1 
Gujarati 

Yog Sutra 
(Of­ Patanjali) 
 
 
(Based On Swami Vivekanand' s RajYoga Book) 
In simple Gujarati Language 
 
By 
Anil Pravinbhai Shukla 
(Inspiration by Mom Indu) 
January­2014 
www.sivohm.com 
­Email­ 
lalaji@sivohm.com­OR­anilshukla1@gmail.com 
 
 
પતં જ લના 

ૂ
યોગ搀愀ો 
 
 
(સરળ 漀ુ જરાતીમાં
)  
 
刀વામી િવવેકાનંદની "રાજયોગ" 㘀ુક પર આધારત 
 
સંકલન 
અિનલ 攀િવણભાઈ 瘀ુ 猀લ 
(મા ઇ吀一ુ રણાથી) 
 ની 攀ે
甀吀猀ુ આર0­૨૦૧૪ 
www.sivohm.com 
­Email­ 
lalaji@sivohm.com­OR­anilshukla1@gmail.com 
 
 
   
  
 
 
2 
 
 
Dedicated to­In loving Memory Of 

                       
 Grandpa­Labhshanker     Grandma­Santok Baa                                        Dad­Dr.Pravinbhai           Mom­Induben (Inda)   
: From :   
Anil and Renuka 
Son­Manan­and­Daughter in law­­Anne   

 
 
અ䴀Ȇ笀逄ુ
મ一ꠁણકા 
 
(A)  યોગ­縀Ȇ堀Ȇો   ૂ
                         (૧) સમાિધ­પાદ (એકા儀氆તા­ તે ૂ
નો આ鴀먃યા䴀�漀稂મક ઉપયોગ)­૫૧ 縀Ȇ堀Ȇો........પાન..૩ 
 
                         (૨)  સાધન­પાદ (સમાિધ અને  તે ૂ
ની સાધના)­૫૫ 縀Ȇ堀Ȇો........................પાન­૨૮ 
 
ૂ
                         (૩) િવ尀㠆િત­પાદ­યોગ­િસ䬀�뀂ઓ 䴀Ȇ ુ
 ં
વણ嫽 ન  (૫૫­縀Ȇ堀Ȇ ુો)............................પાન­૪૯ 
 
ૂ
વ吀먃ય­પાદ­૩૪­縀Ȇ堀Ȇો ................................................................પાન­૬૧ 
                          (૪) ક⟼
 
(B) યોગ ના િવષય પર ના સં દભ᧽ᐂ અને આધારો­....................................................પાન­૭૦ 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
  
 
 
3 
(૧) સમાિધ­પાદ (એકા儀氆તા­ તે નો આ鴀먃યા䴀�漀稂મક ઉપયોગ)­૫૧ 縀Ȇ堀Ȇો  ૂ
 
 
刀વામી િવવે કાનં દ­પતં જ લ ના યોગ搀愀ો અને ૂ  તે ની સાદ0 સમજ આપતાં  કહ છે  ­ક­ 
 
● अथ योगानश ुासनम  (૧) 
्
 
હવે યોગશા 樀ુ ં
 刀પ渀ટ0કરણ કરવામાં  આવે  છે. 
 
● योगिႰचတतविृ တतჱनरोधः (૨) 
 
યોગ­એટલે ­     " ચ℀ ને  漀ુદ0 漀ુ ૃ
દ0 瘀િ℀ઓ 樀ુ ં
 刀વ倀પ ધારણ કરતાં  રોક瘀ુ ં
 (િનરોધ) " (૨) 
 
યોગ એટલે  瘀ુ?ં  તો તે ની 倀યા最યા માં  આવતા બે  શ樀દો " ચ℀" અને ૃ
 "瘀િ℀ઓ" સમજવા જ倀ર0 બને  છે
. 
સ琀 ુ攀થમ તો  ચ℀ એટલે  瘀ુ ં
? તે  સમજવાનો 攀ય㄀ન કર0એ. 
 
ઇ吀䬀યો,મન,㘀ુ 㼇ⴀ અને  અહં કાર­ને  猀તઃકરણ કહવામાં  આવે  છે. 
અને  આ 猀તઃકરણને  જો 䬀倀ય (攀વાહ0) તર0ક ની ક樀પના કરવામાં  આવે  તો­ 
ુ
આ 猀તઃકરણ ની (猀તર­䬀倀યની) 漀દ0 漀દ0    "攀氀યાઓ" છેુ ­તે
ને " ચ℀"  કહવામાં  આવે  છે
. 
 
આ "攀氀યાઓ " ને  ઉદાહરણથી નીચે  樀ુજબ સમ甀વી શકાય. 
 
આપણે  સામા吀ય ર0તે  સમ㨀એ છ0એ ક­આપણે  最ખો (ઇ吀䬀ય) થી જોઈએ (જોઈ શક0એ) છ0એ. 
પણ એ મા愀 最ખો જ જોવા樀ુ ં
 કામ કર0 શકતી નથી.ક મા愀 最ખ હોવાને  લીધે ુ
 જ જોઈ શકા栀 નથી. 
ં
કારણક,જો,મગજ માં  આવે લા એક "દશન­ક吀䬀" ને   કાઢ0 નાખવામાં  આવે  તો, 
ભલે  最ખ (最ખનો ડોળો) હોય તો પણ,最ખો દખી શકશે  નહ. 
 
આમ,最ખો એ ગૌણ "સાધન­મા愀" છે ,જોવાની (દશન ની) એ (એક­મા愀) ઇ吀䬀ય નથી. 
દ欀ય જોવાની (દશન ની)  સાચી ઇ吀䬀ય તો મગજમાં  રહલા "દશન­ક吀䬀" નામના  ાન­તં ુ   
栀 માં
રહલી છે .એટલે  一ૃ欀ય જોવા માટ મા愀 બે ૂ
 最ખો જ 䬀રતી નથી. એમ કહ0 શકાય. 
 
ઘણી વખત એ瘀ુ ં
 પણ બને  છે ક­મ樀ુ 渀ય 漀ઘતો હોય અને  તે ની 最ખો 最ુ 樀લી હોય છે , 
તેની 最ખ આગળ ના 一ૃ 欀ય પર 攀કાશ હોય તો તે  一ૃ欀ય 樀ુ    ચ愀 પણ તે  最ખોની 猀દર પડ栀 હોય,  ુ
ં
પણ તે  જોતો નથી,કારણ તે  一ૃ 欀ય ને  જોવામાં ુ
 એક 愀ી㨀 વ刀栀 ની જ倀ર પડ છે . 
 
અને  તે
 愀ી㨀 વ刀栀 છે ુ­મન. 
મન ઇ吀䬀ય સાથે  જોડાય,મન સ氀ય બને  અને "દશન­ક吀䬀"ને   
(一ૃ
欀ય ને જોવા માટ મગજના તે  દશન­ક吀䬀 ના  ાનતં ુ) 一ૃ
栀 ને 欀ય ની માહતી આપે  છે . 
 
એટલે  આ ર0તે ­一ૃ 欀ય ને  જોવા માટ­ 
સ琀 ુ攀થમ છે  બા  સાધન (最ખ) ㄀યાર પછ0 છે  ઇ吀䬀ય (દશન­ક吀䬀) 
અને  愀ી漀ુ ં­એ બં
 છે ને ની સાથે  જોડાયે 䘀­ુ
ંમન  
 
  
 
 
4 
આ જ મન આ ર0તે  જ બા ­સં વદેનો ને  (અહ ઉદાહરણ 攀માણે ­最ખ નાં  一ૃ 欀યનાં સં વદેનોને ) 
"દશન­ક吀䬀" થી યે  આગળ લઇ 甀ય છે .......ને "㘀ુ 㼇ⴀ" (િન傦યા㄀મકા 瘀િ℀) ની સામે ૃ  તે  ર漀ુ
ને  કર છે. 
 
"મન" ની આ 氀યા સામે  "㘀ુ 㼇ⴀ" 攀િત­氀યા કર છે . 
અને  આ "攀િત氀યા" ની સાથે ­સાથે  "琀"ું (અહમ) એવી "ભાવના" 樀ુ ં
 "刀爀રણ" થાય છે . 
(અહ આપે લા ઉદાહરણ 樀ુ જબ "મ㘀  一ૃ 欀ય જો猀ુ ં  ુ
" "琀 ં 一ૃ 欀ય ને  જોઈ શ猀ુ ં
 ��ં
" તેમ) 
 
હવે , આ 氀યા (મનની) અને  攀િત氀યા (㘀ુ 㼇ⴀની) ­એ બં ને  樀ુ ં
 િમ搀ણ­ 
"䬀ુ刀ુષ" (આ㄀મા) ની આગળ ર漀ુ  થાય છે , 
અને  તે (આ㄀મા) આ િમ搀ણ ને  "પદાથ­倀પે " અ樀ુ ભવે  છે. 
 
એટલે  એમ પણ કહ0 શકાય ક­ ને  " ચ℀" કહવામાં  આવે  છે ­તે  
તે ઉપર દશા倀યા 樀ુ જબ­猀તઃકરણ (ઇ吀䬀યો­મન­㘀ુ 㼇ⴀ­અહં કાર) એટલે   
猀તર­䬀倀યો (કિમકલ) ની 漀ુ દ0 漀ુ દ0 攀氀યાઓ જ છે .(જો瘀ુ ં ભળ瘀ુ
­સાં ં ર­攀氀યાઓ) 
­વગે
આ થઇ  ચ℀ ની સાદ0 સમજ.... 
 
હવે ૃ
 "瘀િ℀ઓ"  એટલે  瘀ુ?ં  
ૃ
瘀િ℀ નો સાદો અથ થાય છે  "વમળ" ક "તરં ગ" (Wave) 
" ચ℀" ની 猀દર ઉઠતા "િવચાર તરં ગો" ને ૃ
 "瘀િ℀ઓ" કહવામાં  આવે  છે. 
 
