Aralin 4: Pinagmulang Lipunan ni Rizal at Kontekstong Makasaysayan

Introduksyon

Bibigyang-diin dito ang pagtalakay ng mga angkan ni Rizal, mula sa mga

angkan sa kanyang ama na si Francisco Mercado. Babaybayin ang dugong Intsik ni
Dr. Jose P. Rizal mula sa kanyang lolo na isang negosyanteng Instik— Domingo
Lamco at mestisang Intsik na ina na si Ines dela Rosa. Ilalahad din ang
heniyalohiyang kinabibilangan ni Rizal sa araling ito. Gayundin, bibigyan ng tuon sa
pagtalakay ang mahalagang pangyayari sa buhay ng kanyang angkan nang
nakaranas ng mga pagmamalupit at pagmamalabis sa kamay ng mga Kastila.
Layunin:
Layunin sa araling ito malaman ang pinagmulan ng lipunana ni Rizal at
matukoy ang mga kalagayang pangkasaysayan na nagdudulot ng paglakas ng uring
meztiso Tsino bilang mahahalagang pangkat sa lipunan at matalakay ang
kasaysayan ng ugnayang agraryo at lupaing prayle sa Pilipinas noong panahon ng
espanyol at ang tunggaliang nagpalala sa ugnayan ng mga paring regular at secular.

AKTIVITI

Gawain 1
Ang Aking Pamilya

Panuto: Iguhit sa loob ng kahon ang estruktura ng iyong pamilya, mula sa iyong lolo
at lola hanggang sa kasalukuyang henerasyon. Gumamit ng angkop na tsart o
grapikong representasyon. Maaaring lagyan ng larawan.

ANALISIS

Gawain 2
Pagpapaliwanag
1. Ano-ano ang bakgrawn at pinanggalingan ng iyong lolo at lola, gayundin ang
iyong mga magulang? Ipaliwanag.

___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
______________________________________________

2. Sino ang pinakapaborito o pinakamalapit mo sa iyong pamilya? Bakit?

___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
____________________________________________________
3. Sino ang may kakaibang karakteristik sa iyong pamilya? Ipaliwanag.
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
____________________________________________________
4. Ano-ano ang mga katangian ng iyong pamilya na maihambing mo sa pamilya ni
Jose Rizal? Bakit?
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
____________________________________________________

ABSTRAKSYON

Pinagmulan ng Lipunan ni Rizal

 Ang Ninunong Instik ni Rizal. Si Don Domingo Lam-co ay nagmula at orihinal
na mangangalakal sa bayan ng Chinchow, China. Mayroon na siyang nalalaman
patungkol sa relihiyong Kristyanismo bago pa man siya umalis sa Tsina. Siya ay
napadpad sa Manila noong 1690. Siya ay nabawtismohan sa Parian simbahan ng
San Gabriel, isang linggo noong Hunyo ng 1697. Kasunod sa kaugalian ng binyag,
noong araw ding yaon niya kinuha ang kastilang pangalan na Domingo, bilang
paggalang sa araw ng okasyon.
Napangasawa niya si Inez dela Rosa na isang mestizang intsik na nagmula
rin sa Chinchow. Ikinasal sila sa simbahan ng Parian sa parehong pari na
nagbautismo kay Domingo, mahigit tatlumpung taon na ang nakalipas. Noong 1741,
si Lam-co at ang kanyang asawa ay nagdusa sa pagkawala ng kanilang anak na
babae na si Josepha Didnio, kung saan nabuhay lamang ng limang araw.
Nagkaroon sila ng isa pang anak na lalaki, pinangalanan nila itong Francisco
Mercado (lolo sa tuhod ni Rizal), na mula sa tiyuhin ng parehong pangalan.
Si Lamco ay nagmula at orihinal na mangangalakal sa bayan ng Chinchow,
China. Mula Maynila nagtungo si Lamco sa Laguna at dito siya naging Chinese
Community Leader. Intsik na intsik ang apelyidong Lam-co kung kaya’t kung minsan
ay nakararanas si Domingo Lam-co ng diskriminasyon kaya upang makaiwas sa
ganoong pangyayari at makasunod sa ipinag-uutos ni Gobernador Claveria kaugnay
ng pagpapalit ng mga pangalang Pilipino noong 1849, ang Lam-co ay pinalitan ng
apelyidong Kastila at pinili nila ang “Mercado” na nababagay sa kanya bilang
negosyante, sapagkat ang ibig sabihin ng Mercado ay “palengke”. Ang pamilyang
Lam-co ay kilalang mangangalakal noon sa bayan ng Binan, Laguna.

