Professional Documents
Culture Documents
هةفالناف
هةفالناف
هةظالناظ
ذاليى ثيَكهاتنيَظة دزمانى كوردى دا ( د دياليَكتا سةرى – طوظةرا
َ
بةهدينى)
دةرضوونى ))
َ (( ظةكولينا
ديارى بو ...
د ايك و بابيَن خوييَن خوشتظى كو ذ بو بةردةوام بوونا من ل سةر خواندن َى -
هةر دةم ثشتةظانيَن من بوونة و شةظيَن سار خةو ل خوة حةرامكرية هةتا
زانكويى.
َ هةمى ماموستا و هةظاليَن من ب تايبةتى قوتابييَن -
كوردستانى
َ
سوثاسى بو:
دووى:
َ ثشكا
ذاليى ثيَكهاتنيَظة د كرمانجيا سةريدا دياركرينة
َ دظى ثشكيَدا مة ياساييَن هةظالناظى
َ
و نمونة بو وان ياسايان ئيناينة ،ئةو ذى:
-1ياساييَن هةظالناظى نة سادة.
داريَذتى.
أ -ياساييَن هةظالناظى ِ
هةظالناظى ليَكداى.
َ ب -ياساييَن
ثشكا ئيَك َى
كى :ضةمك و ثيَناسيَن هةظالناظى بةندى ئيَ َ
َ
دووى :هةلسةنطاندن بو ثيَناسيَن هةظالناظى د
َ بةندى
َ
بةرى.
َ كاريَن
ئاخفتنى دا .
َ جهى هةظالناظى دثشكيَن
َ يى:بةندى سيَ ََ
كى
ثشكا ئيَ َ
كى :ضةمك و ثيَناسيَن هةظالناظى. ى ئيَ َ
بةند َ
هةظالناظ وةك زاراظ:
زمانى دا زانا و شارةزايان بوضوونيَن َ سةبارةت زاراظيَن هةظالناظى د ِريَ
جودا هةنة ل سةر ( هةظالناظى ) وةكو ثةيظ د هةلبذارتنا زاراظان دا ،ظيَجا
ظةكولينيَن ثيَناسا دا ذالي َى فورم و واتاييظة هةر ئيَك َى ب ديتنا خو د ضارضوظةك َى
ى ريَزمانى دا.
ثةيظى كرية د دةستور ََ تايبةت دا كاريطةرى ل سةر
زاراظ َى هةظالناظى بو نمونة د زمان َى عةرةبى دا ب رامانا ( صفة ) دهيَت ،
هةروةها دزمان َى ئينطليزى دا هةظالناظ ب ثةيظا ( )adjectiveدهيَتة نياسين ،
زاراظى
َ بةلى د كرمانجيا ناظةراست دا
َ زمانى كوردى دا هاتية ،
َ بةرامبةرى د
( ئاوةلناو ) بكاردئينن ،زاناييَن كورد ئةظ زاراظة بو ضةمكى هةظالناظ َى
بكارئينانة:
جةالدةت بةدرخان ،د.كاميران بةدرخان ثةيظا ( ِرةنطديَر) بكارئيناية ،
جطةر خويَن ( ثةسن ) بكارهيَناية ،كوردوييَظ بةرامبةرى ثةيظا ( خةسيةتناف ) ،
رشيد كورد ( ِرةوش) توفيق وةهبى و نورى عةلى ئةمين ( ئاوةلناو ) ،سةعيد
صدقى ( صفة) بكارئيناية .