હવે  攀䞙 થાય ક­"િવચાર 瘀ુ  ં
છે ? િવચાર તરં ગો 瘀ુ  ં
છે ?" 
 
તો­"િવચાર" એક "બળ" (શ 猀ત) છે .  
( વી ર0તે  漀ુ刀ુ㄀વાકષણ­બળ છે  તે ુ
瘀­એક બળ­શ
ં 猀ત) 
猀ુદરત (攀猀ૃ િત) માં  રહલા "બળ (શ 猀ત) ના અનં ત ભં ડાર" માં થી, 
" ચ℀" (મન)  થો㄀ુ ક
ં "બળ" લઈને  પોતાનામાં  સમાવે  છે, 
ને તે  બળને  "િવચાર­倀પે "  (િવચાર­倀પી તરં ગ­倀પે ) બહાર કાઢ છે . 
 
સામા吀ય ર0તે  "અ䞙" ારા આપણે  (શર0ર) શ 猀ત (બળ) મે ળવીએ છ0એ, 
અને  તે બળ માં થી શર0ર હાલવા­ચાલવા  વી શ 猀ત (બળ) કર છે .(બળ ને  બહાર કાઢ છે ) 
એવી જ ર0તે  ­મન­વ愀ુ ૂ
 搀☀મ બળો ને   ને  આપણે  "િવચાર" કહ0એ છ0એ­ 
તે િવચાર­倀પે  બહાર કાઢ છે . 
 
આમ મન એ ચે તનવં ુ
栀 નથી પણ તે  એક­સાધન છે ,ક   બા  જગતને  (બળને ) 漀હણ કર છે , 
ચેતનવં ુ  છે
栀 બને  (તરં ગ­મય બને  છે ) અને  ચે તનવં ુ
栀 હોય તે ુ
瘀 દખાય છે
ં . 
વળ0 શર0રની 猀દર "આ㄀મા" પણ તે  (મન) ની પાછળ રહલો છે ,તે થી પણ તે  ચેતનવં ુ
栀 દખાય છે . 
 
 વી ર0તે  શાંત પાણીમાં  પ㈀થર ફ渀 કવાની "氀યા" કરવામાં  આવે  તો, 
પાણીમાં  "攀િત­氀યા" 倀પે  "તરં ગ" પે દા થાય છે . 
તેવી ર0તે  બા ­જગત ક   "સ㄀યમાં " એક "અ ાત­ક અ ે ય" છે . 
(અ樀ુ ભવ ના હોય ㄀યાં  搀ુ ધી અ 刀ત㄀વ િવના樀ુ ં, મ ક બાળક ને
 છે ૂ
 માટ 漀લાનો અ 漀ન  એ અ ાત  
હોવાથી તે ૂ  હાથ નાખે
 漀લામાં  છે.) 
તે  બા ­જગત  (સં સાર) કોઈ વ刀栀 ને ુ "搀ચન­倀પેૂ "  (氀યા­倀પે ) મન પર આઘાત (પ㈀થર) ફ渀 ક છે
. 
  
 
 
5 
અને  મન તે ની 攀િત氀યા કર છે .અને  જગત (સં સાર) 樀ુ  અ 刀ત㄀વ પે દા થાય છે . 
 
સંસાર ના   કોઈ પદાથ ને   આપણે   જોઈએ છ0એ,甀ણીએ છ0એ,તે , 
તે બા  જગતના તરફ થી આવે લ ઉ℀ે ૂ
જના (氀યા­ક­搀ચન) ની સામે  થયે લ મન ની 攀િત氀યા છે . 
સંસારનાં  જડ­䬀倀યો (પદાથ瘀) એટલે  "સં વદેનો" ઉભા કરનાર ક ઉભા કરવાની એક "શ��તા" છે . 
  બહાર છે ­(બા ­જગતમાં  છે) તે  કવળ એક "ઉ℀ે જના" જ છે . 
 
દાખલા તર0ક­"કા䘀ુ " નામની એક માછલી ­તે ની છ0પમાં  મોતી બનાવે  છે. 
એમાં  એ瘀ુ ં  છે
 બને  ક­બહારથી કોઈ પર㨀વી પદાથ તે ની છ0પ ની 猀દર પે સી જઈ ને , 
ખંજવાળ (氀યા) પે દા કર છે ,એટલે  તે  માછલી,તે  પદાથ ની આસપાસ ચીકણા રસ નો  
ઢોળ ચડાવવા માં ડ છે  (攀િત­氀યા) અને  તે થી મોતી તૈ યાર થાય છે . 
 
આવી જ ર0તે ,આ અ樀ુ ભવમાં ુ
 આવ栀 "જગત" (સં
ં સાર) એ ­ 
甀ણે  ક ­આપણે  ચડાવે ૃ
લ "瘀િ℀ઓ" (攀િત氀યાઓ) નો ઢોળ (મોતી) છે . 
પણ ખ刀ં ુ
 જગત તો તે ના બીજ­ગભ樀ુ ં
 કામ કરતો પદાથ છે . (બીજગભ­猀­ક­   કારણ­倀પ છે ) 
 
સામા吀ય મ樀ુ 渀ય ને ુ
 આ ��ારય સમ甀栀 નથી,કારણક,એ જયાર જયાર, 
ં
તે સં
સાર ને  સમજવાનો 攀યાસ કર છે  ㄀યાર ㄀યાર તે  ­ 
"મન" થી સ琀 ુ 攀થમ તો,(જગતને ૃ
) "瘀િ℀ઓ નો ઢોળ" ચડાવે  છે , (મન થી તે ­જગત ને  બનાવે  છે ) 
અને  પછ0,પોતે  ચડાવે લા તે  ઢોળ ને  જ (તે ­જગત ને  જ) 漀ુ એ છે ,તે
ના બીજ­ગભ (猀) ને  નહ. 
 
આમ,આ 攀કરણ ની શ倀આતમાં  યોગ ની   倀યા最યા આપી­ક­ 
"યોગ­એટલે ­     " ચ℀ ને  漀દ0 漀ુ
ુ ૃ
દ0 瘀િ℀ઓ 樀ુ ં
 刀વ倀પ ધારણ કરતાં  રોક瘀ુ ં
 (િનરોધ) " 
તો,તેમાં ૃ
 આવતી 瘀િ℀ઓ એટલે  瘀ુ?ં  
ચ℀ કવી ર0તે  漀ુ દ0漀ુ ૃ
દ0 瘀િ℀ઓ ધારણ કર છે ,તે  આપણે  સમજયા.  
 
ખરો 䬀ુ 刀ુ
ષ (આ㄀મા) તો મન ની પાછળ રહલો છે .મન તે ના હાથમાં  樀ુ ં
 હિથયાર (સાધન) છે . 
મન ની પાછળ જયાર (㘀ુ 㼇ⴀથી) મન ને  જોવામાં  આવે  ㄀યાર મ樀ુ 渀યમાં   સમજ­શ 猀ત આવે  છે
. 
અને ,મ樀ુ 渀ય જયાર મન ને  છોડ0 દ­㄀યાર­ તે  મન ના 琀ુ કડ琀ુ કડા થઇ ને  નાશ પામે  છે. 
 
એટલે  હવે  સમ㨀 શકાય છે  ક­ ચ℀ એટલે   માં થી મન ઉ㄀પ䞙 થાય છે  તે "䬀倀ય" 
અને  બા  કારણો તે ના પર આઘાત કર છે ,㄀યાર તે માં   તરં ગો ­ઉ㄀પ䞙 થાય તે ૃ
 瘀િ℀ઓ, 
અને ૃ
 આ "瘀િ℀ઓ" એ જ આપણો "સં સાર" (જગત­િવ傦) 
 
 મ,સરોવર ની સપાટ0 તરં ગો થી ઢં કાયે લી હોય ક તે ુ
樀 પાણી ડહો琀ં
ં  હોય તો તે 樀 ુ
ં
ત ળ猀ુ ં
 જોઈ શકા栀 ુ
ં
 નથી,પણ જો પાણી 刀વ漀છ હોય અને  તરં ગો ના હોય તો ત ળ猀ુ ં
 જોઈ શકાય છે , 
તેમ,ત ળયા­倀પે  "આ㄀મા" ,સરોવર­倀પે   ચ℀ અને  તરંગો ને ૃ
 瘀િ℀ઓ સમજવામાં  આવે  તો, 
ચ℀ને  (સરોવર ને ૃ
) 瘀િ℀ઓ (તરં ગો) 樀ુ ં
 刀વ­倀પ ધારણ કરતાં  રોકવામાં  આવે  (િનરોધ કરવામાં  આવે ) 
એટલે  ક એવો યોગ કરવામાં  આવે  ક  નાથી  ચ℀ ની 瘀િ℀ઓ શાં ૃ ત થાય તો, 
આ㄀મા (પરમા㄀મા) 倀પી સરોવર樀ુ ં ળ猀ુ
 ત ં
 દખાય. 
 
મનની 愀ણ અવ刀થાઓ હોય છે . 
૧)  તમો漀ુ ણ­વાળ0­  㘀ુ 㼇ⴀહ0ન અને  પ瘀ુ ઓમાં  હોય છે .તમો漀ુ ણ વાળ0 氀યાઓ 樀ુ કશાનકારક જ હોય છે . 
  