Impluwensiyang namamana ng Liberalisasyon

Ang pag-asa ng mga panginoong maylupa ng Binan na sa pamamagitan ng
pagbabago mula sa Pilipino hanggang sa nangungupahan na Tsino ay maiiwasan
nila ang karagdagang paglilitis ay tila nabigo. Isang tradisyon ng pamilya ni
Francisco Mercado ang nagsasabi tungkol sa isang nakakapagod at magastos na
demanda sa order. Ang mga detalye at merito nito ay hindi na naaalala at hindi sila
mahalaga.
Nabuhay nang malapit si Francisco Mercado upang mabalitaan ang mga
"cajas abiertas" (mga nadestiyero) at ang kanilang mga paraan. Hindi siya nakatira
sa isang paroksyong Heswita ngunit sa kalapit na hacienda ni San Juan Bautista ng
Calamba. Alam ng lahat ng tao sa kanyang kapitbahayan na ang estate ay binili ng
pera na naiwan sa Mexico ng mga relihiyosong Kastila na nais na makita ang
pagkalat ng Kristiyanismo sa Pilipinas at tila sa kanila ay sakripisyo na dapat kunin
ng gobyerno ang nasabing pag-aari para sa sarili nitong sekular na paggamit.
Nagpakasal si Francisco Mercado noong Mayo 26, 1771 kay Cirila Bernacha,
isang mestiza na Tsino ng kalapit na hacienda ni San Pedro Tunasan. Nagkaroon
sila ng dalawang anak na lalaki, si Juan at Clemente. Noong 1783, siya naging
alcalde o punong opisyal ng bayan at pumanaw noong 1801. Ang kanyang pangalan
ay madalas na makikita bilang ninong sa mga rehistro ng mga pagbibinyag at kasal,
tanda na siya ay likas na mabuti, liberal at tanyag na tao.
Samantala ang panganay na anak ng mag-asawang Mercado na si Juan
Mercado ay nakapagtayo ng bahay sa sentro ng Binan. Sa edad na dalawampu’t
dalawa (22), nagpakasal si Juan Mercado sa isang babae sa Tubigan na si Cirila
Alejandra. Katulad ng kanyang ama, si Juan Mercado ay tatlong beses na naging
punong opisyal ng Binan, taon 1808, 1813 at 1815. Nagkaroon sila ng labintatlong
anak ni Cirila Alejandra at ang bunsong anak nila ay si Francisco Mercado (ama ni
Pepe).
 Si Francisco Mercado ay naulila sa maagang edad na walo (8) kung saan ang
kanyang nakatatandang kapatid na si Potencia at ang kanyang ina ang kasama niya
sa paglaki. Siya ay nag-aral ng Latin at Pilosopiya sa kolehiyong San Jose sa
Maynila. Matapos mamatay ang ina nila Potencia at Francisco Mercado, lumipat sila
sa Calamba.
Sa kabila ng kabataan ni Francisco Mercado siya ay nangungupahan ng mga
ari-arian. Maagang kinikilala ng mga panginoong maylupa ang kasanayang pang-
agrikultura ng mga Mercado sa pamamagitan ng karagdagang mga paglalaan, dahil
maaari silang magdala ng mas maraming lupa sa ilalim ng paglilinang.
Isang taon matapos ang pagkamatay ng kanyang kapatid na si Potencia,
taong 1948 pinakasalan ni Francisco Mercado si Teodora Alonzo, isang katutubong
taga-Maynila, na sa loob ng maraming taon ay naninirahan sa kanyang ina sa
Calamba.
Si Teodora ang ikalawang anak ni Lorenzo Alonso at Brigida de Quintos. Si
Lorenzo Alonso ay isang kapitan-munisipal ng Biñan, Laguna, isang kinatawan sa
Espanyol Cortes. Ang kanyang mga magulang ay sina Maria Florentina, mula sa
pamilya ng mga meztisong intsik sa Baliwag, Bulacan at ang kanyang ama na si
Kapitan Mariano Alejandro ng Binan. Samantalang, si Brijida de Quintos ay isang
edukadong maybahay na dumalo sa mga pangangailangan ng kanyang pamilya.
Siya ay isa sa mga anak ni Regina Ochoa, na may Kastila, Tsino at Tagalog na mga
ninuno at Atty. Manuel de Quintos, isang tanyag na abogado sa Lingayen. Ang
tahanan ng Quintoses ay nasa San Pedro Macati sa panahon ng pag-aalsa ni
Kapitan Novales, ang tinatawag na pag-aalsa ng Amerika, isang protesta laban sa
mga Peninsulars na ipinadala upang supilin ang mga alok ng Mexico na nanatiling
tapat sa Espanya.
Kung ating mapapansin, ang mga sanga ng pamilya ni Donya Teodora
Alonso ay mas mayaman kaysa sa mga kamag-anak ng kanyang asawa (Don
Francisco); maraming mga abogado at mga pari sa kanila, isang patunay na ang
katayuan nila sa lipunan noon ay isa sila sa mga maimpluwensiyang pamilya sa
bansa. Mula sa isang magaling na pamilya si Teodora at siya ay nagkaroon ng
pormal na edukasyon sa Colegio de Santa Rosa sa Maynila. Tulad ng kanyang ina,
si Teodora ay may mataas na pinag-aralan at nagkaroon ng kaalaman sa panitikan
at matematika.

