guziz maithagarria! Hanbateko amodioagatik, nik zer zor ez darotzut? Dv LEd 56. Zure
hanbateko ontasunak ukitzen nau noizbait bedere. Ib. 78. Hainbateko etsiak hartu zituen guziak, non ez baitzuten
gehiago ihoren hiltzeko gogorik. Mde Pr 139. Jakite goren au ere / ainbateko duzu, / jakite-almenik ezta ura /
dezakena burutu. "De tan alta excelencia [...] que no hay facultad ni ciencia que le puedan emprender". Gazt
MusIx 229. Anima illezkorrak, / ainbateko egiñak. "Hechas a bien tamaño". Ib. 107.
 (En contextos negativos). "Hanbatekoa (ez da), il ne vaut guère; ça ne vaut pas gran'chose" Dv. "Zaldi hori ez
duzu hanbatekoa" Ib.  Ezi debózio sóllak eztire señále anbatékoak. LE Doc 203. Ezpaita ere disposizioa béti
anbatékoa. Ib. 115. Segur harotxak hauzoa / ez zuen hanbatekoa. "C'était pour l'horloger un mauvais voisinage".
Gy 135. Gogo gaixtoz eman baleza, bera ez laiteke hanbateko gizona. Dv Lab 140. Bertzalde, gauza orok
dakitena da, Apostoluak etzirela han arte hanbateko soldadu agertu. Hb Egia 87. Nola eskolarik ez baita hemen,
hanbatekorik, gure serorek daukatena baizik. Prop 1884, 5. Ene misionearen hastapenak ez dire hanbatekoak
izan. Prop 1896, 97. Nahiz ez hanbateko giristinoa, gerla zozo hortan ari zenaz geroz! HU Zez 23. Zuhatz
multzoño batzu ikusten ere daizkogu tokika, ez hanbatekoak haatik. JE Ber 40. Burdin-biderik ez zen nehun, eta
gainerateko bideak ere ez omen ziren hanbatekoak. Lf Murtuts 20. Baña Fray Luisen Bibliarekiko jakite guzia
[...], ezta ainbateko aren egintzan. Gazt MusIx 61. Uzta etzen mentura hanbatekoa, bost ehun giristino. Ardoy
SFran 241. Haizeak ere etziren hanbatekoak. "Les vents non plus n'étaient pas excellents". Ib. 216s. Bainan ez
dakit zer hainetako pertsularia zen. Ez hanbatekoa neholaz ere, nehon ez denaz geroz aipu. Xa Odol 32.
 "Anbateko liburua, libro enorme" A Apend. "Enorme. Anbateko ostikoa man zion" Izeta BHizt2.  Anbateko
elur pilek egin zituzten. Izeta DirG 87. 
b) "Equivalente, ainbatekoa", "idéntico, [...] ainbatekoa" Lar y Añ. Cf. hainbateko. Cf. tbn. ADINBATEKO. 
Eskoletatik ik eta nik atera ddoagun yakituria arenbatekoa dok. A Latsibi 220. Yauberik eskeñitakoetan, oarkabe
uts eginda, norbait ogendun izan ezkero, erin-oparitzat Yauberi artaldeko aari narriogabe bat ekarri bear dio
bere utsarengatik, arenbateko zillarra yauretxolako sikeletan zure iritziz zenbatuz. Ol Lev 5, 15 (BiblE
zillarretan hainbesteko bat balioko du ahariak).
c) (Tras numeral). Tantos como (...).  Egia da horrela mintzo diren gizonak ez direla mila hanbatekoak. HU
Zez 29.
d) "Arenbatekoak edo dire, son de por allí" Alt Eus 1925, 73.
- HAINBATEN.  Eiagora, nik zer daidit? Zaude ixilik hanbaten. 'Un instant'. E 173.
- HAINBAT ...-EN (V-gip; Añ, H, A). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. Lo más (...) posible. "(Con la brevedad)
posible [...], ainbat lasterren" Añ. "Ainbat lasterren, cuanto antes, lo más pronto posible. Ainbat beranduen, lo
más tarde posible" A. "Ainbat geixen ekarrizu" Etxba Eib.
 Tr. Propio de la tradición vizcaína, aparece tbn. en algunos textos guipuzcoanos.
 Kontriziñoa. Egin bear leukeana ainbat sarrien. Cap 118. Ez daruez egin loikeriak gurasuen aurrian, ezpada
ezkutuban ta ainbat bakarren. CrIc 180. Prestatzen zirala anbat ondoen. Mg CC 157. Urten egizu ainbat
lasterren onelango etxeti. Mg PAb 72. Anbat lasterren eldutzeko. VMg 62. [Errazoiak] iminiko ditut bada,
ainbat argiruen aituko dituzun moduban. fB Ic II 271. Ez zara aaztuta egongo aita, ainbat lasterreen honraak
egitian zeure emazte nire Ama onari. JJMg BasEsc 273. Baña gura leuke ainbat sarrijen konfesadu deitezan
bere semiak. Astar II 221. Da propositu firmia ere / aurrerantzerako artu, / ipintzen deuskun penitentzia / ainbat
lasterren kunplidu. In Xe 351. Nai eban ipintea ainbat galantoen. AB AmaE 214. Joan dedilla Inazio ainbat
laisterren. Apaol 50. Ainbat sarrien [artu bear dabe], il guztietan, aste guztietan, eta egun guztietan bere. Itz
Azald 162. Eskolatik ainbat goizen urteteko. A BGuzur 126.
 (s. XX). Ainbat lasterren erabagi bear ebala gauzeak. Ag Kr 165. Etxera ekarri bear dozu ainbat ariñen.
Echta Jos 178. Adiskide andi ura ainbat lasterren arpegiz arpegi ikusteko leiea erne zitzaion. Ag G 206. Zeure
zartzarua ainbat ondoen igaroteko. Kk Ab I 28. Bera artezkaitzat dala juteko / ainbat ondoen errira. Enb 40. Ua
mende.
ba, biar bertan Ipiolara, jabetu adi otsegiña dagonez, eta dakarkidak onontz ainbat laisterren. Etxde AlosT 76.
Joan-etorria ainbat ariñen egitea erabagi eban. Bilbao IpuiB 262. Neroni saiatua naiz besteren ondotik [paper
zaharrak] hainbat zuzenen argitaratzen. MIH 281.
v. tbn. Zuzaeta 50. Azc PB 45. Altuna 67. Balad 58. BEnb NereA 220.
 Ainbat gogorik onenagaz ta usterik zintzuenagaz entzuteko. fB Ic II 271. Ainbat berbarik gitxienagaz. Ib. 220.
Ainbat usterik garbijenagaz, ta zuzenagaz begiratu biar dau kristinaubak. fB Ic III 333.
 Ez berba bat, ainbat zuzenena ta santubena izanda bere. fB Ic II 225.
- HAINBATENAREKIN (Dv). Así pues, así; de este modo. v. HAINBATEKIN.  Zeren Iainkoaz lekora
Saindurik handiena Andre Dana Maria baita, eta hanbatenarekin arartekorik ere hoberena. Mat 92.
Hanbatenarekin ene Iainko Iauna ez nazazula utz, etzaiteala ene ganik hastan. Harb 330s. Baduke bere
bekhatuaz behar den urrikimendua, damua eta dolorea. Eta hanbatenarekin eztu bitartean zer etsiturik [...]
zeren ezpaita oraiño orduan erremediotik kanpoan. Ax 196 (V 131). Ebatsten baitiote Jainkoari, emazteari,
senharrari, zor zaioten amodioa, eta hanbatenarekin bihotza. He Phil 288 (Dv traduce "en même temps").
- HAINBATENAZ (hanbatenaz SP, Lar, Dv, H).  Tr. Exclusivo de la tradición septentrional, prácticamente
desaparece en el s. XX.
a) (En correlación con zenbatenaz, zenbat ere). Tanto más (... cuanto más). "Zenbatenaz hobeki mintzatuko
baitzare, hanbatenaz hobeki entzuna izanen zare" Dv. v. ZENBAT ... HAINBAT (b).  Zenbatenaz on
beharrago [...] gure buruak ezagutzen baititugu, hanbatenaz zinezago dugun rekursa hire ontasun subiranora.
Lç Ins A 5r. Eta haur hanbatenaz gehiago zenbatenaz baitakusazue hurbiltzen dela egun hura. Lç He 10, 25.
Zeren zenbatenaz eta halakoak periletanago baitabilza itsasoan, hanbatenaz [...] ikasiagoak behar dute egon.
Mat 326. Hanbatenaz behazuna eztugun handiago, / zenbatenaz neke izan baitugu gehiago. EZ Man II 139.
Zeren usoak zenbatenaz gazteago, hanbatenaz dira hobeago, gozoago eta zaporetsuago. Ax 171 (V 115).
Zenbatenaz geiago ilkhi ahal baitzaitezke zure ganik hanbatenaz barrenago ene baitara iraganen ahal zare. SP
Imit III 55, 1. Hanbatenaz barkhakizunago, zenbatenaz ere [...] enorantzia, eta arbuioa baitira hobenduriagoak.
ES 164. Zenbatenaz izanen baituzu animo gehiago, hanbatenaz agertuko zaizkitzula traba hauk ariñagoak. He
Gudu 167. Zunbatenaz bortxa haboro zure büriari eginen beitüzü, hanbatenaz bizitze hunian profeitatürenago
düzü. Mst I 25, 11. Hanbatenaz minkiago sentitzen zuen sakrifizio hura, zenbatenaz baitzakien [...] zer tormenta
ikharagarri, eta zer heriotze laidotsu yasan beharko zituen. Lg II 117. Hanbatenaz leialtasun gehiagorekin,
zenbatenaz berant hasi izatu bainaiz. Mih 15. Zonbat ere handi beita gure inikitaten nonbria hanbatenaz
handiago düzü Jauna zure jüstiziaren pietatia. Mercy 3s. Zenbatenaz apalago / bai datza ezarria, / hanbatenaz
bortitzago / da zimendu berria. Monho 106.
 (ss. XIX-XX). Hanbatenaz gehiago hurbilduak Jesu-Kristo gana, zenbatenaz hobekiago iakinen baitugu
haren imitatzen bere sofrikarioko estatuan. JesBih 450s. Eta askotan gerthatzen baita gauza bat zenbatenaz
xehatzenago, eta hanbatenaz dela, argitu behar bidean, goibeltzenago. Gy Vs. Eri bat, zenbat ere etsiago
dagoen, hanbatenaz hobeki agertzen da nolakoa den midikuaren jakintasuna. Dv LEd 66. Soineko labur bat
dakharre, hanbatenaz irriegingarriago zenbatenaz bera baita luzeago. Laph 95. Zenbatenaz ere Eskualduna
atxikia baita [...] fueroeri, hanbatenaz zitzaion gorago ezartzekoa jendaiarik handienen herronkan. Zby RIEV
1908, 89. Zonbatenaz beitzen dohaintsiago, hanbatenaz bere büria zordünago edükitzen zian Jinkoaren eretzian.
Ip Hil 59. Ahulezia, hanbatenaz bitxiagoa, ahalgegarriagoa, zonbatenaz ere gutiago baitziren holetan oraino
bihurrian jarriak. HU Zez 211. Zenbatenaz ere lehiatzen zaren oinak lehorrean landatu beharrez, hanbatenaz
murgiltzenago zara lokazpean. MEIG IX 95.
v. tbn. Hanbatenaz: Arg DevB 48. Tt Onsa 148. Ch I 4, 2. CatLan 3. Dh 44. MarIl 114. Jaur 115. Hb Egia 135.
CatS VIII.
 (Sin -ago).  Ezen zenbatenaz baitu luze pazienzia / hanbatenaz eman ohi dik gaztigu larria. EZ Man I 91.
Hanbatenaz aitzinaturen zare bertutetan, zenbatenaz eginen bailieozu zure buruari bortxa. SP Imit I 25, 11.
Zenbatenaz zure buruari bortxa egiñen baitiozu, hanbatenaz goanen zare aitziña berthutean. Ch I 25, 11. Miñtza
gaitezke enganio hanbatenaz beldurtzeko batez, zenbatenaz baita deskobritzeko gaitzagoa. He Gudu 80.
Zenbatenaz [...] gudukatzeko molde hura baitzen ohi ez bezalakoa, hanbatenaz da ageri zenbait misterio gorde
erakutsten zuela. Lg I 214. Huna non, zenbatenaz aintzinat baitohazi eta hanbatenaz [...] lurra urruntzen
zaioten. Lap 43 (V 24). Bainan zonbatenaz baikare erdaran usu mintzatuko, hanbatenaz hartuko dugu
harrekilako trebetasuna eta amodioa. Arb Igand 28. Zonbat ere ükhen beitzian, hanbatenaz bere büria Jinkoari
zordün edükitzen zian. Ip Hil 113.
b) Así, de este modo. v. HAINBATEZ.  Hanbatenaz alianza hobeagoren fiadore egin izan da Iesus. "D'autant
Jesus est fait pleige d'un meilleur testament". Lç He 7, 22 (Dv hanbatenaz; TB hainberzez, Ol onezkero, IBe
horregatik). Egia da Iguzkia / ez da nihoiz zahartzen, / guztioi egun berria / darokula ekhartzen. / Hanbatenaz
da indartsu / bere naturalezan. Arg DevB 27. Erresumatik igorri dirua, bethikotz galdua da eta hanbatenaz
erromesten da tokia. Dv Lab 86.
c) (SP, Dv, H). "Hanbatenaz geiago, d'autant plus" SP. "Hanbatenaz hobeki, d'autant mieux" Dv. "Hanbatez,
hanbatenaz gehiago, d'autant plus" H.  Hargatik eztugu etsitu behar tentatzen garenean: aitzitik hanbatenaz
berokiago othoitz egin behar diogu Iainkoari. SP Imit I 13, 7 (Ch hanbatenaz khar gehiagorekiñ, Mst, Ip
mende.
hanbatenaz sü habororeki; Leon are khartsukiago). Zeren Jinkoaren legiak ikhasirik, haren zerbütxari hobe
baitirate, hanbatenaz emiago eta bere peko baitütükie. Bp I 25. Orduan Jinkoaren botherearen gañean pausa
ahal zaitezke, hanbatenaz trebanzia eta esparanza gehiagorekin. Mih 33.
d) Cada vez más.  --Jesüs-Kristek haurzarotik etziana zühürtze oso bat? --Bai düda gabe, bena egünetik
egüniala hura hanbatenaz ager erazi dü, haurrer erakasteko bethi agüdotiago behar diela. Bp II 36.
e) (Con non). Tanto más (... considerando que).  Nik egin dudana hanbatenaz hobeki ikusi behar du zure
bihotzak, non bera gai izanen baitzen bertze horrenbertzeren egiteko. Hb Egia 19. Hanbatenaz egia diozu,
Etxeko-Jauna, non mezan aurkhitzen direnak oro partalier baitire Aphezarekin aldareko Sakrifizio hortan. Arb
Igand 103. Horra heldu zakola abiatzeko tenore, hanbatenaz lazgarriago non Enperadorea gerla berri bati
lotzera baitoa. JE Bur 143. Cestona-ko hiriñoan gaindi bagoazi, alde orotarat beha, hanbatenaz begiak erneago
non frantsesek toki hau irriz jokatzen ohi baitute, diotelarik: Cestona, le Vichy espagnol! JE Ber 74.
 Tanto más (considerando que).  Lehiatu gogo nintzan [...] peludo harrapatzera!... Hanbatenaz ere non
amak baitzakien peludokitik jaki hautaren adelatzen. JE Bur 14. Aiphatu dugun sailean bermatzeak uste dugu
eman lezaken ondorio zinezkorik. Hanbatenaz ere non hango buruzagiak bere jabe baitira, bere gain ari. Ib.
180. Iguzkiak erre nahi du, hanbatenaz non ez baita zuhatz handirik ezagun, bide-bazterretakoez bertzalde. JE
Ber 36. Harek du ere joiten lehenik begia, hanbatenaz non molde hartako obrarik ez baita hanbat ikusten
Eskualerrian. Ib. 54.
- HAINBATERAINO. v. HAINBATETARAINO (b).
- HAINBAT ETA HAINBAT. (Forma con reduplicación). a) (Como pronombre). Tantos.  Zergatik bein ongi
konfesatu ta ere, berriz ta berriz bekaturatzen dira anbat eta anbat? Mb IArg I 246. Guzia hiratzen naiz ikhusten
dudanean hanbatek eta hanbatek ahantzia uzten dutela. Dh 246.
 Muchos.  Egun-sentiak argia ekarri deuskunean, erriko lagunik geienak nik neuk ezagutzen nituelakoan-ta,
ainbat eta ainbat ezagutu eziñik ibilli nok. Erkiag BatB 16.
b) (Seguido de sust.).  Zer deboilamendutan erortzen den giristino laxo, nagi bat tribunal ikharagarri hartan,
dakusanean bere burua bere ta bertzeren hanbat eta hanbat bekhatuz kargatua. Dh 144.  Mucho(s).  Oi, ene
bakanderea; ainbat eta ainbat gauza biar dozuz zuk be, orratiño. Otx 126. Bertan iragan mende erdian ikasi
izan dabe ainbat eta ainbat erriko semek. Erkiag Arran 133. Ainbat eta ainbat baserrik itxi dituzte beren ateak.
Basarri 127. Euskara, hizkuntza "ñimiñoa" izateaz gainera, ez da erabilia izan, menderen mendetan, hainbat eta
hainbat eremutan. MEIG VII 187.  Algunos, ciertos.  Asto onek, bein, urre ta arri-bitxidun aulkijakaz
apaindduta joiazan ainbat eta ainbat zaldi-arin errotsu ikusi ei zittuzan. "Certi corsieri". Otx 119.
- HAINBAT ETA ... HAINBAT ETA. Cuanto más (...) tanto más. v. ZENBAT ... HAINBAT.  Anbat eta
grazia eta pribilejio geiyago ematen badio anbat eta eszelenzia aundiyagokua izaten bada onelako kriatura
(Aralar, 1833). ETZ 196s (tal vez error por zenbat eta... anbat eta).
- HAINBAT ETA ERDI. "Tanto y medio, anbat terdi, anbat eta erdi. Lat., sesquitantum" Lar.
- HAINBATETAN (hanbatetan Dv). a) Tantas veces.  Hik hanbatetan erran duán bezala. Lç Ins D 7v.
Zuengatik gintezela hanbatetan izerdi / eta askotan ez ohera herstu gabe gau erdi. EZ Man I 122. Patriarkak
hegaldatu ziren Zeru gañera, / hanbatetan desiratu plazerezko etxera. Ib. 129. Zergatik bada ni zuri hanbatetan
emanez geroztik [...] zenbait obra miragarrizko eztugu egiten? Harb 375s. Eta halatan hanbatetan abisatzen
gaitu geure Iaungoikoak. Ax 616 (V 396). Nik hanbatetan errana / nahi eztuna sinhetsi. O Po 29. Zuk
hanbatetan Iainkoa ofensatu eta millatan Ifernua merezi izan duzun horrek. SP Imit III 13, 3. Zuk deithatu nuzu
fediala, eta hanbatetan rezebitu miserikordiala. Tt Arima XII. Hanbatetan zure kreatzaillea ofensatu, eta ifernua
merezitu duzun ondoan. Ch III 13, 3 (Mst hañbestetan, Echve ainbeste bider).
 (En correlación con zenbat).  Sathanek diotsa berriz, hanbatetan faltatu / duela, zenbat Zeruan baita izar
landatu. EZ Man I 56. Hanbatetan, Iaun puxanta, darokitzut eskerrak, / zenbat moment bizitzean ioan baitzaizkit
alferrak. EZ Man II 33.
b) A tanto, a tal precio (indeterminado). "Ainbatetan, hanbatetan, à tel prix" H.  Erran ziezón Pierrisek: Erran
iezadan, hanbatetan landá saldu duzue? Eta hark erran zezan: Bai, hanbatetan. "Autant". Lç Act 5, 8 (He, Dv
hunenbertzetan, TB hain berzeren, Ol onenbestez, Ker onenbestetan, IBe honenbestean).
- HAINBAT ETA HONENBAT. Tanto.  Haren adiskideak hanbat eta hunenbat izan ziren errabiatuak, non
atrebitu baitzaizkon haren anaiari mintzatzerat. Birjin 83. Am-Eskolastikaren elhekak [...] hanbat eta hunenbat
hunkitu zuen Errosalia, non [...] guzia bere bihotzean bildu-bildua baizagon. Ib. 156.
- HAINBATETARAINO (SP, Dv). a) Hasta tal punto. "Hanbatetaraino, jusqu'à tant" SP. "Hanbatetaraino
khexarazi nau non" Dv.  Konfirmatu izan da promes hura bera, bai hanbatetarano, non konfidanza [...]
klaroki aitzinetik deklaratu izan baitzen. Lç Adv ** 2v. Hanbatetarano non ezpaitzen populurik ez rejionerik on
irudi zaionaren araura Iainko berririk egiten etzuenik. Ib. ** 2r. Kreatura guziek zuzen dute ene kontra
altxatzeko, hanbatetaraiño egun oroz ofensatzen zaitudanaz geroztik. Ch III 41, 2. Ahalka zaite hanbatetaraino
zure burua nothatua ikhusteaz. Dh 274. Jainkoak nere salbamendua hanbatetaraino agiantzatzen du, non bera
gizon egin baita. Dv LEd 56. Ezik janhari eskasak agortzen du amen esnea, hanbatetaradino nun ez beitituzte
hazten ahal beren haurrak. Prop 1876-77, 82. Aita sainduak maite zuen hanbatetaraino, nun [...] haren etxe
lañorat yuan zen. Zub 46.
mende.
b) HAINBATERAINO. (Con relativo). Hasta donde. v. ADINBATERAINO.  --Afari-usi onetan, edo

Kolaziotan zenbateraño jan diteke? --Kristau onak, ta Jainkoaren bildurtiak jan oi duten anbateraño. Ub 189.
- HAINBATETARAINOKO. "Hanbatetarainoko, qui est de tel point, de tel degré que. Hanbatetarainokoa izan
da zure eskergabetasuna (He)" Dv.  Izatu ere dire sainduak Jinkoari beheramendu handiak galdetu
diotzotenak; hanbatetareñokoa zen perfet izateko zuten gutizia. Mih 94.
- HAINBAT ETA HONENBAT. a) Tanto y tanto.  Hanbat eta hunenbat behartu zuen Samson, egun osoz,
bere nigarrez eta lausenguez, non azkenean amoratu baitzuen. Lg I 233.
b) (Seguido de sust.). "Hanbat eta hunenbat barraiadura garraiatzen diote, ces choses lui amènent tant et tant de
distraction" H.
- HAINBATETIK. Por poco. "Ainbatetik atraia da bizirik (B)" Gte Erd 188 (junto a doi doia, ari aritik, etc., de
otras zonas).
- HAINBATETIK HAINBATERA. "Hanbatetik hanbatera, de tant à tant" SP.  Baina bethiereko kargudun bat
ezta egin behar, aitzitik hanbatik hanbatera aldatzen dela. Harb 440.
- HAINBATEZ.  Tr. Propio de la tradición septentrional. Al Sur sólo se encuentra en Añibarro. Los únicos
testimonios del s. XX corresponden a Leon y Mirande.
a) Así, así pues, de este modo, con esto.  Hanbatez othoiez <anbatez otoy y es> nauzu (Texto vasco de
Rabelais). TAV 3.2.5, 148. Nork-ere begiesten baitu emazterik, hura guthizia dezanzat, hanbatez adulteratu
dukeela harekin bere bihotzean. "Déjà". Lç Mt 5, 28 (TB yadanik). Hanbatez beud' erranak / agerriz
dadutzanak, / eztakit, ezterrazket, / Gordailluan daunzanak. O Po 28. Begiratzen ezpaituzte gaitzetik, bai bedere
gutiago bekhatu egitera uzten eta hanbatez ifernua gutitzen. Hm 229. Armario xahuetan / zeudezin altxatuak
[beztidurak], / erregen alabak dira / hanbatez prezatuak. Ib. 52. Zeren duenak duena emanez, hanbatez
pobretzen da. SP Phil 270. Hanbatez indartsuago egon da Engelesa Irlandan, bera baitzen orain garaitzaileen
mintzaira bakarra. Mde Pr 209.
b) (En correlación con zenbatez, zenbatenaz, zenbat ere). v. HAINBATENAZ.  Nakusanean hanbatez ene
entrepresa handiago, zenbatez nik skribatu dudan lengoaje motá baita sterilenetarik. Lç Dedic * 6v. Hanbatez
haur Moises baino gloria handiagoren digne estimatu izan da, zenbatez ohore handiagotan baita etxea edifikatu
duena. Lç He 3, 3. Eta zenbatenaz baita handi gure premia / Iainkoaren faborea hanbatez da handia. EZ Man I
70. Zuri itzultzeko esker hanbatez gehiago / zenbat orain tristezia baitugu handiago. EZ Man II 155. Unzia
zenbatez hutsago, hanbatez da ozenago. O Pr 452. Hanbatez kolpe gogorragoak jotzerat dohakola, zenbatez
denbora ta salbamenduko laguntza gehiago eman baitio. Dh 137. Zeinbatez ikusten dozuen azken eguna
urreratuten jatzuela, ainbatez lasterrago abiatu, prestatu, estutu ta arduratu zaiteze. Añ GGero 139 (Ax 188 (V
127) zenbatenaz [...] hanbatenaz). Zenbatez behatzenago, / hanbatez Peillori zaio / legez iduritzenago. Gy 13.
Eta zenbat ere zuek heiki yazarriago, / hanbatez heien ospeak du distiatzenago. Ib. 136. Zenbatez ere gehiago
xukhatzen baita hanbatez gasna hobea izanen da. Dv Dial 87 (Ip gazna txükatiago eta hobiago date). Baldin
damu-hartu dagoena, zenbatenaz handiagoa den, hobena ere hanbatez handiago bada, ai! zertan naizen! Dv
LEd 68. Zenbatez triste bizia, / hanbatez eder saria! Arb Igand 157. Saindu guziak zonbat ere baitira zeruan
gorago, hanbatez dira beren baitan umilago. Leon Imit III 58, 8.
c) "Hanbatez [...] gehiago, d'autant plus" H.  Ezen nork-ere baitu, hari emanen zaió, eta hanbatez gehiago
ukhanen du. Lç Mt 13, 12. Eta hanbatez gehiago othoitz egiten drauzuet haur dagizuen. Lç He 13, 19. Uholde
minetik duzu / bide hartan edanen: / hanbatez gorago duzu / burupeor izanen. Hm 149.
d) (Dv (que cita a He)). Tanto (...) que.  Hanbatez badohatzu, Philotea, erranik heldu naizenaren ongi aditzea
non ez bainaiz herabe izanen hura zuri hedatukiago explikatzera. He Phil 443 (SP 438 hanbat (...) non).
- HAINBATEZ HAINBAT. "Tantos a tantos, ainbatez anbat [...]. Lat., numero æquali" Lar. "Hanbatez hanbat,
ainbatez ainbat, rendre en égal nombre" H.
- HAINBAT GAIZTO(AGO). v. HAINBAT HOBE.
- HAINBAT GUTI. Tampoco. v. HAINBAT GUTXIAGO.  Iguzkiak etzaituke / egunaz hiratuko, / ilhargiak
hanbat guti / gauaz doloratuko. Hm 127.
- HAINBAT GUTXIAGO. Menos aún; tampoco. v. HAINBAT GUTI, HAIN GUTXI.  Nik ez neukan ogirik,
ainbat gutxiago nun irabazirik. Zab Gabon 79. Ez da partidu politiko bat, ainbat gitxiago alkartasun ongille bat.
Itz Azald 54. Aita Santuak eta Obispoak [erabagi bear dabe]; iñozko eraz ez gobernuak eurak eurenez, eta ainbat
gitxiago gizonak eurenez. Ib. 53. Ez nau egundo neuk egin dotan gauza batek ase, ta ainbat gitxiago irakurgei
onek. Ag Kr 11. Urraida-garaiko jantzien berri gutxi dakigu. Eta aldi artako euskaldunak nola jazten ziran
berriz ainbat gutxiago. JMB ELG 70. Ez eban iñoiz jakin [...] auteskundeetako gorabeerarik. Ainbat gitxiago
susmau ta ikusi, aldi orretan angoak eta emengoak erabilten dituen joan-etorriak. Erkiag BatB 68.
- HAINBATIK. (En oraciones negativas). a) (Tras sust.).  Marmutza hekiek landetan ez lezakete kalte
hanbatik egin. Dv Lab 168. Elhe onak hitz murritzez / ez du gozo hanbatik. Zby RIEV 1908, 757. Ez du urthe
hanbatik / sor herritik joanik, / Pattin ethorri zaiku / aberats jadanik. Id. ib. 1909, 226. Ez duzue mandarin
hanbatik nik bezala egiten ikhusiko. Prop 1896, 19. Ez zen harriz etxe egiterik. Harri hanbatik, ez hanbatekorik
ez da. Prop 1902, 158.
b) (Como pronombre).  --Baduzu asti. --Ez hanbatik. Darthayet Manuel 342. Jainkoaren beldurra dugu bai, /
mende.
gizonenik ez hanbatik. Zby RIEV 1909, 400. Obeko duzu hemendik goiti / artalde oi libro utziz, / nik ez dauzut
hanbatik jaten, / zu kexatzen zira gutiz. Xa EzinB 95.
c) (Con vb.). Mucho.  Igerika ez baitzen hura hanbatik ohitua. Gy 65. --Horiek hobeki doazkigu guri. / --Ez
hanbatik zeuer ere. Ib. 151. Ikhusi zuenean haren begi handiek eta oihu ikharagarriak ez nindutela hanbatik
izitu. Elzb PAd 5s.
- HAINBATIK HAINBATEAN (hanbatik hanbatean G-to, AN ap. A; SP, Ht VocGr, Lar Sup, Dv). En igualdad
de condiciones. "Tant pour tant" SP. "Caeteris paribus, anbatik anbatean" Lar Sup. "En igualdad de
circunstancias" A.  Hanbatik hanbatean errege bera presunalki nihor gana ethorririk salbatzea gehiago dela
eta prezatzekoago dela daritzat. Harb 228s. Hanbatik hanbatean, ederrago zaitza Iainkoari gaztetasuneko obra
onak, zahartasunekoak baino. Ax 170 (V 115; Añ GGero 139 ainbatik ainbatean). Hanbatik hanbatean: caeteris
paribus: hobe da arropa osoa, pedazatua baino. Ib. 551 (V 353). Ez da nihor gure artean nahiago behar ez
duenik, hanbatik hanbatean, Joben ongarria, ezen ez Salomonen tronua. Lg I 339. Berexte auhendagarria!
Dabitek hanbatik-hanbatean, galdetu zuen izurria. Ib. 322. Dabidek, anbatik-anbatean, izurria autu zuen. Lard
205.
- HAINBATIK HAINBATERA. v. HAINBATETIK HAINBATERA.
- HAINBATIK ...-EN. Lo más (..) posible. v. HAINBAT ... -EN.  Ezkutatu zaitez emendik ainbatik ariñen.
Alzola Atalak 42. Pekaturako arrixku aundia zalako, barriro be andik alde egiteko ainbatik ariñenean pausuak
bizkortzen asi ei zan. Ib. 41.
- HAINBAT IZAN (Lar, Añ; anbat Lar). a) (En la expr. hainbat da 'es lo mismo'). "(Todo es) uno, [...] ainbat
da" Lar. "(Lo mismo es) assí que assado, ainbat da onela edo orrela" Lar y Añ. "(No) importa, [...] eztoa ezer,
ainbat da" Añ.  Eta zeren bethi baikara inperfekt eta bekhatore, hanbat da falta haren manamenduak
konplitzen ditugun, non anhitz aldez eta maiz hausten ere baititugu. Lç ABC B 8r. Alan bizkaitar guztiendako
ainbat da sartzea, edo sartutea. Cb CatV 113. Amar begi dituan zubi bati, bat falta bajako, ezin igaro liteke beste
aldera; ta ainbat da zein amarrak uts egitea. Añ MisE 139. Baña garbi eta iñolako gaitzgabea, eta bere izatez
santutasuna bera dala! Anbat da, besteren pekatuak bere gañ dauzka, eta gurutze batean ipiñia izateko ori asko
da. Arr May 125. --Etzekiat; baña egin al-gentzakiokek ezer gaurko gizartearen iraduari? --Anbat uke, gaurko
urirabear zoroak biotzean egundo ikutu ezpagindu. TAg Uzt 84s.  Baña Euskaldunai egoki, edo arriari, ainbat
dezu, eta onetxek sumindua nauka ezin geiagoraño. Lar, Carta a Gandara 162.
b) (Aux. trans.). "Hanbat du bilhatzea, ez du atzemanen, il a beau chercher, il ne le trouvera pas. Hanbat duzu ez
galdatzea, ez duzu izanen, autant vaut que vous ne demandiez pas, vous ne l'obtiendrez point" Dv.
- HAINBAT ... NOLA (ZEIN, ZEINDA, etc.). a) (Con hainbat seguido de sust.). Tanto(s) (... como).  Erran
ahal dezaket ezen [...] nik ukhan nukeela hanbat atsegin nola ukhan baitut atsekabe. Lç Dedic * 6r. Gauza
klaroa da ezen hanbat diferenzia dela nola egunaren eta gauaren artean. Lç Ins B 5r. Ematen zaionean anbat
kontentu nola erran baita. Ber Trat 19v. Oraingoez hanbat dute sensu nola lehenez. EZ Man I 111. Ezen hanbat
gizon eztik / ezpatak hill munduan, / nola atsegin soberak / eman baitu putzuan. EZ Eliç 101. Izan zen perpausa,
etzuela deusek ere hanbat kalte egiten arimako, eta ez gorputzeko ere, nola egitekoen geroko utzteak. Ax 15 (V
6). Arratsaldean trabaillatzen hasi zirenei eman zerauen hanbat iornal eta alokairu, nola goizetik trabaillatu
zirenei. Ib. 169 (V 114). Baletsa Iaungoikoari / har nenzan zerbitzari / hark er', eta leriztan / hanbat on zein nik
hari. O Po 38s. Ezta hanbat premia mainatzeko eta garbitzeko, nola odolaren atheratzeko. SP Phil 324.
Etzinduela munduan egiñ hanbat mirakullu nola egiñ baituzu hemen izatekotzat. Gç 118. Non egiten da hanbat
burdina nola Eskual-Herrian? ES 116. Indazu zure erranen konplitzeko hanbat indar, nola baitut fermutasun
heien sinhesteko. Brtc 21 (tbn. en MarIl 49 y Arb Igand 195). Ona izatekotzat lurrak izan behar du hanbat
buztin nola legar. Dv Dial 44 (It buztin ainbat ondar, Ur buztiñik beste ondar, Ip büztin bezañbat hariña). Eztigu
negu guziuan ekusi, kainbat elur nola orai dagona. Mdg 122.
 (Con vb.). Tanto (como).  Idolá, hanbat erran nahi da nola imajiná, edo zerbait representatzen duen figurá.
Lç Decl a) 4r. Bi hitz hebraiko dirade, eta hanbat balio dute nola lauda ezazue Iainkoa. Ib. a) 3v. Erran nahi du
hanbat nola fermu eta finko ezartea. Mat 128. Halaber bezti dezagun probe billuz gorria, / zeren baita hanbat
gosta nola Prinze handia. EZ Man I 15. --Zelan dira ziertu fedeak erakusten deuskuzan gauzaak? --Ainbat
zeinda egiak Iaungoikoen esanak. "Como verdades dichas por Dios". Cap 25. Ostien puskarik txikinenean bere
Kristo guztia ainbat dago, zein Ostia osoan. Cb CatV 75.
 (En contextos negativos). "Ez du hanbat dirua eskas nola osagarria, ce n'est pas tant l'argent qui lui manque
que la santé" Dv.  Ezin erakutsi dezakegula berze gauzetan garadela aien debotoak eta afizionatuak anbat
nola ofrezitzeas [...] sakrifizioa. Ber Trat 19r. Bañan nihork eztemala beharria hitzera, / hanbat nola hitz azpian
ehorzia denera. EZ Man I 4. Zeren haserretzea eztago ez hanbat egitekoaren balioan nola presunaren
kondizinoan. Ax 287 (V 191). Utzi bekhatua ez Iainkoa gatik hanbat, nola bere penagatik. Hm 193. Egiteko
handiek ez gaituzte hanbat nahasten nola xipiek. SP Phil 243. Hartzen dut enetzat [...] erosi duzun lekua; ez
bertze deusetako hanbat, nola zure maitatzeko eta benedikatzeko sekulakotz. Ib. 65. Bizi zeno etzela hanbat bere
hilziaz orhituko, nola bi persona maite haien hilzia zela kausa. Tt Onsa 123. Zure amaren besoek benturaz
eztute balio hanbat nola establiek. Gç 73. Amudio argituak eztio behatzen hanbat dohaiñaren balioari nola
emaillearen amudioari. Ch III 6, 2. Deusi ere ez diozozula hanbat ihes egiñ nola zure bizioei. Ib. 4, 4. Ez dugu
mende.
hanbat konsideratzen bertutea eta Jaiñkoaren nahia, nola gure intres propiala. He Gudu 167. Eztituz ainbat
gauzak baltztuten / gau ilunaren iluntzak, / zein da miruak dituz iluntzen / ama-alaben biotzak. Zav Fab RIEV
1907, 94.
 (En la expr. hainbat da nola 'es lo mismo que'). "Apóstol, ainbat da nola bialdua" Lar. Cf. HAINBAT IZAN.
 Emazte burua estali gaberik othoitz egiten edo profetizatzen duen guziak, desohoratzen du beré burua: ezen
hanbat da nola arradatua baliz. Lç 1 Cor 11, 5 (He, TB, Dv, IBk, IBe y Bibl bezala, Ol bezela). Kazua anbat da
lurrezkua nola burnizkoa. Sor AuOst 75.
 (Con hanbat usado como pron.). "Hanbat nola ez bat ere [...], autant que rien" SP.  Asarra ezkindezen gatik
/ ogi au errepartitzean, / bati anbat ematen dio / millari nola millatan (Pamplona, 1609). TAV 3.1.20, 116.
Deabruak anhitz sare badu ere arimen atzemaiteko, eztu batez ere hanbat atrapatzen nola emazte gaixtoez. Ax
341 (V 226). --Zeinbat bear lizate gabeko kolaziñoa? --Ainbat zeinda useetan dan konzienzia <conozenzia>
oneko personaen artean. Cap 58. Munduko disgraziak [...] hanitz dolore eta tormenta emaiten, baina batek ere
ez hanbat nola herioak. Tt Onsa 147. Zeren ez baitzeritzaten hanbat erresuma baten garaitzea [...] nola [...] hei
bere hitzkuntzaren har-araztea. ES 401. Hanbat dela zatittoan / nola baida osoan. Monho 138.
 (Con hanbat seguido de adj. o adv.).  Ezta deus hanbat segur denik nola baita herioa. Tt Onsa 108. Hanbat
abarizios eta gogor gertatu zen, dignitate hartara iganez geroz, nola baitzen lehen noble. Tt Arima 25. Arno fiñ,
likur, xokolot, eta mazapanetan, / hanbat aise badoako [dirua], / nola purga, aiutetan. Gy 100.
b) (H, A (que cita a Lç)). (Con valor copulativo).  Zordun naiz hanbat Grekoetara nola Barbaroetara. Lç Rom
1, 14 (He, Dv, IBk y Bibl eta, Ol y Ker ta, IBk nahiz). Hanbat gure bizitzearen reglatzeko nola Ebanjelioko
gauzák aitzinetik prometatuak ziradela iakiteko [...] profetéz aiutatu eta zerbitzatu behar gara. Lç Ins G 5r.
Hanbat Zenán nola Baptismoan Iainkoak [...] emaiten draukula. Ib. G 7v. Berak dispausatzen eta gobernatzen
ere baititu, hanbat jeneralki nola partikularki. Lç ABC I 2v. Bil zitzaten eriden zituzten guziak, hanbat gaixtoak
nola onak. Lç Mt 22, 10. Probetxa ahal ditezke egun oroz, hanbat goizean nola arratsean. Mat 326. Zenbat
behar duzu hanbat pagatu duzunaren nola zure penaren? "Combien vous faut-il tant pour ce qu'avez payé que
pour votre peine?". Volt 216s. Errezibitzen ere hanbat gorputzean nola ariman. Harb 127. Deshonesta hanbat
emailiaren nola harzaliaren aldetik. Tt Arima 101. Gobernü hanbat espiritüal nola tenporalen pian. FPrS 18.
Herriko güziak, zahar, gazte, txipi eta handiak, hanbat hiri bildü nola bazterretakoak. Bp I 22. Bekhatütik
begiratzez, hanbat mortaletarik nula benialetarik. Mercy 3. Hanbat heen rezebitzeko disposizionen, nola
efektuen. CatLan 121. Bardin judegua, ainbat paganua, / Maometanua, / Protestantia zeinda masoi artekua AB
AmaE 347.
- HAINBAT HOBE, GAIZTO(AGO), etc. (V, G; Lar, Añ, A; (h)anbat V-gip, L-ain, BN-mix, Sal, S, R; Ht
VocGr, Lar, Dv, H; amat- L-ain). Ref.: A (ainbat, hanbat, amatorio, xordets); Lrq (hanbat-hobe, hanbat-
sordeis); Etxba Eib (anbat); Elexp Berg. Tanto mejor, peor, etc. "Hanbat hobe, tant mieux. Hanbat gaiztoago,
tant pis" Ht VocGr. "(Es otro tanto) oro, ainbat obeago" Lar. "Peor que peor, ainbat gaistoago, anbat
deungeago" Ib. "Ainbat obeto, tanto mejor" A. "Hanbatorio (L-ain), hanbat sordetx, hanbat ordetx (BN-mix),
tanto peor" Ib. (s.v. hanbat). "Hamatsordei (S), amatsordei (R-uzt), hamatsordeis (S), tanto peor" Ib."Amatorio"
Ib. "Hanbat xordets, tanto peor" Ib. (s.v. xordets). "Hanbat-hobe [...], tant mieux" Lrq. "Hanbat-sordeis
/hamac!ordéis!/, tant pis" Ib. "Anbat txarrago baekixan zer eitten ziarduan" Etxba Eib. "Ezpaiz etortzen, ainbat
txarrago euretzat" Elexp Berg.
 Tr. Algo más frecuente en la tradición septentrional.
 --Herri honetako da, duelarik emaztea eta hogoi eta borz haur baño gehiago. --Hanbat gastoago. "Tant pis".
Volt 191. Baina hanbat hobe, ezteiak dira eta ez nekeak, hobeagoa gatik diren gero. Harb 250. Baña anbat obe
orientzat. Mb IArg I 334. --Aita, anziñako kostunbre zarra det. --Anbat gaistoago. Cb Eg III 388. Hanbat hobe,
dadin ofizio hartan ardüra are. Egiat 167. Hanbat gaizto guretako, ezpatügü sinhesten. Etch 606. Hanbat hobe
ezpalin bagia enganatzen! Arch Fab 13 (157 hanbat gaixto). Hanbat gaxto, aldean, denari lokhartzen. Hb Esk
92 (Egia 51 hanbat gaxtoago, y 148 hanbat hobe). Hanbat gaixtoago egiten ez dutenentzat. Dv Lab 219. --Saran
zeintakoa haiz? --Matxinenekoa. --Hanbat gaizto hiretzat. Elzb PAd 7. Hanbat gaixtoago beraz, Jainkoaren
graziez baliatuko eztenarentzat. Jnn SBi 17. Hanbat gaixtoago beren bozak xede hortako gizonari emanen
diozkaten boz-emaileentzat. HU Aurp 82. Ainbat obeto niretzat, olan balitz. Ag AL 130 (125 ainbat gaiztoago).
 (s. XX). Hanbat gaixtoago apezen menean gazteria idukiko duen erresumarentzat! JE Bur 55. Ageri da zure
galthotik ez düzüla nahi enekin egitekorik; hamatsordei zuretako. Eskual 3-1-1913 (ap. DRA). Zalburdia artzen
badu, bere ingurraztiko idazpenentzat anbat txarrago. Zink Crit 62. --Erran gabe doa ez dituztela berak
hunkituko... --Hanbat gaixtoago! Barb Sup 114. Langille-batzak antolatuko balira, ainbat obe. Eguzk GizAuz 80.
--Ez duzu, ba garbiki erran nahi? --Ez dezaket, aita! --Hanbat gaixto! Lf Murtuts 21. Ainbat obe, pentsatu bide
zun bere kolkorako, gizon illak ez dittun mintzatzen. Etxde AlosT 84 (JJ 116 ainbat gaiztoago). Suak bear baño
oker geiago egiten badu, ainbat obeto. NEtx Antz 135. Hainbat hobe, pentsatzen zuen etseko jaunak, erasiak
biharko uzten baditu. Mde HaurB 44 (Pr 196 hainbat gaixto, 194 hanbat gaisto). Eta galordepe euki ez baldin
badau? Ainbat txarrago. Erkiag Arran 157. Ez duka makil hau ikusten? Hanbat gaixto. JEtchep 111. Hanbat
gaixtoago harentzat bere hartan tematzen balin bazen! Ardoy SFran 259 (9 hanbat hobe). Umore ttantto bat
isur baleza, hainbat hobeto. MIH 139.
mende.
v. tbn. Hanbat gaixto: Etcham 142. Zerb Azk 95. Larz Iru 82. Xa Odol 51. Hanbat gaxto: Lap 411 (V 187).
Ainbat gaiztoago: Mg CC 44. Hanbat gaiztoago: Gy 223 (gaitzt-). Hanbat gaixtoago: Lf in Zait Plat XXII.
Hanbat gaxtoago: Laph 142. Arb Igand 142. Ainbat txarrago: SM Zirik 91.
- HAINBAT OKERRAGO. Tanto peor. v. HAINBAT HOBE.  --Eztaukat etxerik eta gurasorik. --Sasikoa
beraz? --Or nunbait. --Ainbat okerrago. Ag G 321s. Eta gure iritzia bat ez badator, hainbat okerrago... guretzat.
MEIG II 107.
- HAINBAT ... ZENBAT. a) Tanto (...) cuanto. v. ZENBAT ... HAINBAT.  Bainan hanbat baliatzen direla
induljenziak / zenbat deklaratzen baitu mandatu egorriak. EZ Man I 24. Gizona hanbat da bere baithan zenbat
baita zure begietan. Ch III 50, 8. Ainbat deutso [Jesuseri], zeinbat deutsan lege-imintzalla bateri, bere aginduak
izan daitezela gorde eta beteak. Itz Azald 117.  (En contextos negativos).  Hanbat etzuen sofritu San
Laurendik grisellan [...] / zenbat arimak ikhusten baitu hutsen goitiaz. EZ Man I 121. Lagunak arritu ziran, ez
anbat berai, Judu kristautuak izanik, etorri zitzaielako, zenbat Cornelio, eta onen aide eta adiskide Jentill
ziranai. Lard 499. Esan onekin San Pablo bizkortu zan, ez anbat irrisku gogor artatik ateratzen zan usteagatik,
zenbat aren Izen santua eta legea Erroman erakusteko aututzen zuelako. Ib. 524.
 (Con sust.).  Hartarakotz hanbat esker duzula ene mihian / zenbat inguru egiten baitu zeru goitian. EZ Man
II 113. Gertuz hanbat maneraz gal diteke kastitatea, zenbat lizunkeria eta ahalkegaberia suerte baitira. SP Phil
260 (He 262 hanbat maneraz, zenbat). Erranagatik hanbat mende / zenbat osto oihanetan. Gç 173.
 (Con hainbat como pronombre).  Khen ezazu hanbat hogoi eta hamarretarik, zenbatek kontu hura xitu
baitute. EZ Eliç XXX.
 (Con adj. o adv.).  Gauza bera duk Iainkoaz, zeñaren azoteak / hanbat handiak baitire zenbat pairu luzeak.
EZ Man I 91. Bakhotxak du frogaturen haren pazienzia / hanbat izan dela luze zenbat pena larria. Ib. 62. Ezen
gure ganik hanbat da urrun herioa / untziaren zenbat baita lodi oholatxoa. EZ Man II 143.
b) (Con -ago). Tanto más (...) cuanto más.  Ainbat andijagua artu biar dabeela Kalekuak, zeinbat ugarijago
diran eureen artian arimako arrisku, ta galdu bide negargarrijak. JJMg BasEsc IVs.  Ainbat egoki gera /
izango du emen, / zenbat urrutiago / oiek gandik, Amen. Urruz Zer 144. Ainbat dala arima bere buruaren jabe /
zenbat-eta egon maitasunaren lege zarraren menpe. "Es más libre el alma más rendida". Berron Kijote 157.
- BESTE HAINBAT. Otro(s) tanto(s). Cf. Dh 182: "Hanbat errege ta erregina; munduko bertze hanbat handi ta
aberats" ('tantos otros').  Santiagok ereñi zituen Españian sei edo zorzi ale, edo Jesusen legea ar-erazi zien
beste anbat gizoni. Mb IArg I 361. Lau edo bost ermutar, beste ainbat plazenzitar. Ag G 351. Emen bost
aukeratu zaizkizu beste ainbat probintziri egiñak. SMitx Aranz 201.
 (Como pronombre).  Eman zioten zebillen dirutik beste anbat eta anitz geiago. Mb IArg II 270.
- DEUS HAINBAT. v. DEUS HANBAT (s.v. deus).
- ...-TAN HAINBAT (Añ, H; hanbat Lar, H). (Con numerales). Tantas veces. "Ciendoblo, eunetan anbat",
"doble, otro tanto, bitan anbat", "cuatrotanto, lauretan anbat" Lar. "Doble, [...] bitan ainbat" Añ.  Nehor ezta
utzi duenik etxea, edo anaieak [...] rezebi eztezan orain denborá hunetan ehunetan hanbát etxe eta anaie. Lç Mc
10, 29s (He, HeH ehunetan hanbat; TB ehun aldi bertze hain bertze, Dv ehunetan bertze hainbertze, Ol eunetan
beste ainbeste, Leon ehunetan gehiago, Ker bateko eun alako, IBk, IBe ehun halako). Jainkoaren hitza artzeko,
gordetzeko, azitzeko ta eunetan anbat emanarazteko. Lar, carta a Mb 280.
 (Con -ko, adnom.). "Centiplicado, eunbidertua, eunetan anbatekoa" Lar.
- ZENBAT (...) HAINBAT. v. zenbat.
 Etim. La tendencia común llevaba a reducir hainbat, etc., a hanbat, etc., lo mismo que zeinbat a zenbat etc.
Tendencias más recientes, que se siguen en la lengua escrita actual, llevan a hainbat, hainberze, etc., tendencia
que aquí se respeta, mientras que zeinbat, etc. pasan ahora por dialectales.
hainbatar. "Idéntico, [...] ainbatarra" Lar.
hainbatari, anbatari (Lar).  "Contador" Lar.
hainbatasun. 1. "Identidad, [...] ainbatasuna" Añ (s.v. idéntico).

2. Proporción.  Begiratu bear dula ertilariak, gertariak izan diran bezela jartzen, eta izadian (naturalezan)
argituko dula iñoiz bukatzen ez dan edertasuna, margoaren egokia ta ainbatasuna (proporción). Ayerb EEs
1915, 263.
hainbate (a- Añ), anbate (Lar). 1. "Cantidad" Lar y Añ.

 "Cantidad, número grande, [...] anbatea" Lar.
2. (ain- Lar, Añ). "Equivalencia" Lar. "Identidad" Lar y Añ.
 "Empate, anbatea" Lar.
3. anbate (Lar, Añ). "Cuenta, cómputo" Lar y Añ.
4. anbate. Tamaño.  Irur bolatto bardín bardínak guzietán, kolórean, anbátean, pizuan. LE Doc 122.
mende.
hainbategi, anbategi (Lar).  "Contaduría" Lar.
hainbatekiro. "Equivalentemente, ainbatekiro" Lar.
hainbateko.  (Sust.). Sinónimo. Cf. HAINBATEKO.  Españarrak, Franzesak, italiarrak beren hizkuntzak
dituzte, latiñetik jalkiak, eta ala ere eztute hitzik Ave, Salve, Vale, ondo esateko danik. Dios te salve, Dios te
guarde, esaten da Ave-ren ta Salve-ren ainbateko edo ordaintzat. Lar, carta a Gandara 161. Itzak [iztegian]
moltzokatu bear dira ikur-buruka; moltzoan berberan bildurik ikur bati ditxezkan itz guziak, bai ainbatekoak,
bai aitzikoak. Ol EEs 1919, 27.
ainbatetu. v. hainbatu.
hainbatu (V, BN-baig), ainbatetu (Añ), anbatetu (Lar). Ref.: A y A Apend (ainbatu). 1. Calcular, contar,
enumerar; conjeturar. "Contar, en número" Lar. "Contar, numerar" Añ. "Tantear, calcular" A. v. zenbatu. 
Edonork barriz bere itz astunen neurritzat ogeita lau urte ainba]i[tuko eutsazan. A La Abeja 1890 (enero), 57.
Gorputzari ezotsezan iñok ainbatuko bederatzi urtetik gora; arimeari barriz amalau edo amabost urte edozeinek
emon euskeozan. A BGuzur 123. Itxi daiogun ekatxa zelan amaitu zan esateari; geldi bedi alde batera zenbat
kaskarreko, zenbat sudur-auste, zenbat dubako agiñ-aterate izan zan ainbatutea (enumerar). Ag Kr 176.
Arrezkero amaika urte luze ainbatu ditezke. Zait Sof 72. Ots bakoitzaren dardara-kopurua ainbatzerik etzuen al
izan. Zait Plat 55. --Ezta iru beserdiko lerroak ere eztu sortzen zortzi beserdiko azalik, arean. --Ez orixe. --
Zenbatekoak beraz? Saia zaitez zeatz esaten. Ezpazeneza ainbatzerik nai, erakuts iguzu zenbatekoz. Ib. 67.
2. (V ap. A; Bera), anbatetu (Lar), anbatatu (Lar). Empatar. "Ainbat emen, ainbat an eta ainbatu dira" Bera.
3. ainbatetu (Lar, Añ). Identificar, igualar. "Identificar" Lar y Añ.
4. "Triplicar, hirutan anbatetu" Lar.
5. "Tantear, tomar por el tanto, anbatetu" Lar.
6. ainbatetu (Lar, Añ). "Equivaler" Lar y Añ.
- HAINBATU EZIN. Innumerable.  Ene Yaungoiko ok! dordo ainbatu-eziñak daramatzit. Zait Sof 62.
hainbatxo. "Tantico, ainbatxo" Lar.
hainbatzuk.  Tantos.  Poz auen berri ongi dakite [...] Arratera jo oi duten eibartar eta eibartar eztiran
ainbatzuk. AEmil AndreM 77.
ainbe.  (Partícula comparativa de igualdad, que expresa cantidad). v. adina, adinbat.  Mundu onetan ikusten
ditugun [...] probinzia guziak [...], goieneko Zeruaren aldean ozta dirala, bola txiki bat, lur, eta itxaso guzien
aldean dan ainbe ere. Gco I 332. Eztala iñor munduan izan, Jesu-Kristo gure Jaunak ainbe alde guzietatik
sufritu duanik. Gco II 55. Neretzat nai nukean ainbe ondasun Jaungoikoak eman degiola. Ib. 227. Euskeraz
sinismena etzaielako itsatsi, etzaielako biotz-adimenetan landatu bear ainbe argiro ta errozki. Ldi IL 53. Erle
gogatiaren eztia nor-bere abaraskan ainbe ezti eztitekela. Ib. 127.
hainbeste (V-arr-gip, G-azp-bet, AN-gip-5vill, BN-arb; Lar, Añ, Izt 114v, Dv (G), H), hainbertze (Añ (AN
ainberze), Dv, H), hanbeste (Lar), hanbertze (AN-ulz; -rz- Lar), harenbertze, arenbeste, kainbertze (Sal),
geinbertze. Ref.: A (kainbat); Iz Ulz (anbertze-); Etxba Eib; Elexp Berg; Gte Erd 147.
 Tr. En la tradición septentrional no se documenta en Dechepare ni en Leiçarraga, y en los autores posteriores
su uso es relativamente escaso (más frec. hanbat). Al Sur se documenta desde Lazarraga (con el sdo. de
'igualmente') y RS ('otro tanto'), si bien no es frecuente hasta mediados del s. XVIII; desde principios del XIX es
de uso gral. En cuanto a la distribución de variantes, en textos guipuzcoanos, vizcaínos y suletinos domina la
forma (h)ainbeste, en los labortanos hainbertze y en los bajo-navarros se encuentran ambas formas, si bien la
primera es la más frecuente en los textos más antiguos, mientras que la segunda se da más en los más modernos.
Anbeste es frecuente en textos guipuzcoanos del s. XVIII y primeros años del XIX, alternando a menudo con
ainbeste. Hay hanbertze en Jauretche, JesBih, MarIl, Saint-Pierre y Mattin, hanbeste en Larzabal y Arradoy
(SFran 102), kainberze en textos salacencos (CatSal 17, Garral EEs 1923, 83), geinbertze en aezcoanos (CatAe
16), aenbeste en EgiaK y aenbezte en Azkue (Gram VIII). Hay además, alternando con (h)ain-, en Baratciart
harenbertze, y arenbeste en algunos autores vizcaínos, como J.J. Moguel (BasEsc 177), Agirre (Kr 200),
Otxolua, Erkiaga (Arran 116) o Bilbao (IpuiB 50). Hay tbn. arenbeste en una canción de Urdiain recogida por
Azkue (EY IV 194).
1. (Con sust. indet.). Tanto(s). "Tanto, tanta" Lar y Añ. "Gaur ez du ainbeste otz sumatzen (G-azp)" Gte Erd
mende.
147.
 Tr. Con sustantivos contables, el verbo puede aparecer en singular o en plural. En el s. XVII domina la
primera opción; a partir del s. XVIII y hasta nuestros días de va incrementando el uso de la segunda (que a
menudo alterna con la primera en un mismo autor), tanto al Norte como (especialmente) al Sur.
 Zure mertxediak hainberze kuidado baitu nizaz. (1595). FLV 1993, 449. Othoitz egiten darautzu hain berze
ohore egin deizazun haren etxera etor zeitezen. Volt 279. Duzun, beraz, laudorio zuk ere gureganik, / hainberze
on dugunean guk ere zureganik. EZ Man I 34. Baiña hura ere, ttipiago bazen ere, etzuen erdietsi, hainbertze
plazer ere etzeikan egin. Ax 598 (V 384). Nola egiten dute hain bertze fraidek? SP Imit I 25, 8. Eztian hain
bertze difikultate obra honen egiteko. Tt Arima 62. Aitzitik nigar egiten duk / hainbertze milla hobenez. Gç 122.
Zure zuhurtzia hainbertze mendez mende, eta arrokapean gorderik, eta ehortzirik bezala egon dena. ES 87.
Izanik munduan ainberze sanduren gorputzak. SermAN 4r. Anbeste Jainko gezurrezko ta irrigarriri. Lar DT
LXXXII. Emendik atera zituzten ainbeste argi txuri, gorri, urdiñ. Lar SAgust 9. Haregatik orogatik ephel
giaudetzü, hañbeste miraküllüren eta pherediküren entzün onduan. Mst III 18, 3. Miragarrizko prodijio andiago,
nola Euskera [...] bizirik ainbeste sekuletan egon dan. Cb EBO 9. Anbeste antsiaz nai ta biribillatzen zituztenak.
Cb Eg II 140. Ez da ez ainbeste mirari / ekusi inoiz lurrean. GavS 9. Zertako beraz huni harenbertze atsegin
eginen diot? Brtc 114 (112 hainbertze). Ainbérze kontu, ainberze enbusteria, ainbérze sekreto agerzendirénak,
ainbérze murmurázio! LE Prog 120s. Ainbeste urteko merezimendubak. Zuzaeta 51.
 (s. XIX). Nork zukeien ezagutu / Jopen pazientzia / Satanek ez balu artu / hainbertze ausartzia? Monho 100.
Eta egün zelebra / bi enperadoren besta, / hainbeste errege khiristi / huna bildürik beikira. Xarlem 1466.
Hainbeste lege indiferent / lürrian beita ebilten. Ib. 165. O kristau, deabruak orain anbeste atzerapen,
nagitasun, ta ezin egin ematen dizuna. Mg CC 180. Esan bear ditudala anbeste bekatu itsusi. Ib. 181. Sabel-
zorrija egin jaku, ta edan guria, ainbeste berbaren ondoren. Mg PAb 55. Anbeste lagun galdu zutela. VMg 50.
Infernura ainbeste anima daramazkienak. Gco I 418. Ainbeste birao, esaka deunge, ta berba loi esan dituan miñ
atsitu onetan. Añ EL1 158. Zergatik ordea ainbeste igui izan bear dio pekatu benialari? Gco II 13. Gaztigatu
zion Jesusi etzezala ainbeste neke artu. AA I 473. Galdu dituzu ainbeste anima. AA III 462. Oi! zer estatu
izigarritan kausituko diren orduan hainbertze eta ezin erran bezanbat giristino. Dh 143. Ikusi ezkero, dinot,
onako emakume bat, ainbeste lani, ta sail andiri kobru emoten deutseela. fB Ic II 296. Ainbeste indar egiñ ebeen
berba bigun oneek Aitaren biotzian, zeiñ da [...] laztanga egon zan. JJMg BasEsc 226. Ez nituen hanbertze kolpe
hilkor errezibituko. MarIl 87. Hainbeste lan sobera da gizun baten. Etch 276. Emateko ainbeste mesedeen
eskerra, / ostuko ion bada ariaren isterra? It Fab 255. Orra zeren bidez lagatua arkitzen dan, ainbeste ondasun
ematen ikusi izan degun Aralarko meatze aomen andiko aberatsa. Izt C 68. Mendi bakarrean topatu bazituen
Pliniok ainbeste berar mueta. Ib. 38. Ni naz zuk ainbeste bidar deitu deutsazuna. Ur MarIl 35. Galdu dituzun
ainbeste arimaren ordez. Ib. 54. Haiñbertze tornu hark toki hartara egiñ zituen, / non lezoiñgille bat hortaz
noizbait ohartu baitzen. Gy 88. Eta ainbeste nekerekin guzientzat adiña irabazi zuena, ezer gabe gelditzen zan.
Lard 119. Ainbeste aurtxo ilerazo zituen. Ib. 452. Hark egortzen ditu arimen ondotik hainbertze aphez khartsu.
Hb Egia 103. Hainbertze bekhatu eta hain handiak egin dituzuna. Dv LEd 99. Ainbeste apirillen erdiyan zu
bakarrik izango zera maiatza. Bil 161. Othoizten zuelarik barkha zitzon hainbertze ahapaldi gaxto. Laph 57. Añ
luzaroan gaxorik oi dagoan eta bere gaitzaldian zuk ainbeste on egin diozun Berta. Arr GB 27. Denbora aietan
ainbeste ikasle zeuzkan Salamancako ikasitoki edo ikasola. Aran SIgn 58. Ainbeste kontu eman dizu medikuak
esanaz ez ardorik erateko, eta orrenbeste ardo eraten ari zera? Sor Bar 57. Ill zaite bada bakar ta soillik /
Paradisuko izketa, / sei milla urtian ainbeste damu / garratz mingots iruntsita. AB AmaE 6. Ainbeste negarrekin
begiak zeduzkan gaixotuak. Apaol 94. Nor da gai dena jasaiteko hainbertze bekhatuk merezitu darozkiguten
gaztigu handiak? Jnn SBi 1s. Hainbertze arima sar zadin zeruko bidean. Ib. 111. Bena guretako, hainbeste gisaz
Jinkoa ofensatü dügünentzat, lotsagarri, ikharagarri düzü hiltzia. Ip Hil 199s. Ainbertze guzur laban / eukazan
minean, / ze zazpi mutil gazte / berotu ginean. Azc PB 314.
 (s. XX). Ainbeste euskaldun zintzori ezteutsegu geuk buruetan sartu? Ag Kr 6. Argal da zurbil jarri zan, bere
naigabe ta buru-austeakaz ainbeste illebetean. Echta Jos 286. Hainbertze lan mota baitauka lurrak [...], nor da
hek ikasi gabe dazkienik? JE Bur 192s. Ainbeste baserritarrek opatu duan errege-zigorra. Ag G 359. Bere
errikidiak, ainbeste dirugaz mutilla ikusirik, ikaratu ziran. Kk Ab I 76. Ez nuen sekulan erranen hainbertze izar
bazitekela zeruan! Barb Sup 14. Ainbeste jende izaten zanik / ez nuan uste munduan. Tx B II 92. Ainbertze tresna
andi bear direlarik olako lekuetan. FIr 134. Gaixo Battit, ainbeste urte ez yakinik nuntsu zen ere, eta horra
lehenbiziko berria. Zub 61. Ontan, ainbeste lotsabagez aserreturik, oiuak eta dantzak geldiarazita, an
aurreratzen da bipil Torpin zarra. Or Mi 133. Arenbeste adar, beso ta ankadunak zirala ikustian. Otx 58.
Erderaz ainbeste gauz yakingarri azaltzen, bai?, ta alkietan bost lagun. Ldi IL 67. Gari gotti eta arto musker /
nok jarijok ainbeste atson? Laux AB 88. Beste langai batzuek berriz ainbeste ardura gabe egiten ziran. JMB
ELG 56. Jaun andi onein eretxiz, gizartekeriak ainbeste indar artzearen errua Eleizak eta eleiz-gizonak dauke.
Eguzk GizAuz 26. Aintzinekoer noalz hainbertze uholde / Ez zaizkote nagusitu? Iratz 62. Ainbeste etsai dauzka
berak! Munita 29. Hainbertze haur hobenikgabe hilarazi zuelakotz. Zerb IxtS 83. Pinturako kuadru bati gizonak
ainbeste afan zelan emon leikian be konprenditzen ez ebana. SM Zirik 16. Eta ainbeste bidar ikusitako gauzeri,
barri eritxen. Erkiag Arran 185. Prest ziren etxeratzeko, ainbertze egun atsegingarri pasatu ondoren. Izeta DirG
mende.
113. Ez zitzaion gauza zalla izango, noski, nere izena izanda ni nor nintzan asmatzea, ainbeste arabiarren
artean. Anab Aprika 22. Bibliak ainbeste aldiz aipatzen duen lelo ori. Vill Jaink 106. Diñozuna egixa balitz, ez
zenduke eukiko aiñbeste larrittasun izen labur bat aitxatzeko. Etxba Ibilt 482. Hainbeste argirekin, zer goxoa,
zer bihotza! Ardoy SFran 109. Alperrik galdutako ainbeste egun gelditzen zaizkik atzean. NEtx LBB 113.
Abetxek egun alaiak eta / abek egun pozgarriyak! / ainbeste anai-arreba emen / guri entzuteko jarriyak. Uzt
Noiz 28. Hainbertze gai ukaiten dituzu. Xa Odol 63. Ez zinuen emanen / hainbertze xangrina, / ukan izan bazinu
/ amodio fina! Mattin 84. Ez bide du, ez, anbertze trago / egiten horrek kaikutik, / anbertze esne edan balu /
zurituko zen gargoitik. Mattin in Xa EzinB 87.
v. tbn. (Para autores septentrionales): Mercy 22. CatLan 163. Egiat 201. Arch Fab 153. CatS VI. Mde Pr 44.
JEtchep 111. Hainbertze: Hm 166 (-rz-). CatLan 44 (-rz-). CatLuz 8. Jaur 362. Bordel 45. MarIl 8. Dv Lab 4.
Elsb Fram 160. Zby RIEV 1908, 768. Lap 20 (V 12). HU Zez 59. CatJauf 31. StPierre 39. Xa Odol 63.
Hanbertze: JesBih 393. Jaur 133.
 (Pospuesto al sust.).  Ez baita bertze herri bat, hain eri guti duenik eta haur hainbertze. JE Bur 199.
 (V, G), hainbertze (B). Ref.: A (ainbertze); Iz Als; Izeta BHizt2 (ainbertze). Mucho(s).  Pekatu mortal
batek Luzbel ta ainbeste Aingeru zerutik infernura arrastatu zituen. Cb Eg II 170. Hainbeste khiristi gaxo /
ikusten düt hiltzen / pagano moruek / dütie hil erazten. Xarlem 827. Eta hain bertze konfardia, izen batzuen eta
bertzen azpian, Maria sakratuaren ohoretan izan dire altxatuak. Dh 265. Gure defensorea / zergatik zeran zu, /
padezitu zenduen / ainbeste tormentu. Xe 328. Beren alarauetara ainbeste auzoko batu edo batzandu iakozan. A
BeinB 76. Ispilluak etzion ematen ainbeste satisfazio ere bere edertasunaz. Urruz Zer 89. Ainbeste gauza
galdegin nai nitionan Eliasi, baña musu-uts gelditu nintxinan. Or QA 67. Azkaineko hil-herrietan dagozi
munduaren akabantzaraino hainbertze azkaindar apez. Zerb Azk 20. Euskalerriko baratz urdiñak / baditu
ainbeste lora. BEnb NereA 245. Zuaitz aundi ta sendoa zana / ainbeste adar egin zan. Basarri 2. Ainbeste frutu
jausiko dira, gorrinduko da baratza. Gand Elorri 168. Ala joan zan, ta bizarra kentzen ainbeste min artu zuan.
And AUzta 61. Eta ainbertze gauz erosi zituen oroitzapenetako. Izeta DirG 112. Ogei-bat milla kristau bizi
ziran: arabiarrak, berebetarrak, tuaregtarrak, beltzak, nastuak eta ainbeste arraza. Anab Aprika 43. Izan e
badet emen / ainbeste adiskide. Uzt LEG II 129.
 (Siguiendo a un numeral). (Y) pico, (y) tantos.  Ogei eta ainbeste urtean, illtzeko bezela, egunoro konfesatu
izan naz. Cb Eg III 216. Eun ta ainbeste urteren buruan. Izt C 244.
 (Acompañado de honenbeste). Tanto(s) (cantidad indeterminada).  Badira etxeko jaun batzuk egunero
etxian zer kastetan dan kontu ze edo ziatza daruenak: onenbeste diru atera nituban okelatako, ainbeste ardaua
ekarteko. Mg CO 34. Esango du aserrearen su aldi batean egiñ zituala onenbeste birau, ta ainbeste erausi. AA
III 630. [Eman bearko diola urtean] onenbeste edo ainbeste anega-gari. AA II 191. Neurriren batzuk artu
bearrean egozala agintariak; onenbeste zabalera ta arenbeste luzerako potiñak eragiñ bear jakoezala, ta eztakit
nik zenbat beste olango ipuñ. Ag Kr 200. [Baserritar-maizter] bakotxak urteoro estaduari onenbeste edo ainbeste
anega emon bearko leuskioz. Eguzk GizAuz 123. Zein da legorrekoan bizimodua, onenbeste edo arenbeste
ordutan lan-egin ondoren, lantegiari agur egiñik bakoitzaren etxera joatea baiño? Erkiag Arran 116.
2. (V, G, AN-larr, S; Lar), hainbertze (AN-egüés-ilzarb-olza, L, B, BN, S; Ht VocGr (-rz-)), anbueste (V-m),
arenbeste (A Morf 650). Ref.: Bon-Ond 172; A (ainbertze, anbueste); Lh; Lrq. (Con verbo conjugado). Tanto.
"Autant" Ht VocGr. "Tamañamente" Lar.
 Tr. De uso gral. al Sur desde principios del s. XIX. Al Norte, aunque se documenta desde principios del XVII,
es menos frecuente.
 Zer abantail aurkitu duzu gizona baithan hain bertze merezi duenik? Mat 271. Bazter batetik berzera
hainberze da hedatzen / Arkanjelu berek ere non baitute miresten. EZ Man I 133. Erregeak zeudezela /
Haurraren adoratzen, / errepustaren begira / Herodes zen unhatzen. // "Hainberze non othe daude?" [= 'dónde
se demoran tanto'], / erran zuen askotan. EZ Noel 73. Gure Iaunak ain bertze pairatu duen mundu hunetan. SP
Phil 530. Nori sal othe niozoke / hainbeste gosta zaitzuna? Gç 204. Nerea da kulpa, Jesus ona: ainbeste ofenditu
zaitut. Cb Eg III 292. Erhokeria harez zen haiñbeste ahalketü non erabaki beitzian [...] berze medioz obratüren
ziala. Egiat 219. Ainbeste kostetan zirian sakrifizijuak, kendu zituzan Jesu Kristok. Mg CO 144. Guk orain gure
gatxeetan ainbeste desetan badogu Medikuaren bisitea. Añ LoraS 74. Ainbeste inporta dizuen zuen animen
salbazioagatik batere nekatu nai etzeratela? Gco II 79. Jakiunde au da Eskritura Santak ainbeste laudatzen, eta
aiñ gora altxatzen duana. AA III 405. Orduban ez dira ainbeste sentiduten estaduko berezko kargak. fB Ic III
345. Eztau ainbeste negar egin, ezta ainbeste tristetu. Astar II 34. Hori da Sainduen baithan hanbertze
amiratzen dugun [...] bakearen ithurburua. Jaur 171 (383 hainbertze). Onza urrea eta amar ardiak galtzeaz
gañera, ainbeste maitatzen zeban zakurra gabe. Izt C 252. Erijotziak ta infernuak ez zaituela onezkero ainbeste
bildurtuten. Ur MarIl 91. Azkenean sinple hura hainbertze da phermatzen, / non bertan hatsak ithorik baitu leher
egiten. Gy 7. Ainbeste askotu edo ugaritu ziran, non elkargandik aldegin [...] bearrean arkitu ziran. Lard 11.
Etziren hargatik mirakuluzko gauzak behar liburu hartan, bertzenaz etzioten hainbertze beiraturen asko yakinek.
Hb Egia 75. Ezagutu ditu zaldiya eta emakume ainbeste adoratzen zuena. Bil 165. Ez zen guti miresteko bere
burua hainbertze akhituz [...] nola irauten ahal zuen. Laph 140. Korrituban jarri nituben eta ainbeste korritu
dute, ez dakitala noraño jun diran nere txanponak. Sor Gabon 37. Laztan arekin sendatu zuan oso min-biziak
mende.
ainbeste penatzen zuana. Bv AsL 50. Baña ainbeste mindu ziran, non esan zion batek besteari. Urruz Urz 21.
Zergatik ez dezu sortu nere biotza ainbeste zauritu baño len? Apaol 114. Ez zuen hargatik uste [...] ilhungia
horrek hainbertze iraunen ziotela. Zby RIEV 1908, 89. Berak hainbeste maite ükhen zian Birjinitatiaren
begiratzen. Ip Hil 67.
 (s. XX). Ondo damutu jaken ainbeste estutua. Echta Jos 291. Norbaiten adiskide izateko etzaio gorputzari
ainbeste begiratzen, gorputzaren zerzeladak zer ikusirik eztaukate. Ag G 332. Bere alaba ainbeste balakatu
ondoan aberastasunarekin. Zub 63. Ezkerretarik, bizkar gorasko batek dauku estaltzen ikusmenean izaitea
hainbertze atsegin ginuken itsaso zabala. JE Ber 78. Eta auek, ainbeste balio-ta, baztertu egin bear al-ditugu?
Ldi IL 93. Zertarako ainbeste nekatu ondasunak biltzen? Ir YKBiz 280n. Errobiko zelaia gaur hola zerk zaitu, /
gozo hura kendurik hainbertze usaintzen. Iratz 85. Gure landak ainbeste edertzen dituzten iturriak. Munita 145.
Onen politasunari eskerrak ez ziran ainbeste ikaratzen jabearekin. Anab Poli 21. Etzatekean noski bide
zabaletik ainbeste irtengo. Zait Plat 124. Borondatezko illundegi ta esiak maite oi ditue [...] piztiok; iñok
ezarririko kate ta eragozpenak, orraitiño, ez ainbeste. Erkiag BatB 39. Eriak hanbeste galdatzen baitu zu
ikhustea. Larz Senper 116. Neri ukaturik ainbeste erregutzen deatsuran uskerixa bat. Etxba Ibilt 485. Guk
alperrik zertako / ainbeste itzegin? / Neregatik zuek nai / dezutena egin! Uzt Sas 259. Madariaga delako, ez gara
hainbeste harritzen. MIH 270. Gure herri kantek flamenkoa bazter dezakete: ez hainbeste Bach edo Beethoven.
Ib. 86.
v. tbn. (Para autores septentrionales): AR 165. CatS 77. Xikito 12. Mde HaurB 104. Ardoy SFran 92. Casve
SGrazi 164. Hainbertze: CatLan 117 (-rz-). Dv LEd 152. Jnn SBi 81. Elsb Fram 168. Arb Igand 105. Barb Leg
69. Hanbertze: MarIl 65.
 Mucho.  Lengo urtean beorrak karutu ziran ainbeste. And AUzta 96.
3. (H), aenbeste. (Como pronombre; puede recibir sufijos de decl.). "Comme pronom, il se décline à l'indéfini"
Lf Gram 115.  Eztut uste haiñberze zor zeitudala. "Je ne pense pas vous devoir tant". Volt 225. Iauna, ez
ginduen merezi / hainberze zure ganik. EZ Eliç 262. Aenbeste egin dau Hespañagaitik! EgiaK 86.
Konsideratzatzu [...] hain bertzek pairatzen dituzten [...] zuk ditutzun baino pena gaitzagoak. SP Phil 197.
Jakiteko nola [...] lehenago bat baizen etzen hitzkuntza nahasi zen, eta egin ziren hainbertze mueta
diferentetakoak. ES 391. Ez dakit ainbeste. Lar SAgust 4. Orañ begira ondo, ainbeste infernuan padezitzen
daudela. Cb Eg II 130. Baña eztút nik ainbérze eskátzen, baizik bisita brebebát. LE Prog 98. O Maria, zénbat
semejante tuén izénean, ainberze deitzendirénak Maria! Ib. 120. Eta harenbertze hark egin ondoan ez bagindu
egiten urhatsik harekin baketzeko? Brtc 171. Etorri ezpaziña ainbeste soñoko bitxidun ta apaindurijaz, ez eban
ainbeste eskatuko. Mg PAb 74. Asko ezpalitza bezela anbesteren artetik bat eramatea. VMg 69. Gauza bat
errian barreatua dala esateko, jakin bear due geienak, edo beintzat ainbestek non uste izan ditekean laster
zabalduko dala errian. AA II 213. Ainbestegaz ta ainbeste sail andi ta txikitan tratauta, Santa Teresaren kexa
txiki bat bere artu emonetan inok ez eukitia. fB Ic II 297. Eta alanbere ainbestera elduten da Kristinauben
itxumendija. Astar II 54. Irakurri begi Ebanjelio santuan amar donzelleen irudia [...], eta beste an dagozan
ainbeste. Zav Fab RIEV 1907, 91s. Egin zuen azkenian / hainbeste, zankoez / eta hortzez, / zoin, egun gutiren
barnian, / han ukan beitzutian / bizia / eta atherbia. Arch Fab 211. Izanik ainbeste, ain andijak, ta ezaguera
osuaz egiñak? Ur MarIl 107. Egoki etzeritzan beretzat ainbeste, eta Jaunarentzat ain gitxi izatea. Lard 189.
Bertatik il zezaketen, Josuek bere aldian ainbesterekin egin izan zuen bezala. Ib. 121. Eta baldin hoben bakhar
bat aski bada gizona ikharan jarrarazteko, zer izanen dira hainbertze eta hain dorpheak nola baitira nereak? Dv
LEd 63. Gorphutzari hain guti emanez, arimari hainbertze, mirakulu zen haren bizirik egoitea. Laph 192.
Ainbesteren artean bat aitatu dezagun. Aran SIgn 39. Len ere nunbait jakin / ainbesteren berri. Ud 74. Ta
ainbestek dituztela ganadu galantak. AB AmaE 285. Beste zernai eratara galdu dituzun ainbesteren ordañez
anima bat bakarra irabazten badezu. Arr May 65. Kaskoinaren denboran / baziren hainbertze! / Lopetegi,
Gamio, / Senjan, Hauziartze. Zby RIEV 1908, 91. Hainbertze eta halako amoinak egiten zituen. Jnn SBi 53.
Baina ainbesten artean / bakarrik zozoak / kantetan oi ebezan / lengo zortzikoak. Azc PB 50. Izanik ainbeste
bateoaren bitartez emoten jakuzan onera eta mesedeak. Itz Azald 130s.
 (s. XX). Ainbesteren atzetik ibilli zan Indianoa be, etzan gomutau beragaz, Antonigaz. Ag Kr 182. Haiñ beste
behar bada zelila heltzeko / ez nüzü ez berhala ni abiatüko. Xikito 6. Ez erran behinere eri bati ez duela deusik:
hainbertze baita gutartean eri nahi direnak izan, edo bederen eritzat hartuak! JE Bur 125. Emazteak gogorki
apainduak, ez luketelarik bada hainbertzeren beharrik Eskualduntsek ederrak izaiteko. Ib. 140. Laguntza billa
atera naiz, lajarik tristia bakarrik; ainbeste egin biar dirazu! Iraola 94. Baiña mamos, ainbeste jakitea ere etzan
gutxi arentzat. Urruz Zer 93. Ta ainbestek diñoenian... keia dan lekuban suba da. Kk Ab I 64. Ezin ulertu ebela
ainbesteren jabe egitia morroitzan eta ain aldi txikijan. Ib. 76. Ain erraz ori iritxi zezaketela, ta beren erruz ta
obenaz galdua dutela ainbestek irabazitako zoriona? Inza Azalp 116. Erran ditake bertzalde hamargarren
mendea sainduen mendea dela: ez da behinere hainbertze agertu batean. Zerb IxtS 103. [Ur] geien bear
dutenak: altza, makala [...]. Ainbeste bear ez dutenak: aritza, pagoa, gaztaña. Munita 74. Len [aur bataiagabeak]
etzitxinan ainbeste. Guk amabiren artean bakarra yunagu. Or QA 96. Ainbesten artean baten bat buru gogorra
izatea, ezta orren miragarria. Bilbao IpuiB 73. Nik ez nuen hainbeste! JEtchep 94. Gure erlijioa, besteen artean
bat geiago... Ainbeste daude munduan! Vill Jaink 9. Itzulpenik aski egin dirala euskeraz esango dit baten batek.
mende.
Ixo, ixo. Ez ainbeste, eta egin diran geienak ere eliz gaietan. Ibiñ Virgil 22. Galdutako orduak ez dituk ainbeste.
NEtx LBB 113. Baketan ainbeste eruan eziñik. Etxba Ibilt 481. Bere alde ainbeste eginda gero. Lab SuEm 210.
Ez dut nehor izendatuko, hainbertze baitzen enseatzen zenik. Xa Odol 39. Euskaltzainak hainbeste ez direnez
gero, Aita Villasante izango dugu noski bigarrena. MIH 206.
v. tbn. Añ EL1 144. SM Zirik 118. Osk Kurl 105. Etxba Ibilt 487. Berron Kijote 83. Hainbertze: Brtc 95.
 Muchos.  Euren gorputza uren azpian / ainbestek zuen utzia. Arrantz 142. Ainbestek emen [argazkia] ikusi
eben / euren eskuan artuta. BEnb NereA 67. Baserrietan ainbeste daude / penetan ezin lertuta. Basarri 128.
 (Acompañado gralmte. de honenbeste). Tanto (cantidad indeterminada).  Elkar arturik erabakitzen badue
onenbeste edo ainbeste baizik ez eskeintzea. AA II 182. Eskribauak, onenbeste edo ainbeste [zor didazu],
erantzun zionean. Etxeg in Muj PAm 19. Diru-etxeai nai domudunai dirua eskatu, euneko onenbeste edo
ainbestean mallegatu. Eguzk GizAuz 80. Artzen dauanetik onenbeste edo ainbeste estaduari emotekotan. Ib. 133.
Burdiñak gora, txatarrak atzera-aurrera; onenbeste ekarri, orrenbeste eroan; ainbeste pixuan jarri. Erkiag BatB
149. Antxe arkituko zuala soldatarekiko guzi-guzia, aldiko ainbestean morrontza-denbora guzikoa. Berron
Kijote 225.
 Tanto, de tal magnitud. v. HAINBESTEKO.  Aren krueltasuna / izanik ainbeste, / penaz betia nago / miñez
eta triste. Bil 64. Abek gizonai meritu asko / ematen len e dakizte; / baña gaurkua geitxo izango zan, / gu ez
gerade ainbeste. Uzt LEG I 339.
4. (H). Otro tanto; lo mismo. Cf. HAINBESTETAN (b). v. BESTE HAINBESTE.  Gatx egiten bok
ainbesteri itxadok. "Si haces mal, espera otro tal". RS 296. Zuk orduan zeure adiskide hauken alderakotzat
erakutsi zenduen zeure botherearen indarra, egizu bada orai gure alderakotzat ere hainbertze. Mat 359s.
"Poloniako errege" / gizon onei dereste, / nola suzedidu yakez / Turkoagaz ainbeste. BBizk 20. Nola bera hari
baita gaixtakeria pensatzen eta egiten, beldur da berari ere hainbertze dagioten, moneda berean paga dezaten.
Ax 448 (V 292). Hek ere ezpalire asko, / hainbertze dobla netzake. Gç 173. Eztu deus egiten dohaiñik, baiñan
haiñbertze edo gehiago izatea gatik. "Aut aequale aut melius". Ch III 54, 13. Zerbait gaixtorik ikhusten badüzü,
gogua emazü hañbeste egin eztezazün. "Ne idem facias". Mst I 25, 5 (SP halakorik, Ol idekorik). Egizu ainbeste,
ni gatik geiegi egin dezun Iaun maitagarria. Mb (ap. H; interpr?). Ez othe dautzut nik hainbertze, baieta gehiago
zor, zeren hetarik beiratu nauzun? Dh 168. Zorigaldua neu, / diño, ainbeste egingo baneu! Zav Fab RIEV 1907,
540. Han ere aztapar mako krako bakar batzu izan dire [...]. Ez segurki herriaren desohoratzekorik; urrun da.
Hainbertze eta gehiago izanen zen non nahi. HU Zez 167s. --Ura, beintzat, Atenai da; eskualde au, ordea,
eztakit. --Ainbeste, beintzat, bidazti orok esan zigunate. Zait Sof 106. Ez al zan berbera ikutzea baño geiago edo
ainbeste beintzat. Anab Poli 30.
 (Con sust.).  Hark eman zeraukan indarrarekin berrogoi egunen eta hainbertze gauen bidea eginik, heldu
baitzen Orebeko mendira. Mat 267s. Beraz hunelatan zuk ere ioan diren hamar urtheotan edo gehiagotan hari
izan baitzara Iainkoaganik urruntzen, beharko duzu hurbiltzeko ere hainbertze denbora. Ax 81s (V 55).
Esperantzatzen da bere ongi eginak gatik hain bertze edo gehiago laudorio edo fabore ardietsiko duela. SP Imit
III 54, 5. Berekin dakarzkitzan nahigabeak, khexagunak, doloreak hanbertze penitentzia dire guri ofrituak
zaizkunak. JesBih 449. Harzazu ahur bat phorru eta hainbertze tipula. ECocin 20. Urthiak zonbat egun tu? /
Hemezortzitan hogoi tu. / Borthegarai gazteño horrek / hainbertze pertsu eman tu. Balad 211.
 Igualmente.  Sirena bere ainbeste dabil, / besteok legez galdurik. Lazarraga 1145v. Etsea, ain fuerte eta
galanto labradurik nola ezin ainbeste munduan al zatean. Ib. 1153v.
5. (G-azp, AN-gip; Lar, Añ, H). Ref.: Gte Erd 143, 191. Tanto como. "(Sabe) tanto como él, ark adiña daki,
ark ainbeste" Lar. "Nai ainbeste jan (G-azp, AN-gip)" Gte Erd 191. v. adina, adinbat, bezainbat.
 Tr. Documentado en textos guipuzcoanos, sobre todo en bersolaris y diálogos populares.
 Sinista zazu mundu guztiyan / ez dala iñor ni beste, / zu maitatzeko kapaz danikan / merezi dezun ainbeste. Bil
67. Berak baliyo duen ainbeste / egon biar du kostia. EusJok 23. Jakin dezaten bagerala gu / izena degun
ainbeste. Tx B I 132. I ainbeste ba-gaituk, beintzat, edozertan. TAg Uzt 48. Zuaiztiak zenbat emango ote dute?
Len ainbeste? Munita 125. Petxu ederra, gerri biguna, / indarra nai dan ainbeste. Basarri 80. Etxe bat Artekalen
erosteko hainbeste eukiko zuen. Arti Ipuin 37. Gauza polita, baño ez gu erri nagusietan ibilliak arritzeko
ainbeste. Anab Aprika 27. Jana neurtu bearrik / etzan gaur ainbeste. Uzt Sas 49. Gu euskaldunak bagera gero /
esaten degun ainbeste. Ib. 230. Bañan entzule jatorrak / ez dauzkagu triste, / txalotzen ai dira guk / merezi
ainbeste. Uzt Noiz 46. Pentsatutzen det badakizula / edozein frailek ainbeste. Ib. 52.
 (AN-gip). Ref.: Gte Erd 3 y 147. (Con sust.)."Nola irabazi bizitzeko ainbeste diru (AN-gip)" Gte Erd 3.
"Orrek ez du sagar ainbeste udare jan (AN-gip)" Ib. 147.  Aberatsa naiz zuri kunplitzeko / nai dituzun
ainbeste kutizi. Bil 147. Orra bertsuak jarri / Udarregi gaztiak, / nik ainbeste deretxo / badute bestiak. Ud 77. Ez
du zuk aña erralde... / zuk ainbeste dukat. Sor AKaik 114s. Au mantentzeko ainbeste diru / ez dedala irabaziko.
Tx B 88. Zuentzat ainbeste jaki / ekarriko dute aurki. Ib. 133. Demoniñuak ainbeste arte / henbra gaiztuak
baditu. Tx B I 208. Bertsua ongi bialdutzeko / ez du guk ainbeste neke. Lopategi in Mattin 23.
6. (Con adj.). Tan, hasta tal punto.  Den penarik laburrenaz hainberze aiz khillika, / non ihesitan baitoa
sarriz berro potika. EZ Man I 115. Elas ardüra ihurk sinhesten, eta erraiten dü ehikiago gaizkia, eziez huna
besterentako, hañbeste gira flakü! Mst I 4, 1. Elur garatua dala diokezu: ainbeste zuri da. Or Poem 521.
mende.
7. Así, de ese modo, con ello. v. HAINBESTEZ.  Bein ostu ziotenarekin baldea bete txokolate egin zuten eta
galletak zukutu ainbeste. Anab Poli 60.  Artaz ainbeste, ateratzerik ez nuala-ta, gelditu zitzaizkidan gazta, ogi
puska ta bi laranjak jatea erabaki nuan. Anab Aprika 68.
- HAINBESTE (...) HAINBESTE. Tantos (...) tantos.  Hainbertze gizon mota, hainbertze amodio mota, horra
egia. JE Bur 107.
- HAINBESTEAN (Añ; anbestean Lar). a) Por el mismo precio, al mismo precio. "(Al) tanto, por el tanto,
anbestean, ainbatean. Lat., eodem pretio" Lar (Añ ainbestean).
b) (V, G-azp, AN-gip; Añ). Ref.: A (ainbestekoa); Gte Erd 229; Elexp Berg. Pasablemente, regular.
"Medianamente" Añ. "Ainbestean dabil, anda tal cual, regularmente" A. "Ainbestean, no está mal" Garate 5.ª
Cont RIEV 1935, 348. "Ainbestean jarri zen (G-azp, AN-gip), ainbestian be jarri zan (V-gip)" Gte Erd 229.
"Ainbestian be, pasablemente, no mal del todo" Elexp Berg.  Biar egunetan bizi dira edolabere ainbestian.
Betor domekia, ta orduban dira edate geiegiak, danza zantarrak. CrIc 64. Gatzamalle gaixuak, aurreratuta
badauka bere mia jotia, ainbestian dabill. Mg PAb 129. Gerra bukatuta gere basarri-lanakin ainbestean bizi
giñan. Zab Gabon 39. Ni an egon naizen artean, ainbestean ere egon duk, baña ni andik atera nintzan ezkero,
[...] gizajo ura geroago eta asarreago ziok. Apaol 95s. Zein dagoan ainbestean ere, andra Josefa da. Ib. 109.
Bañan bai zera! ez zera zarra, ni, ainbestean. Lab EEguna 72. Ordaindu egingo baitzaie, ainbestean. Ldi IL 71.
Itzaldietan ainbestean legokeana, ezin diteke olerkian. TAg Y 1933, 23. --Etzaite kezkatu, nagusi jauna; etzazu
bururik ausi; laster bertara itzultzeko asmoan noa-ta. --Ala bada, ainbestean... TAg Uzt 308. Anka ainbestean
zeukan. Manzi GPatroi 36. Jan da edanian dirua emotiari be, tira, ainbestian zeritxon; baña, zeri ta
medikutzari. SM Zirik 52. Itsasoa bare agertzen zanean, tira, ainbestean joan oi ziran gelditu bage. Erkiag
Arran 78. Eta orretan geratu da erloiuaren auzia, eta Zizili, ain barik. Ez orduari apaiñik, ez senargei zatarrik,
ainbestean bere, tira. Erkiag BatB 160. Ainbestean onetsi dau ikusirikoa. Ib. 161. Erdera pixka bat ikasi zuan;
kontuak ateratzen ere, ainbestean jarri zan. NEtx LBB 36. Bestek dioenez, hainbestean moldatzen omen nintzen
eginbide zail horretan. MIH 368.
c) En tal medida.  Ainbestian amau euen ze beragan bakarrik eukan atsegiñik andiyena. Ur BulaAl 2s (BulaG
504 alako moduan). Oietako bat, eta eziñ-esan-alako biyotztasun ta kemenarekin pasa zuena, izandu zan,
obetutzen ainbestean aurreratu zan garaian bertan. 'Cuando ya iba la cura adelantada'. Aran SIgn 10. Etzaite
ainbestean Juan Pedro estutu, / zergaitik ez dakizun ito dan ziertu. AB AmaE 272. Arriturik aita, bere erneguak
eta biraubak ainbestean bildurtu eta ikaratuten ebela bere semea. Itz Azald 90. Bere griña zantar, ezeri bere
jaramonik egiten ez eutsanak, ainbestean itsutu eban eze [...]. Ib. 104. Ba danok egiten dogu txarto, zerren
ezkenduke lagun urkoa ainbestean iraindu bear. Ag Kr 136. Ainbestian dirala-ta [arrigarriak egin diran
aurrerapenak], azaldu biar dautzubet [...] ikusi neban osakuntza bat. Kk Ab I 20. Zertatik, bestela, bere
bizitzakoak ainbestean ezkutatu ta estali bearra? TAg Uzt 65. Lur gizen eta onean oso azkar etorri oi da, piñu
azkarraren antzera, ainbestean ez bada ere. Munita 85. Ritmu orren irudi bikainak omen ziran Eladeko mutil
gazte iatorrak, ez ainbestean ango iainkoen irudiak. Zait Plat 72. Eta zergaitik itxi zaitue / ainbestian baztertua?
BEnb NereA 212. Ez zaio inori debekatzen bide berrietan barrena abiatzea. Oro bat esango nuke, hainbestean
ez bada ere, elkar hizketari dagokionez. MIH 114.
d) (En correlación con zenbatean). "¿En cuánto? en tanto, [...] zenbatean? ainbestean" Añ.
e) Con ello. v. HAINBESTEZ.  Eibartarra kontentu / etzan ainbestean, / gobernatu zalako / jokatzeko ustean.
EusJok II 17. Nik uste neban uste, bide orregaz aldegingo neutsola neure zoritxarrari, ta alai ta pozik nengoan
ainbestean. "Y estaba ya cuanto que alegre y de buenaventura". Or Tormes 49. Etzun ainbestean etsi, bere burua
zuritzearren Mattinena loitu baitzun. Etxde JJ 163s. Mintzatu zakio emazteari damu bidera etortzeko gertu ote
dagon eta baliteke gauzak ainbestean antolatzea. Ib. 187.
f) Tanto como.  Nunai azalduko naiz zu ainbestian. Imaz in Auspoa 24, 145. Iñoiz asmo ori artuta ba-nago
ere, ez orain ainbestean. Anab Poli 137. Adeko berririk bear ainbestean ez izanik. Zait Plat 105.
- HAINBESTE BAT. Tanto(s).  Ainbeste bat on eta mesede beragandik artu zituen Golok alako gezurrezko
asmazioak ezin egin zegizkiolakoan [zegoan]. Arr GB 91s. Ainbeste bat denboran hilltzat negar egiñ dizugu. Ib.
133.
- HAINBESTE BATEAN. Regular, medianamente. v. HAINBESTEAN.  Nagusi diradenak ainbeste batian, /
errenteruak berriz triste atian. Auspoa 105, 34 (ap. ELok 420).
- HAINBESTE ERE. Tanto(s).  Ainbeste ere urtean etxeden ta sufritu zaitut. Cb Eg II 108. Eta zuk egiñ
dituzula anbestere pekatu Aren Majestade Santisimoaren kontra, etzaitu botatu tormentu andi aietara
(Muruzabal, s. XVIII). ETZ 68. Nola sufritzen dizu zure biotz orrek kruzifikatzea anbestere bider. Ib. 69.
- HAINBESTE ETA HAINBESTE. (Forma con reduplicación intens.). a) (Con sust.). Tantos y tantos; muchos.
 Ainbeste ta ainbeste euskaltzale izan, urkoak errezka yokatzea nai lutekenak, ta, nolatan ez dituen berak gure
euskal-orriak lan gozo mamitsuz yosten. Ldi IL 83. Ainbeste ta ainbeste kristau aberats sandu egin dira ta
zeruratu. Ir YKBiz 351n. Froga baita laster ahantziak zituela Jainkoak eremuan igorri hainbertze eta hainbertze
laguntza. Zerb IxtS 39. Izan ere, ainbeste ta ainbeste kantazar goxo dira eusko-folklorean Arantzazuri-buruz.
SMitx Aranz 185. Bere begiz ikusi nai dula esan genezake ainbeste ta ainbeste salmutan. Or QA 5. Ez ebazan ba
ainbeste ta ainbeste gauza ostu munduan? Bilbao IpuiB 89. Ainbeste ta ainbeste lur-arlotan, basotza illun-
mende.
kerispetsue, milleka urteetakoa, besterik etzan ikusten. Akes Ipiñ 23. Irakasle jator au, errian ainbeste ta
ainbeste ikasle izanikoa. Erkiag BatB 80. India, Madagaskar eta ainbeste ta ainbeste erritan. Vill Jaink 167.
Ilunpean ez balitza utz Elizak, betikotz, hainbeste eta hainbeste gizon eta emazte giristino. Ardoy SFran 18.
Hainbeste eta hainbeste gogoeta daude hor mukuru. MIH 47s.
b) (Como pronombre).  "Insignis" piñua aldatu zutenak, orain etekin aundiak izan dituzte. Bañan... ainbeste ta
ainbeste jartzen da orain... Munita 71. Orrela egiten diran otoitzak, ainbeste ta ainbeste, orri ta olakoeri
egokitzen zaizkien. Or QA 4. Bizitzaren izenean, gizartearen izenean, gizonaren izenean or ari zaizkigu aldarrika
ainbeste ta ainbeste. Vill Jaink 156. Ainbeste ta ainbeste izanik ez baitzegoan danak tapatzeko denborarik. Salav
84. Nola esan berriz hainbestek eta hainbestek [...] lehen esana daukatena? MEIG II 59.
c) (Con vb.). Tanto.  Hainbeste ta hainbeste madarikatu. Azurm HitzB 63.
- HAINBESTE IZAN (ainbeste da Lar, Añ, H, A). (En 3.ª pers. sing.). Tanto es, es lo mismo. "(Lo) mismo es"
Lar y Añ. v. HAINBAT IZAN.
- HAINBESTEKO (V). Ref.: A; Elexp Berg. a) Pasable, regular. "Lo regular, tal cual" A. "Udabarrixa txarra
ein zeban baiña udia ainbestekua be badoia" Elexp Berg. "Nota txarrak orrek? Ainbestekuekin konformatzeko
moduan zare" Ib. Cf. hainbestekotxo.  Alogera ainbestekua da; baña bai ondo irabazija. Mg PAb 125. --Eta,
arta-urte ona dezute aurten? --Ainbestekoa, jauna. Jaungoikoa ez da gutzaz aaztutzen. Aurtengo urtea baño
txarragoak izaten dira. Zab Gabon 65. Bañan orain astean batez beste iru egun ainbestekoak izaten ditut. Sor
Bar 56. Ainbesteko ikaslea atara nintzan. "Tan suficiente discípulo salí". Or Tormes 77. Giza-bizitza bat besterik
eztago, eta bera ainbestekoa izan, kaxkarra. Vill Jaink 130.
b) (V-arr-gip; hainbertzeko Dv). Ref.: Gte Erd 57; Elexp Berg. De tal magnitud. "Banajakixan kalamidadia
zana, baiña ainbestekua..." Elexp Berg. "Sekula etxuat ikusi ainbesteko jente mordoik" Ib. Cf. hainbesteko. 
Alako arimako bake ta poza eze, ziñuan, ez ebala ainbestekorik artuko munduko urre guztija irabazi baleu ere.
Ur MarIl 60. Ekaitz izugarri bat jaikitzeko, ta ainbestekoa, eze [...]. Aran SIgn 67. Guk ez degu gure biziya
ainbesteko zalantzan jartzen. Sor Bar 102. Jaun zerukoak hainbertzekoak ikusten, eta gizonak nola egin zezaken
hain kontu gutti haren merezimendu neurri gabekoez? Jnn SBi 45. Zergatik behar zuen ezarri atze batzuen
eskuetan oraino hain gaztea zen arreba hura? hainbertzekorik gabe ere salba zitekela. Ib. 121. Agertu eban
onerazpena, ainbestekoa izan zan eze, guztiak geratu ziran mirariturik. Itz Azald 133.
 (s. XX). Zer izango zan ainbeste jende, ainbesteko debozioarekin egun eder artan ekustea. Goñi 110. --Bai,
usterik gutxienean Jaunak zerutik biraltzen digun doaia. --Ainbestekoa ezteitzot ba. Ag G 269. Baño zertaz al
dire olako abarrotsak, olako gauzak, ainbertzeko mugimenduak? Eskual 11-4-1913 (ap. DRA). Ez du oraino
hainbertzeko ephea, hauzoko sorro pullit bat guretua dugula. Barb Sup 76. Jetsemaniko baratzean ainbesteko
naigabez betea. Inza Azalp 64. Ainbestekoak esaten ditute zuregatik eta... Or SCruz 73. Bearra lako irakaslerik
ez da-ta, neure burua ainbestekoan beti ikusita, gau ta egun nola biziko, niñarduen nire artean. Or Tormes 51.
Nor da bada, ainbesteko gauzak egiten omen dituen au? Ir YKBiz 204. Biotz-dardara zemaioen gazteari
ainbesteko txaloak eta gorakak. TAg Uzt 230. Itxumustuan antola zuten / ordukoz estalpetxoa. / Aga ta arbastaz
josia zanez / e'tzan ez ainbestekoa. SMitx Aranz 63. Gañerakoak [aritzak], egia esan, ez dira ainbestekoak; baño
bai eder-bikañak. Munita 103. Auek Otxandaren esanekoak ziran eta beren errua etzan ainbestekoa
orretxegatik. Etxde AlosT 60. Alpertxuagoak ainbesteko priesa ta iradumin bage urteten eben euren etxe
zirkilluetatik. Erkiag BatB 14. Jakiña, uda motza izango da an. Ainbesteko alturan ez dago udara luzea
izaterikan. Uzt Sas 349. Baiña ez zuan bere nagusiagandik pauso-muttur bat ere alde-egiteko ausardirik;
ainbesteko beldurra zeukan biotzean sartua. Berron Kijote 224. Euskararen bizitza orain sendo eta tinkoa balitz,
bide-aldatze horrek ez liguke hainbesteko bildurrik emango. PMuj in MEIG I 91.
v. tbn. Tx B III 20. Anab Aprika 8. Onaind in Gazt MusIx 152.
 (Ref. a una magnitud indeterminada).  Biak ibilli ziran iji ta aja ioranean [...] erriko mutill erramularien
alde andiegiak esaten: au zirala, ta ori zirala; onenbeste edo arenbesteko bitartean errez egingo zituela uretan
egin bear ziran bideak. Ag Kr 169.
 Zure eskutitza egongo dala / jaurtita aberen onduan, / ainbestekotzat [= 'por capaz de tanto, de tamaña cosa']
eukitiagaz / ikaratuta nenguan. Enb 129.
c) De tanto como.  Fama dan ainbesteko / beiarik badute, / timoi gabe itsatsetik / ibilliko dute. Ud 155.
Balitekela ark uste ainbesteko kalterik ez izatea-ta. Munita 43. Len ainbestekoa ez bada ere, eskeñi ona egin
diote. Ib. 65. Ango eten gabeko joan-etorri ta txirrioak erotu ainbestekoak zirala. Anab Aprika 53.
- HAINBESTENA. "Hainbertzena, chacun tant" Dv.
- HAINBESTENAREKIN (Lh; hainbertzenarekin L, BN, S ap. Lh; Dv, H (+ han-)). Entonces, en ese momento;
al momento. "Hainbertzenarekin [...] agertu da" Dv. "Eta Jesus hainbertzenarekin itzuli zen (HeH)" Ib. 
Hainbertzenarekin, nere bizi guzian egin ditudan ongi eta gaizkiak oro begien aintzinean jartzen zeraizkit. Dv
LEd 174 (Cb Eg II 97 puntu artan bertan). Hainbertzenarekin, bi molsa diru heldu zaizko, bi Jaun aberatsen
emaitzak. Laph 245. Hainbertzenarekin soldadu giristino bat ethorri zitzaion alde-aldera. Jnn SBi 145. "Zer
duzu?" dio galdatzen Davidek; eta hainbertzenarekin ohartzen da musker batek duela bertzea izitu. HU Aurp 99.
Hainbertzenarekin, keinu egiten dio emazteari eskuz eta begiz. HU Zez 57.
 (s. XX). Hanbertzenarekin bidea zerratua nuen alde guzietarik nere gibeleko lagunetara buruz. StPierre 12.
mende.
Hainbertzenarekin, oihu bat aditzen da hor. Barb Sup 48. Bainan, hainbertzenarekin, eta bet-betan, jauzi batean,
elgarretarik urruntzen dira bi gizonak. Ib. 182. Hainbertzenarekin, itsasoa sartzen den arteka agertzen zaiku. JE
Ber 91. Aita hurbildurik hainbertzenarekin, Jakobe joan zitzaion aintzinerat. Zerb IxtS 23. Zertarako othe zen
Frantzia hola abiaturik, sukhar gaixto batek ez balu Jules II ereman hainbertzenarekin? Ib. 109.
Hainbertzenarekin, ganibet-ukaldi bat bezala senditu zuen Karlosek sabelean. Lf Murtuts 27. Hainbertzenarekin
P. Beranguer Baionesaren otoak jo du gibeletik. Herr 9-10-1953 (ap. DRA). Hainbestenarekin, neskamea itzuli
zen sukaldetik. Mde HaurB 10.
- HAINBESTENAZ ERE. a) (En correlación con zenbatenaz ere). Cuanto más (... tanto más). v.
HAINBATENAZ.  Zenbatenaz ere apalduago baikaituzkete mundu huntan, eta hainbertzenaz ere gorago
izanen gare zeruan. Jnn SBi 74. Eta erran diteke zenbatenaz ere gehiago pairatzen baitzuen, eta hainbertzenaz
ere gehiago handitzen zitzaiola pairamenen gosea eta egarria. Ib. 153.
b) Mucho más.  Eta bainituen, Frantziako arima argitu batzuk igorriak [...] prosesionearen egiteko asko
puska eder [...]. Ezen gure baratzeko bidetan egin dugun prosesionea hainbertzenaz ere ederragoa zen. Prop
1903, 165.
- HAINBESTE (...) NOLA (ZEIN, NON, etc.).
 Tr. Documentado tanto en textos septentrionales como meridionales desde mediados del s. XVII. Apenas hay
testimonios del s. XX. Además del uso más extendido con nola, se encuentra con zein en Añibarro, con zuña en
Maister, con zeinda en J.J. Moguel y Astarloa, con zelan en Moguel y con non en Aguirre de Asteasu e Iturriaga.
a) (Con sust.). Tanto(s) (...) como. "Tantos como, (c.) ainbeste ur tanta zein itxasoan dagozan" Añ.  Ezen
Iaunak egin darot / hain berze garazia / nola baitu saindutasun, / bothere, zuhurzia. Hm 162. Badut hainbertze
borondate eta pasione, nola nahi benitz izan hobiala drano inklinazione, eta respektu ororekin. Tt Onsa 4.
Eztezazüla deüsentako ere hañ beste lotsa üken [...] zuña zure bekhatier. Mst III 4, 3. Ez beñ bakarrik, ezpada
askotan ta ainbeste bider, nola aire guzian lauso edo atomo diran. Cb Eg II 126. Borondate seindü hunen egitia
hainberze amoriorekin eta fidelitaterekin, nola Aingüriek eta Seindiek egiten baitüte Zerian. CatLan 70s. Mamü
harekila nian haiñbeste gozo mintzatzian, nola lotsa egin beitzeitan. Egiat 180. Eztabe ainbeste ondasun aterate,
nola prestamentu onek guztiok daruezanak. CrIc 139. Esazu dakizuna, eta ez dezu ainbeste kalte egingo, nola
egiten dezun itzerdi oriekin. AA II 224. Nire eska-bidiak baleukee ainbeste indar zure aurrian zeinda euki ebeen
Doña Blanka Erregiña Franzijakuarenak. JJMg BasEsc 25. Ezteutsa inori bere Jaungoikuari ezkero ainbeste
amodijo zor zein da berari. Astar II 83. Etzenduban ainbeste aserre eukiko, zein da gero. Ib. 106. Zergaitik
beraganako ez daben ifinten nekazariak ainbeste ardura, nola abere txe, abelgorri, eta azienda beltzetara. Izt C
183. Balautzu eman zeruak / zentzu hainbertze kaskoan / nola bizar kokotsean. Gy 42. Yainkoak eman baitu
beharren etxeri / hainbertze arraizia nola tronueri! Hb Esk 38. Bi gizon haukiek ez dute hainbertze bihi bilduko
nola lur goriko gizonak. Dv Lab 90. Emaiten da kasik hainbertze agordient nola sirop, gostuaren arabera.
ECocin 49s. Emozu hainbertze taza ur nola beituzu litre likur. Ib. 52. Fucheoko hiriari deusek ere ez zezoken
hainbertze atsekabe eman, nola Franzizko galdu behar zuelako berriak. Laph 222. Ez duzue behinere hain
bertze gozo izanen munduko atseginetan nola karitate giristinozkoaren obra xarmagarrietan. Arb Igand 186.
Azkainen ez omen da egundaino hainbertze sos sartu nola orduan. Zerb Azk 114.
b) (Con verbos).  Ontzian ainbeste dabill geldirik dagoena, nola bear asko egiten duena. Cb Just 46. Ez du
beste gauzarik ainbeste maitatzen, non garbitasuna. AA III 393. Etzen bat hainbertze Eliza altxatu duenik, nola
azkenik mintzatu den yauna. Hb Egia 116. Bada Jesu Kristo ainberze dago hostiaren parterik ttipienean nola
andienean. CatB 62. Haintzurtu berriak ez du hainbertze balio nola usteltzen atxikiak. Dv Lab 185. Ez da mundu
guztiyan / iñor kapaz danik, / dama, zu maitatzeko / ainbeste nola nik. Bil 136. Arritu zan jendia, baña ez orduan
ainbeste nola gero. Bv AsL 125.
 (En contextos negativos, construcción usada para enfatizar el segundo miembro). No tanto (...) como. 
Alexandre, Cesar eta bertze antikitatian izan diren kapitain handiak, etziren hainbertze ohoratu, maitatu bere
denboran, nola zu izanen baitzira glorios eta trionfant. Tt Onsa 2. Jangoikoak instituituzué matrimonioa,
prokurátzeko ta azitzekó nórk bére húmeak, ez ainberze usteagátik bere ondasúnen heredero, nola
karraiatzeagátik Jangoikoaren esklábo ta esklába. LE Matr2 82. Artuten dabenian damu txito andi bat, ez
ainbeste galdu dabelako zerurako eskubidea [...], zelan bere aita ain on, ta ain maitegarrijari egin deutsan
bidebaga, edo injurija gaiti. Mg CO 55. Gularen anditasuna eztala ainbeste neurritzen janariaren kalidadetik,
nola jateko ansiatik. Gco II 64. Ez dio gure Jaun Jaungoikoak ainbeste begiratzen eskeintzen zaion doai edo
gauzari, nola borondateari. AA III 361. Santa Teresa, S. Luis Gonzaga, Santa Maria Magdalena Pazis ill ziran,
ez ainbeste gaitzaren indarrez, nola Jaunaren amorioz. AA I 411. Aserratutea eztago ainbeste egitekoaren
balioan, zein personaren kondiziñoan. Añ GGero 216. Erropako lutubari, ez jakon ainbeste begiratuten
kolorera, zeiñ da humilldade ta pobrezara. JJMg BasEsc 271s. Gizon jakin-naiekoen gogoak ez ditu ainbeste
betetzen [...] lugortxeka baliosoak, nola bertan topatzen dituzten edergarri gaiñ gañekoak. Izt C 73. Negarkara
dago, ez ainbeste besuan eta oin batean dauzkan oñaziagatik, nola menderatua izanak ematen diyon
damutasunagatik. Bil 162. Lan hura txit garesti irten zitzaion; ez ainbeste egiñ zuen lapurreriagatik, nola ta
luma arrez egiñ zituen lanakgatik. Arr May 27.
c) (Con hainbeste usado como pronombre).  Ta baldin kulpa bakar bat ikara eragiteko sobra bada: zer izango
mende.
dira ainbeste ta añ pisuak, nola nereak diran? Cb Eg II 28 (Dv LEd 63 hainbertze [..] nola baitira nereak). Zure
kasta izango / da, Abran, munduan / ainbeste non diraden / izarrak zeruan. It Fab 231.
d) (Con adj.).  Haren esku lan duna, agertu laneko / hainbertze baliosa nola gudutako. Hb Esk 41.
- HAINBESTE (...) NON. v. HAINBESTE (...) NOLA.
- HAINBESTERA, HAINBESTETARA. a) A tanto.  Hañ bestetara duazü grazia hunen goratarzüna, nun
gero jinen diren gaizen jakitia, miraküllien egitia [...], deüs ezpeitira hura gabe pheretxatü izaten. Mst III 55, 4
(Ol orrenbesteraño). Ainbestera elduten da kristinauben itxumendija, ze zorakerija, loikerija, eta Errilijinoiaren
kontrako ezaintasun onekaz uste dabe honretan ditubezala santubak. Astar II 54.
b) A otro(s) tanto(s).  [Iubilio Saindua] ehun urthetarik uen noizbait ehunetara, / hogoi eta bortzetarik orain
hainberzetara. EZ Man I 25.
- HAINBESTERAINO (V-gip ap. Elexp Berg; ainbesteragiño Izt 114v), HAINBESTETARAINO (hainbertze-
Dv), Hasta tal punto. "Hainbertzetaraino ethorri ziren non, il en vint tant que" Dv. "Hainbertzetaraino
samurrarazi zuen non, il le fâcha soi fort que, à tel point que" Ib. "Hainbertzetaraino jan zuen non leher-egin
baitzuen" Ib. "Ainbesteraiño, hasta tanto. Ezizu esajeratu, ezta ainbesteraiño eta" Elexp Berg.
 Tr. Documentado en todos los dialectos. Las variantes con -ta- son propias de los autores del Norte (aunque
hallamos ainbestetaraño en Lizardi).
 Hañ bestera drano juan izan düzu [...] nahikünte borthitza. Mst XV. Baña zu ainbesteraño aborrezitu zera,
non orrezaz kontentatu etzera. Cb Eg II 68. Ainbesteraño itxutzera [...] etorri zan, nun bere anaia inozentea bere
eskuz ill zuen. Gco II 68. Anbesteraño lasaitua dago mundua, non gauz oetan bear litzakean arreta ipintzen ez
dan. AA I 479 (I 505 ainbesteraño). Emendatu zuen hainbertzetaraino batasun hura [...], non ez baitzuten bihotz
bat eta arima bat baizen. Jaur 197. Esango dabe menturaz, kapitulu au luzegia dijoala, eta ez dala ainbesteraño
aintzat artzekoa. Izt C 157. Bildur naiz gera nadin / burutik galduta, / ainbesteraño nago / enamoratuta. Bil 98.
Zainak hainbertzetaraino bildu non zango hura bertzea baino anhitz laburrago gelditzen baitzen. Laph 16.
Ainbesteraño elbarritu zuen eze, illa zalakoan [...] utzi zuen. Aran SIgn 51. Gure anima ainbesteraño / Jesus
onari kostia, / azkenian ba pena izango da / Luzifer orri uztia. Xe 322. Eneban sinistuko ainbesteraño nik /
euskaldun andra batek egin leikeanik. AB AmaE 274. Eta gero ainbesteraño birtutean aurreratu zan, nun santu
izateraño igo zan. Arr May 24. Tinkatzen hainbertzetaraino, non Pachecok uste izan baitzuen [...] jaun horrek
itho nahi zuela! Elzb PAd 64. Bezperetako eginbideak ez gaitu hainbertzetaino hertsatzen. Arb Igand 121. Iduri
zuen behingo apezpiku bazela; hainbertzetaraino azkar eta erne ikusi ginuen. HU Aurp 68.
 (s. XX). Ezta, jauna, ainbesteraño luzatuko. Ag Kr 185. Gizona hainbertzetaraino da ez-deusa non gaizkian
ere baitu hein bat. JE Bur 39. Haurrez eta jende larriz berehala zer nahi metatu zen, hanbertzetaraino nun
soldadoak izan baitziren manatuak heien urruntzeko. StPierre 21. Ordun emandako itzak etzun ainbestetaraño
beartzen, bere buruaren jabe ta iñoren estutzerik gabe eman lezaken itzak bezela. Or SCruz 115. Oraindik eztu
iñork zabaldu / modu ortako dotriñik, / ez nun siñisten Txirritakuak / ainbesteraño zekiñik. Imaz Auspoa 24, 160.
Labean hantu zen, hantu, hainbertzetaraino non labea bethe baitzuen eta hantxet tapatu. Barb Leg 140. Loti aien
artean bainengoan. Ainbestetaraño eze, ezpainintzan etorri ere egin Arrasateko euskal-egunera. Ldi IL 134. Ez
ziren orainokoan ohartu Jakulet hainbertzetaraino atxikia zitzaiola bere ama-ginarreba zenari! Lf Murtuts 34.
Bere biziarengatik iñork ez zuan txanpon bat emango. Ainbesteraño auldu zan. JAIraz Bizia 85. Bizimodua
ikusten degu / ainbesteraiño naastuta. And AUzta 115. Hanbestetaraino nun ihesari eman behartu baitzitzaion.
Ardoy SFran 102 (164 hainbesteraino). Zertan lotsatu ainbesteraño / azaltzen zere burua? Uzt Sas 17.
Hainbertzetaraino nuen hastiatu, ez baininduen gehiago nehork eskolarat moldatzen ahal izan. Xa Odol 27.
Anbesteraiño sartu zan irakurtze ortan, irakurriaz pasatzen zitzaizkion gauak. Berron Kijote 32. Zenbait
euskaldun hainbesteraino asaldatzen dituzten esanak. MIH 227 (252 hainbestetaraino).
v. tbn. Hainbertzetaraino: MarIl XXIII (70 hanbertzetaraino, 27 hanbertzeraino). Hainbesteraino: PE 53. Bv AsL
168. TAg Uzt 289. Vill Jaink 127.
 (Con nola). Tanto como.  Lurreko ondasunai etzien ainbesteraño begiratzen nola lenago. Bv AsL 131.
- HAINBESTERAINOKO (V-gip ap. Elexp Berg), HAINBESTETARAINOKO (hainbertze- Dv). De tal
magnitud. "Hainbertzetarainoko, qui est si grand, si fort, ou tel que" Dv. "Jaiki zen haize bat
hainbertzetarinokoa non haritzak errotik baitzaramatzan" Ib. "Para tanto. Eneban uste kaltiak ainbesteraiñokuak
izango zienik" Elexp Berg. "Zetarako etaraittuzu ainbesteraiñoko zaratak? Ib.  Baña ainbesterañokoa izan da
zure gorrotoa Jesusen kontra, non kontentatu etzeran beiñ igaro zuan eriotzarekin. AA I 421. Ainbesterañoko
aomena ta jasoa artu dute Azpeitiaren mugapeko arriak, ezik ifini dituzte bi lantegi urarekikoak Nabarria
zerratzeko. Izt C 55. Lenagoko neguak ainbesterañokoak izan etziran, baña zazpigarren au guzizkoa izan zan.
Arr GB 68. Ainbesterañokoa izan zan bekatuen damua, nun bere bi begiak ixuri zuten negarra iturri bik bezela.
Zab Gabon 82. Onen ainbesterañoko eramankizunak arritu zuan letradu bat. Bv AsL 86. Hainbertzetarainokoa
[ontasuna] non arrotzak elgarri baitaude, nola ezkiren guhaur huntaz hartuago. HU Aurp 195. Agintari andiak,
Apezpikoai [...] eukiten eutsezan lotsa, itzal eta gizaona ainbesterañokoak ziran eze [...]. Itz Azald 171.
Hainbertzetaradinokoa zen gaixtaginen errabia, non xehekatu baitzituzten [...] guziak. Prop 1900, 15.
 (s. XX). Ainbesterañoko otzak egingo ditu --ziyon medikuak--, komeni litzake denak sugurrak txorruekin
tapatuta ibiltzia. Iraola 117. Gizon basaren barneko zorionik erhoena, hainbertzetarainokoa non bertze gizonak
mende.
berak ez baitzaizko orduan deus. JE Bur 150. Santa Cruzek eztu bear bada Jainkoaren aurrean ainbesterañoko
erantzun-bearrik. Or SCruz 9. Ainbesterañoko gorrotoa zion bere gorputz pekatariari. Manzi GPatroi 43. Baiña
bistan da, gauza oiek eztute ainbesteraiñoko ajolarik. Vill Jaink 51. Gurasoei zor dien itzala ainbesteraiñokoa
ote da, gero? Ib. 167. Hainbesterainoko arretaz eta bihotzez. MEIG III 67. Gaiak beharbada, garbiro esateko,
ez dira hainbesterainokoak, ezta beti trebeki erabiliak ere. MEIG II 50.
v. tbn. Hainbesterainoko: Lard 176. Aran SIgn 55. Ag G 105.
- HAINBESTERAINOKOAN, HAINBESTETARAINOKOAN (hainbertze- Dv). "Hainbertzetarainokoan non,
à un tel point que" Dv.  Artarako egokitasunak, aiñbesterañokoan osotua izateko ark zeuzkanak. Aran SIgn
113. Eta hekien errabia hainbertzetarainokoan handitu zen, non haren ondotik baitzabiltzan haren preso
altxatzeko eta hilarazteko. Jnn SBi 24.
- HAINBESTERAKO. "Para tanto. Ez ari asarretu, eztok ainbesterako ta" Elexp Berg.  "--Bi illabeterako noia
bakaziñotara. --Ainbesterako?" Elexp Berg.
- HAINBESTEREKIN (Lh; hainbesteki S ap. Lrq; hainbertzerekin L, BN, S ap. Lh; H (+ han-)). a) Entonces, en
ese momento; al momento. "Hainbestereki /hainbes!teki/, soudainement, tout à coup" Lrq.  Bero huntarik lipar
bat, / su huntarik huts inhar bat / o laztan' eretxeki / ahal banezazu zuri, / nintzatela zait iduri / sendo
hainbertzereki. 'Aussitôt'. O Po 41. Hainbesterekin agertü zen aingürü saldo handi bat. Ip Hil 97. Eta
hainbesterekin izidürak oro ohiltü ziren haren gogotik. Ib. 173. Bena hainbesterekin argi handi batek bethe zian
haren khanbara. Ib. 174.
b) Así, de este modo. v. HAINBESTEZ.  Hainberzereki adbertitzen zitüt güthün hunzaz nola gure Errege
jaunak [...] ordenatü ükhen dien. (1616). AZTH 22. Eragin zian trunpeta / Parisera enzün beizien, /
hainbestereki berriak / Xarlemaiñari igorri zeitzen. Xarlem 1501.  Con ello.  Zure maitetasuna naikoa det, ta
ainbestekin txit aberatsa naiz. ArgiDL 48.
- HAINBESTEREN. En tanto, a tal precio (indeterminado).  Erran zion: erran ezadazu, hain berzeren saldu
duze landa? Eta erran zuen: bai, hain berzeren. TB Act 5, 8 (Lç hanbatetan).
- HAINBESTETAN (Lh; hainbertzetan Lh). a) Tantas veces.  Buru fuña zindutela zoramenduz bethea, / Iaun
puxantaren legeak hainberzetan hautsteaz. EZ Man I 83. Elizak ez nau manatzen, urthean behin baizen kofesa
nadilla, eta ni egiten naiz hainbertzetan. Ax 534 (V 343). Zeren hain bertzetan deliberatzen duzun hainitz
ontasun egiteko, eta hain guti egiten duzun. SP Imit IV 7, 2. Zertarako ainbestetan [egin bear dezu señale hori]?
CatBurg 12. Hañ bestetan erran, eta arzara erraiten deizüt. Mst III 37, 3. Zeren hainberzetan eta hain handizki
ofensatü zitügün. CatLan 164. Zergatik ainbertzetan [egin bear duzu gurutzea]? Añ CatAN 13. Gizunak behar
dizü ükhen hanitx ogen / hainbesteretan [sic] lanthatzeko nabelaren. Etch 640. Gure xapelak ere ibiliak ziren
ixtilean eta lohian hainbertzetan, noiz-nahi lurrean ginelakotz eroriak. Prop 1902, 272. Hainbertzetan hitzeman
Kristo haren ethortzeko denbora jin zenean. CatJauf 28. Zure biotzera dator, pekataria, ainbestetan pekatu
larriz loitu dezun zure gogo edo animara. ArgiDL 45. Emen abestu omen zun Harritxabaletak ainbestetan
aipatutako prefaziñoa. Etxde JJ 20. Eskubitara begiratu ta ainbestetan amets egindako arpegia illunbetan ikus
banezakean. Txill Let 52. Larramendiren sorkariekin hainbestetan gertatu zen legez. MEIG VII 36.
 (Con zelan). Tantas veces como.  Atera biar da odola gatx askotan, baña neure ustez, ez ainbestetan, zelan
ateraten dan. Mg PAb 49.
b) Otras tantas veces.  Egunean iustuak ere [bekhatu beniala] zazpitan egiten baitu eta berriz hainberzetan
desegiten. Harb 27. Geroz oihana lilitu da / bait' ar' orstatu lauretan, / ud' ere negu, negui' uda / gerthatu da
hain berzetan. O Po 1.
c) En tanto (tener, considerar). "Eztuzu hainbertzetan idukitzen, vous ne le tenez pas en si forte estime" H.
- HAINBESTETARA. v. HAINBESTERA.
- HAINBESTEZ. Con ello, con esto; así, de este modo.  Iuiamendu partikularaz hainberzez naiz mintzatu; /
dudan ea orain aldiz jenerala aiphatu. EZ Man I 60. Iduritzen zaitzu ezen baldin aithorra emaiten baduzu [...],
hain bertzez konplitzen duzula. Ax 244 (V 164). Enzun zuenean [...] egotzi zutela erromakoek herritik Anibal
bere etsai handi hura [...], eta hainbertzez, bere ustez, aitzinerat segurean iarri zirela. Ib. 30 (V 17; Añ GGero
19 ainbestez). Eman zioela [...] arrebari ere hainitz emaitza, eta joia handi, eta hainbertzez despediturik,
herrirat igorri zuela. ES 168. Hainberzez alientza hobeagotik da Jesus egina izan berme. TB He 7, 22 (Lç, Dv
hanbatenaz). Pensatu zuten, Jesus / zalako erua, / buruan sartutzia / arantzaz korua; / ainbestez etzan ase /
Kaifasen gogua. Xe 355. Etzan atzeratu ainbestez Bernardon ta eraman zuan semia Obispo Jaunaren aurrera.
Bv AsL 48. Alere gizon aiek etzuten ezagutu nai an Jaungoikuaren eskua ainbestez. Ib. 95. Gogora ekarzu nola
Jesukristo gure Jaunak aizeai eta itxasoari geldi zitezela agindu, eta ainbestez bereala sosegatu eta gelditu
ziran. Arr Orac 247. Esker onez artzen dut zure ele beroa, / ainbestez alki balitz nire gurasoa. "Si se conformase
con ella". Or Eus 114. Hainbestez horko erdaldunek bazuten laguntza bat horko euskaldunek ez zutena. MEIG
IV 57.
- HAINBESTEZ HAINBESTE (Lar, H). En igualdad de número. "Tantos a tantos, [...]. Lat., numero aequali"
Lar. "Ainbestez ainbeste, hainbestez hainbeste bihurtzea, rendre en égal nombre" H.  Hamlet-ek lenbiziko edo
bigarren ukaldia eman badeza edo irugarren oldarraldian ainbestez-ainbeste biur badeza, su egin ditzatela
arresi guziek beren kañoiak. "Or quit in answer of the third exchange". Amez Hamlet 176.
mende.
- HAINBESTE (...) ZEIN, ZEINDA. v. HAINBESTE (...) NOLA.

- BESTE HAINBESTE (Lar, Añ; bertze hainbertze Dv; b. ainberze Lar, Añ (AN)). a) Otro tanto, la misma
cantidad; otros tantos. "Duplo" Lar y Añ. "Otro tanto, berze ainberze, beste ainbeste" Ib. (v. tbn. Añ). Cf. ejs. de
beste ainbeste, bertze hainbertze 'tantos otros' en Hb Egia 123, Jnn SBi 75, Inza Azalp 90, Ldi IL 69, Bilbao
IpuiB 169, Gand Elorri 218 y MIH 196.
 Bertze hainbertze doblaturik / hagitz konsola nindeke. Gç 173. Eman ziozkan len izandu zituenak diña
ondasun ta beste anbeste. Mb IArg I 195. Baña ots egin ziotenekikoa egin horduko, ots egiten zioten beste
anbestek. Mb IArg II 343. Beste ainbeste, ta alako kutunik zurea bezalakorik, iñork ere eztit egin Bizkai alde
ortatik. Lar, carta a Gandara 161. Juako eskatutera beste ainbeste lengua pagau baga. Mg CO 90. Neuk dakit
eman ziola aurrez, ta prestatzez, gero beste anbeste biurtzeko zorrez. VMg 3. Eman zien lenengoai beren saria,
eta beste ainbeste eman zien azkenekoai ere. AA II 178. Ziertu bazengoz bere zerbait kendu deutsubena, etzara
orregaitik azartu edo atrebidu biar beste ainbeste kendutera. Astar II 157. Zilhoak behar du pia bat eta erdi
beheiti eta bertze hainbertze zabal. Dv Lab 342. Hamar urrhats largo eta bertze hainbertze gora. Laph 41. Piper
aldatubak [galdu ziran], bai; bañan nola ugari nituben, beste ainbeste baño geiago dakat oraindik aldatzeko.
Sor Bar 23. Amasei ontzigaz an jako aurkeztuten, / berak beste ainbeste orduan dauz artzen. AB AmaE 96.
Hogoi mila hil badira; bertze hainbertze baino gehiago kolpatuak. HU Zez 16.
 (s. XX). Ogei bat urte aitortzen ditu / gorderik beste ainbeste. Urruz Zer 76. Hamar bat metra luze, bertze
hainbertze zabal. JE Ber 23. Bainan, bizi zaite luzaz oraino, eta Jainkoak nahi badu, urthe oroz bertze
hainbertze izanen ditutzu. Barb Sup 177. Eunkida-lauren gaste azkerik; / buztarriz beste ainbeste. Enb 142. Ene
maiteak, aurtengotzat / zuendako / erranen ditut bizpahiru / hamarreko. / Egizue bertze hainbertze / enetako.
Etcham 95. Beste ainbeste jarrita ere / tirako zuten iriyak. Tx B I 249. Noiz-nai luzatzen zaio bost zentimetroz,
noiz-nai beste ainbestez moztu. Ldi IL 46. Ez estutu [...] txarkeriak esaten ta egiten ba-dizkitzuete; neri [...] ere
beste ainbeste egin didate. Ir YKBiz 199n. Egun bat edo geiago / atalondoan sartutzen. / Beste arenbeste edo
geiago / eskaleretan igotzen (G-nav). A EY IV 194. Bizpahirur gizon hilak Frantzian, eta bertze hainbertze naski
Espainian. Zerb Azk 102. Berrogoi metra! Brintxoa! Egin bezate behin bertze hainbertze Ezpeletarrek beren
elizarekin! Lf Murtuts 20. Lau orri idatzik eta beste ainbeste idazteko itxuran an ari zan. JAIraz Bizia 88. Ogei
lagunik etzegoan ardandegi eta txalupetxe artan, baiña beste ainbeste ta geiago bere. Erkiag Arran 13. Eztuzu
bertze leku batean bertze ainbertze irabaziko. Izeta DirG 107. Bizarra kentzen ainbeste min artu zuan. Berak ez
omen zuan arteraiño beste ainbeste sekula sufritu. And AUzta 61. Artian beste hainbeste agertuko ziran. Osk
Kurl 119. Gure beharrian beste hañbestez. Herr 26-9-1963 (ap. DRA; interpr?). Ba ote dakie beste ainbeste
emengo gazte askok? Alzola Atalak 65. Hura bera edo bertze hainbertze / jabiari turnatzia. Mattin 39. Ni ona
[kalabozora] sartu naxela / direz iru urte. / Pozik pasauko neunkez / beste harenbeste, / libratzeko esperantza /
baldin bagenduke (V-arr). Balad 218s. Pozik egongo dira Luis Mariano bere guztizkotzat daukatenak; Garat-
zaleak, beharbada, ez beste hainbeste. MEIG I 166.
v. tbn. fB Olg 187. EusJok 122. Munita 59. Bertze hainbertze: Larz Senper 62.
 Lo mismo.  Esaten dio [...] batari: [...]; ta beste zazpiri beste anbeste. Mb IArg II 290. Eman zien bere
Apostoluei beste anbeste egiteko eskubidea. Mg CC 195. Eraman dituzu nere lagunak [...]. Nerekin zoaz beste
anbeste egitera. VMg 69. Beste ainbeste diño besoa gaitik. Añ LoraS 25. Itxiko neuskijo [...] arerijo bati atian
barrura sartuten? Ez. Bada beste ainbeste da, gurari deungiari geure goguan sartuten istia. fB Ic II 272.
Zegaitik egingo ez dot beste arenbeste Jigante orregaz? JJMg BasEsc 177. Etsaiari dio halaber bertzeak / egiten
bertze hainbertze. Gy 185. Beste ainbeste gertatu etzekieken. Lard 85. Beste hainbeste gerthatzen da aizo laneki.
Ip Dial 66 (Ur beste ainbeste; Dv bertze horrenbertze; It oro bat). Orai bertze hainbertze diot larrez eta larre
inguruez. Dv Lab 310. Andre Ortulanak, alargun gelditu zanian, beste ainbeste egin zuan. Bv AsL 96s. Noz
gertatu da beste ainbeste? AB AmaE 196. Gelditu zuan [D. Josek] mandoa. Beste ainbeste egin zuan indianoak.
Apaol 32. Mariak ere egin zuen bertze hainbertze. Jnn SBi 44.
 (s. XX). Gure egunetan Asia ta Afrikatarrak beste ainbeste egin dute. Inza Azalp 90. Laster eskuinekoak ere
iduri du bertze hainbertze nahi laukegula egin. JE Ber 39. Egikera oneri zuzen eretxirik, beste ainbeste egin dot.
Otx 6. Erronkari-ibar osoa / gizonez ustu. Beste ainbeste / Baretons Biarnokoa. Or Eus 208. Beste ainbeste
berriro gertatu etzitzakien. TAg Uzt 223. Hamar minutaz geldirik atxiki ditut, ez baituzu beste hainbeste egin
ahal izan. Mde Pr 94. Beste izaki bizi ta aundi orrezaz zergatik eztugu beste ainbeste pentsatu bear? Vill Jaink
180. Lan egitea [...] ez da bapere atsegingarri alperrarentzat, eta iñoren menpean egotea beste ainbeste
anarkista batentzat. Erkiag BatB 185. Beste aizpa gazteagoak ere beste ainbeste egin zuten. NEtx LBB 54.
Urrengoko egunean berari pasa jatzon beste ainbeste (V-ger). Holmer ApuntV ASJU 1969, 182. Ni gustura bizi
naiz / andre ta haurrekin, / ta zuk bertze hainbertze / noiz behauzu egin? Xa EzinB 97. Betetasunak higuinerazi
digu goxoa eta beldur gara ez ote zaien beste hainbeste gertatzen irakurleei. MIH 138.
v. tbn. AA II 112. Astar II 105. CatLlo 35. Ur MarIl 25. Aran SIgn 85. Zab Gabon 32. Sor Bar 27. A Ardi 74.
Balad 135 (V-ger). Ir YKBiz 353. Bilbao IpuiB 227. Arti Ipuin 37. Onaind in Gazt MusIx 147. Etxba Ibilt 480.
Berron Kijote 180. Bertze hainbertze: Izeta DirG 96.
 (En correlación con zenbat).  Zenbat artuten daben beste ainbeste emoten dabela. Ur Dial 61. Zenbat
tokitan gure Aita-lenak egiten zuan bere egoitza, beste ainbestean agertzen dala aundi ta miragarri Jaungoikua
mende.
Santu onengan. Bv AsL 184.

 (Con numeral). Otras tantas (tres, diez, etc.) veces.  Iñori ezertan kalterik egin badiot, lau aldiz beste
ainbeste ordaintzen diot. Ir YKBiz 367.
b) (Con sust.).  Buruko illeak beste ainbeste demoniozko suge zituela. Cb Eg II 210. Uts bakotxa doktrinan
itzuli balei berze ainberze mantxa aurpegian. LE Prog 116. Berrogei eta hamar prinzesa / oro xuriz bestürik /
beste hainbeste jentiloma / untsa harnagatürik. Xarlem 118. Bekatuak ezagutuaz agertu gabe dauden arteko
konfesio ta komunioak dira beste anbeste sakrilejio. Mg CC 161 (CO 91 beste ainbeste). Egiten zuan goiz oro
eun aldiz, eta arrats oro beste ainbeste bider. AA I 475. Beste ainbeste gorroto deutsa, kristinaubak, juzgu
gaistuari Jaungoikuak. fB Ic II 225. Okasinoe billa dabilela nundik nora beste ainbeste gatx edo kalte egin al
leijon. Astar II 24. Ain andija [atsakabia] ze nosbait pekatu mortalian jausi bada eztau beste ainbeste naibage
artu. Ib. 34. Iru edo lau errealean ifinten dute beste ainbeste legua bideko erribilduetan. Izt C 54. Berrogei milla
oñezko eta beste ainbeste zaldizko il. Lard 190. Beheiti begiratzen badut, [...] ikusten ditut [...] debru muthiriak
[...]. Ezker-aldera begia ematen badut, ikusten dut bertze hainbertze debru. Dv LEd 169. Emaiten duzu baso bat
arno eta bertze hainbertze salda. ECocin 5. Lau hogoi eta biga hil eta bertze hainbertze kolpatu khondatuak izan
ziren. Elsb Fram 77. Saritzat emon eutsan beste ainbeste lur. Itz Azald 106.
 (s. XX). Frantziako hiririk tarroenak sei edo zazpi direla: Paris, Lyon, Marsella, Bordale, Lille, Tolosa,
Nancy, Frantzia bertze hainbertze eskualdetan zatitzen baitute. JE Bur 47. Mordo bat egun ta beste ainbeste gau
irarotakoan. A Ardi 130. Berrogoi eta hamar emazte, eta beste hainbertze haur ttipi. Barb Sup 37. Gitxienez
baziran zortzireun inguru, / euren ganian beste ainbeste aingeru. Enb 33. Iru ukatze aien ordañetan beste
ainbeste aldiz aitortzen du orain Yesus maite duela. Ir YKBiz 538n. Lan garazkiok sortuaz batera, beste ainbeste
domu garazki [...] sakeleratu begiz. Eguzk GizAuz 154. Berrogeitamar txal, beste ainbeste urde. Etxde AlosT 15.
Ikusgarri zan benetan hamar edo gehiago batera, beste hainbeste igel bailirean, ugesi ondoan iger egiten
zutenean. Osk Kurl 157. Lau zezen [...] eta iñoiz uztartu gabeko beste ainbeste bigantxa. Ibiñ Virgil 118. [Eliza]
hauk, ehun bat hurbil iduriz, beste hainbeste komentu. Ardoy SFran 85.
v. tbn. Gco I 454. JJMg BasEsc 113. It Fab 166. Or Tormes 77. JAIraz Bizia 19. Bertze hainbertze: CatB 70.
 (En correlación con zenbat).  Gorputzeko llaga ta eridak zenbat diran, beste ainbeste dei ta deadar ematen
dizkitzu. Cb Eg III 290. Ta zenbat lagunen alzinean erraten den berze ainberze bekatu mortale yago da
eskandaloarena. LE Prog 112. Zenbat bider [pipa] piztu, beste ainbeste bider zintzurra bustiyaz. Sor Bar 110.
Zenbat itz kristau fededunak nere onran esaten dituzten, beste ainbeste urrezko lore dira. Arr May 146. Zenbat
buru beste ainbeste bereizte ta sinestasun ba-dira. Inza Azalp 95.
 (Con numeral). Otras tantas (tres, diez, etc.) veces.  Ez dela nihor utzi dituenik edo etxea edo anaiak [...]
edo landak [...] izaiten ez duenik orai mende huntan ehun aldi bertze hain bertze etxe eta anaia [...] eta landa.
TB Mc 10, 29s. Zeinak ez baitu izanen ehunetan bertze hainbertze etxe eta anaia [...] eta lur. Dv Mc 10, 30 (Ol
eunetan beste ainbeste; Lç, He -tan hanbat, Leon -tan gehiago, Ker bateko eun alako, IBk, IBe ehun halako).
c) (Seguido de adj. con -ago).  Eta soiñu orregaz aldizka, aspaldi danik bertakotzat lez dauken Tolosako
zortzikoa, jatorrikoa baiño beste ainbeste luzeagoa. Erkiag Arran 34.
- BESTE HAINBESTEKO. Equivalente.  Ezagutzen ditugu guziek St-Bertrand-De-Comminges elizako
eskulturak [...], Frantzian ez nihun ez baita bertze hainbertzekorik. JE Ber 23. Berari be, edanda egoanean,
senarrak emoten eutsola-ta, beste ainbesteko zigorradea nai eban bere Patxi gaxoarentzat be. Bilbao IpuiB
226s. Ta lengo arria ezeze beste arenbesteko bat be jarri eutsen ganean. Ib. 50. Baño erleak bizkarra jarrita
aboa urez betetzen zuanean, exerita gelditutakoak beste ainbesteko ura artu. Anab Poli 113. Lorea ipiñi zion. Ta
[...] Polik beste ainbestekoarekin ordaindu zion kokotzan neskatx txoragarriari. Ib. 135. Aindurik ariñ ibilli
zeilla, beste ainbesteko zoriona izateko. Etxba Ibilt 457.
- BESTE HAINBESTETAN. Otras tantas veces.  Amaika aldiz gure biotza eman diogu, ta beste ainbestetan
berriz ukatu degu. ArgiDL 93. Iru indarralditan egiñalak egin zituen saskigillearen oinpetik limurtzeko, ta beste
ainbestetan bota zuen zabal legarrera. Or Mi 60.
- HONENBESTE (...) HAINBESTE. Tanto (...) tanto.  Hunenbertze berek ezen utzten diotenean, / haiñbertze
haiek diote hartzen bere xaindean. Gy 86.
- ZENBAT (...) HAINBESTE. a) (Con sust.). Tanto(s) (...) tanto(s).  Zenbat egunez xitu baituke [kontua],
hainberze egun dituzke illhargiak. EZ Eliç XXXII. Ekusten dezu au egin dezakezula non nai, eta zenbat bider nai
dezun, ainbeste bider. AA I 475. Erri onetan badira gitxienaz, zenbat baserrietxe, ainbeste iturri. Izt C 78.
Hedatzen dute zenbat hazi hainbertze igeltsu. Dv Lab 197. Pisatzen duzu hainbertze libera sukre zenbat ere
beituzu libera yus. ECocin 48. Beztelan zeinbait erri aenbezte euskara modu [...] irakatsi bearko litzakez. A
Gram VIII. Buruaz gora botako dute / autsi dedilla eltzia, / zenbat puska egiñ ainbeste urteko / ejituen ezkontzia.
Tx B II 67. Zotza zenbat bider tokiz aldatu dezun, ainbeste bider artu bear dezula agaiaren luzera. Munita 150s.
Zenbat sendagille, ainbeste erremedio. MAtx Gazt 94.
b) (Con hainbeste usado como pronombre).  Baldin ordean xitzen badu hogoi eta hamarren kontua, zenbat
egunez xitzen baitu, hainberzez hogoi eta hamarren kontua gutituko duzu. EZ Eliç XXVII. Alare, tripak, subak eta
urak zenbat eman ainbeste eraman. Sor Bar 66. Zenbat jorratu ainbeste izan. Ib. 100. Ez, ez, asko dezu errial
bat: zuek zenbat eman ainbeste gastatzen dakizute. Moc Damu 30. Zenbat platera beteta ekarri, / ainbeste ustuta
mende.
bialdu. Tx B 102.
c) (Con vb.).  Ene semia, zunbat ere zihaurganik jalkiren ahal beitzira, hañbeste eneganat igarenen ahal zira.
Mst III 56, 1.
hainbesteko.  Cantidad. Cf. hainbeste (3), HAINBESTEKO.  Abere-mota bakoitzak eta aben artean, abere
bakoitzak, ainbesteko bat bear du. Ainbesteko oneri janari-neurria esaten zaio. NekIr 81.  "Una cantidad
determinada (dinero, generalmente). Saltzen dabe kotxe bakoitzeko ainbesteko bat emoten dotse" Elexp Berg.
"Berak ainbesteko bat irabaziko dau ta beste guztia nausixandako izango da" Ib.
hainbestekotxo. "Ainbestekotxoa da ori! (G-goi), ain gutxi balio duna, esateko" Inza Eusk 1972, 94.
hainbesterainotu.  Llegar hasta tal punto.  Eta ainbesteraiñotu zitzaion gai ontarako jakin-miña ta
zoramena, labra-lur onenetatik golde-lur asko saldu zituan zaldunketa-liburuak erosteko. Berron Kijote 32.
hainbestetu, anbestetu (Lar).  "Triplicar, hirutan anbatetu, anbestetu" Lar.
hainbestetxo. "Tantico, [...] ainbestetxo" Lar.

- HAINBESTETXOAN. Tanto como.  --Eta urteberri egunian, luzitu al ziran? --Bai, senar-emazteak
ainbestetxoan ere. --Ainbestetxoan bakarrik? --Um...! Asko geiago ez beñepeiñ. Urruz EEs 1915, 238.
haindi. v. haraindi.
aindo, ainto.  Número.  Gauz ederra litzake mendiaz unaindiko Naparroan irakurle-aintoa edatuko bagenio.
Herr 10-5-1956 (ap. DRA). Aindo orren erroak ezaba-ezinak liratekekeala. Zait Plat 57. Eta [zitara] ain erakide
/ izanik aindoz, gero ba dakar / erantzuki ideko. "Como está compuesta de números concordes". Gazt MusIx 85.
Etzitzaion ari naiko neurtitzak aindo ta neurri izatea. Ib. 164.
 Cantidad.  Andre batez bazuen "kamorretan" ainto. Agerre EG 1956 (3-4), 14. Tilin dio "kale"-ak aintoz
xostailurik. Agerre Olerti 1959, 15.
haindor. v. haidor.
aindu. v. agindu.
ahindu. v. arindu.
haindur. v. aidur.
aindura. "(G?), maldición" A.
aindura. v. 1 andura.
ainduraka. "Maldiciendo" A.
aindurati.  "Maldiciente" A.  "(G), nombre que se aplica al diablo (Arr)" A.
aindurrin(a) (Lar, Lcq 132, H), aindurria (det., H), ainduri (Hb ap. Lh).  "Almaro" Lar. "Aindurria, almaro"
Izt C 40 (en una lista de plantas). "Origan, marjolaine" Lh.
ainean. v. AGINEAN (s.v. agin).
ainegitu (añe- AN-arce ap. EI 106).  Añadir. v. ainaditu.
ainegu (añ- Ae), ainagu (Sal (+ añ-)), ainai (R (+ añ-)), anai (h- Aq 64 (R)). Ref.: VocPir 646; A (aiñagu,
añai); Mdg 151; Iz R 284; CEEN 1970, 350. 1. Centeno. "Aiñai korrek belain egin dik (R), ese centeno se ha
doblado" A (s.v. belain). En Aq 433 hay anigua (que Azkue recoge de éste); se trata de una mala lectura que
debe corregirse por añegua. v. zekale.  Gari ta añegua, berriz, ez ziran galdu, berandukoak ziralako. Ol Ex 9,
mende.
32 (Ur galtxuri, Bibl galtzuri, BiblE zekale).

2. "Añai (R), vencejo, atadijo" A. "Aiñegu, vencejo, atadura (AN-erro)" A Apend. Para su relación con la
primera acepción, cf. CEEN 1970, 350: "Antiguamente se cultivaba el centeno exclusivamente para la
fabricación de vencejos".
aineguerri, añaguerri (Ae ap. EI 384).  Campo de centeno.
ainen (V-ger-m ap. A; H; añ- V-ger ap. A; Añ, msOch ap. A Apend, H). 1. Maldición; blasfemia. "Biraoa se
llama a la maldición grave y añena a las invocaciones leves" Añ. "Maldición en que se nombra al diablo" A
Apend. v. aineneko, ainenino.
 Tr. Propio de la tradición vizcaína. Lo hallamos con ezarri en CrIc, Añibarro, Uriarte y Zaitegi, con esan en
Echeita y Otxolua, con jaurtiki en Azkue.
 Ta aserriaz, besotik oratuta esan eutsan, kenakit emendik milla demonio ta añenakaz. CrIc 60. Ezarri bozuz
biraoak, añenak eta madarikazioak. Añ EL1 129. Ezarten dozuz juramentuak, biraoak, añenak; aserratuten zara,
ordietan zara. Añ LoraS 18. Jesusen odolari berari birao, arao ta añenak ezarten deutsezanak. Ur MarIl 111.
Oraingo umeaak ez dabe entzuten euren gurasoen aotik, madarikazinoak, birauak, añenaak eta loikeriazko
berba zantarraak ezpada. Itz Berb I 169. Karlosek ezeban iñoiz esaten añen edo biraorik. Echta Jos 107. An dira
añenak, didarrak, eztabaida andijak, begirakun itxelak, eskuba baionetara eruatiak...! Kk Ab I 92. Norbere
buruari naiz beste iñori gaitzen bat opa-izatea da añena. KIkV 68 (KIkG 56 madarikatzea). Norbaitek añen
(blasfemia) izugarriak Yainkoaren aurkakoak yaurtiki zituen. A Itzald II 76. Eta aobeteko añenak esan ta esan,
abere-abere bat egindda bigurtu zan etxera. Otx 134. Burutuz diardute añenak: lurpean zetzatenak bixtu dira.
Zait Sof 49. Ori egin zunaren aurka arao ta aiñenak ezarri zitun. Ib. 172.
2. (Aq (G), A; añ- Añ, Izt 72v). (Euf. para designar al diablo). "El de los tales aiñena, y se aplica al diablo (G)"
Aq 314. "Revestírsele el diablo, deabruak, añenak artu" Añ. "Mentar al diablo o maldiciones sin deseo, añeñak
(aipatu)" Izt 72v. "Aiñenak artu dau, se ha apoderado de él el diablo" A.  Diabrubai, Aneñai, ta demoniuaren
izena nosbait artuten badabe, uste dabee, pekatu ikaragarri bat egin dabeela. Mg CO 240.
- AINEN-AURTIKIKA. Lanzando maldiciones.  Amurru bizittan bigurtu zan etxera, añen-urtika. Otx 167.
Añen-urtika ari zan. Zait Sof 195.
- AINEN-HOTS.  Añen-ots (ruido endemoniado) gure barren boluko / matillak, eraingi latza, / ario gaiztoz
okertu zaigu / zuzen-gorako ardatza. EA OlBe 98.
 Etim. Se diría que ainen es el gen., empleado eufemísticamente, de haina 'el tal'; v. tbn. el derivado aineneko,
infra, y ainenino, cuya terminación se explica fácilmente por V demonino.
hainenbeste (hañenbeste S ap. Lh).  "Autant" Lh.
aineneko. 1. Diablo (usado en maldiciones).  Kapitanak bere ausardia ta kolera bizian besotik artu ta: "ken
adi ortik milla añenekorekin" [= 'mil diablos'], maldizioa egin zion. Cb Eg III 390.
2. (G ap. A (que cita a Ur); añe- Izt 19v, H). Maldición; blasfemia. v. ainen, ainenino.  [Kaifasek] deadar
egin zuen: blasfematu du; añenekoa bota du. Lard 447. Apostoluai gaizki-esaka ta añenekoakin eraso zieten. Ib.
507. Onezkero lekukoen zer premia degu? Ona emen non orain aditu dezuten añenekoa. Ur Mt 26, 65 (Lç, He,
TB blasfemio, Ur (V) blasfemija, Dv, Leon burho, Ip burhau, Echn arnegu, Ol, Ker, IBk, IBe birao). Nere Aita
zerukoaren kontra gaizki esan eta birauak edo añenekoak botatzen dituzte. EE 1885b, 547. Bera utsean
idukitzea, eta bere kontra botako zituzten añeneko eta blasfemi izugarriak begiratzea! Arr May 131. Ausardia
dute nagusi, nasaikeria adiskide, indarra lege, añenekoa ziri ta zigor. Ag G 217. Añenekoak edo blasfemiak. J.I.
Elizalde Kristauaren 34 (ap. DRA).
3. "Añeneko (G), maldiciente" A.  Ez dagokio ere zu zeran bezalako Birjiña garbi bati, gizon illtzalle ta
lapur añeneko gaiztoen artean egotea. Jauregui 237.
4. "Aiñeneko (V-m, B), maldito" A.  Irabelarrezko gerli aiñenekoa ontziño batean zekarrela. "Cursed".
Amez Hamlet 44.
ainenekoka.  Maldiciendo, blasfemando.  Atzenik eskui-ezkerretan ipiñi ziozkaten lapurrak ere, besteak
bezala, isekaten zuten; eta biak añenekoka ziarduten. Lard 460s.
ainengile.  (El) que maldice.  Aintziñako biraolarien gisan, aiñengille aen antzera, besoak zabal, baiñan
madarikatzeko ordez parkeskeko oiuak egiñaz. Erkiag Arran 187.
ainenino (añe- Izt 19v, H), ainanino. 1. Maldición. v. ainen, aineneko.  Ez leuke onek maldizione, birao ez
añeniñorik ezarri gura, baña eztau itxi gura jokua nun botaten dituzan usterik ara juan arren eztituzala botako.
Astar II 17. Birao, maldizinoe, demonino eta añeninuak botaten ditubezanak. Ib. 94.
mende.
2. ainanino (Vc ap. A; añaniño V-m ap. A; Añ). (Euf. para designar al diablo, usado en maldiciones y
exclamaciones). "Demonio" Añ. "Aiñaniño (Vc), demonio. Es eufemismo de demoniño" A.  Milla añaniñua!
Baña zelan...? Ag Kr 86. Eta Txuri jaikitzen ikusirik, añaniñoa! bai zankoak erabilli gure zaragi-mutillak. Ag G
310. O ez, etzan irudipena: zerbait zijoakion zuzen zuzen beraganuntz! Aiñaniño arraio pola! Ib. 156.
 (En gen.). Del demonio.  Milla aiñaniñuen agurea! Ag AL 37. Jaki barria ipiñi bear, da ipinten egoan
bitartean, arutzagoko lagunak karraspio andia eskuetan, Añaniñuena! Ag Kr 142. "Añaniñoen atso sorgiña" /
esanda, danak arrika, / artzen dautsoe asto zar ori / aurretik arin-arinka. Enb 167.
 (Usado como adj.).  Adarbegia idoro ezpazendu, zeurea zan jokoa. Adarbegi añaniñua! Ag G 106. Ni alkate
banintz, gurdi bati uztartuta erabilliko ziñuzket, aida, añaniñuok! antxe, koipea kendu ta gerria bigundu arte. Ib.
168.
- AINENINO-AURTIKIKA. Profiriendo maldiciones.  Eta birao, madarikazinoe eta añenino urtika ifinten
dabela. Astar I 271.
ainenka (aiñ- V-ger-m ap. A).  "Maldiciendo" A.  Ikustekoa zan orduan Perrandes, argimutilla eskerrean
da goroztiko makilla eze bat eskuman eukazala, aiñenka ta biraoka. A BeinB 84. Biotza itzen bidez lasaitu bear,
emagaldu bat iduri, ta aiñenka, illearro naiz sukal-morroi bat antzo! Amez Hamlet 80.
ainenti (aiñ- V-ger-m ap. A).  "Deslenguado, maldiciente" A.  Añen (blasfemia) izugarriak Yainkoaren
aurkakoak yaurtiki zituen, ta berak ogea utzita gogorki aurpegi artu zion añentiari. A Itzald II 76. Beterrea
bera, eztarri garrazduna, aiñenti utsa. A EY II 116s.
aineper. "Aiñeper (V-ger), pezones, piezas que se meten en el cubo de la rueda, para que el eje no salga de ella
(hay cuatro en cada rueda)" A. v. MASTAR-AINEPER (s.v. 2 mastar).
haineratu. "(L, BN), mettre au point" Lh.
ainezka. v. anezka.
haingabe (H), ainbage, ainbaga (V ap. A (que cita a Mic); Añ). 1. (Adv.). Sin ello. "Sin tal cosa, privado" A.
 Tr. Aunque se documenta sobre todo en autores vizcaínos, tbn. se encuentra en Harizmendi y en autores
guipuzcoanos.
 Enetzat [emazteak] daukan obena da ainbaga egotea. "Estar sin ella". Mic 13v. Zeinbat bider egin deusteezan
andrai laztanak, apaak, edo ukiera ezaiñakaz poluziñoagaz edo ainbaga. "Con polución o sin ella". Cap 104.
Intenzino hau sorzen da zure amorio proprialetik, bizios baita: ordea hain gabe konsolamendu hek bere buruz
heldu. Hm 201. Borondate gaiztoz [...] erraiten diren hitz lohiak [...], mortal; hain gabe, b[enial]. Harb (ed.
1690), 470. Ama Birjina aflijitua / itxi itzatzu begiak / estali zaite, aingabe ere / asko darama Semeak /
tormenturikan. Bast 48. Guztirako biar da jakiturija andia: bada aiñ baga, ez maesu, ez mediku, ez juez ona izan
deiteke. JJMg BasEsc 79. Guztijak artuten ezpadabee munduban eureen pekatubeen kastiguba, ez dira aiñ baga
geldituko. Ib. 101. Obeago da izatea lan onzurkiro edo ekonomiarekin, ain gabe milla baño. NecCart 5.
Muxarrak ere [oge] biguiña nai du, / iñor ain bage ez gelditzen. Or Eus 79. Baiña goreskizun bage egoteko ta
ain gabe zer dezakegun aztertzeko, gaizki bizi bear al dugu? Or Aitork 293. Gauza arrunteri etzaie buru ematen,
ez puntuz, ez ain gabe. Or in Gazt MusIx 18.
 (El) que no es tal.  Demagun, Trasimak: inor ereslari izendatzen duzu ta beste norbait ainbage. Zait Plat
143.
2. (Sust.). Falta de ello.  Konponduba da emakumiaren honragarrija: aiñ bagiak agertuten dau emakumeen
alpertasun, ez jakin ta ardura bagetasuna. JJMg BasEsc 195.
- HAINGABEKO (ainbako V ap. A). Falto de ello.  Naijago dau pena dunagaz edo mindunagaz berba egin,
oidanez, ain bagakuagaz baino. fB Ic I 71. Eskatuten deutsut indartu ta gogortu daizuzala fedean fededunak:
argitu ainbaakoak. Añ EL2 109. --Gatx andiaren gurarizkoa bada [biraoa], ilgarria. --Eta ainbagakoa danean?
Itz Azald 99. Aldameneko laguntxua topau nai eutsan alaba ainbakoari, ama zoli eta erne arek. Erkiag Arran 89.
 (El) que no es tal.  Zelango lagunagaz izan-tzan: ezkonduagaz, ainbaakoagaz, boto-kastidadeko-dunagaz.
Añ EL2 147. Azturuba bailitzan andikijak eta ainbakuak entzun egitten eutsena. Otx 92s.
- HAINGABEKOAN. Sin hacerlo.  Nik gura neunkeana da ze, oneetatik bidea artuta, edo ainbagakoan, nik
baño buru, gatz, asti ta gogo obea daukanen batek geiago ta ederragoak egin balegiz. Zav Fab RIEV 1907, 91.
 Aun no siendo así.  Otseiña edo ogitukoa izanik, ta zeure soldateari gitxi eretxirik, edo ainbaakoan,
ugazabai ezer ostu badetsazu. Añ EL2 150.
- HAINGABERIK. Sin ello.  Dala nai txaarragaz, dala ainbagarik [...], sarri esan deutseezu zeure umiai. fB
Ic I app. 14. Botikakua artuten da biar danian, gaixo danian. Ainbagarik osasuna jaditxi ezin danian. Ib. 115.
Ain bagarik irago geintekezala, aintzakotzat burutazinoian sartuten jakuzan gauzen gurarijan. fB Ic II 254.
mende.
Begiratuten eutsen ondo dirutxoari, etxe-saria ordaindu bear zanean, ainbarik aurkitu ezeitezan. Echta Jos 13.
Mutillak ez eukon dirubaren maitasunik [...]. Ain barik geratzen zan bakotxian [...]. Kk Ab I 109. Eta aginak
apurtu eustazan. Ordu ezketiño, ain barik nago. Or Tormes 21. Gauza asko eiten dan lez diruaz erosi, / ainbarik
daguana ezta ondo bizi. Enb 164. Aspaldiko urtiok eta urtiotan beste jantzirik eztogulako erabilli soñian eta ain
barik etsi be ezkeunkelako emen egingo. Otx 118. Buruko eliz-zapiak ipinten ziarduen bidean yoiazala, eta
ainbarik yoian andrazkoak ere, atarira eltzean, sudur-zapi zuri garbiren bat [...] ezarten eban buru-gaiñean.
Erkiag Arran 170. Agur, Zizili martzala, erloiu jabe izan, eta ain barik geratu dana. Erkiag BatB 165.
 Sin hacerlo.  Nor beraren eskuban itxi dau Jaungoikuak, naijen daben estaduba artutia. Nai badau ezkondu.
Nai badau ain bagarik. fB Ic III 324. Edo berak atzera yaubeari biurtuteko esan eutsun gauzarik, ainbagarik
badaukazu. Añ EL2 133.
 Aun no siendo así.  Ea sabeleko seiña galduteko aleginik egin [...]: edo ain bagarik, zeure erruz galdu, edo
galduteko bidean yarri izan tzareanez. Añ EL2 143.
haingabekotasun, ainbakotasun.  Falta de ello.  Opariña, barriz, txiro ixatetik dator eta txirotasuna,
ainbakotasunareanik. Otx 151.
aingaina. "Aingaiña, tanto (V-ple)" A Apend.
haingatik. "Aingatik (BN), por lo tanto, por ello" A.
aingera. v. 1 aingira.
aingeru (V, G, AN, L, BN; Urt II 90, Lar, Añ (G, AN), Lecl, Dv, H), aingeri (AN), aingiru (AN, L, B, Ae, Sal;
Dv (AN-mer), VocB), ainguru (BN, Sal, S, R; Arch VocGr, VocBN, Gèze, H (S)), aingru (Sal), angeru (V-ple-
arr-oroz; Lcc, Mic 5v <-erru>, SP, Añ (V)), angiru (AN-egüés-erro-ilzarb), andderu (AN-larr), anguru, ingeru
(AN-ulz). Ref.: Bon-Ond 136; VocPir 4; A (aingeru, ainguru, aingiru, angeru); Lh y Lrq (aingürü); Iz R 300,
ArOñ; Etxba Eib; Echaide Nav 205; Elexp Berg; Izeta BHizt2 (aingiru).
1. Ángel. "Ange. Angeru araldea, troupe d'anges" SP.
 Tr. De uso general. La forma mejor documentada es aingeru. Los autores suletinos usan aingürü --Eguiateguy
(180) angürü--, y los roncaleses ainguru, forma que tbn. se encuentra en escritores bajo-navarros (Dechepare,
Sallaberry y, en alguna ocasión, Laphitz (71)). En Lazarraga y en toda la tradición vizcaína antigua hay angeru
(forma que por lo demás sólo se encuentra en Pouvreau); más adelante se documenta en Barrutia (309),
Cardaberaz (CatV 92), CatLlo (35) y CatBus (22), y, alternando con aingeru, en Urquizu, Añibarro e Iturzaeta.
Apenas hay testimonios del s. XX. Aingiru se encuentra en textos alto-navarros, baztaneses (CatB 91,
Echenique) y aezcoanos (CatAe 40), además de en algunos labortanos como Axular (de modo exclusivo) o
Etcheberri de Sara (junto a aingeru); tbn. en Harizmendi en una sóla ocasión (63), tal vez errata. En la tradición
alto-navarra, ya desde los primeros textos, aingiru compite con aingeru: la primera se encuentra en unos versos
de 1619, en Beriayn, SermAN (2r), Elizalde (47), Lizarraga de Elcano y en un viacrucis de principios del s. XIX
(FLV 1988, 148), mientras que la segunda se da en Beriayn, CatUt (14), Lizarraga de Elcano y CatUlz (25). En
textos salacencos (Samper, CatSal 41) se encuentra la forma aingru. En DFrec hay 37 ejs. de aingeru y 6 de
angeru (todos de Larrakoetxea).
 Ainguruiak zuien goarda ararteko sainduiak. E 65. Io badeza dardoaz ere gorputzaren erditik / ainguruiak
bano oboro ez larrake gaizkirik. Ib. 129. Ezen kargu emanen drauela hizaz bere aingeruei, eta bere eskuetan
eramanen autela. Lç Mt 4, 6 (He, TB, Dv, Ur, Ur (V), Ol, Leon, Or, Ker, IBk, IBe aingeru, Ip aingürü, SalabBN
ainguru, Echn aingiru, Samper aingru, Hual a¸)guru; Arriand gotzon). Igor zedin Gabriel Aingerua. Lç Lc 1, 26.
Joango dira / onak nor bere kontuan; / jarriko dira / angeruakin zeruan. Lazarraga 1200r. Zeruak asko balio
deue / eta ango aingeruak (1610). TAV 3.1.21, 120. Aingiruen erregina / Orierriagan xarririk (1619). Ib. 3.1.24.
Aingeru sanduak Iaunau akonpañatzen dutenak. Ber Trat 109v (32r aingiru). Zeru gorak gehiago eztire
higituren, / ezen aingeruek dute hekin artha utziren. EZ Man I 81. Zeren berdin aingiruek iasanen zutela, min
hartzetik begiratuko zutela. Ax 135 (V 89). Leelengo partea artu zan angeru san Grabielen salutaziñorean. Cap
40. Non gurekin batean Angeru sainduek iaten eta edaten baitute. SP Imit IV 11, 5 (5, 1 aingeru).
Jaungoikoaren Aingeruak bisitatu eban Maria. CatAnz 2. Jainkoari ematen gloria, bozkarioa aingeruei,
deabruei izialdura. Gç 29. Angeru mila / gure menditik / igaro dira (N. Zubia, 1691). TAV 3.1.29. Aingürü eta
saintü orotan gañen izateko. Bp I 148. Non bide hunetaz berezi baitu abre mutuetarik, eta egin aingiruen
iduritako. ES 176 (87 aingeru). Santuren bat edo aingeruren bat. OA 50. Aingeruak dire Ispiritu huts batzuek
gorphutzik gabeak. CatLav 33 (V 25). Begira dagoz aingeru ederrak. Urqz 86 (67 angeru). Zu gardatzen eta
defendatzen zaituzten Zeruko Aingeruak. He Gudu 97. Aingürü elibat bezañ xahü haren aitzinian ebili. Mst I 19,
1. "Ez dezu perillik", esaten dio aingeruak, "Jangoikoak gordeko zaitu edozein tokitan". Mb IArg I 368. Altura
andian zegoen deabrua beste aingeruakin. Cb Eg II 6. Aingeruak etzion Birjiñari Jainkoaren izenik aitatu. Lar,
mende.
carta a Gandara 161. Aingeruak ihardetsi zuen: ez duzu zeren nere izena galdetu. Lg I 224. Deitzen tüzte aingürü
hunak. CatLan 28. Jarzerá aingiruen máian. LE Prog 106. Aingeru guziak, Jainkoak egin zituanean, onak ziran.
Ub 8.
 (s. XIX). Josep justua / aingeru on batez / abisatua. Monho 92. Bializió Jangoikoak aingerubát ogibatéki. LE
Ong 24r. Eta zeinbat geijago aingeruben begijetan, ta Jangoikuaren aurrian? Mg CO 206. Zerren urtengo dabe
angeruak, da aterako dituez deungak oneen artetik. Añ EL1 46 (40 aingeru). Eta au izan zan aingeruak
kondenatu zituan, eta demonio biurtu zituan soberbia. Gco II 22. Etzien Jaunak eman aingeruai [...] onenbeste
esku. AA II 225. Non aingeruen garbitasunak berak haren aldean ahalgetzeko ta goibeltzeko baitzuen. Dh 273.
Ta eurak uste dabee aingerubak baixen garbi dagozala. fB Olg 183. Egin behar dugu othoitz aingeruei
[corregido sobre ainguruei] eta sainduei? CatLuz 17. Minzatzen denian jenteki aingürü bat üdüri da. Etch 542.
Haren grazia justu egiten duenak ixituko ditu gizon eta aingeru guzienak. Jaur 343. Zure soldaduak / dira
aingeruak, / zure gidaria / da Jesus andia (Marcha de San Ignacio). It Fab 201. Gedeonek aingeruari siñale bat
eskatu zion, nor zan ezagutzeko. Lard 126. Aingeruen kargua bethe dezadan nahi duzu. Dv LEd 132. Ez dire
lurrekotz aingeruen solas eta argiak. Hb Egia IX. Gizon hori arrotza da, arruntak ditu soinekoak, aingeru
batena du itxura. Laph 52. Aingeruak tronpeta / duanian jotzen, / anima ta gorputza / joango gera zuzen. Ud
110. San Migel Aingeruari agindu zion. Arr May 94s. Aingüriak jaisten dira haren sor lekhiala. Ip Hil 91.
Aingeruak eskurik / daroe [arimea] beti aurrera. Azc PB 265. Aingeruak zeruan euki oi daroen gozatasunagaz
esan eutsan aitari. Ag AL 85. Jaungoikoak zerurako eginiko aingeru bat [da demoninoa], gero [...] betiko
infernuan ondatua izan zana. Itz Azald 185 (87 angeru).
 (s. XX). Zerutik jatziriko / angerua zara. Echta Jos 28. Ez othe nuenez han ikhusten, nere aitzinean, zerua
deitzen duten tokian badirela dioten saindu edo aingeru hetarik bat? JE Bur 137. Egurats emea [...] aiton-
illoben arpegiak igortzitzen aizan, bigun bigun, aingeru lumaz bezela. Ag G 281. Aingeru baten antzera beti /
bizi izandu zan ura. Urruz Zer 23. Aingüriak khantüz. Xikito 1. Izen gozoagorik, ezti ta samurragorik, / entzun
ote dakioke aingeru-eliari? A Ardi 143. Nehork ezagutzen ez zituen gizon eder batzu mendiz mendi ibili ziren,
mezu horrekin; aingeru zonbeit, segur! Barb Sup 163. Yainko onak aingeruekin zuzen bitza txalupa ta urre-
sagarrak. Or Mi 95. Zeruan ezin zenbatu ala dagozan aingeru ta deunak be badakuske. Kk Ab II 137. Txerrenak
pozik duaz oben egitera / baña zainduten gabez zeure aingerubak. Laux BBa 22. Aingeruak berak baño malizi
gutxiagokin itzak yosten zitun. Ldi IL 84. Jaunak agindutako zerua aingeruentzat itxirik, lurra zeru egin nai
dabe. Eguzk GizAuz 188. Zeruko aingeruak ekarritako emakumetan onena! Etxde AlosT 45. Adixkide ona
Jainkoak bialtzen digun aingerua da. JAIraz Bizia 104. Zeren aingerua egin nahi duenak animalea egin dezake.
Mde Pr 352. Aingeruak abestua bailitzan, kanta gozo, gogo betegarriok entzunarazi zituen. Erkiag Arran 195.
Geu be samin-aldiak / ez gaitzan okertu, / Jaunaren aingerua / guri be bialdu. BEnb NereA 177. Txikia,
aingerua bezela, bere sieskatxuan lo. Ugalde Iltz 23. Ez bildurrik izan, Jose, esaten dio aingeruak. MAtx Gazt
20. Aingeru batek bazerabilan ote? Ardoy SFran 128. Aldare zurian / aingeru sail zuriagoak / adoratu ninduen /
belaunbikaurik. Azurm HitzB 60. Aiñgüriak elizan. Casve SGrazi 64. Aingeruaren ahotan ipintzen du [hitz hori]
hain zuzen ere. MEIG I 209.
 Persona de gran bondad, honestidad o inocencia. "Gure aurre aingiru bet da" Izeta BHizt2. Cf. IC II 174:
"Chomin Angerua, que quiere decir 'Domingo o Dominguito Ángel'".  Estanislao nobizio santutxoarenak, zeña
animan, ta gorputzean aingeru eder garbi egin zenduen. Cb Just 148. Aingeruba da geure adiskidia; baña ez
edozein modutakua, ezpada aurkitu al ginaikian leijal eta zinzuena. Astar II 288. Ume, edo obeki esateko
aingeru ark ixuritako negar malkoak. Urruz Zer 118. Haurrean aingeru, gaztean, oi! zein garbi! Zby RIEV
1908, 416. Oi haur maitea, bai min handiak jasan beharko ditutzu, bainan zu bezalako aingeru garbiak
Jainkoaren baithan ahal duke bethi fidantza. Arb Igand 86. Eztok aingerua [Motrollo], baña beste erkiñaren
aldian gixon-itxurea yaukok beñipein. Kk Ab I 35. Aurtxo txikia ziñanean, orduan bai, aingerua ziñan; gaur,
ordea, aingerutasuna galdu ez badezure, galtzeko arrixku aundian ikusten zaitut. ArgiDL 3s. Espos maiteak,
aingeru eder, / ehun urtetan hil ziren. Etcham 153. Euren egikeretan aingeru argiak. Enb 162. Olerkaria du
aldamenean: aingeru azpildu-gabea. Ldi IL 40. Ume ori aingeru bat dek. JAIraz Bizia 65. Azken arnasa eman
zun Etxahuniako aingeru zoragarriak. Etxde JJ 263. Pekatari handiak ziran gero gure asabak... Euren aldean
gu aingeru batzu gera. Osk Kurl 183. Ai Peru! / Alabak ez dira aingeru. NEtx LBB 387. Aingeru bat da. Lab
SuEm 188. O, Ahetzeko urretxindorra, / Lapurdiko aingerua, / munduan bizi zeralarikan / arkitzen dezu zerua.
Azpillaga in Mattin 24. Ni ere ez naiz sortu aingeru umila, / nitan da gizonaren kitzika kiskila. Xa Odol 251.
 (Ref. a los niños en gral.).  Gizona aratuten inguruak, / nun ete direan akulluak; / "Amatxo!" deadarrez
aingeruak, / aitak jo eztaian, koitaduak. JanEd II 48. Ia noiz joaten geran ire aingeru berri ori ezagutzera. NEtx
Nola 27. Eta aingeru gaixo bat ari zen, debruaren orde, ifernuko suaren akulatzen. JEtchep 22. Amodiotik
aingeru hori / kontzebitu den ordutik. Xa Odol 221.
 (Ref. a mujeres jóvenes).  Egiterren ondo zure agindua, / tristerik baia noa, neure angerua (V, s. XVII).
ConTAV 5.2.14. Orra nere kariñoa zenbateraño allegatzen dan, nere aingeru maitea. Zurea, Pepe (G, 1761).
ASJU 1983, 21. Isabel bigarrena, / aingeru maitea, / Erregiña gurea / berdiñik gabea. Echag 212. Nere
maitasun onek / falta du ordaña, / etzait ongi portatzen / aingeru liraña. Bil 63. Maite dut eta ezin erran aingeru
bat maite dudala. Elzb Po 184. Riktrudis euskal mendietako aingerua. Ag AL 53. Zeruko lili, aingeru bitxi, /
mende.
zuek emengo billera / argiz betetzen dezue, baiki, / ta usai txit emez gañera. EA OlBe 41. Eta leengo burubide ta
xedeak aldaturik, beste batengan pentsaten asi; beste aingeru bat begiz jo. Erkiag Arran 160. Ezkondu naian
bazeok emen / etzekit zenbat aingeru. Basarri 28. Sei ziren, sei aingeru dotore. Arti MaldanB 209. Etzion lan
ederra eman [...] bere irugarren aingeru arekin! NEtx LBB 126.
 (Usado irónicamente).  Nik ekarri ditut iru "aingeru", aspaldiko zarrak: Subemandile, Mirue eta Zapelatza,
iru lapur lenbiziko mallakoak. Izeta DirG 43.
 (V-gip ap. Etxba Eib). Niño muerto antes del uso de razón. "Aingerua izan da gaur, Untzaga kaletik" Etxba
Eib. Cf. infra AINGERUTAN.  "Anai, elkarrekin il bearrak ote?" Jaunak nai dunean. / Laztan zagun elkar
anai Aingerua dugula tartean. / Irurôk batera Jaunak ar gaitzala Bere magalean. Or Poem 528. Aur dirala il
diran oiek, aingeru dirala esan oi yunagu. Or QA 4. Gure Potxolori emanaz musu, / zerura eraman dute aingeru.
NEtx Antz 119. Nork erranen du zonbat "aingeru ttipi" zerurat hegaldatu den hola. Ardoy SFran 319.
 "Aingürü (S), aingeru (L, BN), [...] enfants vêtus de blanc (ou de noir) qui escortent le cercueil dans les
enterrements; céroféraires" Lh.
 Figura, imagen de ángel.  Aingeru beltza eskubetan dubela. Alz Bern 55. Bular-umeak artu-ta, andreak /
asma dutenaz apaiñik, / Aingeruari mun dagiote, / beren aurrak eskañirik. Or Eus 261. Bi aingeru urhezkoek
beren hegalez kutxa estaltzen zuten. Zerb IxtS 40.
 (Uso adj.).  Non handikan segitu baitu Dotor Aingiruaren [= 'el Doctor Angélico'] eskola eta eginbidea. ES
144 (cf. Tt Arima 24: S. Thomas eskolaren ainguriak). Santo Tomas aingeruak dionez. Lar SAgust 4. Santo
Tomas Dotore Aingeruaren bizitzan. Cb Eg III 234. Santo Tomas Doktore Aingeruak [...] erakusten duenaz. AA
III 366.  Alaba aingeru bat zizuten. NEtx Antz 151. Pekatu astunik dezunik, eztakit beintzat [...]. Oso aingeru
zeranik ere, eztet uste. NEtx Nola 29.
2. (V-och ap. A), angeru (V-och ap. A). "Niña del ojo" A.
- AINGERU AITZINDARI. "Ángel de la Guarda, Aingeru [...] aitzindaria" Lar.
- AINGERU BEGIRALE (H; beirale Dv; angeru begirale SP, Añ). Ángel de la Guarda.
 Tr. Propio de la tradición septentrional; lo emplean tbn. J. B. Ayerbe y Orixe.  Aingeru begiraleari egiteko
othoitza. Mat 292. Mundukoen faboreez dutenean etsitzen / aingeru begiraillera begia dute itzultzen. EZ Man I
123. Badakigu, baduela gutarik bat bederak, Iainkoak emanik, nork bere aingiru begiraillea. Ax 557 (V 356).
Amaren sabelean gatzatu zinen pontutik bazenduen aingeru begiralea. Hm 228. Zure angeru begiralea. SP Phil
505. Aingeru Beiraillea. Gç 59. Ene aingiru begiralearen inspirazinotikako obra eta efetua. ES 194. Zure
aingeru begiraleari eta zure patroin sainduari zenbait othoitz egiten diozutelarik. Brtc 14. Aingeru begiralea,
lehenago haren salbamendukotzat hanbat egin izan duena. Dh 138. Eta nere aingeru beiraleak erraiten darot:
Ongi merezitua duzu gaztigu hau. Dv LEd 207. Iñazioren hil berria jakitean, nigar egin zuen Errumak, aingeru
begirale bat galdu zuela. Laph 251. Non ez diren lagunduak beren aingeru begiralez edo bertze zeruko
aingeruez. Elsb Fram 160. Ene Aingeru begirale Saindua, begira nezazu. CatJauf 3. Aingeru begiraleari jarria
[altara] bat. J.B. Ayerbe EEs 1912, 60. Sekulan ez nintzen etxetik atherako, nere aingeru begiraleari othoitz bat
eginik baizen. Barb Leg 149. Ango Aingeru Begiralea aipatzen yunate. Or QA 1. Bere Pariseko aingeru
begiraleaz orhoitu zen. Ardoy SFran 197.
v. tbn. CatLav 437 (V 207). Jaur 410. Jnn SBi 100.
- AINGERU BEGIRARI (aingürü begirari S ap. Lh). Ángel de la Guarda. v. AINGERU BEGIRALE.  Eta
egia deia Jinkoak nori bere aingürü begirari eman deriküla? Bp II 133. Behar dügü beraz gure aingürü
begirariendako hanitz ezagütza üken? CatLan 30. Adoratzen zütüt, Jauna / Jinko gloriaz bethia / eta zü
erremestiatze zütüt / aingürü begiraria. Abraham 141 (ap. DRA). Ene aingürü begiraria ene khantian
iratzarririk egon zite. UskLiB 25 (tbn. en CatS 126). Aingürü begirariari. Ip Hil 259. Aingeru begirariak
lagunduko ote zion... Or SCruz 48.
- AINGERU BEGIRATZAILE. Ángel de la Guarda.  Ararteko ezarten deriozielarik Birjina ama saintia, zien
Aingürü begirazale, Patron Saintu, eta beste saintiak oro. FPrS 29.
- AINGERU-BELAR (G ap. A; Urt II 90 (-lh-), Lar, H (-lh-), Lcq 95; aingeru-bedar V ap. A; Lar, H;
angerubedar LandHizt 368, A). Angélica. "Aingeruberarra, angélica" Izt C 40. "Angélica, hierba aromática y
temprana que se pone sobre las llagas" A. "Angerubedar (msLond), hipericón, androzemo (Bot.)" Ib.  Denbora
batez fama handia omen zuen aingeru-belharrak erremedio bezala... Zangarrak badu bere gisako usain
borthisko bat. Zerb GH 1932, 230. Garitzak, aingeru-bedarrakin batera ta bestera igortzi ezkero kentzen dira
(V-m). A EY IV 242.
- AINGERUEN OGI. Pan de los ángeles, pan eucarístico.  Aingeruen ogia, atsegin eta kontentamendu suerte
guztiak dituzuna. Mat 263. Gutienean bederen bazko inguruetan / aingeruen ogi hura formatu zen mugetan. EZ
Man I 19. Zeren eztagoka nihoren merezimenduari [...] angeruen ogia iatea. SP Imit IV 5, 1. Aingeruen ogi
bizia / gizonak du ohoratzen. Gç 114. Ikhusi zitit aingürien ogiaren jaliak urdentako ziren magitxen jatez plazer
hartzen. Mst III 14, 1. Zer indarrak ematen diezte aingeruen ogi sakramentatuak [...] fededunei? Mb IArg I 271.
Aingeruen ogiaren errezibitzeko. Brtc 71. Bada ze arpegigaz elduko nas Angeruen Ogia jatera? Añ EL1 156.
Artu dezu komunio santua, aingeruen ogia eta Zeruko mana. AA I 463. Aingeruen ogi sakratu hura. Jaur 191.
Huna Aingeruen Ogia nun dugun, / zeruko bidean hazkurri'ta lagun. Zby RIEV 1908, 210.
mende.
v. tbn. Tt Onsa 84. Ch III 14, 1. Mg CC 119. Monho 138. Dv LEd 245. Aingürien o.: UskLiB 106.
 Atez-ate bildutzen dezuten ogia, da aingeruen ogia, zeren kristau fede-dunen biotzak aingeru onak mugi oi
dituzte ematera. Bv AsL 82.
- AINGERU-EZKILA. Repique a la hora del Ángelus.  Ua an, eta bereala aingeru-ezkilla. Or Eus 51.
Aingeru-ezkilla. Ordûn areago dandarekin leia. Or Poem 528. Gingan eguzkia. Gaiñeko muñotik itzul egitean /
Aingeru-ezkilla Lizartzan, Orixen, urren Azkaraten. Ib. 529.
- AINGERU EZPATARI. Ángel exterminador. v. AINGERU HILTZAILE.  Aingeru ezpataria neu izan
banintzon, bera ilgo ñonan nik eta kitu (V-ger). A EY II 171.
- AINGERU FUNDITZAILE. Ángel exterminador. v. AINGERU HILTZAILE.  Aingeru funditzailearen
ezpataren kontra bere borthen gainean ezarri zuten bildotsaren odolezko seinalea bezala. MarIl 90. Nola hekien
arbasoak begiratuak izatu ziren aingeru funditzailearen ukhaldietarik. Jnn SBi 8.
- AINGERU GAIZTO. Demonio. "Ángel malo, angeru gaistoa" Lcc.  Luziferrek [...] emaiten du halaber
zenbait aingiru gaixto, eta deabru tentatzeko. Ax 557s (V 356). Aingeru gaixtoak, eta arima gaixtoak behin
damnatuz geroz. Tt Onsa 30. Aingürü gaisto batek therritatü dü Eba. Bp II 98. Zerua santuz ta onez betetzeko ta
fededun onak aingeru gaistoen kataderak arzeko. Mb IArg I 177. Aingeru gaistoai jarraitu diezu? Bada bildur
zaite orien kalteaz. Cb Eg II 51. Iges egin alako aingeru gaiztoagandik. Mg CC 119. Arrituko dira Luzifer eta
bere aingeru gaiztoak. AA III 539. Ah! Ainguru onaren itxuran ainguru gaixtoak nabila. Laph 71. Aingürü
gaistuek edo debriek badieia gizunen galtzeko photere handirik? CatS 22. Aingeru gaixtoak geroztik / debru dire
ifernuan. Zby RIEV 1908, 205. Zer izan da aingeru gaixtoen edo debruen gaztigua? CatJauf 53. Satan eta
munduan aron dabiltzan aingeru gaizto oiek. Or QA 56.
v. tbn. Ub 10. Aingeru gaixto: CatLav 34 (V 25). Dv LEd 100. Aingürü gaisto: CatLan 29.
- AINGERU GALDU. Demonio.  Aingeru galduak, deabruak. Inza Azalp 42.
- AINGERU GALTZAILE. Demonio.  Aingeru galtzalleak ez jotzeko ta gaitzik ez egitteko. Inza Azalp 17.
- AINGERU GORDETZAILE (Izt 11v (-alle), H; angeru gordetzalle Añ). "(Ángel de la) Guarda" Añ. 
Aingeru gordetzallea zaindu ta gorde nagizu gaur. Añ EL1 5. Eta gogotan artu zelan Angeru Gordetzalleak
daroian zeure mezatarako pausuen kontu ederra. Añ EL2 16. Dei egin biar deutsa [...] aingeru gordezailiari. fB
Ic III 278. Nor izango da bere lekuan beste aingeru / gordetzalla bat bere ume zurtz gaixoentzat? AB AmaE 168.
- AINGERU GUARDA. Ángel de la Guarda.  Emoten deusku Jaunak geure aingeru guardia. Astar II 282. Ez
inos bildurrik euki aingeru guardiaren aldetik utsune edo faltarik izango dala. Ib. 290. Gero izan zan [neure
emaztea] aingeru-goarda gure etxean. AB AmaE 169.  "Cuando queremos que alguien se vaya decimos: dule
(doala) aingeru guardi(a) lagun" Etxabu Ond 104. "Aingeru guardi lagun jun zaitxe (zaite)" Ib. 104.
- AINGERU GUARDAKO (V-gip; Lar; angeru g. Añ). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. a) Ángel de la Guarda.
Según el editor, hay aingiru guardiako en la Doctrina de Lizarraga de Elcano.
 Tr. Documentado en textos meridionales.
 Angeru goardakoari. Cap 130. Aingeru Guardako [...] nere zai, lagun on leiala bezala, pauso guzietan ibilli
zerana. Cb Eg III 300. Poloniako Erreinoaren Aingeru Goardiakoa. Cb Just 148. Badu orrek Aingeru
guardakoa. CatUt 59. Gure Aingeru Guardakoa begira dagokigula. Gco II 43s. Baña Aingeru guardakoa bera
izango da zure bigarren salatzallea. AA III 459. Emoten deusku Jaungoikoak Aingeru guardakua. Astar II 284.
Zu zera nere aingeru guardakoa. / O! Zer ona zeran neretzako. Bil 158. Aingeru guardakuak / anpara gaitzala.
Xe 402. Aingeru Goardakoak beti deust lagundu. AB AmaE 261. Aingeru Guardakoak zaitu gaitzala ordu
guzietan! Salav 68.
v. tbn. Mg CO 157. Moc Damu 33. Aingeru guardiako: CatLuz 17. Aingeru guardieko: CatUlz 26. Aingiru
guardiako: CatB 40. Angeru guardako: CatLlo 97. CatBus 56.
b) (V-m, G-bet; FauMar 26). Ref.: A; Arzdi Peces; Zubk Ond 235. "Raya, pez marino de cabeza muy pequeña
en relación a su cuerpo, que es casi circular; anda casi tocando el fondo (del agua)" A. "Pez ángel" Arzdi Peces y
Zubk Ond 235.
- AINGERU GUARDARI. Ángel de la Guarda.  Arima ona denean gorputzetik athera, / hurbilltzen zaio
aingeru guardaria aldera. EZ Man I 132. Manatzatzu, othoi, hekin / aingeru guardariak, / ekhar dietzetzen bere
/ librantzaren berriak. EZ Noel 133.
- AINGERU GUARDATZAILE. "Ángel de la Guarda, (c.) Angeru Guardako, [guar]datzallea, zaitzalea,
begiralea" Añ.
- AINGERU GUARDAZKO. Ángel de la Guarda.  Bada zuk bauzu aingiru goardiaskoa? CatAe 40 (CatSal
41 aingru goardazkoa, CatR 41 ainguru guardazkua).
- AINGERU GUARDIANO. Ángel de la Guarda.  Arte hortan imayina zaite, zure bihotzaren barrenean
aditzen duzula zure aingeru-gardianoaren boza. He Gudu 100.
- AINGERU HILTZAILE. Ángel exterminador. v. AINGERU FUNDITZAILE, AINGERU HONDATZAILE,
AINGERU EZPATARI.  Aingeru hiltzailleak hei / daroe barkhatuko / zeñen bekhokitan baitu / merka hau
aurkhituko. EZ Noel 103. Gau batean itto zittuan aingeru iltzaleak Egiptoko lenen jaio guziak. Inza Azalp 42.
- AINGERU IRAZEKI. Serafín. Cf. Lar: "Serafín, ángel del primero y Supremo Coro, hitz onek esan nai du,
irazekia, Jainkoaren amodioz sutua, amorezko suak eta garrak dariozkana, Serafiña".  Gogora ekarzu nola
mende.
Aingeru irazeki edo Serafin eta Espiritu doatsuak adoratzen eta serbitzen duten Aur Santu eta Zeruko Errege
hura. Arr Orac 158s.
- AINGERU JAGOLE (V ap. A; jagole H (V); yaole Izt 11v), ANGERU JAGOLE (+ jaole Añ (V), a. jaola (V)
Añ (s.v. ángel)). "(Ángel de la) Guarda" Añ.  Pekatubak triste zaukazanian, Aingeru jaoliak bialdu deutsu
atsakaba ori. Astar II 283. Eskariak egin eikiezuz, baita sarri Yaungoikoari, [...] zure Angeru yagoleari. Añ EL2
22. Aingeru jaoliaren aurrian. Ur MarIl 71s. Gogoratuten naz, beti dagoala neure ondoan neure Angeru-jaolea.
Itz Azald 76. Gure Aingeru Jaolak zaintu gaitzala! Ag G 158. Bai, jauna, gizon bakoitzak dauko bere Aingeru
Jagolea ta neuk bere bai dot neurea. KIkV 20. Une larri artan aingeru iagoleak andi-andirik zaituko bailukean
ikusiko luke bere burua. Zait Plat 102.
 (Usado como exclam.).  Aingeru jaola! Austiñ zera zu, elgetarra! Ag G 191. Aingeru jagolea! Baiña, baiña,
eurak izango ete dira ba? Orrek egingo eztaben okerreriarik egon be eztago-ta. Erkiag Arran 57.
- AINGERU-KANPAI. a) Repique a la hora del Ángelus.  Eguerdiko naiz illuntziko aingeru-kanpaiak ots-
egiten badau, bertan txapela erantzi eta errezetan ditu zintzo iru Agur Mariyak. Kk Ab II 189.
b) (V-gip (+ kanpae)). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. "Repique de niño muerto. Aingeru kanpaiak, zeñen umia ete
da?" Etxba Eib.
c) "(V-gip, G-goi), campana menor de la torre" A.
- AINGERU LEHENENDAITZ. Principado, miembro de uno de los coros angélicos.  Prinzipaduak edo
angeru lenendaitzak, arkangeluak edo goiangeruak eta angeruak. Itz Azald 75.
- AINGERU-LEGE (G-goi). "Funerales [...] de párvulo" JMB AEF 1923, 119.
- AINGERU-LILI (aingürü-lili S-saug ap. Lh). "Souci (bot.)" Lh.
- AINGERU-LORE. "Aingeru-lora (V), flor de la angélica, angélica" A. "Aingeru lora (Calendula arvensis),
maravilla silvestre" Elexp Berg.  Negu baltzian gagozalarik / udabarrija dirudi, / etxe ontako anderañua /
aingeru-loren irudi. Enb 90. Garbitasunen ezaugarritzat / aingeru-loraz jantzirik. BEnb NereA 197.
 (Fig., ref. a niños).  Urtzik jantziko dau baratz ori / aingeru lorakaz zeuen pozkarri. Enb 203. Aingeru lora
au, zein zan ezpada / Berriotxotar Balendin? Ib. 81.
- AINGERU MENPETZAILE. Dominación, miembro de uno de los coros angélicos.  Dominazinoak edo
Angeru menpetzalleak. Itz Azald 75.
- AINGERU HONDATZAILE. Ángel exterminador. v. AINGERU HILTZAILE.  Onetan Dabidek
Jerusalenen gañean ikusi zuen Aingeru ondatzallea, ezpata eskuan zuela, eta kolpea ezartzera zijoala. Lard 205.
Eta hamargarrena [Egiptoko zauria], guzietan lazgarriena, aingeru hondatzailearen urrats markak. Dithurbide
42.
- AINGERU-HOSTO (L, BN; ainguru-osto BN-arb). Ref.: A (aingeru-bedar). Angélica. "Aingeru hostoa,
angélique" GH 1930, 225.
- AINGERU-OTOITZ. Ángelus.  Aingeru-otoitza. ArgiDL 77.
- AINGERU-SU. "(Vc), llamarada, fuego ligero y alegre" A.  Garra arturik, berêla billa nai zerua, / ezin
zuzenagorik jun da aingeru-sua. Or Eus 115.
- AINGERUTAN. (Morir un niño) en edad inocente.  Argi biribillen erdian bi M ikusi netunan. Nor ta ote
dira? A, bai! Matxin eta Matxolo. Aingerutan il ziran senideak. Or QA 188.
- AINGERU-TXILIN. Repique a la hora del Ángelus.  "Ene ba! --esan eban-- egunsentia eldua da onezkero";
aingeru txiliñok gaur larunbata dala adirazoten daustelako. Erkiag Arran 155s.
- AINGERU ZAIN (Izt 11v; angeru zaina Añ (V)). Ángel de la Guarda.  Erregutu, ta sarritu eskariak
Jangoikoari, Jesus biotzekoari, bere Ama maite, Angeru zain, ta zeure bitarteko Santu-Santai. Añ EL1 18. Auxe
da Aingeru zain edo guardia aurretik juatia. Astar II 283.  Angeru zain gordetzalleari. Añ EL1 46.
- AINGERU ZAINDARI. Ángel de la Guarda.  Aingeru Zaindariari. ArgiDL 17. Atorkigu, Matxin il eta gu
biôn Aingeru Zaindari! Or Poem 528. Madalen gaixoa, neke ta lanai sekula bekoki illunik jarri gabe, bere oatze
ondoan eukitzen zunean gau ta egun aingeru zaindaria bailitzan. Etxde JJ 264. Polik, lurrean nork begiratua ez
izanarren, bazeukan bere Aingeru Zaindari ona. Anab Poli 8.
- AINGERU ZAINTZAILE (a. zaintzale H (+ zaitzale); angeru zaintzalle Añ (+ zaitzale)). "(Ángel de la)
Guarda, (c.) Angeru [...] zaintzallea" Añ (a. zaitzale s.v. ángel).  Gelditzen dira beren Aingeru zaitzalle
onarekin. Mb OtGai III 285. Dei egin zere Aingeru Goardako edo Zaitzalleari. Mg CC 111. Geure Aingeru
zainzaile edo guardiagan. Astar II 289. Andra Mariaren eta zeure Aingeru zaintzallearen eskuetan eta ardurara
zeure izate guztia iminteagaz. Itz Azald 203. Gizon bakoitzak badu bere aingeru zaitzalea ta nik ere badet nerea.
KIkG 13 (v. tbn. 35). Aingeru zaitzailleak. Inza Azalp 43.
v. tbn. JBDei 1919, 309. Aingeru zaitzaile: ArgiDL 25. Aingeru zaitzale: Legaz 23. ArgiDL 72.
- AINGERUZKO (Urt II 90; ang- SP, Añ). Angelical; angélico. "Ángelique" SP. Cf. Lç Adv ** 4v:
"Aingeruezko konpainia handi batez".  Kastitatea, zein baita angeruzko bertutea. SP Phil 338. Angeruzko
exerzituak xasi dira lurrera. Acto 302. Bere espiritu aingeruzkoak indarrak emanik. Cb Eg III 234. Aurten gure
Azkoitiko Musika Aingeruzkoak kantatuko dituan iru kanta aldiak. GavS 6. Onelako batzar nastuak bildur-
garriak dira, onak ta angeruzkoak izan arren personak. Añ LoraS 190. Kastutasun aiñ garbi ta aingeruzkoz
edertu. Aran SIgn 12s. Ze biotz aingeruzkua zuan gure Santuak! Bv AsL 100. Mutill-gazte aingeruzkoak au
mende.
iristeko, neke eta aldapa gogorrak igaro bear izan zituen. Arr May 192. Aingeruzko parre goxoak. Otag EE
1882c, 447. Aurtxoa jaio da argizko askatxo batean... eta aingeruzko auts zuria zeruetatik kantari dabil. NEtx
Antz 116. Maitasun lurtarra, ez aingeruzkoa, arimaz eta gorputzez oratua. MIH 335.
- AINGERU ZURI (V-m ap. AEF 1922, 53). Niño que porta un crucifijo en la procesión de Jueves Santo.
- ZERUKO AINGERU (G-goi-to ap. EI 359). Mariposa.
aingerudi.  Grupo de ángeles.  [Zeruan] ezin kontatu alako aingerudi ta santudi, guziak beren gloria
berezkoak janziak. Cb Eg II 207.
aingerudun.  Portador de una imagen de ángel.  Aingerudunak ugal-potoak / bere gerritik atera. Or Eus
260.
aingerugoi.  Arcángel. v. goiaingeru.  Aingerugoiak edo Arkanjeluak. Harispe EE 1885a, 487.
aingerukarazko.  Angelical.  Lothu behar zaio bizitze girakozena [sic, tal vez por gizakoi-] baino
aingerukarazko hobeki diteken bati. Birjin 334.
aingerukeria.  Inocencia excesiva.  Basarrin gogoa ez da jausten larrikerietarat, ez eta galtzen

aingerukerietan. Bainan, garbi, eder, hein pollit bateko mamian. Lf Herr 22-12-1960 (ap. DRA).
1 aingeruki.  Ser angelical. "Angelical, [...]. Persona de gran belleza, de virtud sin tacha, gotzonki? (neol.),
aingeruki" A DEV. Cf. Urt II 90: "Angelica silvestris, [...] basa aingerukija".  Protestante baten semea,
aingerukia izan arren [...], ezin izan diteke integer, osoa. A Ardi 102. Aingeruki edo gogaki dana, ez omen yun
tokiak artzen. Or QA 60. Anima garbia, aingeruki doatsuen pake ezarrian biotz-biotzez bat egiña, Zure zeruen
uriko zerutar egiñik. Or Aitork 348. Ortaz, edertasuna ez da Jainko [...]. Beraz, aingeruki bat da [...].
Aingerukiak tarteko ditugu, gizonen eskariak jainkoei eramaten baitizkie. Or in Zait Plat 153.
2 aingeruki.  Angelicalmente.  Zer muñuñak eta zoin aingeruki aphainduak! Herr 12-7-1956 (ap. DRA).
aingerukide.  Compañero ángel.  Zoazte deabru ta bere aingerukideentzat egiña izan zan betiko sura. Inza
Azalp 117.
aingerulenen.  Arcángel. v. goiaingeru.  San Migel Aingerulenen edo Arkanjeluba. Astar II 281. Oneek
esan zituzan San Gabriel Aingerulenen edo Arkanjelubak. Ib. 270.
aingeruño (BN ap. Lh).  Dim. de aingeru.  Mixteriozko arkuan zauden, argiz elgarri josiak, / iduri zuten bi
aingeruño zeruetarik jautsiak. Xa Odol 322.
aingerutar (Lar), angerutar (Añ).  "Angelical" Lar y Añ.
aingerutasun.  Cualidad de ángel; inocencia.  Biak Poloniako Joia prezioso onragarriak. Biak beren
Aingerutasunean elkarren antz ederrekoak. Cb Just 79. Mutil koxkor batek, aingerutasunez aoa beterik, galdetu
zidan. JBDei 1921, 353. Aurtxo txikia ziñanean, orduan bai, aingerua ziñan; gaur, ordea, aingerutasuna galdu
ez badezure, galtzeko arrixku aundian ikusten zaitut. ArgiDL 3s.
aingerutegi.  Lugar lleno de ángeles.  Egiaz, aingerutzat azi zuan Malentxo ta Bidaurretan zegoan
aingerutegia, baño Jesus ba, Jesus! Ag G 291 (se refiere a un convento de monjas).
aingerutsu, angurutsu.  Angélico.  Platonek zioenak igarika ari direlarik gogomen hartan hirur mündü
dereikie egin, bata deitzen die Izairi angürütsüa, berzia arima ta hirugerrena mündü güziaren lankheia. Egiat
206. Hetan ere amorio angürütsia. Ib. 207. Jinkoak gero egia handienen megopia angürütsüer dereie eman. Ib.
206.
aingerutto, aingurutto (S ap. Lh).  Dim. de aingeru.
aingerutu (Lar, Dv), angerutu (SP).  Hacer(se) ángel. "Angerutzen da, devient ange" SP. "Angelizarse" Lar.
 Guztiz onduta, aingerututa bautismoti etxera eruan zenduzan zeubeen umiak. fB Ic I app. 11. Mahometek
mende.
aberetu ditu gizonak, Yesusek aingerutu. Hb Egia 85. Ez du Jainkoak aingerutu, bainan saindutu. Ardoy SFran
29.
aingerutxo (Lar), aingerutxu (V-gip ap. Elexp Berg).  (Dim. de aingeru. Gralmte. en sentido fig.). "Angelito"
Lar. "Aingerutxua emon, zintzo itxura izan. Aingerutxua emoten dau baiña elementu edarra da" Elexp Berg. 
Utsik aurki geldi zintezke / aingerutxo gaztea, / ni seguru naukazularik / nai badezu bestea. Izt Po 113. Zeure
nebatxo aingerutxoak laguntzera. AB AmaE 136. Aingerutxurik bear ezkero, / orra or nire mutilla. A BeinB 47.
Ze bigun da eztitsu agertzen dituan aingerutxu orrek Iesusen legeko erakutsiak eta bere biotzeko gurari doneak!
Ag AL 104. Umeak gurasoen bitarteko [...], aingerutxoak gizonakaitik eskatuten. Ag Kr 15. Seaska zarrak aur
berria du / Zeruetatik jetsia, / aingerutxoak ekarri dute / ezur t'aragiz jantzia. Ag G 76. Emezortzi urterekin ill
zan gaixoa aingerutxo bat bezela. Urruz Zer 117s. Oi ez banaki aingerutxoak gorphutzik gabe daudela, / erran
niro bai heien odolez arrosa bethea dela! Ox 174. Pezkiñ aingerutxua asi zan probetan bat eta beste. Or Tormes
45. Aingerutxoa zer dan, diozu? / Enetxu, ori galdera! / Aingerutxoa, ene kutuna, / aingerutxoa... zu zera. Jaukol
Biozk 92. Erri onentzat / azaro eske / otoika dago / aingerutxu bat mendiyan. Enb 175. Esan amatxo:
aingerutxoak / egoa urrezko ba-dute, / zeru urdiñean urre-dirdira / nik nola ikusten ez-ote? Ldi BB 20. Gabon-
egun goizean / Yaun Aita pozik / yaiki, ta aingerutxoak / orra non bildu ditun. Ib. 40. --Enrike non dan ik jakingo
dek... --Bai, aitona... --Nun? --Zeruan. --Nola dakik, aingerutxo? ABar Goi 72s. Zein izan litake orrelako
aingerutxo ori? TAg Uzt 284. Nori sinistu bear zionat, iri txalburu gezurzulo orri, ala Matxintxo nere
aingerutxoari? Etxde AlosT 27. Umezurtxoak aterpe epelik iñun ez; / aingerutxoa aren ondoan negarrez. NEtx
LBB 222. Zu lako aingerutxu bat... belaunetatik odoletan ikustea. Erkiag BatB 75. Orai igerika gaude loriazko
erasoan, / fede guzia emanik datorren aingerutxoan. Xa Odol 186. Ate-txokoan, aingerutxo bat / ari da txistu ta
danbolin jotzen / Jesusen jaiotza iragarriaz. In MEIG I 77.
aingerutzar. "Angelote, aingerutzarra" Lar.
aingerux.  Ninfa.  Aitormendiko aingerux batek / ikusirik bart pozez ni / alako garaiz egiñalean / lore billa
mendiz-mendi, / xorta polit au ekarri zidan. EA Txindor 55 (cf. 55n: Aingerux ori maitagarri da).
aingira (V, G, AN, BN, S; IC 445, Urt II 96, Lar, Añ, VocBN, Dv, H, FauMar 43), aingila (Ae), aingire (B),
angira (V-ger-gip; SP, Hb ap. Lh, Arzdi Peces, FauMar 45; -ri Arzdi Peces), angila (Sal; -ea det., Añ; -li Arzdi
Peces), aingera (V-gip, G-nav, AN-araq; Gèze, VocZeg 286, H), aingea (S), aingere (AN-larr), aingra (R).
Ref.: VocPir 501; A; A Apend (aingera); Lrq (aingea); Satr VocP; Asp Leiz2 (aingere); Iz ArOñ, UrrAnz
(aingería); Ond Bac (aingera); Etxba Eib (angiria); FLV 1980, 359; Elexp Berg; Izeta BHizt2 (aingire).
1. Anguila; tbn. aplicado al congrio. "Congrio, aingerea" VocZeg 286. "Aingira bezain leguna du mihia
(Darric)" DRA. "Anguila, [...] aingira" FauMar 43. "Congrio, [...] angira" Ib. 45. "Aingirearen buztana baino
labanago (G-nav)" A Apend. "Aingira, anguila" Elizdo EEs 1926, 35. "Aingira, congrio" Ib. 33. "Angirie
(Conger conger), congrio" A. Anasagasti "Itsas espezierik garrantzitsuenen Bermeoko Terminologia" FLV 1980,
359. "Kontuz eldu egur onei, aingiria baiño labanauak dare ta" Elexp Berg. v. itsas-aingira, LEGATZ-
AINGIRA.  Zenbatenaz ere aingira eskuetan gehiago hertstuko eta juntatuko baituzu, hanbatenaz lasterrago
joanen eta eskapatuko zaitzu. ES 134. Naiz iduriturik [biborak] gañetik ain legun nola aingira (195). LE-Ir. Nai
besigu, nai legatz / atun, sardinia / nai txirla, nai mielgia / baita angillia. DurPl 60. Tortollo samurrak eta
lurreko aingira galantak. CartAnd 374. Zergatik ibai andiakin erreka zistor-etarañoko guztiak dituen ezkalu
mazkar, aingira ta amorraiz osotoro josiak. Izt C 201s. Aingirak buztana duela gaxtoenik larrutzeko. Hb Egia
151. Aingirak saltsan. ECocin 19. Baga urdiñetara itsasora nua, / aingira itzulzera an nere burua. Otag EE
1884a, 30. Lebatz, angira, barbu eta txorikumak. AB AmaE 310. Eta aldiz deus ez dakienak har dezakela sugea
aingiratzat eta aingira sugetzat. HU Aurp 99.
 (s. XX). Ibaietako zarbo, amurrai, izoki ta aingirak. Bera EEs 1915, 215. Zer uste zuen ala aingira eta xarbo
erretzen ez zakiela Katalinek! Barb Sup 70. Aingire, legatz, eta noizipeiñean marrajoren bat edo beste ere
arrapatzeko gertaratzen ziran. Elizdo EEs 1925, 248. Zaldubi zela, diote berriz, urez Alduden arrailtzen, / han
zituela koplak mendian aingirak bezala biltzen... Ox 31. Emen zekarren aingireen erregiña. Or Mi 106.
Keaztauriko angira-azalak untzijetarik liorreratuten dittubezan alde aretan. Otx 119. Jiten zitzaizkigun letraño
batzu eta, aingirak harri-pean bezala, latinezko eta eskuarazko hitz bat edo bertze. Othoizlari 1955, 43. Arrapau
eban izugarrizko aingira bat. SM Zirik 101. Edo Angiro horrek ez ote zuen aingira airea! Ardoy SFran 204.
Beha eta sendi ezazue, aingirak ura behatzen eta senditzen duen gisan. PPer Harrip 90.
v. tbn. Gy 30. Sor Gabon 46. Ag EEs 1917, 170. Or Poem 534. Zerb Azk 50.
2. "Parte superior de la guadaña. Segaren aingire" Izeta BHizt2.
- AINGIRA-BELAR (AN-5vill-erro ap. A). "Moho que se forma en el fondo de aguas estancadas" A.
- AINGIRA MERREBALDA. "(V-ger-m), anguila barbuda" A. "Lamprea (V; Darric)" DRA.
- AINGIRA MOREA (V, G ap. A; FauMar 44; a. morena FauMar 44; angira morea V-ger). Morena. "Anguila
mende.
de pintas" A. "Angire morie (Murena helena), [...] morena" A. Anasagasti "Itsas espezierik garrantzitsuenen
Bermeoko Terminologia" FLV 1980, 358. v. morena.  Aingira more, kolaio zakar, / arraingorri ta lamote... /
gure sarera, arrai maitiak, / beitarik gabe, atozte! Inzag RIEV 1923, 502.
- AINGIRA SINBRIXU. "Angira-sinbrixua, cría de la anguila, mayor que la angula clásica, especialmente en
longitud. Goiz guztia uretan emonda, angira-sinbrixu bat baño besterik ez dogu atara" Etxba Eib.
- AINGIRATAKO. (Lugar) donde se pescan anguilas.  Aingiratako toki arek beren etxeko zurkuluak baizen
ondo iakiñarren. A BeinB 91.
- AINGIRA-ZORRI. "(V-gip), tipula, zapatero (vulg.), insecto de patas largas que anda en la superficie de las
aguas trazando líneas oblícuas" A.
aingiraere (A Apend), aingiraerre (L-côte ap. Lh, que cita a Lf).  "Comadreja" A Apend. "Belette" Lh. v.
andereder.
aingirakari. "(BN-mix), pescador de anguilas" A.
aingiraketa.  Cantidad de anguilas.  Eta gero hain segura ote da berritzat dauzkagun hitz batzu arras
berriak direla? Behinik behin aingiraketa, "quantité d'anguilles", ez! Ez-eta ere, egurketa, bihiketa, eta bertze
holako hameka. Zerb Azk 64.
aingiraki, angiraki (SP).  "Chair d'anguille" SP.
aingiraño.  Dim. de aingira.  Guk hasteko, xilhatua dugu aingiraño batzu izanen dirala. Herr 26-7-1956 (ap.
DRA).
aingirategi. "Anguillière" H.
aingiratxa (BN-lab ap. A).  Angula. "Aingiratx, pibale" GAlm 1957, 31.  Ondar egun hautan gure uretarat
goiti ethorri zaizku aingiratxak. Herr 27-2-1962 (ap. DRA).
aingiru. v. aingeru.
aingo.  Nork ez du negar egingo / Jesukristoren Ama aingo (ainbesteko, de tal categoría) / Seme gaxoz josita?
Loram 146.
aingura (G, AN-gip ap. A; SP, Deen I 185, Urt II 79, Lar, Añ, Dv, H), aingure (L ap. A), angura (Lar, Añ, Hb
ap. Lh, H), ankora (Lcc), aingula (IC 445, 442v). 1. Ancla. "Ancre de navire" SP. "Áncora" Lar y Añ.  Zein
baitadukagu arimaren angura segur bat eta fermu bat bezala. Lç He 6, 19 (TB angura, He, Dv, Ker, IBk, IBe
aingura; Ol arpeu). Batela itsasora erautsirik, alegia hek angurák unzi aitzinetik hedaturen. Lç Act 27, 30.
Aingura eta kabletan ginduen esparantza. EZ Man II 149. Konzientziaren eranzutea eta mehatxua, aingura da,
eta aingura ere saindua eta sakratua, bekhatuen hondarrean erortzetik eta han ithotzetik begiratzen gaituena.
Ax 424 (V 274). Portu hura deitzen da Aingura txarreko portua. INav 129. Bere irudinian diala eskü batian
ankora xühürrentzat, berzian aldiz mirailla. Egiat 243. Bena angüraren soka da hausten. Ib. 157. Oratu bear
diogu Fedeko ankorari galdu nai ezpadegu herejien itxas andietan. Mg CC 197. Berari dautsagu irrime,
itxasoko ontziak ankla edo aingura seguru bati legez. Añ MisE 175. Au da munduko itsaso onetan animaren
onzia gordetzen duan aingura. AA II 11. Zeinegaz balijeetan garian itxasotarra ankora pirme bategaz legez. fB
Ic I 36s. Aingura, nekazaritzako erremienta, eta beste lankai asko bear bezala landurik. Izt C 219. Hekiekin
untziak aise aberastu, / aingura herdoilduak urre ganbiatu. Hb Esk 15. Azkeneko erremedio eta salbazioko
aingura bezela. Arr May 157. Uretan edo urertzeko basatan, txalopa saiats [...], kate zar ta aingura ordoituak.
Ag G 215s. Eman dezagun mariñel bat, aingura bat eskuan duela. Vill Jaink 36. Aingurak egiteko burni geza
bear da. Garm EskL II 88.
2. Yunque. (Podría tratarse de una variante de ingude).  Zorrozten zituzten dranga dranga, aingura gañean,
itaien aoak. Ag G 25.
- AINGURA ALTXATU. Levar el ancla.  Eta angurák altxaturik itsasoari unzia abandona ziezoten. Lç Act
27, 40 (TB angurak altxatu, He, Dv aingurak altxatu; Ker aingurak jaso, Ol arpeuak yaso). Altxatu geroztik
kable eta aingurak. EZ Man II 137. Aingura altxata denbora gutxian eldu ziran Chipre ugartera. Bv AsL 212.
- AINGURA AURTIKI. Echar el ancla.  Aurthiki zituzten gibeleko laur angura. TB Act 27, 29 (Dv lau
aingura arthiki; Lç laur angura egotzi).
- AINGURA BOTA (Lar). Echar el ancla. "Anclar, ancorar, aingurak bota" Lar.  Itsas bazter batean aingurak
mende.
bota ta egondu ziran ogei ta irur egunez itxerako aizearen begira. Mb IArg II 291. Aixiak alde batera, edo
bestera ontzija itzuli gura dabenian, boteetan deutsa itxaso gizonak ontzijari ankoria, itzuli ez dedin. fB Ic I 37.
Galeon au bear bezala antolaturik Yaca-ko kargalekuan lanbideari itxoroten aingurak botarik Juan Perez
zegoela. Izt C 424. Ontziyak aingurak botarik zeuzkan. Camp EE 1883b, 518. Onek Getariko baian aingurak
botatzea luzatu eban. Arr EE 1885b, 472. Aingura bota dut Arratsaldean: / oña dut ezarri Udazkenean. Ldi BB
126. Inun aingura bota gabe. Lasa Poem 83. Eta harkaitzen batean jotzeko beldurrez, lau aingura bota zituzten
txopatik. IBe Act 27, 29 (Ker, IBk lau aingura bota; Lç laur angura egotzi). Aurreraka doan indarrez, erak
eremuan botatzen du aingura. MEIG IX 120 (en colab. con NEtx).
- AINGURA EGOTZI. Echar el ancla.  Laur angura unzi gibeletik egotzirik. Lç Act 27, 29 (He laur aingurak
etxatu, TB laur angura aurthiki, Dv lau aingura arthiki, IBe lau aingura bota; Ol lau arpeu bota, Arriand
eustarrija egotzi). Aingura egotztean. EZ Man II 137.
- AINGURA ETXATU. Echar el ancla.  Orduan beldurrez lekhu gaitzetan jo ginezan, etxatu zituzten popatik
laur aingurak. He Act 27, 29 (Lç laur angura egotzi).
- AINGURA GORATU. "Desaferrar, aingurak goratu" Lar.
- AINGURA-GURUTZE. Cruz del ancla.  Ardatzak beeko muturrean aingura-gurutzea darama. Garm EskL II
88.
- AINGURA JASO. Levar el ancla. "Desancorar, aingurak jaso" Lar.  Egiñal guziaz aingurak jaso, eta itsas-
barrura sartu. Arr EE 1885b, 474. Eta aingurak jasorik, itsasoak eroaten ebazan. Ker Act 27, 40 (Lç angurák
altxaturik).
- AINGURA LOTU. "Entalingar, aingura lotu" Lar.
- AINGURA MUILATU. Echar el ancla.  Aingura muillatu behar duben lekhuban. INav 135.
- AINGURETAN. (Estar) anclado.  San Simon eta Judaetan, onziak ankoraetan. "En las áncoras o
amarradas". RG A 62. "Wriley" konpañiako untzi guthunkaria, ur gainean ainguretan dago. Prop 1898, 179 (ap.
DRA s.v. guthunkari).
ainguragile (G ap. A).  Anclero, fabricante de anclas.  Perragin, iltzegille, txispagin, ainguragille eta
gudarako iskillu mueta guztietakoak egiten ari direanenak [sutegiak]. Izt C 130. Ala dago, Getariko Ostolaza
ainguragillearen lantokia. Garm EskL II 84.
ainguratoki (Urt IV 469). 1. Lugar del barco de donde cuelga el ancla. "Cheniscus" Urt.
2. "Ainguratoki, ontzia lotzeko toki egokia; kai barrua; [...] fondeadero" Zubk Ond.
ainguratu (Lar, H), anguratu (Lar, H).  Anclar. "Ancorar" Lar.  Itxasarte zabal artan beste aberrietako
ontzi batzuk bazeuden ainguratuta. PMuj Noni 15.
ainguratxo.  Dim. de aingura.  Aingurak baño geiago, ainguratxoak dira Ostolazak egiten dituanak.
"Anclote". Garm EskL II 88.
ainguru. v. aingeru.
ainik.
- AINIK ERE. a) Pues, ciertamente (gralmte. al comienzo de una oración).  Hobe duken ainik ere, / honki
egite', engoiti, / ezi ez iagoiti, / hel akit, berant bad' ere. O Pr 25. Ainikere mündüko siratsak oro edo hüts dira
edo ahalkegarri. "Nam". Ip Imit II 10, 1 (Ch ezen, Mst ezi). Abeltegi hura zian haitatü [...]. Ainikere betherik
ziren egünak, eta heltürik zen Mariaren emerditzeko müga. Ip Hil 90 (205 anikere, quizá por ain-). Ainikere sori
zen ezinago, izan ledin hura lehenik haren phiztürik ikhustiaz konsolatürik. Ib. 178. Ainik ere ezdütü Jesüs
Kristek eman zelietako erresumaren giltzak Zesari [...], bena bai Phetiriri. ArmUs 1896, 97.
b) "Jusqu'à ce que" H.
- AINIK ETA (añik H, Dv). a) Hasta que.  Geroz, zezano ainik-eta / urhent-beta / hil-bederatzurruna, /
Iainkoari eskerren emaiten / iragaiten / zituen gau' et' eguna. 'Jusqu'à ce qu'elle eût pleinement achevé la période
de neuf mois". O Po 58. Bai eta othoitü emaitereki begira litzan hurak haren amuriuren gajetako, añiketa
Jinkuak beste gisaz haietzaz disposa artekan. UskLi 261 (ap. DRA).
 "Anik-eta (BNc, Sc), añik eta (S), desde entonces" A.
b) De modo que.  Ordun aldiz, arraunlarien erregiña ta ama intzan, ainik eta kaiean ontzian lerro lerro
yarrita ez baitziteken aizerik igaro. Or Mi 132. Biek batean erdi: ainik eta, batak semearen eta besteak
neskamekumearen xeetasun berak eman bear baitzituten izar-iarkera aietaz. Or Aitork 162. Biur ninduzun
Zugana, ainik eta ezbainun ez emazterik ez gizarteko itxarokizunik opa. Ib. 209.
hainik.  (En contextos negativos). Semejante, de tal calidad.  Erregeren alaba da / palazio sainduan; /
mende.
arropa finez da bezti, / hainik ezta munduan. Hm 52s.
ainiketada. v. arineketada.
hainitz. v. anitz.
hainizkandor. "(BN-mix), roble pequeño" A. v. harizkando.
ainizkar, ainixkar (añi- AN-gip), ainaskar (H; añaskar H (S), A Apend), ainaxkar (aña- AN-gip), ainazizkar
(AN-gip). Ref.: A (ainazizkar); Garbiz Lezo 175; Eusk 1952, 56.  Brezo. "Añaskarra, al mediar el s. XVII en
Oyarzun se llevaba de los montes concejiles añaskarra para las calderas y sin duda es añarra, 'brezo'" A Apend.
"Añizkarra [sic] (175), añua (176) y anteriomente iñarra (89), traducidos todos por 'brezo' y señalados [por
Garbizu] como usuales en Lezo, plantean un delicado problema. Es difícil que sean estrictamente sinónimos, y es
mucho más probable que designen especies distintas, aunque semejantes. Según datos que debemos a don
Manuel Lecuona, en Oyarzun 'brezo' es añua (en forma determinada), pero se conocen tbn. añarra 'especie más
pequeña de brezo' y añaxkarra" Eusk 1952, 56.
hainka. "(L), en calculant. Hainka dago, il réfléchit" Lh.
hainka. v. haginka.
ainkintze. v. aikintze.
ainkulaldi. "(S-saug), culbutade" Lh.
ainkulatu. "(Sc), agarrar a una persona por los miembros y echarle repetidamente al suelo" A.
ainkuria.  Quejido, lamento. Cf. ainuri. v. zinkuri.  Naiz egin ainkuria gorputz miserableak (16). LE-Ir.
Sartzen da maipean zakurra umil, beldurrak, ainkurias, utzirik agotik aragi zatia (356). Ib. Eta ikusi da etsai
gaixto gura loturik errosarioas nola katea fuerte bates [...] ainkurias lamentatzen. LE-Fag.
1 aino (año A Apend; añua det., AN-gip). Ref.: Garbiz Lezo 176; Eusk 1952, 46.  Brezo. v. ainar, ainizkar.
2 aino. "Año, una especie de seta (Puccinia graminis) (Arzdi)" A.
aino. v. laino.
ainoatu. v. lainotu.
ainobe. v. ainube.
ainote. "(G-goi), árgoma negra" A.
ainotu. v. lainotu.
ahintari (Sal ap. A; Hb ap. Lh). "(Sal), cuerda de carpintero" A. "Cordon que l'on tresse en tirant le fil du
devidoir" Lh.
ainte. v. aginte.
hainti. v. haraindi.
aintinarreba. v. aitaginarreba.
ainto. v. aindo.

mende.
aintsikabe. v. antsikabe.
haintsu (BN; VocBN). Ref.: A; Lh.  "Haintsu batean, en una cantidad regular" A. "Haintsu batean, dans une
certaine mesure" Lh.
haintto.  Dim. de 2 hain.  Eskualduna entzunik jauntzi berritan sartzekoa dugula, haintto bat handiturik,
banuke gogoa sail ttipi bati lotzeko. StPierre 11.
ahintu. v. arindu.
aintxe. v. hantxe.
haintxe, aintxen.  (Forma con suf. -xe, de 1 hain). Tan.  Zure alaba konkistatutzen / len egin det alegiña; /
aintxen da neska polita eta / itxuraz berriz da fiña. Lazkano in Xa EzinB 134. Bejondaiola milla urtetan, aintxen
bai-da juez on ta adoretsu. Berron Kijote 62. Eta gaizki ibilli bearko zuan, aintxen itsutua bait-zegon Don Kijote.
"Según estaba ciego". Ib. 113. Geldirik gelditu zan; aintxe zegon ongi lotua. "Tanto estaba de bien atado". Ib.
223.
aintxika. "Aintxika jostatzea (L), s'amuser au plus courir, à se devancer" H (s.v. aintzina). v. antxintxika.
aintxina. v. antzina.
aintxintxika. v. antxintxika.
haintxo, haintxtto.  Bastante.  Haiek (argin beltzek) dütie goberniaren baiareki erazten haintxtto lege.
ArmUs 1892, 138 (ap. DRA).
aintxu. v. antzo.
aintxume. v. 1 antxume.
aintxuza. "Espita, bitaque de un tonel (V, Darric 132s)" DRA.
aintz. v. ahuntz.
aintza (Zam Voc).  Gloria. "Formé esta palabra de ain, que es una de las formas en que aparece una
importantísima y fecundísima raíz que significa 'alto', 'arriba', 'elevación', y tza, nota abundancial y
determinativa" AG 1913 (no tiene, pues, nada que ver con aintza(kotza)t, etc.).
 Tr. Aparece a principios del siglo XX en la escuela sabiniana, aunque se va extendiendo a autores ajenos a
ésta. En DFrec hay 84 ejs., todos ellos meridionales.
 Eta geuk Bere aintzea ikusi gendun, aintza Jaungoikuaren Semakarrari dagokana, ta Bera eskarrez ta egiz
betia (Io 1, 14). AG 1464 (Ol, Arriand, Ker, IBk, IBe aintza; Lç, He, LE gloria, TB, EvS loria, Dv ospe, Leon
distira, Or argitasuna). Guzia izan dedilla [...] Donosti ederrraren aintzaz ta omenez. Garit Usand 70.
Jesukristok, Jaungoikoa danez, Aitak ainbat aintza edo gloria [...] duala. KIkG 21 (KIkV 32 aintza). Ar zazu,
ene Jaungoikoa, Opari au zure izenaren aintzaz eta gorapenaz, eta gure Eliz Amaren onerako. ArgiDL 63. Zer
bidez billatu dezakegu Jaungoikoaren gorapidea edo aintza? Inza Azalp 134. Jaungoikoaren guraria ta aintza
bete dedin. Pi Imit I 16, 2. Paradisuban egazti onek beti abesten (kantetan) iñardungo dau, ta Bakaldungai
Zorijontsuba aintzaz (glorijaz) beterik bixiko da. Altuna 27. Aintza ta gorapena / Prantzisko Aitari! Jaukol Biozk
104. Aintza Beljika erri gurenai, / abertzale onoi aintza. Enb 135. Betiko aintzaren duin / egingo zaituna. Ib.
113. Salomon bera bere aintza betean ere ez zan orietako bat bezain apaindurik azaldu. Ol Mt 6, 29. Gitxik
dazaben gentzan nabil ameslari, / olan damotsat aintza Urtzin emoiari. Laux BBa 92. Uts geldi nadin, geldi nadi
ilun / Iaunari emanez aintza. Or BM 74. Aintza aundia, glori aundia zuena ontan ongi yokatzen badezute. Ldi IL
141. Ura etorria zenun, Eladeko aintza aipagarri dan Delpiko yolasen ederrez leiatsu. Zait Sof 29. Aintza
irabaztera / eta ez galtzera etorri bai gera. SMitx Aranz 212. Artu, ba, irazti au ta irakurri bijotz-bijotzetik,
zeuben onerako ta Jaungoikuaren aintzarako. Kelmen 5. Opamahain alboan hamar ginen bakarrik / eta ez zen
lorerik, ez kanturik, / ez oihalik, ez osperik, ez aintzarik. Mde Pr 288. Orixe da zugandik / [...] / espero dauan
mende.
aintza. Gand Elorri 38s. Maria beti Birjiñaren aintzarik aundienerako. MAtx Gazt 106. Zu nere aintza, nere
ospearen eragillerik aundiena. Ibiñ Virgil 83. Baiña, une orretan, israeldar guztien aurrean, Batzar-Txabolan,
Jaunaren aintza agertu zan. Ker Num 14, 10. Etorriko bait da Gizonaren Semea aintzatan, bere aingeruekin.
IBk Mt 16, 27. Guda-burruka ontan izango nuan ospe ta aintza. Berron Kijote 201. Ez ote dizue jiteak berak
erakusten desohoragarri dela gizonarentzat ile luzea, emaztearentzat aldiz, aintza dela ile luzea? Bibl 1 Cor 11,
14s.
v. tbn. Eguzk RIEV 1927, 428. BEnb NereA 60. Basarri 65.
 (Como primer miembro de comp.).  Aintza-aparrez Elkano-ontziak / inguratzean lurbira. SMitx Aranz 178.
Amaganako aintza-kantetan / dijoakizu bizia. Ib. 189.
- AINTZA-BIDE. Camino de gloria, vía para alcanzar la gloria.  Ludija dago zeure aintz-bidez betia. "Tus
caminos de gloria". Laux BBa 102. Negargarrizko etsia benetan, gerez ezerez-samarrak izan arren,
maitasunaren indarrez euskerari aintza-bideak urratzen laguntzea amets gendunontzat. Ldi IL 108. Aintza-
bidetzat, ta ez obitzat, / an zegon zai itxasoa! SMitx Antz 90.
- AINTZAZKO. Glorioso; de gloria.  Aintzazko piztuerara eldu gaitezen. KIkG 83. Aintzazko ezkutukiak,
eguasten, zapatu ta domeketarako. KIkV 108. Aintzazko eskutukiak. ArgiDL 112. Aintzezko itz-sakonak.
"Profundas palabras de gloria". Laux BBa 8. Eruan zagidazan aintzezko zerura. "El cielo de mi gloria". Ib. 94.
Eskatzen diot bizkor dezala bere Espirituaz indartsuki zuen barne-gizona, Haren aintzazko aberastasunaren
neurrian. 'Secundum divitias gloriae tuae'. IBk Eph 3, 16 (IBe bere aintzaren aberastasunari dagokionez).
aintza. v. agintza.
aintzadun.  Glorioso.  Beste zuaitzak bezelakoa / ote zera zu, kutuna? / Ez ote zera Euskalerria / aintzadun
euki dezuna? Garbiz "Gernikako zuaitzari" (ap. DRA).
aintzagarri (BeraLzM).  Loable; glorioso. v. goragarri, laudagarri, goresgarri.  Eta baita Astarloa
aintzagarria, gure euskera eztitsuaren edertasunak aztertzen, bizitza gustia igaro ebela ikusirik. GMant LEItz
74s. Kolkorako badarabiltzigu, bai, geren zalantzatxoak; ain aintzagarri ote geran, alegia; baña, kolkoan,
zuurki, gordetzen ditugu. Ldi IL 27. Gizaldiz-gizaldi egindako lerren aintzagarriakin [...] zer ikusia duten
yakinlanak. "Con los hechos heróicos y gloriosos". Y 1933, 6. Ez ote zaizu aintzagarriago iruditzen, Kaisarra
yauretsita bere yarraigo ospetsuarekin ibiltzea, zure morroien [...] erritarrekin maipuru agertu baiño? Goen Y
1934, 184. Yainko-bezelakoen zoria lortu dula entzutea, agitz aintzagarri zaio. Zait Sof 185. Beraz nerekiko zure
ataza baño eskontza aintzagarriagorik ez dut yasoko. Ib. 179. Jainko-begiak Golgota bezin / ez dakus
aintzagarririk. SMitx Aranz 180. Aintzagarri izan bear zaigu bertsolaria. Jaukol Xenpel 19 (ap. DRA). Kirrikirri
ta kilkerrak batzea bere, lan aintzagarria izan oi zan. Erkiag BatB 36. Gure Uztapidek nola dituan / esakera
aintzagarriyak. Lopategi in Uzt Noiz 51.
 (Uso sust., tras gen.).  Emen dituzun, azkenik, Euskal-Egunkari artazko bi-iru idazlan ere, ames yori aren
agerkai ederrik geldi dedin, amesa egi guri biur-garaian aren aintzagarri. Markiegi in Ldi IL 13.
aintzaka.  Glorificando.  Ta artzaiak, esana izan zitzaienez, entzun ta ikusi zutenarengatik Yainkoari
aintzaka ta goraka itzuli ziran. Ol Lc 2, 20 (Ker goratzen eta ospatzen). Eta artzaiñak, iragarri izan yakenez,
ikusi ta entzundakoaz, Jaungoikoari aintzaka ta goraka biurtu ziran. Ker EMeza 43 (ap. DRA).
 (Uso sust.).  Bai zoriontsu zurean / gau t'egun bizi diranak; / aintzaka etengabean / aintzaka ari
zaizkizunak... SMitx OC I 135.
aintzakea (det.).  Falta.  Zoriona, ainbeste puskaz egiña dala, nun ta beti bateren-baten aintzakea (falta)
izaten zaion. Elizdo EEs 1929, 180s.
aintzakizun.  Motivo de gloria.  Izaerak berak ez al darakaskizue gizonari alkekizun zaiola illadatsa aztea,
emakumeari, ordea aintzakizun zaiola orixe, illeak estalkitzat emanak ditu-ta? Ol 1 Cor 11, 14s (Lç gloria, He
ohore, TB loria, Ker goragarri, Bibl aintza).
aintzako (H). 1. (Tomar, tener) por tal.  Zaldijok, ezeren susmo barik, aintzako artu eben lenengotarik,
euretariko bat geiago bailitzan. Otx 121.
2. (Tomar, tener) en consideración.  Gauza bakana zalako gixonak edozetan aginttaritzea euki ta eurak
andrak ezetan aintzako be ez ixatia. Otx 46.
3. "Aintzakoa (Vc), propio, proporcionado" A.
- AINTZAKOENA (det.). De la manera más fiel.  Donibane Gurutzen olertitza bear bezela aditzeko, naiz
aintzakoena aren nortasun aundiak aditzera eman, kantetako olerti-ekarri oni oartu bear zaiola. Gazt MusIx
163.
mende.
aintzakotzat (Lar, Añ, Izt 25v, H, A (s.v. aintzakoa)). v. aintzat.

 Tr. Palabra exclusiva de la tradición occidental, documentada desde principios del s. XIX. El significado de
'(tomar) en consideración', que aparece --coexistiendo con el primitivo-- a partir de Iztueta, termina por ser el
único. En DFrec hay 25 ejs., ninguno de ellos septentrional.
1. (Tener, etc.) por tal, como tal. "(Por) tal me tienes, te tengo, [...] aintzakotzat naukazu, zauzkat" Lar.
"Reputar, tener por tal, aintzat eduki, aintzakotzat" Añ.  Etzuen alaere ezagutu nai izan bere Salbatzalletzat;
eta aintzakotzat ezagutu bearrean [...] gizonik gaiztoena bezala lotu zuen. AA I 420. Ausitzen badu penitenzia
larria, eta aintzakotzat emana, bekatua izango da larria. Ib. 293. Emaztea ez dala zure neskamea, baizik betiko
laguna: eta aintzakotzat iduki bear dezu. Ib. 586. Emakume limuri zikin bat, aintzakotzat Parisen ezagutua
zegoana. AA II 5. Jainkotzat artu zuen arrazoia, eta aintzakotzat onratu zezeen jendeak. Ib. 20. Apartau biar
ditugu bada [...] alkarreganik, geu bizi izateko biar ditugun gauzen gurarijak, ta, ain bagarik igaro
geintekezala, aintzakotzat burutazinoian sartuten jakuzan gauzen gurarijak. fB Ic II 254. Zeña [...] iduki izan
dan San Martin-en jaioterri egiazkotzat, eta gaurko egunean ere aintzakotzat dauka Gipuzkoako Probinziaren
zatirik andienak. Izt C 499. Bada lotsatuten bazara Jesusen jarraitzallatzat agertuten zeure burua, bera bere
lotsatuko da aintzakotzat zu ezagututen. Ur MarIl 57. Ni ez naiz izan gizonak uste duten eta aintzakotzat iduki
nauten bezela aien desonragarri eta eliz-lurrik merezi eztedan bat. Arr GB 75. Itxuen errian da tuertoa alkate /
aintzakotzat errian ni ere naukate. AB AmaE 410. Gauza bearrekoa da Eleizearen nagusitasunak aintzakotat
imini dagiguzala eta irakatsi dagiguzala. Itz Azald 18.
2. (V, G-azp-goi-to, AN-gip). Ref.: A (aintzakoa); Etxba Eib; Elexp Berg; Gte Erd 40. (Con hartu, eduki, etc.).
(Tomar, tener) en consideración, (dar, conceder) importancia. "Aintzakotzat artuko da [inglesez jakitea] (G-goi,
AN-gip)" Gte Erd 40. Cf. ez-aintzakotzat.
 Tr. El vb. con el que aparece con mayor frecuencia ez hartu. Se documenta con e(d)uki en Arrese Beitia,
KIkG, Etxaide (JJ 168) y M. Atxaga (Gazt 43), con eman en Txillardegi (Let 99), y con izan en Zaitegi, N.
Etxaniz (LBB 252) y Berrondo (Kijote 171).
 Euskaldunen izenekoak diradela enzutea aski da zenbait aizebelatsek ostikoperaturik aintzakotzat ez artzeko.
Izt C 218. Iñork aintzakotzat artu bagez, bazterturik txokoan ixil ta geldi badaude ere. Ib. 239. Guziak jende
beenekotik ateratuak, izen gabeko iñor uts ezertan ere aintzakotzat artzen etziranak. Lard 393. [Pobre izatea]
artutzen ez degulako aintzakotzat, eta ez diogulako oni merezi duan begiramentua. Bv AsL 220. Ori da
aintzakotzat / iñor ez artzia, / ez eta projimua / maitatutzia. AzpPr 118. Diego ta bere lagunen deadarrak
aintzakotzat artu barik. Ag AL 26. Jaungoikoa eta bere Eleizea gitxitan euki eta aintzakotzat bere ez artutean.
Itz Azald 209. Lagun arteko irakaspen gaiztoak aditzean, lenbizi, etzituan aintzakotzat artu nai. Ag G 218.
Jaungoikoaren izena aintzakotzat eukitzera. KIkG 51. Nerekin aserretu zan; ez nau aintzakotzat artzen. Lab
EEguna 67. Ezin ditekela euskeraz aintzakotzat artzekorik ezer adirazi. Ldi IL 32. Axanpa ori ez dut
aintzakotzat. Zait Sof 27. Bañan beltzen lagunak izan bear dute ta beltzek barrean aintzakotzaz [sic] ez zituzten
artzen. JAIraz Bizia 35 (v. tbn. 123, 21, 73 aintzakotzaz). Norberak erakusgarri berezirik baldin ba dau, eztau
emakumeak aintzakotzat artu barik utziko. Erkiag Arran 42. Ezin gizona konpreni hormonak aintzakotzat artu
gabe. Txill Let 88. Gurasuak bere esana aintzakotzat artu ebala. SM Zirik 79. Aintzakotzat ere ez dizkitzute
artzen zure naigabe ta pozak. MAtx Gazt 30. Irakurri be irakurri dautsat zeozer. Ezagutu, eta geiago
aintzakotzat artu bear orain. Alzola Atalak 86. Beste irurak etzuten bakarraren erasoa aintzakotat artu. NEtx
LBB 41. Hutsa ahal da, bada, gure artean, inor mamia haintzakotzat hartzen ikustea? MIH 296. Egituraren
ederrez ez genituzke beharbada aintzakotzat hartuko bertso hoek. MEIG III 111.
v. tbn. Zam Man 2. Mok 8. Munita 71. Etxde JJ 268. Berron Kijote 180.
3. "Aintzakotzat nago (V-arr), creo que es verdad" A (s.v. aintzakoa).
- AINTZAKOAGOTZAT. (Tener, etc.) en mayor consideración.  Agintaritza bat aintzakoagotzat dan ginoan,
eskierrago gertatu oi da, eta eskierrago dan ginoan, errezago egiten zaio erritarrei eskubideak oro kentzea. Zait
Plat 18. Guk zuzen eztugula irizten, zuzentasuna aintzakoagotzat eginik, zuzenbagekeria baino. Ib. 137.
aintzakoz.  (Tomar, tener) en consideración.  Amets ederrik egiten dute / ondartzetan dabiltzanak, / ta ez
dituzte aintzakoz artzen / kulpitotako esanak. Basarri 164.
aintzaldu.  Glorificar. v. 1 aintzatu.  Aintzaldu daigun Agate Deuna, / Bijar da, ba, Deun Agate. Kk, canc.
para los coros de Sta. Agueda (ap. DRA). Aintzaldu daigun Josu-Biotza, / aintzaldu Miren Garbia. Enb 108.
Erosle gurea, Yosu biotz-bera / zugan maite, gurtu, ta baita aintzaltzen. Tene Muxika EuskOl 1933, 84.
ahintzale. v. arintzaile.
aintzalgarri.  Glorioso.  Gure edesti aintzalgarriaren orrialde txuri batzuk izpil beltzaz zikindu. P. Urkia
EEs 1928, 17.
mende.
aintzat (V-gip ap. Etxba Eib; Lar, Añ, Izt 25v, H). v. aintzakotzat.
 Tr. Propio de la tradición occidental; al Norte sólo la emplea Mirande. Se documenta en Ochoa de Arin, pero
falta en otros autores del s. XVIII. A partir de principios del s. XIX comienza a emplearse con el significado de
'(tomar) en consideración', que es casi el único desde finales del mismo siglo. En DFrec hay 43 ejs., ninguno de
ellos septentrional.
1. (Tener, etc.) por tal. "Reputar, estimar, tener por algo, aintzat iduki" Lar. "Reputar, tener por tal, aintzar
euki" Añ. "Baltzak aintzat artu eben, ikazgiña zanetik, los negros le tomaron por tal, siendo carbonero" Etxba
Eib. Cf. Dgs-Lar 6: "Suposición, ainza". Harriet (s.v. haina) da el siguiente ej.: "Haintzat nadukazuea? me
tenez-vous pour tel?".  Zer da Kristoren gizona, edo aintzat nor dadukazu? OA 11. Jesu Kristoren pasiñoe ta
eriyotza prediketia zala judegubentzat eskandaluba eta gentilentzat disparatia, aintzat arze ebelako. Zuzaeta 75.
Zaar edo naustubak bere, ez dabee gura iñok aintzat eukitia. JJMg BasEsc 189. Nor bera tonto edo sinplia
danak, beste gustijak aintzat oi daukazala. Ib. 158. Bestiak zeinbat pekatu mortal egin ditubeen, zuk igarri ez
arren, ta aintzat euki ez arren. fB Olg 150. Edadiagaz, ezauberiagaz ta alizatiagaz, ta beste aintzat <aintzaz>
artuta dagozan legen kalte bagarik, emon ezkero ezkontzako berbia, zorra da. fB Ic III 359. Iñoren gatx-baako
biraoak izan arren, bekatu mortala egin izango dozu, zeuk aintzat ustean esan badozuz. Añ EL2 137. Ereje au
aintzat ematera baño len Elizak berarekiñ agertu zuen firmetasuna. Arr May 164. Iainkoa ezagunik ere ez baitu
aintzat goretsi, ez Ari eskerrik eman (Rom 1, 21). Or Aitork 185 (Lç, He, Dv, Bibl Jainko bezala, Ol Yainkotzat,
IBk Jaungoikoari dagokion bezala).
 "Zeintzat aintzat itxi, menospreciar; litm., dejar por cual por tal (V-ger)" A EY III 313.
2. (V, G). Ref.: A (aintzakoa); Etxba Eib. (Tomar, tener) en consideración, (dar) importancia. "Ez dabe aintzat
artu, no le han prestado atención". Etxba Eib. Cf. ez-aintzat.
 Tr. El vb. con el que aparece con mayor frecuencia ez hartu. Se documenta con e(d)uki en Lardizabal,
Iturzaeta (Azald 83), KIkG (53), KIkV (67), ArgiDL (26), Enbeita, B. Enbeita (NereA 70), Orixe (Aitork 217) y
Berrondo, con izan en Zaitegi y Orixe (Aitork 182), y con etsi en Zaitegi.
 Hitz lizunak [...], far eragiteagatik bakarrik esaten dituelako aitzakiarekin aintzat artzen eztitue. Gco II 16.
Bekaturako itz edo begiratze bat, iñor aintzat artze bat, erregalotxo bat asko izan bada zure biotza bere Jaunaz
aztutzeko. AA III 278. Bada alako gurasuak, edo ez daukee arpegirik kontu artuteko biar dan gauzetan, edo
aintzat bere artuten ez ditubee. JJMg BasEsc 13. Oneek enbidijaz ta zeloz murmuretan ta ernegetan dagoz, inok
aintzat artu ez ditubalako. fB Olg 70. Aintzat artuten banozu, zeure adiskidetzat neure buruba ezaututa. fB Ic I
X. Adiskidea, egizak / emen diñokan gauz' orrêk, / eta nik ta beste onêk / eu artuko augu aintzat. Zav Fab RIEV
1907, 535. Kapitulu au luzegia dijoala, eta ez dala ainbesteraño aintzat artzekoa. Izt C 157. Baña kejura oiek
ainzat artu gabe, eskatu zioten arren aiekin joan zedilla. Lard 135s. Artutako mesedeak aintzat etzeuzkana. Ib.
63. Lenago anbat aintzat artzen ez ginduzen gauza guziyak. Otañ 85 (ap. ELok 237). Gerrate-ostean Maroto-n
egiunea aintzat artu ez ebalako. A in Azc PB 5. Eta ez deutsala ezer baliyoko, limosnea emoten dabenari, bulea
aintzat artuten ez badau. Itz Azald 119.
 (s. XX). Eta eztoguz aintzat artu amabigarren mallakuak baño. Kk Ab I 89. Gure izanerak berak eskatzen du,
ba, aintzat artzea ta gauza agurgarritzat gordetzea Gurutze santua. Inza Azalp 16. Jauregiko zaldun eta andera
guztijak aintzat artu eben morroiaren esana. Altuna 74. Zeure burua daukazu aintzat, / eta besterik iñor bez.
Enb 181. Gothako arau ori aintzat artu ezkero, bearrizan geiago daukazan langilleari besteari baño geiago
emon bear izango litzakeo. Eguzk GizAuz 118. --Irurontzako ba da naikoa, / zuk aintzat artzen baduzu. / --
Aintzat artzen dut; eskerrik asko. "Si estimas nuestra oferta". Or Eus 230. Dirudizunez, nik diodan ezer ez duzu
aintzat. Zait Sof 39. Gorrotatzen duna zapustu ta maite duna aintzat etsi. Ib. 110. Irugarren zatia da emen
aintzat artzen deguna. Munita 116. Jende askok, jakintzari askok batez ere, [psikologi-gaindiko gertariak] ez
dituzte aintzat hartu nahi. Mde Pr 319. Kristo Errege maitatzen eban / eta artzen eban aintzat. BEnb NereA 148.
Zuzen-zuzenean joaten ziran lehenbiziko kausa ortaraiño, tartekoak aintzat artu gabe. Vill Jaink 170.
Etxekandra moiñoluzeak ez deutsaz aintzat artzen atxakiok. Erkiag BatB 152. Goldea ezta aintzat ere artzen.
Ibiñ Virgil 80. Aintzat bait-zeukan itz gutxiko zalduna izatea. Berron Kijote 147.
v. tbn. Echta Jos 214. KIkV 67. ArgiDL 69. SM Zirik 7. Gand Elorri 169. Gazt MusIx 166. In Uzt LEG II 320.
 (Precedido de sintagman con suf. -t(z)eko). Como digno de.  [Alejandrok] Omeroren kanta-olerkiak
gordetzeko aintzat autatu zuana [kutxa]. Berron Kijote 80.
 Dakienagandik ikastea baitagokio alakoari, nonbait; eta nik neuk, beintzat, ori aintzat iasango nuke.
'Soportaría como merecido'. Zait Plat 128.
3. "Aintzat nago (V-m), creo que es verdad" A (s.v. aintzakoa).
- AINTZAGOTZAT. (Tener, etc.) más en consideración. v. AINTZATAGO.  Zerau azalduta, nork izan al
luke ixilla aintzagotzat itzen ordez aldatzea? Zait Sof 45. Oien atsekabeak aintzagotzat baititut, nire buruarenak
baño. Ib. 60.
- AINTZATAGO. (Tener, etc.) más en consideración. v. AINTZAGOTZAT.  Adiskideek aintzatago ar
nindezaten. Or Aitork 112. Edozein izkuntza arrotz euskera baiño aintzatago izan dute Euskalerriko
seminarioetan. Ibiñ Virgil 22.
mende.
- AINTZATEAN EGON. "Aintzatean nago, ¡ya lo creo! (V-m)" A Apend.

- AINTZATEKO. "Padre putativo, aita ustekoa, aintzatakoa" Lar y Añ.
- AINTZATENA (det.). "Aintzatena (V-m), el más propio, apto, etc." A.
- AINTZAT EZA (det.). Desconsideración. "Aintzat eza (V-ger), desprecio" A (s.v. aintzakoa).  Ez dago
berbarik, alako gizonak nai emakumiak, Jesus, birjinen Esposo garbijari, egiten deutsan injurija ta aintzat eza,
aitu eragiteko. fB Ic II 70.
aintzatari. "Motejador" Lar.
aintzatsu.  Glorioso; de gloria.  Bere Nekaldi ta Gurutzearen bitartez, biztuera aintzatsura eldu gaitezan.
KIkV 114 (KIkG 83 aintzazko piztuera). Ua dan aberats aintzatsuari dagokio, zuengan barneko gizona Bere
arnasez azkartzea (Eph 3, 16). 'Secundum divitias gloriae tuae'. Or MB 572 (Ker, IBe bere aintzaren
aberastasunari dagokionez, IBk aintzazko aberastasunaren neurrian). Ioberen leinu aintzatsua. Ibiñ Virgil 95.
1 aintzatu.  Glorificar; alabar. v. aintzaldu.  Zeruko aingeru ta santuekin batean [...], zure maitetasun eta
errukia aintzatu, gurtu ta goratu nai ditut. ArgiDL 47. Jaungoikoaren guzialtasuna ta beartsuenganako errukia
aintzatzen dira. Ib. 151. Aintzatu ta goraldurik bere aberri kutuna. Garit Usand 29. Gogoz ta biotzez aintzatu ta
goraltzen zuten bere ixen goxo ta abizen euskel-jatorra. Ib. 47. Zure zoria azkeneraño jarrai zazu. Orrela zeruan
aintzatuagoa izango zera. Alz Ram 134. Emazteki aren poza! Aintzina andere aintzatua izana zirudin. TAg
GaGo 90. Nola ez, bada, guk Zu aintzatu / zertu-ala egintzetan? SMitx Aranz 177. Zure senar on-onaren izena
aintzatua ta goraipatua izango da Euskalerri osoan. Alt LB 112s.
2 aintzatu (Lar  H, Dgs-Lar).  "Motejar, aintzatu" Lar. "Suponer, ainzatu" Dgs-Lar 6. Cf. aintzat.
aintze (Hb ap. Lh, Dv, H, A (que cita HeH)), aintzi (H). 1. "(BN-bard), heure, moment où une chose doit être
faite [...]. Zer aintze da? quelle heure est-il?" Dv. "Aintzez jin (Hb), venir à l'avance" Lh.  Galdegin zaroen
bada zer aintze zen hobekitu zenean. HeH Io 4, 52 (Arriand aintzia (det.); Lç, He, TB, EvS oren, LE, Ol, Ker,
IBk, IBe ordu, Dv muga).
2. (A), aintzi (A). "Límite" A.
aintzi. v. aintze; aintzira.
aintzigar. v. antzigar.
aintzika (L-ain ap. A), aitzika (L-ain ap. A).  "Pantano" A.
aintzin. v. aitzin.
aintzina. v. antzina.
aintzinkalde. v. aitzinalde.
aintzinpide. v. aitzinbide.
aintzintiko. v. ANTXITIKO (s.v. antxiti).
aintzira (G, AN, L, B; SP, Lar (+ -nz-), Aq 920 (-nz-), Añ, Dv, H), aintzire (AN-ulz, B), aintzi (BN-baig),
aintzura (H), antzira (Hb ap. Lh). Ref.: A (aintzira, ainzira, aintzi); Iz Ulz (aintzíre); Izeta BHizt2 (aintzire). 
Lago, laguna; pantano, ciénaga. "Lac, étang" SP. "Balsa", "embalsadero", "estanque", "pantano", "laguna" Lar.
"Empantanarse, quedar empantanado, ainziratu [...], ainziran, zingiran geratu" Ib. "Aguazal" Aq 920. "Lago"
Añ. "Étang, lac", "marais, lieu marécageux" H. 1.º (G, L), lago; 2.º (B), pantano" A. "Lugar pantanoso; laguna"
Iz Ulz. v. intzura, lintzura, zingira, laku, urmael, idoi, UR-AINTZIRA.  Tr. Documentado a partir de
Etcheberri de Ziburu en autores septentrionales y meridionales. La forma aintzi se encuentra en DvHtoy (Lc 5,
1n), Prop y Mirande, y aintzire en Ibiñagabeitia. En DFrec hay 3 ejs. de aintzira.
 Mortu zarraturik ezta, non eztezan idoki, / ez aintzirarik iragan, non eztezan ideki. EZ Man I 43. Aphoz,
sugez, ielez, eta likitskeriaz bethe liteke: lakhuak, aintzirak eta bertze ur geldiak bethetzen diren bezala. Ax 41
(V 25). Eta amilduko da infernura sufre erazekizko ainzira edo osin batera. AA III 476. Lendabizi arkitutako
mende.
Aintzira-en izenak: Caspio, Euxino, Fucino [...]. Izt C 13. Iesus Yenesaretheko aintziraren bazterrean zegoela.
HeH Lc 5, 1 (Ol, Arriand, IBe aintzira; Lç lak, He lakhu, TB ur handi, Dv ur-mael, Brunet itxaso, Or ur-barruti,
Ker zingira). Eta zenbat gaitz ez dira ethortzen phutzu eta aintziretarik! Dv Dial 37s (It, Ur zingira, Ip losko).
Haltzak errekak eta aintzirak ditu lakhet; bertze arbolarik ethorriko ez den lekhu tzarretan heldu da hura. Dv
Lab 322. Jakoben putzuko samaritanak, eta Siloeko aintzirako itsuak. Otag EE 1884a, 310. Antziraren erdiyan
arkitzen zan ugarte, islara. Bv AsL 84. Komentutik beheraxago bazen aintzira edo ur-zipu handi bat, itsasoa
iduri. Arb Bok 198. Non nahi, aintzi edo intha zikhin batzu. Prop 1902, 255. Jainkoaren asarrearen aintzira
aundia. Inza Azalp 116. Kokuak aintzira-ziar ibilten dira. Altuna 23. Txapartegietan moxorro gorriak eta
aintziraetan izainak atzematen ditinagu. Or Mi 11. Horra nun [...] agertzen zaikun ur-eremu handi bat [...].
Intha zonbait? Aintzira bat? JE Ber 91. Miarritzeko aintzira. "Le lac de Biarritz". Barb Leg 71. Aintzirak lur
barnean iz-adarra egiten du. Goen Y 1934, 92. Ta txistu eze orrek, artzain irarrijoi, / aintziran igiko dau kisñien
pinpiña. Laux AB 31. Titikaka aintzirara. Or QA 52. Zuen begi-aintziretan / ezinbertzez gainbetheak / hondatzen
naiz, ithotzen naiz. Mde Po 37. Aintziko urerat / ilhargi-laurden bat erori zen. Ib. 15. Zurrun ta iratzarri aintzira
azpikoez / arnasarik gabe. 'Tan inmóvil y despierto como la entraña del lago'. Gand Elorri 149. Selinuntiko erria
ondatzen zuen izurritea sustraitik kendu omen zuen, bertako aintzira ta zingira legorterazirik. Zait Plat 76.
Enara txiokariak aintzira inguratuz dabiltza. Ibiñ Virgil 77. Kaistre ibarreko aintzire ur-goxoetan. Ib. 77. Lurra
dena arin eta aintzira. "La terre, sablonneuse et marécageuse". Ardoy SFran 162. Nerea, mukuluaren bihotzean,
lan-txilborrean biltzen den aintzira hori da. MEIG IX 140s (en colab. con NEtx).
v. tbn. SMitx Arraun 109. Txill Let 114. Erkiag BatB 111.
 "Islas y bajíos de las orillas del Bidasoa (Darric)" DRA.
- AINTZIRA-BELAR. Hierba de zona pantanosa.  Eguzkiak dizdizatzen ditun gatz-lapatxetan barna, aintzira-
belar eta zumadietan barna. 'Hautes herbes paludéennes'. Or Mi 120.
aintziradi (-nz- AN ap. A  Aq).  Lugar pantanoso. "Albufera, ainziradia" Aq 943.  Aintziradi
bakartsuetan, Camargako ugarte barnean. Or Mi 138. Siñeste gartsuz Rodano-ertza atzematen dugu, ta
ain[t]ziradiz aintziradi goaz, zer gerta. Ib. 132.  "Paludoso, antziradia" Lar.
aintzirar (antz- Lar, Hb ap. Lh).  "Palustre" Lar.
aintzirate. "Marjal" Lar.
aintziratsu (AN, L ap. A; Lar (+ -nz-), Dv).  Pantanoso. "Pantanoso", "lagunoso" Lar. "Marécageux" Dv. 
Bainan xotxetik ethortzen diren zuhamuek ez dezakete bakharrik egin oihan molde bat. Horiek dira lekhu heze
eta aintziratsuen baliatzeko. Dv Lab 326.
aintziratu (Lar (+ -nz-)). 1. "Embalsar", "empantanar, llenar algún paraje de pantanos", "estancar las aguas"
Lar.
2. (-nz- Lar). "Empantanar, meter en un pantano, v.g. coches, caballos, &c." Lar. "Empantanarse, quedar
empantanado" Ib.
aintziratxo. "Balsilla" Lar.
aintzitiko. v. ANTXITIKO (s.v. antxiti).
aintzu. v. antzo.
(h)aintzur. v. aitzur.
aintzura (H).  Apariencia, aspecto.

 Tr. Documentado en textos de Mendiburu, Ubillos y Lizarraga de Elcano, y ya en el s. XX, en Darricarrère e
Iraizoz.
 Arrats oro agertzen ziran gerrako gizonen ainzurako zaldizko zenbait. Mb IArg I 253. Orra, ogiaren ta
ardoaren ainzuran jaten dira komunioz Kristo Jaunaren gorputza ta odola. Ib. 388. Baña konfesio iduriz ta
aintzuraz ez ezik, mamiz ta izatez ere on-zuzena. Ib. 95. Ainzur gordean agertu zen an Jesus biztua. Ib. 283.
Zeruko bidean daudelako ainzuran, infernukoan beti beren buruak arkitzea. Ib. 96. Gure begiak Sakramentuan
ekusten duen guzia da ogi mee, edo hostia zuri baten iduri edo ainzura bat. Ub 201. Kristo pintatzeunte axuritto
baten aintzuran (27). LE-Ir. Infernua dela leze andi bat tinaja inmenso baten aintzurara (308). Ib. Izar andana
hari berari atzeman zioten [...] karriota (firrilarrik gabeko) baten aintzura edo itxura. Darric RIEV 1913, 225.
mende.
 Imagen, figura, símbolo.  Mana Aldareko Sakramentuko ogiaren ainzur-itzala da. Mb IArg I 271. Eginkizun
beraren ainzur batez edo bestez [agertua]. Ib. 389. Salomon Kristo beraren Gloria andi ederraren aintzura, siñu
ta imajina. Ub 42. Lur ugari hura da Jainkoak guri agindurik daukan Zerua [...] adirazten digun adiragarri,
aintzura ta imajina. Ib. 30s. Israeldarrak Jesu-Kristoren aintzura ta imajina zan bildotsa iltzen. Ib. 91. Daike
izan bekatariain eriotzearen aintzura propiagorik? LE-Ir (hablando de la matanza del cerdo). Baña badire
ezkónduen paréja ánitz konfórmeak elkarréki, zeruain aintzurabát iduriarasteunténa étxean bakeain medios. LE
Matr4 531.
 Imagen (representación plástica).  Ekusiko dezu noizbait giz-ainzur edo pintur belaunikatu bat. Mb IArg I
96. Jesusen ainzur edo bulto polit bat. Ib. 106. Bere domiñuz edo medallez, bere estanpez ta beraren zurezko edo
beste gaiezko aintzurez. Mb IArg II 309. S. Franzisko Xabier-en bere gelako itzal, aintzur edo estanp-kuadro
bat. Ib. 312. Ekarri zioten bada denarioa ta Yesusek esan zien: "Noren aintzura (imagen) ta idazkia dauka
orrek?". Ir YKBiz 392.
 Parecido, semejanza.  Ongarri guti ekusten dute aren alorrak eta orren aintzura dute dituzten jorrak. Mb
IArg I 81. Paraiso baten aintzurara. 'A semejanza de un paraíso' (340). LE-Ir.
ainu.  Aino, perteneciente a un pueblo de Japón.  Asiako pigmeoak, samojedoak, korjakoak, ainuak,
eskimalak. Vill Jaink 20.
ainube (V; -ee V-gip; añ- V-oroz-gip, G-azp), ainobe (-ee V-gip), inube (V-ger). Ref.: A (aiñube); A Apend
(añube, inube); Iz UrrAnz (añubia), ArOñ (aiñúbee); Etxba Eib (añubia); Elexp Berg (añube); Gte Erd 87.
1. (Sust.). Lugar sombrío. "Barranco (V-oroz); sitio sombrío (V-gip)" A Apend. "Aiñúbee, aiñubeia, (el) lugar
donde no da el sol" Iz ArOñ. "Añubietan edurrak asko irauntzen dau" Etxba Eib. "Etxia eitteko, añubia baiño
euzki-begixa obe" Elexp Berg. "Añubean bizi dira (V-gip, G-azp)" Gte Erd 87 (junto a laiotzean, ospelean, itzal
aldean, etc., de otras zonas). v. 1 laiotz.  Eguargiz aiñube edo toki laiotzean dagozan gauzaak, illatargitan
bere illun egoten dira. Biotz asko iaio dira beti aiñubean egoteko. A BGuzur 151.
2. "Aiñuba, el tumor negro del maíz" Iz To. v. laino (3).
3. (añ- V; Mg PAbVoc, Izt 112v). Ref.: Garate 2.ª Cont RIEV 1933, 95; Elexp Berg (añube). (Adj.). Sombrío.
"Itzaltsua ta gerizpetsua edo kerizpetsua ta aiñubea batera datoz" A Ezale 1897, 132n. "Mendikute basarrixa,
benetan paraje añubian dago" Elexp Berg.  Gaba eguna baño geiago dau ametan, / ez dau aldendu gura leku
añubetik. AB Olerk 107. Etxe txikia, etxe medarra, mendipe añubean [...], bidearen albora ertenda zegoan. Ag
G 323. Mendiko baso ainubean. Zait Plat 25.
 (Fig.).  Orrela igarotzen zituan egun osoak eguzkitik illuneraiño, ta gauak ostera, maitea berriz agertu oi
zanean, añube, izu, minbera ta lotsakor, bere bazterretik zerura begira. Ag EEs 1917, 212.
- AINUBE-ALDE. Zona sombría.  Etxe edo txabola aren baztarrak bere, bere edukoak ziraan: aiñube aldean,
beti aro txarreko ta ezer-bere gauza etziran iru edo lau lur txatal. Alt EEs 1917, 42.
- GAU-AINUBE-ALDE.  Oriek ego-aldeko izpietatik, aiek Erripak lo datzaten gau-añube aldetik [= 'desde el
Norte']. Zait Sof 141.
ainuda. "Aiñuda (AN-5vill), una hierba medicinal" A.
ainuratu (aiñ- AN ap. A  Aq).  "Aullar, ainuratu (AN)" Aq 307.
ainuria (AN-ulz, Sal; añ- Dv (AN-arce, Sal)), ainurea (aiñ- AN; Aq 307 (AN)), ainura (AN), aiuri (AN; Dv
(AN)). Ref.: A (aiñura, aiuri, aunka); A Apend (aiñuri); Iz Ulz (ayuri).  Aullido. "Hurlement de loup" Dv.
"Aiñuria norbaitek xotuta egiten dixie" A (s.v. aunka). "Aiuri bet, un aullido; otsoaiurie, el aullido de lobo" Iz
Ulz. v. auria.  Altobiskarko errudio senti dra otsoen lotsagarrizko añuriak (Sal). Orreaga 101s (69 (AN-5vill)
aiuri ikaragarriak, 94 (AN-arce) añuriak; Camp ib. 22 e Iza ib. 30 marruak, Dv ib. 29 uhuria, Ip ib. 33 orroak).
- AINURIAZ. "Aiñuriaz (Sal), aullando" A.
ainutsu. v. lainotsu.
ainzina. v. aizina.
ainziti. v. aitzitik.
ainzkora. v. aizkora.
ainzter. v. aiztur.
mende.
hainztur. v. aiztur.
aiña. v. adina; 1-2-3 aina; ahuña.
aiñada. v. añada.
aiñe. v. ahuña.
aiñeketa. v. arineketa.
aiñume. v. ahuña.
1 aio (SP  A, Dv, H (BN)). 1. Esperando. "Aio, quo designatur, qui alium expectat, praestolatur aut observat"
O Not 47. "(SP), action d'attendre" Dv. "Aio dagoena, qui attend ou observe quelqu'un" H. "Le génitif
complément de nom s'emploie: a) avec les postpositions nominatives suivantes: [...] aio et haiduru, dans l'attente
de" Lf Gram 383.  Lasa ari dira biak --estutzeko ba asti--; / Leitzarrak aio (zai) daude noiz baiño noiz autsi.
"Están ya aguardando". Or Eus 148. Zure berri onen aio nagoela, onar itzazu ene agurrik onenak. Mde Pr 198.
2. (AN-gip ap. Bordari). "Aio, espera, deseo" Or Aitork voc. "Aioa, ayua. Ondarribian itz arrunta. Asko
erabillia. Ara nola: Zartzaroko aioa. Ez dut aiorik. Atzoko aioak joan ziran. Ez dut aio bearrik. [...] Aiorik gabe
bizi. [...] Zorren aioa. Hura aioa!" Bordari (comunicación personal).
- AIOAN (SP, H). Esperando. "Ene aioan egon da, il a demeuré à m'attendre" SP. "Aioan egon da, il a été dans
l'attente" H, que cita a O y SP. v. 2 zain II (2).  Aholku-emaille izanik aioan baitzegon urrena aholkuak nori
saldu. Or Aitork 194.
- AIOTAN (AN-gip). "Aioa, ayua. Ondarribian itz arrunta. Asko erabillia. Ara nola: [...] Aiotan jarria. [...] Zure
aiotan ez naiz egongo" Bordari (comunicación personal).
2 aio (Lar). 1. Ayo. "Ayo, aya, es voz Bascongada [...], aioa, aurzaia, seinzaina" Lar.  Aitak orien aziera
onagatik ta estudiorako [...] beren aio, maiordomo, ta maisu sazerdote ejenplar batekin ifiñi zituen [seme biak].
Cb Just 27s. Bere Aioak gau ta egun, amar egunean aren buruko aldetik aldegin etzuen. Ib. 97. Jai egunetan
Palaziora joaten zan, eta Aioari gusto emateagatik, noizean beñ joko onestoren batean dibertitzen zan. Ib. 28.
2. "(R-uzt), padrinos de boda" A.
3 aio (G, L ap. A Morf 731; Lar, Añ (G), Dv, H (V, G)). 1. Arre. "Harre, con que se avivan las bestias, arre,
arri; a los bueyes, aio, aiorra, aida" Lar. "Arre a las bestias, arre, arri (c.); a los bueyes, aida, aio, aiorra (G)"
Añ. "Para arrear al ganado vacuno, [...] aio, aiorra (G, L)" A Morf 731. v. aiorra, 1 aida, 2 arre.
2. "Aiua (V, G), clameur" H. v. aiui, oihu.
aio. v. adio.
aiho (S ap. A y Lh; H (BN, S)).  Deseo. "Désir" H, que cita a Inchauspe. "Aiho gaitz, gaisto, kaitz (S), mauvais
désir, passion mauvaise" Lh. v. desira, deseo  Oraino haur ttipia zelarik piztu zen haren bihotzean
misioneetarako aihoa. Prop 1884, 200. Berthutian aitzinatzeko aihoa. Ip Imit I 18, 6 (Mst desira). Ezi nik eztit
beste aihorik, eztit beste güdiziarik zurekin izatia baizik. Ip Hil 188. Jesusek entzün zütian haren aihoak. Ip Hil
188. Gure aihoak eta hasperenak [...] thaigabe igain ditian zelialat. Ib. 186. Etxe naroak ikusten ditut, / botz
ixilaren egoitzak; / betha litzake arima batek, / han, bere aiho bakhoitzak. Mde Po 79. Bere aio gartsuak gogoa
errerik. Mde HaurB 10. Ihurk badaki aita Jesuitak zuñen jakintsün eta aiho gaixtoen brentsazale paregabekoak
diren. Herr 21-4-1952 (ap. DRA s.v. brentsazale).
aio-aio. "(R), paseo (voc. puer.)" A.
aioplanu. v. aeroplano.
aiori. "(V-ger), natilla" A. Cf. ahi.
aiornatze. "Citación del juez, otsekardea, [...] aiornatzea" Lar.

mende.
aiorra (G, L ap. A Morf 731; Lar, Añ (G), Dv), aiorro (H).  "Harre, con que se avivan [...] los bueyes, aio,
aiorra" Lar. "Arre [...] a los bueyes, aida, aio, aiorra (G)" Añ. "Cri d'excitation à un attelage de boeufs" H. "Para
arrear al ganado vacuno, [...] aio, aiorra (G, L)" A Morf 731. v. 3 aio.
aioska.  Gimiendo.  Ta ikusi zituen Yesusek txistulariak ta yendea zalapartaka, ta guziak negarrez ta aioska.
Ir YKBiz 98.
aiosketan.  Gimiendo.  Bi úrtes ezin jaiki zéla goatzetík; bitárteo kási béti zególa aiosketán. LE Ong 66v.
aiots (AN ap. A; Dv (AN-mer), H).  Gemido. "Cri de douleur" H. Los tres lexicógrafos citan a Lizarraga de
Elcano.  Zer arren kongójak, aiótsak eta negárrak? LE Urt ms.153v. Ai-ótsak aditzén, / Atsánkak sentitzén, /
agonía ikustén. LE Kop 44 (137 ayótsak eta negárrak). Bitarteo tristura, aflikzio, neke-pena, aiots ta plegarien
ertean (232). LE-Ir. Zeru-bidean doan biotzak / diozkan otoitz, burruka-aiotsak, / negar, asmo t'eskariak. Jaukol
Biozk 3. Zuk dakizkitzu Jaun Zuriaren guda-mutillen / birau, irrintzi ta aiotsak. Ib. 59. Maitasun aiotsak besterik
ote dira? "¿Son otra cosa que gemidos y voces del amor?". Aitzol in Laux BBa VIII. Olerkari bikañenak
ezilkortasun aiotsak entzun izan dituzte. "Las voces de la inmortalidad". Ib. XII. Iñork ez dantzuz euren aiots
samindubak. Laux BBa 58. Aiots garratzak / bijotza urratzen dautsoe. Ib. 78. Norena ixan zan aiots sotilla?
Laux AB 21. Negar ta aiots aundia; / Rakel negarrez ari da bere aurrengatik. Ir YKBiz 31. Ortan beude gure
gizonaren aiotsak eta naigabeak. FIr 133. Bere baitan "il dute ene lagun doakabea", baño etzuen oiu edo aiotsik
entzun. Ib. 146. Neskameren baten aiotsak entzun-iduri zazkit, seme. Zait Sof 15. Usoa! --Jarraitu zun
etxekoandreak aiots artean--, Zeruko aingeruak ekarritako emakumetan onena! Etxde AlosT 45. Ango ojuak,
deadarrak, karraxiak eta aiotsak! Ib. 43. Bizitzaren kaxkarrak sorrarazi dituen erostak, eresiak eta aiotsak. Vill
Jaink 118.
- AIOTS EGIN. Gemir.  Erostariak edo adiazaleak, illaren aurrean negar ta aiots egitera [yoaten ziran]. Ir
YKBiz 98n.
aiotu (Lar, Añ (G)).  Arrear. "Harrear" Lar.
aiotu. v. adiutu.
aihotz (V, G, L, BN, S; SP (aiotz), Lar (+ aioz), Añ (+ aioz), Lecl, VocBN, Gèze, Dgs-Lar 5, H), haiotz (Dv, H),
agotz (A, que cita a Añ), aietz (B), ariotz (V-ple), airotz (V-gip), aizotz (V-gip). Ref.: A (aiotz, aihotz, ariotz); Iz
To (ayotza), UrrAnz (airótza); EAEL 138; Elexp Berg (aizotz); Izeta BHizt2 (aietz).
 Podadera; machete. "Serpe emmanchée en un long bâton. Aiotza zorrotztua (Ax), serpe bien aiguisée" SP.
"Podadera", "podón", "cuchillón", "cuchilla" Lar y Añ. "Xifero, el cuchillo de matar reses", "hocino" Lar. "Une
faux" Lecl. "Longue hache servant à couper des haies, des branches, même des ronces" VocBN. "Serpe" Gèze.
"Serpe à long manche pour couper les épines et taller les haies" Dv. "1. serpe à lame large et courte, long-
emmanchée, pour émonder haies, arbres. Sorte de volant. [...] 2. serpe à lame large et courte, et à courte manche,
à l'usage des vignerons. [...] 3. coutelas [...]. 4. couperet de cuisine, de boucher" H. "Hoz para cortar leña, aiotza,
maketsa" Dgs-Lar 5. "Sapar gaiztoari aihotz gaiztoa, a mala zarza mala podadera" A. "Aiotz (Vc, G-goi),
machete" Ib. "Agotz, [...] espada (Añ)" Ib. "Aiotsa: larrak ebakitzeko segaren antzeko "kutxillo" aundia" Ayerb
EEs 1914, 175. "La especie de hoz con mango largo de madera para cortar zarzas, etc." Iz To y UrrAnz. "Especie
de hoz con mango largo que se utiliza como machete. Goazen aizotza artu ta arantzak ebaitera" Elexp Berg.
"Machete para desbrozar zarzales. Aietzakin garbitu dugu sasie" Izeta BHizt2. Cf. VocNav: "Aiyorch,
herramienta para cortar ramas delgadas (Sal)" v. belagoi, bedoi, 1 puda, matxite.
 Tr. Documentado tanto al Norte como al Sur. (H)ai(h)otz es la forma gral. En cuanto a la aspiración, al Norte
hay haiotz en Axular, Goyhetche e Hiribarren, aihotz en ChantP y Lafitte y aiotz en Oihenart y HerVal. Al Sur
se documenta además aietz en un ej. de Etxaide.
 Heriotzearen sega, onen eta gaixtoen arrontatzeko, haiotza zorrotztua eta prestatua dagoela. Ax 572 (V 367).
Sapar zaillari aiotz zorrotza. "Serpe". O Pr 405. Aijotza. Mg PAb 148 (en una lista de aperos de labranza; cf.
ASJU 1978-79, 215 <aijotia>). Judit andra alargunak Holofernesi burua ebagi eutsan aiotz zorrotza. Añ MisE
122 (en CS 178 agotz). Ifini eban pozik bere burua Tirano borreruaren aiotz azpian. Ib. 158. Aiotza. Izt C 232
(en una lista de aperos de labranza). Eta harturik haiotza, / Trenkatzen dio gorphutza. Gy 162. Kapitan biri
agindu zien [...] prestatu zitzatela irurogeita amar [soldadu] zaldizko berreun aiotzekin (Act 23, 23). Lard 524s
(Dv eta berrehun lantzadun). [Beharko zituzten] bideak ere ideki haiotz edo phudarik gabe. Hb Egia 11. Haritx
gazte bat nik aihotzaz / trenkatürik / üdüri zait ene bihotza / kolpatürik. ChantP 230. Eta euren nausi gaztelar
batek / Jaurtigi eutsun aiotzak / Zergaitik zuri eutsuzan bada / Besangok itxi billoixak. AB AmaE 74. Askok ez
zuten harmatzat, burdin sarde, aihotz, gerren edo lantza herdoildurik baizik. Elsb Fram 118. Aiotz bat
begiberritu HerVal 157. Esan Amari, birrindu dogu / Zure areio arrotza, / Kendurik berai eskuetatik / Zu ilteko
mende.
eukan aiotza; / Aiotz berberaz emon dautsagu / Zeuri opautzun eiotza. Enb 133. Gastedijaren bijotza / Euzko-
abertzale utza. / Onen aurrian zetarako da / Etsaien aiotza? Ib. 172. Sabinek ikurriña, Mikelek aiotza, / Iñakik
edestija, Mirenek bijotza / Erakutsi eutsezan gure zorkijari. Ib. 52. Esan orduko, ontzigizonak, iskillu, aiotz,
aizkora, ta Proventzatar gizajoak eskuan gapirioa. Or Mi 9. Auxe da Simonek Ama maite orri / Iragarri eutson
samin-aiotza. GMant in Onaind MEOE 655. Eman ditzagun mundu huntako aizkora guziak, burdin ala alzeiru,
aihotz, belhagoi ala puda. Lf Murtuts 22. Aienak aiotzez ebakiko ditu. Ol Is 18, 5 (Dv pudak ebakiren ditu
aihenak). [Ontzia] ura autsiz bezala zijoan, aietz (machete) batekin joka ari bailitzan. Etxde Itxas 248.
- AIHOTZ-KOLPE. Golpe de hacha, hachazo.  Eta harturik haiotza, / Trenkatzen dio gorphutza. / Eta haiotz-
kolpe bertze bat emanik, / Hirur egiten tu suge batetarik. "Il vous prend sa cognée, il vous tranche la bête; / Il
fait trois serpents de deux coups". Gy 162.
- AIHOTZ-UKALDI. "Aihozkhaldu (S), coup de serpe" Lh.
aihotzada. "Xiferada, aiozada" Lar.
aihoztu. "Aiotztu, podar, hacer la poda" Aizk, que cita a Larramendi, pero lo único que hay en Lar es "podadera,
[...] aiotza".
aipabia (det.).  "Dilema, argumento cornuto" Lar.
aipabide. 1. Renombre.  Alaere beste lan batengatik aipabide aundiagoa duela [...] iduri zait. Or EEs 1927,
208.
2. Modo de nombrar.  Au da nere izena bein betiko; au nere aipabidea menderen mendetan. Ol Ex 3, 15
(Ker izen ori emongo daustazue; BiblE hala deituko naute).
aipadura (-ph- L ap. Lh).  Mención. v. aipamen.
aipaera (G, AN, -ph- L, BN, S ap. A; Lar).  Mención.
aipagarri. 1. (Lo) que puede ser mencionado.  Ikhusirik [...] Gure nazioa dela kopla maite duena. //
Hartarakotz iakiara diat bersuz <versus> ezarri / lasterrago ikhas eta maizago aipha garri. EZ Man I 4.
2. (G, AN, -ph- L, BN, S ap. A; Dv). Digno de ser mencionado. "Qui mérite d'être rappelé, mentionné, digne
de mémoire, mémorable" Dv. v. aitagarri.
 Tr. Documentado al Norte desde finales del s. XIX y al Sur desde principios del XX, en autores de léxico
cuidado. En DFrec hay 50 ejs., ninguno de ellos vizcaíno.
 Deus etzitzaukun gerthatu aiphagarri denik. Prop 1880b, 178. Emaiten derauzku [...] xehetasun batzu
aiphagarri direnak. Prop 1881, 69. Khurutzeak, medailak, arrosarioak ziren heien begietan dohain guziz
baliosak, eta luzaz heien artean aiphagarri egin behar gituztenak. Prop 1885, 123. Birjina orotan gainti
aiphagarria. Ip Hil 254. Hunen aintzineko iguzki-histuretan aipagarrienak baditu berrogoi zenbait urte
iraganik. HU Zez 96. Abokatak tribunalaren aitzinean erran dituenak aipagarri dire. Ib. 134.
 (s. XX). Hartakotz zaut bada eder bezain aiphagarri, [...] errientsa batzuek hartua duten xedea. JE Bur 69. Ez
da Baigorritik Maulerat, aiphagarri bilkurarik izan Eskual-Herrian Oxalde bertsularia gabe. Ox 201. Beste
gertaera aipagarri gabe, bakoitza bere kabira joan ginan. A Ardi 113. Frantzesez, Victor Hugo-ren itz eder
oriek musikatuz, Faure-k Crucifix eman zion eresiari izena; nik, aipagarri ezpada ere, Artzain ona. Ib. 111.
Eskualerriko hiri guzien artean aipagarriena da Iruña. JE Ber 27. Soailuak aldiz, ez aldareak ere, ez dute
aipagarririk deus. Ib. 61. Euskalerrian den libururik aipagarrienetakoa idaztankeraz. Or EEs 1927, 208. Illaren
egin aipagarriak / bertsuz baitziran ematen. "Las alabanzas de la persona fallecida". Or Eus 411. Ezur-
langintzako tresnetan aipagarriak dira ezten-pitzatuak, [...]. JMB ELG 30. Ura etorria zenun, Eladeko aintza
aipagarri dan Delpiko yolasen ederrez leiatsu. Zait Sof 29. Egiñen aipagarrienak egitearren. Ib. 180. Goidelen
epopeiarik aipatuena eta aipagarriena. Mde Pr 233. Egun artan berandutxo zijoan Izar, sulla buruan besteen
artean aipagarri. [...] Ontziak betetzera zijoazen gazteak, an oi-zuten solas-toki aukerakoa. NEtx Antz 152.
Aundinaiak ere agintza ta aipua besterik zer nai du? Eta Zu izan, guzien artean, betiko agintzadun eta aipagarri.
Or Aitork 47. Ardo egunak ezpaitziran urte guzian dozena erdi bat baiño geiago, jai aipagarriren bat ospatuz
edo. Etxde JJ 187. Ele-sari bikaiñak, esanaldi aipagarri ta biribillak. Erkiag Arran 117. Ertzañen lana
aipagarria zen eta gauzak ongi zoazin. Izeta DirG 83. Aotan aipagarri / izaterik ez dio ardura. "Si la fama canta
con voz su nombre pregonera". Gazt MusIx 75. Pitagora berebat aipagarri agertzen zaigu aren irakasle zarren
artean. Zait Plat 51. Bildu ditu (Fausto Coppik) eskuzarta, ohore eta ospe aiphagarriak. Herr 31-3-1960 (ap.
DRA). Aipagarriak dira gure Joxe Migel Barandiaranek oiei buruz azaldu dituan argitasunak. Vill Jaink 21.
Urratsik aundiena, ontan, Anaxagoras filosofuak egin zuen. [...] Gero Sokrates dugu aipagarri. Ib. 41. Oro ezin
aipa, aipa ditzagun nahas-mahas, gutarik hurbilagoetan, aipagarrienak. "Les plus dignes d'être connus". Ardoy
mende.
SFran 15. Kondaira zaharretan zoin aipagarria, / Roland hiltzen hauteman zinuen herria! Xa Odol 109. 18
atalburua. Santxo Panzak [...] izandako argudioak, eta beste zenbait burrukaizun benetan aipagarriak. Berron
Kijote 193. Hizkuntzaren aldetik ere biziro aipagarria da liburua. MEIG III 72. Berak beti, eragozpen nabaririk
gabe, hitz-lauz ihardun zuenez gero, beste mintzaera zailago eta aipagarriago iruditu bide zitzaion. MEIG IX
42.
 Iruñako Obispo Aipagarri zan Mendozatar Jose Anai Jaunak. Inza Azalp 6. Bi emaztekiek liluraturik zeuden
Franzisek ekarritako gauzekin. Biek ere muinkatu zuten pozaren pozez berendako zen gizon aipagarria. Izeta
DirG 112s.
 (Uso adv.).  Zure izena ta siñestea oituretan aipagarri baitzeramatzin. Or Aitork 238.
3. "Traitable, aipa-errex, aipagarri" T-L.
aipakizun. 1. "Aiphakizun, (chose) dont on peut parler" Dv.

2. Mención, referencia. v. aipamen.  Joanak-joan esanda, geiagoko aipakizunik egin gabe ahaztutzat jotzen
zuten [asarrea]. Etxde JJ 26. Beraz, etxean iñork aipakizunik ez egiñarren eta berak galdetzen ez ausartuarren,
zerbaitek esaten zien barruan aitaren jokabidea okerra zala. Ib. 215. Zer esan nai duzu? Galdetu zion Xalbatek
lotsatu-xamar bere auziaren aipakizuna egingo ote zun bildurrez. Ib. 252.
aipako.  Mención. v. aipamen.  Hori geroxago ikusiko dugu... Aipako bat eman dezagun orai Gillermaren
delako Testamentari. "Disons un mot maintenant du". Ardoy SFran 39.
aipakunde.  Mención. "En Baztán se dice aifakunde. Aifakundean otsoa, al mentar al lobo" LE-Fag. v.
aipamen.  Aipakunde gaixtoa da aipatzea iras deabrua. LE-Fag. Alarik ere, sariketaz ate, oien lanak aurkeztu
ditezke, ta are epai-maiaren aipakunde oberena yaso, bear bada, baña ez saria. Ldi IL 98.
aipaldi (G, AN, L, BN, S; Dv). Ref.: A; Lh (aiphaldi).  "Mention" Dv. "Mención, acto de mencionar" A. v.
aipamen.  Lübürüsko huntan Haritchabalet zenaren gainen ekarten dügün aipaldiak behar zükian agertü gure
nahiala, diala urte parrasta bat. Const 13. Aurten ere Lasako herriak merexi du aiphaldi bat, ezen duela zonbeit
egun S. P. C. M. deitu etsaminan Bordelen on hartia izan da herritar gazte bat. Herr 6-7-1961 (ap. DRA). Berri
bat entzun dugu, ahotik beharrira dabilana egun hotan. Larre horietaz. Baitakarkete zonbait aipaldi eta
ahopaldi. Herr 14-6-1962 (ap. DRA). En DFrec hay 3 ejs. más, todos septentrionales.
aipale. "Proponedor" Lar. v. aipari, aipatzaile.
aipamen (G, AN; H; -ph- L, BN, S; Urt II 181, Izt 72r, Dv, H), aifamen (B). Ref.: A (aipamen, aifamen); Lh
(aiphamen); Gte Erd 220. 1. Mención. "Otsoa aipamenin aldamenin (AN-5vill)" Gte Erd 220. AxN explica
aieruari (265) por aipamenari. v. aitamen, aipu, aipaldi.
 Tr. Documentado al Norte desde Leiçarraga (entre los más orientales sólo en Tartas y Constantin). Al Sur se
encuentra en Iztueta, en textos de los Juegos Florales (en la acepción larramendiana de 'proposición') y en
autores modernos. En DFrec hay 55 ejs. de aipamen, todos ellos meridionales.
 Iainkoaren izenaz Skripturák aditzen du, haren izen eta aiphamen gizonén artean zelebratzen dena. Lç Ins E
5r. Harri adi pena haukin aiphamena aditzen / Baldin hire baithan bada sentimendu aurkhitzen. EZ Man I 115.
Artifizio hautzaz da [Antekristoa] handi errendaturen / Ipharretik Hegoara non baita famaturen. // Aiphamenik
hartzaz baizen eztaiteke lurrean. Ib. 68. Ifernua deitzen dugu Iaunaren gaztigua / Falten punizionetan zuzen
ordenatua. / Lekhuaren izenetik hartzen du aiphamena [= 'denominación'?] / Damnatuek non baitute sofrituren
zor-pena. Ib. 91. Khen ezazu gure ganik [...] Giristino lagunaren kontrako aiphamen guzia. Harb 60. Baiña
zertako sartzen naiz ni [...] zure laudorioen aiphamenean? Berak dira bere buruz asko gora mintzo. Ax 9 (V 5).
Ezpaitzen bekhaturik, eta ez bekhaturen aierurik, omenik eta ez aiphamenik ere. Ib. 22 (V 12). Aiphamen
guztietako, Iainkoa bera, Errege guztien Erregea eta Iaun guztien Iauna, lekhuko deitzen duzunean. Ib. 263 (V
175). Etzekiola espos berriari, berehala lehenbiziko gutiziamenduan edo aiphamenean bere esposa eman, nekez
izana hobeki estima zezan. Ib. 553 (V 354). Haren aipamenak berak ene luma ene eskuan ikharatzen baitu. Tt
Onsa 142. Oraino bertze-alde banituke hainitz autor arrotz ene aiphamen hunen fagoretan deitzeko. ES 109.
Zeren hekien aiphamena bera gure ohoratzeko eta alegeratzeko aski baita. Ib. 116. Paris-xume aiphamenaz
osoki hanpatuak [donibandarrak], / Eskaldunaren izenaz hurren ahalkatuak (1765). RIEV 1923, 154. Izen
zeinaren aiphamenak berak galdetzen baidu errespekturik handiena! Lg II 10.
 (ss. XIX-XX). Herioaren izenak / Lazten tu gehienak / Eta haren aipamenak / Lotsatzen gaixtaginak. Monho
100. Meditazionearen izen xoilak eta aiphamenak asko jende xinple harritzen eta izitzen ditu. Dh 93. Gorphutzen
hil ondoko aiphamen horiek / Latzturikan aditzen tutzue guziek. CantIzp (ed. 1829), 42 (ap. DRA). Izen sakratu
haren aiphamenera guziak belhaunikatuko dire. MarIl 79. [Pilota] partida handi baten aiphamena aski, / yende
oro biltzeko baterat arinki. Hb Esk 213. Lehengo pilotari / handien izenak / Ezpantutan gintuzke / erran behar
mende.
denak, / Oraiko gizon gazte / deus zainik dutenak / Oro ernaraz detzan / heien aiphamenak. Zby RIEV 1908, 90.
Lehengo gudu, gerla eta kalapita izigarrien aipamena oraino beharrietan eta gogoan dakartenek. HU Aurp 87.
Bainan nork amestuko zuen Otxalde hori aipamen ederrenaz ohoratuko zuela guarden aintzindari lehenak? Ox
200. Aipamen llabur bat Haritchabalet jaun apezaren gainen. Const 13. Haien bertsoak aipamen bat merezi
dute. Mde Pr 235. Ezta aitatzen Bonaparteren lankidien artean Udabe abadea. Nik eztot beintzat ikusi iñun
aipamen ori. Alzola Atalak 136. Gau guzia amets nahasitan iragana du. Poliza eta Antton. Antton eta poliza, ez
zuen bertze aiphamenik. Larz Senper 112 (Vill besterik ez zuen aipatzen). Belarriak erne eukirik, esan-eginen
aipamen zeatzena idatzi bide zuen. Zait Plat 104. U jaunak dotore baino dotoreagotzat edukiko ditu zehar-esan
eta aipamen izkutu horiek, baina munduan barrena egiten den kritikak aspaldi utzi zion ikusi-makusika
ibiltzeari. MIH 206. Aurkituko duzue zati bat ez hitzez hitz, baina bai elkarren antz handia dutelarik, Axularren
liburutik hartua, aipamen bat, alegia, barrengo harraz ari dela. MEIG IV 64.
v. tbn. Lek SClar 121. Ibiñ Virgil 23.
 Comentario.  Etzaudezila hargatik banaloria zinetan mesprezatu gabe: ezen bide hartaz obligatua izanen
zara, guzien aiphamenaz ere, haren kontra haritzera. SP Phil 457 (He 462 yenden aiphamena bera gatik ere).
 Nombre.  Salbatzaillea igantzen mendi baterat [...]. Orduan egin zuen prediku handi hura, mendiko
predikuaren aiphamena dakharkeiena. Lg II 145.
 (En la expr. norbaiti aipamen lotsagabea egin 'difamar').  Horrek gogortu zuen Susana berthutosa egin
zioten aiphamen lotsa gabearen kontra. Dh 204.
 (Ht VocGr 410, Lar). "Proposition" Ht VocGr. "Proposición, aipua, aipamena" Lar.  Hanbat adiskide lohi
[...], batzu bertzeak gatik, bere bekhaturako aiphamen gaxtoa gatik, eta batak bertzearendako flakeza eta
jautsapen kruela gatik damnaturik, elkharrekin ifernuan kausiko direnak. Dh 162s. Artu zuen, bada, poz
aundiarekin Sanchoren aipamena. "La proposición de D. Sancho". Otag EE 1881b, 62. Guzien erdian geratu
zanean, ostera batzarrean jarri, eta etsaiaren aipamenaz [= 'proposición'] itzegin zan. Arr EE 1882c, 553.
2. (SP, H). Nombre, fama. "Aiphamea, aiphamena, bruit, renommée" SP. "Aiphamen ona du, il a bonne
renommée" Ib. "Poziña behingo, aiphamena betiko, si das un buen bocado de una vez, ganarás fama para
siempre (Lander)" DRA. v. ospe, omen, fama.
 Tr. Documentado desde Pouvreau en autores septentrionales no suletinos.
 Eta eztakizula sekulan burura ethor iakinsun zarelako aiphamenaren nahia. SP Imit I 5, 2 (Mst jakitus baten
fama). Nola begiratu behar den aiphamen ona humiltasunari garraizkolarik. SP Phil 220 (He 222 omen ona edo
fama ona). Aiphamen onaren galtzeko beldurtasun handiegia. Ib. 224 (He 225 fama onaren). Erraz da bertzeren
herioaren ez desiratzea, baina gaitz da hari gaitzik ez desiratzea; erraz da hari aiphamen gaixtorik ez emaitea,
baina gaitz da haren ez mesprezatzea. SP Phil 453 (He 458 omen gaxtorik ez ematea). Bere balioa eta
aiphamena handitu, berretu eta alxatu nahi dutenean. Ib. 199 (He 201 aiphamena). Zuek ordea, O emazteak [...]
begirazazue ieloskorki zuen loria eta eztezazuela lizunkeriarik bat ere utz zuen aiphameneko xuritasunaren
goibeltzera. Ib. 398. Baldin bethiereko aiphamenaren itxura, edo figura nahi baduzue pintatu, har zatzue
eskoletako koloreak, tintak, eta pintzela. ES 188.
 (ss. XIX-XX). Zure kalitate maitagarrien aiphamenak erakhar litzazke justuak geroago eta gehiago zure
benedikatzera eta laudatzera. MarIl XXI. Mirikuak badire aiphamen dutenak, / mihiz bezala kaskoz ungi
berreginak. Hb Esk 109. Uhaldeko seme zen Duhalde handia, / Sinan arima ketan kharrak ibilia. / Aiphamena
utzi du mendi orotako; / Haren dohainak horrek ez sobra beztiko. Ib. 98. Franklin deitzen zen aiphamen
handitako Amerikano batek. Dv Lab 194. Sazumako buruzagiak, aita handiaren aiphamena entzunik, baimena
eman zion haren peko ziren herri guzietan fedearen predikatzeko. Laph 215s. Jakintsun bilhakatuz,
jakintsunaren aiphamena kharreatuz, ez othe niteke salba? Ib. 129. Ez gare beraz harritu behar, [...] jaun handi
batzu heldu badira ere [...] Eskuararen aiphamena aditurik, gure herriaren ikhustera bere begiz. Arb Igand 32.
Eskualherriaren ethorkizunaz eta Eskuararen aiphamenaz den gutieneko axolarik duten guzieri. Ib. 31. Xinako
mahatsaz bertzerik ekarri baitu ordean handik Dabid apezak, Frantziako jakintsunen artean aipamen handia
irabazi dionik. HU Aurp 97 (75 jaun aipamen handikoa). Badakikezue bederen engoitik haren izena; ba eta
zerbait gehiago ere haren aipamenaz. Ib. 80. Badakit herri bat, aipamenez aberatsa, izaitez ere aspaldian
aberats behar litakena. HU Zez 68. Zonbat gizon argitu / gorderik daudenak, / ez ditu lilluratzen / hanbat
aipamenak. Etcham 129.
 Gizurenen aipamenak eta zure aitaren egiñak irakur al ditzakezunean. 'At simul heroum laudes et facta
parentis'. Ibiñ Virgil 43. Bere bizi-aldia bear bezin luze nai luke gizuren andi onen aipamenak eta egiñak
abesteko. Ib. 42.
- AIPAMEN EGIN. Hacer mención de, mencionar. "Honorificentissime aliquem appellare, ohore haundirekiñ
nihor aiphatzea, nihortaz aiphamen, mentzione egitea" Urt II 181.  Egin diozokoon nitaz aiphamen Faraoni.
Urt Gen 40, 14 (Ker aitatu egiozu Faraoni nire izena). Arritzekoa da txit, beraren [Zarauzko Fueroaren]
aipamenik iñork ez egitea. Izt C 207. Aitzinekoen eginbide ohorezkoez zenbait istorio eta aiphamenen egitea
deitzen da bizien liburua. ES 116. Aiphamen egin duzu zaldi-babaz; zer da hura? Dv Lab 90.
 (Con aipamen, det.).  Neskameak Isabelaren telefon-deiaren aipamena egin zuenean. Mde HaurB 12.
- OHOREZKO AIPAMEN. a) Buena fama.  Zeren ohorezko aiphamenak geiago balio du banaloriazko
mende.
kontentamendu guziek baino. SP Phil 226 (He 227 aiphamen onak; v. tbn. en contexto similar Dh 196 aiphamen
ona).
b) (Usos prop. y fig.). Mención de honor.  Guziak baino sorginagoa izan zen Oxalde. Dirua harek hatzeman
eta jabeari harek itzuli. Eta horra nola zuen Oxaldek ohorezko aipamena irabazi. Ox 200. Etxaidez kanpora ere
izan ditugu lan asmatuak: hala ohorezko aipamena irabazi duen Loidirena. MEIG II 50.
aipamendu (Arch VocFab), aipamentu (-phamentü Arch ap. DRA), aifamendu (VocB). 1. Mención.
"Aiphamendia, le propos, le discours" Arch VocFab. "Mención, fama (Arch)" DRA.  Bakoitxak Jaun
zaharrenaren / Aiphamendua du laidatzen. "Chacun fut de l'avis de Monsieur le doyen". Arch Fab 97. Behar da
aiphamendu bat hasi? / Khortea erakustlez da bethatzen. / Gauza behar deia egin? Nihor ezta edireiten. "Ne
faut-il que délibérer?". Ib. 97.
2. "Aiphamentü, [...] fama (Arch)" DRA.
aiparazi, aipa arazi (-ph- Darric ap. DRA), aipa erazi.  Hacer nombrar, hacer mencionar.  Berze populu
guzien artean haien balentiaz aipha eta lauda eraziteko. Lç Adv ** 3v. Ez gintazke naski orduan beti airean
bezala, nondik gure burua agertuko eta aipharaziko dugun! Dih MarH 411 (ap. DRA). Eta zaude erne erri
onengana, Zure izena aiparazi baitiote (Dan 9, 18). Or MB 578. Khrouxtxev-ek aski aiparazi du bere burua
New-Yorken han egona den denboran. Herr 20-10-1960 (ap. DRA).
aipari (G, AN, -ph- L, BN, S ap. A; Lar).  "Proponedor" Lar. "Citador, mencionador" A. v. aipale.
aipatu (G, AN, L, BN, S; Ht VocGr 410, Lar, Añ (AN), Izt 79v, H; -ph- SP, Urt, VocBN, Gèze, Dv, H), aifatu
(B; VocB). Ref.: A (aipatu, aifatu); Lrq (aipha); Gte Erd 205 y 297.
 Tr. En la tradición septentrional es de uso general desde Dechepare; en la alto-navarra lo emplean Mendiburu,
Lizarraga de Elcano y, ya en el s. XX, Inza (Azalp 6), F. Irigaray (193), Iraizoz, Izeta y A. Irigaray (in Izeta DirG
12; tbn. en Orixe). Tbn. se encuentra en el roncalés Mendigacha. En la literatura guipuzcoana el primer
testimonio es del s. XIX, aunque entonces sólo se documenta en Iztueta, Arrue, Arana (SIgn 202), Urruzuno (Urz
26) y en EE (1882a, 130), y ya en el s. XX alcanza una mayor difusión en las dos primeras acepciones. Entre los
vizcaínos sólo hay testimonios del s. XX: Kirikiño (un único ej. Ab I 110), Erkiaga y Alzola (Atalak 125). Para el
part. de futuro, además del más gral. aipatuko, se documenta aipaturen en Leiçarraga (3 Io 10), Etcheberri de
Ziburu e Hiribarren (Esk 37). En DFrec hay 699 ejs. de aipatu.
1. Mencionar, mentar. "Norbaiten aiphatzea, parler de quelqu'un" SP. "Aiphatzen zaitu, il parle de vous.
Aiphatzen zara, on parle de vous" Ib. "Proposer" Ht VocGr 410. "Mentar" Lar. "Chistar", "mencionar" Lar y Añ.
"Nombrar, hacer mención" Añ. "Mentionner" VocBN. "Annoncer, mentionner" Gèze. "Mentionner, souvent
employé avec le sens de parler de. Ez aipha othoi, ne m'en parlez pas, je vous prie [...]. Erran behar dut, aiphatu
gabe aintzinean egin ditutzun gaizkiak, oraiko hau ezin-barkhatuzkoa dela, je dois dire, sans parler des
méchancetés que vous avez commises, [...]. Aiphaturikako, qui a été mentionné, dont il a été question.
Aiphaturikako eliza (Jubilau 1826, 12)" Dv. "Aiphatzeko, qui est à mentionner. Ez da hori aiphatzeko, cela ne
doit pas être mentionné" Ib. "Mentar" VocB. "Usu aipatzen dute berri ori (BN-arb), egunetik egunera zabaltzen
ai dira (AN-gip)" Gte Erd 205. "Nun aipa, ala gerta (BN-arb)" Ib. 220. v. aitatu.
 Digne ezpaniz aipatzera zure izen sainduia. E 73. Eta ezta deus aipha gaixtoéz, zeren hek Iaunaren Resumán
ikhustekorik ezpaitute. Lç Ins C 8v. Iainko bat baizen ez izan eta, zergatik hirur aiphatzen dituk, Aita, Semea eta
Spiritu Saindua? Ib. C 1r. Zure berthute handiak, Andreá, eta prinzipalki nik orain aiphatu ditudanak. Lç Dedic
* 6r. Bi lurpeko lezez gare hunenberzez mintzatu / Arrazoñ da berze biez dugun zerbait aiphatu. EZ Man I 126.
Eztezakela haragi ian aiphatu mugetan / Ez hain guti Orzirale eta Larunbatetan. Ib. 32. Zure Karitateari diot
ihardetsiren / Eta izatu dohaiñak sekulan aiphaturen. Ib. 40. Miñik ezta aiphaturen, gose ez egarririk, [...] Ezen
sendo izanen da hara doan presuna. Ib. 134. Zure karitateari diot ihardetsiren / eta izatu dohaiñak sekulan
aiphaturen. Ib. 40 (Harriet traduce "célébrer"). Zer baitaduka gogoan, hura aipha nahi du iendartean. Ax 396
(V 258). Handik harat, lehen on eta gozo zeizkitzun atseginak [...], etzinituzke ikhusi ere nahi, eta ez aiphatu. Ib.
508 (V 327). Zeren hik hil banuken, / Aipatu duken / Hir' izen', izen gaixtotan. 'Tu nombre será pronunciado'. O
Po 25. Otsoa non aipa, han gerta. O Pr 385 (Saug 55 aipha). Batziek bekhan eta herabereki Katexima erakasten
diela, eta bestek eztiela hura behinere aipatzen. Bp I 19. Huts uste gabeian egin dütian hanitz; zoin hontarzünez
aipatü gabe üzten baitütügü. Ib. 21. Nahi nuke konsidera zenezan orai aiphatzera nohan exenplua. ES 102. Utzi
tut hainitz gauza aiphatu gabe. Ib. 189. Bizitze izpirituala ez datzala aiphatu ditugun gauza horietan guzietan.
He Gudu 36. [Jesusek apostolei] beren gain artu bear zuten egitekoa aipatu zien batez adirazi zien [...]. Mb IArg
I 348. Aski da aipha dezazun hitz bakhar bat, ordu beretik sendaturen da nere sehia. Lg II 151. Biblia ezta
mintzo emazten adinaz [...]; Eva-renaz hitzik eztü aipatzen. Egiat 189. Iduri du berze alde, ezin elkarren artean
minza gaitezkela lagunaren baiak aiphatu gabe. Mih 65.
 (s. XIX). Jesus, Maria, Josep, / Beti behar tugu / Beneratu Kristauek / Eta maiz aipatu. Monho 90. Aipátzeas
mende.
ere, oroitzeas ere konsolatzen dú arima. LE Ong 130v. Ahoak ez dezake aipha zure izena bihotz guzia sutan
senditu gabe. MarIl 104. Geroztik ere itzpide au aipatua izan zan berriro [...] Pronbinzia guztiarekiko
Batzarrean. Izt C 118. Aipatu ditudan sei ibai andiaz landara ere badira Gipuzkoan erreka txiki banaka batzuk.
Ib. 204. Ez aipha ezkontzea niri; / Nahi duena ezkon bedi. Gy 203. Anaiak girade ezari soldado / Arreben
estatia, aldis tristiago / Haren aipatzia zait, haien partes laido. Etch 446. Zer zinuen suieta / Ene aipatzeko, [...]
Paregabia zira / murmuratzeko. Bordel 74. Bere arimaren salbamenduaz ez dio hitzik aiphatu. Laph 208. Eta
nola ez aipha, aita-amek debalde utzi haur ttipiak? Prop 1880b, 190 (Dv traduce "comment ne pas parler des
petits [...]"). Aipatuko det emen san Pedro Damianok kontatzen duen gertakaria. Arr May 189. Aiphatu
darozkiat yadanik zenbait hitz nere haurtasunaz. Elzb PAd 21. Beraz aipha dezagun Maria nor den. [...] Golkoz
aberats eta lerden gerria, / erne begia. Elzb Po 190. Bethiereko ifernua! [...] Aiphatzen entzutea bera, garratz
eta gogor zaiote. Lap 409 (V 186). Behar derauzut bada gerthakari eder bat aiphatu. Arb Igand 104. Nolaz
daitezke bada Jainkorik ez dela aiphatzerat ere atrebitzen direnak? Ib. 150. Behin baino gehiagotan aipatu izan
dugu, zoin hertsi eta neke bilakatzen ari den gutartean bizitzea. HU Zez 64. Ikaragarri da aipatzea bera. Ib. 107.
Ez nauke hemen aipatu gabe gure adixkide handienetarik bat. HU Aurp 207. Debruak hartzen du holakorik
aipatzen diotenean. Ib. 81.
 (s. XX). Othoi, ez niri aipha haurrik! JE Bur 98. Zenbat aldiz ez dira ithurri bidean aiphatu ezkontzazko lehen
solasak! Ib. 37. Larrañen ümen zian Haritchabaletek kantatü hainbestetan aipatürik izan den prefaziua. Const
24. Elizarik, ez udaletxerik [...], ez aipatzeko gai litaken jauregirik ez dugu ikusten. JE Ber 45. Ote: iztxo au
amar aldiz aipatu eztuen bereterrik ezta izan egun Leaburun. A Ardi 50. Eskual Herria, Eskualdunak hainitz
aiphatuak dira aspaldi huntan; soberaxko behar bada, edo bederen, guk nahi ez bezala. Barb Sup V. Ez batak
eta ez bestek ezpaitzun aipatu ere ango berririk. Or SCruz 128. Nahiz ez nizan pertsularia, / nahi nikezi
mintzatu, / pertsularien egun ederra / neure maneran aipatu. Echam 239. Dana dan bezelaxe / nai nikek aipatu.
"Quisiera relatar su hazaña tal como ella es". Or Eus 34. Yesusek orantza [...] aipatzean, Apostoluak oartzen
dira eztutela ogirik ekarri. Ir YKBiz 235. Lenagoko gizonak idazten ez zekiten, eta ezin beren gertakari eta
bizikerak, orain bezela, idaztietan aipatu. JMB LEG 13. Luze, arras luze liteke hemen aipatzea, lau hitzez ere.
Zub 34. Baina debruaren aipatzeak berak erakartzen omen du debrukeria zerbait. Lf Murtuts 17. Bela-Beltzek
bere ez-izena bertsotan aipatzen entzun zunean. Etxde AlosT 98. Aipatu barri dugun jai bezperako
illunabarrean. Erkiag Arran 31. Ez eni, berritz harat joaiterik aipha! Larz Iru 148. Ez aipha nehori hemen erran
ditutzunak. Horiek guretzat atxik ditzagun. Larz Senper 84. Nola utziko ditut bada hango lagunak aipatu gabe?
Xa Odol 53. Horra goraxago aipatu pertsuak: [...]. Ib. 28. Errana naute gizon gazte hoi / bertsuetan aipatzeko.
Mattin 114. Zonbait izen famatu ez baditut aipatu, orroit eskasez tut utzi, ahantzi. Ib. 60. Liburu honen akatsak
aipatu beharrik ez dago: hain daude axalean. MIH 359. Gorago aipatu dudanez [...]. MEIG VII 66. Iztuetaren
pasarte ezagun eta maiz aipatua hona ere aldatzea egoki iruditzen zaidana. MEIG VI 71.
v. tbn. SP Phil 445 (-ph-). Tt Onsa 76. Gç 26 (-ph-). Brtc 10 (-ph-). AstLas 66. Dh 274 (-ph-). JesBih 471 (-ph-).
Jaur 389 (-ph-). Bordel 109. Hb Egia 23 (-ph-). Laph 188 (-ph-). Jnn SBi 58. Elsb Fram 98 (-ph-). Ip Hil 119 (-
ph-). StPierre 15. Ox 175 (-ph-). Jaukol Biozk XIV. Ldi IL 49. Ol Rom 1, 8. EA OlBe 8. Iratz 124. SMitx Aranz
143. Munita 30. Lek SClar 138. Mde Po 74 (-ph-). Txill Let 74. NEtx Antz 21. Zait Plat 23. Arti Tobera 271.
Anab Poli 137. JEtchep 86. Gazt MusIx 162. MAtx Gazt 12. Osk Kurl 151. Vill Jaink 17. Ardoy SFran 15. Ibiñ
Virgil 73. Berron Kijote 20.
 (Con dat.).  Ene othoitzetan egun oroz aiphatuko zaitut Jainkoari. JE Bur 133.
 (Urt II 181). (Acompañado de adv. de modo o expr. adverbial modal). "Honorificentissime aliquem appellare,
ohore haundirekiñ nihor aiphatzea" Urt II 181. Cf. ON AIPATU, ONEZ AIPATU, ONGI AIPATU, GAIZKI
AIPATU, GORA AIPATU.  Anhitz gizon ari bada andrez gaizki erraiten / Arhizki eta desoneski baitituzte
aipatzen. E 115. Errespetuz aipha bedi lurrean zure izena. EZ Man I 36 (v. tbn. en Hm 49 errezpetuz aipa bedi).
Hain garratzki aiphatuak hitz egille iakiñak, / Burleriak dire bada, eta ez solas ziñak. Ib. 52. Errege eta prinzen /
artean halaberki, / ene ahoak hura du / aiphaturen ausartki. EZ Eliç 220. Iainkoa, Birjina eta sainduak arneguz
edo niholazko hitz gaixtoz aiphatzea da mortal. Harb 169. Kantaz noa erratera / Iauna hill tzen habea [...] O
Jesus, bidegabeki / iuduek hartan emana: / egidazu haren ungi / aiphatzeko dohaiña. EZ Noel 102 (cf. ONGI
AIPATU). Hura laudatzen eta ohorezki aiphatzen dute. SP Imit II 11, 1 (Ch laudatzen dute eta benedikatzen).
Laudoriozki aipha bedi zure obra. SP Imit III 40, 5. Gaizkirik ez erraiteagatik, bizioa laudatzen baitute eta
ederki aiphatzen. SP Phil 357 (He 360 laudorioak eman). Aipha zazu bihotzez, Jesusen izena. Lg II 111.
 (ss. XIX-XX). Bekatu borratuek / Zor dituzten penak [...] Jesus, Maria, Josep / Aipatuz debotki / Ixtant
berean dire / borratzen osoki. Monho 90. Yuieak izan behar ezin yuiatua; / Hartakotz guzietan, zuzen aiphatua.
Hb Esk 191. Eta Moises handizki aiphatua zen hekien ahotan. Hb Egia 5. Eta amorioz aipatzen zuten bere izena
Bizkaiako iskin guzietan. Otag EE 1882c, 449. Jesüsen izen saintia ahoz edo berere bihotzez aiphatzen delarik.
Ip Hil 265. Primadera hoin ederki aiphatzen duenak, bertzerik ere aipha dezake. Arb Igand 55 (ref. a un poeta).
Barneko gure bozkario ala bihotzminak, ez baititugu sekulan hain ongi aiphatzen eta kanporat agertzen nola
haur denborako Eskuara gozo eta aberats horren bidez. Ib. 11. Ezin gehiago kartsuki, sarkorki aipatu, osoki gor
eta gogor ez direnek aditzeko heinean. HU Aurp 134. Xoriburu guziez aise haiz jostatu [...] Bainan Eskualdun
ona zinez duk aipatu, / Hire laguntzat hura bethi duk hautatu. Ox 154. Izenez Argeitar zeritzan Oreste lekaioka
mende.
aipaturik. 'Fue celebrado como argivo y como orestes'. Zait Sof 29. Ikus euskal-anima / lenik emen; gero / aren
aunditasuna / aipa baietz bero. SMitx Aranz 152. Atseginekin aipatzen zuen hogoi-ta hamar urtetan, haren
gibeletik ibilia zen neska gazte baten ixtorioa. JEtchep 51. Zitalki aipatzen bait-zituan Grisostomok bere [...]
susmo txarrak. "Se quejaba [...] de". Berron Kijote 158.
 Ensalzar. v. goraipatu, goiaipatu.  Nik ere sekula sekularoraino aiphatuko dut zure miserikordia. SP Phil
507 (He 514 nik ere sekulorenean aiphatuko dut hori eta atherako zure miserikordien laudoriotan). Urrun
aiphatzen dute athorra xuria / seinalatzen duena Eskaldun garbia. Hb Esk 188. Zer dire bada gizonek aiphatzen
dituzten edertasun eta gozoak, baldin lurrari eman behar badiot nere gorphutza jatera? Dv LEd 158. Xoriak
zuen oianetan / lauda ezazue Jauna; / aipha haren ontasuna / inguru guzietan. In SMitx Aranz 198. Abo batez
aipatzen eta aupatzen dute: langillea zala; [...]. Or SCruz 21. Bere gizaldiko gizonik aundienak aipatua: Aita
Santu, Erri-agintari, ta ainbeste ta ainbeste gizonek, yubileura bezala etxera zetozkiola. Or Mi V. Aipatu zuten
odeiak gora / amandrearen izena. "Ensalzaron sobre las nubes el nombre de esta abuela". Or Eus 414. Zeruek
Jainkoaren ospea aipatzen dute. Vill Jaink 41. Aipa zazue jende guziek Jainko Jauna (Ps 116, 1). "Laudate
Dominum". Ardoy SFran 347.
2. (G, AN, L, BN, S ap. A; Lar; -ph- Dv, Darric (BN) ap. DRA (aiphati)). (Uso adj.). Afamado, célebre,
mentado. "Propuesto, aipatua" Lar. "Aiphatua, fameux, réputé" Dv. "Aiphatua, mentionné. Jerson aiphatua (Gy
Visites 176), le fameux Gerson" Ib. "(El) célebre, famoso" A.  Hauk dirade arimaren fabore handienak, /
Hautxek berriz gorputzaren zazpi aiphatuenak: [...]. EZ Man I 15. Gizon aipatuak, / handi ohoratuak. Monho
140. Zuhur famatua, / Jakintsun aipatua. Ib. 140. San Esteben [...], hain aiphatua Birjina Sainduaren alderat
zuen debozioneaz. MarIl 106. Albarez eta Alba, bi duke aiphatu, / Fernandoren ordenaz Iruñean sarthu. Hb Esk
71. Otxoak bazituen bi seme aiphatu: Santxo eta Adalrik. Ib. 62. Egun batez, d'Alembert eta Condorcet, bi
sinhestegabe aiphatuek, zioten Voltairen etxean, etzela Yainkorik. Hb Egia 27. Aldiz, orduan burdinetan
zadukan gaixtagin bat aiphatua, Barrabas deitzen zena. Dv Mt 27, 16 (Ir YKBiz 489 aipatu; Lç notable, TB,
Echn famatu, HeH hainitz ezagutu, Ur ospetsu, Ol ots aundiko). Zier beraz mintzo niz, Español haiphatiak,
zoinek amiratu baituzie arima eder haren kuraia. Atheka 179. Mundurat agertu diren gizonik aiphatuenak,
aberatsenak. Laph 129. Erromako familia aberats eta aiphatuenen artean. Jnn SBi 103. Aita Grazien,
karmesetako buruzagi hainitz aiphatu batek. Arb Igand 97. Huna zer dioen teologo aiphatu batek. Ib. 124.
Brancks izena zuen gizon bat zen hainitz aiphatua, lurraren asko bazterretan ibili zituen urratsez. Lap 61 (V 31).
Erroma! o Erroma! Hiri aiphatua! / (Lehen oro harena omen zen mundua). Zby RIEV 1908, 603.
 (s. XX). Azken hirur urthetako gerthakaririk aiphatuenak. CatJauf 59. Elissanboure Sarakoa persulari
aiphatuak. Barb Sup 106. Nork ez du ezagutu Oxalde zena? Baxenabartar koblari aiphatua, [...]. Ox 201.
Urrunago, Luzaideko elektrik eihera aipatua. JE Ber 13. Nun othe da, gainean jartzen zitzaizkon emaztekiak
amageitzen zituen harri aipatua? Ib. 15. An zegoan Urdapilleta aipatua. Or SCruz 43. Emen duzu euskeraz
gizon aipatu onen "Mirei" poema nagusia. Or Mi VI. Diputado izana, buru-batzarrekoa ta... idazle aipatua
zeran aldetik. Lab EEguna 116. Cambó eta ango beste zenbait abertzale aipatu adiskide baititu. Ldi IL 170.
Izkuntza aundiek, izkuntza landuek, izkuntza aipatuek. Ib. 138. Marañon, mediku aipatua. Zub 34. Iruñe alderat,
hemengo besta aipatuen ikusterat. Ib. 109. Bazuan orduan gaizkille aipatu, Barabba zeritzan bat. Ir YKBiz 489.
Ara emen Getari aipatua. TAg Uzt 42. Ots! Atenai, iri oro baño ospetsuago aizen Pala andiaren iri aipatu ori!
Zait Sof 108. Idazleetarik aipatuena, Aita Peadar [...] da noski. Mde Pr 244. Bildu ziran uriko gizonik
aipatuenak. NEtx LBB 166. Bere lanik aipatuena: [...]. Alzola Atalak 96. Arako erromantze ezagun ura, gure
Espaiñian aiñ aipatua. Berron Kijote 142. Denbora hetan etziren gero josteta ari Espainiako "inkestari" sobera
aipatuak. "Les trops célèbres inquisiteurs". Ardoy SFran 100.
v. tbn. Elsb Fram 80 (-ph-). StPierre 38. Etcham 79. Zerb Azk 22 (-ph-). Mde Pr 235. Etxde JJ 84. Erkiag Arran
101. Etcheb GH 1959, 313 (-ph-). JEtchep 107 (-ph-). Gazt MusIx 171. Casve SGrazi 74 (-ph-).
 Ibarburu Arraioko jaun apez biribil eta maitagarria, berrogoita zenbeit urtetan oraino Euskal-Herriko
pilotari aipatuenetan aipatuenetarik bat. Zerb Azk 83.
 (Acompañado de adv.). "Gizon orotan aiphatua, homme renommé en tout lieu" H.  Ekharri ditu gizon urrun
aiphatuak, / Segidan dituztenak ume hautatuak. Hb Esk 111. Lurralde ontako andiki beti aipatuok! Zait Sof 92.
Irugarrengoan, Illobi santua: / albo-aldaretan geiena aipatua. / Emen noiznai dezu jende damutua, / gorputz
illari so, belaunikatua. SMitx Aranz 143.
 (Uso predicativo).  Egitez horla, zinhetsu, / Eder bezain onbidetsu / Izanez aipatua / Zirat' ororen ahoetan, /
Et' amorosen gogoetan / Zerurano altxatua. O Po 41s. Azkain dela famatua, / Xinaraino aipatua? Monho 52.
Izan ditezen goratuak ala beheratuak [...] munduan aiphatuak ala ahantziak, ohoratuak ala laidoztatuak. Dh
192. Ansa du hiri horrek arrainez bethea, / Aiphatua da hango angula maitea. Hb Esk 83. Aza ilharrak dire
Saran aiphatuak; / Hetaz dire egiten gorphutz hanpatuak. Ib. 119. Salbatoreko beilak aiphatuak dire, /
Laudagarri litezke garbiak balire. Ib. 145. Ongi bat egiten bazuen ere, hura zen aiphatua izateagatik. Dv LEd
196. Ez darotazut oraino erran deusere, oroz gainetik aiphatua den onkhailu batez. Dv Lab 181. Ekhialdean
barna, Frantsesen izena, / Bethi da gehienik aiphatua dena: / Basa jendetaraino, guziz urrunena, / Frantsesa da
Fedea hedatzen duena. Zby RIEV 1908, 607. Hoinkari eta jauztekari bezala aiphatua zen Franzizko Parise
guzian. Laph 164. Beren eskuara ederraren gatik guziz aipatuak diren liburu batzu. Jnn SBi V. Simeon mundu
mende.
guzian aipatua eta ezagutua zena. Ib. 89. Bere Seme dibinoa popüliez laidatürik, goretsirik den denboran,
gorderik egoiten da; [...] Ordian itzalian dago [Ama Birjina]; ezta aiphatürik, ezta ezagütürik. Ip Hil 163. Ikhusi
behar da: urgulutsu izan denetz, bere burua estimatuz bertzeak baino gehiago; aiphatua eta altxatua izan nahiz.
CatJauf 17. Orduko, Yesus oso ezaguna ta aipatua zan bazterretan. Ir YKBiz 193n. Nik etzindudan ezagutzen;
bañan dudik gabe zure izena aipatua da ego aldean. Izeta DirG 77. Pontuko kastor-olioa, aipatua zen
emakumien apainketarako. Ibiñ Virgil 80.
v. tbn. Zub 89. Or Mi 113.
 (Acompañado de adv.).  Mahomet aiphatua da mendetan. Izan ditu dizipulak, bainan [...]. Hb Egia 78.
Gudu batean bihotz guziak beretu zituen, agertuz bera hirrisku guzien erdian. Geroztik aiphatua zen urrun. Ib.
32. Ondo hartako aberezain bat, Genon otsez, aiphatua da egungo egunean Frantzia guzian. Dv Lab 243s.
Mintzatzaile eder bezala Italia guzian aiphatuak. Laph 175. Haren aitaren izena urrunean ere aipatua zen;
halakoak zirelakotz haren kuraia eta jakitatea gerlan haritzeko. Jnn SBi 51s. Be-Nafarroan, bereziki Garazin,
biziki aipatuak dire ene herrikoak, Luzaidekoak, ederrenetarik baitira. Zub 115. Anhitz aiphatuia da aurthen
Zaragoza, / guziak minzo dira herri haren kontra. Balad 224.
3. + aifatu (B ap. A). (Aux. trans. y complemento instr.). Hablar de. "Eguerdian zutaz aifatu dugu, hemos
hablado de V. al mediodía" A.  Aita maitea, aipha diezadazu idiaz. Dv Lab 233. Aiphatu duzu igeltsuaz behin
baino gehiagotan. Ib. 193. Gaur aiphatuko darotzut laborantza erabiltzeko moldeaz. Ib. 13. Egun azienda
maithagarri batez aiphatuko dugu, erran nahi dut ardiaz. Ib. 267. Behiez aiphatzean. Ib. 238. Orduan
kofesorrak manatzen dio ez dezan gehiago aipha bekhatu iraganez. Laph 44. Aiphatu ere zion behin baino
gehiagotan Lur Sainduaz, Lur Saindurat juaiteko eta paganoen argitzeko zuen gutiziaz. Ib. 135. Gauza beraz
geroxago aiphatzen diote Aita Sainduari eta Kardinaler. Ib. 246. Zutaz aipatzia guti aski dut, / Bihotza zeraut
nigarrez urtzen. Bordel 64.
 Preguntar por, interesarse por.  Izan bedi onki eta emon bezkabei ene goraintziak nitaz aipatan dabein
guziuer. Mdg 126.
 (Aux. intrans.). Referirse.  Zure iduriala, nortaz niz minzatzen, / arrathoin bekaiztiaz baniz aiphatzen? /
Aphezaz? / ez, bena bai kapuxiaz; / sinhetsi nahi dut aphezak / emaile direla guziak. Arch Fab 213.
- AIPA ETA MAIPA. Mencionando sin cesar.  Iduri zaite, De Gaulle jenerala pastikatua zela, gauza berak
erran eta merran, mintzaldi bera aipa eta maipa. SoEg Herr 17-11-1960 (ap. DRA).
- AIPATU ETA AIPATU. No parar de mencionar. --I ere ederrak ikusia aiz, gizagaizo ori. --Ez aipatzea obe,
neska, edo aipatu ta aipatu. Or QA 101.
- AIPATUXEAGOKO. Algo más célebre, más conocido.  Eta egunean eguneko saindua aiphatuxagokoa edo
ezagutuxagokoa balinbada [...], diren guziak [...] ikhusiko dire mahain saindurat hurbiltzen. Prop 1909, 155.
- AIPATZEKE. Sin mencionar.  Ixildu zen laugarrenaren izena aipatzeke. Etxde JJ 198. Ta, auzi ontan ere
ezin egon gindezke Greziako lurralde autatua eta bere filosofuak aipatzeke.Vill Jaink 40. Eta beste zenbait
ixilikako gauzatxo, aipatzeke ixilik utziko ditudanak. Berron Kijote 184. v. tbn. NEtx Antz 27.
- AIPATZEKO. Digno de ser mencionado. v. aipagarri.  Banago "euskaldun fededun" delako hori aipatzeko,
aipatzekoa bait litzateke garai honetan. MEIG VIII 53.
- EZIN AIPATU. Indecible. v. EZIN AIPATUZKO.  Jinko Aitaren alhaba da [...]; eta badütü gaintika
kalitate ezin aiphatü hoiek galthatzen dütien dohainak. Ip Hil 213.
- EZIN AIPATUZKO. "Ezin-aiphatuzko, qu'on ne saurai mentionner par convenance" Dv.  O Jesüs, ezinago
maithagarri zirena zure ezin aiphatüzko berthütez. Ip Hil 267.
- GAIZKI AIPATU (Dv, H). Criticar, censurar. "Badakit gaizki aiphatua naizela munduan, je sais qu'on parle
mal de moi dans le monde" Dv. "Blâmer, critiquer, censurer (avec adjonction de gaitzez, gaizki)" H.  Gaizki
aiphatzen baitzuten skriba Fariseoek, erraiten zutela: Hic peccatores recipit et manducat cum illis. Ax 548 (V
352). Zerbaitetan ofensatu, tristetu, gaizki aiphatu, dainatu eta bidegabeztatu nautenak gatik. SP Imit IV 9, 6.
Etzara sainduago laudatua izana gatik, ez eta gaixtoago gaizki aiphatua izana gatik. SP Imit II 6, 3 (Ch
etzaituzte gaiztoagotzen iendeek zutaz erraten dituzten gaizkiek). Guziez dire mesprezatuak, gaizki aiphatuak,
karrikako basa bezala behatuak. Dh 196. Gerthatzen zaikunean bertzez gaizki aiphatuak eta mesprezatuak
izatea. Ib. 68. Gaizki aiphatzen gaituzten phondu hartan hobenik ezpadugu ere. Ib. 68.
- GORA AIPATU. v. goraipatu.
- ON AIPATU. Alabar.  Oi danez, jana on aipatu du / ikazkin Erramun Marik. "Ha alabado la comida". Or
Eus 84.
- ONEZ AIPATU. "Louer, faire l'éloge (avec additon de onez, ongi). Onez aiphaturen zaitut iende artean (Ax)"
H.
- ONGI AIPATU (-ph- H). Alabar. "Louer, faire l'éloge (avec l'addition de onez, ongi)" H.  Iende prestuen eta
deboten artean ongi aiphatua izanen zara, heken alderakotzat ohore izanen duzu. Ax 295 (V 196). Batzutan
gertatzen da norbait ezagutua eztenean ongi aiphatzen dela bere omen ona gatik. SP Imit I 8, 2 (Ch prezatzen
da). Guziez nahi dire izan ongi aiphatuak eta ongi ekharriak. Dh 66.
 Etim. Por disimilación, de aitatu (cf. sepa, a partir de setati, etc. de rom. se(c)ta), formado sobre aita (cf. ingl.
to father on, upon 'achacar, imputar, atribuir'). v. infra aita izan.
mende.
aipatzaile, aipazale (-ph- S ap. Lh y Lrq).  "Qui mentionne, qui vante. Badizü aiphazale hanitx (S-saug), il y a
beaucoup de gens qui le célèbrent" Lh. "Qui mentionne" Lrq.
aipatze.  Citación, mención.  Goazemazu orain idazle-aipatze ortara, beste liburuek bai ta zureak ez duan
izen-aipatze ortara. "Vengamos ahora a la citación de los autores que los otros libros tienen, que en el vuestro os
faltan". Berron Kijote 21.  Eta langileen izenak aipatze hutsak aski adierazten du [...]. MEIG III 127.
aipen.  Herriaren zerbütxüko / egin düzü aipen franko, / ez dügü ahatzerenko / herriaren zerbütxüko. 'Vous
avez accompli bien des exploits'. Casve SGrazi 158. Aisa zen gero besteren / naba botxetan joitia; / Hantik gure
aipena zen / baten ere ez üztia. 'Nous n'avions plus qu'à agir / pour n'en laisser survivre aucun'. Ib. 162.
ahipen (G, L ap. A).  "1.º conclusión. 2.º (L) aniquilamiento" A.  Eta erresumako Ebanjelio hau erantzunen
da lurraren hedadura guzian [...]; eta orduan ethorriko da ahipena. Dv Mt 24, 14 (DvHtoy ahipena eta ororen
akhabantza, Lç fina, HeH ororen suntsitzea, Ur azkena, Ip ürhentzia, SalabBN akabantza, Ol amaia).
aipila. v. haripila.
aipu (-ph- L, BN, S ap. Lh; SP, Dv, H). 1. Mención. "Ezta gerlen aiphurik (EZ), il n'y a point de bruit de
guerre" SP. "Mémoire, mention. [...] Hil zarenetik laster, ez da gehiago zutaz aiphurik izanen, [...] mémoire de
vous. Ez dute hortaz aiphurik egin, ils n'ont pas fait mention de cela. Ez da gerla aiphurik baizik, il n'est bruit
que de guerre" Dv. "Aiphurik ez da halakoez, no se ha hecho mención de esa clase de gente (Darric)" DRA (v.
infra AIPU IZAN). v. aipamen.
 Tr. Documentado al Norte desde Etcheberri de Ziburu, si bien son escasos los testimonios. Al Sur lo emplean
algunos autores modernos: Orixe, Lizardi, S. Mitxelena y Olabide. En DFrec hay 14 ejs., 8 de ellos
septentrionales.
 Bethiereko bakea, ezta gerlen aiphurik, / Ezen karitatez daude bihotzak gurendurik. EZ Man I 133. [Herodes]
xurpail zekien hila legez, / iudu-erregez / aipu enzuteareki. O Po 61. Konpai, diotzo, hau zerda? Zer? Ikusi
dudana. Ezta deus, dio [...]. Bertzerik ezta, eta horrek aiphua ez du balio. Gy 33. Errege egiteko aiphua zenean,
/ Populuak egorri, bere izenean, / Sei ehun gizon gazte eta hainitz aphez, Inguratzeko gauza behar ziren arthez.
Hb Esk 52. Urramendiarrek errege berritzen dute urthe guziz. Errege zaharraz ez da nihoiz aiphurik. [...] Urthe
buruan oro kentzen diotzate gutien ustean, begiak itsutzen eta arthikitzen dute Serresko lurrerat (cf. infra AIPU
IZAN). Hb Egia 31. Zerbait iduri zuten bizi zireno, eta orai ez da heien aiphurik ere. Dv Imit I 3, 5. Herri
guzietan ez zen bertze aiphurik. Zby Pel 78 (Dv traduce: "on ne parlait nulle part d'autre chose").
 (s. XX). Elkarren leian dituzu / korapillatuak, / nor baiño nor piztenago / ametsaren suak; / aien aipuak /
mordoka darite elkar-lotuak [Liorko ta Gazteren hitzak]. Ldi UO 46. Aren agotik entzun nai lute / langille on
aipu bana. "Pues quieren oír de sus labios el elogio de buenos trabajadores". Or Eus 78. Gauza zan, itsa; jende-
mordoa / bildu zan aipuetara; / lênik, agopez, otoitz onen bat / ba dute zeruetara. "Se reunió buen número de
gente a hacer la vela". Ib. 412. Jainkoaren populuaren ixtorioan segur toki eta aiphu berezi bat zor zaizkote
Abraham, Isaak eta Jakoberi. Zerb IxtS 24. Hala ere, Goidelarazko idazkuntzak haien oroitzapena begiratu
zuen, hau da, burdin hizkuntzaren aipu baitakar, Goidela jin-aitzin izaroan mintzatzen zenaren. Mde Pr 222.
Egia ote zen Isabelak ez zuela neskatoa maite? Sekula ez zuten elkarren artean haren aipurik izan. Mde HaurB
21s. Aipurik txurienak Jaioterriarentzako izaten ziran bezela, Euskalerriarentzat, aldiz, asma-alik beltzenak.
SMitx Aranz 152n. Ta yainko arrotzen izenik ez aipatu; eta aien aipurik zure aotik ez bedi entzun. Ol Ex 23, 13.
Geroxagoko paperetan ikusten dugu Larrungo mendiaren lehen aipua. Zerb Azk 34.
 "Proposición, aipua" Lar.
 "Zertaz da zuen arteko aiphua? De quoi est-il question entre vous?" Dv.
2. (G, AN, -ph- L, BN, S ap. A; Dv, H). Renombre, fama. "Renom [...]. Aiphu handitako gizona, homme de
grand renom. Aiphu txarreko gizona, homme de mauvaise réputation" Dv. "Renommée. Harren aiphua handia
da, sa renommée est grande" H. "Aiphu andiko gizona da, es hombre de mucha fama" A. "Ospe, aipu ta omen
"fama"-tzat esaten dira, entzute bezela; eztira, ordea, bat, ospe "renombre", aipu "mención", omen "gloria": erri-
itzak dira" A Ardi 145. "Renommée. Aiphü handiko gizona (S), homme de grande célébrité" Lh. v. entzute,
ospe, omen, fama.
 Tr. Documentado en Hiribarren, en Laphitz y en autores meridionales del s. XX (tbn. en Mirande).
 Gezurtiak xoilki hertsatuak balire bere hezurrez egin hegatsekin izkiribatzerat, nik badakit Buddak aiphu guti
lukela Europan. Hb Egia 63. Haren saindutasun handiaren aiphua entzunik, jende osteak joan ziren laster haren
ganat. Lap 201 (V 89). Tolosak berak Californian eztuela, uste du Anttonek, gure erriak duen osperik, aipurik,
omenik. A Ardi 15. Gaur egunean segari aiz, Arlésko uria, ta ire larraiñean etzanik, ire aspaldiko aipua
darabillan ametsetan. Or Mi 132. Ain aipu eta omen haundia ukan zuen [liburuak], nun [...] Europa guzian
mende.
edatu zen gure Huarteren yakitate haundia. Zub 33. Ilabete hunen amabostian da aipu haundiko gertakari
horren urte betetzea. Ib. 29. Ta ezer ez dugu irabazten, aipu ederra iritxirik irain itxusiz ilda. Zait Sof 37. Aipu
ona itxusitu, omenik gabe okerrik bizirik. Ib. 39. Biotz on! zure izena, ene agure! aipu aundikoa da-ta. Ib. 114.
Zuk, ba, [...] onelako aipua egotzi zenion. Ib. 126. Zer onturre lezake aipuak edo izen ederraren entzute utsalak?
Ib. 112. Sabako amagoia, Salomonen aipua entzunda [...] arengana etorri zan. 'Audita fama Salomonis'. Ol 3
Reg 10, 1. Jende guztia haren ontasunaz mintzatzen zen, eta herriko Printzeak haren aipua entzun zuen. Mde Pr
88. Bazun aipu Harritxabaletak bere abots ederra zala ta. Etxde JJ 21. Aundinaiak ere aginta ta aipua besterik
zer nai du? Or Aitork 47. Mintzalari-aipua irabazi naiean. Ib. 33. Izan ere, ortixetik du aren idazkerak duen
aipua. Gazt MusIx 59 (v. tbn. 113). Mendeku billa, / eta ez aipuarren. "A la venganza atento y no a la fama". Ib.
99. Aien izena ta aipua ezaguna da bazterretan. Zait Plat 52s.
- AIPU EGIN. (En frases negativas). Hacer mención, mencionar. "Ez dute hortaz aiphurik egin, ils n'ont pas fait
mention de cela" Dv.  Azken jujamenduan eman behar duen sententzian, ez baitu aiphurik eginen baizen ere
hautetsiek egin dituzketen miserikordiazko obrez. Jaur 382. Bainan ez dut hekietaz [ongarri artifizialak] aiphu
handirik eginen. Dv Lab 138. Arrebak esana zekiat, onek ateondotik entzundako auxe: Piarres eztuk ire
seme.[...] eta ondoren, ene arrebak ezin jaso izan zun norbaiten aipua egin zikan. Etxde JJ 7.
- AIPUENETAN EGON. Ser famoso, tener gran renombre. v. AIPUTAN IZAN.  Sail ontan baditxin berein
liburu argitara emanak; baiña nere ustez kaltegarri ditxin bat eta bi baiño geiago, aipuenetan daudenak ere. Or
QA 120.
- AIPU IZAN. a) (Trans. y complemento instr.). Hablar de, mencionar  Bainan nola eraintzez baitugu
oraikoan aiphu, erranen dut golde desbardin hekiek zenbat hazi galdegiten duten bakotxak. Dv Lab 59s. Hekiek
aldiz, uste izan zuten lo egiteaz zuela aiphu. "Illi autem putaverunt quia de dormitione somni diceret". Dv Io 11,
13.
 (BN-arb ap. Gte Erd 205). (Construcción impersonal). "Aiphu da hortaz, mintzo dira hortaz" HeH Voc. "Aipu
da jin dela (BN-arb), zurrumurru hori zabaldu omen da" Gte Erd 205.  Erruma guzian ez zen aiphu aita onen
berthutez baizik. Laph 181. Eskoletxe guzian ez zen aiphu Iñazioren saindutasunaz baizik. Ib. 116. Hor ezarri
dute Ferry zenatorren buruzagi [...]. Ferry eta Ferry, ez zen hartaz baizik aipu jadanik hiru aste huntan
Frantzian. HU Aurp 65. Hilabete bat baino gehiago ez du oraino aipu zela bazter guzietan Ducellier jaun
artxapezpikuaz. Ib. 68. Ez da deusetan hain ontsa ezagun, zoin giren ahanzkor, nola gure etsaiak erlisioneari
dagion gerla herratsu izigarri huntaz delarikan aipu. HU Zez 142. Emaztekiak etxe barnean baiterama bere bizi
gehiena, hango egitekoez deiete gogotikenik emaiten solas [errientsak neskatoer]. Jenden garbitasunaz,
kabalenaz, barnekoetaz aiphu zeiezte lehenik. JE Bur 70.
b) (Trans. bipersonal y complemento directo). Mencionar, hablar de. "Aiphü ükhen (S) mentionner" Lh. 
Hortako dugu hemen aipu, nahiz barneak halako bat egiten daukun, erro dohakabe batez hain luzaz mintzatzeak.
HU Aurp 130. Hura zen hemen aipu dugun gizona. Ib. 59. Aipu ditugun gizon hekiek [...]. HU Zez 199. Badea
heien artean, aiphu dugun buru hortarik, eritasun gehiago, makur, ixtripu, heriotze? JE Bur 94. Bethi sorgin eta
debru ixtorio, ez dute bertzerik aiphu. Barb Sup 113. --Nortaz zinduten bada solasa? [...] --Maria Elhorri eta
Xaneta Xixta ginituen aiphu. Ib. 108. Laztura batek hartu zituen, eta jadanik aiphu zuten bazka-tokiz behar
zirela aldaratu. Barb Leg 124. Gero Nere etxea, gure menditarren atseginak aiphu dituena; bai eta bertze
kantarik ere. Lander RIEV 1912, 556. Jin zauzkit erreportxuka / herritar bat edo bi, / zertako ez dudan aipu /
pertsuz Ezterenzubi. Etcham 109. Tutak egin ziozkatenetz, ixtoriak ez du aipu. Lf Murtuts 40. Latin poeta horrek
Galiarren hiru jainko nausiak aipu ditu bere Pharsalan. Mde Pr 188. Ez dut ene kantetan holakorik aipu. Larz
Senper 100. Badira konprenitzen ez dutenak Frantsesen katixima edo predikuetan ifernua zertako aipu zuen hain
ardura. Ardoy SFran 323. Etxeberrik, berriz, bere Manual-ean, Axularrek aipu duena ez bezalako jendearekin
ari zelako, noski, bakanka baizik ez du irakurlea ahotan hartzen. MEIG IV 84.
v. tbn. Zerb Azk 49.
 (Trans. tripersonal).  Bainan kondizione bat dautazu beteko. / Otoi segeretua beira zuretako. [...] Hunek
etzion aipu nehori arpea. Echtam 142.
 (Construcción impersonal). "Gizon hura aiphu da (L), se habla mucho de aquel hombre" A.  Bi gizon hor
aipu direnen ohoratzea estakuru bat da, bertzerik deus ez. HU Aurp 171. Nor erran, zenbat Angles, Aleman,
Holandez [...] diren ibili hemen hemengo botigetan, ostatuetan, deus ikustekorik den guzietan sar-jalgi eginez;
orori galdeka [...], Eskual-herri eta bereziki eskuara hain handizki aipu direlako hautaz? Ib. 206. Ez dute eta
gordetzen ere, hori dela, ja zenbeit aste huntan aipu diren lege-gei batzuen xedea. HU Zez 100. Aurtengo
Eskualdun-Armañakan aipu den laborari zahar batek, etzuen zure eiterik. Ib. 85s. Aldi artan, Herode erregeak
Yesusen berri aditu zuen, Yesusek egindako guziak ikasi zituen, aren izena nonnai aipu zan ta. Ir YKBiz 203. Ez,
etzitaken herritar Misionestik ez Saindurik aipu, Jatsun, hamaseigarren mende hastean. Ardoy SFran 32.
Aitaren aita ere artzen omen zen zerbait pertsuka, bainan ez dakit zer hainetako pertsularia zen. Ez hanbatekoa
neholaz ere, nehon ez denaz geroz aipu. Xa Odol 32.
v. tbn. Lf in Casve SGrazi 15.
- AIPUTAN IZAN. Ser famoso, tener gran renombre.  Beraz, Krotone uri ospatsuan inolako lan ederrari ekin
zion. Uri ontako giro osasuntsu, atxeter bikain eta burrukalari zangarrak aiputan izan ziran antxina. Zait Plat
mende.
52.
 (Con izan no expreso).  --Garai artan, oraingo antze-yardunean ari ote zan azti ori? --Ta yakintsu ari ere,
ta orain bezain aiputan, gañera. 'Si, tan sabiamente como antes y honrado por igual'. Zait Sof 72.
 (En la expr. norbaiten aiputan izan 'ser estimado, afamado por alguien').  Ez al naiz oien aiputan izango.
'¡Ojalá no sea yo estimada entre estos'. Zait Sof 18.
- AIPUTAN HARTU. Mencionar, mentar.  Egan-ek, berriz, dakigunez, lenengoz oraintxe aiputan artu gaitu,
eta beltza egin digu. Zait EG 1956 (5-6), 1. Aristotelek ere, zearka bada ere, aiputan artzen baitu gertari ori.
Zait Plat 19. Bidegabekeriaren ama da agintarien ahala, berberak idatzi zuenez. Bere eskubidearen alde ona ta
alde txarra aiputan artzen ditu, nonbait. Ib. 18.
- OHOREZKO AIPU. Mención honorífica. v. OHOREZKO AIPAMEN (b) (s.v. aipamen).  Ohorezko aipu
delako edo "accesit" bat eman nai dizute zuri. Ldi in Or BM 14.
aipudun. "Aiphuduna, inclytus, distingué, renommé" Dv.
aipunahi.  Deseo de fama.  Nik ere atsegin nuan alakoak egitea, ez, egin utsaren atsegiñez; baita aipu-
naiez. Or Aitork 42. Emendik sortzen da aipunaia, onengatik eriotzera oldartu baitziran Alkeste gaisoa ta Akileu
ta Kodro. Gizona bikainago, eziltasuna maiteago. Or in Zait Plat 154.
aiputu (S ap. Lh).  "Aiphütü. Bihi edo hazitik, tinkaka atheratzen diren landare mokoak" Alth in Lander RIEV,
1911, 597  Lh: "Aiphutü (S), pousser des rejetons" Lh.
aiputxi. v. apitxi.
1 aira (L, Sal, R ap. A; Dv).  "Pour arri! (L-côte et peut être Guip.)" Dv. "Incitación al ganado, aun al
caballar" A. v. aida.
2 aira.  "Actividad, impulso [...]. Aira hortan ez zagozi etxean sarthurik (Darric)" DRA, que cita tbn. el ej. de
Gy. "Aira-hartzea, acelerar el paso, precipitar la marcha. Hemen aira hartzen du, es aquí donde acelera el paso
(Darric)" DRA. "Aira-emaite (L; Gy, Lf), donner le branle" Lh. Cf. 1 aira.  [Uliak] ausik [zaldi] bat, gero
bertzea, / ikhustearekin karroa doala, / aira uste du hark demola. "Qu'elle fait aller la machine". Gy 178.
airabeira. "[Admovere] cucurbitam, airabeirak, haiza beirak ematea, iratxakitzea" Urt I 209.
airaio. "(L-sar), espigas de trigo que crecen sin grano" A.
airakor.  Propenso, inclinado a airear (secretos).  Hortakotz, Jauna, ahopetik beharrirako segeretu
airakorretarik begira nezazu. Leon Imit III 45, 4 (Ch beira nazazu jende hitzuntzi eta ariñetarik).
airaldi. 1. Expulsión.  Matiu Orik laster ezagutzen du nor diren hobendunak eta nor ez. Bere estimuarekin
Iñaziori emaiten dio bere amodioa, eta haren etsaiak igortzen ditu zinezko airaldi bat emanik. Laph 109.
2. Vuelo.  Doi bat airatu gabe egun bat ez nauke, / Hain dut airaldi hoitan gogoa dohatsu. Iratz 23. Zenbat
aldiz, musukatuz eman du jauntzi hori, / Anaiekin airatzeko otoitz-kantuz Jaunari [...] Hor da, airaldiz ase
hegaztin bat bezala. / Hegal kartsu hoik bilduak, hor ezindurik hila. Ib. 157.
airaleku. 1. "Circunspiracula, hatsharlekhuak, atseginlekhuak, airalekhuak, [...] airatókiak, airehartókiak" Urt
V 133.
2. Pista de despegue.  Jarraiki zitzauzkitan haur eta emazte, / abioneraraino lagundua naute; / aira-leku
guzia jendez baitzen bete [...]. Xa Odol 229.
airarazi (Urt III 157). 1. Hacer ahuyentar.  Askaingo yendea da dozena bat ehun, / muthilik orotarat ezbaita
berrehun: / diruketa yoan da deusetako zena, / zenbeitek airaraziz buru zuhurrena. Hb Esk 104. Bortu gainetan
kantuz artzainak diozka bere ametsak, / Kantuarekin airarazteko nahigabe-zorigaitzak. Ox 178.
2. Hacer volar. "Faire envoler" H.  Zelaiez-zelai furfuriaka, zuhaitz ostoak bezala, / Gazte bihotzak har, susta
eta hunat airaraz ditzala. Iratz 182.
3. Hacer llegar al aire.  Nahuzuena eginen duzue, daut erran laborari batek, bainan zuetarik nehork neholere
ez hilen zerrena. Lanotan airaraziko duzuela erremedio bat? [...] Zuen lano samina, dela sofrearen, dela
formolarena, ez du haren sudurrak hautemanen ere. JE Med 100s (ref. al "Fumigator Gonin").

mende.
airatoki. "Circunspiracula, hatsharlekhuak, atseginlekhuak, airalekhuak, [...] airatókiak" Urt V 133. v.

airaleku.
airatu (L, BN, S; SP, Ht VocGr 438, Arch VocGr, VocBN, Gèze, Dv  A, H), aidatu (L, B, BN, S; H). Ref.: A
(aidatu); Lh (airatu, aidatu).
 Tr. Airatu es la forma gral. Hay aidatu en autores meridionales: Iztueta (junto a airatu), Lauaxeta , S.
Mitxelena, N. Etxaniz, Ataño, Sorarrain y ejs. de Egan y EgutAr. Al Norte tbn. lo emplean Xalbador (junto a
airatu) y Casenave. Hay, además, salvo errata, un ej de aidotu en P. Errota.
1. Volar; echar a volar. "Voler, avec ailles, hegaldatzea, airatzea" Ht VocGr 438. "Voler, s'envoler, volé"
VocBN. "Voler, s'enlever" Arch VocGr y Gèze. "S'envoler" H. "S'élever dans les airs" Lh.
 Tr. Documentado en autores septentrionales no suletinos desde principios del s. XVII, y en los meridionales
Lauaxeta y S. Mitxelena.
 Nola xoriak airatzen baitire [zuhaitz] berzetara / Tristeki begiratzeko berze ohatzetara. EZ Man I 46. Aztore
hetarik bata ioan baitzen airaturik eta ez gehiago bihurtu. Ax 248 (V 167). Nola hegaztinari emaiten baitzaitza
hegalak airatzeko eta hegaldatzeko [...]. Ib. 34 (V 20; v. tbn. 495 (V 320) [hegaztin] airatzen eta hegaldatzen
zena). Hala nola bada naturalezaren autorak hegastinari emaiten baitiotza hegalak airatzeko eta hegaldatzeko
[...]. ES 184. Nork emanen dauzkit hegalak / airatzeko? / Lagunduko ene ahalak / ilkitzeko, / desterru triste
huntarik. Monho 88.
 (ss. XIX-XX). Laster gizonak airatuko dire eta ibiliko Balonetan! Hb Egia 138. Handik zitzaien usoa / bere
hegalez airatu. Zby RIEV 1908, 418. Ez du bere parerik / errobot zabalak; / Pilotak airatzeko / han ditu hegalak.
Ib. 92. Eta nola hegastinak beren ohantzetik, berdin neurthitzak hegaldaka airatuko ziren haren ezpainetarik.
Arb Igand 53. [Irrintzinaren] hegalekin bortuan / aira zadin ene mina. Ox 153. Betbetan xoriak dira iratzartzen,
/ Hekalaz [sic] harrotuz lorian airatzen. Ib. 165. Xoriak, beren lumak inharrosiz, tiutaka eman ziren, iñarak
zerura airatu. Barb Sup 143. Airatzen ahal banintz urtzoa bezala, / Bisitaz joan nindaike eta berehala. Etcham
219. Barneko zugatz onettatik txorijak aidatu ziranarren, abar-dardarea ezta amattu. Laux AB 13. Xori airatu
nahia. Zerb GH 1936, 120. Eliza-xori. [...] Zeru-alde kantuz ari. [...] Zoin gora zoazten, zoin gora! / Hegalño
bat, hegalño bi, / Gutarik, otoi, ez aira! Iratz 107. Kantuz ginauden ta kantuz / gogoa hegal eta su, / mundu
huntarik airatuz / zeruan bezein dohatsu. Ib. 142. Gauero aidatzen dan / Zeru-egaztia / ez uka antziñakoai / dala
Andra-Maria. SMitx Aranz 205. Oihan beltzean zer nahi xori airatzen zen arboletarik heien urhatsak
hautemanik. JEtchep 17. Ustez kaiolan lo zauden, eta xoriak gauaz airatuak! Ardoy SFran 91.
v. tbn. Lander RIEV 1912, 556.
2. (SP, H), aidatu. Airear, exponer al aire; hacer público. "Mettre à l'air, éventer, publier" SP. "Épandre,
divulguer (jeter au vent). Bertzeren sekretu barren bat airatzea" H.  Sekretu barren bat airatu dut, zein agindu
bainuen estalirik idukitzeko. EZ Eliç 156 (v. tbn. otro ej. en la misma pág.). Atheratzen du [bihia] noizik behin
kanporat, airatzera eta iguzkiztatzera. Ax 37 (V 22). [Huts edo falta] berehala harrapatzen dute, eta are
batzutan berreturik, airatzen eta kanpatzen dute. Ib. 28 (V 16). Besteren etxeko zatar zarrak aidatzeko asmoan.
Ataño TxanKan 153.
3. Distraerse, dispersarse. v. barreiatu.  Gogoa airatuz gero, gaitz da sosegatzen eta bere lekhura bihurtzen.
Ax 404 (V 263). Nola konpaiñia prestuak utzirik, bere egitekoei gibela emanik, loa galdurik, bera bakharrik
itzalgaizka, airatua, basatua eta idurikortua ibiltzen den? Ib. 357 (V 237). Eta hartaraz gero emaztea ere
komunzki airatzen, kilikatzen eta gogoetan lurrera beha iartzen da. Ib. 350 (V 232). Eta zeren nahiago duten
handi izan, ezenez humil, hargatik airatzen zaie burua bere gogoetetan. SP Imit I 3, 6 (Mst hartakoz bere
phensamentietan khe bat bezala ezdeüstüren dira). Hain erne elhetara, hain logale beilla sainduetara. Hain
kexatua akabatzera; hain airatua zinetan hari behar bidean. SP Imit IV 7, 2 (Ch haiñ gogo barraiatua
othoitzeko, Mst hañ barreiatü goguaren behar den bezala etxekiteko). Deklarazazu ea hura [gezurra] erran
duzunz banaloriz, zure buruaren laudatzeko eta eskusatzeko edo alegrianzaz airaturik edo nabarbendurik. "Par
vaine joie". SP Phil 157s (He 160 edo alegeratasun ergel batez). Gorphutzaren molde onak bazaukala barneko
bildura handiago batean, edo, airatzen bazitzaion ere izpiritua, gorphutzaren othoitzak bere baitharatzen zuela
laster. Jnn SBi 82.
 (Dv, H). (Part. en función de adj.). Distraído, disperso; atolondrado, casquivano, ligero. "Neskatxa airatua,
jeune fille évaporée" Dv. "Emazte airatua, femme légère (Ax)" H.  Ne respicias mulierem multivolam, [...]
(Eccli 9, 3). Eztiazozula beha emazte arin, airatu, leihariari. Ax 392 (V 256). Bertze alde, bethi minzatzea eta
erastea, bertzei bere gogara minzatzeko astirik eta lekurik eman gabe, hori xori buruaren eta airatuaren
seinalea da. SP Phil 364 (He 367 buru arin eta airatu baten seiñalea baita hori). Iakinik bertze gauza bat dela
oren laurden batez gogoan iragan zaizun banaloria airatua eta hagitz berzeago gure bihotzean trikatu dena
egun bat, bia, hirur. Ib. 158 (He 160 banitate iragankor bat). Eta maiz gutiago naizela ene gorputza den
lekhuan, ezen ez ene gogoeta airatuek naramaten lekhutan. Ch III 48, 5 (SP aitzitik nora neure gogoetek
bainaramate).
 "Airetu, [...] nervioso. Bestak direla ta denak airetuek. Gure neskatikoa ere arront airetue" Izeta BHizt2.
mende.
4. Envanecer(se).  Itxurapenezko jakintasun baten azpian dabiltza guztiak hanpatuak eta airatuak, eta hantik
banitatearen guajak berekin daramatza herrestatuak. ES 170.
5. (SP, Urt III 157). Ahuyentar, expulsar. "Chasser" SP.  [Kontrizioneak eta Konfesioneak] kentzen eta
borratzen baitute bekhatuaren itsuskeria eta haren usain gaixtoa airatzen. SP Phil 71 (73 airatzen eta khentzen).
Hatzamaiten bazutie / ene gereinuak / zankopetan lehertuak / zutie haboruak. // Puntzela ziradienak / otoi,
begiraizie / bestela sudur hustuz / airaturen zutie. (Interpr?). AstLas 39. Pirenen bi aldetan Eskalduna sorthu, /
Berrogoi mende huntan handik ez higitu, / Aitek utzi larreak bethi zaindu ditu, / Mendiak bezin sendo deusek ez
airatu. Hb Esk 39. Handik ehun urthetan, horko [Urthubiako] semea zen / segitzaile Franzian, Carlos
bigarrenak, / Nafarroan errege aira zituenak / Egorri zuen haurra Infante zelarik [...]. Ib. 124s. [Iparragirre]
Ingalaterrara doa. / Antzokietan mundu guziko / kantaz aidatzen du loa. NEtx LBB 286. Auxe da monja aien
bizitza. Gorputz-gaitza sendatu lenen, geroxeago animakoa aidatzearren. Ortarako dituzte Gaixotegia,
Sendagai-lekua [...]. Sorarrain Lili 91
6. "Actitare, maiz gudukatzea, [...] begiratzea, [...] kontsideratzea, [...] airatzea, [...] higitzea" Urt I 116.
7. "Aspiratio" Urt II 432. "Afflatus, haizátua [...], airatua" Urt I 404.
8. (L, BN, S; Ht VocGr 378, VocS 135, Dv  A, H), aidatu (L, BN, S; aidau V-gip). Ref.: Lh (airatu, aidatu);
Lrq (aidatü); Elexp Berg (aidau). Elevar(se), levantar(se) del suelo (al aire). "Lever" Ht VocGr 378 y H.
"Hausser" VocS. "Ezin airatu du harria, il n'a pu soulever la pierre" Dv. "Soulever" Lh y Lrq. "Aidau, levantar
un poco un objeto pesado. [...] Denon artian aidaukou armaixua, azpixan alfonbria jartzeko" Elexp Berg. "Aize
zurrumilluak papel pillia aidau zeban" Ib. s.v. aize.  Muriska edo kabriola egiten ikasi bear du, bi gisatara
[...] Gorputza lurretik airaturik gurutzetu bear ditu aztal biak. Izt D 123. Amoriuaren indarrak airatu zuan
lurretik [santua]; bere lagun arrituak airian ikusten dute. Bv AsL 144. Aize aundi batek orbel igarra airatzen
duan erraztasunarekin. Ib. 169. Nik gerriraino nukeen urean, hek lephoradino bazuketen. Ura hanitz laster eta
bortitza zen; ene bi muthikoak aira eta ereman zetzakeen. Prop 1896, 161.
 (s. XX). [Haize hegoak] erhautsa zirimolan nun nahi, guziz bideetan, airatzen duelarik. JE Bur 84. [Zaldiak]
bi zangoak airaturik igortzen zuen uztar bakotxean. Ib. 20. Kizkien arteko belhar gaixtoak ere iguzkiak eta zola
gogorretik airatu sapak horailduak dauzkate. JE Ber 18. Aro ederra ginuen. Gu abiatu orduko, iguzkiak
suntsitua zuen lurraren sapak gauaz airatu langarra. Ib. 7. Egileek beldurra dut etzakiten Olerkia zer den.
Erosoan bizitzea, ba; Zeru-alde noizean behin gogoaren airatzea. Ib. 84s. Jainkoak bere meneko daukan bihotza
mundu guziak ez dezake aira, ez harro. Leon Imit III 14, 4 (Ch eziñ altxa dezakete). Oizu! Beha gazteak ez diren
bermatzen, / Ez dutenetz pilota han harat airatzen; / Zirti! Zarta! Zer joak! Bat ez da lerratzen. / Jesus!
Etzazkotea eskuak urratzen? Ox 181. Beren orro saminez dautet ihardesten, / Iduriz oiharzunek harrokak
airatzen, / Bainan horien gatik ez naiz ikaratzen. Etcham 82. Abioneraraino lagundua naute; / aira-leku guzia
jendez baitzen bete, / han denak egon ginen, joaile ta beste, / lurretik airatzeko orenak jo arte. Xa Odol 229.
Batbatetan dügü arren / karraska gaitza entzüten, / Elhür lurtak bederatziak, / osto bezala aidatzen. 'C'est
l'avalanche qui nous emporte'. Casve SGrazi 116.
 (Al cielo, etc.).  Handik egun laburrik barnean hil izan da eta zerurat airatu. Prop 1876-77, 321. Piarreño,
hi, hain ona, / erradak nun dutan ama, / aira nadin haren gana [...] Hire ama duk zeruan. Ox 43. Oi ene bihotz
barneko / Jainko maite-maitea! / Noiz izanen dut bihotz / Oso oso zurea? [...] Zuri oihuz banago: / Noiz ote naiz
airatuko / Ni huntarik gorago? Iratz 109. Garrak ezeztatu nahiz bihotza dute zilatu; / Bainan gure bihotzerat gar
hek zaizkigu airatu. / Zure heriotzak, Aitzol, fruituak emanen ditu. Ib. 25.
 Lanzar por los aires.  Zulo onetatik atera zan arriz ta lurrezko sutokari andi bat, zeñak puskaturik aidatu
zituen zazpi gizon lanean bertan ari ziradenak. Izt C 336. Murrua sutu eta airatzeko zulo andia egiñik, bretxa
irikitzean jendea barrura botatzeko prestaturik zeukala. Ib. 348.
 Desprenderse algo de una superficie. Ez da beraz harritzeko, karrakatzen direnean gure ganbera hartako
paretak eta airatu larru poxier mikroskopa batekin behatzen bazaie, larru poxi hetako zelulak agertzen balin
badira mikrobioz brokatuak. JE Med 49s (ref. a la garganta).
 Elevar(se) en el aire (una voz, un clamor, un canto...).  Haro bat dut aditzen / orotarik airatzen, / laborantza
baita lurretan mintzatzen! Ox 166. Oihana intzirika / entzun dut mendian... / auhena airatu da / errekaz erreka.
Iratz 27. Orroit ote zira / su-garren sorgin dantzari / nola ginauden begira? [...] Horra nun zaikun airatu /
egurraren boz pollita: / Sutik gozorik zen aitu / Kantuz eta eleketa. Ib. 80. Alaiki eta galaiki nai dizut koplatu /
orain zure aurrean pozak dezan leku. / Ez, bada, doñu zarrak beti miña aidatu. / Gaurdañoko zotinak yadanik
atertu. SMitx Aranz 33. Stella-Maris kantari-taldeko neskatill sorta batek, egundoko kanta politak aidatu
zizkiguten. Egan 1956 (5-6), 79.
 Eta bere pensuak mihiaz klaratzen eta airatzen dituen bezala, halaber bertzeeen pensamenduak airearekin
batean hartzen dituela beharriaz. SP Phil 305 (He mihiaz airatzen eta kanporatzen).
 "Aidáatu dau, ha levantado (el tiempo)" Iz ArOñ.
 Suscitarse (una polémica, discusión...).  Gogoan daukazue behar bada aldizkari batean, Euzko-Gogoan,
airatu den eztabaida hitz honezaz. MEIG VII 50.
9. + aidatu (V, G, L, BN, S). Ref.. A y Lh (aidatu). Desaparecer; huir, marcharse. "Escapar, huir" A.
"Disparaître, s'évanouir" Lh.  [Egiten zaizun atsekabea eta eransten zaizun falseria] mesprezaturik airatzen
mende.
dira; haserretzen bagare, badirudi aitortzen ditugula. SP Phil 223 (He 225 mesprezioak eta ezantsiak suntsitzen
ditu). Aditu nuieneko / Montebiden fama / herriaren uzteko / lotzen zaut su lama. // Ni airatzeko bezen / tratantek
hartzeko / sareak prest zauzkaten. 'Autant que moi à m'envoler'. Michel LBP 342. Ande handi eta bihotz dunak
airatu dire, [...] yoan dire, yoan hedoietarat [...] Bainan nor ez da yoan lumadun, lantzetadun, kargudun
handitarik? Hb Egia 139. Zer othe dut begietan? / Non da bortha? / Airatu da! / Mahaina dantzan dabila. Elzb
Po 205 (en boca de un borracho). Ez nintzan behatu nahi / heien [aitamen] kontseilu oneri. [...] Gazterik nintzan
airatu, / libertizionia maitatu. Oxald in Ox 190.
 (s. XX). Gazterik zen airatu [Oxalde], ba; kordari lothua, bazterra frango beharko zuen kurritu. Ox 195.
Airatu zitzaion loa. Ib. 128. Aitari zakonean kopeta goibeltzen, / Haurra bere baitarik hari da urbiltzen: /
Eskuñoez bisaia dako pherekatzen, / Eta horra non diren auhenak airatzen! Ib. 179. Udazkenean urtzoak
pasaian dire partitu, / Hala hala naiz ni ere neure herritik airatu. Etcham 44. Bere otoa utzi zuen katedralearen
ondoan. Ez da guti harritu airatua zela ohartu denean. Herr 9-2-1956 (ap. DRA). Osteka zeruratu herritar
sainduak, [...] Gutartetik airatu arima sainduak. Ardoy SFran 19. Eta hola gertatu! Hola airatu Frantsesen
amentsa! Hola suntsitu hoinbeste giristinoen egiteko parada. Ib. 179. Ikustean semea gutarterat jina, / airatu da
behingotz ene bihotz mina. Xa Odol 307. Orai beldur naiz, seme, ote zauden dudan / berriz Amerikerat airatzeaz
udan. Ib. 308 (v. tbn. en contexto similar JE Bur 206: Hor harat airatzen direnek orok ez balin badute
hatzemaiten zorion ez diru). Beroa bainan hertsiegia iduriturik kabia, / zorigaitzean senditu nuen handik airatu
nahia, / den egunean han banindago ez bainindaike abia. Ib. 294.
10. + aidatu (V-gip, S). Ref.: Lrq (aida); Iz ArOñ (aidáatu). Alegrar(se), animar(se). "Entraîner (moralement)"
Lrq. "Aidaatu naiz: me he alegrado" Iz ArOñ.  Mutxurdin bat edo bi lehen beatak iduri, / Airaturik jarri dire
lege berri horri. / Ezkont bailitazke naski protestantik jen baladi, / Katolikoak ez dituzte nahi. AstLas 70.
Amarretan don Lorentzok / meza nagusiya, / Epistola don Ramonek, / ai ura graziya! / Sorondok ebanjeliyua, /
ark zeukan sasoia, / iya aidotu [sic] zuban / eleiza guziya, / berok irurak dute / onra mereziya. PE 112. Etxaun!
Xiberotarrak hastean jauzi errabian / Ez ote haiz hor kantari dantzaren erdian?/ Elizen hiru dorreak ari
direnetan, / euskaldun zintzurren bortxaz, kantu daldaretan, / Ez ote haiz hor, Etxahun, bozek airatua, / zerurat
eskaintzen ari euskaldun kantua? Iratz 188. Nahi nituzke denak pertsutan ezarri. [...] Doi bat airatu gabe egun
bat ez nauke, / Hain dut airaldi hoitan gogoa dohatsu. Ib. 23. Alabak esan zeraukunean, aidatu nintzan pozetan,
/ zorionean, aurkitzen zela haur baten esperantzetan. Xa Odol 186. Ene barnean senditu nuen gazteko sugar
piztura, / bihotza berriz airatu zauntan kanpoko xori xixtura. Ib. 197.
 "Animar, incitar. Kark airatan zaun bietarik batari, aquél animaba a uno de los dos" A.
 Ene bihotza ezazu mugi zeure legera, / eta ez abarizia urre ez zillharrera. / Aitzitik aira nazazu / arren zeure
bidera / eta ene urrats bakhanak / bitz hartan ibiltzera. EZ Eliç 218 (228 aira nazazu zeure bidean). Hartarakotz
ene arima / zuk othoi bitz ezazu, / eta ontasunetako / bidean aira zazu. Ib. 343.
11. "(L, BN, S) producirse dentera a consecuencia de comer fruta verde... etc." A.
12. "Airatu (S; Foix), s'évaporer" Lh.
 Exhalar (un olor).  [Zakurra] beharriak xut, begiak landatuak, erhotua zilo hetarik airatzen zen urrinarekin.
JE Bur 16.
13. "Aidatu [...] (S; Foix) être transi. Hotzak aidatürik, (S; Foix) transi de froid" Lh.
- AIRATUXE. (Forma con su -xe, de valor aprox.). Desaparecer.  Zortzikotz sukharra airatuxe zen, bainan ez
zarotan indar den gutienekorik utzi. Prop 1899, 176.
airatzaile, aidazale (S ap. Lrq).  "Qui soulève" Lrq.
airatziri, aidatziri (S ap. Lrq).  "À mesure qu'on soulève" Lrq.
airazilo. "Columnaria, kanal, kanalen airazillhoak, kanaletako airazillhoak" Urt V 387.
1 aire (G-azp-goi, AN-gip-5vill, L, B, BN, S; SP, Urt I 341, Ht VocGr 327, Lar, Añ, Arch VocGr, VocBN, Gèze,
Dv, H), aide (gral.; Añ, H). Ref.: A (aide); Lh (aire, aide); Lrq (aide); Gte Erd 148; Elexp Berg (aidia).
 Tr. La forma con -r- es general en el Norte, salvo algunos ejs. suletinos, y tbn., salvo errata, en un ej. de J.B.
Elissamburu (que por lo demás emplea aire), y parece predominar hasta comienzos del s. XX entre escritores
guipuzcoanos y alto-navarros. La forma con -d- es casi general en escritores vizcaínos (salvo Arrese Beitia --que
emplea ambas-- y Lauaxeta), y casi se generaliza entre los guipuzcoanos (ya en Ubillos) y alto-navarros a
principios del s. XX. En DFrec hay 22 ejs. de aide (todos meridionales) y 71 de aire. Parece que la extensión
semántica es mayor al Norte que al Sur (cf. infra (1) y AIRE HARTU).
1. Aire (fluido). "Air" SP. "Aireari erauntstea, battre l'air" Ib. "Aer, airea" Urt I 341. "Hic non est aer, ezta
hemen airérik" Ib. 343. "Aere solum vivere, airez xoillki bizitzea" Ib. 343 (v. tbn. 348 y II 486). "Air, l'air que
nous respirons" VocBN. "Aire eztia, hotza, air doux, froid. [...] Aire gozoa, air agréable à respirer" H. "Mendi
aireak onik egiten dio (G-azp-goi, AN-gip, B, BN-ciz-lab), [...] ango aireak ez nau ongi hartzen (AN-gip-5vill),
mende.
[...] Xiberuan bada aide sanua nunnahi (S). Maulerat jun zen aide hunaren hartzera osagarriaren azkartzeko"
Gte Erd 148. "Aire, airecillo. Aide ederra egoten da Elgetako arkupian. Zabalduizu bentania aide puxkat sartu
deiñ" Elexp Berg. Cf. AIRE HARTU, IKATZ-AIRE. v. haize, egurats.
 Tr. Documentado en la tradición septentrional ya desde Dechepare. Al Sur lo emplean Lizarraga de Elcano,
Beovide, F. Irigaray, Munita, Aresti, Gandiaga, Zaitegi, Azurmendi y N. Etxaniz.
 En Arraizaga en Val d'Araquil testimonian Sancho Airetaco, Garcea Ormaesseco (c. 1257). GLarr 377. 
Suiak bero, hurak xahu, hats hartzeko airia [...] zuiegatik ezarri dut gero neure bizia. E 65. Elementa gero sinple
lekhu beherekoan / Su, Aire, Itsaso eta Lehor zimenduzkoan. EZ Man I 79. Aire mehe batre ez korrunpitua. Ib.
135 (88 aire mehe). Haizeek soñu egiñen dute nola trunpetak / Eta Aireak habarrots alegia musketak. Ib. 79.
Bañan kontra airearen dudalarik desira / egon behar dut dudala sufre bitztuz kadira. Ib. 100. Deabruagatik gau-
aireak, hotzak eta beroak ere, ixil pairatzeintuzu. Ax 517 (V 332). Aire beroaren daki / bere mugan igorzen: /
Elhur-hormok fite ditu, / uharretan bihurzen. Hm 158. Ondoek eta gorringoek, Pliniok dioen arauera, barrenetik
eta kanpotik umu izanez, diren bezala errazki edoskiten dute bere inguruneko aire gaixto eta lizun guzia. SP Phil
371 (He 375 aire gaxtoa). Hain gaixtoa zela airea, non hartan ezin bizi baitzitekeien nihor luzeki. Ib. 7 (He 6
airea hain zela gaxtoa). Airiaren xahütarzüna eta lürreko honak. FPrS 19. Eta nola aire honak eta garbiak
osasuna konserbatzen baidu, hala gaiztoak ere [...]. Mong 587. Laur elementiak Süia, Airia, hura eta Lürra. Bp
I 84. [Bizkaiako] airea eztia eta emea da, zeren mendiz inguratua baita guztia. ES 110. Zeren hitza eta mintzoa
egiten baitira barrenetik atheratzen dugun aireaz. Ib. 381. Banitatezko airea sartzen da solas hetan, zeiñak
lizuntzen baitu laster gure arima. Ch I 10, 1. Bekhatu mortala [...] aire phozoatu bat da, lorerik ederrenak
ihartzen dituena. Brtc 102.
 (s. XIX). Aire hain korronpitua. Monho 108. [Moltsak] airez hantzen ez badire, ardura dire hutsak. Ib. 68.
Manátus eguzkiái, zeru, izár, lañu, aire, sú, lúr ta urái. LE Ong 34v. Bertze aldi batzuez, airea errepikan
zaukaten, haren ohoretan kantatzen zuten kantikoez. MarIl 113. Zuhurrena daite bethi / Ihes egitea kasko
arrailduari, / Aire sartzen zaionari. Gy 196. Buztana ere badabillka, / Bi sahetsetan aldizka, / Airea alferretan
yoka. Ib. 301. [Estomakak] airez bizi behar luke. Ib. 193. Erran suma ukhanen duzu, / baiña aldiz zuk emadazu /
aireari manatzea, / nere gogara egitea, / edo haize, edo uria, / goibela edo iguzkia, / tuzkedan arras aroak bethi
nahikarazkoak. Gy 141. Athe, leihoak ideki behar dira [...] airea barnean berri dadientzat. Dv Lab 217. Aireak
ontzen ditu landareak nihork uste dukeen baino gehiago. Ib. 72. Landareek hostoetarik eta erroetarik edaten
dute airearen gozoa. Ib. 72. Drainak urez husten direnaren arabera, airez bethetzen dira. Ib. 115. Medikuek
herriko airea manatu zioten. Laph 140. Izan dedilla alabatua nere Jauna / anai aiziaz, airiaz, odeiaz ta lañuaz.
Bv AsL 399. [Haurrak] itsas airearen beharra badutelakoan. Itsas airea! Hobe lukete arto eta zingar pozi bat.
HU Zez 73. Zerua gorri samur batean; airea gorriegosi; jasan ahala epel eta pisu. Ib. 14s.
 (s. XX). Aire bustia, hala nola baita toki uspeletan, kalte du [eriak]. JE Bur 187. Bulharrak gain hetako aire
meheaz ezin asez. Ib. 161. Beherago eta beroago, airea bakhanduz zohan; oro sapan eta geldi. Ib. 161. Airearen
harat-hunatari, bertzalde, bidea hesten diotelarik. Ib. 189. Ordu berean, aire fresko gaziño bat hautemaiten
dauku bat-bederari sudurrak. JE Ber 77. Menditik bulharretarat heldu zaikun aire sendoari hautemaiten diot. Ib.
95. Bero izana gatik, bada aire; saparik ez dugu hautemaiten. Ib. 40. Bainan xutitzen zaizkit ene sei adizaleak
[mahain lagunak], batzu afaldurik, bertzeak aire galdez. Ib. 97. Iguzkirik eta airerik gabeko etxe batzuetan. Barb
Sup V. Ardiak, arratsalde aphalean atherako dire hautako aire goxorat. Ib. 51s. Buruileko goiz bat ederra zen;
airea arin, zerua urdin. Ib. 29. Airea goxo, arin; mendian bakea. Ox 83. Fruituari kalte gehiago egiten diola
kanpoko aire tzarrak baino barneko harrak. Zerb IxtS 99. Jaun horiek ez baitziren Larrungo airetik bizi,
Urruna, Bera, Sara eta Azkainek hazten zituzten. Zerb Azk 44. Jendeak itxas-aizea ta mendi-aidea egarri izaten
duan sasoia. NEtx Antz 154. Gizonaren biriketara dijoan aidea garbitu. Munita 21. Autopsia eginez geroz [...]
aire-falta... seinale more asko gorputzean. Arti Tobera 280. Ganbarako berinak zabalik ezarriak zituen aire
zahar eta usainduaren erreberritzeko. JEtchep 25. Goizeko aire biphila. Ib. 25. Airea aphal. Arbolak geldirik.
Abarrak hilak, hormatuak, gogortuak. Ib. 99. Ez dago aizerik. Aidea bakarrik. Gand Elorri 175. Odi batek
zekarren aize zanpatuaren (aize zapaldua, aide konprimidua) eragitez egan asten zan zurezko usoa. Zait Plat 15.
Aide argi ta geldia mendi ta zabaletan. Azurm HitzB 67. Aho aide gabean, aho nekatuan, aho zaurituan. Ib. 43.
Panpa-aldeko aidea artean zorrotza zetorren. NEtx LBB 42. Enarak aidea astinduz / badatoz ugari. Ib. 352.
Landarea bezala, gizona ere ez da bakarrik airetik bizi. Ardoy SFran 26. Aidearen goraltza. "Elogio del aire".
v. tbn. Egiat 195. Elsb Fram 94. FIr 192. Mde Pr 152 (136 aide). Aide: EEs 1916, 268.
 (En exprs. del tipo aireari mintzatu, aireari kolpeak eman...).  Nik bada, hala laster egiten dut, ez eztakidala
nola. Bataillatzen naiz, ez aireari baneraunsa bezala. Lç 1 Cor 9, 26 (He ez aireari jazartzen banio bezala, TB,
Dv aire, Ol, Ker, IBe, IBk (h)aize, BiblE ukabilkadak hutsean jo). Zeren soinu hutsa bezala aireari mintzatuko
baitzitzaizkon. ES 395. Eta zure kolpeak alferrik eta aireari eman ez diotzatzuntzat. He Gudu 104.
 (Uso fig.).  Dohatsu dire beharriak Iainkoaren inspirazioneko aire emea hartzen dutenak. SP Imit III 1, 1.
Begira detzagun bada artharekin gure beharriak hitz erhoen airetik, zeren bertzela gure bihotzak laster har
lezake hekin izurria. SP Phil 305 (He 306 hitz erhoen airea harzetik). Esan bearrik ez dago, azkar asko uxatu ta
aienatu zirala Teatro guzitik tristezi-aireak. Algarazko eztanda bat izan zan Txirritari Teatro guztiak eman zion
mende.
erantzuna. Lek SClar 142. Mai baten inguruan giñan zortzi bat adiskide; denok [...] Aita Santua baiño
katolikoagoak. Baiña, ala ere, euskaldun jator geran aldetik, alako azpijorrarako aidez zirikatuak. NEtx LBB
119.
 Bere burua flako sentitzen dutenak asaldatzen dire ordu eta aire guzietan. SP Phil 224 (He 226 asaldatzen da
hartaz erasten duten guzian).
 (Pl.).  Gure orro patarrak dituk / emengo [ifernuko] ihortziriak, [...]./ Munduko gure faltek tie / hemen
altxatzen haizeak, / eta gure plazer lizunek / eu-elementen aireak. Gç 161. Gaineko kroskoa yarri zen zeru,
azpikoa lur; erdia airek bethe zuten. Hb Egia 57.
 (Como primer miembro de comp.).  Aire kolpe gordin bat aski baita bildotsari herioaren emateko. Dv Lab
272. Haurrek ere on baitzuketen aire-sanja poxi bat. HU Zez 71. Aire izpirik ez, eta lurretik halako bafada bat!
Uf! Barb Sup 71. Noizean bein, aide-bolarak zugaztia iñarrostean [...]. Txill Let 32.
 (G, AN, L, R). Ref.: VocPir 71; A; EI 101; ContR 517; EAEL 229. Viento.  Tenpestatez, igortziriz, aire oro
samurrik; [...] mundu oro iarriren da suiak arrasaturik. E 61. Zuek gidatzen tutzue / hedoi eta lainhoak, / zuek
aldaratzen aire / gure kaltetakoak. EZ Noel 157. Haize kontrakoa denean. [...] Lehen baño lehenago itzultzeko
eskerrak, / zeren darozkiguketzun eman aire lasterrak. EZ Man II 147. Espiritu Saindiaren ipar airiak akazatzen
du bekatiaren odeia eta lanoa. Tt Arima 23 (v. tbn. 22). Zer ekustra erkin zrei desiertuan? Kaña aire guziuetra
mobitan den zomait? Hual Mt 11, 7 (Lç, Dv, &c. haize). Gunian txuti izaririk manatu zion airer eta itxasoari
aplaka litiala eta segitu zen sosegu andi bat. Ib. 8, 26. Nor da kaur zoini airek eta itxasuak obedezitan baitabei?
Ib. 8, 27. Eta erabili zren airiak, eta emon zein indarrekin kalako etsiaren kontra. Ib. 7, 25.
 Ambiente.  Pako etzan aide artara egiten eta bereala billatu zuan beste bizibide egokiagoa. NEtx LBB 41.
Bereala aspertu zan giro artan. Mutikoaren izaera zuzenak lizunkeri aide ura ezin eraman zuan. Ib. 39.
Gazteentzat galduak dira orduko oitura ta legeak. Baiña guk oso gogoan ditugu aldi artako izaera ta aidea. Ib.
18. Badakizu gure etxeko aidea nolakoa zan. Etxetik elizara, ta Jaungoikoak aparta emakumerik gure bidean
sartu. Ib. 86.
 Hutsune-aideak, mukuluen hezurgiltzetan kokatuak. "Corrientes de espacio encajadas en la osamenta de los
volúmenes". MEIG IX 127 (en colab. con NEtx).
2. (Urt I 343), aide (V-gip ap. Etxba Eib). (Ref. al lugar, al espacio). Aire, atmósfera. "Ab aere, aireaz, airez,
airean, airetik, arerik, airearekiñ" Urt I 343. "La atmósfera, el éter, el espacio vacio" Etxba Eib.
 Tr. Documentado al Norte desde Leiçarraga, aunque poco empleado fuera de los casos de declinación local (v.
infra AIREAN (a), AIRERA(T), AIRETIK (a, b), AIRETAN). Al Sur su empleo es poco frecuente hasta el s.
XX.
 Ebili izan baitzarete [...] airearen bothereko prinzearen araura. Lç Eph 2, 2 (He airetako, TB aireko; Ol, Ker
aizeko nagusi). Eta ilhund zedin iguzkia eta airea putzuko khetik. Lç Apoc 9, 2 (He, TB, Dv, Ip aire; IBk ortzi,
IBe egurats). Ezen zeru, lurrak zure dire eta airea. EZ Man II 130. Eta egiozu lekhu sehiekin artean, / aire
guztia iraganik zeruaren gaiñean. Ib. 97. Iongoiko hegastinen plumez bestitzaillea, / alde batetik bertzera
pasatzeko airea. Ib. 138. Gizona sortzen da trabailluko, eta hegaztina aireko. Ax 34 (V 20; tbn. en ES 184).
Dohatsu da Kristo gure Iauna munduan sarthu zeneko eguna: orduan aingeruek bozkarioz bethe zuten airea eta
gizonez lurra. Hm 208. Xoriek nora ere hegaldatzen baitira, bethi airea aurkitzen baitute. SP Phil 96 (He 98
airea). Nola xoria joaten baita / airea ebakirikan, / eta untzia iragaten / itsasoa hautsirikan. Gç 162 (76 tbn.
airea ebaki). Airearen errejione goretan hegaldatzen diren hegastinak. Bp I 142. Ta ainbeste bider nola aire
guzian lauso edo atomo diran. Cb Eg II 126. Lore suerte guziak, usainik hoberenak oro, biltzen direla ene
ingurunetara airearen bethetzeko urrin onez. MarIl 107. Erra erazi [hire korpitza] eta gero / aizatü airiari.
Xarlem 517. Atrebi dadintzat erratera niri, airearen ume brillant, ariñari. Gy 287. Aire guzia handik xoriz
estaltzean. Hb Esk 219. Ethortzean pilota eder besoari, / frixtan egorriren da beherekoari, / airea harraraziz
ethorri bideaz, / Nonbait sarthu den arte / haustaile kolpeaz. Ib. 215. [Egilliak] lumaz jantzi zaituzte, airia
ematen dizute. Bv AsL 100. Bego ura arrainari, / Desertuak lehoinari, / Hegaztinari airea. Canc. pop. in Barb
Sup 52.
 (s. XX). Itsasoak arraiaz eta aidea egaztiaz betetzeko. Inza Azalp 35. Besoa hedaturik, airea hiru aldiz
benedikatzen du kurutzearekin. Lf Murtuts 2. Tarteka, arri aundiak zeuden jarriak bide-mugak jakiteko. Aieri
eskerrak, aidea garbitzen zanean, nora jo bazekian txoperrak. Anab Aprika 96. Eriotz deiak lañotua du / portu
gaiñeko aidea. NEtx LBB 262. Aidea, izarrak utzitako argi-autsez betea zegoen. Ib. 193. Bat-batean... Soiñu-
alaiak urratzen du aidea. Ib. 194. Zerua garretan zegoen, airea txoriz josia. MEIG I 60.
v. tbn. Aide: Gand Elorri 33. Vill Jaink 125.
 (Pl.). Atheak idukiren tu zeruak idekirik. / Gisa berean zabalik lehor eta aireak, / Ezen Iaun haren eztuke
mugarik podoreak. EZ Man I 84. Ez artilleria phezatik ilkhitzen den balak eztitu aireak hain laster, hain biziki
erditik egiten. Dh 158. Zaldi-karroza suzkoan [...] aideak-zear pasiatzen da / Mari-gaizto. SMitx Aranz 19. Eta
urak bethe zituen arrainez, eta aireak hegaztin mota guzietakoez. Zerb IxtS 8.
 (Ref. al cielo).  Martxoan airea gorri, goizeko elhur berri. Zerb GH 1936, 307. Berehala ortzantza
burrunbaka hasten da. Ximixtek, bat bertzearen ondotik, sutan emaiten dute, zipirti-zaparta, aire ilhuna. JEtchep
49.
mende.
 "Aidia. Airean dagoenaz esan ohi da. [...] Zezeagak aidia kendu jotsak Ladutxeri eta or irabazi juek partidua
(Airez jotzen ez diola utzi, alegia)" Elexp Berg.
3. (VocBN), aide. Aire, melodía. "Air, terme de musique" VocBN. v. ahaire, doinu, ERES-AIRE.
 Tr. Documentado al Norte desde principios del s. XVII. Al Sur sólo lo hallamos en Arrese Beitia y autores del
s. XX.
 Spirituek hartuko tuzte gathanboreak / Eta hekin mintzatuko boza ederren aireak. EZ Man I 87. Iaunari
diotzotzue / kanta aire berriak. EZ Noel 25. Entzun etzatzue, othoi, / gure kopla aireak. Ib. 157. Lauda, zeruak,
lauda, / aire onez Iainkoa. / Lauda leku goran gora, / guztion gainekoa. Hm 97. Atsegin gehiago izanen dutela
himno beren ezkaraz errateaz, aire berean ezkaraz emanen tut; eta gaiñerako bersuen airea komunzki guztiek
badakite. Gç 31. Zenbait boz eder edo musikako aire xarmagarri aditzen duzunean. He Gudu 133. Dugun aire
bat dantza, / lanari hasteko. AstLas 14. Sun egiliak emazie, / airerik fierrena, / uduri zait, ene mitilek / oro
badakitzela. Ib. 14. Beltzuntze-ren koplen airean. Monho 26. Airea: Lauda zagun misterio handia. Ib. 74.
Bigarren kanta. Airea: Adios ene maitea... Hb Esk 18. Airerik ederrenaz joz, trionfan baderamate Fuxeoko
palaziorat. Laph 220. Piarresek ematen zioten bertsu bana, zakizkan aire guzietan. Elzb PAd 31. Huna zer
kantatu zuen, ezti-eztia, aire zahar hamahiru pontuko batean. Ib. 9 (v. tbn. aire xahar en Barb Sup 107,
Othoizlari 25-6-1955 (ap. DRA) e Iratz in Alzola Atalak 121). Hunen aire berezia ez dakitenentzat, aire ezagutu
hau: Uholde baten pare. Zby RIEV 1908, 411. Jo, jo soñuak pozen, pozagaz / Orain musika zaleak, / Jo
euskeldunen aire politak / Zortziko alegereak. AB AmaE 120. Hetarik batek egin zuen kantika bat, himno
profano, Marseillesaren airean. Elsb Fram 115. Oraiko gazteek aire ergel batzu nahiago dituzte, eskualdun
kanore ttikiena gabeko aire xanfarin batzu... Barb Sup 106s. Ikhazketako Mandoaren airean. Ib. 23n. Zozoa
badoa [...] bidean bere lehenbiziko xixtu aireak ikasiz. Barb Leg 146.
 (s. XX). Etzutelarik bizkitartean elizako airerik baizik emaiten. JE Bur 184. Nere herriko besta. Airea: Adio
izar ederra... Ox 157. Xirula, klarinet, ttunttun [...] eta ez dakit oraino bertze zoin musikek harrotzen zituztelarik
dantzako aireak. JE Ber 94. Ango musika errian, dena, / aire berri biurturik. Or Eus 193. Dantza-orkesta
dantzut, aldizka, kantak eta egungo aireak jotzen dituena. Txill Let 27. Harritxabaleta yaun apezaren abotsak
asto-arrantzaren indarra euki bide zun segurki, baiñan, baita urretxindorraren eztitasuna ere kantuen aireak
emateko. Etxde JJ 22. Rumba aidea... Aprika-aldeko soiñu-aide beroa! NEtx LBB 204. Izigarriko lanak emaiten
dauzkit gehienetan, erran nahi nituzkenekin aire bat ongi joan arazteak. Xa Odol 67. Aire edo doñu aunitzen
ezagutzea. Ib. 64. Aire tristean kantatuko dut tristea baitut suieta. Ib. 143. Konparazione: heriotze batetaz
kantatzea ez dohakizu Uso xuria'ren airean. Ib. 64. Mus partida bat edo bertze eta kantu aire batzu elgarrekin
emaiteko. Ib. 292 (293 kantu-aire). Aire bat entzun nuen / itsasoko aldetik / itsasoko aldetik / untzian kantaturik.
Balad 137. Soinuak jotzen du batallaren aire berezia. Lf in Casve SGrazi 13. Kantatu nahi dut kanta bat [...].
Edozein blue, / azkenengo modako airea. Lasa Poem 91. Chileko martxa hasi nuen. Irmo jarri ziren [...]. Gero
beste aire batzu jo nituen. MEIG I 60. Euskal-aire zaharrak, euskaldunagoak bide ziren [...]; baina erdalkeria
sartu zaigu harrezkero musikan ere. Ib. 48.
v. tbn. Tt Onsa 87. Etcham 81. Iratz 24. Mde Pr 168. Lek SClar 107. Anab Poli 99. Mattin 90.
 [Irrintziak] dei larri baten antza du; artzaiak elkarri jotzen dioten lelo-aideren bat dirudi, [...] urrutitik
datorren txistua bezelakoa. "Melopea que lanzan los pastores". MEIG IX 139 (en colab. con NEtx).
 Baliatü zaik malerusa / jalki behiz hebeti. / Ezi bestela ikusiren ian / bertan beste airerik. 'Car autrement tu
aurais entendu (vu) une autre chanson (aire)". Xarlem 218.
 Andik egun asko bage, kanpaiak aide erabili eban barriro bere [...]. Kanpantorreko ezkilloiak dilin-dalan ekin
eutsan. Erkiag Arran 170.
4. (V; VocBN, H), aide (L, BN, S). Ref.: A; Lh y Lrq (aide). Aire, aspecto, ademán. "Allure" VocBN. "Badu
zutik abiatzeko aireik? ¿Ya tiene aire de ponerse de pie y dar los primeros pasos? (Darric)" DRA. "Au fig. Aire
gozo edo gaixtoz mintzatzea, parler d'un air agréable ou mauvais" H. "Aire (V), forma, apariencia" A. "Air,
expression, physionomie" Lh. "Apparence" Lrq. Cf. infra AIRE HANDITAKO.
 Tr. Documentado al Norte desde mediados del s. XVIII. Al Sur lo emplean autores del s. XX.
 Eta agertzen dugula aire serios bat, famillertasunik eta ergelkeriarik batere, urhundik ere, ez duena. He
Gudu 109. Ikhusten dire giriztino direlako batzu aire haizatu, mundutiar batekin, eta solasean! Lg II 229. Haren
maltsotasunak, haren aire modestak. Ib. 95. Zure ixiltasunaz eta aire pisu baten medioz erakuts diozozute
atsegiñik ez duzula hartzen. Mih 65. Zenbat bertzeei eragin othe diozute zure arinkeriez, zure aire libroez, zure
dosteta ergelez, zure kantu imodestez! Brtc 247s. Aire mundano eta arraitasun sobrarekin. Ib. 61. Nahi nikek
ikusi / bataillatzeko airia / adret izala armetako / badiat enzütia. 'Ton allure au combat'. Xarlem 911. Bere
airetan eta jaunzturetan banitaterik baizen erakhusten eztuena. Dh 256. Bere solas phozoatuez, bere jaunztura,
moda, aire arinegiez. Ib. 162. Arima jainkotien aurpegian agertzen den aire ezti ta kontentak. Ib. 192. Iduki
bezate ahalaz aire seriosa. Ib. 73. Ezpitez ibil [...] jende lazo, munduaren araberako sentimenduak dituzten, eta
solasak eta aireak darabiltzatenekin. Ib. 72s. Üskal herriko anderik, dirade izar[r]en parik / bilhuak hoilli,
begiak ordin eta ajil haien airik. 'Leur tournure légère'. Etch 524. Nik zer ikhüsi düdan Pauerako bidin: /
Eihartxe et Miñau aski aide gaitzin. 'À assez grande allure'. Ib. 270. Izpiritu dohatsuen alegrantziazko eta
estasiazko aire zerutarrarekin. MarIl 52. Eta aire idor bat harturik. Gy 84. Desterrutik Senekok erraten amari /
mende.
Korsek Iberiarra zutela iduri, / Seinalatuz berthute, aire bisaiako, / Oinetik bururaino zituzten soineko. Hb Esk
11. Hitz horiek aire samur batekin erran ondoan. Ib. 95. Haren aire xarmantaz agrada niz bethi. ChantP 132.
Phorrokatü dü büria / heren süge handiak. / Gaitza zen haren aidia, / bena goithu Mesiak. UNLilia 14.
Ezagutzeko nuen, niri behatzen zitzaizkidan airetik beretik, maleziarik etzuten jende batzuekin nuela nere
egitekoa. Prop 1894, 237. Erreginak aise ezagutu baitzuen bere airetik, eztiki zakon erran: Madama, zu zare
hemengo etxeko-anderea. Elsb Fram 92.
 (s. XX). Yoan zaizkion mutikoarekin eta etxeko airea arek ere. Or QA 45. Iruñeko egonak, alako aide bat
eman zion Izar-i; iri aundietako itxura ta nausitasuna artua zeuzkala, ematen zuan. NEtx Antz 157. Koko arek
aiñ ei eban Batista kojuaren aide berdintsua, aren errenkako ibillia ta aiñ antzerako arpegia, edozeiñek ber-
bera zala pentsatzeko moduan. SM Zirik 103. Aien ondoan, gure olerki auek, aide zaarregia izango dute
norbaitentzat. NEtx LBB 212. Baiña... nolako aidea du? Langillea, zuzena, umilla? Ib. 138. Aire tristea dute
hamarretik sortzik / etxean agertzeko ez izanki deusik, / omore txarra eta akidura baizik. Xa Odol 254.
v. tbn. Etcham 82. Lek SClar 110.
 (Tras tema nominal nudo: adj. o, menos frec., sust.).  Halako kasutan hobe da pixka bat mintzatzea, eta
zenbait umore on aire guti bat erakhustea, ezenez trunko bat bezala bethi mutu egotea. Dh 74. Zikhoitz aire bat
baitzuen. Gy 50. Abokat aire bat zuen / otso bat. Ib. 160. Elean hurri aire bat zuelakotz, baziren uste zuketenak
ez zela zen bezen buru onekoa. HU Aurp 179. Betidanik ere ahul aire izana zen; xuhail eta mehe. Ib. 132. Itxuraz
ere berak baitu jandarme aire bat. HU Zez 130. Zenbait amerikanoek badutela yudu aire bat. Elsb Fram 181.
Azken hunek ez baitzezakeen sofri nihork har zezan deus nagusi airerik haren bistan, ororen buruzagi bera nahi
zelakotz izan. Ib. 124.
 (s. XX). [Ogi-koskoak] gogor aire bat badu segurki, bainan gaixoa, ez dut bertzerik emaiteko. Barb Leg 139.
Beldurtzen hasi zen ama, muthikoak ez othe zuen zozo aire bat. Ib. 145. Gogorki ederra da, nahiz bi bazterretako
etxe-lerroek baduten guretzat halako pisu-aire bat. JE Ber 77s. Erdaraz mintzo da, lele-aire batekin, bere
zereginaz iduri bailuke nardatuxea. Ib. 58. Bitxi aire bat omen zuen... eta maingua zen. Zerb Azk 17. Dorre
handi batekin badu gaztelu aire bat. Ib. 11. Ondotxo zekian baita, Teatro artako triste-aire guztia txantxetakoa
zana. Lek SClar 142. Beltz-aire bat bazuen haren larruak. JEtchep 82. [Mutiko gazteak] hiritar aire poxi bat
bazuen menturaz. Ib. 79. Segur, tarrapata aire bat bazuen lan horrek. "Ce travail paraissait quelque peu
précipité". Ardoy SFran 174. Hunen erakaspenak bazutela halako protestant aire bat. Ib. 56. [Gorputzak] fresko
aire hura geroztik galduxea du. Ib. 268. Gero, markesa aideko neskatxa aizeti batek burua berotu dezaizula.
NEtx LBB 138. Orregatik Pakotxori amandrea gertatu zitzaion ama-ordea. Bizitza guzian bere umezurtz-aidea
zeramala, amandrearen oroitzak bete izan zion amaren utsunea. Ib. 37. Ahul-aire bat segur hartzen du /
giristinoen fedeak. Mattin 62. Erranen dugu hor kausitzen dugula zaharren fedea, bere latz eta gogor airearekin.
Larre in Xa Odol 17. Integrista airea hartzen diot nik Agirreri. MIH 382. Beste batzuek [...] halako prediku
airea maizegi igertzen [omen zioten nobelari]. MEIG III 78.
v. tbn. Larz Senper 60.
 (Jupiter) Lehenago zihauri deizugu / tripa xarra urraturen. (Satan) Eia, urra ezadazie / ale pergut paria, /
orai xesteren duzie / ene besuaren airia. AstLas 24. Ene espataren airiak / Sarri ai ikaratüren. Xarlem 282.
Ezagüt erazi nahi deiziet / ene ezpataren airia. 'Je veux vous faire connaître mon épée'. Ib. 349. Har itzak armak
/ Zelerat ürgülütsia, / borogatü behar dük / dozeparen airia. 'La furie des douze pairs'. Ib. 455. Ene besuaren
airia / düzü espantagarria. Abraham 304.
 "Aidia, [...] cierto parecido, cierto aire. Neri beti esan doste daukatela aittan aidia. / Nik eneuke esango antza
daukazuenik baiña bai alako aide bat" Elexp Berg.
5. Donaire, gracia. "Aireikgabea, sin formas o modales para un trabajo (B)" Inza RIEV 1928, 151. v. infra
AIRE ON.  Eta itzak beren lekuan, Gaztelaniaren kontra ifintze orretan Euskeraren era eder, aire edo txiste
guzia dago. Cb EBO 58.  "Anka aire ederra dauko gaur berorrek, goizen bañua artu ta etxera eta arratzaldean
berriz atzera" FSeg.
6. (Hb ap. Lh), aide (V-gip, G-goi). Ref.: Lh; AEF 1955, 106; Iz ArOñ (áide); JMB At (aide). "Aireak ditu,
aireakin da (Hb), [le malade] a des vapeurs" Lh. "Reumatismo (aidea) (G-goi)" AEF 1955, 106 (tbn. en AEF
1980, 63). "Áide, áidia, (la) enfermedad" Iz ArOñ. "Áidiak jo dau" Ib. "1.º dolor reumático; 2.º parálisis. Aideak
jo do, le ha atacado la parálisis" JMB At. Cf. LzG: "Aire, por enfriamiento en una persona (Lagrán)". v. AIRE
GAIZTO, AIRE-JO. [Ur bedinkatuaren] berhutez khentzatzu erhasunak, [...] gibela dezazu etsai herrosen
entrepresa, / eta biziaren kontra den airea ere khasa. EZ Man II 60. --[Jaun mera] etxetik ateratzen ikusi dut
egun goizean makil bati bermatuz. --Jesus! Hau da berria! Atzo akulua bezain xut pasatu baita karrikan, zer
gertatu zaio bada? -- Airea sartu menturaz! Sasoin nahasi hauiekin zer nahi biltzen da. Lf Murtuts 37.
 "Aide, aideko, aidetikako, aire, el del aire. Numen o fuerza sobrenatural que ayuda o entorpece, según los
casos, las acciones humanas. [...] Aide es responsable de todas las enfermedades cuyas causa naturales no se
conocen" JMB OC I 17s.
7. aide (V-gip, BN, R). Ref.: A; Elexp Berg. "Valor, resolución" A. "Aidia, [...] ánimo vital. Zuk, eztakitt,
baiña nik beintzat eztaukat aide aundi aundirik. / Oin baiño aide geixao ezpadaukat, enaiz etorriko" Elexp Berg.
 Juan zan [Franzisko] bere semiak bildurik arkitzen ziran tokira, esanaz alaitasun ta aire aundi batekin:
mende.
Onalaxen nai det nik, nere semiak eskera jun ta etortzia, kontentuz beterik. Bv AsL 82. Etxeko zeregiñak egiten
zituan bitartean, alde batetik eta bestera [...] bizilekuaren lau aldeetan ebiltzan txoriak, txori alaiak, inguragia
samurtasunez gaindituaz. --Gure neskeak darabillen aidea! --iñuan Iñesek. --Aspaldion eztogu, egia esan,
gurean, olako kanturik aditu. Erkiag Arran 148.
8. (L, BN, S ap. Lh; H). (Interj.). "Aire! Prenons-la (balle) à la volée!" H.
9. (G-goi ap. DRA), aide (V-gip ap. Elexp Berg; A). (Interj.) "Aide, [...] se usa significando 'vete'" A. "Aire
emendik! ¡Fuera de aquí! (G-goi)" DRA. "Aide! [...] ¡Largaos! Aide emendik, mutikuak! Aide danok kalera!"
Elexp Berg.  Aide, aide; or konpon, ondo ibilli; gorantziak eta eskuetako munak eta oiñetako igortziak
oriodunari. A BeinB 69. Goazemak bada. [...] Ba al gera? Aide bada. Alz Ram 108. Andra-Mariren izena / ai
ene! / deabruentzat txarrena. // Entzun duten ordukoxe / ai ene! motrolloan danak aide... SMitx Aranz 209.
10. "Aire puska bat izatea, estar alegre, algo borracho (L; Darric)" DRA. Cf. infra AIRE PUSKATU.
11. (Como posposición, en exprs. como bazter aire, ezker aire... 'hacia un lado, hacia la izquierda'..., hurbil
aire 'bastante cerca'... .). v. BERANT AIRE (s.v. berandu).  Gero, zeiarka bezala jartzen da, ezker aire. Barb
Sup 159. Eta Jon Doni Petrik, gibel aire puxka bat gelditurik, ahapetik berehala jende heieri: [...]. Barb Leg 61.
Etsia ez dute hartzen ene lagunek, Lasako herri bildu, ñimiñoa eskuinetarik, bazter-aire, ikustearekin baizik. JE
Ber 12. Zelai hertsi, gixen batean sartuak gira. [...] Bazter-aire, bere luzetasun guzian gure beribilek bezala
ibaiño batek kurritzen du. Ib. 74. Ikusi ditugu gero ontsa kokatuak Iruñen, "iguzkitik" ez urrun, erran nahi dut
Erregearen ganik hurbil aire. "Assez près du roi". Ardoy SFran 39.
12. Plastika buru-hauste bakoitzak bere aide berezia oi du. "Cada problema plástico tiene su valor particular".
- AIRE-ALDATZE. Cambio de aires.  Hartu zuen haren izabak haren berekin eramaiteko gogoa, phausuak
et-air-aldatzeak berre ziotzontzat ber-indar gau-atzarrez ta nekheaz akhituak. Birjin 387.
- AIREAN (BN-ciz; Urt, H; aidean V-arr-gip, G-azp, B). Ref.: Etxba Eib y Elexp Berg (aidian); Gte Erd 148.
a) En el aire; por el aire. "Est in aere, airean da" Urt I 343. "Airean edukitzea, tenir en l'air" H. "Air, élément.
Xoriak airean doazi, les oiseaux volent" Ib. "Aidian juaten dira sorgiñak, biderik okertu barik, [...] por el aire.
Euzkixak, iratargixak eta izarrak, aidian osotzen dittue euren bidiak, [...] en el éter" Etxba Eib. "Ileak airean
zabiltzan (BN-ciz), [...] ori aidian dijoa (G-azp), jo ta aidean bota zuen (V-arr, G-azp-goi, AN-gip, B)" Gte Erd
148. "Aidian dago puxikia" Elexp Berg. "Aize-bolariak kapelia aidian eruan zostan" Ib. (s.v. aize-bolara).
 Tr. Documentado al Norte desde Dechepare y al Sur desde mediados del s. XVIII. Con el sentido de '(volar,
andar, ir, desplazarse...) en el aire, por el aire', la forma gral. en todas las épocas y dialectos es airean (frente al
escaso empleo de airetik (v. infra AIRETIK); sólo aisladamente se encuentra acompañado de zehar (AB AmaE
433 airean zear doian lasto igar bat, y NEtx LBB 318 errota arriaren negarra / aidean zear doa), barna
(StPierre 21 airian barna abiatu ziren) o barrena; cf. tbn. aideak zear en S. Mitxelena (v. ej. supra (2)).
 Iustu oro iganen da bertan goiti airian / eta egonen eskoinetik iujearen aldean. E 63. Hala nola arkuari soka
gibelatzean / Urrunago arthikitzen baitu fletxa airean. EZ Man I 91. Hek guztiak ioan zaizkigu nola airean
lanhoa. Ib. 113. Xoriek ere dituzte / bere egoitzak airean. EZ Noel 49. Eta arranoak airean dohanean, bere
umetara bezala, zuk ere enegana begia edukiko duzula. Ax 11 (V 5). Zuek ere hedoi belzak [...] aphur bat egon
zaitezte / erori gabe airean. Gç 76. Plazerak, tresorak, gloria, airean dituk bolatu. Ib. 162. Airean doan osto
baten / gisa nauzula moldatu. Ib. 180. Nork emanen darozkit hegalak uso bati bezala, hegalda nadintzat, airean
noan. Ch III 31, 1. Mila zortzi ehun eta hogoi eta zortzian / Mirakulu bat gertatu zen eskualdunen artian. /
Protestant bat ezkondurik Ezpeletako herrian / Neska koket bat harrapatu du zabilana airean. AstLas 65.
Inareák emán anitz ta anitz buélta airean, ta apénas arrapatzendú eltxobát. LE Prog 120. Aidean egatzen diran
egaztietatik pare bana. Ub 16. [Demoniuak] barreatzen dira airian eta dabiltza gure üngürünian gure
tentatzeko. CatLan 29.
 (s. XIX). Eguzkia sartzen danean gela baten ekusten dira aidean mota, ispita, lauso bestela ekusten ez
diranak. Mg CC 221. Pozik egaz egiteko aidean. Añ LoraS 128. Ta aidean ezarten dirian tiroak legez, ilten
eztitubezalako [...] bizio txarrak ta kaltetsuak. Ib. 148. Ni nabill, edo lurrean oñez, edo aidean egaa. VMg 34.
Begira airean dabiltzan egaztiai. AA II 169 (III 282 aidean). Airean agertu bezain sarri suntsitzen den lanho
bati bezala. Dh 126. Tirorik zuzenenak ez dira itura elduten. Kolperik indartsubeenak airian geratuten dira. fB
Olg 34. Txori bat aidian. Astar (ap. H, s.v. aidatzea). Eta nola oihu egiten baitzuten goraki [...] aurthikitzen
zuten herrauts airean. TB Act 22, 23. Ona non aingerubak / dabiltzan aidean, / Jesus Mariyarekin / Joseren
gañean. Echag 57. Jainkoak airean / nai du ni ibiltzea, / zu berriz lurrean. It Fab 149. Bialdu zuen / usoa airean,
/ eta biurtzen zaio, / ez joan bezela, / baizik oliba-adar bat / mokoan duela. Ib. 227. Amargarren illean / sartu
ziranean, / mendien puntak ziran / agertu airean. Ib. 226 (ref. al diluvio universal). Ez aizeak ustekabean nondik
ez dakiela arturik, airean jira-bira oi darabiltzkien geldo illaun ta litxen antzekoak. Izt C 6. Ulia bilhatzen du
airean enadak. Hb Esk 237. Laphurdi bazterrean, iphar alderditik, / Bardoitz mendixken puntan, errekak artetik,
/ Ikusten da airean bere lur mehekin, / Etxeak dituela xuri gusturekin. Ib. 151. Ots onen ondoren bereala airean
agertu ziran suzko mingañ-antz batzuek. Lard 481. Kapak bota eta autsa airean banatzen zuten. Ib. 523. Lurrean
legar izpi bezenbat, airean lauso edo pits bezenbat. Dv LEd 226. Jaungoikoaren Ama argiz eta gloriaz ingurutua
airean agertzea. Arr May 176. Ikhusten ere zuen aingeru bat bezala airean eta argiz inguratua. Laph 72.
mende.
Santuba airean goratuba [...] ikustearekin. Aran SIgn 83. Ikusi zuan bada airian zeguala, odei argi eder batek
inguratua. Bv AsL 153. Ikusi zuten airian zijuala txit goi, begiz galtzeraño. Ib. 169. Egan doiala aidean. AB
AmaE 280. Eguzkiak intza histen duanean / Apexa doa beti egalez airean. Elzb Po 188. Ostoak errautsarekin
haizeak airean derabiltzan bezala, firrindan, xirurikan. HU Zez 118.
 (s. XX). Odei beltzak phausatü bena zer [sic] aidian / Bi debota bi debrü Xikitoren borthan. Xikito 7. Aphez
bat da heltüko egüerdi phüntin / Edo debeiatüko mila urthez aidin. Ib. 6. Pilota jo eta jo airean dabilano. JE Bur
29. --Auxen da gizona sartu zaiguna [...] bi bider kallua zanpatu dirazu. --Zertan jartzen dezu nere oñ azpiyan?
Naizu aidian joatia? Iraola 19. Ezkilak ez direa... jotzeko, xoriak airean ibiltzeko bezala? Barb Sup 139. Ilhargi
xuri denean / ametsak doaz airean. Ox 30. Aidian ezta errez ibiltzen / ego-muturrak moztuta. Tx B II 169. [Lur-
txoriak] gora ta gora aidean altxatuz joaten diralako. Inza Azalp 119. [Kurrilluak] egaz egin eben moltso baten,
eta ene Bertoldin gaxua be eurakaz aidian eruan eben. Otx 156. Bele banintz, / joan nindaite airean. Or Eus 26.
Bidazti-begiek sarri / aidean baso ta iturri: / bertarañokoan ondarra gorri! Ldi BB 138. Izpiritu gaixtoak hartua
naiz eta airean eremana. Barb Leg 127. Landak zidar diran unian / gogai au bajuat airian. "Se me escapa el
pensamiento por el aire". Laux AB 88. Zirimolan, airean eta zirurika / Bira-bira doatzi amodio irriz. Iratz 131.
Lertxunak lerro-lerro airean doazi. / Beroaren lekurat hotzaren ihesi. Zerb Azk 101. [Gizonak] aidean bira osoa
egiten zuan. Oso ederki. Anab Poli 88. (Diru mota bat jaurtikitzen du airean, jira biraka) Aurpegia ala
gurutzea? Arti Tobera 289. Ta ontzi artan igo bear al genuan aidean? Anab Aprika 102. Gizonak airean, harat
jauzi, hunat jauzi. Oh! Oh! Oh. Ai hamar urtetan ikusi zirka! JEtchep 42. Nere irudimenak egindako amets baten
pare izanen da. [...] Aidean asmatutako gaztelu bat, orra. Vill Jaink 92. Ostikadak alperrik aidean eman-
arazirik. Osk Kurl 43. Erran nioten: "Bazagon bihotz atzo elgarren aldean!... / Eta egungo hegaldatuak bi
aldetarat airean!". Xa Odol 321. Tiro bat igortzen du airean. Lf in Casve SGrazi 13. Hizkuntza ez da hor goien
bi hegalez airean dabilen izpiritu mehea. MIH 392. Hor nonbait pilatuak dauden bonbak airean barrena
bidaltzen hasten ez badira. Ib. 214. Hegaztiak, bere ehizerakoan aidean egiten duen ibil-ingurua. MEIG IX 140
(en colab. con NEtx).
v. tbn. Airean: Harb 263. O Po 52. SP Phil 59. Tt Onsa 52. Cb Eg II 32. Arch Fab 195. Gy 227. ChantP 24. Zby
RIEV 1908, 771. Ip Hil 137. Canc. pop. in Arb Igand 8. Elsb Fram 135. UNLilia 11. Urruz Urz 16. Etcham 118.
Gand Elorri 78 (66 aidean). Lasa Poem 86 (83 aidean). Berron Kijote 191. Balad 133. Aidean: msOñ 204v.
Altuna 79. Enb 81. Mde Pr 163. NEtx Antz 12. Bilbao IpuiB 233. Lek SClar 104. And AUzta 94. Casve SGrazi
122.
 (Ref. a palabras, sonidos, ruidos...).  Nola uhiñak baititu, aserratu denean / bazterretara banatzen
habarrotsak airean. EZ Man I 105. Ezen hitzak zer dira hitzak baizen? Airean dabiltza, bainan eztute harririk
zaurtzen. SP Imit III 46, 1 (Mst baduatzü airian; Echve aiziak eramaten ditu). Baldin bazabiltza zure
barrenaldien miratzen, eztuzu kontu handirik eginen airean dabiltzan hitzez. Ib. 28, 1 (Ch haizeak daramatzan
hitzez). Zeñü danga airian eranzünik galzen direnek. Bp I 145. Ezen zer dire gizonen solasak, baizen hitz airean
galtzen direnak. Ch III 46, 1. Baldin ez baduzue erraiten zuen hitzkuntzan endelga daiteken hitz bat, nola
endelgatuko dute zer erraiten den? ezen airean mintzatuko zarete. TB 1 Cor 14, 9 (He airetan mintzo zarete).
Eta aditu zutenean Jaun Jaungoikoaren [...] boza airean eguerdi ostean. Ur Gen 3, 8 (Dv arrastiriko haizearen
mugan). [Lehoa] airian herots egitez / Eta sobera khexatzez, / Akitzen da eta flakatzen. Arch Fab 103. Askok
itzegiten dute arintasun aundiarekin gizon onezaz. Itz bat ez dakite onen liburuetatik, airian desairez aditua
baizik. Bv AsL 201. Soiñua aidean gelditu zan, zidarrezko eskilla baten durundia legez. Ag AL 104. Hor
daudenak ikusten... jujale bortitzak! / Airean ez doatzi zahar hoien hitzak. Ox 181. Dulun-dulunka aidean berriz
/ betiko eskari bera: / "Ermitatxoa eidazu eta / nerea izango zera". SMitx Aranz 95. Atsekabezko negar-intzirak
aidean. Gand Elorri 99. Jai-bezpera [...]. Aidean, txibiriskoen zalaparta. Anab Poli 78. Airean ikusten duzue
txistu soinua dantzan. MEIG I 63.
 Hacia arriba. v. AIREAN GORA.  Gurútzean josirík gorazezáten airean. LE Ong 42r.
 (Usos prop. y fig.). En el aire, en el ambiente.  Ta andikijeen Bigiria da Sarauba. Izenak mudeetan dira.
Olgeetia ta desonestidadia bijeetan dabil airian. fB Olg 116. Beste desonestidade guztia lotsa bagarik airian
darabilee dantza atan. Ib. 67 (v. tbn. 118). Jouffroy bizi zen mende eta mundu tzar batean; Erlijionearen eta
Fedearen kontrako hainitz erakaspen zabiltzan airean. Lap 16 (V 10). Aidean ezetasun edo umedaderik baldin
balego. Anab Aprika 85. Hotelero sartzen da. Ohartzen da, zerbeit behar ez den badabilala airean, bainan ez
daki nor akusa. Larz Iru 70. Ipui-giro! Kontu zaarrak aidean! NEtx LBB 155. Ori Ameriketan etzan arritzekoa,
baiña Logroñoko aidean oso lotsagarri jo zuten Anaren jatorria. Ib. 51.
 (Llevar, traer...) en volandas. "Volandas, en volandas, airean, egaldan" Lar.  Khaliña bat lephoti jandarmak
thirari, / ene zaiñek ez nahi khorpitza egari / heltü nündien airin, ezinez ebili. 'Ils m'y amenèrent en l'air, car je
ne pouvais plus marcher'. Etch 182. Entierrua nai det egitia / neri bigarren klasian, / lau zapatarik eramatia /
gañera berriz aidian. Auspoa 7, 27. Non errientak, beharri batetik harturik, hitz baten errateko ere denborarik
utzi gabe, eskolaren erdira ereman baininduen airean! Elzb PAd 29. Aidean dakarre agintaria menditarrak
beren besoetan. Ag AL 106. Zelan ezekiela, Arranondoko ondartzan arkitu eieben euren burua, iñongo min
barik. Norbaitek aidean ekarri zitualakoa edo esateieben. Ag Kr 85s. Eltzen diyote bi belarriyetatik eta an
daramate aidian. Iraola 35. Alegia "Iguzkiaren Seme" bat bezala zaukaten barnean, jendeen begietarik urrun,
mende.
barne batetik besterat eri bat bezala airean zeramatela, haren zango dibinoek etzutelakotz lurrik hunkitu behar.
Ardoy SFran 234.
 (Estar, quedar, tener...) en el aire, levantado sobre el suelo; en el aire, sin punto de apoyo.  Besoak
zedutzatela / airean altxatuak. EZ Noel 75 (v. tbn. Lf Murtuts 33 bi besoak airean, NEtx LBB 231 besoak zabal
aidean). Kordegabe belauniko airean arkitzen zuten. [...] santua zeruko estasisean gelditzen zan. Cb Just 93.
Azpian zuen mandoa aitzinat zohala, bera airean gelditu zen. Lg I 316. Geratzen zaio Ostia Santua auan airean.
Itxi nai zukean aua, baña ezin zuan. AA I 430. Jaun andi onek airean bezala dauzka, Isaias Profetak dionez
"egiak, aldapak, mendiak, itsasoak, ta mundu guzi guzia iru beatzekin [...]". Ib. 348s. [Astoa] tripaz gora
jarririk, / zankoak airean, / orrontz-onotz jiraka. It Fab 63 (v. tbn. en contexto similar Gy 308 zangoak airean).
Makilla bat asko du / baldin bada loirik, / or salto, emen salto / joateko airean, / oñak zikindu gabe / batere
bidean. Ib. 169. Taula pisu altxatuak / doiean xotx batek airean dauzkanak. Gy 248 (ref. a una trampa para
ratones). Aurrera korri, / atzera korri, / beti ezpata airean. Ib. 205. Soldadu batek ikusi zuen nola airean zegoan,
ez zerurako eta ez lurrerako. Lard 200. Bertze zortzi gizon eman ziren lan berari. Eta, batzuk airean zaukatelarik
birjina saindu hura, bertzeak hari zitzaizkon haren gorputza funditu beharrez gerren mehe batzuekin. Jnn SBi
175. Geienak kaltzerpean eukezan eskuak, batek bakarrik erabilzan aidean. A BeinB 51. Euskaldunak,
itxaropenik onena legez, lauburu edo kurutze bat eroan dabe beti guda guztietara, aidean gizonen buru-gaiñetik,
danak ikusi eien ondo. Ag AL 65.
 (s. XX). Bethi airean, konkolotx, emazte gaixoak ez zakien gehiago nun eta nola gorda bere burua! Barb Sup
8 (ref. a una mujer a quien el marido acarrea sobre sus hombros). Lau morrosko ederrek / Euren sorbaldakin, /
Aidian dabille kutxa / Zirkin eta zarkin. Enb 183. [Muthikoak pirripitako] gibeleko errota bi eskuez airean dauka
orai lurretik. JE Ber 46. [Balkoinak] ez dituzte baitezpada arinak, dela beren harrizko-zolaz, airean gogorki
baita ere azpitik atxikia, dela beren burdin-grilla lodiez. Ib. 78. Iduri baitu atherbe luze bat ibaiaren gainean
trebes, hegitik hegira airean jarria. [...] zurezko zubi estali bat. Ib. 44. Anka aidean dula katua geldi. Ldi UO 34.
Oin-muturra lurrean, / orpoa, berriz, airean. "Levantados los talones". Or Eus 161. Lurra dardar darabil,
airean besoak, / adar bi bekokian bailitu jaioak. "Echa al aire sus brazos". Ib. 375. Antxe eliza jaso bear zan, /
amildegi artan kako, / erdi aidean, erdi zintzilik, / aitz zankar batean zalko. SMitx Aranz 85. Bet-betan kraska
laiteke lur-axal guzia eta [...] berrehun mila zango airean! Lf Murtuts 13. Ohoinaren ondoan joaki, makila
airean, errabia bihotzean. Ib. 42. Zaldiganeko ertzaiñak emen datoz lauazka. [...] sable sendoak aidean, zirti
zarta asi dira, jentea burutik beera joten. Erkiag BatB 146s. Eta teillatu ori aidean legoke, iñungo aberik eta
ormarik eusten eztiola. Vill Jaink 7. Aidean darabilla / dardaraz arabitar ankerrak / ojuka aztamakilla. "La
lanza ya blandea". Gazt MusIx 99.
 (AN-gip; aidean BN-arb). Ref.: Gte Erd 283. A voleo (la pelota). v. AIRETIK (b). "Aidean jo du (BN-arb),
[...] airen artu du (AN-gip)" Gte Erd 283.  Pelota aidian artzen / frantzesaren maña, / indarraz artzen dio /
nai duan tamaña. Ud 59. Etxarrik lênik bota du, goitik; / erdikoek ezin eldu; / Allik erantzun goitik aidean; /
botean Uitzik galdu. "Ha respondido al aire devolviéndola alta". Or Eus 420.
 (Echar, lanzar, poner...) por los aires.  Satorrak? Bai, bai. Oiek ere badute beren abillidade ederra: lurra
aidian jartzen dute eta landariak igartu. Sor Bar 101. Bota zuan airian oñ askuan, aize aundi batek orbel igarra
airatzen duan erraztasunarekin. Bv AsL 169. Fogonerua trenatik / egin zan erori, / amalau oiñ aidian /
gutxienez ori. PE 121. Ogi errotadak (ruedos) aidean da edanontzia eskutik eskura ibilten dira. Ag Kr 48.
Aizkoran egin dute / joan dan otsaillean, / eguna ere esan daigun, / ogei ta seiean; / diru eta papera / bazabil
aidean, / gero zer pasako zan / iñork etzekian. EusJok 116. Palenkako lanean / doaiez jantzia [...] Bulkatu gabe
ez da juan / airean burnia. EusJok II 20 (167 bota zuan aidian). Ingorri asko zabaltzen dabez / Baso-erri ta
txaidian, / Asko alperrik eruan be bai / Ego-axiak aidian. Enb 36. Ta au neuk eruango naiuan burrukaraño
ainbat ariñen, eta argi ta edontzi ta pitxer ta mai ta bastar gustijak aidian ibilliko zuazan. Kk Ab I 17. Lenengo
adarkadan zaldia ta bere ganekua jasoten dau aidian. Kk Ab II 127. Artzai batek aari-eulia bezala artu idi
uztartuak eta airean bota zumartxuri baten gañeraño. Or Mi 57. Airian duaz edontzijak! / bixi dabil aizto-
dirdira! [...] Danak dagoz zauriz urratu! "Como por el aire". Laux AB 95. Olio-ontzi guztiak uretara, oju-egin
zuan batean. Ta bereala lagun guztiak asi ziran olio ederra ontzi ta guzti aidean botatzen. Anab Poli 61.
[Gerratean] dinamitaz aidean bota zuten auzoa. Anab Aprika 12. Aidean makhilakada sendo batez urrutira
bidaldu. Osk Kurl 77. [Zezenak] arrapatzen zuana jo ta aidean botatzen asi zan. Salav 51. Pilota bezala airean
igortzen zuela. Ardoy SFran 233.
v. tbn. Aidean: Vill Jaink 82.
 En el aire, en situación pendiente, en situación incierta. "Zure asmuak aidian dagoz ondiokan, tus proyectos
están en el aire todavía" Etxba Eib.  --Orretara etorri naz ni ona, Adabaldo, ta iakin nai neuke zuk... Aidean
gelditu iakon Amandori miña, esatera eioanari azkenik emon baga. Atari-aldean norbait oleska egoan. Ag AL
45. Erdiko erraia onetara eldutean, emen emon bear dozue alkar-topekadea. Artu kontuan: amar milla pezeta
dozuez aidean. Plazako giza-aldrari arnasea bera be etxakon entzuten. Bilbao IpuiB 268s.
 Platonek ez du halakorik aipatzen: Aristotelek errana gatik ez du iduri haren erakasleak airean utzi dituen,
han nunbait, ideia famatu hoik. Lf in Zait Plat XXI.
b) (AN-5vill; aidean G-azp, AN-gip). Ref.: Gte Erd 230. (Tener, estar, poner...) en vilo, intranquilo, alterado.
mende.
"Aidean egoten naiz (G-azp, AN-gip), airean egoten naiz haren zain (AN-5vill), [...] zainek atxikitzen gaituzte
airean (BN-arb)" Gte Erd 230.  Atzetzika zintzillik / zeukan joaleak, / iduki oi zituen / airean kaleak. It Fab
133. Gure emakume batzuek aztoratu edo airean ipiñi gaituzte. Lard 472. Lurraren pian sar nindaiteke, maitia,
zure ahalgez! [...] Sendimenduiak airian eta bihotzetikan dolorez... / Ene xangrinez hilerazteko sorthuia zinen
arauez! ChantP 292. Eta egin zuan irrintzi bat, eliza guztia aidean ipiñi zuana. Zab Gabon 74. Zerriyak ere
asten dira kurrinkaz etxe guztiya aidian jartzen dutela. Sor Bar 102. Ikaran nagok aidean. Elzb Po 182.
Jaidurarik ahalkegarrienek airean dadukate nere bihotza. Jnn SBi 79. Haren sendatzeak airean ezarri zuen hiri
guzia eta jendeak etzuen aski mihi Jesusen laudatzeko. Ib. 24. Hunen gaztetasunaz eztugu zeren mintza. Ezen
adin hartan airean zuen oraino izpiritua; etzuen maite Jainkoa. Ib. 75. Jaidurarik ahalkegarrienek airean
dadukate nere bihotza. Ib. 79. Gau hartan izpiritu guziak xoratuak ziren, eta buruak airean; phentsatuz zer
behar othe zen ikhusi, nehork ez zuen oherat yuateko gutiziarik. Elsb Fram 137.
 (s. XX). Ene jein ona: Orren balle kontra xitiaren boztarioak naka airian. Mdg 152. Eskribi beztad zerbait,
bainago airian xakiteko ortaz. Ib. 143. Hango garbitasunaren egiteko, bi Italiano, alferrak eta jale handiak,
oihuz karrasian gau eta egun bazterrak airean zauzkatenak. StPierre 23. Mendekoste arratsez Ainhoko izkilak /
Botzik airean dauzka baserri hurbilak. Ox 25. --Denak haren ondotik gabiltza. --Ni ere heldu niz bada. Emeki-
emeki horra herri guzia airean. Lf Murtuts 7. Karrika guzia badauka marrumaz aidean (L). "En vilo". A EY IV
31. Zer zaizte? Denak airean auzoko gertakariekin. Larz Senper 42. Zozokeria guti ibil zak gero enekin! Gau
osoa airean nuk, hiregatik eta askitsu badiat. Larz Iru 80. Eta azeria, bihotza airean, tiroa bezala Itorrotzeko
oihanerat itzuli zen. JEtchep 32. Eta burua airean nuen hea zer aterako zen. Hori nuen beti arrangura. Ib. 37.
Zainek edukitzen gaituztela airean. Egia ote da hori? Ez naiz medikua galde horri ihardesteko; bainan eni
iruditzen, bere buruaz segur denak mendera dezazkela zainak. Xa Odol 63.
 (En las exprs. beldurrak airean, beldurrez airean). "Beldurrak aidean bizi dira (G-azp)" Gte Erd 148.
"Billurrez aidian, oso beldurtuta. Billurrez aidian egon giñan goizaldera agertu zan arte" Elexp Berg.  Zer
kezkak, gauak gizonaren zai, ta noiz berri gaistoren bat izango duen beldurrak aidean daudela? AA III 377. Zer
izango dan iñork ez daki, / danak beldurrak aidian. Tx B II 93. Ezin egon gindezke beti beldurrak aidean! Lab
SuEm 191 (v. tbn. 210). Aako zarata-ots izugarri ura, gau guzian beldurrak airean euki zituana. "Que tan
suspensos y medrosos toda la noche los había tenido". Berron Kijote 226 (v. tbn. en la misma pág. beldurrak
airean euki zuana). Horretan pentsatze hutsak beldurrez airean daukala? MIH 338.
 (En la expr. airean erabili, ibili 'tener en vilo').  Eta gauaz berriz, otsoen antsia izugarriak baso guzik aiek
airean zerabilzkiten. Arr GB 68. Joxek makilla bategaz, Anastasik burduntziagaz, eta umeak nabo (arbi)
buruakaz, antxe erabilli eben aidean azeria. Bilbao IpuiB 205s. Artu makilla lodi bat, ta zist eta zast, etxe
guztian ibilli eban aidian ara ta ona txarri gaixua. Ib. 167. Artzak aña indar baizun, aidean ibiltzen zizkin
danak. Karraxi ederrak izaten itun aren inguruan. Ataño TxanKan 142.  Bein bijotzian leku emon ezkero,
[gurari gaistoak] gizon nai emakume guztia darabilela airian, eurak gura dabeen lekura. fB Ic II 270.
c) (aidean V-gip ap. Elexp Berg; G-azp). (Echar, expulsar de un lugar, marcharse, llegar...) inmediatamente,
rápidamente. "Aidian bialdu, haizea hartzera bialdu. Tioi dirua eskatzen bajatsu aidian bialduko zaittu" Elexp
Berg. v. infra AIRE BEREAN.  --Juango naiz bada. --(Xefeina eskuiko lenengo ate-aldera bultziaz) Berriz?
Emendik bai, aidian, juan biar dezula, ta orain bertan. Alz Burr 27. --Ez nazu izutuko zure arrunkakin. --Arrotu
ta aidian bigalduko zaitut. Alz Bern 77. Tira, tira, sukaldera, aguro, aidian eraman zazute nere begiyen
aurretik. Ib. 68. Aidean bigaldu det, eta ez bezaio utzi aurrera, etxian sartzen. Alz Txib 108. Ez daukagu ezer
asmatu biarrik, eta etorri zeran bidetik juan zintezke. Aidian gero. Ib. 108. Zernai egingo zuen / izan balu beta, /
aidian eraman du / Xerrai-ren meta. Tx B III 131. Aien jateko ekiñaldia! Inguruari begiratu gabe ere plateretik
abora jakiak aidian zebiltzan. Muj PAm 39. Deabru gaizto lotsagabea; / zoaz emendik aidean! Baxurko Jesus 37
(ap. DRA). Bere gogoz senar-emazteak aidean botako lituzke etxetik. Etxde JJ 105. Aidean joan bear erritik
kanpora bizirik aterako baziran. Mikeleteak lagunduta Oyartzungo bidea artu zuten. Anab Poli 121 (35 aidean
zijoala). --Egia ote da? Banoaie lasterka --erran zion Claudetek. Aidian etorri ziren, errateko moduan, Claudet,
Pontac-eta sartu ziren dendara. Izeta DirG 117. Errixkotan sartzen diranean, aidean aldameneratzen zaizkiete
emakumeak sendagai eske. Sorarrain Lili 91.
 "Como modo adv. de tiempo. En un momento. Aidian eiñ dittu etxeko zeregiñak, erromerixarako asmuan"
Etxba Eib. "Aidian eiñ, etara, irabazi... [...] Aidian eittu etxeko lanak. Aidian etara dau kursua. Aidian irabazi
zotsan Retegik Galartzai" Elexp Berg.
d) (Ref. a una parte del cuerpo). Al aire, al descubierto.  Erropa milla puska / egiña soñean, / Oñak erdi estali,
/ aztalak aidean. Echag 235.
e) (En exprs. temporales). Hacia, cerca de. Cf. infra (g). v. IRIAN.  Egiten dute hiriaren itzulia, gauerdi
airean, karrasia samin batzuk aitaraziz. Prop 1893, 232. Aratsaldean, laurak airean. Herr 24-5-1957 (ap. DRA).
f) "Aidian juan (S), aller en l'air (c.à d. en voiture, par oppos. à: à pied)" Lh.
g) (En exprs. espaciales como zeihar airean 'hacia un lado, un poco de lado', urrun airean 'algo alejado'). Cf.
supra (e).  Hiru haurrak jinak ditugu aitzinerat urrats ñimiñoka, erabearekin begiak larrituak, sorbaldez eta
buruz zeihar-airean. JE Ber 29. Ez baitzitaken Xaberriko gaztelua aski azkar etsaien urruntzeko (doi doia bake
denboran urrun airean atxikitzeko?). "Pour les tenir à distance". Ardoy SFran 46.
mende.
- AIREAN AIRE. Rápidamente, en un momento.  Adarbeltz duk lagun on bat / Ethorria hire ganat, / Ditukan
penen, / Nahigabeen / Airean aire khentzerat. Ox 39.
- AIRE HANDI. Aire, aire libre.  Kolore bizienak eta miñenak histen dire aire handian. Mih 36. Gauaz
nonbeit eta nolazbeit lokhartzen gare, aire handian, izarren azpian. Prop 1893, 76. Nahasi denean barnea, ez da
deus kanpoko aire handia bezalakorik, pirkoiltzeko. JE Ber 98. Karraskan bagoazi orai, gu ere. "Emeki, bada!
Emeki, othoi! Zer dira manera hok! Goxa giten orai bedereen ittan bat! Holako aroarekin!" Aholku saminak,
horiek: aire handiak sendatu baitzituen, gure andreenak. Hurritzen da berehala motorraren jokada. Ib. 101 (ref.
a un auto que circula a gran velocidad).
- AIRE HANDITAKO. (Persona) de aspecto y porte noble, distinguido. Etxe baten aitzinean khausitu zuen aire
handitako andre bat. Laph 55. Aire handitako jaun gazte bat ethortzen da arrastiri batez. Ib. 103.
- AIREAN GORA. Arriba, hacia arriba.  Dagoenian jende oro aitzinian bildurik, / [iuje iauna] iauginen da
rigoroski sainduieki zerutik; / Iosafaten egonen da airian gora iarririk / bekhatorer eginen du arrangura
handirik. E 63. Gurutzean hala itzaturik airean gora ailtxatu zutenean. Mat 190. Eta hura hala nola haztoreak
xoria / Behatzez altxatzen baitu airean gora ttipia. EZ Man I 93. Arren zure gana igan bedi gure auhena, /
airean gora bezala khe insensuarena. EZ Man II 97. Nola erro xipittotik / haritz miragarria / airean gora
altxatzen / baita guztiz handia. EZ Noel 173. Eztuzue bada ikhusten / Airean gora argiak / Zeiñ klarki duten
distiatzen / Eta zeiñ diren eztiak? Gç 76. Itzatu ondoan airean gora altxatu zutenean. Arg DevB 178. Bere
xapela airean gora aurthiki ondoan. "Après avoir jeté son chapeau en l'air". Arch Gram 90. Beroa aidean gora
igotzen da, aize otzari leku emanez. Anab Aprika 85.
- AIREANZKO, AIDIANZKO. Hipótetico, no seguro, inconsistente.  Eztira horik aidianzko elhe elibat; bena
bai hanitxko ikhertzez untsa borogatürik izan direnak. Eskual 2-10-1908, 4.
- AIRE HARTU (H).  Tr. Documentado sólo en autores septentrionales.
a) Tomar el aire, airearse, estar al aire libre. "Aire hartzea, prendre l'air" H.  Airearen hartzea, pasajeatzea,
[...] gitarraz edo zenbait bertze soinugarriz haritzea. SP Phil 366 (He 369 airehartzea). Egün hurak beitira jinik
Barkoxen / Ahargo gañiala aidiaren hartzen. Etch 550. Badeia emarik ere bere killoa edo orratza utzirik
hauzora bedere yalgiten ez denik aphur bat hats eta aire hartzera. Gy X. Arte zuen guziez hirirat jalgi; ez aire
hartzerat ez eta bazter ikusterat [...]. HU Aurp 97. Xutitzera ginoazin aire hartzera joaiteko. JE Bur 106. Eta
plazaño bat inguratzen dugu kalostrazpiz-kalostrazpi [...]. Iduri luke harat-hunat irakurtzen ibiltzeko, edo aire
hartzeko bederen, eginak izan direla. JE Ber 23. Pentze ñimiño bat, dena platanaz landatua, dena alki: aire
hartzeko toki goxoenetarik. Ib. 37.
 (Con determinantes).  Erran darotzut lurrak zein duen on airea hartzea eta belhar zikhinik ez ekhartzea. Dv
Lab 201. Yauregian badute non har aire ona. Hb Esk 148. Konpainiako menbro zaharrek eta flakoek aire ona
han har zezaten. Laph 244. Nik uste Frantsesk bazuela bat batean aire poxi baten hartzearen beharra, eta
Kagoshima bezalako hiri batean bazterrak hertsiegiz [...]. Ardoy SFran 219. Nire gainean lauza pisu bat
baitago, / ez omen dut bururik kanpora jasoko; [...] airerik hartuko, / musu bat emango. Arti MaldanB 214.
b) Tomar aire, respirar. "Aspiratio, haize egitea, airehártzea, hatsa hártzea, airatzea, hatsa aurthikitzea" Urt II
432. "Afflatus, haizátua [...], airehártua, aireharturikakoa" Urt I 404.  Sudurrik ez baginu aire hartzeko [...].
JE Bur 90.
 (Con determinantes). "Non potest ducere aerem, eziñ har dezáke airea, hatsa" Urt I 342.  Ez dela mundu
huntan airerik edo hatsik hartu gabe bizitzen. Mong 587. Ezin munduko aire isuristatua har daite haren kutsu
gaixtoa sentitu gabe. Ardura beraz zoaz bakharrik egotera; han aire garbi bat hatzarekin hartuko duzu. Mih 20.
- AIRE-BAFADA. "Afflatus ventorum, [...] airebafada, haizebafada" Urt I 405. "Aire-bafada(k), vapores. J.
Etchepare" DRA.
- AIRE-BELAR. "Aide-belarra jo eta aren izardikin igurziaz kentzen die aideek (G-goi)" Arin AEF 1908, 63.
- AIRE BELTZ (aide V-gip, G-goi). Ref.: AEF 1955, 108; Iz ArOñ. a) "Carbunco bacteriano (lipue o aide
belza)" AEF 1955, 108 (ref. a enfermedades padecidas por las ovejas). "Aide baltza, 'aide, áidia', el aire, la
enfermedad de las ovejas; mueren en seguida" Iz ArOñ.
b) Uriaren buruzki erasota, berau oñazez yo du yainkoren batek, eskuetan sua ekarki, izurri ondagarria, ta
Kadmutar erria ustuz doa: Aide beltza, berriz asgorapen eta auriz aberasten. 'El negro Hades'. Zait Sof 58.
- AIRE BEREAN. (Echar de un lugar, marcharse, ir...) rápidamente, inmediatamente.  Aire berean, Maria eta
Josep haurrarekin abiatu ziren Esiptorat. Dih MarH 468 (ap. DRA). Eta kanporat aire berean igorri behar
zinduzkedalarik, horra zertako barkatzen dautzudan. Barb Sup 161. Zertako ez dudan aire berean kanporat
igortzen? Atx! Hori bertzerik da! Ib. 151. Zoazi beraz, eta berehala, zoazi Izpiritu Sainduaren kausitzera [...].
Eta, aire berean, Izpiritu Sainduaren gana badoha Jon Doni Petri. Ib. 134. Eta bigaño hek behar dazkidatazu
jan aire berean. [...] galdatu bezala egiten du eta bi sagarrak iresten, Jainkoaren lorian. Ib. 22. Erran eta egin,
badoa, aire berean, untziko kapitain buruzagiaren gana. "Il fait comme il avait dit, et, dare dare, va trouver le
capitaine commandant un navire". Barb Leg 138.
- AIRE-BURU. "Aire-buru, ligero de cascos. Aire buru da (L; Darric)" DRA. v. HAIZE-BURU.
- AIRE-HERRI.  Zaradela laudatua beraz lur beherean / Aire herrietan eta Zeruen garaitean. EZ Man I 34 (II
17 tbn. aire-herrietan).
mende.
- AIRE GAIZTO (AN, L, BN-baig, Ae; Aq 572, H (a. gaixto), VocB; aidegaixto S; Foix ap. Lh). Ref.: VocPir
90; A; A Apend; Lh (aide); Satr VocP; Iz Ulz; CEEN 1970, 346; Izeta BHizt2 (aide gaixto).
a) Rayo. "Aire gaixtoa, foudre" H. "1.º rayo; 2.º (L-côte), meteoro, piedra, granizo" A. "Áire gáxtoak yóa, el
herido del rayo" Iz Ulz. "Rayo. Aidegaixtoak il tu amar ardi" Izeta BHizt2.  Ihortziria ixiltzearekin, aire-gaixto
ukhaldi borthitz bati beha bagaudezke; maizenik zuhamu kaskoak erretzen ditu. Prop 1893, 214 (ap. DRA; la ref.
es incorrecta). M. Irigoin pentzean zen, lanean ari [...]. Bat betan aire gaixtoa heien arterat erori da. Martin
kolpean erori da gorputz. Herr 2-7-1959 (ap. DRA).
b) "Airegaixtoak ioa da (Hb), il est atteint par une épidémie" Lh. "Aire gaxto, perlesiya" (AN-gip). v. supra (6).
c) "Aidegaxto (L-sar), genio que forma y dirige todas las tormentas" JMB At. "Aire gaixtotikako gaitza (L; Hb),
maléfice" Lh.
- AIRE GOGORREAN. Inmediatamente, rápidamente.  Kutxilloa eskuan artu dabenean, / igesi ezpaneutsa
aide gogorrean; / onezkero, ay, Juakiñ joanda nenguan. AB AmaE 266.
- AIRE-JO. a) "Aireio (L-côte), encogido" A. Cf. supra (6).
b) "Aidéjua dauko, áidiak jo dau [sin. trad.]. Ardi bat aidejuak artu dost, se queda no pudiendo andar" Iz ArOñ.
c) "Aire jo, aire jotu, añublar, atacar el añublo o rayo a las plantas (L; Lh)" DRA.
d) Dar (a la pelota) a voleo. "Aide jo deu (V-gip)" Gte Erd 283 (junto a airera jo, aidean jo, boleo jo, etc., de
otras zonas).
- AIREKO (SP, Urt, Dv). a) Del aire, aéreo. "Aireko xoriak, oiseaux du ciel" SP. "Aereus, airezkóa, airez egiña,
airekóa, airetikákoa" Urt I 347. "Vitium aeris, airearen, aireko urrin gaxtoa" Ib. 341. "Aérien" Dv. Cf. aireko.
 Lurreko bestién, itsasoko arrainén eta aireko xorién [...]. Lç Ins B 5r. Zuzi arraitsua, / lanpa airekoa, /
artizar goiztiarra, / argi etzin gabea. EZ Man II 197. Zeruko, aireko eta lurreko gauza guztiek. Ax 37 (V 23).
Lurreko animaliak, aireko hegaztinak, itsasoko arraiñak eta oihaneko zuhaitzak. Ib. 24 (V 14; v. tbn. aireko
hegastin en Hm 42, Lg I 279, Monho 72, aireko hegatztiñ en EZ Eliç 371, aireko egazti en Lard 165, y aideko
egazti en AA III 313 e Inza Azalp 32). Uzten bazintu erran hek guziak antsia gabe aireko fitsa bezala. Ch III 46,
2. Bizi izan baitzarete [...] aireko botheren prinzearen arabera. TB Eph 2, 2. Mantentzen dituenak / aireko
txoriak, / itsasoko arraiak, / lurreko piztiak. It Fab 168 (v. tbn. aireko (t)xori en Lg II 148, Bv AsL 210, Zerb IxtS
53, y aideko txori en Uzt Sas 317). Ez Anano-ren otsak, ez aireko suzko gizon eta beste adiragarriak izan ziran,
Juduak beren ondamen-bidetik ateratzeko adiña. Lard 538. [Noek] lurreko eta aireko bizikor, kutxan iduki zituen
guziak. Ib. 9. Belharrak ebasten diote lurreko gozoa eta ez dute uzten airekoa sartzera. Dv Lab 389. Nun zare
aideko armadak / Gu jarri bagarik dar dar? AB AmaE 152. Lurreko ala aireko ihiziez. HU Aurp 97. Ezkura
bear du zuaitz onek: aideko edo lurrekoa. Munita 152. Ez bait-die utsegiten aireko eltxoei, ezta lurreko artxoei
ere. Berron Kijote 203. v. tbn. Gand Elorri 155.
 (airetako).  Airetako bothereen prinze haren [...] nahikaretarat. He Eph 2, 2. Iduri [xoriak] airetako
marinel direla. Hb Esk 237.
 (Para expresar aquello que es poco seguro, poco probable o inconsistente).  Jauna: adiskideak gastigatu
zidan unzien gainean ondo informatu naiz, baina ezta aireko gauzarik baizen. (c. 1597). FLV 1993, 464s. Gaur
emen, bigar an eta etzi Akelarren oi dabillen irabazi apur airekoak iges egin zebanean. Izt C 180. Ta zentzuz
yokatzekotz, nihoiz segurekoa, / Airekoaren menturan ez dela utztekoa. Gy 29. Oiñbitakotan komun da
gaizokeria hori: / utzirik funtsezko gauza lotzea airekoari. Ib. 127. Eta ez da hori xoilki aireko hitz bat, bainan
lege bat hertxiki obligatzen gaituena. Lap 65 (V 33). Zer zorokeria den eskuko xoriaren uztea airekoaren
menturan. Arb Igand 27.
b) "Aidekua, flojo, inconstante. Berbetan zalla, baña ostian aideko gizona, obstinado hablando, pero en lo demás
flojo" Etxba Eib.  Galdez senarra aiñ kaltegarrizko alderian zergaitikxa, emaztiak aitzen emon zetsan esanaz,
euren etxe obian sorgiñ gaiztuak tratu txarrian erebixelako, zurkatxa sarturik ariman barrurañok. Zaldunak,
sinistu ezin-da orrelako aideko ipoñik [...]. Etxba Ibilt 467.
 [Serorak] bere eginbidetan gidatuz zeruak, / ez detzakete egin aireko buruak. Hb Esk 175.
- AIREKO BARBER. Curandero que deshace hechizos y maleficios.  Izatu da denbora, zeinetan barberak /
Baitziren sendatzeko ahal zen baxerak. [...] Baziren ere bertze aireko barberak, / Sorgin kontra zuztenak balios
indarrak. Hb Esk 204s.
- AIRE-KOLIKA. "Chordapsus, sabeleko miña, sabeleko dolórea, kolika [...], aire kolika, kolika airosa" Urt V
3.
- AIRE-MIN. "Aidemin (G-goi), neuralgia" JMB At.
- AIRE-OGI. "(BN-mix), trigo que se da al sacerdote por bendecir los campos" A.
- AIRE ON. Donaire, gracia.  Soñu zar pijoa, / onenetakoa, / jotzen dek, txanbolin, / aire onarekin. It Fab 204.
- AIRE-ORRATZ. Antena.  Ta gaur guk irratirako antolatua. [...] Bijoa gure aide-orratzetan. NEtx LBB 129.
- AIRE-ORRO. "(BN-mix), ruido producido por la piedra que cae de las nubes" A.
- AIRE-PISU (Lar, Dv, que cita a Otag REusk 1880, 123). Presión atmosférica. "Barómetro, airepisuaren
neurria" Lar.
- AIRE PUSKATU. "Aire puskatu, alegrarse, emborracharse ligeramente. Aire puskatua da, está alegrillo. Aire
puskatzen da, se emborracha de vez en cuando (Darric)" DRA.
mende.
- AIRERA(T). a) Al aire. "Aidera bota zotsan tirua txorixai" Elexp Berg.  Eta hek heiagoraz zeudela [...] eta
airerat errhautsa iraizten zutela. Lç Act 22, 23 (He, IBe airera(t); TB airean, Ol, Ker aizetara). Zazpigarren
aingeruak isur zezan bere anpolá airera. Lç Apoc 16, 17. Hala zuek ere baldin adi daitekeen hitza mihiaz
pronunzia ezpadezazue, nolatan adituren da erraiten dena? ezen airera minzazale izanen zarete. Lç 1 Cor 14, 9
(He airetan mintzo zarete ezen). Gorputza manaiu gabe erortzen da lurrera / eta hatsean arima hegaldatzen
airera. EZ Man I 45. [Gizon guztiek] gogoetak ere ilki behar dute airera / Eta bekhatu ixillek agertu jendartera.
Ib. 62. Botatzen duela betan orho eder bat airera. Gy 21. Botarik airera / izkola miñ bat luzeki, egorri bainau
ihesi. Ib. 220. Etxapleruak bota aidera / Igo dagien zerura. AB AmaE 121. Ez duzu xorieri airera beha egon
beharko, bide hortan! Barb Sup 18. Aidera, noizbait, besoak goruntza luzatuz. Gand Elorri 148. Papelak artu ta
aidera botatzen dituzte. NEtx LBB 210.
 (airetara).  [Oillarra] bi besoz bezala, airetara altxatzen abiatzen zela. Gy 219.
b) (Precedido de gen.). Con el aire, con el aspecto de.  Areliok peintatzen ohi zituen egiten zituen imajinen
begitarte guziak maite zituen emazteen idurira eta airera. SP Phil 2 (He 2 iduriko).
c) A la ligera, sin fundamento. v. aireburuka, aireburuzka.  Ez derrat ez hau airerat, / ezta ere asmu funts-
gabe bat: / baña esperientziatik hartu yakitatea. "Ceci n'est pas un conte à plaisir inventé". Gy 83. Zuhurra
denak ez luke sekulan itxureri bakharrik behatu behar, eta airerat mintzatu! Zerb IxtS 108. Ez gituk airerat nor-
nahi zafraka lotzen... Frogak eskuratu ondoan, aintzinat ukhatzen ari direnak ditiagu hezten. Larz Senper 24s.
Diote predikueri buruz biltzen zituela ahal zituen berri eta xehetasun guziak, ez gero 'airerat' predikutik artzeko.
"Pour ne pas ensuite prêcher 'en l'air'". Ardoy SFran 316.
d) (AN-5vill ap. Gte Erd). A voleo (la pelota). "Airera sartu da (AN-5vill), airera jo du (AN-5vill), [...] airera
hartu du (AN-5vill)" Gte Erd 283 (junto a aidean, airetik, etc., de otras zonas).
e) (Precedido de posesivo). A mi (tu, su, etc.) aire, a mi (tu, su, etc.) gusto.  Oraintxe bere aidera luzatzen
zaizu [...]; ta oraintxe bihurtzen da bere aldera ta okerrekoa egiten du. "Tan pronto se extiende libremente [...]
como vuelve sobre sí misma y se contradice". MEIG IX 120s (en colab. con NEtx).
- AIRERAINO. (Levantar) al aire, hacia arriba. v. AIREAN GORA.  Bi eskuez Hostia du aireraño altxatzen, /
Iesusen martirioa daroku gogoratzen. EZ Man II 48.
- AIRETAN. a) Por el aire, por los aires; en el aire. v. AIREAN.
 Tr. Documentado sobre todo en autores septentrionales. Con el sentido de 'por el aire, por los aires', con zehar,
se encuentra sólo en un ej. de Arrese Beitia (AmaE 160 arranoak aidetan zear dabillenean).
 Harrapaturen garate hekin batean hodeietan Iaunaren aitzinera airetan. Lç 1 Thess 4, 17 (He eramanak
izanen gare hekiekien batean airetan hedoien gaiñean; TB airean, Ker aidean). Amudio duena bethi da boz,
lausterka, eta airetan dabilla. "Amans volat, currit". Ch III 5, 4 (5, 6 airetan ibill bedi). Lanho guti bat, airetan
altxatu den bezain laster suntsitzen dena. Dh 199. [Miru batek] harturik atzaparretan, / Badarama gora airetan.
Gy 66. Biba, biba yende ariñak / Airetan bizi direnak! Ib. 276. Maipolis, gaphelu, makhila, gerriko, / Bozkarioz
airetan, orok ibiliko. Hb Esk 215. Arrunpeka ibiliz haizkora airetan. Ib. 36. Iguzkiak bere berotasunaz lurrei eta
itsasoei bethi khentzen diote beren gozoetarik eta gozo hekiek airetan dira. Dv Lab 73. Nahi nuena egin orduan,
ni hautan, lorietan, / Lagunetara laster goan nintzen airetan. Elzb Po 216 (en boca de un pájaro). Hegalik gabe
gora / ezin joan airetan. Zby RIEV 1908, 766. Haritz eder bat bada / gure mendietan, / zazpi adarrez dena /
zabaltzen airetan. Id. ib. 1909, 396 (tbn. en Or Eus 199s). Ala arranoak airetan egan dabillenean. AB AmaE
159. Dizipuluek ikusi zuten altxatzen zela lurretik, eta airetan joaiten zeruetarat. Lap 292 (V 133). Gudukatzeko
xuti litazke / heien haur guziak betan, / Aita zaharren irrintzin gaitzak / adiaraziz airetan! Ox 162. Ez niza ke
urdin egina tanpez? / Ez niza ibilki gora airetan? Iratz 69. Nihau otoitz egina niz... airetan nabila! Ib. 59.
Euskal-Gogoa sutan / altxatuz airetan. Ib. 133. Lurrean eta airetan bizi ziren gizon, abere eta hegaztin guziak
itho ziren. Zerb IxtS 13s. Erratza-gañetan / Akelarrera dijoaz sorgiñak aidetan. SMitx Aranz 215. Sorginak
airetan ibiltzen zirela. Zerb Azk 93.
v. tbn. Arb Igand 54. Aidetan: Gand Elorri 131.
 Hala zuek ere baldinetariak bertze lengoaia batez mintzatzean ez bazarete klarki explikatzen, nola adituko
dute zer erraten duzuen? Airetan mintzo zarete ezen. He 1 Cor 14, 9 (Lç airera minzazale, TB airean mintzatuko
zarete, Dv haizeari ariko zarete mintzatzen, Ker ormeari berba egiten, IBk haizeari mintzo zaiona).
 (aireetan).  Zeru gaineko aireetan, / jainkoen hasarrea. Arti MaldanB 199.
 Ehun errenkura da aditu herritan; / Etziren oro behar eginak airetan: / Eri guti zuenak biaiak berratzen; /
Astean aski zena, goiz guziz ethortzen; / Yakin gabez zer eman sendatzeko gaitza, / akhabatzerat utzi erien
gorphutza. Hb Esk 206 (ref. a los médicos).
 (airetan gora).  Humildurik eta pobreturik ikhas dezatentzat ez abiatzen fidoski airetan gora. Ch III 7, 2 (SP
ez hegaldatzen bere hegalez).
b) Rápidamente. (No todos los ejs. son seguros).  Ihesari eman zen lehenik airetan. / Bainan nola gardiak
baitziren orotan, / unhatu zen ondoan, harrapatu zuten. Hb Esk 106. Kantuz goazi lerro-lerro, bihotz osoz
airetan, / Lur huntako ilundurak ahantzirik osoki. Iratz 123. Elias delako suzko karroan joan zelarik airetan,
bizkar-estalgi bat erortzerat utzi zuen. Zerb IxtS 66.
- AIRETIK (Urt; aidetik V-gip ap. Elexp Berg). a) Desde el aire; por el aire. "Transire per aerem, airetik
mende.
iragátea" Urt I 343. "Aidetik ikusten da onduen Donostia" Elexp Berg. v. AIREAN.  Tormentetan babazuza
nola airetik lurrera. EZ Man I 97. Airetik iautsten aizen ihintza. EZ Man II 18. Airetik heldu den [...] fletxa. EZ
Eliç 285. Zepelinakin aidetik eta / sumarinuak ur-pian. Tx B I 105. Bakixu gero aidetik egaiz-egin daikedanik.
Altuna 82. Ontzia poliki-poliki beeraka [...]. Oran, erri zarra [...] aidetik ez beste ez nuan ikusi. Anab Aprika
102. Zirritutatik edo airetik sartzen bait-zaie maite-miñaren gaitza. Berron Kijote 125.
b) (BN-arb ap. Gte Erd 283; H). A voleo (la pelota). "Airetik pilota hartzea, prendre la balle sans la laisser
rebondir" H. "Airetik hartu du (BN-arb)" Gte Erd 283 (junto a aidean, airera, etc., de otras zonas).  Hain
dituzte oinak zalhu, hain xuxen eta zorrotz behakoa, joa hain erne, gerruntzeak hain guri eta zainhart, halako
eskuairea dute airetik --ezkerrarekin orobat--, punpe lasterretik, gainez, azpiz, itzulian, non gainditzen baitute
bethi danik hazpandar pilotariek Eskual-herrian ukan duten omena. JE Bur 28. Indarrean badabila pilota, lore,
gora, urrun, batzuetan aphalik, ximixta bezala; airetik emaiten diozkate gaitzeko zaflak [...]. Ib. 29. Airetik
zafratuaren ariaz. Ib. 30. Pilota, galerietako zureria hunkitu-eta, huna non itzultzen den xuxen-xuxena
predikariari buruz; honek airetik biltzen du. Lf Murtuts 14. Holako begi kolpea duzuela pilotaren airetik
biltzeko. JEtchep 95. Zango ta beso, buru ta begi, / belaunak eta gerriak, / zaluak eta azkarrak izan / behar tu
pilotariak. / Batzuek aintzinetik, / bota eta airetik; / bertzeak gibelariak / handiak... Mattin 59.
- AIRETIKAKO. Aéreo. "Airetikako eritasuna (terme de superstition), mal attribué au malin esprit" H. Cf.
airetikako.  Bisitari-gelako hormak Gernika deseginaren airetikako argazkiz blei zeuzkana. MEIG I 256s.
- AIRE TXAR. v. AIRE GAIZTO (c).  Aide txarrak, sorgiñak eta oñaztarriak ez dirala inguratzen belar
[eguzkibelar] edo lora oiek dauden etxera, esan oi da. JMB LEG 117. Ba! Sorgiñak eta aztiak, bebiltz beren
bidetan. Nik naikoa det gure ola zarraren kezka. Emakumeak uxa ditzatela aide txarrak. NEtx Antz 13s.
- AIREZ. Por el aire.  Pilota dabil airez, ezin bara nihon. Hb Esk 214. Aidez dabillan egazti triste egarritua.
AB AmaE 177 (v. tbn. 57). Meatze zuloetarik lantegietara mia eta oianetik labetara egurra, erematen dituzte
airez [...]. Bi zirrika andiek ibiliazten dute sokatik dilindan paratzen dituzten burdinezko zareak eta oken
barnean mia edo egurra. FIr 134. Orma-kontretan zenbat zurgu, / eta gezi zorrotzak airez! "¡Cuántas afiladas
flechas por el aire van!". Laux AB 99. Ta bertan, dantza ta algara, / Mari-gaizto izarretara... / Ez dezu ikusten
aidez iruten / sorginkerizko izara? SMitx Aranz 22. Orduan konturatu txango ura aidez joan banintz obeto egin
izango nuala. Anab Aprika 58. Noren irrintzi gardena aidez zoli datorrena? Gand Elorri 63. Petarrialat diagü
gero / aidez nasaiki igorten / indarra eta argia; / Herriko etxetan sarrazten. "Par câble". Casve SGrazi 38.
Lehorrez, itsasoz eta airez darabilzkiten bonbatxoak. MIH 338.
 Hitzak xuxen arrimatuz, / piko, soinu berdinez, / dohazila lerrozkatuz, / airez, hegal arinez. / Artzain beltxa
dago kantuz / berak hala eginez. Zby RIEV 1908, 758. Ama gaixoek nola zituzten / ondar musuak emaiten!! [...]
bethi geroztik heien gogoak / airez aurrekin dabiltza... Ox 148 (ref. a los hijos emigrados a América).
- AIRE ZABALEAN. Al aire libre.  Han bederen aire zabalean, lanari borroka, iguzki gorriaren pean edo
haizearen erdian. JEtchep 60.
- AIREZ AIRE (L, BN, S ap. Lh; H; aidez aide S ap. Lh). a) Por los aires. "Airez-aire pilota egortzea, renvoyer
(loin) la balle sans qu'elle touche terre" H. "Aidez-aide (S), par les airs" Lh.  Iñharak horra airez aire / Nun
doazin alde hartara. Zby RIEV 1909, 109. Lurra ez dela Iguzkiak noizbait airez-aire aurdiki ziliporta bat baizik.
JE Ber 52. Teilak airez-aire hegaldatu. Barb Sup 142. Lorietan dut gogoa; / Airez aire banoa... / Zorionez naiz
zoroa: / Nerekin dut Jainkoa! Iratz 55. Banoa, banoa ez dakit norat: / Gora airez aire mundutik harat. Ib. 69.
Gaixorik dan orduko, / egan aidez-aide / an dezu Andra-Mari / aldatua araxe. SMitx Aranz 203. Mari-Antoni
gelariak kadira aurdiki zion airez-aire, beharrik huts egin baitzuen. Lf Murtuts 5. Orriak airez aire, / ifartxo
dultzea. Balad 202. Bera balinbada, igortzen dut ba airez aire antzara ferratzerat. Larz Senper 40. Aingeruek
noizbait airez aire ekarria. "Par la voie des airs". Ardoy SFran 131. Hura oinez. Hau, airez aire. "Lui allait à
pied. Celui-ci vole". Ib. 326 (ref. al viaje en avión). Etorrieraziaz odeiren batean airez-aire. "Trayendo por el
aire". Berron Kijote 53.
v. tbn. Mde Po 21. Aidez-aide: Gazt MusIx 83.
 Gizon edo emazte batek elhe tzar bat airez aire igorri duelakotz edo. JE Bur 163.
 Airez aire, / hi haiz lehen, Ferdinand Aire! Zerb in Xa Odol 26.
 Dena den, ezin sinhetsia izanikan ere "Santiagok" bere sabelean eta bizkarrean milako bat gizon
zeramatzan... airez aire (zinez!). "Allègrement". Ardoy SFran 153.
b) Rápidamente, velozmente; con prontitud.  Eskuneko sei gizonek elgar aditu balute, lixta bat egin, airez-aire
seiak deputatu izanen ziren. Herr 12-1-1956 (ap. DRA). Aita Guimon [predeikari] barkoxtarra, bolbora bezein
bizia... bethi irakitan eta indarka ongiari buruz... Bazeraman airez-aire bere saila, [...] eta jo bethi aintzina, huts
ala kausi. Etcheb GH 1959, 313. Zonbaitek taxi batzuen gainean pausatzen zituzten beren puskak, otoaren
barnean sartu eta airez-aire joan. JEtchep 78. Batzuetan emazte edo gizon, norbait atheratzen da [ospitaletik],
xuriz jauntzia. Airez-aire iragaiten dira, barneko beroaren ondotik hozpilduak. Ib. 99.
c) Airez aire heldu zen gure Jatsuko semea eta burua gora itzuli bere herrirat, bere herriaren zerbitzatzerat.
"Notre fils de Jatsu y parvint brillamment". Ardoy SFran 45.
- AIREZKO (Urt, Dv). (Adnom.). "Aereus, airezkóa, airez egiña, airekóa, airetikákoa" Urt I 347. "Qui est d'air.
Airezko agintza, vaine promesse" Dv.  Airezko esparantza batek, edo agintza bano batek. Ch III 3, 3. Pilatusek
mende.
etzuen lakhet bere sententzien ekhartzea arinki eta airezko akusuen gainean. Lg II 268. T'eguratsean, Jorrailgo
garra, aidezko. 'La llama etérea de abril'. Gand Elorri 48. Aidezko zerbait dabil, / gupera ta garden, / gauzen ertz
eta margo-/ argiak itzaltzen. 'Aéreo'. Ib. 196. Begiak begiotan / hitz asma ezin bat. / Maitasun aidezko / zure
begion soinu / zoroarentzat. Azurm HitzB 26. [Ingude] batzuek, lirainak, kakotuak, zedarratuak, aidezko ontzi-
konponketan bikotuak dira. "Aparejados en áreas carenas". MEIG IX 126 (en colab. con NEtx).
- AIREZKO BUELTA (aidezko V-gip). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. "Vuelta de campana. Eskillaran bera,
aidezko bueltia eiñ neban" Etxba Eib. "Aidezko buelta, [...] vuelta en el aire, vuelta campana. Zelaixan ibilli ga
aidezko bueltak eitten. Bizikletiakin baztarra jo, aidezko bueltia eiñ da errekara jausi nitzan" Elexp Berg.
2 aire. "Peonada; medida agraria equivalente a poco más de 3 áreas. Lur aire bat = irthegun bat (Darric)" DRA.
Cf. area.
aireager. v. aireagerre.
aireagerre, aireager (R-uzt ap. A). 1. "Lugar expuesto al viento" A. "Aire agerre, es un terreno descubierto
donde le azotan todos los aires" Mdg 145.
2. "Aireagerre (R-uzt), hondonada en que se arremolina la nieve" A.
airehargia, aidehargia (S (Foix) ap. Lh).  "1.º soupirail; 2.º pore" Lh.
airehartoki. "Circunspiracula, hatsharlekhuak, atseginlekhuak, airalekhuak, [...] airatókiak, airehartókiak" Urt

V 133.
aireatu, aideatu.  "Levantar" DRA, que cita a Gand.  Ta igon ta lasatu, / eguna legez, aidean / ta joan, /
azkatu ta edatuz, / goruntz eta aundi beti, / zabal ta urdiñeko / izarrei darien / sua, gozokiro / t'eskas aideatuz.
Gand Olerti 1961, 20.
aireberritu, aideberritu.  Renovar el aire, el ambiente. v. haizeberritu.  Bata bestearen ondoren etorri
ziran seme-alabak; lau nexka ta bi mutil, etxea aide-berritu zutenak. NEtx LBB 54.
aireburuka. 1. A la ligera, ligeramente. v. aireburuzka.  Xortean, osasun hazkarrekoa ez izanez, ez zuten
on-hartu: soldadogoaz egin zituen koplak, lagunek galdeginik moldatu bide zituen aire-buruka. Lf Elit 254.
Iduritu zait [...] abedeka behar nituela moltzo bat bederen aipatu, nahiz izen gehieneri ez dakidan, aire-buruka
ere, zer begitarte eman, ez eta ere zer kargu. Lf CEEN 1973, 125.
2. "De bote y voleo, indeliberadamente" T-L (sg. DRA).
aireburuzka.  A la ligera, sin fundamento. v. aireburuka. v. AIRERA (c).  Hobeago litake hek bezala
egitea ezen ez, hunat yitea, biziaren [...] hirriskutan. Horra zertako, nehor hortik hunat, aire buruzka, abia ez
dadientzat, on den egia guzia erran dezadan. "Trop légèrement". Darthayet Manuel 423.
aireder. "Apparatio, apparatus, preparazioa, [...] probisioa, [...] magnifizentzia, airedérra, molde ederra" Urt II
177.
airegaitz, aidegaitz (S-saug ap. Lh). 1. "Air irrité" Lh.