 
 
6 
      આ અવ刀થામાં  મનમાં  બીજો કોઈ ­પણ િવચાર આવતો નથી. 
૨)  રજો漀ુ ણ ­વાળ0­અવ刀થા એ ચં ચળ અવ刀થા છે ,તે માં
 મ樀ુ 渀ય નો 樀ુ ુ
最ય હ栀 હોય છે ­સ℀ા અને  મોજશોખ. 
૩)  સ㄀વ­漀ુ ણ­વાળ0 ­અવ刀થામાં  ગંભીરતા, 刀થરતા,શાં િત,અને  刀વ刀થતા હોય છે . 
       ચ℀­倀પી સરોવરના તરં ગો શમી ગયા હોય છે  ને  જળ 刀વ漀છ થઇ ગ猀ુ ં
 હોય છે . 
 
શાં ત અને  刀વ刀થ રહવાની ­એ  刀થિત ­તે  િન渀氀યતા ની નથી પણ સ氀યતા ની છે .કારણક, 
શાં ત અને  刀વ刀થ રહ瘀ુ ં "શ 猀ત" 樀ુ
 તે ં
 મોટામાં ુ
 મો琀ં
 攀દશન છે .અને  આમ કર瘀ુ ં સહ䘀ુ
 તે  ં
તો નથી જ. 
જો ક ચં ચળ થ瘀ુ ં  ં
 ઘ搀ુ સહ䘀ુ  ં
છે,ઘોડા ની લગામ છોડ0 દવામાં  આવે  તો તે  મ樀ુ 渀ય ને  લઈને   
દોડ0 જશે ,અને  આ瘀ુ ં
 તો કોઈ પણ મ樀ુ 渀ય કર0 શક, 
પણ   મ樀ુ 渀ય દોડતા ઘોડાઓને  રોક0 શક તે  જ વ愀ુ  તાકાત­વાળો છે ,બળ ની જ倀ર અહ પડ છે . 
 
કોઈ જડ 㘀ુ 㼇ⴀવાળો મ樀ુ 渀ય (ક瘀ુ  ં
ના કર અને ) શાંત દખાય તો તે  શાં
ત નથી. 
刀વ刀થ­શાં ત મ樀ુ 渀ય તો તે  છે  ક­ નો તે ના મનના તરં ગો પર કા㘀ુ  હોય. 
刀વ刀થતામાં   ઉ漀ચ કોટના બળ樀ુ ં
 攀દશન છે ,તો 氀યાશીલતા માં  ઉતરતી કોટના બળ 樀ુ ં
 ...... 
 
મન ( ચ℀) તો સવદા પોતાની 刀વાભાિવક 瘀ુ ⴀ અવ刀થાએ પહોચવાનો 攀યાસ કર0 ર  ુ ંહોય છે , 
પણ ઇ吀䬀યો તે ને બહાર ખ㘀 ચી લાવે  છે , 
તે  મન ( ચ℀) ને  રોક瘀ુ ંની બહ樀ુ
,તે ખ 攀瘀િ℀ ને ૃ  રોકવી,અને , 
㘀ુ 㼇ⴀ ના "સાર­ત㄀વ" તરફ પા��ં  વાળવાની શ倀આત કરવી,તે  "યોગ" 樀ુ ં  ં
 પહ䘀ુ પગિથ猀ુ ં . 
  છે
કારણક મા愀 આ જ ર0તે   ચ℀ ને  યો漀ય માગ䞙  વાળ0 શકાય છે . 
 
ચ℀ જો ક નીચામાં  નીચા થી ⸀ચામાં  ⸀ચા ­દરક દરક 攀ાણીઓમાં  રહ䘀ુ  ં
હોય છે , પણ, 
મા愀,મ樀ુ 渀ય શર0રમાં  જ તે  "㘀ુ 㼇ⴀ­倀પે " િવકસે 䘀 ુ
ં
જોવા મળે  છે . 
અને  મ樀ુ 渀ય 樀ુ ં ચ℀ (મન) 礀યાં
 આ   搀ુ ધી "㘀ુ 㼇ⴀ" 樀ું
 刀વ倀પ ના લઇ શક (㘀ુ 㼇ⴀ બરોબર િવકસે  નહ) 
㄀યાં  搀ુ ધી,તે નાથી,આ બધાં  (યોગનાં ) પગિથયામાં થી પસાર થયા છતાં , 
"આ㄀મા" ને  樀ુ猀ત કરવા樀ુ ં
 શ�� નથી. 
 
ગાય વગે ર 攀ાણીઓ માં ,તે મનામાં  "મન" હોવા છતાં  તે મને   તા㄀કા લક 樀ુ 猀ત અશ�� છે ,કારણક, 
તે મ樀ુ  ં
ચ℀ (મન) 㘀ુ 㼇ⴀ 樀ુ ં
 刀વ倀પ લઇ શક તે ુ
瘀 હો栀 ુ
ં  નથી.આમ,મા愀 મ樀ુ
ં 渀ય શર0રમાં  જ 樀ુ 猀ત શ�� છે . 
અને  મ樀ુ 渀ય જયાર  ચ℀ ની "િનરોધ­અવ刀થા" (䬀ણ­એકા漀તા) એ પહ猀ચે ૂ , (એવો યોગ કર), 
㄀યાર  તે   ચ℀ "સમાિધ" 攀ા一ત કરાવે  છે . 
 
● तदा တႰटु ः ᄠव〰〰पे ऽवᄠथानम (૩)  ्
 
ૂ
એવી (䬀ણ­એકા漀તાની)  刀થિતમાં  䬀渀ટા (䬀ુ 刀ુ ષ­ક­આ㄀મા) 
પોતાની "刀વ­倀પ­ 刀થિત" માં ૃ
 (瘀િ℀­રહત અવ刀થામાં ) રહ છે ....(૩) 
 
 મ,તરં ગો શાં ત થાય અને  સરોવર શાં ત થાય એટલે  આપણે  તે 樀 તુ
ં ળ猀ુ ં
  જોઈ શક0એ છ0એ, 
તે મ,"મન" પણ જયાર શાં ત થાય,㄀યાર આપણે  જોઈ શક0એ ક ­આપ搀ુ  ંસા漀ુ ં
 "刀વ­倀પ" 瘀ુ  ં
છે ? 
અને  ㄀યાર આપણે  િવષયો સાથે ુ
 ત琀પ થતા નથી,અને  પોતાના "刀વ­倀પ"માં  જ રહ0એ છ0એ. 
 
● विृ တतसा〰〰တयम इतरတ (૪) 
्
 
  
 
 
7 
આવી (િનરોધ­અવ刀થા) િસવાય ના બી甀 સમયે  䬀渀ટા (આ㄀મા) 瘀િ℀ઓ સાથે ૃ  તદાકાર થઇ 甀ય છે .(૪) 
 મ, ક ­જો મ樀ુ 渀ય ની કોઈ િન
દા કર તો તે નાથી તે ના મનમાં  一ુઃખ ની "瘀િ℀" પેૃ દા થાય છે , 
અને  તે તે ુ ૃ
ની (一ઃખ ની 瘀િ℀ ની) સાથે  તદાકાર થાય છે ,પરણામે ુ
 一ઃખ નો અ樀ુ ભવ થાય છે .   
 
● वတृ तयः पတचतᨁāयः ि뀐लႰटा अि뀐लႰटाः (૫) 
 
ૃ
瘀િ℀ઓ પાં ચ 攀કારની છે ,કટલીક 瘀િ℀ઓ 一ૃ ુ
ઃખ­દાયક તો કટલીક 瘀િ℀ઓ 一 ૃ ુ
ઃખ­રહત છે ...... .. (૫) 
 
● တमाण⴫컀वपयတ य⴫컀वकဒपჱनတाᄠमत ृयः (૬) 
 
એ પાં ૃ
ચ 攀કારની 瘀િ℀ઓ ­આ છે ­  (૧) 攀માણ  (૨) િવપયય (૩) િવક樀પ (૪) િન
ૃ
䬀ા (૫) 刀樀િત...(૬) 
 
● တတयĴानम ुानागमाः တमाणाჱन (૭) 
 
(અ) "攀㄀ય"  (બ)  "અ樀ુ માન" અને  (ક) "આગમ" (આ一ત­વા��) 
એ "攀માણ" (પહલા 攀કારની 瘀િ℀)  છે ૃ    .........................................................................(૭) 
 
જયાર આપણા બે ­અ樀ુ ભવો પર刀પર િવરોધી ના હોતાં  જો સરખા હોય  ­તે ને   "攀માણ"  કહ છે . 
આ 攀માણ 愀ણ 攀કારના છે . 
 
૧) 攀㄀ય 攀માણ­  કાં ઇ આપણે  攀㄀ય જોઈએ અને  અ樀ુ ભવીએ,તે  ઇ吀䬀યો ને  倀મ  瘀ુ ં
 ના લાગે  ­ 
     તો તે  "攀㄀ય 攀માણ" છે . મ ક­最ખો જગત ને  漀ુ એ છે  ­તે  જગતના અ 刀ત㄀વ 樀ુ  䬀ર栀 ુ
ૂ  攀માણ છે
ં . 
 
૨) અ樀ુ ુ
માન­攀માણ­જયાર કોઈ એક વ刀栀 ની િનશાની જોવામાં  આવે  અને  તે  િનશાની પરથી, 
ુ
      વ刀栀 ની િનશાની છે  તે ુ
樀 અ樀ુ
ં માન­ ાન  થાય તે ­છે  અ樀ુ માન­攀માણ. 
 
૩) આગમ (આ一ત) 攀માણ­આ一ત­વા�� એટલે  ક­યોગી મહા䬀ુ 刀ુષો ના વા��,ક  મણે  ­સ㄀ય નાં  દશન  
    કયા હોય ­તે વાઓ નો 攀㄀ય અ樀ુ ભવ­倀પી વા��ો.ક   (સ㄀ય માનવા­倀પ) 攀માણ છે . 
 