Ang mga Tsinong Mestizo

Ang kasaysayan ng mga Tsinong Mestizo na nanirahan sa Pilipinas sa
panahon ng pamamahala ng mga Espanyol ay may kinalaman sa buhay ni Jose
Rizal. Matutunghayan ang mga importanteng pangyayari sa pagitan ng mga Tsino at
ng mga Indio ng bansa. Ang mga tutunin na ipinatupad patungkol sa estado ng mga
tao sa pamamahala ng mga Espanyol sa Pilipinas ay may kaugnayan sa mga Tsino
at Indio. Kabilang din sa ating pag-aaralan ang mga naging kontribusyon ng mga
Tsinong Mestizo sa larangan ng ekonomiya ng bansa na naging dahilan sa pagdami
ng mga mangangalakal mula sa ibang bansa at upang makibahagi sa
pandaigidigang kalakal, gayundin ang mga kontribusyon ng mga prayle kaugnay sa
paniniwala ng mga Pilipino sa panahon ng pamamahala ng Espanyol. Bibigyang-
pansin din natin ang mga naging resulta ng pagdami ng populasyon ng mga Tsinong
Mestizo at Indio sa bansa na umabot sa hindi pagkakaintindihan. Dahil dito,
nagpatupad ng batas ang pamahalaan ng Espanyol na dahilang ng pag-aaklas ng
Indio at mga Mestizo na naging daan sa pagtupad ng kalayaan ng mga Mestizo at
Indio mula sa pamamahala ng Espanyol.
Ang mga Tsinong kabihasnan ni Jose Rizal ay nanggaling sa angkan ng
kanyang ina, si Manuel de Quintos, nuno ng kanyang ina na isang kilalang abogado
ng Maynila. Sa kabilang banda, sa angkan naman ng kanyang ama, nagmula sa
pamilya ng mga masisipag at matatalinong negosyanteng Tsinong Mestizo, ni
Domingo Lam-co, na napangasawa ang isang Tsinong Metiza na si Ines dela Rosa,
na nanggaling sa pamilya ng mga parian, na dumayo sa Biñan at naging may-ari ng
Domican Estate. Ang nag-iisang anak ni Domingo Lam-co na si Francisco (lolo sa
tuhod) ni Rizal ay isang liberal na tao sa kanyang kabataan at naging kilala sa Biñan
hanggang naging kapitan sa Municipal sa taong 1783.
Sa ika-15 na siglo, ang mga Tsinong Mestizo ay naitatag na sa rehiyon,
partikular na sa Luzon. Malaki-laki ang kanilang naiambag sa ekonomiya at sosyal
na pamumuhay ng Pilipinas. Noong Sung Period (960-1279) ay nagsimula ang
koneksyon ng Pilipinas at Tsina. At sa pamamagitan ng pangangalakal sa Pilipinas
ay naging masaya ang regular na komersyal at ang kultural na koneksyon sa mga
Tsino.
Sa pagdating ng mga espanyol sa Pilipinas noong 1560 ay tila naging
panibagong oportunidad ito para sa mga Tsino. Noong 1603, makalipas ang 32 taon
mula noong natagpuan ang Manila bilang tirahan ng mga Espanyol, nasa 20,000
ang populasyon ng mga Tsino kung ikukumpara sa 1,000 na Espanyol.
Apat na klasipikasyon ng mga Tsino ayon sa pamahalaan ng Espanyol sa
Pilipinas:
1. Mga hindi nagbabayad ng kontribusyon (mga espanyol at Mestizong mga
Espanyol)
2. Indios (mga Malayan na naninirahan sa kapuluan o mga Pilipino)
3. Mga Tsino
4. Tsinong Mestizo
Ang huling tatlong grupo ay itinuturing na “tribute-paying” na lipon, ngunit
magka-iba ang halaga na kanilang binabayaran at gayon din ang serbisyong
natatanggap. Karaniwang nagbayad ng pinaka-mababang halaga ang mga Indio.
Ang Tsinong Mestizo naman ay dinodoble ang halaga ng binabayad ng mga Indios.
Ang nagpapanatili ng ganitong sistema ay gawain ng lehislasyon ng Espanyol.
Ibinahagi ang tatlong legal na katayuan: Tsino, Mestizo at Indio. Ang katayuan ng
isang tao noon ay nakabatay sa katayuan ng mga magulang partikular na sa
katayuan ng ama.
Kung ang ama ay isang Tsino at ang ina naman ay isang india o mestizo
maituturing na isang Tsinong mestiso ang kanilang anak. Kasunod nito, ang lalaking
supling ay isang Tsinong mestiso.
Ang katayuan ng isang babae ay nakabatay sa kaniyang pag-aasawa. Ang
isang mestizang magpapakasal sa isang Tsino o mestizo ay mananatili sa
klasipikasyon ng Mestizo, gayon din ang kaniyang magiging anak.
Sa pagpapakasal sa isang Indio, siya at ang kanyang mga anak ay
mababahagi sa klasipikasyon ng Indio.
Kaya naman, ang babae sa pangkat ng mga Mestizo ay maaring magbago ng
katayuan, ngunit ang mga kalalakihan ay hindi maaring magpalit. Ang implikasyong
ng sistemang ito ay upang manatiling palagian ang kalalakihan ng populasyon ng
mga tao na legal na kasapi ng mestizos.
Batay sa kanunu-nunuan, Si Rizal ay napabilang sa ikalimang henerasyon ng
mga Tsinong Mestiso. Dahil ang ama ni Rizal na si Francisco ay Indio na may
dugong Tsino kaya ating mahihinuha na si Rizal ay isang Tsinong Mestizo.
Ang pag-usbong ng mga Tsinong Mestizo sa Pilipinas ay mababatid sa
pamamagitan ng tiyak na kasaysayan ng mga Tsino sa Pilipinas. Nang dumating
ang mga Espanyol sa Pilipinas noong 1521, ang mga tsino ay naging
pinakamahalaga sa larangan ng ekonomiya ng bansa. Ang mga tsinong
mangangalakal ay namahala sa mayamang pangangalakal sa pagitan ng Manila at
ng baybayin ng tsina at ipinamamahagi ang pag-aangkat mula Tsina patungo sa
pook ng Sentral Luzon, hanggang sa hilagang bahagi ng Luzon. Ipinundar ng mga
Tsino ang kanilang sarili malapit sa tinitirhan ng mga Espanyol, bilang paghahatid ng
tulong sa iba’t ibang paraan: paghahanda ng pagkain, bilang pantinging negosyante,
at bilang mga artisan.