2. "Rayo (G-nav, B)" A Apend. v. AIRE GAIZTO.
- AIREGAITZEAN. "Aidegaitzian (S), en colère" Lh. Cf. aide gaitzin (Etch 270) en 1 aire (4).
airegaiztu, aidegaiztu (S ap. Lh).  "Se mettre en colère" Lh.
airekari.  Pelotari experto en volear.  Nola ez du harrotzen pilota eta ba othe ditake airekari eta apuñakari
miresgarriagorik? Herr 9-2-1956 (ap. DRA).
aireketa.  Tomando el aire. Cf. AIRE HARTU.  Jendeak aireketa zabiltzan kanpoan, / heien ahotik hitz bat
eskuaraz etzoan... / Zorigaitz! Kanboraino hiria da jina! Ox 185.
aireko, airetako. 1. Aeroplano, avión. Cf. AIREKO. v. aireplano, hegazkin.

 Tr. Creación septentrional del s. XX. En DFrec hay 15 ejs. de aireko (14 septentrionales).
mende.
 "Le Touquet" itsas-irian artu ginuen airekoa eta egaldaldi labur batez iragan genuen erreka. AIr Egan 1956
(3-4), 77. Boissieu kolonela airekoz heldu da Pariserat. Herr 27-4-1961 (ap. DRA). Beldurtu gira ez othe
zauzkigun Algeretik hunarat ethorriko airetako zonbait, beren kargaren hemen pausatzerat. Larz Herr 27-4-
1961 (ap. DRA). Eta airekoan, ez omen da phitsik senditzen, treinean baino gehiago, eta gain behera, xeheki
ikus omen ditazke lur gaineko goiti behera guziak! Larz Iru 138. Goiz aldean gintuen hartu abionak, / leku
ttipian zauden ene zorionak! // Beti bortxaz igaiten naiz ni airekora, / xori hori ez baita Jainkoaren obra. Xa
Odol 229.
2. + aideko (L-sar ap. JMB At). "Genio responsable de todas las enfermedades" JMB At. "Semejante a inguma
[genio maléfico que aparece de noche en las casas] es aideko, a quien se le hace responsable de todas las
enfermedades cuyas causas naturales no se conocen" JMB MitV 419 (v. tbn. OC I 17s.). v. airetikako.  Bainan
egiazko erlijioneak baduke traba handi bat gainditzeko [...]. Erran nahi dut airekoetan duten sinheste itsua.
Prop 1888, 66. Egia dena da, hamar urthe huntan ezagutzen ditugun beltzentzat bederen, heien arabera deusik
ez dela gerthatzen lur huntan, nun ez den aireko ezagun ez direnetarik heldu. Ib. 67.
airekotiar.  Aeronauta.  Airekotiarrak abiatzearekin lurretik altxatzen, burdin karrankari batzuen puntan,
mundua, orai Rusiari bezala, orduan Frantziari zagon, gogo-bihotzak pil-pil Ader-en denboran. Herr 27-4-1961
(ap. DRA).
aireño. 1. Dim. de aire (4). v. airetto.  Gogoeta bakotxari bere lekua eratxikitzen dako, lumatik erortzera
utzi baino lehen. Labur aireño bat othe duenez bizkitartean? JE Bur 159. Goiz hartan hila, zail aireño bat bezala
bazuen oraino erbiak, egia da. Barb Sup 31. Sabelaratzearekin urdail bilakatzen denean ere, badu hertsi aireño
bat giranoiak. JE Med 65. Garbiki jauntziak dira, langileen jauntzian; halere [...] hits-aireño batekin. JE Ber 46.
Bainan Frantses ala Diegok, biek baitzuten, bakotxak bere gisan, kontrabandist aireño bat (eta airearekin pertsu
zonbait ere!) [...]. "Un petit air de contrebandier". Ardoy SFran 249.
2. Dim. de aire (3). v. airexka.  Arbolaren adarraren aldazkaren / puntaren puntatik / txoriñua kantari; /
nork eman dezake / aireño bat uni. Canc. pop. in ADonostia Itzald II 17.
aireontzi, aide-ontzi.  Aeroplano, avión. v. hegaontzi.  Ikara gorrian gentozen. Gure aide-ontzia bira ta
bira zetorren, ez bai-zeukan zuzenean joaterik. Ta eskerrak egalaria onenetakoa zala. Anab Aprika 103.
airehor. "1.º enojadizo; 2.º asustadizo (animal) (B)" A Apend.
airehotzhiri. "Algidum, paparokhíria, airehotzhiria <-hotçhiria>, airhótza" Urt II 486.
aireplano, aideplano, aireplan, aideplanu (G-azp ap. Gketx Loiola).  Aeroplano, avión. "Aideplanuan ibilita
nago" Gketx Loiola. "Aizearen utsuneetan, aideplanuek zabu aundiak egiten dituzte" Ib. (s.v. utsune). "Aize-
utsuneetan aideplanuak zabu aundiak egiten omen dituzte. Ib. (s.v. aize-utsune). v. aeroplano, aireko.  Galtza
hek bazoazin orai, han, airean, ezti eztia, aireplan edo tresna hetarik bat bezala. Barb Sup 46. Gainera
fotografiak, telegrafak, telefonek, beribilek, aireplanek [...]. JE Ber 50. Gauaz Anglesek harrotu gintuzten
izigarriki beren aireplanekin. StPierre 18. Zueri ere eskutitz bat bidali nizuten, itxasontzitik jetxi eta aideplanoz.
JJIrazusta NorkBB I 141.
v. tbn. Aideplano: Salav 86. Alzola Atalak 79.
aireragin.  Hacer ahuyentar. "Hostem a portis auertere, [...] etsaia athetarik ihesiturik eman, [...] airatu, [...]
airarazi, [...] aireragin" Urt III 157.
aireratu, aideratu.  Dirigirse al aire, levantarse al aire.  Laster jaso da jorana [...]. Ta aideratuaz, txoriek
goia / atsegindu dabeen letxik, / poztu naroa. 'Y mientras va subiendo'. Gand Elorri 164.
aireratze.  Desenterramiento (litm. 'acción de sacar al aire').  Hain luzaz oro harritzen zituen fresko aire
hura geroztik galduxea du, ez baita harritzeko hainbeste eskupilatze, hainbeste lurreratze eta berriz aireratze
ukan dituen gorputz gaixoarentzat. Bai, gaixo gorputza! Bizirik hainbeste ikusia zuenak, hil ondoan ere bakerik
ez. "Enterré et déterré". Ardoy SFran 268.
airetako. v. aireko.
airetikako (BN-baig; H), aidetikako (L-sar, BN-baig). Ref.: A (aidetikako); Satr VocP; JMB MitV 135 (ap.
DRA).  "Airetikakoa du, il le tient du diable" H. "Familiares" A. "Airetikako, brujería, maleficio" Satr VocP.
mende.
"Estos misteriosos seres, verdaderos genios familiares de las brujas, reciben los nombres de aidetikako (L-sar),
famerijelak (V-ger), mamarroak (G-azp)" JMB MitV 135 (ap. DRA). "Aide, aideko, aidetikako, aire, el del aire.
Numen o fuerza sobrenatural que ayuda o entorpece, según los casos, las acciones humanas" JMB OC I 17s. Cf.
AIRETIKAKO. v. aireko (2).  Balinbada eritasun edo nahigabe zerbeit jendetan edo kabaletan, ez bazaio
familiari berari bururatzen, ethorriko da auzo bat: "Zer, hola zaudezte, behar da laster norapeit igitu [sic];
airetikakoa duke". EskLAlm 1897, 3 (ap. DRA).
airetsu. 1. "Venteux" Dv. 2. Airoso, garboso. v. airos.  Arpegiya polita, / gorputza liraña / txikiz ez det
esaten / oñaren tamaña; / ibiltzen airetsua, / jantziyan apaña, / aren graziyak dira / ezin esan aña. Bil 61.
airetto.  Dim. de aire (4). v. aireño.  Hogoita bortz urthetako muthil azkar bat. [...] Baditake bizi airetto bat
bazuen, minberaskoa ere othe zen, bainan gizagaizoak etzuen bertze itzalik ez erratekorik. Zerb Bahnar 102.
airetxo.  Dim. de aire (4). v. airetto.  [Ulisseri] halako Luzifer-airetxo bat erantsi diote. MIH 324.
airexka.  Dim. de aire (3). v. aireño.  Bertze afizione bat bazuen: txirula... Ez zituen airexka batzu joiten,
bainan gauza bikain eta baliosak. Herr 12-1-1956 (ap. DRA).
airezkari.  Paracaidista.  Zokoan baititugu soldado airezkarien jautsteko eremuak, beldurtu gira ez othe
zauzkigun Algeretik hunarat ethorriko airetako zonbait, beren kargaren hemen pausatzerat. Larz Herr 27-4-
1961 (ap. DRA).
aireztaldi, aidestaldi (S ap. Lrq).  "Aération" Lrq.
aireztatu (Urt I 404, H), airestatu (S ap. Lh), aidestatu (S ap. Lrq).  Airear(se). "Afflatus, haizátua, [...]
airatua, [...] aireztátua, aireztaturikakoa" Urt I 404. "Aireztatzea (ogia), vanner le froment. [...] Aérer.
Soinekoak aireztatzea, aérer des vêtements" H. "Ventiler, aérer" Lh. "1.º aérer; 2.º prendre l'air, rester au grand
air" Lrq.
aireztatzaile, aidestazale (S ap. Lrq).  "Qui aère, qui prend l'air" Lrq.
aireztatziri, aidestatziri (S ap. Lrq).  "À mesure qu'on aère, etc." Lrq.
airge (Lar). 1. "Tinieblas", "tenebrosidad" Lar.  Orregatikan jarri zituen / Jaun Jaungoikoak, / Eguzkiyaren
inguruetan / Laño trinkuak: / Orregatikan, umanten jiran / Airge goitsuak. Etxeg EE 1885b, 396.
2. "Tenebroso, illuna, airgea" Lar.
airis. v. ailis.
1 airos (H), airoso, airus (S ap. Lh), aidoso. 1. (Aplicado a seres vivos). Airoso, garboso, con gracia, elegante;
alegre. "D'air élégant en sa personne [...] Neskatxa airosa, fille qui a, (ou en mauvais part) se donne bonne grâce"
H.
 Tr. Documentado al Norte en autores no suletinos desde principios del s. XIX, y al Sur en bersolaris y autores
populares de finales del s. XIX y principios del XX. Los autores septentrionales emplean la forma airos y los
meridionales airoso; hay aidoso en Xenpelar (junto a airoso) y Mokoroa (4). Hay airosa (fem.) en Bilintx e
Iraola. En DFrec hay un ej. de airos, septentrional.
 Izan ere gorputza / dezu aproposa, / ikusi utsarekin / ematen du poza; / beste iñor ez dala / zu bezin airosa, /
erri guziyan dago / banatua boza. Bil 74. Neskatxa gazte pare gabia [...] txoriya bezin airosa. Ib. 104.
Gaineratiko erranguren gatik, banindabilan aski airos; bainan Sokorriko egitatearen orhoitzapena... ah! hura
zen pizua eta samina! Eskual 3-10-1902, 1. Guztiz da txori eder pozduna, / egokiya ta liraña, / dama gazte bat
beziñ airosa, / bera dan beziñ apaña. Iraola EEs 1913, 181. Agur, agur, Eskualdunak, / dantzari lerden, airos
kantari, / nik ezin ahantz lagunak! Ox 149s. Bazen jende hainitz (Mugerreko teatroan), gazteria handia eta
airosa. Herr 23-3-1956 (ap. DRA). Zapelatz airos eta ederra. A. Arkotxa Septentrio (Irun, 2001), 65.
 (Usos predicativo y adv.). Airoso; airosamente, con gracia y donaire; ágilmente, con ligereza.  Nola dire
huzartak [= 'los húsares'], zamari gainean, / Airosago agertzen, ezen ez lurrean. Hb Esk 218. Batek airos eta
alegera bezain bertzeak ilhun eta goibel zuela bekhundea. Elzb PAd 27. Hegalttoak oraino ditut laburregi; [...]
Bertzeak bezain airos ez naiteke segi / Laguneri. Elzb Po 216. Hartzen dut nere makhila, / Zer-nahi gertha
dadila. / Airos banoha harekin, / Lagun ona dut nerekin. Canc. pop. in Arb Igand 44. Begira neskatxa orren /
mende.
dantzarako planta, / airoso altxatzen du / ezkerreko anka. Xe 184. Nago animoso, / ari naiz eroso, / oraindik
airoso / ez desprezioso, / guztiyok nai genduke / biktorioso. AzpPr 61. Egun, airos eta hegalez hazkar, / Zalhu
bazoazte [urtsoak] sustatuz elgar; / Ihiztari gaixtoen saretan bihar. Ox 27. Gero gazte zaharrek gudu bat ginuen,
/ eskualdun jauzietan zoinek garraituren! / Beha zoin xuxen / guziak gauden, / airos eta lerden! Ib. 159. Huna
nun diren [ziminoek] airos haitzetarik jautsi. Ib. 131. Eskual Herriak horra non zuen zonbeit menderen bakea; /
Zazpi ahizpak airos zagozin, iganik bide nekea. Ib. 161. [Gure laboraria] heltzen da azkenean, ilhun beltzeko,
bere mendirat. Behaztoparik gabe, xuxen, bertze egunetan baino hargatik apur bat airosago. JE Bur 171.
Irugarren txandan ere Oluak / eldu zion animoso, / amaika arroako arria / ibillia du airoso. EusJok 60. Orduan
bi oihu elgarri, eta berriz abiatzen gira zalu, hura bethi ta gibelago gu ganik, [...]. Airos halere guziak, etxerat
gaur berean sartzeko esperantzarekin. JE Ber 90s. Goazen denak bat, airos harturik aitzurra eta aizkora. Iratz
178. Hartz-ume heiek aldiz, / ama hilez geroz, / Arbola batetarat / igan dire airos. Etcham 232. Donibanetikan
goiti / arratsalde apalean / airos heldu nintzalarikan / bizikletaren gainean. Xa EzinB 27. [Azariari] txakurrakin
segika, / neskatxa gaixua, / bire gorrian gora / aidoso dijua. BasoM 29.
 Huna nun bat-batean zabaltzen zaikun airos behakoa, bulharrak beren aldetik hanpatzen zaizkularik
nasaikiago: [...] gure errekako lats gottortua bilakatua dugu kasik tanpez ibai. JE Ber 43.
 "[Se dit] d'une personne légère, évaporée" Dv.
 (No aplicado a seres vivos). "Soineko airosa, vêtement aux couleurs voyantes" H. "Kopla airosak, chansons
légères" Ib.  Soineko ederregiak edo airosegiak erabiliz. Dh 109. Nere arrosa: / Usain goxo ezti bat / Kolorez
airosa, / Bere arropa ere / Anitz baliosa. Bordel 107. [Agotak] bertzen ondar guziak, arropatzat onak; / Bainan
ederren zaizte bethi airosenak. Hb Esk 228. Xirola bastart eta trunpeta airosak / Bolatzen dituztela bizi
hargamasak. Ib. 223 (ref. a una corrida de toros). Gorputz egoki, pausu aidoso, / lujo gabeko jantziya. Xe 168.
Sartu ginen ezkerreko aldetik zen sukhalde airos batean. Elzb PAd 19. [Bazkari baten emaiteko tokia] airos eta
goxoa ezin gehiago. HU Zez 117s. Atorra bat, gainetik dena xingola, urre eta girgileriaz apaindurik, zangar
sahetsetan kuxkulak, airosago ziteken, eta nork daki etzutenetz ere nahiago zenbeitek? JE Bur 182. Golkoa
betherik da hegaldaka hasten, / itzul airosak dauzkit airean egiten. Ox 146. Oiharzun airos arina! Ib. 153. Ene
sort-herria, bere zeru ta mendixka airosekin. Larz Iru 148. [Haren asmu edo atheraldiak] airosago, argiago,
joriago, mamitsuago agertzen baitziren. Lf in Zait Plat XIV. Dena irri goxo, behako ezti, solas airos, pereka leun
eta musu handi. J. Dirassar Bihotzeko mina (Donostia, 1997), 78. Dena irri, ele eta oihu airos. P. Aintziart
Santiago oinez (Donostia, 2000), 176. Conche, honen ondoan, leku airos eta biziz betea da. A. Arkotxa
Septentrio (Irun, 2001), 138.
 (Uso adv.).  Izerdia jauts bedi turrustan besotik, / bardin airos doazi kantuak ahotik, panpen ondotik! Ox
168.
 "Se dit d'une paume qui bondit fort" Dv.
 "Uskara airusa (Eskual janv. 1925), basque élégant" Lh.
2. "Chordapsus, sabeleko miña, sabeleko dolórea, kolika [...], aire kolika, kolika airosa" Urt V 3.
2 airos. "Borea, airosa, airos hárria, airos harri preziatua, joia" Urt III 388.
airoskeria.  "Acte de légèreté de jeune personne" Dv.  Nere jaunzturetako, aphainduretako ta bertze
gisetako airoskeriak ta hanpuruskeriak. Dh 403.
airoski (Dv).  Airosamente; ágilmente, rápidamente. "Légèrement. Se prend ordinairement en bonne part" Dv.
 Hau zer da! [...] Zathozte ikhustera [...] Apoarmatuen andere erregiña / Dioana airoski hedoietan barna. Gy
256. Sehiak airoski ditu eraikiten. Ib. 297. Buruaren plazan, buztana gidari, / nihoiz hartzen duenari! / Falta ez
dakioke hari / trunbilka itzuliz-itzuli / ondikoz-ondiko bethi, / goatea airoski beheiti. Ib. 230. Xutik ago, zeruari
so, / besoez azkar, gogoz arin, / ongarria hedazak airoski. Ox 138. Emak lanari, emak airoski. Ib. 143.
Oiharzunak aldiz airoski / dio : "zeruan, zeruan!" Ib. 152. Belatsak lotu du xoria, peña borthitz gain hartan /
eta, gero, berak airoski jan, / xehatuz aztaparretan. Ib. 171. Untzia jin deneko itsas-bazterrera, / Gaxuxak erosi
tu bi saskiñotara; / Biak altxaturikan airoski burura, / Beha zoin laster doan karrika behera. Ib. 163. Sei gazte
bihotz bero / Sei gazte / Bazaizte / Gain huntarat airoski iganak. Iratz 187. Mandoan ezarririk / guziak artoski, /
irrintzinaz etxerat / badoa airoski. Etcham 149. Airoski eta bihotz onez behar dugula bakotxak gure kurutzea
garreiatu? Barb Sup 7. Hunen anaia Pierre Betharrameko aitagai denak airoski kausitu du "baccalauréat"
bigarren partea. Herr 10-8-1961 (ap. DRA, s.v. aitagai). En DFrec hay 4 ejs., 3 de ellos septentrionales.
airosko.  Rápidamente.  Senpere aldeko gizonak, hori ikustean, ez zioian gainerateko xehetasunik galdatu,
bainan airosko bere etxerat zuan itzuli han beretik. Larz GH 1959, 92.
airoso. v. 1 airos.

mende.
airostasun. 1. "Qualité de une étoffe voyante" H.  "Qualité [...] d'une personne sans modestie" H.
2. airostarzun. Ánimo, garbo, alegría.  Jinkoa gurekin balinbada, zertako gal gogoa, zertako gal bihotzeko
airostarzün hura, hitz batez, zertako etsi. Eskual 17-1-1913 (ap. DRA).
airostu. 1. "Devenir évaporé" Dv.

2. Animar(se), alegrar(se). Ibarra [sic] guziak, eta errepira loreztatuak bere urtxoen musikaz, betetzen eta
airosten zituen. Harispe EE 1885a, 359. Hainbertzetaraino zen airostu garaztar apeza [Detxepare] nun
bethiereko bizia hitzeman baitzakon eskuarari. JE Axular 6. Joanden larunbatian denbora da goxatu, lanoak
urratu eta urrundu, zeru xaharra agertu, iduzkia samindu, Mugerre herria airostu. Herr 28-3-1960 (ap. DRA).
Bat batean airostua, Frantses hor ere jauzika zohan, irriz eta kantuz. "Mis en joie tout à coup". Ardoy SFran
233. En DFrec hay 1 ej., septentrional.
airotz. v. aihotz.
 airubeta. v. aixubeta.
airus. v. 1 airos.
aisa. v. aise.
aisa-arri. v. HAIZE-HARRI.
aisaatu. v. haizatu.
aisaera. "Holganza, quietud, reposo, asantza, aisaera" Lar. v. aisia, aiseria.
aisago. "(R), comodidad, holganza" A. v. aisia, aiseria.
aisakeria. 1. "Ocio, ociosidad" Lar. v. aisia, aiseria. 2. "Aisakeri, disipación (Darric)" DRA. "Aisakeri,
libertinaje" BeraLzM.
aisakondaira.  "Novela, historia fingida" Lar. "Novelería, aisakondairak esatea" Ib.  [...] liburuan arkitzen
dira beste lau aisakondaira egille arenak berarenak. Otag EE 1882c, 415n.
aisakondairakin. "Novelador, el que las escribe, aisakondairakiña" Lar.
aisakor. "Indolent" Lh.
aisalkorra (det.).  "Esclirótica, túnica, córnea de los ojos" Lar.
aisamentu. "(Sal), comodidad, holganza" A. v. aisia, aiseria.
aisanahi. 1. Comodidad. v. aisia, aiseria.  Au gugánik naidú, / gurí ongi náies, / zerén gara galdú / bai irur
anáies: / Batzúk andináies, / batzúk gukotanáies / ta guzíok aisanáies. LE Kop 53.
2. "(S) égoïste, négligent" Lh. Según el editor (que da el significado de "comodón, regalón"), hay aisanai en la
Doctrina de Lizarraga de Elcano.  Zer zan Kain? Langille aisa-naia, besterenaren zalea ta iñorekiko
kartapartiak usterik gutxienean egiten zituena. Iñarra Ezale 1897, 301b.
aisantzia.  Comodidad, facilidad.  Eztire aberats [...]; bainan ezpadute ere bizitzeko aisantzia handirik,
bederen bihotz garbi eta xuxen batzuen jabe direla, hori gauza segura da. Prop 1892, 106. Badugu ere bertze,
aisantzia bat gure katiximen egiteko. Kiterizaren herrietan Kizutarren mintzaire bera dute. Prop 1904, 21.
aisarazi, aisaerazi.  Facilitar.  Gramatika hori haur hoien eskuetara hel artino, uste dut alegia igorten
deitzedan hoiek aisaeraziren dereiela Franzesaren ikhastia. "Leur facilitera singulièrement l'étude de la langue
française". Arch Fab 13.

mende.
aisatto. "Dim. de aisa, assez facilement (S)" Lrq.
aisatu (B, S; Lar, Añ (G), Mg Nom, H, VocB), aisetu (B; SP (aisetzea, sin trad.), Urt Gram 388, H), aizatu. Ref.:
A; Lh; Izeta BHizt2 (aisetu). 1. Aligerar, aliviar (una pena, molestia...); facilitar. "Devenir à son aise, aisetzéa,
aisétu" Urt Gram 388. "Faciliter; s'habituer, acquérir la facilité de..." H. "Facilitar, aligerar" VocB. "(B), aliviar la
carga" A. "Devenir facile" Lh. "Facilitar. Aparaxu orrekin lana aisetu ta nekeik gabe" Izeta BHizt2.  Beldurra
aseguratu, zorra kitatu, nekea aisetu, trabaillua arindu, tristiziá alegeratu [...]. Lç Adv ** 8r. Neke gau aisatzen
da Jangoikoaren graziareki (250). LE-Ir. Zistatzen ta zilatzen da tela orratzak, baña zistatus ta zilatus aisatzen
du bordadura (306). Ib. Emengo sua kriatu du Jangoikoaren miserikordiak gure amorios, gure ones ta
onginaies, argitzeko, berotzeko ta bizitzain aisatzeko (320). Ib. Heritasunarén oñáze ta naigábeak suabetzekó ta
aisatzekó ere dú bertúte Sakramentuak. LE Ong 24r. Suabetzentióte bizitzarén moléstiak, aisatzen tióte
trabájuak. LE Matr2 86. Aisatzen dira bekatu egitera. Mg (ap. H). Aisatzea edo erraztea. AA (ap. H). [Parietera]
jiten da muru zaharretan, tizanak aizatzen du hur xuriaren egitia. Alth Bot 16. Yainkoaren legea aisatu ta
arindu bearrean. Ir YKBiz 398.
2. aixetu (AN-olza ap. Bon-Ond 159). Descansar.
aisatu. v. haizatu.
aisaxeta-. "Aisatü (S), devenir facile. Dim.: -xetan" Lh (s.v. aisa).
aisaxka (S ap. Lrq).  "Assez facilement" Lrq. v. aisatto.  Ihur ezta harritü Marcel Quheille gure herritarra
aisaxka lehentü beita ürhentzian. Herr 17-10-1957 (ap. DRA).
aise (G, AN, L, BN, Ae; Urt II 38 y IV 30, VocBN, H), aisa (G-or, AN, L, B, BN, Ae, Sal, S, R; Lar, H), aiza
(G-bet, AN-gip), aiso (BN). Ref.: A (aidsa, aisa, aiza); EI 98, 383; Lrq /aiz!a/; ContR 517; Iz Ulz (áise).
 Tr. En la tradición septentrional se observa un notable aumento del uso de este término desde mediados del s.
XIX, aunque falta, por ej., en autores como Duvoisin, Joannateguy o Inchauspe. Al Sur no se documenta hasta
mediados del s. XVIII, y se encuentra en textos guipuzcoanos, alto-navarros y en Mendigacha (aisenetarik); los
únicos ejs. vizcaínos corresponden a Arrese Beitia (aixa) y Erkiaga. La forma clásica de la tradición labortana es
aise y la de la suletina aisa (<aija> en un ej. de Casenave (SGrazi 46) posiblemente representación de una s
sonora). En textos bajo-navarros se encuentran ambas formas (aise y aisa): Bordel (más frec. aisa), M.
Elissamburu (más frec. aise), Etchamendy (más frec. aise) y Xalbador (proporción similar). Hay sólo aisa en
CatLuz y sólo aise en Zubiri (74; en ambos casos un sólo ej.). En textos gipuzcoanos y alto-navarros la forma
más frecuente es aisa, seguida de aixa (v. infra AIXA), alternando ambas formas en autores como Larramendi,
D. Agirre, Illarramendi, Txirrita o Etxaniz. Hay además aiza en López, en dos ejs. de Iraola (115) y en otro de
Etxaide; en una carta de finales del s. XVI y en Voltoire aparece aiz-, probablemente por ais-. En DFrec hay 52
ejs. de aise, 6 de aisa y uno de aixa.
1. Fácilmente; holgadamente, cómodamente. "Fácilmente", "holgadamente" Lar. "Aisa irabaz eta aisa igor
(Sc), ganar fácilmente y gastar con igual facilidad" A. "Aidsa (Sc), [...]. Es la palabra aisa con la s modificada,
como de costumbre, entre vocales" Ib. "Zahar bat eztuzu hañ aiza ebilten gaztia bezala" Lacombe Voc ms. (ap.
DRA). AxN explica asti duzue (26), por aise zaute. v. erraz.
 Armada bortitzagorik etor ezpadadi, aise <aize> lo egingo dugu. (c. 1597). FLV 1993, 460s. Nekez irabazi
tuken halaberki diruak, / eztetzakela despenda nola aise billduak. EZ Man II 160. O Iongoiko, iudutarrei
eragiña gerize, / bero handitan hedoiaz iragateko aise. / Egidazu niri ere fabore Iongoikoa, / suportatzeko iguzki
beroaren gaizkoa. Ib. 122. Enbarka zaite aisiago <-z-> ioanen zara. "Plus à vôtre aize [sic]". Volt 205. Zerori
bakharrik alfer, aise, egitekorik gabe, ongi iana eta hobeki edana zaudenean. Ax 160s (V 108) (v. tbn. en
contexto similar 378 (V 249) aise egon, 422 (V 273) aise izan). Athea bere erroetan eta uhaletan ongi iarria eta
pausatua dagoenean erraxki hertsten da eta idekitzen da, aise alde batera eta bertzera erabiltzen da. Ib. 45s (V
29). Iokoan, gau egunak aise eta guti sentiturik iragateintutzu. Ib. 517 (V 332). Zatozte enegana [...] kargaturik
zaudetenok eta nik arinduko eta aise ibeniko zaituztet. Ib. 483 (V 312). Enseia bedi, has bedi eta berehala
berotuko da, [...], aise ibiliko da; eta gero eta gero aiseago [Iainkoaren zerbitzuan]. Ib. 490 (V 317). Untzia
itsas-zabalean, denbora ederrarekin aise erabiltzen da. Ib. 217 (V 145). Ezkont-eguna, aise izanaren
biharamuna. "Le jour auquel on se marie, est le lendemain du bon temps". O Pr 155. Mintzo bakhar bat baizik
mundu-herri guztian etzenean, gizonak zein aise bizi ziren elkharren artean. ES 388.
 (s. XVIII). Baña zeiñ ere dan [gaia] goi, mee, ondatsu, ala oi darabilzu, aiñ aisa ta itobagez, beste esku-arteko
beargai errazen bat baliz bezala. Lar, carta a Mb 277. Ta nere Jaun orren guztizko Ona nik ofenditu det, ta añ
aisa ta ainbeste bider? Cb Eg II 32. Txit aisa, ardura gabe ta bere erara azi zuten. Ib. 188. Kontu oriek utzi, ta
aisago bizi zedilla; konfesio jeneral eta beste gauzak gero egingo zituela. Ib. 189. Zenbat pekatuan, ura bezala,
lo egitera aisa joango dira? Cb Eg III 323. Bere alaba zoroari aisa lajatzen dio festetan ta erromerietan ibiltzen.
mende.
Ib. 361. Nekazariak ondo iltzeko ta salbatzeko, beste andi askok baño zer egin gutxiago dute, edo aisago daude.
Ib. 331. [Bere erakusten guziak egin zitzaken] errazki ta aisa. Mb IArg I 153. Egondu zen [...] gaizkirik eta
galzerik egin ezpalu bezain lasai ta aisa. Ib. 173. Garaitu zuen aisa aski ta laster. Ib. 351. Eta irugarrena da
aisa bizi diranak, salzalle, langille ta beste beharsu gaisoekin duten gogorza. Ib. 117. Egiten dute aisa lo,
aberats jaio ziranak. Ib. 203. Aditzen zuten guziak [...], nori bere hitzkunzan esaten baliote bezain aisa ta
garbiro. Ib. 356 (254 ais eta ariñ). Lehenbizian penarekin egiten zen falta, ondoan aise eta errexki egiten da.
Brtc 179. Bere ofiziotik aiza bizi zela. AR 248. Aisa entendatu dú aguda dénak. LE Prog 118.
 (s. XIX). Axaletik hasten bada / Bertuten asentua, / Beti flako izanen da, / Aise barreiatua. Monho 106. Sira,
azepta ezazü / eta untsa paka / hantik atakiren beitüzü / gero aisa Franzia. 'Aisément'. Xarlem 311. Eztütük aisa
erhaiten / gü bezalako gerrierak. 'Facilement'. Ib. 277. Bizize múnduan joán etorriketán, yá trabajátzen, yá
deskansátzen, yá neketán, yá áisa, yá triste, yá alegre. LE Doc 278. Jesus ónak ta Mariak [...] aisa atrako
zaitúte sálbo gaitz guzietáik. LE Ong 132v. Gauz onak aisa ta erraz egin zitzakeen beren inozenzian. AA III 268.
[Egiaz amatzen duanak bere Jaungoikoa] sinistuko ditu aisa fedeko misterio guztiak. Ib. 305 (317 erraz edo
aisa). --Zergatik deitzen da beniala? --Zeren gizona hartan aisa erortzen baita, eta aisa barkatzen baitzaio.
CatLuz 23 (Legaz 43 aisa). Eguna aisa, denbora laster / igarotzen da lanean. Echag 118. Gizon zital dollorrak /
aisa sinisturik, / gaude damuturik. Ib. 183. Begira [...] zein aisa eramaten / dituen ontziak, / naiz izan bere
kontra / aize-mot guztiak. It Fab 101s. Gaur mundu guztia / bizi diteke aisa / beldur gabetanik; / iñork ez du
aurrera / izango etsairik. Ib. 71. Bilho thirakan aisa bürüzagi dela! 'Qu'il est aisément le maître dans l'art de tirer
les cheveux'. Etch 274. Hürrünian beitie bere sinhestia / ustez aisago egin han aberastia. Ib. 444. Etsaia aisa
libertitzen da / beti gerla den etxian. Bordel 85. Hola mintzo zirela / aditzen badute, / zure mina dudala / ais'
erranen dute. Ib. 73. Aise pasaturen dut / nere bizi ondarra. Ib. 102. Ez baita aise bidaiatzen, haiñbertze
kargarekin. Gy 81. Arrazoiñ zuenez nik aise ez nerrake. Ib. 192. Doan bezaiñ aise naski dirua dathorkigu? Ib.
88. Baiña iragan da lanyera. / Aise utzten dire ahantztera / zeruari eman hitzak. Ib. 284. Bertze edozein defaut /
barkha dakioke aiseago, / trunpatu nahia baiño. Ib. 115. Bethi atsegin bat da erakurtzen dena aise konprenitzea.
Ib. XII. Hire bizkarraren gaineti / Igaranen nuk adarretara: / Eta hanti / Aisa joanen nuk gora. Arch Fab 129.
Eta ogi-zerra bat jan bezain erraz eta aisa guzia menderatuko zutela. Lard 90. Beren lanak aisago egin zitzaten.
Ib. 118. Gaizkia egin zuken, aise da sinhesten; / Orai ere guti da bethi on egoten. Hb Esk 43. Norat nahi juan
zadin aise ageriko zela, ez zela hura edozoin etxetako, edozoin herritako seme. Laph 198. Peregrin Jauna, gu
aise galbiltza oinez, zu nekhatua zare. Ib. 35. Min-oñaziak ariñ eramaten zituan ta aisa. Bv AsL 111. Eta an
bakardadian anima aisago [...] zeruronz goratzen dalako. Ib. 126. Noek sortu izan eban / zumu ain gozoa, /
baita ere aisa edan / txopin bat osoa. JanEd I 114. Azpeitiko erriyan / eman ziran itzak [...] esan aisa egiñ ziran,
/ kunplitutzen gaitzak. AzpPr 64. Nere erriko neskame eta serbitzaririk beartsuenak ere nik baño aisago
daramate denbora. Aiek, orduak ordu suaren epelean jarrita ardatzean diardute. Arr GB 67. Bere promes guziai
aisa eta erraz utsemateko usteetan. Arr May 85. Dozenaka tragatzen / zituen aleak [...] alako aisa nola / antxoa
baleak. Bil 124. Aberats gutizian, aise nahi bizi; / Zer damua ez duten errentarik aski! Elzb Po 220. Hogoi
urtheko muthil gazte batek bezain aise altxatzen zituen burua nola zangoak. Elzb PAd 19. Kaskoinen jostetetan /
gostu badu ari, / Ez dela Eskualduna / aise du ageri. Zby RIEV 1908, 94 (tbn. en Arb Igand 45). Zenbat alfer,
edale, / aise bizi nahi! / Eta zenbat emanak / gurikeriari! / Zenbat hortakotz aiher / Jainko legeari! / Aise
jendetasuna / da ttikitzen ari. Zby RIEV 1909, 107. Ateak aise idek zitzazketen, ahulak baitziren. HU Zez 171.
 (s. XX). Sei edo zortzi illabetean, oso aisa txautu zuan Pedro Migelen aberastasuna. Ag G 258s. Etxean
bezain aise dabila hirian! Ox 163. Ohartu ziren [...] zonbatekoa den mekanikaren indarra, zoin aise eta xuxen
derabilan bere ahopiloa. Ib. 49. Batzuek aise eta bertziek nekez: / Bazterrak bethe dire bai kriolinez. Barb Sup
24. Aisa nazute engañatu [...] bañan pagatu bear dezute. Ill Testim 12. Aisa bizi diranak eta osasun ona dutenak
atera dezakee baruren bat. JBDei 1919, 173. Gure apaiza etzegoan aisa bere txokoan, atari zabalera atera
gabe. Or SCruz 23. Ark ere aisa asolbitu nau / pekaturikan gabia. Tx B I 34. Ni langillia izanez geroz / aise
biziko giñala. Ib. 122. Emezortzi bat neska ta mutil / jarriagatik gañian, / iriyak aisa tiratzen zuten / ondo
zebiltzan lanian. Ib. 250. Mundua bertzelakatu da izpiño bat. Goxoegi, aisago eta hobeki aziak eta yauntziak bizi
gira. Zub 90. Bestêk eman jana / ta poltsan bear dana, / aisa bizi diteke / bera nor dana. Canc. pop. in Or Eus
93. Aisa atera azkenik garai. "Triunfa holgadamente". Or Eus 308. Gero ta aisego eultzia bira; / urbil daukate
eguerdia. Ib. 341. Aise irabazia aise gastatzen. Zerb GH 1936, 115. Aisa irabazi eta aisa gasta (B). A EY III
169. Aisa izana, aisa onda (B). Ib. 169. Aisa garaitu ahal izan ditu. Mde Pr 222. Herri bakotxak badu bere
bizia, badu bere izaitea [...]. Kanpotik heldu denak ez ditu aise hartuko eta beretuko. Zerb Azk 30. Harritzeko da
zoin aise egiten zituen pertsuak Hiribarrenek. Ib. 65. Ez zakiat aise konpreniko duzuen elkar! Larz Iru 94.
Bainan eni iduritzen, gaxtaginak atzeman estakuruan, aisegi ditutzuela jendeak funditzen. Larz Senper 22.
Mutilla Juanaren lagunarte-pozetan, aisa zebillen garoa biltzen eta gurdiratzen. NEtx LBB 22. Denbora hetan
Nafarrako [sic] jende handiria aise zabilan eremu batetik bestera. "[Ils] circulaient aisément". Ardoy SFran 41.
Bai, aisa dira arrapatzeko / bakarrik dauden ardiak. Xa EzinB 94 (Odol 231 aise). Huts batzu aise barka ditazke
/ bihotzez maite denari. Mattin 77. Baserri ona daukagu eta / maxina berriak erosi, / zuk baino aisô lana eginez /
semiak nai baitu bizi. Mattin in Xa EzinB 130. Hola dantzatzia beno aisago da / so egitia saihetsetik. Casve
SGrazi 28. Eta ez "norat haize, harat aise" ibiltzale hetarik. Lf in JE Bur (ed. 1980), 7 (v. tbn. la misma expr. en
mende.
Lf Gram 33 y Othoizlari 1958, 174). Aise izana, aise galtzen (B). 'Bestek emana, nork berak irabazia baño
aisago galtzera uzten'. Inza EsZarr 1968. Denik gutxien ohituak ere aise antzeman dizaioke. MIH 156 (254 aisa).
Aitzakiak aise bilatuko lizkiokete, ordea, nahi balute. Ib. 318. Horixe egin zuten lehengo autoreek kezkarik gabe:
aisegi, zenbaiten ustez. Ib. 252.
v. tbn. ECocin 38. Elsb Fram 92. CatJauf IV. JE Bur 24. Const 33. Etcham 129 (183 aisa). Iratz 48. JEtchep 61.
Erkiag Arran 40 (119 aisago). Aisa: ChantP 310. CatS VIII. Ud 112. Xe 198. Sor Bar 53. EusJok 66. FIr 138. EA
OlBe 111. Txill Let 54. Izeta DirG 28. Vill Jaink 69 (106 aise). And AUzta 146. Ibiñ Virgil 70. Berron Kijote 91.
Balad 118.
 (Con reduplicación intensiva).  Gorputz lasaiegi, ta aisa aisa zure gurari gaistoetan orañdaño lege gabe
oitua. Cb Eg II 42.
 (Con ari izan).  --Aita ona, zer gerthatu zaitzu? [...] Zer egin zare? Erori naski? --Erori naizela, hi aise hari
haiz. Nik dakidana lerratu naizela, nere azpian eta, ni baino bi metra aphalago, ura banuen toki batean. Prop
1895, 85s. --Nehork ez dakike zuk bezala bere burua atxikitzen edo gobernatzen. --Ba, zu aise ari zira! Bizpahiru
aldiz arrasak egin du ez bainiz urtzinzka hasi. Lf Murtuts 26. Aberastuko? Debruien urdeak! Aberastuko? Aise
ari zirezte, zuek! Ib. 8. --Zer! Dirua ere eman baitiozu? --Bai, [...] berrehun bat libera doi-doia! --Doi-doia!
Aise ari zira zu! Brien ariña, karako! Ib. 42.
 Aise zuen ba nihun ere ez gizon gixakorik ikusten! JEtchep 90.
 Ez nengoan aisa! Nere lan au bukatzean nora io ote dezaket? --ari nintzan--, eta orain ez daukat ezeren
kezkarik. Or QA 149.
 (B, BN-ciz-arb), aisa (AN-5vill). Ref.: Gte Erd 34 y 178. Sin duda. "Ori jakina zen, [...] ori bistan zagon [...],
bai aise! (B), bai aisa (AN-5vill), [...] egiazki! (BN-arb), [...] aixa (AN-gip), [...] aije! (BN-ciz-arb), errez! (G-
azp) [...] aise! konprenitzen da! (BN-arb)" Gte Erd178.  --Orduban oker dabill. --Aisa dabill oker. Frankotan
ikusten al degu okerka. Sor Bar 53. --Erremediyo seguruba da. --Bai aisa. Sor AKaik 122. Eta oraindik ere nola
ausartu ni gaztel-olerkian aisa nagusi diranok euskeraz emaiten? "Estos autores que son sin duda los mejores en
la línea castellana". Or in Gazt MusIx 12. --[...]. Beharbada, hiru hilabethe gabe, berritz hemen ikusiko nuzu. --
Ba, aise! Zuk esaten bai! Larz Iru 106 (Lek Bai! Aixa!).
 "(B), ad libitum. Bere aise gan zen mandoa Ataloztik Urepela (B), a sus anchas fue el macho desde Ataloz a
Urepel" A. v. infra AISERA.
 "Aise! a placer, con todo gusto, con facilidad. (Término del juego de la pelota)" DRA.
2. (SP, Ht VocGr 270, VocBN, H (L, BN)), aisa (AN-5vill, L, S, R; Lar, Arch VocGr, Gèze, H (V, G, BN, S)),
aiza. Ref.: Lh; Lrq; Iz R 297; Gte Erd 302. (Adj.). Fácil. "Aisé, facile" SP y VocBN. "Fácil, erraza, eginkara,
aisa" Lar. "Facílimo, facilísimo, txit erraza, aisa" Ib. "Facile" Arch VocGr y Gèze. "Aisa uzu! es fácil (Lacombe
ms.)" DRA. "Ori ez da aisa jakitea (AN-5vill)" Gte Erd 302. Cf. Urt II 37: "Amerimnon, bihotz aiséa,
bethibiziferdea".
 Bidia da xuxen, segur, hun, aski aisa. Tt Onsa 13. [Itz] ebétatik dá agéri, zabál, edér, aisa ta gustóso
idurizekióla Jangoikoaren bidea sandari. LE Urt ms 95r (v. tbn. 95v). Bekatúen kargería, / lazería, neke-péna /
Kén; ta nere bustarría / erman arin aisa déna. LE Kop 145. Zeren oro lo beitira / aisa beita erhaitia. 'Il est
facile'. Xarlem 342. Ezen ene uztarria aisea da, eta ene karga arina. TB Mt 11, 30 (He, Dv eztia). Bena zük
bazünü ükhen pazenzia / hori zatian aisa, sendo zeitin gaitza. 'Cela eût été facile, le mal aurait pu se guérir'. Etch
80. Aise da, maitia, / kunkil izaitia / urgulu artzia; / oraino zerbait bada / gogoan pastia! Bordel 72. Latin,
español edo franses yeloskorrak / goibeldu, ahal guziz, eskaldun zaharrak; / Berak ez mintzatzean, aise zen
belztea: / Oi ezin sorrarazi hondatu mendea! Hb Esk 5. Enperadoreak arrazoin zuela aise da konprenditzeko.
Elsb Fram 120 (132 aise da asmatzeko, 71 aisa da asmatzeko). Aise da haren erraitea, ez ordean egitea! Ib. 173.
Nola ezagutuko ditugu framazonak? Aise da aise heien ezagutzea. Ib. 182. Egun, burdinazko bideri esker, aise
eta fite laiteke bide horren kurritzea. Ib. 90. Gezurrak handiago eta sinhets arazteko aiseago. Ib. 71. Obeki
entelegatzan isartandaud abezedarioko letra bakotxaren ele bat, llaburren eta aisenetarik. 'De las más cortas y
fáciles'. Mdg 147. Heurorrek aukera ezak. [...] Aukera aisa dinat: Theresa hemen egonen dun. Mde HaurB 40.
Mundu berrian bizitze aisago baten erideiteko. Mde Pr 241. Alkarrengandik urreegi egonik besuak erabilteko
leku aiserik ezebela izango-ta. Erkiag Arran 139. Alare Pirmin, aitoren seme, munduko bide aisetan zebillan,
ondasunetan gizenduz. "Dealbatiores vias saeculi cursitabat". Or Aitork 162s. Enetako aizago zen aien euskara,
ezik Gipuzkoakoa. ZMoso 80 (90 aisa). Hiri handitarat junik, / lan, sos, eta bizi aisak! Casve SGrazi 64. Aisa
zen gero besteren / naba botxetan joitia. 'Il était facile'. Ib. 162. Ahal denean letraz letra aldaturik. Ez da aise
beti, ezinezkoa da sarritan. MIH 289.
3. (Urt III 364), aisa (AN-larr ap. Asp). (Acompañando a un verbo). Mucho. "Blatero, hitzuntzia [...], aise
mintzo dena, bere aisiara mintzo dena" Urt III 364. "Aisa, abundantemente, con holgura. Bota aisa azukrea
kafiari" Asp Gehi.  Bena halere hura die aisa errespetatzen / Zeren dien aisa nausi üzker handi egiten.
'Malgré cela on le respecte grandement / Car il est grand maître dans l'art de péter haut'. Etch 364. Ez ditu hogoi
urte izan behar, lauetan-hogoita-hamar edo gehiago urtetan, hila dela Xabatek. Aise ezagutu dugu beraz eta,
[...] adixkide handi ginen. Zerb Azk 112. --Ez dakin? Kapillunbordako Martzelinarekin ibiltzen baitun? --Ha,
Pantxo!... Ba, aise ezagutzen dut. Larz Iru 22 (Lek ondo).
mende.
 (Acompañando a un adv. o adj. comparativo).  Uda lehen arrosa / neguan arraro, / osto bano arantze / aise
gehiago. Bordel 106. [Larrun puntatik] xuri xuria, Baionatik eta Tarnosetik aise haratago ikus ditake itsas-
hegia. Zerb Azk 38. Zu ere aise goxoago zinen / duela hamabortz urte! Mattin 98. Horrek latina bainan aise /
eskuara du nahiago. Ib. 117. Lenago aise hobeki baitzen / denek lenguaia berian. Ib. 118. Arratsean baino aise
azkarro / izaten bainaiz goizetan. Ib. 112. Salaburuk, ordea, nik baino hobeki ezagutzen du, aise hobeki. MEIG
VI 115. Horrexegatik, hain juxtu, erabiltzen dugu erdarazkoa baino aise usuago. Ib. 170.
 Bena halere hura die aisa errespetatzen / Zeren dien aisa nausi üzker handi egiten. 'Malgré cela on le respecte
grandement / Car il est grand maître dans l'art de péter haut'. Etch 364. Zaragolla hobenak haienak zirela? /
Gizunentako aisa nausi zirela? 'Que les meilleures culottes étaient les leurs, qu'elles l'emportaient facilement sur
les hommes'. Ib. 278.
 Manu oiek, oro ar, ez dira ain izigarriak. Izigarriago, aise, debekuak. Lf Egan 1955 (5-6), 7.
4. "Holgado, ancho, aisa, lasai, nasai" Lar.
5. aisa (L, S ap. Lh). Holgura, desahogo, comodidad. "Aisance" Lh. v. aisia.  Laxükeriala eta aisala ekharri
dena, bethi hersidüretan izanen da. Mst I 25, 7 (Ch aisian eta largotasunean bizi nahi duena, Ip aiseria
txerkhatzen diana). Gure khorpitzen aisaren nahiküntia. Mst I 15, 2 (Ip gure aisaren nahiküntia; Ch gure aisien
gutizia).
6. (El) que vive con holgura y desahogo.  Uste düzia mündü huni estekatürik daudian gizonek, deus edo
aphur baizik eztiela soferitzeko? Etziniro bat ediren, txerkha zintzan ordian mündü huntako aisenak. Mst III 12,
2 (Ch eztuzu hori kausituko munduko dohatsuenetan ere, Ip eztüzü edirenen siratsen erdian bizi direnen artian
ere).
- AISEAN, AISAN (S ap. Lh). Con comodidad, con desahogo. "À l'aise" Lh. v. AISIAN (s.v. aisia).  [Nekez
bizi zenak] bere deliberua hain xuxen eta hain prootxozki bere fortunaren eta bere salbamendiaren atxiki zizin,
nun denbora laburrez net aizan jarri baitzen. AR 249. Nihori ez baitzuen ematen bere beharren berri, guziek
aisian zaukaten zela. Atheka 171. Herabia da aisan eta phausian izateko amurio desordenatü bat, zuñek gure
eginbider hüts eragiten beiteikü. CatS 9. Itsasotik athera dezakegunarekin, badugu aisean bizitzekoa. Prop 1903,
89. Aldi batez, Eretan zagon Ganosse semiari erran zeron: Aisan zira. Ez düzü haurrik. Lagüntüxe behar
züntüzke haurride gaxo horik. Const 42.
 (Precedido de pron. posesivo). "Bere aisean ez izan, no encontrarse a gusto (T-L)" DRA.  Zure aizean eta
egun klarez. "Tout à vôtre aise & du claire jour". Volt 170. Lehen gusua bere onetik ilkitzera zoan; ekurugaitz
agiri zen, eta ez batere bere aisean areago. Mde HaurB 79.  Herioak bere phena orotarik sendoturik eta
delibraturik bere aise handian ezarten du. Tt Onsa 159.
- AISE BAINO AISEAGO. Muy fácilmente.  Horiek oro biziki estakuru ttipiak dira, aise baino aiseago
antolatzen ahal direnak. Lf Murtuts 25. [Ipui] guziak dira biziak, egokiak eta aisa baino aisago irakurtzen diren
horietakoak. MEIG II 146.
- AISE BEZAIN ERRAZKI. Muy fácilmente.  Soka estekatuko dugu eliza dorrean, eta Itsasuar guziek tiratuz
aise bezain errexki urrunduko duzue eliza. Lf Murtuts 19.
- AISE GABE.  Zurekin batu / et' aise gabe, / su naiz bilhatu, / ta kisu labe. O Po 46 (Harriet traduce "sans
loisir", y Lfn "après vous avoir jointe, et non sans peine").
- AISENIK. Lo más fácilmente; holgadamente, cómodamente. AxN explica astirik (27), por aisenik.  Bizia
naramakan nihongo aisenik; / Ezdu Napoleonek halako egunik. Hb Esk 232. Bekhatü horietarik zuintara aisenik
erorten gira? CatS 48.
- AISERA (L, BN ap. A), AISARA. "Cómodamente" A. v. AISEAN.
 (Precedido de posesivo). Cómodamente, holgadamente, a mi (tu, su, etc.) gusto.  [Gizon bat] mundu hontan,
bere aisala, honez eta ederrez betherik bakhian bizi denian. Tt Onsa 149. Ementxe, baster ontantxe itzegingo
degu gure aisara. TAg Uzt 206. Illargia, izarrak eta aizea ere, ez dabiltzala legegabe ta ajolagabe nunaitik eren
aisara. Ib. 251.
- AISEXEAGO, AISAXIGO (S ap. Lrq). a) "Un peu plus facilement" Lrq.  Ahalgez urtua zabilan, alpotxak
bizkarrean etxez-etxe. Bizkitartean, ahalgea behin zangopean ezarriz geroz, aisexago zoan. HU Zez 37.
b) "Un peu plus facile (S)" Lrq.
- AISEXEEN. "Aisaxen, à peu près le plus facile (S)" Lrq.
- AIXA (V-gip, G-azp-to-bet-nav, AN-gip-5vill ap. EI 98). (Forma con palat., con o sin valor expresivo).
 Tr. Documentado al Sur desde Larramendi. Es la única forma en Iztueta, J.I. Arana, Arrese Beitia (AmaE
412), Goñi (117), Inza, Mokoroa (4), Ugalde (Iltz 53), Basarri (148) y Uztapide. Para las variantes axa, axe, aixe,
no documentadas en los textos, v. EI 98.
 San Agustiñ da argi-itxaso zabala, zeñean sartzen diran eskola guziak, ta aixa ta lasai kabitzen dira. Lar
SAgust 10. Oiek, bai, dakitela seme-alaba leial piñak bezela, zure argiai eranzuten! Argatik dabiltza aiñ aixa
birtute guztietan. Ib. 16. Aixa ill dezakegu / maiz konfesatuta, / orain degu denbora, / baita ere beta. Izt Po 56.
Apustu onen ondoren bereala beste bat jokatu dute Bergarako plazan [...]; baita irabazi ere aixa aski. Izt C
245s. Probinzia labur au beingoan ta aixa menperatzeko ustean etorri izan diran [etsaiak]. Ib. 33. Eta erosoago
aixa legozke beren izketa ta itzaldi ederrakin animen onean lan egiteko. Aran SIgn 209. Beti keñuka zaude /
mende.
loruaren gisa, / esanaz nagusitzen / zerala aixa. AzpPr 96. --Andretxua, beorrek pasako luke egun guztiya onla
beste ezer egin gabe. --Bai; aixa pasa liteke beñepin onla. Denbora errez jun! Sor Bar 97. Aien gañian marka
ondu dute aixa. Ud 123. Bai, zakurrak aixa ezagutzen dute zeiñ nolakoa dan, gizonak baño aixago noski. Ag G
173. --Eta soldadu edo gudariak bereixten al dittuzu eztiranetatik? --Aixa, jauna. Inza Azalp 13. [Eskallerak jarri
zituen] amona xarrak / aixa igotzeko gisan. Tx B III 138 (v. tbn. I 103). Aixa dijoa Pelixa. / Aixa, txoriaren gixa.
/ Batez ere sarritxo / edaten duanean anixa. NEtx LBB 345 (v. tbn. en la misma pág. aisa dijoa Felisa). Egunez
aixa gastatzen ziran / gaueko irabaziak. Uzt Sas 179. Emen aixago kantatutzen da / ondo bazkaldutakuan. Uzt
Noiz 114. Goizian purru-salda, ta eguerdian azak; aixe kabitzen naute ipurdiko galtzak (AN-gip). Inza
NaEsZarr 881. Aixe etorri, aixe yoan (AN-ulz). Ib. 1939. Dozenaka tragatzen zituen aliak / alako aixa nola
antxua baliak. In MEIG VII 33.
v. tbn. JanEd I 91. Xe 185. Ill Testim 27. EusJok 110. EusJok II 73. Etxde JJ 13 (265 aiza). BasoM 152.
 "Ori jakina zen, [...] ori bistan zagon [...], bai aise! (B), bai aisa (AN-5vill), [...] egiazki! (BN-arb), horixe!
(G-azp, AN-gip), aixa (AN-gip), [...] aije! (BN-ciz-arb)" 178.
 Etim. Cf. fr., occit. àise, ant. adjetivo.
 aise. v. aisia.
aiseatu. v. haizatu.
aisegia.  Comodidad, bienestar. v. aiseria.  Debruak emaiten deie [sorginei] bizitzeko aisegia eta guziz au:
indar berezia, herraz edo bekaizkeria amengatzeko eskua. L. Apestéguy GH 1923, 349.
aiseki (L, BN ap. A; SP, Ht VocGr 270, Urt IV 30, H), aisaki (Sal, S (aidsaki) ap. A; H).  Fácilmente;
cómodamente, holgadamente. "Aisément, à l'aise" SP. "Holgadamente, largamente" A. v. aise, aiseski.
 Tr. Propio de la tradición septentrional; tbn. hallamos algunos pocos ejs. meridionales posteriores a 1950.
 Eta egidazu othoi liberalki grazia, / aiseki akhabatzeko bidearen goitia. EZ Man II 122. Nik erraitea baino
zuk egitea aisekiago millatan daidizu. Harb 214. Maiz orraztatzen denak eztu traburik edireiten, eztu miñik
hartzen, hura aiseki orraztatzen da buruan. Ax 547 (V 351). [Uste baituzu] aisekiago eta erraxkiago iltkiko
zarela. Ib. 86 (V 58). Eta ez bekhatua ere ezta, egonaren buruan aisekiago erremediatzen. Ib. 81 (V 55).
Hunekin batean hobekiago eta aisekiago iragaiten baitira mundu hunetako trabailluak eta atsekabeak. Ib. 496
(V 320). Baldiñ zure meditazionea egiñ ahal badezazu Elizan, aiseki eta errepausuan, uste dut han egitea
litekela hoberena. He Phil 94. Flakoak eta tontoak bezain aiseki borthitzak eta sineziosak ere [bentzutuko
ditugula]. He Gudu 54. Ja, ja, Kapet, jai, / orai badizu aski / utzi behar dizu hor, / lo dadin aisaki. AstLas 28.
Zer egin behar da bere bekhatiez aisaki oritzeko? CatLan 144. Aisakiago biziaren eramaiteko. Ib. 157. San
Franzes Saleskoaren eta Luis Gonzaga Dohatsuaren biziak, aiseki erremarkatu duteke saindu hauiek zuten
debozione nahikarakoa Jesus-Kristoren Bihotz Sakratuarentzat. JesBihD 9 (ap. DRA). Zure bekhatiez aisaki
orhitzeko gogoman ezazü [...]. UskLiB 86. Gure etsaiak aisaki / goitüren beitütügü. Abraham 321. Hautsiren
zütiegu beiriak bezain aisaki. Ib. (ap. DRA). Zük gizonak nik emaztiak / aisaki instrüi gintzakezü / Jinkuaren
aldian fazilkiago / oro ezar gintzakezü. StJul 49. Zer egin behar da ikhertze horren aisakiago egiteko? CatS 82.
Emeki, emeki, beharbada frango laster, aiseki, deus ez balitz bezala, kasik jostetan. Dih MarH 302 (ap. DRA).
Alemanen jartzegi-denboran, Parisen egarria eztitzen ahal zen errexki, bainan gosea ez aiseki. Herr 23-10-1958,
1. Biotzaren intziriak aiseki zabaldu ta egaztu daitezan. Erkiag Arran 183. Bigarrenaren hutsa aisekiago senda
daiteke. MEIG IV 77s.
aisere (L, BN, S ap. Lh).  "Aisément" Lh. v. AISERA.
aiseria (-ri BN-mix-baig ap. Lh).  Comodidad, holgura, bienestar. "(Lf) aisance" Lh. "Aiseria beti miseria"
(BN-ciz). v. aisia.  Lazükeria eta aiseria txerkhatzen diana, bethi hersidüretan date. Ip Imit I 25, 7. [Gizonak]
egürükitzen dütü khorpitzeko abantallak eta aiseriak. ArmUs 1896, 98. Bainan horra nun lur huntako aiseria
berriek bake eta zorion gozo hori mustupilkatu behar zuten egun batez. JEtchep 47. Aiseriaren aldeko izan
baitzitaizkete orobat, / kargaren beldurrik gabe eman fruituak mundu huntarat, / zuen bizia izan ez dadin uzta
gabeko uda bat. Xa Odol 290. Aiseria eta miseria. Herr 15-7-2004, 8.
- AISERIAN. Con comodidad, con holgura, cómodamente, holgadamente.  [Aitak] beste aurrhidik, üzten
aiserian. 'Lui lassait à mes frères et sœurs une existence facile'. Etch 176. Jende nekazailea / da maiz miserian, /
Aberatsa uros da / beti aiserian. Etcham 208. Bizia goxoki eta aiserian iragaiteko kidekoen artean, urgulurik
gabe, lañoki, bake eztian. Zub 67. Itzultzen zen bere sor-xokorat, ez aberats okitua, bana bizia aiserian
iragaiteko doian, eta etxalde baten erosteko xedean. Ib. 86. Aiserian bizi garela pentsa dezakegu, sare azkar
horri esker. Herr 15-7-2004, 8.

mende.
aiseski (B ap. Izeta BHizt2), aisaski (B ap. A; VocB).  "Fácilmente. Gure attune aiseski dabile" Izeta BHizt2. v.
aiseki.
aisetasun (L, B; SP, H), aisatasun (L, B; H, VocB), aisetarzun (Darric ap. DRA), aizatarzun. Ref.: A (aisetasun,
aisatasun); Lh (aisa); Izeta BHizt2.  Comodidad; facilidad. "Aise" SP. "Facilité" H. "Facilidad" VocB. "1.º (B),
comodidad; 2.º (L), facilidad" A. "Facilidad. Nere lanteien badire aisetasun aundiek" Izeta BHizt2. v. aisitasun.
. Zeuen ongiegiak, alferkeriak, aisetasunak iratxekitzen deratzue. Ax 26s (V 15). Aisatasunen ondoren ta
lasaitasunen billan. Mb OtGai II 237. Aragirik etzen aren ortzetaratzen ta buruko ille billoaren berdinketak eta
beste aisetasunak alde bat utziak zeduzkan onek. Mb IArg II 66. Bukatu zan emengo aisatasuna eta jan-edana.
Mb (ap. H). Igoalki Jinkoa benedika liteke beharrean eta doi doiako aisetasunean, nola frankian eta
goratasunean. Mih 160. Eta meditazionian nehork hartzen thien desir eta delibero guziek, xedetako uken behar
dizie berthutiaren segitzeko aizatarzun haren jardirestia. AR 185. Familiarik beharrenetan ere, garbitasun eta
aisetasun gehixago izan da gerlatik hunat. JE Med 117. Halere, han, hemen ez bezalako aisetasunik du,
artzaingotik nahi badu diru egin! Larz Iru 29. Meriak geri dü handitü kabale ehogia eta, hor ezari, oraiko
aisatarzünak. Herr 11-9-1958, 3. Nahiago izan du aisetasun lasaia barrenak eskatzen zigun borroka latza baino.
MEIG I 111.
aisetu. v. aisatu.
aisexko, aisesko, aisasko.  Dim. de aise.  Bertzeak dauzka aldiz den iñorantenak, / Funtsik batere ez
dutenak: / Eta bertze asko holako / Erraten diren aisesko. Gy 293. Eta Matin? igandetako meza hori? aisexko
uzten? Herr 21-4-1960 (ap. DRA). Hunek aisasko gastatzen ditu / nik nekez irabaziak. Xa EzinB 89.
aisfera. v. esfera.
 aisi. v. aisia.
aisia (SP, Urt III 364, Ht VocGr 417, Lar (-ts-), Lar Sup, H), aisina (Arch ms. ap. DRA, Lecl).  Comodidad;
ociosidad. "Aise, commodité" SP. "Repos, aisia, fazegua" Ht VocGr. "Ociosidad" Lar Sup. "Aisina, ocio (Arch
ms.)" DRA. "Aise, loisir, commodité (L). Astiari, aisiari iartzea, s'adonner au loisir à ses aises (Ax)" H. "Loisir"
Lecl. Se encuentran además en algunos lexicógrafos, las siguientes formas, sin duda inferidas erróneamente de
aisia: aisea (det. (AN)) en Añibarro: "descanso", "placer"; aise y aisi, en Azkue: "Aise (L, B, BN, S),
comodidad, descanso, placer", "aisi, ocio" (citando a Ax); aisi tbn. en Apend: "Aisi, comodidad. Nere
aisiengatik, por mi comodidad (B); 2.º facilidad (G-nav)". v. aisetasun.
 Tr. Documentado al Norte en Dechepare (v. infra AISIARAT), Leiçarraga y autores no suletinos. Al Sur se
encuentra en Ubillos, Agirre de Asteasu y Lardizabal (v. AISIAN), y ya en el s. XX, en Aresti (v. AISIARA(T)).
Parece que desde finales del s. XIX se emplea poco y prácticamente sólo en la expr. aisian (v. infra).
 Eta gizonék naturalki Iainkoaren ohoreaz baiño bere aisiáz eta probetxuaz arrangurago dutenaren gainean,
erran behar da [...]. Lç Ins F 7v. Deusek eztu nihor galtzen hala nola aisiak. EZ Man II 108. Alferkeriari, ian-
edanari [...] eta aisiak dekhazkeien gaixtakeria suerte guztiei emanen zeiela. Ax 30 (V 18). Letra gabeko aisia,
deus eztakienaren alferkeria, gizon biziaren hobia da eta sepultura. Ib. 42 (V 26). Paga bezate beraz iragan
duten aisia eta alferkeria, presenteko penaz eta trabailluaz. Ib. 44 (V 27). Esperantza hunekin, neguak uda,
gauak egun, uriak atheri, minak gozo, trabailluak aisia [...] iduritzen baitzaizkigu. Ib. 493 (V 319). Zeren maiz
kofesatzeaz [...] aisia handi bat emanen diozu zeure buruari. Ib. 546s (V 351). Trabaillatzen zenean [...] kontu
guti egiten zuen emaztez. Baiña astiari eta aisiari iarririk [...]. Ib. 380 (V 250). Zure probetxua eta aisiagatik,
eta plazer zaitzunaren hobeki egitea gatik. SP Imit III 27, 2. Hagitz idekiak gare tentazionetara gure gorputza
sobera sendo eta sobera flako denean; zeren bere aisiak [d]ituenean ergeltzen da eta eztituenean etsitzen du. SP
Phil 317. [Jakintasunak] darabila nekhea eta trabaillua, bertzeak [enorantziak] aisia eta alferkeria. ES 178.
Jeusik eztakienaren aisia dela gizon biziaren hobia eta thonba. Ib. 183. Lehen erran nuen aisia handia zela
Munduan hitzkuntza bat baizik etzenean. Ib. 391. Aisiari eta alferkeriari bere buruak emanez. Ib. 179.
Naturalezak maite du pausua eta gorputzaren aisia. Ch III 54, 7 (SP 54, 3 alfer egoitea, eta [...] gorputzeko
pausua, Mst 54, 3 aurerkheria eta khorpitzaren pausia, Echve alferkeriya ta gorputzaren deskantsua). Bere
buruen maitatzailleak [...], bere aisiak bilhatzen dituztenak. Ib. 32, 1. Graziak berriz eztio beiratzen bere aisiari
eta probetxuari, baiñan bai bertzeren onari. Ib. 54, 4. Zenbait abantaillen esparantza eta gure aisien gutizia. Ch
I 15, 2 (Mst, Ip aisa). Mespreza detzagun aberatstasunak, handitasunak eta gere komoditaten edo aisien bilhatze
banoak. CatLav 366 (V 176). Bere aisiak bihurri errendatzen du. He Phil 319. Bilhatu, desiratu eta maitatu ditut
denborako aisiak, plazerak, ohoreak, atseginak. Brtc 130. Ez naiz munduan plazeren edo aisien hartzeko. Ib. 80.
Bethi gure naturalezak aisiyen billatzerat gakarzke. Mih 90. Nola erran dezakezu Jesusenzat pobre egin zarela,
aberatstasunen trabak eta nekheak gabe, hek ematen dituzte aisiyak izan nahi ditutzunean? Ib. 81. Salomonek
mende.
bere azken egunetan bere aisia, alferkeria ta atsegin itsusi zikiñ-atsakiñ galdu zuan, Jainkoak emanikako
jakinduria. Ub 43. Bere gogora, berak nai zituan aisia ta atsegin-kontentuz betea. Ib. 44. Munduko aisiak eta
erakeriak utzi. Ib. 46.
 (ss. XIX-XX). Gorphutzeko aisiak ta gurikeriak. Dh 224. Abian herritik urrun, aisia bilhatzeko, / har bat zait
asikiz hasten, eta ez baratuko. Hb Esk 19. Zenbat gaitz hiritarrek urrekin ibiltzen, / aisiari direnak hainitz
yarrekitzen! Ib. 187. [Urriñako] herri horri dohako kanpotar biltzea [...] Ikustekoak dira ohoren egiten, / Atzeko
yendeari aisia ematen. Hb Esk 123. Hamabortzgarren Louis zen behar handitan; / inguruan zituen tzar guziak
mentan. / Hek zuten, aisiakotz, Chaubadon urrundu, / eta errexago bat gortherat hurbildu. Ib. 99. Argi izan
ezbalitz egia, nork utziko zituen bere aisia, atsegin eta ontasun gaindiak? Hb Egia 88. Montebideorat noha
zenbait urtherenzat / Aisia bildu nahiz azken egunentzat. Michel LPB 346. Hainbertze jan-edan, pausaldi eta
aisia behargabeko. Jnn SBi 89. Gaztetasunean ibili zen zoratua atsegin eta aisia guzien ondotik. Ib. 75. Lurreko
aisien eta atseginen erdian egotu ondoan. Ib. 128. Mundu huntako aisiak eta nahigabeak. Isoard 55 (ap. DRA).
Lurreko intresak eta aisiak ziren bakharrik heien gostukoak. Ducq 53 (ap. DRA). Egunetik egunera hemengo
jendea eta gobernamendua bera ere gero eta hobeak dire guretzat, gobernamenduak gero eta libertate edo aisia
hobean ezartzen hari gaitu. Prop 1892, 94. Diruak sortu zuen aisia eta astia, idazleek idatz zezaten. MEIG IV
86.
- AISIAKO. Acomodado.  [Neskatxa] aisiako ezbada, hari da lanean, / bildu nahiz zenbeit sos ezkon
aitzinean. Hb Esk 177. Yende aisiakoa, gatheak emanik, / egorri Franziarat, sabela ariñik / Han gosetez hil dire
gure arbasoak, / gaphoinez asetzean Kaskoin harrizkoak. Ib. 98.
- AISIAN (Ht VocGr 417, H), AIXIAN. Cómodamente; ociosamente. "Il est en repos, aisian da, fazeguan da"
Ht VocGr 417. "Aisian izaitea, être à son aise, dans l'aisance" H. v. AISEAN (s.v. aise), AISIARA(T).
 Tr. La forma aixian sólo se documenta en unos versos de EusJok.
 Aisian eta largotasunean bizi nahi duena. Ch I 25, 7. Zertako dire hain bakanak zure Komunioneak? Zeren
beldurzen baituzu nekhea; nahi baituzu aisiyan bizi. Mih 42. Aisian, nai adiña aberasturik ta nai bezala
bizitzeko. Ub 57. Mortifikazio mota onen premia geiago due aisian eta eraz bizi diran jendeak. AA III 616. Etxe
guziak dire aisian agertzen, / Ontasun hoberenek dituzte gainditzen. Hb Esk 19. Sor lekhuko oihana lehoinak ez
uzten, / Bere gerlen ondoan han loa egiten, / Mendez mende nihori khoroa ematen, / Mehe ala aisian errege
egoten. Ib. 39. [Faraonek] israeltarrai ipiñitako kontuartzalleai agindu zien, estuago artu zitzatela; bada, aisian
zeudelako, eskaera aiek egiten zituztela. Lard 67. Ni ere errege naiz, bainan ez aisian; / Bertzeak gainian eta ni
bethi azpian. Zby RIEV 1909, 230. Nago nola gu, hemen aisian gaudenak, ez gitzeien, egiten ohi giren baino
gehiago, urrikaltzen. JE Bur 207. Pixka bat deskantsatuko ahal naiz!... Badere, aisian eman behar naiz! Barb
Sup 159. Ez bildurtu, ba, ama gaixua, / lasari egon etxian, / or bezalaxe Amerika ontan / semia dabil aixian; /
naigabe oiek aztuko dira / ni zugana etortzian, / nere besotik ibilliko da / pasiatuaz kotxian. EusJok II 154. Ni
moxkortuta ere / joaiten naiz aisian, / andria etzaut aitzen / neri erasian. Mattin in Xa EzinB 99. Senar-emazte
biziko gira / elgarrekilan aisian. Mattin 96.
 Laborantza denean errotik ikhasten, / hasiko da yendea aisian ematen. Hb Esk 151.
 AISIA HANDIAN.  Baina zuek, Iainkoaren laudorio eternaletan, añhitz loria, bozkario eta atsegin
sekulakotz seguratuki dastatzen duzue aisia handian. Harb 261. Ikhusiko dutela zein aisia handian ibeniko
dituzten bere buruak, zein kontent eta bere gogara biziko diren. Ax 483 (V 312). Eta hala aisia handian bizi
ziren, zeren hitzkuntza bat bera baizik ez baitzuten. ES 384.  Eta zerori ere, aitzinetik deskarguak eginez, aisia
handi batean eta salbamenduko bidean oraidanik iarriko zara. Ax 249 (V 167).  Aisia eta deskantsu
handiagoan izan dela, munduaren eta Debruaren ondotik ibiliz izanen zen beino. Jaur 134.
 (Precedido de posesivo).  Iongoikoa, gizonaren pena handietarik, / bidetan da ibilltzea etxetik kanporarik. /
Milla ditutzula esker beraz ene mihian, / zeren aitziña higitzen naizen neure aisian. EZ Man II 126. Eta
presontegian bezala bizi da, ezta izanen iagoitik bere aisian, eztu ukhanen plazerik ez phausurik. Tt Onsa 163.
Iauna othoi, so egidazu, kartzelu hontarik libra nezazu [...] zuri neure aisian eta ene gogora, [...] neure
adorazionen rendatzeko. Ib. 163. Haur bat Eliza-gizon egiten eztenean [...] benefizioak izaitea gatik eta bere
aisian bizitzea gatik baizen. CatLav 316 (V 157).
- AISIARA(T) (L ap. A). "A placer" A.  Ezin bere isterra ez alderdia aisiarat manaia dezake, eta pena handia
du etzana denian bere lekutik ezin altxatuz. Mong 590. Han [tenpluban] deskansuan eta aisiarat gustatzen
zinduen Jinkoarekin bekhoz bekho egotea. Mih 18.
 (Precedido de pron. posesivo). Cómodamente, holgadamente, a mi (tu, su, etc.) gusto. "Bere aisiara emana,
adonné à son aise" SP. "Blatero, hitzuntzia [...], aise mintzo dena, bere aisiara mintzo dena, bere plazerera
mintzo dena" Urt III 364.  Iudizio jeneralaz nola orhit eztira / bekhatutan bizi dira bethi bere aisira. E 49.
Zeren bere gogoak eta haragiak diotsan bezala, bide zabalaz, bere aisiara baitabilla. Ax 479 (V 310). Utzten
bazituen bere plazerera eta aisiara bizitzera, urguillutzeko eta nabusitzeko bidean iarriko zirela. Ib. 26 (V 15).
Andre ingles hura bere aisiara eta gogara zegoen. Arti Ipuin 24.
aisikeria, aisieria.  Comodidad, ociosidad; facilidad. "Aisikeri, modo de vida comodona" Iñarra EE 1891, 531
(ap. DRA).  Tenorea laitake, zerbait kargu dugun Eskualdunak atzar gaiten eta gure aisieria, zumekeria eta
mende.
emaxte solasak beregisa utzirik [...]. Herr 28-11-1957, 4. Baita zer aisikeria / gük leheneko althian; / Gure lanak
bürüratzen / oro alaide barnian. 'Et quelle facilité pour nous, par rapport à autrefois'. Casve SGrazi 38.
aisina. v. aisia.
aisira. v. AISIARA (s.v. aisia).
aisit (BN; O-SP 225, SP, Lar Sup, H), axit (G-to, L-ain, B, BN-baig, S; Ht VocGr 379, Dv, H), aisita, aiset (BN-
baig), aixit (S-saug; H (L, BN; que cita a SP)), aisik (S), aisika (S (aidsika)). Ref.: A (aisit, axit, aidsika); Lh
(aiset, aixit, aisika); Lrq /ais!ík/; Satr VocP (axita). 1. Fácil, ligero. "Au langage de Soule veut dire facile, aisé"
O-SP 225  SP. "Léger, ariña, axita" Ht VocGr 379. "Fácil" Lar Sup. "Subtil, léger" Dv. "Signifie facile, mais
seulement facile à porter" H. "Aisit: [...] 2.º suave (LE); 3.º aisita (BNc), ligero, fácil" A. "Aidsika (S): 1.º ligero,
ágil; 2.º trabajo fácil" Ib. "Commode" Lrq. "(Lan) aiseta, trabajo fácil (Lacombe ms.)" DRA. "Ligero; de fácil
manejo" Satr VocP.
 Tr. Documentado en textos septentrionales y alto-navarros. Además del más gral. aisit, hay axit en Duvoisin e
Hiribarren.
 Sandaleak ziraden abarka edo berze oinetako arin eta aisit batzu. Lç Decl a) 6r. Ezen ene uztarria aisit da, eta
ene kargá arin. Lç Mt 11, 30 (Ax 498 (V 321) aisit; TB aisea, Dv eztia). Gauza aisita <aiz-> da errezoñaizko
jende arekin akordatzea. "C'est chose facile". Volt 261. Plazent, aisit, arin eta erraz da Iainkoaren zerbitzatzea.
Ax 490 (V 317; v. tbn. 483 (V 312)). Guziak aisit zaizko. Guillaume d'Arche (ap. H (s.v. axita), que traduce "tout
lui est léger"). Yago kuadratzenzáio biótz penatuarén ansiabát ta oroipenbát alakoetán, ezi milla gauza aisíta.
LE Ong 56r. Erran den lurrari bertze iraulaldi axit [= arin] bat emozu, eraiteko aroa ethorri denean. Dv Lab 26.
Bigarren iraulaldia lan axita da. [...] Lurra erabiliago, eta erabil errexago. Ib. 28. Hain errex da deus ez egitea!
Eta are errexago [...], lan aisit bat har eta utz, nahi den bezala bizitzea! Dih MarH 437 (ap. DRA). Badire lan
bortitzak, eta badire aisitagoak. Ib. 439 (ap. DRA). Etxeak aphalak dire Habanan eta hemengoak baino haxitago
arruntean. Zerb GH 1925, 80. Xuberotar ardi muthur konkurrak, hango bereko dantza aijitak, urtzo phesaga...,
hots, deus guti da ahantzirik izan. Herr 3-1-1956 (ap. DRA, que interpreta "ágil").
 Aho zabal zenbeitek badute erasten, / Hainitz diru dutela aphezek izaten, / Kaskodunak badaki, nihor
gobernutik, / ez dela bere pagan hek baizen axitik. 'Quien tiene cabeza sabe que nadie es tan fácil como ellos en
su paga del gobierno [que nadie cobra menos]'. Hb Esk 196.
 "(Hb) droit, élancé. Gizon axita (Hb), homme svelte" Lh.
 "Axite, [...] cosa pequeña o menuda. Aurten arto axite dugu. Axite, baño ona" Izeta BHizt2.
2. (Sal, S (aidsit)), axit (AN-larr). Ref.: A (aisit, aidsit); Asp ANaf (axit). "Ligeramente (holgadamente)" A.
"Axit bizi, vivir fácilmente, cómodamente. Lehen baiño axitago bizi da orain jendea" Asp ANaf.
aisitasun, axitasun (L ap. Lh; Dv, H, A), aisitarzun.  Facilidad. "Légèreté qui rend un objet facile à être
manie" Dv. "Ligereza" A. v. aisetasun.  Gaizua, ez gitik phürü / aisitarzünak arhintzen, / Bena gitik lan
gogorrak / osoki gü ebakitzen! Casve SGrazi 86.
aisitatu, axitatu (A).  Aligerar. v. aisitu.  Zimino beltzez bazen andana pullita, / Mainhatzen hari batzu,
bertzeak josteta; / Lehoinak bere baithan: hau duk jaki keta! / Neure aseak badik orai zerk axita. Ox 130.
aisitki, axitki (Dv, H), axiki (S, R ap. A (que cita a O); Ht VocGr 379).  Fácilmente. "Légèrement" Ht VocGr
379 y Dv. "Légèrement, facilement" H. "Ligeramente" A. --Lege guziaren somario bat egin ahal ginezake
orain? --Bai, aisitki-ere, bi artikulutara hura itzuliz. Lç Ins D 8r.
aisitu, axitu (AN-larr ap. Asp ANaf; Dv, Hb ap. Lh, H, A).  Aligerar. "Rendre plus léger" Dv. "Rendre léger"
H. "S'alléger; maigrir" Lh. "Aligerar" A, que cita a Dv. "Lana axitu, aligerar el trabajo. Gaurko trasnekin lana
aunitz axitzen da" Asp ANaf.  Zer kontseilu ematen darotazue ihardesteko populu horri, zeinak erran baitarot:
Axit zazu zure aitak gure gainean ezarri duen uztarria? Dv 3 Reg 12, 9.
aiskide. v. adiskide.
aiskol. v. aizkol.
aiskolta. v. aizkolta.
aiskuamente. v. aizkomente.
mende.
aiskuntza.  Comodidad.  Oraingo mundutarrak bezala munduan bizitu zen San Luis Gonzaga, ta bizitu zen
nekazari, langille ta lurreko egitekoetan haste guzian sartuak dabiltzanak bezala ez, baizik honren ta ondasunen
ta aiskuntzen artean, ta gis onetan bizi diranak dituzten perillen artean. Mb IArg II 99.
aisolbe. v. aizolbe.
aispiltu. v. azpildu.
aist. "(V-gip), muy. Var. de agitz" A. v. hagitz (3).
aista, aixta.  (Interj.).  Aista! Txinkurrun txankun ez naiz eroa, sardin burua baiño obe da oiloa (G). "!Ea!
chincurrun chancun, no soy loca". A EY IV 49 (v. tbn. en Or Eus 23 aixta). Aista! txipiritona, txipiriton,
txipiritona. Aista!, bataren gaitza bestearen ona. "!Ea!". Ib. 50 (v. más ejs. en la misma pág.; Or Eus 23 aixta).
aisterko. v. aizturko.
aisti. "Aisti ori! Tú, lerdo! (V-ger)" Ort Voc. "Aistie! Expresión que se aplica a individuo de escasa luces. Se
emplea también despectivamente" Ib.  --Ezetz, gixona: latiñ esango yuetak ela? --Aistie ez aix i be... aistie! --
Eu esango aix i aistie... eu! Ort Oroig 16.
aisti. v. axti.
aistian. v. arestian.
aistigar. v. astigar.
aistor. v. aiztur.
aistu. v. ahaztu.
haistur. v. aiztur.
aisuna. v. asun.
aisune.  Bestiak beste, azikako eta ogikako aisune bat ekharten du bi ogi mutaetarik ereitiak. Eskual 8-10-
1908 (ap. DRA, que traduce "holgura").
aisura (AN ap. A, que cita a LE).  Comodidad, facilidad. "Facilidad" A.  Ez emengo aisúra, gústo, ondásun,
honra ta ditxa deitzen diren guzíak bateraturík ére. LE Doc 45. Obe da igortzea emen nekeak, ezi ez aisurak
(13). LE-Ir. Batzuei iduri zaiote, ezi baleude sendo honratuak, ondasunes ta aisures beteak, obeki zerbitza
lezaketela Jangoikoa (16). Ib. (v. tbn. 12, 322, 343, etc.). Arzázie nere bustárria zeurén gáñean, ta aurkituko
dúzie deskánsu ta aisúra zeurén arimen, ezi ene bustárria dá suabe. LE Urt ms. 95r. [Karidadea] dá ere
lenbiziko ta andiéna aisúran, ezi aisa edér dá amátzea Jangoikoa naibadúgu. Ib. 120v.
ai(t)- (BN-ciz, S; ai O-SP 225, SP, Dv, H), ei-. Ref.: A (ai); Lh (aih- aik, ail-, ain- aitz-); Gte Erd 237. 
(Prefijo de votivo empleado para expresar un deseo (Lfn Syst I 494ss., II 98s., Gèze 94s, 122s, etc., Ip Verbe
384s y Bon Verb 8s). Va unido siempre a formas verbales irreales o hipotéticas (con suf. -(e)la en uno de los ejs.
de Pouvreau)). "Ailliotza, veut dire pleut à Dieu qu'il dit" O-SP 225. "Ailiz, plût à Dieu qu'il fût" SP. "Ailu, plût à
Dieu qu'il eût" Ib. "(Jainkoak) ailliotsa liren asko (Ax 419)" Ib. "Ai, joint à litz, liotsa etc., plût à Dieu que! [...]
Ailitz hainitz, que n'y en a-t-il beaucoup! Ailiotsa Iainkoari, que plût à Dieu!" H. "Ai: [...] 5.º partícula modal de
la conjugación, indica el optativo del condicional y del condicional potencial. Jin ainintz, ojalá viniera yo; jin
ainendi, ojalá pudiera venir; jan ailu, ojalá él comiera; jan aileza, ojalá pudiera el comer" A. "Ailliots, plegue"
Ib. (que cita a Ax). "Aileki o baileki, ojalá lo supiera" A Morf 37. "Aih- (S), [...] aihintz! plût à Dieu que tu
fusses! Aihü! plût à Dieu que tu eusses! Aihendi! (fut.) puisses-tu être! Aiheza! (fut.) puisses-tu avoir!" Lh. "Aik-
(S), [...]. Aikina! plût à Dieu que nous fussions! Aikünü! plût à Dieu que nous eussions! Au futur: aikinte!
puissions-nous être! Aikeneza! puissions-nous avoir! " Ib. "Ail- (S), [...]. Ailitz! plût à Dieu qu'il fût! Ailira! plût à
mende.
Dieu qu'ils fussent! Ailu! ailie! plût à Dieu qu'il eût, qu'ils eussent! Ailiotsa, aliotsa, plût à..." Ib. "Ain- (S), [...].
Ainintz! plût à Dieu que je fusse! Ainu! plût à Dieu que j'eusse! Ainendi! (fut.), puissé-je être! Aineza! (fut.)
puissé-je avoir!" Ib. "Aitz, aiz- (S), [...], Aitzina! aitzinie! plût à Dieu que vous fussiez! Aitzünü! aitzünie! plût à
Dieu que vous eussiez! Aitzinte! aitzinteie! puissiez-vous être! (fut.) Aitzeneza! aitzeneze! puissiez-vous avoir!"
Ib. "Les anciens, pour exprimer l'optatif, se servaient des mêmes temps que nous, avec les mêmes nuances, mais
remplaçaient le ba, si conditionnel par un ai votif. Ex.: ainaki, si je savais; ainitu, si je les avais! Aux formes
périphrastiques, ils renversaient la construction. Ex.: Ainu jakin = jakin banu, si j'avais su! Ongi poxi bat ailute
egiten = egiten balute, s'ils faisaient encore un peu de bien! Ailitz ethorri, que n'est-il venu! Ailadi eror, puisse-t-
il tomber! Aileza ikus, puisse-t-il voir. Tout cela n'existe plus qu'en Soule. Pour distinguer le si conditionnel du si
votif, les modernes ont parfois recours à l'interjection oxala, plaise à Dieu, d'origine espagnole. Ex.: oxala
hobeak bazinete, plût à Dieu que vous fussiez meilleurs" Lf Gram 722. "Ailekigu balia (S), [...] ailizagu sarreraz
hori burun barnen! (BN-ciz, S)" Gte Erd 237. Cf. ai. v. baldinba, oxala.
 Tr. Documentado en Leiçarraga, Garibay, Axular, Oihenart, Pouvreau, López, Inchauspe y, ya en el s. XX, en
textos suletinos, y en Mirande, Zaitegi e Ibiñagabeitia. Salvo Leiçarraga, Pouvreau y Mirande, que lo emplean
con relativa frec., en el resto de los autores no hay más que unos pocos testimonios. La forma ai- predomina
claramente sobre ait-. Según Bonaparte e Inchauspe, ya sólo se usaba en suletino. Inchauspe (Verbe 384s)
distingue futuro, presente y perfecto, con ainéndi, áinintz y áinintz más hel, heltzen y heltü. Según Lafon y
Azkue (Morf 419), la construcción equivale a la moderna ai + ba-: Ai baletor, ai baneki, conocida también en S
(Lfn Syst 495): Sos bánü! hóri banéki! Esto, con todo, es más dudoso que seguro. Un posible ej. antiguo es ai /
ait joat gabiraia (V) 'véteme, gavilán' ya en 1536 (TAV 3.1.15), aunque no es un caso seguro de votivo. Cf. tbn.
otro ej. antiguo, con verbo en pasado, documentado en el elogío dedicado a Felipe IV (Pamplona, 1666 (TAV
3.1.28)): O kometa, gizonen / Lotsazale bortitza! / Ioan aitziñan Turkoaren / Buru kruela gentzera!, aunque
quizá podría tratarse de altziñan, de valor equivalente.
 Aihinz hotz edo erakin. Lç Apoc 3, 15 (Ip aizina hotz edo bero; He oxala hotza baziñe edo beroa). Ainenzazue
suporta aphurbat neure erhogoán. Lç 2 Cor 11, 1 (He nahi nuke paira bazinezate aphur bat ene ergelkeria).
Aitzinezate regna, guk ere zuekin batean regna dezagunzát. Lç 1 Cor 4, 8. Ailitez trenka zuek trublatzen
zaituztenak. Lç Gal 5, 12. Eder baliz, on ez eiliz. "Fuese hermosa y no buena". RG A56 (ref. a los que buscan en
los matrimonios hermosura más que virtudes). Ederra bai liz, ona ez ei liz. "Si fuese hermosa, nunca fuese
buena". Ib. B10. Nik bedere, / Aitnetza hek [zure manu sainduak] ungi guarda / Iauna ona, bethiere. EZ Eliç
207s. Deus gelditzen bazaika ere, bilondoak, hondarrak, zahartzekoak gelditzen zaitza. Eta gaixtoeneko kontuan,
aillekitza hek ere, edo hek bedere geldi. Ax 173 (V 116). Eztuzu zer ukha zarel' ogenduru. [...] Egundan' ez ailiz
iaio gaxtagina, [...] edo iai' eta, berhala / hil ailiz, inhar bezala. O Po 18. Aigine mundu hunetan egun batez
bedere prestuki ibilli! SP Imit I 23, 2 (Ch oxala). Ailu Iainkoak nahi halako beharrik ezpaliz. Ib. 25, 9. Egun
bethi arraia, bethi segura [...]. Ailitzaiku egun hura ilkhi! ailute hemengo kauza guziek fin hartu! SP Imit III 48,
1. Ailiotsa zure ontasunak nahi sobera hagitz kexa enendin etorkizuneko kasuak gatik. Ib. 39, 1. Aitzinitzat
serbitza ahal bizi naizen egun guziez! Aininz baso zuri egun bateko bedere serbitzurik zuri egiteko dagotzun
bezala! Ib. 10, 4. Ainadilla bada bizi egin merezi eta behar bezala. Ib. 14, 2. Jesus Jauna erran eta prometatu
duzun bezala, egin ere bedi hala, eta ainadin merezidun gertha. Ib. 56, 4. Hala ere aineza oren erditsu hura
bedere behar bezala iragan! SP Imit IV 1, 4. Sobera gihaur beithan poroanza diizi otoitzaren dugun beharraz,
eta ailira poroanza suerte horiek bekanago. AR 97. Aikünü Mariak bezala begiratü lehen grazia hura! Ip Hil 16.
 (s.XX). Eta ailetze ogendünek ororek, beren hütsak aithort, ni orai egitera noan bezain lañoki. Eskual 14-2-
1913 (ap. DRA). Iturriñoa bezela ainintz! / mundu otzari igesi. X. Peña "Iturria" (ap. DRA). Onuntz erakarri
gaitun zaldun aitor-seme au ikusi al izatea, Yainkoren batek ai-lizu emango! Zait Sof 137 (136 ai-nintz). Aineza
gal bizia goiz batez / [...] // Aininderor gaztaroan, nerau / ikurriñik et' ikurrik gabe / [...] // Ainitza gal hats,
arima, odol. Mde Po 53 (HaurB 10 aileki, 64 ailira, 82 ailitz). Nere ezurrek bai gozaro atseden artuko luketela
zuen txirulek, noizbait, nere maitemiña goraipatuko ba-lute! Zuen arteko ai-nintza, artzai edo zoritu mats-
biltzaile. Ibiñ Virgil 63.
 (En exprs. con Jainko). "Quisiera Dios, que fueran bastantes, Jainkoari ailliotsa, liren asko" Lar Sup. "Jinkuak
ailetsa! pluguiera a Dios (S; H)" DRA. "La vieille formule Jainkoak baletsa..., plaise à Dieu, nous paraît plus
locale, mais elle n'existe presque plus. Ex.: Jainkoak baletsa hobeak izan zitezten, Dieu veuille que vous
deveniez meilleurs. On rencontre une formule analogue dans les écrits de Hiriart-Urruty: Jainkoak ailema, que
Dieu accorde..." Lf Gram 722.  Hauk dira (eta Iainkoak ailliotsa liren asko) [...] erremediorik prinzipalenak.
Ax 419 (V 271). Ailemo Jainkoak hunen irakurzaille guziari bere benedizinoa, finean zeruko loria, deskansu
eternala. Hm X. Iainkoak ailliotsa bertuteen aitzinamendua elizen osoki loakartu zure baitan. SP Imit I 18, 6.
Hark dio egin-ahalak eginen dituela Aur besoetakoak argia ikhus dezan Venezuelan. Ailetsate jainkoek! Mde Pr
196.
 (En la expr. ailemo 'ojalá'). "On supprime d'ailleurs d'ordinaire le mot Jinkoak.. Ex.: Ailema denak salba
gaitzan, puisse-t-il nous sauver tous" Lf Gram 722.  Lapharrik, otherik, [...] baizik ez ageri, lehen sagar xuriz,
gorriz eta horiz betheak ziren tokietan. Ailemo bederen ohiko sagardiak mahasti edo phentze gizendurik ikhusten
bagintu! EGAlm 1896, 22.
mende.
aita (gral.; Lcc (-ea, det.), Mic 8r, SP, Urt I 17, Ht VocGr, Lar, Añ, Arch VocGr, VocBN, Gèze, Dv, H; aitxa V-
m-gip, G-azp-nav; aitxe V-ger-m-gip; atta G-goi-to-bet, AN-gip-5vill, L-ain, BN-lab, R-uzt; H; atte V-ger-ple-
m, G-azp-goi-to, AN-larr-ulz). Ref.: VocPir 153; Bon-Ond 138; A (aita, ata, ate); EI 99; Lrq; Iz ArOñ (áitta),
Als, To (aitta), Ulz (aite), R 297 y 282; Etxba Eib; Holmer ApuntV; Elexp Berg (aitta); Gte Erd 14 y 54.
1. Padre. "Aitea (V-oroz), el padre" A. "Aité, torri laguntzéra" Iz Ulz. "Áite allegatú zen" Ib. "Áita (sic), xin
bedi kóna, padre, venga acá" Iz R 297.
 Tr. General en todas las épocas y dialectos. Aunque los nombres de parentesco no suelen aparecer con artículo
(v. A Morf 448), en textos occidentales es frecuente aitea o aitia refiriéndose a la primera persona de la Trinidad:
así en Capanaga, CatAnz (3), N. de Zubia (ConTAV 5.2.11, 152), Arzadun, Cardaberaz (CatV 22), Moguel (PAb
57), fray Bartolomé (Ic III 280), J. J. Moguel (BasEsc 21), Astarloa (II 206), CatLlo (8), CatBus (53) e Iturzaeta
(Azald 24); se conserva tbn. en textos posteriores, en expresiones como Aitearen egin 'santiguarse', Aitearen
batean, etc. Fuera de esta acepción es bastante escaso, aunque se encuentra Lazarraga, en unos versos navarros
de 1610 (escritos en una variedad occidental), en Capanaga, en Zavala y en Enbeita. Hay Aita (no Aitara) en
textos salacencos (CatSal 26, Samper Mt 11, 27; cf. sin embargo aitara en Esparza ap. EI 100 y EAEL 41). En
Leiçarraga hay vacilación entre formas con acento y sin él (v. por ej. Mt 11, 27: "Nehork eztu ezagutzen Semea
Aiták baizen: ezeta Aita nehork eztu ezagutzen Semeak baizen").
 Aita Garcia de Agirri (980). Arzam 90. Casa de Egga Enneco (1028). Ib. 91. Eyta Acenare (1096). Ib. 91.
 Aitak bere haur maitia gaztigatu ohi du. E 241. Eta zein da zuetarik aitá, semea ogi eska badakió, harri bat
emanen draukana? Lç Lc 11, 11. Aitak ezkondu ezpanagi, / neurau ni ezkonduko nax sarri. Lazarraga 1190r.
Baegion aiteak erregutu / gau baten arren lagun legiola. Ib. (B) 1154rb. Aita zarra ta betse <behse> etena ezta
gerena. "Padre viejo y abarca rota no es deshonra". RS 24. Gero guziok aita orri eragingo diogu (Azpeitia,
1622). TAV 5.2.9, 124. Aita eta ama honra ditzagula. Ber Doc 88v (cf. aitama, aitetama). Bañan aitak nola baitu
gaztigatzen umea, / zeñek behar baitu haren ontasunen iabea. EZ Man I 118. Geure aita propioak baiño
maiteago gaitu geure konzientziak. Ax 424 (V 274). Arako seme prodigoa, aiteak emon eutsan ondasunak galdu
zituzana. Cap 118. Esau presentatu zitzaion bere aitari eskuak zituela illez estaliak. SP Phil 277. Bere aita edo
ama, / abride edo urkho, / adiskidezko bilduma, / badituzke lekhuko. Arg DevB 166. --Josef saintia Jesüs-Kristen
aita deia? --Ez: honek eztü gizon bezala aitarik. Bp I 33. Zakharias bere aitaren izenaz deitzen zuten. ES 158.
Jaiotzen badira aitagandik eta amagandik. OA 26. Apezak edo maistruak edo aitak galde iten diotenean. El 20.
Ezta Jesusen aita baña bai ordekoa. Acto 373. Madarikatua ni sortu ninduen aita, ta erdi ninduen ama. Cb Eg II
106. Hitz eman zion zerbitzaturen zuela haren aita zerbitzatu zuen leihaltasun berarekin. Lg I 313. Han aitak
haurren kontra, haurrak aiten kontra, lagunak lagunen kontra, esposa esposaren kontra daudez. Brtc 147.
Aitoren semiaren bastardak ahatz eztialarik sekülan nor zian aita. Egiat 276. Isaak izandu zan Jakob, beste
izenez Israel zeritzan seme baten aita. Ub 18. Ezin helduz galeretarat / aita bidean hil bazen. Monho 42.
 (ss. XIX-XX). Seme on batek egiten ditu aitaren esanak. Mg CO 49. Ator, esaten dio aizpa batak besteari,
ardoz moskor dezagun ta lo egin aitarekin. AA III 382. Nonbait aiteak au iragarri / nai yeuskuan ez besterik.
Zav Fab RIEV 1909, 35. Begiratu duzun bezala Isaak Abraham bere aitaren eskuz sakrifikatua izaitetik. JesBih
461. Euskaldun garbi garbia zan, bada, Tubal; baita beraren aita Jafet. Izt C 5. Ruben seme nagusia Bala bere
aitaren emazteaz lilluratu zan. Lard 46. Aitaren aldetik Garaztarra zen, amaren aldetik Baztandarra. Laph 123.
Jenobebak bere senarrarekin aitaren etxetik joan bear zuen egunean. Arr GB 7. Aita zarra arturik laster
bizkarrean. AB AmaE 292. Aita artzaina zuen. Jnn SBi 84. Portügaleko Erregiaren alhabak zühürtarzün
handirekin gobernatü zian Erresuma, aitak eta anayiak gerla egiten zielarik Türken kontre. Ip Hil 41. Aitak izan
bear dau oso onak, ezkonduak izan bear dau oso onak, semeak izan bear dau oso onak. Itz Azald 199. Hain
barna sarthua ukan dut zainetan, ttipi danik, aitaren alderateko beldur hori. JE Bur 10. Zure aita begira balego,
nolako frankezakin tratatzen zaitudan, zer poza artuko lukian! Iraola 107. Aita han zuen, bi hurratsetan, hari
beha. Barb Sup 181. Aitxe, erregiak euskeraz eztakije ala? Kk Ab II 35. Ba-dot atta, ta batta ama, ta anai-
arrebak be. "Padre". Otx 12. Orain ezagutuko dezu nor dan gure aita. ABar Goi 75. Aita batek bazituen bi seme.
Ir YKBiz 384. Ago ixillik, mingain urde orrekin nere aitarik aipatzeke. NEtx Antz 27. Ez dok izango, Joxe!
Semiek makillaka erabilli euren aita? Bilbao IpuiB 55. Etxeaz orhoitzen niz. Aitaz, amaz, anaiaz. JEtchep 75.
Biar, orduan, emen egongo al da zuen aita? Erkiag BatB 63. Gure aita zana bost urte luzean oiean gaxo eta
geienean triste xamar egon bazan ere. Salav 19. Hor bizi izan dira San Frantsesen arbaso zonbait, aitaren
aldetik. Ardoy SFran 48. Etxetik hasiko naiz kontu kontari. Aita xextogintzan aritzen zen. MIH 366.
 Gure zeruko Aita baño aitagorik ez dago. EgutAr 14-9-1957 (ap. DRA). Baita Jaungoikoa bere gure Aita
dogu, ta aitarik aiteena. Ibarg Geroko 64 (ap. DRA).
 (Ref. a la primera pers. de la Trinidad).  Tr. De uso general.  [Iesus] unktatu izan dela Aitáz Regetan,
Sakrifikadoretan eta Profetatan. Lç Ins C 2v. Sinistetan dot Iaungoiko Aitagan. Bet 6. Aitak nai duena nai du
Semeak eta Espiritu Sanduak. Ber Doc 103r. O Amudio saindua / zure da ethorkia, / Aita eta Semearen /
baitharik ethorria. EZ Noel 143. Aitea Iaungoikoa da? Cap 27. Glori' aitari, semeari / eta gogo sainduari. O Po
64. Aita duzu, Ama gabe, / Zeruetako glorian. Gç 66. Zelian bere Aitaren aldesküñian delarik Jesüs-Krist. Bp I
35. Espiritu Santua ote da Aita edo Semea? OA 22. Gloria bardina Aiteagaz da Espiritu Santuagaz. Arz 31.
mende.
Aitak ni maitatu nauen bezala zaituztet maite. Ch III 30, 6. Sinisten det Aita Jainkoagan; sinisten det Seme
Jainkoagan. Cb Eg III 303. Salbatzailleak, hiltzerakoan, othoitztu zuen bere aita bere burreuen fagoretan. Lg II
280. Zu Aitaren Seme haste gabea. Monho 154. Iru Persona banakak; zeintzuk dira, Aitea, Semea, ta Espiritu
Santua. Añ EL1 232. Etzerate zuek itzegiten dezuenak, baizik nere Aitaren Espiritua da zuetan itzegiten duana.
AA III 431. Zoiñ Jesüs-Kristek berak ofritzen beitü Jinko aitari. UskLiB 29. Nere Aitak prestatutako kaliza
edango ez det? Lard 444. Jesukristo, bere burua bitimatzat Aita-Jainkoari eskeintzen deraukona. Arb Igand 96.
Baldin Aita ez bada Semea eta Espiritu Santua ez bada Aita edo Semea. Itz Azald 25. --Aita Jaungoikoa ete-da?
--Bai jauna, Aita Jaungoikoa da. KIkV 18. Yesusek esaten zien Yuduai, bera Yainko zala, aitarekin berdin. Ir
YKBiz 107. Aitak Ni igorri nauen bezala, Nik igortzen zaituztet! Zerb IxtS 92. Madarikatzen Aitaren eta
Semearen eta Izpiritu Sainduaren izenean. Zerb Azk 17. Aitak, Seme laztana, / mende-buruetan, / giza-jantziz
ekusan. Gand Elorri 133. Irugarren or zatoz, / Espiritu Santu, / Aitaren ta Semearen / maitasun umatu. NEtx
LBB 280. Zure Aitaren eskuetarik / badut kargu bat ukana. Xa Odol 265.
 (Ref. a Dios).  Guziék Aita bat dugunaz geroz, eta elkharren haurride garenaz geroz. Lç Ins E 4v. --
Zergatik deitzen duzu Iainkoa gure aita? --Zeren hura baita gure aita egiazkoa, bataz zeren hark kreatu eta
munduan ezarri baikaitu. Mat 77. Aita misekordias beterik dagoanak. Ber Trat 94r. Ene Iainkoa! Ene Aita! Harb
368. Iaungoiko omnipotente geure aitagaz. Cap 35. Gure Aita, zeiña baitzare zeruetan. Gç 37. O aita saintia,
zük hala eragin düzü. Mst III 50, 3. O nere Jaun amoroso ta miserikordiazko Aita! Cb CatV 91. Oroi zaitez,
Aita, zure Seme maite ta gure anai Jesusek esan zizunaz. Mb IArg I 336. Galdu dut ene Aita maitagarria. Brtc
152. Nora, ezpada Zeugana, neure Aita, Egille ta Ongille maitea? Añ EL1 146. Egiazko zoriona gure Aitaren
erreinuan dagoan ezkero. Gco I 410. Jainko gure Aitaren alderat. Jaur 136. Ai nere Jesus ona! ai nere aita, eta
aitarik hoberena! Dv LEd 83. Zure Aita, zure Jaun eta zure Juezaren aurrean. Arr May 84. Ikusirik eskatutera
goazan gure Aita dala zeruetako erregea. Itz Azald 68. Zuregana gatoz gaur / Aita biotz-bera. Jaukol Biozk 104.
Gurekin iñoiz eztala aiztuko / Urtzi, euzkotarren Aita. Enb 183. Zu, arean, Aita urrikaltsu, poztenago zera
damudun bakarraz, damu-bearrik ez duten larogeita emeretzi zintzoz baiño. Or Aitork 188.
 Protector, amparador.  Probeen aitea da (Pamplona, 1610). TAV 3.1.21, 120. Populuaren aita arthaduria.
ES 145. Atoz pobreen aita; atoz doaie emallea. Cb Eg III 304. Erromesen aitak billakatzen direlarik. Mih 84.
Behardüner emaile, eskelen aita izaiteko. Egiat 265. Pobreen aita errukiorra. JJMg BasEsc 217. Ona guztion
aita / gure Meltxor jauna. Echag 43. Sen Grat aita anhitz maitia. UskLiB 142 (cf. SGrat 26: Sancte Grate Pater
amantissime). Ene haur maleruser aita jar zakitze. Etch 148. Hanbat beharren aita, Karteron barbera. Hb Esk
150. Oh zu, alargun eta umezurtzen aita. Arr GB 37. Burzagitza Nagusia herritar guztien aita maitakorra da.
Arti Tobera 265.
2. (Pl.). "Aitak, [...] les ayeux" H.  Lehenagoko Aita Israeliták. Lç Adv *** 2r. Gure aitei minzatu zaien
bezala, Abrahami eta haren haziari iagoitikotz. Lç Lc 1, 55 (He, Oteiza aita; Dv, Ol, IBe arbaso, Brunet, Or,
Ker, IBk guraso). Eta nihor iautsten ezta Aiten Linbo hartara. EZ Man I 129. Nola egin baitzituzten behiala
zuenak, Sinaiko desertuan aita bihotz gogorrek. EZ Eliç 170. Egun hau aspaldi zuten / gure Aitek desiratu. Gç
65. Gure lenbiziko aitenganik heredaturik. El 82. Zer egin duten aitek hemen egoteko, / bere sor lekhu maiten
harmez beiratzeko. Hb Esk 4. Ene aiten egoitza utziz geroz. Laph 147. Goratu daian zure izen añ santua, [...] /
gure lenengo Aitak beti ondratua. AB AmaE 27. Neskanegüna deithürik izan da gure leheneko aitez. Ip Hil 4. --
Zoin eskualdetan egon ziren lehenik Izraeldarrak kaptibo? --Ejiptoan; gosete batez heien aitak harat joanik.
CatJauf 33. Gure aitak mana yan zuten basa-bazterrean. Ir YKBiz 217. Maiz duzu edan Aitek garraitu etsaien
odol gorria. Iratz 46. Hedatu duzu aiten fedea. Ardoy SFran 357.
v. tbn. Elzb Po 199. Ox 161. Etcham 43. Mde Pr 291.
 (Sing.). Antepasado; patriarca.  Eta eztezazuela presumi zeurok baithan erraitera, Abraham dugu aita; ezen
badiotsuet Iainkoak harri hautarik ere Abrahami haur suszita ahal diezakeola. Lç Mt 3, 9 (He, TB, Dv, Ur, Ur
(V), Ip, Echn, Hual, Samper, Ol, Leon, Or, Ker, IBk aita; Arriand attalen). Adam gure lehenbiziko Aitaren
bekatua dela kausa. Mat 161. Aita Adan eta Eva ganik. Ber Doc 167v. Iongoinkoren semea / iautsiko da lurrera,
/ aita Adam eta haren / kastaren libratzera. EZ Noel 33. Adan gure leelengo aitak pekatu eginagaz. Cap 31.
Adam lehenbiziko gizona eta gure aita ez jeusetarik egin edo kreatu. ES 86. Pekatu mortal batek Adan gure Aita
bere ondorengo guziakin Paraisutik bota zuen. Cb Eg II 170. Yakob gure aitak ere ithurri huntako uretik eman
daroku: ez bide duzu hark baino bothere gehiago. Lg II 136. Jendeen aita izango dana, eta erregeak bere
odolean izango dituena. Lard 18. Nun dira bada, Tubal gure aita, / zure ondorengo garbiak? AB AmaE 4. Adam
gure lehen Aitaren bekhatuaren ondorioz. CatJauf 40. Dena su, dena ximist da tanpez agertu / Aitor, Euskaldun
Aita, Larrungo gainean. Iratz 39. Gure aita Dabid hil zen eta hobiratua izan zen. IBk Act 2, 29 (Dv Dabid
patriarka, Ol Dabid gure arbasoa, Ker Dabid erri-gurasoa, IBe Dabid aitalehena).
v. tbn. (ref. a Adán): Harb 135bis. Ax 417 (V 270). SP Phil 393. OA 64. El 38. Brtc 83. Gco II 71. CatLuz 22.
Dv Lab 10. Arr May 73. UNLilia 14. MIH 192. (Ref. a Abraham): Hm 105. Ir YKBiz 324.
3. Padre, creador.  Ezen gezurti da [deabrua] eta gezurraren aita. Lç Io 8, 44 (He, LE, TB, Dv, EvS, Ol, Or,
Ker, IBk, IBe aita). Diabruba da guzurraren aita, lelengo guzurra esan ebalako. fB Ic II 174. Argiaren aita eta /
bertsolariena / Apolo zan Olinpon / iaunik galantena. Azc PB 293. Trobadorean aita, / Parnasoko argia. Ib. 225
(se refiere a García Gutiérrez). Zorretan nago, / txirorik nago, / baña ogasun / Aitea / Belen urira / datorkigu
mende.
gaur. Enb 94. Euskeraren aita Aitor izan uan ba? Lab EEguna 86. Yaun orail eder [Eguzki], legorteen aita. Ldi
BB 110. Oraingo jakintzaren aita dugun Descartes. Vill Jaink 310. Aita baten seme izanik, badute elkarren
eitea, baina ez dira berdinak [bi nobelak]. MIH 334. [Soroa da] euskal teatro berriaren aita. MEIG III 52.
Einstein lekuko, oraingo bonben aita delakoa. MEIG I 195.
4. (Lh). Tratamiento dado a los religiosos.
 Tr. De uso general.
 Aita Materra San Franziskoren Ordenako fraide eta Reuleko gardianak egin duen Dotrina Kristiana. In Mat
XIX. Aita Domingo Soto, doktor handi hari, iarraiki nahi natzaika. Ax 583s (V 375). Aita Trino juan zan bere
probinziara (1655). ConTAV 5.2.9, 129. Casiano aita zaharrak eskiributan ezarri duen hitz bat. SP Phil 260. Ez
kanbia aita kofesora. Tt Onsa 173. Aita Haranburu, Aita Serafikoaren ordenakoa. ES 157. Aita konfesore orri.
El 18. Aita, jatxi zaite ortik, etzaitugu aditzen. Lar Cor 286. Ara zen Jesusen Konpañiko aita bat. Mb IArg II
302. Eta bakizu nos asi zinian orrela pekatu egitera? Bai aita, urtebete... Zuzaeta 46. Aita frai Pedro Antonio
Añibarrok birau dau Bizkaiko euskerara. Mg CO 294. Karmesetako Aiten Elizan sarthu zen. MarIl 97. Zeñaren
aipamena egiten daben Aita Henaok. Izt C 468. Zure mezua eginen dut beraz, aita Iñazio. Laph 249.
Benedikzionia Aphezari galthatü, erraiten delarik: Ene Aita, benedika nezazü. CatS 88. --Eta orduan piztuko
dira hil guziak? --Bai, aita. Legaz 17. Aita on arrek kongregazioan artu. Arr May 168. Aita Joseph, kapuxina.
Elsb Fram 168. Basamortuko aita bateri itandu eutsen. Itz Azald 76. Aita Astetek laburrago erantzuten du. Inza
Azalp 99. Aietako batek esaten dio Santa Cruzi: "Aita, nerau noa nere gisa". Or SCruz 138. Euren zuzentzalea /
zan Aita Lakuntza. Enb 32. Hemengo aita jesuisten erakaspenen aditzera. JE Ber 60. Aita Donostiren abesti au.
NEtx Antz 70. Loiolako aitaren batek esamiñatu zuan mutilla. In Goñi 10. Aita Antonio Pérez Goyena,
Iosulagundikoa. Alzola Atalak 105. Belaunika ziten zure aita erretoraren oinetan. "Votre Père curé". Ardoy
SFran 335. Azkeneko lan hau aita Mokoroak aspaldi egin zuen. MIH 85.
5. Padre fundador.  Ikhas bezate gure aita san Franzes serafikoak hirur ordena bere erregelekin fundatu
dituela. Harb 414. Gure Aita Franzisko maiz juaten zan Santiagoren obira. Bv AsL 128. San Benoat gure Aita
loriosak atseginekin hartu zuen [...] haur gaztea. Jnn SBi 104. Gure aita Asistar Frantzisko deunak onela zion.
Inza Azalp 152. Horrelakoxea zen gure Aita San Frantzisko. MEIG I 62.  Amaseigarren mende edo eunkian
sortuak dira [aurkalariak]. Beren lenengo aitta izan zan Martin Lutero. Inza Azalp 94. Jelkiden aita Sabin ixan
zan. Enb 121. Horra protestanten lehen bi aitak. Zerb IxtS 107.
6. Padre (de la Iglesia). v. ELIZAKO AITA.  Bizitze Izpiritualeko aitek ongian finkatu ta seindutasunean
aitzinatu nahi direnei handizki gomendatzen diote. Dh 62s. Mende guzietako Aitak bat dire, errateko Eliza ez
ditekela engana. Hb Egia 113.
7. (G-azp-to, AN, L-sar, Ae, Sal; atta AN-gip; H (G)). Ref.: Echaide Nav 324-325; EAEL 43. "Les parents,
père et mère, los padres (esp.)" H.  --Zuin dira Jinkuak kreatü dütian lehen Gizun eta Emaztia? --Adam eta
Eva ziren gure lehen Aitak. CatS 22 (v. en un contexto similar, gurasoak en Añ LoraS 186, AA II 129, fB Ic III
321 e Itz Azald 32, burhasoak en CatJauf 32 y Zerb IxtS 114, burrasoak en Etcham 206).
8. Prior, padre superior.  Bein batian galdetu zion Santuari Pazifikok: "Aita, zer iduritzen zaio bere
buruaz?". Bv AsL 107. Emok hunako eskutiz hau, eskutik-eskura, fraiden aita edo yeneralari. Elzb PAd 81.
9. Macho (de animales). "En Lekeitio se usa aitea para designar el padre de los pajarillos" A.  Nola dein
izena aitek, arraza bakotxarenak [...], nola erraiten zabein enbrer gora isatan drenian, eta [...] umer nola
erraiten zabein. Mdg 149. Aretxerik aretxera salto, / bost txorikuma sinco, / aitearekin amearekin siete, /
abidxearekin ocho (V-ger). A EY IV 318.
 "Lucano ciervo [...], los chicos de Ondárroa llaman a este insecto aita" Labayru Hist I 563.
10. "Aitta [...], el suegro" Iz To.
11. (Interj.). v. AITAREN.  Aitea! Non il dozu orrenbeste txori! "¡Qué barbaridad!". Zam Man 2.
- AITA AINTZATAKO. "Padre putativo, aita ustekoa, aintzatakoa" Lar y Añ.
- AITA-AITONA. (Pl.). Padre y abuelo(s).  Ah, su eder zori oneko nere illtegi ta obia, ta nere ait-aitonen obi
ta illtegi izandu ziñana. Mb IArg I 143.
- AITA-ALABA (Aq 248; aitalhabak S ap. Lh). (Pl.). Padre e hija(s).  Eta aita alabak apostoluaren ganat
badohatzi. Laph 217s. Alabak bi egun arto yorran, aita alabak egun bana. HerVal 255. Zenbat aldiz ez gira
izan, gu biak, aitalabak elgarrekin. HU Aurp 184. An egon ziran aita-alabak zeintzuk ziran ondo iakinda gero.
Ag AL 53. Urrengo domekan, Dari-ren etxera bazkaldutera joateko, berbatuta lotu zirean aitta-alabak. Echta
Jos 317. Aita-alabak etxera biralduaz. Goñi 42. Aita-alabak beraz? Lab EEguna 102. Bein Zeanuriti Bilbora
aita-alabak gatzetan yoan ziran. A EY II 367. Ogei egun barru, aita-alabak beren gaztelua utzi ta Salegiren
arroztegira joan ziran. Etxde AlosT 56. Aitona ta aita-alabak apaltzen ari ziran sukaldean. Ugalde Iltz 37.
 (Forma sing.).  Orok ulertu zuten aita-alabaren ixiltasuna ez-jakiñaren agindu ikaragarria zela. Etxde JJ
254.
- AITA-AMA. (Pl.). v. aitama.
- AITA HANDI (BN-mix, S; Dv (BN-baig); aitahaundi S; aitaundi BN-baig). Ref.: Bon; A (aitahaundi); Lh; EI
351s. a) Abuelo.  Ezta hil Tristand d' Urtubie eta Clemant de Moneins, zure aita eta aita handien memoria. Tt
Onsa 4.  Antepasado.  Behar beno handios izan nahiz, ikherterazi dü gorderik zagoana; ta nor zütien aita
mende.
handiak jakinerazten. Egiat 262.

b) "Aita-aundia (G), una clase de castaña" A.
- AITA AURREN. v. aitaurren.
- AITA BESOETAKO (V, G; Aq 157 (G), Añ, vEys, H). Ref.: A; Etxba Eib. Padrino de bautismo.  Beriala
prestau ziran bautismorako billaturik exenplu ta doktriña oneko Aita-besuetakuak. JJMg BasEsc 22. Aita
besuetakoak izan biar dira euren seme pontakuen zainzaile. Astar I 135. Etxe bautismua emoteko seinari, ez da
biar, ez aita besuetakorik, ez ama besuetakorik. fB Ic III 41. Aita besoetako, / Don Pedro laztana, / nire poz-
atsegina / bazentoz gugana! Azc PB 100. Aiton-amandre biak jetxi ziran Oñatiko eleiza nagusira aurtxoaren
aitabitxi (aita ponteko, aitabesuetako = padrino) bezela. Ag G 70. Eskolatik kanpo ez zuen Theresak aita
besoetakoaz beste inor ikusiko. Mde HaurB 46.  Abadeak diardue ointxe Maintonen llobeari mun emoten;
onen urrengo aita-besoetakoak dira. Zam RIEV 1907, 427 (se refiere a los padrinos de un misacantano).
- AITA BETIEREKO (beth- H). Padre Eterno.  Aita bethierekoa, / semea ere orobat, / spiritu sakratua / hura
ere orobat. EZ Eliç 127. Aita bethierekoa / zeren baitzara segur. Hm 74. Elizak nahi dü [...] Aita bethierekoa
othoi dezagün. Bp I 142. Aita bethierekoa, artzainetako Artzain soberanoa! Brtc 25 (tbn. en MarIl 53 y Arb
Igand 199). Trinitateko bigarren presuna, Aita bethierekoa bezala Jainko dena. DvHtoy Io 1, 1n.
- AITA BETIKO, BETIKO AITA. Padre Eterno.  [Jesusek] hau erakutsiko ziela berak berez Aita
betikoagandik igorriko zien Espiritu Santuz. Mb IArg I 348. Bekatuz aserretu genuen Betiko Aita palakatzeko.
Ib. 150. O Aita betikoa! Begira Zeure Seme maitea bost milla azoteaz zatiturik. Añ EL1 104. An zebiltzala gora
beera Aingeruak, eta goieneko mallan Aita betikoa. AA I 533. Altara gainian guztioen osasuna gaiti Aita
betikuari bildots garbija eskintzen deutseenak. fB Olg 170. Semea gizon egin zan unetik zegoan Aita Betikoari
eskeñia. Lard 368 (479 betiko aita). Betiko Aitak asarraturik itxi ziola zerua. Zab Gabon 43 (105 aita betiko).
Lauda dezagun gure Aita Betikua. Bv AsL 184. Bere Aita Betikoak prestau eutsan kalizea. Itz Azald 201. Aita
Betikoak nola utzi zezaken bere seme gaitzik gabea alakoak eramaten? Inza Azalp 65.
v. tbn. Astar II 215. ArgiDL 66.
- AITA BURUZAGI. Padre superior.  O asko fraide deboten / aita buruzagia, / zure orenen entzuteko / har
ezazu astia. EZ Noel 152. Anaia maitea, ihardesten dio Franzizkanoak, ni deusere ez naiz hemen; Aita
Buruzagiari behar diozu galde hori egin. Laph 61. Bere botuak Aita Buruzagiaren eskutean egin behar
zitueneko. Ardoy SFran 143.
- AITA DEUN, AITA DONE. Papa, Santo Padre. Atta deuna se emplea en V-arrig sg. EI 331 (en dos
testimonios muy dudosos). Cf. Inza Azalp 155: "Asistar Frantzisko gure Aita Deunak" 'nuestro santo padre
(fundador)'. v. AITA SANTU.  Aita Donea edo Santua Burutzat dauken sinizmendunen batzakuntsea. A Cat
15. Sergio Aita Donearen (Santuaren) da beste batzuen liburuetatik atera leike zeiñ zarra dan Mariaren
iaioteguna ospatutea. Ag AL 109. Erromako Aita Doneak alan gura ebalako. Ag Kr 215. Trentoko Batzar ta
Erromako Aita-Deunen agintzak. JBDei 1919, 292. Eskarrak baita amargarren Pi / Erromako Aita Deunari.
Enb 33.
- AITA-ERAILE. Matador de su padre.  Gizon aita-eraille ta lizuna. Zait Sof 133.
- AITA-ERRAIN. "Aittaerranak, el suegro y la nuera" Iz ArOñ.
- AITA ESPIRITUAL, A. IZPIRITUAL. Padre espiritual, director espiritual.  Konfesetan natxako Iaungoiko
gustiz poderosoari [...] eta zuri aita espiritual orri. Bet 12. Bai aita spiritual / zu halaber neurea. EZ Eliç 38.
Aita espiritual zuhurrak errazki konpli araziko deraue eskas hura. SP Phil 541. Bere aita espiritualen
gidamentietan. Bp I 115. Goanen da berehala bere Aita izpirituala gana, yakitera zer egiñen duen, eta hersten
duen etsaiaren kontra hari armak galdegitera. He Gudu 163. --Nor dira gure Izpiritu edo Animen Aita
espiritualak? --Obispoak, Sazerdoteak ta Zerurako bidea erakusten diguen guziak. Ub 178.
v. tbn. Harb 10. Tt Onsa 178. FPrS 9. OA 172. Cb CatV 87. CatLlo 89. CatB 12. UskLiB 14. Aita izpiritual:
CatLuz 4.
- AITA ESPIRITUKO, ESPIRITUKO AITA. Padre espiritual.  Leon izan zan Santuaren aita espiritukua eta
denbora berian sekretariua. Bv AsL 82. Franzisko aurkeztu zanian bere espirituko aitaren aurrian. Ib. 48.
- AITA ETA AMA. (Pl.). v. aitetama.
- AITA ETA AMAGINARREBA. v. aitamaginarreba.
- AITA ETERNAL. Padre Eterno. v. AITA ETERNO.
 Tr. Documentado exclusivamente en la tradición septentrional.
 Iainko Iaun, Aita eternal eta bothere guzitakoa. Lç Ins A 1r. Aita eternalaren Zu / bethi zare kidea, / Espiritu
Sainduaren / bethi ere parea. EZ Noel 61. Aita Eternala nork egin du? Arg DevB 238. Zaren beraz laudatua eta
lorifikatua o Jesus aita eternalaren zuhurtzia. Ch III 21, 7. Aita eternalak ederretsi zuen bere seme
adoragarriaren bihotzeko humiltasuna. Lg II 128. Aita bat [badu Jesu Kristok], Jainko bezala, zein baita Aita
eternala. CatLuz 31. Aita Eternalak sakrifikatzen zuela bere Seme bakharra. Jnn SBi 44. Ahuspez emaiten da
Aita Eternalaren aintzinean. Barb Sup 133.
v. tbn. Mat 212. Harb 1. Hm 199. SP Phil 547. Tt Onsa 166. Gç 37. CatLan 7. Xarlem 1232. Monho 152.
UskLiB 48. Dv LEd 149. Arb Igand 92. UNLilia 6.
- AITA ETERNO. Padre Eterno. Cf. LexBi: "El intestino más grande [del cerdo], al que llamaban aiteterno,
mende.
como a la morcilla con él confeccionada". v. AITA ETERNAL.

 Tr. Al Norte sólo se encuentra en Etcheberri de Ziburu.
 Aita eternoari. Ber Trat 18r. Barkha hunen burgesa duk ene Aita eternoa. EZ Man I 30. Aita Eternoaren alde
eskoatati. VJ 7. Etorriko zela Jesus beraren izenean ta Ait eternoak igorri ta Espiritu Santu konsolari ezin obea.
Mb IArg I 355. Zugan aragiz yantziko zala / Ait'eternoaren Semea. Añ EL2 231. Aita-Eternoari eskerrak eman
ziozkan. Lard 440. Aita Eternoak eman zidan eskubidea, kartzelan sartzeko besteren gauza jabearen
borondatearen kontra artzen zuena. Urruz Zer 63. Ait'eternoak zeru-lurrak behialako big band hartan sortu
zituen antzera. MEIG V 111.
v. tbn. CatAnz 2. OA 36. SermAN 1r. Cb Eg II 80. Ub 130. Mg CO 97. Gco I 461. JJMg BasEsc 64. Astar II 275.
CatLlo 23. CatB 28. CatBus 45. Xe 203. Ud 90. Arrantz 156. Tx B I 203. Balad 220. Ait eterno: Ub 202. Arr GB
137.
- AITA ETXEKO. "Padre de familia, aita etxekoa" Lar y Añ.
- AITA FAMILIAKO, FAMILIAKO AITA. Padre de familia. v. aitafamilia.  Balaki aita familiako batek
ohoiña gauaz zer orenez jin ladin. Tt Onsa 57. Zeruetako erresuma konparatzen da familiako aita batekien. He
Mt 20, 1 (Samper familiako aita, TB, SalabBN, Echn aita familiako; Lç aitafamilia, Hual familiazko aita, Dv,
Ur, Ip, Ol, Arriand, IBk etxeko jaun, Or etxe-jaun, Ker etxagun). Egin behar zutela familako aita batek bezala
zeina erne bailagoke balaki zer mugaz edo zein gauez ethorri gogo duten ohoinek. Lg II 186. Familiako aita
onak egin zuen bezala / sofritu nahi ez badu bere landan iraka. Monho 48. Famillako aita [...] / trankil lotara
goatea / duk enganio tristea. Gy 283. Familiako aita prestu bat. Elzb PAd 52. [Ostatuan] daudezila gizon gazte
langileak, aita familiako zaharrak, oro baltsan. HU Zez 26s. Aita familiakoari doako etxean egoitea, bere lanetik
ez dadien aldara. JE Bur 171. Beharrik zen Oxalde aita familiako. Ox 199. Hala egon beharrak ziren hirur
mendez, aita-familiakoek erranak familian eginez. Zerb IxtS 44. Lotuak ziren, gizonki eta girxtinoki, beren aita
familiako eginbideeri. "Leur devoir de père de famille". Ardoy SFran 106.
- AITA FAMILIAZKO, FAMILIAZKO AITA. Padre de familia.  Aita familiazkoak emaiten badu auharia. Tt
Arima 74. Aita familiazko bati bezala / orok deizügü so eginen. Abraham 312. Zeurien reinua urdu baita
familiazko aita bati. Hual Mt 20, 1 (He familiako aita).
- AITA GOIKO, GOIKO AITA. Dios padre.  Aita Goikuak laztan gurenaz / besarkatuko gaituzan arte. Enb
144. Autortu eta bake onian / jarri zan goiko aitiaz. Ib. 83. Nuan Goiko Aitaren erruki-altzora. Laux BBa 66.
Aita Goikoa, zuk bai dakizu / parkatzen damutuari. BEnb NereA 259.
- AITA-HILTZAILE. "(Hb), parricide" Lh.  Bizi naizeño oiek yasango zetikat, ire oroia tinkatuz, aita-iltzalle
ori! Zait Sof 144.
- AITA-LEKUKO (lekh- BN-mix-baig, Sal ap. A; Dv). "Celui qui, dans un mariage ou autre acte public,
remplace le père absent" Dv. "Tutor, el que reemplaza al padre, en la familia o en un acto público" A. v.
aitaorde.  --Etzen beraz Jesü-Kristoren Aita Sein Josef? --Ez, xoilki zen haren Aita leküko. CatLan 8 ( v. tbn.
37).
- AITA MEZA ENTZUTEKO. "(G-to), padrino de boda" A.
- AITA-MUSU IZAN (aitta-mosu izan V-gip ap. Elexp Berg, s.v. mosu). Parecerse al padre.
- AITA NAGUSI (Lar, Añ  A, Izt 3v, Dv (G), H; aita-nausi G ap. A). a) "Abuelo" A (s.v. aitaita).
b) (Tras Erromako). Papa, Santo Padre.  Erromako Aita Nagusia, lurrean Kristoen Bikarioa. Cb CatV 28.
Erromako Aita nagusia, lurrean Kristoren ordekoa. CatBus 17.
c) Patriarca.  Aita-Nagusien Erregiña. "Regina Patriarcharum". ArgiDL 115.
d) Padre prior, superior.  Prantziskotarrak Frías-en (Burgos) zuten komentuan [Añibarro] Aita-Nagusi izana
zela ba-dakigu. Etxde 16 Seme 11. Biaramonean, aita-nagusiak bere aintzinera deitu eta erritan egin zion bere
jokabide itxusiagatik. Etxde JJ 18. Bogotako Jesuiten Aita Nagusiek Aita Ozerinjauregigaiti ona zer esan oan.
Akes Ipiñ 9.
- AITA PONTEKO (V, G; Lcc, Lar, Dv (G), H; aita pontako Añ; aita pondako V-ger; aita punteko V;
a(i)ttapunteko G-nav, AN-larr-araq; aitapuntako V-gip, G-nav; VocZeg 288). Ref.: A (aita besoetako, aita-
ponteko); Ond Bac (aita-puntako); Iz ArOñ (aittápuntako), UrrAnz (aittapuntakúa), Als (aitapuntaku); Echaide
Nav 217; Elexp Berg (aitta puntako); Gte Erd 59. Padrino de bautismo. "Compadre" Lcc. "Padrino del
baptizado" Lar. "Nere aittapuntako, Idurixoko Xanti" Elexp Berg. v. aitaponte, aitabitxi, apaidin.  Aita
pontekoak aurra besoetan artu. Cb Just 82. Aurrak ezin agindu zezakean au berez, eta orregatik aurraren lekuan
jartzen dira aita ta ama pontekoak. AA I 80 (cf. aitama pontekoak s.v. aitama). Artzen du aita edo ama
pontekoak (edo bestela Elizara ekarri duanak) aurra. Ib. 82. Emotia bateatuten danari aita besuetako edo
pontakuak. Astar I 135. Eztago aitari eta aita pontekoari beren eginkizunak adirazteko apaiz bat. Arr GB 23. Eta
aita-ponteko izatez landara, erregalatu zion aurrari urre-pillo galanta. Zab Gabon 80. Zer diraustazu
aitapontekoen gañean? Itz Azald 130. Aiton-amandre biak jetxi ziran Oñatiko eleiza nagusira aurtxoaren
aitabitxi (aita ponteko, aitabesuetako = padrino) bezela. Ag G 70. Osaba Juan Jose, nere aitapunteko biotzekoa.
Loram 191s. Nere aita-pontekoa ere bera zan. BasoM 21.
 (Lcc; aittapuntako V-gip ap. Iz ArOñ). "Padrino de boda" Lcc.
 "Protector, padrino. Gerrara be, aitta puntakuak zeuzkenak, joan barik gelditzen zittuan" Elexp Berg. "Bixkor
mende.
urten dau kartzelatik. Aitta puntako onak izango zittuan" Ib.  Ala neuzkan nere lan batzuek, noiz argitalduko
zai. Aita ponteko bat bear zuten nere lanok. NEtx LBB 7.
- AITA PONTENDEGIKO. "Padrino de pila, aita pontendegikoa" Mic 8r.
- AITAREN (V-gip, G-azp). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. a) (Interj.). "Aittiaren!, interj. de asombro" Etxba Eib.
"Aittiaren! Ori be badogu? Ezta egixa izango orraittio" Elexp Berg.  Aitiaren! Au da emakumiaren
lotsabakua! Kk Ab I 69. Aitxiaren! Zelako gauzek entzuten die gero! Ort Oroig 41. Aitaren!... Zein ederra
zegoen, ointxoak iturriko ur garbian beratuz. Or Mi 50. Attearen; an sartzerik otu be egittia bakandereari! Otx
88.
 Aitaren eta Semearen! Zer esaten du, Don Jose?Apaol 88. Iesus! Aitearen, Semearen... --esan eban
Riktrudisek--. Zer dakark, Lope, euk onaiño? Ag AL 128. Aitaren, Semearen!... Au ere entzun bear genduan! Ag
G 338. Eta, Aitearen, Semearen eta Espiritu Sant... Baña zer? Zer jazo ete yakon gero Petronilatxu gureari?
Bilbao IpuiB 259. Aitaren eta Semearen eta Espiritu Santuaren! Jesus milla bider! Deabrua dabil, iñolaz ere,
gure elizan. NEtx LBB 171.
v. tbn. A Ardi 33. JAIraz Bizia 98. Aitearen ta semearen: Zam Man 2.
b) (Sust.). Acto de santiguarse.  Kristiñauak egiten daben Aitearen edo kurutze ori bere ez neban egiñ maia
bedinkatutean. Ag AL 39. Amaika "Aitaren" eder artuaz kolkoan. Or Eus 250. Sori-egunez ere mâstian / oroitzen
ziran aldiko, / lênen alea "Aitaren"ekin / Zimurriok zun asiko. Ib. 383. Dir-dir-aldiro "Aitaren"-entzat / eskuiña
nai du jaberik... "Para santiguarse". Ib. 266. Pilpilka ikusten dut, oi ene anaia, / hil gabe egin duzun "Aitaren"
nasaia. Iratz 87. Atzetik deabrua balute baiño "Aitaren" ugariago egiñaz. Berron Kijote 102.
- AITAREN BATEAN. En un santiamén, rápidamente. "Aittiaren batian, con rapidez. Gaurko lapikuekin
aittiaren batian gertatzen da jatordua" Elexp Berg. "Gure mutikuak aittiaren batian eittu gaur deberiak" Ib. Cf.
Ag Kr 171: "Aitaren semearen esan orduko", Ag G 154: "Aitaren egiten dan baño ariñago".  Asi zaitez joten
edozein eresi-tresna ta aitearen baten ipiñikozu kale guztiya jentez beterik. Kk Ab II 124. Aitiaren baten ekarri
ebezan ondora ebakuntzarako tresnak. Ib. 47. Aitaren baten bizirik / danok errian agiri. SMitx Aranz 223.
Kapadozia, Jerusalen eta Damasko aitiaren baten artu ebazan. EgutAr 1956 (ap. DRA). Etxeko maillak aitearen
batean igon zituan. Erkiag Arran 59. Baiña saguaren arrapaladea libre ikusi zanean! Aitaren baten sartzen da
zuloan. EgutAr 5-11-1959 (ap. DRA).
- AITAREN EGIN (V-gip, G-azp-to, B; Izt 108v; aitearen e. V, G; Añ; aitien e. V-arr-gip; aitearena e. V-gip;
Añ). Ref.: A (aitea); AEF 1924, 48; Iz ArOñ (áitta); Etxba Eib; Elexp Berg. Santiguarse. "Signarse",
"santiguarse" Añ. "Aittiaren egiñ, hacer el signo de la cruz, santiguarse" Etxba Eib. "Aittiarena eiñ biar dala" Ib.
 Zer da santiguatzea edo Aitaren egitea? Añ CatAN 12. Joxe-Mari, "Aitaren" egiñik, asi zan maiko orazio edo
otoitzak esaten. Etxeg EE 1885b, 314. Zeñatutea eta Aitearen egitea. Itz Azald 9. Aitearen egi euen arritute,
Izekotxuk esan euenean nik eneuela ordurarte eskolan oinik imini. A BGuzur 123. Belauniko, Aitaren egiñaz,
negarrez ikusten dute. Ag G 327. Era bitan egiten dau kristiñauak gurutzea deritxon ezaugarri au: bata
"Gurutze santuaren" egiñaz eta "Aitearen" egiñaz bestea. KIkV 6. "Aitaren" egitea, eskuiko beatzez gurutze bat
egitea da. KIkG 4. Elizan sartzean Aittaren egiteko. Inza Azalp 125. Pernando, gaizki ari zera: egizu berriro
Aitaren. Muj PAm 50. Mutilletatik batak, Aitiaren eginda, azkatu eutsan muzturra zaragiari. Kk Ab II 40.
Estadu txarrik ekusi gabe / egin dezagun Aitaren. Auspoa 79-80-81, 114. "Aitaren" egin, eta / yo dezadan
murkil. Ldi BB 6. Aitasok xutiturik, "Aitaren" eginez, / Su ondotik diola: Haurrak, has otoitza. Iratz 131. Aitaren
egin ondoren, atera zen zuzen-zuzen. Etxde JJ 205. Aitearen egin dau Nikanor-ek, aspaldion orrelako gauza
santu-usaiñekoetatik urrun erabilli arren bere bizimodua. Erkiag BatB 162. Alegere pasau ziran andik, Aitaren
egin barik. Alzola Atalak 38. Aitaren egitera zijoan andrea. NEtx LBB 178.
v. tbn. Urruz Zer 57. ABar Goi 53. A EY I 83. Osk Kurl 55. Berron Kijote 73.
 Goizean Aitarenik ez al dek egin, motel? NEtx Nola 32.
- AITAREN EGIN ORDUKO (aittiaren eiñ orduko V-gip ap. Elexp Berg). En un santiamén, rápidamente. 
Aitaren egin orduko ezkutatu zitzatan. Ag G 97. Nik Aitearen egin orduko utsituten dot pitxarra. Zam Man 2.
Joaten omen dira betik gora, zzzzzsit! "Aitaren" egin orduko. A Ardi 39. Mutikoak igesari emon eutsen aitearen
egin orduko. Erkiag Arran 56.
- AITAREN SEME. a) "Gu aitaren semeak gara (V, msOch), no tenemos un céntimo" A. "Desamparado, [...]
aitaren seme gelditu (G)" A EY III 275.
b) Hijo parecido al padre.  Bigunegi azi zaituztet [...] edo etzerate aitaren semeak. Nik egun berean egin izan
det beti emendik Bitorirako joan-etorria, oñez, ta zuek berriz zalpurdia bear dezute Bergara edo Zumarragaraño
joateko. Ag G 18. --Ni samintzen nauena da bere elizarako gogo txarra. --Aitaren semea. ABar Goi 33.
c) "Aitaren seme, de père en fils" Dv. v. AITARIK SEME.
- AITARIK SEME. De padres a hijos. v. AITATIK SEMERA.  Ezin leitiala ezerbere atera liburu santuetatik,
ez aitarik seme igaroten dan irakatsitik. Ur BulaAl 25 (BulaV 16 aitarik seme; BulaG 529 aitatik seme). Eztakie
nortzuk garean [...], ez euren berbetea ta ekanduak aittarik-seme beti maitte izan bear doguzanik. Echta Jos 347.
- AITARREN ALABA. "(V-arr), padre e hija" A.
- AITARREN SEME (V, G-bet ap. A). Padres e hijos. "Tanto padres como hijos" A.  Gipuzkoatar sendagaill
edo balore aundikoak, beren buruz, aitarren seme alkargana baturik irten oi ziraden ezpata luzeak artuta. Izt D
mende.
90 (interpretado erróneamente en la ed. de 1968, 200 como Aitorren seme). Probinziako jendea aitarren seme
osotoro irten zedilla [...] etsaiari goien beean erasotzera. Izt C 374. Emanik zeukan ordena Gipuzkoako Erri
guztietara, aitarren seme armatzeko. Ib. 389. Eta mirurik iñoz betorren / arrapetako ustean, / aitarren-seme
jagiko giñan / ill edo goitu artean. AB AmaE 32. Iarkiko iakoz aurrez-aurre euskaldun guztiak, aitarren seme,
morroi ta nagusi, ama ta alaba. Ag AL 49. Aitarren-seme altza bear gara danok. Ib. 125.
- AITA SANTU (V, G, AN, L-sar, S, R-uzt; Lcc, Lar, Añ; a. saindu L, BN; SP, Ht VocGr, Urt III 422, Arch
VocGr, Dv, H; a. saintu S, R-urz; a. seindu L-sar, BN-ciz-bard-arb; a. sandu AN-arce-erro-olza, Ae, Sal; ZMoso
70; a. sendu L-côte-arcang, BN-ciz-ad). Ref.: A; Lh; EI 331; Etxba Eib; Elexp Berg (Aitta Santu).
a) Papa, Santo Padre. "(Sumo) Pastor" Lar. v. AITA DEUN, ERROMAKO AITA, doipuru.
 Tr. De uso general. Según el editor, hay aita sandu en la Doctrina de Lizarraga de Elcano. Para la distribución
de variantes, v. 1 santu.
 Aita sanktu Nikolao laugarrenaren emona eta otorgadua, eta aita santu Sist laugarrenaren aprobadua. TAV
3.2.2. Aita saindu, kardenale, aphez eta prelatuiak. E 59. Guk ditugu abhorritzen Aitasaindu erraiten denaren
arauezko sinagogák. Lç Ins G 6r. Aita sandu Gregorio zazpigarrenak. Ber Trat 59r. Baldin xoill handia bada
nihork egin hobena, / Aita Sainduak duela barkhatzeko zuzena. EZ Man I 21. Inozenzio izen hunetako
hirurgarren Aita sainduak. Ax 533 (V 343). --Nor da Aita Santua? --Eromako Pontifizea. Cap 56. San Sixto Aita
Saindua. SP Imit II 9, 2. Aita Sainduen thiarak. Gç 193. Elizako Bürü ageri zaikün Aita saintiaren pian. Bp I 37.
Hala dio Gregorio Aita Saindu sainduak. ES 396. Apartatua izatea Sixto aita saindua hagitz samurki maite
zuena ganik. Ch II 9, 2. Aita Santu Erromakoa. OA 43 (tbn. en Zuzaeta 92). Aita Santu san Pio bostgarrenak.
Urqz 20. Orretarako Aita Santuaren eskua duenak. Cb Eg III 255. Aita Saintiaganik Büla ükhen artio. Mercy 10.
Benedika zazu gure Aita saindua. Brtc 25. Zismatikoak dira Erromako Aita Santua Eleizaren burua dala ukatzen
duenak. Ub 143.
 (s. XIX). Aita Saindua bera / bere kadiratik / mintzo denean ere. Monho 28. Erromako Apaiz nagusi edo Aita
Santua. AA I 549. Aita Santu Alexandro zazpigarrenak. Astar II 242. Amalaugarren Klemente Aita Santu zanak.
Añ EL2 117. Othoitz eginez Aita Sainduaren xedetara. JesBih 467. Anaikidara goratu zeban Aita Santu Sixto V-
garrenak. Izt C 147. Eta benturaz jarririk aita saintiren kaideran. Etch 606. Aita Santu Erromako Pio
Bostgarrena. Ur MarIl 50. Lehen hogoita hamabi Aita Sainduak hil ziren egiaren alde. Hb Egia 91. Eta gero
bera ere Aita Santu izan zan. Bv AsL 71s. Aita Santua Jaungoikuaren / urrengo agintariya. Xe 362. Pelajio Aita
Saintia ere eritarzün harek eraman zian. Ip Hil 180. Aita Saindu izendatuz geroz. HU Aurp 133. Barateru onen
asmua / da azpiratu Aita Santua. Azc PB 214.
 (s. XX). Aita Saindua ez ditake tronpa. CatJauf 65. Eta eliz artako buru Artzobispoa zegoan, Aita Santuaren
urrengo gizona. Ag G 114. Aita Santua Erroman dago, / oso gizon seriyua, / abisatzen du gañian dala /
guziyentzat eriyua. Tx B I 205. Aita Santu zan Leon Amairugarrena, / Onetako baimena bialdu ebana. Enb 80.
Hortakotz deitua zen Aita sainduaren Aholkularia. Zub 46. Ta emango dio Pedrori, ta gero aren ondoko Aita
Sanduai Elizaren gañeko nausitusuna. Ir YKBiz 239. "Rerum Novarum" deritxon idazkian XIII Leon Aita
Santuak dakartzan argibideak. Eguzk GizAuz 92. Celestinus Aitasainduak Palladius misionesta Hiberniarat
igorri. Mde Pr 225. Aita Santuaren agindutara iraun zuten apaizak etzioten konstituziño zibillari aitormenik
egin. Etxde JJ 20. Zuek, Aita Santua ta mundua, "jazzakin" da koka-kolakin nastau dozuez. SM Zirik 93. Aita
Santuak esango baleust be ez neuke siñistuko. Bilbao IpuiB 73. Aita Santua zuzen dijoa / batasun eta pakera.
Basarri 1. Bainan ez nuen esperantza izpirik hala izanen nintzala egun batez, gaur Aita Saindu izaiteko baino
gehiago. Xa Odol 34. Ba omen ziren behinola bi Aita Santu, baten ordez, bata Erroman eta bestea Avignonen.
MIH 80.
 "Norbait patxada handiz eta ezer egin gabe ikusten denean, honela egitenzaio errieta: mobidu ari ortik, aitta
santuan moduan egon barik" Elexp Berg.
 Sumo sacerdote.  Atzenean Anas eta Kaifas ziran Juduen Aita Santuak urteka. AA III 519. Aaron bera
Apaiz-nagusi edo Aita santu zutela. Lard 84.
b) (Pl.). Santos padres, patriarcas.  Lenagoko aita santuai / Mesias prometitua, / Esaias profeteak / askotan
deseatua. TAV 3.1.21, 120. Jatsi zala Infernuetara da atera zituzala arima Aita Santuenak, begira egozanak
bere etorrera santuari. Arz 20 (v. tbn. aita santu en CatCeg 33, aita sandu en CatAe 12 y CatSal 13, aita saintu
en CatR 13). Linboko Aita Sanktuak esan zituezan kanta-soñu gozoak Jesu Kristori, eldu-zalako eurak
zorionduteko denporea. Añ EL1 108 (EL2 116 Guraso santuak). Heli Lege zarreko Aita Santu [...] zan gizon on
bat. AA II 78.
c) (Pl.). Santos (de los primeros tiempos de la Iglesia).  So egin ezazü aita saintien exenplü bizier. "Sanctorum
Patrum". Mst I 18, 1 (SP, Ch sainduak, Ol asaba deunak). Ala beitie aita saintiek desrtian bizitze herisa eta
praubia kharreiatü! Ib. 18, 2.
d) Padre de la Iglesia.  Mariak ordurako Jaunari itzemanik zeukan, Elizaren Aitta Santuak diotenaz, beti
osorik garbi bizitzeko. Inza Azalp 56. Athanase, Aita Saindu zen geroxago. Zerb IxtS 100. San Markos, Aita
Santu ta Aitorle. Or MB 1146.
- AITA-SEME (gral.; Aq 248). Ref.: A; Lh; Gte Erd 54; Elexp Berg. a) (Pl.). Padre e hijo.  Labrit eta Errege /
aita seme dirade (Pamplona, 1494). TAV 3.1.13. Bi soldadoak dira, bi aita seme. Tt Onsa 1. Bi Tobias aita
mende.
semen aitzinian. Tt Arima 82. Tobias Aita semeak, izen bateko Santu biak orobat. Cb Eg III 378. Eta mehenak
saltsaturik / aita semei zerbitzatzen. 'Aux (Tisso) père et fils'. Monho 36. Aita seme batzuk juan dira sabaira,
aita katu andijaz ta semia bere bai zerbaitakuan. Mg PAb 61. Aita semiak edanda dagoz / ama alabak jokuan.
Ib. 61. Berak galdu eban Abel ta Cain, anae bijen arteko bakia [...]. Baita David ta Absalon aita semeena bere.
fB Ic II 213. O Aita-Semeak, / Espiritu onaz / Yainko bat irurak! Añ EL2 185. Asto bat zioan behiñ / eihara
bateko aita-semeekiñ: / aita zen zaharra, / semea aldiz haurra. Gy 198. Aita semeak ikustearekin artuko zuten
poza eta atsegiña. Lard 61. Aita-Semen amodio hori Izpiritu-Saindua da. Hb Egia VI. Seme bat zuan Jaun
Parentek eta artu zuten Franziskoren Ordenako jantzi santua Aita-semiak. Bv AsL 85. Beha zazu oraino aita
seme bi eskualdun aberats horier. Elsb Fram 134. Ixill-ixillik egozan aita-semeak Amandoren iarduna entzuten.
Ag AL 137.
 (s. XX). Leaburuko Olazarreta aita-semeai Fr. Gabriel Batizek. A Ardi 133. Aitta-Semeak berengandik
Espiritu Santua ateratzean. Inza Azalp 39. Aita-seme saskigileak. Or Mi 3. Ikusten ditugu biak etxean sartzen,
aita seme batzuen arteko trebearekin elgarrentzat. JE Ber 27. Gertatzen oi-da maiz-samar, aita-semeen artean,
semeak aitari erreal bikoa eskatu, bai, ta aitak ezezkoa ematea. Ldi IL 59. Aita-semeak ondotxo ezagutzen
dizkiat eta nekez sortu leiokekan ori baño aukera oberik. Etxde AlosT 69. Memento bat kanpotik beha egonik,
sartu ziren, gure aita-semeak. JEtchep 29. Aitona ta aita-semeak aurretik. Ugalde Iltz 41. Aita semek hau
ontsasko enganatua zuten, beren etxean sartzeko. Larz Senper 44. Aita-semeak, biak ekarren idiskoa lotuta.
Erkiag BatB 51. Aterpetxoa jaso zuten aita-semeak. NEtx LBB 96. Aita semak eta astoarena gertatzen zitzaigun
guri ere. MIH 140.
v. tbn. JJMg BasEsc 269. AstLas 69. Aran SIgn 92. HerVal 209. Zab Gabon 50. Ud 66. Zby RIEV 1908, 205.
AzpPr 80. Tx B II 83. TAg Uzt 147.
 (Forma sing.).  Gloria eta laudorio Aita Semearentzat, / balaber biz (Spiritu amulsua) zuretzat. EZ Man I
40. Aita semean arnasak emen akabatuko dira. Ill Pill 27. Aitta semegandik datorrelako Espiritu Santua. Inza
Azalp 79.
 "Padre e [...] hijos" Elexp Berg.  Uda-partian aita-semiak / aritzen giñan labrantzan. Xe 270. Sartzen dire
sukaldera eta pegarreko uretik edaten dute lau aita-semeek. HU Zez 71s. Itsasun, Ottarre bi anaia eta Zikirekin
goizean, eta arratsaldean Ottarre hirur aita-semeekin. Zerb Azk 114. Aita-semeak elkarturik egotea nahi du
baserritarrak. MIH 150.
b) Gurtzipizio-gañeko / Aita-Seme Gurutzeko!: / gure zai zaude, promesadunak / noiz Zugana iritxiko... SMitx
Aranz 129 (= 'hijo del padre'?).
- AITA-SEME GORRI. "Mariquita (insecto). Aita-seme gorri, bihar ekhi ala euri (S; Darric)" DRA.
- AITATIK AITARA. De generación en generación.  Ikusi Eskalduna bizi bethi bera; / ezin ganbiatu zen
aitatik aitara. Hb Esk 43.
- AITATIK SEMERA. De padre(s) a hijo(s). v. AITARIK SEME.  [Sineste] hok odolean bezala, aitatik
semera, baiterakarzagu. JE Bur 174. Hok aitatik semera, umez ume, aldaskatu ziren Lapurdiko bazter
hoberenetarat. JE Ber 33. Ez zituzten geiago aitatik semera lurreko erririk argituenaren arazoak zuzendu, bai
ordea erriak berak askatasunean aukeratu zituelako. Mde Pr 34.
- AITA USTEKO (G ap. A; Lar, Añ). "Padre putativo" Lar, Añ y A.  Maria Santisima onen Ama da Erregiña
ta Josef onen Esposo ta aren Aita Ustekoa. Cb JMJ 74. Jaungoikoaren Amaren Esposoa ta aren Aita ustekoa.
Echve OngiB 155s. Zeruetako Errege Aurtxoa zapi txar batzuetan bilduta, Ama gaxtea eta aita-usteko gizon eldu
bat beste lagun gabe. Lard 368. Bere Aita ustekoaren azken-orduan oni lagundu zionean. Arr Bearg 45.
- AITA XURI. Padre blanco, de los misioneros de África.  Bi osaba banituen apez, aita baino hogoi urtez
zaharragoak. Bat, Afrikan, aitaxuri. Iratz in Alzola Atalak 119.
- AITA ZAHAR (H). (Pl.). Antepasados; patriarcas.  Aita zaharren Linboan sartzen ziren iustuak. EZ Man I
128. Aita zaharren arimak hala ziren hegatu / Zarrategia Iesusek zuenean bortxatu. Ib. 129. Plazer hura gure
aita / zaharrei egiteko, / eta agindu oroen / hitzaren konplitzeko. EZ Eliç 202. Aita zaharrek egin lanak
baitazkite [mendi hoik]. Ox 29.
- AITA-ZATI. Patrimonio.  Ori [da], Ama Birjiñaren ait-zati edo bere-puxka. Iñarra EE 1892b, 559.
- AITA ZELESTIAL. Padre Celestial.  Othoitz egiten drauagu bada Aita zelestialá. Lç Ins A 2r (v. tbn. A 1v,
A 4r, A 7r). Planta ene Aita zelestialak plantatu ez dion oro, arrankatruk izanen da izorrotik. Hual Mt 15, 13
(Dv Aita zeruko).
- AITA ZERUKO. v. ZERUKO AITA.
- AITA ZERUTAR. Padre celestial.  Burua beratu zuan bere Aitta zerutarrari eskerrak emanez. Inza Azalp
120.
- AITAZKO (Urt Gram 51). Cf. aitazko. a) Paternal. "Gaztigu aitazkoa (Darric)" DRA.  Halaber dugu guk ere
gaztigu aitazkoa. EZ Man I 127. Zuk zure aitazko bulharretan egundainotik arbola eder hura iduki eta begiratu
duzu ene baratzeko. SP Phil 535 (He 543 aitakarakoaz). Jainkoaren Aitazko Probidenzia edo gobernua ikusi
bear dezu. Cb Eg III 349. Zure Probidenzia dibino eta aitazkuaren arabera. CatLan 161. Jainkoaren aitazko
ontasuna. Jaur 410. Jainkoaren aitazko amodioa da, nasaiki bere haurreri agertzen dena. Lap 76 (V 38). Jesus
Umiaganako euki zenduban amodiyo aitazkoa gaitik. Oración trilingüe de Leon XIII a S. José (ap. DRA).
mende.
b) Referido al padre. "Aitazko solhasa, discours qu'on tient du père" SP.

- AITEN AITA. a) (Pl.). Antepasados.  Hire aitek ezpaitute ikhusi, ez hire aiten aitek, Lurarren gañean izatu
diren egunaz geroztik. Urt Ex 10, 6 (Urt aitonak). Maite dut nik sorlekua / aiten aitek hautatua. Elzb Po 195
(tbn. en Barb Sup 106 y Erkiag Arran 9). Txamarrak aiten aitak lenengo jantziak. AB AmaE 234. Aiten aitek
erakatsia baiteie mintzai hori. HU Zez 122. Aiten aitek lurrarekin eta etsaiekin jasan guduek gogortua. Ardoy
SFran 288. Aiten aiten aritik / zuzen atorrena, / ez duk ik lotsatuko / balankari zena. Or Eus 34.
b) Papa. "Antipapa, Aita santuaren kidea, aiten aita kidea" Lar.
- AITEN AITONA. (Pl.). Antepasados.  Or ere gogor egingo dezu / aiten aitonak bezela. EusJok II 139. Gure
izeben amen amonen / osaben aiten aitonak, / emen fueruak defenditutzen / ibillitako gizonak. Tx B I 130. Onek
elkartzen gaitu aiten aitonekin. Or Eus 103.
- ARIMAKO AITA. Director espiritual.  Ni bekataria konfesatzen naitzaio Jangoiko guzia dezakanari [...], ta
Zuri, nere Arimako Aita. Añ CatAN 68s (v. tbn. arimako aita en CatBus 40 y Legaz 57). Juan zan konfesetara
Misionista bategana ta esan eutsan oni: Ai neure arimako Aita! Mg CO 151. Emon zeure gorputz gaistoari
nekeren bat; baia onetan eta onelangoetan ez iños urten arimako aitak dirautsunerik. Añ EL2 89. Jarraiturik
arimako aita eta zuzentzalle jakitunaren eretxi eta esanai. Itz Azald 192.
- ATTA (S). (Forma con palat. expr.; no incluimos aquí los casos en los que ésta parece ser meramente fonética).
"Papa (puér.)" Lrq.  Berak azkenekotzat atta agudiari / begiak ziokitzan hilltzean han hetsi. Gy 27. Atta, diote
semeek, txit trankill bazaudezke. Ib. 44.
- BETIKO AITA. v. AITA BETIKO.
- ELIZAKO AITA. a) "Padres de la Iglesia, Eleizako aitak, gurasoak" Lar. v. ELIZAKO GURASO.  Borthitz
asko dire debotak nekhatu gabe obra bere egiteko, diote Elizako Aitek. Gç 29. Irakur badetzagu istorio zahar eta
berri guztiak, eta oraino Elizako aitak eta doktorak. ES 400. Elizako aita guziek handizki altxatu dute Daviten
emetasuna. Lg I 290. Era onetan hitz egiten due Elizako Aitak eta Maisuak diran beste santu askok. Gco II 67.
Elizako aitak hartaz mintzo dire. Dh 260. Egin dezake, dio Elizako Aita batek, mundu bat kreatu duen hau beino
ederragoa. MarIl 125. Sinheste bereko ziren Elizako Aita guziak. Hb Egia 108. Elizako Aiten arabera. Arb Igand
143. Ezta irakurten ez Ebanjelio saintian ez Elizako Aiten librietan. Ip Hil 191.
v. tbn. Jaur 162. Laph 46. Lap 318 (V 144).
b) AITA ELIZAKO. Prohombre de la Iglesia.  Hirur jaun izan tüzü aita elizako, / bat aphezküpü eta biga
arxebixko. Etch 568.
- ERROMAKO AITA (V-arr-gip, BN-lab-mix, S ap. EI 331). Papa, Santo Padre.  Erromako Aita burutzat ez
daukenak. KIkV 38. Erromako Aita utseziña da. KIkG 23.
- ESPIRITUKO AITA. v. AITA ESPIRITUKO.
- FAMILIAKO AITA. v. AITA FAMILIAKO.
- GOIKO AITA. v. AITA GOIKO.
- ZERUETAKO AITA, AITA ZERUETAKO. Padre Celestial.  Zuen Aita zeruetakoak-ere zuei barkha
dietzazuen zuen falták. Lç Mc 11, 25. Iainko Aita zeruetakoa. EZ Eliç 393. Zeruetako Aita, zeiña baitzare
Jainkoa. Gç 125. Gloria duzula bethi, / Aita zeruetakoa. Ib. 145. Zeruetako Aita maitea. Añ EL1 121. Zeruetako
aita, jainko zarena, urrikal zakizkigu. Dh 78. Nik ere nere Aita Zeruetakoaren aurrean ukatuko det. Lard 394.
Zeruetako Aitari arren egiten. Ag Kr 15.
- ZERUKO AITA, AITA ZERUKO. Padre Celestial. "Zeruko aita, père céleste" SP.  Barkhaturen drauzue
zuei-ere zuen Aita zerukoak. Lç Mt 6, 14. Errezibi ezazu bada, Aita zerukoa, oferenda haur. Mat 219. Zatxezko
bethi ere Zeruko aitaren eskuari. SP Phil 244 (Imit III 5, 1 aita zeruko). Eta barkha diezadazu, / Zeruko Aita
emea. Gç 58. Zelüko Aita, Jesü Krist ene Jaunaren aita. Mst III 5, 1. Zeruko Aita maitea. Cb Eg III 292. Bihur
gaiten Zeruko aita amultsua ganat. Lg II 112 (167 aita zeruko). Zure Aita zerukoaren intresa gatik. Mih 115.
Oihuz Aita zerukoari. Monho 134 (152 zeruko aita). Izan zaiteze onak, zeuroen Aita zerukoa dan legez. Añ
LoraS 177. Zuén Aita zerúkoak. LE Ong 77r. Zuen Aita zerukoa da zuetan itzegiten duana. AA III 441.
Miserikordija baga juzgaduko zaituze Zeruko Aitak bere. Astar II 185 (32 aita zeruko). Berriturik zoriyon / gau
arretakoa, / Zeruko Aitak berak / emanikakoa. Echag 96. Hortik izanen gare Zeruko Aitaren haurrak. Jaur 105
(353 aita zeruko). Zeure Aita zerukua. Ur MarIl 15. Yesus bera deithua izan da Zeruko Aitaz. Hb Egia 107 (83
aita zeruko). Ene Aita zerukoak. Dv Mt 15, 13 (TB, SalabBN, Samper, Leon Aita zerukoak, Ip Aita zelukuak, Ker
zeruko nire aitak; Hual Aita zelestialak). Zuen Aita zerukoak mantentzen ditu. Arr GB 50 (80 zeruko aita). Gure
Zeruko Aitaren onran. Bv AsL 54 (166 aita zeruko). Zelüko Aitaren hontarzünaz. Ip Hil 259. Gure Aita
zelükoaren manüz. Ib. 127. Zeruko Aita ori deiezka daukazula jakitean. Ag G 341. Zeruko Aita othoitzazue. Ox
69. Zeruko Aita on utsa, / Zeuretzat nire biotza. Enb 109. Yesusek berak bakarrik ikusi du Zeruko Aita. Ir YKBiz
219 (127 aita zeruko). Aita Zerukoaren baimenik gabe. Vill Jaink 44. Zuk bezala dugun maita / gure Aita
zerukoa. Ardoy SFran 354.
v. tbn. He Gudu 108 (106 aita zeruko). Dh 225. fB Ic III 266 (262 aita zeruko). Laph 221. Xe 326. Ud 134.
EusJok II 64. ArgiDL 113. Inza Azalp 134. Tx B I 49. SMitx Aranz 113. Mattin 131. Xa EzinB 122. Aita zeruko:
Harb 313. Brtc 241. VMg 11. Jnn SBi 43. CatJauf 94. Aite Zeruko: ETZ 104 (Ororbia, 1769). Aita zeluko: Tt
Arima 102. CatS 62.
mende.
 Etim. En contra de las apariencias, cabría que atta, forma única en varias zonas, sea anterior a aita: cf. la
opinión de Holmer sobre matte 'querido, amado', más próximo al prototipo que maite: cf. irl. mait. En este
supuesto podría estar relacionado con aquit. Atta- (dat. Attaconi, gen. Attaconis): v. Gorrochategui Aquit 147s.
En la Edad Media, Aita (Eita, Ecta, Egga...) es una especie de praenomen, usado delante de un nombre propio:
"El tal nombre de varón fue muy usado en la alta Edad Media, desde Portugal hasta el sur de Navarra" (M. Pidal,
Toponimia prerrománica hispana, Madrid 1952, 223ss. [= RFE 35, 1951, 1-7]): Aita Garcia de Agirri, Aita
Lioarriz, Aita Bellez, f. 260, 980; Aita Enecco f. 207, 1026. Hay pocas dudas acerca de la primera forma, aita, de
donde Eita, Egga, etc. como lacte (lait-, leit-, etc.) en zona románica: v. "Echeaenne" Eusk I 1956, 19-22.
Como se sabe at(t)a es frecuente como designación del 'padre': cf. incluso irl. aite 'ayo, tutor, persona que cría a
un niño', de *attyo- (dudoso: v. Vendryes s.v.), que no se extendió al britónico.
En territorio románico se atestigua un derivado antiguo, aitan, eitan, que se usó en Navarra y Aragón 'ayo', etc.
ectanes; Valbanera DL 92, a, 1238. Según M. Pidal, ib. p. 230, comparable al vasc. mod. aitain, 'padrino, ayo,
tutor'.
ahita (BN-bard ap. A  Dv (BN-bard)).  "Ahita ou ahizun, sillon moins long que les autres dans un endroit où
le champ se rétrécit" Dv  A, donde se lee: "Surco más largo que los otros en un sitio en que el campo se
estrecha".
haita (L ap. A; Dv, H). 1. Golpe, vez. "Action courte faite sans interruption. Bi haitaz egin dute lan hori, ils
ont fait ce travail en deux reprises" Dv. "Haita bat eman behar diogu lanari, nous devons donner un bon coup de
main à l'ouvrage" H. Sg. Azkue: "momento de tiempo, poca cantidad, menudencia de algo". v. haitada, aitaldi.
 Bi haitaz altxatzen du / zama bizkarrera; / mila debruka gero / derama etxera. Zby RIEV 1908, 767.
 (Como segundo miembro de comp.). "Bidean uri haita bat izan dugu, nous avons eu une averse en chemin.
Maiz heldu zaizko sukhar haitak, il lui vient souvent des accès de fièvre" Dv.
2. (Dv), haitia (S ap. Lh). "Etsaia lehenbiziko haitan ihes igorri dute, ils ont mis l'ennemi en fuite à la première
attaque" Dv. "(Eskual 1453), bataille, combat. Partheseko haitian kolpatürik" Lh.
3. "Haita bat eman diot, je lui ai donné une bonne semonce, une bonne alerte" H.
haita. v. hauta.
aitahaide, aitaide (Lar).  "(Parientes por) agnación, agnados, aitaidak" Lar.
aitahaidera, aitaidera (Lar), aitaideera (Lar).  "Agnación, parentesco por parte del padre" Lar. "Agnación
rigurosa, [...] aitaideera arraza" Ib.
aita-aita. v. aitaita.
aita-aldeko. v. aitaldeko.
aita-arka. "Patriarca" Dgs-Lar 10.
aitaatxi. v. aitatxi.
aita-aurren. v. aitaurren.
aitabigoi (Lar DVC 152, H).  Bisabuelo.
aitabisaba (Lar, H). 1. Bisabuelo.  Klararen aita-bisaba zeritzan Paulo. Bv AsL 89. Gure gurasoak dira 2;
aitonak 4, aitabisabak 8. EgutTo 10-8-1918 (ap. DRA). Bertan nire aitabisaba (bisabuelo) masta nagusiari
lotuta Rotako Ama-Birjiñari kandel-larria agindu unean. Etxde Itxas 24.
2. "(Hb), ancêtre" Lh.
aitabitxi (V, AN, L; SP, Ht VocGr 397, Lar, Añ, H), aitabutxa (AN-egüés-ilzarb), aitabutxi (H), aitagutxi (AN-
ulz-erro, Ae; H; atta- AN-gip; aite- AN-ulz), aitaitxi (Arch VocGr, H), aitapitxi (G-goi), aitautxi (AN-gip-5vill-
ulz, Ae; aitta- AN-larr; aite- AN-ulz-erro), aitautsi (AN-gip), aitagutxa (Ae), aitebutxe (AN-olza), aitegutxe
(AN-araq), aitutxi (AN-ulz), atautxi (AN-5vill-larr-ulz; atta- AN-larr; atte- AN-larr-araq). Ref.: Bon-Ond 139;
VocPir 189; A (aita besoetako, aitautxi); A Apend (aitagutxi, aitapitxi); Asp Leiz (atautxi); Iz Ulz (aitutxi);

mende.
Echaide Nav 216; CEEN 1970, 359; Gte Erd 59.

1. Padrino de bautismo. "Parrain" SP y Lecl. "Padrino del baptizado" Lar. v. aitatxi, apaidin, AITA
BESOETAKO, AITA PONTEKO. Cf. TAV 2.2.17 (L. García de Salazar, 1475): "Llegósele Ordoño, el sobrino,
e [...] díxole: Ayta ujchia, que dize en vazcuençe: Padre, hermosas vichias e cosas" (este ej. admite también una
interpretación por la que bitxi no es palabra independiente, sino el segundo miembro de aitabitxi; así el 'tío' se
expresaba por medio de un comp. de aita; v. IC III 261, refiriendo el mismo episodio: Aita bitxia, ze bitxiak dira
onek?).  Kusiñari, koñatari, suiari, illobari, aitabitxiri eta zure ahaide guziei. "Parrain". Volt 204. Zer egin
behar zaiote Katixima eztakitenei heldu direnean kofesatzera edo ezkonzera, aitabutxi edo amabutxi izatera?
CatLav 18s (V 17). Aitabitxik besainka aurthikiko zuen ahur bat sos. Elsb Fram VI. Haurra, hi giristino izana
beharra haiz; ni neroni izanen nauk hire aitautxi. Prop 1892, 73. Har ditake nor nahi aitabitxi edo amabitxitzat?
CatJauf 107. Aiton-amandre biak jetsi ziran Oñatiko eleiza nagusira aurtxoaren aitabitxi (aita ponteko,
aitabesuetako = padrino) bezela. Ag G 70. Eraman induen, jaio ta bateratsu, jaiegun batean elizpera, lenengo
agertzen ziran gizaseme ta emakumea ire aita- ta ama-bitxi izateko. A Ardi 19. Aitabitxik ez dirurik, / haurrak ez
dikek bururik. Ox 41. Aitagutxik lenbizikoz komulgatzerakoan soinekotxo bat egiten die besoetakoai (AN-larr).
A EY I 188. Ezkondu-arte emoten dautso urtero besoetakoari aitabitxik zapata barriak, amabitxik mokotza (V).
Ib. 189. Aitabitxi ta biok. Erkiag Arran 19.
 Fedez eta leialdadez bethe aita-bitxia, / entzuteaz zuk egizu ene othoitz larria. EZ Man II 31 (dirigiéndose al
santo de su nombre).
 Padrino en gral. "Padrino [...] (aún de matrimonio)" A Apend.  Aitabitxi bat egon oi dala gizonezkoentzat,
eta amabitxi bat andrazkoentzat; oneek, aita eta ama pontekoetatik desbardinak izan bear dabeenak, artuten
dituezala eginbearrak eurak eta senitasuna. Itz Azald 132 (hablando de los padrinos de la Confirmación).
Maiean bost ginan soil-soilik: meza-emalea, aitabitxi, bi apaiz gazte [...] eta nerau. A Ardi 78 (se refiere al
padrino en una primera misa). Aitabitxik: / Pozaren pozez, gañez egiñik, / dakust gaur zure biotza. Enb 99 (en
una boda). Osaba Martinek ezkondu zitun eta Liberen ama Josebe eta Agerre izan ziran amabitxi ta aitabitxi.
TAg Uzt 314.
 (Fig.).  Ene adiskide maite ta bereterkide gartsu J.J. Arin ta J.M. Zuazti-ri. Gertiruditxo (novela) onen
aitabitxi izatea, gizalegez, zueri dagokizute. A Ardi V. Anaidiko bazkideak asko ziran, aitabitxi ona zuten eta
apez gaxoai geienez burua makur-arazi zien. Eguzk RIEV 1927, 432. Nondik dator liburu horiek argitaratzeko
atzerapena? Dirurik ezetik, aitabitxi bat ez agertzetik... Akes Karmel 1977-2, 62.
2. (AN-gulina), aitaitxi (AN-arce), aitautxi (AN-5vill, L-sar, Ae), aitautxu (AN-olza), aiteutxi (AN-erro),
aititxi (L-côte), aitutxi (AN-ulz-erro), atautxi (VocNav (AN-5vill)). Ref.: EI 351; Iz Ulz (aitutxi). Abuelo. "Torri
de aitútxi, ha v[enido] el abuelo" Iz Ulz.
- AITABITXI-AMABITXI. (Pl.). Padrino y madrina.  Zoin dire aitabitxi amabitxien eginbideak? CatJauf 107.
Sabelkoien azken haurraren bathaioa da [...]. Gero aitabitxi-amabitxiak irri-egingarri. Ox 40.
 Etim. Se suele aceptar que aitabitxi es sencillamente aita + bitxi (Bähr...). Con todo, se puede pensar que no
es, en contra de las apariencias, más que el resultado de aita + guti (palatalizado gutti, gutxi), ant. y arc. 'chico,
pequeño'.
aitabitxikida (Lar, Hb  Lh).  Padrinazgo.
aitabortze (Sal (+ -rz-)). Ref.: VocPir 189; A (aitaborze); EI 352; Echaide Nav 217. 1. Padrino.  Kemen
usatze da, ardietra afizione duen mutikoari, ematen dako aitaborzeak (el padrino) axuri artxo bat. ZMoso 84.
2. (-rz- Sal). Ref.: A y VocNav (aitaborze). Abuelo.
 Etim. Se trata, seguramente, de aita + bertze 'otro', pero también 'segundo', 'secundario'.
aitabrahiraso (Urt  H).  Tatarabuelo. "Abavus, aitasoren aitasoa, aitabrahirasoa" Urt I 17. "Trisaïeul" H (y
no 'bisaïeul' como le atribuyen Lh y DRA). v. Bähr Eusk 1935, 19n.
aitabutxi. v. aitabitxi.
haitada (L, BN ap. Lh). 1. Turno, vez, sesión. "Tour, tour de rôle. Lehenbiziko haitadan behar dugu joan (BN-
lab; Lf), nous devons partir avec la première voiturée" Lh. Tiene un valor próximo a 'intento, ensayo', como
vasc. saio, que puede tomarse en buena o mala parte (cf. infra (2)). v. haita.  Piarresek eman zuen haitada bat
borthitza muxikoetan; denak gelditu ziren dantzatik hari behatzeko. Elzb PAd 55. Intzegaray, partidaren lehen
haitadan, behin baino gehiagotan miretsi dugu eta bereziki ez dakigu nola lauda haren sake fierra. Herr 19-12-
1957 (ap. DRA). Bazkal ondoan gaur izan dira pertsu haitada beroak. Xa Odol 161. Emazten eta gazten museko
xapelgoko lehen haitada. Herr 24-2-1977, 6. Xapelgoaren azken aitada. Herr 5-5-1977, 3.
2. Pelea. "Dispute" Lh.  Bezperako haitadaz oraino naski orhoitzen zelarik. Elzb PAd 59. Orduan ere egin
dutela batzuek eta bertzeek, ala kasailan ala kolpeka, haitada bat ona. Eskual 1-8-1902 (ap. A, que extrae de
mende.
este ej. el significado de "trabajo que se hace entre vecinos"). Roumagnère-kilako haitada hartan ere ez balitu
Oxaldek Paskoeneko kapitain bat eta Uztaritzeko inspetur bat onak baino hobeak izan, etzukeen trixteak
eskapurik <espakurik>. Ox 199 (se refiere a una pelea que tuvo Oxalde con un brigadier).
aitader (R). Ref.: VocPir 189; A (ats); A Morf 12 Y; Iz R 283 y 301.  Padrino. "Aitaderak atsa emon zaun aur
koni (R-vid)" A (s.v. ats). "Zortzi aitadér, ocho padrinos" Iz R 283.
- AITADER-AMANDER. "(R), padrino y madrina" A.
- AITADER HOTZ. a) "Aitader otz, padrino frío. Llámase así al padrino que a la vuelta del templo no echa
dinero a los niños (R-uzt)" A EY III 320.  Uztarrotzen emoitan ez dionari "Aitader otz, egoatxean ur"; emoitan
dionari "txiri marabedi, marabedi guziak niri". A EY I 184.
b) "(R-uzt), criatura en cuyo bautizo no se echa dinero" A.
aitadiape. "(Padre de) familias" Lar.
aitadin. "Padrino" BeraLzM.
haita erazi. v. hautarazi.
aitafamilia.  Padre de familia. v. AITA FAMILIAKO.  Ezen konparatu da zeruetako resuma aitafamilia
batekin, zein ilkhi izan baita argiaren begian langile alokatzera bere mahastikotzat. Lç Mt 20, 1 (Dv, HeH, Ip,
Ur, IBk etxeko jaun). Aitafamilia iaiki datenean eta bortha ertsi dukeenean. Lç Lc 13, 25.
aitagai (G-to ap. Iz To). 1. "Aittagaiye ta amagaiye, el futuro suegro y la futura suegra" Iz To.  Aitagai
maite, iragarle ori, egia al da ekaitza datorrela? A Ortzuri 114. Gaur agertu dit zure alabak / biotzez maite
niñula, / aitagai maite, lenen sarreran / Jainkuak gau on dizula! Lazkao-Txiki in Mattin 149.
2. Futuro religioso.  Hunen anaia Pierre Betharrameko aitagai denak. Herr 10-8-1961 (ap. DRA).
aitagaletu (Lar, H).  "Padrear los animales" Lar. Aunque Harriet dice tomarlo de Aizkibel, no lo enconrtamos
en éste.
1 aitagarri.  Acto por el que uno se vuelve, o puede volverse, padre.  Baina piesta zaleen konzienzijaak
oitura txaarren tintiagaz zetakatuta dagozan legez, sakrilejijo bat, adulterijo bat, edo aitagarri ta amagarri bat
osotu artian, beste kastidadiaren kontrako desonestidade nasaija ezdaukee pekatutzat. fB Olg 181s.
2 aitagarri.  Digno de mención. v. aipagarri.  Aitagarriak dira, benetan, Dostoiewski, Tolstoi eta Gorki
idazleen izenak. TAg GaGo 87. Oitura aitagarriak. Ib. 87. An gertatu danik aitagarriena, eranegun Agerreren
agotik entzun nuana den. TAg Uzt 273. Beste olerki auek ere, emen jartzen dizkitzuet. Auetan ez det ainbeste
fede, baiña aitagarriak diralakoan nago. NEtx LBB 273.
aitagilatu. "Padrear los animales" Lar.
aitaginarreba (V, AN, L; SP, Ht VocGr, Lar, Arch VocGr, Dv, H), aintinarreba, aitaarreba (AN-ulz-egüés-
ilzarb, Ae; aite- AN-ulz), aitagiar (G-nav), aitagiarba (Sal), aitagiarraba (Lcc, Lar, Añ (G)), aitagiarraoa
(Lar), aitagiarreba (G, Ae, S, R; Gèze (-giha-), H (G)), aitaginharrua (H), aitagier (G-nav), aitagierraba (-iye-
G-nav), aitaginarraba (H; aitagiñharraba Urt I 400), aitaginarraua (H (V, G)), aitaginarreha (BN), aitaiarrea
(BN-baig), aitaiarreba (G-azp-to, AN-gip-ulz-erro, B, Ae, R-uzt), aitainarreba (V-gip; aitañ- H), aitainharrea,
aitaindarraba, aitariyarreba, aitearreba (AN-olza), aiteinarreba (V-gip), aitiarreba (L-sar, B; VocB),
aitinarreba (-nh- Dv (BN-arb)). Ref.: VocPir 177; Bon-Ond 139; A (aitagiarreba, aitaiarrea, aitiarreba); Ond
Bac (aita-giar); Iz ArOñ (aittá(g)iñarreba), UrrAnz (aittaiñarreba), To (aittaiarreba), Als (aitagierra,
aitagiarreba), R 401 y 283; Echaide Nav 220; CEEN 1970, 359; Elexp Berg (aittagiñarreba); Izeta BHizt2
(aitaiarreba).
 Suegro. Sg. Harriet hay aitaginarraba <-ava> en Mendiburu y aitaginharrua en EZ (Noel), pero lo que
encontramos en éste es ginharraba (q.v.). Cf. Etxba Eib: "Aittagiarreba, [...] raras veces en el habla corriente de
Eibar suena esta voz". Cf. amaginarreba, ginarreba.
 Tr. Documentado en todos los dialectos.
 Horra, hire aitagiñharraua igaten dun Timnathara bere ardiak murriztera. Urt Gen 38, 13. Ohoratu behar
dire halaber aita-giharreba eta ama-giharrebak, tuturrak, osabak. CatLav 121 (V 66). Zen ezen Kaifasen
aitaginarraua. He Io 18, 13 (HeH, Dv, Leon, Ker, IBk, IBe aitaginarreba, TB aitinarreba, EvS aitagiharreba,
mende.
Ol, Or MB 369 aitagiarreba; Lç ginharreba). Berrogoi urthe iragan zituen bazkatzen mortuan bere
aitaginarrabaren ardiak. Lg I 117. Aspertu zitzaizkon haren aita ginharrabari eta haren emazteari. Ib. 228.
Onrau daiguzala aitagiñarrabak, amabigiñarrabak, ugaz-aita, ugazama, osaba, izekuak ta beste señidiak. CrIc
69. Irten zan isilik aita giarabaren [sic] etxetik. AA III 631. Zure aita eta ama baitira nere aitariyarrebak dira
oian dauden biyak (G-nav, 1833). ETZ 190. Jetro aitagiarrabak aditurik bere suia zer egitekoetan zebillen. Lard
76. Gaztean nausi dituzte aitak; ezkontzean, ama, senhar eta aita ginharrebak. Hb Egia 64. Aditu zuenean au
bere aitagiarrebak. Ur Ex 18, 14. Jetro, Moisen aitaginarreba. Dv Ex 18, 5. Handik goiti othoitzak eginen
zituela bere aitin-harrebarekin. Prop 1882, 276. Morde Berthier de Savigny, bere aita inharrea bezala hobenik
gabea zena, mazakratua da. Elsb Fram 79. Nun ete dabil gaur Perrandesen aitagiñarreba izatekoa? A BeinB
71.
 (s. XX). Neure aitagiñarreba izango zara. Ag Kr 187. Basa gizonak emaztea hartzen du, aintiñarrebari
emanikako zenbeit ahuntzetan truk. Prop 1911, 169 (ap. DRA). Aitagiarrebaren suiekiko maitetasuna, / urriko
eguzkiaren berotasuna. Ayerb EEs 1916, 145. Kaifaren aitagiarreba baitzan ori. Ir YKBiz 473. Tellen
aitagiarreba ere antxe zan. Goen Y 1934, 89. Edozeñek esango luke nere aitagiarreba eztala poztutzen negarrez
danak jarri artean. ABar Goi 66. Aitagiarrebaren zalpurdi ariñean. TAg Uzt 17. Adarast aitagiarrebatzat artu.
Zait Sof 143. Bere semeak, senarrak edo aitagiarrebak aldizka lagunduta. Etxde AlosT 83. Suia, berriz,
aitagiarrebak begiak itxi-zai, errian zegon zuaitz bakar ura botatzeko. Munita 26. Benetan, Poli ain aldakorra
izan ez balitz, sukaldaria leukake aita-orde on-ona. Ez aita, ez aita-orde, baño bai aita... giarreba. Anab Poli 8.
Nere aitin arrebak utzi nu merkatuko aferetan eta bertzetan 48 urthetan. Herr 9-6-1960 (ap. DRA, s.v. aitin). Zu
aitaiarreba izango zera, / zure alaba emazte, / zu ez bildurtu, irabazten det / andre batentzat ainbeste. Lazkao in
Xa EzinB 137.
 Etim. Hay mucho, y muy dispar, escrito sobre aita- y ama-ginarreba, sin que se haya llegado a una solución
ampliamente aceptada. Obsérvese que Lç, supra, se conforma con ginharreba (la aspiración sólo era regular en
comienzo de 2.a sílaba), por lo que aita (y ama?) puede ser una determinación más reciente.
aitago. "(S; Chaho ms.), paternidad" A.
aitagoi (G ap. A (s.v. aitaita); Lar, Dv, H). 1. Abuelo.  O zein ona dan nere aitagoia! Ag G 285.
2. Patriarca.  [Mistral-en] eriotza --laurogei ta lau urtetan-- aitagoi batena izan zen. Elizakoak artu
ondorean, etxeko guziak inguratu zuten nigarra zeritela [...]. Or Mi II. Itun zarreko aitagoi aietatik, naski:
Abrahan, Isaak, Iakob, Moise. Or QA 209. Udaran, Mendaurko pagopean, ardiei begira gaudenean, gure
mendietako aitagoi, Arrano, lengo gauzetaz maiz jardun zaigu. Eston Iz 53. Ioberen leiñu aintzatsua, Troa
aitagoia ta Kintiu Troiarren iraslea. "Parens". Ibiñ Virgil 95.
 (Fig.).  Orain, euskal-letrak umezurtz geldi dirala esan dezakegu, beren aitagoia [Orixe] il danean. Gazt
MusIx 5. Ez dela beti izan Orixe, orain besterik badirudi ere, euskal letren aitagoi onetsia eta ezin ukituzko
eredua. MIH 290.
aitagoki (Lar), aitaegoki (Añ).  "Paternidad" Lar y Añ.
Aitagure (V-gip; Lar, Añ), Aitageure, Aitagore, Aitegure. Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg.  Padrenuestro. v.
paternoster, pater.
 Tr. Documentado desde principios del s. XVIII en textos meridionales (al Norte sólo en CatLuz). Son ejs.
seguros de Aitagurea, con -a constitutiva, los de Lizarraga, Añibarro, CatSal, Azkue y ArgiDL (102).
 Aitagurea erraten dugunean egunoro. SermAN 3. Paternosterra edo aitagurea. El 5. Aita gurea esateaz.
CatBurg 37. Aita gurea esatean nogaz berba egiten dozu? Cb CatV 30. An bertan esaten Aita gurea ta beste
otoitzak. Mb IArg I 253. Esazu Aita gurea. Ub 160. Aita gureko orazioa. Ib 158. Aita gureabát. LE Prog 100. Ez
dakit nik euskeraz Aita gurerik, ta eranzungo dot erdera. Mg PAb 57. Ara ezdakijala aita geuria bere? Ib. 154.
Aitagurean zer eskatzen duan ongi jakiteko. AA III 589. Jesusek berak erakutsi eutskun Aita geuria. fB Ic I 102.
Aita guria errezetan dozubenian. Astar II 263. Esaizu Aita gurea bat. Añ EL2 42. Aita gureako zazpi eskaariak.
Ib. 123 (EL1 116 Aita gureko). Errazu: nork erran zuen Aita gurea? CatLuz 14. Errezau egizuz iru bidar Aita
guria, Abe Marija ta glorija. Ur MarIl 95s. Nork erran zuen aitagureara? CatSal 33 (CatSal2 35 Aitagurea).
Aitagoria erraiten tzunian noreki mintzatan zra? CatR 33. Bakarrik agintzen zien [...] esatia iru aldiz Aita guria.
Bv AsL 70. Purgatorioko animagatik iru Aita gure errezatzea. Arr May 112. Aita-gurearen iru eskabide
lenengoak. Itz Azald 64. Sei Aitagurea ta Agur Maria gitxienez esan eroazan. A BeinB 45. Nik eztakit norañoko
Aita gure ta Abe Mari-en errezkadea esaten dauen azkenean. Ag Kr 132. Aitaren egiñ, eta Aita gure eta Abe
Maria arrendu edo errezatuaz! Urruz Zer 57. Ea esazu "Aitagurea". KIkG 30. Otoitz guztietan onena "Aitta
gurea" da. Inza Azalp 129. "Aita Gure" bat gitxienian / esanik bijotz betiaz. Enb 83. Aterik-ate eskian "Aita
guria" apalik errezatuaz ebillanian. Kk Ab II 166s. Ta "aita-gure" bat ere / biyoa, zu [oea] asmatu /
zinduanarentzat. Ldi BB 4. Estolari mun, bikoa bota, / erreza Aitagure bana. Or Eus 418. Iru Aita gure ta Kredo
mende.
bat. Etxde JJ 263. Aitagurea errezatzen badakizu? And AUzta 100. Illobi aurrean Aitagure bat erresau neutsan.
Alzola Atalak 77. Esan aita gure bana / eta an daukazu lana. Uzt Sas 70. Onhart zaidazu Aita Gure zail hau.
Azurm HitzB 52.
v. tbn. Lariz 53. Gco I 447. CatB 23. CatLlo 31. CatBus 32. CatAe 32. Legaz 19. Zab Gabon 48. EE 1882a, 132.
AB AmaE 165. KIkV 45. Ir YKBiz 129. JAIraz Joañixio 12. Anab Poli 66. Erkiag Arran 183. Bilbao IpuiB 73.
NEtx LBB 75. Aitageure: JJMg BasEsc 49. Aitegure: CatUt 38.
Aitagureka.  Rezando padrenuestros.  Ta "aita-gure" bat ere / biyoa, zu [oea] asmatu / zinduanarentzat. //
Baña... Lasatu nadin / orain, "aita-gure"ka / eraso baño lên. Ldi BB 4.
aitagutxi. v. aitabitxi.
aitain. "(Hb), père nourricier" Lh.
aitaindarraba. v. aitaginarreba.
aitaita (V; Añ, Dv (V), H (V), Lh; aittaitta V-ger-gip, G-azp; attaitta V-gip; aitaite V-ger-ple-arrig; aittaitte V-
ple; aiteite V-arr), aita-aita (Urt III 20), aitita (V-m; aittitta V-ger-m-gip, G-azp; attitta V-arrig, G-azp; aitite V-
ple; aittitte V-ger-ple-oroz-m; attitte V-ger, G-azp), ataita (BN, S), attatta (S), atxitxa (V-gip; atxitxe V-ger),
atxite (atxitte V-ple). Ref.: A (aitaita, ataita); Lh (attatta); EI 351; Lrq /at'at'a/; Etxba Eib (attaitta, atxitxa);
Holmer ApuntV (aitite); Elexp Berg (aittaitta).
1. Abuelo. "Atxitxa. Forma popular de aittaitta" Etxba Eib. "Aspalditxoan aitt(a)itta eta amama sartu dira,
aittajauna eta amandriaren ordez, familia askotan" Elexp Berg. Cf. Lar: "Taita es voz con que los niños llaman a
sus padres y es bascongada, contracción de la repetición aitaita". v. aitona.
 Tr. Documentado en autores vizcaínos y guipuzcoanos occidentales desde principios del s. XIX, pero es muy
escaso hasta el XX. En DFrec hay 2 ejs., vizcaínos, de aitaita. Por el significado y el contexto en el que se utiliza
el término, no es fácil determinar si cada forma palatalizada tiene o no valor expresivo.
 Ezagutu zutenak izen oneko zure Aita-Aita Jaun D. Xavier Maria Munibe ta Idiaquezko. VMg III. Eranzun
zion mandakoak: zaldi grañoe galant bat zan nere Aita-aita. Ib. 82. Gaztea naz Aitaita / eta alan txikia, / baina
biotza daukat / zeuretzat andia. Azc PB 100. Aitagandiko aitaita ta amandre zirean: Aranatar Jose Praisku [...]
ta Gabriela Larrañaga-tarra Azkoitiko alabea. Barriz amagandikoak ziran: aitaita edo amaita Ioane Iñigo
Abalzisketa-ko Irazusta Artola-tarra. Ezale 1897, 229a. Ire aitaita baizen sendoa enok. A BeinB 81. Nik badakit
gertaera polit bat, neure aitaitari entzuna. Ag Kr 84. Ire aitaita Peru il zanetik gora oian egon nok? Zam RIEV
1907, 424. Iñoizbe ezin sartu leiken ene aitaita elixan. EgutTo 22-8-1918 (ap. DRA). Ni baño askoz zarrau / bai-
da kukua, / nire aitita baño / lenagokua. Enb 167. Guraso argi zintzoen seme, / aitite onan lobia. Ib. 131. Nire
aita, ta nire aitita be bai, gure baserri-etxian yaiuak zuazan. Kk Ab II 183. Gure Bertoldak aittittari esaten
entzun eutsanez. Otx 119. Nire aitita zanari. Bilbao IpuiB 189. Ez! ezetz, ain aguro ez. Bestela laster nok
aitxitxa. SM Zirik 133. Lur au aita zureak atxurtua da, orma au aitaite zureak yasoa. Akes Ipiñ 22. Iruatxetako
Juanen aitite. Ib. 13. Nire aitita ta amuma / gaztetxu ziran oraindik. Gand Elorri 198. Aren aita, aitita, osaba nai
auzoko mutil sendoa. Erkiag BatB 50. Aitaita jesarrita, geldirik, umeai begira. Alzola Atalak 81. Nere aititak
izena Manuel zuan. BasoM 21.
v. tbn. Alt EEs 1917, 42.Osk Kurl 69. Aitite: Bilbao IpuiB 39.
 (Usado para dirigirse a un hombre anciano).  Aitaita, adorerik bai al dozu artu dozun zeregiña bide onera
eruateko? Kk Ab I 25. Eztago txarto esanda, ta bai poz andijaz, aitaita, parkatzen dautset. Ib. 27.
2. "Attaittak, los abuelos, los antepasados. Gure attaittak legien aurretik zituen oitturak" Etxba Eib.  Zeuk
eztozu iñoz oldoztu ixango zenbat asaba edo zenbat aitita-amama ixan zenduzan Don Iñigo orren aldijan. Kk Ab
I 88. Lau milla ta larogeta amasei (4.096) aitita-amama. Erdijak aititak, 2.048, eta beste erdijak amamak. Ib.
88.
3. "Suegro [...] (V-arr)" A Apend.
- AITAITA-PIPA. "Pipa de yeso en que fumaban los aldeanos. Aratostietan jantzi eban umia baserritar, atxitxa
pipiagaz" Etxba Eib.
 Etim. Podría ser en origen una formación reduplicada: aita + aita.
aitaitaitaso.  Bisabuelo. "Abpatruus [= hermano del tatarabuelo sg. el Digesto. En general, -so eleva en un
grado el parentesco: se trataría, por lo tanto, del hermano del bisabuelo], [...] aitaitasoren [...] anaia" Urt I 37.
Cf. amamamaso.
aitaitxi. v. aitabitxi.

mende.
aita izan.  Mencionar. v. 1 aitatu.  Onetarako jakin biar da lelengo: orain aita ditugun seinak diriala jaijota
dagozanak. fB Ic III 41. Orain aita dogun penitenzija da, Jaungoikua gaiti artuten dana. Ib. 99. Orregaiti,
pekatuben parkazinoia aita danian, beti gogora ekarri biar dogu Jaungoikuaren beraren egikizuna dala au. Ib.
151.
aitaizun (S; Lar DVC 152, Arch VocGr, Dv, H), aitazun (L, S, R), aitaxun (S, R), aitizun (A). Ref.: VocPir
185; A (aitazun); A Morf 12 C; Lh; Iz R 392 y 401. 1. Padrastro.  Morde de Montesson tiroka hil zuten, bere
aitzinean ikhusi zuen ondoan, nola haren aitaizunari zintzurrak egin tzazkoten. Elsb Fram 65.
2. "(L) padrino" A.
aitajaun, aitajein (R-is-uzt), aitajin (R-is-uzt), aitejin (R-urz). Ref.: EI 99; ContR 516; Iz R 283, 301. 1. Padre,
señor padre. "Aitajína! Ikasi dúr biarnésa" ContR 511. "Berari dei egiterakoan bakarrik gaiñeratzen omen diote
jéina ori" Iz R 283. Cf. IC II 24: "Llamaron a[it]e jauna, que quiere decir en lengua vascongada 'señor'".
 Tr. El único ej. seguro de -a constitutiva se encuentra en el Cantar de Alostorrea, recogido en Balad.
 Aita jaunak eresten dau elia, / ama andreak apainketan obia."Pues su padre bajaba gran hato de ganado".
TAV 3.1.5. Gure Iainko eta Aita Iaunak [...] gida eta goberna gaitzala. Lç ABC B 1r. Karta bidali nizunean
esaten nizun aita jaun orrek zer esan zidan (Azpeitia, 1622). ConTAV 5.2.9, 125. Aingeru batek ziotzon / zure
Aita Iaunari, / insensatzen hari zela, / berri on hauk ekharri. EZ Noel 162. Badaki munduak nola zure aita Iauna
bere etxeaz, onez eta biziaz ere kontu guti eginik, ioan zen Donapalaiora. Ax 6 (V 3). Nahi zütüt disborsatü / eta
hebetik igorri; / erran ezozü gorainzi / zure aita jaunari. Xarlem 723. Zure Aita jaun ta nere ongille D. Antonio
Maria Munibekok. VMg IV. Zein ederki irtengo duen katuaren zortzikoak Aita jaunak biolinarekin laguntzen
dizutela! Ib. VIII. [Emaitzak] eman zitzaizkan / nobi andreari, / aren aita-jaunari / eta amandreari. It Fab 234.
Zeñek loitu zaitu zu / Alostorria? Ai nere Aita maite / Aita maitia / illtzia ondo egin dezu / Aita jaun maitia.
Balad 48. Aita jauna neriak / niri eman zidan / imiñan dotia. Ib. 48. Bere aita jaunak erran dioenean oihu hoiek
direla miriku handi baten deihadarrak. Elzb PAd 35. Dama orren aitak nere aitajauna / billatu zuan lenbizi. PE
86. Aita jaun ori allegatu zat / ordena zuan bezela. Ib. 86. Guztiak batzandu ta / arratsalde baten / etxeko Aita
iaunari / egozan esaten. Azc PB 46. Urrena aita jaun etortzerako / egiñen lana bikaiña. "Para la próxima vez
que venga el padre, harán un trabajo excelente". Or Eus 78. Mikelek aita jaunaren naia / nai luke limurrarazi.
"La voluntad paterna". Ib. 78.
2. (V-ger-och-gip, G-azp-goi-to-nav, AN-ulz; -a V-gip), aitajun (V-gip, G-nav), aitaun (V-gip; attaun G-goi),
aitijin (R), aitxajaun (V-gip). Ref.: A (aita jauna, aitaita, aitijin); EI 351; Iz ArOñ (aittájauna), UrrAnz
(aitxajauna), Als; Etxba Eib (aitta-jauna); Elexp Berg. Abuelo. "Aittájauna bat, iru aittájauna" Iz ArOñ. v.
aitona.  Gure aitajaune zanak eta esaten zoen (G-goi). Arin AEF 1928, 81. Ama Birjiña argitu zanien emengo
bildurgarri guztixek izkutau ziran; alan esateban gure aita jaunek (V-gip). Gand Eusk 1956, 223. Gure
aitajaunari nik entzundakoa. And AUzta 94. Aitajaun eta amandrearen ondoan ez da gaizki izango. NEtx LBB
35. Billoba txikia kejatu omen zan, eta ez estutzeko esaten omen zion aitajaunak, laste etorriko zirala besteak-
eta. Uzt Sas 340s.
3. (G, AN-gip; attajaun G-bet, AN-gip), aitajun (G-nav). Ref.: A (aita besoetako); EI 352. Padrino (en gral.).
v. aitabitxi, apaidin, ugazaita (2).  Ander-i galdetu zion ia aitajaun [= 'padrino de boda'] izango ote zan.
JAIraz Bizia 64. Bidelagun egindako ermutarra aitajaun, Ander-en ordez, eta bestearen emaztea amandre. Ib.
66s. Unamuno dakarkizut lauburu. Arroki dakarkizut, gañera; [...] aitajaun (padrino) aukerakoa dudalakoan.
SMitx Unam 3. Aitajaun zorotzar maitagarriak, ordea, barkatu ez-zik zuzen-etsi ta are eder-etsi didakelakoan
aurkezten natzaizu aren "aur ponteko". Ib. 3. Markesa eta bere aitajaunak goizean goizik joan ziren pistola-
kajakin; ni, nire aitajaunekin bazkalondoan txalopa batean sartu nintzen. Etxde Itxas 96. Aita-jaunak aita
erakarri zula bere iru etxaldien jabegaitasuna neri kentzera. Etxde JJ 51. Batuarekin hasita, noraino izan zen
zure erantzukizuna, edo noraino izan zinen batuaren aitajauna? In MEIG IX 76.
- AITAJAUN-AMANDRE. (Pl.). Abuelo y abuela. "Artizko aittajauna-amandriak pe izan die mezatan" Elexp
Berg.
- AITAJAUN-BISABUELO. "Aittajauna-bisabuelo, bisabuelo" Elexp Berg.
haitaka. "Ez da lanean haitaka baizik haritzen, il ne travaille que par boutades" Dv.
aitakarako.  Paternal. v. aitakarazko; cf. amakarako.  Helas Jauna! zuk hautatu izan duzu zure Ontasun
aitakarakoaz ene bihotzeko baratzea [...] han landatzeko Arbola eder hura. He Phil 543 (SP 535 zure aitazko
bulharretan). Jainkoak zuretzat duen amodio ezti eta aita-karakoari. He Gudu 141 (Harriet, s.v. karazkoa, cita
erróneamente amudio aitakarazkoa). Baldin bazinakite zer ikhustate aitakarakorekin behatzen dioen arima
haren oinetarat beheratzen den bati. Birjin 219.

mende.
aitakarazko.  Paternal. v. aitakarako.  Bere aitakarazko amodioaren musu donea ematen dioena bezala.
Birjin 55. Haren esku aitakarazkoaren emaitz batzu bezala. Ib. 294.
aitaketz.  De parte del padre.  Jongoiko Aitaketz zuen / [Gabrielek Birjina] salutatu korteski, / eta bere
mandatua / deklaratu ederki. EZ Noel 42.
aitakidaera. "Compadrazgo" Lar.
aitakidago. "Compaternidad" Lar.
aitakidatu. "Hacerse compadre" Lar (s.v. con).
aitakide (Lar, Hb ap. Lh).  Compadre. v. guraskide.  Egun oietan, solasaldi zoragarriak izan zituan bere bi
aitakideekin, apaizakin ta bizarlariakin. Berron Kijote 87. Eta jarrai aurrera, aitakide jauna, berandutzen ari
du-ta. Ib. 82.
aitakietxe.  Casa solariega.  Jaio zitzaigun San Ignazio [...] Loiolako aitaki-etxe eta gazteluan. 'Casa y
castillo paterno'. Aran SIgn 1. Iñigo donearen amamaren Balda aitaki-etxetik Loiolarantz urtxu Baroikoa
deritxon etxean [iaio zan Arana]. Ezale 1897, 229.
aitakigo. "Compadrazgo" Lar.
aitakilaso (H, s.v. aita).  Bisabuelo.
aitakiro.  Paternalmente.  Eta au guzia beti aiñ maitatsu, gozoro ta aitakiro danakiñ da bakoitzarekiñ
ziarduela ta zebillela, eze bakoitzak uste zuen bera guzietan naiena ta maiteena zubela. Aran SIgn 110.
Iainkozko gizon arrek aitakiro artu nindun, eta nere toki-alda maitaro ikusi zun, Apaizpiku antzo. Or Aitork 121.
aitako. 1. Aum. despectivo de aita.  Eztaukan ik erru guztia, eure Aitako sur-andiak baiño. A BeinB 68.
2. "Aitako (V), padrazo y amako (V), madraza, que se aplican a muchacho y muchacha crecidotes" A Morf
276. "Aittako (V-gip), padrazo, gandul" EI 382. v. aitakotzar.
aitakoi.  Paternal.  Eta Jesus Aurraganako iduki zenduban amorio aitakoiyagatik. Oración trilingüe de León
XIII a S. José (ap. DRA).
aitakotzar. "Aittákotzaarra: i iñ aiz ..., se dice por el que ha crecido mucho" Iz ArOñ.
aitakunde (R ap. A).  "Día de compadres, jueves de Sexagésima" A. "Con la acepción de reunión se usa el
sufijo [-kunde] en toda la Alta Navarra. Aitakunde, reunión de compadres" A Morf 69 B. "Naparroako ibar
askotan garizuma-aurreko iru ostegunak askariz ospatzen dituzte. Septuagesima-ondoko ostegunak iru izen ditu:
aitakunde Bidankozen, gizakunde Uztarrotzen, izakunde Baztanen" A EY I 54, pero el suf. -kunde es -kunte en R,
-künte en S.
aitalde. Figura en SP, sin trad., aunque DRA da el significado de 'suegro'.
aitaldeko (Dv), aita-aldeko (G-azp).  Paterno, de la parte del padre. "Aitaldeko izaba, tante paternelle" Dv. 
Eta Maala, Thersa, Hegla, Melka eta Noa eskondu ziren beren aita-aldeko osabaren semeekin, Manaseren
familiatikakoak. Dv Num 36, 11s (Ol beren osabaen semeekin, Ker euren lengusuakaz).
 "Belarriak aitaldekoak ditu (AN-gip)" (Comunicación personal).
 Gurasoen seme gara gu, baina ez zeharo aitaldeko ez amaldeko. MEIG VII 68.
aitaldi (B ap. Izeta), aialdi (B ap. Izeta). 1. "Tarea. Aialdie in te gosaldu" Izeta BHizt2. "Aitaldi bortitze" Ib.
Cf. haitada.
2. Actuación.  Donostian egin diren Eskual bestetan arizanak dira Gartzaingo gazteak mutil-dantza
dantzatzen; gure baztandar gazte oken aitaldiakin an bildu yendeketa aunitz poztu zen. Herr 5-10-1961 (ap.
DRA).

mende.
aitalehen, aitalen (Lar, Añ). 1. Patriarca. Cf. Zerb IxtS 13n: "Patriarkeri aitalehenak erraten diote katixima
berriak". v. aitalehenen.  Gutaz balerrakete Aita lehen zaharrez izkirabak dioena, egunez betherik hil direla.
Birjin 68s. Ama behar zitzaion jarraiki Abraham Aitalenaren sinheste bizi ta bizarroari. Ib. 240. Halako zen
gure aita lehenen bizipena, maiñateki bizi ziradian beren parekila bezala. Egiat 267. Adan geure lelengo Aita,
Abrahan Aitaleena, David erregia. Ur MarIl 61. Aita-gure eta Abe-Mariak garboso errezatuaz zirurien Lege
zarreko Aitalen bat. Zab Gabon 48. Aitalen errespetozko zar bat bere seme eta umezumeen erdian bezela.
"Anciano patriarca venerable". Otag EE 1882c, 510. San Jose Aitalen gloriosua. Etxe bakotxeko kristinau 4 (ap.
DRA). Gure aita Adan, Aitalen Abraham, Errege David. Arr May 73. Bibliako aitalen ospetsu aren semeen
antzera. A Eusk 1920-21 (I), 62. Dabid aitalehena hil zen eta lur eman zioten, eta hor dugu gaur ere haren
hilobia. IBe Act 2, 2. Isaakek Jakob sortu zuen eta Jakobek hamabi aitalehenak. IBk Act 7, 8 (Lç, He, TB, Dv
patriarka, Ol arbaso, Arriand erkabe, Ker erri-guraso).
 (Fig.).  Euskaldunen eta euskerazaleen Aitalen otsandiko Larramendik. Aran SIgn 206. Franzisko santu
aundiyaren eta pobrien aita-lenaren bizitza. Bv AsL 14. Abbadieko euskalduna ta euskaldunen aitalena. A
BeinB 35. Nire izen ta izatetxuak ezin dabena, aitalen baten izate ta izen onak egin begi. Ib. 36.
2. Padre fundador.  Eskribatu zuen, luze, zearo ta garbi jaierazko itz-giro eztizkoan Aitalen [S. Inacio]
santubaren bizitza. Aran SIgn I. Aitalen otsandieneko San Inazio, Jesusen Konpañiaren fundatzallea. Aran EE
1885a, 72. Franzisko gure aita-len santua. Bv AsL 52. Asistik dijua Aita len santua Alverna mendirunz. Ib. 142.
Gure Aita-len biyak Domingo eta Franzisko. Ib. 171. Cataneoko anai Pedro ta Ordenako Aita-len San
Franzisko. Ib. 408. Mesa-barria Iñigo Aitalen donearen egunean emoteko. Ezale 1897, 230a.
3. Padre prior.  [Markiñako Karmengo Prailletxeko] Aitalen edo nausi Bernardino agurgarriari, beronen
azpiko Aita eta beste guztiai. Ezale 1897, 372a. Sto. Domingoren egunerako Donostian Done aundi onen semeak
zeukaten etxera juan zan; Aita lenenak (Prior) orretarako alegin aundiak egin ziozkalako. JAg JBDei 1921, 80.
4. "Aitalen (V-arrig), bisabuelo" A.
5. (G-azp ap. Gketx), aitalen. Antepasado. "Aitaleen. Primer padre. Gue aitteleen arek ze eitten zoon jakiñ izan
balo..!" Gketx Loiola.  Abarran dogu attalena. Arriand Mt 3, 9 (Lç, He, TB, Dv, Ur, Ur (V), Ip, Echn, Hual,
Samper, Ol, Leon, Or, Ker, IBk aita).
6. Patriarca, obispo de ciertas sedes importantes.  Aingeru-Josepe Roncalli jaun Kardinale Veniseko Aita-
lehenak. GAlm 1959, 31.
aitalehendar, aitalendar (Lar).  "Patriarcal" Lar.
aitalehenen, aitalenen (Aizk).  Patriarca. v. aitalehen.  Aitalenen edo Patriarka, eta Igarla edo Profeten
bitartez emoniko legia. Astar I 12. Ez, ezta orazinoe au Aitalenen edo Patriarkaren batek irakatsija, ez Igarla
edo Profetaren batek konponduba. Astar II 250. Beren Aita-lenen Noe. Izt D 16n. Zori oneko Aitalenen Tubal
maitagarri au. Izt C 1. Zorioneko gure Aitalenen Tubal gogoangarriak. Ib. 5. Aitalenen eta lege-emalle txit
jakintsuak. 'El sapientísimo patriarca y legislador'. Aran SIgn 115. Esan dezagun nola ta zeren bidez izandu zan
[Aitor] gure Aita-lenenaren etorrera. Etxeg EE 1882c, 561. Betetara badoaz / Igarlen esanak, / baita
Aitalenenen / itxaropen danak. AB Olerk 639.
 Oraingo surren aitalenena / bardinik inos euki eztabena / sur disparate barregarria! / sur asko eukia! Azc PB
261.
aitalekuko. v. AITA-LEKUKO.
aitalope. "Morcillón (V-arrig-oroz)" A Apend.
aitama (gral.; Urt III 402), aita-ama (gral.; aitte-ama G-goi). Ref.: A (aita-amak); Lh; Echaide Nav 324; EAEL
43; Elexp Berg (aitta-ama).  (Pl.). Padre y madre. "Brephotrophium, [...] aitamarik gabeko haur erromesen
ospitalea" Urt III 402. v. aitetama.
 Tr. Más frecuente al Norte y escaso en textos vizcaínos, donde no se documenta hasta finales del s. XIX
(aunque sí aparece en Lazarraga).
 Zeinek bekhatu egin du, hunek ala hunen aitamék, hunela itsu sor ledin? Lç Io 9, 2 (Leon aitamek, HeH, EvS
aita-amek; He burasoek, Dv burhasoek, LE buratsoék, Ol, IBk, IBe gurasoek, Or, Ker gurasoak). Aita-amaok
efini dabe / Flora oi enzerradurik. Lazarraga 1179r. Erran zerauenean deabruak gure lehenbiziko aita amei. Ax
64 (V 42). Eztuzu zer ukha, zarel' ogenduru, / ez zer har ait'amen nahia [e]stakuru. O Po 18. Aita-amak
ohoratuko / lurrean aizen luzeki. Gç 214. Lekhuko dira Zakarias eta Elisabet Baptistaren aitamak. ES 158.
Berandetsiko lukee ene ait-am gaisoak. Mb IArg I 95. Adam eta Eva gure lehenbiziko ait'amak. CatLan 30.
Hondra itzazu zere ait-amak, ta orrela luzaro biziko zera. Ub 26. Esan nioten aita-amai, / zu bear zinduztala, /
baldiñ bazuten nai. Izt Po 113. Hamabi urthetan utzi nituen aita amak. MarIl 71. Ustez erosten nian aitamen
bakia / erosi ükhen nian ene thürmentia. Etch 180. Nere aita-amek, zioen, / edukatu ez ninduten. Gy 274. Aita-
mende.
ama batzuek [...] altxatu zituzten bere bi seme eta alaba bat Yainkoaren beldurrik gabe. Hb Egia 27. Ait-amak
zerzaz farra galanki egiña izan zuten. Arr GB 116. Aita amek Pariserat igorri zuten eskola handien egiterat.
Laph 123. Denborarik onena nuela lurrean, / igaro ait-amakin ume nintzanean. AB AmaE 283. Igaro zituan
aurtasuneko urtiak ait-amen itzalian. Bv AsL 25. Aita ama leialen / ondorio gozoa. Zby RIEV 1909, 108 (1908,
287 aitamen). Ardietsi zian aita-amenganik hantik elkhitia. Ip Hil 114. Ez da holako serorarik, ez erretorik, ez
aita amarik, neskato gazten arimez arta duenik. HU Zez 105.
 (s. XX). Eladigaz nai neuke ezkondu, zeuek aittamok atzerapiderik ezpozue. Echta Jos 351. Negarrez zeudela
aitamak, anaiak, illobatxoak. Ag G 125. Nork esan Isabel ta Eladi aitama batzuen aurrak zirala! A Ardi 19.
Gizaki guztien Aita-ama edo gurasoak. Inza Azalp 45. Ait'amek ez balinbazakoten liburuetan eta kazetetan
irakurtzen erakutsi. Barb Sup 9. Urguluntzi baten gatik aitamak ez ahal tuk utziko! Ox 136. Aitamak barre
andijek egiten ebezan txikijen barriketa zolijekaz. Kk Ab II 35. Arlo bat landu zizun aitamek emana; / gaurgero
ornitu dizu ezkontzeko on dana. Or Eus 104. Gizonak bere aita-amak utziko ditu, bere emazteari itsasteko. Ol
Gen 2, 24 (Dv ait-amak; Urt ait'etamak). Hiltzen banintz, zertan litazke ene aitama gaixoak? Zerb IxtS 62. Aita
amak adixkide batzuetara joanak dira. JAIraz Bizia 27. Esposa izan ziñan / ait-amen ixillik. Canc. pop. in Lek
SClar 104. Nola senti ziñen aita-amak jan ondoren? Mde Pr 71. Aita-amen pentzura, gurasoen esanera kezka
barik bizi zan txori kantariari. Erkiag Arran 59. Sei urte eukazala, il ei yakozan aitamak. Bilbao IpuiB 194. Ez
niz ahalge erraiteko ene aitamak Indoxinako laborari ttipi batzu direla. JEtchep 94. Zure gorputz lirain eder ori
aita-amak emana dezu. MAtx Gazt 16. Aitamak hilak.. aurhideak ere etxetik urrunduak. Ardoy SFran 145. Aita-
ama oberenak, bakoitzarenak (B). Inza NaEsZarr 2111.
v. tbn. Lard 62 (421 aita-amak). ChantP 172. Oxald in Ox 190. Etcham 99. FIr 133. Larz Iru 28. Xa Odol 290.
Mattin 78. Aita-ama: Lç Lc 8, 56. Egiat 173 (200 aita amaer). Jaur 129. Bordel 124. Elzb Po 180. Elsb Fram
155. Arb Igand 141. CatJauf 16. Ir YKBiz 29. SMitx Aranz 209. Etxde JJ 35. Basarri 22. And AUzta 126. Zait
Plat 7. Vill Jaink 167.
 (Forma sing.).  Arnegatzen baitute [...] bathaioaz, aita-amaz eta Elizako gauza guztiez. Mat 106. Aita ama
ohora itzak. Bp I 92. Zure aizpa odolkide ta aita-ama berberaren alaba etxetik datorrela. Zait Sof 20. Ordun,
aita-amaren ixillean, Pizonera yoan nintzan. Ib. 79. Nortzu ote nire aita-ama? Ib. 86. Amabost seme-alaba eder
/ aita-amaren inguruan. Basarri 117.
 Padres y madres.  Eta altxaturen dirade haurrak aita-amén kontra, eta hil eraziren dituzté. Lç Mt 10, 21
(He burasoen kontra, TB beren aiten eta amen kontra, Dv burhasoei, Ur, IBe gurasoen kontra, Ol, Ker, IBk
gurasoen aurka). Aditzen dut geure Aita-amak gauza iustu guztietan obeditu behar ditugula. Mat 112. O
itsasoko arroka gogorraren pareak / eta aita amen aldera karitate gabeak! EZ Man I 124. Halaber badira
bertze iuramentuak [...] aita amek bere umei eta nabusiek ere bere sehiei egiten deraustezatenak. Ax 258 (V
172). --Kristi güziek goiz arrats Jinkoa othoitü behar dieia? --Bai aita amek haurrek bezala. Bp I 126. Ajol-
kabea baizik ez diran guraso ta ait-amak, nagusi ta kargudunak. Mb IArg I 95. Aita amek ikhasten dute Yosef
eta Mariaren eskola sainduan hartzen bere umeez artharik handiena. Lg II 125. Ait-amak daude orretara
behartuak. Ub 198. Ai! aita-ama, behar bezain erregelatuki bizi etzaretenak. Dh 230. Aita-amen artean ahal da
untza franko / bere umen gaiñean direnak itsusko. Gy 225. Herria kausten dute toki guzietan, / aita-amak
ahanzten edozein sasitan. Hb Esk 40. Badakizu umeak izaten direla maizenik aita-amak iduriak. Dv Lab 252.
Eta badatozala [gerratik] mutillak etxera, / Gabonak aitamakin pozik egitera. AB AmaE 257. Dotzena bat haur
gazte [...], beren aita-ama maiteetarik norapait desherrituak. Arb Igand 84. Tenploan hartürik izan ziren
neskatilak, aphez nausiek ützültzen zütien aita amer. Ip Hil 63. Aitamek, aitamatu direnetik, ez dakite gehiago
zer den amodioa. JE Bur 98. Irugarren mallan zortzi, bigarreneko lauen aita-amak. Kk Ab I 89. Bete egizuez
zuen aitamen aginduak pozez. Bilbao IpuiB 265. Haur guziak han dira beren ait-amekin. JEtchep 42.
Gorputzeko bizia emango duten aita-ama asko dira. MAtx Gazt 106. Nork ditu aski kantatuko Eskualdun aitama
xaharrak bizitzen eta hiltzen hain artoski lagundu dituzten "mutxurdinak"? Ardoy SFran 58.
v. tbn. CatLan 90 (4 aita-ama). MarIl 11. Etch 444 (244 aita-ama). Bordel 34. Etcham 183. Xa Odol 212. Aita-
ama: CatS IX. Elsb Fram 164. Lap 21 (V 12). HU Zez 180. CatJauf VII. Vill Jaink 163.
 Umeak handitu diren arteraino [...] epher aitamak ez dituk umetarik urruntzen. Elzb PAd 12.
- AITAMA FAMILIAKO. (Pl.). Padres de familia.  Ez da oraino goren gorenerat heldua aitama familiako
gaixoen batasuna. JE Bur 105.
- AITAMA PONTEKO. (Pl.). Padrinos.  Bataiatzen dana aurra ba-da, haren ordez Ait-ama Pontekoak
eranzuten due. Ub 194. Aen [aur jaio-berrien] ordez Ait-ama Pontekoak egiten due guzia. Ib. 196.
- AITAMA-SEME. (Pl.). Padres e hijo(s).  Orduan, Aita-ama-semeak, beren malkoak oraindik legortu baño
len, leize artatik irten ziran. Arr GB 111.
- AITAMEN AITA. (Pl.). Antepasados.  Odol beretik sortu semeak / elgarrentzat anai gauden, / ait'amen
aitek utzi legeak / beiratzeko bethi lerden. Ox 162.
- AITAMEN BAKOITZ. "Aitamen bakotxa (L; Hb), fils unique" Lh.
aitamabitxi, aita-ama bitxi.  (Pl.). Padrino y madrina.  Erdel ixenak beiuaz euren / abixen billa or ziar... /
Au jaristeko aita-ama bitxi / eruan Jon ta Itziar. Enb 195.
mende.
 Padrino y madrina de boda.  Pillomena ta Mogel, ezker-eskui, aita-ama bitxi zituztela. Organuan eztai-
martxa... NEtx LBB 140.
aitamaginarreba, aitamagiarraba, aitagi-amagiarreba, aita eta amaginarreba, aita ta ama indarraba.  (Pl.)
Suegros, suegro y suegra.  Nere ait-amagi-arraba zarrai zere biotzak erakusten dizun guzia esaiezu. Arr GB
125. Bardiñ egin biar dabe irugarren egunian suiñak euren aita ta ama indarrabakin. Akordagoitia EEs 1914, 4.
Alabarik maitagarriena bezela artu zuten aitagi-amagiarrebak. Etxde JJ 98.  Ene aita eta amaginarrebaren
platinazko eztegi eguneko eginak. Ez naiz suhi bezala mintzo, bainan pertsulari bezala. Xa Odol 243.
aitamatu.  Hacerse padre y madre.  Aitamek, aitamatu direnetik, ez dakite gehiago zer den amodioa. JE Bur
98. Gero ait'amatzeko edukirik grazia, / irriz ari zitzaukun gure ustez bizia. Xa Odol 182. Espos berriek
ait'amatzeko zerutik dute ordena. Ib. 212.
aitamatzako.  (Pl.). Padre y madre adoptivos.  Onek gertaerok ostatuan igaroten zireanik ezekien Eladik,
bere aittamak ez Ondartzako Josetxoren aittamatzakoak. Echta Jos 361.
aitamen (V, G, AN-gip; SP (-th-), Lar, Añ, H), aitame (-th- SP). Ref.: A; Iz ArOñ (aittámena).  Mención.
"Aittámena emon dosku" Iz ArOñ. Cf. aipamen.  --Eta ezer seguratu bage edo agindu bage aserrearekin
aitatzea Jaungoikoaren izena [...] juramentu ote da? --Ezta juramentua: baizik da deitura edo aitamena. Gco II
158. Baña Jainkoaren Semearen aitamena aditu zuenean, nastu zan. Lard 455. Eskritura Santak, munduaren
asieraren gañean itzegitean, ez digu aingeruen aitamenik egiten. Ib. 2. Illeen aitamenik etzuen egin bear, zeren
indar guzia oietan zeukan. Ib. 145. Eta etzan Israelen aien aitamenik geiago egin. Ib. 95. Nere diruen aitamen
eman, / ukatzen azkar asi zan. PE 150. Mandatariak bakearen aitamenakin etorri ziran. Arr EE 1882c, 553.
Josek etzuan iñola ere Zabaletaren aitamenik egin nai. Ag G 322. Pixka batian ez naiz aztuko / sartuagatik
lurpian, / nere aitamenak izango dira / beste larogei urtian. Tx B II 70.
aitamende (Añ), aitamene (Lar, Añ).  "Patria potestad" Añ.
aitamin.  Sentimiento paternal.  Maider ezagutu zun ezkeoz ordea ta biotz-biotzean arenganako aitamiña
sortu, bere barrunbean eztenik zorrotzena zulaka asi zitzaion. Etxde JJ 267.
aitamorokilo. "Lucano ciervo, [...] los chicos de Ondárroa llaman a este insecto, aita- aita morokillo" Labayru
Hist I 563.
aitanaia.  Tío paterno. "Abpatruus, aitasoren aitanaia" Urt I 37.
aitanditxarko.  "(R-uzt), espantajo de los sembrados" A.  "Ulzaman, bi ta irugarren inaute-egunetan, lastoz

beteriko gizon andi bat ateratzen dute [...]. Uztarrotzen (Erronkarin) Aitandi txarko zuen erraldoiak izena" A EY I
318. v. amanditxarko.
aitansiti. "Patriarca" Lar.
aitantza.  Paternidad. v. aitatasun.  Bada San Josefek izan zezaken Jesusen aitanz guzia zen Jesusen
Amaren birjinzari zegokana. Mb IArg II 50. Zein andia den San Josefri bere aitanzaren alde zor zaion
begitartea, errespetua eta honra. Ib. 53.
aitañi (S, R-uzt; Gèze, Dv (S), H (S)). Ref.: A; EI 351; Lh (aurritu); Lrq /aitan'í/; ContR 530.  Abuelo. "Aitañi
aurritüxerik dizügü (S-saug)" Lh (s.v. aurritu).
- AITAÑI BILO-XURI. "Aitañi bilho xuri (Sc), cierta semilla blanca y redonda, que brota de los árboles y es
transportada por el viento" A.
- AITAÑI-LILI (S ap. Alth  A). Amargón, diente de león. "Pissenlit, aitañi lilia. Zeren din frütü bürü xuri"
Alth Bot 17.  Trenpa-eraz (arduan) bostpasei aitañi-lili phünta. Eskual 17-1-1908 (ap. DRA).
aitaño (S ap A; Dv). 1. "(Haramb.), père nourricier" Dv. "Padre nutricio" A.  Gure aitañoari, laborariari, /
amodio dezogun eman haz-ordari. Elzb Po 219.
2. "(L, BN), grand-père" Lh.

mende.
aitaordain.  Padre putativo.  Maria bere Ama sainduarekin eta bere Aita ordain Josep, Mariaren lagun
sainduarekin [bizi zen Jesus]. Dih GirLeg (ed. 1897), 17.
aitaordari.  Padre putativo.  Merezitü dizü haitatürik izatia zure espustako eta Salbazaliaren aita
ordaritako. Ip Hil 66.
aitaordariko.  Padre putativo.  Jesüs haurra besarkatü düzün Aita-ordarikoaren amurioaz, othoitzen zütügü.
Ip Hil 262.
aitaorde (V, G; Añ, Darthayet ap. A), aitorde (V, BN-baig, R; Lar, Dv, H). Ref.: Bon; A (aitaorde, aitorde); Iz
ArOñ; Elexp Berg (aitta-orde).  Sustituto del padre (padrastro, tutor, padre adoptivo, etc.). "Padrastro" Lar, Añ,
A e Iz ArOñ. "Père nourricier, tuteur, celui qui remplace le père dans les actes civils et religieux" Dv. "Parrain,
ou tuteur, ou parâtre, indifféremment, qui tient la place du père" H. "Tutor, el que reemplaza al padre, en la
familia o en un acto público" A. "Padre adoptivo" Elexp Berg. v. aitaordeko, AITA-LEKUKO; AITA
USTEKO.
 --Nor da haren Aita? --Aita eternala, eta san Ioseph haren aita ordea. Arg DevB 240. Esker ta esker milla
onelako aita ordeari, bizi bedi milla mendez. Betiko pakea Fernandori. Lar Fueros 8. Ta Jesus beraren Ait-orde
San Josef. Mb OtGai III 391. Ta hau bera da orien ait-amak, ait-orde ta beste eskusle guziak orien eskutik uste
dutena. Mb IArg II 28. Ikhusteaz Jainko haur egina, eta bera haren aita-ordetzat hautatua! Lg II 106. Josep
aita-ordeak / Jesusen hazteko / jasan tuen nekeak / ez tu ahantziko. Monho 90. Beleneko sarreran / dago jaio-
lekuba, / antxe dago zeruba, / an ama maitea, / an aita-ordea. Echag 123. Eztago aitari eta aita pontekoari
beren eginkizunak adirazteko apaiz bat; ala bada amapontekoorde, aita-orde [= 'sustituto del padre'] eta apaiz-
orde neronek egingo det. Arr GB 23. Nola legeak, halako orduetan, apezei berei manatzen baitzioten Tenploan
zauden umexurtxen aita-orde izatea. Jnn SBi 36s. Jesus Haurra, bere Aita-ordearen eta bere Ama Sainduaren
laguntzen. Ib. 19. Ikastetxeetan bizi nai izango dau [euskerak] ta irri egingo dautse erdaldunak, irri euskaldunak
eurak, irri euskaldunen aita-ordeak. Ezale 1897, 53a. Andre Mariaren Senar guztiz garbia, ta Jesusen Aitorde
zuzena, Jose Doatsua. ArgiDL 120. Beinola, nire aita-orde baltzak morroxkuagaz lanean iñarduela. "El negro
de mi padrastro". Or Tormes 9. Nire aita-orde gizagaxua, zigorkatu ta esegi egin eben. Ib. 11. Aitaordeaganako
azaldu zun eskertxarra. Etxde AlosT 98. Goraldu Jesus Aurren aitordea. EG 1956 (9-10), 5. Benetan, Poli ain
aldakorra izan ez balitz, sukaldaria leukake aita-orde on-ona [...]. Ez aita, ez aita-orde, baño bai aita...
giarreba. Anab Poli 8.
v. tbn. Jaur 394. JesBih 444. KIkV 27. KIkG 18. Aiteorde: ETZ 110 (AN-olza, 1758).
aitaordeko (V-gip, S; Añ). Ref.: Lh; Elexp Berg. 1. Sustituto del padre (padrastro, tutor, padre adoptivo, etc.).
"Padre putativo" y "padrastro" Añ. "Aita-orduko [sin duda errata por aita-ordeko]: 1.º père adoptif; 2.º tuteur"
Lh. "Padre adoptivo" Elexp Berg. Cf. Acto 373: "Ezta Jesusen aita baña bai ordekoa".  Zori onekoa / izatea
alako aurraren / aita ordekoa. GavS 14. Jesusek ama bere pobria eban. Aita ordekua bere pobria eban. fB Ic I
73. Jesus guztiz gozoaren aita ordekoa. CatLlo 96. Bere seme ederra / arturik besoan, / ona aita ordeko /
Joseren ondoan. Echag 102. Ez zan S. Jose Jesusen Aita benetakua, ezpada Aita Ordekua ta gizonen iretxikoa.
CatBus 44. Faraonen aita-ordeko eta Ejipto guziko Nagusi egin nau. Lard 59. Bere Ama Maria guziz Santa eta
bere aita-ordeko San Jose. Ib. 451. Begira zaiozu bere alargunari, eta bere umeen aitaordeko izan zaite. Arr GB
31. Birjina Jainkoaren Ama notha gabeari juntatu zaituen afetzioneaz eta Jesu-Kristo besarkatu duzun aita
ordeko amodioaz. San Josefi othoitza (tít. de una hojita publicada en Bayona, ap. DRA). Jesusen aitordeko Jose
Santuak berak. ArgiDL 126. Jaungoiko Aurrak eta bere Amak alako aitta ordekoaren bearrak izango zittuelako.
Inza Azalp 58. Haren ama, Ama Birjina, aita ordekoa, San Josep. Zerb IxtS 114. [San Jose] Jesus aurraren aita-
ordeko edo aitatzat zeukatena da: "paterna vice". Or MB 886.
2. Padrino. "Según la señora de FSeg, que es de hacia Villafranca, que usó de aitaordekoa, amaordekoa" FSeg.
Cf. fB Ic III 76: "Baita esaten jakue [aita besuetakoai] Aita ordekuak. Gurasuen paltaan, eurak kontu egin biar
deutseelako seinari arimiaren onerako gauzetan".
aitaordezko (V-gip), aitaordiazko (V-gip). Ref.: Etxba Eib (aita ordiazkua); Elexp Berg (aitta-orde). 
Sustituto del padre (padrastro, padre adoptivo, etc.). "Umezurtz gelditu zanian, aita-ordiazkuagaz jarri eben,
cuando quedó huérfano, le pusieron con un padre adoptivo" Etxba Eib. "Padre adoptivo" Elexp Berg.  Zurgina
baitzen Josep, aita ordezkoa, / Jesusek bazeraman bere gaztaroa. Ox 67. Baiña nik, Don Kijoteren aita ez baiña
aita-ordezko izanik, ez dut oraingo usariora ibilli nai. "Padrastro". Berron Kijote 17.
aitapen.  Fama. Cf. aitamen.  Gora igo nai degu jakindurian, azkartasunean, aberaskietan, aitapenean da
abar. Ayerb EEs 1914, 39. Echena, Erroman aitapenaren loretan zegoanean ere, oroitzen zan biziro oraindikan
zutik dagoan bere jaioterriko etxezaz. Id. ib. 1915, 260s. Ordutik artu zuan aitapen izugarria ludi guzian. Ib.
mende.
279.
aitapendu.  Afamar.  Echena etzan ordea egoaldia bezela aldatzen diran margo-berrizkera oien zale.
Onegatik apika, gaurko margolari eta ertilari askok etzuten Echena jasotzen eta aitapentzen. Ayerb EEs 1915,
297.
aitapentsu.  Famoso.  Erroma bezin uri ederrik beretzat etzegoala esan oi zuan, eta uri aitapentsu ortan bizi
izan zan 36 urtean. Ayerb EEs 1915, 262.
aitapitxi. v. aitabitxi.
aitaplara. "Abuelo" A Morf 12 X.

- AITAPLARA-AMAPLARA. "Aitaplara amaplara (L-ain), padrino y madrina" A (s.v. aitader).
aitaponte.  Padrino de bautismo. v. AITA PONTEKO.  Zuk orduan ezin erantzun zentzakean, baña zure
ordean erantzun zuan zure Aita ponteak. AA III 272. Bai, ukatzen det, zure izenean erantzun zuan Aita ponteak
edo an zeudenak. Ib. 273.
aitapontekida. "Padrinazgo de baptismo" Lar.
aitar. v. aitatar.
(aitara). "Grada" LzG.
haitarazi. v. hautarazi.
aitarekilakatu. "Être avec le père" Lf Gram 438.
aitarekilatu. "Aller avec le père" Lf Gram 438.
aitarenganatu.  Llegar al padre.  Ni naiz bidea, egia ta bizia. Iñor ezin diteke Aitarenganatu, nere bidez
ezpada. Ir YKBiz 448s.
aitarenka, aitearenka (V-gip ap. Etxba Eib y Elexp Berg).  Haciéndose cruces. "Santiguándose, aitearenka"
Zam Man 161. "Aitiarenka geldittu zan, esan gentsanian egixa" Etxba Eib. "Aitarenka asi zan, comenzó a dar
muestras de admiración (corriente en V)" DRA. "Aittiarenka, haciendo cruces. Aittiarenka egon giñan Elgetan
bera bizikletan zetozen umiei begira" Elexp Berg.  Atso guztiek egozan aitearen-ka ta ene-ka. A BGuzur 137. -
-Orrek txinelok be!... Ordurartean zetan egoan an ba txinel ori? --Aitearenka gizona! Zam EEs 1913, 286.
Bijaramonian Peruk eruan ebazan Erregen aurrera txingi edo pitxi gustijak, Errege ta bere ingurukuak
aitiarenka isten ebazala. Kk Ab I 26. Jente guztia konkortuta egoan, aitearenka, gertakari ori ikustean. Erkiag
Arran 187.
aitasaba (Lar, Añ (G), Dv (G), H), aita asaba. 1. Abuelo. v. aitona.  Nik entzun neutsan aita asaba bati
antxina andikijak bere ebiltzala abarkakaz. Mg PAb 94. Lizenziadu Cristobal Lopez Zandategui, Jeneral Don
Antonio Oquendoren aitasaba amaren aldetik. Izt C 467. Aitasaba Abraham-i egindako eskeñi andiak berriztu
ziozkan [Jacob]. Lard 46. Absalom-ek ere bere aitasaba Gesurko Errege Tolmaigana iges-egin zuen. Ib. 195.
Batuel aitasabaren etxera joan, eta Laban osabaren alaba batekin ezkondu zedilla [Jacob]. Ib. 34. Erakarri
zituen aitasaba Nabucodonosor-ek Jerusalengo Elizatik eramandako urre eta zillarrezko ontziak. Ib. 319 (sg. la
Vulgata (Dan 5, 2) "pater eius").
2. "Aitasaba (G), bisaïeul" vEys (de quien lo toma seguramente Azkue).
aitasaindugo (Lh), aitasaintugoa.  Papado.  Mila zazpi ehün eta hirur hogei eta hamabi den urthian, eta
Gure Aita Saintügoako laur denian. Mercy 9. Bordeleko artxapezpikua altxatu zuten Aita Saindugorat. Zerb IxtS
106. Gregorio XIII-en aita-saindugoan. Ardoy SFran 21.
aitasaindutasun (Dv  A, Lh), aitasaintutarzun (Lh).  Papado. "Qualité de Pape" Dv.  Zeren zerbait Eliza-
restanza aphur baita oraino Aitasaindutasun erraiten denean. Lç Ins G 6r.
mende.
aitasaindutiar (Dv, A, Lh), aitasaindutar.  Papista.  O' Connel Aita-Saindutiarra. Hb Egia 115. Norbaitek
deitu zuen O'Connel Aita-Saindutarra, trufatzeko bere ustez. Ib. 115. Aita-Saindutarra erran nahi dik: ene
sinhestea Aita-Sainduz Aita-Saindu higaten dela Kristoraino. Ib. 115.
aitasaindutu (Lh), aitasaintutu.  Hacer(se) Papa.  Gregori VII menüser botikatik aita santiaren kaideran
jarrerazi, Sixto V urdezaiñgoatik orozbat aita saintütü. Egiat 244.
aitasantuorde.  Nuncio del Papa.  Gaur zortzi-arratsaldean, orduan bere lagunak bultz eginda, Aita santu-
ordeagana Zarautzera izan nintzan. A LEItz 130s.
aitasantutza.  Papado.  San Pedro an etzan Aita-Santutzako lanetan kanpoan izan. Lard 522. Aldatuaz bere
Aita Santutzako Aulkia Kristandadeko beste erriren batera. Ant EE 1885b, 285.
aitasizun. "Abuelastro" BeraLzM.
aitaso (L, BN; SP (-azo), Urt I 37, Ht VocGr, Lar, Arch VocGr, Gèze, vEys, Dv, H). Ref.: A (aitaita); EI 351.
 Tr. Los testimonios anteriores a 1950 corresponden todos a la tradición septentrional.
1. Abuelo. "Aitazo, grand père, abuelo" SP (cf. O-SP 224: "Il faut écrire aitaso et non aitazo"). "Aitaso (G, L,
BN), [...] aïeul" vEys, a quien siguen tal vez Harriet y Azkue (s.v. aitita), que dan las mismas indicaciones
dialectales; en el caso de vEys, la G se refiere a Larramendi. v. aitaxo, aitso.  Minzatu nais zure aitari,
aitasori, osabari. Volt 204. Obed hau gerthatu zen Isairen aita eta David erregeren aitasoa. Lg I 249. Alfonce
Castillako erregea, San Louisen aitasoa. Lg II 390. Aitaso hasten da kantuz muxikoen airean. Dib Koblak 21.
Aitasok xutiturik, "Aitaren" eginez, / su ondotik diola: Haurrak, has otoitza. Iratz 131. Ez othe duzu izan zure
familian konkorrik? [...] Aitaso? Amaso? Lf Murtuts 39. Bathuelen alaba naiz eta ene aitaso Abrahamen anaia
da. Zerb IxtS 22. Gurasoak ematen digu semearen esplikazioa; gurasoena, berriz, aitasoak ematen digu. Vill
Jaink 58. Oiek [Erakleito, Parmenide, Pitagora, Enpedokel] baitzenituen Platonen aitaso, arbaso, okilaso ta
tokibilaso. Zait Plat 81.
 (Ref. a ancianos).  Aitaso bat ikusi dut / ahultzen eta xahartzen, / hil mihisea bezala / egunez egun xuritzen.
Etcham 162. Lehenbiziko oto gurea, Tolosako kaskañoak zentzaturik edo, aitaso baten urrats zuhurrari jarri da
tanpez; bigarrena badarraio gibeletik, berdin eme. JE Ber 77.
2. (Pl.). Antepasados. "Au pl., aïeux" Gèze.  Bizi izan zela deboki aitasoen legeen jarrikian. Egiat 177.
Aitasuen erranak eta eginak, bethi burian erabiltzak. Arch (ap. DRA). Gure aitaso kantabreak / lo baitaude
lurpean; / ez othe dire atzarriko / aire hau aditzean?. Elzb Po 198. Hitzeman dian bezala gure Aitasoer,
Abrahami eta haren ondokoer mente güzietako. Ip Hil 79. Nago, ogiak eskuz oraino jotzen ziren denboran, gure
aitasoek beren ogiak hala jo othe dituzten behinere, nola Xanetak gure Xoane. Barb Sup 98.
 Patriarca.  Aitasoak beno / zaharrago / behar zunuke izan. "Autant qu'un patriarche il vous faudrait vieillir".
Arch Fab 231.
3. (O-SP 224, Gèze  Dv y A). "Bisaïeul" Gèze.  Ez erran haatik Frantses ez dela "Jatsukoa", haren
aitatxik eta haren aitasok etzutela Jatsurekin deus ikustekorik! Ardoy SFran 41.
- AITASO-AMASO. (Pl.). Abuelos.  Gure aitaso-amasoek zuten arrazoinekin erraten hobe dela lastozko
etxola bat berea, ezinez jauregi bat bertzena. Elsb LehE 22.
- AITASOEN AITASO. (Pl.). Antepasados.  Gure aitasoen aitasoek egin kadera zurezko batzu. Elsb LehE 22.
Iatorriak ezilkor irauten du aitasoen aitasoak ioteraiño. Ibiñ Virgil 111.
- HIRUGARREN AITASO. "Irugarren aitasoa, le trisaïeul" Lh, que cita a H, pero lo que encontramos en éste es
Irugarren aitona.
aitasotu (Dv).  Hacerse abuelo; envejecer. "Aitasotu ondoan nahi du ezkondu, il veut se marier après être
devenu grand-père" Dv. v. aguretu.  Ikusten dugu gizon bat aitasotu danean, / etx'aintzinean jarririk alki
baten gainean; / bere haurrak ezarririk bizi-molde onean, / / ilobaso xume bati dagola solasean. Dib Koblak 20.
Hain da zahartua, aitasotua [eskuara]. HU Aurp 210.
aitasohurren.  Bisabuelo. "Abpatruus [...] aitasohurrenaren <aitasshu-> vel abrasoaren anaia" Urt I 37.
aitasun. v. aitatasun; ahaidetasun.
ahitasun. "Debilidad (Darric)" DRA.

mende.
aitatar, aitatiar (Dv, A), aitar (Lar, Añ). 1. "(Lo) paternal" A. v. aitaldeko.  Zenbatenaz bada ez da
gogotikago kargatuko bihotz aitatiar bat, perfekzionerat heldu nahia aurkhitzen duen arima baten erabiltzeaz?
He Phil XII.
2. (V ap. A; Dv), aitatiar. Parecido al padre. "Parecido al padre, de su casta" A.  Joanes Batista etxeko
premua errotik aitatar da. GH 1930, 366 (ap. DRA). Adimenduz eta bere buruaren jabegoz aitatiarra da errotik.
Herr 27-6-1963 (ap. DRA).
aitatasun (c. sg. A; SP, Lar, Añ, H), aitatarzun, aitasun (Dv), aitetasun.  Paternidad. "Paternité" SP y H.
 Tr. Documentado desde Leiçarraga (aitatasunezko). Hay aitetasun en Guerrico y Añibarro, y aitasun en
Garralda. En DFrec hay 3 ejs. de aitatasun.
 Izandu zuen Jesusen aitatasun-aitanz hau San Josefek. Mb IArg II 50. Zeren Aita-tasuna, Seme-tasuna ta
Espiritu-Santu-tasuna gauza bana edo bereziak izanagatik, Jainkotasun bat baizik ez da Irutasun edo Trinidade
hau guzia. Ub 126. Bada [gure aita eta ama] oek mundu onetan dira Jaungoikoaren Aitetasunaren imajiña
batzuek bezela. Gco II 178. Jaungoiko eta gizonaren arteko mirarizko Aitatasun eta semetasun au. Astar I 122.
Eta zü, o Sen Josef Aita loriusa, hel zakizkü zure aitatarzün photeretsiarekin. Ip Hil 268. Jainkoa xoilki da
egiazko Nausi eta Aita bakharra, bainan gizona hein batean haren nausitasun eta aitatasunean parthalier egin
ditake. DvHtoy Mt 23, 9n. Atze bage Mülleren egikuna: "gazta egiten den lekuan, aitasun ats egiten da". Garral
EEs 1925, 22. Bere alaba aurrez-aurre ikusi orduko, berau laztantzeko lei bizi bat erne zitzaion, baiñan, ez
zezaiokean ager bere aitatasunik. Etxde JJ 222. Aitatasunak ba-duela jainkozko zerbait. Vill Jaink 167.
 (Fig.).  Loiolan dagon aitasun gabeko eskuzkribu Euskal-Errian argitaratuak dio. Ag Lar 551n. Bertso
zoragarri horien aitasuna Peñafloridari eman nionean. MEIG I 215.
 Sentimiento, actitud paternal.  Hargatik esker diogu zure Aitasunari. EZ Man II 159. Bere aitatasunak,
semeagana zedukan amorio naturalak gibelatzen zuen. Ax 346s (V 230). Nik galdu izan dot zure seme izatea,
baia zuk ez niganako aitatasuna. Añ EL2 162 (EL1 147 aitetasuna). Gizonak: semezko eskerra agirian eta
berorik erakusteko, txalokatu daigun geure obispo jaunaren gizabidea ta aitatasuna. A EEs 1916, 108.
- AITATASUNEZKO. Paternal. "Aitasunezko hitzak (Darric)" DRA.  Zeren gauza guziak bere suiekzionean
dituen Iainkoak, aitatasunezko artha batez beillatzen baitu gure gainean. Lç Ins G 2v. Iainkoa deitzen da
aitatasunezko izen eme eta plazent hunez. Ib. E 4v. Aitatasunezko begi eme batez behatzen ohi zuena. Lç Adv *
8v.
aitatiar. v. aitatar.
aitatoki. "Inséparable de son père" T-L.
aitatokibilaso (H, s.v. aita).  Bisabuelo.
aitatsu. "Paternal" Lar y Añ.
aitatto (Sal), aitato (Sal), attatto (S). Ref.: VocPir 164; A Morf 12 X; A Apend (aitato); EI 351; Echaide Nav
216. 1. Abuelo.  Aitatto bat iduri zuen, batzu bertzeak baketzerat aholkatzen zituena. Prop 1896, 19. Guk
gure aita bezenbat gure haurrek maite zuten aitatto. HU Aurp 170. Aitatto, jarririkan bere zizeluan, / pafa pafa
ari da pipa bat ahoan. Barb Sup 186. Aitattok berriz dauka pipa ezpainetan. Ib. 186.
2. (L; aittatto AN-5vill). Ref.: Lh; EAEL 41. Dim. de aita.  Zure aitatto. Iratz 118. Nahiz han Aitattoren
hobia ikusi. Ib. 119. Eman ottori pa / eta dugun aitatto elgarrekin aipa. Ib. 118.
1 aitatu (V, G, AN-gip; SP (aith-), Lar, Añ, Dv, H; atta- AN-larr), aitetu, aitxatu (V-gip). Ref.: A; Iz ArOñ
(aittátu), To (aittatu); Etxba Eib (aittatu, aitxatu); Asp Leiz (attatu); Elexp Berg.  Mencionar, mentar.
"Mencionar", "mentar", "chistar" Lar y Añ. Pouvreau lo da con -th-, lo que parece un cruce artificial con aiphatu.
v. aipatu, aita izan.
 Tr. Documentado en textos vizcaínos y guipuzcoanos desde RS, aunque no es de uso gral. hasta principios del
s. XIX. Hay aitetu en Canala-Echevarria y, junto a aitatu, en Añibarro y Bilbao. En DFrec hay 52 ejs. de aitatu,
36 de ellos en textos dialectales.
 Leloa berri dan artean aita. "En tanto que es nueva la canción, es nombrada". RS 515. Ezta aitatuko sokea
urkatuen etsean. Mic 12v. Ez degu examina onetan aitatzen. OA 162. Aingeruak etzion Birjiñari Jainkoaren
izenik aitatu. Lar, carta a Gandara 161. Ez egidazu geijago aitatu atso benteriaren konturik. Mg PAb 81. Orobat
esan bear da len aitatu ditugun gauzeetan. Mg CC 108. Beste utsegite asko eztira emen aitatuten, berez
ezagunak dirialako. Añ EL1 239. Izentatu ta aitetu baga ze lekutan edo librutan dakarren dotoreak aek gauzak,
sentenziak ta esanak. Añ GGero 4 (v. tbn. 60, 307, 325 et passim aitetu). Baña artu zuen Justiziak aitatu degun

mende.
arzaia. VMg 41. Zeren aitatzen danean Olioa beste eraskin gabe, olibena bakarrik aditzen dan. AA I 536. Ez
dezu alperrik attatuko [sic; v. tbn. 28 y 31], edo autan artuko zure Jaungoikoaren izen Santua. AA II 27.
Ugazabaak aitatu ditudan ezkero. JJMg BasEsc 200. Burua makurtu, aitatu, entzun edo irakurten danian
Marijaren izena. Ur MarIl 4. Aitatu dirian obispo Jaunen eskari eta erreguz. Ur BulaAl 18. Etzan orainago
aitatu dan zerutik jatxitako sua oraindik osotoro itzali. Lard 87. Ez da irrutira're / aitatzeko diña / itxasoko
bagaren / kolore urdiña. Bil 58. Eta gure santuaren Erroma-bideko gauzarik ospatsuen eta oroigarriena emen
aitatu dezagun. Aran SIgn 95. Amezketarrak? Ez ditzairala aitatu ere. Sor Bar 82. Zugatzak gaitik gauza andiak
/ kantuz leitekez aitatu. AB AmaE 464. Bada Ebanjelistak ez dabe aitetuten [San Jose] ez esteguetan, ez eurak
amaituta gero. Canala Jesucristo 21 nota. Ebanjelioak aitatuten dituzan dontzella zurrak legez. Itz Azald 17.
 (s. XX). --Dena burutik ateratzen du: ez dezu ikusi orlako kofrerik. Badakizu Castelar? --Bai. --Eztu aitatzeko
baliyo! Iraola 91. Ezeizu aittatu ama ezkontza asmorik. Echta Jos 226. Auzo-billeretan iñor aberats-ipuirik
aitatzen asi ezkero. Ag G 258. Atzen esakeratxo au amar aldiz aitatu izan edo zuen. A Ardi 76. Grazi eder au
egiten zaitzu / aurten Irungo partian, / zure izena aitatuko da / beste larogei urtian. Tx B II 143. Ez nazakela
bada neri orrelakorik aitatu. Alz Ram 98. Aitatu gura eztodan Bizkaiko erri txiki baten. Kk Ab II 7. Leen
aitatutako aldi txar ark, orraatik, zerbait on ere erakutsi zigun. Ldi IL 135. Gorago attaturiko andrandijak. Otx
48. Sozialistak legea beiñ baño sarriago aitatzen dabe. Eguzk GizAuz 98. Etzion neskak etxera joatekorik aitatu
ere. TAg Uzt 261. Nunbait aitatu degu, Migel [...] seme zarraztelaren tankerakua zala. Etxde AlosT 58. Elkar
ongi ezagutzen gendun maitetasunik aitatu gabe. JAIraz Bizia 23. Ez eutsan arazo ontan iñortxori ezer aitatuko.
Erkiag Arran 64. Aitatu be olakorik Migel Permiñen aurrean! Bilbao IpuiB 116 (137 aitetu). Baztan alderdi
zoragarria / zerbait aitatu dezagun. Basarri 81. Eta alperrik aitatuko didazue gizartea. Vill Jaink 85. Etzazula
deabrurik aitatu emen eta ordu onetan. NEtx LBB 171. Herritarrei kantatzearren jutean plaza batera, /
aitatutako gauzetaz kanpo zer gindezake atera? Xa Odol 270 (en versos cantados en Guipúzcoa). Holako gaien
aitatzeko die / gisa hortako egunak, / asto-kontura dira gaur ere / hemen kantatzen tugunak. Mattin 136. Hau
ejenplutzat aitatzen dut. MEIG VII 130.
v. tbn. Zuzaeta 61. CrIc 57. Gco I 458. fB Olg 136. PE 67. Bv AsL 29. Apaol 28. EusJok 170. KIkV 64. KIkG 50.
ArgiDL 149. Etxeg in Muj PAm 22. Altuna 59 (attattu). Enb 177. Lab EEguna 83. ABar Goi 71. Zait Sof 95.
SMitx Aranz 49. Munita 8. Gand Elorri 27. MAtx Gazt 47. Or in Gazt MusIx 40. Alzola Atalak 145. Etxba Ibilt
457. Uzt Sas 311. Berron Kijote 228.
 (BeraLzM). (Part. en función de adj.). Famoso.  Jafa deritzan Siriako kai ondo aitatura allegatuta. 'Puerto
de Siria bien conocido'. Aran SIgn 39. British Museum deritzaion liburutegi aitatuan. Lh EEs 1915, 233. Baiña
Alain Robbe Grillet, Prantziko nobelagille sonatuenetako bat dezu; ta oraingo idazkera berrizale
aitatuenetakoa, ala ere. NEtx LBB 101.
 (Part. en función de adj.). (El) citado.  Beste gañerako guztien kontua Kardinal aitatuak utzi zuan Anbrosio
zeritzan Cisterren Ordenako erlijioso baten eskuan. Bv AsL 205.
- AITATU GABE. Sin mencionar, por no hablar de.  Aurreratu ditu gutxienez anega bi gari, lau anega
artoale, arroa erdi urdai, aitatu gabe sagar, kastaña, gaztae ta gozotan arrapatu ta irentsi oi dituztenak. VMg
38.
 Sin contar.  Etxe santua gaur deitzen zaion bizitoki dana, ganbara aitatu gabe, iru bizitzakoa da. Aran Sign
3.
- AITATUKERAN. Al mencionar.  Zangurruak-eta aitatukeran, umiek uste izango dabe, bear bada, eurontzat
idazten dodala ipuintxo au. Bilbao IpuiB 59.
 Etim. v. aipatu.
2 aitatu (c. sg. A; SP, Dv, H, Lh). 1. Hacerse padre. "Rendre ou devenir père" SP.  Bada Henok aitatu zen
Iradez. Irad aitatu zen Mabiaelez. Mabiael aitatu zen Mathusaelez. Dv Gen 4, 18 (Urt gero Hirad sorthu zitzaion
Henoki, eta Hiradek eniendratu zuen Mehuaiel). Sethez aitatuz geroztik, Adam bizi izan zen zortzi ehun urthe.
Dv Gen 5, 4 (Urt enjendratu, Ur, BiblE izan, Ol, Ker sortu, Bibl ukan).
2. Hacerse religioso.  Zahartu niz eta aitatu. Prop 1890, 128.
haitatu. v. hautatu.
aitatxi (L-côte-sar, BN-arb-lab; Arch VocGr, H, VocB; aitetxi B), aitaatxi (BN-arb). Ref.: A (aita besoetako); EI
352; Satr CEEN 1969, 85; Gte Erd 59. 1. Padrino. "Aitatxin urak berekin ditu [= 'se parece a su padrino'] (BN-
baig)" Satr CEEN 1969, 85. v. aitabitxi, apaidin.  Itzulipurdika dabiltza, pestaliarren zangoen artetik, aitatxi,
amatxi, amañoa bera erortzer baitira. Ox 41. Aitatxi diru-gabe, aur buru-gabe (B). A EY I 186. Aitatxi ximurre,
aitatxi ximurre (B). Ib. 186. --Hasian-hasi, zertako ez egin bathaioko bazkaria? --Aitatxi eta amatxirik gabe? Lf
Murtuts 53. Osaba eta aitatxi zuen fraide xahar bat hil. Iratz 171. Zuk ninduzun bataioan besotan atxiki. / Zuk
ninduzun Jainkoari eman amultsuki. / Bihotz hunek zer dautzun zor, Aitatxi, balaki! Ib. 171.
2. (AN-burg, L, B, BN; aitetxi B). Ref.: EI 351s; Eusk 1928, 118; Echaide Nav 216; Izeta BHizt2 (aitetxi).

mende.
Abuelo. "Nere aitetxik adin aundie du" Izeta BHizt2. v. aitaso, aitona.  Haurrak, ilobasoak, aho xilora oraino
beren Aitatxi onari beha zagozkiolarik. Barb Sup 166. Egun, ganen haiz aitatxiren ikustera, heian pulliki den
jakitera. "Tu vas aller voir grand-père". Barb Leg 146. Hila kausitu zuen bere aitatxi. Ib. 146. Hor aitatxik
noiztenka hartzen duen hatsa! Herr 24-11-55 (ap. DRA). Biziki polita da ipui ori, aitatxi, baiñan negar egiten
dut. Etxde JJ 92. Gogorat jin zitzauzkun aitaatxiren supazter-xokoko lamin eta arima herratuen ixtorio latzak.
Larz GH 1959, 91. Nere aitatxi Lezon sortua / --han esaten dute jaio--. Mattin 43. Frantsesen aitatxi edo
bederen aitaxo hango "auzapez" egonak baitziren. "Le grand-père ou du moins l'aïeul". Ardoy SFran 60.
- AITATXI-AMATXI. (Pl.). Abuelo y abuela.  Ordu da erran dezagun horgo zirela gure Sainduaren aitatxi-
amatxiak, Arnalt edo Eñaut eta Guillermina. Ardoy SFran 41.
- AITATXI-LAGUN.  Luzaiden aitatxi ta amatxik, bataiatzean, aitatxi-laguna ta amatxi-laguna eramaten
zituen [...]; Credoa erraten zutelarik, berak uts egiten bazuen, lagunak Credoa uts bage errateko. "Solían llevar
cada cual su acompañante". A EY I 187.
- AITATXI-OPIL (B; aitetxi- B). Ref.: A; Izeta BHizt2 (aitetxi-opil). "Pan especial que los padrinos regalan a
sus ahijados por Pascua de Resurrección. Aitetxi-opil goxa yan dugu aurten" Izeta BHizt2. v. tortel.
- AITATXI XAHAR. "Aitatxi xaharra y amatxi xaharra es la manera de referirse a los abuelos (BN-baig)" Satr
CEEN 1969, 181.
aitatxo, aitatxu (V-ger ap. EAEL 41).  Dim de aita.  Aita, emen dira / egurra eta sua, / baña aberea / non
dezu zuk iltzeko, / aitatxo nerea? It Fab 232s. Jaungoikoak dizula, / aitatxo, egun on. AB AmaE 356. Deitu
egidan "ene aitatxo gogokua". Ib. 135. Etxakan ondo egiten / geure zaldunari / inok ez esatea / aitatxu berari.
Azc PB 82. Aittatxo, enaz geiago joango. Echta Jos 36. Pa! aitatxori. Pa! Pedro Antoni. Pa! aitonari, maite
maite zaituta. Ag G 75. Ez estutu, ene aitatxo, / ez eizu egin negarrik. Enb 95. Ez dakizu zer dan aitatxorik gabe
/ gelditzea. Jaukol Biozk 76. Aitatxori esaten diot Donostira joan bear genukela bizitzera. Lab EEguna 74. Enaiz
zure ugazama gaiztoa, zure aita maitea baizik, gudatik elduberririk dan zure aitatxo. Etxde AlosT 53. Maite
ezazute bada aitatxo, ni maite nauzuten ainbat. Etxde JJ 219. Goazen ainbat ariñen gure aitatxoren etxera!
Bilbao IpuiB 215. Aitatxu negarrez egongo yaku. Ib. 215.
aitatzako (V ap. A).  Supuesto padre. Cf. Ker EMeza 580 (ap. DRA): "Gaiñera, Jaungoikoak Kristoganako
aitatzako betebear eta eskubide guztiak be, berari [San Joseri] ezarri eutsazan". v. AITA USTEKO. 
Madalenek orduan, Eñaut bere aitatzakoari agertu zion kezka larri auxe. Etxde JJ 201. Baiña are gitxiago
dakizue [...] mundu onetara laster yatorkun sein errubagearen aitatzakoa nor dan, diñoenez beintzat. Erkiag
Arran 143.
aitatze (Añ), aitatute.  Mención.  Orduan alako gauzarik iñok adirazo ta aitatzen badeutso, aitetute berak
ernegarazoten deutso, erneguz erre ta biraoka asten da. Añ GGero 226. Au da gauza bat aitatze utsak tripako
miña egiten dirana. AJauregi EE 1885b, 215. "Urte berri, gogo berri"... Zuur-itz orrek baño, ez nau ezerk
iguiñagotzen. Ain baitago eskukatua, alperreko aitatzez ain andeatua! Ldi IL 87.  Judasen izena aitatze
utsarekin. AA I 418. Ez det ezer esan nai seigarren mandamentuaren kontrako bekatuen gañean, zeren gertatu
diran gauza nazkagarriak aitatze utsak zikindu litzakean zuen gogo ta biotzak. Ib. 249.
aitaun. v. aitajaun.
aitaurren (Lar, Añ  A), aita-aurren (A, que cita a Añ).  Patriarca. v. aitalehen.  --Zenbat seme zituan
[Jakobek]? --Amabi. --Nola zerizten? --Patriarkak edo Aitaurrenak. Ub 20. Aita-Aurreneen Erregiña. Añ EL1
229 (EL2 242 Aita aurrenen Erregina). Antxinako Igarlak, Aita-len edo Aita-aurrenak ta Santuak asmau, atera
ta esan zituezan oraziñoak. Añ CS 18. Jakob Aitaurren santuari. Añ GGero 316.
aitautxi. v. aitabitxi.
aitaxe (Añ (V)  A (s.v. aitaita)). 1. Abuelo.

2. (V-oroz), aitexa (V-arr). "Padre político. Con el artículo hace aitexea" Totor Arr. "Aitaginarreba" (V-oroz)
A. Arejita Iker-21 (2008), 88n.
aitaxo (L-sar-ain, BN-ad-baig-lab ap. EI 351). 1. (Dim. de aitaso). Abuelo.  Haurrak oro aldean eman
zitzaizkon, eta huna nola hasi zitzaioten Aitaxo. Barb Sup 163. Eta Eguerriko bere kondaira pollita hola
bururatu zuen beraz gure Aitaxok. Ib. 166. Nere bi aitaxoak hil izan dira. Ib. 171. Erroak hazkar ditu
Oihanaldeak, aitaxotik semeatxira. Ox in Barb Piar I 6. Ama zenarekin igaiten nintzen bada, noizean behin,
aitaxo eta amaxoren ganat. JE Ber 9. Aitatxo [seguramente por aitaxo] hor jarria / ateaz kanpoan / pipa zango
mende.
luxe bat emanik ahoan, / Amaxo're han baitzen, / ni haren altzoan. Etcham 221. Aitaxo zapetain bat zen inguru
guzian aiphatua. GAlm 1954, 14.
2. Bisabuelo.  Hor direla ehortziak San Frantsesen aitaxo eta amaxo. "L'aïeul et l'aïeule de Saint François".
Ardoy SFran 42. Frantsesen aitatxi edo bederen aitaxo hango "auzapez" egonak baitziren. "Le grand-père ou du
moins l'aïeul". Ib. 60.
aitaxun. v. aitaizun.
aitazko.  Padrino. Cf. AITAZKO.  Bere elizako aitazkoa (padrino eclesiástico) Aizpuru'tar Benigno Jauna,
Zumaiko Apaiz Nagusia izango da. Erritiko aitazkoak (padrinos seglares), berriz, Berasaluze'tar Anizeto Jauna
ta Aranguren'dar Estefania Andrea. NEtx Nola 37.
aitazorro (AN-5vill; aitezorro B). Ref.: Gte Erd 217; Izeta BHizt2 (zorro).  Apegado al padre. "Haur hori
aitazorro da (AN-5vill)" Gte Erd 217. "Juan Martinen aurre berriz aitezorro [da]" Izeta BHizt2. Cf. amazorro.
v. aitazulo.
aitazulo (V, G), aitazilo (S), aitazillo (L, S, Sal). Ref.: A (-zulo, -zilo); Lh y Lrq (aitazilo); Elexp Berg. 
Apegado al padre. Cf. amazulo. v. aitazorro.
aitazur. "Muy amante del padre" A (s.v. -zur).
aitegi. "Padrón, padrote" Lar.
aitelume. v. aitonume.
haiteman. v. hauteman.
aitenume. v. aitonume.
haiterazi. v. hautarazi.
aiterri.  Patria. Cf. A BGuzur 157: "Aizorri esaten eida Oñati-aldean, aiterri edo asaberri edo iaioterri
esateko". Cf. tbn. T-L: "Patrie, sort-herri, aiten herri, aberri". v. aberri.  Bere aiterri dan Euskalerri
eskeronekuak. La Abeja 1890 (enero), 1. Aiterria edo sor lekhia. ArmUs 1892, 133 (ap. DRA). Ni, aiterrian
goldea sartzeko lur-mutur bat ere izan ez ta, or ibilli ninduan berrogai urtez yarraio. 'Dans ma patrie'. Or Mi 94.
aiterrizale. (Neol.).  Patriota. v. abertzale.  Zaldun katoliko omentsu, euskaldun aiterrizale argitu eta goi.
La Abeja 1890 (enero), 1.
aitetama (G-nav, AN-araq-olza-gulina, L, BN, S, R; atte- AN-ulz), aitatama (AN-egüés-ilzarb, B, BN-baig, Ae,
Sal, R-uzt), aitetaama (AN-burg), aita eta ama (AN-araq, BN-ad). Ref.: VocPir 155; Bon-Ond 152; Lh; Echaide
Nav 324-325; EAEL 43.  (Pl.). Padre y madre. (Sólo incluimos los ejs. de pl. tantum, no los del tipo aita eta
ama, aitaren eta amaren, etc.). v. aitama.  Bere aita eta amen maniak onsa begiartzen zütiala. Bp II 35.
Gizonak utziko ditu bere ait'etamak eta lothuko zaio bere emazteari. Urt Gen 2, 24 (Dv, Bibl, BiblE aitamak, Ol,
Ker aita-amak; Ur aita eta ama). Aténzio otoi aitetamak. LE Matr6 260. Haren aita etamak ziren /
Compostelarik ützüli. Xarlem 1527-1528. Bederatzü gerrena nin nahi apheztü, / nahiz aita etamer ephatxüti
khentü. Etch 176. Aitet-amen onratzea. "Honrar padre y madre". CatAe 44. Nork onratzen tu aitetamak? CatSal
45. Da kura zoineki guziuak sortan baigra, eredatruk gore lein aitetamen ganik. CatR 55. Maria Birjina eraman
zien bere aita eta amek [...] tenploala. Ip Hil 39. Ait-et-amez gabeturik / gelditu zen Xalbador. Ox 34.
Ezkunt'egüna heltü zenian, aitetamak eta alaba elizalatü ziren. Mde Pr 122. Etxe txiki txukun baten / zure
aitetamekin / zinan bizi, zintzo bizi. Mde Po 85. Ni ere ait'et'amek hain ninduten maite. Xa Odol 73.
haitetsi. v. hautetsi.
aitetxadi. "(Padre de) familias" Lar.
aitetxeko. "(Hb), père de famille" Lh.

mende.
aitexa. v. aitaxe.
aitezarde. "Empadronamiento" Lar.
aitezarle. "Empadronador" Lar.
aitezarri. "Empadronar" Lar.
ahitgarri.  Agotador.  Basa batzu bezala gira bizi, mendi sokotan, eta gerla molde hau biziki ahitgarria da
zainentzat. Herr 4-10-1956 (ap. DRA).
haitia. v. haita.
aitijin. v. aitajaun.
aitina, atxina (Aq 65 (AN)).  Abuelo. Cf. amiña.  Amairu: aitinak amona nai du (G-goi). "Trece: el abuelo
quiere abuela". A EY III 123.
aitiopiar. v. etiopiar.
aitirabraso. "Abavus, aitáitaitaso, aitirabraso" Urt I 136. Cf. amirabraso.
aitita. v. aitaita.
aitizki. "Patronímico" Lar.
aitizun. v. aitaizun.
aitoa. v. aitobe.
aitobe (V; Añ (V)), aitube (V-oroz), aitue (V-arr-arrig-oroz), aitoa (V-arr-oroz), aitua (V). Ref.: A (aitaita,
aitobe, aitua); EI 351.  Abuelo.  Booz, beste urkoagoak zenitasuna lagatzen deutsala, eskonduten da Ruth-
egaz, eta dauko beragandik Obed David-en aitua. Galindez Ruth 4, tít. (Echn aituna). Antontxu, zelan esaten
dausk iri Aituak (Aitaita, Aitona...)? Ezale 1897, 28a.
 Etim. Para su relación con aitona, v. FHV 149.
aiton-. v. aitoren.
aitona (G, AN; Lar, Añ (G), Dv (G), H (V, G); attona G-goi-azp-bet, AN-gip-larr-5vill, L-sar), aiton (G; atton
G-to, AN-gip-larr-5vill), aituna (G-nav; VocB; a(i)ttune AN-araq-ulz), aitun (AN-ulz, B; aittun AN-araq; attun
G-nav, AN-larr-5vill-araq-ulz, B), aitxona (G-azp), aitxuna (aitxune G-nav), atxona (AN-gip; H (V)), atxuna
(AN-erro; Aq 65 (AN); atxune AN-ulz-gulina). Ref.: A (aitaita, aituna, atton); A Apend (aitun); EI 351; Iz To,
Als (attuna); Etxba Eib; Izeta BHizt2 (attun).
 Tr. Documentado en la tradición guipuzcoana y alto-navarra (ya desde Mendiburu y Ubillos); desde 1950 se
encuentra tbn. en textos septentrionales y vizcaínos (antes sólo en Agirre). Hay ejs. seguros de aiton en
Lardizabal, Arrese Beitia, Udarregi, Beovide (AsL 80), Agirre (G 277), Urruzuno, Orixe, Txirrita, Lizardi,
Salaverria (62) y Uztapide (Sas 196), en casi todos ellos alternando con aitona. Hay además attona en
Hiribarren, aituna en Lizarraga de Elcano, en Echenique y en una canc. pop. citada por Orixe, y atxuna en
Lizarraga de Elcano y ChantP. En DFrec hay 22 ejs. de aitona.
1. Abuelo. v. aitaita, aitajaun, aitaso, aitatxi.  Ah, su eder zori oneko nere illtegi ta obia, ta nere ait-
aitonen obi ta illtegi izandu ziñana. Mb IArg I 143. Aita, atxuna ta alzinekoen pinturak. LE-Ir. Zu norengánik?
Aitagánik. Aita? Aitunagánik. LE Doc 127. Ez dituk bizi ire / aita ta aitona, / ezagutzen zutenak / beren zori ona.
It Fab 64. Berriak ondorengoai emateko [...] ezin bide obeagorik aitonak seme, illoba eta oien humeen
humeakin itzegitea baño. Lard 8. Ezkontzen da Ruthekin, eta izaten du aren ganik Obed, Isaiin aita eta Daviden
aituna. Echn Ruth 4, tít. (Galindez aitua). Galtzera bota didak manta bat fina, / atxunaren denboran Kadiztik
jina. ChantP 90 (donde se traduce "bisaïeul"). Gure aiton zar ori. Ud 156. Kapak... badu bere denboratxua,
mende.
jauna. Aitona zanena zan... ta arrek aitarena omen zuben ta... Sor Bar 36. Sagar au nere aitak sartua da; intxaur
ori, nere aitonak. Apaol. 89. Zeiñ gozoro entzungo eben zeruetan bere aitona Arnoldo ta andre Luziak. Ag AL
150. Aditu izan diyot beiñ bañan geiagotan nere aitonari. Moc Damu 5.
 (s. XX). Ori da gure aitonak ibiltzen zuen trikorniyua. Iraola 122. Aitona, ez bedi orrela betillundu. Jan beza.
Ag G 190. Ondotxo bazkalduta bazijoazen aitona ta billoba trenera. Urruz Zer 114. Medelen aitona nere
amaren bigarren kusua zan. A Ardi 32. Dozena t'erdi poto zurezko / aitona zanak utziyak. Tx B II 145.
Aintziradi ontan, gure aitona gizagajoak iru beor-uztar zitun. Or Mi 46. Il ukan aitona. Lek EunD 15. Arekin
aituna, / arekin amuna. Canc. pop. in Or Eus 14. Andoni...! Ator onera... Aitonari zer egin diok? ABar Goi 73.
Atzeraxegotik, aitonak zeatzen zitun atxurrez goldeak iraulitako lur-mokor ezkoak. TAg Uzt 265. Zure aiton
Saulen landa guziak biurtuko dizkizut; ta nere maiean yango duzu beti. Ol 2 Sam 9, 7. Aitonaren belaunetara
atxiki kontu eskean. Etxde JJ 214. Eguraldia bero denean oso, aitona etxe aurrean jartzen dugu. Mde Pr 72.
Esterenzubiko aitonak ala naita jarritako izenak. Anab Poli 74. Aitona eta amona zarra / negu gorrian
bildurrez. BEnb NereA 201. Autolika, Odiseuren amaren aldeko aitona. Zait Plat 95. Gezaltzako aitona
zaarrarekin bein mintzo nintzala. Vill Jaink 40. Nere etorreraz naiz / gipuzkoanoa, / nere aitona baitzen / han
Lezon jaioa. Mattin 41. Tentatzen ari zerauzkit haurrak eta emaztea: / aitondu naizela, bainan ni naiz aitona
gaztea. Xa Odol 186. Gure Arnauten aitonak inoiz bere burua Mauleko burjes eta merkatari bezala agertu
zuena. MIH 236.
v. tbn. Zab Gabon 67. Jaukol Biozk 49. In SM Zirik 100. Ugalde Iltz 38. And AUzta 72. Osk Kurl 69. Alzola
Atalak 114.
 (G-azp-goi; attona AN-gip-5vill), aituna (attuna AN-5vill; attune AN-ulz), aitun (attun B), atoña (L-côte).
Ref.: Iz Ulz (attuné); EAEL 48; Izeta BHizt2 (attun). Anciano.  Attona zenbeit bada galtza motxen alde. Hb
Esk 185. Deitu zion apaizak an inguruan bizi zan aiton bati. Bv AsL 80. Aitona eskale bati. Ib. 52. Mintza zaiteze
agura zarrak, / aiton itzal aundikuak. AB AmaE 69. Arbola batetik, zeiñen ondoan zegoan aitona buru zuri bat.
Apaol 24. Ta onako aitona zaar ule ta bizar zuridunagaz izketan dagoan ori. Ag AL 24. Aitona biak, oso
samurturik, agur egiñ diote alkarri. Ag G 97. Aiton zar onek ditu / gauz asko ikusi, / zuek baño obeki / daki nola
bizi. Urruz Zer 112. Oraintxe bai emango zaizu ardua gogo onarekin. Ar zazu, aitona, ar zazu. Kk Ab I 118 (en
boca de un guipuzcoano). Aitona miñerituaren begiramen apurrik gabe. Mok 17. Aitona batek besteai galde /
egiten zion lenguan, / eguzkitikan illargiraño / zenbatxo bide daguan. Tx B 194. Oraiñ artian ni izandu naiz, /
aitona, zure nagusi, / errenta txintxo pagatu dezu / zere kapoi eta guzi. Tx B II 59. --Crauko ardoa gañezka dago
edontzian; ots, topa dezagun, aiton! --Ene! --esan zuen aitonak--, denbora batean kantari ederra ninduan, baño
orain zer nai duzue? Or Mi 7. Itz oietxek zor nizkizun, aiton buru-xuri begikoa. Ldi IL 114. Begi-gorri badator
Aiton Olentzaro. Or Eus 139. Bestelako unkigarria izaten da aitona zarren azken-agurra. SMitx Aranz 194.
Zortzi erritako aitona batzuk / egiña degu billera. And AUzta 137. Eskean zebiltzan aitona zar gizarajoai. Salav
12. Eta euskeraz egiten degu / aitona batzuk bakarrak. Uzt Sas 292. Gogoan bait-dut arako Sileno aitonarena
irakurri izana. "Aquel buen viejo Sileno". Berron Kijote 170.
v. tbn. EusJok II 146. Munita 100. BEnb NereA 85.
 Leon treze il zaigu / gure aiton fiña. Tx B 167.
2. (Dv, H). (Pl.). Antepasados. "Aitonak, les nobles aïeux" H.  Ainbeste, non ikusi ez duten zure aitak eta
aitonak lurraren gañean jaio ziradenetik gaurko eguneraño. "Avi". Ur Ex 10, 6 (Urt, Bibl aiten aitek, Dv
arbasoak, Ol antziñekoak, Ker gurasoen gurasoak). Ondorengo semeai aitona lenagokoen batena [izengoitia]
ezarritzea. Aran SIgn 4. Zor diot duda gabe Jaunari eskerra, / zergaitik bere eskuz ni nauen onera / erakarri
aitonen euskaldun lurrera. AB AmaE 287. Euskaldunen iaio-leku / ta aitona zarren obia. Ag AL 32. Gure
aitonak ostera jaioko balira, ezlitukie euren ondorengo asko ezagutuko. Ag Kr 213. Gure aitonen Jaungoiko
aundi, / irutan santu zerana. "Dios de nuestros abuelos". Or Eus 255.
 (Sing.).  Nik egingo zaitut ezin kontatu al adiña jenderen Guraso ta Aitona. Ub 17. [Noeren] aiton Adan eta
beste Patriarkak landu eta erabilli zuten lur-bazterraren jaun eta jabetzat bere seme Sem utzi zuen. Lard 12.
Ezin esan al-adiña jenderen guraso eta aiton egingo zaitut. Ib. 12. Arbola aundi bat bada Gernikan / aitona
batek sartua. Tx B I 50.
 (Fig.).  Ondore txit biurri eta gaiztoaren guraso eta aiton izan zan. Lard 7.
 (Fig., ref. a objetos).  Hari-gabeko telefonua, egungo arradioaren aitona zan. Osk Kurl 126.
- AITONA-AMANDRE. (Pl.). Abuelo y abuela.  Zure aitamak, zure aiton-amandreak, zure anai ta aideak
soro-lanetan dauden orduan. Ag G 342. Zabaletako aiton-amandreak. Ib. 206.
- AITONA-AMONA. (Pl.). Abuelo y abuela.  Abraham asabak erositako koban, ama Rebeka eta Abraham eta
Sara ait-amonaen ondoan Isaak lurpetu zuten. Lard 47. Txoratzen aiton-amonak illobatxoaren mendu ta
zerzeladak nai añan eziñ jasoaz. Ag G 136. Muxar-gurin au urre-ordaiñez / saldu oi da Naparroan; / aiton
amonak gantzugaillutzat / darabilte zârtzaroan. Or Eus 88. Errez egin al izango dute ori aiton-amonen aurrean
illobatxoak. F. Labayen in Munita 10. Gurasoekin eta besterik etzekiten aiton amonekin egingo yunagu
[euskeraz]. Or QA 198. Aitona-amona batzuk bizi ziran euren illoba Josetxorekin. And AUzta 72. Gure aiton-
amonak soñuari berari ere inpernuko auspoa deitzen zioten. MAtx Gazt 66. Onen etxean mirabe izateko bidalia
zuten Basaburuko aiton-amonak. NEtx LBB 39. Egun orretan aiton-amonak / danak meza nagusitan, / beren
mende.
erriko zaindariari / urteoroko bisitan. Uzt Sas 45. Gure gurasoen eta aiton-amonen aldiko Gipuzkoako idazleei.
MEIG III 52.
 Ancianos y ancianas.  Aiton-amonen au-altxorretan / kanta-zarrak iraun digu. SMitx Aranz 104. Egun
orretan aiton-amonak / danak meza nagusitan. Uzt Sas 45.
- AITONA-BELAR. "Aitona bedar [...], agrimonia" Elexp Berg.
- AITONA HEREN. "Tatarabuelo, aitona erena, asaba erena" Lar. "Aitoneron (Hb), trisaïeul" Lh.
- AITONA-ILOBA. (Pl.). Abuelo y nieto.  Soroan, arta-biltzen zebiltzan aitona-illobak. Zab Gabon 64. Aiton-
illobak badabiltz Oñatiruntz. Ag G 198. Aiton-illoben arpegiak igortzitzen aizan. Ib. 281.
- HIRUGARREN AITONA. Tatarabuelo. "Irugarren aitona, trisaïeul" H (s.v. aita).  Heber Jaungoikoaren
gizon ta Abraan santuaren Asaba erena edo irugarren Aitonak. Cb EBO 7.
aitonatu. v. aitondu.
aitonatxo.  (Dim. de aitona). Viejecito.  Ta an [Orreagan] aitonatxo bat, etxeko nagusia zala esan zigun, eta
euskeraz nolako ederki egiten zuela gero! Uzt Sas 349.
aitona-zahartu, aitona zartu.  Envejecer, convertirse en abuelo.  Orduan aurra banintzan ere / orain aitona
zartua. Uzt Sas 44. Biotza asko xamurtzen zaio / bati aitona-zartzian. Ib. 44.
aitonburuzko (aitton- AN-5vill ap. A), attonburuzko (AN-5vill ap. A).  "Renacuajo" A.
aitondu, aitonatu.  Hacerse abuelo; hacerse viejo.  Ontziaren soldadu eta mariñel guziyak aitonatuak
giñirudien, gure buru eta aurpegiko illeak apar zuriz estaliyak giñituelako. Camp EE 1883b, 520. Aitondu naiz
ta oroimen zarrak / beregan naramakite. EA EEs 1914, 110. Tentatzen ari zerauzkit haurrak eta emaztea: /
aitondu naizela, bainan ni naiz aitona gaztea. Xa Odol 186. Orain aitondu zerate baña / lenagoizanak gaztiak.
Uzt ZArg 1-9-1974, 2.
aitonen. v. aitoren.
aitoneron. v. AITONA HEREN.
aitonezko.  Noble. Cf. aitoren.  Har zazue haren ganat buelta aitonezko ta bizarra bat. "Noble". Birjin 102.
aitonki.  [Unamunok] euskotarrok aipa bear gaitun bakoitzean [...] beti anaiki izendatzen gaitu. Anaiki baño
re aitonki. SMitx Unam 21.
aitontasun.  Calidad de ser abuelo.  Beldur nauk zaartzen asia ote-naizen... Aitontasunaren xamurra ote-
zebilkidak barruan, aldiz-aurretik? Ldi IL 19.
aitonume (G-goi), aitelume (aitt- G-goi), aitenume (aitt- G-goi). Ref.: A Apend; Arin AEF 1927, 5; AEF 1955,
84; JMB At (aittelume).  "Simple jornalero" A Apend. "Aatten-umeak [seguramente errata por aitten-] (G-goi)"
AEF 1955, 84. "Persona o familia obrera o artesana sin tierras ni ganadería" JMB At.  Denpora batean
baserrietan bakarrik izan oi ziran zerrikumeak; bañan oraiñ Erribilduetako aitonumeak ere ekin zaiozka
azitzeari. Izt C 186. Probintzin ez da izango beste erri bat Ataunen ainbe aiton-ume bizi danik. EEs 1913, 343.
 Etim. v. aitoren.
1 aitor (-th- Dv, H), autor (V-gip ap. Iz ArOñ; H). I (Sust.). 1. Reconocimiento; confesión, profesión (de fe,
etc.). "Aithor gora (Hm), éclatant hommage" Dv. "Louange, remerciement, action de grâces" H. "Autor aundirik
ez, poco agradecimiento, reconocimiento" Iz ArOñ. v. FEDEZKO AITOR.
 Tr. Exclusivamente septentrional hasta el s. XX, cuando tbn. empiezan a usarlo autores meridionales. Cf., con
el significado de 'testigo', en Beriayn.
 Apostoluén aithorra. Lç Lc 9, tít. Martharen aithorra. Lç Io 11, tít. (cf. Io 11, 21s: erran ziezón bada Marthak
Iesusi, Iauna, baldin izan bahinz hemen, ene anaie etzukeán hil: baina orain-ere bazeakiat ezen zer-ere galde
eginen baitraukak Iainkoari, emanen drauala hiri). Iauna duzula esker eta / aithor ene mihian. EZ Eliç 20. Zuk
eskatzen duzuna da borondate ona, amorio egiazkoa, aithor bihotzetikakoa eta ohore perfeta. Harb 210. Izan
faborez demogun / aithor laudatzaillea. Hm 37 (cf. AITOR EMAN). Hunen aitzinean dira / ohoreak balios, /
hunen saindutasunean / aithor gorak lorios. Ib. 60. Baina gaizki egiten du gizonak Iainkoari aitorrik ez egiteaz
eta eskerrik ez bihurtzeaz. SP Imit II 10, 2 (cf. AITOR EGIN). Guztiek aho batez aithor hau eta laudamen bera
mende.
emaiten diotela Sarako eskuarari. ES 156. Gaudezen tieso esperantza izateko egin izan dugun aithorrean. "Spei
nostrae confessionem indeclinabilem". He He 10, 23. Mundu ororen aitzinian haren [Jesu-Kristo] aithortzeko,
eta aithor edo fede hartan hiltzeko. AR 230s. Aithor bera egiten dute egun oroz, behin trebes ibili ondoan, osoki
ta bihotz guziaz Jesu-Kristoren uztarri sakratuaren azpian jartzen direnek. Dh 191. Zuen fedearen aithorra.
EgunO in Arb Igand 184. Egia saindueri aithorra diote, / hekin sustengatzeko beldurrik ezdute. Hb Esk 201.
Orotan bazen zeruko laguntza beharren aithorra. Hb Egia 50. Ez diote Yuduek [Mahomet-i] eginen profetaren
aithorra. Ib. 78. Aitor ontara ere bat etorri zan azkenik. Zait Plat 134. [Filosofuen] aitor arrigarri ta unkigarri
onek indar aundia ematen dio Jainko ba-delako usteari. Vill Jaink 28.
 (SP, Urt I 449, VocBN, H). Confesión (de culpas, deudas, etc.); declaración, testimonio. "Aveu, confession"
SP. "Confesión" Lar. "Aveu" VocBN. Cf. A: "Aitor (G, B), confesión (se usa en los derivados)".  Ontzat
errezibi zazu aithor bekhatuena. EZ Man II 84. Zeren zure gogoaz eta aithorraz ere probetxu guti du hartzeko
duenak, pagamendurik eztenean. Ax 244 (V 164). Eztakiala ioan urterik / eur' aitorr' egin gaberik / gaizki
eginez apezari. O Po 54. Heraberekiñ egiten dut aithor hori, halere erranen dut egia ene buruaren kontra. Ch
III 52, 2. Zure bekhatuez egiten duzun aithor humilla. Ib. 6, 4 (Ol aitor; SP konfesione, Mst kofesione). Bere
gaixkiez urriki izatetik eta aithor humil bat egitetik urrun. Lg I 323. Kutsatzen zenaz geroz, bere aithorraren
arabera, Saulen heriotzean. Ib. 298. Zoaz mahain saindurat zure indinitateaz aithor zinziñesko bat egiñik. Mih
43. Ene bekhatuen iakiteko [...] behar ez duzun arren ene aithorrik eta kofesiorik. Brtc 17 (tbn. en MarIl 46 y
Arb Igand 192). Gaizkien aithorrik eginen ez duzu, ez izanen urriki. Hb Egia 128. Eta beren bekhatuen aithorra
egiten zutelarik, haren eskutik bathaiatuak ziren Jordanean. Dv Mt 3, 6 (Lç bere bekhatuak konfesatzen
zituztela). Bere bekatuen kofesioa edo aithorra. Lap 384 (V 175). Astoaren aithorra / dutenean entzun, / denek
oihuz diote: / hoi da, hoi hobendun! Zby RIEV 1908, 763. Beldur itsusiago bat badut --barkatu lumatik erortzen
bazait aithorra--, beldur niz Inazio gutarterat ager baledi [...], gor eta elkor egon ginitzozken. JE Ber 65. Bañan
apaizpuruek eta batzar osoa Iesuren aurka zebiltzan gezurrezko aitor billa. Ol Mt 26, 59 (Dv, IBe gezurrezko
lek(h)ukotasun, Ur lekukotasun gezurrezko, Ker guzurrezko testigutza, IBk gezurrezko testigantza). Gezurrezko
aitorrik ez egin (Mc 10, 19). Or MB 877. Esteberen anaiak egin-aitorra aintzakotzat artu ezik ere [...], beste
artzaien aitorrak ontzat jo bearrekoak ziran. Etxde JJ 194. Beren eziñezko maitasunaren aitorra bein eta
berritan egiñaz. Ib. 73. Gizon guziok egiten dugu itsutasun-aitor au. Txill Let 127. Aithorraren beharrik ez dugu
jakiteko ean den hobendun. Larz Senper 70. [Testigu biak] euren autorra amaitu dagienean, Pisti batek [...] il
egingo dauz. Ker Apoc 11, 7. Ez dut uste inoiz gure hizkuntzan entzun denik horrelako hitz larririk, horren
zinezko aitorrik, horrenbesteko garraxi sarkorrik. MIH 300. Utzi zizkigun maitasun agirien aitorra. Ib. 236.
Horra non duzuen aitor garbia nola, besteak beste, gizonak lanaren, arriskuaren eta jakitearen podorioz eskura
ditzakeen etekinak. MEIG IV 120.
2. (-th- H). Testigo. (Salvo en Olabide, usado sólo como predicativo).  Aingiru sanduak izanen dirade aitor
gaizki egote ones. "Testigos de esta maldad". Ber Trat 32r. Zeren Iainkoa izendatuki, gezurraren aithor eta
lekhuko ekhartzen baita. Ax 255 (V 170). Aditzen ez badizu, berriz, lagun bat edo birekin itzul zakizkio, bi edo
iru aitorren aoz auzi oro erason dedin. Ol Mt 18, 16 (Lç testimonio, He, TB, Dv, Ur, Leon, IBe lek(h)uko, Ip
jakile, Ker ikusle, IBk testigu). Eztu argatik zin-egitea, Yainkoa egiaren aitor ta yakiletzat ekartzea debekatzen.
Ir YKBiz 124.
3. (Dv), autor (V-gip ap. Iz ArOñ). Conformidad, anuencia. "Burhasoen aithorra gabe ezkondu da, il s'est
marié sans le consentement de ses parents" Dv. "Neure autorra emun, dar mi conformidad" Iz ArOñ.  Bethi
behar zuten Aita-Sainduaren aithorra edo baimena. Hb Egia 115.
4. (Dv). Reputación. "Nihon ere aithorrik ez duten gizon batzu, quelques hommes qui n'ont de créance nulle
part" Dv. "Aithor oneko neskatxa, jeune fille de bonne réputation" Ib.
5. "(G-to, AN-5vill), clase (se dice de tierras y árboles). Lur aitor onekoa, tierra de buena clase" A. "Lur attor
onekoa" Asp Gehi.  Urrena, mintzaeran dago gure euskeraren aitor ona. "La buena calidad de nuestra
lengua". Or in Gazt MusIx 14.
II (Adj.). 1. (G-to, B ap. A). Fértil. "Alor aitorra da etxeari datxikona (L-sar)" P. Garmendia (ap. DRA). 
Konstantinan lurralde / aitorra lantzen dutenenak. "El fértil suelo". Gazt MusIx 99. Gramatikan asi nintzanetik
autemana nendukan, euskera lur aitorra zala izan-izate, ots, metafisikarako. Or ib. 10.
 Abundante.  Orrez ganera ondasun-agerkai jabe zan, ta bankuetxetan eukazan gorderik agerkaiok. Or
euken iturria aren etorri aitorrak. Erkiag BatB 47. Kale luze luzeak, etxe zabal jasoak, zugazti ikusgarriak,
lorategi polit eta txukunak, inguru aberats aitorrak. Ib. 170. Errukiz ikusten eban maisuak, mutikoaren
zabarkeria, berezko doai aitorren jabe izanik. Ib. 26.
2. Clásico.  Ikaskizun aitorrean erantzia zegola auteman nuan. "Liberalium disciplinarum". Or Aitork 109.
Or dauzka ikaskizun aitorrak oraiño ahantzi gabe. Ib. 256 (corregido en la fe de erratas en iatorrak). Bertan iru
kultura aundien ekarria biltzen da: hebertarra, aitorra ta kristauarra, alegia. Gazt MusIx 61. Latindar ta greziar
aitorrak, batez ere Birgili ta Teokrito, irakurriz. Ib. 164. Orain dugu, Grial, / ikasgu aitorren epazartea. Ib. 113.
XVI gn. mendeko bi gaztel-idazle aitorren olerki onenak. Ib. 8.  (Con reduplicación intens.).  Beraldiaren
eskupea aitor-aitorra da, diño D. Alonsok [...]. Oratik bere-bere dun eskupea; baita Fray Luisek ere. Gazt
MusIx 67.
mende.
 (Uso predicativo).  Ikusi ere bear nitula aren gurasoak aundikien artean, errian omen aundiko, beren
eskuko sortuak, aitor eta iator eskolatuak. "Honestam educationem liberalesque doctrinas". Or Aitork 163.
3. "Simpático, abierto de carácter. Jende attorra" Asp Gehi.
- AITOR-AGIRI. Testimonio, tablas de la Ley.  Aitor-agiria kutxan sartu ta kutxaren alboetan agak eta kutxa
gañean eringarria ipiñirik. Ol Ex 40, 20 (Ur testimonio, Dv Bibl lek(h)ukotasun, Ker alkartasun-agiri, BiblE
itun-agiri).
- AITOR-AULKI. Confesonario.  Apaiz irakurgaikiñ gazte bat bere eleizako aitor-alkian jarria zegoan. Lh
Itzald II 101.
- AITOR BIHURTU. Reconocer.  Bihurtu zioen aithorra Iainkoari zioela: Egiazki gizon hau zuzena zen. HeH
Lc 23, 47 (Dv aithor bihurtu; Lç glorifika zezan Iainkoa, Ol Yainkoa goretsi zun). Adoran egonen naiz zure
tenplo sainduan eta zure izenari diot bihurturen aithor. "Et confitebor nomini tui". Dv Ps 137, 2. Noek-ere
aithor bihurturen baitarot gizonen aitzinean, nik ere aithorturen dut hura ene Aita zeruetan denaren aitzinean.
Dv Mt 10, 32 (HeH aithortu).
- AITOR EGIN, AITORRA EGIN. Dar testimonio.
 Tr. Documentado en Leiçarraga, en Hiribarren (que usan aithorra e.) y en autores meridionales modernos.
 Orain zeinek gure fedeaz aithorra eginen dugun bezala. Lç ABC B 6v. Atzetik bildu yendek egiten aithorra /
gazte lerdena dela muthil Laphurtarra. Hb Esk 87. Yon da, berriz, Yainkoaren itzaz ta Iesu Kistoren aitorraz,
dana ikusitakoan, aitor egin duna. Ol Apoc 1, 2 (Ker autor egin; He, Ur lek(h)ukotasuna eman, TB anontzatu,
Dv lekhukotasun ekharri, Ip jakilegua ekharri, Ur (V) autorreria emon, Echn testimonioa eman, BiblE aitortu).
Aitor egitera (nor zer dan esan, aitortu) etorri zan au, argiari aitor-egitera, aren bidez guziak siñetsi zezaten. Ir
YKBiz 49. Yoan-ek Yesu-Kristoz aitor egin zuen, Yuduei erakutsi baitzien nor zan ura. Ib. 49n. Nik nere buruaz
aitor-egiten badut, nere aitorrera ori ezta siñesgarria. Ib. 107. Etzan ori argia, argiari aitor-egin bear ziona
baizik. Ib. 49. Zure aolkuak, ziñez, onuratsuak izan zazkidala, atiñez aitor dagiket. 'Puedo atestiguar que he
experimentado provecho'. Zait Sof 189. Apokalipsiren azken-itzekin bukatuko yunagu: Gauza auetaz aitor egiten
dunak, au dio. Or QA 210. Larraxako Etxebaniak ere zure aurka aitor egin du. Etxde JJ 192. Zuzenbagekeria
onuragarri dala ezar bazeneza, baina, berau gaiztakeria ta itsusia dala aitor egin. Zait Plat 141.
 Ni ondatzearren gezur-aitor egin dezaikezute. Etxde JJ 70.
- AITOR-EMAILE. "Aithor-emaile, qui rend hommage, qui reconnaît" Dv.
- AITOR EMAN (AN-larr ap. Asp Gehi; Dv), AITORRA EMAN. Reconocer; declarar. "Aithor ematea,
confesser, avouer, reconnaître" Dv. "Rendre hommage" Ib. "Gauza ageriari aithor-emozu, rendez-vous à
l'evidence" Ib. "Aitor eman, darle la razón a alguien" Asp Gehi (s.v. attor).  Badakit, eta badaki zor dudala,
aithortzen diot [...]. Iduritzen zaitzu ezen baldin aithorra emaiten baduzu eta pagatzeko gogo baduzu, hain
bertzez konplitzen duzula. Ax 244 (V 164). Eta, ezta ez asko, aithorraren emaitea. Ib. 243 (V 163). Elhiok berze
tropekin, / emozue aithorra. Hm 98. Sinheste dut Eliza bakhar, saindu, katoliko eta apostolikoari. Aithor ematen
diot bathaio bakhar bati. Dv LEd 9. Egiari aithor emanez, eta orai artean sinhetsi eta erakatsi dituen gezurrak
deithoratuz. Laph 221. Onek aitor eman du: / "nai dunak ikusi, / Aita begietan du; / Arekin bat naiz ni". "El ha
dado testimonio". Or BM 84s.
 Reconocer, aceptar.  Apaizak oro, konstituziñoari aitor eman ziotenak eta etziotenak. Etxde JJ 21.
- AITOR-ENTZULE. Confesor.  Ezbaietan autor-entzuleari itandurik. KIkV 77. Autor-entzuleari geure
obenak autortuaz. Ib. 99. Apez aitor-entzuleak galdegin zionean. Mde Pr 75. Apaiz aitor-entzule batengana.
Mde HaurB 83. Arimeari buruz, errudunak autor-entzuleari egiten deutsan agerpen sakona. Erkiag BatB 195.
- AITOR-ETXOLA. Tabernáculo del testimonio.  Ordun lañoak Aitor-Etxola estali. Ol Ex 40, 34 (Ur
testimonoko tabernakulo, Dv lekhukotasuneko tabernakle, Ker Batzar-Txabola, Bibl Aurki-karpa, BiblE
elkarketa-etxola).
- AITOR-KUTXA. Arca de la Alianza.  Aitor-kutxaren aurrean urrezko lurrin-maia yarri. Ol Ex 40, 5 (Ur
testimonioko kutxa, Dv lekhukotasuneko arkha, Ker Alkartasun-Kutxa, Bibl lekukotasun kutxa, BiblE itun-
kutxa).
- AITOR ON. Agradecimiento, reconocimiento. "Aithor ona du, il est de bon [...]" SP.
 Goyenetche berritan egin da alkate, / guziek haren xedei aithor on diote. Hb Esk 131. Egiten da Caltesper
yuie hautetarik, / aithor ona dohako hauzo orotarik. Ib. 116.
- AITORRA EDUKI. Reconocer. "Autorra beti aukitten xaat ari, siempre le suelo estar agradecido, reconocido"
Iz ArOñ. "Autórra bauko zor dabena, reconoce que lo debe. Ib.
- AITORREAN. Confesando, declarando. "Zure izenaren aithorrean hil da" SP (sin trad.).
- AITORRETIK. Con (su, etc.) conformidad, anuencia. "Ez duzu hori ene aithorretik egin, vous n'avez pas fait
cela de mon aveu" Dv.
- AITORREZ. (Precedido de gen.). Según, según la declaración de.  Orrela, zeron aitorrez, igarleak il
zitutenen seme zerate. "Itaque testimonio estis vobismetipsis". Ol Mt 23, 31. Orien aitorrez nire aita il bearra
nun. Zait Sof 84. Abo zenbaiten aitorrez dakigu zuk zin egin zendula Hegiaphalia errauts biurtzea. Etxde JJ 192.
Parmenide irurogei ta bost urteko gizona omen zan garai artan, Platon beraren aitorrez. Zait Plat 39. Joan da,
barriz, Jaungoikoaren Berbaz eta Jesukristoren autorrez, ikusi dauan guztiari buruz autor egiten dauana. Ker
mende.
Apoc 1, 2. Larrasquet-ek orobat, ilherri idazten du hiztegian beraren aitorrez ilhérri esaten dena. MEIG VII
176.
- AITORREZKO. Clásico.  Fray Luisen Bibliarekiko jakite guzia, aitorrezko ta filosofi ta teoloji kultura
bezela, ezta ainbateko aren egintzan. Gazt MusIx 61. Aitorrezko jakitearen berria. Ib. 62.
- HIL-AITOR. v. 1 hil.
2 aitor (Aizk, A).  "(Chaho), partiarca" Aizk. "Patriarca, en general. ¿Se habrá originado de errata, de aiton?"
A, que tbn. lo trae como nombre propio: "Aitor (c) [sic], patriarca legendario de Euskalerria, que se supone haber
sido padre de siete hijas que representan las siete regiones del país". En realidad la supuesta leyenda tiene su
origen en Chaho (Voyage 87), que extrae el nombre de aitoren seme, var. de aitonen seme. El sdo. que propone,
"père universel, sublime", hace pensar en un compuesto con oro. J. Juaristi ("Las fuentes ocultas del
romanticismo vasco", ASJU Gehigarriak XV, Donostia 1992, 362) lo relaciona con el "Padre Universal" del que
habla J. B. Erro (El mundo primitivo o Examen filosófico de la antigüedad y cultura de la nación vascongada,
Madrid 1815, 286).  Jose, Aitor Doitsuba. Elizondo KristPE 260 (ap. DRA).
 Sueziatarren izkuntzan idatzi eban, baiña Finlandiako gaiak erabili zituan, eta ango olerkarien Aitor izan
dala esan geinke. Alzola Atalak 95.
aitorapilo. "Aitorapillo (Darric, Lf), nœud de tisserand" Lh.
aitor-bildur.  Temeroso de reconocer, de declarar.  Eta bildurrak artu zun, gizonen aurrean Kristo aitor-
bildur ba zan, Onek bere aingeruen aurrean uka zezakela. Or Aitork 187.
aitorde. v. aitaorde.
aitoren, aitonen, aitor-, aiton-. Cf. Hb Esk 86: "Haltoa du arima, aitoren bihotza". Cf. tbn. aitonume.
 Tr. Propio de la tradición septentrional (aunque cf. los testimonios de Ibargüen-Cachopín, Echave e Isasti); en
el s. XX se documenta tbn. en textos meridionales. Aitoren va desplazando a aitonen como forma más usual. En
gral. las formas con aiton-, aitor- son modernas, aunque aitoralaba se encuentra ya en Oihenart, que parece ser
su creador. En DFrec hay 9 ejs. de aitonseme, de Larrakoetxea.
- AITOREN ALABA (Dv; aitor- O VocPo  SP, Dv, H y A), AITONEN ALABA (SP, A (aiton-)). Dama,
mujer noble. "Genti[lle]-femme, femme noble" O VocPo.  Izan baliz bezala, / ez aitoralab' et' emazte, / ban'
ezein nekazale gazte. O Po 51. Ezkuntürik izan zen Etxauzeko aitoralhaba batekin. ArmUs 1896, 104.
Aitonalaba maiteok! Zait Sof 18. Ari oneko aitor-alabak. Ib. 18. Jauregi hotzean / aitoren-alhabak / nigar dagi.
Mde Po 27. Aitor-alabak bere zorigaitz egunean soñian zituen zazpi gonai kendutako zatitxo batean. Etxde JJ
96. Nor eta zer zen Añes? Errumako Aitün [sic] alhaba. Herr 14-1-1960 (ap. DRA). Johan Jatsuko semeak Maria
galdegin zuen eta ardietsi espos laguntzat: Aitoren semeak aitoren alaba hartzea, etzen harrigarri. "Une fille de
gentilhomme". Ardoy SFran 59.
- AITOREN ETXE. Casa noble.  Are aitor-etxeetan ere (etxe nobleetan, alegia) sortzen baitira ume ergelak.
Ldi IL 136. Doña Fabiola de Mora y Aragón, Españiako aitoren-etxe batetako alaba. Herr 22-9-1960 (ap. DRA).
- AITOREN SEME (SP (que cita a O), Ht VocGr 367, Lar, Arch VocGr, VocBN, Gèze 334, Dv, H; aitorren s. S
ap. A; VocBN; aituren s. Gèze), AITONEN SEME (SP, Urt I 150, VocS 138, H; aitunen s. S ap. A; Gèze, H (S);
aitaonen s. Lar). Hidalgo; noble. "Aitaonaen semeak de la misma provincia, que quiere decir [...] hijos de buenos
padres" IC III 343. "Hijos dalgo a quienes llamaban Aitonen semeak, que quiere decir hijos de buenos padres"
Ech 70r (tbn. esta trad. y explicación en Is 40). "Gentilhomme" SP, Ht VocGr 367, VocBN y Gèze.
"Gentilhombre" Lar. "Noble", "hidalgo", "infanzón" Lar y Añ. "Alcalde de hijosdalgo, [...] aitaonen semeen
alkatea" Lar. "Noble, gentilhomme" Géze.
 Farisauak, ea, ilkhi / zakizkote bidera, / bai zuek Aitonen seme / nobleak aitzinera. EZ Noel 87. Establian
sarthu dire / khoroak irauntzirik / bere Aitonen semeak / darraiztela ondotik. Ib. 67. Kapitainak [garai dezan]
soldatua, dukeak baroina, prinzeak aitonen semea, erregeak prinzea. Harb 207. Errege bezti bedi oihalik
hoberenaz; aitonen semea erdikoaz, eta nekhazalea arronteraz. Ax 417 (V 270). Ordenako aitonen seme eta
erregeren konseillari famatuari. Ib. 3 (V 1). Kapare da bilaun eztena, ez eta xoil aitoren seme, bana bien arteko,
Españan hidalgoa den bezala. O Pr 367. Ofiziale pobre, aitonen seme erori, donzeilla on behartu edo errumestu
bat. SP Phil 215 (He 216 aitoren-seme; Echve Dev 251 kaballero). Erregia, prinzia, duka, kontia, markisa,
baroiña, aitorensemea, laboraria. Tt Onsa 39. Lekhu sainduak bisitatu ondoan, aitoren seme bat hiltzen da
amudioz Olibeseko mendian. Gç 170. Josef Arimatia aitürünsemiak. Bp II 52. Aitonen-seme eta estudiant gazte
baten artean. Urt Gram 513. Alvaro Aitonen-Seme godo Kordobar hark. ES 167. Souza portuges zen, aitoren
seme seinalatuenetarik. Egiat 157. Partikülarki badüzü / Jülien deitzen den bat / eta kalitatezko / aituren seme
bat. StJul 100. Aphezen eta Aitoren-semen faboretan yustizia bera insultatzen duen pribilejio harrigarri hura.
"Des Prêtres et des Nobles". Revol 105.
mende.
 (s. XIX). Gizon aiturun seme bat yoan zen lekhu urrun batetara, Erresuma baten nausitasunean sarzeko. TB
Lc 19, 12 (Lç gizon noble bat, HeH ethorki handitako gizon batek, Dv sortze handiko gizon bat, Ol, Ker aundiki
bat, IBk gizon haundiki bat). Sabelarentzat lan gitez akhiturik, / Aiton semen gisan bizi nahiturik. Arch Fab 121.
Herena ere daukat nere / ni bainaiz aithorenseme. Gy 62. Lagun aitoren seme eta infanzunak. Hb Esk 84. Hogoi
eta hamar urthetan naiz, aitoron seme handi. Laph 21 (29 aitonen seme). Haltzak eztü bihotzik, / ez gaztanberak
ezürrik: / enian uste erraiten ziela Aitunen semek gezürrik (Cantar de Berterretche). ChantP 212. Aitoren Semeak
lanternara. Elsb Fram 79. Haren Ama ere aitoren semen alaba zen. Jnn SBi 52. Bakarrik Murde erraiten
dautzuna mintzo zautzu aitoren seme bazinauzka bezala... iduri trufaz. HU Zez 175. Franziako aitonenseme bat
joan zela [...] Jerüsalemera. Ip Hil 186.
 (s. XX). Bi gerriko sedazkoak, aitoren semeer baizik ez baita gehiago halakorik ikusten. JE Bur 146. Ez naiz
Aitoren semia, / erran behar dut egia. Etcham 43. Ziberoko aitunen semek / eros litake oro. Balad 110s. Yatorriz
aiton-seme diranak. "Los que heredaron nobles estados". Or Tormes 5. Gurasoak aitoren seme izanik ere
"landetxean, guraso-ondarea beren eskuz erabilki, bizi ziren". Or Mi I. Nafarroako etxe berexienetarik zen,
aitorensemea. Zub 45. Ango aundikiak, ango aitor-seme edo nobleak ziran batez ere abertzale. Ldi IL 165.
Zaldun aitor-seme au ikusi al izatea. Zait Sof 137. Aitunen seme kofraditarrak: / oroitu gaurko eguna, /
Kondeagandik libra giñala / emen ospatzen deguna. SMitx Aranz 100. Nik aiekin egon bear / [...] / nik, eusko
aitor-semeak. Mde Po 42. Haritz bati esegirik bizia galdu omen zuen zuberotar aitunen semeak. Mde Pr 187.
Gales Herriko aitonsemeak bezala. Ib. 254. Platon aitoren seme zagon bere gogoeta eta hitz guzietan. Lf in Zait
Plat XIV. Erregea, aitoren seme ta jauneria guziak. "Les nobles et tous les gens importants". Ardoy SFran 203.
Lehenbiziko bi estatuek, aitoren seme eta eliz gizonek, gogor eginagatik ere. MIH 235.
v. tbn. Aitoren seme: Dv Lab 7. Zby RIEV 1908, 87. Arb Igand 35 (104 aitoron seme).
 Etim. La expresión, al igual que rom. hidalgo, etc. plantea diversos problemas. Parece claro, desde el punto de
vista vasco, que la variante más fiel al origen es el V ant. aita onaen seme (IC), que según el texto se aplicaba a
los hijos de casas "antiguas infanzonadas" que, por no ser primogénitos, tenían asignadas por ley "un árbol sólo,
con su tronco, ramas, raices y su tierra y no más", con lo que se convertían en "hijos de buenos padres
desheredados": "los que quedan en las haciendas son llamados echagunac, que quiere decir caseros". Compárese
con aitonumeak, de aita + on + ume. La explicación de Oihenart (Not 54) es inválida. v. BAP 1968, 3ss.
aitorenalabatasun. "Qualité nobiliaire d'une fille ou femme de gentilhomme" Dv.
aitorensemeeria. "Troupe de nobles, la noblesse" Dv.
aitorensemetasun (Dv), aitonensemetasun.  Nobleza. "Droit de noblesse, qualité de noble" Dv.  Ethorkizko
aitonen semetasuna, handien faborea, jendarteko ohorea, gauzak dire gure baitan eztirenak. SP Phil 198 (He
200 noblezia).
aitorensemetu (Dv).  "Anoblir, recevoir des titres de noblesse" Dv.  Bi kasta ere egin dütü orozbat
gizonetan bena sekülan eztü erran laboraria etzela aitoren semetüren, ezetare aitoren semia langiletüren. Egiat
167.
aitorgarri (-th- S ap. Lh; Urt). 1. "Agnoscendus, aithortu behar dena [...], aithorgárria" Urt I 450. "Digne
d'être avoué" Lh.
2. Confesable, que se puede confesar. "Aithorgarri, qui peut être avoué" Dv.  Eta bürütan joailek lana eta
biziphidia bethi aithorgarri dieia? ArmUs 1900, 70.
aitorgile, autorgilla (Dv (V)).  Testigo.  Antipas neure autorgilla leijala. Ur Apoc (V) 2, 13 (Dv aithorle).
aitorgo (Lar; -th- S; H). Ref.: A y Lh (aithorgo).  Confesión. v. aitormen.
aitorgoratu.  Confesarse.  Aitorgoratu edo konfesatzen ziraden maiz-aski. Izt D 15.
aitorgotegi. "Confesionario" Lar.
aitorgume. "Penitente, de confesión" Lar.
aitor izan (Mg Nom (G), Dv), autor izan (V ap. A; Mg Nom (V); Añ). 1. (Trans.). Confesar, reconocer.
"Confesar, conceder" Mg Nom. "Conceder", "Confesar sus pecados" Añ. "Aithor dut huts egin dudala, je
confesse que j'ai eu tort" Dv. v. aitortu.  Ezen Saduzeuek erraiten dute eztela resurrekzionerik, ez aingerurik
mende.
ez spiriturik: baina Fariseuek bata eta berzea aithor dituzte. Lç Act 23, 8 (He sinhetsi, TB sostengatu, Dv, Ol,
IBk ait(h)ortu, Ariand, Ker autortu). Aithor dugu kreaturek / eztutela [indar] askirik. EZ Noel 132. Iauna aithor
dut ofensatu / zaitudala itsuski. EZ Eliç 64. Guztiarekin eztire / batre hirur iongoiko, / bañan solamentki bat da /
aithor duguna iainko. Ib. 128. Bizi hunek (aitor dut hori) / ezin dirauke beti ehori. O Po 51. Aithor dizit net eri
ehenhazale hun bat zirela. AR 15. Badira euskarazko libruak, esango didate. Aitor det. Mg CC VIII. Bazaut,
autor dot ta ez daukat aztuta bizkaitar barrukuentzat gatx izango dala Kiputz euskeria ondo aditutia. Mg CO III.
Autor deutsut ardao zaletxuba dala. Mg PAb 45. Juizijozko Erakusla guztiak autor dabee egija au. fB Olg 17.
Jentilak bere autor dabeen gauzia da. fB Ic I app. 3. Jesüs Jauna, aithor dizüt enizala diñe zure errezebitzez.
UskLiB 50. Ez da mundu onetan / iñon naziorik, / Jaungoiko bat badala / aitor ez duenik. It Fab 159s. David-ek,
berriz, aitor zuen Jainkoari bakarrik zor zitzaiola [...] ain aisa iristea. Lard 187. Jainkoak bere seme egin nau
eta bethi beretzat idukitzeko xedetan. Egia da eta aithor diot. Dv LEd 60. Aithor darotzut zure uzteak bihotza
hausten darotala. Laph 13. Eskolan arras guti ibili naiz, eta aithor dut deus ez dakidala. Ib. 93. Gure damu gorri
gaiztoan aitor degu [...] iñor sekulan gurekiñ infernuratu eztala. Arr May 161. Hartzek eta otsoek / berdin aithor
dute / hek ere bai eginik / arthaldetan kalte. Zby RIEV 1908, 762.
 (s. XX). Aithor dugu zenbeit Eskualdun zuhurrek arak hartuak dituztela beren herritarren horrela
bakartasunean ez uzteko. JE Bur 209. Harriturik gaude, aithor dugu, nola finkatu ahal izan diren [...]
lagungoak. Ib. 201. Niri ere bai, Maria, aithor dut. Barb Sup 85. Alatsu baizebiltzen Maitea ta Gazte, / etzioten
elkarri aitor "ene maite". Ldi UO 53. Belardi hêtan, galdetzen die, / ote-dakusten segari; / gazteek garbi aitor
diote / deus etzaiela nabari. Or Eus 302. Aitor diñat Piarres baiño gogotsuago jarriko niñala oiñordeko Mattin.
Etxde JJ 82. Bai, alagera nük, aithor diat, eta badiat nuntik. Mde Pr 47. Aithor du [Platonek] gizona herbail eta
ahul dela. Lf in Zait Plat XX. Nik ere aithor dut zure letrek hanitz lagundu eta beiratu nutela. Larz Iru 120.
Saindu behar litake izan nungo nahiko erresuma holako intres baten ez baliatzeko eta holakorik aitor dugu ez
dugula ezagutzen. Ardoy SFran 325. Nere senarra, zuri kantatzen / oraitxe nauzu hasiko: / ni ere hortaz konten
naizela / aitor dut lendabiziko. Mattin 95.
2. Mostrar, revelar.  Ezta nezesario figuratzen duena gauza guzietan egiarekin bardin dadin, baina asko da
zerbait gauzatan elkhar aithor eta irudi dutén. "Qu'il y ait quelque semblance". Lç Ins D 5r. Esan bat edo bi
gogoratuko ditut, geure plazeetako dantzeen sarija ondo autor dabeenak. fB Olg 76.
aitorketa, autorketa.  Confesión.  Egin eben ama-alabak autorketa on bat Amandogaz, da goiz atan Gure
Iauna artzeko ustean ziran. Ag AL 109. Aitorketa, urtean bein gutxienez, egitea. KIkG 60. Zer da aozko
aitorketa? Ib. 75 (KIkV 98 zer da aozko autorkuntzea?). Aitorketan entzundako obenik. Ib. 75. Damutasunik
gabeko aitorketa asko egiten dala. ArgiDL 129. Aurreko egunez beren aitorketak egiñaz, gertu ziran urrengo
eguneko gudaka gogorrerako. Jaukol Ipui 51. Garbiketa utsa baita, ta egiazko aitorketa, bakardadean egiten
dudan egonaldia. Txill Let 23. Apaiz bati deitu ta aitorketa edo konfesioa egin du dalako gizonezkoak. Basarri
161. Beste probamenturik ezta behar, akusatuaren aitorketa baizik. Arti Tobera 268.
aitorkidale. "Confesor" Lar.
aitorkidatu (Lar), autorkidatu (Lar).  "Confesar, oír de confesión" Lar.
aitorkide.  Cotestigo.  Satanen egoitza ortan, berriz, Antipari, nere aitorkide ziñari, bizia kendu ziotenean
ere, zuk, nere izenari eutsita, ez zenun nere siñestea ukatu. Ol Apoc 2, 13 (Dv aithorle).
aitorkizun, autorkizun. 1. Confesión.  Juezen aurrean deklaraziño edo autorkizun guzurrezkoak egitea.
EgOn 41 (ap. DRA). Aitorkizun bat aitortu bear dizuet, euskaldun maiteak. Aita Mendibururen maitazale ta
goresle zintzoenetarik bat naiz. Lh EEs 1915, 233. Agustiñ Gurenaren aitorkizunak. Or Aitork tít. Atsegin bekizu
nere aitorkizun au, begi oietan aitortzen baitut, Iauna, siñesten dutala, etzerala alperrik ola mintzatu. Ib. 408.
Etzun asmo bere pekatuaren aitorkizunik egiteko. Etxde JJ 163. Film hau, bakoitza bere arabera eta neurrira,
San Agustin edo Rousseauren Aitorkizunen sailekoa dugu. MIH 319. Geure burua edertzen saiatzen gara geure
aitorkizunetan. Ib. 372.
2. "Aithorkizun, qui peût être avoué" Dv.
- SINETS-AITORKIZUN.  "Au nere gorputza, au nere odola" siñes-aitorkizun. "Es lo que se ha de creer y
confesar". Or Poem 537.
aitorkor.  Propenso a confesar.  Haurzaroa aithorkor da. "L'enfance est naïve". Arch Gram 16.
aitorkun (Lar), autorkun (Lar).  Confesión.  Esan zuen betiko bizitzarako bidean jartzera zijoala goi-
maitasunezko aitorkun on bat egiñaz ta Elizakoak Jainko-zalez artuaz. Garit Usand 51.

mende.
aitorkunde.  Confesión, declaración.  Gabrielaren aiurriak, ordea, beraren aitorkunde lotsagabekoetatik

dazaugunaz [...] egia aski garbiki salatzen eta aldarrikatzen digu: berak du Irigaraiko jauna hil! Mde Pr 177.
aitorkuntegi. "Confesonario" Lar.
aitorkuntza (-th- Darric ap. DRA), autorkuntza (V ap. A).  Confesión. "Aithorkuntza, confesión, otorgamiento
(Darric)" DRA.  Bekian Jaunak zetara joian orduko autorkuntzea. PasSant 10 (ap. A). Eta garbiturik gure
biotzetako loitasun eta orban guztiak, autorkuntza edo konfesiñoko ur garbiagaz. JBDei 1919, 250. Bere
autorkuntza dongaro egiten dauanak. KIkV 99 (KIkG 76 aitorketa). Autor-entzuleak autorkuntzan entzundako
obenik ezegaitik be iragarri ezin leikelako. Ib. 99. Zer da aozko autorkuntzea? Ib. 98. Udabarriko autorkuntza.
"Confesión de primavera". Laux AB 65. Neskatilla ederrari azalduriko autorkuntzearen ordezkotzat. Erkiag
Arran 93. --Aren arimea, garbitua izan da. --Zelan? --Autorkuntza sakona egin dau. Erkiag BatB 178. En DFrec
hay 4 ejs. de aitorkuntza.
aitorlari. 1. Confesor. v. aitorle.  Alako batean aren ixillik egoteaz (aitortegian) erdi lotsaturik zirt edo zart
zerbeit egitiarren galdatzen dio gizon orrek aitorlariari. EgutTo 16-2-1924 (ap. DRA). Zerbeit egin dezakena
eri-handiaren onerako, bere arronteko aitorlaria izango da. FIr 185.
2. + autorlari. Testigo.  Iesuren aurka zebiltzan gezurrezko aitor billa; ta ez zuten ezer idoro, gezurrezko
aitorlari asko aurkeztu izan ziran arren. Ol Mt 26, 59s (Ker guzurrezko autorle). Autorlari biak. Ker Apoc 11,
tít. (cf. 11, 3 testigu bik).
aitorle (-th- Dv), autorle. 1. Testigo; el que da testimonio. "Celui qui avoue" Dv.  Antipas, ene aithorle zina.
"Antipas testis meus fidelis". Dv Apoc 2, 13 (IBe aitorle, Ker autorle; Lç, TB martir, He, IBk lek(h)uko, Ur (V)
autorgilla, Ur (G) aitortzalle, Ip aithorzale, Ol aitorkide). Aitorleen Erregiña. "Regina Confessorum". ArgiDL
115. Egiaren ama da ixtoria, aldimendearen leikide, egiteen gordairu, iragan-mendearen aitorle (Quijote IX).
Or RIEV 1929, 8 (Ldi ib. 210 ziñaldari, AIr RIEV 1928, 605 lekuko). Aren lagun giñan bizi zalarik, eta Ark
egindako arrigarrien aitorle gara. Or Mi 134. Aitorle Jaunek ez dute ziñik / egin: aski da apez-itza. "Los señores
testigos". Or Eus 420. Yainkoarren itzok siñetsi, Oidipu! Lenik, yainkoak aitorle dakartzin ziñaren ederrez, ta
gero, nire ta aurkez dituzunen itzalez. Zait Sof 75. Yainko zaindaria aitorletzat artzen dut. Ib. 142. Jesusen aurka
zebiltzan gezurrezko aitor billa, ta etzuten ezer arkitu, gezur-aitorle asko agertu arren (Mt 26, 59s). Or MB 322
(Ur lekuko Ol aitorlari). San Hilario, Gotzai, Aitorle ta Irakasle. Ib. 825 (cf. infra SINETS-AITORLE). Bi
baztarretan ipiñi ditugun bi aburu orien aitorleek. "Assertores". Or Aitork 362. Zuek zaree gauza guztion
autorle. Ker Lc 24, 48.
2. Confesor (de pecados). v. AITOR-ENTZULE (s.v. 1 aitor).  Eta beste pekatu guztiak esan edo autortu
eutsazanean aitorla edo konpesoreari. Ezale 1897, 391b. Aitorketa errezago ta laisterrago aitorlearen
laguntzarik gabe egiten ikasiko dute. ArgiDL 131. Ondo aitortzen bazera ta aitorleak esaten dizun guzia betezen
saiatu. MAtx Gazt 95. An bost urtez aitorle ta anima-guraso bezela eginbidea betetzera. Gazt MusIx 143. Eta
aitorleari, estu ta larri, amar milla aldiz egindako galdera berrituko zion. NEtx LBB 47.
- FEDE-AITORLE. v. SINETS-AITORLE.
- SINETS-AITORLE. Confesor, el que confiesa su fe.  "Confessor". Ona emen beste itz bat, egoki jarri ez
dutena. Latin jatorrez beste itz bat bear du lagun: "fidei"; euskeraz esan, "fede-aitorle", edo."siñest-aitorle".
Beti ere naspide du erderaz, pekatuak entzuten ditun apaizarekin. Or MB IX. Nik nere odolez irabazi nitun
aleunka neskatxa gazte garbi, siñes-aitorle, odol-aitorle, aur errugabe. Or QA 207.
aitorleku.  Confesonario.  Eliza bat dauke [Berrituk] Ondarroako elizan sartuko balitz, konfesonario edo
autorleku bat irudi izango leukeena. A Ezale 1897, 2b. Irurak aldean pralle-errezkada / kandelargi banaz
aitorlekutara... SMitx Aranz 174. Diru billa ator autorlekura? Esan egik "Ni pekataria", ta autortu egizak
pekatuak. Bilbao IpuiB 161. Meza bukatu arte itxoin zion apaizari. Au aitor-lekuan sartu zaneko, joan zitzaion
bere barruko larria ustutzera. NEtx LBB 27.
aitormen (G, L (-th-) ap. A; -th- Dv, H), autormen (V, G ap. A; Izt 28r).
 Tr. Documentado en todos los dialectos. Sobre la distribución de ait- / kaut-, v. aitortu.
1. Confesión; reconocimiento. v. aitorpen.  Aithormen eta kofesione hura egin du apostoliak berak: [...],
eniz ni bizi, baina Iesus ene Iauna bizi da nitan. Tt Onsa 161. Biotzeko damua, aoko aitormena ta obrazko
askiestea edo satisfakzioa. CatBurg 36. Sinetsi ta aitortu dezu fededun onak bezala dakizun egia. Bere aldirako
gelditzen da zure aitormenari dagokan saria. Mb IArg II 114. Pilatosen hordurañoko aitormenak aski ezpalira
bezala. Mb OtGai III 7. [Eraithorleak] haren aithormena aditu ta. Birjin 475. --Zer da Aitormena edo
Konfesioa? --Gure bekatuen ezagumentu humill bat. Ub 167. Ni bekataria: Konfesio edo Aitormen jenerala. Añ
mende.
CatAN 68. Egiten det aitormen au orain bertan ere onen klaro ta nere biotz guztitik infernuari pena geiago
emateko. Echve OngiB 142. Beti nai izan oi det / laburtxo gelditu, / ez kanta luzeakin / jendea nagartu: /
aitormen au egiñik / ez iñor gogaitu. Echag 232. Jainko miserikordios [...] entzun zazu bihotzeko aithormenik
humilenarekin bere hoben guzien barkhamendua galdegiteko egiten dautzun othoitza. JesBih 458s. Hori da
fedezko sendimendu bat eta aithormen bat, bere sinheste eskasaren erreparatzeko. Aithortzen du bere
Erostailearen Jainkotasuna. Jaur 167s. Ezta gitxi autormen au Erdaldunak egitea Euskaldunarentzako. Izt C
481. Fariseoetara eraman zuten eta aitormen bera egin zien. Lard 414. Jainko egiazkoaren aitormena zuten
guziak. Ib. 18. Jainko egiazkoaren aitormen gabea bazan ere [Faraon]. Ib. 14. Beren bekatuen aitormenarekin.
Ib. 134. Karrikaren erdian egin zion Iñaziori bere krimaren aithormena. Laph 75. Erromako Aita Santuen fede,
aitormen eta lenentasunean. 'En la fe, confesión y primacia'. Aran SIgn 7. Aitormen arrigarriak, txit arkisuriak
egitea. "Confesiones maravillosas". Otag EE 1884a, 311. Nok ez dau sinistuko autormen au eginda / etxakola
ausitu egingo biotza? AB AmaE 389. Gaizkindun baten barrundik Santu onek demonioai bortxaz atera erazi
zien aitormen edo konfesioa. Arr May 161. Sen Dominikak aithormen horik elkhi ondoan debrien ahotik. Ip Hil
218. Bere pekatuen autormena egitera (konpesetara). Ezale 1897, 391a. Zer da aozko autormena? Itz Azald 142.
Aitormenik eman gabe. Otañ 107.
 (s. XX). Jose zuri zuri, konkortuta, Joanesen aitormena ezin siñisturik. Ag G 146. Lekuko askoren aurrean
aittorturik daukazun aitormen ona. Inza Azalp 28. Aitormenerako egunetan luzaro aitortegian zegoan apaiz bati
joan zitzaion gizon bat bere aitormen egitera. EgutTo 16-2-1924 (ap. DRA). Bazekian bai Jesusek nora / zijoan
bere aitormena. Balad 237 (la versión orgjinal (Bast 22) dice konfesioa). Autormen otzak... / asmo epelak... /
barriro errez / jausten garala lenian. Enb 102. Besteren batek oker egin da / neri nai ziran erantsi, / esaten zuen:
"Ez al du aur orrek / aitormenikan merezi?" Tx B I 33. Urriki handi batekin, eta huts beretan berriz ez erortzeko
xedearekin, egiten diotet aithormena. JE Ber 97. Pedroren aitormena. Ir YKBiz 237. Yuan daila aitzinetik
aitormen bat, deblauki errana, gaitzikorrek ez dezaten uste heien makur zuzentzaile edo kizikatzailea nizala
bakarrik. Zub 93. Honek bere amorioaz egin zion aitormen ergelak sumindu zuelakotz. Mde Pr 180. Ez omen du
jauntto hunek bere aithormena sinatuko. Larz Senper 66. Aitortzen dut nor zaitudan bainan aitormen xoila
bakarrik, / zure aski maitatzeko ez du ene bihotzak indarrik. Xa Odol 265. Beti izango degu / orren aitormena: /
mundu onetan danik / sororik onena [itsasoa]. Uzt Sas 309. Krutwig izan zen, noski, besteak beste, bide
horretatik lehenbizi abiatu zena eta merezi du aitormen hau aspaldi honetan ahaztuxea dagoenez gero. MIH 61.
 (Dv (que cita a Lard)). Reconocimiento (sentimiento), gratitud.  Artu, jende maiteak, / Donostiakoak, /
oroipen aitormenak / biotz gurekoak. Echag 137. Beraren esku oparotik artu zituen mesede andiakgatik esker
onak emateko, eta bere aitormena erakusteko. Lard 10. Aitormena emango diot / portatzen danari. Xe 215. Zuk
jarritako larre sendotan / indartuak dira nunbait; / ezaugarrizko aitormen on bat / ager nai dute nolabait.
Basarri 41.
2. Declaración.  Esan dezaket [...] Ondarrabiko Ama Birjiña Guadalupekoaren agerpena gertatu zala, edo
Arantzazukoa baño lenago, edo bedeintzat ordutik laster. Ara zer arrazoi daukadan aitormen au egiteko. Zab
Gabon 87. Aita Santu Leon XIII garrenaren aitormen onen ondoren. "Ante la declaración de León XIII". Ant EE
1885b, 285. Ez dut ezagutzen puntu horri buruzko Chomsky-gandik datorren aitormen zuzenik. MEIG VI 115.
3. (G-bet ap. A). Fama.  Zubietako bezino / estimagarriyak, / leialtadiaz daude / gogotan jarriyak, / modu
oiek argatik / daude etorriyak, / aitormena dutela / gaude igarriyak, / sijnifikantza dauka / Aizpuruko erriyak.
Ud 86.
4. Prueba.  --Ori al da nere semea? --Bai Aita, eta obetogo sinistatu dezan, orra bere kolkotik gaur kendu
dioten berorren aitormena (ematen diyo eskapulariyua). Ill Pill 28.
 Indicio (?).  Oraiñ esplikatzera / noa laugarrena, / sagardoa du lagun / bere amarrena; / fresko guarda
dezagun / nork bere barrena, / urak badauka beti / bere aitormena. JanEd I 82.
- AITORMENAREN BIDEZ. (Precedido de gen.). Según confesión de, según reconoce (reconocen, etc.). 
Alzairu garbi piña, Europa guztian dan oberentzat ezaguturik dagoana, gizon jakinduria andikoen
autormenaren bidez. Izt C 72.
- AITORMEN EGIN. Confesar, reconocer.  Sortzetik hil artian herioaren beldurrak bere ariman, bere odolian
eta bere hezurretan harritzen eta ikharatzen ziala [...], berak hilzian aithormen eta konfesione egin zian bezala.
Tt Onsa 18.
 Dar testimonio.  Honek, ikusi duenaren berri emanez, aitormen egiten dio Jaungoikoaren hitzari eta
Jesukristoren aitormenari. IBk Apoc 1, 2 (Ol aitor egin).
 Reconocer, aceptar.  Aita Santuaren agindutara iraun zuten apaizak etzioten konstituziño zibilari aitormenik
egin eta zakur amorratuen gisa esetsi zituzten gobernuko jendeak. Etxde JJ 20.
- AITORMENEZ. (Precedido de gen.). Con reconocimiento de.  Guztion aitormenez irabazia zuen irakasletza
eta gidaritza ukatu dio oraintsu batek baino gehiagok. MIH 292.
aitormendu (-th- H).  Confesión; reconocimiento.  Akhabatuko duzu hasi bezala Kredoaz fede sainduaren
aithormendutan lehen eta gero. Harb 46. Aithortzen dut ene ahal eskasa. Aithormendu hori ohoragarria da
zuretzat. Mih 56.
mende.
aitoron. v. aitonen.
aitorpen (Bera), autorpen.  Confesión; reconocimiento.