અહ આ一ત­શ樀દ નો અથ છે ­攀㘀ુ ⴀ­ક­પહ猀ચે લો­ક­અ樀ુ ભવી મહા䬀ુ 刀ુષ. 
આવા મહા䬀ુ ુ
刀ષો એ સ㄀ય 搀ુ ધી પહ猀ચીને  પોતાના અ樀ુ ભવ થી   શ樀દો ક ા તે  "攀માણ" છે . 
કારણક તે   ાનને  પોતાની 猀દર 漀ુ એ છે .આ 䬀ુ 刀ુષો જ શા­漀ં થો ના રચનારાઓ છે . 
અને  એટલા માટજ શાો­એ "攀માણ" કહવાય છે . 
 
ઘણા દાશિનકો આ "આ一ત­વા��" (મહા­䬀ુ 刀ુષો ના ક શાોના શ樀દો) િવષે  ચચા કરતાં  કહ છે  ક­ 
"આ "આ一તો" (મહા䬀ુ 刀ુષો) ના શ樀દો "攀માણ­攀ત" છે ૂ , તો એ વાત સાચી છે ­તે ુ
樀  "攀માણ"瘀ુ
ં ?ં  
 
તો,તે  મહા䬀ુ 刀ુષો નો અ樀ુ ભવ­એ 攀માણ છે .કારણક­આપણે    જોઈએ છ0એ­તે  કોઈ અગાઉના  
ાન 樀ુ  િવરોધી નથી,અને  તે થી તે 攀માણ છે . 
ઇ吀䬀યોથી પર એ瘀ુ ં
 ય    ાન છે ,અને  જયાર જયાર તે  ­ ાન­તક­㘀ુ 㼇ⴀ ને , 
અગાઉના માનવ­અ樀ુ ભવ ની િવરોધી ના લાગે ­ ㄀યાર,તે   ાન ­攀માણ­倀પ ગણાય છે . 
 
સ㄀ય િવશે ૂ
ની કોઈ પણ નવી શોધ­એ 攀તકાળના શોધે લા સ㄀યની િવરોધી નથી હોતી, 
  
 
 
8 
પણ તે ની સાથે  બં ધ­બે સતી થાય છે . 
 
િન刀વાથk અને  પિવ愀 મહા䬀ુ 刀ુષો એવી કોઈ ઇ吀䬀યાતીત અવ刀થાએ પહ猀ચે લા દખાઈ શક છે  ક­ 
  આપણે  ઇ吀䬀યો ારા મે ળવી શકતા નથી. 
જગતના ભલા માટ તે મના અ樀ુ ભવથી મે ળવે 䘀 ું
સ㄀ય,એ  કોઈ બી甀 સ㄀ય­ ાન 樀ુ  િવરોધી  
ુ
હો栀 નથી,અને
ં  બી漀ુ ં
 કોઈ પણ તે   ાન ને  攀ા一ત કર0 શક છે , 
તેથી તે
મના "આ一ત­વા��ો" એ "攀માણ" છે . 
 
● ⴫컀वपयတ यो 㻖ɸमၠया쀐ानम अतတ ् प ूတჱतႰठम  (૮)  ्
 
િવપયય એટલે  િમ㈀યા (ખો琀ુ ં
)  ાન.વ刀栀 樀ુ ુ   સા漀ુ ં
 刀વ倀પ છે  તેનાથી ઉલ琀ુ ં
 દખ瘀ુ ં. (૮) 
 તે
 
ચ℀માં ૃ
 ઉઠતી 瘀િ℀ઓ નો એક બીજો 攀કાર છે ­િવપયય.ક  માં ુ
 એક વ刀栀,બી㨀 વ刀栀 ુ  
માં
ૂ
攀લ થી (ખોટ0 ર0તે ) જણાય. મક છ0પ નો 琀ુ ૂ
કડો 攀લ થી ચાં દ0નો 琀ુ કડો જણાય. 
 
● शတद쀐ानानप ुाती वᄠतश ुတ
ूयो ⴫컀वकဒपः  (૯) 
 
"િવક吀먃પ"  એટલે  ☀Ȇમાં "શ最☄દ" 䴀Ȇ ુ
જ 먀氆ાન હોય,પણ તે ુ
ની પાછળ વ吀倃謀騅 ના હોય તે  "શ最☄દ­嬀氆મ" 
 
ૃ
瘀િ℀ઓ નો એક 愀ીજો 攀કાર છે ,ક  ને  િવક樀પ કહવામાં  આવે  છે. 
એક "શ樀દ" 樀ુ  ઉ漀ચારણ થ猀ુ ં  તે
,અને ના અથ નો િવચાર ના કરતાં ,તરત એક િનણય ­બાં ધી લે વો, 
એ  ચ℀ ની િનબળતા ની િનશાની છે .મા愀 䬀ુ 刀તકયા  ાન 樀ુ  પણ આ瘀ુ ં . 
 જ છે
 
● अभावတတययालတबना विृ တतჱनတ တा (૧૦) 
 
અભાવ ની લાગણી ને  આધાર ઉઠતી,瘀િ℀ ­તે ૃ  િન
䬀ા.(૧૦) 
 
ૃ
瘀િ℀ઓ નો એક ચોથો 攀કાર છે  ક  ને  કહવામાં  આવે  છે­િન

䬀ા 
મનને  ના ગમતી લાગણીઓ થી બગાસાં  આવી િન
ૃ
䬀ાની 瘀િ℀ થાય છે ,ક પછ0, 
"મન થાક0 ગ猀ુ ં
" એવી લાગણી થી પણ મ樀ુ 渀ય િન
䬀ામાં ૃ
 "攀瘀℀" થાય છે . 
 
● अनभ ुतू⴫컀वषयासं တमोषः ᄠमჱृ तः  (૧૧) 
 
અ樀ુ ભવેલા પદાથ瘀 મનમાં થી 攀સ ૂાઈ ન 甀ય,㄀યાર તે
ં ને ૃ
 刀樀િત (刀મરણ­ક­યાદ­દા刀ત) કહ છે . 
 
ૃ
瘀િ℀ઓનો એક પાં ચમો 攀કાર છે  અને  તે  છે ૃ
 ­刀樀િત (刀મરણ­ક­યાદ­દા刀ત) 
 
ૃ
刀樀િત­એ ­攀㄀ય (અ樀ુ ભવે䘀­ુંસા漀ું ાન,િમ㈀યા (નહ અ樀ુ
)  ભવે લા­સાં ભળે લા­ક વાં ચે
લા)  ાન, 
શા樀દક­િવક樀પ ( મક­સં 刀કારો) ક િન
䬀ા માં થી પણ આવી શક છે . 
 
દાખલા તર0ક­જયાર આપણે  કોઈ "શ樀દ" સાં ભળ0એ છ0એ,㄀યાર તે  ­ 
ચ℀­倀પી સરોવરમાં  ફ渀
કાયેલ એક પ㈀થર  વો છે . તે "શ樀દ" એ  ચ℀માં  એક "તરં ગ" પે દા કર છે , 
અને  એ એક "તરં ગ" એ બી甀 અસં 最ય "તરં ગો" ની હારમાળા ઉભી કર છે ,આ樀ુ ં
 刀મરણ રહ તે ૃ
 "刀樀િત" 
  
 
 
9 
 
તેજ 攀માણે ­િન
䬀ામાં  જયાર "િન
ૃ
䬀ા­瘀િ℀­倀પી" િવલણ તરં ગ થી  ચ℀માં ૃ
 "刀樀િત" નો તરં ગ  
પેદા કર છે  ­㄀યાર તે ને
 "刀વ一ન" કહવામાં  આવે  છે. 
 
  "તરં ગ" (ના 刀મરણ) ને  甀漀ત અવ刀થામાં ૃ
 "刀樀િત" કહવામાં  આવે  છે ­ 
તે જ તરં ગ  (ના 刀મરણ) ને  િન
䬀ા­અવ刀થામાં   "刀વ一ન"  કહવામાં  આવે  છે .(આ પણ એક "瘀િ℀" છે ૃ ) 
 
આપણે  િન
䬀ામાં થી જયાર 甀ગી ઉઠ0એ છ0એ­㄀યાર આપણે  甀ણીએ છ0એ ક આપણે  漀ઘતા હતા. 
િન
䬀ા દરિમયાન પણ  ચ℀ની 猀દર "અ樀ુ ક­攀કારના તરં ગો" હતા જ,એટલે  જ તે ુ
樀 刀મરણ (刀樀
ં ૃ
િત) રહ છે
. 
 