Noong 1594, natagpuan ang Binondo bilang bayan ng mga Tsino. Isang
ordinansa ng pagpapaalis sa mga Tsino sa Pilipinas ang ipinatupad, ngunit napag-
isip-isip ng gobernador ng Dasmariñas na malaki ang kawalan ng mga Espanyol na
nakatira sa Manila ang mawawala, Kaya naman ipinabalik ang maliit na grupo ng
mga Tsino para sa serbisyong pang-ekonomiya. Kaya, binili niya ang isang malawak
na sukat ng lupa sa kabilang ilog mula sa napapaderan na lungsod at ibinigay ito sa
kilalang grupo ng mga tsinong mangangalakal at artisan bilang batayan ng
panibagong tirahan ng mga ito. Sa simula ay walang katanungang panrelihiyon at
pangkultura ang lumabas, ngunit ang misyonerong kasipagan ng Spanish Dominican
na mga prayle ay ginawa ang Binondo bilang isang uri ng laboratoryo kung saan
ginawang komunidad ng mag-asawang Katolikong Tsino. Sa kabilang banda, ang
mga hindi katoliko sa lugar ng Binondo ay bininyagan, ikinasal at idinagdag sa
komunidad ng mga kasal na katoliko, na umabot sa limang daan o higit pa sa taong
1600. Natagpuan ng mga tsino ang Binondo sa pamamagitan ng lupain ng
Dasmarinas at naging dahilan ito upang maging libre sa buwis at hindi maikakait sa
mga hindi tsino at hindi mestiso.
Noong ika-17 na siglo ang Binondo ay nilalayon na panirahan para sa mga
Katolikong Tsino at ng kanilang mga ninuno. Ngunit nagsimula ring nanirahan sa
Binondo ang mga Indio. Dahil dito, nagkaroon ng hiwalay na komunidad para sa
mga mestizo at Indios sa Binondo. Sa paglipas ng panahon, nang lumaki ang
populasyon ng mga mestiso, ay pinutol nila ang kanilang ugnayan sa mga Tsino at
bumuo ng sariling samahan “Gremio de Mestizo de Binondo” noong 1741. Noong
1741, ang mga Tsinong Mestizo ay nakilala bilang katangi-tangi sa Pilipinas. Dahil
dito, naging sapat ang kanilang bilang upang magtatag at iuri ang kanilang
kabihasnan sa tatlong probinsya ng Luzon: Tondo, Bulacan, at Pampanga, sa
kabuuan ng Pilipinas ay mayroon 60% na Mestizo. Sa Tondo pa lamang ay
kinabibilangan na ito ng 30% ng populasyon. Halos lahat ng mestizo ay nasa Luzon
at kaunti lamang ang nasa Visayas at Mindanao. Samakatuwid 90% ng populasyon
ng mestizo ay nasa Luzon, at ang natitirang 10% na bilang ng mga mestizo ay
nagkalat sa ibang pulo, partikular na sa Cebu, Iloilo, Samar, at Capiz.
Sa kalagitnaan ng ika-19 na siglo, ang katayuan ng mga Tsinong Mestizo sa
larangan sa ekonomiya at lipunan sa Pilipinas ay naging matatag at noong 1750-
1850, naghatid ito ng mga pagbabago sa kanilang heyograpikong distribusyon.
Bagamat marami pa ring mga populasyon sa Luzon ay umusbong din sila sa Abra
lalo na sa Nueva Ecija. Sa Visayas, noon ay mas maraming mga Tsinong Mestizo sa
Cebu, ngunit kalaunan ay may mga ilan din ang nasa Antique. Sa Mindanao,
namataan na rin sila sa silangang bahagi ng isla (Caraga Province) at sa Misamis
(Wickerberg, 1964).
Sa larangan ng Ekonomiya, naging matibay ang kanilang interest sa lupa at
naging mahusay sila sa monopolyo sa panloob na pangkalakal lalo pa’t ang
gobernador ng probinsya lamang ang kanilang katunggali. Ang mga Tsinong Mestiso
at Tsino ay ang eksklusibong namahala sa patingi-tinging komersyo ng Manila.
Naging aktibo rin sila sa pangmaramihang komersyo ng lungsod. Ayon kay Bowring,
sa kanyang pagbisita sa bansa, batid niya ang mga Tsinong Mestiso ay
pinakamasipag, matipid at malaki ang naging kontribusyon sa ekonomiya sa lahat ng
populasyon ng Pilipinas.
Ang mga mestizo ang naging dahilan sa pagyaman ng Cebu. Mula Cebu ay
ipinadala nila ang kanilang kinatawan patungong silangan ng Leyte at Samar,
patungong timog ng Caraga at Misamis, pakanluran ng Negros at Panay upang
bumili ng mga produkto upang ipamili sa mga banyagang nasa Manila. Mga
produktong binili: tobacco, sea slugs at mother-of-pearls, cacao, coconut oil, coffee
and wax, at iba pang katutubong produkto. Ang mga mestizo sa ibang bahagi ng
Visayas ay may sariling sasakyang-pandagat at namuhunan para sa pangangalakal.
Dahil sa malakas na impluwensya ng mga mestizo sa larangan ng ekonomiya ay
nakilala ang Pilipinas sa iba’t ibang bahagi ng mundo. Ang mga produkto ay
iniluluwas sa merkado sa labas ng bansa gayon din ang ibang bansa ay
nagsimulang maghanap ng merkado sa Pilipinas.
Sa pamamagitan ng pag-usbong ng mestizo ay umusbong gayon din ang
kanilang naging kontribusyon sa larangan ng ekonomiya at katanyagan ng bansa.
Dahil sa yaman at pamamaraan ng mga mestizo, ay naging modelo sila sa paraan
ng pananamit ng taga-Manila at ng iba pang karatig lugar. Bagamat nakapag-ipon
sila, ngunit hindi maitatanggi, na ang mga Tsinong mestizo ay hibang na hibang sa
pagsusugal at pagpapasikat, lalo na sa pananamit. Bukod sa pag-aliw sa mga
kaibigan at iba pang masaganang piging, pamilya ng mga mestizo ay karaniwang
umuubos ng malaking halaga ng pera sa araw ng piging. Kaya naman, ang mga
prestihiyo ay umusbong upang tapakan ang mga mestizo. Sa katunayan, may mga
lugar sa Central Luzon kung saan lahat ng nasa rehiyon inaangkin na sila ay mga
mestizo. Ang pinakamagandang paglalarawan sa ganitong uri ng mestizo -
pagkahumaling na saloobin na nasa karakter ni Kapitan Tiyago sa nobela ni Rizal. Si
Kapitan Tiyago ay isang mahusay na halimbawa ng indio cacique na nagnanais na
ituring na Tsinong Mestiso at binili para sa kanyang sarili ang isang lugar sa
mayayaman at sikat na Cremio de Mestizos de Binondo (Wickerberg, 1964).
Ngunit hindi lahat ng Indios ay humahanga sa Mestizos. Dahil sa kakulangan
ng paghanga, mayroong umuusbong na pagtatalo sa pagitan ng mestizo at indio
gremios kaya naman ang kanilang usapin ay umabot ng dekada. Sa pag-angat ng
mga mestizo sa posisyon ng kasaganaan at prestilihiyo, ang kanilang ugnayan sa
mga Indios ay naging dahilan sa pagtaas ng pag-aalala sa mga Espanyol. Sa
panahong ito- sa kalagitnaan ng ika-19 na siglo ay nagsimula ang paghahanap ng
“divide and rule” na tema sa kasulatan ng mga Espanyol. Ang mga Indios at
Mestizos ay panatilihing magkahiwalay. Ang utak at pera ng mga mestizo ay hindi
maaaring maging magkatulad sa halaga ng lakas ng mga Indios. Ang hiwalay na
gremios ay kinakailangang panatilihin at ang kanilang agawan hinihikayat na posible
kahit saan. Mula sa panahong ito at pasulong, ang mga espanyol na konserbatibo ay
natakot sa pamamagitan ng rebolusyon ng mga Indio na pinamunuan ng mga
mestizos sapagkat hindi na katangap-tangap ang ipinatupad na batas. Ang huling
kalahati ng 19th na siglo ay tinawag na “Period of Occupational Rearrangement and
Social Filipinization”. Itong dalawang pangyayari ay resulta ng pagbabago sa polisiya
ng Espanyol sa kalagitnaan ng 19th na siglo. Libreng pangangalakal ang naibigay na
oportunidad upang gawing kapaki-pakinabang na kolonya ang Pilipinas para sa
Espanya. Bilang bahagi ng pangkalahatang polisiya, noong 1844, binawi ng
pamahalaan ng Espanyol ang “The Indulto de Comercio” at simula noon ay
pinagbawalan ang mga opisyal ng Espanya na sa pangangalakal. Ang batas na iyon
ang nag-alis sa huling balakid sa mga mestizo sa kanilang pangingibabaw sa
internasyonal pangkalakal. Gayundin, isinantabi ng batas ng Espanya ang harang sa
imigrasyon ng tsino at paninirahan. Kaya, makakapunta ang mga tsino sa Pilipinas
ng walang kahit anong paghihigpit sa bilang at maging saang lugar man sila
manirahan sa bansa. Noong 1880s, ang populasyon ng tsino ay umabot na sa
100,000; matatagpuan ang mga tsino kahit saang parte ng Pilipinas (Wickerberg,
1964).