 Tr. Sólo se documenta desde la segunda década del s. XX. No cabe duda del mayor empleo espontáneo de
aitormen. Pero, según la teoría, -pen indica acto y -men facultad, por lo que, en estas y otras palabras, se tendió a
sustituir -men por -pen siempre que se hablara de actos, acciones, etc. y no de facultades y capacidades. En
DFrec hay 23 ejs. aitorpen.
 [Bere pekatuen] aitorpen ederra bukatu. JBDei 1919, 254. Rousseauren Aitorpenak. Zink EEs 1920, 7. Andre
Maria, Ama errukiorra, Jose Doatsua, nere Aingeru zaitzallea: guztiok lagundu zaidazue aitorpen on bat egiten.
ArgiDL 24s. Bataioa ta Aittorpen edo konfesioa. Inza Azalp 109. Ez daukat ezer azketsi biarrik; eta orain, zure
aitorpenaren ordañez, nik ere, beste aitorpen bat egin nai dizut. Zu ikusi bezain laister, zutzaz txoraturik gelditu
naiz. Alz Txib 106. Iges egiten digu aren egizko egoeraz aitorpen bat-edo-bat atera nai diogunean. Amez
Hamlet 82. Au da nere aitorpenen protxua, nolako nintzan ez-baiña nolako naizan aitortzea. Or Aitork 247.
Zintzurran korapillaturik zeukan samintasuna norbaitekin ustu nai zuan, bere aitorpena aintzakotzat artuko zun
notin batekin. Etxde JJ 56. Alkar-bearrez diranen aitorpen bigunberaak. Erkiag Arran 194. Maite-autorpena
egin arren. Ib. 129. Agintarien aurrean egin ditu autorpen bi. Erkiag BatB 192. Claudet yaunak erabaki zuen
Leblanc eta bere Lagunartekoei gaztigatzia, denak entzun zezaten Franzisen aitorpena. Izeta DirG 122s. Astiro
ikusi nai izan zuten zertan gelditzen ote zan eskatu zitzaien aitorpen ura. Berron Kijote 63 (se refiere al
reconocimiento de la belleza sin par de Dulcinea).
 Declaración.  Ezin fida daiteke [...] dekretuaren ondorio miresgarrietan, ez ofizialkidetasun nahiz
ofizialtasunezko aitorpenetan. In MEIG VI 45.
aitorraldi.  Tiempo de confesión.  Baiña aitor aldian berean ezagutzen nauten ta ez nautenek ere iakin nai
dute nigandik. "In ipso tempore confessionum mearum". Or Aitork 246.
aitorrarau (-aba det., Lar).  "Confesionario, confesional, en que se trata del modo de confesarse" Lar.
aitorrarazi (Sal; aitor-arazi VocCB 347), aitorrerazi (-th- S; aithore- S), aitorrazi, aitortuazi, autortu erazo.
Ref.: A; Lh (aithor); Lrq /aithoreás/.  Hacer confesar. "Egiteko hortan gauza guzizkoa da lekhukoeri egiaren
aithorraraztea" Dv (s.v. guzizkoa).  Baña ekus-erazi zien Jangoikoak, eta aitor-erazi egi hau [judatar
gogortuei]. Mb OtGai III 64. Haren karitate ezinago handiak guretzat ezteiküia ez aithorerazten, eztiala hark
izan behar gütiago gure esparanzaren objeta? Mercy 14. Humiltasuna da berthute bat, zeinak ezagut-arazten
bai daroku gure ezdeustasuna, eta aithor-arazten [...] hari laudoriak zor diotzagula. Brtc 215. Piarresek ez dio
bakerik emaiten non zer gaitz duen aithorrarazi artino. Laph 164. Semea etxera etorri danean, bere gelan artu
det txit estu, bañan, zeñek aitortu azi? Ill Testim 15. Nere orain arteko ziriketa ta jakin nai egarritsuak aitortuazi
ezin izan duena. EEs 1921, 23. Ez neron berehala aitor-erazi ahal üken egia. Const 28. Jaungoikoak bakarrik
barkatu dezazkela pekatuak Fariseoak aittortzean, Jesusek aittortu azten zien [...] bera Jaungoikoa zala. Inza
Azalp 107. Aitorrazi dezaizula ni ez naizala eroa. Amez Hamlet 120. Bazekitela arro-arro uste zutena etzekitela
aitor-arazi ondoren. Zait Plat 90. Makillazoka ta jipoika erabilli zuten, dirua nun zegoan aitor-arazi naiean. In
Goñi 14. Zelan autortu-erazo deustez [polizi-gizonak] ainbeste zeetasun? Erkiag BatB 191. Jada egin-ahalak
egin ditugu aithorarazi nahiz, ba eztitik eta ba bortitzetik. Larz Senper 60 (v. tbn. 66 y 24 aithora-).
aitorrari (Lar), autorrari (Lar). "Confesante" Lar.
aitorrera (G ap. A), autorrera (V ap. A, que cita a Ur; Dv (que cita a Ur)).  Testimonio.  Zeñek emon
deutsan autorreria Jaungoikuaren berbiari, eta Jesukristoren autorreria, ikusi zituzan edozeintzuk gauzai. Ur
(V) Apoc 1, 2 (Lç testimoniaje, TB, Ur (G) lek(h)ukotasun, Ip jakilegua, Echn testimonio, Ol aitor, Ker autor,
IBk aitormen, IBe testigantza). Nik nere buruaz aitor-egiten badut, nere aitorrera ori ezta siñesgarria. Ir YKBiz
107. Ori ikusi duenak aitortzen du, ta egiazkoa da orren aitorrera. Ib. 510. Yesusen aurkako (kontrako)
aitorrera bat billatzen zuten, ura illarazteko. [...] Lagun askok gezurrezko aitorrerak egiten zituzten ari buruz,
baña aien aitorrerak etzetozen batera. Ib. 476. Gizadi osoaren aitorrera [Jainkoaz]. Vill Jaink 15. Ez gera emen
asiko aspaldiko kontu eta oiturak kontatzen: Konfuzio, Buda, San Pablo..., milla aitorrera aipa zitezken. Ib. 158.
Aitorrera orretan dago oinarritua kristau fedea. Vill Aranzazu 1980, 6.
 Confesión; reconocimiento.  Artu egizu nire gorputzaren usteltasun eta desegitia zure anditasunari egiten
deutsadan autorreria legez. DRA. Amando apezpikoaren oiñetan autorrera (confesión) on bat egiteko usteagaz.
Ag AL 20. Bada gaizki zegoan gizagaixoa [...] ta bere autorrera, azkenengokoa egiñ nai zeukan. Ag Ezale 1897,
187b. Neuk maitetuko zaitut iñork baño geiago ta obeto. Ikusiko dezu [...]. Autorrera onek etzion Maleni onik
egiñ. Ag G 231. Eta ona zer aitorrera egin zuen orduan Yoanek; aitortu zuen bada goraki ta etzuen ukatu, ta
mende.
esan zuen: "Ni ez naiz Kristo". Ir YKBiz 51.
aitortegi (Lar, H (-th-)), autortegi (H).  Confesonario.  Eliza Juan Joxek berak zabaldutakoan, gizakume ta
emakume arrapaztaka sartu ziran, bai laxter aitortegi-inguruak belztu ere. A Ardi 125. Nere aitortegira urbildu
zan. Ib. 125. Aitortegian egia jakin oi danez, zuk jakingo dezu galdetzera noakizuna. JBDei 1921, 353s.
Aitormenerako egunetan luzaro aitortegian zegoan apaiz bati joan zitzaion gizon bat bere aitormen egitera.
EgutTo 16-2-1924 (ap. DRA s.v. aitormen). Lan aundia egiten du Iruñako komentuko aitortegi edo
konfesonarioan. ZArg 1955, 234.
aitortoki (-th- H), autortoki (H).  Confesonario.  Pernandok, apaizak barkamena eman zionean, eskua
luzatu ta emakumien aitor-tokian dagon saretik duroa eskeñi zion. Muj PAm 72.
aitortu (G, AN-larr-erro, L-ain, BN, R-uzt; Lar, Mg Nom 65 (G), Añ; aith- S; SP, Urt I 18, Arch VocGr, VocBN,
Gèze, Dv, H), autortu (V; Lar, Mg Nom 65 (V), Añ, Izt 28r, Dv (V), H), atortu. Ref.: A (aitortu, autortu); Lrq
/áithort/; Iz ArOñ (autórtu).
1. Confesar; reconocer. AxN explica aithorraren emaitea (243) por aitortzea.
 Tr. Documentado desde Dechepare, es de uso gral. En el s. XX desplaza casi totalmente a konfesatu, tbn. en el
sentido especializado de 'confesar los pecados en el sacramento de la penitencia'; v. infra ejs. de 'confesarse', con
aux. intrans. La forma autortu se documenta en textos vizcaínos; tbn. la emplean autores guipuzcoanos como
Guerrico, Iztueta o Arana (SIgn 103). Atortu sólo se encuentra en Ochoa de Arin. Algunos vizcaínos modernos
como Lauaxeta (BBa 42) o Gandiaga (Elorri 128) emplean aitortu. En DFrec hay 250 ejs. de aitortu, 6 de
autortu y uno de aittortu.
 O iaun hona, aitortzen dut bekhatore nizala / eta gaizki egitiaz ogen handi dudala. E 41. Guk dugu aithortzen
eta erraiten ezen han behin batheiatu izan diradenak eztiradela berriz batheiatu behar. Lç Ins G 6r. Eta
aithorturik ezen arrotz eta estranjér ziradela lurrean. Lç He 11, 13. Eta aithor zezan eta etzezan ukha: eta aithor
zezan, zioela, Ez naiz ni Krist. Lç Io 1, 20 (He, TB, Dv, EvS, Ol, Leon, Or, IBk, IBe Ol ait(h)ortu, Ker autortu;
LE konfesatu). Aithortzen dut ez-naizela zure errezibitzeko gai: ezagutzen dut neure indignetasuna. Mat 252.
Urthean behin bedere aithor etzak gaizkiak. EZ Man I 19. Zure handitasunaren aithortzeko gogotik. EZ Man II
85. Aithor dezadan neure falta. Harb 207. Berek bere borondatez agertu zuten eta aithortu hanbat denboraz
estalirik eduki zuten gaixtakeria. Ax 440 (V 286). Zor iakinari eta aithortuari. Ib. 244 (V 164). Ez egin zure
burua iakin handi, aitzitik zinetan aitorezazu zure iakingabea. SP Imit I 1, 3. Franzia orok aithortzen du zu iaun
handi bat [...] zirela. Tt Onsa 2. Gaztigatzen gaitutzunean, / aithortzen ditugu faltak. Gç 217. Bekhatore girela
aithortü behar dügüla. Bp I 142. Jinkoari aithortzeko harganik dütügüla hon güziak. Ib. 120. Egia atortzea edo
deskubritzea inportadu zebanean, eutzi ote zeban atortu bage. OA 167. Aithortuko dut ene buruaren kontra ene
injustutasuna. Ch III 20, 1. Ezagutzen eta aithorzen dut eznaizela gai zure aitzinean agerzeko. CatLav 1 (V 10).
Egian aithortzen dit, trüfak eta mesperetxiak merexi dütüdala. Mst III 52, 2. Diogun egi hau aitor dezakee
jokalari ta edale gaisto [...], beren joko ta edate galgarri beretara itzulzen diranak. Mb IArg I 95. Luisek aitortu
zion: orañ egiten ditudan penitenziak nere etxeko edo lengoen aldean ezer eztira. Cb Just 45s. Aithor-agun indar
handia duela othoitzak. Lg I 262. Aithortzen dut ofensatu zaitudala gogoz, hitzez eta obraz. Brtc 18 (tbn. en
MarIl 46 y Arb Igand 192). Aiziari aldiz so egiten badügü ikhusiren dügü ta aithortüren gizonak khozü baizik
eztiala hasmatzen. Egiat 195. [Bekatuak] aitortu ta agertu behar diozka Konfesariari. Ub 208.
 (s. XIX). Hoben hori / biek zuri / nahi ginautzuke aitortu. Monho 46. Aitortu edo agertu bear du konfesatuko
danak zer egin duen. Mg CC 102. Baña ez deutsube autortuko euren erruz dala. Mg PAb 219. Aitortu nai ez
zuen bere ezin artua, ta dio estalgarritzat: mordo oek ez dira oraindikan ondo eldu. VMg 64. Autortzen dezue
[...] Jaungoiko egiazko bakar bat baizik eztala. Gco I 395. Bekatuak aitortu gabe. AA I 443. Zeren bera dan on
guziaren emaillea, eta nai duan artzalleak ontartea ezagutzea eta aitortzea. AA II 41. [Bekhatu] guziak garbiki
aithortzeko. Dh 129. Autortu ta konpesau esan dirian dantzaak pekatu mortaleko okasinoe urrekuak diriala. fB
Olg 104. Gizonak ezagutu ta autortu egijeen Jangoikua zala gustieen jaube ta agintarija. JJMg BasEsc 32.
Aithortzen dizüt, Jauna, enizala digne. UskLiB 65. Aithor dezagun gaitzaren handitasuna eta erremedioaren
ezin bertzeko beharra. Jaur 147. Gipuzkoatarrak leialak [...] izan dirala, Españako Errege guztiak autortu izan
dute nork bere txandan. Izt C 212s. Negarrakaz autortu ta agertuten deutsaz bere bizitzako pekatu guztijak. Ur
MarIl 59. Baña gogor zeuden beren gaizki-egiña aitortzeko. Lard 471. Izpiritu dutela guziek aithortzen. Hb Esk
144. Nola barkha etsaiei, nola aithor bekhatuak? Hb Egia 152. Aithortzen dut egia, egia dohakabeko hori. Dv
LEd 94. Ahalkegarri da, bena aithortü behar düt eztakidala. Ip Dial 112. Amoriyorik gabe / pasatu eziñez, / nik
damak maite ditut, / aitortzen det ziñez. Bil 75. Goraki aithortuz bertze Jainkorik ez dela aita handiaren Jainkoa
baizik. Laph 207. Konfesatzera juanda / zenbaitek zer dauka? / txikiyenak aitortu, / aundiyenak uka. Ud 92. Gau
artan bertan aitortu zituan bere pekatuak konfesiuan. Bv AsL 108. Emen autortu nai dot / nazala euskalduna.
AB AmaE 178. Zenbat on eta grazia zerutik artu zituen, guziak Mariaren bitartez zirala, aoa betean aitortzen
zuen. Arr May 173. Zuk aithortu gabe ikhusten dut zure barneko mina zer den. Arb Igand 107. Bere bekhatuen

mende.
aitortzeko behar zuen kuraia. Jnn SBi 76. Zeruaz mintzatzen hastearekin, behar dugu berehala gure ahal eskasa
aithortu. Lap 419 (V 191). Baina euren lapurretak / autortu ezinik. Azc PB 347. Eta emetik dator bearrekoa eta
naita naiezekoa izatea pekatuak autortea edo konfesinoa. Itz Azald 134.
 (s. XX). Autortuten dot, begian aurrean daukagun egia data, danok erabatean izkiratutea askozaz dala garbi,
obe ta errezagoa. Ag Kr 9. Autortu doa iñoiz ezkontza gogorik edo geroagorako ustantzarik? Echta Jos 48.
Baziran sugurrak barbariñak ziruritenak [...], eta alare etzuten aitortu nai baztanga eruak juak zirala. Iraola
137. Hobeak othe gira hoik baino? Aithor dezagun ezetz. JE Bur 167. Ogei bat urte aitortzen ditu / gorderik
beste ainbeste. Urruz Zer 76. Oben astunen bat lotsaz autortu barik isten dauana. KIkV 99. Illero beintzat zure
pekatuak aitortu itzatzu. ArgiDL 10. Hiltzerakoan bakarrik aithortu zion hori bere semeari. Barb Sup 180. Hire
gezurrak oro alderat aithorzkik. Ox 119. Behar üken zian aitortü etzela latian trebe. Const 38. Eta zorra
aitortzea, ordaintzeko biderik egokiena da. Muj PAm 24. Bere mutil mordoxka non zan aitortzen ezpazun, bost,
lau, iru minutoko bizia zedukala. Or SCruz 45. Txadon orretan goxian, / Autortu eta Jaunartu dogu / danok
alkarren pozian. Enb 33. Izkuntza danak gurgarri dira, / autortu nai dot egia. Ib. 45. Nik edadia aitortuko det /
bautismuan dan bezela. Tx B II 36. Baña, lenbait-len aitor dezadan, errez-zale aserrekoiok ere bear-bearreko ta
nai-ta-naiezko zaitutegula. Ldi IL 109. Pilatok ezagutu du ta aitortu ere bai ainbeste aldiz, Yesusek obenik
eztuela. Ir YKBiz 490n. Gauzai truketako nai saltzeko dauken balioa, langillearen lanetik datorkiela autortu bear
da. Eguzk GizAuz 52. Egiazkoa al-zan Zitok Malentxori aitortzen zion maitasuna? TAg Uzt 186. Beso hori
muskildu-ta, hil nahi dut aitorturik: / "Maitatu dut Sort-Herria". Iratz 36. I izan aizela aitortzen ezpadion. Etxde
AlosT 27. Beste ikaste-leku berezi-bereziak ere, oindiño ba dirala autortu bear, dana dan lez argi esateko.
Erkiag Arran 133. Bizkaiko euskereak badau grazia berezi bat ipuiñetarako. Beste eskualdeetakoak be gogo
onez autortzen dabe au. Vill ib. 7. Bere flakia aitortu bear. Txill Let 131. Neure bizitza zelangoa dan / egiten
nua autortu. BEnb NereA 170. Ordu beren aitortu ginian zoin maite ginuen elgar. JEtchep 65. Zendako gauza ez
aithort den bezala! SoEg Herr 27-4-1961 (ap. DRA). Bere asmoa aitortu bear izan zion. Zait Plat 16. Eta aitortu
dezagun: egia zan guzti ori. Vill Jaink 43. Antonek aithortu dauku bere krima. Larz Iru 80. Biar Auzitegian nere
txarkeriak aitortu bearko ditudala. NEtx LBB 117. Gurean [...] ez dira asko izan egiazko lirikoak. Lotsarik gabe
aitor dezakegu. MIH 175. Orixerekiko zorra ez aitortu nahi izatea bezalatsu bailitzake. Ib. 290. Maisua, aho
batez aitortuko zuketen guztiok, andoaindarra zen. MEIG V 107.
 (Aux. intrans.). Confesarse.  Aitortzen natzaio Jainko aalguzikoari. CatBurg 46. Autortu zaite lotsa bagarik,
/ arbola entzutetsua, / autortu zaite, etzara zu zeu / aretx danetan santua? AB AmaE 74. Autortu edo konfesau
zan unean. Itz Azald 148. Zortzian beñ autortuten zan, euskaldun abade on baten oñetan. Ag Kr 116. Zer egin
bearrean gelditzen da dongaro autortu dana? KIkV 99. Oben-nekea betetzeko asmorikan gabe aitortzen danak.
KIkG 75. Illabete [...] da azkenekoz aitortu nintzala. ArgiDL 38. Aitortutako pekatariok, / gau-bijiliaren ondoz, /
Pasio-osteko Berbizte-billa / orain jaunartzera gatoz. SMitx Aranz 175. Damuturik aitortuta il ziranak. Or QA
115. Toribio errotaria bera be autortu zan-da. Bilbao IpuiB 238. Ondo aitortzen bazera ta aitorleak esaten dizun
guzia betezen saiatu. MAtx Gazt 95. Ni, pekatari au, aitortzen nazaio Jaungoiko Alguztidunari. NEtx LBB 172.
 Proclamar la fe en algo o alguien.  Deabruék Krist ezagutzen eta aithortzen. Lç Lc 4 tít. (cf. ib. 4, 41:
zioitela, Hi aiz Krist Iainkoaren Semea). Nork-ere aithorturen bainau gizonen aitzinean, gizonaren Semeak ere
aithorturen du hura Iainkoaren Aingeruén aitzinean. Lç Lc 12, 8. Aithorturen diát haren izena neure Aitaren
aitzinean. Lç Apoc 3, 5 (Dv, Ip, Ur (G), Ol ait(h)ortu, Ur (V), Ker autortu). Iainko Semea aithorturen du bizi
den guztiak. EZ Man I 76. Iustuen partaletasun aithortzen dut saindua. Ib. 200. Aithortzen eta ezagutzen diala
Ienkoa ezpaiñez eta mihiaz solamente. Tt Onsa 28. Egia hauk siñhesten tugu / Eta aithortzen publiki. Gç 116.
Jesüs-Kristen fedia goraki lotsa gabe haren etsai gaistoenen aitzinian aithortü behar dügüla. Bp I 65.
Kristiñabak daukagun Fede au berau autortu edo konfesetako. Cb CatV 19s. Prometatzen dutela goraki ahoz,
mundu ororen aitzinian haren [Jesu-Kristo] aithortzeko, eta aithor edo fede hartan hiltzeko. AR 230s. Sinistu ta
aitortu behar ditu Kristau-Dotriñak erakusten dituan egia sinis-beharrak. Ub 195. Gure barruan sinisten
ditugun fedeko misterioak eta egiak kanpotik edo agerian aitortzea edo deklaratzea. Gco I 28. Osasuna danean,
/ bai ere indarra, / gizonak egin oi du / Jaungoikoaz farra; / baña galtzen baditu / bat eta bestea, / orduan
aitortzen du / ark bere jabea. It Fab 159. Kristinauak daukagun Fede au autortu edo konfesetako. CatBus 12
(CatLlo 15 fedi-au konfesetako). Bada nork ere aithortuko bainau gizonen aitzinean, eta nik ere hura aithortuko
dut ene Aita zeruetan denaren aitzinean. HeH Mt 10, 32 (TB, Ur, Ip, Ol, Leon, Or, IBe ait(h)ortu, Ur (V), Ker
autortu; Lç aboatu, He, SalabBN ezagutu, Dv aithor bihurtu, Echn salatu, IBk nire alde atera). Jainkoa askok
bertatik aitortu eta alabatu zuten. Lard 508. Haren kontre jaiki ziren eta egiazko fediaren sinhestiak goraki
aithortü zütien. Ip Hil 92. Badaukagu Fedea agirian autortuteko eginbearrik? Itz Azald 19.
 (s. XX). Onesimo ta Timoteo Pauloren ikasleak ere aldi ontan aitortu zuten itzez eta odolez Kristoren sinistea.
EEs 1913, 163. Naita-naiezkoa da aittortu gendun siñesmenean irautekotan, zer aittortu gendun jakittea. Inza
Azalp 18. Ordun aserrea gaindu zen, eta martiriak siñesmena aitortu zuten. Or Mi 128. Aurrenik Iaungoikoa,
egun oinbestek uka ta iraintzen duten Iainkoa, nik, albait, aitor ta eder nai nukena. "A quien yo deseo, en lo
posible, confesar y glorificar". Or BM 16. Akerra ukatzen dugu, Bildots Aurra aitortzen. Or Eus 287. Beti ta
nonnai lotsarik gabe aitor dezagun beraz gure siñestea. Ir YKBiz 201n. Sadukarraik, ba, berbizkunderik eztala,
ezta gotutsik, ezta gogorik esan dasae; parixetarraik, barriz, orreik bijoik dautorrez. Arriand Act 23, 8 (Lç
mende.
aithor dituzte). Ez da Euskalerrin neri burua / makurtuko ez didanik. / Bearko ik ere, kristau erromes; / aitor
nazak ik ere, ik. SMitx Aranz 20. Indarraren eskubidea garaitu nai bada eta eskubidearen indarraren
indarreraiño iritxi, Jainkoa bearko da aitortu. Vill Jaink 185.
v. tbn. Añ CatAN 16. Echve OngiB 142. CatB 23.
 Reconocer, aceptar.  Moises-en legea lenago aitortu bear zutela, eta gero Jesus-enean sartu. Lard 499. Jaun
oneik, sozialista izena daroen arren, bakotxaren jabetzea ezautu ta autortu dabe. Eguzk GizAuz 164. Aldi oro
senarraren autoritatea aitortua eta ezagutua izan da. Vill Jaink 163. Ik ematen diok legea ire buruari. Gizonak
eztu beste legegillerik aitortu bear. Ib. 95.
 (Dv, H). (Con -tzat, tema nominal nudo, etc.). Reconocer a alguien como algo. "Aithortzen [sic] zaitut neurri
gabe alduna (Echve), je vous reconnais infiniment puissant" Dv. "Avouer, reconnaître pour" H.  Iainkoaren
egiazki on guziaren Iabe eta emaile bihotzez ezagutzea eta ahoz aithortzea. Lç Ins E 8r. Hoberentzat aithorturen
dute Kristau legea. EZ Man I 72. Ezen Iesusek umetzat ez au aboaturen, / non ez nauken ni lurrean amatzat
aithorturen. Ib. 31. Profeta dela falsoa dute predikaturen / Eta Kristotzat eztadin aithor denekaturen. Ib. 71.
Monarka guztien hura / daiteke Nausia; / hura aithortuko dute / bere buruzagia. EZ Noel 34. Zu mundu
hedatuaren / iaun puxantzat aithortzen. EZ Eliç 186. Loriaren Erregetzat / Kristo zaitut aithorzen. Hm 75.
Bihotz baten izateaz / Errege zare aithortzen, / Eta mundu ttipi batez / Jongoikotzat adoratzen. Gç 79. Jesu-
Kristo Erredentoretzat ezagutu ta aitortu nai izandu etzuen Juduak. Ub 112. Jesus Mesiastzat ezagutu eta aitortu
zuen. Lard 377. Gaitzusai guzitik oso libre ta bagetzat Ignazio autortu ta eman zuben. Aran SIgn 103.
 (s. XX). Pedrok Jaungoikoaren Seme aittortu aurrean, otoitzean arkitzen zan Jesus. Inza Azalp 124. Simon
onek bere lagun guzien aurrean eta beraien izenean Jaungoiko biziaren Semetako aittortzean. Ib. 88. Sarri
billauko neban bixitza bidian / ta edertzat aitortu beraren gorputza. Laux BBa 42. Iñork ura Mesiatzat aitortzen
bazuen, sinagogatik egozteko. Ir YKBiz 331. Apaizak alakoa satsu aitor beza. Ol Lev 13, 11 (Ker loitzat autortu,
BiblE kutsatutzat aitortu; Ur loitzat eman, Dv lohitzat atheratu, Bibl lohietsi). Jende xearen kide bereko /
[jauntxoak] burua aitortuz aurrenik. SMitx Aranz 76. Aintziñako Enperadoreak, jainkotzat aitortuak. Vill Jaink
129. Auxen aukeratu zuan, bere amets guzien anderetzat aitortzeko. Berron Kijote 39. Baina zer da euskaldun
izatea? Aurrena, beste arraza guziengandik berezi bizi den herriko-seme bere burua aitortzea. MEIG IX 131 (en
colab. con NEtx).
v. tbn. Zait Sof 187. Ibiñ Virgil 42.
 (Aux. intrans.). Declararse.  Zure zordun aithorturen naiz neure bizitzean. EZ Man II 119. Hilltzerano
aithortzen naiz zure zerbitzaria. Ib. 56.
 (Part. en función de adj.). Confeso, declarado. "Confeso" Lar.  Pillipe da nere anai aitortua eta egiyazkua.
Ill Pill 12.
 Reconocer como propio.  Bazteriak jarri da bi andreren jabe, / bainan ez du aitortu haurrikan batere.
AstLas 73. Autoraren sinadura ez dakharken exenplario bakhotxa ez da izanen hartaz aithortua. "Seront réputés
contrefaits". Gy II. Betoz nai duten kastiguak; bañan nik erri guztiyan aurrian aitortuko zaitut!. Ill Pill 12
(dirigiéndose a su padre).
2. (Mg Nom (G), HeH Voc, H), autortu (Mg Nom (V), Izt 27v, H). Conceder, otorgar. "Conceder" Mg Nom.
"Aithortzea, egia erratea; galdatua emaitea" HeH Voc. "Accorder, concéder" H.  Eta hek ethorri ziradenean
Iesusgana, othoitz zegioten afekzionatuki, zioitela, ezen digne zela nehork hura aithor liezón. "Qu'il était digne
qu'on lui octroyât cela". Lç Lc 7, 4 (TB gai zela hau ardiesteko, Dv merezi du hori egin dezazun harentzat).
Arren aithor diezaguzu presenteko galdea. EZ Man II 134. Eskatu bezain sarri zaik / aithorturen nahia. EZ Eliç
177. Aithor dietzakitzula / zeure nahi guztiak. Ib. 276. Aren Dibina majestadiak [...] autortu eutsan Adaneri
eskubidia, Paraisoko fruta guztietatik jaateko; bat bakarra ukatu eutsan. msOñ 4v. Bialdu eusten Espiritu
Santuba, zerura igo baño lenago autorturik itzi eusten legez. Ib. 10v. Jesus Dibinoak berak dauka autorturik
bere Ebanjelio Santuban San Pedrori [...] Espiritu Santubaren laguntasuna eta argitasuna. Ib. 16v. Pilatos
presidentiak autorturik [...] Agintari nagusien eskabidia. Ib. 21v. Gizonak autortu begio zorra emaztiari, eta
orobat emaztiak bere gizonari. Ib. 223v. Itxaroten dogu emongo deuskula Jaunak osasuna, bizitzia, ondasunak
[...], baña ezteuskuz Jaunak autortu edo konzedietan. Astar II 13. Bada eurai bakarrik autortu edo konzedidu
eutsen Jesu Kristok ogi eta ardaua bere gorputz eta odol biurtuteko eskubide edo potestadia. Ib. 210. Gai da
bere galdea aithor diozozun. HeH Lc 7, 4.
 (-th- Dv, H). Conceder, reconocer. "Ez diot holako zuzenik aithortzen, je ne lui reconnais pas de tels droits"
Dv.  Aithor diotzogun egin / darozkigun ungiak. EZ Eliç 296. Bakoitzari berea aitortu bear zaiok eta i, iñori
laguntzeko edo mesede bat egiteko gizon ona aiz. Etxde JJ 125. Eta ezta nolanaiko doaia gizonari aitortzen
diotena. Vill Jaink 65. Ezin aitor, ordea, horrelakorik Mendibururi. MIH 384. Barojaren euskalduntasuna
aitortu berria da, edo salatu berria, gutxien uste genduen aldetik. Ib. 270. Zail ote litzateke bakoitzari berea
aitortzen saiatzea? MEIG VII 171. Zor zaiona aitortzen badiogu egiari, gainera, eskasia eta are gabezia ez dira
euskararen edo euskal hiztegiarenak, euskaldunonak baizik. Ib. 188.
3. "(G-or) [G-goi? G-bet?], mentar, hacer mención" A.  Eleiza txiki bat, non erregututzen zioten Aita San
Blasi, len aitortu dedan auzokoak. Apaol 22. Bi agindu sail degu abertzaleok. Arana-Goirik aitortzen zitunak
berberak: Yainkoaren aginduak eta aberriarenak. Ldi IL 156.
mende.
4. Señalar.  Bego arri meta au [...] zu oroitarri ontatik onuntz bein ere igaroko ez zerala aitortzeko. Ol Gen
31, 51s (Urt lekhuko eta señale izan, Dv, Bibl, BiblE lek(h)uko izan, Ur testigu izan).
 Revelar, ser indicio de.  Bere begien sakontasun eta bizitasunak bakar-bakarrik adimen argiko mutilla zala
aitortzen zuten. Etxde JJ 9. Belardi onek auxe aitortzen du, emendik urruti gabe iturriren bat ba dala. "Dan
testimonio de que". Berron Kijote 215.
5. Confesar, oír en confesión.  Zuk orain dauzkatzun urte oiek berak izan zitun zu aitortzen zaitun apaiz
orrek ere. MAtx Gazt 92.
- AITORTU ERAGIN. Hacer reconocer. v. aitorrarazi.  Autortu eragin biar deutseegu, obeto aituko
gaitubela geure olagizon, arotz, argiñ, errementari eta baserritarrak. Mg PAb 195.
- AITORTZEKO. a) Que debe ser confesado, reconocido. "Aithortzeko da ezina nausitu zaiola, il faut avouer
que l'impossibilité s'est imposée à lui" Dv.  Ene Iauna, egia da / aihortzeko duguna. Arg DevB 24. Ongi axola
gutikoak garela aithortzeko dugu. Dv Lab 293. Badaukala eskuarak zerbeit onik aitortzeko litake. HU Aurp 191.
Aithortzeko zinuke xedea bethe zutela osoki. JE Ber 63.
b) Que puede confesarse, declarase. "Etzen hori aithortzeko, ce n'était pas là une chose à avouer ou avouable"
Dv.
- AITORXETAN. "Aithorxetan (S), avouer un peu" Lh.
- EZIN AITORTUZKO. "Ezin-aithortuzko, inavouable" Dv.  Ba zekien aski zuela sakonkixeago pentsatzea,
berriz ere bihotz-min ezin aitortuzkoa eratortzekotz. Mde HaurB 12.
aitortza, autortza.  Confesión (sacramento).  Jesukristo geure Jaunak itxi euskun Autortzako Sakramentu
Santuba, zeinetan parkatuten dirian pekatu guztiak. fB Ic III 111. Azkeneko pekatu-autortza ona Konpesoriari
egin eutsaneti. Ib. 112. Zeruratzeko Sakramenturik bearrenak bi dira: Bataioa ta Aitortza. KIkG 67. Zetarako da
autortza deritxon Sakramentua? KIkV 94. Damutasuna bear bearreko da, bada, aitortza ona izango bada.
ArgiDL 29. Baña Ortarako nor berak aitortu bear bere gaizkiegiñak. Ortik ageri da bada Aitortzaren bearra. Ir
YKBiz 531n. Barkapen oro iritxi-arte / aitortzaz eta jaunartzez. SMitx Aranz 123. Egun gutxi barru Elizakoak
ekarri zizkioten. Aitortza on bat egin eta zaleki jaunartu ondoren bere anima Guztiz-Altsuari eskeñi zion. Etxde
AlosT 89. Aitortza edo konfesioa / Apostoluai agindu. Baxurko Jesus 84 (ap. DRA). Aitortza on baten bidez zure
biotza Jaungoikoaren graziak bete beza. EgutAr 8-3-1958 (ap. DRA). Orain, aitortza on bat egin ondoren, asi
lanean benetan. MAtx Gazt 47. Zuk aitortzan agertutako pekatua. MAtx Gazt 93. Aitortza zirrarakorra uraxe!
NEtx LBB 85.
 Confesión, declaración.  Tolosar aren paperetan eta garbitasunetan irakurri nun aitaren aitortza ori, ta
berari galde-nai aundia sortu zitzaidan. Or SCruz 85. Aitortza au egiteko lagun bakarra zu zeralakoan nago.
Etxde JJ 104. Gure erritik aparte gaude, / ematen degu aitortza. Auspoa 77-78, 278. Aitortza egitia / nai nuke
aurretik, / bertsolariyen berri / dakite aspalditik, / ez giñan ari kontra / egitiagatik. Lizaso in Uzt Noiz 46.
Nihaur ohartua naiz ene jitearen aitortza askotan egin dutala, ezarri ditutan pertsuetan. Xa Odol 73. Judasi
bere gaiztakeriaren zigorra, ta lapurrari bere autortzaren saria emon zeutsen Jaungoikoa. Ker EMeza 234.
aitortzaile (-th- Urt), aitortzale, aitorzale (-th- S ap. Lh; -th- Gèze, Dv (BN, S), H).  Testigo; el que da
testimonio. "Cautor" Urt IV 246. "Témoin" Gèze y H.  Ez eta egün haietan, zuñtan Antipas ene aithorzale
leiala hil izan beita zien artian. Ip Apoc 2, 13 (Ur (G) aitortzalle; Dv aitorle). Onezkero aitortzallerik zertarako
bear? Biraoa zerok entzunda zaudete. Ol Mc 14, 63s (He, TB, Dv, Leon, IBe lek(h)kuko, Or, IBe testigu). Aren
berpizteaz aitortzalle gurekin dedin. Ol Act 1, 22 (Or MB 874 aitortzaille). Ene! erri ori! nere erriko andikiok!
Ene! Dirkai-iturriok! eta gurdi ederdun Tebeko oian guren ori! zuek, beintzat, nere aitortzale zatzazkidate. Zait
Sof 185.
 (-th- Dv), aitorzale (-th- S ap. Lrq; Arch Gram, Gèze). "Naïf, aithorzale" Arch Gram 15. "Confesseur" Gèze.
"Celui qui avoue" Dv.
aitortzapen.  Confesión.  Ar etzazu nere aitortzapen eta esker on. "Confessiones meas et gratiarum
actiones". Or Aitork 225. Nere gogakoiek aitortzapen auek irakurtean irri dagikete biguiñ eta maite. Ib. 119.
aitortze (-th- H), autortze (H), autortute.  Confesión; reconocimiento.  Zure lotsa ori, bekataria, egunetik
egunera aziaz joango da, eta beti geroko utziko dezu zure utsegiteen aitortzea. AA III 531. Konpesinoe edo
Autortze onaren asipena da pekatubak guztiak gogora ekartia. fB Ic III 111. Biotzeko damuaria, aozko autortute
edo konfesiñoa. CatBus 30. Konpesio edo pekatuen aitortzea eskatzen du eta berriro iltzen da. Aran SIgn 52. --
Zer da Kofesionia? --Gure bekhatiez egiten dügün aithortze bat. CatS 86. Eztüzü ene aithortziaren beharrik ene
bekhatien jakiteko, o Jinko gaiza güziak dakitzüna! Ip Hil 224. Jaian Mezatxo bat entzun, urtian aitortze edo
konpesio uxixa bat egin. Urruz JBDei 1919, 374. Eta zorra aitortzea, ordaintzeko biderik egokiena da. Ordea
aitortze utsa ez da aski Iztuetari bere saria emateko. Etxeg in Muj PAm 24. Aitortze xalo ori ederrago baita nik
iakin nai nukena baiño. Or Aitork 111. Bere burua atzipetu nahi ez duenak, ordea, aitortu behar du hala ez dela.
mende.
Halarik ere, aitortze horrek ez gaitu bortxatzen Euskararen alde deus egin gabe egoitera. Mde Pr 207.
 Profesión, declaración. Cf. Arr Doncella 21: "Fedearen aitortze edo konfesoreen Erregiña", sin duda errata
por aitorle o aitortzalle.  Halaber populiak eiten dizi [Kurutziaren señhalia], eta hori duzu giristiño orok eiten
duten deklarazione edo aitortze publik bat bezala, Jesu-Kristo bere bihotzian karreatuko dutela. AR 230.
ahits. "(S), décharné" Lh.
 haitsi. v. jaitsi.
aitso (Sal). Ref.: A; EI 351.  "Abuelo. Lo usan sin artículo, como ama, aita y aitaita" A.  (Sal). Ref.: VocPir
150; EAEL 48. "Vieillard, vieux" VocPir 150. (Probablemente se trate de síncopa de aitaso, q.v.).
aitsu.  Quejoso, que profiere ayes.  Atsduna dala [atsua], atsa darijola, edo bai aitsuba dala, edo aika
daguala. Mg PAb 173.
aittitto, attitto (BN-ciz-mix-baig). Ref.: A y Satr VocP (attitto).  Abuelo. "Attitto, abuelito (término familiar)"
Satr VocP.  Bere makilañoa tinkiago oraino atxikiz, begiak erne, hurbildu zen Attitto. Barb Sup 175. Attitto
xutitu zelarik. Ib. 176.
aittun(e). v. aitona.
aitu. v. aditu; aritu.
ahitu (V-gip, G, AN-gip-larr-erro, L; SP, Urt I 6, Hb ap. Lh, Dv, H; aitu Lar, Añ (G, AN), Izt 4r, VocZeg 286,
Dv (G), H). Ref.: A (aitu, ahitu); Iz ArOñ y To (aittu); Gte Erd 77. v. akitu.
 Tr. Documentado en textos labortanos, guipuzcoanos y alto-navarros. En el s. XX se encuentra tbn. en autores
de origen bajo-navarro como J. Etchepare, Barbier o Lafitte (antes hay un ej. en López, en lo que podría ser una
errata por akitu, término que habitualmente usa), y en vizcaínos modernos como San Martín (Zirik 5) o
Gandiaga.
1. Acabar(se), agotar(se), consumir(se). "Diruak ahitu zaizkit" SP. "Abuti" Urt I 66. "Agotar" Lar. "Acabar",
"apurar el vaso", &c. Lar y Añ. "Exhausto, aitua, bukatua" Lar y Añ. "Vinum non habent, les falta vino, traducen
ardua aitu zaiote; este modo de hablar es común en Beterri" Ur (23-8-1857), carta a Bon. "Concluir, akabatu y
aitu" VocZeg 286. "(Hb), user. Uriak xortaka ahitzen du arroka" Lh. Sg. Dv: "Akhitzea signifie épuiser en
puisant, en ôtant; ahitzea signifie épuiser en usant".
 Uri eta babazuzak noiz daitezkeen ahi, / gerizean egonen da jende guztia geldi. EZ Man I 79. Asmatzak berze
misterio komunak, partikularrak ahitu direnenan Iainkoak eman doroken antze hoberenaz. Ib. 169. O Iesus-Krist
guztientzat ianhari aphaindua / eta ahitu gaberik guztiei zabaldua. Ib. 79. Zeren ezpaita ahitzen nihoiz zure
urtherik. EZ Eliç 338. Bertze erremedio guztiak ahitu direnean. Ax 130 (V 85). Zuzia iratxekirik dagoenean bizi
da, eta orduan hiltzen da, zeren orduan ahitzen baita. Ib. 63 (V 41). Haren miserikordia handia ezta sekulan
ahituko. SP Imit IV 2, 6 (Ch ahitu; Mst hüstü, Echve agortu). Ogiaren eta arnoaren iduri eta itxura mehe
batzuen azpian osorik egoitea, hartzen zaitustenek ehotzen edo ahitzen etzaitustela! Ib. 2, 5 (Ch konsumitu,
Echve akabatu edo ezereztu). Ahiturikan [odol] guzia, / ur darizu lekhuko. Arg DevB 191. Ez dezazutela beldur,
orregaitik emendatu, bukatu, aituko dala neurrigabeko argi au. Lar SAgust 9. Ez zitzaioela [olioa] ahituko
guziak bethe artean. He Phil 199. Non da aren marfillezko oi-oatzea ta Inperioko tronua? Beraren eriotzarekin
aitu dira arendako beinzat guziak. Mb IArg I 223. [Lurreko ondasunak] bildu ondoan galdu edo aitu ditezen
beldurrarekin. Ib. 63. Oliorik edo beste gairik bagez aitzen da argia. Ib. 373. Baña [gure bizi hau] aitzen edo
bukatzen den ezbaian. Ib. 320s. Ezta aitu gure eginbidea. Mb (ap. H). Ahituko ezdiren benedizione batzuen
ithurburuba. Mih 13. Deuzek ezdu hala gizonaren berthutea ahitzen nola yendien konpania husuegiak. Ib. 20.
 (s. XIX). Ongi nai ura aitu edo itzali ez dedin. AA I 585. Orduan alde-aldean aitu zan mundua. Ib. 560.
Denbora aitutzen zaiola. Ib. 542. Ezin aitu zitekean gure Jauna onratzeko degun eginbidea. AA II 46. Aitu dira
Kristauak, eta amar aginteen bidetik ibilli nai duenak. Ib. 230. Juduen jatorria aitu baño len. AA III 465.
Ardorik ukitu gabe, zeren aitu dan. Ib. 485. Txakolin-ardo guztiak edan edo aitu arteraño. Izt C 145. Asten zaie
orduan / aitutzen indarra. It Fab 97. Non ezten orkatza / ahiturik hatsa / gelditu bizirik gabe. Ib. 144. Ura aitu
zitzaien. Lard 237. Moisesi etzitzaiozkan naigabeak aitu. Ib. 88. Aiturik Egiptotik ekarri zituzten janariak. Ur
Gen 43, 2 (Dv akhiturik). Egizkitzue ihetxetzen ez diren moltsak, zeruetara bil zatzue ahituko ez diren ontasunak.
Dv Lc 12, 33 (He, Ol, IBk a(h)itu; Lç faltatu, TB, Ker, IBe (h)uts egin, Oteiza, Brunet falta izan). Mundua aitu
edo akabatu baño lehen. Legaz 17. Gure arbola dago / indarrak aituta. PE 130. Ez da geio esnatuko [balea] /
arnasa aitzian. Arrantz 33. --Ez al da eperrik? --Ez, jauna. --Akuririk? --Aitu dira. Sor AuOst 88. Eramankizuna

mende.
aitu zitzaion, desesperatu zuan. Bv AsL 63. Aitu zan oso Igaz, sekulan biztzeko. AB AmaE 159. Ez da jakiña
gure bizitza / denborak duela aitutzen? Ib. 101. Mamiak aitu eta / ezurrak gogortu. Urruz Urz 56. Gure premiak
etziran aittu. Ant JesBi 74.
 (s. XX). Etzen orrengatik guraso aien Ama Birjiñaganako konfiantza aitu. Goñi 70. Irrada aitu zanean. A
Ardi 71. Arloa aitu zuenean. Ib. 70. Tiro-gaiak aitu zitzaizkigunean. Or SCruz 65. Fiesta aitzian konponduko da /
ta bitartian dagol'an. Tx B I 250. Txurruak janaz ederki dabill / diruak aitu artian. Tx B II 132. Ardoa aitu bait-
zan. Ol Io 2, 3 (HeH akhitu). Olerti iturria agortu edo olerkariak aitu diralako. "Los poetas se extinguen".
Aitzol in Laux BBa IV. Sukaldeko sua ez aitzearren. JMB ELG 91. Etxeko illobira eramaten diran oparien zati
bat ildako animak aitzen dutela uste izatea. Ib. 90. Aitu dularik arnasa. "Cuando ha terminado la alentada". Or
Eus 237. Au gelditzen da azkenik aîtuz [sic] lênengoa. Ib. 59. Kandelargiak eundaka / urtzen, aitzen, ñirñiraka...
SMitx Aranz 136. Lur aitu baten azurki / penagarri ta larriak. Gand Elorri 38. Makur ibiliaren ibiliaz, Ideien
gogorapena ere ahi, itzal eta ezaba ditake. Lf in Zait Plat XII. Munizioak aitu zirala. Salav 97. Bidean zekarrela
aitu baizitzaion Errekari bizia. NEtx LBB 99. Gizona tristetzen da / indarrak aitzian. Uzt Sas 299. Gobernuak
utzia du politika hori, baina politika horren ondoreak ez dira horregatik ahitu. MIH 186. Zoritxarrez ahitu egin
omen da agertu bezain agudo liburutxo bikain eta apain hau. MEIG II 143.
v. tbn. ETZ 200 (1833). Xe 213. Ud 103. Arr May 26. Apaol 24. AzpPr 22. Ill Testim 27. JanEd II 122. ArgiDL
32. Lab EEguna 74. JAIraz Bizia 110. Etxde AlosT 21n. Anab Aprika 21.
 (SP  A, H). "Illargia ahitu urren da, la lune est presque faillie" SP.  Illhargia ahi arteranokoa deitzen
dugu beherapena, zeren illhargia behera doan. EZ Eliç *** 1r.
 Acabar con (personas), eliminar.  Iñakaz diarduten etsaiok oraingo yardunbidez aitu ditzagun beingoz. Zait
Sof 45.
2. (AN-larr-erro, L, BN ap. A; SP, Ht VocGr 378, HeH Voc, VocBN, Dv, H). Agotar(se), debilitar(se),
consumir(se) las fuerzas. "Lasser" Ht VocGr. "Se fatiguer à l'excès, fatigué" VocBN.  Izarrera ailtxa zagun
utzirik berze mañak, / eta ofizio hartan ahi geure ezpaiñak. EZ Man II 18. Handik harat [bizitzen diren gauza]
guztiak dohazi beheitituaz, ahituaz eta bere indarrean flakatuaz. Ax 118 (V 78). Eria hain dago ahitua eta
usteldua, ezen ezpaitio purgak batere onik egiten. Ib. 108 (V 72). Doazkigunaz geroztik / gorputzak ahituaz. Arg
DevB 130. Nekheak ahitzen du. "Multis laboribus atteritur". Ch III 48, 2 (SP porrokatu, Mst flakatü). Zergatik
tristezia banoez ahitzen zare, eta nekatzen artha sobraniazkoez? Ib. 27, 2 (SP iaten zaitu, Mst zure osagarria
mendretzen düzü, Echve akabatzen zera). Ekusten du aituz ta aituz doala Jesus, ta azkeneko bere asnaseetan
sartzeko abian. Mb OtGai III 77. Zure burua nekhez ahituko duzunean. Mih 111. Oreiña ihistariez ahitia
iturrietala heldu nahiz dabilen bezala. AR 210. Gorphutza, edo sukhar batez ahitua, edo oinhaze minez ihartua.
Brtc 119. Eta bere guduetan, / haiñ da hebaiñdu fiñean, / non, akitua, ahitua, / muturraz lurrean baidago
ezindua. "Sa fureur extrême le fatigue, l'abat". Gy 301. Eta barurik egortzen baditut bere etxetarat, ahituko dira
bidean. "Deficient". HeH Mc 8, 3 (Dv ahitu; Lç, He, TB flakatu, Ol, IBk akitu, Or auldu, Ker ondezik jarri, IBe
ahuleriak jo). Gosetuko da eta ahituko; urik ez du edanen eta akhituko da. "Esuriet et deficiet, non bibet aquam
et lassescet". Dv Is 44, 12 (Ol akitturik, Ker makalduta). Begirozute zeñ aitua, galdua eta erkitua dagoan! Arr
GB 112. Bere sermoi luze onen ondoren añ aunatua eta aitua geratu zan. Ib. 87. Ahituz banarama nere
oinazeak. Elzb Po 180. Emakume xahar bat, eritasun trixte batekin zena, eta bere gaitzak ahituz-ahituz
zaramana hobirat. Prop 1892, 64. Zurpil, akituak, ahituak hatsa ezin hartuarekin, baratzen dira apur bat
pilotariak. JE Bur 30. Emaztekiak, gehienak --beren behatzak ez ahitzeko-- othe-adarrez eginikako xiriekin ari
ziren. Barb Piar I 101. Sendagailurik ez zen neskatxarentzat. Eta [...] ahituz bazoan hobirat. "S'étiolant". Barb
Leg 136. Erromes aituak, elizaren barren, / kantak atertuta, lerren baño lerren. SMitx Aranz 173. Ba omen dira
gizon batzuk ia batere aurrerapenik egiten eztutenak, erdi abere edo erdi astotuak eta aituak daudenak. Vill
Jaink 72.
 Haiñitzak (eta bereziki emakumeak) bertutean fiñkatuak eta ahituak direla imayinatzen dire, noiz eta ere
usantza bat hartu baitute mihiz othoitz luzeak egitekoa, haiñitz meza entzutekoa. He Gudu 30. Morrontzan aitu
ta gero, konde-tituluren bat eman oi zieten. "Después de hartos de servir". Berron Kijote 91.
3. Secar(se). "(S; Foix), se flétrir" Lh.  Khendu dakote azala (zuhaitzari), ahitu dute eta bederazi orenetan
atheratzen zautzuten lehen paper zathia. EskLAlm 1911, 49 (ap. DRA).
4. "(S; Ip), se corrompre, pourrir" Lh.
5. "Tzarra ahitua (BN-baig), enteramente malo" A. Cf. okitu.
- AHITU-EZ. "Inexhausto, [...] aitueza" Lar.
- AHITUXE. (Forma con suf. -xe, de valor aprox.).  Salan ez daukat ezer askorik, / iya ustu zait ganbara, /
nere bertsuak aituxe dira, / orain gaztien txanda da. Tx B III 135. Ene argi aratz, eta egurats, lurraren zori-
laguna! Amaika erosta-eresi entzun, eta nere bular odolduaren buruzkiko amaika ukaldien berri izan duk, gau
illuna aituxe. Zait Sof 15. Lizardi-ondokoak ahituxe ditugu honezkero eta horiekin batean agortu da Lizardiren
garaiko eta aurreraxeagoko egoeraren berria. MEIG IV 129.
- AHITZEKE. Sin agotar(se), sin acabar(se).  Ogi ta ardao puska irudipean oso-osorik egotea, ta artzen
zaituanak, zeu aitzeka, jatea. Pi Imit IV 2, 5. Ta ara! Moxeren begietan sasia sutan, aitzeke ordea. Ol Ex 3, 2.
- EZIN AHITU. Incansable.  Ezin ahitua zen. Bere amodioari azken koroaren emateko igan da gurutze baten
mende.
gañerat. Mih 57.

- EZIN AHITUZKO (Dv, H). Inagotable, inacabable. "Inépuisable" Dv y H.  Zeren herria iraitsiko da
ilhunbetara, salbamendua izanen da ezin ahituzkoa, ezta grinarik bat ere izanen. SP Imit III 47, 2 (Ch ezin
altaratuzkoa). Predestinatuen atseginetako ezin ahituzko tresora, mana nihork ezagutzen eztuena. "Trésor
inépuisable". SP POB 78. Horra eziñ-ahituzko Ithurri hartarikako [...] xirripa xumeak. He Gudu 131. Ene baitan
zare, ô ontasun guzien Ithurri eziñ ahituzkoa! Ib. 350. Zelan ezin aituzko / Jaunaren ordetzko / beste izate
barrira / aldaturik nago. Gand Elorri 112.
 Etim. v. akitu.
haitu. v. aritu; hautu.
aitua. v. aitobe.
aituazo. v. adierazi.
aitube. v. aitobe.
aitubide. v. adibide.
aitue. v. aitobe.
aituera. v. adiera.
aituerazi. v. ahiarazi.
aituerazo. v. adierazi; ahiarazi.
aituerraz. v. adierraz.
aituezin. v. adiezin.
aitukor. v. adikor.
aitumen. v. adimen.
aitun(a). v. aitona.
aituren. v. aitonen.
aiturita. "Patricio" Lar.
aituritar. "Patricio, lo que pertenece a los patricios" Lar.
aiturun. v. aitonen.
aitutasun. v. aditasun.
aitute. v. aditze.
ahitutezgarri. "Inacabable, [...] aitutezgarria" Lar.
aitutxi. v. aitabitxi.
aitxe. v. aratxe.

mende.
aitxona. v. aitona.
aitxuna. v. aitona.
haitz (V-gip, G, AN, L, BN-baig; SP  Dv, H; aitz Lar, Aq p. 63, Añ (G), Dv (V, G), H (V, G)), atx (V; Lcc,
Mic 8v, Lar, Añ (V), Dv (V), H (V)). Ref.: A (aitz, atx); Iz ArOñ (aitz), UrrAnz (aitza); Etxba Eib (aitza, atxa);
Holmer ApuntV; Elexp Berg (aitz, atx).  Peña, roca. "Pierre vive" SP. "No hay lugar ni ejercicio más gustoso,
que donde uno se ha criado, aitzean aziak aitzera nai (G)" Aq p. 63  A (cf. infra RIs). "Aitz, haitz, harri, oro
bat dituzu haukien arabera. Harri handi, mendietako kotorrer (rocher, peña), erraiten ohi zuten beihala aitza,
Baigorriko eskualdean" JE Bur 153. "Aitz-zórrotz, peña afilada" Iz ArOñ. "Aitzgorri baño gorrixago agertzen da
Anbotoko atxa" Etxba Eib (s.v. aitza). "Aitzetara bota zeban olatuak barkua. [...] Eguarbitzako atxian
azkonarrak ei dabitz" Elexp Berg. v. harkaitz, 1 arroka, peña.
 Tr. Documentado en autores guipuzcoanos y vizcaínos desde los primeros textos (tbn. en Mendiburu y Orixe).
Al Norte se encuentra sólo en unos pocos autores del s. XVII: Etcheberri de Ziburu, Oihenart e INav y en
Hiribarren (ej. no claro). La forma atx aparece ya en Lazarraga, y es la propia de la tradición vizcaína, aunque
algunos autores modernos parecen vacilar entre atx y aitz (Arrese Beitia emplea ambas formas); hay además aitx
en E.M. Azcue y, salvo errata, aritz en la versión al habla de Olazagutia de la balada de Orreaga.
 Cui vocabulum est Sancte Marie de Izpea, subtus penna, in territorio Busturi (CSM 151, año 1051). TAV
2.2.6. In Diacastello, unam mediam peçam in Aizkibel (307, 1218). Lac Irach 321. Mikael de Lerat (tenente),
Aizluzean. Enekone de Oriz, Aizorroz (1187). Ib. 226. Aitzorrotz (1187). GLarr SJ 61. Aizluzean (1195). Ib. 80 y
(1197) 94.
 Aitzean jaioak, aitzera nai. "El nacido en la peña quiere volver a la peña". RIs 1. Xori batek lehen luke
Ozeana agortu / eta Kaukasako haitza bihika aldaratu. EZ Man I 111. Emaitzak hausten'tu haitzak. "Les rocs".
O Pr 134. Zerren erria izanik ain banatua eta daukana etsagunzaak ainbat montaña eta atx artean. Cap (ed.
1893), pról. Segidan da ilhabethe guztietan alba denean guarda zein haitzetan den. INav 162 (130 aitz). Orduña
aldeko atxa / bego iregi baga, / zuok ere bazaozke or / gure mearik baga. BBizk 23. Bere lema galdu duen onzia
itsasoko aizeak eta bagak [...] botatzen dute alde artako aitzen batera. Mb IArg I 199. Aisa galeraziko dute
bekatuaren aitz gaizto ta putzu izugarrian. Ib. 199. Edatekorik etzuten aldian [...] agerzen zien aitz gogorrean
iturria. Ib. 270. Ur bazterreko aitz andi [...] igitzen ez dena bezala. Mb IArg II 355. Uraren falta erremediatzeko
Moisesek Jaungoikoaren ordenaz bere zigorraz aitz bat jo zuen; eta aitz artarik bereala urak ugari irten ziran.
Gco I 122. Itsasten zate emengo gauzai olagarroa aitzari itsasten zaion eran. AA II 169. Arri eskergak eta atx
ikaragarrijak datoz mendija beera bilinbolaka. Astar II X. Urduñoko atxeko zelatakadia. Ib. IX. Eguzkia
ilunduten da; irargia odoldu; lurra ikaratu, ta atxak apurtu. Añ EL2 226. [Auntzak] erriko aitzetan / saltoka. It
Fab 183. Txakurrak ondoren darraiozkan basa auntza aitzetik aitzera saltoka ibilli oi dan bezala. Izt D 131.
Mundua mundu dan arte iraungo duten mendi, aitz, muno, munaiska, lur [...]. Izt C 6. Hernioko aitzaren
besangan. Ib. 78. San Adriango aitz zulatura. Ib. 502 (35: San Adrian-go mendia edo Aitzulatua). Udalako aitza.
Ib. 56. Garaiko urak aitz bat egiñik geratu eta beekoak itsasoronz joan ziran, ibaiean bide zabal ederra uzten
zutela. Lard 109. Horebko aitzaren gañean. Ur Ex 17, 6 (Dv harriaren gainean). Gorde ziran arzuloetan eta
mendietako aitzetan. Ur (G) Apoc 6, 15 (Ur (V) atxetan; Lç hartokétan, TB arroken artean, Dv harkadietan, Ip
botxietan, Ol arkaitzetan). Aitz gogorra. Ib. 184. Urriñak badu haitza, ez eskas harria, / kisugai ala biden
antolagarria. Hb Esk122. [Basauntzak] aitzak eta sasiak ariñ eta azkar igaroaz. Arr GB 101. Ugarte beraren
aitzetan printzatu eta purrukatu zuten [ontzia]. Aran SIgn 41. Asiera du mendi onek Pasaiako Arandoko aitzean.
Zab Gabon 85. Euskaldunak zorroztuten dabeez bitartian euren yaurtigeiak eta aizkorak Ibañetako aitz eta
arriyetan (V). Orreaga 26 (G, B aitz; G-nav aritz, L, S harri, AN-larr-araq-ulz malkor, AN-gulina peña, BN-
baig arroka). Erdaldun izan baño lenago / Atxok nai dogu zelaitu, / Mendi tontorrok beera jausirik / Landa
eginik geratu. AB AmaE 67s (102 aitz). Mendi eta atx altuak. Ib. 81s. Or dago [ontzia] itxas bazterrean / Atx
kontran eginda erdi erdi bi. Ib. 381 (128 atxaren kontra). Aitz batzuek parete orma gisakuak. Bv AsL 146.
Lenago urtuko ziran atx da lur guztiak menditarrai egindako iraiñak aztu baiño. Ag AL 124. Donian Batxi dago
/ Gaztelugatxean / gaztelarrentzat gaitza / izan zan aitxean. Azc PB 96 (in Ur PoBasc 222 atxian).
 (s. XX). Legorrako atx irme gogorrakaz burruka [...] amorratuan. Ag Kr 139. Eutsiten geuntzan txalopeari,
lapeak atxari baño gogorrago. Ib. 92. Anbotoko atxa, gogorra, legorra. Ib. 205. Itxasoak atxetara jaurti oi
dituan abe zakarren irudira. Ib. 198. Joan zirean atxik-atx arrapatera lapa, lanperna [...]. Echta Jos 17. Jo eban
txalupeak atx txikitxo bat. Ib. 82. --Alarauak entzun dituk beraz? --Ta nolakoak! Aitzari ere mara mara negar
eragitekoak. Ag G 158. Kostata jetxi degu / Karrikara aitza, / txoferra're ezda juan / uste bezin aixa. Tx B III
127. Euri-jasa arek aitz aietatik / iges eiten du jauzikor. Or Eus 183. Aitz batzuben ganetxuban eregiriko etxetxu
aretan. Otx 106. Orduñako aitza. JMB ELG 98. Aitzur aitze'tik dator. Ib. 68. [Maitetasun-eskea] gogoak sarri
askotan, aitz andiaren pisua baiño astunagotzat jo oi dauana. Erkiag Arran 94 (BatB 78 atx). Antxe eliza jaso
bear zan, [...] aitz zankar batean zalko. SMitx Aranz 85. Poli aitz baten gañean jarri zan urari begira. Anab
Poli 14. Atxuiko aitza. Gezaltzako baserriak aurrez-aurre daukaten aitz aundi bat da, Aloña-aldera. And AUzta

mende.
55. Igeldo azpiko haitzetan. MEIG IX 141 (en colab. con NEtx).
v. tbn. Aitz: Ub 28. Enb 49. Jaukol Biozk 44. Ldi BB 120. TAg Uzt 190. EA OlBe 60. Arti MaldanB 191. Ibiñ
Virgil 116. NEtx LBB 257. Lasa Poem 71. Atx: Zav Fab RIEV 1907, 542. Gand Elorri 185 (123 aitz).
 (Como segundo término de comparación, para ponderar la dureza de algo). "Atxa baño gogorraua aren biotza,
más duro que la peña el corazón de aquel" Etxba Eib.  Aztuten dira errukijaz, ta daukeez biotz batzuk atxak
baño gogorraguak. Mg PAb 193 (CC 197 aitz). Arri atxak eurak baño / Gogorragoa zara zu. Añ EL1 198.
Salbau gagizuz, infernutarrok / Ikusi daien, / Pedro dagola atx bat duiñ gogor / Sinistean. AB AmaE 129. Bada
minagaz Maria baino / izaten zan labanago: / baina asmo txarrik zundau ezkero / aitxa baino gogorrago. Azc
PB 168 (in Ur PoBasc 272 atxa). Ernioko atxak baiño gogorragoko gizonak. Ag AL 49. Lurra atxa lakoxe
gogorra egin zan, bedarrez bete zan [...]. Kk Ab II 144. Ugiñak, gau ta egun, jo ta jo daragoioen atxak eurak
baño sendo ta zindduagua [da andrea]. Otx 30. Amaika itsasorate egiñiko itsaseme adoretsu artan edo arengan,
edonork ere, baixaren edo atxaren sendotasuna antzeratuta ikusi oi eban-ta. Erkiag Arran 14. Baña ni leixala
beziñ zara zu aitz gogorra, burutik eiñda narabizuna. Etxba Ibilt 485.  [Karidadeak] al daben añan poztu
alarguntzak, / Berak osatu sarri geixo eta gatxak, / Bigundu zeinbat biotz direanak atxak. AB AmaE 317.  Iru
egun igarota / geure eskonbarriak / ezin agur eginik / zizpuruka biak, / ta minak berba barik / egozan aitxa lez.
Azc PB 148 (in Ur PoBasc 193 atxa lez).
 (Como primer miembro de comp.).  Eta bidien parian arri eta atx pilo andijak. Astar II X. Bide orren
itxasaldetik dagozan atx zati andiak [...] akatzez beteak eta zulotsuak. Ag Kr 139. Aitz-zulogunearen ondoko
opal-maian. 'En lo más hondo de la gruta'. Zait Sof 148 (v. haitzulo). Bidetxiur biurrietan aitz-koskor eta arru-
leizeei iges egiñaz, iru bat oru ibilli-ondoren. NEtx Antz 135. Ipar-aldeti, barriz, Arratieko tarroa [dakusgu], atx
txuntxurrez, baso illunez, etze zuriz apaindurik. Akes Ipiñ 21.
 (Formando parte de distintas exprs.). "Ori dok aitza! Hori dok sasoia. Kirolariak animatzeko batez ere. Ori,
ori, Hilario! Ori dok aitza, ori!" Elexp Berg.  Atxak dantzuela berba ori (V-ger). "No digas tal cosa; litm. que
las peñas oigan esa palabra". A EY III 274. Atxak bakarrik entzutekoa (V-ple). "Cosa muy dura, extraña; litm.
que sólo las peñas deben oír". Ib. 274. Bota nagizu atxik atx (V-ger). "No lo creo; litm. écheme usted de peña en
peña". Ib. 267.
 "Haitz: [...] (BN-baig), piedra. Haitza haitzaren gainean igorri dako, le ha arrojado piedra sobre piedra" A.
"Harri-xeheer erraiten ohi zuten beihala aitza Aldudan" Eskual 28-2-1908 (ap. DRA). "Aitz, [...] silex, pierre
dure, pierre à lame d'instrument" Lh. Cf. karaitz.  Berbarik badegizut poridadez, / gogorrik jarten zara
bereala. / Askotan, zu bazina pedernala, / edo ni sufritzeko baninz atxez! Lazarraga 1187r. Burdinari ohartu
aitzinean, gizonak aitz ado haitz zorrotz batzuekin urratzen zuela lurra. JE Bur 153.
- HAITZ-AHO.  [Mari-Gaiztok] Aloñaren malda du beste ezkuta-lekua. Gaizto-zuloko aitz-aoan barrena
galtzen da orrelakoetan. NEtx Antz 11.
- HAITZ-ADUR (atx-adur V-m ap. A). Estalactita. v. HAITZ-NEGAR.
- HAITZ HANDI, ATXANDI (Lar). "Peñón, peñol, aiztzarra, arkaiztzarra, atxandia" Lar.
- HAITZ-ARRAIN (atxarrain V-m ap. Zubk Ond). Pez de roca.  Orregaitik joaten dira atxetara [...],
kañabereagaz atxarrañ batzuk atara naian. Ag Kr 140. Murgua eritxon atxean atx-arrañak arrapaten. Echta Jos
246 (v. tbn. 10). Bein baserriko arazoetan, bestean atx-arraintan [ibilten zan]. Ib. 262.
- HAITZ-ARRANO (atxarrano V-ger-ple). Ref.: A; Arzdi Aves 160. "Ave de rapiña, mayor que el milano.
Litm.: águila de peñas" A. "(Gyps fulvus), butria, putria; [...] buzoka, sai, atxarrano (V-ger)" Arzdi Aves 160. v.
sai.  Aitz-arranua baxen ego zabalduna. Enb 146. Egaz ebixan aitz-arranuak / Baño bere azkiago... Ib. 48 (v.
tbn. 122).
- HAITZ-HARRI (V-gip, G-nav; atxarri V-oroz-gip). Ref.: A (atxarri); Iz Als, ArOñ; Elexp Berg (atxarri).
"Rocas o bajos de arroyos y ríos" A. "Aitz-arri, piedra caliza" Iz Als y ArOñ. v. KARE-HARRI, karaitz.  Atx
arrien batzuk jausiko ete ziran / neu beiñik bein asko nintzan izutzen. / Urakan gogorrak mendi goietatik, / beor
eta beiak bota dauz beera. AB AmaE 364. Eta ondartza erreak dira atx arriakaz / ostendu, estaldu, desagertuta,
ezkutauten. Ib. 452. Ez al nozue gogortzat arren iñok eukiko, / Ez nagizue, atxarrizkotzat iñok bota, / Ez nagiala
zentzun bagakaz iñok bardindu, / Nire biotz au erdibiturik gaur dagota. Ib. 133. Berdindu neike atxarri,
diamante edo beste gauzarik gogorrenen gogortasunagaz! Itz Berb I 289.
- HAITZ-HARRIPE. Zona situada bajo peñas.  Antxe gelditu zan Karlomagnon gudarozte geiena
ikaragarrizko aitzarripeetan lertuta. AEmil AndreM 56.
- HAITZ-ARRO. "Aitzarrua, la hondonada entre rocas" Iz ArOñ.
- HAITZ ARTE. v. haitzarte.
- HAITZ BAKAR, AXBAKAR (V-arr ap. A). "Peña suelta" A.
- HAITZ-BELAR. "En estas alturas [1200-1300 m] crece la hierba fina, que los pastores llaman aitz belarra, y
que se considera como la mejor para el ganado lanar (G-goi)" AEF 1955, 132. "Aitz bedarra (Origanum
vulgare), orégano (V-m)" Arzdi Plant1 273. v. HAITZ-USAIN.
- HAITZ-BITARTE. Cueva; desfiladero. v. haitzarte.  Aitzbitarte ospatsu hura gaur [...] santutegi eder
jaierazko batean biurtua arkitzen da. 'Aquella cueva ilustre'. Aran SIgn 23. Garai artan egurastiak aldaketa
izugarriak egin zituan [...]; ibar eta aitzbitarte asko sakondu ziran. JMB ELG 13. Emen zegoala aiz-bitarte bat
mende.
iñor bizi ezin leikiana. And AUzta 64. Zubietati lasterrean, erreka-ertz-ertzean errenkadan dagozan atx-
bitarteak eta atx-zuloak lamiñek egiñek ei-dire. Akes Ipiñ 28.
 "Atxbitarte egoe, atxbitarte egoia, [...] viento que viene de la parte de Udalaitz-Anboto. Suroeste, o quizás,
más bien, Este-Suroeste. Anboto aizia deitzen diote Elosun" Elexp Berg.
- HAITZ BIZI. Roca viva.  Ifinten du urdin urdin bera [iturria] irteten dan ur-ondoko aitz bizi bizia. Izt C 107.
[Ibai au] legua erdiko bidastian ez da arretzen, aitz bizien tartean datorrelako. Ib. 107. Urnietako mendian
arkitzen da zulo bat guztiz miraritsua, zeña dagoen aitz bizi bizian modu onetan. Ib. 66.
- HAITZ-BIZKAR (atxbizkar V-gip ap. Etxba Eib). "Peña, peñasco. Anbotoko atxbizkarra agiri zan Bizkai
aldetik, [...] el lomo de Amboto" Etxba Eib.  Korikiar neskatx bakideak egurasten diran aitz-bizkartxo-
muñoaren gañean. 'Sobre la doble cima de la roca'. Zait Sof 193 (ref. al Parnaso).
- HAITZ-BURU (atxburu, aizburu V-gip ap. Etxba Eib). Cabezo, peñón. "Peñón, acantilado. Ogoñoko aiz-
burutik itxasora salto eittia gura eban, [...] desde el peñón de Ogoño" Etxba Eib. "Ogoñoko atxburutik itxasora
jaurti zan, se tiró al mar del cabezo de Ogoño" Ib.  Quarum prima peça est in Aranbide txipia, secunda est in
Aranbide nagusia, in aitzburua <aiç-> in Irigaraiti [...]. SJuan 324 (1249), p. 320.  Urgullua altxatzen du
Sathan herraz betheak / Haitz buruaren gañera zangoetan gatheak; / Atalaietik egotzten du buruaz behera, /
zain, hezur eta iunturen harrietan hautstera. EZ Man I 106.
- HAITZ-ENARA. "(Pthynoprogne rupestris), avión roquero" MItziar Txoriak 91.
- HAITZ-GAIN (atxgañ V-gip ap. Etxba Eib). Cumbre de peña. "Cumbre de la peña. Alluitzko atxgaña, bide
txingor estu bat bezala, la encimera de Alluitz" Etxba Eib. Zeren billa zatoze ona, aitz ganiotara? Otx 107.
Atx-gane orreitan [...] sarri ikusten ei-eudiezan [lamiñak]. Akes Ipiñ 28.  (En casos locales de decl., en sing.).
"Bancal, pedazo de tierra sobre peñas, aitzagañeko [sic] lurra" Lar.  Jausi zirean mastak atx-ganera. Echta Jos
339. Aitz-gañetik oldartzen dan ur-parrasta bezalaxe zijoakion noiznai asarrealdia bularpetik. TAg Uzt 190.
Aitzgañetik amiltzen dan ur-jarioa. Ib. 203. Bere etxea, aitz gañean [eregi]. Eguzk GizAuz 187 (86 atx). Aitz
gañean exeri dira. Zait Sof 111. Muzurutzgo atx-ganeti begitute. Akes Ipiñ 31. Madiña aitz-gaiñeko buetra ori
nork leukakien! And AUzta 74.
- HAITZ GORRI (atxgorri V-gip ap. Etxba Eib), AIZKORRI (Lar, s.v. zancarrón). "Peña desnuda y sin plantas"
Lar. "Atxgorrixa, peña desnuda de vegetación. Anboto, atxgorrixa, Aitzgorri baño geixago, Amboto, peña
desnuda más que el Aizgorri" Etxba Eib.  Baiña onartzen dot aitz izatea, naiz arkaitz, naiz aizkorri. Otx Olerti
1959, 165.
- HAITZ-IRA, ATXIRA (V ap. A). "Atx ganeko ira, helecho purgante, que crece sobre las peñas" A.
- HAITZ-KARRAMARRO (V-m ap. A), AIZKARRAMARRO (V-m ap. A). "Cangrejo, de entre peñas" A.
"Garrámana (santu), cangrejo de peñas" Ib.
- HAITZ-KATU. "Aiz-katua, el gato menor que el gato montés y con cola más corta" Iz ArOñ.
- HAITZ-KRABELIN. "Atx-kabeliña (V-gip), clavel silvestre" A.
- HAITZ-LUR. "Aiz-lurra, 'goxua', 'onena'; la negra y fácil" Iz ArOñ.
- HAITZ-MENDI, AIZMENDI. Montaña rocosa, peñascosa.  Aizmendi batean barruna banijoan, arkaitz
ikaragarriz josirik eta leiza neurri guztitakoz zulaturik zegoan lekutik. EEs 1921, 18.
- HAITZ-MUTUR. Roca, peña.  Bertatik doaz ekitera / boladak, atx mustur onei pelean. / Neptunok ikusi
zagizan, / triskauta zatika uren gañean. AB AmaE 381. Aldats garratzean, / igo ezinik dabil / atx mutur artean.
Ib. 342. Aitz-mutur soillak, ur-tantorik gabeko erreten-zuloak, [...] egaztirik eta belar ezerik ezagun ez duten
lurralde itsusiak. Mok 13. Aitz-mutur oietan gora ta bera, edozein aunatuko litzake, gazte. NEtx Antz 49. Etxean
artalde bat badegu, ta Azkartzako basarte ta aitz-muturrak ondo miatuak dauzkat. Ib. 20. [Artzai txakurra]
erreka, aitz muturretara igo ta [...] mendiko errege zan goi aretan. NEtx LBB 97.
- HAITZ-NEGAR (atx-negar V-gip ap. A). Estalactita. v. HAITZ-ADUR.
- HAITZ-PE. v. haizpe.
- HAITZ-TONTOR. Punta, cima de roca.  Gabeko bederatzietan asi zirean agertuten gazteok igaro bear eben
bideko atx-tontorrak, eta ariñegi asi zirean atxak-zear illunetan. Echta Jos 36. Aiz-tontor onen gaiñera igotzen
bazera, ikusiko dezu arri-pilla bat luzetara, gaiñaren atzeko aldean. Aranzazu (sept. 1965), 5. Aiako aitz-
tontorrak gorrixkatsu ikusten dira. Alzola Atalak 69. Atx-tontor aundi batek erakusten dau bere gangar urtena
mendito orren ganetik. Ib. 82.
- HAITZ-UHARTE. "Isleo, aitzugartea" Lar.
- HAITZ-UKALDI (BN-baig, Sal ap. A; atx-ukaldi R ap. A). a) "(BN-baig), pedrea. Aitzukaldian makilla bat
egotzi diat (Sal), [...] he arrojado un palo como las ancianas" A. "(R): 1.º pedrea. 2.º pedrada" A.  Ta orduan
aitzukaldia norbaitek aurtiki'zako ta arriak atarian zilo andi bat egin zue (AN). A EY II 394.
 HAITZ-UKALDIKA. Tirando piedras.  Aizkatu dukezu, aitz edo harri ukaldika zure agerretik iraizi. JE
Bur 132. Harri edo haitz ukaldika handik iraizten: aitzkatzen. Ib. 152.
b) (atxukaldi R ap. A; aitsukaldi Sal ap. A). "Indirecta, pulla" A.
- HAITZ-UR (V-gip ap. Iz ArOñ; atxur V ap. A). "El agua caliza" A. "Aitzura, el agua caliza (de una fuente)" Iz
ArOñ.
- HAITZ-USAIN, ATXUSAIN (V-m; H). Ref.: A (atx-usain); Arzdi Plant1 274. v. HAITZ-BELAR. "Atx-
mende.
uzaña, serpolet" H. "Orégano" A. "Atx usaña, Calamintha en Lekeitio" Arzdi Plant1 274.
- HAITZ-USO. "Aitz-usoa. [...] Paloma bravía (columba livia). [...] Aitz-uso au, etxe-uso-aren odolekoa omen
da. Itxas bazter eta... baita emen barruko arkaitz mendietan bizitza egiñaz, koba ta aitz zuloetan kabiak egiten
omen dituzte" MItziar Txoriak 58.
- HAITZ-ZULO. v. haitzulo.
- BURDIN HAITZ. v. burdina.
 Etim. Según una opinión muy extendida, haitz es el primer elemento de varios nombres de instrumentos: aizto,
aizkora, haitzur, etc. Según Vinson (Études... (París, 1878), 238s.) es la que sostienen "les savants du pays". Al
parecer, A. Baudrimont (Histoire des Basques ou Euscaldunais primitifs (París, 1854)), sostiene ya que aizkora
'hacha', viene de aitz. Aún si suponemos que esto es así, no se trata de algo excepcional puesto que, por ejemplo,
la segunda parte de al. messer 'navaja' está considerada por todos como emparentada con lat. saxum 'peña', lo
mismo que haitz.
haitz. v. haritz.
haitzaditar. "Serrano, [...] aitzaditarra" Lar.
haitzaga (Lar, Añ (G), H (V, G)), atxaga (Lar, Añ (V)).  "Peñascal, aitzaga" Lar y Añ (Añ tbn. atxaga).
"Breñas, tierras ásperas y de peñascos, aitzetak, arkaizteak, atxagak" Lar.
ahitzaile.  (El, lo) que agota, consume. "Celui qui use, épuise, consomme. Bekhatore madarikatuak, su
ahitzaileak etzaituztete menderen mendetan ahituko, O pécheurs maudits, le feu destructeur ne vous détruira pas
dans le cours des siècles" Dv.
aitzakia (V-gip, G, AN, L; SP, Lar, Añ (G), Dv (G, L-côte), H (G, L)), atxakia (V; Lcc, SP, Lar, Añ (V), Izt
46v, Hb ap. Lh <ax->, H (V, G, L)), aitzeki (G-azp), atzekia (det., Urt Gram 7, H), atxekia (S), atxikia (atxikie
B), aitziki (G-azp, AN-gip), atzikia (Ht VocGr 409), aitxakia (V-gip), atzakia (V-gip; det. H (G)), atxaikia
(Lcc), aritzakia. Ref.: A (aitzaki, atxaki, atxeki), Iz ArOñ (atzákixa); Gte Erd 138; Elexp Berg; Izeta BHizt2
(atxikie).
 Tr. Aitzaki(a) es la forma mejor documentada en textos guipuzcoanos, con pérdida de -a que aparece ya en
Ubillos y parece generalizarse desde mediados del s. XIX; le sigue en menor frec. aitzeki, documentado desde
finales del s. XIX. Al Norte es tbn. aitzakia la forma más gral. (cf. tbn. aitzakigabe (q.v.) en Etcheberri de
Ziburu), si bien emplean atxakia Leiçarraga, Haramburu y Axular. En menor proporción se encuentran además:
aitzekia en Haraneder (junto a atzekia), Chourio, Baratciart (junto a atzekia) y Duhalde (en éste junto a
aitzaki(a)), atzekia en Mihura y Jauretche, atzakia en HeH y aritzakia en ArmUs. Atxakia es la forma propia de
la tradición vizcaína (atxaki en algunos autores modernos), si bien hay atxekija en f. Bartolomé (junto a
atxakija), aitxaki en E.M. Azkue y aitzaki(a) en autores modernos. Lazarraga emplea atxaki. En la tradición alto-
navarra hay aitzaki en Mendiburu, atxekia en Lizarraga de Elcano, atxaki en un texto de Fuenterrabía de finales
del s. XVIII (PlFuent 289), aitzeki y aitziki en otro de Goldaraz de la primera mitad del XIX, aitzeki en Inza y
aitzaki(a) en Iraizoz. El baztanés Echenique emplea aitzakia. En DFrec hay 45 ejs. de aitzakia, 14 de atxakia, 4
de aitzeki y 2 de aitxakia.
1. Excusa, pretexto, disculpa. "Ocasión o achaque, atxakia" Lcc. "Achacar, atxaikia ifiñi" Ib. "Ésas son
excusas, aitzakiak dirade oriek. Anda buscando pretextos, aitzaki billa, atxaki eske dabil" Lar (s.v. achaque).
"Excusar, [...] aitzakiatu, [...] aitzakiak eman" Ib. "Excusa, pretexto. Gaur aitzakixan bat asmau biakot etxian,
bestela entzun biakoittu ederrak" Elexp Berg. "Excusa. Zu beti atxikiekin. Zure atxikiek eztute deus balio" Izeta
BHizt2. AxN explica desenkusa (50) y estakuru (57) por aitzegi [sic], desenkusarik (27) por aitzikierik y
aitzintzeaz [?] (295) por aitzeki. v. estakuru, desenkusa, apuko, esesio, akiakula, eskusa.  Tr. Documentado
en la tradición meridional desde Lazarraga. Al Norte sólo se encuentra en textos labortanos hasta finales del s.
XIX y en Xalbador.
 Orain dator fraile malmaz arro bat, / atxakiz arturika bisitea. Lazarraga (B) 1182vb. Hala edireiten ditugu
bada guk ere okhasinoak, desenkusak, estakuruak, atxakiak eta itzurpideak bekhatutan egoiteko. Ax 51 (V 33).
Egun gelditzen bazare aitzakia baten gatik, bihar naski estakuru handiago bat etorriko zaitzu. SP Imit IV 10, 4
(Ch arrazoiñ, Mst gaiza, Echve gauz). Ahal dukeien aitzakiarik hoberena ekhartzen dugula haren faboretan. SP
Phil 347 (v. tbn. aitzakia ekharri Dh 249; aitzekiatzat ekharri He Gudu 97). Ezen ezta aitzakiarik, ez
desenkusarik bat bederak sortzetikako hitzkuntzaren ez jakiteko. ES 168. Eta zabiltza zure buruaren edertatzeko
aitzekia billha. Ch III 46, 1 (Echve eskusak). Hura da xoilki lagunza bat gure flakotasunarenzat, ez ordean
aitzakia bat gure laxotasunarenzat. CatLav 308 (V 153). Baña orduan bertan junta etzidin batzarrerik, asmatu
zuen aitzakia ortik, luzagarri emendik [...]. Lar Fueros 226. Aitzekia edo estakuru ederren azpian. He Gudu 69
(v. infra AITZAKIAN). Zer aitzaki ager dezakezu eskatzen dizkitzun bezain gauz errazak ez egiteko? Mb IArg I
mende.
319. Esku zazu errazki eta aitzaki andirik bage utzi oi dituzun gauz oriek berak. Ib. 82. Zure aitzakia edo eskusak
Jainkoaren aurrean ezdizute balio. Cb Eg III 391 (CatV 84 atxakia). Jainkoak debekaturik dauka, Prinzipe edo
Buru agintari nagusien kontra asaldatzea, naiz dala edozein aitzakirekin. Ub 119. Beldurra eta errespetua
dakarsketzu aitsekiatzat. Mih 41. Konfesoriak emoten deutsan penitenzia atxakian [sic, sin duda por atxakia] ta
atzerapen andi baga egitia. CrIc 158. Oh! gu ezkára sanduak, diote atxekiatáko. LE Bail 227. Ezpanióte
mintzátu, ez lukéte bekaturík: baña orái eztute atxekiarik berén bekatuarén. LE Io 15, 22 (Dv, IBk e IBe
aitzakiarik, Ker atxakirik; Lç exkusarik, He ezenkusarik, Ol zuribiderik).
 (s. XIX) Aitzakiarik edo eskusarik eztuen fede bagea. Gco I 38. Bekatu itsusi au gaiñ-txuritzen edo aitzakiaren
batekin edertzen. AA II 193 (177 aitzaki). Bizi dira lapurretan, beartsuak dirala aitzakiatzat arturik. Ib. 175 (v.
infra AITZAKIA HARTU). Dakuskun oraiñ ze aitzakiak ematen dituen dotrinara ez etortzeko. Ib. 409 (v. tbn.
aitzakia eman en Cb Eg III 229, Lard 416 e Ibiñ Virgil 91, atxaki(ja) eman en Mg CO 67, Añ EL1 44, Astar II
156 y fB Ic I 74). Batzuk aitzaki batez, bertzek bertze batez, oraino giristino gehienek alde bat uzten dute
meditazioneko exerzizioa. Dh 93 (249 aitzakia guzien, 127s aitzekiek). Oh, zeure laguna juzgetan dozuna!
Atxekija bagarik galduko zara. fB Ic II 225. Ezta an [yudizioan] izango gauzeen edergarririk, ez atxakia onik.
Añ EL2 36. Eskuses edo aizikies beterik arkitzen da mundue ez baruzeko, baño zure tribunalean Jaun Dibinoa ez
dute baliatzen aizekiek (Goldaraz, 1834). ETZ 219. Beraz ez dago atxakia edo eskusarik pekatuak zuzen ez
konfesetako? CatBus 52. Nai edozeinbere atxakiyagaz. Ur BulaAl 20 (BulaG 527 aitzakiarekin). Gaurgero
aitzaki eta apukorik ezin ipiñiko zutela Lard 507 (40 aitzakia). Bainan, elkhar aditurik bezala, hasi ziren guziak
atzakia [sic] bilhatzen. HeH Lc 14, 18 (Lç exkusatzen, Dv estakuruka). Aitzakia bilha dabilana Yainkoari esker
onik ez bihurtzeko. Hb Egia 37. Etorriren da ordua, non arima hau irazia izanen baita gorphutz hunetarik [...].
Eta huni ezin aitzakiarik eman, ezin itzur, ezin ihes-egin. Dv LEd 154. Beti aitzaki azpiyan bizi zerate. Sor Bar
21. Eta orlako mokadu goxuak jateko bidea izan ta beti aitzakia aitzakien gañean dezute. Ib. 101. Kuntsellüko
bozkan azkarrago dirate arrazuak edo aritzakiak gure eginbider ükho egin erazteko. ArmUs 1892, 130. Horra
zertako dabiltzan batzu aitzakia edo estakuru bila. HU Aurp 84. Ezekien zer esan / euren aitxakitzat. Azc PB 146
(in Ur PoBasc 192 euren deskargutzat). Aitzaki txikiak bearko dira orretarako, uskeria bat izango da naikoa. Ag
AL 76 (151 atxakiak). Atxakiarik batbere iminten ez dogula geure buruak garbituteko. Itz Azald 143 (v. tbn.
atxakija ifini en Astar II 159, aitzakirik jarri en ArgiDL 43, atxakirik ipiñi en Kk Ab II 54, aitzeki batzuk jarri en
Txill Let 88).
 (s. XX). Alabak ere, eskuak izarditzen zaiozkan aitzakiyakin, aguro laja zuen senar gai kojua. Iraola 24.
Masimak uste eban atxakiak eta asmoak izango zireala aren negarrak eta esate guztiak. Echta Jos 161. Nai zuan
zerbait gaiztoaren aitzeki, Juduak nai zuten bezala Jesus gurutzean josirik il erazitzeko. Inza Azalp 68. Farisau
arroak ordea, orra zer aitzaki ateratzen duten Yesusi ez siñesteko. Ir YKBiz 101. Oztopoz dala jauzia / ateratzen
aitzakia. "Alega como excusa que ha tropezado y caído". Or Eus 173 (31n aitzaki). Langilleen alogerak pizka
bat geitzeko atxaki asko. Eguzk GizAuz 28. Zoro Zu!... Urliak, billatuz aitzaki, / zoro-merikura nindun eramaki.
Or Poem 548. Ezen Marcellek jantzi dotoreak ere maitexka zituen; hori zuten bien arteko liskar aitzaki bakarra.
Baina Pierre ez zen batere aserrekor, eta liskarrok ez zuten irauten. Mde Pr 147. Eta ortik artu dute aitzaki
fedegabeek Jainkoaren siñestea gaur alperrikakoa egin dela esateko. Vill Jaink 31. Izaten dau [...] atxaki ta
akiakula ederrik, luzapideak lortzeko. Erkiag BatB 152. Alperra beti atxaki billa nundik lanai iges eingo. BEnb
NereA 52. Edozer zala aitzaki, burrukan hasten zitzizkion beste muttikoak ikastetxean. Osk Kurl 64.
Basarritarrak badu / naiko malizia, / aitzakia eman du / esne-eskasia. Prezio ortan bada / zeñek erosia. Uzt Sas
237. Entzuten dugu: "Sortu gabeen galtzea ez da gaizkia". / Kontzientzia ixil arazi nahiaren aitzakia! Xa Odol
220. Aitzaki emanaz, alegia, ez zuala ezer arkitu paperetan. "Disculpándose". Berron Kijote 106. Aitzakia bila
gabiltza Venezuelan, geure eginbeharrari ihes egiteko. MIH 363.
v. tbn. Mg CC 121s. VMg 2. It Fab 132. Lap 236 (V 105). Arb Igand 48. Jnn SBi 228. Urruz Urz 38 (39 aitzaki).
EusJok II 25 (det.). AzpPr 67. KIkG 62 (det.). Aitzaki: JBDei 1919, 175. Xe 282. Bv AsL 197. Goñi 71. Gand
Elorri 60. Zait Plat 2. Anab Aprika 77. NEtx LBB 48. Atxakia: CrIc 58. Mg PAb 51 (-ija). JJMg BasEsc 125 (-
ija). Enb 150. Bilbao IpuiB 105. Atxaki: Otx 151. Aitzekia: Brtc 7 (235 atzekia (det.)). Ud 99 (det.). Aitzeki: PE
88. EusJok 22. Lab EEguna 107. Txill Let 87. Ugalde Iltz 58. Atzekia: Jaur 128.
 (aitzakia hortan). v. infra AITZAKIAN.  Asturiastik ekarri-ttuzte / onera sagardo-pillak, / aitzaki ortan
etorri eta / txikitu'ituzte botillak. Tx B I 174. Animaliya gaixtuentzako / dezula diozu griña, / aitzaki ortan juaten
zera, / ori da gauza jakiña. Agirre in Xa EzinB 127.
 (Indet., precedido de tema nominal nudo). Bajo el pretexto de, con la excusa de. v. infra AITZAKIAN. 
Gizonak berriz mozketa-aitzaki / beren aizturrak gerriyan. Tx B II 64 (ref. a los gitanos). Gurasoak surik ez
bazan egiten, etxea sugez betetzen zala esan oi ziguten. Nik uste, sugearen bildur aitzaki, inguruko sasi ta oteak
garbitzea nai izaten zutela. MAtx Gazt 54.
2. atxakia, atxekia (V-gip ap. Etxba Eib). Defecto, pega, tacha; queja. "Achaque, queja, molestia. [...]
Atxekixia eta illetia ugari ba dau beronek beintzat" Etxba Eib. Cf. Lar s.v. achaque. v. atxakio.  Eri denak edo
zenbeit atxakia gorputzean duenak. Lç Adv ** 6rs. Gure arimetako eritasunén eta atxakia handién sendatzeko
eta remediatzeko moien bakhoitza. Ib. ** 6v. Zeure perfetasun infinituaz ene tatxak eta atxakiak perfetzea gatik.
Harb 209. Ez nihoiz nihoren aitzakiak mira, bai bertuteak. Hm 234. Aditu zituan aien aitzaki arrazoi-moduak
mende.
Kardinalak. Bv AsL 197. Zuen erriko janarik / beti dizkie aitzakik; / nik eztizkiat nai ta / jaitzak ik. P.
Amezketarra Auspoa 54, 83. Guztiak ezkongaitan / txit prestubak dira. / Ezkondu eta gero / aitzekiak milla. Sor
AKaik 116. --Biantxa polita dezu, adiskidea. [...] --Biar izango ditu amairu illabete. (Alderdi guztiak
begiratuaz). --Itxurazkoa da. Eztu aitzekiarik. Ag G 86. Biyak txit onak zeuden / egiya esateko, / etzegon
aitzekirik / kozinerantzako. JanEd II 101. Etxian da kanpuan / tabernan t'elizan, / bi urtez zaitu zaitut / zu nola
zabiltzan; / beste aitzakiyarik / ez dezu deus izan: / piska bat mudakorra / gaur askoren gisan. Tx B II 161. Artu
liteke lurrean, ainbat / aitzaki duen apeza. "Un cura que no tenga mayores defectos". Or Eus 422. Biotz-eragin
sendoa baitute ordea, aitzaki ortatik lekura daude. "Las redime, sin embargo, de ese escollo que apunta, la
caudal corriente de sentimiento que las empapa". Or BM 22. Lan kontuan ordea, Piarresi ezin leioken aitzekirik
jarri eta eztiñat uste beste arrazoibiderik gabe ken nezaiokenik. Etxde JJ 82. Aitzaki batzuk asieran baña ondo
daukazu burua, prosan asi-ta bertsoz amaituz, zu, neretzat eredua. In SM Zirik 96. Libre zeukan [Polik] nai aña
jatea ta pastel ta txotxo osoak jan naita ere ez lioteke aitzaki aundirik jarriko. Anab Poli 77. Uste al dezu garaiz
iritxiko gerala bazkaritarako? galdetu nion txoperrari. Nik, egiazki, ez nuan aitzakirik berarentzat. Galdera
orrekin nik nai nuana zan ginjoazen bezin azkarrik jarrai zezan. Anab Aprika 96. Geure lan edo ofiziotan /
danok ditugu aitzakiak / aspertzen gaitu bizimodua / lana eginda ateratziak, / ariñaguak dirala uste / besteren
bizibidiak. And AUzta 113 (v. tbn. 137). Etxeak etzeukan aitzakirik. Etxe ederra zan benetan. NEtx LBB 39.
Ganaduaren aitzaki danak / lenengo adierazi. Uzt Sas 200. Mundu onetan etxe geienak / dute zerbait aitzakia. Ib.
39. Ura egur neurtzen ari bazan, etzuan ez saltzalleak eta ez erosi zituan arotzak ere aitzaki aundirik izango.
Gizon jatorra zan ura ta zuzena. Ib. 337. Eguraldiak ez du aitzakiarik. Haize epelak badu halako udaberri-
susmo goiztar bat. MIH 135. Dmytryken lanak ez du aitzakiarik: hitzaldi bikaina egiten digu. MEIG I 196.
 "Atxiki (L-ain, B) culpa" A.  An egon giñan amabi egunez kartutxoen begira, ta ez ageri. Noren aitzakiz?
Enaiz oraindio jabetu, baño jabetzeko bidea izango da. Or SCruz 66s.
 Bai gutxi dakizula, Santxo, zalduntzarekiko aitzakitan. [...] Isildu ta eraman onekoa izan zaite. "De achaque
de caballería". Berron Kijote 194. Begi-itxiriki batean garbituko dizkitzut aitzaki oiek guziak. "Todas vuestras
dificultades". Ib. 19.
- AITZAKIA HARTU. a) Personak klaru biar / leuke jokatu, / ez zenbatek bezela / atxakia artu. / Jentiak euki
eban / ainbat erreparu, / argaitik esan eben: / Ak irabazi du. (Interpr?). EusJok II 78.
b) Tomar como excusa, tomar por excusa.  Laister asi zen, zerbaiten aitzeki artuta, Etxahuniara bear baiño
geiago lerratzen. Etxde JJ 109. Askok lan ori aitzaki artu / ta utzi beste guziak. Uzt Sas 179. Ez da ibili bere
burua [...] goratu beharrean Jesusen bizitza aitzakia harturik. MEIG II 59. Esquilache hartu du aitzakia maite
dituen gauzak goratzeko. MEIG I 192.
- AITZAKIA EGIN. (Precedido de gen.). Pretextar, poner la excusa de. "Qui non potest coire culpat naturae
mulieris labra, alua ezin io dezakenak alupizarraren atzékia subaud egiten du" Urt I 468.  Trabaillatu nahi
etzuenak, otzaren atxakia egin zuen: barutzera herabe zuenak, buruan min zuela erran zuen. Ax 51 (V 33).
Konfesiyuan esan / dena dan moduban, / iñoren aitzakirik / ez egin orduban. Ud 92.  (Sin egin explícito). 
Uztarriari paltak billatzen / ibilli zaitez poliki, / iri oiek zer janda dabiltzan / jendiak baldin baleki; / debildadiak
ematen dizten / buruko miñak izaki; / besterik eziñ asmatu du ta / uztargillien aitzaki. In Uzt LEG I 207.
 (Con completiva).  Etxekoai ustekabeki azaldu nai zitzaiela egin zun aitzeki, baña Beltranek ba'zerabilkin
aspaldi artan beste zerbait buruan. Etxde AlosT 86.
- AITZAKIA EGOTZI. Achacar, echar la culpa. v. AITZAKIA EMAN.  Beraz etzaiote bear atxakia egotzi
lurrai, zergaitik ez diran artarako gai. 'No debe pues imputarse el defecto a la tierra'. Izt C 138.
- AITZAKIA EMAN. (No se han incluido en este apartado ejs. del tipo aitzakiak eman 'dar excusas, excusarse').
a) (Con complemento en dat.). Echar, achacar la culpa (a algo, a alguien). "Atxikia eman (B) echar la culpa a
alguien" A. Cf. supra (2).
 Eztugu bertzeri zer atxakia emanik, eta ez zer hoben egotzirik, geureak ditugu faltak. Ax 563 (V 360). Eta
neurk dut falta, eztu bertzek parterik: ezin demaiot bertzeri atxakiarik, neurk neure burua galdu dut. Ib. 595 (V
383). Ezlitzake bada kalterik orain ere, anziñaeran bezala baleude Podagiñak matsdiak ifinteko [...]. Ez du bada
iñork ere zer atxakiarik eman Gipuzkoaren mugapeko lurrai. 'No se haga pues ninguna acusación a las tierras de
la jurisdicción de Guipúzcoa'. Izt C 148s. Zenbatek galtzen duten bizia / ezin diteke sinistu, / Batak besteri aitzeki
eman, / baña illik ezin piztu. / Kamioetan gabiltzan danok / beti gaude arrixkutan. Basarri 169. Ta begirok
arduari ur-tantorik sekulan bota neri aitzakiya eman ez dizadatekan. Anab Poli 42 (palabras de un tabernero al
sirviente). Aspalditxuan ikusten zaitut / lan egitiaz mindurik, / jatekoari atxaki emon ta / geldi egon gurarik; /
ezer ein bage jan eta edan, / ez dozu gura besterik. Benb NereA 102. v. tbn. Uzt Sas 337.
 (Precedido de gen.).  Zure aitzaki ematen du ark / zerala biyotz gogorra. Lizaso in Uzt Noiz 108.
b) Poner pegas, quejarse. Cf. supra (2).  Baña bein Zarautzko arotz batekin aserretu omen zan. Beti aitzakia
ematen ari omen zan da aspertu zan entzuten. [...] egur neurtzen zebilkian zinta utzi omen zuan. Berak neurtzeko
esan omen zion. Uzt Sas 337.
- AITZAKIAN (SP, Lar, Añ). (Precedido de gen. u oración subordinada; en el 2.º caso, si el vb. está conjugado,
éste lleva suf. -(e)lako, y si se trata de un sust. vbal., -t(z)eko). Con la excusa (de), bajo el pretexto (de).
"Soldaduen aitzakian, sous prétexte des soldats" SP. "Socapa, pretexto, aitzakian" Lar. "Socolor" Añ. v.
mende.
AITZAKITAN, AITZAKIAREKIN, AITZAKIAZ.

 Zorigaitz zuentzat, eskribau eta farisau hipokritak, zeren iresten baiditutzue alargunen etxeak zuen orazione
luzeen atzekian. He Mt 23, 14 (Echn otoitz luzeak 'iteko aitzakian; TB otoiz luzen egiteko estakuruan, Hual
pretestorekin). [...], zeiñek, maiz eziñtasun edo inposibilitate itxurazko baten atzekian, ez baitute nahi solamente
bizitze debotari lotzera pensatu ere. He Phil VII (ed. 1853, X aitzekian). Funts-gabeko eginbide baten aitzekian
inkietatu eta nahasi nahi baitzaitu. He Gudu 118. Santuen aitzakian [...] fede ta lotsa gabe, Jainkoaren ofensa
nazkagarriak ta Santuen desonra itsusiak nai edo erakarten dituzte. Cb Eg III 359. Jainkoa hondratzen zuelako
aitzakian, gaitz itsusi asko eragitea-gatik. Ub 36. Hunen ondotik mintzatzeko / Nor zen diñe justizian, / Erretor
on baten galtzeko / Zenbait hitzen aitzakian? Monho 44. Jaiera edo debozioaren aitzakian goiza igarotzen badu
ezer egin gabe. AA I 587. Jaunaren miserikordia andia dalako aitzakian, aienatzen dezu zere biotzetik
Jainkoaren itza. AA II 597. Eguraldi gaiztoaren aitzakian. Izt C 347. Illuna gañean zalako aitzakian inguruko
errietara bialdu zituen. Lard 400. Biltzen du azienda hamabortz guzian, / Bertzerik ere saltzen hekin aitzakian.
Hb Esk 115. Lurraren aitzakian, urgulua eta nausi izan nahia ziren yokoan. Hb Egia 44. Eta hortakotz igorriak
izatu ziren, tokirik etzelako aitzakian, etxe batetik bertzera. Jnn SBi 11. Danak emen ditugu / oraingo aldian, /
burnizko bide traste / oien aitzakian. Xe 223.
 (s. XX). Tolos'aldera maiz bajatzen zan / deus gutxiren aitzakiyan. Tx B I 144. Bazterrak nasten dabillelako
aitzakian, lotuko dute. Ir YKBiz 391. Norabait joan bearra zutelako aitzakian, istillu aspergarri artatik aldendu
ziran. TAg Uzt 41. Langilleak batbatean zuzendu ditue gerriak, ikusmiñaren aitzakian, atsedenaldia artuz. Ib.
81. Ain zuzen ere orretxegatik utzi nikan artzaingoa ajien aitzekian. Etxde JJ 41. Pixa egiteko aitzakian atera
nintzan eskolatik. Uzt LEG 61. Inguru hauetako artzain gehienak harat biltzen dira. Artzain ez dena frango ere
ba, haragiz asetzerat, artzainen aitzakian. Xa Odol 233.
v. tbn. Or Aitork 193.
 (Precedido de part. o adj.).  Egun batean, andre negartiarekin solasaldi bat egin aitzekian, etxera deitu zion.
Etxde JJ 22. Ta aren txiro aitzekian nire ogasunaz gabetu nai niñuzuten. Ib. 77 (v. tbn.78).
- AITZAKIAREKIN, ATXAKIAGAZ. (Precedido de gen. u oración subordinada; en el 2.º caso, si el vb. está
conjugado, éste lleva suf. -(e)lako, y si se trata de un sust. vbal., -t(z)eko). Con la excusa (de), bajo el pretexto
(de). v. AITZAKIAN.  Eta aranzazko koroa gogor bat ifini zioen bere buruan, [...] bere burua Juduen Errege
egin zualako aitzakiarekin. Ub 88. Ezagutzen dezu, batere lotsarik gabe egingo dizkitzula ongi ez dirudien
mirapilliak, gaztañak, ta sagarrak ateratzeko aitzakiakin. AA III 553. Baina inok ukatu ezin legi pasiuaren
atxakijagaz gauza txaar asko egiten diriana. fB Olg 32. Zer esan, arako jaijegunak karobija sutan artuten
dabenian, laguntzeko atxakijagaz juan oi diranak gaitik, egubarterik geijeena nasaitasunian igarotera. JJMg
BasEsc 119. Orregaitik [...] guraso askok, interes begitandubeen atxakijagaz, [...] eta isten deutsee euretara
[bigiretara] juaten. Ib. 115. Alkarregaz ezkontzeko atxekijagaz. fB Ic III 328 (363 ezkontza atxakijagaz). Alabiak
ez eban gura [baru bat egitia], ezin ebalako atxakijagaz: bere eziña barriz ez zan besterik, ez guria baño. Ur
MarIl 105. Emakume eder aiek, zerbait saltzeko aitzakiarekin, Israeleronz joan ziran. Lard 103. Tellatu ta ate
berria egiñ bear zitzaizkiolako aitzakiarekiñ, zarrak kendu ta berririk egiñ ez. Urruz Zer 117. Astia irakurtzen
emateko aitzakiakin, basopeko itzalera joan zan. TAg Uzt 263. Joanategi soldadoak, kontrabandoaren
aitzakiarekin, portuetan hil zuen Beñat gurea. Arti Tobera 278. [...], eta oien aitzakiakin Jainkoa bera ukatzea.
Vill Jaink 32. Poli, Donostiako kaieko umezurtz bihurria, itsasora darama egileak, ihes egiteko aitzakiarekin
bada ere. MEIG II 105.
v. tbn. Gco II 16. Anab Aprika 24.
 (Precedido de oración de relativo).  Emakume arraio arek, Pako anaia zuan aitzakiarekin, etzuan erdi-
jantzirik agertzeko lotsarik. NEtx LBB 71.
- AITZAKIAZ. (Precedido de gen. u oración subordinada; en el 2.º caso, si el vb. está conjugado, éste lleva suf. -
(e)lako, y si se trata de un sust. vbal., -t(z)eko). Con la excusa de, bajo el pretexto de. v. AITZAKIAN. 
Hainitzetan horrelakoek buruan sartu duten ustezko ezinaren aitzakiaz eztutela orhoitu ere nahi bizitze debotari
lotzeaz. SP Phil b 4v. Onak dirialako atxakiaz. CrIc 52 (v. Mg CC 127 konfesore ezagunik etzedukalako aitzaki
edo estalkiaz). Yesusek eriak yai-egunean sendatzen dituelako, asarretzen dira Yuduak, ori lan-egitea ta beraz
yai-egunean debekatua dalako aitzakiaz. Ir YKBiz 104. Ez ken iñori eskubiderik. / Dunak dezala berea. / Pobre-
aitzakiz ez euskaldunoi / leñargia uka, ordea! SMitx Aranz 77. Jaian atxakiz nai ete dozun / bideko laguntasuna.
BEnb NereA 220. Medinako Fray Bartoloma domekarrak Inkisiziora salatzen, ez-siñesgarritzat artzen ziran gai
batzuen aldezle zalako aitzakiz. Gazt MusIx 57. Urrengo egunetan, Anjelen berri jakiteko aitzakiz, egunik
utsegin gabe, an joaten zan mutilaren etxera gure neskatxa. NEtx LBB 143.
- AITZAKIAZKO. "Qui est de prétexte. Zure aitzakiazko solasak etzaizkitzu deusetan baliatuko, les paroles de
prétexte que vous avancez ne vous serviront de rien" Dv.
- AITZAKI-EMAILE. Persona que presenta una pega o queja.  Aditu zituan aien aitzaki arrazoi-moduak
Kardinalak [...]. Gero [...] aitzaki-emalliak [...]. Bv AsL 197s.
- AITZAKI ETA MAITZAKI. Buscando pretextos.  Amerikarrak, Guamen etzuten atzerritarrik ikusi nahi.
(Ondo zeok, e!). Aitzaki ta maitzaki, anka egin izan bear zuten Kantabriako buruñurdunak. Olerti 1961, 157.
Aitzeki ta maitzeki, zu lurra baño ustelagoa (AN-ulz). Inza EsZarr 168.
mende.
- AITZAKI-MAITZAKI. a) Buscando excusas.  Aitzaki maitzaki, gezur ta abar, non da nere gogoa an da nere
zankoa, Iñazio Mari azalduko zan azoka zelaian, arro arro, [...] gizonik oituena [...], premiazkoena bezela. Ag
G 128. Ta sarritan ez al du gure zabarkeriak bide ori lazten? Batzutan, ez al gabiltza aitzeki-maitzeki? Lab Egan
1955, 56. Ez ibilli aitzeki-maitzeki, Biedermann jauna. Lab SuEm 170. Aitzeki-maitzeki, lurre baño ustelagoa aiz
i (AN-ulz). 'Alferrari ta ordaintzale gezurtiari esana'. Inza NaEsZarr 1869.
b) Excusa, pretexto.  An erabakitzen dute, aitzaki-maitzaki bidez, Gabonetan, gaztelu nagusienetzaz yabetzea.
Goen Y 1934, 90. Asia zen aitzeki-maitzeki baten billa ziñaren indarra deusezteko. Etxde JJ 67. Gizon batek
semearen eztaietara otsegin zien bazkaldarrai, baña auek aitzakiz-maitzakiz etziren etorri. EgutAr 29-9-1966
(ap. DRA).
- AITZAKI-NESKA. Concubina.  Bere aitzaki-neska atetik sartzen nabaritu zuan ezkero [...]. "Su coima".
Berron Kijote 180.
- AITZAKITAN. a) Con la excusa de, bajo el pretexto de. v. AITZAKIAN.  Aitari Hebronera joateko
baimena eskatu zion [...] Jaunari egindako promes bat betetzeko aitzakitan. Lard 196. Apostolu santuen obi
ederrak ikusteko aitzakitan, jo zuan Erromara. Bv AsL 39. Ta arrera-on-eginzale aiek, txurrut baten aitzakitan,
artsaldekoa prestatu diote ostatuan. Mok 19. v. tbn. NEtx LBB 92.
b) Engañando, buscando pretextos.  Ez dut iñor maite, ezta gorroto ere; ez nabil ni onekin aitzakitan eta
arekin eskean. "No engaño a éste ni solicito a aquél". Berron Kijote 161.
- AITZAKITARAKO. (Ref. a mujeres). De mal vivir, rameras.  Bi neska gazte zeuden, ara, etxeko atean,
"aitzakitarako" esan oi zaien oietakoak. "Destas que llaman del partido". Berron Kijote 45. Multzoko bat-lez ez
zaitut nik maite / ez nabill zure ondoren morroi-antzean / aitzakitarako zatzaizkidan; / askoz-ere obeak dira nere
asmoak. "Por lo de barraganía". Ib. 130.
 Etim. Inferido de atxakia; cf. cast. achaque. v. FHV 184.
aitzakiabide.  Motivo de queja.  Euskera-garbi-zale purrukatuentzat, alde orretan eztau ba aitzakibide

txikiyenik ere agertzen Aitta Galdosen lanak. RIEV 1928, 654.
aitzakiadun, atxakiadun, aitzakidun, atxekiadun (V-gip ap. Etxba Eib), atxakidun (Lar). 1. Defectuoso;
achacoso. "Achaquiento, el que se queja de poco mal" Lar. "Enfermo, paciente. Atxekixadunez beteta beti
osagille aren etxia" Etxba Eib. v. aitzakiatsu.  Ganadu aitzakiduna, gari berotua edo serenak jorik dagoana
[eman]. Gco II 264. Edo gauza kaltetua edo atxakia-duna esan bagarik ontzat sartu. Añ EL2 151.
2. (Dv). (El, lo) que tiene excusa. "Aitzakiadun, celui qui a un prétexte" Dv.  Hargatik, oi gizon juiatzen hari
haizena, nor-nahi hadien, ez haiz aitzakiadun. Dv Rom 2, 1 (Lç exkusa gabe aiz, TB eskusik bage zare, Ol
zuribiderik ez duzu).
aitzakiagabe, aitzekigabe. 1. (Adj.). Sin tacha, sin defecto; intachable.  Iongoiko handiak, bada, nola iustu
Iujeak / Sentenzia ematen du aitzakia gabeak. EZ Man I 58. Zuena ere etxe ederra da, aitzekigabea. Etxde JJ 54.
Tratua izan bedi / aitzaki gabia, / ia pasatzen degun / egun bat obia. Uzt Sas 238.
2. atxakiabage. Inexcusable.  Ta emetik etorriko da, ikaragarriagoa izatea gure kondenaziño galtzaera ta
ondamendia, atxakia ta eskusa bagea gure bekatua. Añ LoraS 71.
- AITZAKIAGABEKO. Sin tacha, sin mancha; intachable.  Ona emen aitzakia gabeko ta lotsa andiko
Testiguak: oek dakite zer igaro dan. VMg 3. Giro beratze onek, itsas-egitan eta behe-alderditan euri txingortsua
ekarri zun eta goietan berriz aitzeki gabeko elurra. Etxde JJ 257.
aitzakiagarri (Lar; aitzakigarri Lar y Añ (V)), atxakiagarri (Añ (V)).  Excusable, disculpable. 
Makaltasunez-edo iñoiz edo bein andraren batek oben egin arren, atxakigarri dira, gixonen aldian samurraguak
diralako eta olako utsetan jauskorraguak. Otx 21.
aitzakiaro. "Disculpadamente" Lar.
aitzakiatsu. 1. "Fertile en prétextes" Dv. v. aitzakiadun.

2. atxekiatsu (V-gip ap. Etxba Eib). "Quejoso, achacoso. Aiñ zan atxekixatsua, benetan ziarduanian be ez
genduan aintzakotzat artzen" Etxba Eib.
aitzakiatu, atxakiatu (V-m ap. Bon). 1. Manchar(se) (la pureza o perfección de alguien o algo con una falta,
pecado, enfermedad...). "Noizbait atxakijauriko iturriko ura, edan oi da (V-m)" Bon n.º 9.  Halako maneraz
non diraden sainduenek-ere, [atxakio] hari resistitzen eta bihurtzen enseiatzen bazaizkio-ere, infirmitatez eta
faltaz atxakiatu izatea mundu hunetan diradeno ezpaitute utziten. Lç Ins G 3r (ref. al pecado original).
2. (Lar, Añ, Dv), atxakiatu (Lar, Añ). Excusar, disculpar, pretextar, justificar (a alguien o algo). "Prétexter"
Dv.  Pekatu mortala egingo dozube, zeuben ezjakinak edo fede onak atxakijetan edo eskusetan ezpazaitube.
mende.
Astar II 38. Zere bekatuak aitzakiatu edo eskusatuaz. Arr Orac 170.
3. (Lar  H), atxakiatu (Lar  H). "Achacar. [...] Le achacan que, aitzakiatzen diote, ezen" Lar.
4. Poner pegas (a algo), buscar defectos, criticar. "Baña au saltsau eztozue atxakiatuko, pero a esta salsa no le
pondréis pegas" (V-m).  --Zer esan biar da Kristinau asko gaitik, zeintzuk lagunaren egite onetan bere atxakia
ta egiera txarrak asmau daruezan? --Diriala Fariseo madarikatuben lagunak, zeintzuk beti oi ebiltzan Jesu
Kristoren egiterik onenak atxakietan. CrIc 92. Ez arimarik mantxau ta demoniuari entregau, dan ziurreenak
balira bere ezkontzako berbaak. Garbija dalako, ez dau sekula iñok iñor atxakijau ezkonduteko, borondatia euki
ezkero. Baña alan balitz bere, leenago da arimia, beste gauza gustijak baño. JJMg BasEsc 250. Siniste au izan
zedilla ezelanbere iñoz atxakiau eta gitxitan eukia. Ur BulaV 10 (BulaG 526 aitzakiatu). Gure etxekoandreak
porru-salda egiten eztaki, eta alare nik egiten dedan jateko guzia aitzakitzen du. Ezale 1897, 400a.
5. Excusarse.  Berein onango gizonen artean! / [...] / al dana egin ta ezin dabenean / atxakiatu. Zav Fab
RIEV 1907, 533. Tentatzen zaituzte aragiak eta [...] al dezuten gustu guziak berari ematen diozute. Eta gero nai
izango dezute aitzakiatzea edo exkusatzea esanaz demonioak tentatzen zaituztela? Kortazar Serm 182. Baldin
deitua izango baziña, ez aitzekiatu (ez aitzakiak atera). ZArg 1955, 254 (ap. DRA).
- EZIN AITZAKIATUZKO. "Qu'on ne peut couvrir de prétexte; inexcusable" Dv.
aitzakiezgarri. "Indisculpable", "inexcusable" Lar.
aitzakioso, atxakios.  Lleno de defectos. Cf. Lcc: "Achacoso, atxaikiosoa" (corregido en atxakosoa). v.
atxakoso.  Ni [...] munduko inorantena, atxakiosena eta kulpantena. Harb 205.
haitzalde.  Zona de peñas.  Bertan iturri gerezi-ondo / zardai baten kerizpean, / eta basauntzen edan-tokia /
aitzalde-txulo batean. EA OlBe 87.
haitzarte, atxarte (V-ple-gip; H (V)), aitztarte, atxtarte, aiztarte. Ref.: Etxba Eib (atxarte); Holmer ApuntV
(aitz).  Lugar entre peñas; desfiladero. "Creux de rocher, caverne" H. "Garganta, hoz. Atxarte estu baten doia
luzero ibaixa, landa zabal argi batera agertu baño len" Etxba Eib.
 Tr. Documentado en autores meridionales desde principios del s. XIX. Además de los más frecuentes aitzarte
y atxarte, hay aitztarte en algún ej. de Iztueta, y atxtarte y aiztarte en sendos ejs. de D. Agirre y Otxolua
respectivamente.
 Ibilliko dira atxarte eta leza billa. Mg (ap. H). Baztertu edo erretiretan dira mendi, muru, baso, atxarte eta
basamortubera. Astar II VI. Darabilez jarrai mendirik mendi, [...] atxartetik atxarte eta amiletatik amileta. Astar
II VI. Atxarte, bidezigor, aldatz eta jirabirak. Ib. VII. Denpora gitxiren epean ikusiko dira Gipuzkoako aldats,
aitzarte eta lur arro guztiak sagastiz beteak. Izt C 142 (v. tbn. 161). Tubalen etorreran ez ezik gerozko aldi bitan
ere, aitztarte oei zor die Españako Erresuma andiak bere izate guztia. Ib. 4. Bidea utseginda, izugarrizko
aitzarte edo leize-moduko batean beera [...] irristatu ta amildu zan. 'En un precipicio espantoso'. Aran SIgn 87s.
An ikusten dira arkaitz batzuek goitik bera ebakiak, eta aien tartean leize illunak [...]. Aitz-arte aietako batian
izkiribitu zuan San Franziskok [...]. Bv AsL 183. Bere leizetik irten, eta zuhaitz zar eta aitz-arteetan oroldio igar
biguña bildu [...]. Arr GB 46. Itxi ninduen mendi zorrotzez inguraturik, / Itxi ninduen atx arte baten txito preso.
AB AmaE 170. Zergaitik bear dogun / guk toki txarretan / irago atx arte ta / leku labanetan. Ib. 359. Atx arte eta
erripa bildurgarrietatik. Ib. 447s. Gu emen atx arteetan / bizi gara ondo. Ib. 354. [Uger da uger] egun da erdi
barru eldu nintzen Bermeo-ondoko atxarte batera. A BGuzur 133. Ura, bere iauskeran, atxarterik atxarte,
garbituten da ta billatuten dau atsedena itxaso zabalean. Ezale 1898, 105a.
 (s. XX). Atx tarte orreitara jaurti oi ditu itxasoak [...] egur [...] da zakar guztiak. Ag Kr 139. Arrapau eban
gorazko erresaka aserre batek, eta goikoz-bera ta azpikoz-ganera erabili ta gero, berantzean sartu eban atxarte
baten. Echta Jos 59. Eroan eben Izaroko portua esaten eutsen atxarte batera. Ib. 83. Ondartzatik urre samar
egoan itxasertza, atxak, atxarteko arritzak [...] karramarro ta abar. Ib. 10. Atxartietako osiñetan arrapetan
ebezan noizbait, abrusko, karaspio [...]. Ib. 33. Baña zaldia aiek bezelako aitzartietan oitu gabe zegon eta
nekatu, itxutu egin zan. E. Larrañaga EEs 1923, 21. Egiñen goralgarri bat egingo zendukie guri geure
aiztartietako legorpera bixi ixaten juaten iztiaz. Otx 179. Zati-zati eginda geratu yakun an beko atx-arte aretan.
Bilbao IpuiB 86. Jo zuan bidetan zear erreka zulo eta aitz arte soilletara. NEtx LBB 97. Itxas ertzeko aitzarte
baten / jaso dute gaur goizean. Ib. 270. Arantzazuko atx arte ontan estalpe-zale zu beti. Gand Elorri 57.
 (Con suf. local de decl., en sing.).  Ondartzaren andiko buruan, aitzartean, arrizko mallak daude goiko
bidera igotzeko. TAg Uzt 37. Atx-artean egoan lur-atal garbian. Erkiag BatB 40. Zuaitz kaxkarra da, biurria,
[...] aitzartean sortzen dana. Vill in Gand Elorri 9.
aitza-sagar. "Algunas variedades de manzanas: aitza-sagar (G); [...] aldaman-sagar (G), manzana oblonga,
puntiaguda" A (s.v. sagar).

mende.
ait-zati. v. AITA-ZATI.
aitz-buru. "Cubo de rueda (AN-larr-ulz)" A Apend.
ahitze.  Acción de consumirse, acabarse, agotarse.  Egunetik egunera ahitze eta flakatze hura, zer da, luzaro
hiltze bat baizen? Ax 63 (V 41). Mana-ren aitzea. Lard 110.
aitze-kabra (V-m ap. Zubk Ond 235; Arzdi Peces 375, Elizdo EEs 1926 33, FauMar 92).  "Rascacio,
cabracho, raño, escorpión (Scorpaena scrofa), kabrarroka, aitzekabra, itsas-kabra" FauMar 92. v. itsaskabra,
krabarroka.
aitzeki. v. aitzakia.
haitzeki (G ap. A), atxeki (V-m ap. A), atxegi (V-oroz-m ap. A).  "Peñasco", "(V-oroz-m), peñasco suelto" A.
aitze-maitze.  Habladuría, murmuración. Cf. aditze.  Umien belarritara aurtzarorik xaloenean eldu ziren
aitaren ibillerak sortutako aitze-maitzeak. [...] biozkada ezkutu batek tai gabe esaten zien, jendeak beren aitari
buruz zebilzkin marmarioak bidezkoak zirala. Etxde JJ 215.
haitzerrez, atxerrez.  Costeando, navegando por la costa.  Kosterrez goaz (atxerrez, kostearen errez, atxen
errez, kostatik urre). Berriat Bermeo 388. Orain ez goaz kosterrez (ez goaz atxerrez), zabaletik baiño. Ib. 390.
haitzeta (Lar), atxeta (H <ach->).  "Breñas, tierras ásperas y de peñascos, aitzetak, arkaizteak, atxagak" Lar.
"Lieu de beaucoup de rochers" H.
aitzetik. v. aitzitik.
aitzi.  (Precedido de dat. o gen.). Contra. "Aitzi (S, arc), contra. Guri aitzi, contra nosotros" A, aunque no lo
recogen los lexicógrafos Gèze y Larrasquet ni se documenta en ningún texto suletino, ni antiguo ni moderno
(pero cf. Ip s.v. aitziko). Aresti en "Léxico empleado por Leizarraga de Briscous" (FLV 1973, 65), trae aitzi
'contra', al parecer inferido de aitzitik (q.v.), que no figura en su lista. v. aurka.
 Eta gero oraino aithor zetzatela, fraide lagunen aitzinean, beren erregelaren aitzi edo kontra huts guziak. Jnn
SBi II 222 (ap. DRA). Neskatxaren nahiaren aitzi edo kontra. Prop 1904, 59. Kantua ere araberan, kakol bezain
ilhuna, ilhun bezain kakola. Xamardunak etzezaken ahulagorik hatzeman bere aitzi (contre lui; contra si). JE Bur
148. Ni ezniz phüntsützen hebenko kaseta erdaldünek erabilten dütien elhez baten althe edo bester aitzi (kaltez,
aurrezka, kontra). Lh EEs 1914, 244. Berriki asaldatuak, Madero delakoaren aitzi. FIr GH 1922, 545. Guziok
nere buruaren aitzi, gezi-yaurtika diarduzute. Zait Sof 190. Ire aitaren aitzi aserretuta al ator? Ib. 179. Josu
bar-Joseph, ba dut burhau 'in zuri aitzi: / bihotzean osk bainituen zazpi ziraun. Mde Po 94. Descartes,
eskolastikuen metafisikari aitzi oldatzen ikusten dugu. Mde Pr 141. Olako etsaigo gaiztoaren aitzi. Gazt MusIx
135. Liberalkeriari aitzi (título de la versión vasca de F. Krutwig (1968) del opúsculo de Mao Ze Dong).
- AITZITIK AITZIKORA. De una cosa a su contraria.  Gauza oro beraren aitzikoak ernerazia dalako [...].
Bizi-oarpen guztia aitzitik-aitzikora ari dan igikun onexek erne-arazia bait da. Ibiñ EG 1957 (1-2), 61.
aitzika (S ap. Lh).  Contra.  Gizonki, beraz, edozer eraman bear dezu, ta yarki litzazuken aitzika beso gogor
erabilli. Ol Imit III 35, 1. Ez yaiki, ordea, Yauberen aurka; ez yaiki gure aurka; gure Yainko Yauberen
opamaiari aitzika opaimairik eraikiz. Ol Ios 22, 19 (Dv kontra, Ker aurka). Enda Ederrekoak ez antzo,
beansidheak oro emakumezkoak eta gure lamiñen aitzika, giza alabak bezala ziren aurpegiz eta kaizuz. Mde Pr
268. Gure indarren aitzika / ez düte etsaiek ahala. Casve SGrazi 152.
aitzika. v. aintzika.
aitziko. 1. Contrario, adversario.  Hersa gakitzon gure beharrüne güzietan konfidantza handienarekin, eta
gure arimaren aitziko eztiren ber, segür izan gitian haren bidez ardietsiren dütügüla gure galthoak. Ip Hil 149.
Ene aburua orri aitzikoa (contrario, opuesto) delakotz. Broussain Eusk 1919-20 (II), 31. Onak eta arduragarriak
dituzu batzuek; gaiztoak eta Jainko gure Jaunaren legearen aitzikoak beste batzuek. Mok EEs 1924, 108. Zure
aitzikoari alki zakizkio lenbaitlen, bidean arekin zoazaño: berak ebazleari, ta ebazleak amaiñari emana ta
morroillopean itxia ez izateko. Ol Mt 5, 25 (Lç partida kontrasta, He, Dv partida, Ur, Ip, Or, Leon, IBk e IBe

mende.
etsai, Echn, Hual, Samper kontrario, Ker arerio). Beraz, onak eta iakitunak kidea gainditzerik eluke nai izango,
kide eztan eta aitziko zaiona baizik. Zait Plat 144.
2. Antónimo.  Itzak moltzokatu bear dira ikur-buruka; moltzoan berberan bildurik ikur bati ditxezkan itz
guziak, bai ainbatekoak, bai aitzikoak, bai zera oso orri, bat bere zati bakoitzari dagozkienak. Ol EEs 1919, 27.
 Opuesto, cosa opuesta.  Gauza oro beraren aitzikoak ernerazia dalako. Ibiñ EG 1957 (1-2), 61.
 (Lo) contrario, que contradice.  Nik neronek, beintzat, eztitut aitzikorik esango, oiekiko gorrotagarri gerta
enadin. Zait Plat 147.
aitzikotasun.  Animadversión, hostilidad.  Asto lasterrak egin ondoren izan zun zuzenaldi au, baiño,
onbideratze ontan bildurrak eta jendearen aitzikotasunak (animadversión) eragin zion soilki, ez gaizki egiñaren
damuak. Etxde JJ 199.
aitzin.  Tr. Palabra de los dialectos orientales, correlato del occ. aurre. La única forma documentada en la
tradición labortana hasta mediados del s. XVIII es aitzin. A partir de Haraneder comienza a utilizarse tbn.
aintzin, que parece ir ganando terreno en los ss. XIX y XX, pero sin llegar a imponerse totalmente. No faltan
autores que vacilan entre las dos formas, y Duvoisin emplea casi sistemáticamente aitzin en la traducción de la
Biblia y aintzin en sus otras obras. En suletino --tanto antiguo como moderno-- y en textos baztaneses sólo se
encuentra aitzin. En alto-navarro hay aitzin en Mendiburu, en un ms. de Muruzábal del s. XVIII, en el CatAN de
Añibarro, en Legaz, en CatCla y en F. Irigaray, alzin en SermAN, en un texto de Cildoz y en Lizarraga de Elcano
(pero aurre en Beryain), ailzin en un texto de Erro del s. XIX (ETZ 271), donde tbn. se lee alzin (ib. 266), y
ailltzin en el catecismo de Ulzama. En salacenco hay al(t)zin, y en roncalés antzin, que tbn. aparece en un texto
de Lesaca de 1857 (ETZ 255). En la literatura guipuzcoana no se documenta hasta el s. XX (si exceptuamos un
ej. dudoso de aitziña en Iztueta). En textos vizcaínos, además de atxina 'adelante' en Añibarro, Zavala y Enbeita,
sólo se documenta en Otxolua (antziñian) y en Gandiaga (Elorri 84). En DFrec hay 35 ejs. (6 septentrionales) de
aitzin y 104 (66 septentrionales) de aintzin. Cf. antzina.
I (Sust.). 1. Momento anterior.  Zeren azken fineko aitzin hartan irauten eta perseberatzen duenak,
perseberatzen ohi du komunzki azken finean berean ere. Ax 460 (V 299). Azken urthean, heriotzeko aitzinean
denbora aphur batez ongi bizitzen denak. Ib. 457 (V 297).
2. (SP, Gèze, H), aintzin (B, BN-arb; Dv, H), altzin (-lz- Dv (AN-mer)). Ref.: Izeta BHizt (ainzin); Gte Erd 31.
Zona situada frente a, delante de. "Le devant" SP y H. "Devant" Dv. "Ainzin hortan dago" Izeta BHizt (sin trad.;
cf. infra AITZIN HORRETAN). "Aiherrako aintzinean gelditu zen (BN-arb)" Gte Erd 31. Sg. Bon-Ond 153:
"aurre, aitzin (AN-egüés-ilzarb-olza)", pero no especifica el significado ni el uso; cf. ib. 166 altzinean, altzinera,
altzinetik. Cf. infra AITZINEAN, AITZINEKO, AITZINERA, etc.; cf. tbn. etxe-aitzin (2).  Gizon batzuek
aldare aitzin guzian lerro-lerro ezarriak zituzten behinere ikusiak ez nintuen halako berinazko punpulatto batzu.
JE Bur 72. Proesionea bazoan bizkitartean, andarka, ahal zuen bezala, hogoi'ta bortzek elgar koskatzen zutela,
han, aintzin hartan, norbait osoki gelditurik, ezkila xarmatuari beira eta beira. Barb Sup 139. Bainan ez zuten
[dupa] baño baizik kausitu ahal izan, dena ere txarrez, txarregiz, aintzin hartan utzia. Lf Murtuts 16. Mutiko
gaztea garako aintzinean zagon. JEtchep 79. Eta gradatu faltsu bat banintz, Pariseko gara aintzinetan kausitzen
diren bezala? Ib. 92. Joka-lekhua: Donibane Garaziko ostatu baten aintzina, zenbait mahain eta kaderekin. Larz
Iru 12.
3. (Ht VocGr, Lar, Añ (AN)), aintzin (BN-baig ap. Satr VocP). Parte delantera de un objeto. "Face, muturra,
musua, aitziña" Ht VocGr 358. "Delantera" Lar y Añ. "Testera" Lar. "Delantera. Etxe aintzina" Satr VocP. Cf.
etxe-aitzin. v. aitzinalde.  Aitzin guzia zauri, kopetan odola, / Hortakotz gehiago urgulutan dela. Hb Esk 36.
Etxe ttipitto, aintzin zuri bat / Lau haitz ondoren erdian. Elzb Po 195. Bere karrikak zuzen-zuzen egiñak daude;
ta jauregi ta etxe guzien aintziñak gizonak al dezaken edertasunaz eraikiak dira. Bera EEs 1915, 216. Atorra-
has, aitzina urrezko edergailuz, botoinen ordez. Zub 115. Eleizalde'tar Koldobika zanaren gorazarrez, yaiotetxe-
aitzinean yarritako oroitarria agertzea egingo du. Ldi IL 128. Argi gorri, pherde eta blu batzuek argitzen
zituzten ostatu, kafe eta zinemetako aintzin ederrak. JEtchep 78. Itsas-ontzi aintzinako kobrearen metal
zaharrak. Lasa Poem 62.
4. altzin (-lz- AN ap. A  Aq). "Ancianidad, alzina (AN)" Aq 961. Se trata tal vez de confusión con el occ.
antzina (q.v.).
5. altxin (Ae). Ref.: A Apend; A Aezk 115. Delantal.
II (Usado como adv. o como posposición). 1. + aintzin. (Precedido de gen.). Por delante (de), precediendo (a).
 Ni, dio Iaunak, ibilliko naiz zure aitzin eta lurreko urguilluak sapatuko itut. SP Imit III 23, 3. Hauzi bat
dugunean, abokat baten gainean kontatzen dugu hartarik ongi atheratzeko; itsuak bere bizia bera bere aitzin
joatearen, askotan haur baten eskuetan ezartzen du. Dh 235.
 (Sin gen.).  Horra gure erregea aitzin dabilku, hura gure alde iarriko da gure etsaien kontra. "Ingreditur
ante nos". SP Imit III, 56, 5 (Ch gure aitziñean, Mst gure aitzinetik, Ol gure aurrean, Leon aitzinean). Ta
erakusteko bera aitzin dabillela errazkiago guri eragiteagatik onak izateko ta zerua irabazteko egin behar
duguna. Mb IArg II 61. Eta burua alto, papoa aintzin, [...] sartu zen Alkate-Jauna bere sukaldean. Barb Sup 39.
mende.
Etxeko andreak kausitzen du nausia, begiak itsu, bi besoak aintzin, harat hunat bakarrik ari itsumandoka. "Les
bras en avant". Barb Leg 143.
 (Precedido de gen.). Ante, delante (de), frente (a).  Agertu ziran bein hau ta beste bataitu Tiburzio bat,
zitzaken bataitu guziak galtzen zebillen juez baten aitzin tribunalean. Mb IArg II 73.  (Sin gen.).  Oi tokian
eserita nindagola, ikasleak aitzin neduzkala. Or Aitork 137.
2. (B), aintzin (B, BN-arb-baig). Ref.: Satr VocP (aintzin); Izeta BHizt2; Gte Erd 246. (Precedido de part. o
rad. vbal.). Antes (de). "Término pospositivo: ikus aintzin, bazkal aintzin" Satr VocP. "Goatzera gan aitzin,
ibilaldi bet" Izeta BHizt2. "Arribatu aintzin (BN-arb)" Gte Erd 246. Cf. gosalaitzin.  Ait-et-ama galdu aintzin,
/ Barnea ez nian berdin. Ox 42. Gure artzainak bortuko bider lotzerat orai abian; / Bainan joan aintzin eginen
dute ohiko besta herrian. Ib. 28. Suaren eta uraren artetik behar duzu iragan, goza-lekurat heldu aitzin. Leon
Imit I 22, 5. Hamar orenak jo aintzin han zen. Lf Murtuts 30. Bazkal-aitzin ordu erdi batez doktrina irakasten
zigularik. Mde Pr 295. Gerla gelditu aintzin, Maitek jakin zuen [...] Piarrañok gerlako kurutzea ukaiten zuela.
JEtchep 59. Platonek uste du sortu-aitzin arimek ikusi dituztela Ideiak. Lf in Zait Plat XXII. Zerbait bero hartuko
duzia, urrundu aintzin? Larz Iru 94. Saindutu aintzin ere, gazte baten bihotzaren berri barne barnetik zakien.
Ardoy SFran 92. Elgarretarik berex aintzin. Ib. 135. Ainitz enganatzen da / sobra fidatu-ta: / ihizia hil aintzin /
jaleik ez gomita! Mattin 109. Aztertu dezagun / joan aintzin hoin urrun / hartze zuten laguntzik eman diegun. Xa
Odol 167.
 (Tras gen. o tema nominal nudo).  Hor andere Xinhaurri, / Loth, har, bil eta kurri, / Lasterka bazabilan, /
Negu aitzin, dena lan. Ox 117. Pazko aintzin ditutzu Egurgin errege. Ib. 23. Elizan sar-atera Letarien aitzin. Or
Eus 251. Segur zirea gauerdi aintzin zurekin zela Anton? Larz Senper 84.
 (Tras sust. det.).  Irlandara berriaren garaiko idazki hoberenetarik bat da hau, azken menderdiko
berpizkundea aitzin. Mde Pr 235.
 Aldiz-aintzin eta aldiz-gain Zure Seme senibakarra aldagabe bizi dala. Or Aitork 168.
3. (SP), altzin (-lz- AN ap. A), aintzin (AN-5vill ap. Gte Erd). "Zoaz aitzin" SP (sin trad.). "Adelante" A.
"Lanak aintzin joxettugu (AN-5vill)" Gte Erd 157. v. infra AITZINA.  Aitzin baitoa lurpekoen urgazle oin-
xuria etxean barrena. Zait Sof 48. Maitasun-oiñaz aintzin zoan beinere utsegin gabe. Or Aitork 286.
III (Como primer miembro de comp., cada vez más con valor casi de prefijo). 1. (Urt), aintzin (T-L). (Con el
sentido de 'previo, anterior'). "Ambasitores, [...] aitzinjoailleak" Urt II 18. "Antecendens logice, argumentaren
[...] lehen partea, aitzin partea" Urt II 132. "Avant-goût, aintzin-gustu" T-L. v. aitzinerran, aitzinsolas, etc. 
Ihabalia noiz ere ihabaliarekin liskartzen baita, aitzinioileak duke garhaita. "Celui qui frappe le premier". O Pr
629. Baldin aitzin-ikusiek maiz ere zaurtzen badute, zer eginen dute ustegabekoek garratzki iasartziaz bertzerik?
SP Imit III 35, 3 (Ch aitzinetik ikhusirik, Mst aitzinetik ikhus, Ol mugonez oartuak). Xoil bertze eta bertze dira
Lege-zaharreko sakrifizioak, zeinak baitziren gerokoen aitzin-seinaleak. SP Imit IV 1, 6 (Ch figura). Mariaren
Jinkoaz aitzingogoatzia eta hitzemaitia. Ip Hil 7. Aitzin hitzaldi bat. Lh in Const 13. Euskaldunek zutela delako
hitza Kelten edo Aitzin-Kelten ganik jaso. Mde Pr 215. Hura ez zen giza-saldoaren aitzin-eritzietara makurtuko.
Mde HaurB 9. Horra zertako gure lanari aintzin-izen hau emanen diogun. Zerb Azk 5. Iakitez eta aitzin-iakitez
iantzia. "Scientia et praescientia". Or Aitork 337. Euskaltzaindiak 1968.ean Arantzazuko biltzarreetan agertu
zuen bere jokabidea, egin zitekeen batasunaren aitzin lan bezala. In MEIG VI 42.
2. (Con el sentido de 'precedente, que va delante'). v. aitzinbidari, aitzineskuko, aitzinurrats.  Neurrizko
alegrianza behar ohi da aitzin-nausi jarri gure konpartimenduetan. SP Phil 328. Ederkiago tresnatuei aitzin-
lekua eta ohorea emaiten derauegu. Ib. 384 (He 388 aitziñ pausua). Etsaiaren aurkako gure aitzin-sailla. Zait
Sof 61.
 (Con el sentido de 'anterior, de delante'). "Avant-bec, aitzin-ostiko" T-L. "Avant-poste, aintzin-toki" Ib. v.
aitzinezur, aitzinegur, aitzinpareta, etc.  Bainan, Piarres orai pulliki airerat edo aintzin-aire plantaturik,
hor, begiak hesteko artean, bardintzen dire. Barb Piar I 35 (DRA traduce "volea"). Zaldi bati anka bat falta
zitzaion; elefante bati aintzin-isetsa (trompa); oillarrai kurruka. Etxde Itxas 26.
- AITZINA (V-arr, L, BN, S; Lecl, H; aitzine B; aintzina AN-5vill, L-sar, BN-baig, R; VocBN (-nz-); altzina
AN-erro, Ae, Sal; H; altziñe AN-ulz; alzina AN; aitzira AN-5vill; atxina V-ger-arr-och). Ref.: A (aitzina,
aintzin, alzin, atxina); EI 116; Satr VocP (aintzina); Izt Ulz (altzíñe), R 392; Gte Erd 122; Izeta BHizt2 (aitzin).
a) Adelante. "En avant" Lecl, VocBN y H. "Altzíñe, altzíñe, adelante, adelante" Iz Ulz. "Ez aintzina ta ez bigela,
ortxe dago (AN-5vill)" Gte Erd 122. "Baztango mutildantzan ari direnean erraten dena: Aitzine pasa" Izeta
BHizt2. v. infra AITZINAT, AITZINERA, AITZINERAT.  Hots aitzina. Lç Ins C 4v. Goazén aitzina. Ib. C
6v. Etzait niri eman zure laudorién aiphatzeaz hain aitzina abanzatzea. Lç Dedic * 5v. Egundaño ez bezala
ioaten baita aitziña. EZ Man I 74. Bidez bide ibillirik portuetan aitziña. Ib. 26. Eta iragaiten naizela aitzina,
derradan hutsik egin gabe. Ax 9 (V 5). Ezta Iainkoaren miserikordia hain aitzina heltzen, eta ez hedatzen. Ib.
144 (V 95). Ederrenen bardina / (Ezpadohat' aitzina) / Da begitartez, eta / Diskret oboro ezina. O Po 27. Zoaza
aitzina, aldebaterat, ez bertzerat, ezker ez eskuin makhurtu gabe. Tt Onsa 13. Eta noizere baitzare baxa bera
bezain aitziña. INav 124. Ezin aitzina zangua heda dezakenean. Mong 589. Adinetan aitzina zoeno bere
zühürtzia bethi gehiago erakusten ziala. Bp II 35. Ezen segur naiz etzela [Mariana] hain aitzina iraganen baldin
Eskual-Herriko berri jakin izan balu. ES 120. Ni zeiña aitziña baiño gehiago bainoa gibela berthutearen bidean.
mende.
Ch III 40, 2. Ez da hori bizitze izpiritualean haiñitz aiñtziña goateko moiena. He Gudu 145. Berthütian aitzina
juaiteko. Mst III 6, 4. Etorri zen aitzina joateko bear zuten aizea. Mb IArg II 279.
 (s. XIX). Hots emazie bertan / Uruñeko hiriala / eta hantik aitzina / Gero Saragozera. Xarlem 568. Gure
lanza kolpiegatik / bethi aitzina huna dira. 'Ils avancent toujours vers ici'. Ib. 426. Niór eztá gelditzen emén [...].
Gú baño obeák joandíre alzína, Sántu ta Sanda goápoak. LE Ong 75r. Alzina doáie egúna. Ib. 41v. Orobat
aitzina joanen dire kontu eman behar zaien bertze gauzak eta egitekoak. Dh 95. Gero atzeko oin bien ganean /
zutunik yarri ta agaitik atxina / igo nai leuke, zer da azkenean / ak ez egina? Zav Fab RIEV 1907, 533. Kaleti
atxina bazoaz, begiak batuta yoan. Añ EL2 68 (EL1 kaletik bazoaz). Adinetan aitzina / Izanikan ere. Bordel 181.
Atsegin handirekin aintzina yarraikiko natzaio [solasari]. Dv Dial 48. Bara hor! ez urrhatsik egin aitzina! Laph
204. Boz ezti batek ihardetsi zuenean: "aitzina!", sartu ginen. Elzb PAd 32. Yuan zadin aintzina bere bidean.
Elsb Fram 91. Aitzina yohan baniz, segi nezazue. Ib. 119. Zubian aitzina dohazi. Arb Igand 102. Utz ditzagun
ele alferrak, eta jo aitzina. HU Zez 210.
 (s. XX). Zer egin: hartan gelditu eta etxerat joan, zoin bere eskualde; ala jo aitzina? Gudukariek "aitzina"
diote, gerlak alabainan norapeit hautsi behar baitu. JE Bur 30. Rosis iraganik nago, / Rosae-tan ez gibelago; /
Rosarum joan da aitzina; / Rosis biharko latina. Const 16. Bego Aix-la-Chapelle bere dorren itzalean
lokartzerat. Goazen aintzina. StPierre 26. --Hela!... Badea nehor?... --Aintzina, aintzina!... Barb Sup 10. --
Guazen ostaturat. Hela! --Aitzina. Zub 74. Euzko-Deya, gaur legez, / gaste ta gordiña, / orain berrogei urte /
Agertu baziña, / Lotsaturik antziña / Ebrotik atxiña / Juango zan betiko / Erdera zikiña. Enb 127. --Hela! --
Aintzina! Lf Murtuts 9 (19 aitzina). Min izkutu orretxek / beti eragiña, / Euskal-kondaira doa / aitziña ta
aitziña... SMitx Aranz 233. Bide onean aintzina doazanen obenak. Or Aitork 68. Etsi-etsia, beti aintzina abiatu
nintzan. JEtchep 109. Gurdi bitore hori ba-dijoa aitzina. Vill Jaink 183. So bat ere egin gabe eskaini nahi zioten
zaretra fruitari, joan zen aintzina. Ardoy SFran 227 (353 aitzina). Gauza hori ikusiz / gogoetan nago, / aintzina
joanago / eta tristeago, / pertsulari-arraza / gutan den akabo. Xa Odol 119. Bardin heben bizitzia / Dua halere
aitzina. Casve SGrazi 86.
v. tbn. Hm 114. Egiat 232. Etch 388. Satr FLV 1975, 350 (BN-baig). Mde Pr 113. Aintzina: Jnn SBi 52. Larz
Senper 26.
 [Ur] iragana aitzina da, ethorkizunekoa gibela dago, eta aitzinekoak aitzinean guti irauten du. Ax 155s (V
103).
 Xahakotarrak zideie / bethik abokatü hunik, / Baita zien elhetan / aitzina eginetarik. 'Plus forts dans vos
discours que dans vos actes'. Casve SGrazi 104.
b) (SP, Ht VocGr, Añ (AN), H; atxina Añ (V)). (Tras hemendik, handik, etc.). En adelante. "Geroztik aitzina, de
là en avant" SP. "Désormais, hemendik aitziña" Ht VocGr 347. "Désormais, dorénavant, hemendik aitzina" H.
"Emetik atxina, mundutik atxina, como 'aurrera'" msOch. "(De allí) adelante, [...] andik atxina, (AN) aitzina" Añ.
"Seiretatik atxine (V-occ)" (Comunicación personal).
 Iesus ona, zu izanen zara hemendik aitzina ene desiramendu guztien xedea eta fina. Mat 244. Gargoro
hemendik aitzina eztut nahi nik nerorrek neure gainean bertze eskurik izan. Harb 409. Prometatzen deratzut
ezen, hemendik aitzina, zure zerbitzari izanen naizela. Ax 205 (V 138). Etzuela handik aitzina arnorik edan
behar. Ib. 406 (V 264). Begiratuko baitzaituzte hemendik aitzina bekhatu mortaletik. SP Phil 78. Didala bere
grazia atratzeko faltak emendik alzina. SermAN 1r. Garaitu al ditut nik emendik aitziña nere aztura gaistoak!
Mb OtGai I 194. Ta hantik aitzina bizi izan direlarik ustian deuserez falta elereikiela. Egiat 231. Satan othoi,
parka, / gure muldegaizkeria / obeditüren zütügü / hebenti eta aitzina. AstLas 24. Zerorrek lagun nazazu
hemendik aitzina. Dh 113. Kofesio huntarik aitzina bizi nadin zure borondatearekin. CatLuz 38. Zer nahi dugu
bederen egin hemendik aintzina. Jaur 184. Hemendik aintzina, agintzen darotzut, nere bizitze guzia [...] zu bihotz
guziz maithatzen iraganen dela. Dv LEd 52 (Cb Eg II 21 emendik aurrera). Ekunbeza pazienzia kemendik
antzina. Mdg 143. Joko nauna gehiago, hemendik aintzina? Barb Sup 99. Egün hartarik aitzina. Const 35. Eztiat
haboro ene büria frantses bezala khuntatzen, bena Üskaldün hüts nükek hebentik aitzina. Mde Pr 51. Atzotik
aintzina / daukate jakina. Xa Odol 167. Otoitzturen zaitugu, / egiten dut zina, / orai arte bezala / hemendik
aitzina: otoi, ezti gaitzatzu / gure bihotz mina! Mattin 53. Bena hebentik aitzina / zurekin egon nahi nüzü. Casve
SGrazi 42.
v. tbn. Mercy 4. CatB 74. JesBih 454. UskLiB 108.
 Eh bien! dugun ez yan aitziña hemendik / Bizia duken gauzarik. Gy 239.
 (Ref. a un vb., 'continuar haciendo lo que el vb. expresa'). "Aintzina janez mehatzen ahal bagine, si nous
pouvions maigrir tout en continuant à manger" Lf Gram 491.  Baña aizagun alzina zer dion S(andu)
andigonek ongi egiten estitustenes. SermAN 6v. Alo Denisa hi ere / mintza adi aitzina / Jakin ahal dezagün /
hire sendimentia. Xarlem 241. Bihotza gogor eta hotz sentitzen badaere, ez khexa horrengatik; kofesa aitzina ta
har absoluzionea deskantsurekin. Dh 60. Egun oro errosarioa erratea eta horrekin batean aitzina bekhatuan
bizitzea. Ib. 269. Iri koplak ematen, / zer tripako miña! / eniok aitziña. (Interpr?). Izt Po 73. Ermitauak aldiz
aitzina baderro. Gy 317. Erhoa izan behar da makhur beretan aintzina ibiltzekotzat. Dv Lab 370. [Sukria] hartu
dutenian, berreman zazu alderat duzuna eta aitzina grilla zazu. ECocin 44. Utz zezala lan hura, erran zion
berriz-ere. Eta eskalea aintzina hari zen, deusik entzun ezpalu bezala. Jnn SBi 170. Ahal dutena egiten duten
mende.
apezak oro aitzina beti sala. HU Aurp 138.

 (s. XX). Hortxeko horri emozue urrea, urrea oraino, urrea aitzina, urrea bethi. JE Bur 109. Aulimaleko
parasola bat zabaltzen du eta pean gorderik aintzina mintzo da. Ox 50. Ene alki-lagun gaizoekin banagoke
aitzina gogotik, emeki-emeki hek bezain haur bilakatuz. JE Ber 88. Lokartuarena egiten du aintzina, zurrunga
handiago batean oraino. "Il continue à simuler le sommeil". Barb Leg 141. An daude Maitagarriak izkutaturik,
aitzina munduan bizi ta egundaño eguzkirik ikusi gabe. Or Mi 71. Ezikusia eginik, aitzina erran zuen. Mde Pr
154. Letra irakurtzen du aintzina. Larz Iru 96. Edo Xinan sartzeko, edo bidearen aintzina hartzeko. Ardoy SFran
183. Egon gitian aitzina / horien entzüten egün. Casve SGrazi 66.
v. tbn. Bordel 88. Zby RIEV 1908, 89. Lf Murtuts 8 (45 aintzina).
c) A la zona de enfrente, a la zona situada delante. "Antevenire, [...] nihori aitziña, aitziñera [...] ethortzea" Urt
II 143.  Igan nahiari zaio ethorriren aitziña, / Kolerarekin egiten dioela hitz miña. EZ Man I 75. Jakina naiz
zer dagokazuen enetzat, eta aitzina ethorri naizenaz geroz, ikhusten duzu ez nabilala gaztigu horren ihes. Laph
115.
d) Por delante. "Zein da aintzina daiena? (B)" Gte Erd 168 (en un partido de fútbol).
- AITZINA HARTU (aintzina hartu Dv). Tomar la delantera. "Prendre l'avance" Dv.  Zarpil-biltzaileari
aitzina arturik, paper eta iskribua oro erreal erditan erosi nition. Or RIEV 1929, 7 (AIr RIEV 1928, 602
aitzinduz).
- AITZINADANIK (R; aintzina- R-urz; aintzine- BN-ciz). Ref.: A; EI 156. De antemano, desde antes, con
antelación. "(R), hace mucho tiempo" A (pero cf. A Morf 479: "aitzinadanik (R), de antemano"). v. infra
AITZINETIK.  Aitzindanik erran zütian Jesüs-Kristek egariren zütian gaitzak. Bp II 105. Jente güzien gaitz
bardinetik haren begiratüz eta bere graziaz aitzindanik Adamen bekhatiaren khozütik gibeltüz. Ib. 92. Profeta
onek zion anzin denetik maiz aditzerat ematen Jangoikoaren justiziya (Lesaka, 1857). ETZ 254. Ikusirik
anzindenetik ziudadiari gertatu biazetzaiona. Ib. 256. Hainitz aintzindanik, bardintarazi nuen eta belhar aziz
eragin Eliza inguruko lurra. Prop 1897, 176. Gaiza kuek xin biar badei nai noke xakin antzina danik, etseko
goberniuarentako. Mdg 129. Aunitz asmatu dute urtez aintziñadanik, eguzki-illargien itzal-aldietaz, zer eguntan,
ordutan zenbat itzalekin. Or Aitork 104. [Isai profetak] iñork baiñon argiago iragarten baitu aintzinadanik
Ebanjelioa. Ib. 222. Ez al ditizut esan aintzinadanik ene gaiztakeriak. Ib. 14.
- AITZINADANIKO (?). Antiguo, pasado.  Zeren anitx itzen onki kausitako biar dud pensamentiua eraman
antzinadaneko tenpretra, antzerik baidazkad. Mdg 129.
- AITZINA EMAN. A) (Con aitzina alativo). a) Continuar, seguir.  Baldin egun hola abiatu, eta aintzina
ematen baduzu, laster ohituko zare. Dv Lab 230. Gobernadorea, emazu aintzina. Jnn SBi 150. Emazu aintzina.
Gero mintzatuko nuzu! Lf Murtuts 49. Ikaretan zen Fernandez azken lerroetarat heltzean. "Eman aintzina!" dio
Frantsesek. "Continue!". Ardoy SFran 230.
b) Continuar (una actividad).  Othoiztzen zaitut aintzina eman dezozun [solasari] orai arteo bezala. Dv Dial 59
(It jarrai dezazula, Ip jarraiki dezazün).
c) Desarrollar.  [Misionestei] errextasun handiak eman zizkieten [...] beren propaganda aitzina eman ahal
lezaten. Mde Pr 229.
B) (Con aitzin-a sust.). "Aintzina ematea, donner le pas, la préférence" Dv.  Eman zagün aitzina, gük,
boztarioari. UNLilia 11.
- AITZINA ERAMAN. A) (Con aitzina alativo). a) Llevar, empujar a.  Ezen gaitz hura hari da nihork ohartu
eta sentitu gabe, eta baratxeko abiadurez aitzina darama kasu eta erorte handietara. SP Phil 258 (He 260 hots
eman).
b) Continuar (una actividad).  Eta nola dorrea baitzaramaten aitzina, eta oraino aitzinago eraman gogo ere
bai. ES 389s. Eta aitzina eraman gure othoitza kausitzen garen lekhutik, gibelat abiatu gabe. Dh 50.
c) Realizar.  Liburuaren egiteko xedea aitzina eremaiteko. Zub 17.
B) (Con aitzin-a sust.). "Aintzina eramatea, gagner l'avance" Dv.
- AITZINAGO (Lar; aintzinago R-uzt ap. Iz R 392; Dv). a) Más adelante. "Non plus ultra, [...] ez aitzinago" Lar.
"Zoazi aintzinago, avancez davantage" Dv.  Handik aitzinago iraganik. Lç Mt 4, 21 (He, TB, Dv, Ip aitzinago,
Samper altzinago; Ur, IBe aurrerago, Hual antzinarago, Leon haratxago, Or aurreraxeago, Ker, IBk aurrera).
Zuek baino aitzinago diraden lekhuetan ebanjeliza dezadan. "Plus outre". Lç 2 Cor 10, 16 (Dv zuen ganik
haratago). Haur enzun zezatenean Priscillak eta Aquilak berekin har zezaten, eta aitzinago deklara ziezoten
Iainkoaren bidea. "Plus avant". Lç Act 18, 26 (He hobekiago, TB xehekiago). Eta mandamendu hori ezta
aitzinago hedatzen? Lç Ins D 7r. Obra onetan egunetik egunera aitzinago iragaitera enseiatzen direnak. Mat
158. Eta apur <apro> bat aitzinago <at->. "Y un poco más allá". Volt 143. Aitziñago <adçi-> ioatea. Ib. 149.
Ene ephea laburtu da hanbatez gehiagoz / zenbat hegaldatu baitzait orenik aitzinago. EZ Man II 33. Zer izanen
da bada, are aitzinago, heriotzeko oreneraiño [...] bethi hala dabillenaz eta ibili gogo duenaz? Ax 194 (V 131).
Eztiteke marra hartarik aitzinago iragan. Ib. 114 (V 76). Goazin aitzinago. Ib. 237 (V 159). Origenes iakinsuna
aitzinago doa, zeren konseillu emaiten deraue emazte ezkonduei botu egiteaz. SP Phil 414. Handik aitzinago
badoa, edo honat utzultzeko bertan ioan bada. Tt Arima 75. Baldin ioaten bazare aitziñago. INav 23. Tubal
eskualdunak hemendik aitzinago hedatu duela bere xedea. ES 118.
mende.
 (ss. XIX-XX). Ez nuen arren nahi yoan urrunago, / segitzen dut lerroa hainitz aitzinago. Hb Esk 73. Publiko
da Baigorrin / neskatuen solasa, / oraino aintzinago / ez baladi pasa. Bordel 169. Baldin lekhua biphila balitz,
hedoiek aintzinago jo lezakete. Dv Lab 312. Urrats bat behar baino aintzinago edo gibelerat egiten duena,
galdua da. HU Zez 22. Hauk bethi joanki, joanki bethi aitzinago, eta hura bethi haratago gibelatzen. JE Ber 80.
Aintzinago doazi... Ox 81. Gaua ilunenetarik zen. Hiru urrats aitzinago etzen bihirik ageri. Zub 38. Apezpikuari
kexatzen bazira, makurrago duzu, aintzinago baitoa. Or QA 109. Besotik heldu zitzaidan ostera eta aitzinago
joan ginen. Mde Pr 110. Gizakumea zer litzake bere ustez? Pizti bat, abere bat, besteak baiño aitzinago eldu
izan dena. Vill Jaink 64. Nun lohiarekin ez baititazke aintzinago joan gure bidariak. Ardoy SFran 131.
Aitzinago heda gitian / nahi ala ez ütziko. Casve SGrazi 152.
 "Ni baino aintzinago zare, vous êtes avant moi, vous êtes plus avancé que moi" Dv.
b) (Dv, H; altzinago Ae ap. A Aezk 289). Antes. "Aintzinago erran dutan bezala, comme je l'ai dit ci-dessus" Dv.
"Antiguamente" A Aezk 289.  Aitziñago abisua eta exenplua eman dugun bezala. EZ Man II 170. Erratzatzu
meza ondoko othoitzak aitzinago diren bezala. EZ Eliç 61. Aintzinago baiño pena gehiago gertha daiteken
bezala. He Gudu 116. Piarres, aitzinago hain iziper agertu zena, ez da batere herabe. Lg II 299. Lekuko dira
nola orai ehun urte Iruñen yende geien-geiena mintzo zen gure eskual mintzairan, bai eta aintzinago gibelatzen
balinbagira, zer gudu izigarriak izan dituzten beren artean. Zub 89. Goidelen ondotik beste inbasorerik ere
sartu da Irlandan, Germanak etorri baino aitzinago. Mde Pr 222.
c) En adelante, en lo sucesivo. "Eztugu aitzinago denborarik galdu behar, il ne nous faut pas perdre de temps
désormais (Ax)" H (en realidad en Ax 167 (V 113) sólo hay: Eztugu aitzinerat gehiago denborarik galdu behar).
 Iauna dutenak gogoan / iustotarik iustoago / egizkik, et'aitzinago / gaiskigiler uztek pena, / gaizki eginez zor
utena. "Reisque dele crimina". O Po 66. Bester plazer egiten dian gaizak, badizü opütz hun bat eta zure gogara
denak, eztizü aitzinago profeitürik emanen. Mst III 49, 4. Badakit ez nautela / Grazian artuko; / Ni ez niz
aintzinago / Deusetan sartuko. Bordel 185.
- AITZINAGO EMAN. Adelantar, poner por delante.  Eta gazte hoik esposatu balinbadire, oi, Ama! hiru
ilabethe iragan ere gabe, Phazko emanik Erramu baino aintzinago, xixtuz eta kantuz hasten dire liztor pullit
hoik! Barb Sup 110.
- AITZINAGOKO (Urt, Añ (AN), A; aintzinagoko Dv; altziñaoko AN-ulz ap. Iz Ulz). a) Previo, anterior.
"Antiquitas, [...] aitziñagoko denbora" Urt II 151. "Anterior" Añ. "Aintzinagoko, précédent, antérieur.
Aintzinagoko eguna, le jour précédant celui dont on a parlé" Dv. "Aitzinagoko, precedente, anterior" A. "Altziña-
ókuak, los anteriores" Iz Ulz. Cf. aitzinagoko. v. infra AITZINEKO.  Bigarren partea. [...]. Aitzinagoko
galdeak. CatLav 100 (V 56). Lehenbizikoa, tentatua izan baino aintziñagokoa. Bigarrena, tentazione beraren
denbora edo iraupena. Hirugarrena, tentazionea iragan denekoa. He Gudu 109. Mirakuillu hark ez du [...]
exenplurik aitzinagoko denboretan, ez eta gerokoetan. Lg I 197. Agertu zuen haren manuen alderat, aitzinagoko
uzkurtasunaren orde, lehiarik khartsuena. Ib. 211. Kala nola altzinagoko egunetan dilubioari prosegitzen
baitzien gizonek xaten eta edaten. Samper Mt 24, 38 (Lç aitzineko). Baina horrek ere, bertze guziek bezala, bere
aldia egin du, egina du. Ea badenez geroztik horren eta aitzinagokoen eta ondotikakoen ahanzten laguntezko
bertzerik deus. HU Zez 143. Zerbeit zirenak oro kenduak dire. Hala nola Lucipia antzinagoko [sic] kontseiluaren
buruzagia. Ib. 89. Barkhatzen ditu oraino aitzinagoko bekhatuak oro. CatJauf 105. Edo betidanik bazan, zergatik
ain luzaro aintzinagoko aldien aldietan ola izaten utzirik, ain geroago artaz zerbait egin? Or Aitork 160.
b) Posterior.  Sheol itza, lehenengo aldiz agertzen da "Salterio" delakoan [...]. Aitzinagoko "revelazion" edo
agerpenak argituko ditu itz-ilun ok, Purgatorio eta Inphernua, baita Abrahamen galtzarreak zerua erran nahi
duela. FIr 186.
- AITZINAGORIK. Desde antes.  Zeren [...] giristinoak ezbaitziren barurzen Garizumako orzegunetan ez eta
larunbatetan ere; eta hala aitzinagorik hasten zuten Garizuma. CatLav 379 (V 183).
- AITZIN-AITZINEAN. (Forma con reduplicación intensiva de aitzinean). Precediendo.  Erranen du
zonbaitek orga ezarri dudala idien aitzinian, zeren neure onsa hiltzeko bidiaren brogatzeko Salomonen hitzak
aitziñ aitziñian lehenik allegatu [...] baititut, eta gero ondoan Dabid erregiarena. Tt Onsa 42. Bere hitzaz
berotzen ditu [soldadoak], sutatzen ditu, badoha bera aitzin aitzinean, murrailer gora lehen igaiten da eta hiria
hartzen du. Laph 5. Beraz zer ikhusgarria Maillard tanbur soinuz aintzin aintzinean, eta haren ondotik sei edo
zazpi mila emazte zantzaila. Elsb Fram 82. Hau [danbolina eta xilibitua] aintzin aintzinean, gero da musika
osoa. Zby RIEV 1908, 85. Karrika buruan, ardi multzo bat ederra, Hergaraiko alderdirat ari. Aintzin
aintzinean, artzaina, bildotx polliño bat bizkarrean. Barb Sup 93. Trionfa handitan sar-arazi zuen [Bakuntzako
Arkha], bera aintzin-aintzinean kantuz, Jerusalemerat. Zerb IxtS 55.
 En la parte delantera.  Lau kantoinetako trapa hiru aldetarik idekia da, osoki hutsa, aintzin-aintzinean
eskaler ttipi batekin. Lf in Casve SGrazi 11.
- AITZINAKOTZAT. (De aquí) en adelante.  Ikhusazu zer kontu iduki duzun orai artean Jesu-Kristo
imitatzeko duzun obligazioneaz, eta hortan jar zaite hemendik aitzinakotzat. Dh 259.
- AITZINALA. De antemano. v. infra AITZINARA (c).  Halaz zütien harrigilek / oso khantian phikatzen, /
ordoki lantegietan / aitzinala epaitzen. Casve SGrazi 68.
- AITZINARA. a) En adelante. Eta zure garaziarekin batean [urrikimendua] aitzinara emendatuko da. Harb
mende.
233. Hunarainokoan bezala aitzinara ere Iainkoak niri bere garazietarik errepartitzea gatik. Ib. 267. Orai
alderdi ezpaniz bezi, / Aitzinara naiz hebainduko / Enbaldituko et' ezdeustuko. O Po 48. Behar diela aitzinara /
hire ardiek khuntü xüxen. Casve SGrazi 94.
b) Adelante. "(O), vers la partie antérieure" SP.  Beha eztagoena aitzinara, lerra daite gibelara. O Pr 77.
c) De antemano.  Job sainduak aitzinara erran zuen nola phiztuko ziren Jesu-Kristo eta gizon guziak. CatLav
398 (V 191).
- AITZINARAGO. Más adelante. v. supra AITZINAGO.  Igartan zelarik antzinarago, ekusi zion berze bi
anaxe. Hual Mt 4, 21 (Lç aitzinago).
- AITZINAT (Lar; aitzinet B; aintzinat B; Dv, H; aintzinet B). Ref.: Izeta BHizt2 (aitzin); Gte Erd 31. a)
Adelante. "Precursor, aurrera bialdua, aitzinat egorria" Lar. "Aintzinat goatea, aller en avant" Dv. "Aintzinat eta
gibelat ibiltzen gara (B)" Gte Erd 31. v. supra AITZINA.
 Oraiño bideazkoak gara, eta hunela gareiño iragan gaitezke aitzinat, eta bai gibelat ere bihur. Ax 195 (V
131). Tentagarriak, iragan aitzinat, ezta hemen zuentzat ostaturik. Ib. 368 (V 242). Eta ioanentzare aitzinat
Dobesko irla usten duzula ababorretik. INav 16. Hau da mandatari bat aitzinat berri jakitera bezala dohana. ES
403. Eta aitzinat ezin iraganez. Ib. 392. Aitziñat goanik, bada, lausterrez igan zen sikomoro ondo baten gaiñerat.
He Lc 19, 4. Joan ziran beren bidez aitziñat, itsuak zionaz kasorik egiten etzutela. Mb IArg II 353. Ta hura ala
ekusi ta soldadu Badagak asi ziran, hura aurrer-aitziñat diña, gibelat igeska. Ib. 301. Oin bat ere aitziñat igitzen
badezue. Ib. 300. Bazohazen bethi aitzinat. Lg I 259. Berthutearen bidean ainziñat ezdoana gibelat lerratzen da.
Mih 11. Adiñetan ainziñat zoazen eredura. Ib. 16. Neskatxa, sinhets <sinhez> nazazu, / Zoazi aitziñat, xuhurra
baduzu. Gy 200. Orhoituz hemen sobra nohala aitzinat <aitizinat>, / Itzuli behar dugu aphur bat gibelat. Hb Esk
48. Aitzinat jo zaldiak, ezda egoterik / Lur handia oraino urrun da gutarik. Ib. 60. Ezker eta eskuin biratzen
zelarik, aitzinat salto, gibelat salto. Elzb PAd 56. Huna non, zenbatenaz aintzinat baitohazi eta hanbatenaz, bere
ustez, ikusten zuten lurra, urruntzen zaioten! Lap 43 (V 24). Ene lagun hartzen haut / hemendik aitzinat. Zby
RIEV 1908, 766. Azkarateko herriaren hegitik aitzinat goazilarik. JE Bur 11. Badoazi aintzinat, eskuin, eta
Marie eta Goaña agertzen dire ezkerretik. Barb Sup 56. Kanaaneko lurra nolakoa eta zertan zer ikusteko,
Moisek aintzinat igorri zituen hamabi gizon. Zerb IxtS 40. Haren ilede aberats eta ederra adarretan kurubilkatu
zen eta mandoa aintzinat joan. Ib. 56.
b) (Lar, Añ (AN)). En adelante. "De aquí adelante, [...], emendik aitzinat" Lar. "(En) adelante" Añ.  Gero
bigarrenean, bizikiago eta sendokiago deitzen eta thiratzen gaitu: eta hala hirurgarrenean eta aitzinat ere. Ax
102 (V 69). Hemendik aitziñat asaldurik gabe / Zuen aferer hots demozuekete. Gy 137. Aitziñat ongiegitetik ez
da gelditzen ere. Ib. 72. Nahi dut izan zaitezen, hemendik aitzinat, nere korteko miriku bat! Elzb PAd 64.
 (Referido a un vb., con el sentido de 'continuar'). "Aintzinat jotzea, continuer son chemin" Dv.  Jardun begio
aitzinat ere lan oni, gai guztiak prestarutik dauden ezkero (Carta a Larramendi, 1746). Aq EE 1887b, 26.
Aitzinat oihuz daude / guziak halere: / "Hiltzea merezi du; / ez barkha batere". Zby RIEV 1908, 213. Ene arima-
gidari bilakatu zen eta meza-laguntzaile gisa hartu ninduen: ene pertsu makurrez beteak erakusten niozkan eta
arek: Jo aintzinat. Iratz in Alzola Atalak 120. Nik uste, hamabortz garrena diagu, bainan edan dezagun
aintzinat... Larz Iru 56. Frogak eskuratu ondoan, aintzinat ukhatzen ari direnak ditiagu hezten. Larz Senper 26.
c) A la presencia de.  Jakin ez duela [haur gaxo hunek] gizonen aintzinean agertzeko usaiarik-eta, aski kopeta
izan duzue hunarat bakarrik sar-arazteko? Eta oraino, kriminel tzar horren aintzinat. Larz Senper 92.
- AITZINAT EMAN. "Emazu aintzinat, continuez (soit un travail, soit un discours)" Dv.
- AITZINAXEAGO. a) Un poco más adelante. "Aintzinaxago, un peu plus avant. [...] Zoaz [...] aintzinaxago"
Dv.  Eta aitzinaxiago ioanik, ahozpez iar zedin, othoitz egiten zuela. Lç Mt 26, 39. Yautsten dire biak:
beharriluz phozik / Badoa aitzinean, hutsik. / Handik aitziñaxeago / topatzen dute hulako. Gy 201. Eta nahi zuen
bidean ere, bia balin baziren elkharrekin, etzitezela egon bat bertzearen aldean, bainan zohala bat aintzinaxago.
Jnn SBi 62. Ordun berean nere lau gizonek jauzi egin zuten urerat, untziaren arintzeko; aitzinaxago ere
kurriarazi ninduten pusaka. Prop 1904, 181. Ezkonberritan, beren buruak maitasun lorietan mozkortutak
somatzen dituzte eta aintzinaxeago begiratuz aita-ama zorionekoak diran aldia bere poxpolintxoakin sutondoan
jostari. Etxde JJ 35. [Zerren] harek mubletako zur barnean aitzinaxago eremanen orduan bere ziloa. JE Med
100s. Lehenekoan koplari gaztez / hasi ginuen solasa, / aintzinaxago ereman gabe / orai ez naiteke pasa. Xa
EzinB 56.
b) Un poco antes. "Antzinaxago erran dutan bezala, comme je l'ai dit tout à l'heure, comme je viens de le dire"
Dv.
- AITZINAZ. "Ante todas cosas, guztien (V, G) aurrez, aurreti, (AN) aitzinaz, -natik" Añ.
- AITZINDANIK. v. AITZINADANIK.
- AITZINEALA. a) (Precedido de gen.). A la presencia (de). "Aitziniala, au devant" Arch VocFab. v. infra
AITZINERA.  Eladin ager eskiak hütsik haren aitziniala. Bp I 120. Eroan zien Anna eta Caifaren aitziniala.
Bp II 47. Gizonen aitziniala agertziari ihesi egitia. Mst III 45, 5. Sarerazi zien Erregeren aitziniala. Egiat 238.
Haren begien aitziniala sekülan oldekiak eztirade agertzen. Ib. 255. Pierris, behar duzu juan / Katixan txerkara /
ene aitzinala ekar / bertan interrogatzera. AstLas 57. Menazatzen naik deitzez / jujiaren aitzinila. Ib. 56. Jiten
nüzü zure aitziniala. UskLiB 20. Agertü Jesüs-Kristen Tribünalaren aitzinila jüjeatia izateko. Ib. 76.
mende.
Tximinoaren aitziniala / Jiten dira bi aizoak. Arch Fab 99. Jinkuaren aitziniala juanen da, jüjatürik izateko.
CatS 5. Jinen gira haren ohoretan eraiki dügün althariaren aitziniala, haren laidatzera. Ip Hil 3. Khiristi hunak
egün oroz haien aitziniala bildüko dira. Ib. 2. Biharamunian Süperiürrak bildü zian kontseillia eta deitü zian
Haritchabalet haren aitziniala. Const 19.  (Sin gen.).  Jerusalemeko jente honak Jesüs Jaunari, hiri hartara
sartzian, aitziniala elkhirik ohorez. Bp I 142. Huna non ordian aitziniala agertzen zaien gizon zahar gürgarri
bat. Ip Hil 117.
b) Adelante, a la zona de adelante. "Aintzineala mirigiten eztuena, gibeleala erortzen (Sal)" A (s.v. aintzindu).
- AITZINEALAT. (Precedido de gen.). A la presencia de.  Hügü zian jenten aitzinialat agertzia. Ip Hil 77.
- AITZINEAN (AN, L, B, BN, S; Ht VocGr, Lar, Añ (AN), Gèze, H; aintzinean B; H; antzinean R; altzinean
AN-egüés; altziñen AN-ulz; ailltzinean Ae). Ref.: Bon-Ond 166; A (aitzin, ailltzin, antzin); Lh; Lrq /aicinín/;
ContR 517; Iz Ulz (altzíñen); Izeta BHizt2.
a) Ante, frente a, cara a, en presencia de; a los ojos de. "Présence, aitziña, aurrea. En présence, aitziñean,
aurrean" Ht VocGr 408. "Devant" Ib. 348. "(En) público, [...] guzien [...] aitzinean" Lar. "(A) vista de esto, au
ikusi ta [...] onen aurrean, aldean, (AN) aitzinean" Añ. "(En la) presencia de Dios, Jaungoikoaren aurrean,
(AN) aitzinean" Ib. "Aitzinean duzu, vous l'avez devant" H. "Aitzin (AN, L, S), delante" A (el ej. del Evangelio
que cita es de aitzinean; cf. tbn. s.v. ailltzin y antzin). "Devant" Lrq. "Ántziniàn, delante" (R-is) ContR 517.
"Delante" Iz Ulz.
 Dagoenian jende oro aitzinian bildurik, / Iauginen da rigoroski sainduieki zerutik. E 63. Ieinkoari han
gomenda bere etxe sainduian; / han sartzian pensa ezak aitzinian nor duian. Ib. 15. Eta ziraden zazpi lanpa suz
zaxetenik trono aitzinean. Lç Apoc 4, 5 (He, TB, Dv, Echn -(r)en aitzinean; Ur (V y G), IBe -(r)en aurrean; Ol,
Ker, IBk aulki aurrean). Pensa ahal dezakegun baino hogendunago garela hire iujemendu aitzinean. Lç Ins A
5v. Arrasta hau maiestatez erran dugun menean, / Iaun Iujeak emanen du guztien aitziñean. EZ Man I 62. O
dohatsu, zeiñen baitut / aitziñean itxura. EZ Eliç 31. Zure semearen aitzinean ararteko on gertha zakizkit. Harb
100. Isurezazu zeure bihotza, ura bezala, Iainkoaren aitzinean. Ax 531 (V 342). Ohearen aitzinean, / maiz
demotzagun kantak. "Ante thorum". Hm 48. Zarena zare, eta ezin zarateske Iainkoaren aitzinean zaren baino
geiago. SP Imit II 6, 3 (Ch Iainkoaren ezagutzan). Zien begien aitziñian ikhusten banunduzie bezala. Tt Onsa 59.
Belhauriko imajina saindu baten aitziñean. Gç 35. Orhitüz Jinkoaren aitzinian girela. Bp I 106. Hartarakotz
frogantzak begien aitzinean tugu. ES 118. Nihork huts bat egiten badu zure aitziñean. Ch I 25, 5. Aien aitzinean
konfesio eskatzea. El 71. Har zazu beraz begien aintziñean etsai hura. He Gudu 99. Mündü hunek
mesperetxatzen zütian; bena Jinkuaren aitzinian prezius eta maithagarri ziren. Mst I 18, 4. Belaunikatu dira
oatz aitziñean. Mb IArg I 191. Josue eman izan zen ahuspez lurrean arkaen aitzinean. Lg I 192. Presentatu
zinuen bere senarraren alzinean nearrez (Sal). HomLM 1026. Beraz behera zaite zure Jinkoaren ainziñean. Mih
44. Izatekó emastéki protxúskoa ta honrátua munduain alzinean ere. LE Prog 118. Sakramentü Saintiaren
aitzinian. Mercy 26. Zenbat exenplu on ez nuen begien aitzinean! Brtc 81.
 (s. XIX). Erregeren aintzinean / Gerlan ari den soldadua / Kausitzen da bihotzean / Handizki kuraiestatua.
Monho 148. Amatzat eta arartekotzat balia dakigun Jainkoaren aitzinean. Dh 274. Bada Jangoikoa danez gauza
guziak dauzka aitzinian, ta eztu memoriaren bearrik. Añ CatAN 22. Zure altharen aitzinian. UskLiB 103. Ezkoa
urtzen den bezala suaren aintzinean. JesBih 460. Jesu-Kristoren tribunalaren aintzinean. Jaur 109. Hoien
khantatzera, arrebari bortha aintzinian. Etch 324. Guzien alzinean erraten zuela (Erro, s. XIX). ETZ 266. Nik,
aingeruen begien azpian, eta ardura gizonen aintzinean, mazelakoka ibili dut nere Jainkoa. Dv LEd 112.
Errearazten labian edo su aintzinian. ECocin 46. Ikhusgarri horren aitzinean plaza guzia nigarrez dago. Laph
220. Harat hunat zabilan Dona Justeko eliza aitzinean. Ib. 85. Hurak benedikatü, eta haien aitzinian igain
Zelialat. CatS 30. Gisa untan, aitzinean paratzen datzuten ikasbidean ezta izanen itzik aditu ez dezakezunik.
Legaz III. Printzesaren aintzinean pasatzean. Elsb Fram 113. Ematen zelarik belhauniko haren aintzinean. Jnn
SBi 12. Hürrün zen Jinkoaren dohainez bere büriaren handitzetik, ez bere beithan, ez gizonen aitzinian. Ip Hil
113. Zer ateraldiak, arno zorta bat aitzinean, baso bedera eskuan jarri eta ostatu zoko batean. HU Zez 205.
 (s. XX). Jaun erretoraren aitzinean ezkontzen. CatJauf 130. Antzinian dakad karta errana. Mdg 139.
Jaungoikoai kontu matia mundu guzien aillziñen. CatUlz 48. Haurrer dagola ixilik egoitea jende larrien
aitzinean, guziz jateko tenoretan. JE Bur 10. Aurkitu nuen [Misionesta] etxe aitzinean, xitxuketa ari. Ib. 128. Sü
eder baten aitzinian. Const 16. Yon Ugutzallea zure aitzinean [...] yauzi zan bezela. Ol Imit IV 17, 3. Eskola
berria egin zuten, kaperaren aintzinean. Barb Sup 137. Bazkaitea zoalarik mai aitzinean yarrita. Zub 61. Irutan
bat dena [...] aitzinean duzu. Or BM 132. Bakaldun aurrian eta zure antziñian abua itxitta eukitteko aginddu
garratzak emon dautsadaz. Otx 147. Jesus Pilatusen aintzinean. Zerb IxtS 89. Delako hura hor zuten begien
aintzinean. Lf Murtuts 18. Nere burua uriaren aitziñean ez diat nai gezurtatu. Zait Sof 179. Bospasei lagun
bazituen aintzinean. Loriatuak zauden haren jokoari beha. JEtchep 104. Gorriz motatutako / urdin aintzinean.
Gand Elorri 84. An bildu ziren lagun guziek Claudeten aitzinean. Izeta DirG 123. Eta biziaren aitorrera onen
aintzinean, zer dezakete sistema guztiek? Vill Jaink 89. Ez duela gizonen aintzinean agertzeko usaiarik. Larz
Senper 92. Azkenean maitasunaren aitzinean amor ematen dio. Ibiñ Virgil 62. Sumindu zen Frantses, eta kopeta
gaitzean mintzatu zitzaioten egun batez jende aintzinean. Ardoy SFran 222. Liburu hau bekizu beti hel menean, /
zabalik ezartzeko haren aintzinean. Xa Odol 21.
mende.
v. tbn. Mat 286. Volt 222. O Po 63. Arg DevB 2. INav 6. Urt Gen 45, 1. CatLav A 8 r (V 9). He Gudu 122. ETZ
64 (Muruzábal, s. XVIII). Egiat 225. Xarlem 240. CatLuz 29. MarIl 35. Arch Fab 97. HeH Mt 5, 16. Hb Egia
88. CatCla 71. Elzb PAd 23. Arb Igand 90. Mde Pr 94. Ardoy SFran 237. Aintzinean: StPierre 31. Ox 57. Iratz
157. Etxde JJ 205. Or Aitork 33. Osk Kurl 159. Antzinean: Hual Mt 5, 16.
 (AN-5vill-burg, L-sar, B, BN-baig; Urt II 133; aintzinean AN-5vill, L-sar, B; Urt II 133, Dv; antzinean AN-
5vill; altzinean AN-ulz-erro, Ae, Sal; atzinean Ae). Ref.: Echaide Nav 262-263. Delante, por delante de,
precediendo. "Antecedere, [...] lehenik, aintziñean [...] goatea" Urt II 133. "Artzaña arthaldearen aitziñean
doha" Ib. 133. "Aintzinean goatea, aller devant" Dv.
 Izarra haién aitzinean ioaiten zen. Lç Mt 2, 9 (He, TB, Dv, Dv, Ip, Echn aitzinean, SalabBN, Leon aintzinean,
Samper altzinean, Hual antzinean; Ur, Ol, Ker, IBk, IBe aurretik, Arriand aurrez). Baina resuszita nadin
ondoan, zuen aitzinean ioanen naiz Galileara. "Devant vous". Ib. 26, 32 (Hual antzinetik). Eta aitzinean
zioazenék, eta iarreikiten ziradenék, oihu egiten zuten. Lç Mc 11, 9. Orai, denbora aitzinean duzuiño, egizu ahal
dagizuna. Ax 153s (V 101). Etxean sartzean, etzarela aitzinean sarthuko, edatean eztuzula lehenik edanen. Ib.
257 (V 171). Orgak idien aitzinian. Saug 138. Zure itzala bezala / Iragan zen aitziñean, / Noizbait emanen ziñela
/ Gure bizia Habean. Gç 66. Testamentuko kutx aitzinean egin zuten apezak beren soñu andi bizia. Mb IArg I
390. Ihesi bere etsaien aitzinean. Lg I 198. Ta [arka] arren aizinéan [sic, ¿por alzinéan?] dantzatzeko ansía, /
ponpan zeramatenéan. LE Kop 106. Eihartx'aldiz juaiten galopaz aintzinin. 'S'en allait en tête au galop'. Etch
270. Asto-zaiñ bat behiñ zetro bat eskuan / Ale enperadore romano, zioan / Beharri luze-dun bi abre aitziñean.
Gy 305. Disputa handitan izatu baitziren / Aitzinean zoiñ ganen zen. Ib. 228. "Ez dezakegu ez harat, ez hunat
egin", diote aitzinean direnek. Laph 204. Deputatuak orduan ziren Erreboluzionearen aitzinean edo buruzagi
bezala abiatu, eta ez ziren behar baratu bide erditan. Elsb Fram 60. Kasingo fraide guziek, gurutzea aintzinean,
lagundu zituzten komentuko athetaraino. Jnn SBi 107. Prosesioniaren burü jarri zen, eta aitzinian ekhar erazi
zian Sen Lükasek egin Ama Birjinaren imajina. Ip Hil 180. "Jaun Oihanburu", edo "Jaun Errekarte"? Ez eta ere
Errekarte edo Oihanburu jauna. Izenaren aitzinean ala ondotik, bardin gaizki doa jaun hori. HU Zez 176.
 (s. XX). Langile handi eta hartze hun zelakoz, denbora orotan, jakitatez bere lagünen aitzinian egon zen.
Const 18. Garagistaren lantegian sartzen, pirripita madarikatua kirrinkaz aitzinean deramatela. JE Ber 48.
Artaldearen aitzinean marroek eta zikiroek bere bulunba ozenekin inarrosten dute herria. Zub 97. Gidari zintzo
gertu bat izan / nai bazenduke bezela / gure antziñan zabiltza beti / txoriño maiten-maitena. EA OlBe 12. Hasi
ziren [...] Galliako eskualderat aldegiten, Germanen aitzinean ihes. Mde Pr 215. Zu, aintzinean-ordez, gibelean
uzten zaitutenen ibilleraz. Or Aitork 41. Amaren aintzinean abiatu nintzan patarrari goiti. JEtchep 37. Kurutzea
haur bati har-arazten zion bere aintzinean. Ardoy SFran 191. Japoniako jaun haundi bat "zerien" eta
"zakurren" lerroan denen aitzinean ezartzerat menturatzen zena. Ib. 289. Ez ote da hau aspaldiko orga idien
aitzinean hura berbera? MIH 389. Ez zegoen holakoetan e baizik, bokal aitzinean, maizenik, behinik behin, j
bihurtu zena. MEIG VI 191.
v. tbn. Hb Egia 136. Elzb PAd 11. Zby RIEV 1908, 414. Ibiñ Virgil 55. Aintzinean: Barb Leg 150.
 Delante, en la parte delantera.  Laur animal begiz betheak aitzinean eta gibelean. Lç Apoc 4, 6 (TB, Echn,
Ip aitzinean (e)ta gibelean; He, Dv aitzin gibeletan, Ur (G y V) aurretik (e)ta atzetik, Ol, Ker aurre atzetik, IBe
atze eta aurre). Bi eskuak iuntaturik bulharren aitziñean. EZ Man II 13. Aitzinean badu nondik lot, baiña ez
gibelean. Ax 153 (V 101). Hartu zuen oihal bat aitzinean, eta eman zen bere apostoluen oineen garbitzen. Lg II
253. Bi zorro nausi handiak ezari dikuzu; / Bata gibelian / Bestia aitzinian. Arch Fab 185. Aitarekin hitz, eskuak
gurutz belaun aitzinean. Or Poem 520.
b) (Tras vb.). Antes de. "Zu sorthu aitziñean" Urt II 142.
 Tr. El uso más extendido es con participio. Se encuentra con radical en Hiribarren, Elissamburu e Inchauspe,
con -t(z)eko en Axular, CatLav, CatLan, Larreguy, Legaz, Elissamburu y Barbier, y con -t(z)erako en Axular.
Duvoisin lo emplea además tras verbo conjugado.
 Ian aitzinean. Lç ABC B 4r. Konfesatu aitzinean eriak. EZ Man II 83. Errezibitu aitzinean hirur pontu egiteko
dira. Harb 154. Bada azken urthean, hiltzerako aitzinean, falta gabe, falta guztiak erremediatukoitut. Ax 193 (V
130). Zahartzeko aitzinean enseiatu nintzen ongi bizitzera, eta zahartzean ongi hiltzera. "Ante senectutem". Ib.
186 (V 126). Ian aitzinian eta ondoan erraiteko diren othoitzez. Bp I 131. Erakusteko haren jin aitzinian
mündian ülhünpia zela. Bp II 17. Komuniatzeko aitzinean eta ondoan ezpainak dafailaz xukatu behar dire?
CatLav 251 (V 127). Zer ari zen Jinkua Zeriaren eta Lürraren kreatzeko aitzinian? CatLan 27. Lazara bizteko
aitzinean egin ziren nigar eta othoitzek. Lg II 205. Ezpanaiz hil aitzinean denbora aphur batez penitentziazko
egintzetan [...] ahal guziez enplegatzen. Dh 131. Gelditzen zelarik hau birjina erdi aitzinean, erditzean eta erdi
ondoan. CatLuz 7. Aisiako ezbada, hari da lanean / Bildu nahiz zenbeit sos ezkon aitzinean. Hb Esk 177.
Adamek bazituen aria handiak Yainkoarekin eta aingeruekin, erori aitzinean. Hb Egia 43. Lurrak barna irauli
behar du, eta irauli aintzinean hedatzen den ongarritik pharte bat barnegi sartzen da. Dv Lab 144. Ez-dezazula
bihia erain gisua mariatu den aintzinean. Ib. 183. Urrixa ez dela urthea bethe duen aintzinean akhetxera
hurbilarazi behar. Ib. 282. Gelditzen zela hau Birjina erditzeko aitzinean, erditzean eta erdi ezkero. Legaz 4.
Bozkatzeko aitzinean, gerla zibila ikhusi da herrietan. Elsb Fram 147. Burua estekatu zakoten baino lehen taula
ikharagarriari marraza eror aitzinean. Ib. 123. Jesu Kristo ethorri ondoan ala aintzinean mintzatu den. Jnn SBi
mende.
3. Goizeko mezan, komuniatu aitzinean. Arb Igand 8. Mesias agindua lurrerat ethorri aintzinean. Lap 156 (V
69). Mezaren has aitzinian. Ip Hil 223. Birjina zen amatü aitzinian, eta birjina egon zen amatü ondoan. Ib. 112.
Zurekin Jainkoa bera / Han ari zen lanean, / Munduaren argitzera / Agertu aintzinean. Zby RIEV 1908, 411.
 (s. XX). Noizbeit, lehenago, burdinari ohartu aitzinean. JE Bur 153. Iguzkia jali aintzinean. Balad 85. Zer
egin behar da komuniatu aitzinean? CatJauf 116. Mandozain sartü aitzinian. Const 27. Betelemen David
erregeak, erregetu aintzinean bezala! Barb Sup 181. Bihar, errege ethortzeko aintzinean. "Un peu avant l'arrivée
du roi". Barb Leg 133. Guduari lothu aintzinean botu bat egina bazuen. Zerb IxtS 47. Ezkont aintzinean zuten
amodio bera eta suhar hura bera zaukaten bihotzean. JEtchep 58. Ori guzie Mainkerrak aitortu zuen il
aitzinean. Izeta DirG 77. Espirituan bi aldiz pasa / zerbeit erran aitzinian. Mattin 89.
 (Tras gen.o tema nominal nudo).  Goizeko eta arratseko orazionén aitzinean egitéko Konfesionea. Lç ABC
A 7r. Guziak zenbat-ere ene aitzinean ethorri baitirade ohoin dirade eta gaixtagin. Lç Io 10, 8. Bazko aitzinean.
Ib. 11, 55 (He, Dv, EvS Bazko aitzinean, Leon Phazko aintzinean, LE bázkoa-altzinean; TB, IBk, IBe Bazko(a)
baino lehen, Ol Paska aurrean, Ker Pazko-aurretik). Oren bakhotxaren bada debotki aitziñean / ziña zaite
egoteko zeure eginbidean. EZ Man II 42. Iauna orhit zite zure zerbutzariez, mutil eta neskatoez, gure aitzinian
ioan direnez, fede honian, eta lo honian lo egiten dutenez. Tt Onsa 80. Abentiaren lehen igantiaren aitzinian
erraiteko. Bp II 14. --Noiz hori gerthatuko da? --Munduaren akhabanzan, Jujamenduaren aitzinean. CatLav 98
(V 56). Zoin dira komünioniaren aitzinian egin behar diren aktuak? CatLan 141. Benedikzionearen aitzinean.
Brtc 35. Hainitz probotxus laiteke meza aitzinean irakurtzea mezako sakrifizioaz den meditazionea. Ib. 9. Zure
aitzinean izan diren gizon eta emaztekiak non dire? Ib. 112.
 (ss. XIX-XX). Konfesio-alzinean. LE Ong 25r. Dilijenzien alzinean. LE Urt ms. 37r. Kontsekrazionezko
aktaren aintzinean. JesBih 434. Komunionearen aintzinean, denboran eta ondoan. Jaur 351. Bertzea sorthu zen,
518 urthe Yesus aitzinean. Hb Egia 72. Hau egin diteke memento bat bazkariaren aintzinian. ECocin 46. Bildu
baitzituen meza aitzinean lau sos hilentzat othoitz egiteko. Elzb PAd 20. Meza Sainduko othoitzak. Meza
aitzinean. Jnn Bihotz 289. Bere itzulika guzien ondoan, ez aitzinean, behin ere ez du apeztasuna eta erlisionea
ohoratu baizik. HU Aurp 149s. Akzione printzipalen aitzinean eta ondoan. CatJauf 46. Gerla-aitzinean,
Espainiako haundi-maundiek Zarauz-rat udako jitea laket zuten. JE Ber 79. Gau-erdiko meza aintzinean. Barb
Sup 13. Kalerna aintzinean gauzak bezala, oro ixilik zauden. Ib. 147. Hemen agertuko ditugun letra horien
aintzinean beste batzu izan dira. JEtchep 63. Lehen, gerla aitzinean, Orixek bizkaieraz zerbait idatzi zuen. MIH
123.
 (S ap. Lh; Gèze, Foix ap. Lh; aintzinean Dv). (Sin determinantes). Antes. "Avant" Gèze. "Aintzinean bezala
orai ere, aujourd'hui comme avant" Dv. "Anciennement" Lh.  Ezen gauza guti bat lizate baldin [kondizione]
hau bethiere aitzinean ioaiten ezpaliz. Lç Ins D 6v. Trunpaturik hañitz da itzuliren onera / aitziñean arnegatu
zuten lege berera. EZ Man I 72. Othoitz prinzipalak aitzinean erraten dire, eta xeheak ondoan. EZ Man II 162.
Bigarren lekzionia. Aitzinian jakin beharra. CatLan 20. Orobat meza entzuterat joan eta, aitzinean edo ondoan,
Jainkoak daki zenbat denbora galtzen dute elheketan eta funsgabekerietan. Dh 71. Aita aintzinian eta / arreba
ondoko. Balad 215. Hau ezta enganio baizen; / Luzaro ezbaitu irauten: / Lehen urhatsean ezen, / Aitziñean zena,
da bethi agertzen. Gy 269. Gu ere berriz phizturen garela aintzinean baino ederragorik. Dv Dial 8 (It, Ur len, Ip
lehen). Aintzinean esplikatua izan dena. Lap 35 (V 20). Lagunkina baitzen aitzinean, horra orai berekoi jarria.
JE Bur 132. Aintzinean han-hemenka zenbeit lan ttipi balin bazuen eginik, eta agerarazirik, erran ditake geroztik
hedatu dela Zerbitzari. Zerb Azk 56. Aintzinean ere, gisa berean egiteko usaia bahina? Larz Senper 92. Eta
aintzinean egin etzuena etzitakena aski goiz ondoan ere? Ardoy SFran 244. Aitzinean ere ez baitziren aberatsak.
Ib. 172.
- AITZINEAN ERABILI. Perseguir.  Zakur guziek aintzinean erabilki naute zonbait egun hautan. Barb Leg
138.
- AITZINEAN IBILI. "Aintzinean ibili (BN-baig-lab), perseguir. Xakurrak axeria aintzinean ibili du, el perro ha
perseguido al raposo" A.
- AITZINEGI. Demasiado adelante.  Erratean osoki Jesus Jaunaren eskuko jarri zela, menturaz aintzinegi
gohazi. Jnn SBi 77.
- AITZIN EGIN. Adelantar, ir adelante.  Bere ez iakiñez etzegon oso iakin gabe, ta bere burua etzun ertsi nai
ukan eleta zozoan, ez aintzin ez gibel egiteko eran. Or Aitork 111.
 Adelantarse a.  Irrintziaren oiartzunari / laisterkan egiñik aintzi, / arroil batean atzeman eta / kalesak il-
gogor utzi. "Adelantándose al eco". Or Eus 208.
- AITZINEKO (S ap. Gte Erd 57; Urt, Ht VocGr 407, Lar, Añ (AN); aitzinako Añ (AN); aintzineko Dv).
A) (Adnominal). a) Anterior en el tiempo, previo. "Antefactum, [...] aitziñeko akzionea" Urt II 136. "Précédent"
Ht VocGr 407. "Previo" Lar. "Víspera del día, [...] (AN) aitzinako eguna" Añ. "Previo, [...] aitzenekoa [sic]" Ib.
"Aintzineko egunean, l'autre jour" Dv. Cf. aitzineko.
 Aitzineko bekhatuén barkhamenduagatik. Lç Rom 3, 24 (Dv aitzineko; Ol egindako, Ker leen egindako, IBk,
IBe lehengo). Geroko partea aitzinekoaren deklarazione baizen ezta. Lç Ins E 7r. Aitzineko obra onak eta
perseberantzia dira ondoko fin onaren eta perseberantziaren bidea eta seiñalea. Ax 464 (V 301). Eztaduka
konturik bere iaialekuaz eta aitzineko burasoez. SP Imit III 54, 6. Aitzineko tentazionea geroko konsolazionearen
mende.
seinale ohi da. "Tentatio praecedens". SP Imit II 9, 7 (Echve igaro dan tentazioaren). Erran dian bezala
aitzineko doktor berak libru berian. Tt Onsa 28. Lehen egiñ izan zintuen espantuak bere perilletarik
libratzeagatik gure aita aitziñekoak. Gç 50. Aitzineko astetik. Bp I 20. Aitzineko kapituluan frogatu dudan
bezala. ES 108. Aitzineko mendetan Eskual-herritik ilkhi izatu diren presunaia ohoratu eta ospe handitako
hetarik. Ib. 116. Aitzineko lekzione hautan esplikatu diren Jesu-Kristo gure Jaunaren misterioen Istorioa.
CatLav 53 (V 34). Eta maiz obra onak hañitzez gutiago plazer egiten dio, ezenez aiñtziñeko mortifikazioneak. He
Gudu 154. Zerengatik alziñeko urte zenbaites faltatu ziren zenbait paper (Cildoz, 1773). RIEV 1932, 565.
 (s. XIX). Bizitzeko erregela. Aitzineko abisuak. Dh 45. Ikhus ongi zertan eta nola iragan den aitzineko astea.
Ib. 58. Igantez orhit zite aitzineko astian egin dütüzün hütsetaz. UskLiB 77. Hurran kofesionean erran behar du
aitzinekoan nola ahatzi zitzaion. CatLuz 33. Aintzineko Aita Sainduek eman izatu diozkaten pribilio guziak.
JesBih 391. Eta etxean ezartzen du [haur prodigoa] aintzineko dretxo beretan. Jaur 125s. Aintzineko eguneko
zure solasak hainitz dostatu ninduen. Dv Dial 3 (It lengo eguneko, Ur leengo eguneko, Ip igaran egüneko).
Aitzineko mendetan ere sinheste bera zen. Hb Egia 4. Aintzineko gau guzia atxikia zuten Jesus Jauna lorik gabe.
Jnn SBi 29. Aitzineko boz-aldian. HU Aurp 103. Eta popüliak, aitzineko igantian trionfan Jerusalemen
errezebitü zianak, oihüz galthatü zian kruzifika lezen. Ip Hil 162.
 (s. XX). Nik antzineko ilabetian eskribitunaun kartan. Mdg 143. Ageri zen etzela aitzineko gauetan lo
handirik egina. JE Bur 131. Berriz ere hari bürüz abiatü ginen, aitzineko xede berian. Const 13. Ogi bat,
aintzinekoa baino ere ederragoa. Barb Leg 140. Irakurri nahi balukete lau eun urte aitzineko beren mintzaira.
Zub 18. Aitzineko denbora urrundu hetan. Ib. 29. Jesu-Krixtoren Imitazione berri bat etorri zitzaukula, euskara
ederrez egina, aintzineko guzieri aise nausi dena. Zerb Azk 59. Bere aitzineko bizitzako moral merezimenduak.
Mde Pr 351. Ondarreko aldian ilabete bat osoa pasatu nian, aintzinekoan hamabost egun. JEtchep 99.
Aintzineko esposak hil zitzaizkon haurrik eman gabe. Ardoy SFran 54. Laster itzuli ziren beren aitzineko
heinerat. Ib. 172. Lixta berria ere muntatu / aintzinekua ukaturik, arrotz bat buru harturik. Mattin 91. Etxekitzen
dütie azkar / aitzineko ohidürak. Casve SGrazi 24 (cf. ANTZINAKO).
v. tbn. CatCla 100. Aintzineko: Monho 38. Bordel 90. Lap 12 (V 8).
 (Tras gen. o tema nominal nudo). "Eguerri aintzineko egunean" Dv.  Ezen hala persekutatu ukhan dituzté
zuen aitzineko Profeták. Lç Mt 5, 12 (HeH zuen aitzinean izen diren profetei). Dilubioaren aitzineko egunetan.
Ib. 24, 38 (He, TB, Dv, Ip, Echn -(r)en aitzineko, SalabBN -(r)en aintzineko, Hual -(r)en antzineko; Ur ugoldea
baño lenagoko, IBk uholde aurreko). Orenen aitziñeko eta ondoko othoitzak. EZ Man II 209. Meza aitziñeko eta
ondoko othoitzak. EZ Eliç 33. Hunen aitzineko kapituluan eman diren arrazoinen arauaz. Ax 499 (V 322). Bere
herio Pasioniaren sei aitzineko egünian. Bp I 44. Azaroaren aitzineko igantian erraiteko. Ib. 125.
Komunionearen aitzineko Meza saindua erratean. CatLav 250 (V 126). Prozezione haren aitzineko igantian.
Mercy 32. Eguberriren aitzineko astea. Dh 64. Bai komunione aitzineko aphaintza, bai ondoko eskerrak ematea.
Ib. 62. Meditazionearen aintzineko aktak. MarIl 61. Mez-aintzineko othoitza. Dv LEd 1. Ez entzutea nihor
mintzatzen haren aitzineko erregez. Hb Egia 32. Mende hunen aitzineko izkribatzaile gaxtoek. Arb Igand 109.
Boz aitzineko egunetan. HU Zez 49. Azkenaren aitzineko aldian naski erraten ginuen [...]. Ib. 48. [Aita Saindu]
hau eta hunen aitzinekoa. HU Aurp 133. Trinitateko Iganterik Abentiaren aitzineko neskanegünerano. Ip Hil
247. Konsekrazione aitzineko othoitziak. Ib. 232. Mgr. D'Astros gure aitzineko Baionako Aphezpiku goretsi [...]
izanak. CatJauf III. Meza aintzineko ezkila ttipia. Lf Murtuts 35. Kristo aitzineko 2640garren urtean. Mde Pr
223. Irlandararen hitz-joskeran eta morfologian ere nabarmenak utzi ditu Indoeuroparren aitzineko hizkuntzak.
Ib. 219. Errege aintzineko egunen batean. Osk Kurl 74. Ez zituen holako hire aintzineko gazteak, ez eta ere hire
lagun Pantxo hori! Larz Iru 72. Krima aintzineko zortzi egun horietan. Larz Senper 62. Silabaren bokal-
aitzinekoetan behar zituztela izan istilurik garratzenak. MEIG VII 179.
v. tbn. Brtc 68. CatLuz 38. Laph 153. Aintzineko: JesBih 468.
 (Precedido de instr.).  Hori dakikegu gutaz aitzineko mende eta gizonen eginmoldetik. Arb Igand 122.
 (Tras vb.).  Ian aitzineko berze othoitzá. Lç ABC B 3v. Zená zelebraturen den aitzineko igandean. Lç Ins B
3r. Errezibi aitzineko othoitza. Harb 198. Jan aitzineko eta jan ondoko, goizeko eta arratseko othoitzak. Brtc 57.
Hortan eman diteke etzan-aitzinekotzat seinalatua den mementotto hura. Dh 59. Ian aitzineko othoitza. CatLuz
39. Hil aitzineko egunetan, ba eta lehenago ere. HU Aurp 177. Sor-aintzineko bizi hori salbu. Zait Plat XXII.
b) (R-uzt; Urt, Lar; aitzinako Lar, Añ (AN); aintzineko Dv; antzineko R-is; altziñeko AN-ulz). Ref.: Iz R 392 y
402, Ulz (altziñékua). De delante, anterior. "Janua anterior, aitziñeko [...] athea" Urt II 142. "(El de) delante",
"delantero", "anterior en lugar" Lar. "Anterior" Añ (tras adelantar). "Aintzineko oihala, serviette, tablier de
cuisine" Dv. "Áitzinekoa átzidiara, lo de adelante atrás (R-uzt)" Iz R 392. "Ántzinekua átzirian (R-is)" Ib. 402.
"Altziñékua atzéra" Iz Ulz.  Zer dio sutondokoak? zer baitio sut-aitzinekoak. "Celui qui est assis au devant du
feu". O Pr 73. Altxa itzak / hire zanko aitzinekoak. Arch Fab 129. Bi zorro nausi handiak ezari dikuzu; / Bata
gibelian / Bestia aitzinian. / Gure hutsak gibelekoan ditugu ezarten, / Besteren hutsak aldiz aitzinekoan ekharten.
Ib. 185. Ondartu zuten untzia; eta aitzineko muthurra gogor zagoen. Dv Act 27, 41 (Lç unzi aitzinea, TB
untziaren aitzinea, He, Ol, IBk, IBe branka, Ker aurrekaldea). Bildotsei urthe buruan aldatzen zaizkote
aintzineko bi hortzak. Dv Lab 271. Denek dakigu nola eskualdunek Ibañetako lepoan moztu zuten bi zatitan
Enperadorearen armada. Batzu borrokatu ziren Auritzeko ordokian; besteak, aitzineko zatikoak, Ibañetatik
mende.
beherakoan. Zub 30. Galtz-aintzineko botoina. Lf Murtuts 39. Arotza, xixpa eskuan, aintzineko atetik. Zerb Azk
107. Antziñekuak nolako, gibelekuak alako (AN-5vill). Inza NaEsZarr 1618.
 (Con reduplicación intensiva).  Kalonjeen jar-alkiek eta elizako kantoreak jendeen aitzin-aitzineko jar-
tokiak hartzen dituzte, haletan non mezatiarrek ez baitezakete ikus aldarea! JE Ber 22.
 Anterior en orden.  Ene ondoan ethorten dena, ni baino aitzinekoago da: ezen ni baino lehen zen. "Qui est
préféré à moi". Lç Io 1, 15 (He ni baiño lehen dena, TB lehenkatua zautana, Dv ene gaineko ezarria dena).
 De delante, que está frente a.  Iainko probeditzaillea / iauts zaite mahañera, / aitziñeko ianharien / othoi
bedinkatzera. EZ Eliç 23. Bere etxolaren aintzineko bidearen gainean zelarik. Jnn SBi 64. Ohe aitzineko
"tapizaren" orde, kalainka edo mihise zahar bat. JE Bur 190. Elizaren trebeseko bideak aldare-aitzineko
grillatik berexten duena. JE Ber 22. Jauregiaren aitzineko eremuñoa hutsa zela. JE Ber 56. Kamelua eta
Mikaela heldu dira ezkerretik, aintzineko aldetik, gordagiatik hurbil. Barb Sup 55. Berriz ere urrunera amari
beha dagolarik, aintzineko oihal handia aphalduko dute. Ib. 19. Aldare aitzineko argiak. Ib. 142. Jauregi
aintzineko erreka-estalia behar duzu berehal berehala urratu. Barb Leg 135. Gure aintzineko iosta-mai batean
liburu bat auteman zun. Or Aitork 195.
B) (Adverbial). Para delante de. v. infra AITZINEKOZ.  Iesus Kristen odol guregatik isuri izan denari, gu pur
eta xahu Iainkoaren aitzineko egin genzanzat. Lç Ins F 2v. Hobiago dela Jinkuaren aitzineko gizon bekhatüz
estalirik lizan bat ere [...] eziez süperbios [...] bat. Mst XIX. Montiatunáiak zerbáit óngi Jangoikoarén alzinéko.
LE Prog 106. Yago baliodú Jangoikoarén alzinéko aorrátzea edo edekitzea bekatubát, ezi ez jai ta prozesio ta
errézu guziak. Ib. 108. Aitarén alzinéko dúgu Jesus bere sémea Abogádu. LE Ong 121r (v. tbn. 132v).
- AITZINEKO ALDEAN. En comparación con lo anterior.  Ene semia diat etxen / bere emazte-haurrekilan, /
Ta aitzineko althian / aisago ebakitzen lan. Casve SGrazi 88.
- AITZINEKO EGOKI. (Pl.). Antepasados. v. aitzineko, antzinako.  Baldin zeren sortzez noble den, eztuzu
hura bera laudatzen, baina bai haren burasoak eta aitzineko egokiak. ES 105. Bere aitzineko egokien eta
burasoen merezimendu guztiak. Ib. 106.
- AITZINEKOTAN. Antes; antiguamente.  Heben dirade batetan / artzaiñ eta laborari, / Aitzinekotan
ofizialdün / ziren ere zunbait jarri. Casve SGrazi 22. Etzaiziela uste ükhen / dela arren aitzinekotan / Ebilkatü
mentez mente / Urdatx nere gabetan. Ib. 126. Arinberte hiri deiat, / ene aitzindari handia, / aitzinekotan bezala, /
ene armadan gomendia. Ib. 150.
- AITZINEKOZ. (Precedido de gen.). Para delante de, para la presencia de. v. supra AITZINEKO (B).  Eman
diazadazun zure begi sainduen aitzinekoz gai eta propi errendatzeko dohaina. Harb 13.
- AITZINEKOZ GIBELA. Al revés, lo de delante detrás. "Aintzinekoz bigela jarria dago (AN-5vill)" Gte Erd
275. Cf. GIBELEKOZ AITZIN(A) (s.v. 1 gibel).  (Fig.). "Aintzinekoz bigela entenditu duzu (AN-5vill)" Gte
Erd 11.
- AITZINEKOZ GIBEL EMAN. "Ez aintzinekoaz gibel eman, no ponga hacia atrás lo que está adelante
(Darric)" DRA.
- AITZINEKOZ GIBELERA (B ap. Izeta BHizt2). Al revés. "Zu aitzinekoz gibelera mintzetzen zara" Izeta
BHizt2. "Aintzinekoz gibelera" Ib.
- AITZINENIK. "Zu zare bethi aintzinenik, vous êtes toujours le plus avancé" Dv.
- AITZINERA (Urt; aintzinera Dv; altzinera AN-egüés ap. Bon-Ond 166). a) A la presencia de, a la zona frente
a. "Antevenire [...] nihori aitziñ, aitziñera [...] ethortzea" Urt II 143. "Aintzinera goatea, aller au devant" Dv
(que lo opone a aintzinat goatea). "Nere altzinera joan da (AN-egüés)" Bon-Ond 166.
 Digne ezpaniz aipatzera zure izen sainduia / Ez jitera aitzinera, zeren bainiz satsuia. E 73. Erioa manatzen
du, ezein falta gaberik / hilak oro dakatzela aitzinera bizirik. Ib. 51. Eta Iesus eraman zedin Gobernadorearen
aitzinera. Lç Mt 27, 11 (Dv, Echn aitzinera, SalabBN aintzinera; He aitziñean, TB aitzinerat, Ip aitziniala,
Samper altzinean, Hual antzinian, Ur, Or aurrera, Ol, Ker, IBe aurrean). Eta baldin konberti ezpagaitez gure
gainera heldu dela dakusagun iujemenduari aitzinera ilkhi giaizkionzat. Lç Ins A 5r. Aitziñera <adçi->
begiratzen eztuena. "Devant soi". Volt 238. Arima denean bada sarthu Zeruetara / Dohatsuak heldu zaizko
arraiki aitziñera. EZ Man I 132. Zenbait pena dir<ad>ela iustuki ordenatzen / Gero bere aitziñera duela
erakhartzen. Ib. 120. Banoha zuk ordenatu derautazun iujearen aitzinera. Harb 187. Ekhartzen zeraukatenean
gizon bat bere aitzinera, akusaturik erraiten zela ezen alferra zela. Ax 32 (V 19). Ekhartzea bere aitzinera beira
bat ur. Ib. 406 (V 264). Aitzinera zatozkote / Bozkarioz betherik. Hm 86. Aberatsak ez lausenga, eta handien
aitzinera ez ager gogotik. SP Imit I 8, 1. Bolurra agertzen da armak eskuan haren aitzinera. Tt Onsa 63. Ogi bat
zaio aitziñera / Ohorezki zerbitzatzen. Gç 112. Ekharri ziotzan aitzinera animalia eta hegaztina guziak. ES 86.
Zeren lauster bixta arthikitzen baitute aitziñera heldu zaizkoten sensuen gogarako gauzen gaiñerat. Ch III 33, 2.
Baldin zenbeit gauza edo objet begien aiñtziñera edo gogora ofreitzen bazaio. He Gudu 59. Ta sar-erazten dute
erreg-aitzinera. Mb IArg I 392. Aitzinera ethor dakiola Aingeruen tropa. Brtc 264. Zerüko Esposaren aitzinera
juatiaz dien bozkalenzia. CatLan 155.
 (ss. XIX-XX). Osoki beldur da beraz Jainkoaren aitzinera dohan bekhatuz kargaturik. Dh 129. Guziok
piztuko gerala Jangoikoaren aitzinera, berari kontu ertsia emateko. Añ CatAN 26. Atheratu nintzen Elizatik eta
bihurtu Birjina Sainduaren potretaren aintzinera. MarIl 74. Erortzen zaio nonbaitik / xinaurri bat aitziñera. Gy
mende.
53. Horrek erakharri nau zure begien aintzinera. Dv LEd 149. Atso madarizione hori, errienta ondotik, heldu
duk gure aitzinera. Elzb PAd 49s. Oste haren aitzinera jin zen bakharrik Errege. Elsb Fram 86. Bil arazi
zituenean bere aintzinera bere komentuko fraide guziak. Jnn SBi 111. Bainan handik athera deneko, huna non
aitzinera duen oixtiko erostun hura bera. JE Bur 170. Ruso bat ekarri zuten heien aitzinera. StPierre 35.
Balentriaka bezala, eta mendekioz ere bai, xakurrari joan zitzaion aintzinera. Barb Sup 104. Bizkarrean
[barrika] ereman athe aintzinera. Ib. 146. Azkenez, zure aitziñera etortzea erabaki nun. Zait Sof 167. Aita-
nagusiak bere aintzinera deitu eta erritan egin zion. Etxde JJ 18. Aterik ez zedukan delako etxolak, eta aitzinera
heltzean ikusi zuen Theresa barruan. Mde HaurB 43. Aren otoitza irixten zan Zure aintzinera. Or Aitork 71.
Ekarri zuten Piztia Claudeten aitzinera. Izeta DirG 79. Doi-doia jastarazi dautzutan bazter xoragarria, harek
zehar-nabar emanen dautzu begien aintzinera. Lf in Zait Plat XXIII.
v. tbn. Mat 183. Arg DevB 145. CatLav 209 (V 106). HU Zez 61. Aintzinera: JesBih 462. Jaur 176.
 (Con reduplicación intensiva).  Eta aintzin aintzinera heldu zitzaiola [...] erbi bat ederra. Barb Sup 29.
b) Por delante, adelantándose a. "Precursor, [...] aurerra, (AN) aitzinera bidaldua" Añ.  Eta aitzinera laster
eginik igan zedin basafikotze batetara. "Il accourut devant". Lç Lc 19, 4 (He aitziñat goan, TB, Dv aitzinerat
laster egin, Oteiza aurretik joan, Brunet aurreratu, Ol, Or, Ker aurrea artu, Leon haratxago joan, IBe
aurrerago joan).
 (Con valor de part.).  Soldadoak beren kapitainarekin eliza-aitzinera direnean. HU Zez 134.
c) (AN-5vill). Adelante. v. supra AITZINA.  Nola baitu gurdiari iratxaki firrilla / Uztarriak aitzinera itzultzen
biribilla, / Gaixtoen ere hala da itzuliren tropela. EZ Man I 87. Eragin diezaguntzat aitziñera bidea. EZ Man II
147. Amek ekhartzen zituzten / aitziñera eskuak. EZ Noel 74.
 En adelante.  Erortzetik guarda nadin hemendik aitzinera. EZ Man II 34. Egundanik aitzinera egiazki
derradan / ez ni baiñan zaradela zu bizi ene baithan. Ib. 79. Aitziñera eztezagun guztiz gal esperantza. Ib. 131.
Bañan badut esperantza / hemendik aitziñera / faboratuko nauzula. EZ Eliç 235. Hemendikan aitzinera, /
Iakiñen dut nor naizen. Arg DevB 157. Hitz eman eztela aitzinera ber bekhatiala eroriren. Bp I 116. Eta
hemendik aintzinera, zuk nahi duzun bezala, nere salbamendua [...] bilha dezadan. Dv LEd 57.
d) Antes; de antemano. "Gauzak aintzinera xuxentzea, préparer les choses à l'avance" Dv. v. infra AITZINETIK.
 Aitziñera eman dugu hori ezagutzera / eta gaizki bakhotxaren tormenta aditzera. EZ Man I 109. Jende
batzuen, egia da, ohi dela errana, / Bañan segurantza gabe aitziñera emana, / Iujamendua egin eta munduaren
gañera / Illhunbetik ethorriko direla egotera. Ib. 130.
- AITZINERAINO. Hasta la zona situada frente a.  Thonbaren aitzineraño / Piarres saindua baño / Joan zen
Joanes lasterrago. Gç 93. Ez ordean komentuko athe-nausiari buruz, bainan ba, bihurrian, bertze athearen
aitzineraino. JE Ber 55.
- AITZINERAKO. a) (Adverbial). Para lo sucesivo. "Urruxa au aintziñarako utzi behar dugu (AN-5vill, B)" Gte
Erd 149.  Bada zer idurizaizie orai zuen lenagoko amarrenes? Eta zer proposito daukazie alzinerako?
SermAN 8v. Gauz arrigarri ta milagro hau ekusi ta, arritu ziran Jesusen ogitik jan zutenak eta asi ziran
aitzinerako beren neurri zenbait arzen. Mb IArg I 252.
b) (Adnom.). "Aintzinerako [...] qui tend vers le devant, vers l'avenir" Dv.
- AITZINERAKOAN (Lar, Hb ap. Lh). "En adelante, [...] aitzinerakoan, gerokoan" Lar.  Zeren ordea egiteko
baten hastetik egiten diren huts xipiak, aitzinerakoan emendatzen baitira, eta azkenean ezin kasik erremedia
baititezke. SP Phil 2 (He 2 kontinuatzen). Ea bada, demogun aitzinerakoan gure buruari guardia. Ib. 239.
- AITZINERAT. a) En adelante.  Eta zure hatse honetik dadin aitzinerat augmenta, kontinua eta publika
mundu guzietara. E 7. Eta aitzinerat erortzetik begira gaitzala Iainkoari othoitz egiten diogula. Mat 111.
Benturaz orai ezpadut ere, izanen dut aitzinerat, ongi egiteko gogo. Ax 73 (V 49). Aitzinerat alfer egoiteko
desenkusarik etzutentzat. Ib. 27 (V 16). Ikhusiko duzu zuk-ere nola behar duzun aitzinerat ethorkizunean eta
bethiere bizi eta gobernatu. ES 185. Hartzen dügü zure aitzinian erresolüzione fermo bat hain aitzinerat
ebitatzeko. CatLan 164. Premia zaioen adaburua bildu arteo ez-lezake aintzinerat egin berriz. Dv Lab 357.
Orizue, aitzinerat, zer gerta ere, atorra mihisen artean sar eskuara poxiño bat. HU Aurp 208. Horra hegalak
aintzinerat moztuak sekulan ager ditazken heretiko berrieri! Zerb IxtS 112.
b) (aintzinerat L-côte ap. EI 116). Hacia adelante.  Badira lan batzuk eta obra batzuk, aitzinerat, gibelerat,
saihetserat edo norat nahi den beha dagoela eginagatik ezpaita antsia, nola baita iatea, edatea, mintzatzea. Ax
468 (V 304). Bethi kontu edukitzen dela eta aitzinerat artez behatzen dela. Ib. 468 (V 304). Jesusek bere
aitziñerat / Beheratzean burua. Gç 88. Sekulan gibelerat, bethi aitzinerat. Laph 228. Bi gizon mozkor, besoz-
beso, batek bertzea deramala; bi, hiru urrats oldarrez aitzinerat, gibelerat. HU Zez 202. Eskuak libro zituztenek,
hegalak iduri, aintzinerat eta gibelerat zalhu bazabilzkaten. Prop 1901, 84. Eta zoin bitxiki dabilan! Aitzinerat
batzutan, artetan guti edo aski gibelerat ere ba. JE Ber 101. Itsu batek baino gehiago aitzinerat behatu gabe. Ib.
45. Orduan Jakobe botzik aintzinerat joan zen bere bidean. Zerb IxtS 24. Bidean abian nintzan, ezker, eskuin eta
aintzinerat beha. JEtchep 37.
 Botoin hori batek biltzen deie osoan, aitzinerat, ixtapeko galtza. JE Bur 26.
c) "(Iré a su) presencia, [...] joanen naz aren aitzinerat" Lar. "Aintzinerat agertzea, paraître devant, comparaître"
Dv.  Eta ioanen tzare muillatzerat Ermitaren aitziñerat. INav 16. Eta ioanen tzare Baiona aitzinerat. Ib. 16.
mende.
Isaik erakharri zuen Samuelen aitzinerat. Lg I 274. Non Elizabeth yoan baitzitzaion aitzinerat. Lg II 101. Eman
zioten begien aitzinerat bere gaixtakeria. Ib. 238. Bere obrek segitu dute Jujearen aitzinerat. Brtc 124.
Dathortzkotela aitzinerat Aingeru sainduak. Ib. 270. Bethi bistan izan zazue begien ainziñerat eman darotzuedan
exenplua. Mih 63. Altxatu behar zaizkola / Jaunari aitzinerat. Monho 78. Hain izigarriki laidoztatu,
phorroskatu, hil-arazi dukeian Jesu Kristo haren aitzinerat. Dh 223. Ethortzean zezena zaldi aitzinerat, /
Adarrak bulharretan hari miratzerat. Hb Esk 223. Ez nuke erreparorik izanen aren anziñerat presentatzeko
(Lesaka, 1857). ETZ 255. Traste hortan agertu zen Toledako artxapezpikuaren aitzinerat. Laph 91. Biltzen dire,
oste handian, Reveillonen etxearen aintzinerat. Elsb Fram 66. Gazteluko bortha prinzipalaren aitzinerat. Ib.
119. Herodes erregearen aintzinerat eremanak, hari ere egin zioten galde bera. Jnn SBi 15. Hurbildu zitzakon
aitzinerat auzapeza. JE Bur 183. Herriko auzapezaren aintzinerat agertu zelarik. Ox 189. Jauregian sartzen da;
baderamate eriaren aintzinerat. Barb Leg 136. Gorria, gure xakur ernea, aintzinerat ethorria nuen, niri begira.
Ib. 149. Jainkoaren aintzinerat agertu beharra niz. Lf Murtuts 50. Begien aintzinerat heldu zaukun liburu eder
bat. Zerb Azk 62. Aintzinerat ethorri zaitalarik Graxi ezagutu nuen. JEtchep 111. Mundu hunetan gertatzen dira
/ holaxet ezinbertziak, / basurde bat ekarri zion / aintzinerat suertiak. Xa EzinB 117. Teatro aintzinerat heldu
dira. Lf in Casve SGrazi 12. Eskual-herriko ixtorio kantail bat emana zaiku begien aintzinerat. Lf in MEIG III
116.
d) Por delante, adelantándose a.  Hauk aitzinerát ioanik iguriki genzaten Troasen. "Étant allés devant". Lç Act
20, 5 (He aitzinerat goan; TB aitzinean yoan, Dv aitzinean goan, Ol, Ker aurreratu, IBk, IBe aurrea hartu).
Hartakotz laster egin zuen aitzinerat, eta igan zen marthotza-piko baten gaierat. TB Lc 19, 4 (Dv aitzinerat; Lç
aitzinera).
- AITZINERAT HARTU. Adelantarse.  Bizkitartean Jesusek, baitzeakizkien haren gaiñean gerthatu behar
ziren guziak, hartu zuen aitziñerat eta erran zaroen: "Noren bilha zabiltzate?". "Processit". He Io 18, 4 (Lç
aitzinaratu).
- AITZINERATEKO. "Aintzinerateko, qui tend vers le devant, vers l'avenir" Dv.
- AITZINERUNTZ (aitzineronz Lar, Añ (AN)). "Acia delante" Lar y Añ.
- AITZIN ETA GIBEL. Por delante y por detrás.  Eskuin eta ezker, aitzin eta gibel, alde orotarik soldadoz
azkarki zaindua. HU Zez 181.
- AITZINETAKO. Adelantado.  Mintza-eskoletan "aintzinetako" nintzan, eta aupatzen nintzan aundinaiezko
zora-edariz. "Maior". Or Aitork 57.
- AITZINETIK (L-ain, BN-ciz-mix, S; Urt II 136, Lar, Lecl, H; aitzineti S; aintzinetik L-côte-arcang, BN-ad, R-
uzt; Dv; aitzinatik Añ (AN); aintzinatik BN-ciz; altzinetik AN-ulz-erro, Ae; altzinatik AN-erro). Ref.: A
(aintzin); EI 155s; Lrq (aitzineti).
a) De antemano, con antelación, desde antes. "Antefactum, [...] aitziñetik egiñikako obra" Urt II 136.
"Antemano, de antemano, lenago, lenagotik, aitzinetik" Lar. "Predecir, [...] aitzinetik erran" Ib. "(De) antemano"
Añ. "D'avance" Lecl y H. "Aintzinetik erratea, prédire" Dv. "Aintzinetik egina, geroko egina (Sal), lo hecho de
antemano, hecho para luego" A. En EI no se da trad.; aparece al lado tanto de aintzinadanik como de ejs.
occidentales de antzinatik 'desde antiguo'. v. supra AITZINADANIK.
 Egun hartan gal ezkiten, aitzinetik begira, / Han orduian eztukegu ehork ere aizina. E 49. Seinaliak jinen dira
aitzinetik tristerik, / Elementak ebiliren oro tribulaturik. Ib. 61. Huná, aitzinetik erran drauzuet. Lç Mt 24, 25
(He, Dv, Ip, Echn aitzinetik, SalabBN, Leon aintzinetik, Samper altzinetik, Hual antzinetik; Ur lenagotik, Ol, Or
aurretik, Ker aurretiaz, IBk, IBe aldez aurretik). Aitzinetik adbertiturik honestoki, reberenziarekin eta
ordenanza onean bide bezala datozen. Lç Ins B 5r. Gogoan deliberaturik eta aitzinetik pensaturik egiten den
heriotzea. Mat 30. Lehen ere aitziñetik gintuen abisatu. EZ Man I 70. Erho dela zeñak uste baitu Parabisua /
Aitziñetik obretara eman gabe eskua. Ib. 35. Herioa aitziñetik senti eta nabaritzeko. EZ Man II 174. Herrarik,
gaitzerizkoarik edo arrankurarik bere giristino lagunarekin duena aitzinetik baketuko da eta satisfazino emanen
du. Harb 429. Aitzinetik, aitzinetik, eritu baiño lehen eta heriotzeko hersturan iarri baiño lehen, behar da
bekhatua utzi. Ax 207s (V 139). Igorri zerautzan bere anaia hari aitzinetik presentak. Ib. 71 (V 46). Lan
aitzineti pagatua ihesi doa. "Le travail payé par avance, s'en fuit". O Pr 293. Etorkizunari aitzinetik ez behatzea.
SP Imit I 1, 4. Ahal bezain ardura prepara zite aitzinetik, bilhoa urdintzera eta xuritzera utzi gabe. Tt Onsa 84.
Aitzinetik gogoatürik egiten den heriotzia. Bp I 57. Eta aitziñetik ikhusirik heldu zaizkigunak-ere haiñ miñ
bazaizkigu, zein dorpheak dire bada ustekabetik zaurtzen gaitusten kolpeak. Ch III 45, 3. Bekhatu benialik
batere bere nahitara aitzinetik deliberaturik ez egiteko. CatLav 245 (V 124). Berriz ez erortzeko indarrak
aiñtziñetik hartzea. He Gudu 51. Gizonen heñak eta mereximentiak phezatzen beitütü, eta gaizak oro aitzinetik
xüxen ezarten. Mst I 13, 6. Etorri zen guzioi etorriko zaikun azken hordua ta aitzinetik etorri oi den eritasuna.
Mb IArg I 204. Aitzinetik bere barneak behar bezala garbitzen dituztela. Lg II 224. Bazakiten Jinkoak ainzinetik
ikusi dituela pairatzen ditugun gaitzak. Mih 125.
 (s. XIX). Hortara ziren aintzinetik / Artoski preparatuak. Monho 38. Supitoki othe, ala aitzinetik ezagutzen
dudala hilzerat nohala? Dh 122. Biharamuneko besta buruaz alegera zaitezte aitzinetik. EgunO in Arb Igand
175. Jinkuaren ofensatzeko okazione ordinarioak aitzinetik ikhus ditzagün. UskLiB 12. Aintzinetik zenbeit
egunez barurtzen ziren. MarIl 114. Gaztetasunak labur ditu mugarriak; / Aitzinetik zuhurrak hartzen neurriak.
mende.
Hb Esk 183. Ezagun da aintzinetik noiztsu ilkhiko den. Dv Lab 296. Sakramentiek eztizie arren Grazia emaiten,
aitzinetik behar dügünaz geroz ükhen grazia hura? CatS 68. Han osoki kukutuko zuela ilargiak iguzkia jakina
zen aitzinetik. HU Zez 95. Aldia behar aitzinetik hartu, hamabortz, hamasei lagun baizik ez baititazke betan
koka. Ib. 118.
 (s. XX). Profeta heiek aitzinetik jakin-arazten zuten Kristok zer sofrikario pairatu behar zuen. CatJauf 28.
Gehienak oraiko egunean zorigaitzez mintzo giren bezala, gogoan aitzinetik apaindu gabe badariogularik. JE
Bur 134. Etzian lüma etxekiten ahal nun etzian aitzinetik botilla bat ardu edaten. Const 41. Lerro hauk abiatu
baino lehen, yuan daila aitzinetik aitormen bat, deblauki errana. Zub 93. Aintzinetik banakien nik segurik joan
beharko nuela. JEtchep 36. Aintzinetik, elhez eta zinemaz ere, ahal bezen ontsa argitzen ditut hango harat
hunatez. Larz Iru 26. Japonian sartu lehen apezak nola jakinen zuen, aintzinetik, zer zen Japonia? Ardoy SFran
315. Igandean izan da, / bildurik laguntza, / Aintzinetikan gogoz / hil dute ahuntza. Mattin 109. Aintzinetik
milesker, eta goraintzi handi bat Pithiviers-etik. Xa Odol 293.
v. tbn. Gç 56. Mercy 29. Brtc 54. Gy 169. Aintzinetik: Jaur 398. Zby RIEV 1908, 761.
 (Precedido de gen.). Antes (de).  Zein prometatu ukhan baitu Iainko gezurti eztenak denbora eternalén
aitzinetik. Lç Tit 1, 2. Zeren Sabbathoaren aitzinetik den preparazioneko eguna baitzén. Lç Mc 15, 42 (Dv
larunbat aitzineko, Ker zapatu-aurreko). Eta enjendratua / mende guztien aitziñetik. EZ Eliç 130. Aphezak
khürütxiaren zeinhariak [...] egiten dütianian elebazioniaren aitzineti. UskLiB 58. Komünioniaren aitzinetik eta
ondotik. CatS 77. Lacombe-n aitzinetik beste eskualzale berri batek [...] erran zien etzela gisa batera Laphurtar
mintzorik. Zub 103.
 (Con vb.).  Sakramendu Sainduaren errezibitzeko aitzinetik egiteko othoitza. Arg DevB 198. Iguzkia bere
arrutan partitzeko aitzinetik, / Alba agertu baiño lehen lebanteko uhartzetik. Gy 77. Eta erakusten nula
Salbazalia mündiala agertü aitzinetik heltü ziren gaizak, haren ondotikueki josirik diren. CatS XI. Egia hori
ezagutu aintzinetik. Jnn SBi 82. Ikusi dugu gorago Profetak nola mintzo ziren Jesu Kristo gure Jaunaz, hura
mundurat ethorri aintzinetik. Ib. 33. Barnarik lanthu lurra nahi zuen, hazia aurdiki aitzinetik. EOnAlm 1905, 20
(ap. DRA). Eta komunioneak eman ziozkan bet-betan edo kolpe-kolpez, barur egiten hasi aintzinetik zituen indar
guziak. Ib. 85. Berrikarian sarthu aitzinetik. JE Bur 5. Hortzen artean karruskatu aitzinetik. Ib. 155. Eritu
aitzinetik ongi ezagutzen bazuen bere senarra, erituz gero etzakien burutik makurrago othe zagon. FIr 185.
 (Con el tiempo expresado en caso instr. o absoluto).  Romanoék gobernamendu oroz Iuduak billuzirik hogei
eta hamazazpi urtheren ingurunea aitzinetik, ordenatu ukhan zuten. Lç Adv ** 2v. Ezkonza bat zelebra daiten
baino lehen, elkharren ondoan hirur igandez aitzinetik publikatzen dela Elizán. Lç Ins B 5r. Kofesatu eta
komuniatu behar da bia edo hirur egunez aitzinetik. CatLav 319 (V 158). --Orai noiz hasten da Abendoa? --
Eguberri baino lehen laur igandez aitzinetik. Ib. 359 (V 174). Bildüko dira [...] oren erdi bat bezperen aitzinetik.
Mercy 29. Hark bethetzen ditu profetek erran guziak hogoi mende aitzinetik. Hb Egia 50. Oihan baten
landatzeko gogoa hartzen duzunean, zilhoak larrean urthe bat aintzinetik egizkitzu. Dv Lab 341. Anhitz egun
aitzinetik, anontzatua da besta hori. Elsb Fram 75. Banoa hau eskuan mendiari goiti, oraino ezagutzen ez nuen
misionestaren ganat, bi egun ezteien aitzinetik. JE Bur 128. Bizpahirur egun aintzinetik, erdi barurik egoiten
naiz. Barb Sup 21.
 Antes; antiguamente.  Jinkuari [apairiak] oferitüz, xüxen aitzineti Benedicte orazionia erranez. CatLan 109.
Eta oraino, aintzinetik baino ere maiteago zituen Jesus eta Maria. Jnn SBi 164. Aitzinetik erran dutan bezala,
nekez ikusten da eskualdun harro autarik. Zub 66. Ulertzen dukezue egun, aitzinetik ihoiz ulertu duzuen baino
hobeki. Mde Pr 294. Aitzinetik, Basa Jaunak / ogi eta bihien üztatzen / Zeikün guri ikhasazi. 'Autrefois'. Casve
SGrazi 52. Han bizi zen aitzinetik / Gure aia lanetarik. Ib. 76.
b) De delante de, de la presencia de. "Acatamiento, presencia, y se usa en ablativo, [...] aitzinean, aitzinetik" Lar.
 Hek bada ioan zitezen alegerarik konseiluaren aitzinetik. "De devant le conseil". Lç Act 5, 41 (TB, Dv -(r)en
aitzinetik; Ol batzarre aurreandik). Eman izan zaizkan emazteari [...] bi hegal, hegalda ledinzát sugearen
aitzinetik desertura, bere lekhura. "De devant le serpent en son lieu". Lç Apoc 12, 14 (TB -(r)en aitzinetik; He -
(r)en bistatik kanpoan, Ur (G), Ip -(r)en ik(h)usbidetik, Ur (V) -(r)en ikusbegitik, Dv -(r)en ganik, Ker -(r)en
arpegitik). Haien [faltak] kausaz hire aitzinetik iraitz ezgaitezenzat. Lç ABC B 4v. Zatoskit, zeruko eztitasuna,
eta lizunkeria guzia bihoa ihesi zure aitzinetik. "A facie tua". SP Imit III 48, 5. Jerusalemera joanik Bestaren
ohoratzera Mariareki eta Josef bere hatzaliareki, itzuri zaien aitzinetik zoin gero Elizan ediren baitzien. Bp II
34. Ahalkeria hura bada bere begien aitzinetik khentzeagatik. ES 168. Eta begien aitzinetik jalkiz geroz, gogotik
ere berhala jalkiten da. Mst I 23, 1. Hel zite zelüko eztitarzüna, eta bihuatz ihesi, zure aitzinetik, theiarzünak
oro. Mst III 48, 5. Khen akit aitzinetik / phüta herrestatia. Xarlem 695. Suntsi bitez horiek guziak gure begien
aitzinetik. Dh 170. Hire profeitutan hi ere / ken akit aitzineti. AstLas 33. Ene Jinko huna enezazüla urthuki zure
begien aitzinetik. UskLiB 66. Ihes dohazila haren beithartearen aintzinetik. JesBih 460. Non ene ondotik ihes
egiten baituzu suge baten aintzinetik bezala. MarIl 71. Erho bat zare, zoazkit aitzinetik. Laph 81. Ohakit begien
aintzinetik. Jnn SBi 58. Gen akida ene antzinetik sekulako. Mdg 133. Bainan nolaz eta norat begien aitzinetik
zaikun ibaia itzali, gaude gogoetatuak. JE Ber 44.
c) "Ante todas cosas, guztien (V, G) aurrez, aurreti, (AN) aitzinaz, -natik" Añ.  Bada gauza ororen aitzinetik,
ene anaieák, iura eztezazuela ez zeruaz ez lurraz. "Avant toutes choses". Lç Iac 5, 12 (He guzien gainetik, Dv
mende.
oro baino lehen, Ol baitik bat, Ker leenengo ta bein, IBe batez ere).
d) Por delante. "(Dios) delante, Jainkoa aurretik, aitzinetik" Lar.  Ibilli ezpazinizkigu aitzinetik eta bidea
irakasi ezpazenerauku, nork izanen zuen axolarik zuri iarraikitzeaz? SP Imit III 18, 3. Bertze hitzkuntzek izenari
aitzinetik finkatzen dioten emendaillua deitzen ohi dute preposizinoa. ES 89. Haur dela gure erregia, gure
aitzinetik ebilten dena. Mst III 56, 5 (SP gure aitzin). Ara daramatzi bera beren aitzinetik dutela, ta guziak
dijoaz, bat ere gelditu bage, aren ondotik. Mb IArg I 372. Josuek egorri zituen aitzinetik ixilik yendeak,
yakitekotzat hiri hartako berri. Lg I 189. Kürütxia ainzinetik, / bandera haren ondoti. UskLiB 219. Baia
erresuzitatiarekin ni fanen naz xen antzinetik Galilean. Hual Mt 26, 32 (Lç aitzinean). Zortziak aldean izian
ziren ura zaldiz eta bidaria aitzinetik etxolatik atera zirelarik. FIr 149. Lotsa al gizak aintzinetik ioan aieri
iarraitzeko, eta lotsa ez, ez iarraitzeko? Or Aitork 199.
 Delante, en la parte delantera  Badu [apezak] aitzinetik eta gibeletik gure Salbatzaillearen gurutzearen
Seinalea. SP Imit IV 5, 3. Eztiztatuak direnean buru aitzinetik eta bere hegalxoetarik. SP Phil 408. Ile beltzak
zituzten papilotatuak, / Beharri aitzinetik flokan hedatuak. Hb Esk 181. Bi ate ederrak, aitzinetik eta bazterretik,
baderamate ikuslea barnerat. Zerb Azk 11. Gerrikoaren azpian, aintzinetik, gaitzeko botoin bat, ezpel xuri xuriz
egina, erdiko sakela handiaren hesteko. Barb Sup 9.
 Egun arek ordu asko aitzinetik zituela, eta zer gertatuko zitzeien etzakitela. FIr 141.
e) De frente, por delante. "A fronte, aitziñetik, aitziñetikan" Urt I 9.  Ala hitzez ala obraz, ala ixillik ala
ageriki, ala aitzineti ala gibeletik [lagun giriztinoa desohoratu]. EZ Eliç 149. Erran dezagun bi hitzez gizon hori
aitzinetik ikhusiz, zer itxuretakoa zen. Elzb PAd 5. Eta holako milagur eta solas eder, hitz legun, irri zuri eta
pereku... aintzinetik; eta gero gibeletik ausiki. HU Zez 99. Egiak baditu hiru itxura, baldin beha egoiten
bazaizkio aitzinetik, parrean, edo, han harat joan eta, gibeletik. JE Bur 163. Aitzinetik ederki, eta gibeletik
autsiki (BN-baig). Inza NaEsZarr 2418.
f) Desde delante, desde el espacio situado enfrente.  Jaunak arri alzinetík / dió, agertudenéko: / Ea berla jautsi
ordík. LE Kop 139. Salhatzerat ausartatu zen aldare-aitzinetik Salbatore egun batez. Lf Murtuts 5. Batzuek
aintzinetik, / bota eta airetik; / Bertzeak gibelariak. Mattin 59. Aldare aintzinetik kondatu zaukun nola [...]
gogoratu zitzaioten Urepeleko buruzagieri, gure herriak ere behar zuela bere eliza. Xa Odol 89.
g) Por delante de, por el espacio situado enfrente. "Nere altzinetik pasatu da (AN-egüés)" Bon-Ond 166. 
Ilargia zela iguzkiaren aintzinetik iraganki. HU Zez 94s. Frantsesen aitzinetik iragan zen harritua, piltzar bat
iduri, Alemanek oihuka zerabilkatela. StPierre 36. [Ulzaman] Sunbillenea deitzen den etxeko artzaia gauero
udaberrian zulo aren ailtzinetik igarotzen zen, abatz bete gaztanbera buruan zuela. A EY II 427. Berriz aldare
nagusi aintzinetik iragan zanean. Osk Kurl 38.
h) "Antes bien, [...] (AN) aitzinatik" Añ. v. aitzitik.
- AITZINETIKO (aitzinetikako Urt; aintzinetikako Dv). Cf. aitzinetiko. a) Anterior, previo; anticipado.
"Antefactum, [...] aitziñetikako akzionea" Urt II 136. "Aintzinetikako, qui est d'un temps anterieur" Dv.  Zeren
hain lorioski handitu eta aitzinetik hautatu ditudan, bere buruz etzutelarik aitzinetiko meriturik bat ere. SP Imit
III 58, 4 (Mst, Ip aitzinetiko; Ol aurretiko). Hautatuak direnei Jainko Aitaren aitzinetikako jakiñaren arauera.
"Secundum præscientiam". He 1 Petr 1, 2 (TB, Ol, Ker bet(h)iko, Dv egundainotikako, IBe aurrez). Ala
beizütüzü aitzinetiko ikhuste handi bateki abisatü. Mst III 45, 4. Bihotzian zunbait ordüz senditzen düzün gozua
eta eztitarzüna, presenteko graziaren obra düzü, eta aitzinetiko zelüko plazeren txestallü bat. Ib. 6, 2.
 (Tras vb.).  Katiximan sar aitzinetiko kapitülia. CatS 17.
 (Precedido de gen.). Previo, anterior a.  Rejenerazionearen aitzinetiko obrak gaixto. Lç Ins D 1r. Zü
ziratekiala zure aitzinetiko ororen lehena ardi saldütik pharte bat haiñ bazka huniala eraman dükezüna. Mst XI.
b) Anterior, de delante. "Janua anterior, aitziñeko vel aitziñetikako [...] athea" Urt II 142.
 Anterior, antepuesto.  Quis aitzinetikako berretkailuekin: Aliquis, aliqua, aliquod. ES 221. Zein dira
juntagaillu aitzinetikakoak? Ib. 370.
- AITZINEXEAN. Un poco antes (de). v. AITZINTXEAN (s.v. aitzintxe).  Zergatik letheriñak egiten dira
Salbatore bestaren aitzinexian? Bp II 66. Hil aitzinexian, orano ari zen bere lanari. Herr 23-2-1956 (ap. DRA).
- AITZINEZ. a) De frente. "Itzul zaite aitzinez, tournez-vous de face" H.  Ixtantean botoin bat ez zaio
geldituko ene soinekoari! Aintzinez, gibelez ala saheska joka, nihundik ezin athera... Barb Sup 25. Gizagaizo
Ellande! Aditu behar ditu bereak eta asto beltxarenak!... Eta bizkitartean, aintzinez emanik, gibelez emanik,
zortzi asto baizik ez izaki Ellandek! Ib. 73.
b) De antemano. v. supra AITZINETIK.  Areago zenion entzuten bertatik bertara ta aintziñez erabaki-legez
ari ziñan. Or Aitork 116.
- AITZINEZ AITZIN (L; SP, Ht VocGr, H; ain- AN, BN (-nz-); VocBN (-nz-), Dv). Ref.: A (ainzinez-ainzin,
aitzinez aitzin). a) Frente a frente. "Vis-à-vis, aitzinez aitzin erran dio, il lui a dit tête à tête" SP. "Vis-à-vis" Ht
VocGr. "Face à face" VocBN y H. "Cara a cara" A.  Hartu zituen bada gauza horiok guziak, eta erditik egin
zituen, eta eman zuen erdi bakotxa bata bertzearen aitziñaz aitziñ. "Et utrasque partes contra se altrinsecus
posuit". Urt Gen 15, 10 (Dv parrean-par, Ur bata bestearen aurrean, BiblE bata bestearen aurrez). Vitorian,
hiriko apez etxiari aitzinez aitzin zien bi ofizierek beren egongia. Const 38.
b) (aitziñaz aitziñ Urt). Antes. "Anterius, aitziñetik, aitziñean, aitziñaz aitziñ" Urt II 142. Tal vez error; cf. supra
mende.
ej. de la Biblia.
- AITZIN-ONDOKO. De antes y después.  Ene argia eta loria aitzin ondoko itzala gabe ikus dezakezuntzat.
"Sine vicissitudinis umbra". SP Imit III 49, 1 (Mst khanbiamentiaren itzalik gabe, Ol alda-itzalik gabe).
Bilkhuetan, aintzin ondoko othoitzak presidentak abiatuko ditu. JesBih 427.
- AITZIN HONETAN. Anteriormente, hace un momento. "Ci-devant, aitziñ huntan" Ht VocGr 345.  Eliza
Ama Sainduak egin du aitzin huntan esplikatu diren sei manamenduez bertze manamendurik? CatLav 157 (V
80). Aitzin huntan minzatu garen graziez berze alde. Ib. 207 (V 106). Aitzin huntan aiphatu den Ebanjelioko
partida. Ib. 299 (V 148).
- AITZIN HORRETAN. "Aintzin hortan, il y a peu de jours, ces jours derniers" Dv. "Aitzin hortan (L), [...] il y a
peu de temps, naguère" H. "Aitziñ hortan (Lc), en esta temporada" A (s.v. aitzine).  Aitziñ hortan behiñ,
arrastoa segi, / Banindarraioten asto bi ederrei. Gy 293.
 Etim. Parece necesario dividir aitzi-n donde -n es la desinencia de inesivo que, a su vez, puede llevar alguna
otra: p. ej. -a, o -era (aitzina 'hacia adelante', etc). v. aitzi y, sobre todo, aitzitik. El término, con variantes, fue un
día común de Vizcaya a Zuberoa. La toponimia parece indicar que aurre (aurr-) es más antiguo que aitzin en el
sentido de 'parte anterior'.
aitzina. v. antzina.
aitzinabide.  Progreso, adelanto.  Nik uste nuen [...] jakiundea eta jakinduria ez zeudela hain aurreratuak
Euskal herrian, aitzina bide ederra egin badugu ere. MIH 399.
aitzinagoko, aintzinagoko.  Antepasado. Cf. AITZINAGOKO.  Khen diazadazu bizia, ezen ez naiz ene
aitzinagokoak baino hobea. Lg I 355. Jainkoak begira nazala saltzetik ene aitzinagokoen primuza. Ib. 360.
Errege hunen bekhatuak bere aitzinagokoenak baino areagoak ziren. Ib. 347. Ez bakarrik ait'ametarik bainan
aintzinagokoetarik ere bai [heldu da odola]. "Des ancêtres". Ardoy SFran 26.
 Antecesor.  (Aita Saindu) hunen aitzinagokoari zer nahi afruntu eginik. EOnAlm 1905, 20 (ap. DRA).
aitzinagotu (Lar, Añ (AN)).  (Aux. intrans.). Avanzar, adelantar. "Adelantar más" Lar y Añ.  Arren gero
agudokiago bidean abia, eta bizitze debotean aitzinago dadin. SP Phil e) 2v. Bainan ebita zatzu solas profano eta
banoak, ezen aitzinagotuko dire bihotz gogortasunean. TB 2 Tim 2, 16 (Lç abanzatu, Ol areagotu, Ker geroago
ta geiago aurreratu, Bibl gero ta barnago sartu).
aitzinakari, aintzinakari (T-L).  "Progressiste" T-L.
aitzinako. v. aitzineko.
aitzinakoi, aintzinakoi (T-L).  "Progressiste" T-L.
aitzinakor. "(Amigo de) adelantarse" Lar.
aitzinalde (B; SP, Urt II 142, Ht VocGr 359, Arch VocGr, H, VocB, A), aintzinalde (B; Dv, T-L), altzinalde
(ZMoso 67), alzinalde. Ref.: Izeta BHizt2. 1. Parte delantera. "Aitzin aldean, par le devant" SP. "Façade" Ht
VocGr y Arch VocGr. "Aintzinalde, côté de devant, avancée" Dv. "Aintzinaldeko, qui est du devant" Ib.
"L'endroit d'un object" H. "Aitzinalde (etxearen), frontis" VocB. "Proue" T-L. "Fachada. [...] Etxe orrek
aitzinalde ederra du" Izeta BHizt2. "Aintzinaldean loreak" Ib. v. aurrealde.  Okhasinoa kopetan, belarrean,
aitzin aldean, illetsu da eta xerlotsu, baiña garhaitean, garzetan, gibel aldean, motz, soil, garbal, karsoil eta ille
gabe. Ax 153 (V 101). Begiak [...] ortako imini tigu Jangoikoak aurpegian ala nola arimain etxeko alzinaldean
(199). LE-Ir. [Zintzur-sagarra] plaka bat da zintzur-tutuaren aitzinaldeari ginarriño batzuez lotua. JE Med 54.
Eskultura ugari batzuek musikatzen diote [armairuari] aitzinalde guzia. JE Ber 64. Badituela komentu-aitzinalde
hunek gibelerat bi hegal luze. Ib. 54. Komentuko aitzinaldetik gureganatago aphur bat, badira bi platana-lerro.
Ib. 54. Otoaren aitzinaldea inguraturik. Ib. 45. Eta neraunen gibelaldean kukatu banintzan aitzinaldea ez
ikusteko, itsusi, biurri, zikin, itzaltsu, zauritsu bainintzan, Zuk iratzuli zenidan lepoa, nere aurpegia ikusi nenzan.
Or Aitork 197s.
2. Principio.  Uste onen ustez, iraduka irakurrarazi nion aitzinaldetik [iskribua]. "El principio". Or RIEV
1929, 7 (Ldi ib. 209, AIr RIEV 1928, 602, Anab ib. 609 asiera).
3. aintzinalde. (Adv.). Adelante. v. AITZINA.  Lurreko guduan / gaiten hau buruan: / aintzin alde joan /
sineste fermuan / saria badaukala Jaunak zeruan. Xa Odol 169.
- AITZINALDEA HARTU (B; aintzinaldea B; aintzinkaldea AN-5vill). Ref.: Gte Erd 31; Izeta BHizt2. Tomar
mende.
la delantera, adelantar a. "Aintzinatu dut [un coche] (BN-arb), aintzinpidea, aintzinkaldea artu (AN-5vill)" Gte
Erd 31. "Aitzinaldie artuik lasterketa irabazi" Izeta BHizt2. "Aintzinaldie hartu dakute" Ib.  Egiazki erten
datzuet, publikanoek eta 'mazteki galduek aitzinaldea artuko datzuela Yangoikoain erreinurakoan. Echn Mt 21,
31 (Lç aitzinzen zaizkizuela).
- AITZINALDEA ERAMAN. Llevar ventaja.  Eta pena hark, gerok geure borondatez hartzen dugunak,
eramaiten dio aitzin aldea bertze penari, bertzek emaiten derakunari, pazientki errezibitua izanagatik ere. Ax
158 (V 105). Altzinaldia erman daukie. 'Nos ha llevado la delantera'. ZMoso 59.
aitzinalderatu, aintzinalderatu (Dv).  "S'avancer vers le devant" Dv.
aitzinaldi (A), aintzinaldi (Dv). 1. "Avancement, pousée en avant" Dv. "Avance" A.
2. "(Hb), tour de faveur" Lh.
aitzinamendu (SP, Ht VocGr 330), aintzinamendu (Dv), aitzinamentu (S (Foix) ap. Lh).  Avance, progreso,
adelanto. "Avancement, progrés" SP. "Avancement" Dv. "Aintzinamendu hartzea, progresser" Ib. v.
aitzinaramendu.  Elizako aitzinamendua gatik. Harb 47. Errezibitze hau balia dakidan neure salbamendutan
[...] eta berthute guztien aitzinamendutan. Ib. 220. Non da bataz, urthe hunetan egin ahal zendukeien irabazia
eta aitzinamendua? Ax 153 (V 101). Aitzinamendu espiritualaz dugun ansia aphurrak. SP Imit I 10, 2. Hargatik
eztute bertutean aintzinamendurik egiten. SP Imit III 37, 2. Horrelakoetan eztatza gizonaren aitzinamendua eta
prefekzionea. Ib. 25, 2. Bere loriatan eta bere Elizaren aitzinamendutan. SP Phil 548 (He 556 onetan).
Oihenartok eskuarari iratxekitzen diotzan aitzinamenduak, edergailluak, laguntzak, ohoreak eta fagoreak. ES
166. Gizonaren aitzinamendu egiazkoa bizitze spiritualean datza. "Verus profectus hominis". Ch III 39, 4 (SP
egiazko probetxua, Mst egiazko profeitia, Echve egiyazko aurreratzea, Ol aurrerabidea). Emotzu eskerrak
Jaiñkoari zure deliberazionea hartu ziñduenetik eta hunat zure bizitzean aurkhitu dukezun nolazbaiteko ere
irabazi eta aitzinamendu aphurraz. He Phil 529 (ed. 1853, 437 aintziñamendu). Seindutasunean egiten dituzten
aitzinamendu handiak. Dh 93. Maiz othoitz eginen du kongragazionearen aitzinamenduarentzat. JesBih 419.
Behin sarthuz geroz perfekzioneko bidean etzen behin ere handik ilkhi; aitzitik aintzinamendu handiak egiten
ikhusten zen. MarIl 110. Buru batetik aitzinamendu bezenbat bederen gibelamendu baitugu bertzetik. HU Zez
115. Haurren onarentzat baizik ez zen bizi, ez zen goizetik arrats hekien aintzinamenduaz baizik griñatzen. Prop
1905, 247. Zure merezimendua, ezen, eta aitzinamendua ez datxizkote konsolamenduer eta atseginer. Leon Imit
II 12, 14.
aitzinanda.  Antecedente.  Jakin nahi badüzü haren [= amorioaren] izairia, haren sortzepena, haren
aitzinandak, haren zaiñak, haren zelakaudiak ta haren obrak. Egiat 206.
aitzinant, aintzinant (T-L).  "Homme de progrès" T-L.
aitzinantza. "Avanzo, [...] aitzinanza. Lat., pecuniae representatio" Lar.
aitzinapen. 1. Adelanto (de una cantidad). "Avanzo, [...]. Lat., pecuniae representatio" Lar.
2. (Añ (AN), H, A). Adelanto, progreso. "Avancement, progrés en avant" H. "Adelantamiento" Añ y A. 
Bainan Jainkoaren hitzak egiten zuen aitzinapen eta hedatzen zen. TB Act 12, 24 (Lç abanzatzen zen, He
berretuz zihoan, Dv aitzinatuz zihoan, Ol aurreratzen ziyoan).
aitzinaramendu.  Avance, progreso.  Eta Iesus Krist Iaunagana Pastor prinzipalagana eta Ipizpikuetako
prinzeagana bil eta erekhar ditezen, hartan gerotik gerora iustizia eta sanktitate guzitara aitzinaramendu har
ahal dezaten. Lç Ins A 7v. Errazu zin zinez, eztuzula zure aitzinaramendua ezagutu nahi, hartaz bozteko zure
buruarekin, baina bai Iainkoa baitan. SP Phil 511 (He 518 aitziñamendua).
aitzinaratu. 1. Avanzar, progresar. v. aitzineratu, aitzinatu.  Elizaren aitzinaratzeko eta abanzatzeko hazia
[...] martirioen odola da. Lç Adv ** 7r. Iainkoaren beldurrean aitzinaratzen eta konfirmatzen delarik. Lç Ins G
6r. Eta Iainkoaren hitza aitzinaratzen zen, eta hagitz multiplikatzen zen diszipuluén kontua Ierusalemen. Lç Act
6, 7 (He aitziñat zihoan, TB handitzen zen, Dv hedatzen). Aitzinaratzen zaretela Iainkoaren ezagutzean. Lç Col
1, 10 (He, TB, Dv aitzinatu, Ol, Ker aurreratu, Bibl handitu).  Ezkonza bat zelebra daiten baino lehen [...]
publikatzen dela Elizán, baldin zenbeit inpedimentu nehork balaki gauzá aitzinaratuago gabe, erraitera ethor
dadinzát. Lç Ins B 5r.
 Adelantarse, avanzar.  Iesusek bada zakizkialarik haren gainera ethorteko ziradenen gauza guziak,
aitzinaraturik erran ziezén, Noren bilha zabiltzate? "Iesus [...] s'avança". Lç Io 18, 4 (TB aitzinaratu; He
mende.
aitziñerat hartu; HeH, EvS, Dv aitzinatu, LE alzinatu; Ol, Or, Ker aurreratu, IBk bidera atera).
 Ene emaztea duk bere egunetan aitzinaratua. Lç Lc 1, 18 (He -an aitziñaratua; Oteiza, Brunet, Or, Ker, IBk,
IBe -an aurreratua, Dv -an goana).
2. Presentar.  Gure kongregazioneak difamatu nahiz aitzinaratu izan diraden enormitatezko eta
beilhakeriazko akusazione falsuetarik [defendatu]. Lç Ins F 8r.
3. Llevar adelante.  Bere Seme lehen iaioa mundura aitzinaratzen duenean. "Quand il met en avant". Lç He
1, 6 (Dv ekharri, Ol sartu, IBe sar erazi).
aitzinarazi (A), aitzina arazi, aintzinarazi (Dv). 1. Hacer adelantar, hacer progresar. "Aintzinarazi, faire
avancer" Dv. "Eman du lanen aintzinarazteko manua, il a donné l'ordre de faire avancer les travaux" Ib. "Hacer
avanzar" A.  Hori eginen du [...] gure aitzina arazitzeko humiltasun sainduan. SP Phil 227 (He 228
aiñzinarazteko). Aitzinarazi behar bidean, nahiago bailukete [eskuara] ikhusi osoki iraungia eta ehortzia. ES
165s. Zeinek bere Erresumetako hitzkuntzak galtzera utzi gabe, begiratzeko eta aitzinarazteko. Ib. 402. Ez duzu
aski billatzen ene ohorea eta loria aintziñaraztea. Mih 264. [Kofesor bat] hek bere hutsetarik korreji-araztea ta
prestutasunean aitzina-araztea bilhatzen duena. Dh 59. [Nahigabe eta persekuzione] horien guzien gatik
aitzinarazi, khordokatu gabe, bere bide zuzenean. Elsb Fram 109 (sg. DRA, pero no lo encontramos en esa pág.).
Ez baita irakurtze salbagarriagorik eta arimen berthutean aintzinarazteko gaiago denik. In Jnn SBi II.
Zarelakotz leiala eta eztia eta zuzena; eta zure eskuinak miragarrik zaitu aintzinaraziko. Dih MarH 108 (ap.
DRA). Azken mendearen ondartsurat hiru gizon agertu izan dira bizkitartean, hanitz aitzinarazi dutenak
muinetako zeluzez, eta heier datxikiten hari-piruez, ginaukan jakintza. JE Med 32.
2. (Urt). Adelantar. "Approperare" Urt II 212.  Oporraldia aundinaiez aintzinarazi nula. Or Aitork 213.
- EZIN AITZINARAZIZKO. "Ezin-aintzinarazizko, qu'on ne peut faire avancer" Dv.
aitzinarazle, aitzina-erazizale, aintzinarazle (Dv).  (El) que hace avanzar. "Celui qui fait avancer, qui pousse
en avant" Dv.  Zeren ni beiniz egiaren barnian erakuslia, bihotzaren ikherzalia, phensamentien
enthelegazalia, egitaten aitzina erazizalia. Mst III 43, 4 (SP obrak aitzinatzen ditudana).
aitzinari. v. aitzindari.
aitzinarrastelu (Hb ap. Lh), aintzinarrestelu.  "Aitzin-arrastelu (Hb), rateau à fumier" Lh. "Bieldo de hierro
de varias púas, intziñ-arrastulua [por aitziñ-?] (AN-5vill)" Caro CEEN 1969, 227. "Aintzin-arrestelu, horca para
hacinar mieses, etc. (Premorena)" DRA.
aitzinatto. "Un peu en avant (S)" Lrq.
aitzinatu (AN-egüés, S; Lar, Añ (AN)), aintzinatu (-nz- VocBN), altzinatu (-lz- H), antzinatu. Ref.: Bon-Ond
156; Lrq; Gte Erd 296. v. aitzindu; aurreratu.
 Tr. Documentado en textos septentrionales y alto-navarros, y, ya en la segunda mitad del s. XX, en textos
occidentales. En DFrec hay 4 ejs. de aintzinatu (2 septentrionales) y 10 de aitzinatu.
1. Avanzar; progresar. "Alargarse", "avanzar" Lar y Añ. "S'avancer" VocBN y Lrq. "Adinez aitzinatiak dira (S),
adinez aitzinatürik da (S)" Gte Erd 296.
 Tr. En los textos navarros y en Orixe aparece con aux. trans. (pero cf. infra, con el significado de 'adelantarse,
acercarse' en Mendiburu y Lizarraga, con aux. intrans.).
 Giristino onak, urthe batez, aitzinatzen dira, baiña zu nola aitzinatuko zaren ezen gibelatzen zara, anhitz
bekhatu eta gaixtakeria egiten duzula. Ax 153 (V 101). Ezta aitzinatzen eta ez gibelatzen, bethi dago egoitza
batean. Ib. 602 (V 387). Ontasunean aitzinatzeko ahala, indarra eta libertatea. Ib. 158 (V 105). Nahi baduzu
bertutearen bidean aitzinatu, zaude Iainkoaren beldurtasunean. SP Imit I 21, 1. Adinian eta zühürtzian bethi
aitzinatüren dira. Bp II 36. Benedika ditzan lürreko frütü aitzinatzen hasi direnak. Ib. 60. Zeren behin adinean
aitzinatuz geroz, eztituzu errazkiago manukortuko. ES 181. Hargatik ordea dakusagu hitzkuntza hek bethiere
dohazila aitzinatuz, hedatuz eta edertuz. Ib. 398. Zenbatenaz nihor aitziñatzen baita gehiago bizitze spiritualean.
Ch I 22, 2. Bere salbamenduko bidean ez dire batere aintziñatzen, baiñan oraiño gibela dohaz. He Gudu 80.
Hunkiaren egiteko bizitarzün handi bat ükhen behar dü [...] bide hartan aitzinatü nahi denak. Mst I 19, 2. Arima
ephelak ez du berthutean aitzinatzeko lehiarik. Lg II 197. Berthutian laxatzen hasten den ordutik bere
perfekzionian aitzinatzia ahatziko diela. AR 20.
 (s. XIX). Alzina edo aurrera gaitezen. LE (ap. H). Ongian aphur bat aitzinatuak direnek. Dh 99. Zer
aitzinatzen duzute zeren plazer eta gustoakin (AN-ulz, 1833). ETZ 221. Zure kofesorak ikhus dezan berthütian
aitzinatü ala gibeltü zirenez. UskLiB 80. Heresia, harritua bezala, baratu zen eta gelditu aintzinatzetik. MarIl
121. Etxean ez badute haurrek gider onik, / Guti aitzinaturen, eskolan egonik. Hb Esk 167. Deus ez da higitzen;
ezda barnerik urruntzeko, ez kanporik aitzinatzeko. Hb Egia X. Bada, Jaunaren hitza aitzinatuz eta hedatuz
mende.
zihoan. Dv Act 12, 24. Goregi xederratuz, izerdia beheiti jauts laiteke eta arbolak gibelerat egin lezake,
aintzinatu behar bidean. Dv Lab 356s. Ni gauza frogatuen gainean aintzinatzen naiz. Ib. 42. Eta Pilatosek
ikusiik etzuela deusere aitzinatzen, baño ango nastura berratzen zela geiago. Echn Mt 27, 24 (Hual antzinatu,
Samper altzinatu; Lç probetxatu, Ur, Ur (V), Ker aurreratu). Hogoi eta hamar urthetan naiz, aitoron seme
handi, munduan aitzinatzeko behar diren guziak baditut. Laph 21. Etzira oroitzen nola adinean aitzinatuz bezala
aitzinatu zinuen ere gaixtakerian? (BN-baig, 1869). ETZ 283. Jakin bidearen gañerakoan aitzinatuagorik
direnendako. Legaz II. Jadanik adinean aintzinatua zelarik. Jnn SBi 162. Hala eta ederkiago aitzinatu zen
[iguzkia] eta zeruko eremu zabalaz jabetu. Arb Igand 67. Emaiten dü jüstoari ontsan iraiteko eta aitzinatzeko
nahia eta indarra. Ip Hil 30. Eta zenbat eskualdun seme-alaba, astomakiletarik ez hanbat aitzinatuago, eskuaraz
baino nahiago baitute frantsesez izkribatu elgarri. HU Aurp 203.
 (s. XX). Bere tenpran xin zen orren azken Otsailaren 17ko karta; artaz ekustan dud antzinatan diona
uskarazko lan andi damanian. Mdg 120. Aita Dubernar adinean aitzinatuegia zen eta ahulduegia urrun joaiteko.
Prop 1906, 6. Kokatzen zen errotaren barnean, eta han besoez bermatzen zelarik eta zangoez iduri aitzinatzen,
tokiaren gainean zagolarik bizkitartean, bere azpian ibilarazten zuen errota, itzuli, itzuli. JE Bur 61. Ez dakigü
zerentako etzen jarraiki soldado zerbütxiari, ezi ofizier zen, eta bazian aski eskola aitzinatzeko. Const 37.
Gogortuz doazi [hezurrak], gizona adinean aitzinatu arauz. JE Med 21. Heletako alderat xuxen aitzinatuz. JE
Ber 8. Iruña urthetik urthera aitzinatuz zoala, ederrago, garbiago, argiago ere ba. Ib. 20. Nazionalismua
aitzinatuz zoan araura. Mde Pr 241. Gezur-eskola artan aintzinatu ez nezakela etsirik, oberik ezean, artan lasai
egotea erabaki nuan. Or Aitork 117. Etzitzaiola gustatzen ikustea nola zen aitzinatzen ari Jainko legea. Ardoy
SFran 224. Bizkitartean erranen dut holako fedearekin hasi ondoan zerbaitetan aintzinatu dela bertsolari
krixtaua. Larre in Xa Odol 17.
v. tbn. CatLav 261 (V 132). Brtc 238. Mih 122. Leon Imit I 10, 2. Aintzinatu: JesBih 397.
 Adelantarse, avanzar, acercarse. "Aitzina zaite, avancez" H.  Guziak iaikiren dire adin gordiñenean / Eta
gizonak indarra gehien duenean. / Haurrak bada men hartara dire aitziñaturen / Eta agureak ere harat
gibelaturen. EZ Man I 81. Ekusten dezunean zuk an Jesus maitagarria zuganako bidean asia, aizinatuko zara.
Mb OtGai III 383. Jesus bada xakinik agituko-zén guzía beraréki, alzinatu-zé, ta errán: Nor billatzen-dúzie? LE
Io 18, 4 (HeH, Dv, EvS aitzinatu; Lç aitzinaratu). Ganbaran sartzen da eta aitzinatzen gobernadorearen
ondoraino. Laph 6. Gero aitzinatu zen zenbait urhats [...] gizonen alderat. Elsb Fram 111. Urruntxago, lerro
bakotxean elgarri lotzen dira mendixkak; ezkerreko bat aitzinatzen da, eskuin-aldean parrekoa hunki nahiz
bezala, hau ere aitzinatzen zaiolarik edo... gibelatzen. JE Ber 42. Jesus bazkariz Bethania-ko Simunen baithan
zen batez, / Emazteki bat, jakin gabean aitzinatzen ahal zenez, / Sartu zen eta zirudiela jina sendagailu galdez.
Ox 73.
2. (S ap. Lrq; SP, Ht VocGr 330, Lar, VocS, Añ (AN), Gèze, H), aintzinatu (VocBN (-nz-), Dv), altzinatu (H).
Hacer progresar, hacer avanzar. "Pousser en avant" SP. "Avancer" Ht VocGr, VocS, VocBN, Gèze, Dv, H y Lrq.
"Adelantar" Lar y Añ. "Amener devant, avancer" Gèze. "Aitzinatzen duzu hekin ona, vous faîtes progresser leur
bien (EZ Man)" H. Harriet añade las var. atxinatzea y antxinatzea (cf. atxina), de las que no encontramos ningún
otro testimonio.
 Hala duenean bada [Antekristek] hisia aitziñatu / Eta onei penen lotsaz aharantza tapatu / Olibetko mendira
da urguillurik iganen. EZ Man I 74. Eta nekean iragan zinduena bizia, / arren aitziña ezazu entrepresa ttipia.
EZ Man II 114. Lana aitzinatu eta. Ib. 37. Nik gehiago aitzinatu gabe. Harb a) 8r. Zeren nola ardurako
trabailluak lan guztiak aitzinatzen baititu, hala alferkeriak gibelatzeintu. Ax 37 (V 23). Eta halakotz egun oroz
bere probetxu espirituala aitzinatzen zuten eta grazia handiago ardietsten Iainkoaren aitzinean. SP Imit I 18, 4.
Zeren ni naiz [...] gogoak ezagutzen, obrak aitzinatzen ditudana. SP Imit III 34, 4. Jauna othoitz egiten
darotzugu, aitziñatzatzu zure inspirazionez gure akzione gustiak. Gç 56. Nihork ere baino gehiago hedatu eta
aitzinatu zuten bere Inperioa edo Erresuma. ES 402. Hala batzuek nola bertzek bere hitzkuntza propiala [...]
bethi ohoratzen, abantailatzen eta aitzinatzen zuten. Ib. 165. Gure salbamendua eta gure lagunaren
salbamendua aitzina ahal detzaketen gauza guziak. CatLav 325 (V 161). Beren buruak Zeruko bideetan haiñitz
aiñtziñatuak baidauzkate. He Gudu 35. Jainkoaren loria eta arimen ona aitzinatu nahiz. Dh 46. Hitz horrek ez
bide baitu nehoren jakitatea hanbat aintzinatu. HU Zez 95. Donibane eta Ziburu arteko zubi berria, orai
aintzinatua da, eta erran behar dugu itxura ederra hartzen ari duela. Herr 18-5-1961 (ap. DRA). Hizkuntza
sendotzeko eta aitzinatzeko egiten ari diren [...] lanen berri ematen. MEIG VIII 118. Sail hau, berez,
merkataritzaren antzekoa da, "import-export" gisakoa, etxekoek eta erbestekoek elkarrekiko har-emanetan
aitzinatu behar duguna. Ib. 99. Sari hori, molda-arteak aitzinatzeko pentsatua. Ib. 57.
 "Sua aitzinatzea, attiser le feu" SP. "Eztago sua aitzinaturik (Darric)" DRA.  Emaztearen begiei,
begitarteari, gorputzari, edertasunari eta ibilguneari beha egoite hark, sua pitzten du, aitzinatzen du eta
azkenean erratzen du. Ax 392 (V 256).
3. (Sc ap. A; Lar, Añ (AN), H), alzinatu. Adelantar, anticipar. "Anticipar" Lar, Añ y A. "Aitzinatu duzu ephea,
vous avez avancé le terme (EZ Man)" H.  Eta zenbat ohi baitu aitziñatu ephea, / Hanbat sari ematen du, edo
pena dorphea. EZ Man I 52. Alde guziétaik dá ón alzinátzea langói. LE Ong 21v. Zenbait egunez aitzina diteke
kofesioa, zenbait besta seinalatu gerthatzen denean. Dh 58. Aitzinatzen dü miraküllien hasteko thenoria eta
mende.
khanbiatzen dü hura ardu hobeniala. Ip Hil 149.

4. (Sc ap. A). Guiar, conducir, llevar. "Guiar" A.  Orhoit adi hire gatik zenbat duten pairatu / Eta hi
aitziñatzeko zenbat diren nekhatu [heureak]. EZ Man I 126. Bigarrenean kidatzen da eta aitzinatzen
luzamenduak utzirik, bere hala, bere egin bideari lothu nahi zaikana. Ax tít. Hark berak [konzientziak] bere
ahal guziaz aitzinatzen eta bulkhatzen gaitu ongi egitera. Ib. 420 (V 272).
5. Adelantar, llevar adelante, poner delante.  Badirudi ezen zuk xedea aitzinatu duzula, marra iragan duzula.
Ax 8 (V 4). [Burua] atxiki behar da geldirik eta xuxen, aitzinatu edo gibelatu gabe, eta higitu gabe. CatLav 252
(V 127). Aphür bat aitzinatü behar da [mihia] peko ezpañaren gañera. CatLan 139. Besoa aitzinatuz, eskua
hetsirik. HU Zez 127.
Perpaus zatiak aurreratzea edo aitzinatzea, fronting delakoa. MEIG VI 159.
6. Presentar. "Présenter", "amener devant" Gèze.  --Zer da juramentu egitea? --Hura da aitzinatzen dugun
solasaren lekhukotzat harzea Jainkoa edo zenbait kreatura. CatLav 113 (V 62). Othoizgilek aitzinatüren dütie
bere botoak eta othoitziak zure persona argi eta sakratiaren konserbazioniagatik. Mercy 12.
7. Enviar por delante. "Allegatus, [...] aitziñatua, aitziñaturikakoa" Urt I 515.
8. (Sc ap. A; Lar, Lar DVC, Añ (AN), Izt 5v, Arch VocGr), altzinatu (AN ap. A; -lz- H), antzinatu.
Adelantarse, anticiparse. "Adelantarse" Lar. "Adelantar, anteceder, preceder" Lar DVC 152. "Prevenir,
anticiparse" Lar y Añ. "Anteceder, preceder" Añ. "S'avancer, prendre le devant" Arch VocGr. "Altzinatu (AN),
anticiparse" A. "Adelantarse" Ib. v. aitzindu.  Guk bada amazágun Jangoikoa, dió S. Juanek, zerén bere
Majestadea alzinatudá amatzerá gú. "Ipse prior dilexit". LE Ong 120r. Alzinátus geurók konfesátzera geurén
kúlpak. Ib. 21v. Eta sartu zrelarik etsen antzinatu zitzaun Jesus erraiten: Zer urdu zaizu, Simon? Hual Mt 17, 25
(Samper altzinatu zitziozun; Lç aitzin zekión). Hiru edo lau ehun urtez aitzinatu zela haren denborako gizonen
artekotik. Zub 34. Erromara aitzinatu zitzaidan, zuzenbidea ikasteko. "Praecesserat". Or Aitork 138s.
9. "Anteponer, [...] (AN) aitzinatu" Añ.
10. Adelantar, dar por adelantado, prestar.  Ez-diote [etxetiarreri] deusere aintzinatu nahi, beldurrez gal
beren dirua. Dv Lab 87.
11. "(B) barrer, limpiar" A.
12. Adelantar, sobrepasar. "Aintzinatu dut [un coche] (BN-arb), aintzinpidea, aintzinkaldea artu (AN-5vill)"
Gte Erd 31.
13. Adelantar (un reloj). "Erleju unek aitzinetu du" Izeta BHizt2.
14. + aintzinatu. (Part. en función de adj.). Avanzado.  Bizitza ona dá adin aizinátua, edo zartasuna. LE Urt
ms. 12v (seguramente errata por alzin-). Jakintsun aintzinatu batzuek. Zerb Azk 96. Dublingo "University
College" eta Ikaskuntza aitzinatuetarako Institutak Engelera darabilte. Mde Pr 243. Bi izen hauiek eta
clasificaziokoen arte aintzinatuen zaudenek bethetan zituzten gizonen jakintza guztia. Osk Kurl 144. Gizakumea,
abere uts bat: besteak baiño pixka bat aitzinatuagoa. Vill Jaink 64.  Kokotza meharra eta aintzinatua,
sudurrari urbildu nahia. Zub 47.
- AITZINATUXE. (Forma con suf. -xe, de valor aprox.). "Adinez aintzinatuxe (S)" Gte Erd 296.  --Ahoa nola
ideki behar da? --Ez sobra, ez gutiegi, eta mihia azpiko ezpainaren gainerat aitzinatuxerik. CatLav 252 (V 127).
Ahoa erdi idekia eta mihia peko ezpainaren gainerat aitzinatuxea. CatJauf 117.
aitzinatxe.  (Aprox. de aitzinat). Un poco más adelante.  Eskualdunen eta Eskual-herriko berririk
jakingabez, eta bertzetarik entzun ahal zituzken aierupenezko kontairei sobera fede emanik [Mariana], aitxinatxe
iragan zela. ES 120.
aitzinatzaile (SP), aintzinatzaile. 1. Incitador, promotor; (ref. al fuego) avivador. "Promoteur, solliciteur" SP.
"Atizador. Su-aitzinatzaile (Darric)" DRA.  Egiazko fedearen eta legearen defendatzaille eta aitzinatzaille
buruzagiak. Ax 6 (V 3). Eta su hura ezta behin ere ttipitzen eta ez iraungitzen. Eta eztu hark egurrik ere behar,
eta ez aitzinatzailerik. Ib. 586 (V 376). Halaber edo zein aphez, kontseilu edo Bilkhura bilpidearen bidatzaile
edo aintzinatzaile batetako lagunetarik denari. Prop 1908, 101.
2. aitzinatzale (Lar). "Adelantador", "anticipador" Lar.
3. aintzinatzale. Prestador, que adelanta (dinero).  Diru aintzinatzalek uste zuten, zerbitzu handia eginez, ez
zutela afera txarra ere egiten. Herr 9-3-1961 (ap. DRA).
4. aintzinatzaile. "Jefe (Darric)" DRA.
aitzinatze (Lar). 1. Progreso, adelanto. "Adelantamiento", "promoción" Lar.  Zien ardier Zelüko bidia har
erazi nahi bederiezie, eta honen aitzinatzia. Bp II 6. Bena gero tentazioniak hunki dütianian, ohiko gaizetara
ützültzen dira, hartakoz eztie berthütian aitzinatzerik egiten. Mst III 37, 2 (SP aitzinamendu). Berthutiaren desir
bortitz horren ukheitia hain nezesario duzu, nun hartarik baituha gure abanzu edo aitzinatze ispirituala. AR 18.
Ez dut uste beste asmorik gabe nere burua "aitzinatzen" saiatu naizenik. Aitzinatze hori, gehienez ere, gure
herriarekin batean aitzinatzeko asmotan izan da. MIH 372.

mende.
2. Continuación.  Zergatik hasten dira letheriñak? [...] Letheriñen aitzinatzian zer diogü? Bp II 61s.
3. Legación. "Allegatio" Urt I 515.
4. "Anticipación" Lar.
5. Adelantamiento, acción de dejar atrás.  Errespondatukodúte, úrlia ilda. O ditxósoa, dióte: alzinátzea
indigu guziék inbeardúgun bidea[n]. LE Urt ms. 1v (ed. 1846, 3 alzinatzea edo aurrea artzea).
aitzinaxe (S ap. Lrq).  (Aprox. de aitzina). "Aitzinaxe, un peu en avant" Lrq.

- AITZINAXETAN. "(S), un peu avancé" Lh.
aitzinaxka. "(S), assez en avant" Lh.
aitzinaxko. "(S), un peu trop en avant" Lh.
aitzinazale.  Progresista, partidario de avanzar.  Euskara batuak, izkribuzko batasunaren bitartez, juduentzat
adina jentilentzat egina behar du izan; bestela esan, aitzinazaleentzat adina atzerazaleentzat. MIH 124.
aitzinbegi.  "Prólogo (Arch ms.)" DRA.  Aitzin-begi. "Préface". Arch Fab 9.
aitzinbidari, aintzin-bidari (Dv  A). 1. Precursor. "Précurseur" Dv.  Jesus gure aitzin-bidaria sarthu den
tokiraino. "Praecursor". Dv He 6, 20 (Lç aitzindari). Kristoren beste aintzin-bidari bat, beste "Batista" egiazko
bat. Ardoy SFran 134.
2. Guía.  Menditarrak ziren eta gure aintzinbidariak. Prop 1901, 84.
aitzinbide, aintzinbide (T-L).  Preparativo. "Préparatif" T-L.  Hil ondoan aurkhitu ziozkaten bere
izkiribuetan debozione hunen aintzin-bideak, zeinez baliatu baitire progotxu handirekin ondokoak. JesBih 9.
Berehala egin eta / Gure azken aitzinbidiak, / Gizunek die beharritan / hitzartüko kuxeliak. Casve SGrazi 144.
- AITZINBIDEA HARTU. "Aintzinatu dut [un coche] (BN-arb), aintzinpidea, aintzinkaldea artu (AN-5vill)"
Gte Erd 31.
aitzin-bigel. v. aitzin-gibel.
aitzindapen (Lar, H).  "Adelantamiento" Lar. "Avancement, progrès en avant" H.
aitzindari (B, S; SP, Gèze), aitzintari, aintzindari, altzindari (AN, Ae). Ref.: A (aintzindari, altzindari); A Aezk
289.
 Tr. Documentado en la tradición septentrional (tbn. en Lizarraga de Elcano); a partir de aprox. 1930 tbn. se
encuentra en algunos textos guipuzcoanos, en incluso en algún vizcaíno como Alzola. En la tradición
septentrional parece que, con el paso del tiempo, va afianzándose el sentido de 'jefe' y abandonándose el de
'precursor'. Para la distribución de aitzin-/aintzin-, v. s.v. aitzin; hay además al(t)zindari en Lizarraga de Elcano,
aitzinari en Oihenart y aitzintari en TB. En DFrec hay 19 ejs. de aintzindari y 21 de aitzindari.
1. Precursor. "Avantcoureur" SP. "Précurseur" Gèze.  Non Iesus aitzindari guregatik sarthu izan baita.
"Précurseur". Lç He 6, 20 (He aitzindari, TB aitzintari, IBe aintzindari; Dv aitzin-bidari, Ol aurren, Ker leenen,
IBk aurrelari). Eztiagu gehiagorik herioaren beldur izan behar [...], baina Iesus Krist gure Buru eta Kapitain
bakhoitz gure aitzindari iarri izan zaikunari [...] iarreiki. "Qui nous y précède". Lç Ins C 4v. Jondone Joani
Batista, zure aitzindari doatsu, sainduen beregainekoa. SP Imit IV 17, 3 (Mst aitzinetik jilia, Echve prekursore,
Ol aurrelari). --Nor da Jondane Johane Batista? --Jesus-Kristen aitzindaria. Bp II 112. (Eskandalo-emallea da)
Satanasen alzindari ta zerbitzaria (151). LE-Ir. Jesukristo da predestinatuen alzindari (377). Ib. San Juan
Bautista Kristoren altzindari edo aurrekoa. LE Urt 24 (ms. 9v alzindária). Hi haiz beraz Judas berri bat [...],
debru bat haiz, Jesu-Kristok berak Judas hire aitzindariaz erran zian bezala. Dh 222. Antxe aitzindari bat eta
zalpurdi batean zioan gizon bat upatu nitun. 'Un heraldo'. Zait Sof 79. Yainko berak ditut berri orren aldarrikari
aintzindari. 'Los propios dioses, como heraldos, me lo anuncian'. Ib. 148. Platonen nolabaiteko aintzindaria da
Enpedokel. Zait Plat 75. Maritain filosofoa mintzatzen baita askotan "mystique naturelle" delako batez, banago
Platon ez othe behar litaken izendatu mistika lurtiar horren aintzindari! Lf ib. XX. Soroa, euskal teatro
berriaren aitzindari ernea. MEIG III 124. Juduen profetak kristautasunaren aintzindariak dira guretzat. Ib. 117.
Aintzindari izan genuen Larramendi. MEIG VII 35. Txillardegi eta Leturiaren egunkari ezkutua gizaldi berri
baten eta gizaldi horren obren aitzindari gisa agertzen zaizkit. MIH 302.
 (Fig., ref. a cosas).  Denbora hau [abendoa] saindua da, / Kristoren aitzindari: / Kristo Iauna iaiatzeko, /
Guretzat defendari. Hm 183. Afekzione on eta amolsu hura presenteko graziaren obra da eta zeruko herriaren
mende.
aitzindari bat. SP Imit III 6, 2. (Las diversiones y cosas del mundo son) bekatuen alzindari (328). LE-Ir. Azti-
begia, Agosti Xaho Basabürütarrak Ziberu herri maitiari Pariserik igorririk, beste hanitxen aitzindari. Chaho
AztiB tít. Ta ikus orbelez dan erantzia / ta apaingarri berriez yantzia, / baso zabalen aitzindari? "Heraldo de los
bosques anchurosos". Ldi BB 112. Izar urdin bat piztu da goien / arratsaren aintzindari. EA OlBe 66. Aizeak
gero ta oldartsuago datoz neguaren aintzindari. Etxde JJ 25. Gure lan asmoaren jarraiki jo dezagun euskal-
kanta-zaharretara, auetxek izan baiditugu belaunez-belaun gureganaturik euskal-literaturaren aintzindariak.
Etxde EG 1956 (5-6), 44. Neguaren etorrera nabaitzen dut arratsetan: bere aintzindari dira aize-bolada otz
auek. Txill Let 94. Sor zaite egunaren aintzindari Lukiper goren. Ibiñ Virgil 54. Eta hemen bertan galdera bat,
gerokoen aitzindari, egiteko gogoak hartu nau. MEIG VII 180. Eta aintzindari nabarmenak, zeru-lurretako
nahaste ikaragarriak, izango zituena [gertakaria]. MEIG I 193. Alargun eta soil agertzen zaigu liburua bere
betean, ondorengo eske, etortzeko zen uzta joriaren aitzindari bakarti, izan zitekeenaren lekuko elbarri. MIH 48.
 (Uso adj.).  Ezen hunelako batasunaren egitera zure garazia aitzindariak [= 'gracia preveniente'] ernatu
nau. Harb 199.
 Anticipado.  Sekulako gozotasunen gustu aitzindari xipi batzu dira, Iainkoak haren bilha dabiltzan arimei
emaiten derauztenak. SP Phil 477s (He 484 gostu aiñtziñdari bat).
2. (B, S; Urt, Lar, Gèze), aintzindari (-nz- VocBN), altzindari (Ae), aitzinari. Ref.: A; A Aezk 289. Guía.
"Antecessor" Urt II 135. "Guía", "adalid" Lar. "Conducteur" VocBN y Gèze.  Barreneko aitzindari haur edo
argi egille haur --zein deitzen baitute doktorek Synderesis--, da gure konzientzia edo arrazoi naturala. Zeren
ezta munduan halako aitzindaririk, gidaririk, argi-egillerik eta ez erakuslerik. Ax 420 (V 272). Har dezagun
geure aitzindari San Tomas, Doktor handi hura, zeren harekin batean izanen gara ongi kidatuak. Ib. 574 (V
368). Goihets Sion Salbaria / Artzain eta aitzinaria / Kantoretan, koblatan. "Lauda ducem et pastorem". O Not
(ed. RIEV 1926), 355. Gauza guztietan behar dela aitzindari edo gidari on bat bide onerat gidatua eta ongi
gobernatua izaiteko. ES 141. Halatan beraz baderraket eskuarazko Autoretarik hau [Axular] dela aitzindaria,
buruzagia eta lehena. Ib. 143. Hura izanen da gure laguntzaille, gidari, aitzindari. "Dux noster & praecessor".
Ch III 56, 6 (Mst aitzinetiko). --Zergatik haurrari emaiten zaio saindu baten izena? --[...] Hari emaitea gatik
imita dezakenzat aitzindari eta exenplu bat. CatLav 221 (V 111). Zerén trabájuen bidegóntaik baitoáie
gloriaráko dirénen prozésio luze edér luzitua, baitúgu kidári, alzindári ta lagún goápoak. LE Ong 52r. Bainan
Jainkoak, Moise aitzindari, athera zituen heien eskuetarik. CatJauf 26. Beren [marroen eta zikiroen] urratsen
arau, gelditze ala abiatze, hein berean doa artaldea, aintzindarien ondotik. Zub 97. Pitz gaiten eta airez-aire
joan, hek zerurat aintzindari. Iratz 150. Zakurrak aintzindari ta gidari zituztela. Etxde JJ 261. San Tomas [...]
gure ezkerraren [...] aintzindari eta gidari bihurturik. MEIG V 134.
 (Uso adj.). "Ángel de la Guarda, Aingeru [...] aitzindaria" Lar.
3. (AN, L, B, S; Ht VocGr 337, Lar, Añ (AN), Arch VocGr, Gèze), aintzindari (AN-burg, B, BN, S; VocBN (-
nz-), Dv, H; -eri B). Ref.: A (aitzindari, aintzindari); Lrq; Satr VocP (aintzindari); EAEL 39; Gte Erd 198; Izeta
BHizt2.  Jefe. "Capitaine" Ht VocGr 337. "Caudillo" Lar. "Presidir, (c.) buru, aurrena, (AN) aitzindari izan"
Añ. "Chef, officier" Gèze. "Chef" Arch VocGr, VocBN, Dv, H y Lrq. "Jefe", "prelado" A. "Poliziain aintzinderia
(B)" Gte Erd 198. "Líder. Zu zara gure aitzindarie" Izeta BHizt2.
 Eta Aingiru guztien lehena, aitzindaria eta agintaria, egin zen deabru, eta deabru guztien buruzagi, kidoin eta
kapitain. Ax 139 (V 92). Alferkeria, bizio guztien aitzindaria eta ithurria. "Magistra". ES 182. Munduko
Erresuma eta jendaki guztien artean Kristoren lege Sainduaren hedarazteko aitzindaritzat zebiltzan aingiruak.
"Praesidebant". Ib. 124. Nolako errespetua eta obedienzia bere aitzindarienzat. Ch I 18, 5. Gure aitzindari
guziak, hala dire gure Aita Saindua, gure Jaun Aphezpikua, gure Errotora, Errege, kargudunak, gure nausiak,
&c. CatLav 121s (V 67). Etzen supherago agertu ikhusteaz bere burua halako armada baten aitzindari. Lg I
208. Lekhu hartako [presondegiko] aitzindariak eman baitzion nausitasuna preso zaudenen bertze guzien
gainean (Gen 39, 21s). Ib. 97 (Urt presondegiko nausi, Ur karzelazai). Debora aitzindari zela. Ib. 202s. Printze
hunek bildu zituen bere meneko zituen aitzindariak. Ib. 374. Saulen aitzindaritarik bat, Doeg zaritzona. Ib. 283.
President edo ainzindariak ordena ona atxikaraziko du bilzarrean. Revol 125.
 (s. XIX). Jaunak beira gaitzala, / Angleterra bezala / Xisma bat eginik, / Errege aintzindari / Emanez Elizari.
Monho 28. Sinagogako aitzindari bat ethorri zen, zoina belhaurikatu baitzen haren aitzinean. TB Mt 9, 18.
(SalabBN sinagogako aintzindari, Ip, Dv aitzindari, Leon aintzindari; Lç iaun, Ur agintari, Ur (V) prinzipe,
Hual sinagogako nausi, Ol aundiki). Bere aintzindariek eta bere erregelek manatzen ziozkaten gauza guziei. Jaur
385. Bere anaien, bere aitzindarien minzajia. "De leurs magistrats". Arch Fab 11. Mintzatu zitzaion bere
arthaldeari, / Aitziñdari, oste, bildotxei bereri. "Les chefs, la multitude, et jusqu'au moindre agneau". Gy 253.
Anaia Isidor du, Laphurdi guzian, / Bidetan aitzindari, omen berezian. Hb Esk 76. Hiriart gardetan da gora
aitzindari. Ib. 139. Naierako dukia tropa hetarik baten aitzindari zen. Laph 4 (78 aintzindari). Dio koleran
eskol-etxeko aitzindariak. Ib. 111. Gazteluko eta hiriko aitzindariek elgar adituko duzue. Ib. 7. Merezi duzula,
nihork baino gehiago, Sarako herri famatuaren aitzindari izatea. Elzb PAd 77. Bortz ehun soldadu, bere
aitzindariekin. Ib. 81. Jourdan zuten beraz hautatu aintzindaritzat Versaillarat yuan ziren gizon kiskil eta
gaixtoek. Elsb Fram 85 (83 aitzindari). Alde hetako Fraide-aintzindari batzuk. Jnn SBi 86. Komentu hartako
abadea edo lehen aintzindaria. Ib. 52. Ospitaleko aintzindariek. Ib. 91. Ordretako aitzindarien eta berrogei eta
mende.
hamar mila khiristien aitzinian. Ip Hil 18. Soldado aitzindari giristino bat. HU Zez 136. Gobernamenduko
aitzindarien mehatxu eta gaztiguak. Ib. 77.
 (s. XX). Ethiopiako erreginaren azpiko aitzindariaren bathaioa. CatJauf 106. Armadetako aitzindari, général
bat. JE Bur 25. Kanpaderako aintzindariak. StPierre 32. Elizako aitzindariek, orduan, Jainkoaren zuzenak
ostikatzerat ez uzteko, hetsi zuten kapera. Barb Sup 137. Bi aitzindari ohiek behar zütien ordian soldado
denborako gora beherak elez arraberrikatü. Const 38. Beharrik zituen on eta luzakor, okhaztaturik zauzkan
aintzindari gehienak. Etzuen bertzela bi urtherik iraunen guardagoan. Ox 199. Guarden aintzindari lehenak? Ib.
200. Bere Eliza osoaren Buru ta Aitzindari egiten du [Pedro]. Ir YKBiz 538n. Naiz-eta, noiz-bein, mutilzai zutik /
arnasez ziteken ari, / erakutsia emanez zuten / bizkorrenen aitzindari. "Era el jefe de los mejores dándoles
ejemplo". Or Eus 194. Askotan ikusi tut ibilki herrian / aitzindari eneak ezpata gerrian. Lf in Onaind MEOE
1137. Berrogei mila auher eta gosejankin, emazte bizitza gaiztoko bat aitzindari. Mde Pr 49. Erromatar
gudalostean aintzindari izandakoa. Ib. 248. Herriaren aldilako errebia saintu bat ikusi nai ginuke aitzindarien
urhatsetan. Gazte 1958 (Buruila), 3 (ap. DRA). Ertzañen aitzindaria. Izeta DirG 75. Ez balin bazuen gehiago
gerlako aintzindari beharrik bere mugen zaintzeko. Ardoy SFran 106. Español armaden aitzindaria. Ib. 49.
Jadanik ene menpeko / aitzindari agüdueri / Düt arrunt jakinerazi. Casve SGrazi 154.
v. tbn. Brtc 60. Dh 46. Arb Igand 163. Aintzindari: Dv LEd 250. Lap 326 (V 149). Zub 59. Zerb IxtS 77.
 (Fig.).  Gurutzearen bandera aitzindari harturik, / Eta zure izen Saindua foborera deithurik. EZ Man II 53.
 (Uso adj.).  Beraz, sehiak itzuli ziren sakrifikatzaile aitzindarietarat eta farisauetarat. TB Io 7, 45 (EvS
sakrifikazale aitzindarietara; Lç sakrifikadore prinzipaletara, Dv aphez nausietara, IBk apaiz nagusietara).
Gristino aintzindari guzien preso altxatzeko manuak. Jnn SBi 156. Gure Aita aintzindariaren manuz irakurri eta
etsaminatu dugu [...] liburu hau. Ib. pról.
4. (El) que va delante, (el) que encabeza. "Guía, de danzas, juegos, &c." Lar. "Aintzindari, capitán de los
jinetes [= el que encabeza la cabalgata] (AN-larr)" CEEN 1970, 180.  Antzezlari eta koroen aintzindari
ezpatakiko zaldun bat agertu zen. Etxde JJ 173.
 (Fig.).  Franzes eta Uskara begiz begi ezarrier, jarraikitzen zaie hitztegi uskalduna, aitzindari joaiten
zerelarik uskaldun minzo gainen hatsarre bat. "Et précédés d'une introduction à la langue euskarienne". Arch
Fab 11. Ondoan datozen galderen ordena, galdegilea dutela beti aitzindari, ageri da jaun ta jabe. MEIG VI
150.
5. (B, S), altzindari (Ae). Ref.: A; A Aezk 289. "Delantero" A. "Altzindari, jugador delantero" A Aezk 289. v.
aurrelari.
6. Protagonista.  Eskutitz au Pakita izeneko andra bateri egin eutson. El sí de las niñas antzerki-laneko
protagonista, aintzindaria, dala uste izan dabe irizlari batzuk. Alzola Atalak 144.
- AITZINDARI ORDE. Vicario.  Zeina baitzen orduan bakhartegi hartarik hurbil zen Bapildeko [sic, por
Bapilde] batetako Aintzindari orde. Birjin 495.
- AITZINDARIZKO. Anticipado, previo.  Hek ezagutzen tu aitzindarizko iakintasun batez (hura Theologek
deitzen baitute bisioneko iakintza) miratzen dituela gauzak hekin izaitean. "Science anticipée". SP POB 40.
Aitzindarizko eta ordu bereko seinalek. SP Phil 349. Aitzindarizko promes haren bidez. Ib. 415 (He 418 agintza
aitziñatu horren bidez).
aitzindarigo (S ap. Lrq (-gua); A), aintzindarigo (Dv), aintzindariko.  Jefatura; rango de jefe. "La charge de
chef" Dv. "Rang de chef" Lrq. v. aitzindaritasun.  Mila soldadoren aintzindarigoa ematea. Etcheberry (ap.
Dv). Establitua zuen bere Eliza, eta Jaun Doni Petriri eman zioen haren aintzindarikoa. Lap 291 (V 133).
Gerlari batzu zirela hiruak Nabarreko erregeren meneko, jende xumeetarik ororen arabera, bainan emeki-emeki
aitzindarigorat helduak. JE Ber 33.
aitzindaritasun (H), aitzindaritarzun (S ap. Lh), aintzidaritasun (Dv, A).  Jefatura, mando; rango de jefe;
primacía. "La qualité de chef" Dv. "Qualité de supérieur (Dh)" H.  --Zertan dago [Jondoni Petriren] lehena
izaite edo aitzindaritasun hura? --Ohorez eta juridikzionez gehiago izaitean. CatLav 56 (V 37). Zeren Jondoni
Petriri Jesu-Kristok eman baitzion Elizako aitzindaritasuna. Ib. 426 (V 202). Eman zion gerla-gizon multzo
baten aitzindaritasuna. Lg I 280. Aitzindaritasuna izan zuen denbora guzian, populua ez zitzaion behinere erori
idolatrian. Ib. 200. Errezibi beza San Mikhael Jainkoaren Arkhanieluak, zeinak merezitu baitu Zeruetako
armaden aintzindaritasuna. JesBih 462. Jinkoaren ministro bezala gobernioa edo aitzindaritasuna atxikitzen
zuten. Egunaria 1853 (ap. DRA). Aitzindaritasunak arthu [sic] behar dire humilki, ez ohore bezala, bainan karga
bezala. A.M. Beovide San Francizco (Baiona, 1874), 89 (ap. DRA). Jaundone Petrik zuen aintzindaritasuna edo
eskualdea gozatu baitute [...] Erromako Aphezpikuek. Arb Erlis 132. Hortakotz uzten zion gobernamenduak bere
aitzindaritasuna, soldado aintzindari guziez goragokoa. HU Aurp 73. Buruaren gain aldean, dilindan emana
zaio bere kalota gorria, bere aintzindaritasunaren seinale. Prop 1907, 178.
aitzindaritza.  Eguzki-galdaz izerditutako bidaztiyari aitzindaritza (de guía) egin nairikan [mitxirrika]. J.M.

mende.
aitzindarixka, aintzindarixka.  (Dim. de aitzindari). Oficial o jefe de bajo rango.  Hamahiru aleman --
soldado eta aintzindarixka, orotarik-- jali ziren ilhunbetik. Barb Piar II 97.
aitzindatu. "Preferir" Lar.
aitzindatze. "Anticipación", "prelación" Lar.
aitzinde. 1. "Anticipación" Lar. "Anticipadamente, aurreeraz, aitzineraz, aitzindeaz" Ib.

2. "Preferencia" Lar. "(Hb), primauté, préférence" Lh.
3. "Partie de devant d'une habitation, d'un bâtiment" H. "(BN-lab; Lf), devant; façade" Lh.
aitzindegi (L ap. A; SP, Hb ap. Lh, H), aintzindegi (Dv, A, T-L), aintzindei. 1. Fachada, parte delantera de
una construcción; escaparate. "Devant de maison" SP. "Partie de devant d'une habitation, d'un bâtiment" H.
"Face, façade, partie de devant d'un édifice" Dv. "Fachada" A. "Façade d'un bâtiment" Lh. "Vitrine, [...]
aintzindegi" T-L.  Bertze batek aldiz zion: etxe aitzindegi hori, / Ez zait iduritzen ongi ni naizen sinpleari. Gy
105. Luphean zilho bat nolazpait egin, aintzindegi bat eman, eta hara gisu-labea. Dv Lab 188. Jaunaren
aitzinean zen kobrezko aldarea berriz, khendu zuen tenploko aitzindegitik, eta aldarearen lekhutik. "Transtulit de
facie templi". Dv 4 Reg 16, 14. Magasin aintzindegiak gostu handirekin berregindu dituzte. Herr 25-12-1958
(ap. DRA). Nork ez du Atharratzetik goiti ezagutzen Santa Madalenaren kapera? Egun hautan, tenpesta dela
karia, aintzindei guzia erori da. Herr 12-1-1961 (ap. DRA).
 "Le devant des choses en général: d'une étoffe, endroit, la poitrine, etc." H.  Helaz! nork du ifernuak baizen /
aitzindegien asmatu hanpatzen? Rob in Onaind MEOE 444 (Harriet traduce: "la poitrine, le sein"). Eta, gerlako
kapitain balin badire, izan dezakete aintzindeian bada-gathu edo bertze basa-ihizi zenbeiten larrua. Prop 1893,
158. Xantza duzu giren tenoren baigira... Bertzenaz, zure buru aintzindegi horrek bero-aldi bat har bailezake.
Larz Bozak 32.
2. aintzindegi (Dv y A (que citan a He)). Preferencia. "Aintzindegia ematea (He), donner la préférence" Dv. 
Fama ona kanpoko señale bat bezala da, bertutea non egoten den erakhusten duena: hargatik beraz behar zaio
eman bertuteari toki guzietan eta gauza guzietan aiñtziñdegia. He Phil 226 (SP 224 abantailla).
3. (H), aintzindegi (Dv, A). Jefatura. "Aintzindegia ematea [...], donner l'autorité" Dv. "2.º autoridad; 3.º
mando de un ejército" A. Aunque Duvoisin y Azkue citan a Larreguy, en éste sólo encontramos aitzin-.  Hain
zagokon ederki aitzindegia, non edireten baitziren haren baitan gizon adituenetarik igurik ahal zitezkeien
guziak. Lg I 204. Xedea hartu zuen khentzeko Joabi armadetako aitzindegia, ematekotzat Amasari. Ib. 318.
Zanbri bizi zitekeien dohatsu eta deskantsuan: aski ohoratua aurkhitzen zen armadetan zadukan aitzindegiaz. Ib.
348. Eman zion Piarresi bere arthalde guziaren aitzindegia. Lg II 294. Bere ontasun guzien ainzindegia eman
dio [Jinkoak Mariari], haren medioz nahi ditu hek gure ganat hedatu. Mih 268.
4. Zona situada delante, enfrente.  Kanporat athera zen orduan [Petri], ezkaratz aintzindegirat, eta oilarrak
kantatu zuen. Leon Mc 14, 68 (He eskaratzaren aitziñerat, Dv ezkaratz aitzinerat, Ol, Ker ataurrera, IBk etxe
aurrera). Hil-herrietan ez zen kasik dupaz bertzerik ageri: iduri zukeen dupagin handi baten etxe-aintzindeia. Lf
Murtuts 16. Bixkotx saltzale baten aintzindeian bi haur, badaude paztizeri beha zoin hartuko duten. Egunaria
1958 (ap. DRA).  "(BN-lab), coro junto al altar mayor" A.
aitzindegitasun. "Commandement" H (que cita a Lg; cf. aitzindegi).
aitzindera. "Anticipación" Lar.
aitzindu (AN, L, BN, S ap. A; SP, Urt, Lar, Añ (AN), H), aintzindu (L, BN ap. A; VocBN (-nz-), Dv), aitzintu
(Gèze), aitzitu (SP), alzindu (AN ap. A), aizindu (S ap. A).
 Tr. Documentado en la tradición septentrional y alto-navarra. En el s. XX tbn. se encuentra en algunos autores
occidentales, con un significado algo diferenciado.
1. Adelantarse, anticiparse; (con aux. trans.) preceder. "Aitzindu edo aitzitu nahi natzaio, je le veux prévenir,
devancer" SP. "Ego antecapiens dixi, nik aitzintzen naizela erran dut" Urt II 132. "Prevenir, anticiparse" Lar y
Añ. "Devancer" VocBN. "Aller au devant, prévenir, devancer" Gèze. "Galduko zaitu aintzintzen ez bazaizko, il
vous perdra si vous ne le prévenez" Dv. "Devancer, précéder [...]. Aitzindu natzaio, je l'ai devancé" H. "1.º
adelantarse; 2.º (AN-erro), prevenir. Gaitzari aitzin zakizko, precave el mal (Urt Gram 449)" A. "Aintzindu (L,
BN), anticiparse" Ib.
 Tr. La construcción más usual es con aux. intrans. bipersonal, aunque Axular, Haraneder, Larreguy, MarIl,

mende.
Goyhetche, Larralde y Laphitz lo emplean con aux. trans. bipersonal. Axular lo usa tbn. con aux. intrans.
unipersonal.
 Etxean sarthu izan zenean, aitzin zekión Iesus, zioela: Simon, zer irudi zaik? Lç Mt 17, 25 (Ip aitzintü zeion;
Samper altzinatu zitziozun, Hual antzinatu zitzaun; Ur aurrea artu zion, Echn mintzatu zuen lenik, Or aurreratu
zitzaion). Gu bizirik goitiko garatenok Iaunaren adbenimenduan ez gaitzaiztela aitzinduren lo daunzatenei.
"Nous [...] ne préviendrons point ceux qui dorment". Lç 1 Thess 4, 15 (Dv lo daudenei ez garela aitzinduko;
Bibl ez ditugu (herioan) lokartuak aintzinduko; IBe ez diegu hil direnei aurrea hartuko). Guziak gatik nola
iustuak Iustizia eginen duzula badakit penitenzia egitera zuk hargatik igurikitzen derautazun bezala, aitzin
ezpanakizu. Harb 236s. Hartarakotzat, aintzindurik bezala, ordenatzen du legeak egotz ahal dezakezula obra
berria. Ax 79 (V 53). Eta baldin faltak zureak badira, hobenduri zerori bazara, orduan zu zara obligatu
aitzintzera eta hitz eske iarraikitzera. Ib. 295 (V 196). Egin nahiaren ezin egina, bekhatuak berak aitzintzea; ez
guk bekhatuen, baiña bekhatuek gure utztea. Ib. 176 (V 119). Hau aspaldi zinioen / agindu jendeari: / promes
hau aitzindu zeikan / pobluen mendeari. Hm 173s. Ene Iainko Iauna, aitzin zakisko zure serbitzariari zure
eztitasuneko benedizinoez. "Praeveni". SP Imit IV 4, 1 (Mst aitzinetik hel erazi, Ol aurrendu). Ni aitzitu
(aitzindu) natzaie neure dulzuraren benedizinoez. SP Imit III 58, 3. Ordea hori eztuzu ardietsiko, haren grazia
aitzintzen ezpazaitzu eta erakartzen ezpazaitu. SP Imit II 8, 5. Jainkoaren justiziari [...] eta penei aitzin
gakizkoten, mundu huntan penitenzia eginez. CatLav 446 (V 209). Ez xoilki deliberatuko dut goardian egotea
hura ez ofensatzeko, baiñan oraiño hari aiñtziñtzeko preparatuko ditut hitzik eztienak. He Phil 120 (SP 117 hari
aitzintzeko). Bazinaki nor den edaterat galdetzen darotzuna, aintzinduren zinaizkon, eta zerorrek galdeginen
zinoen edaterat. Lg II 136. Eta bere erraietan zakharkeiela, sei ilhabete hetan, Salbatzaillea aitzindu behar
zuena. Ib. 101. Jinkoaren ama izan arren, Birjina humil hark ez du idurikitzen Elisabeth aiñzin dakioen. Mih 61.
 (ss. XIX-XX). Aitzindu zaizko zure nausiari / Heriotzeaz, sortzeaz bezala. Monho 160 (se refiere al Bautista).
Hala nola argi izarrak aintzintzen baitu iruzkia eta hunen etortzea Lurraren argitzeko eta berotzeko [...]. MarIl
93. Prodigo gaztearen Aita urrikalmenduz hunkitua da: badohako aintzintzera, besarkatzen du. Jaur 125 (tal vez
error por aintzinera). Alba ethorri baiño lehen / Zutela yaiki arazten: / Eta oillarraren kantua / Bethi zuela
aitzindua. Gy 59. Ohatzetik hurbilxko / zabiltzala etsaiak. / Ai! lanjera aitzintzeko / ditut nik hegalak. Larralde in
Onaind MEOE 453. Ikhusten zuen galdua zela Frantsesek oseba aintzintzen balinbazuten. Laph 9. Halere
handia izan zen gure bozkarioa, sarthu ginenean gure misionest lagun maiteen egoitzan, erregeren manuer
aitzindurik. Prop 1887, 163. Kintaleko harri bat / hartzak hor hartzen du. / Ukhaldiari zaio / ulia aitzindu; /
Jaunaren kaskoa du / harriak arraildu. Zby RIEV 1908, 765. --Beharrik aintzindu baititugu! --Ba, bainan ez dut
uste luze igurikatuko dugun. Barb Sup 57. Ziriku merkatariari aitzinduz erosi nition mutilari gutun eta palasa
guziak. AIr RIEV 1928, 602. Europako bertze gizadi guzier aitzinduz, itsasoz-itsaso helduak ziren Asiako
hegietarat. JE Ber 68. Oilar gazte bat, iziturik, ustez eta iguzkia aintzindu zitzaion egun hartan. Barb Leg 25.
Wellington aitzindu zitzaion eta burua itzul artean Larrungo mendiaz jabetu. Zerb Azk 34. Xedea aintzintzen
zaiola heltzeko bideari. Lf in Zait Plat XXII.
 (Con sintagma verbal con suf. -tzera). Adelantarse (a hacer algo). "Agurraren egitera aintzintzen [sic, con ain-
] banaiz (Ax), si je prends le devant pour saluer" Dv.  Elkharri ohoratzera aitzinzen zaitzatela. "Prévenant l'un
l'autre par honneur". Lç Rom 12, 10 (He aitzin zazue batak bertzea elkhar ohoratzen, Dv ohore ekhartzera bata
bertzeari aitzin). Neror agur egitera aitzintzen banaiz. Ax 295 (V 197). Ama, aitzint zazkio puta deitzera. "Ma
mère, avancez-vous à l'appeler putain". O Pr 484.
2. (AN-5vill, B; Lar), aintzindu (B), alzindu (Dv (que cita LE Kop)). Ref.: Gte Erd 284; Izeta BHizt2.
Preceder, ir por delante; adelantarse, dejar atrás. "Anteceder" Lar (cf. nota: "mejor se hacen con aurrera joan,
aitzinat gan"). "Advantage [en el tenis], aitzindu da (AN-5vill)" Gte Erd 284. "Adelantar; aventajar. Aitzindu ta
irabazi" Izeta BHizt2. "Aintzindu beti" Ib.
 Tr. La construcción normal es con aux. intrans. bipersonal. Con aux. trans. se encuentra en TB y Duvoisin.
 Egiaz erraiten drautzuet ezen publikanoak eta paillardák aitzinzen zaizkizuela Iainkoaren resumara. "Les
peagers et les paillardes vont devant vous". Lç Mt 21, 31 (HeH aitzinduko zaizkitzue, Dv aitzinduren
zaizkitzuela, SalabBN aintzinduko zautzie, Leon aintzinduko zaizkitzuela; TB aitzintzen zaituztela; Ur joango
dirala zuen aurretik, Ip lehentüren zaitziela). Baina resustiza nadinean aitzinduren natzaizue Galileara. "J'irai
devant vous en Galilée". Lç Mc 14, 28 (TB zuen aitzinean yoanen naiz, Leon aintzinduko nitzaitzue, Or aurrea
artuko dizuet). Lasterka ziren Piarres / eta Joanis partitu; / Joanis gaztea, ordean, / Piarresi aitzindu. EZ Noel
107. Hargatik aute errege / arrotzek abertitu; / zeren, bada, ez atzaie / Betleena aitzindu? Ib. 72. Aitzinduko
zaika sua / etsaien erretzeko (Ps 96, 3). "Ignis ante ipsum praecedet". Hm 62 (Dv sua goanen da haren
aitzinean). Arrazoin guzia, bilhatze edo galdegite naturala behar zaio fedeari iarraiki, ez aitzindu, ez eta kontra
iarri. "Non praecedere". SP Imit IV 18, 5 (Ch aitziñean ibilli, Mst aitzinetik juan, Echve aurreratu). Lenbiz
galzále galdúak / alzindudire judúak, / Berén ustés bai sandúak, / baña egiáz deabrúak. LE Kop 163. Bainan
hiletarik piztuko naizenean, aitzinduko zaituztet Galileara. Dv Mt 26, 32 (Lç zuen aitzinean ioan, HeH zuek
baino lehen ioan, Ur zuek baño lenago joango, Ip lehentüren nitzaizik). Nehondik eztela [eskuara] bertzen
urratsari jarraiki ahalko; ja puskaz aitzinduak dituela oro alde orotarat. HU Aurp 202s. Athean harat [Xoane]
badoha orai. Xaneta haren ondotik, bainan Xoane aintzintzen zaio: alabainan hogoi urthe hartan jan dituen
mende.
oilaxko ixterrek gantza guti trabatzen diote! Barb Sup 98. Zoko batean gelditu zen eta bidaria aitzindu zitzaion
erraten ziola: galbiderik ikusten ezpaduzu, ziztukaldi bat. FIr 150.
3. + aintzindu (Dv). Adelantar, sobrepasar; superar. "Bertzeen aintzintzerakoan zangoa hautsi zuen, au
moment de devancer les autres, il se cassa la jambe" Dv.  Ezpainak, arros' orri / Gorriak bezain gorri: /
Hortzak aitzintzen, xuriz, / Ezein esne isurkorri. 'Ses dents dépassent en blancheur n'importe quelle goutte de
lait'. O Po 36. Urhats-urrik bethi ganez aitzindu du panttupan [apoarmatuak herbia]. Gy 58. Ximiztan doa lau
arrudetakoa, aitzinduz eta gorriraziz, lasterrean, burdin bidetako hegastinak. Hb Egia 145. Miserable harrek,
zaldiz galopan, aintzindu zuen Erregeren karrosa. Elsb Fram 91. Halaber jakitate mota guzietako itsu [...]
badire, asko begiduni aitzindu baitzazkote ernearen ernez, jarraikiaren jarraikiz. HU Aurp 189. Hortan, bertze
askotan bezala, gure auzo alemanek aspaldian aitzinduak gituzte. JE Bur 49. Tripan izigarriko guduak ari
zaizkon: arnoek ezin elgar adi, ilhar-xehea lur-sagarrari aitzindu nahi, oilakia antzarkiari, gasna eta kafea
azari. Lf Murtuts 27.
4. Adelantar, mover hacia adelante.  Eta hark bere eskua aitzindu, eta hartu izan zuen [usoa] eta erretiratu
beregana arkan barna. Urt Gen 8, 9 (Dv, Ur luzatu).
5. Ir adelante, avanzar. v. aitzinatu.  Gero Abram partitu zen handik zihoala eta aitzintzen zela eguberdi
aldera. Urt Gen 12, 9 (Dv goan zen aitzinat, urrunago jotzen zuelarik hegoaldera, Ker aurreratu zan).
6. (Urt, Lar). Hacer avanzar, hacer progresar. "Amplificare fortunam, gloriam, fortuna, loria aitzintzea,
hobeago errendatzea" Urt II 62. "Augescere, [...] haunditzea, berertzea, haztea, abantzatzea, ai[t]zintzea" Urt
III 173. "Adelantar" Lar. v. aitzinatu (2).
7. (L-ain ap. A; Lar, Añ (AN)), altzindu (Sal ap. A). "Anticipar" Lar, Añ y A.
8. (Lar, Añ (AN)). "Anteponer" Lar y Añ.
9. Prevenir (a una persona).  Lilluraren aurka aintzindu gaitzaketen ezarkiak begiratzea. "Atender a las
circunstancias que nos pueden prevenir contra la ilusión". Zink Crit 28. Ustez eroso, bañan ikuskin / arenganako
bidea / aintzindu gabe goazenentzat / sasi ta zuloz betea. EA OlBe 79s.
- EZIN AITZINDUZKO. "Ezin-aintzinduzko, qu'on ne peut devancer, prévenir" Dv.
aitzinduagotu. "Adelantar más" Lar.
aitzinduegitu. "Adelantar demasiado" Lar.
aitzine (S; Añ (AN), Lecl, Arch VocGr), aintzine (-nz- BN ap. A  VocBN). 1. (Sust.). Parte delantera.
"Frente, fachada, [...] (AN) aitzenea [sic]" Añ. "Le devant" Lecl y Arch VocGr. "Façade, partie antérieure d'un
corps" VocBN. "Façade" Lrq. v. aitzindegi.  Eta unzi aitzinea landaturik tink zegoen: eta unzi gibela hausten
zen bagén botherez. "Du côté de la proue". Lç Act 27, 41 (TB untziaren aitzinea; He, Ol, IBk, IBe branka, Dv
aitzineko muthurra, Ker aurrekaldea). Hek angurák unzi aitzinetik hedaturen. Lç Act 27, 30. Artzaña bada
beztitzen, / Josliak tü gomendatzen / Zaragollen alderdi bata oihal hobez ezar dezen. / Halere higatüren dizü
aitzinia beno lehen. 'Plus tôt que le devant'. Etch 302 (tbn. en ChantP 180 y Or Eus 281).
2. aintzine (-nz- VocBN). "Espace devant un corps" VocBN.
3. (Añ (AN)). Cosa previa, lo que va antes. "Salutación del sermón, sermoi [...] aitzinea" Añ.
- AITZINE HORRETAN. "Aitzine hortan (BN-baig), en esta temporada" A. v. AITZIN HORRETAN.  Ene
lagunen ganik jakin duzu aitzine hortan eria nintzala. Prop 1888, 115.
aitzinegitu (Lar), aitzinagitu (Añ (AN)).  "Adelantar demasiado" Lar y Añ.
aitzinegun, aintzinegun (R-uzt ap. A).  Víspera. "Ulun-ezbaian edo ez-ulun bai-ulun dagonean, eskila
durrundaka ari da xei-aintzin egunean" A (s.v. aintzin). v. aurregun.  Hirur ase hauk aditzen dira
barureguneko baraskariaz, aitzineguneko auhariaz eta biharamuneko askariaz. O Pr 67. Aitzinegüneko edo
bezperako irakur-aldia. Ip Hil 1.
 aitzine egun. Día anterior. "Aitzine egün batez (S)" Gte Erd 57.
aitzinegur. "(Sc), la leña que se pone delante para sostener a las demás" A.
aitzineko (SP, H, VocB, A), aintzineko (G-nav, AN-5vill; Dv), aitzinako (Lar, Añ (AN)). Ref.: Iz Als
(aintzinekuk); Gte Erd 21. 1. (Gralmte. pl.). Antepasado. "Aitzinekoak, majeurs, ancêtres" SP. "Antepasados"
Lar y Añ. "On le dit quelquefois pour ancêtres" Dv. "Aintzinekoak [...], anciens" H. "Aintzinekuk, los
antepasados. Gure aintzinekuk" Iz Als. "Hau amaren aldekoa da (G-azp), ori aintzinekotik eldu da (AN-5vill),
hori heldu da aintzinekotara (AN-5vill)" Gte Erd 21. Cf. AITZINEKO. Según el editor hay aizineko 'antepasado'
en la Doctrina de Lizarraga de Elcano.
 Zergatik hire diszipuluék iragaiten dute aitzinekoen ordenanza? "L'ordonnance des anciens". Lç Mt 15, 2
mende.
(He, TB, Dv, Ip, SalabBN, IBk, IBe zahar, Ur, Or aurreko, Ol asaba, Ker aurretiko). Iesus Kristen burhaso eta
haragiaren arauezko aitzinekoak. Ib. 1, tít. Ezazula bergantza har / gure falten gañean, / ez eta hain guti gure /
aitzinekoenean. EZ Eliç 343. Niri neure aitzinekoak utzi derautan hazienda haur. Ax 245 (V 165). Hunelakoak
ziren zure aita Iauna eta bai bertze zure aitzinekoak ere. Ib. 7 (V 3). Aitzinekoak ordenatu duten bezala.
"Secundum majorem institutionem". SP Imit IV 10, 7. Hilak hil dira, gure aitzinekoak ioan dira. Tt Onsa 79.
Gure aitzineko hilen arima honak. Bp I 130. Gure aitzinekoen nahiak, zoñek hasperenez galthatzen baitzien
Mesia jin ladin. Bp II 15. D. Miguel Carlos Oquendo Sanmiliango Markesa eta haukien bertze aitzineko hainitz.
ES 117. Halatan beraz erran behar da gure aitzinekoek hemendik hartu zutela gure herriaren izena. Ib. 162.
Esta supherbiatzen bere sortzeaz, estu prezatzen bere aitziñekoen noblezia. Ch III 54, 14. Zuen aitzineko
israeldarrak [...] jan zuten mana. Mb IArg I 388. Arzen dituzte zenbaitek beren aitzineko ongi arkitzen ziranen
itxe bateko gauzak eta bazterrak. Ib. 221. Mesias onen aitzineko ezin izan zitekeen humerik bage iltzen zen
ezkondua. Mb IArg II 147. Nola hartzen zuen Ruth bere emaztetzat, nahiz begiratu aitzinekoen izena. Lg I 249.
Gure aitzinekoak itzaltzen diradeano. Egiat 167.
 (ss. XIX-XX). Itzul zaite aitzinekoen lurrera, eta zure ahaidegora. Dv Gen 31, 3 (Urt hire aiten herrira, Ur
zure gurasoen lurrera). Ikusazu non diren zure aintzinekoek utzi izan zerotzuten etxea. Dv LEd 252 (Cb Eg II
lenagokoak). Ez gaizki har aintzinekoen erran zaharrak ere. Dv Imit I 5, 2. Gure aitzinekoek sinhetsi dute Eliza.
Hb Egia 148. Beren aitzinekoetarik zauzkaten sinheste eta egitate gaixtoak osoki galdu ez direno. Prop 1888, 86.
Morde de Belzunze, zoinen aitzinekoak Eskual herritik atheratzen baitziren. Elsb Fram 64. Manu harrek
ekhartzen zuen nongo ere baitzituen bat-bederak bere aintzinekoak eta arbasoak. Jnn SBi 10. Eta beraz, Igande-
egunaren sainduesteaz den bezenbatean, zer diote gure aitzinekoek? Arb Igand 122. Ez guk egina [eskuara],
bainan aitzinekoetarik ukan bezala beiratu behar duguna. HU Aurp 177. Bazakiten hori gure aitzinekoek, guk
ahantzia baldin badugu ere, edo zorokeriaz utzia. JE Bur 93. Horra Nafarroako ohidura zaharrenetarik bat,
zoinek erakusten dauku zer fede suharra zuten gure aitzinekoek. Zub 79. Aintzinekoak oihuz baitzauden, zuri
baitzauden osoki. Iratz 102. Badakizue zuen aintzinekoeri erran izan zaiotela. Leon Mt 5, 33 (Lç, TB, HeH
lehenagokoei, Dv zaharrei, Echn zagarrei). Biriatu bere aintzineko guzien herria zuen. Zerb Azk 84.
Hamahirugarren mendetik hunat haren aintzinekoek ukana zuten [...] Xaberriko edo Etxaberriko etxaldea.
Ardoy SFran 57. Gure aintzinekoen kantuko gostua. Xa Odol 118.
2. (B ap. A Apend; H), aintzineko (H). Superior, jefe. "Supérieur, chef" H. "Persona influyente" A Apend. 
Aita-amén eta bere aitzinekoén eta gehienén desobedient diradenak. Lç Ins B 3v. Gure rejitzeko eta irakasteko
ezarri dituán aitzinekoetara dozil eta obedient garate. Lç ABC B 2v. Bere borondate propioa utzirik bere
aitzinekoen eta gaiñekoen borondatearen azpian iartzea. Mat 149. Nork eman daie sinestea / Aski dela
salbatzeko / Heren-ordenan izaitea / Mentaberri aintzineko. 'Sous les ordres de Mentaberry'. Monho 36.
Bertzeren manupean bizi denak guzien gainetik amor eman behar deraie bere aitzinekoei. Dh 72. Neure
aitzinekoa don Martin Cordobakoa dut, Nafarroko aintzindari berria, harekilakoa naiz. Laph 78. Sinhesten
duzu, Frantziak, hainitz urthez bere buru eta aintzineko izan duela, Napoleon lehena. Lap 37 (V 21). Ferry zen
orduan ministroen buruzagi. Hura zuten framazon edo harginbeltz direlako gizon tzar horiek orok beren
aitzineko. HU Aurp 64.
3. (BN-baig ap. Lh; H), aintzineko (Dv). Intermediario, comisionado, representante. "Aintzinekoa se dit d'une
personne qui prend en main les intérêts d'une personne engagée dans quelque affaire. Il se prend quelquefois
pour protecteur, et d'autres fois pour représentant, mandataire, agent" Dv. "Garant, intercesseur, intermediaire
(que l'on envoie devant)" H. "(Lf), avoué" Lh.  Iesus Krist adbokat dugula eta hura aitzineko ezarten dugula.
Lç Ins E 3v. Gauzak hain ongi hasiak ongi akabatzeko, / Garat eta Ithurbide behartu aintzineko. 'Il nous faut
Garat et Ithurbide comme représentants'. Monho 56. Zaldia, hantxet, aintzineko on baten gomendio utzirik...
Bainan aintzineko on horrek ez du denborarik galtzen [...]: horra nun joan den ximixta bezala. Lf Murtuts 42.
4. + aintzineko (Dv, H). Predecesor (en un cargo, etc.). "Les prédécesseurs" Dv.  Bizkitartean haren kortea
ederrago eta loreago zen, egundaino haren aitzinekoen mendetan izan zen baino. SP Phil 541. Gure jaun
apezküpiak bere aitzinekoen herexa saintier jarraikirik berrizki nahi dü [...] egin dezen pronoa. Bp I 18. Nahi
dügü permesione haur, hala nula beste zoin ere jardietsi edo ukhen beitzüntükeie gure aitzinekoetarik edo gure
ganik, deüs baliotako diren. Mercy 17 (palabras del obispo de Oloron). Izan dire hirur ehun Aita-Saindu; ez da
bat aitzinekoen sinhestea utzi duenik. Hb Egia 112. Aingeruen komentuko serorak beren aitzinekoen
khartsutarsuna ahantzirik, lazotarsun galgarri batean eroriak ziren. Laph 73. Errege inozent harek behar zuen
pagatu haren aitzineko hobendunentzat. Elsb Fram 57. Aiphatu zuen [erretor berriak] bere aitzinekoa. JE Bur
184.
 + aintzineko (Dv, VocBN (-nz-), H). Predecesor, antecesor. "Devancier" VocBN.  Introdukzione hunetan
ezin eskiriba dezaket [...] gure aitzinekoek debozionearen gainean iadanik argira eman dutenaz bertzerik. SP
Phil b 4v. Framazonek [Tenploko xebalier] hek dituzte oraino ezagutzen beren aitzinekotzat. Elsb Fram 10.
 (Ref. a cosas).  [Pastoral] hauk Frantziako teatro xaharretik jalgi dira [...]. Bi hitz, aintzineko arrotz
horietaz. Lf in Casve SGrazi 8.
5. + aintzineko (H). Guía. Cf. ITSU-AITZINEKO.  Erdu ziten Betlemera, / Izar bera / Iarririk aitzineko. 'La
même étoile les guidant'. O Po 62. Egungo-egunean Frantzia guzia, gobernamendua aintzineko, kexatua dabila
mende.
ikhusirik zenbait tokitan [...] gure batentzat hiru biltzen duela laborariak. Dv Lab 86. Soldadu tropa baten / bera
aintzineko, / Heldu da Judas, eta, / ez huts egiteko, / Nori ere musu bat / emanen baitako, / Hori da seinalea, /
hori lot bekizko. Zby RIEV 1908, 212. Etxetik untziraino artzain zuhur baten menean hel, hau aitzineko. JE Bur
208. Itsuak itsua balin badu aitzineko, biak errekarako dire. Etcheb Zeruari 81 (ap. DRA).
6. Adversario.  Antola zaite lehen bai lehen zure aitzinekoarekin, harekin bidean zareino, eman etzaitzan
iuiearen eskuetara. "Adversario tuo". HeH Mt 5, 25 (Lç partida kontrasta, He, Dv partida, Ur, Ip, Or, Leon, IBk
e IBe etsai, Echn, Hual y Samper kontrario, Ker arerio).
7. (BN-ciz-baig ap. A; H), aintzineko. "Aitzineko ona duk! voilà un bon sujet! Zer aitzinekoa! [...] quel bon
sujet! H. "Aitzinekoak (BN-ciz-baig), perillanes" A.  Ez dakit Larrondo guarda ezagutu duzuenez lehenago.
Nik bethi bai. Zer aintzinekoa! Ez batere gizon gaixtoa, nahi baduzue, bainan ezin gehiago bitxia eta jostakina.
Barb Sup 5. --Heien idurikoak! Fa! zer aintzinekoak guretzat! --Lurraren gainean egundaino ez ahal da bi liztor
horiek bezalakorik ikusi! Ib. 108.
8. "La serviette, ainzinekoa" Darthayet Manuel 231.
9. Antecedente, cosa que ocurre antes.  Gertakizunen aitzineko ta ondorengoen billakuntza. Vill Jaink 67.
Zergati urbilla edo urkoa izango genuke argitan ipiñia, ots, fenomenuen aitzinekoak. Ib. 62.
aitzinera (Lar, Añ (AN)).  "Anterioridad" Lar. "Anticipación" Lar y Añ.

- AITZINERAZ. "Anticipadamente" Lar.
aitzineramendu. Figura en Pouvreau, sin trad. Cf. aitzinaramendu.
aitzineratu. 1. Avanzar. v. aitzinatu, aitzinaratu.  Hitz hartan batbedera bere mende guzián probetxatzen
eta Iainkoaren beldurrean aitzinaratzen eta konfirmatzen delarik ardura gehiago aitzineratu eta abanzatu behar
denaren araura. Lç Ins G 6r. Jesusek aitzineraturik erran ziezen: Noren bilha zabiltzate? (S). Io 18, 4 (ap. DRA,
que no da más datos; podría tratarse de una transcripción errónea de la versión de Leiçarraga: Iesusek bada
zakizkialarik haren gainera ethorteko ziradenen gauza guziak, aitzinaraturik erran ziezén, Noren bilha
zabiltzate?).
2. Mover hacia adelante. "Pousser en avant" SP.  Jiten zaiku emeki, urrats luzean haatik, soin-gaina den-
gutien bat aitzineratua. JE Ber 30.
aitzinerran (Urt, Gèze). 1. "Astrologorum predictio, astrologuen [...] aitziñerranak, aitziñerrateak" Urt III 11.
"Prédiction, prophétie" Gèze.
2. (L, BN, S ap. Lh; H). "Préface" H.
aitzineskuko. "Aitzineskuko (AN), bailarín principal en una danza" A.
aitzinetako. "Aintzinetako, progreso. Aintzinetakorik ez du, no hay progresión, no hay mejoría en su enfermedad
(Dv)" DRA (pero no lo encontramos en Dv).
aitzinetiko.  Guía. Cf. AITZINETIKO. v. aitzineko.  Gure ajütazale dateke, gure gida eta aitzinetiko izan
dena. "Dux noster & praecessor". Mst III 56, 6 (SP aitzin gidaria, Ch aitzindari).
aitzinetto.
- AITZINETTOAN. "Aitzinettoan (Hb), un peu en avant" Lh. "Aitzinetun /aicinettún/, un peu en avant (S)" Lrq.
v. AITZINTTOAN (s.v. aitzintto).  Ikhusi zütian, hedallo hilik, bere üngürünetan, aitzinettoan debotegiz erriz
eta nausaz ari zeitzonak. MaiMarIl 114.
aitzinezur (Lar, Hb ap. Lh). "Agujas, costillas delanteras del animal, [...] aitzin ezurrak" Lar.
aitzin-gibel (SP, H). I (Adv.). 1. (En la expr. aitzin-gibel behatu, 'mirar adelante y atrás, considerar
detenidamente'). "Aitzin gibel behatu gabe" SP. "Aitzin-gibel, itzul-inguru behatzea, regarder devant et derrière,
tout autour" H.  Ontasunak munduko plazeren ondoan nenbilala aitzin-gibel behatu gabe gastatu ditudana.
Mat 225. Hango doloren konsideratzeak, hobeki ukitzen gaitu eta aitzin-gibel beha arazitzen deraku. Ax 574 (V
368). [Ezta] aitzin-gibel behatu gabe egin behar iuramentua. Ib. 255 (V 171). Erho batek bezala, aitzin gibel
behatu gabe. Ib. 280 (V 187). Erregek aitzin gibel guti behaturik, eta Salomonen konseilluaz ere kontu guti
eginik [...]. Ib. 345 (V 229). Gauza ongi konsideraturik eta aitzingibel behaturik. Ib. 273 (V 182).
2. Del revés. "Hitzak aitzin-gibel erratea, dire les paroles, les discours sans devant derrière, de travers,
confusément" H.
mende.
3. En longitud.  Etxe gora bat da, bi estai bederen badituzkena, bainan gora baino puska batez hertsiago, ez
hain barna ere aitzin-gibel. JE Ber 56. Ez da handia pikor hura: zabalerat, zentimetra bat eta erdi; aitzingibel,
zentimetra bat ez arras; zentimetra erdi bat gain-beheiti. JE Med 37.
4. Aitzin-gibel, ezker-eskuin, / gain ta barne / neurtzen ari nauzun Begi. "Por delante y por detrás". Or BM 28.
II (Sust.). 1. (SP), aintzin-gibel (Dv, A). (Pl.). Partes delantera y trasera. "Le devant et le derrière" SP. "Antzin-
gibelak, les devants et derrières d'un lieu quelconque" Dv. "Aintzin-gibelak, las partes anterior y posterior de un
lugar" A.  Nurat nahi juanik ere [zamaria] eror eta ützülarrika, / aitzin gibelez ez kuka, sal'zak fite edo trüka.
"Il ne se cabre ni du devant ni du derrière". ChantP 350.
 aintzin-gibel (Dv, A). (Fig.). "Aintzin-gibelak [...], au fig., les faces diverses d'une affaire" Dv. "[...], los
aspectos diversos de un asunto" A.  Utzten ditut plazer haren aitzin-gibelak, anarteraiñoko eta ondoreko
egitekoak eta atsekabeak, handiak baitira. Ax 383 (V 251). Eta "tasun" auek eta aitzin-gibel aiek dituelako,
orregatik izaki au da bakarra, bakoitza, kidekorik eztuena. Vill Jaink 66. Jainkoaren auzi au, aitzin-gibel
askokoa da, eta saiets guztietaik eldu nai izan diot. Ib. 9. Beste bide bat, zabalagoa oraindik, aintzin-gibel
askoduna gaiñera. Ib. 117.
2. "Aitzin-gibelak sendoak ditu gizon ark, aquel hombre es muy fuerte (B)" A EY III 293.
- AITZIN-GIBELA. Adelante y atrás. "Aintzin bigela aunitz ibiltzen gera (AN-5vill)" Gte Erd 31.
- AITZIN-GIBELEKO. a) (Que es) de cara y a sus espaldas.  Hitz gaixtoak, aitzin gibeleko gaizki erranak,
urgoiak, eranzuteak, liskarrak [...]. "Injurias, oblocutiones, reprehensiones". SP Imit III 35, 2.
b) Anterior y posterior a.  Darabilen hauziaren muina ez da, azken buruan, Espainiako gerratea besterik:
gerratea eta gerratearen aitzin-gibelekoak. MEIG VIII 34.
- AITZIN-GIBELETAN. Delante y detrás.  Tronuaren erditsuan eta inguruan ziren laur animalia begiz
betheak aitzin gibeletan. He Apoc 4, 6 (Dv aitzin gibeletan; Lç, TB, Echn, Ip aitzinean (e)ta gibelean; Ur (G y
V) aurretik (e)ta atzetik, Ol, Ker aurre atzetik, IBe atze eta aurre). Eta etzen bozkariozko eta musikako xirola eta
soinurik errepikatzen etzutenik arkaen aitzin gibeletan. Lg I 300. Apaindurik, / Zaia zikinak kendurik! / Xingolak
aintzin-gibeletan / Mantelinak galtzar-azpitan, / Apaindurik. Monho 34. Bigarrenak bi taula badauzka aintzin
gibeletan, bera "zanduitx" dagola erdian. Larz Iru 64.
aitzin-gibelka, aintzin-gibelka (Dv). 1. Del revés. "Aintzin-gibelka ezartzea, mettre une chose le devant
derrière" Dv.  Aintzin-gibelka itzulikaturik. Herr 18-5-1961 (ap. DRA). Guk ez dugu ele-iraulketarik,
oraingoek ala egozten badigute ere; ez duguz ipinten itzak aintzin-gibelka. Or in Gazt MusIx 26.
2. "Aintzin-gibelka ibiltzea, aller à reculons, c.-à-d., devant derrière" Dv. "Ez dute aintzinatzerik; aintzin
gibelka erailki dira (BN-arb)" Gte Erd 31.
3. (Sust.). Vaivén.  Urdin-urdina, ez [itsasoa]; osoki laua ere, ez. Urak, bere aitzin-gibelka ezin geldituzkoan
nun-nahi egiten daizkon izuren hegiak, erran zinezake zilar-biziz dituela. JE Ber 81.
aitzingidari, aitzinkidari (Lar). 1. Guía. "Conductor, el que lleva" Lar.  Izar berri bat dutela / Bere
aitzingidari. EZ Noel 54. Hura da gure kapitaina eta aitzin gidaria, helduko eta lagunduko zaiku. "Dux noster &
praecessor". SP Imit III 56, 6 (Ch aitzindari, Mst aitzinetiko). Gorphutzetik horren arima separatzen denean,
merezi dezan sartzea Zeruko Glorian, aitzingidaritzat duela Jesu-Kristo gure Jauna. Brtc 271. Disputa handitan
izatu baitziren [burua eta buztana] / Aitziñean zoiñ ganen zen. / Burua orduraiño bethi / Zen izan aitzingidari.
Gy 228. Ez diet lehen esanei oraingoan deus kendu nahi, baina, halaz ere, erakutsi nahi nuke izan dituela bide
horretan aitzin-gidari zaharrak. MEIG V 59.
2. Precursor.  Iaunak hautatu zintuen [Iaundoni Iauni] / bere aitzingidari, / eta bere ethortzeko / bideen
aphaingarri. EZ Noel 161. Hura [Jondoni Joani Baptista] zen gizon bat Jainkoak igorria Juduei Jesu-Kristoren
ezagut arazteko, eta Jaun haren ethortzera gizonen preparatzeko eta hargatik da deithua Jesu-Kristoren
aitzingidaria. CatLav 423 (V 201). Aintzingidari saindua [Jondoni Joani Batista], zuk egun / Atzar gaitzazu gure
lokumatik. Monho 160. Jaunaren aintzin-gidari, / Gorenaren profetak. Ib. 106. Euskal literaturan Jauregi izan
da batipat, joeraz, hizkeraz, neurriz, ez gaiei buruz, giro berrien aintzingidari. MEIG IX 44.
 (Fig.).  Oinetako lur hau ikara dabilkigu eta ez dira oraindik ixildu dardara berrien aitzin-gidari datozen
trumoi-hots ilunak. MIH 334.
3. Superior, jefe. "Agere primas partes, buruzagi vel aintzingidari izatea" Urt I 455.  Bere aitzingidariak
gogotik eta bihotz onez obeditzen estituenak erakusten du estuela haragia ungi hezia. "Suo superiori". Ch III 13,
1 (SP superior, Mst gehien, Echve agintari). Hark egiten gaitu obedient gure aitzingidarien alderat. "Praelatis".
Ib. 5, 7. Erran zuten Lazedemoniako aitzingidariek. ES 168. Zorigaitz herri huni / Zeren aitzin-gidari / itsu-
gidari itsuak / Izan diren hautatuak. Monho 54. Alde batetik aitzinkidariak artubak, eta bestetik naspillak janak.
Sor Emigr 92.
aitzingidatu, aitzinkidatu (Lar).  "Conducir, guiar" Lar.

mende.
aitzingo.  Antiguo, viejo. Cf. antzina.  Aitzingo ene adiskide maithagarri batek Bizkaitik idazki edo letera
bat igorri daut. Harispe Euzk 1929, 39 (ap. DRA).
aitzin-hitz, aintzin-hitz (S ap. Lh, que lo califica como neol.).  Prefacio.

 (Pl.).  Artzain beltxaren neurthitzak. Aintzin hitzak. Zby RIEV 1908, 757.
aitzinka. 1. Corriendo.  Hagitz arinki begi kolpe bat aurdiki dut ene bizitzearen gainerat, eta ondoan
berehala aitzinka joan naiz kofesoraren oinetarat. Brtc 161.
2. (H), aintzinka (-nz- BN ap. A  VocBN). (Con dat.). A adelantar a. "À qui plus avancer, à mouvement
empressé" VocBN. "Aitzinka, aintxika jostatzea (L), s'amuser au plus courir, à se devancer" H.  Europako
gobernamenduak ari direlarik elgarri aitzinka, bata alde batetik bertzea bertzetik. Prop 1891, 40. Laboraria
lanarekin borroka, goizetan argiari aitzinka, aratsetan ilhunari desafioka. Gazte Sept. 1958 (ap. DRA).
3. (Tras tema nominal nudo). Antes de.  Ala gure oinhazkatzerat jina zira hunat, tenore aintzinka. "Ante
tempus". Leon Mt 8, 29 (Dv ordua baino lehen).
4. "Devant soi (S)" Lrq.
5. (-e B ap. Izeta), aintzinka (-e B ap. Izeta). "Hacia adelante. Zu beti aitzinke" Izeta BHizt2. "Aintzinke beti"
Ib.
aitzinkar, aintzinkar. 1. De antemano.  Ezen hunelakoen atakadak sustengatzeko estatuan aurkhi
gaitezentzat, goizdanik aiñtziñkar hartu behar dugu, haukien garaitzeko deliberazione fermu bat. He Gudu 170s.
Urrundik ikhustera entsaia zaite beraz, khexa edo inkieta ahal zaitzaketen gauza guziak, eta zaude aiñtziñkar
preparatua hek pasienziarekin yasatera. Ib. 152. Zure burua urrhundik eta aiñtziñkar preparatzen duzula, hauk
errezibitzera. Ib. 105.
2. "Abrupte, presaz, presaka, presatuki, khexatuki, aintzinkar" Urt I 41.
aitzinkari, aintzinkari (Dv, A).  "Se dit des chevaux qui cherchent à se dépasser" Dv.
aitzinki. 1. "Collis, menditxoa, ikhea, ikhetxoa, aitzinkia" Urt V 349.

2. aintzinki. "Préfixe" T-L.
aitzinlari, aintzinlari.  Delantero, que juega delante.  Atano VII aintzinlari hoberena izan da. Herr 11-12-
1958 (ap. DRA).
aitzinle (Lar). 1. (El) que hace avanzar. "Adelantador" Lar.

2. Precursor.  Joanes Batista, Jesusen aitzinlea, agindua. DvHtoy Lc 1, 13.
aitzinopil, altzinopil (Sal ap. A).  "Torta pequeña" A.
aitzinpareta.  Fachada. v. aitzinalde.  Athe ala leiho-inguruetako harri pikatuak gaitzak dituzte; balkoinez
brokatuak dira aitzin-pareta gehienak. JE Ber 78. Herri bakotxak baduela bere etxeetarik bateko aitzin-paretan
burdinazko plaka xuri bat: huntan beltzez thindaturik herriaren bi izenak. Ib. 38. Aitzin-paretatik hitz larri
batzuek iragartzen daukute, han moldatu adailuari sua ezin ditakela aiher. Ib. 83.
aitzinpen, aintzinpen (Dv, A). "Avance, action de devancer" Dv. "Avance" A.

- AITZINPENEZ. "Aintzinpenez, par anticipation" Dv.
aitzinperediku, aintzinperediku.  Prólogo de las pastorales. v. LEHEN PREDIKU.  Ondarrean azken

peredikia jaliko dute, aintzin-peredikia egin zen bezala. Lf in Casve SGrazi 14.
aitzinsolas (L, B, BN), aitzinsolaz (S), aintzinsolas (B; Dv). Ref.: Lh; Izeta BHizt2.  Prólogo; palabras de
presentación. "Liburu baten aitzinsolasa" Izeta BHizt2. "Apezain aintzinsolasa" Ib. v. hitzaurre.  Miguel
Saavedra Cervantestarrak, skribatu zuen Don Kixote Gerthakariak deitzen den liburuko aintzin-solasa eta hari
darreitzan hirur burutxoak, Duvoisin Capitanak Zubiburun zegoela Laphurdiko heuskaraz emanak. (Título de
un libro publicado en Biarritz en 1904. v. J. Bilbao III 75 y DRA). Aitzin-solas horren ondotik, huna orai zonbeit
xehetasun ene harat-hunaten gainean. Prop 1888, 142. Aitzin-solhasa. Jnn Bihotz III. Aintzin-solhasa. Dih
GirLeg s/n. Aitzin-solas. JE Ber 5. Aintzin solasa. Barb Sup V. Azkalar gertakariaren (drame) aintzin solasa.
Iratz 42. Aintzin-solhas bat hasi dut, paidophiliaren edertasuna euskaldun jendeari aurkheztekotz. Mde Pr 195.
Idazle handi bezen apez ona zen Michel Chourio [...], dio Darretxek bere aintzin-solasean. Zerb Azk 60. Aitzin
mende.
solas bezala zer erranen dugu? Ib. 5. Berak ene pertsuen burukitan aintzin solas bat ezarririk. Xa Odol 87.
Aintzin solas hortan gauza hainitz laburki eta kasik hitz-erdika eman ditugu. Lf in Casve SGrazi 17. Aitzin-solas
ederra ezarri dio. MIH 165. Nik esan dezakedan baino hobeki azaltzen du aintzin solasean P. Lafitte euskaltzain
jaunak. MEIG III 70.
v. tbn. Aintzin-solas: Xarriton in JEtchep 9. Larz Iru 9. Ardoy SFran 7. Larre in Xa Odol 11.
 (Pl.).  Aitzin-solhasak publikoari. Gy V. Aitzin solasak. Arb Igand 7.
aitzintasun. 1. Preferencia. "Anteferre, [...] preferentzia, abantailla, aitziña, aitzintasuna ematea" Urt II 136.
2. aintzintasun. "Adelantamiento, avance, progreso. Zer da aintzintasuna? (Darric)" DRA.
aitzinteka. v. aitzintoka.
aitzintoka (S-saug ap. Lh), aitzinteka.  "(Aller, mener) devant" Lh.  Bidez bide txiñgilika duatza arresak,
artzaña aitzinteka eramaiten dielarik. D. Béhéty GH 1931, 450.
aitzintto, aintzinto.
- AITZINTTOAN. Un poco antes de.  Gudu baten aitzinttoan bildu zituen lagun oro bere gelarat. Hb Egia 35.
Bi orenak aitzinttoan, ezin gehiago jasanean bere oinhazeak, egin zuen oihu handia. Prop 1906, 13. Bainan
bertze batzuek hobeki zakiten irrintzinak ondarrerat, hiru zizken aitzinttoan, daukan irrizko karrasia. JE Bur
150. Gero, primadera aintzintoan, hirurgarren eta azken iraulaldia. Dass GAlm 1936, 82 (ap. DRA). Uhalde
aintzinttoan jendea ari zen alabainan jan eta edan. Leon Mt 24, 38 (Lç dilubioaren aitzineko egunetan). Mixel
hiltzeko gauean, Margoren arrapatzerat izan hiza, gauerdi aintzinttoan? Larz Senper 92. Erromara heldu zen
1538 aintzinttoan. "Un peu avant 1538". Ardoy SFran 136. Bozak aintzinttoan. Herr 7-7-1977, 4.
aitzintxe, aitzinxe (Hb ap. Lh), aintzintxe (Dv, A). 1. "Un peu trop avant" Dv. "Un poco demasiado delante"
A. "Un peu trop en avant" Lh.
2. Un poco antes, hace poco. v. AITZINTXEAN.  Aitzintxe, zurbil, lurra landu bitartean txistuka ari
nintzan. Or Mi 114. Aitzintxe an geunden beiko muturrean, eta izarretatik ikusten giñuzen Compostelara gure
seme ta illobaren il-obian otoitz egitera doazin bidezkoak. Ib. 123. Oartu nauk aintzintxe, dio ontzizaiak, larga
madarikaturen bat deramagula. Ib. 62. Lagun-antzean galdegiten zioten zergatik, eta aintzintxe esan dutan
arrazoina emaiten zien. Or Aitork 229.
- AITZINTXEAGO. a) Poco antes.  Aitzinxago emana zaundan sista bihotzaren gainean bainuen, oldartu
nintzaion aitoren seme hari. JE Ber 35.
b) Un poco más adelante. "Aintzintxiago zoazi (AN-5vill)" Gte Erd 259. v. AITZINAXEAGO.
- AITZINTXEAN (aintzin- Dv). a) Un poco antes, hace un momento. "Aintzintxean, peu auparavant" Dv. 
Puntu hunen gainean eztugu zer ibili froga berriketan, zeren ja aitzintxean ikhusi baituzu Eskuarak hirur hogoi
eta hamar urthez eztuela mudantzarik bathere errebizitu. ES 108. P. Axular gure Eskualerrian presunaia fama
eta ospe handitakoa, eta aitzintxean Sarako Errotora. Ib. 146. Badakizu aitzinxean zer erran dudan. Ib. 101.
Erakhustera emaiteko zein bozkario handia zuen gure Jaunaren phizteaz, zeinaren hila ikhusteaz aitzinxean
nigarrez baitzegoen [Eliza]. CatLav 396s (V 191). Eta horrengatik premia dira jorrak, bereziki belhar tzarrak
hazitzen hari direnean edo aintzintxean. Dv Lab 72. Apirila, biribila, urdandegian urde hila. Urde-zaina hesi
artean, gasnapuska hitz artean, arto-puska galtzarpean, Izan balitu aitzintzean [sic] etzuken hilen agian (BN-
ciz). A EY III 152 (que traduce erroneamente 'al adelantarse').
 (Precedido de vb.).  Konfesatseko aitzinxian eta Aphezak absolüzionia emaiten dienian. CatLan 143. Eztaut
nihork edekitzen bizia, erran zuen berak hiltzeko aitzintxean. Dh 241. Belhar usain oneko zerbait ematen
bazaioete hil aintzinxean. Dv Dial 98s (It ill baño lentxeago, Ur ill baño lentxuago, Ip eho beno lehen). Sodoma
eta Gomorra suntsitu aintzintxean. Zerb IxtS 20.
 (Precedido de sust.).  Eguerdi aintzintxean, behatzen diote tupinari eta ikusten dute, hek utzi bezal bezala
dela tupina. "Un peu avant midi". Barb Leg 132. Bezperak-aintzinxean jaun erretorak igan-arazi zuen Murtutsen
tokirat. Lf Murtuts 26.
b) "Aitzinxean (Hb), un peu trop en avant" Lh.
- AITZINTXEON. Un poco antes, hace un momento.  Aitzintxeon erran dudan bezala. ES 126.
- AITZINTXETIK (Lar). Poco antes. "Poco ha" Lar.  Eta eridenik Aquila deitzen zen Ponte nazioneko Iudu
bat, zein aitzinxetik ethorri baitzén Italiatik. Lç Act 18, 2 (He berriroki, TB ez aspaldi, Dv berriki, IBk denbora
gutxi zela; Ol etorri-berriak). Aintzintxetik, ferrak ematen zaizkote [idiei], amoratuz eta ez joka erabiliz. Dv Lab
240. Sasitartean zinkurin batzuk aditu-iduri ditiat aintzintxetik. Or Mi 67.
aitzintxetto.
- AITZINTXETTOAN. "Aitzinxettoan (Hb), un tout petit peu en avant" Lh.
mende.
aitzintxo.  (Dim. de aitzin). "Areola domus, [...] etxe aitzintxoa" Urt II 287.
aitzintzaile. 1. Promotor, que mueve. v. aitzinatzaile.  Litaniak Iainkoari [...]. Marearen eragillea.
Guaiaren gelditzaillea. Haizeen aitzintzaillea. EZ Man II 191.
 "Accusator, [...] aitzintzáillea" Urt I 90.
2. aintzintzaile (Dv). Que se adelanta, se anticipa. "Aintzintzailea, qui prévient, qui devance" Dv. Azkue,
aunque dice tomarlo de Duvoisin, da la forma aintzintzale y el significado de "precursor".
aitzintze. "Antecessio" Urt II 135.
aitzintziketa. v. antxintxiketa.
aitzinurrats, aintzin-urhats (Dv). 1. "Prééminence, préséance. Aintzin-urhatsa daukanak ez du ondokoa jautsi
nahi, celui qui tient le premier rang ne veut pas descendre au second. Aintzin-urhatsa ematea, céder le pas.
Aintzin-urhatsa hartzea, prendre le pas, prendre le devant" Dv.
2. aintzin-urhats (T-L). "Préparatif" T-L.
aitzin-urren, aintzin-urren.  Sucesión.  Zergatik ziran aldien aintzin-urren, ageriko ioan-etorri eta abar.
"Ordinem temporum". Or Aitork 105.
aitzitasun.  Oposición.  Arlo ontan, erlijiñoaren eta erlijiñorik gabeko munduaren arteko aitzitasuna ezin
gordiñagoa izan; eta noski, erlijiñoaren aitzitasunari politikarena jarkitzen (oponerse) zitzaion. Etxde Itxas 7.
aitzitik (L, BN-lab; SP, Urt I 68, Ht VocGr, Lar, Añ (AN), Lecl, Izt 12r, Dv, H), aitzetik, ainziti (Dv, que cita a
O), aitziti, aitzitikan. Ref.: A; Gte Erd 203. 1. Al contrario. "Au contraire, mais" SP. "Antes bien, bai aitzitik"
Lar (Añ aitzitik bai). Harriet añade una supuesta var. vizcaína atxiti, que no encontramos con este significado en
ningún otro lugar; cf. antxiti.
 Tr. Documentado profusamente en textos septentrionales (no suletinos), hasta finales del s. XIX, época a partir
de la cual su frecuencia va disminuyendo; en Jean Etchepare, por ej., sólo se encuentra en una ocasión; cf. Dv:
"presque tous les auteurs se servent de ce mot perdu dans l'usage commun". En la tradición alto-navarra se
documenta en las versión del Padrenuestro de Beryain y en otro texto del s. XVII. En textos guipuzcoanos o
vizcaínos aparece en Ubillos y Beovide, y en algunos autores del s. XX. Además del más usual aitzitik, hay
aitzetik en Leiçarraga (un sólo ej., junto a numerosos de aitzitik), en Beryain y en Chourio, ainziti en Oihenart,
aitzitikan en Argaignarats y en la aprobación de Onsa de Tartas, y aitziti en Ubillos. En DFrec hay 37 ejs. de
aitzitik y 4 de aitziti, ninguno de ellos en textos del Norte.
 Baina hark etzuen egin nahi ukhan, aitzitik ioanik ezar zezan hura presoinean. Lç Mt 18, 30 (He, Dv aitzitik;
Ur baizik, Hual beizik, Samper baizik ere). Ezen eztu halako erakutsi nahi bere burua hala egiten duenak, aitzitik
Iesus Krist desaboatzen eta ukhatzen bezala du. Lç Ins F 6r. Gure bekhatuén kausaz hire hirá iraxeki izan duk:
baina aizén orhoit, ezen hire izena gure gainean inbokatzen dela, eta hire merká eta señalea ekhartzen dugula.
Aitzitik entreteni ezak eure graziaz gutan hasi ukhan duan obrá. Ib. A 6r. Eta ezkaizazula utzi tentazioan
erortera, aitzetik libra gaizazu gaizetik. Ber Doc 84r (ConTAV 5.2.8, 117 (AN) aitzitik; CatMaq 380, Añ CatAN
3, CatB 10, CatCla 13, CatUlz 3 y Legaz 5 baizik, CatAe 4, CatSal 5 y CatR 5 baia). Ez nazazula zeure ganik
egotz: aitzitik fabora nazazu. Mat 289. Ea beraz bat bedera eztadilla engana, / Aitzitik dadukan promes
Baptismuan emana. EZ Man I 71. Ez nazazula zure koleran zenza. Aitzitik, Iauna, duzun nitzaz pietate. Harb
319. Erran zioten, arren zegiola Iainkoari hetzaz othoitz. Ihardetsi zerauen Frai Gilek: Aitzitik, Iaunak, zuek
egiozue nitzaz. Ax 149 (V 98). Amorioz eta gogotik dabilzanen trabailluak eztira trabaillu, aitzitik, hetan atsegin
hartzen da. Ib. 488 (V 315). Baldin uste baduzu emaztetan anhitz usatzeaz, emaztetako gutizia gutituko zaitzula,
enganatzen zara. Aitzitik [...] emaztekin usatzeaz ere, egiten da emakhoiago. Ib. 386 (V 253). Etzitzauzte
hurbiltu, ez heltu / Aitzitik zitzauzte gibeltu. O Po 48. Ezi esta deuskai edertasuna, / Lagun ezpadu hontarsuna; /
Ainziti, ederrik gaitz dena, duzu / Berhala, nol' esne' uluzu / denean. Ib. 17. Gizonek hetaz horditurik eta
itsuturik, eztute hori ezagutzen; aitzitik abre mutuak bezala guthizien arauera doaz. SP Imit III 12, 4. (Mst bena,
Echve ezbada). Hainitzetan badirudi karitatez hari garela, eta aitzitik sensuen oldez hari gare. SP Imit I 15, 2.
Eztugu deusik kausitu fedearen kontrako denik: aitzitikan dugu iuiatu bide hon bat bezala dela [...]
abanzaeraziteko. In Tt Onsa 9. Ene desgraziez alegera direnak bihur beite desohorearekin. Eta aitzitik zure
bilha dabiltzanak ediren bezate zure baithan bere bozkarioaren materia. Gç 54.
 (s. XVIII). Eta esperantza dut [...] hunen ahoak eta mihiak bathere ahalketan eman gabe, aitzitik ohorezki
egietan atherako nautela. ES 400. Ez duzun zeure buruaz urguilluzko gogoetarik; aitzitik aithorzazu garbiki zure

mende.
iakingabetasuna. Ch I, 2, 3 (Mst bena, Echve ezbada, Ol ordea; v. tbn. Ch I 19, 4 aitzetik). Eta ez gaitzatzula utz
tentamendutan erorzera; aitzitik begira gaitzatzu gaitzetik. CatLav 5 (V 11; Mg PAb 157 (en boca de un
labortano), Jaur 19 aitzitik; CatLan 12, CatS 119 bena, CatLuz 3, Dih GirLeg 1, CatJauf 2 bainan). Urrun da
ordean benjamintarrek laudatu baitzuten bere anaieen galdea; yarri ziren aitzitik, gabaatarren alde. Lg I 240.
Samariako erregek nahi zituen hil-arazi guziak; ordean Eliseak gibelatu zuen hartarik. Aitzitik, eman-arazi
zioten hura hartu nahiz zabiltzanei yaterat eta edaterat. Ib. 375. Bainan bederen ez ditu ukhatu eta arnegatu
Aita, Semea eta Izpiritu saindua, aitzitik Jainko gauza guzien Kreatzailea laialki adoratu du. Brtc 269s. --Zer
gaiztakeri egin zuen bada kristauak, etsaiak ain gaizki aek erabiltzeko? --Bat-ere; aitziti egiten zuen egin al ongi
guzia. Ub 116. Ez dio orregatik Eleizak iñori eragozten, Aldareko Sakramendua maizago artzen; aitzitik naiko
luke komulga litezkean guziak enzuten dituen Meza guzietan. Ib. 184.
 (s. XIX). Beti da disposatua / Umilen altxatzerat: / Urgulutsuak aitzitik / Kentzen ditu bihotzetik. Monho 150.
Jende prestuek elkhar hantatzeak eztakharke berenaz deus gaizkirik; aitzitik arimakotzat hori on diteke. Dh 74.
Behin sarthuz geroz perfekzioneko bidean, etzen behin ere handik ilkhi; aitzitik aintzinamendu handiak egiten
ikhusten zen. MarIl 110. Harrek bere bihotzean, / Zure kasta guziari / Gaitz nahi izan dio bethi. / Bertze
animalea aitzitik, / Hagitz urrun guri gaitzik egitetik. Gy 220. Urrun da beraz deus egin nahiko dudan haren
kontra; aitzitik eginen ditut haren alde egin ahal guziak. Hb Egia 118. Hori ez-da gauza gutia; aitzitik hain
handia dagokat, non ez-bainaiz ausartatzen bigarren erraitekoaz aiphatzera. Dv Lab 28. Kanpuaren
edertasunari etziokan batere gustorik artu; aitzitik [...] orañ guztiak gogoan jotzen zuten. Bv AsL 30. Zaldizkuak
esaten zien oñezkuai, aiek baño obeto burrukatu zirala etsaiarekin; eta oñezkuak aitzitik beste ainbeste
zaldizkuai. Ib. 214. Adiarazi zioten etzela ongi parti zetzaten beren artean heien erlakiak. Aitzitik behar zituztela
ezarri guziak elkharrekin toki berean. Jnn SBi 147.
 (s. XX). Buru-ahuleria mikorik badutela ez dirudi; aitzitik, gogoa bizi-molde bati finkatua dute ezagun. JE
Bur 67. Ez dela han pizten demendren eztabaida edo lipista; aitzitik, adixkidantza osoan egiten dituztela gauzak.
Zub 55. Nik zure ordez enuke oinbeste ibilli alper egiñen, aidiskide; aitzitik mutillari esanen nioke: geldi, gero,
mutil. Or Mi 92. Yesusek etzituen ezeztatu ta kendu bear; aitzitik, bete ta osotu egin bear zituen bere lege
berrian. Ir YKBiz 121. Semeak, aitzitik, aita zapuztuz, aberri-nagusi izan naiago zuten. Zait Sof 118.
Kofraditarren asmoa, aitzitik: / urra bidea arañoxe. SMitx Aranz 68. Ene itza damaizut ez dizudala txarkeririk
eginen. Aitzitik (antes bien, por el contrario), nire zuganako eskerrona betikoa izanen da. Etxde JJ 160.
Geroztik, Irlandarak ezin irabazi du atzera orduan galdu zuen eremua: aitzitik, geroago eta ahulago izan da.
Mde Pr 211. Biotzak gauza bat, zuk, / aitzitik, beste bat. Gand Elorri 105. Ezta [giza-banakoa], beraz,
gizartearentzat. Aitzitik, gizartea da gizonen onerako jarria, gizonari laguntzeko. Vill Jaink 174. Ez natorkizu
lan billa, ez. Baita zera ere! Aitzitik! Burrukarako gogo guzia galdua dizut. Lab SuEm 168. Gure
hizkuntzarentzat kaltegarria gainera, esango du agian norbaitek. Hori, egia esan, ez dut uste. Probetxuzkoa
deritzat, aitzitik. MIH 226. Lan horretan abiatuko banintz, neronek ere molda nitzakeela [...] gizartean
gehiegizko lotsarik gabe ager litezkeenak. Aitzitik, berriz, etengabe ari banintz ere bertsoetan, ez zait iruditzen
Bilintxen zenbaiti alderatzekorik sortuko nukeenik. MEIG III 84.
v. tbn. Hm 171. Arg DevB 173 (17 aitzitikan). He Gudu 55. TB 2 Cor 2, 7. Gazt MusIx 59. Ibiñ Virgil 89.
 (Precedido de baina).  --Eta berze aldera, erranen dugu ezen gazterik hiltzen dena, Iainkoaz maradikatua
dela? --Ez: baina aitzitik gerthaturen da batzutan, Iainkoak maitén dituenak, sarrienik mundu hunetarik
retiraturen baitituke. Lç Ins D 6r. Eztuan permetitu nahi gauza hauk sekulan ahanz dakizkigun: baina aitzitik
gure bihotzetan inprimituak ditugularik, abanza gaitezen. Ib. A 4v. Eta etzaretela beldur gorputza hiltzen
dutenén[...]: bainaitzitik zareten beldur arimá eta gorputza Gehennán gal ahal ditzakenaren. Lç Mt 10, 18.
Zeñak ez baitire nihoiz / konbertitzen onera, / bañan aitzitik baitoaz / gaixtatuz aitzinera. EZ Eliç 308. Ez ditugu
niholere hek imitatu behar, bainan aitzitik ihes egin behar diogu hekin konpainiari. CatLav 381 (V 184).
 (Seguido de bai).  Konbertitu nahi denik ezpaituzu arbuiatzen, aitzitik bai miserikordioski errezibitzen. Harb
235. Nere dirua ez da geitu zuek esan bezela, aitzitik bai gutxitu. Bv AsL 131. Giristinoak eztire zure etsaiak,
aitzitik bai zure zerbitzaririk hoberenak. Jnn SBi 133.
 (Seguido de ere).  Aiek, baña, ordi ta itxu dirala-ta, ez dute oartzen; aitzitik ere [...] gogoaren eriotzara
yotzen dute. Ol Imit III 12, 4. Burrukan ari naiz, ez aize yoka, gero. Aitzitik ere, soña astintzen dut. Ol 1 Cor 9,
25s. Buruak oñei [ezin esan] ere: zuen bearrik ez dut. Aitzitik ere, ergalenak diruditen atalak dira bearrenak.
Zait Plat 126.
 (Acompañado de kontrariora).  Asko du hark anhitzez egin izan zaion reprotxu hunez. Hala non kontrariora
barkha diezozuen aitzitik, eta konsola dezazuen. Lç 2 Cor 2, 6s. --Baina halakotz erranen dugu ezen Kristinoa
[...] bere obréz iustifikatzen dela [...]? --Ez, baina aitzitik kontrariora, ezen skribatua da bizi denik eztela
iustifikaturen nehor-ere Iainkoaren aitzinean. Lç Ins D 1v (v. tbn. F 5r; cf. E 2v: aitzitik kontrarioa, tal vez
errata).
 (Acompañado de ordean).  Denboran hain urrikari / Ditu gizon flakoak / Justu bezain miragarri / Agertzen
den Jainkoak. / Aitzitik ordean / Ez eternitatean. Monho 124.
 (En respuestas a preguntas negativas, tras bai).  --Eta komunione hori ezta Zenán baizen egiten? --Bai
aitzetik: ezen Ebanjelioaren predikazioneaz-ere Krist komunikatzen zaiku. Lç Ins F 4v. --Bada irakasten zaikun
mende.
doktrinaren enzutera eta ikhastera eztugu dilijenziarik ezarteko? --Bai aitzitik. Eta batbedera bere aldetik
Iainkoak eman draukan maneraren auraura enseiatzeko da. Ib. E 8v. --Zerua eta lurra erraiten duanean, eztituk
berze goitiko kreaturak-ere aditzen? ---Bai-aitzitik: baina bi hitz hetan konprehenditzen dirade kreatura guziak.
Ib. C 1v.
2. (Sin valor adversativo). Por otra parte.  Triste izate horrek berak, zein artha handia zuetan obratu ukhan
du: aitzitik zer satisfakzionea, aitzitik indignazionea, aitzitik beldurra, aitzitik desir handia, aitzitik afekzione
handia, aitzitik mendekioa? "Voire [...] voire [...] voire". Lç 2 Cor 7, 11 (Dv zenbateko grina [...] eta oraino, zer
khexua [...]).
3. (Adv.). Contrariamente, en sentido contrario, de modo contario.  Askotxok esana dute San Iñazio
euskaldun baño kataluniar geiago dala [...]. Gaur egun, ordea, Kataluniari ontan batere kendu gabe, edeslari
ziñenak aitzitik ari dira. SMitx Aranz 155n.
- AITZITIK AITZIKORA. v. aitzi.
aitzitiko. "Contrario" A DBols.
aitzitu.  Oriez [Cleofas ta besteaz] urrikaldurik aitzitu zituen Jesus biztuak bidari baten gisan jarraiki ta. Mb
IArg I 283 (tal vez var. de atzitu, atxitu).
aitzitu. v. aitzindu.
aitziz.  Por el contrario. v. aitzitik.  Ez ezazu tirriatu; biurkeririk ez bait-dizuet barkatuko, nere izena
arengan dago-ta. Aitziz aren mintzoa badantzuzu, ta esango dizudana badagizu, Ni zure etsaien etsai [...]
azalduko naiz. Ol Ex 23, 22 (Ur baña, Bibl bainan, BiblE ordea).
haitzkanda. v. harizkando.
aitzkume. v. haizkume.
haitzondo.  Gizonaren laguntzarik orduraño [...] artu bageko aitzondo ezadetsu oetan arkitu izan zituen
ugari, [...] ondo janzitako Gerixa [...] eta beste anitz Ezkur mueta gozo, Iturri garbi on eta berar osasungille
askorekin. 'En aquellas laderas [rocosas] llenas de humedad'. Izt C 2. Bazkan ari ziran [...] abelgorriak soada
batez obeki begietaratzeko, larre gaiñeko malkor koxkor batera igo zen eta andixek, aitzondo baten kerizpe
ozkirrian exerita eguzki diztirakorrari gibel emanaz, [...]. (Interpr?). Etxde JJ 11.
aitztarte. v. haitzarte.
haitzulo (V, G, L; H), aitz-zulo, aiz-zulo (V-gip), atx zulo, atxulo (H <ach->), aitz-zilo, aizulo. Ref.: A
(aitzulo); Elexp Berg (aitzulo, aiz-zulo).  Cueva, gruta; cavidad, hueco de una roca. "Trou, caverne en un
rocher, rocher percé" H. "Gruta" A. "Zulo txikixak dienian, kuebara aillegatzen eztienian, aixerixak sartzeko ero.
Kanpazarko aitzian, uste dot antxe esaten jakola Sorginzulo oinddio be, kueba bat dagolako, aiz-zulo bati. [...]
Handia denean kueba" Elexp Berg. Cf. VocNav: "Aizulo, agujero en el suelo (Abárzuza)". v. haizpe, hartzulo.
 Tr. Documentado en textos meridionales desde mediados del s. XVIII. En DFRec hay 45 ejs. de haitzulo.
 Joan zen bereala [...] aitz zulo batera. Mb IArg II 166. Ango [Manresako] aizulo edo kueban. Cb SIgn 42 (41
Manresako arzuloan). Aizpe eta aitzuloak. Lard (ap. H). Bere bakardade sarrienetako aitzulo aretzaz gañera,
lau etxek [...] Santuari ostatu emateko ditxa izan zuten. Aran SIgn 30. Nai ez nebala aurkitu nintzan / Itxasuaren
aurrian / [...] / Gaba egiten geratu nintzan / Bertan atx zulo batian. AB AmaE 19. Ganadu agurua / guretzat
kaltian / [...] / ark batu ditu oiek / aitz-zulo batian. // Aitz-zulo orretara / laister giñan bildu, / zakurrak
irrintziyaz, / guk ezin ixildu. Ud 101. Goiz-berandutxoan agertu zan Ontziagintaria, iñok ezekizan ezkutuko bere
atx-zuloetatik; zorroa bete lanpernagaz. Ag Kr 142. Iskiratan, atx zuloetako osintxoetan besuak sartuta. Ib. 62. -
-Gipuzkoako aitz-zulo ezaugarrienak zein dira? --Gipuzkoako aitz-zulo ezaugarrienak oek dira: Aitzgorrin San
Adrian deritzan aitz-zuloa. [...] Errenteriko Landarbaso aitz zuloak gogoangarriak dira bertan billatu diran ezur
ugariarren. EEs 1915, 15. Zu Benartetxu Zubiruz'ari / Aitz-zillo ortatik urtena. Enb 33 (ref. a la Virgen de
Lourdes). Menditarte baten sartu arren mendiyen beste aldetik ikusi; baita atxulo baten sartuta be. Kk Ab II
135. [Pistitzarrak] Rodanopeko aitzulo batera derama atzeman-ala guzi. 'Caverne'. Or Mi 136. Aitzuloaren
sarrera estu ta latzean. 'De la caverne'. Ib. 71. Nork burutu leoi amarekin, aizulora itzulitakoan, umea an
arkitzen ez ba du?. Ib. 97. Capako aizulotik ateratzen den negarti-taldea ikusi nai al dun? 'Trou de la Cape'. Ib.
104. Andik, mendiko aitzulo batera eraman ninduten, Elorrio alderago. Or SCruz 49. Piztiaren aitzulora
bertara. TAg Uzt 169. An da [Mari Gaizto] bere aitz-zulotik atera nairik. NEtx Antz 11. Anboton du bere
mende.
gordeleku nagusiena. Aitzulo aundi batean gordeta [...]. Ib. 11. Erreka ertz-ertzean errenkadan dagozan atx-
bitarteak eta atx-zuloak lamiñek egiñek ei-dire. Akes Ipiñ 28 (v. tbn. 30). Mendietako aitz-zuloetan / artzen dot
neure ostatu. BEnb NereA 170. Ego zabalak izan, eta aitz-zulo mear baten barruan ibiltzera beartuak egon. Vill
Jaink 125. Oianetan, iize-aitzuloen artean. Ibiñ Virgil 63. Gure oea loretan, / leoi-aitzuloz bilbil ertsia. "De
cuevas de leones enlazado". Gazt MusIx 189. Etzun arima [...] gau beltzeko aitzulo ortatik argitara gabe utziko.
Onaind in Gazt MusIx 149. Gabaz mendiak oro beltz zauden aitzulo illun iduririk. NEtx LBB 349. Haitz-zuloetan
arkitzen ditugun Kantauri lurreko arrastoak. MEIG IX 119 (en colab. con NEtx).
v. tbn. Aitzulo: EEs 1921, 18. Atutxa Mugarra 60. Aitz zulo: MItziar Txoriak 58.
haitzulodun.  Cavernoso, que tiene muchas cavernas.  Alpina aitzulodunaren tontor garaiak igi-iduri ziren
eguzki izpitara. 'L'Alpille caverneuse'. Or Mi 100.
haitzune.  Cueva. v. haitzulo.  Laster billatu zuen uritik urrean aitzune ezkutatu bat. 'Halló pronto cerca de
la ciudad una cueva escondida'. Aran SIgn 23.
aitzur (G, L, B, BN, Ae, Sal, S; Lar, Añ, Arch VocGr, VocBN, Gèze (+ h-), Dv (h- BN), H (L, BN, S)), atxur
(V, G, AN-larr-5vill, S (h-), R; Mic 5r, Lar, Aq 122 (G), Añ, Dv (V), H (V, G)), ailtzur (AN-5vill-ulz-olza; Dv
(h-, G)), altzur (AN-5vill-araq-ulz-egüés-arce-erro-ilzarb; alzur AN-ulz-erro), (h)aintzur (AN-5vill, L, BN, S;
SP (ainzur), Urt II 236 (h-), Ht VocGr 298 (hainzur), Lar (ainzur), Dv (h-), H (+ h-)), aitxur (G-nav), antzur
(AN-erro), a(t)zur (AN-erro), eltzur (AN-larr-araq-olza). Ref.: Bon-Ond 157; A (aintzur, aitzur, atxur); A Apend
(ailtzur); Lh; Lrq /háicür/; Etxbe EEs 1931, 35: ContR 517 y 530; BU Arano (ukullu-atxur); Iz ArOñ, To y
UrrAnz (atxur), Als (aitxur); IzG y Ulz (ailtzur); Etxba Eib (atxurra); Echaide Nav 177; EAEL 138; Ibarra Dima
(atxurre); Elexp Berg (atxur); Gte Erd 69; Izeta BHizt2 (sonbor-aitzur). v. tbn. ilustración en Lh 400. EAEL
recoge además altxur en G-bet (Rentería), antxur en AN-gip (Fuenterrabía) y haintzor en L-côte (Ziburu).
1. Azada. "Tranche, marre, bêche" SP. "Bêche, pioche" Ht VocGr 332. "Azada", "azadón" Lar. "Bêche" Arch
VocGr y VocBN. "Pioche" Dv y Gèze. "Pioche, bêche, houe" H. "Haitzür (Sc), haitzur (BN), azadón" A. "Atxur
(V, G, R), azadón" Ib. "Atxurra. Eskuz lurra maneatzeko ortz zabala duen tresna (G-goi)" Etxbe EEs 1931, 35.
"Pioche (mais non pas 'bêche' ni 'houe')" Lrq. "Itxuatxurra, la [azada] de cuatro dientes para sacar el estiércol" Iz
ArOñ. "Kaletarrak maillukiakin bezela, baserritarrak atxurragaz ataratzen dabe bizimodua, [...] con el azadón"
Etxba Eib. Cf. JE Bur 153: "Jakintsunek baitiote, noizbeit, lehenago, burdinari ohartu aitzinean, gizonak aitz edo
haitz zorrotz batzuekin urratzen zuela lurra, ageri da nola gure arbasoer mihirat jin zitzeien hitz hau: aitzurra edo
haitzurra. Hastapenean erraiten bide zuten: aitzlurra, haitzlurra, bainan emeki emeki jan zakoketen hitz huni zer
ere baitzukeen ahokotzat gogorrik eta hura, athera baitzen: aitzurra, haitzurra". Cf. LzG achur (Araya). Cf. tbn.
VocNav: "Aizurre. Nombre vasco de la azada (Baztán)". Para los nombres de diversas clases de azadas, v. Azkue
s.v. aitzur y EGIPV s.v. azada. Cf. ondeaitzur, otaitzur, GOROTZ-AITZUR, LANDARE-AITZUR,
MAHASTI-AITZUR...
 Tr. Documentado al Sur desde mediados del s. XVIII. Al Norte se encuentra en Oihenart, Haraneder y
posteriormente en textos desde mediados del XIX. Atxur es la única forma empleada en la tradición vizcaína
desde los primeros textos. En autores guipuzcoanos se documentan tanto aitzur como atxur (esta segunda forma
ya en GavS y Aguirre de Asteasu), alternando ambas formas en algunos autores. Al Norte la forma mayoritaria
es aitzur (con aspiración inicial en Duvoisin y Leon), seguido del menos frec. haintzur (ya en Haraneder). Hay
ailtzur en Lizarraga de Elcano (junto a alzur) y Garbizu. En DFrec hay 7 ejs. aitzur y 1 de aitxur.
 Estas son las bustaliças de Luçayde [...]: Ayçurra (1284). Lac VM 45.
 Iorraia aitzurraren bardin nahi. "La bêche" O Pr 271. Artzen badet aitzurra [...]; arzen badet jorrai txiki bat
[...]. Lar Cor 152. Aitzur, golde, bost orzeko ta lurrak ongi maneatzeko zituen erremient andi-ederrak. Mb IArg I
211. Atxur burdiñara, ta / golde biurturik, Nekazari langiñak / ongi giaturik: / Emango ditu lurrak / garia ta
artoa. GavS 33s. Jorratu soluan / artua atxurragaz. DurPl 69. Utzi alzúrra eta láia atárian. LE Prog 98 (LE-Ir
(381) ailtzurra). Zoijak txikartu biar dira atxurraz. Mg PAb 150. Erdibitu bear danian [agoia], imiten deutsa
gatzamalliak atxurra, ta gabi-mallubak emoten deutsan joaldi edo kolpiaz erdibituten da. Ib. 127. Garbituten da
solo bat atxurragaz lurra saratuta. Mg CO 80s. Baldin zuk erosi al bazentzake aitzur bat, kolpe bakoitzean
ukuitzen duan guztia, dala arria, dala lurra, urre do zillar biurtzen duana [...]. AA III 359. Ezta geiago iñausiko
eta podatuko; ez du beregan geiago ekusiko aitzurrik; ta estaliko due guztia sasiak, larrak, aranzak. Ib. 356s. Ez
dau lurrak emoten / berez ondasunik, / atxur ta laieagaz / eragin bagarik. Zav Fab RIEV 1909, 38. Golde
nabarrez / Batuzie itzultzen, / Eta aitzurrez / Barnaixka aitzurtzen. Arch Fab 171. Bakhotxak berea du bilduren
ardura, / Hartuz orratza edo kanpoko haintzurra. Hb Esk 177. Komentuko langilen aitzurrak obra zahar bat jo
du, harririk ederrenez egina. Laph 239. Ona ganbelu anai / gizon jakitunak, / gaba ala eguna / dan ez dakitenak;
/ jan-edanian daude / neurritik irtenak, / bi aitzurrentzat ai zer / nolako kirtenak! Urruz Urz 18 (59 atxur).
Eskuan zuan atxurrarekin bost edo sei artalandara zatituaz. Apaol 47. Hartzen du bi eskuz aitzurra, eta emekiño
hasten da lur igituaren altxatzen. HU Zez 54. Jenioa mudatzen du aitzurrak eta palak. EE XXIX 220 (ap. DRA).

mende.
Oro soldado eta jende eskolatu... / Nork beharko dik gero haintzurrari lotu? Zby RIEV 1909, 230.
 (s. XX). --Lehertzen baginio / [satorrari] haintzurraz kabeza? Etcham 62 (189 aitzur). Atxurrez zelaia joaz edo
laiakaz lurra jasotzeko itxurak egiñaz. Ag G 51. Herriko sendalaria deithu zuten lehiatuki, eta harek atzartasun
handiz ikusi zuen, eta erran jenderat itzulirik: "Laur aitzurretako sakhia du", erran nahi baitzen, lau aitzurleren
egun bateko saria hartze zukeela. Prop 1912, 36 (ap. DRA, s.v. aitzurle). Eskuz edo atxurrez atara biar dira
[landara gaiztuak]. Kk Ab I 31s. Ailtzur motx-motx bat / arrotzeko loi-mordoa. Garbiz EEs 1925, 64s. Goizean
aitak esan dit txitxareta joateko, artu ditut aitzurra eta potua, atera naiz kalera [...]. Ill Testim 8. Sorbaldan
atxurrakin [...] dator zulogillea. Jaukol Biozk 50. Pellok aitzurra dabil begirapen bage, / epurditik erauziz an
diran landare. Or Eus 284. Aitzurrez lurra landu. Ib. 104. Aitonak zeatzen zitun atxurrez goldeak iraulitako lur-
mokor ezkoak. TAg Uzt 256. Lañoa eta langilea, aitzurrari lotzeko lotsatzen etzena. Zub 87. Aitzurrarekin eldu
eta buelta ematen genioten [ildakoei], eta gero lur pixka batekin doi-doi estali. Salav 84. Esku idor batzu zituen,
aitzur eta palaren ibiltzen usatuak. JEtchep 81. Baserritan batzuk aitzurraz ziarduen baratze batean. Osk Kurl
113. Gaurko gaztiak maite baititu / motorra eta trakturra; / hau berriz beti hementxe dago / dirudun gogo-
laburra, / nik sasira botako ditut / gaur sega eta aitzurra. Mattin in Xa EzinB 132. Segarekin ta aitzurrarekin /
lan egiten ginueno, / zorrik ez ginuen nehon. Xa EzinB 132. Ez duzu ur garbirik aterako atxurrakin emanez; utzi
bere kasa, bera argituko da (AN-larr). Inza NaEsZarr 692.
v. tbn. HerVal 99 (aizur). Echag 61. It Fab 101. Bv AsL 127. Arr GB 116s. Elsb Fram 136. AzpPr 131. Tx B 33
(213 atxur). JMB ELG 68. Iratz 178. Zait Sof 192. Salav 18. Ibiñ Virgil 90. ZMoso 34. Berron Kijote 28. Atxur:
Astar II 204. Izt C 178. NecCart 3. Elzb Po 196 (h-). JanEd I 56. Muj PAm 47. Altuna 51. SMitx Aranz 70. Uzt
Sas 84. Haintzur: Oxald "Kilo-egilearen kantuak" (ap. DRA). Ox 168 (169 aintzur). Zerb IxtS 101.
 + atxurra (V-gip). Trabajo, labor hecha con la azada. "Atxurra, atxurria. Atxur lana. Atxurria baiño obe da
neskatia" Elexp Berg. "Atxurrarako mutill edarra da" Ib. Cf. Prop 1912, 36 (ap. DRA s.v. aitzurle): "Laur
aitzurretako sakhia du", erran nahi baitzen, lau aitzurleren egun bateko saria hartze zukeela. v. AITZUR-LAN,
aitzurre. Cf. AITZURREAN, AITZURRERA.  Zer eginen dut, nausiak khentzen darotanez geroz ene
kargua? haitzurreko, ez naiz; eskatzeko, ahalke. Dv Lc 16, 3 (Leon haitzurrean artzeko, IBk, IBe aitzurrerako).
Atxurrak dakaz maastijak ta oneen ardaua. Atxurrak dakar linua edo jaazteko duin duina. Nekezarijak
gizenduten ditu idijak, okela ona jaateko. Mg PAb 149. Bernardo Errekalde / ta Pello Errota / biyak bertsuak
jartzen / jaun onen kontra, / kontestatuko diye, / ez diyo inporta, / atxurrerako baño / obia dago ta. AzpPr 106.
2. atxur (V-gip ap. Etxba Eib y Elexp Berg). (Fam.). Borrachera. "Bart ikusi neban zure laguna atxur aundi
batekin, anoche vi a tu amigo con una gran merluza" Etxba Eib. "Atxur dezentia karriau giñuan atzo" Elexp
Berg.  --Badakit beiñ ardoa edango balu, gure senitartean laster sartuko litzakela. --Bai, bai; zuk atzo ere
"atxur" ederra bazenduen zedorrekiñ. Urruz Urz 55. Beste batek barriz, ardao-zalea izanarren, ezeban iñoiz
katurik edo atxurrik edo sapalorarik edo moskorrik artuten. Ezale 1897, 198b.
3. (V, G), atxur (V-gip ap. Elexp Berg; G-azp). Cuchilla de afeitar. "Maquinilla de afeitar no automática.
Atxurrakin kentzen da onduen bizarra" Elexp Berg. Cf. BasoM 128: "Amabost egunekoa baiño aundiago
askotan bizarra, ta batzuek labanarekin kendu, eta besteak atxurra-moduko tresna txiki orrekin".
- AITZUR-AHO. Filo de la azada. "Le tranchant de la houe" H. v. AITZUR-EZPAIN, A.-MUTUR, A.-SUDUR.
- AITZUR-BEGI (H; atxurbegi G-goi ap. Etxbe). "Œil" H. "Atxurbegie. Atxurrak lanerako ortzetik eskulekue
sartzeko zulora bitartean izaten duen estu-unea (G-goi)" Etxbe EEs 1931, 35.
- AITZUR-BURU. Mocheta. "Atxurburua, atxurrak lanerako ortzaren beste aldetik izaten duen burua (G-goi)"
Etxbe EEs 1931, 35.
- AITZUR-EZPAIN. Filo, borde de la azada. v. AITZUR-AHO.  Atxur-ezpañez zuztarretik jota, lurpetik
aterako ditu. Bijoaz alde batera masalastoak eta bestera zuztarrak. TAg Uzt 291.
- AITZUR-GANGA (BN, Sal, S). Ref.: A; Lh 400. "(Sal), mazo de acero de la azada" A.
- AITZUR-GIDER (L ap. Lh 400; a.-kider AN-erro ap. AEF). "Mangos de azadas (aitzur <aitzun> kiderrak)
(AN-erro)" AEF 1926, 9. v. AITZUR-KIRTEN.
- AITZUR-KIRTEN. Mango de la azada. "Atxurkirtena, atxurrean egiteko eskuz eltzen zaion makilla" (G-goi)
Etxbe EEs 1931, 35. v. AITZUR-GIDER.  [Esku] laija, atxur ta askora kirtenakaz azaldubak. Mg PAb 48s. Ta
azkenean, atxur kirtenakaz, dsartada galantak emoteutsiezen erdiko zaragidunei... zaragi gañean. Ag Kr 60.
Gizon ta emakume, beren besoak atxur kertenaren gañean tolestatuta, eztaietakoai begira gelditu ziran danak.
Ag G 44. Zerbait egin edo jaso bear dezula: etxea, lantegia, borda, atxur-kirtena, nai dezuna... basora bear
dezu. Munita 22. Besoak aitzur kirtenaren gainean. Osk Kurl 83.
v. tbn. Atxur-kirten: Otx 105.
 Bruto, inculto. v. kirten (3).  --Bai! [...] ori saiatzen da ikasten [...]. Ondo egiten dik --esan zuan amak-- ez,
i bezala izango duk, atxur kerten ori... Apaol 48.
- AITZUR-KOLPE. Golpe de azada. v. aitzurkada.  Nekazari: / nire hitza / zure haitzur kolpea da. Azurm
HitzB 62.
- AITZUR-LAN (atxurlan Añ, haintzur-lan Dv). "Labor [...] de tierra, etc., (c.) [...] lurlana, atxurlana" Añ.
"Piochage" Dv.  Atxur-lanean egoala gizon on au, aror non topatu eban urregorrizko joia [...] bat. Añ MisE
239. Zertako eman mintzo ezin ikhasia, / Doiean badu haurrak eskaraz astia? / Zertako Española, zertako
mende.
Fransesa, / Haintzur lana denean biziko herresa? Hb Esk 166. Igande egunaren legea kolpatzen, goiz osoak
lanean, aitzur-lanean? HU Zez 13. Aitzur-lanean ez naiteke ari, ta eskean ibiltzeaz lotsatzen naiz (Lc 16, 3). Ir
YKBiz 303.
- AITZUR LUZE (L, S (h-); haintzur lüze S-saug). Ref.: A; Lh (aitzur, haintzur); Lrq (haitzür-lüz). "Azadón" A.
"Longue bêche" Lh. "Pioche à tranchant très long" Lrq.
- AITZUR-MAKILA. "Piolet, aintzur-makhil" T-L.
- AITZUR MEHAR (a. medar A; a. bedar A). "Azada pequeña que se usa en terrenos pedregosos" A.
- AITZUR-MULA. "La partie épaisse où est percé l'œil" H.
- AITZUR-MUTUR (aitzür-müthür S ap. Lh 400). Filo de la azada. v. AITZUR-AHO.
- AITZUR NAGUSI. "Aitzur nagosi, el azadón" A. v. AITZUR-ZABAL.
- AITZUR-NESKA Muchacha bruta.  Emakume aietatik bata, Iñazio Marin ezkontzako egunean ezagutu
genduan atxur-neska zan, arako Luisa tuntuna. Ag G 236. Matralla gizen gorridun atxur neska batek: [...]. Ib.
45.
- AITZUR-PALA. "Atxurpala (V-al), azada para cortar pedazos de tierra que se destina a hacer paredes de
adobe" A.
- AITZUR-PIKO. "Aitzur-phiko (BN), pic" H.
- AITZUR PIKOTX. "Atxur pikotx (R), pico, piqueta" A.
- AITZURREAN (H (aitzurran), A; haintzurrean Urt I 416 y 464, Dv, A (que cita a He)). Cavando con la azada.
"Affodere, jorratzea [...] haintzúrrean haritzea" Urt I 416s. "Haintzurrean aritzea, piocher" Dv. "Aitzurren
haritzea, bêcher" H. "Aitzurren, cavando" A (s.v. aitzur). v. AITZURKETAN (s.v. aitzurketa).  Haintzurrean
ezin ari naiteke; ahalke naiz eske ibiltzerat. He Lc 16, 3 (Oteiza atxurrean ezin det, Ol atxurrean ezin dut, Leon
haitzurrean artzeko ez nuk on; Dv haitzurreko, ez naiz). Atxurren, laijetan, irabatuten, landara jorraan. Mg PAb
59. Asko emakume dirala, etxean egotea baño, naiago duenak gizartean laian eta atxurrean aritzea. AA I 579
(III 361 aitzurrean aritzea). Goizetik arratsera / beti aitzurrean, / osasun onarekin, / umore onean. It Fab 165s.
Tratuaren antzeak nihor gutik ditu; / Gehienek hobeko haintzurren segitu. Hb Esk 120. Atxurren ala arrikatza
iragoten ibilli. Echta Jos 153. Soloan atxurren edo mokil-joten iarduenean. Ib. 193. Atxurrean edo laietan jateko
aña irabazi egingo likek. Ag G 299. Egingo diat [...] eta ala ere aitzurren baino pozago. A Ardi 68. Aitzurrean,
lurra iraultzen ginduan gizonkiro. Or Mi 94. Arratsean, fraideekin aitzurrean. Iratz 122. Atxurrean jardun al-
dezue? NEtx Antz 78. Atxurrean ari zana izarditzeko bildurrik gabe... JAIraz Bizia 53s.
v. tbn. Atxurrean: BasoM 164. Atxurren: AB AmaE 231.
 "Atxurrean, a fueras (a la pelota)" Vill.
- AITZURREAN EGIN (atxurrean G-goi; Añ; atxurran V-gip). Ref.: Etxbe EEs 1931, 35; Elexp Berg (atxurran
eiñ). Cavar con la azada. "Cavar con azada, (c.) atxurtu, aitzurtu, atxurrean egin" Añ. "Trabajar con la azada. Ire
eskuak atxurran eitteko baiño tabernarako obiak dittun" Elexp Berg.  Beste lan batzuek dira gorputzaren
nekea berezkiro eskatzen duenak, nola diran laian edo atxurrean egitea. AA II 51. Gipuzkoatik neska gazte bat /
segan jokatu nayian, / artan bezela berdin eiten du / atxurrian eta layian. Tx B I 232. Atxurkirtena, atxurrean
egiteko eskuz eltzen zaion makilla. Etxbe EEs 1931, 35. Ezin egin daiket atxurran, lotsatu egiten naz eskean
ibilten. Ker Lc 16, 3.
- AITZURRERA (atxurrera R-uzt; atxurrara V-gip). "Atxurrera, a cavar. Xuáitan da atxurrera" Iz R 285.
"Atxurrara noia" Elexp Berg.  Udara bada, ganadu, zerri, egazti eta beste guztien kontuak egiñ ta juten gera
atxurrera edo laiaa lanera. Sor Bar 103. --Ta lanera joaten altzera? --Zetara ba? Atxurrera edo laietara edo
bear danera. Ag G 7.
- AITZURRETIK. De cavar con la azada. "Atxurratik nator" Elexp Berg.
- AITZUR-SARA (atxursarie (det.) V-ger ap. EAEL 139). Arado. Cf. AITZUR-SARAN.
- AITZUR-SARAN. "Atxur-saran (V-ger), arando ligeramente, binando la tierra" A.
- AITZUR-SARDE (BN-baig). "[Azada] de dos púas agudas (bidente)" A.
- AITZUR-SUDUR (aitzür-südür S ap. Lh 400). Filo de la azada. v. AITZUR-AHO.
- AITZUR TXIKI. "Klase askotako atxurrek daus: atxur txikie (landarak sartzeako), [...] atxur sabala (yorrarako
da); landari atxurre (estu bet eta lusea da basoko landarak sartzeako)" Ibarra Dima 262.
- AITZUR ZABAL (A; atxur zabal V-arr ap. Ibarra). "El azadón" A. "Klase askotako atxurrek daus: atxur txikie
(landarak sartzeako), [...] atxur sabala (yorrarako da); landari atxurre (estu bet eta lusea da basoko landarak
sartzeako)" Ibarra Dima 262.
- AITZUR-ZOHI. "Tepe de azada" Asp Leiz2.
- AITZUR-ZULO. Hoyo cavado con una azada.  An, aitzur-zulorik ez baitzan; yorraiaz urratutako lur-lorriñik
ere ez. Zait Sof 168.
 Etim. Se ha supuesto que en su formación entra haitz 'peña'. Según Caro (Los pueblos del Norte en la
Península Ibérica (Madrid, 1943), 116s.), haitz es componente, no sólo de aizkora, sino también de aitzur ("por
lo tanto ha habido una fase en la que el pueblo antepasado del vasco actual ha usado azadas que tendrían el
mango de madera, pero la parte fundamental de piedra, tal como ahora se usan en pueblos muy primitivos"). Con
todo, no puede afirmarse nada seguro sobre su origen.
mende.
aitzurdin, atxurdin (S sg. A; h- S ap. Lh).  Mármol. v. marmol.  Or arria, bere burua edertu-bearrez,
aitzurdin (marmol) biurtu. Ldi IL 125. Atxurdiñezko irudi bat. GMant LEItz 74. Aitzurdiñezko irudia eregi
eutsan. Eguzk LEItz 123. Aitz-urdin landua bezain itzaldi legun, tinko [...]. Zait Plat 112. Atxurdin landuzko
irudi bat. Ibiñ Virgil 52. Perlak, aren ortzak; [...] atxurdin, aren bularrak. Berron Kijote 148.
v. tbn. Atxurdin: Zink EEs 1927, 84.
aitzurdura. "Bêcheur, hainzurdura" Ht VocGr 333.
aitzurgarri, haintzurgarri (Urt II 234).  "Arabilis, iraultzeko ondéna, haintzurtzékoa, [...], haintzurgárria,
jorragarria, haintzurtu beharra" Urt II 234.
aitzurgintza, atxurkintza (Lar, Añ  A, H), aitzurkintza (Lar, H), haintzurkintza (H).  Agricultura, labranza.
"Oficio de cavadores", "labranza, la ocupación del labrador" Lar. "Agricultura" Añ. "Métier de bêcheur" H.
"Labourage, métier de laboureur" Ib.  Jendadi maitagarri onen langintzarik aurrenengoak eta ezagutuenak
dira artzaintza, atxurkintza, ikatzgintza [...]. Izt C 219. Gaurko egunean eroria dago arras atxurkintza lanbide
au. "Este ramo de agricultura". Ib. 147s. Atxurkintzako legearen gañean argitaratu izan zeban [...] liburuan. Ib.
185. Neke geiago egin bagetanik, atxurkintzan diardunik [...]. Ib. 144. Atxurkintzari ekiten zaiozkan nekazariak.
Ib. 315.
aitzurka, aintzurka, atxurka (V-gip ap. Etxba Eib).  Cavando; golpeando con la azada. v. AITZURREAN. 
Atxurka ta arrika il ebela [Ordoiño erregea]. Ezale 1897, 392b. Baratzean atxurka <atxurki> lan eginik,
euskeraren lurrak astindu zituen. RIEV 1931, 641. Maiz doazkit pertsu xortak bihotz barnetik gaindika, / Ene
fraide anaiekin nabilalarik aintzurka. Iratz 195. Zeruko ondasunak bil etzatzute; an ez baita erdoirik, ez sitsik
zirtzikatzeko, ez lapurrik aitzurka ostutzeko (Mt 6, 20). Or MB 162.
- AITZURKA EGIN. Cavar. "Andra gazte ederra izan arren, atxurka eitten dau erreme soluan, [...] trabaja
fuerte con el azadón en la era" Etxba Eib.
aitzurkada (Lar), aitzurrada (Lar), atxurkada (V-gip ap. Etxba Eib; Lar), atxurrada (Lar).  Golpe de azada.
"Azadonada" Lar. "Alkate jaunak jaurti eban lelengo atxurkadia konseju barrixa eitten ekitzerakuan, el señor
alcalde dio el primer golpe de azadón al iniciarse la construcción del nuevo ayuntamiento" Etxba Eib. v.
aitzurkaldi, AITZUR-KOLPE.  Azkenengo atxurkadak geroago-ta-astiroago irautsala, dzanga, egin ei-eutsan
atxurrak, iñola-bere arri gogorren bat yo-ta. Alt EEs 1917, 43s. Erlojuak Machadoren amar atxurkadaz
zulatzen du gaua. LMuj BideG 98.
 (Uso fig.).  Gogoan eukiko dezuten, atzo aipatu nizutena Kantaren azkeneko kopla oni buruz, nolako
Erdiaro-usaia darion [...]. Ontan egingo dizutet gaur beste atxurkadaren bat, gauzak bere lekuan obeto utzi
ditzagun. Lek SClar 123.
aitzurkaldi, haintzurkaldi.  Golpe de azada. v. aitzurkada.  Europan etxe baten egiteko lehen harria
pausatzen duenak morteroa berak eman behar dio harriari: hemen aldiz haintzurkaldi bat nuen emateko. Zerb
Bahnar 153.
aitzurkatu, atxurkatu (R ap. A), atxukatu (V ap. A).  "Atxukatu (V), escardar, remover ligeramente las tierras
con azada pequeña. Es operación algo más profunda que la de azalatu" A.
aitzurketa, atxurketa, haintzurketa (Urt II 235), atxurreta (A Morf 154, que cita a Ur).  Acción de cavar, de
labrar la tierra. "Arationes, laborantza & jorraketak, haintzurketak, lur iraulketak" Urt II 235. v. aitzurtza,
aitzurtze, aitzurgintza.  Jostia, eunetia, gorubetia, atxurketa ta beste onelako biar modu edozeñek dakizanak.
CrIc 62. Lanen bat astera zuazanian, esaterako jostia, atxurretia [...]. Ur MarIl 3. "[...] artzu aitzur bat ta jarrai
niri". [...] "Jo emen." Baita aguro [...] esana egin ere; sekulan alako aitzurketarik etzuan egin. Bv AsL 127.
Karobia zala, laia zala, atxurketea zala, zimaurrak eramatea zala [...] zeregin andia sortzen zitzaien. Ag G 21.
Orrelakoxea bear du, gogo-lurra ur asegarria artzeko gertzen duan atxurketak. Ldi IL 77.
- AITZURKETAN (A (s.v. aitzur); atxurretan V-gip ap. Etxba Eib). Cavando. "Egun guztia atxurretan emon dot
etxe-azpiko soluan, todo el día he pasado con el azadón" Etxba Eib.  Soluetan dakuskuz atxurretan, laijetan,
saraketan, jorraan ta edozein biar egiten. Mg PAb 148. Oraiñ ere atxurketan ari zera? Sor Bar 41. Etxea
eraikitzeko, atxurketan sakonduz azpia. Ol Lc 6, 48. Soluan atxurretan aberrija goralduko nebala uste baneu,
laster itxiko neuke lan au. Laux BBa 142. Atxurketan ekandurikua ezpetteke aztamakillaketan asi. Otx 179.
- AITZURKETAN EGIN. Cavar. "Atxurketan eittia dogu gaur ira-sallian, hoy nos toca trabajar con el azadón
mende.
en los helechales" Etxba Eib.
aitzurkin, azurkin (BeraLzM). "Azurkin (de aitzur), labor de azada" BeraLzM.
1 aitzurko, haintzurko (Urt I 464).  "Agricolatio, jorranharítzea, laborántza, jorrátzea, haintzurkóa,

haintzurtzea, haintzurrean harítzea" Urt I 464. v. aitzurgintza.
2 aitzurko (A Apend), atxurko (R ap. A), ailtzurko (AN-ulz ap. A Apend), ailtxurko (AN-ulz ap. Iz Ulz). 
"Escarda, azada muy pequeña que se maneja con una mano" A. "Ailtxúrkua, la escarda" Iz Ulz.
aitzurkulu, atxurkulu (Aq (G)  A), aitzurkula (A), atxurkula (V-m-al), haintzurkula (BN-baig ap. Lh). Ref.:
A (atxurkula); Lh (haintzurkula); Onaind EEs 1931, 54.  Bidente. "Harpón, makoa (AN), atxurkulua (G)" Aq
212. "Harpón o azada de dos o más dientes, atxurkulua" Ib. 266. "Las [azadas] de dos púas (biortzeko, ortzbiko,
atxurkula, lai atxur, aizurrotz) y la escarda aitzutua" 5.º CongrEV 28.  Atxurra. Atxurkuluba. Artajorraija.
Galjorraija. Laijak. Mg PAb 148 (en una lista de aperos de labranza).
aitzurlari (G; Lar, H), atxurlari (V, G, R; Lar, Añ, Dv, H), haintzurlari (Urt I 463; a- T-L), atxulari (V),
aitzurrari (Lar). Ref.: A (aitzurlari, atxulari, atxulari); Iz ArOñ (atxurlaarixak).  Labrador, campesino.
"Agricola, laborária, nekhazálea, jorralária, haintzurlária" Urt I 463. "Cavador" Lar y Añ. "Gastador en el
ejército, aitzurraria" Lar. "Labrador" Añ. "Piocheur" T-L. "Atxurlaarixak, cavadores; larra-atxurlaarixak" Iz
ArOñ. v. nekazari.
 Tr. Documentado en autores meridionales, principalmente vizcaínos, desde mediados del s. XVIII. Al Norte
hay un ej. de Herr (haintzurlari). Todos los ejs. meridionales corresponden a la forma atxurlari.
 Beti atxurlari, ta bear egiñaz garbiro bere arto puska irabazi. Cb Eg III 348. S. Isidro atxurlariaren bizitza ta
birtuteak. Cb Senar 14. Atxurlari alperrak legez, zeñen soloa dagoan laarrez [...] beterik. Mg PAb 195. Baña len
ta gero izan zala Adan atxurlarija ta baserrikua. Ib. 149. Nekez irabazten dau atxurlarijak bere ogija. Ib. 149.
Aberats batek [obligaziño] geijago nekezaliak baño, tratulari batek atxurlarijak baño. Mg CO 19. Nekatzalle
atxurlari baten eskua gogortuten dan legez. Añ MisE 176. Atxurlari oek alde egiten dutenean, jango degu ezarri
duten azia. VMg 25. Letra bat bakarra ere ezagutzen ez duten artzain, atxurlari, ikazgin eta oen gisako asko. Izt
C 215. O! Erri jaungoikozko eta atxurlaria, / Atxai burruka kentzen dautsazu ogia. AB AmaE 26. Txit lan asko
egin zuan luzaro, tellagintzan, atxurlari, ardizai, gurigille, esnesaltzalle. Ag G 254. Euskal alorretan dabiltzan
atxurlariyak. RIEV 1931, 641. Hor dira berrogoi bat haintzurlari [...] gerriko gorri, galtza lur kolore batzuekin.
Herr 25-12-1958 (ap. DRA).
v. tbn. Atxurlari: Astar II 156. Zav Fab RIEV 1907, 530. Arr CDoc 165 (ap. Zait EG 1958, 413).
aitzurlaritza (A), atxurlaritza.  Oficio de agricultor. "Oficio de cavador" A.  Gizon jakitunak guzurra
esaezpeeban, atxurlaritzia da artez artez Jangoikuak emoniko lana, lenengo gizonagandi datorrena. Mg PAb
150.
aitzurle (Lar, Gèze (haitzürle), H), atxurle (Lar, Dv, H), aintzurle (SP (-nz-), Dv (h-)).  "Marreur" SP.
"Cavador", "labrador" Lar. "Piocheur, pionnier" Dv. "Ouvrier agricole" Gèze. v. aitzurtzaile, aitzurlari.  Ta
ez atxurle ta nekazariak bakarrik; [...] urietako jaun azkar burutsuak ere bai. Ag G 349. Herriko sendalaria
deithu zuten lehiatuki, eta harek atzartasun handiz ikusi zuen, eta erran jenderat itzulirik: "Laur aitzurretako
sakhia du", erran nahi baitzen, lau aitzurleren egun bateko saria hartze zukeela. Prop 1912, 36 (ap. DRA).
aitzurraldi (h- S ap. Lrq; Lar, H), haintzurraldi (Dv, H), atxur-aldi (H).  "Labor de la tierra" Lar. "Renda,
segunda cava de las viñas, bigarren aitzurraldia" Ib. "Travail de pioche fait sur une terre" Dv. "Un labour à la
bêche, un bêchage" H. "Piochage" Lrq.  Iraul zazue ere barna / eman haitzurraldi bat ona. Leon "Laborari
aita-semeak" (ap. DRA).
aitzurrarazi (S ap. Lh), aitzurrazi (S ap. Lh).  "Faire bêcher" Lh.
aitzurraraztu, atxurraraztu (V-arr-oroz ap. A).  Escardar.
aitzurre.  Labor hecha con la azada. v. aitzur, AITZUR-LAN.  Zer eginen dut, neure nabusiak despensaren
kargua edekiten drautanaz geroz? aitzurrerik ezin daidit, eske ebiltera ahalke naiz. "Je ne puis fouir la terre". Lç
Lc 16, 3 (TB ez dezaket aitzurt lurra, Dv haitzurreko, ez naiz).

mende.
aitzurrotx (V-gip, BN, R ap. A; VocBN, Dv, H (aitzur-hotx)), atxur[r]ortz (R ap. A), aitzur-hortx (H (BN)),
haintzurrotx.  Bidente, tridente. "Trident, bident" VocBN. "Pioche à 2 ou 3 dents" Dv. "Bêche à dents: bident,
trident, à 4 dents" H. "Tridente, instrumento agrícola con que se desmenuzaban los abonos, etc." A (s.v.
atxurortz). "Aitzurrotx [...] bidente" Ib. (s.v. aitzur). "(AN, BN), tridente" Ib. (s.v. aitzurrotx).  Aitzurrotx
<aicu-> berri bat. HerVal 19b. Kapera barnian, zürezko saindü bat, haintzürrotxa eskian. Eskual 30-5-1913 (ap.
DRA). Bat batean, ohartzen da muthila bere haitzurrotxa landan ahantzi duela; eta tresna haren beharretan ere
delakotz arthoen errekatzeko [...]. "Sa pioche à deux dents". Barb Leg 126 (v. tbn. 127).
aitzursaratu. "Atxúrsaatu, atxúrsaaketan, descortezar la tierra con azada" Iz ArOñ. Cf. AITZUR-SARAN, v.
saratu.
1 aitzurtu (AN-larr, L, BN, S; Lar, Añ (G), VocBN, Arch VocGr, Gèze, H, A), atxurtu (V-gip; Lar, Añ (V)),
(h)aintzurtu (SP (a-), Urt I 417 (hainzur-) y II 235, Ht VocGr 333 (hainzur-), Lar (ainzur), Dv (h-)), aitxurtu,
alzurtu. Ref.: Lh; Lrq (haitzürt); Asp Leiz2 (azal-a.); Iz ArOñ, Etxba Eib y Elexp Berg (atxurtu).
1. Cavar; trabajar (la tierra) con la azada. "Marrer, fouir" SP. "Bêcher, piocher" Ht VocGr. "Zapar, zapatu,
zapaz aitzurtu" Lar. "Labrar tierras" Ib. "Bêcher" VocBN, Arch VocGr y H. "Piocher" Dv, Gèze y Lrq. "Cavar
con el azadón. Airear la tierra con el azadón. Basuak be, noizian beiñ, atxurtu biarra eukitzen dabe iriak urten
deixan" Etxba Eib. "Orrek larrok, gurako leukie atxurtutzia" Ib. "Baso saill aundi bat atxurtzia gura dogu
aurten" Ib. "Baiña, zetan atxurtu dozu ori, perrejilla ereinda neukan da" Elexp Berg. Cf. AITZURREAN. v.
AZAL-AITZURTU.
 Tr. Documentado al Sur desde finales del s. XVIII. Al Norte, antes del s. XIX, sólo lo emplean Leiçarraga y
Haraneder.
 In loquo quem dicunt aiçurtucua (1099). Arzam.
 Aitzur zezan lurrean, eta gorde zezan bere nabusiaren dirua. Lç Mt 25, 18 (Ur, Ol aitzurtu; He, TB, Dv, Ker,
IBk, IBe lurrean zilo / zulo (bat) egin). Irudi du etxe bat edifikatzen duen gizona, zeinek aitzurtu eta barna ireki
baitu, eta ezarri fundamenta arroka baten gainean. Lç Lc 6, 48 (He barna haintzurturik, TB aitzurtu eta zilhatu,
Oteiza atxurtu). Utzi ezak are urthe hunetan, inguru aitzurtu dukedano, eta ungarri eman dezakeodano. Ib. 13, 8.
[Nekazalgoko lanak] nola lantzea, alzurtzea, laiatzea, eraikitzea (69). LE-Ir. Ereingo dute lino-azia, lurra
atxurtu ta zimaurturik. VMg 24. Utziko det [mastia] etze; ezta moztuko, edo iñausiko, ez eta atxurtuko ere. AA
III 434. Mastuia atxurtu, / soyak apurtu. / Ta azpiko lurrak ganera. / Katanarrua etzan agertu, / ez eta beste
dirurik; / baya mastuiak alan atxurtu, / eta mats-mordaz [sic] beterik [...]. Zav Fab RIEV 1909, 35. Solua
atxurtu baga, erin baga. Astar II 20. Ez dezaket aitzurt lurra; eta eskatzeko ahalke naiz. TB Lc 16, 3. Soroak
ondeatu, zelaiak atxurtu, [...] sasiak erre. Izt C 180. Berentzako labaki andi bat zillegi lurretan jo, atxurtu, [...]
eta garia bertan ereiñik ifintea. Ib. 238. Aurten iñauteriko / festa egunean / gaude baratzgilleak [...] aitzurtzen
eta dantzan / denbora berean. Echag 257. Atxurtu eta giyetan ez dan lurrak, emoten ditu arantza eta larrak. Ur
MarBi 166. Golde nabarrez / batuzie itzultzen, / eta aitzurrez / barnaixka aitzurtzen. Arch Fab 171. [Larre-lur]
haintzurtu berriak ez du hainbertze balio nola usteltzen atxikiak. Dv Lab 185. Mahastiak estekatzea eta
haintzurtzea. Ib. 206. Ebakitzerakoan, lurra haintzurtzen da inguru guzian. Ib. 376 (Dv Is 5, 6 haitzurtu). Zen
familiazko aita bat zoinek plantatu baizion arduntze bat eta zerratu unguriuan; eta atxurtuz egin zion artan lago
bat, eta obratu zion torre bat. Hual Mt 21, 33 (Samper aitzurtuz; SalabBN zilatzen). Adierazi dizadaten, neronek
aitzurtu nuela putzu au. Ur Gen 21, 30 (Urt zillhatu, Dv zilhatua). Ni illtzen naiz, obiratuko nazu Canaango
lurrean neretzat aitzurtu nuen obian. Ib. 50, 5. Lurrak laiatu ta aitzurtzera. A. Arzac EE 1884a, 34. Hanitz pena
gosta zen aintzurtzean, ezin helduz hain behera. Ducq 377 (ap. DRA). Batek [baratzeñoa] aintzur, bertzeak ihizta
eta jorra. EGAlm 1895, 37 (ap. DRA, s.v. aintzur). Lur iraultzea, haitzurtzea eta bertze hainitz horrelako. Arb
Igand 83. [Lurrak] iduri zuen irauli edo aitzurtu berria. HU Zez 51. [Lurrak] atxurtu, arretu ta erein. NecCart 5.
 (s. XX). Mâstia aitzurtzen kirten motzekin / ari duten egiñala. Or Eus 237. Gaurko azal gogorra atxurtu,
jorratu ta lurpean ezkutaturik [euskerak] daukan altxor bikaña azaleratu egin bear degu. Etxde AlosT 12.
Lurraldeak aurretiaz goldatu, atxurtu, saratu. Erkiag BatB 92. Ametsez haintzurtzen ari denak ez du hezurrik
hautsiko. Egunaria 21-2-1964 (ap. DRA). Eurak, gizonak alegia, lurpe sakonetan aitzurtu altxabeetan oporrean
bizi dira. Ibiñ Virgil 101. Soroa aitzurtu. Ib. 90. Bertze lanik ez zuenak, bere etxea aitxur (Sal). Inza NaEsZarr
2369. Geldi gaitezen etxean, aitzur dezagun geure baratzatxoa. MEIG VIII 63. Ez da, haatik, esan horrenbestez
gramatikaren eremu osoa, alor eta soro, erabat eta berdintsu aitzurtua zegoenik. Ib. 108.
v. tbn. Iratz 179. Atxurtu: Añ MisE 76. Enb 184. Haintzurtu: Prop 1897, 127.
2. atxurtu (V-gip ap. Elexp Berg; G-azp). "Emborracharse. Banoia etxera, ziero atxurtu baiño len" Elexp
Berg.
- AITZURTUXE (S ap. Lh). (Forma de dim.).
- AITZURTZEKO. "Arabilis, iraultzeko ondéna, haintzurtzékoa, haintzurtzeko ondéna [...], haintzur daitena"
Urt II 234. v. aitzurgarri.

mende.
2 aitzurtu. v. aitzutu.
aitzurtxo, ailtzurtxo, atxurtxu.  Dim. de aitzur.  Artajorrako atxurtxuakaz. Ag Kr 59. Ailtzur motx-motx bat
/ arrotzeko loi-mordoa; / ailtzurtxo motxaz arrotzen duten / txirla eta muxkulloaz / berealaxe betetzen dute /
damaten otarretxoa. Garbiz EEs 1925, 64s.
aitzurtza (Lar), atxurtza (Lar, Añ).  "Labranza" Lar y Añ. v. aitzurgintza.
aitzurtzaile, aintzurtzaile (SP (-nz-), Urt II 235 (h-)), haitzurzale (S ap. Lrq; a- Lh (s.v. aitzulari)), atxurzala. 
"Marreur" SP. "Arator, laboraria, lur iraulária, jorralária, haintzurlaria, [...], haintzurtzaillea" Urt II 235.
"Piocheur" Lrq. v. aitzurlari, aitzurle.  Kanpuan oba leuke atxurzala <achur çala>, / izango baleu bere beti
presa, / mila monjaren baño abadesa. Lazarraga (B) 1182rb.
aitzurtze (Lar), atxurtze (Lar), haintzurtze (Urt I 464).  "Agricolatio, [...] haintzurkóa, haintzurtzea,
haintzurrean harítzea" Urt I 464. "Cavadura" Lar. "Mulla, el mullir las viñas, arrotzea, atxurtzea" Ib. "Mullir,
entre labradores es cavar las cepas, atxurtzeaz arrotu" Ib. v. aitzurtza, aitzurketa.
aitzurxka. "Piochon, aintzurxka" T-L.
haitzuspe.  Cueva. v. haitzulo, lurruspe.  Aitzuspe batean igaro zuen bizitza. 'Y vida que hizo en una
cueva'. Aran SIgn 22. [Ama Birjiñak] aitzuspe artan [...] bisitatu zuen sarritan. Ib. 28.
aitzutu (A, s.v. aitzur), aitzurtu (5.º CongrEV 28), atxutu (V, G, ap. A).  "Escarda, azada muy pequeña que se
maneja con una mano" A (s.v. aitzur).
haitz-xori. "Hobereau (le). [...] [Belatzingak] zuhaitzetan eta harroka zilhoetan egiten du bere ohantzea. Haitz-
xoria bardin erraten diote leku batzuetan belatzingari" Dass-Eliss GH 1923, 380. Cf. aiztxori.
aiu (V-m ap. A).  Ojal.  Aiuak urrez egizkiezu. Ol Ex 28, 13 (Ker urrezko aiuak; Ur kortxeta batzuek, Dv
gantxoak).
aiubet. v. aixubeta.
aihubi (L, BN ap. Lh; Lar Sup <ayubia>, HeH Voc, H (+ aiubi)), aiuibi (Lcc  Lar Sup), aiube (Hb ap. Lh),
aihabe (Hb ap. Lh).  "Alarido, <ayuibia>" Lcc. "Alaridos dar, <ayuiby>" Ib. "Clamor, gran voz, deadar
andia, <ayuiuia>" Ib. "Alarido" Lar Sup. "Aharaia, bozkariozko kantuak, eresia, aihubia, ahairea" HeH Voc. "1.
grand cri, clameur; [...] 2. cri de joie" H. "1.º (L; Dv, Lf), chant joyeux; 2.º (Hb), aiube, cri de douleur; 3.º (BN;
Darric), hurlement de loup" Lh. v. aiui.
aiuda. v. aiuta.
aiudante.  Ayudante.  Don Antonio de Arriola Alferez, Kapitan Don Pedro Vicuñaren, eta gero Sarjento
nagusiaren Aiudante Lonbardian. Izt C 476. Eskandaloso guziak dira / etsaien aiudanteak. PE 26. Jaun oiek
egin zuten / lana gogotikan; / Eute zuten ango / itzaien kapitan, / eta aiudantia / Egiedertikan. Tx B III 130 (v.
tbn. II 83).
v. tbn. AzpPr 48.
aiudatu. v. aiutatu.
aiufu (L ap. A Morf 729; Urt).  "Absit, aiúfu, balinbez, Jainkoari lakhet eztakíola" Urt I 48. "Aha, fi, fifi, aiúfu,
baldinbez, baldinbez horlákorik" Ib. 466. "Interj. de repulsa" A, que cita a Urt Gram 8, donde se lee "aiüfu,
absit".
aiui, ajui (V ap. A). 1. "Alborozo, clamor de alegría" A. v. aihubi.  Saltoka, brinkoka, ajui ta zanzuak
egiten, eskubak alkarri emonda. Mg CO 132.
2. (Interj. de alegría).  Arratsaldean besta haundia. [...] Eta gero, aiui, aiui!! irrintzin ozenak. Zub 116. Aiui!
Maitea dut besarka! / Ez dut, ez, iñolan utziko. Gazt EuskOl 1933, 46.
mende.
aiuibi. v. aihubi.
aiuika (V ap. A, que cita a Mg), ajuika.  Lanzando gritos de alegría. "Clamando" A.  Baña orain, aupadaka
danzudaz, diadar ta ajuika dabilz neure billa, nire bildur ez dirianak legez. Mg PAb 202. Alan duaz plazati
etxeruz aldi baten naastian ta morduan ajuika, diadarka, barreka ta oratuka, luxuriaren pestia ta atsa darijuela.
fB Olg 72.
aiule. v. 1 habaila.
aiuma (G ap. A), aiuna. 1. "Quejido" A.  Isabelek aldiz beraren zinkurin (queja) ta aiuma ta antziz larriago
egiten zion nagusi zarrari biozmina. A Ardi 89. Il zaio ondoren bere ikulluko bei bat, eta, onen aiuma ta
negarrak! EEs 1921, 96. Soiñu baten gozoak arintzen daust gogoko aiuna. B. Aurre-Apraiz in Onaind MEOE
768.
2. "Ladrido de perro (G-to)" A Apend.
- AIUMAZ. "Aiumaz (G), quejándose interiormente" A. v. aiumaka.
aiumaka. "Aiumaka (G-z [?]), [...] quejándose interiormente" A.
aiuna. v. aiuma.
aiunke. "(R), yunque" A. v. ingude.
aiuntamentu. 1. Afluencia, concurso, concurrencia.  Bezpera artan jentez oi da / aiuntamentu andia.
Lazarraga (B) 1198vb.
2. Comunión (de los santos).  Sinestatzen dut Spiritu Sanktu jaunagan eta Eliza Ama Sanktu katolikoagan,
sanktuen aiuntamentuan. (Areso, c. 1591). FLV 1990, 206.
3. (V-gip, G-nav), aiuntamento, aiuntamiento. Ref.: Iz Als; Elexp Berg. Ayuntamiento (ref. tanto a la casa
consistorial como a la corporación). "Aiuntamentubák, gizékuei, guzíyeirí, sokán deen guziyeirí purú máten
daue" Iz Als. v. kontzeju, bilguma, udal.
 Tr. Documentado sólo en textos peninsulares y, sobre todo, en textos de carácter popular o en obras de teatro.
Compite primero con el larramendiano bilguma, y luego con udal (q.v.).
 Aiuntamentuetan elkar mugitzen duenak bidezko gauzen kontra itzegitera, botatzera. AA III 557.
Konzejubaren onduan / balkoian jarririk, / aiuntamentukua / zala uste nuben nik. Xe 198. Aiuntamentubari /
eman diye parte, / balkoiyan jarrita / daguela Almirante [zezena]. Ib. 201. Biba Kabildua ta / Aiuntamentuba, /
esperatzen det oien / konsentimentuba. Ud 125. Donostian daguan / Aiuntamentubak / listo egin zituben / orduko
kontuak. Ib. 76. Erriko batzarre edo Aiuntamentuak erabakitzen du derizkiona legeak bere mende ipintzen dituen
gauzetan. OrdUs 1. Aiuntamentu guztietan gaur / dago Sekretarioa. Azc PB 361s. Oraintxe zazpi urte erri
onetatik bateko Uri-batzarrari (aditu daien: Aiuntamientoari) [...]. A in Azc PB 16. Xandarmak, mendi-guardak
eta Ayuntamentuko jaunak. Goñi 73. Baña Aiuntamentuak eztu ezer esango orrengatik, zergatik nai deguna
egiten degu. Iraola 25 (v. tbn. 23). Udalaren idazkarijak (Aiuntamentubaren sekretarijuak). Altuna 26. Udaletxe
edo Aiuntamentoetan, euskerari ordu-laurdentxo ori bederik eskeñia! Ldi IL 63s. Erabaki bear degu
"Aiuntamentuak" osoak meza ortara joan bear duan ala ez. Lab EEguna 77. Zer zabiltza? Ez ziñan
Aiuntamentuan egotekoa gu joan arte? Ib. 104. Caja de Ahorros eta Udal edo Aiuntamentu guztiak. Munita 7.
Aiuntamentu donostiarrak / badauka zerbait meritu, / Peri jatorrak izatea nai, / naiz ta gastuak aunditu. Basarri
60. Aiuntamentuak elizako aulkia zeukan bear baiño motxago. Mezetara zijoazenean kapakin, eziran kabitzen.
And AUzta 86. Elizan eta Aiuntamentuan. NEtx LBB 45. Aiuntamentuko beean gelditu zan gurdia. Anab Poli
109. Donostiko aiuntamentuan enpleatutzen diranak. Uzt Sas 287. Aiuntamentuko euskal eskolaz mintzatu naiz
lehen. MIH 151s (v. tbn. 148).
v. tbn. Salav 65.
 Aiuntamentu jauna, / alkate ta guzi, / sekretariyua ere / zan oyekin nasi. PE 123.
 Joan dan larunbatean izan zan nere ezkontza-eguna. Elizakoa eginda gero, Aiuntamentukoa egin bear izan
genduan. NEtx LBB 46. Emen geienak Aiuntamentukoa egin ezkero, ez dute beste elizarako kezkarik izaten. Ib.
46.
aiuntamentuko. "El concejal" ZMoso 66.
aiuri. v. ainuria.
mende.
aiurri, adiurri (AN-larr ap. Asp Leiz2), adiurre (Lar), adiur (G-to ap. A).  Tr. De sentido no bien definido, a
partir de Azkue se especializa en la literatura en la acepción de 'carácter'. Antes sólo se encuentra en el dic. de
Larramendi y en Aguirre de Asteasu. Las formas dominantes en el s. XX son ariurri y aiurri. En DFrec hay 3
ejs. de aiurri.
1. "Entendederas" Lar. "Adiur gaiztoa (G-to), de cabeza dura para el estudio" A. "Escasez o torpeza de
entendimiento. Malas entendederas" Asp Leiz2.  Izango dira batzuek edo batzuek aiñ ezibageak eta adiurre
gaiztokoak animari dagozkan gauzetan, non sinistuko ez duen dotrinetan esaten dana. AA III 442.
2. (G-to, AN-gip), adigorri (AN-araq), adiurri (AN-larr), adiur, ariurre, ariurri. Ref.: A (adigorri, aiurri);
Asp ANaf (adiurri). Carácter, temperamento. "Aiurri gaiztokoa da, es de mal carácter" A. "Adiurri (de adi y
urri: entendimiento escaso). Carácter, temperamento malo. Tiene siempre sentido peyorativo en Leiza. Hori
mutikoaren adiurrie!" Asp ANaf.
 Bere zuzentasuna aiurriaren zerbait sendotasunekin lagundua dago. "Y su entereza está acompañada de
cierta firmeza de carácter". Zink Crit 44. Kartagotarren aiurriaren antzezkian. Ib. 66. Erri bakoitzak, ez
beingoan, baña urteak joan, urteak etorri bere aiurri, mendu ta izakera berezia artzen ditu. Eguzk LEItz 124. Gu
ez gara onela izaeraz ez aiuriz [sic]. Or LEItz 35. Euskaldunari bere mendu ta aiurri (carácter) agiriena emoten
dautsan euskera maitagarria. A LEItz 132s. Gizartean bizi izateko, alde andia daukate aurpegi-txuri, aiurri
biguñdun gizonak. A Itzald II 71s. Berez ariurri bizikoa zan, bañan oso otzan biurtu zan. Or MB 846.
Koipekeriok zuri, bai, nere ariurreari, ordea, ez dagozkio. Zait Sof 22. Etxahuniako aiurririk garaieneko
(carácter dominante) gizona. Etxde JJ 40s. Piarres eta Sebastian soiñez eta aiurriz (en carácter) kutsu batekoak
ez izanarren. Ib. 9. Gabrielaren aiurriak [...] --lizun, hipokrita, haundios, buru arin eta bihotz gogorreko zen
Gabrielaren aiurriak-- egia aski garbiki salatzen eta aldarrikatzen digu. Mde Pr 177. Aiurri, mendu ta izakera
atsegiña dau. Erkiag Arran 118. Emakume onek, ordea, pixua gizenetan daukana, ariurrian falta dau, jenioan
dau utsa, peitua. Mana-barea, erabagi urrikoa izan ba. Erkiag BatB 132. Erri bakoitzak badu bere aiurri
berezia, bere gogoa, gaitasun bereziak, joerak, griñak. Vill Jaink 172. [Erakleitoren] adiurre egon-ezinari zor
dizkiogu. Zait Plat 36. Alakoa zan adiurrez, izan ere: egonarririk etzeukan, berri-nai itoa baizik. Ib. 37. Errien
legedi, ekanduak eta ariurriak. Ib. 9. Olertitza [...] aratz orren pean, betiko erasoaldi mingarrien menpean
zegoen baten aiurria nabari zaigu. Gazt MusIx 59. Norbaiten aiurri ta izakera. Onaind in Gazt MusIx 145. Adiur
txarreko jendeak dire (AN-larr). 'Itxura edo oitura gaiztoko jendeak'. Inza NaEsZarr 300. "Zer adiurreko gizonak
zerate zuek? (AN-larr). 'Zer gizon mota zerate?'. Ib. 549.
 (Ref. a cosas).  Niretzat euskeraz etena aski da neurtitzari beure ariurria emaiteko. "Para caracterizar el
ritmo". Or in Gazt MusIx 48.
3. ariurre (G-to ap. A). "Intención" A.
aiurruntzi. "Aiurruntzi / add-, iskanbilla" (G-to).
aiuta. 1. Ayuda. v. aiutu.  Sorthu eta hil ginate hark haz ezpaginitza; / Haziz gero egun oroz behar haren
aiuta. E 119. Ezta on gizona bera den, dagiogun aiuta bat bera irudirik. Lç Ins B 5v. Gizonén aiutá bilhatzen
dugu. Ib. E 1v. Gizonetarik aiuta galdatzea. Ib. E 1v. Baina Iainkoaren aiutáz aitutatu izanik iraun diát egungo
egunerano. Lç Act 26, 22 (He Jainkoak lagundurik). Hari aiuta eskez. Lç Adv ** 1r. Zure ajutarik gabe ezin
gaite defenda. EZ Man I 69. Ezen Iaunak eztu nahi tenta dadin gizonik / Indar duen eta ajuta baño gehiagorik.
Ib. 70. Zeure garazia sainduaren aiuta eztiazaguzula ukha. Harb 404. Zu ere laudatuko zara [...] bekhatoreoi
egin derakuzun aiuta gatik. Ib. 103. Zer debrü uhure / deitazü emaiten, / uste düzia ariren nizala / ni ajüta
emaiten? Abraham 1136.
v. tbn. Ajuta: StJul 26.
2. (B, BN-baig, S ap. A; SP, Urt V 231, Lecl, Arch VocGr, Dv <aju->, H), aiuda (Añ), aiut (L ap. Lh), ajut (S
ap. Lh), ajura (V-gip ap. Etxba Eib). Lavativa, enema, ayuda (ref. tanto al remedio como al instrumento para
administrarlo). "Clystère, lavement" SP. "Clyster, aiuta, garbigárria. [...]; clysteriare, aiuta ematea [...];
clysterium sumere, aiuta hartzea" Urt V 231. "Lavement, clystère" Dv. "1. lavement [...]; 2. instrument à
administrer un clystère" H. "Ajüt eman (S), purger" Lh. "1.º lavement; 2.º seringue à lavement" Ib. "Método
casero en indisposiciones de los niños. Ipiñixozu ajuria perrejil kertentxo batekin, ponle una ayuda con un tallito
de perejil" Etxba Eib.
 Tr. La forma aiuta se documenta en textos septentrionales y aiuda en los meridionales.
 Eritarzun horren sendatzeko, aski da xoilki adar bat alderen alde zilhaturik eta hura olioz pherekaturik
gibeleko aldetik aiuta bezala idiari edo beiari emaitia. Mong 591. Alo dugun etxeki / Polikor zuk eta nik / aiuta
aldiz / eman ezok bertan hik. StJul 235. Kuradu, sangradu, aiudak emon. Astar II 70. Senhar miserablia batian
ohin lo, / eta bestian aldiz kristelaren galtho; / primak ordin hur xahakinak bero / eta haiez ajüta eman gero.
Etch 426. Txit ona arkitzen du / baba ta taloa. / Irteteko egun oro / erraz gorputzetik / onelakoak ez du / aiuda
bearrik. It Fab 169s. Ezer ezin janik, / purgakin, aiudakin, [...] etziñik oean. Ib. 171. Arno fin, likur, xokolot eta

mende.
mazapanetan, / Hanbat aise badoako, nola purga, aiutetan (Suberoa aldera, aiutari erraten diote labamendia).
Gy 100.
- AIUTA EMATEKO (-emaiteko H), AIUTEMATEKO (Dv). "Ajutemateko, seringue à clystère" Dv.
"Instrument à administrer un clystère" H (s.v. aiuta).
- AIUTA-ERREMINTA. "Catheter, unibersaltasuna [...], barber errementa, [...] aiuterrementa" Urt IV 302s.
- AIUTA MASKURI. "Mangueta, cierta vejiga con su cañoncito, con que en lo antiguo se echaban las ayudas, y
aún hoy también en nuestras caserías, ajuda maskuria" Lar. "Gaita, melecina, ziriskaria, aiuda, ajuda maskuria"
Ib.
- AIUTATAN. Como ayuda; (precedido de gen.) en (mi, tu, etc.) ayuda.  Signoa rezebitzen dugu aiutatan,
xuxenki Iesus Iaunagana gure salbamenduaren eta ontasun ororen ukhaitera gida gaitezenzát. Lç Ins F 2r.
Zeren ezpaikara digne hark bere botherea gure aiutatan erakuts dezan. Ib. B 8v. Gure inperfekzionén eta
infirmitatén aiutatan izan behar da hura. Ib. F 5v. Delibera zezaten aiutatan zerbaiten igortera Iudean
habitatzen ziraden anaiei. Lç Act 11, 29 (He deliberatu zuten [...] igortzerat zerbait sokorri).
aiutari.  Auxiliador, ayudante. v. aiutatzaile.  Ordu hartan hel zakitzat, othoi ama eztia, / Ararteko leial eta
neure aiutaria. E 81. Markek, Aristarkek, Demasek eta Luk-ek, ene aiutariek, salutatzen auté. Lç Philem 24 (He,
TB ene (obrako) lagunek, Dv ene laguntzen ari direnek; v. tbn. Lç Rom 16, 9). Bere süperbiak eta ikhasi nahiak
hanitx tentazionetara eta bekhatütara eror erazitzen dütü: ni hen ajütari enizalakoz. Mst III 4, 3. Badikezüt zure
grazia ajütari eta zure argia ene bihotzialat hüllantüren düzü. Ib. 8, 1 (SP, Ch alde, Ip heltüra eginen ditazü).
Ezi adiskide hanitxek eztizie profeitürik emanen ez ajütari azkarrek sokhorririk. Ib. 59, 3.
aiutatu, aiudatu. 1. (Aux. trans. bipersonal). Ayudar.  Tr. Propio de la tradición septentrional antigua. Hay
aiudatu en Txirrita, único ej. meridional documentado.  Pazienzia dugun eta Ieinkoak gitzan aiuta. E 235.
Hark aiuta ezpagitza, nola giren galduiak! Ib. 91. Baina Iainkoaren aiutaz aitutatu izanik iraun diát egungo
egunerano. Lç Act 26, 22 (TB lagundua izanik Jainkoaren laguntzaz, Dv Jainkoaren laguntza heldurik). Zuek-
ere aiutatzen gaituzuelarik guregatik eginen duzuen orazioneaz. Lç 2 Cor 1, 11. Aflijitu diradenén konsolatzeko
edo aiutatzeko. Ib. B 7v. Anhitzetan mihiak aiutatzen du spiritua. Ib. E 3r. Legeáz eta Profetez aiutatu eta
zerbitzatu behar gara. Ib. G 5r. Gure behar guzietan [...] bethi aiutatzen gaitualarik. Lç ABC B 6r. Eta behar
guzietan zuk ezazu aiuta. EZ Man II 132. Arren aiuta gaitzatzu hel gaitezen portuan. Ib. 149. Eta hala aiuta
nazazu gaitz guzietan. Harb 81. Eta ezpanaizü ajütatzen eta barnetik azkartzen erraz epheltzen eta laxatzen
nüzü. Mst III 40, 1 (Ch, Ip laguntzen). Bena zü itxasuaren photeriaren bürzagi beitzira [...] jaiki zite, ajüta
nezazü. Ib. 34, 4. [Jinkuak] ümilak ajütatzen beitütü. Mst I 7, 1. [Konseillerek] ajütatüren düie tresoriera urtheko
bi sosen bilziaren egiten. Mercy 39. Tropesi batek arrapatuta / orduko orren pobreza, / baño lagunak izandu
zuten / aiudatzeko nobleza. Tx B I 35.
v. tbn. Tt Onsa 174. StJul 20 (aju-)
2. (SP). Poner una lavativa. "Aiutatzea, donner clystère" SP.
aiutatzaile, aiutazale. 1. Ayudante. v. aiutari.  Timotheo gure anaie eta Iankoaren ministrea eta Kristen
Ebanjelioan gure aiutazalea. Lç 1 Thess 3, 2. Klementekin eta ene berze aiutazalekin. Lç Phil 4, 3 (He lagun).
Zuen bozkarioaren aiutazale garelakotz. Lç 2 Cor 1, 24 (He lagundu nahi baidugu zuen bozkarioa). Gure
ajütazale dateke, gure gida eta aitzinetiko izan dena. Mst III 56, 6 (Ch laguntzaille, Ip laguntzale). Zure eskü
ajütazalia hedatzen deitazünian. Ib. 40, 2.
2. (El) que pone lavativas (?).  Eri sendatzeko ere haukien pikor batek balio ditu ehun Sangrado eta
Apuntador, erran nahi da, ehun barber eta aiutatzaile. Hb Egia 132.
aiute. 1. "Acción de andar de prisa (Almandoz). Zer aiute daman gizon orrek" Izeta BHizt2.
2. "Paliza. Aiute ederra artu ziken" Izeta BHizt2.
aiuterrementa. v. AIUTA-ERREMINTA.
aiutu.  Ayuda. v. aiuta.  Obligatzen baikutu hari ajutu eta sokhorri emaitera. Tt Arima 90s. Iinkoaren aiutu
saindiarekila batian. Ib. VIII. Hargatik orogatik gaiza ezpiritualez debotki elestatziak profeitü ezpiritualian ajütü
handirik emaiten dü. Mst I 10, 1 (Ip lagungoa handi bat). Zereneta jarraiki beita bere pasioniari, zuñek ezpeiteio
ajütürik emaiten bake txerkhatzen dianaren ükheiteko. Ib. 6, 2. Zük hen konplitzeko ajütia emaiten. Mst III 2, 2
(Ip zük düzü hen egiteko lagüntzen). Eta orazioniaren ajütiala laster egin ükhen zian, danjeretarik [...] libratü
izateko. Ib. 38, 2.
aiutu. v. adiutu.

mende.
aiutuko. v. adiutuko.
aiuzkornia (det.).  "El aiuzkornia no se si es castellano o bascuence, a tal hierba no he oído otro nombre" Mdg
145.
aixaatu. v. haizatu.
aixaixorri.  "Exclamación de alegría" DRA, que cita a Erkiaga.  Gora geu, ta geutarrak! Aixaixorri! Ardor-
motxorruak kaiganean! Goiazan Maria Txatxarrenera, erriko bandan! Erkiag Arran 50.
aixal-. v. AZERI- (s.v. azeri).
aixalatu. "(Sal, R), hostigar" A. v. haizatu (6).
aixalko. v. axeriko.
aixalkuma. v. azerikume.
aixar. v. aizar.
aixare.  Por lo visto. (Parece tratarse de aixa (aise) + ere). v. AGI DANEZ (s.v. 1 agi).  Berriro or azaltzen
da, [...] agiri ori izkidatu zanean Zarauzko erriya bazala. Itzegiten baita [...] zarauztarren diru mueta batzubez
eta arranza aundiyaz; aixare beraz Zarauzko erriya bazan orduban. Eta darabilkidan agiriya bañon lenago
ziradelako etxe, diru eta arranza aiek, lenagokoa ere zan beraz Zarauzko erriya. IPrad EEs 1912, 281.
aixari. v. AXERI (s.v. azeri).
aixatu. v. haizatu.
aixeatu. v. haizatu.
aixelko. v. axeriko.
aixeme.  "Cárbaso, variedad de lino muy delgado" DRA, que cita el ej. de EEs.  Bi liño-mueta ziran. Bat
epallaz ereiten zana; bestea baño motxegua zan au, baña biguñ eta goxogua; izena aixemea zuan. [...] Errezil
inguruak omen ziran mueta ontatik asko ematen zutenak. J.M. Tolosa EEs 1923, 173.
aixeneko, aiseneko.  Blasfemia; maldición. v. aineneko.  Blasfematu du; aixenekoa <aisse-> bota du.
Zertako ditugu testiguak? Orañ bertan aditu dezute aixenekoa. Arr Bearg 197. Beren gaizki-esaka, aiseneko
<aise-> gaizto eta sakrilegio itsusiaz loitu eztitzaten. Ib. 87.
aixenekoka.  Maldiciendo, blasfemando. v. ainenekoka.  Lapurretako bat ere Jesusi burlegiñaz, bere esku
eta al izateaz aixenekoka <aisse-> eta madarikazioka zegokion. Arr Bearg 209.
aixer (V-gip), aixar (V-gip). Ref.: Iz ArOñ, IzG 199; Vill.  "Aixarra da, se dice, v. gr., de un niño que se
despierta pronto; aixer egon, del que tiene sueño ligero; [...] lo aixerra = lo ariña; aixarra = uxakia, animal que
se mueve pronto cuando ve a uno; aixar egon, lo aixarrekua da, lo aixarra eukiten dau, suele tener sueño ligero;
aixerra, bildúrtixa" Iz ArOñ. "Aixar aixarra da, es huidizo, vivo. Iñola eskuratu ezin diteken mendi-bei igeslari
bategatik edo otsik txikienakin esnaatzen dan lagun bategatik esan oi da Oñatin" Iz IzG 199. "Aixar, aixarra,
asustadizo, nervioso, inquieto (V-gip)" Vill.
aixeri. v. AXERI (s.v. azeri).
aixertu. "Aixarra da, se dice, v. gr., de un niño que se despierta pronto; aixer egon, del que tiene sueño ligero;
aixertuta dago, uxakatuta, v. gr., un animal" Iz ArOñ.
mende.
aixetu. v. aisatu; haizatu.
haixexkot. "Aixexkot (S-saug), mauvais petit vent" Lh.
aixian. v. aisian.
ahixka. v. arinxka.
haixkanda. v. harizkando.
aixkide. v. adiskide.
haixkiltu. v. haskilatu.
aixkire. v. adiskide.
aixkol. v. aizkol.
aixkomente. v. aizkomente.
aixkon. v. 2 azkon.
aixkondari. "(Hb), cheville de fer de l'essieu" Lh.
aixkondo. "(Hb), bout de l'essieu" Lh.
haixkondor. v. harizkandor.
aixkora. v. aizkora.
aixku(a)mente. v. aizkomente.
aixolbe. v. aizolbe.
aixotz. v. haize.
aixtean. v. arestian.
aixto. v. aizto.
aixtorko. v. aizturko.
haixtur. v. aiztur.
aixubeta (Aq 924), aixueta (V-gip), aiubet, abixeta (Aq 924), asubeta (Aq 924), ajueta (AN-gip), aujeta (V-
gip). Ref.: Iz ArOñ (aixueta); Elexp Berg (aujeta).  "Agujeta, abixeta, asubeta, aixubeta (AN, G)" Aq 924 (las
dos últimas variantes suponen seguramente axubeta /as#ubeta/. En la ed. de Fita se lee abireta, asubeta, airubeta,
que pasan a Azkue como abireta, axubeta [sic] y airubeta). "Aixueta bat, 'gonauntza' estutzeko lokarritxoa.
Tiene un hierrito en la punta" Iz ArOñ. "Oiñ umiak libre ibiltzeittuk baiña orduan lotuta ibili biar izate zuan.
Gorontza izaten zuan ba, aujetekin (?), zintekin lotzen zana, ajustauta" Elexp Berg. "Ajuetak, cordones (del
zapato) (AN-gip)" (Comunicación personal). v. abuleta.  Nondik noranai, atzerritar arloteren bat merke,
merke! deadarrez, orratz, orrazi, aiubet, ispillu, labana, txilibitu, paper, luma, jostallu, eraztun, belarritakoak
eskeñika. Ag G 180.

mende.
aixukatu. v. axukatu.
aixuri. v. axuri.
aiz. 1. "(V-ger), interjección con que se excita al ganado vacuno a que vaya hacia atrás (aurt es para que den
vuelta)" A.
2. Aiz aiz orri, aterritako aizeak egingo (do)tsu argi (V-m). "Agárrale a ése, el viento de tiempo lluvioso os
alumbrará". A EY III 113.
aiz. v. arauz.
aiza (G, AN ap. A).  "Compañía. Agur, Antonio ta aiza, adiós, Antonio y compañía" A. "Gipuzkoa eta
Naparrako zenbiat tokietan aiza eta lagun gauza bera izaki, hola erraiten: "Agur Benat eta Aiza", "Agur Beñat eta
lagun" erran nahiz" Herr 15-9-1960 (ap. DRA).
aiza. v. ehiza.
aizabe. v. haizebe.
aizaberro. v. auzaberro.
haizabolu.  "Molino de viento, aizerrota, aizigara, aizabolua" Lar. Cf. Itza (ed. 1938), 15: Molinos de
Axpolueta. v. HAIZE-ERROTA, HAIZE-EIHERA.
aizabulgu. v. auzabilgu.
aizadera. "(V-m), una hierba olorosa" A.
haizagainetu. "Barloventear, aizagañetu" Lar.
haizagarri.  Arrojadizo.  Erakutsi didazu Iauna [...] Zure sorkari oro on dala, ez aizagarri, esker egiñez ar
baledi. "Nihilque abiciendum". Or Aitork 282.
aizain (Hb ap. Lh).  "Travaux de prestations" Lh.
aizaka. v. haizeka.
haizaketa.  Acción de aventar (el grano).  Ara gau ontan garagar-aizaketa dute larrañean. Ol Ruth 3, 2
(Ker garagarra aizatuko dabe).
haizakin. "Criblure" H.
haizakor, haizekor (V-gip ap. Iz ArOñ). 1. "Traduction littérale et figurée des mois: [...] Ventôse, aizekor"
Revol 160. "Aisékorra, el tiempo propenso al viento" Iz ArOñ.
2. "Volatil, qui s'évapore aisément" Dv.
3. "Aizakor [...] (BN-baig), espantadizo" A. v. aizkor.
4. "Aizakor (G-to, Sc), persona veleidosa" A.
haizakortasun. "Volatilité" Dv.
aizalan. v. auzolan.
haizalbo. "Barlovento, aizaldea, aizalboa" Lar. v. HAIZE ALBO.
aizaldar.  [Gizona da] bere obretan haiñ aizaldar non hil denian abaiñak beno azkarrago ezpeitirade. Egiat
257 (el ed. da azaleko, 'superficial' como sin.).
mende.
aizalde. v. haizealde.
aizaldi. v. haizealdi.
haizalpe (SP  Dv y A).  "Lieu à couvert du vent" SP. "Abri contre le vent" Dv. "Socaire, sitio resguardado
del viento" A. v. aizolbe.
haizalperatu. "Haizalperatzea" SP, sin trad. tras haizalpea. v. haizalpe.
haizamakil. "Agolum, artzaiñ makhilla, arthalde haizamakhilla" Urt I 460.
aizape. v. haizebe.
haizapetu. v. haizebetu.
aizapi. v. HAIZE-ZAPI.
aizar (G-azp ap. Iz To), aixar (Ort Voc (V-ger)). 1. "Aixarra, gusana, lombriz de mar" Ort Voc. "Aizarra, la
gusana marina. Itxax-bazterrean arkaitz ondoko ondarretan arkitzen dira ta oso onak dira amuan jartzeko: aizar
bat (G-azp)" Iz To 158.
2. "Aixarra, [...] muchacha guapa" Ort Voc.
haizaratu. v. haizeratu.
haizarazi, axazi (AN ap. A  Aq (AN)). 1. "Azomar, axazi, axatu, con sus derivados (AN)" Aq 71. v.
haizatu (6).
2. + haiza-arazi. Ahuyentar. v. haizatu.  Egin zituzten egin ahalak usoa haizarazteko oihuz, bainan etzuten
higirazi ere. Hb Egia 17. Etxe handi hartarik senhar zenari eratxikiak ziren gauza guziak haiza-arazi nahi ukan
zituen sorginen madarizione batzu bezala. JEtchep 60.
aizari. "(V, G), granero en el molino" A.
haizari. "Haizari ou haizatzaile, qui évente les grains, chasse les oiseaux" Dv. v. haizatzaile.
aizarna. "Aizarna, aizarna-zulo (G), orificio por donde pasa el agua a la rueda del molino" A.
aizaro (G ap. A; Lar, Añ (G, AN), Dv (G), H (V, G)). 1. "Jueves Santo, aizaroa, ostegun Santua" Lar (tbn. en
Añ). "Noche de Jueves Santo" Ib. (tbn. en Añ). "Aizaro gaua, noche de Jueves Santo" Bon. "Nuit du Jeudi-saint"
Dv. "Jeudi saint" H. "Noche de Jueves santo" A.
 "Tinieblas de Semana Santa, donaberak, aizaroak" Lar. "Derniers jours de la Semaine Sainte où l'on chante
ténèbres" H.  Aste Santuko aizaroetan / geldi dan kandela gorri. "En las Tinieblas de Semana Santa". Or Eus
344.
2. (Empleado gralmte. en pl.). "Aizaro (AN), tiniebla, oscuridad" A, que cita a LE.  Lapurrak bezala eldu
zarate preso egitera ni, eznazutelarik deus egin [...]. Baña au da zuen ordua eta aizaroen poderea. LE Urt 46
(ms. 17v tenebren potestádea). Aizaro (illunbe) bildurgarrietan, sorgiñaren aurretik olloaren karaka entzuten
zen. Or Mi 72. Eta bere baez talde zikiñ ua yoka, argorri koloreko pirrilak, iduriak eta arrasto argiak ematen
zituen aizaroetan (illunbetan). Ib. 76. Zoazte aratago aizaroa astintzera! esan zien Tavenek. 'Battre les ténèbres'.
Ib. 73. Lurra, ordea, ikus-eziñ eta antolagabe zegon, eta osiñ gaiñean aizaroak zeuden. Or Aitork 350. Eta
begira espetxe gogorrean / aizaroz illunik esita dagon gaxo bat. "Cercado de tinieblas y tristeza". Gazt MusIx
133. Eta aizaroz bilbil / oroi-ezaz lo datzan / lurrera begiak edatzean. Ib. 105. Tisifone zurbilla, Estigiako
aizaroetatik igesi, egun argitara dator. Ibiñ Virgil 105. Bereala Euridike infernuko aizaroetan ostentzen da. Ib.
107. Gauak bere illuntasunez aizaroak lodiagotzen omen ditu. Ib. 74.
3. "Haizaroa, aizaroa, saison de vents" H.
 Etim. La trad. "saison des vents" de Harriet, no apoyada por textos, se basa en la explicación natural haiza- + -
aro. De todos modos es general la idea de que aizaro (1) está formado con el suf. -(z)aro.

mende.
aizarotsu.  Tenebroso.  Gau aizarotsu ontan. Onaind in Gazt MusIx 148.
aizartu. v. azartu.
aizatu. v. aisatu.
haizatu (L, AN-larr, BN, Sal, S; SP, Urt I 24, Dv, H), axatu (VocZeg 288), aixaatu, aisatu (V-m), aisaatu (H
(V)), aiseatu. Ref.: A (aizatu, aisatu); Lh (haizatu, aitzatu); Asp Leiz2 (aizatu); AtSac 64. 1. Ahuyentar,
espantar; disipar (el humo, el miedo, la confusión...); expulsar, echar. "Effaroucher" SP. "Abigere" Urt I 24.
"Chasser les oiseaux, la volaille; effaroucher les animaux" Dv. "3. chasser, faire envoler des oiseaux; [...] 4.
chasser, expulser, mettre en fuite; [...] 5. dissiper, faire évanouir" H. "Espantar animales" A. "Aizatu [...] (S-
saug), chasser au loin" Lh. "Despachar" Asp Leiz2. v. uxatu.
 Tr. Documentado al Norte desde principios del s. XVII y al Sur desde principios del XIX. (H)aizatu es la
forma gral. Hay aixaatu en fray Bartolomé y aiseatu en Atutxa (ap. DRA). En DFrec hay 8 ejs. de haizatu.
 Etsaien guarda nazazu enganioetarik / Haizatzen tutzula urrun ere bazterretarik. EZ Man II 36. Zuk haiza
diezadazu / infernuko belea, / ene ariman eztezan / egin bere ohatzea. EZ Noel 104. Satani bere bihotza / Zuk
diozu harritzen / zure señale berak du / urrutira haizatzen. Ib. 102. Haiza tzatzu ametsak / Eta iduripen gaitzak.
EZ Eliç 289. [Gogoeta gaixtoa] agertzen den bezain fite haizatu, urrundu eta zeureganik egotzi behar duzu. Ax
368 (V 242). Haragiaren tentamenduen haizatzeko eta benzutzeko [...] garazia. Ib. 366 (V 241). Baiña hek
guztiak, konzientzia onaren alegriantza [...], iguzkiak lanhoa bezala, haizatzen eta barraiatzen zerautzan. Ib.
440s (V 287). Hala bethidanik, hura, / Ohi da bihotz bera [...]. Urgulluen alderakotz, / Eztu hala usatzen. /
Baina ditu bereganik / Bere besoz haizatzen. Hm 162s. Eztuela, askotan behintzat, behar den atzartasuna ta
lehia gogoeta gaxto hekien gudukatzeko ta haizatzeko Dh 142. Zaata andi bategaz esnaatuko dot munduba. [...]
Aixaatuko ditut pekatari itxubaren begijetako lausuak. fB Ic II 290. Baldar-aphez onak du herria arthatzen, /
aitaren begiekin gaizkia haizatzen. Hb Esk 192. [Eskaldunek] bethi haizatu dituzte bere artetik Higanote eta
Yuduak. Hb Egia 139. Yesusek, harmarik gabe, hedatu du bakea, haizatu nahasdura. Ib. 85. Lau belatxek
khendu nahi zioten sabeletik; bainan yaun batek haizatu ziotzan eta sendatu zioen hek egin zauria. Ib. 72.
Bainan nola uki ondokoek aitzinekoen erakuspenak? Ez othe ziren haizatuak izanen, nola mende guzietako
gauza berri asmatzaileak? Ib. 113. Eta hegastinak jautsi ziren hilikien gainera, eta Abramek haizatzen zituen.
Dv Gen 15, 11 (Urt (ed. 1898) haizatu; Ker uxatu). Horiek dire adarrak, Juda eta Israel eta Jerusaleme haizatu
zituztenak. "Cornua quae ventilaverunt". Dv Zach 1, 19 (Ker sakabanatu). [...] eta harroka baten gainerat
aurthiki behar zutela abiatu ziren. Betbetan itsas kolpe batek haizatu zuen untzia harroka bidetik eta Zipreko
islarat ereman. Laph 60. [Txakurra] lastimaz egoten zan / txarolan bakarrik; / postiari lotuta / geldirik alperrik,
/ apenas izan duben / aizatu bildurrik. Noe 37. Egun ura igaro zuan bere burua zorionezko juaz aien [pobrien]
artian. Gisa onetan aizatzen zituan munduko aiziak Franziskok. Bv AsL 39. Eta haizatu zuen Satan bere lagun
guziekin, egiten zuelarik gurutzearen seinalea. Jnn SBi 112. Erranik da ere otso bat ethorri zela, eta beleak
haizatu zuela hura ere. Ib. 153. Hautematen badiat / hurbiltzen ohoinik, / Eskale, makhiladun, / tzarki bezti
denik; / Saingaz hasten nauk eta / haizatzen tiat nik. Zby RIEV 1908, 769. Egun batez, baratzera / huiatzen dute
lanera [xakhurra], / doan oilo haizatzera. Zby RIEV 1909, 103. Beren gogoko ez dituztenak jo, ken, haiza
Frantziatik eta Frantziako lurretarik. HU Zez 100. Eta bizkitartean zer dugu ikusten han-hemenka? Eskual-herri
betean asko etxetarik haizatua eskuara; utzia, eta utzixea. Ib. 216. Haizatuko zuela gaitza. Ib. 162.
 (s. XX). Apezetarik batek erran behar ukan bazuela, zenbeit egun lehenago, norbeit bere athetik haizaturik,
notariak ihardetsi makur zerasala: haizatzeko orde etzuenetz aizkatu? --Haizea bezala igorri dut handik. JE Bur
132 (v. tbn. 152). Hitarik urrun haiza-zak othoi hi baithan den herabea. Ox 44. Badoazi biak / haizatuz uliak. Ib.
104. Buztanaz uliak haizatuz. Barb Sup 71. Lehen bai lehen handik haizatu behar zuela [lamina]. Barb Leg 24.
Gau biurria aizatuko din zuen bekoki bat-egiñen dirdaiak. Or Mi 139. Sasitik aizatzen den basurdea alaxe dabil
muñoz muño Olinpo beltzean, eta atzetik darraizkon zakurrengana itzuli baño len [...]. 'Un sanglier qu'on a
relancé dans ses broussailles'. Ib. 53. Tiro-jasarekin [...] izutu eta aizatu zituen liberalak. Or SCruz 42. Piralaren
gezurrak [...] entzun ditugu Euskalerrian [...]. Gezur oiek aizatzen naiko lana badago, ta ez dira berealakoan
ixilduko. Ib. 86. Zuk Jainko-Bildots [...] bialdu Mikel morroia, [...] aiza dezan suge loia. Or Eus 255. Irri-
karkara ta kantu, loa aiza dezate. "Ahuyentan el sueño". Ib. 46. Ain laster ez deza aiza otzaren ikara, / ark aiza
digun baiño barnetik bildurra. Ib. 134. Neketan aizatuz kea. "Penosamente evita el humo". Ib. 159. Euli-aizatzen
ostoaz. Ib. 318. Zubia zabal bedi / aizatu bearrik ote-dan. "Por si hubiera que expulsar a alguno". Canc. pop. in
Or Eus 21. Neure senar baldarko / laister ez da deustako; / alorrean landa zagun / txoriak aizatzeko. Id. ib. 67.
[Argi xuri zirrintak] laster haizatu baitu gaua haitzetarik. Iratz 28. Ilunbeak haizatuz [...] jin zait Urte-Berri. Ib.
62. Arenganako [...] beldurra aizatu baitidazu egun. Zait Sof 31. Orain atxiki nauten izu-ikarak aizatzeko Yaun
oni eskariak egiten dizkiodan artean. Ib. 27. Nik ez dut aizatu liburu ontatik martiri; obekixago esan nai ba'zenu,
esazu odol-aitorle, odolez aitorle. Or MB IX. Tenploan sarturik, hasi zen Jesus hango sal-erosleen haizatzen.
Leon Mc 11, 15 (Dv iraizten). Argi ta dirdir egiñez aizatu duzu ene itsumena. Or Aitork 276. Etsitzen asi nintzan

mende.
ene kezkarik etzezakela aizatu. Ib. 110. Etxetik zakur amorratu bailitzan aizatu zutenean. Etxde JJ 268.
Etxetikan aizatzeak baiño miñik aundiago egin zion Piarresi, aurrerantzean geiago itxaropenik ez zezakeala
esateak. Ib. 247 (v. tbn. 271). Goizeko aire biphila sartzen zen nasaiki, [...] ganbara ephel eta garbi hortarat,
gauazko aire bero nardagarria hai]t[zatzen zuela. JEtchep 25. Etxez-etxe zabilan, egunean eguneko ogiaren
eske. Nehork eztuen etxetik haizatzen, denek baitzakiten etzela buhamia bainan etxe batetako azken xoria. Ib. 34.
Zerren ez dabe yoten beingoan / mendietan eltzegorra / pizti goseak aiseatzeko / len oi eben ots sendorra?
Atutxa Mugarra (ap. DRA). Iauntxo onek [...] Gelonekin elkartuta, Imeratik alde aizatu zituen Kartagotarrak.
Zait Plat 75. Zu ez zaitugu oiu egiten dezuten oietakoa, jendearen aurrean beldurra aizatzeagatik. Lab SuEm
170. Bildurrak eta gorrotoak, erabat, aizatu ditu egundoko berri nolabaitekoak. NEtx LBB 80. Metafisikak,
siñeskeriak aizatu zituen. Vill Jaink 76. Ene izenean debruak haizatuko dituzte. Ardoy SFran 349. Petarrian
lehen etsaiak / aizatürik bezaiñ sari, / Bestelibat tzaizkü heltzen / guretzat gaixtagin gorri. Casve SGrazi 144.
 Kabia aizatzen diten txorien antzera. "Como pájaros a quienes se destruye el nido". Or Eus 12.
2. (V-gip (-zaa-), B, S; SP, Ht VocGr, Lar, Añ, VocBN (+ a-), Gèze (aizatü), Dv, H (+ a- (S)), VocB), haizetu
(V-ple; Lar, Añ (AN, G), H (+ a-)), axatu (R), axetu (Añ (V)), aixatu. Ref.: A (aizatu, aizetu, axatu); Lrq
(aizatze); Iz R 285, ArOñ (aizáatu). Aventar (el grano), dispersar, esparcir (algo al viento, en el aire); airear,
orear, ventilar. "Éventer" SP. "Éventer, éventé, haizatua" Ht VocGr. "Aventar el trigo, &c.", "orear [...], y si es
secar al viento, aizeaz leortu, aizatu" Lar y Añ. "Orear, dar, sacudir el viento en alguna cosa, aizatu, aizeak jo"
Lar. "Orear, poner al aire para que se seque, aizatzera ifiñi" Ib. "Aizatu, jeter au vent, subir, faire subir l'action du
vent, éventé" VocBN. "Haizatu, venter, exposer les choses à l'action du vent" Ib. "Vanner" Gèze. "Éventer,
ventile; [...] éventer les grains" Dv. "1. aérer, exposer à l'air; [...] 2. vanner du grain au vent" H. "Haizetzea, [...]
ventiler, éventer, donner de l'air, aérer" Ib. "Aventar" VocB e Iz ArOñ. "Aizetu (V-ple), ventilar la casa" A.
"Ventiler, vanner" Lrq. "Órai bar diáuzu áxatu éltzea, ahora tenemos que aventar la parva" Iz R 285. v.
haizeratu, haizeztatu, haizeztu, airatu (2).
 Tr. Documentado tanto al Norte como al Sur desde mediados del s. XVIII.
 Baña Santuak lastoa berriz aizatu, ta len baño ere gari geiago atera zuen. Cb Eg III 337. Heldu den gauean
haizaturen du bere garagarra eta landan etzanen da. Lg I 247. Burra Diable / Zer putikua zen kabalier hura /
Ene ezürretako erhautsa / aizatu dereit untsa. 'Il m'a bien secoué / La poussière des os!'. Xarlem 227. Hire
korpitza nahi diat / frikazeiatan ezarri / Erra erazi eta gero / aizatü airiari. 'Disperser [les cendres] au gré du
vent'. Ib. 517 (770 aiziari aizatüren). Ateretan dituz nosik bein kanpora axetu ta eguzkitutera. Añ GGero 26 (Ax
37 (V 22) airatzera). Eta su batetan erraerazirik / ororen erhautsak aizatu. Mustafa 78 (ap. DRA). Gau huntan
haizatzen du garagarra bere larrainean. Dv Ruth 3, 2 (Echn, Ker aizatu; Lard 161 garagar-aizetzea du). Gora
zaite, Iparra, ta zato, Egoa, aiza zazue nere baratzea, eta kurri dezatela aren ganik urrin onek. "Perfla hortum
meum". Echn Cant 4, 16 (Dv aize emazue). Aldi gaizto batek adore baga itxi eban [Txanton]. Maripak, estu ta
larri, olgetan asiaz damuturik, amantalaz beren senarra aizetu eban. A BeinB 79.
 (s. XX). Ondo aizetutako birikak geiagorako gai dira. Anab EEs 1919, 155. Satanasek eskatu du baimena
zuek garia bezela aizatzeko (Lc 22, 31). Inza Azalp 43 (Ol zuek galbaitzeko). Aizatzen dute soingañekoa;
eskuzarta egin dute; [...]. 'Au loin les vestes volent'. Or Mi 58. Iparrak bal-bal indarra artu du / garia aizatzeko
diña. "Como para aventar el trigo". Or Eus 348. Aize-burrundak baitu aizatzen orbela. "Arrastra la hojarasca".
Ib. 30. Sarritan esan dun arren dirala gezurra, / aiza beintzat [txurtenak], mindu ez dezaten ezurra. "Los arroja".
Ib. 60. Atsetara aizatu, edota sakonki zulatutako auspean ezkutatu itzazu. 'Hazlo desaparecer por los aires'. Zait
Sof 23.
 (Lar), aizetu (Lar, Añ (G)), axetu (Añ (V)). "Abanicarse" Lar y Añ. "Airearse", "orearse, secarse al aire,
aizatu, aizeaz leortu" Lar. "Ventearse" Añ.
 (Urt, Lar), aisetu. (Part. en función de adj.). "Afflatus, haizátua, haizaturikákoa, haizeztátua, [...] airatua, [...]
haizehártua, haizeharturikákoa" Urt I 404. "Aventado", "oreado, aizatua" Lar.  Bake egunetan atera eruazan
maisubak mutiltxo ikaslak erri aurre edo atarira, olgau zitezan, ta solastu toki aisetu edo askatubetan. Mg PAb
217.
 "Haizatu (adj.), éventé, en parlant de buisson" Dv.
 (Dv). (Con aux. intrans.). Disiparse; dispersarse. "S'évaporer, en parlant des substances volatiles" Dv.  Hek
eginak ezdeustuko dira, eta gogoan zerabillaten guzia haizatuko da eta galduko. SP Imit II 6, 1 (Ch zunzitu,
Echve galdu, Ol suntsitu). Dardatzatzu zure tragazak, eta haiza bitez etsaiaren gogoramendu gogoragarri
guziak. SP Imit III 48, 5 (Ch ihesi igorri, Mst ezdeusetara jin, Ol porrokatu). Hain gora prezatu gauza hek,
suntsituak; khe aphur bat, eta dena-ere haizatua. Dv LEd 155. Saiek ere lürrian, / nahiz ere diren erre, / aizatü
ilhañak ere / phiztüren ixtantian. VocBN 209. Ire liburuaren urriñ ona ez duk aizatuko mila urtetan. Or Mi IV.
[Aize-furrunda izugarri aiek] zutabe mei biurturik, urrutira aizatzen ziren ispirituak antzo. 'S'évanouissent'. Ib.
129.  Dispersar(se), distraer(se). "Arima haizatua, âme sans recueillement, livré aux choses du monde (Ch).
Gogoa haizatu zaitzunean, quand votre sprit s'est dissipé, distrait (Ch)" H.  Eta zer probetxu gelditzen zaitzu
zure buruaren artha largaturik, kanpoan gogoa ibilliz haizatu zaitzunean? Ch II 5, 2. Ez da grazia hanitx
denboraz egoten arima haisatu <haiSSatu> eta zeruko esposarenez landan bertzen begitatzeak billatzen dituen
baten baitan. Mih 129. Dibertitzeko, edo pensamentua barraiatzeko edo aizatzeko motiboak ematen baditugu,
mende.
orduan gure kulpa da. Gco I 404.