ફર0થી, આ 攀કરણ ની શ倀આતમાં  યોગ ની   倀યા最યા આપી­ક­તે ને  યાદ કર0એ­તો­ 
"યોગ­એટલે ­     " ચ℀ ને  漀ુ દ0 漀ુ ૃ
દ0 瘀િ℀ઓ 樀ુ ં
 刀વ倀પ ધારણ કરતાં  રોક瘀ુ ં
 (િનરોધ) " 
 
અ㄀યાર 搀ુ ધીમાં ­ ચ℀, ચ℀ની 瘀િ℀ઓ,અને ૃ ૃ
 એ  ચ℀­ 瘀િ℀ઓ ધારણ કર છે ,તે  આપણે  સમજયા.  
તો હવે  આ  ચ℀નો "િનરોધ" એટલે  ક  ચ℀ ને ૃ
 આવી 瘀િ℀ઓ ધારણ કરતાં  રોકવી શી ર0તે ? 
એવો તે  કયો "યોગ" (氀યા) કરવો જોઈએ? તો તે ના જવાબ માં  કહ છે  ક­ 
 
● अတयासवै राတयाတयां  तिတनरोधः  (૧૨) 
● तတ िᄠथतौ यတनोऽတयासः (૧૩) 
● स त ु दတघတ कालनै रတतयတ सတकारासे ⴫컀वतो ጃढभ㻖ɸू मः (૧૪) 
● ጃႰटान▗▗ ु⴫컀वक⴫컀वषय⴫컀वतႰृ णᄠय वशीकारसं 쀐ा वैराတयम (૧૫) 
्
 
 
"અ尀☄યાસ"  અને   "વૈ રા儀倃ય" ારા તે ૃ
મનો (瘀િ℀ઓ નો) "િનરોધ" થઇ શક (રોક0 શકાય)  (૧૨) 
ૃ
"瘀િ℀ઓ" ને  ㄀યાં  ( ચ℀માં ) સં䬀ણ­ૂ 刀થર રાખવાનો િનરં તર 攀યાસ ­તે ­ "અ尀☄યાસ"        (૧૩) 
ૂ
最બ આદર­䬀 ૂ
વક લાં બા સમય 搀ુ ધી,અ䬀યાસ કરવાથી જ તે  ( ચ℀) 一ૃ ઢ બને  છે
.          (૧૪) 
"દખે લા" ક "સાં ભળે ૃ
લા" િવષયો માટની "栀渀ણા"  મનામાં થી નીકળ0 ગઈ છે , 
તેનામાં  િવષયોને  વશ કરવાની   "ઈ漀છા" ઉ㄀પ䞙 થાય છે  ­તે  "વૈ રા儀倃ય"                    (૧૫) 
 
આપ搀ુ  ંદરક "કાય" એ­મન પર樀ુ ં
   એક "કં પન" (સરોવરના તરં ગ  瘀ુ ં
 એક તરં ગ) છે . 
અને  એ કં પન (તરં ગ)  જયાર શાં ત થાય ㄀યાર (મન માં  થી તે  કં પન નીકળ0 甀ય ㄀યાર)  
પોતાનો એક  ડાઘ 樀ુ ુ
ક栀 甀ય છે
ં ­ક   ડાઘ ને  "સં刀કાર" કહ છે . 
 
આવા,漀ુ દા漀ુ દા કાય瘀ના ­漀ુ દા 漀ુ દા "સં ૂ
刀કારો"­最બ મોટ0 સં 最યામાં  મન ઉપર પડલા હોય છે ­ 
અને  તે બધા જોડાઈ ને  ­"ટવ"  ક "刀વભાવ" 樀ુ ં
 刀વ倀પ લે  છે. 
જયાર "ટવો" 樀ુ જબ 氀યાઓ樀ુ ંનરાવતન થાય એટલે
 䬀ુ  ­બને  છે  ­મ樀ુ 渀ય 樀ુ ં
 "ચાર瀀ય" 
­­જો "瘀ુ ભ ક સારા" સં 刀કારો વ愀ુ  હોય અને  તે સં 刀કારો 攀બળ બને ­તો  
તે મ樀ુ 渀ય­તે ના સારા ચાર瀀ય ને  લીધે ­­સારો ચાર瀀ય વાળો અને  搀ુ ખી થાય. એ જ 攀માણે ­ 
­­જો, "અ瘀ુ ભ ક ખરાબ" સં 刀કારો 攀બળ બને  તો ­મ樀ુ ુ
渀ય ­一渀ટ બને  ­અને ુ
 一ઃખી થાય. 
 
ખરાબ ટવો ને  છોડવાનો એક મા愀 ઉપાય છે ­ક­તે નાથી ઉ樀ટ0 સાર0 ટવો પાડવી ­તે . 
સારાં  કમ瘀 અને  પિવ愀 િવચારો કય䞙  રાખવાથી­નવી સાર0­ટવ પડ છે , 
નવી સાર0­ટવો ના 䬀ુ નરાવતન થી સં 刀કારો સારા થઇ ને  સા刀ં ુ
 ચાર瀀ય ઘડાય છે , 
  
 
 
10 
અને  ખરાબ અને  હલકટ ચાર瀀ય  ને  તે  દબાવે  છે . 
 
મનને  તરં ગ િવનાની ( 刀થર  ચ℀ ની  刀થિતમાં ) રાખવાનો ­એટલે  ક­ 
તે મનમાં  તરંગો ઉઠતા જ અટકાવવાનો િનરં તર 攀યાસ (સં યમ)­તે ને  "અ尀☄યાસ" કહ છે . 
"સંયમ" ની આ  刀થિત­શ 猀ત ­એક દવસમાં  થઇ જતી નથી, 
પણ લાં બા સમય 搀ુ ધી િનરં તર અ䬀યાસ કરવાથી જ મળે  છે . 
 
આપણાં  "કાય瘀" (કમ瘀­氀યાઓ)  કરવાની (થવાની) પાછળ ­બે ­ "攀ે રક­બળો" છે . 
(૧) આપણે  પોતે    અ樀ુ ભ倀猀ુ ં તે
 છે  અને  (૨) શાોમાં થી ક­બી甀ઓ પાસે થી સાં ભળે લો અ樀ુ ભવ. 
આ બે  બળો,મન­倀પી સરોવર પર તરં ગો પે દા કર છે  ને  કાય瘀 થાય છે . 
 
"વૈરા漀ય" એ આ બં ને બળો ની સામે  લડવાની અને  મન ને  કા㘀ુ માં  રાખવાની "શ 猀ત" છે . 
વૈરા漀ય આ બં ને બળો નો "㄀યાગ" કર છે . 
 
સંસાર0 માણસો નો અ樀ુ ભવ ­આપણને  એમ શીખવે  છે  ક­ઈ吀䬀યોનાં  ભોગ­搀ુ ખ એ 搀ે 渀ઠ છે , 
આ 攀લોભન જબરદ刀ત છે ,પણ તે મનાથી લોભાઈને   ચ℀માં  તે ૃ
 ­ભોગ બાબતની 瘀િ℀ ઉઠવા ના દવી,  
અને  તે  ભોગો નો અ刀વીકાર કરવો­તે  "㄀યાગ" છે . 
અને  આવા ㄀યાગથી "વૈ રા漀ય" આવે  છે ­ક   ­એક જ "樀ુ 猀ત" નો માગ છે . 
 
કોઈને  સમજવામાં  કદાચ અઘર0 લાગતી વાર બે  ઉદાહરણ થી નીચે  樀ુ જબ સમ甀વી શકાય. 
 
ઘરના શાં ત વાતાવરણમાં  થી (કં ટાળ0ને ??)  ટ0.વી. ચા䘀ુ  કર瘀ુ ં "氀યા" કર0 એમ કહવાય. 
 તે
ૃ
ટ0.વી. એ 一欀ય અને  栀વિન ના "તરં ગો (કં પનો) "વહતાં ૂ ­ 
 樀��ાં
હવે તેમાં ­搀ુ ખ­一ુ ઃખ ક મન ને  બહકાવે ­ક મન ને  ડર આપે  તે વી અસં 最ય ચીજો જોઈને , 
ટ0.વી. જયાર બં ધ કર0એ ㄀યાર "અ樀ુ ક મન ને  ગમી ગયે લાં  䬀欀યો 樀ુ  刀મરણ રહ0 甀ય છે ­" 
તે મને  યાદ રાખે લી તે  વાતો એ મન ને  લાગી ગયે લા ડાઘ છે  અને  તે ને  "સં 吀倃કાર" કહ છે . 
 
હવે ધારો ક ટ0.વી. નો તે  ચાલતો 攀ો漀ામ મનને  ગમી ગયે લો  હતો તે  ફર0થી,તે  જ 攀ો漀ામ નો  
આગલો હ一તો ઉપરના  વી પર 刀થિત થતા, તે  જોવા બે સી જશે , થી "ટ વ" બને  છે. 
આવી ઘણી બધી "ટવો" જોડાય એટલે ­"મને  અ樀ુ ક 甀તના ટ0.વી.攀ો漀ામ ગમે  છે ­" તેવો "吀倃વભાવ" બને. 
ુ ુ
આવી જ 漀દ0 漀દ0 甀તની ટવો (અને  刀વભાવ) ના 䬀ુ નરાવતન થી મ樀ુ 渀ય 樀ુ  "ચા䴀�ર輀倃ય" બને  છે. 
 
એટલે  અ㄀યાર 搀ુ ધીમાં  આગળ આવી ગયે લ, 
ચ℀, ચ℀ની 瘀િ℀ઓ,અને ૃ ૃ
 એ  ચ℀­ 瘀િ℀ઓ ધારણ કર છે ,તે  તે ને  琀ં ૂમાં
ક  આમ સમ甀વી,  
(ઉપરના સમજવા માટ કહલા ઉદાહરણને  લાં㘀 ુઆગળ, ના,ખ㘀 ચતા) 
મા愀 ­એટ䘀ુ  ં
જ જો સમજવામાં  આવે  ક­જો  ચ℀ને ૃ
 瘀િ℀ઓ ને  ધારણ કરતાં  પહલાં  જ, 
"અ䬀યાસ" કર0ને  અને ૃ
 瘀િ℀ઓ ઉભી કરતી વ刀栀 ુ
ઓનો ㄀યાગ કરવાથી પે દા થતો "વૈ રા漀ય" 
લાવીને  (િનરોધ કર0ને ) જો તે ૃ
 瘀િ℀ઓ ને  ઉભી જ ન થવા દવામાં  આવે ,અને  જો થઇ ગઈ હોય તો­ 
  ­ઉપાય (અ䬀યાસ­વૈ રા漀ય) થી,તે નો િનરોધ કરવામાં  આવે  તો તે ­ઉપાય­િનરોધ­એ "યોગ" છે . 
( ચ℀ ને ૃ
 瘀િ℀ઓ ધારણ કરતાં  રોક瘀ુ ં
­િનરોધ કરવો તે  ­યોગ­­૧) 
 
● तတपरं  पጃुषတयाते गणတवै
ु तႰृ
တयम  (૧૬) 
्
 
  
 
 
11 
(攀猀ૃિતના) "漀ુ ણો" (સ㄀વ­રજસ­તમસ) 攀㄀યે ૃ
 "િવ栀渀ણા" આવે  (તે ની આસ 猀ત �𐀀ટ0 甀ય) ㄀યાર,તે ને, 
"પરમ" (ઉ漀ચ 攀કારનો) "વૈ રા漀ય" કહ છે . અને  જનાથી,મ樀ુ
㘀 渀ય ને   
䬀ુ ુ
刀ષ (આ㄀મા­પરમા㄀મા 樀ુ  સ㄀ય  ાન) 樀ુ  ંાન  થાય છે .    (૧૬) 
 
સ琀 ુ攀થમ "漀ુ ણો"  (攀猀ૃ િત ના 漀ુ ણો) અને  "䬀ુ 刀ુષ" એટલે  瘀ુ?ં  તે  સમ㨀એ. 
યોગ­દશન 樀ુ જબ 攀猀ૃ િત (માયા) 愀ણ­"漀ુ ણો" (સ㄀વ­રજસ­તમસ) ની બને લી છે . 
"䬀ુ ુ ૃ
刀ષ" (આ㄀મા) આ 攀猀િત થી "પર"   (漀દો) છે ુ . 
 