Ang Pag-aalsa sa Cavite at Ang Pagpatay sa Tatlong Paring Martir

Ang pamumuno ng mga Espanyol noong ika-16 at ika-19 na siglo ay
sinundan ng kakila-kilabot na kalupitan at terorismo. Sa mahabang panahon
nakaugalian na ng mga Pilipino ang kalupitan at hindi pantay na pagtrato ng mga
Espanyol na humantong sa pag-alsa at paghihiganti. Kung kaya’t ang mga galit na
biktima ay nagmartsa noong Pebrero 28, 1872 dahil sa pagpaslang sa tatlong pari
na hinatulan ng kamatayan (Schumacher, 1972).
 Ang pagkamatay ng tatlong pari ang naging hudyat upang mamulat ang mga
Pilipino na magkaisa at bumuo ng pagbabago sa kalakaran ng mga Espanyol. Sa
sulat na ibinahagi ni Jose Rizal para sa kanyang kapwa Pilipino sa Barcelona noong
1899, “Kung wala ang 1872, walang Plaridel, Janea, Sanciano, o mga matapang at
mapagbigay na Kolonya ng Pilipino ang umiiral sa Europa. Kung wala ang 1872, si
Rizal ngayon ay isang Heswita at sa halip na isulat ang Noli Me Tangere ay maisulat
ang kabaliktaran nito. Sa kawalan ng katarungan at kalupitan, na kahit bata pa, ang
aking imahinasyon ay nagising, at sumumpa ako sa aking sarili na balang araw
maipaghihiganti ko ang mga Pilipinong naging biktima nito. Sa ideyang ito,
nagpatuloy ako sa pag-aaral, at umaasang ito ay mababasa sa lahat ang aking
gawa at sulat. Balang araw ipagkakaloob ito ng maykapal upang matupad ang aking
pangako.”
Gayunpaman, ang pagkamatay ng tatlong paring martir ang naging saksi sa
mahabang pakikibaka ng mga paring Pilipino sa aspeto ng relihiyon na naging sanhi
ng pagtatalo sa karapatan ng sekular na paring Pilipino laban sa mga parokya at
naging dahilan ng alitan sa loob ng simbahan sa pagitan ng regular at sekular na
pari.
Pebrero 28, 1872, ang araw kung saan hinatulan ng kamatayan ang tatlong
paring martir na sina Mariano Gomez, Jose Apolinario Burgos, at Jacinto Zamora na
binitay sa pamamagitan ng garote na wala man lamang abugado. Ang pagkamatay
ng tatlong paring Gomburza (Gomez, Burgos, Zamora) ang naging saksi sa
mahabang pakikibaka ng mga paring Pilipino sa aspeto ng relihiyon na naging sanhi
ng pagtatalo sa karapatan ng sekular na paring Pilipino laban sa mga parokya at
naging dahilan ng alitan sa loob ng simbahan sa pagitan ng regular at sekular na
pari.
Noong panahon ng mga kastila ay may dalawang uri ng pari ang simbahan;
ang paring regular at paring sekular. Ang mga paring regular tulad ng mga Dominiko,
Agustino, Heswita, Pransiskano, at Rekoleto ay ang tagapagpalaganap ng
Kristiyanismo. Samantala, ang mga pareng sekular ay mga pari mula sa Pilipinas na
kadalasan ay mestizo o may halong dugong Espanyol o Tsino, walang anumang
kinabibilangan na samahang relihiyoso at nasa ilalim ng pangangasiwa ng mga
Obispo na sinanay upang humawak at mangasiwa ng mga parokya.
Ang simula ang kontrobersya
Nagsimula ito noong kasaysayan ng simbahan ng Pilipinas at ito ay
matatagpuan sa tatlong elementong nakasaad;

Ang Estruktura ng Patronato Real

Ang patronato real ay ang ugnayan ng simbahan at pamahalaan kung saan
ang pamahalaan ay mayroong mahalagang papel sa pangangasiwa at pagsuporta
ng simbahan. Sa pagkakaloob ng Patronato Real, ang Espanya ay nagkaroon ng
malaking control sa mga simbahan na kanilang nasasakupan kabilang na ang
Pilipinas, kapalit ng pangako nito ay ang pinansyal na suporta sa mga misyonaryong
nagpapalaganap ng Kristiyanismo. Dahil dito, ang mga pari ay itinuturing na
empleyado ng estado at relihiyon bilang pamahalaan.

Ang Kontrobersyal na Pagbisita

Ito ay isang pakikibaka ng mga paring regular upang mapanatili ang kalayaan
sa pagkilos at pagkakaisa laban sa pagnanais ng mga Obispo na gamitin ang
kanilang awtoridad sa pamamahala ng kanilang diyosesis. Dahil dito, ang bawat
Obispo ay nagpatupad ng pagbisita upang siyasatin at disiplinahin ang mga
kautusan sa relihiyon. Ngunit, hindi pumayag ang mga paring regular at nagbantang
magbitaw sa posisyon na tinanggap ng mga Obispo (Schumacher, 1972). Kung
kaya’t noong ika 9 ng Nobyembre 1774, isang dekreto ng hari ang nagkaloob ng
sekularisasyon ng mga parokya at pagsasalin ng pangangasiwa ng mga ito sa mga
paring sekular.

Ang huli at hindi wastong pag-unlad ng mga katutubong pari

Ang matagal na pagkabigo ng mga Obispo na ipatupad ang kanilang
karapatan sa pagbisita ay nauugnay sa ikatlong salik; ang pagkabigo ng mga
misyonaryong Espanyol na hikayatin ang pag unlad ng mga katutubong paring
Pilipino. Sinasabing walang katutubong Pilipino o Indio, ang naordenahan bago ang
taong 1698.

Padre Pedro Pelaez

Si Pedro Pelaez ay isang pari na may dugong mestisong Espanyol na
nanguna sa kampanya ng sekularisasyon ng mga simbahan sa Pilipinas noong
panahon ng kolonyalismong Espanyol. Siya ay isang guro, manunulat, at editor.
Naging guro ni Jose Burgos na kalaunan ay sumama sa kaniyang pagsulong ng
sekularisasyon at kaibigan ni Paciano Mercado na kapatid ni Jose Rizal.