 (Con aux. trans.). Ventilar, gastar.  Emen, Euskalerrian oa noiz-nai ardandegiz ardandegi: beti arkituko
dituk beterik. Oa ostikoketa-zelaietara: an ere yendea zakarra bezela; bi, lau seina laurleko aizatu bear izan ba-
dituzte ere. Ldi IL 104.
 (V-gip ap. Elexp Berg). Airear, hacer público. "Aventar alguna noticia o asunto, generalmente cuando ésta
convendría ser silenciada. Ik ixilik gordetzeko esaixok eta ikusikok; laster aizauko jok erri osuan" Elexp Berg. 
Zuzenbagekeri franku mordoka ta eskudaka erritarren aurrean astinduteko ta aizatuteko. Erkiag BatB 65.
3. (Urt I 412, H), haizetu (H). Soplar, dar aire. "Afflare ignem, suári haize ematea, egitea, sua haizátzea,
haizeztátzea, airátzea" Urt I 412. "Haizetzea, [...] souffler" H.  Iñazio Danbolin, / txirula garbitu ezin; / aiza ta
ziztu noizbait uxa du / tartean zedukan zikin. "Soplando y silbando". Or Eus 159. Ille bat errotikan erauzten
duela, / ezpaiñez aizatu du, esanez onela: [...]. "Lo sopla con sus labios". Ib. 114.
 Avivar (un fuego, una llama...).  Aizatuz maitasun-galda. "Avivando la llama del amor". Or Eus 76.
Biotzean irudimenak aizatutako sua. TAg Uzt 247. Bearrik, iakite sendoaren su-txingarrek auspean zirauten, eta
goriki aizatuko zituen Aristotelek, eta geroago Akinoko Toma gurenak. Zait Plat 42.
4. "Soplar la dama, aiza dama" Lar (ref. al juego de damas).
5. axetu. Echar a volar. v. airatu.  Egaztiari emoten jakazan legez egoak axetuteko, egaz egiteko, alan
gizonari eskuak bear egiteko. Añ GGero 23 (Ax 34 (V 20) airatzeko eta hegaldatzeko).
6. (G), axatu (V-m, AN, B; Aq 1023 (AN)), axaatu, aixaatu (V-gip), aisatu (V-ger), aixeatu (V, G; H (que
cita a Izt)), aiseatu (V, G), axiatu (G-to), axeatu (H), aizeatu (V-m, G), azeatu (LE Urt voc  A), aziatu (G-to,
AN-gip). Ref.: A (aizatu, axatu, aisatu, aiseatu, axiatu, aizeatu, aziatu); Iz ArOñ (aixáatu); Izeta BHizt2 (axatu).
Incitar, azuzar. "Azomar" Aq 1023. "Exciter" H. "Aizatu (Gc), hostigar" A. "Aisatu (V-ger), azuzar" Ib. "Axiatu
(G-to), azuzar los perros a la lucha" Ib. "Aizeatu [...] 2.º (G), provocar; 3.º (V-m), instigar" Ib. "Aixáatu daue, le
han dado alas, le han incitado" Iz ArOñ. "Azuzar a los perros. Zakurre axatu ta mutikoa izitu zen" Izeta BHizt2.
Cf. VocNav s.v. ashar, aishele, ashelar y ashetar. v. 2 xaxatu.
 Tr. Documentado primero en Iztueta y posteriormente en autores del s. XX. Las formas con palatal son las
más documentadas. Hay aixeatu en Iztueta, axatu en Otxolua, Olabide, Tapia-Perurena, Zaitegi, Amezaga,
Kerejeta, Orixe e Ibiñagabeitia, axaatu en Barandiarán, y aizatu en T. Agirre, Orixe y Erkiaga.
 Eta deitu omen zion zakur jabeari, bota zekiola bere artzanora andia. Esan ta egin, bota omen zion aixeatuaz
[...]. Izt C 252. Eta beren ateondora zetorzen eskale gaixoai limosna eman bearrean zakur gaizto bat axaatzen
emen zien. JMB LEItz 95. Bertolda jauregijan sartunaz batera txakurrak axatu ta aginka il egijen. Otx 68.
Axatuko bai nioke gure Beltxa indartsua / Ta biotza zilatuko, baletor, izkilluaz. TP in Onaind MEOE 1041.
Bañan apaiz nagusiek erria axatu zuten, Baraba bakarrik askatua izan zekion. Ol Mc 15, 11 (Ker axatu; Dv
hizitatu). Zuen Yainko Yauberen begietan gaitz dana egiñez eta Ua axatuz. Ol Deut 4, 25 (Ker asarrerazo).
Bakarra zan Atxomotxa kontu-erder-kontari. / Gazteek aixuka (aixatu, zirikatu) dute bat dezan ekarri. "Los
jóvenes la provocan a que cuente algunos". Ib. 49. Jaso beza nork xinta biotzak aizatzen dion eran. Guzietakoak
bear ditugu elertian. TAg Y 1933, 22. Etzeukan mutil onek iñork aizatu bearrik; gogoz eta sukar lotu zitzaion
ekiñaldiari. TAg Uzt 137. Gaiztoaldiak aizatuta zebillela zirudin. Ib. 261. Aizatu ta ziztatu ta zirikatu zuen
gazteen arteko asarrea. Ib. 48s. Isil-izketa onek kolkopean aizatu zion ekaitzaldiak eraginda. Ib. 28. Zurrumurru
oek aizatuta, dirua lasai zijoan Getaritik jokalarien aurka. Ib. 219. Zaldiak oiuka aizatuz batera, aougalak eskuz
iñarrosten zituten. Zait Sof 30. Muse txistu-zaleak axatuz zirikatzen baitzitun. 'Y provocaba a las Musas amigas
de las flautas'. Ib. 188. Nik, illerazitako aita maite baten seme onek, ura apentzeko zeru ta lurrak axatutako onek
[...]. Amez Hamlet 80s. Euskal-idazle adoretsuak pizkortu ta aizatzeko itz bero batzuk arkitzea? EG 1954 (11-
12), 206. Ganboar ustel oiek, etzuten erria artzeko kemenik, eta [...] erria erretzea asmatu zuten, diabruak
aizatuta. NEtx Antz 16. Gogoaren zokondoak argi beroz berpiztu ta aizatuaz. Erkiag Arran 93. Orrelakoxe laket
aldiak zuzpertu ta aizatzen ditu kaieko lagunak, zar ta gazte, atso naiz agure. Ib. 33. Barrenean isiotu ta aizatu
daroaguzan lilur ta egingoak. Ib. 30. [Arranegin azitako seme-alabok] iguripen sendoak aizatu ta zuzpertzen
ditualako. Erkiag Arran 197. Oiek eizatzeko ezta zakurrik axatu bear. Ibiñ Virgil 101.
 "Aizeatu (V), reprender" A.
 Eta une artan bertan, deabruak asmo berri gaiztoa aizatu zion begitartera. TAg Uzt 199.
7. (V, AN-gip ap. A), aizetu (B ap. Izeta BHizt2). Inflar(se), hinchar(se). "1.º (V), inflar, ventilar, llenar de
viento, [...]; 2.º (AN-gip), hinchar" A. "Inflar. Aizetu beaut autoain zirrike" Izeta BHizt2.  Itsas-aizeak zut-
oialak aizatuki, aurrera zeramatzin. Or Mi 117. Itsaso urrutian, laztuan, ikusten zun Santa aundien eliza
gorrixta, legorrera datorren ontzi oial-aizatua bezala aundituz. Ib. 120. Gezur-jaurti eginda ezpaiñak aizatu.
"Tira un lance falso, inflando sus carrillos". Or Eus 32. Aize biguiñak oiala aizatuz / doala, asten da kantari. Ib.
205. Basoan jandako belarrak ere, aizetu zizkion nunbait, bere esteak. NEtx LBB 184. Beren Madrid,
Barcelona, Amerika [...] gu gazteok ao-txabalka entzuten gendula oarturik, gozoak jartzen itun. Zanputza bezela
aizatzen itun, motel. Ataño TxanKan 119. Bela haiza eta mugi zezakeen haizea. MEIG IX 62. Globoa ez da
nolanahikoa, gaurko gure begiek ikusten dituztenen antzeko maxkuri haizatua. MEIG I 170.
 "Aizáatu, aizáaketan, inflarse, hincharse el vientre" Iz ArOñ. "Aizau [...], hincharse el ganado. Beixai arbi-
atala trabau jako eztarrixan da aizau ein dda" Elexp Berg.
mende.
 (Dv), axetu, aixeatu (G-azp). Envanecer(se), engreir(se); llenar(sele) a uno la cabeza de viento. "S'évaporer,
en parlant des personnes légères" Dv. "Se dissiper, devenir évaporé, plein de vanité" H.  Ta munduko irabazien
usteakin semea dibertitu, ta Relijiorako gogoa burutik kendu zioten [...]. Ainbeste mutil ori aizatu zan, non lengo
birtuteak utzi ta bizio guztietan ondatu zan. Cb JMJ 114. Au bera gertatzen da ezkontzeko egarriarekin
llilluratuak eta aizatuak dabiltzan zenbait gazterekin, ez due asmorik itzegite loiak, keñadak, edo oei darraizten
gauzak betiko utzitzeko. AA III 515. Eztaben legez iñoren bearrik ta eukitea ondasunak ugari, onek soberbiatu,
anditu, axetu, arrotuten dau [aberatsa]. Añ GGero 140. Erromatarrak eurak / datoz axeturik / zapaltzeko usteaz /
alde au bertatik; / baia doaz igesi / ondo lotsaturik, / esku bete gizonek / arpegi emonik. Zav Fab RIEV 1907,
92. Munduko aizia izanik galkorra, munduak aizatu ta buiatu zuan, bere biotzian esateraño: "Nik geiago dakit
nere Aita-lenak baño". Bv AsL 199. [Aberatsak] aizatua, etzana, garaile-surrean, Yainkoa ukatzen du. 'Bouffi'.
Or Mi 124.
 (Dv). (Part. en función de adj.). Orgulloso, engreído. "Évaporé, en parlant de jeunes gens" Dv.  Ikhusten
dire giristino direlako batzu aire haizatu mundutiar batekin, eta solasean, noiz? Askotan apheza aldarean dela.
Lg II 229. Neskatxa haizatua. Lg (ap. H, que traduce "fille évaporée, vaniteuse, légère"). [Jaungoikuak] geijago
gura deutsa pobre zintzuari, aberats arruari baino. Geijago kriadu leijal ta zuzenari, ugazaba aisaatubari ta
bijotz gogorrekuari baino. fB Ic I 225. Zure izpiritu haizatua da gibelatzen zaituena haren entzutetik. Jaur 205.
Hanitz mintzatzea maite duenak, bihotz eta gogo haizatu batzu dituela erakusten du. MarIl (ed. 1855), 136 (ap.
DRA, pero la ref. es incorrecta). Ba-zuan idazteko erreztasun pixka bat eta noizean bein argitaratzen zituen idaz-
lanekin aizetu xamarra ta oso iritzia zan gizona. NEtx LBB 72.
 aixaatu, aixetu. (En la expr. burua haizatu 'envanecer(se), llenar(sele) a alguien la cabeza de viento').  Ez
daiguzan aixaatu ta arrotu geure burubak, indar geijago ta gorputzeko alizate geijago daukagulako. fB Ic I 266.
Milla tatxa ta palta euki arren, aixaatuten deutsa buruba diabruak. fB Ic III 351. Buruak gura doguz guztiok
gaur egiñ, / Pobreak izan arren aberatsaz bardiñ; / Beronek dakar gero galdurik mundua, / aixetu jakelako
amaikai burua. AB AmaE 241.
 Inflar, exagerar.  Onek Dorregaray-ri berak nai adiña aizatuta kontatu zion Egozkueren pusilatzea. Or
SCruz 101.
 (V-gip). Alterar, inquietar. "Está astorado, astorauta dabil gaur gure mutikoa, aizatuta (V-gip)" Oregi
(comunicación personal).  Goi-Ameriketako Sarkaldeko kontu oiek, esate baterako, bei-zai arteko burrukak,
abelgorri-lapurretak eta alkar iltzeak, kontatzen dituzten liburu oiek irakurtzen asten banaiz, azkeneraiño
irakurri bear izaten ditut. [...] Ikusten dedanez, Vargan jauna, zure zalekeri oiek, geitxo aizatzen zaituzte. NEtx
LBB 111.
8. "Aizatu (Sc), agarrarle a una persona por los miembros y hacerle dar contra la tierra repetidas veces" A.
"Faire toucher terre à quelqu'un; basculer, terrasser. A! ze holakuaren aizatzia! (S-saug), Ah! quelle envie de
jeter à terre un tel" Lh.
9. (G-goi). "Meteorismo agudo o gases en la panza [de la oveja] (aizatu)" JMB AEF 1955, 113. v. tbn. AEF
1956, 92.
- HAIZA ETA HAIZA. Venga espantar, ahuyentar.  Ezin bizi, ezin hil, zagon erdi etzana, uliak haiza eta
haiza. Herr 24-10-1963 (ap. DRA).
- HAIZATZEKO. "(Adj.), qui est à éventer. Ogi hori haizatzekoa da, ce froment est à éventer" Dv. Cf.
haizatzeko.
 Etim. Suponiendo que todas estas acepciones proceden de haize + -tu, hecho seguro en la parte fundamental,
habría que admitir que axatu, en zona no vizcaína, 'azuzar, etc.' lleva palatalización expresiva.
haizatuki. "Avec légèreté, d'une manière évaporée" Dv.
haizatzaile, aizazale (Arch Gram 10). 1. "L'éventail" Arch Gram 10.
2. (Dv). Aventador. "Qui évente les grains" Dv.  Larraiñaren yabea, aizatzailea, agotza, azaoak, aurreko
zaldiek, beor-uztarri osoa, dena lurrak irentsi bere osiñean. Or Mi 105.
3. (Dv). Ahuyentador. "Qui [...] chasse les oiseaux" Dv.  Baitire halakoak ere; bertzen buztanaz uli
haizatzaile batzu onak. HU Aurp 127. Afrikan, nihon baino gehiago, iguzkia da sukhar haizatzaile edo ohiltzaile
hoberena. Prop 1907, 168. Lur batetan txori haizazale. Eskual 21-3-1913 (ap. DRA). Azti-itzok igorri dizkigun
Poib, berriz, gure yareigille ta izurrite onen aizatzalle izango al da! Zait Sof 61. Holakoetan du bakotxak bere
barneko berri emaiten, bainan aldi huntan, baitzen beti norbait arrengura ttipien haizatzale. Zerb Herr 10-5-
1956 (ap. DRA).
4. Incitador.  Agure au zan Zalakain-mutikuaren aizatzaille. Laster ikasi zitun aren oiturak. TAg GaGo 53.
Baretu adi lenengo, ta gero itzegingo diñagu: aizatzalle zitala den, ba, biozmiña... TAg Uzt 124.
haizatze, haizetze. 1. Acción de aventar el grano.  Gaur arratsean larrañean garagar-aizetzea du. Lard 161.
2. Expulsión.  Etzen aski jakitea gaitza edo izpiritu gaixtoa nork emana zuen; haren haizatzeak behar

mende.
ziozkaten eman lanak. Prop 1897, 217.
haizatzeko. "Machine à éventer, ventilateur" Dv. Cf. HAIZATZEKO.
aizbitarte. v. HAITZ-BITARTE.
aizburu. v. HAITZ-BURU.
aize. v. ehiza.
haize (V, G, AN, L, B, BN, S; SP, Deen I 212 y II 4 (haesia, haisia), Urt I 12, Ht VocGr, VocBN, Dv, H; aize
Lar, VocS, Añ (G, AN), Izt 21v, Arch VocGr, VocBN, Gèze, Dv (G), H, VocB), axe (V; Lcc, Mic 9v, Añ (V), Izt
21v), aixe (V; Izt 21v, Dv (V), H (V)). Ref.: VocPir 70 y 71; Bon-Ond 137; A (aize); EI 101; Lrq (aize); BU
Arano 214; Iz ArOñ (áize), UrrAnz (aizía); Etxba Eib (aizia, aixia); Holmer ApuntV (aize); EAEL 229; Elexp
Berg; Gte Erd 148.
1. Viento; aire. "Aire, elemento, axea" Lcc. "Airosa cosa, gauza axez betea" Ib. "Calma de viento, axean
kalmea" Ib. "Remolino de viento, axean bueltea" Ib. "Haize azkarra, vent fort, impetueux" SP. "Laguna, izorra
adi airez, erdiko aiz haizez" Ib. "Aire, viento" Lar y Añ. "Hinchar, puztu, aizez bete" Lar (tbn. en Añ). "Inflar,
[...] aizez bete" Ib. "1. vent. Haizea alde izaitea, tenir le vent favourable (CantIzp). Haize muthiria, vent violent
[...]; 2. souffle, vent produit par l'air agité d'une façon quelconque [...]; 3. souffle, vent que l'on produit en
soufflant par la bouche; [...] 5. haizea, s'entend simplement de l'air" H (que para esta última acepción cita a
Astarloa: v. infra HAIZETAN). "Aize nasiya: viento que cambia con frecuencia" BU Arano 214. "Aize
kanikolaríe, el viento arremolinado" Iz Ulz (s.v. ziarráizia). "Aizia. Alterna con aixia que es más frecuente en
Eibar" Etxba Eib. "Errezilko aizeak on iten dit (G-azp-goi AN-gip, B), mendi haizeak on egiten daut (BN-arb),
hango axeak eztau ondo artzean (V-arr)" Gte Erd 148. "Haizea hasi da (S)" Ib. 148. "Haizea sendotu da (B),
haize poxi bat jauzi xi (BN-ciz)" Ib. 148. v. aire, HEGO-HAIZE, EGUZKI-H., EKAITZ -H., ELUR.-H, IPAR-
H., ITSAS- H., LAU HAIZETARA, LUR-H., MENDI-H., SUDUR-H., TXORO-H., ZEHAR-H..
 Tr. De empleo gral. salvo en roncalés, donde se documenta aire (q.v.) tanto como equivalente de 'viento' como
de 'aire' (cf. sin embargo infra algunos testimonios roncaleses de aize sg. Azkue). El campo semántico de aize es
mucho más amplio que el de 'viento', sobre todo en el Sur (cf. infra HAIZEA HARTU, HAIZEAN,
HAIZEETAN, HAIZETAN...). En la tradición meridional hay ejs. de haize con el sentido de 'aire', en todas las
épocas (cf. infra HAIZEAN el ej. de Beriayn), llegando en ciertos autores (Mendiburu, y después D. Agirre,
Orixe, etc.) a abarcar por completo el de 'aire', quizá en parte por purismo (cf. tbn. VocPir (70 y 71) aize: 'air' y
'vent' para Sal). Al Norte son escasos los ejs. con este significado (alguno en Hiribarren, Mirande y Xalbador), si
bien parece algo más empleado en las exprs. haize egin 'soplar, dar aire' (Leiçarraga, Pouvreau, Duvoisin y
Goyhetche) y haize eman 'soplar, dar aire' (Axular, Etcheberri de Sara, Goyhetche e Hiribarren). La forma
(h)aize es gral. salvo en vizcaíno, donde se documentan principalmente las variantes palatalizadas axe y aixe (la
1.ª de ellas ya en Lazarraga, en los Refranes de Garibay y en Refranes y Sentencias; cf. tbn. Lh: "Aixe (L, BN,
S), dimin. de aize, vent", no atestiguado en los textos); hay además aise (que podría indicar en algunos casos una
realización palatal) en Acto, J.A. y J.J. Mogel, algunos ejs. de f. Bartolomé, y Arrese Beitia, y en Iturzaeta (Azald
85). Al Norte hay aize, sin aspiración, en autores suletinos (aunque haize en el único ej. de Etchahun (364)) y en
la mayoría de los bajo-navarros.
 Eta erori izan da uria, [...] eta erauntsi ukhan duté haizék, eta io ukhan duté etxearen kontra. Lç Mt 7, 25.
Zeren ikhustera ilkhi izan zarete desertura? haizeaz erabilten den kanabera baten? Ib. 11, 7. Fikotzeak bere fiko
ximalak iraizten dituen bezala haize handiz erabilten denean. Lç Apoc 6, 13 (He, TB, Dv haize handi, Ip, Ur
aize (h)andi, IBk, IBe haize zakar). Axeak oi darabil beletea. Lazarraga 1187r. Geldi itzazu haizeak, sosega
itzazu uhinak. Mat 361. Asi zen denbora nastekatzen aizes. "Comenzó a revolverse el tiempo con [...] aires". Ber
Trat 112r. Ifernuko uriz eta haizez tormentatua. EZ Man I 30. Haizeek soñu egiñen dute nola trunpetak / Eta
aireak habarrots alegia musketak. Ib. 79. Arren beletara egor azu haize azkarra. EZ Man II 146. Haize onez
hant etzatzu othoi bela gureak. Ib. 138. Zuek ditutzue haize / muthiriak ematzen. EZ Noel 157 (v. tbn. con
muthiri en SP Phil 234, Dh 159, Dv 3 Reg 19, 11, Laph 223 y Or Eus 246). Su ttipia, kandela-argia, haize gutik
iraungitzen du, baiña su handia, [...] haize handiarekin handitzenago [...] da. Ax 463 (V 301). Haize ona
denean bela egin gabe gelditzen den untzia bezala. Ib. 156 (V 103). Haize handia da eta borthitza. "Grand est le
vent & véhément". Volt 138s (141 aize). Zeren hau da zuhurtziarik handiena, hitz haize guziak gatik ez higitzea.
"Non moveri omni vento verborum". SP Imit III 27, 5. Manatzatzu haizeak eta tormentak. Ib. 23, 4. Mana zazu
kalma dadiñ, / haizearen furia. Arg DevB 215. Eta izanen duzu abrio nordesterik suduesteraiño atheko haizea.
INav 58. Haizea kontra izanez. Ib. 129. Eta baldin baduzu itsasoko haizea [...]. Ib. 24. Haize handiarekin ez
hurbil leihorrat. Ib. 56 (v. tbn. haize handi en Mb IArg I 356, Lg II 298 y Jnn SBi 177, aize aundi en Bv AsL 169
y Basarri 164). Geldi zaitezte Norteko / haize hotz, haize aspreak! Gç 76. Herots handi [...] aize borthitz batena
mende.
bezala. Bp II 71.
 (s. XVIII). Mana diozozute haizeei eta tenpestei, errozu itsasoari pausa adi eta haizeari geldi adi. Ch III 23,
8. Biar goiseko beste alderuz itzuliko xok aisiak. Acto 332. Olloa, egan asia gatik, gutxi goratzen da. Mirua,
lurra uzten duenean, goratzen da zeruaren edo aizearen erdiraño. Mb JBDev 8. Ta dirudi, neka ez dedin, aizeak
artzen duela bere besoetan mirua, ta daramala nai duen alde ta bazterretara. Ib. 8. Urez betea eta aize
aringarririk bage gelditzea [...] ta itorik an gelditzea. Mb IArg I 248. Aize bizi bat datorren aldian arzen dute
trillariak beren pala, ta palaka aizea datorren aldera botatzen dute pill guzia. Ib. 203. Erritar guziak asi ziran
aiez ta orro arrituz aize guzia nasten. Ib. 172. Aize guzia urratzen zuten gerrako klarin ta soñu andiekin. Ib. 267.
Itsas olastak eta aize aserretuaren boladak. Mb IArg II 280. Baña bidean izandu zituen eguraldi ta aize agitz
gaistoak. Ib. 280. Aize gogor bat zeren asi zan, enfadatu ta esan zion: aizea, nik agintzen dizut geldi zaiteala. Cb
Just 36 (v. tbn. con gogor en AA III 330, VMg 79, It Fab 226, Echta Jos 90, Arrantz 25, Mde Po 29, Erkiag
Arran 162 y Munita 59). Ez duzue izanen haizerik, ez uririk. Lg I 368. Haizea bortitztu zen eta itsasoa handitu.
Lg II 163. Zeren haur beita zühürtze handia, hitzen aize orogatik ez zotükatzia. Mst III 27, 5 (Ip elhen aize).
Delarik hen bihotza zeiñütegiko oillarraren pare, aize güzier ützültzen dena. Egiat 212. Haren ostoak haize bero
guzien gerizean, bethi ferde izanen dire. Mih 71. Etxe guzia bete zuan aize indartsuarena bezalako ots andi
batez. Ub 97. Bai, kamalue pistia zatar au ere beti bizi da aize utsagaz. msOñ 237v.
 (s. XIX). Haize ezti bat / sortu da Orientetik: / Hark untzia portu onerat / ekarri dauku salborik. Monho 66.
Hire korpitza diat / Sarri frikazeiatüren / Erre erazi eta gero / aiziari aizatüren. Xarlem 770. Itxasoan aize
ederrarekin zijoan onzia gelditzen da batzuetan aizeak uts emanda kalma edo pake kaltegarrian. Mg CC 189.
Aise osasuntsuba. Mg PAb 167. Dana panparrerija aisiak daruana. Ib. 203. Makaldu ta otsandu zirian axeak?
Baketu zan ekatxa? Añ LoraS 8. Axeari kolpeka esetsi ta daragoiona legez. Ib. 140. Ta zerabillen aizeak
[kañaberea] bein batera, bein bestera. VMg 79. [Igela] asi zan bada puztu ta aizez arrotzen bere larrua. Ib. 39.
Bidaltzen die Zeruko graziaren inz eta aize gozo bat. AA I 410. Asaldatuko da aizea, eta erasoko die bekatariai
turmoiakin. AA III 477. Jaunarenak [dira] lurra, sua, ura, aizea. Ib. 354. Onra, antuste ta arrotasunaren aizeai
darraiztela. Ib. 466. Zerbitze onek baditu bere aldapak, baditu kontrako aizeak. Ib. 304 (v. infra HAIZE
KONTRA). Batetik bestera, aizeak beletea bezela. Gco I 403. Baldin haizerik xumenak egotzi baditu zuhaitzik
sendoenak. Dh 214. Etorri zitzaien egoi aize zatar ta sendoa. VMg 79 (v. tbn. Erkiag Arran 153 aize zatar y EZ
Man II 20 haize sendo). Mundubaren aise epel ta itxaaskorrak [...]. JJMg BasEsc 236. Aixe guztietara jira
egiten daben kañabera bat legez. fB Ic I 17. Itxasuak, luurrak ta axiak erre ta azten dituban erregalubak
soinerako ta sabelerako gitxiegi ditubeela? fB Ic II 278. Ate bi alkarren parian zabalik dagozan artian, aisia
dago. Ib. 376. Aizea sartu ta irten dabillen. "Para que circule el aire". It Dial 82 (Ur axia, Dv haizea, Ip aizia).
Ez, aizeak ustekabean nondik ezdakiela arturik, airean jira-bira oi-darabiltzkien geldo illaun ta litxen antzekoak.
Izt C 6. Aize ephelen hasperenak / urterazirik elhurrak. Arch Fab 165. Urten eban aixe <aisse> andi batek,
esetsi eutsan euri zaparrada guztiz ugari bati, ta beriala azi zan ibaija. Ur MarIl 25. Uda hasteko haizek, bere
hats ephelaz. Hb Esk 236. Yazarri nahi dio bere etsaiari. / Botatzen dio kolpe pisu eta latza / Harrabotsak airean
haize ona datza. Ib. 37. Alferretan gezurrak erabiliko diotza inguru bere haize nahasiak. Hb Egia 115. Hein
baterat geroz, gizonak ezdu onik, ezditeke yeki, ez ibil, ez xutik egon. Iduritzen zaio bethi bihotza zintzurrerat
dioakola, eta haizez duela barnea. Ib. 62. Euria egin zuen, ibaiak anditu ziran, aizeak irten ziran, etxea indar
guziarekin jo zuteno. Lard 385 (9 aize andi bat irten). Ez dezazula onhets munduko haizeak neraman berekin. Dv
LEd 157. Itzalak eta haize eskasak belhar guziak ahultzen dituzte. Dv Lab 55. Haizeak eta iguzkiak laster
ekharriko dituzte idortasun onera. Ib. 96. Eta behereko belak haizeari emanik, leihorrera jokhatu ziren. Dv Act
27, 40 (Lç haizeari bela altxaturik, Ol aizera edaturik, Ker aizetara jasorik, IBe haizeari emanik). Untzian
dohatzinek, garbi denean zerua, maltso itsasoa, alde haizea [...]. Laph 175. Frankotan inbiriya / eman dit aiziak,
/ aren trentza tartetik / jostatzen pasiak. Bil 58. Otz gogor hura zerbait bigundu zan, aize epel eta biguñago bat
irten zan. Arr GB 77. Ziega illun otz onetan [...] kanpoko aize osasungarrigabe. Ib. 25. Irten zan kanpora, erriko
aize osasun galgarriak utzirik, naba-mendietako aize garbitara. Bv AsL 30 (85 tbn. aize garbitara). Aizia zuten
kontra. Ib. 106. Izan dedilla alabatua nere Jauna / anai aiziaz, airiaz, odeiaz ta lañuaz. Ib. 399. Aiseen
durundua. AB AmaE 362. Aixe me bigunak [...]. Ib. 150. Tenpesten haize borthitzeri buru egiten. Lap V (V 1; v.
tbn. haize bort(h)itz en Jaur 197 y Ardoy SFran 296, aize bort(h)itz en Mb IArg II 280 e Ip Hil 203). Haize
hotzari idekia zagon [...] heia tzar [...] batean. Jnn SBi 11. Haizerik nahasienak joa den [...] arbolaren pare. Ib.
80. Haize laño eta gozo batek ur-axala zimurdikatzen zuen. Arb Igand 146 (v. tbn. con gozo / goxo en Ox 30, Or
Mi 53, Anab Poli 51 y Mattin 19). Udazkena etorri zan bere aize otz [...] ta egun laburrakaz. Ag AL 108. Ez
baita errex [...] buruzagigoaren jasaitea! Bereziki haizea zure kontra duzunean. HU Aurp 89. Behin baino
gehiagotan haizeak derama ttipian ikasi guzia. Ib. 217. Auzo jaun handiek beren ontasunak haizeari burrustan
besagainka; egun ba eta bihar ez. Ib. 211. Eskualdun giristinotasunaz ala jazko haizeaz bardintsu axola
dutenak. Ib. 175. Haizeak airean derabiltzan [ostoak] bezala. HU Zez 118. Itsaso'ta haizeak / geldi ziren jarri.
Zby RIEV 1908, 412.
 (s. XX). Aize indartsu ta euri zaparradeak. Ag Kr 194. Eztago esanbearrik aizez puzturik egozala zaragiok.
Ib. 60. Iparraldetik putz egitten daben aize baketsuak. Echta Jos 279. Kalan ezegoan aizearen putzik. Ib. 118.
Gure taulazko etxearen arteketarik xixtuz haize hotza sartzen ohi zaukulakotz. JE Bur 115. Aize indartsuaz
mende.
burruka gogorrean. Ag G 209s. Txoriak ixil, aizearen izpirik ez, soroetan iñor ez. Ib. 357. Denborale
gogorretako aize sumintia. Ill Pill 5. Itxasua zitzaigun / asarretzen asi, / bendabal aldetik zan / aizia nagusi. Tx
B IV 52. Aixiak eta ugiñak bultzaka eruanda. Kk Ab I 80 (II 105 axe). Biriketan gelditutako aizeak. Anab EEs
1919, 155. Aize guzietara dabillen kañabera da otoitzik gabekoaren biotza. Inza Azalp 124. Xixtuka ari dela
haizea kanpoan. Barb Sup 185. Itxixu ate ori. Axe otza sartzen dala, ez-ete-dozu ikusten? Altuna 93. Udazkeneko
aize zakarrak [...]. Jaukol Biozk XI (v. tbn. con zakar en Or Mi 73, TAg Uzt 39, Etxde JJ 43, BEnb NereA 208 e
Ibiñ Virgil 88). Aizea txistuka. Ib. 76. Ta alde egin eban gorantz, axia ziar egazka. Otx 49. Alde guztijak ixoztu
ditu / txingor-nastedun aixotzak. Enb 107. Aize mei baten ufakoaz, zerura lasai sartuko dire. 'Vent subtil'. Or Mi
125. Puñal dirdaitsuz betetzen da aizea. 'Dans l'air'. Ib. 133. Eskuzarta egin dute, aizea ere ikaratzen da. 'Les
airs tremblent'. Ib. 58. Aizea garden dago. Ib. 147. --Dagon tokiyan dagola, Pilemon jauna ikaragarrizko
aberatsa da, ta Erniyon badago're izango du nai duben guziya. --Aizia beñepin bai. --Aizia? Zuben buru
ariñetan bai, Erniyon baño geiago. Zein dala Pilemon jauna, uste dezu? Alz Bern 50. Iriki zazu... aizea bear
det... Itotzen naiz ta! Alz Ram 65. Burrukan ari naiz, ez aize yoka, gero. Ol 1 Cor 9, 26 (Or MB 144 aize-joka,
Ker, IBk y IBe (h)aizeari ukabilka; Lç, He, TB, Dv aire). Astindu dezagun aizea, eltxoak esku-beteka atxitzen
ba'geniardu bezela. Ldi IL 80. Atariko aizeari baño yaramon geiago ez die iñork egiten. Ib. 25. Goxeko axe
ozkirrijak / dantzan yarabiltzak lillijak! Laux AB 37. Kañaberok [...] axiak kulunkatzen zittuzan bakotxian [...].
Ib. 120n. Eta ur gañean zebillen Yesusengana yoateko. Aize azkarra. Ir YKBiz 214. Baretu zan aizea. Ib. 214.
Aize garbitan gudaletxeko bizikerea egiten eban erria, orixe zan aldi bateko Esparta. Eguzk GizAuz 11. Arzulo-
sarreran [...] egon oi zan, egun-argia sartzeko eta aizea berritzeko. JMB ELG 45. Jaungoikoagandiko igar-
aizeak eragiñik aintzinako igarleak arnastutzen ziaten etortzekoa. TAg GaGo 69. Emengo mendi-aize osasuntsu
au ondo letorkiela-ta [...]. TAg Uzt 155. Ontan, ordea, ziztualdi berriak ebaki zun aizea an urrean. Ib. 165.
Arnas-artzeko aizerik ezbai'lu. Ib. 266 (v. tbn. 40). Aizearen ufada indartsuak. Ib. 68. Itxasaldeko aize biguña ta
urriña arnasaztuz. Ib. 144 (v. tbn. aize bigu(i)n en Ag Kr 70, Or Mi 54, EA OlBe 27, Erkiag Arran 78, Onaind in
Gazt MusIx 154, BEnb NereA 188 e Ibiñ Virgil 98, aixe bigun en AB AmaE 157, Enb 195, axe bigun en Laux AB
19, Enb 69). Plazako xoko bat hautatzen zuen, haizetik gerizatzeko. Zub 25 (82 aize). Igande-goiz aren egurats
zolia! / Somatzen edo da aize ozkirria, / xuxpertuz zimelik zegoan bizia. SMitx Aranz 55. Kaio batzuek egada
nare / aizea bigunki joaz. EA OlBe 66. Zikin gabeko aize garbia arnastu dezaten. Munita 140 (v. tbn. haize
garbi en Arr GB 109, Erkiag Arran 11, Etxde JJ 56, NEtx LBB 94, Xa Odol 148). [Leze sakonean] haize ustela
zela bide, gure zuziak ilauntzen ziren. Mde Pr 112. Zure birikak [...] mendiko aize guriaz ase dittezen. Etxde
AlosT 55. [Bogota-ko] aize medar artan. JAIraz Bizia 49. [Gelan] aizea nastutzeko [...] tresnatxo bat. Ib. 40.
Noizik bein soillik aizearen arnasak nere arpegia birbizten du. Txill Let 26 (v. tbn. (h)aizearen arnasa en TAg
Uzt 258, Or in Gazt MusIx 202 y Azurm HitzB 59; cf. infra HAIZE-ARNASA). Burdin-bidetako langile bat
bildu duela trein batek bere haizeaz eta errodek bi zangoak pikatu. Herr 11-1-1962 (ap. DRA). Aizearen txistua,
itsasoaren marruak. Anab Poli 130. Eta berriz bethe zuten aizea txaloek. Osk Kurl 177. Odi batek zekarren aize
zanpatuaren (aide konprimidua) eragitez. Zait Plat15. [Poltsak] aizearekin puztuta. And AUzta 115. Eguzkiak
eta aize sanoak [...]. Salav 11. Untzia, haize faltaz, ez baitzitaken [...] bideari lot. Ardoy SFran157. Aize bizi
batek bultzata, banoa gora ta gora. NEtx LBB 204. Adiña ere aundia zeukan / larogei urte pasiak, / denbora
ortan amaika buelta / emango zuan aiziak. Uzt Sas 128. Noizbait jabaltzen bazautzu, lagun, zaramazkien haizea
/ eta gogorat heldu bazautzu bizi lagun bat hartzea / zure onetan Euskal-herrian bila zazu ohantzea. Xa Odol
295. Tripa ez du betetzen hiriko aizeak, / baizik lurretik bildu janari maiteak. Ib. 150. Euskarari haize garbi eta
indartsua ekarri diola [...] Ferranddo Airek. Larre in Xa Odol 11. Gizon zirtzilaren haurrak maiz gose ta egarri;
/ kanpora yali ondoan, haize hotza yanari. NafEKZ 132. Eguraldiak ez du aitzakiarik. Haize epelak badu halako
udaberri-susmo goiztar bat. MIH 135.
 "Goizetik haizea epeldu egin du (G-azp) [...], aize otza mubitu du berriz (AN-5vill), aizea aunditu egin du
(AN-5vill), aizea gallendu egin du (handitu) (AN-gip) [...], haizea zakartu du (AN-5vill) [...] aizea gelditu du
(AN-gip), [...] aizea gelditu du pixkot baina eman ditu kolpe ederrak (AN-5vill)" Gte Erd 148.
 (Como representación de lo vano, lo inconsistente).  Honestea berzerena erhogoa handi da [...] Beriareki
datzanian enetako aizia. E 135. Mundu hunetako szienzia haize eta lanho baizen eztiradenetan. Lç Adv ** 6r.
Non da hire gloria? / Non ponpa haizez hantua, / Non ohore handia? Gç 165. Zer egin ziran aren antust-arroa,
guztizko edertasuna ta billatu zituen edergarri guziak? Aize ta auts. Mb IArg I 65. Lurreko honra txar, apainket
arro ta gauz, bigarko auts edo aize egiten diranen billan. Ib. 312. Anziñako apaiz ori aize bano]n[z betea oi
zegoela. Cb EBO 46. Orañ bada izenezko Euskaldun, ta sustanzia gabeko aizez beteak, esadazute [...]. Ib. 44. O
munduko gauzak nola aize piska bat ta banidadea ziran! Cb Eg II 127. Ezdeus bat, plazer iragankor eta
kharastasunez bethe bat; haizearen pare den ohorezko pontu bano bat. Brtc 153s. Zer ziren hauk guziak?
Itzalak, kheak, haize huts batzuek. Ib. 154. Nekeareki gelditu zara, ta debalde, aizeain truk. LE Prog 106. Balire
bekala itz aizearenak. Ib. 110 (v. infra HAIZEZKO). Bigarren, eztodaz egingo gauzak, munduari ondo
eretxitarren; baña eztodaz itxiko, asmau arren v. g. baneria &c., zerren, zelan liteke ez asmetea onelako axe
utsak? dira euliak legez, ta eurai jaramon baga, jarraitu bear deutsat gogo garbiaz neure bearrari. Añ LoraS
179. Dirubak eta ondasunak, aixe bat legez dira. Askotan bapere igarri bagarik, keia legez ezkutetan dira. fB Ic
III 350. Argatika zeraman / guztiz goratua / eta aizez betea / gaisoak burua. It Fab 123. [Leoiaren] tripa betea /
mende.
gelditu zan eizez, / astoarena berriz, / len bezela, aizez. Ib. 126. Sabelak deusik ez du egiten [...] Gu gabe aizez
behar luke bizi. "Qui'il vécût d'air". Arch Fab 121. Haize huts eta ergelkeria dire lurreko ohore eta estimu
guziak. Dv LEd 158. Marik eukala buruan aixea, / ez eukala garaunez, / aiñ ondo betea. AB AmaE 251. Ez
deutsa kausiñorik iñoz eiñ legeai, / Bakar bakarrik bere buruko aixeai. Ib. 273. Gizon iakitun batek / eukan
esatea: / emakumen negarra / geiena da aizea. Azc PB 148. Soinean oial zar adabatuak; sakela aizez betea. A
Ardi 6. Zer egin? Besoak tolestatuta, aizeari begira egon? Ez; gure basoak berriro ornitu egin bear ditugu.
Munita 55. [Sofistek] arrotu egiten zituzten beren itz guziak aize utsez. Zait Plat 151. Etxetako karidadea ta
atariko aizea bat dirala. Ia ez dala arkitzen biotz oneko jenderik. Lab SuEm 181.
 (Formando parte de diferentes exprs. y proverbios). "Haize guziak segi, être sans résolution" Hb GH 1929, 82.
"Aize otsaren berokia emonen dakad (R), te daré el abrigo del viento frío (quiere decir: nada)" A. "Aizeak negua
(AN-larr), el viento (trae) el invierno" A EY III 113. "Aizea buruan eta ibili munduan (V-ger-arr-gip, G, AN),
viento en la cabeza y andar en el mundo. Se dice de los andariegos". Ib. 113 (cf. A Apend: "se dice de los
casquivanos" e Inza NaEsZarr 304 (AN-larr): Aizea burun eta ibilli mundun, 'kaskariñaz esana'). "Aizea ikusi,
tener ojos de lince. Aizea ere ikusten du gure txakur txiki orrek" Gketx Loiola. v. infra HAIZERIK EZ DEN
URTEAN.  Axea nora, kapea ara. RG B62. Zarrari axea egiok aldatu ta daik galdu. "Al viejo múdale el aire
y perder le has". RS 178. Perrau neuen gogoa axeak bestera naroa. "A otra parte me lleva el viento". Ib. 419.
Ezadilla itzul haize guztietara ezen hala ezagutzen duk bekhatorea bi mihitan. EZ Eliç 184. Seroretara zautan
gogoa, ezteietara aizeak naroa. O Pr 530. Aizez izorra zedina putzez erdi zedin. "Celle qui s'engrossa de vent,
s'accoucha de vesses". Ib. 542. Apaña, apaña. Apainduria bai, baña pitxi utsezkoa; aizia buruan eta ibilli
munduan. --Ezteritzazu aberatsa dala? --Aberatsa? Gaurko eguneko aberatsak praka luzetxoagoak ibilli oi
dituzte. Urruz Zer 135s (v. tbn. la misma expr. en Sor Bar 82). Geren begiyakin ikusi nai degu guziya, zergatik
guri etzaigu aizerik ere pasatzen. Datorrela neskamia. Iraola 41. Ai Anton! Ai Anton! Aize preskuari, gabon!
Canc. pop. ap. ELok 100. Giroa eta joerak, ordea, haizea nora, era [?] ibili ohi dira. MEIG VII 68. Pertsona
baino giroa eta ingurunea gogokoago izan ditzake norbaitek. Ni, berriz, bestetara ninderaman haizeak: [...]
ezagutzen ez dudan pertsonagana. MEIG VI 75 (v. tbn. en contexto similar VIII 119 orain, ordea, haizeak
bestetara garamatza). [Erkiaga] eleberriari ekin zionean, ez zitzaigun nolanahi hasi, haizearekin burruka ari
dena bezala, ongi jakinaren gainean baizik. MEIG III 91.
 Barrenkoia eta spirituala bazare kontu guti egiñen duzu haizeak daramatzan hitzez. Ch III 28, 1. Hitz
banakaren batzuek adituagatik aizeak daramatzi besteak. Lar, carta a Mb 278. [Elhiak] dütü aiziak eramaiten.
Egiat 238. Aisiak daruazan esa mesa batzuk gaiti. JJMg BasEsc 163. Orra zer dakarren berbatxu axiak daroian
bati jaramon egitiak. Astar II 107. Haizezko eta haizeak deraman jendarteko espantu zerbaitek [...]. Dv LEd
156. Txur, txur, txur pasa diruba gordetziatik, eta orra: gutxiyenaz pentsatzian aiziak eraman. Sor Gabon 38.
Da esanak aizeak eroan zituan laster. Ag AL 34. Non dire urte onetako irabaziak? Haizeak eremanak aspaldi.
HU Zez 69. Bere alabarentzat / orrenbeste fama! / Nik ez det sinistatzen, / aiziak darama. Tx B II 28. Aien asmo
sendoenak aizeak deramatzi. Or Poem 545. Jakin dagigun itzak bakarrik aixiak daruazala. BEnb NereA 58.
Gerorako etzala ezer gelditzen; danak aizeak eramaten zituala gure bertsoak. Uzt Sas 19 (v. tbn. 20). Bestela
verba volant esaten zuten lehen, hitzak haizeak eramaten omen ditu. MEIG IV 53. Hitzak esan ziren, esanak
daude, eta ez ditu noski haizeak berehalakoan eramango. Ib. 111. Baina esanak eta bertsoetarik asko haizeak
eramango zituzkeen, "sekretario-moduan" lagundu dionak lagundu ez balio. MEIG III 71.
 (Usos figs.).  Gehiagorik haur ezgarenzát balenzán ebilteko, eta doktrinatako haize oroz hara huna gizonén
enganioz [...] erabili izateko. Lç Eph 4, 14 (He dotrinetako haize guzietarat, TB irakasde suerte guzietako
haizez, Dv irakhasmenetako haize orotara). Eztu konturik egiten bere baithan zer sentitzen duen, eta ez zeiñ
partetarik heldu den inkonstanziaren haizea. Ch III 33, 1. Laidable uste dütügün egitatiak banitatezko aiziaz
hant erazitzen dütialarik. Mst XVII. Idüripen falsü batzütan erorzen dira, eta dotrinaren aize güzier itzülzen.
CatLan 3. Onra ta puntuaren aizez puzturik dagoanak. AA III 609. Seme alabaak lotsa txaarragaz, [...] ta
Jaungoikuaren bildur santuba bagarik mundubarentzat, ta munduko aixe paltsuarentzat aztia da, guraso batek
Jaungoikuaren aurrian eukiko daben palta ikaragarrija. fB Ic I 2. Munduko neke, trabaju, tentazinoe, ta aixe
txaar peliguruzko guztietan, jausi bagarik. Ib. 37. Emaztiak zerbait esaten dabenian subagaz, isilik badago
senarra, bertati ezkutauko da emaztiaren asarre aisia. fB Ic III 376. Beste ainbeste. Senarra agidaka asten
danian, emaztiak isten badau aoko atia, bertati juango da asarriaren aisia. Ib. 376. Ikuskari hunek maldatzen
nau zure hasarredurako haizetik. Dv LEd 104. Artu zituan zarpa zar pobriarenak [...]. Gisa onetan aizatzen
zituan munduko aiziak Franziskok. Bv AsL 39. --Kaxo osaba! zer modu, ondo? --Ondo ta gaizki. --Zer aizek bota
au onera i? Moc Damu 29.
 (s. XX). Ta olangoai arrotasunaren aizeak ikututxuren bat egiteutsenean [...]. Ag Kr 79. Martiñek, griñaren
aizez [...] ixiotzen zuen bere labea. Ag G 244. Neskatx-aizea buruan sar zaik / pinpirin agertu naiez. "Se te ha
llenado la cabeza de caprichos de muchacha". Or Eus 181. Zerk bururazi, zer aizek Euskal-erritik aldegitea? EA
OlBe 9. Zoro nindabillan, edozein aizek ninderamala. Or Aitork 94. Erroman olako aizeak omen dabiltza. [...]
Zer gertatu bear ote du? Eliza ez din okertuko bere irakatsietan, baña bitartean zer kalte egiten dute olako
apaizek. Or QA 109. Teatro guztia bildur-aizez bete-bete eginda zegoan. Lek SClar 141. Mutillak, damu antzez,
baiña barruko garramura-aizea erakutsi nai ezik, erantzun bere ba. Erkiag BatB 77. Kristautasun-kontuan ere
mende.
orixe gertatu izan da. Aize berriak zabaldu ziran Europan.Vill Jaink 8. Erri baten oinarriak berak aztertzen ari
danak, nekez aienatu al izango du gaizki ikusiren bat: [...]. Bazegoen aizea ta ustea bazterretan! Zait Plat 99.
Baña jolas auek baztarturik erdal aizeak jota, auen ordez beste batzuek sartzen ari zaizkigu. MAtx Gazt 55.
Mutillok, arro-aize aundiak erabiltzen ditugula [zioten]. NEtx LBB 147. Gazte-aizeak. Ib. 132 (nombre de un
programa de radio). Zerbait berri agertu dela gure artean [...] giro aldaera larria, herriko eta atzerriko haize
berrien eraginaz. MIH 292. Orixe, Orixe berbera da beti, baina eztabaidaren haize haserreak berotzen duenean
[...]. Ib. 88. Europako haizeak onak ala kaltegarriak ditugun: hona orain biztu eta berritu zaigun hauzia. Ib. 87.
Honen eraginak, gizaldi zaharretako grina-haizeak esnatzen eta sutan jartzen bai ditu. MEIG IX 132 (en colab
con NEtx). Hori guzia, literaturako irudipen-haizeari itsatsia ez dagoen giza-aldarteak [...] babestua. Ib. 132.
 (Como primer miembro de comp.). "Haize purrustada ederrak jo ditu (G-azp)" Gte Erd 148 (junto a haize
handia, haize tzarra, aize arro, etc., de otras zonas).  Beraren pasione sutu ta aragiaren aize-bagak nai duten
gisan. Mb IArg I 199. Iguzkiko aldetik, haize hegaletan, / Heldu dire xoriak ehun koloretan. Hb Esk 237.
Jaioterriko aize giroetara zijoala osasunean irmetu ta pijotu zediñ. 'A los aires nativos'. Aran SIgn 75. Zeruko
aize-puskarik bere ezegoala, ziri zara ziri zara Donostien sartu ginean. A BGuzur 143. Uri-zuloko axe-kiratsak /
gaztiei usteltzen dautsez bijotzak. Enb 68. Axe-egatan dabil loren mosu-ikara. "En las alas del viento". Laux BBa
76. Atean euri-otsa..., / aize-zotin luzeak... "Y los largos gemidos del viento". Ldi BB 14. Aizea astindu, esku
beteka eltxoak atxitzen bagenbiltza bezela. Aize-astintze artarako berriz, [...]. Ldi IL 77. Beti aize-kulunkan,
gorribeltzak esegi zituten beren ohakoak (kabiak) ibaiaren ertzez ertz. Or Mi 84. Bazetozen eriosuar irureun ta
geieago zezen eta ergi, aize-orroa bezala. Ib. 48. I, atzenik, Garcin, olerkari gorengoa, aize-suak gogoa eragiñez
astintzen auna, Arleinsgo Mariskal sutsuaren seme. 'Un vent de feu'. Ib. 69. Ara aize-xinta. "Una racha de
viento". Or Eus 342. Sugeak aize-egaztia / lurretik du lilluratu. "Al ave que vuela". Ib. 94. Ez da aize fitsik;
lizar-gaiñean / orririk ez kulunkatzen. Ib. 312. Haize-sistuka eta gaineri herrestan / Axularren itzala larretan
dabila. Iratz 130. Eta aize sistuen intzire sarkorrek / Hilen deia deramate. Ib. 61. Aize-magalean ontzia zanbulu.
"El avión se columpia en el regazo del aire". Or Poem 525. Etzan aize-txintarik ere zoko artan. NEtx Antz 50.
Aize zantzurik gabe, itxas ertzean bañan berogo. JAIraz Bizia 47. Atzik utzi gabe pasatzen dira soñuak gure
artetik, neguteak gogortutako arkaitzetan aize-izpi mea gisan. Txill Let 90. Bortz milla etxek minota-laurden
batez denak betan beren zimenduetarik altxatuz eta eroriz egin duketen azantza ez zitaken aize-firfira bat. Herr
10-3-1960, 1. Garbi usaiña dauke izarak, eta ango aize-aroari arrotza ta bestelakoa deritxa. Erkiag BatB 110.
Zapia zabal aize-egotan. "Al aire desplegada va ligera [la bandera]". Gazt MusIx 99. Ukimenak aize-ikutuan
baño askozaz geiago [atsegin senti oi du]. Ib. 169. Eta ostoak, aize-naiak eraginta, ixilkako soiñu beldurgarria
zarioten. "Movidas del blando viento". Berron Kijote 215. Gero, haize aldaketak zapiak ere bestetara mugitu
dituelako. MEIG V 134. Burnia, ikus-ezinaren iduri, aide-dardaren soinu-orratz, "Haize-Orrazi" bihurtzen da.
 (Como segundo término de comparación).  (Para resaltar la idea de inconstancia).  Eta egun zure kontra
direnak bihar iar ditezke zure alde, zeren maiz itzultzen baitira haizea bezala. SP Imit II 1, 3. Aizean gora ta
bêra dabil / aizea bezain ez-baia. "Tan indecisa como el viento". Or Eus 390. Mukulu beltz, itsusi, lurra bezain
gizen edo aizea bezain argal. Or Aitork 118. Alaxe azaltzen zaigu [Sokrate] Xenoponta idazle ulerterrez ta
aratzaren oroitzapenetan. Idazle au, baina, aizea bezala zebilen, eta axaletik ikusi bide zuen Sokrateren iarduna.
Zait Plat 81. Ospe ori [...] aizea bezin ariña ta aldakorra izan oi dela. Vill Jaink 105. Eta nork ez daki ez dela
haizea bezain aldakorrik, batean ba, bestean ez, batean alde batera, bestean besterat. Ardoy SFran 152. Zoria,
ordea, berak ez badaki ere, aldatua du, haizea bezala. MIH 314.
 (Para resaltar la idea de rapidez, de velocidad).  Haizea bezain laster iragaten da [munduko gloria], khe guti
bat baizen eztu utzten. Gç 30. Plazerak, tresorak, gloria, / airean dituk bolatu, / haizea baño lasterrago / gauza
guziak funditu. Ib. 162. Gabak eta egunak munduti berez / igesten dabe, ta aizea legez! Azc PB 159. Atunetako
txalupek, aizea eukiezkero, aizea bera baino bere bizkorrago ibilten dire. A BGuzur 132. Ni ikusi orduko itzulia
duk niri buruz haizea bezala. Jnn SBi 64. Azkar, aizea bezin azkar, [...] bideari ekin zion. Ag G 346.
Errearoaren 16a 1917, hogoi-ta hamar gizon sartu ziren haizea bezala ixtudianten taulazko barne hartara: [...]
fuera guziak hortik. StPierre 36. Gu bihurgunerat heldu orduko, hura, haizea bezala, firrindan harateko aldapa
eztiari beheiti. JE Ber 101. Arin-arin, axia iduri, / eguak daukez zangoetan. Laux AB 85. Otoitz egin ta ba doa
aizea bezain usu gau bildurgarrian. Or Mi 99. Haizea bezain zalua baderama lasterra. Etcham 66. Aizea bezin
oldozpen ariñak. 'Alado pensamiento'. Zait Sof 171. Haizea bezala ihesari eman zen. Zerb Azk 102. Johan da,
johan zaldia, haizea bezala. JEtchep 42. Aizea baino zaldi azkarragoekin lasterketa irabazi zuelako. Ibiñ Virgil
106. Abiatu zan [...] antxintxika, aizea bera baiño ariñago. Berron Kijote 102. v. tbn. Barb Leg 141.  Iphar
haizea bezala iragan zuen Espainiako karrika. Barb Sup 11. Itsas-haizea bezenbat azkar. Iratz 38. Bere kaderak
Iparreko aizea baino aguroagoak ziren. Arti Ipuin 27.
 (Para resaltar la idea de libertad).  Libertadian dabiltz [neskazarrak] / aizia bezala, / baña beti argal ta /
zimurra azala. Urruz Zer 104. Aizea bezain burujabe ibiltzekoa dela deritzait euzkotarra. TAg Uzt 265. Anbat
illargia ta gau-aizea bezain etxekoandre! Ai, nere buruaren jabe banintz. Ib. 251.
 Impulso.  Halako faborea, garazia, indarra eta haizea eman ahal diazaio Spiritu Sainduak zure gogoari eta
borondateari, non [...]. Ax 82 (V 55) (cf. infra HAIZE EMAN).
mende.
 Ellande sekulan gainerat orduko, izigarrizko haize batean, hor heldu dira sorginak sorginen gainean. "Dans
un effrayant tourbillon". Barb Leg 134. Hezurrik gabe azkar erori / zait orain nire burua: / Aire naizela haize
batean / Mirenen bila banoa. Arti MaldanB 231.
2. Rumbo, cada una de las 32 direcciones comprendidas en la rosa de los vientos. v. HAIZE-LAURDEN. 
Segidan dire ilhargia zein nahi haizetan denean ea zenbat orenetako plemara den. [...] Ilhargia nortean
nordestean laurdenean edo hegoan suduestean laurdenean deneko plemaren thaula. INav 136. Ioan ilhargia
haize hartaratzen den thaularat eta bilha desiratzen duen eguna, eta egun haren xuxenean kausituko duzu zenbat
oren eta zenbat minutetan izaren den plemara egun hartan. Ib. 136.
 (Con lau, pl.). Los cuatro vientos, los cuatro puntos cardinales. v. haizealde (2), HAIZE-BAZTER (b),
HAIZE-ZOKO.  Eta igorriren ditu bere Aingeruak tronpeta soinu handirekin, eta bilduren dituzte haren
elejituak laur haizetarik, zeruen bazter batetik haién berze bazterrerano. Lç Mt 24, 31 (TB, Ur, Dv, IBk lau(r)
(h)aize, He, Leon lau(r) kantoin, Echn lau eskina, Samper laur parte, Ol, Or lau aize-zoko). Otoitzak lurrin-
ontzian / bialduz lau aizetara. Or Eus 259 (v. tbn. 261). Slogan eta ipui zabal ditezke lau aizetara. Vill Jaink 11.
Lau leio lau aizetara irikiak, argia zearka sartu dakion. Ibiñ Virgil 113.
3. (V-gip, G-goi; Lar, Añ (G)), axe (V-gip; Añ (V)). Ref.: Etxba Eib (aixiak); Arin AEF 1980, 64; Elexp Berg
(aize). Gas, ventosidad. "Flato" Lar y Añ. "Ventosear, echar ventosidades, (V) axeak, (G) aizeak, (c.) putzak
bota, egotzi" Añ. "Vents, haizeak, au pl., gaz qui se forment dans le corps" H. "Haizeek nekhatua nadukate, les
vents [du corps] me fatiguent" Ib. "Flatos. Umetxu onek aixiak darabiz, lo eitten lagatzen ez detsela" Etxba Eib.
"Aizek etaatzeko tea artu" Arin AEF 1980, 64. "Flatos. Ventosidades que muy a menudo tienen los niños
pequeños y por las que se sienten muy molestos hasta expulsarlas. Gure txikixak eztosku lo eitten laga aiziak
bota dittuan arte" Elexp Berg.
 Gero pasaia zazue idia haize hanitx egin dezaken arteraino eta [...] pherakatuko diozue sabela naia sendo
batez. Mong 591. Atserija da atsaren gatxa, ta aserijak alan dabee: Atsitubak dira, ta guztiz atzeko aisiak
botaten ditubenian. Mg PAb 173s. --Jaten detanian [...] sentitzen det emen alako marmarako bat, [...]. --Ori ez
da ezer. Aizeen bat. Sor EE 1887a, 222. Bereala asi ziran zurrutian; baita ere, ardoa tripara erortzian, asi ziran
aizeak tripatik kanpora burrundara andian. Urruz Urz 49 (v. otro ej. en la misma pág.). Zorioneko gaztañ oiekin
/ betetzen badek zipota / oien aiziak ezingo dituk / kanpora nola-nai bota. Ib. 34. Gaztañ-aiziak dabiltzanian /
Zipot-barruan borroka, / Indarra ditek ateratzean / puskatutzeko arroka. Ib. 35. Eta gero ala diyo berriz farrez,
ots aundiko aize bat botiaz: Etxekoandre, aguro ibildu, galerna gañian degu ta. Iraola 50. [Astoa] beharriak xut
hatzetan pindar, / buztan azpitik haizeak hazkar. Ox 114. Andria bera gaitz bera dabill / Aiziak du persegitzen. /
Seme bat izan zuan ezkero / Ala dizkiyot aditzen; / Apenas duen nik bezelako / Dietarikan segitzen, /
Enfermedade bana daukagu / Alaxen zait iruditzen. Bertsol 8-5-1932, 218 (DRA, que cita este ej., dice: "(En
plural). Accesos histéricos atribuidos por los antiguos a ciertos vapores que suponían nacidos de la matriz").
Aguardinta gustatzen zaio / Aiziak asentatzeko, / Txokolatia berriz gañian / Barrunbia tenplatzeko. Ib. 218.
Atsuak ongi kuratutzen du / Estomaguko aizia, / Argatik dauka gilbor galanta / gizonak lepo luzia. Ib. 218.
Estomagoan aizeak ba'ditu beatzekin sabelean igurtzi batzuek egin ezkero aterako dizkio. Lab EEguna 66. Ta
alaxe Xerapi Goizuetako "kuranderuangana" jo nuen. [...]. Bi egunean aize txar guziak atera zizkidan. Ib. 66
(cf. infra HAIZE TXAR). Edozein edari arrazten badiote berehala goiti eldu zaio; beerakorik ezin, aizerik ere
ez. FIr 170. Astoa aize aiek bota ezkero, lasaiago. NEtx LBB 184. [Babarrunak] aize asko duela / gaur degu
esaten, / orrelako bildurrik / len etzan izaten. Uzt Sas 85.
4. (L-ain ap. A; SP, Dv). (Adj.). "Animalia haizea, haizatua, hazgaitza, eskura ezin herts [daitekeena], animal
sauvage, farouche, qu'on ne peut apprivoiser" SP. "Sauvage, qui fuit par sauvagerie. Zaldi haizea, cheval qu'un
rien effarouche, qui ne veut pas venir à la main" Dv. "(L-ain), salvaje huraño" A. "Animalia haizea, ezkura ezin
herts" Darric (ap. DRA).  Bi urthez azpiko oilorik ez da xitan ezartzen. Oilo harro, haize edo basek ez dituzte
xitoak ongi atheratzen. Dv Lab 289.
5. "Dolor de reúma o resfriado" JMB At. v. aire.  Estadu onian dago, eta ez balitz estul puxka orrengatik eta
belauneko aiziengatik eta [...]. Sor Gabon 44. Oillo nagi bat aizeak joa, / erdi-bizi zegoana. "Una gallina tarda,
medio viva, baldada por el reúma". Or Eus 314.
 Etorri nintzanian / Frantziako kortetik / ama billatu nuan / etxian bakarrik. / Bakar bakarrik eta / bai triste
tristerik / sillan jazarri ta / haiziak harturik. (Interpr?). Balad 100.
6. (V-gip ap. Elexp Berg). (Adj.). "Casquivano, inquieto" A. "Casquivano. Zure alaba ori aize xamarra da"
Elexp Berg. v. haizeburu.
7. "Haize (Lc), espiración del aliento" A.
8. "Ze aize du korrek! (R), !qué garbo, qué arrogancia tiene ése!" A. "Harek [sic] badu bai aize! (R), !aquél sí
que tiene pretensión!" Ib.
 (Pl.). Aires de grandeza.  An azaldu zan Larrola. [...] Uraxe aundiputza! [...]. Ori, ori --zion Larrolak ere,
aizez beteta--. Ez ametsik egin! Loidi 37. Zein Mari-tente? [...] Aize batzuek baditu neskatxa orrek! Ezta
markesaren alaba balitz ere. NEtx LBB 137. Iretzat zegon! Aize onak dizkin mutillak! Ib. 200.  --Eta gero;
markesa aide bat artzen dezue, etxetik irten orduko. --Zuek re, mutillok, nesken aurrean, alako aizeak jotzen
dituzue. NEtx LBB 146.
mende.
9. Ganas de. v. infra HAIZEAK HARTU, HAIZEAK ERABILI.  Auen senargaiak Ameriketako aizea zuten
eta Venezuela aldera jo zuten biak beren emazte gazteekin. NEtx LBB 54. Etxerako aizeak. Ib. 47, tít.
- HAIZEA ALTXATU. v. HAIZEA JAIKI.
- HAIZEA ARI. Hacer viento, soplar viento. "Haizea ari da (G-azp)" Gte Erd 148. v. HAIZEA IBILI.  Bena
nontik ta nola aiziak ari diradian girade aharran, batzük dioe, inkarien gerlatik [...], dela aizia sortzen. Egiat
195. Bainan hotza baitzen gaua eta haize bizi bat ari. Arb Igand 87.
- HAIZEA ARRAILATU.  Haizea arraila. "Fendre le vent: faire banque-route". Hb GH 1929, 90.
- HAIZEA HARROTU. Levantarse viento. "Aizea arrotu du (G-azp, AN-5vill)" Gte Erd 148 (junto a altxatu,
sendotu, jeiki, etc., de otras zonas).
- HAIZEA HARTU (Lar, Añ). Tomar el aire. "Orearse, tomar el aire, aizea artu, egurastu" Lar. "Orear [...] si es
tomar el aire, aizea artu" Añ. v. AIRE HARTU.
 Tr. Documentado sólo en la tradición meridional a partir de comienzos del s. XIX.
 Olgeetia, ibiltia, denporia iragotia, aisia artutia. fB Olg 7. Emen artuko dezu / zuk aize freskoa. It Fab 181.
Inguratu ziran atari-aldera [...], oeratu baiño lenago aize pixka bat artzeko ustean. Ag AL 62s. Toki ori politta
dok sartu ta ezkutetako. Eta axia artzeko be, alagalakua. Altuna 12. Baratzera urten eban axia artubaz buruba
pizka bat arindu ekijon. Otx 148. Deun Andoniri otoiak egin, / gosaldu eta mendire; / Aixe bigunak artuaz nabil
/ egal gustijei begire. Enb 194s. Agindu zeustan aixiak artzen / Urrutxun edo Bizkergin / egun batzubek
igaroteko, / pizka bat gogortu nadin. Ib. 194. Aize ederra artzeko ta ibiltaldi bat egiteko. Kk Ab II 157. Erriko
aizeak artzera. Or SCruz 19. Ittokarrean zegoala ta aize preskoa artu bear zula esan zion. Ib. 46. Makiña bat
bider artu izan det ango aize ederra! TAg Uzt 210. Aize garbi ta osasungarria artuaz. Munita 15. Gorputzeko
narruak aizea artzeko leio askatuak izan oi zituan. Erkiag BatB 35. --Aizu, Yolanda. Etzaite nere aurrean jarri.
Ikusten zaitudan bakoitzean, erleren batek eldu didala, iruditzen zait. --Nundik ibilliko ote gera, ba, markeskume
onek aizea ar dezan. NEtx LBB 149. Intxaurpearen kerizpetan jarri zan, udabarriko aize preskoa artzen. Alzola
Atalak 57.  Ondarrabiko itxas-aizea artzera joateko. NEtx Antz 157.
 (En las exprs. haizea(k) hartzera bidali (joan...) 'mandar (ir...) a tomar viento (fresco) (fig.)'). "Zoaz aizea
artzera! (G-azp, AN-gip), aizeak artzera joan! (V-arr), zoaz axeak artzean! (V-arr)" Gte Erd 303. "Aizia artzera
bialdu, mandar a tomar viento. Aprobau zebanian aizia artzera bialdu zittuan liburuak" Elexp Berg.  Tira ba,
asmau egixu zerbait eta bialdu egidazuz popadan axiak artzen. "Ingegnati di espedirle quanto prima". Otx 47.
Krakadeaz beraz ene zangurruba ildda lez jausi zan lurrera konorte barik, eta buruban beti daruan maskorrari
eskerrak, osterantzian ba-yuakoz garunak axiak artzen! Ib. 59.
 Tomar aire.  Zezen-larruzko auspoekin aizea artu ta eman ari dira. Ibiñ Virgil 111.
- HAIZEA ATERA, HAIZEAK IRTEN. "Aixia atara, [...] levantar viento. Batera batera aixe gogorra atara
dau, eta itxasuan diranak estu biarko dabe, de repente ha levantado un viento fuerte [...]" Etxba Eib. "Atera du
aizea (V-arr, G-azp, AN-gip-5vill, B), haize mehetxoago atera du (G-azp), axeak urten dau (V-arr)" Gte Erd
148. "Aizia etara dau eta bentanak ixtera noia" Elexp Berg.
- HAIZEA BERRITU. "Ventilation, haize-berritze; ventiler haizea berritu" T-L. Cf. haizeberritu.
- HAIZE-ADAR (a- S). Ref.: A Apend; Lh. Calambre.
- HAIZEA EGON. Hacer viento, haber viento. v. HAIZEA IBILI.  Aizea egoaneko, eukan aize-oial edo bela
ederra, ta aizerik ezegoanean, jarriten ebazan ogetalau arraun edo erramu. Echta Jos 114. --Ba dago gure alde
zer bat, iñotsan Antonek, alkateari. --Zer, Anton? --Erriko aizea dagola, egoe-aizea, andren aizea. Erkiag BatB
13. Ez dago aizerik. Aidea bakarrik, eta ixiltasuna. Gand Elorri 175.
- HAIZEA GERIZATU. "Cesar el viento (AN-5vill)" A Apend. "Aizea gerizatu da, el viento ha desaparecido
(AN-5vill)" Ib.
- HAIZEA IBILI (V-arr-gip, G-azp, AN-gip-5vill, B; Lar, Añ; aixe V-gip). Ref.: Etxba Eib (aixia ibilli); Elexp
Berg (aize); Gte Erd 148. Hacer viento, soplar viento. "Soplar, correr el viento, aizea ibilli [...]; aize bat badabil,
sopla un viento" Lar. "Picar el viento, aize ona ibiltea" Ib. "Ventear, ventar, soplar el aire, (V) axea, (G) aizea
ibilli, erabilli" Añ. "Aixe epel epela dabill eta ez jako igartzen neguari" Etxba Eib. "Gaur eztabill aizeik" Elexp
Berg. "Atzo bezalako haize zakarra, harroa dabil (V-arr-gip, G-azp, AN-gip-5vill), gaur aize ostraka samarra
(hotz samarra) dabil (G-azp), [...] aize arro dabilla (G-azp, AN-5vill), [...] haize bihurria dabila (AN-5vill),
haizea sendo dabil (B) [...]; orain ez dabil, ez da axerik (V-arr, AN-gip)" Gte Erd 148. v. HAIZE(A) IZAN,
HAIZEA EGON, HAIZEA EGIN, HAIZEAK JO.
 Aize ezea dabillen aldian. Mb IArg I 277. Badakizu zer agitzen zaion arri leundu marmol zuriari aize hau
dabillen aldian? Ib. 277. Itsasorako nai bezain ona zen zebillen aizea; aizean etzen odei belzik ageri. Ib. 193.
Aldi orietan ez ezik, aizerik ez dabillen aldian [...]. Mb IArg II 277. Barnetegi bero batean, eta ez haizea dabilan
tokian. Dv Lab 51. Biziro aize otza zebillen. Arr GB 42. Baña aiñ illun zegoan eta alako aizerik zebillen eze, ez
zuan ez ezer ikusi eta ez ezer aditu. Apaol 71. --Bañan ez beiela emen aizetan egon. --Aizerik bai al dabill bada?
Sor Bar 33. Biño eudirik etzuen egiten eta aizerik ere etzebillen. Goñi 22. Eguardiko amabiak ziran, aizerik
etzebillen eta goibel zegon. Ib. 27. Axe inddartsuba ebillalako, ezin zutunik egon. Altuna 67. Axerik ebillanetan,
ingiak gerrittik makurtu ta buruba erasten eban. Ib. 11. Aize bat ebillan ain otza, musturrik be ezin eikian atara.
Kk Ab II 161. Aizea dabil, busti, setatia: / lurrari daragio ots negartia. Ldi BB 128. Zelaira dua neskatxa: / --
mende.
axia dabil loretan--. Laux AB 18. Eio bolu orrek, eio, / baratzan dabil axia. Ib. 78. Erroman olako aizeak omen
dabiltza. Or Aitork 4. Beatz bat txistuz bustirik tellatu leiatillatik ateratzen du zer nolako aizea dabillen jakiteko.
Lab SuEm 193. Ikusirikan nola dabillen / aize epel da biguna, alkarri esanaz [...]. Uzt Sas 321. Ondoren, lau
aingeru ikusi nituen zutik lurraren lau ertzetan, lurreko lau haizeei eusten, haizerik ibil ez zedin ez lurrean, ez
itsasoan [...]. IBe Apoc 7, 1 (IBk ez lehorrera, ez itsasora [...] jo ez zezaten).
- HAIZE-AIRU. "Aize-airu, viento débil (G-bet)" A Apend.
- HAIZEZ HAIZE. Por los aires. AIREZ AIRE.  [Olloa] egatzen denean ere, bereala nekatzen da ta lurrera
dator, baña mirua geienean egaan dabill, ta aizez aize. Mb JBDev 8.
- HAIZEA(K) JAIKI (S; Lar), HAIZEA ALTXATU (BN-arb). Ref.: Gte Erd 148. Levantarse viento. "Recalar el
viento, empezar a levantarse, aizea jaikitzea" Lar. "Haizea altxatu da (BN-arb) [...], haizia jeiki da (S)" Gte Erd
148.  Orduan egu-erdi haizea emeki altxatzen hasirik, [...] kostabazterka zezaten aldetsuaz Kreta. Lç Act 27,
13 (TB eguerdiko haizea hasiz buhatzen eztiki; He altxatu baitzen bada hegoa guti bat). Baiña gero haize bat
iaikirik, itsasoa [...] haserretzen hasi zenean. Ax 132 (V 87). Haizea aphur bat altxatzearekin [...]. Lg II 164.
Jaikitzen dira aizeak, ta ujolak, ezarten due lurrera etxe guzia. Mg CC 185. Jaikitzen zaizko [ontziari] aize gogor
ta kontrakoak. Ib. 189. Jaiki zitzaien kontrako aizea. Aran SIgn 38. Arrasate su ta gar erre zanean, aurrez
orrelakotxe aizea jaiki zan. Lab SuEm 11. Aizeak ieiki ala, itsasoko ur-mendoiak iñarrosten [...] asten dira. Ibiñ
Virgil 77. Orren ondoren, lau aingeru ikusi nebazan lurraren lau zokondoetan zutik, lurreko lau aizeak geldi
eukiten, legorrean, itsasoan eta zugatzetan aizerik jagi ez zedin. Ker Apoc 7, 1.
- HAIZEAK HARTU. a) Andar con propósito de. v. HAIZEAK ERABILI.  Ezkontzeko naia ta aizeak artu
nituan ezkero, alegin guzia egiten det apaintzeko, batez ere festa denboran. AA III 552.
b) "Aiziak artu, erabili, euki, izan... [...] llenarse de veleidades, fantasiosos proyectos, etc. Egundoko aiziak artu
zittuan loterixia tokatu jakonian" Etxba Eib.
- HAIZEAK EMAN. "Haizeak ipharretik ematen du, le vent souffle du nord" Dv.  Ostoak itsasaldetik dite
aizea. "Rau" aizeak eman arte ez diat sumatzen euririk, esan zuen zarrak. Or Mi 4.
- HAIZEAK ERABILI. "Aixiak erabilli, traer vientos, andar con propósitos de. Aixiak erebixazen ezkontzeko,
traía vientos de casarse" Etxba Eib. "Aixia, veleidad, tentaciones. Aixiak darabiz etxetik kanpora iges eitteko,
tiene tentaciones de irse fuera de casa" Ib.
- HAIZEAK IRTEN. v. HAIZEA ATERA.
- HAIZEAK JO (Lar). Pegar el viento, soplar el viento. "Orear, dar, sacudir el viento en alguna cosa, aizatu,
aizeak jo" Lar. v. HAIZEA IBILI.  Itsasoan dabiltzanak [...], kontrako haizeak ioagatik, eztira bereala
errendatzen. Ax 462 (V 300). Abere eriak egon bear du aizeak jotzen ez duen tokian. It Dial 77. Izan ere, ostoak
dabiltzanean aizeak nunbaitetik jotzen du. Etxde JJ 135. Hauen ondoren, lau aingeru ikusi nituen lurreko lau
ertzetan zutik, lurreko lau haizeei agintzen, ez lehorrera, ez itsasora, ez inongo zuhaitzetara, jo ez zezaten. IBe
Apoc 7, 1.  Zehar-aizeak jotzean elur-malutak [...] ziruditen. Etxde JJ 259.  Ez dakit ze aixek jota, baina,
itsututa legez geratu oidira kristinaubak ezkontzia egiten danian. fB Ic III 357.
- HAIZEAK SALDU (AN-larr ap. Asp Leiz). "Pasar apuros. Azkenengo gerratean aizeak saldu nittun. Aizeak
salduazi, hacerle pasar apuros. Azkenengo gerratean aizeak salduazi zizkidaten" Asp Leiz.  Aizik saldu zittioin
(AN-larr) (aizeak saldu zizkioten). 'Norbaiti aizea saldu, ikareria sartu edo sarrarazi'. Inza NaEsZarr 35. Aizik
salduik joanda (AN-larr) (aizeak saldurik). 'Izu-ikarak arturik'. Ib. 35.
- HAIZE-ALBO. "Aize albo ibiltzea, louvoyer, aller le vent donnant de côté" H. Cf. haizalbo.
- HAIZE ALDE (Dv). A favor del viento. "Haizealde goatea, aller vent arrière" Dv. Cf. haizealde.  Haize
alde, untzi bat ez doha porturat / hain laster, ez xori bat bere ohatzerat, / Nola ni yanhari hartarat. CantIzp (ed.
1813), 44. Haize-alde untzia bortz egunez sarthu zen Gaetan. Laph 57. Ez baita errex, egungo egunean, herri
handi baten buruzagigoaren jasaitea! Bereziki, haizea zure kontra duzunean? Haize alde, nor nahik egin dezake
auzapez baten lana. HU Aurp 89.  "Louvoyer, aller le vent donnant de côté, [...] haize aldez ibiltzea" H.
- HAIZEAN. a) En el aire; por el aire. v. AIREAN.  Enzun zuten oiu bat aizean. "Se oyó una voz en el aire".
Ber Trat 112r. Itsasorako nai bezain ona zen zebillen aizea; aizean etzen odei belzik ageri. Mb IArg I 193. Erbi
zarrak iltzeko [...] jarri izan dirade / askotan gaiean: / nolanai tira arren / lurrera ta aizean / arras eiztari onak /
dirade maiean. Izt Po 63. Olatu guztiai [...] arpegia emonaz, urpean orain da aizean gero, uraga edo erramuak
eskuetatik itxi barik. Ag Kr 31. Ezpatak aizean diz diz egiten zuten. Or Mi 95. Aizean barna jun bear baitu.
"Tiene que ir por los aires". Or Eus 335. Aizean barrena dia. "Se vino por los aires". Ib. 76. Azken orrija
dardarka lurreratu zan axian. Laux BBa 34. Ikurrin eder, / azke nai zattut axian. Laux AB 51. Zaldi-otsak axian.
Ib. 22. Galtzairuak dirdir egin zun aizean zearka. TAg Uzt 19. Sorginen leizean, / lizun, bilhuts-gorri, / bilhoak
haizean, / neska bat dantzari. Mde Po 17. Yainkoak Berak au esan yun San Paulen bidez: gogaki gaizto oiek
aizean bizi dirala. Or QA 56. Zerbait zegoan aizean bazkal ordua heldu zanean. Osk Kurl 104. Eta Nisus aizean
agertu ala, an dioa igesi Eskile, egurats ariña egoekin urratuz. Ibiñ Virgil 78.
b) Al viento, bajo el viento  Su handiak pitztenago dira haizean, bainan su xipiak berehala hiltzen dira
eramaiten ezpadire estalirik. SP Phil 376 (He 380 haizean). Ixillik or, aizean, batera ta bestera dabil kulunka
nere belar izpi mea. Xamur, etenerraz, lerden. Txill Let 54.
- HAIZEARI EGON (BN-lab). "Haizeari egon, resistir al viento (una pared)" Txill (comunicación personal).
mende.
- HAIZEARI MINTZATU. "Haizeari mintzatzea, prêcher dans le désert, parler inutilement (littér. parler au
vent)" Dv.
- HAIZE-ARNASA.  Biltzalleai deika diardue sagar umatuak zuaitz-adarrean, aize-arnasaren pean. TAg Uzt
277. Itsasoko ura bare-barea, aize-arnasarik ere ez. Anab Poli 129.
- HAIZE-HARRI (aisa-arri V ap. A). "Tinaja de ferrerías" A. "Piedra frontal de la fragua" Lek EAlde 1920, 42.
"Pared trasera del horno (por donde entra el aire), tinaja de ferrería" Zubiau Burd 106, que cita a Mg PAb, quien
trae (pág. 134) Aisa-arrija en una lista de nombres relacionados con las ferrerías.
- HAIZE-ARROSA. Rosa de los vientos.  --Aize arrosa zer da? --Aize-arrosa da itxas-gizonak aiziak
ezagutzeko ibiltzen duten arros-antzeko iduri bat. EEs 1917, 136. Aize haundia egiten zuen, eta hilotzak, aize
arrosaren moduan, iparrera eta hegorat egiten zuen jira eta bira. Arti Tobera 279.
- HAIZE HARTU. "Afflatus, haizátua, haizaturikákoa, haizeztátua, [...] airatua, [...] haizehártua,
haizeharturikákoa" Urt I 404. v. HAIZEA HARTU.
- HAIZE-HARTZAILE (Lar). a) "Ventor, perro de caza, aiztaria, aizeartzallea" Lar.
b) Soñekoak ere garbiak eta ariñak txit, gorputzeko jonturaen neurrian din dina egindakoak, zinzilika zabuan
oidabiltzen egal aize-artzalle aetakoen zantzurik ere bagekoak. 'Aquella especie de alas ventiladoras'. Izt C 279s.
- HAIZE-BABES (G-azp ap. Gte Erd 148). (Adj.). Resguardado del viento. v. haizebe.  Toki ezea ta aize-
babesa da naien. Munita 53. Lur gizena bada ta aize-babesa, bi metrotik bi metrora neurri ona dezu. Ib. 59.
- HAIZE-BAFADA. "Afflatus [...] hatsbafada, airebafada, haizebafada" Urt I 404. "Afflatus ventorum
benignus, noxius, [...] airebafada, haize bafada ona, eméa, gaxtóa" Ib. 405.
- HAIZE-BALA. Ráfaga de viento. v. HAIZE-BOLADA.  Ortzea garbi goialdean, itzalak igikor lurrean,
arnasgarri aize-bala frexkoak, eta landare-usaia, osasuntsu. Txill Let 22. Aize-bala xamur ozkirri batek nere
arpegiaren larru oztua [...] iratzartzen zuenean. Ib. 31.
- HAIZE BASUIL. "Haize basüll (S-saug), vent désagréable" Lh.
- HAIZE BAZTER (H). a) (Ir, etc.) con el viento de costado. v. HAIZE-ALBO.
b) Punto cardinal.  Orduan, aingeruak bialdu ta bere aukeratuak lau aize-baztarretatik batuko dauz. Ker Mc
13, 27 (Lç laur haizetarik).
- HAIZE-BEGI (V). Ref.: A (aize-begi); Iz ArOñ. a) "Lugar muy ventilado" A. "Aisébegixak, lugares expuestos
al viento" Iz ArOñ.
b) "Aize-begi [...] (Lc, BNc, Sc), barlovento" A.
c) Colaire.  Eta etxeko orma zarren zuloak itxitzen, aize-begi txixtulariak Izartxoren gorputz beroa oztu ez
dezan. Eston Iz 98.
- HAIZE BELTZ (S; Gèze). Ref.: A (aize beltz); Lh (haize, aize); Lrq (aize-beltz). "Aize [...] belz, vent de la
pluie" Gèze. "Vendaval" A. "Aize beltz [...] (S; Foix), aquilon" Lh. "Vent d'Ouest" Lrq.  Errazü itxasuari,
phausa-adi, eta aize beltzari, eztezala aizerik egin, eta izanen düzü phausü handi bat. "Dic mari, quiesce; &
Aquiloni, ne flaveris". Mst III 23, 4 (SP ipharrari, Ol ipar-aizeari). Han, neguak epelak dira eta haize beltz
garratzek ez dute behin ere joiterik. Dv Telem (ed. 1996), 123. Bere ego beltzetan ekaitz ikaragarria eramanaz
aize-beltz gogorrak putz-egiten du. "Sopla el violento huracán". Zink Crit 34.  Orain ez, gero zure ametsok
barruan, / zoritxar aize beltzak itzali orduan. Jaukol Biozk 30.
 Elizak bazuen arraparazione beharra. Lehenik haize-beltzeratko phartea, umitarsunak bere lana egin
zuelakoz, emokadura edo prebokadura berritu dute. Herr 6-12-1956, 2.
- HAIZE BERDE. Viento fuerte.  Gero ta aize berdeago dakar. [...] Emen goaz ondo. Aize berdetxu au ez
balego... Ez dot uste geituko danik baiña. Berriat Bermeo 388.
- HAIZE-BEROKI. "(Sal, R), sotavento" A. v. 1 beroki, haizebe.
- HAIZE BETE-BETEAN. Soplando con fuerza.  (Sartzen da Dondolo txistu txiki batekin soñua juaz). [...]
Mutill, ikusi atanian aize bete betian, txistu egiñaz eta iya arroka juan xegara biziyan, uste nikan... txorixua
itzala. Alz STFer 121.
- HAIZE-BIDASOI. "Aize bidazoi bat (V), un viento arremolinado" A. v. bidasoi.
- HAIZE-BILDU (G-nav, AN-larr). Ref.: Asp Leiz2 y Ond Bac (aizebildu); Iz Als. "Remolino de viento" Asp
Leiz2. "Conchesta, ventisquero" Ond Bac. "Aizebildubak, las ventiscas (?)" Iz Als. v. HAIZE-ZIRIMOLA.
- HAIZE-BITARTE (axebitarte V-ger (comunicación personal)). Corriente de aire.  Guk eztugu emen
galdetzen zergatik edo nola aize-bitarte batek sortu dezaken alborengoa (pulmonia). Vill Jaink 119s.
- HAIZE-BIHUR (V-ple-gip; a.-bior V-ger-m; axe-bigur V-m). Ref.: A (aize-biorra, aize biur); JMB AEF 1923,
22. "Remolino, ciclón, torbellino de viento" A. "Viento arremolinado" Ib. v. HAIZE-ZIRIMOLA.  Jarraitu
daigun baita zintzoro / Beti asaben fedean, / Iraunik zutik zaill eta gogor / Aise biurren artean. AB AmaE 468.
- HAIZE-BOLADA (V, B, S, R; H, Foix ap. Lh). Ref.: A (aize-bolada); Lh (aize); Elexp Berg (aize-bolara).
Ráfaga, racha de viento. "Aize bolariak kapelia aidian eruan zostan" Elexp Berg. v. HAIZE-BILDU, H.-BIHUR,
H.-BUHADA, H.-BUHETA, H.-BUNBADA, H.-BUHUNBA.
 Aize-bolada batekin itsasoa aserretu eta ontzia galtzeko bidean jarri zan. Lard 250. Aditu zan aize-bolada
baten antzeko ots bat-batetako bat, zeuden etxe guzia mugitzen zuena. Ib. 481. Bereala jaiki zan aize bolada
izugarri batekin ostera [itxasoa] su ta salda eginik. Aran SIgn 41. Inpernukoaren aize-boladak, erne baño ere
mende.
leen, ereinda zeukaten azia dana leortu ta galdu zuen. 'El soplo de la boca diabólica'. Ib. 101. Aixe bolada
puztsuak sua zabaltzen eban. AB AmaE 447. Soñu aundi bat, aize-bolara baten antzekoa. Goñi 27. Aixe-bolada
batek artu dauz / baratzetako loriak. Enb 45. Aize bolara aundiak Ataunen izan ziran. JMB LEItz 99. Uda
azkeneko aize bolarak iñorkiña daraman bezela. JAIraz Bizia 24. Alako baten Lauzpeltzko atariin aize
bolara'atek jo ementzian (G-goi). JMB Mund II 93. Aize-bolara bat arrotzen da. --Ene! Aize au. Ederki
gogoratzen naiz. Orrelakoxe egualdia zan zure ama il-aurrez. NEtx Antz 10. Aize bolada batek gonak apur bat
jaso eutsazan. Erkiag BatB 77. Nere olerti-aideak, izan zuan alako aize bolara. NEtx LBB 225. Iñungo aize
bolarak ere eztizkio ostoak erauzten. Ibiñ Virgil 85. Itxasotik datozan aize-boladak. Alzola Atalak 83. Orduan,
ikaragarrizko aize-bolarea jagi zan, eta txalupea betetzeraiñokoxe olatuak jausten ziran txalupan. Ker Mc 4, 37
(IBe haize-burrunba zakarra atera zuen; Ker Apoc 6, 13 aize-bolada).
v. tbn. Zait Sof 187. Txill Let 94 (47 aize-bola). Etxde JJ 162. Gand Elorri 83. IBe Lc 8, 23.
 Gas, ventosidad.  Asto orrek, zamatuta dijoala, iru aize-bolara atzekaldetik botatzen dituan orduan, zureak
egin du. NEtx LBB 183.
- HAIZE-BOLIADA (L-sar ap. A). Ráfaga de viento, ventarrón. v. HAIZE-BOLADA.
- HAIZE-BORROKA. "Aize-burruka, [...] pugna entre vientos de dirección diferente que se da generalmente
antes de las tormentas. Egundoko aize-burrukia dago ta danbarradan batzuk entzun biarrian izango ga" Elexp
Berg.
- HAIZE-BUHADA (L, S ap. A). Ráfaga de viento, ventarrón. v. HAIZE-BOLADA, HAIZE-BURRUNBA. 
Jiten da gero aize buhada bat eta etxia lürreratzen dü. Ip Dial 31.
- HAIZE-BUHETA (a.- S; Foix ap. Lh). Ref.: A (aize-bolada); Lh (aize-beltz). Ráfaga de viento, ventarrón.
"Aquilon" Lh. v. HAIZE-BOLADA.
- HAIZE-BULTA. "Aize-bullta (S), coup de vent" Lh.
- HAIZE-BULTZA. Ráfaga de viento. v. HAIZE-BOLADA.  Muñoetako kea eta suaren gorria aize-bultzaz
gorantza zoazin. 'La rafale folle'. Or Mi 96. Gero, lau aingeru ikusi nitun lurraren lau zokoetan zutik, lurreko lau
aizeak geldi eukitzen, legorrean, itxasoan eta zugatzetan aizebultzik sortu ez zedin. Ol Apoc 7, 1 (BiblE haizeak
jo ez zezan).
- HAIZE-BUNBADA (Lar). Ráfaga de viento. "Ventolera, viento recio y poco durable, [...] aize bunbadea",
"torbellino, [...] aize bunbada", "tremolina del aire" Lar.  Aize buunbada izugarrien artean, Jainkoaren
aserrezko su bizi illun batek [...]. Cb Eg II 140 (Dv haize bunbada izigarrien artean). Ta, alako baten, brast,
joten gaitu aize bunbada gogor batek, eta dsaust danok itxasora. Ag Kr 89. Urolako ur garbi bareak axe-
bunbada gogorrak [...] loituten dauzan lez. "El empuje de huracán bravío". Arriag Lekob 7.
- HAIZE-BURRUNBA (L, BN-baig, Sal ap. A). Ventarrón, ráfaga de viento.  Kanpoan aize burrunba,
marruma eta hil-sistu. Iratz 147 (132 haize burrunba). Eta geroztik haren hil-hatsa bihotzez bihotz dabila, /
Haize burrunban Herrian piztuz haren goi-amets zabala. Ib. 148. Aize-burrunbak bezala oiu zegitenean: Santa
aundiak, el zakizkigute. 'Comme un grand vent'. Or Mi 12. Aize-burrunba aundiena... "El mayor golpe de
viento". Or Eus 390. Oial-ontzi, lurrin-ontzi, / aize-burrunbak jo ditun gisan / batean dute ein irrintzi. "Por el
mismo ventarrón". Ib. 397. Ekaitz gogorrak aize-burrunbaz / ugiñak lertzen baditu. Ib. 386. Horretan, haize
burrunba zakarra atera zuen, eta uhinek txalupa jotzen zuten. IBe Mc 4, 37 (IBk haize-ekaitz handi bat). Itsaso
aserrearen aize-burrunba. "El estruendo del viento". Berron Kijote 153.
- HAIZE-BURRUNDA, H.-FURRUNDA. Torbellino.  Aize-burrundak baitu aizatzen orbela. "El ventarrón".
Or Eus 30. Ura zurrunbilotzen zuten aize-furrunda izugarri aiek. Or Mi 129. Udalatik begira nengoela,
egundoko aize-burrunda sortu zan bat-batean. NEtx Antz 14. Zarata aundi bat eta aize-burrunda bat-batekoa
entzun bitez. NEtx LBB 177.
- HAIZE BURUZIUA (det.). "(V-ger), volada de aire caliente" A.
- HAIZE-BUHUNBA (L ap. A; Lar, H), H.-BUHUNBADA (H). Ráfaga de viento fuerte, torbellino. "Ventolera,
viento recio y poco durable, aize buhunba" Lar. "Torbellino" Ib. "Tourbillon" H. v. HAIZE-BURRUNBA. 
Orduan altxa zedin haize buhunba handi bat, eta bagák sartzen ziraden unzira. Lç Mc 4, 37 (HeH haize
buhunba; He, Dv haize xirimola, TB ixkiidu). Hauk dira ithurri ur gabeak, hodei haize buhunbaz erabiliak. Lç 2
Petr 2, 17. Ethortzen da gero haize buhunba bat eta etxea badoha lurrera. Dv Dial 32 (It aizete, Ur aixe andi, Ip
aize buhada). Buruilaren 15ean, arrasteari, haize-buhunba gaitza izan dugu. Herr 22-9-1960 (ap. DRA).
 "Ventolera, vanidad, soberbia, aize-buhunba, antustea" Lar.
- HAIZE EBAKI. Pasear. v. haizepaitu.  Jokhaderan etzanik orhoitzen nintzan nola eguna joan zerautan aize
ebakitzen (paseatzen). Igela 152.
- HAIZE-HEGI.  Izar dago zerua lau aize-egietan. "En las cuatro direcciones". Or Eus 288.
- HAIZE EGIN (Urt I 412, H (+ a-)), HAIZEGIN (Lar, Añ (G), Dv, H (+ a-); axegin Añ (V)). a) Soplar; dar aire.
"Aventar, aizegin" Lar. "Soplar, [...] azegin" Ib. (v. tbn. Añ). "Suari haize ematea ou egitea, souffler le feu" Dv.
"Argiari haize egitea, souffler une lumière" H (s.v. haize). "Haizegizu argiari, suari" Ib. "Auspoak eztute
haizerik egiten, le soufflet ne souffle pas" Ib. (s.v. haize). v. HAIZE EMAN.  Laur Aingeru zeudela lurraren
laur korneretan, zadutzatela lurreko laur haizeak, haizerik ezlagianzát lurraren gainean. Lç Apoc 7, 1 (He egin
ez zezatentzat haizerik lurraren gaiñerat; TB haize batek ere ez zezantzat buha). Errozu itsasoari geldi dadilla
mende.
eta ipharrari eztagiela haize, eta orduan izanen da kalma handia. SP Imit III 23, 4 (Mst eztezala aizerik egin).
Aize egin zien bere aoz, esaten ziela. "Ar zazue Espiritu Santua ta bekatu egiñak barkatzeko eskua [...]". Mb
IArg I 299. Bere ezpañez aize egin ta esaten ziela [...]. Ib. 366. Ta aiz-egiezu ill oriei biz ditezen. Ib. 359. Horiek
erranik [Jesusek] haize egin zuen hekien gainera, eta erran zioten: har zazue Izpiritu saindua. Dv Io 20, 22 (Lç
y HeH hats eman, TB y EvS buhatu, Ol ats eman, IBk haizeman).
 (s. XX). Arima batek, herria maitez, / Gorri, ferde ta urdin hoikier / Egin du haize: Eskuan tanpez / Daukat
herria pitz, argi, eder! Iratz 75. An egoan arri-aulki bateko autsari txukun txukun aizeginda, berton ezarri eban.
"Soplando". Or Tormes 65. Ekaitzak aizegin baiño len. Or Mi 137. Aizea garden dago, ta dakartzen aizeak alik
biguiñena aizegiten du. Ib. 147. Eguzkiaizeak ain bizkor aizegiten zuen egun artan [...]. Ib. 30. Vanturko aize
goxoak aizegiten zuen. Ib. 53. Baino Bizkaiko bizte edo birbizteak ango bizitze-txingiari bularrez aizegin dio. Or
EEs 1927, 149. Izai-ostoak / aize zegion. "Y el ventalle de cedros aire daba". Or in Gazt MusIx 178 (175 aize
emanik). Goienean, txinpartaz ziarduan eguzkiak gingabegian. Buruzgain, gaztaiñondo ta pagondoen ostoak
aizegiten ari ziran. Erkiag Arran 121.
v. tbn. Aizegin: JBDei 1919, 365.
 (Uso sust.).  Udazkenean egoak bere / aizegiñez txit jator, nabari, / eskeintzen digu belar, garo ta / sagar
elduen usai ugari. EA OlBe 28.
b) Hacer viento.  Eta ondoan ioanen zare barnat muillatzerat grabaren trebeserat edo plazer duzun lekurat,
zeren susuesteko haizeak zeinbait aldis ezin erranezko haizeak egiten baitu portu hartan. INav 128. Baiña aldiz
zuk emadazu / aireari manatzea, / nere gogara egitea, / edo haize, edo uria, / goibela edo iguzkia. Gy 141. Haize
handia egiten zuen. Arti Tobera 279. Eztu euririk egingo ezta aizerik ere. Ibiñ Virgil 78.
- HAIZE HEGO (BN-arb, S; Dv, H; aizego AN-ulz, B). Ref.: A; Lh; Iz Ulz (ziarráizia); Gte Erd 259; Izeta
BHizt2 (aizego). Viento sur. "Haize hegoa ou simplement hegoa, vent du Sud" H. "Aizégua, el viento sur;
aizegoláñua, la niebla del sur" Iz Ulz (s.v. ziarráizia). "Haizeego poxi bat ari du (BN-arb)" Gte Erd 259. "Viento
del Sur. Gaur aizegoa, izileriek kontent" Izeta BHizt2. Cf. VocNav: "Aicégoa, nombre vasco que dan al aire
bochorno. (Baztán)". v. HEGO-HAIZE.  Haize hegoa handi bat eta furios bat, eguerdi aldetik ialkirik. Tt
Onsa 52. Haize hegoa zen egun hartan. Elsb Fram 132. [Kazkartzen du] mistral deitzen duten haize hegoak. JE
Bur 84. Haize hego figura horrek ere egiten bide zuen, dudarik gabe... Iduri eta arima herratuak... Barb Sup
119. Jara-mendi eta Arradoi, eskuaz hunkitzeko heinean hurbil emaiten zituen haize-hegorik goxoenak. Ib. 27.
Haize hegoak dauka epheltsu hazila. Ox 185. [Ihiztariak] aize hegoaren beha dira. Zub 101. Aize egoa Printzesa
baten arima da. [...] Printzesa hura ezta kontent eta maiz yiten da bere dotearen erreklamatzerat, aize egoaren
iduria hartuz (BN-ciz). A EY I 158. Haize-hego epela. Iratz 38. Sistuka, zirimolaka iduri aize-hegoa. Ib. 182.
Aize-hego gauetan. Ib. 183. Egiazko haize hego batez Larrun puntan kausitu ez denak ez daki Jainkoaren eskuak
zer egin dezaken! Zerb Azk 38. Zapia zabal aize-egotan. Gazt MusIx 99. Aize egoa, andren gogoa (AN-erro).
Inza NaEsZarr 2205 (v. tbn. 2267). Haize hegoa / Gau epela. Comienzo de una canc. pop.
 Día de viento sur.  Badire eta erraiten dutenak largabistekin, haize hego batzuez, Bordeleko eliza-nausiko
dorreak ikusi dituztela! Zerb Azk 38.
 (haize hegokara). Traza de hacer viento sur. "Aizegokara dago gaur (AN-5vill)" Gte Erd 259.
- HAIZE-EGUZKI. Viento y sol.  Gizon mardo, sendo, zabal, aize-eguzkiz betea. Erkiag Arran 14.
- HAIZE-EIHERA (aize- BN-baig, S ap. A; haize-ihara L ap. A; Dv; (h)aizihara H; (h)aizigara L ap. A; Lar,
Dv, H). Molino de viento. v. HAIZE-ERROTA.
- HAIZE-EIHERAETA. "Haiz-, aiz-ihareta, -igareta, lieu où se trouvent plusieurs moulins à vent" H (no es
seguro que se trate de un nombre común).
- HAIZE-EKAITZ. Vendaval.  Aize-ekaitzek men egiten omen zioten [Enpedokeli]. Zait Plat 76. Haize-ekaitz
haundi bat jaitsi zen ur gainera; ontzia urez betetzen ari zitzaien. IBk Lc 8, 23 (Or aize-zurrunbillo, IBe haize-
bolada).
- HAIZE-ELUR. v. ELUR-HAIZE.  Zure malkoek aize-elurra antzo, zuritasuna zabalduko dute emakumeen
maitasunera. 'Comme un vent de neige'. Or Mi 138.
- HAIZE EMAN (G, L, BN, S; Urt I 412, Dv, H), HAIZEMAN (G, AN-larr-erro, L, BN, S; Lar, Añ (G), VocB),
HAIZEMATU (G-to, AN-larr). Ref.: A (aize-eman, haizeman); Lh (aizeman, haize eman). a) Soplar; dar aire.
"Afflare ignem, suári haize ematea" Urt I 412. "Aventar" Lar. "Suari haize ematea ou egitea, souffler le feu" Dv.
"Suari haize emaitea, souffler le feu" H. v. HAIZE EGIN.
 Harotzaren sutegian, hauskoak aize emaitetik gelditzen direnean, badirudi eztela surik. Ax 325 (V 215).
Xirolari haize eman eta soinu eragiten zaion manera berean, guk ere eztarriari, xirolari bezala haize emaiten
diogunean, haize hura mintzo egiten dugu. ES 385 (v. tbn. otro ej. en la misma pág.) Asnasarekin aizeman zuan
Apostoluen alderonz, esaten ziela: Arrezazue Espiritu Santua. AA I 110. Laugarren zeremonian aizeman zuan
Apaizak zure aurpegira aienatzeko zure biotzetik etsaia. AA III 272. Ta zer egiten dau autsari auagaz aixe
emoten deutsanak? Bere begietara autsa bota. fB Ic II 228. Soldadu txarrei harenga egitea, / ikhatz ethenduer
da haize emaitea. Gy 254. Au esanda, aizeman edo asnasa bota zien, esanaz: Espiritu-Santua ar-ezazute [...].
Lard 478. Etzion aize emanen hiltzerat zioan argiari. Hb Egia 80. Txistu aizezko-pelota-dun bati aize emanaz.
Alz STFer 133. Etorri gogoak lau aize aldetatik eta aizeman ill auei eta birpiztu bittez. Inza Azalp 110. Egin
mende.
zuan, ba, Jaungoiko Jaunak gizona lur-loiaz eta aizeman zion bere aurpegian bizitz asnasa ta egin da gizona
bizi-bizia. Ib. 44. [Elaia] egaizka asi zan oe-inguruban, egalakin umiari axia emonaz. Altuna 16. Suari
aizematen ari ba zara, piztea eragotziko dizu. Or Mi 74. Erretzen dauzkigute begiak, erretzen dute bidea. Gu
ohartu orduko iraganak, haize emaiten daukute begitarterat eta bihotza zarrastatzen. JE Ber 92. Ta izai-
ostraillak aize emanik. "Y el ventalle de cedros aire daba". Gazt MusIx 175 (Or in Gazt MusIx 178 aize zegion).
Txilibitu baten zuloetan beatzak ezarri, aoz aizeman eta soinurik ederrenak ateraten dituen bezala. Zait Plat 72.
[Sudur] zulo bietatik aize-ematen asiko banintza [...]. NEtx LBB 165. Eta hori esanez, haizeman zuen haien
gainera, eta esan zien: Har ezazue Espiritu santua. IBk Io 20, 22 (Dv haize egin, IBe arnasa egin).
v. tbn. Lek SClar 134. Lab SuEm 202.
 (Con haize det.). Soplar, dar aire, echar aire. "Orear, darle aire, [...] axea emon" Añ.  Aixia emon eutsoelako
aren bijoztxubetan ixitu zan gar txikijari, putz bategaz itxali eitekenari. Kk Ab I 33. [Jesusek] apostolu guzien
erdian jarririk esan zien: [...] Auek esan ondoan, aizea eman eta esan zien: Ar zazue Spiritu Santua. Inza Azalp
108 (BiblE Io 20, 22 haien gainera arnasa botaz). Gero ta handiagoa zan berotasuna. Hanitzek aizea ematen
zioten arpegiari paper lodizko deiekin. Osk Kurl 177. Atarian jarrita sendo jotzen zuten bostak-ala-bostak. A zer
zanpatakoak andrearenak! Nagusia aspo egiñik aizea ematen zuan bete-betean. Anab Poli 95.
 (Uso sust.). Soplo.  Zoritxar beltza gaurko zoria; / itun gaude... kupigarri, / eskutukoren aizeman otzak /
sugar maite bat itzali! EA Txindor 75.
b) Inspirar. Auta dezadan Zuk, egi, ziur eta on aizeman duzun zerbait. "Unum aliquid quod tu inspiraveris
verun, certum et bonum". Or Aitork 376.
c) Alentar; incitar.  [Senargaia] aize-ematen ari zaio. 'La incita'. Zait Sof 19. Zerbait egingo ba zan,
Basaburukoak saiatu bearko zuten. Benitoren aldetik etzitzaion kontu ari aize aundirik emango, beiñepein. NEtx
LBB 58. Lagun karta bat idatzi dio Lertsundi jeneralari, Euskalerrira etor-gosea adieraziz berari. Euskal
jendeak laguntzen dio, ta aize emanaz amesari, Burdeosen da, agur egiñaz aurrez bere sendiari. Ib. 290.  (Con
haize det.). "Aizía emon, hacer concebir deseos descabellados" Iz ArOñ.
d) Soplar, chivarse, mencionar.  Gure asmoak Amerikara joatekoak, iñork etzeukan alako usterik. Lontxok ta
gure lagun aiek, beren aitari etzieten ezertxo ere aizematu, Ameriketara zijoaztelarik. Zubill 83.
e) Ensalzar.  --Aren erdizkako esan eta itz illunekin, ez dek errez jakiten. --Ipui-utsa ori ere; ipui utsa! Beren
buruari aize emateko ta mailla batzuek gorago igotzeko gogoa galanta oiek. NEtx LBB 113. Zuen ekontza-lan
orri ez aize geiegi eman. Aspaldi igarrita bai natxegok, ezkontza arazo ori, Jainkoak giza-emakumeen bizkar
parre egiteko asmatua dala-ta. Ib. 120.
- HAIZE-EMANKA (aize-emaka G ap A), HAIZEMAKA. Soplando; dando aire.  Orain sorberri degun
Donostiako Argia [...]; argitxo ori itzalia izan diten aizeka, aize emanka bizi izango lirake alde batetik
Bayonako Gure Herria, bestetik Bilboko Euzkadi. A in GH 1922, 489. Aize leuna zelai lilitsu batean / aizemaka
leunki zabaltzen danean... / zelaitik usai goxoa / aizian gora dijoa. EEs 1928, 61. Bekokietan iratxoen [...] ego-
ukaldi izoztua senti dute aizemaka ta iñarroska. 'Éventées, fouettées par l'aile des fantômes'. Or Mi 73. Suko
autsaren azpian badaude txinar batzuk, ikatz bizi batzuk; aizemaka asten bazera, aiek agertuz, surik ez duzu
piztuko, bear bada. Or QA 144. Haren gainean Ipar-haizea ari zen haizemaka eta marruka. MEIG IX 104.
v. tbn. Aize-emaka: Gand Elorri 100.
- HAIZE ERARA JARRI. "Sobreviento, estar o ponerse a sobreviento, aize erara jarri, egon" Lar.
- HAIZE-ERASO, H.-ERASOALDI. Vendaval, temporal de viento. v. HAIZE-ERAUNTSI.  Orain bederatzi
urte izan zan aize-eraso gogoangarriak zortzireun bat metro kubiko kendu zizkion [piñudiari]. Munita 65 (90
aize-eraso, 19 aize-eraso-aldi). v. tbn. NEtx LBB 168.
- HAIZE-ERAUNTSI (G, BN-baig ap. A). "Temporal, huracán" A. "Aize-erauntsi batek oro abarrikatu itu (BN-
baig), un ventarrón" Ib. (s.v. abarrikatu).  Ta aize-erauntsi zakar bat asi zan uiñak ontziaren gañera iraizten ta
onzia betetzen. Ol Mc 4, 37. Ta orduantxe, bat batean, lurretik zurrunbillo batek aize-erauntsia erakori zun,
ortzi gaitza ta ibar dana estali zun, oianeko orri guztiak eratxiaz. Zait Sof 172. Ipar naiz ego, aize-erauntsiak /
nai zutenean etorri; / dardarrik ere eragin ezetz / gure fede-zuntoiari! SMitx Aranz 93. Askotan gogora zait zuri
gertatua: Iainkoa etzegola aize-erauntsi artan, ez ostots artan, ez sugar aietan; xixtu legun artan mintzatu
zitzaizula. Or QA 124. Trankilago bizi gaitezke uholdeek eta haize-erauntsiek ere iharrosten ez duten etxean.
MIH 227. Gure aldiko haize-erauntsiek urriki gabe astindu badute ere. Ib. 33.
- HAIZE ERO (AN-larr, R). Ref.: A (aize-ero); Asp Leiz (aize eroa). "Corriente de aire" A. "Viento huracanado"
Asp Leiz.
- HAIZE ERRE (V, G), HAIZERRE (V-gip; A). Ref.: A (aize-erre); Iz ArOñ (aisé-erre, aizerria). Viento cálido.
"Aisé-erre, viento cálido y seco. Aizeerria ibili da" Iz ArOñ. "El viento abrasador" Ib.  Aixe erreak zeu
[Gernikako aretxa] igartzerik / Iñoz ez eien jaritsi. AB AmaE 76. Ordu deungan onentzat / asi zan gudea / mats
eldu eztanentzat lez / urrilgo aize errea. Azc PB 275.
- HAIZE-ERROTA (V, G, L-sar ap. A; Urt II 228, Lh), HAIZERROTA (a- L ap. Lh; Urt II 228, H; a- Lar, H,
A). a) Molino de viento. "Ventosa mola" Urt II 228.  Eta ikusiko duzu leihorraren gainean haize errota bat.
INav 55. Gizonak mekanika dire, maxina bat, haize erroten anaiak, turnabroxen ahaideak [...]. Hb Egia 137.
Gaztañ-aiziak dabiltzanian / Zipot-barruan borroka, / Indarra ditek ateratzean / puskatutzeko arroka; /
mende.
onelakoak jarri lezakek / merketxo aize-errota. Urruz Urz 35. Ats eman, Iaun, ezperen, / ilauna dut gaindi; /
aize-errota bezala / narabiltzu beti. Or BM 44. Aize-erroten ostean gelditu dira erraldoiak. Gand Elorri 224
(221 aizerrota). Freston jakintsu inbidiosoak aizerrota biurtu eutsazan erraldoiak. Azurm ib. 221. An ageri
diran aiek ez dira gero erraldoiak, aize-errotak baizik. Berron Kijote 93. Haize errotekin borroka ibili. MIH
201.
v. tbn. Lasa Poem 115.
b) (V-gip), HAIZERROTA (V-gip). Ref.: AEF 1927, 29; Urkia EEs 1930, 46; Iz ArOñ. "Luego se le aventa,
tomándolo en banastas anchas --artzaria-- [...]; o se le limpia a máquina --aizerrota-- (V-gip)" AEF 1927, 79.
"Aizerrota. Gari-alea bere azal eta lasto-pusketagandik bereisteko tresna aundia (V-gip)" Urkia EEs 1930, 46.
"Aize-errotia, la máquina aventadora (de trigo)" Iz ArOñ.
- HAIZEETAKO, AXETAKO. Del aire.  Zeruko, axetako ta lurreko gauza guztiak. Añ GGero 26 (Ax 37 (V
23) aireko).  Eta zati baterako zeru gozora eldu zala uste ebanak, aizeetako amesak erreta, goranaiko egoak
ausita, jo dau legor idorra. Erkiag BatB 171.
- HAIZEETAN. En el aire. v. HAIZEAN.  Mintzo gaixtoa irri ta irri zebillen aizeetan. 'En l'air'. Or Mi 74.
- HAIZE-EURI. Viento y lluvia. "Urie gozo gozo ari du (B), euri gozoa ari du (B), aizeka ari du (AN-5vill), uri
aizeka ari du (AN-5vill), aizeurie ari du esker gaiztoan (B)" Gte Erd 111.
- HAIZE-EZKUTU (V, G-azp), AXE-EZKUTU. Ref.: A y Elexp Berg (aize-ezkutu); Gte Erd 148. Lugar al
abrigo del viento. "Refugio de viento, sotavento" A. "Lugar protegido del viento. Udalaitzen, aize-ezkutu baten
jan giñuan amarretakua" Elexp Berg.  Gexo dan ganadubak egon biar dau axe ezkutu ta leku epelian ta azpi
liorrian. Ur Dial 77 (It aizeak jotzen ez duen tokian). Orrek aize-ezkutuan dagoz. Zam Man 3. Muño-tontorrean,
aize-ezkutuan yezarri giñan. Zait Sof 172. Aize-ezkutu ta ekaitz-aterpean. 'Resguardado [...] del viento de todas
las tempestades'. Ib. 125.
 "Aize-izkutuan (fig.), confesionario. Aize-izkutuan berori orain ere!" Gketx Loiola.
- HAIZE-EZTUL (a- V-gip ap. A; aise-estul V-gip ap. Iz ArOñ). "Tos nerviosa" A. "Aisé-estula daukat, catarro,
tos sin flema" Iz ArOñ. v. EZTUL-HAIZE.
- HAIZE-FAL-FAL. "Aize-fal-fala (Sal), volada de aire caliente" A. Cf. 1 bala (3).
- HAIZE FIN (BN-arb ap. Gte Erd; G-azp). Viento o aire frío, cortante; viento o aire suave. "Haize fina ari du
(BN-arb)" Gte Erd 148. v. HAIZE MEHE.  Au otza dago! Aize fiñ onek ebakitzen ditu baztar guztiyak. Sor
Gabon 35. Bazkal-ostean, aize fiña ebillen kaleetan zear. Nikanor-ek lenbailen bizartegirako asmoa artu eban.
Erkiag BatB 59. Aien tartetik ura ixuri eta aize piña sartu dedin landarak pizkortzeko. 'L'air subtil'. Ibiñ Virgil
89.
- HAIZE GAIN. (En casos locales de decl. sing.). Cielo; aire.  Miruari joan oi zaitza aize gañean ordu osoak.
Mb JBDev 7. Suak polbora ukitu horduko aize gañean ekusiko dituzu, txori egin baliza bezala, aitz eta murru
izugarria. Mb IArg I 255. Gores zaitzate, gure Iainko, Zure aingeruek oro, Zure Indarrek oro, eguzki, illargi,
izarrek oro, argiak, zeruen zeruek eta aize-gaineko urek Zure izena gores bezate. Or Aitork 173.
 Filistarrak hura arganatzen ekusi ta esan zion Davidi: "Zeer? Zakurra nauk ni, era orretan hi nigana
etorzeko? Ator, ator ta txorien bazk egiñik, botako aut arako aizegain artara". [...] eskuko arria bere sok-
aballarekin buru inguruan erabilli ta tiratu zion Davidek; eman zion kopet-bekokiaren erdian. Mb IArg I 349.
- HAIZE GAIZTO (a. gaixto AN-egüés-ilzarb-olza ap. Bon-Ond 163). Mal viento; viento fuerte, peligroso (tbn.
fig.).  Sar ez dakizun [...] bekatuaren aize gaistoa. Mb IArg I 377. Asaldatu zen gañeko aizea; orroz ta bagaz
[...] zebillen itsaso guzia [...]. Zer bada? dio S. Joan Chrysostomok hau ekusi ta; aize gaiztoak eta itsasoak
etzioten begiratu behar beren egille Jangoiko maitagarriari? Ib. 192. Zertako haiz fidatu aize gaiztoari? /
Lorearen gainera lurra duk itzuli. Elzb Po 189. Hots, haurrak, othoitzean eman gaiten denak, / Izpiritu gaixtoa
urrunt dezan Jaunak; / Kanpoan kanta beza haize gaixtoenak, / Ez gira deusen beldur gaur hemen gaudenak!
Barb Sup 187. Eliza salbatuko baitute haize gaixto guzien kontra! Zerb IxtS 111. Lurreko batasunek ez badute
bethi irauten, zenbeit laster ere suntsitzen badituzte barneko eta kanpoko haize gaixtoek [...]. Ib. 99. Euskal-
Fedeak Eliz ontantxe / izango du bere irudi, / aize gaiztoak botako ez dun / arkaitz gogorrean zuti! SMitx Aranz
86.
- HAIZE-GALERNA. Galerna.  Mendetan barna badoa iduri haize-galerna. Iratz 151.
- HAIZE-GAZTAINA (V-gip). Ref.: A; Iz ArOñ. "Aize-gaztaiñak [...], castañas derribadas por el viento, a las
cuales los pobres se creen con derecho" A. "Aize-gaztaiñia, la que cae antes de varear (no es tan buena)" Iz
ArOñ.
- HAIZE-GERIZA. a) Biombo.  Aldare aitzinean aldiz, ikusi nuen sarjantak antolatu zarotan kobesionala,
aphez pagano bati galdetu zion haize-geriza edo paravent eder bat. Prop 1906, 44.
b) (AN-5vill, L; h.-keriza L-ain, h.-periza L-ain; h-giriza AN-gip). Ref.: A (aize-ezkutu, a.-geriza, h.-keriza,
haizemalda, h.-periza); Gte Erd 148. (Lugar) resguardado del viento. "Refugio de viento, sotavento" A. "Haize
girizara joan ginen (AN-gip)" Gte Erd 148 (junto a leku babes, haize ezkutu, haizemalda, etc., de otras zonas).
- HAIZE-GORDE (G-azp). Ref.: Gketx Loiola (aize-gorde); Gte Erd 148. a) (Adj.). Resguardado del viento. v.
supra HAIZE-BABES. "Socaire, resguardo del viento. Etxe aize-gordea da Zelaeta au" Gketx Loiola. 
"Insignis" piñuz lurrik on, gizen eta aize-gordeenak jantzi dituzte. Munita 114.
mende.
b) (V-gip ap. Elexp Berg). (Sust.). Lugar protegido del viento. v. HAIZE-EZKUTU.
- HAIZE-GORDELEKU. "Aizegordeleku, lugar abrigado de los vientos" Asp Leiz 332.
- HAIZE GORRI (V-gip, G-goi-to-nav, S; Foix ap. Lh). Ref.: A (aize gorri); Lh (aize-gorri); AEF 1955, 70; Ond
Bac (San Miguel); Iz Als (aizegorriya), To (ifarra); Elexp Berg (aizegorri). "Viento muy frío" A. "Al principio
[la primavera] un poco fría si predomina el viento del Norte, aizegorri (G-goi)" AEF 1955, 70. "El viento que
viene de Francia, el más frío" Iz Als. "Viento muy frío de NE" Ond Bac 400. "Viento norte, cierzo (V-gip)" Vill.
"Viento helado. Goazen sutondora, aize gorri au azurretaraino sartzen da ta" Elexp Berg.  Aize-gorria
dabilkigu aspalditxoan. Gaur ere, San Juanak laister izanagatikan, ekusten dezu zein otza dabillen. EgutTo 5-3-
1918 (ap. DRA). Aize gorria albotik mutiri sortu da. "El viento rojo (el matacabras)". Or Eus 246. Bai, aurten
aize gorria ibilli da, eta orrek galdu deusku artuok. And AUzta 98.
- HAIZE GORRIXKATU. Viento bochornoso.  Bero egoan kalean, bero etxeetan; aize gorriskatua itsasegian
ere. Erkiag Arran 155.
- HAIZE GOSE. "Aize gose (BN-mix), viento violento" A.
- HAIZE-GURPIL. Remolino de viento. v. HAIZE-ZIRIMOLA, HAIZE-ZURRUNBILO.  Bapatean, aize
zurrunbilloa asi zan, eta lurrean egozan orri, papertxu, [...] eta bizarrak bira-biraka asiaz, egundoko aize-gurpil
eta txirimolak egiten zituen kale zokondoetan. Erkiag Arran 161.
- HAIZE-GURUTZE (G-to, a.-kurtze V-ple, a.-kurutze V). Ref.: A Apend (aizekurutze); A EY III 266. Corriente
de aire. v. HAIZE-LASTER.
- HAIZE-ILABETE. Nombre de mes (en la revolución francesa): fr. 'ventôse'. v. haizakor.  Baionan egina,
bentosaren edo haize ilhabethearen hogoi eta zortzian, eta Franziako Errepublika, bata, ezin partitua edo
zathikatua denaren hirur garren egunean. Revol 147.
- HAIZE-IPAR (Gèze), AIZIPAR (AN-ulz, S (-ph-)). Ref.: Lh (aiziphar); Iz Ulz (ziarráizia). "Aize [...] iphar,
vent du nord" Gèze. "Vent du Nord, tres froid" Lh. "Aizipérra, el cierzo" Iz Ulz (s.v. ziarráizia). v. IPAR-
HAIZE.
- HAIZE-ITZAL. "Aize-itzal, sotavento" A. v. haizebe.
- HAIZE(A) IZAN (intrans. 3.ª persona). Hacer viento, haber viento, soplar viento. v. HAIZEA IBILI.  Aizerik
bada gero / beren belak jaso. Arrantz 101. Yaun Erretora, ethorri zen, [...] estola bat ederrarekin, lehenagoko
bonet tuturrutuia buruan; uroski haizerik ez baitzen. Elsb Fram 139. Baina haizerik ez da zeruan gaindi. Mde Pr
118. Euri danian estali eta / aize danian babestu. Uzt Sas 37. Hasi ziotzaioten laster dena estakuru, haizea
izanagatik, lekutik ez higitu nahiz. Ardoy SFran 209.
 (Con determinantes). "Haize handia da (V-arr, G-azp-nav, AN-gip, S), haize tzarra, basa, gaiztoa da (BN-
arb) [...], orain ez dabil, ez da axerik (V-arr, AN-gip)" Gte Erd 148.  Eta unzia ia itsasoaren artean zen, bagéz
tormentatua: ezen haize kontra zen. Lç Mt 14, 24 (He ezen haizea kontra zuten). Gero handik partiturik Zipre
beherera io genezan, zeren haize kontreak baitziraden. Lç Act 27, 4. Haize kontrakoa denean. EZ Man II 147
(tít.).
- HAIZE-JO (Sal, S ap. A). a) Lunático.  Nork esan dio [euskerari] zarpazu? Euskaldun aizejo batek,
Unamunok. Or Y 1933, 411.
b) "Aizejoa, zur erdiratu edo fruitu zimur, haizeak xukhatuak" Alth in Lander RIEV 1911, 597, de donde lo toma
Lh.  Aritz onaren ezkurra al-bada jaso. Ez lenengo berez erortzen dana. Berez lenengo erortzen dana baliteke
aize-joa izatea. Munita 40.
c) Andik kanpora zer aize ete-dan / ez daki, ipar ez egoa; / arek nai baiño azkarrago da / buruan dun aize-joa.
"Más ligero corre el viento de la idea en su cabeza de lo que él quisiera". Or Eus 333.
- HAIZE-KIRRI. "Aize-kirri, brisa" A Apend.
- HAIZEKO ALDE. Lado del viento. "Haizeko, qui appartient au vent. Haizeko aldea, le côté du vent" Dv. v.
haizealde.  [Sardinzarren txalopeak] goizean geure atzetik urten dau kalara, baña, tretzak botaten gagozan
bitartean aizeko aldetik joan ete dan diñoe. Ag Kr 20.
- HAIZE-KOLPE (a-kolpü S ap. Lh). a) Golpe de viento. v. HAIZE-UKALDI, H.-BOLADA, H.-BURRUNDA.
 Begira nolako aize-kolpea sartzen dan: ez dezute ikusten zeñ izugarri zuhaitzak ikaratu eta ostoak danzatzen
diran? Arr GB 37. Erroak barna dituen arbola bat ez du edozoin haize-kolpek lurreratzen. Laph 127. [Ostoak]
denmendren haize kolpean lurrerat heldu ziren. JEtchep 55.
b) Crujido, explosión (de las castañas mientras se asan).  Gaztañak bildutzian / neguen asera, / jateko aukera
dezu / zalia bazera; / danboliña beztua / jaso lagatzera, / aize-kolpe ederrak / oi ziran atzera. Uzt Sas 93.
- HAIZE KONTRA. a) Viento desfavorable.  Eta ikhus zezan pena zutela, aurthikiten (ezen haize-kontra
zutén). 'Car le vent leur était contraire'. Lç Mc 6, 48 (He haizea zuten ezen kontra, TB haizea kontra zutelakotz,
IBe haizea kontra bait zuten). Eta unzia ia itsasoaren artean zen, bagéz tormentatua: ezen haize kontra zen. Lç
Mt 14, 24 (He ezen haizea kontra zuten). Gero handik partiturik Zipre beherera io genezan, zeren haize kontreak
baitziraden. Lç Act 27, 4. Haize kontrak garabiltza luietan, / Ezin ardiatsiz portu nahia doloretan. EZ Man II
147.
b) (Adv.). Contra viento, contra corriente.  Haize alde, nor nahik egin dezake auzapez baten lana. [...] Bainan
haize kontra doanak mila sare, [...] eta ateka baditu iragaiteko. HU Aurp 89. [Ikusi ditugu] onerat egiten, eta
mende.
egunerik egunera finkatzen on hartan, gero-ta barnago, haize kontra. Ib. 152s. Ez dukete orok ahantzia, nola
zerk emana zion gogora, deputatu-gei agertzea. Kasik azken egunak ziren eta nehor ez nahi, haize kontra,
lanetan ditaken idorrenari lotu. Ib. 103.
 HAIZE KONTRAZ.  Hara huna ziabillak haize kontraz luietan / Eztuk, ordean sekulan galduko uhiñetan.
EZ Man I 30.
- HAIZE-KORRONTE, H.-KURRENTA (L ap. Lh). Corriente de aire. v. HAIZE-LASTER.  Ez dau ezek gatx
geijago ekarten bustijak eta axe <asse> korrontiak baño. Ur Dial 77 (Dv haize lasterrak).
- HAIZE-LAN. "Aizelan (S), [...] travail inutile" Lh.
- HAIZE LARGO. Viento largo.  Ioan behar du hamabi brasetarat eta handik hartu behar du haize largoa eta
marea. INav 136. Arrantzu-lanak nekerik bazeukan [...]. Onetarako estuasunen batean aize largoa deritzanak
maitaro jotzen bazitun [...]. Elizdo EEs 1925, 247.
- HAIZE LARRORI. "Aize larhoi (S; Foix), vent froid et vif" Lh.
- HAIZE-LASTER (c. sg. A). Corriente de aire. "Aire corriente o corriente de aire" A. v. HAIZE-KORRONTE.
 Deusek ere ez du gaitz geihago ekhartzen bustiak eta haize lasterrak baino. Dv Dial 77 (Ur axe korrontiak).
Izertu ondoan ez da yarri behar hunelako haize lasterrean. Ib. 77 (Ip aize lasterrean; Ur onelako korrontian). Ni
sartu naizenean, aize-laister aundia zan ate nagusian. BAtaun Y 1934, 29. Gain hartan, bethi ber haize-lasterra
zen. GAlm 1934, 33 (ap. DRA, s.v. hotz-bero). Haize-lasterra senditzen hasia nihan. Herr 8-3-1962, 4.
- HAIZE-LAURDEN. Rumbo, cada una de las 32 direcciones comprendidas en la rosa de los vientos. v. supra
(2), laurden (3).  Segidan dire guardak ea zer denboretan edo zenbat egunen buruan haize laurden batez
tardatzen duben. INav 159. Egunak partitzen tut 32 haize laurdenez. Ib. 159. Oren hauk partitzen tut 32 haize
laurdenez. Ib. 159.
- HAIZE-LEKU (V, G, AN-larr, L). Ref.: A y Elexp Berg (aizeleku); Asp Leiz 332; Etxba Eib (aixe-leku).
(Lugar) batido por los vientos. "(V, G, L) hondonada en que se arremolina la nieve" A. "Lugar castigado por los
vientos" Asp Leiz 332. "Punto batido por los vientos. Izua, aixe-leku aundixa, Izua, lugar de mucho viento"
Etxba Eib. "Lugar donde corre mucho el viento. Elgetako arkupia, munduko aizelekuik aundiña" Elexp Berg. Cf.
Izt C 58: "Aizeleku esaten zaion mendian".  Teilatuak ja ustelduak dituzte eta dena itaxur eginak; [...] sukalde
gelak zirrituen gatik aize-leku merexi bailuke izena. Herr 24-12-1959 (ap. DRA). Toki garbia bada ta aize-lekua
ez, urteko landarea ona dezu. Munita 60. Aize-lekuan aurkitzen den arbola batek zapaldu ederra artzea, ziñez
ezta arritzekoa. Vill Jaink 120.
- HAIZE LEUN. Brisa. Cf. EEs 1928, 61: "Aize leunena lez, Zu zabaldu zera".  Aizeleun ozkirrian [egurastu].
"Fresca brisa". Zink Crit 240.
- HAIZE-MALDA (L-ain, BN-ciz-mix; Dv). Ref.: A (haizemalda); Gte Erd 148. "Lieu abrité contre le vent.
Zaude haize-maldan, restez en lieu abrité contre le vent" Dv. "Abrigo contra el viento" A.  [Kofoinak] iguzki-
aldeari begira, haize maldan dira hobekienik. Dv Lab 295.
- HAIZE-MAHOMA. Torbellino, ciclón.  Noiz-eta-ere haize-mahoma edo tiriitu xirimola batek khentzen eta
erematen baitaroku gure etxea. Prop 1894, 63. Haize mahoma edo tiriritiak khendu zarokun [karrosaren
zinkezko estalkia]. Prop 1904, 232.
- HAIZE MEHAR. a) Viento frío, cortante. v. HAIZE MEHE.  Ezin esan leike aize medar artan, otzak [...] bi
lagunen biotzak zer zioten. JAIraz Bizia 49.
b) Viento suave.  Ai Zu, aize mea, nola zer aize mei ta medarra; nola ukitzen gaituzu ain mearo, Iainko-Seme
itza. Or QA 182.
- HAIZE MEHE. a) Viento suave, agradable.  Badator azkenean aize mee leun bat. Mb IArg I 368. Aize mei
baten ufakoaz zerura lasai sartuko dire. Or Mi 125 (v. tbn. QA 182 aize mei ta medarra). Aize me, legun eta
goxagarri bat zebillen. Etxde JJ 10.  Ez eban sargori-antzik bapere izan; aize meetxu batek igurtzia [...].
Erkiag Arran 7.
b) (AN-5vill, S). Ref.: Lh (aize-mehe); Gte Erd 148. Viento frío, cortante. "Bise cinglante" Lh. "Ezpainak ebaki
nahi ditu aize mii onek (AN-5vill)" Gte Erd 148. v. HAIZE MIN.  Aize otz da meiak [...]. Ag Kr 77. Haize bat
heldu zitzaioten aldiz, haize mehe figura bat, Joanesi sudurra ereman nahi baitzion tenore batez. Barb Piar II
83. Atheka batzuetarik haize mehe bat heldu zen. Hezurretaraino sartu nahi zuen. JEtchep 98. Hotzak zurbildua
zuen aurpegia. Noizean behin, haize mehearen hotzikarak inarrosten zuen. MEIG IX 94.  Bainan, bet-betan,
oharturik haize meheño bat firurikan heldu zautala ipharretik, beldurrez eta hotzak iragan, banoa ohe gainera,
neure soinekoekin hala hala. Barb Sup 13.
- HAIZE MIN (G-azp ap. Gte Erd 148). Viento frío, cortante. "Viento frío (AN; Darric)" DRA. "Haize miña
dago (G-azp)" Gte Erd 148.  Arteketarik hixtuz iphar aize mina. Ox 65. Zakuen azpian, / mendiruntz, artzaiak,
/ otz eta nekedun aize miñak baiño / joranak joago. Gand Elorri 198. Txingorra ta aize miña leiotatik intzirika
sartzen ziran. NEtx LBB 64. Egun-sentiko aize miña artzeko. Ib. 62.
- HAIZE MONZOITAR. "Monzón, viento firme hacia una parte, aize monzoitarra" Lar.
- HAIZE-MOTA. Clase de viento.  Begira irakiten / dagoan paziak / zein aisa eramaten / dituen ontziak, / naiz
izan bere kontra / aize-mot guztiak. It Fab 101s. Beingo batean atera zan aize mot izugarri bat, agertu ziraden
olatu batzuek mendiyak bezelakoak. Apaol 56.
mende.
- HAIZE-MUTUR. Punto cardinal.  Bialduko ditu Aingeruak, eta lau aize-muturretatik bilduko ditu
zerurakoak. Or Mc 13, 27 (Lç laur haizetarik).
- HAIZE-HODEI. (Pl.). El viento y las nubes.  Irrikiz oldartzen ta bultzatzen dira gaur haize-odeiak ortze
urdin gorenean. Mde Pr 305.
- HAIZE-OIHAL (V-m ap. Zubk Ond), AIZOIAL (Zam Voc). Vela. "Aize-oial, ontziak aizearen mende
erabiltzeko belak" Zubk Ond. v. HAIZE-ZAPI, haizehun, oihal (7).
 Tr. Documentado sólo en autores meridionales del s. XX.
 Mastea: Aize-oial edo belak jasoteko abea. Ag Kr 78n. Bekian noiz da ze aizegaz ipiñi mastetan olango edo
olango aize oiala. Ib. 82. Trauskoak oñetan da belakizko (aize-oialezko) gonea jantziarren. Ib. 102. Aizea
egoaneko, eukan aize-oial edo bela ederra. Echta Jos 114. Ontzi andiak be euren belak edo aize-oialak
zabalduta. Ib. 28. Zuzenbidea aldatu, aize-oialak geittu edo gutxittu, urreratu edo urrundu. Ib. 265. Batuten
ebezan gorengo aize-oialak. Ib. 266. Ontzi kaxkar bat, aizoial (bela) txiki bat eta arraun batzuek. J. Azpiazu
JBDei 1921, 69. Ontzixka batean, arraunik eta aize-oialik bage. Or Mi 128. Aize-oial puztuaren indarrak ugin-
artean ontzia labainka zeramakin bitartean. TAg Uzt 224. Lokatu dira zure unamak, eta ez dute tantaia sendo
idorotzen, ezta aize-oiala ere zabalik eukitzen. Ol Is 33, 23 (Ker aize-oiala; cf. Ol Act 27, 17 y 27, 40 zapia).
Aize-oialez eta arraunketan aldi luzean joan eta joan egin bear izaten eben aro artan. Erkiag Arran 77. Jaso
zituzten txopako haize-oihalak eta, haize biguna lagun, hurbildu ziren hondartzara. IBk Act 27 40 (Ker oial, IBe
oihala).
v. tbn. Anab Poli 34. Aizoial: Zait Gold 74s. S. Muniategi in Onaind MEOE 752.
 Aiz-oialpe urgaña estaltzen. "Debajo de las velas desaparece la mar". Gazt MusIx 97.
 (haize-oihaltxo).  Añ laster arraunean, añ laster aize-oialtxo jasoaz. Ag Kr 152.
- HAIZE-OILAR. "Aize-ollar (S; Foix), girouette" Lh. v. HAIZE-ORRATZ.
- HAIZE-OLA (aizeola Zubiau Burd). "Ferrería de monte o en seco" Zubiau Burd. v. agorrola.
- HAIZE-OLATU. Ráfaga de viento. v. HAIZE-BOLADA.  Alako batean dator aize olatu ain portitz ta
gogaitkarria, non da ausi zuen gerri gerritik gure pagotzarra. VMg 80.
- HAIZE ONEAN IZAN. "Haize onean izan, estar de buen humor (Herr Erran-zahar)" DRA.
- HAIZE-ONTZI. Barco de vela.  Aize-ontzi batean sartu zan eta zazpi urtez eta egun batez orron ibilli zan.
TAg GaGo 42. Arraun-aize-ontzi argal bat / osiñera daramate, urez ur / itsumustuan doala. "Leño de vela y
remo". Gazt MusIx 137.
 (haize-ontzitxo).  Kaiera dakar bultzaka aizeak / aiz-ontzitxoa. Jaukol Biozk 36.
- HAIZE-ORRATZ (G-goi ap. Inza), AIZORRATZ (Zam Voc), AXE-ORRATZ. Veleta. "Aize-orratza bezin
itzul-inguru (G-goi)" Inza Eusk 1972, 94. Cf. A (s.v. orratz): "Hay quien ha puesto a la veleta el nombre de
aizorratz, imitando éste de la brújula; pero de voces nuevas entienda la futura Academia". v. HAIZE-OILAR. 
Axe-orratza baxen ederra da. "As a weathercock". Altuna 9. Aizorratz berriak jiraka zituzten tellatu urdiñak.
Txill Egan 1956 (2), 28. Kanpatorreko aize-orratz andiak [...] bira-egin eban. Erkiag Arran 162. Zororik
dagoen haize-orratz batekin. Arti OC II 84 (ap. ELok 29).
- HAIZE-OSIN. "Aizeosiña (AN-5vill), [...] remolino de viento" A.  Aize-osiñ beltz batek / erauntsiz, bide
erditik ondoa / joaz, ala bearrez / nere lira maitea / autsi baitut, baitare egoa. "Un torbellino traidor". Gazt
MusIx 115.
- HAIZE-PALA (aizepara V-arr ap. A). Pala para aventar el trigo.
- HAIZE-PARRASTADA. Ráfaga de viento, de aire. v. HAIZE-BOLADA.  Egoaize zorangea dabil [...].
Mutillari ao begietara yatorkoz aize parrastadak. Erkiag BatB 111.
- HAIZE PEKO. "Aize [...] peko, [...] vent du nord" Gèze.
- HAIZE PENATU. "Aize-phenatü (S), vent lugubre qui souffle sous les portes" Lh.
- HAIZE-PILOTA (H (+ a-); aize-pelota G-azp ap. Gketx Loiola; aizapelota Lar (+ -pillota)). "Pelota de viento"
Lar. "Pelote, paume rempli d'air" H. "Aize-pelota, pelota o pelotón de aire; balón. Anka-pelotan aize-pelotakin
jokatu" Gketx Loiola.
- HAIZE-PIRRINTA (T-L). Ráfaga. "Risée de vent, aize-pirrinta" T-L. v. HAIZE-BOLADA  Ta itsaso
bildurti kizkurrean, aize-pirrinta laisterra. 'La rafale'. Or Mi 130. Aize-pirrintak biguin jo dio / bekokia Araba-
aldetik. "El viento Oeste". Or Eus 312.
- HAIZE-PUTZ. v. haizeputz.
- HAIZE-PUZKADA. Soplo, ráfaga de viento. v. haizeputz.  Osorik etedaukez / erremu ta belak? / euren
gallardeteko / lau mila puntadak / etedituz azkatu / iru aize-puzkadak? Azc PB 228. Ondarroan sortu zan / aize
puzkadeak / Eleizan sartu aldituz / Castroko abadeak, / eskatuten Santa Ana / ta San Pelayori / minean emoteko
/ indarra Castrori. Ib. 229.
- HAIZERA(T). Al aire; al viento. "Eri zirenean eztuzu haizerat joan behar, ne vous exposez pas à l'air lorsque
vous êtes malade" Lh.  Begira-ezazu lurraren lau bazterretara: begira aizera, begira itsasora, ta alde
guztietara. AA III 348. [Usokumiak] biar dan eraz jantzita gero, / aixera ibilten urteten dira; / Ibiltaldi bat egin
ondoren, / Atzera datoz euren abira. Enb 202. Eundaka, millaka euskal-eskuk yaso-aal bageneza aizera nork-
bere iekitxoa erabiltez igatu, xaartu, koipetua. Markiegi in Ldi IL 14. Ta beko zapia aizera edaturik, ondartzara
mende.
ziyoazan. Ol Act 27, 40 (Lç haizeari altxaturik, Dv, IBe haizeari emanik, Ker aizetara jasorik).
- HAIZERA HARTU. "Aizera artu, tomar a mal (B); 2.º no tomar en serio" A Apend.
- HAIZERAKO. Para el aire.  Egin zittuan egaztiak aizerako ta arraiak uretarako. Inza Azalp 44.
- HAIZERENGO. Por barlovento. v. haizeraka.  Lau barku gatoz alkarren atzetik. Geure enbarkaziñoa dator
aizerengo. Gure patroia radiotik berba egiten asi da aizebeetik datozan barkuakaz. "Artxanda" dator
aizebeerengo. Berriat Bermeo 388.
- HAIZERIK EZ DEN URTEAN. El año que no haya viento (en contextos en que se difiere un pago, una
obligación...).  --Noiz pagatuko nazu bada? --Noiz? Aizerik eztan urtian. Iraola Kontu 16. --Aurki biurtuko
diat. --Bai, aizerik eztan urtean. --Biar edo etzi. --Edo etzidamu: Jaungoikoa zartu baño len. Ag G 132. --Eta
kontuba? --Gero kontatuko diazu. --Bai zera! --Noiz bada! --Aizerik eztan urtian. EgutTo 28-1-1920 (ap. DRA).
- HAIZE-SARDE (aizesarda A). Horquilla para aventar el trigo. v. haizegile (2).
- HAIZETAN. a) En el aire; por el aire. v. HAIZEAN, AIRETAN.  Aizetan gelditzen den kea. Mb IArg I 320.
Aizetan trillariak darabillen lasto zatikatu agotza bezala. Ib. 204. Ikhusten dudala zait iduritzen / espantotx bat
zoinen erranak / hanitz beitu hitzemaiten, / eta zoinen lan eginak / aizetan beitira joaiten. Arch Fab 173. Au
gaitik Jaunak gero zugatzai [...] bialtzen deutse / Iparrik eztitsuena; / Bere arnasa me ta leunean / ze poza
orritxoena! [...] pozgarri ez da euren zarata / aixetan eiten dabena? AB AmaE 466. Amaika torre aizetan /
egiten ebazan. Azc PB 155. Keiaren agiri ugariak dagoz aizetan. Erkiag BatB 119. Kanta zoliak ta deadar
entzungarriak aizetan. Ib. 146. Ikurrin gorri aundiak aizetan zabal erakusten ditue. Ib. 145. Lañoak aizetan
dabiltz bide luzeak egiten. NEtx LBB 383. Egun hona bihar hara ibiliko gara, horbela haizetan bezala. MIH
321. v. tbn. Gand Elorri 106.
 Al aire libre.  Aginduten badau [medikubak] etxetik ez urteteko, axetan ez ibilteko, [...] bertatik isten da.
Astar I 117. Ezteila axetan ibili, au da, ezteila jolas, danza, erromerija eta beste leku pellebu[ru]tsubetara juan
[...]. Ib. 117. Bota berritan 1070 metro kub, zana, aizetan legortuta, 600 m.k.; labean legortuta, 435 metro
kubiko. Munita 73.
 (Ref. a plantas). Sin plantar, con las raíces al aire.  Muntegitxo oiek sail bat edo beste ateratzeko bakarrik
egin oi dira; eta landarea bearko dan toki-inguruan gañera, lurretik aterata aizetan asko erabiltzerik ez bait-du
nai landareak. Munita 149.
b) Bajo el viento, al viento. "Aizetan (c), al viento" A Morf 582.  --Bai, jauna; bañan ez beiyela emen aizetan
egon. --Aizerik bai al dabill bada? --Beti're. Alkandora emango diyot aldatzeko. Sor Bar 33s. Kalean ibilli zan,
batetik bestera, aizetan, alako gogoetak berotasun larregi egin bai leutsen. Erkiag BatB 90.
c) Beti aurreraka, bere indarren haizetan katiatua zabaltzen zaigu. "Progresa, se propaga por encadenamiento y
proyección de sus fuerzas". MEIG IX 120 (en colab. con NEtx).
- HAIZETARA. a) (Cambiar el tiempo) a viento, a ventoso.  Eguraldie aizetara nai euritara aldatu bear dan
egunetan [...]. A BGuzur 154.
b) (Salir...) afuera, al aire libre. Cf. haizetegi.  Gonbidatu zituan bere lagunak, umore onian arratsalde on bat
elkarrekin, [...] igarotzera. Eztai gisako lege au igaro onduan irten ziraden aizetara. Bv AsL 33. Egun illuna.
Euria da barlara aizetara joateko. Erkiag BatB 194.
 (kanpoko haizetara). Afuera, al aire libre.  [Espetxeratuok] kanpoko aizetara doaz geroago, erreskada
luzeetan. Erkiag BatB 193.
c) (Echar...) al aire. Ezpel-ardeak aizetara yaurtitzen ziñan gari-odeia usu ta arin. Or Mi 104. Arkaitz
garaipean kimatzailleak bere abestiak aizetara jaurtiko ditu. Ibiñ Virgil 32. [Landareak] aienak aizetara
eraikitzen dituenean. Ib. 89.
d) Al viento.  [Jel-ikurriña] dana axetara / zabal jarri dabenian, / didar ein dabe: Gora Euzkadi. Enb 35. Eta
oial nagusia aizetara jasorik, ondartzara yoiazan. Ker Act 27, 40 (Lç haizeari bela altxaturik, Dv, IBe haizeari
emanik, Ol aizera edaturik, Ker aizetara jasorik).
- HAIZE-TENPESTA. Galerna.  Odeiak dira jaikiren, / Eta koleran jarriren, / Aize tenpesta eta euriz /
Orrokots eta ihortziriz. UskLiB 217.
- HAIZE-TIRRITIA (BN-lab ap. Lh; a-tirriti BN-lab ap. A). "Aize-tirriti (BN-lab), [...] remolino de viento" A
(s.v. aizeosiña). v. tiruritia, HAIZE-ZIRIMOLA, HAIZE-ZURRUNBILO.
- HAIZE-TOKI (G-azp; axe-toki V-gip). Ref.: Vill (comunicación personal); Gte Erd 148. (Lugar) batido por el
viento. v. HAIZE-LEKU.  Elurrak eta aize gogorrak kalte aundia egin oi diote. Lur bizkar eta aize-tokietan
aldatu-aurretik, ondo begiratu. Munita 59. Aize-tokia bada, ez luke kalte izango eusgarritzat makilatxo bati
lotzea. Ib. 42.
- HAIZE TTIPI. "Austellus, hegoatxoa, hegoa ttipia, hegoa xúmea [...] eguberdiko haizetxoa, eguberdiko haize
ttipia, xumea" Urt III 217.
- HAIZE-TURUPILA (det.). "Aize-turupila (G-bet, AN-gip), remolino de viento" A (s.v. aizeosiña). v. HAIZE-
ZIRIMOLA, HAIZE-ZURRUNBILO.
- HAIZE TXAR. Mal aire. "Aizetxar, humor enfermo" Garate 2.ª Cont RIEV 1933, 95.  Ekusten omen dira
inguruetako emakumeak, taldez, edari bizien etxean sartzen: irteten dira andik, batzuek begietako lausoarekin,
besteak alfereziaren aize txarrak ukituak. AA I 137. Aize txar batek eroan eustan [senarra] / neuk iakin barik
mende.
goiz baten. Azc PB 173.

- HAIZE-TXISTU. Silbido del viento.  Aize-ziztuak ixildu ditu / arrandiak ezpaiñean. "El silbo de aquel
viento". Or Eus 387 (QA 58 aize-ziztu). Aize-txistua bizitu ta itsasoa txoil nastu zan. Anab Poli 61. Aizeak txistu.
(Entzun bedi aize-txistua...). NEtx LBB 155. Berak diñonez, "belarri-xokoetan zorrozki sar oi dan" aize-xistu ori.
Gazt MusIx 169.
- HAIZE-UFA, H.-UFADA, H.-UFAKO. Soplo de viento.  Oi munduko gauzak gauza hutsak zirela. Hango
handitasunak, hango larderiak, haize ufako enulak! Dv LEd 227. Oraino kulunka gabiltza ugiñetan, ukaldi
lazgarriengatik. Baina baretzen dire atzenik ontzi argal aurrean, aize <aixe>-ufa batez. 'Un souffle'. Or Mi 131.
Edozein aize-ufak eragiten dien milazkak. Ib. 143. Gogoko zitzaion aurpegiari ere aize-ufadaren esku-atseginka
biguna. TAg Uzt 86.
- HAIZE-UKALDI. "Aize ukaldi, golpe de viento (BN-baig)" Satr VocP. v. HAIZE-KOLPE.
- HAIZE-URKILA (aize-urkula A). Horquilla para aventar el trigo.
- HAIZE-HUTSUNE. "Bache del aire. Aize-utsuneetan aideplanuak zabu aundiak egiten omen dituzte" Gketx
Loiola.
- HAIZE XUME. v. HAIZE TTIPI.
- HAIZEZ. Por el aire.  Egaizkin edo aeroplanuen eroan dituez. Baia, dana dala, eurek goitik, aixez, yuen
dira. Kk Ab II 66.
- HAIZE-ZAHAGI. Persona altiva, orgullosa.  Eta hau onela dala, obe dezute alaba txukun hori ezkondu
emengo tratalari aberas batekin, ezen, ez Gastelako, eta besteetako aize-zagi galbardun askorekin. Lar Cor 153.
- HAIZE ZABALEAN (ZABALEKO, etc.). En el aire (del aire, etc.).  Usotxuba egan lez / axe zabalian. Enb
65 (v. infra HAIZEAN). Txori-aldreak aneika egaz / or duaz abarrotsian, / aixe zabalan arin-arinka / bata
bestien atzian. Ib. 45. Azke-azkerik, / alai bixi zan usua, / eragozpenen / apurrik barik / aixe zabalan / jolasten
zala naikua. Ib. 170. Orra Poli aize zabaleko txoria bere buruaz kaiolan sartuta. Anab Poli 40. Ontaz bazkaria
bukatuta, basamortuko aize zabalean atsegiñez janda gero, oraindik beste puxka batean egon giñan atseden
artzen. Anab Aprika 80.
- HAIZE-ZAINKETAN. (Ines.). Vigilando el viento.  Lenago, Gabon gabaz, aize zainketan egoten ei zian,
Gabon gabeko aiziak ba, arek irauten euela Martsorarte ta, urrengo kuarta tenporak arte irauten euela ta (V-
gip). Eusk 1956, 209.
- HAIZE-ZAPI (aizapi Lar, H). Vela. "Trapo, velamen del navío" Lar. "(A todo) trapo, con eficacia y celeridad,
aizapi guziaz" Ib. "(A) velas tendidas, bela beteaz, aizapi beteaz" Ib. "Aizapi betez, à pleines voiles; aizapi guziz,
à toutes voiles" H. v. HAIZE-OIHAL.  Aize-zapiya teinka jarrita / egazti baten antzera / bizkor, lenbailen
iritxi zale / ipar-aldetik onera / zuengan pozez urbildutako / mariñel gaztiak gera. EA EEs 1916, 41.
- HAIZE-ZAPIDI. "Velaje, conjunto de velas en el navío, belajea, aizapidia" Lar.
- HAIZE-ZAPIZTATU. "Velejar, usar de las velas, belaztatu, aizapiztatu, belairatu" Lar.
- HAIZEZ BETEKO. Casquivano. v. haizeburu.  Arinkerizale ta aizezbetekotzat eukan Madalen, berba zuur,
itz eder ta ele zentzunezkoduna zala auturtu bear izan eban mutillak. Erkiag Arran 161.
- HAIZE-ZIRIMIRI. Soplo de viento.  Firi firitxo dator / aixe zirimiria / zizpuru bigunakaz / esnatzera orria.
AB AmaE 383.
- HAIZE-ZIRIMOLA (BN-baig ap. A; H (h. xirimola)). Torbellino, remolino de viento. "Viento arremolinado"
A. v. HAIZE-ZURRUNBILO.
 Tr. Documentado en autores septentrionales no suletinos y en Zaitegi.
 Eta egin zen lakhua gaiñean haize xirimola bat hain handia, non urez bethetzen baitzen barkua. He Lc 8, 23
(Leon haize zirimola; IBk haize-ekaitz). Eta egin zen haize xirimola handi bat, eta jauzarazten zituen uhinak
untzi barnera. Dv Mc 4, 37. Tenpestaren erdian, [...] haize zirimola batek bidea hautsarazten batio eta
galarazten. Laph 222. Haize zirimolak du / bihurriki jotzen. Zby RIEV 1908, 772. Hedoi izigarria heldu zen
beraz, haize zirimola batek hartu eta zeramala alderdi orotara. Barb Sup 141. Gizagaixo muthikoa! Haize-
zirimola berak hartzen du hantxet eta brixtakoan eremaiten su-phizkiari goiti. "Le même tourbillon". Barb Leg
141. Aize-zirimol, uri ta elur [...]. Iratz 52. Bil zuen gogo kartsuen aize zirimol arraia. Ib. 50. Salbatore
eguerditan, uri eta aize zirimola izigarri batek inharrosi gaitu. Herr 6-6-1957, 2. Uste gabetarik zurrumiloak
porkatzen dira, ala haize zirimolen gatik ala lurpeko hare edo salbea mugitzen delakotz. Herr 7-8-1958, 2.
Suaren lenengo aldaketa omen da itsasoko ura, ta ur orren erdia lur bilakatzen omen da, ta beste erdia aize
zirimola. Lurra, ur, ura, su bilakatzen omen da. Zait Plat 32.
v. tbn. Haize-xirimola: Arb Erlis 33.
- HAIZE-ZISKU. "Aize-zisku (V-ple), remolino, ciclón, torbellino de viento" A. v. HAIZE-ZIRIMOLA, H.-
ZURRUNBILO.
- HAIZEZKO (Dv). a) De viento. "Qui est de vent. Haizezko ihara, moulin à vent" Dv.  Eta iauts zedin
haizezko tormenta bat lakera. Lç Lc 8, 23 (He egin zen haize xirimola bat, Dv haize-buhunba, Leon haize
zirimola, Or aize-zurrunbilloa).
b) De aire; vano. "Haizezko solasa, discours vains, parole vide" Dv.  Gizonen haizezko solasen arabera ez
jiratzea. Ch III 45, 5 (SP eta huna horrako hitz haize guziez ez itzultzea). Alabatzen zala, lau boz edo itz oiek:
mende.
atomo, eclipse, hoguera ta horizonte, iñork ere Euskeraz emango etziozkala. Aizezko arrotasuna. Cb EBO 46. Ta
nerekiko aizezko, ta aizeak daraman esamesa batek geiago pisatuko du nere salbazioak baño? Cb Eg II 84 (Dv
LEd 156 haizezko). Oiek dira aizezko torre nik nerekiko egin edo jaso nituenak? Ib. 120 (Dv LEd 218 haizezko).
Lurreko errege guzien aizezko anditasunak egiazko zuen orren aldean, zer du ikusi? Ib. 84 (Dv LEd 48 haizezko,
y en su dicc. traduce "les vaines grandeurs"). Ez arren permiti, aizezko onra orrek bere ondoren ni eramatea. Ib.
85. Apainzaliak edo soñoko biar baño obiaguakaz astindurik dabiltzanak mundukuen oneretsi aisezko baten
billa. CrIc 114. Zure idoloa da zure griña ta pasio nagusien ori. Zure idoloa da zure andi ustea, zure aizezko
puntu ori. AA III 632. Makurtu ezak ire / aizezko burua, / ez dituk agur oiek / iretzat, kaikua! It Fab 123.
Gezurrik balin bada / Bertsu berri otan, / Norbaitek erran date / Aizezko bidetan. (Interpr?). Bordel 128. Zenbat
iraun duten buru artan sortu eta jaso ziran aizezko torreak! Arr Orac 95. Gazte denboran neukan aizezko burua,
/ Illea zuritzean bete zait kaskua. AB AmaE 403. Txistu aizezko-pelota-dun bati aize emanaz. Alz STFer 133.
Aizezko pelotak ziruriten. Iraola 128 (tbn. aizezko pelotak en Tx B II 145). Larri zaar baten asperen-zizpuru
aizezko bat baiño ez dalako. Gand Elorri 224.
- HAIZEZKO MIN. Meteorismo.  Hart letzake hantürako edo aizezko mina, sortzen denak belharra bustirik
denian euriz edo ihitzez. "Le mal nommé empansement ou météorisation". Arch Gram 121.
- HAIZE-ZOKO. Punto cardinal.  Ta bere aingeruak turutots ozenarekin bidaliko ditu, ta auek Aren autuak
bilduko ditute lau aize-zokoetatik. Ol Mt 24, 31 (Or lau aize-zokoetatik; Lç laur haizetarik).
- HAIZEZ PUZTURIK.  Yauregian errege izaki, gure lepotik parrez diardu aizez puzturik. 'Está engreído
burlándose a la vez de nosotros'. Zait Sof 143.
- HAIZE-ZULO (V-gip). Ref.: SM EiTec1 143 y EiTec2 131; Etxba Eib. Poro de la pieza fundida. "Azkenengo
labakadan eindako piezak aixe-zulua besterik etxakek" SM EiTec1 143 (v. tbn. SM EiTec2 131). "Burbujas de
aire que quedan aprisionadas en las piezas fundidas. Aixe-zulua dauka pieza onek eta erreusatara botaizu, esta
pieza presenta burbujas y tírala al montón de las inútiles" Etxba Eib.
- HAIZE ZURI. "Zuri, aize zuri, empuje del viento" A Apend.
- HAIZE-ZURRUNBILO (a-zurrumillo V-gip ap. Elexp Berg). Torbellino, remolino de viento. "Aize
zurrumilluak papel pillia aidau zeban" Elexp Berg. v. HAIZE-ZIRIMOLA.  Iparbeltza tximistarekin eta aize-
zurrunbilloa, Aren eskutik arranoa bezala atera dire. Or Mi 100. Aize-zurrunbilloak nâsi du lioa. "El remolino
de viento". Or Eus 103. Bitartean aize-zurrunbillo gaitza sortu zan, itsasora yetxi ta itsaso guzia nasi zuen. Ir
YKBiz 187. Neguko aize-zurrumillo beltzak galtzuak bira-biraka daramazkin bezelatsu. Ibiñ Virgil 76.
v. tbn. Erkiag Arran 161.
haizealde (Dv), aizalde (a- V, G, ap. A; Lar, Izt VocC). 1. Lado del viento, barlovento. "Barlovento" Lar y A.
"Côté vers lequel souffle le vent" Dv. En Izt VocC se lee: "Aizaldea, sotavento", sin duda errata por 'barlovento'.
Cf. HAIZE ALDE.  Una casa fuera de la vylla entre las eras como saylle homne del portal dayçaldea. Arig SM
31, p. 213.  Eta emezortzigarren goizeko ordu batean aizaldea irabazi ezkero, peleari ekin zioten gureakin.
Batalla onek iraun zeban [...]. 'Cuando lograron el sotavento'. Izt C 442s. Betozan urreratuten Elantxobeko
txalupak, eta aurrerengo aize-aldetik etorrenak ikusi ebazanean itobearrik, beingoan joan zan eurakana. Echta
Jos 253.
 Oilotegia ez-da lekhu hotzean nahi, ez beroegian ere. Iguzki-haize aldea du laket. Dv Lab 287. Hainitzek
nahiago dute heiako sartzea izan dadien iguzki-haize aldetik, ezenetz hegoatik. Ib. 216s.
 Zer dala ta zabilzkidate, kukuka, aizaldea niri artuz, sareratu nai baniñuzuten bezela? Amez Hamlet 105.
2. Punto cardinal.  Eta lau aize aldetatik bilduko dittuzte bere aukeratuak zeru goienekotatik azken
ondarrerañokoak (Mt 24, 31). "A quator ventis". Inza Azalp 82 (Lç, TB, Dv, Ur, IBk (h)aize, He, Leon kantoin,
Echn eskina, Samper parte, Ol, Or aize-zoko). Etorri gogoak lau aize aldetatik eta aizeman ill auei eta birpiztu
bittez. Ib. 110.
haizealdi, aizaldi (Lar, Añ (G, AN)), axealdi (Añ (V)).  Racha, ráfaga de viento. "Oreo" Lar y Añ.
 Tr. Documentado en autores meridionales del s. XX.
 Arrauneri erme eragiñez, edo, aize-aldi ona eratzen bazitzaien, agai (makilla) lerdenari bela egotzika. Elizdo
EEs 1925, 214. Zakar-pila isasten dun aizealdiak bezala, gu Yainkoaren arnasak garamatzi. Or Mi 135.
Garagardian aizealdiak buruxkek betbetan makurtzen ditun bezala. Ib. 143. Gazteño, ez al dakusan an beian
zuen dendako euna aize-aldiak eragiña? Ib. 106. Aize-aldi batek etzinarazten gaitu; bultzadarik txikienak
amilduarazten. Ldi IL 134. Aizealdi bigun onek ere aldegingo baitigu, gauden goxo-goxo, sutondoan katua baño
areago. Ib. 28. Bereala dardartuko ditu aizealdiak ildegiko zugaitz jeikien adaburuak. TAg GaGo 33. Esan
zitekean aren biozpean ekaitzaldirik eta aizealderik sekula etzala sortu. TAg Uzt 114. Barealdiaren atzetik
datorren aizealdi zakarrak bezela. Ib. 252. Aizealdiak arrotutako ugin-pirrinta zuriak. Ib. 231. Ezkerreko mendi-
bizkarrak ezkutazen zun itxasaldeko aizealdietatik. Ib. 153. Sargori zegon, ordea, alaere. Etzan aizealdirik. Ib.
107. Aizealdi madarikatu batek jasotako gonak ezin eutsika. Etxde JJ 104. Eta zebillela-zebillela, aidea urratu
zuan irugarren aize-aldiak. NEtx LBB 184. Aizealdi on batek jotzen zionean, [...] belak zabaldu eta Jaungoikoak
agintzen zunez navegatzen zun. Etxde Itxas 130. Alakotan autokarra gelditu, aize-aldia joan arte, ez baizan
mende.
ezere egiterik ez-ikusi artan. Anab Aprika 96. Eta gauz auek siñale zigurrez ikasi ditzagun, bero-euri-aize aldiak
alegia [...]. Ibiñ Virgil 77.
haizealditxo.  Dim. de haizealdi.  Biozparrengo aizealditxoak neurriratzen eta esiratzen zekiana zan. TAg
Uzt 114.
haize-arka.  "Aparato soplador, compuesto solamente de tablas de madera, que competían con los clásicos
fuelles de cuero" Zubiau Burd 106. "Trompas o aize-arkas" SMuj Geogr. Gral. del País Vasco-Nav. (Barcelona,
1918), 489. "La bouche du soufflet, aize arka, [...] jetait une nappe d'air frais qui soudain faisait rougeoyer l'azur
sombre du lingot mal refroidi" Lh GH 1921, 87.  Por haberse construido de su orden en la ferrería de Bengo-
olea de Legazpia una trompa o aizearka. ExtJG 1773, 51. La aizearka de Bengo-olea. Ib. 52. Y sin que estén
saciados de agua (o como dicen nuestros oficiales itoak) [...] en la aizearka de la ferrería de Amaroz. Ib. 53. El
soplo de la aizearka nada tiene de perjudicial a la buena calidad del fierro. Ib. 54.  Auzpoetan bakarrik
berdiñeztasun ta aldakuntzarik. Batez ere irutarikoak agertzen zaizkitzu: larruzkoak, zurezkoak eta "aize-arkak".
Garayalde Elezar 71.
aizeatu. v. haizatu.
haizebe (V, G), aizabe (G), aizebee, aizape (Lar), aizepe (H). Ref.: A (aizebe, aizabe); Elexp Berg (aizebe). 1.
Sotavento. "Position d'une embarcation sous le vent" H. "Gure mendixetako zugatzak dira orritsuak. Ortik
ainbeste orbel neguan aixebietan" Etxba Eib s.v. orrixa. "Lugar resguardado del viento" Elexp Berg. Cf.
haizalpe.  Bela luzaturik igestu eta aizapean zeudenen babesera sartu izan zalako. 'Las naves que estaban al
socaire del viento'. Izt C 442. Nasara sartu zala potiñ bat, geienak agiri zirala aizebeko aldetik, estu, baña oso
urrian. Ag Kr 17. Ozta ozta ikusten doguz gure aizebeetik datozan barkuak. Berriat Bermeo 389. Iñungo aizebe
ez abaro barik, lokarri ez lagungarri bage. Erkiag Arran 163.  Lau barku gatoz alkarren atzetik. Geure
enbarkaziñoa dator aizerengo. Gure patroia radiotik berba egiten asi da aizebeetik datozan barkuakaz.
"Artxanda" dator aizebeerengo. Berriat Bermeo 388.
2. (En ines.). Bajo el viento, bajo la galerna.  Haizepean eta ihurtzurien habarrotspean sortzen eta hazten
diren perlek ez dute perlen axala baizen eta barnea mami gabea eta hutsa dute. He Phil 202 (SP 200
haizetzean).
 Etim. De haiza-/e + behe.
aizebela (G-goi).  "Txepetxa bezalako txori txiki bat. Ta, metaforice, onela esaten dute: eguraldi aize bela
dago, alegia txoroa dagoala" Vill (comunicación personal).
haizebelaskiro (a- Izt VocC, H (G)), aizebelatskiro (Izt 19v).  Con ligereza, al buen tuntún, caprichosamente.
"Bibilis bobilis" Izt 19v.  Ez du, bada, inork ere zer uste izan, izengaiñ oek diradela edozein gisatakoak eta
aizebelaskiro nola nai ifiniak; baizikan [...] begiramen andiarekin jarriak. Izt C 22.
haizebelats (G-goi; Izt 22v; aize-belatz H (G), A), aizepelats (G-to). Ref.: A EY III 372; Vill (aizepelats). 
Persona inconstante, alegre de cascos. "Aize-belatza, girouette" H. "Torpe" A, que en EY III 372 dice:
"Casquiligero, aize belats (G-goi) [...]". "Neska aizepelatsa! (G-to), neska txoroa!" Vill (comunicación personal).
v. haizeburu.  Ez alzaiote iruditzen, aize-belats oei, beren jaioterriko dantza oniritziak, iraingarriren batzuek
diradela? Izt D 27. Bañan anziña anziñakoak eta Euskaldunen izenekoak diradela enzutea aski da [oitura
gogoangarri oek biak] zenbait aizebelatsek ostikoperaturik aintzakotzat ez artzeko. 'Los insensatos'. Izt C 218. Ez
daike izan banoa eta soberbioa, zenzu gabea aizebelatsa ez dena. LE Urt 327 (ms.116r zenzugábe fátuo).
haizebera. "Aizebera (V, G), sotavento" A. v. haizebe.
haizeberritu. "Ventilar, orear. Oxigenarse. Koartoa aize-berritu. Aize-berritzera al dijoaz beoiek? Gketx Loiola.
v. aireberritu.
haizeberritze. "Ventilation, haize-berritze; ventiler, haizea berritu" T-L.
haizebetu, haizepetu (a- H (V, G)), haizapetu (Lar).  "Sotaventar, poner a sotavento" Lar. "Sotaventado,
aizapetua" Ib. "Prendre une position sous le vent" H.
haizebide. 1. Vía de aire.  Baña ez da aski argiarenzat eskatzen duen olio guzia bere aldian ematea [...],
mende.
iraun dezan kendu bear zaizka aize bide guziak. Mb IArg I 375.
2. (a- V, G ap. A). "Tobera, ventilador, caño por donde entra el aire en una fragua" A.  Ujaikija edo uagia.
Kañuba o aisebidia. Toberia. Sutegija. Mg PAb 134 (en una lista de nombres relacionados con las ferrerías).
3. (BeraLzM), axebide. Ventosa.  Zuk diñozunez orren minbera baldin badago, axe-bidiak imiñi edo odol-
atarea egin edo beste osakaien bat ezarri biar ixango yako, gatxari yagokanez. Otx 161s.
haizebilo. "Aizebillo (V-gip), azote" A. "Iraburrak iru gauza daukaz: irabur-eskua (makilla lodia da au), ugela
ta irabur-aizebilloa (V-gip), tres cosas tiene el mayal: el ástil, la correa y el palo" Ib. (s.v. irabiur). Cf. IDAUR-
ESKU.
haizeburu.  Casquivano, alegre de cascos.  Onenak ez: gazte arro, zarkote nagi, erdi-langille, oso-edale,
gezur-billari, aizeburu, etxekalte guztiak eta emakume arrotz lasai batzuek. Ag G 351. Aize buru bazera / gazte
gaztetatik / uskeritan dirua / gastatzen gogotik. And Egun 71. --Eztakizu asko, Kati. --Zer eztakit? --Zurekin
dantzatzeko dedan amorro bizia. --Ai au aize-buru! NEtx LBB 198.
haizedi.  Aire, atmósfera.  Zelaiak belar eze usaitsuz orlegiturik, [...] biboletaz, kamamillaz, et'aneika lore
pollitaz apaindurik eguaslearen aizediya usainztatzen dute. J.M. Tolosa EEs 1913, 113.
haizedun. 1. Casquivano, alegre de cascos. v. haizeburu.  Itxaserrietan be eztirala gizon guztiak aizedun,
txakillo ta buru ariñekoak, eta badagozala zenzuna ta burua tentunean daukezan gizonak be. Ag Kr 56.
2. Soberbio, orgulloso.  --Erdibitu bedi India, zioten maomatarrak [...]. --Ots, ez da orrelakorik egingo!,
zion indu-pizti aizedunak. India oso-osoan geldituko da Inglaterra etxeratzekoan. Sorarrain Lili 95.
haizegabetasun.  Calma (en el mar).  Itxasbidiaztirik jakitunak ere ezin eragotzi lezakee ez aize kontrakoa,
ez aizegabetasun edo kalma kaltegarria. Mg CC 189 (CO 284 aize kontrakuak edo itxaskalmak).
aizegaraun. "(msLond), urticularia" A.
haizegarri.  (Lo) que produce gases, ventosidades.  Nolako kalte eta trabu hainitzi egiten baitiote ianhari
beroek, espeziatuek, ke, lanbo eta haizegarriek. SP Phil 320 (He 322 ianari beroak, espeziatsuak, khetsuak eta
haizetsuak).
haizegile (Lar, Añ, H (+ a-)), haizeegile (H, + a-). 1. "Soplador, [...] aizegillea" Lar. "Abanico, [...] aizegillea"
Ib. (Añ aizegilla). "Souffleur, qui souffle" H.  Eta azkenerako, denborale gogorretako aize sumintia ere
iruditzen zait erregeren jauregiko dama aberatsen aizegilleana bezain ezti. Ill Pill 5.
2. "Aizegile (V, G), horquilla de madera de cuatro púas que sirve para aventar el trigo" A.
3. "Haizeilea (BN-lab), moulin à vent" Lh.
haizegin. v. HAIZE EGIN.
aizego. v. HAIZE HEGO(A).
haizegune (aizegüne S ap. Lrq y Lh).  "Endroit exposé au vent" Lrq.
haizeka. 1. Soplando.  Izkera banatu bat ez omen da indarka bat izatera iristen. [...] Orain sorberri degun
Donostiako Argia argitxo ori itzalia izan diten, aizeka, aize emanka bizi izango lirake alde batetik Baionako
Gure Herria, bestetik Bilboko Euzkadi. GH 1922, 489.
 Resoplando.  Santxo gizajoaren urdailla ez zan noski bere nagusiarena bezaiñ fiña, ta an asi zan
goranaietan aizeka ta txorabiotan izerdika. "Y así, primero que vomitase le dieron tantas ansias y bascas, con
tantos trasudores y desmayos". Berron Kijote 189.
 aizaka.  Azkena zetorren Oreste aizaka, moxal atzeratuxeagoak izaki, azken aldian itxaroa tinkaturik.
'Orestes [...] avanzaba el último'. Zait Sof 30.
2. "Urie gozo gozo ari du (B), euri gozoa ari du (B), aizeka ari du (AN-5vill), uri aizeka ari du (AN-5vill),
aizeurie ari du esker gaiztoan (B)" Gte Erd 111. "Haize fina ari du (BN-arb), uri haizeka ari du (AN-5vill, BN-
arb), aizeka ari du (AN-5vill)" Ib. 148.
- HAIZEKA ETA HAIZEKA. (Forma con reduplicación intensiva). Venga soplar.  Alde guztietarik haizeka
eta haizeka ari diren ipar beltzak eta mendebal gorriak. MEIG VI 98.

mende.
haizekada.  Ráfaga, golpe de viento.  Eta amaika aldiz esku-makillaren bearra izan nuan nere buruari zutik
eusteko aizekada latz-gogorren aurrean. Iruretagoyena EEs 1921, 18.
haizekatu. "Vanter, aizekatü" VocS.
haizekeria. 1. Vanidad, presunción.  Leitzarrek ere ez dute aizekeri asko; / irabazi bai, orde, moskor arek
antzo... / Dirua jaso dute; izenik ez naiko. "Poca fanfarria muestran los de Leiza". Or Eus 31. Kira ontakoak
[odol berokoak] badituzte besteak bezelaxe beren akatsak, baita joera txalogarriak ere [...]. Beren errenak iru:
aizekeri, asarrekeri ta zipozkeria. Sorarrain Lili 35. Zergatik duzute maite aizekeria ta gezur-billa zabiltzate?
"Vanitatem". Or Aitork 218 (v. tbn. 219).
2. (V-gip ap. Iz ArOñ). Locura, dislate. "Aisékeriak eiñ, las locuras" Iz ArOñ.
haizeketa. 1. "Aizeketa (AN?), ventarrón, huracán" A Morf 155. v. haizete.

2. Aires de grandeza, de superioridad.  Batek baño geiagok, izkera mordollotxoa ote darabilkidan esan
dezateke. Ni, ordea, bertsolari solla naizenez, batere aizeketarik gabe natorkizu; naizen bezelaxe agertzera.
Basarri XIX.
haizeki.  "Aizeki, soplador" Ort Voc. v. haizekin.  Otzaran ekarko dituz yataldi bat gertatzeko bear diran
gauzak: ogi andi bi, okela, kankilloi bete ardao [...]; da orrezaz ganera: erresakon, baldi, pitxar, edontzi, aizeki
eta abar. Ort Oroig 106.
haizekin (a- Lar  Dv), haizakin (T-L), aizkiñ (Lar).  "Abanico, aizekiña <aitze->, aizegillea, aize-emallea"
Lar. "Abano, es un abanico grande [...], aizekin aundia" Ib. (v. tbn. Lar DVC 152). "Aventador, aizkiña
esparzuzkoa" Ib. "Ventilateur, haizakin" T-L.
haizekor. v. haizakor.
aizelan. v. auzolan.
haizelore. "Anemone, haize lórea, adonis lórea" Urt II 83.
haizemaile (Lar), aizemale, aize-emaile (Lar, Añ (G, AN), axe-emaile (Añ (V)). 1. "Abanico, [...] aize-
emallea" Lar (v. tbn. Añ). "Guardas de abanico, las dos varillas grandes, aizemallearen sendagarria" Ib. 
Arpegia aizemalez (abanico) egurastuaz. Ag G 181.
2. aize-emaile (Lar). (El) que sopla, echa aire. "Soplador, aize emallea" Lar.  Ola aretan, gizon bat bere
sudur zulo bat beatzez estali ta beste sudur-zulotik aizea botaka ari zan. Lagunetatik zarrena joan zaio ta
galdetzen dio:--Zer ari gera, konpañero? Aize-emaillea: [...]. NEtx LBB 165. (v. tbn. 166, 168).
 (El, lo) que alienta, anima.  Deabrua berbera dek guda-asmatzalle, eta gizonen gorrotoa berriz, aize-
emalle. Ataño TxanKan 239.
haizemaka. v. HAIZE-EMANKA.
aizemale. v. haizemaile.
aizeman. v. HAIZE EMAN.
haizeme.  Aizeme ariñak leunki dardarazten zitun Izarteko artadiak. "La brisa ligera". Etxde Itxas 196.
aizen. "Aizen (R-vid), pundonor. Aizen-bage, sin pundonor" A (donde aizen, parece inferido de aizenbage). v.
aizenbage.
aizenar. v. hausnar.
aizenbage (R-vid ap. A).  "Aizenbage es para el hombre que no hace lo que puede. Se dice al rico que nada se
le da por nadie, al que tiene una obligacion y no cumple, al que no tiene miedo, y también al joven de poca
educación" Mdg 134. "Axolabage da morroin gaxki azi bat. Aizenbage da gizon abratsa" Ib. 125. "Aizen (R-vid),
mende.
pundonor" A.
haizeñi (S). Ref.: Lh (aizetto); Lrq /aisen'i [oxít.]/.  "Petit vent froid" Lh. "Sale petit vent" Lrq.
haizeño (aizeño BN ap. Lh).  Dim. de haize. v. haizetxo.  Aizeño ozkirri ta leunak izadi guzia alaitzen du.
"Un airecillo". Zink Crit 34. Aizeñoa lillurak / otxanduta dabil. "El céfiro". Ldi BB 156. Goizaldeak irira / oi-
duan ots gozo ñabar / aizeñoak Gazte'ren / belarrira dakar. Ldi UO 36. Ekhain-ondarrean aizeño batek ogi-
buruak perekatzen dituen bezala. Lf Murtuts 12.
haizepaile. "Aizephaile (S-saug), flâneur" Lh.
haizepaitu (S). Ref.: A Apend (aizephaitu); Lh (aize).  "Callejear" A Apend. "Aizephaiten (S-saug), en flânant"
Lh. v. HAIZE EBAKI.
aizepelats. v. haizebelats.
haizepote, haizeporte.  "Haize girizara joan ginen (AN-gip), haizepotea / haizemalda (BN-ciz), etxe hori
gaitzeko haizeportean da (BN-ciz), haize tokia (G-azp)" Gte Erd 148.
haizeputz. 1. Soplo de viento.  Aise putzak txistuka, pago erramatzarrak / baibenka darabillez ausi agiñean.
AB AmaE 363. Lasto bat zelan aixe putzetan dan joaten. Ib. 439. Itxasoan ezegoan aize-putzik. A BeinB 56. A
zan beroaren larria, bapere aizeputzik bage. Erkiag Arran 23. Ezertarako aize putzik ez egoan. Txopo ta eltzun
orriak [...] geldi ta bare egozan. Ib. 161.
2. (G-goi ap. A EY III 373). (Adj.). Vano, orgulloso. v. harroputz, putzontzi (2).  Aizeputz, ikustak bulartsu
naizenez, ziotsaten elkarri. Or Mi 58. "Makil" aize-putz ori. "Ese vanidoso de Makil". Or Eus 32. Iñortxok ez
digu Joakina aizeputz zanik esan, bai beroa zala. Sorarrain Lili 35. Sorgiña al zan, izan agiz, Txotxa aizeputz
ura? Eston Iz 105.
haizera.  "La aventadura del grano. Aizera egin, aventar el trigo etc. (358)" LE-Ir. v. haizerada.  Eulzia dá
gizagéndea, sárdea bere potestadea, aizéra dá juizioa, berextekó gránoa, audá, ónak zerúra, lasto ilauna, audá,
gaixtoak infernuko súra (Mt 3). LE Urt ms. 1v (ed. 1846, 2 aizerada).
haizerada (a- H).  Aventamiento. "Aizerada, action de nettoyer le froment au vent; par ext., récolte, grain
qu'on a récolté" H. "L'action de vanner, d'éventer, d'aérer (LE)" Ib. (tras haize-pilota). v. haizera.  Eultzea da
gizajendea, sardea potestadea, aizerada juizioa alea berexteko, au da onak zerura, eta lasto ilauna edo gaixtoak
infernura bialtzeko. LE Urt 2 (ms.1v aizéra dá juizioa).
haizeraka.  (Ir, avanzar...) contra el viento. v. HAIZERENGO.  Urrengo egunean eguraldi obea egin
euskun. Aizeak asko amor eman eban. Gaur-bere aizeraka goaz (aizearen barrura). Berriat Bermeo 389.
haizeratu (AN-erro; H (+ a-)), haizaratu (AN, L; Aq (AN)). Ref.: A (aizaratu); A Apend; Lh (haizaratu). 1.
Aventar. "Aventar, aizaratu" Aq 784 y 1019. "Perder los dineros, ultzia aizaratu [litm. 'aventar la era'] (AN)" Ib.
524. "Vanner, éventer, aérer" H. v. haizatu.  Zeñen éskuan sárdea daukan, aizerátzeko bere eulzia. LE Urt
ms. 1v (v. tbn. 16r aizeratzekó bere eulzia). (Jaunak) bere eskuetan dauka sardea ta aizeratuko du bere eultzia
(308). LE-Ir.
2. Ondear al aire.  Asi ziran ikastetxeko mutiltxoak kalean zear, makilla baten gañean oial zati baltza
aizeratuaz, euren erakustzallea aurretik ebiela. Ag Kr 15.
3. Airear, hacer público.  Antiguako Amaren egunaren atadian aizera eben, ba euren maitakundea Zuriñek
eta Xirdok. Erkiag Arran 194.
aizeri. v. azeri.
aizerre. v. HAIZE-ERRE.
haizerrota. v. HAIZE-ERROTA.
haizete (a- V, G, AN ap. A; H (+ a-)). 1. "Coup de vent" H. "Ventarrón" A.  Badator berriz aizete bat eta
mende.
botatzen du etxea. "Viene después un ventarrón". It Dial 31s (Ur aixe andi bat, Dv haize buhunba bat, Ip haize
buhada bat). Zer da ikustea txalupa andi bat / ekaitz-aizete-artean / kairaino ekarten erdi-galduan / ontzi andi
bat atoean. Azc PB 103s. Alakorik! Orduko aizetea ta ekatxa langorik eztau gizonen begik ikusi. A BGuzur 142.
Inguruko loreak / agian aizeteak, / agian izozteak / billoixtuko ditu. Gand Elorri 82. Eta aizearen joera ain
indartsua [...]. Ondarrak dana estali. An alako aizeteak maiz izaten dira, noski. Anab Aprika 96. Orain itxas
sumiñaz / nor jabeturen, aizete latza / nork emaraz dezake? "Al viento fiero, airado". Gazt MusIx 129. Gaua ba
dator, aizetea orruz. "El aire truena". Ib. 137.
2. (V, G, AN; H). Ref.: A Morf 165; Iz ArOñ (aizéte). Temporada de vientos. "Temps où règnent des vents
continus" H.
haizetegi.  Aire libre, exterior.  Goizean ogetik jagi zireanean, mutikoak ezeban nai urten etxetik aizetegira,
bilddurrez ostera jitanoak eroan eien. Echta Jos 16. Urteten eben aizetegira (campo) egurastutera. Ib. 260.
Eurak begira egozala il eben langille bik txaolearen aizetegitik (campo, exterior) lan orretarako eukezan
iskilloakaz. Ib. 318.
 Aire.  Ortots baten orro urrutikoak urratu du aizetegia, ta arindu egin dugu gure ibillera. Txill Let 49.
haizeterri. "Aizeterri (S-saug), exposé au vent" Lh.
haizeti. 1. "Aizeti (G-azp), [...] pedorrero" A.

2. Orgulloso, vanidoso; pretencioso. Cf. haizetsu.  Gero, markesa aideko neskatxa aizeti batek burua berotu
dezaizula, ta gure etxeko pakea galtzera etorri dakigula. NEtx LBB 138 (v. tbn. 139).
haizetiar. "Animal volátil, aizetiarra" Lar.
aizetorki (Lar).  "Clima, aizetorkia" Lar. Aunque DRA dice recogerlo de SP, no lo encontramos en el dicc. 
Probintzi onetako aizetorkia guztiz da sasoi onekoa eta gozatsua. Izt C 24. Aizetorki bigun, zorioneko artan
arkitzen da lore gozatsua, aize eta ekaitzetatik gordea. "Venturoso clima". Otag EE 1881b, 111. Aize-torgia [sic]
bustia da, baña oso osasungarria. F. Aspe EEs 1912, 226.
haizetsu (V, G, AN; SP, Lar, Añ, Dv), aixetsu (V-gip), axetsu (Lar, Añ). Ref.: A y Elexp Berg (aizetsu); Etxba
Eib (aixetsu). 1. (Tiempo, lugar, etc.) ventoso. "Denbora haizetsua, venteux" SP. "Airoso, de mucho viento,
aizetsua, axetsua" Lar. "Ventoso" Añ. "Venteux, sujet aux vents" Dv. "Paraje ventilado" A. "Beizuko zabala, egi
aixetsua, [...] páramo ventoso" Etxba Eib. "Paraje aizetsua da zuen basarrixa" Elexp Berg.
 Zeren nola ohoiñak desiratzen baitu gau ilhuna eta haizetsua ebasteko. Ax 283 (V 189; Añ GGero 213
axetsu). [Eguna ] ikusten dugu hedoitsurik, uritsurik, idorrik, haizetsurik. SP Phil 470 (He 476 haizetsurik).
Yasko ventôsa edo ilhabete haizetzua daitzonaren hamahirurean. Revol 145. [Gazta] gazitzen dagoan bitartean
egon bear du toki legor eta aizetsuan. It Dial 88 (Ur axetsu, Dv haizetsu; Ip aizestatü). Toki agiri, aizetsu,
eguzkia darion uri bat dala. RIEV 1907, 169. Bein eguraldi onak, bestean txarrak, orain aizetsuak, gero
euritsuak. Echta Jos 147. Ai, a zan egun eder gozo eztitsua, / Edoi argi-argijaz ipar axetsua! Enb 32. Gau
aizetsu ta argian. Or Mi 76. Gorputz ona, euritsu; gorputz txarra, aizetsu (G-azp). "El buen cadáver es lluvioso;
el mal cadáver, ventoso". A EY I 215. Eguraldia zenbat eta beroago, aizetsuago ta argiagoa dan [...]. Munita
73. Gau aizetsu zanez, sua parra-parra zabaldu zen etxean. Etxde JJ 213s. Udazkeneko arratsalde aizetsuan.
Txill Let 32. Eguna aizetsu jaiki zan. NEtx LBB 59. Aski duzu inguru bat egitea Alpes aizetsuetara. Ibiñ Virgil
104.
 "Kanabera haizetsua, roseau plein de vent" SP.  Ez fida eta ez perma kanabera haizetsuaren gainean, zeren
haragi guzia abre belharra da, ta haren loria guzia belhar lorea bezala eroriko da. "Super calamum ventosum".
SP Imit II 7, 2 (Ch haizeak darabillana).
2. (V-gip ap. Elexp Berg; Lar, H), aixetsu (V-gip ap. Etxba Eib). (Lo) que causa flatos. "Flatulento, aizetsua,
putzeragillea" Lar. "Venteux, [...]; qui les produit. Baratze-belhar haizetsua, légume venteux" H. "Babak, janari
aixetsua geixenandako, las alubias, comida que produce flatos a los más" Etxba Eib. "Babak aizetsuak izaten
die" Elexp Berg.
3. (V ap. A; Añ (G), H), axetsu (Añ (V)). "Flatulento" Añ. "Venteux, qui est sujet aux flatuosités" H.
"Pedorrero" A.
4. "Fofo, [...] fofoa, arrotsua, aizetsua. Lat., spongiosus, turgidus" Lar.
5. "Pneumático, aizetsua" Lar.
6. (V-gip ap. Elexp Berg), aixetsu, aizezu. Vano; inconstante, veleidoso; vanidoso, orgulloso. "Se dice de las
personas fantasiosas y casquivanas. Anai gaztia oso aizetsua zan eta Ameriketara joan zan" Elexp Berg. 
Zeren [halako haurrak] diradian haboroenak aizetsü ta ürgüillütsü. Egiat 276. Errazoe txaarrak, palagu
aixetsubak, guzurrezko abonubak. fB Ic I app. 15. Banidadezko ta arrokerijazko berba aixetsubak. Ib. app. 22.
mende.
Andiguria, ta onei darraikon gurari aldra aixetsuba. fB Ic II 263. Nok kontauko ditu zure pensamentu
lotsarizkuak? [...] Nok zure andi gura aixetsuba? Ib. 234. Emakumiaren burutazinoe arinak, aixetsubak. Ib.
222s. Buru eritxija ta aisetsuba [da]. fB Ic III 373. Buruan dago gazte oien arretarik andiena. Illea koipea
leunez betea, usai gozozko urez bustia [...] Ikustekoa egoten da zalduntxoen burua ta alegiñak egin oidituzte
beren goialde ariñ aizetsua erakusten. Ag G 164. [Gizon] arroa, aizetsua, edozer gauzak postutzen du... edozer
gauza ori berak egindakoa izan ezkero. Muj EEs 1916, 290. Ez zaite aizezu, nere gogoa, ta biotzeko belarria
zure aizekerien abarrotsez ez bekizu sogortu. "Noli esse vana, anima mea". Or Aitork 88. Ni aldakor izanik [...]
aizatzen ninduzun eta iarki zintzaion ene buru aizezu oni. "Ventosae cercivi meae". Ib. 96. Nerau agertu nintzan
manestarren bidez, aizezu zoro oien bidez. "Per eos ipsos manichaeis vanitatibus ebrios". Ib. 121.
haizetto (aizetto S ap. Lh y Lrq).  Dim. de haize. "Petit vent froid. Atx! zeir [sic] aizettoa (S), Aïe! Quel petit
vent!" Lh. "Sale petit vent" Lrq.  Ene obratto hau argitzat ezbadere, agian ikhatzat bederen zerbitzatuko dela,
eta zure izpirituko haizetto batekin arrosa gorriaren koloreko khar bizia eraginen diozula. ES 195.
haizetu. v. haizatu.
aizetxe. v. auzetxe.
haizetxo (Urt III 217, Lar), aixetxo, aixetxu, axetxu.  (Dim. de haize). "Austellus, hegoatxoa, hegoa ttipia,
hegoa xúmea [...] eguberdiko haizetxoa" Urt III 217. "Airecillo" Lar. "Aura, aizetxo goxoa" Ib.  Axetxu otz bat
sarzaiten da bentanatik ebagiten dauzela surrak. Mic 12r. Baita itxasoak, dakarren aixetxoa, / Egunezkoa baño
eztiagoa da. AB AmaE 393. Illuntzeko aizetxoa, osto berrietan jolas egiñaz, belar luzeak zabulunduaz [...]. Ag
G 281. Urrutiko baserrietatik tuntun ots berria dator gure bidaztien belarrietara aizetxoaren egoetan. Ib. 198.
Ortzea garden, euzkia diz-diz, / Ipar aixetxu biguna, / Txindorrak pozik abestuteko / Berebiziko eguna! Enb 145.
Jaungoikuak gura-ta, / au eguraldije! / Ipar-aixetxuagaz / eguzki argije. Ib. 168. Jolas saratak neugana dakarz
axetxu zolijak. Laux BBa 34. Illuntze-aurreak atera dun aizetxo bigunak eraginda. TAg Uzt 238. Belar izpi
segailla dakusat, urduri antza, aizetxoak eragiñik zutik geldi eziñean. Txill Let 54. Gabeko aizetxoak eraginda,
terral usaiñagaz [...]. Erkiag Arran 68. Haizetxoa, / salmu kantari zegoen / adarretan igoa. Azurm HitzB 59.
Hegoaldeko maite haizetxo bat ere etorri zitzaigun behin Provenzatik. Baina euskal prosak uzkur egin dio
gehienetan gai horri. MIH 298. Edozein haizetxok itzal dezakeen su ahul bat besterik. Ib. 18.
haizetzar.  Aum. de haize.  Aize biguñak oiala aizatuz / doala, asten da kantari; / aizetzarraren
erronkarekin / otoitz ona du marmari. "El ventarrón". Or Eus 205.
haizetze.  Viento.  Haizetzean eta igorziri karrazketan sortzen eta hazten diren perleriek eztute perla-azala
baizen. SP Phil 200 (He 202 haizepean).
haizehun.  Vela. "Aizeun bat geiago aizeari erakutsi" A DEV 43. v. HAIZE-OIHAL.
- HAIZEHUN-ONTZI. Velero.  Itxaso-miña / axeunontzijan. "El velero siente deseos de mar". Laux AB 40.
haizexka.  Dim. de haize. v. haizetxo, haizetto.  Ilun-nabarreko aizexka bazoan sorroz sorro / Eta belarren
daldara hil zait bihotzean. Iratz 58.
haizeztadura. "Ventilation" Dv.
haizeztari (a- Lar, A).  "Soplador, aize emallea, aize gillea, atsemallea, puzkaria, buhatzalea, aizeztaria" Lar.
"Soplador" A (que, al igual que Aizk, cita a SP, pero no lo encontramos en el dicc.).
haizeztatu (G, L ap. A; Urt I 404, Lar, Dv, H (+ a-)), aizestatu (S ap. Lh; Gèze). 1. Airear, ventilar. "Afflatus,
haizátua, haizaturikákoa, haizeztátua, [...] airatua" Urt I 404. "Ventearse, [...] aizeztatu", "airearse", "ventilarse"
Lar. "Aérer" Géze. "Ventiler, éventer" Dv.  [Gazna] gazitzen dagueno egon behar dü güne idor eta aizestatü
batetan. Ip Dial 88 (It toki legor eta aizetsuan).
2. (Urt I 412, Lar, VocS). "Afflare ignem, suári haize ematea, egitea, sua haizátzea, haizeztátzea" Urt I 412.
"Soplar, aizeman, aizegin, [...] aizeztatu" Lar. "Souffler" VocS.
3. "Se remplir de vents, s'enfler, s'enorgueillir" H.
haizeztatze. "Ventilación, aizeztea, aizeztatzea" Lar.

mende.
haizezte. "Ventilación, aizeztea" Lar.
haizeztu (BN? ap. A; Lar, Añ).  "Ventilarse, egurastu, aizeztu, aizeztatu" Lar. "Ventearse, aizeztu" Ib.
"Abanicarse, [...] (G, AN) aizetu, ai]t[zeztu" Añ. "Ventilar" A (s.v. aizeztatu). v. haizatu (2), haizeztatu.
aizi. v. ehiza.
aizigara. v. HAIZE-EIHERA.
aizina (BN, Ae, Sal, S, R; Lar, VocBN, Gèze, Dv (BN, S), H (BN)), aizna (Sal), ainzina (R-uzt). Ref.: A (aizina,
aizna, ainzina); A Apend; Lh; Lrq /aizina/; Satr VocP; Gte Erd 27. 1. Tiempo libre o disponible; oportunidad,
ocasión favorable. "Tiempo, espacio, lugar, beta, astia, muga, artea, aizina. No tengo tiempo, betarik eztet,
mugarik, astirik, arterik, aizinarik eztet" Lar. "Loisir" VocBN, Gèze, Dv y H. "Huelgo, tiempo desocupado. Se
dice más bien aidzina y su significación más propia parece 'tiempo, espacio, ocio' como asti y beta. [...] Enat
aizinarik (Sal), no tengo tiempo" A. "Aizna (Sal), ocio" Ib. "Eztud ainzinarik korren egiteko, no tengo tiempo
para hacer eso" Ib. "Tiempo libre, hora disponible. Cuando al que llama a la puerta se le contesta aitzina!, éste a
su vez replica: Balin bada aizina" Satr VocP. "Eztaukagu denbora galtzeko astirik (G-azp), [...] ez dut aizinarik
(BN-ciz-arb)" Gte Erd 27. v. asti.
 Tr. Documentado, ya desde Dechepare, en autores suletinos (tbn. en Leiçarraga y Oihenart) y bajo-navarros.
Tbn. se encuentra en un ej. de Lizarraga de Elcano.
 Elas othoi orok egin orai penitenzia / Behar orduian eztukegu gero agian aizina. E 35. Iudizio jeneralaz nola
orhit eztira, / Bekhatutan bizi dira bethi bere aisira; / Egun hartan gal ezkiten aitzinetik begira / Han orduian
eztukegu ehork ere aizina. Ib. 49. Perileki baiezila ezin noake hargana / eta agian hark orduian ezpaituke aizina.
Ib. 135. Jendiak so daudia bethi gugana? / Nihaur sekretuki nator zugana, / Zuhaurk dakikezu noiz den aizina; /
Neke etzaitzula jitia nigana. Ib. 205. Eta geroztik aizina bilha zabilan hura tradi lezanzat. "Opportunité". Lç Mt
26, 16 (He atiza, TB parada on, HeH bide, Dv paradaketa zabilan, Ur mugona, Echn okasio on, Hual okasione
faborable; cf. Lç Lc 22, 6: denbora propiren bilha zabilan, y Mc 14, 11 denbora moldezkoz). Eta iateko
aizinarik-ere etzutén. "Loisir". Lç Mc 6, 31 (He, TB, Dv astirik). Oraingotz habil, eta aizinarik dudanean
deithuren aut. Lç Act 24, 25. Ban' alas! hanbat dizut hugu / Zureki minzatu ezina, / Zeren iagoitik ezpaitugu / Bi
hitzen erran aizina. 'L'occasion de nous dire deux paroles'. O Po (ed. 1847), 231. Anderia, eztizut aizina zure
etxera ioaiteko. Tt Arima 121. Hantik Errelijioneko misterio prinzipalen inoranzia <inno-> damnagarri bat, zoin
mündüko egitekuen enbrasiak adin abanzatiago batian hanbatenaz gaitzago erreparatzeko errendatzen baitü,
zenbatenaz ezpaitü kasik üzten aizinarik hartako. CatLan 3.
 (s. XIX). Batek dió, eztút zeréki [...]. Berzeak dió, eztút aizináik. [...] Berzeak dió, eznaute utzinái Elizará ere.
LE Urt ms. 155r. Bena artzañ auherra ez duala hara, / Ezpeitüke aizina egoiteko hala. 'Car il n'aura pas le temps
de rester ainsi'. Etch 616. Phezian eta khuntietan zer eztie hek [ilhaginak] ebasten? / Horiekila behar düke
Jinkuak aizina ükhen. 'Avec eux il faudra que Dieu ait du loisir'. Ib. 308 (tbn. en ChantP 184 y Or Eus 282).
Gutik lukete asti eta aizina gauza heien guzien irakurtzeko. Echeberry VIIs. Bena zure egin bidiak [...] egin
dütükezünian, aizina badüzü, sar zite zihaur baithan. Ip Imit I 19, 5 (Leon aizinarik gelditzen bazaitzu). Zeren
eta heiek baitukete aizinarik edo astirik gehiena [...] bertzeeri irakasterat artzeko. Arb Igand 31. Astia edo
aizina dutelarik. Ib. 31. [Laketgarri izanen baita] han artzeko aizina eta gogoa duketenentzat! HU Zez 117.
Halako tokietan diren apez bakarrek ere, badute zorigaitzez aizina edo astia frango. Ib. 31.
 (s. XX). Akulazalerik ez denean, badute liburuek aizina; bertzalde, hotzarekin, oinak bezala gogortzen
zauzkitzu eta lokhartzen buru-muñak, ezin baitezakezu ikas deus, irakurtzeko bereko nagi baitzira. JE Bur 75.
Oraikoan, lan hortako, berak aizina gehixago. Ox 194. Laket zitzaion hango eremuetan barna zonbait egunen
artetan iragaitea. Oinez zabilan ardura, aizina osoarekin. JE Ber 5. Orobat hor egin zukeen lanak ez zion aizinik
edo astirik utziko bertzalde egin duen lanarentzat. Lf ELit 280. --Presatua niz. --Aizina duzu, aizina, gaixo
Maiana! --Beranta ba, izaitekotz! Lf Murtuts 52. Aizina zuen beraz. Kadiran exeri zen berriz. Mde HaurB 16. --
Noizko duzu galdea? --Zortziak eta erditako. --Aizina duzu. JEtchep 82. --Beraz adixkide maiteak, zerbaiten
hartzerat gomitatzen zituztet hiruak. Aizina duzue? [...] --Oren erdiño bat badugu. Ib. 85. Ateratu da bulegotik
lan horren segitzeko aizina eskasian. Herr 5-5-1977, 3. Santa Grazia enian / haiñbeste ezagütüko, / Ez bagünian
aizina / hartü nuizpait behatzeko. Casve SGrazi 164. Badiagü franko aizina. Ib. 30.
2. Retrete (cf. fr. aisances).  Non dire aizinak? "Où sont les latrines ou privés?". Volt 168.
3. (R ap. A). Esperanza. "Banian zerbait aizina deuri oilten zaitadala, askazia bainion (R), tenía yo cierta
esperanza de que me había de enviar dinero [...]" A.  Emengo neke liperrak egundoko atsegin betea dakarkigu.
Olako aizinak (esperanza) ona izateko indartu bear zentzuna duena. Ayerb EEs 1912, 179.
4. "(R), cuidado, preocupación. Eztiak aizinarik deusengatik, no me importa por nada, nada me preocupa.
Korrek eztu aizinarik, ese no se preocupa" A.
mende.
5. (Tiempo) libre.  Hirur gauza badirade zuin gaitzago: segretu baten begiratzia; afruntu baten pharkatzia
eta denbora aizinaren untsa igaitia. Egunaria 1956 (ap. DRA).
- AIZINALA (S ap. Lh y Lrq). "/aizinala/, à loisir" Lrq.
- AIZINARILAN. "(S), à temps perdu" Lh.
- AIZIN ARTE. "/aizinarte/, moment de loisir (S)" Lrq.
- AIZINAZ. "Aizinaz, à loisir" VocBN. "A placer" A.  Hartako behar diizi haren berthute guziak, bedera
bedera aizinaz goguan erabili. AR 183. Jiten zauzkigun seindimendu hunak eztitugula azaletik eta lehiataka
hartu eta utzi behar [...] bena behar tizi nehork egin eta ar-egin aizinaz, bai eta hetan egon seindi artekan hetzaz
bihotza hunkitia eta untsa betia diela. Ib. 136. Gauzak hun edo gaizto diren aizinaz ezagutzea. Ib. (ap. H).
 Etim. De origen románico: cf. bearn. aysine, "facilité, occasion favorable"; arag. "aizina, medios. Ayzina,
ocasión" Tillander 261s. "Ayzina, opportunitas. Aizina, ocasión, comodidad" VMayor Euskariana IV 5.
aizinadun.  Ocioso. v. aizinant.  Aizinadun guti baitzen bazterretan, egin duen aroaren ondotik. Eskual 12-
6-1908 (ap. DRA). Barrandegi zaharraren bethe gituk, hemen denak. Ez diagu haren beharrik, auzaphez gisa.
Dugun bota frantximant aizinadun bat. Herr 13-3-1958 (ap. DRA).
aizinant (S ap. Lh).  Ocioso, desocupado. "Oisif, qui a du loisir" Lh. v. aizinadun.  Xikitoren etxia da ekhi
begian / Han oihan bat handia etxe gibelian. // Herriko aizinantak ardüra han dia / Han bethi itzalpiak üdan
fresk beitia. Xikito 4.
aizinatu (VocBN  Dv, A).  "(Adj.). Qui dispose de son temps à loisir, sans que rien le presse" VocBN.
"Solazarse" A.
aizinaxka (S ap. Lh y Lrq).  "Assez à loisir" Lh. "/aizinas#ka/, un peu de loisir" Lrq.
aizipar. v. HAIZE-IPAR.
aizizi.  Zonbat libürü betherik eztirade gizon plainüz bere andren fedekaitzetzaz ta zonbat andren
ezegokidetzaz betherik, bena horik direia batzüer edo berzeer faltatik gerthü? Ez. Izairian-etik da, dütielakoz
amorosak itxasoko baiak bezala, bere aiziziaz gaiez ta egünez bordokatzen. Egiat 217 (el editor da como sin.
aize ukaldi).
aizka (V-gip, S, h- BN-baig). Ref.: A (haizka); Iz ArOñ. 1. A pedradas. "Haizka (BN-baig), harri aizka (S), a
pedradas. Haizka aitzinean eraman dute (BN-baig), le han llevado por delante a pedradas" A. "Aiska eiñ, ekiñ,
comenzar a atacar echando peñas. Arrámilka ta aizka bialdu (ardixak), echando peñas. Aizka artu daue-ta, le han
emprendido echándole peñas" Iz ArOñ. v. arramilka.
2. Pedrada.  Getariarrak zuti... geienak; / batek, illaren taiua. / Aizka bat bide geigo balute, / zut eramango
burua; / aizka bat lênik geldi balira, / berdin eror aunatua: / usteak eusten; naiak âl eman; / irabazteak gar-sua.
"Un tiro de piedra más largo [...] un tiro de piedra menos". Or Eus 399.
3. Escarbando. "Olluak aizka or egoten dira (Darric)" DRA.
- AIZKA EGIN (V-gip). "Oñatin, [...] aizka eiñ 'arrojar piedras' eta arrika eiñ 'apedrear' dira" Iz Als 49 nota.
- AIZKAN (G-nav ap. Iz Als). Lanzando piedras. "Aizkan dailtzá, andan a pedradas" Iz Als.  Batite Heletak sei
lanbidêtan / Larraun guzia markatzen: / pilotan, segan, burrukan, aizkan (arrika, arri-tiraka), / aizkoran, karga-
jasotzen. "A lanzar piedras". Or Eus 302. Burrukan ta aizkan Manex nagusi / Irurte beste bietan. "En lucha y en
lanzar". Ib. 303.
haizkando. v. harizkando.
haizkandor. v. harizkandor.
aizkarramarro. v. HAITZ-KARRAMARRO.
aizkatu (B), aizketu (B). Ref.: A; Izeta BHizt2 (aizketu). 1. Ahuyentar. "Aizka tzitzu oiloak baratzetik (B),
ahuyente V. las gallinas de la huerta" A. "Aizketu zakur oiek emendik" Izeta BHizt2. Cf. JE Bur 132: "Apezetarik
batek erran behar ukan bazuela, zenbeit egun lehenago, norbeit bere athetik haizaturik, notariak ihardetsi makur
zerasala: haizatzeko orde etzuenetz aizkatu? --Haizea bezala igorri dut handik, zion gora apez gaizoak. --Aizkatu
dukezu, aitz edo harri ukaldika zure agerretik iraizi. Hasteko, ez dut behinere aditu haizatzen dela, haizeaz bezala
urrutzen, gizonik. // Baditeke etzuen erretor puska onak nehor haizatu, are gutiago aizkatu, bainan hitzek
mende.
baiterakarzate eskatimarik saminenak", y 152: "Nola behar da erran: aitzkatzea ala haizatzea? Hori zuten beren
arteko eztabada. --Ilhunarekin norbeit ikusten dutelarik erdi gordeka leiho batetarik hurbiltzen, zer egiten dakote
mutiko gazteek? zuen galdegiten bazkaldiarretarik batek. Haizea bezala ez dutea handik igortzen: haizatzen? --
Ez, zakon ihardesten aldeko lagunak. Ba ordean harri edo haitz ukaldika handik iraizten: aitzkatzen". Según el
editor hay aizkatu en la Doctrina de Lizarraga de Elcano. v. haizatu.
 Beranta ditake engoitik!... goazin berehala norapait, kafe bero batez lanho dorpe hok ditzagun lehen-bai-
lehen aizka. JE Ber 36. Moroak aizkatu zituzten nabartarrek. Ez ahal ditu balinba ithoko gaztelarren erdarak?
Ib. 38. Ango algara gozo-arroak / aldameneko sasitik / txori-mordo bat aizkatu zuan. "Espantó". Lek EuskOl
1931, 54. Illunabarrez aizkaturikan, / atso ta agureak leiotikan / galdezka daude, arriturikan, / zein ote datorren
menditikan. Lek EunD 51. Igandik aizkatuta, / maitezko sorterri, / osto galdu antzera / or nabil aspaldi. Onaind
MEOE 722. Danak ebaindu zituan Don Kijotek [...] eta, nai ez bazuan ere, danak aizkatu zituan andik. "Les hizo
dejar el sitio". Berron Kijote 210. Aiek mundutik aizkatu nairik gu. "Echándoles del mundo". Ib. 75
 (h- L, BN ap. Lh), haitzkatu (BN-baig ap. Lh). "Harri handi, mendietako kotorrer, erraiten ohi zuten beihala
aitza, Baigorriko eskualdean; berdin harri xeheer, Aldudan. Hortik aitzkatzea, erran nahi baita harri
ukaldikatzea" JE Bur 153. "Lapider" Lh.
2. "(AN-gip), sublevar, meter bulla" A.
3. "(G, AN), huir" A.
4. "(G-to), hurgar, excitar, hacer cosquillas" A.
 Incitar.  Josuganako maitasun zindoak egitade aundietara bultzau ta beti onena gura izatera aizkatzen
(eragiten) dau. Pi Imit III 5, 3 (Ol zirikatzen). [Zerriek] biltzen dituzte basetxeko azienda guztiak eta nagusiaren
kontra aizkatzen. MEIG I 175.
 Tentar.  Amar aldiz aizkatu nauten gizonetako batek ere [...] lurraldea ez du ikusiko. Aizkatu nautenetako
iñork ere, ez du ikusiko. 'Tentaverunt me'. Ol Num 14, 22 (Ker zirikatu).
 Etim. v. supra JE Bur 152: haizatu deriva de haize 'viento' y aizkatu de haitz, de donde haizka 'a pedradas'.
aizkatu. v. HAITZ-KATU.
aizken. v. azken.
aizkide. v. adiskide.
aizkiñ. v. haizekin.
haizkirri. "Aizkirri (V-ple-arr-gip), peñas sueltas" A.
aizko. "Generalmente (AN-olza)" A Apend. v. aizkomente.
aizkol (Sal, R), aixkol (Sal, R-uzt ), axkol (AN-gip, B, Sal, R), aiskol (Aq 102 (AN)), askol (B). Ref.: A (aizkol,
aixkol, axkol); Izeta BHizt2 (axkol). 1. "Arveja cuadrada" Aq 102. "(Sal, R) arveja" A. "Axkol (AN-gip),
almorta, quija" Ib. "(Lathyrus sativus), almortas, quijas, titos, muela, [...] illar latza, de illarra arbeja y latza
áspera, y vale como arbeja áspera. En Tierra de Pamplona la llaman askol" Lcq 73. Cf. Baraib: "Aizcoles
(Pueblos lindantes con Navarra). Titos, guijas o almortas, planta papilionácea (Lathyrus sativus)". Cf. tbn.
VocNav: "Aiscol. Nombre que dan en Pamplona, Cuenca y Montaña a la leguminosa Latirus sativus, llamada
almorta, muela, tito y guija" (v. tbn. ascol).
2. "(AN-5vill), lenteja" A.  Oe edontzi ta eltzeak, gari, garagar ta iriña, opillak, babak, aizkolak ta errariak.
Ol 2 Sam 17, 28 (Dv baba, dilista, ilhar frijitua, Ker babak, tillistak; cf. Ol Gen 25, 34 txillista). Gari, garagar,
baberrun, aizkol, artatxiki ta oloa artu ta ontzi batean sartu. Ol Ez 4, 9.
3. "Axkol, askol. Se emplea para decir que algo es mentira o trola. Zer axkola bota dakun" Izeta BHizt2. Cf.
VocNav s.v. aiscol.
aizkol. v. aizkora; aizkorol.
aizkolari (V, G, AN), aizkoldari (AN-larr; aiskol- V-gip), aixkolari (V-gip), axkolkari (S, R), aizkorari (L, BN;
SP, Dv), aizkorakari (Sal), aixkolkari (S). Ref.: A (aizkolari); Lh (aixkolkari); Asp Leiz2 (maketsa); Iz Ulz
(aiskolaríe), ArOñ (aiskóldaari); Etxba Eib (aizkolarixa); Elexp Berg (aixkolari).  Persona (carpintero) que usa
el hacha; (actualmente) aizcolari en apuestas o campeonatos. "Qui se sert de la cognée, charpentier" SP. "Ouvrier
qui travaille avec la hache" Dv. "Hachador" A. "Bûcheron" Lh. "Aizkora maketsakin, aizkoldaririk obeenak ez tu
apusturik irabaziko" Asp Leiz2. "Leñador" Iz ArOñ y Ulz. "Aizkolarixa, arbola botatzen Frantziako
mende.
piñadixetan" Etxba Eib. "Euskal aizkolarixak proban izan dira Australiakuegaz be" Ib. Cf. Echaide Orio 97:
"Ashcolari, partidor de troncos en las apuestas de hachas". Cf. tbn. VocNav: "Aizcolari, el que toma parte en las
apuestas de hachas, donde resulta vencedor el que consigue partir antes los troncos de haya objeto de disputa".
 Tr. Documentado desde finales del s. XIX. Hay ejs. del Norte y del Sur. En DFrec hay 53 ejs. de (h)aizkolari.
 Funditua uholdez [gure haritza], / zirimolez, ortziz; / Aizkorari arrotzek / adargoiak hautsiz. Zby RIEV 1909,
396. Milla bederatzireun ta iruban, / abendubaren zazpiyan, / aizkolariyak ziran Tolosan / itxura pollit askiyan.
EusJok 91 (76 aizkoldari, 159 y 163 aizkolai). Disputa bat daukagu aspaldiyan / bi aizkolari artian, /
erabakitzeik eztagon gauza / alkar probatu artian. Ib. 101 (v. tbn. 105, 128, 143...). Ara gure aizkolariak eta
aizkol-jokua zer diran. Aizkol 21. Aizkolari bietatik Bizkaikoa zan gaztiena [...]. Oraindik etzuan iñungo
enparantzan jokatu Ag G 97. Haaa! orroaz heien bulharrak, ukaldia emaitean, oihanean haizkolarienak bezala!
Barb Sup 184. Erreboluzioneak garaitzalea edertzen du, aizkolariak mendiko haitza bezala, auzoak garbituz.
SoEg Herr 20-3-1958 (ap. DRA). Gaur egunean bera baitegu / aizkolarien txapeldun. Basarri 81. Haizkolari bat
zen, erran nahi baitu, erran behar zituenak haizkora-ukaldika sarrazkitzen zituela. Mde Pr 136. Lenago ere
Gipuzkuan zan / aizkoralariyen giltza, / gu ez gaituzte menderatuko, / alper-alperrik dabiltza. EusJok 146. Eta
ezin utzi baztertuta gure aizkolariak, eta auekin batbatean aizkora-jokuak. Garm EskL III 124.
v. tbn. Or Eus 421. TAg Uzt 228. Munita 45. Bilbao IpuiB 236. And AUzta 133. Salav 101. Azurm HitzB 28.
aizkoldo. v. aizkolko.
aizkolgile. v. aizkoragile.
aizkolgin, askolgin (Ast Disc). "Hachero" Ast Disc 660. Cf. aizkoragintza.
aizkolkatu, aixkolkatu (S ap. Lh), aixkoltatu (-ü S ap. Lh).  "Hacher" Lh.
aizkolketa (LarDVC), aizkoraketa.  Trabajo que se hace con el hacha; competición de aizcolaris. "El trabajar
con hacha, trabajo de cortar con hacha" Lar DVC 151.  Naiz errian izan dan gertaera bategaitik, naiz
erramuetea, idikitea, aizkoraketea edo pelota jolasa galdu edo irabazi dalako. Ag Kr 98.
 (Lar  H). "Hachazo" Lar.
- AIZKOLKETAN. "Aizkolketan, [...] al hacha. Erremiak aizkolketan ango errikuak, dados a manejar el hacha
los de aquel pueblo" Etxba Eib.  Nor lanaren iges ibilliko da Jaungoikoaren Seme gizon egiña bera
aizkolketan, zerraetan, [...] ikustean? Arr Bearg 164.
- BURUZ GORAKO, BURUAZ GOITIKO AIZKOLKETA. "(Lo que se trabaja en) balde, buruz gorako
aizkolketa, frase proverbial" Lar ( H). "Es tirar coces contra el aguijón, hori da buruz gorako aizkolketa" Ib.
(s.v. coz).  Zergatik naizan irurogei ta emezortzi urte bizkarrean dauzkadan gizon lego eskolatu bageko jakin-
ez bat, eta buruaz goitiko aizkolketari geldi geldi laga bear niokeana. Izt C IX.
aizkolketari. "(V, G), hachador" A (s.v. aizkolari). v. aizkolari.
aizkolko (Ae ap. A Apend), aizkoldo.  "Aizkolko (Ae), aizkolta, hacha pequeña" A Apend. v. aizkolta,
aizkoratxo.  Labea bete aizkoldo (AN-larr). "Horno lleno de hachas pequeñas". A EY III 385 (acertijo de la
boca; la interpretación no parece contar con otros paralelos).
aizkolta (S), aixkolta (R-uzt, S; H (h- BN; s.v. haizkora)), aiskolta, axkolta. Ref.: A (aizkolta, aixkolta); Lh
(aixkolta, haizkolta).  Hacha pequeña. "Hachette, hache à court manche, doloire" H. v. aizkoratxo, aizkolko.
 Othatzeguien bordaldetik ebatsirik izan dira gazna bat, artzañen anhoa eta langile batek han berriki utzi
aiskolta bat. Eskual 13-8-1908 (ap. DRA). Eskalanpu egiteko axkolta. Eskual 3-1-1913, 3.
- AIZKOLTA-UKALDI. "Aixkolta-khaldü (S), coup de hachette" Lh.
aizkomente, aiskuamente, aixkomente (V-gip), aixkumente (V-gip), aixkuamente (V-gip). Ref.: Iz ArOñ
(áixkomente); Vill (comunicación personal).  "Áixkomente, las más de las veces (ái --diptongo-- o es a-i?);
áixkomenté, parecen diptongo las primeras vocales; áixkumente" Iz ArOñ. "Bai, aizkomente, sí, ordinariamente"
Ayerb EEs 1915, 223. "Aixkuamente, generalmente, ordinariamente. Se lo oí decir el otro día a una chica del
barrio, en este contexto. Estaba hablando de que los obreros de la cantera, cuando tenían que ir a Oñate,
generalmente cogen el auto en Guesalza. Y cuando después le pregunté expresamente por dicha palabra, me dijo
que quería decir sarritan" Vill (comunicación personal). Cf. acaso agizko; -mente es igual, por el origen, al cast.
-mente en adverbios.  Argi-eraillia "aiskuamente" mutiko bat izaten zan. Iz Eusk 1956, 180.

mende.
aizkona. v. 2 azkon.
1 aizkor (V-ger). "Aizkorra, arrogante" Ort Voc.  Felixek amazortzi urteren bat aldaukaz eta mutil aizkorra da
bere beñepein. Ort Oroig 93.
2 aizkor. "Espantadizo (AN-erro)" Inza Eusk 1963-64, 176. v. haizakor (3).
aizkora (V, G, AN, L, BN, S (+ aizkoa), R; IC 445, SP, Lar, Añ (G), Arch VocGr, VocBN, H; h- Urt I 100, Ht
VocGr 369, Dv, H), aixkora (V-m-gip, G-azp-bet, BN-baig, Sal, S (+ h-), R; H), axkora (V-och, G-bet, AN-gip,
R-uzt, S (+ h-); Lcc, H (V); haxkoa S; axkua S), azkora (V-ger-arr-oroz; Añ (V)), askora (V-ger-ple-arr-arrig-m,
S (h-); Lcc, Mic 7r), aiskora (V-gip; VocS 135, Gèze (+ h-)), ainzkora (AN-ulz), aizkura (G-nav, Sal; ZMoso
68), haitzkora (BN-ad; Ht VocGr 298). Ref.: Bon-Ond 163; A (aizkora, aixkora, axkora, azkora); A Apend
(aizkura); Giese CasaS 9; Lh (aizkora, haizkora, haixkora, haskora, haxkoa); Lrq /as#kóa/; Inza Eusk 1926 (3-4),
6; ContR 517 y 530; Iz Als (aizkora); Ulz (aizkóra), UrrAnz (áiskoria), ArOñ (aiskora), R 301; Etxba Eib
(aizkoria); Holmer ApuntV; JMB At (aizko); EAEL 136; Elexp Berg (aixkora). v. tbn. ilustración en AEF 1960,
99.
 Hacha. "Hacha de leña, axkorea egurretakoa" Lcc. "Hacha de armas, armatako asko[r]ea" Ib. "Cognée" SP.
"Hacha de partir leña, askorea" Mic 7r. "Acieris, kobrehaizkora, kobrezko haizkora" Urt I 100. "Hache" Ht
VocGr. "Hachear, aizkoraz ebaki" Lar. "Hache", "cognée, haiskora" Gèze. "Haizkorako, qui appartient à la
hache" Dv. "Aizkora gozailua, hacha bien templada" A (s.v. gozailu). "Aizko (S), hacha" JMB At. Cf. IC I 486:
"Ascura o Ascora [...] es villa en aquella región [...], quiere decir 'hacha de partir leña'". AxN explica
arrontatzeko haiotza (574) por ebakitzeko aizkona [¿por -ora?]. v. ESKU-AIZKORA.
 Tr. Documentado en autores de todas las épocas y dialectos. Las formas con h- predominan claramente en
escritores labortanos a partir de Axular y hasta finales del s. XIX (tbn. en Zubiri, Mirande y Aresti), pero no se
dan entre los suletinos ni bajo-navarros. Respecto a la palatalización, es clara la tendencia a no marcarla en la
escritura entre autores vizcaínos: un único ej. de axkora en Astarloa (II 111s, junto a askora II 204). Para el resto
de los dialectos hay aixkora en Maister y Berrondo (Kijote 108), axkora tbn. en Maister, y en Hualde, J.C.
Echeverria, Mendigacha y Alzaga, y aixkor en un ej. suletino de Eskualdunak (4-8-1908 (ap. DRA)); hay además
aiskora en Inchauspe e Ibiñagabeitia (Virgil 114), hainzkora en Prop (1891, 215) y en un refrán recogido en
Beruete, y aizkur en J.M. Barandiaran (en éste junto al más frec. aizkora). En DFrec hay 20 ejs. de aizkora y 2
de azkora.
 Bada ia aizkorá arborén errora ezarria da. Lç Mt 3, 10 (He, TB, Dv haizkora, Ur, Echn, Ol, Ir YKBiz 40,
Ker, IBk, IBe aizkora, Hual axkora). Oihan-zaiñak egotztean lurrera zuhaitz gora, / Altzairuzko hurbilldurik
oñetara aizkora. EZ Man I 46. Zeren iakin behar duzue ezen haizkora zuhaitzaren erroari kheinatua dagokala,
eta fruiturik iasaiten eztuena ebakia izanen dela. Ax 571 (V 366). Bainan aizkora eman dezagun errora arren
pasionetarik garbiturik bakezko bihotzaz goza gaitezin. SP Imit I 11, 4 (Echve ipiñi dezagun axkora sustraian;
Ch goazen gaitzaren erroraiño). Eta aizkora errora eman behar duzu, [...] dituzun inklinazione gordeen estalien
eta desordenatuen ebakitzeko eta atheratzeko. SP Imit III 53, 3. Gizon bakotxeko, zeinbat milla aritx, arte, pago,
kastaña? Bada azkoriak inausten ditu. Mg PAb 128 (48, 148, 152 askora). Ur gañean ondatu bage aizkora baten
burua edo burnia erabilli erazo zuela. Gco I 137. Zuaitzak aizkorari diola beldurra. Izt C 154. Burrunban
zarabilkan maizenik haizkora [guduan] / Geroztik ingurutan yabetzen ikhara. Hb Esk 35. Beharko zituzten
zubiak egin hibai orotan, sega edo haizkora edo itzerik gabe; bideak ere ideki haiotz edo phudarik gabe. Hb
Egia 11. Xara bat heldua ditakeenean ebakitzeko heinera, langileek haizkoraz ondoak mozten dituzte. Dv Lab
365. Euskal-erriko baso geienai gertatzen zaiena: zur zarrak aizkoraz jo, eta landarerik ipiñi ez. Zab Gabon 85.
Haizkorez harmatuak denak lotzen zaizkit; / Bertzen ezin bertzean Errolan azkenik! Elzb Po 202. Ni nauk
eskaldun (bis), bai aspaldikoa, / Egundaino haizkorak ezin hautsizkoa. Ib. 201. Berriro ere aizkorari eldu bear
izan zioat biziko banaiz. Apaol 102. Guda onetan, nik eta nireak eztogula aizkora bat artuko, eztogula arri bat
iaurtiko prankotarren kontra. Ag AL 27. Aizkora andi bat erakatxirik. HerVal 191 (217 aizkora andi, 195
aizkora tipi). Aizkora bi agotako bat. Ib. 229.
 (s. XX). Kutxillo ta aizkorakin juaz / ebaki eziñian. JanEd II 122. Aizkoraz zatitu zion burua. Ag G 64. [Adar
andijak ebagiteko] biarrak dira ba beso sendua ta azkora andi zorrotza. Kk Ab I 3 (II 55 askoriaz). Jainkoa
siestan zegoala ainzkoraren yunteekin egiña aiz i (AN-ulz). 'Dicho a un feo'. Inza Eusk 1926 (3-4), 6. Euzkadi
nundik ilgo / Or dabil arrotza / Eskuetan arturik / Aizkora zorrotza... Enb 208. Haizkoraz emaitean zuhaitzari
joa. Ox 68. Gapirio-lerroak, aizkoraz ezpalka lantu izanak oro. JE Ber 59. Goitik okillak zula-adarra da, / bêtik
aizkoraren lana. Or Eus 81. Gaur etzera zu gauza niretzat / plazan aizkora dantzatzen. EusJok 137. Aizkorarekin
egurra ebaitzen [...] urte askotan txapeldun. Ib. 139. Aizkora agoz gora baldin badago, bere yabea ezta aurten
ilen (B). A EY I 455. Ba-dira Iruña eta Gazteizko erakustokietan [...] fibrolitozko zenbait arlaban-aizkora. JMB
ELG 59 (v. tbn. 83). Arrizko aizkora eta azkonak. Ib. 72. Eztenak, esku-uztaiak, gezi-muturrak, urraida-aizkorak
eta abar. Ib. 71. Aizkur labanduak, malluak, gezi muturrak. Ib. 71. Ez dakite basamortu ontan bidea irikitzeko

mende.
aizkora bañan matxetea obea dala. JAIraz Bizia 43. Batzuek zugaitzari aizkora erastearen oso etsaiak dira. Ez
dute iñolako iñausketarik nai. Munita 61. Gaitz zital bat sartu da ariztietan eta kalte aundiak egin ditu. Aizkorak
ere lan asko egin du. Eta bat eta beste, gure mendiak soil eta gorri gelditu dira. Ib. 55. Zartu ezkero sartu
ziñaden / aizkorarako arretan, / makiña batek esaten zuan: / "Ez dabill leku txarretan". EusJok 146. Zazpi
librako aizkorarekin / lanean jardun zan pozik. Basarri 80. Aizkoraz hila zen eta lastoz eta petrolez errea. Larz
Senper 56. Zuaitz-adarra aizkorakin jo. Vill Jaink 81. Enbor sendoan sartu baitzuten aizkora beldurgarria, /
zure laurki bat bertzerik ez da ni bizi naizen herria. Xa Odol 261. Aizkorak, kirtena, apur bat okerra, aoa eta
burua daramatzi. Buruan zulo bat du: begia. Zulo ontan sartua darama kirtena. Garm EskL III 132. Kilo ta
erdiko aizkoraren neurriak auek dira: 20 zentimetro luzean, 70 mm. zabalean eta 7 lodian. Ib. 132. Horrexegatik
beragatik da ona haizkora zorrotza, ebakitzeko sortua delarik, eta haizkora amutsa, berriz, txarra. MIH 213 (en
el original Egan 1970 (1-3), 12 aizkora).
v. tbn. VMg 80. It Fab 143. Arch Fab 201. Arr May 184. NecCart 6. Elsb Fram 65. HU Zez 170. Goñi 66. Inza
Azalp 30. Altuna 49. Alz Burr 35 (36 axkora). Etcham 56. Anab Don 33. Ldi BB 98. Zait Sof 15. Iratz 178. EA
OlBe 53. Lf Murtuts 22. Etxde AlosT 52. And AUzta 44. Ibiñ Virgil 101. Balad 221. Haizkora: Gy 290. Zub 115.
Mde Pr 136. Zerb IxtS 101. Arti MaldanB 219. Osk Kurl 92. Azkora: Noe 111.
 Gizon guztiak gura nituke nik maitetasunezko lokarriakaz alkartu, ta orregaitik eta oraingo aizkorak artzea
ondo eztalako, euskaldun da prankotarrak alkar barriro io eztaien alegiñak egin bear ditut. Ag AL 21.
 (Como primer miembro de comp.; v. infra compuestos más o menos lexicalizados).  Eu orain ordubete
aizkora zorrozketan euan legez. Ag AL 139. Areitz zimela / aizkora kazka zorrotzaz lurrera jausi daitela. "Al
golpe de hacha". Laux BBa 32. 39 irudia. Apodakako aizkur-labanak. JMB ELG 60. Beste berriki batzuek
iparraldeko errietatik zetortzen, batik-bait Balenkalekuko aizkur-eredua. Ib. 71. Burnizko aizkora-zorbatzak.
Zait Sof 17. Zugaitz eta landara-mota ugari ba-dituzu an, sasi-ezkontzan nastuak. Aizkora-laguntza gabe, ez
dezake gizonak andik bide-egin. NEtx Antz 135. Entzun bedi berriro aizkora lana [...] Asto arrantzak urra bedi
aidea. Ib. 182.
- AIZKORA-ALBO (V (+ azkora) ap. A). (Pl.). "Carrillos del hacha", "lados del hacha" A.
- AIZKORA-AHO (L, BN, S; H; aizkoraho L, BN, S; aixkora-a. V-gip, S). Ref.: A (aizkoraho); Lh (aizkora,
haixkora); Elexp Berg (aixkora-ao). Filo del hacha. "Boca del hacha" A. "Arri gaiñian jardun zeban mutikuak
eta aixkora-aua akatsez beteta laga zeban" Elexp Berg. Cf. Garm EskL III 132 in AIZKORA-BURU.
- AIZKORA-APUSTU, AIZKOL APUSTU. Apuesta de hachas.  Azpeitiko erriko / aizkora-apustua, / Jose
Martin zen kontra / Antzurmarrikua. EusJok 83. Aizkora-apustu bat jokatu da / kostako erri batian. Ib. 107.
Bertso berriak aizkora-apustuari jarriak. Ib. 125. Ogeitamar bat aizkol apustu / jokatua da jaun ori. Basarri 76.
Aizkora-apustua izan zan gogor xamarra. Salav 104. Aizkorak, bere izenak adierazten digun bezela, garrantzi
aundia du gure aizkora apustuetan. Garm EskL III 124.
- AIZKORA-BEGI (L, BN, S, R; aixkora-b. V-gip), AIZKOL BEGI (AN-gip), AIZKOL BEGITE (S). Ref.: A
(aizkolbegi); Lh (aizkora-begi); Elexp Berg (aixkora-begi). "Ojo del hacha por donde se mete el mango" A.
"Zenbat eta kerten senduaua, aixkora-begi zabalaua" Elexp Berg. "Aixkora-begixa nasaittuta dauka itxuria, ta
kertenak urten eitten dotsa" Ib. Cf. Garm EskL III 132 s.v. AIZKORA-BURU.
- AIZKORA-BURU (L-ain, R-uzt ap. A; aixkora-b. V-gip ap. Elexp Berg). Parte posterior del hacha, la opuesta
al filo. "Aixkora-buruakin sartu nittuan iltzak maillukaik eneukan da" Elexp Berg. Cf. Garm EskL III 132:
"Aizkorak, kirtena, apur bat okerra, aoa eta burua daramatzi. Buruan zulo bat du: begia. Zulo ortan sartua
darama kirtena".  Iru tenaza mota, bat burni xaflantzako, bestea aizkora-buruari eusteko, eta, lanaren
bukaeran txingurean erabiltzen diranak. Garm EskL III 136.
- AIZKORA-DORU. "(V-ple), parte posterior del hacha" A (s.v. aizkora-buru). v. AIZKORA-BURU.
- AIZKORADUN. Provisto de hacha, hachero.  Adiskideak, ortzak estutuaz, [...] ziñuka, inkezaka, jeupadaka,
alegin guztiak egiten zituzten aizkoradunai laguntzen. -Ia, Jose Domingo [...] jo gogotik, ondo zuazda! Ag G
104.
- AIZKORA-GANGA (Sal, R, S ap. A; H (h-); haixkora- S ap. Lh). "Partie du fil qui est du côté du manche" H.
"1.º el mazo de acero del hacha excepto el filo; [...] 2.º parte posterior de la boca del hacha" A.
- AIZKORA-GIDER (L, BN; aizkorgider L, BN; aizkor kider AN-erro). Ref.: A (aizkorigoiñ); AEF 1926, 9.
Mango del hacha. v. AIZKORA-KIRTEN.  Egurgille batek, zukeien bakharra, / Galdu zuen behin haizkora
giderra. Gy 289.
- AIZKORA-IGITAI. (Pl.). Hacha y hoz.  Gizonezkoak, beren beatz lodiak aizkora-itaien aoetan erabiliaz
[...]. Ag G 51.
- AIZKORA-IGUN, AIZKORIGUIN (-guiñ S ap. A), AIZKORIGOIN (-goiñ ap. A), AXKORA-IGOIN,
AIZKOL UGI (ügi S-saug ap. Lh). Mango del hacha. "Manche de la hache" Lh. v. AIZKORA-KIRTEN. 
Materiala da on axkora igointako; sua du gaxto. Mdg 131 (se refiere al txutxika (sabuco)).
- AIZKORA-JOKO (V-gip; aixkora-j. V-gip), AIZKOL JOKO (aixkol joku V-gip). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg
(aixkol-joku). Prueba de hachas, apuesta de hachas. "Competencia de leñadores o aizkolaris. Diru askon gora-
berakuak izaten dira aizkora jokuak" Etxba Eib. "Santiago egunez, ixa urtero egoten da aixkol-jokua
Goimendin" Elexp Berg.  Idi-tema, aizkol-joku, balenka-partidu, ari-joku, pulsuan, saltoka [...] eta beste
mende.
onelako apustu, gorputzaren azkardade, arintasun eta indarleiari dagozkionetara. Izt C 245. Ara gure
aizkolariak eta aizkol-jokua zer diran. Aizkol 21. Zabaletako Iñazio Marik eta Abadiñoko Jose Domingok egin
bear zuten aizkora jokoa. Ag G 90 (v. tbn. 34). Aizkora-jokua. // Aizkora-joku-egun. Jendea zai dago: / Leitzak
eta Uitzik elkar billatuko. Or Eus 146. Aizkol jokotan Bizkaia ez da / izan oso sonatua. Basarri 79. Eta ezin utzi
baztertuta gure aizkolariak, eta auekin batbatean aizkora-jokuak. Garm EskL III 124. En DFrec hay 6 ejs. de
aizkol joko.
v. tbn. MAtx Gazt 55. Haizkora-joku: Mde Pr 136.
- AIZKORA-JOLAS. Prueba de hachas, apuesta de hachas. v. AIZKORA-JOKO.  Naiz dala aberien ari
topeka, ollar borroka edo idi dema, naiz dala gizasemien zama jasotze, lasterketa edo aizkora jolasa. Ag G 80.
Baña etzion eramango emeretzi urteko mutill batek ez aizkora jolasean, ez burni astuna jaurtitzen. Ib. 1.
- AIZKORA-KIRTEN (V, G ap. A (s.v. aizkorigoiñ); aizkur-k. G-goi ap. JMB At; aixkora-kerten V-gip ap.
Elexp Berg), AIZKOL KIRTEN. Mango del hacha. v. AIZKORA-GIDER, AIZKORA-IGUN.  Zuk baxen
esku bigun samurrak baleukeez, ta ez laija, atxur ta askora kirtenakaz azaldubak. Mg PAb 48s. Egurgille bat
zoan mendiak barrena, / eta galdu zitzaion aizkora-kirtena. It Fab 262. Zutindu zan Otxoa, ta esku bat aizkora-
kirtenean ebala ta bestea ukabildurik [...]. Ag AL 26. Autsi zaio aizkol-kirtena, bentzitu dio gorputzak eta irauli
da trongo gañetik. Aizkol 18. Esku motxari aizkol-kertena / iñola ezin ezarri ta, / jokatzen zuben uela edo /
aparatua jarrita. EusJok 143. Aizkora-kertenak eta borra-kertenak egiten batzuek bagenekigun. BasoM 87.
v. tbn. Akes Ipiñ 33.
- AIZKORA-KOLPE. Golpe de hacha. v. AIZKORA-UKALDI.  Eta kolpu bakhoitz, aizkora kolpu batez
bezala, bide huntako naharrak, kaparrak, eta ilhorriak trenkatu ditu. Tt Onsa 18. Bena, eskriptürak dioian
bezala, dügün egotx zañiala axkora kolpia. Mst I 11, 4. Eraman zioten bizia, aldarean zela, haizkora kolpez,
Nabader zaritzon hirian. Lg II 84. Entzun bitez aizkora kolpeak pagadian. NEtx LBB 182. Mandazaiaren esanak
aizkora kolpez ito zituan. Ib. 182.
- AIZKORA-MUTUR. "Haizkora muthurra (museau), la partie de devant du fil de la hache" H. "Haixkora-
mutur (L, BN, S), fil da la hache" Lh.
- AIZKORAN. (Trabajando) con el hacha.  Aizkoran ari giñan / gu ia ituan, / aurrenengo tronkuak / txaluak
zituan. EusJok 85 (v. tbn. II 156 y 158). Gizon oik biyak asi ziraden / aizkoran jokatutzera. Ib. 108 (v. tbn. 78 y
86 aizkoran jokatu). Aizkoran ongi ari da / mutille gaztia, / bañan gertatu zaio / ez irabaztia. Ib. 119. Gaztetatik
asiak / aizkoran ikasten. Ib. 125. Batite Heletak sei lanbidêtan / Larraun guzia markatzen: / pilotan, segan,
burrukan, aizkan / aizkoran, karga-jasotzen. Or Eus 302. Ez segan, ez aizkoran, ez lanean, [...] etzan inguru
arietako mutil gazteeen artean, aren ukondorañokorik. TAg Uzt 115. Aizkoran bezain trebe, laiaketan eta
goldea erabiltzen. Ib. 158. Orain aizkoran asi zaizkigu / kemen sutsutan beterik. Basarri 80. Gure aurrekoak idi-
dema, aizkoran-edo oso pozik jardun oi ziran. MAtx Gazt 56. Simonek indarra bazuan saltzeko ere. Segan eta
aizkoran ere ederki egiten zuan. Salav 65. Aizkoran eta arri jasotzen / badira bikain askuak. Uzt Sas 228. v. tbn.
BasoM 162.
 Aizkoran egin dute / joan dan Otsaillean. EusJok 116.
- AIZKORA-HOTS (aixkol-ots V-gip ap. Elexp Berg). Ruido producido por el golpe de hacha. "Manuelek dabill
aixkol-otsa goizian goizetik. [...] Lapurra gabian iretargittan, aixkol-otxak [sic] entzunda, jun bera, aintxintxika
ta, baiña ies eiñ" Elexp Berg.  A, zer ekiña! A, zer aizkora-otsa! A, zer oiuak! Ag AL 106. Diruzaiak, aizkora
otsera, marmari egin zuten. Or Aitork 140. Mangutsik, dinbi-danba / Aizkorotsian, / Mukur txikitzen gogor /
Dabiz, ertzian. Enb 96. Aizkora otsak berriro. NEtx LBB 183.
- AIZKORA-PALA. "Aizkora-palak (R), [...] carrillos del hacha" A (s.v. aizkora-alboak).
- AIZKORAPEAN. Bajo el hacha.  Zenbat abere ikusi ete dira ire aitaren aizkorapean! Ag AL 12.
- AIZKORA-PIKO. Golpe de hacha. v. AIZKORA-UKALDI.  Hasi behar düzü bihotztoiki, eta zañiala drano
aixkora phikua eman. Mst III 53, 3.
- AIZKORA-SAIHETS. "Aizkora-saiets (Sal), carrillos del hacha" A (s.v. aizkora-alboak).
- AIZKORA-SUDUR. "Aizkora-südür (S; Foix), fer de la hache" Lh. Cf. H (s.v. sudur): "Aizkoraren sudurra, le
nez de la hache, la partie antérieure et la plus épaisse du tranchant d'une hache".
- AIZKORA-UDI (-üdi S ap. Lh), AIZKOLUDI (-lüdi S ap. Lh). "Manche de cognée" Lh. v. AIZKORA-IGUN.
- AIZKORA-UKALDI (aizkor ukaldi BN-baig ap. Satr VocP), AIZKORA-KALDU (-khaldü S ap. Lh; aixkol
khaldü S ap. Lh). Golpe de hacha, hachazo. v. AIZKORA-KOLPE, AIZKORA-PIKO, aizkorakada.  Arbola
adar bat ebakitzeko denean, lehenbiziko haizkora ukhaldiak eman behar dira azpitik eta ez gainetik. Dv Lab
359. Gure burhasoak gaiztü ziren erakaspen hoien entzütiari; eta müsde Maitiak, aiskora khaldüz egotxi zian
Aphezküpü heretikoaren pheredikagia. Ip Hil 165. Arbola eroriari denek aizkol-ukaldi. Herr 7-11-1957 (ap.
DRA).
- AIZKORA-UKALDIKA. A golpe de hacha.  Borthak hautsiak, aizkora ukhaldika eta pusketan emanak. Elsb
Fram 67. [Ateak] aizkora ukaldika hautsi nahiago ukan dituzte. HU Zez 171. Ene soldadoak behar nintuela
manatu, lot ziten eliza borta bati aizkora ukaldika. Ib. 136. Haizkora-ukaldika sarrazkitzen zituela. Mde Pr 136.
- AIZKOL UKALDIZTATU. "Aixkol kaldüstatü (S), frapper à coups de hache" Lh.
- AIZKORA TTIPI. "Aizkora xipia, petite hache, [...] destraleja, segureja" SP.  Larrazkenean, [zohiak] aizkora
mende.
ttipi batez ezpalkatu ta, aurdikitzen zituzten surat. JE Bur 9n.

- AIZKOL ZUHOI (zü- S ap. A; aixkol-zühoi S-saug ap. Lh). "Parte posterior del hacha" A. "Manche de la
cognée" Lh.
 Etim. Se supone tradicionalmente que aizkora tiene también que ver con haitz 'peña'. Schuchardt, sin embargo,
pensó en lat. securis por intermedio bereber. Parece, con todo, que Gorostiaga Eusk 1958, 61, puede tener razón
al pensar como origen en lat. asciola, con metátesis. Con todo, este origen, está ya expresamente indicado como
conocido en Busca Isusi, Homenaje a J. Mendizabal (S. S., 1956), 84.
aizkorada. v. aizkorakada.
aizkoragile (SP), aizkolgile.  Fabricante de hachas. "Faiseur de cognées" SP.  Joanem de Altuna [...] alias
aizkolgille. (Azpeitia, 1551). FLV 1992, 68.  Argatik aalegin guziak egiten ditu aizkoragilleak bere tresna aal
duan ondoena egiten. Garm EskL III 124. Aizkoragillearen lantresnak auek dira: sutegia; txingurea; maza bat
aundia [...]. Ib. 136.
aizkoragintza.  Fabricación de hachas. Cf. aizkolgin.  Gure probintzi auetan, gizaaldi onen asierara arte
aizkoragintzak bazuan bere garrantzia. Garm EskL III 124 (v. tbn. otro ej. en la misma pág.).
aizkorakada (V-gip ap. Etxba Eib), aizkorada (Lar).  Hachazo. "[...], aizkorakadia artu eban belaunian [...],
se dió un golpe de hacha en la pierna" Etxba Eib.  Gizon baten aurrean iarki ta ukabilkada bat edo
aizkorakada bat emotea. Ag AL 114. Zenbati, aizkorakada baten, kendu zeuntsen arnasea! Ib. 105 (36
aizkorakada baten ebagi). Egurgillearen aizkorakada neurtua. Ag G 2. Eztotzu alde askogaz irabazi [...],
aizkorakada bigaitik izan da guztia. Ib. 106. Egurgiñen aizkorakadak entzuten. EEs 1928, 10. Milimetro bat ere
etzitzaizkion alboratzen haizkorakadak. Osk Kurl 92. En DFrec hay 1 ej.
aizkoraketa. v. aizkolketa.
aizkorategi.  Taller donde se fabrican hachas.  Lantegi polita da. Aizkorategi ontan iru anaiak egiten zuten
lan. Garm EskL III 128.
aizkoratu (h- L ap. A  Dv).  "Équarrir le bois avec la hache" Dv. "Haizkoratu, escuadrar y despedazar
madera con el hacha" A.
aizkoratxo (Lar, H (V, G (s.v. haizkora)), haixkoratxo (Lh), azkoltxo (Lcc).  "Azuela <acu->" Lcc.
"Hacheta", "segureja" Lar. "Hachette" H. v. aizkolta.
aizkoratzar.  Aum. de aizkora.  Eta aizkoratzar bat harturik horma behera bota zuen. MEIG IX 105.
aizkoraxkot. "(S), mauvaise petite hache" Lh. Cf. aizkoratxo.
aizkoria. v. eskoria.
aizkorial. v. eskorial.
aizkorigoiñ, -guiñ. v. AIZKORA-IGUN.
aizkorol (V, G; H (aizkorolla det., G)), aizkol (G-goi). Ref.: A; Arin AEF 1932, 93 y AEF 1927, 35.  Tabla
labrada con hacha. "Branches menues d'arbres (de chêne)" H, que cita a Izt. "Tabla o viga que destrozan los
hachadores" A. "La tabla antigua suele estar labrada con hacha, y se le llama por eso aizkola. [...] En la tasación
de las obras de carpintería de la casa de Akotain hecha en 1697 se dice que dicha casa tenía "15 estados de tabla
hecha con hacha" [...] (G-goi)" Arin AEF 1932, 93. "En las casas más antiguas [...] la fachada, apoyada sobre
postes, es un entramado de vigas [= oltza] cubierto con tabla labrada a hacha (= aizkola) (G-goi)" AEF 1927, 35.
 Artzainen bizileku mendikoari deitzen zaio Txabola, zeña egiten dan zotal, zarbazta, arba, tantai, aizkorol eta
gisa onetako gauza xeakin. Izt C 224.
aizkortsu. "Bastante espantadizo (AN-erro)" Inza Eusk 1963-64, 176. v. 2 aizkor.

mende.
haizkume (a- V ap. A), aitzkume (A), aizkune (V-m ap. A).  "Peña pequeña" A. "Aizkume, aizkune (V-m),
peña pequeña y suelta" Ib.
aizkune. v. haizkume.
aizkure. v. 1 azkura.
(aizkurrubia). v. (ezkurrubia).
aizlur. v. HAITZ-LUR.
aizmendi. v. HAITZ-MENDI.
aizmoarra. "(AN-gip), árbol cuyas ramas arrancan de punto bajo como a la altura de un hombre. Lo contrario es
zugaitz (AN-gip), zurgardi (AN-5vill)" A.
aizna. v. aizina.
haiznabar.  "Mármol" DRA, que cita a Ol. v. harnabar.  Yainkoaren etxerako [...] gertuta dauzkat [...]
onikarri, txirlarri ta edolako istarriak, baita arbel ta aiznabarra erruz ere. Ol 1 Par 29, 2 (Ker arri bitxi ta
kolore askotakoak, arri bikain eta artzuriak eurrez).
aiznar. v. hausnar.
aizo. v. auzo.
aizogo. v. auzogo.
aizoial. v. HAIZE-OIHAL.
aizola. v. axola.
aizolan. v. auzolan.
aizolbe (L, BN, S; O VocPo  H, SP (BN, S, que cita a O), Dv (S); h- H), atxolbe (S; Gèze), axolbe (S), axolbu
(-ü S), aixolbe (S), aisolbe (S). Ref.: A (aisolbe, haizolbe, atxolbe, axolbe); Lh (aixolbe, aizolbe, haizolbe,
axolbe); Lrq. 1. Lugar resguardado del viento. "Lieu où l'on est à couvert du vent" O VocPo. "Abri, atherbe,
atxolbe" Gèze. "Abri contre le vent" Dv. "Lekhu haizolbia (BN-mix)" StJayme (ap. DRA). "Aisolbe (Sc),
escondrijo, sotavento" A. "Abrigo, paraje abrigado" Ib. "Abri contre le vent" Lh. "1.º abrité du vent; 2.º abri
contre le vent" Lrq. v. haizalpe, axolgune.  Uste nuen nihaurk er' ekaitzak / Io banenza, neure zurkaitzak /
Zintuzkedal', eta habeak, / Neur' aizolbe, neur' aterbeak. O Po 47s. Abere eriak egon behar dü atxolbian eta
etzangia idorrian. Ip Dial 77 (Dv toki gerizatuan, It aizeak jotzen ez duen tokian). Noizbeit, lur moko bat
itzulirik, lekhu aizolbe batean gerthatu ginen eta leihorrerat jautsi. Prop 1899, 127. Axolbian gütük bena ni
trixtüra goguan; / Aro gaitza dük kanpuan'ta aita itxasuan. Etxahun-Iruri in Xaramela 202.
2. (Precedido de gen.). Al abrigo (de), protegido (de).  Ulhünpian edo kharrunteen axolbian etxeki datian lür
sagarra, gordinik eman dadiala borthakoer. Eskual 3-1-1908 (ap. DRA).
- AIZOLBEDUN. (Lugar) abrigado.  [Bürü beltxak] Laphürdin eta Baxenabarren dü bere egoitza. Ziberüko
alhagiak mehegi eta ütsalegi zaitzo nun ezten üzten bere güstiala mendixka ezti eta axolbedünetan [...] bizitzera.
GH 1931, 449.
aizorratz. v. HAIZE-ORRATZ.
aizorri (V-gip ap. A BGuzur).  Lugar, pueblo de nacimiento. "Aizorri esaten eida Oñati-aldean, aiterri edo
asaberri edo iaioterri esateko" A BGuzur 157.  Beren aizta alarguna il zala iakin ebanean, ioan zan iaioterri
edo aizorrira. A BGuzur 113.

mende.
aizosa. v. auzosa.
aizotegi. v. auzotegi.
aizotz. v. aihotz.
ahizpa (V-gip, G, AN-larr-egüés-erro-ilzab-olza, L, BN, S, R (-¸)-); Ht VocGr 425, Arch VocGr, VocBN, Gèze,
Dv, H (L, BN, S); aizpa SP, Urt I 32, Lar, Añ (G), Dv (V, G), H (V, G)), aizta (V; Lar, Añ (V), Dv (V), H (V)),
aispa (V-gip, AN-gip-ulz). Ref.: VocPir 161 (para Sal da ainzpa, pero el lexicógrafo ha oído siempre aizpa);
Bon-Ond 139; A (ainzpa, aizpa, aizta); Lh; Lrq /ahispa/; ContR 515 y 530; Iz ArOñ y To (aizpa), R 282 y 301,
Ulz (áizpe), UrrAnz (aistía); Etxba Eib (aiztia); Holmer ApuntV; EAEL 47; Elexp Berg (aizta).
1. Hermana (de mujer). "Sœur de sœur" SP. "Aizta bixak alkarregaz ibiltzen ziran, eta bixak batera eiñ dabe
ezkontzia" Etxba Eib. Harriet da además "Aitzia (Oe), pour aiztia, aizta, sœur", sin duda errata por aizta (v. infra
Oe 150). Cf. ugazahizpa, SABEL-AHIZPA.
 Tr. De uso gral. La única forma documentada en la literatura vizcaína es aizta. Ahizpa, con aspiración, es
general en textos suletinos y no se documenta en los labortanos clásicos; en el s. XIX comienza a extenderse a
toda la literatura septentrional, proceso que se consuma en el s. XX. En DFrec hay 19 ejs. de a(h)izpa.
 Eta zituen maite Iesusek Martha, eta haren ahizpá, eta Lazaro. Lç Io 11, 5. Haren ama eta haren amaren
ahizpá. Ib. 19, 25. Iauna, eztuk hik ansiarik zeren neure ahizpák neuror zerbitzatzera utziten nauen? Lç Lc 10,
40 (He ene aizpak). Zer trabailla Madalenak, / Bazuen aizparekin, / Baiñan ziren haren penak, / Kasi
munduarekiñ. Arg DevB 101 (v. tbn. 103). Katiximaren irakhasten bere haurrei eta sehiei, edo bere anaiei eta
arrebei edo aizpei. CatLav 119 (V 65). Ezin ezkonduko da andra au gizon onen anajeagaz, ez aiztagaz, ez
semeagaz. Oe 150. Nahiago lükiala ilherrian, eziez tirano baten ohian ikhusi bere alhaba. Ta harek bere
ahizpekila egia soberana pakatü, berzek ükhen e'letzen, tiranoak hilerazi zütian. Egiat 255s. Mutilen batek emon
badeutsa ezkontzako berbia neskatillaren bati, ezin a ezkonduko da inoiz onen aistiaz. CrIc 171.
 (s. XIX) Senarra aide egiten da emaztearen aizpa, lengusu, bestengusu eta erengusuakin. AA I 560.
Persegiduko dabee bere aiztaak, bere nebak, bere gurasuak ta bere adiskidiak. fB Ic II 294. Il baten ganeko
ama-aizteen negarrak, ta erostarienak. Zav Fab RIEV 1909, 32. Salve, Luisa, salve, / Infanta maitea, /
erregiñaren aizpa / bakartxo gaztea. Echag 211. Ai ahizpa falsia! ai hi lotsagarri! / Ene zopa hunen jaten bethi
izan hiz ari! Etch 412. Soizu ontsa, ahizpa. Arch Fab 77. Iñoz itxi baga bere aizta nagusijago bati burua
garbituten. Ur MarIl 101. Rakelek ezin eraman zuen, berak ez, eta aizpak aurrak izatea. Lard 37. Ruti ere esan
zion, aizparekin bere errira joan zedilla. Ib. 159. Etzuen hark onik ukhan / Non etzuen aizpa bertze aldera
eraman. Gy 230. Ez egijola imiñi aiztiari atzerapenik premiñako gauzeetan. Ur MarIl 101. Ahizpa, juan zite
portaliala. ChantP 284 (tbn. en Or Eus 119). Doña Mariak argia hiltzen du eta bere ahizparekin atheratzen da.
Laph 158. "Bañan, emakumia, --esan diyot-- aristiyan eman dizut ta, berriz zatoz?". --"Neri? Ez andrea." [...] --
"Nere aizpa izango zan". Sor Bar 61. Eta joan zen bere aizparen bilha. Lap 219 (V 98). Aiztak ederrak dira lau
[...] laurak bardinak edadez / baina beste gauzetan ez. Azc PB 285 (ref. a las cuatro estaciones del año). Arpegi
baten bizi daitezan / matraila biak bakean, / sur baña bako eder bat dago / aizta bien bitartean. Ib. 122. Nik
aizparekin bizi nai det. [...] ni nere aizparekin ondo nago emen. Bv AsL 95. Maalen guriak barriz, ez aiztia
dodalako baiña, bijotza iñok ez lakoxia dauko. A BGuzur 119 (v. tbn. 113 aizta).
 (s. XX). Agindu zion aizpari irakurri zezala. Urruz Zer 74 (v. tbn. Urz 29). Eskual herriak horra non zuen /
zonbeit menderen bakea; / Zazpi ahizpak airos zagozin, / iganik bide nekea. Ox 161 (32 zazpi ahizpek). Eztezu
gaitz, aizpa, ni arratsalde artan nola nengoen somatzea. A Ardi 49. Beste eun aldiz bezela, aizpa ikustera agertu
zitzaigun Isabel. Ib. 75. Zuka itz egin bear izaten zion aizpari. Ib. 23. Pozik ematen zien bere gosaritxoa bere
aizpa zarragoai. Inza Azalp 20. Ahapetik bere ahizperi. Barb Sup 77. Kanta dezagun beraz emazte fagore! /
Guziak Mariaren ahizpak dirare; / Gure familietan bizi-begirale. Etcham 102. Aste batian illak / aita eta ama, /
ta aizpa reumak artu / ura gure lana. Tx B II 102. Nere aizpak neri utzi dit. Ir YKBiz 268. Aizpa ederrak or
daude / ederrik eta galantik. 'Ahí están mis bellas hermanas'. Canc. pop. in Or Eus 117 (tbn. en Etxde AlosT 99).
Alaiago zegoan bere aizparen ondoan. TAg Uzt 290. Aizpa ta osaba [...] izkutatu ziran arte. Ib. 261. Ontan,
ordea, aizpari begiratu zionean [...]. Ib. 274. Zazpi aizpatxo dira euskaldun Birjiñak [...] Artu bitza sei aizpen,
seiren eskumiñak. SMitx Aranz 34. Aralar mendian bizi den "Maitagarria" dukegu ausaz, Euskalerriko
folklorean, Irlandako beansidheen ahizpa bat. Mde Pr 270. Eta behiek eni erantzun: --Zer duk bihotza,
gizakumea? [...] lurreko soro guzi orotan gozatzen gara naski, gu eta geure ahizpak, jauzten gaituelarik jainko-
zezenak. Ib. 129. Bere aizpengana urreratu zan. Etxde AlosT 93. Ugazama ta aizpak besarkatu zittun. Ib. 105.
Aizpak bezela maite dugu elkar. Etxde JJ 236. Arestian, Mayanari diozun maitasuna agertu duzu. [...] bera
bekizu aizpa ta gidari mundu [...] galbidetsu onetan. Ib. 236. Beti ere izebekin edo aizpekin etorri oi zan. Ib. 33.
Aur ura aizpa zula igarri zion orduko [...]. Ib. 227. Nere ahizpak eraman du. Osk Kurl 21. Bergarako kalera
ezkonduta zeuden bere aizpekin. NEtx LBB 59. Andik urte askotara, aizpa zarraren alaba onen semea [...]. Ib.
18. Jaungoikoak burrukan eragin daust nire aizteagaz. Ker Gen 30, 8. Aizpa goazen, goazen goien goien salala.

mende.
Balad 75. Honela dio bere hiru ahizpetatik batek. MEIG IX 107.
v. tbn. Elsb Fram 129. Jnn SBi 25. JE Bur 70. Aizpa: Mb IArg I 352. Ibiñ Virgil 114. Berron Kijote 158. Aizta:
Laux BBa 42. Enb 151. Bilbao IpuiB 83. Erkiag Arran 159.
 (Con nombre propio, acompañado de adj. posesivo y colocado tras ahizpa en la mayoría de los ejs.). 
Mariaren eta Martha haren ahizparen burguko. Lç Io 11, 1 (He Martha bere aizpa, LE bere aizpa Martarén Dv,
HeH haren ahizpa Martharen, Ker beronen aizta Martaren). Marta eta haren aizpa Maria. He Io 11, 5 (LE
arren aizpa Maria, Dv haren ahizpa Maria, EvS Maria haren ahizpa, Ol aren aizpa Mari). Ierusalem, zure
aizpa Sodomaren bekhatua eta galgarria izan zen urguillutasuna, asea eta alferkeria. Ax 380 (V 250). [Rakel]
ieloskor izatu zen bere aizpa Leaz. Urt Gen 30, 1 (Ur bere aizparen, Dv bere ahizpari). Haren aizpa Mariaren
etxera. CatLav 263 (V 132). Bere aizpa Doña Maria. Cb Just 28. [Martha] yoantzen lehian Maria bere aizpa
ganat. Lg II 204. Beraren aizpa Liak [...]. AA I 596. Haren amaren ahizpa Maria. TB Io 19, 25 (EvS haren
amaren ahizpa Maria). Klarari jarraitzen dio bere aizpa Inesek. Bv AsL 94. Kolerekin il zana bere aizpa Kiteri.
Sor Gabon 58. Gure aizpa Eladi zanaren alargun Medelen izenak. A Ardi 23. Sor Santa Katalinari beraren
aizpa Isabelek. Ib. 23. Yoan zan ta bere aizpa Maria deitu zuen ixilkian. Ir YKBiz 358. Zure aizpa Artemi. Zait
Sof 62. Kirisozemi zure aizpa odolkide ta [...]. Ib. 20. Jesusen Gurutze ondoan, ama Mari, ta onen aizpa Mari
Keleoparena ta Mari Madalen zeuden (Io 19, 25). Or MB 373. Lehenik ama, hunen ahizpa Biolenta, bai eta ere
[...]. Ardoy SFran 73.
 (Sin posesivo).  Inesek. Neure aita: natorzu aizta Agedaren konpañiaan. JJMg BasEsc 219s. Iñazi eta aizta
Juana / ez egozan premiñan joateko ara. AB AmaE 417. Adelaide beltxerana ta aizpa Violanti, elkarrekin zoazin
maiz Basaka-bordara. 'Et Violane sa jumelle'. Or Mi 33. Osaba Martin apaizak, Libe aizpak, Balendinek, Mikele
neskameak. TAg Uzt 15. Zuen amaren pakeak eta aizpa Juanaren zuzenbideak merezi du orrenbeste. NEtx LBB
59. Basaburuko bidea artu zuan Antoni Aizparekin. Ib. 49.
 Bigak, ahunzak eta hoien / Ahizpa ardiak, / Lehoiareki behin / Hitzeman zuten [...]. Arch Fab 84s. Ahuntza eta
miga, aizpa ardia lagun / Lehoiñ yaunarekin yarri ziren partzun. Gy 61. Badoa bada [ttirritta] hauzora /
Xinaurria aizpa baithara / Gosetea kantatzera. / Agur, aizpa, banathorzu; / Zertan naizen ikhus-azu. Ib. 3. Gora
ta bera jai adirazle / lilien aizpa sorgiñak. EA OlBe 26. Bera ari zen Okeani, izadiaren aita, eta eun oian ta eun
ibai babesten dituten Ninpa aizpai arrenka. Ibiñ Virgil 115. Illargi aizpa. // Izar guzien aizpa zarrena / or da
Illargi, zerura irtena. NEtx LBB 347.
 (Uso fig.).  Abarizia nola den / Inorantziaren aizpa eta laguna. Gy 241. Umiltasunaren aizpa dan
pobretasun edo beartasun santari. Aran SIgn 112. On eta Eder, aizpa ez ba dira, ama-alaba dira, ta alaba orrek
ama orrengandik bular gozoa artzen du. Or Y 1934, 86. Gaua: ixillaren ama, deusezaren aizpa bizkia. Txill Let
95.  Ibai ertzeko belar artean [...] udaberriko goiz ederrean / jaio zan nere lorea [...], arrera ona egin zioten /
beren aizpa berriari. NEtx LBB 356.
 (Ref. a las provincias vascas).  Iru Probinzi aizpak. 'Las tres provincias hermanas'. Aran SIgn 2. Ondra
aundian lau Ama Aizta / Beti euskeldun izanik. AB AmaE 35. Zazpi aizta onek, orain legez erdal-erri bik
menderatu bearrean [...]. A BeinB 37. Sei aizpa dira, kantak diona, / oial batetik jantziak. Or Eus 197.
 Hermana (de una orden religiosa).  Bere aizpa maite monjak. Arr May 158. Bai, zurea da [zerua] Jesusen
atzetik bazoaz, aizpa [= 'hermana de religión'] berrien legeak gordetzen badituzu. Ag G 342. Monja aieri esaten
diete Aizpa Zuriak. Anab Aprika 29.
2. "(Sal, R), árboles gemelos que brotan de una planta" A. "A¸)nzpa (R-uzt), ramas gemelas que arrancan casi
desde flor de tierra" Ib. "Ahizpak (S; Foix), arbres provenants de la même souche" Lh.
- AHIZPARENEAN. En casa de la hermana.  Aizu Mary, azkenean badakit non dagon gizon hori--, azaldu
zion emazteari--, zure ahizpanean. Osk Kurl 30.
 Etim. Cabe que -pa no sea más que una variante de -ba, de valor desconocido, en nombres de parentesco. No
parece que la hipótesis de Corominas de una influencia románica sea indispensable para explicar vizc. aizta:
¿variante fonética o forma con distinto sufijo?
ahizpade. "Hermandad, hermanazgo, anaidea; si es de hermana entre sí, aizpadea" Lar.
ahizpaginarreba, aizpagiarreba. (Neol.).  Cuñada. v. koinata.  Zure aizpagiarreba bere errira ta

yainkoengana doa. 'Cognata tua'. Ol Ruth 1, 15 (Dv ahizpa).
ahizpaizun. "Sœur de lait, [...] arrebaxun, a¸)zpaxun (R)" VocPir 182.
ahizpañi (S ap. Lh).  Dim. de ahizpa. v. ahizpatxo.
ahizpaño (BN ap. Lh).  Dim. de ahizpa. v. ahizpatxo.
aizpatan (V ap. A), aspatan (V-ger ap. A), aspeten (A Apend). "Hierbabuena, menta de peñascales" A. Cf. alav.
mende.
zabatán, mastranzo (Mentha rotundifolia) (= astamenda, mendaza); Bilbao batán 'hierbabuena'. v. batan. 
Aizpatan, aneta ta txarpoillar-bedarren amarrenak ordaindu. "Mentham". Ker Mt 23, 23.
 Etim. De haitz + batan.
ahizpatasun. Figura en SP sin trad., tras, aizpa, aizpaxo.
ahizpati. Baña ordea, nola ez diraden kontrestak eta alkarren kontrakoak ta arerioak [birtute auek], ezpada
guztiz alkar-zaleak eta aizpatiyak. 'Sino muy aliadas y muy conjuntas'. Aran SIgn 113.
ahizpatto (S ap. Lh).  Dim. de ahizpa. v. ahizpatxo.
ahizpatu (aiz- SP (sin trad.), Lar), aiztatu (Lar).  "Hermanar, hacer a una hermana de otra" Lar. "Hermanado,
anaitua, arrebatua, aizpatua" Ib.
ahizpatxo, aizpatxu, aiztatxu.  Dim. de ahizpa.  Infanta gaztetxoa / Españiakoa, / Isabelen aizpatxo / biotz
gurekoa. Echag 210. Zortzikoa [...] Erregiñari bere Ama andre eta aizpatxoari kantatua. Ib. 212. O, nolako
arrera egingo zioten! Zeinbat aizpatxo idoroko zituan besoak zabalik! Aizpatxoak eta Ama ere bai [...], moja
berri guztien Ama. Ag G 333. Ori dezu, aizpatxo, galea, leia; ori asnasestua, ori ito-bearra! A Ardi 43. --Erdu,
aiztatxu maitia. Jesarri nire onduan. Altuna Euzk 1930, 531 (v. más ejs. en la misma pág.). Ene! Gogoratu ezan,
aizpatxo! Zait Sof 162. Zazpi aizpatxo dira euskaldun Birjiñak, / zein baiño zein beltxeran, zein baño zein
piñak... / Artu bitza sei aizpen, seiren eskumiñak / danetan gazteenak, danetan txikiñak! SMitx Aranz 34. Txiki-
txikitandik erakutsi zien bere bi alabai eta Bela-Beltzi beren aizpatxo zaarrena zirikatzen eta gorrotazitzen.
Etxde AlosT 25. Besotan artu zun maite-maite zun aizpatxoa. Etxde JJ 228s. Soiñekoak edurra iduri, gerriko
gorrimiñez, paparrean kabeliña mardulak zituelarik, lilien aizpatxu zirudiela. Erkiag Arran 43. Silban agurea
eta Ninpa aizpatxoak. Ibiñ Virgil 92.
v. tbn. MAtx Gazt 32.
ahizpatzako, aiztatzako (V-gip ap. Etxba Eib).  "Ezkondu dan ori, aiztatzakua dau Maritxuk, esa que se ha
casado, es hermana por adopción de Maritxu" Etxba Eib.
ahizpautsi, ahizpautxi.  Hermana por adopción (ref. a las hermanas de una orden religiosa). v. ahizpatzako.
 Teresak beti Maisua du agotan, Iainko-gizona. Au esaten die aizpautxi ditun seroreri, Iainkoak ago-otoitzean
atsedena eman dezaiekela adieraztean. Or QA 162. --Mojetatik asko ta asko atera ditxin. [...] Elkar maitatuz
zeru bear luketen etxe oiek, gorrotatuz ipernu biurtu ditxin. Ez al dago ondo ipernutik ateratzea? --Yainkoa
serbitzeko pakea bear dik, anaiautsi ta aizpautsi esaten diranen artean. Ib. 86.
ahizpaxo, aizpaxo (SP).  "Sœurette, hermanica" SP. v. ahizpatxo.
haizpe (L ap. Lh; a- H (s.v. aitz), que cita a Lard), haitzpe (a- Dv (s.v. aitz), que cita a Lard), atxpe.  Cueva,
gruta; lugar bajo la peña, bajo la roca. "Caverne" Dv. "Caverne, grotte" Lh. Cf. TAV 2.2.6: "Cui vocabulum est
Sancte Marie de Izpea, subtus penna, in territorio Busturi (CSM 151, año 1051)". v. harpe.  Eta aitz-pean
Ninfak / zeudenean berriz, / algaraka eztanda / egin nairik irriz. It Fab 186. [Dabid] emen zebillen, mendi onek
zituen aitz-pe edo ar-zulo luze-zabaletatik batean etzitegia egiñik. Lard 173. Urakan gogorrak mendi goietatik /
Beor eta beiak bota dauz beera, / Eurien euriaz, otzak kikildurik, / Gaisoak joiazan atxpeietara. AB AmaE 364.
Obi au aizpe bat zan, eta gaiñean arri bat zetzan. Ir YKBiz 359. Erleak kurutzatu zuen [otsoa] haizpe batean eta
ohartzearekin izitua zela [...]. GAlm 1934, 42 (ap. DRA). Intzolako erreka, erreka iluna, / Dena haitzpe, xirripa,
hats eta pilpira. Iratz 145. Haitzpe goxo batean lasaiki jarria / Bazterreri so nago, gogoa bertsutan. Ib. 49. Gain
baterat orduko, izerditan, irus; [...] Haitzpean jarri-eta bagaude erdi lo. Ib. 51. Xuti ba xuti larre-egin eta
haitzpe eihartu hoitarik. / Ez galda beti auhen nigarrez uzten zaitudan bakarrik. / Xuti ba xuti! aski auhenik, aski
dei eta nigarrik. Ib. 126. Gauak eder zirenean haizpe batean edo lasto eta belhar meten ondoan lo egiten zuen.
Othoizlari 1955, 57. Plaentxiatarrak, aizpietan peskan eiten zaliak dira. SM Zirik 38.
- HAIZPEKOETAN. "(Loc. vbal.). Era pescar a manos limpias, sumergiéndose en el agua y yendo a buscar la
pesca en sus refugios de los intersticios de la peñas rodadas al cauce. Aizpekuetan, Ferruel lakorik ez da
ezagutu" Etxba Eib (v. tbn. atxpekuetan).
haizpe. v. harizpe.
ahizperdi (L, BN, S; Dv), aizterdi (A), aiztaerdi (V-gip). Ref.: A; Lh; Lrq /a)h¸)zpérdi/; Elexp Berg (aiztaerdi). 
mende.
"Ahizp'erdia, sœur germaine ou utérine d'une autre sœur" Dv. "Hermanastra" A. "Demi-sœur" Lh. "Hermanastra
(de hermana)" Elexp Berg.
aizpil. v. 2 azpil.
aizpildu. v. azpildu.
aizpiltze. v. azpiltze.
aizpira. v. azpil.
aizpuru.  Cierta clase de manzana.  Badu zamora-sagarra, kamuesa, aizpuruba, parada, txalaka (au gaziya
da) [...]. Sor Bar 30.
- AIZPURU-SAGAR (G-bet ap. A, s.v. sagar). Nombre de una variedad de manzana.
aizta. v. ahizpa.
aiztaga, aztaga.  Lanza. v. astamakila.  Arotzik ez zan Ixraelen aurkitzen, pilistarrek bait-zioten: "Bestela
ebertarrak ezpatak eta aiztagak egin litzakete". Ol 1 Sam 13, 19 (Ker lantzarik). Eutsi aztaga ta eraso nere
jazarleeri (Ps 34, 3). Or MB 331 (Or lantza, Ol aiztaga).
 Etim. De aizto + haga.
aiztagari.  Lancero.  Zazpi aiztagari saillez eratutako gudari-oztea. Zait Sof 143. Zazpi aiztagari-buruen
mendean. Ib. 143. Eteokel, aiztagari argia. Ib. 166.
aiztamakil. v. astamakila.
aiztari. v. ehiztari.
aiztarte. v. haitzarte.
aizter. v. aiztur.
aizteri. v. hariztegi.
aizteritxo. v. ehiztaritxo.
aizterko. v. aizturko.
haizti, haitzadi (Lar), astui (A Morf 100).  "Peñascal, aitzadia", "serranía" Lar. "Serrano, [...] aitzadikoa" Ib.
"Astui, peñascal" A Morf 100.
haizti. v. harizti.
aiztian. v. arestian.
aizto (R-uzt-is; Lar, Sb-Urq, Izt 15r, Dv (R), H (V)), aixto (R-uzt). Ref.: A (ainzto, aizto); ContR 530 (-i- nasal);
EAEL 140. 1. Cuchillo. "Aiztua, culter, cuchillo, couteau" Sb-Urq. "Couteau" Dv. "Lo he oído [en R-uzt]
repetidas veces" A. Azkue añade además a¸)nzto para AN y R-uzt; para el segundo la -n- es sin duda innecesaria.
¿Error por ainzto en el primer caso? "Aiztua, cuchillo. No se usa por lo regular en Eibar, seguramente por haber
dominado la voz romance" Etxba Eib. Cf. hauze. v. ganibet, SAKELA-AIZTO.
 Tr. Difundido a partir del dicc. de Azkue, alcanza un notable éxito entre los escritores peninsulares del s. XX y
desplaza al tradicional ganibet (q.v.). Mirande emplea la forma con aspiración haizto. En DFrec hay 3 ejs. de
aizto.
 Eta gero, bere aizto edo kanibet giderrarekin [...] thaula bazterra joko du. Prop 1906, 87. Norbait etorriko
balitz donostiarren kontra, lanza, ezpata, mallu edo aiztoarekin, milla sueldo emango ditu. Etxeg RIEV 1908,
mende.
115. [Eriotzak] bere aizto otz eta zorrotzez, gazte bikain baten bizialdia ebakitzen duanean. Muj EEs 1916, 296.
Txertorako bear ditugun begi oek, dauden adarretik aizto (kutxillo) zorrotzez [...] moztu bear ditugu. EEs 1917,
34. Bada-ezpadakuan, aizto luze bat gerrikuan erabilten eban. Kk Ab I 31 (ed. original Ezale 1899, 271b:
gañibeta luze bat; v. tbn. 39 aizto (Ezale 1899, 279b gañibetea)). Arrabete ta erdiko aizto (cuchillo) zorrotza. Ib.
93 (v. tbn. 66). Azpilla aiztoaz jota. "Herido con un cuchillo". Zink Crit 14. Kaskaka suarriz egindako gezi
muturrak [...], ta bi aozko aiztoak. Arzdi LEItz 85. Urrezko ortzak aiztoz ekendu nai zitiola. FIr GH 1922, 597.
Sukaldeko aizto andi bategaz. Kk Ab II 77. Naiz sutan, naiz aizto zorrozpean ill. Or Mi 128. Edontzi ua ikusi ba
zendute, etzenuten siñestuko artzai-aiztoz egiña zenik. Ib. 44. Aiztoa (labana) sartzen dio. "La cuchilla". Or Eus
136. Puxkarik goxoenak aiztoz txikiketan. "A cuchillo". Ib. 138. Aizto zorrotza. TAg Y 1933, 21. Aiztoz matailla
zulatu. TAg GaGo 10. Aiztoa bezela sartzen zan aurpegian aren begiratu sakona. TAg Uzt 177. Aiztoaren zulatu
urragarria. Ib. 272. Beste ukaldi zitala erantsi zion aiztoz bularrondoan Balendini. Ib. 19. Kutxilloa (aiztoa)
erorita puntaz gelditzen bada, zori ona dator etxera. A EY I 140. Arlaban aizkora, aiztoa edo sukarri-printza.
JMB ELG 83. Ertz-landutako ar-igekiak, sukarri-aiztoak eta marruxkak. Ib. 56. Aiztoaren antzeko suarri-auak.
Ib. 34. Eskuan aiztoa (cuchillo), aizkora edo atzematen dikana artuta. Etxde AlosT 52. Haiztoekiko tormenta edo
Ling-Chy izenaz ezagutzen den herio lazgarri hura. Mde Pr 76. Edozein erritarrek il egin zezakean aiztoz edo
sastakaiz (puñala). Zait Plat 76. Oñazea luzatzearren aizto txiki batez lepoa ebaki gizonari biozgabe arek. NEtx
Antz 46. Idazteko luma-muturrak; aizto ta kaiñubetak, berun-zatiak. Erkiag BatB 18. Edontzi, platera, kollara,
sardeska eta aiztoetan. Osk Kurl 85. Eta lotsa onek minberatzen eban aizto zorrotz batek aragian bezela. Etxba
Ibilt 486.
v. tbn. BEnb NereA 56. Ibiñ Virgil 104. Aiztua (det.): Altuna 24. Otx 97.
 (aiztodun).  Ikhusak! Jauna: hartzara, haiztodunik, / hor gaituk, lehen ginenak. [...] Hilgai berririk badukek
aldarean, / esku aratzez hiretzat guk erhanik. Mde Po 69. Gizon zahar haiztodunaren irudiak. Mde Pr 166.
 Baso galduen erdian / kare arrizko mendiak / gorri, aizto ta mutur, iparrak / melar zorroztu sarriak. 'Ricos en
agujas y aristas'. Gand Elorri 38.
 (Como primer miembro de comp.).  Aizto-muturrak aragia bezela urratu zion barrunbea arek eramandako
berriak. TAg Uzt 272. Airian duaz edontzijak! / bixi dabil aizto dirdira! Laux AB 95. Giriñak dauken aizto-
itxura / zeure irrijak, ba, metzen dittu. Ib. 93. Poliz-gizonak gehienik harritzen zituena, aldiz, zauriaren itxura
zen: eguzki gurpil baten antzean haizto ukaldika bularrean egin izan zitzaion. Mde Pr 166.
2. (BN-ciz ap. A). Machete.  Bere burua erail zuan bularrak aiztoz (machete) igaroaz. J.M. Tolosa EEs
1913, 162s.
- AIZTO-KIRTEN. Navaja (molusco). v. 2. deitu.  Bildu ere, biltzen baigenitun txirlak, itxas-apar-zatiak,
aizto-kertenak. Etxde Itxas 41.
 Etim. Según la opinión más general se trata de un derivado de haitz 'peña, roca'. Cf. el caso de al. Messer
'cuchillo', etc.
aiztoka.  A cuchilladas. v. aiztokadaka.  Gero jesarri aretxaren bian eta aizto luzia ataraurik zugatzari
aiztoka asten yakon. BAizk Ipuin 7.
aiztokadaka.  A cuchilladas. v. aiztoka.  Berorregaz bixija jokatu biar yok aiztokadaka. Kk Ab I 93. Baña
aiztokadaka narrubak zulatu biarrian [...]. Ib. 94.
aiztorde (V ap. A).  "Hermanastra" A (s.v. aizperdi). v. ahizperdi.  Mirenek esan eutsan aiztordiari: [...].
Altuna Euzk 1930, 531 (v. otro ej. en la misma pág.).
aiztore. v. aztore.
aiztotxo, aiztotxu.  Dim. de aizto.  Mutiko batzuek ziarduen lurrean egoan are-arri batean aiztotxua
zorroztuten. Erkiag BatB 57.
haiztsu.  Peñascoso.  Mendixka aiztsu bi. "Dos montecillos peñascosos". A Ortzuri 150.
aiztu. v. ahaztu; azti.
aiztukor. v. ahazkor.
haiztun. "Peñascoso, peñaskotsua, arkaiztuna, aiztuna" Lar. v. haiztsu.
aiztuor. v. ahazkor.
mende.
aiztur (AN-5vill, L, B, BN, Sal, S; Deen I 317 (aes-), Lar, Añ (AN), Sb-Urq, Izt 116v, VocB (ais-); h- Gèze
(hais-), H), haixtur (AN-5vill-burg, L, B, BN, Sal, S; Urt Gram 34, VocBN, Dv, H; a- SP, H), hainztur (R; Ht
VocGr 340 (hainst-), H (+ hainst-)), hainxtur (Ht VocGr 299), ainzter (R-uzt), aiztor (AN-ulz), aistor, axtur
(AN-5vill, Sal; ZMoso 71), aztur (AN). Ref.: A (ainzter, aiztur, haixtur, aztur); A Apend (aiztor); Lh (haiztur,
haixtur); Lrq /has#tür/; ContR 530; CEEN 1970, 131; Izeta BHizt2 (aixtur).
 (Pl.). Tijeras. "Aixturrak, ciseaux" SP. "Ciseaux, haixturrak" Urt Gram 34. "Hainxturra, ciseau" Ht VocGr.
"Haixtur, [...] ciseau à tailleur d'habits, à tondre des moutons, les mules, à tailler les vignes" VocBN. "Haixtur,
ciseau de tailleur d'habits" Dv. "Haixturrak [...]: 1. ciseaux de tailleur [...]; 2. ciseaux à tondre cheveaux,
moutons, à tondre haies, branches qui débordent" H. "Tijeras grandes" A. "Aiztor, tijeras pequeñas" A Apend.
"El yuaregille emplea una axturra, tijeras de hojas muy largas (AN-5vill)" CEEN 1970, 131. "Aixturrekin moztu
zion ilea" Izeta BHizt2. Según Azkue en R-uzt, ainzter es 'tijeras grandes' y ainztur 'tenazas'. Cf. OHOL-
AIZTUR. v. artazi, guraize.
 Tr. Documentado al Norte en Voltoire (aistor), Duvoisin y autores del s. XX no suletinos. Al Sur sólo en
autores del s. XX. Haixtur es la forma gral. en textos septentrionales (junto a aixtur en Zubiri). En textos
meridionales se documenta aiztur (con aspiración en Aresti y Oskillaso (en éste junto a haixtur)); hay tbn. aistur
en Urruzuno.
 Horra aistorrak zerratzeko eta kaxatatzeko. "Voilà des ciseaux pour les fermer & cacheter". Volt 207. Aski da
bixikari mokoa haixturrez moztea. Dv Lab 291 (v. tbn. 339 haixturrez moztu). Denbora hartan guzian ez bide
zuen harrek haixturrik ez orrazerik erabili ez buruko ilean ez bizarrean. Prop 1904, 210. --Zertako ditut nik
aisturrak? --Ara Jauna; beatz-azkalak moztu ta orrelako lanetarako oso politak ditu. Urruz Ibaiz 13-4-1902, 2
(Zer 123 aizturrak). Girtainetik xuxen mozten dituzte haixturrez [zuhamuaren ostoak]. JE Bur 82. Abar gaixoa!
Haixturrez nakon borthizki moztu burua... Ox 173. Zor zioten lagunek zimikoa: / Soineko zolan haixturren
pikoa... Ib. 183. Han husten zituen zakuko tresna bitxienak. Kobre puskak, itziak, haixturrak [...]. Zub 25.
Bordan ondoan lerrokatzen dira hamar edo amabi gizon, auzokoak, bere aixtur xorrotxekin. Ib. 97. Gizonak
berriz mozketa-aitzaki / beren aizturrak gerriyan, / siñalien bat utziko dute / sartzen badira erriyan. Tx B II 64
(ref. a los gitanos). Andre Joana, haixturrak eskuan, orratz eta haria erhien artean. Barb Sup 43. Esan egijozu
perratzalliari datorrela ointxe berton aizturrakaz eta laburtu dagistazala belarrijak albait ariñen. Otx 121. Eun
beor zuri, gesal-belarra antzeko motots ederdun, aizturrez iñoiz ukigabeak. Or Mi 45. Suatsak: zurezko aiztur
edo guraize aundi batzuk. Or Eus 101n. --Eta honek, zikiratzalearen ofizioa. --Ongi egon zinen zu, mutila! --Eta
zu, haizturrekin? Artaziekin? Arti Tobera 170. Bizar-khentzailearen haizturrek. Osk Kurl 97 (82 haixturrekin).
Inauskaiaz eta aizturrez eta onetariko beste askoz ebaki al zenezake mats-aiena? Zait Plat 148.
 Tijera, especie de salto.  Zein ederki pikatzen zituen dantza zahar eta eder hortako pontu guziak, ezker eta
eskuin biratzen zelarik, aitzinat salto, gibelat salto... Noizetik noizerat zenbait haiztur ere artean egiten
zituelarik. Elzb PAd 56. Muxikoetan hasi nintzenean [...]. Beldurrez den mendren harrabotsa eginez, huts egin-
araz zezan nik egiten nituen piko edo haizturretarik bat! Ib. 71.
- AIZTUR-BEGI. "Haixtur-begi (L), œil de ciseaux" Lh.
- AIZTUR- PARE. Par de tijeras.  Lau edo bostek, ez ukhanez ez kanibetik ez pistoletik, sarthu zuten, bat
bertzearen ondotik, haixtur pare bat bihotzean. Elsb Fram 126. Zaldi bat, asto bat eta aisturra pare bat
(guraizak) dira nik dedan guzia. Urruz Ibaiz 13-4-1902, 2 (Zer 123 aizturra pare).
- AIZTUR-UKALDI, AIZTUR-KOLPE. Tijeretazo. "Haixtur-ukaldi (L, BN, S), coup de ciseaux" Lh. 
Haixtur kolpe batean, zehe bat eta erdi bederen pikatzen diote galtzeri [...]. Barb Sup 43. [Dendari gazte
moltxoa] orratzetik hari, aixtur-ukaldi zonbait ere emanik protsimo-lagunari, huntarat erori zitzaioten solasa:
ea guziek beharko zuten bada goiz edo berant ezkondu. Lf Murtuts 44.
- AIZTUR ZORROTZ. "Aixtur zorrotza, pince-maille" SP. "Aiztur-zorrotza, tacaño, avaro (Darric)" DRA.
aizturi. v. ehiztari.
aizturkatu. "Aizturkatü (S), tailler à coups de ciseaux" Lh.
aizturko, aixtorko, aizterko (a¸)z-R; Aq 4 (R); ainzterko R-uzt), aisterko (R-is). Ref.: A (aizterko, ainzterko);
ContR 517 y 530.  (Dim. de aiztur). "Tijeretas" A. "Aistérkua, la tijera (R-is)" ContR 517. "A¸)zterkuak, tijeras
(de entre manos) (R-uzt)" Ib. 530.  Frantzia famaturik / erkintan dira ofizio nobleak, / aixtorko xorrotzale / eta
txerri-oratzaleak. "Les aiguiseurs de ciseaux". GH 1926, 72.
aiztxori (V-gip ap. Iz ArOñ; Lar).  "Bahari, especie de halcón" Lar. "Borni, ave de rapiña, aiztxori mota" Ib.
"Bahar [sic], halcón" Lar DVC 151. "Buztangorri de cuevas y ruinas. El colirrojo de tizón" Iz ArOñ. Cf. haitz-
xori.

mende.
haiztzar. "Peñón, peñol aiztzarra, arkaiztzarra, atxandia" Lar.
haizu (L, BN, S ap. A; SP, Ht VocGr 400, Gèze, Dv, H (L, BN, S)), hauzu (AN-larr-erro ap. A; SP, Lar, Lar
Sup, Dv (que cita a SP), H), hauzo (BN ap. A; VocBN, Lh).
 Tr. Salvo algunos pocos ejs. de hauzu en Leiçarraga y Oihenart (que tbn. emplean haizu), la forma gral. es
haizu (aizu en un ej. de Larzabal).
1. Lícito, permitido. "Hauzua, zilhegia, libre, haizua" SP. "Permis" Ht VocGr 400. "Lícito, zileia, zillegia, [...]
hauzua" Lar. "Lícito, sori, zilhegi, hauzu" Lar Sup. "Hauzo (adj.), permis, sans empêchement" VocBN. "Haizü
(adj.), permis; pouvant; digne de" Gèze. "Ce qui est permis, non défendu, licite, libre, loisible" H. "Haizu, libro,
permis (terme général)" Lf Gram 280. v. zilegi, 1 sori.  Zer-nahi haizu nahiz, berentzat lehenik, / Erlisioneari
dire aiherrenik. // [...] Eskolan eman ditek Jainkoa debeku. Zby RIEV 1909, 232.
2. Libre.  Zeren eta atsaldeko ez dute sekula utzi nahi lan hori, eta inhala, bururik altxatu gabe ari dira
lanhari lotuak goiz guzia, lehiatsuki. [...] Eta, zertako, errain duzie, irakurle maiteak, nahi dute ile moxleek
atsaldia haizu izan? Zub 98 (cf. infra HAIZU IZAN). Bere semeengatik ez baininduten nai aizu. "Me liberum
esse nunquam volebant". Or Aitork 214. Bera aizu egonik, balditzen zan ene menpekoaz. "Liber ab illo vinculo".
Ib. 147 (149 aizu egonik).
- HAIZUA BIHURTU. Dar permiso. v. HAIZU UTZI.  Ikusirik kasaillaren pizteak ez duela balio, andreak
haizua bihurtzen dio senarrari, errepikatzen diola, goizik itzul dadin etxerat. SoEg Herr 2-12-1965 (ap. DRA).
- HAIZU IZAN (BN-arb-lab ap. Gte Erd 54 y 263; H, que cita a Lç).
 Tr. Hasta mediados del s. XIX sólo se documenta en Leiçarraga, Oihenart, Duhalde y Duvoisin. A partir de
esta época tiene un notable auge en el Norte. En la tradición meridional sólo lo emplean Eguzkitza y Zaitegi. En
cuanto a las formas de futuro, hay haizuko en Hiriart-Urruty y en Lafitte y haizu izanen en sendos ejs. de Laphitz
y Mirande. En Hiriart-Urruty hay tbn. un ej. de haizuz (v. infra ej. en EZ HAIZU IZAN).
a) (Intrans. unipersonal más subordinada con sust. vbal. -t(z)era(t) como complemento). Estar permitido (a
alguien), permitirse (a alguien), ser lícito (a alguien). "Enaiz hauzu, haizu, je ne suis pas libre. Hauzu baninz
erraitera, s'il m'était permis de dire" SP. "Bakoitzak nai duna esateko eskubidea du (G-azp, AN-gip), bakotxak
[sic] bera nahi duena erraiterat haizu da (BN-arb)" Gte Erd 54. "Haren etxean zangorik sartzerat haizu ez
naizenaz gainean (BN-lab)" Ib. 263.
 Ala eznaiz haizu nahi dudanaren egitera neure onéz? "Ne m'est il pas loisible?" Lç Mt 20, 15 (HeH ez naiz
haizu nahi dutanaren egitera?, Dv nahi dudanaren egitera ez othe naiz haizu?; He ez zait zilhegi, Echn e'naiz
benturaz zile nautena 'itea?, Ol zillegi ez ote zaidak nai dikadana egitea?). Hauzu zarete [...] kondenatu
eztenaren azotatzera? Lç Act 22, 25 (TB zilhegi zautzue). Hauzu naiz hirekin mintzatzera? Ib. 21, 37 (TB zilhegi
zerauta). Iaunaren zerbitzatzera haizu garenzat. Lç Ins F 8 rs. Maite dut, eta naiz maitatu, / Bana naiz hanbat
desditxatu [...] nik maitenik dudana, / Ezt' ehon hauzu hurbilzera nigana. O Po 22. Zurekin izatera haizu //
Ezpanaiz ere gorpitzez. / Alabadere banarraizu / Bethi gogoz, et' orhitzez. O Po (ed. 1847), 231s. Serorak ere,
soinekoz aldaturik bederen [...] haizuko direla herrietarat itzultzera, eta eskola emaitera?... Haizuko ba! Giren
bezalako gaixo ahulak, sineskorrak gu! Ip Hil 179 (92 hatsaren hartzerat haizuko direla, 114 haizuko ginela [...]
nahi ginituen eskolen hautatzera). Xakurrik ez bada haizu / sartzerat elizetan [...]. Etcham 50. Ikusliarrik ez da
haizu sartzera. Tenteen arteketarik gagozkio beha bi begiez. JE Ber 61. Ez banintz hain ona [...] ez nintzen haizu
izanen baratze eder hauetan sartzera. Mde Pr 91. Ordukotz giristino zirenak haizu zitazken giristino gelditzerat.
Ardoy SFran 222. Soldadoak ez dira soldado baizik izanen [...] ez dira haizuko ezkontzerat, ez herritik
atheratzerat baimenik gabe. Lf in Zait Plat XVII. Eta hura ez dela haizu onddo jaterat, harek, hortxet, ohean
egon behar duela. JEtchep 24. Bertsolari bat ez bada haizu hoinbesteren esatera, / berriz baimena lortuta ere ez
noa kantuz hastera. Xa Odol 270 (v. infra EZ HAIZU IZAN). Frantzian aski barna sartuz geroz, haizu ziren
arrotz horiek egoiterat. Ib. 172.
v. tbn. Zerb IxtS 99.
 (Con sintagma nominal con suf. -ra(t) como complemento).  Kapelarat ez baitziren haizu mezaren
entzuteko [...]. StPierre 37. Etzuten karriketan ibili behar, etziren haizu iturrietarat [jitoak]. Zerb Azk 13.
Baratze ederrak ziren, eta ihoiz ez zitzaion haizu edozein haurri heietan sartzea. Ohore handi bat zen beraz
Bertharentzat harat haizu izatea. Mde Pr 89.
 (Con sust. vbal. -t(z)ea).  Ez othe naiz haizu ene onthasunaz egitea nahi dudana? TB Mt 20, 15. Liburu
sainduetan ez direlakotz oraino trebe, populiari mintzatzea ez dire haizu izanen. Laph 89. Aizu ziren elgar
ikustea, bainan gure bistan bakarrik. Larz Senper 88.
 (Con sust. vbal. -t(z)eko).  Badakit ez nizala haizü gaiza hoien behar bezala ezagüterazteko, nihaurek
hoietzez eztüdanaz geroz üdüripen bat baizik. Ip Hil VI.
 (Con complemento no expreso). "J'ai la permission, haizu naiz, zilhegi naiz" Ht VocGr 400.  Nahi baduzu
Anton salbatu zure hutsa jujeri aithortuz, aizu zira, bainan ez zira hortaraino kontzientziaz bortxatua. Larz
Senper 14.
b) (S ap. A y Gte Erd 31). Atreverse. "Enük haizü erraitera, no me atrevo a decir" A. "Haizü niz horren egiteko
(S)" Gte Erd 31 (junto a ausartzia izan, ausarti izan, etc., de otras zonas).  Ausartkiago hitzez minzatzera
mende.
hauzu baitirade. "[Ils] osent". Lç Phil 1, 14 (He hauzu izan baidire; TB menturatzen dire). Hauzu da zuetarik
zenbeit, egitekorik duenean berze baten kontra, iujemendutara ioaitera iniustoén aitzinera eta ez sainduén
aitzinera? "Ose-il bien aller?". Lç 1 Cor 6, 1 (He hauzu da [...] hauzitan aritzerat, TB menturatuko othe da).
Ezta gizona haizü asmatzera, gütiago erraitera [...] zonbat dohatsü den Maria zelian. Ip Hil 213.
c) (Intrans. bipersonal más subordinada con sust. vbal. -t(z)ea como sujeto). Estar permitido, ser lícito.  Elkhar
higuin dioten bi giristinok badirurite eztirela errelijione berekoak: [...] Deabruak eta damnatuak dire bakharrak
higuintzea haizu zaikunak. Dh 251. Larunbata da, etzautzu haizu ohearen eramaitea. HeH Io 5, 10 (Lç eztuk
sori, LE eztúzu zillégi, TB ez zautzu zilhegi, Dv etzaitzu zilhegi, EvS etzaizü permis, Ol ez zaik zillegi). Haizu
othe zaitzue azotatzea Erromar hiritar bat eta kondenatugabea? Dv Act 22, 25. Haizu zait zuri hitz baten
erratea? Ib. 21, 37. Eni haizu da / Galdegitia, / Zuri konbeni begiratzia. ChantP 372. [Apezer] etzeren haizü, ez
agerian ez gordeka, erlijioneko eginbiden betatzia. Const 25. Auzokoen yopu danari, etzaio aizu arrandiro
oldoztea. Zait Sof 174. Baratze ederrak ziren, eta ihoiz ez zitzaion haizu edozein haurri heietan sartzea. Mde Pr
89 (v. infra EZ HAIZU IZAN). Gauzakiak hormak igarotzen baditu, haizu zaigu uste izatea mediumak
ezukigaitu egin duela. Ib. 336. Sortuz geroz zor dugu / Guziek hiltzea; / Bainan ez zauku aizu / Odol ixurtzea.
Larz Senper 104. Zer nahi dela, etzaio haizu horri kalterik egitea bere nahitarat. Xa Odol 239.
 (Con complemento no expreso). "Il m'est permis, haizu zait, zilhegi zait" Ht VocGr 400. "Haizu zait, il m'est
permis" H.  Bertzalde, ahal bazinu ere, azken bertzean, etsairik gabe zure bizia iragan, ez lakikezu haizu; ez
litake zuzen, ez eta zuhur. HU Zez 87. Jende handier haizu zeien bezala, huna nun Charles Minjonnet [...] hasten
zaukun [...]. JE Bur 143.
d) (Intrans. unipersonal de 3.ª persona). Estar permitido, ser lícito. "Haizu da, il est permis" H. "Gaxtakeria ez da
haizu (BN-ciz-lab, S), zakurrak hola librantxan ez dire haizu (BN-ciz-arb, S), [...] arrantzuka ez düzü haizü (S)"
Gte Erd 263.  Juduentzat, bertze asko gauzetan bezala hortan ere, oro haizu dira. HU Zez 22. Bitxi zaionak
egin beza irri; haizu da. Ib. 116. Bere bizi guzia, on zeno eta haizu izan deno, Eskual-herriaren onetan ereman
baitu. HU Aurp 156. Gezurra lege bada, / haizu da gaizkia. Zby RIEV 1909, 108. Haurretik mainaz galdu, / gero
gazte xoro, / Gure seme alaben / haizu dire oro. Ib. 107. Elizan ez dela haizu / eskuaraz katixima. Etcham 49. Ez
diat bada uste holakorik haizu den! JE Bur 115. Gasna ustelik ez zela haizu jendeen artean. Barb Sup 86. Halere
orainokoan on hartuak zaizkote guziak. Atxiki arras lasterrik baizen ez daiteke haizu. Zby RIEV 1908, 86 (se
refiere a supuestas faltas en el juego de chistera). Berthute bat urruntzen gaituena atsegin debekatuetatik eta
haizu direnak izariz har-arazten daizkuna. CatJauf 93 (CatS 58 zuñek haizü eztiren plazeretarik gibeltzen beitü
eta sori direnak doian har erazten). Xüxenka edo üngürüz norbaiti ogen egiten edo egiten ahal dian gezürra ez
da haizü. Const 20. Edozer ei-da aizu edo zillegi; edozein bide, on eta txalogarri. Eguzk GizAuz 88. --Orai artio,
larrukoloratu gizonak ez zituan libro, larru zurien ostatuetan. Orai, lege zikin bat egin ditek. Horiek ere non-
nahi haizu dituk. --Zertako ez liezke haizu? Horiek ere, gu bezala, gizonak ahal dire. Larz Iru 66. Katiximan
ikasi ginian gaxtakeria ez dela aizu. Larz Senper 23. Eta aurhiden artean haizu den ausartziarekin, lehenik
apalik, gero gorago, azkenean oihuz diogu: [...]. "L'audace qui est permise entre frères". Ardoy SFran 329. Ai!
zer jauzia eginen zuken haizu izan balitz. "Ci c'eût été permis". Ib. 141. Tratularia, --haizu zen, haizu da--, dirua
maite, nork du hastio? bainan fede oneko gizona, eta funtsez giristinoa. "C'etait permis, c'est permis". Ib. 248.
Girixtinoen atean ez eta heien jauntzietan ez da gorria haizu; ez eta urdina turkoenetan. Lf in Casve SGrazi 11.
Gezurrak haizu ziren, hori betikoa; / zaharrek inbidoa ta guk hordagoa. Xa Odol 140.
 [Haritchabalet zagon ülün eta erreüs]. "Zer dügü Haritchabalet?", erran zeron Süperiürrak haizü etzen
erkaitza batekin. Const 20.
 (Con izan no expreso).  Joko guzietan bezala, badira hortan ere legeak: hau haizu, hura ez. HU Zez 22.
Frantses hutsean emazu haurra; eskuara hitz bat ez haizu, goizetik arrats. Mihia lerratzen bazaio uste gabetarik,
larderia zazu eztakit zer egin balu bezala. HU Aurp 202. Lehen kintzearen ondotik, kondazaleak bere oihu
luzearekin adiarazi dueneko: "[...] Trabesa (pari, apuesta) haizu!". JE Bur 26s. Zuek organoa joko duzue, goare
ozen batzuekin; oihu eta garrasia haizu, nahiko duzuen bezenbat. Barb Sup 116.
 (Con subordinada con sust. vbal. -t(z)ea como sujeto). Estar permitido, ser lícito. "Tener permiso. Eztük haizü
lan horren egitea" A (que traduce erróneamente "no te es lícito, o no tienes permiso para hacer eso"). "Ez ditake
haizu oto bat bestea abantzatzea karrika hortan (BN-lab) [...], arreintzan ar(i)tzea ez da haizu (BN-arb)" Gte
Erd 263. "Herriko komunetan haizu da pottokak alatzea (BN-lab), haizu da horren egitea (BN-ciz-arb-lab, S)"
Ib. 256.  --Muthil gaztia, / Bilo horia, / Burian duka banitatia? / Uste duk bai naski / Haizu dela bethi /
Gorthiaren egitia andre orori. ChantP 372. Haizü deia Ama Birjinaren eta Saintien othoitzia? CatS 67. Ezta
haizü jagoiti gezür erraitea. Ib. 51. Zer hitz ederrak! Itxuraz ederrak, eta izaitez ere hala litazkenak, ahal balitz,
haizu balitz, zuhur balitz ororekilakoa bardin egitea. HU Zez 85. Lehen plaza batzuetan ez zen haizu pleka
artzerik. Zby RIEV 1908, 86. --Haizu da bere buruaren hiltzea? --Ez, ez da behinere haizu bere buruaren
hiltzea. CatJauf 81. Ez da haizü ihurtzaz trüfatzia. Const 20. Sendi edo familia elikatzeko lagin eztiran aloger
murrixak ipiñi ta emotea, ezta aizu, ezta zillegi. Eguzk GizAuz 174. Itsurat punitzea ez duk haizu. Larz Senper
24. Bainan ez da beti errex, ez etare beti haizu, bat bestearen ganik berextea. Ardoy SFran 325 (v. infra EZ
HAIZU IZAN). Loretan ere haizu da nori berea / iduritzea bertzena baino hobea. Xa Odol 298. Andre maitia,
gizon guziak / desohoratzen gaituzu, / nehurriz kanpo hitz egitea / nehorentzat ez da haizu. Xa EzinB 89.
mende.
v. tbn. StPierre 29. Barb Leg 70. Mde Pr 344.

 (Con vb. subjuntivo). "Ez da haizu jauts diten, il n'est pas permis qu'ils descendent" Lf Gram 881.
 (Con complemento con suf. -tzat). Estar permitido, ser lícito como.  Aita Saindu maitea, haur bihotzdun
batzu, / Eskualdunak gu ere zureak gaitutzu: / Zurerik baizen ez da Eskualduntzat haizu. Zby RIEV 1908, 604.
- HAIZU UTZI. "Haizu ützi (S; Foix), autoriser, permettre" Lh.  Hameketan, bertze xilintxa ukaldi bat. Hanbat
gaixtoago, hura jo eta, aitzina jarraikitzen denari. Ez dute haizu utziko gizon batzuek. JE Bur 172s. 1908-garren
urtean herriko hizkuntza haizu uzten da, Lehen mailako eskoletan. Mde Pr 242. Euskalerrian ere aintzina holako
giza-sakrifizioak izan ote ziren? [...] Berterretxen kantu osotuak hori uste izatera haizu uzten gaitu, ene aburuz.
Ib. 189. Debekatu zituen gai sakratuzko antzerki oro, profanoak haizu uzten zituelarik. Lf in Casve SGrazi 9.
- EZ HAIZU IZAN (Intrans.). No estar permitido, no ser lícito.  Izenik ez duen munstrokeria hau da:
katiximaren erakusterat ez haizu izaitea haur gazteri Franziako eskoletan. Elsb Fram 162. Noiztanik ote da ez
haizu bi mintzai ukaitea eta biak maite? HU Aurp 205. Holako artak dituen mintzai bat, etxeraino bi hitzetarik
bat zu duena, ez haizuko iguzkiaren pean bere doi tokiren jabe? Ib. 211. Zonbat holako ez du egin, edo hasirik
utzi, ezin bururatuz, edo ez haizuz? Ib. 148.
 (Con izan no expreso).  Eta han ere [...] zenbat hisia eta jazarkunde, ez nahiz utzi burrasoak, [...] ez utzi
nahiz beren gogorako eskolan haurren altxatzera? Haizu eta ez haizu. Alegia haizu, eta egia? Orok dakiguna.
HU Zez 112. Dantza ez haizu, eta pestetan nahi ala ez... Lf Murtuts 44. Manu oiek, oro ar, ez dira ain izigarriak.
Izigarriago, aise, debekuak: au ez aizu, ori ez sori, ura ez zilegi, ola ez gisa, ala ez egoki. Lf Egan 1955 (5-6), 7.
 (Con sust. vbal. -t(z)erat como complemento).  Oro beren etxetarik kanpo emanak edo emaiten ari. Elizetan
mezaren emaiterat ere ez haizu, ez kofesio, ez prediku, ez deus, gobernamenduaren baimena gabe. HU Zez 154
(v. tbn. 151). Bizi nahi eta ez haizu haurrak girixtinoki altxatuz, bizitzerat. Ib. 149. Angeluko eta Uztaritzeko
serora guziak bardin; [...]. Ez haizu nehon eskola emaiterat; ez eta beren komentuetan elgarrekin bizitzerat ere.
HU Aurp 144.
 Etim. De lat. ausus (sum), a pesar de la aspiración inicial. Hay disimilación au-u > ai-u.
haizugabe. "(Adj.), illicitus, illicite" Dv.
haizugo(a) (-goa det., Ht VocGr, Lar, H; -go Dv (que cita a Abb)), hauzugo(a) (H).  "Permission, haizugoa,
zilhegigoa" Ht VocGr 400. "Permisión" Lar. "Faculté, pouvoir, permission, liberté de..." H. v. haizutasun.
haizukeria.  Licencia, atrevimiento.  Kartagon, aldiz, ikasleen aizukeria itsusi ta neurrigabe da; lotsa gabe
oldartzen dira. "Licentia scholasticorum". Or Aitork 112.
haizuki (S ap. Lh; H, Foix ap. Lh), hauzuki (SP (sin trad.)  A, H).  "Sans gêne, sans entraves, librement" H.
"Lícitamente" A.  Eta Philotea, gure ispiritua Jainkoarekin familierki eta hauzuki ihardukiz, guzia khutsatzen
bezala ere da haren perfekzionez. "Notre esprit s'adonnant à la hantise, privauté et familiarité de son Dieu". He
Phil 130 (en la ed. de 1853, 110 hauzoki, citado por DRA, que traduce "familiarmente, como vecinos").
Erakharrazu gaiski erraillea bere baitara zenbeit antze eta manera eztiz; erratzu hauzuki, hala erabillia den
presunaren baitan ezagutzen dituzketzun ongiak. Ib. 364. Ames-bide ezaungaitzak nai ditut ezautu, / ta arantza
artetik landa auzuki egatu, / min-txinta negartiak zearo akitu, / eder dan gauza oro leratsu maitatu. Erkiag in
Onaind MEOE 707.
haizukiro (Lar, H).  "Lícitamente, zileiki, [...] haizukiro" Lar.
haizumen.  Permiso. Othoitz-arazi zuten Jaun Artxaphezpikua harekin bizitzerat ethortzeko haizumenaz.
Birjin 529.
haizumendu.  Permiso.  Zuk niri galdatzen dautazun bezalako haizumendu bat haren ganik athera nahiz.
Birjin 226.
aizun (L, R, S ap. A; Dv, H), axun. 1. Falso. "Falso, postizo" A. v. A Morf 12 C. v. faltsu, 1 izun, amaizun,
aitaizun, alabaizun, anaiaizun, apostoluaizun, jainkoaizun, kristoaizun, profetaizun, JAINKOSA AIZUN...
 Tr. Documentado en autores del s. XX que lo emplean como alternativa purista de faltsu. En DFrec hay 3 ejs.
 Senide aizun batzu isillean eta itzalgaizka sartu izan ziran. Ol Gal 2, 4 (Lç anaie falsu, He, TB anaia falso,
Dv anaia-aizunak, BiblE gezurrezko anaia batzuek). Ezer ez gara gu. Zuen iduri aizun ori egotzi dun Yainkoak,
ez du Yauretxerik emengo muño gañetan. Or Mi 133s. Oi neska axuna! "¡Oh, mi joven engañadora!". Laux BBa
84. Izneurtuz idaztea txandalkeri agiria dala, bertsoak beti dirala txar, beti mintzo aizun. Ldi IL 27. Olerkari
aizun askoek neurtitza nardagarri biur omen dute. Ib. 36. Gure abertzaletasun aizunak, gure eroso-zaletasunak.

mende.
Ib. 53. Badut uste aizun. "Tengo ideas falsas". Or Poem 537. Erlijiñozko sukortasun aizunak (falso fervor)
eraginda. Etxde JJ 213. Mundu aizun (falso) eta galbidetsu onetan. Ib. 236. Txeke aizuna. Ib. 189. Munduaren
ezagutza aizun izaki, arauok ere aizun izan behar. Mde Pr 372. Mediumekiko batzarretan nabaritzen diren hilen
arimak ez dira benetan bizidun baten, mediumaren, nortasun aizuna, peko-nortasunaren agerketa baizik. Ib.
345. Besteengatik sortutako bere buruaren aizun-irudiari uko ez egitearren. Mde HaurB 6. Izakera aizun
onegaz. Gand Elorri 90. Gauzen eritxi aizunaz. Ib. 102. Zezin-aizuna edo sasi-zeziña. Erkiag BatB 25. Ez kezka,
urrea aundi- / etsiz galdurik badabil okerra, / on aizun baten billa. Gazt MusIx 115. Orratik ere itzuri dio
oldezko barnegiro aizun eta erosoen jalkiteari. Ib. 59. Aren aburu aizun eta makurrak. Zait Plat 69. Kolore
aizunez artilleak ez du geio iñor atzipetuko. Ibiñ Virgil 43. Bi arte-mota dira: zinetakoa, jatorra, eta aizuna,
gezurrezkoa. MIH 363.
2. Falsedad. v. aizunkeria.  Gezurraren, aizunaren eta gaitzaren muina ditugu mukerkeria, itsukeria ta seta.
Zait Plat 35.
 Etim. Lo mismo que izun, q. v., parece haber nacido de una división de, p. ej., Jainkoaizun, v. supra, donde -a
es el art. y el suf. -izun es el mismo de alabaizun o lotsaizun 'que puede ser, que está destinado a ser'. Este -izun
es, naturalmente, variante de -kizun.
ahizun (BN-bard ap. A  Dv (BN-bard)).  "Ahita ou ahizun, sillon moins long que les autres dans un endroit
où le champ se rétrécit" Dv  A, donde se lee (s.v. ahita): "Surco más largo que los otros en un sitio en que el
campo se estrecha". v. ahita.
aizunkeria.  "Hipocresía" A DBols.  Utsalkerigeko arroak ekandunaren aizunkeria du. "El orgulloso sin
vanidad tiene la hipocresía de la virtud". Zink Crit 203. Alako poesi jatorra, [...] aizunkeri gabea, alako gurea
bai izkuntzez eta bai baserri-giroz. SMitx Unam 88.
aizuriska. "Ventisca, ventisquero, aizuriska, lurañoa" Lar.
aizuriskatu. "Ventiscar" Lar.
aizurte. "Molicie, pecado torpe" Lar.
haizutasun, hauzutasun (SP (sin trad.), A). 1. "Licitud, justicia, equidad" A.  Lanak dituzkegu Espaniarekin
eta Frantziarekin samurtu gabe Eskualherri biak, bakotxa bere aldetik, konsegitzen badute zerbeit aizutasun
Europa bateratu hortan. Herr 20-10-1960 (ap. DRA).
2. Licencia, libertad.  Oraiko egunetako pertsulari eta koplakariek, Decheparek bezala erraiten dute akuluia,
mirakuluia, akulu eta murakulu ordez. Bainan hori kopletan bakarrik sori da. Sekula, mintzaian. Haizutasun
hori zilegi da pertsuaren neurtitza borobiltzeko, eta beraren soinuak beharriaren goxatzeko. Zub 19.
haizutu (H), hauzutu (SP (sin trad.)  A y Dv, H).  "Permettre, avoir permission" Dv. "Rendre et devenir
permis, libre, facultatif" H. "Permitir, tener permiso" A.  Non ezpaitezaket zerbait egin haizutu dautazunaz
bertzalde. Birjin 226. Baldin ezpadu on aurkhitzen zuri haizutzea. Ib. 69.
aj (V-ger-gip). Ref.: A Morf 729; Elexp Berg.  "[Las interjecciones] de asco: [...] puf (V), pü (BN-baig), aj (V-
ger), uf (G)" A Morf 729. "Aj! Iguina edo amorrua adierazten duen expresioa. Aj! sopa au eztago jateik. Aj!
kendu ari emendik baloi zar orrekin" Elexp Berg.
aja.  (Onomat. de carcajada). v. IJI-AJA, IJI ETA AJA.  Aja, ja, jai!!! Ardan-poto egon trabenara joan
gabe? Lenago sinistuko niken arraiak legorrian dabiltzala urtara gabe. Urruz Urz 60. Baiña gaur berton,
lenengo saritzat, ori bere izan dok, Nikanor: Takarrekoa! Aja, ja, ja, ja, ja. Erkiag BatB 60.
ajaja (V-gip ap. Etxba Eib). 1. Carcajada, risotada. "Sumendixa txokiatzalliak zittuan nik entzun ditturan ajaja
bixixenak" Etxba Eib.  Ajaja guziak (167). LE-Ir. Zer jendearen ajajak eta burlak! (206). LE-Ir.
2. (Onomat. de la risa). v. ijiji.  Bertako lagunagatik ijiji ta aldameneko ezagunagatik ajaja, eztiote ezeri ta
iñori pakean utziten. Ag G 163. --Bein Zarautzen, zuk oartu ere gabe, ondoan egon nintzatzun luzaroan begira.
Ordutixek dauzkat zure begiok nere buruan josita. --Ajaja,! Etzaite, ba, orrenbeste zoratu. TAg Uzt 60.
 (Sendagaia zali batian Pantxikari eskeñiaz). Tira, Pantxika: ar zazu sendagai au. (Pantxikak artzen du).
Ajaja! Ederki. Orain, oiera. Alz Ram 69.
3. (Onomat. del grito a modo de relincho).  Ori, ori, Medel! deadar egin zuen. Ujuiiiiii ji-ji-ji a-ja-ja-jaaaaa!
Gora Ergoien! A Ardi 70.
mende.
- AJAJAK EGIN. "Ajájaak éiñ, echar carcajadas" Iz ArOñ.
ajaka.  Riendo. v. ijika.  Euren zeregina da kortejetia, alkarregaz dantzau, egitia olgetia, ijika ta ajaka
ibiltia. Itz Berb I 202.
ajargatu (H), ajartatu.  Imaginar, creer posible que suceda algo. "Ajargatzea (prononcer le j à la française, de
hasard), se figurer que peut-être" H (que cita el ej. de Mst).  Zuñek beretako garratz eztiren gaizak txerkhatzen
beitütie, eta ez Jesü Kristenak, heltüren ezten gaiza ardüra bere beithan ajargatzen eta konpostatzen dielarik.
"Querentes semper mollia, non que Jesu-Christi, sed hoc saepe fingentes et componentes, quod non stabit". Mst
III 32, 1 (Ip ajartatzen; SP pensatzen, ametsten eta deliberatzen).
ajari. "Carcajada. Ajariz egoten zen" Asp Gehi.
ajataka (B ap. Izeta BHizt2).  "A carcajadas. Neska oiek or ai dire irriz ajataka" Izeta BHizt2.  Gero irriz
ajataka, zion: --A, Beltza, Beltza! Bear bada, aurten eztuk puro geiago erreko... Izeta DirG 70.
ajatu (V-gip ap. Elexp Berg).  Ajar(se). (Sentidos prop. y fig.). "Alkondara ori oso ajauta daukazu ta ezizu
jantzi" Elexp Berg. "Gaztetan ni be ederra nintzuan baiña oiñ majo ajauta najaok" Ib.  Trajia ere ajatu zaigu,
/ txapela zarra buruan. Tx B 130. Polita zera, baño / ajatzen asiya. Tx B II 109. Lore-pilla biziak / ta
edertasunak / ajatzen dira danak / pasarik egunak. Tx B III 11. Azalez beltz jarri nai dute gazte askok. Azalez ez
dakit, animaz bai jartzen dirala beltz. Emakume-izaera eguzkiak eta urak ajatu die. MAtx Gazt 81.
aje (V-och-m-gip, G, AN-5vill, B; H (s.v. aiera)). Ref.: A (aie); Iz ArOñ; Asp Leiz; Elexp Berg. 1. Aje,
achaque. "Indisposition, mal, souffrance. Non eztuen ajeren bat" H (s.v. aiera, que es el tema que infiere
erróneamente del ejemplo). "Enfermedad" Iz ArOñ. "Enfermedad interior, tisis" Asp Leiz. "Achaques (de vejez,
sobre todo). Bein edade batera ezkero, ajia ugari izaten da" Elexp Berg.
 Tr. Documentado por primera vez a mediados del s. XIX, sobre todo en textos guipuzcoanos. En DFrec hay 5
ejs.
 Nere ditxa guziak / badute ajia, / noski naiz Jaungoikoak / astutzat lajia. Bil 124. Gazte denboran ezkondu
gabe / erraz da gelditzen; / oraiñ ajiak berritzen / indarrak ere urritzen. Xe 242. Neroni berriz indarrak junda /
ajiak zaizkit agertu. Ib. 262. Urtiak gallendu ta / ajiak azaldu. Ib. 300. Urtiak korritzen, / ajiak berritzen. AzpPr
85. Zartzak azaltzen ditu / aje guziyak. Ib. 32. Orren gibelak aje / askorik eztauka. JanEd II 126. Badira ere
beste gaxo batzuek garun eta bizkarmuñeko ajeak sortu oi dituenak. Aran-Bago ManMed 264. Samiñ, aje ta neke
askorekin batera. Ag G 178. Geruago ta gutxiago igarotzen dira larogei urtetara, eta onek ere ajez beterik. IArt
Itzald II 62. Gaitz zarra, aje txarra (AN-larr). "Enfermedad vieja, es difícil de curar". Inza Eusk 1926 (3-4), 7.
Ala nai bada, biotzeko miña ez da, beste aje asko dauzka gorputzian; bañan aje oiek guziak, zarretan batibat,
azkenerako biotzera jotzen dute. Alz EEs 1929, 6. Urteen sitzaz joa nago-ta / aje guziak nerekin. EA OlBe 107.
Gurasoak zartxoak, bere ajeak ba dauzkate ta emendik aurrera ez dira obetogo izango. JAIraz Bizia 66. Ene
bizian ez nauk nekatuko lan ontan. Ain zuzen ere orretxegatik utzi nikan artzaingoa ajien aitzekian. Etxde JJ 41.
Ikasi askoren artean nabaritzen dugu aje ori [erlijioganako oztasuna], eta oietatik zabaltzen da gero besteetara.
Vill Jaink 8. Zartzaroko ajeak. And AUzta 135. Bere erriya ikusitzian / sendatu zaio ajea. Uzt Noiz 132. Bañan
au esateko / badet korajia: / euskerak badaukala / naikua ajia. Uzt Sas 357. Gonelaren zaldiak baiño aje geiago
izanagatik. Berron Kijote 36. Gaitz zarra, aje txarra (AN-larr). Inza NaEsZarr 411. Urteak ugaritu, ajeak
azaldu. Prov (ap. DRA). Beste horrenbeste egin zuten, egia esan, Etxegarai anaiek eta hauei ez zaie nabari
Campionek nabarmen duen ajea. MEIG VI 77s. Horren truk, eta hona non dagoen ajea, bereak ematen dizkit
aditzera. MEIG IX 91.
 (Como segundo miembro de compuestos).  Miragarrizko moduan pintatua zegon Rozinante: luze-luze, aula
ta argala, bizkar-ezurra zorrotz, bular-ajeak nabarmen. "Tan ético confirmado". Berron Kijote 111.
 "Nai duzun bezin gizon ona da; bainan tanta laket duelakotz menosten da: ajea du edanera (B), [...] tiene
vicio a beber" A. "Aje, vicio (B)" A Apend.
 "Falta, defecto. Zu beti ajiak atratzen. Zuk ere batuzu" Izeta BHizt2.
2. (V-gip). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. "Mal cuerpo y mal gusto de boca que sigue a los excesos báquicos.
Ajia osatzeko berriz eran ezkero, ajian ajia, esaten daben letz, ajerik txarrena" Etxba Eib. "Aje, mal cuerpo
debido a una juerga. [...] Ajia pasatzeko dagonik onena berakasaldia" Elexp Berg.  Astelen baten, lagun
batzuek, sekulako ajiakin, fabrikako ate aurrian ziarduen besperako eran geiegiagaitik damuturik. SM Zirik 74.
Euk sekula eztok ajerik eukitzen ala? Ib. 94.
- AJEDUN. "Que da aje. Patxarra, ajedun erarixa" Etxba Eib.
- AJE-EGUN. "Día de aje; comúnmente el lunes. Jai-egunan biaramona, aje eguna" Etxba Eib.
- AJE-UME. "Hijo tarado. [...] observando el número bastante crecido de niños de aspecto raquítico, comento: --
mende.
Auek dira gure "aje-umeak", ingelesak dioten "los hijos del sábado", alkoolez ondo beteta sortuak" Gketx
Loiola.
 Etim. Se trata de cast. aje, incorporado en fecha reciente, como indica la pronunciación.
ajeatu (V-gip, G), ajetu (V-gip, AN-larr), ajiatu. Ref.: A; Iz ArOñ (aje); Asp Leiz (ajetu).  Tener achaques.
"Tener dolencias" A. "Ajétuta daó; ajiau" Iz ArOñ (s.v. aje). "Enfermarse interiormente, ponerse tuberculoso"
Asp Leiz.  Oraiñ ogei bat urte / Udarregi zarrak / junturak ez zituen / oso miarrak, / zartu ta ajiatu / masailak
igarrak / sujetatutzen gaitu / guztiyok biarrak. AzpPr 86. Naiz eta zerbait ajiatu bañan osoro galdutzen ez dala
gelditutzen bada burua oi dan bezela perlesiarekin. Aran-Bago ManMed 264. Pedro Anton ta Joanes, urtez bete
beteak, zerbait erori ta ajeatuak zeuden, morroia nagusia baño indarge ta mekoago. Ag G 133. Iñazio Mari
dabil ajeatua. Ib. 374.
 (Part. en función de adj.).  Ollo gaixotuk, bei ajeatuk / nori sartuko dizkan zai. And Egun 55.
ajedrez (ax- Lcc, Lar). "Axedrez, juego, ajedreza <axe->" Lar.  Ez da hori pilota-partida, ez ajedrez-jokoa.
MIH 215. En DFrec hay 7 ejs.
ajent. 1. "Diligente, solícito. Zein ajent ibiliko diren aingiruak... kuidatzen eriotzeko tranzean limosnagilleak!
(132). (Aingeruak) ain gozoso ta ajent ibiltzen dire aldare inguruan agur egiten bere Jaunari mezakoan. (77)"
LE-Ir.
2. Agente.  Ustaritzeko distrikian nazioneko ajent edo eragile denaren ahos. Revol 145. Ustaritzeko
distrikeko ajent nazionalak edo eragileak du kargua hunen exekutarastekoa. Ib. 147. En DFrec hay 2 ejs. de
ajente y 5 de agente.
ajetibo. v. adjetibo.
ajetsu. "Propenso al aje o habitual de esa condición. Astelen guztietan ajia eban, ajetsua zanetik" Etxba Eib.
ajetu. v. ajeatu.
aji (S; Foix ap. Lh). Ref.: Lh; Lrq.  "Aji! (interj.), adieu (forme très familière)" Lrq.
ajiji (Sc ap. A), ai-dxi-dxi (Sc ap.A). 1. "Paseo (voc. puer.)" A.
2. "Adiós (dim.). Lege berri baten arabera, ajiji Frantziatik kanpo joailek bera dukie phakatu, tinbretan... (S).
Herr 12-2-1957" DRA.
ajil.  Ágil.  Üskal herriko anderik / dirade izarren parik; / kolorik gorri, begik argi eta ajil haien airik. Etch
534.
ajilidade.  Agilidad.  Zoi dra [korputz gloriosoaren doteak]? --Klaridadia, ajilidadia, sutileza eta
inpasibilidadia (Oronz, s. XVIII). BOEsal 158.
ajin.  Tener (en el habla de los gitanos vascos). "Avoir, ajin" /axin/ VocBoh. "Ajin, ukan" Barb GH 1970, 35.
 Xaua, goli keau-zak, mol buterrago ajinen duk, hots, "haurra, kanta-zak eta arno gehiago ukanen duk". Barb
GH 1970, 36.
ajis.  Esfuerzo, acto. Cf. Palay: "Agìs (sust. masc. pl.), procédés, agissements; effort".  Hitz batez erraitera
premeti ezazü / gure ajisak <agi-> güziak / Zure boronthatiaren grado / izan ditian konplitiak. StJul 40. Hiri
huntan inposible lükezü / ajisik <agi-> egitia. Ib. 156.
ajitatu.  Agitarse.  O Birjina Sainta, karitatiaren, miserikordiaren eta bakiaren tronua zirena, ausatzen nüzü
zuri eskentzera, ene bihotz mila bekhatüz eta mila pasione ordre gabez theiutürik eta ajitatürik denaren. Mercy
23. Azkenian behar da noiz ere sendi beitate pasione zonbaitez ajitatürik edo therritatürik, urthuki hasperen
barnabat Ama hun haren bihotziala. Ib. 29.
ajitu, agitu.  (Aux. intrans.). Actuar, obrar. Cf. fr. agir.  Abertitüren dü [...] ikhusiren dütian laxükeriez edo
egin bide behar gabez, eta berarek emanen abis karitatezkorik behar bezala ajitzen edo juaiten eztirener. Mercy
38. Rüsa gaistoz baizik / Espeiziradie ajitzen. 'Vous n'agissez que par méchante ruse'. Xarlem 985. Jaun jüjia,
mende.
eztit / hori ahal probatzen / pentsatzen ahal düzü / gordeska direla agitzen. AstLas 57. Joanes-Baptista da;
hiletarik piztu da, eta hortakotz bothereak agitzen dire hartaz. 'Operantur'. TB Mt 14, 2 (Lç obratu, He, Dv, Ip,
Ur (V), Ol egin, Ur lanean ari izan, Ker jardun). Bada hori nahi nuenean, arhinki agitu othe naiz? TB 2 Cor 1,
17.
 (Aux. intrans. bipersonal).  Haren aita zena bezala / bethi aji dakidan. 'Qu'il agisse toujours à mon égard
comme feu son père'. Xarlem 1028.
ajola. v. axola.
ajonjoli (Lar  Lcq 119).  "Ajonjoli" Lar.
ajornatu.  Citar judicialmente.  Haranederri gaitzitu: / "Ergel xirtxila zer duzu?" / Hitz hortaz du ajornatu...
In Zerb Azk 104.
ajubetatu. "Majolar, poner correas a los zapatos, ajubetatu, ualmetu" Lar. Cf. aixubeta.
ajueta. v. aixubeta.
ajui. v. aiui.
ajura. v. aiuta.
ajusta.  Iakiteko duzu nahi baduzu muillatu gradun zaharrea[n] buru bat da haltoa entradako buruaren
trebesean bi ajusta zabal bada baxa bat. "2 aiustes". INav 54.
ajustadore.  Ajustador.  Ni naiz orduan ajustadore / Baionan ari nitzana, / zuk orañ dezun txurreru ori / ez
bezelako gizona. Tx B II 131.
ajustatu (Chaho). 1. Ajustar, acomodar, adaptar.  Begiaren eta martilluaren arteko graduei ajustatu behar
diotzatzula deklinazioneko taulak egun hartan ematen tuben gradu eta minutak. INav 146. Pello, asi al zera /
gaizki arrantzan? / ajustatuko dizut / zarraill ori giltzan. Ud 27.
2. Acordar, llegar a un acuerdo. "Ajustarse, konpontzea, komundatzea, ongundetu, egiunetu, ajustatu" Lar. 
Ez erran neska orri deus preziyuan; niri eskribi zadazu eta ajustatzen ezpagara bidalduko dut gibilat (AN, s.
XVII). ConTAV 5.2.9, 141. Kontua zierto ezin ajustadu debeanak. OA 132. Ajustadu ziraden azkero soldatan.
Ib. 165. Estiótela estorbátzen bere ofizioak nekazariéi salbátzea naibaute ajustátu Jangoikoaren legearéki. LE
Prog 96. Gure Jangoiko jauna, guk lurréko arttogébek naidúgu, orrék naibadú, ajustátu berorréki kontrátugáu
ta paktogébek betíkos. LE Ong 39r. Jainkoari anima ta bakoitzari berea emateko, bere zor ta artzekoen kontuak
argiro ta garbiro ajustatu ta agirian ifini ditzala. Cb Eg III 223. Onenbesteko alogerian ez zinian nigaz ajustau?
Zuzaeta 131. Krijau edo otseinik artuten ebeenian, ajustau orduko esan oi eutseen, gero murrijarik izan ez zedin,
etxe atan ez zala izango libertaderik alako ibillereetarako. JJMg BasEsc 170. Biar dana legez edo ajustadu
ziriana legez egiten ezpadabe. Astar II 161s. Ez zintzena ajustatu enekin deuri batian? Hual Mt 20, 13 (Samper
ajustatu; Lç, He, SalabBN akordatu, TB, Echn konpondu, BiblE tratua egin). Zure arrazoi batzuek / etzaizkit
gustatu, / nere kontra zerade / manifestatu, / gezur asko esan dezu, / gutxi sinistatu, / nerekin etzinaden / inon
ajustatu. AzpPr 40. Bere etxian mutil negoen / soldatan ajustatuta. PE 151. Beste alimentubak / danak
pagatubak, / gabeko ostatubak / len ajustatubak. Ud 76.
ajuste (V-gip ap. Elexp Berg).  Acuerdo, trato. "Urteko ajustia, morroien urteko lan kontratua. Kriauak,
jeneralmente, Domusantuak izete zien, kriauandako. Urteko ajustia Domusantutik Domusantura. [...] Naiz
kriada ta naiz kriau, urteko ajustia eiñ da jun urtia eitteke areaittik ero oneaittik [...]" Elexp Berg.  Uztargilla
zarra ta / Kamiyo bestia, / eskasak eztia, / eiñ zan ajustia, / kantatzeko ustia. AzpPr 65. Manuel Olloki eta /
Udarregi gaztia, / Bernardo Otaño eta / Pello bestia; / dibersiyorako zan / gure ajustia. Ud 72. Aldrebes samar
gebiltzan bañan / egin dira ajustiak, / zenbait personak sortutzen ditu / orrelakoxe nastiak. EusJok II 26.
Zelebria da gizon batzuak / egin duten ajustia. Tx B I 113.
 Begiratu biar eben zelan sartuten zirian [pekatuan]; ta ala egon biar da orduban egintzan ajustera. CrIc 80.
ajut. v. aiuta.

mende.
ajutu. En las Glosas Emilianenses, que pueden fecharse ahora a principios del s. XI, aparece: "Guec ajutu
ezdugu". Cf. MEIG VI 155: "Partizipioa edo partizipio itxurako ajutu hori, laguntzailearen aurretik doa, gibelean
egon beharrean". Cf. tbn. F. Rico Primera cuarentena y tratado general de literatura (Barcelona, 1982), 17s. La
frase no es clara en cuanto al sentido global. Dentro de la interpretación que Carmelo de Echegaray fué el
primero en sugerir (Menéndez Pidal Orígenes del español 97, 2 n.1) correspondería a non nobis sufficit, rom.
non conuienet anobis. Se trataría, pues, de una construcción como maite dugu, atsegin dugu, etc., con un adj. o
part. en función adjetival. Un sentido como "proporcionado, ajustado, vel sim" no parece inconveniente.
Compararlo directamente con V aiutu (v. adiutu), choca con la dificultad de que ésta parece ser una variante
reciente de adio-, adiu- + -tu.
ajutu. v. adiutu.
-ak. v. 1 -a.
akaba. "(Darric, Lf), rogne, gâle" Lh.
akabaera. v. akabera.
akabagarri (-kh- Urt I 432).  (Lo) que acaba; (lo) que mata.  Egun ikharagarria, / Azkeneko eguna, / Mundu
akhabagarria, / ikhusiko duguna. Arg DevB 209. Plaga ori da mundu danaren / Pozoi akabagarria. AB AmaE
69.
akabaila (B, BN; Lar (-alla), Dv (-alla AN, akhabail BN), H (s.v. akhabatzea)), akabilla. Ref.: A e Izeta BHizt2
(akaballa).  Fin. "Acabamiento", "dexo, fin", "fin", "punto, en las Universidades", "terminación", "(a la)
postre" Lar. "Akabailak dira horiek (BN-baig), no faltaba más que eso, es lo único que nos faltaba" A. "Fin.
Bestai man diogu akaballa" Izeta BHizt2. v. akabantza.
 Tr. Parece que su uso, en Eguiateguy y en autores guipuzcoanos, denota influencia larramendiana. Salvo errata
hay akabilla en un texto de Lesaka de 1875.
 Mundu onen bukaeran ta akaballan. CatBurg 19. Ta gük akabailla ezin sinhets heltüren dela. Egiat 167.
Erakhusteko denborak hatsarrerik ezetare akabaillarik etziala. Ib. 195. Azkeneko asnasea ematen asitzen naz. O
puntu, o instante, o momentua! O denboraren ergaia, merezi edo desmereziaren akaballa! Cb Eg II 97 (Dv LEd
174 akhabantza). Baña akaballako doloreen asierak dira oiek. Ib. 140 (Dv LEd 249 akhabantzako). Bakan edo
gaizki konfesatu oi denaren bukanza ta akaballa. Mb IArg I 249. Bukanz-akaballaren galdu izugarria! Ib. 249.
Ipuien akaballan / dauden sententziak, / agiri da dirala / egia andiak. It Fab 17. Eta nere beargaiari eziñ eman
nizaiokela uste det azken eta akaballa ederragorik. Arr GB 125. Nolakua bizitza, alakua akabilla, dio S.
Bernardok (Lesaka, 1875). ETZ 260. Baztanen usatzen dela, asko tokitan bezala, hitzen akabaillan, a-e vocal-en
aldakuntza, i-u vocal-en ondotik doazilarik. Izeta DirG 10. Datorren astean emango diogu akaballa gure bide
orreri. Ib. 105.
 "Akaballa, decisivo" Izt VocC. "Akaballa (G), [...] decisivo, final, último" A.  Akaballako golpe erruzu
onekin arras etsirik biurtu zan Holandes armada urgullusoa, burua makur makur zebala. Izt C 447.
- AKABAILA EMAN. Acabar.  Akaballa emango zioten saltarintxo pozkidatsu batekin. Izt D 5.
akabaillu. "(Sc), merienda al dar cima a una obra" A.
akaballozko (R).  Jinete. "En nuestro bascuence al jinete no se le conoce otro nombre, que si monta en
caballar, zaldizko; y si monta en mular o asnal, akaballozko" Mdg 123.  Ekusten dud xitendelá akaballozko
bat, mandoxko edo manyoko batian; ekusten dud xitendelá akaballozko bat, mando andi batian, edo mandatzar
batian. Mdg 123.
akabamendu (Dv), akabamentu (Lcc). "Fenecimiento" Lcc. "Akhabamendu, achèvement" Dv.
akabantza (Lar; -kh- Urt IV 298, Ht VocGr 361, Arch VocGr, Dv, H (s.v. akhabatzea); -nz- SP, Lar),
akabantxa.  Fin. "Achèvement, fin, acabamiento, remate, fin y cabo" SP. "Acabamiento", "terminación, [...]
akabanza" Lar. "Bestaren akhabantzara, vers la fin de la fête" Dv. Cf. VocNav: "Acabancia. Terminación de una
faena agraria: trilla, siega, vendimia, etc". v. akabaila, akabatze, akabera, amaiera, bukaera, azken.
 Tr. Término bien atestiguado en la literatura septentrional. En la meridional solamente se documenta en
Lizarraga de Elcano, en el catecismo roncalés de Bonaparte y en el GGero de Añibarro.
 Zure egunak konturik gabeak dira, eta zure urtheek eztute akhabanzarik. Harb VII. Desiratuko dute bere
mende.
egunen fina eta akhabantza. Ax 593 (V 381). Hala dira oiñak ere gorputzaren fina, akhabanza. Ib. 191 (V 129).
Ni naiz hastea eta akhabantza. ES 131. Zeren ezbaitu izan egundaino hasterik, eta ezbaitu izanen sekulan
akhabanzarik. CatLav 28 (V 21). Munduaren akhabanzaraino eginen dituzten bekhatu guzientzat. Ib. 51 (V 33).
Noiz izanen zen mendeen akhabantza. Lg II 185. Lehen libriaren akabantza. Mst I 25, 11. O nuiz date gaitz
hoien akabantza? Mst III 48, 3. Heriotzea da gauza guzien akhabantza, inguratzen zaituzten guzien fina. Brtc
113. Meditazione bakhotxaren akhabantzan andredena Mariari egin behar zaion othoitza. Ib. 82. Phiztüren da
mündiaren akabanzan. CatLan 9. Idereinen tüzü akto hek Katiximaren akabanzan. Ib. 141. Nai izan zue alaber
seguratu gure biziaren postrea, bukateroa ta akabanza Olio Sainduaren sakrementuareki. LE-Fag. Noek
dilubioarén akabánzan biali zuén úsoa. LE Ong 73v. Zegaiti onenbeste gatx, min ta neke? Eta zegaiti kabu
akabantzarik izateko itxaromen bage? Añ GGero 380 (Ax 607 (V 390) akhabantzarik). Gure biziaren eta gure
lanen akhabantza. Jaur 173. Ilhabethearen akhabantzan. MarIl 24. Gauza guzien hastapena eta akabantza.
CatLuz 11. Liburu seigarren eta azkenaren akabantza. Gy 325. Negu akhabantza da xederratzeko tenorerik
hobeena. Dv Lab 356. Othe dakizu zer diren akhabantza gabeko gaztiguak? Dv LEd 129 (Cb Eg II 68 fin edo
kabu gabeko pena). Zerua edo ifernua! Oi zer bi helburu edo akhabantzak! Ib. 52. Oinetarik buru eta
hastapenetik akhabantzarat. Hb Egia 142. Toledatik Balentziarat jo zuen, Balentziatik urthe akhabantzako
Benizerat. Laph 162. Aste eta akabantxa gaiza guziuena. CatR 23. Izan behar dute akabantza edo finitze bera
(BN-baig, 1869). ETZ 274. Lehen partearen akhabantza. Elzb PAd 86. Mende guzien akhabantzaraino. Jnn SBi
39. Lo bat sekulan akabantzarik izanen ez duena. Lap 9 (V 6). Gizon guziak phiztuko direla Munduaren
akhabantzan. CatJauf 71. T'harek gaizuak zer pents'ote du / biziaren akabantzan? Mattin 115.
v. tbn. Tt Onsa 35 (-kh-). Ch III 59, 4 (-kh-). AR 8 (-nz-). Mih 75. Dh 100 (-kh-). JesBih 448 (-kh-). UskLiB 61.
Elsb Fram 171 (-kh-). Zerb Azk 20.
 (Gram.). Terminación.  Zeren akhabantza bat baizik nominatiboan ezbaitute. ES 89. Genitiboan ere baitu
gisa berean bi akhabantza diferentak. Ib. 89. Eskuara hitzen akhabantzetan ere abantaillatua dela. Ib. 131.
- AKABANTZATSU. (Forma con suf. -tsu, de valor aprox.).  Sentimendu horiek atxikitzen dire meditazioneak
iraun behar duen denboraren akhabantzatsuraino. Dh 103.
akabantzagabe.  Infinito.  Zu, nere Nausi bakharra; zu, ontasun akhabantza-gabea. Dv LEd 40 (Cb Eg II
14 kabu gabea). Gaztigu gogor eta akhabantza-gabeen menturan. Ib. 123. Jainko mugarri eta
akhabantzagabeak. Ib. 87.
akabarazi (Urt III 54 (-kh-), Lar), akaberazo (Lar, Añ).  Hacer acabar. "(Hacerle a uno) acabar" Lar y Añ. 
Eliza ezdutela behinere akhabaraziko edo destruituko ez persekuzionek, ez errurek edo Doktrina falsoek. CatLav
57 (V 37). Errak amodiua, ni ganik nuiz hua? / Akabarazi gabe bihar abilua. 'Va-t-en dès demain avant que je
ne meure'. Etch 678. Urthe buruan, oro khentzen diotzate gutien ustean, begiak itsutzen eta arthikitzen dute
Serresko lurrerat. Han laster ezagutzen dute nongoa den, eta egorzen Xuhaizti errekarat, han nigarretan
akhabarazteko. Hb Egia 31s.
akabatu (V, G-goi-nav, AN-larr-5vill-araq-ulz-egüés-erro-ilzarb-olza, L, BN, Ae, Sal, S; Lcc (-adu), SP, Lar,
Añ, VocBN, H, VocZeg 286; -kh- Urt I 432, Ht VocGr 270, Dv, H), akabi (S; VocS 129, Gèze), akabitu (S),
akatu (AN-erro). Ref.: Bon-Ond 158; A; Lh (akabatu, akabi); Echaide Nav 288-289; Holmer ApuntV; Elexp
Berg (akabau).
 Tr. Las formas con k aspirada corresponden a la tradición labortana. Leiçarraga y los autores suletinos
emplean formas sin aspiración: hay que tener en cuenta, sin embargo, que la grafía <cc>, que no emplea
Leiçarraga, es ambigua en estos casos en que <cc> puede ser la reproducción simple de lat. (o rom.) -cc-. Entre
los suletinos la forma de participio es akabi (radical akaba, nomen actionis akabatze), desde Maister por lo
menos. Cf. Harlh 87: "Bien qu'en général les participes en i soient issus de radicaux préromans dans la plupart
des dialectes basques, le souletin construit en i des radicaux romans: erremarki, konservi". En DFrec hay 6 ejs.
de akabatu.
1. Acabar(se), terminar(se); agotar(se), consumir(se). "Acabar", "cessar", "fenecer" Lcc. "Achever, acabar,
cumplir, rematar" SP. "Terminar" Lar. "Acabar", "concluir" Lar y Añ. "Finalizar" Añ. "Finir" Dv. "Épuiser,
s'épuiser. Arnoa akhabatu da, le vin est épuisé" H. "Concluir" A. "Akabi ziküzü ogia (S), le pain nous est venu à
manquer" Lh. "Lanak akabautakuan, pelotan eittera joango naiz" Elexp Berg. AxN explica tenporal (469) por
akabatuko dena. v. ahitu, amaitu, bukatu, urhentu.
 Tr. En los dialectos septentrionales su uso parece general --con excepciones como Inchauspe-- hasta
comienzos del siglo XX. Posteriormente su empleo parece decaer notablemente, y no se encuentra en autores
como J. Etchepare. Al Sur se documenta ya en Lazarraga, Capanaga y VJ (14; akabadu 2), pero su uso se hace
más frecuente durante el s. XIX, aunque falta en autores como Mendiburu, J.B. Aguirre y Lardizabal. A partir de
finales del s. XIX sólamente lo usan escritores populares y bersolaris. En DFrec hay 6 ejs. de akabatu.
 Akabatu zituenean Iesusek propos hauk guziak. Lç Mt 26, 1 (Dv, HeH akhabatu, Ur, Hual akabatu; Ol

mende.
bukatuta). Egin dezadan ni igorri nauenaren borondatea, eta akaba dezadan haren obrá. Lç Io 4, 34. Bere
kantaetea Sirenak akabadurik. Lazarraga 1143r. On deretxunai on eretxazu, / ez artu soberbiarik, / zegaiti laster
orrako gara / oetan akabadurik. Ib. 1177v (cf. infra (3)). Akabadu eztidin / ene bizia. Ib. (B) 1173vb. Akaba
dedinean Meza. Ber Trat 98v. Bizitze sekulakoa, beñere akabatuko eztena. Ib. 71v. Hala dute elkharrekin onek
ihardetsiren, / Noiz gaixtoek errenkura baitute akhabaturen. EZ Man I 83. Eta probetxurik eztu begien ithurriak
/ Ezen akhabatu dire leheneko feriak. Ib. 115. Bidezki eta zure maiestate handiari eder zaikan bezala lan guzia
akhabatzea gatik. Harb 188. Ezta asko ongi hastea, akhabatu behar da. Iudas ongi hasi zen, baiña gaizki
akhabatu. Ax 466 (V 302). Su fingabekoa, akhabatuko eztena. Ib. 602 (V 387). Gelditzen dira iokotik, zeren
akhabatzen baitzaie kandela. Ib. 611 (V 393). Xinhaurri batek ere [...] lehen agor, xuka, eta akhaba baillitzake
munduko ur guztiak [...] heken penak akhabatuko diren baiño. Ib. 605 (V 388). Akabetan da Mezea Iandoneanez
Ebanjelisten Ebanjelioagaz. Cap 149. Neure adeskidia, dugun akhaba hirurgarren arrazoiñ haur. Tt Onsa 154.
Nahi nuke bethi pairatu / Bihotzean agonia, / Eta dolorez akhabatu / Ene bizitze guzia. Gç 106. Bizitzau akabadu
azkero. ConTAV 5.2.11, 154. Akabadu yat Musea. BBizk 34. Zeren egun huntan gure Jaunak akhabatu baitu
gure erospeneko lan ekhai handitakoa. CatLav 400 (V 192). Baldin [...] obligatuak bagare hunelakoekiñ solhas
egitera, behar dugu ahalik laburzkiena akhabatu. He Gudu 109. Jinkuaren ajütiareki, hasi eta akabi izan beita.
Mst XIII. Bere obra hun ororen hasteko eta akabatzeko. Mst I 25, 2. Ene semia, akaba bite zure plañiak. Mst III
19, 1. Batek hasi zuela gerla, eta bertze batek akhabatu. Lg I 204. Infernua akabatuko da? Ez. Cb Eg II 126.
Denbora akabatzen zaiela ikusi ta [...]. Ib. 98 (Dv LEd 176 akhabatzen). Nainúke enpléa ta akabadáien nere
bizia orrén zerbitzuan. LE Prog 100. Behar da akabatü Kofiteorra. CatLan 149. Eguna akhaba zazu arratseko
othoitzaz. Brtc 15. Azkenekoz probiandak akabirik... Egiat 159. Gerla akabi bezain sarri etxerat zen ethorri. Ib.
179. Eta hasten du bizitze berri bat sekula akabiko etzaion bat. msS 25.
 (s. XIX). Azkenekotz gillotinak / Ez ezpatak ez lanternak / Ezin akabatuz lanak / Mitralla zen hautatu. Monho
64. Amabi berzo oneetan / akabaurik dago / beti dagoz penapian / ezinda geijago. DurPl 51. Emango dizu inoiz
akabatuko ezdan Penitenzia. Mg CC 129 (CO 188 amaitu edo akabauko). Mundu au akabatzen danean. Gco I
415. Sekulan ezin akhabatuko den dohatsutasunean sarthuko direla. Dh 200s. Estu dagozala mezia amaitu edo
akabadu artian. Astar II 198. Biurtu begit neure diru, ondasun edo haziendia, eta orra amaitu edo akabadurik
auzijak. Ib. 29. Infernua eta Gloria noiz bait akabatuko dire? CatB 74. Bizitzau akabau azkero, izango dala
beste betiko bat. CatLlo 28. Ezin asi, ezin aurrera eroan, ta ezin akabau giñaikian salbaziñorako gauzarik. Ib.
55. Zoazte, Meza akabi da, erretiratzen ahal ziraie. UskLiB 31. Benedikzione sainduaz akhabatuko da
zeremonia. JesBih 466. Akhabatzen dugu gure othoitza galdegiten dugularik [...]. Jaur 195. Arima iusto heien
penak labur ditzakegu, bai eta akaba ere othoitzez... CatLuz 30. Zelietako Jinko Jauna, zuri gomendatzen nüzü, /
Ezi ene best'errekursak or'akabi ziztadatzü. Etch 246. Oiek guztiak dira / zure erausiak, / akabatu ditzagun /
gaur gure auziak. It Fab 25. Akaba dezagun apairia, / Dio hiritarrak. / Egunko badizugu asia, / Dio
kanpotarrak. Arch Fab 87. Tratia akabirik, / Larrua ongi saldurik. Ib. 177. Preso ezarria, eta presondegian
eskaiñi zioten edari pozoindatua iretstera obligatua; eta hola zuen akabatu bizia. Gy 104. Babelgo populua
Yainkoak nahasi; / Ezin akhaba ahal lan zuena hasi. Hb Esk 8. Erran diren lanak akhabatuak ez badira,
horietan hari behar da aintzina. Dv Lab 204. Eztia akhabatzen bazaiote, goseak hiltzen ditu. Ib. 298. Eskolak
akhabatu artean, elgar behar zuten ardura ikhusi. Laph 139. Auzikontu au laburtu ta akaba zediñ laxterrago.
Aran SIgn 62. Mundua aitu edo akabatu baño lehen. Legaz 17. Amoriozko Ama maiteak Agedari agertu zion
onginai eta amorioa emen akabatu etziran. Arr May 30. Eta han dago Bezperak burutik-buru akhabatu arte. Arb
Igand 128. Akabatuak dire haren penak. Lap 279 (V 127). Uda akabaturik negua hasiko. Elzb Po 217. Nahiz
izan aberatsek / bizi-modu hobea / Ez dute nik baino lehen / akhabatzen urthea. Elzb Po 212 (tbn. en PAd 14).
Haren graziarekin hasia zuen lanaren ongi akhabatzen. Jnn SBi 173s. Orra bada ze laster, emengo gerrea, /
Akabauko neukean balitza neurea. AB AmaE 254. Urthe hartan akhabatu bide da Sansonen arraza. Elsb Fram
111. Erregek bezala, behar zuen erreginak ere akhabatu bere bizia, burua ebakia izanean. Ib. 112.
 (s. XX). Txerria il biar dud xanaria akabatu baidud. Mdg 154. Pazientziya'ere akabatu egiten da, beste
edozer gauza bezela. Iraola 20s (v. tbn. 83). Aita semean arnasak emen akabatuko dira. Ill Pill 27. Par-irudiyen
bostekua eman / baño beiratu zorrotza, / oien batalla akabatutzen / ezta izandu erreza. Tx B I 169. Semiak lana
akabatu du / beraren aitak asiya. Ib. II 88. Akabau da jende umanua, da eldu da perrua (G-nav). JMB Mund II
82. Trikota beltx hunen ahal bezen laster akhabatzera. Barb Sup 54. Ametsik aski egin du nere buru gaizoak /
Guziak auhen batean baitire akabatzen... Iratz 63. Zirikatzaleak bere lana akabatu ondoren. Arti Tobera 271 (v.
tbn. MaldanB 212). Nere predikua huntan dut akabatzen. Mattin 47. Saiua akabatzia / ez genduke kalte. Uzt
Noiz 120. Itsukeria litzake [...] gaztelaniaren ibilera eta hotsa bera [Azorinek] aldatu zituela ez aitortzea, nahiz
gero aldaketa hura cliché zurrun aspergarri bihurturik akabatu. MIH 288. Beldur izatekoa da ez ote
litzaigukeen ahituko [uranioa] giza-arraza zeharo akabatu baino lehen. MEIG I 194.
v. tbn. Mat 354. Hm 182. SP Imit IV 7, 2. Arg DevB 99 (-kh-). ES 131. Urqz 34. Zuzaeta 70. EusJok II 83.
CatUlz 49. ECocin 47 (-kh-). Sor AusOst 78. Balad 223. Etcham 197. SM Zirik 37. Vill Jaink 130. Akabi: AR
248. CatS 13.
 Ilunbetan bakarrik sekretuan / Egin krimak han agertzen dire; / Bihotzean eta izpirituan / Has-akaba zinak
ere. Monho 118.
mende.
 (Con instr.). Terminar (de).  Bethi hiltzen daude, behinere hiltzeaz akhabatu gabe. Dh 160. Eztozked akaba
leitiaz. Mdg 139.
 Terminar (con).  Akabatu ezazu ume doakabe onekin beriala! Ill Pill 26.
 (Empleado en la expr. bere egunak akabatu 'terminar sus días').  Oihuz eta othoitzez zegoela, bere egunak
akhabatu zeitzan, arimak egin zeraukan. Ax 167 (V 112). Hekien herrian nahi zituela akhabatu bere egunak. Hb
Egia 32.  Akhabatzera zohazkola lur huntako egun beltz eta luzeak. Jnn SBi 48.
 (Uso sust.). Fin.  Munduaren akabatuan edo azkenean. Cb CatV 27.
2. (V-gip), akatu. Ref.: Elexp Berg (akaau). (Aux. trans.). (Ref. a personas, a veces con sentido despectivo o
valor expresivo). Acabar con, matar. "Ixilik ezpaago jota akaau eingo aut" Elexp Berg.
 Zer da haur, Ioab, kapitain famatua? Zer egin gogo duzu? Akhabatu nahi othe gaituzu? Asko egin duzu,
garaitia baduzu, utzkuzu bizia. Ax 212 (V 142). Noeren denboran, zortzi presunaz bertze guztiak, uholde batez
hondatu eta akhabatu zituen. Ib. 141 (V 93). Geiegizko amore orrek biotza erdiratu ta bizia kendu dio [...].
Santu asko amorioak onela akabatu ditu. Cb Eg III 330. Amorioz iltzala, edo amorezko miñak akabatu zuela. Cb
Just 127. Abimelek supherrak etzuen nahi izan zadin errana emazteki baten eskuz galdu zuela bizia: manatu
zioen bere eskutariari arren akhaba zezan lehen-bai-lehen. Lg I 218. Eztüdan haboro phenarik / akaba nezazie /
azken hatsian nizala / ikusten düzie. Xarlem 1000. Zortzi persona ez, ze munduko beste guziak, aragizko pekatu
orregatik ito eragin eta akabatu zituan Noe Santuaren denboran. Gco II 43. Aman arro kolerikoak Mardokeo
gizon prestu eta santua bere puebloko guziakin akabatu nai izan zuan. Ib. 52. Tripala gogorrak akabatu zaizala.
Añ MisE 212 (NekeA 247 akabau). Gizonak nola ziran / denboraz ioritu, / eta ioriturik / bait-ziran gaiztotu, /
gure Jaungoikoa zan / guztiz asarratu, / eta nai izan zuen / gizona akabatu. It Fab 225. Jaunak esaten dio: / Noe,
aurrera nik / ez det akabatuko / onela jenderik. Ib. 227. De Launay, gisa guzietara gaizki eta krudelki tratatzen
baitzuten, oihu heiagoraz zioen akhaba zezatela. Elsb Fram 78. Astotzar orrek bere emaztea kolpeka ia akabatu
dula. Etxde JJ 128. Ura an lertu izan bazan, bost eun lagun akatuko zituan gutxienez. Ugalde Iltz 15. Ama oiean
laguntza gabe utziko ba'ukek, ori ama akatzea izango ukek. Ugalde Ama gaxo dago (Caracas, 1964; ap. DRA).
Nahi banauzu akabatu, jo, ebagi, bihurritu, hestekatu, torturatu, herioztu, akabatu nazakezu. Azurm HitzB 49.
Akaba ditzagun, beraz, lehen baino lehen euskalariak eta bake ederrean biziko gara aurrerantzean euskaldun-
euskaltzaleok. MIH 203. Maiz aurkitzen da senarra bere emaztea 'akabatzeko' behar gorrian. MEIG I 128.
 "Orretara lan eittia da akabatzia, trabajar de esa manera es matarse" Etxba Eib.
 (V-arr-gip, G-azp-goi, AN-larr). Ref.: JMB LEItz 97; A EY I 438; Asp Leiz2; Etxba Eib; Elexp Berg (akaau).
(Ref. a ciertos animales, reptiles e insectos). Matar. (No se emplea con el significado de 'sacrificar' o 'matar para
el consumo'; v. hil). "Ez astoazaz, ez erleazaz eta ez beiezaz akabatu diranik ez da esan bear; galdu egin dirala
baño. Akabatu suga, zapo eta beste pixti txarrentzat bakarrik da [...] (Ataun)" JMB LEItz 97. "Dichos que
sustituyen a sugea il: [...] subea akabau (V-arr), akabatu (G-azp)" A EY I 438. "Matar (hablando de reptiles)"
Asp Leiz2. "Mendixan agertu jakun subia, bertantxe akabau dogu" Etxba Eib. "Atxurrakin buruan jota akau
juan txakurra" Elexp Berg. v. kalitu, amaitu (2), tragatu (4).
 Gurako zenduke [sugea] akabau ta zapaldu bertan. Mg CO 156. Txakur ori egon da / beti auleriyaz / [...] /
gosiak akabatu / diyo miseriyaz. Noe 37. Nere amigo batek / joka akabatu dit / geiago ez det izango / alako
katurik. [...]. // Botillakin buruan / jo ta akabatu. Ib. 128. Artu du apalian zeukan ardo zatua eta jo eta
akabatuko zuen [txakurra] ez baziyoten eldu. Iraola 130. Sugeari abarrakin kaskarreko zital bat ezarri zion, aiñ
egoki, eze, nun bertan akabatu bait zuan. Elizdo EEs 1913, 106. Mikelek suma du satagina (satandera), / ta,
arturik sarde-girtaina, / kali (akabatu) du [...]. Or Eus 301. Suge bat akabatzen duenak... A EY I 438. Nik
akabauko eiaz arkakusuok. Ib. 383. Txakurra izatekotan akabatuko zuan. Anab Aprika 22. Bedeinkatutako ura
saltzen omen zieten Naparroako baserritarrai, subeak eta zomorroak akabatzeko ona zala-ta. BasoM 148.
 Arruinar, destrozar.  Ez dut uste, ordea, inor euskalkien etsai denik, are guttiago euskalkiak akabatzearren
dabilenik. MEIG VII 165.
3. (V-gip ap. Elexp Berg), akatu. (Aux. intrans.). Morir. "Iru eguneko txala akau jakue" Elexp Berg.
"Akabautako animalirik ezta jan ber" (G-azp). AxN explica desohorezki finatua (346) por deshonrarekin
akabatua. v. galdu (4).  Egotzi zuten labera, eta an akabatu zen. Ber Trat 111r. Ezin sinhets dezakegu, adinak
berak akhaba arteiño, akhabatuko garela. Ax 64 (V 42). Oh kolpü murtala / abanzü nük akabi. Xarlem 1153.
Azken hatsetara züzün / Adrian akabirik. 'Adrien, abattu, / Était au dernier souffle'. Ib. 1278. Judas traidoreái
ere barkatukozió [...] baña deskonfiatzearéki yago akabatuzé galdus, ezi saltzearéki bere Jauna. LE Ong 90r.
Eta hil-gabe bethi hiltzen? Akhabatu-gabe, bethi akhabatzen? Dv LEd 226. Fitetzago akhaba zadin, eman zuten
bere presondegiko zolan aurkhitzen zen ganbera batean, non ez baitzuen ez airerik, ez argirik. Elsb Fram 114.
Kolpe izugarri bat / artu du [katuak] burutik, / arekiñ akabatu ta / juana da mundutik. Noe 128. Erañegun saldu
zenidan zaldia gaur goizean akatu zait. EgutAr 3-2-1957 (ap. DRA). Egun berri hartan, hiltamu latz batean,
animali guztiak akabatu ziren. Arti MaldanB 201.
 (Part. en función de adj.).  Ikusazu mortuan dizdiraz lehoi akabatuaren hezur igar eta goria. Azurm HitzB
55.
 (Con instr.). Morir (de).  Gota [...] S. Bonifacio Apezpikua órtas akabatuzé. LE Ong 67r. Lumazko
bururkoan dauka deabrua, / penaz akabatzeko gure medikua. 'Para que muera de pena el médico'. Canc. pop. in
mende.
Or Eus 108.
 "Akaauta, [...] cansado, derrengado. Mendixan izan nitzuan atzo, ta gaur, jota akaauta najaok" Elexp Berg. 
Hantik arima dagoela bethi lanez akabairik. Egiat 231. Xangris eta desplazerez / nizala akabirik / mündüko
urthiak / dütüdala kunplitürik. 'Que je me trouve abattu / De chagrin et de contrariété'. Xarlem 1263.
 O Nafarroa leala! / Orai bear du akabatu: / Onekin bizi izan da, / Onekin ere hil bear du. TAV 3.1.28.
4. akabau (V-gip). Ref.: SM EiTec1; Etxba Eib. "Pulir, bruñir. Pieza fiña geixki akabauta arlote gelditzen da"
SM EiTec1. "Akabatzailliak esaun izaten dabe kalian be; musturra baltza. Baña ondo irabazten dabe akabatzen"
Ib. "(Armería). Pulir, dar el acabado. Juan zaittez Txopanera, ia akabau dittuen nere piezak" Etxba Eib.  Eurak
forjetan dabe, / eurak limadore / eurak asi ta akabau / tornillo ta muelle. DurPl 114.
5. "Akhabatu, devenir étique" Dv.  (Part. en función de adj.). "Étique" Dv.
- AKABA ERAGIN. "Attenuare facere, akaberagitea" Urt III 54.
- AKABAXETAN. "(S), qui commence à finir" Lh.
- HAS ETA AKABA. De comienzo a fin.  Bekhatoria, has eta akhaba eztuzu edirenen bat ene bidian libru
huntan, nik izendatu dustadan paganoetan, non eztian hartu herioaren memoria. Tt Onsa 27. Neure adiskidia,
has eta akhaba, a primo ad ultimum, herioaren beldurra baduzu, aski duzu, herioaren beldurra ezpaduzu, galdu
zira. Ib. 65.
- EZIN AKABATUZKO. "Ezin-akhabatuzko, qu'on ne peut achever" Dv.  Zer da hori eternitate luze eta ezin
akhabatuzko haren aldean? Dh 199. Hari darraion ta haren saria izanen den thormenta bethikoa eta ezin
akhabatuzkoa izanen da. Ib. 201.
akabatzaile (V-gip; Dv (-kh-)). Ref.: SM EiTec1; Etxba Eib.  Pulidor, bruñidor. "Gure akabatzailliak aindu
bai, baña, oindiok ezteskuez akabau piezak" SM EiTec1. "Akabatzailliak esaun izaten dabe kalian be; musturra
baltza" Ib. (s.v akabau). "Artesano que pulimenta las piezas metálicas del arma. Melitxon Sosua, akabatzallerik
onena" Etxba Eib. Cf. akabatu (4).  An ingurua[n] ei ziran orduantxe Zozua ta Pajaro, erriko akabatzalle
ondo ezagunak. SM Zirik 83. Ibilli naiz makiñetan, almazenian, akabatzallietan, ta beste toki batzuetan, baña
eiñak-eiñ ezin izan dot billau. Ib. 106.
akabatze (Lcc).  Fin, final. "Cessación, akabaitea" Lcc.  Nolako izan baita nahiaren gogo presta, halako biz
akabatzea-ere ukhanaren arauez. Lç 2 Cor 8, 11. Haste eta akhabatzean othoiztxo bat antze hobeagatik erran
behar da. EZ Man II 163. Bizitze finik eta akabatzerik izanen eztuen bat. Mat 16. Halatan deabruak ere
akhabatze hartan, eskuei eragiten deraue. Ax 176 (V 118). Heken diferentzia guztien fina eta akhabatzea,
iuramentua da. Ib. 253 (V 169). Hiraren eta koleraren fina eta akhabatzea da, urrikimenduaren hastea. "Finis
irae initium est poenitentiae". Ib. 300 (V 199). Bizitzearen bazterrean, akhabatzean, heriotzean, ageriko da, [...]
nolakoa den bekhatua eta bekhatuaren karga. Ib. 518 (V 333). Ezta behar, ez on ere, zaudezin belhaunikaturik,
ezpada hastean eta akabatzean, non pitzten baitira afekzioneak. SP Phil 509 (He 516 akhabanzan). Liburu
akhabatzean hunen egileak irakurtzailleari ematen dioen konseillua. Gç 208. Mündiaren akabatzian. CatLan 59.
Kintze akhabatzetan, bolatzen xiztuak. Hb Esk 215. Orazionen hastian eta akabatzian. CatS 18. Kintzeek ez dute
han akhabatzerik plekari lehertueri hatsak eskas egiten diotenean beizik. Zby RIEV 1908, 85.
akabazkatu. "Akhabazkatu (Hb), gratter la terre pour picorer" Lh.
akabera (V-gip; Lar, Añ, Hb ap. Lh), akabaera, akabuera. Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. 1. Fin, final.
"Conclusión" Lar y Añ. "Término, fin" Añ. "Final. Liburu aren akaberia, ez jata gustau" Etxba Eib. "Akabera
bareko lana da iztegi bat eittia. Pelikulian akaberan txalo aundixak entzun zien" Elexp Berg.  Ez deu
prinzipiorik, asierarik, eta finik edo akaberarik batere. OA 29s. Zerren beti iraungo deban akaberarik edo finik
bage. Ib. 41. Kaburik edo akabeerarikan batere. Ib. 20. Munduaren fiñean edo akabaeran. Iraz 19. Gauza
guzien asiera, ta iraupena ematen diena, ta akabuera edo fiña. CatOiq 49. Ta erremedio gabe betiko galdu naz.
Akabera au orduan nere tormentua izango da. Cb Eg II 153. Ill onen akaberan. CartAnd 374. Lanparak,
itzaltzera / dijoan orduan, / llamarak bota oi ditu / argira moduan; / baña dira llamara / akabaerakoak. It Fab
252. Gauza guztien asierea, ta amai edo akaberea. CatBus 13. Geienak atzenean ere akabera txarra izan zuten.
Aran SIgn 103. --Bañan noraño segitu biar gaituzu? --Munduben akaberaño. Sor Gabon 51s. Emen ematen
diogu / asi akabera, / zergatikan dua / denbora aurrera. JanEd I 98. Paternosterren akaberan. CatUlz 60. Ez
aita ez; ez du orrelako akabera bear gaizu orrek. Ill Pill 17. Ubillosen liburua dut aurrean eta, dakizuenez,
kapitulu ("irakurtza") bakoitzak "galdeac eta eranzuac" ditu akabaeran. MEIG VI 163.
2. "(Armería). Toques finales. Akaberiak zer ikusi aundixa dauka prezioko armetan" Etxba Eib.
akaberazo. v. akabarazi.
akabi. v. akabatu.
mende.
akabilla. v. akabaila.
akabitu. v. akabatu.
akablatu.  Destruir, abatir.  Haur da bere herioaz bere etsaiak akablatu eta desegin dituen Sanson erskona
eta berthutetsua. Lç Adv ** 8r.
akabo (V-gip ap. Elexp Berg; SP, VocBN, Dv (-kh-)).  (Interj. equivalente a 'se ha terminado'). "C'est fait" SP.
"Tout est fini" VocBN. "Akhabo! (interj.) c'est fini! c'en est fait" Dv. "Que no tiene remedio. Acabóse.
Andereñuak pe erderaz eitten badabe, akabo ba euskeria" Elexp Berg. "Baserriko mutillak mutilzar gelditzen
badie, akabo baserrixa" Ib. "Txokolatia, ekarri orduko jaten bozue, akabo ba" Ib. Cf. VocNav: "Acabo. (Con
acento en la primera letra). Voz equivalente a la de ¡órdago! en el juego del mus. (Roncal)". v. fini.
 Tr. Documentado en todos los dialectos. En DFrec hay 4 ejs.  Heriotzean akhabo denbora, orduan hasten
da behinere finik izanen ez duen eternitatea. Brtc 115. Hiltzean akhabo enetzat mundua. Ib. 114. Akhabo orduan
ahaide, adiskide, ohore, aberastasunak, mundua. CerBid 3. Haren filosofia oro, baita hill eta akabo. Gy 61.
Desira kunplit eta haientzat akabo. Etch 686. Izotza jinez geroz / Loriak akabo. Bordel 106. Yoaiten da etxerat,
kantaz bitoria; / Bi egunen buruko akhabo hirria. Hb Esk 171. Bainan Yainkorik ezdela dioenak, erran nahi
behar du: hil eta oro akhabo! Hb Egia 4. Hiltzean gizonak erran behar luke: akhabo bethikotz! Ib. 25. Biziyo
txarrik ez du deus ere / biar dan baño geiago, / alperra eta apaindu naia, / jolas batian akabo. Xe 267.
Maiatzeko belarrak / jatian kuidaro, / itxuba lurrera ta / gitarra akabo. Noe 62. Hemen, lur behere huntan
sofritu eta penatu ondoan, akabo guziak. Lap 51 (V 27). Urrats bat behar baino aintzinago edo gibelerat egiten
duena, galdua da! Akabo haren ohorea! HU Zez 22. Burhaso'ta nausien / indarrak akhabo. Zby RIEV 1909,
107. Esan zazu ba beiñ, eta akabo. Urruz Zer 60. Orra bertso berriyak / onekin akabo. JanEd I 59. Nekatu gabe
jan biar badu / diru gabeko gizonak, / laxter akabo konfiantza ta / aren amigotasunak. Tx B II 151. Ordain bat
eman diote, eta akabo pekada, ahate, oilo, oilaskoak! Barb Sup 3. Lehen hunkitzaliak, akhabo bizia. GH 1929,
74. Eta gero, ez bat ez biga, nihoren dudatzeko denborarik ere gabe haspena bat jauzi eta hogoi minutaz akabo!
Zerb Azk 80. Zeñek egin zuri, gure eder orri?... Akabo, akabo... Pupua?... Nun? Ementxe?... NEtx Antz 116.
Baina ezin publika eraz dezakela borobilki erraiten deraut.. bertzela "akabo aldizkaria". Mde Pr 196. Bestela,
iñoiz jakingo balu, akabo adorazio ori, eta jakiña, ortik bizi direnak eztute nai akaba dedin. Vill Jaink 130. Eta
batek buru bat kendu, eta beste batek beste bat edo bi, eta akabo gure baratxuriak. Salav 51s. Akabo nere ardau
ona. SM Zirik 70. Akabo Poliren bildurrak! Anab Poli 138. Mundu orretan baldin badabilz / akabo
bertsolariyak. Uzt Noiz 90. Errexilekilako denborak izan zauzkigu laburrak, / akabo haren pertsuak eta haren
behako samurrak! Xa Odol 144 (v. tbn. EzinB 54).
v. tbn. JMB Mund I 47. And AUzta 148.
 Cf. infra HASI ETA AKABO.  Erromakoekin hasi eta Hondarribian akabo, ametsezkoak baitira
gainerakoak. MEIG V 79.
- AKABO IZAN (-kh- Urt I 456). Acabarse.
 Tr. Documentado casi exclusivamente en la tradición septentrional. El único autor meridional es Udarregi.
 Ezkillaren azkeneko, / Soiñua io denean, / Akhabo dire hartazko, / Solasak jendartean. Arg DevB 169. Gure
biaia akhabo duk / Herioa ethortzean. Gç 152. Predikaria faltatzearekin akhabo da haren ofizioa. ES 151. Han
akhabo izanen baitire bizi huntako gaitz guziak. CatLav 71 (V 43). Akhabo da, Jauna, egin da, sekulan ez naiz
aski erho izanen bekhatu mortalaren egiteko. Brtc 97. Gainerako eginbide guziak akhabo izanen dire gure
biziarekin. Ib. 193. Heriotzean akhabo diren gaitzentzat beldurrik ez izaiten. Jaur 122. Othoitz saindu horrekin
ez akhabo yoko; / nihoiz baizen hazkarki pilotan lothuko. Hb Esk 215. Jesusek hartu ondoan beraz minagretik,
erran zuen: Akhabo da. Dv Io 19, 30 (He akhabo da; Lç konplitu da). Bainan Eliza akhabo da; hala dio nausiak,
hala diote aditzailek. Hb Egia 136. Protestanten sinhestea, eta katolikoena akhabo izanen da Angeleterran. Ib.
118. Oh! ene Aita! akhabo da, akhabo! haren ethortzea mirakulu liteke! Laph 224. Ala ere bagenduben / naiko
zer egiña, / akabo zan bildurrak / juan izan bagiña. Ud 73. Zeren bainuen, nere baithan, halako beldur bat, nere
aranen hitztorioa ez zela hortan akhabo! Elzb PAd 46. Akhabo zirela harrentzat lurreko jostetak eta irriak. Jnn
SBi 91. Emazu aintzina, non-eta eztiren huntan akhabo zure indar guziak. Ib. 150. Bizi labur hunekin ez direla
guziak akabo. Lap 9 (V 7). Uste zuten araiz lan guziak hartan akabo zirela. HU Zez 50. Hoien amets ederra /
hortan da akabo. Etcham 181. Gauza hori ikusiz / gogoetan nago, / aintzina joanago eta tristeago, / pertsulari-
arraza gutan den akabo. Xa EzinB 22. Jangairik ezbadago akabo da besta. Xa Odol 150.
 Estar acabado.  Zankhakaz ari dira, mihia blü agertzen zaie, akabo da laster ezpada lagüntürik. Alth Bot
11. Zer den? Akabo garela! / Gureak egin duela! Ox 56. Paxkal hatzeman balu orduan, akhabo zen Paxkal!
Barb Sup 11.
 (Con instr.).  Akhabo izanen zen hartaz eta haren familia guziaz ez balire izan fagoratuak Jainkoaren
laguntza mirakuilluzko batez. Lg I 90. Damnatua nauk, dio, akhabo duk nitaz. Jaur 124. Bainan joanago eta
mende.
sartzenago dohala mintzaia arrotzetan, ai geroztik akhabo izanen da laster Eskual-herriaz! Arb Igand 28s.
Akhabo zen laster Joanesez, Jainko ona ez bazitzaion urrikaltzen. Barb Sup 103.
 (Aux. trans.).  Agur, anai, bakhe dugu, / Gerlak akhabo ditugu. Gy 137. Ixtantean akabo du bere lana. Barb
Sup 46.
- AKABO EGON. Acabarse.  An, prenoak utsegin edo orrelako zerbait pasatu ezkero, akabo zegoan: pago
zarren bat jo ta zatituko giñan. Uzt Sas 353.
- HASI ETA AKABO. De comienzo a fin.  Bueno, aitagurea esaten badezu nik entzuteko moduan, asi ta
akabo beste pentsamenturik burura etorri gabe, zeuretako zaldi au. And AUzta 100.
 Etim. Parece que se trata, en último término, de rom. acabó, 3.a sing. del indefinido.
akabo. v. akabu.
akabu (V-gip), akabo. Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg.  Fin, término."Se dice para significar la muerte, el fin.
Ainbeste atzekaben ondoren negua, eta axe izan zan bere akabua" Etxba Eib.
 Tr. Prácticamente todos los ejs. son vizcaínos. Hay un ej. de Duvoisin (el único que emplea el término con
aspiración (-kh-)).
 Esango dabe guztiak akabuban. Urqz 81 (tbn. 84 y 87). Nos etorriko da biziak eta ilak juzgetan? Munduaen
akabuan. Oe 28. Gauza guzien asierea ta akabua. Cb CatV 22. Lelengotik akabura. DurPl 71. Gero akaburantza
/ dagoz guztiz listo / kañoias egiteko / Pa, ti, to, pa, ti, to. Ib. 114. Gauza guztiyen prinzipiyoa eta akabua. CatLlo
17. Munduaren akabua. Ib. 26. Zer esan gura dau akabuan esaten dozun berbiak: Amen? Ib. 34. Urthea
urthearen gainean behin, eta askotan, eta oraino ere, eta gero ere, eta bethi! Akhaborik ez dute. Dv LEd 129
(Cb Eg II 68 kaburik ez dute).
 "Fin, límite. Madrilgo rastruan izan nitzan. Ango trastiak eta ango katxarruak eztauka akabuik" Elexp Berg.
"Oiñ bizikletia bia dabela, gero patiñak, umien esijentziak eztauke akabuik" Ib.  Ta orrez gañera, ango trenak,
arioplanuak eta itxas-ontziak ez ei ekan akaburik. SM Zirik 105.
- AKABUKO. Final. "Juicio final, akabuko juizioa" Izt 66r.  Betiko Zeruan bizi izaiteko edo infernuan
egoterako akabuko sentenzia arzaitera. ConTAV 5.2.11, 152. Garizumeaen akabuko asteari. Oe 154.
 Terminal, del fin de la vida.  Nik kontatu dizuedana, nire semeak bere akabuko sukarrean esan zuen. Arti
Ipuin 29. Eta gainera, honen ama. Akabukoa. Ederki kontsolatu da maradikatua. Ib. 81.
akabuera. v. akabera.
akaburengo, akabureungo.  "Final" Izt 51v.  Egoala emen akabureungo arnasa estubakaz. Urqz 25.
akademia (Urt I 68, Chaho).  Academia. v. ikastola.  Herra luze eta gaixtoen / Eskola duk ifernua; /
Amudio saindu ederren / Akademia, zerua. Gç 181. Oraiño akademiarik axeriek ez zuten. Gy 55. Halere izena
du aski seinalatu, / Akademiak zuen behin khoroatu [Darrigol], / Frogatu zuelakotz yakin guzieri / Eskarak
ezduela zorrik erdareri. Hb Esk 149. Ah zeñ egoki litzakean Franzesaren Gaztelaniaren eta beste izkeraren [sic]
gisan Euskarak bere itz-lagunkida edo dala akademia edo ikasola idukitzea. Aran SIgn 209. Berbeta onek, asmo
barriak adierazoteko, berba barriak bear dauz. [...] Oba litzake orretarako Ikasola edo Akademia bat sortuta
balego. A Ezale 1897, 189a. Adiarazi du [...] nola Españia-aldeko eskualdun-Deputaziñoek moldatzerat
deramaten Eskual-Akademia bat. Lander RIEV 1907, 99. Aix deitzen den hiriko Akademia edo Fakultateak,
doctor-ès-Lettres errezebitu du. Ib. 431. Izkelzaingo baten (Academia baten) maipuruan jezarten dan gizonak
buruan argirik asko dauko, emen ots egiten daben mintzoetatik izkerea zein dan ta zein izkelgia jakiteko. A EEs
1916, 107. Akademia edo Euskaltzaindi batean euskaltzaleak bein bildu'ta betiko gogortzea, orixe da aspaldiz
geroz euskeraren adiskideak biotzean zekarten ametsa. Eusk 1919-20 (I), 37. Politika usañik ez daukan
Euskaltzaindi edo Akademia onen izenean biotzetiko dei bat egiten dautsuet. Belaus LEItz 108. Mirei Prantziko
Akademiak sariztu zun eta Gounodek opera biurtu. Or Mi IV. Eta guk "Academia"rik gabe, eta doi-doia astian
behin irakurtuz elizako liburuak, atxiki dugu mirakuluz beialako edertasunian, garbiki, gure arbasoek
mintzatzen zuten bezala. Zub 18. [Garbi dago] ikaskintza guztiz euskeraz, eta ortarako akademia jator bat
egiterako urteak joango dirala. JAIraz Bizia 8. Akademi itzalaren babesean. Zait Plat 117. Frantses akademiak,
izan ere, ez omen dio inori deus agintzen. MEIG VII 167. Euskaltzaindian, beste Akademietan ez bezala,
filologoak ageri direla (garela?) nagusi literaturan, hitz lauz nahiz neurtuz, kreatzaile direnen aldean. MEIG IV
121. En DFrec hay 46 ejs.
akademiko, akademiku. 1. (Sust.). Académico.  [Menditarrak] dira gure akademiko oberenak; heien ganat
yuan beharrak dira eskualtzale yakintsuenak, zerbait argi nahi balin badute. Zub 19. Gogoak eman zidan, bada,
Akademiku deritzaten iakinzale aiek zugurrago zirala beste guziak baiño. Or Aitork 117. En DFrec hay 9 ejs.
2. (Adj.). Académico.  Nazionalisten euskera akademikoaz ari naiz. MEIG IX 44.
mende.
akademismo, akademismu.  Academicismo.  Geroago ta ziurrago nago erririk barik euskera salbatzerik ez
dogula. Errianganako lokarriak apurtzea, akademismu utsezko euskera batera jotea litzake, ta akademismu utsa
izango litzake euskeraren eriotza. SM Zirik 7.
akademitar.  Académico.  Milla arrazoi eta erakai eder aurkeztu ziezten A. Larramendik, eta guziaz gaiñ
Akademitar edo ikasola gaztelaniakoai, zeñakin itzetorkien edo etimolojien gañean itz-egiten ari dala [...] esaten
du onela [...]. Aran SIgn 205. Prantziko akademitar izatetik alde egin zun, lendanik Provenzako akademitar
zela-ta. Or Mi V. Beraz, Akademitarren antzera guzia duda egiñez, eta guzien artean zalantzan, manestarrak
uztea erabaki nuan. Or Aitork 123.
akadoi (S sg. Lh).  Cf. Lar ekadoi, "juez", "justicia". "Akadoiak, audiences; lieu où se tiennent les audiences"
Lh, que parece que se basa, a través de Darricarrère, en la sustitución que realizó el suletino Inchauspe en su ed.
de Axular de audienziak por akadoiak. (Egiat utiliza audientzia en 225). No se comprende cómo Eguiateguy e
Inchauspe, que no podía conocer la obra del anterior, coinciden en sustituir ekadoi, neol. de Larramendi, por
akadoi. No se trata evidentemente de un término suletino. v. ekadoi.  Ene Jinkoa besarkatzen düt zure
akadoiaren azotia, ene bekhatiek merexi ziena. Egiat 160. Akadoi honak dirade Jinkoaren dohaiñ ederrenak;
bena nola nahi dien akadoiak akadoitü auzikarreietarik, bata dago harritürik, emaztia nigar thurrustaz, haurrak
marrakaz ta askazi güziak dolian. Ib. 225. Athenas-eko akadoiak hil erazi zian haiñbat zialakoz belier begiak
ziskatzen. Ib. 266. Den gaiza faltsiek edo Egia, berzeren akadoiala nago. Ib. 275. Nere üdüriala hontarzün
gütiago zien akadoiek eziez lehonaren bürüzagiak. Ib. 266 (el editor indica en nota que akadoi significa 'juez').
Munduko gortheak, akadoiak eta iustiziak nahasten dira: lekhukoek ukhatzen dute, notaria irabazten da, alkatea
diruz itsutzen da, lausenguz eta faborez gobernatzen da. Ax (ed. 1864), 334s (1.a ed., 437s (V 285) audientziak).
akadoikeria.  Afición a los pleitos.  Ta audientziatik kanpo die urthikitzen harat berriz ezten khoi jitera.
Hala akadoikeriak, eztü laborari gaxoa hezurretaradrano jaten. Egiat 225 (v. tbn. 26).
akadoiki.  Con justicia, justificadamente.  Direlakoz halakoak [bastartak] akadoiki püta hümiak deitzen, izen
ahalkegarria dena. Egiat 276.
akadoitu.  Juzgar.  Hantik akadoitü zen bihotza zükiela kobart ta odolgarri. Egiat 266. Nontan ta zertan
nahi den auzi baten azia ezta bi gizon perestiek akadoit e'lirokienik. Ib. 225. Nihaur bizi izan niz, nihaur nahiz
bitzaiatü ta nihaur izan akadoitü. Ib. 183. Bena nola nahi dien akadoiak akadoitü auzikarreietarik [...]. Ib. 225.
Bena akadoitü izan zen abantailla handiagoa Britrainako dukesaren Erregiñatzian zatekiala. Ib. 272.
akai. "(L, arc.), becada" A. v. azai.
akai(n). v. 1 lakain.
akaitu. v. akitu.
hakaizti. "Hakhaizti, difícil (Darric)" DRA.
1 akal (AN-5vill).  "Cuando por una circunstancia cualquiera [el óvulo] deja de ser fecundado y no se
desarrolla [...] en este distrito [Bertizarana] le denominamos akala; así se dice gaztañ-akala al óvulo estéril de la
castaña" Lcq 43 (Azkue que lo recoge de Lacoizqueta dice "lóbulo estéril"). Cf. VocNav: "Acala o akalla. Óvulo
de la planta. Es voz vasca (Valle de Bertizarana)".
 (B ap. A e Izeta BHizt2). "(Castaña) huera" A. "Castaña huera. Gaztain akalak" Izeta BHizt2.
2 akal (AN-larr, B). Ref.: A; Inza RIEV 1928, 151; Izeta BHizt2.  Flaco. "Persona enclenque" A. "Flaco y largo
(AN-larr)" Inza RIEV 1928, 151. "Flaco; enclenque. Au gizon akala! Izeta BHizt2. "Beiak maingueriekin, zerriek
ere aski akal ta belai ta landak sasiz beteak (B)" Izeta (comunicación personal). v. makal, txakal.
3 akal.  Agujero.  Txaramillarena bezelako akal bat aren erdian utzirik, eta akal onek, inguru osoan
eundutako anokia zeukan, urratu ez zedin. Ol Ex 39, 23 (Dv buruaren sarbidea, Bibl ahoa, BiblE zuloa).
Mutillak atzera eskua akalean sartu zuen eta eskua betean lau txori atera. "Cavité". Or Mi 22.

mende.
akalamia (det.; akalamu Hb ap. Lh).  Estruendo. "Vacarme" Lh.  Marrakaz hasi baitzen bulunbaria, lagun
oro abiatu zitzaizkon ondorik. [...] Lagunak yarraikitzen zaizko akalamian eta marrakaz, batek yauzi, bertzeak
yauzi! Hb Egia 133.
akalde. 1. Boca, desembocadura; garganta, desfiladero.  An, Tiber akaldean, iendeenganik urrun, bide luze
egiñik, itxedonaldia genun itsasoz ioaiteko. Or Aitork 231. Tenareko akaldeetan ere sartu zan, Iainkoen ate
sakonak, baita izu beltzez illundutako basoan ere. 'Fauces'. Ibiñ Virgil 116. Itsaso aserrean barrena Euxin eta
Abydos ostratsuaren akaldeak igaroz. 'Fauces'. Ib. 74. Mendi-akalde zabaletik Lapitarrei zemaika zegoen
Hyleus. 'Cratere'. Ib. 91.
2. Boca.  Urri ere, ura akalderaiño duela, unama aldera esku estuak luzatzen ditu. "L'eau qui l'emmuselle".
Or Mi 65.
 Bocaza.  Isillik ago, mutil: itxi zak âkalde. "Bocaza". Or Eus 29. Bizkarrez lurra jo nai ez baduk / isil ezak
âkaldea. Ib. 182.
3. Bocazas. v. AKALDE-ZABAL.  Gaurgero ez duk iñor zikiratuko akalde orrek, ala ni! Ibiñ Virgil 38.
- AKALDE-ZABAL. Bocazas.  --Akalde-zabal (andiputz, arroputz, fanfarrón) zuek! --Zuek kemen gutxi... /
Beltzenak asi dira esaten elkarri. "Vosotros sois unos bocazas". Or Eus 28.
1 akaldu. "Adelgazar excesivamente. Bei ori dena akaldu de" Asp Leiz.
2 akaldu.  Agujerear.  Elepoli deritzan tramankulu bat egin eta iriaren aurka erabiliz, dorre bat akaldu ta
beretu zun. Ol 1 Mach 13, 43.
akale. "Usagre, especie de sarna" Lar.
akamailu (SP (-aillu), H (-kh-), A), arkamailu (H (+ -kh-)), akamailla (-kh- det., S ap. Alth Bot), akamelu (L, S
ap. A (que cita a Alth); Lar Sup), akaramailu (-aillu BN-baig ap. A; Dv), arkaramailu (-kh- H).  Yezgo
(Sambucus ebulus). "Hièble" SP. "Hièble, akhamailla" Alth Bot 9. "Yeble, akhamaillia" Ib. 24. v. andura.
akamudatu. v. akomodatu.
akan. "(V-ple), pelo del lunar" A.
akantu, akante (Urt I 69).  Acanto. "Acanthus, akántea" Urt I 69.  Alkimedonek berak bi gopor egin zitun,
ontzi-belarriak akantu guriz baranoan besarkaturik. Ibiñ Virgil 38. Ez nuen Ixilpean utziko gaiñera lilipa adats
nagidunik, akantuaren zume malgurik, ez untz-osto xuriskarik. Ib. 110.
akapar. "Akapar bat, caparra pequeña (AN-5vill)" Iz IzG (s.v. akaiñ). v. 2 kapar, 1 lakain.
akapnon. "Acapnon, akpnóna, akapnónia, khe gabeko eztia" Urt I 69.
akar. v. ahakar; aker.
akara (Lar, Izt C 40, Lcq, H).  Nardo. "Nardo céltico (Valeriana celtica)" Lcq 103. "Nardo índico
(Nardostachys jatamansi)" Ib. 103. "Narciso de mar, azucena de mar, amor mío, nardo, nardo coronado, corona
de rey, marítima (Pancratium maritimun)" Ib. 164 (que cita en todos los casos a Larramendi). Cf. VocNav:
"Acarra, nombre vulgar del nardo en todas sus variedades (Valle de Bertizarana)". v. azara.  Ethorri izan zen
emazte bat, untzi eder bat zakharrela eskuan, bethea usain gozo diru handitako batez, zeina egina baitzen akara
buruz. HeH Mc 14, 3 (DvHtoy nardo edo akara; He nardo burutuzko, Dv nardo buruzko, Ol akarurin). Mariak
ekarri zuen ura akaratik, nardo belar onetik ateria zan. Ir YKBiz 371n. Ta nola zuen oinpeak / zapaltzen duan
tokian, / usaitsuago zabaldu oi-dan / akara (nardo) udaberrian. NEtx LBB 397. Olerkariak dion saliunca, ardi-
mihi au, keltar akara duzu apika; belar oso usaitsua, zanpatuz urrin goxoa zeriona. Ibiñ Virgil 47.
 (Con -zko, adnom.).  Libra bat gantzukari, akarazko gantzukari zin balio aundikoa. Ir YKBiz 371.
- AKARA-AIHEN.  Aren bularte atsandituak, iturri garbian ugin bikia dirudi, ta itsasertzean zuri zuri nabari
den akara-aiena. "Campanules". Or Mi 119.
- AKARA-BELAR. Nardo.  Mariak akara-belar piñezko ukendu preziotsu eta balio txit andikoz betetako ontzi
bat hartu, eta [...]. Arr Bearg 170s. Mariak, aldiz, harturik libera bat urrin gozozko ur batetarik, akara belhar
hutsez egina. HeH Io 12, 3 (EvS akhara-belhar; He nardo).
- AKARA-ERRO. "Espinacardi, akarreroa" Lar. "Akarra [sic] erro (Spica nard), nardo índico" FIr GH 1930,
mende.
434. Cf. Lcq 103: "Akara-erroa, quiere decir raíz de nardo"abaro.