આ 攀猀ૃ િત ક  ને  િવાનો,માયા,અિવ��ા­વગે રથી ઓળખાવે  છે ,તે "攀猀ૃિ℀" શ樀દમાં  "મન" નો  
પણ સમાવે શ થઇ 甀ય છે .એટલે ­મન­િવચાર થી માં ડ0ને  જડ 䬀倀યો અને    પણ 最ખ ને  દખાય છે ­ 
તે ૂ  刀吀ળ પદાથ瘀­તે
 સવ 刀吀ળ માં ૂ ૃ
 攀猀િત 樀ુ ં
 "倀ય猀ત­刀વ­倀પ" છે . 
 
અને  આ "攀猀ૃ િત" એ મ樀ુ 渀ય ના આ㄀મા (䬀ુ 刀ુષ) ને  ઢાં
ક0 દ છે .અને   
攀猀ૃિત 樀ુ ં
 આવરણ કોઈ ર0તે  (漀ુ ણો 攀㄀યે ૃ
 િવ栀渀ણાથી) હટ0 甀ય,તો 䬀ુ 刀ુ
ષ (આ㄀મા) 攀ગટ થાય છે . 
એટલે  ક આગળ બતા倀猀ુ ંમ  
 તે
વૈરા漀ય (漀ુ ણો 攀㄀યે નો) એ "આ㄀મા" (䬀ુ 刀ુષ) ના 攀ાગટ渀 માટ­મોટામાં  મોટ0  સહાય છે . 
 
"યોગ" ની 倀યા最યા પછ0 ­હવે ­"સમાિધ" (સં ૂ
䬀ણ એકા漀તા) ની "倀યા最યા" આપવામાં  આવી છે . 
 
● ⴫컀वतकတ ⴫컀वचारानတदािᄠमता〰〰पानग ुमात सं ्တ쀐ातः (૧૭) 
 
સં攀 ાત (સ㄀ય­યથાથ  ાનવાળ0) સમાિધ (યોગ) તે ને કહ છે  ક­ માં ­ 
(૧) િવતક (તક­શ 猀ત)  (૨)  િવચાર (િવવે ક­㘀ુ 㼇ⴀ) (૩) આનં દ (૪) અ 刀મતા ("琀"ુ ં પણા 樀ુ  સામા吀ય ભાન)­ 
અ樀ુ 氀મે  રહલાં  હોય. (૧૭) 
 
સમાિધ ના બે  攀કાર છે ­ (૧) સં 攀 ાત­ક    ાન આપે  છે  પણ 樀ુ 猀ત નહ.  (૨) અસં 攀 ાત­樀ુ 猀ત આપે  છે. 
 
સં攀 ાત ­ના ચાર 攀કાર છે ­િવતક­િવચાર­આનં દ અને  ­અ 刀મતા 
ક  માં  攀થમ "િવતક"  (સિવતક) માં  મન "એક" પદાથ (ત㄀વ)ને  બી甀 પદાથ瘀 (ત㄀વો)થી અલગ પાડ0ને ­ 
તે પદાથ (ત㄀વ) પર વારં વાર 栀યાન કયા કર છે . 
   栀યાનમાં  栀યાન નો િવષય­બહારનાં ૂ
 "刀吀ળ­ત㄀વો" હોય,તે  栀યાન ને  "સિવતક" કહ છે . 
 
િવતક એટલે  ­攀䞙.અને  સિવતક એટલે  攀䞙 સહત. 
 
એટલે ક­甀ણે  મન તે  કોઈ એક 刀吀ળ ત㄀વ નેૂ  વારં વાર 攀䞙 䬀છે ૂ છે  ક  થી­તે  ત㄀વ­ 
પોતાના િવશે નાં  "સ㄀યો" અને  પોતાની "શ 猀તઓ" પોતાના પર 栀યાન કરનાર ને  આપી દ છે . 
આ શ 猀તઓને  "િસ㼇ⴀઓ" કહ છે  ક   િસ㼇ⴀઓ સં સાર ના ભોગ ની શોધમાં  લાગી 甀ય છે , 
અને  樀ુ 猀ત આપતી નથી. 
 
"આ સં સારમાં  搀ુ ખ­ભોગ  瘀ુ ં  ં
 ક瘀ુ છે જ નહ­搀ુ ખ­ભોગ ની સઘળ0 શોધ 倀યથ છે ." 
આવો 攀ાચીનમાં  攀ાચીન પાઠ,મ樀ુ 渀યને  મળતો ર ો છે ,પણ તે  પાઠ શીખવા樀ુ ંને
 તે  અિતશય કઠન પડ છે . 
પણ જયાર તે  ખરખર શીખે  છે ­㄀યાર તે  攀猀ૃ િતના પં 甀માં થી નીકળ0 甀ય છે ­ને "樀ુ 猀ત" થાય છે . 
 
  
 
 
12 
 ને  િસ㼇ⴀઓ કહ છે ­તે
 મેળવવી ­એટલે  સંસાર­બં ધન ને  વ愀ુ ૂ
 મજ㘀ત કર瘀ુ ં  猀તે
.અને  一ુ ઃખ વધાર瘀ુ . ં
પતં જ લ એ આ યોગ­િવ ાન ના વૈાિનક છે ­અને  આ િવ ાન ની એક "શ��તા" (એટલે  ક િસ㼇ⴀઓ ) 
તરફ તે મણે  િનદ傦શ કય瘀 છે ,પણ તે  િસ㼇ⴀઓ સામે  સાવચે ત કરવાની એક પણ તક 漀કતા નથી.  ૂ
ને કહ0 દ છે ­ક તે  િસ㼇ⴀઓ 樀ુ 猀ત આપી શકશે  નહ. 
 
ઉપરની "સિવતક" સમાિધમાં  મન ત㄀વો ને  甀ણે ­攀䞙 䬀છે ૂ છે ­પણ­ 
તેના બદલે  સાધક જયાર તે  જ 栀યાન ની 猀દર­ 
"ત㄀વો" ને  દશ (刀થળ) અને  કાળ (સમય) થી અલગ કર0ને  તે મને  (ત㄀વોને ) તે
 (સાધક) ­ 
"તે ત㄀વો  વાં  છે­તેવ ે
જ 倀પે " તે મનો "િવચાર" કરવાનો 攀ય㄀ન કર છે ­㄀યાર તે ­ 
栀યાન "િનિવતક" (攀䞙 િવનાની­િનિવ�� ચાર) સમાિધ કહવાય છે . 
 
અને  આનાથી આગળ વધીને  તે  સાધક, તે  ત㄀વોને ,દશ­કાળ ની 猀દર  છે  એવો િવચાર કર તો­ 
તે "સિવચાર" (િવચાર­સહત ની) સમાિધ કહવાય છે . 
 
㄀યાર પછ0 સાધક ના 栀યાન નો િવષય (બહારના ત㄀વો ને  બદલે )  
"猀તઃકરણ" (મન­㘀ુ 㼇ⴀ­અહંકાર) બને  અને  તે  猀તઃકરણ ને  રજો漀ુ ણ ક તમો漀ુ ણ થી રહત ધારવામાં   
આવે  ­㄀યાર તે ને "સાનંદ" (આનં દ­સાથે ની­આનં દમય) સમાિધ કહવામાં  આવે  છે . 
 
અને  જયાર "મન" એ પોતે  જ "栀યાન નો િવષય" બને , 
જયાર­刀吀ળ અને ૂ ૂ
 搀☀મ સવ પદાથ瘀 ના િવચારો �𐀀ટ0 甀ય છે ,જયાર 栀યાન­ગાઢ બને  છે ,  
અને  જયાર,કવળ "અહં " ની જ સા ㄀વક અવ刀થા રહ,㄀યાર તે  સમાિધ (અવ刀થા) ને   
"સા 刀મતા" (અ 刀મતા સાથે ની) સમાિધ કહવાય છે . 
 
  સાધક આ અવ刀થાએ પહ猀漀યો હોય,તે  વે દમાં   ને  "િવદહ­અવ刀થા" કહ છે  ㄀યાં  પહ猀漀યો ગણાય. 
તે પોતાને ૂ
 "刀吀ળ­દહ­રહત" અ樀ુ ભવી શક,પણ પોતાના 搀☀મ દહ樀ુ ૂ ં
 ભાન તે ને  રહ જ છે . 
 