ثيَناسيَن هةظالناظى:
سةبارةت ثيَناسيَن هةظالناظى د زمان َى كوردى دا هةتا نوكة بوضوونيَن جودا
هةنة ،ثيَناسةكا تمام بو هةظالناظى نةكرية ،هةر زمانظانةكى ب هندةك ثيظةران
هةظالناظ يا ثيَناسةكرى ،باشترين ثيظةريش بو جودكرنا هةظالناظى ئةوة د هةر
ثشكةكا ئاخفتن َى دا ظةكولين َى ل سةر دوواليةنا بكةن ،مةبةست ث َى دو ثيظةرن ،
ذاليى
َ ثيظةرى جهى ب كارهينانا هةظالناظى دطةل ثيظةرى فورمى هةظالناظ َ
مؤرفيما ( تر ) و ( ترين ) وةردطريت ،ئةو ِ فورمى ظة ،ئةو ثةيظن كو
ى يا ناظى دا.مؤرفيميش يان ل ديظ ناظى دا دهيَت ،يان ل طةل طر َ ِ
هةر ثةيظةك ل ديظ ناظى ب ريَكا نيشانا خستنة ثال هاتبيت ،ب وى مةرجى نيشانا
دؤخى ( تيان ) وةرنةطريت ،ذبلى جيَناظان ،ئةو ثةيظ ب هندةك هةظالناظى
دهيَتة هذمارتن ،بو نمونة
ترى رةش َ تريى رةش
َ -
سةبارةت ثيَناسيَن هةظالناظى هةر ِريَزمانظانةك َى ثيَناسيَن جودا بو
هةظالناظى دةربرينة ذ وان ذى ئةظةنة
صادق بةهائةدين ئاميَدى د ثةرتوكا ( ريَزمانا كوردى – كرمانجيا ذورى و
ذيَرى يا هةظبةركرى ) دا ،دبيَذيت (( :هةظالناظ بيَذةيةكة وةسفى تى دا هةية ب
طرى دايى نينة )) (صادق بةهائةدين ئاميَدى )265 ، 1987 ، َ دةمى ظة
نورى عةلى ئةمين د ثةرتوكا خويا ( ريَزمانا كوردى دا ) دبيَذيت :
فرمانةكى ب هيَز ب
َ (( هةظالناظ واذةيةكة بوةسفا ناظةكى يان راناوةكى يان
كاردهيَت )) ( نورى عةلى ئةمين ، 1960 ،ب) 111
ى كرمانجى ) . -محةمةد تاهر طوهةرزى د ثةرتوكا ( ريَزمانا كوردى .زار َ
ب ظى رةنطى ثيَناسا هةظالناظى دكةت (( :هةظالناظ ئةو ثةيظة كو وةسفا
كةسةكى يان تشتةكى ث َى دهيَتة ئاشكراكرن ب هةر وةسفابيت ض ب
وةسفةكا ثةسنى بيت يان ب ئةنجامى بيت )) ( ،محةمةد تاهر طوهةرزى ،
)43 : 1999
-ئيبراهيم رةمةزان زاخويى د ثةرتوكا ( ريَزمانا كوردى ) دا ،باسى
هةظالناظى دكةت و ب ( ثةسن ) ناظ دكةت دبيَذيت (( -:ثةسن ووشةيةكة ،
تشتةكى دكة )) ( ،ئيبراهيم رةمةزان زاخويى : َ مروظةكى يان
َ ثةسنا
) 49 ، 1998
زمانى كورمانجى ) هةظالناظ ب َ ِرةشيد كورد د ثةرتووكا ( ريَزمانا -
( ِرةوش ) ناظكرية ب ظى رةنطى ثيَناسةكرية (( ثرسا كو هةظاليا ناظ ذ بو
سالخدانا كيَسم و ِرةنط َى وان دكة ذيَرة رةوش ت َى طوتن )) ِ ( ،رةشيد
كورد )50 :1990 :
ى دا:
ي :هةلسةنطاندن بو ثيَناسيَن هةظالناظى دكاريَن بةر َ ى دوو َ
بةند َ
بةذنى زراظ ،خاني َى مةزن
بةذنا زراظ ،طةنم َى ثاكذ
كوترى سثى
ضيايةكى بلندة
َ طارة
(( ذ ئةظان نمونا دا بو مة دياردبيت كو جوداهيا ئاالظ َى زيَدةكرن بو
مى ) و ( نيَر ) ب سةرظة دهيَتة بةردان هةظالناظى دهيَتة بةردان ،ل ديظ نيشانا ( َ
مى ) ب ( ئا ) بةرسظ دهيَت وةكو :بةذنا زراظ ،هةروةسا بو نمونة نيشانا ( َ
نيشانا ( نيَر ) ب ( ئ َى ) ب سةرظة دهيَتة بةردان ،وةك :طارة ضيايةك َى بلندة.
((صادق بةهائةدين ئاميَدى ) 265 : 1987 :
ئامرازى
َ نمونى دا بومة دةردكةظيت كو جوداهيا هةظالناظى د َ دظى
َ
ى نيشانا ( نيَر ) و ( م َى )
زيَدةكرنى ب سةر هةظالناظى دا كرية ،ب شيَو َ
زيَدةكرية.
هةروةسا صادق بةهائةدين ئاميَدى هةظالناظى ذالي َى ثيَكهاتنيَظة دكةتة هةظالناظى
بةذن ضنار رةش سادة و هةظالناظى ليَكدايى .