 Etim. Consideraciones como las de Louis Deroy, Liège, Glotta 1956, 188, carecen de valor, ya que akara
parece ser una creación de Larramendi. Sin embargo, en VocNav s.v. acarra [sic] se dice que es nombre vulgar
del nardo en todas sus variedades, poniendo como testimonio el valle de Bertizarana. Pero Lacoizqueta, natural
de dicho valle, escribe akara y lo atribuye a Larramendi.
akaraki. "Nardino" Lar.
akaramaillu. v. akamailu.
akaratu. "Akaratu, akaratzen (S), ajustar" A.
akarerro. v. AKARA-ERRO.
akariziatu.  Acariciar.  Emazte ederrener gür egiten, poesia laidorez zütian güziak akariziatzen. Egiat 218s.
akarraba.  Ta akarraba ederrik berant dütianian egin, auherki dütiala bederakatü jiten zereioanian herioa.
Egiat 257 (sg. el editor: "akarraba, doitzea, egokitzea, c[ast.] ajuste") .
akarro (V ap. A  Añ (V)). 1. "Arista de espiga, (V) arlantza, (c.) gari bizarra, (V) akarroa" Añ.
2. "(V-oroz), envoltorio del grano de trigo" A.
akartu. v. ahakartu.
akarurin.  Esencia de nardo.  Emakume bat alderatu zitzaion, akarurin uts ta bikaiña ontzian ekarki. Ol Mc
14, 3.
akasdura. "(L; Hb), ébréchure; encoche, marque faite à l'oreille des bestiaux" Lh. v. akats.
akasiñeta (det.).  "Acasignete, akasiñéta, belhar bakharra, lagungabeko belharra" Urt I 69.
akaski (Lar, Hb ap. Lh). "Tarja, el palo dividido en dos, en que se hacen las muescas de las veces que se vende
fiado" Lar. "Taille de boulanger" Lh.
akaskitu. "Tarjar, señalar en la tarja" Lar.
akaso (V-gip, G-azp; Izt 101v). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg.  Quizás. "Bixar akaso etorriko naiz" Etxba Eib.
"Nik eztakitt medikuan telefonua, baiña akaso nere anaiak jakingo dau" Elexp Berg.
 Tr. Documentado en Lizarraga de Elcano y en bersolaris peninsulares. En DFrec hay 5 ejs.
 Akáso guk eman bear dizúgu soldáta? LE Prog 106. Zuri akáso iduri zaizu inporta déla zerbáit erakústea
zeure búrua. Ib. 118. Eztá sinplekéria banagloriátzea gañéko tresénes? Akáso oriengátik zara yágo substánzian?
Ib. 122. Sermoi eder oieri / egiyegun kaso; / premiakuak izan / gintezke akaso. Ud 126. Errespeto piska bat /
biagu preziso, / nai dubena esatia / ez baita alkaso, / bere mantxak bota nai / zizkiran akaso. AzpPr 28.
Enteratua nago / au dala kaso, / zuek agure zar bat / egiteko falso, / zeok aundiyaguak / zerate akaso. Ib. 95.
Aizerik bada gero / beren belak jaso, / galernazo bat igual / ekarri akaso, / kayian sartzen dira / penaturik oso.
Arrantz 101. Zizerio arakiña / bazenduke auzo, / odolkia emango / lizuke akaso. Tx B 189. Mutilzar egonâtik /
gogoratzen zait maiz, / akaso erregiñakin / esposatuko naiz. Tx B II 236.
akasta. "Akasta, garrapata (G-goi)" JMB At.
akastari (Hb ap. Lh, H).  "Médisant" H (s.v. akats).
akastatu. "(Hb), ébrécher; émousser" Lh. v. akastu.
akastsu. 1. "(Hb), couvert d'encoches; (bétail) marqué à l'oreille" Lh.

2. akaztsu. Áspero, lleno de imperfecciones.  Akaztsu egin deutsugu: / arri ta orma ez-landu. Gand Elorri

mende.
58.
akastu (V-g, G-azp; Lar), akaztu (V-gip), akestu (G-nav). Ref.: SM EiTec2 (akaztu); Iz Als (akestu), ArOñ
(ákatz). 1. Mellar. "Mellar", "calar el melón", "desbocar", "descantillar", "desportillar" Lar. "Adentellar una
pared, quebrar borde o labio a alguna cosa" Lar DVC 149. "Akabautako piezi-au, konturatu barik akaztu juat"
SM EiTec2. "Akestu in da, se ha desafilado (sic)" Iz Als. v. akastatu.  Ta arri auek jentillek egin zituztenetik
orain arte akaztu, puskatu eta, bear bada, lur-ikararen batek bere tokitik atara ditualako, era askotan ikusten
dira. Arzdi LEItz 84. Erio zikoitzak atzeman gogo bazaitu, neronek akestuko diot sega zarra, ta zuk, bitartean,
zumardia barna iges egiñen. Or Mi 115. Anaiak atzera jo dute etsipenak itota; ezin akastu, puzkatu ezin burni
lerroa! Galarraga Elezar 65. Gaztetako kontuak / ederki aztuta, / burua soildu eta / ortzak akastuta. Uzt Sas 197.
 (Part. en función de adj.). "Mellado, akastua" Lar. "Cacharro, txarro akaztua, makaztua" Aq 1347. "Akastua,
[...] mellado" Sb-Urq.  Aoko ortz akastuak erakutsirik. Izt C 317. 2. "Médire" H (s.v. akats).
akastun, akasdun (H), akatsdun, akesdun, akaztun (A).  Mellado, que tiene mellas; defectuoso. "Akasduna,
qui a une entaille, ou un défaut" H. (s.v. akats).  Kanibeta zar akastun erdoituenetarañoko guztiak. Izt C 408.
Ara emen garbiro Itztegi aipatu dedanak toki berean ematen daben errazoiaren zati bat, akastuna dala edozeñek
dakiena. Ib. 133. Bestetzuk besterako akastun izaten dira; ondo dakuste, baña gutxi; gauza alde batetik baño
eztakuste; alde au ezkutatu ezkero ezer eztakuste. Zink Crit 3. Edesti akesdunak edozein orritan tartez-martez
uzten dituen alde murriyak, Etxegaraik bete zituen [...]. Inzag EEs 1925, 222. Azkon-mutur akatsduna. JMB
ELG 36. Akastunak bait-dira gure yakintza ta igarmena. Ol 1 Cor 13, 9. Quevedok eman zitun lenbizi argitara
[Fray Luis Leonen olerkiak], akaztun ordea. Gazt MusIx 73.
akastxo, akaztxo (V-gip ap. SM EiTec1).  (Dim. de 1 akats). "Or ertzian akaztxo bat atarako ba-ezkixo asko
obeto gelditxuko litzakek" SM EiTec1 (s.v. akatz).
akata. v. akatatu.
hakataka. "Astur equus, asturko, aztur zamária, hakataka zamaria, hakataka urhats zamaria" Urt III 15.
akatalektiko.  Acataléctico.  Lenengo ta irugarren errekadak akatalektikoak [...] eta bi ta laugarrena

katalektikoak. Lek SClar 125.
akatatu (akata S ap. A).  Tratar dulcemente, mimar. "Acariciar" A.  Ohi bano nauena akatatzenago,
zerbaiten eske dago. O Pr 702.
1 akats (V, G; Lar, H), akatx (Lar), akatz (V-gip), akets (G-to-nav), aketz (V-m), arkats (Hb ap. Lh). Ref.: A
(akats, akets, aketz); Iz Als y To (aketsa), ArOñ (akatz); Etxba Eib; SM EiTec1 (akatz); Elexp Berg.
I (Sust.).  Tr. Antes del siglo XX sólo se documenta en unos pocos textos guipuzcoanos. En el XX se
generaliza entre escritores guipuzcoanos y vizcaínos, muchos de los cuales (incluso Azkue) utilizan la forma
akatz. No hemos podido encontrar la razón de este cambio, que podría estar, no sin ironía, en la creencia de que
tz es "más vasco" que ts: cf. aldats, convertido en aldatz. En la tradición septentrional sólo lo emplea, junto a
akatz, J. Etchepare. Según Harriet hay tbn. un ej. de Lizarraga de Elcano (debe tratarse de Urteco en la versión
de Iturriaga y que no figura en el original). Salvo errata, hay akets en la introducción de Gaztetxo de M. Atxaga y
en Orixe. En DFrec hay 72 ejs. de akats y ninguno de akatz.
1. Mella. "Mella", "muesca" Lar. "Pedacito que se quiebra, se quita, cala de melón, mordisco" Lar DVC 149.
"Tajo, mella, cacho" A. "Akabautako piezak ditxuk eta kontuz akatzik atara barik" SM EiTec1. "Mella en un
cuerpo afilado o en una superficie lisa. También merma, menoscabo. Labaña orrek akats aundi bat dauka"
Etxba Eib. "Akats galanta eiñ eban lurrian oñaztuak" Ib. "Mutikuak aixkoria akatsez beteta laga zeban arrixan
kontra. Segia pikau biarrian naiz, alanbria jota akatsak ein notsan da" Elexp Berg. Cf. makets.
 Gañera probinzia onek jaiotzatik dituen bere oitura ta eskubide guztiak gozatu bearko zituela oso ta garbi,
akatsik txikarrena ere egin bage. Izt C 281. Olio irakiñetan sartu zuen: baña frijituta irtengo zala uste zutenak,
arriturik gelditu ziran, len bezain larminz eder-leunekoa eta akatsik ere egin gabe irteten ikusi zutenean. Lard
534. Jaungoikoagan bakar bakarrik ipiñi zuen itxodomen oso sendoari akatzik ere ez egitearren. Aran SIgn 34.
Oriek beren gorputzak burniz estalita datozkigu, gure armak akatsik egiñ eztegiezaten. I. F. Arrue EE 1887a,
197. Koska da saltzailleak, batez bere ogidunak, sotz edo tailla erazko baten egiten daben akatza; ta akatz edo
koska onek erakusten dabe zeinbat gauza zorrean eroan direan. Ezale 1897, 142a. Bizkaiko euskerearen
laztasunak aitatutean eztot esan gura Gipuzkoakoa edo beste lurralde batekoa bardiñagoa, samurragoa edo
akats gitxiagokoa bada edo ezpada. Ag Kr 8. Atx zati andiak, batzuk, txukuntasun bageak, akatsez beteak eta

mende.
zulotsuak. Ib. 139. Artzen zuten arrantzu-dirua etxe-aldera oso-osorik, akatzik txikiena egin gabe [...] ekartzea
oi zuten. Elizdo EEs 1925, 249. Orrela egiñak ziran azkon-muturrak: batzuek ereñotz edo erramu-ostoaren
erakoak, besteak saratsarenak bezelakoak eta beste batzuek berriz akats eta txurtendunak. JMB ELG 32.
Segaren ezpañeko akatsak mallu-dangaka leuntzen ekin zion. TAg Uzt 108. Segaren akatsak txingura gañean
dangaka zanpatzen zitun bitartean. Ib. 108. Ni amabi urteko / mutiko sakatsa, / bete egiten nuen / zoiaren akatsa.
Uzt Sas 96. Astinduak beak ebaki berdinak lantzen dituzte; tailaketak berak, akatsez koskatzen. MEIG IX 125
 "Cala, pedacito que se corta al melón, &c. para probarlo" Lar. "Cala de melón" A.
 "Morceau enlevé, comme marque à l'oreille d'un mouton" H (que cita el ej. de Izt). "Mella que por conocerlas
se hace a las ovejas en la extremidad de la oreja" A. "Akets, muesca que resulta de hacer el corte doblando la
oreja por su parte media (para este procedimiento y el anterior se utiliza la tijera)" AEF 1955, 141. "Akatxa, corte
hecho en el borde de la oreja (G-goi)" AEF 1956, 78.  Bakar bakarrik bost izenekiko marrakin
ezagungarritzen dituzte artzainak, mendirik andieneko ardi guziak ez ezik, beste geiagotakoak ere. Bost izen oek
dira: Pitzatua, Txuloa, Urkullua, Laiategia eta Akatsa. Izt C 221. 13. Belarri bietan akats bana. 14. Eskuiko
belarrian bakarrik akats bat. 15. Ezkerreko belarrian bakarrik akats bat. Ib. 222.
2. (V-m ap. Zubk Ond; H). Defecto (físico o moral), falta, fallo. "Defecto, falta" Zubk Ond.  Akatsik
txikarrena bage. LE (ap. H). Zagiak ere akatsik etzuten, eta arabatu bear izan ditugu. Lard 115. Ez dot nik esan
gura txito ta osoro / Akatsik bagakoa dala Aramaio. AB AmaE 415. Danak daukie akatsen bat: edo andiak dira
edo txikiak, edo arloteak [...]. Ag Kr 161. Emazte ona artu dezu, baño ez uste izan akatz gabekoa dala. Ag G 48.
Eztira orrenbesteko akatzak: etxekoandrea zan, ta etxekoandre danak egiten diote diruari ongietorri andia. Ib.
99. Azoketara geiegi joatea kendu ezkero, etzeukan akatsik Jose Ramonek. Ib. 19. Zure aita, esku-zabala ta
masala (prestua) izanez gainera, ekandu onduna dala diote; baina elizaz erdikina da, akatzak ditu, ezta osoa. A
Ardi 102. Eta ikasten zolija ta azkarra ixanaz ganera, mutil au zan ekandu onak ebazana, etxeratua, esangiña...
ezeukon akatzik. Kk Ab I 108. Ez daukan akatz edo egin ez duan gaizkiren bat norbaiti ezartzea. KIkG 58 (KIkV
71 ez daukan utsen bat). Geidea aomiñean artu ta bere akatz eta utsegiteak, bearrizan barik zabaltzea da
eragoa. KIkV 71 (KIkG 59 utsune ta utsegiteak). Ez daukate itxura txarra [astoak] ... Ez al dute akatzik? Muj
PAm 58. Jakintsuek kausitzen diote bizkitartean akatz bat [Iruñeko katedraleari]: aitzinaldea [...] hanitzez
berantago egina. JE Ber 22. Bakotxak bere maillan guztiok / Daukaguz geure akatzak. Enb 174. Urrengo
gizaldiek, ordea, ez dute ukatu izan aal, aien bultzaldi goragarria: akats eta guzi. Ldi IL 109. Ona, biotz
aundikoa, isilla, besteren akatsak estaltzen dakiena. ABar Goi 51. Aren adarrak okerrak ziralako, bestiarenak,
barriz, meiak, guztijak eukotsen akatsen bat. Otx 91. Arrokerijaren abotsai jaramon egin ba-neutsoen, idazkirik
ezeukazuben, iñoren aburubak atzaldu dagikiezan akatzak eta bost neronek dakidazalako. Laux AB 13. Gizarte
barri ori ikustekoa izango ei-da, akatz gitxi izango ei-ditu. Eguzk GizAuz 80. Berebiziko zigorkada ematen zidan
gramatika alde batera uzten nualako. Amaika akats agertu zizkidan! JAIraz Bizia 7. Dena akatsez betea; dena
txarra... Ib. 57. Akats itxusi hura ukan ez balu, ez zazpi gizeraileren buruzagi soilki, baina bai zazpitan
zazpirena izanen zen ezbairik gabe. Mde Pr 136. Akats bat arkitzen zioat ezkontzari: aurretik ezin probatzea.
Txill Let 83. Mutillak, ordea, ez eukan utsik ez akatsik ez estakururik. Erkiag Arran 127. Gizona den bezalakoa
ikusi oi duelako, bere muga, koska ta akats guztiekin. Vill Jaink 130. Gaztetxo guztien aketsak dira auek. In
MAtx Gazt 6. Gure aurretiko euskaldun zarrak, akats andia zuten ontan. NEtx LBB 4. Errotatikan iriña ekarri /
ta etxian zan labia, / baserri baten izanagatik / akats aundirik gabia. Uzt Sas 75. Ango txekorren akats batzuek /
billatzen asten badira. Ib. 200. Baina akats hori, akatsa baldin bada, hutsa da besteen aldean. MIH 295. Liburu
horren akatsak aipatu beharrik ez dago. Ib. 359. Itzulpen horri akats bat aurkitzen diot bakarrik, baina txit akats
larria. MEIG I 207.
v. tbn. ZA RIEV 1928, 595. Lab EEguna 77. TAg Uzt 300. Egan 1955 (5-6), 32. Etxde JJ 89. Osk Kurl 174.
Gazt MusIx 148. Ibiñ Virgil 24. Berron Kijote 19. BiblE 1 Tim 6, 14. Akatz: EEs 1918, 149. Altuna 81. Etxba
Ibilt 480. SM Zirik 13.
3. (Lo) que falta o sobra en una cantidad. "Kontu jakin bat (diruz edo bestela) osatzen ez denean esaten da:
emen akatsa zegok, ez dek osatzen. / Akatseko ori [= akatsa dagoen tokia, akatsa duen kontua] osatu al zaik?"
(G-azp). Cf. Sb-Urq: "Akats egotea, deficere, faltar algo para llenarse, manquer".
 "(V-gip), pico de las cuentas. Sei erreal da akatz, seis reales y pico (FSeg)" A.  Berak ere zuurtzea izan
balu, ta ni aien irrikatzen nengoela yakin, artuko zituen, naski, saltzekotik, sei erreal ta akets. Or RIEV 1929, 7.
Emen, Euskalerrian, edozein gai irabazigarrik atera zak 'empréstito' bat: eskatuala, ta akats, bete baietz ordu
betean. Ldi IL 104.
4. Traba, dificultad.  Iñungo ezagunetara joateko bi akats zeuzkan: lotsa ta gaitza. JAIraz Bizia 86. Akats bat
sortu zitzaion Uriaurreri. Ib. 54.
5. "(G), peldaño" A.
6. "Akats, error, en Vizcaya" Garate 6.ª Cont BAP 1962, 257.
II (Adj.). "Cacharro, txarro akaztua, makaztua, akatza, makatza, [...], maketsa" Aq 1347. v. 2 makets.
- AKATS-EGIN. "Desportillar" Lar.
- AKATSEZKO.  Arantza ta agin biziki, / lei gogor baten itzuli, / lakar ta lakatz, bada akatzezko / neurri ta
mende.
gauzen ausardi. "Brava osadía de formas y medidas". Gand Elorri 55.
2 akats. 1. "(Lf) indigent" Lh. 2. "(Darric) bécasse (oiseau)" Lh.
3 akats.  Supositorio.  Akatsa edo dana-dalako kandelea, oi dan lez, ezti ta abarrez melaza-melaza egindda
eguan, eta ore au zintzurrera eldueran kokatu egin yakon eta ezin eban egin ez gorantz ez berantz. Otx 166.
- AKATS-MURTU. "Cala, supositorio" Otx Voc. v. murtu.  Urittik bialduko dautsudaz bospasei pildu mutil
orreri buruba arinddu dakijoentzat. Akats-murtu bat ezarriko dautsazu gero berazkarritzat... Otx 164.
akatsgabe.  (El) que no tiene fallo, defecto.  Irakasle azlea edo ezlea, ba, zurra, arduratsua, bioztuna,
oituretan akatz-gabea, adimen jakintsuduna, zintzua ta argia. JBDei 1919, 262.
akatsgabeko, akatsgeko, akatsbako.  Perfecto, que no tiene defectos.  Akatsgeko bizitzaren deuntasuna. "La
santidad de una vida sin tacha". Zink Crit 20. Iretzat Euskaltzaindiko jauntxoak bakarrik dituk akatz-gabekoak.
Lab EEguna 84. Zergatik emakumearen oroipenak behar izan zuen hain betegina, hain akats-gabekoa zen ereti
hori ilundu eta eragabetu. Mde HaurB 30. Akatsbako gizonaren heriotza. Osk Egan 1967, 190. Hau akats-bako
liburua baikenuke, harako beste haren gaia akatsbako gizona zen antzera. MEIG V 101.
akatu. v. akabatu.
akatx. v. 1 akats.
akatxada. "Cachada, [...] viene del bascuence akatxada, que significa lo mismo" Lar.
akatxarro. "Cacharro, vasija algo quebrada" Lar.
akazatu (Chaho, Gèze, H (S)), akazi.  Expulsar. "Chasser" Géze (que da como sinónimo ohilt). "Chasser,
dissiper" H. v. 1 kasatu.
 Tr. Propio de la tradición suletina y mixana, sólo se documenta hasta el s. XIX. El único ej. de part. akazi es el
de la versión que cita DRA de "Urzo luma gris gaixua".
 Hori dela kausa pribatu izan ziren espos, esposaren konpañiatik, eta hantik eta haien ezteietarik, desohore
andireki akazatu. Tt Onsa 75. Eta gero ipar aire honbat jiten denian, eta akhazatzen odei eta lanho hura. Tt
Arima 22. Pensamendu gaixtoak eta demonioak akhazatzen ditu. Ib. 47. Eta mündüko gaizen ororen barnetik eta
kanpotik akaza unduan, merexi dezan aingürien senbladan izatia. Mst III 48, 6 (Ch bere ganik hastandurik).
Zeren heriua bethierekoz akazatü izanen beita. Ib. 47, 2 (Ch desegiñen da eta ezeztatuko). Nula hetarik igarenen
niz, minik hartü gabe? nula akazatüren dütüt. Ib. 23, 3. Auherra dela Jinkoaren mahaiñetik akhazatürik, otsoen
pare, ohoinkeriaz baizik ezta bizi [...]. Egiat 199. Errekeitü hartan zagoelarik asto bat hara jin zela; haren
akhasatü nahiz izigarri eskarnio ükhan ziala. Ib. 272. Souza ta bere lagünak dütie makhila khaldiz porrokatzen,
dereitze güziak khentzen ta hiriz kanpo akasatzen. Ib. 160. Ditzagün hebetik akaza / harrikaldüz bertan.
'Chassons-les d'ici'. Xarlem 1300. Arren, arren, Abraham, / Agar hebeti idoki ezaz[ü], / eta bere semiareki /
bertan [a]kaza ezaz[ü]. Abraham 1228. Jinkuak zütian [Adam eta Eba] bertan / baratze hartarik akazatü. StJul
109. Jinkuaren presentziatik akhazatürik izatia, ah! zorthe ezinago tristia. Etchegoyen Üscara libria (Baiona,
1836), 240 (ap. DRA). Ürzo maitia, auxilik, / Franzian eztük anglesik / Baionara jinak oro / Agaramuntek
akazirentik / Franzia lürrian eztük sarthüren / zaragolla lüz hetarik. "Urzo luma gris gaxua" (ap. DRA; en la ed.
de Salaberry (ChantP 206) hilen tik).
akazazale.  Ahuyentador.  Bihotzaren argia, hersidüraren konsolazionia, tristeziaren akazazalia, lotsaren

idokizalia, debozioniaren hazlia. Mst III 55, 6 (cf. Ch argitzen bihotza, arintzen penak eta atsekabeak, khentzen
tristezia eta beldurra, hazten debozionea).
akazi. v. akazatu.
akazia (Urt I 68, Lar  Lcq 71), akazi, alkazi, alkaze (V-gip), alkazia (V-gip), arkazia (G-goi; T-L), alkizi (G-
azp), arkezi (V-m). Ref.: A (arkezi); Bähr RIEV 1929, 449; AEF 1955, 72; Elexp Berg (alkazia).  Acacia.
"(Robinia pseudo-acacia), acacia" Lcq 71. "Alkizi (G-azp), (Robinia pseudacacia), acacia" Bähr RIEV 1929,
449. "Robinier (plante)" T-L. "Acacia. Iru alkaze --edo alkazia-- botaittut. Alkazia berez etortzen da
errekonduetan" Elexp Berg. Cf. VocNav: "Alcacia, rúst. acacia (Ribera, Regata)". Cf. tbn. Echaide Orio:
"Alcasia, acacia. Del vasc. alkazi".  Akazia hedatzen hari da gure tokietan, eta oraino lasterrago heda laiteke
mende.
ongi ezagutua balitz haren baliostasuna. Dv Lab 322. Ereiñ dira irurogei ta amar kilo ezkurra, piñu silbestrea
sei kilo eta alkaziya amalau kilo. GipNek 1905, 48. Gure begiz ikusten dugu platana edo arkazia gure herrietan
emeki emeki hedatzen. StPierre GH 1921, 124. Etxetik urbillean bizpairu akazi luze zeuden. Ldi UO 35. Baita
ere ona da [lizarra] lubizi-bildurra dagon tokian lurrari eusteko arkaziaren antzera, asko zabaltzen ditu bere
zañak. Munita 46. Nekazari batek soro-ertz batean erein zuan arkazia-azia. Ib. 54. Arkazia-landareak galdu nai
badituzu, ez ebaki. Ib. 54. Txopo ta eltzun orriak eta arkazien ostoak ere, geldi ta bare egozan. Erkiag Arran
161. Alkazi usai ameslaria / beko erreka ondotan... EgutAr 17-6-1964 (ap. DRA). En DFrec hay 2 ejs. de akazia
y uno de alkazia.
akazia-ondo, akezi-ondo.  Acacia. v. akazia.  Zertako gogoraziko dizkitzut egur-urrintsuek dariten lerdoa
eta akezi-ondo beti ostotsuaren pikorrak? Ibiñ Virgil 85.
akaziatze (S). Ref.: Alth Bot 2; Lh.  "Acacia, akaziatzia" Alth Bot 2. "(S), robinier ou acacia blanc" Lh.
akein. v. 1 lakain.
akeita, aketta (BN-arb ap. A). (Neol.).  Café. "Esa palabra --dice J. Urkijo (La literatura poética vasca 10)-- la
inventó una vieja de aquende el Pirineo, para pedir café a una amiga suya, sin que se enterasen sus vecinas. El
Dr. Broussain comunicó dicho vocablo al Sr. Azkue y por omisión del primero o distracción del segundo, no
apareció la debida aclaración en el Diccionario Vasco-Español-Francés" DRA.  Aketta (kafea) agertu zutenean,
bi kutxasko besapean zituela, mordoxkaz mordoxka andoilak (zigarro andiak) banatzen asi zan Medel. A Ardi
67. Aketta (kafea) artzen ari ginan artean. Ib. 83. Jan ta edan ederto, biar dan neurrijan, / Akeit ederra barriz...
Enb 177. Ez ardaurik edan dau, ez zigarrorik erre dau, ez akeitarik (kaferik) artu dau, ez gasturik egin dau. Kk
Ab II 130s. Gero jakin zuten "tinto" akeita beltzari esaten ziotela. JAIraz Bizia 42. Allande, itundu zen
Durundarekin akeita (café) bere etxean gordetzeko. Etxde JJ 45. Aboaren azken-legungarri akeita, ta koñak edo
anisa aukeran. Ib. 53. Gaur gabean mandoak prestatuko ditugu ta etzi goizean nire akeita-zamakin Maulen
nauzu, erostallea an baitut. Ib. 50. Txominek kafea, koñaka ta habano bat ekarri zuan. Orduan jakin zuten gure
adiskideek, "akeita, txola ta txokorra" zer zan. Osk Kurl 217. Ardau ona, ogi zuria. Ta akeita, txola ta txokorra.
Erkiag BatB 167. Norbaiten lepotik afari dotoria ein eban, oin esaten dogun moduan "akeita" ta "txola" artu be
bai ta "txokor" (purua) aundi bat erdi errerik etxerutz abiau zan. SM Zirik 37. En DFrec hay 8 ejs. de akeita,
todos ellos dialectales.
akeitetxe.  Café (establecimiento).  Beñola Madrideko akeitetxe bateko mai baten inguruban batzen zan
ikaslari edo estudiante pillo bat. Kk Ab I 18 (en la versión de Ezale 1899, 174a Madrilgo kafe-etxe). Akeitetxian
auzokuak ziralako aspalditik. Ib. 18. Illuntze baten bertako "Café de la Iberia" [...] akeitetxian ikusi nebala. Ib.
107. Gau batean ezagutu eban akeitetxean, alkarregaz afaldu eben, eta baita luzaro bata bestearen ondoan egon
ere. Erkiag BatB 172. Noizpehinka aho-hizkerara joera duen egileak sartzen ditu zenbait orlegi, akeitetxe eta
antzeko. MEIG III 49.
akeitu. v. akitu.
akela. "Akela! (Hb), juron" Lh. Cf. aker.
akelamarro (L-ain ap. A).  Escarabajo. v. akulamendi, arkanbele. Cf. akilimarro.
akelar. v. akelarre.
akelargi. "Capricornio, signo del Zodíaco, en que entra el sol cerca de los 21 de diciembre" Lar.
akelarre (G-goi ap. JMB At; A; -kh- Urt IV 219, Dv, H), akerlarre (SP), akelar (Lar DVC 158). 1. Aquelarre.
"Akerlarrea, lieu du sabbat des sorciers" SP. "Captus ager, akhelarrea" Urt IV 219. "Akelar, donde se juntan las
brujas" Lar DVC 158. "Lieu de réunion nocturne des sorcières" H. "Llano de Nabarra, entre Urdax y
Zugarramurdi, que la fantasía ha elegido como punto de reunión de brujas" A. "Toki askotako sorgin-
dantzalekua: Zugarramurdin, Mañarian, Gautegizen" JMB At (v. tbn. JMB Mund IV 126ss.). Cf. TAV 3.2.13:
"Esta es la señora, que nos solía visitar, y consolar en Aquer Larre, cuando estábamos juntos, guardando los
sapos [...]"; FIr 166: "Ene irizpideko Akelarre itzak, akerraren usañik ez du"; Etxba Eib: "Akelar, Top. monte
Aralar. Akelar mendixan batzen ei ziran sorgiñak", y VocNav s.v. aquelarre.
 Dantzau begie atso sorgiñak, / Akelarreko zelaian. AB AmaE 368. Gabaz Akhelarretik / Mainguka jinak. Zby
mende.
RIEV 1909, 106. Laphurdiko akhelarre handi eta ttipi gehienak egiten ahal ziren Larruneko mendian. Elsb LehE
142. Lau gathu zahar anjelusean, / Bat maingu, hirur saltoka, sorgiñak puies! zohazila bidean / Ikusi ditut nik
amets batean / Akhelarre, akelarre-gainean. Elzb Po 208. Akelarreko zorgin-aldra zorigaiztokoa. A La Abeja
1890 (enero), 56. Alto, alto!, akelarreko sorgintza. Iraola 39. Nik ere Akelarre nuen hola hola, nere etxean. Barb
Sup 119. Eta bertze mamu batek, [oihuka] bere aldetik: Akhelar, bai, bai, bai! Barb Leg 147. Adios akelarre!
Suntsitu ziren gure sorginak, eta suntsitu sekulakotz! Ib. 148. Denek musu emaiten diote liburuari, eta berehala
hasi zen Akhelarre edo sorginen Zaba. Ib. 134. Akelarrerat bazoazin. Ib. 141. Bizi diran sorgiñek deia
Akelarrera. Or Eus 287. Uste zuten jun zala Akelar-a mendiz; / lapur-Mezan zioten biek eiten diz-diz. Ib. 288.
Gau artan Akelarren bildu zitekean / Mari Muirokorekin sorgin-batzarrean. Ib. 275. Akelarre da! Sorginek piztu
dituzte mendian suak! Ox 30. Atsoak ihes, larrez larre, / Zugarramurdin Akhelarre! Ib. 114. Akelarreko
arpeetan zoro-dantza duten sorgin-taldeak. TAg Uzt 59. Nork esango-ta Andra-Mari / Akelarrera agiri! SMitx
Aranz 216. Akelarreko sorgin guztiak alkartuta baño okerrago. Etxde AlosT 44. Zu utzirik, ipernuko ikusmiñak
ninderaman zoko bildurgarrietara, deabruen akelarrera, nere egin gaiztoak opari eskeintzera. Or Aitork 56.
Lehenago Frantzian uste zuten sorginek akelarre han egiten zutela, eta sorgin-obo (ronds de sorcières) deitzen
zituzten toki horiek. Mde Pr 267. Akelarrea (pekatuaren irudia). Vill in Gand Elorri 15. Baso erantziak,
dardara; / akelarre-soiñu aizeak, / mendebala astintzen adarrak. NEtx LBB 250. Norabait juan bear da / jo zun
akelarre, / eta sorgin guziak / zitun bertan erre. Uzt LEG II 165. En DFrec hay 7 ejs. de akelarre.
v. tbn. Lab EEguna 76.
2. (G ap. A, que cita a Arrue). (Expresión que indica algo lejano e impreciso).  Gaur emen, bigar an, eta etzi
Akelarren oi dabillen irabazi apur airekoak iges egin zebanean. Izt C 180. Bañan oetako zenbaitek naiago izaten
dute Franziara, Inglaterrara, Rusiara, Turkiara, Asiara, Txinara eta nork daki nongo Akelarretaraiño? joanik
[...] gazte denpora guztia igaro. Ib. 38s. Baldin balirake Franziakoak, Inglaterrakoak, Turkiakoak edo
Akelarkoak. Ib. 218. Eskualdunak heldu izan direla munduaren akelarretaraiño bere untzi ezdeusen gainean.
GH 1930, 112 (ap. DRA; cf. A: "Munduaren akelarretaraiño, hasta los confines del mundo").
3. Reunión alborotada. "Tapage, bruit confus d'une assamblée. Hekien bilkhura akhelarre bat izan zen" H. 
Biharamunian eman nuen meza saindua goizeko bortz orenetan, akhelarreko tarrapata guziak han nituelarik
alde aldean zen tenplo batean. Prop 1893, 200 (ap. DRA; la ref. es incorrecta). Solairu gain bat denean,
beheretik paper edo lastaki mehez beztitzen dute. Han da ordutik arratoinen akhelarre gau guzietakoa. Prop
1901, 207.
akelartar.  Asistente a la reunión. Cf. akelarre (3).  Akelartarrak platikan / kiñuka sukaldetikan, / gure
ezkontza sagradu ori / eragozteagatikan. Auspoa 7, 70.
akelemendi. v. akulamendi.
akena (det.).  "Akena, manivela, por Usúrbil" Garate 7.ª Cont BAP 1957, 46.
akenzore. "(V, G), garrapata menor" A.
aker (V, G, AN, L, BN, S; Mic 5v, SP, Lar, Añ, H, ZMoso 66; -kh- Urt IV 119, Ht VocGr 270, Arch VocGr,
VocBN, Gèze, Dv, H), akar (V). Ref.: Bon-Ond 142; VocPir 416; A (aker, akar); Lrq (akher); Iz ArOñ, Als, Ulz,
R 283 y 301; Etxba Eib; ZMoso 66; Holmer ApuntV; Satr VocP; Elexp Berg.
1. Macho cabrío. "Bouc; chivato, chivo, cabrón" SP. "Cabrón" Lar y Añ. "Macho cabrío" A.
 Tr. Documentado en todas las épocas y dialectos. La única variante atestiguada es aker (con aspiración en
algunos septentrionales). En DFrec hay 16 ejs. de aker.
 In partibus Iberiae, iuxta aqua currentis, soto uno, que dicitur a rrusticis Aker çaltua, nos posumus dicere
[glosado entre lineas soto de ueko] saltus ircorum (1074). TAV 2.2.7. Akerra goiti, Akerra beiti (Lancre 400),
akerra gora, akerra bera (1611; Ido BrujNa 394), Aker buru, txakur buru (1670; Ib. 160n), fórmulas rituales.
ConTAV 5.2.4.
 Eta ez akher edo aretze odolez, baina bere odol propriaz. Lç He 9, 12. Ezen inposible zen zezenén eta
akherrén odolaz bekhatuén khentzea. Ib. 10, 4. Ez aiz beldur gertha adin ezkerrekoetarik / Eta akherrak bezala
apartatuetarik? EZ Man I 90. Adinak bitinatik egiten du Akher urrinduna. ES 182. Sei hurratsetarik sei
hurratsetarat, imolatzen zuten idi bat eta akher bat. Lg I 301. Ezarriko ditu bildotsak (onak) bere eskuineko
aldean, eta akherrak (gaixtoak) ezkerreko aldean. Lg II 248. Sanduak nai izan bazue, (lapurraren) okultazaleei
ere inaraziko ziote marraka akerrei bekala (206). LE-Ir (s.v. marraka). Berex bitez akerrak / Ardi amultsu
hetarik. Monho 54. Aztuten jatan aitatutia bizartsuba, edo bere izenian aker bat. Mg PAb 109. Auntzak itxi
baleijo, akerrak itxi leijo. Ib. 121. Ermitaño bat aker batek baño bizar andiagoa zuana. AA III 485. Auntzak
auntz beau izan / akerrak akerra, / gizonak indartsua, / andreak ederra. It Fab 74. Carlos kintoren baratzan /
Akerrak ezpata dantzan. Izt C 500. Brun brun bakotxak bere aldijan akerrari iperdijan mun. Bon. Haxeria
mende.
bidian zoen / Bere adixkide akherrareki. Arch Fab 127. Aker adarretan halto zen baten konpañian. Gy 41. Fiña
izango zala / eman ziran itza, / akerraren adarrak / bezela gabiltza. Xe 250. Iauna emoidazu zeure eskumati /
lekua ardien tartean, / ta ez ezkerreti, ez arren Jauna, / aker deungen bitartean. Azc PB 30. Akher zahar bat eta
/ axeria behin, / Elgar lagun harturik / bidaiaz zoazin. Zby RIEV 1908, 760.
 (s XX). Ardi, auntz, aritto ta akerrak, iruna ogerleko. Echta Jos 336. Badira norbaitzuk akerraren adarra
baño okerragoak. Ag G 96. Akerra duk, akerra dun, / Oi, aker adar makurra! / Bizkarra dik, bizkarra din /
Burdina bezen gogorra. Ox 89. Sorgina puies, akherra khen! / Ez duk akherrik Landibarren! Ib. 114. Akerraren
adarrak bezain makurreko boza du Kanttarik. Barb Sup 107. Eta ark berriz aker zarraren / usaia aditzen badiyo.
Tx B I 233. Akerra lez abiada artuta. Or Tormes 35. Ez bedi biztu sorgin-aker, naiz / katamotz Prantzi mugako.
"Chivo brujeril". Or Eus 256. Zer duk ik neskarekin, aker-buru-jale? / maiztar alderdi-gutxi, etxean eltze-mê? Ib.
38. Akerrak kanta, / idiak dantza, / astoak danboliña jo. Canc. pop. in Or Eus 164. Dantza-sokaren erdian aker
ipurbeltza. / Aker ipurbeltz itxuran deabru traketsa. SMitx Aranz 215. Oreiñak zirikatu ta aker-taldeak ziguin
orlegietara akulatzeko! Ibiñ Virgil 35. Akerraren buztarpean aterpe gutxi (AN-larr). Inza NaEsZarr 307.
Akerrak barreiaturik zebiltzan ardien artean. MEIG VII 71.
v. tbn. Astar II 216. Otag EE 1882c, 448. AB AmaE 235. A BeinB 64. Mdg 149. Ir YKBiz 421. FIr 166. Lek
SClar 137. Bilbao IpuiB 233. And AUzta 89. Arti Tobera 284. Gand Elorri 97. Erkiag BatB 195. NEtx LBB 175.
Berron Kijote 48. Akher: SP Phil 262. He Phil 264. Mde Po 17.
 Aldapa gora zalu badabiltz azti-sorginen aztalak: / Zorigaitz! Orai Akerrak dauzka eskualdun mendi zabalak.
Ox 30. Zuen bitartez hunki ailitza / zorioneko egoitzak / Ortzi-Thor edo Akher Beltzari / nik dagiodan othoitzak.
Mde Po 102.
 (Empleado en trabalenguas). "Akerrak adarrak okerrak ditu, adarrak okerrak akerrak ditu, okerrak adarrak
akerrak ditu" A. "Akerrak adarrak okerrak ditu" Etxba Eib.  Akerra da esatea, adar-okerra: argatik esan oi da
itzaren arintasun ta garbitasuna agertzeko, akerrak adarrak okerrak ditu. --Ederto dino giputzak. Guk bere esan
daruagu, nok miña garbijagua daben igarteko, matxin akerra makerrakoren aker adar okerra baño, akerrik
okerrik ez dot ikusi nik. Au zuzen esaten dabena, miiñak larrapastadarik egin baga, min garbikua da, ez motela.
Mg PAb 176.
 (Ref. a personas; empleado como insulto, con el sdo. más o menos de 'bruto', 'majadero').  K... iri, k... ire
aita ordi akerrari, k... ire ama ustel zikiñari. Ag G 274. Akerrandi madarikatu ori! dirautsa aetariko batek.
Zetan arraio ekarri zaitue ona? Lorik egiten ez izteko? Ala, zeure bularren estul orregaz geu bere, kutsuturik
jarteko? Aker txarri ori! Erkiag BatB 190.
 "Apodo en Eibar, sin significación peyorativa. Akerranian txarri iltzia izan da gaur" Etxba Eib.
2. (Nombre de diversas piezas). "Palo que en el remate detiene el cabrio" Lar (s.v. cabrio). "Pièce de bois sur
lequel s'appuie un des bouts des chevrons. Golde-akherrak, akhertxoak, les deux pièces de bois aux deux côtés
du soc pour ouvrir le sillon" H.
 (V-arr-m ap. A  Aq). "Una piececita que se interpone entre los limones y eje [en el carro], en las roscas,
para que no se gasten los limones, akerra" Aq 626. "El carro se caracterizaba también porque tenía las trechorías
o zarratones (orraziak) y el verdugo (akerra) de madera" CEEN 1969, 225 (v. ilustración pág. 254). "Cada uno
de los dos tarugos que, atravesando los varales por el angiloi (q.v.) sujetan el eje abrazándolo" Ond Bac (v.
ilustración pág. 411).
 "(L-ain, BN-baig), tentemozo, es un palo aislado que se introduce por un agujero y tiene a su vez un ojo por el
cual se mete una cuñita que le impide desprenderse de la lanza" A.
 "La pieza --un trozo de madera-- de molino que así se llama" Iz ArOñ. "Akerra puskau, pieza con dos cuernos
que se meten en una anilla para atar la cadena al ganado" Ib. "Akerrak, txakurrak, las maderas laterales que
aprietan y sujetan el madero para aserrarlo" Ib.
 "(V), pernio" A.
 "Arandela" A Apend.
3. "(Hb), mari qui autorise l'inconduite de sa femme" Lh.
- AKER-AIHEN. Madreselva.  Eta baziren akher-aihen eta bertze zain luze mehe lurretik goiti zuhamutzeeri
gora iganik, goragoko lotpiderik gabez, buruz behera lurrerat abiatuak. Prop 1910, 143 (ap. DRA).
- AKER-BELAR. "Akher-belhar (Hb), agérate corysoïde" Lh.
- AKER-BIDE.  Eta larratuta, eradan itzatzu, Titir, eta kontu ardiak aker-bidetik eraman, adarka egiten bait
du (akerrak). Ibiñ Virgil 59.
- AKER-BIZAR. "Perilla (V-arrig)" A Apend. v. AHUNTZ-BIZAR.  Asi ziren ogiazalari ozkaka ta aker-
bizarraren erroa atsegiñez yaten. 'Barbes-de-bouc'. Or Mi 89.
- AKER-ESPALDA. "Akher-espalda, échelle" H (s.v. akherra).
- AKER-GIZON. Sátiro.  Errege ain guzizko bat, onen aldean Hiperion aker-gizon baten aldean zana.
"Satyr". Amez Hamlet 27.
- AKER-LARRU. "Cuero de macho cabrío" ZMoso 65.  Gizonek ermaten zien errekaltzak eta euriandako
aker larru bat erraitan, diaitzen baitzen espalderoa. ZMoso 35.
 (Con -zko, adnom.). (Hecho) de piel de macho cabrío.  Atera zun sakeletik aker-larruzko toxa ta andik pipa
mende.
beltza. Or Mi 57.
- AKER-MEZA. "Messe noire, akher-meza" T-L.
- AKER-UNE. "Akher-üne (S), pacage de boucs" Lh.
- AKER URRUZA (B-m ap. A Apend). Marimacho.
- AKER-USAIN. a) "Sorbaldazpiko, galtzarbeko akher usáña" Urt I 467. b) "Se dice de quien no ha dejado los
hábitos montaraces. Aker usaiña ez jako juan ondiokan" Etxba Eib.
 Etim. La comparación con el elemento inicial de aquit. Aher(belste), dat., nombre de un dios (CIL 174), parece
aceptable.
akergai. "Akhergei (S), chevreau réservé pour devenir bouc" Lh.
akergisako. "Acabronado" Lar.
akerkaira. "Cabronada" Lar.
akerkeria. "Cabronada, akerkeria" Añ (s.v. cabrón).
akerki (SP; -kh- Hb ap. Lh).  "Chair de bouc" SP.
akerko (AN-erro). Ref.: A Apend; Inza EEs 1915, 210 (akerkua).  "Cabrito" A Apend. v. akertxo.
akerlarre. v. akelarre.
aker mujoi. 1. "Akermujoi, según Bay Jauna Bay [= Serafín Baroja] es Lampugus pelagicus, de la familia de
los escómbridos" Arzdi Peces.
2. (V-m ap. Zubk Ond). "Chicha, sargo picudo (Puntazzo puntazzo)" FauMar 71.
akerraga (Bera App, BeraLzM). (Neol.).  Capricornio.  Akerragan ilbarrija. AG 987.
akertto. "Aketto, cabrito (akertto) (AN-gip)" Inza EEs 1915, 210. v. aketo (2).
akertu (V-m-gip). Ref.: A; Iz ArOñ.  "Cubrir el macho a la hembra" A. "Akertu da, ha sido cubierta (la cabra)
por el macho" Iz ArOñ.
akertxo. 1. "Akertxo, le [chevreau] mâle d'un an (R)" VocPir 417. v. akertto.
2. "Orejeras, en el arado goldabearriak, kirtenak, akertxoak" Lar. "Akertxoak, les deux piéces de bois aux deux
côtés du soc pour ouvrir le sillon" H (s.v. akherra). v. GOLDE-AKERTXO.
akertzar (Lar; -kh- Hb ap. Lh).  "Cabronazo [= macho cabrío grande]" Lar. "Maquereau (triv[ial])" Lh.
akerzauntza (Sal ap. A), akertzantz (AN-erro ap. Inza EEs 1915, 210; ZMoso 65), akerzonz(a) (AN ap. A 
Aq 270 (AN)), akerzerz (V-arr ap. A).  "Cabrón para padrear" Aq 270. "Cabrón no castrado" A. Sg. Inza EEs
1915, 210: "Aker osaturi, gaztetan iraskua, eta gero akerra edo akertzantza", aunque osatu en Navarra, por lo
menos, significa 'castrado'.  Badra berze batzuk [akerrak] osatu bage baitra akertzantzak, auntzen azkatzeko.
ZMoso 35.
akerzikiro, akertxikiro, akerxikiro (L ap. Lh).  Macho cabrío castrado. "Akher-xirio [sic] (Hb), -xikhiro (L),
bouc" Lh. "Aker txikira [sic], cabrón castrado (AN-gip-larr, Sal)" A Apend. v. zikiro.  Abere txe edo geriaren
izenarekin adietutzen dira ari, moixo, aritxikiro, ardi, [...] aker, akertxikiro, auntz, auntztika, auntxume eta art-
eliari dagozkion gañerontzeko guztiak. Izt C 167.
aketiren, aker-iren (V-m ap. A Apend).  Castrón, macho cabrío castrado. v. akirin.  Okelatzat ipini jaku
aketirenaren aragi gazituba. Mg PAb 58. Artu ditut zelan alan atzkada bi aza, aketiren onen atal bat; ta
iruntsiko badot, edan biar dot. Ib. 60. Lau onza aketirenek, lau lauko. Ib. 73. Aberatsen maijetan etxakee ain
gogoz ekiten geeli gizen, ta egaztijai, zelan baserri etxeetan arbi, aketiren, ta aza lurruna darijuenai. Ib. 59.
 Etim. De aketo + iren.

mende.
aketo. 1. "Cabrón castrado (G)" Aq 138. v. zikiro, aketiren, akirin.

2. (V-gip ap. A), aketto (AN-gip ap. Inza) "Cabrón pequeño" A. "Cabrito" Inza EEs 1915, 210. v. akertto.
3. (Fig.). "(Vc, G-goi), rudo, adusto, zafio" A. "Aketua, hombre de estatura más que regular. Arrate ballian
baziran aketuak bildurra sartzeko bestekuak" Etxba Eib.
 "Akéto bat, se dice por una mujer brava" Iz ArOñ.
 "(G-azp), majadero" Garate 5.a Cont RIEV 1935, 348.
akets, aketz. 1. Torpe, poco hábil.  Bañan Gipuzkoatar artezak ezdiralako aketsak, gezurtatu zituzten
Napoleon-en lozorro ames traketsak. Izt C 411. An dute bertsolari Salditseko Beltxa, / ziri-bertsuak sartzen ez
guziz aketsa. "No del todo inhábil en la sátira". Or Eus 14. Anai akets orrek galdu bear gaitu. NEtx LBB 25. Uste
ustebagean ateraldi zorrotzak adierazten ezpaitzan aketsa. Zait Plat 41.  Luman, euskera moztxo azaltzen da,
naiko aketz, urri, arlote. SMitx Unam 59.
2. + aketz (AN-araq ap. Satr VocP). "Desafilado" Satr VocP.  Agiñ aketsak estekiren bat / damurik baitu
baztartzen. "Dientes embotados". Or Eus 161.
akets. v. 1 akats.
aketto. v. aketo (2).
aketx. v. aketz.
aketz (AN, L, B, Ae, Sal, R; SP, Lar, Aq 271, H (-kh-), Mdg 149, ZMoso 66 (akeza)), aketx (AN-erro, L-sar,
BN; -kh- VocBN, Dv, H (L, BN)), akex (B; VocB), arketx (Darric ap. DRA). Ref.: VocPir 399; A (akex, aketz);
Inza EEs 1915, 211; Satr VocP; Iz R 392, Ulz; EAEL 85.
1. Verraco. "Verrat, verraco" SP. "Verraco, aketza" Aq 271 (cf. Aq 834: "No se comprueba bastantemente que
aketza signifique cabrón castrado"). "Verrat, pourceau mâle destiné à la saillie" VocBN. "Arketx, verraco (BN;
Darric)" DRA. "Lechón padre" VocB. Cf. idiaketz, URDE AKETZ. v. apote, ordots.  Johan Aqueça (1366).
Garindo Aquetza (1173, Artajona). Sancha Maloa Aqueza (1330). Arzam 94.  Akhetxak eta ahardiak izan
behar dute hamabi ilhabethez goiti ume haztekotzat. Dv Dial 97 (It ordotsak [...] eta oro bat txerri emeak, Ur
apuak ta txarri emiak, Ip bai ordotsak bai ahardiak). Bortz urthe bethez geroz akhetxak xikhiratu ohi dira. Ib.
97. Urrixa ez dela urthea bethe duen aintzinean akhetxera hurbilarazi behar. Akhetxak ere urthea bederen nahi
du. Dv Lab 282. Urdama (txerrama) nagi narrasak, ume pilla guri politak, aketz gazte gogor sendoak, zezenko
eder bizi mamitsuak, urrux egoki garbi txukunak, esnebei gizen ta bikañak. Ag G 86. Ardangelan zu epintzea,
erregiña txerritegian jartzea bezela da, aketza lorez apaintzea. Ib. 268. Aketzak muturka ik bano obeki lantzen
dik lurra, biurri! Or Mi 113. Ezagun duk bai ik ondo, ire akets mutur ortan. Eston Iz 67. v. tbn. Mdg 149.
2. "Aketx (G-goi-to-bet), animal estéril" A (que cita a Ast).
3. "Ciclán, el que tiene sólo un testículo, aketza barrabil bakotxa" Lar  H.
4. "Akhetz [...] (Hb), buffle" Lh. v. idiaketz.
5. "Ninfómana" Gketx Loiola.
- AKETZ EGIN. Fornicar.  Etzindudan maite "ta aketx nengizun" (Ps 72, 27). "Non te amabam et fornicabar
abs te". Or Aitork 26. Ez al doa anima "Zugandik aketx egitera [...]?" (Ps 72, 27). "Fornicatur abs te". Ib. 77.
Tamar, zure erraña, akets egindakoan, izorra da. Ol Gen 38, 24 (Urt erori izan duk paillardizan, Ur aragizko
pekatuan erori da, Dv gizonkiarekin erabili izan da).
aketz. v. akets.
akex. v. aketz.
akexka. "(Sc), a cogerse (juego de niños)" A.
akezkeria.  Concubinato.  Begi-irrits, aragi-irrits, aundinai, ezteko agintzen didazu, bai. Bai akezkeria ere.
Or Aitork 278.
akeztu (G-to). Ref.: A; Iz To.  "Hacerse impotente para la generación (vaca que antes procreaba)" A. "Ponerse
la vaca de manera que no se fecunda, aunque sea joven" Iz To.
akeztxo. "Gacho, toro, adarraketza, viene de akeztxo, que significa encorvado, retorcido hacia abajo" Lar.

mende.
aki.  Fatiga. Cf. akitu. v. akigarri.  Ez lekhuaren urruntasunak, ez bideko akhiak, ez irrixkuen beldurrak,
deusek ez dute baratzen. MarIl 159.
akiakula (V-arr ap. A; Mg PAbVoc), akikulu (V-m ap. A), akiakulu, akiakule.  Pretexto. "Akiakulak,
pretextos" Mg PAbVoc. v. aitzakia.
 Tr. Antes de Azkue sólo se documenta en Moguel. Además de autores vizcaínos, tbn. lo emplean Lizardi y
Etxaide.
 Illtera badua, atxakija, esesinoe ta akiakulia auan. Ai leenago dei egin baleuste! Mg PAb 51. Eztabe akiakula
edo atxakia orrek ezer balioko Jainkuaren aurrian. CrIc 58. Atxakiak, akiakulak eta estakuruak daukazak ik. A
BeinB 87. Zer esan leie edergarritzat edo atxaki edo akiakulatzat? Ezale 1897, 97b. Orduan ikusiko da
irakurlien esate ori euren alperreria estalduteko akiakula bat zan edo ez. Ag Kr 9. Orregaitik billatu oi ditugu
beti autuan, edozeñ aldetan da edozer akiakulagaz (pretexto). Ib. 129. Arrentzat etzegoan ez ordu txarrik, ez lan
gogorrik, ez gauza astunik, ez akiakularik. Ag G 133. Alperrik dira Eustaki, zure berbaldi ta akiakuleak
(pretexto). Echta Jos 172. Josetxo Ondartza-kogaz eukikozan ik eure maittetasunak, eta orregaittik izango dozan
ire akiakule guztiak. Ib. 175. Zer esan nai dozu orrekaz akiakule guztiokaz? Ib. 215. Zumarraga Abak, geideari
on egiteko akiakularik iñoz be etzeukon. GMant LEItz 67. Oiek aitzaki ta akiakulak besterik etzirala. Eguzk
RIEV 1927, 429. Milla akiakula sumatzen ditugu egitezko erdeltzaletasun ori bidezkotzeko. Ldi IL 62. Bai otu be
zeuri akiakulu ezin obia androi neure ala amorratu erazoteko! Otx 29. Emetik orrako atxaki ta akiakuluren
bidez, asarria ibittu erazo eutsen. Ib. 151. Ori akiakulatzat arturik, sozialistak gizonaren azkatasuna ebagi ta
moztu egiten dabe. Eguzk GizAuz 105. Beste akiakularik ez bai duzu. Zait Sof 25. Oriek ola, aki-akula billa ari
aiz oraindik ire buruaren zurigarri? Etxde JJ 73. Amaika ibillera, joan-etorri, akiakula ta jokabide ba dakie
egiten andrazkoak euren txima ta uziaz garaitu arte! Erkiag Arran 159. Ea atxaki edo akiakularen bat asmauten
eban. Erkiag BatB 46. Bada beti horretarako aitzakia edo akiakularik. MEIG VII 44.
akiakulu. v. akiakula.
akialdi (-kh- A), akitaldi (-kh- S ap. Lh; -kh- Dv, Lander ap. DRA).  Rato, momento de fatiga. "Fatigue que
l'on prend dans une occasion" Dv. "Rato de fatiga" A.  Bere buruari edatearekin eta kalapitan emandako
akitaldi bat. Biharamunean egon beharko da gemenik gabe eta hits. JE Bur 171.
akiarazi (-kh- L ap. A; -kh- Dv), akitarazi (-kh- S ap. Lh), akiterazi.  Fatigar, hacer fatigar. "Fatiguer, faire
fatiguer, épuiser. Sobera akhiarazten duzu lanean, vous le faites trop fatiguer au travail. Lan horrek akhiarazi
nau, ce travail m'a fatigué" Dv. "Exténuer" Lh. v. nekarazi.  Erraiten zerakola [gorputzari]: malurosa, untsa
begiratuko hut holako ataku emaitetik, pati-eraziko dereat gosia, egarria, hotza eta berua eta kargaz akit-
eraziko. AR 385. Hil da zure alaba; eztezazula nausia akhit-araz gehiago. HeH Lc 8, 49 (Dv akhiaraz; Lç
fatigatu, He nekharaz). Beraz lurrari ere eman behar zaio [ongarria]. Bertzenaz hanbat akhiaraziko da, non ez-
baituke gehiago uzta onen ekhartzeko indarrik. Dv Lab 165s. Hil da zure alaba; zertako akhiaraz gehiago
Nausia? Dv Mc 5, 35 (HeH nekharaz). Baliteke oraino zer erran. Bainan luzeago joanez beldur ninteke nere
irakurleak akhit araz. Prop 1885, 85. Sapa umi harek akitarazten ditu behiak. Egunaria 17-1-1961 (ap. DRA).
akidura (L, BN-baig, S; -kh- Dv  A, H). Ref.: Lh (akhidura); Satr VocP.  Cansancio, fatiga. "Fatigue
extrême, épuisement" Dv. "Fatigue, lassitude" H (s.v. akhitzea). "Cansancio, fatiga" Satr VocP. v. ahidura. 
Zure akidurez, libra gaitzazu, Jesus. Dh 80. Ibili naiz nekhe, akhidura, beila, gose, egarri, barur asko, hotz,
buluztasunen erdian. Dv 2 Cor 11, 27 (Lç trabaillutan eta neketan, TB penetan eta lanean). Othoiztuz Jainkoa
onhets ditzan haren akhidurak eta izerdiak. Laph 107. Bere eri maiteentzat deusik ez zitzaion sobera, ez elhe
onak, ez akhidurak, ez eta mirakuluak. Arb Bok 327. Lehen arratsaldean, / ur-eskasez naski, / Xipak akidurari /
ezin ihardoki; / Hil zen, eta lagunak / beilari jarraiki. Etcham 113. Ihizekan egiten zütian lasterrek eta han
hartzen zütian akidüra eta izertaldi handiek goizik ezintü zien Haritchabalet. Const 36. Auzi zozo baten
beldurra, akidura, oihaneko xakolinaren azken uztarra edo ez dakit zer, lo-kuluxka batek hartzen nu ene
alkiaren gainean. JE Ber 48. Berant afaldurik, akidurak loaletu zituen eta badoazi oherat. Zub 110. Ezin
erranezko akidura bat nabari zuen bere gorputzaren atal orotan. Mde Pr 162. Paganoak bentzutuak ikusiz
giristinoek zer bozkarioa zuten ohartuz, ez nituen gehiago sendi gorputzeko akidurak. Ardoy SFran 337. Etxean
agertzeko ez izanki deusik, / omore txarra eta akidura baizik. Xa Odol 254.
akien. v. 1 lakain.
akiera. Cf. akitu.  Yaubek akieraz, sukarrez, sumiñez, sapaz, idortez, erdoiz ta gorriñez yoko zaitu. 'Tisis'. Ol

mende.
Deut 28, 22 (BiblE gaitz galgarriz).
akigabe.  Inagotable, inalterable.  Indar akigabe ta betiko argi zeran Jainkoa. "Deus, incommutabilis virtus,
eta lumen aeternum". Or MB 396.
akigarri (BN-arb ap. Gte Erd 257; -kh- Dv  A, Lh), akitgarri (-kh- L, S ap. Lh; -kh- Dv).  Fatigoso, que
fatiga, agotador, extenuante. "Akigarria da mutiko hori (BN-arb)" Gte Erd 257.  Eman gakizkon khar
akhigarri batekin minari-hildurei. "Consumant". Birjin 428. Zeren egundainotik izan baita akhigarri,
enheagarri, phastikagarri, haurren instruitzea, gidatzea. Elsb JBBizia 158. Bere eginbide akhi eta
phastikagarrien bethetzeko. Elsb Fram 118 (ap. DRA, s.v. akhi; la ref. es incorrecta). Salbu zaharrak, eriak eta
lan sobera akhitgarritan ari direnak. CatJauf 87. Bidea luze eta akigarri. Leon GH 1923, 529. Guduak badira
bizkitartean, gizonari maiz on handia dakartenak, nahi bezain akitgarriak eta dorpeak izanikan ere. Leon Imit I
13, 2. Ahusamendu latza... akitgarria... errespeturik gabea. Larz Senper 110. Lan akitgarria, adimenduaren
haztia; lan luze akitgarriagoa, arimaren apaintzea. SoEg Herr 22-9-1960 (ap. DRA).
akikor.  Propenso a cansarse.  Ene jaunak badaki haurrak akikorrak direla [...]. Ene jauna iragan bedi bere
zerbitzariaren aitzinera, eta nik emeki-emeki eginen dut bide [...], haurren urratsean. Bibl Gen 33, 13s (BiblE
ahulak).
akikulu. v. akiakula.
akil. v. akuilu.
akilarro. "Muchacho gandul (V-ger)" A Apend.
akilen buztan. "Akillen buztan (V-ger), cabeza abajo, dando volteretas" A.
akilimarro.  "Akhilimarro agertu bazangon bezala, comment le diable lui eût apparu sous forme de bouc,
comme au sabbat. Comme nom désignant une personne, l'emploi du mot est en général à l'indéfini" H.  Ez
baduk ikusi nahi Akilimarro, etzakala bere xilotik harro... Zerb GH 1936, 222. Eta hori erran orduko
akhilimarro, izpiritu gaixtoa fistaka hegaldatzen da komentuari buruz. Etcheb MGaric 90 (ap. DRA).
akillo, akilu. v. akuilu.
akilukeria, akulakeria.  Ardid, astucia, treta.  Al eban gisan adierazo eutsan otseiñari bere larritasuna, ta
asi ziran biyen artian akillukeriyen bat asmetan, agintariyen aurrian lotsatuta geratu ezeitezan. EEs 1916, 193.
Bai, Kastor; orrek dira akulakeriak, / Leunketa asko, eta guzurrak erdiak. Echta in Onaind MEOE 627.
akilumendi. v. akulamendi.
akin (Lar  H (+ -kh-)). 1. "Porte, modo de portarse, akina" Lar.

2. Bada ere zonbait, beren bizioetzaz ahalke diradianik, hetarik dirade akhinak, gezürtiak, traidoriak, faltsiak,
nastalariak, ohoiñak ta ezagütze gabiak. Egiat 262 (sg. el editor: "Akhinak: ekhina, balentiusak, panparoiak, aho
handiak").
akindu.  "Portarse bien o mal, ongi edo gaizki akindu" Lar.  Egia esateko, etziran gero prankotarrok
euskaldunakaz ain gaizki akindu. Ag AL 14.
akinkeria.  Garbitasuna etxean... erran duen pozoinadurek, usteldurak, akinkeriak, urrinak kenduz,
urrunduko ditutzue hainitz gaitz eta heritasun. Almanaka berria 1880, 31 (ap. DRA, que traduce "hediondez").
akintatu. "(S), se gercer. Ahogaia akintatürik, le palais gercé" Lh.
akio. v. ekin.
akio egin. "Neskame juateko akio egin zidan, me insistía en que fuera a servir" Ayerb EEs 1914, 212.

mende.
akipen (-kh- L ap. A  Dv).  Agotamiento. "Épuisement, consommation" Dv.  Eta akhipeneraino eta
akhabantzaraino iraunen du desmasiak. "Usque ad consummationem et finem". Dv Dan 9, 27.
akirin (V ap. A; Lar, Añ, H (V, G, s.v. akher); -kh- H), agirin (H).  "Cabrón castrado" Lar. "Cabrón capado"
Añ. "Agirina, [...] bouc châtré (Ast)" H. v. aketiren.
akisitu (Chaho).  Adquirir.  Resuszitaturik eta iustizia guzia konpliturik bizitze zelestiala akisi eta irabaz
liezaguntzat. Lç Ins G 4r. Ungi zerbitzatu dukeitenék grado ona akisitzen dié beretzat. Lç 1 Tim 3, 13. Baina bat
bederak amoina egin behar du bere tribaillu iustoez akisitu eta irabazi diren honetarik. Tt Arima 100. Eztizü
arren zernahibeita kanpotiko gaizaren akisitziak edo doblatziak phausa emaiten. Mst III 27, 3. Horrek
enthelegatü behar dü, ez solamente dihariaren edo aberatstarzünen akisitziaz, bena orano uhuriaren
txerkhatziaz. Ib. 27, 3. Kargü uhurezko hau / üken dut akisitü, / ezpeitüt denbora / net gaizki enplegatü. AstLas
28.
 (Part. en función de adj.).  Zuek zarete jenerazione elejitua, sakrifikadoregoa reala, jende saindua, populu
akisitua. "Le peuple acquis". Lç 1 Petr 2, 9 (He irabazia, Dv berrerospeneko populua).
akisitzaile, akisizale.  Adquiriente.  Hon haiek enplegatu behar dute amoinatan, akisizaliak ezin bere
konserbatzen dutu, zeren bertzeren honak baitira. Tt Arima 101. Bortxatu da haien akisizalia, haien emaitera,
eta distribuitzera paubrer, eta bertze obra piosetan. Ib. 101.
akisizio, akisizione (Chaho).  Adquisición.  Deithu ukhan baitzaituzte gure Ebanjelioaz Iesus Krist gure
Iaunaren gloriaren akisizionetakotz. Lç 2 Thess 2, 14 (BiblE eskuratzeko). Hon haren akisizionia bada iniustoa
eta deshonesta hanbat emailiaren, nola harzaliaren aldetik, hala nola simoniaz irabazi diren honak, kasu hartan
hon haiek enplegatu behar dute amoinatan. Tt Arima 101.
akit. "Comida del pastor para toda la semana. Gure artzañein akite presta zazu, badaie Belatera" Izeta BHizt2.
akita (det.).  "Akita, permiso de aduana. Aberen akita" HerVal Voc.  Aberren [sic] akitak beorra. HerVal
250.
akit akit (V, G ap. A EY IV 277).  (Nombre de cierto juego). "Mutil bi, alkarren aurrean yarrita, taket bana
belaunpean dabela, besatxoko biakin eutsi ta eskuak (erregu egiteko lez) lotzen dautsez, esku-artean makilatxo
bat ipinten dautsela. Batak dirautso besteari: --Akit, akit. --Besteak: etorri akit. --Etorrita, zer egin bear dok? --
Eztia atera [...]. Arronan akittean dau yolas onek beronen izena" A EY IV 277.
akitan.  (En la constr. akitan ükhen, liberar de una obligación, cargo, etc.). Cf. akitatu.  Han bada president
bat eztenik izan / ez halako süjetik kumarka hoietan; / lagünak ber gisan / ditizü akitan / bere kargietan. Etch
552.
akitaniar.  Aquitano.  Geroztik hona, munduan barrena eraman badu ere akitaniarren, erronkariarren eta
Estornestarren zoriak eta oldarrak, ez da horrebestez Euskalerriaz ahaztu [Jose Estornes]. MEIG III 48.
akitano.  Aquitano. v. akitaniar.  Cesarek dionez, akitanoak, gure senideak, trebeak omen ziren zula eta
bete-lanetan. MEIG III 46.
akitasun.  Cansancio. v. akidura.  Eskual Herriko jaun gazte batek / laguntza bat daut galdatu, / nunbeit
edozoin hiritan nahi / delakotz plazatu, / etxean akitasun gaxtorik / aski duela pairatu. Ox 135.
akitate.  Trabajo, dedicación, fatiga, cansancio (?).  Ikhusi ondoan bertze katiximan zabiltzanen akitatea
noradino zohan, erran ondoan atsegin nuela zeren hain ederki hasiak ziren, han ziren paganoei ere mintzatu
nintzitzaioten. Prop 1903, 18s.
akitatu (Chaho), akitan (?).  Librar(se) (de una obligación, carga...).  Apostoluék, bere karguaz bidezki eta
konplituki akita <acqui-> eta deskarga litezentzat, eztute bere enbaxadoregoaren ahozko predikazionez
exekutatzen pena eta diligenzia ezarri ukhan solament. Lç Adv ** 3v. Zein gure bizitze motaren araura, hala
bethi akita <acqui-> baikaitezke. Lç ABC B 1r. Akitatua izan da, ez zela hutsean; haren manatzaleak zirela
mende.
hutsean, eta ez hura. HU Zez 134.
akit-bide.  Fatiga.  Eta nola ikhusten baitzuten berek zer akhit-bideak emaiten ziozkoten Aita horri, oro
bihotz eta mainu ziren harrentzat. Arb Bok 143. Uztaritzeko bestak joan dire. Baionakoak ere bai. Izan da besta
hoitan mogimendu eta akhit-bide. Herr 8-8-1963 (ap. DRA).
akitgarri. v. akigarri.
akiti. v. akitian.
akitian (V-gip). Ref.: A; Iz ArOñ.  Dando saltos. "Brincando los cabritos" A. "Akítixaan, dando saltos, v. gr.
un ternero" Iz ArOñ. Cf. akiti 'salto' en A Ezale 1897, 171n, que parece inferido de akitian o akitika. v. akitika.
 Beor ardi ta beiak orroeka pozak, / Akitian beoka txal eta bildotsak. AB AmaE 28. Eta Batxi amaren atzeti
akitika dabilen txaala baino bizkorrago. Ezale 1897, 318b.
akitika (V-arr-gip ap. A (s.v. akitian)).  "Brincando los cabritos" A. Cf. Dv: "Akiti ou ikoti, Arrese dans un
manuscrit de son poème dit akitian beoka txal eta bildotsak; dans un autre, akiti devient ikoti, et dans tous les
deux explique ce mot en espagnol: saltando los animales". v. akitian, ikoti.  Amaren atzeti akitika dabilen
txaala baino bizkorrago. A BGuzur 156. Amabost mutilkote ikusi nebazan santzoka ta irrintzaka, ta txalak legez
akitika edo brinkoka ebilzala. A Txirrist 180. Elizkizuna amaitu ondorean, gazteak aldazberan akitika, toki
guztietan oi dabien legez. Ag Kr 48. Makilladun gizon bat akitika ta izerditan eurakana etorrela ikusi ebenean.
Ib. 146. Urbian ibilli zan ederki, epero ta peku gabe, akitika ta bertsolari, zoroko ta txit umeturik, arkumetxoakin
jolasean. Ag G 148. Neska-mutill buru ariñak alkarren aurrean dabiltz, triskatzen, antxume zoroen antzera,
akitika, bira biraka, irrintzika. Ib. 188.
- AKITIKA EGIN. Saltar.  Ango gizadia, ango emakumetea, ango akitika egin bearra, ango berbotsa [...]. Ag
Kr 57.
akittean (G-azp ap. A EY IV 277). v. akit akit.
akitu (AN, L, BN, S; Aq 895 (AN), Arch VocGr, VocB; -kh- VocS 134, VocBN, Dv, H (L, BN, S)), akaitu (BN,
Sal, R; Izt 22r), akeitu (Ae, Sal, R-is). Ref.: A (akaitu, akitu); Lh (akhitu); Satr VocP; Iz R 283 y 301; Echaide
Nav 288; EAEL 276; Gte Erd 256; Izeta BHizt2.
 Tr. Propiamente oriental; tbn. lo emplean autores guipuzcoanos y vizcaínos modernos (Orixe, Etxaide,
Erkiaga, Zaitegi, Ibiñagabeitia y Labaien). La forma genaral es ak(h)itu; hay akaitu en Lizarraga de Elcano, el
roncalés Mendigatxa y los salacencos Garralda y Z. Moso. En DFrec hay 3 ejs. de akitu, 2 de ellos meridionales.
1. Cansar(se), fatigar(se), agotar(se); aburrir(se). "Afanarse" Aq 895. "(Se) fatiguer" VocBN y Arch VocGr.
"Pilotariak hasi dira bena ez ahal dira akhitzen anitz, ezin orano ez dira hastu" VocBN XVI. "Se lasser, fatiguer.
[...] Lanak akhitu nau, [...]" H. "Desfallecer" VocB. "1.º (L), afanarse, [...]; 2.º agotar, agotarse [...] (Aq); 3.º
rendirse de fatiga. Eztu akhitzen lanak, gogotik egiten denak (S)" A. "Cansarse" Satr VocP. "Akaitu nézu, me he
cansado (R-uzt)" Iz R 283. "Akeitu nun, me he cansado (R-is)" Ib. 301. "Enago ongi, akitue nago" Izeta BHizt2.
"Akitua irudi du (BN-arb)" Gte Erd 256. Sobre akhitu / ahitu en Duvoisin, v. Bouda FLV 1972, 55. v. ahitu.
 Zuen gogoetan faltaturik akhit etzaiteztenzat. Lç He 12, 3 (Dv ahitu, Ol aspertu). Akituz geroz lanik hobena.
Saug 105. Zerik inhara / Naiteeno akit / noa horra, hara / Nor' ezpaitakit. O Po 46. Egüneko lanez akhitü
bagina, Jinkoa othoitü gabe etzan ahal gitakia? Bp I 126. Eta honen ohoriaren bethi aitzinatzia, iagoitik akhitü
gabe. Bp II 122. Eta han yarraiki behar izan zitzaion, egun oso batez, bere bideari. Akhitu eta ezindu bezala zen.
Lg I 355. Etzuzun nahi izan juan pausatzera bere etxerat anitz akithia zelarik. AR 379. [Bortha] joitez akithia
bailiz bezala, han jarririk egoiten duzu. Ib. 24. Artu zue lo batek, ala nola aurra angabeturik edo akaiturik
negarres, azkenean lokartzen baita amaren besotan (303). LE-Ir. Yá guzis akaiturík / eta átsa goraturík / eta il-
kolore arturík / ezin emán pausurík. LE Kop 171. Gurutzéa arturik / besárka soñéan, / doáie akaiturik / indárka.
Ib. 96. Zebila erémus erému; eta akaiturík etzánze lúrrean, aláko bizia baño naiago zuéla il. LE Ong 24 r.
Ogenik ezpadüzü ütz elhiak laisterkara, akhitüren dirade. Egiat 238. Sabelarentzat lan gitez akhiturik. Arch Fab
121. Auherretan, helas! akhitzen girade, pe huntan irus izan nahiz. msS 22. Lan eragabean akhitzen zarete zu
eta zurekin den populu hau. Dv Ex 18, 18 (Ur nekatzen). Begiak akhitu artean behatzen du. Laph 224. Bi
zaldizko gazte, bidez akhituak, bideko errhautsaz xurituak. Ib. 133. Haren zangoak ez othe dire engoitik akhitu?
Ib. 227s. Goiz aldera, unhatua, akitua, etzan nintzen ene ohearen gainean. Lap 18 (V 10). Igandeko egun hura
guzia xeminei garbitzen iraganik beltz-beltza eginak, akhituak, goseak. Arb Igand 84. Nere solas goraitiarrez
zuek akhit beldurretan nindagon. Ib. 152. Asko lan egitean, izertuz, akituz, / Bere osagarria miletan jokatuz.
Elzb Po 219. Arristiriko hirur orenak ziren, eta Erretora joanik zen kofesatzez akhitürik, baruraren haustera. Ip
Hil 150. Asetzen eta kasik nardatzen, akitzen berehala. HU Zez 144.
mende.
 (s. XX). Akaitruk bainago orai xa eztaud obro isartan. Mdg 139. Egitako lanaz nago akaitruk. Ib. 141. Zurpil,
akituak, ahituak hatsa ezin hartuarekin, baratzen dira apur bat pilotariak. JE Bur 30. Deusek ez du akitzen
gizona nola egiaren erraiteak. Ib. 126. Hastapenean, otomobil ederren ikusteaz atsegin dugu, bainan laster
akitzen gituzte: sobera dira! JE Ber 92. Arras akitua naiz, behar dut sokhorri. Ox 163. Gaur, akhitu ahal zaizte
biziki, egin duzuenaren egiten! Barb Sup 112. Aragi xaten den errian dra azkarrago, eztra kain berze akaitzen
(Sal). Garral EEs 1925, 21. Begiak ez dira ikusiaz asetzen, ez eta beharriak entzunaz akitzen. Leon Imit I 1, 4
(Mst, Ip asetzen). Arruara jo zuten, goseak eta auleriak akiturik. Or SCruz 71. Akituta beroak uko eraginda doan
maite-bideztiak, gorontzetik orratza atera du [...]. Or Mi 119. Ni banian oherat, akitia eta trenpe txarrian nun.
Zub 43. Illabete baño len sukar gaizto bat nausitu zitzaion gorputzaz eta ziaro akitua oidara bear izan zun.
Etxde AlosT 89. Utz nazazu yaki gorri ortatik yaten, akituta bait-nator. Ol Gen 25, 29s (Urt unhatua, Ur
nekatua). Gizon bat zuhaitz batetik zintzilikatzen dute odola galduz gorputza akitu artean. Mde Pr 188. Berton,
zure aldamenean, urtez akituko nintzake. Ibiñ Virgil 63. Frantsesen besoak etziren lehenago bezala bateatzen
akituak. Ardoy SFran 223. Isiltzen asten diralarik Biedermannek jarrai arazten die guziok akitu artio. Lab SuEm
211. Erran bear dut ere akaitu nizala ta nai nokela pausatu ene bearra. ZMoso 84. Ez nuen nik gaztetan ezagutu
[Azkue] sasoiaren kemena eta garra gainezka zerionean, zahartzaro hotzak akiturik baizik. MEIG VIII 93.
v. tbn. MarIl 70 (-kh-). Gy 301. Xikito 4 (-kh-). Lf Murtuts 48. JEtchep 26. Zait Plat 123. Larz Senper 62.
 (Part. en función de adj.).  Ezen guk arimaren nahikunde hazkarraz erreberri detzazkegu gorphutz
akhituaren indar eroriak. Arb Igand 73. Nekazale akhituak. Ib. 118. Deusek eztiozka langile akituari hala
arintzen begia eta bihotza, nola ikusteak, emeki bada emeki, ondotik heldu goiti gazteak, behin laguntzale eta
geroko ordain. HU Aurp 220. Bere gorputz akituari indar berriak eskatuz. Etxde JJ 260. Aitagan gizon gaiso,
itun, akitu ta zarkitua zekusan. Erkiag Arran 82. Irri bat akituaren eztigarri. JEtchep 117. Anton sartzen da,
eskuak estekan, kara akitua. Larz Senper 62. Etzaiozutela eragotzi gazte orri gizaldi akitu oni laguntzen. Ibiñ
Virgil 79.
 (Uso sust.).  Begitartearen akitutik ageri zen etzela aitzineko gauetan lo handirik egina. JE Bur 131.
2. (AN-5vill-ulz-erro-burg, B; Lar, Aq 896 (AN), Añ, Izt 4r; -kh- Ht VocGr 359, Dv, H). Ref.: Iz Ulz; Echaide
Nav 288; Gte Erd 165; Izeta BHizt2. Agotar(se), acabar(se). "Si la posterité vient à faillir, baldiñ leiñua akhitzen
bada" Ht VocGr 359. "Faltar" Lar. "Agotar, agotarse (AN)" Aq 896. "Acabar (AN)" Añ. "Épuiser, consommer"
Lecl. "S'épuiser. Ogia, arnoa akhitu zaiku" H. "Akittuik, consumido. --Ai, neskakuá! eta guk noiz akittiko ttugu
gauzokek orai? --Emen ittugunenáak? --Bai. --Kuskoen ixtenteko; agitz agúdo" Iz Ulz. "Indarrak akitu zaizkit
(AN-5vill, B)" Gte Erd 165. "Sosak ere akituek" Izeta BHizt2. v. ahitu.  Salbamenduko laguntza guziak
orduan akhituko direla neretzat. Dh 119. Edertasun guziak batean bilduak, eskasik ez itzalik batere eztutenak,
behinere ez akhituko ez histuko eztirenak. Ib. 340. Eta akhitu baitzitzaien mahats-arnoa, erran zioen Iesusi bere
amak: Arnorik eztute. HeH Io 2, 3 (Lç faltatu, LE faltaturík, Dv eskastera baitzihoan, EvS eskastü, Ol ahitu).
Iraul zazu laster lur hura. Hilen dira belharrak eta geroko uztak zikhin guti izanen du. Lurra ere ez da akhituko.
Dv Lab 26. Eta akhiturik Egiptotik ekharri izan zituzten jatekoak. Ib. 43, 2 (Ur aiturik, Urt akabatu).
Garbittokian daudenentzat aien nekeak gutxittu ta akitzea edo bukatzea. Inza Azalp 105. Gizadia akitu eztadin,
ezkontza bearrezkoa da. Ir YKBiz 394n. Zure alde otoitz egin dut, zure siñestea akitu eztedin. Ib. 446. Baña
laster akituko da orren yaurgoa. Ib. 426n. Piarresi egonarria akitu zitzaion eta emaztea ebain-ebain eginda utzi
zun. Etxde JJ 134. Eztira egungo egunez ere, ark eragindako dirdai ugari ta altsuak akitu edo itzali. Zait Plat 6.
Indarrak apurka-apurka akitzen zaizkie. Ibiñ Virgil 98. Gu beartzen bagara, itsasoko urak akituko dira (B). Inza
NaEsZarr 2159.
v. tbn. Mde Pr 144.
 (Part. en función de adj.).  Ez bildurtu soro elkorrak simaur gizenez estaltzen, eztare errauts zikiña arlo
akituetan edatzen. 'Champs épuisés' Ibiñ Virgil 71.
3. (AN-5vill, B; Añ, VocB). Ref.: Gte Erd 14 y 69; Izeta BHizt2. Terminar, acabar. "Acabar, azkendu, kabutu,
akabatu, [...] (AN) akitu" Añ. "Concluir, acabar" Ib. "Concluir" VocB. "Bere lanak akittuta, galdetu ziyoten
arren enoyua zer zen (AN-5vill)" Cuadernos de Eusko Folklore 1958, 3.a serie n.º 11. "Liburua akitzera eun
pezeta arrapatu nituen (B)" Gte Erd 14 (junto a liburu bukaeran, liburuaren bururatzean, etc., de otras zonas).
"Gaizki akituko duzue (B), hola segitzen balin baduzu, gaizki finituko zara (BN-arb)" Ib. 69. "Terminar. Bestak
akitu dire" Izeta BHizt2.  Jainkoak akhitu zuenean harekilako solasa, altxatu zen Abraham utzirik. Dv Gen 17,
22. Irabazi ederra urtea ongi akitzeko. Zait Plat 65. Egun artan bear zituzten akitu lan guziek eguerdirako,
atsaldean denek besta egin zezaten. Izeta DirG 95.
 "Ezin hilez ari da (BN-arb), ezin illez dago (AN-5vill), ezin akituz dago (AN-5vill)" Gte Erd 265.
- AKITUAREN AKITUZ. De tanto cansancio, de tanta fatiga.  Piarresek lan gosea du, eta xutik ez dagoke,
akituaren akituz. JE Bur 109.
- AKITUXE. (Forma con suf. -xe, de valor aprox.).  Noizbait akituxe zelarik, gelditu zen dantzatik [...]. Barb
Sup 64.
- EZIN AKITUZKO. "Ezin-akhituzko, inépuisable, infatigable" Dv. v. akituezin.
 Etim. En ahitu y akitu podría tratarse de un préstamo introducido en dos formas: rom. aganit y *acanit vendría
bien por el sentido (v. DCECH s.v. gana). Cabría tbn. acaso que se tratara de un compuesto cuyo primer
mende.
miembro estuviera o no provisto de un suf., por ej., -k, de ergativo: cf. lo hartu / loak hartu, su hartu / suak
hartu...
akituezin.  Inagotable.  Tokiz txikiak, lurrez mendarrak, goi-bez motzak; baiñan Unibersidade bi,
emonpidez, erionez, zabalgarriz ugari ta akitu eziñak. Erkiag Arran 134.
akiturren. "A punto de terminar. Sosak, akiturren ta gure adinik oberena ere, akiturren" Izeta BHizt2.
akitze.  Cansancio.  Bide luze batetako akhitziaren undotik. msS 14. Oren bat gainditu du elhaka, eta gu
hari beha, den gutieneko akitze edo unatze itxurarik ere gabe. GH 1922, 253 (ap. DRA; la ref. es incorrecta).
Akitze garbi sanoa, zainen eta bihotzen pausagarri duk (pilota). Egunaria 19-2-1964 (ap. DRA).
aklamatu.  Aclamar.  Sazerdotien prinzipek eta erakuszalek ekustian egitan ztion marabillak, eta aur
aklamatan zabeinak tenpluan, erraiten: 'osana Dabiden Semiari' indinatu zren. Hual Mt 21, 15 (He oihuz, TB
oihu egiten, BiblE oihuka).
aklamazio.  Aclamación.  Zer alegránziak eta bibak eta aklamázioak, ellegátzeas gú aiengána. LE Ong 81r.
aklaratu. 1. Aclarar, explicar.  Esan dogunau, / arren, daigun aklaradu: / Jakin egizu / oi ta dogula enojadu
/ Jaun Zerukoa. Lazarraga 1198v.
2. Aclarar (en agua).  Emen egiten dabe azkenengo lana, ur garbi-garbia erionez ipinita, eun eta miesak
iturriaren txorropean ezarrita, argitu edo aklarau. Erkiag Arran 135.
ako. v. harako.
 ako. Figura en DRA con el sentido de 'espiral' debido a un error de lectura de un ej. de ZA (Euzk 1929, 28):
"Bestia maskillo-erakua --espiral-antzekua", que DRA transcribe "bestia maskillo'en akua (espiral) antzekua".
akobitu (AN, L, BN ap. A; VocBN  Dv, H (BN, + -kh-)), akubitu (L ap. A  Dv), akuditu (H (L)). 
"Parvenir à un but, à un point désiré" VocBN. "Akobitu, réussir, parvenir" Dv. "Akubitu, aboutir" Ib. "Llegar,
obtener" A.
akoda. "Miseria" Dgs-Lar 1.
akodiña (S; H (-kh- (S)). Ref.: A; Lrq (akhodiña).  Asunto; dificultad. "Embarras, difficultés, affaires,
préocupations" H. "Ocupación. Balin badüzü beste akodiñarik egin etzatzü (S)" A. "Affaires préoccupantes. Mot
tout près d'être oublié" Lrq.  Ene semia, ene eskietan eitz ezazü bethi zure akhodiña. Mst III 39, 1 (Ch zure
egitekoen artha). Akhodiña hoien artian, zure eskü saintiak, othoi, gida eta argi nazala. Ib. 26, 4. Bena sartzen
bazira berhala tabernaklian Moisareki, zer nahi beita akhodiñatan gañen, Jinkuaren boronthatiaren jakiteko. Ib.
38, 2 (Ch okasione guzietan). Zeren arren hen akhodiñetan sartzen zira? Ib. 24, 1. Eitzazü büria akhodiñaz
betherik diana, hetan nahi bezanbat egoitera. Ib. 24, 1. Bena hi zertako itzultzen hiz hainbeste akhodiñatara? Ip
Dante (ap. DRA). Etxekoen bihotz minian pharte hartzen dügü eta, gure akhodiñetan, joanak ez detzagula ahutz,
othoi. Herr 10-12-1959 (ap. DRA). Algarrekin juan gitian / mentetan haraitzinian / Gure neke akhodiñak /
orhitzeko xüxenian. Casve SGrazi 128.
akogatu. 1. Acoger.  Ogeta amar edo berrogei mila marabidi errenta dabela fraide bekatariok akogetako.
"Para acoger esos pecadores de frailes". fJZ 99. Zütielarik jende güziak errespetüz akogatzen. Egiat 63. Balin
balekie zonbat hontarzünez [gure aita ta amak] akogatü gütien. Ib. 128. Hantik llabür gaian andere hila bere
arropa ederrenetan zereioan agertü amoriotsü elhez ta karexetzaz akogatzen ziano. Ib. 173.
2. Afligir.  Lehen bekhatü harez akogatürik, dügüla gure dohakabia herrestatzen. Egiat 109. Nontik
hainbeste zorigaitzen gütie akogatzen. Ib. 114. Diharü trüküz grado bat erosirik, beren oizterkinez jendia
akogatzen dütienak. Ib. 244.
akoi.  "Fiero" DRA.  Famatu ere die berhala, otsoen lana zela. Ezin ditake hori sinhets: hor akhoi zonbaiten
lana izan behar du. Eskual 22-8-1913 (ap. DRA). Txakür aia izan eta izanen da akhoi. Mithikilen eta Larrory-n
txanpakari horiek katitü [sic, por kalitü] dei abantxü dozena erdi bat ardi. Herr 23-7-1959 (ap. DRA).

mende.
akointa (det.).  Trato, relación.  Emazte zühürrekila akoiñta ükhen eztianak, galtho hori arrapostü egin
e'liro. Egiat 217. Kondenaerazi zien gizon bat mantsotü zialakoz lehon bat zioelarik basa arimalekila akoiñta
zianak gizonaren hontarzüna ziala galdüren. Ib. 266.
 akoipezerrea. Figura en Azkue, tomado de Araquistain. En realidad se trara de koipez errea, mal transcrito por
Fita. v. kopazarre.
akojitu.  Acogerse.  [Donzella ura] akojidu zan sagradura. Lazarraga (B) 1200rb.
akokiñatu.  Acoquinar.  Badu ogei egun elurte andi batek pean gazkala; gizon guziuak gazka sukunetan,
akokiñatruk, zankabizkarrak errerik. Mdg 132.
hakoko (BN ap. A; VocBN, Dv (BN), H (BN)).  "Se tenant accroupi sur ses talons" VocBN. "Position de celui
qui est accroupi sur ses talons" H. "Acurrucado" A. v. hakuriko.
akolatu. "Espabilarse. Erdi ilik zagona akolatu de. Gure aurre ere akolatu zaiku" Izeta BHizt2.
akolito (V-gip; Urt I 102, Lar), akolitu, akolit(a). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg.  "Acólito" Lar. "Akolitxua,
monaguillo. Gaztetan akolitxo eitten eban elixan" Etxba Eib. "Mutikotan akolitto ibillitakua naiz ni be" Elexp
Berg.  --Zonbat ordenü da? --Zazpi: apeztarzüna, diakretarzüna, sudiakretarzüna, akolita, exorzista,
irakurzale, eta borthalzaingoa. Bp I 80. --Zoin dira Ordena Mendriak? --Akolitaren, Exorzistaren,
Irakurtzaliaren, eta Bortazainaren Ordenak. CatLan 157. --Nola derizte beste Ordenai? --Subdiakonoak, edo
Epistolariak; Akolitoak, edo Meza-lagunzalleak [...]. Ub 220. Ebanjelijua kantetan danian, meza-lagunzailiak
edo akolitubak eruan biar ditubee kandela ixiuak kandelerubetan. fB Ic III 286. Bi akolito gazte-gazteak / gertu
zituan berekin. Tx B I 43.
 "Secuaz. Ministrua etorri zuan inaguratzera, inguruan akolitto pilliakin" Elexp Berg.  Aita-semiak, osaba-
illobak, / geienak parientiak, / maisu onaren akolituak, / jakinduriyaz betiak. Tx B II 83. Euskal politika PNV-
ren eta akolitoen inguruan mogitzen hasi denez geroztik, hozitu berriak ziren adar berri batzu ihartu dira, eta
euskal kultura funtzionariatu eta hoztu egin da. Txill in MEIG I 260.
akomadatu. v. akomodatu.
akomarra (det.?; Dv y A (ambos citan a Darthayet), H (BN)).  "Le blaireau, akomarra, azkona" Darthayet
Manuel 251. v. azkonar.
akom(e)atu. v. akomodatu.
akomendagarri (Lar Sup  Chaho).  "Pañales, akomendagarriak, seilak" Lar Sup.
akometadura (SP, sin trad.).  Ataque, asalto.  Ene Philotea, akometadura handi eta tentazione bortitz hek
Iainkoak eztitu nihoiz ere utzten etortzera bere amudio garbi eta beregaineko hartara alxatu nahi dituen arimen
kontra baizen. SP Phil 442 (He 447 asaldu). Mesprezatzatzu, bada, horrelako akometadura xeheak, eta etzarela
orhoit ere zer erran nahi duten. Ib. 455 (He 459 asaldu).
akometagarri. "Adoriendus, akometatzekoa, akometagarria" Urt I 225.
akometalari (Urt I 437). v. akometatzaile.
akometamendu (SP, Urt).  Acometida, ataque. "Akometamendua, acometimiento, attaque, agression, assaut"
SP. "Aggressio" Urt I 437.  Bekhatuaren akometamendua, narritamendua eta tentamendua. Ax 401 (V 261).
Ezen batzuk iarten direnean bere bihotzaren preparatzen komunione sakratuaren hartzera, orduan Satanen
akomentamendu gaitzenak pairatzen tuste. SP Imit IV 10, 2 (Ch tentazionerik borthitzenak). Erneki eta azkarki
hari behar dugula akometamendu xehe eta arin hekin kontra. SP Phil 454 (He 459 tentazione).
akometatu, akometitu. 1. Cometer, ejecutar; emprender.  Baldin gaizkirik egin badut edo deus herio merezi
duenik akometitu badut, eztiat hiltzera refusatzen. Lç Act 25, 11. Maliziaz, gaixtakeriaz eta gogoan
deliberaturik, begiak itsuturik bezala akometatuak eta obratuak. 'Emprendidos y ejecutados por malicia'. Ax 188
mende.
(V 127). Eztugu, Iainkori esker, desonheskeriarik akometatzen, eta ez emazteetako bekhaturik egiten. Ib. 178 (V
119).
2. (SP, Urt I 434, Ht VocGr 329; -kh- Lecl), akometitu (Urt Gram 383, Chaho). Atacar, acometer.
"Akometatzea, assaillir, attaquer [...]. Hitzez edo espataz akometa ihardetska haritzea, escrimer de paroles ou
d'épée" SP. "Aggrediri" Urt I 434. "Attaquer" Ht VocGr 329 y Lecl.  Egun guztiaz akometatzen gaituzten
tentamenduak. Mat 302. Munduak, demonioak eta aragiak guziek tentatzen eta akometatzen gaituztela. Ber Doc
163v. Zuk begiratzen bagaitutzu nork akometatuko gaitu? Harb 397. Begiratu behar da ihardukitzetik eta
etsaiaren akometatzetik. Ax 332 (V 220). Ausartki akometatzea da erdi garhaitzea. "Attaquer hardiment". O Pr
550. Etsaien artean zabiltza, eta eskuin esker akometatua zare. SP Imit III 35, 1 (Ch ematen baitarotzute gudu
eskuiñ eta ezker). Tribulazioneak akometatzen gaituenean. Ib. 29 tít. Batzutan tristetzen da ene arima
nigarretaraino, batzutan ere nahasten da bere baitan hura akometatzen duten pasioneak gatik. Ib. 50, 1. Ea
tristeziak akometatzen zaituen, edo alegrianzak eramaiten. SP Phil 160 (He 162 ea tristezia nausitzen zaitzun).
Aita familiadun batek balaki zer ordutan biar zaun akometitu ladronak egonen zen seguroki bijilatan. Hual Mt
24, 43 (Samper akometitu).
3. + akometitu (Ort Voc (V-ger)). Alegar. "Akometidu, aducir alguna razón, objetar" Ort Voc.  Perill bailluke
akometa liazazuten zuzen dutela lur haren gaiñean. 'Te alegaran derecho'. Ax 79 (V 53). Zeren bertzela nahiko
du deabruak akometatu eta alegatu obra zahartu dela eta hartan zuzen duela. Ib. 80 (V 53). Da aistiek
akometidutso ze, an baño politxau ongo dala salako maidxen ganien. Ort Oroig 20.
akometatzaile (-aille SP, Urt I 437).  "Attaqueur, agresseur" SP. "Aggressor, atakalária, atakatzáillea,
akometatzáillea, akometalária" Urt I 437.
akometitu. v. akometatu.
akomodagarri. "Acomodable" Lar.
akomodamendu (Urt), akomeamendu.  "Accomodatio, akomodaméndua, errekonziliazioa" Urt I 82. "Faire

des arrangements, accorder leurs flûtes, [...] arranjua (edo antolamendua, akomeamendua) egin" Herr 23-2-
1956, 3.  Denek atseginekin jakin dute akomeamendu horren berria. Herr 27-10-1960 (ap. DRA). Ez dugu
erraitearen beharrik akomeamendu horrek erakusten diotela Algeriako araberi nun den bide ona eta eretze
horri buruz ere gauza baliosa da Hassanen urratsa. Herr 17-5-1962, 1.
akomodatu (Lar, Añ), akumudatu (Chaho).  "Acomodar, poner uno a su gusto y conveniencia, akomodatu,
eraratu" Lar (tbn. Añ).  Gauza gorák afektatzen eztituzuelarik, baina beheretara akomodatzen zaretelarik. Lç
Rom 12, 16. Diskurritzenzue amagarrek nola ikusi bere semeak akomodaturik mundugontako honrarik
andienetan. SermAN 2v. Zuentzat ostaturik eztago emen / akomoda zaitez bazterren baten. Acto 155. Ejerzizio
eder onen ondoren, Dotrinaren puntu berariazko bat berak azaltzen, edo esplikatzen zuen: ez luze, ta ez labur,
bere neurri onean; baña bere euskera klaru, egoki, ta errikoai akomodatu, ta zegokienean. Cb EBO 60. Familija
zorijoneko au akomodau zan ezin obato, bakotxa Jangoikuak deitu eutsan estaduban. JJMg BasEsc 262. Igarorik
geroxeago Barcelonan inguratu zitzaizkan lau-lagunak, al zuen moduban pobre-txamar bazan ere akomodatu
zituen. Aran SIgn 54.
 akomeatu, akomadatu (BN-arb), akomudatu, akamudatu, akomatu (BN-arb). Ref.: Gte Erd 55 y 202.
Arreglarse. "Akoma ditela beren aferretan (BN-arb), akoma ditela beren artean (BN-arb), bakotxa bere
beharrera (V-arr)" Gte Erd 55. "Elgarrekin untsa akoma(d)atzen dira (BN-arb)" Ib. 202. v. konpondu. 
Jainkoak maite ditu apezak eta ezkonduak. Donadoak ez dakit nola Jainkoarekin akomeatu beharra diren egun
batez. Herr 17-3-1960 (ap. DRA). Familian, aise akomatzen ahalko gira, egun guzien denek itzuliaren egiteko
(misionetara), gogo hobenarekin. Herr 16-3-1961 (ap. DRA). "Jauntto"-ri orobat zaio, ez dü pipatzen. Akamuda
bite, diro erritto batekin. Herr 11-1-1962 (ap. DRA). Españuleen eretzian halaber bürhagert gitiala. Akamude
ditiala, bere pegezekin. Herr 10-5-1962, 3. Komunistek beren zerrenda presentatzen dute Louis Labadot-rekin,
ez baitira sozialistekin akomeatu. Herr 1-2-2001, 3. En DFrec hay 2 ejs., septentrionales, de akomeatu.
akomodu, akomodo.  Acomodo, bienestar.  Jangoikuak emonda, bazitubeen ondasunak, edozeiñ aldetatik
lagunduteko eureen akomodora. JJMg BasEsc 210. Beste [guraso] batzuk, ondo eukijak izan arren, eukijago ta
maitiago dabeelako, [seme-alabei] emoten deutsee gitxi akomodurako, ta ez deutsee lagunduten jatorkeen
moduban. Ib. 251.
- AKOMODUZ.  Hogei eta lau denin ama hil zeritan / eta aita benjatü / aurrhideki bertan; / justiziaz partajü
galthatü zeritan / nik nahi akumudüz beria har zezan / bena harek nahigo, ni despendioz jan. 'À l'amiable'. Etch
180.

mende.
akomudatu. v. akomodatu.
akonitu, akonita.  Acónito (planta). v. irabelar.  Herakleako eztia biltzen duten erleek eztute bilhatzen eztia
bertzerik, bainan eztiarekin batean, sentitzen eztutelarik, edoskitzen dute akonitaren bertute pozointsua. SP Phil
310s (He 312 akonitarenak). Herakleako eztia mihiaren gainean eztiago da ohiko eztia baino, hari eztitasun
geiago emaiten dioen akonita daritzon pozoina gatik. Ib. 300. Akonita belharraren gaiñean bildua izanez [eztia].
He Phil 284. Irabelarrak (akonituak) eztitu atzipetzen biltzaille errukarriak; eztabil suge ezkatatsurik bere
kiribiltzarrak lurretik narrazka. Ibiñ Virgil 85.
akonkili. "Ar zan akónkili, toma (el niño) al hombro (R-is)" Iz R 401. Cf. VocNav s.v. a cónquilis y aconcoloch.
akonpañatu (Lcc (-adu), Urt V 406), akonpainiatu.  Acompañar. v. konpainiatu.  Galai galantok ara doaz
/ egiten erromeria, / danza korrua leku askotaik / ondo akonpañadua. Lazarraga (B) 1198vb. Bizkaitikan bere
akonpañatzen debe / Bretoe gaiztoen bekatuak kastigatzen. (Cantar de Bretaña). ConTAV 5.1.1. Egun partitzeko
zeguen aren amandrea korterat, semea ere bai bide zati batean akonpainiatzeko. (c. 1597). FLV 1993, 458.
Iauna enpaxatua da edo akonpañatua da, nahi nuke harekin mintzatu. Volt 277. Bapedrak duela aingeru bat
begiratzen duena eta gu akonpañatzen gaituena. Ber Trat 31r. Iongoikoa hunerano zuk ninduzun gidatu, /
etxerano ere, othoi, akonpaña nazazu. EZ Man II 38. Akonpañatubeauzu Jesus óna pasátzean trágoa. LE Ong
64r. Sartu zen bada barka bateian akonpañatruk diszipuluetaz. Hual Mt 8, 23. Alkar akonpañatu / dute bi
erriyak. PE 116. Guri egin digue / bastante noblezi / akonpañatu gaitue / musika ta guzi. Ib. 114. Zeuri apur
baten akonpañatea gura nebalako. Ag Kr 117. Penarekin lerturik / Antonio il zan, / akonpañatu zuen / Juanitak
eleizan. Balad 231.
 (Aux. intrans.).  Zergatik nola adiskideak baitire, beti biak akonpañatzen dire. El 75.
akonsejatu (-adu Lcc).  Aconsejar(se). v. kontsejatu, kontseilatu.  Akonsejeetan dituzala pekatu egiteko.
Cap 105. Inor akonsejatu ote deban pekatu egitera. OA 158. Ni beste bat banintz Aingeruak zer eranzungo
lukeala deritzat? Zer Ama Birjiñak? Zer akonsejatuko luke Jesu Kristok berak? Cb Eg II 111s. Itundu edo
akonsejadu bediz euren konfesoriakaz, euren burutik erabagi baga. Astar II 239. Onelako saldu erosi, edo
tratuben baten sartu baño leenago, ondo ondo itundu, edo akonsejadu zadiz zeuben konfesore, edo gizon
jakitunen bategaz, zeubek zeuben burutik erabagi baga. Ib. 174. Joakiña elizarik-eliz galdezka ibilli zanean, nola
etzioten apaizak bide au akontsejatu? NEtx LBB 35. Ikusi izan al dezu / granuja zarrikan? / akonsejatutzia /
alper alperrikan, / onez aurrera eztegu / egingo okerrikan. Uzt Noiz 87. En DFrec hay 3 ejs. v. tbn. El 63.
akopilada.  Ataque.  Axola guti hari naiz heien akopiladez; gogortu nauzu zure zintasunaz, eta irakhatsi
dautazu zinki irauten. Birjin 81.
akopilatu (Lar  H (G)).  Atacar. "Arremeter, eraso, eraunsi, akopilatu", "assaltar", "atacar al enemigo",
"avanzar, acometer" Lar.  Hiria da gur-arima; zaina da jaiera; eta harmada hori da ziraikia, haren
akopilatzerat dathorrena. Birjin 174. Hypsokratak dio errege Mithridataren emaztiak jarraikiten zian bere
senharra gerla güzietan ta zaldiz haren saihetsian, etsaiak lehen zütiala akopilatzen. Egiat 218.
 Insultar.  Ikhusten nauten guziek akopilatzen (erran nahi insultatzen) naute beren buruak inharrosiz.
Etcheberry 111.
akopilatza.  Ataque.  Akopilatza hagitz izan zen sendoa. Birjin 73.
akopilatzaile. "Agresor, [...] akopilatzalea", "assaltador", "acometedor, [...] akopilatzallea" Lar.  Elheka hor
baratu zen, eta akopilatzaileak joan ziren haren zintasunaz guzia harrituak. Birjin 74.
akor. v. 1 akort.
akordagarri (Añ).  Recordatorio. "Padrón, para memoria, [...] (V) gomutegarria, akordagarria" Añ. 
Azkenik Ama Donzella Mariyaren sorrera garbiyaren ganeko erabagiyaren barri au eldu dedin Elexa guztira,
da Gure borondatia Gure Apostolu-Letra oneik beti iraun eragin dagiyoela akordagarri oneri. Ur BulaAl 58
(BulaG 558 oroipen).
akordaldi.  (Momento de) recogimiento.  Eta ala egunoro, eta egunean askotan, batezere akorda-aldietan,
biotzetik Jaungoikoari esan bear diogu: Barka egiguzu gure zorrak edo pekatuak. Gco I 431.
 (Momento de ) recuerdo.  Beti eskerrak ematen bizi bearrean gaitu beorrek: ta al-degunean, gure esker ona
mende.
agertzeko, akorda-aldiren bat izango degu. NEtx Nola 18.
akordamendu. "Accort" SP.
akordarazi. 1. "Auctorare, kontratuz [...] akordarazitzea" Urt III 109.

2. (Lar), akordarazo, akorderazo (Lar), akordazo (G-azp). Hacer recordar. "Acordar así, akorderazo,
oroiterazo, komuterazo, akordarazi" Lar. v. AKORDA ERAGIN.  Guri akordarazoteko Zeruan dagoana, eta
bere imajinia dalako erreberenziya egin daiyogunzat. CatLlo 35.
akordatu (V-arr-gip, G-azp-nav, AN-larr-ulz-araq; SP, Lar, Añ; -adu Lcc, Mic 5r). Ref.: Iz Als (San), UrrAnz y
ArOñ (akordau); Echaide Nav 290-291; Elexp Berg; Gte Erd 139.
 Tr. La forma arkordatu se documenta en Tartas (infra (2)) y StJul (infra (3), junto a akordatü). Cf. bearn.
"arcòr, acòr".
1. (Aux. intrans.). Acordarse. "Acordar" Lar. "Sántatriakin ámaikaldiz óntzitakotan akordatzen ginden" Iz Als
(s.v. San). "Enitzuan akordaitten, no me acordaba" Iz ArOñ. v. oroitu.
 Tr. Documentado sólo en la tradición meridional, sobre todo en autores de léxico poco cuidado. Parece que lo
utilizan más los escritores vizcaínos. A partir de 1850 únicamente se encuentra en bersolaris y autores
populares.
 Noxbait, noxbait, akorda zatez / zurea nola naxana. Lazarraga 1146r. Akorda zatez zein on deretxudan. Ib.
1152r. Silverori on deretxana / akordatzen da askotan. Ib. 1145r. A nizaz akordadurik, / dei egin zidan neure
izenaz. Ib. (B) 1198rb. Santuonen esanaz akordadurik. EgiaK 87. Desbergonzatua, akordatu bear dun egungo
egunas (AN, 1687). ASJU 1981, 102. Akordatzeko arzaz eta aren benefizioaz. Iraz 45. Akordau zaitez o Ama
piadosea! zeure deboto zeure aurrean gagozanokaz. Urqz 34. Gaurko gauaz akorda didin. Acto 235. --Zertako
man zigu Jangoikuek memorie? --Akorda geinzen artas eta arren benefizios. CatUt 19. Akorda zaite, zure
Semeak nere premia estua ikusi, ta limosna andi bat eman zidala. Cb Eg II 77. Lengo onaz akordatzeak
tormentua geitu ta andituko du. Ib. 124. Oroitu edo akordatu bear zerate Fedeak erakusten digun eta guziok
dakizuen egia andi onezaz. Gco I 394. Aita edo guraso zala akordaturik. Ib. 452. Akorda zaizeze [sic, por
zaiteze] orretarako, zeuroen ondoan dagoala beti Angeru eder bat. Añ LoraS 132. Baña ume bost urtekuak bere
akordeetan dira eureen gauzaakaz. JJMg BasEsc 207. Akordauko zara zapatubagaz. fB Ic I 23. Aita bat orla
faltatutzian / aurrak dira akordatzen, / mantaletikan amai elduta / noiz etorriko galdetzen. Arrantz 155. Promesa
kunplitzera / gatoz borondatez, / ondo deseatuta / aspaldiko partez, / akordatzen geralako / geren ama batez. PE
106. Artua jan ta ura erari / arri gañian lo egin, / beti Jesusi erregututzen / gutaz akordatu dedin. Xe 374.
Anaiak nauka mendian, / koñata aldamenian, / gazte denboraz akordatzen naiz / sasoia joanian. Ib. 242. Orra
erregaliya / Donostiyak egin, / Zubietako jendia / akordatu dedin. Ud 86. Pekadore ingrato / nola zan izandu, /
akordatu omen zan / Jainkuaz berandu. Ib. 112. Gaur ogei milla... bider akordatu naiz beorrentzaz. Sor Gabon
40. Oraiñ akordatzen naiz arren eskolara juten zirala nere lagun baten semiak. Ib. 58. Egi bat esateko, ez
nintzan akordatzen biyar nere Santu-eguna zanikan alik eta amari aditu diyotan artean. Moc Damu 8. Negarra
darit akordatzean / e'tzaitudala ikusiko. Elizegi in SMitx Aranz 194. Ene! ene!... akordatzia aiztu. SM Zirik 130
(35 akordau). Anbrux an gelditu zan bere alkian parre gaiztoz kantatzen: Lenago zergatik akordatu ez. NEtx
LBB 141.
v. tbn. Ub 97. JanEd I 91. EusJok II 94. Uzt Noiz 104.
 (Precedido de gen.)  Zeure atzerengo fineen eta eriotzeen akordadu zaitez. Cap 121s.
 (Aux. intrans. bipersonal). "Zure izena etxat akordatzen. Akordau jatzu ogixa ekartzia?" Elexp Berg. "Ez zait
akordatzen (G-azp), etxat akordetan (V-arr)" Gte Erd 139.  Akordadu bekio guzurrik ez esatea. Cap 125.
Edozeinbere pekatu mortal akordeetan iakuna. Ib. 65. Akordadu bekizu Adan itsua. Acto 28. Ta ekusten nenduen
leku guzietan oroitu edo akordatuko zitzaizkola nere bekatuak. Mg CC 124. Gomutatu edo akordetan bajaka
komulgadu baño leenago. Astar II 221. Eta akordetan baiako gero [pekatu mortalen bat], zer egin bear dau?
CatLlo 64. Iñoiz bein akordau jataz neuri be neure urteak. Ag Kr 121. Zer dirala uste dek / ardoaren salsak? /
bart nola ibilli aizen / akordatzen al zak? Tx B 109. Anbat etzaio akordatuko / ama-semiak gerana. Tx B II 167.
 "Se ressouvenir, faire ressouvenir [...]. Enatzaio akordatzen, je ne me ressouviens pas de lui" SP.  Presuna
zaharrak nola ia berak frogatuz, eta esperientziaz ere baitaki munduko erhokerien eta ioan-ethorrien berri, ordu
du gaztetasuneko maiñen eta tornuen utzteko, eta bere buruari akhordatzeko eta ohartzeko. Ax 187 (V 127).
 (V-gip ap. Iz ArOñ; G-azp). Darse cuenta. "S'aviser" SP. "Akórdatzaka, inadvertidamente" Iz ArOñ.
"Akórdauten naz, entendiuten; akórdaitten naiz, entenditten" Ib. "Oinddio akordau barik zare Beeko estaziñoko
etxiak botaittuena? Gaur be andik pasau naiz baiña enaiz akordau" Elexp Berg.  Batzutan tentazionearen
ondoan berehala zenbait atseginazko kilikamendu sartzen zaiku kasik akorda gaitezin baino lehen. SP Phil 448
(He 452 uste gabean). Zer egiten dau sugiak? Inor akordau orduko, ixilik eztena sartu, berenua ezarri, ta
gaisotu edo ill. fB Ic II 190. Gu akordatu orduko / guzia jan zuan. Noe 94. Gizona sartu akordatu be / atzeko
aldetik atian. EusJok 109. An egoten ziran egur batzuk edurre atarateko tokixen. Arek ikustean akordau ziran

mende.
non egozen (V-gip). Gand Eusk 1956, 217. Eta Samartiñek gura eben artua artu eitia eurak akordau barik (V-
gip). Ib. 229. Orain akordatzen naiz gaizki egin dedana. Balad 221. Grazianaxu, neure laztana / berandu
akordeu zara, / mila legua eginde dagoz / zure aiten d'amen herrira. Ib. 140. Gurasuak gai ori dala-ta / askotan
dute utsegin, / naiz-eta berak akordatzian / gero buruai atzegin. Uzt Sas 291. Mundu onetan ez du balio /
akordatziak berandu, / ondo ikasten ai zan garaian / eskolatik bear kendu. Ib. 209. Ta moltsa falta arrapatu
nuen. Bainan hurrengo goiza arte ez nintzen akordatu txingarrak ere falta zirela; txingarrak ere eremanak.
Mattin 48. v. tbn. EusJok II 19.
 (Aux. intrans. bipersonal).  "Injeniyo" ori batere etzala / nintzaion ni akordatu, / nere dirurik agiri ez ta / ni
ez negoen kontentu. PE 149.
 Ocurrírsele a uno. "Akórdau xatan, se me ocurrió" Iz ArOñ.  Osatu zaionian / buztenen puntia / akordau
zaien gero / dana ebatia. Noe 111.
 (Aux. trans.).  Lujurijak guztia aaztu eragiten deutsee. Akordauko ditu nos bait. JJMg BasEsc 121.  An
egon zan soñuba entzuten, janik, edanik ta lorik akordau baga, irureun urtian. JJMg BasEsc 88s.
 Eliza ama Santaren hitzakin Santa Maria errezatzen degu; akordatzen diogula Jaungoikoaren Amatasunaren
honra eta dignidade paregabea. Gco I 458s (quizá 'conceder, otorgar').
2. (SP, Urt I 43, Ht VocGr 268), arkordatu. (Aux. intrans.). Acordar, convenir, concordar. "Accorder" SP. 
Eta alegera zitezen eta akorda zitezen hari diru emaitera. Lç Lc 22, 5 (Dv, HeH egin zuten emanen ziotela, Ol
itundu). Eta langilekin akordaturik dinero batetan eguneko, igor zitzan bere mahastira. Lç Mt 20, 2. Haren
maiestatea Fontaneblera partitzera doha, eta handik Bloisa, eta gero baldin han Mercurarekin akordatzen ez
baldin bada, Nantesen gaiñera doha. (c. 1597). FLV 1993, 461. Elkharrekin akhordaturik eta mintzaturik,
elkharganik apartatzea eta bereztea. Ax 374 (V 246). Sogizu nola nabusia, eta dizipulua biak arkordatzen diren
bertze gauzetan bezala, pundu huntan ere eta biek bat erraiten. Tt Onsa 76. Biak dituk akordatu, / bizia eta
herioa, / behar nautela punitu. Gç 162. Ez zare akordatu enekien eguneko denario batean? He Mt 20, 13 (Lç,
SalabBN akordatu; Echn konpondu, Hual ajustatu, BiblE tratua egin). Konfraria hortan sartzian, behar da
haitatü urthian orotan egün bat, zoiñez Jaun Direktorrareki akordatüren beitira. Mercy 26. Iudu bati ofreitu
zioela, bainan ez zirela akordatu (L-côte, 1788). ETZ 168. Merkhatzale ziradin hurak [ardiak] abiatü; / Ilhiak
zütiela behar engajatü / Eta jarraikile bat hunik akordatü. 'Et embaucher un bon berger'. Etch 346. Akordaturik
sariaz, / Hartzaren billha badoaz. "Ils conviennent de prix". Gy 166.
v. tbn. Volt 261. AstLas 55.
 (Aux. trans.). Resolver, decidir.  [Silverok] ekusirik Sirenak besteri on eretxala, akordadu eben joaten arzai
baten figuran erri aetarik. Lazarraga 1146r. [Doristeok] akordadu eben aen eske joaten. Ib. 1151r. Akordaetan
ez dodala / ain laster ezkonketea. Ib. 1196v. Eske nagozuna, ene laztana, / akorda badezazu ukatzea. Ib. (B)
1154vb.
3. (Chaho), arkordatu. Conceder, otorgar.  Eta hek othoiztez zaizkala denbora luziagoz hekin egon ledin,
etziezen akorda. Lç Act 18, 20 (Dv etzuen onhetsi). Eragotziko deraustae / damaok serbietea. / Akordaduko
sekula ez jat / kalean paseatzea. Lazarraga 1195v. Akordatzen ez baduzu errekesta gurea. EZ Man II 6. Bañan
akorda bekit noizbait / azken fiñean urthe bat. Gç 173. Ezagüt lezan Jesus Kristen eta / jinko faltsien arteko
diferentzia / Marcienez izan zen / hura arkordatia [gizon hari bere begiaren eretxekitzia]. StJul ms. 18r. Behar
deritazie / grazia bat akordatü. Ib. 21r. Barkhamendu akorda diezadazu, nik zure amoreak gatik bihotz onez
ofentsatu nautenei akordatzen diotedan bezala. Brtc 31. Jinkuak akordatzen dia Grazia haur? CatLan 63. Pio
zazpigarrenak [...] akordatu du ehun egunen indulientzia behereko othoitz hau deboki Mariaren bihotz
sakratuaren ohoretan erraiten dutenei. JesBih 441. Akordatu du konfraristei, bethikotz, hiru ehun egunen
indulientzia. Ib. 472. Aita Saindu berak akordatu duen induljentzia osoa. MarIl 14. Amodio horrek erakharriko
du behar dugula ezagutzen duenaren, eta eman dezakenaren akordatzera. Jaur 371. Satisfa dezaguzu gure
desirkondia, / bai eta ere akorda hemen dringatzia. Balad 117. v. tbn. Harb 94.
4. Volver en sí.  Orduan Pierrisek akordaturik erran zezan: Orain dakit egiazki ezen Iaunak igorri ukhan
duela bere Aingerua eta idoki nauela Herodesen eskutik. Lç Act 12, 11 (Dv bere baithara itzulirik).
5. (V-ger ap. Garate; Añ). "Despertar, [...] (V) akordatu" Añ. "Akorda, despertar, en Mundaka" Garate 5.ª Cont
RIEV 1935, 347.
 (Part. en función de adj.). Despierto, espabilado.  Dotrina ikasten dira atzeratxubak ze, geure umiak baino
akordaubaagorik, ta gauzaak polituago esaten ditubanik, eureen edadekorik bat bere ez dago. fB Ic I app. 21.
- AKORDA-BELAR. "Akorda-belarra emango dizut gero, amenaza de una azotaina de la madre a los hijos (G-
goi)" SMuj.
- AKORDA(TU) ERAGIN. a) "Auctorare, kontratuz [...] akorderagitea" Urt III 109.
b) Hacer recordar. v. akordarazi.  Guri oroitu edo akorda eragiteko, nolako honra, diñatasun eta noblezi
altura gure Jaungoikoak Kristauok jaso edo altxatu gaituan. Gco I 411. Eureen lelengo zorakerijeen lagunak
ezin sufridu ditubee, eureen uts egitiak akordau eragiten deutseezan exenplubak. JJMg BasEsc 162. Aingira
zikin bat dala ta eztala, neuk akordau eragin jotxet eta... Bai,... beinke...; aingiria labana dala! SM Zirik 101.
- AKORDATUAK EGON. Acordarse.  Diruba ekarri zuen / frantzes famatubak, / juzkalariyak berak /
zeuzkan autubak, / ondo neurtu zitzatela / gure talentubak, / zeñek lan egin zuen / daude akordatubak / [...]
mende.
bentaja egin dit neri / an portatubak. AzpPr 39.
akordatzaile. 1. "Astipulator, konsentitzaillea, [...] akordatzaillea" Urt II 504.

2. "Acordador, el que así acuerda, akordatzallea, oroitzallea [...]" Lar.
akorde.  Acorde.  Neuma laukotu hauek, akordetan bakanduak, elkarren kontrako eta betegarri diren
ereskintzetan sailkatuak. MEIG IX 124 (en colab. con NEtx).
akordeoi (V-gip), akordeon, kordeoi (G-azp), kordion (AN-5vill). Ref.: Elexp Berg; Gte Erd 15.  Acordeón.
Cf. VocNav: "Cordión: acordeón (Montaña)".  Akordeon fandangolarien arin-arin kazkarota! Herr 19-3-1959,
4. Boise-ko txistu, ttunttun eta akordeonek lagundu zuten aldizka. Herr 13-8-1959, 4. En DFrec hay 4 ejs. de
akordeoi.
akordeonista, kordionista.  Acordeonista.  Txistulariak, triki-trixak eta kordionistak. Izeta Herr 2-10-1969,
7.
akordio.  Acuerdo, convenio.  Akordioen arabera. Herr 6-6-1963, 1. En DFrec hay 101 ejs., 92 de ellos
meridionales.
akordu (Ht VocGr, Añ, Chaho), arkordu. 1. Acuerdo, pacto. "Marché" Ht VocGr. "Acuerdo" Añ. 
Iainkoaren eta gizonen artean akordu ezartera iar leiten ararteko eta moienazale baten beharra izan da. Lç Adv
** 2r. Eder izanen da, beraz, nazionen artean / Begietstea akordu bat Relijionean. EZ Man I 76. Akorduaren
arka. EZ Eliç 394. Egiazko akordua. "Veram concordiam". Ib. 350. Herioaz minzatu diren guziak arkordu
hontan dira, herio dela bekhatu orijinalaren pena. Tt Onsa 134. Laur Ebanjelista saindiak arkordu hon batetan
dira guri erakasteko herio ohoiñ bat dela. Ib. 61 (v. tbn. 13, 118, 119 arkordu). Hauzi onenari / Eginik ihesi /
Akordu txarra ere hobe da onhetsi. Gy 19. Nihork othe du kondatzen / Eziñ bertzez egiña den / Akordu baten
gaiñean? Ib. 247. Haukiekiñ [traidore eta faltsoekin] ezta on denik, / Ez ziñik, ez akordurik, / Lekhuko, ez
erresarik. Ib. 40.
2. (AN-gip-5vill ap. Gte Erd 200; SP). Conocimiento, juicio; sentido. "Eztago bere akordu onean, il n'est pas
en son bon sens" SP. "Akordua joanta dago (AN-gip-5vill), akordorikan gabe zegoen (AN-5vill)" Gte Erd 200.
 Baegoan, bada, Silvero ain akordu gutxigaz, eze Silviak uste eben eze eskuartean ilgo litzakala. Lazarraga
1143r. Zer da haur? Non da zentzua? Non da akhordua? Zer egin da adimendua? Ax 73 (V 49). Oriek arkitu oi
dira beren azken gaitz lo zorro, letargo, deritzan ta akordu guzia ta ibilera kenzen dituen eritasun galgarrian.
Mb IArg I 301s. Erori zen zalditik eta gelditu zen akordurik bage. Ib. 329. Askotan galtzen zuen emengo
gauzetarako akordu guzia ta gelditzen zen Jangoikoarekin bat egiña bezala. Mb IArg II 23. Illa bezala ta
akordurik bage utzi zutenak. Ib. 99. Oliatzea... obe da errezibitzea bere akordu onean. LE-Fag. Itzularázis
akordurá, ta itzális pasioneén súa. LE Ong 62r.
3. (V-gip; SP, Ht VocGr). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. Recuerdo. "Ressouvenance, rememoración, acuerdo"
SP. "Mémoire" Ht VocGr. "Recuerdo. [...] Gaurko egunak daukaz neretzako, beste denbora bateko akordu asko"
Etxba Eib. "Recuerdo de algo. [...] Ezidazu neri preguntau, nik eztaukat orren akorduik eta. Liñua zela artzen
zan jakin nai dot; orren akordua zeiñek euki leikien badakizu?" Elexp Berg.
 Tr. Documentado en la tradición vizcaína. En DFrec hay 5 ejs.
 Gomunteetan da [...] zelako gauzaak esan, entzun, ikusi ta egiten zituban bere munduko olgantza ta
adiskideen artian. Baña ze poz edo konsuelo emongo deutsee orduban alako akordubak? JJMg BasEsc 160.
Baña ze tristeza aurkitu daike onelako akordubetan? Ib. 161. Egin daiguzan gauzak / al danik onduen, /
urrengoak be euki / daien akorduen. BEnb NereA 28. Iru desgrazi dituan ama, / Jauna, izan akorduan. Ib. 257.
Gizona nintzenean sei urtean egon / nintzen eremuaren akordua dator / nire gogora eta intzirinaz diot: / [...].
Arti MaldanB 230. Usainen akorduek hara naramate. Ib. 228. Mertxe andre okerra zela ezin esan zukeen inork,
baina... Eta mila baina azaldu zitzaizkion akorduan. Arti Ipuin 76.
 Ta lukainka, solomo ta diruok zorro baten sartu ta zorroa lepoan artuta, pipia biztuteko akordurik be barik,
pozik urten eban Errupiñok. Bilbao IpuiB 95. Ta meza osteko txistu ta danboliñaren akordurik be barik, barriro
sartu zan ia erri guztia eleizara. Ib. 238.
4. "Accentus, azéntua, tonua, boz akordua, bozgorabéhera, boz batásuna" Urt I 73.
- AKORDUA HARTU. "Acordarse de hacer algo concreto. Bakaziñotara joan bai, baina telefonua jotiakin be
akordua artu" Elexp Berg. "Ibiltzia komeni jako baiña eztau sekula orren akorduik artzen" Ib.
- AKORDUA EDUKI. "Tener el detalle, la ocurrencia. Errittik pasau eta ama bisittatzeko akordua be etxuan
euki" Elexp Berg. "Erromara joan zanian postal bana bialtzeko akordua euki zeban" Ib.  Akordue euki dabe
gero mutillok. Kk Ab II 39 (respecto a unos que convidaban a vino a los que rezaran el rosario).
- AKORDUAN. (Precedido de posesivo). "Memoria, el campo o extensión de recuerdos que abarca la memoria
mende.
individual. Nere akorduan ezta olakorik pasau, no ha ocurrido tal cosa en el lapso de tiempo o conjunto de
recuerdo que yo abrazo (V-gip)" Vill (es decir, in mea memoria). "Akorduan, nere akorduan, zure akorduan
etab. [...], hasta donde llega mi memoria. Nere akorduan eztot ain negu epelik ezautu. Frontoia zure akorduan
einddakua da?" Elexp Berg.
- AKORDUAN EDUKI. "Oinddio akorduan daukat pagopian esan zostana" Elexp Berg.
- AKORDUAN EGON. Estar precavido; tener conocimiento.  Baldin oraiño adimendua on badu, memorioan
eta akhorduan badago, nahasten ezpada. Ax 196 (V 131). Aitzinetik pensatua eduki behar du, gogonduri on
behar du, akhorduan eta memorioan egon behar du. Ib. 514 (V 331).
- AKORDUAN IZAN. "Gogoan izan. Akorduan izan mezatara joan bia dozuna" Elexp Berg.
- AKORDU EGIN. Acordar.  Elkarrekin egin zuten / herrosoek akordu, / zur gurutzatura behar / zintuztela
altxatu. EZ Noel 92.
- AKORDUZKO. (Adnom.). Acordado, afinado (ref. a la música, al tono...).  [Iaunagatik] elizan tuk organoen
kantuak, baita aphez kantarien akorduzko tonuak. EZ Man II 17. Xoriek orobat dute / egiñen errepika: / abre
mutuek orobat / akorduzko musika. EZ Noel 56.
akordura(tu).  Volver en sí, recobrar la conciencia.  Erori zen zalditik eta gelditu zen akordurik gabe. Ala
egondu zen sei horduz. Akordura zenean arkitu zuen bere burua golpez galdua [...]. Mb IArg I 329. Burutik
irauzia zebillelako goganber-sospetxan sartu ziranak fit aski ta laster akordura ziran; bada ekusi zuten len bein
ere baño akordu obean egiten zituela bere gauza guziak. Mb IArg II 271. Akorduratuzé, ta kontaturik fieléi
ikusizuéna, lokartuzé berriro, ta iltze. LE JMSB 251. Biótza heriturik / akorduratzen da, / gaitza beiraturik /
negarres astendá. LE Kop 83.
akorritu.  (Hacer) volver en sí, recuperar(se).  Soldado guardiakoak akorritu zirelaik beren lotsarriziotik.
LE-Fag. Atsas nai zue berotu eta akorritu. 'Quería calentarlo y hacerlo volver en sí con el aliento...'. LE-Ir.
Matsokoaren zumoa agora emanes, asi ze akorritzen (104). 'Comenzó a volver en sí'. Ib. Sua da berotzeko otzak,
akorritzeko desganatuak (141). Ib. Zer da inport in dezaten zerbait zinkuria? Barin bada diru arren giltzapean
edo bolsan, aisa akorriko dire kongoja-iduri gartaik (275). 'Fácilmente se consolarán'. Ib. Grazia ta
karidadearen bizitzarik eztúte [sándu ta jústu eztirének], baña fedearéna dúte, akorritzeko guzís. LE Doc 212.
akort (B, BN-arb; Urt II 440), akord (Urt II 242), arkord, akor (B). Ref.: Gte Erd 5; Izeta BHizt2. 1.
(Empleado sobre todo en la expr. akort izan). (Estar...) de acuerdo. "Assensio, akort izatea" Urt II 440. "Akort
niz (BN-arb)" Gte Erd 5. "Estar de acuerdo. Akort denekin. Zurekin akor nago" Izeta BHizt2.
 Tr. Documentado en la tradición septentrional. Lo usan tbn. Izeta y Aresti. La forma general es akort (con
aspiración en Axular). Hay akord en Leiçarraga y, junto a akort, en Xarlem. Tartas y StJul emplean arkord y
arkort respectivamente. En DFrec hay 19 ejs. de akort, 15 de ellos septentrionales.
 Eta elkharren artean akord etziradenaren gainean, parti zitezen. Lç Act 28, 25 (TB ez izanez akord; Dv ez
baitziren beren artean batera erortzen). Laur presuna akort ziren / Inkarnazionean. EZ Noel 41. Ezta gaitz,
baldin partida biok, gaixtakerian izan zareten bezala, ontasunean akhort bazarete. Ax 373 (V 246). Debotak
guziok Iuntan, / Akort behar zarete. Arg DevB 118. S. Agustin eta S. Gregorio biak arkord dira, bakian dira,
hamar birjinen egitekoan. Tt Onsa 77s. Bi aita semiak arkord baratu ziren. Tt Arima 81. Badut uste hauterizan
gainean guztiok akort garela; zeren guztiok jakintasunaren gutizios baitgara. ES 179. Proposizione saintu
hartan / arkort <arc-> ziren errendatu. StJul ms. 17r (<accort> por error en la ed. de 1891, 4). Traditü zütüdala
deitazüt erraiten; / Bata bezañ bestia biak akort ginen. Etch 70. Ene ixter begiak ditian liberti: / Akort izanen
zira zü ere haieki. Ib. 72. Akort gütüzü Sira / gure kondizionetan / pakia düdalarik / orai memento huntan.
Xarlem 324. Akord baziradie / orai zien artian, / esta difikültaterik / batere legian. Ib. 197. Mirakulu aundia /
Akort izaitia!!! Bordel 142. Akort naiz zurekiñ hortan. Gy 288. Etxaturik patak-ezker eskuiñ betan, / Net akort
zituen eman: / Bata eta bertzea klikaturik bertan. Ib. 235. Oro akort beitia jenten phipiltzeko / Ütziz merke
merkia hobe guretako. Xikito 10. Harguindeguy jaun bikarioa eta Antchordoquy jaun mera ez bide ziren
soberarik akort. Ox 196. --[...]. Konforme? --Bai, akort nator zurekin. Arti Tobera 283. Leblanc eta bertzeak
iruzurti aren aitorpenaz bazirudien akort zirela. Izeta DirG 124. Bein ere enaiz akort ibiltzen / ni hoietan
aitarekin, / hunek dirurik ez balin badu / Berak ez daki zer egin. Xa EzinB 131.
v. tbn. Akord: AstLas 26.
 Dohatsuak beraz duke handi gozamendua / Hain estatu ederrean ikhusteaz mundua / Behera kontenplaturen
ditu izar xahuak / Elementak akort eta plano lur malkhartsuak. EZ Man I 89.
2. "Enaiz akort, je ne me souviens pas" SP.
3. (Adj.). "Avisé, sagaz, avisado. Gizon akorta, homme prudent" SP.  Baldin eztitasunak, beratasunak eta
konsolazioneak direla bide egiten bagara humillago, pazientago, akortago, karitatetsuago eta hekin gatik
bihotzberago bagare lagunen aldera [...]. SP Phil 479 (He 485 humillago, pairakorrago, ethorkorrago,
kharitatetsuago).

mende.
akoruneti.  Ez eutsan eman gure / iñok arturikan [txakurrari] / eta zan akoruneti / biraltziatikan. (Intrepr?).
Noe 109 (tal vez deba leerse a koruneti).
akoskea (det.).  "Tranquero, de puertas y ventanas, akoskea" Lar.
akostar. Figura en DRA con el sentido de 'costeño'. Se trata de Akoztar 'natural de Akotz'.  Esku uskako jokoa
galtzen ari zauku naski, gure herrian. Akostarrek ere ahanzten ari omen dute. Herr 12-12-1957 (ap. DRA).
akostumatu. v. kostumatu.
akostunbrarazi, akostunbratu arazi.  Acostumbrar.  San Edmundo Inglaterrákoa bere amak

akostunbratuarazizue penitenzietára aurzututik. LE Matr5 300.
akostunbratu (V-gip ap. Elexp Berg). 1. Acostumbrar(se) a. "Acostumbrarse. Lanera akostunbratzeke nago"
Elexp Berg. v. kostumatu.  Bear dogu akostunbredu sigiñeetan. VJ 3. Akostunbratzea esatera bai edo ez. Iraz
30. Akto Kontriziñokoa biotzetik egitera oitu edo akostunbradu bear dozu. Cb CatV 81. Dakuskuna da, leoe,
katamotz, artz, otso, eta abere, edo animalijarik uzu, edo ferozenak otzandu, edo amansetan diriala, eta eukirik
gizonak euren ganian ardura andi bat, oitu edo akostunbretan ditubezala mila ablidade, eta arrigarrizko
gauzetara. Astar II 98. --Zer remedio dago juramentu banoik ez eiteko? --Akostunbratzea erratra bai edo ez,
Kristok erakusten daugun bezala. CatAe 44 (CatUt 61 akostunbretu, CatB 43, CatSal 45 akostunbratzea, CatR
45 akostunbratia, CatUlz 29 akostunbretzia).
 "Exercitadora, andra akostunbradua" Lcc.
2. Acostumbrar, soler.  Ala akostunbratzen dute kristio onek egitera gurutzearen señalea ohatzetik jaikitzen
diradenean, etxetik atratzen diradenean [...]. Ber Doc 97v. --Nola egin bear dire amarrenak, eta primiziak? --
Oso eta zuzen akostunbratzen den moduan. CatB 51.
akotamendu.  Acción de poner fuera de la ley.  Batean herioz, berzean akotamenduz, berzean berze moldez
iarreikiak eta persekutatuak izanez, zuri zor drauzugun obedientziaren egiteko moien guzia edekiten baitzaiku.
Lç Ins F 7v.
akotatu. 1. "Acodar, akotadu" Lcc.

2. "Citar" Lar Sup. Se trata del habitual acotado de que se habla en disposiciones legales, sobre todo de
Vizcaya, en la Baja Edad Media; significa pues 'puesto fuera de la ley'; fr. hors la loi, ingl. outlaw, etc.  Guk
ditugu aborritzen Aitasaindu erraiten denaren arauezko sinagogák eta kongregazioneak, zeren hetarik
Iainkoaren egiazko hitza banitu eta akotatu izan baita. Lç Ins G 6r.
3. Acotar, reservar.  An ikusten dira usotarako lekuak ere. Akotatua egon bear du arek. Uzt Sas 353.
 akotatu. "Morder, utsikitu, autsikitu, akotatu" Lar; sencillamente Larramendi, seguido por Harriet, ha leído
mal açotatzen en Ax 431 (V 280), que hasta en la 3.a ed. es azotatzen.
akotratu.  Arreglar(se).  Iaiki adi, eta eure ohea akotra ezak eurorren. Lç Act 9, 34 (Dv egizu zure ohea).
Emazteak ere abillamendu honestez ahalkerekin eta modestiarekin akotra ditezen. Lç 1 Tim 2, 9 (BiblE
atondurik).
akotz. "Aegloga, artzain solasa, akhotz solasa, akhotzetako solása" Urt I 300.
akre.  Acre, áspero.  Lurraren egarri zauritua / tortika galdak arrakalatua. [...] // Aide gorriaren azpian /
akre ta zimur, legor / urre desurretu / buztindua. Azurm HitzB 68.
akreedore.  Acreedor.  Ortikan segitu ote zaion bere akreedoreai dañu andirik. OA 164. --Eta, zer diñoe ba
papelok? --Gitxi gauza. Bilbon bankero bat egin kiebra, eskapau Amerikara, palmo bat sur itxi akredoriak. --
Artzekodunak ago-bete agiñegaz geratu dirala esan gura dozu, ezta? --Bai, ori. Kk Ab I 104 (en boca de un
personaje que no habla bien el vascuence).
akrostiko. "Acrostichis, akrostikoa" Urt I 112.

mende.
akta. "Aktiak [i no segura], registres, registros, escrituras" SP. "Akta, patua, acte, contrat" Ht VocGr. En DFrec
hay 7 ejs.
akta. v. akto.
aktar.  [Laborariek] uste baidute izurritea bezalako eritarzuna hekien azindetan hedatua dela. Aktarrek
senditurik akzident horren berria [...] othoizten naute adiskide batzuek zenbait fagore eritarzun horren kontra
egiteaz. (Interpr?). Mong 586.
akte. v. akto.
akteonozar. "Agriodos, akteonozárra" Urt I 464.
aktibo, aktiba. 1. Activo.  [Debozionea] gabe ezin ongi egin diteke bizitze kontenplatiba, eta aktiba ezin
diteke gaizki baizen; hura gabe errepausua ezta alferkeria baizen eta trabaillua ezta nahaskeria baizen. SP Phil
136 (He 139 bizitze obretakoaren akzioneak). En DFrec hay 15 ejs.
2. (Gram.). Activo.  Zenbait aldiz ezpaitzaio jarraikitzen egilea aktiboen eta pasiboen bereizkuntzari
(gizonek-gizonak), Baztanen bezala. AIr in Izeta DirG 10.
akto, aktu (SP), akta, akte (SP, Gèze).  Acto. "Aktea, aktua, acte, acto, auto" SP.
 Tr. Habitual en catecismos y devocionarios de todos los dialectos. En textos vizcaínos y guipuzcoanos akto es
prácticamente la única forma documentada; en la tradición labortana antigua y en la suletina se emplea akte (en
Tartas hay akta en Onsa y akto en Arima; hay tbn. akto en CatLan), y en la labortana moderna (ya Gasteluçar)
akta. Los escritores alto-navarros emplean akto y akta, según los autores. En Elissamburu (Fram 168) hay akto.
Escasean los ejs. modernos. En DFRec hay 7 ejs.
 Apostolu sainduen akteak. Lç Act tít. Kontrizioneko aktea. Mat 315. Penitentaren hirur aktak. Tt Onsa 22.
Amoina dela miserikordiazko akto bat. Tt Arima 90. Sakramendu saindua altxatu ondoan aktak. Gç 41. Egizu
fedezko akta bat. CatLav 45 (V 30). Egiten akto Fedekoa. VJ 15. Fede, Esperanza, Amorio ta Kontriziozko
aktoak. Cb Eg III 301 (cf. Mb IArg I 43 Onesdamuzko egitea). Kontriziñozko Aktoa deritxan Oraziño iakina. Cb
CatV 110. Egítea kontriziósko ákta. LE Prog 104. Komunionearen aitzineko eta ondoko aktak. Brtc 68.
Kontrizionezko akto bat egiten dienak. CatLan 147. Akte Konsekrazionezkoaren botz goraz egiteko. Mercy 21.
Egin baditube auaz akto amodiozkuak. Mg CO 26. Egi-kai edo Akto Fedekoak. Añ LoraS 164. Akto fede,
esperanza ta karidadezkoak. AA I 523. Maithagunezko aktak. Dh 91. Akto fede, esperantza ta karidadekuak
egiñda. JJMg BasEsc 73. Fedeko egintza edo aktuak biar danian egiten ez dituzanak. Astar II 8. Fedeko akta.
CatB 85 (tbn. en Añ CatAN 71). Akto kontriziokoa, edo Onezko damua. Añ CatAN 70. Fede, Esperanza ta
Karitateko Akto edo Egikaiak egunoro egiteko. Ib. 71. Fedezko akta. Monho 80 (tbn. CatLuz 40). Erlisionezko
akta eder bat. EgunO in Arb Igand 186. Jar zite Jinkuaren presentzian fedezko akte batez. UskLiB 35. Amabi
lan edo akto. Arr May 9. Egizü Fedezko Akte bat. CatS 10. Fede, itxaropen edo esperantza ta maitasunezko
egintzak edo akto laburrak. Fedezko egintza. Legaz 65. Konsekrazioneko aktia Khidegoan sartzian egin behar
dena. Ip Hil 265. Lagun projimoaren amoriozko aktoa. CatUlz 55. Egizu Kontrizionezko akta. CatJauf 44.
v. tbn. OA 51. Zuzaeta 69. Gco I 434. CatUt 15. Akta: Hm 212. Mih 72. JesBih 473. MarIl 20. Lf Murtuts 22.
aktor, aktur.  Actor.  Barkoxeko neskatilak / eginez phastoral bat, / ezin atsolbitüz dira [...]. // Aktür hurak
balira / izan düke alhaba, / haiek egin bekhatiak pharkatü züntükin aisa. Etch 480. Aktürak: Rotchil, jujia.
Apheza, jaun eretora. Chikito, eiheazaina [...]. Xikito 1. En DFrec hay 9 ejs. de aktore y 4 de aktoresa.
aktual (Urt I 118).  (Gracia, pecado...) actual. "Actualis" Urt I 118.

 Tr. Documentado casi exclusivamente en catecismos y devocionarios septentrionales. Lo emplean tbn.
Guerrico y Astarloa.
 Bi bekatu suerte dira: Orijinala eta aktuala. Mat 25. Begira adi bekhatu bi aktualetarik. EZ Eliç 93. Khentzen
daroku [bathaioak] bekhatu orijinala, bai aktuala ere, baldiñ baginduen batere. Gç 215. --Zonbat bekhatu aktüal
gisa dira? --Biga: mortala eta beniala. Bp I 53. Haren bizi guzian ezta izatu haren baithan bekhatu aktualik
batere, ez benialik ere. CatLav 432 (V 204). Grazia sanktifikatzen diena edo habituala eta grazia aktüala.
CatLan 63. Bigarren pekatu mota da aktuala edo ezaguerara etorri ezkero gure borondatez egiten deguna. Gco
II 4. Modu askotakua izan leiteke fedia. Lenengo oitarra, oiturakua edo habituala, eta eginzakua edo aktuala.
Astar II 5. Bazituen grazia saindutzen duena, grazia aktualak, berthute surnaturalak. Jaur 352. Bekhatü orijinala
eta bekhatu aktüala. CatS 8. Mariak eztiala ükhen ez bekhatü orijinalaren ez bekhatü aktüalaren nokürik. Ip Hil
16. Bekhatu aktuala da guhaurek egiten duguna. CatJauf 89.

mende.
v. tbn. Harb 27. Tt Arima 29.
akua (det.; -kh- Lecl, H).  "Akhua (BN), blaireau" H. v. akomarra.
akuarela.  Acuarela. "Acuarela (italianoz acquerella = agua: uretan margoa (kolorea) urtuta gero egiten dan
pintura)" Ayerb EEs 1915, 293.  Donostin egin zan Batzaldi baterako margotu zituan Echenak bi acuarela
euskaldun gaizaz, eta guzien begietakoak izan ziren. Ayerb EEs 1915, 293.
akuditu.  Acudir.
 Tr. Sólo meridional, documentado en autores de léxico poco cuidado y en bersolaris.
 Memorian daroaezan gauzak erosita ganekoagaz akudidu degizuela zuri. fJZ 99. Akuditzen dugu aren ama
guzis sandua gana. Ber Doc 135v. Ea kuidadurik edugi daben gurasoai akudieteaz. Cap 98. Asteóro jaieguneán
desokupátzea osóki Jangoikoarendáko, [...] akuditzea, posible bada, bere elizara. LE Prog 104. Konfianza oso
batekin beragana akuditzea gure premia espiritual, eta denboral guzien erremedioaren billa. Gco II 471. Zein
da zuk maizenik akuditzen duzun itxia? Da eliza norat biarbaitu akuditu kristabak (Lesaka, 1857). ETZ 251.
Akuditu zren xunto Pilatosengana sazerdotien prinzipalak eta fariseuak. Hual Mt 27, 62 (He ethorri, BiblE
bildu). Gobiernora / dute akuditu. Ud 84. Jendiak pozaz akuditzen du / ori dijuan lekua. Tx B II 140.
akuila. "Incitamiento, marritza, akulla, sukarria" Lar. Cf. akuilu.
akuilada (Lcc), akulada (V ap. A, s.v. akhulaldi).  Aguijonazo. "Aguijonar con aguijón, akulladea" Lcc.
"Golpe de aguijada" A. v. akuilukada.  Arduak jira dizkit / penak txit atsegiñ, / amorio-akuladak / nituanak
ain miñ. JanEd II 13.
akuilaldi (akhulaldi L ap. A  Dv).  "Akhulaldi, coup d'aiguillon, aiguillonnement" Dv.
akuilari (-ll- AN), akulari (V, L (-kh-); -kh- Dv), akullatari (Lar), akululari (V-gip). Ref.: A (akulari); Iz ArOñ
(akúlaarixa); Etxba Eib (akulularixa); Elexp Berg (akululari).  Aguijoneador; incitador, estimulador.
"Incitador" Lar. "Celui qui pique avec l'aiguillon. Fig.: celui qui stimule" Dv. "Azuzador" A. "Los arreadores o
aguijoneadores (de los bueyes) [en las pruebas]" Iz ArOñ. "Boyero. En las pruebas de bueyes, el que aguijonea a
los animales. Akulularixa bada ezbadakua, akulua motza eta irixak ule-latzak, eziñ gauza aundirik atara
orretara" Etxba Eib. "Idi probetan alde aundixa dago akulularixa zelakua dan" Elexp Berg.  Datorren
astelenean idi-indarketa bat egongo ei da ta onetarako Bizkaiko ta Gipuzkoako akularirik onenak deituak izango
ei dira. Ezale 1897, 15a. Alperrari lan eragiteko bearrizan ori akulu zorrotza da: muker eta nagienak be azkartu
ta bizkortzeko akulari ta zirrikatzalle on-ona. Eguzk LEItz 13. Jarri alde banatan / akulari biak, / o ze golpe
kruelak / idien lepoan! EusJok II 114. Banango idiekaz / erridien kontra, / arri nagosi eta / akulari bana. Ib.
117.
akuilarrain. "Centrina, moko arraña, puntarraña, akhullarraña" Urt IV 403.
akuilatu (-ill- AN; Lar (-ull-); -khulla- Chaho), akulatu (V, G, L, BN-arb, S; VocS; -kh- Dv, H), akuilutu (Añ (-
ull-)  A (-uill-)), akuilotu (-kh- Urt I 122). Ref.: A (akulatu); Lrq (akhülla); Iz ArOñ (akúlaatu); Gte Erd 237 y
261.  Aguijar (a los bueyes, caballos...); incitar, estimular, provocar. "Incitar" Lar y Añ. "1. donner de
l'aiguillon à un attelage; 2. au fig., exciter" H. "Azuzar aguijar" A. "Pinchar (a las vacas)" Iz ArOñ. "Ez dut
akulatu horren egiterat (BN-arb)" Gte Erd 237. "Aitak pusaturik, akulaturik joan da (BN-arb)" Ib. 261.
 Tr. La forma gral. al Sur es akullatu y a Norte ak(h)ulatu. Haramburu emplea akullatu y Maister akhüllatü. En
textos modernos meridionales hay akulatu en Oskillaso e Ibiñagabeitia, y akullutu en Zaitegi y Amezaga. En
DFrec hay 13 ejs. (9 septentrionales) de akulatu, 2 de akuilatu y 1de akuilutu.
 Nihork nihor bekhatu mortal bat egin baleza nahiz berariaz akullatzea da mortal. Harb 162. Han herabeztiak
süzko akhüllü eli batez akhüllatü izanen dira. Mst I 24, 3 (Ch punxikatuak). Bainan Aphezek akhulatu zuten
ostea, galde zezala lehenago Barrabas. HeH Mc 15, 11 (DvHtoy hizitatu edo akhulatu; Lç inzita, Dv hizitatu, Ol
axatu). Hoa beraz aitzina, akhula ezatzik zaldiak. Prop 1885, 59. Girixtino-haurrak behar direla akhulatu
biderik hoberenaren hartzerat. Arb Bok 64. Han, suzko akhuloz, nagiak izanen dire akhulatuak. Dv Imit I 24, 3.
 (s. XX) Gero, seta okerrak akullatuaz, irakaspen aiek onak zirala iruditu zitzaion. Ag G 218. Bizi-beharrak
lanerat akulatzen baikitu, izan giten sendo ala eri. JE Med 56. Bakotxak akulatuz zoin bere behi parea. J.
Oltzomendi in Onaind MEOE 1144. Ez da hori haizeak akhulatu behar duen sua. Barb Sup 173. Eta, orai,
deskantsuan, bere eskalapoin haundiekin, behiak aintzinean bethi akulatuz. Ib. 148. Gure otomobilen gidariek
akulatzen dute zoinek gehiago bere zaldia. JE Ber 85. Berrehun bat metraren buruko, horra nun bi mintzo mehe
mende.
idorrek akulatzen gituzten gibeletik: Bazoazkete, ba gero, zaluxago! Ib. 98. Ildakoen aurrean amor-egizu ta
illotza ez egikezu akullutu. Zait Sof 190. Dakizutenez, Fortinbras Noruaikoak iñartzi gorrienak akullutu ta,
oraintsu irudia agertu zaigun gure atzeneko erregeari aup egin zion. Amez Hamlet 19. Hura emendik juanez
geroz, andere Mari Karrau orgina-joile eta airoski akhulatu ditu igandeko aire bihurriak. Herr 18-12-1958 (ap.
DRA). Eta aingeru gaixo bat ari zen, debruaren orde, ifernuko suaren akulatzen. JEtchep 22. Goseak akulatuta.
Osk Kurl 38. Batetik arthaldea akulatzea, bertzetik haren zaintzea otsotarik. Larz Senper 22. Oreinak zirikatu ta
aker-taldeak ziguin orlegietara akulatzeko. Ibiñ Virgil 35. Euskalkien galerak izateko arrazoia ken diezaioke
Atlas honi; kentzen ez badio ere, urritu behintzat bai. Bada, ordea, beste akuilatu behar gintuzkeen lehia ere.
MEIG VI 136. Utz dizaiogun, geure buruak edertzeko edo, akuilu beharrik ez dutenak akuilatzeari. MIH 209. En
DFrec hay 13 ejs. (9 septentrionales) de akulatu, 2 de akuilatu y 1 de akuilutu.
 Katixa, akula su hori, apaila gerrena. GAlm 1922, 51 (ap. DRA).
akuilatzaile, akulatzaile (-kh- Dv (s.v. akhulari)), akuilazale (/akhül'asále/ S ap. Lrq).  Aguijador; incitador,
estimulador.  Emazteek, horrela aitzinatzekotz, behar zuten ukhan akhulazale norbeit. Prop 1887, 67.
Akulazalerik ez denean, badute liburuek aizina. JE Bur 75. Senpereko mugatik eta harat, Saratarrak gibelean,
kabalen akulatzaile. Barb Piar I 19. Haize hotxkara eztiño bat itsas-aldetik heldu, eskuen eta mihien akulatzaile.
Lf Murtuts 43. Kantuaren akulatzaile, Aita Xorhy, beti berdin gazte ta suhar. Herr 2-4-1956 (ap. DRA). Egia
erraitez herritatüxe dü 2 nazione, beitzakien arrajinen zirela, musde "Behar" akhulazale. Herr 21-2-1963, 3.
Azkenean, Sellery erretora buru eta akulatzaile, Jatsutarrak egin zuten 1899-an oraiko eliza nasaia. Ardoy
SFran 276. Horrelako akuilatzaileren baten premian geunden. MEIG III 117. Prai Bartolomek, nolanahi ere, ez
zuen akulatzailerik behar. MEIG IV 131.
akuilatze, akulatze.  Aguijoneamiento; incitamiento, estímulo.  Martxoaren 2an, uztartu ziren idiak. Hirur
pare hirur orgeri lothuak, bazauden akhulatzearen aiduru. Prop 1899, 159. Emeki, emeki, hainbertze zaizko
eskolari ohitu, non akhulatze edo hertsatze beharrik ez baitute, ikhastegirat biltzeko. Prop 1902, 115.
 Ahapetik erraiten daut: "Ederra da", hitzik ez gehiago, eta zangoa dank kentzen du motorraren akulatzetik. JE
Ber 53 (ref. a la aceleración del coche).
akuilu (V, G, AN, Ae, Sal, S, R-uzt; SP, Añ), akulu (V, G, BN-arb-baig, S, R; Lar, H; -kh- Arch VocGr,
Chaho), akuilo (V-arrig, AN-erro, B, Ae; Urt I 121 (-kh-), Lar, H (V, G)), akulo (-kh- Dv  A, H (L, BN)),
akillo (V-arr; SP), akilu (L-sar), akillu (G-to), akil. Ref.: A (akillo, akuillo, akhulo, akullu, akulu); A Apend
(akulu); EI 381 y 386; Lrq (akhüllü); Etxbe EEs 1931, 36; Satr VocP (akulia); Iz To (akilluba), ArOñ y UrrAnz
(akulu), Ulz (akullua); Etxba Eib (akulua); Ibarra Dima (akillue); Elexp Berg (akulu); Gte Erd 67.
1. Aguijada; estímulo, acicate. "Akuillua, aiguillon, aguijón. Akuillu puntatzaillea, un attise-querelles,
estimulador, aguijador. [...] Akuilluz puntatzea, aiguillonner, aguijonear, agujar, garrochear, agarrochar" SP.
"Pertika honek eztik akülürik, esta ahijada [sic, por 'aguijada'] no tiene estímulo. Ostikoa akuluaganako idientzat
gaiso, coz para el aguijón, dañosa para el buey" A (s.v. akulu; cf. infra RS). "Pértiga" Satr VocP. "Akúllua
eztenaki, la vara (de boyero) con aguijón" Iz Ulz. "Vara para arrear a las vacas (con aguijón)" Iz ArOñ (recoge
tbn. dos acertijos). "Aguijada, aguijón. Akulu biarrik ez euken Ibargaiñen irixak" Etxba Eib. "Urritz makillak
erabiltzen die akuluak eitteko" Elexp Berg. "Behiari akulu xixta eman dakot (BN-arb)" Gte Erd 67. Cf. VocNav:
"Aculu, pértiga para arrear al ganado vacuno (Roncal)", "acullo, acicate; aguijón de hierro de la pértiga o
aguijada (Aézcoa, Valle de Erro)". v. ezten.
 Tr. Documentado en todas las épocas y dialectos. Al Sur se emplean sobre todo akulu entre los vizcaínos y
akullu entre los guipuzcoanos (como excepciones hay akullu en Añibarro y akulu en Cardaberaz y Anabitarte).
Hay además akullo en Iturriaga, Orixe y Munita, akulo en Arrese Beitia y EusJok (17), y un ej. de akil de
Jakakortajarena. En textos labortanos y bajo-navarros hay ak(h)ulu (Barbier, Etchamendi, Zubiri (19), Lafitte),
akhulo (Leizarraga, Duvoisin), akuillu (Pouvreau (Phil 289)), akillo (Goyhetche 133), akilo (Diharassarry) y
akhilu (Zerbitzari). Los escritores suletinos emplean akulu (Oihenart y Tartas) y akhüllü (Maister y Inchauspe).
En DFrec hay 4 ejs. de akuilu y 2 de akulu.
 Gogor duk hiretako akhuloén kontra ostiko egitea. 'Durum est tibi contra stimulum calcitrare'. Lç Act 9, 5
(TB akuluaren, Dv akhuloari; Ol estenari). Ostikoa akulua ganako, idienzat gaso. "Coz para el aguijón, para el
buey dañosa". RS 180. Aküliaren kuntre ustikua auher. O PrASJU 221. Zien gorpitzak onsa gerrikaturik iduki
itzazie, zien haragiaren akuliak eta tentazione gaixtoak daudian onsa bridaturik. Tt Onsa 75. Han herabeztiak
süzko akhüllü eli batez akhüllatü izanen dira. Mst I 24, 3 (Ip akhülliez; SP esten, Ch punta zorrotz). Baña zuk
aurrea artu, ta ondo prestatuaz begiratzen badiozu, erioa bera ilko dezu, ta akulu zorrotza kendu ta gozo gozo
egingo dezu. Cb Eg III 240. Orduan Santuak bere akuluaz lurrari golpe bat eman [...] ta bereala iturri eder bat
sortu zan. Ib. 337. Penitenziarako akullu ta ziak. Añ EL1 37. Akuluba. Mg PAb 149 (en una lista de objetos).
Jabeak akullua arturik, ematen ziozkan galantak idisko uzu eta ezi gabeari [...]. Onela geldika akulluaren bidez
ezi zuen, ta gero uztarria erakutsita beste gabe, etorri oi zan idiskotxoa burua makurtzera. VMg 58. Erokeri
mende.
andia / oi dek, nerekiko / Akulloa jotzea / bortizki ostiko. It Fab 92. [Zezena] okulluan akulluarekin zirikatuaz
arras aserra-erazorik. Izt C 249. Pekatuaren akulu ta kastiguak. Ur MarIl 30. Eta Israel-tarrentzat akullurik
zorrotzenak berak [Filistin-tarrak] izan ziran. Lard 138. Ez dago akulu zorrotzagorik infernuaren gomuta eta
pensamentua baño. Ur MarBi 47. Hezten hari den ergiari etzaio guti baizik eman behar akhuloaz. Dv Lab 241.
Han, suzko akhuloz, nagiak izanen dire akhulatuak. Dv Imit I 24, 3. Akuloak kiñadak emonik zarratu, / Idirik
astunenak oi badauz bizkortu. AB AmaE 266. Herioaren akiloa kamusturik. Dih MarH 130 (ap. DRA).
 (s. XX). Eztago dema bezelako akullurik nekazaririk txepel, nagi ta geldoena dendatzeko. Ag G 80. Eskuak
bere akhulu handiaren gainean kurutzaturik. Barb Sup 169. Itzaiaren trastiak / akullu ta ezten, / Pello, itz bi
egiten / ez dirazu uzten. Tx B II 257. Itzain bat zohan bidean / idi-orgen aintzinean, / akulua soin gainean.
Etcham 190. Akuluaren gisara / egiak gure jaidura / sumintzen dauku ardura. Ib. 191. Besterik baitun gurean. /
Akil batekin, aldarrika ama / zetorren bostak aldean: / "Au dek garaia! Jeiki, zangilla!". JKort EuskOl 1932, 21.
Ez al duzue senti Alpinetan eguzki urrea dagola oraindik, zuei aragiek ziztatzen ditizuen akullo orietan? Or Mi
76s (Eus 35 akullu). Zuek [emakumezkoak] zaitutegu asegarri, zuek atseden, zuek akullu, zuek artizar eta
eguzki. Ldi IL 141. Nik ez diñat utziko nere idi parea ta akullua. Lab EEguna 112. Gure baserritarrak akulua
erabilten ezeze, besterik be ikasi dabe. Eguzk GizAuz 63. [Idiak] logaletik esnatu zitezen, akuluz zartatzen zitun.
TAg Uzt 264. Akulu ori sartuko diat purditik. A EY II 367. Debruarekin iraulden ari denak, behar du akhilua
luze. Zerb GH 1936, 121. Akulua bezain xut. Lf Murtuts 37. Ezten-biko akulluz buru-buruan yo niñun. Zait Sof
79. Akulloa egiteko a zer nolako gaia orixe! Munita 101. Bertsotarako zerabilkin akullu zorrotzaren eztenak.
Etxde JJ 269. Zeregin gorrien akullu errukigabeak ziztatuta bezela. Erkiag Arran 84. Sokak eta akuluak. Erkiag
BatB 51. Bildurraren akulua iphurdian, iheska hasi ziran. Osk Kurl 148. Gure erriaren burrukak eman dio gure
biziari bere argi ta lanerako akulua. NEtx LBB 8. Mayans eta besteen akuiluari nondik itzuriko. MEIG VII 33.
v. tbn. Arti MaldanB 200. Akullu: Ud 121. Sor Bar 54. Alz Ram 100. A Y 1934, 6. Akulu: JanEd II 55. Laux AB
28. Anab Don 33.
 (Empleado como sobrenombre).  --Ta beste au (Baldaxar'erengatik) Baldaxar Aranguren "Akullu". --
Gizona! Akullu? (eskua estutuaz). Ezten zorrotzekoa gañera. Ondo zaude e? Lab EEguna 86. Zu ez zera bada
"akullu"? Ib. 97.
 "Akhuiliak (begien-), lunettes" H. v. BEGI-AKUILU.
 Bere akulu bidez lantzen du, bere naar guziekin aren gainean urkilatzen da. "Trabaja con sus espolones".
 "Akulu bat, akulu bi, palabras rituales del juego de las tabas" Etxba Eib.
2. Aguijoneador de las apuestas de bueyes.  --Lau iltze ta erdi egiñ zituzten ordu betean berrogetamar
kintaleko arriarekiñ. --Zenbat akullu ziran? --Iru, onenetakoak. Ag G 88.
- AKUILU ERAGILE. Incentivo.  Moralista auek pitzgarri edo akuillu eragille batzuk ere eskeintzen
dizkigute. Vill Jaink 80.
- AKUILU-EZTEN (G-goi ap. Etxbe EEs; akulu-izten G ap. A (s.v. izten)). Aguijón, punta de la aguijada.
"Akullueztena" Izt C 233 (en una lista de aperos de labranza). "Akullueztena. Akulluak alde baten izaten duan
eztena; abereai zartadarik eman gabe lana eragiteko izaten da (G-goi)" Etxbe EEs 1931, 36. Cf. Tx B II 257:
"Itzaiaren trastiak akullu ta ezten".  Idiak gora-bidean yarri ta akullu-eztena erabiltzea dagokigu soil-soillik.
Markiegi in Ldi IL 7.
- AKUILU-GAI. "Akhüllügei (S), gaule destinée à faire un aiguillon" Lh.  Ikatzgiña sartzen dan basoan / eta
beraren inguruko auzoan, / Akullu gairik ere ezta ikusiko gizaldi osoan. Izt C 190.
- AKUILU-GAIN (akulu-g. V). Ref.: A (akulu-gan); Elexp Berg (akulugaiñ). Punta de la aguijada. "Aguijón,
punta de la aguijada" A.  San Paulo apostoluba bildur bajakon bere aragijaren akulu ganari; nor bildur
izango ez jako beriarenari? fB Ic II 265. Akulu-ganak atara egin zituen azkenerako; ez jakin bidean urten eutsen
ala aberearen narru-mamiñetan trintze sartuta itxi. Erkiag BatB 51.
- AKUILU-KASKA. Golpe de vara, varazo. v. akuilukada, 2 kaska, AKUILU-UKALDI.  Biltzen zituen ba
akilu-kaska eta ziztako on batzu, ez baitzuen itzaina enganatzen. Larz GH 1959, 90.
- AKUILU-MAKULU. (Pl.). "Zanco, zancos de palo, que son piernas de palo horquilladas, es del Bascuence
zurezko zankoak, akullu makulluak" Lar. "Akullu-makulluak (G), échasses" H  A Morf 595 y A Apend.
- AKUILU-PUNTA (V-gip ap. Elexp Berg; akhullopunta Urt I 121). "Ondoraiño sartu zotsan akulu-puntia"
Elexp Berg. v. AKUILU-EZTEN.
- AKUILU-UKALDI. "Akhüllü-khaldü (S), coup d'aiguillon" Lh.
 Etim. Sin duda de lat. aculeu. No viene del cast., sino probablemente a través del arag.
akuiluka, akuluka, akulka.  A aguijonazos. v. akuilukadaka.  Gaitzkirako gure grin galgarri hau garaituz,
bada, ta geren gogo nagiari akuluka bezala emanez utzi bear ditugu egin nai genitukeen gauzak eta egin bear
egin nai ez genitukeenak. Mb IArg I 304. Laster artu zirian / medio barriak: / itxi arriari ta / akuluka biak.
EusJok II 114. Iriyari jardute'ira / gañetik akulka / ganauak pagatu biar / itzayaren kulpa. Lizaso in Uzt Noiz
31.

mende.
akuilukada, akulukada (V-gip), akulukara (V-gip). Ref.: Iz ArOñ (akúlukaa); Elexp Berg (akulukara). 
Aguijonazo. "Un golpe con akulu" Iz ArOñ. "Golpe o puyazo de aguijón. Egundoko akulukarak emon zotsan
irixai" Elexp Berg. v. akuilada.
akuilukadaka.  A aguijonazos. v. akuiluka.  Bidea zelai zan artean naiko larri, baña tira, akullukadaka,
zarataka-ta biztu ebazan beiok, emonazo eutsezan eukezan indarrak ta baeroien burdia. EEs 1925, 62.
akuilutto, akulutto.  Dim. de akuilu. v. akuilutxo.  Nausiak ditu laguntzen, / adarretarik tiratzen, /
akuluttoaz sistatzen. Etcham 190.
akuilutxo, akuilotxo (-khullo- Urt).  (Dim de akuilu). "Aculeolus" Urt I 121. v. akuilutto.
akuiluxkot. "Akhüllüxkot (S), mauvais petit aiguillon" Lh.
akuiluztatu (-khüllüs- S-saug ap. Lh), akiluztatu (-kh- Hb ap. Lh).  "Aiguillonner" Lh. "Akhüllüstatü (S-saug),
aiguillonner à grands coups" Ib.
akula (V, G; Arzdi Peces, FauMar 46), aul (G-azp). Ref.: A (akula, aul); AEF 1960, 20.  Pez aguja. "Aguja,
cierto pez" A. "Pez aguja, de la familia de los escombresócidos" Arzdi Peces. "Aguja, saltón (Belone belone),
akula (S. S.), botakarra (Lequeitio)" FauMar 46.  --Ez du beorrek bixigurik biar. --Zer bada? --Ez dakit nik.
Akulak noski. --Naizu iruban? --Ez da beorrentzat arrantz au egiñ. Sor Gabon 32. Udazken-aroan atxitzen
zituzten arraiak oek izaten ziran: potakarra edo akula (lanzón), antxo txikiya ta parrotxa (txardin txikiya).
Elizdo EEs 1925, 215. Txardin-saltzaleak bata bestarengandik aldenduaz biziro zabaltzen ziran erri guztian. --
Akul, akulaaa...! --Zenbatian? --Lau kuartuan. Anab Eusk 1933, 246. Lo ta akulea? Mau, mau (V-m).
"¿Dormido y pescar aguja (cierto pez)? Lo pongo en duda". A EY III 280.
 "Akula birigarda (V, G), pez más sabroso que akula" A. "Akule bidagardie (Xiphias gladius), [...] pez espada,
emperador" A. Anasagasti "Itsas espezierik garrantzitsuenen Bermeoko Terminologia" FLV 1980, 362.
akulamendi (G-bet), akulumendi (akhullu- H (G)), akelemendi (L-ain), akilumendi (akhillu- H (G)),
arkelamendi (AN-ulz), arkelamendu (Darric ap. DRA), arkulumendi (Darric ap. DRA; -khullu- H). Ref.: A
(akelemendi), Apend (akulamendi, arkelamendi).  Escarabajo. "Cerf volant" H. "Lucano, cierto escarabajo
(insecto)" A. "Escarabajo con cuernos" A Apend. "Escarabajo (Darric)" DRA. Cf. VocNav: "Arquilamendicua.
Nombre que aplican al insecto lamado ciervo volante (Regata)". v. akelamarro, arkanbele.
 (Usado como insulto).  Koxme bat, bai: ta beste akulamendi zarra, Talo, asto kirten ori, bestia. Alz Burr 19.
Akulumendi alena, zuaz emendik, bestela juango zera kartzelara, kartzelara, kartzelara. Alz Bern 79. Ta,
Filemon, akulumendi zar ori're, egon ixil-ixilik, ia ziriya sartzen ote zigun. Ib. 74. Arkakuxu oni begira gero. --
Ta zu, akulumendiya, alena. --Zure ama izango zan sorgiña, ez ni. Ib. 77.
akullo. "(V-m), parte convexa de una taba" A. Cf. G-azp: asake, apone, akulo, akarne, en el juego de tabas, cada
uno de los lados de la taba.
akulloka. "(V-m), jugar a tabas" A.
akulu. v. akuilu.
akululari. v. akuilari.
akulumendi. v. akulamendi.
akumuila. v. ukabil.
akumuilu. v. ukabil.
akumulatore.  Acumulador (de energía).  Hamaikak arte, berriz, argi ederra, acumulatorek emana. Osk
Kurl 130.
akura (B). Ref.: A; Izeta BHizt2. 1. "Contribución, gabela. Llámase así a la contribución que pagaban los
mende.
Agotes del valle de Baztán al señor de Ursua" A. "Los agotes de Bozate daban cuenta de la [pecha], llamada
akura, al administrador de un título que poseía el señorío de Ursua, hasta que en nuestros días rescataron todas
las casas y tierras de aquel barrio" Caro Los Vascos (2.a ed.), 274 (datos recogidos personalmente en Elizondo y
Oiz). v. tbn. A. Otazu El "igualitarismo" vasco (San Sebastián, 1986), 167 n. 200, con una interpretación
económica bastante distinta.
2. (B, BN-baig). Ref.: A; Izeta BHizt2. Alquiler. "Badut bertz bat akurakoa, tengo un caldero de alquiler" A.
"Renta, alquiler. Oiek akureko lurrek tuzu" Izeta BHizt2.
- AKURAN. "Akuran dut, lo tengo en alquiler" A. "Akuran artu, [...] tomar en arriendo (BN-baig)" Zait Sof II
Voc.  Etxeko yaun batek maastia landatu zun [...], ta nekazariei akuran utzi zien, ta urrutira yoan zan. Ol Mt
21, 33 (v. tbn. Mc 12, 1 y Lc 20, 9). Etxeko nausi batek masti bat landatu zuen [...]. Gero langille batzuei akuran
eman zien ta bera urruti yoan zan luzaroko. Ir YKBiz 385. Bizikletak, akuran, alkillerrean, edonok ikasteko ta
erabilteko. Erkiag BatB 61. Diru onen bidez, Abimelekek gizon beartsu ta arlote batzuk akuran artu eta beragaz
joan ziran. Ker Iud 9, 4 (Dv bereganatu, Ol akuratu).
akuratu.  Contratar.  Ik, Antton, akura zak beor ongi ezi bat. A Ardi 60. Izan ere, Zeru-Yaurerria, bere
maastiko nekazariak akuratzera goizean goiz irten zan etxeko yauna bezela da. Ol Mt 20, 1 (Ir YKBiz 353
akuratzera). Iñork ere ez gaitu akuratu-ta. Ib. 20, 7 (Lç alokatu, HeH galdegin, Dv hartu, Ur alogeran deitu).
Zillar onez Abimelekek zenbait gizon zirtzil ta alper akuratu ta yarraille izan zitun. Ol Iud 9, 4 (Dv bereganatu,
Ker akuran artu). Plazan biltzen ziran goizero langilleak, ta ara yoaten ziran etxeko-nausiak, egunero bear
zituzten gizonak akuratzera. Ir YKBiz 353n. Bizkaiko leku askotan ekintza galgarri onetarako erostariak
akuratuten dabez. A EY I 414s.
akuratzaile.  Arrendador.  Txalopa batzuk errentan artzen genitun eta Saint Pierre eta Miquelon deitu
ugartetara joaten giñan arrantzara; akuratzalleak (Arrendador), ordea, goleta zaharrak eta itxasorako gauza-
ezak ematen zizkiguten. Etxde Itxas 141.
akurazgora. "Akhurazgora, erroz gora, hortzez gora" Alth in Lander RIEV 1911, 597.
akuri (Gc ap. A).  Conejo. "Cobaya o conejillo de Indias" A. v. kui.  --Ez al da eperrik? --Ez, jauna. --
Akuririk? --Aitu dira. --Ollaskorik? --Ezta. --Urdai azpikorik? --Ez, jauna, gañekoik ere. Sor AuOst 88. Iru akuri
Guarda-Platatik / aitak zituen ekarri. Tx B I 75. Amar sortze-aldi barru akuri ar-emeak lur guzia akuriz bete
lezakete. EgutTo 17-7-1918 (ap. DRA).
hakurikatu.  Agacharse.  Herriko buruzagi edo mandarinak aholkatzen gintuen herriko etxean hedatu
lastakia gainean jartzerat; eta gu hakurikatzen hastearekin, bazoatzan, berek ziotena, arrotzen bakean uzteko.
Prop 1899, 163.
hakuriko (BN-mix ap. A).  En cuclillas. "Akuriko [...], en cuclillas" A. Cf. hakoko. v. 1 kokoriko.  Haren
inguruan, laur bonza edo aphez bazauden hakuriko othoitzean. Prop 1899, 162.
akurrean. "(G-goi), disputando" A. Cf. ahakar.
akusadore (Lcc).  Acusador. v. akusatzaile.  Egitera konfesinoe general ta bizitza guztikua, diabru ta
konzienzija akusadore ditubezala. Mg CO 82. Beste testigu ta akusadorerik baga. Ib 15.
akusaera. "Acusación" Lar y Añ.
akusagarri (Urt I 90). v. akusatibo.
akusamendu (SP).  Acusación. v. akusazio.  Baiña [har] hura da konzientziaren akusamendua, autsikia,
alhadura, ximikoa, eranzutea. Ax 594 (V 382). Haur da mundu hunetako gure loria eta parabisua,
konzientziaren akusamendurik gabe egoitea, barren hartan faltarik ez edireitea. Ib. 446 (V 292).
akusantza, akusantxa.  Acusación.  Eta ene erakuste hunen aküsantxa falsiak ükhen zitit. 'Pro Doctrina
reprehensiones'. Mst III 18, 1 (SP gaizki erranak eta falsokeriak). Jinkuaren amurekatik behar düzü gogo hunez
gaiza orori suña pharatü, erran nahi beita triballier, eta dolorer, tentazioner, eskerniuer, erreustarzüner,
beharrüner, flakezier, goitzarrener, mardaller, aküsantxer, ümiliazioner, ahalker, gaztigier eta mesperetxier. Ib.
35, 2 (Ch hiroiak).
mende.
akusari, akusalari (Urt II 251).  Acusador. v. akusatzaile.  Egun hartan iuje date mundu ororen iabia /
Baitu ororen gainian potestate handia / akusari bera [Jainkoa] date eta konzienzia / Bekhatu oro publikoki
ageriko orduian. E 55.
akusatibo (Urt), akusatibu.  Acusativo (caso). "Cassus accusativus, kasu akusatiboa, akusagarria" Urt I 90. 
Akusatibo singularekoari emaiten dio berbo diferenta akusatibo pluralekoarenetik. ES 90. Zeren komunztatzen
baitu Berboa akusatiboaren numeroarekin, bertze hitzkuntzek ezin egin dezaketen maneran. Ib. 89. Ezen ezta
Eskuara dakienik enzunez geroztikan, emaiten daroat, emaiten darozkiat, lehenbiziko berboak akusatibo
singularrekora, eta bigarrenak pluralekora darauntsala ezagutuko eztuenik. Ib. 90. Pronombre infixatu hau
gehienetan akusatibuan izan arren, zenbait aldiz datibuan da. Mde Pr 219.
akusatu (SP, Urt I 91, Ht VocGr 325, Lar, Mg Nom, Añ, VocBN, Gèze, H).
 Tr. Documentado en todos los dialectos. En la tradición meridional, ya en el s. XIX, falta en autores como
Añibarro, J.B. Aguirre y Lardizabal. Hay pocos ejemplos de la segunda mitad del s. XIX y del s. XX, y casi
todos son septentrionales. En DFrec hay 9 ejs. de akusatu, todos ellos en la prensa periódica.
1. Acusar. "Accuser, acusar, culpar, achacar, retar" SP. "Salatu (G), [...] akusatu (V), acusar, delatar" Mg Nom.
"Accuser [...]. Usuel dans tous les dialectes" H. v. salatu.  Bekhatore gira eta mira eztakigula / Balinetan bide
gabe akusatu bagira. E 235. Eztuzuela uste ezen nik akusaturen zaituztedala zuek Aita baithan: bada nork akusa
zaitzaten. Lç Io 5, 45. Eta ezin phoroga zitzakeé ni orain akusatzen nauten gauzák. Lç Act 24, 13. Eta haién
pensamenduék elkhar akusatzen dutelarik, edo exkusatzen-ere. Lç Rom 2, 15. Akusatzen dut neure
eskergabetasuna. Mat 226. Falsokiro akusatu zuela Erregia. Ber Trat 111v. Iujearen aitziñean / falsoki akusatu.
EZ Noel 95. Enganari bat ziñela / akusatu zintuzten. Ib. 168. Akusatu zituela bere seme propioak erregeren
aitzinean. Ax 354 (V 235). Konzientziak berak akusatzen du bere burua, eta bai kondenatzen ere. Ib. 438 (V
285). Zeren probearen oihuek [...] gure bihotzaren gogortasuna eta hotztasuna akusatzen dute. Ib. 228 (V 152).
Kontu egiten dabela dala fiskal akusetan daben bat bere burua. Cap 91. Zuzenago lizate zure burua akusa, eta
zure anaia eskusa bazeneza. SP Imit II 3, 2 (Ch zure burua faltiar aithortzea). Ah, bai! itzatu zuten / Jainkoa
Habean, / Gaizki akusaturik, / Ohoiñen artean. Gç 69. Jüdiek goiztiritik aküsatü zien Pilataren aitzinian. Bp II
48. Eta eztuzun beldurrik gizonen iuiamenduentzat, zure konzienziak deusez akusatzen etzaitueiño. Ch III 36, 1. -
-Akusa dezake konfesoreak penitentea Inkisiziora? --Ezin akusa dezake. Iraz 65 (Cb CatV 83 akusadu). Zure
egiazko eta bidezko eskusa ekharri ondoan, ez badire gelditzen zu akusatzetik. He Phil 194. Akusatzen baitzuten
Aphezen prinzeek eta populuko zaharrek. He Mt 27, 12 (Lç, Echn, Hual, HeH akusatu; Dv jazartzen, Ur, Ol
salatua). Ta geiago ta estuago akusatzen, ta kargu andiak egiten asi ziran. Cb Eg II 198. Jujen aitzinian izan zen
presentatia, aküsatia, kondenatia, mespretxüz kargatia [...]. CatLan 43. Apezen akusatzerat. Monho 34. Ogen
gabe naizüla / zük ni aküsatzen. Xarlem 731. Bere buruba garbitu, bestia akusau. Mg CO 69. Juduen agintarien
tribunalean, akusatuak, erreprendituak eta gogorkiro eta nabarbenkiro azotatuak izan ziranean. Gco II 56.
Emastékia, non dire akusatzen-zinduzténak zu? LE Io 8, 10. Akusazezáten testimónio falsuéki. LE Ong 42 r.
Salatu <za-> edo akusetan dabe gizon bat egin daben txarkerija bat gaitik. Astar II 181s. Jaun Doni Paulok
akusatzen du bere burua koleratsu izan dela ezin gehiago. Jaur 401. Laster zuen akusatu [otsoak axeria], / eta
yuietara deithu. Gy 324. Akusatzen dute [Judas] nola Jesus, bere nausia, hogoi eta hamar otxinetan saldu izan
duen. Dv LEd 265. Nor da horien guzien hobendun? Ni? Denak akusatzen ditut nere kexuan. JEtchep 74. Zeure
burua garbi-azu, nehor akusatu gabe. Larz Senper 14.
v. tbn. Harb 237. Hm 203. Tt Onsa 91. CatLav 142 (V 74). Brtc 268. Zuzaeta 49. Etch 428 (akü-). AstLas 57.
Elsb Fram 161. Mattin 38. Akusau: fB Ic II 236s.
 (Part. en función de sust.). Acusado.  Akusatuak ukha, oihu, falso zela, gezurra zela [...]. Baiña lekhukoek
mantena, on eduki, hala zela. Ax 378 (V 249). Eskusa zazu akusatuaren gogoa eta intenzionea. SP Phil 360.
Guztiak ziren Hebreoak, eta hitzkuntza berekoak, hala akusatzailleak nola akusatua. ES 135. Ez gaztigurik eman
akusatuari, bainan hobendunari bakarrik. Larz Senper 120. Beste probamenturik ez da behar, akusatuaren
aitorketa baizik. Arti Tobera 268.
 (Con ines.).  Dohatsu da Iainkoak bekhatutan akusatzen eztuen gizona. Harb 322.
2. (Aux. intrans.). Acusarse, confesarse.  Akusa zaitea konzienzia zeure falta guziez. Harb 194. Zure bihotz
bero hartan zoaz zure aita espiritualaren belhaunetara, akusa zaite zure konfesione jeneralaren ordutik orhoitu
zaren huts prinzipalez. SP Phil 537. Akusatzen naiz seigarren mandamentuan. OA 135. Dadukan dudaz
konforme akusatu bidi, esaten debala, ezen ez dakiala determinatzen bere pekatuen numeroa. Ib. 133. Ene
bekhatuez akusatuko naiz. Ch III 52, 2. Gero akusatu behar gara gure bekhatuez gisa huntan: akusatzen naiz
nola [...]. CatLav 293 (V 146). Akusatzen zera: Jauna, eman diet leku pensamentu gaiztoei. Mg CC 123.
Akusatzen danean bat ezarri dituela madarikazioko itz edo maldizioak. Ib. 122s. Akusetan naz, Jauna, aserre
puska batzuk izan ditudala etxian edo auzokuakaz. Mg CO 22. Askiko da ongi erranak diren bekhatuez
jeneralean eta xeetasun handitan sarthu gabe akusatzea. Dh 64. Jangoikuak guztija daki, ikusten ditu biotzak,

mende.
nok daukan damuba [...], nor ziatz ta zuzen akuseetan dan pekatu ta pekatuko okasinoiakaz. JJMg BasEsc 52.
Gisa berean akusatzen naiz orai eta bethi Jainkoari egin bekatu guziez. CatLuz 35. Bainan segurki ez dira
berdin / Guzien jendetasunak: / Solasa aisa konprenitzen du / Akusatzen den presunak. (Interpr?). Bordel 83.
Bere bekhatiez oroz aküsatü ondoan zer egin behar da? CatS 13. Munduban egiñ arren / txit asko pekatu, / zer
edo nola diran / esaten nekatu; / orren gañian dute / asko predikatu, / akusatzia eziñ / iñork debekatu, / lotsaz
edo bildurrez / ez arren ukatu. Ud 130. Akhaba ditake erranez: akusatzen naiz oraino orhoit ez naizen bekhatu
guziez. CatJauf 44. Aita, akusatzen naz, / neu lenengoagaz, / geure Jaungoiko ona / amadu ezagaz. Balad 184.
 (Con dat.).  Konfesionea da, absolbitzeko autoritate duen aphezari sekretuan bere bekhatu gustiez
akusatzea. Gç 101.
3. (Aux. trans.). Confesar.  Pekatu ori urrengo konfesiñoan esan edo akusadu bear dau. Cb CatV 85.
Galdetzen dio konfesoreak emakume bati, badezu zer akusatu seigarren mandamentuaren kontra [...]? Mg CC
110. Baldin Penitentak ez badu bekatu mortalik akusatzekorik, zer egin behar du? CatLuz 35. Norberan
kontzientzia / ondo-ondo esamiñatu, / pekatu txiki eta aundiak / dan bezela akusatu. In Xe 351.
4. Denunciar.  Atrebitu zan etsaia Jaungoikoaren aurrean Job Santuaren intenzioak akusatzera. Gco I 452.
akusatzaile (H (s.v. akusatu); -aille SP, Urt II 251; -alle Lar, Añ), akusazale, akusatzale.  Acusador, fiscal. v.
akusadore, akusari, salatzaile.  Erran ziezón hari, Emazteá, non dirade hire akusazaleak? nehork ezau
kondemnatu? Lc Io 8, 10. Manamendu eginik akusazalei ere, hunen kontretako dituzten gauzák hire aitzinean
erran ditzaten. Lç Act 23, 30 (Dv jazarleei ere, Ol salatariei). Horra [...] adiskideak eta nabusiak, zeinak orai
baitira ene akusatzailleak, ene lekhukoak, ene iuieak eta ene burrero minduak. Harb 237. Konzientziak anhitz
ofizio du, bera da alkhate, bera da lekhuko, bera da akusatzaille eta defendatzaille. Ax 437 (V 285). Haren
akusatzailleak eta kondenatzailleak, haren lekhuan kondenatuak eta iustiziatuak izanen zirela? Ib. 131 (V 86).
Zuk egiazko eta legezko eskusa ekarriz gero zure akusatzaillea hala ere lehiatzen bazaitzu. SP Phil 193. Zure
bekhatuen akusatzaille kruelak. Hm 224. Guztiak ziren Hebreoak, eta hitzkuntza berekoak, hala akusatzailleak
nola akusatua. ES 135. Erran zion: non dire zure akusatzailleak? Lg II 176. Zoin izanen dira gure aküsazaliak?
CatLan 50. Lurreko Tribunaletan dagoz Fiskal edo akusatzalliak. Mg CO 14. Izpiritu dohatsu hura izanen da
arima bekhatore haren akusatzaile gogorrena. Dh 138. Adituko zaitut, zure akusatzaileak yein diren ondoan. TB
Act 23, 35. Hartu ginduena yuie / Itzultzen da akusatzaille. Gy 262. Botatua delakotz gure anaien akusatzalea.
Echn Apoc 12, 10 (Ur (G), BiblE salatzailea). Ez dut akusatzailerik baizik edireiten. Elsb Fram 104. En DFrec
hay 2 ejs. de akusatzaile.
akusatze.  Acusación.  Konplitzeko gogoarekin halako edo halako akusatze eginen duela arnegatzea, eta
gero hobeago eritzirik egin gabe utztea, ez akusatze hura ezta bekhatu. Harb 166.
akusazio (Lcc, Urt I 91, Lar, Añ), akusazione (Urt I 91, VocBN, Gèze), akusazino (Añ), akusazinoe. 
Acusación. v. akusu, salaketa.  Zer akusazione dakarkezue gizon hunen kontra? Lç Io 18, 29 (LE akusázio;
Dv, HeH zer hoben, BiblE zertaz salatzen duzue). Akusazione anhitz eta pizurik ekharten zutela Paulen kontra.
Lç Act 25, 7 (Ol salaketa). Defendaturen gaitu [...] akusazione falsuetarik. Lç Ins F 8r. Falten akusazionia. Tt
Onsa 141. Aküsazione faltsüz / beitzian ürkharazi. Xarlem 1527-1528. Jujia: Jean Pierra, zer diozu, /
akusazione hortzaz? / Kupable zia / holako egintzaz? AstLas 56. Aintxe eranzungo deutzee demoninuaren
salakera edo akusazinoe gustijai. Astar II 286. Alde orotarik akusazio gogorrak jasotzen baitira aren aurka. Vill
Jaink 175. En DFrec hay 14 ejs. meridionales de akusazio.
 (Ref. al acto de confesarse).  Bainan gure bekatuaz eginen dugun akusazionea izanen zaiku ezti eta
gogarako. SP Phil 71 (He konfesionea). --Zer da konfesionia? --Hura da bere bekatü güzien aküsazione bat
aphez aprobatu bati egiten dena. CatLan 147 (CatS 12 aküsazione). Eztu akusazio garbirik egin, pekatu arintzat
esan ditu guziak. Mg CC 18. Zelan bada konfesoriak emon lei sentenzija zuzena ezpadago akusazino edo
deklarazino garbirik? Mg CO 14. Akusaziño labur ta nastau onegaz, zer aitu lei Konfesoriak? Ib. 22.
akusu.  Acusación. v. akusazio.  Sosegu handia du bihotzean nork ere ezpaitu axolarik ez laudorioez ez
akusuez. SP Imit II 6, 2 (Ch afrontuez). Nihor aditzen duzunean gaizki erraiten, ezar ezazu akusua dudatan. SP
Phil 360. Baldin akusua gezurrezkoa bada, eskusa zaite emero, ukatzen duzula hobenduri zarela. Ib. 192.
Pilatusek etzuen lakhet bere sententzien ekhartzea arinki eta airezko akusuen gainean. Lg II 268. Pilatusek [...]
egin ziotzon galdeak hirur akusu heien gainean. Ib. 269. Heien akusurik handienak etziren aski gizon baten gal-
arazteko. Ib. 262. Gure presondegian da akusu hau dela kausa (L-côte, 1788). ETZ 168. Neredako [sic]
maithagunez jasan ditu [Jesusek] akusu hek, laido hek, kolpe hek, thormenta hek, heriotze dorphe, laidotsu ta
ikharagarri hura. Dh 241 (v. tbn. 256). Bertze phondu gehienen gainean bai, bainan garbitasunaren gainean
eztitutzu utzi zure etsai errabiatuak zure kontra akusik [sic] xumena altxatzerat. Dh 84.
akutxillatu.  "Acuchillar, akutxilladu" Lcc.

mende.
 (Con -zko, adnom.).  Indazu fraka terziopelo akutxilladuzkoak. Mic 12v.
akzentu. v. azentu.
akzeptatu. v. azeptatu.
akzes.  Acceso.  Ezen ez genduke akzesik ez sartzerik batre Iainko Aitagana, Ararteko hunegana buru egin
ezpageneza. Lç Ins G 4v.
akzidental.  Accidental.  Bere gomendioko arima salbatzen bazaika, badu loria akzidentala. Hm 230.
akzidente, akzident, azidente. 1. Accidente (en el sentido teológico corriente).  Ogiaren eta ardoaren
figuraz, iduriaz, zaporeaz, koloreaz eta bertze akzidentez kanpotik estalia. Mat 251. Zaude gaur jarririk, /
azidenten azpien / ongi estalirik / aldare sanduorretan (Urrizola, s. XVII). ETZ 50. Akzident diferentetan / Eta ez
substanzietan / Dago tresor handia. Gç 111. --Zer dire akzidentak edo aparentziak? --Sensuez ezagutzen diren
gauza gustiak. Ib. 213. Zergatik akzidente aiek egiten dute sustanziaren ofizioa. El 74. Ogiaren eta ardoaren
soñekoz ta akzidentez estalirik. Ub 200. Akzidenteak, zein baitire ogiaren eta ardoaren kolorea, usaiña eta
gustoa. CatB 62. Ez da gelditzen ogiaren eta arnoaren itxurak edo akzidenteak baizik, zein baitira moldea,
kolorea, usaina eta gustua. CatLuz 36. Estalduta ogiyaren eta ardaoaren irudiyakaz edo akzidentiakaz. CatLlo
73. Ogiaren ta ardoaren itzurpeak edo akzidenteak. Legaz 45. Gelditzen dire ogien eta arduan akzidentiak.
CatUlz 46.
v. tbn. OA 47. Iraz 58. Cb CatV 74. LE in BOEanm 807.
2. (Lar), akzident (Urt IV 291, Chaho). Accidente, percance; desmayo. "Casus" Urt IV 291. "Accidente, mal,
miña, eria, eritasuna, akzidentea" Lar.  Hirietan den perilla handiago da gehienetan ezin ez erregeren bideko
akzidentak. Volt 144s. Ethortzen zaiotela asko berze eritarzun gaizto, nola baidire pikotak, izurriak eta berze
akzident handiak. Mong 593. Eritasunak, zauriak, heriotzea [...] eta bertze hainitz akzident triste. He Gudu 151.
Illa bezala erorten ikusi zutenean akzidente edo ustekabe onekin, mediku bati lasterka otsegin zioten. Cb Eg III
330. Orobat eriotzako aldigaizto edo akzidente baten ezin penitenziarik kunplitu dezakeanean. Mg CC 143. Auxe
izan oi da ordijen bizi moduba, eta alaintxe ilten bere oi dira; batzuk bertatiko aldi gesto edo akzidentiagaz,
konfesadu baga [...]. Astar II 130. Sein azitxubak bere jaijoten dira nos bait illda balegoz legez [...], baña [...]
sarri egoten dira bizirik, akzidente bat daukana legez. JJMg BasEsc 21. Zer nahi malhür edo akzident faxus.
UskLiB 74. Haren alabari gerthatu zitzaion akzidentak [...]. Jaur 112.
En DFrec hay 3 ejs. de akzidente. v. tbn. Zuzaeta 162. Akzident: Tt Onsa 92. Mih 72.
akzio (Urt), akzione (SP, Urt), akzino, akzinoe, atzio (Urt), atzione, azio, azione, azinoe. 1. Acción. "Action"
SP. "Acta, akzioak, akzioneak" Urt I 114. "Actus, akzioa [...] atzioa" Ib. 120. v. ekintza.
 Tr. Documentado desde comienzos del s. XVII. Apenas hay ejs. del s. XX. La forma gral. al Norte es akzione;
en textos guipuzcoanos y en CatUlz hay akzio; la forma vizcaína es akzino(e) (akziño en Moguel). El roncalés
Mendigatxa utiliza azione.
 Handik hara indiferent dire akzioneak, / Iakiteko, sari edo punimendu gabeak. EZ Man 49. Bañan akzione
beltz hunek / Merezi duen saria. Gç 122. Gure orazione eta akzione guzietan. SP Phil 91. Akzione guziak
amudiorekiñ egiñ behar direla. Ch I 15, tít. (Mst obratzaz). Manera hunetako akzionean. ES 197. Zeina gaiten
gure lanen eta akzionen hastean. CatLav 30 (V 22). Berthutezko akzione distiantenak. He Gudu 96. Esker-
onezko milla akzione. Ib. 131. Eskutan izateaz gizon bat gerletan hanbat akzione eder egin zituena. Lg I 285. So
gaxtuak aurthikitzen edo berze akzione dehonestak egiten ditüztenak. CatLan 94. Zeren Jinko zelakotz haren
azione güziek baitzüten mereximendü infinito bat. Ib. 44. Hire gaiñean moldatuko ditiat ene gogoeta, desira,
obra, akzione guziak. Brtc 134. Gloria haboro eman düzüna Jinkuari zure afekzionerik xipienaz, eziez eman
beitere kreatürek orok bere akzione handienetzaz. Mercy 22. Itz eta akzio desonestoak. Mg CC 144. Konsentidu
ditubenak danza naastubetan akziño edo tokamentu txaarrak. Mg CO 68. Gure akzioak edo lanak Zerurako onak
izateko. Gco II 83. Berba, pausu, egitada edo akzinoe ta exenplubari ondo begiraturik. JJMg BasEsc 170.
Desprezijozko egitade edo akzinoerik egiten dabenak. Astar II 85. Nere bizia eta eginkunde edo akzione guziak.
Dh 111. Gure erlisione sainduko akzione handi hori. EgunO in Arb Igand 182. Kreatüra batek egiten ahal dian
akzionerik handiena. UskLiB 97. Haren pentsamenduak, haren xedeak, haren akzione eta egintza guziak. Jaur
207. Atzione triste bat süjet hartarik heltü. Etch 142. Akzione tristiak / beti fronteretan. Bordel 151. Azio oiek
eingo badira / talentuak ere biaitu. EusJok 141. Goizan jaikitzian egüneko akzionen Jinkuari eskentzia. CatS 40.
Jesusian egin zein arzatzek azionia. Mdg 169. Akzione, hitz, behatze lizunak. CatJauf 82. Erratia edo itia akzio
on bat. CatUlz 31. Denbora artako gerrero zarrak / ziran gizon onraduak: / aziyuetan irabazita / jazten zituzten
graduak. Tx B I 129. Nire gauzetan, / azioetan, / eztago zuzenbiderik. Arti MaldanB 203. Toreadoreak, lila eta
urrea, kapa astindu zuen airean, 17 urteko atso bati eta 71 urteko neskatxa bati aldarri eragin zion azioa. Arti
mende.
Ipuin 57.
v. tbn. OA 141. Akzino: Urqz 7. Zuzaeta 70. Akzione: Harb 181. Hm 111. Tt Onsa 75. MarIl 30. Azio: Ud 100.
JanEd II 143. Azinoe: fB Olg 65. JJMg BasEsc 234.
 "Apustua iru aziotara izango da: arri-jasotzen, aizkoran eta laisterkan" (G).  Partira zerratu zan / San
Tomas gaubean, / [...] iru aziotara / formalidadean. EusJok II 28.
2. azio, akzino. Acción, trabajo, faena, fechoría, trastada.  Ura baliente da / bere azioan, / aurreratu eztedin
/ iñor bizioan. JanEd I 23 (se trata de unos versos en contra del vino aguado). Beste aziyo bat egin dirate /
andikan ondorenian, / Anoetako Agerre hipotekatu / arrebaren izenian. PE 151. Ai zer aziyo egin nai zidan /
Manuben andreak neri. JanEd II 135. Aziyo ortaz oroituko naiz / bizirik naizen artian, / amaika gezur sartu
dirazu / juan daneko bost urtian. Tx B I 141. Ta ara zer aziyo egin zion urrena. Nagusi orrek berea omen zuan
jaiotako baserria, ta orduan arrebaren izenean hipotekan pasa zuan. In PE 145. Au da tabernan egin liteken /
aziorikan txarrena. Uzt Sas 232. Ontzirik gabe gelditzen dira / orrela zenbait ostatu, / an artu eta ataira erten /
da autsi edo puskatu; / azio oiek egiten neri / sekulan etzait gustatu. Ib. 232. Akzinoa eginda / urten naben
etxetik / justizia altoka / banuen atzetik. Balad 226. Gutxiena uste duenak egiten ditu olako azioak. Ataño
MLanak 145. Azpeitian olako / azio tristerik / ez genduke desio / berriz ikusterik. (Versos anónimos).
3. + azio. Acción (bursátil).  Euna laurlekoko akzioak. Ldi IL 73. Len esandako akzio-saria baldintza batez
yaso dezagun. Ib. 75. Euskel-egun ala orren antzeko arpide bati bost laurleko botatzen dionak, egunkari
akziotan emango lizkizuke berreun, bosteun, agian milla. Ib. 74. Aurrerapen onen babes edo garantitzat, Etxabe
ta Lagak alkartean ditudan alkar-agiriak edo azioak utzi nezazkizue. NEtx Nola 15. Bizkaiko Bankuan deposito
ederra dauka azio-paperetan. Arti Ipuin 56. Irabazi aundiko paper eta azio mordoa. NEtx LBB 70.
- AKZIOZKO, AKZIONEZKO. (Adnom.).  Eta bertze izen hura zeinaren akhabantza da k zerbitzatzen da
erran diren berbo sustantibo naiz, nago, nabila, eta haukin komuntztaturikakoez kanpoko guztiekin, zeinak
baitira berbo eginbidezkoak edo akzionezkoak. ES 227.
akzionatu. "Akzionatzea, actionner, accionar" SP.
akzionetsu. Figura en SP, sin traducción.
akzionista.  Accionista.  Len langille soil ziranak, urte batzuen buruan, langille ta garazkide, akzionista,
egingo balira. Eguzk GizAuz 33. En DFrec hay 7 ejs.
akziotxo. "Actiuncula, obratxoa, akziotxoa" Urt I 116.
al (V-gip ap. Etxba Eib; Lar, Añ, A DBols).  (Partícula empleada en oraciones interrogativas absolutas (las que
piden una respuesta afirmativa o negativa); precede inmediatamente al aux. o forma verbal conjugada). "Mas si,
cuando se pregunta dudando, al, ez al, entre el modo de infinitivo y la terminación, y también ote. Mas si se
habrá llevado el dinero? eraman al deu, eraman ezaldeu dirua? eraman ote deu dirua?" Lar (tbn. Añ). "Al-,
acaso. Etorri alda? ¿acaso ha venido?" A DBols. "Elemento verbal inquisitivo en locuciones interrogativas"
Etxba Eib. Cf. ahal.
 Tr. Poco usual hasta mediados del s. XIX, cuando comienza a ser bastante frecuente en textos vizcaínos y gral.
en los guipuzcoanos. En en el s. XX se documenta tbn. en algunos textos de autores septentrionales como
Mirande o Mattin (115), o en autores alto-navarros como Inza (Azalp 7), Iraizoz (YKBiz 51) o Izeta (DirG 20).
 Aurren batzuek algera, ta aur motel, negartiak, txitxia ta paparekin engañatuko gaituztenak? Lar Fueros 48.
Zer? diño: ez al aut artuko / eta nos edo nos eskupetuko? Zav Fab RIEV 1909, 29 (cf. Mg in VMg 97: ez aut nik
artuko / ta noiz edo noiz eskupetuko?). Markesen bat al aiz i, / bestela kondea, / egiteko alferrik / ta beti asea? It
Fab 255. Zakurra naizala uste al dek, makilla utsarekin niganatzeko? Lard 165. Zuluari gelatxua al deritza? Ur
Dial 13. Gaspar Lizarralde / emen bizi al da? Bil 149. Artzekorik al dauka / iñork guregana? Xe 291. Kaxuelan
al dago? Sor AuOst 74. Dogun alea, On Luis, ain al da txikarra? AB AmaE 259. Gaur ere ostirala al degu?
Salda onek ala diruri. Urruz Urz 24. Kristiñau batek besteak kristiñaututea ez al da ondo? Ag AL 120. Nik nai
izatia ez al da asko, arrek nai ez badu ere? Moc Damu 22. Egingo al dezu mesere ortzak erakustia? Iraola 80.
Zoratu egin al yak? Zer darabik euk? Bai-dakik zer dan Ameriketara juatia? Kk Ab I 53. Pekatu egiten lagundu
al diozu? ArgiDL 27. Kulpa gabia kastigatzeko / al dabilkizu idea? Tx B I 33. Ta ondo aldakie / dantzan
euzkeldunak? Enb 207. Ez al datoz oraino igitaiak? Or Mi 88. Meza nagusi ondoren ongi aldatorkizute? Lab
EEguna 80. A! Zu al ziñan, Xabier? NEtx Antz 153. Bideak ez al du nekerik? Munita 71. Edan ala ez edan, ez al
zen oro berdin, guztia orobat? Mde HaurB 13. Ardi galdurik somatu al duk bidean? Etxde JJ 6. Ikusten al dituk
mendi zuri aiek? Anab Poli 46. Ni, barriz, beti lanean. Au al da bizimodua? Bilbao IpuiB 64s. Billabonara al
zoaz? Ugalde Iltz 32. Bizikletan larregi ibilli al aiz, ala zer? Erkiag BatB 98. Gelditzen al da Donostian jaiotz-
irudi zahar ederrik? MEIG I 78.
v. tbn. (Para textos vizcaínos): Itz Azald 8. Or Tormes 3. Otx 37. BEnb NereA 237. SM Zirik 6. Gand Elorri 151.
mende.
 (Precedido de bai).  Zelan! Urragotik bai al dator? Ur Dial 4. Orañ ere gure berri bai aldaki? Arr GB 84.
Doñuba bai aldakizu? Moc Damu 26. Bai al dezu iñor iltzeko asmorik? Iraola 80. Bai aldaki bestek? Ag G 283.
Adorerik bai al dozu artu dozun zeregiña bide onera eruateko? Kk Ab I 25. Juiziorik bai al du? Tx B I 217. Bai
al dakusazu Yondone Yakueren bidea? Or Mi 123. Arana Goiriri aziaren ernemiña, bai al dakizute zerk eman
dion? Ldi IL 155. Bai al-da ludian araingo zorionik? TAg Uzt 313. Beste orrenbeste eman dezaken lurrik bai al
da, urre-minaren bat izan ezean? Munita 81. Txinbo jaboirik bai al dakazue? SM Zirik 114. Itziar ortan iñor bai
al da / etxean gelditu danik? Basarri 29. Bertze berririk bai al da? Izeta DirG 43. Baña aitak ere bai al du ontan
zer ikusirik? MAtx Gazt 19. Bai al dek izenik? NEtx LBB 269.
v. tbn. Sor Bar 33. Alz STFer 141. Urruz Zer 34. KIkG 5. KIkV 17. Inza Azalp 20. Enb 169. Lek EunD 44. ABar
Goi 33. Zait Sof 161. SMitx Aranz 106. JAIraz Bizia 16. Etxde JJ 123. BEnb NereA 107. And AUzta 58. Anab
Aprika 32. Salav 87. Uzt Sas 39.
 (Precedido de ba).  Ba al daki inork, nik bezela, Medel nor dan? A Ardi 27. An ondoarrean diyoan talde
naigabetua ba al dakusak? Or Mi 63. Senarrik ba-al-dozu? Otx 108. Aurrak, yatekorik ezer ba al duzue? Ir
YKBiz 536. Pizti gaiztoagorik ba al-dek iñun? TAg Uzt 88. Ba al dakin non den Theresa? Mde HaurB 42. Zer-
aaztu ba al daukak ik, ala? Txill Let 55. Beorrek ere ba aldaki gure auntz gorritxok zenbat ortz dituan? And
AUzta 67. Ba al dituzu zeure buruazko agiri ta paperak? Erkiag BatB 169. Neretzako lanik ba al daukazu,
nagusi? Salav 39. Ba al da arte-sailean euskal eskolarik? MEIG I 111.
v. tbn. Iraola 54. Tx B I 225. Alz Ram 101. Lek EunD 35. Zait Sof 74. Munita 25. Etxde JJ 59. SM Zirik 52. Osk
Kurl 11. Vill Jaink 60. Lab SuEm 188. NEtx LBB 133. Berron Kijote 170.
 (En interrogativas indirectas).  [Bear dute jakin] zer denbora dagoan, / dakarren euria, edo bortitzegia / al
dan eguzkia. It Fab 172. Galdetu zion, ea Greziako itzkuntzan al-zekien. Lard 523. Konformatzen al zeran / esan
ez edo bai. Bil 101. Egia al dan gizon orretxek / berak aitortu dezala. JanEd II 107. Emen Doña Mariak esan
bear digu ondo al datorkion. Lab EEguna 80. Zure ezpañetatik nai dizugu entzun / beste Erririk ba al dan, ikusi
al dezun, / onek aña Jesus maite dunik iñun. SMitx Aranz 173. Esan zuetatik al dan igaro! "Decid si por
vosotros ha pasado". Gazt MusIx 181. Zuk bakarrik, iñor gabe gelditu bear al dezun esango didazu. MAtx Gazt
34. --Ari al zera orain ere, Pelix? --Zer dezu, Niko? --Zere buruarekin izketan ari al zeran, ba. NEtx LBB 88. Ez
al geran ixilduko / ai dira galdezka. Uzt Noiz 104.
- (NIK) AL DAKIT. v. jakin.
al. v. ahal.
1 ala (V, AN sg. A; Aq 1410, Añ (V), H).  Dolor. "Mal de estómago, ala, palea [sic, seguramente por alea],
sabeleko ala, alea" Aq 1410 (en la parte debida a Larramendi). "Dolor [...] intenso, (V) ala, min-ala" Añ. "Doler
[...], si es con intensión, aalak, min alak izan" Ib. "Alia entre nosotros significa lo que en castellano dolor vivo"
Ast Disc 581. "2. douleur, souffrance vive; [...] 3.º au fig., irritation vive (Lar)" H (en realidad en Larramendi
sólo hay alatu s.v. despecharse). "Buruko ala andia (V-ger), gran dolor de cabeza" A.
 Tr. Propio de la tradición vizcaína; su uso disminuye desde finales del s. XIX. En el s. XX se encuentra en
algunos textos no vizcaínos.
 Artu zuten bereala sabeleko miñ edo ala portitz batzuek. Mg CC 248. Zeuk mankau dozu atso gaixua, ta isten
dozu alaz beterik eriotza gogor baten atzamarretan. Mg PAb 79. Persekuzinoiak, gorputzeko gaisoak ta alaak.
fB Olg 23. Alborenguak, palta bagako buruko alaak, jan ezinak, lorik ezinak ta beste asmau legizan gorputzeko
gatxak. fB Ic II 293. Gatxaren alaak ta bizitza Jaungoikuari eskinita. fB Ic III 279. Minagaz ta aliagaz seinak
egin biarko dituzu. Ib. 17. Aikon, ementxe garbiro, neska, / emengo poza zer donan: / orain bizirik / puntuko ilik
/ gozoak ala parean. Zav Fab RIEV 1907, 94. Gugaiti ikusi zituzan neke, ala ta gogortada guztiok. Añ EL2 213.
Euki bear dau, baita min ala zoliakaz, buruan yosirik arantzazko koroe itzala. Ib. 219. Eroan zituzan neke,
gogortada, larritasun ta ala andiakaz. Ib. 187 (EL1 178 pena andiakaz). Beste ala, min eta tormentubakaz. Astar
I 114. Aurmin andijak edo seinginzako ala gogorrak. Ib. 55. Bat batera artu ebeen min, ala ta oñaz edo dolore
portiz eta ikaragarri batzuk. Ur MarIl 32. Kentzen deustazuz niri / alak arimarik / zelan biziko naiz ni / munduan
zu barik? Azc PB 60s. Alak esaten / daukadazanak ugari, / neure gogo larriari. Ib. 193. Emakumea bada / mats-
salda-zalea / aldean daukaz beti / buruko alea / ta esteak korroka, / eta ordu arminak / emoten deutsez gabaz /
atso sorginak. Ib. 105 (in Ur PoBasc 207 buruko alia, tripako miñak). Burdia ioian beti irrintzaka / neska
atsotuen moduan / buruko alea parizta utsakaz / ereiten euren bornuan. Ib. 360. Su amatauezingarriak edo
itxungiezingarriak emoten dituzan berotasun, neke, ala eta tormentuak iragoten egotea. Itz Azald 41.
 (s. XX) Iru ordu luzean egon, alak eta estirak (tormentos) eta oiñazerik gogorrenak eramaten. Ayerb EEs
1912, 180. Emen ludian miñ alak eramateko. Ib. 181. Orien aita Olinpu, ta gizakume ilkorraren alak ez zitun
sortu, ezta lo aztukorrak ere eztitu ezabatuko. Zait Sof 81. Ala ta bere, nagi bai nagi jagi zan ta miñaren
errealdia, zauriaren alea minsor ebalarik, agiñak estututen zituan, nekeari eutsi nairik. Erkiag BatB 98.
- ALA EGON. a) (Precedido de gen.). Quejarse de.  Zelan gizadia egon zan Masima ta senarraren ala
(quejoso), Eladiri erru baga emoeutsezan naibageakaittik. Echta Jos 190.

mende.
b) "Niri ala zagoz orain bere? (V-ger), ¿todavía me incita usted?" A EY III 303.
- ALA IBILI. "Tripearen ala dabil (V-ger-m), anda buscando medios para tener lleno el estómago" A.
- ALAZ. "Alaz egon (V), estar atormentado" A.  Jesu-Kristo penaz ta alaz ill zan Kurutzian. fB Ic I 163. Beti
gaisorik, beti minez, beti alaz. fB Ic II 296. Yesus alaz ikusita, / negar daigun guztiak / bekatu egin izana. Añ
EL2 200. Nekez ta alaz, arnasea bete ezinik. Ib. 200.
Gero zirean bere gedarrak / eta zotinak, eta negarrak, / eta egotea alaz da larri / gaisoa sarri. Azc PB 160.
- ALAZKO. De dolor.  Alazko ezpata zorrotzagaz bijotz zatituba. Astar (ap. H).
 Etim. Con respecto a su relación con alha, es sabido que 'dolor, dolor de parto' pueden estar en relación
etimológica con 'comer'; cf. gr. odúne 'dolor' (: ed- 'comer'), etc.
2 ala (G-bet, S (h-); Lar). Ref.: A; Lh (hala); Zt (comunicación personal).  "Se navega este río con barcos
pequeños, que llaman alas, que son largas y angostas al modo de las góndolas venecianas, en las cuales bajan y
suben muchas mercadurías" Gar Comp libro 15, cap. 10. "Para este efecto son las alas (que son unos barcos
llanos y anchos) que se cargan de esta vena, y de vuelta traen leña, manzana, sidra y otras cosas necesarias para
la vida humana" Is 506. "Barco o barca plana y ancha, ala, gabarra" Lar. "Para las herrerías del Urumea y otras
cercanas a uno y otro lado, la desembarcan [la vena] en San Sebastián y la suben más de dos leguas en alas hasta
Ereñozu" Lar Cor 54. "Bote pequeño, es algo más grande que la chalana propiamente dicha" A. "Egituran ere
badue aldea alak eta txanelak: alak, gaiñera, aunditxoago dira" Ib. "Hala (S; Maiatz 1852, 115), chaloupe" Lh.
"Especie de gabarra, de fondo plano, para río, que se usa para transportar arena, piedra, etc. y para la pesca de
angulas" Zt.  Ühaitz xipi bat agitü zen egün batez bazterrak oro gaintitürik, hala edo galüpa igaraiten zen
eretzian. MaiMarIl 115. Arrantzurako oi ziran ontziyak eta gaurko egunez oi direnak oek dira: treñeroa, txalop
aundiya, potiña, batela, plata edo ala, bapore txikia, gasoliñeroa, arraste baporea. Elizdo EEs 1925, 213.
3 ala (V, G, AN-gip-5vill, L, B, BN, S; SP, Ht VocGr, Añ, VocBN, Gèze, Dv, H, BeraLzM). Ref.: A; Etxba Eib;
Elexp Berg; Gte Erd 30 y 303. 1. (Conjunción disyuntiva). O. "Ou" SP, Ht VocGr y Gèze. "Si es o no es así,
(c.) [...] dan ala ez" Añ. "Conj. d'alternative, 'ou'; hi ala ni? toi ou moi?" VocBN. "Ala [...], o, conjunción
disyuntiva distintiva: zuriya ala beltza? ¿el blanco o el negro?, es decir, cuál de los dos, no indiferentemente,
sino concretamente; la conjunción disyuntiva edo, en cambio, es una conjunción de igualdad: zuriya edo beltza,
el blanco o el negro, es decir, lo mismo el uno que el otro" BeraLzM (en Bera no aparece ala). "Etorriko zaraz
ala neu juengo naiz orra!" Etxba Eib. "Zuk autetu, ni gatea ala zu gatea (B)" Gte Erd 30 (frente a ejs. de edo en
V-arr, G-azp, AN-gip-5vill y BN-arb). "Eztakit [...] ondo ala txarto dagoen (V-arr-gip), eztakit etortzerik izan
dun ala ez (G-azp, AN-gip)" Ib. 303. Cf. edo.
Se emplea en oraciones interrogativas (directas o indirectas), poniendo en relación dos o más posibilidades que
se excluyen. v. Lf Gram 396, Altuna Mundaiz 7 (1977) 45s, PGoen Gram 248-252 y EGLU IV 155ss.
 Tr. De uso casi gral., aunque menos frecuente al Sur, especialmente en textos guipuzcoanos; no lo
encontramos, por ej., en Larramendi (que tampoco lo recoge en su diccionario), Ubillos, Aguirre de Asteasu
(aunque sg. Harriet sí aparece en dicho autor) ni Lardizabal. Su frecuencia parece aumentar al Sur a partir de
aprox. 1930.
 Ama emazte luien ala ez nahi nuke galdatu. E 119. Hi aiz ethorteko zen hura, ala berze baten begira gaude?
Lç Mt 11, 3 (He, TB, Dv, Ip, Ur, Ur (V), SalabBN, Ol, Leon, Arriand, Or, Ker, IBk, IBe ala; Echn, Samper,
Hual edo). Jakiteko [...] kartea artu eben ala ez. Lazarraga 1138v. Lo ete natz? Ala iratzarririk nago? Ib. 1152r.
Zertan ezagutzen da bekatu bat mortal ala benial denz? Mat 165. Konsidera bezate hau erraten duten sines ala
ez. Ber Trat 68v. Beraz gizona iaustea ala igaitea da espantosago? Harb 228. Zeren ezpaitakigu zeiñez zerratzen
den kontua, lehenbiziko egiten dugunaz ala bigarrenaz. Ax 117 (V 77). Harekin hartzen den atsegin hura [...],
atsegin othe da, ala atsekabe? Ib. 514 (V 321). Begiratu baga guzurra ala egia dan. Cap 95. Zein atsegin dau,
zuria ala gorria? Mic 14r. Ezi ordu dut iakinzu izan, / Hil ala bizigei nizan. O Po 22. Gaitz da egiazki iujeatzea
ea Espiritu onak ala gaixtoak gonbidatzen zaituen gauza hunen edo haren desiratzera. SP Imit III 15, 1. Laikoak
ala aphezak / Du gehiago hartzen? Gç 214. Jesüs-Krist bi natüralezetan persona bat deia, ala biga? Bp I 32.
Nork [...] emanen darot laguntza iskiribatzeko? Kerubinak, ala Serafinak? ES 152. Etzazula begira ea
liburuaren egillea iakinsuna den, ala ez. Ch I 5, 1. Ea zure hutsa Jaiñkoak barkhatu darotzun, bai ala ez. He
Gudu 158. Gogua emazü, eia ene uhuriak, ala zihauren abantallak haboro bulkatzen zütian. Mst III 11, 1.
Dakuskun orañdaño nik zer lan egin dedan. Aingeruena ala aberatsena? Cb Eg II 20. Jesu Kristo Jangoiko
danaz, ala gizon danaz, lenago izan zan? Cb CatV 72. Ez dakigu noiz hillen garen, ez non, ez nola, laster ala
berant. Lg II 187. Non hilen naiz? Etxean ala kanpoan? Herrian, ala atz-herrian? Brtc 116. Nola ezagutzen da
bekatia mortal ala benial den? CatLan 112.
 (s. XIX). Jaunak han ez du galdetzen / Zenbat urte ditugun, / Ez munduan izan garen / Pobre ala dirudun.
Monho 104. Eskoatara ala ezkerretara egongo nas ni? Añ EL1 46. Zer pekatu egin du? mortala, ala beniala?
Gco II 13. Iakin nahi duzu zure nahia eragilea izan den ala ez. AA (sg. H; cf. AA II 325: nai dezu jakiñ [...] zure
asmoa osoa eta eragillea izan dan edo ez). Zeinek othe du arrazoin? Munduak ala Jesu-Kristok othe? Dh 113.

mende.
Agiriko da artez ala okerrak dirian [...] atxakijak. Astar II 68. Bizirik, ala ilik dago Jesukristo ostiya eta Kaliz
konsagraduan? CatLlo 73. Azkeneko phüntü hoietarik ezagütüren düzü zure kofesioniak ontsa ala gaizki egiten
dütüzün. UskLiB 87. Illak ala biziak daude? It Dial 7. Nire etxia izango da betikua, baña zelakua? zorijonekua,
ala zorigaistokua? Ur MarIl 34. Atzarria othe naiz, ala ametsetan ni? Gy 317. Yainkoak badaki sendatuko zaren
ala ez. Hb Egia 24. Bi gaiza hoietarik zuñ zaizü izigarriago? arraphiztia ala jinkollotzia? Ip Dial 7s. Ongarriez
mintzo garenaz geroztik, azpira ala gainera da hobe emanik? Dv Lab 142. Irabazi edo atsegiñen bat emango ote
zion ala ez [begiratzen zuen]. Arr GB 15. Nahi duzu, bai ala ez, andre Prinzesa sendatu? Elzb PAd 62. Nai dezu
izan morroi ala nagusi, pobre ala aberats? Bv AsL 32. Bildur ikaraz dabil, lokatz ala arritzan, / Egingo ete
daben ankea ipiñi. AB AmaE 363. Bat ala bertzea den othe hobeago. Arb Igand 17. Heldu bazauzku ohoinak
erranez: "Bizia ala eskuara" edo "eskuara ala moltsa", ihardets goraki: "Bata ez bertzea". HU Zez 124s.
Berunezkoa ala argizkoa dot ene seme au? A BeinB 77.
 (s. XX). Ermoken, emasteak ala euk daroezak galtzak etxean? Echta Jos 181. Etzekiat auzia irabazi dekan ala
ez. Ag G 273. Heriotzeak ea hiltzen gituenez osoki, ala bertze norapeit bertze itxura batekin apaindurik alharat
eremaiten. JE Bur 166. Esan eiskuzu mutilla ala neskea ixango dan. Kk Ab I 27. Hotzez ala beldurrez ez dakit,
bainan ikaran nago ni ere! Barb Sup 121. Gau egunak nolako dira? on ala tzar? Ox 70. Egiazki untsa edireiten
ziena, ala lotsak erabilten zütian? Const 23. Ene kumeok, nun toki polit / Alaiaguak, an ala emen? Enb 202.
Orain ikasiko duk gizonak zigorrez ala eskuz neurtzen diren! Or Mi 60. Eutsiez eta zenbatu zeubek, ia lau diran
ala eundaz diranentz. Otx 134. Ibiltzen asi baño lenago, oñazpian lur ibilkorra ala geldia degun ikusi bear. Ldi
IL 79. Zein nai duzue lokabe utzi dezadan: Barabba ala Yesus? Ir YKBiz 490. Langilleok ume asko ala gitxi
dauken aintzat artu barik. Eguzk GizAuz 183. Ez dakit buruz ala burugabe jokatu nitzan. TAg Uzt 297. Eztakit
bertan jaio den / ala datorren zerutik. SMitx Aranz 60. Emen ekuratzea, ala, berriz itzultzea dagokizunez, oriek
erabakiko dizute. Zait Sof 107. Ez dezu beñere jakingo besteak ongi ala gaizki egiten duten bere tokin jartzen ez
ba zera. JAIraz Bizia 60. Etzekiat ordea, berriro gudari joan ala Españiako muga pasata Ameriketara jo. Etxde
JJ 148. Herria berezi zen britaindar gobernuaren ala berjabegoaren edo berezkuntza osoaren alde zirenatan.
Mde Pr 298. Ezin igarri biarrian ala denpora-pasa ziarduan. SM Zirik 55. Ikusiko dogu ba nor dan gogorrago:
Don Martin ala bere erritarrak. Bilbao IpuiB 217. Jaun horri ihardoki behar othe zuen berehala, ala oraino
ixtaño bat iguriki, ikusteko? JEtchep 92. Gauzak bide onetik doazi ala ez? Izeta DirG 51. Noren tripako mina?
Zure ala gurea? Larz Iru 60. Aukeramenari esker, bat ala bestea aukera dezake. MAtx Gazt 25. Ez dakit hola
beharturikan ala inozentkerian, / beti bagira bataillon on bat gaudenak presondegian. Xa Odol 33. Egia dan ala
ez dan / seguru jakiñ ez. Uzt Sas 236. Ongi dagoen ala ez zalantzan jarri da. MIH 321.
v. tbn. Volt 154. EZ Eliç 148. Hm 225. Arg DevB 243. Tt Onsa 6. CatAnz 3. Mih 123. Zuzaeta 58. Xarlem 305.
fB Ic I 37. JJMg BasEsc 158. Zav Fab RIEV 1909, 31. Etch 274. Laph 94. ChantP 286. Elsb Fram 161. Zby
RIEV 1908, 213. Jnn SBi 133. Itz Azald 140. Mdg 143. Iraola EEs 1912, 140. Etcham 61. Zerb Azk 5. Lek SClar
111. Txill Let 126. BEnb NereA 174. Akes Ipiñ 15. Arti Tobera 289. Gand Elorri 187. Balad 101 (V-gip). And
AUzta 50. Osk Kurl 97. Vill Jaink 23. NEtx LBB 20. Lab SuEm 171. Alzola Atalak 75. Ardoy SFran 93. Berron
Kijote 148.
 (Tras pausa). O es que. "Dans une interr. double, ala introduit la seconde: 'ou bien est-ce que' (même emploi
que celui du latin an)" Lrq. Cf. infra (3).  Ezarrak eure ezpatá maginán, ala eztut edanen aitak niri eman
drautan kopa? Lç Io 18, 11. Othe dugu adimendurik? Ala elheak, ametsak edo gezurrak othe dira hauk? Ax 599
(V 385). Hauk gustiak beraz erranik / ez othe dut azarkatu? / Ala kondaturik sobera / ez othe naiz enganatu? Gç
173. Jalki adi kanpaiñala; / ala lotsak ai ikaratzen? Xarlem 765. Zek bada falta egiten deutsu denporia
emoteko? Ala izango da egiija, zuben biotzak ez daukeela pozik onelako gauzeetan? JJMg BasEsc 108. Bihotz
gogor hori ez ote zaizu, bada, / ene alderat tendratuko? / Ze! ala orai kitatzen nauzia / arabez obe batendako?
Bordel 65. Au oraindik kastigu andijago ta bildurgarrijago bat [...]. Ala eldu zara ez eukiteraño zeure ariman
kezkarik? Ur MarIl 30s. Horla doa denbora / Eztia doa galtzera; / Yuieak, klaro errateko, / Ordu luke
khexatzeko. / Ala, oraindik ez othe du, / Aski hartza milikatu? Gy 189. Ala nahi zindukete / Bizi lediñ bethiere /
Ermitaiño baten pare? Ib. 241. Bategaitik negar egiten dozula usteko dabe. Ala ezaldaki iñok zuk Anjelegaz
zerbait badozula? Ag Kr 23. Zelan ixan leiteke ori? Zer artu-emon dauke buruko miñak eta bibotiak? Ala
sorginkerija ete da? Kk Ab II 19. Ezin dodala, ba! Ala, zelan gura dozu esatia? Otx 139. Aundiki oiek, ez al dute
asmo ederraren mamia atxiki?... Ala, etxez-etxe eskean astea bear dute? Ldi IL 105. Ez al zezakeat nik nai
dudana egin? Ala ire begia gaiztoa, bekaiztia al duk ni ona naizelako? Ir YKBiz 354. Ezteiliarrak? Eta nun
ditutzu ezteiak, muthiko zozoa? Ala den estatuan elizarat ereman nahi duzu? Lf Murtuts 53. Itza zilegi al zait?
Ala itzulita, aldenduko ote naiz? Zait Sof 169. Ezin uler zezakeen Theresak... Ala bai? Mde HaurB 86. Bai, [oea
bear dot] zeuk lez, eta edonok lez. Ala sasiko umea ba nintz al naukazu? Erkiag BatB 130. Ez tüka deus erraiten,
Tzarrafer? / üdüri hükek lotsatürik hizala; / Ala haiñbeste neskatilak / nahasi deie kapela? Casve SGrazi 26.
2. (Conjunción distributiva). "(Sc), lo mismo que, o. Es de temer que no sea castiza esta acepción" A. "Bata
ala bestea biak berdin ziren (BN-arb), [...] untsa bata ala bestea (BN-ciz)" Gte Erd 201. v. nahiz, zein.
 Tr. Propio de la tradición septentrional. En el s. XX tbn. se documenta en algunos textos meridionales.
 Guziak deitzen gara heretaje hunetara personezko azepzionerik ez konsiderazionerik batre gabe, arra ala
emea, xipia ala handia, zerbitzaria ala nabusia, majistrua ala diszipulua, bereterra ala laikoa. Lç Adv ** 5r.
mende.
Personak oro hanbat gizon ala emazte, zernahi kalitate, kondizione eta profesionetako diren [...] hersatüren dira
Jaun Direktor edo gidariari. Mercy 19s. Zein nahi den herritako, ala kondizionetako, zein nahi den
hizkuntzetako edo errelijionetako den, bethi zor diozu amodioa. Brtc 206. Batek har, ala har milek, / Bat hartzen
dute guziek. Monho 136. Ezta [...] nahaskeriazko ithurririk batere, izan ditezen goratuak ala beheratuak,
erromes ala aberats. Dh 192. Sexa bateko ala bertzeko fidelen artean. JesBih 389s. Behar dugun guzia
gorphutzeko ala arimako, denborako nola eternitateko. Jaur 182. Batak ala bertzeak bekhatu egin zuten. Ib. 161.
Gaztek hala [sic] zaharrek / Ez holakorik ohora. Bordel 94. Izokin ala xarbo, zer nahi badute. Hb Esk 95. Bata
ala bestia zühañetan aurkhitzen dira. Ip Dial 20 (It ala bata nola bestea, Dv ala bata ala bertzea; Ur alan bata
zein bestia). Lausenguz ala bortxaka / debalde dire ari. Zby RIEV 1908, 420. Izan zadiela uri ala atheri, uda ala
negu, gau eta egun. Jnn SBi 86. Igande batez ihizira joan ziren bi muthiko gazte; bat ala bertzea lazoak,
ezaxolak, osoki barreiatuak. Arb Igand 100. Bainan gero gaztek ala zaharrek zer egin behar dute ilhunduz
geroztik? Ib. 144. Gorde ala ageri, etsai ditu [eskuarak], gobernamenduko eskolak beren buruzagiekin. HU Aurp
201. Jaun argitu bat, mediku ala bertze, ahalge behar liteke holakorik iresteko. HU Zez 106.
 (s. XX). Airea ala argia ithoka sartzen zeieztelarik. JE Bur 199. Aitaren ahotik daukat, bat ala bertzea huntaz
harrituak baigaude, etzuela behereko aldean hortzik. Ib. 19. Angles ala Italiano idorki zerabiltzkaten denboran,
Frantsesak uzten hein bat hatsaren hartzerat. StPierre 23. Eskuaraz ala latinez bardin trebe niz. Ox 205.
Kantatzen zütian Prefaziua eta Paterra, besta, igante ala astegün. Const 28. [Zikiroen] urratsen arau, gelditze
ala abiatze, hein berean doa artaldea. Zub 97. Uda ala negu, gauaz ala egunaz, edozoin tenorez. Barb Sup 67.
Zure ondoan izan nai det, zurekin alai ala asarre, adiskide ala muturka. ABar Goi 52. Urdailean ala kolkoan
eraman [gaztaña] berdin dala. Munita 46. Gogoko ala ez [...], euskaldun herriak [...] kanpotik etorritakorik
hartuko du. Mde Pr 43. Agertzen zizkion bere asmo, sentipen eta eginkizunak, zuzenak ala okerrak izan. Etxde
JJ 39. Eta bortxaz utzi behar harat norapait joaiterat nahi den bezain maite den mutikoa, izan dadien ezkondua
ala donadoa oraino. JEtchep 59. Labankeriz ala indarrez [lortu], ezkurez ala zemaiez. Erkiag BatB 92. Batzuz
ala bertzez jakintsun egina bide duk. Larz Senper 84. Bainan Frantses ala Diegok, biek baitzuten [...]
kontrabandist aireño bat. Ardoy SFran 249. Bihotz handiak kausitu ditut / aberats ala pobretan. Mattin 56.
Entzun xoriak kantuz goiz ala astiri. Xa Odol 109. Hori jakinik nahasten dena atsegin horren kordetan, / nahi
ala ez geldituren da biziarekin zorretan. Ib. 221. Ardu xuri ala gorri, / Biak hun ziztatzüt eni. Casve SGrazi 46.
Zaldun ala bilaun, langile ala arlote, deneri ohore zitzaien. Lf ib. 9. Batzuekin ala besteekin harremanetan
hasten dena, nolanahi ere, arinago irteten omen da sartu den baino. MIH 172.
 (Con valor no distributivo ni disyuntivo). v. edo.  Tr. Documentado, además de en Capanaga, en autores
meridionales desde finales del s. XIX (tbn. en Mirande).
 Ekarri begi memoriara zeinbat dan konfesadu zala, zeinbat ilabete ala urtebete. Cap 90. Euren Errekimendu
ta Diputazinoiak ezer bez ala gitxi Bizkaiaren aldez egitten ebela ikusi ezkero. (1897). AG 1504 (citado por
Azkue, que censura el uso, en Morf 716). Goldiozko ogean, / yoan-elurte gaitzaren / ondarrak nabari; / kabidun
usoak, ala / emazte zurraren / zapiak iduri. Ldi BB 108. Badirudi egiazki gu bietarik bat, ala agian biok, aserre-
samar ote giñan nork-gere idaz-lanak egiterakoan. Ldi IL 90. Egiñalak arren, nik ezin olakok ala alakok ainbat.
Ib. 98. Eskubide ta ardura ori gizartearenak ala estaduarenak dirala diñoe sozialistak. Eguzk GizAuz 93.
Gizartekeriak gizabatza ala Estadua baño beste Jaungoikorik eztazau. Ib. 40. Euskalduna ulertzeko lain eztan
esakera, itza, edo aditz-jokoa [...] erderara ala euskera errezagora itzuli. Etxde AlosT 10. Egonarri haundia
behar duzu, goiz ala berandu [...] zeredozer agitu arte. Mde Pr 319. Postuladuak onartzen ditugu beti, oarrez
ala oarkabean. Txill Let 131. Norbaitek emango dio laguntza, baldin mutiko gixajoa galduta badabil ala goseak
badago. Anab Aprika 77. Bi ala iru bider galdera berbera egin bear izan nion. Ib. 93. Arako txapelokerren bat
ala txiñelaren gerizak susmau ezkero. Erkiag BatB 102. Iatorriaren arrokeriz Epire ala Mikenaskoa dela esan.
Ibiñ Virgil 96.
3. (Partícula interrogativa; encabezando una oración interrogativa absoluta o su equivalente). "Renforcement
des interrogations [...]. Quand, après une première question, ala, 'ou bien', en précède une seconde plus précise, il
signifie: 'sans doute', 'peut être'. [..] Nork erran dautzu hori ala Jakesek?, qui vous l'a dit? Jacques sans doute?
Zer uste duzu ala ohoren ondotik gabiltzala?, que croyez-vous? que nous courons après les honneurs peut-être?"
Lf Gram 225. "Liçarrague se sert de ala pour rendre la nuance exprimée en latin par numquid: question à
laquelle on suppose que l'interlocuteur répondra par la négative" Lfn Notes O 16.
 Tr. Documentado desde Leiçarraga en autores bajo-navarros y suletinos (tbn. en algún labortano moderno).
 Eta, baldin arrain eska badakió, ala sugebat emanen drauka? Lç Mt 7, 10. Nolatan gizona iaio ahal daite
zahar denean? ala berriz bere amáren sabelean sar eta iaio ahal daite? Lç Io 3, 4. Ala eztakizue ezen zuen
gorputza tenple dela zuetan den Spiritu sainduaren? Lç 1 Cor 6, 19. Zor din maitatu izateak, / Ordainetan,
maitatzea, / Zer al' ahatze / Zauzkin maitari-legeak? O Po 30. O zer hiltze latz' enetako! / Hura galduz gero
zertako / Hemen, ala gaitz-beha nago?. 'Depuis que je l'ai perdue, pourquoi est-ce que je reste ici? pour attendre
des souffrances sans doute?'. Ib. 48. Gizona, zer pentsatzen duzu, / ala buria nahasi zaizu? AstLas 21. Ala
khanbiatü da zure deseiña? ChantP 6. Bakotxak bere berri daki; nik neure. Ala nahuzue aitor dezazuetadan
egia? HU Zez 138. Zer nahi lukete bada, ala sortzeko eta hiltzeko bi egun labur hetaz kanpo erlisionerik gabe
bizi? Ib. 31. Zer uste lukete, ala Eskualdun tzarretarik frantses onak egin? HU Aurp 209. Zer uste zuen ala
mende.
aingira eta xarbo erretzen ez zakiela Katalinek! Barb Sup 70. Ala, elizatik kanpo eta eliza barnean bi gisetara
mintzo zirezte aphez horiek? Ib. 7. Eta, zer zaizte ala izituak hortako, eta lotsatuak ere etxerat itzultzeko? Barb
Leg 148. Zer uste duzue, ala itsurat abiatu den? Lf Murtuts 7. Zertako beharrik hori? Ala Louis Dasance
Sabeltxuriekin, Sabelgorrien kontrako ote dugu? Zerb Azk 62. Nor zara? Ala bethi gezurrezkoa? Mde Po 72. Zer
nahi duk ala nitaz trufatu? JEtchep 37. O eta zer düt ikhusten, / ala ez naik haboro ezagützen? Casve SGrazi 42.
 (Al final de la oración). "En los dialectos occidentales [...] se dice así: esango dot (det) ala?" A Morf 688. "En
V se usa al final de las interrogaciones, jan dozu, ala? y es equivalente al prefijo verbal al de uso general en G:
jan al-dozu?, ¿has comido?" Otx Voc.
 Tr. Exclusivamente occidental; no es frecuente hasta el s. XX.
 Zetako egin dau Jaungoikuak zeruba, lastoz beteteko ala? Astar II 17. Ezer ere etzenduten eraman ala? Sor
Bar 68. Zein naizela uste dezu ala? Alz STFer 114. Zer bada? iñoren irrigarriak gara gu ala? Echta Jos 74.
Izkribatzailleari ez diyo ezeren ajolik, ala? Iraola 29. --Ez al du gaur aita, mezatxo bat entzun bear aien anima
gaxoantzat? --Nik ala? Ill Testim 5. Perretxiko billa zuaz ala? Kk Ab I 64. Etzara beste gau baten neugaz
geratuko, ala? Altuna 18. Garizuman al gaude ala? Lab EEguna 63. Ene! Zer diñostazu? Ezpiarren bat jazo
yatzu, ala? Otx 161. Ezteritxazu ondo, ala, arei piztijai guzurra iruntsi erazoteko egin dodanari? Ib. 135. Zer, zu
ere Galilearra zera ala? Ir YKBiz 318. Nere eriotza baño ezer areago nai ote duzu, ala? Zait Sof 174. Ezer
txarto egin dot, ala? Erkiag Arran 106. --Oin olan ezta eiten, dirautso Juan Domingok. --Len bai, ala? Akes Ipiñ
34. Nork emon deuez orren praka politok? Emaztegaiak ala? Bilbao IpuiB 69. Osintxurutz oia? Eztakik ala ibaia
Maltzarutz doiala ta ur-korrontak berutz eruango ebala? SM Zirik 121. Egun on, lagun! Egualdiari begira, ala?
NEtx LBB 165. Gure hizkuntzaren egoera larriak ez zaituzte nahigabetzen ala? MIH 138.
v. tbn. Txill Let 122. Gand Elorri 145. Osk Kurl 26. Alzola Atalak 55.
 "¿Te refieres a los hombres? [...] gizonak ala? (V-gip, G-azp-goi, AN-gip)" Gte Erd 104. "Donostian eztago
operatzen obeagorik. Estesobrea ala? (G-azp)" Ib. 104. "Oso okerra da. Pedro ala? (V-gip)" Ib. 104.
4. (L, BN, S ap. Lh; Urt, Arch VocGr, Dv, H). (Partícula exclamativa). "O quam bonus est hic aer, ala aire hau
ona izan vel baita" Urt I 343. "Quel, quelle!" Arch VocGr. "Ne s'emploie qu'avec le verbe. Alaa ona baita
Jainkoa!" Dv. "Le verbe est quelquefois sous-entendu. Ala gauza ona arnoa, neurriz edaten denean" Ib.
"Alabaita (L, BN), alabeita (S), ah... que!... Alabaita doluegingarri! (L), ah! qu'il est douloureux!" Lh.
 Tr. Si exceptuamos a Lazarraga, es exclusivamente septentrional.
 Benedika fortuna! ala enkontru hona! / orai begietan dizit desiratzen nuiena. E 177. Ixil endin nahi nikek, ala
ene fedia! Ib. 223 (cf. alafede). Ala andrea ditxabaga / sortu bazan neskaetan! / Zerren il ez ete ninzan / jaio
ninzan egunetan? Lazarraga 1197r. Ai! Ala gatxaren guztiz fortitza! Ib. (B) 1185vb. Ala ni dohakabe handia bai
naiz! zeren utzi zaitut zu neure Iabea. Mat 225. Ala madarikatuak iaio giñen egunak. EZ Man I 82. Ala gure
zoratuak, baikinduen pensatzen / Gu zuhurrak giñela eta onak erho ziraden! Ib. 82. Hartarakotz errana da, ala
herioa motz, / Tristezia baizen eztu uzten deusik ondokotz. Ib. 43. Ala aberatski besti, / Baita zure gustura, /
Gogoz billuzia bethi, / Dabillana ardura. Arg DevB 48. O Birjina sakratuak, / Ala zuek dohatsu. Hm 190. Ala
aphezen ofizioa handi eta ohorezkoa baita. Arbill IV 11, 6 (SP o zein, Leon o zoin). O herioa, ala baita zure
memoria [...] aspre. Tt Onsa 149. Ala zure amudioak / Ni hagitz bainau maitatu! Gç 92. Ah, heriotzeko orena, /
Ala hi harrigarria! Ib. 154. Ala zuhurzia eta perfezione handi baten seiñalea baita nork bere burua guti, eta
bertze guziak hañitz idukitzea! Ch I 2, 4. Ala bozkariatzen bainaiz. He Gudu 129. Ala gaizki [= 'tant pis']. Lar,
carta a Gandara 161. Ala beikira desditxatü, hula phausialat nahi bagira arrimatü. Mst I 22, 7 (SP zori gaitza
guretzat, Ch zorigaitz guretzat). Ala gauza lazgarria bai-da agertzea yuie ikharagarriaren aitzinean erregelatu
gabe konzientzia. Lg II 250. Ala dohatsuak baitire lurraren gañean zutaz berreginduak izatu diren arimak. Mih
22. O eternitatea ala hire luzea! ala hire ezin kontzebitua! Brtc 156. Ala urrun baita hedatu / Merezia duzun
fama! Monho 38. Ala zorte irusa / Xarlemaña zuretako / zeren Errege beizütügü / orai Franziako. Xarlem 14.
Ala <alla> egün aldi ederra / eta egün aldi desiratia. 'Voilà une belle journée'. Ib. 219. Alo, ala <allo, alla>,
bahüt athia, / hüillant zitaie ingoiti. Ib. 257. Ordean, oi! ala bertzela baitoazi gauzak, hil ondoan! Dh 155. Ala
gozoa izanen baita zuen loa, obra onez gisa hortan bethea izan den egun baten ondoan! EgunO in Arb Igand
187. Parabisua ene Erresuma, ala ederra baitzare, ala baitzare maitagarria. Jaur 117. Ala nik ükhen düdan
fortüna trixtia! Etch 676. Ala oren tristia izan zena / Nik maitatu zintudana! Bordel 65. Alla gaiza terriblia! /
Zunbait presunaren botza / lür peti düt entzüten. Mustafa 208 (ap. DRA). Nere begietan ala baitzare eder. "Que
vous êtes joli!". Gy 1. Ala sinheste baitut zu baithan, Jauna! Dv LEd 89. Andozeko ibarra / Ala ibar lüzia!
ChantP 212. Bainan ala ederra izan dela enetzat lehenbiziko giristinoa egin dudan eguna! Prop 1899, 84. Zer
uhure! / Ala beitzira goratia. UNLilia 12. Hala [sic] hiltze trixtia larrützez juaitia. Casve SGrazi 120.
v. tbn. AstLas 28. Balad 214. JesBih 447. MarIl 85. Arch Fab 239. Jnn SBi 33.
 "(Hb), vive! Ala zu! vive vous!" Lh.
- ALA... ALA. a) (Disyuntiva).  Eta badakit halako gizona (ala gorputzetan, ala gorputzetik lekhora, etzakit:
Iainkoak daki) ezen harrapatu izan dela Paradisura. Lç 2 Cor 12, 3s. Errazu ala zen difamatzeko gogoarekin ala
arinki. EZ Eliç 155. Eta eztakigu ala ustekabean [aurthiki zioten], ala berariaz. Ax 312 (V 208). Nahi du iakin
zein zen lehen egina, ala zorroa, ala irina. O Pr 651. Iustua ere ezta segur ala den grazian, ala bekhatian. Tt
Onsa 101. Ala da humanoa, / Ala da dibinoa? Gç 213. Eztüzü ehi egiaren klarki ezagützia, ala espiritü hunak,
mende.
ala gaixtuak gaiza baten, edo beste baten desiratzera bulkatzen zütian. Mst III 15, 1. Galdegin zioten zein nahi
zuten libra ziozoten bietarik, ala Jesus, [...] ala Barrabas. Lg II 271. Zoin denboretan konbeniago da
komüniatzia, ala Mezan, ala Meza onduan bereala? CatLan 140. Ala gaixtakeriaz / Ala tontokeriaz /
Mentaberrik daki, / Jesu-Kristoren hitzak / Jainko baten agintzak, / Hain inpertinentki / Dituen irauli. Monho
28. Ez dabela jakingo erijotzako ordu artian, ala pekatu mortala, ala beniala egin daben. fB Olg 98. Zeintzuk
gaiti negar egingo ete dot? Ala ezkondu bagakuak gaiti, ala ezkondubak gaiti? Ib. 81s. Ezta erraz ezagutzen nok
daukan erru geijago, ala murmuradoriak, ala alegrijaz entzunda [...] poztuten dabeenak. JJMg BasEsc 99. Ez
balinbanaki ere ala aphalgura, ala hanpurus naizen, ariarik aski banuke hanpurus naizela uste izateko. Dv LEd
109. Ala jaungoiko diran guziyak / amoriyua dezaizutela, / ala zeruak zure zori ona / nai dezatela. Bil 111. Noiz
behar duen bakhotxak komuniatu, ala egun guziez, ala zortzitik, ala ilhabetetik, ala bertze edozoin ephetik. Arb
Igand 114.
 (s. XX). Ez dakid ala ez nion ikasi, ala antze zren. Mdg 149. Bein, eztakigu ala Amezketarrak ematen aspertu
ziralako, ala gogo onez, kristautasuna zabaltzeko gogoz, [...]. A Ardi 130. Eztakigu orain, ala sakeletik igarri
barik atara ete eutsozan ala gizon arek berak, yoskiñari emon ete eutsozan, eukiteko. Kk Ab II 96. Ezekijen zer
erabagi artu: ala bijaramonian bakaldunagana juan, ala ara barik etxian geratu. Otx 49. Ez ekien zer egin be:
ala oe azpian ezkutau ala ate-osteko zulotik begiratu. Bilbao IpuiB 263.
v. tbn. Arg DevB 229. INav 145. ES 97.
b) (Dv, H). (Distributiva). "Ala hau ala hori, biak onak dire, soit celui-ci, soit celui-là, ils sont bons tous les
deux" Dv. "Guziak ala onak ala txarrak" Ib. "Soit-soit" H.
 Tr. Documentado sólo en la tradición septentrional.
 Hura rezebituren dukeela, ala den sklabok ala librek. Lç Eph 6, 8. Ezta antsia, ala probeari ala Iesu Kristo
berari eman. Ax 227 (V 151). Non deusekere enezan separa, ala nagoen lo, ala iratzarririk. Tt Arima 17.
Egiazko pazientak eztu behatzen noren ganik heldu zaion, ala heldu zaion goragokoa ganik, ala berdiñekoa
ganik, ala beheragokoa ganik, ala prestua ganik, ala gaixtoa ganik. Ch III 19, 3. Gauza guti honesten gainean
den kuriostasun, ala begiezkoa, ala beharriezkoa. He Gudu 113. Bena ala diren txipi, ala diren handi, iseia zite
ororen pazientki igurztera. Mst III 19, 1. Gizon bekatoriak, ala mündü huntan, ala berzian, Jinkuaren justiziari
satisfatzeko, sofritü behar ditien penak. CatLan 123. Ala dezazien jan, ala edan dezazien, edo beste zer nahi
gauza egin dezazien oro. AR 83. Askiko da sozietate bakhotxean izan dadin gorphutz bat xoilki, ala izan dadin
gizonena, ala bertze sentsuko presunena. JesBih 405. Bertze ala kanpoko ala barneko grazia oste gabekoez. Jaur
172. Badira denborak eta haruak igaraitera ützi behar eztirenak, ala ereiteko, ala jorratzeko eta ephaiteko. Ip
Dial 62s (It ala ereiteko nola jorratzeko, Ur alan ereiteko zelan jorratuteko). Zer dohako ala erran dezaten:
Ongi dena da; ala eras dezaten; Gaizki dena da? Zer dohakizkit niri hemengo erran-merrana? Dv LEd 154 (Cb
Eg II 83 naiz ondo naiz gaizki). Ala mendietan, ala zelhaietan, non-nahi ongi heldu da. Dv Lab 319. Ala, dadin
aberats ala pobrea, / Gizona gizonaren duk haurridea. Elzb Po 215. Ala mutikoen ala neskatoentzat eskola
berezi baten egiteko [...] dirua. HU Zez 111.
 (s. XX). Beren odoletik sortzen dituzten haurrek deiete bakarrik emaiten gizon eta emazteari, --ala gorputzez,
ala gogoz, ala bihotzez-- bat egiteari darraion gozo neurririk gabea. JE Bur 102. Ala batek ala bertzeak ez dute
bertzerik erakusten. Ib. 167. Alta sei, zazpi trago baditut edanik! / Ala gorritik, / Ala xuritik, / Bainan etxekotik!
Ox 158. Hain zartako ederra ematen dio pilotari ala eskuinaz ala ezkerraz! Zerb Azk 116. Liburuan denak
aurkituko ditutzue ala berex, ala elgarri loturik. Lf in Zait Plat XV. Zer balio zuen, berak erakutsi nahi: ala
jauzketa edo lasterka, ala greka edo filosofia ikasten, beti zoin gehiagoka. Ardoy SFran 287. Ala aita, ala ama, /
izen horien ederra! Xa EzinB 59. Arren sekülan, Maitena / etzütiet han ahatze, / Ala ginian phausatze / ala ere
güdükatze. Casve SGrazi 142.
v. tbn. UskLiB 75. Elsb Fram 180. Arb Igand 35.
 (Con eta intercalado). "Ala gizonak eta ala andrak, eskubide bardiñak dittue gaur legian aurrian" Etxba Eib.
- ALA... EDO. (Distributiva).  Egin gabeko bekhatu mortalez, ala hark egin plazer harzea gatik edo nihor
desohoratzea gatik bantatzea da benial. Harb 173s. Eta ala zu enekin edo ni zurekin guzia orobat zait. Ib. 144s.
Othoitziak eginen, urtheko beste laur egünez, ala den Besta, igante edo astegün. Mercy 7.
 Etim. Se da el caso de que la conj. disyuntiva sirva también de part. interrogativa (en claúsula no inicial, al
menos) y exclamativa. Cf. DES 34a, con bibliografía, para los dialectos sardos "centrali e rustici" y paralelos en
otras lenguas. El origen de sardo a es lat. aut, conj. disyuntiva en latín.
4 ala.  (Tras gen.). "En contra de. Geure ala dabil, procede en contra de nosotros. Norbaitten ala iñon diranak
esan, decir pestes [en] contra de alguien (V-ger)" Otx Voc.  Bai otu be zeuri akiakulu ezin obia androi neure
ala amurratu erazoteko! Otx 29. Ba-dakixu beraz: ez niri andren ala barriro asarratu erazo. Ib. 30. Amurru
bizittan bigurtu zan etxera [...] basa-pizti zoro arengana bialdu ebanaren ala iñon diran txakurkerijak esaten.
Ib. 167. Amaika bidar jagi ixan naz izneurtuben ala, amaika bidar, ostera, erri onenganako mattasunak
olerkijetara nauzu. Laux AB 14.
5 ala (G-bet, AN-gip).  ¡Fuera! (imperativo empleado a menudo con adverbios de lugar y de tiempo); ¡vamos!
mende.
(con nombres). "Ala emendik!, ¡fuera!, ¡vamos!" (AN-gip, G-bet...).  Ala gora! [...] guazen, guazen gora!
Iraola 120. "Ala mutillak" deadar egin dau atzekoak eta asi gara. Ag Kr 21. Tira, jarri ondo. Ala. Bat, bi iru.
Sor Gabon 21. Zortzikua, "Etxeko guztiari". Ala. Bat, bi iru. Ib. 27. Gogorra ete zan gero nire maixu a!
Distraidu egiten nintzala-ta, ala! zigorra leña! Bilbao IpuiB 149. Ala Botechia! Animo! zioten beko ikusleek.
Osk Kurl 146.
- ALA ALA (V-gip). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. a) "Interj. con que se ordena hacer una cosa. Ala, ala guazen
amendik betiko" Etxba Eib. "Interjección con la que se ordena algo. Ala ala! asi lanian bixkor" Elexp Berg. "Ala
ala! joan zaittezke emendik" Ib.
b) "Baita exagerazioren bat edo gezurren bat entzuten denean erantzun ohi da: Ala ala, oin be bota dok
botatzekua" Elexp Berg.
 Etim. Bordari suponía que ala procedía de fr. allez, etc.
6 ala. "Como, a manera de. Atso ala, como las viejas (Sal)" A Apend. v. antzo.
7 ala. v. alha.
ala. v. halatu.
alha (L, BN, S ap. A; VocBN, Dv, H), ala (G, AN-gip, BN, Sal, R ap. A).
 Tr. En algunos textos septentrionales (HU, JE, Etcham, JEtchep, Xa) aparece la forma sin aspiración, que en
todos o en la mayoría de los casos parece deberse a los editores. 1. Pasto, acción de alimentarse. "Action des
quadrupèdes qui broutent de l'herbe" VocBN. "Action de paître" Dv. "Le paître, le manger. Behi hunek alha
nekhea du, cette vache ci paît, mange difficilement" H. "Alha eder bat egin dute kabaleak egun mendian (S)" A.
 Arrainak goizik alhari, / Har, ulitx edo txitxari, / Nun zer duketen janhari. Ox 126. Arradotarik zinen zu
artzain bezala, / ikusi zaituztenek aitor dezatela; / beti berotu nahiz arima epela, / alha arruntetarik gaitzak
zatozela, / guretzat etzitzaizun on larre uspela. Xa Odol 133.
 (Fig.).  Oraiko egunean xahutua den diruaren heren bat, zer diot! seigarrena aski nuke jakitateari bere
alharen emaiteko. JE Bur 36.
2. Comidilla, motivo, tema de conversación.  Gizonek kafe, edo ostatu edo merkatuan baitute beren
bihotzeko jaidura ttipien alha, hau ithurrian dute hatzemaiten emazteek. JE Bur 36. Jende xehearen alharik
laketena: medikuen arteko aharrak. Ib. 125.
3. Actividad.  Zelhai luze hertsi bat dauka [Grasse hiriak] behereko aldetik, itsasoraino heltzen baitzaio.
Huntan dute beren alha hango laborariek. JE Bur 81s. Nork erran dezake nola dabilan gure buru barneko alha?
Ib. 21. Ez dautzuet aiphatzen Manex, adimenduaren alhari bere bizia eman duena. Ib. 109.
4. Mordisco (tbn. fig.).  Fotografiak, telegrafak, telefonek, beribilek, aireplanek, radiofoniak etzaizkotena
dardaratzen zainak, bihotza pilpiratzen, adimenduari emanez bertzalde ezin-geldituzko xinaurri-alha bat. JE Ber
50.
- ALHA-ALDI. "Alaldi (Sal, R), momento de pastar" A.  Goan ziren bada azkenean, / Yainkoak nahi ephean:
/ Ez hargatik edan gabe, / Erran nahi da; egin gabe / Alha-aldi bat bedere. Gy 100. Egiñ dutenean beren alha-
aldia, / Lotzen zaie ahuntzer ibilli nahia. Ib. 183. Agude bat zioala asto baten gaiñean, / Phentze fresko gizen
baten hegitik pasatzean / Abreari bademo han sartzeko lizentzia, / Hau laster iñoka dabill alegera guzia; / [...] /
Belhar ferdea alha-alditan arraso daramala. Ib. 85s.
- ALHA EGON. Estar alimentándose, comiendo.  Zure Amaren bulharra / Errepiratzat har zazu. // Huntan
zure koloreez, / Arrosa pintatuetan / Alha bethi zaudezela / Egonen zare dostetan. Gç 75. Ez ditake erran ere
xuxen haren gogoa zer xoko pollitean alha zagon xori hura ikustera abiatu zaionekotz. JEtchep 27.
- ALHA-GAI. a) "Alha-gei (S-saug), terrain réservé pour pâturage" Lh. b) Pasto (fig.).  Tentamendueri alha-
gaia emaiten dioten galbidetarik urruntzea. Etcheb MGaric 179.
- ALHA IZAN (SP, Dv, H).
 Tr. Propio de la tradición septentrional, tbn. se documenta en textos de autores alto-navarros como Beriayn o,
más modernamente, F. Irigaray.
a) Pastar; comer, alimentarse. "Enaiz halako gauzatik alha, je ne mange point de cela" SP. "Leiçarraga l'emploie
en parlant de la Cène" Dv. "Ardiak alha dira, les brebis paissent, mangent. [...] Dizipuluak alha ziradela
mahainean (Lç)" H (s.v. alhatzea).
 Tr. Referido a personas sólo lo emplea Leiçarraga.
 Arrastu zenean, iar zedin mahainean hamabiekin. Eta hek alha ziradela, erran zezan, egiaz erraiten drauzuet,
ezen zuetarik batek tradituren nauela. Lç Mt 26, 21 (HeH iaten ari zirela, Dv jaten hari zirelarik, Ur jaten ari
ziradela, Samper zaudelarik ya xaten, Leon jaten ari zirelarik). Eta zen hetarik urrun urdalde handi bat alha
zenik. Ib. 8, 30 (HeH alha zena; He, Echn bazkan, Ur jaten, Dv alhan, Samper alan, Hual alatan, Ol larrean).
[Artaldea] larre onean alha dela. Ax 554 (V 354). Arraiña alha denean, bazkari datxekanean eta bere ustez
mende.
hobekienik dagoenean atrapatzen du arrantzaleak. Ib. 60 (V 39). Otsoa ezta otso aragiti alha, ordea bai bertze
orotarik. O Pr 383. Gaiten haz belharrez eta gaiten alha / Zikiro kasta bezala. Gy 239. Larrun paretan alha
zirela ardiak. Hb Esk 233. Hainitz buru mota da lurrean [...] lerro ezin akhabatuak arthaldetan, buruzagiak
bakhan. Mintzo naiz bide goibeletan alha direnez. Hb Egia 56. Ameriketa on eta / ederra dela fama da. / Bainan
han ere antzara / bere mokoaz ala da. Etcham 46. Pentze-zolak berde agertzen zaizkigu, artho-alhorrak musker,
belhar ala landare guziak hezean ditazkelakotz alha. JE Ber 74. Handi bezain ederra da [zelaia]. Alha bide dira
hemen gozoki landareak, edozoin izan diten. Ib. 99.
 (Con izan no explícito).  Belhaudiko bortian Organbidexk'olha / Bere deskantsiala han ardiak alha. 'Les
brebis y paissent à l'aise'. Etch 346. Ba-zen, hetarik ez hürrün, urde saldo handi bat alha. Ip Mt 8, 30.
 (Fig.).  Hala atrapatzen da bada bekhatorea ere heriotzeak bere bekhatuei bere gogarenik datxetenean,
gozokienik alha zaienean. Ax 60 (V 39). Bihotzean ala zirela gure sendimenduak, han zutela beren iturburua. JE
Med 85. Aspaldidanik, bazka orietan aala da ene gogoa: eta jakina bazka beretan aalatzen direnak gozotasun
bera duketela biotzetan. FIr GH 1927, 184.
b) (S (Foix) ap. Lh; H, A (que cita a Ax)). Morder; remorder; corroer. "Ifernuan alha zaien eta alhako zaien
harra (Ax), le ver qui les ronge et les rongera en enfer" SP. "Barnea alha zaut, la conscience me reprend" H. 
Eta haien hitza gangrena bezala alhako duk. "Et leur parole rongera comme gangrène". Lç 2 Tim 2, 17 (He
baratxe-baratxe irabaziaz doha, TB yankatuko du, Dv emeki-emeki bide eginez dihoa). Arra konzienziarena,
zein beti alako, eta euzekiko [sic] baizaiote bere buruei oroitzen diradela bekatu egin zituztenes. Ber Doc 123r.
Eta zeren neure faltaren harra bihotzean alha baitzeitan, ihartu naiz. Harb 323. Kanpoan suak erratzeintu, eta
barrenean harra alha zaie. Ax 594 (V 382). Haur da gau eta egun [...] alha zaien, eta alhako zaien harra: [...]
denbora ioanez gerozko damua. Ib. 595 (V 383). [Konzientzia] eztago alferrik ere, alha zaiku, saingaz eta
eranzutez dagoku. Ib. 426 (V 276). Zurari pipia, oihalari zerrena, urdaiari zedena eta haragiari harra bezala,
gau eta egun alha zaikuna. Ib. 340 (V 226).
 (Con aux. no explícito).  Ema zurzari, lurra ere alha. "À une veuve ou orpheline, la terre même à nuire
s'obstine". O Pr 689 (tbn. en PrASJU 285 y 389). Infernua gaitz eta thormenta guzien bilduma da, onik eta
arintgarririk batere gabe [...] barneko har kruela bethi bardin alha. Dh 165.
c) Ocuparse en, trabajar; funcionar, marchar. "Horra guzien mihia zeren gainean zen bethi alha (Io), voilà ce
dont le monde ne cessait de s'entretenir" Dv (s.v. alhatu). "Eihera alha da, le moulin va, est en train. Mihiak alha
dira, les langues marchent, sont en mouvement. [...] Laudorioz zeruak alha dira, les cieux louent (parlent pour
rendre gloire) (Hm)" H (s.v. alhatzea). "Orena, arloia alha da, l'horloge marche, va" Ib. (in m.). "Alha, qui est en
train" Lf Gram 280.  Sukhar gaixtoak alha dira bethi han edo hemen. Prop 1889, 85. Hortan zen ala beti
haren gogoa; ekarririk beroena holako lan batzuei buruz zuen. HU Aurp 148. Herri gotorretan, bana bertze,
bizitzea errexago da bazterretan baino; esku-lanak badakar diru, bederen alha delarik. JE Bur 201. Hiri ttipi
batek daukan eremu hertsian nekez alha ditake gizon erne bat. Ib. 48. Saindu bat bezain geldi dago eta ixil, orai,
bere kaderan. Alha zaizko haatik begiak, nahiz eztiki. JE Ber 72. Herriaz guziz zaizkigu alha begiak. Ib. 76. Alta
nork daki gure zangoen azpian nolako leize izigarriak alha diren, oro sufre eta su. Lf Murtuts 13. Zoin zen
egiazko Aita Saindua? Avignonekoa? Erromakoa? Holakoetan hain alha dire politika, gizonen apetitua eta
bertze lur huntako aphalkeria guziak! Zerb IxtS 107. Ez gara halere mintzo mundu zabalean alha diren sineste,
erlijio edo ideolojia mota guztiez. P. Xarriton De re publica edo politikaz (Donostia 2003), 20.
 (Con aux. no explícito).  Ordu osoa banagoke hemen gogotik, alfer, begiak bakarrik alha. JE Ber 51.
d) (Trans.). Alimentar, hacer alimentarse (prop. y fig.).  Maria Sainduak aldiz gogoan zaduzkan ikusten eta
entzuten zituen guziak, eta bere izpiritua ere alha zuen gauza hekien gainean. Jnn SBi 39. Nahuzue jakin
zertako? Erroak alha dituelakotz alde batetik arbasoen lurrean... eta bertzetik, familiako eta Elizetako bazka-
leku gozo nasaiean. Etcheb MGaric 70.
- ALHAKO. "Bête en âge de paître et qui paît" Dv.
- ALHA-LEKU (Lar; -lekhu Hb ap. Lh). Lugar de pasto. "Dehesa, [...] alalekua" Lar.  Ardiek sosegurik ez
bere alha-lekuetan; / Otsoak nihoiz trankill ez bere ardi masakretan. Gy 39.
- ALHAN (L, BN-baig, S; Dv). Ref. A (alhan); Lrq (alha); Satr VocP. Paciendo, alimentando(se). "Alhan doha,
il va paissant" Dv.
 Tr. Documentado en textos septentrionales y en el salacenco Samper.
a) Comiendo, alimentándose.  Abre bat bada alhan gure phentzeetan / Ederra, larria. Gy 273. Alhan zaudezen
ardiak / Gorphutzez yori guziak. Ib. 316. Bada, hekietarik ez urrun, bazen urdalde handi bat alhan. Dv Mt 8, 30
(Samper, Leon al(h)an; Lç alha zenik). Ikhusi duk behinere, Pello, mendian, iratze edo othe-pean, epher familia
bat alhan dabilala? Elzb PAd 16s. Behiak alhan zabiltzalarik. Ib. 24. Plazaren erdian alhan zabiltzala dotzena
bat edo hamabortz antzara. Ib. 31s. Orai hor gaindi gogotik alhan badabiltz ardi multzoak. Ox 29. Alhan uzten
ditu [jostagailuzko ardiak] Pupuna eta Maiderrek hedatu duten alegiazko pentze batean. Ib. 38. Pentze eder
hetan daude alan behorrak multxoka. Zub 119. Beia alan zelaik goizian patar gain hartan. Ib. 75. Ardiak [...]
harat hunat zoazin orai, alhan. Barb Leg 149. Kharrikan haurrak, zaharregi / alhan da harra zituetan. Mde Po
63. Behi gorhats eli bat hor baziren alhan. Mde Pr 131. Hantxet, berrehun ardiren erdian alan ari, bortuko
belar meheari tiraka. JEtchep 55. Horra alan nun diren / hantxe zonbait ari. Xa EzinB 63. Iragaitian ikhusi diat
mende.
/ alhen ardi saldo handia. Casve SGrazi 90.

 (Fig.).  Zergatik ere izarrek: / Sutan urhezko phindarrek, / Dauzkate gure gogoak / Amets garbiez, egiaz
alhan, argian argi, beroak? Ox 71. Gauaz ametsetarik, halaber egunaz, / Gogo-bihotzak alhan mendiaren onaz.
Ib. 20.
b) (S (Foix) ap. Lh; Dv; alhen S (Foix) ap. Lh). En actividad. "Bethi alhan doha zure gogoa, votre esprit rumine
toujours" Dv. "Ihara alhan da, le moulin moud" Ib. "En travail (maladie)" Lh. "Mina alhen dizü, il a un mal qui
le ronge" Ib. (s.v. alhatzaile).  Bethi alhan zen gure sainduaren izpiritua. Laph 238. Burdin ziri batzuen artetik
buru zenbeit geldi geldia dagozilarik, begiak bakarrik alde orotarat alhan. JE Bur 29. Merkatua zen. Karrika,
ostatu, botiga, oro alhan. Ib. 191. Itzul niri, eta nik / atzoko harpean, / Orrazea kausitu / zinuen gunean, / Urre
iturburu bat / emanen dut alan, / Nahi duzuna zure, / nahi duzunean. Etcham 142. Hainitz emaitekotz, behar du
tresnak bere ahal osoaren arabera alhan <alhain> ari. SoEg Herr 17-4-1958 (ap. DRA). Orhoit-arazi gaitu, aste
sainduak erakusten duela biziaren eta herioaren arteko gudua bethi alhan. Herr 21-4-1960 (ap. DRA). Jaun bat
zen [Platon], gogoa beti alhan zaukana. Lf in Zait Plat XV. Bere gogoan beti Frantses, eta gogoa beti alhan. "Et
son esprit toujours en travail". Ardoy SFran 248. Santa Graziko herria / dügüla maithagarria, / Hori da ene
goguan / alhen zaitadan berria. Casve SGrazi 126.
c) Mordiendo, royendo (tbn. fig.).  Edo [...], misionest baten bihotzean beti alhan ari den kexuak ere bidez
bide igortzen ote zuen? "L'inquiétude qui ronge toujours le cœur". Ardoy SFran 219.
- ALHARA (Dv, H; alhera Sc ap. A), ALHARAT. "Arthaldea alhara eramatea, mener paître le troupeau" Dv.
 Nausia lotan zen sarthu, aldiz astoa alhara / Ateka zabal batetik gan zen phentze batera. Gy 37. Naduka
abandonatua / Zokoluan, belhar gabe: / Uzten baniñdu bedere / Nihaur alhara nioan! Ib. 261. Urthe uritsuetan
idor puxka bat yatera eman behar zaioete, eta ahal bezain guti igorri behar dira alhara. Dv Dial 60 (It larrera,
Ur larrara, Ip bazkagietarat).
 (Fig.).  Heriotzeak ea hiltzen gituenez osoki, ala bertze norapeit bertze itxura batekin apaindurik alharat
eremaiten. JE Bur 166.
- ALHARAKO. "Bête destinée à vivre aux pâturages" Dv.
1 hala (V-gip, G, AN-egüés-ilzarb-olza-ulz, L, BN, S; SP, Ht VocGr, Lar, Añ (G, AN), VocBN, Gèze, VocCB,
Dv, H), arla, kala (Sal, R), gala (Ae). Ref.: Bon-Ond 171; A (ala, gala, kala); Lrq; Iz Ulz (ala); Etxba Eib y
Elexp Berg (ala).
 Tr. En la tradición vizcaína se documenta en textos de autores de la parte más oriental de este dialecto
(CatAnz, Barrutia, T. Etxebarria, San Martin), o (en ejs. aislados o en usos particulares), en Moguel (ala bada),
F. Arrese, Agirre (Kr 211), Otxolua (ala ta be) o Erkiaga (ala ta bere). El alavés Lazarraga lo emplea
frecuentemente. La forma arla se encuentra en textos alto-navarros; así en SermAN, en la versión de Arbizu de
Orreaga (47) y en un sermón de 1833 (parece que de la misma zona); en Lizarraga de Elcano sólo hay árla
acompañado de órla; en otros contextos utiliza alá. Los escritores aezcoanos usan gala (CatAe 38), y los
salacencos y roncaleses kala (CatSal 39, CatR 39).
1. Así (correlato del demostrativo de 3.er grado). "Ainsi" SP. "Assí, de esta suerte, ala", "(de aquella) suerte,
ala" Lar y Añ. "Adv., comme celui-là, celle-là, ceux-là ou celles-là, par comparaison aux objets éloignés de deux
personnes qui font la conversation" VocBN. "Hala da berant goan nintzela, il est vrai que j'allais tard" Dv. v.
alan.
 Tr. De uso gral. excepto en la tradición vizcaína, donde sólo se documenta en CatAnz (3), Zuzaeta (51),
Moguel, Arrese Beitia y T. Etxebarria (Ibilt 462). Parece que funciona como término no marcado, a diferencia de
honela, horrela y hola (q.v.).
 Eta Jaunatizula abari on, ez naiz bildur ezten ala <alla> (Pamplona, 1415). ConTAV 4.2.1. Bihi hunak gorde
gabe behar dizi xahutu, / Iangoikoak nizaz ere hala agian egin du. E 241. Arrazoin da mundu orok dagien zuri
ohore, / ezi hala ari zautzu Ihesu Khristo bera ere. Ib. 107. Batbederak bere dohain propria du Iainkoaganik,
batak hunela eta berzeak hala. Lç 1 Cor 7, 7. Baptismoa ezta behingo baizen ordenatu, eta ezta sori behin
baizen rezebi dadin. Baina Zenaz ezta hala. Lç Ins F 6r. Eta etsekoandreak egin eben ala. Lazarraga 1142r.
Pensamentuok altuan ditut, / zuk ala merezidurik. Ib. 1171r. Meza enzuten duenak egin bear du kontu nola ala
baita egia, eze Mezan ofrezitzen den sakrifizioa, dela Meza enzuten duenarena. "Como ello es así verdad". Ber
Trat 72v. Erregu ezazu gugatik, zerren gera bekatariak. Eginbidi ala. TAV 3.2.10. Hala dela ezagutzen / dugu
zure obretarik. EZ Eliç 338. Bada biz hala, zuk diozun bezala, eta gogoan darabillazun bezala gertha dakizun.
Ax 152 (V 101). Iaunak hala badaritza. O Po 57. Badarik ere iustua naiz, eta hagitz laudatzekoa hala egiten
dudanean gauza guzietan. SP Imit III 30, 5. Hala hau delarik, gaitutzu / Herioaz mehatxatzen. Gç 112. Egar
gure erranak hitz hoiez, hori hala düzü edo hori eztüzü hala. Bp I 90.
 (s. XVIII). Ovidiok ere hala erran zuen: [...], bere ethorkia eta leinua, arbasoak eta berak egin etzituen
gauzak, etzituela bereak deitzen. ES 105. Jesu-Kristoren Misterioen ohoratzeko ordenatuak direnak [bestak];
hala dire Eguberri, Trufania, Bazko, Mendekoste. CatLav 148 (V 76; cf. HALA NOLA (b)). Zer duazü, ala hura
hulako, edo halako den, ala haur hula edo hala goberna eta mintza dadin? Mst III 24, 1. Ala dabillela joanen
zaizka urteak eta urteak. Mb IArg I 241. Damu det milla bider zu ala ta ainbeste bider ofendituaz! Cb Eg III
mende.
291. Pilatus bera [...] laztu izan zen ikhusteaz Salbatzaillea hala billakatua. Lg II 274. Bakótxak duéla bere
dóno próprio beréxa Jangoikoagándik, bátak árla, bérzeak órla. LE Matr1 353 (cf. en la misma pág. alá
izatekós). Yá triste, yá alégre, yá árla, yá órla. LE Doc 278. Zer-ere estatutan hilen bai zare, hala eternitate
guzian izanen zare. Brtc 133. Ala dioe oraingo gizon jakintsuren batzuek. Ub 72.
 (s. XIX). Sinesten dut / Hala direla guziak. Monho 80. Zien abisa hala bada / behardüt koruatü. Xarlem 17.
Sinisten det [...] aragiaren piztze berria, ta beti iraungo duen bizitza. Ala da. Mg PAb 161 (donde se explica por
qué en el Credo se prefiere ala da a alabiz o ala izan dedilla). Gaistakeria onetan arkitzen zana arrika iltzen
zuen Juduak, lege zarrak ala agindurik. AA III 332. Jasanatzue batek bertzearen kargak, dio Jaundone Paulok,
eta hala betheko duzue Jesu-Kristoren legea. Dh 249. "Bihotzez, mihiz, obraz"; bihotzez, egiazki hala sinhetsiz;
hitzez, hala aithortuz, obraz, gure konduitaz haren doktrina ohoratuz. Jaur 137. Atsegin andiarekin jarraituko
det, ala nai dezun ezkeroz. It Dial 59. Emaiten duzte bere arazoak, / Batak hola, bestiak hala. Arch Fab 99.
Beragatik uste izan neban lenengo artan, euskararen etsai andiren bat zala, nola erdaldunik geienak edo guztiak
ala izan oi diran. Izt C 231. Errana da suge batez (berme ez naiz hala dela). Gy 135. Ni bertsolariya naiz /
bañan det aditu, / ez nitzaizula zuri / ala iruritu. Bil 154. --Zoin Meza behar da entzün? --Ahal bezainbat
Parropiako Meza, zeren Elizaren nahia hala beita. CatS 52. Gezurrik ez nun publikatuko, / nik ala ditut ikasi. Xe
65. Ez da arritzekoa bizitzea ala, / Larogei urtekoa eukalako ama. AB AmaE 277. Legua erdi bat bide egin zuten
ala, elkarri itzik egin gabe. Bv AsL 207. Ez omen da munduan jokorik, hala agertzen dituenik gizonaren
gaztetasuneko antze noble guziak. Zby RIEV 1908, 84. Ez zelarik azkarra --ageri zuen ez zela hala-- lan handiak
zerabiltzan. HU Aurp 123.
 (s. XX). Uste dut gogoan duzuen, amodioa orok deitzen dugun, haragiak daukan irritsik minena. Ez dea hala?
JE Bur 109. Etxe bategatik bas-erri esaten oitu gera ta ala esango det nik ere. Ag G 14n. Artzai arrek siñisten
zuan egun artan etzala euririk. Arrek ala uste zuan beintzat. Inza Azalp 24. Nagusiak baso bana sagardo eman
zien eta ala aldegin zuten. Or SCruz 39. Hain fite bete dituka sakelak, Ameriketako ehun liberako hetaz? Hala
balinbada ekarzkik bost horiek. Zub 49. Herriko aphez eta bertze buruzagiek hala argiturik, ezkondu ziren
hiruak. Barb Leg 132. Aurrera yo bear degu, ta poliki yo; au da, ez beti leengo tokian egon, ez al-da ala? Ldi IL
93. Margo-gai asko erabiltzen zan garai onetan, [...] Madeleine-aldiko aztarnak ala adierazten digute beintzat.
JMB ELG 35. Orduko lotsa poz biur zaio, / orain zuti du burua; / ekaitz-ondoko eguzkipetik / ala lore zutitua. Or
Eus 88. Jendeak ala dio... Etxde AlosT 64. Ezagun zala, izugarrizko irabazia artu omen zuan bereala. Ala izan
bear. Munita 63. Luhusoko errienta zen naski. Hala iduritu zautan. JEtchep 110. Ala duelako bere izaera. Vill
Jaink 46. --Arratsalde on, Joakiña. --Ala zuri ere, Paskuala. NEtx LBB 35. Ala zeudela, egun batean Pakok
karta bat jaso zuan. Ib. 70. Ez dakigu nola, bainan hala da, Johan Jatsuko semeak Maria galdegin zuen eta
ardietsi espos laguntzat. Ardoy SFran 59. Osasuntsu zaudela diozu ardura / ni hala ez nagoen dukezu beldurra.
Xa Odol 148.
2. (Dv). Así pues. "Ainsi, donc, par conséquent" Dv. v. HALA BADA.  Bere fruktuetarik ezaguturen dituzue
hek. Ala biltzen duté elhorrietarik mahatsik, edo kharduetarik fikorik? Hala arbore on guziak fruktu onak egiten
ditu. Lç Mt 7, 17. Eta, ala, tristeza andiaz, Silvero joan zan bere aposentura. Lazarraga 1142r. Ezin jan
zindukean zuk / anbateko amena: / ala bera txipitu ze / zure aguaren neurrira (Pamplona, 1609). TAV 3.1.20,
112. Aitzitik iduritzen zait dela euskaldun guztientzat probetxu handitakoa, eta hala inprimaturik argira ilkitzeko
digne dela. Mat XIXs. Egin bear du kontu ari erraten zaiola berriau ain ditxosoa [...], eta ala kontentu eta
alegria andiareki bear du alabatu Iaungoikoa. Ber Trat 42r. Dotoreak esan dit eskribi degizudala zuri. Ala au
egiten det (G-azp, 1622). ConTAV 5.2.9, 125. Ea zein den ere eztakit / sorthu den Erregea; / hala bethi gelditzen
naiz / gogoetaz bethea. EZ Noel 72. Eta hala badirudi ezen purgatorioetan daudenek, eztutela deusez ere hanbat
damu [...] nola denboraren galduaz. Ax 159 (V 106). Kriminel naiz, eta hala, / Bizi naiz ikharetan. Arg DevB
212. Eternala duk hire kontra / Eman dudan sentenzia, / Eta hala eztuk posible / Sekulan dadin ganbia. Gç 180.
S. Tiagoren ama izanze Ama Birjinaren lengusia, eta arla izanze Jesu Kristoren bigarren lengusu. SermAN 3v.
Mundu huntan bizi zareiño nahi eztuzularik ere bethi ganbiakor izanen zare. Hala batean alegera izanen zare,
eta bertzean triste. Ch III 33, 1. Badutela oraino denbora eta ephe luze bat bizitzeko, eta hala, bere
konbersionea segurki luza ahal dezaketela. He Gudu 164s. Jainkoak eman zigun bizitza prestatua degula
badakizu, ta ala, eskatzen digunean borondate osoaz biurtu bear diogu. Cb Eg III 247. Arzai onen mendean /
arkitze ez diranak / izan bearko dute / galduak diranak: / Ta ala, arzai maitea, / zurekin nai degu. GavS 30s.
Baliz úrrea, obéki piza leike beldurrák, emán sobra: alá bi aldis diskurritubeárda erranbáño lén itza. LE Prog
120.
 (ss. XIX-XX). Ezin arkitu zuan ezertan pozik, ta ala bein baño geiagotan dei egiten zion infernuko etsaiari
bere anima saldutzeko. Mg CC 181. Gaitz egingo liket jango banitu, ta ala obe det ez jatea. VMg 64. Hala, [...]
meditazionea datza Jainkoaren [...] urrikalmendu, zuzentasun mugarririk gabeak gogoan erabiltzean. Dh 93.
Bein baño geiagotan / zure esanakiñ / ipui oiek berriro / oi nituen egiñ. / Ala, onak badira, / zuri zaizkitzu zor. It
Fab 15. Ala, munduan jostatu zan denbora guztian, beti gorde zuan gai onetan biotza garbi. Bv AsL 26. Bigar
goizian goiz [...] juan bearko dezute Bergarara keixekin, eta ala oraiñ, goazen etxera. Apaol 26. Eskribitu ditut
amabost-aldi artan gertatu ziran gauzik nabarmenak; eta ala orain itz bi bakarrik esango ditut azkeneko
eguneko gertaeren gañean. Goñi 60. Konturatu zan sendakiña etzala erua, eta ala, laja diyote irteten kalera.
mende.
Iraola 97. Kapitanak eta pilotoak ez zuten ausardirik izan illunpe artan jarraitzeko; ala, ontzia ur ertzera
eraman zuten. JAIraz Bizia 48. Komunismoak badaki gose onen berri, eta ala, ba-du galdekizun aundi oentzat
erantzun bat. Vill Jaink 8. Alkarrekin aztu edo oztu egin giñan pixka bat. Ala, urteak joan dira alkar ikusi gabe.
Uzt Sas 23.
v. tbn. SP Phil 176. ES 384. Mih 105. AA III 497. CatLuz 36. Aran SIgn 77. Arr May 116. Or Aitork 208. Anab
Poli 139. Ugalde Iltz 38. And AUzta 46. Salav 76. NEtx LBB 57. Etxba Ibilt 456. Berron Kijote 18.
3. (En correlación con nola). Como (...) así, del mismo modo. "(Como se) vive, se muere, nola bizi ala il, zelan
bizitza, alan eriotza" Lar. Cf. infra HALA NOLA.
 Tr. Su uso disminuye en el s. XX.
 Libertatia nola baita gauzetako hobena, / gathibutan egoitia hala pena gaitzena. E 249. Heuskarazko hitzak,
nola skribatzen, hala letra guziekin latinén anzora pronunziatzen ere dirade. Lç Adv * 7v. Zer ere egiten baita,
nola plazer baitu hala gidatzen duela. Lç Ins C 1v. Zegati dabe utra probetxu gitxi egiten, ala zuretako nola
enetako. Lazarraga 1151v. Hala gertha dakidala nola othoitz egiten baitut. Mat 86. Nola soñu, ala danza. RIs
62. Nola tenpora, ala jolas. Ib. 63. Bañan nola gerlatetan soldaduen furiak / Berzetarik hill baititu nahi
buruzagiak, / Hala Antekrist iarraikiren zaie buruzagiei. EZ Man I 73. Eta nola uli-farfailla ezpaita hegalak
erra arteiño kandelaren ingurunetik urruntzen, hala amurus itsutua ere. Ax 390 (V 255). Bizitzeari darraika
heriotzea: nola bizi, hala hil. Ib. 214 (V 143). Nol' Apezaren kantatzea, hala bereterraren inhardestea. O Pr
529. Nola aire honak eta garbiak osasuna konserbatzen baidu, hala gaiztoak ere kasarazten tu eritarzun eta
heriotze dorpheak. Mong 587. Nor nola gobernatzen baita gaztean, hala komuntzki egiten ohi dela zahartzean-
ere. ES 181. Nola iru Persona distinta oek diraden Jaungoiko bat bakarra, ala dirade Kriadore bat, Salbadore
bat, Glorifikadore bat bakarra. OA 25. Hala desohorea eta arbuioa haiñ iustuki daozkit niri, nola zuri
laudorioa, ohorea eta loria. Ch III 41, 2. Eta nola Jainkoaren argia [...] agiri dan kriatura oietan; ala etzaio
bear begiratu San Agustiñi ezpada bere argi erraiñuetan. Lar SAgust 12. Biz hala egin, Jesüs Jauna, nula zük
erran eta hitzeman beitüzü. Mst III 56, 4. Nola kulpan lagun izan zeran, ala penan izan bear dezula. Cb Eg II 51.
Ibai bat nola, ala odola, abiatu zan ixurtzen. Bast 36. Hala amorioak diala haiñbeste begitharte nola aldekoi
beitü batzen. Egiat 206. Eta nola Dabid zan Kristo nekatuaren [...] imajina, ala Salomon Kristo beraren gloria
andi ederraren [...] imajina. Ub 42.
 (ss. XIX-XX). Kanpotan liliak / Nola tu iguzkiak / Goixtirian zabaltzen / Arratsalderakotz histen, / Hala da
gizona / Ganbiatzen / Haren adina / Iragaiten. Monho 138. Nola erbiak zuritzen diran gure mendietan elurra
jaanaz, ala zurituko ere da zure anima. Mg CC 235. Bethi kasik egia gerthatzen da erran komun hau; nola bizi,
hala hil. Dh 123. Mirra hautatuak nola, hala eman dut urrin gozoa. In Hm 71-72 (en el orig., ib. app. 72 legez).
Eta nola erran, hala egiñ. Gy 42. Nola yiñ den, hala behar dela yalgi. Ib. 210. Nola ikus eta hala ikhas, nola
ikhas eta hala egin. Hb Egia 136. Nola belhar bustiak hantzen baititu, hala etzauntza bustiak ditu eritzen. Dv
Dial 60. Nola hobenean hekien lagun izan zaren, hala gaztiguan izan beharko duzula. Dv LEd 100. Biyotz
nerian ala zaukazkit / nola niniya begiyan. Bil 67. Biyotz nerian ala piztu du / amoriyozko su-garra, / nola
mendiyan piztu lezaken / tximistak arbol igarra. Ib. 66. Ni nola, bertzeak hala, Errege hits harek berehala
sinesten du bere idurikoa duela Erregina. Arb Igand 105. Dena den, beti Aita Saindu hori hala bizi izan da eta
hil, nola ezkozko argi bat. HU Aurp 134. Ardo baporiak nola / biotzetik ala, / milla pena irten da / libratu
naizana. JanEd II 13. Nago [...] gure aitasoek beren ogiak hala jo othe dituzten behinere, nola Xanetak gure
Xoane. Barb Sup 98. Gosez hik: ai, ai! / Asez nik: jai, jai! / Nola orai, hala gero. Ox 40. Gaur lagun, biar etsai. /
Nola gizartea / ala itxas-legea. SMitx Aranz 234. Gurasoekin zu nola, zure umeak zurekin ala. And AUzta 40.
v. tbn. SP Phil 119. CatLan 58. Gco I 473. Jaur 139. Elzb Po 200.
 (En contextos negativos). "Deusek ez nau hala samurrarazten nola holako gauzen ikhusteak, rien ne me fàche
tant que de voir de telles choses" Dv.  Laboraria oilarrak eztu hala atzartzen / Bekhatorea nola zuk baituzu
iratzartzen. EZ Man II 85. Munduko ararteko guztiek eztezaketela zure etsaia hala balaka, eta ez sosega, nola
zerorrek. Ax 294 (V 196). [Ezta] harrik haragia hala galtzen eta gastatzen duenik, nola konzientzia gaixtoak
egiten baitu bere burua. Ib. 423 (V 274). Eztu beraz deusek ere hala alegeratu behar [...], nola ikusteak zure
borondatea haren baitan konplitzen dela. SP Imit III 22, 5. Deusek ere ez omen du hala ematzen elefanta [...]
nola bildots kume baten ikhusteak. He Phil 233. Deusek ere eztizü zelüko konsolazionia hala trebükatzen, nula
berantegi orazionialat ützültziak. Mst III 30, 1. Nihoiz ez zaretela hala izanen dohatsu nola gizonek ene gatik
yazarriren darotzuetenean. Lg II 146. Deusek ez du hala gizonaren berthutea ahitzen nola yendien konpania
husuegiak. Mih 20. Deusek ezpazuen ere hala loriatzen, nola Birjina lorios haren laudorioak egiteak. Dh 264.
Deusek ez du bihotza hala kilikatzen, / Nola yaio tokiak, bada ezagutzen. Hb Esk 17. Ez du ala argi-albak /
Loriatzen xoria, / Nola ni zu ikhusteak, / Nere maite Maria. Elzb Po 187. Deusek eztiozka langile akituari hala
arintzen begia eta bihotza, nola ikusteak [...] ondotik heldu goiti gazteak. HU Aurp 220. Zuek eta nik, zumea
sekulan ez dugu hala erabili, nola Sansonek bere arbola ondoa! Barb Sup 146. Bainan deusek ez du Frantzia
hala aberastu nola Beneditanoen sartzeak. Zerb IxtS 101.
 (En correlación con hola).  Ontziak ola, arraunak ala, / mutillak ez aundiegi, / zama aundiz lana bota ez
dien / gaiñez beren burueri. "Tales han de ser las traineras, cuales los remos". Or Eus 388.
 (En correlación con bezala).  Jesus Jauna erran eta prometatu duzun bezala, egin ere bedi hala. SP Imit III
mende.
56, 4. Zazpi prinzesa sainduen bizitze debotak [...] zeinak bere errethauletan ikhusiko tutzuen bezala, hala
dukezue. Arg DevB pról. (V 3). Hala dutela [gloria] egun eta bethi mendeen mendeetan, hastean eta eternitatean
izatu duten bezala. Gç 57. Eskuak, oñak ta sabelak alkarri lagundu bear dioen bezela, ala gizon batzuek besteai,
galduko ez badira. VMg 61. Eta erran zuten bezala, / Egiña izatu zen hala. Gy 78. Haren illea oraiño / Baitzen
lodi izan ahala; / Eta nahasia hala / Ema hordi baten bilhoa bezala. Ib. 236. On andia litzake [...] Hebreo,
Griego, ta beste onelako izkundeak ikastera, astean bat bi edo iru aldiz bezela, ala euskaldunak beren izkuntzan
trebetzeko, alkar billatu ta irakastea. Aran SIgn 209. Ekhiak ohiltzen dütian bezala ülhünpe belzak, hala harek
desegiten dütü gük arimen galzeko hedatü sariak eta adelatü zephoak. Ip Hil 218.
 (Con valor distributivo). "Hala onak nola gaixtoak, tant les bons que les mauvais" Dv. "Añen ongi zauden
nola bat eta ala bestea (AN-gip), biak ziran langilleak nola bata ala bestea (G-azp)" Gte Erd 201.
 Tr. Su uso disminuye notablemente en el s. XX, en el que, por ej., la forma tradicional guipuzcoana del
Padrenuestro se abandona en favor de otras fórmulas como bezala (...) ere, de acuerdo con el uso septentrional y
alto-navarro.
 Sandailiak ateak ditu zirarrez, / Nola zirarrez da ala zendalez. TAV 3.1.10. Eman diazagula behar dugun
mantenua, hala arimakoa nola gorputzekoa. Mat 81. Atratzeko aldagien probetxu guzia beretako eta bere
proximo lagunendako ala biziendako nola purgatorioan dauden arimendako. Ber Trat 28rs. Baiñan gibela
dezagun ahalegin guztiaz, / Hala hitz sainduaz nola tatxa gabe biziaz. EZ Man I 14. Hala bata nola bertzea
galtzeintu amurus itsuak. Ax 344 (V 229). Billusia ezpazare zure borondateaz hala barrenean nola kanpoan. SP
Imit III 37, 1. Guztiok, ala zaarrak nola gazteak, eta seinak. CatAnz 6. Nahi narokezue xeheroki erakutsi, hala
bataren egiazko abantaillak, nola bertzearen enganio eta lausengu itxurapenezkoak. ES 178. Irakurriko dute ala
Eleizetan, nola etxeetan. Lar, carta a Mb 280. Ala Probinzian, nola Nafarroan, ta ere geiago Bizkaian [...] itz
asko laburtzen dira. Cb EBO 26. Ala hark, nola haren etxeko guziak artu zuen Espiritu Santua. Ub 103.
 (ss. XIX-XX). Bere Jangoikotasuna egon zan beti, ala animarekin Linboan, nola Korputzarekin Gurutze ta
Sepulturan. Mg CC 201. Emanbéz dakiéna beardugúla alá gorputzarén, nola arimarén. LE Ong 86v. Guziak ito
ziran, ala zarrak, nola gazteak, ala gizonak, nola emakumeak. AA II 42. Nola egunean ala gabean / atsegin da
ekustia. Echag 113. Arla enperadoriak nola erregiak (1833). ETZ 193. Higual gabetuak dire hala sokorri
izpiritualez, nola tenporalez. Jaur 397. Berritan olio au da onenetakoa, ala gordiñik nola eltzerako. It Dial 104
(Ur bai [...] zein lapikorako, Dv nahiz [...] nahiz, Ip ala [...] ala). Ala Esau nola Jakob txit aberatsak eta abere
eta atzienda asko zeukaten. Lard 47. Betor gu gana zure erreinua. Egin bedi zure naia, nola zeruan, ala lurrean.
Ur Mt 6, 10 (Iraz 3, CatBurg 4, Ub 81, Gco I 416 nola [...] ala, CatAe 34 nola [...] gala, CatSal 5, CatR 5 nola
[...] kala; Bet 4, Ur (V) nolan [...] alan; VJ 14 zelaan [...] alaan; Lç, Ber Doc 130r, He, TB, Dv, Ip, SalabBN,
Echn, Samper, IBk bezala [...] ere, KIkG 30, Ol, Or bezela [...] ere, Arriand letz [...] be, Ker lez [...] bere).
Urhez estali zituen, hala kerubinak, nola adarrak eta bertzeak. Dv 3 Reg 6, 32. Itzak nola batzuentzat ala
bestientzat izan ziran. Bv AsL 64. Arritu gaitu oien / itzketa gozuak, / nola umiak eta / ala gurasuak. Ud 132.
Hala Amak nola Semeak, biek arinago zuketen beren atsegabea. Jnn SBi 45. Agintzen zizkioten gauza danak
egiteko gertu, naiz urian naiz etxean, nola soroan ala mendian. Ag G 133. Nola Irungo personajia, / ala Pauso
aldekua, / jendiak pozaz akuditzen du / ori dijuan lekuâ. Tx B II 140. Nola mutilla ala neskatxa, baldeaz aztu.
Anab Poli 126. Gizon asko galdu zan nola illak ala zaurituak. Salav 82. Kargu haundiko lagunkideak, hala bat
nola bestea. Xa Odol 221.
v. tbn. CatLav 270 (V 135). Añ CatAN 14. VMg 30. Gco I 419. CatB 67. JesBih 469. Arr GB 6.
 (En correlación con non).  Eguerri jai obek / zelebra ditzagun / beron esker onean / ala gau non egun.
Echag 243. Zu bakarrikan zauzkat beti goguan, minutu batian ere paltatu gabe, ala egunaz nun gabian. Bil 156.
4. (S ap. Lrq; SP, Lar, Aq, Añ, H). (Con oraciones consecutivas introducidas por non). "(De tal) suerte que",
"(de) forma que" Lar y Añ. "Azotáronme de calidad que me hicieron llorar, ala zeatu ninduen, non negar eragin
zideen" Aq 1353. "Hala izitu nintzen, non hatsa galdu bainuen" H. "Hala... nun, tellement... que, de telle sorte...
que" Lrq.  Gure etsai guziak hala dadutza bridatuak, non kalterik batre ezin baitaidigute. Lç Ins G 2v. Guk
ere haren izena hala aiphatu behar dugu, non irudi ere eztakión nehori ezen menospreziatzen dugula. Ib. D 4v.
Ala zara mudaduko, ze / ez zau inork ezautuko. Lazarraga 1173v. Zeinez [bekatuez] hala baigauntza
amarraturik, non gutitan begiak goiti baitetzakegu zeruko gauzen ikusteko. SP Imit I 21, 4. Jauna, hala gure
bihotzak / Zaizkitzu humiliatzen, / Non pensatzean baitzaizkigu / Indar gustiak flakatzen. Gç 116. Gutik hala
tresor bat, ohi dute goardatzen, / Non ez zaien nolazpait, zerbait hartarik lotzen. Gy 163. Gaur zu ikusitziak /
poztutzen nau ala, / nun iruritzen zaitan / jai aundi bat dala. Bil 74. Hala ahuldua eta trenkatua, non
ezpaitzagoken ez xutik, ez jarririk. Jnn SBi 85. Aingeruaren ikusteak hala harritu zituen soldaduak, non erori
baitziren. Ib. 31. Jinkoaren presentziaz üngüratürik eta hala honkirik izaten da, nun nigar turrustak baitohazko
bi begietarik. Ip Hil 50. Eta zena zenarentzat ezagutuz geroz, ez ziren ere hala, non ez zuten hari gaitzi zakion
zerbeit huts eginik. HU Aurp 116. Eta, ondoan, hala maitatu zuen Maria Balentina, non bere semearekin
ezkontarazi baitzuen. Barb Leg 68.
 (Precediendo inmediatamente a non).  Eta unzia haizeaz eraman izan zenean, hala non kontra ezin ioan
baitzaiten, haizeari unzia abandonaturik eramaiten genén. Lç Act 27, 15. Hura posedi dezagunzat, hala non
hura gutan bizi den eta gu hartan. Lç Ins B 4r. Naizen guzia bilduko naiz zure baitara hala non ez nadin orhoit
mende.
neure buruaz zure ganako amorioz. SP Imit III 21, 3. Etsaiari dio halaber bertzeak / Egiten bertze hainbertze; /
Hala non finean biak / Errekaratzen baitire. Gy 185. Halako zorion bat nabaitzen zuen bere baitan, hala non
eguneango pentsamendu kiratsak oro urtu baitzitzaizkion. Mde HaurB 23. Azkaindarrak ase zituen, leporaino
ase, hala nun jaun Apezpikuak bi letra ukan baitzituen. Zerb Azk 17.
5. Como.  Iru deabruk erruki baga / Lastasakuba baininzan ala, / Kendu jeuste zaiak. Acto 293ss. Este
baininzan ala tiene claramente la construcción atestiguada en V mod.: bainintzan 'como si yo fuera'.
6. Así por ejemplo. v. HALA NOLA (b).  Noizean bein --ala bei-umatzez-- / nagusia ikullura jetsi oi da
gauez. "De vez en cuando --por ejemplo cuando alguna vaca pare--". Or Eus 145.
- HALA-HALA (S; H). Ref.: A; Lrq. a) Igualmente. "Lo mismo, igualmente" A. "Tout à fait de même, d'un
façon absolument identique" Lrq.
 Tr. Documentado en la literatura septentrional desde Dechepare.
 Ezein iaunek eztu nahi muthil gaixtoa eduki, / ez pagatu soldatarik zerbitzatu gaberik, / Iangoikoa ari duzu
hala hala gureki / gloriarik ez emanen hongi egin gaberik. E 11. Utzten ditutzu pagatu gabe zeure ondokoaren
esperantzan, eta bai hark ere berzerenean, eta hala hala bertzeak ere. Ax 247 (V 166). Baldin luzaro bekhatutan
egoiteaz [...] egiten baderauegu bidegabe Iainkoari eta Aingiruei, segur da hala hala egiten diogula geure
buruari ere. Ib. 563 (V 360). Ni, hala hala, / Tiraz bezala, / Hik ioz geroz bihotzean, / Hiri gorpitzez, / Beti, ed'
oritzez / Narrain, bait' are lotzean. O Po 10. Oi, zerik du sudurra! / Ez egi', ez apurrra; / Xorhi, begi-hontgarri, /
Hala hala muturra. Ib. 36. Hala nola ohoiña gauaz desorenian, ez ustian jiten baita, hala hala herioa, Iaunaren
mezia jinen dela. Tt Onsa 62. Orhit zite ene iuiamendiaz, hala hala izanen duzu zure aldian zuria. Ib. 38.
 (ss. XIX-XX). Oreiña laster dua horen aitzinian [...] / Zü ere hala hala zabiltza arauez. ChantP 152. Beraz,
zeren den asto, / hor peka dezala. / Ithotzen dute eta / jaten berehala. / Mundu huntako legez / ere halahala, /
Sakrifikatua da / maiz jende aphala. Zby RIEV 1908, 763. Lehen-lehenik eguna othoitzean edo Jainkozko
lanetan zaraman; eta gabaren parte on bat ere hari zen hala-hala. Jnn SBi 92s. Lurreko parabisu hartan gure
galgarri izatu ziren birjina bat, zuhain bat eta fruitu bat. Hala-hala Birjina baten sabeleko fruitu benedikatuak
merezituko daroku bethi iraunen duen bizitzea. Ib. 34. Etxe aitzineko galeriatik haitz handira bide erditan gainez
bertze haitz ondo bat mozkindurik, hala-hala, oso-osoa. HU Zez 117. Eguna iragan zen hala hala. Huts arau
zokoak betetzen. StPierre 18. Udazkenean urtzoak / pasaian dire partitu, / hala hala naiz ni ere / neure herritik
airatu. Etcham 44. Sanson zenak bezala, ez othe zuen lepho-gibela [...] alimaleko ile batzuz estalia? Eta bere bi
begi-ondoak, hala hala [...] ez othe ziren eginak, Sansonenak bezal bezala? Barb Sup 145. Erbiaren ondotik ibili
ziren Arradoiko pareta guzian, Lasa-Mendin hala-hala. Ib. 31. Hala-hala lagundua zuen [Eliza] lehentxago bere
mihi aberatsaz san Krisostomok. Zerb IxtS 100. Enetzat ere hala-hala izanen da. Larz Iru 122.
 (En correlación con nola).  Nola lilia eta floka, egun batez iguzkiak sortzen, eta hiltzen ikhusten baizutian
hala hala Erresumak eta handitasunak peritzen zirela. Tt Onsa 26. Nola hesi hazkarra ogi-landaren edo
mahastiaren inguruan, hala-hala dago gure mintzaia Eskual-herriaren eremuetan. Arb Igand 19. Nola nihori
zorrik ez duen Etxeko-Jauna hazkar eta burua gorarik baitago bere eremuetan, hala-hala gure mendien artean
dago Eskuara. Ib. 13. Nola jaunztura arrotz bitxi batzuek galarazten ari baiterauzkute herriko gure jaunztura
ederrak, hala-hala mende hunen kutsua gure mendietan barna sarthu da. Ib. 49. Nola itsaso gainean beitoa
untzi handia, hala hala Eliza, traba guzien gatik. Zerb IxtS 115.
 Por otro lado; a su vez. "Zer nekheak, bainan hala-hala zer atseginak, quelles peines, mais aussi quels
plaisirs" Dv. "Ez da ethorri, hala-hala ez du deusik izan, il n'est pas venu, aussi n'a-t-il-rien eu" Ib. "Ezta ederra,
bainan hala hala ona da, elle n'est pas belle, mais par contre elle est bonne" H. "(BN), además" A. 
Bizkitartean orduan gezurra erraten zuen, zeren [Magdalena] ez baitzen gehiago bekhatoresa, aitzitik bai
penitent bat guziz saindua; halahala gure Salbatzaille dibinoa haren alde yarri zen. He Phil 358s (SP 356 hala
ere, Echve Dev 403 orregatik; Harriet traduce "en revanche"). Eramaten badarot bizia, yarriren gara zuen
gathibu: hala-hala, nik garaitzen balin badut [...] gure meneko beharko zarete. Lg I 276. Zenbat zorigaitz eta
sarraski etzituen eragin Achaben errelijione eskasak! Ordean aithor agun, hala-hala Josaphaten prestutasunak
emendatu zuela Jainkoaren loria. Ib. 362. Eskandalisatu balin badut mundua orai arteraino, nahi dut, hala-
hala, orai guziek yakin dezaten nolakoak diren ene xedeak. Lg II 217.
 (s. XIX). Ala bertzela izanen baita giristino laxo, bere ustez bekhatu handirik gabe, bainan hala-hala
Jainkoaren zerbitzuko khar handirik gabe bizi den batez. Dh 140. Debruak eta damnatuak dire bakharrak
higuintzea haizu zaikunak: hala-hala damnatuei bakharrik dagokotena da elkhar higuintzea. Ib. 251. Ez daukat
ezen hori biziotzat hala nola urguillua, kolera, etc. Bainan erranen dut halahala sobretan hortan ere iragaitetik
begiratzera egiñ izatu dudala. Gy VIII. Bortz esku kolpe dute eman beharreri, / Dirudunak ez daki egiten hobeki,
/ Hala hala herriak hoik maite handizki. Hb Esk 147. Framazonak [...] ez dira sekulan abonatuko giristino onen
gazeter. Yende onak, hala hala [...], nahiago duzkete irakurtu gazeta tzarrak. Elsb Fram 184. Jokoaren harat
hunat hoikieri beha dagonak behar du beraz erne egon: hala hala, zer atsegina hori jokoa ezagutzen
duenarentzat. Zby RIEV 1908, 88. Eta baldin egun hautatu hura bere loria eta ospearentzat begiratzen badu
[Jainkoak], hala-hala gizonaren beharorduentzat ere baliarazten duela. Arb Igand 66. Oraiko arrainek arbola
gainean egiten baitituzte ohantzeak, eta hala-hala oihanetako ihiziak ur handietan bizi baitire. HU Zez 56.
 (s. XX). Jeroboam buruzagi harturik bertze erresuma bat egin zuten [...]. Hala hala Judaren ondokoak izan
mende.
ziren fidel gelditu zirenen buruzagi. CatJauf 27. Ez duzu arbola itsusiagorik nola baita oliba ondoa; ez eta, hala
hala, hanbat pollitagorik amanda ondoa baino. JE Bur 82. Zein ederki derabilkazuen eskuara hoi! [...].
Bazindakite, hala hala, zoin herrebeski ari diren zuen haurretarik zonbeit. Barb Sup VII. Gezur horiek iresten
zituen, hala da, mazapen puska batzu bezala. Bainan hala hala, inguru hetako zazpi herrietan ez zen golde-
nabarra harek bezain xuxen eta barna erabiliko zuenik. Ib. 9. Fida gira Eskualduna-ren irakurzalek ezagütüko
dien bai eta gozatüren Constatin zenaren üskara garbi eta xotila, hala hala bost erri eginen Haritchabalet-en
gertakarieki. Lh in Const 14. Bai ekentzen dautate / oinetarik hotza, / Hala-hala kar batez / sustatzen bihotza.
Etcham 72. Peto zenbeit egiten omen zituen haatik errebotean. Hala hala pleka, xixterarekin, hein hobereneko
pilotaria zen. Zerb Azk 115.
 "Dans le même état [...]. Hala-hala da oraino, il est encore dans le même état" Dv.  Nahasten duzu
phalarekin eta gero bokhetera estalirik uzten duzu hala-hala barnetegi bero batean. Dv Lab 51s. Asko lekhutan,
arthoa bildu denean, lurra hala-hala uzten dute bazka zerbaiten pheskizan. Ib. 25. Jarri zen belhauniko, eta
egotu zen luzez hala-hala. Jnn SBi 61. Bazterretako adar guziak hala-hala utziz itzulian. HU Zez 117. Asko
herritan jendea jarria zen elizari lothurik zagon eskolategiari. Hau hala hala bazagoken. JE Bur 56. Etxe aphal
batzu, zaharrak, murruak zartatu eta hala-hala utziak. JEtchep 80. O(ro)tan hala hala dira aitzinekuak / Izanik
e'hantxe hortxe khanbiuak. Casve SGrazi 34.
 Exactamente así.  Huna hementxe, itsu bat; norbeitek unkitzen diozka begiak eta erraiten dio: "nahi dut izan
zaiten sendatua [...]" eta hala hala gertatzen da. Lap 36 (V 20). Eta gero, ezarririk nere gorphutza kapa harren
barnean, hala-hala ehortziko duzu. Jnn SBi 118. Banoa ohe gainera, neure soinekoekin hala hala, lo kuluxkaño
bat eginen dudalakoan. Barb Sup 13. Bai, ori, hala hala da! Ib. 81. --Gan behar duk merkatura, ezti hunen
saltzera, eta salduko diok solas gutiena erraiten duenari [...]. --Ba, ama, hala hala eginen dut. "Je ferai ainsi,
bien exactement". Barb Leg 145. Bigarrenari aldiz [erran zion] hilaraziko zutela. Hala hala gertatu zen. Zerb
IxtS 26.
b) (G ap. A; SP, Lar, Añ (G, AN), VocCB). A medias, así así. "Tellement quellement" SP. "Assí, assí, ala ala"
Lar y Añ. "Medianamente, (c.) ainbestean, ala ala, adiñondo" Añ.  --Zaldia ondotxo saldu zenduan? --Ala ala
ba; kostaprezioa eragiñ nion bakarrik. Urruz Urz 88. --Ta?... --Ala-ala... Biotzak ez du ongi erantzuten, eta
egunetan bularrik artu nai eztuala, asko auldu da. NEtx Antz 125.
- HALA HALAKO (Dv, H). a) Exactamente igual (a otro). "Absolument semblable" Dv.  Ethorri zait gogora
behar ginuela egin zuen Santa Anaren elizaren moldean, bertze hala-halako bat. Prop 1892, 78. Berehala asto
hura bertze hala halako batean trukatzen diote. "Un âne en tous points semblable". Barb Leg 65.
b) Mediano, regular, mediocre. v. infra HALA HOLAKO.  Sarrera estua ta illuna eban, sartzen ziranai bildur
emoteko lain; alan bere, barruan atari-argia ba eukon, eta ala-alako etzauntzak. "Dentro della estaba un patio
pequeño y razonables cámaras". Or Tormes 65. Musikiak pe azkenerako ala-alakuak urtetzen dau. SM Zirik 20.
- HALA HALARIK. "(L, BN, S), sin embargo, no obstante" A.
- HALA BADA (Lar, Añ (G, AN), Sb-Urq, Dv, A). Así pues. "(De) manera" Lar y Añ. "Alabada, alabaina,
quia, porque, parce que" Sb-Urq. "Aussi (ideo)" Dv. "Así pues, por lo mismo" A.
 Tr. No lo hallamos al Norte a partir de principios del s. XVIII.
 Hala bada denbora hunetan-ere, reserbazione graziazko elekzionearen arauez egin izan da. "Ainsi donc". Lç
Rom 11, 5. Hala bada, nik orain, Jaungoikoa, / esango dot nola tratadu nauzun. Lazarraga 1141r. Ala bada
Mezan erdesteko nai duena, eta konbeni zaiona, bear du gendu bereganik bekatu mortalea. Ber Trat 27v.
Apurtxo bat bakeaz da mundua gozaturen, / Ezen señaleak betan eztire konplituren. // Hala bada dagoela bat
bedera gozoan, / Señaleen azkena da ethorriren ondoan. EZ Man I 80. Zuzia iratxekirik dagoenean, bizi da, eta
orduan hiltzen da, zeren orduan ahitzen baita [...]. Hala bada gu ere, bizitzeaz hiltzen gara, eta hiltzeaz bizitzen.
Ax 63 (V 41). Hala bada, ene arrozoinamenduaren frogantzatzat eztut nahi ekharri bertze arrozoinik ez
frogarik, baizik irakur dezazun Axularren obra. ES 146. Ala bada, langille ona izandu da Jesus
maitagarriaganako zure amorea. Mb IArg I 106. Alá bada zuk ere naibauzu sendátu, ártu konfesioarén
erremedioa. LE Ong 22v. Zakur andiak, zaunk zaunk lodi egiten due; berriz txikiak, txaunk, txaunk. Ala bada,
txakur andiak gatik esaten da zakurra, txikiak gatik, txakurra. Mg PAb 175. Oratu bear diogu fedeko ankorari
[...]. Ala bada konsagrazioko itzak esanda gero ere begiak erakusten badigute lengoa bera [...] ez dago an ez
ogirik. Mg CC 197. Onelako gizasemeak bakarrik ezi oi dira, edo presondegi gogorretan, edo obeto urkabean.
Ala bada txikitxotatik eman bear da aziera ona. VMg 86. Ala bada, gizonak zuei egitea nai dezuten guzia, zuek
ere aiei egiezute. Lard 385. Menturaz elorriak matsik ematen du, edo larrak pikurik? Ala, bada, arbola onak
frutu onak ematen ditu. Ib. 385. Eztago [...] apaiz bat; ala bada, amapontekoorde, aita-orde eta Apaiz-orde
neronek egingo det. Arr GB 23. Ala bada, [...] ez goiko bizitzan ta ez beeko tresabean jaio zan. Aran SIgn 196.
Juan zan Ordenako erregla baimenaztera Aita Santuari. Ala bada Honorio irugarrenak baimendu zuan. Bv AsL
170. Gure Jaungoikoak begiratuko du guregaitikan. Ala ba, esperantzarikan ez galdu. Apaol 59. Ala bada...
Erriak ongi-etorri bat egin nai zion. Alz Ram 74. Ala ba-da, irakurri nai ez ba-dituzu ere, etzazula beintzat
agirian esan. Ldi IL 112. Mutikoaren izaera zuzenak lizunkeri aide ura ezin eraman zuan. Ala, ba, egun batean,
Montebideori agur egin eta Buenos Airesa jo zuan. NEtx LBB 39. Ala ba, gauza biren artian erabagi biarko
dozu! Etxba Ibilt 482. Ala bada, ba-zekarrela esandako artatik atera-ta, biok elkarrekin ta pake onean bazkaldu
mende.
zuten. Berron Kijote 121.

- HALA BEHAR (ERE, ETA). Cf. halabehar.  --Zartu ta kokotza luzatu, ta sudurra ere bai, ez da gauz onik.
--Ala biar. Sor Bar 41. Ala bear ta, ara beste oztopoa: saietsetik bi mikelete, bata bere lengusua. Or SCruz 43. --
Bañan eskerrak onlakuak gutxi izaten dirala. Geienak zintzoak, zuzenak eta prestubak arkitzen dira. --Ala bear
ere, idukirik Euskal-erriko gizalegia. Ib. 106. Eskuak eta ipurdiak, elkarrekikoan, oi-duten ots berezia ere aguro
asi uan, ala bear ere. Ldi IL 18. Euskaldunen edesti-aurrean dan garairik izendatuenetako bat Goien, edo
Geroztiko, paleolitos-aroa deritzaiona da. Eta ala bear ere. JMB ELG 23. Barkatzen dira goxoki olakoak [...].
Eta ala bear, zaarragoren batengan begi onez ezin eraman baditugu ere. Or Aitork 18. Gurdia ere, ala bear-ta,
ura ere egon, ain ongi elkartuta biak [mandoa eta gurdia]. Anab Poli 99. --Erredola ta lira bat erabili bage zaitu
bear ditzadanean, zuzenbidea onuragarrien dala esan bide duzu, ta erabili bear baditzat, beriz, gudaritza ta
musika, alegia. --Ala bear, noski. Zait Plat 95. Alabear-ta, [...] kuadrillari oietako bat zegon bentan. Berron
Kijote 181. Etnologoak, ordea, eta hala behar ere, bere ikusmoldeak eta ikuspuntuak ditu. MEIG VIII 101.
Lanean ari nintzen, gau t'egun. Hala behar ere, gogorra baitzen bizitza. MEIG IX 94. Hor barrena dabilen iritzi
mordoaren (beti, hala behar eta, "kontrakoen") arrazoiak eta desarrazoiak arakatzeko. MEIG VI 74.
- HALA BEDI. Así sea. v. halabiz.  Ta guziok otoitz bat zuzendu dezaiogun Iñaki Deun, euskaldunen
Zaindariari: Euskalerriak iraun dezala, kristau ta euskaldun, mendeen eta gizaldien ondarreraño! Ala bedi. Ldi
IL 141. Apokalipsiren azken-itzekin bukatuko yunagu: Gauza auetaz aitor egiten dunak, au dio: Bai, berela
nator. Ala bedi. Zatoz Iesus Iauna. Or QA 12. Biar eguraldi ona, eiki. Ala bedi! Txill Let 33. --Oker ago ortan --
Don Kijotek esan--, bidagurutzeotan ordu-pare bat igarotzeko, arma-gizonak ikusiko dizkiagu, Angelika Ederra
askatzera Abrakaren aurka etorri ziranak baiño ugariago. --Ala bedi ber-bertatikan --Santxok esan--, eta
Jainkoari nai dakiola ongi bukatzea. Berron Kijote 118.
 (Con izan intercalado).  Utzi ez dizaguzu tentazioan erortzen; ezpada gaitzetik gorde gaitzatzu. Ala izan
bedi. Lard 383.
- HALA BERAZ. Así pues. "Pues (Darric)" DRA.  Hemen den guztia borondate on batekin Iainkoaren
ohoretan eta arimen probetxutan egina da: Hala beraz errezibi ezazue, eta zuen orazinoetan egin nazazue
partale. Mat XV. Hala beraz gogorat heldu zaizkigun gauzetarik eztugu behar deus desiratu edo galdetu
humiltasunekiñ [...] baizen. Ch III 15, 2. Gogoeta edo bihotzeko mobimendu den xumena eta sorthu den bezain
laster suntsitzen dena, hain ongi ezagutzen du, nola kanporat agertzen den eginkunde larriena. Hala beraz
Jainkoak ikhusten ditu [guziak]. Dh 132.
- HALA BEZALA. (Más o menos) así.  --Eta auzi ori eguratsean izango ote? --Ala bezala esan ziteken. Or
QA 205. Iainkoa begiz bezala atzi nai lukete atertu gabe, ta ala bezala atzematen ez dutenean, Iainkoari xor
dagozkiola dirudie. Ib. 131. Ametsetan gogo-emana, ala bezela eman ezkero, ez al yunat utsegingo, ez
Iainkoarekin, ez gaiñekoekin. Ib. 188.
- HALA DAGIDANZ. Sin cuidado, con negligencia, frívolamente.  Baldin hala dagidanz eta iharduki gabe
hari bada. "Pourvu que cela se fasse négligemment et sans contention". SP Phil 202. O Iainkoa! zer itsutasun da
hori, fitsezko bahikundeen gainean gure arimako parterik hoberenaren horrela hala dagidanz iokateaz? "O
Dieu, quel aveuglement est celui-ci, de jouer ainsi à crédit, sur des gages si frivoles, la principale pièce de notre
âme!". Ib. 291. Beraz ez sekulan minza Iainkoaz hala dagidanz, elhe gisa eta solhas egin nahiz bezala. "Par
manière d'acquit et d'entretien". Ib. 336.
- HALA DAGIDANZKO.  Hura iar-aasten duela ustez hala dagidanzko, bainan estudiaturikako eta
amorgarrizko erremangu, apunkeria, muzukeria eta bertze korteziagabeko trebetasun eta zilhegitasun batzuetan,
zeinak baitira aitzin-seinale segurak eta dudagabekoak garbitasuna eta ohorea laster erortera doazila. "La
portant à des regards affectés, [...] à des petites plaintes de n'être pas aimée, à des petites, mais recherchées, mais
attrayantes contenances, galanterie, poursuite des baisers". SP Phil 301.
- HALA DELA (Añ (G, AN)). Amén.
- HALA DELAKOAN (ZELAKOAN). Como si nada. "Gauzak era hartara sinistutia. Zuek egon zaizte ala
dalakuan, da ikusikozue" Elexp Berg. "Sasoi artan gaztaiñia ta babia besteik ezkiñuan jaten, baiña ala zalakuan
bizi giñan" Ib.
- HALA EDO HOLA. De un modo u otro.  Arla edo orla egin limosna. 'Dar limosna de una manera o de otra'.
LE-Ir. Bilduko ditu Jainkoak zozo oiek, ala edo ola. Or Jaink 28.
- HALA EDO HONELA. De un modo u otro.  Jainkoak bialtzen duena, ala edo onela eraman bear. Cb Eg III
283. Ez diat igarotzen / beñere egunik, / Jaungoikoari otoitz / egin gabetanik, / ire ortzetatika / utzi nazan arren,
/ ala edo onela, / ni libre lenbailen. It Fab 113s.
- HALA ERE (Lar, Añ (G, AN), Dv, H; ala bere H; ala be V-gip). Ref.: Etxba Eib y Elexp Berg (ala be). a) Sin
embargo, a pesar de todo. "(Aun) assí", "(sin) embargo" Lar. "(En) medio de eso, con todo eso" Lar y Añ.
"Ainbeste diru eta ala be kontentu ez" Etxba Eib. v. halere.
 Tr. De uso gral. en la tradición guipuzcoana. Tbn. se documenta en textos vizcaínos orientales (cf. ALAN
BERE). Al Norte es relativamente poco frecuente desde el s. XVIII.
 Agramondeko Iaunaren ezhortazione handiak [...] ene goga eraziteko asko eta sobera izanagatik, hala-ere
[...] karguaren hartzera bathirik ezin naidikeen. Lç Dedic * 6v. Badakite ezin gabe daitekela biziaz, / hala ere
mende.
nahi dute tormentatu lehiaz. EZ Man I 112. Duzun zerork bethiere, / zeure obren kargua, / Bada pena hala ere, /
Emateko kontua. Arg DevB 170. Itsasoak ur xort bezanbat nigar isur ahal baneza, enuke hala ere merezi
konsola nezazun. SP Imit III 52, 1. Zuk egiazko eta legezko eskusa ekharriz gero, zure akusatzaillea hala ere
lehiatzen bazaitzu. SP Phil 193. Trublaturik ene arima, / Milla pena tut sofritzen; / Hala ere urguillutsua, / Ez
zait burua makhurtzen. Gç 217. --Jinkoatan diren hirur personak egiazki algar ganik berhezi direia? --Bai: bena
hala ere eztie ber Jinkotarzüna baizik. Bp I 31. Ez da ori eginkizuna, ezinkizuna baizikan. Ala ere ez naiz
ikaratzen. Lar SAgust 4. Ez-deus phuru batzu baizeñ ez garen-arren, hala-ere gure buruazko stimu bat hartzera
lerratzen baitgare. He Gudu 39. Ala ere egun batez berdinzen dira guziak. Mb IArg I 204. Behar dugun arren
pausatu graziaren lagunzaren gañean, etzaitzu halaere zilhegi hirrizkuari paratzea. Mih 25s. Kristauak etzioen
iñori gaitzik egiten, onik asko baizik, ala ere mundu guziak begitan artuak zeuzkan. Ub 114.
 (s. XIX). Bazekian soldadu errukarri ark gastigo andia izango zuela egia konfesatzen bazuen; ala ere naiago
izan zuen bizitza galdu. Mg CC 122. Pekatuetan ondaturik eta uzteko asmo bage egon arren, ala ere atrebitzen
dira Jaungoikoari barkazioa eskatzera. Gco I 392. Alá ére dut esperánza éne Jangoikoan, oráño ere nai nauéla
barkaturík admititu bere grázian. LE Ong 27v. Eztakizu Davidek ere illerazo zuala Urias, eta gañera zikindu
ziola bere emaztea? eta David ala ere da santu andi bat! AA III 529. Gerta diteken arren [...] gostu
gehiagorekin egin ere detzan bera bakharrik denean, hala ere Jainkoari loria gehiago heldu zaio [...] baltsan
egiten ditugun ongietarik. JesBih 393. --Ez degu emen orrelako urritasunik. --Ala ere on da jakitea orain esatera
noakizuna. It Dial 101s (Ur alanbere, Dv halarik ere, Ip halere). Moises-entzat bere anaiaren iltzea naigabe
andia zan: ala ere, Jainkoak agindu ziona egin zuen. Lard 98. Eliza-gizonetakoa zan person hura, baña alaere
bizimodurik txit zabarrenetakoa zeukana. Aran SIgn 54. Lantza sartu zioten / bular sagradutik, / ala ere biziko
zan / oiek danakgatik. Xe 358. Ni, hain bekhatoros handiari, eztohakit martir hiltzeko ohorerik! Halaere, banitu
bederen martiren tormentak eta oinhazeak! Jnn SBi 78s.
 (s. XX). Etzuan ezergatik bere jaiko eleizkizuna utziko; baña ala ere beste anai biak baño otzagotzat zeukaten
etxeko guztiak. Ag G 19s. Astean bi aldiz agertu izan gera. Ala ere maizago egin izan det nik joan-etorritxo au
[...] Medel Ameriketatik erriratu zanetik onera. A Ardi 100. Ardo orrek ez dauzka / amazazpi gradu, / ala ere
gizona / menderatuko du. JanEd II 118. Ez zelarik bada gure Doniandarra beldurti beldurti hetarik, Aragones
demuntreak halako lazta bat emaiten zakon hala ere! Barb Sup 130. --Galdeera ori zail-xamarra dala derizkiot.
--Baña zu azkarra zera-ta. --Ala ere: emendik illargirako ori oso zalla da. Illargitik onera balitz, zerbait esan
nezake. Muj PAm 46. Etzegoan igesegiterik. Ala ere etzun etsitzen. Or SCruz 46. Zazpi tiro tira ta / ala ere zutik.
Tx B 188. Orrek, ala ere, eztu esan nai "Uitzi" yale bizkorra eztanik. Ldi IL 45. Lekutu zazu nigandik edal-ontzi
au; ala ere zuk nai duzuna egin bedi, ez nik nai dudana. Ir YKBiz 467. Erabateko legor-giroari noizbait aurrea
artu zion, orratio, euriteak. Ez, alaere, nekazariak nai bezin azkar. TAg Uzt 258. Nik dasakedana [...],
ezertarako ez da izango; ala ere esango dizut. Zait Sof 167. Ontzitik lurrera kablea beste lokarririk ez zegon; eta
ala ere bide bakar artatik armiarma txaxtarrak sartu ziran argitara millaka. JAIraz Bizia 49. Damu dut hala ere
zu ez ikusia bazter horietara joan baino lehen. Mde Pr 190. Etxe-kalte bazan be andriak ei zituan frakak. Ala be
ez zan asko larrituko gure Txoria. SM Zirik 76. Ni ez naiz oiezaz jabetzen. Ala ere an daude, nere barnean. Vill
Jaink 140. Astuntzat artu ta ala ere egiten badezu, pekatu astuna egingo dezu. MAtx Gazt 51. Maiz eskatu zidan
Antigenesek, ala ere etzidan kendu ahal izan. Ibiñ Virgil 47. Ez det bertsorik kantatu geroztik. Bañan ala ere
kontentu naiz onenbestean naizenean ere. Uzt Sas 21. Urepele, derautzut aitortu beharra / ederrez etzarela
munduan bakarra, / bainan hala ere nik zu zaitut izarra. Xa Odol 107. Maitasun lurtarra, ez aingeruzkoa [...],
baina egilearen eta irakurlearen bihotza batera esku leunez ukitu duen maitasuna, hala ere. MIH 335.
v. tbn. GavS 7. VMg 43. Arr GB 62. Ud 73. AB AmaE 404. CatUlz 45. Arrantz 107. ArgiDL 52. Inza Azalp 68.
Mok 16. FIr 175. Alz Ram 22. Lab EEguna 96. JMB ELG 10. ABar Goi 68. SMitx Aranz 231. Munita 25. Anab
Poli 128. Ugalde Iltz 31. Arti Ipuin 24. AIr in Izeta DirG 10. And AUzta 116. Salav 23. Onaind in Gazt MusIx
150. NEtx LBB 165. Berron Kijote 94.
 "Menos mal, después de todo" Ond Bac.
b) Por otra parte.  Guti oneratzen eta hobetzen dira erituz, hala ere errumerian maiz dabiltzanak gutitan
saindutzen dire. "Sic et". SP Imit I 23, 4. Permatzenago bazare zure arrazoinaren eta antzearen gainean Iesu
Kristori zor diozun obedienziazko bertutearen gainean baino, gutitan eta hala ere berant izanen zare argitua.
"Raro & tarde eris homo illuminatus". Ib. 14, 3. Zer du zure serbitzariak zure ganik hartu duenaz bertzerik, hala
ere merezi gaberik? SP Imit III 50, 1. Gauza lastimagarria, bainan hala ere amorio itsusi, eskas, nahasi eta
erbal batetarik sortzen dena, zein baita ielosia. SP Phil 344 (He 347 halaber). Ezin gaitzik egingo diat: ala ere,
ez zidak ardura andirik ematen ire ezten txaarrak ateratzen bazidak odol apur bat. VMg 33. Martin, mutil
liraña, egokia eta galanta zan soldadu joan zanean, baña orain ala ere oso pinduta eta gizenago zegoan. Zab
Gabon 52.
c) Ciertamente. "Gizonezko jatorra alaere (G-azp-goi), merezi dute zigortzea, ondo alaere! (G-azp-goi)" Gte
Erd 148.  Bada hori da, hala ere pazienzia bat, ordea pazienzia falsoa. SP Phil 194 (Echve Dev 228 ez dago
dudarik). Helaz! hala ere etzenduen orduan merezi hark beregana zinitzan. Ib. 507. Beartsu bati bere janzi eta
apainduriya ederrak eman ziozkan, eta asmoan zeuzkanak, ondo bestelakoak ala ere, janzi zituen. Aran SIgn
19s. Boluntariyuak dauka / suerte aberatsa, / nik aditzia dedanez / ez ala ere eskasa. JanEd I 74. --Noiz egin dio
mende.
[...] Jaungoikoak bere erriari mesede aundiagorik [...]? --Iñoiz ere ez noski. --Ez ziñez ala ere. Inza Azalp 15. --
Gure amak presa ziken beintzat. --Ongi ala ere. Lek EunD 25. --Egualdi eder au ikusi ta nor egon etxean, Lope?
--Egun onetan, ala ere. NEtx Antz 57. Gaxotegira eraman zuten, gaxotegi ederra ala ere. Anab Poli 124.
Ikustaldi polita egin nion ala ere. Ib. 85. Bakoitzak ba zituan bizpairu letradu, egokiak ala-ere. Berron Kijote
107.
 (Exclamativo).  --Berorren lengusu Medelek kale ta guztiko uri berria Leaburun egiteko ustea omendu. --
Jesus ta bat ala ere! A Ardi 32. Ala ere! Zuek, emakumeok, gazte zeraten bitartean batez ere, beti lelo batera
jotzen dezue. NEtx Antz 38. Ontziak sua bear barrenen indarra izango bazuan. Eta ala ere! Anab Poli 63. Ala
ere! Noiz edo noiz ba datoz loreak. NEtx LBB 24.
d) Así pues. v. HALA BADA.  Hala ere lehenbizirik heldu zaio gogoari pensamendu arin bat, gero tinkhatzen
da haren gainean. "Nam". SP Imit I 13, 5 (Ol ba). Ezagutu zuen [...] Iainkoak bertute hura gomendatzen zioela;
hala ere gero halako maneraz iarri zen aumoin edo limosna egiten, non hargatik leku guzietan hari baitzaritza
San Iuan aumoinera edo limosnaria. SP Phil 177. Bena hen balakak ta hitz emanak [...] hel bezaiñ fitez dirade
argüsten; hala ere gizon zühürrak daki jende güziari hitzeman dereien obra, harentako eztela, jalki bezain sarri
ahatzerik dagoela. Egiat 212.
e) Igualmente, del mismo modo.  Iainkoak [...] manatu zituen landareak [...] iasan zezatela, zeinek bere
motharen araberako fruitua; hala ere manatzentu giristinoak [...] ekar dezatela debozioneko fruitu. SP Phil 11
(He 10s eta orobat). Hala ere [gizona] representatzen du genebra, zuhainze idor hark. Tt Onsa 104. Jainkoari
etzaio ahantziko; eta behar-orduan laguntzaileak igorriko darozkitzu. Ongi egiten duenak hala ere atzematen
du. Dv Lab 10. Nere etsairik gaitzenari bezala begiratuko diot [gorputz huni], eta hala-ere eginen. Dv LEd 113.
 (En correlación con nola).  Eta nola xaritateari baitagoka guri Iainkoaren manamendu guzien [...] obra
arazitzea, hala ere debozioneari dagoka guri hekin eragitea. SP Phil 4s. Zeren nola bere sensuez eta mienbroez
baliatu baitira bekhatu egiteko, hala ere hetan guzietan pairatuko ituzte [...] penak. Ib. 55.
f) Además (con matiz de énfasis).  Korapillo au zeiñ-ere dirudien estu, nik epaki gabe askatu det; eta erraz
ala-ere. Lar SAgust 10. Baietz eranzun zioten ta pozik al-ere. Mb IArg I 214. Nai dut, bai, ta agitz al-ere, ta ez
dakit zer negiken nik hau erdistea gatik. Mb IArg II 353. Igaroko urtetan gabonsaria franko eman badidazue
ere, orra aurten artuta, nun neuk ematen dizuedan: Ta nolakoa ala ere? GavS 5. Bazuen Paradisuan, doarik
alaere, Adanek eta Ebak, jateko, edateko ta gauza guzietarako nai adiña, baita askoz geiago ere. AA III 268.
Bai, emakumea; eta pozik ala ere [ezkondu], nere ustez. Urruz Urz 44. Paula ta Martiñ agiraka zebiltzala, ta
gogor ala ere. Ag G 292. --Sartuko naiz ala ez? --Sar, sar ta ordu onean ala ere. A Ardi 92. [Aurreskua] egingo
diat [...], eta ala ere aitzurren baino pozago. Ib. 68. Iturberen mutilletan ba zitula adiskideak, asko ta zintzoak
ala ere. Or SCruz 94. Biraoak esatea bera ere pekatu da, ta sulezea merezi duen pekatua ala ere. Ir YKBiz 121.
Jator eskribitzen didak, eta euskeraz ala ere. NEtx Nola 23. Elduko dira, Rosa, ta zuk uste baiño lenago, ala ere.
NEtx LBB 43. --Eta bitartean euki zerorrek, aitakide, zure etxean; baiña ez iñori irakurtzen utzi. --Bai, ta pozik
ala-ere. Berron Kijote 81.
g) Así. (v. supra (3) ejs. de nola (...) hala (...) ere).  Manatu zioen bere eskutariari arren akhaba zezan lehen-
bai-lehen. Hala ere egin zitzaion. Lg I 218. Gonbidatu zituen bere haurrideak eta erresumako lehenbizikoak
agian ezaguturen zutela erregetzat: hala ere gerthatu zen. Ib. 323. Hillen bitztea mirakuillu handi bat zaiku:
hala ere da. Ib. 351. Lehenak [...] ta hirurgerrenak beren aharretzaz deuserestüren ziradiala. Hala ere gerthü
zena. Egiat 272. Hitz horrek dio Eskaraz Yainkoak ezduela nihon bardinik, guzien nausi dela zeruan eta lurrean.
Hala ere behar da. Hb Esk 1. Gure Jaun Erretorak, hala ere egin behar zuelakotz [...] galdegin zioten herriko
gizoneri beren eginbidea xuxen bethe zezaten. Barb Sup 2s.
h) "Sobre todo. Etxian gauza guztiak ditturaz maitte, baña alabe liburuak" Etxba Eib. "Deportista ona da, ala be
pelotan" Elexp Berg. "Jente asko etortzen da Bergara, ala be neguan" Ib.  Neu ez naiz ezertarako gauza, ala
ere egualdi otz abekin. Apaol 118. Egun guzia besteren gaitzak sendatzen edo arintzen, eta bera urtetik urtera
bere barruko arantzaz minberago. Gabon-inguru onetan ala ere, miña biziago egiten zaio. NEtx Antz 80. Lagun
bi ziran. Bata arte zalea, ala be pintura kontuan. SM Zirik 16. Danak ondo gura zetsela eta ala be Dukiak,
umetatik beragaz ebanez. Etxba Ibilt 475. Gertau zittuan brisbris zaldixa eta onen apaiñ guztiak, eta ala be, bere
galtzairuzko petua. Ib. 459.
i) Como también.  Nondik eta noren ganik bada, ethorri zaiote sinheste hori populu guzieri, denbora eta leku
guzietan? Argitueri [...] hala ere, salbaia, bertze gauza guzien gainean, ilhunbe handietan pulunpatuak zireneri?
Lap 63 (V 32).
j) (V-gip ap. Elexp Berg; G-azp). "Iritziko aditzen aurrean (uste, pentsau...) erabiltzen da, indartzeko. Bazatozte?
Ala be pentsatzen giñuan zeoze pasau ete jatzuen bidetan" Elexp Berg. "Ala be uste neban enebala sekula
akabauko lan petral ori" Ib.
k) "Zera, honakoa, zentzuan entzun dakieke adin handikoei. Ta gero ori neurri zanian, ba, asko izango zan da,
esan i eban ala be: "Joño, ementxe beste sokakaa bat"" Elexp Berg.
l) Farrari eziñ eutsi izan zioten; eta aiñ ala ere, Don Kijote erabat lotsatu egin zan. "Y fue de manera que Don
Quijote vino a correrse". Berron Kijote 46.
- HALA ETA ERE (ala ta be V-gip ap. Elexp Berg; Ort Voc (V-ger)). a) A pesar de todo, sin embargo.
mende.
"Botillerdi pattar eran zeban da ala ta be etzan mozkortu" Elexp Berg.  Alata be... de todas las maneras, bera-
pe yuen eiñ bidauela. Ort Oroig 54. A zan mutillaren tentela: berbetan iñardu ta ala-ta-be lotan eguala ekitten
eutsan esaten. Otx 165 (v. tbn. 72, 87, 116 y 135 ala-ta-be). Ala ta ere, berriren bat adieraztera oala dirudik.
Zait Sof 168. Ala ta ere ezin ito, orde, / samindunen intziria. SMitx Aranz 69. Arrimallatan altuan dago / Birjiña
Begoñakoa. / Ala ta bere altuagoan / Birjiña Arratekoa. Canc. pop. ib. 135. Fraisku ori jarri zan / biziro
berotzen, / baiña ala ta ere / etzan ba esnatzen. And AUzta 146. Itxaso barea au, gurearen aldean. Ala ta bere,
ekaitz gogorra iragan genduan araiñegun. Erkiag BatB 176.
b) "Alata be, con todo empeño (V-ger)" Ort Voc.
- HALA ETA GUZTI (ala ta guzti V-gip ap. Etxba Eib; ala ta guzi H). Sin embargo, con todo. "Egun bidar
jauzi zan, eta ala ta guzti berak irabazi eban jokua" Etxba Eib. v. HALA GUZTIZ ERE.
- HALA ETA GUZTIZ ERE (ala ta guztiz be V-gip ap. Elexp Berg). A pesar de todo. 
Atsegin-bitsetan nintzan orrela ikusi nitunean: ala ta guztiz ere, ater gabe zirikatzen niñun orrek. Zait Sof 79.
Ala ta guziz ere aita urreratzen zaio. Etxde AlosT 29.
- HALA ETA HOLA, HALA ETA HULA. a) Así y asá, esto y lo otro. Según el editor, hay arla ta orla 'de ésta
y otra forma, así y así' en la Doctrina de Lizarraga de Elcano.  Eibartarrak esan zion, / klaruak bezala, /
jokatzeko ustean / abiatu zala; / ez ibiltzeko ari / ala eta ola, / jokatutzeko edo / obeditu zezala. EusJok II 18.
Yendek erranik ere / hala eta hola... / Maria batzuetan, ez yakin nola, / Goibel dagola... Elzb Po 191. Horra
egundainokoetan gure gizonak zoin bere eskualde mintzo. Batek hau; bertzeak hura. Nik hau egin; nik halakoari
hala eta hula erran. HU Zez 50.
b) (Con oraciones consecutivas). "Hala eta hola egin zuen, non, il fit si bien que" Dv.
- HALA EZPADAN. "Ala ezpadan, por si las moscas" Etxabu Ond 108.
- HALA FORTUNAZ. Por suerte. v. FORTUNAZ, HALABEHARREZ.  Emen jartzia pentsatu degu /
soldaduzkako kontuak, / gañera ere poz artuko'ute / senide ta gurasuak; / ala fortunaz juntatu giñan / euskaldun
lagun batzuak, / jakin dezaten nola gabiltzan / jartzera guaz bertsuak. Auspoa 139, 102.
- HALA GUZTIZ ERE. A pesar de todo. v. HALAZ GUZTIZ ERE.  Donostian sartu nintzan ontziak, izan
zituan bidean milla eta milla estrapuzu, baña ala guztiaz ere urreratu giñan zorioneko Indietarako lurrera.
Apaol 56. Barre egiten zien guziai eta or konpon. Baiña ala guziz ere bazuan Simona gureak arantza zorroztxo
bat biotzan. Urruz Zer 90. Asi naiz bialdu naian aitzaki billa, baiña ala guziz ere emen egon zaio itxoiten. Loidi
41.
- HALA IZAN DADILA. Así sea. v. halabiz.  --Azkenean diozun hitz ark, amen, zer esan nai du? --Esan nai
du, alabiz, ala izan dedilla. CatBurg 24. Zure erreguz [...] grazia emango didala. Ala izan dedilla. Amen. Cb Eg
II 78. Au ondo sinisten duenak, artuko ditu bitarteko onak biotza garbitzeko mai Santura eldu baño leenago. Ala
izan didilla. Mg CC 205. Eta zuk nahi ditutzunak egiteko grazia jautsiren dela nere gainera. Oi Ama guzietarik
hoberena, halabiz, hala izan dedila. Amen. Dv LEd 144. --Gauz on onek goiz edo berandu bere frutuak emango
zizkiguk. --Ala izan dedilla. Arr GB 39. --Mariya, Jaungoikoak bedeinkatu ditzala; zergatik merezi dute. --Ala
izan dedilla. Apaol 121. Erantzun bixi, ia zuen esaera, ta atera-aldiekin irakurleak poztutzen dituzuten. Ala izan
dedilla, bide onezko poza bezelako ondasunik ez da-ta. Etxeg in Muj PAm 13.
v. tbn. Ala izan dedilla: Añ CatAN 32. Gco I 464. AzpPr 127. Ala izan daiela: CatB 38. Legaz 22.
- HALAKO. v. halako.
- HALA (DA) KONPLI. (Fórmula con el sentido aprox. de 'así se debe, corresponde, conviene'). Cf. Ax 311 (V
207): "Ezta konpli, ezta on" (= "non expedit").  Ez dauko Peru Garciak bearrik / Ain gatx andia apukadua
gatik, / Zeruetako mandatua izanik, / Andrariok ala kunpli jasorik (Milia de Lastur). TAV 3.1.5, 76. Publika bidi
gerra kruela, gerra mundu gustiti, / Emon bekio, ala da kunpli, jaio dan infante oni. Acto 201.
- HALA-MODU. Cf. HALA MODUAN.  Bertan dator, Don Kijotek zaldun-armak artzeko izan zuan ala-
modu parragarria. "La graciosa manera". Berron Kijote 49.
- HALA MODUAN. a) De cualquier modo.  Errespuesta emango'iot / orain gizonari, / apenas dagon bertan /
eskas eta larri, / ez da ala moduan / jolasean ari. Tx B 217.
b) (En correlación con nola). Del mismo modo.  Nola bildotx bat eman lezaken / arranuban atzaparrak, / ala
moduban kendu ziguten / agintzak eta indarrak. Auspoa 146, 38 (ap. ELok 421).
- HALA MODUZ. a) (Introduciendo oraciones concesivas). De tal modo que.  Eta arturik [bota] eskuetan,
baldin aitona luze egon bazan, etzan laburrago egon illoba, ala moduz eze, pikea bai, bañan beste gauzarik
etzan gelditu. Zab Gabon 67.
b) De cualquier manera, incorrectamente.  Eta, gazteluko nagusia koldar aundi ta sasi-zaldun zala, era ontan
ala-moduz uzten bait-zituan zaldun ibiltariak. Berron Kijote 54.
c) A ojo. "Alamoduz esan du (G-azp-goi)" Gte Erd 144.
- HALA MODUZKO (V-gip ap. Elexp Berg). a) "Deficiente. Orduko labadorak pe alamoduzkuak zittuan da"
Elexp Berg. "Barrandero zebillen, baiña itxuria alamoduzkua zan da bota ein zeben" Ib.  Kejaturikan ikusten
ditut / iñoiz asko baserritar, / iru edo lau ala-moruzkok / artu dutelako alkar. Auspoa 86-87, 140. Gaurko
munduak baidarabilzki / ala moduzko naspillak, / ta gurasuak beren etxetan / eztaude oso trankillak. Uzt Noiz
mende.
101. Iñoiz iritxi izan gerade / ala moduzko kasuan, / beñere asarre izatekotan / pranko motibo bazuan. Uzt Sas
279.
 Eta, lurrean ardi-larru batzuk zabalduaz, ala-moduzko maaia paratu bait-zuten azkar-azkar. "Su rústica
mesa". Berron Kijote 123.
b) "Adecuado. Txamarra baten premiñan nago. Donostiara juaten naizenian alamoduzkoik ikusten bot, erosi
eingot" Elexp Berg. "Ointxe alamoduzko mutil bat topatzen bajonat ezkondu ta kitto" Ib.
c) De algún tipo.  Bular ta bizkar gaiñekoak kendu zizkion, zauriren bat ote zuan ikusteko; baiña ez zion odolik
edo alamoduzko aztarnarik ikusi. "Sangre ni señal alguna". Berron Kijote 68.
- HALA NOLA (G, L, BN, S; Ht VocGr, Lar, Añ (G, AN), VocBN, Dv, H (+ ala nola); h. nula S; Gèze). Ref.: A
(halahala); Lrq (hala-nula).
 Tr. Documentado sobre todo en la tradición septentrional y alto-navarra. Se encuentra tbn. en los
guipuzcoanos Iturriaga y Beovide, y en algunos otros autores meridionales posteriores a 1950.
a) Tal como, de la misma manera que; así como. "Comme" VocBN, Ht VocGr y Gèze. "Assí como, ala nola"
Lar. "Iragan zen hala nola ximista bat" H. "Hala nola (L, BN, S), de igual modo que, [...]. Ala nola (G), así
como" A (s.v. halahala). "Hala-nula /halanúla/, comme, de même que" Lrq. Cf. supra (3).
 Hala nola koniunkzione eta batasun hunetan natura dibinoa [...] azkendu izan baita [...] infinito [...], halaber
natura humanoa libertu eta gelditu izan da finito. Lç Ins G 3v. Eta bakeak egiteko / bere gogo sandura, / gure
artean gelditu ze / ala nola zeruan (AN, 1609). TAV 3.1.20, 113. Libra gaitzazu othoi peril hunetarik, hala nola
libratu bait-zenduen Abraham Kaldeanoen eskuetarik. Mat 358. [Sakramentuetarik] bada zinduen ordenatu
grazia / Iauts zekigun, kanaletik hala nola uria. EZ Man I 19. Karrointaturik odola, / Hala nola, / Orduz,
merkataria, / Zaparretik oldartzean / Ez-ustean / Bide-zelhataria. O Po 61. Bata bertzeari datxezko eta
darraizko, hala nola aimantaren bertute ixilaz eramaiten den burdinak hainitz bertze burdin bata bertzearen
ondoan bere gana baitakharke. SP Phil 289. Badakizie onsa, hala nola ohoiña gauaz desorenian, ez ustian jiten
baita, hala hala herioa Iaunaren mezia jinen dela. Tt Onsa 62. Eta parka itzagützü gure bekatiak, hala nola gük
parkatzen baitütügü guri ogen egiler. FPrS 21 (Bp I 41, UskLiB 13 hala nula, CatLuz 15 hala nola, CatAe 4
gala nola, CatSal 5, CatR 5, Samper Mt 6, 12 kala nola; Ber Trat 92v, He, TB, Dv, Ip, Echn y Leon Mt 6, 12,
CatBurg 23, Añ CatAN 3, Legaz 5 bezala; Ur y Or Mt 6, 12 bezela; Cb CatV 5, CatLlo 4 legez). Gustiak zeuden
langiturik / Airean eta lurrean, / Hala nola izatu balitz / Mundua azken fiñean! Gç 88. Iesus-Krist haren Bürü
gehiena ezinago saintü baita, hala nola haren fedia, zeremoniak eta sakramentiak. Bp I 38. Hala nola urthe
natürala bere sasoetan arrapartitü baita, berhala elizako debozioniak ereñik bezala dira tenpora arau. Bp II 3.
 (s. XVIII). Ezen Eskual-herriko umea zer ahal dateke baizik eskualduna? Hala nola Parisko umea,
Paristarra? ES 118. Hala-nola suaren bazka baita olioa, manera berean alferkeriarena da gaztetasuna. Ib. 186.
Ala nola baitire irur persona distintorik eta Jaun Goiko bat berdaderorik, guziak igual guziak sabio, guziak
poderoso [...] igualki, arla konforma gaitzala bere amistanzan, eta geure ermandadean. SermAN 1. Zuk gizon
gisa gauzez iuiatzen duzu, eta zure gogoetak, hala nola zure gutiziak, humanoak dire. Ch III 17, 1. Hala nula
itxas mareak untzi bat horrat hunat erabilten beitü [...], gisa berian, tentazioniak hanitx gisaz iharrausten dü
[...] gizon bat. Mst I 13, 5. Üskararen irakurten ikhasten dielarik, hala nula latia eta franzesa ikhasten beitütie.
Mst IXs. Etsai borthitzenak eta muthirienak, hala nola pasione nausituenak, laster dire garaituak. Lg I 279.
Komentuan sartzen denak ez du urrikirik behar mundua utzi izateaz; hala nola munduan engaiatua denak,
ezbaitu erran behar ezin han salba daitekela. Mih 109. Othoitza hunek komun izan behar du fidelenetarik
argitienendako hala nola baita xinplenendako. CatLan 77. Ala nola zégon Kristo judiogáien érdian
burlatuzuteláik, alá atratzendúte sazerdótea zenbaitek irri egitekó. LE Prog 108. Prebenitus ala nola balidoéie
emátera Jangoikoari kóntu bere bizimoduas. Ib. 106.
 (s. XIX). On dela seindu ta sano izateko goiz jaikitzea [...]; oro xuxen gerthatzen dire; hala nola berriz,
berant jaikitzen denean, oro makhur gerthatzen ohi baitire. Dh 48. Hala nola argi izarrak aintzintzen baitu
iruzkia [...], orobat, Mariaren sortzeak seinaltzen du justiziaren egiazko iruzkiaren ethortze hurbila. MarIl 93.
Gomendatzen dit ene arima / Jauna zure eskietara / Hala-nula gomendatü beitzunien / Zuk zure Aita
Eternaletara. Mustafa 195 (ap. DRA). Pharkatzen dit etsaier eni sofri-erazler, / Hala nula beiteie Jinkuak egin
berer. Etch 146. Ez dek besterik falta, / baizika astoa / adoratzea ala / nola Jaungoikoa! It Fab 123. Zikoitzak
guzia nahiz, guzia ohi du galtzen / Hala nola gaizo batek behiñ egiñ baitzuen. Gy 93. Ez daukat ezen hori
biziotzat hala nola urguillua, kolera etc. Ib. VIII. Bizi nahi dut hala nola bihar, egun, orai berean hil behar
banindedi. Dv LEd 163 (Cb Eg II 89 orañ bereala iltzeko bezela biziko naiz). Belhar berotua aziendarentzat
hobea da; hala nola prentsan irakitu arnoa irakitu gabea baino hobea baita. Dv Dial 56 (It ardo irakiña obea
dan bezala). Prauben etxetan hala nula aberatsenetan. CatS VII. Ala nola lenago baliatu zan Apostoluaz Eliza
sendotutzeko, alaxen nai zuan Franzisko apostolu berriaz baliatu. Bv AsL 42. Nork pagatzen zuen bazkaria, ez
zakiat [...]; bazukek hauz'aphezek pagatzen zuten, hala nola kontseiluko gizonek. Elzb PAd 74. Jesusek eman
nahi izatu zion oraino bizi ziren apostoluen ikusteko zoriona, hala nola apostoluei ere bai, beren Ama onaren
ikustekoa. Jnn SBi 49. Gorphutz gare xoilki, hala nola bestiak. Lap 117 (V 55). Haize laño eta gozo batek ur-
axala zimurdikatzen zuen, hala-nola belhar ondo gurdoa gure phentze gizenetan. Arb Igand 146. Uri edo
lanotsu izan balitz aroa, ez ginuen ikusiko, hala nola Parisen ezin ikusi baitute, zerua hedoiztatua zelakotz. HU
mende.
Zez 95.
 (s. XX). Izen daien maitetue eta alabatue mundu guzien, ala nola maitetu eta alabatzen duten Aingeruek eta
Sanduek. CatUlz 55. Hots, noizpeit erbia, zart! badoa, / Hala nola xixparen tiroa. Ox 88. Goizetan goizik doa /
norapeit etxetik, / hala nola erlea / bere kofoinetik. Etcham 172. Ezagutzen ditugu guziek St-Bertrand-de-
Cominges elizako eskulturak [...] Frantzian ez nihun ez baita bertze hainbertzekorik, --hala nola harriaren
gaineko eskulturentzat ez baitugu uste baden Chartres-ko kathedraleari nausi izan ditakenik. JE Ber 23.
Jauregiko eskalerak zedra taulaz berrituak izan dira, hala-nola zureriaren bertze zati asko. Ib. 57. Oihu eginen
dinat hala nola pareta, eta lano, eta itsaso, eta mundu oso baten artetik entzunen bainaun. Mde HaurB 105.
Emaztegaiaren aitzinean, hala nola beste jende guztien aitzinean, hasieratik ahalegindu zen bere sentimenak
ezkutatzera. Ib. 22. Hala nola tratatzen nauzuen ni, hala tratatzen duzue hura. Arti Tobera 277. Xuxen joan
dituzu karguko urratsak, / hala nola orena erloiko orratzak. Xa Odol 131.
v. tbn. Arg DevB 208. INav 60. Mong 587. CatUt 55. Mercy 17. Hb Esk 81. Zby RIEV 1908, 86. Ip Hil 15. Hala
nula: UNLilia 15. Kala nola: ETZ 161 (Sal, 1780).
 Según como.  Nahi baduzu muillatu Santandrezen utzazu Arroka Magre deitzen dutena nahiz istriborretik
edo aborretik hala nola baituzu haizea. INav 12.
b) (L, BN, Sc ap. A; H). Como por ejemplo.  Benedikatzea, erran nahi da laudatzea, hala nola erraiten
dugunean: Benedika dezagun Iainkoa. Lç Decl a) 2r. --Bada lejitimoki Iainkoaren izenaz iuratzeko moienik? --
Bai, iuramendu nezesarioetan: hala nola egiaren sustengatzeagatik, beharra denean. Lç Ins D 4r. Heldu
bazaitzu bertze sentimenik, hala nola zure bekhatu iraganezko damua, edo onratzeko gogoa. SP Phil 547. Behar
den denboran, eta okasionetan, hala nola, noiz ere nehork senditzen baitu tentazione handi bat. Tt Arima 8.
Jakiteko duzu liburu hunetan konprenitzen direla arrutak, lekoak, zundak [...] hala nola Lebantekoak,
Espaiñiakoak, Franziakoak. INav 3. Probeditua izanen naizela zuen zerbitzatzeko erran tudan gauza guziez,
hala nola asko aldiz erran dudan konstantinopolitana miragarriaz. Mong 594. Bere merezimenduen bidez
baitaude ohorez, errespetuz, eta ontasunez gaindi eginak, hala nola baitira: Lardizabal ipizpikua, D. In. de
Idiquez. ES 117. Obra on guzietarik zu gibelatzeko: hala nola baitire, sainduen ohoratzea, ene pasionea maiz
gogoan erabiltzea. Ch III 6, 4. Nolako debozionearekin eta relijionearekin Juduek ohoratzen eta begiratzen
zituzten bere Bestak, hala nola Bazko. CatLav 149 (V 76). Mundu huntan suiet garen gaitz infinitu batzuez denaz
bezanbatean, halanola eritasunak, zauriak, heriotzea. He Gudu 150s. Saindu haren gainerako erleki printzipalak
aurkhitzen dire Italian eta Frantzian, hala nola Lyongo hirian. Lg II 161. Munduari ematen diotzogu ditugun
gauza baliosenak eta preziatuenak, hala nola adinaren florea. Mih 89. Besta prinzipalak, hala nula, Egüberri
egüna, Urthats, Jesüsen bihotz sakratia eta Birjinaren Asonpzionia. Mercy 11s. Gure akzione komunenek hala-
nola luak, eta jatiak baduketea merximendurik Jinkuaren aitzinian? CatLan 108.
 (s. XIX). Zagokon bihotz guziaz Jainkoaren nahi seinduari gauza garratzenetan ere, hala nola Jesus
haurrarekin Herodesen ihesi Ejiptorat joan behar izan zenean. Dh 272. Konzebitü behardügü afekzione saintü
zonbait hala nula beitira, Jinkuaren eta proximuaren amuriua, bekhatiaren hastiotarzüna, etc. UskLiB 63.
Mundu huntan, ez dadin deus egin Jauna desohora dezakenik, hala nola batire paganoen superstizioneak,
inpietateak, sakrilioak. Jaur 184. Nork daki bertzalde etzen izkiriburik, edo bertze zerbait orroitzapen bide, hala
nola tenplo, aldare, harrasi? Hb Egia 8. Luzez lurrean egon behar diren uztek, hala nola artho, ogiek, ongarri
goriagoak galdegiten dituzte. Dv Lab 178. Ur gehienak hormatuak ziren, hala nola Biebreko ura. Laph 119s.
Pentsamentü theiü emaiten dien gaizak oro, hala nula librü gaistuak, komediak, danzak. CatS 49. Biharamunean
komuniatu behar bazuen, hala nola igandetan, orduan othoitzean hari zen gau guzia. Jnn SBi 71. Izan dire
populuak, zaharretan argituenak, hala nola Grekoak eta Erromanoak. Lap 6 (V 5). Lur-langileak baino are
gaizkiago direla diote bertze asko, hala nola harginak, zurginak, zapatainak. HU Zez 65.
 (s. XX). Gauzetarik iduriz handienen eta ederrenen adoratzen hasi ziren: hala nola iguzkia, zerua eta gizonik
aiphatuenak. CatJauf 24. Ihizi batzuen artean, hala nola ttittarretan, arrak arrekin ikusten ohi diren bezala. JE
Bur 110. Aire bustia, hala nola baita toki uspeletan, kalte du. Ib. 187. Urthe luze eta luzeak bizi izan ziren
zenbeit. Hala nola Mathusalem. Zerb IxtS 13. Bekatu ariñak direnean behintzat, hala nola baita norberaren
emazte zuzenezkoa hiltzea. Mde Pr 76. Or dira zibilizazio-mailla goratuago bat atxeman dutenak, ala nola
erromatarrak, griegoak, txinoak, t. a. Vill Jaink 24. Beste batzuk lurrean ezarritako azipikorretik ernetzen dira,
ala nola gaztain-ondo tantaiak. Ibiñ Virgil 82. Batzu "Agramontes", Erregearen alde, hala nola Etxauze
Baigorriarra. Ardoy SFran 46. Parropian izan dira zenbait apez ezin-ahanztekoak: hala nola Harrixabalet,
Arrambide, Etxekopar. Lf in Casve SGrazi 16. Euskalaririk gehienek ukitu behintzat egin dute, hala nola
Stempfek [...] eta, inork baino barrenkiago, Rene Lafonek. MIH 283.
v. tbn. JesBih 427. MarIl XII. Elsb Fram 67. Zby RIEV 1908, 610. Arb Igand 16. Larz in Alzola Atalak 118.
Larre in Xa Odol 16.
c) (Sust.). Símil, ejemplo alegórico.  Au da bigarrena: ala-nola edo alderakizun baten bidez adieraziko dizut.
Gogoemazu urmael bat. Mutiko bat ari da iostetan, buxtarri bezalako arri biribil batzuk ur erdira iaurtitzen. Or
QA 7. Ala-nola baten bidez ulertuko duzu. Ib. 7.
- HALA NOLAKO. Regular, de condición dudosa. v. HALA HOLAKO.  Besteak ala-nolakoak zirala, Popoli
gizajoa bere etxeko tximiniak su artzen zunean bakarrik estutzen zana zen. Ayerb EEs 1916, 184.
mende.
- HALA HOLA, HALA HULA (BN, S, R; VocBN, Dv, H). Ref.: A y Lrq (halahula). a) De un modo u otro, de
cualquier manera; así así. "Négligemment, d'une manière ou d'une autre" VocBN. "Maite du hala-hula, il l'aime
couci-couci" Dv. "Vaille que vaille, n'importe comment" Lrq.  Doidoia haur-denboran katexima poxi bat
ikhasi zuten eta hura ere hala-hula. Arb Erlis 104. --Asko arrapatu al dute? --Orratz bat bakarra zionez. --Balio
aundikoa? --Ala-ola... Loidi 81. Erretirak hala hola... Noizean behinka igandetako meza ere karrik egiten... Larz
Senper 44. Ala-ola joan ziran itxasoko egunak eta lurreratu zan noizbait Montebideoko kaian. NEtx LBB 29s.
Herritarren artean zonbait hala hula / badakizu denboraz sortu zauzkigula. Xa Odol 111.
 (Dv (que cita a Hb) s.v. hula). A la ligera.  Ez dute berek sinhetsi, munduari ere sinhetsarazi diote: etzuen
bada hala hula sinhetsiko! Hb Egia 88. Ez duzu sinhetsiko, non ez dituen froga edo ageri segurak emaiten. Egiaz
mintzo bada, froga dezala beraz bere errana; ez dire gisa hortako gauzak hala hula sinhesten. Lap 311 (V 142).
b) (Sust.). Bertze buru batetarik zer hala-hulak ikhusten diren munduan! EskLAlm 1864, 2 (ap. DRA, que
traduce "alternativa, vaivén").
- HALA HOLAKO (alolako AN-gip ap. Inza), HALA HULAKO (Dv  A, H). a) De condición dudosa,
insuficiente, mediocre, regular. "Saldu dio arno bat hala-hulakoa, ez ona eta ez txarra" Dv. "Eskaintzen
darozkitzut ene hala hulako othoitzak, je vous offre mes prières telles quelles" H. "Alolako egueldie daukugu-ta
(AN-gip), como tenemos un tiempo tan mediano..." Inza Eusk 1926 (II), 15. v. NOLA HALAKO.
 Yoan da Goyenetche, koronel izana, / Hala hulako yuie, baldar-aphez ona. (Interpr?). Hb Esk 120. Haren
atheraldi zuzenek, goraki zioten ez zela peregrin hura hala hulako jendetarik. Laph 53. Ene lekhukotasuna ez da
hala hulakoa; Iñazioren kontrako arrastak neure beharriez entzunak ditut. Ib. 178. Multzoan hala hulakoak
izanik ere, banazka, hobeak oro. HU Aurp 109. Hoberenak, onak, bier-artekoak, hala-hulakoak [abereak],
baitira lau mota. JE Bur 172. Bainan axalez hala-hulakoak badire [laborariak], barnez ez dira zilarrago. Ib. 164.
Traka hura beti hala hulakoa, bainan gure guarda xuxenago zoan, pruntagoa zen bere zerbitzuan. Ox 200.
Illundu arte ango apaizak iduki zun gordeta, ingurumarin zebillen ala-olako jendearengatik. Or SCruz 27. Ala-
olako adiskidea: Beltza egin didazu ta eztizut berealakoan barkatuko. Ldi in Or BM 8. Boza zuen bakarrik hala
hulakoa; ez, nahi baduzue, makurra ere, bainan, hola, pitta bat... oxkeduna. Barb Sup 1. Aiek gizon eroak! Berak
asmatutako lege ala-olako bat etzuten den gutxiena ere autsi nai. Ir YKBiz 224n. Ala-olako gizonei oi zaienez, ez
dizut eskatu nai zin-egotziz sendotzeko. Zait Sof 124. Auek ez dira gero ala-olako kontuak, ez. Egi-egiak baizik!
Munita 66. Saraitzu, ausaz katolikuena [...]. Urrena Ultzama, yende ona an ere. Besterantzean, Burunda ta
Sakan-erria ala olakoak. Or QA 83. Ala-olako nor-edo-nork gaiztakeri orduko ibilketak ez zituela ondo azaltzen
[...] beti izan zuen, bere sumaketan, aztarnaren bat. Loidi 43. Muñube gaztearen ala-olako berri aiek. Ib. 79.
Gudularien bazkaria: Piarrestean, eta ez hala-hulakoa. Herr 19-5-1959 (ap. DRA). Filma haurrentzat ere: ez du
deus ere ez uherrik ez hala-hulakorik. Herr 29-10-1959 (ap. DRA). Ipui edo burutapen ori ez da ala-olakoa. Gazt
MusIx 69n. Mintzairak ez jakin [...]; arartekoak behar, gehienetan hala hulakoak. "Mediocres". Ardoy SFran
320. Zonbaitek berdin erranen dute / gu ez garela perestu, / erabiltzen ditugulakotz / hal-hulako zonbait jestu.
Xa EzinB 80. Konde-tituluren bat eman oi zieten, edo ala-olako probintzi edo ibarralderen bateko markes-
titulua geienez. "De algún valle o provincia de poco más a menos". Berron Kijote 91. Egin dut hala-holako
itzulpen hau. MIH 189. Pompidou, politiko trebe eta hala-holako letra-gizonaren testu polita. Ib. 394.
b) Cierto. "Erran daut hala-hulako gauza bat, il m'a dit une certaine chose" Dv.  Ez zuen taju txarrik [gizonak]
baiña, ala-olako zer-edo-zer bai. Loidi 51. Beste zerbaitek, bere buruan ibilirik, emoten eutsan egonezin, neke,
ala-olako zeozer zan. Erkiag Arran 65.
- HALA-HOLAXET. Así así, regular.  Athunak aurthen eman du hala-holaxet! Herr 26-11-1959 (ap. DRA).
- HALA HONELA. Así así. "Frantsesez ere al-unela aritzen da (AN-5vill)" Gte Erd 73.
- HALA HONELAKO. De condición dudosa; regular, mediocre.  Sartu da lustria dariyola ala onlako jaun
onen etxian. Iraola 111. Nor aukeratuko zenduke zuk laguntzat, ala-onlako bat ala txakurra? Iraola EEs 1912,
140. Gracián-en hura badakizu: "Lo bueno, si breve, dos veces bueno". Eta hala-honelakoa denean ehun bider
gutxienez. Eta zer esan erdipurdikoen mailara ere heltzen ez denean? MIH 139.
- HALARIK. v. halarik.
- HALATAN. v. halatan.
- HALATZAT. Por tal. v. HALAKOTZAT.  Egun andi artan agertuko da mundu guziaren aurrean gure Jaun,
Errege ta Jueza bezala, ta alatzat ezagutuko ta adoratuko due. AA III 470.
- HALA-HULAXE. De esta misma manera.  Bigarren apez bat xutitu zen, elhe bertsuen erraiteko erdaraz,
hala-hulaxe. JE Bur 134.
- HALA USTEZ. "À la bonne foi" Ht VocGr 364.
- HALAZ. v. halaz.
- HALA ZE (BADA). Así pues.  Alaze <alace> beti legez [...] / zuk erraz dasakezu [..]. Lazarraga 1141r.
Alaze bada <alacebada>, zuek batera / guztiok esan egizu. Ib. 1154r.
- EZ HALA. No así.  Ongi arzen du eriak hitz onak dituen adiskid-ekuslea, [...] ekarzen badio aren gaitzari
dagokan lurreko sendaga [...] bat [...]. Ez ala, guziak beinzat, animakoa [...] ekarzen diona. Mb IArg I 187.
Iragoten badira lur koipatsuko basora, ezta esatekua zeinbat irabazi daruen [...]: ez ala lur gozatsuti badaruez
lur agorrera. Mg PAb 126. Arropa zuri ta garbi piñ baten ezagun da mantxa edo loirik txikiena, ez ala zatar
mende.
trebes baten. Mg CC 221. Leneko legean / guztiok bizi giñan / gloriyan pakean: / ai, ai, ai ez ala / gaurko
egunean. Echag 167. Galdurik indarra, / Ez hala beharra. Oxalde in Ox 205. Auek gezurra artu dezakete
egitako; ez ala Jaungoikoak. Inza Azalp 24. Allandek bere egarria osoro edo erdizka beñepein ase bazizun, ez
ala Mattin bere illobak. Etxde JJ 170. Aren mintzaerak oro arritzen baititu; ez ala biotzondoak. Or Aitork 58.
Ipui guziak, ori bai ziran; ipui utsak. Elbarriarena, ez ala. NEtx LBB 92.
2 hala. "Halak (S-saug), les rames" Lh.
ala-ala. "(R), andar (voc. puer.)" A.
ala-ala. v. alagala.
alaan. v. alan.
alaari. v. alari.
alaatxi. v. alababitxi.
alaba (gral. (S -lh-); Lcc, Mic 7r, SP, Urt I 33, Ht VocGr, Lar, Añ, Lecl, Arch VocGr, VocBN, Dv, H; -lh- Gèze,
H (S)). Ref.: VocPir 158; Bon-Ond 138; A; Lh; Lrq /alhába/; ContR 516 y 530; Iz Als (alabi), ArOñ (alabíen), R
401, 301 y 297, To, Ulz, UrrAnz (alabía); Etxba Eib (alabia); Holmer ApuntV; EAEL 38 y 45; Elexp Berg.
 Hija. "Hija, alabea" Lcc y Mic 7r. "Alaba quiere decir 'hija'" IC II 354. Adoptar, tomar a uno por hijo,
semetzat edo alabatzat artu" Lar. "Alabá, la hija. Borz alába (R-uzt)" Iz R 297. "Alabána dun obé ézik sémiana
(R-is)" Ib. 401. "Zorioneko ezkontzia eiñ ei detsu alabiak" Etxba Eib.
 Tr. De uso gral. Los escritores suletinos (incluido Tartas) usan alhaba. En autores clásicos como Materre
(287), Haramburu o Sauguis (131) aparece escrito con -ll- (v. alabatto). En DFRec hay 144 ejs.
 Alaba filia Goto (321, 1222). Lac Irach 334.  Bidaletan deutsudaz [...] plater bi, jarra bat, kalderetatxu bat
eta tazea konteakaz alaba orrendako. fJZ 98. Berzen emazte alabak ez desira gaixtoki. E 49. Eta senda zedin
haren alabá orduandanik. Lç Mt 15, 28 (en las demás versiones tbn. alaba (Ip -lh-)). Ai hene alaba herraz
galdua (AN, 1576). ConTAV 5.2.4, 108. [Seme] ari jakea egin orduko, / alabeorrek gonea. Lazarraga 1196r.
Zelangoa baista amea alangoa oi da alabea. RS 35. Erioak erezan Butroeko alabea Plenzian. Ib. 167. Egiten
dio korte Lorrenako andre alhargun baten alabari. (c. 1597). FLV 1993, 461. Erregen alaba albaleu edozeinek
nai leukeala (Azpeitia, 1622). ConTAV 5.2.9, 126. Agur Maria, alaba <allaba> Saindua, alabetako
abantaillatuena. Harb 103s. Barzelonako Kondearen alaba. Ax 353 (V 234). Hori erraiten zion puta alaba batek
bere amari, ama berze emazte bateki aharratzean. O Pr 484. Fida zaite haren baitan, alaba batek bere aitari
ekarzen dioen bezalako errespeturekin. SP Phil 19. Aita khexiak [dote] haur ükhatzen baderio bere alhabari. Bp
I 98. Semea edo Alaba lejitimoa ez zalarikan ere. OA 155. Alaba batez erdi zirenak harat [Tenplurat] ethorriko
zirela laurhogoi egunen buruan. CatLav 374 (V 181). Aita eternoak eskojidu zinduzan alabatzat. Urqz 38. Onen
semeak bere zakurtxoa bezala maiteegi du amak semea, aitak alaba. Mb IArg I 232. Zure alaba tristea ere
orrela ezkontzea nai dezu? Cb Eg III 361. Yuramentu eginak ziren etzutela bere alabetarik batere ezkonduren
benjamintarrekin. Lg I 242. O zeruetako erregearen alaba loriosa! Mih 13. Nahiago lükiala ilherrian, eziez
tirano baten ohian ikhusi bere alhaba. Egiat 255.
 (s. XIX). S. Katalina Birjina, S. Brijidaren alaba. LE Ong 67r. Daukadazan alabak dira bikotxak, edo batera
jaijuak. Mg PAb 95. Nolako amorioarekin begiratzen dioben Zeruan Aita Eternoak [Mariari] bere Alaba guziz
maitearei bezela. Gco I 471. Begira ezkontzeko itzak emanik edo ustean dagoan alaba orri utzi diozun bere
ezkutariarekin egoten nai duan eran. AA II 85. Seme edo alaba batek artuten badau asmo Santuba Praile edo
Monja izateko. fB Ic III 329. Ez eikezubez eratzo oe baten zeuben semiak alabakaz, txikijak eta gastiak izan
arren. Astar II 95. Nik ere sorthü beitüt zunbait alhaba han. Etch 568. Zuri emanak baititu / Gorputza eta fedia, /
Zureganikan yalgiak / Alaba eta semia. Bordel 95. Nahi du jakina izan dadin Amaren fedeak sendatu duela
alaba. Jaur 112. Au nere alabatzat ezagutuko det onezkero. Izt C 241. Zu zara zeruko Errege andijaren alaba
bat. Ur MarIl 16. Langosta amak behiñ zerron alabari: / Neska, zer dun planta hori? Gy 270. Emakume au etxe
oneko alaba, eta guriro azia zan. Lard 543. Juan zitzaion amari etxera, / andretzat alaba eskatzera. Bil 82. Eta
alabea zelan beti zan otzana, / Egiteko aita ta amaren esana. AB AmaE 279. Ara nola kantatzen zion Jaziñta,
trabenariaren alabak. Urruz Urz 22. Zeren zurea balinbada, semea izan dadin edo izan dadin alaba, ez baitu
aitaren egiterik. Elzb PAd 26. Zaren bezalako aitoren-semen alaba zarelarik. Jnn SBi 173. Salütatzen zütügü,
Maria, Jinko Aitaren Alhaba, Jinko Semiaren Ama. Ip Hil 25. Ardiak ilten dira / asko ta geiago; / baina agaitik
eztagoz / udan gitxiago: / batera ernarituten / direalako emea, / sortuten dan alaba / ta onen alabea. Azc PB 69.
 (s. XX). Andiki etxetako alaba bateri baño geiagori itz egindakoa zan gure mutil zarra. Ag Kr 119. Aitak
edan lehenik, gero semeek, adin arau, lerroan, gero alabek, azkenik amak. JE Bur 77. Seindunai igarkizuna
mende.
esaten eutsen, semea ala alabea ete eben barruan. Or Tormes 15. Duela aspaldi aspaldi, Errege baten alaba
arras eri zen. Barb Leg 134. Bereziko dira aita semearen aurka ta semea aitaren aurka; ama alabaren aurka ta
alaba amaren aurka. Ir YKBiz 285. Neure alaba, ez negarrik / ondo saldu zaugu dirutan. Laux AB 87. Ara or,
nola jaio zan biozmiña Josebe etxekoandrearen biozpean, anaiarengandik bere alabarekikoak jakin zituanean.
TAg Uzt 129. Aitaren alboratu zaitezte alabok! Zait Sof 137. Norena ote da alaba ori? Ederki ziok: Ni
soldaduzkatik igesi eta neoni kapitan baten xaxiko alaba jasotzen. JAIraz Bizia 65. Emazte batek ere ukan bide
dezake dohaina, familiako zazpigarren alaba balin bada, artean anaiarik gabe. Zerb Azk 91. Batetik pasteleriko
alaba, bestetik neska gaztearekin aurrez-aurre. Anab Poli 126. Alabea etxera zanean, laster arin oeratu zan
ama. Erkiag Arran 59. On Balendiñek seme bi eta alaba bat euki ebazan. Alzola Atalak 77. Nere alaba Xerapiri.
NEtx LBB 160. Joana de Aznarez, San Frantsesen amatxi, familia handiko alaba zen. Ardoy SFran 57. Istudioak
bukatu nituenean, 36 urte nituen, eta alaba. MIH 368.
 (Tratamiento dirigido a mujeres).  Orduan Iesusek itzulirik eta [emazte] hura ikhusirik erran zezan, Aun
bihotz on, alabá, eure fedeak salbatu au. Lç Mt 9, 22 (TB, Ur, Echn, Hual, Ol, Or, IBe, IBk alaba, Ip alhaba,
Samper alabara (det.), Ker alaba orrek; He, Dv, SalabBN, Leon haurra, Arriand alabatxu). Orduan Boozek
erran zion Rutheri: ene alaba, ez zohazela nihongo landetara. Lg I 245. Eutsi, ene alabia, ta gozatu zaite
beragaz. Ur MarIl 98. Zaude ixillik, alaba, andreak eranzun zuen, iñork ikusi ezgaituta. Arr May 136. Alaba,
biotz on izan. Ir YKBiz 97.
 Natural (de). Cf. ALABAZ.  Ezaizela beldur Siongo alabá. Lç Io 12, 15 (He, LE, Dv, Ol, Leon, Or, Ker,
IBe, IBk Siongo alaba, TB Sionen alaba; v. tbn. EZ Eliç194, Hm 99, Gç 65, fB Olg 77, JJMg BasEsc 193, Lard
429, Ir YKBiz 374). Ierusalemeko alabák, eztagizuela nigarrik ene gainean. Lç Lc 23, 28 (tbn. Jerusalemeko /
Jerusalengo alabak en TB, Oteiza, Dv, Brunet, Ol, Or e IBk; He Jerusalemeko neskatxak, Leon Jerusalemeko
emaztekiak, IBe Jerusalengo emakumeok; v. tbn. Ax 353 (V 234), Bast 54, Lg II 277, Gco II 69, fB Ic II 298, Añ
EL2 200, AA I 600, UskLiB 40, Lard 458, Ag Kr 41, ArgiDL 93, Enb 102, Ir YKBiz 498). O Babilongo alaba /
guztiz dohakabea. EZ Eliç 274. Atz-herriko alabak israeltarrekin esposatzekotz. SP Phil 20 (He 19 atzerritako
neskatxa). Doña Catalina Iruñeko alaba, Nafarroako Erregina zenaz geroztikan, ezta dudarik hura ere
Eskualduna zela. ES 118. Erri bereko alaba zan Maria Orazandi. Izt C 508. Gure Erraiña, Oñatiko alaba,
aurdun gertatu zan. Zab Gabon 39. Klara zan Asisko alaba. Bv AsL 89. Hura beitzen Maria [...], Israeleko
Alhaba ümila. Ip Hil 70. Mendian biziko da mendiko alabea. Ag AL 112. Nola Astigarran bertako alaba zan.
Iraola 36. Lekaime zintzo, / Zeanuriko alaba. Enb 150. Crauko alaba ederra. Or Mi 102. Nere arima, gogo
utzezko denez, Idealaren erriko alaba da. Vill Jaink 150. Galiziko alabak euskal-gizasemea etzeukan saltzeko.
NEtx LBB 43. Irungo alaba euskaldun batekin ezkondu zan. Alzola Atalak 142. Aitaren aldetik, horgo
[Azpilkuetako] alaba zen Maria. Ardoy SFran 60. Gipuzkoarra zuen emaztea ere, Gabiriako alaba. Xa Odol 41.
v. tbn. Lard 105. Xe 334. A Ardi 71. And AUzta 56.
 (En la expr. Abrahamen alaba 'hija de Abraham, hebrea').  Abrahamen alaba haur, zein estekatu baitzuen
Satanek. Lç Lc 13, 16 (He, TB, Oteiza, Dv, Brunet, Ol, Leon, Or, Ker, IBe, IBk A.-en alaba). Abrahamen alaba
pare gabea, haren fedearen sigunta. Mih 96 (se refiere a la Virgen María).
 (En la expr. Ebaren alaba 'hija de Eva, mujer').  Hunela Adamen seme pobreak, hunela Ebaren alaba
miserableak gezurrari garraizka. Harb 229. Eman zagun azkeneko golpia mazapanezko subia onekiñ. Bera
Ebaren alaba da ta elduko diyo sagarrari. Sor Gabon 55s. Zenbat Ebaren alaba, gisa berberean bere erorikoen
edo hutsen hastea aurkitu dutenak. Lap 127 (V 59).
 (Hablando de religiosas). "Clarisas, monjas, Klarisak, Santa Klararen alabak" Lar.  Ama Birjiñaren
deboziozko alaba maite Relijiosa batek. Cb Eg III 352. Teresak konbentu barri oneek guztiok Espainan ta
Portugalen berak eginda, bialdu zituban bere semiak eta alabak Pranzijara. fB Ic II 296. Bakardade illun batian
arkitzen zan Ama Birjiñari eskaiñitako San Benitoren alabak iduki zuten etxe santu utzitako bat. Bv AsL 151.
Ospitalean Bixintxo Paulokoaren alaba saindu eta miresgarrieri [...] egina den gerla inpioaz. Lap 258 (V 117).
 (No ref. a personas).  Arima batek [...] nahi badu haren alhaba, baita oraziona, den exauditu. Tt Arima 20.
Izan balu Eskuarak ethorkirik bertze zenbait hitzkuntzetarik, dudarik gabe hitzkuntza haren umea eta alaba
izanen zen. ES 128. Lotsa da amorio gihaunenaren dügün alhaba, erran nahi beita gure khorpitzaren zaitirande
nahia, ta nekez azald' daitekiana. Egiat 249. Pazienzia edo onez igarotea, da humiltasunaren alaba len jaioa. Añ
LoraS 167. Bazakien segurantza dela / Mesfidantzaren alaba. Gy 250. [Aramaio] onek dirudi Euskerearen /
Alaba berarizkua. AB AmaE 423. Zeintzuk on-oidade dira zuzentasunaren alabak? Itz Azald 183. Astiune luze
batek erakutsi deust, amesak eta neure arrokeriaren alaba dongeak zirala. Ag AL 111. Egi ta On dira aizparik
nagusienak. Eder, orien aizpa txikiena da, alaba ez ba da. Or Y 1934, 86. Rusia, de Gaullek gogorazi berria
duenez, Europa da eta Amerika Europaren alaba. MIH 339.
 San Anbrosiok dino [...] adulterijuaren alabia dala, dantzan egiten dabena. fB Olg 80. Ama Santa Teresa [...]
Eleisiaren Alaba pina. fB Ic II 285. Gabriela garai erromantiko bateko alaba zen, pozoin eta mazkaro eta
ezkutunen garaikoa. Mde Pr 183.
- ALABA BAKAR (V-gip ap. Elexp Berg). Hija única. "Alaba bakarra ta gaztaiña bakarra galdu eitten i die"
Elexp Berg.  Ezkonduko dezue alaba bakar hori tratalari aberats batekin? Lar Cor 152. Dama bat bere erara,
Jainkoaren bildur gabe azi, ta bizi zan, seguru ere alaba bakarra, ta ala gaizki oitua. Cb Eg II 190. Biderat
mende.
lehenik athera zitzaion presuna, gerthatu zen haren alaba bakharra. Lg I 220. Zenbati, erreiñu, ta maiorazko
andijak tokau arren, ta seme, edo alaba bakarrak izan arren, deitu deutsee Jangoikuak? JJMg BasEsc 213.
Bazuen alaba bakhar bat. TB Lc 8, 42 (Oteiza, Dv, Brunet, Ol, Leon, Ker, IBe, IBk alaba bak(h)ar; Lç alaba
bakhoitz). Alaba bakarra ezkontzaka geldituta. Lard 137. Errege eta erreginaren alaba bakharra. Elzb PAd 60.
Morroi sartu ziñan, semetzat azi zaituzte, ta etxeko alaba bakarrarekiñ ames egiten ausartu zera? Ag G 142.
Eladi zan alaba bakarra, Josetxo baño urte bi gazteagoa. Echta Jos 58. Neskatxa egokia dirudi, argia, alaba
bakarra, diruz... Lab EEguna 68. Amabi urte inguruko alaba bakar bat bazuela. Ir YKBiz 95. An joan zan
Txantonen alaba bakarra etxerantz. Erkiag Arran 27. Rosa, alaba bakarra, orduantxe ari zan bere
gaztetasunera zabaltzen. NEtx LBB 42.
v. tbn. Arr GB 129. Enb 149. Ldi BB 74. Etxde JJ 94.
- ALABA BAKOITZ. Hija única.  Ezen alaba bakhoitz bat zuen hamabi urtheren ingurukoa. Lç Lc 8, 42 (TB
alaba bakhar). Ene alhaba bakotxa, etxekan üsatü kondüta. Etch 152.
- ALABA BESOETAKO. Ahijada. v. alababitxi.  Hasi zen tea edaten, gogoa urduri alaba besoetakoaren
etorreraren begira. Mde HaurB 25 (et passim.).
- ALABA ESPIRITUAL. Hija espiritual. v. ESPIRITUKO ALABA.  San Hieronimok zer eztio santa Paula
bere alaba espiritual maiteaz? SP Phil 529 (He 537 alaba ispiritual, Echve Dev 584 espirituko alaba). Komulga
zaite sarri Filotea, esaten dio San Franzisko Saleskok bere Alaba espiritual bati. Mg CC 235.
- ALABA GEHIEN. Hija mayor.  [Maria] Jinko Aitaren alhaba gehiena eta maitena da. Ip Hil 1. Zuen
galdegin irri maltzur batekin Inxauspeko alaba gehienak. Lf Muruts 44.
- ALABA NAGUSI. Hija mayor. v. LEHENEN ALABA (s.v. lehen).  Autuko dot semeen artian lenen jaijua.
Zubek buru dongakuak bazinee, autuko neuke alaba nagusija. Mg PAb 108. Alostorreko alaba nagusia. Etxde
AlosT 93.
- ALABA PONTEKO (Lar). Ahijada. "Ahijado, hijo de pila, seme pontekoa, alaba pontekoa" Lar. v. alababitxi.
- ALABA-SEME. (Pl.). Hijos e hijas. v. SEME-ALABA.  Orain ditudan bizi-lagunekin bizi nadin zorioneko,
gaiztogo ta gorroto-miñik ez dizkidaten alaba-semeakin batera. Zait Sof 28.
- ALABAZ (V-ger ap. Garate 6.ª Cont BAP 1962, 258; A Morf). "Preguntaba yo un día nongo alabea da ori y
me corrigieron diciendo que es más genuina la pregunta, alabaz nongoa da?" A Morf 391.
- ALABA ZAHARREN. Hija mayor.  Ezkondu zuen bertze batekin Merob, bere alaba zaharrena. Lg I 281.
Bere alaba zarrenak esaten dio gazteagoari. AA III 382. Alaba zarrena utzi, eta gazteenarekin ezkontzeari ondo
etzeritzalako. Lard 37. Migel-Mariren alaba zarrena. Moc Damu 16. Sabasen alaba zarrenai erakusten eutsan
maittetasuna. Echta Jos 318. Maria alaba zaharrena sartzen da sukaldean. Barb Sup 43. Frantzia baita Elizaren
alaba zaharrena eta beraz laguntzaile hoberena. Zerb IxtS 109. Kosepantoniren alaba zaarrena. Erkiag Arran
42. Bizi alargun gelditua den emakume batek alaba zaharrenagan dauka uste osoa. MEIG I 163.
v. tbn. a. zarren: Iraola 70. Ag G 37. NEtx LBB 65. Uzt Sas 336.
alababiritxi. v. alababitxi.
alababitxi (B; SP, Urt Gram 27, Lar, VocB), alabatxi, alaatxi (BN-arb-baig), alabagutxi, alautxi (Hb ap. Lh),
alabitxi (L; Arch VocGr, Dv, H), alabixi (Hb ap. Lh), alababiritxi (Dv). Ref.: A (alaatxi, alabitxi); Izeta BHizt2.
 Ahijada. "Filleule" SP. "Nere alababitxieindeko gauzik oberena" Izeta BHizt2.  Sorginak ote dire, edo
sorginen semeetxi, alabitxiak? Ox GH 1921, 391. Sagar-erneta batzu hautak, gazalaba edo alabatxiari
eremaiten diozkatanak. Barb Sup 22. Ezkontzen diranean alabagutxiari maindere bat (miise-parea
Donazaharren) arizkoa, eskuetan egina ematen dio [amagutxik]. (AN-larr). A EY I 188. Bazkuetan amagutxiak
alabatxiari eta semetxiari adar-opila erregalatzen die. (AN-5vill). Ib. 189.
alababitxigai, alautxigai.  Futura ahijada.  Bathaiatu behar ditugunen aitabitxi edo amabitxi izan gogo
dutenek eztetzatela utz bazterrerat beren semautxi-alautxigaien egitekoak. Prop 1905, 229.
alabadere (L, BN, S; h- Dv, H (s.v. alabainan)). Ref.: A; Lh (halabadere). 1. Sin embargo. "Cependant,
néanmoins" Dv. "Mais, cependant" H. v. alabaina.  Alabader' orano / Nahi dut zertarano / Kortes den iakin,
lehen / Etsirik hartu bano. 'Cependant je veux savoir'. O Po 39. Zuk zenbat usu / Haur baitakusu, / Begi
bazterraz laztana, / Alabadere, / Soz behin ere / Etzindezke iar nigana. Ib. 12s. Elhurrak alabadere / Naduka ni,
hotz badere, / Errerik bihotzean. Ib. 40. Jenesak Patriarketarik dioan zahartiena zena da Matusalem. Alabadere
S. Petrik dioan egüniala etzen heltü. Egiat 189. Aspaldikoa da errana, esparantzen erregia hil zela hospitalian ta
ozartia zela astoen berdüdia. Alabadere biak eztütianak mündian dü bide llabür eginen. Ib. 244 (251
halabadere). Munduko gauza guzientzat, etzintuzket damuztatu nahi. Eta hala badere, zorigaitz hori izatu dut
nere bizian, eta zure etsaigoa irabazi dut. Dv LEd 204.
2. (VocBN; h- Dv). En efecto. "Dès que cela est ainsi" VocBN. "Car" Dv.  Heldu da ordua, eta orai da, non
egiazko adoratzailleek izpirituz eta zintasunean baitute adoraturen Aita; halabadere Aitak holako adoratzaileak
mende.
ditu galdatzen. Dv Io 4, 23 (Lç, He, TB, Leon ezen, LE, EvS zeren, HeH alabainan, IBk izan ere).
3. (S), alabade (S). Ref.: Lh; Lrq /alabadé/. "Alabadere düzü! (S), c'est vraiment trop!" Lh. "Alabade düzü,
c'est ignoble" Lrq.  --Nula zira? --Oi! gaixki! izigarri gaixki! Alabade düzü! Erran baleiket hilik nizala, arrunt
sinhets niozü! Egunaria 23-12-1957 (ap. DRA). Jaun Jujiak ogendantari: --Ebatsi duzu, su-eman, eho. Alabade
duzu. Ib. 15-6-15 (sic; ap. DRA).
- ALABADEREKO. Enorme, excesivo.  Solamente, berak zion bezala, alabadereko pheredikü hoien entzütez
pastetx bat bezala lotzen nüzü. Lf Murtuts 12. Bi gerla alabadereko egaririk ait'amak libro nahi dien eskoletan
haurren ezarteko, horra zer diron mundiak. Herr 10-12-1959 (ap. DRA). Alabadereko behi gazte tanda ederrak
dütü. Herr 10-5-1962 (ap. DRA).
 (Con adj.).  Hañ gira alabadereko ahazkorrak. Herr 25-5-1961 (ap. DRA).
alabaeder (R), alabader (R-uzt), alabeder (R-is). Ref.: VocPir 194; A (alabader); Iz R 401.  Ahijada.
"Alabedér, ahijada" Iz R 401.
 Etim. Se suele suponer que eder, sufijado a nombres de parentesco, se debe a influencia románica: cf. fr. beau-
, belle-, etc.
alabagarri (Lar, Añ).  Digno de alabanza, loable. "Laudable", "loable" Lar y Añ.  Birjiña Alabagarria,
erregutu gugaiti. Añ EL1 228 (tbn. en EL2 241). Sisto laugarrenaren, gu baño lenago Aita Santu izan zanak
orduan egin euen erabagi on eta alabagarriyaren erara. Ur BulaAl 17 (BulaG 527 erabaki on eta
alabagarriaren gisara). Orrexegati, O Kalderon! gaur / Zatxataz alabagarri, / Zeru goietan zagozalako, / Argi
egiñaz lur oni. AB AmaE 195. Dibersioz nai nuke, nik eman denbora, / Iñor ofendi gabe pasarikan broma; /
Alabagarria da egitea orla. Ib. 401. Gure marmar guztien gaiñetik Jainko Betikoaren obra alabagarri azalduko
dela seguru nago. Vill Jaink 175.
alabagarriro. "Loablemente" Lar.
halabai.  (Seguido de non, como hala non). De tal manera que.  Guzien gañetik galdeitendu atzartasun
handi bat bihotzaren yaiduren gañean; halabai non, bakharbat ezbaita behar izan harenzat ez denik. Mih 50.
alabaia. v. alabaina.
alabaina (G, L, BN; Añ (AN), Izt 27v, H), alabainan (V-gip, G; Dv, H; h- SP (s.v. bainan)), alabaia, alabana,
alabena (S; Gèze, Dv (S), H (S)), alabeina. Ref.: A (alabaiña, alabena); Lh (alabainan); Etxba Eib (alabaña).
 Tr. En la tradición septentrional clásica se documentan tanto alabaina (alabaiña, alabaña) como, con
frecuencia algo menor, alabainan (alabaiñan, alabañan); con el tiempo esta última va ganando terreno a la
primera, y desde mediados del s. XIX domina casi completamente. Pouvreau utiliza en alguna ocasión
halabaina. En textos suletinos hay alabena, y en Dechepare y Oihenart (además de un ej. poco seguro en un
cantar meridional), alabana. Hay además alabeina en Tartas, y alainan en textos septentrionales posteriores a
1940 --antes aparece alainan bada en Diharassarry (ap. DRA, en un ej. no seguro)--. Al Sur domina la forma
alabaina (alabaiña, alabaña), aunque emplean alabainan (alabaiñan, alabañan) Larramendi, Lardizabal, Arrue,
J.I. Arana, Olabide, Orixe y Zaitegi. Hay además alabaia en las endechas de Milia de Lastur y en Beriayn, y
alaña en Urruzuno (alaña're). En DFrec hay 39 ejs. de alabaina, 25 de alabainan, 2 de alabaña, y uno de
alabaiña, alabina y alainan, respectivamente.
1. Sin embargo. "Hala bainan, mais pourtant, bai ordea" SP. "Con todo eso" Añ. "Mais, cependant" H.
"Cependant" Lh. "Sin embargo, empero" Etxba Eib.
 Tr. Hasta el s. XX es usado gralmte. por autores septentrionales, con frecuencia decreciente. Al Sur se
documenta en algunos textos vizcaínos antiguos, en Beriayn y posteriormente en algunos guipuzcoanos como
Arana o Zabala. En el s. XX su uso al Sur aumenta considerablemente (especialmente a partir de 1950), mientras
que casi desaparece al Norte.
 Egun honek iraunen du eben eta iagoitik, / alabana ez izanen heben gauza bizirik. E 71. Zuhur baninz,
baninzande ni ere hura gaberik, / alabana ezin utzi behin ere gogotik. Ib. 165. Berzék erraiten zutén: Haur da
Krist. Eta batzuk erraiten zutén: Alabaina Galileatik ethorriren da Krist? "Mais". Lç Io 7, 41 (TB bainan).
Seduzizale bezala, eta alabaina egiati. Lç 2 Cor 6, 9 (He garen arren, IBk, IBe baina). Zer ete da andra erdiaen
zauria? / Sagar errea, eta ardao gorria. / Alabaia, kontrario da Milia: / Azpian lur otza gañean arria (Endechas
de Milia de Lastur). TAV 3.1.5. Ardao zuri, ardao madrigalgoa, / Ardao zuria Mendoza gana doa, / Alabana
[sic] Sandaili gogoa, / Zalagarda Sandailira doa (Cantar de Sandailia). Ib. 3.1.10. Aditzen dut Iainkoa baithan
eztela edireiten Iainkotasun bat, izaite bat eta naturaleza bat baizen, zein ala baiña baitago hirur presunatan.
Mat 39s. Persegitu diradenak eta ala baia gustoreki eta gogotik sufritzen dituztenak Iaungoikoaren amoreagatik
egiten dizkioten injuriak. Ber Doc 166v. Oihuz eta habarrotsez betheko da mundua, / Alabañan ezta izanen
mende.
gaixtoa urrikaldua. EZ Man I 83. Pasione terriblea pairatu du gure Iaunak, ala baina gure bihotzak ez
menderatzen, gure arimak ez transitzen. Harb 138bis. Eztakit emaztearen berririk eta alabaiña ez naiz birjina.
Ax 369 (V 243). Konzientziak minzatzen usatua eztelarik, eztaki alabaina ixilik ere egoiten. Ib. 426 (V 275).
Eman diozu arima Sathanari: alabaina Kristo heldu da hori guzia zuri barkatzeko. Hm 207 (118 alabainan).
Halaz gaizkitze hunetan / Nun alabain ezarri, / Dolu egingarri. O Po 30 (4 alabana). Alabainan othoiz egin
behar diozu Iainkoari halako trabuak gatik. SP Imit I 16, 1 (Ch halere, Mst hargatik). Hala baina bertze guziak
baino bertutetan hagitz aitzinatzenago dute. "Enimvero". SP Imit I 25, 3 (v. tbn. III 12, 4). Eztugu Tomasek
bezala / Zure zauririk ikhusten; / Ala baiñan, gure Jainkoa, / guk ez zaitugu ukhatzen. Gç 117. --Oliatü gabe
salba gitakia? --Bai, alabena herabez üzten bagünü, ogen handi günüke. Bp I 79. Alabaina bertze maneraz ezin
jakin baitezakegu bertzeren gogoko berririk. ES 382. Alabaiñan gizon zare eta ez Jainko. Ch III 57, 3. Yakiñ
behar duzu, alabainan, khexagune suerte guziak Jainkoaren desgogarako direla. He Gudu 151. Bazarontsan
[Samsonek] bere buruarekin: atherako naiz bai, ohi bezala etsaieen eskutarik. Etzakien alabainan Jainkoa
urrundu zela haren ganik. Lg I 234.
 (s. XIX). Askotan arratsa ardiesten da goizeko othoitza egin gabe. Eta alabainan othoitza da zeruko
laguntzen eta grazien ardiesteko bidea. Dh 49. Ah Jauna! ongi garasti gosta zitzaitzun bada zuri! Alabainan
zure onegiak egiten du hau neretzat. Dv LEd 120 (Cb Eg II 64 baña). Alabena düziena etxek ezazie ni jin artio.
Ip Apoc 2, 25 (Dv behintzat hargatik, Ur (V) alanbere, Ur alaere, Echn baño). Denboraldi dan artan alabañan
presondegian eukierazi zuen bikarioak. 'Pero'. Aran SIgn 57. Ez lioke iñork irurogei urte emango, alakoa da
bere sasoia, alabaña, irurogei ta amarrean aspaldi igaro zan. Zab Gabon 26. Egundainotik nabaritu izan da,
Jainkorik ez delako ausartzia hortarat erori eta atrebitu direnak [...] bekhatu ahalkagarrieneri saldu batzu izan
direla. Alabainan badakusate, Jainkorik balinbada, hekien etsaia behar dela izan. Arb Igand 151.
 (s. XX). Alperreko arazoa izango zala uste nuen. Zeinek, alabaina, aita bati, batez ere nerealakoari, ezer
ukatu? A Ardi 142. "Artikulo" zeri, ta zeri ez, iritzi lezaioken zeatz aurrez-esatea ezpaita errez, epaikarien gain
uzten da etsibide ori; alabaña, aren muin eta ariak gaurkotasun-usaia bear du. Ldi IL 98. Joango nauk...
Baldintza koxkor bat jarriko diat alabaña. [...] Nere etxekoei ezteietara ez otsegitea. Etxde AlosT 70. Bi asteak,
zoragarriak izan dira. Zuek emen gure artean bazeundete, zorion beteagoa genduke alabaña. NEtx Nola 26. Zer
bizitza itsa eramango dut harekin ezkondu eta!... Alabaina, ezkontza horri ezin itzur nakioke. Mde Pr 182.
Aunitzetan laiño, bai, ta ikaste-arauz ezbaiean; alabaiñan, utzi ordez, gogoa uieltzenago zidan. Or Aitork 160.
Bideak bear dirala-ta, egia da; alabaña, nora daramate bearrezko bide oriek? Txill Let 122. Iaungoikorik eztu
aipatzen Parmenidek: alabainan, ark esana benetako Iaungoikoari zuzen eta bidez egotzi dezaiokegu. Zait Plat
45 (52 alabaina). Ugazaba, lenengo lengoan zelan zirikatu, jakin izan dau; aren erantzun mingotsarentzako
osterakorik ez dau, alabaiña, gertau. Erkiag BatB 132. Badirudi, beraz, gure literatura klasikoari segi nahi
diotenek erabat segi behar lioketela. Alabaina ez da hori gertatzen. MIH 252.
v. tbn. Tt Onsa 79 (137 alabena, 15 alabeina). Gand Elorri 91. Ibiñ Virgil 89. Berron Kijote 209. Alabainan:
Arg DevB 53.
2. (L, BN ap. Lh; Sb-Urq, Dv, H), alabainan (BN ap. A  VocBN), alaina, alainan (BN-arb ap. Gte Erd
178), alainian, alabena (S ap. Lh). En efecto. "Dès qu'il en est ainsi" VocBN. "Alabada, alabaina, quia, porque,
parce que" Sb-Urq. "En effet" H y Lh.
 Tr. Hasta mediados del s. XIX es más frecuente al Sur (al Norte sólo se encuentra en Larreguy); desde
entonces su uso va creciendo en textos septentrionales, y es en éstos en los que se documenta gralmte. en el XX.
 Baña zergatik orrela dabiltzan, berak dakite; baita beste guztiok ere badakigu! alabañan agerian zebiltzan.
Lar Fueros 225. Ereille gaistoetan dago azaro txarra, eta gero uzta soila ta utsa. Alabañan gutxik daki bere
jaieterriko Euskeraren erdia. Lar, carta a Mb 278s. Hau egiten duena ongi aterako da beste munduko
tribunalean; ez du alabaña ara eramanen beldurrik bage ager ez diteken gauzarik. Mb IArg I 364. Emengo
arzaiak bere onagatik egiten ditu bere arzanzako gauzak; egiten ditu alabaña ardiaren esneagatik, ardiaren
larru-illeagatik eta beraren odol-aragiagatik. Ib. 311. Etzen nihor atrebitu haren hartzerat: etzen alabainan
oraino ethorria berak bere burua etsaieen eskutarat largatu nahiko zuen muga. Lg II 201. Apezpiku Jaunagana
joan behar due, ez du iñork alabaña ark baizik Konfirmazioa emateko eskurik. Ub 197. Etzuen arkitu non oñak
sartu, horduko alabaña beteak zeuden ostatu ta etxe guziak. Ib. 62.
 (s. XIX). Atsegiñezko berri onak dakazkitzut: ala baña sortua izan ziñan instantetik, pekatuaren kutsurik iñoiz
ere izan gabe, graziaz beterik arkitu ziñan. Gco I 459. Oek [apostoluak] larunbataren lekuan, autu zuen
Igandea; igandean alabaña asi zan munduaren obra andia. AA II 46. Gaitz bati alabaña egiñ, dionak nahi
itzuri, / Uste ez zen handiago bat, hark du topatzen ohi. "C'est ainsi que le plus souvent, / Quand on pense sortir
d'une mauvaise affaire". Gy 78. Baiña hala egiñ etzuten, / Alabaiñan otso ziren. Ib. 40. Heldu da ordua, eta orai
da, zeintan egiazko adoratzaileek adoraturen baitute Aita ispirituz eta egiazki. Alabainan horrelako
adoratzaileak lakhet zaizko Aitari. HeH Io 4, 23 (Dv halabadere). Lenbiziko begiratuan etzuten ezagutu; ain
antz txarrekoa, alabañan zegoan. Lard 256. Alabainan gizonei barkhatzen badaroztezue beren hobenak, zuei ere
zuen Aita zerukoak barkhaturen darozkitzuete. Dv Mt 6, 14 (Ol alabaña; Lç, He, TB, Leon ezen, Ur, Echn, Hual,
Samper zeren, Ip ezi, Or, IBk, IBe izan ere, Ker izan be). [Aztietarat] dioaz berehala zuhurrak [...]. Alabainan
gaitza duenak ona nahi! Hb Egia 72. Bere onera ekarri naiez bere kalabazako esnetik aoan sartu zion, baña
mende.
alperrik: alabañan ordurako hilla zegoan. Arr GB 64. Liburu onek alabañan zeruan diran izarrak baño anima
geiago birtuteratu [...] ditu. Aran SIgn 30. Egin zion Andre dena Mariak Jainko Jaunari egundaino nihork egin
dion eskaintzarik ederrena: eskaini zion alabainan bere Seme bakharra. Jnn SBi 40. Zer egin du horrela hiru
hilabete preso iragaiteko? Alabainan gaixtaginak ezartzen dire preso. HU Aurp 58.
 (s. XX). Hamar, hamasei, hogei sos ere hanitxek eskaz lütükeie. Alabena edanak berak zortzi edo hamar sos,
orai behar bada gütxiago, eroaiten dere. ArmUs 1903, 11. Ofizioak hasten ditugu ospa den gutienekorik gabe,
ez baita alabainan osparik zertaz egin. Prop 1905, 256. Ikaslerik nehor kasik ez, edo guti. Gizon gazteak
alabainan [...], nahiago hiri handia. JE Bur 48. Beti oihu bera: "Oinez abia!" Etzen alabainan deusen
manerarik han berean. StPierre 18. Orai bainiz emaztegai bat harrapatzekotan, / Ikhusten nuzue debruen
lanetan; / Alabainan, / Emazterik gabe ezin pasa lauetan hogoi urthetan. Ox 205. Jotzen du sorginetarik bat, eta
hortan galtzen... bere xahakoa. Sorginak ebatsi alabainan! "Emportée évidemment par la sorcière!". Barb Leg
147. Alabaña, nik esaten dizuet: Nigan bete bear da arako idatzirik dagon ura. Ir YKBiz 447. Alabañan, zazpi
egunen buruan euri-yasa lur gañera berrogei egun ta berrogei gautan eten gabe igorriko dut. Ol Gen 7, 4 (Urt,
Dv ezen, Ur zeren). Karlos haatik ez zen batere trenpuan: alabainan bazkariak ere munduko bertze gauzek
bezala bere bidea behar. Lf Murtuts 26. Zer jendetzeak bildu ahal ziren haren aditzeko! Alabainan halako
famako predikaria zen. Zerb Azk 56. Holakoetan, alainan, utziago eta ausikia ederrago. JEtchep 90. Gune
minberenean sistatuko du gaitzaren hobekiago sendotzeko. Badaki alainan, ardurenean, behar dela minaren
idekitzen hasi barneko usu eta zikinen kentzeko. Othoizlari 1961, 366. Eskas baitzituen alainian [sic] ohiko lagun
goxo, airosak. Etcheb MGaric 93 (ap. DRA). Etxean ezin egon (gazteena alabainan). "Étant le plus jeune en
effet". Ardoy SFran 81 (154 alainan). Harma lanjerosa da geiago ezina, / ez dea alabainan hiltzeko egina? Xa
Odol 136. Alabaiña, guzi orrek zuzpertu ta pizkortu egiten ditu nere aalgoak. "Pues". Berron Kijote 216.
v. tbn. Arr May 19. Mde Pr 188. Alabainan: Mde Pr 233. JEtchep 46. Larz Senper 110. Alainan: Iratz 152. Herr
31-3-1960 (ap. DRA).
3. Aun si.  Meza ez enzutera deliberatzea eta nihor enzutetik gelditzea, ala baina faltatzeko eta faltarazteko
okasino handirik ere ez izan, da mortal. Harb 174.
- ALABAINA BADA. "Alainan bada! (L; Harispe), certes-oui!" Lh. "Ez du ukatu? alabainan bada! denek
ikhusi dute, il ne l'a pas nié? Évidemment! tout le monde l'a vu" Lf Gram 398.  Alainan bada, gauza tzarrak
hastiatzen dire, hetaz da urrikitzen. Dih GirLeg 143 (ap. DRA; en la ed. de 1897, 106 alabainan). --Ez zinen
zerbaitez jelostua? --Alabainan ba... Lf Murtuts 53. Eros-ek alabainan ba omen bageramatza lehenik mutiko
lerdenen maitatzerat. Lf in Zait Plat XIX. Erregeak alainanba etzakien non zuen bere alaba. GH 1959, 351.
Alainan baa hainbertze jende [60 urthekoak] hiltzen badute ikhusirik! Etcheb Zeruari 30 (ap. DRA).
- ALABAINA ERE. En efecto.  Alabañare au da trabaju ezin eskusa daikena (161, 250). LE-Ir.
 Ciertamente.  --Pena izango zenduan ba gero [...]. --Ez ba alaña're. Urruz Zer 17.
alabaindanere.  En efecto (?). Cf. ALABAINA ERE.  Eta alabaindanere zu egiaz bekataria eta andia zera,
billaitzatzu erremedioak. Arr Orac 210.
alabaino (V ap. A). 1. "Empero" A.  Ez dira beraz bearrezkoak, Jaunaren adiskidetasunean (grazian)
gaudela, ez aitortzea, eztaere beste otoitz edo egikizunik. Ala baño irabazi aundiagoak oneraspen ontatik
ateratzeko, guztiz gogogarria izango da, egun oietan otoitz edo elizkizunak egitea. ArgiDL 105.
2. alaino. Ciertamente.  Jakintsun hori mintzo zelarik / ni ere han nintzen alaino, / orduko pena ezin iretsiz /
nigarrez nago oraino. Mattin 44. Nik berriz dotrinan ikasi dut / hoietarik [praile eta mojetarik] egundaino /
kaamelu bat orratz-zilotik / pasako dela alaino, / zu bezelako aberatsen bat / zeruko atean baino. Ib. 128.
- ALABAINO BADA. "Alabaiñon, pues en fin. Alabaiñon bada (L; Lander)" DRA.
- ALABAINO ERE. Ciertamente. "Ala-baiño-be barritsua da ta (V-m), es hablador sobremanera. Es una de las
locuciones más difíciles de ser traducidas" A (s.v. alabaiña).
alabaizun (L, BN, S; SP, VocBN, Hb ap. Lh, H (L, BN)), alabaxun (R), alhabasun (Gèze), alabeizun (H (G)),
alabizun (L-ain). Ref.: VocPir 188; A (alabaizun, alabizun). 1. Hijastra. "Fillâtre" SP y H. "Belle-fille" VocPir
188. "Fille de l'autre conjoint" Gèze.  Hiri zionat alaba, adi ezan alabaizuna. "Entends-moi ma fillâtre". O Pr
240. Hiri zionat alaba, / Enzun nezan alabaizuna. Saug 131. Ixkerra, othoi, phrakatü, / Etzaizü behar gaitzitü; /
Alhabaizüna dela kausa koblatto hoik ükhen tüzü. 'Votre belle-fille'. ChantP 350.
2. (Hb ap. Lh). Ahijada. "Filleule" Lh. v. alababitxi.
alabaki.  Len amakia egin diguk gure hizkuntza, ta orain alabakia, beiñ txuri, ta gero beltx. 'Antes la has
hecho materna (matriz), y ahora la haces filial (propio de hija)'. Lar DT CCXIV.
alabakoi (-kh- SP, sin trad.).  Aficionado a su hija.  Lothek, horditzeaz lekhora, gorputzez egin zuen bekhatu
bere alabekin; badarik ere [...] etzen hargatik alabakhoia. SP Phil 355 (He 358 alabakoi, Echve Dev 402
mende.
aidiakin pekatugille).
alabala.  Var. de alagala (?).  Agindu zidan negiala / dama eder bat serbidu; / ark niri, barriz, legidala /
gabaz-egunaz alabala / kontrariotzat segidu. Lazarraga (B) 1201rb.
alabana. v. alabaina.
alabantza (SP, Añ; -nz- Lcc, Lar, Añ).  Alabanza. "Alabanza, alabanzea" Lcc. "Louange" SP. Cf. Lar:
"Alabanza, es voz Bascongada: sin añadir ni quitar letra, significa semejanza de hija, y como es natural hablar
con cariño y estimación de una hija, así a las expresiones de aprecio y estimación en favor de alguno se dio el
nombre de alabanza". AxN explica laudorio (262) por alabantza.
 Tr. Casi exclusivamente meridional (al Norte sólo en Etcheberri de Ziburu y Bordel); es escaso en el s. XX.
En DFrec hay 2 ejs.
 Frutu ona izatea da arbolearen alabanza. Ber Doc 138v. Gloria eta alabanzak eta graziak dituela Aita
eternoak. Ber Trat 42v. Esker eta alabantzen gorde gabe legeak. EZ Man II 27. Jainkoak daki jakintsu
andietatik zenbat alabanza izandu dituzten [libru oiek]. Lar, carta a Gandara 161. [S. Luisen] milagro guziz asko
ta andiak ikusirik, alabantza ta pribilejio txit partikularez onratu dute. Cb Just 18. Graziyaak, eskerrak eta
alabanzaak. Zuzaeta 95. Abe Maria da, izanik orazio txit labur bat, Ama Birjiñaren anditasunak eta alabanzarik
gorenak txit argiro erakusten dizkiguna. Gco I 456. Opa deutsut [...] alabanza guztiak. Añ EL1109. Askotan
onra ta alabanzarik andienak daramazki gaistoak eta ona geratzen da zokoan aztua. AA III 471. Jaunaren onra,
alabanza ta errespetoa gutxitzen duen oitura ta usadio gaistoak. Ib. 339. Murmurazinoia sarri eta sarri asi oi da
alabanziagaz. Astar II 189. Antxinako euskaldunen alabantzak. Zav Fab RIEV 1907, 92. Jaunari alabantzak, /
Jaunari graziyak, / kristabaren izena / dadukan guztiyak. Echag 53. Izan zala egiña, gizon eta angeru guztiyen
alabantza guztiyen ganetikoa. Ur BulaAl 35. Txikitxoen eta bularreko aurren aotik zure alabantza artu zenduen.
Lard 430. Ibilli ziraden uri ta errietatik alabanzaz bete ta liri-liri-gañezkako informe edo billakindeak zetozkien
bitartean. Aran SIgn 101. Emen amaitzen ditut / zure alabantzak. JanEd I 72. Nik bada lo egin dot bart zure
tabernan, Non zure alabantza asko entzun neban. AB AmaE 301. Jaun txit goiko, ona eta guzia dezakezuna /
Zuri dagozkitzu onrak, zuri gloria ta alabantzak. Bv AsL 399. Egiñkizunik ezpadezu, on izango da Mariaren
alabanzak dakaizkien liburuen bat irakurtea. Arr May 120. Alabantza batzuek nigandik / ori dago mereziya.
EusJok 134. Edertasun onek sorrarazten ditu zuen alabantzak. Vill Jaink 88. Ez zuan gitxitan entzun solo esitu
orren alabantza ta goresmenik. Erkiag BatB 43.
- ALABANTZAK EGIN. Alabar, hacer alabanzas.  Egin dozulako giza legean / Iaunari alabanzak,
prozesinoak. EgiaK 86. Zuk egiñak dirade / eguzki, illargia / [...] / oiek ikusten dira, / gauaz ta egunaz, /
alabantzak egiten / zure ontasunaz. It Fab 160. Eztakigu nola egin / aien alabantzak. Bordel 121.
 (Sing.).  Eginik alabanza au uste dabe seguru dagozala. Astar II 190.
- ALABANTZAK EMAN. Alabar, hacer alabanzas.  Oraziño egin bear dala eta Iaungoikoari alabanzak
emon. Cap 148. Alabanzaak eta graziak emaiten deutsudaz. Ib. 121. Eman graziak eta alabantzak aren
Majestadeari. OA 72. Emaiten zeuri errosarioen medioz alabanzak. Urqz 35. Nork gure Jaungoikoari milla
esker on ta alabanza andi emango ez diozka? Cb Eg III 340. Esker onak ta alabanzak ematen dizkitzugu gure
Jangoiko maitea. Añ CatAN 75. Ezin sufritu izan zuen berari baño alabanza andiagoak Dabidi ematea. Gco II
69. Andre indartsuari Espiritu Santuak ematen diozkan alabanzak. AA II 91. Aillagiñako alabantzaak emon
eutsazan Israel guztijak Davidi. JJMg BasEsc 178. Emoten deutsaguz Jaunari honra, alabanza eta eskerrak.
Astar II 211. Bear deutsaguz alabantz asko / Guk bere Paulori emon. AB AmaE 121. Berorren klaseko batek
orrela emanik alabantza gozuak. Bv AsL 196. Azkengabeko onra eta alabanzak berari zeruan eman al izateko.
Arr May 140. Alabantzak emonaz / bai baltztxu oneri. Noe 99. Alabantzak emanaz / zenbat neskazarri. Tx B II
25. Birjiña Arantzazuko, / lora ederrari / graziak ta alabantzak / emaiten nator ni. Canc. pop. in SMitx Aranz
189. Ezta alabantzak ere / nik zure ederrari emanak. Berron Kijote 129.
v. tbn. Arz 60. Mg CO 293. CatLlo 98. CatBus 55.
 (Sing.).  Urrengo alabanza Jangokoari emoten jakan bakotxean. Añ EL1 110. Maria Santisimari lenengo
eman zion alabanza. Gco I 460. Au da Eskritura Santak ematen dien alabantza andia aetatik batzuei. AA III
321. Alabanza andi bat emoten deutsazu zeure burubari. Astar II 108. Agaitik, neure alaba, / kantadu daigun
kanta, / berari emoteko / bere alabantza (V-ger). Balad 204.
- ALABANTZAK ESAN (ERRAN). Alabar, hacer alabanzas.  O Apostolo ditxosoa, nork erranlezki zure
alabanzak dignoki. SermAN 4r. Egun oro Mariaren, nere arima, arren alabantzak esaitzu. Lar STomas 2.
Jerusalengo sartzaeran esan eutseezan alabanza ta pozkariak. Añ EL1 108.
- ALABANTZAK ITZULI. Hacer alabanzas.  Itzultzera esker eta alabantzen ehunak. EZ Man II 149.
- ALABANTZAK JO. Alabar, hacer alabanzas.  Gura neuskioz jo alabantzak / Euskeldun eguzkiari. AB
AmaE 119.
- ALABANTZAK KANTATU. Cantar las alabanzas.  O ezpañ ditxoso, Jainkoaren alabantzak kantatu bear
mende.
dituztenak! Cb Eg II 146. Bijok kantauko deutsaguz Zeruban Jangoikuari alabanza ta eskerrak. Mg CO 182.
[Jauna onratzen degu] batzuetan itzez, beraren alabanzak kantatzen eta adirazten ditugula. AA II 13. Bat egin
gaitezan an dagozan Aingerubakaz, eta kantadu deijoguzan eurak kantetan deutzezan alabanzak. Astar II 207.
Zeure alabantzaak eta mirariak kantetan. Añ EL2 117. Bere alabanza ta azañak kanta zituen itz neurtuetan
[Mendiburuk]. Aran SIgn I. Kantau asko alabantza. AB AmaE 373. Amaren laudario eta alabanzak kantatzen.
Arr May 159. Bere minak dirudi / zeruko klarina, / Iaunaren alabantzak / kantetako egina. Azc PB 280. Suaren
erdian kantetan zituezan angeruagaz batera Jaungoikoaren alabantzak. Itz Azald 85.
- ALABANTZAKO. (Precedido de gen.). De alabanza (de).  Gure alabanzako gauzarik premia bage geurk ez
esatea. Gco II 29.
- ALABANTZAN. a) (Precedido de gen.). En alabanza (de).  Iaungoiko omnipotenteen alabanzaan. Cap 39.
Bere buruaren alabanzan esan ote deban. OA 149. Iru Abe Mariak errezatu bear dituzu, Trinidade guziz
Santuaren alabanzan. Cb Eg III 354. Ama Birjiñaren alabanzan, hitz oek esaten ditugu. Gco I 467. Aldareko
Sakramentu guziz Sainduaren honran eta alabanzan. CatB 90. Jainko oni ofrendak eskeñi, onen alabantzan jan-
edan andiak artu, eta bere inguruan dantza eta jostaketa asko egin zituzten. Lard 79. Frankotan gertatu zait /
gogora etortzia, / kanpantorrian gora / korrika iyotzia, / ta zure alabantzan / kanpanak jotzia. Bil 99. San Pedro
Apostolu gloriatsuaren alabanzan erezi edo berso-aldi jaierazkoak moldatzen. Aran SIgn 6. Zerbait esan nai
nuke nik / orren alabantzan, / lagunduko didala / nago esperantzan. PE 104. Kristau fielen alabantzan da /
tormentatua munduban, / ez dakit eta nik ezin esan / zenbat sufritu zituban. Ud 113. Bere alabantzan jo /
Dezagun musika. AB AmaE 161. Erakutsiko deusku / zer egin biogun, / beraren alabantzan / kantadu dezagun.
Balad 197. Eta alafede, erriko lagunarte batean baiño geiagotan aipatu izan da au, apaiz zintzo aren
alabantzan. Berron Kijote 138.
b) Entre alabanzas.  Nok uste eukean Susana gaistotzat kondenaturik ilteko Plazara atera ezkero ainbeste onra
ta alabanzan etxera biurtuko zala? Añ GGero 102.
 (Con adj.).  Indartsua zala-ta / sinistamen ortan, / alabantza aundian / sartu zuten [astoa] kortan. Noe 68.
- ALABANTZARAKO. (Precedido de gen.). Para alabanza (de).  Bere izen santaen alabanzarako. Cap 144.
Jaungoikoen da bere Ama santisimien alabanzarako. Urqz 87. Zure izen santuaren alabanza ta gloriarako. Lar
STomas 1. Santuen alabantzarako [...] Euskeraz baliatzeaz. Cb EBO 36. Berorren alabantzarako izango da eta
gizadi guziaren onerako. Berron Kijote 49.
 (Adnom.).  Ama Birjiña Arantzazukoaren alabantzarako Salbea. Zab Gabon 49.
- ALABANTZAZ. Alabando.  --Zertarako egin zittuan Jaungoikoak [aingeruak]? --Jaungoiko beraren
gorapiderako, bere aurrean gorantza ta alabantzaz gau ta egun aritzeko. Inza Azalp 42.
- ALABANTZAZKO. De alabanza, laudatorio.  Argatik deitzen da sakrifizio hau alabanzasko sakrifizioa. Ber
Trat 71r.
- ALABANTZETAN. (Precedido de gen.). En alabanza (de).  Bideetan zeruko jolasak, eta Jainkoaren
alabanzetan zijoazen. Cb Just 70. Aita gureabát. Ama Birjinaren alabanzetán Abe Maria. Arima purgatoriokoen
faboretán Aita gurea. LE Prog 100. Jaunaren alabanzetan egun oek igarotzea. AA II 53.
alabantzaldi.  Alabanza.  Edozer gauza naiz loretxo edo arrik txikiena ikusteak ere oñ da bide ematen ziola
goitutzeko eta on guzien Ona danaren pensakizun amore ta alabantzaldietan ugoldetu ta asetzeko. Aran SIgn 45.
alabantzazale.  Amigo de elogios.  Ipui onek adierazo nai du [...] goitasun ta alabanza zaleak damu izango
dutela azkenean sinistea emanaz asko-jakiñen berriketai. VMg 17.
alabanzino. v. alabantza.  Urteillik abendura / ifintera nua / bersuak nekazalien / alabanziñora (nonce word:
rima y medida). DurPl 67.
alabaño (R-is ap. Iz R).  (Dim. de alaba). "Alabañóa [...], la hijita" Iz R 401. v. alabatxo.  Ai, hor balitz, hor
balitz, zoin laiten dohatsu, / Bere alabañoa besotan harturik, / Matel irritsu hoier ematea musu. Iratz 118.
Errobiri, bere alabañoaren lokar-arazteko. Ib. 140. Alabaño bat biziki eri egon zaiolarik, zortzi urtetan. JEtchep
53.
alabaorde (Dv, A), alaborde.  "Fille adoptive" Dv. "Hijastra" A.  Bijaramonian, Yagiñok emon eutsan
alabordiari lengo ogi-zati gogorra, ta basora bidaldu eban. Altuna Euzk 1930, 531.
alabaordeko (V, G; vEys, H). Ref.: A; Elexp Berg.  Hijastra. v. alabaizun.
alabarda (Lar (+ -ea, det.); h- Urt).  Alabarda. "Bipennis, halabarda" Urt III 345. "Bipennifer, halabarda
dakharkena" Ib. 345.