 ઓ આ  刀થિત (િવદહ­અવ刀થા)  એ પહ猀ચી ને  "栀યે ય" (樀ુ 猀ત) ને  પહ猀漀યા િવના, 
攀猀ૃ િત માં  લીન (લય­ક­મળ0 甀ય) થાય ­તે મણે  "攀猀ૃ િત­લય" 䬀ુ 刀ુષ પણ કહવામાં  આવે  છે, 
પરં ુ
栀 અહ (િવદહ­અવ刀થામાં )   䬀ુ 刀ુષો અટકતા નથી તે ઓ "樀ુ 猀ત" ના 栀યે યે  પહ猀ચે  છે . 
ક  ને  "અસં 攀 ાત" સમાિધ અવ刀થા કહ છે . 
 
● ⴫컀वरामတတययाတयासपव ूःတ सं ᄠकारशे षोऽတयः (૧૮) 
 
આવી બી㨀 (  અસં 攀 ાત) સમાિધ છે  ­ ­ 
સઘળ0 માનિસક 氀યા ના િવરામ ના િનરં તર અ䬀યાસથી 攀ા一ત કર0 શકાય છે .ક  માં , 
ચ℀માં  મા愀 "અ倀ય猀ત­સં 刀કારો" જ રહલા હોય છે . (૧૮) 
 
મ樀ુ 渀ય ભલે  બધી િસ㼇ⴀઓ મે ળવે ,પણ તે મ છતાં  કદ0ક પતન પણ પામે  ખરો !!! 
礀યાં  搀ુ ૃ
ધી આ㄀મા 攀猀િત થી પર ના થાય­㄀યાં  搀ુ
ધી તે ને  માટ સલામતી નથી. 
પણ 攀猀ૃ િત થી પર થ瘀ુ ં
 અિત કઠન છે .જોક તે ની ર0ત લાગે  છે  સહલી. 
 
તેની સાચી­ખર0­સહલી ર0ત એ છે  ક­મન ના પોતાના પર જ 栀યાન કર瘀ુ ં  જયાર જયાર મનમાં
.અને  િવચાર 
ઉઠ ㄀યાર તે ને  દાબી દવો ક­એક પણ િવચાર ઉઠવા જ ના દવો. 
  
 
 
13 
મન ને  સં ૂ
䬀ણ­પણે ૂ
 "િવચાર 瘀吀ય" બનાવ瘀ુ . ં
અને  મ樀ુ渀ય જયાર આ 攀માણે  કર0 શક છે  ㄀યાર,તે  જ ણે  તે 樀ુ猀ત બને  છે. 
મન ને ૂ
 ખરખર "િવચાર­瘀吀ય" બનાવ瘀ુ ં
­એટલે ­  
સૌથી મહાન શ 猀ત 攀ગટ કરવી.સવ瘀漀ચ સં યમ બતાવવો. 
 
જયાર આ અવ刀થાએ ­એટલે  ક­અસં 攀 ાત­ક ચે તનાતીત­અવ刀થાએ પહ猀ચાય છે ­ 
㄀યાર સમાિધ "િનબkજ" થાય છે . 
િનબkજ સમાિધ શ樀દ થી ­એ કહવા માગે  છે ક­ 
આગળ બતાવે લી­  સમાિધમાં  ભાન રહ, ચ℀માં  ના તરં ગો શાં ત થઇ ને  તે દાબેલા રહ છે . 
તે સમાિધ માં  તરં ગો "સં 刀કાર" ના 刀વ倀પ માં  રહ છે .ક   યો漀ય સમય આવતાં  તરં ગો 樀ુ  刀વ倀પ લે  છે
. 
એટલે  ક­તે  તરં ગ­સં 刀કાર­倀પી "બીજ" તો રહ જ છે ,(તે ુ
નો 猀猀ર 洀ટ પણ ખરો) પણ, 
 
જયાર આ બધા સં 刀કારો નો નાશ થઇ 甀ય,મન નો સં ૂ  નાશ થઇ 甀ય (અ倀યકત થઇ 甀ય) 
䬀ણ પણે
㄀યાર મનમાં  સં 刀કાર­倀પી બીજો રહતાં  નથી­એટલે  એ સમાિધ "િનબkજ­સમાિધ" કહવાય છે . 
અને  આમ જયાર સં 刀કાર­倀પી બીજો રહતાં  નથી­㄀યાર­ સં ૃ
સાર­倀પ­瘀 ફર0 પે ુ
દા થ栀 નથી, 
ં
ક નથી થતી જ吀મ­મરણ ની અનં ત ઘટમાળ......આ સવ થી 樀ુ 猀ત મળ0 甀ય છે . 
 
અહ કદાચ કોઈને  (તક થી) 攀䞙 થાય ક­ 
 ની 猀દર મનનો સં ૂ
䬀ણ અભાવ હોય, ાનનો સં ૂ
䬀ણ અભાવ હોય,તે વી કોઈ અવ刀થા હોઈ શક ખર0? 
 
 મ,આકાશમાં  તેજ નાં  અિતશય મં દ­કં પનો ની  刀થિત ને  "猀ધકાર" કહવામાં  આવે , 
મ栀યમ કં પનો ની  刀થિત ને  "攀કાશ" કહવામાં  આવે , અને   
અિત­ઉ漀ચ કં પનો ની  刀થિત પણ પાછ0 "猀ધકાર" થઇ જશે .(અિત­攀કાશમાં  最ખો 猀甀ઈ 猀ધકાર થાય છે ) 
 
તેમ,"અ ાન" એ નીચામાં  નીચી અવ刀થા છે ," ાન" એ વચલી અને  " ાનાતીત" એ સવ瘀漀ચ અવ刀થા છે . 
" ાનાતીત" એટલે  ક  ાન ના સં ૂ
䬀ણ અભાવ ની અવ刀થા,અને   
નીચલી "અ ાન" અવ刀થાના બં ને  છેડા સરખા (અ ાન વાળા) દખાય છે .(પણ તે  સા漀ુ ં
 નથી) 
ાન­પોતે  એક િમ搀ણ ­એક રચના કરાયે લી સં યોજક વ刀栀 છે ુ­તે  સા漀ુ ં
 ત㄀વ નથી. 
 
હવે 攀䞙 થાય ક­આવી વ愀ુ  ઉ漀ચ સમાિધ ના િનરં તર અ䬀યાસ 樀ુ  પરણામ 瘀ુ  ં
હોઈ શક? 
 
સોનામાં થી મે લ (ભે ગ) કાઢ0 નાખવા માટ વપરાતાં  રસાયણો  વો આ ક刀સો છે . મ, 
કાચા સોનાને .રસાયણો મે ળવી ને   જયાર ગાળવામાં  આવે  છે ㄀યાર,મે લ પણ રસાયણો જોડ બળ0 甀ય છે , 
તેમ,આ િનરં તર ની  ચ℀ ની  િનરોધ­શ 猀ત ­એ 䬀વ ના સં ૂ 刀કારો ને  અટકાવી દશે ,અને   
સાથે સાથે  સારા સં 刀કારોને  પણ અટકાવશે ,પછ0­એ સારા­નરસા સં 刀કારો એક બી甀 ને  દબાવશે , 
અને  પરણામે  આ㄀મા­એકલો (સારા­નરસાથી અ લ一ત,સવ­倀યાપી,સવ­શ 猀તમાન,અને  સવ ) 
પોતાના મહમા માં  攀કાશશે . 
 
㄀યાર મ樀ુ 渀યને  જણાશે  ક­પોતાને  ના હતો જ吀મ,ક ના હ栀 樀 ુ ૃ,નથી જ倀ર 刀વગ ની ક નથી 樀㄀猀ુ
ં㄀猀ુ ૃલોકની. 
㄀યાર,તેને ખબર પડશે  ક­તે ને આવવા樀ુ ં
 નથી ક જવા樀ુ ં
 નથી. 
  આવાગમન (આવવા­જવા) વા琀ં  છે­તે  તો 攀猀ૃ િત છે .અને  તેની ગિત­આ㄀મા પર 攀િત બ
બત થાય છે . 
 
િનરંતર ગિતશીલ રહ栀 ુ ં
ચ℀ ­એ પોતાને  િવિવધ 倀પોમાં  પરવિત�� ત કયા કર છે .અને   
  
 
 
14 
આપણે  倀મણા થી ­માની બે સીએ છ0એ ક આપણે  એ બધાં  િવિવધ 倀પો છ0એ. 
આ㄀મા જયાર 樀ુ 猀ત બને  ㄀યાર બધી 倀મણાઓ 一ૂ ર થઇ 甀ય છે . 
ભારતીય "સાં 最ય­દશન" કહ છે  ક­આ જગતનો કોઈ ઈ傦ર હોઈ શક નહ.અને  હોય તો એક આ㄀મા જ હોય. 
અને  તે આ㄀મા કાં  તો બⴀ હોય ­ક કાં  તો 樀ુ 猀ત હોય. 
તેઓ કહ છે  ક­  આ㄀મા 攀猀ૃ િત થી બⴀ હોય અને  જો 攀猀ૃિત તે ના પર કા㘀ુ  ધરાવતી હોય તો­ 
તે ૃ
 搀渀ટ ઉ㄀પ䞙 કર0જ કવી ર0તે  શક? કારણ ક પોતે  (આ㄀મા) તો 漀ુ લામ છે . 
 
અને  આ જ આ㄀મા જો 樀ુ 猀ત હોય તો­શા માટ આ બધો સં સાર ઉ㄀પ䞙 કર ને  તે ુ
樀 સં
ંચાલન કર? 
તેને પોતાને  કોઈ ઈ漀છાઓ નથી,તે થી તે ને ૃ
 搀渀ટ ઉ㄀પ䞙 કરવાની જ倀ર નથી. 
વળ0 સાં 最ય­દશન કહ છે  ક­આ જગતની બધી જ ઘટનાઓનો 最ુ લાસો 攀猀ૃ િતમાં થી મળ0 રહ છે ­ 
તો કોઈ પણ 攀કારના ઈ傦રનો ઉપયોગ 瘀ુ ?ં  
 
સાં最ય ના આચાય­કિપલ樀ુ િન કહ છે  ક­ 
એવા કટલાયે  આ㄀માઓ છે ૂ
 ક­ ઓ 䬀ણ અવ刀થાએ પહ猀漀યા હોય,છતાં  િસ㼇ⴀઓનો ㄀યાગ ­ન­કર0 શકવાને   
લીધે  樀ુ猀ત અવ刀થા થી થોડ 一ૂ ર હોય છે . 
તેવાઓનાં  મન અ樀ુ ક સમય માટ 攀猀ૃ િતમાં  લીન થાય છે ,પણ પછ0 攀猀ૃ િત ના મા લક બની બહાર આવે  છે . 
 