داريَذتى دكةت و ثيَكهاتةيةكا سةرةكى ية د ثيَكهينانا بةحسى هةظالناظى ِ َ كو
واتايى دطةل ثيَشطر و ثاشطر :
ثى
-نورى عةلى ئةمين :داية دياركرن كو هةظالناظ طوتنةكة وةسفا ناظى َ
بى هيَز ،كو هندةك دهيَتةكرن ،ئةظ طوتنة ذى راناوةكة ،يان فرمانةكا َ
جوريَن هةظالناظى ثةيوةندى بةهاتنا ( ى) هةية وةكو :كوترى سثى ،
وةيةكى طشتى ئةظ ثيَناسة دةربرين َى ذ وةسفا ناظى و َ ضاوى رةش ،ب شيَ
جيَناظى دكةت.
-محةمةد طاهر طوهةرزى :
دياردكةت كو هةظالناظ دةمى ثشتى ناظى دهيَت دبنة ثالداى و ثال ث َى دايى ،
مى ) دهيَنة بكارئينان ،بو ( نيَر ) و ( م َى )دظى حالةتى دا نيشانيَن ( نيَر ) و ( َ
ى ،ا ) وةكو ضيايةك َى بلند ،داراهشك. نيشانا ( َ
ناظةكى ليَكدايى .وةك :
َ هةروةها دةمى هةظالناظ بةرى ناظى دهيَت دبيتة
سورطول
ذاليى ثيَكهاتنيَظة دو جور دةست نيشانكرينة ئةو ذى سادة و نةسادة ، َ هةروةها
ليَكدايى يان داريَذتى د شروظةكرنا نموناندا بةحس كرية.
-ئيبراهيم رةمةزان زاخويى :ب شيَوةيةك َى كورت بةحس َى هةظالناظى دكةت
ب ( ثةسن ) ناظ دكةت ئةو ذى ثةسنا مروظى يان تشتةك َى ،هةروةها
ذماريَن هةظالناظى ريَزكرينة ،باسى ثليَن هةظالناظيدا دكةت ،كو ( تر )
بو ثال هةظبةر دهيَتة ب كارئينان ( ،ترين ) بو ثال باالَ ،وةك :سورتر ،
جوانترين
-رةشيد كورد :هةظالناظى ب ( رةوش ) ناظكرية ،ناظبرى شةش جوريَن
هةظالناظى دةست نيشان دكةت ،وةكو :سالوخدان ،ذمار ،نيشاندان ،
ئارزى ،ثسيار ،نةثةندى ،هةروةها دياردكةت كو هندةك هةظالناظ ناظة .
وةكو :بةلةنطاز ،بةختيار.
ذاليى ثيَكهاتنيَظة باسى هةظالناظى دوومل ( صفات مركبة ) َ رةشيد كورد
كرية ،سةر دوو ثشكان دابةش دكةت ( خوردةزاد ( مشتق ) و هةظبةندى (
مركب ))
داريَذتى بكارئينانة ،وةكو :باز ،كار ،كةر ، مؤرفييَن ِِ ذمارةكا
َ هةروةسا
داريَذتى دروست ظان ،يار ،هةظ ) و ل ديظ ناظان هندةك هةظالناظيَن ِ
دكةت ،وةكو ( سةررووت ) ( ،سةرقوت ) ب ظى رةنطى هةظالناظيَن
مؤرفيما ( -ار ) د
ِ داريَذتى و ليَكدايى تيَكةل كرينة ،بوضونا رةشيد كوردى
ِ
مؤرفيما ( تر ) دطريت .كةظن ،كةظنار
ِ جهى
َ دا ) كةفنار (
-د هندةك حالةتان ذى دا هةظالناظ ثيَش ناظى دكةظيت ،بةل َى دظى حالةتى
مى نامينيت
دوخى نيَر و َ
َ دا نيشانا
-سورطول -طوال سور
-ثيرةذن -ذنى ثير
2
-ماستاظ -ئاظا ماستى
-زور هةظالناظيش هةنة كو وةسفا ناظى بو دكةن وةك :ئاظا كةالندى يا ثاكة
-خو ب ئاظا شيَلى نةشوو.
طر ليَكر.
تةرطا ِ بةفرا هوير هات ِ -
-هندةك جاراش نيشانا بضوك كرنا ناظى ل دوماهيا هةظالناظى دا
دةردكةظيت ،وةكو :
- -باجان ِرةش :دبنضينةدا ب ظى جورى بو ( :باجانكا ِرةش )
طيايى شين )
َ - -طياشينك ،ب ظى جورى بوو ( :
دظان نمونا دا بومة دةردكةظيت نيشانا بضيك كرنا ناظى ديماهيا
هةظالناظى هاتية ،نيشانا ( نيَر ) و ( م َى ) نةما .