mende.
alabardada. "Alabardazo" Lar.
alabardari. "Alabardero" Lar.
alabardero.  Alabardero.  Iturritza ta Altzaa izan ditu / agintari gerratean; / Karlosen zaiko, alabardero /
aukera dute legean. NEtx LBB 285.
alabari. "Laudatorio" Lar.
alabasasan (A Apend), alabasazan (Ae ap. VocPir).  "Filleule" VocPir 194. "Alabasasan, ahijada" A Apend
s.v. sasan.
alabasasi (Ae; A Apend s.v. sasi). "Ahijada (Ae)" CEEN 1970, 359.
alabasazan. v. alabasasan.
alabaso (S ap. A; -lh- Chaho ms. ap. A).  Nieta.
alabastro (Lcc, Lar, Gèze), alabastra (Urt I 469), alabaztra, albastre (Chaho), albatra, albatre.  Alabastro. 
Alabaztrazko jarro bat eskuan zuela. He Mt 26, 7 (Ur, Ip, Echn, Hual, Samper, Or alabastrozko, TB, Dv
albatrazko, SalabBN albatrezko, Leon marbola xurizko, IBe hartzurizko). Maiganetan ipinten ditugun
alabastrozko iruditxo pitxi txoragarrien ainbatekoa zan aren tankera segail lerdena. Erkiag Arran 97.
Koralezko, aren ezpaiñak; perlak, aren ortzak; alabastro, aren lepoa. Berron Kijote 148.
alabatasun.  Cualidad de hija.  Baña ozta loitu eta desondretan da pekatu mortalagaz, galduten dau
Jaungoikuaren seme edo alabatasuna. Ur MarBi 30.
alabatto.  Dim. de alaba.  Ego Garcia Gomiz, simul cum coniuge mea Allabato Ortiz, dedidum illam vineam
que est in Mendiguibel [...] et ego prefata Allabato Ortiz post mortem mariti mei diu (61, 1080). Lac Irach 80. v.
FLV 1969, 6.  --Eztuzie familiarik, andere aurena? / --Bi alabatto tit, galaia zalduna (Sal). A CPV 993.
1 alabatu (G, S ap. A; Lcc (-adu), SP, Lar, Añ).  Alabar. "Alaba [sic, seguramente rad. vbal.] (G, S), alabar"
A. v. laudatu, goretsi.
 Tr. Casi exclusivamente meridional. Al Norte se documenta en un proverbio de Oihenart y en UNLilia.
Apenas se usa en el s. XX.
 Alabatzen dot zeruan Jauna. Lazarraga 1170v. Neure erria alabatzerren. Ib. 1169v. Zegaiti utra manera
andian [Silvero] dazauen guztiok alabadu deuskue. Ib. 1147v. Oroit gaitezen harzas eta eman drazkiogun
graziak, eta alaba dezagun eta zerbitzatu. Ber Trat 10r. Bedeinkatu eta alabadu izan dila trinidade Santisimea.
Cap 120. Ea bere burua alabadu dabeenz egin eban pekatuagaz, edo besterik alabadu eban, edo mobidu eban
pekatu egiteko. Ib. 105. Iangoikoa izen didinzet alabadue eternamente. VJ 16. Hil adi, alaba aite. "Meurs, et
après tu pourras être loué". O Pr 235. Alabatua dela aldareko sakramentu sandua. El 4. Izan deitezala zeure
semien da zeure izen santuak bedeinkatuak, alabaduak, da ezaunak. Urqz 28. Doktore Santu bat alabatzeko. Lar
SAgust 3. Kriatura guziak alabatu ta bedeikatu zaitzatela beti. Cb Eg III 281. Burlatzen dá bano sazerdóteas, ta
alabatzeunte, zelebratzeunte disparátea. LE Prog 108. Santu oen obi edo sepulturen ondoan batu oi ziran
Kristauak Jainkoa alabatzera. Ub 115s.
 (ss. XIX-XX). Gaztetan uste da zartzako egunetan artuko dala birtuteko bidia, ta zaarturik dagozan asko
dabilz nasaitasunak alabetan. Mg CO 113. Mingaiñ ori izan bedi emendik aurrera Jauna alabatzeko. AA III
564. Orduban alabauko dozu aingerubakin geure Jaungoiko maitegarrija. fB Ic III 290. Bizi bedi Yesus /
sakramentadua, / gure kanta santuz / tint alabadua. Añ EL2 183 (EL1 173 alabatua). Gu negarrez gabiltza; / zuk,
ortxe jarririk, / ez dezu Amarilis / alabatu baizik. It Fab 175. Nok alabau ta goratuko ez dau Ama gozo onen
maitegarritasuna? Ur MarIl 102. Ama Donzella santia, egin nagizu zu alabetako duin. Ib. 11. Sinis nazazu ere
beti zu alabatzen dagokizuna [...] zure etsaia dala. Arr GB 90. Dama gazte galanta bat / gure probintziyan, /
alabatzera nua / egiñal guziyan. Xe 174. Egun onetan beti / Euskal Jaungoikua, / Alabauko dot zure / Beso
indartsua. AB AmaE 181. Izan dedilla alabatua nere Jauna / arreba illargia eta izarrakgatik. Bv AsL 399. Jesüs
jaio bezain berri, / Aingüriek alabatü. UNLilia 13. Lagunaren ontasuna ukatuagaz, gitxituagaz edo otz-otzean
alabau eta goratuagaz. Itz Azald 110. Aingeruak ta Isabel deunak itz ber-beraz alabatzen dute Maria. Inza Azalp
156. Itxas-gizonak alabatuaz / merezi duten añian. Tx B II 79. Etengabe onesten eta gaitzesten, alabatzen eta
mende.
kondenatzen. Vill Jaink 89. Ala esan zidan Berrokalgo Teresak / ni zu alabatzen asi nintzan batean: / [...].
Berron Kijote 130.
v. tbn. Iraz 27. GavS 16. CatUt 59. DurPl 103. Gco I 412. CatB 40. Echag 103. Lard 369. CatAe 40. CatSal 41.
CatR 41. PE 28. In Ant JesBi 167. AzpPr 94. CatUlz 55. EusJok 139. Urruz Zer 119. Alabadu: Astar II 257.
CatLlo 36. CatBus 22. Alabau: Zuzaeta 110. JJMg BasEsc 45.
 Bakoitzek bere sandua alaba(tzen). (Ae). 'Saltzaleak ere bere gazuak; aiek bezalakorik ez da iñon'. Inza
NaEsZarr 2339.
 (Aux. intrans.). Jactarse. "Alabarse" Lar.  Alabaetan dala zelan egin daben pekatu mortalen bat. Cap 93s.
Bere pekatuaz alabatu ote dan. OA 160. Apaiz ori aizebanoz betea oi zegoela, ta alabatzen zala lau boz edo itz
oiek [...] iñork ere euskeraz emango etziozkala. Cb EBO 46.
2 alabatu.  Adoptar por hija.  Basili alabatu dezunezkero, semetzat ar zazu gaur nere illoba. A Ortzuri 134.
alabatxi. v. alababitxi.
alabatxo (Urt I 87, Lar), alabatxu.  (Dim. de alaba). "Hijita" Lar.  Ene alabatxoa hurrenean duk. Lç Mc 5,
23 (Ol, IBk alabatxo, Arriand alabatxu; TB alaba thipi). Harzaz enzunik emazte batek, zeinen alabatxoak
baitzuen spiritu satsua. Ib. 7, 25. Orrelako alabatxoa, Monica bezala lotsatu ta erremediatzen ezpada txikitan,
gero azi, ta ezkondu, ta ardoaren jabe danean zer izango da? Cb Eg III 366. Zeuben seme eta alabatxubak
dongaro egiten badabe. Astar II 104. Ardatzean ziarduten bitartean alabatxoak bere amari galde arrigarriak
egiñ. Arr GB 6. Beorren alabatxuak pianoa jo zuben, ta sekulako dantzak izan ziran. Sor Bar 69. Ortxe gozetan
bizi zaitez bai, alabatxoa. AB AmaE 137. Mendiolako alabatxoak bere aitagaitik begiratuten dabela. Ag AL 38.
Neure alabatxu onek. Ib. 50. Ai, ene alabatxoa, etxeratuten azanean birrindduko aut! Echta Jos 65. Egurgiñaren
alabatxubak berari eldu. Altuna 100. Magal beroan illotzik dauka / alabatxoa. Jaukol Biozk 36. Bertoko senar-
emazte ta euren alabatxo Miren ta Sorne. Kk Ab II 35. Ogei urteko semia det bat, / amaseikua bestia, / biyen
tartian alabatxo bat, / ez dago oso tristia. Tx B II 146. Oraingoan, alabatxo, / zalduna agertuko zain. Or Eus 64.
Alabatxo bi utzi ziozkan alargunari: Libetxo ta Madalentxo. TAg Uzt 20. Non zaude alabatxo? Zait Sof 130.
Jainkoarren etzaittez il, alabatxo kuttun ori! Etxde AlosT 54. Eztarri-eztarrian katigatuta eukan azurrak eroango
eutsan illobira bere alabatxo bakarra. Bilbao IpuiB 225. Ene alabatxu orrek, badakin ik. Erkiag Arran 106. Iru
seme ta alabatxo bat / dute beren pamelia. Uzt Sas 224.
v. tbn. Enb 170. JAIraz Bizia 66. Anab Poli 22. BEnb NereA 145. MAtx Gazt 82. Salav 36. NEtx LBB 31.
 (Como tratamiento dirigido a mujeres). "Alabatxu! úsase para llamar a una mujer (V-ger)" Ort Voc.  Barri
onik ez, ene alabatxoak. Echta Jos 283. Alabatxu... au ogorlekue faltsue da! Ort Oroig 115. Alabatxu... zu be
nire kontra zauz! Ib. 119 (sg. Ortuzar, pronunciado -ü; v. tbn. alabatxü ib. 118, 35, 19). Ustatsu adi, alabatxu --
esan leutsan [Josuk]-- eure ziñesmenak osatu au. Arriand Mt 9, 22 (Lç alabá).
alabatzaile. "Laudatorio, alabaria, alabatzallea" Lar.
alabatzako (V-gip ap. Etxba Eib).  "Hija adoptiva. Alabatzakua izan arren, maittiena eben" Etxba Eib. 
Honera etorri nintzenean, andrearen lagun ijitoa hemen zegoen. Eta haren alabatzakoaren afera jakin zuenean,
alde egin zuen hemendik. Arti Ipuin 82.
alabaza. "Arreo de boda que lleva la novia a la nueva casa" Asp Gehi.
alabazain. v. adabazain.
alabe. "Alabe, paleta algo curva del rodezno" Lar.
halabehar (gral.; Dv, H, VocB). Ref.: A (ala-bearra); A Apend (alabearrari); Asp Leiz2 (olabearra); Etxba Eib
(alabiarra); Izeta BHizt2 (alabearra).
 Tr. Documentado al Norte desde Chourio (halabeharrez) y Haraneder, que lo usa como adj. Al Sur se
encuentra desde Cardaberaz (alabearrez) y, como sust. pleno, desde un sermón del s. XVIII de Fuenterrabía. En
DFRec hay 30 ejs. Es claro que halabehar y holabear son yuxtaposiciones de un adv. modal (hala, hola) +
behar: 'así (de aquella, de esta manera), debe, tiene que ser'. Es también natural que su valor dependa de usos
'adverbiales' como halabeharrez, -beharrik, etc., que son los más empleados. Ahora bien, al traducirlos, como
puede verse por las versiones recogidas al principio, se da el hecho chocante de que halabeharrez, por ej.,
signifique tanto 'por casualidad' como 'por necesidad'. La raíz de esta aparente paradoja estriba en que la lengua
(es decir, sus hablantes) asignan un solo significado a ambas versiones: lo que ocurre, ocurre porque tiene que
mende.
ocurrir, movido por el acaso o por un destino ineluctable, distinción que aquí no ha parecido pertinente. Algo
semejante sucede con etsi. Las distintas acepciones que aquí se dan tienen, pues, necesariamente mucho de
arbitrario o contextual.
I (Sust.). 1. Destino, fatalidad. "Fatalité" Dv. "Alabearrari ezin alde egin (G-to), no poder escapar al destino,
no poder evitarlo" A Apend. "La fatalité, le hasard" H. "Destino, fatalidad [...]. Alabearra, cuando [se trata] de
acontecimiento pasado" Asp Leiz2 (s.v. olabearra). "Destino" Izeta BHizt2. Cf. Chaho Voyage (2.a ed.) 47: "La
religion catholique n'a rien fait perdre à l'Ibère de son fatalisme primitif: hala behar beitzen! cela devait être;
telle est la seule plainte qu'arrache au Cantabre le sentiment profond du malheur" Cf. tbn. A Morf 26n:
"Conozco, es verdad, fantasías de algún chiflado puestas por nombre a algunas casas, como Ala bear en
Azpeitia" (el nombre suena hoy Alabier, trisílabo).
 Jaungoikuak eman zidan niri bere ordena eta obligazioa, eliza onetako Bikario nere hala biarrak eregiñ [=
eragiñ] niñubenian. "Mi fortuna o desgracia me constituyó por vicario de esta Iglesia". PlFuent 289. Artzain oni
ez nondik eta andik alabearrak ekarri zion burura, azalandare erdi igartu oek txabola inguruan landatzea. Izt C
156. Alabearrak nai debanean uste bageko gauza asko agertu oi dituen bezala, au ere argitaratu izan zan
utskeria batetik. Ib. 156. Bakharrik errekontru uros bat, edo haren orduko zorthe dohatsu bat, finean, bertze
hitzez, hala beharra. Elsb LehE 67. --Nork egina da bada zure ustez mundu hau? --Bera bere baitarik, hala-
beharrak. EskLAlm 1898, 11 (ap. DRA).
 (s. XX). Ba dakit bai, zeruak eta alabearrak eta zorionak lagundu ezpalidate, munduak etzuela izanen au
irakurtzeko (ordu bitsuko) atseginaldirik (Quijote IX). Or RIEV 1929, 7 (Ldi ib. 208 Goikoa, zoria ta abagunea).
Gazte, zerk erakarri ote au nere txabolaraño? Ala-bearrak edo maitasun-min zorrotzen batek, seguru aski.
Jaukol Ipui 22. Alabearrak erabakitako zoria ezin baitezake itzuri gizaseme ilkorrak. 'Cuando la desgracia está
marcada por el destino'. Zait Sof 198. Nire alabearraren alkekizunak ikutu ez niñuken alderantz. 'Las atrocidades
de mis funestos oráculos'. Ib. 79. Handik urte zenbaitetara, beltzaranduko zen urrezkotasun hori guztia, endaren
hala-beharraz eta sexuaren hala-beharraz haragi arin eta malgu hori mardulegi, beteegi eginen zen. Mde
HaurB 19. Gizona bere zoriari amore emanik zegoen. Hala-beharrak eskatzen zuen ezkero... Ib. 32. Gure
Iainkoa ez du ustelak ioko, ez naimenak, ez alabearrak, ez ustekabeak, Iainko baita Bera. Or Aitork 158.
Atsoaren alabear gogor galdua! Txill Let 64. Suerte edo halabeharra. Herr 24-1-1959 (ap. DRA). Eta --hala-
beharraren hala-beharra--, egun hartan bazen lanbo lodi bat aztaparka pentzetako sagar-adarreri lothua. SoEg
Herr 30-4-1959 (ap. DRA). Eziña da gizona atzerantz joatea; ez adiñean, ez barruko beste izakai askotan.
Astiaren alabearra, ankerra ta errukibagea izan. Erkiag BatB 148. Alabear itsu ori, zer dela ta onartu bear dut
nik? Vill Jaink 91. Asmatu zuten ba-dela "fatalismua", alabearra deritzan iratxo beltz ori. Ib. 178. Gizonaren
borondateak eta izadiaren alabearrak, denak daude gogamen baten eskuetan jarriak. Ib. 175. Alabearrak
nunbait, txarrera eta atzeraka daramazki gauzak oro! Ibiñ Virgil 73. Orixe naiz, ala bearraren aizeak
arrotutako orbel galdua! NEtx LBB 16. Halabeharra, pagoak duen / fedearen argudio. Azurm HitzB 28. Ba
dakit bai, ala-ere, zeruak eta alabearrak eta aldarte onak lagundu ez balidate, munduak ura-gabe bearko zuala.
Berron Kijote 108. Jainkoak naiko du-ta alabear au era-aldatzea. "Que la suerte se mude". Ib. 85. Gutxien uste
duenean, beste bere gisako arima bakar bat aurkezten dio halabeharrak. MIH 325. Gaizkile gogortua zirudiena
ez dela halabeharraren jostailu errugabea baizik izan. MEIG I 180.
 (Usado en la expr. halabeharra, 'es el destino', 'fue cosa del destino', 'así lo quiso la suerte'). "Zer inen dugu,
alabearra" Izeta BHizt2.  Egun batez, hala beharra! Isaik egortzen du Dabit bere haurridetarat yateko
zerbaitekin. Lg I 277. Hala beharra: gerthatu zen buruzkak biltzen zituen landa baitzen Boozena. Ib. 245. Ibai
ertzean kañabera artean utzi zuen, aurra noratzen zuten edo zer patu zuen ikusteko [...]. Ala bearra! Faraon-en
alaba jatxi zan, ibaiean mainatzera. Lard 64. Zoaz, ene alaba, Noemik esan zion. Ala bearra: Booz-en sorora
joan zan. Ib. 160. Hala beharra ere, orduan / Ondikozko ibaso haren hegietan, / Yende bazabillan gerthuz
pasaietan, / Gerthatu zenaren berri yakiñ gabe. Gy 191. Hainbertzenarekin --hala beharra, dudarik gabe--
bigarren erbi batek jauzi egiten du bidearen gainera. Barb Sup 30.
2. Necesidad, obligación (de actuar de un determinado modo, etc.).  Mendi tartean jaio eta barrenak kalera
bultzatzen ez, landa zabalerako bidea aukeratzen zuten geienak, bizimodua ateratzeko. Eta alabearrarekin
batera jatorrizko senak ere elkar billa-arazirik, bereartantxe gelditzen ziran. "La necesidad". Mok 6. Ene semea,
zure osabiderako ortzitik yetxi nintzan: ez alabearrak, maitasarreak, ostera, bai-nenkarrela. "Non necessitate".
Ol Imit III 18, 1 (Ch hala beharrez, Pi bear izanak eraginda).
3. Suceso, acontecimiento fatal.  Honela entzun genitzake bertsolariaren ahotik, hau inguruko giroaren
oihartzun dela nolabait ere, hogeiren bat urteko halabeharrak eta ezbeharrak. MEIG III 110.
II (Adj.). Necesario; ineludible. "Fatal" Dv.  Noiz ere, bada, adituko baiduzue mintzatzen gerlez eta gerla
hotsez, ez zaiteztela izi; ezen horiek hala beharrak dire. He Mc 13, 7. Halabeharra da Gizonaren Semeak sofri
dezan hainitz [...] eta hirurgarren egunean bitz dadin. He Lc 9, 22 (Lç behar da, HeH behar dena da, Dv premia
da, IBk beharrezkoa da).
- HALABEHARREAN (V-gip ap. Etxba Eib). a) Casualmente, por casualidad; fatalmente. "Urkusura noiala,
ala biarrian topau neban nere emaztia izango zana" Etxba Eib.  Oberik etzekutsatenean abiatu ziran ill edo
bizi aldatsgora bidea irikitzeko asmoan Gipuzkoatarrak zeuden tokira. Ala bearrean ez leku txarrera bizkarrak
mende.
berotzeko! Izt C 314. Tratu bat ere egin det / ala bearrian. Auspoa 106, 52. Saara ondoan jaio zan / Sanson ala
biarrian. Auspoa 62, 114. Trabukoa disparatu / halabeharrean / gainera bi soldadu / heritu nituan (V-ger).
Balad 226s.
 Afortunadamente.  Baña, uste baño len, / Ala biarrian, / Makulu biak utzi / Zitun baztarrian. Enb 197.
Jakintsu azkar, purrukatua / ziñan, ala bearrean, / Euskalerrian alde trebeki / nekezko lan gogorrean. Basarri
52.
b) En caso de necesidad.  Berak ziona zan eze, ala bearrean, anima baten salbatzeagatik pozik ibilliko zala
kalez-kale ta plazaz-plaza oiñutsean. 'Siendo menester'. Aran SIgn 108.
c) Debidamente.  Mozorro arpegia kenduta, zana bezela azaldurik, ez ala bearrean zeraman habitu-janziya
utzi zuen. 'Dejado el hábito que indignamente vestía'. Aran SIgn 103.
- HALABEHARREKO. a) Fatal.  Gure familian onelako ezegokia gertatu-bearra, eta gure arraza onela aitu
bear izatea, ondo ala-bearreko patu gaiztoa degu. Arr GB 129. Alabearreko egun goibelez argitua! Erriko bat
ikusi dau, ta amaren ilbarria damotsa. Erkiag BatB 133.
b) Necesario, de rigor.  Ama, bere geisoaren bederatzi egun alabearrekoak iragan arte, ez egoan ez aurrera,
ez atzera. Erkiag BatB 102.
- HALABEHARREZ. a) Por necesidad, por obligación.  Ene semea, zure salbamenduagatik zerutik iautsi
naiz, eta kargatu naiz zure miseriez, ez baitezpada hala beharrez; baiñan zure ganako amudio phuruz. "Non
necessitate". Ch III 18, 1 (SP ez beharturik, Mst ez bortxaz, Leon ez ezinbertzez). Eta hala-beharrez, bera ere
errukirik gabe oldartuko zitzaion bere zorionaren edozein etsaiari. Mde HaurB 47. Gizakiak ezin ditezke bat;
bakoitza bera egoiten da, beti, halabeharrez. Mde Pr 148. Alabearrez orixe egiten zuan antziñako emaztekiak
gizonaren martiri izanez. Vill Jaink 164.
b) (AN-ulz ap. A EY III 259; Izt 52v). Casualmente; fatalmente. "Por fortuna, alabearrez, ala izan bear ta alan
bearrez" Izt 52v. "Por casualidad" A EY III 259.  Alabearrez, gutxien uste zuenean, kanpo edo soloan, lurpean
gorderikako diru andi edo tesoro bat arkitu zuen. Cb Eg III 349. Erri batean, ala bearrez, Galai gazte batekin
topatu zan. Cb EBO 41. Alabearrez Lazkaun omen zegoen egun aetan Bikario gizon lodi andiren bat. Izt C 248.
Noiz eta ere egun batez, / Ondikoz hala beharrez, / Hauzo hurbilleko garraiotarik bat / Yin baitzitzaioten bisita
egiterat. Gy 311. David bere soldaduakin, ala bearrez! onen [ar-zuloaren] barruan zegoan. Lard 173. Ala
bearrez, aitak bialdu zuen, bere iru anaia Saul-ekin soldadu zebiltzanetara zerbait jan-gauzarekin. Ib. 164. Urte
oro egiten zuten beren erriko elizan Jenobebaren elizkizun andi bat. Ala bearrez egun hura orduan zetorren. Arr
GB 128. Lagun gutxi bertan [Iruñan] gordelari utzitzen zituela, zeñetatik bata, ala-bearrez, gure Ignazio zan.
Aran SIgn 7. Gertaera au izandu zan 1521-garren urteko Maiatzaren ogeiyan, eta alabearrez Espiritu Santu-ko
Pazkoa-bigarrenean. 'Aquel año cayó el segundo de Pentecostés'. Ib. 9. Sorlekua utziz geroz / Ondikotz, hala
bearrez... Elzb Po 181.
 (s. XX). Ala bearrez, emakumezko bat kale-ixkiña batetik bestera. Mok 16. Alabearrez, etsaien eta gure
tartean sakan bat zegoan eta bearrik! Or SCruz 65. Santa Kruzek jakin izan zun alabearrez, Lizarraga Zarautza
zetorrela. Ib. 62. Doble vía bat egiten ari / dira Legazpi aldian, / ala biarrez ni ere antxen / asi nintzaden lanian.
Tx B I 67. Ixo, gazteok: oraintxe zetorrek-eta, sukaldetik igesean, danetan biurriena, nexkaa, alabearrez... Ldi
IL 17. Ala bearrez, desagun Yainkoak ala naita, gora-bide neketsu zail aren biurgune batean [...] sortu zitzaion
lagun: "Orixe". Markiegi ib. 10. Ez dakit buruz ala burugabe jokatu nitzan ildako mutil ua senargaitzat onartu
nuanean. Alabearrez bideratu zitzaidan. TAg Uzt 297. Ats batean eldu zen apeza etxe artara. Ala bearrez
emaztea isatsaz eskallera xautzen ari zen (AN-ulz). A EY II 461. Agian, bere semearekiko zerbait entzunda edo
ala-bearrez yauregitik atera da. Zait Sof 194. Ark eta biok sortuko genun seme batek alabearrez ilko omen zun.
Ib. 77. Izar-mordoetatik esaten zana etzala egi gertatzen iakiñez, alabearrez baiño. "Non arte dici, sed sorte". Or
Aitork 163. Alabearrez, gure aintzineko iosta-mai batean liburu bat auteman zun. Ib. 195. Gauzak eztira
alabearrez eta itsu-itsuan gertatzen. Vill Jaink 172. Eztira alabearrez edo xede gabe egiñikako marrazkiak edo
zirriborroak. Ib. 174. Ala bearrez nintzan / jaio nekazari. And Egun 21. Nik ez nuen balio irri egin arazteko.
Hala beharrez entseatu banaiz ere, maiz gaizki heldu izan naiz. Xa Odol 49ss. Oraintxe gaia etorri baitzait
hemen neri bat batera, / hala beharrez, nere semea, hi juan haiz Parisera. Ib. 165. Baiña alabearrez edo-ta beti
lotan egon oi ez dan deabruaren eragiñez, ibar artan bertan belar-jaten ari zan Galizi-kastako beor-talde bat.
Berron Kijote 163. Ixilpekoa ezkutatzen baduzue, aitortu beharko dizuet ez dudala hala beharrez, nahiz bitan
argitaratua izan den, ikusteko aukerarik izan. MEIG IV 133. Sorterri zabalagorik hauta zezakeen, baina, deusi
ere uko egin gabe, bazter hauetan gelditu zaigu: hemengo delako halabeharrez. MEIG VIII 59.
v. tbn. Gand Elorri 206. Gazt MusIx 115. Uzt Sas 39.
 Baina ez da berez, besterik gabe, hala-behar hutsez, ikas-leku nagusi bihurtuko. MEIG VIII 70.
 "Ala bearrez (B), afortunadamente" A.  Alabearrez aldameneko arkaitz batek ematen zuen ur garbizko
iturri bat. Arr GB 43. Irugarren bizitzatik kalera erori da. Alabearrez, malazkatu-samurtu bai, baña ez du zauri
aundirik. EgutTo 25-5-1919 (ap. DRA). Alabearrez Jaunak euzkia sortu zun. J. Alustiza in Onaind MEOE 1071.
- HALABEHARREZKO. a) Que casualmente viene a cuento, que casualmente es apropiado.
 Egun batez [...], ikasleak aintzin neduzkala, etorrita oles egin zidan [...]. Ikaskizuna alabearrezko zan. Ua
argitaratzean, alderakizun egoki bat zitzaidan burura, zirku-iokutik artua [...]. Ark [...] arengatik esan nula uste.
mende.
"Et forte lectio in manibus erat". Or Aitork 137.

b) Inevitable.  Azkeneko aapaldiak (16gna), Oratiren azkenarekin bat datorrela, alabearrezko biotz-ikara
sartzen digu "ai" ta "ene aberri kutun" oietaz bakarrik apur bat biguntzen dalarik. Gazt MusIx 67. Ñabarduren
mugarriak, desiragarri bezain halabeharrezkoak, arau batzuen barnean hesitu beharko dira. In MEIG VI 41.
- HALABEHARRIK. a) Fatalmente; casualmente.  Deba izan zan, alabearrik, Beltran Alostarrarentzat bere
zorigaitzen iturburu ta osiña. Etxde AlosT 83. Atenairatu zan Parmenide, ta ango iaiburuetan, ala bearrik. Zait
Plat 39. Lehenago ere aritua naiz lan horretan, hala beharrik eta ez neure burua besterik baino neurtzaile
hobetzat neukalako. MIH 56s.
 Afortunadamente.  Prantziaren zorigaiztoko egunak igaroak baitziran alabearrik. Etxde JJ 215. Dirudinez,
zenbaiten iritzian, euskera zaitzeko biderik ederrena erderaz idaztea bide da. Nik, beintzat, eztut aien begietatik
argia ikusten, ala bearrik. EG 1956 (1-2), 115. Aren adimen argi ta dirdaitsua itxungi egin zitekean ioputzar
baten bizibide gorrian. Etzan ordea orrelakorik gertatu, alabearrik. Zait Plat 19. Alabearrik, Platoni zoritxar
txikiena egokitu zitzaion. Ib. 19.
b) Necesariamente, obligatoriamente.  Batasun-bideetan ere, morfologia izan dugu nagusi, hala beharrik.
Formari lotu baikintzaizkion lehenik, zentzu-muinean sartu aurretik, eta ez zen burugabeko jokabidea. MEIG
VIII 109.
halabeharti.  Fatalista.  Musulmar alabeartiyak illonduan Maomaren atsegindiya iritxi uste du. Ayerb EEs
1912, 17.
alabeder. v. alabaeder.
alabena. v. alabaina.
halaber (L, B, BN, S; SP, Ht VocGr, Lar, Añ (AN), Izt 15r, VocBN, Gèze, Dv, H (+ a- G)). Ref.: A (alaber);
Lrq /halabér/; Gte Erd 148.
1. Asimismo. "Aussi, pareillement" SP. "En même façon" Ht VocGr. "Pareillement" Ib. 396. "También, al
principio de claúsula" Lar y Añ. "Asimismo, también, item" A (cf. Ardi voc: "Beste izkelgi batzuetako itza da").
Harriet traduce tbn. "par exemple", seguramente en su sentido adversativo (v. ejs. de Axular y Monho).
 Tr. Documentado en textos septentrionales (en menor medida en los suletinos) y alto-navarros. Tbn. se
encuentra en el s. XX en autores meridionales, especialmente en su segunda mitad (cf. alaberean,
exclusivamente meridional). En DFrec hay 64 ejs., de los cuales 58 son meridionales.
 Zuk gibela demazuna nola baita galduia, / zure gomenduian dena halaber da salbuia. E 75. Alaber nik
Paskoala zu Joanes arzen zaitut neure senarzat (Olazagutía, 1548). ETZ 24. Alaber nik Mari Migel ematen
drauzut zuri Diego neure fedea ene senarzat eta ez berze senarrik egitekoz zu baizi (Zufía, 1552). TAV 3.2.6.
Baina nik diotsuet eztezazuen iura batre, ez zeruaz [...] ezeta lurraz [...]. Halaber eure buruaz eztuk iuraturen.
Lç Mt 5, 34ss (Ip, Or ez eta, TB, Ur, Leon, IBe, IBk ez [...] ere, Hual eztare, Samper eztare orañik, Ol ezta [...]
ere, Ker ezta [...] be). Senharrak ezpaitu bere gorputzaren botherea, baina emazteak; emazteak ere halaber eztu
bere gorputzaren botherea, baina senharrak. Lç Ins B 5v. Arreposturik eztizit ukhen, zoñez pena baitut, zure
berri hunen yakin gabiaz, baieta halaber aitaren eta amarenez (1584). TAV 3.2.8. Aditzen dut Iainkoaren seme
bakoitz hura delarik Iainko egiazko, dela halaber gizon egiazko. Mat 57. Horduan bear du Meza enzuten duenak
adoratu Hostia konsagratua, eta alaber Kaliza. Ber Trat 87v. Othoitz egin diezazugun hillez eta biziez, / Bai
halaber atsekabe gure egin nahiez. EZ Man I 15. Burlatzen naiz Garibaiez / bai halaber Etxabez, / zeñak
mintzatu baitire / erdaraz eskaldunez. In EZ Eliç XVIII. Baldin maiz erortzen badira, halaber maiz iaikitzen dira.
Ax 539 (V 346). Gaitz da handik pitzten den suaren iraungitzea, eta bai halaber iendearen ixilik edukitzea. Ib.
404 (V 263). Ilkite alegerak hainitzetan bihurtze tristea dakarke [...]. Halaber haragizko plazer guzia eztiki
sartzen da, bainan azkenean ausikitzen du eta herioa emaiten. SP Imit I 20, 7 (Ch hala, Mst gisa berian, Ol
orrelaxe, Echve onela). Zu guregatik egiñ ziñen / Lurrean gure haragi, / Eta ziñen halaber egiñ / Guregatik gure
ogi. Gç 120. Fazoin bera egin dezakezue mirra arnoarekin hirakiturik, bai eta halaber leizarrarekin. Mong 593.
Egiten den sakrifizioa gogoaz lagüntü [...]. Halaber eguerdi ondo hetan bezperen ordüxiari berritü othoitziak.
Bp I 107. --Aita amez zer orano enthelegatzeko da? --Halaber ohoratü eta obeditü behar dütügüla gü beno
zaharragoak. Ib. 93.
 (s. XVIII). Ikhas baitetzake latinezko deklinazionak, bai-halaber konjugazinoak. ES 400. Merezimendua
eztatza zeruko bisioneen eta konsolazioneen izatean; ez datza halaber skriptura sainduaren ungi aditzean. Ch III
7, 5. Adora zazu Jaiñko-Seme, Gizon egina, eta bihur diozozute halaber haren Ama sainduari eta Gabriel
Arkanyeluari merezi duten ohorea. He Gudu 143. Zure dolorea bethi eta bethi erreberritzen balin bazen Jesusek
pairatu behar zituen tromentez orhoitzen ziñenean, halaber bethi eta bethi erreberritzen zinduen, tenpluan
hartaz egin zinduen lehenbiziko sakrifizioa. Mih 101. Dirade erregua eta erregu erdia eta gaitzurua eta
almotea; eta alaber dirade pinta eta pinterdia (Cildoz, 1773). RIEV 1932, 566. Obligatiak dira hartü dütenaren
mende.
lehen bano lehen errendatzera, eta halaber egin düten damiaren erreparatzera. CatLan 96. Orhoit zaite halaber,
Iauna, Purgatorioan diren arima gaixoez. Brtc 29. [Amar mandamentuak] Franziako gisan. Jainko bat
adoraezazu, / alaber maita osoki. Ub 170.
 (s. XIX). Zilegi ez bada gaizkiak / Mendekatuz bihurtzea, / Halaber neke da etsaiak / Bihotzetik maitatzea.
Monho 132. Daike alabér edátu eakindea, erabákis bekatuarén zirkunstánziak. LE Ong 28r. Bizirik erretzea
balin bada ezagutzen diren heriotze mueta kruelenetarik bat, hura da halaber laburrenetarik bat. Dh 164.
Orhoit zaite halaber, Jauna, Purgatorioetan diren arima gaixoez. MarIl 55. Ez da haren gogoa bere
arartekotasunaren enplegatzea guri ardiesteko gure salbamenduaren kontrako laitekenik, ez eta ere, halaber,
abusa gaiten ardiesten dauzkun ongiez. Jaur 371. Etsaiari dio halaber bertzeak / Egiten bertze hainbertze. Gy
185. Yo zuen bezala gonbataren seiña, / Yotzen du halaber biktoriarena. Ib. 301. Gizonak behar dire lege
egiteko, / Halaber lan dorphetan ihardukitzeko. Hb Esk 172. Bainan gizonaren indarrak emaztearenak ez
bezalakoak dire; eta halaber eginbideak. Jnn SBi 130. Igandeak laguntzen gaitu, ez xoilki arimarentzat eta
zerukotzat, bainan halaber lur huntako bizimolde on, zuzen eta bakezkoarentzat. Arb Igand 66. Itsasoaren ongi
ezagutzeko ezta baitezpada igerika jakin behar. Halaber mintzai baten aldean bertze bat badakikezu. HU Aurp
191. Minak gütü destorbatzen; / Halaber gütü sendotzen / Den senthagallü hunak. UNLilia 18.
 (s. XX). Ene Jainkoa, maite zaitut ene bihotz guziaz [...]; maite dut halaber ene laguna ene burua bezala.
CatJauf 10. Donostiaren edertasuna andia zala; Kanada ta Euskalerriko mendi-basoen antza, alaber. A Ardi 58.
Neguan hutsik zoin den idor ohantzea, / Eta lorerik gabe ilhun baratzea! / Halaber aitamentzat haur baten
galtzea / Doi-doia dezaketen jasan... kurutzea. Ox 178. Gero eta nekezago / dakarzkit eskalapoinak, / halaber
uritakoa, / jatekoa eta denak. Etcham 164. Inazio etzen jakintsua. Nekez mintzo zen, hurriki zitzaion atheratzen
elhea; haren idaztietan, halaber, ez da ezagun idazlearen antzerik. JE Ber 65. Ogiak autsi ta bere ikasleai
banatu zizkien [...]. Bi arraiak alaber guziai banatu zizkien. Ir YKBiz 211. Arbidean-gora norabait erromes /
zetorren, alaber, Euskalerri, nekez... SMitx Aranz 55. [Eskola] haietan, eta halaber beste ikastegi guztietan.
Mde Pr 242. Kiratsa dario ur geldiari, ta alaber edozein gauza geldiri. Txill Let 124. Zer nahi den, haren
gostuko, gizon zuzena egiten duten dohainek eginen dute halaber herri zuzena. Lf in Zait Plat XVI. Tresna ezta
musikalaria, eta alaber garuntegiak eztu arimaren utsunea betetzen. Vill Jaink 118. Obeto esan, etxeko guztiak
dagoz arriskupe, Nikanor berbera alaber. Erkiag BatB 142. Maite dut zure begitartea, maite zure boz eztia, /
halaber zure irri gozoa, zure izaite guzia. Xa Odol 114. Erants dezadan halaber badituela beste bi ale. MEIG IV
111.
v. tbn. Harb 78. Hm 84. Arg DevB 51. Tt Arima 62. INav 23. Añ CatAN 72. CatLuz 35. Lap 65 (V 33). Zub 54.
Anab Aprika 8. AIr in Izeta DirG 12. Gazt MusIx 8. Azurm HitzB 35.
2. Lo mismo, igualmente. "Zuk hirur dituzu, anaiak halaber, vous en avez trois, votre frère également" H. v.
orobat.  Artizarrak berzetarik abantaila darama: / halaber da anderetan ni penatzen nuiena. E 147. Bi arropa
dituenak eman biezo eztuenari: eta iatekorik duenak, halaber egin beza. Lç Lc 3, 11 (He gauza bera, TB gisa
bera, Oteiza, Dv, Brunet, Or orobat, Leon, IBe, IBk berdin, Ol berebat, Ker bardin). Zu zer neurri egiñen duzu
alaber egiñen zaitzu. Volt 262. Barkhatu Madalenari, / Hañitz falta diozu, / Gurutzean ohoiñari, / Halaber
diotzatzu. Arg DevB 212. Hañei egiñen diozuen fabore espirituala, segura zaiteste, zebei halaber gerthatuko
zaitzuela. Ib. 231. Goraintzi erran izezu / jiten badire Angleser. / Halaber erranen diet / Español papo gorrier.
Michel LPB 293 (en la versión de ChantP 206 ber gisan erranen). Frantzian ere halaber gertatuko ote da?
Agian ez! HU Zez 77. Gaiza güziak dira / Orai alageratzen: / Halaber egitera / Bagütie bulkatzen. UNLilia 11.
Ibiltzeari ekin zion harzara: besteak halaber egin zuen. Mde Pr 164.
 De la misma manera, igualmente.  Nola espantatzen baitu dragoñak mariñela / Halaber izituren du
Antekristek fidela. EZ Man I 72. Non zure odolezko izerdi haren ordain nik ere dolore hutsez isur dezadan neure
begietarik ur eta nigar halaber, o Iauna, lehen bezala. Harb 292. Nola ere guk lagunak tratatzen bai ditugu,
halaber gu Jainkoak tratatuko gaitu. Brtc 210. Izpiritu Sainduaz zure dizipuluak argitu eta borthiztu zinituen
bezala, halaber Jauna, garbi eta hazkar zazu nere bihotza. Dv LEd 19. Dabid erregeak goizean eskaintzen
zeraukon Jainkoari bere othoitz berezia, bainan arratsaldean ere halaber eta khar berarekin. Arb Igand 123.
Izerdia jauts bedi turrustan besotik, / Neurtitzak badoatzi halaber ahotik. Ox 170. Irlandako jakintsuak eta
eskoladunak halaber ari izan ez badira, ez ote da Uharte Berdea Erromak beretu ez zituen Europako lurralde
urrietarik bat delakotz? Mde Pr 225. Den hau igortzen dauzuegu borondate onez. Har zazue halaber. Xa Odol
90.
 (BN-baig ap. Satr VocP; H). "Egun on! bonjour, on répond: halaber, (à vous) également" H. "Alaber,
igualmente. Contestación al saludo" Satr VocP.
3. Siempre que, en el caso de que.  Emaiten dügü orano Konfrai eta Konfraisa beraier [...] bere hilzeko
artikülian edo mementuan, indüljenzia osua, halaber direlarik egiazki Penitent. Mercy 6.
4. Amén. v. halabiz.  Othoitzez nagotzu [...] loriazko khoroa ardiets dezadan zeruko erresuman. Halaber.
Harb 297s. Halako moldez lot eta ios nazazu gurutzean, non ene desirapenen oiñak eztaitean behaztopa, aitzitik
zure borondatearen arauera bethi bizi nadin. Halaber. Ib. 303 (v. tbn. 296, 299, 300, 308).
- HALABEREAN. a) Asimismo. Cf. Xe 313: "Aizazu, ez det gezurrik esan, / ala beria [sic] pasia, /
pobriarentzat ez da komeni / aberatsaren klasia".  Agindu ziyon eskojitzeko / amairu zaldi onenak; / gañerako
mende.
ere ala berian / beretzat azi zitubenak. Auspoa 123-24-25, 123. Paga bezait [...] afaria ta lotarako oeak, eta
alaberean bi abereentzako lastoa ta oloa. Berron Kijote 190. Itxura ederreko neska gaztea zan alaba ura. Ba
zan, alaberean, benta artan, Asturias-aldeko neska-motz bat. Ib. 173.
b) Del mismo modo.  Nola presari eragiñ eta / pasatzen dan ugaldia, / ala berian kanpotarrakin / bete da
Antxo aldia. Tx B I 113. Jostorratzak bere lana du, ta bearrezkoa zaigu; baña josi ondoren ez da oialean
gelditzen, aria gelditzen dan bezela [...]. Ala berean otoitzean biotza da bearrena. Or Jaink 64. Arreta bizian
egin zuan onek bere ori, eta alaberean abiatu ziran danak. "Con la mesma". Berron Kijote 141. Alaberean diot
nik ere zin-ziñetan. Ib. 62.
c) En proporción. "Alaberean an gauzak merkeago dira (B) [...], gauza guztiak alaberean zeuden (B)" Gte Erd
264.
- HALABEREKO. Igual. "Qui est de même façon, mérite, grandeur, force, etc." H.  Ez izan arren manera
halaberekoa. He Phil (ap. H). Ofritzeko manera hala berekoa ez izan arren, hark berak Kalbarioko mendian
gizon guzientzat ofritu zuen sakrifizio hura bera. Brtc 16 (tbn. en MarIl 45). Maria bizi zen bethi Jainkoaren
presentzian [...]; gure bizia hala berekoa izan behar da. Jaur 348. Maria okupatzen zen tenpluan Jainkoaren
ohoratzen [...]. Behar ditugu sustatu gure okupazione guziak hala bereko sendimenduez. Ib. 348. Ez balin
bagare ekharriak hala bereko sakrifizio baten egiterat, bederen bihotzak hetarik laxo atxik ditzagun. Ib. 398.
Sinhesten dit [...] meza dela [...] Kalbarioko mendian gizon güzientzat ofritü zian ber sakrifizioa, nahi bada
ofritzeko manera ezten hala berekoa. Ip Hil 223.
- HALABER EZ. "Tampoco, al principio de claúsula, alaber ez" Lar.
halaberki (SP, H (+ a-)).  Asimismo. v. halaber.  Iujamendua da gauza guztiz izigarria, / Señalea halaberki
izanen da larria. EZ Man I 63. Alabañan ez sekulan konsolazionerik / Ez bizi penatsuaren halaberki epherik. Ib.
101. Gurutze sainduaz ere behar gare ziñatu / bai ur benedikatuaz halaberki hezatu. EZ Man II 7. Arren bada
bethe zazu ontasun mundukoez, / halaberki aberatsten duzula zerukoez. Ib. 106. Ardiats diezadazu halaberki
grazia, / konplitzeko obligatzen naizen gauza guztia. Ib. 66.
halaberkiro (H (+ a-)).  Asimismo.
alabes.  Alavés. v. arabar.  Ezperen bat-bedi Nafarroa-beherearra [...] Bizkaitarrarekin, edo Alabesarekin
[...] eta ikhusiko duzu, elkhar ezin adi dezaketela. ES 398. Alabes eta bizkaino / gu gera gipuzkoano; / aitak ill
ziran baño / semeak oraindaño / legea degu guardatu. Xe 411.
alabesa. "Alabesa, así se llamaba en lo antiguo una especie de lanza que se hacía en Álaba, alabesa, lanza
arabarra" Lar.
alabezki. "Rodezno de molino" Lar.
alabitxi. v. alababitxi.
halabiz (AN-gip, L, BN, S; Urt II 36, Lar, Añ (G, AN), Lecl, VocBN, Gèze, Dv, H), halabitz. Ref.: A (alabiz);
Lrq.  Así sea; amén. "Amén" Lar y Añ. "Ainsi soit-il" Lecl y VocBN. v. HALA BEDI, HALA IZAN DADILA,
amen. Cf. biz (h)ala en Materre (246), Haramburu (4), Pouvreau (Phil 548), Larramendi (Fueros 8), Ubillos
(167), Duhalde (87) y Goyhetche (261).
 Tr. Documentado en textos septentrionales y (en proporción algo menor) en guipuzcoanos y alto-navarros.
Hay (h)alabitz en GavS y Xikito.
 Erregutu egiozu gure Jaunari, ba[r]ka dakigula guri bekatarioi orain eta gure eriotzako orduan. Alabiz.
(Areso, c. 1591). FLV 1991, 110. Erregu ezazu gugatik, Jaungoikoaren Ama, diñu garaden Kristoren
prometimentuen. Amen, ala biz (Isasti). TAV 3.2.12. Zaren beraz laudatua egun eta sekulan / Ezagutza
dukedaiño, bizi naizen lekhutan. // Hala biz. EZ Man I 40. Aitaren, eta semiaren, eta Espiritü Saintiaren izenian.
Hala biz. FPrS 28. Beiratuko naiz egitetik / Deabruaren ohatzea / Jesus-Kristok bere odolaz / Erosi duen etxea.
// Hala biz. Gç 123. Eskerrak emaiten deritzügü honki egin derizkützün oroz. Hala biz, Jinkoari biz laidorio,
bizier bake, hiler pausü eta heben giren orori othoi Jinkoa parka. Bp I 134.
 (s. XVIII). Jesu Kristo [...] biz benedikatua eta laudatua mendez mende, halabiz. ES 153. Ene Jainkoa orhoit
zaite nitaz, eta gida nazazu biderik xuxenenaz zure erresumarat. Halabiz. Ch III 57, 4. Indazu arren, ala zure
ongitez balia nadin lurrean, zeñean zure atsegiñez goza nadin gero zeruan. Ala biz. Lar STomas 1. Santa Maria,
Jainkoaren Ama, erregu ezazu gu pekatoriokgatik, orain, ta gure eriotzako orduan. Alabiz. CatBurg 4. --
Azkenean diozun hitz ark, Amen, zer esan nai du? --Esan nai du, alabiz, ala izan dedilla. Ib. 24. Amurekatik zure
arimak hil unduan, Jinkuaganat dohatsüki garaitia merexi dezan, hala biz. Mst I 23, 9. Hori galthatzen deizüt,
Jesü-Krist zure semiaz hala biz. Mst III 55, 6. Zuk nai dezuna edo obra onak egiten nere eskuak. Alabiz, Jauna,
mende.
ta ala beti egiteko zure grazia indazu. Cb Eg II 36 (Dv LEd 76 halabiz). Bere Aita gana / sekulako bizitza / ta
Gloriara. / Alabitz. GavS 17. Othoi beira zazu zure zerbitzari hunen arima, eta emozu Zeruko gloriaz gozatzeko
grazia, Halabiz. Brtc 268s. Jardirets ditzagün onsa bizitzeko eta hilzeko behar ditügün grazia güziak. Halabiz.
CatLan 162. Sinisten det [...] aragiaren erresurrezioa, bizitza betikoa. Ala biz. Ub 105.
 (s. XIX). Erregu ezazu gu bekatariok gatik orain ta gere eriotzako orduan. Alabiz. Mg PAb 159s (en boca de
un guipuzcoano; cf. ib. 160: Amen esanda, euskera ez berba egiñaz ostian, jakin biar da zer esan gura daben
berba onek, ta esan ezkero alabiz, edo alan izan dedilla, edo alan da [...] guztia dago eginda). Indazu bada arren
[...] betiko zoriona edo gloria iristeko mesede guzien andiena: ala biz. Gco II 27. Beregainki ez nazazula utz
nere heriotzeko orenean. Halabiz. Dh 88. Khiristi hil direnen arimak bakian phausa ditiala. Halabiz. UskLiB
16. Nik bathaiatzen haut Aitaren, eta Semearen eta Izpiritu Sainduaren izenean. Halabiz. CatLuz 22. Akhabatzen
dugu hitz huntaz halabiz; erran nahi da, desiratzen dugu hala izan dadin, esperantza dugu hala izanen dela. Jaur
354. Luze diozu eman bizia menditan, / Balinba izanen da zurea mendetan! // Halabiz. Hb Esk 238. Hau egin
dezadan, Jauna, eta orai arteo bezain itsu ez nadien izan, halabiz! halabiz! Dv LEd 163 (Cb Eg II 89 amen). --
Nork daki, aita, menturaz egun batez lan hortan abiatuko gare. --Halabiz, ene semea. Dv Lab 191. Ill-arte gerra
pekatubari; / Guazen santuen lekura. // Alabiz. Aran SIgn 214. Asko dira deituak, gutxi ordia autuak,
bakoitzarena saria. Ala biz. Bv AsL 193. Esperantza izan behar dugu sugea bezalatsu akhabatuko direla
Yudukeria eta Framazonkeria [...]. Amen! Halabiz. Elsb Fram 178. Gozatzeko bethiere zurekin, zelüko
dohatsütarzünian. Halabiz. Ip Hil 222.
 (s. XX). Xikito horren mina düzü sendotüren / Aphez hanitz jan dina zapartatü beitzen. (Halabitz). Xikito 6.
Aita, Seme eta Izpiritu Sainduak digutzila gau ezti bat eta heriotze dohatsu bat. Halabiz. CatJauf 11. Bide hortaz
eman dakiontzat, gure mintzaira zahar eta maiteari, eman dakioken iraupen, hedamen eta distiadura guzia [...].
Bis-arren! Halabiz! Lander RIEV 1911, 603. Jainko ona, othoi emanezadazu / Zure benedizione saindua, / Zutaz
entzuna izaiteko grazia! Halabiz! Barb Sup 122. --Orduan ahantziko dira oraiko intzireak oro, Maria! --Halabiz,
Mari-eder! Ib. 85. Siñisten dut betiko bizitza. Ala biz. Inza Azalp 112. Nere alde yarri ziran [...], nere eskubiden
alde il, ala, zantarki diarduten aiek aberritik zear isusitzeko asmoz. Ala biz! Zait Sof 143. Egizue bada behar
dena, amorea-gatik eta dohatsu izan gaitezen, zuek eta ni, mundu triste huntan behin, eta gero bertzean
Murtutsekin. Halabiz! Lf Murtuts 4. --Txantxetan ari zara! --egin zuen, urrats batzu atzera emanik--. Baina
goazen aurrera zure Amontilladora. --Halabiz --esan nuen. Mde Pr 112. --Bon, eta ene burua garbitzen badut,
hura ere zure gain. --Bai eta ere... Orduan bat gutiago eta halabiz... Larz Iru 54. Hobe nuke, beraz, ikasten hasi,
besteri irakasten saiatu beharrean. Halabiz. MEIG IV 89.
v. tbn. INav 3. Mercy 4. JesBih 437. MarIl 61. CatS 14. Lap 424 (V 194). Ox 176.
alabizun. v. alabaizun.
alabre. v. alarabe.
aladebrua. "Aladebrüa (BN, S), par le diable!" Lh (s.v. ala).
aladin(a). v. ailadin.
aladonea (BN, S). Ref.: A; Lh (ala).  "(S), así el santo, invocando al santo. Es una fórmula de juramento" A.
"Par le Saint!" Lh.  --Ez dakit zer uste izan bear dudan, yauna. --Aladonea! nik esango dizut. Amez Hamlet
37.
alhadura (L ap. A; SP, Lar Sup, Hb ap. Lh, VocCB (L, BN), Dv, H). 1. Remordimiento. "Épreintes,
konszienziaren alhadurak" SP. "Reprehensión, alhadura" Lar Sup. "Réprimande" Lh. "(Fig.), remordimiento,
dolor intenso" VocCB. "Kontzientziako alhadura (Ax, He), remords de conscience" Dv. Larramendi (a quien
sigue Hiribarren) lo toma seguramente de Axular, traduciendo no muy exactamente.  Badute bere baithan
barrena, atsekabe bat, konzientziaren alhadura eta minberadura handi bat. Ax 104 (V 70). Har hura ezta ez
hemengo har hauk bezala, haragiz egina, eta bizirik dabillana. Baiña hura da konzientziaren akhusamendua,
autsikia, alhadura, ximikoa. Ib. 594 (V 382). Inspirazioneak deitzen ditugu Jainkoak bere urrikalmenduz gure
baitan egiten dituen higigune, tirakaillu, erantzute, konszienziako alhadura [...] eta benedikzione guziak. He Phil
151 (SP Phil 148 barreneko ausiki). Nere harra behinere ez hilen, nere alhadura sekulan ez deskantsaturen,
nere erresumina aphur bat ere ez gozaturen. Dv LEd 229.
 Dolor agudo. "Sabeleko alhadurak, tranchées de ventre" SP.  Emazteak alhadura handiak itu erditzen
denean. SP Phil 195 (He Phil 197 min eta dolore handiak).
 Inquietud, preocupación. "Bihotzeko alhadura, inquiétude du cœur. Gogoko alhadura, inquiétude de l'esprit"
Dv.  Gure ontasunak bihotzean sartu zaizkigunean, denbora gaixtoak, ohoinak, hauzilarik eramaiten
baderauzu hetarik zenbait zathi, nolako arrankurak, nolako asalduak, nolako alhadurak eta despazienziak
mende.
itugu? SP Phil 277 (He Phil 278 zer errenkura, zer alhadura, Echve Dev 317 zer sentimentuak, zer penak).
Barneko deskantsuak osasunarentzat on den bezain kaltekor da barneko alhadura, griña ta nahasmendua. Dh
198. Ai zer hestura eta zer alhadurak! Zer heriotzearen minak eta ifernuaren beldurrak! Dv LEd 170s (Cb Eg II
94 ai zer estura ta zer ansiak). Zure bihotz aberatseko odola lurreraino ixurtzen duzu; tanta bat arren nere
gainera eror-araz zazu. Oi zer grina eta alhadurak hortarik ditudan ataratzeko. Ib. 67.
2. "(Hb), action de paître" Lh.
ala egia. v. alegia.
alaen (G-bet; alahen Dv  A; halaen BN-lab), alen (G-azp-goi-bet; BeraLzM), alain (L-ain), ahalen (BN-lab),
aleen. Ref.: A; Gte Erd 287. (Partícula que da mayor énfasis al adj. que le precede; en ocasiones dicho adj.
aparece determinado). "Adjectif de qualification aggravante que l'on ne peut rendre en français qu'en répétant un
premier adjectif qui suit celui-ci. Alferra alahena, paresseux, paresseux que tu es" Dv. "Gaizto ori, alen ori"
BeraLzM. "Zozo ahalena, litt.: imbécile le plus possible" Lf Gram 325. "Ergela alena! (G-goi), kirten alena ez
bestena (G-azp), [...] ergela alena ez besteena (G-azp), [...] zozo ahalena (BN-lab), zozo halaena (BN-lab)" Gte
Erd 287.
 Estiak aterata ez da ordaintzen ergel alen ori. Alz Burr 26. Euli-mandua alena, bijua emendik. Alz Bern 78.
Txoro-flauta alena, zer egin didazu? Ib. 68. Goizetik onela al ago? Obe ukan Meza nagusira joan baintz.
Zurrutero alena ez bestena! Lab EEguna 101. Gazta-saskia daramala dijoa noski lapur alena... Lek EunD 40.
Errukarria! Bein eta berriz, alena! Ldi BB 38. Ori egiten ez, ta eskeka ta karraxika zatozkigu? Parregarri
alenak! Ldi IL 64. Zantar alena! Berea yaso du. Goen Y 1934, 95. Dioten Prantzi-muga, zitala, alaena! / amaika
gaiztagiñek babes ar dutena. Or Eus 249. Makala alena! Ez ago kirtenondo motela! TAg Uzt 283. Gaizto utsa,
alena! Ib. 212. Zoazi, zoazi, kaputxin arnegatu, gezurti alaena! Lf Murtuts 5. Ergel alaena! Kereonek gebendu
baitin. Zait Sof 162. Arkaitz bera aserrez erreteko gai aizen gizatxar alen ori! Ib. 66. Ta deunge alenok, ori
entzunda, nere maitasuna baño areagotzat izan yaun izatea? Ib. 117. Orrelaxe gal ditezela ganboar alen
guztiak! NEtx Antz 29. Ori al-dek ire apentza, koldar alena? Etxde AlosT 74. Gezurti alena ez bestena! Ib. 26.
Ez baizik esne-iraiztekoa, pasadorea, oso garbi ez badago, mikrobio zabaltzalle alaena bera biurtuko da.
Oñatibia Baserria 107 (ap. DRA). Ezbearreko aunitz dagite, zozo alaen aiek. Or Aitork 112. Zelan, ostera, gizon
guztiak guzurti alenak izatea? Erkiag Arran 152. Iñoso alena! Ire amari ez al diok legerik, ala? NEtx LBB 120.
Pits bat besterik ote / lurbira zatar, lizun alena, / on goren onen alde? Gazt MusIx 107. Ajolakabe alenak ez
bestenak dituzu ta etsai izateko txarrak. Lab SuEm 199. Erroldan sasiko-alen arek ebaindu bait-nau. "Aquel
bastardo de don Roldán". Berron Kijote 86. Zaldun zakar-alena, eskasa dirudi, bereari eusteko gai ez danari
ekitea. Ib. 58. Urdea aleena! Ataño MLanak 184. Nik erakutsiko diat, nik, gaizto alena! MEIG IX 109.
 (Con el adj. repetido). "Ergela, alain ergela! (AN-5vill)" Gte Erd 287. "Alperra, alen alperra" (G-bet). 
Zirzila, alain zirizila! Larz Iru 24.
 (Con valor de adj.).  Likixkeri alena, iñoren etxian jartzeko ixkanbilla au al da? Alz Bern 76. Ta... zeñek
erru? Alperrik dabil / gure gogotzar alena. EA OlBe 80. Diabru alenak aparta, genanio madarikatu ori! NEtx
Antz 140.
 "Alena, besteren alena, malo, más que malo" BeraLzM.  Alenok beren esku bikoitzez nere aita il zuten ta
nere bizi saldua zoatsiz ondatu naute. Zait Sof 17. Andre gaixua mespreziatzen du / egin nahian alaina.
(Interpr?). Mattin in Xa EzinB 90.
 "Urde zikiña ta alaena (G-bet)" A.
 Etim. En FLV 1970, 83s, se sugiere que alaen(a), etc., puede muy bien ser el continuador de G ant. alladin,
etc., de ahal 'poder' más verbo personal.
alaenda. "Despecho" Lar.
alafede (AN-gip; Lar, Añ, Izt, H), alafedea (-ia AN-ulz), alafere. Ref.: Garbiz Lezo 213; Iz Ulz (oñetákuak). 
A fe, ciertamente (usado a menudo como exclam.). "(Donoso) cuento por cierto, kontu polita ala fede" Lar.
"Badira izketa batzuek sarritan auan ekartzen diranak, egin dezagun kontu: Nere konzienzian; nere animan, nola
naizan Kristaua, nola naizan Pedro, ala fede, eta batzuek bear bada juramentutzat artzen ditue" AA II 29s. "(A)
fe de" Añ. "(Sí) por cierto [ponderando], bafedea. En Guipúzcoa, bai ala fede" Izt. "Par ma foi" H. "Alafede, [...]
atenuación del juramento Ala Jainkoa" Garbiz Lezo 213. "Ongi pastuek óngi konta. Ala fédia!" Iz Ulz 445. Cf. E
223: "Ixil endin nahi nikek, ala ene fedia!"; cf. tbn. TAV 3.2.6, 153 (Esparza de Galar, 1557): "Prometatzen
drautzut zu bizi zaren artean eta ni bizi naizen artean ez berze emazterik egiteko, ala ene fedea, ala ene fedea,
ala ene fedea". v. alamiafede.
 Tr. Documentado en textos septentrionales, alto-navarros y guipuzcoanos. Con -a sólo lo emplea Iraola.
 Prometatzen dinat ez berze emazterik egiteko i baizen bizi naizen artean eta guardatzeko lealtadea. Ala fedee
ala fedee ala fedee (Uterga, 1547). ConTAV 5.2.2. Errok jaunari eztuela beldur, haren gauzak ongi direla
mende.
alafede, eta ni sekulan haren bereterra naizela (1626). TAV 3.2.8. Emen ere zuek Gaztelauen erara hitzegin
bear. Egoki ala fede. Lar Cor 152. Ala fede erraz emendik aterako dezu, zu gauza andia ta zuk uste baño
estimagarriago zerala. Cb Eg II 43. Ala fede, adiskidea, egia andi ta bearrak Predikadoreak esan baidizkigula.
Cb Eg III 322. Marabilla au ondo ikusi, enzun ta aditugabe, ezin ala fede sinistu liteke. Cb EBO 12. Ez alafede
hargatik, / Nitaz holako hirririk. "Non, par tous les dieux! non; je serais ridicule". Gy 240. Bai, alafede, esan
zion amak, gizon guziak dute hill-bearra. Arr GB 71. Baldiñ anima galtzen badezu, bear bada salbatuko dezu
gorputza? Ez alafede. Edo biak doatsu, edo biak sekula guzirako galduak. Arr May 29. Ala fere! Zer panparroi
ibilliko diran! Sor Bar 109. Bi horien izenak ditzagun eman berriz hemen, eta ez egun azken aldikotz ala fede
ezetz. HU Zez 153. Han dut, han, nik orduan egin, alafede baietz, ene ahal guzia. Ib. 138. Bada alafede hor
zertaz trufa; zuek eta ni barne, irri-egingarri baita. Ib. 144.
 (s. XX). Alafedia, ez dauka jaun orrek aurten iltzeko asmo aundirik. Iraola 77. Deus guti zuen onik gure Jaun
Errientak. Alafede ez zela Senpereko makallaua [...] edo Itxasuko gereziak bezen ona! Barb Sup 1. Zer erran du
erretorak? Ez duela joko, gure ezkilak?... Alafede joko duela! Ib. 138. Ez litake xoririk / Ez, ala fede, / Ederrez
joan lironik / Zuri, jaun bele! Ox 86. Eun eskuan-da geiago nai, ala fede! Lek EunD 51. Etzakiat, alafede, zertaz
mintzo aizen. Etxde JJ 13. Ikuskari bakana, alafede! Txill Let 133. Badugu emen, alafede, ikasbide marduleko
meditazio-gaia. Vill Jaink 129. Eta ederki iritxi zuen, ala fede, asmo ori. Ibiñ Virgil 24. Nahi ta ez irakurri
beharrekoa izan ez banu, hasiko ote nintzen irakurtzen ere? Artean ezer argitara eman ez duen autore baten
lehen lana, eta polizi-nobela, alafede. MIH 358. Borroka aski bitxia, alafede, ez baita alderdi baten erasoa
besterik. MEIG VI 109. Atseginez irakurtzeko moduan eskeini nahi zizkizuten itzultzaileek, eta horrelaxe itzuli
dizkizute, bai alafede. MEIG III 101.
- ALAFEDEKO. "También cuando uno hace alguna pretensión rara o injusta, se le contesta (por ironía)
alafedeko etxea; esta respuesta es muy común entre las jóvenes" Izt.
- ALAFEDETAN. Ciertamente (usado como exclam.).  Gabero bi orduban / kalian zut-zuta, / otzak
patrikeretan / eskubak sartuta, / ez naiz gaizki egoten / alafedietan, / balkoyian ia noiz / ikusiko detan! Iraola
Kontu 121.
 Etim. En vista de cast. ant. a la he cabe sospechar si el vasc. alafede 'a fe' no será íntegramente un préstamo, a
pesar de vasc. ala 'así', 'de aquella manera', alajainko, etc. Cf. A. Legarda BAP 1951, 44n: "Tan exacta se le
antojaba la equivalencia al P. Larramendi que llegó a afirmar en su Dicc., s.v. fe, que "a la fe se tomó del
vascuence alá fedé"".
alafeta.  (Euf. por alafede). Ciertamente.  Eta halarik ere izan duk uzta edo errekolta onik. Bertzeak bai
alafeta txarrik ere. Almanaka (ap. DRA, que no da más ref.).
alaga (V-ger ap. A; Lar (+ -ea det.), Lcq 174).  "Alaga, especie de trigo" Lar. "(Triticum gaertnerianum), trigo
fanfarrón lampiño" Lcq 174. "Trigo candeal" A.
 Etim. Rom. álaga, lat. alia. v. DCECH s.v.
alagai (Lar, Hb ap. Lh), alai (V-m ap. A Apend).  "Botador en las barcas" Lar. "Alagai (Hb, Darric), perche de
batelier" Lh. "Palo de pesca" A Apend.  Alai barri barriak, atsoaren buruko zapiaren belarriak bezela txairo
ta sotil zituala, Otoiope untzi ederra. Erkiag Arran 79s.
- ALAGAI-DANTZA. "La alagai danza o galaien danza, y quiere decir danza de galanes, se hace con varapalos
en el mismo método que la danza de espadas" Lar Cor 236. Cf. Azkue, cuya fuente seguramente es la
Corografía: "Alagai (G), galán. Alagai-dantza (G), baile de galanes". Se podría tratar de una danza similar a
pordoi-dantza, con lo que la interpretación de Larramendi sería errónea.
alagala (V-m ap. A; Añ), ala-ala (Vc ap. A).  A propósito, oportunamente, adecuadamente. "(A) propósito
viene eso, (V) alagala, galanto dator ori" Añ. "Lindamente" Ib. "Ala-ala [...] (Vc), muy adecuadamente. Es de
temer que en esta acepción venga de 'a la gala'" A.  Bere ixakereari alagala etorkijon bixibidia eban
Txomiñek. Ardizain ebillan mendijan. Kk Ab I 51s.
 A gusto.  Berak nai ebanean joan da etorri, ta berak nai ebana emon da egin: alagala ebillen Josetxo.
Echta Jos 28. Alagala abil ene alabea; ik polit-politorrek gaur be, naidoan jantzea egin don Almikan
Ondartzako jitanoagaz. Ib. 197. Gogotsu kantaten ebazan Josetxogaz ikasiriko kopla batzuk: alagala bizi zan
mutil orregaz. Ib. 311. Alagala egongo gara apalorduan. Ib. 12.
- ALAGALAKO (V ap. A; ala-alako V ap. A Apend). Adecuado, idóneo.  Azkenik, alagalako zaartzia
igarota, ill zan. JJMg BasEsc 283 (sg. DRA; la ref. es incorrecta). Nik gura neukeana da ixilla errana, / Ez nagi,
loti eta ain gitxi arrana, / Eta Mari Antoni berba gitxikoa / Dalako guretzat da alagalakoa. AB AmaE 420. --
Eure bizikoa izango intzan i sakristaukuntsan, Erroke. --Maripa: nor dan orretarako beren bizikoa ta
alagalakoa laster erakutsiko daunat. A BeinB 41. Alagalako akiakuleak eta nire gizabidea ondatu gurako
asmoak darabillez nire arerioak! Echta Jos 191. Eladitxo izango zan niretzat alagalako emaztea, baña enaz bere
mende.
begikoa! Ib. 225. Errege ta seme dirudizue ain ondo apainddurik: alagalako zaldiak daukazuz. Ib. 316. Orrako
gizona Kijote ta arako mutilla Santxo... Santxo! Kijote! Ja jai! Alagalakoak ziran orretarako orkoa ta emengoa.
Ag Kr 201. Menditzua da, ta arro itzelak, lapur-tokitzat alalakuak edo guztiz egokiyak daukazana. EEs 1915, 15.
Toki ori politta dok sartu ta ezkutetako. Eta axia artzeko be, alagalakua. Altuna 12. Mutillak, egazti alagalakoak
astokillok daroazanak, arrozaz ipiñita iateko gaur arratsaldean. Kk Ab II 112. Oringo mutillek, / Bana-
binekoak: / Lapiko tapatzat / Ala-galakoak (V-arr). AEF 1930, 10. Madalenakoa, lapiko estalkientzat alaalakoa
(V-m). A EY III 146. Oraingo mutiltxoak bana banakoak, / lapiko-tapatzako alagalakoak. A EY IV 63. Ezin
zeitekezan egokiagorik aurkitu buruzagion neska-laguntzat, atera zituenak baiño: Mikela Begi eta Timuti
Belarri. Begi eta Belarri alagalako bi! Erkiag Arran 44. Alagalako lagunak batu ere-ta, sekulako aurreskua izan
zan. Ib. 43. Axe zan bai gazte jator, zal, segail, alagalakoa. Ib. 81.
- ALAGALAN. A propósito, adecadamente.  Eguzkiaren azken agur-aldiko argi-izpien dirdaipean, izadiko
gauzen kolore bereziak egoki ta alagalan ikusi zeintekezan, bakoitzaren ezaungarriak zeatz azalduten ebezelako.
Erkiag Arran 12. Azkenengo biok, arrantzuko gizonak, legorrean gertu ziran, eta alagalan etorri yaken
arratsalde epel aretan lagunarteko goizaparia gogaro onez ta atsegintsu egiteko. Ib. 120.
alagar (V-ger ap. A). 1. "Altura, eminencia. Alagarrean dagoz Lumoko elizaldea ta Errigoitikoa" A.
2. "(V-ger), declive" A.
3. (Uso predicativo). "Alagar dagozan lurrai beingoan eurite-ostean azala egiten jake, a las tierras que están
en declive [...] (V-ger)" A.
 Etim. Parece que a vizc. labar 'borde de precipicio, tierra costanera', se le podría unir sin mayor dificultad
vizc. alagar 'declive' y 'altura, eminencia', para el cual Bouda propuso correspondencia caucásica (EJ III 122
num. 74).
alagarri (V-gip, G-goi). Ref.: A; A Apend.  Motivo de disputa. "(G-goi), causa de riña" A.  Etxe utsa
alagarri, betea konsolagarri (V-gip, G-goi). "Casa vacía, causa de tormentos; llena, causa de consuelo". A EY
III 128.
alagera. v. alegera.
alagest (<alaguest>, que puede tbn. leerse alaguest).  Muestra de gratitud, de reconocimiento (?).  Hartakoz,
ô, ene Iauna, eta Iinkoa, grazien eta alagesten akzionetan, ofritzen drautzut neure bihotz oro. Tt Arima XII.
 (Como segundo miembro de compuesto copulativo?).  Egunian hiruretan neure Ienkoari, neure laudorioak,
eta neure esker alagestak errendatuko diotzat. Tt Onsa 47. Graziazko akzioniak, eta esker alagestak. Tt Arima
XII.
alhagia (S, R; H (BN, S; s.v. alhapidea)), alhagu (S, R), alago (Sal; alhagoa S; SP), alag(u)e (Aq (R)). Ref.:
VocPir 114; A (alago); Lh (alhagia, alhagoa); Lrq /alhagía/, /alhagü (con oxítona totalmente anormal)/. En todo
caso, el final de tema, distinto al parecer del de alhagune, no está fijado.  Pastizal; pasto. "Alhagoa, pacage"
SP. "Pasto del ganado, alagea [o alaguea; Fita lee alaguez]" Aq 44. "Llevar al pasto, alagera [o alaguera]
eroan" Ib. 45. "Pâturage" VocPir y Lrq. "Dehesa, lugar de pasto. Kalako alagunean alagu ona dago (R), hay
buen pasto en tal dehesa" A. "Alhagia (BN, S), pâturage. Alhagia gizena (S-saug), pâturage abondant" Lh.
"Alhagoa, lieu de pâturage" Ib.
 Khanbiatü deitadala ardien alhagia, / sekülakoz defendatü zureki mintzatzia. ChantP 172. Eta arthaldeekin
joan gintezen oro mendietarat, nun kausituko baginduen alhagia ona kabaleentzat. Prop 1888, 74. Artaldetxo
batentzat abere etxia, / alagotzat daukala belardi luzia. Elizdo EE 1913a, 505. Behi gazteak bakarrik dira
delako etxen alagietan hazten. JE Med 123. Alhagia murritz iduritu baitzaiku eta ez Frantziako aldean bezain
musker, baditake hobendun ere den Nabar-Goitiko iguzki samina. JE Ber 16. Bainan tuta joilia eneatu denian,
izialdura utziz, azkona zalhu alhagiari lotzen da. GaztAlm 1934, 58 (ap. DRA). Baita orano Arphiña, / Nabariñe
ta Goibürü, / Gure gizen alhagiak, / ahalke gabe beretü [Jana d'Albretek]. Casve SGrazi 84.
 (Por ext.).  Ihaurgi poxirik ez; lurrean arkhina / Mutziaren alhagi dena bat egina. Ox 65. Zintzurreko min
gaixtoak zintzurrean berean daukala bere alagia bizpahiru urtez. JE Med 62.
alhagiaratu, alag(u)eratu (Aq (R)).  "Llevar al pasto, alagera [o alaguera] eroan, alageratu [o alagueratu]"
Aq 45.
alagina. v. ailagina.
alago.  Halago. v. balaku.  Naiz beaza begit, naiz alago. Lazarraga (B) 1153vb.

mende.
alagoiena (-oih- S ap. Urq RIEV 1920, 110).  (Euf. por alajainkoa).  Hori düdanian entzüten / ordian niz ni
khexatzen, / makhila handia har eta / ala Goihena jüratzen. Casve SGrazi 108.
alagoza (Lar  H, Añ), alauza (L-sar ap. Lh).  "Dote" Lar y Añ. "Alauza (L-sar; PGarm), cadeau de noce" Lh.
Cf. alaroza.  Bazekusan bide hortaz alagoz handiago bat ukhan zezakela. Birjin 342. Bide hortaz ukhanen
zuela zerbait, eman zioten alagozaz gainetik. Ib. 385. Nai badozu oraindik ipiñi gaur S bat eta ultze biyori eta
alan saldu, nik eskintzen deutsudan alagozaren zenbat au gañez izango da. "Será aquesta cantidad / más del dote
que os ofrezco". Iza EE 1881a, 187.
- ALAGOZAKO. "Dotal, alagozekoa, dotekoa" Lar.
alagozatu. "Dotar, para casarse" Lar.
alagrantz(i)a. v. alegrantzia.
alagun.  "Alagun (V), ¡tú, compañero! Se usa como vocativo, al igual que amutil, agixon, aneska, etc." Otx
Voc.  Baña esan egidak, alagun; zein ixaten dok luziago, uriko eguna ala baserriko eguna? Otx 132.
alhagune. v. 1 alhaune.
alagura. "Ganado de pasto (AN)" A Apend.
alai (G, AN ap. A; Lar, VocCB  Dv).  Tr. Propio de la tradición meridional. Al Norte sólo se documenta en
Birjin (usado como sust.), Goyhetche y en algunos autores modernos como Mirande o Xalbador. Es muy clara la
evolución del significado hacia el de 'alegre', prácticamente único desde hace bastantes años y que, en algunos
dialectos, ha desplazado a alegre, etc. En DFrec hay 71 ejs., 2 de ellos septentrionales.
I (Adj.). 1. Vigoroso, fuerte, saludable, de buen temple. "(Este mozo es muy) alentado, alaia da txit gazte au,
errutia, pizkorra, indartsua" Lar. "Vigoroso" A.  Egongo dira gizenagoak, alaiagoak eta osasun obekoak.
"Más fuertes". It Dial 55 (Ur senduago, Dv e Ip hazkarrago). Gipuzkoan artoa ugari jaten dutenetatik agertzen
dira [...] larmintz leun me guriak dituzten mutil ta neskatxa mardul lirain alaiak. Izt C 28. Nexka alai, opilla
baño gorrigo bat an ari zen piku-gañean sare busti aundi bat zabaltzen. 'Alerte'. Or Mi 84.
 (Uso predicativo). "(Estar de buen) aire, talante, alai egotea, ardore, konorte onekoa" Lar.  Aren arpegia
ikusi bazendu, arrituko ziñan: añ alai ta kolore bizi ederrakin zegoen, nola ogei urtekoa zanean. Cb Eg III 348s.
Eriari extrema Unzioa ematean [...] erori, triste zeuden sentiduak, Santak ikusten zituen, txit garbi, alai ta eder
gelditzen zirala. Ib. 238. Argi lerroraiño berez iekitzen diranak (zuaitzak) antzuak izaten dira noski (frutu
gabekoak), alare sendo ta alai eraikitzen dira lur-barneko indarrarekin. "Laeta et fortia". Ibiñ Virgil 83.
2. (Lar, Sb-Urq, Hb ap. Lh, H). Animoso, valiente. "Denodado, ausarta, alaia" Lar. "Espiritoso, animoso" Ib.
"(Sacar) fuerzas de flaqueza, bildurrak, bildurrez alaitu, alai jarri" Ib. "Animosus, espiritoso, plein d'âme" Sb-
Urq.  Zori onekoak [...] artu duen bizitza onari jarraitzen dioenak biotz alai eta sendoarekin. AA I 625.
Gipuzkoatarrak jatorriz dira, españatar are lendabiziko etorkien ondoko odol garbikoak; berenez ondraduak,
leialak, oparoak, alaiak, ernaiak [...] eta bulardetsuak. Izt C 212.
3. Amistoso, amable (hablando de gestos, miradas, etc.). "Agrado, [...] arpegi argia, arpegi alaia" Añ. AxN
explica arronter (327) por alai y salutantzia arraiaz (294) por diosala alaias. v. arrai.  Arpegi alai eta
gozoarekin esango die. AA (ap. H). Ikusiko lirake goienengo mallara igoak, mundu osoak begirune alaiarekin
begiratzen diezatela. Izt C 214. Iaiua zala agertu zan gidari bezela ta aditua. Baña munduari arpegi alaiegia
jartzen zion; ez bere Aitak bezela arbuioz. Bv AsL 199. Jenobeba arpegi añ alai gozatsuarekin agertzen zitzaien,
non eta guziak zeruko argitasunez betea zegoalakoan zeuden. Arr GB 135. Jesus onak berak, bere serbitzariari
arpegi alai gozatuaz itzulita begiraturik, esan ere zion. 'Con piadoso semblante'. Aran SIgn 96. Nik nai neuke
iakin, duke iauna --iarraitu eban Adalbaldori arpegi alaiagaz begira-- zuk lagunduko deustazun edo ez. Ag AL
46. Zer mutill ederra dan, zer arpegi eta kolore garbiak, zer begiratu alaia. Ill Pill 27. Irri-parrez da arpegi
alaiz dio San Pedrok orduan: --Sosega zaitez, parkatzen dizut, exeri lengo lekuan. SM Zirik 95.
4. (G, AN ap. A; Hb ap. Lh, VocCB  Dv). Alegre. "Gai, joyeux" Dv.  Erranen derautzut, saindu iragan
gehienak alai eta arrai izatu direla. Gy VIII. Gazte eder, alai ta garbia ikusten degu Franzisko ogeiren bat urte
zituan garaian. Bv AsL 29. Zeñ pozik, zeñ alaiak / Gatozen egun oro, / Izan gaitean gero / Zeruan zurekiñ. Arr
May 16. Ta nondik datorkio gizonari alai edo goibel, on edo gaizto izatea, animatik ezpada? Ag G 332. Txori
goiztar alaiak. Ill Pill 4. Alaiak ixan, itzez garbijak. Enb 69. Neska ta neskato alaiek belardia eskuaratzen ari
dire. 'Rieuses'. Or Mi 108. Gustiz alaiak izaten ziran, bai ba, osasunez bete-beterik egozan da. Kk Ab II 163s.
Oroipen asko ditu Fernandok / ain zan gizon zelebria, / interes asko etzuen bañan / alaia ta alegria. Tx B I 147.
mende.
Neskatxa ere jeikita zegon / txoriya beziñ alaia. Tx B II 137. Arpegiz, sudurkako, begi-bizi, okotz-zorrotza;
oldez, urduria ta alaia. Ldi IL 40. Gizalur ezaugarri, / Kea dugun mutil alai! Ldi UO 37. Ondo mutill alaia da.
ABar Goi 21. Berebiziko gizadi alaia. EA OlBe 75. Emakume nabarmenzale, ausarta ta soberaxko alaia izateak,
eztu esan nai biotzondo txarreko emaztekia denik. Etxde JJ 88. Txinpartak ke-bidean gora jauzten ziren, sorgin
ongile batek deituriko pamerial alaiak irudi. Mde HaurB 7. Mutil jolasti, alai ta betargia. Erkiag Arran 66. Zu
bezelako gizon alaiak bear ditugu zeruan. SM Zirik 95. Senar-emazte gazteak alai ziren. Yosteta eta bizi ona
maite zuten. Izeta DirG 109. Gaztia alaia berez, / egunez bezela gabez, / ta ala bear du legez. Uzt Sas 240. Asko
alditan, atsegingarri zuentzat izan beharrez, / alaiarena egiten dakit, maitasunaren indarrez. Xa Odol 345. Far-
jainko alaiaren zaitzaille ta maisu. Berron Kijote 170. Donostiar alaiek jaietan kantatzen zuten harako hura.
MIH 374.
v. tbn. EusJok II 141. BEnb NereA 79. Basarri 72. Gand Elorri 66.
 (Uso predicativo).  Nik ere alai egon eta kantatu bear ez det? Arr GB 50. Gure Santua berriz, itxitegian
egotiak batere estutu gabe beti zegoan alai. Bv AsL 28. Baso-tuntuna aurretik zutela, neskamutill pilla batzuek,
oso apain, txit alai, guziz urduri. Ag G 42. Alai nere bizimoduz, kontentu nere suertiakin. Ill Pill 4. Atxurra
eskubetan eukola, lanari ekitten asi yakon, alai ta pozik. Altuna 61. Eguzkitan alai amona agureak. Jaukol Biozk
93. Arin-aringa asten naz kalea gora, zeiarantza, poz eta alai. Or Tormes 87. "Gora Jainkua ta Lagi-Zarra!" /
didar egin dabe alai. Enb 35. Tira, poztu zattez eta zuaz alai, ezeren kezka barik. Otx 32. Danak zijoazen alai
eta zoriontsu maitale maiteberotuen besoetan. TAg Uzt 248. Ez ziran alai joan eta ez zeuden alaiago. JAIraz
Bizia 49. Bihar goizean, burua gora, / joango bainaiz, alai. Mde Pr 289. Geiago-bear orretan mugitzen naiz alai
eta triste. Txill Let 64. Iñoizkorik alaien abiatu zan. Bilbao IpuiB 143. Gauza ona da erriko jaiak / pozik, alai
ospatzea. BEnb NereA 221. Nasai ta alai bizi zan, burukomin aundirik bage. Erkiag BatB 187. Jarduten giñan
danok izketan, txoriak baño alaiago. Salav 25. Kabitik atera zan alai. NEtx LBB 186. Gazte guztiak alai eiñ
eben biar zana, bakotxak bere aiskidiagaz. Etxba Ibilt 486. Alai ibilli litakiena / zertarako egon triste? Uzt Sas
230. Alai agertzen naizela ere, bihotza daukat negarrez. Xa Odol 345. Txoriak, alai, hegan zebiltzan txioka
haien inguruan. MEIG IX 104.
v. tbn. A Ardi 112. Muj PAm 59. Alz Ram 47. Laux BBa 60. Lek EunD 17. Ir YKBiz 131n. ABar Goi 42. Etxde
JJ 107. Gand Elorri 104. Zait Plat 28. Berron Kijote 57.
 (No ref. a personas).  Au gauaren guztizko / eder ta alaia, / berak ekarri digu / Jaunaren doaia. Echag 36.
Erri eder alaia / Donostiakoa. Ib. 222. Bai, guk beti daukagu / umore alaia. It Fab 118. Zeru me eder garbi
alaia. Izt C 24. Debozino alaia eta emaille arraia dituela meneratzen. Gy IX. Alarguntzako soñekoen ordez,
alaiak janzi. Lard 50. Heliren diosal onekin pozturik, begi alaiakin senarragana itzuli zan, eta etzitzaion
tristurarik geiago sartu. Ib. 149. Pasiaz bizi alaia, / gure dama ta galaia. Bil 89. --Begi tristia dakar onek. --
Ildakoik ikusi al du begi alaiekin? Sor Gabon 31. Abbadik duen jauregi berri alaia. Zab Gabon 109. Pazko
egunak, urtiak dituan alai ta zoragarrienak. Bv AsL 190.
 (s. XX). Ezti guztiak mingoztasun biurtu, barre alai danak malkotu, itxaropen bigunak galdu betiko. Ag Kr
75s. Ordu alai batzuk igaroteko ustietan. Ib. 140. Odol-ila izanarren, beti aldarte oneko, beti gogaldi alaiz
ikusten nuen. A EEs 1916, 306. Uri alai, goi ta beterriko beredin basauritxoren inude. A Ardi VI. Oiu alaiak
zuri, orain ta beti. ArgiDL 158. Ateraldi parreragilleak, ipui labur alaiak. Muj PAm 7. Maiatz-eguzki alaiari
ongi-etorrika. Mok 3. Zenbat oroipen alai eta illun piztu oi-diran / emen, biotz-barrenean! Jaukol Biozk 69. Eta
orduan egaz jungo dok / Zuei emoten izpar alaiak. Enb 201. Atsegiñen mai alaira didar dagiste gustijak: /
dastatu barik ostera itxiko dodaz jakijak? Laux BBa 34. Ar berberak arki ditek i'gan babes alaia. "Hasta los
gusanos hallaron en tí alegre refugio". Ldi BB 100. Zenbait istori alai eman ta geroxe. Or Eus 115. Utzi ditzazu
mitolojia, Virgilio, Dante ta gañerakoak alde batera ta gauza alaiagoren bat esan zazu. JAIraz Bizia 16s. Erri
guzia goizetik arratsera txistuaren txinta alaiaz betetzeko. Etxde AlosT 16. Dirdai alai batek argiturik ziruditen.
Mde HaurB 72. Aurrak korrika alaiean. Txill Let 146. Urte luzeak zear kanpantorre alai izan zaituan lurra.
Gand Elorri 216. Oturuntz alaiak egiten ditute. Ibiñ Virgil 76. Musika alai ta ariña. NEtx LBB 181. Gai alai
hori entzun da eni / alaitu zeraut barrena. Xa Odol 342. Txolarte alai bat eskeiñi nai diogu. Berron Kijote 126.
Azal alaiko liburu mardul honek. MEIG III 116.
v. tbn. Apaol 88. Goñi 75. Altuna 60. Lab EEguna 111. EA OlBe 21. Munita 76. Anab Poli 127. Erkiag Arran
184. BEnb NereA 159. In Akes Ipiñ 4. Basarri 9. Izeta DirG 103. Osk Kurl 124. MAtx Gazt 70. Salav 101. Uzt
Noiz 20.
 (Uso predicativo).  Utzi dituzu Españiako / anai ta lagun aundiyak, / zuri begira tristetu zaizkit / alai
neuzkiyen begiyak. Tx B 99. Bai; alai zegok basoa egun oetan. Lek EunD 24. Txirula alai dabil. "Alegre suena
la flauta". Laux AB 86. Alai ta bizkor zijoan autokarra. Anab Aprika 41. Soiñua gora ta bera alai. NEtx LBB
157. v. tbn. Otx 132. Bilbao IpuiB 236.
5. "(V-m), lugar airoso" A.  Jarri zeban landarea baratzan arkitzen zan tokirik alaienean, eta joan zan bere
etxera. Izt C 163. Dima erri koxkor txiki bat da, mendi batzuen beeko babes goxoan dagoana, naiz bere ingurua
menditsua izan. Erria bera toki alaiean egiña dago. Salav 100. Erriko tokirik gaiñenean eta alaienean zeudin
[illerria eta eliza]. Or QA 111.
II (Sust.). 1. (Lar, Añ (G), H). Valor, ánimo. "Ánimo, esfuerzo, valor, [...] alaiera, alaia, indarra" Lar.
mende.
"Aliento, vigor, esfuerzo" Ib. "(Ten buen) ánimo, auk biotz on, auzu alai" Ib. "Aliento, vigor" Añ. "Courage.
Euzue alai, biotz, ayez du courage, du cœur" H.  Gutizia doneak [...] bethi zintasun et-alai gehiago ematen
deraie arim-osoei. "Il anime plus". Birjin 123. Done hark ikhus zituen ezin gehiagoko alai batekin ber-umeak
bere begien azpian Jesu-Kristo gatik hiltzen. "Avec une constance héroïque". Ib. 244.
2. Fuerza, vigor, salud. "(De mal) aire, alai, ardore gaistokoa" Lar.
3. Alegría. "Gaîté" H.  Eliz Ama Santa, / Danen argiya! / Isildu negarrak / Agertu alaia. Aran SIgn 218.
Guzia izango da, seme, / poz ta alaia. Jaukol Biozk 78. Pozarik ez da nere etxe ontan, / alaiak iges-egin du. Ib.
82. Alaiak, andik urrun badabiltz ludijan / Baina begi mindubak ara eltzen dira. "Las alegrías ríen muy lejos de
aquel lugar". Laux BBa 20. Soil matte dodaz latxin ta lerrak; / itxas urdiñak dauken alaia. "La alegría panteísta
de los mares". Laux AB 74. Alai-irrintzia ta parre-karkara noranai zabalduz zebillen gizona zan Antzueta eskale
zarpilla. TAg Uzt 237. Gelditu ere gabe zebillen beti aruntza ta onuntza, atzealdetik bere kantuekin poza ta
alaia ixuriz. Ib. 202.
4. Lasaitasuna, lekuaren atsegiña, zelaietako alaia, orzkarbia, iturriko uraren murmurioa. "La amenidad de
los campos". Berron Kijote 17.
- ALAI-ALAI. (Forma con reduplicación intensiva). Muy alegre.  Len alai-alai ziran bijotzak / Tamalez oi
dira jarri. Ib. 138.
 (Uso predicativo).  Onezkero laister da emen zure emazte-gaia, Iñaxio, eta alai-alai itzegin bear diyozu.
Moc Damu 30. Auteskun ori gaur ospatzen dot / Atsegintsu, alai-alai. Enb 125.
- ALAIEZKO. De alegría.  Ordu barriak, goiza, / aaztuta itzi eban, / arin eta alaiezko / ta argizko t'oraindiko /
lorazko abian. Gand Elorri 207.
- ALAIRIK. (Estar, vivir, etc.) alegre.  Zorun-baratzan / Beti alairik bixi zaiteezan / Udabarriko txorijen
gixan. Enb 203. Emen alairik / Nago begijok urten biarrik, / Gauza gustijak ikusi nairik. Ib. 202.
alai. v. 1 alagai.
alaiagotu, alaigotu.  Alegrar(se) más.  Ona emen bada, nere liburutxo au aurrenengo. Geitu liteke, noski;
edertu ta txukundu, bixitu ta alaigotu ere bai. Muj PAm 13.
alaialdi, alaitaldi.  Momento de alegría.  Gixon donien alattaldija Jaungoikuagazko ta Jaungoikuagandikua

(Imit II 6, 2). 'Justorum laetitia'. Arriand JEL 1908, 306 (Pi poza). Alaialdi aundia izango luke Larramendik bere
euskera maitea eskola-barnean bizi dala ikusita. A Y 1934, 17. Naitaezkoa zan Agerre, Dorronsoroko gertakizun
guztietan, naiz alaialdietan, naiz itunaldietan. TAg Uzt 314. Alai-aldiak damu-miñetan bihurturikan. Berron
Kijote 26.
alaiarazi, alaierazo (Lar). 1. "Enfervorizar, enfervorecer" Lar. "Enfervorizado, alaitua, alaierazoa" Ib.
2. alaierazi. Hacer alegrarse. v. alaitu.  Ola giñauden Berekun alaierazi naiez, adiskidegoa eten gabe, eta
bere bizieran, ots, ezkon-bizian siñestera etor zedin. Or Aitork 216.
alaiatu. v. alaitu.
alaibide.  Motivo de alegría.  Etxeko ogia, sendiaren poza, umien atsegiña, erri osoaren alaibide ta
aberastasuna, orra zer dan arrantzalearen arloa. Erkiag Arran 116. Begira egozanen barregarri ta alaibide
izan oi ziran. Erkiag BatB 72.
1 alaide (G ap. A; Lar).  "Brío", "esfuerzo", "denuedo", espíritu, valor" Lar. "(G; FSeg, Humb Recherches 67),
valor, resolución" A.
2 alaide.  "(G-to), en broma" A.

 "(S; Foix), en s'amusant (travail fait...)" Lh.  Jaun merak esker hunezko bi hitz bühürtü deio, Oloroeko
musikariak alaide aide batzü muztü dütie. Herr 16-11-1961 (ap. DRA). Baita zer aisikeria / gük leheneko althian;
/ Gure lanak bürüratzen / oro alaide barnian. 'C'est un jeu de mener à bien / Tous nos travaux intérieurs'. Casve
SGrazi 38.
alaidero. "Briosamente" Lar.
alaiera (Lar, Sb-Urq).  "Ánimo, esfuerzo" Lar. "Alaiera, animus intrepidus, ánimo, force d'âme" Sb-Urq. 
Beste gauza guzietan baño obeki erakutsi zuan Aita Larramendik bere donedea, arimaren alaiera, errazkidea,
umiltasuna eta beste birtuteak, bere izkribuakiñ gertatu zitzaiozkan gauzetan. Ag Lar 559.
mende.
alaigabetu (Lar), alaibagetu (Lar).  "Acobardar, desanimar" Lar.
alaigarri (Lar). 1. Fortalecedor. "Roborativo, indargarria, alaigarria" Lar.

2. (El, lo) que anima, alegra.  Aurreragoko gabean amesetan joan zan oera: bigaramonean jai andi
alaigarria zalata. Ag Kr 58. Euskera maite degunantzat txit alaigarria izan zan Zumarragan Jorraillaren 1-an
egin zan billaldia. RIEV 1907, 324. Ardotegi illunean, mai koipetsu baten onduan eserita, ardo beltz
alaigarriaren aurrean. Muj RIEV 1908, 428. Leun eta geldi egonezkero, / Gau illun izarratuan, / Ixpillu garbi
alaigarria, / Biurtu oi da orduan. Echta EEs 1912, 238. A zer eguzki argi ta alaigarria zegoan, eta a zer egun
atsegiña izan zan an bildu giñan guziontzat. Muj PAm 8. Euzko-semiak une atantxe / Ekusen Sabin andija, /
Beraz ebala iru margodun / Ikurrin alaigarrija. Enb 40. Gurdiari koketan emanez olio, / negar alaigarria
eragiten dio. Or Eus 365. Alabaren aurpegia / ez baita ain alaigarri. "No le es tan placentera". Ib. 64. Poztuko al
zera, onelakoak alaigarri bazazkizu, beintzat. Zait Sof 51. Palmera banaka batzuk, basamortuan galduak bezela.
Ala ere, orien buruko tximak alaigarriak dira. Anab Aprika 37. Denbora-pasa alaigarria. Berron Kijote 108.
 (Tema nudo, precedido de gen.).  Plaza zaldunak ere / dira bertakoak, / aguazil nagusiak, / baita mazeroak:
/ Plazaren alaigarri / zaldi antzekoak. Echag 232. Emakuma ederra begien pozgarri da; emakuma ona,
biotzaren alaigarri. EEs 1915, 12. Jetzi ondoan berriz larrera / gau beltzaren alaigarri. Or Eus 319. Eskuz gona
jaso du, suaren ertzetik, / erdi-isilleko otoitza jalkiz ezpañetik, / denen alaigarri, ta ez bera goibelik, / bildu ditun
txingarrak ezin itzalirik. Ib. 286. Ez da negar-bearrik izango [...]; kontu-kontari ariko naiz-ta emendik eta
egunsentiraiño berorren alaigarri. Berron Kijote 218.
 (Como sust. pleno). "Chose encourageante" H.  Zorioneko udaberriya, Jaunak zaitzala / Adanen ume
zorigaiztuen alaigarritzat zauzkala. Elizdo "Udaberriko goiz bat" (ap. DRA). Aldi onetan ixan leikenik
alaigarririk onena / Belen Uriko Josu Aurraren maitasun-itxaropena. Enb 106. Iñon diran abesti, jantzaldi ta
erestaldijak ixan genduzan, ta batta danik mikeanari asazkau eragitteko beste jolaskai ta alaigarri be. Otx 152.
Zer da mundua? Zer alaigarri / Daukagu au maitatzeko, / Gure biotzak zer billatzen du / Emen ondo bizitzeko?
Zapirain NBBB 4. Sargori da eta ez dute begiek alaigarririk gela meihar hartan. MEIG I 180.
alaige (Lar), alege. 1. Tristeza. "Desaliento" Lar.  Au alegea! Au, bai ituna! geure alboko gustia! "¡Oh!
¡Qué mustio, qué triste está todo cuanto nos rodea!". Arriaga Lekob 7.
2. + alege (Bera). Triste, desanimado. "Alege (de alai-ge), triste" Bera.  Gomuta dauz arek bizialdi argi
atsegintzuak betiko amaittu ziralako, ta arrezkero alaige illuntasunian bizi dalako. Echta EEs 1914, 25.
Urriñetaratz aldendu dira / Egun alege ta otzak! Kk Euzk 1930, 369. Guztiz alege / orain nago / amarik gabe, /
ezin pozturik geiago / zerura arte. M. Juaristi "Amari" (ap. DRA).
alaigetu. "Desalentar" Lar DVC 155.
alaigo.  "Valor, ánimo" Lar.  Nola nahi den, zer alaigoa, zer baloria ta zer egokidia etziradianak zorthü
gaitzaren kontra Souza ta Eleonorenak! Egiat 161. Gazte denboran gizon oparo onen alaigoa eta leialtadea
ezagutu dezutenai (G). Atheka 182.
alaikeria. "Alaikeri, alegrías vanas. Ludi ontako alaikeriyak, las alegrías vanas de este mundo" Bera.
alaiki. 1. Valientemente.  Behar den guzia da gu gerorri leial izatea ta al[a]iki gudukatzea. Birjin 308.
Gozabethako etsaia alaiki gudukatuz. Ib. 597.
2. (G, AN ap. A; Dv). Alegremente.  Saltsaren usaiñak baitu betan boztu, / Nausiari dio hortaz
konplimendu; / Gero alaiki dire yaten abiatu. Gy 50. Amaika bider goiz-goizetikan alaiki / soro ta zelai oiek
biltzen naiz ibilli. Jaukol Biozk 10. Euzkeldun eraz jolastuteko alaiki, azke ta garbi. Enb 55. Mordoxka bildu
ezkero, Yainkoari zeramaioe alaiki ta arekin zeruko ateak irikiazten zizkiote Yondone Petiriri. Or Mi 64. Ibil
txoriok, ta kanta alaiki. Ldi BB 114. Bere etxe apañean bezain alaiki bizi zan Lasturretako mendi-baserri
zarpillean. TAg Uzt 290. Itxasertzean alaiki murgilduta agiri dira erriño oek itxastxori zuriak iduri. Ib. 93.
Bazauzte burua gora, dena hezur gorputza, / Tirain oihal urdinez alaiki jauntziak. Iratz 111. Alaiki ta galaiki nai
dizut koplatu / orain zure aurrean pozak dezan leku. SMitx Aranz 33. Nork bere gurutzea etsipenez eta alaiki
eramatea. Etxde JJ 217. Jarraiki zen ehiza kontuetaz alaiki mintzatzen. Mde Pr 98. Txori, txirtxil, iturri... /
alaiki kantetan. Gand Elorri 154. Egun on, yaunak --agurtu zuten alaiki ertzañek. Izeta DirG 90.
3. Alegremente, a la ligera.  Oso eskierki esaten nuen leen nik ibilli bear zala: mundu onetan bai, alegia; ez,
ordea, betetzen gaituelako. Orain ez nuke orren alaiki esango, zalantzan nago-ta. Txill Let 124.
alaikida. "Confortación" Lar.

mende.
alaikidari. "Confortante" Lar.
alaikidatu. "Confortar" Lar.
alaikiro. 1. "Animosamente", "esforzadamente", "denodadamente", "espiritosamente", "guapamente" Lar. 

Ez, ez dezute utziko gosiak iltzen ain alaikiro zuen ausiagatik guztia galdu zuen gizona. Atheka 182 (en un
apartado titulado "gipuzkoarrai").
2. Alegremente.  Atozte ta edazute alaikiro (Is 55, 1). "Cum lætitia". Or MB 276. Esan alaikiro benetako
baietz bat: "Jauna jarraituko dizut". MAtx Gazt 106. Umore onez esnatzen da biharamonean eta garbitu
bitartean txistuka ari da alaikiro. MEIG IX 111.
3. Alegremente, a la ligera.  Zerbait esateko duena euskaraz mintzatzea, mintzabeharra jatorra badu, ez da
erraz eta alaikiro hartu eta burutuko den erabakia. MIH 304.
alaikor. 1. (Lo) que alegra. v. alaigarri.  Sortaldetikan (iru errege) etorri dira / beren abere gañean; berri
alaikor bat entzun zala / oik bizi ziran lurrean. Baxurko Jesus 28 (ap. DRA).
2. Alegre.  Baiña ontzia noiz ikutuko / lurraren ertza egola, / aurtxo txikia, oso alaikor, / bertan sartzera
joiala... Onaind MEOE 729.
alain.  Tan. v. hain, ailadin.  Lenbizi jarri zizkan / Pellori bertsuak, / ark ere errespuesta / kuriyosuak, /
bañan orrentzako ez / alain gustosuak, / iruritu zitzaizkan / gezurti osuak. AzpPr 109. Ara joan zan ezkero,
etzuen barrundatu izan Lasturretakoak iñoiz alain berritsu ta nasizale. TAg Uzt 261. Nork esan alako andereño
apaiña alain ederki dantzatu bear zanik? Ib. 295. Iñork esanda ezin sinistu / zegonik alain itxusi. Uzt Sas 39.
Gurasuentzat ez da / alain lan gogorrik. Ib. 33. Garai batian Euskalerrian / egiten gendun garia, / zenbait
lekutan bezela etzan / alain uzta ugaria. Ib. 74.
 (Con oraciones consecutivas).  Egun artako festa eta iskanbilla andi eta hitzketa luzeak Jenobebari alain
easan zioten, non eta [...] bere lengo gelara joan bear izan zuen. Arr GB 123. Beraren birtute eta jakinduri
andiak alaiñ guziak arritzen zituen, nun [...] bera esleitzeko begiaz jo zuten. Arr May 169s. Alañ maite gaitu,
non sortu eta jaio zanetik gure ona beste ezer buruan erabilli etzuen. Ib. 134.
- ALAINGO, ALAINEKO, ARAINGO. Tal. v. halako, hainbesteko.  Zerren gure gañean alaingo esku eta
indarra daukan ark ori egiteko lekurik oraindik ematen eztigun. Arr May 52. Alaingorik artuko etzukeala
segurutzen zuen. Ib. 71. Sugeak eldu izan bailio ere, etzuan alaingo biozmiñik artuko. TAg Uzt 100. Illobaren
alaingo etsipena ikusita, arrituta zegon osaba. Ib. 260s. Ez omen da jaio, ez jaioko ere egundo alaingo neska
ederrik. Ib. 45. Araingo nagusi zitalarentzat lan-egin bearrak gogaituta. Ib. 36 (v. tbn. 32, 92, 228, 240, 252,
263, 313 araingo). Apizio gogorra zuan. Etzan alañeko bertsolaria, baña bai denbora pasatzeko ainbestekoa.
Uzt LEG 316.
 (Con oraciones consecutivas).  Alaingo damu miñaz penitenteak bere konfesioa egiñ zuen, non sekulan
alakorik beregan barrundatu etzuela, segurutzen zuen. Arr May 182. Biotzera itzegiten digu, eta iñoiz alaingo
biguntasunaz eta alaingo poza guri emanaz, non negarretan urtzen geran. Ib. 80. Konfesatu bearrak ematen zion
lotsa alaingoa zan, non iñola ere eziñ artaratu zan. Ib. 69.
alain. v. alaen.
alaina(n). v. alabaina.
alainka (L-ain, BN-baig-lab; H), alajinka (BN; VocBN (alayin-), H (S)). Ref.: A; Urq RIEV 1920, 110; A EY III
368.  (Euf. por alajainkoa). "Conj. de surprise, de dépit; ainsi donc" VocBN. "Alainka, etzira ttipitik ari!
Diable, vous n'y allez pas de main morte! (BN-lab)" Broussain (ap. Urq RIEV 1920, 110).
alainkoa (ala Inkoa L-ain ap. A (s.v. ala); alainko Lh (s.v. ala)).  (Euf. por alajainkoa). "Pardieu, pardi!" Lh.
alaino. v. alabaino.
alainoko.  Tal. v. ALAINGO (s.v. alain).  Iñigo ikusi zuteneko alañoko barru eragiña izan bai zuten [...],
Ines Paskualek erantzun zion baietz bada: bazirala ospitalak erri artan. Manzi GPatroi 54.
alaintso (BN-baig ap. Lh, que cita a Lf), alahintso, alahintxo. 1. (Euf. por alajainkoa).  Etsai hura zure
lurretarik kanpo ezarri duzunean [...], (ahalaz hil gabe, eta ezinbertzean, alahintxo... ahal dukezun bezala), nahi
mende.
badiozu barkatu, ongi. HU Zez 86. Zerutik ilargia so, / nola zauden besoz beso, / dena musu alahintso, / ez
erdizka, bainan oso. P. Etxarren "Hirur laminak" (1898) (ap. DRA). Debru franximent lizuna! hail hemendik orai
berian! Alaintso, norekin uste uk itzala? Zub 106. Alaintso! Ordian egun latzak pastu dituk debru Ameriketa
hortan? Ib. 50.
2. (BN-baig ap. Lh, que cita a Lf). "1.º cependant; 2.º en effet" Lh.
alaintsot (BN-baig ap. Lh, que cita a Lf), alaintxot. 1. (Euf. por alajainkoa).  Joan den egunean norbait
zure kasetan fiersko baitzen, Frantziak ere, alaintxot! bere bonbattoa ukanen zuelakoan. Herr 5-11-1959 (ap.
DRA).
2. (BN-baig ap. Lh, que cita a Lf). "1.º cependant; 2.º en effet" Lh.
alaintxe. v. alantxe.
alahintxo. v. alaintso.
alaintxot. v. alaintsot.
alainxe.  (Euf. por alajainkoa).  Gauza bat dakit: ohoin eta lohiek gogotik nahi dutela bere Yainkotzat. Ez da
Yainko zelataria, ez alainxe! Hb Egia 59. Sal diezadazu bat, gizon maitea; ori urre ederra; ez da hau ere non
nahi, alainxe! Ib. 132.
alainzo.  "Talento, talentos, habilidad, prendas" Lar.  Itz neurtulari oen alainzo edo talentu jakinduriazkoa.
Izt D 173. Jardun-bide aietan agertu zuen alainzo, argitasun eta gaiendeak guziak miretsi zituen (Donostia,
1879). JFlor. Bear zan bada alainzo (talento) bat zeukana indarra naikoa gaitztasun eta neke guztiak goitutzeko.
Ag Lar 555.
alaio.  Grito, alarido. "Alaiua, chant de guerre (Camp REusk 1878, 11)" Dv. Cf. alarao.  Atsegingarrizko
durundi, zunburrun, ots, alaio, deadar guztiak, danak asi ziran batera. Ag Kr 217.
 halaio. v. halako.
1 alaioko (L ap. Lh).  (Euf. por alajainkoa). "Pardieu, pardi!" Lh (s.v. ala).
 "(L; Lf), exclam. de dépit" Lh.
2 alaioko. "Certaine manœuvre à bord d'un voilier" Lh. Cf. ala.
alairo (Lar). 1. "Alentadamente", "esforzadamente", "empeñadamente", "espiritosamente", "guapamente" Lar.

2. Alegremente.  Gastela-mutillak ikusten zituezan, mutil yasekuak, partikaretan dirua ebela, Gastelako
euren yazoerak alairo kontetan. Kk Ab II 164.
alaitasun (Lar, Añ (G)).

 Tr. Sobre la evolución del significado vale lo dicho para alaitu. En DFrec hay 20 ejs.
1. Ánimo. "Aliento, vigor, esfuerzo" Lar y Añ. "Despejo, desenfado" Lar.  [Naigabeak] alaitasunarekin eta
erraztasunarekin sufritzea. Gco II 29. Jainko itzaltsu berak agintzen zien dana guzia beraren gloriarako
alaitasun berri bizi batez eramateko. 'Tanto gozo como ánimo nuevo de hacer y padecer por su gloria, cuanto su
divina Majestad ordenase'. Aran SIgn 96. Ordena eta gogorazio onek berak ematen zion gogo berria are ta
geiago saiatutzeko eta alaitasun aundiaguarekin lan egiteko. Bv AsL 186.
2. (G, AN ap. A; Dv (G), H). "Gaîté" H. "Alegría, entusiasmo" A.  Barneko alaitasun eta poz andi bat. AA
(ap. H, que traduce "une grande gaîté et joie intérieure"). Apirillaren lagun elkarra, / saroi berdeko alaitasuna, /
Ama Venus-en asnase bigun / aize laguna. Bil 110. Galtzen ditu puntu artan bere begiyetan erregintzen ziran
alaitasuna eta distina. Ib. 165. Onela erregututa bereala beregan alaitasun andi bat barrundatu zuen. Arr GB
21. Esanaz alaitasun ta aire aundi batekin. Bv AsL 82.
 (s. XX) Zoro zoro dabiltz geienak, erriko jaiak daukien alaitasun esnagarriagaz azkortuta. Ag Kr 44.
Ezpañetan zekarren barruko alaitasunaren pitsa, parrea. Ag G 68s. Nork esan beren poz eta alaitasuna? Goñi
91. Itzal bat izan zuen egun argitsu ark, goiz-goizetik orori alaitasuna nolabait goibeldu zigun itzala. A Ardi
132. Bere bijotzian josita eukozan untziak ezeutsoen itzi une bateko alaitasunik. Kk Ab I 49. Len illun zegon
lekua zeruko argittasun eta alaittasunaz betez. Inza Azalp 73. Lau gizon ari ziran alaitasun pozgarrian zaunk eta
zurrut egiten. Muj PAm 39. Lau milla erle alkarraz dantzan / Alaitasunez beterik. Enb 164. Ez bagine orhoit San
mende.
Ferminetako jaiek urthe guziez, aste bat dirauno, burburbur pizten duten alaitasun erhoaz. JE Ber 20 (cf. voc:
"alaitasun, exhubérance"). Juale otsak entzuten dozuz, / il-juale itunak. / Euren ziyua ez dazau baña / zeure
barneko alaitasunak. Laux BBa 84. Nere lagun zarra, ikusten diat ez dekala beñere uzten alaitasuna. Alz Ram
97. Errian ondoena bizi dan gizona zera-ta. Umore on ta alaitasun obean. Lab EEguna 92. Poza ta alattasuna
erakusteko. Otx 183. Mutil gazte ta gizon elduak / zaiñetan alaitasuna. / An jauzi eta emen irrintzi, / biguintzen
dute belauna. Or Eus 158. An zegon Bogota bere alaitasunik aundinean. JAIraz Bizia 61. Haren alaitasuna
itzaliz zoan, begiak seriotzen zitzaizkion. Mde HaurB 31. Udaberria loratu zen bein bat geiago, bere bikaintasun
eta alaitasuna alde orotara edaturik. Etxde JJ 106. Alaitasun, jolasgura, barregozo, dantzadeia. Erkiag Arran
118. Alaitasuna besterik etzan / euskaldun sukaldietan. BEnb NereA 205. Bozkariozko eguna zen eta nabari
zuten denak alaitasun bizi bat. Izeta DirG 95s. Alaitasun handiko bazkari hartan. Osk Kurl 85. Ni nauk
alaitasun guzien nagusi, mundutar atsegin danen adiskide, eriotzaren irrintzilari. MAtx Gazt 77. Orduan bazan
umore ona / ta bazan alaitasuna. Uzt Sas 150. Munduan zabaltzerat zerbait alaitasun. Xa Odol 224.
v. tbn. Ill Pill 5. TAg Uzt 311. Munita 111. Txill Let 75. Vill in Bilbao IpuiB 8. Basarri 106. Arti MaldanB 223.
Gand Elorri 120. NEtx LBB 19.
- ALAITASUNEZKO. (Adnom.). Alegre, de alegría.  Galerazi pake ta alaitasunezko jai au? Ez! Eragozpen
guzien gañetik jaia egingo da. Lab EEguna 104.
alaiti. "Brioso" Lar.
alaitsu (Lar, H). 1. "Animoso", "brioso" Lar. "Courageux" H.

2. Alegre.  Jesusek eman dio gozo alaitsu au Amari: / goazen Arantzazura eta gauden adi. A Ardi 144. Izar-
kiñuok, egun-urratze alaitsu baten / igarkizunak al dira? Jaukol Biozk 60. Aldi alaitsu ori jadetsi artian / neure
ezkongai bailiran neskatil danari / begiratzen dautsiet dagidan bidian. Laux BBa 44. Egun alaitsuak sarri,
illunabar negargarria ekarri. EgutAr (ap. DRA). Toki alaitsu baketsua da, / dirudi berak zerua. BEnb NereA 40.
Irri ta barre alaitsuetan. Erkiag Arran 130.
 (Uso predicativo).  Ondo alaitsu etorri gara, naikoa lo egin da gero. Ag Kr 144. Ezeren peku ta bildur
barik, alaitsu ta pozkor, eldu ziran arrañ-tokira. Ib. 197. Ernai, alaitsu, biziro ta urduri, egundañoko ardallarik
ero ta ikusgarriena barabilte. Ag EEs 1917, 172. --Zure osaba alaitsu dago. --Ni baño alaiago. Alz Txib 90.
Bakaldunak iñoizko alaitsuben erantzun eutsan aren agurrari. Otx 51. Danak pakean, anaiak bezela, beste
festetara alaitsu eta paketsu jarraituaz. Salav 105.
alaitsuki.  Valerosamente.  Hark erakharri zuen ber-othoitzean alaitsuki ta bizarroki Jaunaren nahiaren
azpian arrimatzerat. "Avec courage". Birjin 246.
alaitu (G, AN ap. A; Lar, Añ (G, AN), H, Sb-Urq, VocCB  Dv), alaiatu.
 Tr. Documentado en textos de autores guipuzcoanos y alto-navarros desde mediados del s. XVIII; los autores
vizcaínos comienzan a usarlo en el s. XX. Al Norte aparece en Birjin, Duhalde (alaitu edo animatu), y en
algunos autores del s. XX como Etchepare, Mirande o Xalbador. La acepción de 'alegrar(se)', que se encuentra
desde Echagaray (1832), es la preponderante en el s. XX. La forma alaiatu se encuentra en Guerrico, alternando
con alaitu. Hallamos algún ej. con forma vbal. sintética en Lauaxeta. En DFrec hay 24 ejs., ninguno
septentrional.
1. Animar(se), dar(se) ánimos, confortar(se). "Alentar, animar", "reforzarse" Lar y Añ. "Animar, esforzar",
"enfervorizar, enfervorecer", "refrigerar, fortaleciendo" Lar. "Animo erigi, reforzarse, réprendre des forces" Sb-
Urq. "Alentar" Añ. "Prendre courage, encourager" H. "Alentar, animar" VocCB. "Animarse" A.
 Tr. Apenas hay ejs. del s. XX.
 Nor lotsatuko ez lizateke txurkeria onezaz, ustakidak alaitzen ezpaleu? Aq pág. 82 (carta a Lar). Padrea
bezalako ori galai txit eder birekin zetorren: oriek ikusi ta Franzisko txit alaitu ta gozatu zan. Cb Eg II 179. Ea
bada, kristaua, idiki, zabaldu ta alegiñaz biotz ori alaitu, ta zeruko etorkari, zure jaberik onenari ordu onean
leku emaiozu. Cb Eg III 242. O Jesus, inzázu / nagon firmaturík / zure faboreán / beti, ta alaiturik / fede,
esperánza, amoréan. LE Kop 135. Ikustaldián alaitzekó edo animatzekó héria. LE Ong 13r. Nola hume onak
eren konfianza guzia eren Aita maitetsuan ipinten duen [...] eta esperanza orrekin alaiturik sosegu daude. Gco I
410. Orra arrazoi eta motibo guztiz andiak, guziok alaiatzeko eta alditugun obra on guziak Purgatorioko anima
bedeinkatuen fabore eragiteko. Ib. 366. Erregutu bezee oek [apaizak] eriaren alde, Jaunaren izenean gantzutzen
duela olioz, eta apaizen erreguak sendatu eta alaituko du eria. AA I 535. Oleazioak kentzen dio arrasto eta
kutsu au alaitzen duala onerako. Ib. 540. Eriotzaren eta ondorengo kontuen oroipenak alako eran tristuraz edo
illuntasunez betetzen du, non garaituko ez duan gaitza, berez au eriozkoa ezpada ere, eta illko da, animaren
aldetik alaitzen ezpada. Ib. 541. Orduan gorputza ere alaitzen da eta garaitzen du gaitza. Ib. 541. Ipiñi zuan
beste Sakramentu bat, eriak alaitzeko azkeneko estutasun oetan, onela garaitu ditzeen ordu artako perillak. Ib.
542. Onek martiriak alaitzen zituan oñaze izugarrien artean. AA II 11. Ez ote zate gozagarriren bat eman bear,
mende.
alaitu ditezen zerurako bidean? AA III 577. Alai zaitezte, alai zaitezte betiko atsegin eta ondasun oen
ustearekin. Ib. 586. Meditazionea egitea zein errex den jakiteak behar ditu giristino gogo hurriak alaitu edo
animatu. Dh 95. Horrek behar ditu alaitu ta animatu jende beharrak. Ib. 100. Atera omen zituzten zezena ta
mutila plazara [...] au, jaten ondo eta edaten bere moduan emanik alaitu ta pizkorturik. Izt C 249. Ikusi zuen
bat-batetan bere begi aurrean Jesukristo gure Jauna, zeñek alaitu ta indartu zuen. 'Quien le consoló y confortó'.
Aran SIgn 36. Bildurraren izpirik gabe, alaitzen ziradela galanki, beren aurrean ainbeste ausardiz ari zan
gipuzkoatar galai arroarekin. Ib. 9. "Zer ote degu argi ori?" esan zion batak besteari, oso mirariturik; eta alkar
alaituaz, joan ziran mendi gañeraño. Zab Gabon 90. Agertzen zaio gurutzean Jesus ta alaitzen du. Bv AsL 37.
Alaiturik bere biotza etsai aundi bat garaitu biar duan baten gisan, dijua zuzen bere ait-amen etxerunz. Ib. 46.
Artu zuen bizitzari are gogotiago jarrai zekioten, biotzak alaitu ta animatzeko esan zien. Ib. 192. Guazen,
guazen, mutillak, / gure Probintzira, / pozturikan biyotzak / alaitutzen dira. Sor AuOst 103. Kuraitu zaitez arren,
kemen artu Eloisa! / Alaitu eta epe piskatxo bat artu. AB AmaE 108.
 (s. XX) Aingeru bat agertu zitzaion zerutik eta alaitzen zuen (Lc 22, 43). "Confortnas eum". Ir YKBiz 467 (Lç,
Oteiza konfortatu, He borthiztu, TB indartu, Dv, IBk indar eman, Ol adoretu, Arriand sendotu, Ker adorea
emon, IBe kemen eman). Errez billatuko dute gai egokia zuaitzaren aberastasun eta ondasunetan, beren
zaletasunean berotzeko, poztutzeko, alaitzeko ta indartzeko lur-jabe, maizter eta artzaiak ere. Munita 33.
2. Animar(se) (a hacer algo).  Etzaitu lausengaturen, ta ber-emetasunaz alaituren zaitu ongiari hots <hotz>
emaiterat. "Il vous animera et encouragera". Birjin 54. Bere kusiaren behazunez alaitzen zuen bere burua khar
berarekin ongian aitzinatzerat. Ib. 599. Guziok orretan degun irabazi edo probetxu guztiz andiak biziro alaiatu
eta mugitu bear gaitu [...] Purgatorioko animaen erruki andi bat izatera. Gco I 363s. Orduan geiago alaitu,
esforzatu edo animatuko gera falta zakun indarra, gogotik eman nai digunari eskatzera. Gco II 26. Gurekiñ
daukagun etsai gogaikarri au gogotik benzitzera eta eskuratzera alaitzeko. Ib. 57. Zure Jesus onak Komunio
bakoitzean alaituko du zure anima bere oitura gaiztoak garaitzeko. AA I 403. [Komunioak] emango dio
animako atsegiñ eta gusto bat, obra onak egiteko alaitzen duana. Ib. 400. Indar-berritu zuan ardo onek ta biotza
alaitu, berriro bideari are gogotiyago ekiteko. Bv AsL 114s. Euskalerriko soñu zarrak biltzeko asmoa erakutsi
nionean, ni artarako alaitu ta berotzeko emengotxe bi kantatxoren asiera eman zidan. A EEs 1916, 306.
3. (VocCB  Dv). Alegrar(se). "Se emplea también en ocasiones con la significación de alegrar-se, recrear-se"
VocCB.  Uda berri ederra, / gure doai ona, / dezu biguntzen otza, / alaitzen eguna. Echag 135. Arpa jotzen
zion, gozakaitz-aldiak eta barrungo illuntasunak artzen zuenean eta alaitu eta poztutzen zuen. Lard 163. Bere
arpegia zeruko atsegiñ-kontentu batek alaitzen zion. Arr GB 129. Etzazu negarrik egiñ eta alai zaite. Ib. 25.
Alaitu ta poztu zaitezte, nere semiak, Jaungoikuagan. Ez dedilla goibeldu zuen biotza. Bv AsL 65.
 (s. XX) Negar malko bi ixuri zituen, geroxeago berriz pixka bat alaiturik. Goñi 39. Etorriko den Malentxo, ta
berak alaituko gaitzin, berak jantziko din gure etxe zarra. Ag G 271. Jaungoikoak sortu zinduzan nere azken
egunak alaitzeko. Ib. 136. Ta Udabarrijak lorak berbiztu, / txori ta danak alaitu (1913). Enb 84. Nere barrengo
illunpe aundi au alaitu dediñ, bearra arkitzen det beti zure onduan izatia. Ill Pill 10. Zatoz, bada, len-bai-len,
lengusu maitagarri, errukarri, isuri onen bizia, alaituz, luzatzera. A Ardi 98. Atsekabe guztietan Nik alaituko
ditut. ArgiDL 103. Agur Maria diotenean zeruak irri-parra dagite, aingeruak poztutzen dira, izate guztia
alaitzen da. Inza Azalp 155. Barriz eldu zan mendira udabarrijan laztana / eta lilijen usañak alaitu eban oiana.
Laux BBa 34. Zeure kanpak dalaiez bijotz samindubak. Ib. 22. ["Abarrak"] orain urte gutxi agertzen ziran
alaiturik aberriko tontor ta zokuak. EArzdi in Kk Ab II 5. Gure buruen gainetik alaitzen dauku bihotza
agorrileko zeru garbi urdinak. JE Ber 42. Ainitz egunez, ez gera alaitu / lurtarrok. Goien sar egin baitu / Eurik
Eguzki giltzapean. Ldi BB 110. Ia bera alattuten juan gura ete-zeunkienentz, zure goraro bixi orregaz ondo-eza
arinddu dakijon. Otx 67. Olerkari maitatiak goibeldua alaitu nai du. Aitzol in Ldi UO 6. Andik mordoska,
emendik sailla, / itzez alaituz bidea. "Alegrando con su conversación el trayecto". Or Eus 228. Zillarraren tintin-
otsera, bai begiak biziki alaitu zitzaizkola eskale maltzurrari. TAg Uzt 208. Jai ura alaitzeko ekarritako
bertsolariak. Etxde AlosT 78. Ba zekien gizonak Isabelaren etorrerak ziola bihotza alaitzen emakume zaharrari.
Mde HaurB 31. Euren txistuz alaitzen / baserri ta uri. BEnb NereA 222. Alaitu bitez arrantzaleak, / alaitu
nekazariak, / Alaitu bitez kaleak eta / alaitu gaur baserriak. Basarri 65. Gauza ta gizon alaitu gara, /
Arantzazun, gaur, bat-baten. Gand Elorri 62. Bizitza arindu ta alaituko dien emakume bat nai dute. MAtx Gazt
27. Begira nula oro alaitzen diran datorken mendeaz. "Adspice uenturo laetantur ut omnia saeclo". Ibiñ Virgil
43. Udaberrian alaitzen gera / zarrak bezela gaztiak. Uzt Sas 332. Gai alai hori entzun da eni alaitu zeraut
barrena. Xa Odol 342. Haren oroitzapenak alaitu omen zion harrezkero bizia. MIH 248.
v. tbn. Urruz Zer 119. Jaukol Biozk 57. ABar Goi 72. JAIraz Bizia 109. Txill Let 93. Anab Poli 28. Arti Ipuin 48.
Osk Kurl 41. Onaind in Gazt MusIx 152. Salav 47. NEtx LBB 330. Mattin 30.
 (Fig.).  Mugatik apur onontzaxego / mardul zegon irastortza. / Buru-beorra alboan zutela / an alaitzen zuten
ortza. "Allí pastaban satisfechas". Or Eus 329.
4. Aligerar, aliviar.  Lenbaitlen errira eldu-nairik zijoan ariñ-arinka, Don Kijotek bere itzaldi luzeaz ematen
zion aserrea alaitu naiean. "Por excusar el enfado". Berron Kijote 71. Santxok, bada, zerbait esanaz nekea alaitu
ta arindu nai izan zion. Ib. 204. Berak zainduko nere osasuna eta alaituko zure biotzeko trixtura. Ib. 217.

mende.
alaiturri. 1. "Pusilánime" Lar.

2. (Lar, Hb ap. Lh (-turi)). "Pusilanimidad" Lar.
alaitxo, alaitxu.  Dim. de alai.  Ondotxu bazkaldu gendun egun batez, bera alaitxu egoala, emon eustan
zituan ondasunen barri. "Algo contento". Or Tormes 89.
alaitzar. "Guapazo [...]. Lat., valde strenuus" Lar.
alaiune.  Momento de alegría.  Iltzera dijoan eriak bere argi edo alai uneak izan oi dituan eran izango ditu
bear bada munduak ere bere argi uneak. AA III 477.
alaixen. v. halaxen.
alaja (V-gip ap. Elexp Berg; Lar, Añ; -ea det., Lar, Añ).  Alhaja, joya. "Alaja" Lar y Añ. v. bitxi.  Bere
ondasunak utzi ziozkan, errian ifini izan zeban kolejioari, zeñetan zintzoro gordeak arkitzen diraden, oraindik,
beraren alaja aberats anitz. Izt C 485. Sabelean daukadana alaja oien jabeagandik det. Lard 51. Zeruak dauzka
amabi ate, / aingeru bana guardiyan, / urrez egiñak murallak eta / alaja fiñak erdiyan. Xe 386. Eta gero alajak
neuretzat guztiak, / Izango dira danak andi ta txikiak. AB AmaE 279. Konpondu gabe nere alajak / berekin
eraman ditu, / oiegatikan ez du gajuak / poltsarik asko loditu. Tx B I 71.
 (Fig.).  Ekarri ebana zan soldau kapotea, / Neguan berotzeko ona alajea, / Eta izanagaitik antxiña josia, /
Zirudian kapote igaz erosia. Ib. 217.
 (Ref. a personas o animales de modo irónico). "Oiñ sosegatua jaon, baiña gaztetan alaja ederra zonan ori"
Elexp Berg.  Feriya ori egin ta / Orumiara asi, / alaja ori bidian / bazan nork ikusi. Noe 42 (se refiere a un
mulo viejo). Neskazar ori dala diyote / bi aldiz moja izana, / komentutikan atera eta / artu nai zuen gizona; /
Baranbiyotik etorriya da, / ezta alaja zuzena. Tx B I 69.
alajaina (-aiña G; -aña G-bet, AN-gip; Bera; -añe AN-larr), alajain. Ref.: A (ala); Garbiz Lezo 213; Asp Leiz
(alajañe).  (Euf. por alajainkoa, usado como exclamación o como refuerzo de lo dicho). "Así pues...
Eufemismo de ala jainkoa (?)" Asp Leiz. "Alajaña (G-bet) ¡menuda!" Zt.
 Tr. Documentado en textos guipuzcoanos y en los vizcaínos Otxolua y San Martin. La forma alajain se
encuentra en una ocasión en Agirre, junto a varios ejs. de alajaña.
 Azpian dijoana / mandua da, baña, / gañekua ere bada / azpikua aña: / mando baten gañian / bestia, alajaña!
Bil 169. Alajaña! Euskeraz jakin ta ez ditu eraman biar? Sor Bar 24. Alajaña! Soñean zeuzkan guziak ostu! Zab
Auspoa 26, 28. Baña erosten zion bai. Ez erosi bear, alajaña, bere illoba bakarrari! Ag G 30. Baster guztietatik
entzuten zan oo ta aida, arre ta iso, jeup eta kaixio, alajaña ta arraiopola. Ib. 83. Nerau prisiondegira? Bai
ederki eman ere alajaiña, euskal-errian dan gizonik onraduena izanta. Urruz Zer 60. Besoz jarrosiaz, itzez
urruinduaz, irain ta birao, gajo ta kerten, arrano ta alajain. Ag EEs 1917, 214. Orko izerdia, arra ezpada ere,
erdi antzua bai, ala jaina! A Ardi 6. Orrelakuak leku gutxitan / orain daude alajaña. Auspoa 61, 130.
Aurreratzen dira Santa Cruzen mutil batzuk, eta, alajaña, tiroka asten dituzu. Or SCruz 104. Etxeguren-ek bera
ere gezurrezko agiriz datorrela aitortu digu... Gizon politak gatxeudek, alajaña! Ldi IL 43. --Zabaldu ondo
begijok a etorri dattenian eta ikusiko dozube, bai, itsubak ezpazarie beintzat. --Egin biarko, alajaña! "Orsú!".
Otx 110. Laistertxo zotin oriek baño eiagora areagoak egingo dituk, alajaña! Zait Sof 129. Ameriketatik indiano
eginda atorrela, alajaña! NEtx Nola 33. Zapatak biar dituranik ez jetsak iñori esan, eta ia zer tamañokoak biar
dituran, alajaña! SM Zirik 81. Alajaña, ez zegok gaizki-- egiten nion nere buruari. Anab Aprika 49. Il adilla,
alajaña! "Que te mueras, ¡alahé!". Gazt MusIx 161. Gogoan bait-dut [...] nola zijoan asto eder baten gaiñean
zaldun alajaiña. Berron Kijote 170. Guztiok jabe, bada; guztiok, eta inor ez. Inor ez, ote? bai, alajaina. MIH
397. Ukabilkadak behar bezala, suminez itsutu gabe, alegia, jasotzen ikasi duenak, ez du alajaina gutxi ikasi.
MEIG I 167.
v. tbn. Auspoa 95-96, 123. EEs 1916, 50. Garit IpuiL 48. Tx in Imaz Auspoa 24, 137. Sabiaga Y 1933, 422. Txill
Let 130. Basarri 107.
- ALAJAINAN. "Alajañan [...] ¡caramba!" BeraLzM.
- ALAJAINEKOA. Ciertamente.  Senide-ren antzera dela unide: ide orretan bai. Goaz unera. Ume ta seme-
tik, uni ta sen-a. Ez alajañekoa. Lenik, senide ez da eldu seme-tik, sem ta sen bi erro berexiek dire ta. Or EEs
1917, 193.
- ALAJAINENA (alajañena BeraLzM; alajañana AN-gip ap. Garbiz Lezo 213). "'Caramba!" BeraLzM.  --
Zillarra ta urrea duten mendiak ere baomendituk, guretan arria bezela. --Alajañena! Orrelako menditxo bat
bagiñu, andi andia izan eztare... Ag G 252.
- ALAJAINETAN. "Alajañetan (AN-gip), atenuación del juramento Ala Jainkoa" Garbiz Lezo 213. "Alajañetan,
exclamación (Gipúzcoa)" Garate 6.ª Cont BAP 1962, 257.  Orixe kontu polita degu alajaiñetan. Urruz Zer 69.
mende.
Aguro, alajañetan! Muj PAm 62. Ongi da erderaz ere dakian; baña, euskera aztu, alajañetan, euskel-
egunerokoak? Ez, enetxoa. Ldi IL 81. Eta oraindik sari geiagoren eskea. Gure neurriraño igo nai dute,
alajañetan! Ataño TxanKan 84.
alajainkia (G-goi ap. A EY III 368).  (Euf. por alajainkoa).  Ez nauk jolasean ari, alajainkia! NEtx Antz
143. Ba ziran ba, aiek ere, senar-emazte pijuak, alajainkia. NEtx LBB 176. Gure auzo Alanoko soro aundi
ortan, atzo andaluz bat bei-kontu, alajainkia! Ataño TxanKan 78. Ala jainkia! Munduz kanpo ibilia augu orduan
i. Ib. 120.
alajainkoa (G; Dv (s.v. alatu)), alajaungoikoa, alajinkoa (S; H), alajinko (S). Ref.: A (ala); A Morf 732; Lh
(ala); Lrq (bibost).  Vive Dios, como hay Dios (usado como exclamación, o como refuerzo de lo dicho). Cf.
AA II 34s: "Begira izan ote dezun, juramentu diran itzak esateko oitura, egiaren edo gezurraren gañean
itzegiten dezun begiratu bage, egin dezagun kontu: Ala Jainkoak salba nazala, emendik mugi ez nadilla"; Lard
201: "Bestela, ala Jainkoak salba nazala, etzatzu bat bakarrik ere gaur arratsean geratuko". Cf. tbn. Zait Sof 27:
"Ala Artemi andragoia! Ez du itzuriko nonbait zigorra zure ausardi onek", o Zait Plat 131: "Bai, ala Tzeu --esan
zuen Polemark-ek-- argi-argi dago ori, Sokrate". v. alaintso, alainxe, alajaina, alajin, alajipo, alaua,
alaxintxo, alazankoa.
 Tr. Documentado en textos meridionales desde principios del s. XIX. A juzgar por eufemismos como
alajaina, etc., se ha podido tomar por expresión fuerte, casi irreverente. Cf. MEIG VII 32: "[Orduko jendea]
txunditurik geldituko zen [... irakurri izan balu Alajainkoa! (erdaraz egiten omen den) teatro-saio baten tituluan.
Zergatik ez dute jartzen: ¡Como hay Dios!? Ez dakitelako euskarazkoa noiz eta nola erabiltzen den".
 "Jangoikorako", "ala Jainkoa" esatea, eztauke askok juramentutzat. Añ MisE 187. Bada, ala Jainkoa! artu
lezateke aitzakitzat emakumearen erbaltasuna dedala. "¡Vive Dios!". Otag EE 1882c, 479. Ze bat utsa egon
balitz / ala Iaungoikoa! / berea zan dirua / estrepadakoa. Azc PB 226. --Oraintxe aukera Urrejolako arkaitzetik
eure burua botatzeko. --Ala Jainkoa! Ori al da gizonari emateko erantzuera? Ag G 308. Oso auldu alaiz?
Geiago ezin aldek? Orrenbeste bagaituk, orrenbeste bai, alajainkoa! Ag EEs 1917, 210. Sei mila demoniok /
eraman din neska / gona gorria, / Bai ala Jainkoa! (G-azp). A CPV I 351. Alajainkoa! Nork erran lezake orai
zeatzki, gure Mantxatarraren biotz barreneko asarrea (Quijote IX). "¡Válgame Dios!". AIr RIEV 1928, 606.
Nere txapela tellatuan, / ala Jaungoikua. Tx B 190. Ala Jainkua! Eguno eztot ikusi neure aurrian zu baño pizti
barregarrijagorik! Otx 76. Egin nai ditudanen tautik ez esan, ala yainkoa. Zait Sof 24. Ire berdiña duk, ire
aziaren sorkia. Bai, alajainkoa! Etxde JJ 7 (187 alajainkua). Batek ere ez dik txintik esaten. Pozik daudelako?
Ez, alajainkoa! Txill Let 84. --Ik guretakoa izan nai al dek? --Bai alajainkoa. Ugalde Iltz 61. Leengo einean
iraungo dau ba arek berak, alajainkoa! Erkiag BatB 182. Ijitoak eurak baño zikinagoak, zikin izatea da hala
Jinko! Osk Kurl 86. Ta orduan hil nuen / ala Jaungoikoa. Azurm HitzB 32. Gero, gazteluren bat billatzera joan
bear diagu, gaua pasatzeko eta esan diaten baltsamoa egiteko; ala Jainkoa ta, belarri au gero ta zitalago
mintzen ari zaidak. Berron Kijote 118.
 ala jaungoikoa (V-gip). "Añadido piadoso con que se agradecen y corresponden las salutaciones. --Egun on,
etxe ontakuori! --Baitta zeuri be, ala Jaungoikua!" Etxba Eib.
 Etim. En M.A. García Cuentas municipales de Gata (1520-1524) Salamanca 1972, se cita, al tratar de la
blasfemia, como una de las más usuales, la frase 'como Dios es verdad'. En nuestro caso es 'así Dios (existe,
etc.)'.
alajategi.  Joyería.  Alaja zale bazera, / juango gera esatera, / alajategi batera: / erakusteko, / zuk ikusteko, /
dakaten alajeriya. Bil 87.
alajatu.  Adornar con alhajas. "Alajar" Lar.
alajatxo. "Alajuela" Lar.
alajazale.  Aficionado a las alhajas.  Alaja zale bazera, / juango gera esatera, / alajategi batera: /
erakusteko, / zuk ikusteko, / dakaten alajeriya. Bil 87.
alajeria.  Conjunto de alhajas.  Alaja zale bazera, / juango gera esatera, / alajategi batera: / erakusteko, /
zuk ikusteko, / dakaten alajeriya. Bil 87. Kapa sonbrero oiek salduta, / etxeko alajeriyak, / gañera berriz
ganbaratikan / artuak eta gariyak. Xe 266.
alajin (BN, S). Ref.: Urq RIEV 1920, 110; Lh (ala).  (Euf. por alajainkoa).  Ala jin! Moleta behar egin eta
arrautzerik hautse gabe ezin egin! Eskual 14-2-1913 (ap. DRA). Ala jin posibilia, uste nian gai hartan zela ene

mende.
mündütik juaitia. Const 36.
alajinka. v. alainka.
alajinkotzia (S). Ref.: Urq RIEV 1920, 110; Lh (ala); Lrq (bibost).  (Euf. por alajainkoa). "Pardieu, pardi!"
Lh.
alajintania (S ap. Lh).  (Euf. por alajainkoa). "Pardieu, pardi!" Lh (s.v. ala).
alajintxoria (S ap. Lh).  (Euf. por alajainkoa). "Pardieu, pardi!" Lh (s.v. ala).
alajintzo (ala Yintzo L, BN ap. A EY III 368).  (Euf. por alajainkoa).
alajinhua (S; alajinua H (S)). Ref.: Urq RIEV 1920, 110; Lh (ala); Lrq (bibost).  (Euf. por alajainkoa).
"Pardieu, pardi!" Lh.
alajipo, aladzipo (S ap. A), alajipua (S ap. Lrq (s.v. bibost)).  "Ala dzipo (Sc), atenuación del juramento Ala
Jinkoa" A (donde dz representa una sonora, acaso antes [z] que [z#]).
alajixpua (S). Ref.: Urq RIEV 1920, 110; Lh (ala).  (Euf. por alajainkoa). "Pardieu, pardi!" Lh.
1 alaka (Bera). 1. (Adv.). Lamentándose.  Mutiko-neskatoak txaboletatik urteten, dagokien zori illunaz
alaka. Arriaga Lekob 6. Gogoa illun ta biotza miñez / Urtzi nerea, emen naukazu; / Beti alaka, beti zotiñez, /
Neke gogorra zait, ba, gallendu. T. Muxika in Onaind MEOE 850. Bere aurretik, otso-antzeko Baso-jaun beltza
/ bide osoan alaka... / Bere alboan, elur-antzeko ega luzedun / Maitagarriak egaka. EEs 1926, 133. Bere
aurretik, otso-antzeko Baso-jaun beltza / bide osoan alaka. Jaukol Biozk 69. Bai, obe diagu ardiak arkitzen saia,
alaka (lamentando) ari baiño. Etxde JJ 7. Alaka dabil ardiya udan alai zegona. Satarka "Udazkena" (ap. DRA).
Ene bada! Izu-laborritan nago! (Abeslariak ai-ka ta ala-ka diardute). Zait Sof 112.
2. "Alaka ibilli biar onekiñ, atizando" Iz ArOñ.
3. (Sust.). Lamento. "Lamentación, lamento, quejido" Bera.  Ez dira gaurkoak, Nuñez de Arceren alaka
ukorrak. "Aquellos lamentos pesimistas". Aitzol in Laux BBa IV. Antziñako olerkari gorenak ez dagerz. Alaka
eta soilki, moteltxoak eta goitillunagoak sortzen zaizkiote. Ib. IV. Ai, mundu eroa! Besteren buruan ikasterik ez.
Alaka au berau alperrik da. Txill Let 82. Alaka alperretan. Ib. 91. Olerkariak beinbat geiago bere bizi garratza
alaka samiñez kantatzen digu. Etxde 16 Seme 48. Ona ahapaldi batean bere emazteari egiten dion alaka-
mintzoa. Ib. 48. Jopuen birao ta alakak. Etxde Egan 1961 (1-3), 83. Klu, klu, klu, oillo lokak, / miruaren alakak.
NEtx LBB 302.
2 alaka. 1. "(V), chaflán, esquina achatada" A.

2. "Hueco de una madera, producido por un nudo ya desprendido" A.
3. "(V-arr), ramas cuyas extremidades han sido desprendidas de un árbol por la poda" A.
4. (V-ger-gip). Ref.: A Apend; Iz ArOñ. "Listones que se quitan de un tronco cuadrado" A Apend. "El
desperdicio de la madera en la sierra, tabla de costado. Piñu alakaak, los desperdicios laterales" Iz ArOñ.
3 alaka (Lh, que cita a Lf). 1. Cítola de molino. v. kalaka.

2. "Cítola, fig., hablador. Alaka tzarra, alaina! (Darric)" DRA, que cita el ej. mendiko alaka zirzill bategaz (Ag
AL), en realidad errata por alaba.
4 alaka. "Alhaja; mueble. Eta alakak etxe barnean dauzkanak (Arch ms.)" DRA.
halaka (Lar).  De tal modo (con oraciones consecutivas). "(De tal) manera que, [...] alaka, non" Lar.  Eta
haren abillamenduak argi zitezen, eta hagitz xurit elhurra bezala, halaka non bolazalek lurraren gainean ezin
hain xuri egin bailezake. Lç Mc 9, 3 (He hain xuri [...] non, TB halako gisaz nun).
alaka-belar, alaka-bedar.  Gauza asko nastu ta jarabe bat egiten da: zartzaparrila, txarpoil-bedar, biotzlora
ta alaka-bedarra (V-arr). "Guayaco". A EY IV 261. Sg. el DAut: "Árbol de Indias, especie de ébano, de la altura
del fresno. [...] Úsase mucho en las boticas su madera". Por guayaco o guayacán hay que entender el Guaiacum
officinale o la Caesalpinia melanocarpa, preferentemente el primero. Ni uno ni otro son "hierbas" ni se dan por
mende.
Ceánuri. Parece, pues, que o se trata de una improvisación de Azkue, idea difícil de aceptar, o de la introducción
de un nombre del cast. de América que no corresponde a la planta local que trata de traducir, al parecer sin éxito.
halakara (SP, Dv, A).  De tal manera (con oraciones consecutivas). "Halakara mansotu dira, non, sont
tellement devenus doux que" SP. La fuente de todos los lexicógrafos es, sin duda, Leiçarraga. v. halaka, 1 hala
(4).  Iainkoa zure zeloaz, zuhurtziaz eta gogo-handitasunaz zerbitzatu izanik halakara mansotu eta ematu izan
da, non egungo egunean Bearno guzian Iainkoaren hitza paisibleki eta edifikazione handitan predikatzen baita.
"Et si bien aprivoisé, que [...]". Lç Dedic * 5v.
alhakari. "Animal que pace bien (L; Darric)" DRA.
1 alakatu. "(S), invocar" A.
2 alakatu (Bera).  Quejarse, lamentarse.  Bularrean bildutako geitzen ziyuan atsekabeak gainkatu zuan
osotasuna, eta Yan Pier asi zan negarrez eta alakatzen. Zink EEs 1927, 84. Schwitz'dar zindo oro gure
Yaurlariaren ankerkeri ta diru-goseagatik alakatzen dirala, ba dakizu. Goen Y 1934, 99.
halakatu (L, S; SP, Lar Sup, Dv), halakotu. Ref.: Lh; Lrq. 1. Poner(se) así, de la manera indicada. "Halakatu
nau etsaiak, l'ennemi m'a mis de la façon" SP. "Assí, hunela. Ponerse assí, halakatu" Lar Sup. "Devenir pareil
[...]. Aita ohoina zuen eta semea ere halakatu zen, il avait un père voleur, et tel devint aussi le fils" Dv. "Devenir
tel" Lh. "Devenir semblable, devenir de telle sorte" Lrq.  Miretsteko da, nola orai zuk dakizularik, eta
esperientzia duzularik, neurri batetara helduz gero, arnoak iragaiten zaituen, gaitz egiten deratzun, etzaren
guztiarekin ere zenzatzen, eta ez berriz halakatzetik begiratzen. Ax 408 (V 265). Zeren bere faltaz, trabaillatu
nahi gabez, eta ethorkizunera ez behatuz halakatu baitira. Ib. 44 (V 27). Pazienzia behar dugula, ez xoilki zeren
eri garen, bainan eta zeren halakatu garen Iainkoak nahi duen eritasunaz. SP Phil 192. Nork sekulan usteko
zuen gizonen bihotzak etzirela hautsiren ikhusteaz gure Salbatzaille maitea halakatua? Lg II 274. Egorri zioen
mandatari bat, nahiz yakin zerk halakatzen zuen. Ib. 55. Bizioek ziela halakatü. Egiat 171. Alabadere dakigü
güziak erhaustürik daudiala, gü ere halakatüren giradiala. Ib. 189. Baldin saindu egin izan badire, ez dire bere
ahalez ez indarrez halakatu. Jaur 376. Buhasoek, ikhusirik zoin diren heien alderat ongi ekharriak eta manu
guzier jarraitiak, miresten dute heien haurrak halakatu dituen erlijionea. Prop 1884, 11. Zerk halakatuak
[mozkortuak] ote zituen, astearte lan egun batean? HU Zez 203. Izaitez handik laster halakatu zitzaion burua,
non ez baitu geroztik bertze kofesio funtsezkorik egin. HU Aurp 177. Galdatu nioten zerk zituen halakotuak.
Goseak zituen xahutuak bi hilabetez, Alemania barnean. StPierre 22.
2. "Calificar, [...] (G) alakotu" Añ.
3. halakotu (a- V ap. A). "Imitar" A.  Ekin eutsan ak be barriari ta jarraigokuak, bakaldun-bakandereak ain
gogotsu barreka ikustian, eurak be alakotu egin yakezan. Otx 170.
4. halakotu. Acomodar, adaptar.  Aurraren eran jarri bear dut: konprenitzeko alegiñak egin bear ditut,
doñua alakotu bear dut ulertuko banaute. Txill Let 111.
5. halakotu. Arreglarse, ponerse de acuerdo.  Tira ba, eder orrek, itxaropen apur bat emoidazu; eskeiñi
egidazu alakotuko gareala, gaur ez baldin ba da, biar. Erkiag Arran 100.
alaken.  (Voz sin significado preciso, usada en canciones).  Alaken, alaken, / ala pika ala ttunpairen /
errespun dela pikala tun pa / Jesus, Maria, Jainkoa zen. ADonostia Cancionero Vasco 115. Alaken, alaken, /
alaken eta txunbailen, / errespunde la Mikela Txunba / Jesús, María y José. Tx B II 261.
alaketa. 1. "(V), acto de atormentar" A. 2. Habladuría.  Egun aietan etxe guzietan egin ziran alaketak eta
berriketak Jaungoikuak bakar-bakarrik daki. P. Urkia EEs 1928, 47.
alakizun. "Alegato, alakizuna (et alia ab ala-)" FSeg.
alaklara.  Abiertamente, claramente.  Neurk konfesatzen dot au alaklara. Lazarraga (B) 1193vb.
halako (V-m-gip, G, S; SP, Ht VocGr 430, Lar, Añ, Dv, H), alaako, galako, kalako. Ref.: A; Lrq; Etxba Eib;
Elexp Berg.
 Tr. La forma casi general es halako. Los escritores aezcoanos usan galako, y los salacencos y roncaleses
kalako. Hay alaako (alternando con alako) en Capanaga.
1. (Adnom. o pronominal). Tal como aquello (gralmte. con nombre det.; en vez del art. det. puede llevar el
indet.: halako gauza triste bat, etc.); (el) tal. "Tel, pareil" SP. "Halako bat da hemen, il y en a un de même" Ib.
mende.
"Halakorik eztut egin" Ib. "Tel, telle" Ht VocGr 430. "Tal" Lar y Añ. "(No puedo aguantar tan grandes)
adversidades, ezin irozo ditut alako gaitzegokiak" Lar. "(No hay) tal, ezta alakorik" Ib. "Ez nuen uste halakoa
zinela" Dv. "Saldu darotzut zaldi bat; badut bertze halako bat etxean, je vous ai vendu un cheval; j'en ai un
semblable à la maison" Ib. "Ez da halakorik nola zorraren pagatzea" Ib. "Semblable" H. "Como aquél" A. "1.º
pareil, identique; 2.º de cette sorte" Lrq. "Semejante. Alako gizon esturik ez dot bizixan ikusi" Etxba Eib. "Iñoiz
ezagutu beste gaizto bat alakua" Ib. "Tal como, igual, semejante" Elexp Berg.
En Ht VocGr aparece "halaioa, pareil, semblable"; de éste lo toma Lar Sup: "semejante, alaioa", que a su vez
parece ser la fuente de Sb-Urq: "Halaioa, similis, semejante, semblable". Sin embargo, ya en la fe de erratas del
primero aparece corregido: "halaioa l[isez] halakoa".
 Tr. De uso general. Con el sust. antepuesto se encuentra en Etcheberri de Ziburu, Capanaga, Oihenart,
Eguiateguy (189), Moguel, V. Moguel (83), Duvoisin y M. Elissamburu (Fram 183).
 Ixil ladin nahi nuke halako den guzia. E 117. Ni bezala anhiz duzu halakorik munduian. Ib. 101. Anzareak
oina zabal, buztaina laburra, nork berea demana beti da bellako Martitxo Musu da alako eta ala kainezko.
(Echalecu, c. 1545). FLV 2007, 63 (Interpr?). Halako othoitzák alfer dirade eta bano, zeren ezpaitirade ezeinere
promesen gainean fundatuak. Lç Ins E 3r. Gure edifikazionetan edo konfirmazionetan eztén gauzarik Elizán
eztela rezebitzeko, eta halakorik rezebitu izan den guzia utziteko eta kenzeko dela dadukagu. Ib. B 2v. Finjidu
neben ez nebela / nik alakorik aditu. Lazarraga (B) 1179vb. Uste dut alakorik izandu baliz zerbait jakingo nuela.
(c. 1597). FLV 1993, 464. Turkoen eta bertze halako iendeen artean. Mat 70. Enbidiosoak dira txabiraiaren
begiak; / alakoak dira aren eginak (Tolosa, 1619). TAV 3.1.25, 128. Nola bada [...] eztugu enzunen ongi eta
debozioreki alako predikatzalleak? Ber Trat 45v. Han denak penarik eztu tristeziaz berzerik / Zeren dagoen
karzela halakoan hertsirik. EZ Man I 127. Konsolatzaille duenak eztu hanbat dolore / Ifernuan halakorik ezta
aurkhitzen batere. Ib. 101. Balsamo, anbar, musketa eta halako bertze usain onak. Ax 415 (V 269). Neure
mendean anhitz ikhusi dut halakorik. Ib. 238 (V 159). Alaako danzarik egin daben. Cap 107. Persona alako
guztiak bear dituez ostera konfesadu. "Todas estas personas". Ib. 88. Hauk dira abrats baten hitzak, ezen handiki
halakoei ohi zaizte laket ahalge gabeak eta lausengariak. O Pr 9. Begira nazazu, Jauna, halako elhetarik. SP
Imit III 45, 4. Erhoa, halako gloria / Hik uste parabisuan? Gç 103.
 (s. XVIII). Laburregi mintzatzeaz ere huts egiten da, zeren halako mintzaira baita eskasa eta eskergabea. ES
134. Ez da gizonik [...] noizik behiñ tentazioneak ez dituenik, eziñ gaitezke ere osoki halakorik gabe. Ch I 13, 1.
Ez dakit ainbeste; ez det alako somarik. Lar SAgust 4. Beldurrez zenbait halako desordenetan berriz-ere eror
zaitezen. He Gudu 157. Begira nazazü [...] halakorik deus seküla egin eztezadan. Mst III 45, 4. Da alabaña bere
eskupeko galdu bat erabill liteken gisan Jangoiko guztiz hondragarria erabilzea ta alako bati dagozkan kastigu-
penak onenzat bereztea. Mb IArg I 261. Zori onekoa / izatea alako aurraren / aita ordekoa. GavS 14. Khendu
behar izan zituen beraz bere kuirasa, bere kaska eta bere ezpata; etzen alabainan halakoekin ohitua. Lg I 278.
Egia da, halako bizitze batetan behar direla maiz yasan mundutarren trufak. Mih 129. Modugóntan edo berze
alakobátean. LE Prog 98. Nor da aizo honer halako dolü e'lükiana, auziek dien jendia porrokatzen ta etxaltiak
eskeletzen? Egiat 225. Ain goiti, ta alako eskuarekin zegoala, nola artu zituan bere anaiak? Ub 23.
 (s. XIX). Parisko Biltzarrean / Ez Luisen gortean, / Ez da arrastatu / Deus ere halakorik. Monho 28. Badakite
berenez mortalak zirala loikeria alakoak. Mg CC 113. Esango dozue, neke egiten dala, alako gogarte edo
konsideraziñoak betibere egitea. Añ LoraS 127. Justiziaren kontra pekatu egin oi dala [...] kastigu andiegiak
emanaz [...], eta alako bat Jesu-Kristok berak txit erreprenditu zuen Ebanjelioko parabola batean. Gco II 85.
Nolako begiramentu, eta beldurra zorko ez diogu bada Sakramentu orri, testamentuko kutxari alakoa zor
bazitzaion? AA I 443. Halako asko badugu Frantsesez, ez ordean eskaraz. Dh 110. Kristinau asko dira txito
jakin gurak. Ezer bere ez juakuen gauzak jakin artian, beti itanduten dagozanak. Alako ez juakon itaunliari, ez
guzurrik erantzun, baina ez da egiijarik bere. fB Ic II 179. Probauko dau ondo alako arijak euleen pazienzija.
JJMg BasEsc 114. Amiratu ondoan haren bokazionea, ikhus dezagun gureak zer duen halakorik. Jaur 403. Ene
gazte denbora ükhen düt halako. Etch 178. Alzimedon andiak / egindakoa dek, / beste alakorika / ik ikusi ez dek.
It Fab 189. Andria, ze ugentugaz igortziten deutsezu zauri oneei, alako usain gozua botateko? Ur MarIl 117.
Behar bada fable huntan / Noa halako bat ezartzera bistan. Gy 155. Badira hezeegiak galtzen dituenak
[sorhoak]. Halakoetan ethortzen da belhar hila eta ihia. Dv Lab 101. Ditu ille urrezko / albiñu luziak, / alakorik
apaintzen / ez du orraziak. Bil 58. Beinere etzu ikusi kalako gauzarik Israelen. Samper Mt 9, 33 (Hual kalako
gaiza). Kozinaria nor alakua, / gauza guzitan egoki. Xe 262. Non da orain alako konturik, jauna! Sor Bar 91.
Alako berbaz bien arimak euren artean, / Bat egiñago geraturik. AB AmaE 158. Enperadoreak alakorik
etzekien. Arr May 163. Gathu zahar bat bazen / nere sor etxean, / (Halako bat on laite / etxe bakhotxean). Zby
RIEV 1908, 770. Haren aitaren izena urrunean ere aipatua zen; halakoak zirelakotz haren kuraia eta jakitatea
gerlan haritzeko. Jnn SBi 51s. O sakrifizio ederra, Jinkoari ezinago laket izan zaiona! Halakorik ezpeitzian
ükhen ez ükhenen bere Seme gizon eginaganik ükhan dianaz besterik. Ip Hil 40. Oraino halakorik badugula ere,
iduri-arazi eztarotzutan bertze gaitz bat, hura da lepra. Prop 1897, 87. Iru mutil gaztetxuk [...], ez eben bete
gura izan alako agindua. Itz Azald 85.
 (s. XX). Euren ustean ezegoan Lurbira onetan alako mutillik. Echta Jos 240. Badet seme koskor bat, pintatzen
ez dezu alakorik ikusi. Iraola 90. Arratsaldea zan alakoa, ezti, garbi, eder ta esnagarria. Ag G 281. Ez nuen
mende.
sekulan erranen halako jendeketa behar zela bildu mukuzu heien erranera. StPierre 21. Ez zen halako aphez-
etxerik edo jaun handien jauregirik. Barb Sup 14. Alkateak bi mila peseta eskindu zazkio, galakorik gabe
sartzera uzteko. A Aezk 190. Alako kaskatako ta alako pitxar-kaldiak kordebaga itzi nindun. Or Tormes 21.
Alaba agindu dit / amona Piririk, / baña ez dit sartuko / alako ziririk. Tx B 150. Koxmeren aita bera ere, ate
ortan ezin sartu zan; alakua zan-ta. Alz Burr 39. Zazpi debru batean zintzurrari-beheiti sartu zaizkola erran
zinezake, halakoak baitira eta hain bitxiak gizonaren ihakinak. JE Ber 71. Jakin ebenian katu batek bildurtuta
alako jente pillua erabilli ebala. Kk Ab II 89. Langilek beren eztaiak, aursortze eta alakoak jaitzen dituztelarik.
FIr 138. Alako gixon itxurarik aren lekutan ikusten ottuta ez egonik. Otx 105. Alako zalaparta eramangarri
ezpaita, berriro oju-egin bear izan ziot, ixiltzeko. Ldi IL 16. Etzuan asko uste izan arratsaldean alakorik gertatu
litzaiokenik! TAg Uzt 270. Izan ote emakumetan alako asmamen gaiztokorik eta alako erraigaberik? Etxde
AlosT 29. Septizemia edo alakoarekin. JAIraz Bizia 123. Alabainan halako famako predikaria zen... Zerb Azk 56.
Ene begiek artzen dituten antzetatik ene buruak iduripenak artzen zitun; eta au egiteko doaia ez nekusan alakoa
ez zanik. Or Aitork 154. Alako une pozgarririk ezta, bear bada, urte osoan. Erkiag Arran 189. Sarri pasaten jaz
iri alakuak. SM Zirik 93. Emongo ez eutsan ba jan-edana zenbat gura, orren ijitanu maitagarriari? Baita alako
beste amarreri be! Bilbao IpuiB 70. Zer euri zikina! Oixtian halako zeru ederra eta halako iguzki samina!
JEtchep 44. Alako zerbait Newton iakitunari berebat gertatu omen zitzaion. Zait Plat 84. Kantatu gabe nola
gelditu / alako baten aurrian? Uzt Sas 142. Ene denboran ez dut pasatu halako memento txarrik. Xa Odol 328.
Ezin eraman izan zuan kuadrillariak alako itxura txarreko gizontxo batek onela tratatzea. Berron Kijote 187.
 (Tema nudo; v. HALAKOTAN, HALAKOTZAT).  Ezlizate Kristinotan ere edukiteko, ezen eztu halako
erakutsi nahi bere burua. Lç Ins F 6r. Iainkoak egiten dituen obra guziak, nola egiazki baitirade glorioso, halako
guziéz ezagut-ere ditezen. Ib. E 5r.
 (H). (Con oraciones consecutivas).  Ezen atxakio haur dela egiazki bekhatu, eta halako non leinu humano
guziaren [...] kondemnatzeko asko. Lç Ins G 3r. Holokausta zen halako sakrifizio, non guzia erratzen baitzén. Lç
Decl a) 4r. Enzuten da zuen artean paillardiza badela, eta halako paillardiza zein Jentilén artean aiphatzen ere
ezpaita. Lç 1 Cor 5, 1. Halako da Iainkoaren bihotz beratasuna, / Berretuz ematen baitu non bethi ontasuna. EZ
Man I 48. Eman diazadazun halako garazia non ene borondateak eta ene lan guztiak agrada dakizkitzun. Harb
302. Halako adeskidia izan da guganat, non [...] ezarri baikhutu libertatian. Tt Onsa 128. Ene beheraspenak eta
ene auhenak halako fazoinez mehatu naute, non ene hezurrak lothurik baitaudez ene larruari. Gç 47. Halako
fazoiñez non ezpaituket ahalik nahi izateko zuk nahi eztuzuna. Ch III 15, 3. Alako jakiundearen errañu
gozoarekin [argia agertu], non eguzkiak ifar-lausoa beziñ errax banatu eta des-egin zituen gau illun guztiak. Lar
SAgust 9. Alako biotzeko suak askotan ematen zioten, non da kordegabe gelditzen zan. Cb Just 113s. Jinkoa,
egin naizazü halako non hil nizaitekenian Purgatorioko süiaz beharrik eztüdan. Egiat 178.
 (ss. XIX-XX). Kontatzen ditue ipui itsusiak, alako gatz eta piperrarekin, non gazteak egon oi diran aua
zabaldurik. AA II 144. Alako arrabijagaz esan oi ditubez, ze edonok sinistu leike bijotz bijotzetik diriala. Astar II
119. Bethetzen du graziaz eta benedikzionez, halako nasaitasunekin, non ez baita sekulan izanen hunen parerik.
Jaur 349. Mendi batzuk dira alako ditxakikoak, ezen, berak berenez ematen dituzte zugazti andiak. Izt C 134.
Hitz hoietarat egiñ zen halako karkaria, / Non buztan-motza nahiz zen ya mintzatu nahia. Gy 70. Hainbertze eta
halako amoinak egiten zituen, non askotan fraide lagunek erraten baitzioten urrunegi zohala. Jnn SBi 53. Alako
errabiya artu zuen, atera zan sagardorik pagatu gabe. Iraola 60. Halako boza omen zuen erretor dohakabeak
nun Porturaino aditu baitzuten katixima. Zerb Azk 17. Zure urriaren 25-eko letrak halako atsegina eman daut,
nun zure ikusteak bakarrik eman bailetzakit handiago bat. Ardoy SFran 147. Alako kolpea izan zan lenengoa ta
alakoa bigarrena, nai-ta-ez lurrera erori zan zaldi-gañetik. Berron Kijote 201.
v. tbn. SP Phil 499. ES 191. It Fab 125.
 (V, BN-baig ap. A; Lar, Añ, Dv), kalako (Sal, R ap. A). (En correlación con nolako o zelako). "Qual,
siguiéndose tal" Lar y Añ. "(A tal) abad, tal monacillo, nolako jabea, alako tresnea" Lar. "Nolako soiñua, kalako
dantza (R-vid); soñua nolako, dantzara kalako (Sal), cual la música, tal la danza" A (s.v. nolako). "Nolako
egurra, kalako sua (R), [...]; nolako ezteiak, alako zopa (BN-baig)" Ib. (id.). "Zelako jaubea, alako tresnea (V)"
Ib. (s.v. zelako).
 Lurrekoa nolako, halako lurreko diradenak-ere. Lç 1 Cor 15, 48 (He, TB, IBk, IBe, Bibl nolako (...) halako;
Dv nola (...) hala, Ker zelako (...) alako). Enzuten nauten guziak ere egin zindeizten halako, nolako ni bainaiz.
Lç Act 26, 29 (He ni naizen bezalako, Dv ni naizen bezala, Ol ni bezelakotsu). Nolako elizalde, alako abade. RIs
60. Nolakoa baita aita / halakoa semea. EZ Eliç 126. Zeren nolako baita lurra, [...] halako gerthatzen baita ura
ere. Ax 215 (V 143). Pika nolako, umea halako. O Pr 396. Bizitzean halakoa izateko, nolakoa nahi bailuke
heriotzean kausitu. Ch I 23, 4. Bizitza nolakoa, eriotza alakoa. Cb Eg III 214. Nolakua bizitzia, alakua eriotzia.
CrIc 31. Nolakoa daraman kandela, alakoa izango da argi artua. Mg CC 230. Zelakoa dan bizitzea, alakoa dala
eriotzea. Añ EL1 83. Gurasuak zelakuak nai ditubeen, alakuak izango diriala umiak. fB Ic I 304. Nolako arbolia,
halako fruitia. Arch Fab 219. Nolako baita ama, alaba halako. Hb Esk 177. Nolako izari, halako sari. Arb Igand
125. Gurasoak nolakoak, umeak alakoak. A Ardi 53. Gixonak zelakuak, adei-legiak eta gurkerak be alakuak
egin biar ixaten yakez. Otx 54. Gogua nulako, Uskalduna halako. Egunaria 9-8-1961 (ap. DRA). Zelako lapiko,
alako tapa. SM Zirik 43. Nolako zura, alako ezpala. Zait Plat 81. Buru-muiñak nolakoak, gogamena alakoa. Vill
mende.
Jaink 68. Nolako gurasoak, alako umiak (AN-araq). Inza NaEsZarr 73. Gizona beti gizon delarik, aldiak nolako,
gizakiak halako ageri baitira. MIH 235.
v. tbn. Mat 248. Harb 179. Hm 198. SP Phil 315. Tt Onsa 12. Zuzaeta 44. Zub 94. NEtx LBB 119.
 (En correlación con halako). "Halako aita, halako semea, tel père, tel fils" Dv.  Halako ezteietan, halako
zopak; halako egitekoak, halako ondorea, plazer iraganak atsekabea ohi dute. Ax 372 (V 245). Alako eztaietan,
alako zopak (B). Inza NaEsZarr 2107.
 (Con nola).  Ezen hunelako gauzak, guziz lengoaje oraino usatugabe batetan, ezin behingoaz halako
perfekzionetan iar daitezkela nola behar bailizateke. Lç Adv * 7v. Ordean halako dire xoil bakhotxak aldiak /
nola baitu deklaratzen xoil guti historiak. EZ Man I 125.
 (En contextos negativos).  Utzten ditut bertze erremedioak, baiña erremedio naturalik, haragiaren
tentamendu guti izaiteko, ezta halakorik, nola ez usatzea. Ax 386 (V 253). Adimendu eder baten izateko, eztela
halakorik, nola gorphutz tenperatua. ES 121. Lazara bizteko aitzinean egin ziren nigar eta othoitzek erraten
darokute ez dela halako zorigaitzik nola arimako bizia galtzea. Lg II 205. Bainan ez da halakorik nola gisua
hildora saskitoz ematea. Dv Lab 185. Gizon dohakabeak bere hersturetan ez dukeela nihon halako laguntza
eztirik nola Aldareen oinetan. Arb Igand 103. Zer nahi izan dadin, eztu eskuarak, egungo egunean, halako
errorik, ez halako bermatzakirik luzaz irauteko, nola eskual etxea. HU Aurp 215. Ez baita halakorik azkenean
bihotzen hausteko nola gaizkia ongiz garaitzea. Ib. 87. Ez zaitak halako astorik, nola baita eriaren aitzinean
bere jakitateaz odol hotzean durduzatzen den medikua. JE Bur 124. Ez dut ezagutu nehun halako batasunik nola
gizon gazte heien artekoa. StPierre 40.
 Orai arte erranetarik / Ausarki yuiatzen dut nik, / Beher huntan talendua / Dela grimasa purua; / Banderiza,
edo halako / Nork bere burua baliarazteko. Gy 293. Abe esaten oi da lurrean landatzen diren ziri, estrongu,
txargo eta alakoeri; gero eken laguntzari esker lot daitezen eta goratu banabar landare eta alako. FIr 156.
 (En exclamaciones). v. HALAKORIK.  Alako lirio zoragarririk! Bata baltzerena: urrezko ulematasadun,
bestea. Erkiag Arran 43. Gero, bizkarganetan artu ta eruan eben zezeniltzaille arlotea, jentien txalo urri batzuen
artean. Alako barregarririk! Alzola Atalak 71.
2. (Usado como pron. anafórico). "Ni sinhesten nauena, halakoa salbatuko da; ni ukhatzen nauena, halakoa
galduko da, celui qui croit en moi, celui-là sera sauvé; celui qui me renie, celui-là sera condamné" Dv. v. haina.
 Nor da gizon modorroa harzaz orhit eztena / eta gero halakoa gaitz erraiten duiena? E 129. Personaje
deputatuak eta ordenatuak behar dirade [...], halakoék, kapable eta sufizient eridenen eztiradenak [...] iraitz
ditzaten. Lç Ins F 6v. Baldin zenbeitek uste badu relijioso dela zuen artean bridatzen eztuelarik bere mihia [...]
halakoaren relijionea bano da. Lç Iac 1, 26. Kanpuan oba leuke atxurzala, / izango baleu bere beti presa, / mila
monjaren baño abadesa. / Kontentuago dago alakoa / jaaten dabela basallorea, / eperki janik baño. Lazarraga
(B) 1182rb. Alke duenak konfesatzeas ni gizonen aurrean, nik izanen dut alke alakoa konfesatzeas ene Aitaren
aurrean. Ber Trat 55r. Eta haren bihotzeko / da orobat gizona, / bere laguna premian / urrikaltzen zaiona. [...] /
Halakoaz bethiere / Iauna da orhoituko. EZ Eliç 257. Zeren komunzki halakoa, eritasunetik eskapatzen denean,
leheneko bekhatuetara bihurtzen ohi da. Ax 204 (V 137). Hek eta halakoak dira eskriba fariseoak bezala. Ib.
261 (V 174). Hainak eta halakoak mehatxatzeintu Ieremias profetak. Ib. 192 (V 130). Halakoek eztute ardietsiko
bihotz garbiaren libertatea. SP Imit III 37, 2. Halakoek erakusten die Jinkoa mesperetxatzen diela. Bp I 126.
Halakoez erraiten du iskiribu sainduak ere: [...]. Bitinak bezala direla halakoak. ES 182. Orra zer dan emakume
eroa, ta alakoaren azkeneko gogoa. Cb Eg II 192. Dohatsu [...] atsekabe guziak pazienki pairatzen dituztenak,
ezen halakoentzat da bizien lurra. Lg II 145. Yende xehiek uste dute ohore bat dela halakoen exenpluak
imitatzea. Mih 92. Nekazári izerdiain útses ogi puskabát atratzeuntenén értean [nágo]; ta izan daikela alákoen
andrerik enpleadezakenik senarrain izérdia triposkerian ta laminurian? LE Prog 124. Errelijionerik eztianak,
da düda gaberik Jinkoaren ta jenden etsaia; halakoa, gizon izena merexi eztiana, da Job Saintiak Behemot
deitzen diana. Egiat 199. Direlakotz halakoak [bastartak] akadoiki püta hümiak deitzen. Ib. 276. Oen artean
batzuek baziran, Jainkoaren sinismena, ta ezaguera zuenak [...]. Sem zeritzan Noeren seme baten odol ta
arrazatik zetozenak ziran alakoak. Ub 17.
 (s. XIX). Obe luke alakoak [...] ezarriko balute itxasoaren ondora errotarri bat samatik duela. Mg CC 251.
Dedar egiten dozue, alakoak engañetan dabela Konfesorea. Añ LoraS 33. Ez sinistu gizon gaiztoari / Gezurra
dariolako alakoari. VMg 78. Ezin konta bezenbat bekhatu mortal egiten du halakoak. Dh 145. Bere buruba
garbituteko, esango dau alakuak konpesinoian, ez deutsala gatxik opa. fB Ic II 197. Jazo dekijo norbaiti, uste
baga, gorputz aldi txaarren bat gaitik, ardauak galdutia, baña alakua ondo eskarmentauta geldituko da. JJMg
BasEsc 208. Nahi bezen edifikagarri laiteken ere, orai, halakoen bizia. JesBih 430. Etxen esklabo dena, beita
kanpun niatho / halakuen khidiak bethiere gaisto. Etch 176. Mintzo dire lehen mendeak pozoatzaile eta
enganatzailez: halakoek sorgin ite badute! Hb Egia 144. Halakoa ikhusten da galdeka; bethi zerbaiten eskasean
da. Dv Lab 139s. Bolsa ustu, berotu ez, / irten penarekin, / alakoak tristura / darama berekin. JanEd I 25.
Hortakotz ere Salbazaliaren sortzia ez zian Zeliak halakoer agertu. Ip Hil 96. Agidanian il da / askoren
moduban, / alakua neke da / sartzia zeruban. PE 49. Egiazki urrikari ditugu halakoak, bereziki gaztedanik
estropiatuak. HU Zez 34.
 (s. XX). Inbiriyaren gorroto gaiztoz / il zuen batek bestia [...]; / alakuari kostako zaio / zeruba irabaztia. Tx B
mende.
I 204. Iñork nere itzak aditu bai, baña begiratzen ezpaditu, nik eztut alakoa epaitzen. Ir YKBiz 428. Gaurko
euskaldunen artean ba litteke askok "gau-illaren" berririk ez izatea ta alakoentzat ipiñi degu azalpide au. Etxde
AlosT 93n. Eguzkirik ezpalitz, tira, baiña ba-dago, ta ala ere beti negarti; mozolo bear luteke izan alakoek. Vill
in Gand Elorri 16. Nekerik ta minik elukete artu nai alakoek. Zait Plat 1. Doatsua gauzen zer-nolak ezagutu
litukena [...]. Alakoa eztute makurtuko ez erriak eman agintaritzak, ez erregeen purpurak. Ibiñ Virgil 92. Zenbait
gizonek, beretzat izan edo beste batentzat izan, berdin egingo du lana. Alakoak ez dira danak. Uzt Sas 339.
Badira ordea nahikunderik ere ez dutenak eta gure hizkuntzaz etzaiotenak hanbat axola. Halakoak ditut bakarrik
gogoan. Xa Odol 239.
v. tbn. Harb 171. Hm 119. Tt Onsa 128. SermAN 7. Ch I 25, 7. Gco II 89. Bordel 52.
 (H, que cita Ax 43).  Eta halakoa eta halakoak, haiña eta haiñak maiz dira gaizki eta on-behar. Ax 43s (V
27). Koleran dagoenak ere eztaki zer mintzo den, eta ez zer hari den. Eta halatan halakoagatik eta
halakoakgatik egin zioen othoitz gure Salbatzailleak bere Aitari. Ib. 310 (V 206).
3. (Con numerales). (Tantas) veces. "Den halako bi esaten du (AN-gip)" Gte Erd 104. "Alako bi baditu orrek
(AN-gip-5vill)" Ib. 79. AxN explica laur doble (247) por alako lau y doblearen (320) por alako bi.  Huna,
neure onen erdiak, Iauna, emaiten diraizteat paubrei: eta baldin deus nehori bidegabeki edeki badraukat,
rendatzen diat halako laur. Lç Lc 19, 8 (Ol, Or, Ker, BiblE lau halako; He halakorik laur, TB lauretan, Dv
laurkun, Brunet lau bider geiago, Leon batentzat lau). Au kosta izan zala berak balio izan zeban alako amabi,
edo benturaz geiago. Izt C 69. Berak balio duten alako bi ta geiago eraman-saria pagatzen dala. Ib. 196. Zuk
uste alako milla biderrez aundiyago da zuganako nik sentitzen detan naitasuna. Bil 156. Lengotan esan degun
bezin aundia izan bear dualako Jaungoikoa, ta alako bi edo geiago izatea eziñezko gauza dalako. Inza Azalp 37.
Zure olloai iru alako erronaraziko die. Or Mi 74. Sugetzarraren morroiak, Bildots / onagana jeiki dira; / [...] /
bildots otzanak autsiko ditu / eun milla alako balira. "Aunque fuese un número mil veces mayor". Or Eus 258.
"Diruak diru balio dik, i" / diotsa batek albotik; / "erdi-dirua bi alakotan / biur duk uste bagerik". "Que la mitad
del dinero se convierta en doble". Ib. 391. Donosti baietz, Getari baietz, / baietz ogeiez azpitik. / Alako bian
donostiarrek / eskaintzen dirua goitik. Ib. 391. Nik lau alako egin bear duk lanean Etxahunian ogirik jan nai
baduk. Etxde JJ 30. Kain ilko likekanak, zazpi alakoa nozitu bearko likek. Ol Gen 4, 15. Etxe [...], naiz soro,
Nere izenagatik uzten ditunak, eun alako artuko du. MAtx Gazt 106. Gertatu zana zeatz-zeatz esango ziola, eta
zazpi-alakoak ordaindu bearko zituala. Berron Kijote 62. Diren baino hamar halako ardandegi gehiago irekiko
balira. MIH 326. Txiribita zuriak banan banan galdu ahala, hamar halako rubi-kolorezko unanu-lore jaiotzen
ziren. Ib. 298. Zehar-esan orapilatuak, hizkuntzaren aldetikako eragozpenak ehun halako gehitzen dituztenak.
MEIG V 72.
 "Eliza ura zabalean alako bi bada luzean (G-azp, AN-gip), luzean Elgoibarko eliza alako iru bada Loiolako
basilika (G-azp, AN-gip), ura alako bi da au (G-azp-goi, AN-gip), emakumeak ezkontza kontuetan, gizonak
alako amar badaki (G-azp-goi, AN-gip), Unanua alako iru bai bada Etxarri (G-nav) [...] Nafarroa Gipuzkoa
alako bost bada (G-azp, AN-gip)" Gte Erd 79.  Datorrela bere andria; mingañ kontu oietan, gizonak alako
amar badaki. Iraola 96. Arako euntza aurreragotuak estualdi oldar batzuek izan zituzten eta berak alako lau
gudarik inguratu zituzten. Zink Crit 52. Aien uztarriek, nik eraginda, len alako bi lan eginen dutela. Or Mi 91.
Ordu-laurden batez geroago, len alako biz goragotik zebillen ardandegian zalaparta, iskanbilla ta kantu-otsa.
TAg Uzt 208. Aralar alako zazpi gora dauden mendiak. Or QA 51. Aldi ua au alako bi dala. Or Aitork 325.
Elezati luzea laburra alako bi baita. Ib. 331. Listari abek ikututa, len alako bi egiten du dardar. Anab Poli 117.
Etxean ditudan halako bi ohe baneuzka. MIH 326.
 Gaitz hunentzat, zer sendakari bilhaturen dut? Baldin mundu guzian balitz halako-bat dirutan? Zeinen bozik
hartuko nukeen. Dv LEd 119.
4. (V-gip ap. Elexp Berg; Dv, H), kalako. Tal (no expresado). "Ethorriko naiz halako egunto batez, je viendrai
un certain jour (que je ne dis pas)" Dv. "Ikhusi dut halako toki batean, je l'ai vu en certain lieu" Ib. (s.v. hulako).
"Un tel, un certain" H. "Alako lekutan eta alako ordutan alkartzekotan geratu giñan" Elexp Berg. "Alako laguni
esan zotsala" Ib.  Halako galza suerte ez ituela ekharriko, halako konpainiarekin eztuela segituko, halako
etxetara, karrikatara edo lekhutara eztela ioanen iuratzea. Harb 167. Aditu zuen alako egunez aterako zela
Elizara ta bidenabar eginen ziela limosna arganatzen ziran guziei. Mb IArg I 183. Kuidádo anitz aláko sandu
edo sandarén egúna señalatubeardéla, ta igándea gúti. LE Prog 108. Saltu zion Gobernuko bati, balleko komun
guzuko lerak, kalako lodiguatik gora. Mdg 137. Askotan, erbiak ankartetik bezela igesegiten zien. Gau-lenetik
alako etxean, gaberdi-aldera beste alakotan. Or SCruz 55. Egun geienetako berriak unelakoak zituzten: alako
errian omen dagozi unenbertze gudulari. FIr 137. Euskalerri osoko / elbarri ta eri, / galde bearrik gabe, / bat-
bana dakizki. / Alako probintzian / lau, beste artan bi. SMitx Aranz 204s.
 (Junto a holako, honelako, etc.). "Hulako edo halako gauza, telle ou telle chose" Dv (s.v. hulako).  Zeren
erraiten dugu ezen gero, bertze urthean onduko garela; orduan hunelako eta halako deskargu eginen ditugula.
Ax 66 (V 43). Nahi dut hunelako eta halako gauza egin, halako eta halako mesprezioa pairatu. SP Phil 34.
Hunelako edo halako egitekotan ze doatzu zuri, xoilki iarraik zakizkit niri. Ch III 24, 1. Nik permetiturik egiñ da
hunelako gauza, edo erran halako hitz. Ib. 46, 3. Orhoit zaite, baitezpada behar ditudala hunelako edo halako
bertute, zeiñen eskasean bainago. He Gudu 131. Zer duazü, halako edo hulako gaizan? [...]. Ala hura hulako,
mende.
edo halako den, ala haur hula, edo hala goberna eta mintza dadin? Mst III 24, 1. Astoren batek edo bestek
esanagatik [...] farra egiten zaiela onelako ta alako hitzen batzuei. Lar, carta a Mb 280. Datorrela onelako edo
alako hordurako. Mb IArg I 182. Onelako egunetan, Jauna, ta onelako lekutan alako pekatu egintzuen, onelako
egun ta onelako bazterrean alako pekatu. Cb Eg II 108. Konfesatu gabe ta zeruko abisoai eranzun gabe, onelako
ta alako pekatuetan nola egondu zan, guziak banaka esanaz. Ib. 198. Hunelako edo halako denboran, egunean
eta orenean hil banintz. Brtc 134.
 (s. XIX). Arrazoi onakin dudatzen diranak egin ote zuten edo ez onelako edo alako bekatu mortala. Mg CC
112. Iges egitea onelako ta alako okasiño ta bekatu-bideetatik. Añ LoraS 70. Beren estadu edo bizimodua
arturik daudenak, ez dabiltzala esaten: "Nik onelako, edo alako estadu artu banu, izango nintzan ona". AA I
593. Ezkontzeko denbora ethorri zitekenean, edo bertze hulako edo halako mugan. Dh 121. Askori aingeru baten
bitartez esan deutsee Jaungoikuak, onako edo alako Erlijinoian sartuteko, onako edo alako bizi era artuteko. fB
Ic III 315. Ze lazu ta peligru andijak egozan arimaak galduteko onelako edo alako okasinoietan. JJMg BasEsc
14. Goiz oroz har ezazü erresolüzione, hulako edo halako bekhatütik ebitatüren zirela. UskLiB 74. Aurrenengo
eskiñiko du onelako edo alako gauza ezkondu bear dutenentzako. Izt C 238s. Hunelako egunean, Jauna, eta
hunelako lekhutan, halako bekhatua egin zuen; holako egun eta holako bazterrean, bertze halako bekhatua egin
zuen. Dv LEd 196. An edo aruntzago onlako edo alako mirari egin zuen; edo alako edo onelako egitekotan bere
santutasunaren ukimen eder eta siñalea utzi zuen. Aran SIgn 76. Nerea aiz, eta nere eskupean ago onelako eta
alako pekatu egiñ ituelako. Arr May 78. Gazetek daukute yakin arazten, bi sensuetako haur gazte batzuek
dituztela halako eta holako tokian bere buruak destruitu. Elsb Fram 176. Alako edo onelako emakumeagaz. Itz
Berb I 108.
 (s. XX). Superstizionea da uste izaitea holako edo halako hitzek edo obrek baduketela naturalezaz goragoko
zerbait indar. CatJauf 77. Pelis joaten dala ara edo ona; Lontzek alako edo olako soñekoak darabiltzala. Echta
Jos 62. Badijoaz onelako edo alako errira. Ag G 81. Urlia auzori eztakit, onelako aideri bai, alako adiskideri ez.
Ib. 316. Bere manuen ematen ari, hasten da beraz Sorgin-Nausia: [...] holako eta halako etxean holako eta
halako jendea suntsi. Barb Leg 134. Onek bere pake-agiria eman zun, alako ta olako itzez, egia izan balitz! Or
SCruz 33. Onako edo alako lana egitera be beartu. Eguzk GizAuz 117. Jan-urri egiteko, ta alako ta olako
janariak bakarrik. Erkiag Arran 87. Gero ere joatekoa zala onelako ta alako tokitara. Anab Aprika 30.
[Hizkuntza] landuagorik, bai, jakina, zenbait mementutan honelako edo halako premiatarako trebeagorik
[bada]. MIH 386.
v. tbn. Ub 212. Gco I 418. Arb Igand 122. Zait Sof 124.
 Konplitzeko gogoarekin halako edo halako akusatze eginen duela arnegatzea. Harb 166. Etxekoek nitaz
erraiten duten halako eta halako tarritagarrizko hitzaz. SP Phil 106. Biek belaxe esaten due alako t'alako
oianean bizi zirela. Inza EEs 1913, 25.
5. (V-gip, G-azp-goi, L; Gèze). Ref.: A; Elexp Berg. (Usado con valor pronominal, ref. a personas). Fulano.
"Halako, tel, quel" Gèze. "Perengano" A. "Alakok bizikletia erosi dabela, beste alakok, patiñak, eta guriak pe
eskabidia" Elexp Berg.  Otsegin zun presaka. "Nor da?", ta "alako", emengo nagusiaren adiskide aundia. [...]
Biaramonean, ango buruzagi edo jefeari gaztiatu zion, an zedukala "alako", ta arreba askatzen ezpazion, tiroz
ilko zula alako ua. Or SCruz 57. Zu "alako" zera, ta gañera liberala. Ib. 56. Alakok erregu batño erein zuen
babaz. Or Eus 49. Alakok gizona kali du. Zergatik? Alakoen emaztea edo landa maitexko zitulako. Or Aitork 45.
Beti pantesi ori izaten zuan, esanaz: --Atzo eman zizkat alakori ederrak, neronek ere artu nizkian baña! Salav
33.
 (Junto a honelako, holako, hulako, etc.). "Fulano y mengano. Alakok eta olakok ziñuen zu guzurti bat zarala"
Etxba Eib. "Esan dau alakok eta olakok ein zebela lapurretan" Elexp Berg.  Anhitzetan ere ekhartzen
derauzkigute elhaberriak, erran-merranak, enzuten dugu zer dioten urliak eta sandiak, hunelakok eta halakok,
eta gerok ere desiros gara iakitera. Ax 312 (V 207). Hunelakok edo halakok nitaz egiten duten halako eta
halako mesprezioaz. SP Phil 106. Zenbatetan ez duzu aditu hunelako hill da ezpata kolpe batez, halako itho da,
bertze batek goratik eroririk hautsi du burua? Ch I 23, 7. Galdetzen da norentzat boza emanez ardietsiko den
fagore gehiago, atsegin eginen den halakori edo hulakori. Isoard 1 (ap. DRA). Nik (onelako edo alako) pekatari
guziz andiak, nere eriotzeko orduan Mariari aurrean ipintzeko bildu ditudan loreaz egiñdako arranbillote
(onelako urtetako) Maietzaren lenengo egunean asi eta egiña. (En un formulario). Arr May 13. "Luisa, onelakok
zuretzat eskumuñak eman dizkit". "Luisa, beste alakok zure galdea egin du". Ag G 298. Batak, alde egiteko;
besteak, gelditzeko; onelakok, au; alakok, bestea; Urliak, [...]; Berendiak, [...]; Zandiak [...]. A Ardi 103. Oni
galdetu, ari idatzi, emen irakurri, andik artu, alakori entzun, onakori esan-erazi. Muj PAm 12. Bata bestearen
ondoz yaikitzen dira olako ta alako, nork-bere eskariak egiñaz. Ldi IL 21. Egiñalak arren, nik ezin olakok ala
alakok ainbat. Ib. 98. Alako ta onako, urlia ta sandia, bidezaarretik eta zidorretatik bere ibili ete zireanekoa
[urten eban]. Beartu ezkero, esango ei zituen izen ta abizenak be. Erkiag Arran 140. Ta, mesedez, ez zaidazu
esan alako ta oneri beren aitorleak libre eman dienik. MAtx Gazt 70. Iritzi hori, ordea, ez da oraingo
Euskaltzaindian, holakoren edo halakoren kontra, sortua eta hazia. MEIG VII 88.
 (Det.). "Halako bat, un certain, un tel" Ht VocGr 299. "Un tel m'a dit, halako batek edo urliak erran darot" Ib.
430. "(Un) tal me ha dicho, alakoak esan dit" Lar.  Orotan gainti zeri sogin eta jarraiki behar dügü gure
mende.
Patron saintian? (Halakoan). (Heben katexima erran eraziren dianak nori bere Patron saintiaren berthüte
berhezi zonbait zeñharatüren deritze). Bp II 133. Arnoa nahi zutener turrustan zuten emaiten, baldin hitzemaiten
bazuten halakoarentzat bozkatuko zutela. Elsb Fram 147. Yik biar duk etseko izan, eta biar duk kalakoareki
bordaltu. Mdg 133.
 (Junto a holako, hulako). "Halakoa eta hulakoa hor dire, tel et tel sont là" Dv. "Hulakoak edo halakoak
erranik ere, zer axola da?" Ib. (s.v. hulako). "Halako edo hulakoak errana gati" H.  Zunbatetan entzün düzü
erraiten, halakua arma kolpü batez hil izan dela, hulakua itho zela. Mst I 23, 7. Nere lagunek, hulakoak edo
halakoak, ezpalute ere deus maithagarririk. Dh 248. Badakite traidorek nor den dirutan kargatuko holakoaren
edo halakoaren enganatzeaz. Elsb Fram 170. Aditzekoa zen gaizoa: "Holakoak hitzeman, halakoak hitzeman".
Eta harek zabal-zabala oro sinetsi. HU Aurp 106. Bere manuen ematen ari, hasten da beraz Sorgin-Nausia: [...]
holako eta halakoari, holako eta halako gaitza! Barb Leg 134.
 (No ref. a personas).  Are erraiten deratzu [konzientziak] zenbait zeure bekhatugatik, hunelako eta
halakogatik, hek guztiak ethorri zaitzkitzula. Ax 438 (V 286). Asi zan kapitana egiteko asko agintzen: onelako
kentzeko, alako estutzeko, ateak itxitzeko. Anab Poli 60.
 (Det.).  Oraintxe eskaini da halako liburu bat eta honenbeste mila durotan eskaini zidaten; Ameriketara
eraman dituzte halakoa eta bestea. MEIG IV 58.
6. (Seguido de adj. o adv.). Tan.  Dozenaka tragatzen / zituen aleak, / maskatu ere gabe / tripazai jaleak, /
alako aisa nola / antxoa baleak. Bil 124. Enago alako ziur-ziur, emen agirian esateko bestian. Kk Ab II 110.
Ezeuken alako adore andirik be. Ib. 42. Alako ederki, nere semea arotz ikasten jarria neukan. Alz Ram 27.
Neskazar bat tentatzen / asi naiz lenguan, / izan ere alako / polita zeguan. Tx B II 26. Eta halako ergela izan
naiz amontilladoaren salneurri osoan ordaintzeko zure iritzia hartu gabe. "Silly enough". Mde Pr 106s. Zer
egingo dute, ba, euskal-mutillak alako trauskillo jartzen ba zaizkie neskatxei? NEtx LBB 205. Onek, alako
itxuragabea ikusirik [Don Kijote] eta aiñ arma desberdiñez jantzia, deus gutxi falta izan zuan neskatxekin batera
far-algaraka asteko. Berron Kijote 46.
7. Cierto, difícil de definir; cierto, ligero, leve. "Badut halako nakhaizdura bat, j'ai une certaine répugnance"
Dv. Cf. HALAKO BAT.
 Tr. Documentado desde mediados del s. XIX al Sur y al Norte. La construcción más frecuente es con bat, que
equivale a 'un cierto'. hay ejs. con artículo det. de Jautarkol, Aitzol, Lizardi, Anabitarte y Lasa, y sin artículo de
Lekuona.
 Iñoiz edo bein pasatzen badet / ikusi gabe aste bat, / biyotz guztira banatutzen zait / alako gauza triste bat. Bil
104. Bukaerakoan, alako gauza beltz bat jarri ziguten, jauna, aurreko aldian, katillu batzuetan. Sor Bar 90.
Zeren bainuen, nere baithan, halako beldur bat, nere aranen hitztorioa ez zela hortan akhabo! Elzb PAd 46.
Aditzen baitut halako boz herdoil eta erlats bat. Ib. 39. Haren khara eta itxura guziek, bazuten halako basa
molde borthitz bat. Arb Igand 76. Bazuten halere zenbaitek halako ahalge bat, beren ezagutzaren erakusteko.
HU Aurp 87. Itzal gaixto zerbeit zuketen hetaz bakanago mintzo zen, eta beti halako bihotz-min batekin. Ib. 109.
 (s. XX). Euskaldunak, izan dadien gizon ala emazte, badu halako herabe bat amodiozko zerez mintzatzeko. JE
Bur 100. Bai, baiño badegu alako diperentzi apurtxo bat. Urruz Zer 68. Halako beldur batek hartzen nau, zure
itxurari behatu eta! Barb Sup 18. Baño alako bildur pixkat barruan geldittu zitzaidan alare. Inza Azalp 24.
Bazian halako ahalke bat üskaraz erraiteko. Const 41. Mendien mazelak ez dira larrutuak nihun, nihun ez dira
erreak; halako berde bat badute, begiarentzat ezin eztiagoa. JE Ber 51. Ezerk asetzen / ez dun alako / barrengo
gose / zerukorra. Jaukol Biozk 6. Bigarren lausengua aditu ondoan, Gaxuxak senditzen du bere bihotz-zolan
halako kilikaño ezti bat. Zub 106. Estetako alako alperkeri bat ta "diabetis" asiera. Lab EEguna 67. Poesi-
neurtitzak, geienetan, alako zerutar kutsuak ikutuak diralako goitarrak izaten dira. Aitzol in Laux BBa VI.
Larre-larrean bizi dezu erretore, ta aren ginballak ere badio alako basaka-uxai ta igazkotu-kutxu bat. Ldi IL 40.
Ttattartxoa izanagatik, erroen biurri-antxak eta ibilkera aundizkoak alako gizon-tankera parregarria ematen
ziotek. Ib. 17. Alako irriparre maltzur batekin esaten dio Yesusi. Ir YKBiz 486n. Batez ere Galilearrak bazuten
alako bere-gisako kutsu bat. Ib. 479n. Bainan halako goxo bat lurrari zarion. Iratz 58. Xenpelarren garratzak
izango du beti alako ao-gozo, Bilintxen aldean. Lek OC I 109. Iruditu zitzaion aita besoetakoari ba zela halako
irrino bat haren begietan. Mde HaurB 20. Alako zarrada bigun bat senti eban; alako arnas-aldi bereizi bat
barruan. Erkiag Arran 130. Alako itsastar arpegi jatorra artzen asia zegoan. Anab Poli 44. Beti danik ukan diat
hiretako, ez dakiat nola erran, halako goxotasun bat. JEtchep 66. Beha nola zerabilan edozoin ekai, kartsuki,
goraki eta goratik, halako erdainu ezazol batekin. Lf in Zait Plat XIII. Batzuetan ikusi oi da alako kidetasun edo
zer-ikusi bat gizonaren obren eta konzientziako sariaren artean. Vill Jaink 106. Norbait bere ondoren
azkuretuta ikusteak, ba du alako indar izkutu bat emakumearen biotzean. NEtx LBB 24. Eta, uste gabean, ez ote
dute halako eskualdun kotsu bat hartu? Ardoy SFran 13. Halako latz bat ere sendi zen / gure buruzagietan.
Mattin 80. Emakume denen arpegietan halako animalikeria somatzen dut. Lasa Poem 70. Badu halako bere
gisako bihotz-isuri xamurra. MIH 149. Halako masoi usaina edo dariolako. Ib. 396.
v. tbn. Jnn SBi 112. Zerb Azk 40. Ugalde Iltz 50. Zait Plat 154. Gazt MusIx 59. Or ib. 34. In Xa Odol 293.
8. (Precedido de adj. o sust.). Del tipo de, de esos.  Ez da yende xirxila, ergel halakoa. Hb Esk 108. Aiñ
sentikizun andia artu bazuten ere [...], andizki alakoak ziradelako. Aran SIgn 78. Eta ura jende zekena! Atso
mende.
sorgiñ alako bat, bi alaba makarrosakiñ. Alz STFer 122. Zuaz aurreko estanku ortara; andria erdi itxu alakua
da eta baliteke pasatzia. Iraola 74. Gure kotxian badator señora bat, aguardinta alkanforatu usai pestia botatzen
duela, erdi pasatu alakua. Ib. 129. Ikusirik emakumeari aurrian bultu alako bat. Ib. 38. Igarriko zenduten, nik
esan gabe ere, kopla guztiak ikuskai-antzekoak dirana: ikuskai-antzekoak, deskriptiboak. Ez dira liriko alakoak.
Lek SClar 133. Gizon ernegatu, pirri alako bat ez dozuela iñoiz ezagutu? Bilbao IpuiB 165.
9. (Refuerzo de un adj. peyorativo). "Zatarra alakoa! (G-goi), ¡feo más que feo!" A. "Astoa alakoa! (V-ger-m),
¡burro, más que burro!" Ib. "Tontua alakua! [...] iñuzentia alakua; mozolua alakua; txepela alakua" Elexp Berg.
"Txoroa alakoa! (G-azp)" Gte Erd 287. v. alaen.
 Tr. Documentado en autores vizcaínos y guipuzcoanos del s. XX. En la construcción más extendida halako
repite la det. del adjetivo. En Otxolua y Bilbao el adjetivo va sin det.
 Berriz orrelakorik aitatzen badizu, jaikiko naiz ta burua puskatuko diot. Lotsagabea alakoa! Ag G 232.
Jaungoikoak badaki geure Iñaziok berak zenbat eman dion lapurrari alakoari. Ib. 269. Astua, alako astua...
Zezen gixajua... Berari sartuko niozke nik zeretik. Urruz Zer 140. Txapela buruan zuela, aldiro egoten zan,
zakarra alakoa! ardantegiko atarian. A Ardi 123. Kertenak alakoak! Ib. 52. Ze denganiño biar daustazube,
barritxuok alakuok? Kk Ab I 69. Baña zoro, ergel, tentel, zentzunbako, burubako, alako orrek, ori egingo euan
egin? Otx 135. Eurak be negarrez asi, naiz-ta gogo barik, sabeltsuri alakuak. Ib. 170. Oraingotan bai bialduko
gaiauzala bakaldunak antseziperdi; eta ondo egingo yauk, ire erruz, galuts, etoi, alakuori! Ib. 175. Urdeak
alakoak! Etxde JJ 148. Eztuzute ondotxo ezagutzen urdanta alako ori. Ib. 187. Ez jakin gauzonik eiten,
demontriak alakuak. SM Zirik 28. Norekin abil i, txatxliori alakuori? Ib. 68. Zer dakarre eurok, kankailluok
alakuok! Erkiag Arran 49. Zer egin bear yok, tentel zar alako orrek? Bilbao IpuiB 227. Barreari eutsi eziñik
egoan zitala alakoa. Ib. 37. Arroputzak alakoak, mundu baztergabe oni sustraia billatu nai diotenak! Vill Jaink
37. Galatee nexka ariñak alakoak sagar bat iaurti dit. Ibiñ Virgil 39.
 (Antepuesto al adj.).  Mozkor! Mozkor! Alako mozkor! SM Zirik 120.
 Txiro naiz aberatsai negar eragittian zuben poz eta atsegin gustijak imintten dozubezanok, alakuok! Otx 72.
10. (Partícula que introduce un sintagma nominal det.). v. harako.  Egozkue au, alako Hilario Zendoia begi-
okerra esaten ziotenak txarotu zun. Or SCruz 95. Ezagun da orobat Tekuako emakumeak Dabid erregeari esan
zion alako ura (2 Sam 14, 14): "Guztiok il bear dugu eta lurrean isuritzen den uraren pare gera". Vill Jaink 110.
Onenean beste alako ua izan diteke... zera... nola du bada izena? Lab SuEm 209.
11. Deficiente, dudoso, mediocre, insatisfactorio. v. HALA-HOLAKO.  Gelak alakoak! Metro terdi
zabalean, bi luzean eta beste bi goitik berara. JAIraz Bizia 40. Aiek [espetxe zaindariak] alakoak: berak
espetxean sartzeko obeak ziruditen. Ib. 19s. Zancocho, eltzekaria zan; ura alakoa; yuka, arrakatxa, lursagarra,
usaidun belarrak eta aragi puskatxar bat. Ib. 41.
12. Adecuado.  Benetan be, mutil axe izango litzakion baiño suin alakoagorik, seme antzeko xaloagorik!
Erkiag Arran 127.
- AI HALAKO BAT. "Ai alako bat, ya podría ser, ojalá" Etxabu Ond 111.
- HALAKO HALAKORIK. "Alako alakoik! Demasa ikusitakoa edo gertatutakoa! Sekula alako alakoik,
orraittio. Asi edurra Erregen egunian da etzan geldittu illabete osuan" Elexp Berg.  --Aspaldi ez omen yuk
Orixen arririk egin. --Kalte egitekorik ez. Len lenago gertatzen zitxinan; bañan apaizak odeiari araoak esaten
ditionetik etxunate ezagutu alako alakorik. Or QA 74.
- HALAKOAN. a) En tal ocasión.  Zuk, buruak bezala, juizio ta pazienzia bear dezu: alakoan ez jaramon ta
iges egin. Cb Eg III 370. Gerta ere diteke konfesatzen dagoana ere ez oroitzea. Alakoan ona da konfesioa beste
gauzarik falta ezpazaio. Mg CC 143. Alakoan joan diteke beste Konfesore jakin ta birtutetsu bategana. Ib. 144.
Amesetan bere akordau oi da gauza askogaz, ta ez dago zentzunik. Konfesinoe bat egiñ biar balitz alakuan,
zelan egiñ ondo examiñia? JJMg BasEsc 207s. Ez da pensetan alakuan bere ezkongeija gaiti, edo isila dan edo
humildia dan. fB Ic III 371. Halakoan egin lanak, on baino kalte gehiago dakharke. Dv Lab 24. Damu laiteke
arbolentzat ona den tokia alferrik uztea. Halakoan landa zazu arbola. Ib. 337. Berrogei milla persona omen zan
/ denbora artan begira, / biyotz gogorrak ere alakuan / laister bigundu oi dira. Ud 139. Botilla beterikan arturik
kolkuan, / sorgin bildurrik gabe / dabil alakuan. JanEd I 69.
b) En eso. v. HALAKO BATEAN.  Alakoan basurdea zuzenik esira; / ataka-aurrean, aieruz lipar bat geldi
da. "En una de éstas". Or Eus 47. Bi ordu luze jarrai zioten / izar mirarizkoari... / Ta ara alakoan nun takatzen
dan: / arantz baten gain ñirñari! SMitx Aranz 60. Alakoan, ordubetetsu zeramanean bere etsaien zeletan,
oiñotsak nabaitu zitun albo-xamar. Etxde JJ 152.
- HALAKOAREN GISAN. (En oraciones consecutivas). De tal manera que. v. HALAKO GISAN.  --Zergatik
erraiten düzü Jinkua eztela nehoren mens? --Zeren halakuaren gisan gauza guzien nausi baita, nun ezpaitü
deusen beharrik. CatLan 23.
- HALAKO BAT. "Halako bat zait gizon harekin mintzatzea, il me répugne, j'ai quelque répugnance à converser
avec cet homme" Dv.  Hortako dugu hemen aipu, nahiz barneak halako bat egiten daukun, erro dohakabe
batez hain luzaz mintzatzeak. HU Aurp 130. Den sorraioenari horren aditzeak halako bat egiten baitio. HU Zez
189. Bazabilan haurren mihietan berri hau, orori halako bat egin baitzaungun. JE Bur 63. Eriaren gela [...]
behar litake etxeko hoberena [...]. Orok onesten dugu hori; aiphatzea bera halako bat zauku. Ib. 186. Halako
mende.
bat egiten daut nere buruaren hemen ikusteak, Mari-Eder! Barb Sup 85. Galde horrek halako bat egin zion
erregeri, bainan zin egina zuelakotz [...] manatu zuen eman zezoten. "Contristatus est". Leon Mt 14, 9 (Dv
ilhundu zen). Huna gure aintzinean hobendun handi bat, Goienetxeko Beñat du izena [...], eta (nahiz erraiteak
halako bat egiten dautan) apheza da. Lf Murtuts 49.
- HALAKO BATEAN (G-bet; alako baten V-m-gip, G-azp). Ref.: Etxabu Ond 104; Elexp Berg.  Tr.
Documentado exclusivamente en la tradición meridional.
a) En eso, entonces. "Alako baten..., en esto... íbamos y en esto..." Etxabu Ond 104. "Basuan meriendatzen
gendela, alako baten, or nun ikusten doun erbixa geure alderutz etortzen" Elexp Berg.  Alako batean, gutxien
uste zanean, orra non Monica ta neskatx ori aserratu ziran. Cb Eg III 365. Alako baten egiten dute Konbentuko
Nagusi. Mg CC 138. Alako batean dator aize-olatu ain portitz ta gogaitkarria, non da ausi zuen gerri gerritik
gure Pagotzarra. VMg 80. Jaso nituban alako baten begijak, ta ikusirik Ama Birjiniaren Imajiña bat, indarra
artuta asi nintxakon esaten. JJMg BasEsc 240s. Alako baten jirau zan batela ta jausi ziran uretara. Ur MarIl 25.
Badatorkio alako batean balatzar bat, anka biyetan ematen diola, eskuikoa gañetik printzaturik. Aran SIgn 9.
Alako batean sentitu zuen Jenobebak gauerdialdean bere presondegiko saietera-zuloan kiskatako bat. Arr GB
27. Alako batian Bernardo gezurrez lotzat ematen da. Bv AsL 59. Eguzkia gorde zan / alako batean, / Estalgi
baltza jakon / Jazarri aurrean. AB AmaE 340. Alako baten Orlandok emon eutsan bat ona, / Leongoari esku
biakaz ezkuduan. Ib. 452. Alako batean tarra tar tar tar egiñaz, banatu zan ontzi zarra. Apaol 57.
 (s. XX). Alako baten, brast, joten gaitu aize bunbada gogor batek, eta dsaust danok itxasora. Ag Kr 89. Alako
baten estul garratz ta siku bat adittu zan. Altuna 76. Alako baten zapalduten dau / Kurebijoen etxie; / Oneik
asarrez lau aldetatik / Astuai eltzen dautsie. Enb 167. Alako baten ikusi eban urrindik bitxabalian etorrala
astotxu bategaz. Kk Ab II 91. Alako batean, ras! besoa askatuta, ekiten dio lasterrari. Or SCruz 30s. Danba,
alako batean, / danbaa.., birritan. Ldi UO 31s. Mendi aldatz batean zijuan gizon bat ta alako batean oñak irrist
egin ta jausi da mendian bera. ABar Goi 25. Alako batean, urpean ezkutatu zan bietan bat. TAg Uzt 39.
Eskerrak alako batean gizon ezagun bat agertu zala, bestela... Loidi 64. Bein edo beste bolaratxo bat egin oi zun
arrebarenean, baiñan alako batean, ez bat eta ez bi, itzik esateke aienatu oi zen. Etxde JJ 274. Txakur bat ba-
dijoa bidez-bide. Alako batean errekasto batekin topo egiten du. Vill Jaink 71. Ainbeste itz eta barriketa, alako
batean eztulak eraso deutsa. Erkiag BatB 175. Otzak esnatu zan alako batean, besoak txindurrituta. NEtx LBB
16. Alako batean, saldak ekarri zuan bere ondorena, eta an asi zan ezkutari gizajoa bi bideetatik ustutzen egiñ-
aal guzian. Berron Kijote 189.
v. tbn. Goñi 51. Urruz Zer 52. Txill Let 51. Ugalde Iltz 59 (27 alako baten). Anab Aprika 59. Zait Plat 53. Osk
Kurl 43. Salav 70. Alako baten: BEnb NereA 47.
 "Alako baten, por fin (V, G, AN)" A EY III 291. "Alako baten, por fin, alguna vez. Alako baten agertu zan
urriñian ardi galdua" Etxba Eib. "Karreristok, ez bela-bela, baiña alako baten pasau zien beintzat" Elexp Berg.
 Ni bere eskolako mutiltxuek uger egitera etorriarte begire egon nintzen. Agertu zirean eskola-mutilek alako
baten. A BGuzur 137. Badoaz ta badoaz ta badoaz ta alako batean eldu ziran Aralar-burura. A Ardi 130.
Zeruari luzaro bai luzaro so-egiñaz, lurrera eban, alako batean, bere begien ikusmena. Erkiag Arran 184. Ara ta
ona ebillen gure Peru, asto on bat non topauko. Alako baten ango egal aretan asto bat erreparau eban. Bilbao
IpuiB 25. An ibilli ziran biargin guztiak astorauta [...] zenera ekarri eziñik. Alako batian arnasia bueltau eban.
SM Zirik 75. Eta orrela ibili nintzan nere kinta deitu zuten arte. Alako batean, bialdu zidaten Donostiko
Aiuntamentutik soldaduskara joateko papera. Salav 63. Ujentu ta igurtzi, Anjel bere onera etorri zan alako
batean. NEtx LBB 143. Omenaldirik ikusi gabe / kantatu dezu mordua, / alako baten aipa zaituzte / baiña
bazendun ordua! Azpillaga in Mattin 24.
b) Alguna vez, en una de éstas (ref. al futuro).  Orain deskansa deilla / guztizko pakian, / gu ere juango gera /
alako batian. Tx in PEItz 65. Beti be esateuskun alako baten misiñuek etxien emon biar zituela. Kk Ab II 53.
Yainkoak nai izango al-du eltxoa baño zerbait mamiagorik, alako batean, eskuratzea. Ldi IL 80. Egin zagun
kontu, alako batean, Gandhiren guda ixil edo zear-guda egin bearra erabaki dala. Ib. 155. A zelako poza izango
neukean nik alako baten Euskalerriko guraso guztien aurrean barriztuko balebe barriztu euren autu-mautu au.
Bilbao IpuiB 57. Esango yautxiat ba alako baten, ik eta besteren batzuk be entzuteko eran. Ib. 124. Seiñale
txarra da ori. Alako batean etorri bear du gerriak. And AUzta 41. Alako batean nastu bear zaituzte, nagusi.
NEtx LBB 89.
c) En cierta ocasión.  Alako batean, Amezketako erri-agintariak joan ziran Pernandoren etxera. Muj Pam 67.
Alako batean, "Lizardi" zanari (G. B.) beraren eskabidez [...] erakutsi nion, irakurle, lendanik dakizun irukoa.
Or BM 6. Alako batean, ordea, garrazki mintzatu zitzaion nagusia bidegabe. TAg Uzt 36. Alako batean,
onarengaz itzaldia zuelazkoa zabaldu zan. Zait Plat 23. Orixe Galileo aurreko gizona genuen, halako batean
esan nuenez. MEIG VI 108. Eskeintzen dizkigun aditz jokoak ez dira [...] egilearen arrebari, lehengusuari nahiz
izter-lehengusuari halako batean entzunak. MEIG II 130.
d) (V-gip ap. Elexp Berg; G-azp). "Muy tarde. Bai, gure alabia bart alako baten etorririk izan bia dau" Elexp
Berg.
- HALAKO BATEZ (H). a) En cierta ocasión. "Halako batez bada erran zarotan" H.  Murru harriak
zimenduetan / kordoka daude hanixko: / Ez ahal dire halako batez / zorigaitzez lehertuko! Etcham 123. Nondik
mende.
nora zebillen adiraziz idatzi zien angoai alako batez. "Una vez". Mok 7.
b) En eso.  Alako batez, Bikendi etzen bere buruaren yabe. Belar aundiaren artetik basakatua bezala narraz
etorri zen nexkaren oñetaraño. Or Mi 55. Noizik bein zear-begiratu bat / alare neskak duke egin. / Alako batez
bien begiak / billatzen dire elkarrekin. Or Eus 77. Alako batez, dardaraldi bat. Ib. 411.
 Por fin.  Nazio aundi oiek biltzeko / bazala zioten ordu, / Alako batez egiña dute / ortarako ainbat modu.
Basarri 164.
- HALAKO ERAN. (Con oraciones consecutivas). "(De tal) manera que, [...] alako eran, eraz, non" Lar. 
Zabaldu zan [...] gaitz bat, alako eran, non erabaki zuen kutxa israeltarrai biurtzea. AA I 429. Herodias mindu
zan S. Juanen kontra alako eran, non artu zuan Santuari bizitza kentzeko asmoa. AA III 495. Amatu bear
ditugula gure etsaiak, alako eran, non ala bear izatera, gure etsaiakgatik emango gendukean bizitza ere. AA II
107. Alako eran ondatu zituzten, non, iges-egin zutenak ere etziran elkarrekin bi gelditu. Lard 157. Alako eran
itsutu zan, non, [...] aien gezurrezkoak eta idoloak [...] adoratu zituen. Ib. 215. Baturik egotea beste enparau
meza-entzulleakaz alako eran eze, beste enparauak agertuten dituezan ezaugarriyetatik, ezagutu al deitekeala
zetan doian Meza santua. Itz Azald 91. Gogamenaren esplikazioa baldintza oekin lotuegi azaltzen digute, alako
eran, non, batzuen ustez, arima alperriko tresna billakatu da. Vill Jaink 67.
- HALAKO ERAZ. (Con oraciones consecuivas). "(De tal) manera que, [...] alako eran, eraz, non" Lar.
- HALAKOETAN. En tales ocasiones.  Badakigu ezen denborarekin anhitz hitz eta minzatzeko manera,
eridenen dela obra hunetan berzela hobeki erran zatenik: halakoetan, gauzá zeren den dakitenetarik batbedera,
orhoituren da. Lç Adv * 7v. Emaiten du aditzera, baldin eritasunik ezpaliz, eta eritasunak ondorerik ezpalu,
kontu guti leidikeiela. Eta hala frogatzen da halakoetan. Ax 244s (V 164). Len ere alakoetan gertatua ni, yasa
igaro arte utzi nai nenunan eginkizun ua. Or QA 64. --Eta noiz izanen da auzia? --Eztakigu, bañan alakoetan
goaten dire uste gabean lau edo bortz illabete auzia garbitu arte. Izeta DirG 83.
- HALAKO GISAN. (Con oraciones consecutivas). De tal manera que.  Bi hitzez dire Ebandelioan zoriona eta
zorigaitza, bainan halako gisan dire non, izpiritua nahasi gabe, ukitzen baitute bihotza. Hb Egia 85. Ezin
khenduzko dohaina du, halako gisan non izan ezbalu bethi ez baititeke elenga nola izanen zuen noizbait. Ib. 113.
Nihork ez zezan ezagut, eskale errumesenaren itxura hartu zuen, halako gisan non guziek trufan baitzabilaten.
Laph 38. Kalako gisan sartu emon zitzabein lotsa, ezbaizren erkiten etse, biltan zrenetik. Mdg 127.
- HALAKO GISATAN. (Con oraciones consecutivas). De tal manera que.  Eta autse daikugei kalako gisatan,
isaribaitei zatika, porroka, xerbiga, xigote, portteka-porttekatruk. Mdg 132. Kalako gisatan dakaud
pensamentiuan, kontatako baidra oren igartan drenak, ortaz guartu bage. Ib. 152.
- HALAKO GISAZ. (Con oraciones consecutivas introducidas por non). De tal manera que.  Aitzitik hirur
presunak / dire egundanokoak,/ eta hirurak oraño / elkarren kidekoak. / Halako gisaz non lehen / erran dugun
bezala, / ohoratu iongoiko bat / non bethi behar baita. EZ Eliç 130. Iainkoaren amorioa halako gisaz ene
eztiaraztera balaka diazadazu, non heriotzearen garratztasunik [...] eztakidan kontra. Harb 90. Haren
edermenek halako gisaz haren bihotza xarmatu zuten, non [...] amorioak itsutu baitzian. Tt Onsa 174.
Adinarekin ethortzen dira muthiritzera [...], halako gisaz non hekien baithan ezbaita kausitzen bizioaren
urthumerik baizen. ES 182. Espainiako kanpo fruitutsuak arrasatzen zituelarikan, halako gisaz hezi zituen non
trebutari eragin baitzituen. Ib. 114. Manaia tzatzitzu [sensuak] halako gisaz, non, ez baitiozu behiñere utziko
zure bihotzean entradarik. He Gudu 144s. Halako gisaz molda dezagun gure egiteko manera guzia, non gu
baithan agertuko baitire salbatzaille amultsu haren aphalesgunea, haren modestia. Dh 230s. Gizonak ofri
zitzaketen satisfakzione guztiak etziren gai bekhatu bakhar baten ere borratzeko, halako gisaz non oro galduak
baikinen erresurtsik gabe. Jaur 147. Biak nola biak dire ospe gorean / Erresuma goibelean. / Halako gisaz non
lehen / Disputa handitan izatu baitziren / Aitziñean zoiñ ganen zen. Gy 228. Haritu zitzaion bere makhila
handiaz jo-ahala jo. Halako gisaz non xehakatu baitzuen eta funditu. Jnn SBi 63.
- HALAKO MANERAN. (Con oraciones consecutivas) "(De tal) manera que, alako maneran [...] non" Lar.
- HALAKO MANERAZ (SP (s.v. manera), Urt, Lar, H (s.v. manera)). (Con oraciones consecutivas). De tal
manera que. "Halako maneraz aborritzen dut non hura ikhusteaz beraz lazten [...] banaiz" Urt I 22. "(De tal)
manera que, alako maneran, maneraz [...] non" Lar.  Guk dugu sinhesten ezen fedean Spiritu sainduaren
grazia sekretuz iluminatzen garela, halako maneraz non hura baita iainkoak plazer duenei emaiten drauen
dohain graziazko bat. Lç Ins G 4v. Grazia egiguk, non eztezagun deus pensa, ez erran, ez egin [...] hire
borondate sainduaren konplimendutako gauzarik baizen, halako maneraz non, gure obra guziak baitirate hire
izen sainduaren gloriatan. Lç ABC A 8r. Itzultzen du ogia Iesu Kristoren gorputzean, eta ardoa aren odolean,
alako maneras eze itzak konsagraziokoak erranes gero ezpaita an ogirik. Ber Trat 7v. Halako maneraz iarri zen
aumoin edo limosna egiten, non hargatik leku guzietan hari baitzaritza San Iuan aumoinera. SP Phil 177.
Halako maneraz bai, non onei eta gaitzei igoalki begiratu behar baitiozute. Arbill III 25, 3. Eta eman kolpu bat
[...], halako maneraz, non [...] hil izan baitzen. Tt Arima 123. Zure eskua pisatu izan da gau eta egun ene
gaiñean, halako maneraz non [...] itzuli bainaiz zuregana. Gç 43. Halako maneraz non baitirudi Abraham
Patriarka handi haren presunan gure Jainkoak promes eman zioela Ignazio bertze Patriarka huni. ES 125. Bizi
zaite halako maneraz non herioak ez baitzaitu sekulan ustegaberik atzemanen. Ch I 23, 3. Halako-maneraz-bai,
non ikusi behar-baitugu zer egiñ behar den, gure arima bere pasione deserregelatuetarik garbitzekotzat. He
mende.
Gudu 57. Itsutzen eta sorhaiotzen du gizona, halako maneraz non ez bai du sentitzen ere bere hobenaren
izigarritasuna. Brtc 221.
- HALAKO MODUAN. a) (En oraciones consecutivas). De tal manera que.  Halako moduan non guziak
baitaude hostian, eta guziak kalitzean. CatLuz 36. Diztiatutzen zuten / guztiz urrutitik, / alako moduan non / ez
nezake esan / gure ollar ori zer / kolorezkoa zan. It Fab 70. Alako moduan aberastu zan, non auzoak aren ona
ezin eramanaz, asi ziran esetsi edo persegitzen. Lard 31. Gaiztakeria ere berekin zeramaten, alako moduan, non,
gizona sortua eta egiña Jainkoari damutu zitzaion. Ib. 7. Egiten ditu alegiñak limatu eta leuntzeko alako
moduan, non, zeruko erakutsiaren anziñako siniste fedeko aiek artzen dute ziertotasuna. Ur BulaG 529 (BulaAl
27 ain modutan eze). Itxitzen ziran portaleak ere, alako moduan eze, ezin sartu eta irten zitekenan erritik. Zab
Gabon 99. Itxura bazuan, / alako moduan, / zer pozez nenguan / erositakuan. Noe 54. Alako moduan arkitzen da
nekatua ezik ez dezake aldean pauso bat eman, bada bere aztalak koloka dauzkaki. Otag EE 1882c, 536. Alako
moduan ugaritu ziran emailliak eze [...] bukatu zituan [...] lan guztiyak. Bv AsL 53s.
b) De gran manera, mucho.  Ainbeste desafiyo / aditu onduan, / Pilatos bildurtu zan / alako moduan. Xe 356.
c) De la misma manera.  Nik sinisten det Jesus dagoela / altueneko graduan, / ta Ezkioko kontuak ere / kasik
alako moduan. Tx B II 120. Da etxeko ganaduan / ere alako moduan: / jelatutako arbi pixka bat / dute itxute
onduan. Uzt Sas 89.
- HALAKO MODUKO. Igual, del mismo modo.  Pobriak pasa biar / ditu egun latzak, / alako modukuak /
askotan arratsak. Uzt Sas 275.
- HALAKO MODUTAN. a) (Con oraciones consecutivas). De tal manera que.  Euki biar da alako era edo
modutan nun baldin ostia santuba Abadiaren eskubetatik jausiko balitz, jausi deitian zapi gaiñera. CrIc 141.
b) De gran manera, mucho.  Nire bular au isiotzen deust / Berak alako modutan, / Adimentu au argitasunez /
Ainbesteraño betetan. AB AmaE 118.
c) De esta manera.  Guzurra zelan artzen erraz dan geienez, / Bizkorrak errendua oi dabena legez; / Txomin
bere bertatik zepoan jausi zan, / Uste uste bagarik alako modutan. AB AmaE 244.
- HALAKO MODUZ (Añ). (Con oraciones consecutivas). De tal manera que. "(De tal) manera que, [...] alako
moduz non" Añ.  Alako moduz ikaratu zuen [...], ezen esan zion edertuaz: pensamentu nai izan edo konsentitu
bat izan zan, ez geiago. Mg CC 134. Alako moduz aserratzen da bekatu mortal baten kontra, non dadukan
prestatuta [...] Infernuko sua. Ib. 146. Alako moduz ezik, [...] edozeñek begiratu batean esan leike bi erriak bat
dirala. Izt C 113. Argitu zizten biotzak, alako moduz eze, ikusten zuten bestiaren kontzientzia. Bv AsL 78.
Zabiltzate munduan alako moduz eze, zuek ikusten zaituztenak ta zuen itza aditzen dutenak, geldi ditezen biotz-
ukituta. Ib. 166.
- HALAKO MOLDEAN. "(De tal) manera que, [...] alako moldean, moldez non" Lar.
- HALAKO MOLDEZ. (Con oraciones consecutivas). De tal manera que. "(De tal) manera que, [...] alako
moldean, moldez, non" Lar.  Halako moldez zurekin lot eta ios nazazu gurutzean, non ene guthizia gaixtoen
arauaz ez nadin gehiago bizi. Mat 204s. Edireiten baita bethiere elizan [...] fedez eta legez bezala obraz ere
saindu denik, halako moldez ezen [...] Turkoen eta bertze halako iendeen artean ezin dateke egiazko
saindutasunik. Ib. 69s. Othoi eman diazadazu lurreko gauzetarik halako moldez apartatzeko garazia, non
zerukoetara bethi espiritua alxatzen dudala, hetan ezar dezadan neure bihotza. Harb 306. Halako moldez [...]
hastantzen da, non geroago urruntzenago, galtzenago eta errebelatzenago baita. Ax 78 (V 52). Etzen
lehenagoko ientilen artean, halako eta hartako iuramentuez konturik egiten. Halako moldez ezen ethorri baitzen
Platon erraitera, Iainkoek ere disimulatzen zituztela amurusen iuramentuak. Ib. 352 (V 233). Orai enseia zaite
halako moldez bizitzera, non heriotzeko orenean bozkario geiago duzun beldurtasun baino. SP Imit I 23, 6.
Kozatzen du, eta korronpitzen, halako moldez, non lehen ezpada itsasoko urian ukhutzen, eta xahatzen,
errabiatzen baita. Tt Onsa 139. Zeren etsaia bere kolpea egin eta banatu baitzen, halako moldez, non nihork
ezbaitzeakien norat galde. ES 115. Bakeak, unioneak, elgarren ganako amodioak erreginatzen dutela, halako
moldez, non klarki ezagun baita, herri batean debozionea phitzarazteko [...] biderik hoberena dela. JesBih 396.
Nahi du halako moldez bizi gaiten non sekulan ezin uste gabe harrapatuak izanen baikare hil beharko dugunean.
Jaur 412. Gure ahaide eta laguneri Eskuaraz abiatu gare mintzatzen, halako moldez non barneko gure bozkario
ala bihotzminak ez baititugu sekulan hain ongi aiphatzen [...] nola haur denborako Eskuara gozo eta aberats
horren bidez. Arb Igand 11. Gure muttikoa hasten da beraz erhia (xokolet) untzian sar, ahorat ekhar [...] halako
moldez non xokoleta azkenean erdizkalatu baitzuen. Lf GH 1929, 518.
- HALAKO ORDUAN. En tal ocasión, en tal caso.  Kristau onai ere askok largatzen ez die tentatu gabe [...].
Alako orduan igesa artutzen bada arpegi astuna erakutsita, edo gaizki esanda, ezdago bekaturik. Mg CC 109.
Esan biar dau alako orduban gaixuak, san Martin glorijosuak esaten ebana. fB Ic III 269. Ahardi erdi-berriari
bazka ona eta nasaia ematen zaio eta ur ephela edatera zahiarekin; bertzenaz halako orduan goseak janaraziko
dio zenbait ume. Dv Lab 283. Maite zütian ere, halak'ordian, hebenko oihan-mottho, ihize-parada haitiak. Herr
9-10-1958, 3. Halakordian, zorigaitzez, bihotz-arimetako aintzinamenduia geldiaraz ditake! J.L. Davant Herr
21-2-1963 (ap. DRA).
- HALAKO ORDUETAN. En tales ocasiones, en tales circunstancias.  Bada halako orduetan bethi orhoitu
behar da bertuteko akzionerik hainitz egiteaz. SP Phil 499. Alako ordubetan ez dauka gaiskinak eskubiderik,
mende.
inok guztiz bere pekatu ezkutukua ixilik euki dagijon. fB Ic II 188. Eta nola legeak, halako orduetan, apezei
berei manatzen baitzioten Tenploan zauden umexurtxen aita-orde izatea, apezek artha hartu zuten Mariaren
egitekoez. Jnn SBi 36. Erran zion xehe-xehea zer behar zuen egin halako orduetan. Ib. 65.
- HALAKO ORDUTAN. En tal caso, en tal circunstancia.  Hala egiten ohi zen israeldarren artean, halako
ordutan. Lg I 249. Zer lehia saindurekin ez dute halako ordutan behar bilhatu hekin ona! Lg II 154.
- HALAKO ORDUZ. En tal caso, en tal circunstancia.  Ungi baten egiteko milla erhakeria, / Halako orduz
igoal duk ez etxetik ilkhia. EZ Man I 26.
- HALAKOREN BAT. Algo así.  Neskatxu onen basetxia eun kana edo alakon bat beratsuago dago. Kk Ab II
86.
- HALAKOREN BATEAN. a) Alguna vez, en una de éstas (ref. al futuro).  Aberastuko gera / alakoen baten!
Auspoa 82, 18. Ito egingo zera zu / alakon batean. Auspoa 68-69-70, 333. Ordaingarriyak ere etorri / leizke
alakoen baten. Auspoa 86-87, 146. Koxka egingo diot / alakoen batian. Auspoa 120-21-22, 234. Jauregira
bertara sartzen ikusiko diagu alakoren batean jaun da jabe bezela. TAg Uzt 206. Lorrak guztiak barruan itoko
zituan, naiz-ta geiago eziñik alakoren batean eztanda egin. Erkiag Arran 172. Alakon baten makilla bataz /
egingo zaitut garbitu. BEnb NereA 211. Alakon batian artu saskian eta itxasora botako zaitut. And AUzta 45.
b) En eso.  Alakoren-batean urreratu zitzaion. Garit IpuiL 11. Alakoren batean [...] Perkain errizaiña asi zan
erdian leku-egiten. Erkiag Arran 40. Eta alakoren batian, deitzen detsa kanpoko lagunari. SM Zirik 46. Eta
alakon baten, kendu eban zaldunan biotzetik zaztakai zorrotza. Etxba Ibilt 489. Gertatu bait-litzaioke alakoren
batean, uste-gabean ta bat-ere nekerik gabe ugarteren bat irabaztea. Berron Kijote 87.
 Por fin.  Oian bueltaka ebillen luak artu eziñik. Alakoren batian, kostata abar luak artu eban. SM Zirik 18.
Itsasoko urak guztiak ez aal yakez noiz edo noiz ardau biurtuko, alakoren baten naia edanaz asetu eta ito
daitezan. Erkiag Arran 49. Ildakotzat izan daben arren, tira, Jaungoikoari eskerrak, alakoren baten be, arindu
yako gaitza. Ib. 72. Papereko argitasunakaz batera ete egozan begitu, diruok mostradoreko azpi-kutxan sartu,
mutillari egokiona erabagi eta alakoren batean, manatan eta bare-bare, emon eutsazan txanpon baltz batzuk, an
urduri eta egoneziñik jarri eban Nikanor-eri. Erkiag BatB 33. Aldatzgora egin bajakon be, alakoren batean
zutundu zan etxeruntza joateko. Alzola Atalak 58. Alakoren baten amaitu dogu gure izketaldi luzea. Ib. 97.
Sosegau zan alakoren baten. Etxba Ibilt 458. Aurra ondo eldu da / amaren ustetan, / alakoren batian / asi da
izketan. Uzt Sas 33. Itxaropena gendun / bien bitartian, / aterako al zala / alakon batian. Ib. 274.
- HALAKOREN BATEZ. Por fin.  San Luisentzako zartu naiz eta / urtiak dijoaz gora, / alakon batez juan nai
nuke / San Frantziskoren ondora. Lazkao-Txiki in Uzt Noiz 71.
- HALAKORIK. a) (Usado como exclam., con un ez da sekula ikusi o similar implícito).  Alakorik! Orduko
aizetea ta ekatxa langorik eztau gizonen begik ikusi. A BGuzur 142. Egundaño alakorik! Azkenengo zuaitzean,
seigarrenean, or nunbait zebiltzan biak. Ag G 104. Aitearen da Semearen!!... Ondiño alakorik! Kk Ab I 6.
Etxataz, ba, egazti denganiñuak itzartu ta senera etorri? Alakorik! Otx 158. Alakorik! zu orren ederki mintzatzen
eta Kereon gureganatuaz datorrela keñuz dirauste oiek. Zait Sof 59. Stravinskyren soñua-edo entzuten ete
nengoan be uste naban da! Alakorik! Alzola Atalak 47.
b) (Con numerales).  Baldin nihori bidegaberik egin badioket deuseretan, bihurtzen diot halakorik laur.
"Quadruplum". He Lc 19, 8 (Lç halako laur).
- HALAKORIK HALA.  Alakorik ala erran nue, denbora pasa (219). 'Dije (una mentira, una calumnia) sin
más ni más, sin mala intención, por pasatiempo'. LE-Ir.
- HALAKORIK BATEAN. a) Por fin.  Zezena omen zebillen plazan bazter batetik bestera jira ta bira, eta
mutila beti ere beragana alderatuaz, deitzen ziolarik bere izkera tatalean guztiz gogoz eta txit sarriro [...].
Noizbait bear ta alakorik batean, zezena aserraturik arrabia bizian omen zijoakion erasotzera. Izt C 249. Zerri-
zaia zebillen jo batera ta jo bestera burua galtzeko eran. Alakorik batian aserre gorrian sarturik, ikaragarrizko
oju bat egin zion zerri-taldeari. Bv AsL 85. Bageunden baa, jauna, bageunden, elkarren lotsaz bezela, ta alakoik
batian, maiaren beste aldian zegoen kaballero moduko bat asi zan artzen. Sor Bar 90.
 En eso.  Alakorik batean denen aurrean jarririk diyo. PArt in Bil 172. Txapelan billa abiya nintzan, / eta,
alakoik batian [...] / untz-estalia, etxe zartxua. Auspoa 120-21-22, 102. Alakorik batean emakume bat ate joka.
JAIraz Bizia 39.
b) En cierta ocasión.  Alakorik batian / biar degu jakin / etxeratu zirala / txandarme banakin. Bil 32. Alakorik
batean, Antiokiatar batekin bazkundu ta Panamatik Medellinera seda asko sartu zituan bide zuzenetik. JAIraz
Bizia 73.
- HALAKO SUERTEZ (SP, H). (Con oraciones consecutivas). De tal modo que.  Halako moldez, thailluz eta
suertez aitzinerat gobernatu non azken finean [...] erdiets dezagun [...] zeruko loria. Ax 152 (V 100). Halako
suertez ezen nola nahi den dela [...] ezta halakoentzat damurik [...] baizen. Ib. 280 (V 187). Atseginen gustua
halako suertez galdu zuen non ezpaitzen geiago hetaz egundaino orhoitu. SP Phil 31 (He 30 haiñ ongi non).
Halako suertez non ene egunak iragan baitire itzalen gisa. Gç 48.
- HALAKOTAN. a) Por tal. v. HALAKOTZAT.  Iainkoaren ordenanzaren arauez, bethi gure hurko dela, eta
halakotan eduki-ere behar dugula. Lç Ins D 8v. Eta nola hek zirkonzidi litezen manatzen baitzuen, hala bere
haurretan-ere rezebitzen zituen, eta halakotan zadutzan. Ib. B 1v. Guk dugu halaber sinhesten ezen atxakio haur
mende.
dela egiazki bekhatu [...], eta halakotan estimatzen dela Iainkoaren aitzinean. Ib. G 3r.
b) En tal caso, en tal ocasión. "Gosete handia iragan da; halakotan, orok laguntza zor dugu beharretan direneri,
une grande famine vient d'avoir lieu; en pareille occasion, nous devons tous aide à ceux qui se trouvent dans le
besoin" Dv.  Bizirik aterako ba-da Erodes odolzalearen eskuetatik, bearko du Ejiptora iges egin, gizonak
alakotan oi degun bezela. Inza Azalp 59. Argatik da eziñezkoa, alakotan aitta Santuak egia ez dana edo on ez
dana erakustea. Ib. 86. Alakotan damutzen zitzaion etortzeko esana. JAIraz Bizia 56. Alakotan, aitona etxean
bazan, onengana korrika joaten ziran babes billa eta aitonak. Etxde JJ 99. Ez nai bere txalupa iñork ikutzea,
ezta sutatik ateratzeko ere; baldin alakotan, erre zedilla. Anab Poli 30. Egia jaioterri maitea gogoratzen
zitzaiola, batez ere bakar xamar edo aspertuta egoten zanean, ta, alakotan, erri-miña ta naigabea etorri oi
zitzaizkan. Ib. 59.
- HALAKOTZ. v. halakotz.
- HALAKOTZAT. "(Por) tal me tienen, [...] alakotzat naukee" Añ. v. aintzat, aintzakotzat. 
Ungi ediren zarela, / Elisabet maitea: / ungi ediren, emazte / guztien ohorea. / Zeru gorek halakotzat / zaituzte
ezagutu. EZ Noel 44. Jesu Kristok esan ezkero arina, gozoa ta jasokizuna dala bere buztarria, bere legea,
alakotzat euki bear dogu. Añ GGero 314. Guk oben-kulparik ez degu; baña gauza bat dago, alakotzat egiten
gaituena. Lard 58. Badakizu gizon on ta langillea dala ta alakotzat daukate dagon etxean. ABar Goi 29. Zaldi
guztien errege irudian ta alakotzat euken zaldiak eurak be. Bilbao IpuiB 21.
- HALAKOXE (Dv, s.v. hulakoxe). (Forma con suf. -xe, de valor intensivo). a) Tal, de tal modo.  Bada
alakoxea da San Agustiñ-en argia, infernutik sortu diraden herejia guztiak, zeiñ-ere diran illunak eta bortizak,
desegiñ zituena. Lar SAgust 9. Ikusten dozu, praile bat dala edaalia [...], ta juzgetan dozu, praile guztiak edo
geijenak diriala alakoxiak. fB Ic II 220. Jaunak emonik zenduzalako / Zuk alakoxe egoak / Eskumakoa
Jaungoikoa ta / Ezkerrekoa Fueroak. AB AmaE 59. Alakoxea zan bai, atso maletea, / Trago baten edana ardau
azunbrea. Ib. 236.
 (s. XX). Ardanetxietan, erromerijetan eta alakoxe lekubetan aldirik geiena emoten ebalako. Kk Ab I 41.
Lurreko ontasun guztik betiko galtzeak alakoxe samintasun aundiaz biotza erdibitzen badu. ArgiDL 31. Alakoxe
batzuk izan ba zenitu aruntzean, Yausoro adiskidea! Ldi IL 47. Alakoxea izan zan beti Malentxo. Zirikalaria,
zorabiatzallea, naspilzalea. TAg Uzt 262. Zu zera beti, txantxangorriya, / zu zera txantxan-iztuna / alakoxe gaux
maitagarri bat / erakusten diguzuna! EA OlBe 13. Oraingo aldiko argazkik alakoxeak dira. Gizonek ixillka egin
bear lituzkeen gauzak agertzen. JAIraz Bizia 27. Baratza gauzik ez, bertako zugaitzen papaia, txirimoia ta
alakoxe igalik. Ib. 69. Txanton-en alabearen biozkadak egundoko zotin-burrukak ziran. Ekaitz egunetako
itsasoak alakoxe joan-etorri latz, indartsu, mutiriak sortu oi ditu. Erkiag Arran 171. Alakoxea zan beintzat gure
Triskilli au. Bilbao IpuiB 165. Bai, giza-bizitza ere alakoxea omen da. Vill in Gand Elorri 10. Alakoxeren bat
esango zioten: "Ta orrek geiago eman nai badu, iri zer?". Anab Aprika 47. Alakotxe kertenkeriak egiten ziran
etxetan, jendeari gai ontan lotsa aundiegia sartzen zitzaiolako. NEtx LBB 30. Gizona baizan alakoxia, /
txorakeririk etzuna. Uzt Sas 344. Orduan bazan umore ona / ta bazan alaitasuna, / biok alkarri bagiñon berriz /
alakoxe naitasuna. Ib. 150. Iñoren lotsarik gabe zerriak alakoxe izena izaki. Berron Kijote 45.
v. tbn. A Ardi 4. Etxde JJ 99. Txill Let 61. Osk Kurl 126. Zait Plat 100. Ibiñ Virgil 89.
 (Con oraciones consecutivas).  Alakoxe griñaz ta pozez oi zan zaldunketa-liburuak irakurriaz, eiziko ari-
bearra erabat alde batera utzi zuan. Berron Kijote 31s.
 (En correlación con zelako). "Zelakoak gura ta alakoxeak, pintiparados, apropiados, que llenan todas las
aspiraciones" Alt Eusk 1925 (IV), 68.
b) Cierto, indefinible; ligero.  Cupidok eritzen nau / fletxakin berriro, / neregana jiratzen / dituen aldiro, /
biyotzera sartzen zait / eztiro eztiro / alakoxe gauza bat / gozua guztiro. Bil 59. Eta orain barrenak alakoxe
imurtxi bat egiten dit. Bv AsL 206. Jeisten abitu naizen garaian / ipar-aize bigunaren / marmari geltsu alakoxe
bat / erestiñoka zebillen. EA OlBe 66. Praideari begiratzen dio, parrez-parrez, alakoxe pikardi pikaro batekin.
Lek SClar 138. Eta ola du, ain xuxen, gure Santa Clararen Kantak ondarruarren ezpañetan, alakoxe izaera ta
grazia berezi bat. Ib. 105.
c) (Con adj. o adv.).  Berez zan alakoxe gogotsua lan guztietan, da ezin aldatu leikean bere izakunea. Echta
Jos 79. Alakoxe ederki bizi izan da Peru-Fermin. Mok 7. Txera ona egingo digute aita-semeok, aiek dira alakoxe
ortz-argiak-eta. Zait Plat 81. Begien aurrean jarri ta ala ere ikusi ezin zitekena. Alakoxe txikia ziñan. MAtx
Gazt 17. Usaitik ere ezagutzen da / alakoxe nabarmena, / asi berrian kiloak milla / pezeta egiten duena. Uzt Sas
133.
d) v. BEZALAKOXE.  Intxaurrak ezpaitu pagoarenaren tankerako ostotzaz bere burua yazten; ta ez-eta
enarak kabia zozoak alakoxea egiten. Ldi IL 125.
e) "Alakoxi, usamos cuando queremos dar a entender que lo que manifestamos tiene probabilidades de ser cierto.
Etorri de alakoxi Juan, seguramente ha venido Juan" Etxabu Ond 111.
- HALAKOXEKO. a) Tal, de tal modo.  Giza-emakumerik dollorrenak eta marmariozalienak diruz igurtzirik,
alakoxeko iraña bazterrik bazter zabaldu da. Etxde AlosT 45. Besterentzat ez-ezik norberarentzat ere alakoxeko
zen. Etxde JJ 39.
b) Cierto.  Aboratu zitzaizkion itz gordiñak esaterakoan alakoxeko bildur antxa nabaitu zun. Etxde JJ 217.
mende.
- HALAKOXETZAT. (Forma con suf. -xe, de valor intensivo de halakotzat).  Ikusiaz Don Kijotek gazteluko
alkaidearen apaltasuna, benta ta bentaria alakoxetzat artu bait-zituan, erantzun zion. Berron Kijote 46. Ekingo
nizuedan ekin, baita infernuko Satanasak ziñaztela egi-egitan jakin izan banu ere; alakoxetzat artu bait
ziñuztedan asieratik bertatik. Ib. 211.
alakoa (det.).  "Alakoa" Izt C 204 (sin trad., en una lista de peces; de donde lo recoge Harriet).
halakokeria. "Holako eta halakokeriak (BN-arb), propósitos insignificantes" A.
halakordian. v. HALAKO ORDUAN.
halakotsu.  Algo así; de aquella clase, de aquellos.  Hitz hau edo zerbeit halakotsu. Prop 1898, 286. Nor edo
nor orhoituko bide da nola ttipian amatxi batek kondatzen ziozkan halakotsuak [ipuin edo kondaira pollitak],
[...] lamiñak edo zikilimarroa aipatzen zituelarik bozan ikaraño batekin! Lf Herr 24-10-1957, 1.
halakotu. v. halakatu.
halakotxo, alakotxu.  Cierta cantidad, un poco (?).  Badaukat ba nik ba, aurtengo atunetearen alakotxua.
Erkiag Arran 14.
halakotz (H, A). 1. Así pues; por ello.  Halakotz, maiteák, gauza hauén begira zaudetela, dilijenzia ezarzue
makula gabe eta reprotxu gabe harzaz eriden zaitezten bakerekin. "Parquoi". Lç 2 Petr 3, 14 (He horri dagokala,
TB hortakotz, Dv hargatik, Ker, IBk, IBe beraz). Eros zezaten hezaz topinagille baten landá estranjeren ohortz
lekhu. Halakotz deithu izan da landa hura odol-landa, egungo egunerano. "Parquoi". Lç Mt 27, 8 (He, Echn
(h)orren gatik, TB, Leon hortakotz, Dv, Ur, Ol (h)argatik, Ip hartakoz, Samper korrengatik, Hual zoinengatik,
Or, IBk, IBe (h)orregatik, Ker orregaitik). Senharra eta emaztea eztiradela gorputzbat, haragibat eta odolbat
baizen. Halakotz, gizonak ditu utziten aita eta ama, eta bere emazteari iunktatzen zaió. Lç Ins B 5v. Presentean
berzerik ofrezitzen ezta eta alakoz fin emanen diot. (c. 1597). FLV 1993, 465s. Baiña zeren pasione dolorezko
hark misterio añhitz baitaduka bere baithan [...] Halakotz hetarik zazpi prinzipalenak hautatu ditut. Mat 188s.
Nola baitzen Spiritu hañitz egotztekorik / Halakotz erori ziren hañitz bazterretarik. EZ Man I 92. Ezen ungi
zeakien zela prometatua / Halakotz egiten zuten othoitza hain khartsua. Ib. 128. Ezen abisatzen gaitutzu gutien
uste dugunean heriotzea ethorriko zaikula halakotz prestik eta iratzarririk egon gaiteala. Harb 133. Zu zare ene
desira, eta halakotz premia eta beharra dut zure gana hatsbeherapen, nigar, oiu eta othoitz egiteko. SP Imit III
59, 1. Halakotz erran du norbaitek: Hastetik egizu guardia. SP Imit I 13, 5. Jainkoak baitakizki guztiak, baina
gizonek eztakizkite, eta halakotz aditzen ezten hitzkuntzaz mintzatzeaz ezta batere progotxurik. ES 392. Nor nola
gobernatzen baita gaztean, hala komuntzki egiten ohi dela zahartzean ere [...]; halakotz zamaria-ere gazte
deino, hezten da. Ib. 181.
2. alakoz (Añ). "(De tal) manera que, (V) alangoz, (V, G, AN) alakoz eze" Añ.
- HALAKOTZ BADA. Así pues; por ello.  Halakotz bada Iuduak hura hil nahiz hagitzago zabiltzan. "Pour
cette cause". Lç Io 5, 18 (He horren gatik, LE orgátik bada, TB hori dela kasu, Dv hargatik beraz, Ol
orrexegatik, Leon hortakotz, IBk horregatik, IBe hau ere zela eta). Halakotz bada gorputza nola uraren hegira, /
zeure graziaz baitzu erakharri xurira, / Arren arima halaber zeruaren gañera, / surtarik alda ezazu dohatsuen
artera. EZ Man II 159. Halakotz bada Iauna garazia eskatzen natzaitzu. Harb 137bis. Bazendukete zenbait
arrozoin ene hitzetan ez trikhatzeko [...]; halakotz bada orduan ezta bertze biderik baizik frogara joaitea. ES
400.
- HALAKOTZ BERAZ. Así pues.  Halakotz beraz elekzionea ezta nahi duenaren, ez laster egite duenaren,
baina Iainko miserikordia egiten duenaren. "Donc". Lç Rom 9, 16 (He, TB, Dv, Ol, Ker, Bibl beraz, IBk
horregatik). Hau da xoilki merezitzeko bidea hala Jainkoaren aitzinean, nola gizonenean; halakotz beraz atzar
zaitea eta duzun animo. ES 196.
alakoz. v. halakotz.
halakozko. "Qui est de chose semblable [...] à cela" Dv (s.v. hulakozko).
alakoztari. "Calificador" Lar.
alakozte. "Calificación" Lar.

mende.
alakoztu. "Calificar" Lar.
alakran (AN-ilzarb ap. Bon-Ond 144; H). 1. Salamandra. "Alakrana (L), scorpion d'eau; c'est la tortue à
longue queue" H.
2. (AN-ilzarb-olza ap. Bon-Ond 146). Alacrán, escorpión.
halakret (H).  Arnés, loriga. v. Giese RIEV 1928, 315.  Halakret iustiziazkoa. Lç Decl ¸) 3r. Zareten bada
fermu, zuen gerrunzeak egiáz gerrikaturik, eta iustiziazko halakreta iaunzirik. Lç Eph 6, 14 (TB soiburni, Dv
gerruntze, Ol bularreko, Bibl burdin-soineko). Eta zituzten halakretak burdin halakretak bezala. Lç Apoc 9, 9
(He halakreta batzu; TB suiburniak, Dv bulharretakoak, Echn korazak, Ip bulharrekuak, Ur (G) lorikak, Ur (V)
loarikak, Ol, IBe, IBk bularrekoak).
halakuntza.  Comparación.  Bere goinatari adi-arazteko nola behar dugun Jesu-Kristo bezagin edo imitatu,
halakuntz edo konparazione huntaz zerbitzatzen zen. Birjin 577.
halala.  (Exclam.).  Bide huntan zonbait izerdi galduak ditut, zakua bizkarrean, berrogoi kilo barnean!...
Halala! Halala! Herr 25-9-1958 (ap. DRA).
alalako. v. ALAGALAKO.
alaldi. v. ALA-ALDI (s.v. 1 ala).
halama (L ap. Lh; Sb-Urq, H).  "1.º flamme; 2.º incendie" Lh. v. suhalama.
alaman. v. aleman.
alamanda.  Bandazo.  Itsaskolko edo barran egozan jolas-ontziak, txuri, urdin, baltzak, ikaragarrizko
aruntz-onuntz eta alamandak egiten zituen. Erkiag Arran 163.
alamar. "Alamar, alamares, son presillas, ojales postizos en los capotes y otros vestidos, alamarak, aribegiak"
Lar.
alamarka.  Barca. v. 2 ala.  Alamarkea galdu dala dinoe (V-m). A EY IV 169.
alamartxo.  Material que se quema en la hogera de San Juan. "Alamartxoa (horrela idazten den ere ez dakit)
esaten diogu Goierriko Zaldibian San Juan bezperako sua egiteko pilari: alamartxoa egin dugu, alamartxoari su
emango diogu, alamartxo handia egin dugu... Herriko andereñoei ere esan egin beharko diegu guk ez dugula San
Juan sua ezagutzen, alamartxoa baizik" Berria 23-6-2005, 7.  Alamartxo ahantzia. Título de un libro de Koldo
Zubeldia (Amorebieta, 2005).
alameda.  Alameda.  Neuk ikusi neban bat beiñ, Saanderko llamean (Alamedan esangura eban, erderazko
izenagaz). Ag Kr 82. Bilboko Urkixoko Alamedan pisu bat negurako eta Lekeition txalet bat udarako. Arti Ipuin
56.
alamen (V-m ap. A; Izt 91v). 1. Tormento, pesadumbre; incordio. "Alamena, pesadumbre" msOch 42.
"Alamena emon deust, me ha dado la lata" A.  Arzaraz beti gure nagusi / alamenean ezteus[t] itxi, / Olloa nola
iskintokian / gizentzen jaku lotsagerian. Acto 133s. Uartu egikezu eulijak ixan oi daben jokerea: kanpora jaurti
arren, atzera etorri dakije egitten, eta ni be zuk kanpora jaurti arren, atzera etorriko naiatzu gexu baten zeuri
alamena emoten. Otx 15. Oba zeunke goru makillea artu ta gorubetan ekin, iñori alamenik emoten etorri barik.
Ib. 164.
2. alemen (V-m ap. A). "Insistencia" A.
3. Riña, reconvención. "Alámen bat emon, echar una riña. Alámena emon dost, me ha reñido" Iz ArOñ.
- ALAMENEKO. Latoso, enojoso.  Alde nire ondotik ointxe berton eta zuaze inpernuko ondarretara, madari-
madari, alamenekuok, alakuok! Otx 27. Bakaldunak, alameneko laba aretara lagundu egijoela eskatu eban. Ib.
88.
alhamen (SP  Dv y A, Lar, H), alhame (SP). 1. Murmuración. "Detracción", "murmuración" Lar.
mende.
"Médisance" H. "Mención" A.  Orai nahi dut mintzatu ene kontrako alhamenez, eta errankizunez, zeinak
oraidanik entzuten baititut, kanpo alde horietarik erraiten dutelarik ezen, konplituko dudan baino gehiago
prometatu dudala. ES 196.
2. Pasto, alimento.  Abereak bezala zitezken ethorkian, bizian eta akhabantzan. Bazka eta mugarri beretan
zituzten alhamenak. Hb Egia 10.
alamenari (Lar), alamendari (Lar).  "Detractor, alamenaria", "murmurador, [...] murmuratzallea,

alamendaria" Lar.
alamendu. "Detractar, infamar", "murmurar contra alguno" Lar.
alamenka.  Molestando.  Beti eragoion ziri ta miri, edonori narrittaka ta alamenka, bere burubari argi ta
zoli eretxitta arropuzturik. Otx 39. Lanaren lanez abailduta dauntzala-ta, arpegi-andi dirala-ta [...] arira
datorrela ta eztatorrela, aldarte onez aien lepotik alamenka (min emanik) parre egiten daki. Zait Plat 117.
alamenos (Urt), alomenos.  Al menos, por lo menos. "Si non eodem die at postridie, egun berean ezpada
alamenos, [...] gutienean biharamunean" Urt III 19.  Desiratzen ginduke jaunak emaiten bazindute maister
bat, alamenos ez gendezake hainbertze ardi eta bildots eskas atzeman gure artaldetan (Sara, 1776). ETZ 134.
Posible barin bada, estiot meza enzutea, txoil ongi inen luke lezakenak egunoro, baña alomenos sar-atra bat
elizan. LE Prog 98.
alamentu. "Alhamentu [sic] (V-och), queja" A.
alamiafede, alamiafe.  A fe mía. v. alafede.  Bai ala mia fede eta horren senar hon eta leial izateko. (Huici,
1506). FLV 1992, 57. Ai ama txoroak! Orrelako gabe ere, alamiafe ez bildur. Cb Eg III 363.
alamike. "Alambique" Lcc.
alamortzu, -morzo. v. almortzu.
alan (V; Lar, Añ, Dv (V), H (V)). Ref.: A; Etxba Eib; Holmer ApuntV.  Tr. Documentado exclusivamente en la
tradición vizcaína, si exceptuamos algunos ejs. de Gamiz (203), Iztueta, Barandiaran (ELG 80), S. Mitxelena
(Aranz 17, como eco de la onomatopeya talan) y Orixe (Poem 543); es posible que alguno de ellos sea errata. La
forma alaan (junto a alan) se encuentra en VJ.
1. Así. "Assí", "(de aquella) suerte" Lar y Añ. "Así, de aquel modo" A. "Arek diño alan, onek bestera" Etxba
Eib. v. 1 hala.  Esaten dogula alan. Bet 3. Eztaukezanak pozik gogoak / izan dagiezala paskoa gestoak. / Alan
daukezala Olandakoak, / zegaiti direan txakur osoak. EgiaK 90. Zurea izanagaz nago kontentu / alan gura dot
bizi zuk gura badozu. ConTAV 5.1.4. Ondo xauna, nik egingo dot alan. Mic 14r. Eriotzeen akordadu zaitez, eta
alan eztozu pekaturik egingo. Cap 121s. Alan ianzirik dagoanean erropa sagraduakaz, eztau burua iñori
erakutsiko. Ib. 139. Alan dino foruak. BBizk 13. --Zegaiti sinisetan dozu? --Zerren gure Jangoikoak alan agertu
deutsan Elexa Ama Santeari. Cb CatV 20. --Zer egunetan gorde eruen [...] jaieguna? --Zapatuban edo
larunbatian. --Zegaiti alan? CrIc 62. Arkituko dozube alan, bestelan ezin izan zeinkeen, arimako bakia. Alan
egin dagizubela. Mg CO 272s. O Angeruen espillu ederra! nok alan argaldu, makurtu, ta lurra mun eragin
deutsu? Añ EL1 194. Santubak ez zirian dantzariak uste dabeen moduban olgau. Ta inos olgau batzirian alan, ez
santu zirianian. fB Olg 190. Albait deungaago, guraso tristia, alan izan baziñan. JJMg BasEsc 15. Zetarako
esan entendimentuba adiña gaitik, ta alan beste erdal berba asko euskeera garbikuak itxita? Astar II VI.
Bitartean barriz irakurri egizuz ta egikezuz ipuin on oneek; eta alan baderitzazu buruz artu. Zav Fab RIEV
1907, 92. Urtearen sasoiak suertez alan agintzen zebalako. Izt C 165 (v. tbn. 3). Begira epeldu ete zarian
Marijaren deboziñoian, eta alan balitz, asi zaite barriro gogo bizi ta senduagaz. Ur MarIl 67. Egia da ez dira
andra danak alan. AB AmaE 312. Alan esan errian / ta alan inguru guztian, / ta nobioak / berba bakoak / alan
iakin eban artez / kartatxu baten bitartez. Azc PB 162. Txiliren alaba ez beartu ezer. Ez da alan Txili? A BeinB
53. Alan gurako eban Iaungoikoak. Ag AL 142. Asieran ez zan izan alan; bada gizonak ondo eta zuzen eginik
urten eban Jaungoikoaren eskuetatik. Itz Azald 189.
 (s. XX). Olan dala, zein alan dala, len esan dodan lez, beti egongo zara Eladitxo, nire biotzean. Echta Jos
152. Guretzat Bere esana bakarrik naikua ixan biar leuke bide zuzenetik ez urteteko, baña zorigatxez ezta alan.
Kk Ab I 41. Nik alan egin neban, egia zalakoan. Or Tormes 13. Alan galdu zan azkatasuna, / Alan sartu da
erdera. Enb 48. Alan gura dozun ezkero. Otx 78. Ara joateko ta alan biziteko gogoa kentzeko. Eguzk GizAuz
130. Ez ete eban eukiko erreiñu guztian azur-kontuan asko ekian besteren bat? Alan balitz! Bilbao IpuiB 225.
mende.
Gu ez giñan eldu ezautzera, baña zarrak alan diñue. SM Zirik 102. Bere emazteak alan ikusi oanean. Akes Ipiñ
32. Halan eiñ xuen muthil batek. Osk Kurl 107.
v. tbn. DurPl 67. CatLlo 16. CatBus 12. EusJok II 103. KIkV 86. Laux AB 54. BEnb NereA 101. Onaind in Gazt
MusIx 209.
 (Con oraciones consecutivas). "(De tal) suerte que, ala non, alan non" Lar. "(De) forma que, alan, ala non"
Añ.
2. (V ap. A; Lar, Añ (V), H (V; s.v. hala)). (En correlación con zelan o nola). "Assí como, [...] alan zelan [...].
Lat., quemadmodum" Lar. "(Como se) vive, se muere, nola bizi ala il, zelan bizitza, alan eriotza" Ib. "Assí
como, (V) alan zelan" Añ.  Zelan bainabil janzirik alan otza daukat nik. RS 478. Zelan nagozun eske, alan
daukat konfianzea, zeure bondade eta miserikordia fin bakoagan. Cap 119s. Zelan biarra dan diru garbi edo ona
zerbait erosteko, alan biarra, ta biarragua da zeruba erosteko pekatubaren damu ona. Mg CO 62. Bañan
denpora nola joan, gauzak alan aztu oi-diran bezala, Ujolaren beldurra gitxituaz [...], abiatu zan jendea mendi
ondoetatik ibar zabaletara jesten. Izt C 3s. Zelan irakatsi alan ikasi. A BeinB 41. Etxean ezegoan lekurik gauza
guztiak ondo jarriteko, ta zelan batu alan saldu ebezan gauza asko. Echta Jos 25. Bizi-bearrak nola eskatu alan
ustu zigun biotza. Onaind in Gazt MusIx 146.
 (En correlación con legez).  Etiku dagozanak, jan arren jatekorik oneenak, ezerbere aurreratuten eztaben
legez osasunean, alan onelakoak gitxi edo bapere irabazten eztabela Jangoikozko ogiau jateaz. Añ LoraS 47.
Txoriak orma zuloetara legez, alan zuek bere ezkutau ta egaz egin daizuela Jesusen bost llaga gozoetara. Ib.
182. Pekatubak bakartuten dirian legez alkarreganik, alan pekatubaren gurarijak bere bakartuten dira. fB Ic II
244. Arboliaren orrijak jausten diran legez negu antzian, alan gizonak banaka, biñaka, gustijok guaz sentitzaka
luurrera. JJMg BasEsc 264.
 (En correlación con zelan, nolan, zein, zeinda, con valor distributivo).  Tr. Desaparece a principios del s.
XX.  Eginbidi zure borondatea, nolan zeruan, alan lurrean. Bet 4 (Arz 20, Cb CatV 5 nolan (...) alan, Cap 36s
alan (...) nolan, Oe 93, Astar II 249, CatLlo 4, CatBus 4, Itz Azald 65 zelan (...) alan, VJ 14 zelaan (...) alaan;
Iraz 3 nola (...) ala). Itandu begio bakotxak bere biotzari [...] alan Mandamentu onetan zein besteetan. Cap 91.
Modua examineetako konzienzia pekatu guztietarik [...], alan eklesiastikoendako, zein da sekularendako. Ib. 87.
Alan maia bedeinketako, zelan beste obra onak asteko. Cb CatV 105s. Alan bizitzan nolan eriotzan. Ib. 95. Alan
bizitzan, nolan eriotzan. CrIc 29. Eskerrak emon eutseezan Camilori, alan armadun gizonak, zelan urikuak. Mg
PAb 218. Erremedio on bat alan arimazko, zelan gorputzerako. Añ GGero 262. Alabadu eta honradu dagijeen
bere izen santuba, alan berbaz, zein da egitade edo obraz. Astar II 254. Egiteko bardintasunagaz konszienzijak
agiñduten deutsana, alan aberatsakaz, zeiñ pobriakaz. JJMg BasEsc 79. Alan bata zein bestia aurkituten dira
aritxetan. Ur Dial 20 (It ala bata nola bestea, Dv ala bata ala bertzea, Ip bata ala bestia). Pago ezkurraren
orijua guztiz ona da alan gordiñik jateko zein lapikorako. Ib. 106. Ikusi dogu kristiñeue zariela alan izenien,
zelan señalien. Ur CatArrig 71. Beste guztia egin zeuntzan beeragua, / Eta mendekua, zelan zerukua, / Alan
lurrekua. AB AmaE 350. Nagusiak alan arimakoak zeinda gorputzekoak. Itz Azald 96. Guztiak [...], alan onak
eta zelan donga eta txarrak. Ib. 38. Urrengo urtea izan zan guztiz ekarkorra, alan gari, arto, baba, gastaña, zein
sagar, madari, intxaur da ortuari edo baratzari guztiakaz. Echta Jos 25.
3. (Añ), alaan. Así pues; por ello. "Con que, de suerte que, ergo, (V, G, AN) beraz, (V) alan, olan, orlan" Añ.
"Según eso" Ib.  Xakin egizu naxala ni ordi ona ta dakidala zer edaten doda, ta alan ezarri egidazu arako taza
launti. Mic 14r. Da alan forma konsagraduen [...] dago Iesu Kristoren Gorputze Iangoiko eta Gizon. VJ 11. Da
alaan Mezaan sazerdoteak daroenean gora hostiie, esango da: Adoretan zatudez. Ib. 11. Alan bekatari bi, bata
Kontriziñoaz, bestea Atriziñoagaz, Konfesio baga ilgo balira, lenengoa salbadu, ta bigarrena kondenaduko
litzateke. Cb CatV 81. Eta nosbait jazoko balitz bestera, ezin inok bere buruz larga leiz kunplidu baga. Alan,
juan leite konfesore jakitun ta birtutetsu bat gana agertuteko oni jazoten jakona. Mg CO 213. Eta alan, gura
dabenak Zerua, alde-egin begiz bekatuzko okasiño, ta galdu-bideak. Añ LoraS 149s. Eta alan eurai [medikubai]
itandu biar jake baru egingo badabe ala ez. Astar II 240. Alan Andra Mariak ez eban artu eta ezin artu leikean
bere Sakramentu au. Itz Azald 134. Ta alan, Mañasik eta Indianoak, guztizko arrera ona egieutsien alkarri. Ag
Kr 117.
v. tbn. fB Olg 153. JJMg BasEsc 51. CatLlo 22. CatBus 52.
4. (En exclamaciones). "(Sí mal) pecado, alan zorigatxa" Añ.
5. Aunque.  Ez daigun euki billdurrik ez lotsarik pekatuak konfesetako konfesoriari, alan izan geure
adiskiderik andijena. Canala Jesucristo 40.
- ALAN-ALAN (Vc ap. A; Lar, Añ (V)). a) Así así, medianamente, no demasiado bien. "Assí, assí" Lar y Añ.
"Medianamente, no bien" A.  --Ze galantik dauko gelau, Berorrek D. P. jauna. --Alan alan jauna, eskutari
pobre batenzat nola. "Razonable para un hidalgo pobre". Mic 13r. --Eta gurasotzako danak alan alan, / Ze buru
egingo dau kontzejuko salan? AB AmaE 241. Zelan zagoz, adiskidea? --Alan alan. Txarrerakorik eztaukagu-ta.
Ag AL 134.
b) "Alan alan, absolument ainsi" H (s.v. hala).
- ALAN-ALANGO. a) Mediocre, no demasiado bueno. "Alan-alango, mediano" Zam Man 102.  Ikasikizunak
eurak alan alanguak. Ez urrineti bere, biar leukeenak. fB Ic I VI.
mende.
b) "Absolument ainsi [...], alan-alangoa" H (s.v. hala).

- ALAN BADA (Lar, Añ (V)). Así pues. "(De) manera" Lar. "(De) manera, así pues" Añ.  Alan bada
gatzamalliak bere, izanik sartu barrijak, ikasten dabee neke andijen ta irabazi laburraren bidez. Mg PAb 125.
Alan bada, medikuba dan aldeti jakin biar dau Konfesoriak pekatuba zaarra edo egin barrija dan. Mg CO 16.
Alan bada, ezkara ibilli bear umeak legez pensetan. Añ LoraS 141. Alan bada artu biar dira nekiak Familija
ondo azteko. JJMg BasEsc 18. Esan dot asieran Jaunak lagunketan / Deutsa zoli danari jagiten goixetan, / Alan
bada nai neuke azaldu zearo / Neskatilla bategaz beiñ zer zan irago. AB AmaE 416. Alan bada konfesau bear
dau, pekatu ilgarrian aurkituten bada. Itz Azald 167. Alan bada, mugitzea enitzan azartzen. Ba nekian bada,
geroago ta zikoitzagoak [nagosiak] topauko nebazala. Or Tormes 43. Alan ba, ni bierrerako gauzez, iñundik euki
ez. Kk Ab II 58. Halan ba, barkhatu egin dezaiokegu Patxiri hurrengo horrialdetako hasieran erraiten duan
gehiegikeria. Osk Kurl 81.
- ALAN BEHAR ETA. Por suerte. Cf. alanbehar.  Ez eutsan, alan bear-ta, barruak lerregin. Ez yakon
bularra urratu ta edegi, ez biotza erdibi eginda gelditu. Erkiag Arran 151.
- ALAN BERE (V ap. A; Lar, Añ (V), Izt 27v, Hb ap. Lh, H (s.v. hala)). Sin embargo, con todo. "(Sin) embargo,
no obstante" Lar y Añ. "Con todo eso" Añ. v. HALA ERE.  Ausaz galiziarren bat da gure zimaur zale au?
[...]. Alan bere eztakar usai dongea. Lar DT CCXVIII. Oraziño au konfesetan asi baño len egin oi da, ta alan bere
zuk obeto egingo dozu lenago [...] fede biziaz iarten bazara. Cb CatV 88. San Franzisko Borjakok amodijo garbi
garbija eutsan Jangoikuari; alan bere ordu osuak iragoten zituban infernubaren gañeko konsiderazinuan. Mg
CO 46s. Uste dogu alan bere, egin dogula zerbait Errepublikiaren alderako. Mg PAb 213. Irakurriko jat, egin
bear eneban okerkeria, ta alanbere egin neban. Añ EL1 35. Ara ze argal mea dan biderioa, bada alanbere iraute
andikoa da. Añ LoraS 21. Senar emaztiak benetan nai balebee [...] biziko litzatekez bake santuban [...]. Alan
bere, ezkonduben bizi gaistuak, ta bake txarrak sarritan oidau sustraijan gatxa. fB Ic III 348. Modu onetan jakin
leijan zer zan ona ona eta zer zan dongia. Baña alanbere aztu zituzan gizon itxubak agindu oneek. Astar II 1.
Artu eban azkenengo gatxak, eta alanbere ez eban artuten gogo ez neurririk, erijotzarako prestetako. Ur MarIl
112. --Jaungoikuari eskerrak ez daukagu emen orrelako urritasunik. --Alanbere ondo da jakitia orain esatera
nuatsuna. Ur Dial 101s. Egia da bai, gaba puzka bat dala argitu, / Baña alanbere ez da zerua oso garbitu. AB
AmaE 367. Ezta gero edozelangoa bart arratsean zure Aitak emon eustan zartadea. Ta alan bere enintzan
aserratu. Ag AL 40. Ontzi andietan eznaz egundo ibilli ta Kantauriko uretatik eztot urten [...]. Alanbe naikoa
neke igaro dot itxas orretan. Ag Kr 88. Nik eztakidaz baserriko lanak baño; alanbere, neure zentzun apurtxoak
diraust, euskaldunak alkarregaz ez leukiela egin bear euskera baño beste berbakuntzarik. Echta Jos 347. Eurek
uste ebela idazkari arek zuzen esan ebala, baña alan be, oiturarik-ezak edo ezeutsela itxi kapiaz ibilten. Kk Ab II
104. Sarrera estua ta illuna eban [...]; alan bere, barruan atari-argia ba eukon, eta ala-alako etzauntzak. Or
Tormes 65. Seguruan auala / gaur edozer diñok: / baña "neuk eratzikot" / alan be eztiñok. Enb 161. Berak lo
egitten eban alboko gela batera eruan eragin eutsen. Bilddur zan, alan be, Bertoldak iges egingo ez ete eutsan.
Otx 71. Txirua dozu izakeria, / alan be urrezko bizitza. BEnb NereA 96. Ez egoan urian, alako su eta erretura
ikaragarririk zegaz itxungi. Alan bere, ez zan ori okerrena. Erkiag BatB 10.
v. tbn. Zuzaeta 76. CrIc 49. JJMg BasEsc 117. Zav Fab RIEV 1907, 543. CatLlo 52. CatBus 49. EusJok II 118.
- ALAN ETA ERE. Sin embargo.  A zan mutillaren tentela: berbetan iñardu ta ala-ta-be lotan eguala ekitten
eutsan esaten! Otx 165. Azkeneko orduban, mendijan dittuzan auntzak, ala-ta-be onaxe jauregira ekarri biar
dittuzala otu jako. Ib. 116. Diru barik baña, alan da be, naiko pozik jarraitu eutsan. Bilbao IpuiB 37.
- ALAN ETA GUZTI (alan da g. Añ, Izt 27v). Sin embargo. "(En) medio de eso, con todo eso, [...] (V) alan-da
guzti" Añ. "(No) obstante", "(sin) embargo", "con todo eso" Ib.  Gaurko egun onen, eta ganeko egun, eta ordu
guztien kontu zorrotza artuko deuste, eta alan da guzti, ain ardura gitxiz biziko naz? Añ EL2 55s. Mundu
onetako errubaako bakarra. Eta alan da guzti, ara, gaisto egin izan dabe, ta gizonik satzenentzat artu izan dabe.
Ib. 223. Nok esango eustan niri ipuin-giñan egingo nebala? [...] Alan da guzti makal-aldi baten, beste
gauzatarako ez nintzanean prestu [...] ene atsegin garrirako uste ez neban eginen oneri eutsi ta ekin (sic)
neuntsan. Zav Fab RIEV 1907, 91. Alan da guzti baietz dirautso / Aitari begiraturik, / Baita Kaifasek bere
deadar / Soñekuak urraturik. Canala Jesucristo 128.
- ALAN ETA GUZTI BERE. Sin embargo. "Pero, no obstante, [...] (V) alan da guzti bere" Añ. "Alan da guzti
bere (V), sin embargo, así y todo, con todo eso" A.  Alan da guzti bere gaur gure Usola, / Uragaz nasi joan
bada itxasora. AB AmaE 273. Alan da guzti bere ezin aaztu ebazan Damutuaren begi ta erpeak. A BeinB 90.
Ondo ekijen Jesusek zer esan gura eutsan bere Ama maitiak berba arekaz; baña alan da guzti bere erantzun
eutsan. Canala Jesucristo 22. Alan da guzti bere / goizeko bostetan / egozan Begoñako / Eleizako atetan. Azc PB
142. Alan da guzti bere ezeban barruko artega ta bakaldarik erakutsi gura. Ag AL 94. Egon bear izan det
luzarotxo [...] batelaren zai, baño, ala ta guztire, ordubiterdi baño lenago Iziar gañean nintzan. Ag Kr 33. Esan
deizela nigaittik, nai dabezan zittalkeri guztiak, baña, alan da guzti-be, ezin izango dabe ondatu nire gizabidea.
Echta Jos 191. Gabaz izugarri izan zan aurre-aldeko illuntasuna, ta alan-ta-guzti-bere, "Elkano" (itxasontzia)
ekaizperatu baga igaro zan gau osoa. Echta EEs 1912, 136. Eztau ezer egingo alan ta guzti be. Zam Man 3.
Alan da guzti bere / eztau gure juan. Noe 111. Dana zeure gurariz eta iritxiz eratu eta atondu egizu, ta alanda
gusti be, gura dozun edo gura eztozunean, yasan bearra baño eztozu aurkituko. Pi Imit II 12, 3. Ezbearra euki
mende.
begien aurrean, eta alan ta guzti bere, maliziazko berba nasaiak ao-miiñetan. Erkiag BatB 10. Alan eta guzti
ere, orrako gau beltz ori ez da betikoa. Onaind in Gazt MusIx 149. Alan da guzti be beti irribarrez, argi, umore
onean. Alzola Atalak 67.
- ALAN ETA GUZTIZ BERE. Sin embargo.  Urrea urre da beti, baña alan da guztiz be leundu bearrak
izaten ditu urreak berak. Ag Kr 8. Orreik gauzok ontzigidari edo ontziburuak ikasi bear zituanak zirean. Alan da
guztiz be ezeban gura Mikolek bere jakiñeza mutikoen aurrean agertu. Ib. 83. Bi zenbiltzan [= zebiltzan] nere
onduan, eta alan da guztiz be, ni zugaz ezkondu nintzan. EgutAr 20-3-1962 (ap. DRA).
- ALAN GERTA DADILA (alan gerta dila Añ (V); alan gerta deila Izt 11r). Amén.  Emoten deutsut betiko
berba sendo benetakoa, ez gaur, ez iños Zu irainduteko; eta biziera barri bat artzeko. Alan gerta dedilla. Añ EL1
8. Daukat nik uste bete-betea [...] emongo deustazula [...] beti betiko gloria. Alan gerta dedilla. Añ EL2 246.
- ALANGO. v. alango.
- ALAN IZAN DADILA (alan izan dilla Añ; alan izan deila Izt 11r). Amén. v. halabiz.  Erregutu eizu gu
bekatariok gaiti, orain ta geure eriotzako orduban. Alan izan dedilla. CrIc 177. Guztiok bedeinkatu gagizala, ta
Zeruko bere maira betiko eruan gaizala. Alan izan deilla. Mg PAb 58. Iguzu, Jauna, grazia, nos edo nos ondu ta
obetu gaitezan. Alan izan dedilla Jesus. Añ LoraS 82. Zeure arpegi santuba ikusteko, ditxia euki daigun. Alan
izan dedilla, Jauna, aitiaren, semiaren, ta Espiritu Santubaren izenian. Amen. fB Ic II 282. O Jaungoikuaren
semiaren Ama, ez egijezu arren nire erregei ezentzunik egon, eta abegi onegaz aditu egizuz, eta emon egidazu
eskatuten deutsudana. Alan izan dedilla. Ur MarIl 1. Nire Jaun Jesukristoren gorputzak zaindu dagiala nire
arimea eta eroan dagiala betiko bizitzara. Alan izan dedilla. Itz Azald 160.
- ALAN OLAN. Así así, no demasiado bien. "Alan-olan, medianamente" Zam Man 3.  Aspaldion alan-olan
gabilz. Zam Man 3. --Zelan deritxazun, diñot. --Alan olan; batzutan ondo deritxot, bestetzutan, barriz, txarto.
Otx 33.
- ALAN OLANGO. Regular, mediocre, no demasiado bueno.  Gomuta dot zelan esan zeustan, ezkontzeko
gogoa jatortzunean, naiago izango zenduala nekezale on bat, alan-olango ondasunak daukazana baño. Echta
Jos 128. Gaztelako erri baten bizi da astokillo aundi bat, ez alan-olangoa, lurbirako astokillo guztien errege edo
nagusi izan leitekeana baño. Kk Ab II 111.
- EZ ALAN. No así.  Justizijak egingo dau beria, ta kondenetan dabee bizitzia galdutera. Ez alan
konfesinoeko tribunal Jesu Kristok imini ebanian. Mg CO 16. Gindaz beterik dagoan arbola bat, ikusiko dozue
urrengo urtean garauz beterik. Baña ez alan aterako balitz sustraitik. Añ LoraS 19. Zuek goietan beti euskeldun,
/ ez alan beian erriak. AB AmaE 4. Zergaitik, ume ez diranak [...], ikusi dagienean, euren erruz galdu izan
dabeela on azkenbagako bat, artuko dabe eta eukiko dabe pena azkenbagako bat legez. Ez alan umeak,
Jaungoikoa galduteko eskubiderik, ez errurik, euki ez ebenak. Ag AL 42. Auñemendiko euskaldunik geienak
fedegabeak egozan oraindiño. Ez alan beste euskaldunak, Iaungoikoari milla esker. Ag AL 69.
? alan (rad. vbal.).  Oi ene laztanari / alan zaitez / balia dakidala, / jauna, amorez, / ezpa ilgo naizala /
bero[r]ren [m]inez. Lazarraga 1171vb.
alan. v. 2 alano.
alanbehar (V ap. A).  Destino, fatalidad, azar, suerte.  Entzun nai badok Guzman, zelan nik dodan mendean
/ Ire seme bat ill daikedana nai dodanean, / Alanbearrak eustalako au emon eskura. AB AmaE 444.
 Destino inexorable.  Marx-en gizartekeriak gaikeri, alanbear edo adurkeria ditu bere iturburu, eta estadu
altsu ta ankerra dau bere elburu; onelan erkal edo erri-jaurgoa usteldu ta zapalduaz, gizaseme guztiak estadu
orren morroi ta jopu errukarri egiten ditu. Eguzk GizAuz 85.
- ALANBEHARREAN. a) "(V), casualmente" A.  Lagun bat bear gendun, ta alan-bearrean, Peru etorri
yakun. "Necesitábamos un compañero y casualmente nos vino Pedro". Zam Man 3.
b) "(V), afortunadamente" A.
- ALANBEHARREZ. a) "Por fortuna, alabearrez, ala izan bear ta alan bearrez" Izt. "Casualmente" A. "(V-m),
casualmente" A Morf 680.  Asto burutzarrak bizkarrean / eukan alan bearrez zuloa. Zav Fab RIEV 1907, 540
(cf. ib. 540: Astoak bizkar azurrean / eukan zori txarrez zauria). Erri euskalduna, / Zein dan niretzat jente /
Laztan ta kutuna. / Baña, alan bearrez / Gaur zorigaiztuan / Aurkietan da agorraz, / Ia ondatuan. AB AmaE
359. Alan bearrez, austriatar bat jarkiten jake, / Eta beragaz gure España gerraria. Ib. 438. Une artan,
alanbearrez, otu yakon Joni ordurarteko maitekeri-ariak matasa biurtzea zergaitik izan zeitekan. Erkiag Arran
160.
b) "Afortunadamente" A.  Suiña, alan-bearrez, egun atan ez zan iñora joan. Zam Man 3. Nik orretan, zoria
izan dot, alanbearrez. Erkiag BatB 177. Egun guztiak ez dira bardiñak, alanbearrez ta zorionez. Ib. 127.
c) Necesariamente.  Gizartearen edesti edo istorian aldi batak bestea, aurreragokoak urrengoa adurrez,
alanbearrez, nai ta nai ez ekarri dauala. Eguzk GizAuz 73. Talaraño eldu zan, an egiteko zan erromerian, alan
bearrez, bere barruko kezka mingotsa bein betiko poz-iturri biurtuko ete zaneko susmo ta pekuz. Erkiag Arran
mende.
66. Tutuluneko dendatik urteten ebenak, alan bearrez, arpegiak argi, buruak gora, arrokeriazko barreak egiten
zituen. Erkiag BatB 105.
alanberean.  Según, conforme.  Nork bere menpeko alor guztiak dauzka arreta andiarekin egoki ta zearo
esituak, dala esolaz, arantzaz, arriz, edo lubakiz, tokiari nolako gaiak eraratzen zaiozkan alanberean. 'Según la
disposición de cada terreno'. Izt C 26.
alanbiketzar.  Alambique.  Ortaz gañera buztin arrosazko erretorten artean, alanbiketzarrak, kristalezko
serpentiñak, eta abar. Txill Egan 1956 (2), 28.
alanbiz. "Amén, [...] alan biz" Lar.
alanbradura (V-gip ap. Elexp Berg), alanbraduria (-ixa V-gip ap. Elexp Berg).  "Alambrada, cercado de
alambre. Beixak alanbraduria salto eta ospa ein juan" Elexp Berg.
alanbre (V-ger-gip, L, BN, S; Lar, Añ, Arch VocGr), aranbre (Lar, Añ). Ref.: Lh; Lrq; Holmer ApuntV; Elexp
Berg. 1. Alambre, hilo metálico. "Alambre, hilo tirado de alambre" Lar. "Alanbria, le fil de fer" Arch VocGr.
v. burdin-hari.  Sarri ebilen zilizijoz ta alanbre zorrotzez bere gorputz birjinia lotu ta. fB Olg 23s. Beren
armakin etorri ziran / ainbesteko jende-pilla, / asi ta iru egun baño len / nunai bazan gizon illa; / txasko polita
pasa zitzaion / izanagatik abilla: / alanbre batek galdu zituan / gutxienaz ogei milla. Tx B III 20. Trebolak
(kordelak) beren txanpel, kala-berun, burnari (alanbre), amu-gas ta gañerontzekoekin. Elizdo EEs 1925, 248.
[Arkaziak] bere zain luzeak, alanbre-antzera, zabaltzen ditu lurrari eusteko. Munita 54. Baita sail ori burni-ari
edo alanbrez oso ondo itxi ere. Ib. 25. Sare eta alanbreakin egindako pasara edo tubuak. Oñatibia Baserria 45.
Alanbretako ule-malutak. Vill in Jaink Elorri 12. Lenengo zorroztu alanbrea (V-ger). Holmer ApuntV ASJU
1969, 172.
2. (Lar), aranbre (Lar, Hb ap. Lh). Cobre. "Alambre, [...]. Lat., aes, aeris" Lar. "Étain, cuivre" Lh.
3. "(G), cencerro" A.  Oso egoki ziran / astuak jarriyak, / alanbre ta kollare / txit gustagarriyak. Ud 122.
- ALANBREAN. Pasando el estropajo de alambre. "Gure Metxorak ze alanbre eiñ ete zeban, ipiñi ola eskuan
da, olik ol, alanbrian" Elexp Berg.
- ALANBREA PASATU. "Alanbria pasau, zoruko ohola garbitzeko alanbrezko moltzoa pasatu. Señoria zuan
ba, espeziala. Gustatzen jakon, alanbria pasau biar etxe danai" Elexp Berg.
- ALANBRE ARANTZADUN. Alambre espinoso.  Ardien ule-malutak / arantzadun alanbreetan. Gand
Elorri 163.
- ALANBRE-HESI (V-gip ap. Elexp Berg). Alambrada.
- ALANBRE-EZTAKA. "Alambre espinoso que se utiliza para hacer cercas. Alanbre eztakia eskuan sartu
ezkero, antitetanika artzia obe" Elexp Berg.
- ALANBRE EZTAKADUN (V-gip ap. Elexp Berg). Alambre espinoso.
- ALANBRE HORZDUN. "Alanbre hortzdün (S-saug), fil de fer barbelé" Lh.
- ALANBRE-SARE. "Red de almbre. Ortu aurrian alanbre-saria ipiñi biakou oilluak sartu eztaittien" Elexp
Berg.  Itxarkizaiak dauzka / parol eskukoak, / inbutu, kafe-ontzi, / olio-txarroak, / kandelero, neurriak, /
platerak, potoak, / alanbre-sare eta / enzuluzetxoak. Echag 144.
- ALANBRE XIXPADUN. Alambre espinoso.  Hesia errotik atera zuen eta alanbre xixpadunez egin
zerradura, bere alderdian hesten zuela intzaur ondoa. JEtchep 47.
- ALANBREZKO. De alambre.  Ipintzen due askok larruaren kontra alanbrezko katea bat barrenontz puntak
dituala. AA III 614s. Inguma ta pinpilinpauxen artean, mueta batzuk ziran nabarmen ta jakiñak [...]. Ta mueta
potolo biribillak, ibilkeran egada burrundaratsua egiten ebenak, alanbrezkoak ziran... Erkiag BatB 36.
alanbren. "(V-gip), calambre" A.
alanbrera. "(G-to), guarda, ventanilla del tejado" A.
alanbretu.  Soldar con cobre o latón.  Guardasol zarrak konpondu eta / eltziak alanbretzera. EusJok 105.
alanbrezki-belar.  Ahalkia galdü dianak eztü deusere osorik hautse dü obra honen moldezkia, bide xüxena
dena; halako gizonari honki zekeio alanbrezki-belharra, nekez gorritzen dena. (Interpr?). Egiat 262.
alanbrika. "(Hb), fil de fer" Lh.

mende.
alandor. v. alanor.
alango (V-ple-arr-oroz ap. A; Lar, Añ (V), Dv (V), H (V)).

 Tr. Documentado desde RS en textos vizcaínos, aunque con menor frecuencia que alako (excepto en Moguel,
que no utiliza esta última forma). En DFrec hay 10 ejs. en dialecto vizcaíno.
1. "Tal" Lar y Añ. "Como [...] él, [...] alango" Añ. "(No) entiendo de eso, [...] (V) alangorik ez niri" Ib. "Así,
de aquella cualidad" A.  Obedezidu ezagaiti / alango gurasoari, / agaiti dira jausi. BBizk 3. Estimaduaz ez
admiradu / geure alango prendea. Ib. 15. Sarna gaistoz beterik balegoz alango mutillen eskubak, gordeko ziñate
alakuen eskuetan ibiltia. Mg CO 69. Ondu ditezan; ostera alangorik ez dagijen. Ib. 215. Etzakola egin biar ni
lezko bati alango txatxarkerijarik. Astar II 24. Kanta ta destaña zantarrik [...] imini badozuz; edo alangoak
gogoti entzuten egon bazara. Añ EL2 146. Emoikiozu gaur zure buruari nekeren bat, esaterako, baraua, zilizioa
edo beste alangoren bat. Ib. 46. Nok igaroten dituz / alango atsakabak? Azc PB 276. Anjelek ez eban alango
begiradarik ikusi. Ag Kr 105. Ezekijen onek zegaitik alango gixon urtetsu agurgarri bat juan yaken
barregarrikeri aregaz. Kk Ab I 22. Alango pago bategaz zeinbet iketz egin leiken. Akes Ipiñ 23.
v. tbn. Zav Fab RIEV 1907, 543. CatLlo 44. Or Tormes 107.
 (Con oraciones consecutivas).  Baña alango zatia, apaindura, atala ta zabalera emon leikio, ze gero
zabalera geiera ta zati ak, soñeko barriak baño balio geiago euki leikian. Añ GGero 350. Erakusten euen
ontasun eta santidadeko alango betetasuna ze [...] ezin iñori burura bere etorri leikiyo andiyagorik. Ur BulaAl
3.
 (Lar, Añ (V)). (En correlación con zelango). "Qual, siguiéndose tal" Lar y Añ.  Zelangoa baista amea,
alangoa oi da alabea. RS 35. Zelangoa dan bizitza alangoa izango da bardin bizitzaren ertza. Añ GGero 156.
2. (Lar, H (s.v. halakoa)). "(Un) tal me ha dicho, [...] alangok esan deust" Lar.
3. (Usado como pron. anafórico).  Errijen jaube egiten garianian bere, indarrez artu arren, parketan jakee
alanguai. Mg PAb 218. Lugiñak beti dabil basa edo autsa, / Eta sakela barriz geienian utsa. / Alangoen arpeia
egon oi da motza. Enb 163.
4. (Con numerales). "Alango bi badeukoz orrek [= 'ése tiene el doble'] (V-arr)" Gte Erd 79.
- ALANGOAN. En tal caso, en tales circunstancias.  Jazo bere leite erru baga, au bere aztutia. Alanguan ona
da konfesinua, beste utsegite, edo paltarik ez badau. Mg CO 212. --Eta seiñak emoten ezpaditu bizi danaren
señaleak, zer egin? --Alangoan esaten da: Bizi bazara, nik bateatuten zaitudaz Aitearen, ta Semearen, ta
Espiritu-santuaren izenean. CatBus 53 (v. tbn. CatLlo 59).
- ALANGO BATEAN. a) En eso; al fin. "Alango baten (V), en esto, estando así las cosas" A. "Por fin, alango
baten (V-ple)" A EY III 291.  Alango baten egin eben monja guztijen buru, edo abadesa. Mg CO 203. Alango
baten urteeban bere zuloti txito ederto janzirik. Mg PAb 177. Ezin sinistu eban ekusana, ta alango baten esan
eustan, zelan ain erraz bear egiten neban. Ib. 199. Alango baten astoak uko / egin dau, egin, bidean. Zav Fab
RIEV 1907, 541. Alango baten, zer ikusi neban nik! Tximizta gorria! A BeinB 57. Erregeren semea yagi zan
alako baten eta semetxoa ikustera yoan zan. A EY II 260. Onek, alango baten esan eutsan morroiari: --Manu,
gurok bioen artean lepoak berotu daioeguzan onei? Kk Ab II 11. Alango batean, lurrean jesarrita egozan tokitik
bat-batean zutundu, ta tximisteak baiño ariñago aldegin eben errirantz. Erkiag Arran 54.
b) "Alango baten, algún día (que está por venir). Joango naz alango baten" Zam Man 3.
- ALANGOETAN. En tales ocasiones.  Ziur jakin deutsat gordeten dabela sarri bere gosaarija, emoteko
ezkutuban [...] Jangoikuaren deiko lenen datorkonari [...]. Baru barurik dago alanguetan egubardiraño. Mg
PAb 106.
- ALANGO MANERAZ. (Con oraciones consecutivas). "(De tal) manera que, [...] alango maneraz, non" Lar.
- ALANGO MODUZ (Lar). (Con oraciones consecutivas)."(De) calidad que" Lar.  Alango moduz gogortuten
dira, eze galdu darue geijenez Jangoikuaren gauzeetarako gogua. Mg CO 105. Damu au dator [...] karidade
garbiti geure onari begiratu baga; alango moduz eze zerurik ezpalego bizitza onaren saritzat [...], gurako
gendukian ondo bizi. Ib. 46.
- ALANGORIK. (En exclamaciones). v. HALAKORIK.  Egundo alangorik! Ezeutsan bada Amandok esan,
Adalbaldo ta bera, Riktrudis, alkarrentzako iaiorikoak legez zirala, ta biak alkartutea errientzat guztiz ona
izango litzetekeala? Ag AL 68.
- ALANGOXE. (Forma con suf. -xe, de valor aprox.).  Urabilla, badakik zelan egoten dan laratzuti beera
dingilizka, esnea egosteko makillotxue, barruti garbi garbie ta kanpoti kez da kedarrez edo i-iutukoz
baltziturikoa? Alangoxea da iretargie: aurretik argie, atzeti gabaren Ama. A BGuzur 156.
alangotu (Lar, Añ (V), H (V, s.v. alan)).  "Calificar" Lar y Añ.
alangotzaile. "Calificador, alangotzallea" Lar.
alangotze. "Calificación" Lar.

mende.
alangoz (Lar).  (Con oraciones consecutivas). "(De tal) manera que, (V) alangoz [...] eze" Añ. "(De tal) suerte
que" Ib.  Opa egiozue amore benetako bat, ez zatika, ezpada oso osorik biotz guztia; alangoz eze, maite
badozue Jesusen ganetik beste gauzarik, ez bedi izan Jesusez kanpora. Añ LoraS 67. Orduan alangoz argituko
leuke zure adimentua [...] ze irudituko litxakezu [...] beste kolore bat artu dabela gauza guztiak. Añ GGero 326.
Magiñan josirik ta oraturik legez dago; alangoz eze, nos gero bear dozunean, ezin aterarik zabiltz. Ib. 343.
alanik.  "(V), de aquella manera (es pleonástica esta palabra)" A.  Eta alanik batak esan, besteak erantzun,
eztabaida gogor bat euki euden. A BGuzur 132. Lelengo lelengo Zumaijarrena, gero Donostiekoa ta gero
Ingalaterrakoa ta alanik. Ib. 140.
1 alano (Arch VocGr, H).  Mastín, alano. "Chien d'Alan, mâtin" Arch VocFab. "Le dogue" Arch VocGr.
"Chien mâtin" H. Cf. Lcc: "Alano perro, araia".  Gure herriko etxe xakhur, artzain xakhur, hora handi, xakhur
alano eta xakhur xarlango guziek. Elsb Fram 142.
 (Fig.).  Dozepare alano hurak / undotik huna zaizkü. 'Ces chiens de douze pairs arrivent sur nos talons'.
Xarlem 429. Xarlemaña alano hori / Asiejian beitügü. 'Ce chien de Charlemaigne'. Ib. 599. Ezpagira defendatzen
/ behar diaigü galdü / alano hoien petan / izan behar badügü. Ib. 1043.
2 alano, alan.  Alano.  Wisigodoak, Sueboak eta Alanoak noiz ta nola etorri izan ziran Españara. Izt C 275.
Suebo, Alan, Bandal, sarthu Españian, / Min handi egin gabe behin Kantabrian. Hb Esk 48.
alanor (-nh- Arch VocFab), alandor (H (S)).  Alano, mastín.  Morde otso horrek, gogo honez, / Hortz
kaldubat eman liozu, / Bena bere indarrer fida eztuzu, / Alanhora azkar zelakoz hortzez. "Le mâtin". Arch Fab
81.
alantur. v. alentur.
alantxe (V-gip ap. Etxba Eib), alaintxe.  Así, precisamente de este modo. "Alantxe erakutsi deste neri izketa
au" Etxba Eib (s.v. alan). v. halaxe.
 Tr. Documentado sólo en textos vizcaínos.
 Atz bat aguan bustirik / igortzi ta igortzi / alantxe ateratzen dau / ardi bat edo bi. DurPl 85. Sugeak aldatu
gura dabenean azal zarra, ta jantzi barriaz, igaroten da zulo estu batetik, ta estura onegan itxiten dau azal
zarra. Alantxe geratuten da barriztaurik. Añ LoraS 39. Alantxek [sic] egite'eban San Inaziok. Añ EL2 33. Auxe
izan oi da ordijen bizi moduba, eta alaintxe ilten bere oi dira. Astar II 130. Alantxe egin eban Carlos eritxon
Santa Brigidaren seme bategaz. Ur MarIl 39. Gorde egizue alantxe beti / Zeuen asaben legea, / Gurasoa ill baño
lenago / Jarrita ordeko berea. AB AmaE 467. Bere oiñ eta eskuak lotu egioezala, agindu eban agintariak, eta
alantxe bota eben errekara. Itz Azald 144s. Neure atarian egoan, da jo ta kalera jaurti neban, gogoa alantxe
neukalako. Echta Jos 69. Ta amabi, amairu edo amalau orduan egon bear alantxe! Ag Kr 90. Urtiak dira asi
nintzala dirua gordeten alantxe. Kk Ab I 105. Alantxe, neure eskuen lana [...] eguneko yatekoaz batuta, bazkaria
amaitu gendun. Or Tormes 49. Idazlarijak ain ospetsubak, / Alantxe lagi-gixonak, / Ama Euzkadi aldeztuteko /
Edonoz gertu dauzanak. Enb 35. --Ai, Txomin, Txomin! Tratuen bat egin dok, antza, ikasle orregaz. --Alantxe
da, Jauna. Bildots bat saldu deutsat. Bilbao IpuiB 161. Eta alantxe gertau be egin zan. Alzola Atalak 47.
v. tbn. A BGuzur 138. Otx 63. Erkiag Arran 154.
 (En correlación con zelan).  Ea bada ebagi oin, edo zapatien neurriko intxaur azala, esegi zugateko
laratzuban, eta zelan doian sikatubagaz intxaur azala, alaintxe juango da osatubagaz gexua. Astar II 38. Ai ez
balitxat aldi ori baña / Zelan agertu alantxe joan. AB AmaE 387. Lazotik librau egiñikoan / Zelan asten dan
txoria; / Alantxe bardin abiauko da / Kantuz Euskaldun erria. Ib. 79. Onez badator, onian, / Txarrez badator,
txarrian, / Zelan datorren alantxe jarri / Etsaien aurrian. Enb 172.
 (En correlación con legez).  Izotza eguzki beruagaz urtu eta desegiten dana legez, alaintxe kenduko dira
bere pekatu guztijak. Astar II 87. Gorputzeko begijakaz denda bat ikusten dana legez, alaintxe adin edo
entendimentubagaz begiratuten jake aragijari gozo jakazan loikerijai. Ib. 136. [Erleak] lorarik lora batuten
daben legez eztia [...] alantxe nik bere egin bear nituzala aleginak, liburutxu baten arimeen onerako batzandu ta
alkartuteko, liburu askotan zabaldurik eta deslai legez dabiltzazan adi-bide [...] bearrenak. Añ EL2 5. Gibelak
beaztuna berez dakarren lez, garunak be gogaia alantxe ei dakarre. Eguzk GizAuz 47. Landaratxua juan oi dan
lez / apurka aundi izaten, / neu be alantxe ogei urtera / igarri bage eldu nintzen. BEnb NereA 43.
- ALANTXE BADA. Así pues.  Alantxe bada, biotz-dei arin, baña biziagaz erregutu egiozue, etorri dedilla
zeuroen bularretara. Añ LoraS 131. Alaintxe bada guk ere limosna eskatutera guazanian Ama karidade, eta
ontasunez beteriko onegana, irakusten deutsaguz gure gatx, ta neke andijak. Astar II 277. Alantxe bada yakok

mende.
emongo / doanari eu lakoa. Zav Fab RIEV 1907, 541. Alantxe ba, arratsalde aretan, berandutxuan, eruan
eutsoezan Elexakuak Drakeri. Kk Ab II 21.
alantxerik (V ap. A Morf), alantxik.  "De aquella misma misma manera" A Morf 365.  Ta, enetxuok,
parkaziño-kontuak alde batean itxita, gaur be alantxik diardeutse. Bilbao IpuiB 42. Jan gura ete ebazan?
Alantxik zan, tamalez. Ib. 213. Umetan be alantxik ikusten nebazan / Nabarniz inguruko pagadi zaarretan, / ardi
zuriak ira-igartu arteetan. Gand Elorri 211.
alaña. v. alabaina.
alañeko. v. ALAINGO.
alapart.  Aparte. v. aparte.  Herioaz ezpagira orhitzen, bertze egitekoak oro utzirik ala part. Tt Onsa 68.
Gure pensamendiak eta munduko egitekoak utzirik a la part. Tt Arima 34.
alhapide (G, AN, L, B, BN ap. A; SP, Hb ap. Lh, Dv, H), alhabide (SP).
 Tr. En la tradición meridional sólo hay ejs. del s. XX.
1. Lugar de pasto, pastizal. "Alhapideak, lieux commodes pour le pâturage du bêtail (O)" SP. "Alhapidea,
alhabidia" Ib. (sin trad.). "Pâturage" H. "Pacage" Lh. En Lar Sup hay "camino libre, alapidea", sin duda mala
traducción del ej. de Axular.  Ardia bere lagunei azkentzen zaienean, halako moldez bide onetik eta bere ardi
lagunen alhapidetik aldaratzen eta hastantzen da, non geroago [...] eta errebelatzenago baita. Ax 78 (V 52).
Hariztegi hauzokotan denak barraiaturik / Alhapideak oro utzi zituzten larruturik. Gy 100. Nere ibilliaren bidez,
/ Xuxen dautzuet erranen, / Alha-pide onak non diren. Ib. 89. Ni naiz athea. Nitarik norbait sartzen bada,
salbatuko da; eta sarthuko da eta ilkhiko da, eta edirenen du alhapide. "Pascua inveniet". HeH Io 10, 9 (Dv,
EvS alhapide, Leon alhabide; Lç, LE, TB, bazka, He bazkak, Ol, Or larreak, IBk jatekoa). Alhaturen ditut
alhapide gorienetan, eta Israelgo mendi goretan izanen dire hekien alhapideak. Dv Ez 34, 14 (Ol belaze, Ker
bedartza, BiblE larre). Non ere baita alhapidea, han nau ezarri. Dv Ps 22, 2 (Or larre). Ardura abereak erdi-
goseak dagode alhapidetan. Dv Lab 132. Antxu txar hau bizkarrean ekharri duzu zure alhapide gozoetara. Dv
LEd 247 (Cb Eg II 139 larre). Zaintzen dituzte haurrek idiak alhapidetan. Prop 1899, 161. Mendietako
bazkagietan edo alhapidetan gaindi. Darric RIEV 1913, 226. Ze alapide ederrak, ze bazka goxoak han dabiltzan
behor, behi eta ardientzat. Zub 126. Ardiak eta beiak gainetako alapidetatik yautsirik pentziak betetzen dituzte
ttita xuri eta gorrailez. Ib. 101.
 (Fig.).  Zendako ez litazke hiri bakotxean facultés derizaten eskolategi handiak oro elgarri eratxik, bat
bertzeari loth, gizon gazteek alhapide guziak ukan ditzaten gatik menean, hurbil? JE Bur 49. Zure gogoa alha
dadiela ez zu baitan, bainan inguruko alhapidetan. Larz Senper 36s.
2. (B ap. A (que cita tbn. HeH)). Pasto. "Alapidea eman diegu gure ardiei (B), hemos dado a las ovejas medio
de apacentarse" A.  Larretako alhapideak baitezpadakoak balinbalira. Dv Lab 132s. --Zer dakar Nabarrako
lurrak? --Mendietan, naiko egur, ezkur, arto, belar eta alapide. Bera EEs 1915, 213.
 Alimento en gral.  Mendiko yanariek indarra handia; / Beiratzen hetan yendek luzeki bizia; / Heldek alha
biderik heietan ez dute; / Hiri handi usaina hobea zaiote. Hb Esk 17. Han baratuz geroz, han berean baitaude:
aterbe gozoa aurkitu dutelakotz, beroa, alde batetik; eta, bertzetik, alapide errexa. JE Med 14 (se refiere a los
microbios).
3. (Lc ap. A; Dv). Motivo de murmuración. "Alhapide ederra ematen diozute mihi gaixtoeri, vous prêtez un
beau champ aux mauvaises langues" Dv. "Gaizki bizi dan batek alapidea ematen die errikoai" A.
4. Alimento (intelectual).  Jesus Jaunaren bizia bekigu beraz gure gogoaren alhabide lehena. Leon Imit I 1,
1. Izpirituari nekez lotzen ohi baitzako zerbeit, ez bazako egun guziez emaiten hartaz alhapide. JE Bur 180.
Herri ttipirat itzultzeak zaukan lotsaturik, ardura hemen gizon eskolatua, alhapiderik ez ukanez, auzoen ez-jakin
eta nagiaren kutsutik egunetik egunera oiestuz baitoa. Ib. 107.
5. Motivo de queja. Cf. Bera: "Alapide [...], motivo de queja y murmuración" (reproduce el ej. de Azkue citado
supra (3)).  Ta zer da baña aren arrantza? / Auzoan ezta alapiderik...! / Zazpi gau oetan begirik / Ezpaita ba,
itxi iñun... "Todos los vecinos están quejosos". JKort EuskOl 1931, 30.
- ALHAPIDETAKO. (Animal) de pasto.  Hamar idi gizendu, hogoi idi alhapidetako eta ehun ahari. "Viginti
boves pascuales". Dv 3 Reg 4, 23 (Ol larridi).
alapinkotza (S ap. Lrq).  (Euf. por alajainkoa). "Ala-phinkotza [...], par Dieu" Lrq (s.v. bibost).
alapinkua (S ap. Lrq).  (Euf. por alajainkoa). "Ala-phinkua [...], par Dieu" Lrq (s.v. bibost).

mende.
alar. "Alhar (Hb), attelage, attirail de bouvier" Lh (s.v. alharga).
alara (Lar, H). 1. "Cacareo" Lar. "Cacarear y no poner huevo, alara bai, errun ez" Ib.
2. (Uso adv.).  Auxe bada egazti taldetxoa! / Bat baño beste da areagoa! / Jaungoikoak dakin egunetako asi /
alara ta kakara. JKort EuskOl 1931, 34.
- ALARA EGIN (H). Cacarear.
alarabe, alarbe (R-uzt ap. A; Lar, Hb ap. Lh), alabre (S). Ref.: A (alarbe, alabre); Lh (alabre).  "Alarbe,
bárbaro, bestial" Lar. "Alabre (Sc), gente salvaje" A. "Alabre (S-saug), alarbe (Hb), sauvage" Lh. Cf. cast.
alárabe, alarbe.
 "El terrible alarabi de las leyendas de Markina, de un sólo pie de forma redonda [como los esciápodes
clásicos] que, levantado en el aire cuando llueve, le sirve de paraguas" JMB AEF 1924, 169. En realidad se usa
con art.: -arabi < -bie < -bia < -bea, como se señala en BAP 1960, 379.  Markiñeko lurraldien bizi zan gizon
bat, gizon-jallie, Alarabie esatejakona. Rollo 12T. Alarabie gosez kobauen il zan. Ib. 14T.
1 alaraka. "Para decir que está cacareando la gallina decimos alaraka dago" Lar (s.v. alaraca).
2 alaraka.  Alharaca. "Alaraca" Lar.
alarakadun. "Alaraquiento" Lar.
alarakari. "Cacareador" Lar.
alarao (A), alarau (V-ger-arr-m-gip ap. A; H (V)), alaru.  Alarido, aullido. "Haut cri, plainte bruyante" H
(que cita el ej. de JJMg). Cf. alaio, alauri.  Egiten ditu alarau ta oijorijo andijak kalaberiari begira. JJMg
Mayatz 59. Beren alarauetara ainbeste auzoko batu edo batzandu iakozan. A BeinB 76. Arimen alarauak. Ezale
1897, 347b. Arrantzalien alarau mingarria ekatxaren ill-soñu garratzean galdu zan betiko. Ag Kr 198. Milla
aldiz bai entzun zituan, bakartasunaren erdian jarrita zegoala [...] otsoaren alaraua, azeriaren zaunka. Ag G
2s. Etsi det gaur, nere txabolatik alarauak entzuten negoala. Ib. 158. Euzkadi gustiz gaxo eguan, / Eta bere seme
galdu / Dan-danak pozik entzuten eben / Amaren ainbat alaru. Enb 39. Il-alarua...! Euzko-errija / Tamalez ilten
eguan. Ib. 39. Azken-alaru estutik. Ib. 39. Zeuben senar gixagaxuai inpernuan bertan baño negar eta alarao
geiago eragitten dautsezube-ta. Otx 27. Aren arrantzak, aren alarauak, aren diadarrak. Ib. 86. Ildako Megar-en
zori ospetsua ta aurki orrena tamalez deitoratuaz, ta alarao ta birao-yaurtika semen eraille orren aurka. Zait
Sof 197. Baso-aldian gau-txoriak / alaru ta egaz. S. Muniategi in Onaind MEOE 748.
 Etim. Se ha dado una explicación ala + arao 'grito, maldición de dolor'.
alaraoka (A), alarauka (A).  Aullando.  Garraizika ta alarauka asi zan umearen ama. A BeinB 76. O arima
erostariak / zek zaukez alarauka? / Zuen ardurea Iaunak / orain bere ez al dauka? Ezale 1897, 347b. Abarka
eztena miñetik sartuaz, tirlitorlo ta alarauka bialdu eban igesi (V-m). A EY II 293. Nolatan il zanik gero ez
dakit. Alaraoka zurtu baikiñuzan Oidipuk, eta aren itxesa ez genun ikusi al izan. Zait Sof 92. O Birjiña, zuk
gallenduz, / gal izanaz, betiko gaitzaz, asmo utsegiñaz / sugetzarra alaraoka ari duzuna. Gazt MusIx 135.
alarari. "Cacareador" Lar.
alaratu (G ap. A, que cita el msLond; Lar, Izt 21r, H).  "Cacarear" Lar.
alharatu (SP).  "Alharatzea [sin trad.]. Errota alharazazu edo alhezazu" SP (probablemente error por
alharaztea). "Alimentar el molino (Darric)" DRA. v. alharazi.
alarazde. "Empeño, obligación" Lar.
alharazi (O-SP 225  A). 1. Hacer trabajar, hacer funcionar, hacer producir. "Errota alharaztea, c'est faire
travailler le moulin" O-SP 225.  Herrian iragaiten zeien ibaiak emaiten deie ehun eta hiruetan hogoi zaldiren
indarra, elektrikaz alharaz ditzaten beren lantegiak eta argi beren etxeak. JE Bur 199. Beren herrian [urreak]
alfer idukitzeko orde, iduri zautak alabainan auzo erresumetan bederen alharazi dutela, eta ez guti. Ib. 119.
Eskuzko erabiltzaleak bakhan baitzituen hauskoak, errotari zagon hunen alharaztea. Ib. 60. Gure gorputzeko zer
guzien berri dakien eta zer guziak alararazten [sic] dituen mekanikeria guzia, holakorik erran badezaket,

mende.
aurkitzen dela bizkar-hezurreko eta buru-hezurraren barneko muinan. JE Med 23. Aitaxo zapetain bat zen
inguru guzian aiphatua, marteilu eta bikhearekin batean, alharazten zuelakotz zalhu bere mihia. GAlm 1954,
14.
2. (Lar, Dv), alherazi (S ap. Lrq). Hacer pastar, apacentar. "Repastar, berriz bazkatu, janerazo, alarazi",
"pacer, bazkatu, jan, alarazi" Lar.  Eta hirur egunen bidea ezarri zuen bere eta bere suhiaren artean zeinak
alharazten baitzituen gainerako arthaldeak. Dv Gen 30, 36 (Urt bazkarazi, Ur larrean erabilli, Ol, Ker larratu,
Bibl alatu, BiblE bazkatu). Balio du segurki zenbait urthez halako zerrakietan aziendarik ez alharaztea. Dv Lab
326s. Alharazteko mendi gainean ene artalde maitea. Dib GH 1921, 378. Bere ardien alharazten ari [...],
ikusten dute Manuel, Artzain Handia. Barb Leg 148. Ez oro batean, bainan sailka alharaz pentze gothorra.
Kabale arau egiten dira hiru lau egunen sailak. Egunaria 27-6-1961 (ap. DRA). Bi mila eta erdi [ardi], bakotxak
izanen ditutzue, Chewer-Lakeko mendian alharazteko. Larz Iru 74.
3. "Empeñarse, obligarse a algo, enpeñatu, egokatu, alarazi" Lar. "(Ha) empeñado su palabra, alarazi du bere
hitza" Ib.
4. alaterazo. "Despechar" Lar.
alaraziro. "Empeñadamente" Lar.
alharazle (L ap. A  Dv), alherazle (S ap. Lrq). 1. Apacentador, pastor. v. alhatzaile.  Hekien alharazleek
berriz, ihes egin zuten, eta berria heldu zuten hirira eta bazterretara. Dv Mc 5, 14 (HeH urdeen alhatzaileak).
Alharazleek ikhusi zuteneko zer zen gerthatu, ihes egin eta berria eraman zuten hirira eta bazterretara. Dv Lc 8,
34 (Lç urdainék, HeH xerri zainek, TB bazkatzailek, Leon urde-zainak).
2. alharaztale. (El, lo) que hace funcionar.  Goretsiko dugu zeindikat horren lana, bainan guziz lantegi
buruzagien urhats handia, mozkinak phartika, lantegiaren alharaztale guzietarat. Herr 5-3-1959 (ap. DRA).
alarbe. v. alarabe.
alarde (Lcc, Lar).  "Alarde de gente" Lcc. "Alarde, reseña de soldados, y también ejercicio de armas" Lar. 
Uste al dozu Bizkaian / ain jente biguna dala / nola zeuen alardeen / bildurrak dagoezala. BBizk 10.
Ondarrabin urtero egiten dituzten "alardea" ta elizkizuna. SMitx Aranz 214.
- ALARDE EGIN. "Alarde hacer" Lcc.  Bere animako begiaz Jesus belauniko bere Diszipuloai oñak garbitzen
[...] zeritzan ikusten zegoela, eta gero bere Biotzeko naiera, edo kariño guziaren alarde egiten. Cb Eg III 327.
Zeren apareziten baidra Kristo falsiuak eta profeta falsiuak, eta eginen dei alarde marabilla eta prodijio
anditaz. Hual Mt 24, 24 (Samper gala egin).
halare. v. halere.
alarga. "Alharga [...] (Hb), attelage, attirail de bouvier" Lh.
alargun (gral. (al Norte -lh-); Lcc, Mic 5v, Lar, Añ, Lecl, H; -lh- SP, Urt I 27, Arch VocGr, VocBN, Gèze, Dv,
H). Ref.: Bon-Ond 151; A; Iz Als, To, R 283 y 301, Ulz 411; Elexp Berg.  Viuda (empleado como sust. y adj.).
"Biuda" Lcc (cf. "biudo, emazte bagea"). "Badién ánitx ténpra alargún nagóla (R-uzt)" Iz R 283. v. elargun,
ema-alargun, alarguntsa.
 Tr. A partir del s. XIX su uso disminuye en textos bajo-navarros y suletinos en favor de alharguntsa. Los
autores septentrionales emplean la forma con -lh-. Hay un ej. aislado de allargun en Haraneder (Mt 23, 14). En
DFrec hay 30 ejs.
 Alhargun paubre hunek gehiago eman duela ezen ez trunkora eman duten guziék. Lç Mc 12, 43. Zeren
menospreziatzen baitziraden zerbitzu ordinarioan haién emazte alhargunak. Lç Act 6, 1. Iarria nago regina, eta
ez naiz alhargun. Lç Apoc 18, 7. Alargunaen semea bano bere urdea da obeago. "Mejor que el hijo de la viuda
es su puerco". RS 278. Egiten dio korte Lorrenako andre alhargun baten alabari. (c. 1597). FLV 1993, 461.
Eztezakela tormenta emaxurtz nerhabea, / Ez alhargun, zeñak baitu galdu bere habea. EZ Man I 13. Birjina eta
alhargun sainda guziak. Harb 360. Ea alimenturik emon ezteusteen ume zurzai eta alargunari. Cap 115. Behar
da emazte alharguna alhargun den ez xoilki gorputzez, bainan eta bihotzez ere. SP Phil 413. Iudith emazte
alhargun sainda eta jenerosa hura. Tt Arima 77 (v. tbn. Onsa 52). Neskatila birjina edo alhargün xahü bat
gizonak aragizko bekhatiala eragotzi badü. Bp I 98. Ofrenda zazu kornadu bat bedere Ebanjelioko alhargun
probe hark egin zuen bezala. ES 151. Eta Iudak erran zioen Tamar bere errañari: egon adi alhargun hire
aitaren etxean. Urt Gen 38, 11. Españako erreinaren alargunaren [sic, por erreina alargunaren] konfesore. El 1.
Alfonso Burguete [seguramente por Alfonso Burgueteren] alargunaren etxean. Ib. 1. Zein eskondu zan konde
bategaz, da kasi bertati gelditu zan alargun. Urqz 24. Konseillatzen daroe alhargun giristinoei botu horren
egitea. He Phil 418. Ezkondu ta laster gelditu zen senarrik bage ta alargun egiña. Mb IArg I 131. Birjiña ta
mende.
alargun santen izenean. Cb Eg III 267. Alhargun erromes baten pare da [eliza saindua]. Lg I 246. Ikhusi zuen
emazte alhargun bat egur biltzen hari zena. Ib. 349. Bortxa egitia alhargüner eta ümazürzer. CatLan 118.
 (s. XIX). Donzellaren bat jausten bazan aragijazko pekatuban, amar urteko penitenzija, ta bardin andrakume
alargunarentzat. Mg CO 228. Zer kosta jatzun biztutea Naingo Alargunaren seme illa? Añ LoraS 73s. Egiazko
alargunak bear du iduki asmo sendo bat, beti alargun bizitzeko. AA III 397. Alhargun gazte guriki bizi dena,
bizi delarik hila dela. Dh 70. Zorigaitz zuei, Skribau eta Pharisau hipokritak; ezen emazte alhargunen
onthasunak iresten ditutzue. TB Mt 23, 14 (He allargun, Ur, Ur (V), Hual, Ol, Arriand, Ker alargun, HeH, Dv
alhargun, Samper emazte alargun, Echn emazteki alargun; Lç ema alhargun; Ip alhargüntsa). Andra alargunak
eban / zorionez etxean / ollo arrautzaria. Zav Fab RIEV 1907, 97. Txorrotxgillea [andrea] nola len zan
alarguna, / artu du laguna / gazte diruduna. Echag 117. Ziek orok Birjina eta alhargün Saintiak, othoi egizie
gügatik. UskLiB 141. Atzartzean kolpez hor da giza ohartzen, / Hilltzerako tresnez dela inguratua: / Xirio luze
bat aldean phitztua, / [...] / Ai! ai! diotza, hau zer da? / Alhargun duta andrea? Gy 103. Gelan sartu zan, eta
arkitu zuen andre-alargun-samalda andi bat. Lard 497. Baionan, andre Lamaignère alhargunaren moldiztegian.
Dv LEd III. Lau andre, hirur mutxurdin, bat alarguna, yarririk itzalean. Elzb Po 206. Beorri gizon ezkongaia ta
ni berriz alarguna... Ai nere gizarajua bizi izan bazan! Sor Gabon 41. Ama alargunari erantzunda txarki. AB
AmaE 282. Zertarako ezkondu naiz ni neskatxa gaixo orrekin bigar edo etzi alargun utzitzeko edaderik
onenean? Apaol 109. Haur gaixo hek, emazte alhargun hek [...] oi zer nigar ibaiak ez dituzte ixuri. Arb Igand
156. Alargun beti, bauke / lutua soinean, / negarra begian ta / sarri biotzean. Azc PB 240. Beren aizta alarguna
il zala. A BGuzur 113.
 (s. XX). Guraso asko gelditu ziran seme barik, emakume asko alargun. Ag Kr 200. Nemesi eritxon gizalaba
bat, alargun egoana. Echta Jos 330. Apaiz jantziak utzirik alargun gazte, lotsagabe batekin bildu ta bizittu zan.
Inza Azalp 96. Ba-dator kanposantura / ama alarguna... Jaukol Biozk 37. Alde baten aberats / Bat, ta bestian /
Umedun alarguna / ezerezian. Enb 96. Andre alarguna, ederra, ta diruduna... beti da arrixko aundia
mutilzarrarentzat. Lab EEguna 103. Itsas-gizonak emaztea du / goizean goizik senardun, / eguerdian etxe-
andere, / arratserako alargun. Or Eus 205. Alargun-izenean agertzen zan nunai. TAg Uzt 172. Zure maitea
alargun. Iratz 86. Bere emaztea, edo alarguna obeki mintzatuz, sorgin-tzar bat besterik ezta. Etxde AlosT 44.
Jendea jelostuko zen, noski, alargun andre gazteaz. Mde Pr 179. Ziur nagon a on utsa zeruetan izango dala. Da
ni emen alargun. SM Zirik 27. Alargun bat eta lau umezurtz utzi zituan gizarajoak. Ugalde Iltz 59. Andra
Sabadiña, seme alaba pilloa azi daben alarguna. Alzola Atalak 92. Auzoak lagundu zion alargun naigabetuari
bere doluan. NEtx LBB 185. Nik maite ditut andre gehienak, eta dauzkat ene lagun [...] / ama, alaba, amon,
izeba, mutxurdin eta alargun. Xa Odol 273. Alarguna zen Joana eta agitz gaztea ez. MIH 236.
v. tbn. fB Ic II 166. JJMg BasEsc 268. Echve Dev 464. Arr GB 37. Bv AsL 104. Urruz Urz 47. Itz Azald 200.
Iraola 20. Goñi 55. Alz Txib 85. Tx B II 255. Kk Ab II 71. Otx 126. Ir YKBiz 400. JAIraz Bizia 84. Arti Tobera
278. Osk Kurl 47. Etxba Ibilt 483. Berron Kijote 50. Alhargun: Mat 305. Hm 190. Gç 52. CatLav 376 (V 181).
Brtc 260. JesBih 457. Hb Egia 104. Jnn SBi 23.
 (gral. (al Norte -lh-); Mic 5v, Lar, Añ, Lecl, H; -lh- H). Ref.: Bon-Ond 151; A; Lrq (alhargün); Iz Als, To, Ulz
411; Elexp Berg. (Aplicado tbn. a hombres). "Le BN et le S disent alharguna pour veuf, alharguntsa pour
veuve" H. "Veuf" Lrq (que da además alhargüntsa, "veuve").  Iaun hura [...] ezkondu izan, eta emaztia hilik
alhargun gertatu. Tt Arima 109. Simeon eta Anna alhargün saintiek hura maiteki ezagütü eta ohoratü zien. Bp II
32. Kastitateak baditu hirur gradu [...], eta hirur estatutan kausi daitezken presunetan ediren behar da [...].
Alhargunetan kontinentzia deitzen da. Brtc 223. Bizi era bardinekuak, dinot, alarguna alargunaz, ta askatuba
askatubagaz [ezkondu]. fB Ic III 334. Bizi zan [aita] alargun egiiazko baten garbitasun, humilldade ta
birtutiakaz. JJMg BasEsc 278. Egiten dau pekatu [...] alargunak badagoz penseetan eta gozatuten euren senar,
edo emastiakaz euki oi zitubezan eskubidetan. Astar II 136s. Korde bage zegoan / Karlos alarguna / galdurikan
ugari, / gizonan, gizona. Echag 164. Dago alarguna, / lengo emaztia ilda / nai luke laguna. PE 67. Juana ill da,
alargun geratu ziñala. AB AmaE 335. [Jandarme ohia] alargun gelditu bera, 40 urteko alaba hunekin. HU Aurp
183. Eta Ioane ta Praisku / gizon alargunak. Azc PB 86. Aldameneko agure zar alargun batek. Ag G 45. Alaba
bakar zuenari, aita-alargunak. Ldi BB 74. Aita alargunaren oñazeak. Basarri 107. Dukia estutu zan berriz be
alargun biarko ete eban. Etxba Ibilt 485. Alargun bizi da orain [Etxezarko zalduna]. Alzola Atalak 74. 1653an
gelditu zen [Oihenart] alargun eta 1667an hil noski. MIH 236.
v. tbn. Gco II 44. Lab EEguna 64. NEtx LBB 262.
 (Precedido de gen.). Viuda (de), viudo (de).  Bere [= nere osabaren] alarguna eta gure izebari eman diot
[...] aditzera. ConTAV 5.2.9, 139. Behar zara ezkondu Ruth, zure ahaide zenaren alhargunarekin. Lg I 248.
Mendizabalen alargunaren moldiztegian 1856 garren urtean. Gco I I. Erri onetako alaba eta alargun D. Antonio
Okendorenak [...] ifini zituen bi Konbentu. Izt C 477. D. Francisco de Bouquer ta Barton-en alarguna. Ib. 506.
Ezkondu bearko zera gure aide zanaren alargun Rut Moab-koarekin. Lard 162. Puzkor begiak eta / bekoki iluna
/ dirudi bost gizonen / andra alarguna. Azc PB 108. Arren alargunak, ez al du uste gizonak utzi baña geiago
gastatzen duela? Iraola 72. Negar dagi tamalez zure alargunak. Enb 148. Kilitaimeste, Agamenonen alargun eta
Ejistakin ezkon-nastua. Zait Sof 11. Mejicon bizi da orain, Juan de la Encina idazlearen alargun. Alzola Atalak
77. Cánovasen alarguna ikusi ondoan. MEIG VI 69.
mende.
v. tbn. A Ardi 23. NEtx Antz 58. Lab SuEm 195.

 Persona separada de su cónyuge. v. bizi-alargun.  Franzesak ibillitu / dirade ongi, / neskatxak enagañatuta
/ aldegiñ emendi; [...] / frantzesak juan, neskak emen / bizirik alargun. Xe 216. Koblari hartzen bauzue / zuen
bizi-lagun, / zonbeit gau beharko'uzue / pasatu alargun. Mattin in Xa EzinB 101.
 (Fig.).  Borondatearen xede ohi da ontasuna / Hartzaz ere ezta izanen arima alharguna. EZ Man I 134.
Milla demoniozko / bare adarduna, / nola tratatu dezu / nere babarruna? / lengo egun batian / il diyot laguna, /
geroztik oneraño / dabil alarguna. Tx B 29. Aita, geisorik; untzia, galduta; biotza, lagunez alargun. Erkiag
Arran 179. Baña berago, lagun bat / ba-dute bakarrago / alargun basoan. / Pago bakarrak / eztu lagunik
ondoan. NEtx LBB 255. Uxo alargunaren urruma gaixoa. Berron Kijote 153. Alargun eta soil agertzen zaigu
liburua bere betean. MIH 48.
- ALARGUN-BELAR. "Alargun bedar [...]. Oso pozointsua da eta hortik datorkioke izena. Zorriak akabatzeko
ere erabili izan da. Uste dugu "acónito" delakoa dela" Elexp Berg. v. ALARGUNTSA-BELAR.
- ALARGUN-BIZI. Viudedad. "Caelibatus, [...] alhargun-bizia" Urt IV 25.
- ALARGUN-BIZITZE. Viudedad. "Caelibatus, [...] alhargun bizitzea" Urt IV 25.
- ALARGUN-DENBORA. Tiempo de viudedad.  Igorri zuen anima beraren alargun denborako bizitz onari
zegokan zeruko sari on betiko bat arzera. Mb IArg I 206.
- ALARGUN-ESTATU. Viudedad. "Caelibatus, [...] alhargun estatua" Urt IV 25.
- ALARGUN-GAI. "Alhargun-gei (S), destiné à devenir veuf ou veuve. Gerla hortan zunbat alhargün gei! (S-
saug), que de femmes vont devenir veuves pendant cette guerre!" Lh.
- ALARGUN-ITXURA (-lh- SP, sin trad.). Imagen, figura de viuda.  Plazer ergel hetan bizi den alharguna
[...], ezta alhargunaizuna edo alhargun itxura baizen. SP Phil 417 (He 421 alharguntzako idola, Echve Dev 468
alarguntzaren idolo).
- ALARGUN-SEME. a) (Pl.). Viuda e hijos.  Grijelmo-ren alargun-semien irarkolean. Kk Ab I 1.
b) Hijo de viuda.  Beure buruko il-kutxean zekarren bigarren alargun-semeari esan zenezaion. Or Aitork 126.
alargunaizun (-lh- SP, sin trad.).  Falsa viuda.  Plazer ergel hetan bizi den alharguna [...], ezta
alhargunaizuna edo alhargun itxura baizen. SP Phil 417 (He 421 alharguntzako idola, Echve Dev 468
alarguntzaren idolo).
alargundera. "Viudedad" Lar y Añ. Harriet atribuye a Larramendi alargundea, pero seguramente se trata de un
error por alargundera.
alargundu (gral. (al Norte -lh-); Lar, Añ, Lecl; -lh- SP, Dv, H). Ref.: A; Iz ArOñ; Gte Erd 154. 1. Enviudar.
"Rendre ou devenir veuf" SP. "Alargundu, alárgunketan, enviudar" Iz ArOñ. "Iru aldiz alargundu da (G-azp,
AN-gip-5vill, B, BN-arb), irugarren aldiz alargundu zen (AN-gip)" Gte Erd 154.  Gorputzetik separatuz geroz
spiritua, / Apartean triste dago nola alhargundua. EZ Man I 45. Gizon bat alharguntzen denean. Ax 386 (V
253). Santa Katalina Genesekoa alhargunduz geroztik iarri zen hospitalean erien serbitzatzen. SP Phil 178 (He
181 alhargundu, Echve Dev 211 alargundu). Gazterik alargundu zen beste zenbaiten gisan munduko dama bat.
Mb IArg I 206. Noemi alhargundu zenean. Lg I 244. Valeria deitzen zena [...], gazterik alhargüntürik. Egiat
218. Alargundu zan [gaztea], eta arkitu zan leneko gurutze pisuarekin. AA I 410. Orai urthe bethe alhargundu
zena / Eta atzotik hala dena, / Hagitz dire diferentak. Gy 264. Emakume bat, aur gabe alarguntzen zanean, senar
zanaren anaia edo aide batekin ezkontzen zan. Lard 161. Gaztean nausi dituzte aitak; ezkontzean, ama, senhar
eta aitaginharrebak; alharguntzean, semeak. Hb Egia 64. Zeren Israel eta Juda ez baitire alhargundu beren
Jainkoaz, armadetako Jaunaz. Dv Ier 51, 5. Andre-ezkonduak apaindille edo buruko zuriyarekin ibiltea,
alargunduak beltzarekin. Aran SIgn 81. Jaun au bi bider dago / lenago ere ezkonduta, / orain bakarrik gertatzen
zana / Jainkuak biyak kenduta; / zenbait umildu izandu dira / orrela alargunduta. PE 138. Peruk, alargundu zan
ezkero, eztau bere Txoldogaingo txabolatik lagun-artera urteten. Ag AL 30.
 (s. XX). Oraindik ez dituk zortzi egun alargundu aizela. Iraola 36. Santos gaxotu da ta Premiña or dabill
beldurrez, ezkondu baiño len alargunduko ote dan. Urruz Zer 69. Inoiz alargundu baenzake, neronek begiz joko
nikek iretzat toki aietako emaztegai aundiren bat. A Ardi 60. Alaba bat Sara deithua eta jada zazpi aldiz
alhargundua. Zerb IxtS 62. Etzen apheztu adin batean baizik, alhargundu ondoan. Ib. 108. Emazte bat, gazterik
ezkondu zena, handik laster alargundu, eta berriz ere ezkondu. Lf Murtuts 40. Kapitana bera alargundu zanean
Bixentaren eske etorria zala. JAIraz Bizia 105. Alargundutakoa andre Kattalin zen. Etxde JJ 232. 20 urtean
alhargundua zen ama saindu baten seme bakharra zen San Krisostomo. Egunaria 27-1-1960 (ap. DRA).
Alargundu denari berriz ezkontzea zillegi ote zaion ala ez erabakitzeko. Vill Jaink 162. Gure osaba bat [...]
alargunduta zegoan bere emaztea ilda. Salav 21. Alargundu nintzanetik ez doralako beste festa eta
erromerixarik nere etxia baño. Etxba Ibilt 486. Noiz hil zitzaion senarra ez dakigu, bainan bederen bera
alargundua zela 1490 urtekotz. Ardoy SFran 39. Maiteenganik berex presondegietan, / edo alargundurik
daudenak penetan. Xa Odol 286. Oraintxe alargundu berria da andre ori. Uzt Sas 349.

mende.
v. tbn. AB AmaE 106. EEs 1919, 45. Alhargundu: Jnn SBi 130.
 Cf. bizi-alargundu.  --Gure Elizako San Kosetxu ederra ostuko baleuskue, neure senarra da agindu ta
egiña langoxea [...], altara-ganean egoteko. --Baiña, Maripa, senarra bizi dala alargundu nai euke? A BeinB
42.
 (Fig.).  Goizetik baru, bazkari txarra, / afari ona berandu; / sakelatik alargundu [= 'quedarse sin dinero'], /
begiratua illundu, / orra gustuak atzendu. Xe 234.
 "Del que ha recibido un golpe en el codo que le priva momentáneamente del uso del brazo, se dice en broma:
alargundua da (Darric)" DRA.
 (Aux. trans.). Hacer enviudar.  Oilar kruel, oilar bortitz / O oilar fanfarruna! / Gure oiloak bi aldiz /
Alargundu tuana. Monho 44.
2. Mantener en estado de viudedad.  Umeak aberatsturik usteko desirak edo zenbait bertze munduko
abantaillik ardietsteko usteak alharguna alhargundurik badaduka, izanen du naski laudorio, ez ordea segur
Iainkoaren aitzinean. SP Phil 416 (He 419 geldi arazi alharguntzan).
alargungo (-lh- BNc, Sc ap. A).  Viudez. v. alarguntasun.
alarguntasun (Lecl; -lh- SP, Urt IV 25, Dv, H, A (s.v. alhargungo)), alargundasun.  Viudez. "Veuvage" SP.
Cf. Dv: "Bien que l'on confonde souvent avec alharguntza, il y a pourtant une différence entre eux. Quand on
considère l'état de viduité de l'homme ou de la femme, alharguntasuna est le mot qui convient; mais si, par
exemple, l'on écrivait un chapitre sur le veuvage considéré en lui-même, il faudrait dire alharguntza. Gizona
bere alharguntasunean zurtz da, l'homme dans son veuvage est bien solitaire". v. alarguntza.
Alarguntasuneko denboran animako eta gorputzeko garbitasuna osoro gordetzea. Gco II 45. Alargunak [...],
bizi badira garbiro ta egiazko alargundasunean, honratu bear ditugu. AA III 397. Hertsiak egotu ziren beren
heriotzeko eguneraino, alharguntasunean biziz. "In viduitate". Dv 2 Sam 20, 3. Agortasuna eta alharguntasuna,
horiek biak terrepentean eta egun batez ethorriren zaizkin gainera. Dv Is 47, 9 (Ker senarrik baga geratzea).
Alhargunsa bat, [...] bethi alharguntasunean bizi nahi zuen, mundutik bazter. Etcheberry 151.
alarguntegi (-lh- Dv, A).  "Bancs réservés aux veufs dans les églises" Dv.
alarguntsa (-lh- L, BN, S; Arch VocGr, VocBN (-nsa), Gèze, Dv (BN), H). Ref.: A; Lrq (alhargün).  Viuda.
"Le BN et le S disent alharguna pour veuf, alharguntsa pour veuve" H.  Edükazü prüdenki alhargüntsen
züzena. Etch 148. Egunkoaren begia / Eztu txazko alharguntsak. Arch Fab 193. Gaitz zien, Lege-erakasle eta
Farisien faltsiak, iretsten beitütüzie alhargüntsen etxiak. Ip Mt 23, 14 (SalabBN alhargunsa, Leon alharguntsa;
TB emazte alhargun). Etxek' andere zabal nündüzün egüerdi erditan, / Bai eta ere alhargüntsa gazte ekhia sartü
zenian. ChantP 190 (tbn. en Mde Pr 169). Orduan han bazen alhargunsa bat, Judith. Etcheberry 151.
Alhargunts ala umezurtzek badukete orobat hartarik laguntza, behar orduan. JE Bur 200. Alarguntsa <-tza>
errekardaia. Etcham 171 (tít.). Damaseko alharguntsa aberats batekin ezkondu. Zerb IxtS 101. Handitu baizik ez
zen Piarrañoren estimua alharguntsaren bihotzean. JEtchep 59. Eta aterperikan gabe, gure alarguntsak nora
nahi. Azurm HitzB 65. En DFrec hay 10 ejs., todos ellos meridionales.
- ALARGUNTSA-BELAR. Acónito. "Aconit, alhargüntsa <-tza> belharra" Alth Bot 2. "Alharguntsa belharra,
scabieuse" GH 1930, 225. "Aconit napel [...], alharguntsa-belharra" Zerb GH 1931, 227. Cf. A: "Alharguntza-
belhar (S), acónito; litm., hierba de viudez", seguramente tomado de Althabe; en Harriet hay alharguntza
belharra, corregido sobre alharguntsa.
 Etim. Derivado con el suf. -sa (-tsa), de origen románico (cf. jainkosa 'diosa', ya SP, seguramente cultismo),
de uso sólo en el extremo (nord)oriental del País. Es reciente su extensión inmoderada a otras palabras. Es, por
otra parte, prácticamente seguro que alargun se refería antiguamente sólo a mujeres. A propósito de uidua,
widow, vdová y su familia indoeuropea, cuya forma femenina debió de ser única, O. Szemerényi explica
claramente la razón: "Every widower was a miniature Henry VIII. The 'widow', on the other hand, was severely
restricted".
alarguntsaño.  Dim. de alarguntsa.  Ene herrian bada alarguntsaño bat. Etcham 171.
alarguntsatu.  "Alharguntsatu, enviudar la mujer (Arch)" DRA. v. alargundu.  Alarguntsatuz geroztik /

hanitz tristi nuzu / mentz bat gaiaz et beti / borogatzen beitut. AstLas 45.
alarguntto (-lh- S ap. Lh).  (Dim. de alargun). "Petit veuf. Alharguntto bat bildu dizü (S-saug), elle a réussi à
se faire épouser par un petit veuf" Lh.

mende.
alarguntza (Lar, Añ; -lh- SP, Urt IV 25, Hb ap. Lh, Dv, H, A; alarguntzaa V-gip ap. Iz ArOñ).  Viudez.
"L'état du veuvage" SP. "Alharguntzak baditu bere eginbideak, la viduité a ses devoirs" Dv (s.v. alharguntasun).
"Veuvage" H. "Alárguntzaa ona, buena viudez" Iz ArOñ. Cf., s.v. alarguntasun, el comentario de Duvoisin. v.
alarguntasun. Cf. bizi-alarguntza.  Arren, andre alharguntza / sainduki eramana, / ardiats diezadazu / fiñ on
baten dohaiña. EZ Noel 155. Bethi alegrianzari datxeko damua, ezkontzari alharguntza. SP Phil 133. Botu
egiteaz alharguntzazko kastitatean egoiteko. Ib. 414. Alharguntza garbi batean egoteko. He Phil 418. Bihur
zaitezte zuen burasotarat, eta agian bigarren ezkontza batek arinduko du zuen alharguntzaren dolua. Lg I 244.
Egiazko alargunak kastidadeko botoa egiten badu, apaintze eder bat emango dio bere alarguntzari. Echve Dev
464. Ezta alharguntzarik nihoiz auhen gabe. Gy 264. Alarguntzako soñekoen ordez, alaiak janzi, eta
mantuarekin estalirik. Lard 50. Utzirik alarguntzako soñekoak. Ur Gen 38, 14 (Dv, Ker, Bibl al(h)argun-
soinekoak). Alako bagarik, ze miñ alarguntza! AB AmaE 170. Alaba bakar eta gaztearekin gelditu zan
alarguntza tristean. NEtx LBB 157.
- ALARGUNTZA-BELAR. v. ALARGUNTSA-BELAR.
alargunzain. "Alhargünzañ (S-saug), voué à la garde d'un veuf (ou veuve). Enüzü nahi egon alhargün zañ, je ne
veux pas me consacrer au service d'un veuf" Lh.
alari, alaari (V ap. A).  "Alaarija, aquél que da voces dolorosas" Ast Disc 581  A: "Quejumbroso".
alaridu.  Alarido.  Asko daroae / juduok alaridurik, / jaiten dabela / asko tronpeta garratzik. Lazarraga (B)
1200v.
halarik (H), halarikan (H). 1. Sin embargo, de todos modos. v. infra HALARIK ERE.  Dakidalarik satisfa
ezin zaitzakedala. / Halarikan errezibi zazu, Iaun amulsua, / Obra ttipi gaitz handien ordain ofrendatua. EZ
Man II 76. Irakatstera eman zait / Zure lege eztia. / Bañan halarik deus ezta / Nik gogoan hartzea, / Baldin
ezpadut obretan / emateko antzea. EZ Eliç 22. Zu borthitza zarelarik / Halarik pairutsua. Ib. 308. Gorpuza
duelarik / Luzekara, halarik / Xuxen du, et' ezta lodi. 'Elle est cependant droite'. O Po 31. Hainitzetan gorderik
dago, eta nihork gutik hura ezagutzen du bere parte guzietan: halarik ezta nihoiz errebelatzen, eta ezin errebela
diteke. "Nunquam tamen errat, nec errare potest". SP Imit III 46, 4. Eztakit zer den emaztekiez, eta halarik enaiz
birjina. SP Phil 260. Ez da egundaino gerlaterik hasi hain sainduki nola israeldarrena. Halarik, zehatuak dire bi
aldiz. Lg I 242. Dabitek, zenbat ere baitzen profeta argitu bat [...], halarik erraten zuen: oi! Jauna, eta nor da
bere hobenak ongi ezagutzen dituena? Dh 145. Halarik ikhus dezagun / Ea nolazpait nonbaitik, / Bide bertze bat
harturik, / Azerta ahal dezakegun. "Essayons toutefois". Ib. 201. Liraen doñuak eztiki ta atsegiñez bete oi du
gogartea, eta alarik txirikatzen eta lotzen ere. Gazt MusIx 167.
2. (SP). Así. "Halarik eztut erran, je n'ai pas dit ainsi" SP.
 (Con oraciones consecutivas). "(De tal) manera que, [...] alarik, non" Lar.
3. Así pues, por ello.  Izenak ifintea ezta iñolaz ere [...] gauza ariña [...]. Eta alarik egia dio Kratilok,
dionean berez ta bere izatez dagozkala gauzai izenak. "Proinde". Lar DT L.
- HALARIK BADA (Lar). Así pues. "(De) manera, ala bada, alarik bada" Lar.
- HALARIK ERE (L, BN, S ap. A; SP, Lar, Añ (G, AN), Izt 27v, Dv, H (s.v. alabainan)), HALARIKAN ERE
(H). Sin embargo, así y todo. "Toutefois" SP. "(En) medio de eso, alarik ere", "(sin) embargo, no obstante, ala
ere, alarik ere" Lar. "(En) medio de eso, con todo eso, [...] alarik ere" Añ. v. HALA ERE.
 Tr. Documentado en textos septentrionales y alto-navarros. En el s. XX tbn. lo emplean autores como Azkue,
Lizardi y Orixe. En DFrec hay 13 ejs.
 Adiu beraz, Iesus-Kristo, kanpora zoazena, / eta halarikan ere ene baithan zaudena. EZ Man II 88. Zu
zerorren kontra huts egin dut [...]: halarik ere Iauna egidazu garazia. Harb 332. Bertze batzuek, nola bereak
emanen dituzten ezen bertzerenak ebatsten dituzte, eta halarik ere bethi dira errumes. Ax 232 (V 155). Eta
baldin halarik ere, gerthatzen bazaitzu huts egitera, eman zeure buruari zenbait pena. Ib. 269 (V 179).
Hainitzetan erraiten da mundua falso eta enganatzaille dela, halarik ere nekhez largatzen da. SP Imit III 20, 4.
Jondane Paulok egin ahala egin duelarik Jainkoaren arauera guziei amor egiteko [...] halarik ere kontu guti
egin du hartaz munduak emaiten ohi zuen iujeamenduaz. Ib. 36, 1. Batzuek bertzeak baino ederragoak,
halarikan-ere guztiak dira urrezkoak, eta urretik eginak. ES 136. Dolore eta damu zenbeitekiñ yuntatua den
arren, ez da halarik ere sortzen urguilleriaren eta hantpurutasun gorde baten funtsetik baizen. He Gudu 51.
Halarikan ere ez zaiteztela bozkaria zeren izpirituak sumetitzen zaizkitzuen. He Lc 10, 20 (Dv, Leon halarik ere;
Lç ordea, TB bizkitartean, Ol, Or, IBk (h)ala ere). Halarik ere hobeki edireiten nüzü berhala zük plazer
düzünian. Mst III 40, 2. Iragan behar ziren eztiz bethea zatzan bide batetarik, halarik ere, etzen bat atrebitu
hautsterat Saulen manua. Lg I 269. Ez naiz digno [...] sar dadien nere pobre moradan; alarik ere orren itz
sanduen erranes geros, nere bekatuek izein dire barkatuek. CatUt 25. Nor da ene salbamenduko egitekoan
intresaturik ni baizen? eta halarik-ere dosteta bati bezala behatu diot orai artean. Brtc 139.
mende.
 (s. XIX). Hanbat aldiz abisatuak, behartuak, mehatxatuak, eta halarik ere deusik ez egiten! Dh 216. Bena
halarik ere, ô ene Jinko huna enezazüla urthuki zure begien aitzinetik. UskLiB 65s. Nahiz adin handia zuen,
halarik ere, jarraiki zitzaion lasterka. MarIl 70. Nahiz Jainkoa orotan den [...], halarik ere behar dugu
kontsideratu, gure othoitzetan, Zeruan balitz bezala. Jaur 183. Herriaren hurbillean ora bat topatzen du, / Mehe,
zimeill eta egiña xoil hezur eta larru. / Halarik ere kostumaz zathitzera zaraman. Gy 48. --Yainkoari esker ez
dugu hemen holako erromeseriarik. --Halarik ere on da yakitea orai erratera nohakizuna. Dv Dial 101s (It ala
ere, Ur alanbere, Ip halere). Itz zenbait, erdarazkoak izanik ere, utzi dira berariaz ukitu gabe. Alarik ere, bear
bada arkituko dituzu bein ere aditu ez dituzun euskarazko mintzak. Legaz III. Nahiz hekien mintzaiak ez ditezken
berdinak, halarik ere biak elkharren heinekoak dire. Arb Igand 36. Protestantek hor hemenka zenbeit arrain
eremaiten darokute, bainan itsasoa zabal da, izanen da guzientzat arrain halarik ere. Prop 1899, 258.
 (s. XX). Urrikaltzeko dire / oien trabajuak, / alarik ere eztire / ongi pagatuak (AN-erro). Balad 228. Alarik
ere, nagusia ezetzerako bazegoen. A Ardi 90. Elguebarnek gogoz gainti bena halarik ere, eman zian gizon
arrotzari, Introït eta besten hasteko onuria. Const 40. Nago ez othe diren, halarik ere, hiri ttipiko eskualdun-
umeak zintzoago gelditu. JE Ber 45. Askotan, etsita gaude eztitula iñork gere baitan ari ditugun asmakuntza aiek
egonarriz irakurriko. Baña... ekin alarik ere! Ldi IL 28. Sua itzali du, ta alarik ere / ez da bêla atertu kea. Or
Eus 81. Alarik ere purrustada andi gabe zurikatu ta estali zuten beren egitekoa. A EY II 154. Erdi hontarik / ezin
dugu ihes egin, / halarik ere / baztertzen gira minekin. Or Poem 515. Jende bakunak gutxiesten zituela ez zuen
ezkutatzen, eta halarik ere jende bakunok miresten zuten Isabela apain hori. Mde HaurB 11. Ez da bide
laburrena, bainan segurrena [...]. Halarik ere, behin baino gehiagotan behar dute soldado zonbaiti kondu eman
nortsu diren. Ardoy SFran 125. Nik ez baidauzkat, ondo badakit, zure azta ta zentzuna. / Halarik ere bada gauza
bat onartu behar dezuna: / maitagarria ez banaiz ere maitale suhar nauzuna. Xa Odol 311. Badirudi, halarik
ere, euskara idatziaren beharretarako egokiagoak direla. MIH 96.
v. tbn. Mih 7. Mercy 33. Jaur 144. Elsb Fram 181. Jnn SBi 52. Lap 326 (V 149).
 En todo caso, en cualquier caso.  Eta obratu ere nola? Ez edergaillu, ez banaloriaz, eta ez munduagatik,
baiña Iainkoagatik. Eta halarik ere, sekeretuki, ahalik eta ixilkiena. 'Aun entonces'. Ax 230 (V 153). Aita posible
balin bada dispensa nezazü kalitza hunen edatetik, bena halarik ere zure boronthatia izan bedi konplitia, ez aldiz
enia. UskLiB 37.
alarma (Urt; -ll- SP). 1. Alarma, señal de alarma. "Allarme" SP. "Canunt bellicum, badarauntsa [...] gudurako
alarmak" Urt III 287.  Izan dutela gobernadorearen etorraraz alarma eta abisu. (c. 1597). FLV 1993, 460.
Beldurrez oien etorraraz zerbait alarma falso eman dezoten zure señoriari. Ib. 459. --Aizak, Joxe Mari, zer esan
nai dik botoi orrek? --Alarma [en el tren]. Urruz Zer 110.
2. Estado de alarma. "Tumulte" Ht VocGr 435.  Zenbait soseguz gozatzen hasten nintzen; eta huna non kolpe
kolpez aurkitzen naizen alarma berri batzutan. Mih 99.
alarmatu.  Alarmar.  Arma gabeko beso batek / etsai murruak hautsirik, / ifernua dik alarmatu, guzia
iharrosirik. Gç 76. Bi maithetarik bat da yauzten ohetik / Zerbaitek alarmaturik. Ib. 297. Batzutan Jinkoak
iustuen alderat idukitzen du, hek alarmatzen eta nahasten dituen konduita bat. Mih 124.
 Alarmarse.  Baldinetaria, bere ondiko handitan, bekhatu huntan erori bada [...], ez zaitezela haren kontra
kolera eta alarma. He Gudu 112. Maiz kexatzen, alarmatzen zare, esparanzazko akta batek zure arimarat gozoa
eta deskansua ekhar letzaken denboran. Mih 72.
 Dar la alarma. "Classicum cecinit, alarmatu du [...], alarmezkilla jo du" Urt IV 150.
alarna. "Alharna (BN-baig), costura" A.
alharo.  Tiempo de pastar.  Arh'aro ezpada, alh'aro. Saug 63 (Urq: "si no es sazón de labrar (es) sazón de
pastar").
alaroza.  Esposa. Cf. alagoza.  Nik Martin i Joana arzenaut neure alarozatzat eta hik arnazan ire esposotzat
[donde alaroza alterna con sposa] (Uterga, 1547). ConTAV 5.2.2.
 Etim. Peillen FLV 1980, 42, indicó su origen árabe. Sg. DCECH se trata de 'arúsa 'esposa recién casada,
novia'. Es "vocablo morisco raro y sólo empleado en la Baja Edad Media": Juan Ruiz y un dezir (en gallego!) del
Cancionero de Baena, c. 1400. El término vasco, sorprendente en su aislamiento, es un arabismo indirecto,
tomado del romance.
alarta.  Entremés.  Oliogaiak, guria, txardiñak, txipiroiak eta beste alartak (Menú de un banquete, 1891).
DRA.
alartu.  Animar.  Jazarra sonatu au ikustera etorritako franzes samalda andiaz estalia arkitzen zan [...]
mende.
mendi guztia, zeintzubek beren erritar Chanfarron pizkor-erazirik alartu naiean deadarka ixildu ere etziran. Izt
C 320s.
alartze (BN-ciz; -lh- S; SP, Dv, H (BN, S); alharze L, BN, S; VocBN, Gèze, Dv (BN)), alhatze (H), alhaze,
alhase, alhatza (H). Ref.: A (alharze); Lrq /alhárce/. 1. Umbral. "Alhartzea, le seuil de la porte" SP. "Seuil"
VocBN y Gèze. "Alhartzea, seuil d'une porte" H. "Planche que l'on met au seuil des bordes (mais non "seuil de
maison"). Alharze (L, BN), alartze (BN), seuil; alhartze (S) planche verticale au seuil des bordes" Lrq. v. atalas,
brinbel.
 Arauz, alharzia trebes. Saug 137 (frente a las interpretaciones de Urquijo y Lhande preferimos la trad. literal:
'por regla, el umbral (suele estar) de través'). Ehikiago etsaia goithü izanen beita, ezpiritiaren borthan sartzera
ihulere eizten ezpada, bena hela erran dian bezañ sarri, alharzetik kanpo jarri behar zaio. "Extra limen". Mst I
13, 5 (Ip alhartze; Harriet da erróneamente arhartze). Ezin nihola ere sarthu nintzen Elizan, bortha alhartzea
hunkitu bezen laster, baratua senditu nintzen. MarIl 72. Haren odolaz markatuko dituzte etxetako borthak eta
alhartzeak. Etcheberry 66. Athe-alhasearen gainean, san Benoatek eman ziozkan Maoreri Erregela sainduaren
liburua. Jnn SBi 107. Bainan eriaren aitak eta senharrak geldiarazten naute athe alhazearen gainean. Prop
1895, 267. Gainek ez dakote zolari alharzerik (seuil, umbral) egiten, ez doazko gainka. JE Bur 25. Leiho-hegalak
elgarri hurranduak, athe-aitzinean alhartzerik ere gabe. JE Ber 53. Athe hetarik bat etxearen erdiz-erdi, nasaia
[...], alhartzeaz bertzalde sargia batekin. Ib. 54. Bainan huna nun, bortha-alharean berean, dagoen harritua,
balditua... GAlm 1937, 47 (ap. DRA; probablemente errata por alhazean o alharzean). Iguzkia jalgitzen, iguzkia
etzaten, bakotxak ikusten du bere alhazetik bere molderat. SoEg Herr 30-6-1960 (ap. DRA). Platonen Eros edo
maitasunak gogo xorrotxa laguntzen du Ederraren athe-alharzeraino, eta hor uzten, bera ase dadiela Ederraren
argiaz. Lf in Zait Plat XIX.
2. (-lh- H), alhartza (H), alhatze (H), alhatza (H). "Par confusion on a fait alhartza, alhartzea, [...] vaisselier"
H (s.v. alhartzea). v. alasa.
- ALARTZEPEAN. "Alartzepean gelditzen ziakok ordaina, bajo el umbral le queda el pago (se dice al esparcirse
la noticia de que un hijo ha pegado a su padre)" A (s.v. alharze).
alas (V ap. A  Añ (V)).  Aleta. "Ala del pescado" Añ.
alasa (AN-5vill; T-L), alase (L, B; Lar, VocB; -lh- SP  A, Hb ap. Lh, Dv), alasi (H (BN, S)), alaza, alazi (-lh-
H (S)). Ref.: A; Izeta BHizt2 (alase). 1. Aparador o cada uno de sus estantes. "Alhasea, une aise où l'on met la
vaisselle" SP. "Aparador" Lar. "Planche, planchette dans les armoires ou contre les murs pour recevoir les objets;
étagère" Dv. "Étagère de vaisselier, vaisselier" H. "Armario, espetera" A. "Étagère" T-L. "Armario con estantes"
Izeta BHizt2. v. arasa.  Zaude obligaturik pagatzera, trabaju eta inkomodua anitz artatik etorri bear bazaizu
ere, nola baita alasen batzuek enpeñatu bearra (Goldaraz, 1833). ETZ 229. Thaloa eta gasna, marrakuku gaiak,
/ Sendatzen dituztenak sabeleko baiak, / Etxola alhasean etziren eskasten. Hb Esk 233. Bere egun itun eta
larrietarako / alaza kutxatilla barruan, ugerrak / yandako ta antxiñako eraz egiñiko / burdiñezko kutxa bat
dauka nere amak. Zait Gold 196.
 Armario.  Eskubitan alasa (armario) bat ontziak kokatzeko apaltegi batekin. Etxde JJ 28. Orain, nere
gelako bakartasun geldi onetan, alperrik ipintzen dut aoa alasako ispilluan. Txill Let 62.
2. Piso, nivel. "Étage" T-L.  Hirur alasetako abre largoaren soiñean, / Prinzesa turko bat hagitz famatua, /
Bere etxadia oro berekiñ hartua. "Sur l'animal à triple étage". Gy 124.
 alase (T-L), alasi. Estrato. "Stratification" T-L.  [Lehen gizonaren] tresna horiek alasika baitire kausitzen
harpe zolan, hobeak dira alasitik alasira. GAlm 1960, 26.
3. alase (AN-larr ap. Asp Leiz; VocB). "Armazón" VocB. "Alase, las piezas laterales de la cama del carro" Asp
Leiz.
- ALASA-MAILA. Estante.  Oxala liburu ttipi hau ez balitz, bertze zenbeit bezala, alhase mail batean edo
armario zokho batean utzia! In Dih GirLeg (ed. 1897), pról.
alasai (V, G; Lar), alasari (AN-gip), alezain (V-gip), alesai (V-ger), alosain (V-gip), alsai (V-arr). Ref.: A
(alasai, alesai, alosain, alsai); Iz ArOñ (alosaiña), LinOñ 182.  "Cuenda" Lar. "Madeja sin cuenda, negocio
enredoso, alasai bageko matasa" Ib. "Hilo con que se recoge y envuelve la madeja para que ésta no se enrede"
A. "Matasea egiterakoan ariaren lenengo puntea ta gero azkenengoa ere bai matasan lotu bear izaten dira,
matasea naastu eztedin. Ori da alitxixa egitea. "Alezaiña" ere esaten diote" Iz LinOñ 182. v. aletxa (2).
alasaka (T-L), alasika.  Por estratos. "Étager, alasaka ezarri" T-L.  [Lehen gizonaren] tresna horiek alasika
baitire kausitzen harpe zolan, hobeak dira alasitik alasira. GAlm 1960, 26.
alasarde.  (Exclam.).  Ala sarde eztok agertu ene denpora gustian / Onelako gizon ederrik gure Belengo
mende.
mendian. Acto 303.
alasari. v. alasai.
alhase. v. alartze.
alasi. v. alasa.
alasoko. v. alazoko.
alasta. v. alezta.
alastrena.  Alquitrán. v. alkaterna.  Nola estia dela kausa uliek khexa bailezakete, debekatuko duzue
akziden hortarik baldin alastrenaz begi inguruak pherekatzen baitiotzute. "Avec poix bien défaite en huile".
Mong 592.
alata (V-gip), alate (V-gip). Ref.: Iz ArOñ (aláka).  "El desperdicio de la madera en la sierra, tabla de costado
[...]. Aláte bat, alátia, alátaak" Iz ArOñ (s.v. aláka). v. 2 alaka (4).
halatan (BN ap. A; Lar, Añ (G, AN), VocBN, Gèze), haletan.