Padre Mariano Gomez

Si Mariano Gomez ay isang pari na may dugong Pilipino, Espanyol, at Intsik.
Nang mamatay si Pedro Pelaez, siya ang pumalit bilang pinuno ng samahan
katuwang sina Jose Burgos at Jacinto Zamora. Itinatag niya ang pahayagang La
Verdad kung saan inilarawan niya ang kalagayan ng bansa.

Ang Pamumuno ni Gobernador-Heneral Carlos Maria Dela Torre

Sa pamumuno ni Gobernador-Heneral Carlos Maria Dela Torre taong 1869
ipinakita niya ang pagiging demokratiko sa pamamagitan ng pinairal na mga
patakaran at mahusay na pakikitungo sa mga Pilipino. Ipinairal niya ang kalayaan sa
pagsasalita at pagtatalakay sa mga suliraning pampulitika. Ngunit, may mga
dokumentong nagpapatunay na siya ay naghihinala sa samahan ng mga Pilipinong
pari at sa kanilang intensyon. Sa loob ng isang buwan pagkatapos ng kanyang
pagdating, maraming Pilipino ang naakusahan ng anti-Spanish sentiments na kung
saan sila ay sumailalim sa pagbabantay at inspeksiyon ng gobyerno. Kahit siya ay
nanatili sa balak na reporma ng gobyerno, hindi nilayon ni Dela Torre na payagan
ang liberalismo, na maaaring magbigay ng panganib sa patakaran ng mga Espanyol
sa Pilipinas. Isang halimbawa ay si Felipe Buencamino na nakulong ng apat na
buwan dahil sa hindi pagsang-ayon sa pamamahala ng unibersidad at nagpakalat ng
leaflets na naglalayon ng pagbabago sa sistema.
Samantala, si Padre Burgos ay hinamon nang hayagan ang relihiyosong
sektor sa pamamagitan ng pagsulat ng mga artikulo sa pahayagan ng Madrid, ang
La Discusion. Ito ay isang pahayagan na sumasalungat sa awtoridad ng simbahan.
Ang La Discusion ang naging daan ng iilang pag-atake sa pamamalagi ng mga
prayle sa Pilipinas. Bilang ganti, si Padre Joaquin de Coria, tagahalili sa Madrid ng
Pilipino Fransiskano ay naglathala ng iba’t ibang artikulo laban sa mga gawa ni
Burgos upang gumamit ng paghahambing sa samahan ng mga paring Pilipino at
upang puriin ang gawa ng mga Prayle. Dahil sa harap- harapang paghamon at
pagtanggol sa mga Pilipinong pari pansamatlang pinutol ni Padre Burgos ang
pakakaibigan niya sa mga Heswita.
 Ang mga anti-clerical na gawain ng mga Pilipinong pari ay sinuportahan ng
mga Pilipinong Liberal sa Madrid na siyang nagtatanggol sa kanilang interes at
hangarin sa tulong ni Manuel Regidor, kasamahan ni Rafael M. Labra na bumuo sa
pahayagang El Correo. Kasunod naman nito ang pagbuo ng pahayagang El Eco
Filipino ni Padre Federico Lerena. Isang pahayagan na nakalaan para sa mga
Pilipino.

Ang Pamumuno ni Gobernador-Heneral Rafael de Izquierdo

Ang krisis sa pulitika at ang tunggalian ng mga progresibo at liberal sa Spain
ay nakaapekto sa mga kolonyang bansa tulad ng Pilipinas. Sa pagbabago ng
gobyerno ng Espanya, isang bagong Gobernador-heneral ang ipinadala upang
pumalit sa pwesto ni Dela Torre taong 1871-1873. Siya si Rafael de Izquerdo.
Nagkaroon ng pagbabago sa pamamahala sa bansa nang pumalit si Heneral Rafael
de Izquierdo kay De la Torre bilang gobernador. Ang kanyang ideya sa
pamamalakad ay wala ni katiting na impluwensya ng liberalismo kung kaya’t ang
pansamantalang liberalisasyon ay mabilis na tinanggal. Ipinagmalaki niya na sa
kanyang pamamahala ay gagamitin niya ang krus sa isang kamay at espada sa
kabila. Nanaig ang mahigpit na pamumuno ni Izquierdo at naging pahirap sa mga
Pilipino ang kanyang mga kautusan. Inalisan niya ng pribilehiyo ang mga
manggagawang Caviteño na hindi nakapagbayad ng taunang buwis. Nagbunga ito
ng di pagkakaunawaan na nauwi sa pag-aalsa noong Enero 20, 1872. Sa
pamumuno ni Sarhento La Madrid at Francisco Zaldua, napatay nila ang mga pinuno
ng hukbong Espanyol at nakuha ang arsenal ng Cavite. Ayon sa opisyal na bersyon
ng mga nakaligtas, ang pag-aalsa sa Cavite ay parte lamang ng mas malaking pag-
aalsa na isinagawa hindi lamang ng mga sundalo kundi pati na rin ng mga
puwersang hukbo galing Maynila at lalawigan na naglalayon na patayin ang lahat ng
mga Espanyol at ipahayag ang isang pansamantalang gobyerno na magiging daan
sa isang permanenteng pamahalaan. Ang punong tagapangasiwa na sina Sarhento
La Madrid at Francisco Zaldua ay may koneksyon sa hukbo na nasa ilalim ng
pamumuno ni Padre Burgos, Pardo de Tavera, Regidor, mga abogado at mga pari.