ى دا ثيَش ناظى دا
ددياليَكتا كرمانجيا سةرى دا ،هةظالناظ دظان خاليَن خار َ
دةردكةظيت:
- 3بو زانيارييَن زيادتر ل سةر جوداكرنا هةظالناظى ،هندةك تيَبينيَن_ سةبارةت هةظالناظى ،محمد معروف
ى.
فتاح ( )1990طوظارى ِرؤشنبيرى نو َ
دظان خاليَن سةريدا بومة دةردكةظيت كو هةظالناظ ذبلى حالةت َى ثيَكئينانا ثةيظةكا
ي يان درست َى دا ثشتى ليَكدراو ،حةتا رادةيةكى هندةك حالةتيَن تايبةت دا ،طر َ
ناظى دهيَن .
ى
ثشكا دوو َ
ياساييَن هةظالناظى ذالي َى ثيَهانيَظة دكرمانجيا سةريدا.
-1هةظالناظ َى سادة .
-2هةظالناظ َى نة سادة .
داريَذتى .
أ -هةظالناظ َى ِ
ب -هةظالناظ َى ليَكدايى .
دووى
َ ثشكا
ذاليى ثيَكهانيَظة دكرمانجيا سةريدا: َ ياساييَن هةظالناظى
زمانظانيَن كورد هةر ئيَك َى ب شيَوةكى هةظالناظ ذالي َى ثيَكهاتنيَظة دابةش
كرية ،بةهراثتر ذ وان ل سةر ظى دابةشكرنى د ريَكةفتينة -:
هةظالناظى سادةَ -1
هةظالناظى نةسادة :ئةظ هةظالناظة ذى دبيتة دوو جؤر: َ -2
داريَذتى
هةظالناظى ِ
َ أ-
هةظالناظى ليَكدايى
َ ب-
هةظالناظى سادة :َ -1
مورفيمةكا سةربةخو يان يا واتايةكا سةربةخو ثيَك دهيَت ، ِ ئةو هةظالناظن ذ
وةكو :زيرةك ،رةش ،خراب ،كوير ... ،هتد.
هةظالناظى نةسادة-: َ -2
ثروسيَن طرنطن بو ثيَكهينانا هةظالناظ و ل ديظ ظ َى داريَذتن و ليَكدانا دوو ِ ِ
ضةندى هةظالناظ َى نةسادة دبيتة دوو جؤر: َ
داريَذتى.
هةظالناظى ِ َ أ-
مؤرفيمةكا سةربةخو يا واتا دار دطةل ِ داريَذتى :ئةو هةظالناظن ذ هةظالناظى ِ
َ
ثاشطرةكى ثيَك دهيَت.
َ شطرةكى يان
َ ثيَ
داريَذتى:
-ياساييَن دروست كرنا هةظالناظى ِ
داريَذتيدا
ذتنى ثشكداري َى د ثيَكهينانا هةظالناظى ِ داريَ َمورفيميَن ِ ِ ذمارةكا زؤر
وةيةكى طشتى د دياليَكتا ذورى دا ( طوظةرا بةهدينى ) ذمارا َ دكةن ،ب شيَ
مورفيميَن
ِ مؤرفيميَن ( ثيَشطران ) بو نمونة ئةو ِ داريَذتى ( ثاشطر ) ثتر ذ مؤرفيميَن ِ ِ
داريَذتى ،ذمارا وان ب تبليَن
ِ هةظالناظى كرنا دروست بو شطر ي
َ َ ث ن ي ي ذتى داريَ
ِ
4
دةستى دهيَنة هذمارتن ،وةكو ( :ب ،ب َى ، -نة ) -ب ظى رةنطى :
مؤرفيما /ب : / -
ِ -1
سى يةم
-ئةو رةحمان َى حاجى مارف ( ) 1992ريَزمانى كوردى ،بةرطى يةكةم ( وشةسازى ) بةشى َ
( ئاوةلناو )
دكتورايى
َ -هيدايةت عةبدولال موحةمةد ( ) 2002ريَكةوتنى واتايى ناو و هةظالناظ لة زمان َى كوردى دا ( ناما
)
ى ) زانكوىدزمانى كوردى دا ( ناما ماجستيَر َ
َ -ظيان ئيبراهيم عةلى ئيبو ( ) 2008تايبةتبيَت هةظالناظى
دهوك.