 Tr. Documentado en la tradición septentrional, con menor frecuencia desde mediados del s. XVIII, y en
autores guipuzcoanos como Beovide, Arrue y Antia (en estos dos últimos sólo en oraciones consecutivas). La
forma haletan se encuentra en Duvoisin y J. Etchepare. En DFrec hay 5 ejs.
1. Así. "Assí" Lar y Añ. "Ainsi" VocBN y Gèze. v. 1 hala.  Baina leiho batetarik saskian erautsi izan nenzen
murrutik: eta halatan haren eskuei itzur nengién. "Ainsi". Lç 2 Cor 11, 33 (Dv haletan; He hala, TB hola, Ol,
IBk, IBe (h)orrela, Ker alantxe). Batzu taula gainetan, batzu unzi zapoetan: eta halatan egin zedin guziak
salburik enpara baitzitezen lurrera. "Ainsi". Lç Act 27, 44 (He manera hortan). Ene enseiu aphur hunek kilika
zinitzan eta gutizia enseiu hobeago baten egitera [...]. Zeren halatan, ez lizateke euskara hain labur, eskas eta ez
hertsi, nola munduak uste baitu, eta baitaduka dela. Ax 19 (V 10). Mana bezala, emazu manuaren konplitzeko
eta begiratzeko indarra ere, zeren halatan bai, baiña bertzela ezta konplitzerik. Ib. 364s (V 240). Gero gu [...]
eramanak izanen gare hedoietan gora Jaunaren bidera eta haletan bethiraino Jaunarekin izanen gare. Dv 1
Thes 4, 16 (Lç halaz).
 (Lar, Añ (G, AN), H). (Con oraciones consecutivas). "(De tal) suerte que, [...] alatan non" Lar y Añ. 
Jesusek ordean etzuen gehiago deusere ihardetsi, haletan non harritzen baitzen Pilato. Dv Mc 15, 5 (Lç hala
non, He halako maneraz non; Ker guztiz arrituta gelditzeraiño). Bertute guzietan aurreratzen zan, alatan, non
ama guziak beren alabai gauz on guzietarako ispillutzat begien aurrean aur au ipiñi oi zioten. Arr GB 7. Bere
uste eta iritzi gaiztoak bat batetan trukatzen asi ziran, alatan nun, arrezkero gauzak len ez bezela ikusten zituen.
Arr May 167. Ordutik birjiñen Amak alatan biotza trukatu eta garbitasun edo kastidadearen usai atsegiñgarriz
alaiñ lurruindu zuen, non [...] tentaziorik sekulan geiago sentitu etzuen. Ib. 182. Egizu maitatu zaitzadala, alatan
non nere amorioa izan ditekean Zu [...] maitatzen etzaituztenena ordaiñduko duena. Ant JesBi 146s. Ikusten
bertzalde sortzeak hogoi urte hotan geroago gutituz doazila, itsuski, izigarriki, haletan non heriotzeak nausitu
baitzeiezte. JE Bur 46. Kantoreak jendeen aitzin-aitzineko jar-tokiak hartzen dituzte, haletan non mezatiarrek ez
baitezakete ikus aldarea. JE Ber 22. Elgar-hizketa horiek hedatu ziren [...], hitz eta jestu arruntez itsustu,
halatan non ez baitzitazken gehiago elizan jalgi. Lf in Casve SGrazi 8.
 En esto, haciendo eso.  Bein batez ari zan Franzisko eliza bat garbitzen; alatan ari zala sartu zan gizon bat.
Bv AsL 140. Alatan zeuden, San Franzisko anai Iluminatorekin aietara juan zanian. Ib. 214.
2. (Ht VocGr, Lar, Añ, H), haletan (Dv). Por ello; así pues. "C'est pourquoi" Ht VocGr 407. "(De) manera, [...]
alatan" Lar. "(De) manera, así pues, [...] alatan" Añ. "Ainsi, par conséquent, de cette façon" Dv (s.v. huletan).
"En ce cas, donc. Halatan etzare ethorriko, vous ne viendrez donc" H.  Guziok baikara haren [Adamen]
ethorkitik eta naturalezatik, halatan sortzen gara likhistuak eta nothatuak. Mat 162. Zeren añhitz baita Euskal-
herrian irakurtzen dakienik [...], halatan egin ditut halakoenzat [...] orazino batzuk. Ib. XXVIs. Zu guzia
miserikordiazkoa eta halatan bekhatorei barkatzailea. Harb 142bis. Flako dira, eta halatan atzemaiten eta
atrapatzen dira. Ax 212 (V 142). Nahi zuten fingabe bizi, fingabe bekhatutan egoiteko, eta halatan fingabeko
gaztigua ere emaiten zaie. Ib. 611 (V 393). Halatan deithuko zara / Andre bedinkatua. Hm 82. Ezta kreaturarik
egundaino bidegaberik egin derautanik eta halatan eztut zertaz zure kontra arrankuratzerik. SP Imit III 41, 1.
Halatan, bekhatoria, beha zazu deabruak badizu bi gauza, fedia, eta beldurra. Tt Onsa 31. Halatan mündüko
jente gaistoenak dira Jinkoaz eta lege oroz erre merexi dienak. Bp I 88. Egiaz gaitz da, eta halatan behar bada
idurituko zaitzu ezin dateken gauza bat aipatzen dudala. ES 195. Haukien artean batetik bertzera diferentzia guti

mende.
da, eta halatan dira hain elkharren iduritako. Ib. 127. Halatan ahal bezain laburki eta klarki moldatu izan ditut,
guziek eta egun guziez irakur detzaten. Brtc 8. Zu, Jaungoiko eta izpiritu handi, bazter ororen bethetzaile zare,
eta haletan aingeruek zaituzte adoratzen. Dv LEd 87. Arbolak landatu dituzunean, ondoko urtheetan ez
badiozute deusere artharik ematen, galtze handiak eginen dituzu. Haletan lehenbiziko lanak ez duke hainitz
balio. Dv Lab 346. Bethikotz sortzen du ttunttunak uhin / iragaitza hunek bethikotz dirau; / halatan hor-izan den
oro, behin / hor-date berriro, lehen zen arau. Mde Po 62.
 (En correlación con nola).  Nola bi gauza egiten baititu, halatan ditu merezi ere bi pena eta gaztigu. Ax 575
(V 369). Zeren nola konbertitzea eta obra onen egitea erditze bat bezala baita, halatan, zenbatenaz eta gehiago
baitago, hanbatenaz obra on hetzaz nekezago erditzen da. Ib. 79 (V 53).
3. En eso, entonces. v. HALAKO BATEAN.  Gelditu zan arriturik berari begira Franzisko [...]. Alatan
aditu zuan itz bat. Bv AsL 31. Alatan agertu zan Franzisko. Ib. 69. Eldu zan alatan billerako egun desiatua,
Maiatzaren ogei ta amargarrena. Ib. 163. Besua jaso bezain laster Monaldok Ines jotzeko, oñaze aundi batek
artuta gogortu zitzaion. Alatan agertu zan Klara eta esan zien: Utziozute nere aizpari nerekin. Ib. 95.
4. "/halatán/, dit-on, paraît-il (S)" Lrq.
- HALATAN BADA.  Halatan bada nahi dut erakutsi, Eskualduna letretako eginbidetan ere eztela harmetan
baino merezimendu gutiagokoa. ES 119. Halatan bada nik-ere iskiribatzen dut Latinez eta Eskuaraz. Ib. 193.
- HALATAN BERAZ. Así pues.  Halatan beraz hobena lehen da gurea ezen ez eskuararena. ES 102. Halatan
beraz arrozoinekin erran zezaken eskualdunen hitzkuntzan badela zenbait diferentzia. Ib. 137.
- HALATAN ERE. Sin embargo, con todo.  Elas! nola sinets ez ziola hitz edo so egin nahi, haren bihotzmina
zenaz gainen zin? Eta halatan ere bihotzmina eztitu zitzaion. Mde Pr 160s.
- HALATAN NOLATAN (Lar, Añ (G, AN)). "Assí como, [...] alatan nolatan" Lar y Añ.
alate. v. alata.
alatean. "Flotando" Zubk Ond 221.
alateko (AN-gip ap. A).  (Partícula que da mayor énfasis al adj. que le precede). v. alaen.
alaterazo. v. alarazi.
alatsu (V-m ap. A).  Doloroso. "Doloroso, atormentador. Miñ alatsua, el dolor vivo, agudo" A. Cf. 1 ala. 
Lengo gertaerak aztuten ebazan, da barriro agertuten zirean naibage alatsuak (doloroso). Echta Jos 291. Zein
alatsu ta lotsagarriak izan zirean Masimarentzat, Eladitxok autortu ebazan berbak. Ib. 294. Ori da albista
alatsua, ene alabea! Ib. 283. Darik geroago alatsuago eukan bere gibeleko mingortasuna. Ib. 325.
halatsu (G, AN-gip, B, BN-ciz; Ht VocGr 408, Dv (s.v. hulatsu), H), alatzu (V-gip). Ref.: A; Iz ArOñ (álatzu);
Gte Erd 144.
I (Adv.). 1. Poco más o menos así.  Eta nola ni ere halatsu bainaiz ene obra hunetan, hargatik erranen dut
hiruretan A Jeremia Profetarekin batean. ES 131. Etzen miresteko ahuntzen janbatik har zezaten hitz haren
erraitea, zeren ahuntzak ere halatsu egiten baitu bere janba. Ib. 384. Agindu ziotzoten Judas traidoreari hogoi
eta hamar diru peza, erran nahi da, berrogoi eta hamar libera. Halatsu zuen balio gathibu batek saltzerat. Lg II
251. La Belle Marik nihor ez du suprenitu / Lehen ere halatsu baita gobernatu. AstLas 68. Halatsu zaiote,
gerthatzen askotan / Printzexka batzuer ere, / Zoiñek bere disputetan / Erregeak hartzen, baidituzte yuie. Gy
235. Nola gudu handi bat hastean muthil artekoek ere yoan behar baitute soldadu, halatsu bildu zituzten Parisat
[...] nihongo bide, zubi edo erreketan ziren inginadore ahul, onxko eta hautuak. Hb Egia 150. Badakizue nola
ohoinek maite duten gela ilhuna? Halatsu higanotek maite dituzte berthute giristinoak. Ib. 77. Etxe arthikitzailek
zimendu bilhatzen, / Gaxtaginek aphezei halatsu yazartzen. Hb Esk 198.
 (s. XX). Kaso alatsu izanagatik / aundixiogua ta salla. (Interpr?). EusJok 105. Biotzean min dut, min etsia, /
zotiñik-gabeko negar-miña. / Alatsu txoriak, uda-ondoz, / negua du galazi-eziña. "Como cuando el pájaro [...]
vio llegar invierno". Ldi BB 96. Intxaurrak ezpaitu pagoarenaren tankerako ostotzaz bere burua yazten [...],
alatsu, giza-enda, giza-era, giza-erri bakoitzak eder-era berezia dakar. Ldi IL 125. Mutiko beldurtiek [...]
badakizu zer egin oi duten. Zarata aundia. Alatsu atera dizut nik ere onako au. Ib. 95. Etxeko haitz zaharrari
osto ainitz joan zaizkio; / Adar luze eihartu bat zeru alde doakio... / Halatsu da Sort-Herria. Iratz 35. Aurreko
urtetan ere, erriko jaietan izan oi danez, alatsu iraun zuten bazkariok. Etxde JJ 202. Listorrak egualdi
sargoritan gaiztoz anpatuta jarri oi diran bezela eztena nori ziztako, alatsu anpatu ziran Barkoxtar geienen
mingaiñak. Ib. 181. Berak ere alatsu uste zuen noski. Txill Let 30. Sagarrak eltzen diranean adarratik eten ta
lurrera erortzen diran gisara, alatsu etorri ziran ezkonberriak Gipuzkoako erri nagusira. Anab Poli 139. Guk
aurretik ikusten ditugu xedeak eta ondoreak, eta uste dugu izadiak ere alatsu bear duela. Vill Jaink 48.
Erromatar azkarrak ere, aberri-iskilluz iantzita alatsu ibilli oi dira. Ibiñ Virgil 101. Burrukaizun au, orratik,
mende.
mamuekikoa baldin balitz, eta alatsu da noski nik uste, iñon izango al da ortaraiñoko saiets-ezurrik? Berron
Kijote 206. Halatsu gertatzen zen, kontu zaharretako "demiurgo" errementariaren lanetan ere. MEIG IX 121
 (Con el vb. no explícito).  Txoria leioruntz doa, / mozkorki, --alatsu udazken-ostoa--. Ldi BB 38. Aurraren
naia zeruratu zan, / alatsu otoitz garbia. Ib. 22. Bai al dakizu arri aundieri bira emanda nolako zikinkeria
azaltzen zaien? Alatsu, Uled Nailen kalea. Anab Aprika 29. Gari-aleak, babarrun-aleak ere alaxe jalkitzen dira
galburu edo lekatik. Alatsu zu ere. MAtx Gazt 19. Beste batzuei errotik sortzen zaizkie ernemiñak oian bat iduri,
alatsu gerezi-ondo eta zumar-ondoei. Ibiñ Virgil 82. --Ondo lo egin al duzu? --Izugarri gaizki, eskerrik asko. --
Nik ere alatsu. Lab SuEm 193.
 (En correlación con nola, con valor distributivo).  Nola peontzan eta / alatsu argintzan, / lanian gogotsua /
etzera izan. Imaz Auspoa 24, 149.
2. "(G-bet), regularmente" A. v. HALA-HALATSU.
II (Adj.). "Halatsua, presque de même" SP. v. HALATSUKO.  Uste det asieran "adixkide" esan dizuanean
oker ez nebillela. Ander eta Andoni andik etorri ziranean, zu ta ni alatsuk giñan elkarren berri asko jakin gabe.
JAIraz Bizia 125.
III (Precedido de sintagma nominal). Más o menos como. v. bezalatsu.  Txofer?... Luzifer alatsu, naiago det
itzai. Lab EEguna 101.
- HALA-HALATSU. Así así, no demasiado bien.  Eria hala halatsu da; bihar ethorriko naiz berriz, eta
gaitzagorik khausitzen badiot, erranen dautzut. Laph 250.
- HALATSU BADA. Así pues.  Alatsu, bada, euskera, landu eztegularik, ezta yakintza-iturri, illunpea da. Ldi
IL 53.
- HALATSUKO (L, BN, S ap. Lh; Dv, H; alatxuko AN-5vill ap. Gte Erd). "Qui est à peu près semblable [...] à
cela" Dv (s.v. hulatsuko). "Al(a)txukua da berdin (AN-5vill)" Gte Erd 144.  Egungo egunean, Frantziako
laborantza handi guzietan badira halako edo halatsuko tresnak. Dv Lab 68. Ezin gaudezke erran gabe [...]
sakrifizio horiek egin zituela luzez, geroan, halatsuko sakrifizioak egitean, Jainko onak eman behar zizkan
barneko kontsolazionetarik batere gabe. Jnn SBi 77.
halatsuki. "À peu près ainsi, semblablement" H.
1 alatu (V). Ref.: A; Iz ArOñ. 1. (Aux. intrans.). "Alatu, adormecerse algún miembro a causa del exceso de
dolor" Ast Disc 581. "Entumecerse un miembro" A. "Eskúak alátu, alakétan xat, dolerse de frío" Iz ArOñ.
"Eskúak aláketan xat, se me quedan las manos doloridas de frío" Ib.  Otzez alatuta, esku ta oiñak otzak
gogortuta zituenetan, zerbait zuzpertzeko ta berotzeko besoez bular-bizkar ukaldika jarduten eben mutil eta
gizonak. Erkiag Arran 78.
2. (V, G, AN ap. A). (Aux. trans.). "Atormentar. Agiñak alatu (V-arr-oroz), producirse dentera" A.  Hire
pena zertan datza? / Zerk darozkik alatzen / Arima eta gorputza? / Zerk hauen tormentatzen / Erraguk. Monho
122. Kondenatuen infernua da, pekatu eralla edo mortalean ilten diranak doazan lekua, bertan beti alatuak,
nekatuak eta atormentauak izateko. Itz Azald 41.
3. "Alkar alatu (V-ger), perjudicarse" A.
4. (V, G). Ref.: A; A Apend; Iz ArOñ, UrrAnz. Reñir. "Reconvenir, inculpar a alguien" A. "Alátu dost ein
eztualako, me ha reñido porque no lo he hecho" Iz ArOñ. "Alatu jat, le he reprendido" Iz UrrAnz.
5. Sufrir.  Librau egizu Barrabas baña / Jesus Nazarenoa ez. / Orrek biar du / Ondo alatu / Age batian
dolorez. Canala Jesucristo 130 (Bast 214 penatu).
6. Insistir. "Alátu xaot ez ekárteko, le he insistido que no lo traiga". Iz ArOñ.
2 alatu (S; Dv). Ref.: A; Lh (alatü).  Jurar. "(S) jurer. Ala Jainkoa! Par Dieu! Vive Dieu! Erran du Jainkoa
alatuz ou alaturik, il a dit en jurant Dieu" Dv. "Alaturik Goihena (Sc), jurando en el excelso, en Dios" A. "(S-
saug), jurer" Lh.
alhatu (L, B, BN, S, R; SP, Arch VocGr, VocBN, Gèze, VocCB (L, BN)). Ref.: A (alatu, alhatu); Lh; Lrq; Izeta
BHizt2.
 Tr. En sus acepciones principales ('pastar, comer', 'apacentar') se documenta en textos de autores
septentrionales (y del roncalés Hualde) hasta el s. XX, época en la que se extiende a autores occidentales.
I (Aux. intrans.). 1. Pastar; comer. "(O), paître, manger" SP. "Brouter de l'herbe" VocBN. "Paître, brouter,
pâturer" Gèze. "Zure zaldia ezta hain eri, alhatu nahi da" H. "Gure ardiek Saioan alatzen dire" Izeta BHizt2. v.
larratu, bazkatu.  Gaizki doha erbiaz, alhatzen denian ohatziari. Saug 103. Nahi baduk bizi minik gabe,
ezadila alha gose gabe. O Pr 324. Alhatu zenean phozki [lapiña] / Hara yauzi, huna yauzi. Gy 232s. Beha
aireari badabill [herbia], han alha, hemen yauzi. Ib. 58. Bere azienda bertzeen ontasunean alhatzera utzi badu.
Dv Ex 22, 5. Gizentzeko direnek [ardiek] goizetan-goizik nahi dute izar ihintzean alhatu, bainan ez bertzeek. Dv
mende.
Lab 276. Hau ezagützen da nitre-gatz den bazkagietan alhatzen diren aharien haragian. Ip Dial 58 (Dv
alhatzen; It gatza dan lurretan dabiltzan zikiroen aragian). Zagon ez urrin kantik txerri saldo andi bat alatan.
Hual Mt 8, 30 (podría tratarse tal vez del ines. indet. de ala, aunque cf. p. ej. ib. 26, 26 aigaltan zauden, y 26, 21
zagolarik xa xaten; Lç alha zenik). Sarako arthalde bat mugarriz alde hartara alhatzen zenean. Elzb PAd 73.
Bedustarrek bere haziendak batzietan harat eramaiten zütien alhatzera. Ip Hil 192s. Ardiak lerro-lerro, luzaz
alhaturik, / Gau etsaiaren ihes bordara doazi. Ox 184. Itsuka yuan nindukan, asto bat larre agorturat yuaiten
den bezala alatzeko menturan. Zub 50. Behiak eta behorrak [...] han alatzen dira udaberritik udazkeneraño. Ib.
55. Zamaria alhatzen ützi zian bere laxiala. Mde Pr 123. Osto ta belarrekin alatu oi baitira. Ibiñ Virgil 105.
 Hetan kokatu zikinkeriek bide egin dezakete aitzina, alatuz, alatuz, barnez barne, beharrietaraino, dabiltzan
guneak oro beren kutsuaz andeatzen dituztela. JE Med 14.
 (-lh- Dv), aalatu. (Fig.). "Zure gogoari Jainkoaren legea emozu alhatzera, donnez à votre esprit la loi de Dieu
à méditer" Dv. Cf. GOGOAN ALATU.  Nere Jauna, zuk erakutsirikako egia huntaz alhatu, eta berriz eta
berritan huntaz nahi dut on-egin eta berme jarri. Dv LEd 60. Aspaldidanik, bazka orietan aala da ene gogoa:
eta jakina bazka beretan aalatzen direnak gozotasun bera duketela biotzetan. FIr GH 1927, 184. Anima, alatzen
danetik alaitzen da. "Inde quippe animus pascitur, unde laetatur". Or Aitork 414. Zure gogoa alha dadiela ez zu
baitan, bainan inguruko alhapidetan. Larz Senper 36s.
2. (SP, Lar, Lar Sup, Aq 1387, H; -lh- SP, H). (Con dat.). Remorder. "Bere buruari alhaturik, se rongeant soi-
même" SP. "Despecharse, [...]. Alatzen zait, zatzu, zaio, &c., me despecho, te despechas, se despecha" Lar.
"Reprehender, alhatu" Lar Sup. "Cansado de sí mismo, bere buruari alhaturik" Ib. "Enfadar a otro, o fatigar" Aq
1387 (en la parte del ms. debida a Larramendi). "Alatzea (transitif), irriter quelqu'un; (réciproque), s'irriter,
enrager. [...] Alatu zait, je me suis mis en fureur" H (s.v. ala). "Bere buruari alhatu, estar enojado consigo
mismo (Darric)" DRA. Axular parece ser la fuente (declarada o no) de todos los lexicógrafos, también de
Larramendi.  [Bekhatorea], predikarien konseillu onez, eritasunez [...] ikharatzen da, minberatzen da,
sentikortzen da, eta bere buruari alhaturik, ethorkizunaz gogoetan iartzen da. Ax 97s (V 67). Bekhatu hartzaz
orhoitzen zara arratsean, alhatzen zaitzu zeure konzientzia. Ib. 106 (V 71). Den gaixtoenari ere, noizik behin
bedere alhatzen zaika bere konzientzia. Ib. 426 (V 275).
 (Con objeto directo). Hacer remorder.  [Iainkoak] deitzen gaitu aphur bana, emeki, eztiki, maiñaz,
konzientzia alhatuz, eritasunak emanez. Ax 102 (V 69).
3. Ocuparse en, trabajar.  Egunak hurrena hurren, / Badu berdin salhatzen: / Orobat zaika gaubori, /
Laudorioz alhatzen (Ps 18). "Dies diei eructat verbum, / Et nox nocti indicat scientiam". Hm 43 (H traduce:
"parlent pour rendre gloire").
 (Ref. a máquinas). Funcionar, trabajar. "En parlant de moulin, moudre. Ihara alhatzen denean, quand le
moulin moud" Dv.  Urik ez bada, ez daite eihera alha. Elsb Fram 30.
4. Moverse, ir.  --Noiz jina zira? --Erenehun! Ez naiz oraino nehorat alhatu ... Zuen etxerat jitekoa nintzan
berriekin! Larz Iru 128 (Lek ez naiz oraindik iñor ikusten asi). Han eta hemen ni ere alhatu niz. Ib. 38. Etxea,
etxeko lanak, igandetako atheraldi hori elizarat, horra hunen bizia. Ez dut bertze nehorat alhatzerat utzi. Larz
Senper 44. Frantzinaren falta da dena. Bere gizona hobeki konprenitu balu, ez zitzaion bertzetarat alhatuko.
Larz HilEspos 42s.
5. "Alhatu (L, BN, S), [...] volver" A (Interpr?).
II (Aux. trans.). 1. Empujar, llevar a.  Hunela hasi zitzaion / hizten koleraturik, / Iainkoaren alderako /
zeloak alhaturik. EZ Noel 89.
2. Hacer trabajar, hacer funcionar. "Errota alhatzea, engrener" SP (s.v. errota). "Diruak alhatu (BN-mix),
encaminar el dinero, mandar a su destino" A (cf. DRA: "Según Lander [...] se debe traducir por 'dar a logro,
prestar con usura'").  Bere botherea noizbeit du alhatzen [Jainkoak]; / Ezdenari dio badadin manatzen, / Zeru
lurrak dire orduan agertzen, / Bizia ere da sortzen. Zby RIEV 1908, 206.
3. (AN-larr, R-uzt; -lh- VocBN, H). Ref.: A (alatra); Asp Leiz. Llevar al pasto, apacentar. "Conduire des
animaux à des pâturages de dehors" VocBN. "Faire paître. Alha zatzu ardiak, paissez les brebis" Dv. "Mener au
pâturage" H. "Alatra (R-uzt), conducir al pasto el ganado" A (se trata evidentemente de una expresión adverbial;
cf. alatzera s.v. alhatze). "Sacar el ganado de la cuadra o establo al monte o pastizal para que paste. Ardi oiek
alatu bearko dituzu" Asp Leiz. v. alharazi.  Errakelek berak alhatzen zuen arthaldea. "Pascebat". Dv Gen 29,
9. Sebeonen astoak alhatzen zituelarik. Ib. 36, 24 (Bibl alatu; Urt ian eragin, Ur larrean erabili, Ol, Ker
astozai(n) egon, BiblE larratu). Zuk alhatuko duzu Israelgo ene populua. "Tu pasces populum meum Israel". Dv
2 Reg 5, 2. Ene artzainek ezen ez dutelakoz bilhatu ene arthaldea; bainan beren buruak dituztelakoz alhatu, eta
ez ene arthaldeak. "Pascebant pastores semetipsos". Dv Ez 34, 8. Alhazatzu ene bildots eta ardiak. Hb Egia 111.
Hire gain uzten diat ene arthaldea. / Bildotsen bai ardien xuxen alhatzea. Zby RIEV 1908, 603. Ardien alhatzea,
batzea, moztea, deiztea. JE Bur 192. Bazka gurietan alatuko ditut ene ardiak [...]. Nik alatuko ditut ene ardiak
eta abaro egiñaraziko diet, diago Jaunak (Ez 34, 14s). Or MB 177 (Ol larratu). Artaldea alatu ondoan. Zerb Azk
39. Eta Labanen gainerateko abereak Jakobek alatzen zituen. Bibl Gen 30, 36 (Dv alharazi).
 Alimentar.  Zeruko erregea Dieteko arzuloan alatu zutelako. Ibiñ Virgil 110. Garai artan Partenope
amultsuak alatzen ninduen ni, Bergili. Ib. 118. Alargunak Eliasi zitua eman zion alatzean, baitzekin gizon
mende.
iainkotiarra alatzen zula [...]. Elias barnekoia ez-baiñan, agerikoia alatzen zun; ianari ua gabe akitu
baitziteken. Or Aitork 413.
 Lur ezoak belar aundiak alatzen ditu eta berez da apatzegia. Ibiñ Virgil 87.
 (Fig., con gogo, buru). "Ustekeria alferrez alhatzen duzu zure burua, vous vous nourrissez de vaines
espérances" Dv (que cita tbn. el ej. de Laphitz).  Gure gogoak Jesusen bizitzean alhatzea, hori izan bedi gure
bihotzeko ardurarik handiena. Dv Imit I 1, 1 (SP gogoan erabili, Mst ezpiritian ükhen; Leon bekigu gure
gogoaren alhabide lehena). Gogoa alhatzen dudanean munduko gauzetan, khexuz ezin nagoke. Laph 22.
Gazterik hasi nuen gogoa alhatzen / Bakezko estatua zein othe zaiteken. Dib EEs 1911, 168. Eskoletan guti edo
aski burua alhatu dutenek ez dakite gehiago phesta zer den. JE Bur 91. Buruaren alhatzeak baldin gizona apur
bat axalez leguntzen badu. Ib. 167. Batere berak ez dakiela, iduri luken baino gehiago alhatzen baitu halere
gogoa bere begi, beharri eta mihiaren ariaz. Ib. 75. Geroztik leize hartan bizi da gaixtoa, / Etsimendu berean
alhatuz gogoa; / Herra duela herra hazkurri ta loa. Ox 77. Amets-lur zabal hortan gogoa alatuz! Iratz 130.
Lurra aitzurtuz, elgar maitatuz, goian alatuz gogoa. Ib. 179.
4. Comer. "Abereek alhatu gandoak kozkortzen dire" Dv.  [Ahateek] ura hurbil behar dute eta jatekoa
arauka nasaixago, zeren ez baitute antzarek bezala belharra alhatzen. Dv Lab 292. Hazkartzen hari direlakotz
eta belhar alhatzen hasiak. Ib. 284. Elektrika hariarekin, hesten saila. Hari bat aitzinetik, alhatzekoaren aldetik,
eta bertze hari bat gibeletik, ez diten alhaturat berriz itzul. Janen dute hola, bere hoberenean, belharra.
Egunaria 27-6-1961 (ap. DRA).
5. Tener, alimentar (una idea, sentimiento).  Naiz izketaren aldetik ez duen geiegizko goganbearrik alatzen,
ala ere batasun aldera ixurtzen da. AIr Egan 1960 (1-2), 87. Zer? Burmuinzaletzen ari ote zen orain, horrelako
gogoetak alatzeko? Mde Pr 148. Herrian bizirik gelditu zirenek ere pentsu bat baizik ez zuten alatzen: ahal
bezain laster joan handik. Ib. 237. Ez zituen noski ulertuko haurraren adimen gazteak gizonaren gogoak alatzen
zituen zorabiozko pentsamendu horiek. Mde HaurB 9s. Bihotzean haren aldera alatzen zituen mesfidantza eta
susmoak ez zizkion hasieratik agertu nahi. Ib. 70.
- GOGOAN ALHATU. a) Pensar.  Galbide hestu hunetan khordokan nagoelarik [...] gizonenganik agur edo
esker on zerbait ardiesteko gogoan alhatuko naiz bada? Dv LEd 54 (Cb Eg II 22 gizonai ondo iriztea, onra ta
estimazioa gogan artuko det?). Tratulariak dohatz nekhatuz bidean, / Zenbat amets ederrez alhatuz gogoan.
Elzb Po 193.
b) Pasar por la cabeza (una idea, etc.).  Negu itsusi bortitzaren ondotik, karroin eta orma-egun beltz heken
oroitzapena gure gogoan alatzen delarik, oraiko egun ederrak ederragoak zaizkigu. Zub 121.
halatu (S; Urt), ala (V). Ref.: A (ala); Lh.  Halar. "Nauem ad mare, ad littus attrahere, untzia itsasora, itsas-
bazterrera [...] halatu" Urt III 82. "(S-saug), ramener" Lh. "Ala (V), recoger, ha]b[lar" A.  Orduan, pozak
besoak arintzen ziztela, tximista baño azkarrago, zeuzken indarren al guziekin, kordelak ontzi barrurutz alatzen
zituzten. Elizdo EEs 1925, 247. Andikan laster, mallaratzen zitzaien arraia biltzeko, sarea ontzi-barru-alderuntz
alatzen zuten. Ib. 215.
alatube. v. ARAT IGERI.
alatxa (V-ger-m). Ref.: FLV 1980, 358; Zubk Ond 235.  "Alatxa es, según BJB [= Serafín Baroja], Clupea
alosa parva" Arzdi Peces. "Alatxie (Alosa fallax), [...] pez hacha, saboga" A. Anasagasti "Itsas espezierik
garrantzitsuenen Bermeoko Terminologia" FLV 1980, 358. "(Alosa alosa), sábalo, saboga, alosa, arencón,
sardina arenque" FauMar 36.
alatxari. "Pañuelo negro y grande que las ancianas de nuestros pueblos se visten en la cabeza" Asp Leiz.
alatxoria.  (Euf. por alajainkoa).  --Carnot presidentak bai erran balü [...] zien etxaltez gabetzen zütükien
lege bati, oihü eginen züniena: Biba Carnot? --Ez, alatxoria! ez. ArmUs 1892, 142 (ap. DRA).
alatz (Bera app.). (Neol.).  Milagro. "Alatz (al atz), milagro" Bera app. Es decir, de al (= ahal) + (h)atz 'señal
de poder' (lat. signum). No es creación de Arana Goiri. En Deun-Ixendegi Euzkotarra (Bilbo, 1910, pág. 20) hay
Alatz/Alazne, Milagro; Alatz Ama Neskutza, Nuestra Señora del Milagro.  Josuren itxaldi ta alatzak (mirariak).
[...] Josu azkengo iru urtietan ibilli zan uririk-uri ta tokirik-toki gixonen eroslea zala egiztuten alatzez (mirariz).
EdestJ 56. Galdeiozu zein den Jaungoikoaren alatz edo milagrorik aundiena gauz ttikietan. Bera EEs 1916, 174.
Josu-kistoren alatzazko zailtasuna eraintzen da. [...]; alatzak, agian, ezezaunak izanarren izatezkoak diran
erazlearen egiñak izango dira. Zink Crit EEs 1918, 247. Gergori gotzai alazkillearen izena ta alatz (mirari)
aundiak iri artara eldu ziran. JBDei 1920, 170. Jesukristoren alatz --mirari-- arrigarriez gañera bai dagoz beste
ageri batzuk be. KIkV 28. Irukoitz Deunak an egin daben / Alatz andija ospatziarren. Enb 86. Euzko-Abenda-
bijotza / Jel-odol garbiz berpizten darrai. / Auxe, bai, Sabin-alatza! Ib. 70. Alatz-egodun Bera-Berenez /
mende.
Gurendaz dua goirantza. Ib. 111. Anai oi! leiora ator: orra or alatza! / Ikusi zuritasun alatz amestija / Edurren
gogo-leuna bai-dala garbija! Laux BBa 122. O, Miren gozua! / Jaunaren al-alatza / ixadi gustija, / Maite-alatza
baña / Zeure Sorkundia. "El milagro del poder de Dios [...] el milagro de su amor". Ib. 110. Alatz (prodigio)
urdiña!... Zer jaikun emen, / zer-nungo zori? EA OlBe 73. Nere eskua edatu ta Aijito yoko dut, nere alatzak an
egiñez. Ol Ex 3, 20 (Ker mirariak). Jaungoikoaren alatz gurena / zure Sorrera Garbia. BEnb NereA 197.
alhatzaile (S ap. Lrq; Dv, A). 1. Apacentador, pastor. "Celui qui fait paître" Dv. Tanto Duvoisin como Azkue
citan a HeH. v. alharazle.  Urdeen alhatzaileak bada ioan ziren ihesi, eta eraman zuten berri hori hirira eta
inguruetara. HeH Mc 5, 14 (Dv hekien alharazleek, TB hazinda belzen pazkatzen hari zirenek).
2. alhazale (S ap. Lrq). "Qui paît" Lrq.  "Alhazale, [...] qui ronge" Lrq.  Igaraiten baizik eztiren arthuak
eztirade hain untsa bekhantzen nula jorratiak: zorhi haboro baratzen da; hanbatenaz handiago alhazale saldua.
ArmUs 1906, 91 (ap. DRA).
3. alhazale (S ap. Lrq). "Qui tourmente" Lrq.
alatzar (Lar).  Gabarra. "Tafurca, embarcación chata y sin quilla" Lar. v. 2 ala.  Ni berriz, gaiñezka
zamatuta dijoan alatzar baten tankeran ibilli-nenbillen. "Gabarra". Etxde Itxas 80.
 (Ref. al Arca de Noé).  Belaunez-belaun datozkigun jostalluai goibeltasun aundi bat nabari zaie. Joanes
nire osabaren Noeren alatzarra oroimin eragingarri zen. Etxde Itxas 26.
alatzaro.  Momento milagroso.  Zer irudi gaur?... zer alatzaro / gelgarri mendi-gañean? EA Txindor 133.
alhatze.  Pastizal. "Alatzera (R), conducir al pasto" A.
alhatze. v. alartze.
alatzu. v. halatsu.
alaua. "(S), eufemismo de la fórmula de juramento ala Jinkoa" A.
alauda (H), aillauda (Urt Gram 21  A; all- L ap. Lh; Sb-Urq), allarda (H (L)), allana (H), allaba (H). 
Alondra. "Alunda, alondra, alouette" Sb-Urq. "Alouette" H. Cf. Baraib Voc: "Aloya, alondra" (tbn. en LzG). v.
larratxori.  Ihiztaria, belatxa eta allauda. Gy 174. Mirailleko itxura brillanta ikhusirik, / Aillauda ariñ bat zen
hurbilldu hartarik. Ib. 174. Xori tipiak arras maite ditu [belatzingak]: allardak halere bertzeak baino nahiago.
Dass-Eliss GH 1923, 380. Jateko hauta da alauda. Dass-Eliss GH 1924, 99. Urrian agertzen da gure
eskualdetarat alauda. Ib. 99.
- ALAUDA MOTODUN. Cogujada. "Cochevis huppé [...]. Alauda motoduna erraten diote Donibane-
Lohitzuneko aldean" Dass-Eliss GH 1924, 99.
alaune. "(G-bet), lugar donde se amarra la pequeña gabarra llamada ala; comprende una serie de estacas, parte
verticales en el agua y otras horizontales fijadas a la orilla" Zt.
alhaune (V, arc.), alhagune (BN, Sal, S, R). Ref.: A (alago, alaune); Lh (alhagune).  Lugar de pasto. "Kalako
alagunean alagu ona dago (R), hay buen pasto en tal dehesa" A, que para alaune cita RS. "Site de pacage" Lh.
 Hire borondatearen araura gobernatzen dituztela bere suietak, baitirade hire eskuez eginiko kreaturák eta
hire alhaguneko ardiak. Lç Ins A 7v (cf. ib. A 2r: hire eskuez eginiko kreaturák eta hire bazkako ardiak). Idi
zarrari, ze egiok alaunerik sorotsi. "A buey viejo, no le cates majada". RS 152.
alauri (V-ger-arr-oroz). Ref.: A; Holmer.  "Alarido" A. "Da entzuten gendu(zan) alauriak (V-ger)" Holmer
ASJU 1969, 178. v. alarao.
alaurika. "(V-arr-oroz), dando alaridos" A.
alauriro (Lar  H).  "Comúnmente" Lar.
alaurren. AxN explica zedarri (113), zedarria (144) por alaurren, alaurrena.
alauso. "Aláuso eindda, hecho a la ligera" Iz ArOñ. Cf. alazo.

mende.
alautxi. v. alababitxi.
alauza. v. alagoza.
halaxe (V-gip, G, AN, L, BN; Lar, Añ, Dv (s.v. hulaxe), H). Ref.: A; Etxba Eib; Elexp Berg.
 Tr. Documentado en textos guipuzcoanos y alto-navarros, y en algunos autores septentrionales como Bordel,
Duvoisin, M. Elissamburu, Hiriart-Urruty, Zerbitzari, Mattin y Xalbador. En DFrec hay 63 ejs.
1. Así, precisamente de aquella manera. "(De aquella) suerte" Lar y Añ. "Alaxe erakutsi deste neri gurasuak"
Etxba Eib. v. alantxe, halaxen.  Guzietarik alaxe bakar bat Jainkoarenik, alerik santarik, bat ere salbatu
zanik, Eskritura sagraduak kontatzen ez du. Cb Eg III 333. --Nola izan al diteke hori, baldin esan bazien
Apostoluai, aekin egongo zala, munduak zirauen arteraño? --Alaxe dago, bada beti Zerutik laguntzen dio bere
Eleizari. Ub 96. Ni ere halaxe nihabilazu / Galdurik neure odola. Bordel 69. Alaxe da, senarrik ez dezu, Jesusek
esan zion. Lard 376. Jesusek adierazo zien, gauza andi batzuek buruan zerabilzkiela, izatez ere alaxe zan. Ib.
438. Halaxe da, bainan lan horiek beren sari ona dakharkete. Dv Lab 28. Janariari begiratzen ere etzion, eta
alaxe egon zan, arik eta goiz batean obiaren gañean hillotzik topatu zuteneraño. Arr GB 147. Katolikuak
unitutzeko / esan du Aita Santubak, / ari alaxe agintzen diyola / bere ordenamentubak. Ud 140. Emendik aurrera
liburu onetan alaxe deituko diogu guk ere. Bv AsL 26. Anjel gaixorik dago, eta onek ere alaxe nai du. Apaol 52.
 (s. XX). Alaxe zan. Berezko argia eban Mañasik gauza danak errez ikasteko. Ag Kr 116. Alaxe egin zuen [...]
jakintsu ark. Goñi 66. Joxepantoni zijoan apaiñena ta tokatu ere alaxe egiten zitzaion. Urruz Zer 44. Siñisten det
Jaungoiko gure Jaunak alaxe adirazi dualako. Inza Azalp 26. --Asto oiek saltzeko al dauzkatzu, Pernando? --
Alaxe dauzkat bada. Muj PAm 58. Iñoiz ez dezu, / Garbiñe, ikusi / kaiean / itsas-ontzia sartzen ekaitza-ostean? /
Alaxe dator biotza ekaitz- / ondoan, / miñez josirik, pozarik gabe / gogoan. Jaukol Biozk 29. Baju-bajutik galdetu
niyon: / "Ama Euskera al zera?" / Erantzun ziran: "Bai, alaxe naiz, / baño egin det zartzera". Tx B II 168.
Siñesten badu bere esana gertatuko dala, alaxe egingo da. Ir YKBiz 382. Ezbearren batez gorputzetik ebaki edo
kendutako soin-atalak suari eman bear zaizkala uste oi da, eta egin ere alaxe egiten da. JMB ELG 86. Mutillak,
itzez ezin esana / lêrtu du kantaren bidez: / mingain-motelak alaxe dira, / itzez nâsi ta kantuz ez. Or Eus 87.
Artean gaiñekoek ba zuten mar-mari / alaxe erle-mulkoak, umatzen dala ari. Ib. 148. Etxera dijoa artez, buru-
makur eta gogoa goibel. Alaxe dagerkigu zerualdeak ere aurpegia gaur. TAg Uzt 29. Zure itzak, Ama, gaur
entzutean, / alaxe naukazu, ez-bai. SMitx Aranz 166. --Nere seme-alabarik maiteenak ez al dituzu eratorri? --
Bai, alaxe da. Zait Sof 98. Burua besa-tartean sartu, begiak itxi-itxi egin eta alaxe egon oi zan. Ib. 28. Zuk
euzkotarra izan bear dezu. --Alaxe naiz. JAIraz Bizia 71. Ain xuxen, gure kopla au ere alaxe da. Lek SClar 119.
Epai-maikoei alaxe agertu zien bein eta berritan. Etxde JJ 170. Berriz aldare nagusi aintzinetik iragan zanean,
Patxi negarrez zegoan. Halaxe egiten omen dute protestanteek. Osk Kurl 38. Pabrika egiten asi ziran da / orain
alaxe nai segi. Uzt Sas 169. Zu, Azpillaga, sostuna zera, / halaxe zait iduritu. Mattin 125. Gauzek badauzkaten
bi alderdi behintzat: Euskal-Herriak ere halaxe. Xa Odol 15. Alaxe derizkiot nik ere. Berron Kijote 142. Bai!
Halaxe da. PMuj in MEIG I 89. Halaxe egin dut. Ugalde in MEIG IX 52.
v. Lab EEguna 110. Txill Let 120. Basarri XIX. Vill in Gand Elorri 17. MAtx Gazt 61. Ibiñ Virgil 98. NEtx LBB
12.
 (En correlación con nola).  Nola dan aren illuna, alaxe izango ere aren argia. Lar SAgust 8. Nola gizon bati
kargu bat ematen diobenean, orri dagozkan bear gaiak edo lanak egiten abiatzen dan, alaxe orazio onetan [...]
bereala abiatzen gera seme on baten deseo naturalak agertzen. Gco I 451. Jonas nola egon bai-zan arraiaren
barruan iru gau-egunez alaxe egongo da Giza Semea bera lurraren barruan. Inza Azalp 50.
 (En correlación con bezala).  Golok Jenobebaren karta guziak arrapatu eta gelditu zituen bezela,
Kondearenak ere alaxe egiten zituen. Arr GB 96s. Eiztariak [...] iskiloz beti [uso] ederrena zauritzen dun bezala,
alaxe egin zun artan eguzki errukibageak! Or Mi 120. Ameriketara baserritar yoanak zaldun-usai etorri oi
bezela, alaxe, eraztunez yosia ta erdera arroa dariola, dabil, or zear. Ldi IL 81. Beste gizonak zuei egitea nai
duzuen bezela, zuek ere alaxe egiezue aiei. Ir YKBiz 125. Umeek artza tximuiri begiratzen dien bezela
danborraren soñuarekin dantzatzen diranean, alaxe zeuden danak ingurun emakume ari begiratuaz. JAIraz
Bizia 29.
 Amén. v. halabiz.  Eta ziltzaldian ez gaitzazu utz, gaitzetik begira bezik. Halaxe. NeolAG (versión
labortana del padrenuestro). Erregutu ezazu gu pekatarioen alde orain eta gure eriotzeko orduan. Alaxe. ArgiDL
14 (v. tbn. 5, 16, 18ss.; cf. ib. 56 alaxe izan bedi). Pakezko bizi-lekua emaiozu, ta zure zorionkide egizu.
Jesukristo gure Jaunaren izenean. Alaxe. NEtx Nola 39. Zure santuekin batera Betikotasun guztian goratu
zaitzadan. Alaxe. MAtx Gazt 99.
 "Halaxe, gutixe (locut[ion] proverb[iale]), c'est fort bien fait, et c'est encore trop peu, moins que ce qui est
mérité" H (s.v. hala).
2. (S ap. Lrq; H). "À peu près ainsi. Halaxe egin du, ez ordean osoki hala, il l'a fait à peu près ainsi, mais non
tout à fait ainsi" H (s.v. hala). v. halatsu.  Sagar batean daude irur gauza: sagarraren urrina, sagarraren

mende.
kolorea eta sagarren saborea, eta alare sagar bat baizik ez. Alaxe [...] Jangoiko bat baizik ez. El 32.
3. Así pues, por ello. v. HALAXE BADA.  Medikuak ez zidaten asmatu [...] ta alaxe Xerapi Goizuetako
"kuranderuagana" jo nuen. Lab EEguna 66. Lur gorrian euria eginda ere, ez dago an bera gorde lezaken zuaitz-
azpiko orbelik, ez lur gozorik. Alaxe [...], ordu gutxi barru, len bezin legor [...] gelditzen dira. Munita 20. Aitak
etzion eragozpenik jarri eta alaxe, Piarresek udaraldi oso bat egin zun morroitzan. Etxde JJ 9. Etzuten nai izan
aurren biotz xalotan gorrotozko belar txarrik erein. Alaxe [...] aurrak, benetako laguntasunean azitzen ari ziren.
Ib. 227. Beren erlijioan uste dute gorputzek beste munduan janbearra izaten dutela ta, alaxe, ogia, pikuak,
datillak-eta jartzen dituzte illobi-gañetan. Anab Aprika 16.
4. En eso. v. HALAKO BATEAN.  Alaxe, liztorrak buruan burrunbaka eta biotzean sukarra irakitan
zebiltzkiola, eldu zitzaion egunsentia. TAg Uzt 252. Alaxe iritxi zitzaioten bazkaltzeko ordua. JAIraz Bizia 26.
Eta, alaxe, illunpetan norbait bazetorren. Ugalde Iltz 68. Alaxe, aulki bat artuta, jarri nintzan Txirritaren mai
artan, eta esan nion. Salav 46.
- HALA-HALAXE. Exactamente así.  Hala-halaxe pentsatzen nikan neronek. Zerb Egutegi 1933 (ap. DRA).
- HALAXE BADA. Así pues.  Alaxe, ba, zuregandik jaioko dan santu edo deunari Jaungoikoaren Semea
esango zaio. Inza Azalp 48. Alaxe bada mutillei azken-agurra egin zien. Or SCruz 118. Naiago zun milla bider
aitagantik edozein zigor artu ganbaran gau bakar igaro baño. Alaxe ba, makurtu zun burua eta apalki erantzun
zion. Etxde AlosT 29. Alaxe bada, Beltranek erabaki bat lenbailen artzea pentsatu zun. Ib. 34.
- HALAXEKO. "Qui est de cette manière-là" Dv (s.v. hulaxeko).
 (En correlación con nolako).  Nolako burua duzun, alaxeko txapela arkituko duzu zure ezkontzan (AN-ulz).
Inza NaEsZarr 1264.
- HALAXETAKO. "Qui est de cette manière-là" Dv (s.v. hulaxeko).
- HALAXE-HULAXE. Así así, no demasiado bien. "Alaxe-ulaxe (B), medianamente" A.  --Xurien alde boz-
biltzale bezala erlisionearen laguntzerat ari direnak, eta gero berak bakartasunean halaxe-hulaxe bizi. HU Zez
197.  Eregintzak eginak izan dire aro onean? --Hulaxe, halaxe. "Comme ci, comme ça". Darthayet Manuel
359.
- HALAXE-HULAXEKO. Mediocre, no muy bueno.  Bai errege hura halaxe hulaxekoa zen; hargatik, gizon
seriosek, zen bezala atxikiko zuten. Elsb Fram 132.
alaxede (Hb ap. Lh).  (Euf. por alafede).  Ai, Maria, ez zaitan goxo izanen! Ez alaxede! Barb Piar I 203.
- ALAXEDEKO (Hb ap. Lh). (Euf. por alafedeko, q.v.).
halaxen (G, AN-gip), alaixen. 1. Así, precisamente de aquella manera. v. halaxe.
 Tr. Documentado en textos meridionales (casi en su totalidad guipuzcoanos), a menudo alternando con alaxe.
 Oraiñ ere alaixen bear litzaioke esan legez ta bidez. Izt C 105. Egiazki, alaixen da izatez ere. Ib. 220.
Esanerazo zidan arreba nuela; izatez ere, alaixen da: bada, ama biren humeak bagera ere, aita bat degu. Lard
22. Alaxen banitz bezela, / zierto egon zaitezela, / zuria izango naizela. Bil 87. --Gezurra diruri! --Ala diruri bai,
baña alaxen gertatu zan. Sor Bar 74. Al zuan guziyan alaxen egiten zuan. Bv AsL 28. Paseko egaztiak joan da
etortzen / Alaxen Txomin Nagi etorri naiz aurten, / Uda ta negu asko kanpoan ein arren. AB AmaE 283. Alaxen
da --esan niyon ia pakian uzte ziran. Iraola 54. --Gure bei koxkorrak baño baba geiago jan dute idi auek. --Baita
indarrare alaxen dute. Ag G 87s. Ona bear bezela / agertu egiak, / alaxen agintzen du / Jesusen legiak. EusJok
118. Zoritxarrez alaxen da. ArgiDL 93. Aizearen mukuluak ez baitu eguzki-argia eragozten [...]; alaxen uste
nendun, zeru ta aize ta itsaso ez ezen lurra ere, bere mukulu aundi ta tipi erasaten zenula. Or Aitork 154s.
Gauzak alaxen izaten ei-dira-ta. SM Zirik 117. Jaungoikoari dieten zorra paga bezate halaxen. Arti MaldanB
229. --Berrogei urte besterik ez ta iru aldiz alargun zera beraz? --Alaxen da. EgutAr 12-7-1960 (ap. DRA).
Gauzak diran bezela esatea gustatzen zait, eta auek alaxen dira. Uzt Sas 339. Atzean gelditzen zala ikusirik,
deadarka asi bear izan zuan [Santxok], itxoegiteko. Alaxen egin zuan Don Kijotek. Berron Kijote 116.
v. tbn. Alz Bern 72. Etxde JJ 34. Vill Jaink 53. Salav 59. Lab SuEm 199.
 (En correlación con nola).  Zuk nere pensamentuan / diz diz alaxen egiten dezu / nola izarrak zeruan. Bil
67. Irabazia nola alaxen gastua, / Duenak eramaten lasa du mundua. AB AmaE 407. Nola etxian esposatuta /
nagusitzen dan morroia, / alaxen dago ibai on ontan / gaiztuetako arraia. Tx B II 52.
 Amén.  Zuganako maitetasun eta adiskidetasunean ill arte irauteko laguntza ere emango didazula uste det.
Alaxen. Elizondo KristPE 18 (ap. DRA). Aitaren eta Semearen eta Espiritu Santuaren izenean. Alaxen. ArgiDL
12 (v. tbn. 14, 17, 61 et passim).
2. Así pues.  Maider-en naitasuna irabazten saiatu zen [...]. Alaxen, aurrak iru urteak bete zitun ezkeroz,
etxean biltzen zitun sagarrik mardulenak [...] eskuratzen zizkion noiz-nai. Etxde JJ 228. Arreba oietako bat jaio
eta bereala il omen zan, ta alaxen Sagastin bederatzi senide bizitu giñan gurasoekin. Salav 13. Baiña ezda
gauzarik urruti dagon amuruztuari nekerik emango ez dionik [...]; alaxen, nekepean zegon Grisostomo bere
uste-miñetan irudikorturik. Berron Kijote 158.
3. En eso.  Alaxen, gurdi janariarekin gatozela, asi ziran napar agintari eta gañerako jendea automobilletan
pasatzen. Salav 58.
mende.
- HALAXEN ERE. Sin embargo. v. HALA ERE.  Zerorrek ere ongi dakizu / aspaldi ontan nagola, /
zuregatikan penak sufritzen / bañan ordia au nola; / alaxen ere nigana ezin / bigundu zaitut iñola. Bil 106. Ongi
dakizu pratikan, / alaxen ere serbiziuan / etziñan egin kapitan. Tx B I 142. Zubeltzuk ere onak da txarrak / danak
zitun ikusiak, / alaxen ere pazientzian / pasako zitun guziak. Uzt Sas 128.
halaxet (Dv, s.v. hulaxe).  Así, precisamente de aquella manera. v. halaxe, HALA-HALA.  Gomuzki florian
da / Amodiua dina, / Orok obe ginuke / Halaxet bagina. Bordel 174. Burasoek ezagutu zuten halaxet, hekien
haurra saindu bat zela. Jnn SBi 71. Azkenean, hetarik batek halaxet erraiten dio maltzur maltzurra, haren haur
denboran, gizon bat halaxet hil izan zela. Barb Sup 103. Eliza-phestak geroztik tirrian omen ziren, egun hetan
plazan ikusirik mutil eta neskato gazteak birazka zabiltzala halaxet, jauzi, itzulika. JE Bur 79.
- HALAXET ERE. Sin embargo.  --Ez luke bada hanbat iduri, xerriak ezen lakhet du zikhinpean. [...] --Xinan
harritzeko garbitasunean hazten dute, eta halaxet ere hango urdekiak gureak baino itxura eta ahoko gozo
hobeak ditu. Dv Lab 279ss.
- HALAXET-HOLAXET. Así así.  Ohartu zen berehala haren errepublika bazohala halaxet holaxet, ezker
eskuin, goiti beheiti, harat hunat, norat haize harat aise. Othoizlari 1958, 174.
halaxetto (Dv (s.v. hulaxe), H).  (Dim. de halaxe). "Halaxetto da, c'est tout à fait ainsi" H.
halaxettorik, halaxittoik (S ap. Lrq).  "(Dim. de halaxe, qui renforce la précision ajoutée par xe). Très
précisément ainsi" Lrq.
alaxintxo (alaxinxo S ap. Urq RIEV 1920, 110).  (Euf. por alajainkoa).  Ez dakit alaxintxo, erran bazineza
Espainian, harrika zintzazketen Españolek. HU Zez 76. Ez Panamista, ez eta Panamisten aldekoa, are gutiago
oraino heien idurikoa; ez alaxintxo! HU Aurp 58.
alaz. v. helas.
halaz (H).  Tr. Documentado en textos septentrionales, en su mayoría suletinos y mixanos, aunque tbn. se
encuentra en Dechepare, Leiçarraga, Axular y Haramburu, y en algunos meridionales modernos como F. Irigaray
o Aresti. Las expresiones como halaz ere, halaz (eta) guztiz (ere), etc. son, por el contrario, propias de la
tradición meridional; halaz eta es empleada por Beryain, Haramburu y Pouvreau, y alas edo olas por Lizarraga
de Elcano. En DFrec hay 57 ejs.
1. Así. v. 1 hala.  Ieinko beldurturik iarri ziraia? / Halaz despeditu nahi nuzuia? E 207. Falsu testimoniotik
ezin ehor begira; / halaz kondemnatu zuten Ieinkoa ere hiltzera. Ib. 233s. Dohatsu dirade hura enzuten eta
begiratzen duten guziak, ezen halaz erakusten dute Iainkoaren haur diradela. Lç Adv ** 5vs. Elkharren kargák
egar itzazue eta halaz konpli ezazue Kristen Legea. "Ainsi". Lç Gal 6, 2 (He horla, TB, Bibl hola, Dv hala, Ol,
IBk, IBe (h)orrela, Ker olantxe). Gero gu bizirik goitiko garatenok, harrapaturen garate hekin batean hodeietan
Iaunaren aitzinera airetan: eta halaz bethi Iaunarekin izanen gara. Lç 1 Thess 4, 17 (He hala, Dv haletan).
Ordenatu zuen ezen halaz, eta legearen arauaz, halako hutsik egiten zuenari bi begiak irazi eta athera behar
zeitzanaz geroztik, athera ziazotela aitari berari bere begietarik bata. Ax 347s (V 231). Maita nezazu, / Halaz
hil daite [su haur]. O Po 46. Halaz batzutan / Batzen bazaitut, / Baten lekutan, / Neke biga itut. Ib. 46. Halaz
baizik, Jinkoak eskietan ezari deritzien arimez, kontü honik eztereiozie emanen. Bp I 25. Haren ezagützeko,
maithatzeko, zerbütxatzeko, eta halaz Paradüsiaren irabazteko. Ib. 28. Haren ezagutzeko, maitatzeko eta
zerbitxatzeko, eta halaz bizitze eternalaren irabazteko. CatLan 6. Hartü nin emaztia aitak desiratia, / Ustez
ükenen nian halaz haren bakia. Etch 140. Halaz bizitze eternalaren irabazteko. CatS 19. Eta gloriatik / Halaz
gabetü, / Baita Birjinatik / Mesias sorthü. UNLilia 17. Halaz zütien harrigilek / oso khantian phikatzen [harriak].
Casve SGrazi 68.
 (En correlación con bezala).  Halaz Elizak sinhesten dian bezala. Bp II 94.
 (En correlación con nola).  Emaztia / Nula aiherrago / Bekhatila / gizunkia beno; / [...] / Halaz enganatü /
Eva gaixtoki. UNLilia 16.
 (Con oraciones consecutivas). "Halaz nun, de telle sorte que" Lh.
2. (H). Así pues; por ello.  Badakizu nothan konzebitua naizela eta halaz hutskor naizela. Harb 333. Halaz
ezta izanen rezebitürik edo hartürik, zoin ere beitira mündütiar, taharnoi, aharrari [...]. Mercy 25. Deusere
eztuzu gizona beithanago denik, ez halaz presentago denik Jinkoa beno. AR 75. Halaz amorioa da kürküria
honkitik honkiala bethi irabia irankorraz ützültzen dena. Egiat 206. Jesüs-Krist eztüzü realki edireiten ostia
saintian, üdüripenek ereiten dieno baizik, halaz gogomazü eztezazün ahoan hurzera ützi amurekatik estomakian
errezebi dezazün. UskLiB 91. Ezagutu zuten jadanik ikusiak zirela bi aldekoetarik; alaz en gañekoek bota
ziozten amilkatuz eken gainera arri batzu. FIr 145. Zeru goibeletik trumoia zen entzuten [...] / Halaz ikaratu
ziren denak biziro. Arti MaldanB 195.
mende.
- HALAZ HALAZ. "Peu à peu (S)" Lrq.

- HALAZ EDO HOLAZ. "Aálas edo oólas, de una o de otra manera" Iz ArOñ.  Alas edo olas galdu, guzia da
galtzea (188). LE-Ir. Tratu txarra ondasun alas edo olas utzi bear direnengatik galtzea sekulako gloria (213). Ib.
Zerén, naibadúgu ezpadúgu, alás edo olás, beárko pasátu trabáju déna. LE Ong 52v. Azkenéko erresolbituzúte
ilarástea alás edo olás. LE Doc 158.
- HALAZ ERE. De todos modos, así y todo. v. HALA ERE.  Badakit [...] lan gutxi egin nezakela euskeraren
goralgarri, baño alaz ere otoi dagizut baimen emateko neri, aldiz-aldiz zureganatzeko nere idaztitxo zarpallak.
Elzo EEs 1916, 297. Alaz ere itz bat esan zazu eta nere anima sendatuko da. ArgiDL 69. Ez uste, alaz ere, apaiz
ta pralleak gai onetan garbi-garbi utzi nai ditugunik. EEs 1924, 190 (ap. DRA). Alaz ere otoitza, bere ezpañetan,
/ Jainko-maitetasuna, biotz-zañetan. Jaukol Biozk 13. Alaz ere, oiek aipatu, oiek saritu. Ldi IL 111. Alaz ere
Yesusek eztu kontu aundirik egiten Yoanen aitorrera ortaz. Ir YKBiz 107n. Alaz ere pittin bat / bederik lengoz
gain / zuen guzion opaz / edango det orain. EA OlBe 92. Ez da batere pornografiazko kondaira bat, bainan
halaz ere, bildur naiz gaitz izango zaidala nonbait publika eraztea. Mde Pr 195. Aurreko astigarrari so, ez
dakusat alaz ere astigarrik. Txill Let 47. Irudikizun arauzko idazkera ori, beraz, eztu berez elerti arauzko,
mistiku-senak eragiña baizik; alaz ere, edozein esantzak bezela, erti-arauzko zentzuna ere ba darama beregan.
Gazt MusIx 165. Jainko-jainkosak aurrenik, hain giza-irudiko eta halaz ere hain bestelako. MIH 323.
v. tbn. JMB ELG 25. Arti MaldanB 214. Osk Kurl 206. Berron Kijote 65.
- HALAZ ETA. (Con sintagma vbal. con suf. -(e)nean). Ya que.  Alas eta Mezan egiten diraden orazioak [...]
guziendako aprobetxatzen diradenean. "Pues [...] aprovechan". Ber Trat 28v. Alas eta guziak dutenean obligazio
gauza oek jakiteko. Ib. 56r. Zerengatik erraten da Eliza dela bat solamente, alas eta munduan denean anbat
jende mota kristioak diradenak, eta anbat lekutan? Ber Doc 114r. Alas eta erran duzunean obra onak egiten
enpleatu bear duguna, erran izazu obra miserikordiaskoak. Ib. 162r.
 (SP (sin trad.)  A, Lh). (Con -(e)naz gero(z), geroztik). "Halaz eta mintzo zarenaz gero, ya que habla V." A.
 Zinez erakusten deraukuzu gure ganako amorioz su eta khar ditxetzula, halaz eta [...] meza sainduan
mirakuiluro emaiten zaizkigunaz geroztik. Harb 12. Zergatik enaiz artha handiagorekin preparatzen zure
sakramendu sainduaren hartzera, halaz eta Patriarka [...] Prinze saindu hek [...] halako debozionezko seinalerik
zure Maiestate sainduaren serbitzuan erakutsi dutenaz geroztik? SP Imit IV 1, 6. Halaz eta, Philothea, hanbat
doatsunaz gero gida on batekin ioaitea debozionearen bide saindu hunetan, zagotza zinetan Iainkoari othoitzez.
SP Phil 18. Enganamendu bat da bekhatu mortalik edo benialik konfesatzea hetarik purgatu nahi gabe, halaz eta
konfesionea hartarakotzat baizen ordenatua eztenaz geroztik. Ib. 156.
- HALAZ ETA GUZTI. De todos modos, así y todo.  Umeek ere dakiten kondaira [...]; eta, alaz ta guzi, ez
aatik Maomaren mirariak baiño egiagoa. Berron Kijote 67. Bat bakarrik ere ez zitzaion iñondikan gogoratu;
baiña alaz ta guzi baietz erabaki zuan. Ib. 88.
- HALAZ ETA GUZTIZ. De todos modos, así y todo.  Alaz eta guztiaz, sinistu nai badidazute nengon eran,
pijaman, ganbarara igoa nazute asarre bizian. Lab SuEm 191.
- HALAZ ETA GUZTIZ ERE. De todos modos, así y todo.  Goazen halaz eta guziz ere. Marranta ez da ezer
ere. Mde Pr 107. Sarritan entzun oi zuten elezahar eder au aitonaren abotik, baiñan, alaz ta guziz ere etziran
sekula aspertzen [...] entzuten. Etxde JJ 96. Eta, halaz eta guztiz ere, zerbait zor diot egileari. MEIG II 55.
- HALAZ GUZTI ARREN ERE. Sin embargo.  Alaz-guzi-arren ere Jainkozko Hitz aragitu hau [...] persona
bakar bat da. Ub 129.
- HALAZ GUZTIZ (alaz guztiaz Añ (G, AN); alaz guziaz Añ (G, AN)). "Aun, también, aun así, [...] alaz
guziaz", "(en) medio de eso, con todo eso, [...] alaz guztiaz", "(no) obstante, [...] alaz guztiaz" Añ. 
Montevideon ikusi ditut / kanpuak eta ibaiak [...] / alaz guztiyaz gauza geiago / ditu gure alderdiyak. PArt Ustez
105. Ni naizelako zenbat pena ta / mixeri pasa dezuten! / Alaz guztiyaz ez didazute / arrazoi txar bat ematen.
Auspoa 123-24-25, 117. Alaz guztiz, neroni etzitzaidan beñere orrelako gauzik gogoratuko. Alz Ram 80.
Besoetatik barnera bultzaz / berêla du zuzendua; / alaz guziaz, erdigite au / ba liteke luzatua. Or Eus 224.
Jainkoak dakin lapurretak eta ondamenak egin zituan eta alaz guztiz bere erregiñ zan Isabelek al zuan geiena
goratu zuan. JAIraz Bizia 36. [Autokarrak] iges egin dizu [...]. Alaz guztiz, gaur goizean ateratzeko aukera
izango dezu. Anab Aprika 71. Ez zuan joan nai gosaldu gabe, alaz guztiz txirbil billa bidali dut. Lab SuEm 194.
Lotsagarri eta penagarri, eta halaz guztiz nahitaezko. MIH 69.
- HALAZ GUZTIZ ERE, HALAZ GUZTIAZ ERE (alaz guziaz ere Añ (G)). De todos modos, así y todo. "Pero,
no obstante" Añ.  Alaz guziaz ere, bere janzimodua aldatu ta truka zezala agindu zion. Aran SIgn 57. Alaz
guztiaz ere, bide ona utsegiñik bizi izandu zan ogeita sei urteetaraño. Ib. 7. Gure sabelak ain gaizki ezpadira
ere, zeren nagusiak bazkari ona ona eman digun, alaz guztiaz ere, estimatuko dizugu zure borondate ona. Zab
Gabon 28. Alaz guziaz ere, beste izdun ederrago batek obetuago izkiribitu dezan arte, nai nuke [...] zu onezaz
baliatzia. Bv AsL 19. Gai onezaz, eta ala diote berak, Aita Cornejo ondoena itzegin dala; alaz guztiaz ere, ez
diote oni jarrai nai. Ib. 120. Alaz guztiz ere nai degu oen eriotza. Ib. 194.
 (s. XX). Etzioten pakean uzten; alaz guziaz ere etzuen Bernardatxoren biotza arrokeriaren kutsuak ere ikuitu.
Goñi 75. Alaz guziz ere, len baño maiztxoago [...] etortzen zan Aloñatik etxera. Ag G 134. Alaz gustiyaz ere,
etzait iruditzen munduan ni baño aberatsago iñor danik. Ill Pill 7. Alaz guziz ere oraindik bai-da bidaztiak
mende.
ustiatuko duan beste meatzea eta agian bertatik aterako du ontasunik gallenena. Zink Crit 63. Alaz guztiyaz ere /
bate etzan samurtu. JanEd II 122. Alaz guziaz ere / kontatzen errezak / ditun, irien gisa / nere interesak. Auspoa
120-21-22, 64. Alaz guziaz ere, aitortzen det eta nai det errezera idazten dutenak berrizaleak baño askoz geiago
dirala ta bear ditugula. Ldi IL 110. Alaz guztiaz ere, alkar artuko aal-degu adiskide onak bezela. Ib. 95. Alaz
guziaz ere, maitezko mintzoak / betidanik zerizten biñoen aboak. Ldi UO 53. Badago etekin geiago eman lezaken
zuaitzik? Alaz guziaz ere ikusi bear ez litzaken lur alper asko ikusten da. Munita 109. Alaz guziz ere. Ib. 65.
Halaz guztiz ere, gizonaren deabruzko sorginkeria! Baroja dugu beti aurrean. MIH 272.
- HALAZ MODUAN. De algún modo.  Egiya klaro esaten dizut / eta konsola zaitia; / alaz moduban jarri
dezazu / zure arpegi tristia, / ezin barrenan sufritu det nik / zu orrela ikustia. APBB 73.
alaza (det.).  Sitio, cerco. Cf. alaz egin.  Guziek batera eun ta berrogei ta amargarren urtean alaza asi zuten
berek egindako guda-dorrez eta beste zapalkilluz. Ol 1 Mach 6, 20 (Dv sethiatu, Ker, BiblE inguratu).
alaza. v. alasa.
alazagin (Lar Sup  H).  "Comezón, alazagiña, atzgillea" Lar Sup.
alazale.  Barquero. v. halzain.  Halazaliak eztira beraiñez bihotz mardo. MaiMarIl 118s.
alazankoa, alazainkoa.  (Euf. por alajainkoa).  Ala zankoa! Ori da eztarria, aitona. Zab Gabon 67. [Milla
duroak] zuriak? Ez ala zankoa! Zab Auspoa 26, 67. --Ortaño? --Bai alazankoa, beste mundura joateko asmoan
aulkitik altxata abitzeaño, motell. EEs 1916, 184. --Nagusiarekin ez dezu itzik egingo peseta bat pagatu gabe, ta
ori iru minutuan bakarrik. --[...] Mutill merkea aiz i ala zankoa... Zab EEs 1918, 34. Badu ark etorria,
alazainkoa, neurtitzez ainbatsu itz askatuz ere! Ldi IL 41. Alazankoa, ez nekin ain aundia zanik! AGoen Agurea
63. Ankapean, makilka, astaputz batzuk bezela, parregarri ibilli gaituzte, ta zokoratuak egon gerala, ala-
zankua? Bejondaikela, motel! Ataño TxanKan 13. Euskal herriak zein ziren, bai, behinik behin, eskolako
haurrek ere bazekitelakoan geunden. Eta ez genekien, alazankoa. MIH 384. Barthes irakurria du Haranburu-
Altunak, eta frantsesez irakurria, alazankoa. MEIG VIII 27. En DFrec hay 3 ejs.
alaze. v. HALA ZE (BADA).
alhaze. v. alartze.
alaz egin.  "(V, G), hacer alto (se dice mucho de las lanchas que han llegado ya a su lugar de pesca)" A. 
Zelai zabalean [gudarosteak] alaz egiten du eta burruka-saldoak lerrokatzen dira. "Stetit agmen". Ibiñ Virgil 88.
alazgile, alazkile (Bera app).  (El) que hace milagros.  Garai artan Komana iria gotzai edo obispo gabe
arkitzen zan, eta Neozesarea'tar Gergori gotzai alazkillearen (mirarigillearen) izena ta alatz aundiak iri artara
eldu ziran. JBDei 1920, 170. Egiz esan leike Euzkerearen alazkillia Arana-Goiri ixan zala. Altuna Euzk 1929,
221 (ap. DRA). Guziak bidali ote? guziak igarle? guziak iraksle? guziak alazkille? Ol 1 Cor 12, 29. Deritzaiote
sarritan / alazgile geiena. Agerre en la rev. Pamplona, Navidad 1957 (ap. DRA).
alazi. v. alasa.
alazio. "Aflicción (G-be [sic])" A Apend.
alazo (V-oroz ap. A; Añ (V)), alozo (V-arr ap. A Apend), aloso (V-arr ap. Gte Erd 229). 1. "(A) propósito",
"lindamente" Añ. "Cómodamente. Alazo dator, viene ajustadamente, de perlas" A. "En grande" A Apend. "Zer
moduz? [...] aloso! (V-arr)" Gte Erd 229 (junto a ainbestean, aski ongi, etc., de otras zonas). Cf. alauso.  Zeuk
nai dozuna baño eztogu gura: atsedenez eta pozik urte luzietan alazo zeu bixi ixatia. Otx 182.
2. (V-oroz ap. A), alozo (V-arr ap. A Apend). "Cómodo" A. "Conveniente, adecuado" A Apend.
3. "Alazo kosta zirean, costaron mucho (V-oroz)" A EY III 315.
alazoko (V ap. A; Añ, H), alasoko (V-arr-oroz ap. A; Añ, Izt 48v). 1. Adecuado, conveniente; correcto, como
debe ser. "Modoso, moduzkoa, ganora onekoa, alasokoa" Añ. "(Es muy) apreciable, es muy para ello, (V)
alazokoa da" Ib. "Convenable, propre pour" H (que cita a Añibarro). "1.º (V-ple-arr-oroz), grande,
proporcionado, [...]; 2.º (V) apreciable" A. "Alasoko (V-arr-oroz), excelente, modoso" Ib.  Dietea edo gitxi jan-

mende.
edatea da ain ontsua, ta osasun-emolle alasokoa, eze, botikan dirian osagarri guztiak eztauke zer ikusi bere
aldean. Añ LoraS 15. Liburu santuak dira, zeruko su ederra biotzean biztutzeko su arri ta kaltzeru alazokoak,
dira su ori azi ta eukiteko su-garria. Añ EL2 3s (Azkue traduce "apreciable"). Auxe zan andra Juanak eindako
sermoia, / Zeñetarako daukan alazoko doia. AB AmaE 318. Untzedun oiñetako lodi-ondoan gosari alazoko bat,
bidaria, sartu eban etseko andreak. A Latsibi 13. Gorputzean ez eban, ziñez, garbitasun lar ezagutu. Aren
atzazalak sarri askotan illeta-soiñekoz erakutsi oi zituan, eta eskuko azal enparauak langille esku latzak areago
zirudien, mutiko alazokoarenak baiño. Erkiag BatB 34.
2. "Alazokoa, pasable (V-arr)" A Apend. "Alazoko (V-arrig-oroz), alazako [sic] egunak igaro" Ib.
3. "Alasoko [...] (V-ple), como aquél" A.
alazokotxo. "Pasable (V-arr)" A Apend.
 halazuza. v. babazuza.
1 alba (V, G ap. A; Volt 41, SP, Urt I 473, Lar, Añ, H).  Alba, aurora. "Aube du jour, egunaren alba" Volt 41.
"Alba, argi alba, l'aube du jour" SP. "Albicascere, alba, argia, argi urrátzea izatea. [...] Albicascit, alba da,
argia da" Urt I 473. "Alba" Lar y Añ. "(V, G, L) aube du jour" H. v. ARGI-ALBA, argi-haste, argi-urratze,
egunsenti, GOIZ-ALBA.
 Tr. Documentado en autores labortanos desde Etcheberri de Ziburu. Al Sur se encuentra en las exprs. albako
meza y alba-izar (v. infra).
 Huna itzala non den mehetzen / Alba gorria berriz agertzen. EZ Eliç 199. Iguzkia nahi bezain / goizik ezta
agertu, / alba gorria ere ez nahi / bezain sarri urratu. EZ Noel 111 (105 tbn. alba gorri). Plazer duzu iratzar
zeitzaden alban eta bortala idekitzean. Volt 169. Iraungi ez daiteken argiaren Ama, sekulako egunaren alba
xuria. Arg DevB 43. Larunbat alba goizean / Piarresekiñ batean / Joannes hilharrirat zen joan. Gç 93. Segidan
da ilhabethe guztietan alba denean guarda zein haitzetan den. [...] Ianbieren hogoi eta bortzean guarda nortean
alba. INav 162 (v. tbn. más ejs. en la misma pág.). Zurekiñ batean argi berri baten alban bitz dadintzat, eta
fiñean dohatsuen zorionaz zeruan goza dadintzat. Ch III 50, 3 (SP argi berriaren begian, Mst argi berri baten
arthorian). Alba ethorri baiño lehen / Zutela yaiki-arazten. Gy 59. Nihoiz alba hurbillean / Sarthu nahi bazen
lotan, / Zapatai erneak kantuz atzartzen zuen betan. Ib. 79. Alba agertu baiño lehen lebanteko uhartzetik. Ib. 77.
Agertu deneko albaren argia [...]. Ib. 149. [Maria] da, goizeko alba eztia, iguzkiaren aintzinean heldu dena. Lap
269 (V 122). Alba gorri, hego edo uri. Zerb GH 1936, 115.
- ALBA-IZAR, ALBIZAR (V-ger-m ap. A). Estrella del alba. "Albizarra askoren miiñean goizeko izarra edo
argi-izarra edo artizarra da" Ezale 1897, 318b. "Lucero" A. v. 1 artizar.  Nor da onako emakume bere
semiaren albuan jarririk daguan au, alba-izarra baño argijago, ilargija baño ederrago? Astar II 274. Lekeitioko
plazan bai ordu onian / alba-izar ederra agertu ziñian (1866). In Erkiag Arran 196. Bildur nintzen albizarra
amata edo itzali ta bera ostenduko eteiaten. A BGuzur 156.
- ALBAKO MEZA (SP). Misa del alba. "Albako meza, messe du point du jour" SP.  Zer da bat egotea /
albako Mezatan / ikusten gizon ta andra / arrausika Eleizan! Azc PB 326. Igandetan aitzina sareak hedatzen, /
Albako meza dite lehenik entzuten. GAlm 1931, 44 (ap. DRA). Apaizak urten eban gelatik altararantz,
alba]ku[ko mezea esateko. Erkiag Arran 157.
- ALBAKO OTOITZ. Laude.  Laudeak edo albako othoitzak. Primako edo argitu deneko othoitzak. EZ Eliç
433 (v. tbn. 190).
- ALBAREN DEIKO. Toque, campana del alba. v. albako.  Urte luzeak zear, kanpantorre alai / izan zaituan
lurra, zeure zai dagoke; / baiña ez dau entzungo, pozez bete eroian, / zure albandeikorik, aurrerantz, iñoiz be.
'Tu toque de alba'. Gand Elorri 216.
2 alba (Lar, Añ).  "Alba de sacerdote" Lar y Añ.  Gero arzen du alba, baita elizako atorra, zein Meza
erraten duenak janzitzen baitu. Ber Trat 10v. Alba zuriak erakusten deusku Herodes Erregeak burla egiteko ifini
eutsan erropa zuria. Cap 138. Mez-emollearen jazkera ta soñeko apaindurak adierazoten dabena. [...] Albeak,
Jesus maiteari Herodesen jauregian janzi eutsen zoro-jazkera-soñekoa. Añ EL1 88s (v. tbn. EL2 98). Albaren
beko ertzak ipiñiko diozkatzu berdin eta aldarorik gabe. AA CCErac (ed. 1900), 313 (ap. A, s.v. aldaro).
Jostunak egiten ditubezan kasulla eta albak. Astar II 69. Ama Birjiñari egin dizkioten erregaloak dira nik
dakizkidanak beintzat: gurutze bat, sei kandelabro aundi, alba bat [...]. Otag EE 1885a, 30.
3 alba (AN-gip ap. A).  Jadeo.

- ALBAN. "Alban dijoa, va jadeante" A.
- ALBETAN (V-och-m, G-goi-to), ALBATAN (V-gip (albaatan), G-to). Ref.: A (albetan); Iz ArOñ (albaatan),
To (albatan). "1.º jadeante; 2.º en agonía" A. "Albetan dago (V-m, G-to), está dando las últimas boqueadas o
respirando fatigosamente (esto se dice también de un sano)" Ib. (s.v. alba). "Albatan dao, está jadeante" Iz To.
mende.
"Albaatan, jadeante" Iz ArOñ. v. ALBAINAN (s.v. 1 albaina).  [Ikusirik San Dionisiok] egun atako
eguzkijaren illuntasuna denporatik kanpokua zala, esan eragiñ eutsezan berba oneek: Jaungoikoa dago albetan
<aleetan> edo mundua bere azkenean. Canala Jesucristo 29. Arako baten, ia albetan egoala, Jaungoikoak ala
naita, nunbaitetik agertu zan txalopa batek aita semeok bizirik artu zituan artean. Ag Kr 211. Euzkalerria zauriz
/ itxirik albetan / erailea or dabil / orain illunpetan. Atutxa Mugarra 48. Gisaisoak, albetan egoala zirudian.
Aren arnas-estua ta ito-bearra! Erkiag Arran 74. Azkenengo arnasetan, albetan egoala. Ib. 169. Birikak asnas
eske, / albetan asnas uka... / ta iñork ezin otzandu / gaitz gaien burruka! E. Mujika in Onaind MEOE 840.
alba-.  (Prefijo verbal derivado de ahal (v. Lfn Syst I 478ss.), unido generalmente a formas verbales hipotéticas
o irreales; añade a su valor, a la vez condicional y potencial, un cierto matiz desiderativo). Cf. ahal; albai(t)-. 
Tr. Lo emplean autores septentrionales de los ss. XVI y XVII. Cf. con ahal ba- en contextos similares, mirail bat
nik ahal banu (E 143), baldin are libre egin ahal bahadi "si tu peux aussi être mis en liberté" (Lç 1 Cor 7, 21),
bertzerena, ahal badeza, bihur arteiño (Ax 267 (V 178)), kausit ahal baneza (O Po 28), oi [...] ahal bagintez
bertze artharik gabe (Ch I 25, 9), bethe ahal baneza (Gy 105), ahal balute elkar itho lezakete (Dv LEd 223), jin
ahal baledi (Ip Hil 128), egin ahal baleza ere (JE Bur 179), etc.; cf. además testimonios meridionales --
ambiguos en cuanto a la forma-- como oi aldioneri albanegi enpara (Lamentación de Pedro de Abendaño, TAV
3.1.6), o zerbait eta asko zugatik egin al baneza! (Cb Eg II 69), Bertso berri batzuek / jarri al banitza (Tx B II
160), etc.
 Elas, itzul albaneza iragan den denbora, / segur orai enikezi dudan gogoanbeharra. E 155. Hebengoaz
berzekoa albaheza eskusa, / unsa enplegatu dukek heben eure denbora. 'Si celles d'ici pouvaient t'éviter celles de
l'autre monde'. Ib. 245. Parti albanengidio, hark ez luke parerik. 'Si je pouvais me séparer d'elle'. Ib. 151.
Albanerra egia, nik dut pena handia. 'Si je pouvais dire ce qui est!'. Ib. 195. Egin albadadi, zuetan den
bezenbatean, gizon guziekin bakea duzuen. "Si se peut faire". Lç Rom 12, 18. Ezen testifikatzen drauzuet, baldin
posible izan albaliz, zuen begiak idokirik eman zendrauzkedetela. "S'il eût été possible". Lç Gal 4, 15. Hartara,
egin albalute, unzia egotzi aiher ziraden. "S'ils eussent pu". Lç Act 27, 39. Ordean satisfatzeko osoki gutitia
badut, / Obran albaneza eman neure nahia. EZ Man II 75. Baldin bertzela eragin albaleza bekhatua, ezlemake
munduan den plazerik ttipiena ere. Ax 511 (V 330). Iraun arazi albaleraukate gehiago biziari, bekhatu gehiago
eginen zuten. Ib. 611 (V 393). Hura handi den arauaz / Nik solas albanegi. Hm 83.
 (Con formas verbales en modo indicativo).  Hirur gauza albaditu ehork ere egiaz. 'Si l'on peut tenir trois
choses pour vraies'. E 41. Albadagik ioan adi elizara goizian. Ib. 15.
albaaskaa. v. alboranzkada.
albada. "Albadak, ce sont des couplets sur un air spécial, que les enfants du village de Larrau [S] vont chanter le
soir, la veille de la Chandeleur devant chaque maison. [...] Les chanteurs s'adressent d'abord au maître de
maison, puis à la maîtresse, puis à leurs filles, puis à la servante, etc., en termes flatteurs [pour demander des
boudins, des saucisses, du lard, etc.]. Puis si la cadeau reçu n'est pas suffisant ils chantent des méchancetés"
Igela 1963 (6), 1. Cf. VocNav: "Albadas. Llaman así a las dianas que ejecutaban los gaiteros antes de amanecer
en las fiestas típicas de los pueblos de la Cuenca de Pamplona". v. alborada (2).
albadar (V; albaadar V-gip), albo-adar (V-ple-m-gip). Ref.: A (albadar, albo-adar); Iz ArOñ (albaadar);
Elexp Berg (albo-adar).  "Rama o ramas que se dejan a los árboles podados para que éstos no se pudran por
falta de circulación" A. "Albo-adar (V-ple-m), rama travesera" Ib. "Albáadarrak, las ramas laterales" Iz ArOñ.
albagela. "(V-ger-m), aposentos a derecha e izquierda de la parte principal de una casa" A.
albagin (V-ger-gip-al; Dv (V)), alboagin (V-gip; H (V)). Ref.: A; Etxba Eib (albagiña, lokatu); Elexp Berg
(alboagin).  "Molaire; de albo agiñ, dent de côté" Dv. "Dent molaire" H. "Muela" A. "Colmillo. Basurdiak
lakotxe albo-agiñak zittuan berak" Etxba Eib. "Zirri eta zirri, lokatu dot albagiña, dale que dale he aflojado el
colmillo" Ib. (s.v. lokatu). "Dientes premolares y molares. Alboagiña apurtu jat" Elexp Berg.  Beste ainbeste
diñot ortzagiñetan ta albagiñetan egiten dan loikerija gaitik. Ur Dial 36 (It, Dv, Ip (h)agin).
 Etim. De alba- (< albo) + (h)agin.
albaialde. "Albayalde, albaialdea" Lcc. "Albayaldado, albai[al]dez betea" Ib.
albailen. v. albait (2).
1 albaina (-iña V-ple-beñ [sic] ap. A Apend).  "Jadeo" A Apend. "Disnea" Garate 5.a Cont RIEV 1935, 347.
mende.
Cf. 3 alba.
- ALBAINAN. a) "Albaiñan dago [...] (V-ple-arr), respirando con dificultad" A. v. albainka, ALBETAN (s.v. 3
alba).
b) "Albaiñan dago (V-ger), está poco firme" A. Cf. albainu.
2 albaina. "Albaiña (V-ziz: sic, ¿por zig[oitia]?), criba" A. Cf. LzG: "Albaina, triguero de alambre que se usa
para albainar el trigo (Cigoitia)". Cf. tbn. LzG s.v. albainar y albañar.
1 albaindu (V-ple-arr-och-m-gip). Ref. A; Iz UrrAnz (albaindduta).  "Rendirse de cansancio" A. "Albaindduta

dao; albaintzen duatze, se van calentando (las ovejas) (V-gip)" Iz UrrAnz. v. abaildu, hebaindu.
2 albaindu. v. albainutu.
albaindura, algaindura (Lar, H).  "Costura, añadiendo una cosa a otra, algaiña, algaindura" Lar.
albainka (V-ple-arr-och-m, G-azp). Ref.: A; Iz IzG.  "Venir fatigadísimo" A (evidentemente se trata de una
expresión adverbial). "Albainka dao, está jadeante (G-azp)" Iz IzG. v. ALBAINAN (s.v. 1 albaina).
albainorratz. v. albandorratz.
albaintinkaka. v. albaitinkaka.
albainu (-iñu V, G; Aq 1198), albaiña (V, G), albaiñi (V-m-gip), albin, albiñu (V-ple-men [sic]; VocCB  Dv
(G)), albiño (V-arr-oroz, G; Lcc, Lar, Añ, VocCB  Dv, Lcq 44, H (G)), albaill (V-m), alboño (G-goi). Ref.: A
(albaiña, albeniz, albiño, albaill); A Apend (albiñu); JMB At (alboño).
 Hebra de hilo, lana, etc. "Hebra" Lcc. "Hebra de hilo, lana, &c" Lar y Añ. "Hebra" Aq 1198. "Hebra de hilo,
lana, pelo, etc." VocCB. "Albiño (V-arr-oroz, G), [...] 2.º brazo de hilo según sale de la rueca" A. "Albañie siku
bat barik nator" (V-m). v. albeni (2), albeniz, armilu, HARI-ALBAINU, HARI-ZUNTZ, HARI-IZPI. Cf. 2
algain.  Etzion S. Lorenzok ari-zuntz albin bat ere artu nai izandu, ta gaztea zen aldian ere bizitu zen aragiz
jauntzia ezpaliz bezala ta aingeru baten eran. Mb IArg II 163. Ta orien [Jesusen soñekoen] zuntzetan edo
albiñetan arkitzen den edozein odol-tantak balio du, [...] gauza guziak baño agitz eta agitz geiago. Mb OtGai III
36. Egongo ziñateke eskegirik torre altu baterik firu-albiñu mee erbal batetik? Añ LoraS 117. Ditu ille urrezko /
albiñu luziak, / alakorik apaintzen / ez du orraziak. Bil 58. Oraindik badegu Segurako Elizan beste ikusgai bat:
Jaunaren ibil-estalia (Palioa). [...], urrezko albañuz egiña dago. Ayerb EEs 1912, 61. Eguzkiaren argi-
matatsetatik banatzen diran urrezko albaiñuak bezala. Elizondo EEs 1929, 175. Bigarren, Seme zera, Aitaren
erraiñu; / agortu gabeko Itza, ta Egi-albaiñu. NEtx LBB 280. Txoriak ari dira, / diztikor ta garden, / ots urrezko
albaiñuz / eguratsa josten. Gand Elorri 66.
 Hilo (del discurso).  Baña nos artean alan egingo dogu? Biurtu gaitezan lengo firu albiñua artutera.
Laugarren prestaerea: [...]. Añ LoraS 54.
 [Oda au] Fray Luisen onenetakoa ez izan arren, Oratienen antzekoa baita, ta egituraz eta aapaldien albañuz
ertilan egiñ-egiña. Gazt MusIx 66. Banan-banan eta tipil dagoz atalak, eta auen albañua irakurlearen
adimenean eotzen da. Ib. 68.
albainutu (Aq 1198), albañatu, albiñotu (V, G ap. A; Lar, Añ, Lcq 44, Zam Voc), albiñutu (Añ, s.v. hebra).
1. Enhebrar. "Enhebrado, albainutu" Aq 1198.  Mataza nastu ta biurritu baño len, aria ondo arildu ta
albañatzea dagokio edeslari ikasiari. Beraz, artu ari-muturra ta, ekin dezaiogun arilkaiari. TAg Uzt 16.
2. albaindu (V, G ap. A), albandu (V-gip ap. A). "Hilvanar", "dar puntadas largas" A. v. ilbandu. Cf. 2
algaindu.  Gixonezkuak samaragiñoko gorantzak erabiltten ei zittubezen orduban, eta joskiñak, Bertoldineri
be olako bat egin gurarik, miesa ebagi, albainddu, ta soñian aztertu edo estu-zabalian neurrijak artu guraz [...].
Otx 124.
albainutxo.  Dim. de albainu.  Garitxa, kentzeko, sedazko albainutxoan lotu ta ebagi egiten da (V-m). A EY
IV 242.
albaiña, albaiñi. v. albainu.
albait.
 Tr. Documentado exclusivamente en la tradición meridional. En DFrec hay 2 ejs. de albait y 3 de ahalbait.
1. En lo posible, en la medida de lo posible; a poder ser. AxN explica ez albaitzenegi (318) por ez egin albait.
mende.
Cf. albai(t)-. v. AHALAZ.  Pekatuak [...] kuidadu andiarekin memoriara edo gogora guztiak albait ekartzen
jarduntzea. OA 69. Erosteko ferian / aurrera txerriya, / berexitzen derala, / al bait, umaziya. It Fab 40. Ez du
nekazariak lur landu gaberik iduki bear, albait. It Dial 61 (Ur al dabela, Dv ahal badu, Ip ahalaz). Zerura
danok albait joateko. Auspoa 68-69-70, 80. Etzait gustatzen albait / berri-jariyo. AzpPr 58. Albait argi ta garbi,
ekin diot lan oni. J.B. Ayerbe EEs 1912, 64. Berak gogorik apenas duen, / albait besteri eragiñ. EusJok 24.
Giza-izkanbilla albait alde eragikezu. Ol Imit I 10, 1 (Echve alegiñ guztiya). Iainkoa, nik, albait, aitor ta eder
nai nukena. "En lo posible". Or BM 16. Ez da aski, Iauna; zugatik, albait, / nadin utsaren urrengo. "A poder
ser". Ib. 80. Ukaldia âlbait zuzentzen dute / begira ta sudurrera. Or Eus 182. Beatzak âlbait legun sartuaz / ukitu
dio burua. Ib. 224. Zure eskaria, zure eskeñia / ni ere entzuten naukazu, / zure izenaren ermitagintzan / albait
egiteko gertu. SMitx Aranz 45. Goizero albait ikusi beza / egunsentiko txoria. And Egun 133. Berriro ere lege
orretara / albait jarraitu, motillak. Uzt EBT 34.
 (Con ere).  Bere korde onean, ezagueran edo zentzu osoan dagoala albaitere. OA 74. Pakez ta soseguz beti
Dotrina ta albait ere aserratu gabe, obeto aditu ta biotzetan sartuko da. Cb EBO 52.
2. (V, G, AN; Lar, Añ, Izt 32r, Dv (V, G), H (V)), ahalbait. Ref.: A; Etxba Eib; Elexp Berg (albailen). (Ante
adj. o adv. en grado superlativo, con o sin artículo). El, lo más (...) posible. "(Lo mejor que sea) possible, albait
ondoena, albait ongiena" Lar. "Quanto antes, [...] albait len" Añ. "Cuanto antes, albait leenen (albait leen)" Izt
32r. "Albait handiena, le plus grand possible" Dv. "Albait ederrena, le plus beau possible" H. "Esaten baldin
badetsazu albait lasterren etorri deilla" Etxba Eib. "Esaixok anaiai albailen pasatzeko emendik" Elexp Berg. v.
ahalik.
 Zoaz albait lasterrena. Mb JBDev (ed. 1882), 315. Al bait lenen emendik zugana eraman nazazu. Cb Eg III
280. Egingot alegiña albait ondoen ifinteko euren bizi-lekuak. Añ LoraS 161. Batuten da albait jenderik geijeen.
JJMg BasEsc 261. Albait ondueen prestauta. Ib. 160. Batuten dituz albait isilen mendigurenian. Astar II X.
Ardurarik albait andiena imi[ni]ko dozu. Añ EL2 92. Fede ta biotz-samurtasun albait beroenagaz. Ib. 173.
Albait deboziñorik andienagaz. Ib. 56. Biak bizi ditean / albait ondoena. Echag 227. Eta albait gutxiena bota
bear dira larrera [abereak]. It Dial 60 (Ur albait gitxijen; Dv e Ip ahal bezain guti). Ganaduba jatzi biar da
albait garbitasunik andijenagaz. Ur Dial 84. Nai nebalako albait lasterren / biurtutea etxera. AB AmaE 462. Eta
kantari albait onena / gaur neuke izan nik gura. Ib. 464. Ekarrizuez ereñotzezko / arorik albait onenak. Ib. 120.
Albait ondoen igaroteko / euren bizi nekatua. Azc PB 116. Gizonen zer esanetatik al-bait geien urrindu zaite. Pi
Imit I 10, 1. Oba dogu, badaezpadan, albait ariñen geure etxera atzera juatia. Otx 127. Langilleai albait
alogerik gitxien emon. Eguzk GizAuz 28. Albait geien bigundu, baretu ta gozatzeko. Ib. 154. Zoazte albait
bizkorren atari barnera. Zait Sof 50. Utikan! Naikoak zirala ango gora-berak zuzentzeko, anka egin zezala
albailen andik, aundiak zirala-ta. Sorarrain Lili 94. Alik eta gogorren jokatu dut nik; arek, ordea, albait
xamurren. Txill Let 67. Bere atzean abiatu zen ahalbait lasterren. Arti Ipuin 27.
v. tbn. CatLlo 46. KIkV 87.
 (Con ere).  Albait ere lenena bere ustez konfesatu zan. Cb Eg II 167.
 (Con eta).  Biotzez maite diranak alkar ikusten dute, albait eta sarrien. Onaind in Gazt MusIx 152.
3. (Con sintagma con suf. -ago). Tanto (peor, etc.). v. hainbat.  O ze itxutasun andija guraso askorena azten
ditubeenian seme alabaak mundubaren libertadian esanagaz, geu bere alan oi giñan! Albait deungaago guraso
tristia, alan izan baziñan. JJMg BasEsc 15.
- ALBAITANEZ (Lar, Añ, A), ALBAITENEZ. "(En quanto se) pueda, albaitanez" Lar (tbn. Añ s.v. quanto). 
Beinbere ez uts egin Meza Santa adoragarria eta albaitanez enzun barautan. Añ EL1 12 (se mantiene en EL2 16).
Zazpigarren prestamentua: eta da, albaitenez, beinbere joan etzaitezeela komulgetara konfesatu ta bertatik. Añ
LoraS 59.
- ALBAITEZ. v. ALBAITANEZ.  Danzako peligro andiak eta eskandalo nabarben edo publikoak alegiñez
edo albaitez eskusatzeko. Gco II 243.
- ALBAITIK. v. supra (2).  Zuri komendatzen dizut dagizula saltzeko delienzia albaitik lasterreena (1683).
ConTAV 5.2.9, 130.
albai(t)-, albei(t)-.  (Prefijo verbal que expresa prescripción, derivado sin duda de ahal (v. Lfn Syst I 491ss.).
Va unido siempre a formas verbales hipotéticas o irreales). Los ejs. documentados no muestran una orden que
deba cumplirse inmediatamente, sino que ésta aparece, o bien subordinada a una condición previa, o bien
expresando una prescripción permanente. Con todo, en varios de estos ejs. se observa cómo un mismo autor
emplea tbn. formas de imperativo habituales (cf. infra E 17 y EZ Eliç 107), en los mismos contextos en los que
se vale de formas con albait- / albeit-. Etcheberri de Sara, en su estudio sobre la conjugación verbal (231, 281,
286...), incluye ejs. de albaiten algunos de los apartados del modo imperativo, sin indicar un carácter o uso
especial: "Aizen hi, es, vel esto tu; biz, edo den hura (Izan bedi hura), esto ille; (plur.) zareten zuek, estote vos;
diren hek, sunto illi. Albaitinz, albaitinde edo albaitinde izan, esto", "Entzun zak, audi vel audito; entzun beza
hark, audito; entzun albaileza, audito ille", "Aizen hi entzuna (edo albaitzin entzuna), audire vel auditor tu". Cf.
albait; alba-.
 Tr. Documentado exclusivamente en la tradición septentrional: Dechepare, Leiçarraga, Etcheberri de Ziburu,
mende.
Axular, Oihenart (un sólo ej.) y, ya en el s. XX, en Mirande. Albait- (albai- en el ej. de Oihenart) es la forma más
gral. Hay albei(t)- en Leiçarraga (junto a algún ej. de albait-) y en un ej. de Mirande.
 Elizara izanian so egik bateiarrira / Pensa ezak han duiala rezebitu fedia, / Ieinkoaren grazia eta salbatzeko
bidia / Hari egin albaiteza lehen ezagutzia. E 17. Bertan gero so albaitegi non den gorputz sainduia. / Pensa
ezak hura dela hire salbazalia. / Adorezak debozionez eta galde grazia / Azken finian eman diazan rezebitze
dignia. Ib. 17. Honekila albaiteza bethiere konbersa / Gaixtoeki ezin aite gaizki bezi probetxa. Ib. 47. Horrelako
hitz gaixtorik niri eztarradala / Berzer erran albaititza, enuk uste duiana. Ib. 171. Andria, minza albaitzinde
berze aldian emiago. Ib. 174. Eta ikhus dezazuenean Ierusaleme jendarmeriaz inguratua, orduan albeitzinekite
ezen hurbil datela haren destrukzionea. Orduan Iudean diradenék ihes albeilegite mendietarát eta haren
artekoan retira albeilitez eta kanpoetan diradenak ezalbeilitez hartan sar. Lç Lc 21, 20 (He jakin zazue... ihes
egin bezate... biohaz urrun... ez daitezela han sar). Halaber zuek ere ikhusiren dukezuenean gauza hauk egiten
diradela, ezagut albeitzinezate ezen hurbil dela Iainkoaren resumá. Ib. 21, 31 (He jakizue). Eta erran ziezón
Iesusi: Orhoit albeitendi nizaz, Iauna, ethor adinean eure resumara. Ib. 23, 42 (He orhoit zaite nitaz). Eta gauza
hauk egiten has ditezenean, xuxent albeitzinteizte, eta goiti albeitzinzate zuen buruak, ezen hurbiltzen da zuen
redenpzionea. Ib. 21, 28 (He idek zatzitzue begiak eta altxa buruak). Eta zein-ere etxetan sarthuren baitzarete,
han zaudete, eta handik ilkhi albaitzindezte. "Vous en allez de là". Ib. 9, 4 (He ez zaiteztela ilkhi handik). Eta
nork ere nahi ukhanen baihau bortxatu lekoa baten egitera, albeitindoa harekin biga. Lç Mt 5, 41 (He zohazko).
Eta baldin haiei bahatzen ezpazaie, errók Elizari: eta baldin Elizari behatzen ezpazaió, albeiheduka pagano eta
publikano bezala. Ib. 18, 17 (He beha diozozu pagano bati eta publikano bati bezala). Othoitzerik eginen
duzuenean albeitzinarrate hunela: [...]. Lç Ins E 4r (cf. Lç Lc 11, 2 Othoitz egiten duzuenean erran ezazue:
[...]). Hel zakizkit neure heriotzeko orenean. Orduan enplega ezazu zeure indar guztia eta etsai guztietarik
defendaturik eraman albaitnenzazu zeure konpañian zeruko loriara. Mat 298. Fiñean nahi ez baduk gauza gorez
dudatu / Aphezaren predikuak albaitetza aditu. EZ Man I 33. Suiekt errendatzekotzat haragi gudutsua, /
Abstinenzia begira albaiteza saindua. / Hartarakotz barurezak Garizuma guztia, / Halaber lau denborekin, /
sainduen bijilia. EZ Man II 202. Obra hauk harritzen die / etsaia gehienik, / hautan beraz albaitadi / hi treba
maizkienik. EZ Eliç 102. Atariko probeari emok heure ogitik, / eta meza saindua entzun iaiki eta ohetik. /
Prediku sainduak entzun albaitetza erneki. Ib. 107. Meza entzun albaiteza / Igande sainduetan, [...] / Barur etzak
bijilia / Garta eta garizuma. Ib. 104. Miserikordiazko zazpi obra espiritualak. / Irakats albaitiozo / Ezjakin
sinpleari, / Eta konseillu on eman / premia duenari. Ib. 44. Hauk duk Iesus Kristo iaunak / Irakatsi othoitza [...]
Bethiere hau ahoan / Albaituke maizenik / ezen eztuk othoitzetan / huni hersten zaionik. Ib. 109. Errege delarik
nihor / ezta humillagorik, [...]. / Zeren humilki heldu den / ezazula mespreza, / baña aitzitik gehiago /
albaitezazu preza. EZ Noel 77. Ez albaitzeneza deus egin ez erran [...] A.B.C. eta hei darraizten bertze letrak
erran arteiño. Ax 298 (V 199). Gauza baten egitera zohazinean eta zeure adiskideak eztagizula erraiten
deratzunean, ez al baitzenegi, gibela albaitzindezi. Zeren komunzki orduan hobeki dakusa zure adiskide hark,
zuk baiño. Ib. 318 (V 211). Otsoa lagun duanean, albaihu hora saihetsean. "Aie le chien à ton côté". O Pr 384.
Irakurleak horrela ez baderitza, edo linguistika izendun sirena alfer, hutsalaren lillurek ez badute zorabiatzen,
albeilietzat barka ene bazter-solas horiek. Mde Pr 206.
albaitada. "(Hb), aubade (?)" Lh.
albaitar. "El veterinario, albaitara" ZMoso 72. v. albaitari, albaitero.
albaitari (V-gip ap. Iz ArOñ (albáittaari)), albitai (G-nav ap. Ond Bac), albeitari (Lcc).  Veterinario.
"Albeitar, albeitaria" Lcc. Cf. VocNav: "Albaitar, albeitar, herrador. (Figura en el libro de cuentas del vecino de
Uterga don Joaquín de Lacarra, 1800-1823)". v. albaitero.
albaite. v. albata.
albaiteria, albeiteria (Lcc).  "Albeitería" Lcc.
albaitero (AN-larr-ulz, B), albaiteru, albeitero (AN-ulz). Ref.: Asp Leiz 332; Iz Ulz (albaitérua); Izeta BHizt2.
En AN-gip se pronuncia /-ite-/ sin palatalización de la consonante.  Veterinario. v. albaitari.  [Nere
betroiari] buruba jarri zaio / lurrera begira, / belarriyak zintzillik / ai zer segira! / albaitero guziyak / ikaratzen
dira. Xe 299. Gizon abillak izanagatik / beiari ezin igarri... / zer egin dute? Agiñagatik / albaiterua ekarri. Ud
67. Albaiteruak esan omen du: / "Dago umia egiña, / esnia dauka turbiyatuba / tiratzeko alegiña". Ib. 68.
Albaiterua asi jaku / nere kontra izketan. Noe 47 (52 albeiteruak). Albaiteruen sala / demoniño ortan /
demoniñozko estropozo bat / egin nuen bertan. Tx B 32. Behi horiek berdin-berdinak izan behar dira, adinez,
adarrez eta kolorez, hauta eginikan albaiteruak arta haundiarekin. Zub 54 (v. tbn. albaiteruarekin en la misma
pág.). Bada ez bada, garaiz albaiteruari erakutsi [txal urruxa]. Oñatibia Baserria 60. Ardien albaitero ere
mende.
zerbait ikasi nun ba. Zubill 60. Pinuen gaitzak, albaiteruen esanak naparreria edo beste zerbait dela eta. MEIG
I 101.
v. tbn. GipNek 1904, 15.
albaitinka (V ap. A; Izt).  "Fatiga, dolor que resulta en el costado por subir alguna cuesta, albaitinkea" Izt 49v.
"Dolor de costado al subir cuestas" A, que cita a Añibarro. Cf. albaitinkaka.
albaitinkaka (V ap. A), albaintinkaka.  "Jadeando?" A. Cf. albaitinka. v. albainka.  Begira zure Yesus
laztanari, zein gero ta gero bere bideaz askaturik, eta albaitinkaka arnasea bete ezinik eldu zan Kalbariora. Añ
EL2 221. Asta emeak pisu geiegi / eroian bizkar ganean / ta albaintinkaka yoian bideti / arnasa ezin betean. Zav
Fab RIEV 1907, 541.
albaiz. v. albaz.
albajaiketa. "Albajaiketan doó, está jadeante" Iz Als. v. ALBETAN (s.v. 3 alba).
albaka. v. albaraka; 2 alboka.
albakada.  9h. Hilen meza; gero albakada, josteta asko, asto-laster eta bertze. Herr 17-8-1961 (ap. DRA, que
traduce "alborada").
albakalde. "(V-m), oriente" A.
albakan (V-gip). Ref.: A; Iz ArOñ.  "Hebra de un sólo filamento" A. "Albákan, hilo de una hebra" Iz ArOñ.
Cf. albainu. De (h)ari + bakan.
albakera (V, G), albokera (V-m), albakora (V-ger). Ref.: A (albakera, albokera); AEF 1960, 20; FLV 1980,
362.  "Bonito, pez parecido al atún" A. "Albokera (V-m), albacora (santu), bonito, pez achatado, muy sabroso,
no muy fuerte ni tan tempranero como el ega-labur" Ib. "Albakorie, alistaue (Katsuwonus pelamis) [...], [bonito]
listado"A. Anasagasti "Itsas espezierik garrantzitsuenen Bermeoko Terminologia" FLV 1980, 362.
albakera. v. albokera.
albako (V-gip ap. Etxba Eib; A).  "Albakoa, la campana del alba" A. "Albakuakin jaikitzen da egunero, todos
los días se levanta con el alba" Etxba Eib. v. ARGI-EZKILA.  Oillar diabru batek baitu, kantari albakoa. Gy
77.
albakontzi. "Albahaquero, tiesto, albakonzia" Lar.
albaldinbere (Lar, Lar Sup, Añ).  "(Ya se) ve, claro está" Lar. "Cierto, de cierto" Lar Sup. "(De) cierto" Añ. v.
baldinbere.
albamin (V-gip), albomin (V-gip).  "Albo-, albamiña, respiración apretada (enferm[edad] del corazón) en la
oveja" Iz UrrAnz. v. albatamin.
albandeiko. v. ALBAREN DEIKO (s.v. 1 alba).
albandorratz (V, G), albainorratz (V), almandorratz (V, G), almandrorratz (AN; Aq 669 (AN)), amonorratz
(AN-5vill). Ref.: A (albaiñorratz, albandorratz, almandorratz, amonorratz); Urkia EEs 1930, 25; Iz ArOñ
(albandorraatza); Elexp Berg (albandorratz).  "Albaiñorratz, aguja de hilvanar" A. "Albandorratz, aguja
salmera o para hacer colchones" Ib. "Almandorratz (V, G), almandrorratz (AN), aguja salmera" Ib.
"Albandorratz. Illazki, zorro ta orrelakoak josteko orratz aundia (V-gip)" Urkia EEs 1930, 25. "La aguja de coser
sacos" Iz ArOñ. "Aguja de coser colchones, sacos, etc." Elexp Berg.
albanes.  Albanés.  Gutxi gorabehera lituanoaren parean gabiltza: hamaseigarren mendean hasten da gure
literatura, albanesaren ere parean. MEIG IV 60. Maiz galdu dira hitz-hasteko bokalak zenbait hizkuntzatan,
babesik gabe zeudenean, hala nola albanesez eta greko berriz. MEIG VII 101.
mende.
albano (G-bet ap. A; H (que cita a Izt), Arzdi Peces). 1. "Sorte de poisson (doit être le même que albornoa)"
H. "Jarrua (santu), pececillo de entre peñas" A. "Albanua, cría del pancho" Elizdo EEs 1926, 34. "Pancho o
pagellus bogaraveo (Busca Isusi Alimentos 103)" DRA. "Albanoa es la cría del pancho" Arzdi Peces. Cf.
alburno.  Arrain oen izenak ezarriko ditut, [...], dakitzadan erdarazkoak alboan dituztela. [...] Albanu
[seguramente inferencia errónea a partir del det. albanua]. Izt C 204.
2. "A propósito de este pez [albano], que los de Capbreton llaman albane, el Sr. Senderan Elhorrene de
Guethary nos dijo ser un escualo de 5 a 6 metros de largo (Darric)" DRA. v. arbano.
albantxi (V-ger ap. A Apend), albautxi (V-ger ap. A Apend).  "Puerta falsa o ladronera" A Apend.
albar (R-vid ap. A).  "Albura, la parte superior del leño de pino" A. "Lerrak du bi gisatako materiala, biotzetik
eramaiten du material bat baitu izena koral, eta kanaletik berze material bat baitu izena albar" Mdg 129. Cf.
VocNav: "En el valle de Salazar llaman albar a la madera blanca que rodea la médula de los troncos de pino o
abeto".  Koralezko materialak izaintandu, anke errantzadan millaka urtiak, eta albara fallatanda anitxez lein.
Mdg 130.
albarai. "Albalá, albaraia" Lcc.
albaraka (V, G), albaka (V, G; Lcc (-ea, det.), Lar, Lcq 128), alboraka (V-gip). Ref.: A (albaka); AEF 1924,
88; Elexp Berg (alboraka).  Albahaca. "(Ocymum basilicum), albahaca" Lcq 128. "Tampoco faltan olorosas
albarakak (albahacas) que perfuman el ambiente (G-azp)" AEF 1924, 88. "Albahaca, planta anua, de la familia
de las labiadas" A.  Albaka, albahaca. Izt C 40 (en una lista de plantas). Belar edo lorea, / usai gozo fiña, /
ispligu, albaraka, / arros, klabeliña. Echag 173. Albaraka ta lirio eder, [...] oreganoa, limoi belarra, / naiz
laranjaren lorea. Ib. 60. Iñon faltatzen bada / albaka-adarrikan, / pagatu biar degu / multa ederrikan. Xe 174.
Preziso bear zenduke / albaka kolkuan, / azal ederragua du / zenbaitek orpuan. Ib. 175. Bizkai ta giputz-uri
batzuetan leio batean albaraka ageri bada, etxe artan ezkondu nai duen neskatxa bizi da. A EY I 86.
- ALBARAKA-BELAR. "Albaraka belarra (Stellaria media), pamplina (G-azp)" Arzdi Plant1 273.
albaramendu (A  DvHtoy).  Revuelta, insurrección. "Sedición" A.  Eta bazen orduan Barrabas erraten
zioten bat albara-zale batzuekin burdinetan zena, albaramenduan heriotze bat eginik. DvHtoy Mc 15, 7 (Dv
bihurrialdian heriotze bat eginik).
albarazale (A  DvHtoy), albarozale (Lh), albarotazale (Lh).  "Sedicioso" A. "Fauteur de désordre" Lh. 
Eta bazen orduan Barrabas erraten zioten bat albara-zale batzuekin burdinetan zena, albaramenduan heriotze
bat eginik. DvHtoy Mc 15, 7 (Dv bihurri egile batzuekin burdinetan zena).
albarda. v. arbalda.
albardan. "Albardan, alperdana, albardán" Lar DVC 153. Cf. alberdau.
albardon. "(BN), montura de caballos" A. Cf. arbalda.
albariko. "(AN-5vill), cuesta muy pendiente" A.
albarikoke (Lcc), albirikoke (Ae), almirikoka (Sal). Ref.: VocPir 672.  "Albarcoque, albarikokea" Lcc.
"Abricot" VocPir 672. v. albertxiko.
albaro(ta)zale. v. albarazale.
albarot(e). v. alboroto.
albas. v. albaz.
albastoan (V-m ap. A; Añ, Mg Nom (V, G) y PAbVoc, Izt 51v).  (Ines.). "A bulto, sin orden (V, G, AN),
albastoan" Añ. "Albastuan, sin finura" Mg PAbVoc. "Trabajar al desbaste, sin finura, sin orden" A.  Pilloan
edo albastoan erakatsiaz ezer egiten ez da; da ogi osoa ematea ebaki ezin duen aurrari. Mg CC V.
mende.
 Etim. De rom. al basto.
albata (G-goi ap. AEF 1955, 105), albaite (V-gip ap. Iz ArOñ).  "Llaman albatea o arnaskea a la dificultad de
respirar producida por la tuberculosis pulmonar; a algunas ovejas se les forman tumores en el pulmón (Ataun)"
AEF 1955, 105. "Albáitten dao, daós, está(n) jadeantes (ovejas y vacas). Aretxaukok albaittia!, albaitte txaarra"
Iz ArOñ. Cf. 3 alba. v. albamin, albatamin.
- ALBAITEN. "Albáitten dao, daós, está(n) jadeantes (ovejas y vacas)" Iz ArOñ.
albatamin (V-gip, G-goi). Ref.: A; AEF 1955, 105.  "Cierta enfermedad ovejuna" A. "Disnea, albatamiñe
(Ataun)" AEF 1955, 105. v. albata, albamin.  Ardiak izan oi dituzten eritasun eta minatza gaiztoen izenak
[...]. Albatamiña. Izt C 221.
albatan. v. ALBETAN (s.v. 3 alba).
albate (V-gip), alboate (V-gip). Ref.: A; SM EiTec1 (albata), EiTec2 (kunbo); Etxba Eib (albatia); Elexp Berg
(alboate). 1. "Reja por donde pasa agua al molino" A. "Compuerta de presa o embalse. Maaltzako inddar-
etxian albatia zabaldu dabe presia usteko" SM EiTec1. "Elorriako kunboko albatak (compuertas) astero
zabaltzen ditxue, kunbua ustu-ta garbitzeko" SM EiTec2 (s.v. kunbo). "Compuerta en los aprovechamientos de
aguas. Guenengotik Isasira etortzen zan albatia jazotzera, desde Guenengua caminaba hasta Isasi para abrir la
compuerta" Etxba Eib. "Compuerta para regular el paso del agua en los canales que van a los molinos. Narbaiz-
Boluko alboatia itxi ta kanala agortzen giñuan amorrainak arrapatzeko" Elexp Berg.  Tolare mukurutik
erraran albo-atearen erretena beteki, zugan apardunera ixurtzen denean. 'Dans l'écumante cuve échappe à
pleine bonde'. Or Mi 29.
2. (V-ger-ple-m), albateta (V-m). Ref.: A; Holmer ApuntV; Zubk Ond (albateta). "Puerta secundaria a un lado
de la casa" A. "Puerta de cuadra" Holmer ApuntV. "Albateta, parrokian alboko atea. Albatetatik sartu, esaten da,
nai ta ate bakarra egon. Albatetako ata zabaldu. Puerta de un lado de la parroquia" Zubk Ond.
 Etim. De alba- (<albo) + ate. Seguramente el tema albateta está deducido de los casos locales de decl. plural
albatetan, albatetatik, etc.
albateta. v. albate.
albatra, albatre. v. alabastro.
albautxi. v. albantxi.
albaz (A), albaiz (B), albas. Ref.: A Apend, Iz IzG e Izeta BHizt2 (albaiz). 1. "A ser posible" A, que cita a
Mendiburu. "Albaiz gatera itaut mezara, a poder ser procuro ir a misa" Iz IzG. "A poder ser. Albaiz beñipein zato
tenorean" Izeta BHizt2.  Eta bere Jesus onagandik anitz nai duenak, ez du albaz eraman behar, Jesusi begitan
eman dezoken gauzarik txikiena ere, komunioneko maira urbiltzen den aldietan. Mb OtGai III 306. [Amak
alaba] iduki beza bereki albas (118). LE-Ir. San Franzisko Xabierrek, eginik guzia guziendako, kuadratus guziei
albas. Ib. Emén izatéko / albás doatsúak, / bera án gero gozatzéko. LE Kop 58. Grazia ez yago itekó desgusta
dakionik ta proponitu ez egitea álbas. LE Prog 96. Bisitátzea albás Jaun sakramentatugáu. Ib. 116 (v. tbn. LE
Matr5 299 albás).
2. albaiz (B). (Ante adv. en grado superlativo). "Posible. Albait lênen (V), albaiz lenen (B), ainbat arinen (V-
ger-m), [...] lo antes posible" A EY III 325.
- ALBAIZEAN (B ap. A Apend). v. ALBAITANEZ.
albazara. Albazara bat emon, golpe lateral con la cabeza" Iz ArOñ.
albazea.  Albacea.  Albazea edo heredero izanik kunplidu ez ote deban. OA 156.
albe.  Muerte. v. balbe.  Emen ludian edo Albe (eriotz) ostian. EEs 1912, 165.
albear. "(B), gente o utensilios de que uno se vale por inutilizarse otros" A. Cf halabehar.
- ALBEARREZKO. "(B), cosa que se usa a falta de otras" A Apend.
albedrio.  Albedrío.  Zegaiti borondate eta albedrio librea? Cap 80.

mende.
albeitari. v. albaitari.
albeitero. v. albaitero.
albelorri. "Albus spinus, elhor xúria, elhorri xúria, albelhórria" Urt I 477. v. ELORRI ZURI.
albenda (Lar, Hb ap. Lh), albendi (Lar, Hb ap. Lh).  "Albenda, albendia, albendá, eunezko, ari, sarezko oa
janzia" Lar. "Albenda, albendi (Hb), dentelle à ramages. Albenda sare (Hb), filet à mailles serrées" Lh.
albendagile. "Albendera, tejedora de albendas, albendakiña, albendagillea, albenden eulea" Lar.
albendakin. "Albendera, tejedora de albendas, albendakiña, albendagillea, albenden eulea" Lar.
albeni (AN ap. A; SP, Lar, Dv (B), H). 1. "Albenia, c'est le bon endroit du drap autrement aurkia. Le contraire
est inprensua" O-SP 225 (cf. tbn. nota en pág. 224). "Lisière, venelle de lit" SP, que cita a Ax. "Orillo en el
paño", "orla", "borde, [...] la orilla del vestido", "ruedo, orla" Lar. "Albenia. D'après Oih[enart], lisière du drap,
en Baztan. Ce mot est-il encore en usage? Ne serait-ce pas le même que albiñu?" Dv. "Orillo del paño" A. Cf. 1
aurki.  Nolako baita ehaiten den ehuna, eta oihala, halako izanen da oihalaren albenia eta bazterra ere. Ax
215 (V 143; cf. Lç Mt 9, 20: Gibeletik ethorririk hunki zezan haren abillamendu ezpaina).
 (AN ap. A). "Conjunto de pelos en fila en el borde de un órgano [...], albenia, que quiere decir borde u orillo
de las telas con hebras de hilo, lana, etc.; así le llaman albenia al borde de los lienzos que terminan en hebras"
Lcq 44. "Pestaña de vegetales" A, que cita a Lcq.
 "(B), parte del lienzo que queda sin tejer" A.
2. (V-gip, G-azp). Ref.: A; Iz ArOñ y UrrAnz; Elexp Berg. Hebra de hilo. "Albenixa, [...] una hebra de hilo.
Albenixa, el hilo de la aguja" Iz ArOñ. "Albeni bat baiño meiao, más delgado que una hebra de hilo" Ib.
"Albenixa, la hebra" Iz UrrAnz. "Hebra. [...] Prakamotz narras batzukin zebillen, albenixak darixola" Elexp
Berg. v. albainu.  Ulle-kopeten albeni baten zenduan jarri, / Katigaturik Esposoaren arimea. AB AmaE 157.
albenitu (Lar, H). 1. "Orlar" Lar. "Ourler" H. 2. "Albénittu, hilvanar" Iz ArOñ. v. albainutu (2), ilbandu.
albeniz (V-m, G ap. A), albaiñiz (V ap. A).  "Hebra de hilo" A. Cf. tbn. A: "Albeniz (V): 1.º delgado,
retorcido. Ari albeniza (V-arrig), hilo delgado, retorcido", donde la acepción parece resultado de una
interpretación érronea de ari-albeniza. v. albainu.
albeniztatu. "Orlar" Lar. "Albenitzea, albeniztatzea <-nitzatzea>, ourler" H. v. albenitu.
alber [o alberna?]. "(V-m), la última mano en un partido de pelota" A. Bajo este tema Azkue añade: "Albernan
dagoz, están a iguales en el último punto". La relación entre una forma y otra es más que oscura. Arzamendi y
Azkarate, en ASJU 1983, 281, proponen que Saug 97 --"Ditxa duianak Albera, / Eztuianak begira"-- tiene
relación con ésto. En ContTAV 183 se sugiere, idea muy verosímil, que albera está mal leído por algo que
terminaba en -ira, rimando con begira.
albera. "Albéraa sartu, meter el cuchillo con la boca no para arriba ni para abajo, sino lateralmente" Iz ArOñ. v.
1 albokera.  "Albéera-albéera juan, en zigzag" Iz ArOñ. v. 2 alboka.
alberdania (Añ (G), Mg Nom, H (que cita a AA)). 1. "Acción descompuesta" Añ. "Alberdania (G), [...] acción
descompuesta" Mg Nom. Cf. infra ALBERDANIAN (a).  Ezagutzen due gaistoak dirala bizimodu orretatik
datozen kontuak, nola diran itz loiak, keñada zikiñak, begiratze lotsagarriak, alberdaniak. AA III 610.
2. (G-to ap. A; Lar, H). "Albardania, es voz anticuada, pero vascongada, y decimos hoy alberdania,
holgazanería" Lar. "Pereza" A.
- ALBERDANIAN (H, que cita a AA). a) Actuando de manera descompuesta, inmodesta. (En el ej. de GavS
parece significar simplemente 'jugando, divirtiéndose').  Otsoa eta ardia / zelai zabalean / sarri ekusten dira /
biak jolasean; / Alberdanian txita / aizariarekin, / Portugesa laztanga / Gaztelaubarekin. GavS 35. Oraiñ ipui
zikiñak kontatzen, gero dantzan, edo dantza ondoan alberdanian. AA III 607. Emendik festa ta dantza
lotsagarrietan ibiltzea, alberdanian ganaduen eran iñauterian, erriko ta auz errietako festetan. Ib. 631.
b) "Chanza, alberdanian esan, decir en chanza, en diversión" Izt 24v. "Alberdanian esan, decir en broma" A.
 Etim. v. alberdau.

mende.
alberdau.  "(V-arc), regocijado" A, que cita RS.  Txakur zarra irrigau, / gazteori alberdau. "El perro viejo
desabrido gruñidor y ese joven regocijado". RS 482.
 Etim. Del rom. Cf. cast. "albardán 'bufón', gall. ant. albardan, -ao". Su forma vasca supone -*ano.
alberetxigu. v. albertxiko.
alberga. v. alberka.
albergarri. "La piedra de hacer la colada. Gure alberga onduan an dago oinddio albergarrixa" Elexp Berg.
albergatu.  Albergar.  Ez maian asentatu, / ez oean albergatu. Lazarraga (B) 1204r.
alberka (Lcc), alberga (V-gip ap. Elexp Berg; G-azp), aberga (V-gip ap. Elexp Berg).  "Alberca o estanque,
alberkea" Lcc. "Alberga. Albergan garbitzen die porruak eta beste berdurak. / Eruaizu esne marmittak
albergara, oso sargori dago ta bestela esniak mudau eingo die. [...] Askia ura eratekua ta albergia erropia
astinddu ta zerak eitteko" Elexp Berg.
alberrama. "(V-arr), rama lateral que no se poda" A. v. albadar.
alberretxiko. v. albertxiko.
alberri (V ap. A), alboerri, alborri.  "Pueblo vecino, anejo" A.

 Tr. Documentado únicamente en autores vizcaínos y guipuzcoanos.
 Kopradijeetako ta albo-errijeetako jentiak. fB Olg 74s. Albo-errietatik Erregeari bidera irteten zitzaiozkan
emakumeak. Lard 166. Adonis lango ederra / ta guztiz isila, / alboerri guztietan / lenengo mutila. Azc PB 129.
Andiki bat eskonduten danean, zelan egoten dira alberrietako oilloak [...] txandea artuten andiki-etxera
sartuteko? A BGuzur 138 (v. tbn. A Ardi117 alberrietako apaiz ta monjen, A LEItz 131 alberrietako
erderetatik). Parisko aldamen edo albo-erri batera ioan zan. Ezale 1897, 207a. Baseliza polit bat dago Plentzia
ganean, lau edo bost alberrik batzar tokitzat daukena. A Txirrist 167. Barregarri egoten dala erri au, diñoe
alboerrietakoak, leioetan ainbeste zapi euki oi ditualako. Ag Kr 18. Alboerrietako emakumeak [...]
arranondotarren lepotik barre andiak egiñaz. Ib. 169s. Mutil orrek urduri ta bizkorrak ziran, alberrijetako
basetxietan jayuak. BAizk Ipuin 12. Erromerija zan lekuko zelaitxua bete-beterik eguan albo-errijetako
gasterijaz. Kk Ab I 35s. Alborritik konbidedu etorririko ixeko edo osabaren batek emoniko txakur-txikijak. I.
Uribitarte Euzk 1930, 460. Aren arran-otsak, samiñaren miñez, / albo-errietan oiartzunik ere ez! SMitx Aranz
55.
v. tbn. Albo erri: AB AmaE 191. Ayerb EEs 1912, 35.
alberritxo, alboerritxo.  Dim. de alberri.  Elizaiña daun-daun asi zan argi txilinari ots eragiten; ta bere
durundiak, alboerritxoetako txilin loak artuak iratzarririk [...]. A Latsibi 12.
albertenzia. v. abertentzia.
albertsio (V-ger ap. A), albertxio.  "Medio" A.  Mai-ganean, zamau gorri-illun bat, irudiz ta loraz betea.
Eta maiaren albertxioan karpeta baltza. Erkiag BatB 91.
albertxigu. v. albertxiko.
albertxiko (AN-egüés-ilzarb-olza ap. Bon-Ond 150), alberretxiko (V-gip ap. Elexp Berg), arbeletxeko (BN-
arb ap. A), albertxigu (Lar), alberetxigu.  Albérchigo, albaricoque (fruto y árbol). "Albaricoque" Lar.
"Abricot" Bon-Ond 150. "Gure etxazpiko alberretxikua aurten be bete-bete eindda dago" Elexp Berg. v.
abrikot, brisko.  Aitzondo ezadetsu oetan arkitu izan zituen ugari [...] muxika, albertxigu, sagar, masusta
[...]. Izt C 2. Probinzia onetako lurrak ematen dituen garaurik ezagungarrienak dira Gaztaña, Sagarra, [...]
Albertxigua. Ib. 137 (154 alberetxigu). Kereizak, babak, irarrak / eta albertxiko ederrak. Azc PB 287. Ezurra
duten frutuak ematen dituen arbolak nola diran melakatoi, albertxiko ta beste asko. GipNek 1903, 30. Abrikot
edo arbeletxekoa bazen ausarki, bainan biziki merke saldu da ondarrerat. Herr 4-7-1961 (ap. DRA).

mende.
albertxio. v. albertsio.
albesteko (V-ger, G ap. A).  "Agregado a una comitiva..., etc." A.  Gurari ori aurrera eroateko bere,
albesteko ta etsekoen artean zeregiñak izango dira. Batak Gipuzkoako izketea eredutzat artu bear dala, besteak
ezetz eta abar. EEs 1917, 37.
albetan. v. ALBETA (s.v. 3 alba).
albetxe (AN ap. A, que cita a Lcq; Lar, Hb ap. Lh <albexe>).  "Neguilla, usagaria, albetxea" Lar. "(Nigella
damascena), neguilla" Lcq 46. "(Agrostema githago), neguillón de los trigos" Ib. 56. "Neguilla, planta que crece
en los trigales, de simiente negra" A.
albi (V-arr ap. A Apend).  "Ánimo, valor. Ebagi egin bear dautsuz. Jauna, nik eztaukot orretarako albirik" A
Apend.  Akittu ta albirik gabe ziñanean. Ol Deut 25, 18 (Ker nekatuta eta aulduta). Dagoneko, albia galdu
zaio. 'Pues la desgracia es mayor de lo que puede tolerar'. Zait Sof 93.
albida (S ap. Lh), albidate (S ap. Lh).  "(Foix), énergie; esprit de suite, fonds. Albidatik [sic] ez (Foix), sans
ressort" Lh. Cf. albi.
albidade. v. abilidade.
albidate. v. albida.
albide. "Turno" A Apend.
albiente. v. almirante.
albieste. v. albiste.
albijo. v. albixo.
albin, albiñu. v. albainu.
albiraka (G-to, AN-gip ap. A). 1. "Al marro" A.  Dotriñara etorri bearrean batzuek joaten dira plazara
pelotara, besteak auzoetara jokora: batzuek albiraka, besteak zenbait etxetako ardallan. AA III 595s.
2. "(G-bet), dando vueltas" A.
albiraketa. "(G-to), juego del marro" A.
albirant.  Iakiteko duzu nahi baduzu amarratu Irla de Capusalen amarratuko zare baldin albirant bazare
grabaren trebesean kaiatik unzirat adiarazi dezakezun bezala oihuba noroesteko partetik. (Interpr?). INav 133.
albirikoke. v. albarikoke.
albiriste (Lar, H). 1. Noticia. "Bonne nouvelle. Ce mot est usité en Labourt pour 'félicitation'. Il dit encore en
V, G, nouvelle en général" H. v. albiste.  Albiriste, / Eztakianak hobe uste. Saug 200. Beraz albiriste hunez,
giristino Iainkotiarrak, esporza zaitezte eta konberti zaitezte Iainko on hunen gana, dakusazuenaz geroz zein on
den Iainkoa baithan fidatzea. Harb 271. Ajola-gabeturik uzten zuen baten edo besteren berri ematen ziolarik,
edo-ta ezteietarako egin erazi zuen jantziarekiko albiristea jaulkitzen. Mde HaurB 33.
2. (V, G ap. A; SP, Lar, H (V, G, L)). Albricias. "Albiristeak, étrennes qu'on donne à celui qui apporte une
bonne nouvelle" SP. "Albricias, buenas nuevas, noticias" Lar. "Étrenne, récompense pour une bonne nouvelle
qu'on annonce" H.  Baldin Aingiru batek erran baliaze Iainkoaren partez, ifernuan daudenei: Ea, iende
penatuak, indazue albiriste, berri on bat eman nahi deratzuet. Ax 604 (V 388).
 Etim. v. DCECH s.v. albricias.
albiriszari.  Albricias. v. albiriste, albiste.  --O Pedro Krespo jauna! albiriszariyak emon egidazuz. --

mende.
Albiriszariyak! Zer gaitik? "Dadme albricias". L. Iza EE 1881a, 180.
albiru (AN ap. Bon; Añ (AN)).  "Hebra de hilo" Añ. v. albainu. De (h)ari + biru.
albista. v. albiste.
albistalari. v. albistari.
albistari, albistalari. 1. Mensajero. v. berriemaile.

 Tr. La forma albistalari sólo se documenta en Arrese Beitia (junto a albistari; v. infra (2)).
 Aize olatu artean uger egiñaz arin / doa Leandro albistalari zerutarra. AB Olerk 383. Arek txori albistariak,
albista onen bat ekarrela. Echta Jos 211. Moxolo Potolo askotan oi zan beste "jakintsu" guztien nagusi, buru ta
albistari. Ag G 166. Nor dira [Aingeruak]? Beren izenak esan nai du albistaria edo mandataria. Inza Azalp 41.
Bere aurretik bialdu zittuan albistari edo mandatariak, Profeta edo Igarle santu guztiak bere etorrera esanik
zeukaten. Ib. 54. [Mariak] au adirazi zion aingeru albistariari. Ib. 56. Auzune bateko ermita txikiyan Mezea
dago. An inguruan jaiua dan abade gazte batek albistea bialdu dau meza emoten duala onen egunetan eta onen
ordutan, Mezarako biar izaten diran gauzak albistariyaz bialduta. Kk Ab II 68. Mendirakoan izarra eta /
kalerakoan euria, / txangotaldeak beti izan zuen / aurretik albistaria. SMitx Aranz 63.
v. tbn. JBDei 1919, 308.
2. Revista, publicación periódica; (menos frec.) diario, publicación diaria. v. aldizkari, egunkari, errebista,
PAPER-ALBISTARI, ALBISTE-PAPER.
 Tr. Documentado al Sur entre finales del s. XIX y el 2.º tercio del XX (tbn. en Erkiaga), y al Norte en un ej. de
Prop.
 [Bertsoak] euskeraz zelan ak esan / Egin zituen gañera, / Eretxi jatan, gure albistari / Euskaldun garbi batera
/ Bialdutea. AB AmaE 463. "Euskalzale" albistariak [...]. Ag AL III. Moniteur de l'Empire deritxon albistariak
dinoanez [...]. Ezale 1897, 23b. Bilbon dago albistari (periódico) bat Bizkaiko erri guztietara joaten dana. Echta
Jos 20s (v. tbn. 21). Bilboko albistari saltzalleak bebiltzan batera ta bestera ariñiketan. Ag Kr 196. Jakiebanean
itsaserrikoa zala ezbearra, [...] zalapartaka ta itsumustuan jatsizan kalera albistari baten billa. Ib. 202. Has-
arazi zuten, 1883eko urthean, San Josepeko aita Misionestek, berri-ekharle edo albistari bat, hirur
hilhabetetarik atheratzen. Prop 1906, 58. Asteko albistariak edo eguneroko papertxoak badakar orkoa edo
emengoa. Ag G 249. Revista Internacional de los Estudios Vascos deritzaion albistaria. Ib. pról. nota. Egunkari
edo albistari zorionezko hoi [Eskualduna], zortzitik argitaratuz, [...] heltzen dela diote bostpasei mila
irakurtzaileren eskuetarat. Lander RIEV 1908, 623. Or dabil albistari ori [Euskal Esnalea] bazter danetan
esaten [...]. Urruz Zer 131. Donostiko albistari (periódico) batek esan zuan [...]. Ayerb EEs 1915, 298. Albistari
(errebista) entzutetsu ta [...]. A EEs 1916, 110. Albistari edo aldizkiñgi euskerazkoa irakurten asi nitzan.
Ormetxe EEs 1917, 97. Euskera piztutzeko euskerazko albistari bat nai genduke. EEs 1917, 113. Urrengo
egunian albistari guziak adirazi zuten [...] Usandizagaren almena ta goitasuna. Garit Usand 43. Iraslariak
liburutik iaurti dautsazanak, irakurriko dauz ostera bere albistarien baten. Kk Ab II 115. An egozanik askok
Nikanor-i erosi eutsen egun aretako albistaria. Erkiag BatB 31. Ingelesa da oraindik hizkuntza ofiziala
merkataritzan, albistarietan, ikastetxeetan. MIH 186. Albistarietan eta BBC-n eginahalak egiten dituzte
honelako erdal hitzak baztertzeko. Ib. 188.
v. tbn. EEs 1912, 273. J.M. Tolosa EEs 1913, 161.
- ALBISTARI ZABALTZALLE. Cartero.  Arranondokoen belarriak ain dagoz onetara [izengaiztora] egiñak
eze, [...]. Badakit albistari-zabaltzallea ibilli dala iñoiz eskutitz bat zeñentzakoa zan eziñ argitaraturik. Ag Kr
29.
albistaritza.  Acción de comunicar noticias, de informar sobre algo.  Ezkongaien berria zabaldu zanean
[...]. Goizeko seirak baño len, eliz aurrea uritar gizadiz josia zegoan. [...] Mutiko-neskatoak, saguen gisa, [...]
Jaunaren Etxean sartu-ertenga, [...] "laster da" "badatoz" "oraintxe" azalduaz, erritar guztien albistaritza pozik
egiten zuten. Ag G 301.
- ALBISTARITZAN. Dando noticias, informando.  Arranondokoak elizatik urtebenean, kai-aldean gelditu
ziranak asi jakoezan albistaritzan: nasara sartu zala potiñ bat, geienak agiri zirala aizebeko aldetik, estu, baña
oso urrian; [...] Ori zan ziñoena. Ag Kr 17.
albistatu. 1. Visitar. v. ALBISTEA EGIN.  Santutegi bera albistaturik, beste jendearekin jetxitzean. 'De
visitar el mismo santuario'. Aran SIgn 20. Gure Jaunak eta bere Ama Birjiña bedeinkatuak albistatzea eta
laguntzea ta eragitea Jardunbide Espirituzkoen liburu miragarriaren parterik geiena ta bikañena beintzat an
bertan konpontzen eta zuzentzen. 'La presencia y singular dirección y auxilio con que el mismo Señor y su
bendita Madre le asistieron a componer allí la parte mayor y principal del libro admirable de los Ejercicios
mende.
Espirituales'. Ib. 30. Ori albistatzen dutenen irakaste pretxuskorako, eskaintzen degu "Loiolako" oroitza-txiki au.
"De los que visitaren". Aran EE 1883b, 65. Ezin egon zitekian geroztik San Franzisko San Benitoren semiak
albistatu gabe. Bv AsL 223. Florentzian zeguala, iru mutil txiki, gurasuak lagun, juan ziran San Franzisko
albistatzera. Ib. 86.
2. Anunciar, notificar.  Aztu eztedin [...], ongi deritzot Euskalerriko oitura zar bat albistatzea. Ag RIEV
1918, 69. [Kanpaiak] Talan... talan... / Aloñaren maldan. / Aro berri argi bat / albistatzen zuan. SMitx Aranz 12.
albiste. 1. Albricias. v. albiriste.  Atsoak, albiste neuri indazu, / zegaiti deutsudan negu gustiko / zer esan
ifini sugaterako. EgiaK 90.
2. (G, AN, L; Lar, Izt 9r, Hb ap. Lh, Dv, H), albista (V; H), albieste (AN, L-ain), albizta. Ref.: A (albieste,
albista); Iz ArOñ (albísta). Noticia. "Albricias, buenas nuevas, noticias" Lar. "Albiste, avis que l'on donne d'une
chose" Dv. "Bonne nouvelle" H. "Urrengo korreoan onera aitak eman zuelako albistak zituen andre kondesak"
Ib. "Albísta bat bialdu, enviar un recado. Albísta bat ekarri, traer una noticia" Iz ArOñ. v. albiriste (2), berri
(II), izpar.
 Tr. Documentado en textos meridionales desde principios del s. XIX, al Norte lo hallamos en Birjin y en
Duvoisin. Hasta casi finales del s. XIX albista parece ser la forma predominante. Después, albista es más bien
vizcaíno y albiste guipuzcoano, aunque hay albista en T. Agirre y Mokoroa (7) y albiste en el Kresala de D.
Agirre. Hay además albizta y albizte en algúnos ejs. de Azkue y J.A. Irazusta (Bizia 113) respectivamente, y
albixta en Uztapide. En DFrec hay 59 ejs. de albiste y 1 de albista.
 Bera joan zitzaion atsegin guzietako albiste horren ematerat bere aizpa Birjiniari. Birjin 611 (cf. infra
ALBISTE EMAN). Egunero dauka ume bata ganik albista txaarra, bestia ganik injurija, bestia ganik gosia, ta
guztietati illgarrija ta mingarrija. fB Ic I app. 8. Zeruetatik ekarri eutsun / Angeruak albistea, / zu-gan aragiz
yantziko zala / Ait' Eternoaren Semea. Añ EL2 231 (EL1 217 enbajadea; v. tbn. con ekarri en Arr GB 126, JanEd
I 108, Ag G 329, Inza Azalp 154, Lab SuEm 172, Iturzaeta in Uzt LEG I 188 albiste, Otx 51, TAg Uzt 272
albista, JanEd I 108, EusJok II 51 albistia (det.)). Albista ori juanda laister / an Erromako errian, / Senadu
danak erantzun zuan [...] guk ere ori egingo degu. Izt Po 145. Erromako kristauak artu zutenean San Pablo
urreratzen zitzaien albista, [...] bidera irten zitzaiozkan. Lard 530 (v. tbn. con hartu en Arr GB 128, Echta Jos 93
albista). Erregea albista onekin aserretu zan. Ib. 432. Nori bere albistak aditurik, Jesus guziakin batela batean
sartuta, Betsaidako eremu bateronz joan zan. Ib. 399. Ordurako Magdalenak zabaldutako albistarekin
Apostoluak eta ikasle asko Pedro-ren etxean bilduta zeuden. Ib. 470. Angeru San Gabrielek Jaungoikoaren
amaren diñade guztiz altuaren barri on eta albistia emon eutsanian. Ur BulaAl 33 (BulaG 531 albista). Ez
darotazu albisterik eman, eta nik ez dut egun arteo aditu. Dv Gen 21, 26 (Ur abertitu ere eznauk). Zu arkitua
nola izan zeran albista gozoarekin alik lasterren mandataria bialduko diet. Arr GB 107. Baña ai! eta albiste
izugarri batekin natorkizu. Ib. 27. Kondeari albiste atsegiñak emanaz. Ib. 10. Mendi onetan Jaungoikuarekin
itzegiten zuan; an Jesusek albiste onez biotza alaitzen zion. Bv AsL 117. San Franzisko sartzen da Españan.
Albiste ederra datorkigu. Nundik ordia sartzen da Españian? Ib. 120. Orra bertsuak jarri / Udarregi gaztiak, /
euskeraz eman ditu / bere albistiak. Ud 104. Nigana etorri zan / zure albistia, / ez nintzan atrebitu / en blanko
uztia. AzpPr 65. Gertaera zarren albistarik euki nai badozu, neure irakurle euskaldun biotzekoa [...], zatoz
neugaz batera Franziaruntz. Ag AL 9 (v. tbn. con eduki en Echta Jos 189 albistea (det.)). Bart arratsean agertu
iatan prankotar gizon bat, albiste batzuk ekarriaz da beste batzuen eske. Ib. 116. Aztertu bear zala zelan izan
zan Arnoldoren eriotzea, ta argitaratu bear zituala ekizan albisteak. Ib. 102. Ezeban lez botaten / etxera kartarik
/ emazteak ezeukan / inoiz albistarik. Azc PB 96. Baina agindu ezebanez / aurreti albistarik / agertu zan
Markaidan / inok iakin barik. Ib. 134. Jose Manterolak, oraintxe amasei urte argitaratu ebazan nire Aita
maitean bizitza ta izakera-albizta batzuk. Berak erakutsi ebazanez, zerbait neure kontura orniduaz, agertuko
dodaz nik albizta orrek. A in Azc PB 3. Zuek, gizon da emakumeak, jakiaz legez, ni albista edo barriakaz bizi
naz. A Txirrist 6. Nok [...] biotza eukiko dau, alako barri edo albista bildurgarrizkoa berari emoteko? Itz Azald
162.
 (s. XX). Jakingo leukie barri edo albiste bat lurpean gordeta egongo balitz be. Ag Kr 130 (v. tbn. 206 con
jakin, 190 con jakin eragin). Zabaldu eizan aida baten erri guztian albistea. Ib. 85. Biltzen dira [...]
ardangeletan albiste berriak entzun ta esatera. Ag G 81. Arriturik gelditu ziran [...] albiste auek ezagutzean. Ib.
289. Gaztelerrikoen albisteak ere bazituan, albiste onak. Ib. 206. Azoka da [...] ez bakarrik salerosketako
garaia, baita ere albisteak jakiteko era ederra. Ib. 79. Ez nator ere, Elgoibarko seme ospatsuben albiste batzuek
an eta emen bilduta, zuen begien aurrean jartzera. Muj RIEV 1907, 544. Ori da albista alatsua ene alabea!
Echta Jos 283. Andik biraldukot, jazoera orren albistea. Ib. 188. Paper onetan etorren albistea nortzuk bizi
zirean. Ib. 255. Matik jakiebanean albista barri au [...]. Ib. 229 (v. tbn. con jakin en Ag G 219, Tx B 139, Alz
Burr 30 albiste). Zabaldu zan erri guztian Txindorrak Matiri albista onak eroan eutsazala. Ib. 212. --Josetxoren
albistarik egon da? --Ez, ez da egon albistarik. Ib. 292. Erazagutuko deutsetaz albistok senar da alabeari. Ib.
215. Esaten ez du ordea nun irakurri, aditu edo jakindu zuban gauz edo izpar (albiste) ori. BPrad EEs 1913,
215. Eguzki epelan ziarki gozo / kanpo zabalan loreak, / txori alai ta kirkirren kantak / dira udako albisteak. Ill
Pill 3. Olatz beko indartsubarentzat / emen daude albistiak, / kanta ditzaten basarritar da / kaleko zar da
mende.
gaztiak. EusJok 49. Aguretxuaren belarrijetara eldu zan bein albista edo izpar au. Kk Ab I 24. Erroi zarra zer
dakasu albiste? / Alamarkea galdu dala dinoe. Balad 44. An inguruan jaiua dan abade gaste batek albistea
bialdu dau Meza emoten duala onen egunetan eta onen ordutan. Kk Ab II 68. Erantzun ziran: "Albisti ori / iritxi
bada zugana, / inbusteron bat etorriko zan / ezin supritu zubana". Tx B I 140. Esan bezela neskatxa orrek / eman
ziran albistia, / errespuesta aditu arte / larri egon zan tristia. Ib. II 155. --Jakin biar deguna da [...], zergatik
etorri zeran berriz etxe onetara. --Zuei albiste bat emateagatik. Alz Burr 29 (v. tbn. con eman en Azc PB 242
albistea (det.), EE 1885a, 531 albista eta berri ona, Ag G 345, Erkiag Arran 171 albiste). Bakaldunaren
belarrijetara be eldu zan albista barregarri au. Otx 88. Apustu arrigarri artan bildutako albistak egoki ta
entzungarri jaulkiko zitun. TAg Uzt 255. Albista txarrak zeramazkin. Ib. 260. Eztu iñola ere albiste ori
zabaltzerik nai. NEtx Antz 42. Xabier gaxorik zaneko albiste txarrak jo zuan Izar-en biotzean.. Ib. 158. Eguneko
gorabera, albista, izpar ta esamesak alkarri agertu ta adirazoteko. Erkiag Arran 13. Albista txarren bat ala
zeregin astunen bat al dakaztazu? Ib. 91. Albiste auxe zabaltzen eziñ / asper ninteke iñola / baserritarren
etorkizuna / gaur ganaduan dagola. Basarri 141. Bere amari bialdu nai leuskeo albistaren bat. Erkiag BatB 125.
Bizimoduaren barri ondotxo daki, ta adiskide barriari munduko jakituriaren albista zeatz emon dagikeo. Ib. 127.
Beti albiste bera bait dakarkite. Lab SuEm 172. Donostiako Albiste ta Turismo Eralguntzak. NEtx LBB 77. Ni
asko poztutzen nau, Lasarte / gaur emengo albisteak. Uzt Noiz 128 (Sas 178 albixta eman). Albistea eman zien
bentariak, bentan zeuden guztiei, etxe-lagunaren eroaldia. "Contó el ventero a todos". Berron Kijote 53 (v. infra
ALBISTE EMAN).
v. tbn. Onaind in Gazt MusIx 152.
 (Como primer miembro de comp.). Eskutik eskura ebiltzan paper albistariak lagunterien albiste-gosea asetu
ezinik. Ag Kr 200. Berriz ere aipatu zion aako albiste-mandatu ura, bere partetik bere andere Dulzineari
egitekoa. "El recado y embajada". Ib. 225.
- ALBISTEA EGIN. Visitar. v. albistatu.  Erabaki zuten agur egitia lur txarrari eta Italiarunz bidegitia. Ez
ordia lenik Jerusaleni albiste bat egin gabe. Bv AsL 218. Jerusalengo errian egin zien albistia tenplo santu
guztiei ta Jesusen oroitzapenako toki denai. Ib. 221.
- ALBISTE EMAN. Dar noticia de, comunicar; avisar.  Haren ama joan zen bezain sarri, lehiatu zen Am-
Eskolastikari albiste ematerat. Birjin 132. Ta ala zai ta zai noiz itzuliko / zeudela... aiek baño len / Mirariaren
albiste emanaz / euri mardula ari zuen. SMitx Aranz 64. Sorterriko laguntza / eraman deiegun / ta albiste eman
esanaz / nola bete degun / berenez ezin zuten / promesa Arantzazun. Ib. 234s. Albiste eman zion bere ezkutari
Santxori zeiñ egun ta zeiñ ordu erabakiak zeuzkan, bidean abiatzeko. "Avisó a su escudero". Berron Kijote 88.
Utsa litzake noski albiste-ematea. "Más gran simpleza es avisarte desto". Ib. 157.
- ALBISTE-PAPER. Periódico (publicación). v. albistaria.  Beste saltzaille zaarragoak ez eben oiturarik,
albista-paperak oiuka agertzeko. Erkiag BatB 31.
- ALBISTE-SARI. Recompensa por una noticia. "Albricias, regalo por buenas noticias, albiste saria" Lar. 
Baldin Sau-en il-berria eraman zuenari, albista-saria artu-ustean, bizia kendu banion. Lard 185.
albistedun, albistadun.  Noticiero, divulgador de noticias.  Txiondor saltari, bular gorriak, / Urten deutsala
bidera, / Ain zuzen bere maitte dabenen / Soloko orma-ganera / Txir-txor da txir-txor, guztiz kantari, /
Albistadunen antzera. Echta Jos 212.
albistetxo.  Dim. de albiste.  Ta zuri deutsudan begiruneagaitik albistetxu batzuk geiago emon gura
neuskizuz. Ag AL 169.
albitai. v. albaitari.
albitar.  Albigense.  Albitar eta birruguzleak deritxoegun siñausleak. Eguzk GizAuz 15. Hamairugarren
mendeak erhausten ikusi zituen, bai-eta konbertitzen, Albitar heretikoak. Zerb IxtS 105. Albitar tropak. Ib. 105.
Albitarren aurkako [gurutzada]. Mde Pr 309.
v. tbn. Inza Azalp 90.
albitz (V-oroz-gip, G-goi-to), almitz (V-gip; Aq 241), alpitz, albiz (V-m). Ref.: A; Iz ArOñ; Elexp Berg (albitz,
almitz). 1. Heno. "Una hierba de los montes" Aq 241. "Heno, planta de la familia de las gramíneas" A. "En
estas alturas [1200-1300 m.] crece la hierba fina, que los pastores llaman aitz-belarra [...]. También se da otra de
hoja más grande y más ancha, y a la que los pastores distinguen con el nombre de albitze, 'heno' del diccionario
de Azkue (G-goi)" F. Barandiaran AEF 1955, 132. "La hierba de hoja larga y áspera que así se llama" Iz ArOñ.
"(Brachypodium pinnatum). Lur pobre, itzaltsu edo kare gutxikoetan hazten den belarra. Belar arrunta da, baina
lehorragoa, animaliek ere jaten ez dutena. Txakurrek tripako minez daudenean botaka egiteko jaten omen dute.
Astoek ere jaten dute" Elexp Berg. v. elbitz.  Izpia mami belarrak duño, / gorritu baiño lên alpitz (erratz), /
ebaki nai du: xûrtu ez dedin / bota-âla segak ipurdiz. "Antes que se torne roja la grama". Or Eus 296.
mende.
2. almitz (G-to ap. A; LandHizt 369). "Amaranto, cola de perro" A. Cf. almiritz.
3. alpitz (G-nav ap. A). Escoba. Cf. LzG: "Alpiz. Escoba que se hace con ciertas hierbas, y sirve
corrientemente para limpiar los suelos (Ant. Salvatierra)".
- ALBITZ-BELAR (G-goi; -bedar V-gip), ALMITZ-BELAR. Ref.: AEF 1955, 110; Iz ArOñ (álbitz). "Albitz-
belarra, el heno (G-goi)" AEF 1955, 110.  Aipatu detan maldan, iru edo lau aldiz jetxi nintzan putre-zulo
ingururaño. An dagoan almitz-belarra, oso zalla da austen, ta ortatik beldur gutxi an amiltzeko. Zubill 62.
albixo, albijo.  Albigense. v. albitar, albixuar.  Albixoen heresia inpioa hedatu zen [...] Frantziako hainitz
probentzietarat. MarIl 120. Hamabigerren mentian, iferniak jaikerazi zütian Franzian egiazko erlejioniaren
etsai batzu, Albijoak deitzen zirenak. Ip Hil 216. Albijoa heretiko haietarik bat [...], hasi zen itxuski Maria
Birjinaren kontre. Ib. 217.
albixu. "(G), un pececillo" A. Cf. abixoi.
albixuar.  Albigense. v. albitar, albixo.  Albixuar eta Kataresek ur benedikatuak garbitzen zituela hekien
ohointzak [ikusi dute Testamentan]. Hb Egia 119.
albizar. v. ALBA-IZAR (s.v. 1 alba).
albizitu (G-goi ap. JMB At).  "Avivar, reanimar" JMB At 56.  Euskotarrak lantzegai berriak sortu zituzten,
eta erbestetik zetozkienak laxter beretu ere bai. Orrela beren gogolantzea albizitu eta indartu zuten. JMB ELG
63.
albizta. v. albiste.
1 albo (V, G, AN, B; Lar, Mg Nom, Añ, Dv (V), H (V, G)). Ref.: A; Iz ArOñ; Etxba Eib (albua); Elexp Berg;
Gte Erd 197.
 Tr. Documentado desde finales del s. XVI en textos vizcaínos y guipuzcoanos (tbn. en Orixe). Los testimonios
más antiguos corresponden a autores vizcaínos (RG, RS (v. infra ALBOREAN) y Capanaga), y más tarde, hasta
el s. XX, es tbn. más frec. su uso en la literatura vizcaína que en la guipuzcoana. Se emplea sobre todo como
posposición, con sufs. de declinación local en singular. v. infra ALBOAN, ALBOKO, ALBORA,
ALBORANTZ, ALBOTIK... En DFrec hay 53 ejs., ninguno de ellos septentrional.
1. Lado, costado. "Lado", "costado", "flanco", "banda, lado, costado", "cuerno, lado" Lar. "Bordo, lado del
navío, saietsa, aldamena, alboa" Ib. "Amuradas, lados interiores del navío, barrengo aldamenak, barruko
alboak" Ib. "Albo, albúa, (el) costado" Iz ArOñ. "Costado, flanco" Etxba Eib. "Baserrixai aurria pintau dotse
baiña albuak ez" Elexp Berg. "Bideko bi aldeetan etxeak daude = albotan (V-arr, G-azp, AN-gip-5vill, B)" Gte
Erd 197. v. 1 aldamen, alde.
 Concedimus et confirmamus vobis quinque heremitas vobis [al m. de S. M.] vicinas, id est... quod vulgo
dicitur Cella Alboheta (929). CSM 23, p. 30.
 Usteak albo erdia ustel. RG B35 (cf. A24: Usteak, alde erdia ustel). Arpegi gorrista ta matralla albuak gizen
gizenak. Mg PAb 192s. Maijaren albuetan. Ib. 216. Borreru arek birau nenduban albo batetik bestera. Ib. 63.
Exeri zan bera aulki eder batean; ipiñi zituen albo bietarik beste tximo guziak. VMg 72. Nos arpegijakin, nos
besuakin, nos sabeleekin, nos albuakin alkar ez joko, bai joko. fB Olg 67. Ebanjelijua kantetan dabenaren albo
bijetara. fB Ic III 286. [Artzuloak] goi guztia ta alboak dauzka [...] ederki apainduak. Izt C 66. Ibai txiki pizkor,
karrikaren alboari ukitzen diola igarotzen dana. Izt C 79. Albuetara begira ta neure gogua edozein gauzatan
dodala. Ur MarIl 104 (v. tbn. albuetara begira en Itz Azald 91). [Oliveteko mendiaren] albo batean zegoan
Getsemaniko alderria. Lard 441. Jesusen albo bietan Moises eta Elias agertu ziran. Ib. 407. Bere Apostoluak
alboetan zituela. Ib. 438. Eskuba igaroko jako [gaztaiari] ganetik, azpitik eta albuetatik. Ur Dial 89 (It ertzetatik,
Dv y Ip saihetsetarik). Tallu-irudi eder bati alboetatik begiratzen zaion eran. Aran SIgn 200. Bere besoak armaz
jantzirik zabaltzen ditu, / Sama zardena alboetaruntz biurtuten. AB AmE 436. [...] erantzun eutsen alboetakoak.
Ag AL 101.
 (s. XX). [Ura atxen] azpiak eta alboak miazkau naian. Ag Kr 139. Onetan joazala, jo eban txalupeak atx
txikitxo bat, eta alboagaz joten-joten, jarraittu eban aurrera. Echta Jos 82. [Nerbioi ibaiak] bere albo
legorretan, erbestera eraman bear diran edo erbestetik ekarri dituzten mia pilla ugariak [daukazki]. Ag G 216.
Patilla baltzak daukozala arpegi-alboetan. Kk Ab I 92. Makiñat jende albuetatik / erreparuan zeuan. EusJok II
157. Lurrera eltzen dozaan laurok zaldijaren ankak dozak, esan eutsan amak, eta albuetatik dingilizka yaguazan
bijak, barriz, zaldiz yaguanaren bernak. Otx 113. Onaa berreun-bat bazkaldar bi mai luzeen alboetan yarrita.
Ldi IL 45. Yezarri giñan bada esi-albo batean. Or Tormes 25. Bere bi alboetan dauden alabak estu-estu
besarkatzen ditu Oidipuk. Zait Sof 137. [Aita Bartolomek] lepotik-berako mantua albo baten itxi eban. Bilbao
mende.
IpuiB 237. Geitzen dijoa otsa. Albo batetik argi bizi bat sortzen da. NEtx Antz 13. Jarri albotan botilla bero
auek; eta oñetan beste au. Ib. 97. Alipik, ene alboari iosirik. "Affixus lateri meo". Or Aitork 207. Alboetara
begiratu ta trankillago geratu naiz. Txill Let 97. Albo bakoitzetik galtzetara elduta bost edo sei urteko motiko
potxolo bat [zeukan]. Etxde JJ 92. Etxearen lau albotara soro yori ta larre guriak. Ib. 8. An egoan albo batean
isilik Nikanor. Erkiag BatB 74. Plazaren lau alboak arkupezkoak, zuri-zuriak. Anab Aprika 53. Arrizko toki itxia,
lau albokoa. Ib. 37. Demagun bi albo berdin eta bat berdineza dituen iruki bat. Zait Plat 56. Lo-jaruan zan
neskamia albo baten egon zan ixillik eta ezkutuan. Etxba Ibilt 487. Orduak orraztuaz aurrera dijoa gaba; bide
alboak sasitzen. NEtx LBB 260. Hona, bada, ezker-eskuin batak irakurria eta besteak [...]. Ezkerreko alboa,
orain hainbesterentzat ohorezkoa, Murugarreni utzi diot. MEIG V 72.
 Costado (del cuerpo). "Oingo egunetan miñ darabitt albuan, [...] estos días traigo un dolor en el costado"
Etxba Eib.  Mun egiozu amudioagaz eta fedeagaz albo odolez bete orreri. "Ese costado sangriento". Cap
(ed.1893), 154 . Alboko zauriari. Ib. 153. Bere burdiña odolgirua ez da igaroko gure korputz-albuetatik. Ez
gatxakoz bildur izango, ez Marteren kanpuan, ez [...]. Mg PAb 214. Pasmo bedarrak biarko dira Eragozteko
pasmua, Orma bedarrak gozatuteko Banatu jatzun albua. Ib. 65. [Jesu Kristok] erakutsi eutseezan eskubak eta
albua. Mg CO 8. Esku-oiñ untze zorrotzez zulatuak, sorbalda azotez ebagiak, eta albo lantza gogorrez idigia.
Añ EL2 209 (226 semeari alboa lantza gogorraz urratu). Bestian pandanguan nos arpegijakin, nos besuakin, nos
sabeleekin, nos albuakin alkar ez joko, bai joko neska, ta mutil. fB Olg 67. Erantzungo dautzube albuak minduta
daukezala ondiño barriaren barriaz. Kk Ab I 58. [Baliak] amabi metro luze, / gerriya amar lodi, / buztan pala
lau zabal, / albuetan pala bi. Arrantz 108. Ointxe lepuan [...], urrenguan besuan [...] edo bernan, edo albuan,
edo istarrian. Otx 159. Asto ganetik jausi yat Bertoldin, eta albo bata mallatu-mallatu egindda dauala daukat
semia. Ib. 179.
 Jamba (de una puerta). v. ATE-ALBO.  Atea bere albo, buru, morrollo eta ubalakin. Lard 144. Nork bere
etxeko ataburua eta alboak igortziko dituzute. Ib. 71.
 (Lar, Añ). "Cercanía, aldea, alboa, urra, aldetasuna" Lar. "Vecindad de una casa a otra, de un barrio a otro,
auzoa, alboa, aldamena" Ib. "Proximidad", "vecindad, inmediación" Ib. Lar y Añ.  Zerk nauka maite
dedanaren ate-zai? Nork bultzatzen dit gogoa, iguin dezadan nere etsaiaren alboa? NEtx LBB 244.
 (Como primer miembro de comp.). v. albate, alberri, alborma.  Kapitana albo-gelan lagunekin [...]
zebillen bitartean. Or SCruz 47. Albo-izketa (erderazko: aparte, parler à part, beseitsprechen) ta antzeko
lakemenak nere lanetik urrutiratu ditut. Lab Y 1933, 194. Irugarrengoan, Illobi santua: / albo-aldaretan geiena
aipatua. SMitx Aranz 143.
 (Tema nudo; precedido de gen.). Al lado de. v. infra ALBOAN.  [Gure neskatillak] biargeirik
gogorrenetan, gizonen albo ibilli arren, eztarue ain erraz estulik atera. Mg PAb 59. Mendi gaiñetik ikusi ditut /
elkarren albo larrain bi. Or Eus 85. Jaunaz nola kupitu? Aren albo kokatzeko bi begiak itxitu. Or Poem 538.
Ermita. Ingurua elorri ta arantzez josia. Aitz-artea leizearen albo. NEtx Antz 54 (v. tbn. 16). Iru urte dizkiñagu,
alkarren albo lanean. NEtx LBB 209. Sukalde ortan, amaren albo, aur ederrak jolasean. Ib. 369.
2. Circunstancia.  Konfesadu bere biar dira pekatuben geigarrijak, edo pekatuba azi edo geituten ditubezan
albo edo zinkunstanzijak. Astar I 206.
- ALBO-HAGA. "Etxearen zurezko egituran, atzetik aurrera, goiagaren paralelo doazen habeak. Correas
intermediarias. [...] Alboagak, eta alboagen gaiñian kapirixua" Elexp Berg.
- ALBO-AKATS. "Albo-akats, dificultades (V-ger)" A Apend.
- ALBOAN (V-gip; Lar, Añ, Hb ap. Lh, H). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. a) Al lado (de), junto a. (En los casos
en los que va precedido de sintagma nominal, éste va provisto siempre de suf. gen., salvo que haga ref. a algo no
animado y no lleve ningún adjetivo, caso en el que puede ir tbn. indet.; con todo, siempre con gen. si se trata de
un demostrativo). "(Al) lado, aldean, alboan, aldamenean", "cabe, junto, cerca", "vecinamente" Lar y Añ. "Más
cerca están mis dientes que mis parientes, aideak alboan, ortzak ordea aboan" Lar (s.v. pariente). "Alboan det,
je l'ai à côté, près de moi" H. "Gollibar albuan da, Ziarroza, [...] al lado de la Puebla de Bolívar, está Cenarruza"
Etxba Eib. "Nere albuan jarritta egon da Josu" Elexp Berg.
 Txit emakume eder bat / alboan jarrita / zoro biurturik dago / ari begira. GavS 11. Gure mutilau izango jaku
santu guztiz andia / Alboan falta dakionian kuartilloko onzia. Acto 321s. Bekatu mortalean komulgatzen danak
ipintzen du Jesus Luciferren alboan bezala. Mg CC 248. Neska bat, mutil bat albuan ez dabela, piestati etxera
nekez. fB Olg 73. Zek bada allagina engainau, ta itsutu ditu zeubeen umiak? Zeubeen maijan, ta albuan azi
dituzunak? fB Ic I app. 14. Aurkitu eban illda, albuan eskribituta eukala: [...]. JJMg BasEsc 243. Zelan esan
zinaike eztozula nai subak berotu zaitzan bere albuan ifinten bazara? Astar II 138. Ifiniko zinaitekez Erregeren
albuan erropa zatar, urratu, eta atsitubakaz? Ib. 232. Ez gagoz bakarrik, geure albuan daukagu beti geure
Aingeru jaole, edo guardia. Ib. 284. Zeure Krutze-alboan illtzan lapur damutuari. Añ EL1 115. Ai orain banengo
ni aren alboan / Iñoiz bezala! Izt Po 80. Zeintzubetako banaka batzuk ifiniko ditudan abezekiro, bakotxari
dagokion erdarazkoa alboan eskuiko aldetik debala. Izt C 40. Baserri-etxearen alboan arkitzen da arrobi bat.
Ib. 58. Abraham eta onen alboan Lazaro ikusi zituen. Lard 419. Gurutzearen alboan dakus San Juan. Ib. 460.
Emen da Lekeitio / leorrez ta itxasoz / bardinik eztaukana / bere alboan inos. Azc PB 227.
 (s. XX). Eta eseririk onen alboan asi zuten aparia. Zab Gabon 52. Txosna baten alboan. Ag G 188. Albuan
mende.
eukan edontzi bat artu, ta jaurti eutson burura alkatiari. Kk Ab I 39. Gure alboan bizi ziran. Or Tormes 85.
Argatik beti zure alboan goritzen ziran / izotz antzeko biotzak. Jaukol Biozk 34. Etxe-alboan baratzatxo bat. Ib.
24. Pertza albuan, dantzan, Muruko sorgiña. Laux BBa 6. Aurrak, amaren biotz-alboan, / berriro onela ziotsan.
Ldi BB 22. Liburutxo ortan euskeraren alboan itzulpen on bat ipiñiko nuke. Ldi in Or BM 10. Zeru altuan
agerturen da / izar eder bat bakarrik [...] Zazpi aingeru alboan daukoz. Balad 169. Ibertarrak pireneetarren
alboan egon ziran. JMB ELG 95. Alaba maitea amaren alboan. Ib. 157. Ai, une artan emaztea alboan izan balu!
Etxde AlosT 53. Zintzo iraun zun bere alboan. Ib. 163. Bi hizkuntza handi horiek baditugu beraz orain
Irlandararen alboan, Irlandararekin lehian. Mde Pr 209. Opamahain alboan hamar ginen bakarrik. Ib. 288.
Azentzik eztu iñor bear alboan, izketan aritzeko. NEtx Antz 77. Fusilla alboan itxita, [...] lo apur bat egiteko
asmoa be artu neban. Bilbao IpuiB 107 (v. tbn. 117). Bere senarraren alboan aulkian jesarrita. Erkiag Arran
127. Gugandik aldendu ziñan eta ala're beti alboan nabaitzen zaitut. Etxde AlosT 5. Iturri alboan exerita. Etxde
JJ 15. Apaiz-etxea elizaren alboan omen. Ib. 21. Guztiok bere urrean, alboan. Erkiag BatB 170. An alboan dago
mendi bat Bakue deritzana. And AUzta 71. Elizatxo alboan [...] gelditu ziran. NEtx LBB 99. Azkenerarte, bere
alboan egon nauk. Ib. 85. Burdiñazko soñekuz jantzirik eta ezpata albuan arturik. Etxba Ibilt 490. Aundixiaguak
dauzkat albuan, / argatikan ari umil. Loidisaletxe in Uzt Noiz 132. Ollotoki bat, ortu-solo txiki bat alboan
eukala. Alzola Atalak 41. Orri alboan [...] izena ipiñi. Berron Kijote 20.
v. tbn. Zuzaeta 141. Zav Fab RIEV 1907, 538. Aran SIgn 2. AB AmaE 173. Itz Azald 198. EusJok II 159. SMitx
Arantz 9. Zait Sof 195. JAIraz Bizia 15. Gand Elorri 126. Gazt MusIx 166. Ibiñ Virgil 115. Lasa Poem 80.
 (Con reduplicación intensiva).  Ara zelan dabiltzan [gizonak] burruka oratzarragaz zuzendau ezinik, ta bere
albo, albuan. Mg PAb 133. Bere albo-alboan gerrari leial eta bortitzenetako baten gisan eramanik. Aran SIgn
15.
 (En la expr. alboan utzi 'dejar de lado').  Artu bear dira gogoan zar jakintsuen esanak kalte-artuz eman
diranak. Ez utzi iñoiz alboan. VMg 94 (Zav Fab RIEV 1909, 33 t'ez itzi iñox alboan).
b) (Lar, Añ, Izt 27r). (Precedido de gen.). En comparación con. "Para lo que, en comparación de, aldean, alboan
pospuestos al genitivo" Lar (v. tbn. Añ). v. ALDEAN.  Ezer eztiriala munduko ondasunak Zerukoen alboan.
Añ EL1 63 (EL2 aldean). Ain dira jakitunak, ze mundu onetako jakituria guztija iluntasuna baño ezta eurenaren
albuan. Astar II 281. Abijetan da eurai ekiten antxina gure gurasuak Erromatarrai legez. Ezaguturik etziriala
berorregaz eukazanak apur puska bat baño arerijuen albuan. Ib. VII. Itz baten: emakumia, gixonaren albuan,
urrerik garbijenetan josiriko arribitxi diztikorra da. Otx 22. Gure olerki auek aide zaarregia izango dute
norbaitentzat. Gabriel Zelaia ta Blas Oteroren alboan oso lengoak gera. NEtx LBB 212.
- ALBO BATERA. "(A un) lado, (c.) aldebatera, albobatera" Añ.
- ALBO BATERA EGIN. "Apartarse, (c.) aldegin, apartatu, albo batera egin" Añ. "Apártate de ahí, (c.) ken adi
ortik, alde egik ortik, [...] albo, alde batera egizu" Ib. v. ALBORA EGIN.
- ALBO EGON. "(Estar a) favor de alguno, (c.) norbaiten albo, alde egon; egin" Añ.
- ALBO-ERREINU. Reino vecino. Cf. alberri.  Zeinbat zorakerija negargarri ikusi ez ditugu geuk egun
oneetan Pranzija tristian ta albo erreinubetan? fB Ic II 52 (v. tbn. 53).
- ALBO-HERRI. v. alberri.
- ALBOETARA EGIN. Apartarse a los lados. v. ALBORA EGIN.  Bitartean, ermita-aurrean zegoen jendea,
alboetara egin zuana, erdira zabaltzen da berriro. NEtx Antz 65.
- ALBO-GILTZA. "Albogiltz, llave lateral de la presa (V-arr)" A Apend.
- ALBO JAN. Sesgar.  Ur-haria garbi dator. [...] Albo-janez, bikotuaz, bere kantoia eta asmoa aldatzen ditu.
"Sesga, bifurca, cambia de ángulo o de intención". MEIG IX 124 (en colab. con NEtx).
- ALBO-JOKA. Golpeando el costado.  Danza eskandaloz beteak: nola izan oi diran albojoka eta beste era
lotsagarrietan egiten diranak. Gco II 199.
- ALBO-KARGA. Carga de costado (ref. a la borrachera).  Domeka gabe baten "Artobero" zerbait edanda,
"albo-kargiakin", Kontseju osterutz juan zan. SM Zirik 80.
- ALBOKO (V-arr ap. Gte Erd 9; Lar, Añ). a) De al lado, cercano, vecino. "Cercano, [...] albokoa", "lateral,
albokoa" Lar y Añ. "Vecino, cercano" Lar. "Aldemeneko etxetik (G-azp-goi), alboko etxetik (V-arr)" Gte Erd 9.
Cf. alboko.  Jasteko oratu egijozu alboko aga esku ordeko oni. Mg PAb 118. Jazoten da nos bait etortia
andikiren bat edo beste mendi albokuetara. Ib. 105. Eta zer esan hermita ta erri albokuetako piestera duazan
neska mutillak gaiti? Mg CO 132. Osaba! --deitu zion Anjelek Don Joseri alboko aposentura. Apaol 70. [Maria
Mistela] rapez beterik / sarri doministikoka / alboko guztiai / dago ostikoka. JanEd I 71. [...] zirautsan atsotxu
batek alboko lagun bati. Ag AL 104.
 (s. XX). Ara or alboko Maria Mendata [...]. Ara or Josefa Olite, Bidebarrietako alargun aberatsa. Ag Kr
161. Alboko zelaian jolastuten dira. Echta Jos 40. Alboko maian egoten zan zaldun urtetsu bat. Kk Ab I 19.
Berak lo egitten eban alboko gela batera. Otx 71. Alboko gela batera sartu zan. Kk Ab II 12 (v. tbn. alboko gela
en Arti Ipuin 81, Lab SuEm 174, Etxba Ibilt 490). Ara orduko illundu dau oso, alboko laguna be ezta ikusten. Ib.
88. Olerkari gisakoak baditu, ta alboko zenbait izkuntzek egun ager ditzaketen baino sendoagoak. Or MB 18.
Begira bailedukan alboko Garazi. "Como si de lado estuviese mirándole Engracia". Or Eus 21 (v. tbn. 145).
Pianola baten soñua entzuten zan alboko aretoan. TAg Uzt 181. Sua parra-parra zabaldu zen etxean eta
mende.
emendik alboko garometara eda. Etxde JJ 213. Ai! Alboko lagunari azaldu izan baleutsa bere barrenean
erabillen gudu ta burrukea. Erkiag Arran 172. Etxe osoa ta alboko olabea. Ib. 157. Gorriak, alboko mendietan
ebiltzazan gorriak. Bilbao IpuiB 106. Uri aundiko etxebarrutian edota alboko alderrietan. Erkiag BatB 137. An
doa iru praileekin alboko Baeza irian etxe bat eraikitzera. Gazt MusIx 143. Alboko entzulea aho zabalik [...]
zegoala ikusirik. Osk Kurl 176. Juantxu, alboko etxean bizi zan. Ib. 76. Alboko etxean il zan gizon gazte bat.
And AUzta 51. Bustiñez labain ago alboko ingira. NEtx LBB 261. Iñork ere ez du andik irtetzen, aurrez alboko
kapillatxoan iru Aita Gure esan gabe. Ib. 100. Auxen da gai polita / orain neregana / alboko lagunendik / etorri
zaidana. Uzt Auspoa 22, 145. Nere anaia alboko gela batean margozten aritzen zen. MEIG IX 140.
v. tbn. VMg 25. A BeinB 86.
b) (Adnom., tras gen. o tema nominal nudo). De al lado de, cercano a. "Nere alboko eserlekuan (G-azp-goi)" Gte
Erd 231.  Lastertxu agertzen da Praisku etxe-alboko orma ganian. Kk Ab I 69. Eingo neuke orixe geure
alboko balarrimotza ixan dala [...]; orren etxeko tellatupeko leiotik agiri da dirubak gordeten nebazan tokija.
Ib.102. Etxe alboko borda batean. Etxde JJ 127s. Oloron alboko urixka batean. Ib. 239. Lauki orren alboko
lerroa. Zait Plat 62.
- ALBOKOAN. "Albokoan bizi dira, albo-alboka" A Apend ('son vecinos' ?).
- ALBOKO HEZUR. "Costillas, saietsak, saietsezurrak, alboko ezurrak" Lar.
- ALBOKO MIN (V-gip; Lar, Añ, Sb-Urq, H). Ref.: Iz ArOñ (albúan); Elexp Berg. Pleuresía; dolor de costado.
"Mal de côté" H. "Albúan, albóko miña, dolor de costado" Iz ArOñ. "Alboko miñez nabill" Elexp Berg. v. alboko
(3), alborengo, SAIHETSEKO MIN.  Urteten dau neska batek dantza diabruzko batetik, elduten da
izerditurik bere etxera, edaten dau ugari ur otza, artuten dau alboko min batek. Itz Berb I 73. Ez dala orren
errez geixo bat osatzen, / Alboko miñ zorrotzak baldin badau artzen? AB AmaE 248. Ixipela, alboko miña eta
edozein zauri edo miñ-antza, bildurgarriak dirade beti edari-galgarrietan oitutakoentzat. Ayerb EEs 1916, 32.
Oiñazez egoan ama, alboko miñez. Alborengoa ete eukan? Erkiag BatB 97s.
- ALBO-MUTIL. "Satélite, agente, secuaz, partidario" PMuj.  Bada ezpada, zer gertauko, albomutil erazko ta
aiutuak izatea, zuur jokatzea zan. Albomutil edo estaltzailleok, ostera, zintzoak bearko eben izan. Erkiag BatB
22s.
- ALBO-OKER. Dolor de costado. "Albo-oker aundixa ein xao" Iz ArOñ (s.v. albúan). v. ALBOKO MIN.
- ALBORA (Lar, Añ). a) Al lado, a un lado (expresando dirección). (En los casos en los que va precedido de
sintagma nominal, éste va provisto siempre de suf. gen., salvo que haga ref. a algo no animado y no lleve ningún
adjetivo, caso en el que puede ir tbn. indet.; con todo, siempre con gen. si se trata de un demostrativo). "Acotar,
citar al margen, aldemenera, albora, basterrera deitu" Lar. "Acercarse, [...] (V) albora, aldera etorri" Añ.  Ez
albora adi egon. Ze, aldi baten, deabruak betondoko eskerga bat emoeutsan, albora begira egoan bati. Añ EL1
13. Ganora baga, arrauzika, erdi lo, albora adi, barreka, barriketan [meza enzun]. Ib. 86. [Mezan egon] edo
berbaz, lo, albora begira, besteai eragozten. Ib. 130 (v. tbn. albora begira en Astar II 206). Erromatarrak
albora ziran / etorri galdetutzera, / ea zergatik botatzen zuten / ontzi ura baztarrera. Izt Po 146. Eta batzuek
Jesusi albora joanda, esan zioten: [...]. Lard 429 (56 tbn. albora joan). Surretarako bere, palta pañelua, / Zintz,
eginda daroa albora eskua. AB AmE 217. Ezeban Mariparen albora edo aldamenera urreratu gura izan. A
BeinB 69.
 (s. XX). Deitu eutsan albora Josetxori, ta ittandu eutsan: [...]. Echta Jos 306. To, txuri, nere albora! deituaz
beragana erakarri nai zukean. Ag G 154. [Joseren ostatua] ibiltari arlotien txanponak bildu nairik, bidearen
albora ertenda zegoan. Ib. 323. Alako baten estul garratz ta siku bat adittu zan. Danak albora begiratu eben.
Altuna 76. Zure neke ta naigabe gaitzez, gurutz-albora ekarri zendun gizona. Jaukol Biozk 35. Alkar top-egin
ebenian, Mister Kick-ek, bere eskumatik joialako, ezeban utzi gura orma-aldia ta gelditu egin zan, bestiari
begira-begira. Mister Fist etzan kenduten albora. Kk Ab II 28. Zuek umezurtz gelditu ziñaten. [...] I, nere albora
bildu intzan. Zortzi urte itukan orduan. Lek EunD 16. --Ori, ori, ekin beti aberria gaizkatzeko. --Gaizkitu?
(albora). Au oraindik euskeraz ondo ikasi bagea degu. Lab EEguna 97 (v. tbn. otro ej. en la misma pág.).
Mugazaia albora begira dan batean. Ldi IL 43. Ikasik leziñoa! Beti ago albora begira, distraiduta. Bilbao IpuiB
149. Hiltzeko asmoekin zetorzkidan albora, / baina etzuten aurkitu gorputz hila baizik. Arti MaldanB 200.
Gizonak atera zuan orduan burua saskitik albora, esanaz. And AUzta 45. Eraman zien albora aitonari tabakoa
eta pipea eta amonari txokolatea. Ib. 73. Aurrekaldera, pixka bat albora, mikrosoiñu bat dago. NEtx LBB 193.
v. tbn. Ur MarIl 109. Or Mi 75.
 A la casa de al lado.  Andrea albora bialdu zuan / txerria il da bereala, / etxian zeukan solomorikan / onena
eman zezala. Tx B I 163.
 (En las exprs. albora bota, albora jaurti 'echar a un lado'). "Lotsak albora bota, echar a un lado los temores
(Arch)" DRA.  Berba baten agertuko deutsazu konfesoreari, lotsaak albora bota-ta [...]. Añ EL2 147. Poztu
gaitezan / gazte ta zarrak / bota negarrak / albora. Azc PB 269. Jaurti nekeak albora. Echta Jos 99. Irabazietan
bakotxari dagokion tokamenetik gizaki-mueta batak bestea albora bota ta esku-utsik iztea. Eguzk GizAuz 151.
 (En la expr. albora utzi 'dejar de lado').  Erregebide aundia albora utzi ta beste mearrago bati lotu gatzaio.
Ldi IL 44. Are ur-tantoak berak ere ezetsi ta albora uzteko ez gaude: euskal-ur gaziaren bear gera. Ib. 144.
Bestetaz zerbait esan nai, ez dakit nondik nora; / iñutama ez dezadan utzi, beintzat albora. "No dejaré al menos
mende.
de lado". Or Poem 551. Arkitektura albora uzten du. Hala ere urtebete osoan han dihardu Madrilen, Erti-
Ikastetxe eskean. MEIG IX 141 (en colab. con NEtx).
 "Eztago ori albora adi yantzita, está ése muy bien vestido; litm.: no está vestido mirando al lado (V-ple)" A
EY III 347.
b) "Albora, al lado, a un lado. Albora zeroian semia ortozik, llevaba al lado a su hijo descalzo" Etxba Eib. 
Nabarrek ederki zaitzen zituan albora gelditzen ziran ardiak, zaunkaz inguruak esnatuaz. NEtx LBB 93.
 "Bere albora artu, tomar a uno en privanza" A Apend. Cf. alboko (4).
- ALBORA EGIN (Lar, Añ, H). a) Apartarse, hacerse a un lado. "Ladear" Lar y Añ. "Removerse de una parte a
otra, (c.) aldegin, albora egin" Añ. "Se mettre de côté, s'écarter" H. "Apartarse, hacerse a un lado. Albora eizu,
mesedez, burdixa igaro arte, apártate por favor hasta que pase el carro" Etxba Eib.  "Albora egin zakidaz apur
baten, zer erreparri diñostan entzun dagijodan". Ba-nua, bai, baztertxu aretara; ta Jaungoikuari gura dakijola
niretzako albista txarrik ez ixatia. Otx 43. Guztiak albora egiten dute kondea agertzen danean. NEtx Antz 66.
Astoaren ostikada ez al dek ikusi euregana allegatu baiño len, piska bat albora egiteko? BasoM 167.
b) (V-gip ap. Etxba Eib; Añ). "Pandear la pared, (c.) makurtu, boatu, albora egin" Añ. "Ezkerreko ormiak,
albora eiñ dau eta laster da lurrera, la pared de la derecha se ha inclinado y pronto vendrá a tierra" Etxba Eib.
- ALBORAGO. a) "(Más) cerca" Añ.  Alboko pagadian pago zar bi; / besoak emanak dituzte alkarri [...].
Armiarma andrea alborago, / arilketan dabil. NEtx LBB 254.
b) Algo más aparte.  Geltoki azi ta zabala dago begi-aurrean. Lagun asko jatsi dira. Baita Nikanor bere. An
dago kantiña txiker bat; alborago jantoki edatsuagoa. Erkiag BatB 166.
- ALBORAINO. Hasta al lado (de).  Azkeneko tratu txar eta irañak Usoa errukabea erio alboraño eraman
zuten. Etxde AlosT 59. Beltran urreratu zitzaien alboraño ta esan zien leunki: [...]. Ib. 87. Au urreratu zan bere
alboraño eta bere masail izoztuan muin bero bat kokatuz [...]. Etxde JJ 263.
- ALBORANTZ, ALBORUNTZ, ALBORONZ (Dv (G)). Hacia un lado. "Qui va de côté, se dirige vers le côté
et non droit" Dv.  Kapa bat artu, eta begiak alboronz zituztela joan, eta begiratu ere gabe estali zuten. Lard
10. Ondo pentsau bagarik, dranga, dranga, edan, [...] Donostian bideak, naiz izan zabalak / Orduan danak
ziran niretzat bedarrak, / Alboruntza egiten neban bakotzean / Oi neban ertz batetik bestera artean. AB AmaE
228. Brankaldeko erremuaren laguntasunaz alborantz piskat igitu, beste untzien artean bide-egin. Erkiag Arran
83. Ia alborantz jausi zan. Erkiag BatB 77.
- ALBORATXOAGO. Más hacia un lado.  Baiña entzun dagigun an barruan [ardandegian] egozan beste
gizonezkoak bere, ziñoena. Alboratxoago, iru gizon egozan, leortarrak eurak. Erkiag Arran 16.
- ALBOREAN. De al lado. v. ALBOTIK.  Garagarrilean neskea ezark alborean. 'Echa la moza del lado'. RS
313.
- ALBO SAMAR. Bastante cerca.  Oiñotsak nabaitu zitun albo-xamar. Etxde JJ 152.
- ALBOTIK, ALBOTIKAN. a) De al lado (de); por al lado (de). (En los casos en los que va precedido de
sintagma nominal, éste va provisto siempre de suf. gen., salvo que haga ref. a algo no animado y no lleve ningún
adjetivo, caso en el que puede ir tbn. indet.; con todo, siempre con gen. si se trata de un demostrativo).
 Alde egingo dau maijaren alboti goserik andijena badauka bere. Mg PAb 92. Zagoz seguru zeu berangandik
alderatuten ezpazara, eztala bera zure albotik kenduko. Astar II 184. Kalean dabillala nik dakust agaitik, / Bere
llobea lagun dabela albotik. AB AmaE 221. Ezeban geiago esateko astirik izan, bada olatuaren bultzada batek
kendu euskun albotik. Ag Kr 90. Ez eban juan gura neronen alboti. Noe 108. Eta guzien buru, Bizkaietako
muñatz-magalean, Itzaga-erreka albotik duala, bere Erraondo. Mok 13. Ixil-ixilik Gurutz-albotik datoz biotz
maitaleak. Jaukol Biozk 12. Ta ikusirik nitzala / ni urreratuten, / sasi baltzak albotik / egin eutsun urten. Enb
120. "Diruak diru balio dik, i" / diotsa batek albotik. "Exclama uno del público". Or Eus 391. Albotik eltzen diote
tanta bat artu dezan. "La detienen por ambos lados". Ib. 66. Bera joan ukan nere albotik erri-aldera, ni zahar
eta erdi itsu au mendian bakarrik utzita. Lek EunD 50. Gari-soro albotik igarotzean. Etxde AlosT 15. Azkenean
itzali zait albotik nere Jauna. "Ha desaparecido de mi lado". Or Poem 543. -- (Ane) Orain ere, beti bezela,
asarre? --(Azentzi) Mutil au beti ari da albotik-eta. --(Mikel) Azentzik ez tu iñor bear alboan, izketan aritzeko.
NEtx Antz 77. Irixtear ziranean, jendarmak nabaitu zituzten albotikan. Etxde JJ 48. Etxe batean zoritxarra
auzokide eta maiztar izaten asten danean, ez ei dau aldi batean albotik igesik egiten. Erkiag Arran 170. Ortu
orren ormeari [...] gora samarra eretxi eutsan; eta eraso-aldia, albotik, saietsetik egitea erabagi eban. Erkiag
BatB 95. Damuz aldegin eban mutikoak Nekaneren albotik. Ib. 57. Zure ardien albotik doake. "A tu manada
viviera junta". Gazt MusIx 91. Or nunbait sartu zaio. Nun, ordea? Ez daki, albotik urrutiratu zaiola daki bakar-
bakarrik. Onaind in Gazt MusIx 153. Orretan, Txomin pasau zan albotik. SM Zirik 55. Zeru altuan agertuten da
/ izar eder bat bakarrik, / bakarrik ezta, bakarrik ezta / lagunak daukoz albotik. Balad 169. Ainbeste maite-
mindu / zirianak nigez, / orain barre eginda / albotikan iges. BEnb NereA 232. Eta ikusi zuten an albotik erbi bat
zijoala. And AUzta 87. Eta albotik atararik galtzairu zorrotza, bere indar guztiagaz aindu eban biotzera. Etxba
Ibilt 489. Nereak naikoa eztirala, gure txiki biak albotik naikoa lor sortzen didate. Nork geldirik euki ume auek?
NEtx LBB 81 (v. tbn. 130). Ene Mattintxo laztana, / albotik Kristonak esan arren / aserratutzen eztana!
Gorrotxategi in Mattin 24. Anai-arrebak, ez, otoi, pentsa, / neure gustura nagonik, / poz gehiago izango nuen /
albotik beha egonik. Xa in Uzt LEG II 252.
mende.
v. tbn. Azc PB 147. SMitx Aranz 73. Lasa Poem 100. Albotikan: Arrantz 33.
 (Con reduplicación intensiva).  Gurutziltzatu-biran an dago / Euskalerri min-zalea / albo-albotik
Jesukristori / eskeintzen bere nekea. SMitx Aranz 181.
b) "Indirectamente, (c.) zearka, zearretara, albotik" Añ. v. ZEHARRETARA (b).  Zeinbat era edo modutara
ekarri leite Jainkua testigutzat? --Bitara; bata artez edo argiro, bestia albotik edo ziarretara. [...] --Zelan
ekarten da testigutzat ziarretara? --Jainkuaren eskubetako egite edo kriatura nagusiak gaiti juramentu egiten
danian, nola dirian zerubak, lurra, eguzkia, arimia ta beste batzuk, zeintzubetan agertuten dan Jainkuaren
perfekzinoe edo edergarriren bat. CrIc 57.
c) De refilón.  Ikusten da [...] berbeetan ta maitekerijeetan dagozala. Baina zer berba? Arimiari ondo gura
deutsanak, alboti bere entzun biar ezditubanak. fB Olg 64.
- ALBOTIKO. (Adnom. de albotik). Cf. albotiko.  Lurralde adeitsu jathorren / albotiko bidez zethorren /
arbatu gabean untzia. Mde Po 87.
- ALBOZ. De lado.  Ezpanak me sartuak biak barrurantza, / alboz euken igitai agoaren antza. AB AmaE 233.
- ALBO-ZABAL. (Frontón) libre de paredes laterales.  Bazkalondoan pillota-yokaldi bikain bat dago, alderdi
ontan oi-diranetako pillota-toki albo-zabalean. Ldi IL 46.
- ALBOZ ALBO (Lar, Añ, Hb ap. Lh, Dv, H). "(Ir) lado a lado, aldez alde, alboz albo joan" Lar. "(De) silla a
silla, codo a codo, (c.) aldez alde, el- o alkarren ondoan, alboz albo" Añ. "Alboz albo joatea, aller côte à côte"
Dv.
2 albo (AN ap. A; Dv (AN)).  Plátano (Platanus acerifolia o hibrida). "Platane" Dv. "Albozko, qui est fait de
bois de platane. Albozko mahain, table en bois de platane" Ib.  Jakobek beraz harturik burzuntz, amanda, eta
albo zaharo heze batzuek azala khendu zioten zenbaiti. "Tollens ergo Iacob virgas populeas virides et
amygdalinas, et ex platanis". Dv Gen 30, 37 (Ur zur-xuri eta urritz eta gaztañ ondo).
alboada. v. alborada.
albo-adar. v. albadar.
alboagin. v. albagin.
alboate. v. albate.
albode. "Albodea. Aunque esta voz no la trae el Diccionario de Larramendi, es muy bascongada e indispensable
de conocerse, porque de su contracción en aldea, sale una gran multitud de composiciones y derivaciones.
Significa proximidad, inmediación, cercanía" NoviaS.
albodi. "Bois formé de platanes" Dv  A.
alboera (Lar, Añ).  "Afinidad, cercanía, vecindad", "vecindad, inmediación, urrera, urkoera, aldea, aldeera,
alboa, alboera" Lar y Añ.
alboerri. v. alberri.
albogea. v. 1 alboka.
1 alboka (V; O-SP 222, Dv (que cita a O y EZ), H), albokea (det., Lar), albogea (det., Lar DVC 153). Ref.: A; A
Apend; AEF 1928, 36; BAP 1952, 125s.  Albogue. "Albocas, que en morisco se llaman xabebas y en romance
cornetillas" IC I 309. "Musette" O-SP 222. "Albogue, albogón" Lar. "Albogue, albogón" Lar DVC 153.
"Grossier instrument de musique à vent (esp. 'albogue')" H. "Albogue, instrumento músico que se hace de dos
cuernos unidos por el vértice comunicados entre sí por dos cañitas horadadas de trecho en trecho" A. "Es muy
corriente que [los pastores del Gorbea], después de sus labores, se junten para divertirse al son de rústicos
instrumentos, siendo entre éstos los más usuales el tambor (= danborra), la dulzaina (= dultzaiñe) y el albogue (=
alboka)" AEF 1928, 36. v. zinburrun.  Lauda zazue zinbala / eta alboka sonuz. EZ Eliç 196. Lauda zinbalez,
albokaz / Edo berzez Iainkoa (Ps 150). Hm 101. Muturik daukaguz gaur koplakariak, [...] Ixillik artzaiñen
alboka zoliak / Danbolin txistu ta txilibituak. AB AmaE 144 (v. tbn. 55 y 27). Alboka artuta, goizero / yaikitzeke
dala Bero, / noia larrera ardiekin, / intzaren gain, alai, arin... Monzon Urrundik 47. Pandero zarra ta alboka, /
biak ari gera joka. NEtx LBB 331. Gazteluk, gainera, txistu edo alboka zaharrari egokitu behar zion flauta
aberatsaren soinua eta doinua. MEIG III 106. En DFrec hay 5 ejs.
mende.
 Etim. En relación con cast. albogue (dial. alboque "en las Montañas", según Terreros, nacido en Trucíos).
2 alboka. 1. Tambaleándose. v. infra ALBO-ALBOKA.  Errenka, alboka edo beste modu barregarrijen
baten ibilijagaz. Astar II 84. [Askotxo edan ezkero] belaunak agitz ikaratzea, zabuka eta alboka ibiltzea; eta
bere gorputza ezin gobernatzea. Gco II 60.
2. Uno al lado del otro.  Gogoan al duk an beiko landan biok alboka maats-aienpean itzegin ginula? 'Assis
ensemble sous la treille?'. Or Mi 146.
3. albaka (G-azp). De lado. v. albokera.  Kamio ortan danetik dago / ordeka eta aldapa, / Guziak pasa
bearrak daude / zuzenka edo albaka. Basarri 94.
 "Alboka-alboka, faldeando un monte (V-arr)" A Apend.
- ALBO-ALBOKA (V ap. A). a) Tambaleándose; de un lado a otro.  Tragotxu bat geijago edaatia, albo
alboka, begijak lausotu, oñak lokaturik etxera nekez biurtutia. Mg CO 22 (CC 18 albo alboka). [Tabernan]
belutu ta doiala bideetan zabuka, albo alboka. Ib. 220. [Edanda daguanian] oinakin ondo ibiili ezina. Albo
alboka juatia. fB Ic I 272. Ezekian, baiña, zelan azaldu, zegaitik edo zerik zetara erabillen burua albo alboka
kristal edo beira-arteko irudiak. A BeinB 89. Begiak lausotu iakozan, asi zan albo-alboka, ta iru edo lau
oiñkada emon orduko, oso-osorik io eban beia. Ag AL 86. Baña txalupea astiro-astiro joan atze-atzeka, ta albo-
alboka ekatxaren indarraz. Echta Jos 252. Peru moskortuta dago ta albo-alboka dabil. Zam Man 3.
b) De lado, hacia un lado.  Zangurruba atze-atzeka ibilli duala, ta karramarrua, barriz, albo-alboka. Otx 60s.
Gaurtik aurrera, esan eutsan karramarruak zangurruari, onetaraxe ibilli bear yoguk, mutil: i atze-atzeka ta ni
albo-alboka. Ezteritxok? Bilbao IpuiB 243.
3 alboka.  Itxubaren zaldiya / Bizkaian artuba [...] ogei ta amar errial / diruz pagatuba. [...] Zaldiya ta
alboka, / gero kabrestubak, / ogei ta emezortzi / errial justubak. (Interpr?). Noe 60. [Astoa] ogei erreal kosta /
gañera alboka, / nai baño ezin jaso / albarda ta soka. (Interpr?). Ib. 68.
alboka. v. alboroke.
albokada (V-arr, G ap. A; Aizk).  "Albo-kada [...], culada, golpe de costado que en el baile del zortziko se dan
mutuamente nalga con nalga los hombres y las mujeres" Aizk. "Incitamiento" A.  [Aragizko atseginaren]
banderapean dabilz, lujuria, desoneskeria, [...] egite kaltetsuak, orakada albokada ez garbiak, danza nastuak,
ordikeria. Añ MisE 58.
albokalari. v. albokari.
albokari (Lar DVC 153, A), albokalari.  "Alboguero" Lar DVC 153. "Músico que toca el albogue" A.  Asi
zirean albokariak aurreskurako soinua ioten. Ezale 1897, 45b. Arratiako aranean albokariak orain baino
ugaritxoago ziran lenago. A EY II 23. Mendi-mutil eder / albokalaria, / doñu yotzen ager, / Arek erainda, asten /
dantzan gaztedia. Monzon Urrundik 75 (ap. DRA). En DFrec hay 2 ejs. de albokari.
albokarte (V-m ap. Zubk Ond 235; Arzdi Peces, FauMar 37).  "Albokartia, [...] anchoa" Arzdi Peces.
"Albokarte, antxoa, bokarte" Zubk Ond 235. "Anchoa, [...] bokarta, albokartia, antxua" FauMar 37. v. antxoa,
bokart(a).
alboke. v. alboroke.
1 albokera (V ap. A), albakera (V-m ap. A).  De lado, de costado. "Caerse de lado" A. "Albakera, [...] mirar
de soslayo" Ib. (se trata evidentemente de una expresión adverbial). v. alboraka.  Zan neure Aita eta ez neban
maitetu, zan neure Jaungoikua eta ez neutsan jaramonik egin, begi okerrakaz, albakera ta ziarretara begiratu
neutsan. Ur MarIl 37. Etzan baiña asko alderatu, lepo makurtua lerdendu ta albokera begiratuaz Txantoni oles
egin eutsanean: [...]. A BeinB 55 (v. tbn. 68 y 89 albokera begiratu). An egoan gizon arrotzari zearka edo
albokera begira. Ag AL 45. Gaixpar --deitu eban Uberok biurrera txiki bat albokera eginda. Ib. 139. Gizon
gizajoa albokera jausi da. Zam Man 3. Orma ondoko egur latzari elduta igoten joiala, albokera ikusi eban
auzoko neskatillea. Ag Kr 103. Aldi atan zangurruba aurrekera ibiltten zan, osterantzeko piztijak lez, eta
karramarrua etzan gaur lez albokera ibiltten. Otx 57 (v. tbn. 60).
- ALBOKERA EGIN. Moverse, desplazarse hacia un lado.  [Argia emateko tresnak] guztiak Cardanek asmatu
eran eskegiak, [...] huntzia edozein aldera okertzen dalarik, zutik eta albokera egin gabe gelditzen dira Cardan-
eskeieraz dagozan tresnak. Osk Kurl 126.
- ALBOKERARA. a) Hacia un lado.  Gatzamalliak [...] jo biar dau [...] mia malluka txikar bategaz, batian
mende.
belauniko daguala, bestean albokerara etzunda, zelan otuten jakon. Mg PAb 128.
b) Indirectamente.  Beste bekatuekin ofenditzen da Jangoikoa zearretara, ta albokerara bezela; ez artez artez,
arpegiz arpegi, bai bere kreaturetan edo legea ez gordeaz. Mg CC 241.
2 albokera. v. albakera.
albokero. "Alboguero" Lar. v. albokari.
alboki. "Bois ou pièce de platane" Dv  A.
albokide (Lar, Hb ap. Lh).  "Convecino, [...] albokidea" Lar.

- ALBOKIDEKO (Lar, Hb ap. Lh). "Colateral, aldekidekoa, albokideakoa" Lar.
alboko (V, G; Añ). Ref.: A; Etxba Eib; Elexp Berg. 1. Vecino; persona o cosa cercana, próxima. "Albokua
ikusi eziñik bizi zan gizajua, el pobre vivía no pudiendo ver al vecino" Etxba Eib. "Vecino que vive en el mismo
piso o en una casa contigua. Alboko guztiekin asarretuta ei dabill, ume zaratak diela ta eztiela" Elexp Berg. Cf.
ALBOKO (s.v. 1 albo).  Dantzarijak albokuari belaarrijan esaten deutsazan berba desonestubak. fB Olg 160
(121 edo noberari edo albokuari). Zure izena zapaldu nairik eregiten dau / Buru altsua, eta biltzen dauz
albokoak, / Gu galdutea erabagirik batzarre atan. AB AmaE 437. Jakintsu andi bat oian geldirik / Eguan lo
gozuagaz / Eta amesetan etorri jakan / San Anton albokoagaz. Ur PoBasc 206 (ref. a un cerdo). Aurrekoari
emon da albokoa gorde, au jo ta bestea zapaldu [...] an izan ziran angoak, eliz-aurreko enparantzatxoan. Ag Kr
175. Albokoa norbera baño goraxeago ez ikusteagatik larogei eguneko garizuma igaroko lutekenak badira. Ag
G 259. Oni ta besteari, aurreko ta albokoari bultza egiñaz [...] bear aña leku idoro eziñik. Ib. 180. Eldu eutsoen
besoetatik. Berak albokoai ukabilkada onak emoten eutsezan. Or Tormes 113. Gizaldietan bazterra zaintzen /
gau ta egun or egona, / begira orain gudari orri / zartzaroan el yakona: / albokoen etxamona. Atutxa Mugarra
(ap. DRA). Euren bizitzan alboko ta auzo, lagun ta adiskide [izan daben itxasoa]. Erkiag Arran 85. Etxe zaar
orrek ez dauka zer salbaurik! deadar egin eutsen alkateak. Albokoak su artu dagien egin bear dozue alegin.
Erkiag BatB 12. Albokoen ormak baiño beteagoak [...] ziran zaldunaren baratzekoak. Ib. 43.
v. tbn. Otx 35.
 Pozik yoian Xirdo bere, Arantza beltzerana alboko ebala. Erkiag Arran 47.
 Euskotasunaren gaizkakunderako, IRU MILLA lagun zintzo bear ditugu. Bear-dirua ta iragarkiak orren
[egunkariarekiko asmoaren] alboko ta ondorengo yo ditzakegu. Ldi IL 81.
2. "(AN), padrino de boda" A.
3. "(G), pulmonía" A. v. alborengo.  Gaizki zegoan gizagaixoa, birikeri, alboko edo alborengoarekiñ
(pulmonía). Ezale 1897, 187b.
4. "Albokoak, los privados (cortesanos)" A Apend.
5. Ayudante.  Alboko batek Loiolaz ere / berori aitortzen zuan. "Y de Loyola afirmó lo mismo uno de sus
adláteres". Or Eus 257. Yosue, Nunen semea, zure albokoa. Ol Deut 1, 38 (Ker, BiblE zure laguntzail(l)ea).
6. "Albóko bat artu, un golpe en el costado" Iz ArOñ.
albol. "(V-ger), cuñas laterales que sirven para sostener el mástil" A. De alba + o(ho)l.
albomin. v. albamin.
albondiga (Lar), almondiga (V-gip ap Elexp Berg).  "Albóndiga, albondiguilla, guisado conocido,
albondigea, arbilgeta" Lar. "Almóndiga. Zaharrek izan ezik, gaur egun almondiga esaten da" Elexp Berg.
albondigilla, almandongilla (V-gip ap. Elexp Berg), amandongilla (V-m ap. Zubk Ond), a(l)mondrongilla (V-
gip).  Albondiguilla. "Amandongillak, aragiagaz egiten diran pelota txikiak: albondinguillas" Zubk Ond. 
Ore edo pasta onekin berarekin egiten dira pastelak edo arbilgeta edo albondigillak. Cocinan 27.
alboño. v. albainu.
albooskaa. v. alboranzkada.
alborada (Lar (+ alboradea det.)  H). 1. "Alborada [...], se aplica al amanecer el sol y el día" Lar. "Aubade"
H.
2. (Urt V 138, H), alboada. Alborada, música al amanecer y al aire libre para festejar a alguien. "Fenestrae
mende.
canticis circunstrepitae, [...] neskatxa gaztean leiho ingurutako [...] alboradak, ezkongaien alboradak, neskatxa
gazteen alboradak" Urt V 138. "Sérénade" H. v. augeta.  Alboradak dirade, azaña aundiak egin ondoan gizon
gogoangarriak beren jaiotetxeetara biribillatzean, berai ongi etorri maitatiak egiteko ifiniak. Izt D 9. Soñu
erritarki au [zortzikoa] enzutean, oartzen dira alborada ematera dijoatzen etxekoak, eta baldin ez badute nai,
irteten zaio bat danboliñari etxe atarira. Ib. 34 (v. tbn. 5 alboradak ematera). Jarraitu zion etsaiak salbari beste
kuartel guztietatik, eta Endaiatik ere; bereala asi zuten sutunpadia, eta orduan ezagutu zuten plazakoak pestaren
bat andizkatzeko zala alborada ain agiria. 'Toda aquella algarada tan manifiesta'. Izt C 337. Bortz urtheren
buruan Augusten harmadak / Etzituen aditzen uste alboadak; / Etzuen bortxa ahal, Mendurin yarria, / Hanbat
harrabotsekin bilhatu etsaia. Hb Esk 32. Tanboliña beko kalean alboradea joten egoala. Ag Kr 50. Irugarren
gaia. Danbolin-talde osoarentzat alborada. Saria: 100 laurleko. EEs 1912, 150.
 [Hendaiak] itsasoaren puntuan gastelu ederra, / gortheko bisitetan, prest duzu agurra: / etsaien arribada
denean ethortzen, / zuk duzu alborada modakoa jotzen. BertsZB 143.
3. "Au fig., alerte (L). Alborade, alborada eder bat eman dio, il lui a donné une belle alerte, algarade" H.
"Alborada (BN-lab; Lf), semonce" Lh.
alboragotu. "Acercarse más" Lar y Añ.
alboraka (V-m ap. A). 1. "Tambaleando" A.

2. (Andando, desplazándose...) de lado, hacia los lados. v. 2 alboka, albokera.  Ordurako bazetorren
zakurra, bazetorren, atzeraka ta alboraka, makur baño makurrago, ulua ta marrua, zemaika ta arnasestuka,
ortzak eta agiñak erakutsiaz. Ag G 154. Idizko edo biantxa gazte izutiak, atzeraka ta alboraka zapalaparta
gogorrean, enparantzaruntz iñola ere joan nai ezik. Ib. 83.
alboraka. v. albaraka.
alboraki (Lar, Hb ap. Lh).  "Alboroque, dádiva, agasajo u regalo por modo de gratitud, puede venir del
Bascuence alborakia, el agasajo que se da a los que dan la alborada" Lar.
alborantzaka (V ap. A), alborunzka, alboruzka (A, que cita a J.J. Moguel).  "Tambaleando" A. v. 2 alboka.
 Zer esan biar jake edan daruenai alborunzka ibilteraño begiak lausotu, berba moteldu ta ondo ebagi ezinda
jarteraño? CrIc 73. Animalijaak eureen moduban dabiltz, ta gizon ordija alboruzka, begijak gorrituta, buruba
illunduta. JJMg BasEsc 206. Galtzairu otsak dira urrindik zirt zart entzuten / Pirineoren belaunak dabiltz
alborunzka. AB AmaE 449.
- ALBORANZKA EGIN. "Albóuska eitten dau, se mueve a los lados" Iz ArOñ (s.v. albáaskaa).
alboranzkada (albaaskaa V-gip; albooskaa V-gip).  "Albáaskaa bat, albáaskaia, albáaskaan, un golpe de
cabeza dado a un lado. Albóoskaa bat, un movimiento que se hace a uno de los lados. Albóuskaa bat emon, dar
un golpe a un lado" Iz ArOñ.
alboranzkadaka, alboroskadaka.  "Alboroskadaka, titubeando, haciendo eses (V; Darric)" DRA. v. 2 alboka.
alboratatu. v. alborotatu.
alboratu (G ap. A; Lar, Añ, Hb ap. Lh, Dv (G), H). 1. (Con dat. o alativo). Acercar(se), poner(se) al lado.
"Acercarse", "avecinarse" Lar y Añ. "Abordar una nave a otra, u con otra cosa, acercarse, pegarse borde con
borde, ontzi bat besteari alderatzea, alboratzea" Lar. "S'approcher, mettre à côté de, près de" Dv. "Aproximarse,
ponerse al lado de" A. v. alderatu.  Alboratu zitzaion Ingelesa Okendori eta onen barkura ere sartu zituen eun
gizon. Izt C 432. Azkengabe dan Iaun arengana / ezer-eza alboratzea / gutxi bailitzan, uts au Iaungoiko / dakar
oso biurtzera. "Que la nada se acercase a aquel Dios infinito". Or BM 83. Albora aldiro [...]. "Cada vez que se
aproximaba". Or Eus 233. Seaskara alboratu ta, [...]. NEtx Antz 121. Arratoi ikaragarriak [...] bere gorputz
emeraño ingumak bailirakean alboratuz. Etxde AlosT 28. Juanes alboratu zitzaion eta Kattalinek zutitu zun
lanari makurtutako burua. Etxde JJ 79. Eztona egoki neskatillea papaua lez erdi lo egotea, iñor alboratuko ete
yakon zai. Erkiag Arran 110s. Ele-jakitun arauz ez-baña gizabete arauz alboratzen da Bibliara. Gazt MusIx 62.
Ontan, zaldun eder bat alboratu zitzaion. NEtx LBB 161. [Larramendik] artean sortu berria zen Real
Academiaren hiztegitik hartu zituen hitzak bana-banan eta bana-banan alboratu zizkien euskarazko ordainak,
latinezkoak gelditzen zirela hirugarren. MEIG VII 30.
v. tbn. Zait Sof 19.
 (Precedido de gen.).  Aitaren alboratu zaitezte alabok! "Acercaos [...] a vuestro padre". Zait Sof 137.
mende.
Jolasean ziarduen beste mutiko batzuk, euren kirolketea utzi, eta mutiko eldubarrion ondora ta albora ziran.
Erkiag Arran 56. Bildur naiz, bere albora nadinean ezin barkatuzko irakiñak ez ote naun erasoko. Etxde JJ 277.
2. (V-gip ap. Etxba Eib; Añ). (Con ablativo). Alejar(se), apartar(se) "Ladear, [...] alderatu, alboratu, alde
batera egin" Añ. "Hacerse a un lado. Alboratu ez bazan, trenak zapalduko eban, [...] si no se hubiera apartado, le
habría pillado el tren" Etxba Eib. "Alboratizu lapiko ori, [.] retira (pon de lado) ese puchero" Ib. "Alboratutzia
izan ez bazan sasoiz, galdua zan, si no hubiese sido el apartarse con oportunidad, se hubiese perdido" Ib. "Ez
zetsan ardura alboratzia, no le importaba hacerse a un lado" Ib.  Erbi bat baño ariñago, jaiki eta belar-metatik
amar bat urrats alboratu zan. NEtx Antz 144. Begiak alboratzen ditu, tenta-bidean ez erortzeko. Ib. 143.
Milimetro bat ere etzitzaizkion alboratzen haizkorakadak. Osk Kurl 92. Ezin du eraman Aren argi-ziztaren
gogorra [...], eta pitin batean beintzat, alboratzeko eskatzen dio xamurki begi oien dirdira. Onaind in Gazt
MusIx 154. Gure herriak, bortxaz eta ezin bestean, ikastolak sortu ditu, eskoletarik aparte. [...] Bide beretik
abiatzen da Euskal Unibertsitatea, Uztarizkoaren eredura, Euskal herriko izan dezakegunetik alboratua. MEIG
IX 32.
3. Dejar a un lado.  Camilo Scalligeri-k, Cacaseno edo dalako ixen itxusizkoren edestija gettu eutsan, eta
arrezkero Bertolda, Betoldin eta Cacasenoren ixenaz dabiltz idazti baten batuta idazle bitzubon edestijak. Baña
euzkerara itxultzeko asmoz Ittalira eskatu neban idaztijak, bat-batez alboratu dau Scalligeriren lantxu au, ta
neuk be, [...] beste ainbeste egin dot. Otx 6.
- ALBORATZE-ERASO. Abordaje.  Itxaslapurrez osatutako ontzi-gizon talde bat alboratze-erasoan, barku-
eskaletatik lau atzaparka igoz. Etxde Itxas 50.
albore.  Albor.  Podere baneukaike tenplatzeko / neure begi beraoen alboreak! Lazarraga (B) 1193rb.
alboregitu. "Acercarse demasiado" Lar y Añ.
alborengo (V, G ap. A; Aq 84 (G)), alboreango (A Morf 124), albori(e)ngo (V-m ap. A).  Pulmonía. "Dolor
de costado" Aq 84. v. ALBOKO MIN.  Bisitau begijee bere gorputza [...] bijotzeko minak, eraitekuak,
alborenguak, palta bagako buruko alaak. fB Ic II 293. Nai alborengo bategaz ill, nai atsekaba bategaz gaixotuta
ill, guztia da illtia. fB Ic III 261s. Gaizki zegoan gizagaixoa, birikeri, alboko edo alborengoarekiñ (pulmonía).
Ezale 1897, 187b. Gaixorik badabill, eztul txarra badauka, alborengoa badau. Ag Kr 130. Atzenean gexotu zan
alboreangoaz. Echta Jos 107. Izango dira berriz ere eztulak eta alborengoak sendatzalle gaixoari gaberdian
jaiki erazteko. Ag G 94. Alborengo (pulmonía) gaizto batek beste auzoratu zuen. Etxde JJ 233. Guk eztugu emen
galdetzen zergatik edo nola aize-bitarte batek sortu dezaken alborengoa (pulmonia). Vill Jaink 119s. Biriak
artuak ditu; biak ganera. Alborengoa dauka. Erkiag BatB 98.
- ALBORENGO BIKOITZ. Pulmonía doble.  Medikuak esan zuen alborengo bikoitz bat zeukala, eta egun
berriaren argia etzuela ikusiko. Arti Ipuin 29.
 Etim. De albo 'costado' + -rean (ablativo) + -ko.
alboreña (det.?), aberiña (det.?).  "Alboreña, aberiña, el aparejo para pescar chipirones. (D. Salis Léx.
Bidasoa)" DRA.
alborma. "(V-ple-arr), tabique, pared secundaria que sirve de apoyo a otra" A. "Alborma baten adriluari eusteko
izaten dan zurruna" A DEV (s.v. aldabia).
alborna. v. alburno.
albornia. "Albornia, ajofaina, vasija de barro" Lar.
alborno. v. alburno.
albornoz. "Albornoz, capote de aquella tela [barragán], albornoza, albornozko kapa andia" Lar.
alboroka. v. alboroke.
alborokari, albarokari (S-saug ap. Lh).  "Querelleur, séditieux" Lh.
alboroke (V (+ albooke V-gip), AN-araq (albooke), S), alboroka (V, G), alboka (AN-gip), alboke (V, G, AN).
Ref.: A (alboroka, alboke); Iz ArOñ (albóokia); Garbiz Lezo 214; Satr VocP (albooke).  Alboroque. "Robla o
alboroque" A. "Alboroque o ligero refrigerio con que se sellan algunas compraventas" Ib. "Alboka, rancho que se
mende.
hace a la conclusión de una obra de edificación" Garbiz Lezo 214 (y en nota a pie de página: "tiene el significado
dado por el recopilador, pero también otro, dentro del mismo matiz de 'rancho'. A los días de dar una madre a
luz, las amigas o vecinas se reunían en su casa para celebrar la fiesta con una merienda"). "Albóokia eiñ, hacer
una especie de merienda para ultimar el trato" Iz ArOñ. "Albóokia, albóokan eon, charla que se tiene tomando
algo, enseguida de un contrato" Ib.  Alan, egin daiguzan bake osuak, emoidazu esku ori, ta adiskide garialako
ezaugarritzat egin daigun alborokia, ta au neure diruti. Mg PAb 53.
alboronia. "Alboronia, guisado de diferentes hortalizas, alboronia, baratzako jaki nastea" Lar.
alboroskadaka. v. alboranzkadaka.
alborotamendu, alboratamendu, albarotamendu (Hb ap. Lh).  Alboroto, tumulto, confusión.

"Alborotamendua, nahasmendua" HeH Voc.  Alboratamendua handituaz zihoala. He Mt 27, 24 (HeH
alborotamendu; Lç tumulto). Heriotzea gatik eta alboratamendua gatik presondegian emana izan zena. He Lc
23, 25.
alborotatu (Lcc (-adu), SP, H), alboratatu, albotatu (AN-larr ap. Asp Leiz).  Alborotar(se), sublevar(se);
turbar. "Tumultuer, faire du bruit" SP. "Alborotatzea, exciter du désordre, tumulte. Herria alborotatu zuen, il
causa du désordre, un soulèvement dans le peuple. [...] Herri guzia alborotatu zen, tout le pays se souleva. [...] 3.
[...] se disputer, en venir aux cris, au bruit avec quelqu'un" H (s.v. alborotea). "Sobresaltar, sobresaltarse.
Albotatu ninduten. Albotatu naiz" Asp Leiz. v. asaldatu.  Alborotadu daroagu / birtuosooen bakea. Lazarraga
(B) 1159vb. Bizi adi ongi onareki eta ez adila alborota gaxtoareki. "Ne te brouille pas". O Pr 103. Alboratatzen
du populua, irakasten hari dela Judea guzian. He Lc 23, 5 (TB asaldatu, Dv subermatu). Zerentzat alboratatu
izan dire nazioneak. He Act 4, 25. Alborotatu eta galerak / eman ditu itxasuak, / ango mariñel gizaraxuak /
etzeuden portunosuak. Arrantz 76. Aguazilla, lenbizi alborotatzen aste'ana, itzalera eraman. Sor AKaik 128.
Tira, tira, bezindadia alborotatzen ari zera. Sor Gabon 53. Ona ni emen artzai gaizo bat / kate zar aundiz lotua /
Orra or berriz erri guztiya / nitaz alborotatua! Ill Pill 23.
alborote. v. alboroto.
alboroto (Lcc, O Not 46 ( SP), Lar, H (V, G)), albarot (S; Gèze), albarote (H (S)), alborote (H (L)), alboto
(AN-larr). Ref.: A (albarot); Asp Leiz y ANaf (alboto).  Alboroto, tumulto. "Tumulte" SP y Gèze. "1. tumulte,
émotion populaire [...]; 2. alborote, bruit confus, dispute entre un grand nombre de gens" H (s.v. alborote).
"Ruido" A. "Sobresalto. Alboto ederra artu du" Asp Leiz. "Disgusto, sobresalto. Alboto gaitze hartu zuen" Asp
ANaf.  Albarot zunbait popülian eraik ez tadin. Ip Mt 26, 5 (He zerbait altaramendu). Au ipiñi zuten karzelan,
errian izan zan alboroto bategatik. Oteiza Lc 23, 19 (He sedizione). Anditzen zela istante batetik berzeala
alborotoa. Samper Mt 27, 24 (Lç tumulto, TB mugidura, Hual tumultu, Echn nastura, SalabBN abarrotsa, Ur
(V) matxinada, Ur (G) arazo, Leon haro, Ker naaste, BiblE iskanbila). Ez besta egunareki, albarotik izan
eztadin populiren artin. UskLi (ed. 1804), 284 (ap. DRA). Orain amabi urte omen zun / piska bat alborotua, / ez
jakin orain urrena berriz / noizko daukan gorrotua. Arrantz 79. Jaun depütaten jüntetan albarot bat bada, güti
haboroetan. Herr 11-5-1967, 3.
alborozo. "Alborozo" Lar.
alborri. v. alberri.
albortusai. "(Ruta graveolens), ruda" Arzdi Plant1. v. 1 bortusai.
alborunzka, alboruzka. v. alborantzaka.
alboruzka. v. alborantzaka.
albotasun. "Afinidad, cercanía, vecindad" Lar y Añ.
albotatu. v. alborotatu.
albotiko (V-m ap. A). 1. Padrino. "Padrino de boda" A. "Udazkenean ezkonduteko dagozala ta osabea
mende.
jatorkela albotiko izatera? [...] ¿que se casarán en otoño y que viene su tío a servirles de padrino? (V-m)" Ib.
(s.v. zabal). Cf. ALBOTIKO (s.v. 1 albo).  Izango zala eskontzea / eguna zabaldu barik. [...] Zapatu baten
ioan zirean / Abadea ta Maria / albotikoak ta mutila. Azc PB 169. Aurrerantzean guztiz gaitza izango eida
gizonak euren arteko aserreakaitik alkar il edo zauritutera, orain legez, albotiko ta guzti ioatea. Ezale 1897,
23b. v. tbn. A BeinB 68.
2. (V-m ap. A). Vecino, persona que está al lado. "Compañero de fila" A.  Pax Domini meza-emoilleak
esanda gero, albotikoak alkarri begiratu ta burua makurtu ta bakea emoteko besarkatu zireanean. A Ezale
1897, 315a.
3. Testigo.  Erri oso bat albotiko (testigu) danean, ostera, yazoera biloiz itsusiak ezin leitez ez yantzi, ez
apaindu. A Latsibi 143.
alboto. v. alboroto.
albotu.  Acercar. v. alboratu.  Begira dagoka urtzalliari ta irakasten deutsa zer egin, nos aurreratu, nos
atzeratu, ta nos albotu burdin oratzar edo agoia. 'Aproximar'. Mg PAb 127.
albotxo, albotxu (V-ger ap. Holmer ApuntV 125).  (Dim. de albo). "Bertan albotxuen, en el mismo lugar"
Holmer ApuntV 125.  Baña gu emen deslai itxirik umezurtz gisan, / Ama gaixorik daukagunaren albotxuan.
AB AmaE 112. Zuriñeren albotxuraño elduaz. Erkiag Arran 130. Noizean bein, bakar bakarrik uzten eban
jagoleak eta albotxutik jarraituaz, zuur zaindu. Erkiag BatB 77.  Bakaldunaren beraren albo-albotxuan jezarri
zan. Otx 12.
albrizia. "Albricias, albriziak" Lcc. v. albiriste, albiste.
albuerno. v. alburno.
albularrain. "Albula, albularráña, ibaiarrañ xúria" Urt I 476. Cf. alburno.
albumina.  Albúmina.  Izaitez, urtxuria ikertzearekin, atzemaiten da albumina delako leka bat:
giltxurrinetako zeluletarik andana bat. JE Med 52s. Urtxuria giltxurriner behera albuminez lekatua jausten
zakotela. Ib. 145s.
alburno (L; VocBN, Dv, H, GAlm1957, 31), alborna (S; Hb ap. Lh, GAlm1957, 31), aburna (S), alborno (H),
aburno (BN), aburmo (BN), aborna (S), agorna (S; H ap. Lh), algorna (S; H ap. Lh), albuerno (BN, S),
alburun (AN; vEys). Ref.: A (aburmo, agorna, alborna, alburun); Lh (aborna, alborna, algorna); Lrq (aburna).
 "Poisson de la grosseur de la truite environ, d'un goût fade et plein d'arêtes" VocBN (tbn. en Arch ms., sg.
DRA). "Aubour, poisson de rivière" Dv. "Aubour, perle d'eau, poisson d'eau douce" H. "Loina, pez de río, blanco
y espinoso" A. "Agorna (S), pez de agua dulce" Ib. "Aborna (S), [...] agorna, alborna (S), [...] chevesne, perle-
d'eau" Lh. "Alborna, [...] (Hb), tanche" Ib. "Perle d'eau" Lrq. "Aubour" GAlm 1957, 31. "Alburno. [...] Para
Darricarrère es el gobio" DRA. Cf. albano.
alburu. "(Hb), fat, impertinent" Lh.
alburun. v. alburno.
alda (L-ain, BN-baig ap. A; VocBN, Dv, H).  Cambio. "Changement d'un lieu à un autre" VocBN.
"Changement" H. "Mudanza de casa. Alda dute, tienen cambio de casa" A. Cf. Lar: "Falda, faldas, ez voz
Bascongada, y con el mismo origen, que alda, aldas, que significa lado, cercanía, muda, falda".  Irudimenak ta
toki-aldak asko atzipetu zituzten. Ol Imit I 9, 1 (Mst lekhien khanbiuak, Dv aldaka ibiltzeak). Alda asko, arrain
gitxi (V-m). "Muchos cambios de cala, poca pesca". A EY III 52 (cf. Zait Plat 25: Gure arrantzaleek lioketenez,
"alda asko, arrain gutxi"). Ipui gazigoxoak izan dik âlmen: / orra gandua urra ta nabari lurmen... / Begi
zabaletan, irria nagusi: / giro-alda ain usurik ez dut ikusi! Ldi UO 22. [Bergson-en aburuz] aldia badelazko
iduripenak bere jatorria iraupen hutsa (gogoaren berezgarria) eta alda hutsa (ukigaiaraen berezgarria)
nahastekatzean dauka. Mde Pr 328. Aldia gauza-aldak egiten baitu, lur ikus-eziña gai dula. "Rerum
mutationibus". Or Aitork 346. Sorkari bat [...] Iainko betikorrari atxikia [...], ez aldi-aldak, ez beste aldartek
Argandik askatzen eta ialkiarazten ez duna. "In nullam tamen temporum varietatem et vicissitudinem". Ib. 353.
Nere toki-alda maitaro ikusi zun. Ib. 121.
- ALDAKO. "Aldako usoak, palomas de paso, Lekeitioko arrantzaleen aldako txalopak (lanchas que van de una
mende.
a otra cala) bezelaxe" A Ardi 145.  Amabost egun barru aldako usoak iltzera, doi-doi bada ere, joan al izango
zera. A Ardi 94.
- ALDAN. "Aldan <aldau>, mudando de cala las lanchas (dítono, V-m)" A Apend. v. 2 aldaka.
 Etim. A pesar de las apariencias, alda está deducido secundariamente de aldatu, etc., que proceden todos de
alde.
alda. v. alde.
halda (BN, S; VocBN, Dv, H). Ref.: A; Lh; Lrq. 1. Faldón, parte inferior de una casaca, saya, levita. "Partie
d'un casaquin, jupon, d'un habit, d'une redingote en suspens comme ornement, hors celle qui sert à couvrir le
corps" VocBN. "Pan de robe, d'habit; pan de robe qui traîne, queue" H. Cf. Lar: "Falda, faldas, ez voz
Bascongada, y con el mismo origen, que alda, aldas, que significa lado, cercanía, muda, falda".
2. "Revers, flanc d'une montagne, d'une colline" H.
3. Vestimenta extraña. "Accoutrement (S)" Lrq.
 Etim. De cast. halda.
alda-aldi (Lar), aldaldi (Lar, Hb ap. Lh). 1. Relevo. "Quartos de la noche, para centinelas, gabeko alda aldiak"
Lar. "Parada de mulas, caballos, &c. a trechos, para hacer viaje con brevedad, aldaldia" Ib. "Moment de relève"
Lh.
 Cambio.  Eta inguruan [ilargiak] larrainttoa daukanean edo zurbil edo zuri edo gorrixta dagonean, ba zekin
egueldien zantzua artzen eta alda-aldiak ezagutzen. Or Mi 90. Eguraldiak alda-aldi ote? Or Eus 331. Itundasuna
ta baretasuna aizatu zion biozpean aldartearen aldaaldi arek. Argialdi orietan buruzkatzen ditu gizonak ondoen
bere egiteak. TAg Uzt 256.
2. "Alda-aldi (G-goi), repuesto. Badittu aldaaldi bi, ya tiene dos prendas de repuesto (hablando de vestidos)"
JMB At. v. aldagarri.
3. alda-aldi (G-to). "Zenbat alda-aldi ditugu gaur bazkaritan? ¿cuántos platos tenemos?" (G-to).
aldaar. v. 1 aldar.
aldaatu. v. aldaratu.
alda-aurre. v. alde-aurre.
aldaba (Lcc).  Aldaba. "Aldaua de puerta, atean aldabea" Lcc.  Esku-aldaba zuen / txerriyak izena, / bost
arrua ta erdi, / bastante gizena. Xe 257.
 Nariz.  Oni barriz karatuleak ezin yautsok artu arpegijaren erdija be, ain yaukok aldaba andija! Kk Ab I
57.
- ALDABA JO. Llamar a la puerta.  Manuel zarra, barberuari / zuk jo diozu aldaba, / nola edo ala alai pasatu
/ nai genduke gaurko gaba. Lazkano in Uzt Noiz 80.
- ALDABA-HOTS. Golpe de aldaba en la puerta.  Atetako atean aldaba-ots galantak entzunerazo zituen.
Erkiag Arran 129. Aldaba-otsak asi ziran gerotxuago. Erkiag BatB 9.
aldabada.  Golpe de aldaba.  Sentitzen zitue Sando [sic] onek bere biotzean Jangoikuek ematenzizkion
aldabadak (Guesálaz, 1787). FLV 1973, 378. Eztituzu sentitzen konzienziek emateinzkizun aldabadak? Ib. 379.
aldabarra (G-to; A, Zubiau Burd (que citan Mg PAb)).  Puntales que sostienen el mazo de ferrería. "Boga,
boba edo boa kurkoetan tinkatzeko egurrak, aldabarrak zeritzaten. Aldabarrak ziriz ermotzen ziren (G-to)"
Garm Olag 118. Cf., para las ferrerías asturianas, lo que L. Rodríguez-Castellano, escribe sobre andabarra:
"Cada una de las dos piezas de hierro, de forma rectangular, provistas de un pequeño hoyo en una de sus caras,
donde encaja y gira la boga".  Gabija. Gabiguna. Bogia. Aldabarrak. Burkuak. Mg PAb 134 (en una lista de
aparatos y piezas de ferrería).
aldabarri. "Andurriales (V-ple)" A Apend. v. alderri.
aldabe. 1. Patio de entrada, atrio. "Atrio, vestíbulo (G; Darric)" DRA.  Etxolaren ataurregañeko oiala,
aldabeko errezelak. Ol Num 3, 26 (Dv lorio, Ker atari). Gizon baten etxean sartu ta aldabeko urtegira yetxi
ziran. Ol 1 Sam 17, 18 (Dv etxe-sartze, Ker beebarru). Etxeko aldabeak zear, gora ta bera ibili dabil Protagora,
albo bakoitzean iru adiskideek ao-zabalik entzuten dioten artean. Zait Plat 111.
mende.
2. "Campo cercado junto a una casa" A Aezk 288. Frecuente en top.: Aldauea (1321, part. Estella), Lac VM 37
A, &c.
3. "Lugar resguardado, abrigadero (V-m)" A Apend.
aldabehar. 1. Necesidad, obligación de cambiar.  Garai batean, kapoi parea, / nagusiaren etxera, / Bakallau
zar bat zintzili artu, / ta buelta mendi aldera. / Alda bearra zegoan eta / pixka bat aldatu gera, / Oinbeste tarte ez
dago orain / gizonetik gizonera. Basarri 61. Ordurarte, bere Patrixi beste gonadunik zanik ere, etzitzaion
bururatu; baiña mundu ontako gauza guzien alda-bearra! Urteak aurrera ta Patrixi gizenago ta beste emakume
batzuek liraiñago agertzen ziran. NEtx LBB 123.
 (Con complementos verbales).  Aurki da larruz alda-bearra / ausartzen balitz Egoa. Or Eus 220. Gizadi
osoari Eladek ekarri dion aurrerapenik aundiena orri zor dio, irizle askoren ustez, bere burua alda-bear orri,
alegia. Zait Plat 115.
2. (Lo) que debe cambiarse.  Ercules baño obecogu utzi badut ere goien, hurrengo bertsoan, aldabeharra
iruditzen zait orain: obe (zein oba) dogu egokiago genuke. MEIG V 78.
aldabera.  Cambiante, voluble. v. aldakor.  Zuk dakizu nere biotz aldaberaren berri. Or Poem 546. Uki
eziña ukibera baiñon obea, duda gabe; eta aldabera ez dana, aldakor dana baiñon obe. Or Aitork 153. Jauna,
gure obenak barka egizuz, arren, eta biotz aldabera oneik zuzendu egizuz. EgutAr 9-2-1957 (ap. DRA). Ba-
zatoz..., ta ba-zoaz, / ikuspen bat legez, / nire min eta pozak / sarriago dagien / aldabera bidez. 'Por el
inconstante sendero'. Gand Elorri 36. Gizon aul, kaxkar eta aldabera. Zait Plat 9. Orrela biurtzen da ilkorra ez-
ilkor, ilkorra atergabe aldabera baita. Ib. 154.
 (Uso sust.).  Bere aldabera oso galgatzen du Zuri so egoite txit atsegiñez. "Mutabilitatem suam". Or Aitork
346.
aldaberritu.  Mudarse, renovarse. v. eraberritu.  Eta, ez europeiar ez modernu izate au nondik dut? bearba
españiar izatetik? Españiarrok, barren barrenez, ain europeitu naiz aldaberritu eziñak ote gera ba? SMitx
Unam 64.
aldaberritze.  Renovación.  "Modernizatu egin bear dugu! Europeitu!". Ala otsegiten zuten, agi danez,
orduko (1906) topikuzaleek. Zer da ordea europeitze, aldaberritze ori? SMitx Unam 63.
aldabijau. v. aldebijau.
aldabio. "Plantación de robles, hayas, etc. Pago-aldabiora joana dugu aita" Asp Gehi.
aldabiyaketa. v. aldebijaketa.
alda-dei.  Llamada, aviso para cambiar.  Alda-deia io ondoren, an ateratzen dun Uitziko Gerazine, nik
ezagutu nun aitonaren aitona, izen aundiko bertsolaria. Or QA 193.
alda-denborak. (Empleado para designar los cambios (comienzos) de la cuatro estaciones del año). Se trata de
una versión purista de karta-tenporak.
alda-diru.  Cambios, vueltas de una moneda mayor.  Zer aberastasun du euskerak? Ez diru txearen
aberastasuna, ondasunena baño. Zer palta du gaur euskerak? Diru-ale ori, eskuetako alda-dirua, edo erdal-itz
mordoiloaren bidez esaten deguna: ganbioak [...]. Eskuetako alda-diru ori bear du, ta ori bein beingo gauza da;
ori ez da aberastasuna. Or Eusk 1930, 260.
aldadura, altadura (-th- S-saug ap. Lh).  "Enjolivement" Lh.
aldaer. v. 1 aldar.
aldaera (G, AN, L-sar ap. A), aldakera (V, G ap. A), aldera (A). 1. Cambio. "Acto de mutación" A. v.
aldaira, aldaketa.
 Tr. Documentado en Mendiburu, en autores guipuzcoanos y en algún vizcaíno moderno. La forma general es
aldaera. Hay además aldakera en E. Arrese, Erkiaga, San Martin y Gaztelu, y aldera en T. Etxebarria. En DFrec
hay 3 ejs. de aldaera, los tres en la acepción de 'variante'.

mende.
 Pilatosen garbiera zikiña, ta Jesusen soñekoen aldaera nekezkoa. Mb OtGai III 7. [Tropo ta Figurak
deriztenak] itzen aldaera edo batetik bestera aldatzeko moduak dira. Cb EBO 39. Tropoak, Autoreak diotenez,
berez itzetan ta Figurak gauzetan aldaera ori egiten dute, edo berenezko sentidurik beste batera mudatzen dira.
Tropo edo aldaera, batzuetan itz batean, Metaphora deritzana bezala, egiten da. Ib. 39 (cf. Lar: "Tropo,
aldaitza"). [Konjugazio edo erabidearen] jirabuelta ta era askotako ainbeste aldaera miragarriaz. Ib. 32. --Ogi-
ardoak itzulten eta aldatzen dira Jesu-Kristoren gorputzera ta odolera. --Nola egiten da aldaera ori? Ub 202.
Lenago Demonioaren katibu [...] zegoana [...] bertatik arkitzen da deabruaren mendetik libraturik [...] Zer
trukada, zer aldaera eta zer mudanza miragarria! Gco I 216. Udaberriak kanpoari eragiten dion aldaera
zoragarriari begiraturik. Arr GB 54. Bizimoduaren supituko salto edo aldaera oi ez bezalako arzaz baliatu zan
demonioa, santua biziro tentatzeko. Arr ASIgn 8.
 (s. XX). Ori dala-ta beren zimurrik agerienak igurtzi, aldakera bat edo beste egin, ustez beintzat egoki xamar
ezarri ta ona emen, liburu txiki ontan, oraingo nere langintza. EA OlBe 5. Esaten ari zana ez da bukatzen, ez
besterik esaten guziak esateko; batean eta betieran guziak; bestela aldia eta aldaera da, ta ez betiera, ez egiazko
erio-eziña. "Tempus et mutatio". Or Aitork 310. Nolabait igitzen ez denak ez du biotza ukitzen: aldaerak ez
bestek ikutzen du sentimendua. Txill Let 119. Zeruari luzaro bai luzaro so-egiñaz, lurrera eban, alako batean,
bere begien ikusmena. Eta aldakeraren zoragarria! Izadiaren eder-erditze zirudian. Erkiag Arran 185.
Gizabidea kezka miñez erriz-erri / bere aldakeretan iziturik doa. SM Olerti 1961, 174s. Emen beste lege bati
dagokio aapaldien jarraiketa, naiz aurrezka, naiz aldakera ta mailka egokiz, beti ain bizi, ain eginkor. Gazt
MusIx 66. Ustekabeko aldakeraz, ibaiak aserre oles egiten dio erregeari. Ib. 67. Jantzi orregaz, ordiazko bizarra
eta beste aldera batzukin benetakuan antzera agertzeko. Etxba Ibilt 464. Galdez senarra aiñ kaltegarrizko
alderian zergaitikxa. Ib. 467. Bestelako pentsabidea, bestelako bizimoduen eskutik, giro aldaera larria, herriko
eta atzerriko haize berrien eraginaz. MIH 292.
 (G, AN, L-sar ap. A), aldeera (V-m ap. A). "Mudanza de casa" A. v. ETXE-ALDAERA.
2. Traslado.  [S. Isidroren] aldaera edo traslazio onetako beste marabillak. Cb Senar 66.
3. aldakera (V, G ap. A). "Modo de mutación" A.
4. aldera. "Ajuar (V-gip). Bere aldera guztia, todo su ajuar" A Apend.
5. Variante (de un texto musical o literario, de un morfema, etc.). v. aldaki, aldakuntza, 2 aldamen (2). 
Antziñako dantza-zortziko zarrak bordon-dantza, Gorputz-goizeko zortzikua, jorrai-dantza, eta abar, luziak eta
aldaera askodunak dira. LzM EEs 1912, 95. Ikus P. J. Riezuk bere Flor de la Canción Vasca [sic] liburuan
dakarren aldaera. Or Eus 280n. Bigarren edizioko aldaera batzuen berri ere ematen zaio irakurleari. Vill, pról a
la sexta ed. de Ax, 26. Bigarren ediziotik guk hartzen ditugun aldaera hoik hemen taket artean ageri dira. Ib. 26.
Zenbait aldaera, aski eta gehiegi dira, besterik gabe baztertu beharrak dira euskara idatzian: biar, bier 'behar',
biño 'baino' [...], etc. MIH 106. Aldez aurretik, bada, mugak landatu behar: zein eta zenbat hitzen aldaera
jasoko ditugu hiztegian. MEIG VII 76. Aldaera zaharrenetarik bat, eta Bizkai aldetik datorrena, gainera, RSen
irakur daiteke: Eguzki bako lauren batik ez. Ib. 97.
6. aldeera (V-gip). "Orrain aldéeria ezta ona izango, el momento de marcharse esos no será bueno" Iz ArOñ.
Cf. alde egin.
aldaeratu.  Cambiar.  Nekez debekatu edo alda-eratu aal izango duala, zeru-goiak erabaki-ta daukana.
Berron Kijote 87. Ez ote duten joko berriren bat egin-naiko gauzak berriro aldaeratu nairik. "Para alterar de
nuevo las cosas". Ib. 166.
aldaerazi. v. aldarazi.
aldaetxe (V-m-gip, G ap. A), aldetxe (G-goi ap. A).  "Vestuario, casa en donde mudan las ropas los aldeanos
para ir a la iglesia" A.
aldaezgarri (Lar, Añ). 1. "Immutable" Lar y Añ. 2. "Immutabilidad" Lar.
aldaezgarritu.  Inmutarse. (Se debe a una interpretación errónea de los componentes del término castellano o
latino que se traduce).  Zeiñek ikusi zuan aldaezgarritzen orregatikan? Ag Lar 559.
aldaezin, aldatu-ezin. 1. Inmutable, inalterable. v. EZIN ALDATUZKO, aldagaitz.  Orixe biotz aldatu-
eziña ta Jaungoikoagan baketsu izan leiteke. Pi Imit I 3, 2 (SP finko). Adimengabeak, onakoak itsuki, arakoak
olde-utsez, guziak Egillearen arauari lotuta, erti-lana dagie; aiena beti da bat eta alda-eziña. Ldi IL 125. Alda-
eziña da Yainkoa: beti bere batean dagona. Or Y 1933, 407. Gaikeri-zaleen eretxiz, gizartea be olantxe, indar
itsuak, lege aldaeziñak darabille. Eguzk GizAuz 48. Lege aldatu eziñak. Ib. 22. Adimen aldakorrak ez dezake
ezagun argi alda-eziña. Or Aitork 393. Aldakor oroen gaiñ dagon Iainkotasuna alda-eziña baita. Ib. 384. Emari
bakarra ta aldaeziña biurtzen du arek jaiotzeak eskeintzen ditun aukera. Txill Let 128. Alda eziña degun adur
mende.
txarra. Lab SuEm 166. En DFrec hay 3 ejs. de aldaezin.

2. Inmutabilidad.  Begiak orain bezain nabar eta garbi egonen zitzaizkion noski, bainan orain begi horietatik
so egiten zion arima, bere aldatu ezinean ere, estaliko, ezkutatuko zen. Mde HaurB 19. Bata Zuri atergabe so
egoteko egiña, aldarterik gabe, aldakor dan arren aldagabe, Zure betieran eta alda-eziñean asetzen dana. Or
Aitork 350.
- ALDAEZINEKO. Inmutable.  Erak, aldaezineko itxura hartzen du. MEIG IX 121 (en colab. con NEtx).
- ALDAEZINIK. Inmutablemente.  Ikuste bakana da ta zaillegia, Iauna, Zure betiera alda-eziñik ikustea
aldagaiak egiten eta beraz aurretik. "Incommutabiliter mutabilia facientem". Or Aitork 372.
aldaezkizun (Lar, Añ). 1. "Immutable" Lar y Añ. 2. "Immutabilidad" Lar.
aldagai, aldakai (Lar). En DFrec hay 7 ejs., 3 de ellos con valor adj., y 4 de con el significado matématico de
'variable'.
I (Sust.). 1. "Muda de ropa" Lar.
2. Cosa mutable.  Ikuste bakana da ta zaillegia, Iauna, Zure betiera alda-eziñik ikustea aldagaiak egiten eta
beraz aurretik. "Incommutabiliter mutabilia facientem". Or Aitork 372.
3. aldakai. Transformación (?).  Ozkarbi dago... Mendi-tontorrak / aldakai sorgin batez bezela / ba-dirudite
len baño urrego, / gugandik oso bertan daudela. EA OlBe 27.
II (Adj.). 1. "Aldakai (Hb), de rechange" Lh.
2. Goiratu nedin kolko ta zangar / sendoak dauzkat aldakai, / laister-bidetik igo ta goren / irrintzika nabil
noiznai. (Interpr?). EA OlBe 24.
aldagailu. 1. Muda de ropa. v. aldagarri.  Bainan goan zitezen oinetakoak soinean eta bi aldagailu hartu
gabe. DvHtoy Mc 6, 9 (Lç, TB arropa, HeH soineko aldatzeko, Dv xamar, Leon bigarren soineko, Or aldatzeko,
Ker barruko soineko, IBe aldatzeko soineko).
 "(L), objets à changer" Lh.
2. Tilde, signo diacrítico.  I dan bezela, edukiten nuke Bizkaitarren eta Zuberotarren j frantsesa agertzeko, ta
aldagailu arin batekin (*J, 'J) Bizkaitar zonbaiten, Napartarren, Benapartarren eta Lapurtarren dd adierazteko.
Broussain Eusk 1919-20 (I), 68.
3. altagailu. "Althagallü [...] (S), chose propre à orner" Lh.
4. Cambio, novedad.  San Bixintxoz, zer-nahi aldagailu izaten da hemen gaindi: ihiziaren idekitzea,
Urruñako bestak, udaitiarren joaitea... eta kontuen egitea. Herr 8-9-1960 (ap. DRA). Mundu huntako zerek
badutela, izaitearekin nahas-mahas, aldagailu eta berexgarri zerbait, desberdin eta irabiakor egiten dituena. Lf
in Zait Plat XXIII.
aldagainka (G-azp ap. A).  "Vicio de los ganados uncidos, de echarse uno a otro la carga" A. (Se trata,
obviamente, de una expr. adv., no de un sust.).
aldagaitz, aldakaitz (V-m ap. A), aldakatx, aldatugaitz. 1. Inmutable, inalterable. v. aldaezin.  Euskaldunen
odol euren mendietako ura baizen garbi ta zaarrak, eta berbeta euren txorien txioketea baizen aldakatxak geure
buruak ezautu ta maite izan bear doguzala darakusku. A Ezale 1897, 238b. Gogo garbi, lau eta aldagaitza ez da
arazo askotan naztutzen. Pi Imit I 3, 3 (Ol egorra). Orain bosteun urte bezain aldakaitz dirau [Dorronsoro
baserriak]. TAg Uzt 10s. Ene adiskide! oraindik ere lagun aldakaitz baitirauk! Zait Sof 94. Bizidunen motak
aldakaitz zirala. Or QA 104. Itxas-kolperen batek bakarrik eten oi zun tarteka, txutxuputxuka misteriotsu eta
aldagaitz (cuchicheo misterioso y monótono) au. Etxde Itxas 187. Ukigaia, izatez, orain arte uste zen bezain
gotor eta aldakaitza ez dela erakusten digutelarik. Mde Pr 337. Biotz aldatu-gaitzez maite nai zaitudana. Gand
Elorri 92. Betiko ideia aldakaitz oriek gogozkoak dira. Zait Plat 39. Erri aukeratua aldakaitz iraunerazi ta ertsi
izan nai zukean. Ib. 37. Alabearraren naikari aldakaitzen ariora. Ibiñ Virgil 43. Hitz eta gogoeten arteko
lokarria, esaten duten bezala, egiunezkoa da, ez gauzen izaeran finkatua. Eta horrexegatik beragatik da hain
etenkaitza eta aldakaitza. MEIG VII 131s.
2. Inmutabilidad.  Garbitasun txit iraunkorrean Zu iastatuz, iñon eta iñoiz ez dula aldagaitzik, eta Zu beti
berton zaitula. Or Aitork 348 (parece ser traducción sui generis de "mutabilitatem suam nusquam eta numquam
exserit"). Etengabe aldatuz doazen zer guziek iduria dute, ta ez izana, ta sorgin-zurrunbilo ortan aldakaitzaren
ioala gora iasorik iraun zuen Platon-ek zor edo lor. Zait Plat 39.
aldagaiztasun, aldakaiztasun.  Ecuanimidad.  Gure ereduak baturiko ontasun askoren artean agirienak,
nere ustez, eskuzabaltasuna [...], aldakaiztasuna (ecuanimidad) ta txautasuna [...] ziran. A Itzald II 78.
aldagarai. "(Hb), côté supérieur" Lh.

mende.
aldagarri (L ap. A; SP, Urt II 44, Ht VocGr, Lar, Añ, H), aldarri (Ht VocGr 369, Lecl).
I (Sust.). 1. Vestidura. "Habit, vêtement [...]. Aldagarriak eztu fraidea egiten" SP. "Amictus" Urt II 44. "Habit"
Ht VocGr. "Vestido" Lar y Añ. "Vêtement, habillement" Lecl. "(Subst.), habit de cérémonie" Dv. "2.º ropa en
general, [...]; 3.º bata en una pieza (antiguamente), de arriba abajo" A.
 Tr. En la tradición labortana (salvo en algún ej. moderno) tiene el significado de 'ropa, vestidura', mientras que
al Sur se usa con el de 'muda'. En DFrec hay 5 ejs. de aldagarri.
 [Zeruak] aldatuko dirare / Nola aldagarria, / Bañan zu izanen bethi / oso eta berria. "Sicut vestimentum". EZ
Eliç 338. Orduan piltzarrak eta aldagarri ihetzeak distiatuko du eta tresna preziosak ilhunduko dire.
"Explendebit habitus vilis". SP Imit I 24, 5 (Ch tresna, Mst beztimenta). Zeren aberatski berregindurikako
aldagarria darabillaten. SP Phil 198s. Hunelako edo halako aldagarri iaunzteaz. He Phil 250. Galtza eta
maipolis lerdenak soinean, / Yaunskil aldagarritan besta egunean. Hb Esk 171. Ezda aski izan zetzatzen
aldagarri, zapata, lephoko, izkilinba, buruko, kaxadura, orraze, bizar, eskularru eta agur bereziak. Hb Egia 130.
Kopeta zimurtua du, bixta laburtua; horra non den aldagarri ferde batean hetsia bere bizkar xorrotxa. Ib. 136.
Nehork ez bide du aldagarri zahartu bat oihal berriz osatzen. HeH Mt 9, 16 (Dv aldagarri; Lç abillamendu, He
tresna, TB abitu, Ur jantzi, Ip suñeko, Ol, Leon soineko, IBe jantzi). Ekharrazue aldagarri hauta, eta jauntzozue.
Dv Lc 15, 22 (Oteiza, Brunet arropa). Aphezak soinean dituenean elizako aldagarriak, Jesu-Kristoren ordain
jartzen da. Dv Imit IV 5, 3. Azeri zahar errefiñatu, aldagarria gorria, / here bustanaz gobernatzen duk Nobenen
purailleria. Lander (ap. DRA).
 (V, G, AN, B; VocBN, H, VocB). Ref.: A; Iz ArOñ; Izeta BHizt2. Muda de ropa. "Vestiaire de rechange"
VocBN. "Muda, o sea, la ropa de mudar" VocB. "Mudas de ropa, ropa interior" A. "Muda de ropa" Iz ArOñ.
"Aldágarrixak, las mudas, vestidos" Ib.  Emon osten iaten, aldagarriak bere emon ostezan da lotara bildu
ninduen. A BGuzur 137. Aldagarri berri aiek zabaltzen zituenartean, aizpak esan zien: gure apaiz berriarentzat
erosi ditut miesa zuri eder auek. A Ardi 76. Ondarrean hari hutsa edo kapita ateratzen dute [lihotik], bero-
egunetako jauntzi, xukador, athorra, mokanes eta aldagarri (xurizko aldagarri) guzien ehungai. Lf GH 1924,
395. Negu-erdian berotzen zinun / artzai otzaren zangoa, / galtzerdi, bartan, bi aldagarriz; / bi soiñez gorputz
osoa. "Dos mudas". Or Eus 413. Abarkak bai, oñetan; aldagarririk, ordea, ez. "Duabus tunicis". Ol Mc 6, 9
(HeH soineko aldatzeko, DvHtoy aldagailu, Ker barruko soineko, IBe aldatzeko soineko). Aldagarriak ere
guziei eman zizkien; eta Benyamini, irureun zillarki eta bost aldagarri. Ol Gen 45, 22 (Urt aldatzeko arropak, Ur
bi soñeko, Dv bira soineko, Ker jantzi garbi biña).
2. Mueble.  [Lantegietan] ekidatzen ez dan gauzik ez da, esan baterako, iltze, ingi [...], txapel, lankai, txaboi
[...], aldagarri (mueble), sagardo. IPrad EEs 1915, 121.
3. altagarri. "Althagarri (S), chose propre à orner" Lh.
4. (Fig., ref. a personas, en un sentido irónicamente elogioso).  Aldagarri handia, filosofo famatuia, /
Ezpeletako nahasmendu guzien iturria. AstLas 69.
II (Adj.). 1. (Lar, Añ). Movible. "Mueble" Lar y Añ.
2. De recambio (prenda de vestir). "Soineko aldagarria, vêtement de rechange" Dv. Cf. OHE-ALDAGARRI.
 Jantzi aldagarri bat eman eta egun artako bazkari-apariak zorro batean sartu zizkion. Etxde JJ 225.
[Bizikletaren] aulkitxuan barruko jantzi aldagarri bat --eukan bakarra-- lotu. Erkiag BatB 106.
3. Cambiante, variable.  Beraz, norberaren gogoa ezteritzagu aldagarri danik, erabateko gizadiaren gogoa
baizik. Zait Plat 73. [Erri] aren aldarte aldagarriei alki (konforme) izanik. Ib. 124. Eresia aldagarri. NEtx LBB
139. Han du erak idurizko leku aldagarria itoka, zapalduta, hutsetik sortua. MEIG IX 119 (en colab. con NEtx).
Beronen kolore aldagarria neurtu. Ib. 118.
 (Lo) que se puede cambiar.  Iraungarri datekenak, ordea, iraun egin bear du, ta aldagarri dana, aldatu
bearra dukegu erabat. Zait Plat 33.
aldagarritasun.  Metalaren aldagarritasun hauskorrak, haren gain sortzen diran kolpe-soinu guzien
oldarrari erantzuten dio. "La resistente ductilidad del metal". MEIG IX 121.
aldagarriztatu.  Vestirse.  Ederki aldagarriztatzen bagara, erranen du [munduak] zerbait egin nahiz
gabiltzala; edergailluak utzten baditugu, usteko du bihotz eroria dugula. SP Phil 427 (He 432 berregiñzen
bagare).
aldagela. "(V-m), aposentos que caen a uno y otro lado de la puerta principal en las casas de aldea" A.
aldagile. "Año climatérico, en el que dicen se altera y muda el temperamento, urte aldagillea" Lar.
aldagiro. "Désireux de changer" Dv. v. aldagura.

mende.
alda-gogo.  Alma que transmigra.  Garbitu ta gardostu bearra luke alda-gogoak, Pitagoraren iritziz,
aurrerantzeko bizitzaldietan geroago ta bikainago ledin. Zait Plat 60.
aldagoi (G-goi ap. A).  "Huracán, viento fuerte con lluvia" A.  Erauntzia. Jasa. Euria. Aldagoia. Abazuza.
Txingorra. Izt C 235 (en una lista de fenómenos meteorológicos). Odei motzez osoro / illundu da goia; / aldi oro
ganean / dantzugu turmoia; / zantzu orrein ostean / dator aldagoia. Atutxa Mugarra 44. Ekaitza sorturik, /
zugaitz, etxe, laiño, / dardarizaturik, / zeuzkan aldagoik / eta iñusturik. Olerti 1960, 158. Ai! Suzko aldagoia
hedatzen / bihotzaren "ote"-ak kiskaltzen. Azurm HitzB 42s.
aldagura. 1. "Désireux de changer" Dv. v. aldagiro.

2. aldakura (V-oroz ap. A). "Desasosiego" A. Cf. aldanahi.
aldaguratasun.  "Désir de changement. Joan zaio bere aldaguratasuna, son goût de changement lui a passé"
Dv.
aldaguratu.  Hacer desear el cambio. v. aldanahitu.  Gizon ezkondua bere emazte prestua utzirik, zerk hala,
behar eztenaren hartzera itsutzen du? Zerk alda guratzen du? Ax 359 (V 238).
aldai. "(V-arr-oroz-m), voz con que anuncian los niños el cambio de posición en las 'cuatro esquinas'" A.
aldaia (H).  Vestidura. "Aldaia (BN), [...]. Hobeki bezti niagok aldaia huntan" H (s.v. aldagarria).
aldaika. "(V-arr-oroz-m), jugar a las cuatro esquinas" A. (Se trata, obviamente, de una expr. adv., no de un
verbo). Cf. aldai.
aldaime (R-uzt). Ref.: A; Iz R 283.  "Parte media del cerdo, entre la anterior y posterior" A. "Aldaimé, falda o
delgados de cerdo" Iz R 283. Cf. VocNav: "Aldaime, hoja o lonja de tocino (Roncal). v. tbn. almarime".
 Etim. La acentuación oxítona apunta a un compuesto con -me < mehe 'delgado'.
aldaira (Lar, H). 1. Cambio. "Muda", "mudanza" Lar. "Changement" H. v. aldaera, aldaketa.  Dantzatzen
asitzen dan toki guzietan aurkez aurke jarririk oarketzea, aldaira edo mudanza gogorren bat lasaiegi edo
estutxo egitea gertatzen bazaio laguntzeko. Izt D 68. Brokel dantzaren aldairak edo mudanzak. Ib. 99. Geroztik
izan dezu / aldaira aundia, / nai badezu esan egia; / orduan alaiago zenidan / ifinten begia; / besteri nai diozula
/ artu det berria. Izt Po 113. Gizon garbiek atorraz aldatu bezala Mexicon buruzagien aldairak egin dituzte. FIr
136. Eta urez bertze aldea jo zutelarik gizon bidaria eman zen arin eta solastari, ordu artio itzik egiten etzuena.
Aren aldairak gure gizona arritu zuen. Ib. 151. Bainan gizon zuhur eta khartsutasunaren berri dakiena, tente
dago aldaira hoien erdian. Leon Imit III 33, 1.
 (L-sar-ain, B; Lar). Ref.: A; Izeta BHizt2 (aldaire). Traslado. "Trasiego, mudanza de las cosas de un lugar a
otro", "trasiego de vinos" Lar. "Mudanza (de habitación)" A. "Cambio de casa. Sanmartinetan iten dire aldairek"
Izeta BHizt2.  Hamekagarren haur horrek doi doia bederatzi hilabethe zituela, Athizane Losterenia huste
behar, Makean gora igaiteko. Azken aldaira Makeatik Beskoitzeko ur gazietarat. Ox 193. --Zer duk hola
nigarrez haurra? --Ez dakit etxeko bidea, aldaira atzo egina dugu. Egunaria 1956 (ap. DRA). Gure etxetik
aldaira egiten ari ziren bizpahiru kamioneri so. Larz GH 1959, 81. Aurten Urruñan zonbait familiek egin izan
dute San Martin, edo hobeki erraiteko aldaira. Zonbaitek Urruña utzi dute auzo herrietarat joaiteko; bertze
zonbait berritz herrian berean kokatu dire. Herr 16-11-1961 (ap. DRA).
2. "Immediación" Lar.
 Etim. Suf. -aira, como mintzaira, etc.
aldairaro. "Immediatamente, urrendero, aldairaro. Lat., proxime, immediate" Lar.
aldairatu. 1. Trasladar.  Eta ezpatak esku batetik bestera aldairaturik jarri bear du dantzarietara begira. Izt
D 91.
2. Variar.  Lore mota piska batzuekin egin oi ditu, txit gisa askotako lore moltsoak, aldairatzen dituelarik
egokitasun aundian. Izt D 139.
aldaitegi. v. aldategi.

mende.
aldaitz. "Tropo, figura" Lar.
aldaize (G-azp-goi). Ref.: A Apend; Iz IzG.  "Vendaval" A Apend. "Irimo-mendiaren egaletik zearka eta pixka
bat jatxiaz sartzen da [Urretxun]" Iz IzG.
aldajoka.  Golpeando con la cadera.  Asiko da, zaldiño ezigabearen gisa, aztalka ta puzka, zilipurdika eta
itzul amilka: batari ostiko, besteari aldajoka. Izt D 27.
1 aldaka (G, AN, L; SP, Lar Sup, H), aldeka, alteka (R), altaka (AN-egüés). Ref.: Bon-Ond 166; A (aldaka,
alteka); A Apend; Iz R 301. 1. (En casos locales de decl., en sing.). (Al, del, etc.) lado de. "On da adiskide
baten aldakan izaitea, il est bon d'avoir un ami auprès de soi, a son côté" SP. "Lado, aldaka" Lar Sup (que lo
toma seguramente de Axular). "Loren altakan, ondoan" Bon-Ond 166. "Lado" A. "Altekan duzu ene etsea (R),
mi casa la tiene V. cerca" Ib. "Aldakan, cerca" A Apend. "Izarri diar áurra ene altekán, he puesto el niño a mi
lado (R-is)" Iz R 301.
 Tr. Documentado en textos de autores labortanos y alto-navarros (tbn. en el roncalés Mendigacha). Apenas
hay testimonios del s. XX.
 [Aingiru begiralleak] edukitzen dio on, hura dagoka aldakan, hark eztu utzten, gorputzean dagoen bitartean.
Ax 559 (V 357). Iainkoak ikhusten gaituela, eta aldakan beha dagokula. Ib. 419 (V 271). Halaber koleraren
iraungitzeko, on da adiskide baten, Mezenas baten aldakan izaitea. Ib. 317 (V 211). Orra munduko gauzen ta
gorputzari dagozkanen geldiera: aizetan, bizitzaren aldakan ta bazterrean gelditzea. Mb IArg I 205. Ta esan
zion bere aldakan zuen konfesoreari. Ib. 206. Pasadan eman zuen eskuz aldakan zegon intxaur-olezko maian
golpe bat. Ib. 256. Aldakako soro edo toki zabal batean S. Antonioren sermoia aditzen daude. Mb IArg II 94.
(Belengo etxola gartan) aldakan belauriko Ama Birjina, bertze aldean S. Josef (84). LE-Ir. Aingeru guardakoa
bego nere aldakan (86). Ib. Jesus óna lénean, aldákan bere Ama Santisima, atzétik sanduak ta sandak. LE Ong
52r. Orduan kofesor on bat / Deith zazu zuk aldakera. Gy 17. Albanintza txori baten bidagiak egin, bolan,
naroder ekusen nindion orren altakan. Mdg 133. Eta euskara, antzinako hizkuntzen aldakan, guttiagok
ezagutzen duen liburu honetan aurki daiteke. MEIG VIII 87.
 (Al) lado de, además de.  Badira hizkuntza oso eta beteak, baita ere, horien aldakan, erdi hizkuntza diren
hizkuntzaxkoak. MEIG VI 113. Biltuak ditugu, beraz, larun-en aldakan, lauren, laren, eta laran. MEIG VII 97.
 (Urt I 403, Dv, H). (En casos locales de decl., en pl.). (Al, del, etc.) lado de. "Affixus lateri, bethi sahetsean,
aldean, aldaketan" Urt I 403. "Alentours. Gure aldaketan, dans nos alentours" Dv. "Khen hadi ene aldaketarik,
ôte-toi de mes côtés, de près, d'autour de moi" H. "Nahiagoz bere amaren aldaketan egon" Lander (ap. DRA). 
Eta ene aldaketarik / Khasatzen baitituzu. EZ Eliç 180. Gero [seme] hek dituzte bere / Defensa aldaketan. Ib.
388. Ume hek dituzte iabe / Bai paubes aldaketan. Hm 142. Badakusat banoala, / Hobira lasterketan, / Herioa
dabiltala, / Inguruz aldaketan. Arg DevB 96. Badire mendijak, zeñak baitire Carabaneko aldaketan barneko
aldetik Beaulmareseraino. "À l'entour de". INav 101. Mareak hagitz manatzen du Lirlesko senadirat eta
Outananko aldaketarat ere. Ib. 48. Corneil aldaketan. Ib. 81. Uxanten aldeketan. Ib. 44. Aingeruen erregiñak
ikusten du bere burua, artzain erromes batzu bere aldaketan. Mih 78. Baditugu [etsaiak] gure barnean, gutaz
kanpoan eta gure aldaketan. Ib. 7s. O! monstro beltza, aparta hadi ene aldaketarik. Brtc 92. Nihor ez du
ikhusten bere aldaketan, nihor bere inguruetan, bera da xoil-xoila bere Jujearekin. Ib. 123s. Mintza zakizko
Jainkoari zure aldaketan zinduten adixkide errespetagarri bati bezala. EgunO 23 (ap. DRA).
2. (V, BN ap. A; SP, Aq 350 (G), VocBN, Dv, H). "Aldakak, tiges jeunes et tendres qui viennent au pied d'une
plante" SP. "Renuevo que sale, no del tronco o pieza principal, sino de su raiz" Aq 350. "Extrait d'un bouquet,
d'une branche d'arbre" VocBN. "Surgeon (BN)" Dv. "Rejeton d'un arbre, d'une plante à son pied. Ogiak ederki
aldakak [...] ekhartzen ditu, le froment produit bien des talles, talle bien" H. "Ramillas que brotan da la raíz de
un árbol" A. v. aldaxka.  Badira bertze bortz othoitz suerte laburragoak, eta zeinak baitira, hala mintzatzera,
bertze Orazione handi haren aldakak, xertoak eta apareillua. SP Phil 116 (He 118 aldakak (ed. 1853 aldaskak)).
Badire bertze bortz orazione laburragoak, zeiñak baitire berze orazione handi-handi haren aldakak edo xertoak
bezala. He Phil 118 (ed. 1853, 100 aldaskak).
 (V-m, B ap. A; H). "Branche nouvelle secondaire que pousse une branche principale, ou pousses nouvelles au
tronc qui a été émonde ou coupé au pied" H. "Ramas laterales" A.  Hanbateki bata iausten / Adarretar', eta
hausten / ari d'aldaken, bertzea / Zuhatzaren iharrausten. O Po (ed. Michel), 239. Soinekotzat zuten ostoz egin
gerriko bat belaunetaradino erortzen zakotena, esker bakhotxean arbola aldaka bat. Prop 1884, 135.
 (Fig.).  Dena den, agian Jainko onak lagunduko Eskual-herriko bi aldaka zahar elgar loturik ori hasiko den
aldaka berria. Herr 28-11-1957 (ap. DRA; hablando de unos recién casados). ).
 Rama (de la ciencia).  Mediku hauta ofizioari zohakon aldaka guzietan. Herr 25-1-1962 (ap. DRA).
3. (Urt IV 77), alteka (R-uzt ap. Iz R). Costado, flanco. "Plagis costae callent, kolpearen podorez aldakak [...]
sorhaiotzen [...] dire" Urt IV 77. "Altéka, costado; bí altekétan, en los dos c[ostados]" Iz R 392. Cf. acaso Yang
DPA 7: "Pecha de la espalda de cada carnero que pagaban los moros del pueblo de Fontellas".

mende.
 Cadera.  Baño ik, Mirei, burutik aldakaetara ez dun utsik, guzi eder orrek. 'Hanches'. Or Mi 20.
 "Aldakak, asentaderas (G)" Aq 351. "(V-m, G-bet), carnazas" A.
4. (Lar  H). "Haz, manojo de trigo, leña &c., sorta, aldaka, sendorra" Lar.
5. "(Fig.), race, sang" Dv.
6. "Cera torcida, cerilla que se pone en las argizaiolas" Asp Gehi. "El día del entierro, la oveja y la cera torcida
que llamamos aldacas se vuelven a casa de tal hermano cofrade difunto (Libro de la Hermandad de los
sacerdotes de la villa de Lesaca, 1677)" Ib.
7. (En la expr. -(r)en aldakan, 'en comparación con').  Ez geunden batzuek besteak baino besteren hizkuntzak
menderatuago [...], eta halaz guztiz batzuek lotuago agertu ziren etxeko mintzairari besteen aldakan. MEIG IV
126.
2 aldaka (A (que cita Dv Lab)).  Mudándose, cambiando.  Hulako tokia halakoa baino hobea delakoan,
aldaka ibiltzeak enganatu ditu asko. Dv Imit I 9, 1 (Ch lekhu aldatzeko gutiziak, Mst lekhien khanbiuak, Ol toki-
aldak). Uste nuen erraitera zinhoazela merkhatuko idiek iduri dutela aldaka dabiltzan etxetiarrak, lan on guti
dabiltzan tokietan egiten dutenak. Dv Lab 255.
aldakai. v. aldagai.
1 aldakaitz (V-gip, G, AN). Ref.: A; Iz UrrAnz. 1. Renuevo, vástago (sentidos prop. y fig.). "Ramillas nuevas
que brotan de las raíces de un tronco" A. "El brote lateral desde la raíz del maíz" Iz UrrAnz. v. 1 aldaka.  Orra
nolako aldakaitzak edo erroak dakazkian gure buruaren edo gorputzaren amorio itxu eragabeak. Eta nork
kontatu ditzake aldakaitz gaizto orietatik sortzen diran pekatu guziak? Gco I 418. Soberbiak dakazkien aldakaitz
edo erru gaiztoak zein dira? Gco II 22. Aldakaitz gaiztoa da, porfia edo disputa zalea izatea. Ib. 22.
 "(AN-5vill), ramas traveseras" A.
2. "(G-goi-to), árbol bravío" A.
2 aldakaitz.  Abrupto, escarpado.  [Etxe santu] au zeguan leku garai ta aldakaitzian, Santiago Apostoluari
eskaiñia. Bv AsL 183s.
aldakaitz. v. aldagaitz.
aldakar. "(AN-araq), injerto o brote único de una planta" Satr VocP.
aldakarazi, aldaka-arazi.  Hacer retoñar (sentidos prop. y fig.).  Bozkariorekin ikhusten dugu emendatuz
doatzila [serorak misionetan]. Jainkoak dezala aldaka-araz heien hazia. Prop 1887, 276.
aldakari (BN ap. A  VocBN; Dv).  Inconstante. "Qui aime à changer" VocBN. "Qui aime le changement,
inconstant, versatile" Dv. "Aldakor diffère d'aldakari en ce que aldakor caractérise la versatilité du caractère,
tandis que aldakari marque l'habitude des changements" Ib.
aldakaritasun.  Inconstancia.  Ez du begiratzen [...] zein aurkhintzetarik dathorkion aldakaritasuneko

haizea. Dv Imit III 33, 1 (SP mudakortasunaren haizea, Ch inkonstanziaren haizea, Mst khanbiamentiaren aizia,
Ol aldakeri-buadak).
aldakatsu (V, BN ap. A; Dv).  (Planta) que echa muchos renuevos.
1 aldakatu (BN ap. A; VocBN, Dv (BN), H).  Brotar, echar renuevos, brotes (sentidos prop. y fig.). "Action
des plantes qui poussent des branches. Ogiak bekhan dira bena aldakatuko dira, les froments sont clair-semés,
mais ils croissent en poussant et multipliant des branches" VocBN. "Taller, produire des rejetons" H. "Tirar
renuevos y, hablando de cereales, matear (que viene a ser lo mismo)" A. Duvoisin (que cita Prop 1881, 152)
censura el empleo de este término en este sentido y propone en su lugar aldaskatu. v. aldaxkatu.  Iduritzen
zaut denborarekin, heietarik zonbaiten baithan bederen, hazi ona sarthuko dela eta aldakatuko. Prop 1881, 152.
Ez ohi dira lehenik aldakatzen eta loratzen diren landareak, ondorioz aberatsenak izaiten. Prop 1886, 2. Aita
Fiorovich misionestak abiatua da duela hogoi eta sei urthe [kongregazionea]. Geroztik aldakatu da inguruetako
herri eta hirietan gaindik. Prop 1890, 97. Axalegi gelditu haziek ez dute erro azkarrik eginen eta, gisa hortan,
lurretik hazteko behar denik ez bilduko ez eta behar bezala aldakatuko. GAlm 1946, 20.
2 aldakatu. "Aldakatu (Hb), alterner" Lh. Cf. Dv: "Aldakatzea ne saurait rien signifier autre que 'remplacer
mende.
fréquemment' ou 'remplacer plusieurs objets ou personnes l'un à la place de l'autre'".
aldakazten. v. aldakisten.
aldakera. v. aldaera.
aldakeria.  Veleidad.  Aldakeri. "Veleidad". Ldi BB 26 (tít.; título tbn. de un cuento del mismo autor escrito
en 1917; v. ASJU 1984-1, 205). Baña sen eta gogokoetaz ondo ikastuna, gora-bera oien gañean dago; zer bere
baitan oartzen duanik, eta aldakeri-buadak nondikan bultz dagianik aditzeke. Ol Imit III 33, 1 (Pi aldakortasun-
aizeak). Atenaitarren aldakeri galgarria areagotu besterik etzuten egiten. Zait Plat 123. Erriaren aldakeri ori
ezaguerak berak ekarri ta sorteraziko du. Ib. 125.
aldaketa (V, G, AN, BN; VocCB, Dv, H). Ref.: A; Iz ArOñ; Gte Erd 278.
 Tr. Propio de la tradición meridional; tbn. aparece en autores septentrionales modernos como Mirande o
Xalbador. Hasta el s. XX está poco documentado: sólo en Lizarraga de Elcano, Iztueta (aldaketan) y Lardizabal;
a partir de esa época su frecuencia aumenta considerablamente. En DFrec hay 139 ejs. (excepto dos, todos
meridionales) de aldaketa por ninguno de aldaera en la acepción de 'cambio'.
1. Cambio. "Mutación, cambio (operación que se hace al efecto)" A. "Aldáketa bat, un cambio" Iz ArOñ. "Era
berri orrek etzuen ezeren aldaketarik ekarri (G-azp)" Gte Erd 278. v. aldaera, aldaira, aldakuntza, aldatze. 
Beira zéruak, airea, lúrra [...], uda ta negu, bero ta otz, ta gañaráko aize ta denbóren aldakéta. LE Urt ms.
135v. Bitárteo ellegatuzé momentugúra, nondik astendén eternidadea, eta adió aldakétak betíkos. LE Doc 278.
Josue-ren eriotzarekin Israel-ek aldaketa andiak izan zituen. Lard 120. Anaia onen biotz gogorra arkitu zan bat-
batean bigundua, eta ain aier zitzaionaganako txit etziña. Aldaketa guzi au umiltasunak ekarri zuen. Ib. 43.
 (s. XX). Azkarraga baserriak, bi urte auetan, izugarrizko aldaketea izan du. Ikustea baño eztago bide ta soro
bazterren txukuntasuna. Ag G 369. Arana ta Goirik ez ditu ontzat ematen [laburpen] oiek, baño gure olerkari
zarrak ere zenbait aldaketa eta luzapen ematen zioten itzai neurrirako obeki zetorrenean. Inza in Jaukol Biozk
XV. Nereak ziran gogo, biotz eta naimenak orrelako aldaketa egiteko, gauza gogorrak, ikaragarriak gertatu
bear izan dira. Alz Ram 80s. Orduan, alkarganako zer naitasun bizia gure biotzetan! Ordutik, zer aldaketa
minkorrak! Ib. 105s. Atzo esan nizunaz gogoratu zaite: gaitz onetan aldaketarik txikiena agertzen bada,
alditxarra nai ta naiezkoa izango degu. Ib. 87. Garai artan egurastiak aldaketa izugarriak egin zituan
(beroaldiak eta otzaldiak, alegia). JMB ELG 13. Epipaleolitos-garaian Europako sartaldean aldaketa aundiak
izan zituan gogolantzeak. Ib. 59. Berezitasun au, aldaketa batzuek gorabera, geroztik ere ondo zaindu zuten. Ib.
24. Pamilietan zer aldaketa / aldiak ekar lezake! Or Eus 409. Gaikeriaren alde dagozan sasi-jakitunak ori diñoe.
Onein eretxiz, mundua ta bertoko gauza guztiak eta bakotxa, soin-gaiaren nai ta naiezko aldaketak baño besterik
eztira. Eguzk GizAuz 48. E'tzizun bertso ori nik idatzi bezela koplatzen [...]. Aitortzen duanari zillegi bekio
oinbesteko aldaketa. SMitx Aranz 116n. Nik ezagutu nuanetik aldaketa ori? JAIraz Bizia 115s. Psukhê hori ez
dela ekaiaren gain-fenomenu bat [...], baina aitzitik, fisika-kimika aldaketez oso bestelakoa. Mde Pr 351.
Guraso zaharrak zorionean bizi ziran emakume on baten bitartez beren semeak egin zun aldaketa ikusita. Etxde
JJ 99. Zugan baitiraute aldaketa gabe, aldakor diran oroen iatorriak. Or Aitork 15s. Materia soillak ba-zuela
organismu txiki oietako batzuk sortzeko indarra, eta gero [...], aldaketak gertatzen zirela, azkenean gizona ere
aldaketa oietatik sortu zan. Vill Jaink 62. Ta antxe, zenbaki bat aldatu dau [...]. Etxean bertan daukan
liburutxuan bere, aldaketa bardiña egin dau. Erkiag BatB 161. Eguraldi aldaketa iragartzen zuten. Ibiñ Virgil
81. Abesti au, aldaketa txiki batzuak sartuta dago, Azkoitin kanta genduan bezela. NEtx LBB 366. Erradazue
aldaketa hau nori etzaion gustatu, / ukan duguna baino geiago zer ginezake eskatu? Xa Odol 198. Hots-aldaketa
bereziek saihestuak. MIH 105. Analogia izan bide da aldaketa horren eragilea. Ib. 81. Izen-aldaketa axaleko
kontua besterik ez dela egiteko larri honetan. MEIG VIII 114. Nora-ezekoa izan zen haize-aldaketa hori. MEIG
IX 29. Aldaketa-mahai, "errementari doinu gozodun" batek bere ametsetan jo eta jo darabilen burni-xafla
durunditsua [ingudea]. "Mesa de transmutación". MEIG IX 126 (en colab. con NEtx).
v. tbn. Txill Let 36. Zait Plat 53. Lab SuEm 192.
 Traslado.  Odeia, itzal egiñaz egon zan Tabernakuloaren gañetik aldatu zan bidean aurrena joan bear zan
Judako Tribu edo etxea zegoan tokira. Aldaketa onekin ezagutu zuten abiatzeko ordua zala. Lard 86. Bostekoa
alkar eman da, maiatzerako aldaketa egiteko geratu zan Joxe. Ugalde Iltz 59. Metenpsikosi edo gogo-aldaketa
aipatu nai izan dizut, alegia. Ari ontara, gogoak soin-aldaketa bearra omen, erin-bearraren arau. Zait Plat 70.
 Conversión.  Esanak mirariakin egiztatuta, arrigarrizko aldaketak egiten zituzten. Lard 508. Bitarte onetan
[S. Pablok] jendearen arrigarrizko aldaketak egin zituen, eta ezin esan diteke zenbat lagun kristautu ziran. Ib.
517. Jerusalen guzia laster kristautuko zan [...]; baña Jainkoaren bildur gabeko gizonak ziran, eta jendearen
aldaketa on au eraman ezinda, artu zuten Apostoluai galerazotzeko asmoa. Ib. 486.
 Enparantzetako diru-aldaketa mai ondoantsu ta etxarte ertzetako zugadiak barrena. Zait Plat 89.
2. (AN-larr ap. Asp Leiz). Plantación, acción de plantar. "Acción de plantar, meter en tierra un vegetal para que
mende.
arraigue. Lizar aldaketatik eldu gara" Asp Leiz.  Makal-aldaketa aundi bat egitera. Munita 31. Zuaitz-
aldaketa egin bear zan tokira. Ib. 31. Aldaketa egin zanean ez jakiñ, zer piñu mota izango zan onena. Ib. 66.
Euri-lanbroa edo egoaldia ezea aldaketarako onena. Ib. 60. Ortan ez zurkerian ibilli; ezta zuloak egiteko
aldaketa-bezpera arte egon ere. Ib. 59.
 Implantación.  Euskalerriko txadon eta basatxauno geienak Leen-elizan oi ziran deikun edo izenak dituzte.
Orregatik txadon-aldaketa au kristau-aldiaren aurreneko eunkietan jaso zala uste degu. JMB ELG 104.
 (Ref. a gente).  Euskalerriko gizonen bizikera eta gogo-lantzea Goien-paleolitos-aroaren asieratik
gaurdaño oso berezi eta bakarrekoa izan da, eta bitarte onetan erri aldaketarik emen ezagutu ez dala, argi
adierazten digu Arkeolojiak. JMB ELG 24s. Harek [Cromwellek] zituen "plantation" delako jende-aldaketak
asmatu eta obratu: Irlandarrak horrela beren sor-lekuetarik ohildu zituen, eta ordean Engelandarrak edo
Eskoziarrak ezarri. Mde Pr 210s.
3. (Uso adv.).  Saski-aldaketa ari dan mutil gizaixoa, / uso oriek orai-gero diote mokoa. "Al mozo que
cambia las cestas". Or Eus 59.
- ALDAKETAN. Cambiando. Cf. aldaketan nuan 'trasladaba' (And AUzta 104).  Bertze aldetik jendeen
opinioa da beleta bat, dabillena aizearen gisa inguruka ta aldaketan, egun ipar, biar egoa, egun kondenatzen
zaitu ta biar kanonizatzen. LE Urt 175 (ap. DRA, pero no se encuentra en esa pág.). Bitárteo múnduan batzúk
irris, berzebátzuk dibérsioan, óntan ta ártan dabiltza aldakétan. LE Doc 279. Batzubek danboliñaren soñuan
dantzan, besteak pillotan, palankan [...], makillurtika, makillaka, makillaz-aldaketan. Izt C 213. Zer-dana,
beraz, eten bage aldaketan ari da. Zait Plat 32. Elade erriz ta izatez aldaketan ikusi zuen Erakleitok. Ib. 29.
Berrizaleak ezeri begiratu gabe aldaketan hasi arte, ez zen hemen bi forma baizik irakurtzen: nuan eta nuen.
MIH 80. Beti haserre eta aldaketan ibili beharrean, noiz batuko ote gara euskaltzale guziok. PMuj in MEIG I
97.
aldaketadun.  Erestaldi ontan jo zituen Haydn-en Aldaketa'dun andante (Andante con variaciones) [...]. Garit
Usand 17.
aldaketari (H, que cita el ej. de LE).  Cambiante.  Terzianári aldaketáriak, egún miñéki, biár libre; naiz
sáno idúri, eztire sáno erreálki. LE Urt ms. 62r.
aldaki. 1. "Variante" Dv. v. aldaera (5).

2. Copia.  Albisuri egindako idazkiaren aldaki bat ementxe sartzen dizut. Ldi, carta a Garmendia 7-4-1929
(ap. DRA). [Liburu au] argitara baino len, aldaki bat bialdu nion, eta erabateko iritzi au igorri zidan bere berez.
Or BM 18. Hartu zuen Aranak, beraz, Bonapartek bere eskuz eginiko Larramendiren dotrinaren aldakia. PAlt in
Mb IArg I LII.
 Ejemplar de una publicación.  "Bakarrekoa"-ren erosleak galdez ta errenkuraz ebiltzan. Baiña arduradunik
agertu ez, ta batzuk euren kontura banakoak artu, eta besteak ara ona aldendu ta joan ziran, ezer jaso bage.
Egun aretan, ainbat eta ainbat aldaki antxe geratu ziran... Erkiag BatB 93.
aldakisten (V-m ap. A), aldakesten (V-m ap. A), aldakazten (H).  Renuevo, brote (sentidos prop. y fig.).
"Renuevo" A. v. aldaxka.  Eureen artian esleiduten dot Senekak, azterturik eriotzia bere jatorri ta aldakazten
guztijakaz eskribirik itxi euskuna. JJMg Mayatz 67. Aldakazten asko botatzen ditu arrokeriak. Ib. (ap. H). Aritz
zaar batek, izketan baleki, aldakisten barriak ezker-eskuma bere ondorengotzat sortzen ikusirik, pozen pozaz zer
ezeteleuke esango? A LEItz 134.
aldakizun. 1. "Qui peut être déplacé, changé" Dv.  Formula horiek bai apaingarri eta bai betegarri bezala
erabiltzen baitziren, funtsez berdin zirautelarik batera eta bestera aldakizun: metri causa edo beste arrazoiren
batengatik. MEIG IV 97.
2. Cambio.  Animari zegokionez olako aldakizuna izan bazun iragan bi urtetan. Etxde JJ 221. Gurasoak eta
aiton-amonak igarririk zeuden bi zaharrenak aitari buruz egin zuten aldakizunaz. Ib. 216. Andre Zelestinaren
arpegian aldakizun bat nabaitu nun, andre arroa izanarren, sentipen onak baitzitun. Etxde Itxas 221.
aldakoi (Lar, Añ, Hb ap. Lh, H), altakoi (R ap. A).  Mudable, variable. "Mudable", "tornadizo", "vertible",
"voluble" Lar. "Tornillero, soldado desertor, ieslea, aldakoia" Ib. "Variable" Lar y Añ. Normalmente, aldakoi,
derivado de un verbo, sería una formación anómala, frente al regular aldakor. El único ej. popular que lo
autoriza es el uso roncalés del que por ahora Azkue es único testigo, aunque acepta que se usaba también
altakor.  Gizartekeri aldakoi, otzan eta gazagoa, Marx-enaz zer ikusi andirik eztaukan gizartekeria. Eguzk
GizAuz 69.
aldakoide. "Mutabilidad", "vertibilididad", "volubilidad" Lar.

mende.
aldakoikeria.  Veleidad.  Biyotz doitsu-doitsuba! [...], nere argaltasun ta aldakoikeriren sendagai [...]
artzen zaitut. Elizondo KristPE 144.
aldakor (V-gip ap. Elexp Berg; Lar, Añ, Izt 76r, Dv).  (No ref. a personas). Cambiante, variable, sujeto a
cambios. "Alterable" Lar. "Mudable", "variable", "versátil" Lar y Añ. "Oso umore aldakorra dauka Felixek"
Elexp Berg.
 Tr. Más frecuente al Sur y fundamentalmente en textos del s. XX. En DFrec hay 18 ejs.
 Emen lurrean gauza guziak aldakor eta aitzen diranak izatea. Arr GB 62. Mendiak eztira aldakor, lengo
lengoak dagoz, beti batean. Ag Kr 213. Aize aldakor, edoitsu, euri, trugoi, oñastu ta abar sarri egoten zirean
lekuan. Echta Jos 279. Ez duia, bertzalde, irabazpidea hain neke, hain xuhur, hain aldakor, hain huts egin errex,
non lagungoari ez bailezoke eman ahal harek eskatzen lioken laguntza izpia? JE Bur 200s. Lur gainaren itxura
aldakorrak. Ib. 159. Biguna, aldakor eta erabilkorra, nai dan itxurak artzen ditu [euskaldunen txapelak] ta era
guztietara jantzi deike. Ag G 164. Izkerak eurenez aldakorrak doguz, ilkorrak. A LEItz 132. Jai-igande
aldakorrak. ArgiD 11. [Lurreko atsegin] guziak dira aldakorrak, zarkor eta galkorrak. Inza Azalp 113.
Iguzkitarat irriz jausten da; --balu gizonen gogoa, / Jakin lezake guk dakiguna: zoin aldakor den aroa. Ox 63.
Tokiek izena artzen duten zerbeit ura ez da igikorra maizenik, ez da aldakorra. FIr 166. Urtziki gauza oro? / Ez,
oro aldakor! / Gaur loraz daguana bijar baita legor. Laux BBa 126. Escala móvil deritxoen aloger aldakorra
ipiñi dabe. Eguzk GizAuz 150. Orain on, bare; laister agiyan / ekaitzu, nasi... / Nork esan iñoiz aldakor danik /
urdin txau ori? EA OlBe 74. Irrikitzen nituenak, nire kide ta niretaratu uste nituenak, / zahartzeak ene gandik
aldendu ditu: / Aldakor dena baizik ez dago nire kide. Mde Pr 307. Urrerik, zillarrik edo beste on aldakorrik edo
galkorrik ez baitzun eskatzen. Or Aitork 116. Iainkoaren zuzentasuna aldakor al da orregatik? Ib. 65. Arbolen
kulunkaera arrigarri ta aldakorrak. Txill Let 25. Lendikan ona bizimodua / oso aldakorra dator: / len oñez eta
gaur edozeñek / daukaz belbil eta motor. BEnb NereA 217. Odei zuriek zeru urdinean bata bestearen atzetik
itxura aldakorrak hartzen zituzten. Osk Kurl 82. Eguna oso aldakorra da, / bizitza, zertan esan ez. Gand Elorri
95. Gure adimenduak moldatzen dituen ideiak eztaude materiari lotuak; abstraktuak dira, igeskorretik eta
aldakorretik urrunduak. Vill Jaink 146. Alkarrenganako gurari ta lokarri zintzoa, ziur ta ez aldakorra izatea nai
leuke neskeak. Erkiag BatB 172. Noraezekoa, aldakaitza, nai ta nai-ezkoa ta betikoa du gai iakintzak. Aldakorra,
oraingoa, balizkako ta badaezpadakoa, iakintzarekiko bide ta abagune daiteke bakarrik. Zait Plat 36. [Ideia
bakar] haren izaitea balin bada zer nahi izaite aldakor bakotxetan banakatua. Lf ib. XXIII. Ekaitzek eta zeruko
ezotasun aldakorrek bideak aldatu orduko. Ibiñ Virgil 78. Bizia ez da nehoiz egoiten bere dohainen betean, /
aldakorra da nola eguna goizetik arrats artean. Xa Odol 320. Guda-gauzak beste edozer baiño aldakorragoak
dira-ta. "Sujetas a continua mudanza". Berron Kijote 94. Mundu urduri eta aldakor horretan aurkitu behar dugu
bizilekua. MIH 138. Hitzak berak, hizkuntza baten zatirik aldakorrenak eta askatuenak, ez dira ezer hiztegi
osoaren egituraz eta sistemaz kanpora. Ib. 348. Giro berezien begitarte aldakorra itzultzen eta irakurleari
erakusten. MEIG III 106.
 (V, G, BN; Añ, Hb ap. Lh, Dv, H), altakor (R). Ref.: A (aldakor, altakor); Iz ArOñ; Etxba Eib. Voluble,
veleidoso. "Voluble" Añ. "Aldákorra da, es voluble, ligero, tornadizo" Iz ArOñ. "Veleidoso, inconstante" Etxba
Eib.  Aldakorra eta alditsua. He Phil (ap. H; tal vez error por mudakor eta alditsu que aparece en He Phil
271). Gizon aldakor, kañabera bezala edozeñ aizerekin beñ batera gero bestera dabillenen bat. AA III 481.
Seguru nago ere etzerala gizonak bezala aldakorra, beñ esaten dezunetik alda zaitezkena. Echve OngiB 161.
Gogoa bi aldetara dadukan gizona, aldakor da bere bide guzietan. Dv Iac 1, 8 (Ker, IBk, IBe aldakor; Lç
inkonstant, He ganbiakor, TB sanyakor). Pekatari oiturazko, aldakor, onbear triste hura. Arr May 179. Eta
nolaere gizonen naiera ta borondateak aiñ aldakorrak ta irabiazaleak bai diraden. Aran SIgn 100. Gizona
aldakorra (mudable) da berez; baiña txarretik onera nekez biurtuten da, onetik txarrera erreztasun andiagaz.
Ag AL 78. Jantzi apañaren barruan bada-ezpadako biotz aldakor txakillak ugari. Ag G 35. Biotza aldakorra da.
Ol Imit III 33, tít. (Mst khanbiakor). Aitta Santua ez da gizon aldakor, utseginkorra Elizari dagozkion gauzetan.
Inza Azalp 101. Gu oso aldakorrak, txit aulak eta pekatariak izanik. ArgiDL 91. Eta bilddur nok aldakorra ete-
duan [kañabera au], axiari beti buruba makurtuten yautsok-eta. Altuna 11. Orregatik orduko euskaldun asko, nai
ta nai ez, bizitokiz aldakorrak izan bear. Udaran goietan, neguan beeretan, gaurko artzai batzuek bezela. JMB
ELG 68. Iraunkorretan baña nazan igikorra! / Txar bidian zintzua, zeugan aldakorra. Laux BBa 68. Aldakorra
da, noski, gogoa; igikorra, berez, naimena. "El alma es sin duda voladora". Aitzol ib. VI. Orren erreza dezue
mingaña! ta orren aldakorra biotza! NEtx Nola 31. Gizona sarritan oi da aldakor. Etxde AlosT 66. Jainkosa
aldakorra. Mde Pr 140. Poli ain aldakorra izan ez balitz. Anab Poli 8. Gizoste aldakorrak, asper-asper eginda,
erbestera iaurti zezakean. Zait Plat 76. Giza-biotza ain da aldakorra eta aspertzen erreza. Vill Jaink 159. Ain
aldakorra da gaztetxoa! MAtx Gazt 5. Zeorrek eragotziko dizkiezu alako iolas alperrak gogo aldakor auei. Ibiñ
Virgil 109. Cosma de Torres Valenziako apez aldakor suharrari. "Prêtre versatile et ardent". Ardoy SFran 193.
 (V-gip ap. Etxba Eib; Lar, Añ). "Migratorio, batetik bestera aldakorra" Lar y Añ. "Beti izan zan ipurloka
aldakorra, iñun iraun ezindakua" Etxba Eib.  Jendea ez dago bethi lekhu berean: badabila ardura harat hunat
bere puska guziekin, nun errexkiago haziko ahal den bilha, eta bertze alde berenaz aldakor delakotz. Prop 1884,
271.
mende.
 (Como segundo miembro de comp.).  Zaude, maite, zaude bertan, / ez izan toki-aldakor, / nere zartzaroan
ez det / zu beste lagunik iñor. EA OlBe 83.
 "(Hb), [...] nuancé" Lh. "À nuances, couleurs variées" H.
 Variado.  Ixtorioak ez du ekei lodirik, bainan arras aldakorrak ditu pasaiak; ez da enoatzeko perilik. Herr
20-7-1961 (ap. DRA).
aldakorkiro. "Inconstantemente" Lar.
aldakortasun (Hb ap. Lh, Dv, A (que cita a Dv)).  Inconstancia, volubilidad. "Mobilité, versatilité,
inconstance" Dv.  Egun, eztakit zeren kariaz jaiera egin gura zira: zortzi egunik barnean unhatuko zira.
Bizkitartean, urhatsa egina diteke, ta hala zure aldakortasuna mundu guziaren begietan agertua izan beharko
da. Birjin 61. Huna Jainkoaren sainduak berak ez direla aldakortasunik gabe, eta zeruak haien aitzinean ez
direla garbi. "Inter sanctos eius nemo immutabilis". Dv Iob 15, 15. Biotzaren aldakortasuna ta geure azken
asmoa Jaungoikoagana zuzendu bear dala. Pi Imit III 33, tít. Baña yakituna ta gogokoetzaz ondo aitua, gora-
bera onen goitik dago; bere barruan zer nabaitzen ta aldakortasun-aizeak nondik putz egiten dauan begiratu
barik [...]. Ib. 33, 1 (Ch inkonstanziaren haizea, Mst khanbiamentiaren aizia, Ol aldakeri-buadak).
Aldakortasuna: emakume deritzazu. Txill Let 66. Azi-osatze orrek ematen dio [gaztetxoari] era guztietako ezin
egona. Ortik datorkio aldakortasuna. MAtx Gazt 5. Lagunen aldakortasunaz, ara or Katon, bere bikote ura
emango dizuna. Berron Kijote 20. Bide hori, aldakortasun hazkorrarena, darama munduak; mundukoek
daramagu, hobeki esan. MEIG VI 52.
 Variabilidad.  Ortan ageri da aldakortasuna bera, aldiak sumatu ta batbanatu ditezen. Aldia, gauza-aldak
egiten baitu. Or Aitork 346. Inoiz batera bagaitez, bada, huskeriak baino zerbait gehiago galduko du gure
hizkuntzak: Begi-belarrientzat hain atsegin den aldakortasun ugaria. MIH 96. Halaz guztiz, egoera horrek
berekin zeraman aldakortasuna, ez baitzegoen aski tinko etortzeko ziren larrialdiei gogor egiteko. MEIG VI 50.
aldakortu (L ap. Lh; Dv, A).  Volverse inconstante. "Devenir inconstant, versatile, changeant" Dv. Aunque
Lhande cita a Harriet, no lo encontramos en el dicc.
aldakunde.  Cambio.  Norbaitek galdegin dezake, araudiaren aldakundea, bearra etorri-ezkero, noren esku
litzaken. Ldi IL 99.
aldakuntza (V, B ap. A; Ht VocGr (-nz-), Hb ap. Lh, H (L)), aldakuntze.

1. Cambio. "Changement" Ht VocGr y H. v. aldaketa.
 Tr. Documentado sobre todo en textos de autores meridionales, fundamentalmente vizcaínos. Al Norte sólo lo
emplean Archu y Mirande. En DFrec hay 70 ejs. de aldakuntza (de ellos 7 septentrionales) frente a 139 de
aldaketa y ninguno de aldakunde.
 Ilhe zama meheago eta tinkago diren bezañ behar dü xikhiro pikarraituak begiratü aireko aldaküntzetarik.
"Des intempéries de l'air". Arch Gram 122. Erriaren izena / aldakuntza baga / guda au gomutateko / da
Arrigorriaga. Azc PB 201 (in Ur PoBasc 225 gero mudau baga). Lora eder bat atzo zan eta gaur da zimela, /
Atzo zan nire poza ta gaur jat naibagea, / [...] // Uste bagako aldakuntze au ikusitean / Zer egin daiket? AB
AmaE 135.
 (s. XX) Prakerren izakeran aldakuntza andija egin zan apurka-apurka. Kk Ab I 46 (Ezale 1899, 324
aldakuntza andia gertau zan). Politikako aldakuntzaen menpean egon ez daiten bazkun edo komisiño bat
izendatzea. Belaus LEItz 115. Aitaturiko iru igidin orrein [d, g, r] aldakuntzak itz bikoitzetan, baña itzaren
bigarren atala gediñez asten danean. Eguzk RIEV 1924, 592. "Gurdi"-ren aldakuntzak bardiñak dira:
gurtardatz, gurtaker, gurtaga. Ib. 593. Ganetik lorak eder, / azpitik arantzak, / ikaratu legikee / oingo
aldakuntzak. Enb 36. Maite ebena beren zaintzaillak / Asieran ta gorantzan, / Bardin urrian zein urriñeko /
Aldakuntz eta mudantzan. Ib. 81. Francen, batez ere, poesi gaia aldakuntza gogorra jaso bearrean dago. "Un
cambio radical". Aitzol in Laux BBa X. Aldakuntza ederra egin dik gizahajoak. Iges egin zikan menditik, eta
gaiztakeria besterik ez dik ikasi errian. Lek EunD 21. "Euskaltzaleak" eta idazle-batzar artara ziranak onetsi
ditzakete [araugaiok], noski, aldakuntza txikiren bat gora beera. Ldi IL 97. Ez baitzedukan [olerkia] bukatutzat.
Aldakuntzak ere baditu. Or Y 1933, 406. Gizartera aldakuntza azitxuak etorri dira-ta. Eguzk GizAuz 166. Eta...
a ze nolako aldakuntzak egiztatzen diran olakoetan gizonaren bizitzan! TAg Uzt 312. Aldakuntza aundia ezagutu
zuan gure Erriak Birjiña agertutakoan. SMitx Aranz 31. Ez da egunik, ez eta aldi-tarteen aldakuntzarik. Or
Aitork 346. Aldakuntza gaitza jasan zuen Elizaren eraberritze hori zela kausa [...] Kornubitarren sinesmenak.
Mde Pr 253. Hurrengo egunetan etzen aldakuntza haundirikan Joanetegiren bizi moldean egin. Arti Tobera 286.
Baztanen usatzen dela [...], hitzen akabaillan, a-e vocalen aldatzuntza, i-u vocalen ondotik doazilarik. AIr in
Izeta DirG 10. Zer-diranen benetako izatea oien aldakuntza da, izatetik ez izaterako oien betiereko igarotea.
Zait Plat 32. Lagunarte-bearrak, aldakuntza-bearrak ta abar piztu du zugan kanpora irtetzeko gogoa. Vill Jaink
mende.
140. Anartean bartzen toki, zorri-abia ta noiznai zaiez betea izaniko buru orrek, sekulako aldakuntza ikusgarria
izan eukean. Erkiag BatB 27. Aldakuntza horrek, usteak, sinesteak eta ospeak astindu dituen balioen trukaera
izanik, ez diola Orixeri ere [...] begiramenik gorde. MIH 292. Ideia horiekin sortutako izenak, bazter guztietara
zabaldu dira, ideiak zabaldu ahala, eta aldakuntza handirik gabe gehienetan. Ib. 251.
v. tbn. Lab Y 1933, 194. Etxde JJ 66. Txil Let 118. Osk Kurl 120.
 Sustitución.  Ni zinka ta biraoka asi nintzan, enebala alako aldakuntzarik egin. "Que estaba libre de aquel
trueco y cambio". Or Tormes 29 (se refiere a la sustitución de una longaniza por un nabo).
 Ardo-botillak lengo esku-aldakuntza egin zuten. Anab Poli 90.
2. Intercambio.  Egunak dira urlija etxaguntzako gurasuak berba egin eustala zugaz ta Sinforosagaz
aldakuntza edo trukadia egiteko, ezkondurik bere seme alabaakaz. JJMg BasEsc (ed. 1845), 256 (1.a ed., 253
trukadia egiteko).
3. "(Hb), inconstance" Lh.
4. Variante; versión. v. aldaera (5).  Gipuzkoan bizi izandako bertsolari "Prantsesa"ri entzundako
aldakuntza. Or Eus 118n. Aldakuntza bat da [ipuin au]. Gaia ainbat literaturetan agertzen da. Alzola Atalak
148. Frantzian gertaurikotzat irakurri neban liburu batean gai au. Aldakuntza bat da neure au, emengo
jatortasunezko apaingairriakin biribilduta. Ib. 148.
 Variación.  "Bei-lerroaren" bigarren aldakuntza. Goen Y 1934, 93.
aldakuntzabide.  Evolución, desarrollo.  Siniskai gaietan, Dogman, Elizak euki daben idazlerik
onenetarikoa, jakituria onen aldakuntzabide edo aurrerabideetan batez be. Alzola Atalak 73.
aldakura. v. aldagura.
aldaldi. v. alda-aldi.
aldaleku. "(AN-gip), vestuario, lugar junto a la iglesia en el cual cambian de traje los aldeanos de caseríos y
barrios aislados" A. v. jaztetxe.
alda-maite.  Gusto por el cambio.  Bizpahiru ilhabetheren buruko eroria izanen da, utzia bazterrerat,
jendeak alda maitez labur baitu ezagutza. JE Ber 88.
aldamakera. "De lado (V-ger)" A Apend.
halda-malda. 1. "Haldamalda, chancellement" Dv. "Alda malda" Ith 444 (sin trad.; Lh, que lo toma de éste,
traduce "changement rapide").
2. aldo-baldo. "Tambaleando (L-sar, Darric)" DRA.
halda-maldaka (L, BN, S; Dv, H), halda-maldoka (BN-baig), aldo-maldoka (BN-baig; VocBN; h- vEys, H),
aldoka-maldoka (AN-ulz). Ref.: A (halda-maldaka, aldo-maldoka); A Apend (aldoka-maldoka); A EY III 339;
Satr VocP (ildi-maldo).  "En chancelant, en boitant, marchant clopin-clopant, avec embarras et difficulté"
VocBN. "Hordia haldamaldaka goan da" Dv. "1. cet adverbe dit principalement: marche précipitée et à la fois
désordonnée, embarrassée, comme de quelque personne qui se hâte et est gênée par les pans de sa robe. Halda-
maldaka ibiltzea. Id. (BN) haldo maldoka; 2. par extens. Halda maldaka zerbaiten egitea, faire quelque chose
avec précipitation, sans ordre, sans soin. Haldo maldoka (BN), est employé encore pour signifier une marche
pénible de quelqu'un qui ne va que chancelant, boitant, clopin-clopant" H. "Tambaleando, vacilando" A.
"Trazando eses un borracho" A Apend.  Ni, banihak [beste mundura]. Haldamaldaka hasia zautak ja bihotza.
JE Bur 123. Egun guztia an [tabernan] igarota, ilun nabarrean, aldoka-maldoka zidoan etxera bazter guztiak
yoka (AN-ulz). A EY II 407. Aldamaldaka, jo eskuin, jo ezker, bide guzia txikitzen zutela, heldu ziren etxerat.
GAlm 1947, 43 (ap. DRA). Haurra jin zaikion haldamaldaka. SoEg EG 1956 (5-6), 70. Frantzia eta
Frantziarekin Europa dabiltza, ahal bezela, halda-maldaka, aintzinamenduaren ondotik. SoEg Herr 8-9-1966
(ap. DRA).
aldamandio. "Ascas, charranchas y aldamandiyuas" Caro Vera 110 (en una lista de piezas de carpintería).
aldamarretan (AN ap. A).  (Jugar) al marro.
aldamarroka (V-ple ap. A).  (Jugar) al marro.

mende.
1 aldamen (V-gip, G, AN; Lar, Mg Nom 65, Añ (G, AN), VocZeg 287, Hb ap. Lh, H), aldamon (AN-gip),
aldemen (G-azp). Ref.: A (aldamen, aldamon); Iz ArOñ; Asp Leiz2; Elexp Berg; Gte Erd 220 y 157.
 Tr. Casi exclusivo de la tradición meridional, aunque menos frecuente en textos vizcaínos. Al Norte sólo se
documenta en Goyhetche y Mirande. La forma aldemen se encuentra en Echeita, EusJok y Alzola, y, alternando
con aldamen, en Xenpelar, Beovide, Agirre, Alzaga y Alzola. En DFrec hay 39 ejs. de aldamen (de ellos 5
vizcaínos y 1 septentrional) y 1 de aldemen.
1. (En casos locales de decl., en sing.). (Al) lado. "Vecindad de una casa a otra, de un barrio a otro" Lar. "(Al)
lado, [...] aldamenean", "cabe, junto, cerca, [...] aldamenean" Lar y Añ. "Aldamenean (G), alboan (V), al lado"
Mg Nom. "Lado adjunto a una persona" A. "Lugar próximo" Iz ArOñ. "Aldameneko [...], persona o cosa que está
al lado de otra" Asp Leiz2. "Gogaikarri aura etxat gau guztian aldamenetik kendu" Elexp Berg. "Otsoa
aipamenin aldamenin (AN-5vill)" Gte Erd 220. "Aldameneko etxe batera (AN-gip)" Ib. 157. Cf. aldameneko. v.
albo, 1 aldaka.
 Atera dezala euskerazko geure sinistamenen jakinbide bat, erderaz aldamenean itzulirik. Aq (carta a
Larramendi, 1746) EE 1887b, 27. Nekez ta ezin bestez kenduko da [adiskidea] haren bazterretik edo
aldamenetik. Mb JBDev 225. Kazara doean orduan beti aldamenean botea. Acto 241. Jarri zitzaion Arzaiari
aldamenean. VMg 42. Sartu zan leizean ta Otso illaren aldamenean ase zan arikiz ta ardikiz. Ib. 52. Dakuste
katua, / Sasipe sakonduan / Guzia sartua: / Zeuzkala aldamenean / Ezurrak ugari. Mg ib. 111s. Batzuek egun
onak ematen, besteak aldamenekoaren apaindurari begira. AA I 531. Egiten ditue beren gauzak Jesu-Kristo
beren aldamenean baleukee bezala. AA III 319. Pinto, bere laguna, gurrinka aritzean, / badijoa ta jartzen zaio
aldamenean. It Fab 254. Eskupeta eskuan eta txakurra aldamenean dituela. Izt C 473. Beraren aide, auzo eta
adiskideetakoak etzaiozka aldamenetik kenduko asnasa deban arte guztian. Ib. 240. Baldiñ eritzen bazera / Deith
zazu aldamenera, / Mediku bakhar bat xoilki. Gy 17. Aldiz gu bagare aurkitzen / Gauza onen aldamenean, /
Hirritsa dugu barnean. "À l'approche des biens". Ib. 163. Obia utsik, il-janzia zoruan eta izerdi-zapia
aldamenean. Lard 467. Aldameneko erri txiki batera joan. Ib. 373. Libru bat ezkerrian, iru aldamenian, /
Homero ta Virjilio ta Ennion izenian. Azc CB III 16 (PB 298 aldamenetan). Alabearrez aldameneko arkaitz
batek ematen zuen ur garbizko iturri bat. Arr GB 43. --Nun dabill Batista? --Aldamenian da, Mikolaxen etxian.
Sor Bar 64. Aditu bezain aguro altxatu zan Santua Kardinal Jaunaren aldamenetik. Bv AsL 198 (182
aldemenetik). Nondik daukadan arima maite naben bat deika, / Aldamenera noakola? AB AmaE. 176. Txintxarri
azaltzen da; joaten da bere maiera eta andik Ganbararen aldamenera. Alz STFer 119.
 (s. XX). Eriotzearen txistua, arnasestua ta deadarra aldamenean eroiezala. Ag Kr 198. Gelditu azi du bere
aldamenekuak. Iraola 66. Aldameneko agure zar alargun batek, parrez ta ixil antzean. Ag G 45. Lagun argia
dauka itsuak aldemenean, mutill sostor bat. Ib. 185. Gero, astoaren aldamenera etorri, ta belarri batetik
itzegingo balio bezela jarri zan. Muj PAm 68. Errekondo ta aren aldameneko mutillak. Or SCruz 30. Nere
amaren aldamenian / bizi nintzana pakian. Tx B I 210. Mutiko bat dakuse / aldamenian... / Ta otzara betia /
Maian ganian. Enb 97. Manaxiren aldemenetik igarotzeakoan onek ikara antza egiten du. Alz Burr 32. Gero
aldamenean, / atzaidan eseri, andereño otxan. Ldi BB 122. Aldameneko lagunekin berriketan asi ba-dadi. Ldi IL
22. Zu nere aldamenean ikusi utsarekin. ABar Goi 52. Aldameneko lagunari noizbeinka mokoka zorrotza
erantsiz. TAg Uzt 112. Ta oraintxe bertan, senargaia aldamenean dula, bere begi aurrean il bedi! Zait Sof 183.
Gesen bazterraldean bizi, eta nere aldamenean egongo zera. Ol Gen 45, 10 (Urt y Dv ene aldean, Ur nere
aldean, Ker neure ondoan). Elkarren aldamenean etzanik. Mde HaurB 87. Arrai-kaja eder maite ura beti
aldamenean eukitzen zuan kutuna baño kutunago. Anab Poli 49. Aldamenean yoian lagunak itz eta pitz
eragoion. Erkiag Arran 171. Aldameneko bar batean. Izeta DirG 92. Gurutz aldamenean, sei praille, taldean.
Gand Elorri 83. Iturri guren oien aldamenean, ozkirri ta ozpel giro izango dituzu. Ibiñ Virgil 32. Intelektualaren
aldamenetik bereziaz ezenarioko aurreko aldera doa. Lab SuEm 199. Ori ez dago sinistutzerik / aldamenetik
esanda, / Gipuzkua au urte askuan / beti txapeldun izan da. Uzt Sas 328. Biaramon goizean Jakobek bere
aldamenekoa Lia zala ikusi eban. Ker Gen 29, 25 (Ol Yakoben aldamenekoa). Mogelek ez zuen urrutiko
Indietara joan beharrik bere Basagizon Ona aurkitzeko. Aldamenean baitzeukan, Bizkaiko basetxe batean, Peru
jatorra. MIH 168. Etxean edo etxe-aldamenean bizi izan naiz beti. Ib. 68. Euskalerritik edo Euskalerriaren
aldamenetik ez dira aldentzen. MEIG III 102. Badu euskarak [...] huts nabarmen bat bederen aldameneko
hizkuntzen ondoan. MIH 110.
v. tbn. Echag 182. Bil 159. Aran SIgn 95. Xe 242 (261 aldemen). PE 88. Zab Gabon 52. Apaol 24. A BeinB 69.
AzpPr 38. Goñi 31. Ill Testim 20. ArgiDL 135. JMB ELG 90. EA OlBe 29. JAIraz Bizia 31. BEnb NereA 181.
Basarri 179. Ugalde Iltz 17. Vill Jaink 130. NEtx LBB 122. Aldemen: EusJok 129.
 (Al) lado de, además de.  Urtzia al zan beren Jainko bakarra, ala ori Jainko nagusitzat artuarren, beronen
aldamenean ba ote zituzten beste jainko txiki edo jainko-usteko izakien edo indarren siñeskerak eta siñeskeriak?
Vill Jaink 23. Azkenik, erretorika behar genuke ongi herrikoa den erretolika-ren aldamanean? MEIG VII 180.
 (En casos locales de decl., en pl.).  Zure inguru ta aldamenetan daudenok. VMg 72. Bereala asi ziran
zabaltzen aldamenetako ingurumaietara. Izt C 3. Aldemenetako guztiai bultzaka. Ag G 83. Aldamenetako
errietan ere zabalduak ziran. Zait Plat 53.
 (Como primer miembro de comp.). Cf. supra ejs. de aldameneko. v. albo.  Frantziako Errege Hugo Kapeto
mende.
Parisko aldamen edo albo-erri batera ioan zan. A Ezale 1897, 207a. Laster entzun zan Axerik aldamen
baserriko olloak arrapatu zituala. Ag G 62.
 (Tanto en sing. como en pl.). Alrededores.  Lidiako aldamenetan dagoan ta Atlos deritzon mendi batean
ezagutzen dira piztia izugarri ta itxusi batzuek. VMg 87. Baita Santo Domingoko aldamenean dagoen
arkaitzerra San Lorenzokoa ere. Izt C 37. Errezillen, Erdoiztako aldamenian. Alz Bern 51. Oiartzungo Kontzeju
etxeko / aldamenian, / apari on bat egin ginduen / arrats batian. JanEd II 72. Buenos Airestik urruti gabe /
Platako aldamenian; / amabi milloi Bankuan dauzkan / euskaldun baten mendian. Tx B II 44. An da,
mugalderago, Lantzen aldamena. "Los alrededores de Lanz". Or Eus 249.
2. Ayudante, persona de confianza. v. aldameneko (2).  Gerta zaizkiotzu [Erregeri] mirabe ta aldamen
menak, bere biotzaren erakoak. Lar Fueros 8.
3. (V-gip; Lar, Hb ap. Lh), aldemen. Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. Costado, lado de un cuerpo; flanco. "Banda,
lado, costado", "costado", "flanco", "bordo, lado de navío" Lar. "Muñones en las piezas de artillería,
aldamenetako eskutokiak, kirtenak" Ib. "Amuradas, lados interiores del navío, barrengo aldamenak" Ib.
"Aldameneko mina (Hb), douleur de côté" Lh. "Flanco, costado. Ezkerreko aldamenetik sartu jakuzen" Etxba
Eib. "Costado, lado. Kotxian aldamen bixak urratuittut" Elexp Berg. Algunos de los ejs. que citamos son
difíciles de distinguir de los de la primera acepción. v. albo.  Karelak zatittu ontziaren aldemenean, txikotak
urratu, ta galdu zan oso batela. Echta Jos 139. Mañaxi ta Joxe Joakin, Talori bi aldamenetan jartzen zaizkio.
Alz Burr 36. Bizkarrian [ume] bat, tripan bestia, / aldamenetan batzuak, / sall galantakin ikusten dira /
dabiltzala [ijito] geientsuak. Tx B II 65. Senarrak eman ziran / lenbiziko kolpia, / berealakoñadu apezak /
aldamenetik bertzia. / Oi kanabitaren / puntaren zorrotza! (AN-5vill). Balad 100. Egon ta iraunez, beera
bearrak, / bultza betiko aidurrez, / zapalduko deust, nik ezin ala / eutsi, aldamen astuna. / Azurrak, banan, etsiko
dabe / t'emon erraien utsuna. Gand Elorri 168.
 Lado, extremo; margen. "Acotar, citar al margen, aldamenera, albora, basterrera deitu, otsegin" Lar. 
Mendi goititu, arkaitztarte, basozakon, erreka-ondo, ibai-aldamen, itur-inguru, bide-bazter. Izt C 159. [Tallua]
plaza agirikoan arkitzen da ifinia marmolezko irozpe andigoiti baten gañean iru malla zabal ederki apainduak
aldamenetan dituela. Ib. 475. Umezurtz errukarria [...], ate aldamena eskuz idoroaz, Manuelen besotik aurkeztu
da. Ag G 360. Eskuira, begiratoki edo miradoria. Aldamenetan, esker-eskuira, atiak. Alz Bern 49. Jendia pozez
egondua da / aldamenetik begira. Tx B II 178. Makur-makur bijoa gorde-lekura aldamenetara begira. Lek
EunD 22. Gero, ibaitik amabost metrora, lenengo etxeak; erdin bat bi bizitzakoa, aldamenetan bat urdiña,
bestea gorria eta beste amaika orizkak. JAIraz Bizia 44. Irugarren bizitzan, lenengo mallakoan, gelak erdin
zeuden, eta ez bigarrenean bezela aldamenetan. Ib. 45. [Itxasoaren besoaren] aldamenetako bi zelai aiek bai
gauza ikusgarrik. Ib. 32. Aldamenetara begiratu ondorean. Ib. 99. Ba eieuan "Biriarrua" Alsagianeko tabernan,
eta beste batek aldamenetik esan ei zetsan. SM Zirik 126. Atx-zulo oneitati apur bet gorago, Lamiñe-posu
deritxon lekue dago; eta onen aldamen bietan dagozan atx-ganeetan, eguzkie zanean, euren bearlekuetan agiri
ei-zirean [lamiñek]. Akes Ipiñ 28. Bonbero-sailla aldamen batera baztertzen da zer nai zai. Lab SuEm 198.
Koro-sailla aldamenetik erdiruntz abiatzen da. Ib. 198. Bertako santuek, Santa Agedako ermiñta barrian,
altarearen aldemenetan dagozanak ei dira. Alzola Atalak 36.
 (V-arr-oroz-och, G-nav). Ref.: A; Ond Bac. (Pl.). "Dos palos laterales verticales que sostienen la puerta trasera
del carro" A. "Burkamea iru taketen ganean dago: erdiko taketak burteguna dau izena; alboko biak aldamenak"
Ib. (s.v. errailla). "Varal, cada uno de los dos palos que se colocan a los costados del carro o arado, y quedan
unidos por los orrazi" Ond Bac (v. tbn. ilustraciones págs. 409 y 411). Cf. LzG: "Adral o tablero en el carro de
labranza (Araya)".
4. Aspecto, punto de vista.  Zeñarekin esaten zioten Jaungoikoaren Amari garbia eta aldamen guzietatik
garbia. Ur BulaG 554 (BulaAl 42 inguru guztiyetatik).
5. (En la expresión -(r)en aldamenean 'en comparación con').  [Kornubierazko] literatura hori, aldiz, nahiz
gauza apal samarra den Gales Herrikoaren aldamenean, bai eta Bretoin edo Euskaldunaren aldamenean ere,
nahiko eder eta zabala da. Mde Pr 263.
- ALDAMENEKO BIDALKIN. "Legado a latere, Aita Santuaren aldameneko bialkiña" Lar.  On Geronimo
Veralli, Jabedi artan Aita Santuaren aldameneko bialkiña zanak. Aran SIgn 92.
2 aldamen (Dv  A, H). 1. Cambio. "Changement" Dv y H. v. aldapen, aldaketa.  Eskerrak ematen
ziotzan Jaunaren ontasunari, zeinak haren baithan egin baitzuen aldamen guziz miresgarri hura. Birjin 53.
Legez ageri da eztel-aldamenik baizen bizitze huntan, ta bere bihotza nonbait kokatu ta bakhean iduki nahi
duena etzaiola lothu behar Jainkoari baizen. Ib. 467. Itxura beren azpian / Egiten da sustanzian / Aldamen
guzizkoa. Monho 136. Jesu-Kristo gure Jaunari othoitza, ardiesteko bizitze aldamena. Dv LEd 145. Baina gizon
zuhur eta izpiritu argitukoa, kantitu gabe [sic] dago aldamen horietaz gorago. Dv Imit III 33, 1. Sankta Teresak
erraiten dauku zer xedez egin zuen Karmeleko aldamena edo erreforma. Arb Bok 313. Ez othe du hemen lege
berriak deusik aldatuko? Zerbait erradazut Jesu-Kristok Igandeari ekharri duzken aldamenez. Arb Igand 61.
Aldamenean (igaromenak bere aldamenak daiz), gauza bat beste baten aldatu ta biurtuten dai. "En la mutación
(las sucesiones son también mutaciones)". A Gram 161. Aldamena artu dauen gauzaa. "La cosa que ha recibido
mende.
la mutación". Ib. 161.

2. Variante. v. aldaera (5).  Di, ti, dui, tui. Lau irazgai onek bakar baten aldamenak daiz. "Estos cuatro
aglutinantes son variaciones de uno sólo". A Gram 63.
3. "Mode [...] du verbe" T-L.
aldamendu.  Cambio.  Maria Carracioli osoki sendatu zen bezain laster, eman zituen ber-aldamenduaren
seinale zinak et-ageriak. Birjin 256.
aldameneko (Lar, Añ (G, AN)). (Sólo incluimos los ejs. claramente adjetivos o sustantivos; cf. ejs. de
aldameneko 'de al lado' s.v. 1 aldamen).
1. (Adj.). "Lateral, [...] aldamenekoa" Lar y Añ.  Karidadea dá Zeruráko bide erreála, zintará datózin berze
mandam(en)tuen bide aldamenékoak. LE Urt ms. 119v.
2. (Sust.). Persona cercana, de confianza. v. 1 aldamen (2).  Baltasar Erregea zegoala gau batean alegriaz
beterik maiean [...] brindatzen bere aldamenekoakin batean. LE Urt 38 (ms. 14v bere aialdekoéki). Errege gazte
onek, berez besterik egingo bazuen ere, aldamenekoen esanai leku eman zien. Lard 90. Zenon iakintzaleak ez
omen zuen ikusi ere nai usain onez beterik zebilen gizonik. Eta ala, egun batez, bere aldameneko bati usaina
aditurik, eta bere baitan aserreturik, auxe galdegin omen zuen: Nork du emen emazte-urrina? Zait Plat 40.
 Compañero (cónyuge).  Etorteko zana, eldu bide zan. Bear eban laguna, urreratua zan. Aldameneko izango
ebana, alboan eukan. Erkiag Arran 194 (cf. 150, con el mismo significado, aldameneko lagun).
 Prójimo.  Ori esanakin ez det adirazi nai iñor aldamenekoa baño geiago danik. Ldi IL 82.
 (V-gip, G-azp-bet-nav, AN-larr). Ref.: Asp Leiz2 (aldameneko); Iz Als (uzterriya); Elexp Berg (aldameneko).
Vecino. "Habitantes de las casas vecinas" Asp Leiz2. "Don Domingó aldemeneko anri bisitatzeá" Iz Als (s.v.
uzterriya). "Vecino que vive en el mismo piso o en una casa contigua" Elexp Berg.  Aldamenekoak beti ondo
bizi (G-nav). Inza NaEsZarr 146.
aldameneratu (Hb ap. Lh). 1. Acercar(se). "Accoster" Lh.  --Zer zor degu ostalariya? --Ezer ez, ezer ez. Ez
aldameneatu, guztiya pagatuba dago. Sor AuOst 98s. Noizbait, ez nai bañan lenago, ontzia aldameneratu zuten,
Andoni jautsi batean igo zan eta Bixenta besarkatuz aurra besoetan artu zuan. JAIraz Bizia 66. Errixkotan
sartzen diranean, aidean aldameneratzen zaizkiete emakumeak sendagai eske. Sorarrain Lili 91.
2. Echar a un lado, apartar.  Ondorean ácido cianhídrico dala edo besteak dirala, erdoi guztik aldameneratu,
urre soilla azaldu dedin. JAIraz Bizia 62.
aldamenka. 1. De lado, de costado.  Zabulon itxas-egian biziko da, / itxas-ontzietarako egian, / Sidonuntz
aldamenka. 'Pertingens usque ad Sidonem'. Ol Gen 49, 13 (Urt haren aldea Sidon partera, Ker Bibl haren
sahetsak Sidon hunkitzen).
 "(G-goi), en las pruebas o concursos de juego, arrastrar la piedra oblicuamente o en zig-zag" A.
 Basotik bera, zelai erditik zear, soro ertzetik aldamenka, amilla mengelak sorbaldan dituztela. Ag G 82.
2. Al lado.  Mari ordea, bakarrik eta ortzargi gelditua zen yaun Anbrusiren seme Bikendirekin: eta biek
aldamenka zeuden, buruak gurka, aize goxoak eragiten dioten bi larranbillu bezala. 'Tout deux parlaient
ensemble'. Or Mi 11. Atsaldeko lauetan ageri plazara / "Makil" Ezkurrako ta Antxo Labaindarra. / Aldamenka
dituzte Zaldibiko Okerra, / Eratsungo Koxko ta Salditseko Beltxa. "A ambos lados de cada uno". Or Eus 32.
aldamentxo.  Dim. de 1 aldamen.  Soroaren aldamentxoan [='justo al lado'] karobizuloa egin eta egosten
dute lurrak ongarritzeko bear ainbat kare. Izt C 53.
aldamio (AN-gip-5vill, BN-baig ap. A; Dv, H). 1. Pórtico, soportal; cobertizo. "Galerie" SP. "Maison de
décharge" Dv. "2. appentis [...]. C'est une construction sur piliers, appuyé d'un côté au mur de la bâtisse
principale et avec toiture; 3. abri contre la pluie" H. "1.º pórtico, paseo cubierto; [...] 2.º [...] tejavana" A.  Eta
zebillan Jesus pasaietan tenpluan Salomonen aldamioan. He Io 10, 23 (HeH aldamio; Lç, EvS galeria, LE
leorpe, TB arkha azpi, Dv lorio, Ol, Ker y IBk aterpe, Leon lorio-azpi, IBe arkupe). Arrats batez, erregiña
solasian zaguen yaun biskondiarekin yauregiko aldamiuan. Atheka 34.
 (Dv, A (que cita HeH); -miho Hb ap. Lh), aldamu. Balcón. "Balcon (L-côte)" Dv. "Balcon, palier.
Aldamihotik beha (Hb), regarder du balcon" Lh.  Lurra bezala itzulikatzen dire izarrak, eta badituzte gau,
egun, hotz eta beroak. Lurra bezala, aldamiho eder bat da izar bakhotxa zeru ikusteko. Hb Egia 39. Berehala
emazteari gogoratu zitzaion balona. Yadanik ikusten zituen gizonak eremuetako aldamihoetan, hedoiak barna
pasaio. Ib. 138. Etxiak dauka aldamiyua, / bajuan du tellatua, / andriak andik ateratzen du / tabernarako tratua.
Xe 266. Etxe guzietan leiho galeria eta aldamuak lore-jergadaz brokatzen dire. Etcheb Zeruari 190 (ap. DRA).
2. (V; Lar, Añ, H), aldamu (BN; VocBN, Hb ap. Lh, Dv (BN), H), aldamiño (V-gip), aldamuño (V-gip),
andamio (V-gip; H). Ref.: A (aldamio, aldamu); Iz ArOñ (aldámuño); Elexp Berg (aldamiño). Andamio.
mende.
"Échafaudage sur lequel les ouvriers montent pour travailler" VocBN. Cf. LzG: "Aldamio, por andamio.
"...doscientas y sesenta y cuatro rs. por... con el coste de los aldamios" (Libro de Fábrica, Ilárraza, 1747) [...]
(Muy corriente)".  Aldamiño bat apurtu ta, bere ganeko gizon, arri, erreminta ta guzti beera yuan zan. Kk Ab
II 57. Egun batez andamiotik bera erori zan, eta bean tabloi bat zegoan eztenga aundi bat muturrez gora zuala,
eta uraxen sartu zuan iztarretik ezurra jotzeraño. Salav 16. Lurretik eun metrora zaigu / aldamiyo bat ageri. Uzt
Noiz 25.
 aldamuño (V-gip ap. Iz ArOñ). "Especie de puente para levantar grandes pesos al carro" Iz ArOñ.
3. (Lar  H). "Añadidura, eraiskuna, eraiskiña, aldamioa" Lar. "Aldamioa en un dialecto significa también
añadidura" Ib. (s.v. andamio).
aldamiodun. "Etxe aldamioduna, maison qui a galerie" SP.
aldamon. v. 1 aldamen.
aldamortzu. v. almortzu.
aldamu. "(BN-baig), nalga" A.
aldamu(ño). v. aldamio.
aldana. v. andana.
aldanahi (SP). 1. Deseo de cambiar.  Bethirekoak, higuintza emaiten du, alda nahia ekhartzen du. Ax 359
(V 238). Egunoroko hegazti jateak okitzen omen gaitu azkenean. Eta gure zineetan egunoro mahaieratzen
diguten jakia ez da, egia esan, hegaztikia. Behin behintzat, besterik ez bada, gure alda-nahiak aurkitu du non
ase. MIH 320.
2. "Qui a volonté de changer" SP.
aldanahitu (SP).  "Alda nahitzen da, la volonté lui vient de changer" SP.  Halatan presuna ezkondua berea
utzirik, bertzerenera lehiatzen da, alda nahitzen da eta handik galtzen da. Ax 360 (V 238).
aldande. "Alteración", "immutación, mudanza" Lar.
aldandetu (Lar, Añ).  "Alterar" Lar y Añ. "Alterarse", "immutarse" Lar.  Eta harrabotsa egin izan zen
ondoan, oste bat bildu zen, zeina aldandetu baitzen, bakhotxak enzutez mintzatzen haren mintzaieaz. TB Act 2, 6
(Lç trublatu, Dv harridurak hartu). Izpirik aldandetu gabe, baizik zeruko atsegin-kontentuz beteta, eranzun zion.
Arr Bearg 388. Esakera abek aditu zituanean, batere aldandetu (alterarse) gabe eman zituan bear ziran
arrazoiak. Ag Lar 551.
aldantza (Lar (-nz-), Añ, Hb ap. Lh, H).  Cambio. "Cambiamento" Lar. "Conversión", "mudanza" Añ. v.
aldaketa.  --Ondo da eguberdian kolazinoia ta gabaz afaria egitia? --Eztau orrelako aldantzarik egin biar.
CrIc 106. --Zelan deituten da aldantza au? --Transustanziazinoia, esan gura dau, izate bata bestera biurtu edo
aldatutia. Ib. 136. Itxasoak bere gora berak ditu, bere mareak, aldantzak. Añ GGero 377. O itsutasuna! O
denporak! ze aldantza andia artu dozuen! Añ MisE 72. Zer gauza argijagorik egunian egunian jazo oi dan
aldanza edo mudanza au baño? Astar II 32. Agur! jatorri, agur gizaldi, agur eunkiak! / Agur! denporen aldantza
eta egotaldiak. AB EE 1882a, 42. Arritzeko kontua baña da benetan, / Ikusten dan aldantza sarri gizonetan /
Nok sinistu gaur pentsau egiñik onelan, / Biar egin leikela guztia bestelan? AB AmaE 295.
aldaol (A Apend), andaol (V-m ap. A).  "Comporta del cauce del molino" A. "El molino de tres ruedas estaba
en posesión inmemorial de valerse del agua pasada de los barquines, del que rebosaba de las anteparas y del que
procedía de un aldaol o compuerta" L.M. Ecenarro BAP 1975, 357.
aldapa (V, G, AN, B, BN-lab, Ae, Sal; SP, Lar, Añ (G, AN), Dv, H, VocB, ZMoso 70), altapa (R), altape (R; -
th- Gèze, Foix ap. Lh). Ref.: VocPir 119; Bon-Ond 138; A (aldapa, altapa); A Apend (altape); Iz Als, To y
UrrAnz; Etxba Eib; Elexp Berg.
 Tr. Documentado en textos de autores guipuzcoanos y alto-navarros, y, con menor frecuencia, vizcaínos y
labortanos. En el s. XX tbn. lo emplean autores bajo-navarros. En DFrec hay 10 ejs. de aldapa.

mende.
1. Cuesta. "Colline, costau, ikea, collado, cuesta, colina, cerro, loma, cabezo, otero, altozano" SP. "Cuesta",
"repecho", "falda de monte", "ladera" Lar y Añ. "Coteau" Gèze. "1. proprement côté, versant [...]; 2. colline,
élévation" H. En VocPir se da aldapa tbn. como roncalés; seguramente se trata de un error por altapa. v. malda,
aldats, 1 patar.  Aldapa eta mendi gorak dirade planaturen / Eta puioak elkharren kidera berdinduren. EZ
Man I 89. Eta aldapak saltatu / billdots kumeak bezala. EZ Eliç 261. Aldapak eta mendiak, / Hari benedikatzen:
/ Zuek ere zuhamuiok / Haren errepikatzen. Hm 94. San Gregorioko aldapatik / goazen berriz aurrera. Gamiz
206. Presta zazue Jangoikoaren etor-bidea, utzazue zuek hau zuzendua, ingurukarik bagekoa, ta bekatuaren
aldaparik eta zulorik ez duela. Mb IArg I 91. Buruak aldapen ta mendien gisan goratzen zenituztenak. Ib. 92.
Gure aldapa gogor oien gora beretan, neke gutxiago eraman ta izerdi ere gutxiago emango genduke! Cb Eg III
341. Itoak utzi zituan, egi, aldapa, mendi ta mundu guziarekin batean, odei-itsasoetatik biraltzen zuala
orretarako behar zan ura edo ugoldea. Ub 15.
 (s. XIX). Ezin egin aldatza / gero aldapia / Induziyan egiteko / lelengo dantzia. DurPl 55. Ta oñak ariñagoak
izan ezpanitu aldapetan zure sabelan egosia izango nintzan. VMg 18. Ekusten zuan aldapa gogor eta luzeak
arkitzen dirala Zerurako bidean, eta bidezkoa aunatu edo arikatu ditekeala. AA I 16. Nun nai jausi leiteke.
Baina, kalzada lauban ala aldapa labanian lasterrago? fB Olg 187. Mendiak daukan aldaparen erditsuan
arkitzen da Udalako lurruspe aomen andikoa. Izt C 73. Mintzo da [Estrabon] liburuez, eginak pikotan, /
Kantatzen zituztenak bere aldapetan. Hb Esk 12. Elosiagako aldapan. Aran SIgn 85. Guazen, guazen, / guazen,
iji aja, / jetxi, jetxi / aldapa presaka. Sor AKaik 112. Ezkondu aintzinean, aldapa guziak zelhai. Egunaria (ap.
DRA). Goazan egonagaitik, / Aldapa gogorra, / Alimo, ene aita, / Igo arte gora. AB AmaE 360.
 (s. XX). Auntza beti mendira; baiño ijitoak eztu aldaparik igo nai; ez, ijitoa beti ibilliko da leku lauan. Urruz
Zer 71s. Esne-ontziak lepoan zituala, artzen zuan mendirako aldapa latza. Ag G 26. Aldapeko sagarraren
adarraren puntan (G-azp). A CPV 277. Ibañetatik oren erdi batez igaiten ahal da bide hortaraino, eta handik
Doniane Garaziraino aldaparik gabe. Zub 127. Handik ditzazkezu ikus hiru herri elgarri josiak, bat bertzea
bezain xoragarri beren aldapa eta ordokiekin. JE Ber 12. Gu bihurgunerat heldu orduko, hura, haizea bezala,
firrindan harateko aldapa eztiari beheiti. Ib. 101. Orbelak ozenagotzen oin-otsa, / aldapak larriagotzen biotza.
Ldi BB 128. Buruz gora aldapa artzen du. Or Eus 172. Ez ezkontzia zuen. Gustoko aldapan nekerik ez. ABar Goi
23. Sasi ta otaz beteriko mendi-aldapa idorra. Eguzk GizAuz 132. Errezilgo etxeak, mendi-egaleko aldapan
oztopo eginda, bertan errotu diran arkaitz zurien antza due. TAg Uzt 90. Zamariak erran zaun bizkarrean
zamanari: altapan eitz nazak ñore urratsean, ordokiara altzeareki egin nai yuna eneki (R). A EY III 74. Bi
orduko aldapan / jendea erromes, / gurutza bizkarrean / ta kateak narres. SMitx Aranz 119. Baso barrenean,
zelaitxo baten aldapan, arrizko yarleku bat ageri da. Zait Sof 103. Iarrai dezaiogun aren azterkizun gogorretan,
aldapa gora. Zait Plat 44. Aldapa aretan, ta aldi aretan, iñoiz gertatu izan zan, txoperra martxan lurreratzea.
Erkiag BatB 44. Andik gora bide-puska batean oñez, iya aldapa bukatu arte. Salav 48. Basaburuko aldapa, iñoiz
baiño pikeagoa iruditu zitzaion andre errukarriari. NEtx LBB 29. Garai baten etzan izango atsegin mendi
artara igotzen, zazpi kilometroko aldapa latz ura oiñez igo bear zanean. Uzt Sas 351. Gustoko leku(a)n,
aldaparik ez (AN-gip). Inza NaEsZarr 883. Gramatika ez da [...] lasterbide bat besterik, igo behar duen aldapa
latza menderatzeko eskeintzen zaion laguntza eta erraztasuna. MEIG III 62.
v. tbn. Dv Lc 3, 5. Enb 170. EA OlBe 5. Txill Let 69. Basarri 93. Osk Kurl 107.
 "Zintzurra aldapa eta sabela zelai ditu orrek [= 'es un tragón'] (AN-gip)" Gte Erd 143.
 (Añ, H). Dificultad. "Dificultades grandes, (V) aldats, (G, AN) aldapa andiak" Añ.  Baña ostera jaio beste
aldapa eta ezinkizunak. Cb (ap. H). Zuk oraindaño ez dezu bururik ausi animaren onari dagozkan gauzetan, eta
orain aldapa gogor bat arkitzen dezu Meza nagusietara etortzeko. AA III 411. Griña onek nai edo ez narama,
aldapa asko topatzen ditut. Arr May 91. Bere aideak begietaratzen ziozkaten aldapa, eragozpen eta begiramentu
guziak ostikoperatu, eta [...] asmo au bereala bete zuen. Ib. 169. Eta bide onetatik arkituko dezu aldapagabe eta
erraz orazioan nai zendukean arret eta debozioaren ondasuna. Arr Orac 36.
2. Alrededores. "Bere aldapetara itzal handi bat egiten du, il fait une grande ombre en son alentour" H. 
Edozein ollar bere aldapan. "Cada gallo en las espaldas de su casa". RS 77 (a propósito de este refrán, DRA dice
"designa en algunas zonas de Vizcaya la heredad contigua a la casa, la mejor cultivada"). Bere aldapetan. He
Phil (ap. H, s.v. aldea). Zen, bada, han urdalde handi bat, mendiaren aldapetan bazkatzen zena. "Erat autem ibi
circa montem". He Mc 5, 11 (HeH mendi aldapetan, DvHtoy mendi ingurunean edo aldapetan; Lç mendi
aldean, TB mendi inguruetan, Dv mendi ingurunean).
 (H). Lado, extremo, margen.  Ai! Zeru ori ta ene Egille maitea aldapara bota ta, alegin guztiak egin izan
dodaz ene burua infernuan ondatuteko. Añ EL2 78.
3. (Uso adj.). "Costanero, -ra, aldapa, aldatsa, aldapaduna" Lar. "(Vc, BN-lab), pendiente" A.  Onaren
bideak bide gogorrak eta aldapak dira nagiarentzat. Mb IArg I 81 (tal vez sust.). Lur aldapetan ifiñi bear dira
arbolak. It Dial 52 (Ur lur aldapatsubetan, Dv aldapa lurretan). Bere pausoan aitona ari da / arturik
zelaigunea; / aldapaenên alkarren leian / ari da biko gaztea. "En su parte más pendiente". Or Eus 301.
Gurutzetik beraxeagoan, Itziar aldera, leku aldapa dago. BasoM 11. Leku aldapa zan. Ib. 106.
 (Fig.). "Difficile" H.
- ALDAPA-ALDAPAN. En terreno de mucha pendiente.  Bergaratik Oxintxura bitartean, antxe zegoen
mende.
Etxeguren basarria, aldapa-aldapan. NEtx LBB 18.

- ALDAPA BARNA. Cuesta abajo. "Áltepa bárna, ladero pabajo (R-is)" Iz R 399.
- ALDAPA BEHERA (a. bera Lar, Añ (G, AN)). Cuesta abajo. v. ALDAPAN BEHERA.  Zeren behin
behaztopatuz gero, zaldia bezala laur-oiñka, aldapa behera, koleran abiatuz gero, gaitz da baratzea [...]. Ax
291 (V 193). Ezkurrua ta Etumeta-gañak arturik, aldapa bera abiatu zan. Aran SIgn 77. Mendiaren egitik artuz
bazterrera / Iduri xingola bat aldapa-behera. Elzb Po 183. Urak arri-gañetik dijoalako, eta aldapa bera indarra
daramalako, ots aundia ateratzen du. Muj PAm 22. Atzera so, ta, illaunki, aldapa bêra, / Gaua darraikio ludiaz
yauntzera. Ldi UO 21. Gaztaiñadi bat aldapa bêra, / andik urrena zelaia. Or Eus 228. Ordubetez egon ziran
mendi-galurrean [...] eta [...] eguerdiburuan, aldapa beera asi ziran. TAg Uzt 95. Aldapa bera ikatz zakua ere
ioan baititeke. Or QA 148.
- ALDAPA-BURU. Cima, zona alta de una cuesta.  Eta Ibarrerako aldapa-bururagino geientsuak lagun egin
ziguten. A Ardi 72.
- ALDAPA EGIN. Hacerse difícil. v. ALDAPA GORA EGIN, ALDAPA GORA ETORRI.  Ik diokana ezin
gentzakek, Enrike: au hilltzea neroni ere aldapa egiten zadak. Arr GB 38.
- ALDAPA-GAIN. Parte superior de una cuesta.  Alde batera eginda, aldapa gaineko belardietan geratu ziran
automobil bat eta moto-txirringa batzu. Osk Kurl 146.
- ALDAPA-GOI. Cima, parte superior de una cuesta.  Uso zuririk / maitekorrena, / errukarririk / errukorrena
bere bai, / aldapa goian / burdin-arizko / kaiolan dago, / erosta baten, ai! ai! ai. Enb 171. Aldapa-goiko Ama-
Semeai / leiaz nai zaitut aurkeztu! SMitx Aranz 127.
- ALDAPA GOITI (AN-ulz ap. Iz Ulz). Cuesta arriba. "Segi zazu aldapagóitti, maldagóitti" Iz Ulz 450.
- ALDAPA GORA (Lar, Añ (G, AN); altepa g. R-is ap. Iz R). a) Cuesta arriba. "Eznéiteken igan áltepa góra, no
puedo subir cuesta arriba" Iz R 399. v. ALDAPAN GORA.  Errége doáien bideas, naiz aldápa góra, ségi bere
pájeak. LE Ong 50bis. Gure gurdiak, batez ere zamatuak diranean, aldapa gora ekartzeko, istilu gorriak izango
lirake. A Ardi 39. Aldapa gora zalu badabiltz azti-sorginen aztalak. Ox 30. Gazte-zanko ariñak zituan Peru-
Fermiñek goizean-goiz, aldapa gora asi danean. Mok 20. Ura aldapa gora nai lukete eraman, eta ezin. Inza in
Jaukol Biozk VI. Bideoi aldapa gora / uste dot zuzen jarraitu daula. Enb 204. Aldapa-gora ibillibearrak
iztazañai demaien nekearen truke. TAg Uzt 90. Arantzazura bidea luze; aldapa-gora, gañera... SMitx Aranz 40.
Lau kilometro zeudin aldapa gora. Or QA 148. Alare, iarrai dezaiogun aren azterkizun gogorretan, aldapa gora.
Zait Plat 44. Aldapa gora, bideko okerrune batetik begiztau eban azkenengoz. Erkiag BatB 106. Luza ezazu ongi
/ urratsa, aldapa gora muñoa / goiaño egizu bakar. Gazt MusIx 115.
 Borda-handiko aldapa gora muthiko hori ikhusi zuenak igaten, erranen zuen bazuela [...] itxurarekin abilezia.
Elzb PAd 2. Irirako aldapa gora ziyoazanean. Ol 1 Sam 9, 11 (Ker urirako aldapa-gora; Dv hiriko pattarra
gora).
 (Con -ko, adnom.).  Aldapa-gorako ibilli neketsua amaituta. TAg Uzt 242.
b) (Sust., con suf. local de decl.).  Aldapa-goran aguretxoak / arnasa aski du, ez itzik. Or Eus 227.
- ALDAPA GORA EGIN. Hacerse difícil. v. ALDAPA EGIN.  Gure erlijioaren egiak iraultzen eta
arrazoiketan oiturik bazeuden, orain oso aldapa gora egiten zaie oroitze maite soil ortan geldi egotea. Or QA
142.
- ALDAPA GORA ETORRI. Hacerse difícil. v. ALDAPA EGIN.  Aldapa gora etorriko zait, asko lotsatuko
naiz, baño eskean ertengo det aterik ate. Ag G 361s.
- ALDAPAK BEHERA. Bajando cuestas.  Otsoa ardia utzita, burua zorabiaturik, aldapak bera amilka joan,
eta gero mendiak barrena orroaz aienatu zan. Arr GB 64.
- ALDAPA-LUR. Terreno inclinado, en pendiente.  Aldapa lurretan landatu behar dira arbolak. Dv Dial 52
(Ur lur aldapatsubetan).
- ALDAPAN BEHERA. Cuesta abajo. v. ALDAPA BEHERA.  Aldapan behera abiatu zen. Etxde JJ 151.
Aundiak aldapan bera jaiko soiñekotan joaten ikusi ba lituzte txikiak. NEtx LBB 17. Tximista bezela jeitxi zan
aldapan-bera, lantza tink zualarik. Berron Kijote 200.
 Deprisa.  Gazteen kontuak aldapan bera zijoazen. Orain, jai-arratsaldetan ere alkar ikusten zuten. NEtx
LBB 44. Aldaketak aldapan bera idatzi ta arratsaldeko azken-orduetan, or noa aizeak eramanda bezela, ipuiak
erakutsi bear diran lekura. Ib. 118.
- ALDAPAN GORA. Cuesta arriba. v. ALDAPA GORA.  Bai, an ziak aldapan gora, puzka, arnasestuka. Ag
G 306. Aldapan gora / ez al dozue igon nai? Enb 171. Arantzazura erromes / guruzpide dan arbidez, / aldapan-
gora promesadunak / --sokaz, gurutzez ta katez... SMitx Aranz 128. Neska koskor bat somatu zun aldapan gora.
Etxde JJ 234. Aldapan gora gurdi batekin zijoalarik. Txill Let 54. Aldapan gora, bideko okerrune batetik
begiztau eban azkenengoz [...] bere egoterri aspaldikoa. Erkiag BatB 106. Arnasa estutuaz aldapan gora bidean
zeriola. NEtx LBB 47.
 (Tras -ko).  Goienetxeko aldapan gora, zirrin-zarran, gizon gazte bi dijoaz. Ag G 356. Bi gazteak eztitan
dijoaz etxerabide Maltako aldapan gora. Etxde JJ 35. Txiñartzako aldapan gora igo gera biok, nora ginjoazen
ez genekiela. Txill Let 51. Emen napar kamiyoa artu genduan, eta Betelun barrena, Azpirozko aldapan gora.
Salav 48.
mende.
 Aldapan gorakoan nekusen orduan lillura-gaña; beerakoan gaur. Txill Let 82.
- ALDAPAZ. En cuesta.  Gauzetan ez-deus legea / ta urkoetan arimea / nai dot ikusi, Jauna, ta, aldapaz /
zeugana doan bidea. Gand Elorri 102.
- ALDAPAZ BEHERA. Cuesta abajo.  Aldapaz behera hasi behar zala ikusi zuanean. Osk Kurl 204.
- ALDAPAZ GORA. Cuesta arriba.  Azpikaldeko garisoroan igitan ari dira, une ontan, amar gizon eta erabat
daramakie aldapaz gora sailla. TAg Uzt 80. Aldapaz gora oinez eraman behar duzu. Osk Kurl 78.
- ALDAPETAN BEHERA. Bajando cuestas. Cf. Echag 80: "Ariñ makil saltoan / Aldapetan bera" (se trata de un
topónimo de San Sebastián).  Aldapetan behera, araneko larre, oihan, landa, sorho eta bazter guzietaraino
dirdiraka jausten ari zen goizeko argi gozo hori. Arb Igand 67.
aldapa. v. aldaparo.
aldapada. "Recuesto. [...] Laupagotik bertantxe zan diñoten aldapadia" Etxba Eib.
aldapadun (Lar, H (que cita a Oteiza)).  "Costanero, -ra, aldapa, aldatsa, aldapaduna" Lar. v. aldapatsu. 
Bide aldapadunak zelaituko dira. Oteiza Lc 3, 5 (Lç bide ikhezu, He bide gaitz, Dv, Ol malk(h)ar, Brunet, Ker
bide latz, Ibk lur-malda, IBe bide malkar).
aldapaia. v. aldaparo.
aldapaitz, aldapatx (V). Ref.: A (sagar); A Apend.  "[Manzana] negra, pequeña y dulce" A. "(V-m), manzana
muy sabrosa" A Apend.
aldaparo (G-goi), aldaporo (G), aldapaia (det., V-gip), aldapa. Ref. A (aldaporo); Iz IzG, ArOñ (aldapaia). 
Acequia o canal de agua, tomada de un río y que se emplea para riego de la huerta, para mover un molino, una
ferrería, etc.; depósito de agua. "Saetín de molino" A. "Presa de molino" Iz IzG. "Aldapaia, la presa" Iz ArOñ.
"Aldapa, depósito de agua" Garate 12.ª Cont Eusk 1972, 56. v. antapara (2).
 Canal de navegación.  Pillipinetara juteko Suez-ko aldaparotik ontzia pasatzen dala eze! Ayerb EEs 1915,
3s.
aldapatsu (Vc ap. A; Dv, H).  Pendiente, empinado, en cuesta; lleno de cuestas. "Qui est plein de collines" Dv.
 Ara emen, kristinaubak, ze mendi gatxa, altuba ta aldapatsuba irago biar daben zeuben auzijaren errazoiak,
juezak erabagija emotera orduko. fB Ic II 167. Lur aldapatsubetan arbolak imiñi biar dira. Ur Dial 52 (It lur
aldapetan, Dv aldapa lurretan). Leku zelaijan abere andija eta aldapatsuan txikija. Ib. 92 (It desberdiñetan, Ip
menditsietan). Leku aldapatsubetan eta amiltokijak dagozanetan. Ib. 73 (It toki apitetan, Dv patarrak, Ip lekhü
patharretan). Gipuzkoako mugape guztia da arkaitzez josia eta aldapatsua. Izt C 25. Aldapatsua eta latza da
bidetxigorra eta eziñ allegatu naiz zuen eleizara. Otag EE 1882c, 415. Baserria uritik urruti, bideak
aldapatsuak. Ag G 222. Donoki goira dagon bidia / Estu-estua da oso, / Aldapatsua eta, ganera, / Bertan
eragozpen asko. Enb 204. [Muntegiko lurra] ego-aldera baño zerbait ipar-aldera obe ta ez oso aldapatsua;
pixka bat bai, ur-geldirik sortu ez dedin. Munita 149. Bide estu, medar, aldapatsu, arritsu batean gora. Erkiag
Arran 183. Emendik bide luzea ta aldapatsua omen da. Anab Poli 107. Gure probintzi aldapatsuan. Basarri 142.
Igotze nekezko, aldapatsu ta luzea. Onaind in Gazt MusIx 147. Terrenua ere dexente zuan, geienak zelai
samarrak, malda edo aldapatsuak ere bai. Salav 11. Lasterbide aldapatsu baten bekaiñetik ura ialki-arazten du,
arririk-arri iauzika. Ibiñ Virgil 72.
aldapatu.  (Part. en función de adj.). Pendiente, empinado. v. aldapatsu.  Or Bizkaia alderuntztxoago

Izarraitz aldapatua; Naparroaren mugan Aralarren adartxo bat sartzen zaigu. P. Alberdi EEs 1924, 238.
aldapatxo (Lar), aldapatxu.  (Dim. de aldapa). "Cuestecilla" Lar.  Aska-saietsok polito polito izanik
aldapatxu edo pikea. Erkiag Arran 134. Aldapatxua iraganik, bide lauagoa egoan. Erkiag BatB 76. Aldapatxo
batean kargatu nuan izugarrizko gurdikada egurra. Salav 64.
aldapaune, aldapauna (V-gip ap. Elexp Berg).  "Zona de cuesta, repecho" Elexp Berg.  Zarautztik
Zestonara bitartean, ez du bideak aldapa-une aundirik. TAg Uzt 148.
aldapen (Dv  A).  Cambio. "Changement" Dv. v. aldamen, aldaketa.  Alabainan aldatu denaz geroztik
apheztasuna, premia da egin dadien legearen aldapena ere. "Legis translatio". Dv He 7, 12. Norbaitek eskutik
idazkortza ken ta erraztilla (brotxa) ipiñiko balio, aldapena igerri gaberik baietz yarraitu margoz lan itzez-
mende.
asiari. Ldi IL 89.
aldaperea (det.).  "Declive, declivio, aldapa, aldatsa, aldaperea, aldatserea" Lar. "Aldapere (Hb), versant
escarpé" Lh.
aldapots (V-ple-m ap. A).  Eco. v. oihartzun.  Ozen bialdu abotsa / entzuteko aldapotsa... / Ta ixiltasuna,
erantzunik ez... / Uzkurtu yatan biotza. Atutxa Mugarra 38.
1 aldar (V), aldaar (V-m-gip), aldaer (V-gip), aldeer (V-gip). Ref.: A (aldar, aldaar); Iz ArOñ (aldaar). 1.
(Adj.). "(V), cosa ladeada" A. "Aldaar (V-gip): 1.º inseguro, ladeado, alicaído. 2.º en declive" A. "Camino
inclinado como para volcarse el carro" Iz ArOñ. "Aldáar xaok, se dice de una piedra que no se ha colocado en la
posición debida según el cordel" Ib. "Aldáer, aldéer dao, está inclinado (un camino, una piedra, un palo. etc.)"
Ib.
 "Aldar [...] (V-arr-oroz-m), lugar costanero, estéril" A.
2. (V-gip ap. Elexp Berg). (Sust.). "Caída, desnivel [...]. Azpixak aldar puxka bat pe badauka ta orregatik
gelditzen da kili-kolo maixa" Elexp Berg.
- ALDARREAN. En desnivel. "Aldarrian dago soo aura ta eztakitt zela ibiliko gan goldatzeko" Elexp Berg.
2 aldar. 1. "(V), canica" A. 2. "(V-gip), el canto liso de las tabas" A.
3 aldar. "(R), ribete ancho, rojo, que ponen las roncalesas por dentro de la saya (es tradicional)" A.
4 aldar (L, BN, S ap. Lh, que cita a Lf).  Ímpetu; impulso. "Arranque, ímpetu (Darric)" DRA. v. 1 oldar.  Bi
untzi... dohazilarik... elgar jo baitezake aldarrean. HU Eskual 15-7-1898 (ap. DRA).
aldara.  "(Lf), translation" Lh.

 (Como segundo miembro de comp.).  Mediatarrak, igeska burruka oi dutenak; Arabiarrak, leku-aldara
erraxekoak. "De mudables casas". Berron Kijote 199.
- ALDARAZKO. Retirado, recoleto.  Nahi naiz [...] izan aldarazko ta lanezko neskatxa etxean. "Fille de
retraite". Birjin 259.
aldarade.
 Recogimiento, vida retirada.  Bethi egia izanen da bizitz-aldaratua dela bizitz-izpiritualaren zaina;
aldaradean aurkitzen ta dastatzen dela Jainkoa. "Retraite". Birjin 439s. Beiratzen duzuen aldarade hertsiaz
eman zarete [...] trabetarik gerizian. Ib. 506.
aldaradura. v. altaradura.
aldaragarri.  (Lo) que hace apartarse.  Imajinatu dutén guzia eztela abusu bat eta enganio bat baizen,
othoitz egiteko egiazko formatik nehoren erauz eta aldaragarri baizen. Lç Ins G 5r.
aldaragune.  Retiro, recogimiento.  Bakean utzi zuten bere aldaragunean. "Retraite". Birjin 552. Lehenago
nere burua hertxatu behar nuen aldaragunea begiratzerat. Ib. 561.
aldarakin. "Aldarakinak, [...] épargnes, économies" Dv.
aldarakunde (Dv  A). 1. "Action de mettre par côté, d'écarter" Dv.
2. (Dv  A). "Au fig., [action] de faire une épargne" Dv.
aldarakuntza (Dv  A). 1. "Action de mettre par côté, d'écarter" Dv.
2. "Aldarakinak, [...] aldarakuntzak, épargnes, économies" Dv.
aldaraldi.  Retiro.  Dathorren igandean aldaraldian izanen da. "Retraite". Birjin 118.
aldaraleku.  Uznazazu beraz, othoi, ner-aldara-lekhuaren hautatzerat. "Lieu de retraite". Birjin 490.

mende.
aldaramendu (Hb ap. Lh). v. aldarakunde, aldarakuntza. 1. "Séparation" Lh.

 Retiro.  Et-egia da ganbara hark bere lekhuaz beraz ere aldaramendurat deitzen zuela. "Retraite". Birjin
454.
2. (Hb ap. Lh). "Épargne" Lh.
aldaramendu. v. altaramendu.
aldarao. "Calandrajo, pedazo desgarrado de vestido, aldarao, zerrendatsa" Lar.
aldarapen. "Déplacement" Dv.
aldararazi (Urt II 410). 1. Hacer apartar. "Aspellere facere" Urt II 410.
2. (Dv). Apartar. "Bere eginbidetik aldararazi du, il l'a détourné ou fait écarter de son devoir" Dv.
- BURUTIK ALDARARAZI. "Burutik hurran aldararazten nau, il me fait presque perdre la tête" Dv.
aldararazi. v. altararazi.
aldarategi.  Lugar de retiro.  Zeren ber-urrikalmenduz erakharri nauen aldarategi huntarat. Birjin 439.
aldaratu (BN; SP, Dv, H). Ref.: A; Gte Erd 81.  Tr. Documentado en la tradición septentrional no suletina y,
al Sur, en Mendiburu, Echenique, Goñi y F. Irigaray. Aunque no deja de emplearse, su frecuencia disminuye
desde principios del s. XIX.
1. (Con ablativo). Apartarse, desviarse, alejarse de. "Aldara zakitza, détournez-vous de lui" SP. "Aldaratu da
bide onetik, il s'est écarté de la bonne voie" Dv. "S'éloigner, s'écarter. Aldara hadi ene bidetik" H. "3.º (AN,
Echn), alejarse; [...] 5.º (BN), separarse, hacerse a un lado" A. "Lanjerratik aldaratzen da (BN-arb)" Gte Erd 81.
 Egiatik aldaratzen diraden gizonén manuetara. Lç Tit 1, 14 (He gibelondo egin, TB itzuri, Dv gibelatu, Ol
girbindu, IBk atzea eman). Maingu den gauzá bidetik aldara eztadinzát, bainaitzitik sendo dadin. Lç He 12, 13
(Ker urten). Baldin fundament hunetarik den gutiena ere aldara bagintez. Lç Ins G 4r. Ardi errebelatua bezala
aldaratu naiz zure arthaldetik. Mat 225. Ene saihetsetik othoi aldara etzaitela. EZ Man II 115. Bada eztuzu zuk
ere zeure arrazaz ukhatu, etzara zeure leiñutik eta ethorkitik hastandu, berezi eta ez aldaratu. Ax 7 (V 4).
Halakoaganik guztiak aldaratzen dira, guztiek ihes egiten dute. Ib. 294 (V 195; Harriet transcribe erróneamente
alderatzen). [Konzientzia] etzaiku pontu batez ere aldaratzen, bethi darraiku. Ib. 426 (V 276). Zangoa, besoa
edo gorputzeko bertze parte bat bere tokitik eta iunturatik ilkitzen, makhurtzen, aldaratzen edo enhardatzen
denean. Ib. 422 (V 273). Zure anaia Esau zure kontra koleran dago, aldara zakitza, beraz, bidetik. Ib. 290 (V
193). Non hargatik gogoa ezpaitzaio aldaratzen eginbide espiritualetarik. SP Phil 412. Argi hura ezta galtzen, /
Kausitu den ondoan, / Ez bistatik aldaratzen, / Behatzekotz non doan. Arg DevB 38. Orduan [gaztean] hartzen
duen bidea, plegua eta usantza edukitzen du gerorat ere, ezta handik higitzen, ez aldaratzen. ES 181 (cf. Ax 86
(V 59)). Ene semea, obedienziatik aldaratzen dena hastantzen da graziatik. Ch III 13, 1 (SP ilki, Mst jalki,
Echve apartatu). Eta aldaratu zen aurkhitzen zen lekhutik. Lg I 309. Begirazazu xoilki Moise ene zerbitzariak
utzi dautzun legea: ez hartarik batere aldara. Ib. 186. Salbatzailea etzen, bi egun hetan, bere lekhutik alderatu
[sic]. Lg II 203. Hura zeritzadan bizi bide zeinetan atseginik batere ukhan gabe, bethi men, bethi gaizkoan, eta
gauz-eginetarik aldaratua egon beharko bainintzen. Birjin 116. Gibelat joan zare, hartu zinduen bidetik
aldaratu zare. Brtc 253.
 (ss. XIX-XX). Jaunaren presentziatik / Aldaratzen diren guziak. Monho 148. Ezpada nere bihotza hain osoki
bekhatutik aldaratu. Dh 129. Aldaraturik Jesus toki artarik. Echn Mt (ed. 1857) 9, 27 (en la ed. de P. Salaburu
aldatuik). Gure lehen burhasoak, debekatu fruitutik janez, aldaratu (elkhi) zirenean zeruko bidetik. Jnn EhunS 1.
[Enplegu] hetan sartuz geroztik, / zer beldur ikhara!... / Behar ordutan ere / maiz ezin aldara. Zby RIEV 1908,
770. Hire xokotik guti / aldara hadila. Ib. 766. Denbora aldi batean etziran ez gabez eta ez egunez andik
aldaratu. Goñi 60. [Nortamerikan] aita familiakoari doako etxean egoitea, bere lanetik ez dadien aldara, bere
bizipide eta irabazia begira ditzan osorik. JE Bur 171. Beren ohiko urhatsetik ez zauzkitzu aldaratuko tuntik,
hura delakoan bakarrik xuxena eta ona, ustez. Ib. 165. Behatu ere gabe aldaratzen zaizkigu biak, bethi beren
solasari. JE Ber 73. Deus gutienik ere aldaratu gabe egiaren bidetik. AIr RIEV 1928, 604. Ez nuke zuurtziari
uko egin nai, baño erratera noana bidezkoa ezpada, aldaratuago ere ibili daiteke. FIr 165. Ez zaitela hemendik
aldara! Ez zazula avionik har! Larz Iru 106. Hainbertze lan eta buru hauste bada gure bizi moduan, eta ene
izpiritua errex aldaratzen da nik atxiki nahiko nuken lekutik. Xa Odol 67.
 (BN-arb ap. Gte Erd; SP, Urt III 156, Ht VocGr, H, A), aldaatu. (Aux. trans.). Apartar, desviar; separar.
"Détourner" SP. "Auertere flumen, ibaia aldaratzea" Urt III 156. "Séparer" Ht VocGr 422. "Écarter" Ib. 354.
"Aldara ezazu mahaina, éloignez, écartez la table" H. "Dislocar (Mb OtGai III 25)" A. "Aldarazazu hortik
radioa (BN-arb)" Gte Erd 169.  Iaunaren Aingerua iauts zedin zerutik, eta ethorririk aldara zezan harria
mende.
borthatik. Lç Mt 28, 2 (He aldaratu; Dv itzuli, Ip egotxi, Ur, Echn, Ol, IBk irauli, SalabBN uzkali, Samper
apartatu, Ker kendu, IBe mugitu). Ethorriren da Siondik liberazalea, eta aldaraturen ditu infidelitateak
Iakobganik. Lç Rom 11, 26 (TB itzuri, Bibl baztertu). Bada seguranza hunetarik aldaraturen gaitu aflikzionek,
presoindegik, estiratu izatek edo berze tormentak? Lç Adv ** 6v. Inkontru gaitz guztiak gure ganik aldara
itzazu. Mat 336. Gaitzetarik zuk nazazu othoitz onez aldara. EZ Man II 31. Zergatik eztarotazu [...] aldaratzen
neure bidegabea? (Iob 7, 21). "Quare non aufers iniquitatem meam?". EZ Eliç 311. Zeren baitzaituzte zeure /
aldaratzen <-lt-> gozotik. Ib. 301. Eztut begirik zure ganik aldaratuko. Harb 324. Barberek buruko zaurietan,
lehenik haragia aldaratzen dute, eta ezur kroskoa agertzen. Ax 336 (V 223). Zahartzean bedere gogoa hartarik
aldaratzen ezpaduzu. Ib. 376 (V 248). Mundutik aldaratzagun / Huntarakotz begiak. Arg DevB 31. Munduko
lausengu guziek eziñ altxa dezakete bihotz bat egia berak azpiratu duena, ez eta aldara laudorio guziek Jainkoa
baithan bere esparantza finkatu duena. Ch III 14, 5 (SP higitu, Mst zotükatü). Ongia gaizkitik, ardiak
ahuntzetarik eta erleak listorretarik berezkaratzeaz eta beharki aldaratzeaz bertzerik egiten ez duena. He Phil
297s. Eta Jesusen esku hartako ezurrak ere utziko zituen iltz-tzarrak edo erdi autsiak edo beren tokitik
aldaratuak. Mb OtGai III 25.
 (ss. XIX-XX). Mendiak bere lekutik / Aldaratzen tuen bozari. Monho 114. Alde orotarik galtzeko hirriskuz
inguratua bazabiltza, eztetzatzula begiak aldara Mariaganik. Dh 268. Jainkoa ganik aldaratzen gaituen
epheltasunean. Jaur 125. Eta ikhusi zuen hobiaren atheko harria aldaratua. "Sublatum". HeH Io 20, 1 (He, Dv,
Leon khendua, TB atheratua, EvS idekirik). Arnoak ligatik aldaratzea. Dv Lab 205. Haritzak ez duela bertze
asko zuhamuk bezain ongi ethorri nahi sorthu den tokitik aldaratzen bada. Ib. 339. Hezur bat hautsia edo
aldaratua, berehala erraiten dauzkitzu denak. EskLAlm 1908, 5 (ap. DRA). Osoki bertze bat litake, den lekutik
aldara balezate gure ithurri maitea. JE Bur 34. Ez nuke nahi zuetarik nehor bere egitekoetarik aldaratu. Ib. 111.
Aldaratua zuten [hobiko] harri pisu hura. Ox 81. Kardinale bat [proosionean] bazohala iguzki sainduaren
ondotik, bururik aldaatu gabe, bere suzko begi beltz handiak lantza bezala ordia xuriari buruz landatuak.
Etcheb Zeruari 155 (ap. DRA). Zoazi zu bere hartarik aldaratzerat, zerua aipatuz, lur huntan baizik sinesterik ez
duen norbait! Ardoy SFran 260.
2. (L, BNc ap. A; Urt, Lar, Dv, H). Mover, trasladar. "Colonias deducere, koloniak [...] lekhu batetik bertzera
[...] aldaratzea" Urt V 373. "Remover de una parte a otra" Lar. "Mugarriak gabaz aldaratu ditu, il a nuitamment
déplacé les bornes" Dv. "Transplantar" A.  Hari berari apertenitzen zaión ohorea, hari berari reserba eta
renda diezogun, berzetarat aldaratu gabe. Lç Ins D 2v. Ohorea har ezazu arren onen partera, / Eta bisaia
aldara etzazula berzera. EZ Man I 10. Xori batek lehen luke Ozeana agortu / Eta Kaukasako haitza bihika
aldaratu. Ib. 111. Hautarik dolore batez bat denean zehatu / Berze pena batetara behar du aldaratu. Ib. 103.
Bere tabernakleak aldaratu eta, etorri zen egotera Mamreko planotara. "Movens igitur tabernaculum suum".
Urt Gen 13, 18. Zenbat aldiz [alferkeriak edo amodio propioak] Jaunak ene ganik galdetzen zituen
eginbideetarik bertze zerbaitetarat aldaratu naute. Brtc 190. Ur hartarik ez da xorta bat ere galtzera utzi behar;
bazterrera aldaratu nahi da, sorhoak patarretan egitekotzat. Dv Lab 34. Barberrer iduritu zitzaiotenean hirrisku
handirik gabe [Iñazio] lekhuz aldara zitekela. Laph 13. Maingu ez gelditzeko zauri hetsia behar liteke berriz
ideki, hezurra aldaratu, haragiak hezurrari berriz josi eta lothura erreberritu. Ib. 14. Xoilki zazpigarren eguna
larunbatetik Iganderat aldaratuko dute. Arb Igand 62. Baditut hiltzera dohanaren tormentak, higitzen edo lekuz
aldaratzen nautenean. Jnn SBi 80. Orgarik pisuenak bi erhiz aldaratuz. Barb Sup 145. Ez ahal duela bederen
harria lekuz aldaratu? Barb Leg 129.
 (Aux. intrans.; con alativo). Trasladarse, moverse (a); retirarse (a).  Berzalde, paillardiza spiritual bat da
harenganik edozein superstizionetara aldaratzea. Lç Ins D 3v. Ezta bide hartan bat ere errebelatu behar, eta ez
nehorat makhurtu eta ez aldaratu. Ax 475 (V 307). Eta handik aldaratu izan zen mendi aldera. Urt Gen 12, 8.
Bere lekhutik bazter batetara aldaratu behar da, han distrakzione gutiagorekin othoitz egiteko. CatLav 235 (V
119). Orroit zaite, Philotea, maiz aldaratzeaz zure bihotzaren bakhar-tokirat. He Phil 125 (SP 123 hainitz
bakartzeren edo apartaren egiteaz). Josepek gabaz hartu zituen haurra eta bere ama, eta Egiptorat aldaratu zen.
Dv Mt 2, 14 (Lç, SalabBN, Hual erretiratu, He, Echn goan, TB, HeH, Leon, IBk joan, Ur alde egin, Ol
baztertu). Guziak erasiaka hari ziren, ziotelarik gizon tzar baten gana aldaratu zela. Dv Lc 19, 7 (TB, Leon
aldaratu; He gizon bekhatoros baten ganat goan zela ostatatzerat ). Bainan batek edo bertzeak kuante balin
badu, orduan kuanteko arraia bakharra aski da zolakoen erreferarat eta erreferakoen zolarat aldaratzeko. Zby
RIEV 1908, 88. Lohian lohi, bazterrez bazter, makhur, gaizki zabilana / Argian argi, aldaratu zen
barkhatzailearen gana. Ox 73.
3. (AN-5vill, Lc, BN-baig ap. A; VocBN, Hb ap. Lh, Dv, H). Ahorrar. "Épargner sur les revenus, en mettre de
côté pour les capitaliser ou les garder pour les besoins à venir" VocBN. "Aurthen diru hainitz aldaratu du" Dv.
"Mettre de côté, épargner, mettre à part. Diru aldaratua, argent mis de côté, épargné" H. v. aurreratu (2). 
Bakhotxak yan zuen nahi zuen bezanbat, eta aldaratu ziren oraino hamabi saski sobratu zirenez betheak. Lg II
163. Etxeko behar-orduentzat, ilhabete guziz emaiten diozkatan 150 liberetarik, apho figura horrek 75 libera
aldaratzen ditu, beretzat, erran gabe doa. Barb Sup 151.
4. Reservar.  Ez diot ere khenduren zure semeari erresuma osoa: aldaraturen dut tribu bat harentzat. Lg I
337. Orduan egorri zituen sehiak beretzat aldaratu zituen mahatstiko fruituen bilha. Lg II 232. Haren
mende.
sofrikarietan partale direnentzat aldaratua dadukan khoroa. Ib. 212. Arima hautetsientzat aldaratua den zeruko
zorionaz. Ib. 192. Jainkoak egundainotik hartakotz aldaratua zadukan egunean. Ib. 185. Zenbatenaz Jinkoak
arima bati gurutze gehiago preparatzen baitiotza, hanbatenaz orobat aldaratzen diotza heien ungi yasateko
moienak. Mih 102. Aldaratzen dioten goratasunaren bistan Maria apaltzen da. Ib. 32. Lurreko amek bere umeak
maite dituzte, ez ordean bere amodio guziak heien baitan pausatzerañokoan. Zenbat ezdituzte aldaratzen
banitatearenzat? zenbat bere buruenzat? Ib. 96. Zohaz gloriara, Yesus Jauna, zohaz / Enetzat lekhu bat han
aldaratzerat. CantIzp (ed. 1813), 61. Ene Jainkoa, ala baitzare emankoia! Zer errekolta ederra aldaratzen
daukuzun! EgunO 25. Zatozte ene aitaren benedikatuak gozatzerat munduaren hastapenentik aldaratua izan
zaitzuen erresumaz (Mt 25, 34). EgunO in Arb Igand 183 (TB preparatua, He, Dv aphaindua).
 Elegir.  Aitak bere haur maitetzat / bertzetarik hautatu: / semeak primu laguntzat / nindun aldaratu. CantIzp
(ed. 1828), 27 (ap. DRA).
5. Traducir.  Plauto komediagille latindar aspaldiko aren Mostellaria eta Le fantôme obra aipatuak,
Santellik frantzesera aldaratuak eta apainduak. AIr Egan 1955 (5-6), 40.
6. (Con instr.). Cambiar (de). "Ardiak lekuz aldaratu ditugu (BN-lab)" Gte Erd 10. v. aldatu.  Zer irabaz
ziñezake haren ganbiatzeaz? ez zintezke hobeago tokiz aldaraturik eta bertze kondizione bati lothurik. Mih 110.
Nehorri ere maiz aski tokiz aldaratu naiz! Barb Sup 153. Bazkaz aldaratu ziren biharamunean berean. "Dès le
lendemain, ils avaient changé de pâturages". Barb Leg 126.
- ALDARATUXE. (Forma con suf. -xe, de valor aprox.).  Beraz aldaratuxe behar gare hainitzen ganik, eta
adiskidetasunak behar ditugu egin bereziki gurekin batean Jainkoaren zerbitzuan jarri nahi duten presunekin.
He Phil 297.
- BURUTIK ALDARATU. Volverse loco.  Aiei!! aiei!! dio kapitainak, oihu samin batekin; ene iloba burutik
aldaratu da, tenpestak burua jo dio. Laph 226. Neskato gazte batek horrekin ezkontza errefusaturik, burutik
aldaratu da. Egunaria 1916 (ap. DRA).
- EZIN ALDARATUZKO. "Inamovible" Dv.
aldaratu. v. altaratu.
aldaratuki.  En privado.  [Othoitza] bere gisa et-aldaratuki giten zuenean. "À son particulier". Birjin 235.
aldaratzapen.  Ahorro. "Bethi badu bere aldaratzapena (L; Darric)" DRA. Cf. aldaratu (3).
aldaratze.  Divagación.  Gaixo Mayalen! Ikusten dun zer gogoeta bortitzetarat lerratua nizan bakartasun
eta ixiltasun huntan. Halere, barkatzen badautan, ene gogoaren aldaratze hunek ez bahitu bederen lotsatzen,
hitzemaiten denat elgarrekilako biziaren esperantzari ez dutala uko eginen. JEtchep 71.
aldarazi (L ap. A; SP, Dv), aldaerazi, aldarazo (V ap. A), aldatu arazi, aldatu azi, aldatu erazo. 1. Hacer
cambiar (algo a alguien). "Faire changer" SP y Dv. "Hacer mudar" A. "Aldarazi, hacer cambiar (307 &c.)" LE-Ir.
v. ALDATU ERAGIN.  Hi bezala bizituen errenkura tristeak / Aldaraziren ohiko eztarozkik moldeak? EZ
Man I 115. Urte betean iru moja-etxe aldatu-azi zizkiok eta... Alz Ram 78. Orain 500 urte abizenak aldatu arazi,
ingeleraz. Ldi IL 167. Zer esango zeunskit bijar lotara juan orduko zeure eretxi ori aldatu erazoko baneutsu?
Otx 22. Nere otoitz, opa, naikari, Zugana aldarazi zitidan, Iauna. Or Aitork 58. Argumendurik bikainenak ere ez
dio aburua aldaraziko. Mde Pr 138. Neronek alda-erazi zioat erabakia. NEtx LBB 85. Infernuko etsaiak dana
naastuaz, artzaiari bere biotzeko maitasuna aldaerazi zion, espaz ta zitalkeriz beteaz. Berron Kijote 222.
Ezkontzak, biziera ez ezik, bizilekua ere aldarazi zion. MIH 236. En DFrec hay tres ejs. de aldarazi.
2. Desviar, apartar. "Auertere flumen, ibaia [...] aldarazitzea" Urt III 156. v. aldaratu.  Prefeta bere
tronutik, / burregoak aldetik... / Zu ere, printze gaixtoa, / errabian barnetik, / Nehork ez diro aldaraz / Luzia
berthutetik. Zby RIEV 1908, 420. Taka, taka, tak, bazoan beraz [astoa], / Behatzaileak ezin aldaraz. Ox 114.
3. + alderazi, aldaerazi. Trasladar, mover, hacer pasar.  Aingeruek aldarazten dituzte / Merezitu duten
eredura: / Gaixtaginak eta onak bi parte / Jaunaren bi aldetan. 'Les anges les rangent'. Monho 118. Obeki
egingo zukean zure amonak... edo lenengo eskuetara zuanak (ontzurrea), korrituan ipini balu, eta eskutik-eskura
korritu ta guzi alderazi. Urruz EEs 1916, 258 (ap. DRA). Aldaerazi etzazu, Jauna, eriotzetik bizira [anima aiek].
"Fac eas [...] de morte transire ad vitam". Or MB 1252.
4. Hacer cambiar, hacer transformarse.  Zure erruki ezagunak ezik, asi baitzera ni aldaerazten. "Coepisti
mutare nos". Or Aitork 291. Ez ninduen beraz oinazturak jo eta aldarazi in ictu oculi, luzaroko ihardunak baizik.
MIH 342. Aldarazten duen pendizen batean irristatuaz. "Deslizándose a alguna pendiente que la alterase". MEIG
IX 125 (en colab. con NEtx).
 (Con instr.). Hacer cambiarse (de).  Baña emakumia, iru aldiz erropaz aldatu azi nazu. Alz Bern 53. Leun-
leun, borondatez aldatu azten zun. Etxde JJ 69. Organuen zilatzeko ordez bulkatzen ditu, lekuz aldarazten. Mde
Pr 79 (cf. supra (3)). Frantsesen fedeak lekuz aldaraziko zuen berdin Leireko mendi-alde zabala. Ardoy SFran
mende.
150.
 Ark asmo-aldarazi nindun. Or Aitork 58.
5. altarazi. "Altharazi (S), faire orner avec soin" Lh.
6. aldatu erazi. Hacer plantar.  Lan asko ta ona egin lezake erri-gizon jator batek. Nola, ordea? Erri-
lurretan zuaitza aldatu-erazita. Munita 112.
aldarazio, aldarazione.  Reserva.  Birjina kartsuba ez xoilki goizdanik, bañan oraño erresalba eta
aldarazionerik gabe eman ziñaizkon Jinkoari. Mih 15. Bere baratze xokhoak erabiliz, hiri alderat baten eta
bertzearen ondoan dabiltza, nork zer mana dezoketen, aldarazione zerbaiten negukotzat nahiz egin. Prop 1906,
187s.
aldarazko. v. ALDARAZKO (s.v. aldara).
aldarazle. 1. "Qui fait déplacer, écarter" Dv. 2. "(L), el que hace cambiar" A.
aldaraztaile (Dv), aldarazitzaile.  "Celui qui déplace, écarte; abducteur" Dv.  Lehoñen garaitzaillea.
Mendien aldarazitzaillea. Itsasoen agortzaillea. EZ Man II 190.
aldare (gral. (no V, S, ni R); Lcc (-ea det.), SP, Urt I 72, Ht VocGr, Lar, Añ, Arch VocGr, VocBN, Dv, H, VocB,
A), aldara (V-gip), altare (V-gip, G, S, R; Lar, H; -th- Gèze, H), altara (V, G-azp; Añ, Izt 31v). Ref.: A (altara);
Lh (althare); Lrq /altháe/; Iz ArOñ (altára); Etxba Eib (aldaria, altaria); Elexp Berg (aldara, altare).
1. Altar. "Paramentos de altar, [...] altareko apaingarria" Lar. "Acólito, altaren serbitzaria" Añ.
 Tr. La forma general en textos labortanos, bajo-navarros, alto-navarros y guipuzcoanos es aldare, aunque en
los guipuzcoanos con alguna vacilación: cf. p. ej. altare en Ochoa de Arin y Uztapide (v. infra ALDARE-
AURRE), altara en Ochoa de Arin , Moguel y Guerrico, y aldara en Moguel y Aresti (MaldanB 231, favorecido
por la rima). Los vizcaínos emplean casi exclusivamente altara, aunque desde mediados del s. XX tbn. se
encuentra aldare (cf. además algún ej. de altare en Añibarro (v. infra ALDARE-AURRE), y de aldara en
Uriarte). Los autores suletinos usan althare y los roncaleses altare. En DFrec hay 25 ejs., todos ellos de aldare.
 Eure oblazionea eramaiten baduk aldarera. Lç Mt 5, 23 (He, TB, Dv, Ur, Echn, SalabBN, Samper, Leon, Or,
IBk, IBe aldare, Ur (V), Ker altara, Ip althare, Hual altare; Ol opalmai, Arriand oindi). Aldareko Gorputz
Sanduari (Pamplona, 1609). TAV 3.1.20. Egin zuen aldare bat eta han ofrezitu zuen sakrifizioa. Ber Trat 17r.
Eliza zegienak aldarea, aldarea zegienak abadea. RIs 30. Non elizan baitzaizkitzu ailtxatu aldareak. EZ Man II
25. Meza erraiteko kaliza aldaretik harturik. Ax 262 (V 175). Altareak eta areak [...] semejetan dabe Kurutzea.
Cap 140. Kurutzeko altaran. Ib. 131. Elizaren hurrenena, aldarearen urrunena. O Pr 131. Jauna zure bakezko
aldare hunen gainera ekhartzen derauzkitzut [...]. SP Imit IV 9, 2. Jesus ene ariman barna / Aldare bat egidazu.
Gç 116. Jinkoaren handitarzünari altharian bere semiaz egiten zaion ohereskia. Bp I 75. Eta Abramek egin
zioen han aldare bat Eternalari. Urt Gen 12, 7. Serafin batek bere aho ezpainak aldareko ikhatz biziaz garbitu
baitziotzan. ES 152. Zeña ofrezitzen zaion altare santuan. OA 57 (71 altara). Jesu Kristo aldarean dagonaren
partes. SermAN 1. Eliza batetan, althare baten aitzinian belhaurikatürik. Mst I 25, 2. Zure otoitzen, baruren,
mezen, aldareak ekuste ta komunioko irabanzen eske. Mb IArg I 258. Santutxoa bateatu zan pontea, ta aldarea
zeñean Jaunari konsagratu zitzaion. Cb Just 83. Nahi zuen egin zezaten, harri hetaz, lur gogorraren gainean
aldare bat bezala. Lg I 187. Haren altharia lanhoz ta odeiez estalirik zagoela. Egiat 196. Abere lepo-gabetu bat
aldarearen gañean erretzen zala. Ub 32. Nola unha naiteke aldareetan ene Jesus dudanean? Brtc 240.
 (s. XIX). Hanbat aldaretan kolpez / Imolatzen zarela. Monho 128. Batzuek gelditzen dira denpora apur bat
penitenzia kunplitzen, beste batzuek aldarak bisitatzen. Mg CC 240 (251 altara; CO 210 altara). Altarako
zamauak ta Korporalak. Añ EL1 89. Nola loitu ditugun Aldare edo Eliz-maiak. VMg 23. Zenbait tokitan beltzez
jauntzierazo oi zituan aldareak ere. AA III 465. Ezpalu ikhusten bere seme maitea aldaren gainean sakrifikatua.
Dh 226. Ainbat sarrijen eldu deitezan altarako maira Jaungoikua bera artutera. Astar II 230. Egingo ditut
Eleisa barrijak, Jesusen egon lekutzat. Jausoko deutsadaz altarak. fB Ic II 190. Bena egün nihaurek
arraberritzen zitizüt [promesak] zure altharen aitzinian. UskLiB 103. Mahain bat, aldare xume bat balitz bezala,
zeinaren gainean ezartzen baita ohorezki Ama Birjinaren potret bat. MarIl 11. Uste eztitzeko / aren mesedea, /
on dala gutako bat / gaur emen iltzea, / erretzen degularik / gero aldarean. It Fab 49. Bisitetan dira altaraak
Aita guria banagaz. Ur MarIl 2. Beti dago prestaturik aldarako mai santuan nire janari izateko. Ib. 49. Emen
urrezko kandeleroa, lurrinkaien aldarea eta ofrendaen maia zeuden. Lard 82. Doña Isabelen begiak aldarerat
itzultzen dire; aldareko mailak bethi bezala haurrez betheak eta haurren artean gizon bat. Laph 52. Zelaitxo au
izan bedi bada gaur gero zure eliz, eta nere biotza zure aldare. Arr GB 53. Eta dakus altaran Santo Kristo andi
bat, / Kurutzean josita besoak zabalik. AB AmaE 390. Gogoraturik Jaungoikuak gure aldaretan egiten duala
egoitza. Bv AsL 56. Han Abrahamek egin zuen aldare bat. Jnn SBi 6. Kantu eder hek, aldareko aphaindura
aberats hek. Arb Igand 128. Zure althare saintiaren aitzinian ümilki belharikatürik. Ip Hil 223. Elizako aldarea,
mende.
leihoak, sainduen potretak xirxikatu ditu. HU Zez 15. Daukanak fede ona, / altaran ikusten dau / Iauna ta
gizona. Azc PB 271.
 (s. XX). Txurrigeraren egunetako bost edo sei elizmai edo altara daukaz. Ag Kr 16. Lurdesko elizak dituen
aldare guziak. Goñi 22. Ezen saindu-itxura bat niz, Lekuineko eliza-aldare sahetsean nagoena. JE Bur 72.
Belauniko jarri nintzan, begiak opalmai (aldare) ilunduan. A Ardi 49s (BeinB 65 altara). Birjinaren aldarean /
Baduk ophil bat... dirdiran. Ox 49. Jarri zen leihuan altarialat so. Const 24. Jauna aldareko kutxan sartu baño
len. ArgiDL 84. Sakristauentzako eztau premiarik / Aparte ipinteko altara barririk. Enb 163. Aldarearen
gibeleko erretaula handiaren zati margoztatuak. JE Ber 23. Eliz ederraren burualdean iru aldare daude, iru
kaperatxo arkaitzean egiñak. Or Mi 142. Denak soinu, orduan berpiztuko zare, / Iduzkia soineko, Larruna
aldare. Iratz 133. Irugarrengoan, Illobi santua: / albo-aldaretan geiena aipatua. SMitx Aranz 143. Bere aldare
urreztatu eta hirur galeria aberatsekin. Zerb Azk 13. Kelten arbola sagaratuak baitziren [haritzak], jainkoaren
basa-aldareak. Mde Pr 188. Amabi aldare dituan eleiza arro, zoragarria. Erkiag Arran 194 (157 altara). Etxe
bateko lau anai prestu / aldare santu batean. Basarri 21. Au dela-ta, Jainko ezezaguna-rentzat erruz jaso izan
dira beti aldareak munduan. Vill Jaink 132. Lauontzat lau aldare eraiki itzatzu iainkosen Tenpluen aitzinean.
Ibiñ Virgil 118. Aldare ederra urre-argitan / udaberritu da lorez. NEtx LBB 277. Santa Agedako ermiñta
barrian, altarearen aldamenetan dagozanak. Alzola Atalak 36. Ez litake aski aldare bazterretan [...], Saindu bizi
eta hil guzien ohoratzeko. Ardoy SFran 18. Erlekiak, althariak, pheredikagia eraman. Casve SGrazi 84.
v. tbn. Saug 196. Arg DevB 202. Tt Arima 13. CatLav 251 (V 127). Iraz 26. Ch I 25, 2. CatUt 58. Mih 87.
CatLan 134. AR 197. Gco II 72 (I 373 altara). CatB 39. Echag 165. JesBih 441. CatLuz 39. Jaur 154. Izt C 452.
Hb Esk 197. CatAe 38. CatSal 39. Aran SIgn 214. Elzb PAd 20. Zby RIEV 1908, 608. CatJauf 23. CatUlz 25.
Urruz Zer 116. KIkG 50. Inza Azalp 65. Alz Ram 114. Ir YKBiz 2. ABar Goi 17. TAg Uzt 270. Lek SClar 131.
Bilbao IpuiB 84. Salav 79. Azurm HitzB 60. Berron Kijote 29. Altara: CrIc 100. JJMg BasEsc 63. CatLlo 35.
CatBus 21. Itz Azald 165. KIkV 63. Gand Elorri 108. Altare: CatR 39. Althare: Mercy 11. Xarlem 1188.
 (Pl.). (Los) altares, categoría de santo. v. infra ALDAREETAN IPINI.  S. Franzisko Xabier aldarera igan-
erazteko [corregido sobre aldareetan ezartzeko] egin ziran [sic] prozeso batean. Mb IArg II 310. Baña santu ori
ez da oraindik aldaretara iritxi. Alz Ram 36. Egunen batean, altaretara goratua izan daitenean Bergarari
tokatzen jako Aita Arinterokin gogoratzea. Alzola Atalak 135.
 (Ref. al sacerdocio).  Aphezkoaz deitzen duzu gizona aldarera / Zerbitzu partikulara zuri errendatzera. EZ
Man I 20. Aphezkoak gizona dik / aldareko sakratzen. EZ Eliç 110. Zure lekua ezkontza ez ote dan derizkiotzu,
aldarea edo konbentu-txokoa baizik. MAtx Gazt 105.
 Oraciones que se rezan ante varios altares para conseguir indulgencias.  Aldareak edo beste debozioak
egitean. Cb Eg III 351. Birjiña ama Santaren Errosario ta aldareak errezatzea. Ib. 353s. Zuk bakarrik Altarak
errezetan badituzu, Altara bakotxean esazu edola bere Pater noster bi. Cb CatV 105.
2. "(Fig.), glacier. Kharru althariak (S-saug), cascades, fontaines gelées" Lh.
- ALDARE-AITZIN (B; VocB; a.-aintzin Dv  A; aldaraintzin H; aldaraintzine VocBN; althare-aitzin S;
althaitzine S). Ref.: A; Lh (althare-aitzin); Lrq (althare); Izeta BHizt2. a) Coro, presbiterio. "Sanctuaire" VocBN.
"Presbiterio" VocB. "Althaitzine, sanctuaire (et non althare-aitzin, leçon fautive de Lh)" Lrq (en realidad
althaitzine es la forma hablada normal de althare-aitzine). "Aldare-aitzin, presbiterio. Gure elizek aldare-aitzin
ederra du" Izeta BHizt2.  Ohartzen gira aldare-aitzina hetsia dela burdin-ziri gora batzuez. JE Ber 22.
Zurezko kaiola handi bat bezala dauzute egiten, gainetik eta aitzinetik idekia, elizaren trebeseko bideak aldare-
aitzineko grillatik berexten duena. Ib. 22. Aldare-aintzinean berrogoi ta bortz aphez, dotzen-erdi bat kalonje
barne. Herr 15-3-1956 (ap. DRA).
 (En casos locales de decl., en sing.; ejs. no lexicalizados).  Utzi ezak han eure oblazionea aldare aitzinean,
eta abil. Lç Mt 5, 24. O fortuna onezkoa aldare aitzinean / meza entzun dut humillik zure iai egunean. EZ Man II
56. Santuen aldar aitziñean egin behar den gauza da. Mb IArg II 319. Bertze misionest bat, mezaren emaitera
zoana, aldare aitzinean erroz gora aurdiki du lur ikarak. HU Zez 15. Jaun erretora aldare aintzinean bezain xut.
Barb Sup 39. Bonetak khendurik, guziak erortzen dira belhauniko aldare aintzinean. Ox 57. Kaputxin nafartar
maingu bat ororen salhatzerat ausartatu zen, aldare-aitzinetik Salbatore egun batez. Lf Murtuts 5. Agian, laster,
Aldare aintzinean, sekulan hautsiko ez den lokharriaz estekatuko ditugu bi esku horiek. Larz Senper 134. Horgo
eliza batean ehortzi zuten, aldare aitzinean. "Devant l'autel". Ardoy SFran 268. Aldare aintzinetik kondatu
zaukun [jaun ertorak]. Xa Odol 89.
b) Frontal del altar.  Yaun handi hark eman zuela, behin, Dohatsuari, aldare-aitzin bat eta meza emaiteko
ornament bat. Elsb JBBizia 54 (ap. DRA).
c) Zona del retablo.  Gizon batzuek aldare aitzin guzian lerro-lerro ezarriak zituzten [...] punpulatto batzu. JE
Bur 92.
- ALDARE-ALDE. Zona del altar.  Lenbiziko ametsa bezain amets eroa izandu da S. Franzisko Xabierren
aldar aldean azkenik nik izandua. Mb IArg II 332. Mattin, aldare alderat so. Ox 58.
- ALDARE-HARRI (Hb ap. Lh; altare-arri Lar, Añ; althare-harri Hb ap. Lh). "Ara consagrada" Lar y Añ. Cf.
Ip Hil 138: "Harri althare bat bürü batian khürütxe batekin".  Altareak ta altar-arriak ta berean dagoan
krutzeak adietan emoten dau Kalbarioko Mendia, ta Kristo iltzan krutzea. Añ EL1 89 (EL2 99 altara-arriak).
mende.
Lehen aldikotz pagano izana zen aldare-harri gainean jauts-arazi zuelarik Jesu-Kristo gure Jauna. Ardoy SFran
239.
- ALDARE-AURRE. Presbiterio.  Belauniko jartzea, ez Aldare-aurreko lenengo mallan, baizik Komunioko
lekuan. AA CCErac 66. Aldareaurreko lenengo malla Elizgizonentzat da, eta urrutixeago izan oi da komunioko
lekua. AA I 458.
 (En casos locales de decl. en sing.; ejs. no lexicalizados).  Aren aldare aurrean, birjiña guztien erregiña
imitatzeko [...] Jainkoari boto egin zion. Cb Just 29. Gaitz andi batekin erori baziña aldara aurrean. Mg CC
254. Joan gaur Ama Birjiñaren altare-aurrera. Añ EL1 54. Yoan zaitekez gaur Ama Birjinearen altara aurrera,
eta esaikezuz iru Ave Maria. Ib. 62. Ama Birjiña Aranzazukoaren aldare aurrean dago lurpetua. Izt C 452.
Zelan eldu bear da altara aurrera? CatBus 52. Eta gau bat osoa an Ama Birjiña txit Santa beraren aldare-
aurrean ernai igaro zuen. 'Delante del altar'. Aran SIgn 18. Belaunikatu ziran guztiak, eta altara-aurrean asi
ziran abadeakaz letania ixil-antza esaten. "Delante del altar". Or Tormes 115. Lekaimeak, binaka, aldare
aurrean belaunikatzen dira. Alz Ram 136. Zein baño zein danak alkarren leiean / penitentzi-kera berrien
naiean. / Batzun-batzuk soña zigortzen saillean / Pillarekoaren aldare-aurrean. SMitx Aranz 146. Ori erakutsi
al zizuen ezkontzerakoan aldare-aurrean? NEtx Antz 122. Baiñan aldare aurrean gaudelarik bi gertarazte oriek
ezin bateratu baditugu. Or QA 158. San Joseren aldare-aurrera joan. Bilbao IpuiB 84. Zutik egongo da Aker
sakratua aldare aurrean. Ibiñ Virgil 90. Dantzariak baziran / altare aurrian, / azaldu ziradenak / sasoi
gogorrian. Uzt Sas 315.
- ALDARE-BURU. Retablo. v. erretaula.  Eleiz onen aldareburua, berriz, bertako seme Irazustatar Migelena
dugu. Gordean, parroki ontako sakristian, badago beste aldareburu bat. "Retablo mayor". Garm EskL I 128.
- ALDAREETAN IPINI. Canonizar.  Kanonizatuak edo aldareetan ifiñiak. Cb Just 3. San Isidro Atxurlaria,
Santa Maria de la Cabeza bere emazte Aldareetan Eleizak ifiñi duenarekin. Cb Eg III 331. Santu edo Santa
Altaretan imini biar doguna. Mg CO 280. Oneek [...], ezkontzako estaduban jaditxi ebeen Santu izatia ta Eleisa
Ama Santiak Altaretan iminita ondretia. fB Ic III 323. Elizeak, Riktrudis iltzanetik urte batzuetara, altaretan
ipiñi eban. Ag AL 168. Elizak, ama-semeak aldaretan ipiñi zitun. Etxde JJ 229.
- ALDARE-GAIN. Altar.  Egun oroz gure aldare gainetan obratzen diren mistero handiak. Lg II 228.
 (En casos locales de decl. en sing.; ejs. menos lexicalizados).  Gure aita Abraham ezta obretarik iustifikatu
izan, Isaak bere semea aldare gainean ofrendatu zuenean? "Sur l'autel". Lç Iac 2, 21. Eskintzarija altara gainian
itxita. fB Ic I 104. Agindu zuen, artarako zan aldare gañean egindako su bedeinkatutik inzensu-ontzi edo
inzensonarioan ipiñi zedilla. Lard 85. Aldare gainetik bihotzera heldu zait nahigabe guzien alegeraki jasaiteko
indar berezi bat. Arb Igand 118. Altara-ganean kandela bi baiño ezebazan ipiñi, alderdi banatan bat. A BeinB
65. Aldare gainetik Xalbadorrek hartzen du ophila. Ox 50. Ura bera gurtzen det / Aldare gañean. ArgiDL 160.
Eta eskeintza amaitutakoan azpilltxua niri kenduta altara-gaiñean ipinten eban. "Sobre el altar". Or Tormes 41.
Baña aldare gañean dagon opariaz zin-egiten badu, zor du. Ir YKBiz 401. Berak egunero aldare gañean
eskeintzen ditun asmoeri alkartuaz. MAtx Gazt 90. Burniz eraildakoaren altzarrak aldare gaiñean ezarrita. Ibiñ
Virgil 104. Elizatxoan, Gurutzeko Jauna jarriko zuan aldare gaiñean. NEtx LBB 99. Jatsuko eliza xaharrari
eskainia zion San Frantsesen aldare gaineko itxura. "La statue surmontant l'autel". Ardoy SFran 276. Altara-
gaiñean dagoan opariagaitik egiten badau zin. Ker Mt 23, 18. Aldare gainean eman zen meza gau-erdian.
MEIG I 76.
- ALDARE GEHIEN. Altar mayor. v. ALDARE NAGUSI.  Gaua oro aldare gehienaren aitzinian
belharikaturik orazionian igaran behar ziala. Tt Arima 32.
- ALDAREKO. Sacramentado.  Jesus altarakua zerutik etorrija da. fB (ap. DRA). Irakurtzekoa da eta elizetan
kantatzekoa, bertzen hanitzen artean, aldareko ostia sakratuak athera dakon bersu andana. JE Bur 159. Gora
altarako Jesus, / Guztiok maite dagigun. KIkV114. Gora aldareko Jesus. KIkG 83. Jesus aldareko Ostian jaten
eman zait. ArgiDL 34. Ni lotzera yoan ziranak ere, urdiñak, Orixe guzia lekuko, aldareko Yaunari biraoka, ta ni
egunero Yauna artzen. Or QA 83.
- ALDAREKO SAKRAMENTU, SAKRAMENTU ALDAREKO. Eucaristía.  Aldareko Sagaramendu Saindu
hunetan. Mat 250. Iaungoiko den bezanbates dago leku guzietan; baia gizon bezanbates zeruan dago solamente,
eta hau ber-hau dago aldareko sakramentu sanduan. Ber Doc 111vs. Aldareko sakramenduaren aitzinean. EZ
Man II 62. Eskatuten da beste guzeen artean egunean eguneango ogia [...] esan gura dau Altarako Sakramentu
Santua. Cap 146. Da Santisimu Sakramentu altarako asko dago. VJ 7. Iesu Kristo Aldareko Sakramendu
Saiñduan hilla ala bizia da? Arg DevB 243. Adoratuko duzu Aldareko Sakramendu Saindua. Gç 59. Jinko eta
gizon bezala Zelian, eta althareko Sakramentü saintian gure amorekatik. Bp I 35. Konzienziako
garbitasunarekin altareko sakramentua rezebitzea. OA 5. Sakramentu sandu altarakoan ifini zituzan. Arz 56.
Baiñan egiazki zare eta errealki aldareko sakramenduan. Ch IV 1, 9. Alabatua dela aldareko sakramentu
santua. El 4. Sakramentu santu aldarekoan. Iraz 22. Heben aldiz, althareko sakramentü saintian zirena oro zira,
Jesü-Krist ene Jinkua, gizon egin zirena. Mst IV 1, 9. Etxean zeuden denboran itxean zedukaten, ta bidez
zebilzan aldian berekin eramaten zuten [fededunak] Aldareko Sakramentua. Mb IArg I 271. Zeren dituen
Sakramentu Aldarekoak beste sakramentuk ez dituen leunzak. Ib. 272. Azkenaz-goiti ematen daroku aldareko
sakramenduan yanaritzat bere gorphutz sakratua. Lg II 166. Egunaz eta gabaz zaude aldareko sakramendu
mende.
sainduan. Brtc 228. Gauza beharra ta premiazkoa da Aldareko Sakramentua noizbait artzea? Ub 205.
 (s. XIX). Aldareko sakramendua eta sakrifizioa. Monho 128. Iringárrek signifikatzenzué Sakramentu
aldarékoa. LE Ong 24v. Aldarako Sakramentuan artzen deguna ez dala lurreko ogia. Mg CC 194. Ogi
Jangoikozko Sakramentu aldarakoan ematen danak iraun-erazitzen dio animaren bizitzari. Ib. 219 (CO 64
sakramentu altarako). Graziaren bizitza galdu ez genezan, ipiñi zuan Aldareko Sakramentu guziz miragarria.
AA I 542. Zer ikhara seindurekin ezkare hurbildu behar aldareko Sakramendu Saindurat. Dh 219. Orrako
Altarako Sakramentu santuban bere pobre dago Jesus maitia. fB Ic I 73. Imolatzen du aldareko sakramenduan.
Jaur 154. Jesusek atzeneko afari gogoangarrian Aldareko Sakramentu guziz Santua ipiñi zuenean. Lard 478.
Bertze egun batez Jesu-Kristo agertzen zaio aldareko Sakramendu Sainduan. Laph 46. Oh zenbat Jesukristok
Aldareko Sakramentu adoragarrian onratzen eta goratzen nauen! Arr May 99. Jainkoak zer grazia handiak
behar zarozkigun eman Aldareko Sakramendu Sainduan. Jnn SBi 8. Ezagüt dezagün Jesüs-Jauna Althareko
Sakramentü Saintian. Ip Hil 109. Aldareko Sakramenduaren amodioa eta Komunione Sainduaren pratika usua.
Lap VI (V 1). Altarako Sakramentu guztiz santuan egiaz eta benetan dagoana. Itz Azald 163.
 (s. XX). Bedeinkatua izan bedi Jesus aldareko Sakramentu Guztiz Donean. ArgiDL 66. Ikusten al dezu
Jesukristo gure Jauna Aldareko Sakramentu guztiz donean? KIkG 9. Ikusten dozu Jesukristo gure Jauna
Altarako Sakramentu guztiz Santuan? KIkV 13. Ta gizona danez zeruan ta Altarako Sakramentu guztiz Deunan.
Ib. 32. Ondoko itzaldi ortan Yesusek alde-aurrez esaten ta agintzen du Eukaristia, Aldareko Sakramendu
Sandua. Ir YKBiz 216n. Adora dezakegu, aurrean baitaukagu, izkutaturik bada ere, Aldareko Sakramentu
Santuan. MEIG I 79.
v. tbn. CatBurg 37. Cb Just 145 (CatV 72 altarako s.). CatUt 26. Añ CatAN 53 (tbn. 53 sakramentu aldareko;
EL1 233 altarako s., LoraS 130 altareko s.). Gco I 403. CatB 59. CatAe 32. CatSal 33. Aran SIgn 28. Legaz 20.
CatUlz 22. Aldareko sakramendu: Hm 214. SP Imit IV 1, 8. ES 153. CatLav 52 (V 34). CatLan 37. JesBih 409.
CatLuz 34. Arb Igand 113. Altarako sakramentu: Astar II 229. CatBus 44. Altareko sakramentu: CatR 33.
Althareko sakramentu: Mercy 16. UskLiB 37. CatS 71. Sakramentu altarako: CatAnz 5. CatLlo 92.
- ALDAREKO SAKRIFIZIO. Eucaristía.  --Othoitzek ürgazten dütieia hilak? --Bai, eta gehienki althareko
sakrifizioak. Bp II 129. Non mezan aurkhitzen direnak oro partalier baitire aphezarekin aldareko Sakrifizio
hortan. Arb Igand 103.
- ALDARE-MAHAI. Altar.  Aldare-mahaina jasaiten duten tenteak. JE Ber 63. Aldare-mahainaren gaineko
arretaulak. Ib.59.
- ALDARE NAGUSI (Lar, H; a. nausi B; SP, Dv s.v. nausi, VocB; altara nausi V-gip). Ref.: A; Etxba Eib
(altara nausixa). Altar mayor. "Maître-autel" SP y H.  Altara nagusien aurrean belauriko dagoanean. Cap
131. Aita Pontekoak Aurra besoetan artu, ta zeruko inspirazioz ta debozio guziaz Aldare Nagusira joan. Cb Just
82. Ifini zeban bere Katedraleko aldare nagusian Santa Zelestinaren gorputza. Izt C 502. Aldare nausirat
zirenean. Laph 189. Ume artean aldare nausiko armallaetan jarrita zegoala. Aran SIgn 31. Imajiña egoten zan
erriko elizan, aldare nagusiaren eskubian. Zab Gabon 98. Portikoko Ama Birjiñaren elizako aldare nagusiaren
aldamenean ipiñi zuten. Arr May 189. Ama Birjinaren imajina althare nausiaren alde gainian. Ip Hil 202.
Aldare nausian Andre-Errugabea. SMitx Aranz 144. Aldare nagusi barrian. Erkiag Arran 195. Etzuan erakutsi
lotsa handirik aldare nagusi aurretik igaroterakoan. Osk Kurl 38. Aldare-nagusiaren oinetan egina zuten beren
biziarten sakrifizioa. Etcheb Zeruari 24 (ap. DRA). Aldare nagusi inguruan. NEtx LBB 172.
 "Altare nausixan moduan apaindduta, adornada como el altar mayor. Dícese de las mujeres muy preparadas,
con sorna. Ezkondua izan arren or ikusikon edozein astegun buruzurittan altare nausixan moduan apaindduta"
Elexp Berg.  Baña senarrarekin ez danean, aldare nagusia bezala apaindurik badijoa kanpora, zer esango
due ekusten duenak? AA I 581. Aldare nagusiaren eran apaindua. AA II 92.
- ALDARE-OIN. (En casos locales de decl.). Pie(s) del altar.  Bizkitartean daudezke egokiak othoizten / Eta
aldare oñetan froguen atheratzen. EZ Man I 112. Zure aldare oñean bilduta gaudenen animak garbitu itzazu.
ArgiDL 62. Biar lanetik iristen geranean, an izango nazu aldare-oñean. NEtx Antz 153. Arnasa eutsika, aldare-
oñera urbildu zan. Ib. 154.
- ALDARERA (ALDARERAT) ERAMAN. Desposar.  Frantses eta Angeles gorthetako yaunak / Eraman
aldarerat lili eskaldunak. Hb Esk 51. Ez al dek inguruan aldarera eramateko neskazar tajuzkorik? NEtx LBB
120.
- ALDARE-TOKI. Zona del altar.  Xafla neurrikoetan onyxa, hunen mamiko zain gorratsek izariz zezaten
ager beren argia, aldare-tokikoaren ez bortizteko. JE Ber 64.
aldaregile, altaregile (Lar).  "Altarero" Lar.
aldareratu (Dv), altararatu.  Ir al altar. "Arriver à l'autel" Dv.  Beraz Gizona iaustea ala igaitea da
espantosago? bekhatorea zeruratzea, ala Sainduen Saindua aldareratzea da mirakulluago? Harb 228.
Altararatu danian, ermitagelako leiora igon da len aitatu dogun mutiko zoliya, eta andik arrapau dau abadiaren
txapel biribil baltza. Kk Ab II 69.

mende.
aldaretxo (Lar).  (Dim. de aldare). "Altarico" Lar.  Maietzaren lenengo egunaren bezpera arratsaldean,
esan dan aldaretxoan argiak piztu, eta leku artara etxekoak batu, eta debozio andiaz errezatuko da Errosarioa.
Arr May 8.
aldarka. "(V-gip), a punto de caer" A. Cf. 1 aldar. v. alderoka.
aldaro (G ap. A (que cita a AA); Lar, H). 1. Desigualdad en la parte inferior de los pliegues de un vestido.
"Faldón", "fraile, en las basquiñas", "pingajo" Lar. "Inégalité dans les plis d'un vêtement" H. Cf. Lar: "Harapo
[...]. También puede venir de aldaropea, contraído a harapo, y aldaroa significa la desigualdad del vestido [...]".
 Albaren beko ertzak ipiñiko diozkatzu berdiñ eta aldarorik gabe. AA CCErac 386.
2. "Desigualdad en plano" Lar. "(G-to), inclinación" A Apend.
3. (AN-larr; Izt 46v), aldero (G-azp, AN-gip). Ref.: Asp Leiz; Gte Erd 304. "Bandazo de quien no puede
tenerse en pie" Asp Leiz. "Aiek alderoak! (AN-gip), asto karga orren alderoak! (G-azp)" Gte Erd 304. Cf.
VocNav: "Aldarro, [alda]rra, que anda dificultuosamente, debido a los años o la reúma (Montaña)". Cf. tbn. Or
Eus 232: Gogoan daukat Tomax Aldaro, / itaurreko zebillena. "Tomás el de las eses".  Sarreran egiten du
aldero txiki bat, eranian pasatuba dagoela adieraziaz. Moc Damu 31. "Korreo-kale" guzia beretzako aña ez
zuela. Aiek alderoak! (1907). Auspoa 23, 47.
4. Diferencia.  Etxe, teillape ta ordu berean onlako aldaruak gerta baditez. Iñarra Ezale 1897, 345b.
5. (Uso adv.). "Aldero arrapatzen du eguzkiak, de cara le coge el sol (G-goi)" A EY III 258.
- ALDERO-ANTXA. (Forma con palat. expr.). Algo inclinado.  Ta bera duk orratik [Ortega Gasset]: gogai-
eltze aundixkoa atxe-samarretik ille orraztuz ebakia, bekain lerroa aldero-antxa, itsusi aurpegiz, elez eder. Ldi
IL 23.
- ALDERO(A) EGIN. Tambalearse.  Edari gustokua / matsaren zumua, / orrek enredatzen du / galanki
mundua; / gutxi izan dute / batzuek damua, / naiz egin dezatela / nun-nai alderoa. JanEd I 41.
 Vacilar.  Asperen nengizun eta entzuten ninduzun; aldero nengin eta Zuk idukitzen ninduzun. "Fluctuabam".
Or Aitork 134.
aldaroka (G-to-bet, AN-gip-larr; H), alderoka (G-to, B; H), aldeoka. Ref. A (alderoka); A Apend; Asp Leiz. 
Tambaleándose. "Ostatutik atera ta or yoan da aldaroka" Asp Leiz. v. balantzaka, zabuka.  Ibillirik zerbait
bide, ya ezin zijoakean odol-usturik, angabeturik edo naigabeturik, aldaroka: erori zen bere gurutzearekin iru
bider. LE Urt 48 (ms. 18r banbaleátus yá aldebaterá yá berzerá). Noizbait gogoratu zitzaioten etxe aldea joaten
astia, eta guri-guri eginda ta alderoka ta zalapartaka atarira atera ziran. EgutTo 6-9-1921 (ap. DRA). Ontzizai!
dio arraunlari batek, ontzia alderoka asi da, begira! Or Mi 62. Aldekora asten da basazia; zutik egon nai, baño
begiak lausotzen zaizkio. Ib. 59. Baratz-erdian dut arki / amona: alderoka dator, / begi galduak nora-nai...
"Viene tambaleándose". Ldi BB 148. Iparbeltzak alderoka daragion ontzitxoa bezela urbildu zan neskatxa
etxera. TAg Uzt 256. Larogei urte gaur bete ditut, / zartzez alderoka nabil. EA OlBe 107. Odol-yario ta itsu
ateratzen da Oidipu, antzokian zear oin kolokaz aldaroka aurreratuaz. Zait Sof 94. Bapo edanda, aldeoka ta
balantzaka. EgutAr 8-10-1964 (ap. DRA). Bartarakoan baña burua / nerabillan alderoka. Atutxa Mugarra 26.
aldaroko. "(G-to), tronco" A.
aldarotsu. "Desigual en el vestido" Lar.
aldarotxo.  Dim. de aldaro.  Aurreko asto zarra ere... / uraxe ba-zan bai, astotxo! / Aize aisitak, aldarotxo /
Egiñazten zion. "Un ligero vientecillo le hacía tambalear". JKort EuskOl 1931, 26. Ez da moskor arraillik / naiz
aldarotxo egiñik; / illunabarrez etxera dira / geldi diranak zintzorik. "Aunque hagan quiebros". Or Eus 165.
aldarrai, -rrei. v. alderrai.
aldarreztatu.  Xakurrak ongi aldarreztaturik ezarri zuen bere nagusiaren gorputza eta gero badoha
hiltzailearen ondotik. GAlm 1962, 47 (ap. DRA, que traduce, con dudas, "plegar").
1 aldarri (Lar, Hb ap. Lh).  Antepecho. "Guardalado" Lar.  Inguru zaukat auzo bezala / itsas-gezala: /
zedorri zatzait etxe aldarri / lur ta mugarri. Inzag EEs 1912, 210.
 Etim. Posiblemente alda- + harri, litm. 'piedra de lado'.
2 aldarri (V-arr-ger). Ref.: A; Holmer ApuntV. 1. Clamor, grito. "Clamor" A.  Joan zirean guztiak
mende.
katamotza ikustera, ta izugarriak zirean arek egitten ebazan orruak eta aldarriak. Echta Jos 317s. Zegaittik dira
ortik eta emetik entzuten direan aldarriak? Ib. 284. Alpin urdiñak, zuen arru ixillek [...] gogoan idukiko dute
arkaitzean ezarrita, gure aldarriaren oroitzapena. Or Mi 138. Lau-aizetaratuz artzai-aldarria, / lau
probintzietara an doa irrintzia. SMitx Aranz 56. Aldarri batzukin dantza bat egin zuten. Arti MaldanB 195.
Iskanbilak eta aldarriak entzun ziren plazan. Arti Tobera 279. Alabaiña amak, ibai sakoneko bere egoitzatik
aldarria entzun zuen. Ibiñ Virgil 114.
 Anuncio, pregón.  Zoazte kapardian barna aldarri au erriari egiten. 'Et imperate populo, ac dicite'. Ol Ios 1,
10.
2. (Adv.). "Aldarri ibiltzen zirean (V-ger-arr), andaban clamando" A.
- ALDARRI BETEAN. A voz en grito.  Belagintxa nekagarriak aldarri betean euriari ots-egiten dio ondar
legorrean bakar dabillen bitartean. Ibiñ Virgil 77.
- ALDARRI EGIN. Pregonar. "Zorrotzaillak len erririk erri aldarri egiten euen; oraiñ barriz <barrez> ulu-ulu
txiztua joten daue (V-ger), [...] voceaban de pueblo en pueblo" A. v. aldarrikatu.  Gora Leaburu, munduko
urixkarik politena --aldarri egin (pregonatu) zuen. A Ardi 70s. Ingelesez aldarri egiten ditu aitak tantoak. Ib.
139. Nere aitaren mintzura lodia idurikatuz, ingeles-mordolloz "tubantipiiif al pirtiiii" aldarri egin zuen. Ib. 141.
Erronka koplatzera zuin-ondora dugu. / Jendea isil eta belarriz ernatu: / Makil Ezkurrak ola aldarri (oiu) egin
du. "Pregona el reto". Or Eus 32. Agiriko agindurik uts egiten badu norbaitek, eztiote karidade aundirik
agertuko jorraketa lanean eta bere pekatuzko bizibidea dala-ta, gizartetik uxatua izan dadin aldarri (prediku)
eginen dute. Etxde JJ 213.
 (Con egin no explícito).  Ebanjelari deia / adarrak aldarri. Gand Elorri 56.
 Clamar.  Jenteak deiadar eta aldarri egiten zuen, zer egin jakin gabe. Arti Tobera 286.
- ALDARRI ERAGIN. Hacer gritar.  Toreadoreak (urrea ta lila) kapa astindu zuen airean, 17 urteko atso bati
eta 71 urteko neskatxa bati aldarri eragin zion azioa. Arti Ipuin 57.
- ALDARRIZ. Por medio de un pregón.  Polineikel, errukigarri ildakoaren gorpu illotzari, ordea, lurrik ez
emateko illetarik ere ez egiteko erritarrei aldarriz agindu omen zien. Zait Sof 162.  Clamando.  Geure
kolkoan ditugun atsekabeak oiuz, itz ozenez, aldarriz ta eiagoraz adierazo daikeguzan. Erkiag Arran 183.
aldarri. v. aldagarri.
aldarrika (V-ger-arr ap. A).  Proclamando, pregonando. "Clamando, anunciando a grito pelado" A.  Alkate
jaunaren agindu bat edo beste aldarrika euskeraz iragarri oi dau. A EEs 1916, 107. Aldarrika zabaldu zan,
andik aurrera urian topetan ebena, zigortu egiela. "Con pregón que el que de allí adelante topasen, fuese punido
con azotes". Or Tormes 83. Egun aietan Yon Ukuzlea azaldu zan Yudaiko basoan aldarrika esanaz. Ol Mt 3, 1.
Basoan aldarrika dagoenaren otsa. Ib. 3, 3 (Ker deadarka dagoan, IBk y IBe oihuka ari da). Ordu-erdika, /
yoaleak, laburki, / Yaunaren opa aldarrika... Ldi UO 37. Guzion aurrean, argi zabalean, aldarrika esan
dezaikedazu, bear bada, gaizto, aozikin, lotsagabekeriz kunkuin. Zait Sof 27. Epaikariak aldarrika ots egin
bakoitzean. Ib. 29. Ango okolu guztiek, arri bizien antzean, euren arimeari aldarrika lez daragoioe, dirautsiela.
Akes Ipiñ 22. Gizonaren izenean or ari zaizkigu aldarrika ainbeste ta ainbeste. Vill Jaink 156. Erniopean
aldarrika dek / Urkizuko oroitarria. NEtx LBB 265.
 Gritando, a gritos.  Artzen dau makilla bat eskubetan Bertolda burutik-bera astindduteko gogoz, eta ba-
dirautso aldarrika. Otx 64. Asi zan aldarrika amari laguntza eske. Ib. 160. Eta asi zan aldarrika munduko beste
aldekuak be adittuteko eran. "Incominciò a gridare". Ib. 148. Jentea aldarrika intziriaka abiatzen da. Arti
Tobera 289. Khiteron ari zaigu aldarrika. "Uocat ingenti clamore". Ibiñ Virgil 95.
aldarrikari.  Pregonero.  Yainko berak ditut berri orren aldarrikari aintzindari. Ta iragarritako ezertan ez
dute arbel-egiten. Zait Sof 148. Epailiek manuak eman artzaieri aldarrikarien (kridatzaile) bitartez. Herr 11-6-
1956 (ap. DRA).
 Predicador.  Mendiburu Aita aldarrikari edo predikari sonatua zen. Etxde 16 Seme 134.
aldarrikatu.  Pregonar, proclamar; predicar.