Ugnayan ng Agraryo at ang mga Lupain ng mga Prayle

Noong ika-20 siglo,ang mga ‘monastic haciendas’ ay ang pangunahing anyo
ng panunungkulan sa lupa na nakapaligid sa lungsod ng Maynila. Sa kabuuan ng
333 na taon ng pagsakop ng mga Espanyol sa Pilipinas, ang lupain ng mga Prayle
ay umukupa ng halos 40% ng mga lupain na nasa apat na probinsya ng katagalugan
ito ang, Bulacan, Tondo, Cavite at Laguna de Bay. Ang pag-unawa sa kasaysayan
ng mga lupain ng mga Prayle sa loob ng rehiyon ng katagalugan ay makatutulong sa
atin upang maunawaan natin ang maraming pag-aalsa na naganap at ang
rebolusyon na nangyari sa kasaysayan ng Pilipinas noong 1896. Ayon sa mga
opisyal na Amerikano na ang mga lupain ay isa sa mga pangunahing naging dahilan
ng mga pag-aalsa. Ayon sa dokumento ng ‘Eves of the Philippine Revolution 1896’
may apat na sector ng panrelihiyon ang nagmamay-ari ng dalawampu’t isang
hacienda sa mga probinsya na nakapaligid sa Maynila. Makalipas ang pitong taon,
taong 1903, dahil sa takot ng gobyerno sa Amerikano sa mga maaari pang mangyari
na pag-aalsa, binili nila ang labing pitong lupain nito para hati-hatiin at ipagbili ito sa
mga Pilipino. Sa apat na sector ng panrelihiyon, ang mga Dominicans ang may
pinakamalaking naangkin na lupain, sila ay nagmamay-ari ng sampung lupain,
pumangalawa ang mga Augustinians na nagmamay-ari ng pitong lupain, ang St.
John na may malawak na hacienda Buenavista sa Bulacan at ang Recollect na may
dalawang lupain na talagang nilinang na nasa Cavite. At may isa pang Hacienda of
Dinalupihan sa probinsya ng Bataan, na ang nag mamay-ari ay ang ‘Archdiocese of
Manila’. Ang mga haciendas sa panahon ng ika-19 na siglo ay nakaayos ito:
munisipyo (municipal center) kung saan may plaza, simbahan, gusaling pang
gobyerno at kulungan. Ito rin ay tirahan ng mga mayayamang mamamayan tulad ng
mga artisan, mangungupa at mga mangangalakal. Samantala, ang isa ay nasa labas
ng munisipyo kung saan dito nakatira ang mga magsasaka.

Pinagmulan ng mga Lupain ng mga Prayle

Nagsimula ang pagkakaroon ng mga lupain ng mga Espanyol noon dahil sa
mga pamimigay ng lupa noon sa mga Espanyol na “conquestadores” o mga
nagtagumpay na mga mananakop. Panahon ng mga huli ng ika-16 na siglo at sa
unang bahagi ng ika-17 na siglo, humigit kumulang 120 na mga Espanyol ang
nakatanggap ng mga lupain sa Manila. Ang mga lupang ipinamimigay sa mga
matatagumpay nanakop ay binubuo ng, sitio de gagado mayor kung saan may 1,742
hectares, caballerias na may 42.5 hectares at ang pinakamalaki ay ang may
dalawang sitio at puwede pang mapabilangan ng sitio de gagado menor na may 774
hectares.
 Ipinakita ng mga ‘hacienderos’ sa hindi sila interesado at ang kawalan ng
kakayahang linangin ang kanilang mga lupain. Sa taong 1612, ang mga orihinal na
lupang naipamigay ay pinagsama sa 34 estancias. Ang mga Espanyol na
nagmamay-ari ng mga lupain ay ipinagbili nila sa kapwa nila Espanyo kung saan sa
paraan ng pagpapautang o ibigay na lang ito sa mga taong nasa sector ng
panrelihiyon.
Ang mga nasa panrelihiyong sektor ay nakakuha ng kanilang mga lupain sa
iba’t ibang paraan. Ang ilan sa mga pinakamalaking hacienda ay binigay sa mga
nasa relihiyong sector ng mga Espanyol na naghahanap ng espiritwal na benepisyo,
samantala ang ilan ay derektang binili sa mga may-aring Espanyol. Ang mga
Pilipinong nagbibigay at nagbebenta ay may ambag din sa pagbuo ng mga
panrelihiyosong lupain, kahit na mas maliit lang ito kumpara sa mga Espanyol.
Ang dating mga pinuno ng mga Pilipino ay halos walang paltos sa
pagbebenta o pagdo-donate ng lupa, na ginawang nayon o bayan ng mga opisyal ng
pamahalaang kolonyal, mga pinuno na kung tawagin ng mga Espanyol ay mga
Principales.

Maagang Panahon ng Pananakop ng mga Espanyol

Dinala ng mga Espanyol ang mga ideya nila sa pagmamay-ari ng lupa at ang
kanilang mga karanasan mula sa bagong mundo kung saan nakilala nila ang mga
tao na may iba’t bang oryentasyong pangkultura at hinarap ang mga bagong
kondisyon sa ekolohiya at pang-ekonomiya.
Sa huli ng ika-16 na siglo at unang bahagi ng ika-17 na siglo ay isang
eksperimento sa mga lupain.
Ang karamihan sa mga lupain ay inilaan sa mga rancho kung saan mas
binigyang halaga ang pag-aalaga ng mga baka kaysa pagtatanim ng bigas, asukal,
at mga tropical na prutas. Samantalang ang mga sopistikadong mga heswita ay
inilaan ang kanilang mga lupain sa pagtatanim ng asukal kahit na maliit lang
kumpara sa malalaking plantasyon ng mga asukal.
Ang paglipat ng mga lupain mula sa hindi nagtagumpay na mga nagmay-ari
tungo sa mga nasa relihiyong sektor ay naisakatuparan nang madali.
Upang maging produktibo sila, ang mga nasa relihiyong sector ay
namumuhunan ng libu-libong piso sa pagpapabuti ng kanilang mga lupain. Ang dam
at irigasyon ay ginawa gamit ang malaking halaga ng pera para sa mga may mga
sakahan o lupa upang maakit/makapagbigay engganyo sa mga tao sa lugar na
nakapalibot dito.
Nanawagan pa sila ng tulong mula sa kolonyal na gobyerno sa pagbibigay ng
kanilang mga pangangailangan sa paggawa.
Ang institusyon ng ‘exempted labor’ ay nabuo na ang kanilang pangunahing
layunin ay pagpopulasyon ng mga lupain at gawin silang maaasahang mga supplier
ng mga produktong pang-agrikultura para sa mga Espanyol sa Manila, Binan, at Sta.
Rosa.
Ang mga lupain ay lumago at umunlad bilang isang resulta ng liberal na
patakaran ng ‘exemption’ na inangkop ng pamahalaan para sa kanila kaya mabilis
silang mapapakinabangan ng mga Dominicans. Ang exemption, gayunpaman ay
may negatibong epekto lalo na sa mga Pilipino. Excemption ay nangangahulugang
maraming Pilipino ay inalis mula sa mga nayon na hindi matatawag na hacienda,
kung saan pagkatapos ay kailangang punan ang kanilang quota sa paggawa mula
sa pagbabawas na nakabase sa populasyon.
Dahil dito, ang sapilitang paggawa ay lalong lumala sa mga Pilipino na
nakatira sa mga estates. Dahil sa kawalan ng kakayanan ng pangangasiwa ng
gobyerno, maraming mga hacienderos ang napasobra pa sa mga quota of
exemption.