عبدالستار فتاح حسن ( ) 1991ريَزمانى كوردى ،ضاثخانةى خةبات ،دهوك.
داريَشتى دروست دكةن وةكو ( هةظالناظى ِ
َ ئةف بارا ثتريا جاران دطةل ناظان
جةرط ،هيَز ،كةيف ...هتد )
داريَذتى دروست دكةن ،وةكو : هةظالناظى ِ
َ
هن .داريَذتى. ← ( ب + ) -ناظ
بسةنط ← ( ب + ) -سةنط
بجةرط ← ( ب + ) -جةرط
بزةوق ← ( ب + ) -زةوق
مؤرفيمة بتن َى ل طةل هندةك ناظان دهيَت ،ِ مؤرفيما ( ب َى ) -ئةظ
ِ -2
داريَذتى دروست دكةن ،وةكو: هةظالناظى ِ
َ
هن .داريَذتى ← ( ب َى + ) -ناظ
بيَضارة ← ( ب َى + ) -ضارة
بيَمراد ← ( ب َى + ) -مراد
بيَهيظى ← ( ب َى + ) -هيظى
بيَهةتك ← ( ب َى + ) -هةتك
مؤرفيما ( نة : ) - ِ -3
سى رةنطان ثشكداري َى د
داريَذتنى كاردكةت و ب َ مؤرفيمةكا ِ
ِ ( نة ) -وةكو
داريَذتى دكةن ،وةكو :
هةظالناظى ِ
َ ثيَكهينانا
هن .داريَذتى ← ا) ( -نة + ) -ناظ
نةفام ← ( نة + ) -فام
نةحةز ← ( نة + ) -حةز
نةميَر ← ( نة + ) -ميَر
ليستا ذيَدةران
أ -ثةرتوك
ئةو رةحمانى حاجى ماروف ،ريَزمانى كوردى ،بةرطى يةكةم -1
( وشةسازى ) ،بةشى سيَيةم ( ئاوةلناو ) ، 1992 ،دةزطاى
بةالوكردنةوةى رةوشةنبيرى كورد بةغدا .
صادق بهائةدين ئاميَدى ،ريَزمانا كوردى يا ذورى و ذيَرى يا -2
كى ،زانكوى صالح الدين .1987 ، هةظبةركرى ،ضاثا ئيَ َ
كى ،
محةمةد تاهر طوهةرزى ،ريَزمانا كوردى زارى كرمانجى ،ضاثا ئيَ َ -3
ضاثخانا خةبات ،دهوك .1999 ،
نورى عةلى ئةمين ،ريَزمانا كوردى ،ضاثى دووةم ،ضاثخانةى -4
رؤذهةالت ،هةوليَر .2012 ،
عبدالستار فتاح حسن ،ريَزمانى كوردى ،ضاثخانةى هاوار ،دهوك ، -5
، 1991
ِرةشيدى كورد ،ريَزمانا زمانى كرمانجى ،ضاثا ئيَك َى ،ضاثخانا خانى ، -6
دهوك .2008 ،
ئيبراهيم ِرةمةزان زاخويى ،ريَزمانا كوردى ،ضاثا ئيَك َى ،ضاثخانا -7
خانى ،دهوك .2008 ،
ك.ك .كوردويَظ ،ريَزمانا كوردى ،بة كةرستةى دياليَكتى كرمانجى و -8
سورانى ،وةرطيرانى كوردستان موكريانى.
نةريمان خوشناو ،ريَزمانى كوردى ،ضاثى ضوارةم ،ضاثخانةى -9
رؤذهةالت ،هةوليَر .2012 ،
رؤذان نورى عةبدولال ،فةرهةنطى زمان و زاراوة سازى كوردى ، -10
زمانةوانى ،ضاثى دووةم ،ضاث ضوار ضرا .2013 ،
زمانى
َ محةمةد معروف فةتاح ،هةنديَك تيَبينى دةربارةى هةظالناظ د -11
كورديدا .1990 ،
زانكويى
َ ب -ناميَن
-1هيدايةت عةبدولال محةمةد ،ريَكةوتنى واتايى ناو و ئاوةلناو لة زمانى
كورديدا ،نامةى دكتوراى ،زانكوى سليَمانى .2002 ،
-2ظيان ئيبراهيم عةلى ئيبو ،تايبةتييَن هةظالناظى ددياليَكتا سةرى طوظةرا
ى ،كوليذى ئاداب ،زانكوى دهوك .2008 ، بةهدينى ،ناما ماجستيَر َ