 Tr. Usado en textos meridionales a partir de 1930. En DFrec hay 37 ejs.
 Torpinek Kristoren legea aldarrikatzen du Arlesko antzokian. Or Mi 132. Zuek, berriz, enda autua zerate [...],
deitu zaituzanaren bikaintasuna aldarrikatu dezazuten. Ol 1 Petr 2, 9. (Or MB 438 aldarrikatu; Lç denunziatu,
He ezagutarazi, TB anontzatu, Dv erantzun, Ker iragarri, IBk oihukatu, IBe hotsegin). Arrokeriz esan eta
aldarrikatzen eban Besteirok Españako sozialistak iñoz baño Marxtarrago zirala. Eguzk GizAuz 127. [Lurralde]
artan bizi diranentzat askatasuna aldarrikatuz. Ol Lev 25, 10 (Ur adirazi, Ker iragarri, Bibl oihukatu). --Ixillik
euki ezan eta nik ere, ixillik eukiko diñat. --Ez, ez, bazter guzietan aldarrikatu! Zait Sof 163. Il bearra nintzala,
zerorrek aldarrikatu baño len, banekin. Ib. 173. Guziei aldarrikatu nai diet nere samiñaren berri. Ib. 15. Agindu
ori aldarrikatu zuna. Ib. 173. O'Connellen ondoko herrizaleak, Irlandarak salbatzea merezi zuela aldarrikatzen
mende.
hasi ziren. Mde Pr 241. Bi frantsesek, aitzitik, gogorazteak duela oroz lehen hipnoseratzen aldarrikatu zuten. Ib.
313. Eliz-gizonak oi dira pulpitutikan aldarrikatzen dituzten legien lenengo urratzalleak. Etxde JJ 141. Joera
orren aurka gure aro modernuak gizonaren eskubideak aldarrikatu ditu. Vill Jaink 173. Jakintzak erreka jo
zuela aldarrikatu zuen Brunetière-k. MIH 89. Orobat, bere eta besteren jaioterriari izena aldatu nahi diotenek
Orereta gure herriko izena da aldarrikatzen digute. MEIG VI 171. En DFrec hay 37 ejs.
 (Usado sin compl.). Predicar, hacer un sermón.  Beiñola, aldarrikatzen (predicar) ariz, oartu zen pulpitotik
andre xahar bat negar eta negar ari zela. Etxde JJ 22.
aldarrilari.  Pregonero.  Kale-musturretan uriko aldarrilaria (pregonerua) agertzen da. A EEs 1916, 107.
 Predicador.  Agur, gure Aita on-ona. Engoitik, zu euskotarrentzat lenbiziko siniste-aldarrilari izan zerala
eskubide osoz esan ahal izango degu. EG 1956 (9-10), 53.
aldarroxa. "(G-bet), zanbo" A.
aldarska. v. aldaxka.
aldarte (AN-gip ap. Gte Erd 20; Izt 114v, Dv, A).
 Tr. Documentado en textos de autores septentrionales, alto-navarros y guipuzcoanos. Su uso aumenta al Sur
en el s. XX, como sustituto de umore (en esta acepción tbn. se encuentra en algún vizcaíno). En DFrec hay 2 ejs.
1. Alternativa, situación cambiante, vicisitud. "Tanda" Izt 114v. "Vicissitude, chagements qui se succèdent"
Dv. "(G-ag [?]), mudanzas" A. "Aldarteak asko egiten du hotz sentitzeko (AN-gip), aldarte ederrak izaten ditu
(AN-gip)" Gte Erd 20.
 Zuk denborari xuxen / Diotzotzu erakhartzen / Muga eta aldarteak / Arintzeko nekeak. EZ Eliç 197. Egiteko ta
arazo andian, ibillera luze nekagarri ta aldarte ta tunda txar askorekin bildu zituen batek diru-sall ta ondasun
andiak. Mb IArg I 204. Otz-beroak, aldarte txarrak, eguraldi aserreak, eritasunak eta etsaien ta gañerako
gaistoen bide-bagenz eta esker illunak. Ib. 154. Aldarterik bagekoa da alabaña ta beti-betikoa Kristo Jaunak
zeruan [...] egiten duen erreinua. Ib. 343. Zeren aldi onelakoan agitz gaiztoak diran ontziko gaisoak izaten
dituzten aldart-tundak. Mb IArg II 91. Ezin esan diteke, zer naigabeak, zer penak, zer aldarteak, zer goraberak
[...] eraman zituen. Cb Just 41. Munduko aldarte edo goraberak nola diran [...] eriotzak erakusten du. Cb Eg II
175. Kontu egizu orañ, Munduaren aldarte triste onetan [mundua akabatzeko zorian dagoenean] zu bakarrik
gelditu zerala bizirik. Ib. 140 (Dv LEd 250 aldarte). Jaungoikoagan aldarte edo alteraziorik, eta mudanza
egiazkorik eztala gertatzen. Gco I 55. Zuk izan behar zinduen nere begiralea, eta orai nere kondenatzaile izanen
zare. Hemen da aldarte izigarri bat. Dv LEd 264 (Cb Eg II 149 pauso ikaragarria). Aitaren ganik jausten dire,
haren baithan ez baita ez aldatze, ez aldarte itzalik. "Non est transmutatio, nec vicissitudinis obumbratio". Dv
Iac 1, 17 (Ol aldarterik edo itzalunerik, Or Aitork 61 ez baita aldarterik ez itzalaldirik; Lç aldizkazko itzalik, He
mudantzaren itzalik, TB kanbiamendu itzalik, Ker biurtze-gerizperik, IBe ilgora-beherarik). Ezta hori gaiza
berria eta ezagütügabia, Jinkoaren bidetan üsatürik direnentako: ezi holako aldartiak borogatü dütie saintü
handiek eta leheneko profetek. "Fuit saepe talis alternationis modus". Ip Imit II 9, 5 (SP aldizkatzeko manera, Ch
ganbiantza, Ol gora-bera). Eta nola gure animen poz eta tristurazko aldarteak aldeaurrez ikusi bai zituen, poztu,
tristetu, kezkatu eta ikaratu zan gugatik. Ant JesBi 146.
 (s. XX) Argatik [Jesusek] guk bezalakoxeko aldarteak izaten zituan: gosetzen zan eta egarria izaten zuan;
izarditzen zan eta nekatzen zan, poztutzen zan eta negar egiten zuan. Inza Azalp 52. Utzi urte ta sasoiaren giro
ta aldarteak zaletasun ori ondo eldu dezaten. Lab EEguna 68. Or arkitzen naiz nerau ots denen gaiñeti, /
aldarteak aldarte, barnean barneti. "A pesar de los cambios". Or Poem 535. Anima betian bizi zait; gorputzak /
badu, zorigaitzez, aldarteen berri. Ib. 557. Egun luze-laburren eta gau-egunen aldartea. "Vicissitudines". Or
Aitork 108. Iraute ta aldarte guzien gaiñetik dago. Ib. 355. Ez baitira [sorkariak] Iainkoa dan bera, guzietan
aldartea ageri baita. Ib. 357. Ordea, izugarrizko aldarteak izaten ditut gogo orreri izanbidea nola eman nere
buruarekin asten naizenean. Anab Poli 107. Gaizki janak, etxeetako zikintasunak eta bero ta otzaren aldarte
aundiek, min txarrak ekartzen dizkiete bertakoeri. Anab Aprika 85. Biziaren aldarte-aldaketak asmaketan iarri
zan. Zait Plat 29.
 Cambio, paso de un estado a otro.  Zeruronzko Ignazioren aldarte au txit miragarria izandu zan. Cb SIgn
32.
2. (H (que cita a AR)). Ocasión, oportunidad.  Eta orobat da noiznahi den, gauaren erdian ere, eskatzea.
Zeren Iainkoa baithan ezta ez orenik, eta ez aldarte gaitzik, munduko iendetan ohi den bezala. Ax 460 (V 299).
Morroina beh' aurkinzetan / Baitzauten, aldarte hetan, / Zer egin ziroen oldar bat, / egon zedin pensaketan. 'Le
jeune homme, qui les écoutait dans les parajes, réfléchit un instant à ce qu'il pouvait faire dans ces circunstances'.
O Po (ed. Michel), 241s (Harriet traduce "dans les alentours"). Bazekien San Ignaziok animako gauzak ere bai
dituztela beren aldarte onak, eta arkitu ziozkan San Franzisko Xabierri bereak. Mb IArg II 12. Behar diizi beraz
arranguroski baliatu okasione edo aldarte preziatu hartzaz. AR 238. Guzia esta sobra bekatu gonendako
mende.
(blasfemia), ezi da bizio puros, zeren oroat doaielaik denbora ta aldartea erranes Jesus, Maria, ala ere naiago
dute itxuli injurias Jangoikoaren kontra (23). LE-Ir (el ed. traduce "el tiempo y el malhumor"). Bertze tenore eta
bertze aldarte zenbeitez, bada iguzkia, galerna, euria, mariñelen nekhea, batzuetan gose eta egarria. Prop 1896,
110. Ixilik bederen egon banindadi! Bainan ez. Holako aldartean Pelo eiherazainak ere etzuken athera segur,
mintzo gogor batekin adiarazten dutan solas hau. JE Ber 97. Urrikari othe gituzten gure aldarte txarrean. Ib. 99.
Ordu beretik, operazionearen egiteko aldarteak bakandu ziren. JE Med 58. Zeruak eta alabearrak eta aldarte
onak lagundu ez balidate. "El caso". Berron Kijote 108.
3. (G-azp-goi, AN-gip-5vill, B ap. Gte Erd; Izt 119r). Humor, disposición anímica. "Aldarte ona dauka gaur
(G-azp-goi), aldarte onean dago gaur (G-azp-goi, AN-gip-5vill, B)" Gte Erd 294.  Orien ondoren dabil gazte
txarra gau ta egun, ta aldarteak ematen dionetan, edo beintzat anitz eta asko aldiz. Mb OtGai I 35. Orien
mukerkeri eta aldart gaiztoak me-meki arzea. Mb IArg I 304. Zuk beti aldarte edo umore ona. A Txirrist 148.
 (s. XX) Emaztearekin duelarik gizonak bere gogoa, zenbat ara berezi gizon batetik bertzera eta gizon beraren
baithan, adin arau, aldarte arau, ahal edo behar ordu arau! JE Bur 110. Odol-ila izanarren, beti aldarte oneko,
beti gogaldi alaiz ikusten nuen. A EEs 1916, 306. Larritu ote dio aldarte beti alaia, sakel-zabalegi izateak! A
Ardi 47. --Orain ere logale?-- esan nion, aldarte ona, enuena, idurikatuz. Ib. 49. Aldarte onetantxe zegoela ots
egin zuen Adrianek iluntze batez. Ib. 89. Aldarte, uste ta beste nolakotasunen arauz. "Según el humor, las ideas y
otras cualidades". Zink Crit 63. Atzo ere oso atsegin ta aldarte onekoa zegon plazan etorri zitzaigunean! Lab
EEguna 74. Elitzake makala aldarte beltza argitzeko. Ldi IL 88. Lauso mamiak sortu omen dizkizut adimenean.
Oietxek argitzeko, bada, egite'aal nizuke alegin, betarik eta are aldarterik banu. Ib. 113. Nik erakutsi dizutedan
bidea aldarte onak (umore onak) eratua da. A Y 1934, 10. Goizaldetik zekarran aldarte errea zerbait gozatu
naiean. TAg Uzt 41. Bein aldarte txarrak jo ezkero. Ib. 188. Erasoko lieke ukabilka bazterreko arkaitzai ere.
Geroago ta miñagotzen zaio aldartea. Ib. 42. Mendiyan iñoiz aldarte txarrik / ez det izan, lasai nago, / aldi bat
ezik bizitz osua / nai nuke bertan irago. EA OlBe 16. Nere baruko aldarteak eta bideko zuloak galazten zidaten
loa. Anab Aprika 81. Iakinaren gainean aren aldarte aldagarriei alki (konforme) izanik basa-piztia aukeran
darabilen zaintzaileak bere esanetara dakarrenez, Atenaiko erria orrelaxe zerabilten sasi-iakitun aiek. Zait Plat
124. Aldarte onez aien lepotik alamenka parre egiten daki. Ib. 117. Goiz eta arratsalde, ez didate pakerik eman
[...]. An ari izan zaizkit nere aldartea ta giroa ondatzeko asmotan. NEtx LBB 116. Ez dago dudarik, gai batzuek
ikuitzekoan, zerikusi aundia dutela gizonaren aldarteak eta baita ere, batzuetan, urtegaraiak. Garm EskL I 70.
Bi eskuekin eldu-ta zanga-zanga irentsi zuan fede onean ta aldarte obean. "Talante". Berron Kijote 189. Musika
ez dela gauza gogo-giroak edo aldarteak adierazteko. MIH 156. Stepan Stepanovitx Gilinek oso aldarte txarra
du esnatzean. MEIG IX 107. Berez nagusitu zitzaidan aldarte hori, ez saiatu nintzelako. Ib. 93.
 (V, G, AN-gip, L-ain, B), altarte (R). Ref.: A (aldarte, altarte); A Apend. "Humor, disposición del cuerpo" A.
"Aldarte gaizto (AN-gip), desmayo" Ib. "Altarte (R), disposición del cuerpo" Ib. "Temple" A Apend. "Gaur
aldarte txarra du = aldi txar, gaitz" (AN-gip).  Beti ez da iguala / gorputz-aldartia, / gaztetan izandu du /
osasun fuertia, / debil egotia / berak du kaltia. AzpPr 120. Aldarte gaiztoz ordurarte borrokari begira egon
zitzaioten zalgurdiko andreak (Quijote IX). "Con gran desmayo". Anab RIEV 1928, 612 (AIr ib. 607 atsekabe
andiarekin, Or RIEV 1929, 9 alditxarturik bezala, Ldi ib. 211 naigabe biziz).
4. (G-to, AN ap. A; HeH Voc). Intervalos de la luna. "Ilhargi arteak, aldarteak, ilhargi aldiak" HeH Voc.
"Intermitencias de la luna" A.
 (Ref. a su supuesta influencia en trastornos mentales). "Lunas, aldiak, aldarteak; y esta voz última, lúcidos
intervalos" Lar Sup. Cf. Lar: "Lunas, tener lunas, aldiak izatea, eukitzea. Lat., per intervalla insanire". 
Apaintzen dira arrotasun andiarekin [...]. Zer dator emendik? Ekusten dituen ezkutariak esatea: "Egoaren kolpe
andiak ditue oek, nor bizi oen aldartearekin? eta nork irozo oen janzia?". AA I 601.
5. "Aldarte, lado, cuarto, parte del cuerpo" Lar. Cf. infra ALDARTEKO. v. alderdi.
6. Apuro, tribulación, vicisitud desfavorable. "Tribulación" A (que cita HeH).  Gero heldu zitzaizkotenean
aldarteak eta atsekabeak hitza gatik, berehala behaztopatzen dira. "Tribulatione". HeH Mc 4, 17 (He ezaldarte;
Lç tribulazione, Dv hestura, Ker larrialdi, IBe estuasun).
7. (G, AN, BN, Sc ap. A; VocBN, H) Tiempo libre, tiempo disponible. "Période suspensive d'action, de
mouvement ou de travail" VocBN. "Occasion, momment favorable de loisir [...] Aldarte batez ethorriko naiz, je
viendrai en un momment de loisir" H. "Intervalo de descanso, tiempo libre" A. v. 1 asti.  Erlisioneari esker
ditu jende xehe eta nekhazaleak bere biziaren arintzeko egun horiek [eliza bestak], eta Eliza ama sainduak berak
nahi du bere haurrak, holako aldartetan, lehenik bere besotan eta gero elgarren batasunean deskantsa
dakizkion. Zby RIEV 1908, 83. Iraganik badirela berrehun hogoi urte, / Eskualdun arraintzariek gudu bat egin
dute: / Egun haren aiphatzeko bainuke nik aldarte! Ox 186.
8. Capricho.  Haren aldarte gaxtoentzat berentzat maiz bazuen laudorio bat, bethi estakuru bat. Laph 2 (Dv
traduce: "pour ses mauvaises boutades"). Gogaldi onak ematen dionean sukaldea isastuko du [...]. Aldarteak
artzen ba du ordea, gaixoa zu! 'Qu'il lui prenne un caprice'. Or Mi 74.
9. Carácter, temperamento.  Aldarte oneko barregarriren bat. Otx 12. Goianengotik eginda zegoen aldarte
oneko gizon parregarriren bat bezala zeukaten Sokrate. Zait Plat 99. Egingo nuke Bilintx, azken buruan,
ezagunago dela gizarte honetan, Arrese Beitia baino. Garaiz eta aldartez, zeharo ezberdinak dira. MEIG IV
mende.
132.
10. Aspecto.  Handi emaiten du, bere larru-hasean; eta arimaren garrak hedatzen bezala dio gizonaz
goragoko baten aldartea. Lf Murtuts 48. Zer jauntzia, zer aldartea! Ib. 25.
11. "Intervalle d'une époque à l'autre" VocBN. "Temps, délai" Gèze. "Temps qui succède à un autre temps" Dv.
 Oi arima nerea, ongi begira dezagun goiti eta beheiti, bazter batera eta bertzera, iragan denari eta
ethorkizunari eta oraiko aldarteari. Dv LEd 168.
- ALDARTEKO. "Colindante (BN)" A Apend.
- ALDARTEZ (AN-erro ap. A Apend; H (que cita a LE)). a) Cada cierto tiempo; en ocasiones, a veces. 
Othoiztuko du oraiño aldartez Zeruko Erregiña, eta errekeritu beharko du urrikal dakion. He Gudu 164. Badizie
zunbaitek aldartez, gortarzun eta debozione bulta batzutarik; bena bet-betan baratzen tuzu. AR 46 (Harriet
traduce "par intervalles"). Ezi jaunarén aingiru-bát jausten-zé aldartes ur balsara: ta mogitzen-zé ura. LE Io 5, 4
(Lç ordu iakinez, Dv noizetik noizera). Santagóni bizizelarik ére múnduan, komunikatzenzió Jangoikoak
dotegúra aldártes, komekatuóndoan komunki. LE Doc 247. Zergátik ustentuén [Jangoikoak] bizirik gaixtoak
aldártes, daramazkieláik ónak goizík. LE Urt ms. 27r.
b) En buena disposición.  Bertsoak gogoreatutzen zaizkit / nagon garaian aldartez. Uzt LEG II 86.
- ALDARTEZKO. Humorístico.  Irutarikoak dira goitizen auek: lotsazkoak, asmutsuak eta aldartezkoak.
"Respetuosos, ingeniosos y humorísticos". A EY III 367.
aldartedun. "Changeant d'humeur, inconstant, lunatique" H.
aldarteka (A, que cita a Mb). 1. Cambiando, con alternancia. "Mudando" A (s.v. aldarte).  Eta bizi dedilla
bat luzaro, edo ill dedilla lenago, beti dabil aldarteka ta era edo estadu batetik bestera. Mb OtGai I 55. Lurrean
hemen dituzu / on gaitzak nahasteka, / gauza guziak zaizkigu / gerthatzen aldarteka; / nahaste ez mudantzarik /
zeruan behinere. CantIzp (ap. DRA). Izadian zergatik uts eta bete aldarteka, makurturik eta elkarturik
daudenak? Or Aitork 190.
2. (Sal, Sc, R sg. A; VocBN, H), aldearteka (AN-larr ap. Asp Gehi). "Profitant des périodes de suspension"
VocBN. "Par moments" H. "Aprovechando intervalos. Aldarteka lanak egin (BNc, R), trabajar a ratos de ocio"
A. "Aprovechando intervalos. Baratzeko lana aldearteka egiten dut" Asp Gehi.
3. En ocasiones.  Eta bizkitartean erakastegi hori hainitz da baliosa! [...] Hetarik aldarteka atheratzen dugu
aphezgai, katixima egile eta sendari bathaiatzaile zonbeit. Prop 1897, 203. Aurpegia bera ez du haatik bronzaz
[Ignaziok], bainan ba xuri-gorratsezko orhe gogor batez egina, ez baitira guti harritzen, aldarteka agertzen
dauzutenean kaskaren aho zabaldutik. JE Ber 56. Bakarrik ibiltea gustatzen yakan arren, iñoizka beste asmoa
bere izaten eban; gizartekoia bere, aldarteka, ba zalako izan. Erkiag BatB 18.
aldartetsu (G, AN ap. A; Dv). 1. Caprichoso, veleidoso. "Extravagante, caprichoso" A.  Naikeriak, mota ta
malla askotan banatuak daudela; etengabeak eta aldizkakoak, aldartetsuak eta eratuak, ozte xearenak eta
jakintzarenak bai-dirala. "Continuas y por intervalos, extravagantes y arregladas". Zink Crit 31. Iratxo au
bitxikeri utsetan dabilla; arako buruarin gogo-aldartetsu deritzoen ua da. 'Esprit-Fantastique'. Or Mi 74. Tira,
tira, gorotz-aitzur zarra! erantzun zuen gogo aldartetsuak. Ib. 75. Au esanik eta irri-karkara zeriola itzali zen
gogo aldartetsua. Ib. 75. Pozak darabiltz [kaiuak] orren / aldartetsu ta zaleki, / girringa ta txioka, / jolas-
irabioka, / ondoren berriz... plaxt, jetsi. EA Txindor 27. Erri aldartetsu orren ioera. Zait Plat 116. Mutillak,
arengan, artu ta utzi bizilagun aldartetsua besterik ez dakus. Erkiag BatB 172.
 Cambiante, inestable.  [Lizardiren] gogo erne, beratx eta irrikor, bare eta aldartetsuak, eguzki eta laino, eta
hodei ñabarrak zeruan barrena lasterka, opa zuen bizi eta heriotza hortxe dago. MIH 175.
2. Humorístico, cómico.  Ipuin asmutsuak, ekanduzkoak, erri askotakoak, aldartetsuak eta irakurgaiak.
"Cuentos [...] humorísticos". A EY II 9.
aldartu. "(S; Foix), alterner" Lh.
aldasare. "Filarete, aldasarea" Lar. "1.º (L-côte; Lf), bastingage; filet qui en tient lieu; 2.º (L; Hb), filaret, rets
double, poche de filets à bord" Lh.
aldasdun. "Costanero" Lar.
aldaska. v. aldaxka.
alda-soinu.  Aire de cambio.  Alda soinuak ihardesten du gaur deusek baino barnago / zuentzat ere jo
dezake ta orduan denak akabo. Xa Odol 321 (se dirige a una pareja de enamorados).

mende.
aldastxo (Lar), aldaztxu.  (Dim de aldats). "Cuestecilla" Lar.  Erri onetako kale bedar, oker da
aldaztxuetan. Ag Kr 19.
aldatasun. "(Hb), vicissitude" Lh (s.v. aldatze).
aldategi (L, BN-baig; Hb ap. Lh, H), aldatei, aldaitegi (Dv), aldetegi (BN; SP  A). Ref.: A; Lh (aldetegi). 
Tejavana, cobertizo. "Appentis" SP. "Appentis pour décharge, maison de décharge" Dv. "Hangar, appentis,
décharge, construction adossée par un côté à la bâtisse principale, couverte, mais sur piliers et ouverte par les
côtés" H. v. aldamio.  Samatsak ez du barnean edo aldaitegietan egin nahi. Dv Lab 149. Hemen, aldiz,
ezkerrean, erran badezaket: aldatei <aldalei> ttiki bat... horra zertako gakoz hetsia dudan... Barb Sup 157.
Xitxuketan aitarekin, tresna-gider berri egiten edo xahar xuxentzen, aldateian arizan ondoan, sartu zen beraz
sukaldean. Barb Piar I 69. Joan den astezken arratsean, su lothu da aldatei (orai hanitzek erran lezakete
"hangar") handi batean. Eskual 18-4-1913 (ap. DRA). Ostatu batean gizon batek hartzen du parasola
aldategian. Egunaria 18-1-1960 (ap. DRA).
 aldaitegi (AN-ulz ap. A Apend). "Segunda cuadra de las ovejas" A Apend.
aldatoki. 1. Depósito.  Primari buruz ileak ikhertuko dire ahalaz bilduko diren egunean, artzainen
aintzinean; edo bertzenaz, ez baditake, zuen erostunaren aldatokian edo depotean. Herr 22-6-1921 [sic] (ap.
DRA).
2. Posta, parada, parador.  Emendik bost kilometrora dagoan relais edo alda-toki bateraño eramango
zaituztela. Anab Aprika 61. Begitaratu genuan, bada, alda-tokia, ta azkenez iritxi giñan araño. Ib. 62.
aldats (V, G; Ht VocGr 399, Lar, Añ (V), Izt 32v, H (s.v. aldapa)), aldatz (V, G; Dv (V), H). Ref.: A; Etxba Eib
(aldatza). 1. Cuesta; dificultad. "Pente" Ht VocGr 399. "Cuesta", "ladera", "falda de monte" &c. Lar y Añ.
"Gatza gañerako aldatza, latza" Etxba Eib. "Aldatz bikie (V-gip), cuesta empinada" Vill (comunicación
personal). v. aldapa.
 Tr. Documentado en textos vizcaínos y, con menor frecuencia, en guipuzcoanos. Los textos antiguos apuntan
inconfundiblemente a -ts. La tendencia a emplear -tz aparece primero en vizcaíno, por la temprana confusión de
sibilantes.
 Iausten <iausxten> dira aldatsak, goraetan dira ibarrak. "Cáense las cuestas". RS 211. Ezta aldatsik ibar
bakorik. Ib. 262. Ezin egin aldatza / gero aldapia / Induziyan egiteko / lelengo dantzia. DurPl 54. Kalbarioko
aldats gogor onetan. Añ EL1 188. Aurrera, ze aldatsa igorik idoroko dot bide zelaia. Erromeria batera igoteko
aldats-gorak ta neke-izardi guztiak aztu-erazo ta gozotuten badeustaz noian lekuko gomute gozoak [...]. Añ
LoraS 180s. Mendi onetako aldats ta elurrak nekatuaz gañetik, eman izango dizute gosea. VMg 87. Beste leku
solo aldats andikuak dagozanetan. JJMg BasEsc 118. Eztozula irago gura bide atatik, sasi, aranza eta abarrez
beterik dagualako, eta onezaz ostian aldatz andijak daukazalako. Astar II 21. Mendi onen aldats beste-
alderakoan arkitzen da burni meatze bat. Izt C 71. Alzatik Piñuetarako mendiskan aldatsaren erdian. Ib. 89.
Pirineoen ifarraldeko aldatsean. Ib. 111. Amil-biderik gaiztoen eta aldatsik pikoenetan. Ib. 184. Mendi-
aldatsean berrogei egunean itxedon zion Josue-rekin batu zan. Lard 80. Eta Moises igo zan, Josue aldatsean
utzita. Ib. 79. Aldatzean topo-egiñik. Aran SIgn 21. Illa bertan larga ta / Aldats garratzean, / Igo ezinik dabil /
Atx mutur artean. AB AmaE 342. Eroan ezinik aldatz bateti / tiraka burdi motz sorra. Azc PB 360. Noan noan
ur-ertzetik aldatzean zear, gora ta gora. A BGuzur 108.
 (s. XX). Uretan daukaz oñak [Arranondok]; aldats andiak iri edo kalietan. Ag Kr 18. Matik uste eban,
eroazan bideak zuzen da leun topauko ebazala, baña ikusten eban, aldatz, sasi ta arantzaz beteak zireala. Echta
Jos 210. Aldatzen goieneko / zelai eder baten (V-m). Balad 192. Ai, baña danak ikusten dira / Geldirotzen
aldatzian! Enb 94. Atzeratxuago asten da mendiaren aldatza goruntz; ermita-aurreko zelaiaren ertzetatik
beruntz aldatz pikia dago erriraño. Kk Ab II 38. Alde aretan basua ta larra ta aldatz pikak eta arkaitz
ixugarrijak baño besterik ez ikusirik. Otx 105. Gora-bide neketsu zail aren biurgune batean, yaun zuur, buru-
yantzi, aldatz aiek are goragokoak aspaldidanik ibillia, sortu zitzaion lagun: "Orixe". Ldi IL 10. Otzarea
aldatzean, aldekurru ipinita, erreztoago lurrez beteko dozu (V-m). "Poniento en la cuesta la cesta ladeada". A
EY III 308. Jentil-arok ez jakin / nola an aldatz-mugan / Zeruak itxogiten / zion, Goiz-argitan...! SMitx Aranz
18. Erromesaren biotzarentzat / ez du aldatzak nekerik. NEtx Antz 70. Kolmenares-kalean beera, aldatz
biguntxutik, ez naiz orren txarto be ibiliko. Erkiag Arran 126. Neke bagarik nator zugana / andia on arren
aldatza. BEnb NereA 65. Ango aldatz, estarta illun, bidaro txar eta lupetzakaz. Akes Ipiñ 8. Atsegiña ta
atsekabea / dabiltz alkarren atzian, / ixil ixillik jarraitzen dira / goiberan ta aldatzian. And AUzta 149. Aldatz
makal aretan gora. Erkiag BatB 72.
 (Añ, H (s.v. aldapa, que cita a fB)). (Fig.). "Dificultades grandes, (V) aldats, (G, AN) aldapa andiak" Añ. 
Erraz ifinten gara, gogoz baño ezpada, danik txikienen oñetan; baña atzerapena, eurtada ta aldats eskergak
mende.
asmetan ditu gurezko amore ta askogureak au egiteko gure bardin bategaz. Añ LoraS 57s. Berein aldats ifinten
deuskuzuez, oraziño eukitera, premiñatu gura zaituguzenean! Ib. 87. Asko kastau biar da. Ta menturaz gitxi edo
bat bere ez saldu [...]. Aldats oneek guztiok era batera datoz neure burura, neure asmuaren sailari jarraituteko.
fB Ic I VI. Ez dagoala Jaungoikoagana aldatzik. Itz Berb I 224.
2. (Lar), aldatz. (Adj.). Empinado. "Costanero, -ra" Lar.  Mendi aldatz batean zijuan gizon bat. ABar Goi 25.
 (H (s.v. aldapa), que cita a fB). Difícil.  Baina, zeinbat geijago asmaubago sail onetan, ainbat gatxago ta
aldatsago begitanduten jatan. fB Ic I VI. [...] geijago nekatutia bide garratz, aldatz baten, lau eta zelai baten
baño. Astar II 242 (tbn. puede ser sust.).
- ALDATS-BEHERA (aldats bera Añ (V); aldatsa bera Lar). a) (Uso adv.). Cuesta abajo.  Aldatz gora, aldatz
bera / illun illunian / pauso tristerik asko / dodala aldian. DurPl 62. Ez eben euki beste iges egiteko modurik
euren burubak aldatz beera amilka eta jirabiraka botatia baño. Astar II X. Bide ziorretatik zear, aldats gora ta
aldats bera. Ag AL 89. Aldatz bera datorren solo gariz betea. Ag Kr 138. Eta arkitu nuen bide zabal eder bat
[...], guzia aldaz beera. Urruz Zer 70. Jaurti eban aldatz bera erestuna. Bilbao IpuiB 177. Nok eragiten yoazan
pedalak aldatz behera zoratute lez. Osk Kurl 214.
 (aldatsa behera).  Geratu baga mendi gañean / [eguzkia] Joian goruntza aurrera, / Eta ni barriz aldatsa
bera / Jatsiaz kale aldera. AB AmaE 462. Eta abiau zan berau bilin-balanka aldatza bera. Kk Ab II 117.
Zaldijai atzera eragiñez aldatza bera asi ziran. Otx 105.
 Cómodamente, sin dificultades.  Baña gaur umerik geienak aldatzbera azten dabe, alper, aurkeraz
bigunegi. EG 1954, 192.
b) (Uso sust.). "Aldazbera, abajadera (V)" A Apend.  Birritan errena da, ta igarten jako ibilleran, batez bere
aldats-beeran. Mg PAb 177. Aldats goria, aldats beria. Ib. 122 (Azkue (Morf 619) traduce "cuesta arriba
(supone) cuesta abajo"). Troka bateko aldatz-bera banatatik bota. Bilbao IpuiB 271. Arrapaladaka asi zan
aldatz beran. Ib. 176. Elizkizuna amaitu ondorean, gazteak aldazberan akitika, toki guztietan oi dabien legez. Ag
Kr 48. Noizik behin txirrindulari talde bat agertzen zan, lehenbizikoak baño ariñago aldatz beheran. Osk Kurl
146. Urrengo aldatz beeran eroian abiadeaz, aize gogorrak errukizko esku legunez legortu eutsazan [negar-
anpuluak]. Erkiag BatB 106.
 Aldats gorakoan, oztoporik ez ta, so goi urdiñari; / aldats berakoan, oztopa bildurrez, erne larratzari. Or
Poem 522.
- ALDATSEAN BEHERA. Cuesta abajo.  Eta negarrari ezin eutsika aldatzan behera abiatu zen Mayi. Etxde
JJ 134. Atera zen aldatzan behera, ez ordea etorri bidetik. Ib. 248. Aldatzean gora ta beera. Erkiag BatB 72.
- ALDATSEAN GORA. Cuesta arriba.  Uso zuri eder bat / oinetan ortozik / aldatzean gora doa / egoak
zabalik (V-m). Balad 192. Piarres aldatzan gora abitu zen. Etxde JJ 151. Aldatzean gora ta beera. Erkiag BatB
72.
- ALDATS EGIN. Hacerse difícil, penoso. v. ALDATS GORA EGIN.  Aldats egiten zitzaion lanbide artarako
Jainkoak autua zala uste izateko, eta uzkur zegoan. Lard 128. Aldats egiten da, Filistin-tarrak Israel mendean
zeukatela sinistea. Ib. 138. Nork bere etsaia edo gaizki egin diolakoa maite izatea aldats egiten da. Ib. 382. Bada
gure izate ergel oni aldatzena ta gogorrena egiten zaion hura guzia gogoz laztantzea. Aran SIgn 22.
- ALDATS GABEKO. Sin cuestas.  Aldazgabeko launik eztago munduan. And AUzta 59.
- ALDATS-GORA (Añ (V); aldatsa gora Lar). a) (Uso adv.). Cuesta arriba.  Aldatz gora, aldatz bera / illun
illunian / pauso tristerik asko / dodala aldian. DurPl 62. Kargia ezin sufridurik / aldatz gora bera. Ib. 56. Eta
oberik etzekutsatenean abiatu ziran ill edo bizi aldats gora bidea irikitzeko asmoan gipuzkoatarrak zeuden
tokira. Izt C 314. Bañan bere aotik / datorren bapora / kapaz da bultzatzeko / trena aldatz gora. JanEd I 70. Bide
ziorretatik zear, aldats gora ta aldats bera. Ag AL 89.
 (aldatsa gora).  Jentia ugari agiri zan aldatza-gora San Norbertoruntz yoiala. Kk Ab II 39.
b) (A (que cita Mg PAb)). (Uso sust.).  Aldats goria, aldats beria. Mg PAb 122. Zerurako bide barri ta Iesusen
lagun danari ondo iagokon aldazgora neketsua. Ezale 1897, 229b. Erbeste onetan aldatz goretarako lagun on
bat nai izatea. Ag AL 113. Sardiñeria bere otzaratxuegaz aldatz goran ikusi ebanean. Bilbao IpuiB 35.  Aldats
gorakoan, oztoporik ez ta, so goi urdiñari; / aldats berakoan, oztopa bildurrez, erne larratzari. Or Poem 522.
 "Dificultades grandes, [...] aldatsgorak" Añ.
c) (Uso adj.). Empinado, en cuesta arriba.  Arantzazura bidea luze, / gañera aldatz-goria; / baña aldatzaren
altuan dago / Ama Birjiña Maria. Canc. pop. in SMitx Aranz 124.
- ALDATS GORA EGIN. Hacerse difícil, penoso. v. ALDATS EGIN.  Zer gaitik guri gogor ta aldats gora
egiten jakuz nekeak? Añ LoraS 128. Nundik nora bada egin zinaitekezu ain latz, ain aldatz gora, ain pisutsu
amodijo, eta gozatasunez beteriko agindu au? Astar II 43. Aldatzgora egin bajakon be, alakoren batean zutundu
zan etxeruntza. Alzola Atalak 58.
- ALDATS-KALE.  Valladolid-ko aldats-kale atan. "En aquella Costanilla de Valladolid". Or Tormes 93.
aldatserea (det.). "Declive, aldatserea" Lar.
1 aldatsu, aldaztsu.  Pendiente, empinado.  Gitxitan euki dagizuezan mundu onetako gauza guztiak, eta egin
mende.
dagizuen alegiñ guztia, elduteko gloriako mendi guztiz aldatsuaren gañera. Itz Berb I 115. Erri onetako kale
bedar (estu), oker da aldaztsuetan itxas gizonen gozategi edo ardangelak non dagozan berialaxe igarri leike. Ag
Kr 8.
 Difícil.  Aldatsu zagu bizibidea / beazunetan neurri betea, / eta darigun izerdi-neke / gure tankeran igerri
leike. Inzag EEs 1915, 6.
2 aldatsu.  Variado.  Zertako ipiñi azentu geiago ta aldatsuagoak, gero irakurtekoan kendu bear badira?
"Más acentos y más variados". Or in Gazt MusIx 34.
aldatu (V, G, AN, L, B, BN; Ht VocGr, Lar, Añ, Izt 76r, VocBN, H), altatu (R; -th- Gèze, H (S)). Ref.: Bon-Ond
156; A (aldatu, alta); A Apend (alda, aldau); Iz ArOñ; Etxba Eib; Elexp Berg; Gte Erd 160 y 179.
 Tr. Documentado al Sur desde RS y al Norte desde Leiçarraga (v. infra (2)). En la tradición labortana y bajo-
navarra es algo menos frecuente, y escaso entre los suletinos: sólo en Inchauspe y en un ej. de GH con el
significado de 'vestir(se)' en ambos (v. infra (5)). En DFrec hay 401 ejs. de aldatu, 5 de ellos septentrionales.
1. (Con aux. trans.). Cambiar, transformar, modificar. "Changer" Ht VocGr. "Mudar", "remudar" Lar y Añ.
"Changer de place, de vestiaire, de domestique, changé" VocBN. "Changer" Gèze. "Atorra aldatzea, changer de
chemise. [...] Ohiko moldeak aldatzea, changer les façons habituelles" H. "Alta (R), mudar (indet.)" A. "Alda,
[...] voz del patrón para que se cambie de aparejos o de lugar de pesca (V-m)" A Apend. "Aldau, mudando de
cala las lanchas (dítono, V-m)" Ib. "Aldátu, aldáketan, cambiar(se)" Iz ArOñ. "Erropak aldatu ta segittuan
nator" Elexp Berg. "Gerlak idazgiroa [sic] ere zearo aldatu zun (G-azp)" Gte Erd 160. "Erropak aldaketan noia
(V-arr-gip), erropak aldatzera noa (G-azp-goi, AN-gip-5vill), [...] arropa aldatu behar dut (B)" Ib. 179. v.
kanbiatu, mudatu.
 Zarrari axea egiok aldatu ta daik galdu. "Mudale el aire". RS 178. Perpausaren aldatzeko ethorri da ordua /
Eta gorputzaren miñez mintzatzeko lekhua. EZ Man I 102. Othoitzak erraten diren bezala, bihiak aldatzen dire.
EZ Man II 162. Nola etxeari baitzaio / estalkia aldatzen, / hala ditutzu zuk ere / iauna, hek aldaturen. EZ Eliç
338. Baina bethiereko kargudun bat ezta egin behar, aitzitik hanbatik hanbatera aldatzen dela. Harb 439. Mairu
herriko mairu beltzak bere larru beltza, eta tigre arrak ere bere nabardurak, kolore pikardatuak, alda, utz eta
mutha ditzanean, aldatuko, utziko eta muthatukoitu presuna gaixtoak ere bere usantzako gaixtakeriak eta
bekhatuak. Ax 93 (V 63). Emozue gorputzari, / Sinpleki bere soiña: / Lekhurikan ez modari, / Aldatzeko fazoiña.
Arg DevB 51. Izenak eta berretgailluak elkharrekin juntaturik, moldatu zituzten berboak; batzuek letrak
khenduz; bertzek berretuz; bertze batzuek letrak aldatuz edo ganbiatuz eta trukatuz. ES 138. Hainitzek hartu
zuten sinheste haren predikuetan, eta aldatu zuten bere bizitzea. CatLav 415 (V 198). Jesus bada agertuzúe / ain
aldaturík itxúra, / ezi beár izanzúe / errán: Oná gizon gúra. LE Kop 168.
 (s. XIX). Aldatu bizitza, garbitu anima bizitza bera artu nai duenak. Mg CC 255. Zure zorionian aldatu
zenduzan soñokuak. Mg PAb 190. Bijotza aldatuten edo konbertietan bada, konfesinua ona izango da. Mg CO
53 (cf. BIHOTZ-ALDATU). Etiope baltzak narruba edo azala zuritu ta aldatuten dabenian. Ib. 112. Zegoan an
Padarra / Ixil ta gorderik: / Txakurrak nai ez zuen / Aldatu tokirik. Mg in VMg 111. Bein emoniko sentenzia ezta
inos aldatuko. Añ EL131. Sugeak aldatu gura dabenean azal zarra ta jantzi barriaz. Añ LoraS 39. Bizi modu
gaiztoa aldatzeko. Gco I 473. Aldatzen ditu bi gauza oek; bekatu eragiteko ematen du barkazioaren ustea, eta
bekatua aitortzeko lotsa. AA III 527. Baldin nere kofesioarekin batean bizitzea aldatu badut. Dh 130. Eguzkija
geratuten dau [...] ta naturaleziaren lege guztiak aldatuten ditu. fB Ic I 57. Ezerbere gitxitu, geitu eta aldatu
baga. Astar II 56. Egin deutsun gatxak ezteutsa aldatu leen eukan jenijua. Ib. 29. Olioz igortzitze onek David
bere doai guzietan aldatu zuen. Lard 163. Emazu bazka guti aldian, eta maiz; ez eman bethi jateko bera, alda
zazu. Dv Lab 259. Azpiko lurra lohitua eta behinere aldatu gabea. Ib. 213. Bereala aterarik Jose presondegitik
erregeren aginduz moztu zuten; eta aldaturik soñekoak, eraman zioten. Ur Gen 41, 14 (Dv jaunzkura aldatu, Ker
jantzia aldatu, Bibl soinekoz aldatu, BiblE arropak aldatu; Urt trensak ganbiatu). Añ ederki apaindutako gizon
hura ikusi zuenean, oso izutu, aurrera pausorik aldatu gabe geratu eta asi zitzaion deadarka amari. Arr GB
105s. Jainkoaren botherea da bakharra, berak egin kreatureri berak eman legeak alda edo ganbia detzozketena.
Zby Pel 2. Bere janzimodua aldatu ta truka zezala agindu zion. Aran SIgn 57. Aldatu al dituk maindiriak? Sor
AuOst 69. Aldaturik zaldiak bereala bertan, / Bajoiazan bidean aurrera aukeran. AB AmaE 305. Ez othe du
hemen lege berriak deusik aldatuko? Arb Igand 61. Letraduak gaur dira kantari / belarri-zur, baina itsuak; / eta
aldatuten dabe tonua, / zelan soinu egin diruak. Azc PB 361. Zamau txarri bat dago / maiaren ganean /
aldatuten eztana / loituten danean. Ib. 86s. Senar-emazteak sekulan eskuaraz, non ez duten ahoa frantsesean
hortara jarria, orduan, ez aldatzeko. HU Aurp 211.
 (s. XX). Zuzenbidea aldatu, aize-oialak geittu edo gitxittu. Echta Jos 265. Biaramonean joan zirean Bilbora
etxaguna, Erromulo ta Josetxo; aldatu ebezan paperak edo ingiak Txomiñen izenera. Ib. 363. Uste dot aldatuko
(cambiar, mudar) doguzala buruan darabiltzan asmoak. Ib. 169. Irrintzinak baduela menderen mendetan iraun
duen soinu bat, nehork orai bere nahitara alda ez dezakena. JE Bur 150. Basoko lagunak [...] guraria aldatu
zioten. Ag G 250. Natanek Jaunaren izenean esan zion Dabideri "aldatu (barkatu) dizu Jaunak zure
gaiztakeria". Inza Azalp 106. Beren siñisteko egi bearrezkoenak aldatuz dabiltza beti. Ib. 95s. Bestela enuela
mende.
ibilbiderik aldatuko. Or SCruz 98. Aitzinetik asmatu zituen erabakiak aldatzen. Zub 46. Aotsa (boza) aldatuta
esan eban deadarka. Kk Ab II 11. Lorontzi abei ura aldatu bear diegu. Alz Ram 112. Izketa aldatu nai balu
bezela. Ib. 103. Migeli esan bearko diogu ipuia aldatzeko: neskak alde batera, mutikoak bestera. Lab EEguna
88. Imiñi eusten letxe: ezertxu be aldatu barik. Otx 33. Lênaren muñak aldatu beza / baratz zârra baratz berri!
Ldi BB 152. Beste gauza asko be zearo aldatu nai leukez gizartekeriak. Eguzk GizAuz 38. Langille ona baintz, ez
intzake ibilliko, abillen bezela, egunetik egunera, ditukan nagusi guzik aldatuz. TAg Uzt 46. Larrungo mendia, /
Bazterrez bazter nabilalarik maiz nago zuri begira: / Ardura eta polliki duzu aldatzen zure jauntzia. Iratz 46.
Onera-artekoa, ia dana, erri-kanta dezu. Nik aldatutako ezer gutxi ori, zeuk igerri. SMitx Aranz 40n. Ta bidea
aldatuz, Basan-untz irten ziran. Ol Num 21, 33 (Ker bidea aldaturik). Jauna, berri etzazu agerkizunak, eta alda
etzazu mirariak (Eccli 36, 6). "Immuta". Or MB 196. Atorra ta oieko maindirea etzizkioten aldatu gaixotu
ezkeroz. Etxde AlosT 54. Izena aldatu detse ala? SM Zirik 79. Zehaztasun horrek alda dezake judizioaren
sententzia? Arti Tobera 276. Kurpillak aldatu, bear dan ura bota motorrari. Anab Aprika 57. Beronikek egiz ta
benetan aldatu dau bere bizikerea. Erkiag BatB 182. Eztago gaiñera bazkalekurik zertan aldatu. Ibiñ Virgil 105.
Ene pertsu horiek hemen agertzen dira hitz bat ere aldatu gabe. Xa Odol 89. Zaia azpikorik ez dut aldatu / zeren
ordainik eztuan. Mattin in Xa EzinB 91. Aldi igaroa, berriz, ezin alda dezakegunez, hobe genuke den bezala [...]
hartuko bagenu. MEIG III 142.
v. tbn. Zav Fab RIEV 1909, 38. Apaol 109. Itz Azald 147. Ill Pill 14. KIkG 60. KIkV 74. Ir YKBiz 180n. Zait Sof
181. F. Labayen in Munita 9. Lek SClar 110. Txill Let 91. Basarri 136. Osk Kurl 119.
 (V-gip, G-azp, AN-gip; Añ). Ref.: Iz ArOñ; Elexp Berg; Gte Erd 85, 160 y 201. (Con aux. intrans.).
Transformarse, cambiar, cambiarse. "Revolverse el tiempo" Añ. "Aldátu, aldáketan, cambiar(se)" Iz ArOñ.
"Urtiak pasau arren ezta bape aldatu" Elexp Berg. "Egualdia txoil aldatu da (erabat) (AN-gip), [...] denbora
aldatuko du (AN-gip)" Gte Erd 85s. "Gerra ezkerotik arrunt aldatu da erria (AN-gip)" Ib. 160.  Gogoa urri,
aldatzen errax. Ax 372 (V 245). Bethiere lekhu batetan eta molde berean higitu gabe, aldatu gabe eta muthatu
gabe, harritua bezala. Ib. 601 (V 386). Ezpazare enekiñ borthizki lothua, alda bezaitezke; baiñan hobe eziñ
zaitezke. Ch III 27, 3. Eta orregatik Jainkoaren Semea aldatu zan, edo len zanetik besterik egin bazan? Ub 131.
Baña kuidatu beardéna dá ez kostúnbres konfesa komekátzea aldatu ta mejoratugábe, baizik aldióro doáien
bekála egiterá múnduan dén gauzarik inportazioskoéna. LE Prog 106. Guziá pasatzendá: Jangoikoa aldátzen
eztá. LE Ong 18r. Urre au gelditzen da ezertan aldatu gabe. Mg CC 218. [Prezio] au gorde bear da, bear bezala
ipiñia danean, ezpadira gauzak aldatu. AA II 182. Ez da aldatuten geure Jaungoiko onaren gogua. fB Ic I 60.
Alaintxe eta aldatu baga geratu dedin. Astar II 266. Diosesaren beithartea osoki erreberritu eta aldatu baitzen.
MarIl 127s. Eta hiru aldiz gaineko otoitza; aldatzen direlarik bethi "Serafinen" lekhuan, izpiritu dohatsuen korte
diferentetako herronkak. JesBih 444. Bertatik aldatu zan guztiz bere bijotza. Ur MarIl 59. Gomutetan da bere
leengo bizitza gaiztuagaz, eta beriala geratuten da guztija aldaturik. Ib. 55. Berriz ere oraño beraz zaio zortea
aldatzen. Gy 60. Bortz urthe bethe gabe hortz guziak aldatuak dira. Dv Lab 239. Eta aldatua oso, beste bat zala
ondorengo guzian. 'Trocándose de allí adelante'. Aran SIgn 72.
 (s. XX). Astiro-astiro aldatu jakan bere gogo-illuna. Echta Jos 220. Lur huntako itzulikez berez, ez daudea
gure argiak bethi heintsu bat, hitzak baizik edo izenak ez direlarik aldatzen? JE Bur 166. Illoba oni anima aldatu
zaio, ta animak, aldatzean, txit urrutira joan oi dira. Ag G 358. Xixili: oso aldatuba arkitzen zaitut. Alz Txib
105. Gure soñekoak bezala, lurreko gauza guziak zartu, aldatu ta ezereztu egitten dira. Ez ala zerukoak. Inza
Azalp 113. Nik uste neban eguraldijak laster aldatu egin biarko ebala. Altuna 46. Atsegiñezko ortuan / Adanen
aukera / Aldatua zan une / Batetik bestera. Enb 82. Ain dira aldatuak gerozkioz [Espainiako edo Frantziako
mintzairak]. Zub 18. Ara, Erregiek erri batetik bestera igaroten diranian, euren elia aldatu egiten yake. Kk Ab II
36. Argitu yatan soña, ludi au aldatu. "Se me transfiguró la tierra". Laux BBa 98s. Langai eta beste tresnak
geldiro-geldiro aldatuaz zijoazten. JMB ELG 74s. Ala barneko bildurra askori / aldatzen ezpain-ertzean. "Se
transformaba". Or Eus 304. Zearo aldatu zen zerualdea urrengo goizerako. TAg Uzt 107. Ainbesteraño aldatu
ziran gauzak orduezkero. Ib. 289. Nere bizitza negargarria aldatuko zala. Zait Sof 108. Bañan itxura ori alde
guztietan aldatzen ari da. JAIraz Bizia 51. Giro ura alda zitekenik ez nuen uste. NEtx Antz 82. Bien handitasun-
artea asko aldatu da. Mde Pr 104. Orren aldatua ete nago ba gaur? Erkiag Arran 69. Azaltzen jakin ez arren,
zerbait aldatu dela derizkiot. Txill Let 51. Orai ez dakit, Jauna, Zu edo ni aldatu oten naizen, / etzira egun ene
gogoan lengo itxuraz agertzen. Xa Odol 215. Egoki baño askoz naiago / dute ibili aldrebes; / esan zaiozu
mesedez / aldatzen diran edo ez, / zure esanik baterez. Uzt Sas 240. Zer aldatu da geroztik hona? MIH 231.
v. tbn. Mok 19. Eguzk GizAuz 5. Basarri 139. Gand Elorri 174. Osk Kurl 57. Vill Jaink 7.
 (Con instr.). Cambiar(se) (de). "Changer de robe ou de lieu. Lekuz aldatu zara" SP (v. lekualdatu, tokialdatu).
"Eskuz aldatu (Sal), mudar de dueño" A EY III 257 (v. eskualdatu). "Etxez aldatu dira (V-gip, G-azp, AN-gip, B,
BN-arb), bizitzez kanbitu dire (AN-5vill), lekuz aldatu ziren (BN-lab), artzainak bazkatokiz aldatu ziren (BN-
ciz)" Gte Erd 10.
 Legez aldaturik, lege zahar hura utzirik [...] har dezatela bertze karga molde bat. Ax 483 (V 312). Bai ordea
ioan zara; lekhuz aldatu zara; hemengo aldia egin duzu. Ib. 10 (V 5). Herriz aldatzea zaharrarentzat da
heriotzea. O Pr 230. Lekuz alda dezakezu, ezin ordea hobe zaiteske hargatik. SP Imit III 27, 3 (Mst egongüz
khanbiatü, Ip egonlekhüz khanbiatü). Mahain saindutik lekora, / Han janik Sainduen ogia / Dohaz fedez
mende.
aldatzera. Monho 38. Hori hain gaitz da [...] nola gaitz baita mairu beltzak larrantzez edo kolorez aldatzea. Dh
317. Gaitz diruditen guziak izatez eta izenez aldatzen dire, Jainko baten eskuetan gaindi iraganez. Ib. 234. Biziz
aldatzeko. MarIl 98. Astearteak dire bertze gauzetako, / Oihal, bihi, yanari, eskuz aldatzeko. Hb Esk 128. Jentill
on baten etxera bere-bereala ostatuz aldatu zan. Lard 515. Sorthu den tokian edertzen da [haritza]; nekez ematen
du tokiz aldatuz. Dv Lab 317. Bat-batean aziendak janhariz aldatzen badira, ethortzen zaiote hantura. Ib. 258.
Orok dakiten nahigaben ondotik herriz aldatua. HU Aurp 110. Serorak ere, soinekoz aldaturik bederen. HU Zez
179.
 (s. XX). Itxuraz, ba, aldatzen dira denak; izaitez, orobat. JE Bur 41s (cf. itxuraldatu). Mallaz aldatu zerate,
beaz itzaz eta eskeñiaz ere aldatu bear dezute. Alz Burr 15. Gizon garbiek atorraz aldatu bezala Mexikon
buruzagien aldairak egin dituzte. FIr 136. Maiz bear zuten lekuz aldatu. Ib. 145. Eser-leku ta ontziak tokiz aldatu
nairik. Lab EEguna 69. Eiz eta arraiai jarraitzeko etxez edo bizi-tokiz, urrutira ez ba-zan ere, aldatu bearra
sarritan izaten zuten euskaldun aiek. JMB ELG 41. Langilleak ez tokiz aldatzeko ez lana izteko eskubiderik
eleuke izango. Eguzk GizAuz 115. Orma-zuloan kuku eduki dirua, / lên baiño lên daiteke eskuz aldatua. Or Eus
29. Sake errestoak lekuz aldatu. Ib. 422. Izarño jolastiak: / Birjiñari leku. / Gaur ere bide luzez / aldatu bear du.
SMitx Aranz 206. Guziek uste izan zuten lekuz aldatu zutela beren eliza. Lf Murtuts 20. Naita ere ezin aiurriz
alda. Etxde JJ 99. Baina Kornubitarrek nausiz aldatu baizik ez zuten egin. Mde Pr 250. Zergatik aldatuko
jokaeraz? Txill Let 91. Orain itxuraz arras aldatuta [merkatua]. Anab Poli 80. Berealaxe artzen dituzte / tokiz
aldatu usteak. Basarri 136. Izenez aldatzen gara. Arti MaldanB 198. Axalez bakarrik aldatua zuten ango erria.
Zait Plat 13. Azalez eta gorputzez bakarrik etzera aldatu, sentimentuz eta animaz ere bai. MAtx Gazt 37. Etzen
bakarrik soinekoz aldatu. Ardoy SFran 304. Etxez aldatutzia / gauza mingarria. Uzt Sas 256. Ikusten duzu,
irakurle, arrazista ttipi bat nintzala, gero sendimenduz aldatu banintzan ere. Xa Odol 27. Ez bait naiz gehiegi
gai honetan iritziz aldatu. MEIG VIII 53.
 (Con ines.). Cambiar (de).  Zeñek esango leuke minututxo bian, / Pedro aldatu zala bere eretxian? AB
AmaE 295. Zeu bere aldatu zara, Ermoken, zeure gogamenetan. Echta Jos 182.
 (Con alativo). Cambiar (por). "Bethiko pena aldatzea laburrera" H.
 Tr. Poco documentado en el s. XX.
 Hobeagora alda zak leheneko bizia, / Arranoak nola pluma ithurrian bustia. EZ Man I 90. Bethiko pena duela
aldatzen laburrera. Ib. 24. Lege zaharra du berri batera aldatuko. EZ Noel 34. Egun bethi arraia, bethi segura,
eta nihoiz ere bertzetara aldatzen (ganbiatzen) eztena!. SP Imit III 48, 1 (Mst khanbiorik batere kuntrialak
ükheiten eztiana, Ip seküla gaistoalat khanbiorik eztiana). Zeren bekhatuari zor zitzaion eternitateko pena
aldatua baita denbora batetako penara. CatLav 297 (V 148). Oek [tropoak] itzen aldaera, edo batetik bestera
aldatzeko moduak dira. Cb EBO 39. Nahi izan zuen printzesa harrek alda zezan Mariaren izena bertze izen
batera. MarIl 105. Tristezia bozkariorat itzuliko eta aldatuko da. Jaur 176. "Utzi zaiegun bada gauz oiei" esan
zion Jenobebak, hitzket hura beste batera aldatu naiez. Arr GB 109. Gure nigarrak bozkariotara alda zaitzu,
ospa dezaguntzat zure izena. Arb Igand 139. Ezkonduriko kutun-kutunak, / Alkarregaz bizittera, / Atsekabeak
egin dozuez, / Aldatu zorionera. Echta Jos 354.
 Transformar(se) (en).  Ogi guzia itzultzen eta aldatzen da Jesu-Kristoren Gorphutzera. CatLav 239 (V 121).
Nabuchodonosor izan zen bestia batetara aldatua eta bihurtua bere orguiluaren punizionetan. Ib. 171 (V 87).
Ogi-ardoak itzulten eta aldatzen dira Jesu-Kristoren gorputzera ta odolera. Ub 202. Ogia da gorputzerat, /
Arnoa da odolerat / Egiazki aldatzen. Monho 136. Transustanziazinoia, esan gura dau, izate bata bestera biurtu
edo aldatutia. CrIc 136. Zeren ura zana aldatu zuen ardo izatera. Mg CC 196. Ekusiko dezu nola irasagarrak ez
duen aldatzen madari mendua irasagar izatera, ta bai madari edo txermen menduak irasagarra madari arbola
izatera. Ib. 218. Gauza nolerebait desegitea, edo beintzat len zuan modutik beste batera aldatzea. AA I 495.
Diren guziak dire maithagunetarat aldatuak, maithagune bilhakatuak bezala. Dh 176. Ipuin bera bestera
aldatuta. Zav Fab RIEV 1909, 33. Apaiz, ogia Jesusen gorputz eta ardoa Jesusen odol izatera aldatu
dezaketenak. Lard 441. Eskeinia den gauzaren desegitea, edo bederen leheneko moldetik bertze batetarat
aldatzea. Arb Igand 94. Zelan biurtuera atan aldatu eta biurtu zan barruko izatea beste izate batera. Itz Azald
165. Gu ederragora aldatuko gatxin [zeruan], etxeko kera galdu gabe. Or QA 100. Esangura batean, ibaiak
berak irauten du, iraun ere: bestean, ordea, bestetara aldatuz doa etenbage. Zait Plat 33. Unamunorena
okerragora aldaturik esan dezaket: bestek sor dezala, sortuko bada premiazko diren erdiminen orde gutxi
kostako zaigun mailebu-lana nahiago, erraz eta lasaigo denez gero, baitugu. MEIG VII 28.
 Convertirse (a) (la fe, etc.).  Iñork uste baño geiago jende fede egiazkora aldatu zan. Bv AsL 221.
 (Con sociativo o instr.). Cambiar por.  Baldin zeruetan eman baduzu sentenzia, / herioarekin alda dezan
maite bizia. EZ Man II 101. Zure erripak, zure aldatsak, / Zure tontorrak euskeraz / Zainduten dabez euren
izenak / Aldatu baga bestegaz. AB AmaE 425. Burua betetuta / gomuta bategaz / inoz bere ezeban nai / aldatu
bestegaz. Azc PB 129. Ez da onik ez txarrik aukeratu bear; ez bat bestez aldatu. Ol Lev 27, 33 (Ker bata besteaz
aldatu; Ur beste gatik ganbiatu, Dv bertze batera trukatu, BiblE beste batez trukatu). Lenbiziko errukitea lotsa
ta bildurrarekin aldatu zitzaion. Anab Poli 72.
 (Con -gatik). Cambiar por.  Orain pozik egoan arotza bere zoriaz ta ez eukean ez, bere Madalen beste
iñorgaitik aldatuko. Erkiag Arran 176.
mende.
 (Con tema nominal nudo). Transformarse en. v. bihurtu.  Gari ori gure barruan geron gorputz aldatzen
duen berberak, Jesusek. A Ardi 120. Illeta-kanpai diran mingaiñak euren soiñu ta mintxoa ots alai gozo
biurturik, portu ta inguruak, erri osoa erabat esateko begitarte alai aldatu zan. Erkiag Arran 114.
2. (G-azp, AN-gip-5vill, L-ain, B), altatu (R). Ref.: A (alta); EI 346; Gte Erd 10 y 307. Apartar(se), alejar(se).
"Alta zak kori, altatu dud (R), quita eso (traslada), he trasladado" A. "Mandoa zubitik [...] kendu, aldatu (G-azp,
AN-gip-5vill, B)" Gte Erd 10. v. aldaratu.  Mendi eta isla guziak bere lekhuetarik alda zitezen. "Toute
montagne & toutes îles furent remuées". Lç Apoc 6, 14 (IBe aldatu; He, TB, Dv, Echn (h)igitu, Ur (V) aldendu,
Ur (G) jausi, Ip, Ol zotukatu, Ker zirkin egin, IBk aldegin). Manatzen duzunaz geroz alda dadin mundutik. EZ
Man II 90. Gure animaren zikin bideetatik aldatuz guk oriek [gure animaren leioak], edo behar den garaiez
kenduz. Mb OtGai III 313. Pekatuti gogoa aldatu bagarik. fB Ic III 105. Bat batean, ihurzuri bat egiten du
izigarria, eta niri hurbil, garbi garbia, entzuten dut oihu bat: "Alda!!...". "Rangez-vous!". Barb Leg 149. Bere
urratsetik nola nai aldatzen ez delakotz. FIr 142. Ez ete da, ba, zori gaiztotik / Gure Aberri laztana / aldatuko
bein, jaritxiteko / Bixikera berberana? Enb 34. Ene ardiak ziren tokitik alda netzadan lehen-bailehen. Larz Iru
58.
3. (V-gip, AN-gip; SP, Añ, Izt 76r, Dv, H (que cita a EZ)). Ref.: Etxba Eib; Gte Erd 3. Trasladarse, moverse
(a). "Jainkoa gana aldatzea, se tourner du côté Dieu" SP. "Transmigrar, erritik aldatu" Añ. "Changer [...] de
logement" Dv. "Trasladarse. Igez aldatu nintzan erri onetara" Etxba Eib. "Batetik bestera aldatzen da, ez daki
konbertsazioa eramaten (AN-gip)" Gte Erd 3.  Gerizea <gueriçean> duenak uri denean, eroa da alda badadi.
"Il est sot s'il se meut". Volt 151. Eta penatzen duena berze suplizioak / Hunetara ganbiatzen du Sathan
herrosoak / Eta batetik berzera aldatzen direnean, / Min gehiago sentitzen dute ezen batean. EZ Man I 103.
Halakoek nahi dute, bizi direiño, deabruaren zerbitzuan egon eta gero hiltzerakoan Iainkoagana aldatu. Ax 214
(V 143). Ordea hura da gaizki eta gaixtoki egunen erdizkatzea, zeren onetik gaixtora aldatzen baitira. Ib. 165 (V
111). Iduritzeak eta lekutik lekura aldatzeak hainitz enganatu dute. SP Imit I 9, 1. Aldatzen badira gaistoak
gaitzetik onera, aldatuko naz ni ere oriek galzeko nuen asmo neretik oriei berei onak eta ongi andiak egiteko
asmora. Mb IArg I 120. Alakorik ezbaliz bezela, edo gela batetik bestera aldatzea bezala, oiek illtzen dirade. Cb
Eg III 217.
 (s. XIX). Arimia aldatuko dala beinguan pekaturik grazijara? Mg CO 103. Aldatu zan mendia beste toki
batera. AA I 614. Orregatik agindu zion konfesoreak alda zedilla beste gela batera. AA III 493. Ezta beraz
sekulan Jainkoa hekien alderat aldatuko. Dh 179. Nai karzelaan naguala, nai erririk erri aldatu nazala, nai ill
nazala. fB Ic I 61. Bere Aulki-nagusia zazpi urtean Antioquian iduki zuela, eta andik Erromara aldatu zala. Lard
532. Ta aldatu nintzan (ez dakit nola) / Aingeru biren erdira. Aran SIgn 212. Etxe-santu artako San Benitoren
semiak aldatu ziran San Franziskoren Ordenara. Bv AsL 223. Mostaza ale bat aña fede bazendu, aginduko
zenioke mendi orri alda dedilla beste aldera, ta aldatuko litzake. Ib. 187. Patxik salduko du etxea, eta ez da
konbeni beste eskuetara aldatu dedin Etxe-alai. Apaol 86. Eta arimau lurrean bizi ez balitz legez, / Zeruruntz
daukat aldatua! AB AmaE 176. Ekhalde-Iberrian / noiz othe sortua? / Lau mila urthe huntan / hunat aldatua.
Zby RIEV 1909, 396.
 (s. XX). Atzo aldatu zan etxe batetik bestera. Iraola 117. Jateko lekutik pipatzekorat aldatuak. JE Bur 92. Bi
tokiak hain direlakotz itxuraz berexak non batetik bertzerat aldatzeak begia joiten baitio den haurrenari. Ib. 7.
Baigurak utzi arteka batetik / Orhi han urrun ageri da... / Neure begiek, edergailu gose, / badute bazter norat
alda. Ox 18. Ondoren artan lengo tokitik / Azpeitira zan aldatu. JanEd II 85. Baldin norbaitek orrako mendi orri
esan badezaio: "Ken adi ortik eta itsasora alda adi" [...]. Ir YKBiz 382. Otoiz-mendira laister / egaz alda nadi.
Or BM 44. Zenbat aldiz arat egan irudituz naiz alda! Or Poem 539. Bigarren mallako jantokira aldatzen utziko
ote zioten. JAIraz Bizia 21. Aramako erri politara aldatu zan 1937garren urtean. F. Labayen in Munita 9. Mayi
Zuberoko uriburura aldatu zan. Etxde JJ 108. Erran nahi bailuke arima bakoitzak gorputz batetik bestera tai
gabe aldatu behar lukeela. Mde Pr 351. Or oreixak joten dabenien Anbotoko Señoriori Gorgomendira aldatu da
(V-gip). Eusk 1956, 214. Itali egoaldera aldatu zan bizitzez eta egotez. Zait Plat 52. Beittu eban nun mezia
emongo eban, eta aldatu zan alde artara. Etxba Ibilt 463. Txabolatik umezurtz-etxera aldatu zan eta... Lab SuEm
208. Esan bezela aski zenduke / beste etxera aldatu. Uzt Sas 233.
v. tbn. EA OlBe 56. Anab Poli 8. Vill in Gand Elorri 12. Ibiñ Virgil 112. NEtx LBB 31.
 (V-gip, AN-gip; SP, Urt, Lar, Añ), altatu (R). Ref.: A (alta); Etxba Eib; Gte Erd 169. (Con aux. trans.).
Trasladar, mover. "Alda nazazu ezkerretik eskuinera" SP. "Colonias deducere, koloniak [...] lekhu batetik
bertzera aldatzea" Urt V 373. "Trasegar, mudar el vino de una vasija en otra, [...] ardoa aldatu" Lar. "Trasladar"
Añ. "Remover de una parte a otra" Ib. "Alta zak kori, altatu dud (R), quita eso (traslada), he trasladado" A.
"Aldatizu burdixa bestekaldera" Etxba Eib. "Radioa aldatu beste aldera (AN-gip)" Gte Erd 169.  Bi profetak
dituela hilletarik altxatu / Eta mundutik Sainduen soillarura aldatu. EZ Man I 73. Biziotik othoi alda nazazu
berthutera. EZ Man II 78. Zeure gana alda zazu defuntu penatua. Ib. 98. Eta hunela urrikaldurik alda ezazu
sekulako etxe benedikatura. Harb 246. Kopetati eskua beheiti aldatzeaz. Ib. 1. Eta ifernuan daudenak aldatuko
direla batetik bertzera, bero handitik hotz handira eta hotz handitik bero handira. Ax 583 (V 375). Oina alda,
gogoa muta ari da. "Il change d'avis ou de résolution chaque fois qu'il remue le pied". O Pr 360. Arka aldatzea
Cariathiarimdik Obededomen etxera eta handik Jerusalemeko Hirira, hura zen egiazko Prozesione bat. CatLav
mende.
456 (V 212). Piztu ta biziera berrira <berria> alda nazazu. Cb Eg II 132. Luisi bizia kendu ta betiko bizira edo
zeruko gloriara bialdu edo aldatu zuen. Cb Just 11. Tabernakuloa zeritzan ta bidez zebiltzanean erraz alda
zitekean oial ederrezko estalpe edo kanp-etxetxo bat. Ub 29.
 (s. XIX). Konfesiño on batek aldatuko ninduan ondo erraz Zeru eder gozora! Añ EL1 57. Onegatik bada eretxi
deusku emotea [lora espiritualak] moldera, moldeturik paperean, aldatu daizuezan zeuroen biotzetara. Añ LoraS
5. Atxiki aire idor bat, alda solasa bertze zenbait gauzetarat. Dh 74. Aldatu berba geija beste gauza batera. fB
Ic II 204. Mendijak aldatutia, illak biztutia, eguzkija geratutia. fB Ic III 292. Beraren gorputza ifini zuten
gordetzen Kaputxinoetako Konbentu batean, [...] Bermeoko San Franziskukora aldatzeko. Izt C 467. Esan
zitzaion [...] Apaiz-nagusitzat aren jatorrian iraun bazuen ere, beste batera aldatuko zuela. Lard 148. Pitz
nezazu eta alda bizi berri batera. Dv LEd 236. Gela batera aldatu zituzten. 'Los trasladaron a una celda'. Aran
SIgn 60. Lurreko ondasunak ere pobrien eskuetara aldatu biar diradela. Bv AsL 140. Beso batetik bestera
Aurtxoa aldatu zuen. Arr May 178.
 (s. XX). Manilara ere aldatu zuten. Goñi 15. Esna zegoan, esna ta larri, bero ta kixkal, beingotik beingora
buru, anka ta besoak aruntz ta onuntz aldatuaz. Ag G 56. Joan zan Garbitokira an zeuden guztiak askatzera
[...], toki artatik betiko zoriontokira aldatzera. Inza Azalp 73. Sendesleak eman ezkero, kaxa bere etxera aldatu.
Eguzk RIEV 1927, 435. Lizarragak bere mutil-sailla Azpeititik Zumarragara aldatu nai. Or SCruz 94. Ikus nola
begiak aldatzen <adatzen> dituzten Crauko zabaldira. Or Mi 63. Gaur gure txabolean lo egiñen dun
zunzunpean, eta biar argi-urratzean gure aitak aldatuko aun ontzixkan. Ib. 104. Argizari bat eskutik eskura
aldatuz. Ib. 149. Diputaziñoko garbitasunak zelan aldatu ziran yoskiñaren eskuetara eztakigu orain. Kk Ab II
96. Azken-naitzat emoten dodan ilburuko au aldatu dagijala ingittara. Otx 97. Irakur-arian yaso oar ugarietarik
auexek bederen aldatu ditzaizudan esanaren eutsigarri. Ldi IL 13. Yesus berriz piztuko zala uste bazuten
[apostoluak], alperrik zan gorputza aldatzea. Ir YKBiz 525n. Artzaiak ez dituztela egun ortan beren sendi eta
artaldeak udako saroietara aldatu bear. JMB ELG 78. Abo onetsi ortatik / ialki zenun aura / ikasleek aldatu /
zuten liburura... "Trasladaron a libro". Or BM 92. Kapardia aldatzekoan. "Quando movenda sunt castra". Ol
Num 4, 5. Eparain-en buru gañetik Manaseren buru gañera aldatzeko artu zun aitaren eskua. Ol Gen 48, 17.
Aintziñetatiko jaiok goizera aldatu ditue. Erkiag Arran 35. Baitegi nagusira aldatu zuten juizioa egin
bizkitertian. Izeta DirG 125. Laguntzaleak maleta toki berrira aldatu zuan. Anab Aprika 61. Aita-semeak
txandaka aldatuten zituen eskurik eskura sokak eta akuluak. Erkiag BatB 51. Zure burukoa papeletara alda
ezazu. NEtx LBB 112. Poeta gazte baten [...] hitzak aldatuko ditut honera. MIH 287.
 (En la expr. oina aldatu).  Gaizki bagabilza, geren bidera ateratzeko, ta zuzena bada daramagun bidea,
oñik ez aldatzeko. Mb IArg I 116. Baña Israel-tarrak izu-ikaraturik, etzuten zeuden lekutik oñik aldatzeko biotzik
izan. Lard 77. Illunak artutako leku eta eran, oñik ere aldatu gabe, egon ziran. Ib. 71. Gazte sasoiko batek
badauka / nora aldatua oiña. Basarri Auspoa 112, 97.
 (V-gip; Añ). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. Trasplantar. "Trasplantar, landarak aldatu" Añ. "Landara askok
aldatutzia biar izaten dau lur batetik bestera" Etxba Eib. "Letxuga landaria aldatu premiña edarrian daukau"
Elexp Berg. Cf. infra (6).  Mintegitik mendira ta sagardira aldatzen diran landare berriak. Mb IArg II 329.
Lorerik ederrena nola oi dan atara / Aldatutzeko Errege loretegietara. Aran SIgn 213. Gorriñea kendu ta sustrai
onetik datozen landarak lur batetik bestera aldatu, ori da guk egin bear doguna. Ag Kr 6. Batetik bestera
aldatzen dituzten zuaitzak, lirañak, sustrai gabeak, or erortzen dira buruz bera ta parregarri ekaitzaren aurrean.
Ag G 210.
4. Relevarse. v. aldizkatu.  Gerletako usantza duk guardia aldatzea. EZ Man II 141. Meza entzun aldatus
(71). 'Oír Misa alternándose'. LE-Ir. Amasei soldaduk kontu egiten zioten [...], eta ordutik ordura aldatzen ziran.
Lard 503.
 Relevar.  Gaubean egieben lo, belakaz estaldurik, eta biñan, aldizka, joaten zirean txalupara an egozanak
aldatutera. Echta Jos 84.
5. (V-gip, G, AN, BN-arb; SP, Arch VocGr, Dv, H), altatu (R; -th- S). Ref.: A (alta, altatu); Lrq (altha);
ContR 507; Asp Gehi (aldatu); Iz IzG; Gte Erd 179. Cambiarse (de ropa), mudarse; arreglarse. "Changer de
robe" SP. "Changer de vêtements, s'endimancher" Arch VocGr 207. "(L, BNc), asearse una persona" A."Althatu
(S), altatu (R), hacer el tocado" Ib. "Alta bedi (R), múdese" Ib. "Changer de vêtements" Lrq. "Zazpiétan xági
nùn, ékuzi nùn, áltatu nùn" (R-is) ContR 507. "Aldatu abudo mutikoa, Mezarako tenorea da ta" Asp Gehi. "Egun
biz bat aldatzen da, se muda una vez cada dos días" Iz IzG. "Zoazi aldatzerat (BN-arb)" Gte Erd 179.
 Biluz da, orthuz da, eztu aldatzeko athorrarik eta ez etzateko oherik. Ax 224 (V 149). Dena bustia etorriko
zera, nere Txomin; alda zaitez, bada, katarro zarren batek garbitu baño lenago. Zab Gabon 31. Alkandora
emango diyot aldatzeko. Sor Bar 34. Zuaz aldatzera aguro! Moc Damu 16. Mikalla etxera sartu zan, zerbait
aldatzera. Ag G 51. Tori arropak, Juli; borda barrenen aldatuko zera. Ill Pill 14. Badoa beraz bere ganbaralat,
puxka bat aldatu behar duela, medikuaren aintzinerat agertzeko. Barb Sup 103. Berriz aldatzen da Piarres, eta
bere galtza berriak eskuan, badoa sukaldera. Ib. 42. Goiz batez, Martin athera zen karrikara, pinpirinan
aldatua. Ib. 9. Euren erremintak eta aldatzeko soñekuak olezko kutxetan, sarrail-itxu bategaz itxita. Kk Ab II
167. --Baña, jantzi onekin jokatu bear al diat? --Agertu beintzat, bai. --Ori dek. Eta gero an bertan aldatuko aiz.
Alz Ram 84. Santa Cruz-tarrak, aldatzeko alkandoraz zaku eginda, bazijoazen trenaren billa. Or SCruz 52.
mende.
 (Aux. trans.). Cambiar.  Aintxiñako neskatxak / goizeko amesetan / seina aldatuten dagoz / pozagaz
kantetan. Azc PB 323. Aur oiek garbitu ta aldatzekoan [erdi-etxe batean]. Or QA 45. Ez zuen gogorat eman ere
[alharguntsak] gorputzaren aldatzea eta bere gerlari arropetan joan zen zeruko zorionerat. JEtchep 59.
 Vestir(se). "Habiller, altha, bezti" Gèze.  Eta ebiliko dira eneki xuriz althatürik, züzendün beitira. "In albis".
Ip Apoc 3, 4 (Dv soineko xuritan). Zer gogo hunarekin eta zer antzerekin josten eta brodatzen zütian Tenploaren
eta aphezen althatzeko oihalak! Ip Hil 52. Olhako lagünek eztie sekula jakin zertako athorra hel eta althatu nin
nik gai hartan. Picochet GH 1928, 153.
 altatu (-th- S ap. Lh). "Garnir, orner" Lh.
6. (V-gip, G, AN-larr; Añ). Ref.: Asp Leiz; Etxba Eib; Gte Erd 99. Plantar. "Tomatea, porrua, letxu(a)k aldatu
(G-azp-goi, AN-gip), arbola aldatu (G-azp), tomate landare aldatu (G-azp)" Gte Erd 99. v. landatu.  Jesusen
Bihotzean arkitzen dira [...] gure bihotzetan aldatu bear diran birtuteen belarrak. Mb JBDev 73. Lurrean
[Jakintasunaren Arbola] au aldatu ezkero. Cb Eg III 326. Ederragoa da bada Espiritu Santuak zure animan
aldatu edo ipiñi zuan graziaren zepa edo sustraia. AA I 42. Beti landare mota bat aldatzen bada lur batean,
geroago eta txatarragoa etorriko da. "Si se planta". It Dial 48s (Ur iminten, Dv ematen, Ip ereiten). Noek aldatu
zuen / lenengo mastia, / ardoak utzi zuen / gaisoa ordia. It Fab 228. Begira zaiezute airean dabiltzan egaztiai:
oriek ereiten ez dute, aldatzen ez dute, ganbaran gordetzen ere ez dute. Arr GB 50. Bere eskuz aldatutako
landare gizen iori ark. Aran SIgn 112. Itsasuan ari dira / arbolak aldatzen; / itsuak ikusi du / itxia erretzen. Xe
126. --Ta eskerrak [...] berenjenak enitubela bi egunez lenago aldatu piperrak bezela; aldatzen baditut, galduba
naiz. --Piperrak galduko ziran? --Piper aldatubak bai; bañan nola ugari nituben, beste ainbeste baño geiago
dakat oraindik aldatzeko. Sor Bar 23s. Aldatzen duana eta landariari ur ematen diona ez dira ezer; bai ordia
azitzen dituana landariak. Bv AsL 135.
 (s. XX). Bazekizkian arto-gariak biltzeko, baratz landareak aldatzeko ta sagar-udareak txertatzeko era ta
garaiak. Ag G 132. Zaintxo oiek ederki datozkio gero, muntegitik atereaz sagastian aldatu bear denean. EEs
1917, 32. Zugaitza aldatu berria danean. Ib. 32. [Arbola] zarra oraindik zutik daguala / aldatu dute bestia. Tx B
I 50. Oiek aldatu dituzten larrak / arrosa biyurtu dira. Tx B II 171. Nere Mari-Joxepak atzo egositako babak
zeuzkan lapikoan, eta aietxek baratzan aldatzen aritu naiz. Muj PAm (ed. 1948), 80 (ap. ELok 77s). Itxasoan
dabiltza / landarak aldatzen / eta mankuak dabiltz / dantzan ta jolasen. And AUzta 141.
 Plantar, colocar.  Silo auturik, Kutxa santarekin Tabernakuloa aldatu zuten, eta gerozko lareun urtean gitxi
gora-beera emen egon zan. Lard 118.
7. "Traducir, izkuntza bat bestera biurtu, itzuli, aldatu" Añ.  Gogarte laburrak atzerengoen ganean. Illeko
egun bakoitzerako, aldatuak A. Juan Pedro Pinamontenetatik. Añ EL1 14 (EL2 17 euskeraratuak). Bautismua...
Konpirmazinoia... Penitenzija... geure Euskeera garbira aldatutia, ondo litzaatekian edo ez, jakitunak esango
dabee. fB Ic I X. Bai baitut halako susmo bat horrelakoak, gure hizkuntzara aldatzen direnean [...] ez direla
inoren belarrietara iristen. MIH 219. Horren aldamenean bekatu arina da, bekatua baldin bada, Mogel osaba-
ilobak [Arruek] euskalki horretara aldatzea. MEIG IV 131. [Hitzak] alda ditzagun euskaratik erdarara. MEIG
VI 62.
 Adaptar.  Larrakoetxea-tar Beditak "Kornuolgo duke" deitzen du [...] "Duke of Cornwal" delakoa, ingles
izenak duen soinuaren araura gure hizkuntzara aldatuz. Mde Pr 247. Caballero, si a Francia ides, / por Gaiferos
preguntad. Onela aldatzen du Lopez Ubedak: Ángeles, si vais al mundo, / por mi Esposa preguntad. Gazt MusIx
160. Testua oraingo ortografiara aldatzeaz gainera. MIH 283.
8. Cambiar (dinero). "Dirua aldatzea" H.
9. (Uso sust.). Cambio.  Egillea gaur artio bere lanean ikutuak eta aldatuak egiten ari da-ta. Vill in Gand
Elorri 18. [Matxin-salto] batek ere eztu adimen-fitsik aldaturik xumeena egiteko, aldez aurretik emana izan
zaien arloan. Vill Jaink 73.
- ALDATU ERAGIN. Hacer cambiar. v. aldarazi.  Alper izan zirean ama-arrebaren alegiñak Bilborako
burubidea aldatu eragitteko. Echta Jos 235.
- ALDATUKERAN. Al cambiar. Cf. aldaera.  Lumadi ori aldatukeran jarri zan [txindorra] erdi billoxik. Enb
203. Trenean arantz onantz biurguneak bide-lerroa aldatukeran, ikusgarri agiri dira arbola erreskadak. Erkiag
BatB 168.
- ALDATU-NAHI. "Désireux de changer" Dv.
- ALDATUXE. a) Cambiarse algo de ropa, arreglarse algo.  --Zer ari aiz? --Ementxe puxkat aldatuxe, irira
gateko gertutzen (B). "Mudándome algún tanto". A EY II 127.
b) Cambiar, transformar un poco.  "Ardo-dantza" ook 2/4 koskatu-koskatuan dira. Erriak aldatuxe edo ditu,
Azkuerenean dakuskezunez. Or Eus 161n. Etzaizkigu iritxi noski bertso guztiak eta iritxi zaizkigunok eunkien
buruan aldatuxeak izatea ba'litteke. Etxde AlosT 95n.
 (Aux. intrans.).  Munduaren bukaera eta azken juizioa, beste gauza askoren antzera, aldatuxe dira itxuraz
Xenpelarren alditik egungo egunera. MEIG I 193. Gaur, ordea, aldatuxea dugu giroa. MEIG II 106.
c) Traducir hasta cierto punto.  Laphurdiko euskeran eginak nitun. Aldatuxe <aldauxe> ditut baina ez osotara.
Or BM 28n.
- ALDATZEKE. a) Sin cambiar.  Yaubek agindu zion guzia, Moxek ezer aldatzeke egin zun. Ol Ex 40, 16.
mende.
 Sin cambiar, sin transformarse.  Nietsche-ren arabera, direnak oro aurretik ere izan dira eta gero ere
itzuliko dira, betierean aldatzeke. Mde Pr 328. Hor dago egin duen guzia, jaiotzen, lanaren heinean oinarritzen,
bukatua eta bukatzekotan, bere arteko alkar-joka batean, baina aldatzeke azkenera bidean. MEIG IX 141 (en
colab. con NEtx).
b) Sin apartar.  Mirengan josi ditut begiak, ausarki, etsita dagoenaren eran, txorabio betean zirkiñik egin
gabe, beragandik zipitzik aldatzeke. Txill Let 44.
- ALDAXETAN. "Althaxetan (S), assez orné" Lh.
- EZIN ALDATUZKO. "Immuable, incommutable" Dv.  Ideia bakar bat, ezin-aldatuzkoa eta betierekoa. Lf
in Zait Plat XXIII.
 Etim. De alde + -tu.
aldatu arazi. v. aldarazi.
aldatu-ezin. v. aldaezin.
aldatuezingarri.  Inmutable.  Zein da Jaungoikoaren izatea? Bere berez izatea, izatez izatea, orregaitik da
betikoa, aldatuezingarria, asierarik euki izan ez dabena, eta azkenik eukiko ez dabena. Itz Azald 22. Orduan
emoniko epaiya da aldatuezingarria, beti iraunekoa. Ib. 37.
aldatugaitz. v. aldagaitz.
aldatute. v. aldatze.
aldatz. v. aldats.
aldatza (V ap. A; H).  Cambio. "Changement" H. "Etxe aldatza (Vc), mudanza de casa" A (s.v. aldatzaile). v.
aldatze.  Aldatza edo mudanzaren bat dakuzanean etxeko jaunagan. Mg CC 184. Morroea ba zegoan
konfianza osoan giltzen kontuaz ta beingoan morroe azpiko egiten badu, gaitz deritzo aldatza oni, ta dijoa
etxetik. Ib. 184. Au da penitenzijak pekatarijaren bijotzian egiten daben aldatzia. fB Ic III 101. Aldatza santa
onek erasoten deutsa pekatarijari arima arimati pekatubaren minagaz ta damubagaz. Ib. 102.
aldatzaile (V, G, AN, L, BN ap. A; Dv). 1. Transformador, cambiador, que cambia. "Celui qui change,
changeur" Dv. "Cambiador" A.  Delako aurrerapidea aldatzaile izan ohi da, ezinbestean. Horrelatsu,
Errenterian ohiturak, joerak, pentsabideak, hizkuntza bera aldatzen joan zitzaizkigun. MEIG IX 42.
2. (A (que cita HeH)). (Con diru). Cambista.  Eta diru aldatzaileen mahainak eta uso saltzaileen alkhiak
aurthiki zituen. HeH Mc 11, 15 (Dv, Ker diru aldatzaile; Lç kanbiadore, He ganbiadore, TB sanyatzaile, Ol
dirulari, Leon dirugile, IBk diru-trukari, IBe diru-kanbiatzaile).
3. altazale. "Althazale (S), qui orne (les autels, etc.)" Lh.
4. aldatzale. Plantador.  Landare berarekin bizkarra pixka bat berotzea on izango luke orrelako aldatzaleak!
Munita 42.
5. Transcriptor.  Aldatzailearen oharra: Parisen kurritzen da ipuin berdina, baina oraingo aberatsei baita
gehienik emaiten. Mde Pr 126. Aldatzaileak ñ guztiak n bihurtu bide zituen, 6garren ahapaldian bezala. MEIG I
250.
6. Traductor; intérprete.  Baña gure mutillorrek ez ei ekian erderaz. Ta, kapitanak, eskatu ei eban aldatzalle
edo interprete bat kintuen artian. SM Zirik 72. Gipuzkeratzea Manuel Lekuona apaiz jaunaren eskuetan utzia
izan da eta aski da horrenbesterekin, nekez baitzitekeen aldatzaile hoberik aurki. MEIG III 95.
aldatzapen. "Vicissitudo, changement, immutatio" Dv.  Orai gudutan daramaztan egun guztiez ene
aldatzapenari begira nago ethor dadien arteo. "Immutatio mea". Dv Iob 14, 14.
aldatze (Lar, Añ, H), aldatute. 1. Cambio. "Muda" Lar. "Mudanza" Lar y Añ. "Aldatzea edo biurtza,
changement, transformation (Mg)" H. v. aldaketa, aldatza.  Eztugu guztiarekin ere utzten eta ez hausten,
zeren aldatze hura, hautsteko eta utzteko berritasun hura gaitzi baitzaiku. Ax 92 (V 62). Ogi guzia aldatzen da
bereala une artan bertan Jesu-Kristoren gorputz izatera, eta ardo guzia haren odolera, aldatze hau begiz
ekusten ezbada ere. Ub 201. Nolako aldatze ta trukada animakoa bear ez da Jangoikoaren amorio egiazkora?
Mg CC 214. Biurrera edo aldatze oni deitzen dio Trentoko Konzilio Santuak Transustanziazioa. Ib. 196. Nolako
biurtza edo aldatzea egiten duen arrautzaren izateak olloak ematen dien berotasunarekin. Ib. 199. Konbersino
edo bijotzeko aldatute osua. Mg CO 96. Mudanza edo aldatzeren bat dakusanian ugazabagan. Ib. 275.
mende.
Galgalatik Silora kutxa santaren aldatzea. Lard 118. Aitaren ganik jausten dire, haren baithan ez baita ez
aldatze, ez aldarte itzalik. Dv Iac 1, 17 (Ker aldatze; Lç, TB kanbiamendu, He mudantza, IBe aldaketa). Bere
bizigiroaren aldatzearekin. Etxde JJ 212. Baina, aldatze orrek badu bere betikotasuna, ta lege batek
badarabiltza aldakuntza guziak. Zait Plat 34. Eten bako aldatze onetan, etxeko-andriak artu eban beiñ neskame
gaztetxo bat. Etxba Ibilt 474. Gerra aurrekoen isla eta errainu zirudiena txoil bestelakatua ikusi dugu azkenean,
giza-ohiturak alda daitezkeen arabera. Berezkoa da noski aldatze hori. MEIG IV 128. En DFrec hay 14 ejs.
 (Como segundo miembro de comp.). "Datorren domekan eiñgo dogu etxe aldatzia" Etxba Eib. v. antzaldatze,
BIZIGIRO-ALDATZE, GIRO-ALDATZE, itxuraldatze, lekualdatze, tokialdatze.  Zorijoneko soñoko
aldatutia izan dot. Mg PAb 192. Horra nondik heldu diren etxetiar aldatzeak, lur hozteak eta bertze hainitz
gauza tzar. Dv Lab 88. Eta zer diozu hazi aldatzeaz? Ib. 46. Bada ez aienetxo bat esaterik, ez kolore aldatzerik
zuen. 'Pues ni daba un quejido ni se demudaba'. Aran SIgn 10. Etorri zaitte biar Buenos-Airesera etxaguntako
eskubide ta argimen (aclaración) guztiakaz, jaube aldatzea egin daigun. Echta Jos 337. Aberri-eguna ordez,
Euzkadi-Eguna! / Ixen-aldatze ori gutzat ezaguna. / Naiz deitu Euzko-Erri, naiz Euzkal-Errija, / Bardin ulertzen
dira... Ama ta sendija. Enb 69. Buru-Batzar iraste ta Bazkintze-aldatze oietarako. Ldi IL 143. Aren jantzi-
aldatzea ez zala beste ezergatik izan, Martzela artzaiaren ondoren ibiltzeagatik bakarrik basamortuotan. Berron
Kijote 137. Bide-aldatze horrek ez liguke hainbesteko bildurrik emango. MEIG I 91. Behar litezkeen letra-
aldatzeak. MEIG V 33. Ohitura-aldatzeak berekin dakartzan bereiztasunez kanpo. MEIG IV 129.
 (Con compl. verbales).  Ura arnotarat aldatze hark orhoit-arazi behar gaitu egun oroz gure aldaretan
egiten den mirakuillu handiaz. Lg II 134. Lotsatu ote da bigarren tokiz aldatze hori aipatu diotenean? HU Aurp
69. Ezkondu zanian, bizi modua aldatze orrek bere izate guztia aldatu eban. SM Zirik 107. Batekoz-beste aldatze
ori, ori bezelatsu egin lezake nere etsai jakintsu lapurrak. Berron Kijote 201.
2. Traslado, movimiento.  Kopetatik sabelera eskua emaiteak dio, Birjinaren sabel sakratuan Iainkoa
haragiz beztitu zela, eta berze esku aldatzeak, gurutezan hil zela. Harb 2.
3. Arreglo, acción de arreglarse, vestirse.  Halarik ere igande goizean, alabek, egin bere aldatze pixka, eta
etxetik atheratzera zohazin. Prop 1893, 13.
4. Plantación, acción de plantar.  Baña ez dezaiola utzi zuaitz-aldatzeari. Munita 14.
aldatzeko.  Muda de ropa. "Aldatzekoak (subst. plur.), habits de rechange" Dv. v. aldagarri.  Ardura, Aita
bat eta bertze bustiak edo izertuak nonbeitik zathozelarik ez zuten haren eskuetan aldatzekorik khausitzen. Prop
1901, 29.
aldatzetasun.  Variedad.  Eta egunetarik bata ez da berze egun batekiñ orobata denik; ikhusten dugu
edoitsurik, uritsurik, idorrik, haizetsurik; eta aldatzetasun horrek ederzen du handizki Zeru-Lurren arraniua. He
Phil 476 (SP 470 bertzelatze).
aldauri (V-ger ap. A).  "Arrabal" A. "Aldauri esaten da Mundaka-aldean uri baten inguruko auzotegiakaitik"
A Ezale 1897, 132a. v. aldiri.  Aizurdi-mendi-sorbalda-ganean luze luze etzunda [...], aldauri bat dago, oillo
loka batek txitak euki daroazan antzera, lau etxe beren magalpean daukazana. Aldauriari Satika deritxo. A
Ezale 1897, 131a. Batxi-guzur bizi zan baserri oskolean edo aldaurian, Satikan. Ib. 151a.
 "(V-ple-arr-oroz), comarca" A.
aldaurke. "Hypotenusa, en la Geometría" Lar.
aldaurrez. v. ALDE-AURREZ (s.v. alde-aurre).
aldaxka, aldaska (Lar, Añ (G), H), aldazka, aldarska (A). 1. Renuevo, retoño. "Renuevo" Lar. "Pimpollo" Lar
y Añ. "Rejeton, surgeon, drageon, talle" Dv. "Rejeton" H. "Retoño, renuevo" A. v. 1 aldaka (2), aldakisten,
kimu.
 Tr. Todos los ejs. anteriores al s. XX son labortanos. La variante palatal va generalizándose al Norte a lo largo
del s. XX.
 Eta egiaz, zure ariman erro madarikatu hori dagoeiño, aldaska[k] bethi aurthikiko ditu, eta zure bertutea
flako eta illhaun egonen da. He Gudu 86 (SP 63 bethi bothatzen da). Badire bertze bortz orazione laburragoak
zeiñak baitire bertze orazione handi-handi haren aldaskak edo xertoak bezala. He Phil (ed. 1853), 100s (ed.
1747, 118 y SP Phil 116 aldakak). Mariak aldazkak etxatu ditu palma-landareak bezala, alde guzietarat hek
hedatu ditu eta aldazka hek grazia eta ohorea dakarkete. Mih 10. Zoaz berehala gaitzaren erhorat: pika zazu sur
[sic] bihotza aldazken hil arazteko. Ib. 121. Badakizu ogia aldaskatzen dela. Lurra hobeago eta aldaska gehiago
izanen du. Dv Lab 56. Lur oneko ogia, usu erainez, sasituko da, aldaska hainitz eginen duelakotz. Ib. 56.
Baratze gibeleko elhorri zuria, / Bethi duk begiratzen haurreko tokia. / Hik bezala zertako, aldaska garbia, / Ez
diat sor-lekuan higatzen bizia? Elzb Po 184. Eta Isaiasek deithu zuen Mesias lorea edo aldaxka. DvHtoy Mt 2,
mende.
23n (cf. Is 11, 1: "Et egredietur virga de radice Iesse, / Et flos de radice eius ascendet").
 (s. XX). Artzen ditu arkaitz-irrikitutik iru aldaska, bere burua buruntzatzen du aiekin, eta urrena nexka
mutillena. 'Tris jets'. Or Mi 72s. Ez dira azten gure lurraldeko aldaska ospetsuak eta emakumeak aur-erdimiñez
ezer ez dute ekartzen. Zait Sof 62. Arrizko aldaskak, untzorri zurrun antzo, lotu zuten [Niobe Tantalorena]. 'Un
crecimiento de las rocas a modo de tenaz hiedra'. Ib. 184. Zugatzaz etsienik ez dago; / ebakia izan arren
birloratu / eta aldaskatan bizirik gelditzen bait-da. Ol Iob 14, 7 (Dv urthume, Ker kimu). Baso-ernemiñak eta
astiro azten den oli-ondoaren aldaxkak. Ibiñ Virgil 82.
 aldaska (L, BN-ciz ap. A; Izt 102r), aldazka. Rama secundaria; rama, en gral. "3.º sarmiento; [...] 5.º (Lc), el
ramo que se pone en lo alto del edificio por la fiesta de bizkar-besta; 6.º (BN-ciz), es rama secundaria sí, pero
con fruto" A.  Haritz lodi eta adartsu baten azpitik iragaten zela, haren ille luziak lothu zitzaizkon haritz haren
aldaskei. Lg I 316. Mahats-ondo bat, zeinetan baitziren hiru aldaska emeki-emeki botea ematen zutenak. Dv Gen
40, 9s (Urt adar, Ur sarmentu). Ihiztariak hil duen xori batek egiten duen bezala, adarrez-adar, aldaskaz-
aldaska, nere burua erortzera utzi. Elzb PAd 42s. Aldazka goren-gorenean orra non den lokhartua [xoria]. Elzb
Po 181 (en el orig. Abbadie "Koplarien guduak" 243 aldaxka).
 (s. XX). Oihaleria distirantek eta larrazkeneko aldaska ferdarats eta lorek, barnez ederresten duten trinket
ikusten den handienerat. Lander RIEV 1913, 555. Urtso batek mokoan aldaxka guria; / Noeri dirdiratu zitzaion
begia. Ox 19. Neskatxa gazte on guziak furian sartzen dire [agertokira], goosti aldaska bana eskuan. Barb Sup
60. Xoria aldaxka batetik bertzera bezala. Ib. 3. Lohirat zoan lili ederra / aldaxketan da gelditu. Etcham 99.
Damurik, oraino, hoinbertze aldasketarat da abartua, sasitzerainokoan, gure eskuara zaharra! JE Ber 77.
Beraz, len-bai-len, mailletatik zutitu semeok, otoi-aldaska oriek yasorik. 'Ramos de suplicantes'. Zait Sof 61.
Noek berritz usoa igorri zuen leihotik eta usoa itzuli zitzaion aldaxka pherde bat mokhoan. Zerb IxtS 14. Aski da
gorozti aldaxka bat herriz kanpotik ekartzea, bidean ur errekarik iragan gabe, eta aldaska hura heian ezartzea.
Zerb Azk 101. Martirrak eskuetan dauzkatela gehiago histuko ez diren aldaxka baliosak. Etcheb Zeruari 20 (ap.
DRA). Ari zitzaiola [Platon] hemendik hosto bat ken, handik aldaxka bat, hortik azal puxka bat, zonbait aldiz
doi-doia enborrari datxikon goroldi izpi bat. Lf in Zait Plat XV. Sahetseko aldaxkak bere gisa utzirik, trunko
horri ari beharko dugu jo eta jo. Larz Senper 80. Aldaska sendoekin zumar-garaiak besarkatzen ditutenean
[matsondoak]. Ibiñ Virgil 89. Azkurria ere emango diezu ta aldaxka xamurrak ugari. Ib. 100. Mendian bizi
arren, dut ikustekoa / gaztainaren aldaxkez jauntzirik pagoa. Xa Odol 179.
 + aldaska (V, G, Lc ap. A). "Vástago que se trasplanta" A.  Batak ama xamurraren gorputzetik aldaxkak
erauziz ildoetan ezarri zituen. "Plantas tenero abscindens de corpore matrum deposuit sulcis". Ibiñ Virgil 83.
 "Aldaska (BN-baig), punta de una rama" A.
 Vástago.  Or, ba, Aimon zure seme ta aldaska gaztena! 'Vástago'. Zait Sof 179. --Ara, ba: Lairen aldaska
zenun. --Yopu ala beraren seme yatorra? Ib. 90.
2. "Aldaska [...] (L-ain), solomillo" A.
3. Sufijo.  Bi aditz-izenak, itzen alkarketa, bakanketa ta aldaskak. "Los sufijos". Or in Gazt MusIx 10.
4. Derivado.  Pentsa ere daiteke [andrari] ez ote den andi-ren aldaska, *andi-ari edo horren gisako hitz
ezezagunen bat. MEIG I 245.
aldaxkaño, aldaskaño.  Dim. de aldaxka.  Ur benedikatua ezpel aldaskaño batekin eta hiruzpalau uataki
poxi. Belegarralde Ez! odoleraino! (1955), 18 (ap. DRA, s.v. aldaska).
aldaxkari, aldaskari (Lar).  "Pimpollar, muskilladia, aldaskaria, urtemedia" Lar.
aldaxkatsu, aldaskatsu (Dv).  "Qui pousse beaucoup de rejetons" Dv.
aldaxkatu, aldaskatu (B, S; Dv, H). Ref.: A (aldaskatu); Lh (aldaskatu). 1. Retoñar. "Pousser des rejetons,
drageonner, taller" Dv. "Taller, produire des rejetons" H. "Retoñar, echar retoños. Badakizu garia aldaskatzen
dela, ¿sabe V. que el trigo retoña?" A. v. 1 aldakatu.  Badakizu ogia aldaskatzen dela. Lurra hobeago eta
aldaska gehiago izanen du. Dv Lab 56. Aldaskatuko zaio [ogia], lasto hazkarra ekarriko dio eta bihia ere ongi
haziko da. Ib. 56. Gerkel-elerti zelai ikusgarrietatik landara-txerto au birlandatu dizut, gure antzerki-mintegi
berrira. Erroak azi ta aldaskatu bitza gure zugatz gaztean!! Zait Sof 5.
 Ramificarse, propagarse, extenderse.  Hok aitatik semera, umez ume, aldaskatu ziren Lapurdiko bazter
hoberenetarat. JE Ber 33. Elektrik' orratz goritu batez du sudur-barnea toki batean edo bietan erretzen. Han
aldaskatzen den zain batetik doa gure osagarriko gora-behera guzia. Ib. 87.
2. "Aldaskatu [...] (S, Laplace), ébrancher" Lh.
aldaxkatze, aldaskatze.  Acción de retoñar.  Gisa hortan, landare ttipiak gerizatuko dituzte neguko
hotzetarik, eta negu ondoan amaatuko direlarik, mokhor horiek ogi ondoak beztituko dituzte, aldaxkatzea oroz
errextuz. GAlm 1937, 86 (ap. DRA).
mende.
aldazale.  Partidario de cambiar.  Izaten dira [txindurrien artean], aldizka, buruz-buruko iritziak ere: talde
bat aldazale, geldizale bestea. Ldi Y 1933, 86.
aldazka. v. aldaxka.
aldazpi (Lar, H), alde azpi (H).  "Revés, la parte opuesta, erabesa, aldazpia" Lar. "Reverso", "respaldo del
papel o escrito" Ib. "Envers" H. "Alde azpia, l'envers" Ib. s.v. azpia.
- ALDAZPIZ. "(Al) revés, [...] aldazpiz" Lar.
aldazpika. "(Hb), sens dessus-dessous" Lh.
aldazpitu. 1. "Respaldar, notar, escribir a la vuelta" Lar. 2. "(Hb), retourner" Lh.
aldazpizka. "(Al) revés, [...] aldazpizka" Lar.
aldaztsu. v. 1 aldatsu.
alde (gral. (no R); Lcc, SP, Lar, Añ, Izt 87v, Gèze, H), aldea (-ia V-gip), alda (Lar), alte (R; -th- S; Dv (S), H).
Ref.: Bon-Ond 153; A (alde, alte); Lrq; Iz ArOñ, R 392; Etxba Eib (alde, aldia); Elexp Berg; Gte Erd 197 y 225.
 Tr. En la mayoría de los autores suletinos (ya desde Belapeyre) alternan las formas alde y althe. En textos
roncaleses sólo hay alte. Con -a orgánica se encuentra (siempre usado como sust., y alternando con alde) en fray
Bartolomé, San Martin (Zirik 123) y Akesolo; cf. los testimonios suletinos de aldia citados por Lhande y
Larrasquet, con los significados de "grupo" y "montón". Hay además un ej. de aalde, no demasiado seguro, en
SermAN (2r). En DFrec hay 2343 ejs. de alde.
I (Sust.). 1. Lado; costado. "En una y otra parte, alde batean da bestean" Lcc. "Côté, part" SP. "Itsasoaz bertze
aldera, de l'autre côté de la mer" Ib. "Lado", "flanco" Lar. "(Parte) posterior, atzeko aldea" Ib. "Vuelta, la parte
opuesta, beste aldea" Ib. "Aquende, alde onetan" Ib. "Parte, lado" Lar y Añ. "(De) parte a parte, [...] alde batetik
bestera" Añ. "Respaldo de banco, silla, [...] osteko aldea" Ib. "Côté" Gèze, H y Lrq. "Alde bat hartu (Sc), [...]
coger un lado de camino" A. "Álte batarik béstiara, de un lado al otro" Iz R 392. "Aldia bata zurixa; bestia
baltza" Etxba Eib. "Mugaz alde onetatik (G-azp), [...] mugaz arateko aldean (B), mugaz unateko aldean (B),
[...] muga(re)n arateko aldea (AN-5vill)" Gte Erd 225.
 Tr. De uso general (véanse además ejs. de la onomástica medieval en Arzam 96s).
 Etsai gaitza akusatzen ezkerreko aldetik, / Bekhatuiak eskuinetik minzaturen publiki. E 55. Non kruzifika
baitzezaten hura, eta harekin berzerik biga, alde batetik eta berzetik, eta Iesus artean. Lç Io 19, 18 (He, TB, EvS,
Or, IBk, IBe alde; Ol aldamen, Ker albo; LE andik eta emendik, Dv hainditik eta hunainditik). Ezen koparen eta
plataren kanpoko aldea xahutzen duzue: baina barnetik dirade arrauberiaz eta ekzesez betheak. Lç Mt 23, 25
(He, Echn, Samper alde, Hual alte). Lurraren alde batetik berzeranoko kreatura guziak. Lç Adv ** 1r. Retulo bat
ekusi neben / kanpuaen alde bateti. Lazarraga 1159r. Euren guardatzat sei salbaje aldeetati ekartela. Ib. 1153v.
Non baitago eseririk bere aita eterno podore guztia duenaren eskuieko aldean. (Areso, c. 1591). FLV 1990, 206.
Oiñetaraiño odolstatua, alde guztietarik penaz eta dolorez inguratua. Mat 214. Begiratzen dugula alde batera
eta berzera. Ber Trat 28v. Atrabesatzen du alde batetik berzera. Ib. 11r. Ez ginezake aurki zeinbat gidari,
eramen ginzakena oihan honez alde hartarik. "Outre ces boscages". Volt 150. Hasten da hats beherapen egiten,
alde batera eta bertzera itzultzen. Ax 58 (V 38). Ifernu hartan egonen dira kondenatu guztiak alde guzietarik,
kanpotik eta barrenetik, suz inguratuak. Ib. 580s (V 373). Salba egin deutsa / azpiko aldetik (1658). ConTAV
5.1.5, 92. Semea, etzara bertze aldera itzuli behar, bihotza etzaitzu berehala erori behar. SP Imit III 32, 2.
Eskuiñeko aldean. Arg DevB 213. Zoaza aitzina, alde baterat ez bertzerat ezker ez eskuin makurtu gabe. Tt Onsa
13. Istiborreko aldean. INav 135. Idiari gibeleko aldetik sar diozozue ahalik eta barnena. Mong 590.
Kateximaren erraiteko, mithilkoak eta neskatilak berhezirik, althe bederatan izanen dira. Bp I 24. Bere aitaren
esküñeko aldian. Bp II 69.
 (s. XVIII). Zaurthu gabe pikatzen baitu, eta minberatu gabe alde batetik bertzera pasatzen eta iragaiten. ES
191. Ezkerreko alderik eskumakora. Arz 26. Etsaiez alde guzietarik inguratua. Ch III 20, 3. Dagola jarririk Aita
Jaungoikoaren eskuieko aldean. El 11. Eguzkia sortzen den aldetik erakark nai deana. Lar DT CCIV. Bien artean
bezala ezarria, bi aldetarik haren higualki gudukatua da; zeren Jaiñkoak alde batetik eta haragiak bertzetik [...]
premiatzen baitute. He Gudu 77. Zer bere beithan senditzen dian, eta zuñ althetarik khanbiamentiaren aizia jiten
den. Mst III 33, 1. Biar goiseko beste alderutz itzuliko jok aisiak. Acto 332. Ezin egon da geldirik; iraulka ta
bein alde batera ta bein bestera dabill. Mb IArg I 185. [Paper] aren azpiko aldean arkitu zuen illak ziona. Ib.
225. Goia ta bea, alde bata ta bestea. Cb Eg II 93. Ematzu alde batean ura ahurrean hartu dutenak edatekotzat,

mende.
eta ematzu bertze aldean makhurtu direnak edatekotzat. Lg I 211. Uraz alde hartarat zirenean. Ib. 365. Alde
guzietarat beha egon zarela. Brtc 243. Alde güzietarik leze baizik ez ageri. Egiat 157. Eta onak alde batera ta
gaiztoak bestera ifiniak izango dira. Ub 144. Zenbaiten buruák [...] ain arinak dire, áski dá aize guti itzulzekó
aldebaterá ta berzerá. LE Prog 120.
 (s. XIX). Hobendunak ezkerreko aldetik / Ikusten dute Juje hasarrea. Monho 118. Esker soñubak enzungo
ditugu alde guztietarik. Mg PAb 205. Lurreko lau alde ta zeruan ere ezagutua dan San Ignaziorekin. VMg II.
Gerokoak ikaratuten dau: aurrez aurre iminten yako andiko aldeko betiko bizitzea. Añ EL2 31. Zure alde batean
infernuko dragoia, zu irintsitzeko prest; eta bestean aingeru guardakoa. AA III 458. Gelaren lau aldeak betetzen
dituzula pintura gaiztoz. Ib. 626. Alde orotarik inguratua nauka su izigarri hunek. Dh 154. Dantziaren jiraak
bere guztiak dira ezkerrerakuak, zein dan pausu egiteko ta ibilteko alde madarikatuba Eskritura Sagraduban. fB
Olg 139. Bada erdibidu bedi arbolatxu gazte bat, ifini bediz alde bijetatik gizon bi. Astar II 39. Gero asiko dira /
egiten etxeak, / [...] / artuko dituztenak / Plazan iru aldeak. Echag 50. Aldare haren alde batetarik emanen da
indulientzien erretaula onheski arrimatua. JesBih 416. Epistolako aldialat juaiten denian. UskLiB 55. Jurdaingo
ibaiaz bertze alderat. MarIl 75. Gatz au txit urtu dan orduan, gazitzen da [gazta] orobat beste aldetik. "Por el
otro lado". It Dial 88 (Ur, Ip beste aldetik, Dv bertze aldetik). Jo-erazo omen zion buruaz lurra, bein alde batera
eta gero bestera. Izt C 249. Zopa jan nianian ni alde orori so. Etch 320. Alde bata enia zela, bestia mementin.
'Je pensais aller dans une direction, je pris l'autre sur l'heure'. Ib. 358. Igaro deustee neure bihotza alde batetik
bestera. Ur MarIl 33. Munduaren bertze aldera. Gy 288. Pirenen bi aldeak itxiki berenak. Hb Esk 15. Ogeita
amar milla gizon bikañ erriaren alde batera gauaz bildu zituen. Lard 113. Ospitalerat itzulzean, alde guzietarik
oihu egiten diote. Laph 212. Jangoiko Aita guzis poderosoein eskuieko aldean. CatAe 6 (CatSal 7 eskuieko
aldean; CatR 7 alte eskoian). Aien barrengo aldetik, / ortza txiki fiñak. Bil 60n. Biak kotxearen alde banatan
auzpezturik jarri zitzaiozkan. Arr GB 117. Kabi guztiya tapatzen du, eta bakarrik uzten ditu bi txulo txiki alde
banatara, batetik ez bada bestetik iges egiteko. Sor Bar 17. Orgabideaz bertze aldeko sasi baten xokoan. Elzb
PAd 40. Jesüsez deithürik izan eskuñeko aldialat. Ip Hil 207. Ezkerreko aldean, bihotzaren tokian. Arb Igand
117. Alde batetik bestera / kordel bat loturik. Azc PB 86. Lurreko gei guztiak alde bi daukez: aurrea ta atzea,
kanpoa ta barrua, ganea ta azpia. A BeinB 67. Ordu berean ikusi dituzte haren burua alde baterat, gorputza
bertze alderat erortzen. HU Aurp 48. Baneunka bere fede ain andia, mendiak alde batetik bestera eroateko
bestekoa. Itz Azald 16.
 (s. XX). Gu isaren gutuk yire bi altetarik. Mdg 169. Lengo ekatxean kakaoa, alde batera joan zan lez, orain
joan zan beste aldera, ta ontzia etzan zan alde onen ganera. Echta Jos 95. Orain ere an zeuzkak bere oiaren
buruko aldian Santa Teresa eta anketako aldian Fraskuelo. Iraola 99. Bi aldetara ixurkia berdin dute estalgiek.
JE Bur 25. Bereter jaunak alde banatan zituela, Aita Batiz [...] irtetzen zan. A Ardi 113. Bidea zerratua nuen
alde guzietarik. StPierre 12. Han, eskuineko aldean, su handi bati ohartzen da. Barb Sup 173. Mutillak alde
batera ta neskak beste aldera eraman. ArgiDL 128. Bidasoaren alde banetan Endaia ta Ondarrabi. Enb 71.
Erriko enparantza. Alde batera Udal-etxea. Zokondoan Eliza nagusia. Lab EEguna 101. Alkar top-egin ebenian,
mister Kick-ek, bere eskumatik joialako, ezeban utzi gura orma-aldia. Kk Ab II 28. Egun batez agoztegiak su
artu lau aldeetatik. Or Mi 86. Ur andiaren bertze aldea jo bitartean. FIr 152. Eta alde batetik astindduten
zittuzaneko, beste aldera egitten eben egaz eulijak. Otx 160. Beste alderako... [= 'suma y sigue'] 60.150 Lko. Ldi
IL 118. Ermitiako gezi-mutur, alde batez miztotua; Isturitzko gezi-mutur, alde bietatik miztotua. JMB ELG 40.
Seaskaren alde bietan kantari. NEtx Antz 123. Karrikaren bi aldeetarik han-hemenka ezarriak ziren zurezko jar-
leku haietariko batean. Mde Pr 162. Abade jauna alde batean eta bera bestean jarri ziralarik. Bilbao IpuiB 75.
Beobide deritxon auzuneak aldea baten tontortxo bat dauko. Akes Ipiñ 21 (31 alde batetik). Ospitaleko oto
handi bat sartu zen, kurutze gorriak lau aldetan. JEtchep 101. Zuek biok andiko aldetik eta guk emendik arrika
egin bear deutsagu. Erkiag BatB 58. Arkupeak galanki lau aldeetara. Anab Aprika 46. Elizan gizonezkoak alde
batetik eta emakumezkoak bestetik ikusiko zenitun. MAtx Gazt 28. Eta marmita txikia pasa zuan balak alde
batetik bestera. Salav 53. Mugaz bertze aldetik karri edaria. Xa Odol 139. [Adar] horiek dira euskararen
kondairan lehenbiziko aldiz agertzen direnak, ez zezenek kopetaren bi aldeetara urguiluski daramazkitenak.
MIH 387.
 Lado de un polígono.  Laukiaren konerra ta alde bat eztira neurrikide. Zait Plat 57. Espainian, zineman
behintzat, betiko trianguluak lau alde izaten ditu: senarra, emaztea, senarra ez dena eta apaiza. MIH 311.
2. (gral.; Urt I 19, Lar, Añ), alte (S; -th- Foix ap. Lh). Ref.: A (alde, alte); Lh (alde, althe). Lugar, parte. "Ab
omni parte, alde guzietarik" Urt I 9. "(En todas) partes, leku guzietan, edozein lekutan, alde guzietan" Lar. "Acia
todas partes, alde guztietaranz" Añ. "(c.), región" A. "Région" Lh.  Ethorten ziraden harengana alde
guzietarik. "De toutes parts". Lç Mc 1, 45 (He, TB, Dv, Leon, IBk alde; Ol, IBe edonondik). Asi zan bere biajea
arzaen, ponienteko aldeetara. Lazarraga 1146v. Plazer baduzu deusik alde hartarik. Volt 206. Ezperen bat bedi
Nafarroa-beherearra edo zuberoarra Bizkaitarrarekin edo alabesarekin [...], edo zein nahi Eskual-herriko alde
batekoa bertze alderdikoarekin. ES 398. Hargatik alde batetakoak ezin jakin zetzaken bertze alderdiko hitz
guztiak eta gauzen izenak. Ib. 399. Bestenaz banagoka zure hizkuntzari, len ere baño obekiago dakust alde
oietako Euskaldunen itsumendea. Lar, carta a Mb 278. Alde artako mairu gaistoak. Mb IArg II 288. Alde aietako
artzai ta unaiak. Cb Eg III 345. Printzesa hau ethorri zen hegoako alde barnetarik. Lg I 334. Bethleemeko eta
mende.
alde hetako haur guziak. Lg II 121. Gaitz bat orotarik izigarriena, / alde guzietan ikhara demana. Gy 157.
Lizarra, gure aldeetan, bakhan ikhusten da. Dv Lab 321. Denbora da alde ontara agertu ez dala! Sor Bar 99.
Eman dezagun, bada, aditzera alde guzietan. Zab Gabon 54. Izendatu zituan ere munduaren alde askotarako
Probintzial ta beste erlijiotsu asko. Bv AsL 203. Itxasoz iristean / Zijoan aldera, / Agertzen da legorra / Ark [K.
Kolonek] esan bezela. AB AmaE 161. Hurbilago, gure aldetan eta gure eskual-herrietan beretan hatzemanen
ditugu hetarik. Elsb Fram 116. Alde hetako Fraide-Aintzindari batzuk. Jnn SBi 86.
 (s. XX). Ezin sinisturik, alde askotan itandu eban egia ete zan albistea; ta alde guztietan ao batetik zirautsen
baietz ta baietz. Ag Kr 114. Soloetan, basoetan eta alde askotan. Echta Jos 34. Zoazkit, Malen, Martiñek alde
auetatik iges egin dezan. Ag G 284. Zer dabilkizu zuk Balbino, zer zabiltza alde abetan? Ill Testim 10. Entzun
dut geroztik ele frango alde hartako jendeaz. StPierre 22. Aldeoroko edo alde guzietako Eleiza noiz sortua da?
Inza Azalp 87. Neuk itandu neutsen Amerikako zein aldetatik etorriyak ziran. Kk Ab II 185. Alde guzietako
medikuak izanak omen zitzaizkon. Barb Leg 134. Alde aretan basua ta larra ta aldatz pikak eta arkaitz
ixugarrijak baño besterik ez ikusirik. Otx 105. Poli bakar-bakarrik zegoan alde artan. Anab Poli 16. Jende onak
badirela alde guzietan. JEtchep 17. Gizabegiek ikus ezin dezaketen aldeetan barna ioateko. Zait Plat 101. Ta
nola ta nun bizi bear degu alde aietan? NEtx LBB 68. Beittu eban nun mezia emongo eban, eta aldatu zan alde
artara. Etxba Ibilt 463. Lagun eta adiskide asko euki ebazan alde askotan. Alzola Atalak 88. Etzuen ebatsia alde
guzietan zuen omena. Ardoy SFran 54. Nekazariak, alde guztietan, ez dira berrizale. Frantsesek ere, luzaroan,
gorroto izan zuten horrelaxe Errepublika. MIH 133. Areson, baita Baztango zenbait aldetan ere. MEIG I 116.
v. tbn. EusJok 91. Tx B I 167. Ir YKBiz 98. Erkiag BatB 47. Xa Odol 58. Uzt Sas 292.
 (Precedido de nombre de lugar). Zona de, región de; ciudad de. "Eibarko alde onetan bizi naiz juan daneko
urte askuan" Etxba Eib.  Zeren baitzén Ierusalemeko aldean, eta zeren uste baitzutén bertan Iainkoaren
resumá manifestaturen zela. "Près de Ierusalem". Lç Lc 19, 11. Eliza iduri batekin zeiña baita Glarango aldean.
INav 52. Davit hurbildu zenean Bathurimgo alderat. Lg I 312. Berri bat heltü zait jaunak / Errumako aldeti.
'M'est arrivée de Rome'. Xarlem 1420. Ondar mordo moldakaitzetan, zeintzuk aspalditik onara altxatu diran ez
arian pitinka Uliako aldean. Izt C 148. Bat ilkhi zen harmetan Corseko alderat, / Eta haren inguru ziren
lurretarat. Hb Esk 11. Suisako aldean iragaiten bazine martxoan. Dv Lab 194. Ataungo aldera / urrengo saiua.
Ud 100. Eta handik harat gizon horrek Indietako alderat itzultzen du bere bihotza. Arb Igand 28. Eztot geiago,
orduan baizen ondo, neure aurrean billatu, amaika bidar Mendiolako aldean ibilli naz baiña. Ag AL 39. Buenos
Airesko alde ori otzaz bazter gaiztua dala. Kk Ab I 55. Etxekoz-etxeko egiten den lana da merkeenik, ahantzixea
balin badugu ere Lapurdi eta Benabarreko aldean. JE Ber 18. Ernioko aldetik iritxi zaigu bart. Etxde AlosT 79.
Ainhoako aldean. Zerb Azk 89.  Ango aldean ibilli nenbillela. Anab Aprika 89.
 (Sin -ko).  Beste ainbeste, ta alako kutunik zurea bezalakorik, iñork ere eztit egin Bizkai alde ortatik. Lar,
carta a Gandara 161. Geroztik nere erbestantzan ta an Errom-alde artan. Mb IArg I 53. Orozko ta Zeberioti
Otxandiora, ta Plenzia eta Matxitxa aldeti Mungiara. Cb CatV 112s. Batez ere Beterri aldean. AA II 32.
Suberoa aldera, aiutari erraten diote labamendia. Gy 100n. Espainia aldean lagunak ez geldi; / Afrikanoek harat
egin zuten gaindi. Hb Esk 49. Jerusalen-aldea utzirik, Nazaretera joan zan. Lard 370. Ondarrabi aldian / aditzen
genduen, / dama bertsolari bat / nola bazeguen. Bil 153. Ez lirake Amerika alde oietara joaten diranak joango.
Zab Gabon 66. Odeizko belak iratargiak daukaz oinpean, / Keiak legetxe igo dabeenak Gorbeia aldean. AB
AmaE 367. Eskual herri aldean berean [...] nahiz gizon ez handi, bainan triste haren izena mende eta mendetan
kontserbatu. Elsb Fram 145. [Pilotari] horiek ganez geroz, egin du gure Eskual-herri alde huntakoaren ohoreak.
Zby RIEV 1908, 86. Au zan itxarotea / barri emon artean / bere anaia eukanari / Mexiku-aldean. Azc PB 132.
Emen aratusteak deritxe, Probintzia-aldean iñoteriak. A BeinB 53.
 (s. XX). Oñati alde guztia elurrez txotildurik arkitu zuten. Ag G 200. Bilbo-aldeko euskaldun motzen bat. A
Ardi 81. Bidarritarra zen [Oxalde] eiki... Orzaize alde hortakoa bethi. Ox 201. Mantxa alde artan, meatz, mina
batzuen jabe zala bagenekigun. Alz Txib 84. Crau aldea nare ta ixil zegoen. Or Mi 61. Nola presari eragiñ eta /
pasatzen den ugaldia, / ala berian kanpotarrakin / bete da Antxo aldia. Tx B I 13. Murtzia aldeko abade bati. Kk
Ab II 173. Ameriketa-alde artan beta gutxi dute alperrik galtzeko. NEtx Antz 111. Zer diok San Salvador alde
aietan? Or QA 119. Gipuzkoa aldean zear. In MAtx Gazt 7. Baita Asia aldean Kaistre ibarreko aintzire ur-
goxoetan bizi diranak ere. Ibiñ Virgil 77. Paraguay aldeak. NEtx LBB 29. Garazi alde hortan. Ardoy SFran 32.
Ibili bide zen Gipuzko alde hortan pertsularien ondotik. Xa Odol 33. Len esandako mendi orretatik, Prantzi
aldeak ere ederki ikusten dira. Uzt Sas 351. Mantxa-alde guzian zan entendimenturik argiena. "En toda la
Mancha". Berron Kijote 71. Bai Katalunian, bai Frantzi aldean, bai Mairu herrian. MIH 150.
v. tbn. EusJok 148. Barb Sup 90. Ir YKBiz 414n. Zait Sof 89. Munita 36. JAIraz Bizia 97.
3. (V-gip; Lar, H), aldi (S). Ref.: A (aldi); Elexp Berg. Aspecto (de una cuestión, etc.). "(A dos) visos, alde
bitara" Lar. "Rapport, aspect. Alde hunez, sous ce rapport-ci. Asko aldez, sous plusieurs rapports" H. "Aldiak oro
jorik (S), todo bien pensado, después de todo" A (s.v. aldi). "Bere alde onak eta txarrak dauzka ezkontziak"
Elexp Berg. Cf. ALDE GUZTIZ.  Batbederak dohaina rezebitu duenaren arauez berzei administra biezé,
Iainkoaren anhitz aldezko graziaren dispensazale onék bezala. "La diverse grâce de Dieu". Lç 1 Petr 4, 10.
Baldin kristino bezala aflijitzen bada etzaiola laido, aitzitik glorifika beza Iainkoa alde harzaz. "En cet endroit".
Ib. 4, 16 (TB hartan). Anhitz aldez hura baliatu izan zait. "J'en ai senti infinis effects". Lç Dedic * 5r. Alde hunez
mende.
ere duzu laudorio merezi, / Zeren ez nauzun hauk entzun baño lehen berezi. EZ Man I 34. Hekin oñhazeak baño
Purgatoriokoak / Asko aldez, giristiñoa, dituk aspreagoak. Ib. 126. Amudioa da alde guzietarik begiratua,
humilla eta xuxena. SP Imit III 5, 7 (Ch gauza guzietan, Mst orotarat). Ez dagoka gorputzari, / Dugun hartaz
artharik, / Baiñan xoilki arimari, / Alde guzietarik. Arg DevB 56s. Eta ez du halakoak alde guzietarik penarik
eta dolorerik baizen. Ch I 25, 7. Ara noraño eldu zan San Agustiñ-en santutasuna, karidadearen alde bakar
onetatik. Lar SAgust 15. Eritasun nekezkotik, otz-bero gogorretik edo beste alderen batetik datozkigun naigabenz
illun-txiki-andietan egin behar duguna. Mb IArg I 170. Askozaz bere obea da Kontriziñoa Atriziñoa baño, alde
askotati. Cb CatV 80. Au da pekatua, alde guzietatik arrigarri itsusia. Cb Eg II 12.
 (s. XIX). Ikusten düt alde orotarik / Egün galdürik nizala. Xarlem 582. Onelako amorea gozoagoa da; baña
bestea alde askotatik on geiago dakarrena. Mg CC 237. Eli eritxon Israelgo jueza guztiz ona zan alde askotara,
baña [...]. Mg CO 24. Alde guzietáik dá gaixto ta kalte-emálle úztea gizónak atzendurík ta atzerát bere Jangoiko
Jauna. LE Ong 19r. Beraz alde guzietatik zor nizun zuri liburu onen eskintza. VMg VII. Orra [...] zenbat
aldetara dan Jaungoikoa gure Aita. Gco I 408. Zer gauza egokiagorik eta probetxuagorik n(ere) k(ristaua), alde
guzietara, Aita gurea [...] esatea baño? Gco II 411. [Infernuko etsai batzuek] ekiten dioe bere denboran erren
egin duan alde artatik. AA III 573. Denborari, lekuari eta alde guziai begiratu ezkero. Ib. 557. Bethi zer edo zer
eskas da osoki eta alde guztietarat dohatsu izateko. Dh 177. Asko aldez merezi dugun gauza bat. Ib. 68. Begiratu
daijogun bada, neure entzula onak, miin gaistuari aldia onetati. fB Ic II 206. Begiraturik beste alde batetik
gauza oni. JJMg BasEsc 184. Zegaitik fedia alde guztijetatik da ziur edo ziertuba. Astar II 14. Ez dauka fedeak, /
ez, kristau nereak, / ez dauka beldurrik / iñongo aldetik. It Fab 201. Andia izateaz landara, gai eta alde
guztietara da txit egokia, zuzena eta ondo egiña. Izt C 453. Emaztiari ez naigaberik alde onetatik emotia gaitik.
Ur MarIl 108. Berrogeita emezortzi urte zeuzkan, eta alde onetarik ere ez [zan] pisu andi biak jasotzeko
egokiena. Lard 147. Alde orotarik eta bere egin-ahal guziaz zu damuztatu zaituen jendeaz. Dv LEd 93. Orañ
alde guzietatik desanparatua arkitzen naiz. Arr GB 19. Alde guzietara gure Aita-lenaren bizitza da miragarria.
Bv AsL 219. Pobrezaren alde ona miraturik erakusten. Ib. 191.
 (s. XX). Beste alde batetik dator nire samiña. Ag Kr 159. Gauza guziak itz batekin sortu-azi zittuan egin
zittun bezin egokiak, ederrak eta ainbeste aldetakoak batean. Inza Azalp 36. Gezurrakin gauz oiek esatea bi
aldetara da pekatu: gezurra esan dalako ta Jaungoikoaren izena aotan artzen dalako. ArgiDL 26. Alde-ona
billau gauzetan. Laux BBa 8. Okerrago da ixilpea. Alde ortatik eskarriz asko, beraz. Ldi IL 114. Alde orretatik
ardura barik egon. Otx 76. Lantegitik urteiten diran gauzetan Marxek alde bat baño ez eban ikusi: langillearen
lana. Eguzk GizAuz 60. Zorioneko ago beaz alde guztietatik? NEtx Antz 20. Orrek beste alde bat ba zuan:
Andoniri esango ote zion ala ixillduko ote zan. JAIraz Bizia 105. Zatoz. Neretzat len bañan gutxigo ez zera.
Beste alde batera berriz, biren ordez iru izatea ez da kaltegarri. Ib. 61. Intxaurrari bi aldetatik begiratu
gentzaioke: igali edo fruta-zuaitza dan aldetik eta zur-arbola edo baso-zuaitza dan aldetik. Munita 50. Alde
horretatik behintzat, ez zuen beldur izaterik. Mde HaurB 76. Latinak ba din alde on bat: Isabelak higuin din. Ib.
30. Gauza bizkorra da orimena, nere Iainko, izugarria, sakona ta aleun aldetarakoa. "Infinita multiplicitas". Or
Aitork 265. Amorru ematen zidan guziz ere ene asmoaren alde batek: bere arrontasuna. Txill Let 57.
[Orhoimenak] alde pozgarria bakharrik erakusten digu. Osk Kurl 81. Eztabaidetan bi alde on zituen Sokratek.
Zait Plat 90. Halere Platon hurbiltzen zaiku alde batetarik. Aitor du gizona herbail eta ahul dela. Lf ib. XX.
Gogamena, buru-muiñez baliatzen den ezkero, alde ortatik beintzat, Jakintzaren zabalgunean edo barrutian
sartzen da. Vill Jaink 68. Ez al dozu munduan iñor? Orren umezurtza al zara alde guztietatik? Erkiag BatB 200.
Alde batean pena, plazerra bestean, / zer uzten nuen ta zer hartzen orroitzean. Xa Odol 229. Askaturik
erabiltzeak bi alde gaizto agerian ditu. MIH 104. Ez dut uste alde horretatik behintzat inolako eztabaidarik
izango denik. MEIG IV 52.
4. (G-azp, AN-gip-5vill, B, BN-arb, S ap. Gte Erd; SP, Izt 6v, Darric ap. DRA, A). Sentido. "Hitz hura bi
aldetara aditzen da, ce mot s'entend en deux façons" SP  A. "Beste eun aldetara erakutsi beutsan ere Jesusek"
Izt 6v. "Bertze aldera aitu dut (L, Darric)" DRA. "Hori [...] bi aldetatik artu leike (G-azp), ori bi aldetara hartu
leike (G-azp), [...] bi aldetara entenditu liteke (AN-gip), bi aldetara konprenitzen al da (AN-vill)" Gte Erd 272.
"Oi bi aldetara mintzo da (B, BN-arb, S), [...] bi aldetarik erraten dugu (S)" Ib. 272. Cf. infra BI
ALDETARAKO.  Baina Skripturák Elizaren izen haur bi aldetara hartzen du. Lç ABC I 3v. Koko itza alde
askotara artzen da euskeraz. "Significa". Mok 14n. Bitara artu diteke "representar" ori: iduritara ekartzea, eta
iduririk gabe oroimenean gertaraztea. Ez dago dudarik bigarren alde ontara artzen dula [Teresak] geienetan. Or
QA 160.
 (Dv, H). "Gaixtorat, gaixtoko alderat hartzea" Dv. "Gaixtoko aldea hartzen du hitz guzietan" Ib.  Etzitiala
othoi ofensa, eztezazula othoi, alde gaitzera har, eneganik, eta ene lumaganik ezpalin baduzu errezebitzen
balakurik edo lausenkurik. Tt Onsa 14. Ene konseillia alde onera har ezazu. Tt Arima 115. Gure lagunaren
maitez, eta peretxü handi baten harentako ükheitiaz; haren egite ororen alde honiala hartziaz. Bp I 104. Alde
gaiztora besteren gauzak ez botatzea. Mb IArg II 380. --Zer egin biar dogu [...] lagunaren gauza deungaren bat
jakin dogunian? --Edolabere alde onera bota bere egi-modu edo intenzinoia. CrIc 92. Lagun urkoaren faltak
agertzea, gauz onak-ere alde gaiztora botatzea edo gutxitzea. AA III 604. Zeure berba ta egite guztiak beti alde
txarrera ta gatxera inok juzgetia. fB Ic II 225. Egin bere biar da alegina, ikusten dan guzia alde onera ezarteko,
mende.
bada alan eginagaz eztatorku gatxik, ez kalterik; baña txarrera botateko ekanduba daukanak sarri eta sarri uts
egingo dau. Astar II 179. Oriek eta beste aparteko gauzak dituztela-ta, mahomatarrek alde txarrera artzen
dituzte. Anab Aprika 54.
5. (S; Dv), alte (-th- S; Gèze). Ref.: A; Lrq (althe). Partido, bando; parte (de un litigio). "Althe, parti" Gèze. "Bi
aldetara daude bi hauzoak, les deux voisins sont divisés" Dv. "Alde bat hartu (Sc), tomar un partido" A.  Eta
parti zedin hiriko jendea bi aldetara, eta batak ziraden Iuduekin, eta berzeak Apostoluekin. Lç Act 14, 4 (Dv, Ol,
IBe bi aldetara, Ker alde bitara; IBk bi alderditako). Hil hanitz bi aldetarik: hamasei mila baratu dituzu
kanpuan. (1595). FLV 1993, 449. [Saguzarrak] alde egin zuen egaztien aldetik, igarotzeko lau oñekoen bando
edo aldera. VMg 49. Artzen badute eztabaidaren bat alkarren artean, gizonik elduenetako bana edo biña alde
bakotxetik ifintearekin, berealaxen daukate zuzendua okerbide guztia. Izt C 228s. Ez du behar egiaz yostetan
trufatu [baldar-aphezak]; / Nahasien aldea nihoiz besarkatu. Hb Esk 193. Tribunoak Felixi txartel batean
gaztigatu zion Juduakin gertatu zitzaion guzia, eta bialtzen ziola, alde biai aditu ondoan, zeritzana egin zezan.
Lard 525. Felixek bi aldekoai aditu zien. Ib. 525. Ala ere ez konbertitu nai [Santa Agedak] / Kinzianoren aldera.
Ud 115. Bere diputatu lagun andana batekin itzulia ikusiko ginuela oneko alderat. HU Aurp 102. Batzu frera eta
serora gaixoen alde, bertzeak kontra. Kontrako aldea da nausitu. Ib. 143. Gure aldea daukaten gizon guziak
Minjonnet zena bezen gizon zuhurrak, eztiak, onak balire, aspaldi bakea ginukela Frantzian. Ib. 179s. Bere ahal
guziez badaukate gure aldea juduen kontra. HU Zez 24. Iduri du egiazki poxolu zaiotela bertzeak erlisioneko
aldearen atxikitzen ikustea. Ib. 199. Gudako egunetan alan gertau oi da: [...]; alde batekoen algaratzarra,
bestekoen malko-iturria izaten da beti. Ag AL 165. Hereje argitsuak, bera euren alde eta irakatsi
guzurrezkoetara eroan gura ebenak. Itz Azald 52. Berrehun aldekoak bai dira [Mexikoko asaldatzaleak], aldian
aldikoak nagusi, bazter guziak aldika ebatsi dituzte. FIr 136. Jainkoaren aldea babestu nai zuten, baiña ortarako
bear etzen bidetik jo zuten. Vill Jaink 44. Auteskundeetako gertakizunak aurrera yoiazan, alde bakotxetik.
Erkiag BatB 83. [Ortografiaren] gai ontan esan bear diran guziak, esanak ditugu. Ez noa, beraz, alde bateko ta
bestekoen arrazoiak aitatzera. NEtx LBB 9. Adibideak [...] alde edo alderdi baten ume dira. Ez ditut, halaz
guztiz, talde horretakoei erasotzeko bildu. MEIG VI 172.
 (Como segundo miembro de comp.).  Iñori etzaio galdetzen zein politika aldekoa dan, ezta ere politika zer
dan badakian. Ldi IL 140.
 "Faveur, aldea" Ht VocGr 360. "Ene aldea hartu du, il a pris mon parti" Dv. "Norbaiten aldea hartzea,
prendre le parti, la défense de quelqu'un" H.  Jinkoak bere zerbitxariaren aldia hartu zizin, eta permetitu
Totilaren espata ekarten zien ofizierra Demoniuaz izan zadin poseditia. AR 423. Hitzaz gütük estunatzen,
Museñako kuntia, / Zerentako hartzen dian Gaiñetarren altia. ChantP 384.
 Opción.  Aukeratu oraindixe naijago dozun aldia. Edo ume lotsagaldukuak, zaartza txarra ta ari darraikon
erijotza desditxauba. Edo bendizinoezko umiak, zaartza ondrauba ta zorijoneko eriotzia. fB Ic I app. 30. Aita-
semeen arteko adiskidetasunak betiko autsiak zirala, eta bein artutako aldeari jarraitzea beste biderik etzala
beren buruak gordetzeko. Lard 198.
 "Bere aldia zaintzen ona izan, interesatua izan" Elexp Berg.
6. (G-azp, AN-gip-5vill, B, BN, Sal; HeH Voc, Hb ap. Lh, H), aldea (-ia S), aldi (BN-arb, Sal, R). Ref.:
VocPir 368; A; Lrq (aldia); AtSac 51; Gte Erd 225, 257 y 293. Grupo, tropel, bandada. "Aldea, araldea" HeH
Voc. "Troupeau" VocPir 368. "Rebaño" A Apend. "Begor alde bat daille (B)" Gte Erd 225. "Gizon alde bat
bazagon bat bertzekin solasean (AN-5vill)" Ib. 293. Cf. Lar: "Trozo de gente, &c., aldia pospuesto. Lat. agmen,
multitudo, caterva". Cf. artalde, gizalde, etc. v. talde.  Zenbat aldiz nahi ukhan ditut bildu hire haurrak,
oilloak bere txito aldea bere hegalén azpira bezala. Lç Lc 13, 34 (TB, Brunet umeak, Dv umealdea, Ol txitaldia,
IBe txitaldea). Ainguru alde handi bat. AR 405. Fraide alde handi bat. Ib. 429. Behin jende-alde baten
aintzindaria ethorri zitzaion. Jnn SBi 88. Hirur Fededun alde / lehengo mendetan, / Bazituen Elizak / gure
herrietan. Zby RIEV 1908, 607. Yende-alde guziak ere, ori ikusirik, Yainkoa goraipatu zuen. Ir YKBiz 366. Ikusi
dugu zer gizon aldea, zeren gatik, zenbat denboraz elizarat ezin agertuz dauden mendian. Gatxitegi Othoizlari
1957, 136. Gau batez etzirena hirian sartu Moro alde bat, Achin bere erregearekin? Ardoy SFran 198. Harat
biltzen denean gure haur aldea. Xa Odol 149. Ukanen dute merezi duten ikusliar-alde haundia. Lf in Casve
SGrazi 17.
 (AN-gip-5vill, BN-arb, S; HeH Voc, H, A Apend), aldea, aldia (S; Foix ap. Lh). Ref.: Lh (aldia); Gte Erd 14,
223 y 257. (Ref. a inanimados). Montón, cantidad. "Mahats alde bat, mahats sasta bat" HeH Voc. "Quantité,
nombre" H. "Lot. Aldia bat, un lot" Lh. "Arri-alde gogorra, gran montón de piedras" A Apend. "Sos alde bat
irabazi du (BN-arb)" Gte Erd 14. "[Dirua ezarri] bi aldetan (BN-arb)" Ib. 223. "Kotxe alde ederra (AN-gip) [...],
kotxe aldea (AN-5vill)" Gte Erd 257.  Untziaren zolan den hariña aldiak galaraz eztezan. AR (ap. H). Biltzen
dituzte guk ez-bezalako bihi-aldeak. Dv Lab 131. Nahi bada ere zur-alde eder bat egin, aski da arteetarik urthe
oroz khentzea gando txarreanetarik. Ib. 369. Harkitzue eskualde hunek emaiten dituen mozkinik hoberenak:
xingar azpi zonbait, gasna alde bat eta biper gorri puluxta bat. Othoizlari 1960, 291. Portuges itsas untzi alde
bat. Ardoy SFran 179. Gobernadoreari eskaintzeko sekulako present aldea. Ib. 237. Noiz da egun berean agertu
holako izar alderik zeruan? Ib. 271. Norbaitek gostuko pertsu alde bat irakurtzen badu. Xa Odol 68. Bertsu-alde
luzeak bazituen gogoz ikasteko. Lf in Casve SGrazi 9.
mende.
7. Parte, porción, fragmento.  Bi aldetara partitua da: batak ditu laur manamendu eta berzeak sei. Lç Ins D
2r. Bere bizitzaren azken aldean. Mb IArg I 277. Pensamentu onetan badago mezako parte edo alde andijan
bere guraz. Astar II 200. Ez gariala duin diñade kabu baga onen alderik txikijena bere adi erazoteko. Ib. 275.
Meziaren alde edo parterik lenen edo prinzipalenak. Ib. 197. Lenagoko eunkidaren azken aldeko Franziarekiko
gudan. Izt C 488. Bere lanetan zerbait arindu naiez, bere eginkizunen alde andi bat bere bi seme Joel eta
Abiaren eskuetan ipiñi zuen. Lard 154. Orduan meta barraiatuko da, atheri delarik ahal bada. Bustiak diren
aldeak laster idortzen dira. Dv Lab 126. XIIIen gizaldiaren aurren-aldean. Arr May 168. Begitartearen
hamarretarik zortzi edo bederatziak ilundu diozka [ilargiak iguzkiari], emeki emeki, iraun duen bi oren hoitan:
lehenik kokots alde bat, gero bertzea. HU Zez 94. Orma-alde batean egoan iosita [...] ixilura andi bat. Ag AL
60. Jesukristo guzti guztia dago ostiya guztian, eta guzti guztiya bere alde edo zati bakotxean. Itz Azald 163.
 (s. XX). Eibarren ez al da Leaburuko alderik zabalena ta etxez ornituena? A Ardi 35. Ez al duzue bada
irakurri Moisen liburuan, sasiaz mintzo dan alde artan, nola esan zion Yainkoak: [...]. Ir YKBiz 394. Ereitean,
azi-alde bat bide ondoan erori zan. Ib. 170. Aren soñekoak artu ta banatu zituzten; zotz-egin zuten, nork zer
eramango zuen. Lau alde egin zituzten gudamutil bakoitzarentzat bat. Ib. 501s. Erri aundik [...] zabaltzen,
zabaltzen dijoaz, eta alde berri oetan ez apaizik eta ez ezkillarik ez da ikusten; gutxi. Bogotá berrin orixe
gertatzen zan. Etxeekin bezelaxe: alde zarrekoak, bizitza banakoak [...]. JAIraz Bizia 51. Giza gogoak bi alde
badauzka, hemen behar dugu Freud irakasleari zor diogun berjakintzapetiko haren adigai berria lagun hartu.
Mde Pr 346. Beraz, izaki bakoitza Lehen-Gogoaren alde bat da. Ib. 348. Gure filologoak, ainbeste eskatzen
dabien atlas-linguistiko orretarako krestomatiaren aldeari dagokion zati bat billatuko dabiela bertan. SM Zirik
7.
 (Ref. a partes del cuerpo).  Zirkunzisioa zan aurrari bere gorputzeko alde minbera batetik aragi piska bat
kañibetaz kentzea. Ub 63. Bada mutiltxoari jaio ta zorzigarren egunean aragi zatitxo bat gañibeta edo kutxillo
zorrotz batekin kentzen zien alde minbera batetik. Gco I 179. Zaindu bere biar ditubez galdu eztaijen bizitza,
osasun edo gorputzeko alde edo parteren bat. Astar II 89. Gorputzak alde edo parte asko daukaz. Astar (ap. H).
Zenzunak eta gorputzeko alde guztiyak. CatLlo 82. Zure barrunen eta zure gorputzaren alde eta senditu
guzietan. Arr May 83. Iñor ez ikutzeko konturik andiena iduki zazu, ezta zere burua ere, eta zere gorputzeko
alderi ez begiratu. Ib. 118s. Buru gañera, al bada, edo gorputzeko beste alde baten gañera. Itz Azald 130. Bere
gorputzeko alde guztiak mindurik daukazan geiso bat legez. Ib. 155. Bekokiya dalako alderik argiena. Ib. 132.
Zure gorputz osoa sulezean ondatzea baño obe duzu gorputz-alde bat galtzea. Ir YKBiz 122. Ikutu eban alde
mindua. Erkiag BatB 97.
 (Como segundo miembro de comp.).  Baña seme gaxoai atzaparrada bi eman ziozkan, ta bizkar alde bata
erre edo larruturik, eta bestea nere sotana au baño beltzago utzi zion. Cb Eg II 167. Matralla alde aek ez dagoz
alan eginda makallao saldia artuta. Mg PAb 193. Belarri aldiak berotzeko. Bv AsL 194. Ule ugari eder kopeta-
aldean da belarrondoetan. Ag AL 11. Buru alde guztia arrano goitarrez inguraturik daukan ikaragarrizko atx
andi baltz sendo ta arro zerurutz jasoa. Ag Kr 37. Sarri berotukotsut, / Eperdi aldea. / Alper izango dozu, /
Negar egittea. Echta Jos 30. Usoak egal gorrizu, / moko-aldea lumazu. Or Eus 143. Dagoneko, sabelpe-aldea
otzituxe zeukan. Zait Plat 109. Mokor-aldean eta saiets ondoan bere. Erkiag BatB 76. Matraillak eta ezpain-
aldeak igurtzitzen ditu. NEtx LBB 105. Gerritik gora motz, anka-aldeak luze. Berron Kijote 111.
8. (AN-ulz ap. Iz Ulz; Lar, Añ). Modo, manera. "(Lo mismo es) assí que assado, ainbat da onela edo orrela,
oro bat alde batera edo bestera" Lar. "(De todos) modos, eroro, aldeguzitara" Ib. "(De todos) modos, alde
guztietara, era guztira" Añ. "Agudo itzeliko diau alde ortara sue, pronto apagaremos de esa forma el fuego" Iz
Ulz.
 Ordea zeren ezpaitira hamar-bat hitz edo baizen hunela diferentki eta bi aldetara eskribatzen direnak;
halatan nik ere zenbait aldiz eskiribatukoitut alde batera liburuan barrena eta bertze aldera liburuaren
bazterrean. Ax 18 (V 9). Flokagilleak hain ederki zeakien hainitz aldetara loreen ordenatzen. SP Phil b 4r (He
VI hanbat manera diferentetarat). Sathan gaixtoak Ienkoaren permisionez alde orotarik Iob saindia atakatu zian.
Tt Onsa 51. Eztizeziela behinkoaz sobera gaiza erran, bena bai zonbait ordüz ber egiak berriz erran [...]; orano
hurak ützül hanitz aldetara. Bp II 6. Geldituko gara animan zikinkeririk bage [...], ta alde onetatik eriotz on
banatarako ongi prestatuak. Mb IArg I 133. Constantinoplako Enperadore Mauricio ta aren peko anitz agitz
gaiztatu ziran beren aldian herejiz, besteei berea kenduz ta beste asko aldetara. Ib. 232. Anitz aldetarakoak dira
Santuak eskatu ta Jangoikoak egiten dituen milagroak. Mb IArg II 330. Erri edo Korte andi, zabal ta guztizko
eder bat, era ta alde guzietara txit zoragarria erakutsi zion. Cb Eg II 209. --Zenbat aldetara da dolorea. --
Bietara. --Zein dire. --Kontrizioe eta Atrizioe. CatUt 22. Ohoria beste althera mintza laiteke. Egiat 261. Bi
aldetarakoa da beraz Jainkoaren hitza: hitzkribitua, ta hitzkribitugabea. Ub 108. --Biurtzen ditu indar zerbait
gutxitu edo galduak. --Nola izan diteke ori? --Alde askotara. Mg CC 220. Nok esan alde onetatik egiten dirian
konfesinoe, egiazko propositu bagiak? Mg CO 257. Oituraz pekatu benialak egiten dituzte: eta alde orretatik ere
itxumena geitzen edo azitzen zaie. Gco II 17. Bada animak iltzeko beste modu bat, eta da gure eginbideai
erantzuteko zabarkeria. Orregatik begiraldi bat eman bear diegu, alde onetatik gertatzen diran animen eriotzai
ere. AA II 122. Jainkoak asko aldetara ukitu arren beren bekatuan diardutenak. Lard 72. Eman zion bada /
Febok jakindea, / Alde askotara / Aditutzeko. AB AmaE 115.
mende.
 (s. XX). --Zenbat aldetara da [doloria]? --Bi aldetara, jaune. --Zeiñ dire? --Kontrizioa eta atrizioa. CatUlz 40.
Haurrek buruzagitzat balituzkete, orduan, haurren gora-beherak beren haurrekin etxean ikasiak lituzketen gizon
eta emazte batzu. Ala buruz, ala bihotzez, irabazirik baizik ez bailukete gaixoek, bana bertze, alde hortarik. JE
Bur 56s. Bi aldetara zirikatzen digu etsaiak: aurrena eragiñez eta gero nasiz. Inza Azalp 149. Beste gertaera bat
ere badegu, bakoitzak bere aldera kontatzen duna. Or SCruz 102. Batzuk, ordean, alde batera, / bestek bestera
kontatu. "Pero unos lo cuentan de una manera, y otros de otra". Or Eus 302. Baña lau ebangelari oiek ez
dizkigute beti berdin kontatzen Yesusen esan-egiñak; batzutan bai lauak berdin, beste batzutan berriz batek alde
batera, besteak bestera. Ir YKBiz XI. Latiñezko Vulgatak beste alde ontara dakazki itz oiek. Ib. 236n. Edozein
aldetara erantzun dezan Yesusek, arrapatzen dugu. Ib. 391. Bere buruari esaten zion mundu ontan amaika
aldetara lo egin leikela: amaka bat naikoa. JAIraz Bizia 82. Mehatxatu nauzue, berriz edekitzen badut ahoa,
aldez edo moldez isilduko nauzuela. Eztit niri ez aldeak ez moldeak axolarik. Arti Tobera 283. Bakarrik
nintzanean, alde guzietarat entseatzen nintzan: bat batean egiten, zuzen edo makur; bai eta, denbora hartuz,
hobexago batzuen moldatzen ere. Xa Odol 41. Nolanahi ere, euskaraz ikasteko gogoa indartu egin behar
genduke eskribauengan, eta gogo horri lagundu alde guztietatik. MIH 150. Gertakari berbera bi aldetara
entzuten baldin badugu. MEIG I 130.
9. "Cercanía, aldea, alboa" Lar. "Proximidad", "vecindad, inmediación" Lar y Añ. Apenas hay ejs. en que no
aparezca con suf. locales de decl. en sing. (v. infra ALDEAN, ALDERA, ALDETIK, etc.).  Laster asko
ezagutu ta kendu ziran aren bide eta alde galgarritik (cf. aren aldetik). Mb IArg I 372.
 (Ref. al tiempo). "Amaikak alde ortan abiatu zan (G-azp)" Gte Erd 10.  Amarrak alde ortarako Mauleren
ataurreko Sorhuetara eldu zan. Etxde JJ 121. Aurtengo Dagonillaren egun bat zan, ni Sondikara eldu
nintzanean. Amarrak aldea. Sorarrain Lili 11. Aintzintiko egunaren goiza zan, goiz berandua. Eguerdi aldea zala
esatezkero, zuzenago ausaz. Erkiag Arran 23. Eguardi-aldea zan. Anab Poli 52. Gaubean amarrak alde ortan
iritxi giñan. Salav 90. San Juan alde orretan berriz / emen da ardi-moztia. Uzt Sas 64.
10. Sexo (cada uno de los sexos).  Bakhoitzak bisitatüren dütü bere aldekuak; erran nahi baita, gizonek
gizonak eta emaztek emaztiak. Mercy 42. Bi khantari, bi eri bisitazale bata gizon bestia emazte, bakhoitza bere
aldekuen. Ib. 36.
11. (V, G, AN-gip). Ref.: A; Etxba Eib; JMB At; Elexp Berg; Gte Erd 10, 78, 140 y 280. Diferencia.
"Diferencia, ventaja" A. "Anai batetik bestera dagon aldia, esan be ezindakua" Etxba Eib. "Desequilibrio" JMB
At. "Alde ederra dago jolasian ibilli ero lanian ibilli" Elexp Berg. "Goizetik gabera añako aldia badakabe oiek
(G-azp), goizetik gaberañoko aldea (G-goi), [...] egunak eta gauak añako alde badaukabe oiek (G-azp)" Gte Erd
140.
 Tr. Al Norte sólo se documenta en Xalbador.
 Ez dira bardin nire ta zure geixoa, / Zurea da nigandik alde andikoa. AB AmaE 336. Illargiari beti / Deutsat
jaramoten, / Egunik egunera / Ze alde dakarren. Ib. 355. Dogun aldea On Luis, ain al da txikarra? Ib. 259.
Gauza zar-etik txar-era ezdago alde andirik. A Gram 56. Bai, baña onak ziran Elgoibarkoak ere, aiek obeak
idiak baño. Idietan zegoan alde guztia. Ag G 88. Onetara, sustarrik-sustar urrintxo jatzi ezkero, uste dot
andikijak eta txikikijak ezkeunkela alde andirik ixango; aren baten danok. Kk Ab I 90. Bardindu? Alderik
badago Miru-Torrena ezta beintzat. Ib. 90. Alde andia dago bixi moduetan. Enb 163. Lo datzana ta illik
dagonaren artian alde gitxi, nik uste. Otx 13. Batzubetarik bestietara eztago ezetariko alderik. Ib. 55. Ta
antxiñatasunian ezeren alderik edo obaririk emon eikijon piztirik ezeguala lurraren ganian. Ib. 120. Gure auzia
ta katalandarrena ez omen dira berdin [...]. Bi alde agertzen dira arazo oien artean. Ldi IL 57. Baltsakeri ta
gizartekeriaren artean beste alde andi bat be badago. Eguzk GizAuz 43. Erri batzuetatik beste batzuetara onetan
be alde anditxuak egon dirala. Ib. 170. Ba-dira ederretsi ditudan neskatxak. Baña eder-iritzitik, aien baitzera,
alde aundia dago. TAg Uzt 283. Alde andiagoa / are oituretan. SMitx Aranz 120. Migel, alde aundirik gabe
Beltranen tankeratsu jantzita zijoan. Etxde AlosT 77. Azkenengo ikusi zinduztanetik, egin dezun aldea! NEtx
Antz 33. Izarrak izarretik aldea du argitasunean. Or QA 200. Igarriok zer alde dagon guretzat, etxeko
oiñordekoa Pelentuako alabarekin edo Ithurribordakoarekin ezkondu. Etxde JJ 71. Eztezula asmatzen astoaren
ta zure artean ze alde dagon? EgutAr 26-7-1957 (ap. DRA). Maillako aldea dago bakar-bakarrik [animalia] aiek
eta gure artean. Vill Jaink 70. Gizasemeen artean egozan traba eta alde bardindu eziñak ikusten zituan,
etorkizunaren oztopo bakar ta sakonak lez. Erkiag BatB 87. Arentzat alde aundirik ez du / jai egunak da astiak.
Uzt Sas 130. [Sukalde] hotzetikan gurerat ba dago aldea. Xa Odol 149. Alako aldea dago azkuretik zarkurera.
Berron Kijote 137. Badirudi badagoela zenbait alde Barrokoaren lore mardul honetatik gaurko beste nonbait
aipatzen den gizarte poesiaraino. MEIG I 217. Bi genitiboen arteko beste alde batez mintzatu behar baitut.
MEIG VI 175.
v. tbn. BEnb NereA 217. Basarri 137. Zait Plat 132.
 (V-arr-gip, G-azp-nav, AN-gip). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg; Gte Erd 1 y 279. Distancia; ventaja. "Eibartik
Elgetara dan aldia beste inguru, poco más o menos, la distancia que hay de Eibar a Elgueta" Etxba Eib.
"Egundoko aldia etara jaue Rominger-ek" Elexp Berg. "Bost minutu(re)n aldea kendu dio (G-azp-nav, AN-gip)"
Gte Erd 1. "Iru segundoko aldiagaz (V-arr)" Ib. 279.  Eztotzu alde askogaz irabazi [...]; aizkorakada bigaitik
izan da guztia. Ag G 106. Orretarako berdindu nai det / guk dadukadun aldia. EusJok 40. Gona mendeletik
mende.
oskijetara alde gitxi. Otx 37. Eta bere ariko guziei edo guzitsuei alde au kentzen die: ez-ikasientzat ere erritar,
adi-errez izatea. "Con una ventaja". Or BM 24. Alako baten, saietsez saiets, / urrats bat alde eskas dute. "Sin un
paso siquiera de ventaja". Or Eus 232. Ontzi bat alde, ontzi-erdi bat, / mutur bat beintzat, kendu-nai. "Ventaja
[...] de un largo de trainera". Ib. 390. Maillerdi baten aldea izanik / ba dik naiko lasaipide. Ib. 308. Goiko ta beko
mallen artean dagoan alde andiegi ori gitxitu. Eguzk GizAuz 171. Ordutik ona aldea / dago urteetan. SMitx
Aranz 120. Tarteka, erlojuari begiratzen zion bere laguneri zein aldea atera zien ikusteko. Anab Aprika 81. Hor
dugu bestetara gabe, hogei urteren aldea. MEIG IX 63.
 "Aldiak, desigualdades. Gona-barren orrek aldiak daukaz ondo emoten ez dabenak, ese volante da falda tiene
desigualdades que no van bien" Etxba Eib.
 (V-gip ap. Elexp Berg; G-azp). "Milla alde egon ez, alde handirik egon ez. Presidente bata izan, bestia izan,
eztago milla alde" Elexp Berg.
 Ventaja, provecho. v. ALDE ON (b).  Mendira, iturrira, ibaira iges egitearen aldeak azaltzen ditu, eta [...]
olako alde onak gozatzea erabakitzen. Gazt MusIx 68.
12. Partidario.  Hamasei den urthia, nin desolatia / hilik ama handia, nik nian althia. 'Ma grand'mère, mon
alliée'. Etch 178. Ezpiritü saintia, orfelinen althia, / Zuri egiten deizüt haurrez gomendatzia. Ib. 150. Zuri
gomendatürik komünaren altik. 'Les partisans de la commune'. Ib. 554. Orrenbeste itz eragitia / salsera baten
mediyo, / idea ortatik izango dezu / alde aña kontrariyo. Tx B I 265.
13. (L-sar; H), alte (S (+ -th-)). Ref.: A (alde, alte); Lh (althe). Cara anterior o delantera. "Face, endroit d'un
objet. Emazu aldera zure maipolisa (Hb), mettez votre veste du bon côté" Lh. "Alte [...] (Sal) [seguramente error
por S], anverso, cara de un objeto. Altea eta gurrumusa (Sc), anverso y reverso" A. v. ALDE ON.  Bainan
kontrizione perfekta edo karitatea biak gauza bera dire, gauza beraren aldea eta ifrentzua bezala. Dih MarH
396 (ap. DRA).
 (Con bere). "Bere alde / kontrakalde (AN-5vill)" Gte Erd 11. "Hau du bere aldea jantzi honek (AN-5vill)" Ib.
11.
II (Uso adv.). 1. (gral.; SP, Ht VocGr 360, Lar, Añ, VocBN, Dv, H), alte (R-uzt-vid; -th- S). Ref.: A (alde,
althe); EI 344; Lrq; Etxba Eib; Elexp Berg; Gte Erd 10, 125 y 168. (Precedido de gen.). A favor de, en favor de;
por. "Jar zaite ene alde, mettez vous de mon côté" SP. "Ene alde mintzatzen da, il parle en ma faveur" Ht VocGr
360. "(A) favor de alguno, estar, hacer, norbaiten alde egon, egin" Lar. "Ene auzoak zure kontra eta nik zure
alde yokhatzen dugu, mon voisin parie contre vous et moi pour vous" VocBN. "Ez da zure alde, il ne vous est pas
favorable" Dv (que lo interpreta como adj.). "Noren alde jartzen zare, de quel côté vous mettez-vous?" Ib. "Zure
alde atheratuko da" H. "Euskal-errixan alde jardun eban beti" Etxba Eib. v. fabore (2).
 Baldin Iainkoa gure alde bada, nor izanen da gure kontra? Lç Rom 8, 30 (He, Dv, Ol, Ker, IBk, IBe, Bibl
gure alde; TB guretzat). Nahi duán, othoi, behatu eure miserikordiazko begiaz hire egiaren alde trabaillatzen
diradenetara. Lç Ins A 7r. Gaizki egilearen alde iartzen garela haren defendatzea. Mat 32. Aphurtxo bat biztuko
da tristatuen gogoa / Ikhusirik hekin alde hari dela Iainkoa. EZ Man I 73. Haur edireiten dut nik neure alde eta
fabore. Ax 17 (V 7). Zakua betatxuaren alde. "Le sac est favorable à la pièce qui peut servir à le rapetasser". O
Pr 417 (tbn. in Saug 178). Bethi iraun duzu ene aldean ene alde. Hm 230. Egun zure alde direnak bihar egin
diazakezute kontra. SP Imit II 1, 3. Adeskideak bere adeskidiaren alde eta faboretan bere bizia galtzen eta
iokatzen baitu. Tt Onsa 124. Azken bethiereko Arresta, zoin Jinkoak emanen baitü jente honen althé eta gaistoen
kontre. Bp I 58. Bethi pluma itzuli izatu dute garaitiarraren alde. ES 107. Egizu gudu ene alde. Ch III 23, 8.
Haren alde gudukatzen direnei. He Gudu 55. Gizon [...] jakintsuak gure alde ditugunean, eztiegu beste jendalla
horiei jaramon bear. Lar, carta a Mb 280. Gauz gaistoren alde milagrorik ezin egin diteke. Mb IArg I 178. Bere
Aitari gure alde eske ta eske dagokana. Ib. 107. Esaten dudanaren alde sartzen ditudan Eskriturako testo ta
Doktoren hitzkuntzen batzuetan. Ib. 55. Zerua Josueren alde agertzen zen. Lg I 199. Eta berritu zituan
israeldarren alde aen gurasoai egindako eskeñiak ta agindeak. Ub 70. Zer moldez behar den ibilli fortuna edo
alde edo kontra denean. Mih 2. Jende güziaren etsaiak düke jende güzia etsai ta sekülan arrazoa bere althe.
Egiat 226.
 (s. XIX). Ithurbideren alde mintzo ziren guziak. Monho 58. Konfesorea bere alde edukitzeko. Mg CC 170 (CO
248 bere aldetik eukiteko). Erabagi ebeen [erromarrai] edegitia erriko atiak, eurai deitutia ta euren alde jartia
borondate osuaz. Mg PAb 218. Santuak bere alde edo bando iduki nai dituenak. VMg 24. O ene Jaunarén
amórea ene álde, zein gaizki pagatudióten! LE Ong 118r. Nik esango ditudan gauzak izango dirala ez zuen
kontra baizik zuen alde. AA I 576s. Gizonaren alde edo fabore egindako mirari edo prodijioak. Gco I 428.
Goraki agertu behar da Jainkoaren ohorearen alde. Dh 74. Gure alde daukagu / gauza bat bakarrik, / ez zaigula
irtetzen / bidera lapurrik. Echag 236. Salbatzailea orai eta gero deklaratuko da heien alde. Jaur 137. Kantore
hoien süjetek ere bazükien berthüte / izan balira aberats eta fortüna hen althe. Etch 628. Itzkera onen alde ta
kontra izkribatu diran liburuak. Izt C 231. Arteko mensajeruak / Ez dabiltza debalde / Legearen fidel dira /
bakotxa bere alde. Bordel 88. Nik ez nakike egiazki, / Nere hauta eman zoiñi: / Izpiritu batzu laiste / naski don
Beltranen alde. Gy 217. Attona zenbeit bada galtza motxen alde. Hb Esk 185. Nork bere iritzia, guziak eman
zuten, bere alde arkitzen zituzten argibide eta sinisgarriakin. Lard 510. Ama guziz saindua eta urrikalmenduz
bethea, izan zaite horrelan nere alde. Dv LEd 176 (Cb Eg II 98 neretzat). Etsenplurik ikharagarrienak
mende.
erakhartzen zituzten errankizun horren alde. Laph 207. Senar-emazte gazte aien alde milla ta milla erregu eta
promes zerurontz bialduaz. Arr GB 10. Jinkuaren boronthatia behar dü examinatü, othoitzez eta barurez hura
bere althe jar erazi. CatS 93. Santuak iñor bere alde ateratzerik nai etzuela. Aran SIgn 56. Ez naiz ni gerraren
zale, / baizik pakearen alde. Xe 410. Euren zotin ta negar, zizpuru, tristeen alde, / Jaso izu jaso, zure besoa
berbertatik. AB AmaE 437. Constantin enperadorea atheratu eta altxatu zenean giristinoen alde. Jnn SBi 127.
Hunen alde bazare, / guardia emazu. Zby RIEV 1908, 213. Txiliren alde urten gura izan eban. A BeinB 88. Beti
bere burua behar-orduetan erakutsi duela erlisionearen alde. HU Aurp 88. Errakuntza orreek ontzat artu edo
euren alde berba egiten dabenak. Itz Azald 50.
 (s. XX). Nik ezin neike ez bataren da ez bestearen alde gaur txartelik emon. Ag Kr 178. Biurtu zireala zerbait
Josetxoren alde, onen gizabidea jakin ebenean. Echta Jos 242. Badute oraino bertzerik beren alde, guziz hau: ez
baitira hats hantzen. JE Bur 29. Ontza bat urre Abadiñokoaren alde! Ontza bi urre Jose Domingon alde! Ag G
102. Egin otoitz [...] Medelen alde ere bai. A Ardi 28. Erregutu egizu gu pekatarioen alde. KIkV 51 (KIkG 33,
ArgiDL 14 -(r)en alde; AG 1912 -(r)en aldez; Mat 2, Harb 4, El 6, CatBurg 4, Ub 166, CatB 10, Legaz 5, Ip Hil
94 gatik, Bet 5, VJ 14, CatBus 4 gaiti, A Cat 3 -kaitik; CatLuz 3, CatJauf 2 -(r)entzat). Zer zü kontrabandisten
alte? Const 32. Bihotz onekoen alde gauden bethi lagun. Ox 187. Gaxoen lagun ai! zeran orrek, beraren alde /
agertu zure besoa. Jaukol Biozk 35. Zoria euren alde atara zalako. Or Tormes 5. Jel-en alde gabiltzaz / Gau ta
egun lanian. Enb 63 (en una composición titulada Jel-alde). Ori bear degu; emakumezkoen euskaltzaletasuna.
Euskeraren alde atxiki ditezela. Lab EEguna 71. Eta ire lagunak, etxuek ire alde urten ala? Kk Ab II 183. Bi
milloiez zer egingo, euskeraren alde? Ldi IL 26. Or eskatzen du aurrena bere buruaren alde. Ir YKBiz 462n.
Orain arte domu edo kapitalaren alde egon diran legeak lanaren alde, bear bestean, aldatuko balira. Eguzk
GizAuz 34. Aitari itz egin bear diozu ta gure alde jarri. ABar Goi 29. Gu zuzenaren alde ari gira. Lf Murtuts 49.
Beraz gizakume zorigabe onen alde aolku-eske ari izan ote zera? Zait Sof 97. Arantzazuko elizgintzaren alde
egiñala guzia egin bear zala. SMitx Aranz 169. Gudaldi ikaragarri artan ordea, Beltran Alostarrak bere odola
kistar ziñesmenaren alde eman zun. Etxde AlosT 43. Amaika izerdi emonikoa dogu Don Martin bere erriaren
alde! Bilbao IpuiB 217. Jesus eta Mariari / eskatu gure alde. BEnb NereA 177. Munduko ordena ez baldin
badago ongiaren alde. Vill Jaink 101. Bazen asko solas eta kalapita ere, batzuk Ameriketarat joaitearen alde,
bertze batzu kontra. Larz Iru 9. Ate zaina beren alde ezarririk... edo erosirik. Ardoy SFran 91. Etxeko ohointz
horren ondoren, Hazparnen bertsolari-besta batean eske bat egin zan nere alde. Mattin 55. Orduan ere etzan
ariko / iñor lanian debalde, / baizikan danak saiatzen ziran / bakoitza norbere alde. Uzt Sas 201. Gure etxearen
alde, guztion etxearen alde, mintzatu nahi nuke. MIH 211.
 (No precedido de gen.). "Haizea alde dugu, le vent nous est favorable" Dv. "Gauzak alde dohazkigunean
(Harb), quand les choses nous réussissent" Ib. "Iauna, zu zaitut alde, Seigneur, c'est vous que j'ai pour protecteur
(He Phil)" H.  Zu alde bazaitugu, nor kontratuko zaiku? Harb 397. O iauna zu zaitut alde, / Zu ene Iainko
xoilla. Hm 46. Zeroni heltzen, alde iartzen eta laguntzen ezpazaizkit. SP Imit III 59, 3. Alde jar zaizkigu / Gure
salbatzeko. Monho 74. Bestalte bakia / hareki diaigü ükhenen, / hura üdüri monarka bat / althe beita izanen.
'Car sera (notre) allié / Un monarque tel que lui'. Xarlem 97. Bere jabe puisantak hari althe jalki. 'Sa puissante
parenté prit son parti'. Etch 78. Etzuten nihor alde, eta halere oro belhaunikarazi zituzten. Hb Egia 153.
Othoitzaz eta baruraz zerua alde ezarri ondoan. Laph 181. Arrazoinak alde eta kontra nahi ditu entzun. Ib. 182.
Nihor atheratzen bazaio kontra, zu jar zaizko alde. Ib. 84. Jainkoa alde badut, oro alde ditut. Ib. 60. Garbi
denean zerua, maltso itsasoa, alde haizea. Ib. 175. Arrotz aien espiritu ta bizimoduaren gañean batzuek alde eta
besteak kontra komentuko prailleak zebiltzalarik. Aran SIgn 61. Barthou alde duenak, Barthou lagun duenak,
Barthou bere eskuko duenak, zer indar ez du? HU Aurp 81.
 (s. XX). Bainan zeren gainean finka ditake gure adimendu xumea [...], jujatzeko hau xuxena dela, hura
makurra, hunek gauzak alde dituela, harek kontra? JE Bur108. Maria, zeri so zaude? / Zure hilak nor du alde?
Ox 80. Juezak alde dauzkakiyenak / irabazten du auziya. Tx B II 96. Nere bertsu-lan au egitean, / arren,
datozkidala alde! Or Eus 252. Jesus Jaunak haste-hastetik batzu alde ukanki eta bertzeak kontra. Leon Lc 2,
34n. Dakialarik ene arimak / ez dugula alde / othezko Jainkoa. Mde Po 74. Ezbearreko aunitz dagite, zozo alaen
aiek, legez zigorka-bearrak oitura alde ez balute. Or Aitork 112. Bainan haizea ez baitzuen alde, egon behartu
zitzaion hiruzpalau ilabetez. Ardoy SFran 185. Batzuek kontra izango ditut / ta alde beste erdiyak. Uzt Noiz 62.
Geiak ez zionaz geroz galdegiten alde ala kontra agertzea. Lf ELit 275s. Beraz hor ezjakina dugu alde. MEIG
VII 126.
v. tbn. Prop 1882, 58. AzpPr 58. Ir YKBiz 277. Zerb Azk 61.
 (Tras tema nominal nudo).  Belaunbiko, Agurtza / Otoizten dabe, / Sendi Deunaren aintzaz, / Gokaxo-alde.
Enb 97. Berotu zan "Uitzi" bere aburu-alde. Ldi IL 50. Bidegurutzetan ildakoen gogo-alde otoi egiten da. JMB
ELG 89. Eta Jainko-mendirat ni sutan joan nintzen / Oro dabilzkan Hura gu [sic] alde dadien. Iratz 185.
Birjiñak berak "Jainko-epaia" / erri-alde eman zuen! SMitx Aranz 69. Beinbat geiago bere lera itto zun
aitaganako errespetuz eta sendiaren pake alde. Etxde AlosT 94. Baserri alde didar egiñaz. BEnb NereA 212.
Ikusten danez bere erri alde / gogor egiten du lana. Basarri 187. Aita gure bat errezatu zuten aren anima-alde.
NEtx LBB 75. Nolanahi ere, gure hizkuntzaren batasun alde hor egin asmo duzuen lanean, lankide natzaizue.
MIH 119.
mende.
 (Precedido de sust. vbal.). "Ni egite alde no (AN-gip)" Gte Erd 10.
 "(V, BN), conforme. Ene alde, conforme conmigo" A. "Alte (R), althe (Sc), conforme" Ib.  Eta hemendik
goiti gauzak beti gogo-alde [= 'según sus deseos'] konprenitu orde, har-aitzu diren bezala. Ezkilek eta
kontseilariek ez dautzute sekulan erranen ez Balentin, ez Mutxurdin, baina tilintin! Lf Murtuts 36.
 "Batek zerbeit on duen edo ez adiarazteko erraten oi da: ez dakigu alde duen edo" FIr 158.
2. (Precedido de bere, neure, etc.). Por su (mi, etc.) parte. v. ALDETIK (b).  Eta laur animalék zutén
batbederak zeinek bere alde seira hegal. "Chacun à part soi". Lç Apoc 4, 8.
 Por su (mi, etc.) lado. "Bizitzea ni nere alde, hi heure alde, hura bere alde etc., [...] vivre, moi à part moi, sur
moi, séparément, à mon compte" H. "Bere alte (R), solo, aislado" A. "Bere alde (L, BN, S), à part soi" Lh. 
Hun duzu bat bederak bere orhitxapena egin dezan bere alde, bere beithan. AR (ap. H). Artzai ta beste milla /
zeñek bere alde. Echag 87. Harentzat [sabelarentzat] bethi lanean / Haritzeaz, azkenean / Aseak menbroak, egiñ
zuten xede, / Elkhar aditurik, deusik hari gabe / Nor bere alde bizitzeko / Ale aithorenseme, lazo. Gy 193. Hala
non, deus egiñ gabe, / Goan baitziren zoiñ bere alde. Ib. 304. Zirenean zoin bere alde hola aphur bat ibilli, /
Elkhar gana gerthuz zuten bidea hek itzuli. Ib. 183. Bizi da, bere alde, Serresko etxean. Hb Esk 103. Erretorak
zenbeit hitz onez eskerrak emanik herriari, joan dire zoin bere alde, bakotxak bere eginbidea beterik. HU Zez
129. Itzuli gira etxerat, zoin gure alde. HU Aurp 186. Damurik dabiltza bakotxa bere alde. Elgarretarat bil
balite eta elkar adituz berma [...]. JE Bur 210. Elizari, behar bezala, bere alde bermatzeko eskua uzten zakonaz
geroztik. Ib. 46. Joan ziren berehala, erkatz-gider batzuen gainean, zoin bere alde. "Chacun de son côté". Barb
Leg 134. Bakotxa zuen alde lanerat goizean, / ez uka zoaztela pena bihotzean. Xa Odol 149.
 "Bere alde utzirik horiek guziak, laissant toutes ces choses à part, de côté (AR)" H. Inguruko arrotzak bere
alde utziz. Hb Esk 24. Bizkitartean luzerat unhatu zituen khorodunak, eta utzi zuten [Konfuzius] bere alde. Hb
Egia 67.
 Aparte, como excepción.  Bada erregela horiek haiñ daduzkat jeneralak, non ez baitzaie eman behar
exzepzionerik, edo bere alde uzteko lekhurik behiñere. He Phil 208s (SP 207 ezpaitut hartarik deus ere
lekhatzen). [Lurrean izan diren gizon handienak] ez dute egin yainkozko lanik. Utzi behar da beraz Yesus bere
alde; orok nausi dute. Hb Egia 86.
3. (G-azp, AN-ulz; Dv, H). Ref.: A Apend; Gte Erd 244. A cambio de, en pago de. "Bere hartzekoaren alde ou
aldera izan ditu ehun libera, il a eu cent francs à compte de sa créance" Dv. "Cambio. Idi-parean alde eman dio
zaldi bat (AN-ulz)" A Apend. "Idi baten alde zaldia eman du (G-azp)" Gte Erd 244. v. HUTSAREN ALDE. 
Egin bitza bere gauzak Jangoikoaren izenean ta bere zorren alde. Mb IArg I 154. Nekezko nere lanen alde
arkitzen nazala ni nere Aitaren glorian [...]; ta bere nekeen alde izanen du niri darraikidanak ere dagokan izen
ta honra guzia. Ib. 154. Eskerrak ematera etorriak [...] egin dizkigun ondasun andien alde. Ib. 391. Itxeko
zorrak atera, itxearen alde tributu-zensoak ezarri. Ib. 373. Ta bere otoitz on humillen alde utzi zion Espiritu
Santuak bein eman zion indarza. Ib. 374. Baldin saltze onen alde eman nai baiziozkeen [...] ogei ta amar diru
zillarrezko. Ub 85. Gertatzen diran nekeak eskeñi giozkatzu Jaunari zure bekatuen zorren alde. AA I 584.
Sufritu bear ditugu penitenziazko espirituarekin: au da gure pekatuai zor zaien penaren alde. Gco I 450. Ta
urteroko irabaziak oso-osorik emango dizkitzut, orain aurreratuko didazunaren alde. ABar Goi 36.
 (Precedido de sust. vbal.).  Erleak emate-alde txerria merkeago saltzen da (B). A EY I 432. Ez egun bateko
galtzea ez, baita lau egunekoa ere egingo nuke auxe ikuste-alde. "A trueco de verle". Berron Kijote 142.
 (Precedido de part.). "Mandatu egin alde sagarra eman didate (AN-5vill)" Gte Erd 10.
4. (Precedido de numeral). En dos (tres, etc.) direcciones, a dos (tres, etc.) lados.  Retira bedera alde. 'Ils se
retirent chacun de son côté'. Xarlem 678. Ilea sagerdeka bi alde yautsia, / Dirtiratzen duela mazelan behera. Hb
Esk 181s. Nola duzke zuhaitzak zazpi adar eder / Begitan ditezkenak andanekin ager. / Hala da Eskal herri zazpi
alde yartzen. Ib. 74. Emazte batekin egon behar zuten gizonek: etzitezken bi alde yar ere, adulterioaz kanpo. Hb
Egia 81. Luther, Melanchton, Oecolampade eta Zuingle bildu ziren Marpatey deithu hiri baterat, elkar aitzeko
xedez. Bainan hain gauza bereziak atzeman zituzten Testamentean, non lau alde yarri baitziren! Ib. 119. Yesusen
arabera, etxe bi alde direnak erortzen dire (Mc 3, 25). "Omnis domus divisa contra se non stabit". Ib. 110 (Dv
etxe bat bere kontra bi aldetara badago). Oihanera heldu direlarik, badoazi biak bi alde. "Ils y prirent deux
directions différentes". Barb Leg 129.
5. (Tras tema nominal nudo). Hacia. "Noter la différence de sens entre etxe-alde, 'vers la maison' y etxearen
alde, 'en faveur de la maison'" Lf Gram 383. v. ALDERA (b).  Etxe alde laster emaiten da abian. Gy 51.
Hedatzen kosta alde, Laphurdi aldetik. Hb Esk 43. Ezker-eskuin dabilka bere gorphutz lerdena, behin aitzin alde
ditu buru eta bulharrak khurrean, gero yartzen da sahetsaren gainean. Hb Egia 151. Kanpo alde, Txomin, kanpo
alde? Zab Gabon 26. Gauza bat doanean / gure gogo alde, / Makhurrik hartan baden / ez zazula galde. Zby
RIEV 1908, 774. Eguzki alde badu [Villeneuvettek], bere oihalen urrun heltzeko, Cette deritzan portua. JE Bur
198. Ibaia badoa naro itsas-alde. JE Ber 9. Hegatz-alde, beraz, teilatuko gapirioak bazter-harresietako gain-
hegietan pausatuak. Ib. 21. Karrikatik athera orduko eguerdi-alde, bidea zabaltzen zaiku. Ib. 53. Emeki hartzen
daukutelarik otoek ipar-alde. Ib. 76. Eskuin-alde, gurekin ipartzen da, luzatuz, haran zabalsko bat. Ib. 95. Draga
draga bazoazin beraz etxe-alde. "Et [ils] reprirent d'un bon pas le chemin de la maison". Barb Leg 147. Ezker-
alde Orexa, / eskui, Altzo-muño. "A mi izquierda". Ldi BB 54. Ugarte alde dagon izpurak / kenduko dio indarra.
mende.
"La corriente que se forma hacia la isla". Or Eus 393. Lohi hautarik nago zeru-alde beha. Iratz 162. Izarrak
mendi alde dagotzi bildurik. Ib. 39. Uhainetan lerratuz Musko alde joaki. Ib. 117. Zerbait gaizki egin izan banu
bezala, ihes egin nuen mendi alde. Xa Odol 37. Aintzin alde joan / sineste fermuan / saria badaukala Jaunak
zeruan. Ib. 169. Harkaitz latz batzuen artetik Nafar-alde pasatzen ziren asko jende. Lf in Casve SGrazi 15.
 (Precedido de gen.). (Algunos ejs. podrían interpretarse como 'a favor de').  Ez naiteke munduaren alde itzul
nere bathaioko hitzak eta obligazioneak hautsi gabe. Dh 116. Pisuban jarririk alde batetik Andre Joxeparen
urtiak eta itxusitasuna, ta bestetik ogei milla duruak txanponetan, balantza diruben alde jeisten da. Sor Gabon
55. Ama erruki orren begi gozoak gure alde itzuliazitzeko. Inza Azalp 157. Othoitzean har diten, lokhartzeko
orde, / Etsaiak ez ditzan bil hobenaren alde. Ox 77. Aithortzeko dugu, bizkitartean, azpitik ezagun dituzten
gapirio ozkatuek durduza bat emaiten daukutela, hiriaren alde. JE Ber 78. Sort-Herriari hartuko diot bere
bazterren lillura / Eta bihotzez, bazterrez bazter, auhenen alde banoa. Iratz 72.
 (Precedido de sust. con suf. -ko).  Eta bere yustak oro egiñ ondoan, / Etxeko alde Yanot kontentik zen eman.
Gy 233.
 (Precedido de part.).  Nere bihotzak ereman alde naiz orai arte ibili. Iratz 71.
6. (G-bet, AN-gip). Ref.: A; Eusk 1962, 56; Gte Erd 156. Cerca, al lado. "Cerca [...]. Alde dago, está cerca" A.
"Goizueta Leizatik alde dago (AN-gip)" Gte Erd 156. Cf. ALDEAGO, ALDEEN.  Orra, atsekabea
poztasunetik zeñen alde dagon. Aistiyan, Ramuntxoren etorrerarekin, etxe au zorionez bete da [...]. Ta orain...
Alz Ram 93. Poztasun ori ain urruti da... ta ain alde samintasuna! Ib. 52. Nik edadia aitortuko det / bautismuan
dan bezela / [...] / irurogei ta beatzi urte / alde xamar gabiltzala. Tx B II 36. Lenengo bueltan lau txalupa oiek /
alde ziraden alkarren. Ib. 81. Andik eroso zegon eskola / ta lanerako tokia, / ori etxetik alde daukanak / ez du
alderdi txikia. Uzt Sas 120.
 (Tras tema nominal nudo).  Axeriak ziren xoilki / Etxe alde egotu prudenki. Gy 123. Ethorri ziren yendetan
axeria ezta ikhusten, / Baiña buru-kolpe batez etxe-alde da gelditzen. "Le renard se dispense et se tient clos et
coi". Ib. 75. Erregeren ingurutan, / Gorthe distiantetan, / Grinan da gizona. / Ez hola Eskalduna, / Herri alde
dagona: / Bethi da lorian, / Bizi arraizian. Hb Esk 20. Mendi alderat hainitz ozarrago dire; / Dixiduz baliatzen
direnak badire. // Kosta alde direnak, bizitzen bertzela, / Segitzen dutelarik legen erregela. Ib. 228.
 (Precedido de gen.).  Asiyeran jendia / zezenaren alde, / azkenian etziran / arrimatu-zale. Xe 203.
 (Ref. al tiempo).  Besuak agiriyan, / kolkuan petxera; / amarrak alde arte / ez datoz etxera. Tx B II 108.
Lauterdik alde, zazpi segari / bil dira Errekaldera. Or Eus 297. Goizeko ordubata alde arte, gorriak pasa ta
pasa aritu ziran. Salav 57.
7. alte. En comparación.  Izeia da andiago; baia dago txiki, lerren alte. Mdg 130.
8. Con respecto a, sobre.  --Zer diraustazu Masima, gure autuen alde? --Andoni, albista onik ez: senarraren
baimena egon da, baña Eladik eztau nai ezkondu oraiñdiño. Echta Jos 218.
 Para con.  Beitturik eben gela otza eta estua, oia lastamarrara bakua, ormak amaraunez beteta eta
emakumia bada-ez-badakua, errukittu zan senar zoruan alde. Etxba Ibilt 466.
9. A cargo de. "Nire álde dago (V-ger-ple), lo tengo yo guardado. Sin ese acento [...] significa 'está a mi favor'"
A EY III 296 (v. tbn. A Apend s.v. alde).
10. (Acompañado de ablativo). Lejos de, fuera de.  Senargaiarengandik alde beren buruan ikusita. Or Mi 63.
Maiz, orde, etxetik alde / dut oroimen aula. "Me huye de casa la flaca memoria". Or BM 96. Yerusalendik alde
iltzea igarleri ez dagokio-ta. Ol Lc 13, 33 (Dv kanpo, Ker, IBk, IBe kanpora). Etxeko sutondotik alde ibilli-
ondo. Ldi UO 56. Eta gaur be etxetik alde ixan nayakon bitartetxu baten erakusmeneko gaiztakerija egin daust
niri onek. Otx 142. Lurralde ontatik alde. Zait Sof 22. Irain gorriz urrezko gurditik erabat erauzi ta alde iraulita.
Ib. 24. Garai artako goganbear bereizietatik alde ageri da auzi au. Zait Plat 152. Zer zorapidez onela / dagoz
zentzuak egitik alde. Gazt MusIx 105. Mundutik alde biziko naiz. Ib. 68.
11. (Precedido de sust. vbal.). Para.  Bat ez beste guztiak alkarraitzeko bide bat ein eban, beste orren lepotik
barre eite alde. SM Zirik 33. Noizik peñian txikito batzuek geiago edaten zituan [Joxek], balientetze alde. Ib.
132.
 Irakurtze-alde ari zeran orrek, ziñik gabe-ere sinistu zenezake liburu au [...] libururik ederrena [...] izatea nai
nukela. "Desocupado lector". Berron Kijote 17 (cf. infra ALDERA (h)).
12. En vez de.  Ortakoz, aipa-bearra dizut / azi ninduten sukalde: / [...] / Nere lênengo euskal-eskola, / nere
sortetxeko alde (orde, ordez). "En vez del hogar que me vio nacer". Or Eus 191s.
13. Excepto.  Beraz, ura nola il zanik gizaseme batek ere ezin lezake esan, gure Teseu alde. Zait Sof 152.
III (Interj.). (V, G). Ref.: A; A Morf 730; EI 346; Elexp Berg; Gte Erd 303. "Alde ortik!, ¡fuera de ahí!" Zam
Man 4. "Alde hemendik (V-gip, G-azp)" Gte Erd 303. Cf. alde egin.  Alde bada, kristinaubak, okasinoetati. fB
Ic II 281. Esanaz arrabioz: alde nire etxetik. AB AmaE 389. Ta alan bere itxi-gura ez padeutsee bakian, itxi
guztijari, alde euretatik, ta bakarrik egiñ daijeela biarra. JJMg BasEsc 117. Bide onari segi, / txarretikan alde.
JanEd I 120. (Denak bultzatuaz eta danen erditik) Alde! Bire! bire! (Joaten da kanpora). Alz STFer 131. Bada
orduan alde, alde, nai dekan lekura. Ag G 275. Etzaitut ikusi nai! Alde emendik! Alz Txib 104. Alde emetik,
zeugaz eztogu jokatu nai-ta! Altuna 99. Alde, alde nire ondotik ointxe berton. Otx 27. Alde emetik, arin. Ib. 64.
Segari bikaiñentsuna atera ziteken, lanari sendo yarrai balitzaio, baño pestaburukoan, alde igitaia! Or Mi 112.
mende.
Alde --dio-- lizunkeri, debruen kiratsa! / Emen etziten denak beza loa lasa. Or Eus 60. Alde nigandik, gaizki-
egille oiek. Ir YKBiz 140. Erantzun zioten: Alde ortik! Ol Gen 19, 9 (Ker alde ortik; Dv habil). Alde! lurralde
ontatik utikan! usu! Zait Sof 112. Alde arin eskuok, neskatx orrengandik! Ib.130. Gaiztozuloko Sorgin, gaitz
danen sort-oge, / legortearen ama, Dama ondatzalle: / zure jaurgoa jun da. Guregandik alde. SMitx Aranz 34.
Alde! Anka emendik! Kanpora esan dut! Lab SuEm 184. Zuek kamiñu erditik / bazterrera alde! Azpillaga in Uzt
Noiz 31.
- ALDEAGO. Más cerca.  Ekarri det nere etxera on ustean aldeago zalako. Ill Testim 27. Beruta-aldego,
gurdi-bidea / utzi Buztinen kontura. Or Eus 329. Alperrik jaio zaizkik / baratzan loreak, / Mariantzat bazeudek /
aldego t'obeak. E. Mujika EEs 1923, 223.
- ALDE-AGUR. Saludo de despedida.  Bere lagunei alde-agurra egiten, bere aberri Euzkadi onetara
etorralako bere karreria amaituta. Kk Ab I 107.
- ALDEAK ALDE. Salvadas las diferencias.  Ta Unamunok Loiolakoagatik ziñona geuk itandu Unamuno
beragatik, aldeak alde: ez al da euskal gogakuna beragan gallurtzen? SMitx Unam 49. Diogun ere orduantxe
errotu zela egundaino ezagutu dugun erlijiokera (dogma, morala, elizkizunak eta arauak) elizgizonetako zati
handi batek herriarekin zituen harremanak, aldeak alde, zirela bide. In MEIG VI 32.
- ALDE-ALDE (G, AN-larr-ulz). Ref.: A; A EY III 260; Asp Gehi. a) Más o menos, aproximadamente. "Alde
alde bota (G), calcular" A. "Alde alde dabil (AN-ulz), muy cerca le anda" A EY III 260. "Poco más o menos,
aproximadamente. Esazu alde-alde zer balio duen soiñeko horrek" Asp Gehi.  Dantzari amorratuak arratseko
ordu biak arte egongo ziran alde-alde. Anab Poli 82. Berrogei t'amarren bat urte izango zituan gure zaldunak
alde-alde. Berron Kijote 31. Bateri kendu zion Don Kijotek adar iar bat lantzatarako alde-alde serbi zezaiokena.
"Que casi le podía servir de lanza". Ib. 98. Eta, alde-alde, bi ordurako denbora-pasa alaigarria galduko zuala.
Ib. 108. Bada, guztiarekin ere, orduko erregela zorrotz bat ia oraintsu arte bizirik iraun duena euskalki
guztietan alde-alde. MEIG VII 180.
b) (Precedido de gen.). Al lado de, muy cerca de.  Ni, bizkortxo, elizbarrutik elizatarira joanez, beren alde-
alde belauniko jarri nintzan. A Ardi 49.
c) (AN-larr). "Bastante. Alde-alde yan degu" Asp Leiz. "Bastante. Alde-alde lan egin dugu gaur" Asp Gehi.
- ALDE-ALDEAN (Lar, Añ  A, Dv, H). a) Casi; aproximadamente. "Casi casi" Lar y Añ. "Obra de, cerca de,
poco más o menos, alde aldean, gitxi gorabera" Lar.  Orduan alde-aldean aitu zan mundua, bada Noe eta
bere etxekoak ez beste guziak ito ziran. AA I 560. Onelako gizon mukerraren emazteak alde-aldean sinits dezake
gaztañ-ondoren batekin ezkondu zala. Ib. 589. Diakono edo ebanjelistaren malla Sakramentua dala alde-aldean
fedeko gauza da. Ib. 551. Gizon jakintsu geienak, edo alde aldean guziak erakusten diguenez. AA II 51. Zergatik
inposible da alde aldian, gauza bat ongi egitia lenago askotan egin gabe. Echve Dev 204. Suge lotariak alde
aldian sentitzen ez dan moduan oska egiten du. Ib. 401. Ta ikusiko dezu zeñ gutxi, ta alde aldean ezer ez dan guk
egiten deguna. Echve Imit 50. Gal-eper samalda izugarriak [...] or-emen zebiltzan, buruetan alde-aldean ukitzen
zietela. Lard 88. Nere orazioak txit laburrak dira, alde-aldean bortxaz bezela egiñak. Arr May 122. Ontan bat
datoz geienak edo alde-aldean guziak. Zait Plat 11. Hor [Arestiren poeman] dago alde-aldean Arantzazuko
batua osorik, puntu eta komatxo, baita Arantzazuz gerozkoa ere, aditz eta guzti. MEIG VII 168.
b) (Izt 24r, Hb ap. Lh, Dv, H). Muy cerca, justo al lado.  Gure alde-aldean Thibeteko misione dohakabea
suntsitua izan da. Prop 1889, 45. Jenebieba eman zen belhauniko gorphutzaren alde-aldean. Jnn SBi 74. San
Antoniok Jesus Jauna bera zuen han bere alde-aldean. Ib. 124. Hirur xoko maite ibaiaren alde-aldean. Zerb Azk
48.
 (No precedido de gen.).  Ihurtzuria alde-aldean erori litzaiokena bezein laztua. Jnn SBi 91. Maria alde
aldean ikusten du. Goñi 33. Alde aldean jartzen zaio bethiko arrotza. Barb Sup 24.
- ALDE-ALDE BATERA. De golpe.  Baketu zan bere arimia; sendatu bere itxaropena; gozotasunez bete bere
bijotza; baita bere alde alde batera osatu zan, biurtu lengo indarrak, ta geratu zan ezer igaro ez baleu legez. Ur
MarIl 18. Alde alde batera iminiko deustaz begijen aurrian neure esker txarra, nire erantzuera dongia. Ib. 37.
Ziarduala bein baten eiz edo kazan Senario deritxon mendijan, alde alde batera asi ziran trumonadaak,
oñaztuak ta euri zaparrada andi bat. Ib. 42. Ikasiko dituzu alde alde batera eta nekatu bagarik munduko
jakiturija mueta guztijak. Ib. 61.
- ALDE-ALDEKO. a) Aproximado.  Aljer-eraño, 1350 kilometro egaz. Erriz-erri, ni joan nintzan bezela,
1850 kilometro. Alde-aldeko neurriak dira oriek. Anab Aprika 100.
b) De la medida justa. "Oñetakoak ez ditut ez txikiegi ez aundiegi, alde aldekoak (AN-gip)" Gte Erd 231.
- ALDE-ALDERA. a) (Ir, llegar, etc.) muy cerca, justo al lado.  Alegia nonbaiteko arrotz bat izanki, joan
zitzaion ohoinari alde-aldera. Jnn SBi 60. Soldadu giristino bat ethorri zitzaion alde-aldera. Ib. 145. Laztuak eta
harrituak, emakumeak eta haurrak heldu baizaizkit alde-aldera. Prop 1892, 113.
b) Aproximadamente.  Biar bezala guztiak zuzen / ezin nitzake kontatu, / baño kasuak alde-aldeâ / nai nituke
apuntatu. Tx B I 83. Eskribituz adierazten niola, erabat elkar artuta gerra egin genezan. Au esaten nion alde
aldera. Or SCruz 98. Laugarrenean dute lêngo koska bera: / kolpe bat edo beste txikiak atera. / Urrengoetan ere
ala alde-aldera. Ib. 150. Bart-arratseko ordu-erditxo bat dibujatuko diat, eta artara alde-aldera antz-emango
diok aurrak nolakoak ditudan. Ldi IL 15. Alde aldera lana berdinduz / okerka goien barrenik. "Equilibran el
mende.
trabajo lo mejor que pueden". Or Eus 303. Ioanesen itzak alde aldera artu bear dituzu, zer dioten ez-baiña zer
esan nai duten gogoemanez. Or QA 181. Politeiaren atarian bertan auxe atematen dugu: aren asmorik eta
usterik beinenak aurre-aldiko iakintsuengandik datoz alde-aldera, alegia. Zait Plat 28.
c) Justamente, exactamente. "[Balio zuena pagatu zuen] alde aldera (AN-gip)" Gte Erd 188.
- ALDE-ALDERAINO. Hasta muy cerca.  Alde-alderaino ethorriak zirela [etsaiak]. Prop 1896, 5.
- ALDE-ALDETIK. a) Casi.  Oraindaño isillik egon naiz, esango dizu; baña oraiñ etorri da alde-aldetik nere
aserrea zure gañean isurtzeko ordua; eta juzgatuko zaitut zure bizitzari dagokan bezala. AA III 462.
 Por poco. "Alde aldetik atera zen bizirik (AN-5vill)" Gte Erd 188.
b) De lado (?).  Bihur zaitezte, zoazkiote [azokari] alde-aldetik, eta ezkerratarik aurkituko baituzue harrizko
arku bat, hunen azpitik egizue bide "Loiolaruntz". JE Ber 44.
- ALDEAN (G, BN ap. A; SP, Lar, Añ, Gèze (-ian), H). a) (Precedido de gen.). Al lado (de), cerca de). "Jar
zaite ene aldean, asseyez-vous auprès de moi" SP. "(Al) lado", "cabe, junto, cerca" Lar y Añ. "Zaude ene aldean,
restez à mon côté" Dv. "Cerca" A.
 Tr. Tras genitivo, su frecuencia disminuye algo en el s. XX.
 Iustu oro iganen da bertan goiti airian / Eta egonen eskoinetik iujearen aldean. E 63. Ohorz zezaten bere
senharraren aldean. Lç Act 5, 10. Egun askotan bearko dozu / zeure aldean medikua. Lazarraga 1143v. Topadu
zirean iturri fresko baten aldean. Ib. 1152r. Elexearen aldean (1588). "Junto a la iglesia". TAV 3.2.9. Hurteen
goienean jopua jaubeen aldean. "En lo alto del año el siervo cabe su dueño". RS 286. Har ezazu ur benedikatua
(ohearen aldean behar baita eduki). Mat 181. Eta arribatzen zarenean arbola adargabe baten aldean aurkituren
duzu]u[ bide kruze bat. Volt 143. Ezarri zuen bere hiriaren aldean. "Le puso junto a su lugar". Ber Trat 113r.
Berze linbo era bada lehenaren aldean. EZ Man I 129. Bera zure maian, zu aen aldean. EgiaK 89. Eta bazen
athearen aldean ere kutxa bat. Ax 229 (V 153). Ez eztupa itxindien aldean, ez neskatoxea motil gazteen artean.
"Ni l'étoupe près des tisons". O Pr 158. Bethi iraun duzu ene aldean ene alde. Hm 230. Zaude Iesusen aldean
bizian eta hillean. SP Imit II 7, 2 (Mst Iesusen khantian, Echve Jesusekin). Muillatuko duzu dorrearen aldean.
INav 12. Haren aldean nintzen / Ungi flakatua. Gç 70. --Zer da Pürgatorioa? --Lür pian süz bethe den lekhü bat
Iferniaren althian. Bp I 65.
 (s. XVIII). Bere aldean omen zeatuk / astoarekin idia. GavonC (1705) Egan 1956 (5-6), 28. Aurkhitu izan
zuen haña ithurri ur baten aldean. "Iuxta fontem aquae". Urt Gen 16, 7 (Ur, Dv aldean; Ol, Ker ondoan).
Mundu guztiak [...] nahiago baitu eskualduna bere aldean. ES 399. Zeren Birjina Saindua gure abokata denaz
geroz, nahi baitaroku eman bere laguntza bere Semearen aldean. CatLav 433 (V 205). Ez konfesorearen aurkas,
baizik aldean. El 94. Ekusi zituen elkarren aldean zazpi gari-ondo. Mb IArg I 392. Zurekin, zure etxean ta zure
aldean bizi diranak. Cb Eg III 310. Orrela izango zera / beti aien aldean. GavS 30. Egon zena geldi-geldia
haren gorphutzaren aldean. Lg I 344. Eztuzea ordian hautemaiten edo nabaritzen zien aldian diren ainguru eta
arkanjelu salduak? AR 255. Gure abokat izaiteko Jinko bere Aitaren aldian. CatLan 48. Ezin zeronek lagun
dezazukenenean, bederen ararteko yar zakizko bertzen aldean. Mih 53.
 (s. XIX). Zubi tipi baten aldean / Gurutze bat emana. Monho 38. Xarlemaiña jar dadin / aita Saintiaren
aldian. 'Aux côtés du Pape'. Xarlem 1211. Trinidadeak jarri zinduan / Seme Jaunaren aldean. Añ EL1 225s.
Kafarnaun zeritzan erri baten aldean. AA I 403. Zarrai, eriotzaren aldean daudenean, ematen zate Sakrementu
au. Ib. 538. Arartekotzat balia dakizun Jesus Jaunaren aldean. Dh 270. Eman dezoguten beraz faruxa berotua
freskoaren aldean, eta dugun ikhus zeini lothuko diren gogotikenik. Dv Lab 264. Bat bertzearen aldean sorthu,
nolatsu bi hondo haitz azpi batean. Hb Egia 11. Bazkariteko, bere aldean ezartzen du. Laph 220. Utsik bear dot
paper illun ta baita luma bat, / Labañearen aldean ondo zorroztua. AB AmaE 166. Bainan Yainkoak, bere
ontasun handian, ezarri zian, guretzat ere bertzenzat bezala, gaitzaren aldean erremedioa. Elzb PAd 16.
Lenengoaren tontorrean Jesukristo zegoen, eta bere aldean Aita san Franzisko. Arr May 160. Erregeren aldean
pharatu zeneko. Elsb Fram 98. Hekien aldean eta inguruetan, zenbat bertzelako? Lap 44 (V 24). Etzitezela egon
bat bertzearen aldean, bainan zohala bat aintzinaxago. Jnn SBi 62. Hartzak, han baitago zain / jaunaren aldean,
/ Uli bat ikusten du / haren sudurrean. Zby RIEV 1908, 765. Oi erregina handia, / Zoin zaren miresgarria! /
Ikhusten zaitut jarria / Seme maitearen aldean / Alkhirik distiantenean! In Arb Igand 9. Halaber mintzai baten
aldean bertze bat badakikezu. HU Aurp 191.
 (s. XX). Bernardatxoren aldean egoteagatik. Goñi 47. Joanez Jaurgainekoa, buru lehen; Georges Lacombe
eta Jose Eizagirre, buru bigarren; Salaberry (Iholdikoa), Chimitz, Dihigo eta Heugas, hoikien aldean jartzaile
[en años posteriores, buru direnekin jartzaile]. Lander RIEV 1909, 654. Arreba haren aldean, belhaunaren
gainerat burua uzkailia zagokola. JE Bur 80. Baitzen toki bat hutsa gidariaren aldean. StPierre 17. Aphez-
etxearen aldean eihera edo errota bat. Barb Sup 33. Zuhurki lana maitatuz / zuen ait'amen aldean. Etcham 45.
Iarriz Aitaren aldean. "Al lado del Padre". Or BM 78. Elorri onen aldean. SMitx Aranz 141. Beti perde [aginak],
uda eta negu, halako edergailuak ziren eliza zaharraren aldean. Zerb Azk 17. Joan zen emaztearen aldean
etzatera. Mde Pr 161. Zein ederki egoten den maitearen aldean. Arti MaldanB 227. Nagusiaren artaldearen
aldean, zonbait ardi hazi zituen. JEtchep 52. Seme edo alaba, jartzen zarenean / neguko arratsetan suaren
aldean. Xa Odol 21.
v. tbn. Arg DevB 36. It Fab 15. Gy 84. JanEd II 22. Ir YKBiz 87.
mende.
 (No precedido de gen.). "Affixus lateri, bethi sahetsean, aldean, aldaketan" Urt I 403. "Asno de muchos,
lobos le comen, askorena da astoa, aldean bear du otsoa" Lar.  Erran ziezón aldean zaión Kapitainari Paulek.
Lç Act 22, 25. Lagunik baneu aldean. Lazarraga 1196v. Maira datorrenean, barriz, / baba zigorrez saldea; /
zazpi librako tremes andia / faisaetzat aldean. Ib. 1196r. Halaber ni izanen nauk / hurbillena aldean. EZ Eliç
253. Ene adiskideak eta hurkoak ene kontra iaiki dira, eta aldean ditudanek berdin ez naute konsolatzen. Harb
328. Non nabilla ezdakusat / Ezpazaitut aldean. Arg DevB 139. Zer derraket ordu hartan, / Nor fabore aldean?
Ib. 211. Utziko duzue astoa aldian. Mong 590. Portalepean omen zeagok / aurtxoa narru gorrian, / dama eder
dadukala / aldean bere adian. GavonC (1705) Egan 1956 (5-6), 27. Zeren Jesus, zure kapitaiña hor baituzu
aldean, zeruko armada handi batekiñ. He Gudu 101. Ezagutu zuen urbil zuela eta agitz aldean bere eriotza. Mb
IArg I 203. Aldean zuen Santo Kristoagana jiratu. Mb IArg II 291. Gloriotsua an jarri eban / Aita bereak
aldean. Añ EL1 224. Langille moldakabeak eta erakuslea aldean bear duenak. AA II 76. Urrutian eta aldean
bizi diranak. Ib. 16. Laster lepotik khendurik aldean zuen utzi. Gy 164. Aldean bazitzaion lagunik erortzen. Hb
Esk 35. Bertzalde gauza ageriez mintzo da; ez nonbait urrun, baina aldean gerthatuez. Hb Egia 6. Turkoak
aldean zeukaten txaluparen zoko batean ezkutatu zan. Bv AsL 183. Bada urruti dagoela zuek uste dezuten erioa,
txit aldean da. Arr May 101. Aurthikitzen zakon, burutik behera, larru phusken hezatzeko aldean zakon untzia.
Elsb Fram 114. Eliza bat han berean / Egin izan zen hortako, / Arroztegi bat aldean / Arrotz beilariendako. Zby
RIEV 1908, 419. Gaizki bizi denak ez dezake alabainan aldean ikus, ez jasan, ongi eta zuzenki bizi dena. HU Zez
99.
 (s. XX). Zazpi aingeru aldean ditu (V-ger). Balad 168. Atso zar, sudur-konkor ta begi-gorritsu bat aldean
belaunikatzera etorri zitzaion. Lh Itzald II 101. Haurrak oro aldean eman zitzaizkon. Barb Sup 163. Gure
dantza-korda errabiatua aldean iragaitearekin, xakurra sainga eta sainga emaiten da. Barb Leg 137. Han-
hemenka, laborari-etxe bakar batzu, baratze on batzuekin aldean. JE Ber 74. Oien kontuak jakiten ditut / aldian
bizi naiz eta. Tx B I 219. Aurki, aldean, oilloa. Ldi UO 16. Baserritarrak pillan ikusten ziran tokietan, makillak,
akuluak, kapusaiak, zamarrak, aizkorak, atxurrak-eta aldean egongo ziran. Anab Don 33. Aldean gera, noski,
ixillik egon, ordea. Zait Sof 44. Ez da mendirik, / ez da zuhainik aldean. Or Poem 513. Ama aldean, ogi lerro
batzuetan jarria. Zerb Azk 25. Mendian sartu zan ta an aldean arbolpeko toki egokia billatuta, antxen etzan.
Anab Poli 105. Bi etxe handi aldean, bakarrik, bertze etxetarik urrun. JEtchep 46. Menditik ardi esnearekin
zatorrela, esne ontzia aldean pausaturik jarrita zagoela ikusi nuen. Xa Odol 33. Lanerako tokia / aldian izaki.
Uzt Sas 220.
v. tbn. Bordel 78. Elzb Po 195. Ag G 180. Etcham 213. Arti Ipuin 81. Basarri 12. Mattin 104.
 (Precedido de tema nominal nudo, tbn. de nombre de lugar).  Eriden zezaten asto-umea estekaturik, bortha
aldean kanpotik bi bideren artean. "Auprès la porte". Lç Mc 11, 4. Ezen zibitate aldean zen Iesus kruzifikatu zen
lekhua. "Près de la cité". Lç Io 19, 20 (LE errirá urbil, Dv, IBk, IBe hiritik hurbil, Ol iri ondoxean, Leon hiritik
han berean, Ker uri-ondoan). Alegere dago itsas aldean / uda ta negu beti naranjea. Lazarraga (B) 1180vb.
Glanan aldean den arroka handia. INav 39. Lenbiziko ametsa bezain amets eroa izandu da S. Franzisko
Xabierren aldar aldean azkenik nik izandua. Mb IArg II 332. Bai biña eta iruna [iturri] atari aldean dituztenak
ere. Izt C 104. Bordale-aldean hiri bat bada Liburna deitzen dena. Dv Lab 243. Ezpeldoi aldian dün hilik; abil,
eraikan bizirik. ChantP 214. Jaun harek bazituen oihan aldean etxetiar batzu. HU Zez 71. Oruezearreta Bermeo-
aldean dagon auzotegi batek dau izena. A in Azc PB 98. Odei-aldean erroiak kras-kras, zugaztietako adarrik
gorengoetan miruak kantari. Ag AL 105.
 (s. XX). Nola erreka aldean baitzegon, errekara abiatu zen. Goñi 44. Illunduta gero gure etxe aldian
arrapatuko banu. Urruz Zer136. Etxe polit bat egingo dizugu ementxe, sarobe-aldean. Mok 10. Seaska-aldean
ama gaxoak / otoi zegian, negarrez. Ldi BB 22. Araziel, Korella-aldean. JMB ELG 97. Yesusen gorputza egon
zan tokian eseriak zeuden, bata buru aldean ta bestea oin aldean. Ir YKBiz 521. Yesus, bideaz nekaturik putzu
aldean eseri zan. Ib. 67. Ibai-aldean geienak loger, / goxagirotu eziña. EA OlBe 52. Or... Tolosa aldian izan
naiz uztarri batzuekin. Apaol 87. Or Bermeo-aldean agiri da aize gogor samarra itxas-ganean. Echta Jos 251.
Tala-aldean ebiltzan kaio zuri-arreak. Erkiag Arran 193. Bakharrik gelditu zan Blas ibai aldean. Osk Kurl 152.
Eguzkia Kurtzeberri-aldean etzatera dijoa. Vill in Gand Elorri 17. Argi batzuk urteten omen zuten Jaunmendi
aldean. And AUzta 56. Oituratuta bagagoz be emen muga-aldean bizi gareanok. Alzola Atalak 55. Labe aldean,
alako lekutxo bat itxiko zuan, ardi pare bat gordetzeko. NEtx LBB 99. Anaiak bezala / gira Arbonarekin, /
Senpere aldean / oihan haundi hoiekin. Mattin 46. Etxe aldean utzi esne piska bat jeizten zaiotenak, eta besteak
mendira botatzen omen dituzte. Uzt Sas 348. Salamanca aldean Tejares. Lasa Poem 115. Zimenduak gehienbat
behe-aldean egon ohi dira eta ez teilatu aldean. MEIG IV 75.
 (Precedido de ablativo).  Arku bat egongo da / sorotik aldean, / poliki ipiniya / San Martin bidean. Echag
86. Santua zeguan orduan Grequioko erritik aldian. Bv AsL 181.
 (Irónicamente, con signo de admiración). Lejos.  Ogei edo berrogei legua bakarrik ba genduzke tartean,
pozik etorriko nintzake berrorengana, sakristau bederik izateko. Baño aldean dago berori! Or SCruz 76. --Ire
antzik ba du arrebatxok? galdegin zion Mireik. --Nererik? esan zuen saskigilleak. Aldean zegon! Ua zuria dun,
eta ni, ikus, ulitxa baño beltzagoa. Or Mi 19.
b) (V, G, AN, B, BN; Lar, Añ, Izt 27r, Dv, H; altian S, R). Ref.: A (alde, alte); A Apend; Etxabu Ond 118;
mende.
Etxba Eib; Elexp Berg; Gte Erd 64, 79, 201, 238 y 250. (Con gen.). En comparación. "Para lo que, en
comparación de" Lar y Añ. "En comparaison, au regard de" H. "Alte, [...] comparación" A. "Naizan aldean
andiagoa (G-to), más grande que soy" A Apend. "Nere aldian gaztea zara zu, ederrori" Etxba Eib. Cf. SP: "Zure
aldean ezta konparatzekorik, auprès de vous il n'y a qui comparer"; AA I 504: "Zer dira munduko gauza guziak
Jaunaren aldean ipintzen badira?", y AA III 310: "Baña zer dirala uste dezu gauza oek guztiak, diran bezeñ
andiak izanda ere, Jaungoikoaren izate andiaren aldean edo pare ipintzen badituzu?".
 Zeren da gauza ziertoa eze bekatuaren aldean mundu onetako gaitzak ezin dei ditezkela gaitzak. Ber Trat 93r.
Ephe gutitakoa da [purgatorioko pena] gloriaren aldean. EZ Man I 124. Zeren giristinorik baizen ezta salbatzen,
eta gutiak dira giristinoak giristino eztirenen aldean. Ax 134s (V 88). Halako graziak tutzu / Isurtzen zure
lezean, / Non ezpaitzait deus gloria / Establi hunen aldean. Gç 81. Gisa hunetako hitzak aphurrak baitziren
bertze latinezkoen aldean. ES 129. Sainduek irakhasten darozkiguten gauzak ez dire deus Jesus berak irakhasten
darozkigunen aldean. Ch I 1, 2. Ez direla deus, zure Salbatzailleak bere pasioneko denbora guzian [...] pairatu
dituen tormenten aldean. He Gudu 136. Ta emengo itxerik obeenak zerukoaren aldean ez dute orien aldean
txoritegi txarrenak diña balio. Mb IArg I 237. Euskerak beste lengoaje askoren aldean bentaja andiak eta esan
diran pribilejioak ditu. Cb EBO 48. Munduko lanik laudagarrienak berak deusere ez direla salbamenduko
egitekoaren aldean. Lg II 182. --Bekatu beniala da izugarria? --Nolaere dan, bada Jainkoaren aldean bekaturik
txikiena gaitz andi bat da. Ub 154. Zer dire kreaturetan ikhusten diren maitagarritasun guziak Jainkoaren
maitagarritasunen aldean? Brtc 195.
 (s. XIX). Gaurko egunian turku ta jentilen arteko barubak dira gurien aldian gogorrak. CrIc 106. --Nos jagi
zinian bada zeu? --Goisabar, edo egun usaiñagaz batera; ta belu neritxon beste egunetakuen aldian. Mg PAb
116. Andiki bat naiz zure aldean. VMg 12. Zorigatx onen aldean zer beste gatxek bildurtu bear gaitu? Añ LoraS
28. Pekatu mortalaren aldean ariñagoa dalako. Gco II 7. Erregeen koroak, apaizen goiende edo dignidadearen
aldean, beruna urrearen aldean dana dirala. AA I 555. Lurreko surik izigarrienak ezpaitire freskurarik baizen
ifernukoaren aldean. Dh 164. Igaro leitezan [tormenturik] andijeenak utsak ziran guztijak areen aldian. JJMg
BasEsc 92. Konsideratzen baituzu añ asko padezitu zutenak [...], orien aldian gutxi da zuk padezitzen dezuna.
Echve Imit 230. Asko balio duela / beiaren aldean. It Fab 189. Inhurriari kukusoa txipiño iduri ziozu; / Haren
aldian mendi bat dela uste dizu. Arch 183. Mündü huntako phenak eztira deusere; / Bestekuen althin itzalaren
pare. Etch 654. Zoinaren aldean loren erregiña / Baitzen, zion, xoilki baratxuri miña. Gy 176s. Erran gabe doha
arbolak edaten duela belharrak baino hazkarkiago, hala-nola idiak xinhaurriaren aldean. Dv Lab 311. Guziak,
haren aldean, zinhaurria idiaren aldean baino ttipi eta eskasago dire. Hb Egia 86. Bekhatuzko bizitze baten
aldean, zer da zonbait ilhabeteren penitentzia? Laph 42. Ai! deadar egiten zuen, nere aldean zeñ doatsu diran
gizonik beartsuenak ere! Arr GB 19. Baita zugatzak agertzen dabe / Zurrunbilloen artean, / Iraupenaren doe
ederra / Gizon askoren aldean. AB AmaE 465. Jakin ezak hik enetako düian amurioa, nik hiretako düdanari
konparatürik, eztela hur txorta bat beno haboro itxasoaren althian. Ip Hil 175. Orduan da ageri gure mintzaia
zoin den aberatsa, bai frantsesaren aldean, bai eta bertze edozoin erdaren aldean. Arb Igand 17. Eta naski
[makur] orainokoak deus ez, hemendik harat egitera doazilakoen aldean. HU Aurp 121.
 (s. XX). --Gaztia izango da? --Nere aldian bai. Iraola 91. Gu zuen aldean misiolari trebeak gera. A Ardi 141.
Eztok aingerua, baña beste erkiñaren aldian gixon-itxurea yaukok beñipein. Kk Ab I 35. Gizonaren aldean asko
dezakete [aingeruak]. Inza Azalp 41s. Konstantino Aundia Majentzioren bidera zijoan, onen aldean oso gizon
gutxikin, onekin borrokatzera. Ib. 16. Garaziko mendietarik lehenago ikusten nintuenak deusik ez ziren oraikoen
aldean. Barb Sup 14. Zer du mutur-gorriak txepetxaren aldean, edertasuna ta txita bera baño? Or Mi 19.
Hemengoaren aldean, ikusi duten gutarik biek hitsa dela diote Provence eskualdeko zeru-gaina. JE Ber 52. Toki
urruti aiek, gureen aldean askoz ederragoak izango dituk. Alz Ram 102. Nasai asko bixi da; baña nire aldian
lander bat dozu a. Otx 75. Izana, ustearen aldean, ustel oi-dala. Ldi IL 102. Ta zuk, beren aldean "berrizale"
etsi zaitzateken orrek. Ib. 112. Heretiko horien aldean zoin ederra zaukun san Agustin baten begitartea! Zerb
IxtS 100. Bere lagunak bere aldean txiro ziran. Etxde AlosT 57. Zazpi etze-yaunok besteen aldean gitxi ixen-
arren. Akes Ipiñ 10. Fitxik etziren horrek hor etzanik gozatzen zuen zorionaren aldean. JEtchep 27. Beste
aroaren aldean, ba-da aurrerapen bat. Vill Jaink 76. Itxaso barea au, gurearen aldean. Erkiag BatB 176.
Eleberri labur batek, ipuien aldean lan zailla sortzen du. NEtx LBB 11. Aiphatuz honek, bertzen aldean, duan
berezitasuna. Xa Odol 269. Aski baita gogoratzea gure gurasoak zer ziren gu eta gure ondorengoen aldean.
MIH 85.
v. tbn. GavS 9. Mih 28. fB Ic I 48. JesBih 451. MarIl 78. Izt C 135. Bordel 190. Aran SIgn I. Bv AsL 113. Jnn
SBi 126. Zby RIEV 1908, 771. Lap 203 (V 90). ABar Goi 46. Munita 153. Mde HaurB 101. Anab Poli 110. Zait
Plat 26. Osk Kurl 183. Ibiñ Virgil 91. Uzt Sas 208.
 (Precedido de sintagma con suf. -ko). "Atzoko aldian bero aundia da gaur (G-azp)" Gte Erd 201.  Agaitik
zagoz lengo aldean / Ain asko aguratuta. AB AmaE 74. Atzoko aldian askoz obeto aurkitzen dot. Kk Ab II 51.
Urguill-mendian eseri, egon, / --lêngo aldean, bakarra--. "Está desierto en comparación de la mañana". Or Eus
401. Lengo aldean asko arindu zitzaion goizeko jaikiera. NEtx LBB 70. Ameriketako aldean erri txiki aiek, oso
besterik ziran. Ib. 49. Omenaldiak egingo dira / lengo aldian gazterik. Uzt Sas 296. Illunabarrerako / lairik ezin
altxa, / gaurko aldian zegon / bizimodu latza. Ib. 98. Baita zer aisikeria gük / leheneko althian. Casve SGrazi 38.
mende.
 (Precedido de rel.).  Ez zen goizegi jeki bearrik / oiturik zeuden aldean. "Para lo que estaban
acostumbrados". Or Eus 389.
 Egun luzea biur zitzaien / êk nai aldean laburra. Or Eus 264.
 "Zure aldin ibilli gara; zure aldin abestu dau; o sea, dicho con énfasis 'hemos andado mucho mejor que tú; ha
cantado mucho mejor que tú'" Etxabu Ond 118.  Olarratz jaunak zuen aldean ba yakik! Erkiag BatB 103.
c) (V, G; H (V)). Ref.: A; Iz ArOñ; Etxba Eib; Etxabu Ond 112; Elexp Berg; Gte Erd 55. Consigo. "Aldean (V),
sur soi" H. "(V, G), a cuestas" A. "Etxaukat aldian, no lo llevo conmigo" Iz ArOñ. "Aldian artizu diru apur bat,
sortu laikezen gauzetarako" Etxba Eib. "Adian darabitt beti liburu bat" Ib. "Beti daroya aldian zerbaitt jateko"
Ib. "Aldin euki, tener a cuesta [sic]. Aldin eztakat diroik" Etxabu Ond 112.  Tr. Propio de los autores vizcaínos;
desde mediados del s. XX tbn. aparece en algún autor guipuzcoano como N. Etxaniz.
 Aldean darabilde gerrea. IC III 270. Franziarik ekardezan [dukat] eurak aldean. EgiaK 88. Ibiltzen dirialako
/ eurakaz aldian. DurPl 80. Sagarra jan da gero / egon ezin danian / beregan esaten dau / zer dot nik aldian? Ib.
89. Beraz ordu lauren bat Jesusekin igaro gabe eskerrak ematen irteten duenak elizatik, irteten du Kristo aldean
duela. Mg CC 239. Aterako ditut papera ta tinteruba, beti aldian darabildazan legez. Mg PAb 61s. Gañibet
zantar bat aldian dabeela dabilz. Ib. 53. Azeri gaisto onek beti darabille aldian antza [= 'usaina'], ta zarrago ta
geijago. Mg CO 113. Prestetan da [bidezkoa] bere bide-zorroagaz; pisua daroa, baña zer jazoko lekikio zerbait
aldean ezpaleroa? Añ LoraS 128. Eskapularijo edo orazinoen bat aldian darabilenak. Astar II 36. Illten
diranian itxiko deutsee, ezin aldian eruan izan ebeelako. JJMg BasEsc 251. Zoriontasun danak eukazan aldian.
AB AmaE 351. Baserritar moduan / aldean ebala / ziskua diruagaz / ta osasun kabala. Azc PB 97.
 (s. XX). Larogetamar urteren astuntasuna aldean ebala. Echta Jos 89. Soñekoak aldean ebazala jausi zan. Ib.
79. Jokatzen dituzte bero beroan aldean dituzten txanpon guztiak. Ag G 81. Eztaroat diruridk aldean. Zam Man
3. [Eresia] aldean eramango det. A Ardi 142. Urten ziran liorrera aldian eroien jantzija baño besterik atara
ezebela. Kk Ab I 81. Aldian eztaukot urre orizko txinddi bat baño. Altuna 108. Jaki ta adakijak / neurekin
aldian. Enb 57. Prakak aldian badira, / Zainduko doguz geuriak diran / Euzkera ta Euzkal-Erria. Ib. 138.
Jaiotzatik aldian dakarren lupetzea ezin dabela ganetik kendu. Otx 99. Aldian daruaazan belarri itzalak. Ib. 121.
Aldian eban amorrubari asazkau eziñaren tamalez. Ib. 149. Bakanderearen soñekuak osturik, aldian imiñi
zittuzan. Ib. 83. Ez didate papelik billatuko aldean. NEtx Antz 109. Atzo be, itsasoak beteko moskorra eukan
aldean. Erkiag Arran 18. Naiz biamona euki / polite aldian. BEnb NereA 27. Ez euken aldean dirurik. Akes Ipiñ
35. Oraindikan aldean baitaukat burua! Arti MaldanB 226. Afrikako unaiak aldean eraman oi ditu zer guztiak.
Ibiñ Virgil 101.
 Zidarrezko bost sastakai / nok jasan daikez aldian? "¿Quién soporta en sus carnes?". Laux AB 82.
d) "Casi, aldean, zorian, ozta, kasi" Lar y Añ.  Sarritan bizitzen zan Ermuako erri noblean, non zeukan etxe-
azkar bat irarpaezgarria aldean. "Una casa fuerte casi inexpugnable". Otag EE 1881b, 61. Alako moduan
arkitzen da nekatua ezik ez dezake aldean pauso bat eman, bada bere aztalak koloka dauzkaki. "Que apenas
pude dar un solo paso". Id. ib. 1882c, 536.
 Aproximadamente. "Cosa de" Lar y Añ.
 (Precedido de gen.). "Ordu erdi baten aldean (G), pendant environ une demi-heure" Dv. "Amar urteen aldean
zebillen, il allait environ dans les dix ans (Cb)" H.  Auts egiña edo orren aldean nago; ortzetan anima, esan oi
dana. Cb Eg II 7. Irureun legoaren aldean oñez ta nekez gure peregrinoa ibilli zan. Cb Just 108. Lau milla urte
Jesus-Kristoren jaiotzaraño eta bi millaren aldean Jesu-Kristo jaio zanetik gaurdaño. AA III 336s.
 (G-azp, AN-gip-larr, B), alte (S). Ref.: Asp Gehi; Gte Erd 10. (Ref. al tiempo). "Aldean con verbo en tiempo
pasado: hamarrak aldean etorri da" Asp Gehi. "Ordu(b)eta aldean agertu zen (G-azp, AN-gip, B), [...] mila eta
bederatzi ehungarren urte aldean jaio zen (G-azp, AN-gip)" Gte Erd 10.
 Tr. Al Norte sólo se documenta en algún texto moderno.
 Eguerdiko amabiak, aldean, ziran eguzkia bete-betean [...], mundu guzia illunantz batek estali zuenean. Lard
461. Behin baten arratsaldeko iruen aldean iruditu zitzaion aingeru batek itzegiten ziola. Ib. 498. Jerusalendik
Gazaronzko bidean barrena eguerdi-aldean joan zedilla. Ib. 492. Eta leku artan bertan, gauerdi-aldean ere,
ordu osoak igaro oi zituen. Arr GB 14. --Zer garaitan jeikitzen da bestietan? --Amarrak aldian. Sor Bar 20.
Dantzatu eta erretirua / gabeko beratzik aldean. Xe 263. Elizara ondo lo eginda zortziyak aldian juaten diraden
aietakoa. Moc Damu 12.
 (s. XX). Bigaromon goizeko seirak aldean. Ag Kr 196. Bederatziak aldean joan zen. Goñi 47. Eguardi aldian
borraska. Iraola 119. Zazpirak aldean erten zuten gizonak Urbiaruntz. Ag G 202. Urrengo goizean zortzi ta
erdiak aldean. A Ardi 58. Egun guztijan jolastuta gero, illuntzi-aldian Erraldoiari juan yakozan, agur-egitten.
Altuna 49. Goizeko bostak aldean eraso zien karabineroai. Or SCruz 103. Zortziak aldean izain ziren ura zaldiz
eta bidaria aitzinetik etxolatik atera zirelarik. FIr 149. Egun senti aldian nintzala lo ta putz. Enb 132. Pernandok
berak eraman ziyon / gabeko amarrak aldian. Tx B I 156. Urren egunez zabaldu eta / langarra amaikak aldean.
Or Eus 296. Irugarren ordu aldean atera zan berriz. Ir YKBiz 353. Eguerdi aldean agertuko nauk zuen artean.
ABar Goi 21. Irurak aldean pralle-errezkada / kandelargi banaz aitorlekutara. SMitx Aranz 174. Bidean gora
yoiazan seirak aldean. Erkiag Arran 120. Amarrak aldean, argia pluxt itzali zan. Anab Aprika 49. Gauerdi
aldean [hila], ikhertzaleen arabera. Larz Senper 56. Urrengo egunean, gaueko amabiak aldean, eraso ziguten
mende.
berriz ere. Salav 99. Eta gero ni ganaduen moldatzeko ta lanak egitera etorri nintzen bostak aldean, bazkalduta.
Mattin 48. Hemen mila zortzirehun eta laurogei aldean franko gauza aldatzen dira. MEIG IV 67.
v. tbn. Arrantz 104. Noe 117. Txill Let 42. Ugalde Iltz 23.
e) "(A) vista de esto, au ikusita [...], onen aurrean, aldean" Lar y Añ.
- ALDEAN ALDE. "Aldean alde (Sal, Sc) [...], de parte a parte" A. v. ALDEREN ALDE.  Ontziak lerro-lerro
/ ba datoz urgora, arraunlari / dira beso zoliak / eta, aldean alde, / itxasaldea aparrez diraki. "Las mares
espumosas por do hienden". Gazt MusIx 99.
- ALDEAN ALDEAN. Al lado, muy cerca.  Trast, trast, trast emen: plaust, plaust / plaust bestean. / Sua
aldean aldean. Zav Fab RIEV 1909, 31.
- ALDEAN BESTE (BN-arb; aldean bertze L-ain, BN-lab). Ref.: A; Gte Erd 289. De parte a parte; de un
extremo a otro. v. ALDEREN BESTE, ALDEREN ALDE, ALDEZ ALDE.  Izanen da ezpata bat bezala
pasatuko diena krudelki aldian bertze zure biotza (Luzaide, 1869). ETZ 277. Bi Ameriken arteko lur-muga hura
hautsi eta handik aldean bertze urari bide egin, untziak xuxen-xuxen han gaindi ibiltzeko. HU Zez 45. Eskualdun
buru gogor batzuetan sar-arazteko itze bat, oraikotik aldean bertze. Ib. 173. Chinako bazterraren aldean-bertze,
harat-hunataren egiteko behar zituen laguntzak. HU Aurp 96. Baratu nahiz urdea, (muthilak), hesi bat
aldeanbertze jauzten zuelarik, esku muthurra athera zuen dohakabeak. EskLAlm 1904, 12. Bizkarra eta
sahetsak azal lodi batek gordetzen daizko, balak ere aldeanbertze zila ez dezakena. JE Bur 13. Aldeanbertze
baderamagu bigarren aldikotz hiria. JE Ber 24. Bideak [...] ordokiaren erditsutarik aldeanbertze geramatza
gure beribilekin. Ib. 10. Eta zuhauri ere ezpata batek aldeanbertze zilatuko dautzu bihotza. Leon Lc 2, 35 (Ol,
Or MB 93 alderen alde, Ker alderik alde, IBk aldez alde; Oteiza batetik bestera). Ibili dabilena alderik alde
dabil, aldean beste dabil. Zait Plat 41.
- ALDEAN BESTE ALDERA. Del revés. "Aldean bestaldera [jertsea jantzi] (G-goi)" Gte Erd 11.
- ALDEARI. (Precedido de sust.). Hacia, al llegar.  Bortü goran elhürra hurtü bezain sarri, aphirila altiari,
gerla hasi zen. ArmUs 1896, 101. Ariak, Maiatza alteari "deuri, deuri" erraten dau nausiari (R). A EY III 114.
- ALDE HARTU. Participar. v. ALDE EDUKI.  Gorputz bat baten zatiyak legez alde arturik beste enparauak
egiten dituezan egite on guztietan. Itz Azald 44. Osturiko gauzetan alde artuten dabeenak. Ib. 106.
 (Con ablativo).  Jesukristok, burua legez, zuzenduten dituz eta emoten deutse bizitzea zati guztiai, eta guk,
zatiyak legez, oben egiten dogu eta alde artuten dogu Kristoren bizitzatik. Itz Azald 44.
- ALDE-HARTZE. Participación.  --Zer esan gura dau emen Alkartasunaren izenak? --Batuerea, aldeartzea
edo eskubidea eukitea Kristoren fededunen artian dagozan arimako ondasunetan. Itz Azald 43.
- ALDE-AZPI. v. aldazpi.
- ALDE-BARNE. Parte interior.  Eta laur aberek bazien seia hegal: eta üngürian eta aldebarnian betherik
ziren begiz. Ip Apoc 4, 8 (Lç barnean, Dv barneko aldean).
- ALDE BAT (Hb ap. Lh, H). a) (Con utzi). (Dejar) de lado, (abandonar) a un lado. "Aldebat utzirik gaztekeriak,
ayant laissé de côté, abandonné résolument les folies de jeunesse" H. "Alde bat (Hb), tout à fait" Lh. v. ALDE
BATERA.  Betiko beren egiteko andi zori oneko hau alde bat utzirik. Mb IArg I 93. Proberbio ta laño guziak
alde bat utzi ta agerian esanen dizuet nere Aitak nai duena. Ib. 332. Utzi zuen alde-bat eren Jainko egiazkoa. Ub
14. Alde bat utzi bear dira lurreko arazo eta kezkak [Meza denboran]. AA I 496. Jesu-Kristo ta haren ebanjelioa
alde bat uzten nituelarik. Dh 116. Oroipena gaur zuri / gure Donostiya, / utzirikan alde bat / naigabe guztiya.
Echag 51. Utzirika alde bat / gaur dezun erria, / billatu bear dezu / beste bat berria. It Fab 230. Lurreko
andiuste, arrotasun eta zorakeria guztiak berpertatik alde bat utzirik. Jauregui 239. Munduko gauza guziak /
Aldebat ditut utziak. Gy 26. Iñazio estakuru bilha zabilan Loiola aldebat uzteko. Laph 24. Alaxen ere aren
esanak / oso utzirik alde bat. Bil 106. Bire okerrak utzi alde bat / eta segi zuzenian. Xe 323. Gaitz-bideai alde
bat utziaz. Moc Damu 35.
 (s. XX). Nola ezbaitei ñonere entzuten ele bat ezik nik erraiten dabeidanak, eztokei [uskara] ikas ñolako
gisan; kalaz, enfadatruk, eitzi digu alte bat. Mdg 121s. Goizeko zuketa hura alde bat utzi zuen Anttonek. A Ardi
68. Lotsa alde bat utzi-ta Arimateako Jose joan zaio Pillatoseri Jesusen gorputza eskatzera. Inza Azalp 71.
Mundu ontako gusto guziak / zeuzkan alde bat utzita. Tx B I 42. Bainan egia erran behar da oroz gainetik,
lausenguak alde bat utzirik. Zub 94. Zeruko gauzak alde bat utzi ta lurrekoan ondotik badioa. Ir YKBiz 132n.
Erraztasuna utzita aldebat, / Goiari gauzkion adi. SMitx Aranz 85. Aitaren etsaigoa alde bat utzirik, oles egiten
asi zitzaidan. Or Aitork 137. Artzai bakarra alde bat utziz, / bakoitza bere aldera. Basarri 1. Eta poesiak eztu
bein ere alde bat utzi jainkozko elementu ori. Vill Jaink 132. Aldebat uzten ezpaduzu Peluseko tilistaren ardura.
Ibiñ Virgil 74. Karraxu denak alde bat utzi / ta pentsamendu ilunak. Mattin 64. Hameka urte aldean utzi nituen
alde bat eskolako alkiak. Xa Odol 27. Nik esanari erantzun dio Altube jaunak, Axulartarrak eta Aita Villasante,
oso oker ez banago, zeharo alde bat utzirik. MIH 207.
 (Con utzi no explícito).  Alde bat, bada, jan-edan makurrak, aragiaren zikinkeri loitsuak. Mb IArg I 60.
Aurrak dira ta atso buru txarrezkoak ametsen bidez gauzak egiten dituztenak. Alde bat, bada, ametsak. Mb IArg
II 331.
 (Dejar) aparte.  Horra bat, mendiz haraindiko, Bidasoz bertze aldeko eskualde guzietako eskuara dena bat,
Xuberotarren hitz zonbait alde bat utzirik. Zub 104. Ori alde bat utzirik, beste au eratxiki nai nizuke. Zait Plat
mende.
152. "Ni Jainko banintza, mundu au dagoan baiño zuzenago tajutu izango nuke" [...]. Biraoa alde bat utzirik,
minberatasun ori Ebanjeliotik eldu zaigu. Vill Jaink 178. Ez genuen behinere lortu, bada, irakaskuntzan euskara
sartzea [...]. Utz dezadan alde bat kristau dotrina, hau azkenean bedere euskaraz ematen baitzitzaien
euskaldunei. MEIG VI 54.
 (Con utzi no explícito).  Irri-solasa, alde bat, ba-du mamia ateraldi onek. Vill Jaink 50.
b) (AN-5vill, B, BN-baig; Dv, H). Ref.: A; Gte Erd 58. Definitivamente, totalmente. "Alde bat etxetik athera da,
il est sorti définitivement de la maison" Dv. "Alde bat sehi sartzea, entrer définitivement en service" H. "Alde bat
jin da (BN-baig), ha venido para siempre" A. "Ameriketatik [...] alde bat etorri da (AN-5vill, B)" Gte Erd 58. 
Yakin dezazunzat zenbat zintezken dohakabe, [Jesus] hura aldebat galtzen bazindu. Mih 124. Eta ordutik hura
alde bat urrundu zen hetarik. Gy 20. Haren lurretatik urrun aldebat zediñ hastan. Ib. 67. Udazkenean etxeetarat
biltzen dituzte [urdeak]. Zortzi egunez libro utzi ondoan, barnean alde bat ezartzen dituzte. Dv Lab 285. Beraz
urthe guziez berritzen dugun lana, alde bat khentzen dugu drainatzeaz, eta lur galtzerik ez da. Ib. 112. Goseteak
ereman du harat lehenbizian jendea eta gero oharturik lurra aberatsa dela, anhitzak han gelditu dira alde bat.
Prop 1882, 252. Ez da nihor, alde bat eta bethikotz, zorionari uko egin nahi dionik. Lap 42 (V 23).
c) Por un lado, por una parte.  Eta orí litzáte aisa ta proxal [...]: aldebát, zerén baitire inspiratuak Espiritu
Sanduagánik, berze alde, zerén [...] aiságo baitire errepasátzeko. LE Ong 85r.
d) (BN-arb, S; Darric ap. DRA, Dv, H, Foix ap. Lh; alte R). Ref.: A; Lh; Gte Erd 78. "Bere lan guziak alde bat
ematen ditu, il donne tous ses travaux à l'entreprise" Dv. "Lan bat alderat, aldebat hartzea, prendre un travail à
forfait" H. "Alte bat hartu (R), alde bat hartu (Sc), a destajo" A. "Aldebat hartzia (S; Foix), prendre une
entreprise" Lh. "Lanean alde bat haritzea (Darric)" DRA. "Alde bat [...] hartu dute (BN-arb)" Gte Erd 78. 
Xaz, eltu zren irabaztra alte bat, ogeita zapira erial peon bakotxaren. Mdg 138.
- ALDE BAT BESTE. "Ezpataz [...] alde bat bertze [...] iragaitea" H. v. ALDEAN BESTE.
- ALDE BATEAN UTZI. Dejar de lado, abandonar. v. ejs. de alde bat utzi, alde batera utzi s.v. ALDE BAT,
ALDE BATERA.  Jainkoarren eskatzen dizut, egun auetan beintzat, utzi ditzatzutela alde batean, batark eta
besteorrek, utzi politikazko purtzilkeria oriek. A Ardi 110.
- ALDE BATEKO ALDERA. Para siempre.  Graziote, oi Graziote, / Bardozko andre serora, / Errotu zarela
diote / Alde bateko aldera. 'De façon définitive'. Monho 36.
- ALDE BATERA, ALDE BATERAT, ALDE BATETARA.  Tr. La forma casi gral. es alde batera. Hay alde
batetara en Axular, y alde baterat en Chourio, Larreguy, Hiribarren y Zubiri.
a) (Con utzi, kendu, etc.). (Dejar) aparte.  Zeren utzirik alde batetara zure merezimendu handiak [...],
naturalezak berak ere anhitz donu, dohain eta abantail suertez [...] konplitu baitzaitu. Ax 9 (V 4). Ori alde
batera kendu ezkero, ia Europan nun diran gu baño gitxiago jakintza-zaletasunian. Kk Ab II 106. Utzi zagun
orain alde batera dirua, ta ikusi zagun egoki dan ala ez artzia. ABar Goi 32. Baña arazo au alde batera itxirik
goazen geure sallera. Eguzk GizAuz 179. Gizon gitxi batzuen gogo-jolas eta txakur-amesak alde batera itxi
ezkero, gizartekeria oraintsuko asmakizuna dala esan dogu. Ib. 16. Baño oriek guztiak alde batera utzita,
ikaragarria izan zan Milfordetik aterata itsas zabalean arrapatu zituan ekaitz gogorra. Anab Poli 60.
Ameriketako berriak --Sonata de Estío alde batera utzirik-- Tirano Banderas-en eman zizkigun. MIH 362. v. tbn.
Zuzaeta 136 (alde batera itxi).
 (Con utzi o similar no explícito). Aparte de. "Alde batera bizixa, ostian dana galdu eben, aparte la vida, lo
perdieron todo" Etxba Eib.
 (Con utzi, largatu, kendu, bota, etc.). (Dejar) de lado, abandonar. "Alde batera utzia balitz bezala (He),
comme s'il était définitivement abandonné" Dv.  Ikhasten baduzu behiñ gizonen aldebaterat uzten. Ch I 21, 2.
Lurreko aberats andi nai guziak alde batera utzi, ta gure Españako Korte txit andiko Patroi San Isidro atxurlari
pobretxo bat egin du. Cb Eg III 346. Justiziako lege guziak / Utzirik alde batera. Bast 33. Bañ [sic] utzi bulla /
alde batera. GavS 10. Samsonen emaztearen ahaidek uste izan zuten senharrak utzi zuela alde baterat. Lg I 227.
Ta alde-batera utzi beharko zituala munduko gauza guziak. Ub 84. Andi-usaiak alde batera largarik. VMg V.
Beste onenbeste jaso eliteke oraziño santua alde batera largetan daben arimeagaz? Añ LoraS 103. Eta alde
batera utzirik anziñako denborak, begiratzen badiezu alderagokoai. AA I 289. Alde batera iste arren luurreko
arduraak. JJMg BasEsc 277. Kendu aldebatera / biotz-gorrotoak; / gogotik maite izan / lagun ta auzoak. Zav
Fab RIEV 1909, 38. Baña oien ots-iskanbillak alde batera utzita, Jesusi asi zitzaion galdeak egiten. Lard 452.
Berriketak alde batera utzi ta asi gaitian. Sor AuOst 97. Itxi alde batera maketo danari. AB AmaE 331.
Sinismenak alde batera bota daiguzan: danok gara euskaldunak. Ag AL 28. Bereala itxirik alde batera erabillen
atrakalada. Itz Azald 175.
 (s. XX). Juana Mari, jaurtizuz alde batera orrek buruera ta biotziltasunok, ta egon zaitte bilddur baga. Echta
Jos 77. Euskal gizasemeak, bazkari on baten aurrean, errez laga oi ditu alde batera naigabe ta zeregin guztiak.
Ag G 347. Koplak alde batera utzi ta esan ezazu: ostu al dezu oillorik? Urruz Zer 61. Alde batera itxirik zeuen /
Arazo edo egiñen. Enb 193. Janaria alde batera utzi ezkeroz, gorputzeko indarrak gutxitzen dira. ArgiDL 42.
Eta umiak, jokoak alde batera itxitta adi-adi geratzen yakezan. Altuna 43. To, utzirik alde baterat gogoko
hitstura tzar horiek, edan dezagun bihotzaren bozkariotzeko. Zub 51. Zarrak sendatzea zallagoa da. Bañan
gauza oriek alde batera utzirik, nun dira jaun andreak ta etxeko nagusia? Lab EEguna 76. Noiz arte iraungo
mende.
dok ik eure maltzurkerijak alde batera itzi barik. Otx 38. Onengatik, uskurtzen bategaz mintzatzean, berortan
suspertutako illeta-oikunik eziñ iñolaz alde batera utzi gentzake. JMB ELG 87. Berebiziko zigarrada ematen
zidan gramatika alde batera uzten nualako. JAIraz Bizia 7. Otoitza, berez, eskari da, ta ez alde batera uztekoa.
Or QA 130. Amorio garbi, zabal hori alde batera utzi duela. Mde Pr 176. Engrazi alde batera utziko dukala
agintzen badidak. Etxde JJ 115. Bere etsaiak iltzeko asmoari alde batera utzi zion. Ib. 212. Kendu alde batera
beluritasun ta maskal antzak. Erkiag Arran 35. Alde batera itxi dagigun / betiko alperkeria. BEnb NereA 53.
Zure maitasuna alde batera itzirik. Gand Elorri 179. Estuasunak alde batera bota ditzakezu, beraz. NEtx LBB
82. Erabagi eban bildur eta llotsa guztiak alde batera lagatzia. Etxba Ibilt 476. Zinetan mintza nadin,
txantxetakoak alde batera utzirik. MEIG VII 47.
v. tbn. CatLlo 75. Xe 347. JanEd I 111. Balad 230. EusJok 40. Alz Ram 32. Kk Ab II 7. Tx B II 175. Ir YKBiz
224. Zait Sof 87. Lek SClar 116. Arti Tobera 285. Izeta DirG 38. Vill Jaink 16. Berron Kijote 134.
 (Dejar) aparte, solo.  Gizon bakotxa alde batera itxi ezkero, gizartea zer da? Eguzk GizAuz 179.
b) De una vez, en una entrega.  Paga ditzala [...] borzetan eun eta berrogei eta amalau erreal alde batera, eta
berrogei eta amar ezkutu, amarna errealekorik, eta geiago sei ezkutu moneda beretik (Leiza, 1626). ASJU 1978-
79, 237. Beste batean, garia garbitu, ta Nagusiari berea alde batera Santuak eman zion. Cb Eg III 337. Baña
banaan aitatuta agertuko da obeto esan dedana aldebatera edo jeneralean. Mg CC 162. Axe zan aldabatera
kezkarik astunenak kentzea! Ag Kr 184. Iainkoazko egi bat buruan iraultzea ta aren inguruan ondorioka
iardutea baiñon errexago esan diteke alde batera. Or QA 130.
 (G, AN ap. A; alda b. V ap. A). A la vez, al mismo tiempo. "A un mismo tiempo" A.  Aldabatera aurkietan
da Zeruban, ta Mundu guztian diran ostia konsagrau bakotxian. CrIc 136. Sazerdoteak alde batera ematen
baditu, ostiatxoak eraatxirik daudelako, igaro biak beldur gabe. Mg CC 229. Maisu Juan; esaidazu zer gura
dozun; zeuk, emaztiak eta neuk bakarrik apaldutia, edo etxeko guztiok aldabatera. Mg PAb 111. Berbeeta
desbardiñetako jentei predikau, ta alde batera aituten emoten eutseen. JJMg BasEsc 38. Azkenik gois baten
aldabatera ezkondu ta prementau ziran. Ib. 262. Eskintzen deutsagula geure bijotza, baita bere aldebatera
Maijatzeko ill guztiko lan onak. Ur MarIl 119. Berez izan zedilla alde batera Aitan Jaungoikoaren eta ama
Birjiñaren semia. Ur BulaAl 4 (BulaG 505 batean). Alda edo era batera yuango da [iretargiya] nigaz
Elantxobera ta zugaz Motrikura. A BGuzur 155. An, aldabatera guztijak, erakusmeneko diadarrak egitten asi
ziran. Otx 24. Arrañak, ostera, arenbeste ogi mamin ur azalian ikustian, aldabatera guztijak ondotik urten. Ib.
137.
c) Completamente. "Haraneder dit alde batera ematea, faire un don absolu" Dv.  Presuna flakoa [...] nekhez
alde batera libratzen da munduko gauzen amudiotik. Ch I 6, 1 (SP, Mst osoki). Zeren bere bihotzetik khendu
baitute aldebaterat lurreko gauzen amudioa. Ib. 11, 2. Gibela zintzake alde batera komunione saindutik. Ch III
6, 4. Zure buruari alde baterat ukho egiten ezpadiozu. "Totaliter". Ib. 32, 1. Bihotza Jainkoari alde baterat
ematekotzat. Lg II 138. Ez bagare hartaz yabetzen, nausitu bezala zaizkigun erromarrak beretuko gaituzte alde
baterat. Ib. 207. Zeruko grazija ugariak jatsirik bere arimara [...] alde batera urratu zituban Agustiñek mundu
ta aragijaren katee guztijak. JJMg BasEsc 166. Etsi dezagun alde batera / mundu ontako gustuaz. Canc. pop. in
SMitx Aranz 126.
d) Definitivamente.  Alde baterat libratuko zuen baino lehen, gaztigaraziren zuela debekatzekotzat gehiago
predikatzetik. Lg II 271.
e) (V-gip, G-azp-goi, AN-gip-5vill). Ref.: Elexp Berg; Gte Erd 230 y 307. Por un lado; en cierto modo. "Naixao
neuke, alde batera, eurixa eingo baleu" Elexp Berg. "Alde batera penia galanta, baiña bestera familixiandako
deskantsua" Ib. "[Elur au ona da] alde batera (V-gip)" Gte Erd 230. "Alde batera ori ez dago gaizki egina (V-
gip, AN-gip)" Ib. 307. "Alde batera obe bat ere etorriko ez balitz! (V-gip, G-azp-goi, AN-gip)" Ib. 307. AxN
explica aldez 'en parte' (56, 455, &c.) por aldebatera.  Alde batera pentsatu eta / ori da arritzekua. Arrantz
156. Nik erregalo bialtzen dizkat / amabi bertso berriyak, / alde batera ezta gezurrik, / dian guztiyak egiyak.
(Interpr?). Xe 192. Ogei ta bat bertsotan / ni errematera, / etzeguen premirik / alde batera, / jenero abetatik /
badabill aukera. AzpPr 114. Ez eztutu, ene gixon, atonduko gara zelan-alan, Jaungoikua lagun. Alde batera,
jazo yakun ori ondo irabazita euki dogula esan leike. Kk Ab I 66. Alde batera aundi samarra iduritzen zait berri
au, baño bestera ez dezaket nolanai gezurtzat iduki. Or SCruz 130. Alde batera kantak jartzia / ezta ederki egiña,
/ Jesus bezela pazienziaz / konpleto egon bagiña. Tx B I 37. Jendia pranko bazegon parrez / arri begira jarriya, /
alde batera desgraziya zan, / bestera parragarriya. Ib. 251. Gau eta egun antzika dago / gure Kantabri ederra, /
alde batera naiago nuke / ezpaniz emengotarra. Tx B II 53. Ala aurkittu zan, alde batera ill guran ez beitzeko
bere pauso lotsagarrixa; eta bestera bizi-nai, Zaldunagan mendakatze gogorra aldutzeko. Etxba Ibilt 454. Alde
batera ain itxusi da / nik gauza au aitatzia, / baño, Manuel, ez al da aski / orruntza begiratzia? Lizaso in Uzt
Noiz 102. Aizu, Xalbador, eizian dezu / zuk zere eginkizuna, / ta alde batera aitortzen dizut / mesede egiten
dezuna; / Baña bestera egiten dezu / oso pikardi lizuna. Agirre in Xa EzinB 125.
f) (G-azp, AN-gip-larr-5vill, B, S; Foix ap. Lh). Ref.: Lh; Asp ANaf; Gte Erd 78. A destajo. "Lan baten
aldebatiala hartzia (S; Foix), prendre un travail à la tâche" Lh. "A destajo. Mendi-lana alde batera egin dugu"
Asp ANaf. "Alde batera artu dute (B), alde batera eman diote (AN-gip-5vill, B), basoa botatzeko alde batera
artu dute (G-azp) [...] piñua botatzeko alde batera artu dute (AN-gip-5vill), alde batera lanean ari dira (AN-
mende.
gip-5vill, B), lanean alde batera ari dira (G-azp, AN-gip)" Gte Erd 78.  Ez dezake lana gaizki egin
aldebaterat hari denak; ez luzeki egunka denak. Hb Egia 129. Atzenik, ba irudian, alde batera genduala
Peneloperen euna, arek egunez eioten ebana gabez nik urratzen neutson-da. "Parecíame ver a destajo, la tela de
Penélope". Or Tormes 53.
g) "Alde batera, de improviso (V-gip)" A Apend.
h) "Alde batera, a la jineta" A.
i) Aproximadamente.  Onena zein dan eziñ liteke / alde batera're neurri. Zepai in Uzt Noiz 131.
- ALDE BATERA EGIN. Apartar(se), separar(se). v. alde egin.  Gure oñatiarrak, era oietako ikuskizunez
aspertuta, gizartetik alde batera eginda, ezarri dira nonbaiten; zerbait jatera dijoaz. Ag G 189. Ara emen, alde
batera eiñda irurogei t'amabitatik, dozena bat ipuiñ. Etxba Ibilt 454.
- ALDE BATERAKO. a) "Alda-baterakoak, (acontecimientos) simultáneos" A (s.v. alda).  Da len banaan
egin zirian konfesinuen ostera egite, edo barrizteta aldabaterakua, esaten diriala konfesino baten len konfesauta
dagozan, ta ez dagozan pekatubak. Mg CO 232.
b) Unánime.  Emendik orrako euren guztiyen, dirianen uste, siniste eta eretxi aldebaterako eta indartsua. Ur
BulAl 34 (BulaG 552 aldebaterako; Ip BulaS 8 orobatezko).
- ALDE BATETAKO. A destajo. "Alde [...] batetako hartu dute (BN-arb)" Gte Erd 78.
- ALDE BATETIK (Dv; alde batetarik Ht VocGr). (En correlación con bestetik, beste aldetik o similar). Por un
lado, por una parte. "D'une part" Ht VocGr 397. "Alde batetik hauzo da eta bertzetik ahaide ere bai" Dv.
 Tr. La forma casi gral. es alde batetik. Hay alde batetarik en Axular y Duhalde (107), y alde batetatik en
Anabitarte.
 Alde batetik guzién monstranzatan eskarnioz eta tribulazionez ezarri izan zarete: eta berze aldetik statu
hartan erabilten ziradenén lagun egin izan zaretenean. Lç He 10, 33. Gauza hunen gainean gogoeta egiten zuela
edireiten zuen alde batetik hanbat jenderen errezibitzeko konbenturik aski etzatekeiela, eta berze aldetik
bazekusan jende hek hala tropelaka errezibitzea zela hiriak eta herriak jendetarik billuztea. Harb 417. Alde
batetik bekhatu anhitz egiten bazuen, bertzetik probeak faboratzen zituen. Ax 222 (V 147). Zeren baldin alde
batetarik kargatzen bagaitu, bertzetik arintzen [...] baikaitu. Ib. 496 (V 321). Herioa dela ororen gaixtoena alde
batetik, eta ororen hobena bertze aldetik. Tt Onsa 158. Zeren handizki desiratzen baitdute hobeki ezagutzea,
alde batetik, Miserikordia dibinoaren handitasuna, eta berze aldetik, bere eskergabetasunaren hedadura. He
Gudu 32. Salbatzaillearen pazientziak eta ixiltasunak, alde batetik, eta populuaren errabiak, bertzetik, iduri-
arazten zioten bertze gizonak baino gehiagokoa zela. Lg II 275.
 (s. XIX). Alde batetik itxuak gaude, eta bestetik elbarrituak bezela. Gco I 388. Baña negar oek alde batetik
samiñak badira, bestetik munduan diren kontentu guztiak baño gozoagoak dira. AA III 302. Jainkoaren
benedizioneak alde batetik, eta bertzetik bere bizitze erregelatuak begiratzen ohi diote jende prestuei bere
osasuna. Dh 197. Aldia bateti, edo besteti erregelati kanpora daguan olgeetia gaiti. fB Olg 20. Alde batetik,
jakinik, ze leijala dan Jauna bere esanetan [...]: baña ezaguturik bestetik gure argijaren argaltasuna. Astar II
14. Ikhusiz hainbertze ontasun alde batetik, eta bertze aldetik hainbertze eskergabetasun. Jaur 172. Berri onek
alde batetik Rebeca poztutzen bazuen, bestetik biotza illuntzen zion. Lard 29. Alde batetik, asko tokitan lur
arauka ez dute sorho aski [...]. Bertze aldetik onkhailu hainitz uzten dute galtzera. Dv Lab 107. Piarresi anhitz
pena zitzaion ikhustea alde batetik hainbertze karitate, bertzetik hainbertze hoztasun. Laph 124. Alde batetik gau
otza ta illuna, eta bestetik berriz basa-bideak ikaratu gaitu. Zab Gabon 37. Otsuak jaten dizkigute alde batetik --
zioten-- artalde ta ganaduak, eta beste aldetik berriz txingor ta kaskabarrak, abazuz ta arriak, galtzen dizkigute
landak eta landariak. Bv AsL 180. Alde batetik, berenaz azkarra edo fierra den, eta bertzetik hobenik ez duen
arima baten kuraie guzia erakutsi zuen [Erregek]. Elsb Fram 112. Alde batetik gure bekhatuek asarretu
Jainkoaren ematzeko, eta bertze aldetik haren izaite soberanoari ospe eta esker bihurtzeko. Arb Igand 95. Alde
batetik urrikari ditugu; eta bertze aldetik dadukagu beren buruak ohoratzen dituztela, denik ere oneko aldea beti
atxikiz. HU Zez 200.
 (s. XX). Alde batetik diruari begiratzen zion, ta dirua beti zan atsegingarri; baño bestetik norbere itza jatea
etzan itxurazkoa. Ag G 265. Baña alde batetik urrun bixi dalako ta bestetik eguraldi txarra dagolako, otu yat
ona etortia. Altuna 66. Ni errege? Alde batetik Benjaminen leinukoa naiz, eta bertzetik etxalde xumekoa! Zerb
IxtS 52. Alde batetik zorrozgarri bik gaiztotzen bazuten bere auzia [...], bestetik, erailketa au egiteko izan zun
eragingarria ere aintzakotzat eukitzekoa zan. Etxde JJ 169. Eta etziran ausartzen sakontasun handietan ibilten,
alde batetik pekatu ez egitearren, eta beste alde batetik iger egiten etzekitelako. Osk Kurl 162. Alde batetik gau
horrek histen eta kamusten du adimenduaren begia [...]; bertzetik Platonek uste du, sortu-aitzin arimek ikusi
dituztela Ideiak eta heien orhoitzapenak zaizkotela pizten. Lf in Zait Plat XXII. Guretako bakoitza mundu oso bat
da: mikrokosmos. Alde batetik mundu txikia, bai, baiño bestetik aundia. Vill Jaink 57. Alde batetik, [aurtxoa]
berea etzuala bazekian. Bestalde, Maria garbi-garbia zala bazekin. MAtx Gazt 20. Lenengoa, gogortxoa da alde
batetik, eta gaiñera ikutu batzuen bearrean daukat. NEtx LBB 11. Alde batetik giristinoen etsai errabiatuak
ukanen zuen merezi zuen gaztigua; bestetik josteta bat izanen zen, gero, urarte guziaren giristinotzea. Ardoy
SFran 177. Bibliografia alde batetik zaletasun edo afizio bat da [...], eta beste aldetik argi ibiliz gero diru franko
irabazteko bidea ere bai. MEIG IV 58s.
mende.
v. tbn. Mde HaurB 103. Txill Let 74. Arti Tobera 273. Zait Plat 115.
 En cierto modo. "Alde batetik ez du gaziki egin (V-arr)" Gte Erd 307.  Ondo dinozu alde bateti. Konfesore
guztiak ez dira bardinak. Mg CO 192. Egia erran Azkaineko ermitauaren kaperan etzen errex bere gogoaren
biltzea eta otoitz egitea. Alde batetik bizkar pollitegian zen kapera. Zerb Azk 45. Bai, alde batetik egia dirudi.
Erkiag Arran 18. Onetan al datza, ausaz, Mikelganako nere inbidia ezkutua? Alde batetik baietz uste dut. Txill
Let 86. Alde batetatik gizon gaiztoaren itxura zeukan, iduri txarreko gizona. Anab Poli 19. Etzen arras ez deusa.
Bazakien alde batetik zer ari zen. JEtchep 97. Alde batetik, hango jente guztiak bere epaia eman du judizioaren
gainean. Arti Tobera 267. Alde batetik zerbait ikusten zuen lekuko mitzaira jakin gabe gogoan zuenaren
konpreniarazteko. Ardoy SFran 167. Zorioneko gorreria ordukoa, alde batetik, hari zor baitiogu ihartuko ez den
Lizardiren poesia. MIH 301.
- ALDE BATETIK BESTE. Completamente.  Han beharko dio bere naturaleza guzia alde batetik bertze itzul-
arazi. Prop 1911, 163 (ap. DRA).
- ALDE BE(HE). v. aldepe.
- ALDE-BESTE. a) (El) otro lado.  Laster baten igaro zan / Uraz alde bestea[n] (Cantares de la quema de
Mondragón). TAV 3.1.7, 83.
b) De parte a parte. v. ALDEAN BESTE.  Horra nun kanibetkaldi batez Mazondok alde bertze iragaiten dion
eskuineko eskua mugazainari. Zerb Azk 102.
- ALDE BIKO. De doble filo.  Ara emen, aurrez eta egaletik, nolakoa dirudin Montsouen billatu izan zan
aldebiko esku-aizkora batek. JMB ELG 16.
- ALDE EDUKI. Participar, tener participación. v. ALDE HARTU.  Ez bakarrik egingo dau pekatu au egin
daijan neskatiliak, baita bere [...] edozein modutan seingalzeian alde edo parterik daukanak. Astar II 101. [Biar
modu] batzuk dira zeinzubetan arimiak, edo bere zenzunak egiten daben lanik andijena, eta daukan alde edo
parterik geijena. Ib. 66. Zergaitik bere onera eta frutu guztietan alde eukiteko egon bear dan Jaungoikoaren
grazian. Itz Azald 43.
- ALDE-EDUKITZE. Participación.  --Zein da, bigarren lekuan eskatu bear dogun gizonaren azkena? --
Salbazinoe betikoa edo Jaungoikoaren erreñuan alde eukitea; eta alde-eukite asiriko bat legez, erreñu
orretarako eskubidea emoten deuskun grazia. Itz Azald 64.
- ALDE EGIN. v. alde egin.
- ALDEEN. "Immediato, urrena, urrengoa, aldeena, aldekoa" Lar. "Immediato, próximo" Añ. "Aldeen (AN-
gip), lo más cercano" Garbiz Lezo 156 (uso adv.?).
 (Ref. al tiempo).  Ez atzo ta egungoak [izen oek], baizikan nekazaritza lendabizi asi izan zan denporakoak,
aldeenera jota ere. Izt C 233.
- ALDE-ERANTZI. v. alderantzi.
- ALDE-ERESKAN, ALDE-ERRESKAN. v. ALDERRESKAN (s.v. alderreska).
- ALDE ESKUIN, ALDE ESKUMA (A Apend), ALDE ESKOA. a) Lado derecho. v. eskuin.  Jarririk dago
Iaungoiko Aita gustiz poderosoen aldezkoatati. Bet 6. Bere angeru goarda alde eskoakoari. Cap 124. Aingeruak
egonen baitira iuje haren aldian inguru, tronpeta soñuz onen alde eskhuñian, eta gaiztoen alde ezkerrean
berezirik ezarten. Tt Onsa 35. Aita eternoaren alde eskuman (1699). ConTAV 5.2.11, 152. Zelian bere aitaren
aldeskuñian delarik Jesüs-Krist. Bp I 35. Zergatik diozu Aita Photere oro dianaren aldeskuñian jarririk
dagoela? CatOlo (ed. 1743), 32. Aita eternoak ez deu alde eskuirik. OA 36. Aita Jaungoiko guztiz poderosoen
alde eskumetati. Arz 20. Jaungoiko Aita guziz poderosoaren alde eskuetik. Iraz 18. Aita Betikuaren alde
eskumati jarrita daguana. fB Ic III 198. Jarririk dago Aita photere oro dianaren alde eskuñian. UskLiB 14. Zer
da xaseririk egoitia Jangeiko Aitaren alte esko¸)an? CatR 29. Bere Aitaren alde ezküñian. CatS 30. Geure angeru
guarda alde eskuakoa (V-ger). A EY IV 9.
v. tbn. Alde eskuma: CatAnz 5. Urqz 18. Mg PAb 162. Alde eskoa: VJ 7. CatLlo 6.
b) (Uso adv.). "Kárrika kóri géintik alteskú, yendo por esa calle, a la derecha" Iz R 301.
- ALDE ETA ALDI ORO. En todo tiempo y lugar.  Alde ta aldi oro siñesten dena ezin diteke gezur atera. Vill
Jaink 28. Jakituriak alde ta aldi oro erakutsi duen neurri ura beteaz. Ib. 83. Euskararen muina bat baita alde eta
aldi oro, axaleko zenbait bereizkuntza baztertuz gero. MIH 164. Multzo-teoria, batez ere, zelatan dago beti, alde
eta aldi oro, linguistika osoaren oinarri bihurtzeko asmotan. Ib. 196.
- ALDE ETA ALDI OROTAN. En todo tiempo y lugar.  Orra giza-sentimendu orokarra, alde ta aldi orotan
nabari dena. Vill Jaink 116. Alde ta aldi orotan azaltzen baitu gizonak oiu samin au. Ib. 124.
- ALDEETAN. "Alderredor, alrededor" Lar y Añ.
- ALDE-EZIN. Imposibilidad de alejarse.  Zein samiña dan norberegandik / alde eziñaren negarra! Gand
Elorri 179.
- ALDE EZKER. Lado izquierdo.  Aingeruak egonen baitira iuje haren aldian inguru, tronpeta soñuz onen
alde eskhuñian, eta gaiztoen alde ezkerrean berezirik ezarten. Tt Onsa 35. Alde eskerretik alde eskuiera. OA 16.
- ALDE-GAIN (G-goi-to ap. A; Lar). a) "Haz, faz, aldegaña" Lar. "Anverso" A. Cf. aldazpi.
b) (S ap Lh; althe- H). (En casos locales de decl., en sing.). Lado superior. "Alde gañian, en dessus" Lh.  Althe
gañian izan nahi da amuriua. "Amor vult esse sursum". Mst III 5, 3. Eta ezari Ama Birjinaren imajina althare
mende.
nausiaren alde gainian. Ip Hil 202. Chateau zahar bat amiagarria / Hen alde gañin gaztelia / Oh! zer bista
paregabia. Xikito 11.
- ALDE-GISA. Aspecto (de una cuestión).  Alde gisa batetarik / Konsideratuz gerostik, / gaster yaunak dakhar
/ haren imayina. Deusik harrek badu falta, / Gorphutz guzia pleiñi da. Gy 193 (Arch Fab 119 so gitez alderdi
batetik).
- ALDE-GOI. Parte superior. "Alde goi, goiko aldetik" A Apend.
- ALDE GUZTIETAKO. "Omnímodo, aldeguzi, eraguzitakoa" Lar.  Guziarekin ere badira bertuteak, zeinen
eginbideak eta ofizioak hurren alde guzietakoak baitira, eta zeinek ezpaitituzte xoilki bere obrak egin behar
beregian. SP Phil 173s (He 176 jeneral).
- ALDE GUZTIETARA ERE. De todos modos. v. infra EDOZEIN ALDETARA ERE.  Etzegoak barruan.
Alde guztietara ere, ez duk urrutik izango. Nere ojua entzungo ziken. Lek EunD 14.
- ALDE GUZTIZ (SP, H). Totalmente; bajo todos los aspectos. "Alde guziz kunplitua" SP (sin trad.). "Sous tous
les rapports (Ax)" H.  Gaitz baita obra baten alde guztiz xuxen nehork ezin arbuia dezakeien bezala egitea.
Mat XXV. Bizitzea alde guztiz inpharatu beharrez. EZ Man II 150. Obretan konplia eta alde guziz perfekta. Harb
60. Zeren alde guziz desira baitut Iainko Iaunaren borondatea konpli dadin. Ib. 412. Eta hanbat usatzen duzu
bekhatu egitea, hanbat segitzen duzu, non alde guztiz beldurra galtzen baituzu. Ax 106 (V 71). Baiña orai gerok
geure borondatez egiten dugun penitenzia eta hartzen dugun pena, alde guztiz da borondatezkoa, baliosa eta
Iainkoari eder zaikana. Ib. 158 (V 106). Pintatzaille batek egin baleza imajina eder bat alde guztiz konplitua eta
abantaillatua. Ib. 171s (V 116). Anhitz bertze bekhatutan ere erortzen dela, eta azkenean, alde guztiz fin gaitz
egiten duela. Ib. 264 (V 176). Alde guztiz zordun bagatzaitza ere geure Iaungoikoari. Ib. 497 (V 321). Ene
karitatea alde guztiz irazekirik eta zeruko ianaria gozaturik nihoiz ere iraungi eztadin. SP Imit IV 14, 2.
Eztuzula uste alde guziz utzia zarela. SP Imit III 30, 4 (Mst osoki, Echve guztiro, Ol ziero). Egiaz alde guztiz
hunen [eskuararen] zorthea izan da hagitz diferenta bertze lengoaietarik. ES 192. Eta egiazki alde guztiz
miresteko gauza zekusaten. Ib. 393. Dolorezko ohe batean / Alde guziz penatuak, / Ariman eta gorputzean /
Etsaiez atakatuak. Monho 130. Alde guziz seinduki bizitzeko. Dh 246. Hura da Jainko guziz botheretsuak [...]
egin duen gauzarik ederrena eta alde guziz osoena. Ib. 239. Bretainak mintzaia bat baitu gurea bezala zaharra
eta alde guziz ederra. Arb Igand 35. Bai hola da, alde guziz egia diozu. Ib. 147. Eta ain zuzen, orregatik diot nik
abiadura orren elburua edo jo-muga ezin ditekela izan alde guziz ametsezkoa. Vill Jaink 134.
 (alde guziez).  Maska bat bisaian eta mintzoa mudatua: / Alde guziez arima herratu bat iduri. Gy 103.
- ALDEKO. A) (Adnom.). a) (Precedido de gen.). Cercano (a). "Zure etxearen aldekoa erortzera doha, la
maison qui est à côté de la vôtre est sur le point de tomber" Dv.  Ioan zedin handik desertuaren aldeko
komarkarát. "En la contrée qui est près du desert". Lç Io 11, 54. Ene aldeko lagunoni / eltzaen zako flakezia.
Lazarraga (B) 1204r. Abisa zaitea gurutzearen aldeko bihi larrian Pater erraitean. EZ Man II 40. Txinan
sartzeko neurri onak artu artean gelditu zen Santxon deritzan aren aldeko isla batean. Mb IArg II 301.
Itsasoaren aldeko errietan. AA II 192. Beste batzuek Elizaren aldeko etxeetan biltzen dira. Ib. 58. Nere
Jainkoaren aldeko ararteko berezitzat eta nere Jainkoaren ondoko jabetzat. Dh 88. Urruntxago, bide zaharraren
aldeko ur-erreka batean. Elzb PAd 27. Erran bainakon ene aldeko lagunari. Elsb Fram 133. Igortzen du ezker
eta eskun thu batzu behatu ere gabe, ala doatzin lurrerat, ala bere aldekoen gainera. Prop 1899, 32. Etzaitela
khexa, daut erraiten ene aldeko hurrupariak. JE Ber 37.
 (No precedido de gen.). "Çercano, aldekoa" Lcc. "Próximo", "cercano", "vecino, cercano", "immediato" &c.
Lar y Añ. "(G, AN, L), próximo" A.  Asi zen jatekoz hura tentatzen ta aldeko arri pilla bat ari erakutsi ta
esaten dio: [...]. Mb IArg I 228. Aldeko mihitarik batere iduri; / Zein zeinen ume diren hek orok ageri. Hb Esk
12. Begia goibeltzen aldeko mendia ezin ikus bezala. Hb Egia 62. Aldeko norbaitek hirri egin nahi izan zuen. Ib.
120. Hobe da urrundik neurtzea deusetan gozatu nahi ez litezken ondasunak eta aldeko jakitatek ezin niholere
onduak! (Interpr?). Ib. 64. Iduri du Yainkoa berekin duela [Ebanjelioak], eta sinheste horrek ematen du
batbedera aldeko sainduari dioakon bezala. (Interpr?). Ib. 84. Nor berak xerka beza / Aldeko laguna. Bordel
125. Egon ninduan nere buruarekin arbola hori bazitakela aldeko etxekoa zen. Elzb PAd 39. Semea duzu aldeko
muthiko hori? Ib. 26. Aldeko ganbara eder batean. Ib. 63. Aldeko beiak eznea luze (V-gip). "La vaca del vecino
larga (mucha) leche". AEF 1921, 43. Bere xapela, bere gaineko soina emaiten ditu aldeko kadira baten gainean.
Barb Sup 159. Aldeko ithurrian xurga xurga edanik. "À la source toute proche". Barb Leg 149. Mai batera
deitzen zaituztelarik, salda artzean, ondo buruan ibilliko dezu zer esan aldeko lagunari. ArgEgut 1935 (ap.
DRA).
 (Precedido de tema nominal nudo, tbn. de nombre de lugar).  Bethpage eta Bethania Olibatzetako mendi
aldekoetara hurbiltzen ziradenean. Lç Mc 11, 1. Tolosa aldeko mendia. BBizk 18. Urdatxuri aldeko / bihorrak
izutu. In Mg PAb 170. Piarres Lefebre, Geneba aldekoa. Laph 123. Jerusalen aldeko Jafa deritzan Siriako kai
ondo aitatura allegatuta. Aran SIgn 39. Ordean hori liteke errefera aldekoeri beren indarraren khentzea. Zby
RIEV 1908, 86. Oñati aldeko baserrietan. Ag G 18. Sodoma aldeko bost erri aundi. ArgiDL 30. Korta-aldeko
zingiran jarri. Altuna 80. Atari-aldeko eskepean. Kk Ab II 11. Irun aldeko Beobi edo Pausun. Alzola Atalak 56.
Benitok Logroño aldeko bere errixka arloteak zituan gogoan. NEtx LBB 48.
 "Zaldi hori ez da ona, ez-eta onaren aldekoa, ce cheval n'est pas bon, ni même approchant du bon" Dv.
mende.
b) (Precedido de gen.). Partidario (de), favorable (a). "Bere aldeko gizonekin ethorri zen, il vint avec ses
partisans" Dv. "Zeu ere euskararen aldeko borrokara (G-azp)" Gte Erd 250. Cf. aldeko.  Zeren mundu
guziaren aurrean emango duan Jaunak aen aldeko sentenzia. AA III 537s. Akitofelen esana Absalon eta bere
aldeko zarrai ondo iruditu zitzaien. Lard 199 (v. tbn. 208). Jesusen etsai odol-zaleak onean ezin eraman zituzten
urrutietatik zetorzkien Jesusen aldeko berriak. Ib. 493. Bereala S. Juanen aldeko itzaldi luze bat egin zien
[Jesusek]. Ib. 396. Juduak ere bazebilzan beren aldeko zerbait egin naiez. Ib. 517. Irakhurri dut hainitz liburu
Elizaren aldeko, bainan etzen bat hainbertze Eliza altxatu duenik, nola azkenik mintzatu den yauna. Hb Egia
116. Jerusalengo erregetza egiten zuan orduan Brienako Juan kristau on ta Elizaren aldeko garaitzalle
ospatuak. Bv AsL 213. Ez badira erlisionearen aldeko gizonak. Elsb Fram 184. Aita, kantau oi dabez / Batzuk ta
besteak / Euren aldeko garaitz / Gloriak beteak. AB AmaE 354. Xurien aldeko jaun batzu. HU Zez 197. Zoin
bere aldeko lagunekin. Ib. 21. Juduen aldeko gazeta guziak. Ib. 23. Karlos V-n aldeko gerlari edo gudariakana
ioan bear izan eban. A in Azc PB 5. Simon gorrik nire aldeko agurea zuritu ezin izen euenean. A BGuzur 132.
Etzan bada, Auñemendin Mendiolakoaren aldeko gizonik geratu. Ag AL 126. Egia alda txitxarien aldeko
sosiedade bat asmatu dezutena? Ag G 168. Carlosen aldeko esnatzea 1865garrenean gertatu zan. Or SCruz 14.
Atarian Ramuntxoren aldeko gorak entzuten dira. Alz Ram 88. Euskera eta euskotasunaren aldeko eguneko
xentimoa dalarik sari laburrena. Ldi IL 144. Gure aldeko apaiz gaizoentzat etxunate ezer egin. Or QA 88.
Demokraziaren aldeko politikariak. Mde Pr 63. Egiazko kulturaren aldeko lanak bertanbehera utzirik. Ib. 133.
Galduaren arimearen aldeko elizkizuna izan zan. Erkiag Arran 167. Eskuiko ta ordenaren aldeko egunkari
guziak. Lab SuEm 186. Haur galtzearen aldeko legea dela ta. Xa Odol 219. Batasunaren aldeko indarra. MIH
120. Ez dut uste Iruña (Iruina) izenaren aldeko arrazoibideak bestetan argiago eta garbiago erakuts
daitezkeenik. MEIG VII 116. Gipuzkera osotuaren aldeko jende asko. MEIG IX 79.
 (Tras tema nominal nudo).  Aberri-aldeko gogo-gudari-sailletan olerkaria beti da leen-oñean. Ldi IL 37.
Euren opiniño-aldeko paperak. Erkiag BatB 28.
c) "Aitaren aldeko ahaideak, les parents du côté paternel" Dv. Cf. Lar: "Quarto de parentesco, aldea".  Beraz,
zure illoba Xixili, emaztearen aldekoa da? Alz Txib 83. Odiseuren amaren aldeko aitona. Zait Plat 95.
 Que tira, que se parece a la rama de. "Ama aldekoa da mutiko ori" Asp ANaf. "Hau amaren aldekoa da (G-
azp)" Gte Erd 21.
d) (Tras gen.). Dirigido (a), referido (a), para (con).  Baña aragiaren aldeko igui antza bakarrik baldin badu.
Gco II 74. Gazte aren eskale-biartsuen aldeko amorio ta naitasuna. Bv AsL 27. Legezko zen herriko
hizkuntzaren aldeko aburu drastiko horiek aldatzea. Mde Pr 241. Masaileko zimur bakanetan leitzen nion garbi,
akidura eta gizadiaren aldeko nazkaren berri. Ib. 119. Besta horren altheko lehia hozten. Ib. 50. Kutsatzen zaio
gure izkribuen aldeko ixuria jende izandun eta ikasiari. MEIG IV 126.
 Que concierne (a).  Grazi guzti auek izango zittuan Adanek zintzo iraun balu [...]; baño guztiak galdu
zizkigun eta gorputzaren aldekoak iñoiz berriz ez irixteko bizitza ontan. Inza Azalp 46. Maiz hizkuntza-
jakintzaren aldeko balioaz besterik ez dute. Mde Pr 232.
 (Tras tema nominal nudo).  Bi alde berezi dituela gure hizkuntza jasotzeko lanak: gizarte-aldekoa eta
hizkuntzarekikoa berarekikoa. MIH 219. Ez naiz nor teologia aldeko arrazoiak neurtzeko. MEIG VI 173.
e) De la parte (de), de parte (de).  Guziuek estimatu zein zoinek obroz orren alteko bixita. Mdg 135. Onelako
gauzak egiak izan litezke, baita gezurrak ere; gañera, Jaungoikoaren aldekoak edo deabruarenekoak. Goñi 38
(cf. ALDE ONEKO, ALDE TXARREKO).
f) Que se dirige (a), que va (a).  Iruñe aldeko bideari so. Laph 195. Trabatzeko meatze aldeko bidea. FIr 143.
g) De parte (de).  Ez dut sinesten oraino ere / galdua dela arraza, / segurago da gazten aldeko / nahikeria
eskasa. Xa EzinB 56.
h) (V-gip). Que se lleva encima. "Aldeko diru guztiak kendu zostan" Elexp Berg.
i) (Pariente) cercano. "Pariente aldekoa (AN-gip)" Gte Erd 250.
B) (Adverbial). a) En relación a, para con.  Hartarakotz egin nauzu zordun zeure aldeko, / Esker eta laudorio
bihotzez emateko. EZ Man I 40.
b) A favor de.  Ager dezagun ager Zumalakarregi, / Legetiar gerlari emailea argi: / Santos-Ladron handia
terrea zeneako, / Ilkhi zen, buru gora, Karlosen aldeko. Hb Esk 161.
c) (Precedido de part.). A cambio de. "[Egurra eman digute] garbitu aldeko (AN-5vill)" Gte Erd 281.
- ALDEKO-ALDEKO. Inmediato.  Bere jakitatearen erakusteko, aldeko aldeko lagunari erakutsi nahiz hari
zatzaizkon, eskua hartuz eta erabiliz, haur ttiki bati bezala. Prop 1911, 18 (ap. DRA).
- ALDEKOZ GORA (Hb ap. Lh). "Face en dehors" Lh.
- ALDEKOZ KANPO (Hb ap. Lh). "Face en dehors" Lh.
- ALDE-MAKARRA. "1.º al revés (V, G); 2.º ladeando" A Apend.
- ALDEN ALDE, ALDEN BESTE. v. ALDEREN ALDE, ALDEREN BESTE.
- ALDENEZ ALDE. De parte a parte.  [Segurako eliza] 22 metro luze da tellaturaño; torre ta guzi 37; 53
metro aldenezalde eta 28 metro zabal. Ayerb EEs 1912, 35.
- ALDENIK ALDE. v. ALDERIK ALDE.
- ALDE ON (V-gip, G-to). Ref.: A; Elexp Berg. a) "Anverso" A. "Jantzi baten era ona. "Itxulittara daukazu
mende.
jantzitta" ta "Ez, au alde onera jak"" Elexp Berg. Cf. ALDE TXAR.  Nere anaia, zertako nik esana atzekuaz
aurrera sartu diezu? Nik alde ona agertu dietelako, zuk alde erantzia erakutsi diezu. Bv AsL 196.
b) Ventaja.  Zuk diñozunetik eskolia yakitiak eztauko orduan alako alde on andirik. Kk Ab II 79. Mendira,
iturrira, ibaira iges egitearen aldeak azaltzen ditu, eta [...] olako alde onak gozatzea erabakitzen. Gazt MusIx
68. Ibaneren alde ona au da, batez ere: azentuak obeki banatzea. Or ib. 32. Iturriko uraren murmurioa, biotzeko
pakea, alde on aundia dute gauza auek guziak. Berron Kijote 17.
c) Cualidad.  Eta Jaun arek bide-batez bere lagun eban Jauregixan, Zaldun apaiñ bat, alde-on guztiak
beregan zittuana. Etxba Ibilt 475.
- ALDE ONEKO. De buena parte (aplicado a apariciones benéficas, ángeles, etc.). v. PARTE ONEKO.  Alde
onekoa bazara, sartu zaitez ordu onean; baiña alde txarrekoa bazara, kurutzean ildako Iaungoikoak ondatu
zaizala inpernuko leize zuloan. Ag AL 64.
- ALDE ORO. Por todas partes.  Franzia alde oro zela odoletan. Hb Esk 49. Arnasa bera kirastua somatzen
zun aldeoro. Etxde JJ 158. Bai batzuk eta bai besteak, alde oro ta aldi oro, erlijio bat eta jainkoazko siñeste
batzuk izan dituzte. Vill Jaink 24 (v. ALDE ETA ALDI ORO).
- ALDE OROKO. Católico, universal.  Aldeoroko Eleiza edo Eleiza katolikoa Jesukristoren egunetan sortua
da. Inza Azalp 87. Siñisten dut aldeoroko Eleiza deunagan. Ib. 91. Bera bakarrik dalakoz Bata, Santa edo deuna,
Aldeorokoa ta Bialduena edo Apostoluena. Ib. 92. Aldeorokoa edo guzietakoa izateaz gañera Eleiza garai
guzietako, toki guzietako, gizon edo emakumezko buruzpide guzietakoantzat da ta ori guzia esan nai degu
Aldeorokoa dela esatean. Ib. 93.
- ALDE OROZ. "De toute façon, à tous les points de vue, sous tous les rapports" Dv. v. ALDE GUZTIZ.
- ALDERA (Lcc). a) (Precedido de gen.). (Ir, poner(se), etc.) al lado (de), a la proximidad (de). "Açerca, aldera"
Lcc. v. ALDERAT (c).  Eta Tiberiadetik berze untzixorik ethorri zela lekhu haren aldera non ogia ian ukhan
baitzutén. "Près le lieu". Lç Io 6, 23 (He lekhu haren alderat, TB toki haren hondorat, LE urbil leku-gartára,
Ker toki-ondotik, IBk, IBe toki ingurura). Jangoikoak ekusten zuen bai zutela andre gaiso oriek Pafnuziok diña
birtute, ta aldi artan ill balira irurak, Jesusen Pafnuzio bezain aldera iganen zirala bi emazteki oriek. Mb IArg I
352. Gobernariak ikusi ta, besotik artu ta eraman zuen bere aldera ta bere maira. Mb IArg II 342. Atoz nere
aldera. Cb Eg III 298. Eriaren aldera joango da, ta al duen ondoena esango dio. Ib. 228. Arzai onen mendean /
bizi ta illko gera, / joateko zurekin / Aitaren aldera. GavS 31. Aldegizube donga atrakalari, bakegaltzalle
orreetati, ta etorri zaiteze neure aldera. Mg PAb 210. Ill zan Lazaro beartsua, ta joan zan onen anima
Abrahanen aldera. AA III 467. Zer izango da pena geiago / anima baten galera? / enterratzen du kalabozora /
etsai gaiztuen aldera. Xe 364. Heldu ziren san Erromano zagon komentura, erran nahi baita Auzerreko hiriaren
aldera. Jnn SBi 109. Egur metaren aldera heldu zirenean. Jnn SBi 145. Hil ondoan har zitzaitela / Jainkoak bere
aldera. Xa EzinB 28.
 (No precedido de gen.). "Accesible, [...] aldera letorkiona" Lar. "Acercarse, [...] (V) aldera etorri" Añ. 
Arima ona denean gorputzetik athera, / Hurbilltzen zaio aingeru guardaria aldera. EZ Man I 413. Baniñdoakon
aldera, / Noiz eta bertzeak, botarik airera, / Izkola miñ bat luzeki, / Egorri bainau ihesi. Gy 220. Bi yauziz tirria
onean aldera badoako, / Eta mami gixenari hortzez hor lotzen zaio. Ib. 28. Badoakote abrer aldera burrunbaz.
Ib. 178. Burdiñezko aizpa ere aldera dathorko. Ib. 92. Banaki zer den lanjerra, / joan nindaiteke aldera. "J'irais
(me mettre) à côté d'elle". ChantP 340. Andre ederra gustatu eta / ekarri nuen aldera. Xe 265. Paganoa [...],
joan zitzaion Sainduari aldera, eta galdetu zion. Jnn SBi 63. Egunaren erdian eta hedoiik gabeko zerutik, aldera
eror lakikegun ozpinak edo ihurtzuriak. Ib. 137. Diruaren bilha ari delarik, lagunetarik batto sist sartzen zaio
aldera, eta, bi xahakoak harturik, laster eta laster eskapatzen da. Barb Leg 144.
 (Usado como part.). Cf. alderatu.  Ierusaleme aldera ziradenean, eta ethor zitezenean Bethpagera,
Olibatzetako mendi aldera. "Quand ils furent près de Ierusalem, et qu'ils furen venus en Bethpagé au mont des
Oliviers". Lç Mt 21, 1. Profetaren itxe aldera zenean. Mb IArg I 319. Enperadoearen aldera ziranean. Ib. 257.
Aren aldera zeneko. Mb IArg II 331. Errikorik ohartu bage gauaz erri aldera ziran guziak, atera zituzten
idorrera gerrako bost milla gizon ta geiago. Ib. 289. Haiñ ederki mintzo zela, otso yauna aldera zen, / Eta
lepora yauzirik asto yauna itho zen. Gy 38. Eta aldera zenean, musika-soñu eta iskanbilla andiak aditu zituen.
Arr GB 93. Itsu haren aldera zenean beraz, Jesus Jaunak [...] gantzutu ziozkan begiak. Jnn SBi 24. Igande
arratsalde baten, erriko jaia zalako edo, Galtzadako ta inguruko etxietako biztanliak kale-aldera ziran gustijak,
ostatarija ixan ezik. Kk Ab I 73s.
b) (Precedido de gen.). Hacia. "Nere aldera, ene aldera, nere aldera (AN-olza)" Bon-Ond 167. "Nére aldéera,
hacia mí" Iz ArOñ. v. ALDERAT.  Hunez erakharriren du hañitz bere aldera. EZ Man I 66. Begiak itzultzen
ditu Aingeruen aldera. EZ Man I 58. Hagitz dira gaizkiaren aldera makhurtuak. SP Phil 370. Harri bat egotzi
zian saindu haren aldera. Tt Arima 32. Laster zihoan xirripa bat / Itsasoaren aldera, / Bere jaidurak
baitzaraman / Bere zentro propiora. Gç 107. Bitoria Jaiñkoaren aldera eror-arazteko. He Gudu 82. Abereak
ikhustean, altxa zazu halaber zure izpiritua eta zure bihotza haukiei mobimendua eta sentimenduak ematen
diozkanaren aldera. Ib. 130. Ta bere begiraldi batez ekusi zuen eskuz deitzen ziola Jesusek bere aldera. Mb IArg
I 106. Mundu zaleak ekusten badue beren lagun len izan dana Jangoikoaren aldera jiratua, asitzen dira milla
farra ta siñu egiten. Mg CC 187. Atzera bekatura eta etsaiaren aldera biurtu diranak. AA III 424. Artzaiñak
mende.
baderra bada: / Mendi horren aldera da. "C'est vers cette montagne". Gy 323. Juie justua nere aldera itzultzen
da. Nere burua garbi dezadan manatzen darot. Dv LEd 197. Eragin zioten alegiya itxasgizon aiek urre-urrean
zebilzala ontziari ugartearen aldera. Aran SIgn 38. Jesusen biotzak gurutzetik agertu zion amoriuak tiratzen du
bere aldera Franziskoren biotzeko amoriua. Bv AsL 44. Eta begi bazterrez behatzen dik nere aldera. Elzb PAd
23. Erhi zimur eta luze bat nere aldera hedatuz. Ib. 50. Bertze behin, Andre-dena Maria, jakinik Jesus bere
biziaren gal-ordean zela, joan zen hura ere, Nagusi Dibino harri begira zauden jenden aldera. Jnn SBi 43.
 (s. XX). Zu bere aldatu zara, Ermoken, zeure gogamenetan, da joan zara alabearen aldera. Echta Jos 182.
Ark, geienetan, bere aldera / iraultzen erabakia. "Hacia sí". Or Eus 421. --Aitaren semea. --Ta bestea amaren
alaba. --Egia. Alabak nere aldera jo duen bezela, semeak aitarenera. ABar Goi 34. Bazter guzietarik zueri
begira / Zorion-dantzan joaki izarren aldera. Iratz 182. Aurpegia ingura-erazi zion beraren aldera. Mde Pr 17.
Beeruntz eta illunpe beltzaren aldera abiatzen dela. Txill Let 28. Atsoen aldera joan zan. Erkiag Arran 156. An
zetozten goitik bera... Joxeren aldera. Ugalde Iltz 68. Ikusi nittuan bi basurde nere aldera etozela. And AUzta
93. Bere aldera begiratuaz esan zetsan. Etxba Ibilt 485. Ikusi ondoren, gerok ere errazago makurtuko ginateke
gaizki-esaleen aldera. MEIG I 165.
 (Precedido de tema nominal nudo, tbn. de nombre de lugar). "Baiona aldera; Madril aldera (AN-egüés-ilzarb-
olza)" Bon-Ond 165. "(G-bet, AN, L), hacia. Etxe-aldera, hacia casa" A.  Ethor zitezenean Bethpagera,
Olibatzetako mendi aldera. Lç Mt 21, 1. Agustinatxo goasemasu Loiola aldera igesi. LasBer 11. Aztur, gaitz
aldera agitz tiratzen duena. Mb IArg I 272. Eliz-jaunentzat ta nai duten beste euskaldunendako bukaturik utzi
nuena Ital-aldera baño len. Ib. 54. Oraingo israeldarrak fededunok gara ta munduko eremu latz gogorrez
zeruko bazter eder aldera galbiltzanak. Ib. 270. Polborari sua eman horduko tiratzen du [bonba] odei aldera ta
agitz urruti. Ib. 255. Eta egin zazute / gaur zuek alegin, / nere etxe aldera / lenbailen joan nadin. It Fab 238.
Bitoria aldera / Berehala martxe, / Uste ginuen hiltzen / Ginuztela hantxe. Bordel 48. Bitorian egon zen Yosepen
tresora, / Ihesi heldu zena Franzia aldera. Hb Esk 84. Vespasianoren joanera Jerusalen-aldera. Lard 540.
Etxeak atari-aldera baranda bat zuen. Ib. 450. Eleizatxoa zegoan eremu aldera. 'Hacia la ermita'. Aran SIgn 94.
Erri aldera dijoaz. Zab Gabon 25. Etxe aldera asi gerade / asto ori kargatuta. Noe 29. Eta ni barriz aldatsa
bera / Jatsiaz kale aldera. AB AmaE 462. Fabrianoko erri onetatik legua bat mendi aldera. Bv AsL 151. An
exeri zan ankak plaza aldera zintzilik zituala. Urruz Zer 142. Eta asi zan pagaria gora etxabola aldera. Apaol
64. Ondo al noa Kanbo-aldera? Ag AL 55. Kamiyo aldera begiratu dedanian. Moc Damu 15. Ate aldera juan
eta itzegiten du. Ib. 11.
 (s. XX). Atunetan ibillita, irabazi politagaz etorri dira etxe aldera. Ag Kr 44. Franziara edo Santander aldera
doiazan ontziak. Ib. 138. Beizama-aldera tipi-tapa asi nintzan. A Ardi V. Artu eban Arribil-aldera, ta eldu zan
ondiño Motrollo ardanetxian eguala. Kk Ab I 44. Beren biotzak zeru aldera jasotzeko. Inza Azalp 28. Erretore-
etxe aldera joan zian emaztea ta biak lasterka bizian. Muj PAm 48. Abiatu zen gure telele / Ez urrun zaukan
oihan aldera. Ox 116. Beren joera Paris aldera / egin ziguten aurrena. Tx B I 104. Bere gela aldera joaten da
bizi bizi. Ib. 58. Yaun Erraimunek begira zun igitariek zetozen bide aldera. Or Mi 88. Ta asi zan eltzen, taka-
taka, etxe-osteko korta-argira, ortu-aldera emoten ebanera. Kk Ab II 152. Beragaz yuateko Europa-Sortaldera,
Errusia aldera. Ib. 188. Igandeko "El Día"-ko artikuluaren isats aldera, eskribatzalle guziori muga bat
erakusten digu. Ldi IL 82. Itzuli zan bada yende aldera ta galdegin zuen. Ir YKBiz 96. Tritium Metallum (Tritio,
Najera-aldean) eta Oliva (Leiva, Harotik NW aldera). JMB ELG 96. Ondartza-aldera okertzen zuen uginaldiak
ontzia. TAg Uzt 137. Artoski ukurtzen naiz duxulu aldera. Iratz 76. Badijoaz. Antigone baso aldera ta Ismene
yauregi barrura. Zait Sof 164. Elizkizuna amaitu ondoren, jendea Agirreren jauregi aldera asi zan. Etxde AlosT
78. Lenengo atera zanean saletxe aldera artu zuan. JAIraz Bizia 79. Poli beti zerbait egiteko griñak ibiltzen
zuan; geienean gaizto-aldera jotzen, ordea. Anab Poli 40. Dakar aldera juan dirian / gure arrantzale aundiak.
BEnb NereA 101. Komisario yauna abiatu zen bere ofizina aldera. Izeta DirG 58. Kanpo aldera ixuriak bizi
gera. Vill Jaink 142. Eta lasterka Aranjuez aldera, an bazkaltzeko. Alzola Atalak 71. Atera zan ibai aldera.
NEtx LBB 161. Atunetara berriz / Azores aldera, / "O Cabo San Vicente" / Cadizko partera; / eta beste batzutan
/ Canariasera. Uzt Sas 220. Formalismora izan dute joera, matematika aldera beraz. MIH 194. [Errezago zaie
gipuzkoarrei] Lapurdi aldera makurtzea bizkaitarrei baino. Ib. 380.
v. tbn. Sor Bar 88. PE 123. Ud 114. Goñi 58. Ill Pill 7. Jaukol Biozk 12. FIr 139. Lab EEguna 112. Lek EunD 50.
EA OlBe 86. Munita 55. Txill Let 33. Akes Ipiñ 21. Ugalde Iltz 25. Basarri 128. And AUzta 94. Osk Kurl 125.
Erkiag BatB 156. Onaind in Gazt MusIx 210. Salav 56. Ibiñ Virgil 99. Berron Kijote 162.
 (Precedido de sust. con suf. -ko).  Aitzina har zezaten itsasoz haindira, Bethsaidako aldera. Dv Mc 6, 45 (Lç
Bethsaida alderát). Merkhatari horietatik bat mezaren entzuten elizan zegoelarik, bertze biak bidez bide etxeko
aldera mezarik gabe zebiltzan. Arb Igand 102. Rhin ur handiaren aran aipatua, Alsace-ko aldera goiti. StPierre
38.
c) (Tras gen.). Para (con), respecto (a). "Vers, envers" Lecl.  Barur egunak detzaten halaberki athera / Iaun
puxanta baketzeko penatuen aldera. EZ Man I 125. Hanbat naizelarik zordun zure aldera. Ib. 36. Hala bethi
danik hura / Ohi da bihotz bera / Haren beldurti direnen / Gizakumen aldera. Hm 162. Karitate behar da guzien
aldera, bainan guziekin trebe izaitea ezta on. SP Imit I 8, 2 (Mst ororentako). Eztiadazula eraman zure
konsolazionea, beldurrez ene arima egin dadin zure aldera urik gabeko lurra bezala. "Ne fiat anima mea, sicut
mende.
terra sine aqua, tibi". SP Imit III 3, 7. Misterio hunen aldera giristinoen fedea eta debozionea erreberritzea.
CatLav 411 (V 197). Orobat konporta zaite esku-lanen eta gorphutzeko nekhen aldera. He Gudu 124. Erakuts
dezagun graziaren aldera magoek izarrari yarraitzekotz izan zuten leialtasun bera. Lg II 115. Ertoren eta
Bikarien obligazionia bere paropiakuen aldera. CatLan 4. Esker onekoak izatea, ala Jaungoikoaren aldera, nola
on egiten diguen proximoen aldera. Gco II 29. Gaitztoen aldera on dena / Duk beretzat gaizoena. Gy 259.
Jainkoaren etsai bat eta gizonen aldera traidore bat baizik ez baitzinen. Dv LEd 271 (Cb Eg II 153 gizonen
kontra). Zorduru balinbada zure aldera. Ib. 244s. Miserikordia neretzat galdua dela, amatasunerako zuzenak
hilak direla nere aldera. Ib. 208s. Hargatik eztut deusik kondatu bi egia horien aldera. Jnn SBi 168. Biotz-bera
baita esker-txarrekoen ta gaiztoen aldera. Ir YKBiz 127. Izugarrizko erantzupena Theresaren aldera! Mde
HaurB 86. Beethoven-en "À Thérèse" sonata iragan erazi zuen, ironia pitin batekin beraren sentimentalitatearen
aldera. Ib. 53. Euskal-Ikastetxe Nagusiaren aldera erakuts genezaken esker ona. Zait Plat 2. Egikera batzuen
aldera sentitzen dudan onginai eta beste batzuenganko daukadan iguiña. Vill Jaink 84.
d) (V, G-goi; Dv, H). Ref.: A; Gte Erd 10. (Tras gen.). A cambio (de), en pago (de). "Bere hartzekoaren aldera,
izan ditu ehun libera" Dv. "Aloger gitxiren aldera bear egiten zan orduan (V-ger), entonces se trabajaba a
cambio de poco jornal" A. "Lan egiten zuen jana(re)n aldera (G-goi)" Gte Erd 10.  Zeren gizonak ditutzun
ezteusetik athera, / Gloriaren emateko zerbitzuen aldera. EZ Man I 11. Egin dudan ongiaren aldera, ez nezazula
utz gaizki-erralleen menera. EZ Eliç 233. Pagatzale gaistoaganik lastua pagamenduen aldera. "Pour paiement".
Volt 233 (tbn., con alguna variación, en Zerb Prov 836). Ene ungi egiñen aldera, gaizki egiten darotate. Gç 45.
Hari eskeiniz [...] gure salbatzaile amultsuaren pairamenak [...], gure zorren aldera eta gure bekhatuen
barkhamendutan. Dh 225. [Idoi ] hekien aldera nere burua kondenatzen dut penitentzia garratzetarat nere bizi
guzikotzat. Ib. 187. Zorraren aldera laboria artuten dabeen guztiai. fB Ic II 132. Artu itzatzu nere malkoak, zure
esku ongilletik etorri zadan mesede onen aldera. Arr GB 45. Trapu-zar saltzalle bati erosi omen zion bart, baso
bat ardoren aldera. Urruz Urz 44. Penitentzi txiki bat eman bear dizut zure pekatuaren aldera. NEtx Antz 122.
Ez irabazien aldera, ezta andizurenaren aldera ere eztute agintari izan nai izaten gizon oiek. Zait Plat 140.
Eskerrik asko egiten diet [...] egin dizkidaten oar iakingarrien aldera. Ib. 3. Domu aren aldera lurrak erosi
omen zituzten. Ib. 19. Pausu erdian joan daike ganbaratik sukaldera, / halere etzinduzket utziko jauregi baten
aldera. Xa Odol 102. Nere zeruko tokia salgai edozeiñi milla pezetaren aldera! BasoM 148. Barka dakioke, egin
dituen mesedeen aldera, daraman izen harroxkoa. MEIG VII 68.
 (Tras tema nominal nudo).  Zor aldera laboria artuteko. fB Ic II 132. Tronperia du sobera: / Eman tugunak
paper aldera / Sekulan ezin kobera. Bordel 60.
 (G-azp, AN-gip). Ref.: Gte Erd 10, 281. (Precedido de sust. vbal.). "Egurra eman digute kentze aldera (G-
azp), [...] bildotsa ematen diote lan egite aldera (AN-gip)" Gte Erd 281.  Zaldia emaztearentzat, eta aizturrak
bedorrentzat, testamentua egite-aldera. Urruz Zer 123.
 (Precedido de part.).  Artalde ez dunak ere egin du aukera / diruz, gauza-truke edo lan-egin-aldera. "A
trueque de género o de prestación personal en el trabajo". Or Eus 12.
 "-ren aldera. Para, a la cuenta de, a beneficio de, con determinada finalidad. Beiari, jateko, au ta ori ta bestea
eman bear zaio, esnearen aldera" Gketx Loiola.
e) (V-ger-ple ap. EI 344; SP, Lar). (Precedido de gen.). A favor de, en beneficio de. "Mundua bere aldera egin
da, le monde est fait pour soi, pour ses intérêts" SP. "(A) favor de alguno, para provecho suyo, norbaiten aldera,
onera" Lar.  Beti gauzka bere gogoan, beti ari da gure aldera. Ub 136. Erregututen deutsanak bere aldera edo
fabore egin daijala juramentu guzurrezko edo falsua. Astar II 59s. Nafarruak auzuan / Ezagutzen dina: / Beti
bere aldera / Nazione fina. Bordel 153. Batoz Greziar euren aldera urten dabenak. AB AmaE 438. Nor zeñen
aldera ebillen, alkarri ipinteutsien betozkoan ikusten jakoen garbiro. Ag Kr 176. Zeure aldera geiago egitiarren.
Kk Ab II 131. Katoliko asko eta zenbait apaiz eta gotzai edo obispo, zearo arrotzaren aldera yarri ziran. Ldi IL
162. Egite on bat egin du nere aldera. Ir YKBiz 372. Ango dorreak iruna tontor, / nere esanaren aldera. "Cosa
que confirma lo que digo". Or Eus 258. Ni beñepein zure aldera nago. JAIraz Bizia 111. Oso nere aldera jarri
da. Txill Let 53. An erabaki zuten jokoa / naparrak beren aldera. Basarri 93.
f) (Precedido de bere, etc.). Por su (mi, etc.) lado; por su (mi, etc.) cuenta. "Lana beren aldera hartu zuten (AN-
5vill)" Gte Erd 204. v. ALDETIK (b).  Ordu erdi bat egunean edo gaubean bere aldera artuaz. OA 131. Nor
bere aldera joan zan. Lard 519. Bakoitza bere aldera banatzen ziran. Or SCruz 75. Guziok zein bere aldera
banatuko baitzerate. Ir YKBiz 461. Artzai bakarra alde bat utziz, / bakoitza bere aldera. Basarri 1.
g) (V-gip, G-azp-goi-nav, AN-gip-5vill, B). Ref.: Asp Gehi; Gte Erd 10. (Ref. al tiempo). "Negu aldera, hacia el
invierno" msOch 8. "Aldera con verbo en tiempo futuro: hamarrak aldera etorriko da" Asp Gehi. "Ordu batak
aldera agertu zan (V-gip) [...] mila eta bederatzi ehungarren urte [...] aldera (AN-5vill)" Gte Erd 10. "Eguerdi
aldera (V-gip, G-azp-nav, AN-gip-5vill, B)" Ib. 10.  Badator ontza gau erdi aldera. Zab Gabon 62. Laubak
aldera etorriko dala esan dit. Moc Damu 29. Illunabar aldera ateratu eta eseriko dira. Ib. 69. Amaikak aldera
asten da eztulka. Iraola 81. Baxo-erdi bat erateko garaia izango zan aldera, epaikariaren aurrean bildu
ziranean. Muj PAm 33s. Eta bostak aldera, eskuñeko saietsetik ara non datorren giza-sailla. Or SCruz 62. Gau-
lenetik alako etxean; gaberdi-aldera beste alakotan. Ib. 55. Larunbat arratsaldean, lauterdik aldera eraso zioten
suari, beren aurrez aurre zedukaten liberal-sailarengana. Ib. 62. Zer moduz gobernatu / eztaki bildotsak, / aurki
mende.
negu aldera / ilko dizka otzak. Tx B II 256. Biharamunean, jeiki ziren zortziak aldera. Barb Leg 131. Atzoko
egunez oin urtebete, illuntzi-aldera, [...]. Kk Ab II 35. Seigarren eta bederatzigarren ordu aldera atera zan
berriz ere. Ir YKBiz 353. Gabian amarrak edo amaikak aldera. Etxde JJ 88. Martxuaren erdi aldera, Engrazik
bere laugarren aurra izan zun. Ib. 180. Ilunabar aldera zen [...] ene adiskidea aurkitu nuelarik. Mde Pr 106. Nik
uste dut amekak aldera izanen dela ordurik oberena. Izeta DirG 21. Apirile aldera izanen dela juizioa. Ib. 92.
Oraingo aski degu ta / bostak alderarte. Uzt Noiz 120. Illuntze aldera au deskantsua / ardiak garaiz jetzita! Uzt
Sas 64. Noizik beinka ona da / aldatzia erriz, / urrengo uda aldera / juan nai det berriz. Ib. 357. Egunaren iruak
aldera, bixtatu zuten urrutira. Berron Kijote 98. 1965ean, udazken aldera. MEIG I 259.
 (Precedido de gen.).  Gauaren aldera ortzean gorritasun dirdirak oartuaz. Erkiag BatB 13.
h) (Precedido de sust. vbal.). "Bai, esate-aldera esan, decir por decir" Gketx Loiola. "Jan jate aldera (G-azp),
esan esate aldera (G-azp)" Gte Erd 281. "Itz egiten [sic] aldera itz egiten ai da (G-azp), [...] esate aldera esan
nion (V-gip, G-azp)" Ib. 282.  Kanpokuak, ori esan-esate aldera ein zetsan. SM Zirik 46.
i) (Con utzi, etc.). (Dejar, etc.) de lado.  Damu zuen hainbat urtetan aldera utzi izan zuelakotz halako lagun
bikain bat. Mde HaurB 13. Aldera uzten dut, oraingoz, Jakintza ezkutua. Mde Pr 342. Ez zuen Sallaberryk
dakarren bertsionetik tarte handirik; bakarrik, kantatzaileak hitz edo neurtitz bat edo beste aldatu eta, zenbait
aldiz, ahaztu egin zitzaiolakotz edo sekula jakin ez zuelakotz, ahapaldiren bat aldera utzi gora-behera. Ib. 185.
Zu aldera utzi zagizana baiño doatsuago. Or Aitork 106.
j) Tendiendo a la parte de (hablando de origen familiar).  Ez gatxin izango emen bezala, etxeko batzuk
beltxeran, amaren aldera, ta besteak zurito, aitaren aldera. Or QA 100.
 "Ume onek zeinen aldera eman duen eztakit (G-azp)" Gte Erd 21.
- ALDERA EGIN (Lar, Añ). a) (Precedido de gen.). "(Hacer las) partes de alguno, es favorecerle, norbaiten
aldera egin" Lar.
b) Apartarse, hacerse a un lado. "Apártate de ahí, ken adi ortik [...], aldera, albora, alboalde batera egizu" Añ.
 Asto ikuski [sic] ta lotsa bâkoa / ni bidean ez egin aldera? / Bada ostikoz... ken laster, ken, oa / bide munera.
Zav Fab RIEV 1907, 95. Ala nai izan baitin... aldera-egin eziña zaigun. Zait Sof 146.
c) (Precedido de bere, etc.). Irse por su (mi, etc.) lado.  Jainkoak begira bezagu eta erabaki beza gure artean,
zeinek gure aldera egin dukegunean. Dv Gen 31, 49 (Ol elkarrengandik biok aldendutakoan).
d) (Tras tema nominal nudo). Dirigirse hacia.  Ama dagon ate aldera egiten du. Alz Ram 91. Pausoa doi-doi,
etxe-aldera egingo zuen. NEtx Antz 112. Lo-gelako atea iriki ta leio-aldera egin zuan. NEtx LBB 15.
e) Arlo baten bearrezkorik aldera ezpaitu egiten gizon gurbillak. 'No debe menospreciar ningún asunto'. Zait Sof
139.
- ALDERAGO (Lar, Añ, Dv (G), H). a) "(Más) cerca, [...] alderago" Lar y Añ.  Alderago degu exenploa gure
egunetan. Cb (ap. Dv). Zenbat alderago daukan bere ill bearra, anbat geiago illuntasunez eta tristuraz beteko
da. AA III 571. Bada zenbat andiago estuasuna, ainbat alderago dago bere laguntza. Arr GB 136. Atarian
Ramuntxoren aldeko gorak entzuten dira. Ojuak, gero ta alderago. Alz Ram 88. Irrintziak gero ta alderago. Lek
EunD 50. Bai, alderago dugu artako pake kezkatsua. Txill Let 129.
 (Precedido de gen.).  [Zeruan] Jesusen alderago bizi diranak. Mb IArg I 350. Eriotzaren alderago gatotzen,
ta emen egia txitez izugarri bat [...] ikasiko degu. Cb Eg III 319. Lurrean zegoela zeruan bizi zan; eta zenbat
zentro onen alderago anbat amorezko gar aldi biziagoak eman zituen. Cb Just 52. Zu besterik neri goxo izatea
Zuk ez uztenago ta Zu nere alderago. Or Aitork 134.
 (Precedido de nombre de lugar).  Andik, mendiko aitzulo batera eraman ninduten, Elorrio alderago. Or
SCruz 49.
 (Precedido de ablativo).  Zerua ere nola daguan / emendikan alderago. Uzt Noiz 69.
b) (En casos locales de decl.). (De, etc.) más cerca.  Ta gutiago zor diozu zuk gaur Jesus berari zeren etorri
zaitzun alderagoko gure elizetara. Mb OtGai I 163. Badoa Moises alderagotik lar sutu hau ekustera. Ib. 317.
Orien eran berea egiten duena iganen da Jesus beraren aldera, ta zenbat ere obeki egiten duen, anbat
alderagora. Mb IArg I 348. Eta alde batera utzirik anziñako denborak, begiratzen badiezu alderagokoai. AA I
289. --Ez da Indietara joan bearrik seda izateko. --Nola! Alderagotik al dator? It Dial 44 (Ur urragotik, Dv
hurbilagotik, Ip hüllanagotik). Zer ote zan jakiteko, alderagotik begiratu nai izan zion. Lard 66. Jeroboanek bere
gaiztakeriaren kastigua alderagoan ere laster ikusi zuen. Ib. 221. Orduan zaldiai alderagorik begiratu, eta oiek
aoan zeuzkaten zillarrezko mokadu ederrak ikusita esan zuen. Arr GB 114. Zenbat alderagotik diozun
begiratzen, ainbat geiago mirestuko zera. Bv AsL 17.
- ALDERAINO. a) (Ref. al tiempo). Hasta cerca de.  Jauna, ez nuan nik artorik saltzeko asmorik S. Juan
alderaiño. AA II 189. Gari ura gordetzeko asmoan neukan S. Juan alderaño. Ib. 190. Onelaxe egon zan
eguerditik arratsaldeko iruak alderaño. Inza Azalp 70. Centro Vasco-n irutaik / seirak alderaño. Enb 193.
Onelaxe ogon zan eguerditik arratsaldeko iruak alderaño. Inza Azalp 70. Joan den mendearen erdi alderaino
euskal arazoak, bizi-bizi hasiak, bere bidetik ibili ziren, lasai eta nagi-antxean. MEIG IV 128.
b) (Precedido de nombre de lugar). Hasta.  Itxi daiguzan emengo negargarrikeriak, eta Ostrabento alderaiño
goazen gu. Ag AL 126. Oroitzen naiz, Zumarragara joaten giñanean, trenean nola joaten ziran soldaduak
Beasain alderaño, eta gero emendik automobilletan frentera. Salav 61.
mende.
- ALDERAKO. A) (Adnom..). a) (Tras gen.). Dirigido a, para con. "Jainkoaren alderako amodioa, l'amour de
Dieu" Dv.  Bihotzeko humiltasuna, giristino lagunaren alderako amorioa eta karitatea. Mat 290. Giristino
lagunaren alderako karitatea. Harb 102. Gorputz Sainduaren alderako debozinoaz. Hm 216. Gauza kreatuaren
alderako amudio eta higuindura desordenatuaz. SP Imit IV 15, 3. Bazinaki zure buruaren osoki ezeztatzen eta
kreaturen alderako amudio guzietarik billhuzten. Ch III 42, 2. Ahal bagintez bertze artharik gabe eta Jainkoaren
eta gure arimaren alderakoez lekhora, orduan hagitzez dohatsuago bide gintezke. Ch I 25, 9. Jaiñkoaren gure
alderako amodioa infinituki are handiagoa dela. He Gudu 97. Khoroaturen du haren alderako gure leihaltasuna
bethiko zorionaz. Lg I 232. Populuak orduraino Jesusen alderat izan zuen errespektua izan zen itzulia haren
alderako arbuiotarat. Lg II 268. Ait-amen bere haurren alderako eginbidiak. CatLan 91. Pobren alderako
samurtasunaz. Mih 82. Munduaren alderako jaidura sobraniazkoa. Brtc 175.
 (ss. XIX-XX). Gure obligazioak, ala Jangoikoaren alderakoak, nola gere buruen alderakoak eta gere lagun
proximoaren alderakoak. Gco I 385. Haren gizonen alderako egin-modua orobat zen guzia eztitasunez eta
karidadez bethea. Dh 258. San Bernat, andre dena Mariaren alderako debot handiak. Ib. 264. Yaungoikoaren
alderako maitetasuna, beragango esperantza. Añ EL2 82 (EL1 72 Jangoikoa gananz). Jesusen bihotz
sakratuaren alderako bethiereko adorazionearen indulientzia irabazteko. JesBih 474. Mariaren alderako
konfientzia. MarIl 31. Ta Jainkoaren alderako bere zorren pagatzeko. Jaur 194. Gure haren alderako
konfientziaren lehen motioa. Ib. 371. Itsusiak eta ezin-kondatuak dira nere gaizkiak eta zure alderako hobenak.
Dv LEd 149 (Cb Eg II 80 zure kontra nik egin ditudan ofensak). Yainkoen alderako ozartasuna gatik. Hb Egia
70. Haren alderako ezagutza ez da behinere gure bihotzetatik galduko. Prop 1881, 44. Franziskoren pobrien ta
erien alderako amoriua. Bv AsL 37. Jainkoaren alderako jauspen hori. Arb Igand 58. Hanxe aitortuz
eskuararen alderako bere atxikimendua. HU Aurp 197. Guhauren alderako eta lagunaren alderako eginbideak.
CatJauf 93. Badaiteke orduan nerekin batio ari ere piztu zitzaiola biotzean, euskeraren alderako maitetasuna.
FIr 177. Eskuararen alderako atxikimendu-seinale hori. JE Ber 38. Bi sainduen alderako beila-toki da, geroztik,
Loiola eskualdunentzat. Ib. 68. Ttipitu zait, ez bakarrik hiriarenzat naukan amodioa, bainan oraino tokiaren
beraren alderakoa. Ib. 84. Gogoan du beti-betiko [...] Abrahamen ta bere ondokoen alderako bere errukia. Ir
YKBiz 11. Aitaren alderako zure amodioa. Vill Jaink 166.
 Referido a, que concierne a.  Laudatzen da obra miserikordiazkoen alderako manuez eta lehenik
spiritualenerakoez. EZ Man I 14. Erratzik hemen elizaren manuak, edo sakramentuen alderakoak, edo berze
lege graziazkoaren manuak. EZ Man II 48. Zein dire miserikordiazko obrak gorphutzaren alderakoak? CatLav
192 (V 99). Eta uzten zituen harren gain fraiden alderako lanetarik hainitz. Jnn SBi 105. Hala ere, diren bezain
hunkigarri izana gatik aita, ama eta emaztearen alderako hitzak. Larre in Xa Odol 13.
b) (Tras gen.). Favorable (a). "(G, L), favorito" A.  Jaungoikoaren asmoak beti guziz zuzenak, eta bere
esleituen alderakoak, eta faborekoak dira. Gco I 425. Marka urdiñez ertzaturik egozan izenak, liberalen
alderakoak ziran, nunbait. Marra gorriz ikutuak, ostera aen areriotzakoenak. Erkiag BatB 92.
 (No ref. a personas). Que favorece, que ayuda.  Esku-arte aundiko gizona izanik, inolako itzaldi ederra
bezain errez asmatzen zizun soinkarien alderako tramankulu bat. Zait Plat 119.
c) De a cambio (de).  Ez euren buruti ataratako edo ostu alderako mezaak ateriak, ez argitakuak, ez buldiagaz
erremedijetako ustian ostuta gero buldiak artubak ez ditubala libretan pekatuti ta lapurretan egiteti. fB Ic II
134.
d) (Tras gen.). Que se dirige (a).  Predikuaren ondotik, izan zen arbola benedikatua; haren alderako pharterat
itzuliz zuen segurik hustu hisopa yaun Erretorak. Elsb Fram 139.
 (Precedido de tema nominal nudo, tbn. de nombre de lugar).
 Goruntz eta beruntz, itxas irakiñeko ustai azalkorra edo zeru-alderako otoi-ontzia bezela. Ag G 360. Baxo-
erdi bat Jesus batean ziplatu ta gero, asi zan etxe-alderako asmotan. Muj PAm 59. Manuel Santa Cruz
Gipuzkoako Elduainen jayo zan, Berastegitik Tolosa alderako lenengo errian. Or SCruz 17. Yerusalen alderako
bidea zeramalako. Ir YKBiz 260. Sastraka-alderako bidea. NEtx Antz 148. Aurre-alderako bira osoak, buruz
beera ta gora, poliki zekizkian. Anab Poli 95. Gure etxeetatik Ameriketa alderako jario etengabea. NEtx LBB
12. Mendi alderako bidea. Uzt Sas 347. Zalditegi-alderako bidea. Berron Kijote 63.
B) (Adverbial). a) (Dv). (Tras gen.). Para con.  Ezta bada Iongoikoa iustu kreaturentzat, / Ene alderako
bezain, halaber hirekotzat? EZ Man I 53. Bi bihotz ditugu, bihotz bat gure alderako, erne, grazios eta kortes
dena; eta bertze bihotz bat lagunaren alderako, gogorra, hertsia eta garratza. He (ap. Dv). Zer da [senar-
emazteak] heren humeen alderako egin behar duena? Ub 223. Euren gurasoen alderako daukiezan
obligaziñoak. CatLlo 42. Zeñ zarra dan gure Ordenan San Franziskoren semien jaiera Mariaren sortzez
jatorrizko pekatuaren kutsu gabiaren alderako. Bv AsL 201. Dana dala, bere alderako ez da tontua. Moc Damu
25.
 Sobre, referido a.  Aragikorrak Kristoren gañeko Profeten itzetan aditzen zuen, letrak azaletik ta kanpotik
ziona [...]. Uste zuen, Profetak liburu santuetan esan zuena, guzia zala gorputzaren alderako, eta ez animaren
onerako. Ub 58.
b) (Tras gen.). A cambio, en pago, en compensación. "(V-m), en agradecimiento" A.  Gelditu ote ziraden aen
interesaren batekin rekonpensaz, edo euren trabajuaren eta serbizioaren alderako. OA 165. Gaurko parkamen
mende.
guztiak irabazteko ene bekatuen zorren alderako eta purgatorioko arima santuenen kitugarritzat. Añ EL2 11. Zer
egin nei zor andi onen alderako? Ib. 175 (EL1 163 zergaz kitutuko dot esker-zor andi au?). Au guzti au, Yauna,
eskiñiten deutsut ni-gana sakramentadurik etorteaz egin deustazun mesede andiaren alderako. Ib. 153. Ar zazu
lepoko au zure malko leial eta urrikaltsuen alderako. Arr GB 33. Zer esker onenbestebat grazia eta doairen
alderako eman negizkitzuke? Ib. 108. Zor guziaren alderako serbitzu añ laburra eskatzen du. Arr May 65. Neu
gai enazalarik zubekandik artu dodazan mesede ta onegin gustijen alderako biar dan lez esker egitteko. Otx 182.
Euren lanen alderako etzagunek emoten eutsien su-egurre. Akes Ipiñ 26.
c) A favor; en favor.  Uste dogu alan bere, egin dogula zerbait Errepublikaren alderako, gordiaz geure
burubak onen aserre ta burdiña odolsuti. Mg PAb 213. Bai etzagunek eta bai errentadoreak, bakearen alderako
ta auzo guztien onerako gogoti opetsi ta parkatu eudiezan eskolagiñen eurek egiñiko bearrak. Akes Ipiñ 10.
Inoren alderako egin buru-lanaren ordez dirua eskuratzea ezaintzat zuten. Zait Plat 113.
d) Hacia.  Denak zeuden prest itsasoz ta leorrez Jerusalen alderako. Bv AsL 213.
e) (Ref. al tiempo). Hacia, aproximadamente.  Gaberdi alderako dana egoan ixil ixillik. Ag AL 34. Arri-jasa
bat eskatzen dio [sorgiñari] / ordubiak alderako. Or Eus 335. Amaikak alderako eldu zen. Etxde JJ 121.
Illunabar alderako goseturik zen arras. Ib. 159. Bai, amabiak alderako emen izaten dituk berriz. Ugalde Iltz 66.
Panplonara gaubean, amarrak alderako. Salav 48.
f) Por, a causa de.  Zorionak damaizkio Melibeuk ain etorkizun argiaren alderako. Ibiñ Virgil 31.
- ALDERAKONTZ. Para con. v. ALDERAKOTZ.  --Jaiotzetik degun argi onek zer erakusten digu
Jainkoaren alderakonz? --Jainkoa bakarrik ohoratu eta adoratu behar degula, edo Jainkoari bakarrik gurtu
behar gatzaizkala. --Eta gizonen edo lagun-urkoen alderakonz? --[...]. Ub 16.
- ALDERAKOTZ. (Tras gen.). Para con. v. ALDERAT (b).  Hau da gure alderakotz eman duzun legea: /
Erreferta eztezagun egia ezagutua, / Ez berzeren ontasunaz errezibi damua. EZ Man I 35. Bethi zuen alderakotz
geldi gaiten zordunak. EZ Man II 149. Bizi zaite guztien alderakotz eme eta manso; baina zaren zeuretzat
garratz eta bortitz. Hm app. 234. Gu bagine gure alderakotz osoki hillak eta munduko amarraduretatik
libratuak. Ch I 11, 3 (Mst gure bürier).
- ALDERAKOTZAT. (Tras gen.). Para con, respecto a. v. ALDERAT.  Bada Obededom haren alderakotzat
egin zenduena egizu orai ene alderat. Mat 263. Zeure adiskide hauken alderakotzat erakutsi zenduen zeure
botheraren indarra. Ib. 359. Ene alderakotzat obrekin batean erakutsi duzun borondate borondatetsuak. Ax 4
(V 1). Gogorki usatu genduen [anaia] haren alderakotzat. Ib. 439 (V 286). Zeren berek dakite zer borondate
duten elkharren alderakotzat. Ib. 325 (V 215). Iainko Iauna, barkha iatzagutzu zure alderakotzat egiten ditugun
faltak eta bekhatuak. Ib. 337 (V 224). Gauzen alderakotzat duen ikuste-moldean [...], frantziskotar-kutsu jatorra
ikusten diot. Vill in Gand Elorri 12. Eta orobat dituzte [eginbide batzuk] seme-alaben alderakotzat. Vill Jaink
163.
- ALDERANTZ (alderanz Añ (G); alderuntz Añ (G, AN); alderontz Lar). a) "(A) orza, alderontz, zearrera,
zearka" Lar. "Aorza, hacia a lado" Añ.
b) (Precedido de gen.). A favor de.  San Agustiñ nai dute berentzat, San Agustiñ beren alderontz, San Agustiñ
beren utsegiñen estalkitzat. Lar SAgust 11.
c) (Ref. al tiempo). Hacia, cerca de.  Ta orañ [...] negu alderontz. Cb Eg III 361. Eta ill zan Santuaren
anzarekin irurogei ta bat urteko adiñean arkitzen zala milla bosteun irurogei ta amabigarren urte alderontz. Izt
C 486. Illunabar-alderontz ardiak artizkunara biribillatu ta jatzi. Ib. 229. Pazkua Espiritu Santuko irugarren
goizean ordubiak alderontz. Ib. 502. Bigaramun eguerdi-alderontz. Ib. 165. Aboztuko illaren erdi alderontz. Ib.
232. Neguko gau otz baten, Urtaillaren lenengo egunetan, or gaberdi alderantza. Kk Ab II 160s. Eguerdi
alderantz ikusi dau osatzaileak. Erkiag BatB 197. Illuntzi alderuntza eldu zan barriro Goiazera. Alzola Atalak
50.
d) (Precedido de gen.). Para con, respecto a. v. ALDERAT.  Pekatuban dagozanak zelan artu leikez
laguntasun orrek, ezpadira Jesu Kristoren ta Eleisiaren alderuntz arbola bateko adar igartubak legez baño?
CrIc 47. Baledukate au gogoan nagusi ta etxejaunak, oniritzi ta maitetasun geiago ekusiko litzake beren
serbitzari ta errenteroen alderonz. VMg 61. Botikarixuak erakutsi zetsan arasatik artu eban ontzi bateko autsa,
eta [...] esan zetsan auraxe naikua ebala senarran goguak esnatzeko, bere alderutz. Etxba Ibilt 472.
e) (Precedido de gen.). Hacia.  Enzun eben aen alderutz kantaetaz etozela gizon batzu. Lazarraga 1154v. Ez
naizela ni aurrera / joango emendik zure alderontz / zure ardiak jatera. It Fab 140. Abiatzen dira sarrazenuen
alderuntz esku utsik. Bv AsL 216. Gabak legez guzurrak artuta egiantza, / Zenbat eruan oi dauz bere
alderuntza? AB AmaE 346. Haurra begira zitzaiola, haren alderantz lehiatzen zen iherika. Mde HaurB 101.
Euskara pixka bat zabala, pixka bat eguterantza abiatua, Axularren alderantza, alegia, erabilli nai izan dudala.
Vill Jaink 11. Orruaz esanaz fraille gizajo bixen alderutz. Etxba Ibilt 456.
 (Precedido de tema nominal nudo, tbn. de nombre de lugar.).  Mendi alderontz biak / joaten asten dira. It
Fab 232. Badira lodituten diranak atze alderuntz. "A la cola". Ur Dial 72. Franzesak Ondarribi-alderontz
azaldu ziradenean. Izt C 478. Eta Barcelona alderonz abiatu zan. Aran SIgn 63. Jatsi zakidaz euskaldun musa
gozo eztia, / Edo jaso neu oraiñ Parnaso alderontza. AB AmaE 110. Gorbeia alderuntz. Ib. 192. Iru Santuak
irten ziran Santa Sabina alderunz. Bv AsL 172. Baeza alderonz joan zala. Arr May 173. Arranegi alderantz ioan
mende.
zan. A BeinB 85. Erri-alderantza etorri nintzen. A BGuzur 136. Marboill alderantz begira egoala. Ag AL 116.
Iñoizkorik azkarren joiazan Franzia alderontz. Ag Kr 153. Donosti alderuntz iges egin zuan. Ag G 370. Atzeko
ate alderuntz juaten da. Alz Ram 133. Berriztik ziar Ermu alderantz. Kk Ab II 101. Alde egin eban etxetik kale-
alderantza. Ib. 8. Zeru alderuntz begira. EA OlBe 86. Itsumustuan yoiazan eliza-alderantz. Erkiag Arran 171.
Begiratu eban eleizako ate-alderantz. Bilbao IpuiB 142. Zarata alderantz fusilla ipiñi. Ib. 107. Pozarren juan ei
zan etxe alderutz. SM Zirik 81. Ipiñeko parrokiti eguerdi alderantza dago. Akes Ipiñ 19. Berriro Amerika
alderuntz irteteko bezperan. Basarri 27. Entzun bitez bikarioaren pausoak ate alderuntz. NEtx LBB 173. Butroi
alderuntz. Alzola Atalak 71. Mugarra alderuntza. Ib. 47. Bere erri-alderuntz abiatu zan. Berron Kijote 68.
 (Con -ko, adnom.).  Gerotxoago egin zuten Bergara alderuntzako ibilia. NEtx LBB 49.
- ALDERAT.  Tr. Usado por autores septentrionales y por el alto-navarro Lizarraga.
a) (Precedido de gen.). Hacia. v. ALDERA (b).  Itzuli zen populuaren alderat. Lg II 151. Mendi sainduaren
alderat / itzuliak, / Argitu deneko, dagozkat / Bi begiak. Monho 88. Emén Jesus on garbíak / urdegárren alderát
/ eztú gorátu begíak. LE Kop 165. Itzul zaite Birjina Sainduaren potret baten alderat. MarIl 100. Hoben asko
ditut soinean; Jaunaren ezpata ja bihurtua da nere alderat. Dv LEd 103 (Cb Eg II 53 zure kontra). Aitzinatu zen
zenbait urhats plaza bethetzen zuten gizonen alderat. Elsb Fram 111.
 (Tras tema nominal nudo o nombre de lugar).  Aitzinean ioan erazi itsasoaren berze aldera Bethsaida
alderát. "Vers Bethsaida". Lç Mc 6, 45 (Dv Bethsaidako aldera, Leon Betsaidarat buruz, Or, IBk Betsaida
aldera, Ker Betsaidaruntz, IBe Betsaidarantz). Siria alderát bela egin genezan. Lç Act 21, 3. Ibili ze gau guzian
bere ustés Pavia alderát. LE JMSB 95. Nola doáien jautsis oián kaskotík bera erri alderát. Ib. 131. Hiri hau
uzten dut, Malaca alderat juaiteko. Laph 211. Joan da, joan, Paris alderat. Ox 183. Berria da hura [serora-
komentua] ere, dena leiho zelai-alderat. JE Ber 55. Harateko buruan, Donosti alderat, bigarren hiriño bat. Ib.
91. Eremaiten dituzte Doniane alderat. Zub 98. Heldu zaizkitzu kantari; / Kantari eta eskuak / Zu [sic] alderat
luzatuak. Iratz 190. Begi zorrotz eta ilhun batzu itzultzen dituztela artetan zeru alderat. Iratz 48. Ohe alderat so
egin zuen. Mde Pr 159. Azken so bat egin ote zion [...] iguzkia erortzerat zoan itsas alderat? Ardoy SFran 255.
 (Precedido de sust. con suf. -ko).  Eta aurthiki hisopaz, plazako alderat, ur benedikatua. Elsb Fram 135.
Olorurako alderat abiatürik ziren. Const 30. Eta badoazi, furfurian, herrian harat, Jauregiko alderat. "Dans la
direction du palais". Barb Leg 137. Moro abiatu zen Senpereko alderat. Zerb Azk 35. Etxeko alderat ari. Ardoy
SFran 192.
 (Precedido de rel.).  Hi baiño puxantagoak / Dituk indarrez idiak: / Eta hauk bazarabilzkat / Nik nahi dudan
alderat. "Je le mène à ma fantaisie". Gy 299s.
b) (S ap. Lh; Ht VocGr, Foix ap. Lh). (Tras gen.). Para con, respecto a. "Vers, à l'égard" Ht VocGr. "Envers" Ib.
353. v. ALDERA (c), ALDERAKOTZ, ALDERAKOTZAT.  Egizu bada ene alderat zure izen horrek
signifikatzen duen arauaz. Mat 231. Nork erran ahal dezake zein obligatu naizen zure alderat? Ib. 295. Ene
alderat erakhutsi duzun humiltasuna gatik. Harb 282. Nork eztu amiraturen [...] haien alderat, tiran handi baten
kortesia. Tt Onsa 126. Bethiere erakutsi izatu dute amodio berezi bat jakintasunaren alderat. ES 177. Hark
egiten gaitu obedient gure aitzingidarien alderat. Ch III 5, 7. [Amudioa] zeloz eta ezagutzaz bethea da
Jainkoaren alderat. Ib. 5, 7 (SP Iainkoa gana, Mst Jinkuari). Ene semea, utz nazazu zure alderat nahi
dudanaren egiterat, nik badakit zer den on zuretzat. Ib. 17, 1 (SP y Echve zurekin, Mst zütan, Ol zutzaz). Zein
dire aiten eta amen eginbideak bere umen alderat? CatLav 122 (V 67). Agertu zuen haren manuaren alderat,
aitzinagoko uzkurtasunaren orde, lehiarik khartsuena. Lg I 211. Izan zaite Jesusen alderat nola nahi baitzinduke
hura zure alderat izan liteken. Mih 122.
 (s. XIX). Aita on bat ager zaite zu zureen alderat. Monho 68. Handizki hobendun naizela zure alderat. Dh
168. Ezta beraz sekulan Jainkoa hekien alderat aldatuko. Sekulan ezin eroriko dire beraz jarriak dauden tronu
lorios hetarik. Ib. 179. O zuek, Jainkoaren ama sainduaren alderat debot zaretenak. EgunO in Arb Igand 184.
Guziek debozione samur bat erakatsiko dute aldareko sakramendu sainduaren alderat. JesBih 409. Bihotz gogor
hori ez ote zaizu, bada, / ene alderat tendratuko? Bordel 65. Oi nere Jainkoa, zenbat eta nolako bekhatuak zure
alderat! Dv LEd 63 (Cb Eg II 28 zure kontra). Zeinen itsu, gogor eta dorphe zure alderat izatu naizen! Ib. 137
(Cb Eg II 73 zuretzat). Zenbat iraun du Zesarren nausitasunak, zenbat soldaduen kharrak Alexandren alderat?
Hb Egia 91. Elgarren artean berheala ihardokitzen dute Sainduaren alderat nola jokha. Laph 144s. Agertzen
baitire tirano gaixto beren azpikoen alderat. Elsb Fram 153. Izitua ikusiz zer zorrak zituen Jainkoaren
justiziaren alderat. Jnn SBi 76. Xede onez beteak direla serora eta fraide ongi-egile hoien alderat. HU Zez 99.
 (s. XX). Jainkoaren Probidentzia bere kreaturen alderat. CatJauf 50. Badakizue emaztearen ixuria
zakurraren alderat. JE Bur 110. Gogoeta berak bazerabilzken basa hezur-xuxentzalearen, emaginen eta aztiaren
alderat. Ib. 193. Badire batzu bertzen alderat gaitzestera lerratuago eken egitearen onestera baño. FIr 159.
Zinez eskualdun eta bihotz-dun / gure alderat agertzen. Etcham 237. Aphezen alderat dutan jauspen hunek. Lf
Murtuts 50. Bidasoatik bestaldean ere baita haren alderat, egungo egunean ere, egiazko debozionea. Ardoy
SFran 14. Gizonagoak ager gaitezen emaztearen alderat. Xa Odol 273.
v. tbn. AR 181. CatLan 114. Brtc 74. MarIl 10. Jaur 172. Lap 21s (V 13). StPierre 23.
c) (Ir, poner(se), etc.) al lado, cerca. v. ALDERA.  Ethorri izan baitziren Tiberiadatik lekhu haren alderat,
zeinetan ogia janarazi baitzaroen Jaunak. He Io 6, 23 (Lç lekhu haren aldera). Azpikoer baldiñ brida, largatzen
mende.
badiote, / Nahi orduan alderat eziñ bill detzakete. Gy 86. Lasto-izpi bat atzemanik / Dio botatzen alderat: /
Fitsak xinaurriarentzat / Iduri zuen irla bat. Ib. 53. Bainan herriko arno garbi xorta bat hola zortzitik behin gure
etxean, bazinaki zer besta den? Hunen alderat egiten dakot gure gizonari aza-kozina bat ahal bezen ona. HU
Zez 184s.
d) (Ref. al tiempo). Hacia.  Uda alderat lurra liliz estaltzean / Goiz arratsen freskura aldizka sortzean. Hb Esk
38. Urte guziez Andreden Mariak alderat, herrirat etorriko zen. Zerb Azk 77. Eta horra nun eguerdi alderat
fama hedatzen den arratsaldean Euskaldun batek higituko duela. Ib. 103. Ez dakit xuxen zonbat urte dituen hasi
zirela uda azken alderat artzain besta baten egiten. Xa Odol 233.
e) (Con utzi). (Dejar) de lado. Seguramente por falsa reconstrucción de aldeat, como tbn. infra (f, h, i). v. ALDE
BAT.  Ifernuko gauzetan / Utzirik debrua, / Merezitu behar da / Salbamendua; / Utzi dezagun beraz / Alderat
mundua, / Eta otoitz dezagun / Maria Saindua. Bordel 198.
f) Completamente, totalmente. Cf. supra (e).  Sukria hartzen duten arabera, egizu kasu biziari; hartu dutenian,
berreman zazu alderat duzuna eta aitzina grilla zazu. ECocin 44. Asto tzar mukuzua, musikan badakik; / Hire
gezurrak oro alderat aithorzkik. Ox 119.
g) A cambio de. "Lanaren alderat ogia eman diot, je lui ai donné du fromment à compte de son travail" Dv. 
Bidalzen dizudanean burdiña len zor dizudanaren alderat. (Vera, 1676). FLV 2006, 265.
h) "Lan bat alderat, aldebat hartzea, prendre un travail à forfait" H.
i) Definitivamente, para siempre. Cf. supra (e).  Beldurrez [...] bizkatxa mutur luzeek ausik nindezaten edo
zorrino zikin sorhaio batek, bere uharra begietarat zirristatuz, alderat itsuturik ezar. JE Bur 15. Utzi zuen
medikuak nahi zuenaren erastera, gero bereari alderat jarraikitzeko. Ib. 101. Etxekoak edo apheza ez balitu,
hastapeneko mintzaiaren ahanztea luke haurrak, edo alderat uztea. Ib. 179. Egia othe da [...] Moroak alderat
koka zitezin Eskualerrian, Charlemagnek zuela urrarazia Iruñako hiria zaintzen zuen harresi gora? JE Ber 14.
Noizetik noizera, bertzalde, asthmatika batzuei ederki bakantzen zerauzten aldigaizteak; bakar batzu alderat
sendaturik gelditu ere zirela, diote. Ib. 87. Hogoi egunentzat heldu nun, bestaldian alderat itzultzeko. JEtchep
112. --Berritz joiatekotan jina hiza? Ala alderat? --Ho, alderat., alderat! Badut hangotik aski! Larz Iru 126.
j) A favor.  Daukagu eite zerbeit duten ofizio guzietako langileek [...] indar handia egin lezaketen beren
alderat, baldin eskuz esku jar balite aneia batzu bezala. JE Bur 202. Erlisionearen alderat bere odolaren
ixurtzera. Ib. 133.
- ALDERATEKO, ALDERATKO. a) (Adnom.). Dirigido a, para con.  Iainkoaren alderatkoa lehenbiziko
hirur manamenduetan da, eta giristino lagunarekikoa azken zazpietan. Mat 119s. Zein dire gure eginbideak gure
Aingeru begiralen alderatekoak? CatLav 437 (V 207). Jainkoaren alderateko ezagutza. Ib. 32 (V 24).
Jainkoaren alderateko pietatezko obra guziak. Ib. 303 (V 150). Aitaren alderateko beldur hori. JE Bur 10. Sei
gizon horiek berrogoi urtez goiti badute. Eskua suan eman nezake ez dela bat, urrixaren alderateko tirriarik ere
hauteman duenik. Ib. 109
b) (Adverbial).  Zendako ez izenda Eskualdunek bururatu esku-lan miragarriak, ikertu leihorrak, neurtu
kantuak, piztu ala pairatu gerlak, agertu liburuak, beren artean jenden ala ontasunen alderateko finkatu lege
zuhurrak? JE Bur 180s.
- ALDERATEKOTZ. Para con.  Zein dire gure eginbideak gure Aingeru begiralen alderatekotz? CatLav 37
(V 26). Gure eginbide prinzipalak Jainkoaren alderatekotz, gure lagunaren alderatekotz eta gerorren
alderatekotz. Ib. 101 (V 57).
- ALDERAXEAGO. Un poco más cerca. v. ALDEXEAGO.  Erriaz alderatxiago nai bazukian egin etxe-santu
bat, berak lurra ta gañerako biar zana emango ziola. Bv AsL 181.
- ALDEREN. "(AN-gip), en comparación" A. "Orren alderen askotaz obea da (AN-gip)" Gte Erd 238. "Aitaren
alderen diferentea da (AN-gip)" Ib. 79. v. ALDEAN (b).
- ALDERENA. Lo más cerca. Cf. ALDEEN.  Deitzen digu goazela beraren ondoren [...] ta goazkiola alik
alderena. Mb IArg I 350. Alderena zutenak billatzen dute S. Francisco Xavier ta negarrez beteak esaten diote
agitzen dena. Mb IArg II 300.
- ALDEREN ALDE (Hb ap. Lh, H; alteren alte R-uzt; altren alte R-uzt; alden alde S; Foix ap. Lh). Ref.: A
(alteka); A EY III 321; Lh.
a) De parte a parte; de un extremo a otro. "Altaren [sic] alte (R), de parte a parte" A EY III 321.  Aski da xoilki
adar bat alderen alde zilhaturik. Mong 591. Eta horra zerk alderen-alde zilhatu zioen bihotza. Dh 482. Eta
jakitate horrek eman zion halako urrikia bere bekhatuez, non haren bihotzak iduri baitzuen alderen-alde iragana
zela ezpata batek. Jnn SBi 76. Jurdaneko ur handiak Galileako itxaso hori alderen-alde xuxenean iragaiten du.
Ducq 97 (ap. DRA). Eta gari-zabaldi oria alderen alde zerabillela, gariek marmar zesaioten. Or Mi 88. Ta
Zerorren biotza alderen alde ezpatak zulatuko du, biotz askotako asmoak ager ditezan. Ol Lc 2, 35 (Oteiza
batetik bestera, Leon aldeanbertze, Or MB 93 alderen alde, Ker alderik alde, IBk aldez alde). Emendixe irten
zan Elkano auzartsua lur ososari alderen alde itzulbira egin zionean. TAg Uzt 42s. Zurezko balkoe zabala du
etxeaurreak alderen alde. Ib. 11. Baña aizearen ufada indartsuak bizkor zeramazkin berriro alderen-alde
mendiburuen gibelera artilezko pirrinta zuri ariek. Ib. 68. Oiñak alderen alde zeartzen zituten burni-loroak
askatu bai-nizkitzun. Zait Sof 86. Ordun, zorigaiztodun arek, amorruz, bere buruaren aurka zegonez ezpata
mende.
sartu, ta beraren saietsa alderen-alde sakaildu zun. Ib. 195. Ego-aizea da. Beorrak irrintzi, laugainka, zabala /
zalapartan dute alden-alde laister, ixil azkalaza. "La atraviesan". Or Poem 552. Ordun bai, mukuluki edo
gorpuzki guziak alderen alde erasango ditiñagu. Or QA 201. Kondenatua alderen alde zilatzen dute. Mde Pr 78.
Barruan alako irrista edo zirrare ebilkigun alderen alde. Erkiag Arran 10. Zerualdea soiñeko panpiñez atondu
zan, oso oztin, dundu oro, alderen alde. Ib. 155.
 (Precedido de gen.).  Beian, arri lauza zabalak etxearen alderen alde. Erkiag BatB 52.
b) De par en par.  Orduantxe bai zabaldu ziozkala ateak alderen alde negarrari! TAg Uzt 129. Ara nola
dijoazen ontzitxoak arrantzura aizeari oialak alderen alde zabalduta. Ib. 145. Alderen alde zabaldu zun Agerrek
bularra arnasa ao betean artzeko, pozaren pozaz. Ib. 183. Alderen-alde idekiozu zorioneko atea. Erkiag in
Onaind MEOE 710. Biotz ori noizbait alderen alde iriki bear ba zan. Erkiag Arran 64.
c) Completamente.  Arlo baten saiets xeenak alderen alde aztertu oi zituen. Zait Plat 87. Adimenak dana
alderen alde edertzen du. Ib. 88.
- ALDEREN BESTE (alderen bertze BN-baig; Dv; aldein beste AN-gip; alden beste AN-larr; alden bertze AN-
5vill; alden berze Sal). Ref.: A (alde, alderen bertze, alden berze); Asp Leiz2 (alden beste); Gte Erd 289. De
parte a parte. "Aldenbeste basurdea tiroz pasatu due" Asp Leiz2. v. ALDEAN BESTE.  Abnerrek beraz, lantza
itzulirik, ixtazakhian jo zuen eta alderen bertze sarthu zioen. Dv 2 Sam 2, 23. Nire xakia duten milla ardiburuk
Crau aldenbeste igarotzen dute gaur, biar mendira igotzeko. Or Mi 43. Gauez aizeak geldi; zerua / aldenbeste
zegon izar. "Estrellado estaba el cielo del uno al otro confín". Or Eus 326. Zintzarriaren mîa, aurrenetik / ez
darabil aldenbeste. "No agita aún con tanto brío". Ib. 221. Ba du Kalagorrik ipar-aldera beste bide bat. Erribera
osoa aldenbeste zearkatuz, Izarraan sartu, jo andik Iruñara, ta Xuberoara dijoa, Orreagako malkorretan barna.
Eston Iz 113. Laño beltzak zearkatzen dute zeru zabala, alderen beste. Ib. 88.
 Eztabaidari alderen beste iarrai nairik. Zat Plat 127.
- ALDEREN BESTERAINOKO. Que atraviesa.  Krisallu zurbil ikaratietatik, ibaiaren alden besteñoko argi-
izpia sortu zen. Or Mi 65.
- ALDEREN-MOLDE. De alguna manera. "(He), de façon ou autre, n'importe de quelle façon" Dv.  Eta
mihiaz? Ez othe zare bantatzen, alderen-molde bederen? He Phil 525 (SP 518 edo hunela edo horrela).
Hanbatetarañokan berretzen zaie alderen-molde bethi yuiatzeko hirritsa ta ausartzia, non agitz gaitz baita hek
hortarik gibelatzea. Ib. (ap DRA).
- ALDERIK ALDE (aldeik alde V-gip), ALDENIK ALDE (G-goi; aldenik alden V-gip). Ref.: A EY III 321;
Elexp Berg (aldenik alden). a) De parte a parte; de un extremo a otro. "Aldenik alden ebai zeban oiñaztuak
arbolia" Elexp Berg. "Maixa, iru metrokua, aldenik alden dana umez beteta" Ib.
 Tr. Todos los ejs. corrsponden a alderik alde.
 Diralako askoren miñak ain zorrotzak, / Alderik alde dabez zulotzen biotzak. AB AmaE 312. Beingo batean
alderik alde eutsalako egin / Ebagitzar bat ezpateagaz jot orduan. Ib. 452. Beltran jaunari larrikara batek
gorputz osoa alderik alde igaro zion. Etxde AlosT 48. Xalbaten biotza oñazeak alderik-alde igaro zun. Etxde JJ
251. Ibili dabilena alderik alde dabil, aldean beste dabil. Zait Plat 41. Beltranen ezpatak bularra alderik-alde
igarota. Ib. 102. Bai, ba-dazaut sugarra, / alderik-alde zauritu / naroan gezia. Onaind MEOE 732. Eta matrailla
alderik alde ebakia uzten zien. NEtx LBB 41. Eta zeuri be, ezpata batek zulatuko dautsu arimea alderik alde.
Ker Lc 2, 35 (Ol y Or MB 93 alderen alde, IBk aldez alde). Alderik alde eta bazterrik bazter ibili beharrean,
aspaldi honetan gabiltzan bezala. MIH 266.
 "Aldenik alden, de izquierda a derecha, en oposición a de arriba a abajo, sobre todo cuando nos referimos a
terrenos inclinados" Elexp Berg. "Aldenik alden goldatu biakou soo aura, goittik bera goldatzeko aldapa
aundixa dago ta" Ib.
b) De un lado a otro (andar, etc.).  Alderik-alde elkarren eskera ta elkarri eskainka egiñalean dabiltzala. Ldi
IL 18.
c) De par en par.  Jesus mendi-gañean nola irudialdatu zan esaten digu, eta zeruak aldenik-alde irikirik nola
mintzatu zan zerutarrakin. EgutAr 1956 (ap. DRA). Alderik alde zabaldu zizkien etxeko txoko guziak. NEtx LBB
71.
- ALDERIK ALDENERA. De parte a parte.  Ixioturik kiskal kiskalik garrak izten dauz / Larrak tutarras,
laster alderik aldenera. AB AmaE 447.
- ALDETIK (Dv), ALDETI. a) (Precedido de gen.). Por parte de. "Ez du ene aldetik makhurrik izanen, il
n'éprouvera pas de difficulté de ma part" Dv.  Hala non deusetan ezpaitzaizue kalterik egin izan gure aldetik.
"De par nous". Lç 2 Cor 7, 9 (He, TB gure aldetik; Dv, Bibl gure ganik, Ol, Ker gugandik, IBk, IBe niregatik).
Traburik etzenaz geroz Zeruaren aldetik / Baizen antsikabe eta laxo zuen partetik. EZ Man I 130. Iainkoaren
aldetik behar da haren garazia eta faborea, eta guretik gure gogoa eta borondatea. Ax 371 (V 244). Mila fabore
rezebitu zuen ainguriaren aldetik. Tt Arima 80. Esperantzarekin zernahi eskasia, huts eta falta ene aldetik izan
dadin, hek guztiak haukien karitate handiak estaliko tuela. ES 124. Judatarren aldetik anitz txarkeri ta
bidegabenz ekusi ta aditu zituen Jesusek. Mb IArg I 259. Gaixki bat zela, Ruthen aldetik, gauaz Boozen
ingurutarat hurbiltzea. Lg I 249. Zien Jaun Erretoraren eta beste zonbait zien hartzekoren aldeti egin izan
zaikün othoitze ezinago respeküz bethia. Mercy 15. Elizak bere etsaien aldetik ekusi zuan neke, jarraio gaizto
mende.
edo persekuzioa. Ub 114. Zeramazkian emeki, premiaren edo gauzen gabearen aldetik zetozkion nekeak ta
naigabeak. Ib. 80.
 (s. XIX). Oek nai ta ez bezala izango dituzte, geienez beintzat, tentazio ta eragozgarri andiak, ala infernuko
etsaien aldetik nola mundukoenetatik. Mg CC 235. Gurutzeko eriotza juduen alde edo eskuetatik artzen zuenetik.
Ib. 244. Lurrian ta zerukuen aldeti da gorrotauba ostuten dabillena. Mg PAb 103. Zure aldetik idoroten dodazan
errazoiak. Añ LoraS 146. Nagusiak despeitzen zuenean, aen aldetik alibioren bat izateko. Gco II 84. Orra [...]
zer bear dan gure aldetik komunioko sakramentuaren ontasunak naroro artzeko. AA I 453. Zer nahi gudu
naturaleza gaxtoaren aldetik jasateko, zer nahi gaitz eta nahigabe pairatzeko ukhana gatik ere munduaren
aldetik edo bere gorputzean. Dh 182. Batzuen aldetik bekhaizgoa, bertzen aldetik erasia gaxtoak. Ib. 194.
Seguru egon arren [itxaroten doguna] eztabela faltaduko Jaunaren aldetik. Astar II 14. Deusek ere ez dio
Jainkoari loria gehiago ekhartzen, lurraren gainean, gizonen aldetik, nola [...] obra onen homaiek. JesBih 392.
Albista au Aaronen aldetik laster egiztatu zan. Lard 98. Erromarren aldetik esturasunik iñoiz bazetorkion. Ib.
501. Jasaiteko anhitz ukhan zuten heretikoen aldetik. Laph 166. Eta gizonen aldetik, zer ezaxolkeria! Ip Hil 237.
Baiña prankotarren aldetik ainbeste miñ artu dau gaixoak. Ag AL 21.
 (s. XX). Bertzeek nahi lukete eskoletxe bereziak balira hortako, bai Gobernamenduaren, bai Elizaren aldetik.
JE Bur 52. Itoxurak ziñaldaritzat ildakuaren aldetik ipiñijak. Kk Ab I 48. Bein zerura ezkeroz gure animak
(gogoak) ikasi-al guzia ikasteko ez du eragozpenik izango gorputzaren aldetik. Inza Azalp 114. Eri-handien
baitako berrien bideak, ez ditugu beti argi ikusten: trabak ditugu gure aldetik eta ilunduraren gatik. FIr 184. Ez
dago eragozpenik Elizaren aldetik. Lab EEguna 79. Zorion beraz biotz-biotzez nere emazte ta nere aldetik. NEtx
Nola 25. Eneban uste zure aldetik / izango zanik okerrik. BEnb NereA 164. Zinez gaizki litake zure aldetik hoin
aphal ez deus egoitea. JEtchep 89. Maizterrak eta errenteruak, bakotxaren esan ona lenengo, ta oar ta agindu
antzekoa geroago, entzun oi eben ugazaben aldetik. Erkiag BatB 102. Juanak etzuan ezer espero bere gizonaren
aldetik. NEtx LBB 65. Guztioi dihoakigun hauzi larri batez mintzatzera datorkigunak ere arreta pixka bat merezi
du gure aldetik. MIH 322.
v. tbn. Bordel 170. Munita 115. Anab Poli 19.
 "Ene aldetik denaz bezenbatean laguntza eginen diot, autant que cela dépendra de moi, je lui porterai secours"
Dv.  Etsai gaixtoaren botheretik, bere aldetik denaz bezanbatean, salbatu eta athera baikaitu. Mat 97. Kristio
fielen aldetik den bezanbates. Ber Trat 70r. Iainkoak bere aldetik denaz bezanbatean guztiei barkhatzen deraue.
Ax 615 (V 396).
b) (Precedido de bere, neure, etc.). Por su (mi, etc.) parte. "Quanto es de mi parte, [...] nire aldetik" Añ. 
Batbedera bere aldetik Iainkoak eman draukan maneraren araura enseiatzeko da. Lç Ins E 8v. Guk gure aldetik
zer egin behar dugu, egiazki baptismoaz usatzekotz? Ib. F 3r. Tresnek erran nahi dute zerbait bere aldetik. EZ
Man II 49. Neure aldetik esaia nadin haren obratzen. Ib. 54. Dagigun guk geure aldetik egiteko dena. Harb 135.
Enseia gaitezin gu ere geure aldetik, geure egin bidearen egitera. Ax 151 (V 100). Bana zer hobe, zuk gorreti /
Badagidazu zur' aldeti? O Po 1. Guziarekin ere zure aldetik hari zaite baratxe eta emeki probidenzia zuhur
harekin batean, zure egitekoen egiten. SP Phil 243. Ienkoak ere bere aldetik egiñen du zuk plazer duzuna. Tt
Onsa 50. Egizu zure aldetik zure egiñ ahala. Ch I 7, 1. Hek ere bere aldetik haritzeko haur gazten instruitzen.
CatLav A 4r (V 4). Prokuratu bere aldetik al duen bekala. El 57. Geren aldetik guganako etor-bide zuzen bat
Jesusi egiteko. Mb IArg I 69. Davitek bere aldetik irakhasten daroku amor eman behar zaioela arrazoinari. Lg I
288. Israeldarrak eren aldetik zer agindu zioen Jainkoari? Ub 34. Utzi nezazu ixilik / zuk zure aldeti. AstLas 33.
 (s. XIX). Ehadila Aigalon / seküla konberti / Nik ere lagünturen ait / nure aldetik. Xarlem 644. Baña etzaituz
salbaduko zeu baga, edo zeure aldetik alegiña egin baga. Añ LoraS 193. Nai du Jaunak bakoitzak bere aldetik
alegiña egitea. AA I 595. Nere aldetik hitz ematen dautzut [...] nere ahal guziez erreparatuko ditudala. Dh 83.
Estadu barrija artuten dabeenak, euren aldeti ainbat onduen prestauta. fB Ic III 334. Jangoikuaren borondatia
zan gizonak bere aldetik zerbait egitia. JJMg BasEsc 31. Bainan nahi du halaber guk ere, gure aldetik, galdegin
detzogun dohain eta grazia hek. Jaur 197. Kontentu izango naiz / ni nere aldetik, / tripa betetzen badet / maiz
zure mokotik. It Fab 68. Othoitz giniro gartsuki gure aldetik zerua, / Dizun arren doblaturik emaitzaren pagua.
Gy 25. Ezpadu dezakean guzia bere aldetik egiten. Lard 434. Konde Jaunak bere aldetik egin du egin biar
zuana. Bv AsL 147. Orrexegatik bakotxak bere aldetik eutsan, / Pelearako prestetan zoli aurrez ekin. AB AmaE
185. Maite duguna leial egonen zaikula bere aldetik, eta ez dugula sekulan galduko. Lap 47 (V 26). Eta dei ahal
zitzagün bethi: gure Ama maitia; eta zük ere zure aldetik, dei ahal gitzatzün: ene haur maitiak. Ip Hil 171s. Orai
artean ere gaizki balinbadoa Frantzia, ez doa guk gure aldetik ahalaren egite eskasez. HU Zez 138. Geure
aldetik alegina egiten dogula. Itz Azald 187.
 (s. XX). Hola betheko duzue, zuen aldetik, Isaias Profetak Eliza Katolikoari egin zion agintza. CatJauf V.
Mari Errotak barriz, bere aldetik, ondo izateko ezebiela eurak iñoren laguntasunik bear. Ag Kr 182. Nik,
neronen aldetik, alegin guztia egingo det, apezpiku jauna zurituz, accipe esateko. A Ardi 93. Mutillak
darantzutso bere aldetik gertu dagola orretarako. Kk Ab I 99. Nor bere aldetikan / gogotik lanian, / bentaja
gutxirekin / berdin geienian. EusJok 129. Bere aldetik, gure gizona ere ez zen batere deskantsuan, baitzakien zer
zuen egina. "De son côté". Barb Leg 133. Huna nun bat-batean zabaltzen zaikun airos behakoa, bulharrak beren
aldetik hanpatzen zaizkigularik nasaikiago. JE Ber 43. Zorijona lortuteko norberak be norberen aldetik zerbait
mende.
egin biar dauala. Otx 78. Nagusia bere aldetik bearturik zegon Ordenako arauak ari betearaztera. Or QA 172.
Nire aldetik biotz-biotzez barkatzen diat. Etxde JJ 122. Nikanor-ek bere aldetik, damu apurra izan eban. Erkiag
BatB 41. Senarra bere aldetik, juan zan frailliagana. Etxba Ibilt 464. Gure aldetik, nahiago dugu goraki erran...
harritu behar ginukela nola itzulikatu ahal izan den. Ardoy SFran 300. Asi ezkero jarraitu bear / zaio nola edo
ala, / gure aldetik Lasarte ta nik / egingo degu egiñala. Uzt Noiz 121. Neure aldetik zerbait aitortzea zilegi
bazait. MIH 294.
v. tbn. Mat 352. Astar II 14. Echag 70. UskLiB 43. JanEd I 90. Elsb Fram 137. Echta Jos 52. Alz Ram 128.
Anab Aprika 74. Onaind in Gazt MusIx 155. MAtx Gazt 100. NEtx LBB 8. Berron Kijote 151.
 (Precedido de bere, neure, etc.). Por su (mi, etc.) lado.  Eldu ziran bakoitza bere aldetik ibai batera. VMg 1.
Illundu duenean, guziak, nor bere aldetik, Galilearonz abiatu ziran. Lard 471. Eta sar-arazten ditik kontseiluko
salan, Mattin bere aldetik dohalarik izan dituen manuen bethetzerat. Elzb PAd 83. Obea zeritzon bakoitza bere
aldetik ibiltzea. Ag G 143. Bakoitza bere aldetik abar batzuk biltzen. Or Mi 21. Burrukariak bananduaz eta
bakotxa bere aldetik bialduaz. Eguzk GizAuz 163. Bakoitzak geren aldetik bizi bear dugu. Etxde JJ 224. Senarra
utzi ta zer egin dezake bere aldetik zijoan emakume gajoak? Txill Let 84. Kirkirren bilha hasi ziran, bakhoitza
bere aldetik. Osk Kurl 105. Bi gauza auek, bakoitza bere aldetik ibilli oi dira. Vill Jaink 100. Alkar barik
bakotxa bere aldetik izan biarko zirala. Etxba Ibilt 484. Beren gisa eta beren aldetik ibili izan direla
estrukturalista direlakoak. MIH 194. v. tbn. ArgiDL 128. Ldi IL 75. NEtx LBB 38.
c) (Precedido de gen.). Por cerca de.  Igaro ninzan basoti, / Iruraizko hermandadean / leku on baten aldeti.
Lazarraga 1170v. Ene aldeti igaro zidin / dama bat enrizadurik. Ib. (B) 1199rb. Pasatu zen galzina labe baten
aldetik. Ber Trat 110v. Demostenes filosofo handi hura emazte haren aldetik iragaiten zela, kilikatu zen, ernatu
zen, linburtzen hasi zen. Ax 388 (V 254). Izanen zare Baleen aldetik edo hekien ingurubetan. "Devers les
Ballenes". INav 46. Tibre ühaitzaren zübü bürian beita gaztelü handi bat [...]. Entzün zütien haren aldetik
Aingüriak kanthatzen. Ip Hil 181. Egun batez pasatzian hiri baten aldetik / burjes batzu zitzaizkon jarraiki
ondotik (BN-baig). Balad 117.
 (No precedido de gen.).  Eta goizean aldetik iragaiten ziradela ikhus zezaten fikotzea erroetarano eihartua.
"Auprès du figuier". Lç Mc 11, 20. Ekusi zuten ontzi berekoak aldetik zerraikola mairuen itsas lapur ontzi andi
agitz biziro zebillen bat. Mb IArg II 303. Eta aldetik gu bezala doakonari emaiten dio [jauregiak] halako
errespetu bat. JE Bur 12. Aldetik iraganen zitzaizkon oro, othoitz errepiketan. Barb Sup 137. Astoa [...] hor
zagon muthurraz zeruari, besoz paretari... Aldetik Itsasuarrak miretsiak. Lf Murtuts 15. Bainan Jainkoa, beti
bezala, ene bixtatik gordea, / noiz Hari oihu eginen nion zaukitan aldetik beha. Xa Odol 328.
 (Precedido de tema nominal nudo).  Relijiosaz beterik dago / barru aldeti guztia. Lazarraga (B) 1198vb.
Zuen koronel Isasi / ei da soldadu andi, / con todo eztau oraindio / Bilbaon oñik ifini. / Obe dau egoitea / bere
erri aldeti / egun, biar didin bizi. BBizk 16.
d) (Precedido de gen.). De(sde) al lado.  Bere aldetik ezin kendu zituen zerraizkion jende-gizonak. Mb IArg I
251. [Emazteki gaiztoa] aienatu zuen bere aldetik kongregante onak. Ib. 328. Ez det, ez, iges egingo zure aldetik.
Cb Eg III 290. Bein baño geiagotan ikusi izan zuen, galdu nai zuten bere etsai txarren aldetik [...] igesegiten.
Lard 443. Heien urruntzeko gure aldetik. StPierre 21. Bainan nola khen delako hura elizaren aldetik? Lf Murtuts
18.
 (No precedido de gen.). "Gau guztian ezkiñuan aldetik kendu" Elexp Berg.  Aldetik diezadazu / arren haiza
etsaia. EZ Eliç 75. Esnatzen aizenean / goizean lotatik, / ostikoka bota zak / andrea aldetik. It Fab 253. Prefeta
bere tronutik, / burregoak aldetik... / Zu ere printze gaixtoa, / errabian barnetik. Zby RIEV 1908, 420. Potta
galdeka hasten zitzautan / ohera joan eta fite, / eta gaur berriz esker txarra ta / "Aldetikan bazter zaite". Mattin
99.
 De cerca, desde cerca.  Ez da Masabiellen jendea gutxitu. Berebizikoak datoz, nola aldetik ala urrutitik.
Goñi 100.
 (Precedido de tema nominal nudo, tbn. de nombre de lugar). Desde.  Ilkhi zedin boz handi bat zeruko
tenpletik throno aldetik. "De devers le trône". Lç Apoc 16, 17. Dovai deritxon uri bateko Eleixako orma baten
kanpo aldetik, eguan zurezko Marijaren irudi bat. Ur MarIl 91s. Non itsasten zaion Albistur aldetik amiltzan dan
ibaitxoa. Izt C 115. Españian soldadu sortzen Afrikatik; / Ezgutiago heldu Erroma aldetik. Hb Esk 27. Bi
aingeru bata obiaren buru aldetik eta bestea oñetan eserita. Lard 468. Emakume ots andiko au Arabia-aldetik
Jerusalenera etorri zan, Salomonen jakinduria eta izanak bere begiakin ikustera. Ib. 214. Hasiko naiz Baiona
aldetik eta iraganen naiz Eskal-herri guzia gaindi. Dv Lab 60. Usurbil aldetikan / ditut notiziyak, / neretzako
dirade / sobra gaziyak. AzpPr 53.
 (s. XX). Biyotza fuerte zedukan baño / ondo aldetik ustela, / zerratutako apostu ori / jokatuko zan bestela.
EusJok 92. Eztaietakoai begira gelditu ziran danak, urruti aldetik. Ag G 44. Etxe nagusiaren arpegi aldetik,
sarrerako ate gañean. Ib. 14. Txindor-abesak entzun ei dozuz / Napar-aldetik goiz bitan. Enb 132. Jonen baratz-
aldetik igarotian. Altuna 55. Etxera andre gaxoa / kai-aldetik, negarrez / bide guzian. Jaukol Biozk 44. Castilla-
aldetik Euskal-Errira / natorren guzian. Ib. 17. Legor aldetik eta itsasaldetik, dio, bi arnas bereizi senti ditut. Or
Mi 144. I]l[tzalak bailiran gautxorijak datorz, / torrezar aldetik. "De la vieja torre". Laux BBa 116. Ezin
Neugana eldu al-zara / samin arteko zidor aldetik? "Por la senda de las angustias". Ib. 10. Eldu zan osagillea ta
mende.
a be oe ondora juanik, buru aldetik jaso eutsazan estalgijak, gexua edo gexotzakua zetan eguan ikusteko. Otx
163. Lagun asko etorriko dira eguzki-sortze ta sartze aldetik. Ir YKBiz 147. Atenaiko Ergoien aldetik ordu-
erdiko bidera. Zait Sof 103. Asturias aldetik ekarri zituan. Munita 8. Neskatilla apaiña agertu zan kale-aldetik.
Erkiag Arran 19. Baso aldetik agertu da gaur. Gand Elorri 60. Entzuten ei dira kanta ederrak itxaso-aldetik, eta
penitentziazko erreguak legorretik. Alzola Atalak 41. Miranda aldetik Ameriketara joana zan. NEtx LBB 30.
Kanpo aldetik, xinurrien usteak eta biziak zapalduz datorren ostiko zentzugabea. MIH 50s.
e) (Precedido de gen.). En lo que respecta a, en lo que se refiere a. AxN explica [haragiaren] arauaz (458) por
aldeti.  Penen aldetik den konfusioneaz. EZ Man I 109. Punizionen aldetik ezta ordenantzarik. Ib. 109.
Miserable gorpitzaren aldetik, noble arimaren aldetik. Tt Onsa 108. Euskal-errian ez da ekusten janziaren
aldetik agiriko arrotasunik. Mg CC 229. Euskerearen aldeti ez neuke eragozpenik eukiko, ordu betean
jarduteko. Mg PAb 199. Eta degun izate guzia, ala animaren aldetik nola gorputzaren aldetik norena degu? Gco
II 9. Bekatuaren berrizkaturak artu ditu, eta ill dira animaren aldetik. AA I 481. [Bi sakrifizioak] bat dira
eskeintzen dan gauzaren aldetik, baña ez eskeintzeko eran. Ib. 493. Sakramentu onetara eldu biar dogu [...]
arimiaren aldetik birtute, garbitasun ta grazijaz al-bait apaiñdubeen egiñda. JJMg BasEsc 66. Alzo-azpiko
Erriak ere badu seme bat emen ezarriko ditudanen aldetik ezpadere txit oroitgarria berez dituen doaiakgaitik.
Izt C 453. Zein andi, duin eta balijotsua zarian zeure jatorri garbi eta goratuaren aldetik. Ur MarIl 15. Iltzen
bazan, gorputzaren aldetik ez ezen, animarenetik ere illa [...] zala. Lard 200. Nere anima, begira jatorrizko zure
nobleziaren aldetik zeñ preziatua zeran. Arr May 25. Bi lan mota badire, batzu arimaren aldetik datozinak, eta
bertzeak gorphutzaren aldetik. Arb Igand 81s. Gorputzaren aldetik bear diran prestaerak. Itz Azald 160.
 (s. XX). Gonbara ahal dezakegu Euskararen problema Irlandararenekin, bai bi herrien historia politikoaren
aldetik, bai bi hizkuntzen barruko historiaren aldetik. Mde Pr 206. [Emakume] au ere atsegingarri zeritzaion,
gorputzaren aldetik beñepein. Etxde JJ 88. Nik ez dut presaren aldetik utsegin nai. Txill Let 26. Ez neuke
ukatuko, umorian aldetik, Txirritan eskolia be Plaentxia izango ez zanik. SM Zirik 94. Ura jende zakar xamarra
zan gauzak itsusi ala ederraren aldetik erabakitzeko. Anab Poli 103. Bainan ez izenik ere gauzadun lurreko
onthasunen aldetik, aberats ziren gisakotasunez eta girixtinotasunez. Etcheb Zeruari 164 (ap. DRA). Orduan
gauza ura bearrezkoa da egiteen aldetik. Vill Jaink 52. Osasunaren aldetik, mediku geranez begiratuta ere, oso
aintzakotzat euki bear dala. MAtx Gazt 43. Galiziak ez du lurraren aldetik ezer arloterik. NEtx LBB 31.
Bekatuaren aldetik bederen. "Au moins pour ce qui est du péché". Ardoy SFran 186. Bereziak bagaude
zorigaiztoz hizkuntzaren aldetik. MIH 222.
 (Precedido de tema nominal nudo).  Diru-aldetik begiratuta. Munita 112. Ondo zail da Donibane Gizarteko
bizia Moral-aldetik epaitu bear bagenu. Vill Jaink 176. Ideologia-aldetik ezta ez ar eta ez eme. Ib. 8. Gurutzen
olertitza [...] idazkera aldetik begitan ematea. Gazt MusIx 164. Gure hizkuntza erabiltze aldetik [...] bada, zaude
lasai, handiagorik. MIH 216. Oroit gaitezen beti euskalkiak gero eta gehiago bereizten ari zaigun mugaz, batez
ere hiztegi aldetik. Ib. 109.
 (Precedido de rel.; cf. infra).  --Zeintzuk dira premiña estuak eta andiak [...]? --Gorputzari dagokazan
aldetik, dira geisotasunak. Itz Azald 121. Israledarren politika, hizkuntza den aldetik, eredu bat izan bear omen
zaigu. Mde Pr 204.
 (Vc ap. A; Añ, H). (Precedido de rel.). "(En) quanto Dios, en cuanto hombre, Jainkoa edo gizona danez,
partez, aldetik" Añ.  Ez eban igaro Jangoikua legez; baña bai gizona zan aldetik. CrIc 43. Bada juzgatu bear
ditu Jesu-Kristok gizonak, ez bakarrik Jangoikoa dan aldetik, baita gizona danetik ere. Mg CC 103s.
Gorrotatzeko bekatua Jangoikoaren ofensa dan aldetik. Ib. 169. Alde bitatik begiratu bear zaio Konsagrazio
santuari, Sakramentua dan aldetik, ta Sakrifizioa danetik. Ib. 203. Zer dau zer ikusi pekatubak gizonen kontra
dan aldetik, bardinian iminten bada Jangoikoaren kontra dan partez? Mg CO 217s. Baña etxagun izen onaren
zalia nasan aldeti, ez oi nas sartu ardantegijetan nora ezian. Mg PAb 43. --Zenbat memoria [ditu Jangoikoak]? -
-Bat, ta au Gizona den aldetik. Añ CatAN 22. --Noxkoa da Jesukristo? --Jaungoikoa dan aldeti beti betikoa [...];
baña gizona dan aldeti, Ama Birjinea ezkerokua. CatBus 44. Kaifasi bialdu zion, Apaiz-Nagusi zan aldetik,
zeritzana egin zezan. Lard 445. Guzien Aita zan aldetik erakutsi onak ematen zieztela. Ib. 496. --Jangoikoak
badu gorputzaren iduririk, guk bezala? --Jangoikoa den aldetik ez, zeren den izpiritu utsa, baña bai gizona den
aldetik. Legaz 14. Begira gañera zeñ preziotsua zeran zu erostea Jaungoikoaren Semeari añ garesti kosta
zitzaion aldetik. Arr May 25. Gizon urtetsuak agurak daizan aldetik maitagarriak daiz; zarrak daizan aldetik
askok bekoki tximurraz begiratuten dautse. A Gram 56. Pedro Mari morroia, gizona dan aldetik, beste edozeiñ
aiña bada. Ag AL 94. Lenengo parkatuten dituz pekatu guztiak, errua eta kastigu betikoa daukezan aldetik. Itz
Azald 134.
 (s. XX). Zarrago diran aldetik argi geiago euki daroe. Ag Kr 108. Bai, bai guraso geran aldetik gure umien
onari begiratu bear diogu. Ag G 36. Zure lengusu Adrianen adiskide mamia naizen aldetik ezkutitz au zuri
egitea artu det gogotan. A Ardi 87. Josu laztana maiteko dozu / Gauza gustien ganeti, / Euzkadi be bai bijotz-
bijotzez / Euzkeldun zaran aldeti. Enb 92. Aitta bezalakoa Jaungoiko dan aldetik, Aitta baño txikiagoa gizona
dan aldetik. Inza Azalp 51. Ama naizen aldetik begiratu biar det zer ezkontza egiten duben alabak. Alz Bern 74.
Begira: ez mediku naizen aldetik, adiskide naizenetik baizik, onu bat emango dizut. Lab EEguna 63. Txalo yo
zaiozute ere [...], irakasle atsegiña dan aldetik. Ldi IL 136. Gixona be ba-naz, eta, gizona nazan aldetik, lagun-
mende.
urkuaren atsekabe ta lorren errukija artuten dakidana be bai. Otx 73. Mesia ura, gizon dan aldetik Dabiden
seme da. Ir YKBiz 397. Ta mirabe leiala naizan aldetik, dakizkidanak azaltzea dagokit. TAg Uzt 142. Zuek ere,
maizter zeraten aldetik, orritserako (banketerako) dei egindakoak zerate. Etxde AlosT 15. Intxaurrari bi
aldetatik begiratu gentzaioke: igali edo fruta-zuaitza dan aldetik eta zur-arbola edo baso-zuaitza dan aldetik.
Munita 50. Lapurra, salerostari bat zen aldetik. Mde HaurB 78. Aita naizen aldetik erruki aut. Etxde JJ 70.
Adiskide nauan aldeti, esan dautzuet zer deritxodan lan oni. In Akes Ipiñ 4. Errian ona billatzen saia /
euskaldun geran aldetik. Basarri 74. Izadiaren lana den aldetik, konkor bat, arrigarria ta miresgarria dela aren
lan guztiak bezalaxe. Vill Jaink 51. Gure ezkon-berriok, senarra maiorazgoa zan aldetik, bi egun oso egin
zituzten Bizkaiko uriburuan. NEtx LBB 19. Eskulturagilea, sortzaile den aldetik, erlijio lanean ari da. MEIG I
109.
f) De parte de, a favor de.  Milla edergarri, apaindurija ta estalgiz konfesoria bere aldetik eukiteko. Mg CO
248. Jangoikoa badago gure aldetik, nok azpitu ta goiartuko gaitu. Añ LoraS 143. Beti izango nazu / ni zure
aldetik, / guardi egingo dizut / beti ta non-nai nik. It Fab 248. Marijak entzun zituzan eureen erreguak, jarri zan
eureen aldetik, eta beriala irabazi ebeen garaitza miragarri bat. Ur MarIl 51. Jainko egiazkoa noren aldetik zan.
Lard 68. Jokatzea damutu ezetz / oien aldetikan. EusJok II 29. Gaitza da, zergatik arrazoia ez dago zure
aldetikan. Sor AKaik 123. Beren Agintaria utzirik etsaiaren aldetik jartzen diranak. Inza Azalp 10. Betetxeren
aldetik trabesak / gogor ziraden abitu. EusJok 169. Guk, ordea, poema ontan Arantzazukoarekin ari geran
ezkero, Aren aldetik jo nai izan degu. SMitx Aranz 214.
g) Por parte de (hablando de origen familiar).  Don Antonio Oquendoren aitasaba amaren aldetik. Izt C 467.
Arabakoa zan orobat amaren aldetik. Aran SIgn 2. Aitaren aldetik garaztarra zen, amaren aldetik baztandarra.
Laph 123. Eztirudi ba, amaren aldetik ere, jatorri goitar bikañekoa. Ag G 224. Aitaren aldetik Adunan bere
aurretikoak iduki arren. Etxeg in Muj PAm 18. --[...] ez othe duzu izan zure familian konkorrik edo
erromatismadunik? --Zaude... Aitaren aldetik, ez dut uste. Lf Murtuts 39. Etxauniako Maider aitaren aldetik
senide zutela. Etxde JJ 216. Umezurtza zan ba aitaren aldetik. Erkiag BatB 23. Aitaren aldetik, horgo alaba zen
Maria. Ardoy SFran 60. Aitaren aldetik an eukazan senideak ikustera. Alzola Atalak 64.
h) De parte de, en nombre de.  Daviden aldetik agur egitera zijoazkiola. Lard 175. Antiokiako jentill
kristautuen aldetik bi apostoluak joan ziran. Ib. 510. Nere aldetik erregu zaiozu. Arr GB 75. Riktrudisen aldetik
etorri naz esatera. Ag AL 98.
i) (V-gip ap. Elexp Berg). De encima. "Aldetik galdu jatan karteria" Elexp Berg.  Patkolo ibaian mustaldi bat
egindda kendu ei yakon aldetik doai zorigaiztoko ori. Otx 120n.
- ALDETIK ALDERA. De cerca.  Bernardatxo errekaren beste aldean zegon belauniko [...]; biño alaz guziaz
ere Ama Birjiña betiko lekuan aldetik aldera bezela ikusi zuen. Goñi 79.
- ALDETIKO, ALDETIKAKO (H). a) (Tras gen.). De la parte de.  Gizonen eta munduaren aldetikako
nekheak. AR (ap. H). Adiskiden aldetik deslejaltasuna [...], emazte baten, ume batzuen aldetikako desgustuak;
nork daki zenbat gisetako gaitz eta nahigabe darraizkoten Adam hobendunaren umei mundu huntan. Dh 180.
Neure aldetikakoak prestatzean lasai aski jokatu dut, aurki bestek okerrak zuzenduko dituelakoan. MEIG V 72.
b) Referido a, que atañe a.  Gramatika aldetikako partiketa honelaxe genuke, segur aski, aurrenik bederen:
[...]. Bertsoaren aldetik, berriz, bestetara zatitu behar. MEIG VI 143. Teoria aldetikakoak ziren gehienbat
[iskanbilak]. Ib. 67. Kondairaren aldetikakoak kanpoan gelditu dira. MEIG V 91.
c) De parte de (hablando de origen familiar).  Aitaren aldetikako osaba mutil zahar bat Allande izenekoa.
Etxde JJ 8. Amaren aldetiko arbasoen artean. Zait Plat 7.
- ALDE TXAR. "(AN-gip), reverso" Garbiz Lezo 158. Cf. ALDE ON.
- ALDE TXARREKO. De mala parte (aplicado a apariciones maléficas, demonios, etc.). v. PARTE
TXARREKO.  Eo alde txarrekua, eo Batxi Satika aiz i. A BGuzur 143. Alde txarrekoa bazara, kurutzean
ildako Iaungoikoak ondatu zaizala inpernuko leize zuloan. Ag AL 64. Atsuek esate-eben a ijitano gixajua alde
txarrekoak arrapau ebela, basatxonora urreratu zanian txiliña nok joten eban ikustiarren; eta arexek, alde
txarreko gorriak zirala txilinjotzalliak. Kk Ab II 43. Baten bati otu yakon "alde txarreko"ren bat ixan eikiala, ta
errosariyua errezau biar ebela, bertatik alde eraiteko berari. Ib. 88. "Alde txarreko" aldra andijak agertu zirala
Andikoetxen, euren prakagorri, buztan, adar ta gusti. Ib. 89.
- ALDE UTZI. Dejar de lado. v. ALDE BAT.  Oriek, baña, alde utzi itzazu. Zait Sof 23. Pozaren pozez
abazuzaka nator leiatsu, maitena, begirunea alde utzirik. Ib. 34.
- ALDE XAMAR. (Tras gen.). Bastante cerca (de).  Zuaitz ori, aritz ori, Krispijana erriaren ondoan eta
Zadorra ibaiaren gañean dagon zubiaren alde xamar omen zan. Munita 36.
 (No precedido de gen.).  Irurogei ta beatzi urte / alde xamar gabiltzala. Tx B II 36.
- ALDE XAMARREAN. Bastante cerca.  Txixtu zorrotz eta luze bat, kanpoan alde xamarrean egiña entzuten
da. Alz Ram 34.
 (Precedido de ablativo).  Etxetik alde xamarrean zeukaten zelai batean. Etxde JJ 238.
- ALDEXEAGO. Un poco más cerca.  Aldexeago baneuzka ta ni bizkorrago egon, astean bein joango nitzake
berak ikustera. Munita 80.
- ALDEXEAN. "Altexian (S-saug), aux environs de" Lh.  Etxerako bide hartan baginuen, ez baitezpada
mende.
bidearen gainean, aldexean, aitzine hortan pikota zuen herri bat. Prop 1917 [sic], 118 (ap. DRA).
 (Ref. al tiempo). "Bi orenen altexian, aux environs des deux heures" Lh. "Lau orenen altexian (S), [...]
hamarrak altexian joan zen (S), [...] bost orenen altexean (S), [...] mila eta bederatzi ehungarren [...] urtean
altexian (S)" Gte Erd 10.  Arratseko hameka orenen aldexean. Prop 1900, 155. Agosti eta Pheti egüerdi
altexian heltzen dia. Béhéty GH 1929, 73. Goizeko hirur oronen altexin, Agosti oihüka hasten da. Ib. 74.
- ALDEZ (SP, H, A (citan a Axular)). a) En parte; en cierto sentido.  Eta baldin norbeit tristiziaren kausa izan
bada, ez nau ni kontristatu, baina aldez (hura kargago eztezadan) zuek guziok. "Aucunement". Lç 2 Cor 2, 5 (He
nolazbait bederen, Bibl neurri batean). Eta aldez damu dut, eta aldez atsegin. Ax 11 (V 5). Ezkondu gabe baten
erortzea, behar ezten emazte batekin segitzea ezta ongi, bekhatu da. Baiña aldez ezta hain miretsteko munduko
arauaz. Ib. 358 (V 237). Haiña eta haiñak maiz dira gaizki eta on-behar. Baiña aldez eztira urrikalkizun; zeren
bere faltaz [...] halakatu baitira. Ib. 43s (V 27). Gaixto da kofesatu gabe egoitea, baiña aldez gaixtoago kofesatu
ditutzun bekhatuetara bihurtzea. Ib. 469 (V 304). Baina aldez are itsutasun handiagoa eta gauza miretstekoagoa
da mundu hunetako parabisuaz [...] hain kontu guti egitea. Ib. 453 (V 295; la locución aldez are "au contraire"
de Harriet, citando a Axular, es una interpretación errónea). Tegi zikin baten sartu, baño lorik ezin egin; aldez
neka-porrokatua eta aldez asots guzieri erne. FIr 151. Gurasoaren itzalak orde, / aldez dezake eragotzi. "Pero el
respeto al padre puede impedirlo en parte". Or Eus 83. An ezagutzen baitu adimenak erabat, ez aldez. Or Aitork
351. Ez da beraz arrigarri, aldez nai ta aldez ez nai ukaitea. Ib. 202. Ez da aldez eder ta aldez itsusi, ez bein
eder ta gero itsusi. Zait Plat 155. Erri aldartetsu orren ioera, bildur izateko baino pozteko bide geiago izan
zitekean, aldez. Ib. 116. Etorkizunaren mendean daude, bada, aldez gure ahaleginak: eta aldez gure mendean.
MEIG IV 115. Aldez arrazoi du horretan Oteizak. MEIG III 118.
b) (L ap. Lh; Lar, Añ, H, A (que cita a JJMg), A Apend). (Precedido de gen.). De parte de. "(De mi) parte, nere
partez, nere aldez, nere izenez" Lar (v. tbn. Añ). "Aldez, de parte de. Berorren aldez, de parte de Vd." A Apend.
 Orregaitik, itanduko deutseet onelakuei berorren aldez: Kriatura esker deungakuak, nok egiñak zara, ta
norenak dituzu, daukazuzan bizitza ta izatia? JJMg BasEsc 107. Egin daud orren mertxediaren altez bixita
apezari. Mdg 125. Eltan bada faitra ezteietra, ene altez emon bezkau noranbuena. Ib. 139.
c) (Precedido de rel.). En cuanto.  Ak Jangoikoa dan aldez, gloria bardiña eukitea; eta Gizona dan aldez, beste
iñok baiño andiagoa. Cb CatV 27. Jangoikoa danez edo aldez ez, zerren Espiritu naste bagea edo purua dan. Ib.
24. Beste aldetik, Jangoikuak Jangoikua dan aldez, ezin ezer padezidu eukian. JJMg BasEsc 35. --Badau
Jaungoikoak guk legez gorputza irudin edo itxurarik? --Jaungoikoa dan aldez ez dau, zegaitik dan Espiritu,
garbi ta naste gabea, baña bai gizona danez. CatBus 14.
d) (Precedido de bere, neure, etc.). Por mi (su, etc.) parte.  Itxi ezdaizula jausten bekaturen baten, batezbere
ekanduzkoetan, eta zeure aldez euki gogo sendo bat jausi ezeiteko. Añ EL1 80 (EL2 90 zeure aldeti). Usoa
gaixoa! --ekin zun senarrak bere aldez--. Aurki egingo du zureak. Etxde AlosT 44. Beltranek barkatu zion bere
aldez eta Usoak ere pozik barkatuko ziola esan zion. Ib. 88. Onezkoak egizkizu amatxorekin. Ama, bere aldez,
Usoarekikoaz damututa dago, ta barkapena eskatu nai lizuke. Ib. 63.
e) (V-arrig, G-goi ap. EI 344). (Precedido de gen.). A favor de. "Aldez, por, en pro, en favor. Dícese vulgarmente
alde, pero conviene sufijarle la nota modal z" AG 1913 (v. la crítica de Altube Eusk 1934, 77n). "En pro, en
favor de, por. Euzkeraren aldez, en pro del euzkera; goizparraren aldez, por el Evangelio; gure aintzindaren
aldez, en sufragio de nuestros antepasados. (Algunos dicen erriyagatik en vez de erriyaren aldez; pero es
evidente que la primera forma es filtración de erdera)" Bera.
 Tr. Aunque hay algún ej. anterior, es a partir de Arana Goiri cuando se hace frecuente su uso, siempre en
autores meridionales.
 Zure biziyaren aldez esan egidazu zein dan. "Decidme por vuestra vida". EE 1881a, 162. Bizkayaen arerijuen
aldez guda-egitteko (1895). AG 624. Bizkai-Buru-Batzarrak eskatuten deutse bazkide guztijei, bizkattar zintxo
orren arimiaren aldez arren-egitteko Jaungoikuari. Ib. 678. Josu-Kistoren aldez il diran bizkattarrak. Ib. 1012.
Gixonan aldez Koskotegian / Josu Gurutzian il zan; / Euzkadin aldez, Aren antzera, / Sabin be Sukarrietan: /
Aberri-aldez opa eutsona / Beren ludiko bixitzan, / Azillan ogei eta bostian / Jaunari ordaindu eutsan. Enb 35.
Lantegi, ola, lugintza ta abar, / Euzko-aberri maitian, / Geure eskubide zuzenen aldez / Batu ta jagi gaitian. Ib.
68. Otoi, ba, euzkotarrak, danok otoi egin! / Deun Mikel beti geure aldez ixan dedin. Ib. 146. Gau baten atara
eben osalarijok eta lagikarijok matraka galanta, areik euren ogibidiaren aldez, oneik eurena goratu biarrez. Kk
Ab I 18. Abadiak bere aldez jokatu dauz amaseiko bi. Ib. 98. Gure aldez otoi egizu, Jaungoikoaren Ama Done
orrek. KIkV 51 (KIkG 34 alde). Bizi ta illen aldez Jaungoikoari otoi egitea. Ib. 81. Aitortu, Jaunartu, Aita
Santuaren aldez eskatu. ArgiDL 105. Zeozer egin biarko zeunke nire aldez. Altuna 67. Esan lei ba kirtenen aldez
eta kirtenkerien aldez zabiltzala. Kk Ab II 110. Ekixu ene senar eta jaun altsu orrek, zure aurrera naiatortzula
emakume guren oneikaz, eurok egin eutsuben eskabidiaren aldez. Otx 51. Andren aldez esaniko berbak. Ib. 22.
Zure aldez jaurtiriko epaia okertzat arturik. Ib. 23. Aren aldez larrua ere emango zukean pozik Balendinek. TAg
Uzt 109. Nere otoitz beroenak zu eta zure bi aurren aldez izango dira. JAIraz Bizia 125. Langilleen aldez
neurritsuago, zuurrago ta burutsuago jarduten eban sozialista alderdia. Erkiag BatB 191.
 (Precedido de tema nominal nudo).  Eta euzko-eredu on bat ixan zan lez, / Otoi bat daskatzuet beren gogo
aldez. Enb 178. Uztai maitakor au dakartzugu / Loraz eginda zeuretzat, / Jel-aldez egin zenduzan gauza / Sakon
mende.
ederren saritzat. Ib. 51. Euzkotar Udal-ordezkarijak / Bizkai-uri nagusira / Euzkadi-aldez erabagi bat / Artzera
batuko dira. Ib. 92. Elbururaño darraikegula / Beti Zeu-aldez gudari, / Azke zoruntsu jarri daiguntzat / Zeure-
zeuretzat Euzkadi! Ib. 111. Zaintzen zattuben zaldun onak / Naparra-aldez egin dabe zin. Laux AB 98. Otoitz
beroak bere anima-aldez. Munita 104.
 Favorablemente.  Olerti aldizkarian ale batzu argitara eman nitun, aldez artu ta merezi ez bezela txalogarri
izan baitziran. Gazt MusIx 8.
f) Por parte de.  Mila gorantzi zuben otseñik apalen onen aldez. Otx 182.
g) "Aldez ipharrera dago, il est tourné de côté au Nord" H.
h) En cuanto a lugar, posición.  Eta denbora eta lekua berdintsu adierazten ditugunez gero, ez dezagun ahantz
[...] atzizkiak zerbait non dagoen aldez eta aldiz, beraz noiz gertatzen den ere adierazten duela. MEIG VII 106.
- ALDEZ ALDE (Lar  H, Añ, Hb ap. Lh). a) Al lado (uno de otro). "(Ir) lado a lado, aldez alde, alboz albo
joan" Lar y Añ. "(De) silla a silla, aldez alde. Lat., privato colloquio" Lar. "(De) silla a silla, codo a codo" Añ.
b) (AN-larr, S; H). Ref.: A; Asp Leiz2. De parte a parte; de un extremo a otro. "Ezpataz aldez alde, [...] alde
batetik bertzera iragaitea, percer avec l'épée de part en part, de d'outre en outre" H. "Aldez-alde, de parte a
parte" Asp Leiz2.  Eta bertze tiro batek aldez-alde iragan zioen bihotza. Prop 1905, 242. Orañik arat-unat
bazabiltzan; asotsik nabaitzen etzuela, bidea aldez-alde iragan zuen. FIr 147. Zerorren anima ere ezpata batek
igaroko dizu aldez-alde, biotz askoren gogoetak agertu ditezen. Ir YKBiz 29. Ta egon-eziñik, arnasa ta bularra
zabaldu ziozkan gauari aldez-alde. TAg Uzt 250. Astiro zeartu dute aldez-alde areatzako urre-zerrenda goria.
Ib. 37. Eta zerorri ezpata batek aldez alde zulatuko dizu arima. IBk Lc 2, 35 (Leon aldean bertze, Ol y Or BM
93 alderen alde, Ker alderik alde).
 (Precedido de gen.).  Asi ziren tiroka atearen aldez alde ta barnekoak gisa beraz. FIr 140. Iretargi bete,
zuri, / iretargi garbi, bare, / sartu zakidaz barreneraiño / t'arimaren aldez-alde. Gand Elorri 176.
c) De par en par.  Oiu erdiragarrietan negar-zotinari ideki ziozkan aldez-alde ateak dardar-ikara bizian. TAg
Uzt 274. Maitasunari ateak aldez-alde zabaltzeko ordua zalakoan. Ib. 267.
d) Totalmente.  Ordutik bada, eginik aski bazuten, aldez-alde finkatu behar izateko bere fededun berrien
erdian. Prop 1906, 118.
- ALDEZ ALDEZ. En parte; en cierto sentido. v. ALDEZ.  Santa Cruzek bere buruari siñistarazi zion erlijio-
gerra zala ua, ta ala zan aldez aldez, liberalak berak aitortzen zuten bezala. Or SCruz 110. Ez al yunat
arrazoirik aski, zerua emen ere badagola, aldez aldez beñipein esateko. Or QA 55. Zentzu guzietan begia
daukate nagusi, eta aldez aldez ala ere da; baiñan zenbait gauzetan eta askotan, belarria ez ote nagusiago? Ib.
125.
- ALDEZ AURRE. Con anterioridad, de antemano.  Aldez-aurre Sokrate-rekin iardunak zenituen Kritia eta
Karmida. Zait Plat 10. Gizon iakintsuenek azaleratu lezaizuekete, baldinbait ere, irakatsi aren aldez-aurre erein
zan goi-azia. Ib. 25.
- ALDEZ AURREKO. Previo.  Antzina, "belztasun" hori izan ohi zen, lanaren agertze eta gogortzearen aldez,
aurreko sinalea. "Presagio". MEIG IX 123 (en colab. con NEtx).
- ALDEZ AURRERA. Con antelación, anticipadamente.  Aldez-aurrera, kristauen antzera ilteko gerturik
dagoen Sokrate arri ta zur eginda amaikatxok eta amaikatxok ikusi dute arrezkero. Zait Plat 101.
- ALDEZ AURRETIK. Previamente. v. alde-aurre.  Aldez aurretik abertentziyan / orain jarritzen zaitut nik.
Auspoa 123-124-125, 178. Zertan ez abisatu / aldez aurretikan? Auspoa 74-75, 95. Aldez aurretik ortarako
egindako pitzatuan [...] sartzen zaio oñari mentu edo esan bezela zorroztutako ziria. EEs 1917, 52. Aldez
aurretik erabakiya / demanda irabaztia. EusJok 122. Aldez aurretik aprobetxatu / ondo izateko gerora. Auspoa
63-64, 226. Aldez aurretik zekielako. Arti Tobera 286. Ainbeste diru aldez aurretik pagatu. Anab Aprika 21.
Aldez-aurretik ikusten zuen ikuskizuna ain gogo-betegarri izanik. Zait Plat 101. Joanaldi orren elburua edo
xedea aldez aurretik ezarria izan da. Vill Jaink 53. Nahitaezkoa da, aldez aurretik, zer batu nahi dugun jakitea.
MIH 221. Gaurko askoren erantzuna aldez aurretik jakina daukagu. Ib. 16. En DFrec hay 36 ejs. de aldez
aurretik por 2 de alde aurretik.
v. tbn. Auspoa 120-21-22, 357. Tx B II 93. MAtx Gazt 29. Lab SuEm 198. Berron Kijote 47.
- ALDEZ AURRETIKO, A. AURRETIKAKO. Previo, anterior.  Jesu Kristo gure Jaunagan betetako igarkari
ta aldez aurretiko esanak. KIkG 19 (KIkV 28 aldiz-aurretiko). Aldez-aurretiko ezaguera nolarebait azaltzeko
bidea baitzan. Zait Plat 70. Aldez-aurretiko iru iakintsuen asmo ta itzak berak arkitu al izan dituzte Platon-en
idaztien irazki ta bilbean bertan. Ib. 28. Baina fonologiak hizkuntza ia burutik burura ezagutzea eskatzen du,
aldez aurretikako baldintza moduan. MEIG VI 132.
- ALDEZ AURREZ. De antemano. v. ALDE-AURREZ s.v. alde-aurre.  Neguari aldez aurrez / artu oin
bildurra. Auspoa 43, 40 (ap. ELok 443).
- ALDEZ BESTE. a) Al contrario; a la inversa.  Etzinan, ez, Mikel Aingeruaren ezpata Satanen buruzki; aldez
beste, deabruak berak asmatu zunan gurutze parragarri ua, erlijioaren izena ebatsiz. Or QA 75. Gizonek
gaiztetsiak, Iainkoak onesten, edo aldez-beste. Or Aitork 68. D. Alonsori baietz iduri zaio Salinas-i opa ukan
zion Oda artan, eta ez Zeruko bizia-n. Niri, ostera, aldez beste. Or in Gazt MusIx 40.
 En sentido inverso.  Gaiñera, gerriko artako izar-mordoak aldez beste zoazinan: dantzariak ezker-ioeran
mende.
eta izarrak eskuin-ioeran. Or QA 190.

 (Precedido de gen.).  Aien aldez-beste mintzatzen omen gira. Eta aiek... gure aldez-beste. Or in Gazt MusIx
26.
b) Por otro lado, por otra parte.  Orixe egozten dio Platon-ek Protagora-ri: makurragorik eta aldez-beste
aundiagorik ezin asma. Zait Plat 122.
c) De parte a parte. v. ALDEAN BESTE.  Aldez bertze zilhatua eta osoki xehatua izan da gure bekatuen gatik.
Etcheb Zeruari 42.
- ALDEZ BESTE(A) EGIN. Atravesar.  Norbaitek araño ekarri ta ostendu zituan, andik besteak etorri ta
mendia aldez beste egiteko. Anab Eusk 1930, 161. Poli korrika asi zan kaiari aldez beste egiten. Anab Poli 35.
Berealakoan egin nion aldez bestea kai-aurreari. Ib. 24. Atlas deritzaion mendi-zerrendari aldez beste egiten.
Anab Aprika 21.
- ALDEZ BESTEKO. a) Equivocado, erróneo.  Ta aldez besteko tokian alperrik egoteak sumintzen nau. Anab
Eusk 1930, 162.
b) Contrario.  Bein gure naimena ekiñaldi bizkor batez bere asmoari lotzen bazaio, ez da artatik lasatuko,
aldez-besteko asmo bat artu arte. Or QA 40.
- ALDEZ BESTETARA.  Zearretara, aldez bestetara, ta bidez-beste, Parmenidek irakatsiaren alde egin zuen
[Zenonek], ab absurdo, alegia. Zait Plat 40.
- ALDEZ EDO MOLDEZ (SP, Dv, H). De una forma u otra. "D'une façon ou d'une autre" SP (que, como los
demás lexicógrafos, lo toma de Axular).  Aldez edo moldez ordena hunetan errezibituko den baino lehen
zorrak eta munduko tratuak kontenta bitza. Harb 423. Nor da euskal-herrian aldez edo moldez, zordun eta
obligatu etzaitzunik? Ax 5 (V 2). Haragiaren bekhatuan, lehen edo gero, aldez edo moldez, obraz edo gogoz,
kutsatu gabe edo linburtu gabe egoitea. Ib. 365 (V 241). Eztela egundaiño nehor salbatu [...] aldez edo moldez
kofesatu gabe. Ib. 523 (V 337). Ea aldez <aldiz> edo moldez osoki utziko dutenz komunione saindua. SP Imit IV
10, 2. Eta hala nor da munduan gure hertar Saindu dohatsu haukien alderat aldez edo moldez zordun eztenik?
ES 125. Ongi bai zakien Jainko Jaunari gaudela aldez edo moldez, onean eta gaitzean, atsegin alditan nola
biozminetan. FIr 133. Mehatxatu nauzue, berriz edekitzen badut ahoa, aldez edo moldez isilduko nauzuela. Arti
Tobera 283. Aldez edo moldez bilha dezagun gain hartako argia. Herr 30-11-1961 (ap. DRA). Horrek lanari
emaiten dio hedadura gehiago, aldez edo moldez. Lf in MEIG III 116.
- ALDEZKO. (Precedido de gen.). Favorable a.  Artu dabez erdijan gautxori gazuak, / Neguaren aldezko
guzur-dariuak. Enb 179. Eskerrik asko, Teseu, zure biotz on eta nere eskubideen aldezko zure atazaren ordañez.
Zait Sof 136. Besteren batzuk bere, atsekabepe egozala-ta, aen aldezko izatekotan, bere samin ta nekea
eskeintzea otu yakon. Erkiag Arran 170. Iruña-ren aldezkotzat deitua izan den Hiribarren. MEIG VII 120.
 (Precedido de tema nominal nudo).  Uzkurtz-aldezko gudalburua / Euzkera ixan da beti, / arrotz-obenik
igaro ez dein / euzko-mendijen ganeti. Enb 40. Emakumea beti dago gertu, beti ernai bere buru-eder aldezko
burrukarako. Erkiag Arran 42.
- AZKEN ALDERA. v. azken.
- BESTE ALDE DELA (bertze SP  A), DIRELA. (Seguido de oración completiva). Además de que, aparte de
que. "Laissant à part, outre que" SP.  Puntutsu bagare, [...] bertze alde dela leku emaiten diogula bertzeari
nor, nongo eta nolakoak garen bilhatzeko, [...], geurok aphurtzen eta itsusten tugu gure abantaillak. SP Phil
201. Ezen, bertze alde dela horrelako iujeamenduak heldu direla jende ergeletarik, [...] etzenduke hargatik
bertutea utzi behar. Ib. 225 (He 226 heldu direnaz landan, Echve Dev 262 izanaz gañera). Pena hark geiago
balio du barurarenak baino, zeren bertze alde dela orobat nekhatzen duela, hagitz fruitu desiratzekoagorik
ekhartzen du. Ib. 319.
 (Acompañado de sintagma nominal). Además de.  Bainan hirur debozione suerte hek bertze alde direla,
badira hainitz bertze suertetako. SP Phil 13s (He 13 ordean badire berze debozioneak ere). Geiago diot, bertze
alde direla eritasun luzeak, munduko egitekoek, hainitz manerazkorik izanez, maiz urruntzen dituztela senharrak
bere emaztetarik. Ib. 256. Ongi eginen duzu zenbait egunez barurtzeaz, [...] zeren, bertze alde dela baruraren
ordinariozko obra, [...], ontasun handia da bethi nausi izaitea sabelaren edo gormandizaren hersteko. Ib. 316.
- BESTE ALDERA. a) A la inversa. "Bertzaldera, au contraire" Dv.  --Mundu huntako bizitzea hanbat
miseriatara suiet badere, fidelarentzat Iainkoaren benedikzione bat da [...] zeren Iainkoak hek hemen
entretenituz bere amorio paternala erakusten baitraue. --Eta berze aldera, erranen dugu ezen gazterik hiltzen
dena, Iainkoaz maradikatua dela? "S'ensuit-il au contraire". Lç Ins D 6r. Baldin badakusa ezen eriak eztuela
asko sendi bere bekhatuén handitasuna [...]. Eta baldin berze aldera bere konszienzian herstua badakusa. Ib. B
7v. Gauza ttipian eta aphurrean leial dena, arrazoin bada handiagoan ere enplega dadin [...]. Badirudi bertze
aldera, leial eztenari emanen zeikana ere edeki behar zaikala. Ax 103 (V 69). Nola [...] ederrago baitzaitza
Iainkoari gaztetasuneko zerbitzuak eta obra onak zahartasunekoak baiño: hala bertze aldera zaitza halaber
itsusiago eta gaitziago zahartasuneko faltak eta huts eginak gaztetasunekoak baiño. Ib. 188 (V 127). Baldin
gizon orek parterik artu izan bazeban emaztetzat rezibitu nai deban emakume orren aideren batekin [...] Edo
beste aldera, baldin emakumeak egin izan bazeban beste ainbeste. OA 77s. Horla ikhusten dire, maisterrak
askotan, / Mendeak irauten, egoitza beretan; / [...] / Eta aldiz ikhusten dire bertze aldera / Etxe hazkarrenak,
mende.
yausten errekara. Gy 173.

 Al contrario, de modo contrario.  Jesus Nazarenua / guztiyon jabia, / serbituz maitatzia / litzake obia; / beste
aldera dago / zenbaiten legia. Ud 91. Auek gezurra artu dezakete egitako; ez ala Jaungoikoak. Auen iruditua
beste aldera atera diteke, ez ordea Jaungoikoana. Inza Azalp 24.
b) Por otra parte. v. bestalde.  Orra seigarren bertsua / bertatik kantatu, / eta beste aldera / jendia dibertitu.
JanEd I 101. Baño nork artu orrelako lan luze ta beste aldera zalla? Inza Azalp 5. Beste aldera, gure erriak
baserri asko dittu. Ib. 6. Orregatik zuurrak eta begiratuak izan bear dute beti [...]; baña beste aldera bakunak,
xaloak, lañoak, tolesgabeak izan bear dute. Ir YKBiz 197n. Gañera, nundik pentsatu bear zuen [Ander]
Medellinen izango zala? Beste aldera berriz, aztua zeukan [...]. JAIraz Bizia 90. Neretzat bezala ari zera, ni oso
belarritar bainaiz. Beste aldera, begia ez diteke esan belarria baiño bikaiñago. Or QA 126. Egia da [...] ez dula
gaiñez egiten, esateko moduan; baiña beste aldera, gaiñez egiten bezala du, eta Eukaristia gure barnean ez
daukagula ere, Aren Nor-izana gugan daukagu. Ib. 154.
c) (Tras ablativo). "Unterik bertzaldera, además de esto (B)" Gte Erd 16.
- BESTE ALDETIK. a) Por otro lado, por otra parte. "Bertzaldetik, d'autre part" Dv.  Berze aldetik arrazoinak
nik nerorrek neure baithan baino bothere gehiago izatu du. Harb a) 6vs. Eta berriz bertze aldetik [Iainkoak daki]
nola iustiziak alegatzen zioen legeak begiratu behar zirela. Ax 347 (V 231). Egizu milla erremusiña [...]. Baiña
ezta probetxu, baldin bertze aldetik gogoa emaztetan badadukazu. Ib. 376s (V 248). Balin badu begitarte [...]
izigarria alde batetik, [...], bertze aldetik badiala begitarte bat [...] maitagarria. Tt Onsa 156. Desiratzen
baitdute hobeki ezagutzea, alde batetik, Miserikordia dibinoaren handitasuna, eta berze aldetik, bere
eskergabetasunaren hedadura. He Gudu 32. Beste aldetik Jainkoaren amore añ beroa biotzean sartu zitzaion,
non da bere Jabe onari negar andiakin erregutzen zion [...] zerura eraman zezala. Cb Eg II 181.
 (s. XIX). Nok esan lei, ezpagenkus, ain gatxa dala kendutia ekandu au, ta zeñetarako beste aldeti ez dakargun
jatorriz inklinazinoerik? Mg CO 107. Demagun, urlia dala alperra, eta beste aldetik ondasun andirik ez duana.
AA I 575. Oi, beraz Jainkoak alde batetarik osoki gaitzesten badu hantustea, ala bertze aldetik handizki
prezatzen baitu aphalesgunea! Dh 107. Bertze aldetik berriz, nolakoa izanen da debruaren ondikozko esklaboen
zorthea? Ib. 201. Soberbija utsa da au. Guztiz gorroto deutseena. Baina munduban txito asko aginduten dabena.
Ta beste aldeti txito asko estimetan dena, da lautasun egijazkua. fB Ic I 50. Izan arren beste aldetik biargiña,
ateraten dau amak diadarra. JJMg BasEsc 11. Ez dagokio beste aldetik, / esan bear da egia, / zu bezalako
indartsu bati / persegitzea ardia. It Fab 139. Alde batetik, asko tokitan lur arauka ez dute sorho aski [...]. Bertze
aldetik onkhailu hainitz uzten dute galtzera. Dv Lab 107. Beste aldetik, zenbat gauzatarako ez da ona argizaija!
Ur Dial 11 (It beste aldetik; Dv bertzalde berriz, Ip bestalde orano). Alde batetik gure bekhatuek asarretu
Jainkoaren ematzeko, eta bertze aldetik haren izaite soberanoari ospe eta esker bihurtzeko. Arb Igand 95. Ez da
gutiago egia josteta bat dela, eta bertze aldetik salbai-josteta bat. HU Zez 76.
 (s. XX). Ta beste aldetik, begiratu eikezu, Mañasi, alaba bakarra zareala, ta zeure gurasoen azken onari
begiratu bearrean zagozala. Ag Kr 162. Enperadorearen itzak zorrotzak ziran, eta beste aldetik aundia zan
beraren arrokeria. Goñi 90. Otu yakon bein, esaten be gaitz dan bide bat, atsakabe ain izugarrijei iges-egiteko;
baña beste aldetik susmau eban Jaunaren arpegi asarre ikaragarrija. Kk Ab I 47. [Ola-jaunak] aberats okitu
egin ziran [...]. Beste aldetik alogereko asko geitu ta ugaritu ziran. Eguzk GizAuz 24. Beste aldetik ere erran
behar da Baztanen usatzen dela [...] a-e bokalen aldakuntza. AIr in Izeta DirG 10. Eta ori, mutikoarentzat
pozgarri izan arren, beste aldetik, alako mingostasuna edo utsa sentiduten eban barruan. Erkiag BatB 103.
Juanaren burua zalantza aiek garbitzeko etzegoen bear aiña jantzia ta beste aldetik auzokoaren laguntza
utsare

01lib A Amazur

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

01lib A Amazur

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 4

2 a-.  (Preposición románica utilizada como prefijo). v. Advertencia Previa.

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 5

ahabiatze. "(S), plant de myrtille" Lh. De ahabe + -(a)tze.

ahabidi, abidi (G-nav ap. Iz Als).  "Abidiya, el arandanero" Iz Als.

aafia. v. ahabi(a); habia.

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 6

4. "Mimbre (BN-baig) (Darric)" DRA.

ahagozi, ahagozo. v. ahogozo.

ahaidebatza, aidebatza (Lar, Añ).  "Parentela" Lar y Añ. v. ahaikobatza.

ahaidegoki, aidegoki (Lar).  "Parentesco" Lar.

[olerkia]. Gazt MusIx 161.

ahaidexka. "(Hb), un peu parent" Lh.

ahaikagarri. "Provocativo" Lar.

2 ahaikatu (Lar, Izt 99v, Aizk (L)).  Provocar.

ahaikatzaile. "Provocador, ahaikatzallea" Lar.

Mariarekiko ahaikotasuna. "L'alliance éternelle de Iesus avec Marie". SP POB 66.

ahakal (aa- Lar).  "Anhélito" Lar.

ahakalkor (aa- Lar).  "Anhelante" Lar.

aharrarik, Ker eztabaidarik).

ahakarzale. "Reñidor, akarzale" ZMoso 71.

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 14

ahal baledi. Ip Hil 128. Ezagutu al daitekeala. Itz Azald 91.

azaltzeko. Erkiag BatB 157.

ahalduntasun (L, BN, S ap. A; Dv).  "Puissance, capacité" Dv.

ahalehor, aoleor (Lar). 1. (Adj.). "Boquiseco, aoleorra" Lar.

ahaleskastu. "Devenir impuissant" Dv.

ahalezin, al ezin (Añ).  "Impotencia" Añ.

ahalguz(t)idun, alguz(t)idun, algustidun, alguziadun.  Todopoderoso. v. guztiahaldun.  Tr. Documentado

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 40

ahalguztiduntasun, alguztiduntasun.  Omnipotencia.  Berbera ortxe daukagu sagrarioan gure zai.

ahalguztirako, alguztirako (Añ).  "Omnipotencia" Añ.

SMitx Aranz 156. Akes Ipiñ 21. Vill in Gand Elorri 9.

ahalkari. "Vergüenza, confusión" A.

ahalkegarriki, ahalkagarriki (Dv, A), ahalgegarriki.  Vergonzosamente, de manera deshonorosa.  Suma

ahalkegarriro, ahalkagarriro (Lar, Dv, A).  "Afrentosamente" Lar. "Vergonzosamente" A.

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 49

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 50

ahalkeizungarri (S), ahalgezungarri, alkeizungarri (A Apend), alkezungarri (AN-ulz), alkaizungarri,

ahalkeizungarriki.  Vergonzosamente.  Luis bategatik, zunbait ordüz, ahalkeizüngarriki prozesatzen

ahalkeki, ahalgeki (Ht VocGr 371).  "Honteusement" Ht VocGr.

ahalketaratu. "Confundir, tomber en confusion" Dv. "Caer en confusión, en vergüenza" A.

ahalketitasun. "Timidité" Dv.

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 54

ahalmenari. "Potente" Lar.

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 55

ahalmentasun, almentasun.  Potencialidad.  Almentasuna agertu al dai al aldagaiaz: batzuetan,

ahalmin. "(S; Foix), gomme de l'étoffe neuve non lessivée" Lh.

ahalondo. "Aalondo, morueco castrado (B)" A Apend.

ahalpedun, alpedun (Lar).  "Apoderado, el que tiene poderes de otro" Lar.

ahalpeko. "(Hb), sous le pouvoir de..." Lh.

ahamazahun. "Deprisa (S)" A Apend.

aamen. v. HARA HEMEN (s.v. 1 hara).

ahamenbehar, amenbear (Lar).  "Porción, congrua" Lar.

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 59

2 ahamenta, amenta (R ap. A).  "(R), bocanada" A.

a(h)an. v. 1-2 aran.

aantza-baltz. v. ARANTZA BELTZ.

ahantzarazle (Dv, A).  "Quien hace olvidar" A.

ahantzarte (Hb ap. Lh).  Momento de olvido.

ahantze. v. arantza; arantze.

ahantzide, anzide (Lar  H (-ntz-)).  "Olvido" Lar.