Ika 18-na siglo at ika-19 na siglo

Puno na ng mga reklamo at petisyon mula sa mga Filipino sa labas ng mga
hacienda, na pakiramdam nila ay silay inaabuso at gusto na nilang kumawala sa
sapilitang pagpapatrabaho.

Agrarian Revolt of 1745

Isa sa mga hinaing ng mga umalsa ay ang ‘institution’ ng eksklusibong
paggawa at ang mga pag-aabuso na bunga nito. Ang pangunahing isyu ng pag-
aalsa, ng mga Pilipino ay ang sapilitang pagsakop o pag-angkin at pagsasara sa
mga hacienda na karaniwan ginagamit para pastulan. Ang naging sentro ng
paghihimagsik ay isang pagtatalo sa pagitan ng hasyenda ng Binan at ang kalapit na
bayan ng Silang Cavite.
 Sa taong 1740, nagsimula na ang mga Dominicans ng pormal na paglilitis
upang makuha nila ang kakayanang kontrolin ang mga lupain. Matapos ang tatlong
taon, isinagawa ang mapanlinlang na ‘survey’ na kasama ang pinagtatalunang
lupain na nakapaloob sa mga boundary ng hacienda. Ang resulta ng kanilang naging
‘survey’ ay hindi tugma, dahil sa dali-dali lang itong nagsuri (royal hacienda), nabigo
ito sa dapat sapat na pagsusuri sa katotohanan ng kaso , hindi tama at mali ang
gamit ng mga tagapagsiyasat sa pagsukat. Kinuha ng mga Dominicans ang lupain
noong unang bahagi ng taong 1745 at sinimulang patalsikin ang mga taga Silang
Cavite at pinalitan nila ng mga mangungupahan mula sa Binan. Ang pag-aalsa na
nangyari noong 1745 ay may malaking epekto sa kasaysayan ng ekonomiya sa mga
lupain ng mga prayle.

APPLIKASYON

Panglan:______________________________ Petsa:________________
Araw at Oras ng Klase:___________________

Sagutin ang mga sumusunod na katanungan;

1. Ano-ano ang mga kalagayang pangkasaysayan na nagdudulot ng paglakas

ng uring meztiso Tsino bilang mahalagang pangkat sa lipunang Pilipino?
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
____________________________________________
2. Batay sa unang tanong, ano ang mga implikasyon ng kanilang paglakas
bilang isang uring panlipunan?
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
 ______________________________________________________________
____________________________________________
3. Paano tinalakay ang kasaysayan ng ugnayang agraryo at lupaing prayle sa
Pilipinas noong panahon ng Espanyol?
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
____________________________________________
4. Ano-ano ang mga obserbasyon ng pagpayag ng mga Indio na maging
kasama ng mga meztisong inquilino sa mga lupang prayle?
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
____________________________________________
5. Anong tunggaliang nagpalala sa ugnayan ng mga paring regular at secular?
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
____________________________________________
6. Iugnay ang mga tunggaliang ito sa kabuuang kasaysayan ng Pilipinas at sa
mga kaisipang pulitikal ni Rizal?
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
____________________________________________
KLOSYOR

Ang mga pananaw at ideya ni Dr. Jose P. Rizal ay nahubog mula sa kanyang
lipunang ginagalawan. Anak ng kanyang karanasan at maging ng kanyang mga
ninuno ang talas at giting ng kanyang kamalayan dahil nakabuo siya ng mga akdang
may silbi sa lipunan. Transendental ang mga ideya ni Dr. Jose P. Rizal. Hindi man
kasinghirap ng kanyang naranasan ang kasalukuyang lipunan ng ating bansa ngunit
ang kanyang mga akda ay patuloy pa ring makabuluhan sa kasalukuyan.
Samakatwid, nilinaw sa bahaging ito ang kabuluhan ng kanyang pagiging “bayani” at
“kabayanihan” sa konteksto ng kasaysayan at lipunang Pilipino.

References

Agoncillo, T.A. (1990). History of the Filipino People. 8 th ed. Philippine: Garotech
Publishing.
Araneta, G.C. (2010). Legislating Rizal. Retrieved July 10, 2020, from https://
web.archive.org/web/20101230174413/https://www.mb.comph/articles/29510
3/legislating-rizal

Bernad, M. (1874). The Propaganda Movement:1880-1895. Philippine Studies.

22 (1-2): 210-211
Delgado, J.J (1904). Samething worth Knowing about the Governors of the
Philippine Island. In Emma
Maghuyop R., Galladora T. M., Ruiz G., Babac, V., Gallinero, W., (2018). The life
and Works of Jose Rizal. Mutya Publishing House Inc.
Maghuyop R., Galladora T. M., Ruiz G., Babac, V., Gallinero, W., (2018). The life
and Works of Jose Rizal. Mutya Publishing House Inc.

National Commission for Culture and the Arts (2015). Selection and Proclamation of
National Heros and Laws Honoring Filipino Historical Figures. Retrieved July
25, 2020, form https//ncca.gov.gov,ph/about-culture-and-arts/culture-
frofile/selection-and-proclamation-of-national-heros-ang-laws-honoring-
filipino-historical-figures/

Pangalangan, R. (2010). The Intence Debate on the Rizal law. Retrieved December
5, 2017, Retrieved July 22 2020, from
https:/opinion.inquirer.net/inquireropinion/columns/view/20101231-
311798/The-intens-debate-on-the-Rizal-Law
Phelan, J.L. (1959). The Hispanization of the Philippines: Spanish Aims and
resposes of the 1965-1700. Madison: The Wisconsin Press.
Schumacher, J. N. ( 1972). The Cavite Mutiny: an Essay on the Published Sources.
Philippine studies, 603-632.
Wickberg, E. (1964) The Chinese mestizo in Philippine history. Journal of Southeast
Asia history, 5(1), 62-100.

Vidal, J.M. (1904). Pilitical and Administrative Organization. In Emma H. Blair and
James A. Roberton. The Philippine Islands: 1493-1898. Volume XVII,
pp322-324. Cleveland: Arthur H. Clark Co.