આવા િસⴀો છે ,અને  દરક મ樀ુ 渀ય (આ㄀મા) ને  આવા િસⴀ થવા樀ુ ં. 
 છે
સાં最યો ના મત 攀માણે ­તો ­વે દમાં    ઈ傦રનો ઉ樀લે ખ કરવામાં  આ倀યો છે ­તે નો ખરો અથ,એટલે  ક સાચો  
ઈ傦ર,એ આવા િસⴀ ­樀ુ 猀ત માં હ જ છે ,તે નાથી અલગ એક,િન㄀ય,樀ુ 猀ત બીજો કોઈ જગત­કતા ઈ傦ર નથી. 
 
આ છે  સાં最યો નો મત­તે ની સામે  યોગીઓ (પતં જ લ) થોડાક ફરક સાથે ­પોતાની ર0તે  કહ છે  ક­ 
આમ નથી­ઈ傦ર છે ,અને  તે બધા આ㄀માઓથી અલગ એક આ㄀મા છે ,અને  તે ૃ
 સમ刀ત 搀渀ટ નો મા લક છે . 
સદા­樀ુ 猀ત છે  અને  漀ુ 刀ુ
ઓનો પણ 漀ુ 倀 છે  
જો ક સાથે  સાથે  યોગીઓ, એ  સાં 最યો ની "攀猀ૃ િત­લીન" િસⴀો નો પણ 刀વીકાર કર છે . 
 
● भवတတययो ⴫컀वदे हတकृ ჱतलयानाम  (૧૯) 
्
 
ઉપર બતા倀યા તે વા 攀猀ૃ િત­લીન 䬀ુ 刀ુષો (િસⴀો­દવો) ­ (આ અસં 攀 ાત સમાિધમાં  પણ) 
તી⼀ વૈ રા漀ય ની ખામી ને  લીધે ,䬀ુન℀吀મ પામે  છે
. (૧૯)  
 
ભારતીય શાોમાં  "અ樀ુ ક 甀તની ⸀ચી પદવીઓ ભોગવનાર આ㄀માઓ" ને  "દવ"માનવામાં  આવે  છે
. 
અને  એ (િસⴀોની­દવોની) પદવીઓ પર 氀મ 攀માણે  漀ુ
દા 漀ુદા આ㄀માઓ આવે  છે. 
પરં ુ ઓમાં
栀  તે ૂ
 નો એક પણ 䬀ણાવ刀થાએ પહ猀ચે લો હોતો નથી. 
 
● ▗▗တावीयတ ᄠमჱृ तसमा⴫킔धတ쀐ापव ूकတ इतरे षाम  (૨૦) 
्
 
આ દવો ક ­  લો猀પાલો બને લા હોવાને  લીધે  અને  તી⼀ વૈ રા漀ય ની કમી ને  લીધે ,મો ને  攀ા一ત થતા નથી, 
જયાર બી甀ઓ,દવો  વી­ લોકપાલ ની પદવી ઇ漀છતા નથી,અને  તેમને  (આ અસં 攀 ાત સમાિધ)  
搀ⴀા­વીય­刀樀િત­ ૃ ચ℀ ની એકા漀તા­અને ુ
 િન㄀ય વ刀栀 ના િવવે ક થી થાય છે  ને  મો મે ળવે છે.(૨૦) 
 
● ती▗▗सं वेगानाम आसတनः (૨૧) 
्
 
  
 
 
15 
 ઓ અ㄀યં ત ઉ㄀સાહ0 હોય છે ,તેમણે  સફળતા જ樀દ0 攀ા一ત થાય છે . (૨૧) 
 
● मद ृमुတया⴫킔धमाတတवात ततोऽ⴫컀प ⴫컀वशे
् षः (૨૨) 
 
યોગીઓ ની સફળતા નો આધાર તે મણે  અપનાવે લા સાધનો (મં દ­મ栀યમ­તી⼀) પર રાખે  છે
. (૨૨) 
 
● ईႰवरတ⴫추णधानाᰯᰌ वा  (૨૩) 
 
અથવા "ઈ傦ર" ની ઉપાસના ારા પણ સમાિધ 攀ા一ત થાય છે . (૨૩) 
 
● 뀐ले शकमတ ⴫컀वपाकाशयै रपरामႰृ टः पጃुष⴫컀वशे ष ईႰवरः (૨૪) 
 
"ઈ傦ર" એટલે  一ુ
ઃખ,કમ瘀,કમ瘀 ના ફળ અને  વાસનાથી અ લ一ત એવો િવિશ渀ટ 䬀ુ 刀ુષ (આ㄀મા) (૨૪) 
 
 અ愀ે  એ યાદ કર瘀ુ ં
 જ倀ર0 છે  ક­પાતં જલ "યોગ" દશન એ "સાં 最ય­દશન" ને  આધાર રચાયે 䘀 ુ
ંછે
. 
સાં最ય­દશન માં  "ઈ傦ર" ને  刀થાન નથી,પણ અહ (પતં જ લ) યોગદશન એક "ઈ傦ર" ને  માને  છે
. 
જો ક ઈ傦ર િવશે ના બી甀 ઘણાયે  િવચારો樀ુ ં
 યોગદશન  ઉ樀લે ુ
ખ કર栀 નથી. 
ં
 
યોગ દશન "એક ઈ傦ર" 樀ુ ં 刀ત㄀વ પોતાની આગવી ર0તે
 અ  કર છે .અને  ઈ傦ર ને  એક િવિશ渀ઠ 䬀ુ 刀ુ ષ   
તર0ક ઓળખાવતાં  કહ છે ક­ 
 
● तတ ჱनरჱतशयं  सवတတတवबीजम ्
 
  સવ ­પ搀ુ  ંબી甀ઓમાં  મા愀 બીજ 倀પે  હોય છે ,તે ઈ傦રમાં  અનં ત­倀પે  હોય છે. (૨૫) 
 
મ樀ુ 渀યમાં
  ાન,મા愀 બીજ 倀પે  છે
,અને  જો એમ હોય તો તે ની આસપાસ "અનં ત­ ાન" ની ક樀પના  
કરવી જ પડ,અને  એ "અનં ત­ ાન" ને  યોગીઓ (પતં જ લ) ­­"ઈ傦ર" કહ છે . 
 
● स पव ूတषाम अ⴫컀प ग
् ጃः काले
ु नानवⰁāछे दात (૨૬) 
्
 
અને  આ ઈ傦ર એ 漀ુ 刀ુ
ઓનો પણ 漀ુ 倀 છે.કારણ ક એ કાળ (સમય) ની મયાદા થી પર છે . (૨૬) 
 
મ樀ુ 渀યમાં
 સઘ琀ં   ાન રહ䘀ુ  ં
જ છે ,પણ તે ને બી甀  ાન (અ樀ુ ભવી સદ­漀ુ 刀ુ
ના  ાન) ારા  
બહાર લાવ瘀ુ ં
 પડ છે .પણ આવા માનવ­漀ુ 刀ુ ઓ ક દવ­漀ુ 刀ુ
ઓ બધા કાળ ની મયાદા­વાળા છે . 
કાળ ની આ મયાદા થી પર,આ 漀ુ ુ
刀ઓ નો એક 漀ુ 倀 એ "ઈ傦ર" છે . 
ક   અનં ત­ ાનવાન,અનાદ અને  અનં ત છે . 
 
● तᄠय वाचकः တणवः (૨૭) 
 
તે (ઈ傦ર) નો બોધક (ઓળખાવનાર શ樀દ)  છે  ­"攀ણવ" એટલે  ક­ॐ 
 
મન   "િવચાર" કર છે ,તે
 "િવચાર" પહલાં  (તેના ઉતરાધ­倀પે ) એક "શ樀દ" હોય છે .  
શ樀દ અને  િવચારને ,કોઈ મ樀ુ ૃ
渀ય,કોઈ પણ 䬀㈀થકરણ ારા �𐀀ટા પાડ0 શક નહ.કારણક, 
  
 
 
16 
એક જ વ刀栀ના બાુ  ભાગને  જો "શ樀દ" કહ0એ તો 猀દરનો ભાગ "િવચાર" છે .  
થો㄀ુ ક
ં આગળ િવચારવામાં  આવે  તો સમ甀ય છે  ક­એક િવચાર ની જોડ એ  "એક જ" શ樀દ હોવો  
આવ欀યક નથી.કારણક ­ 
一ુિનયાના 漀ુ દા 漀ુ દા દશોમાં  િવચાર ભલે  એક હોય,પણ દરક દશની ભાષા ને  લીધે  તે  િવચારને   
漀ુ દા 漀ુદા શ樀દ અને  ઉ漀ચાર લા漀ુ  પડવાના. 
દરક િવચાર ને  倀ય猀ત કરવા એક શ樀દ હોવો જ જોઈએ.પણ માનો ક­ "અ" શ樀દ છે  તે નો  
ઉ漀ચાર ક 栀વિન એક જ હોતો નથી. તે ુ ુ
 "અ" એ 漀દા 漀દા દશોમાં ુ ુ
 漀દ0 漀દ0 ર0તે  બોલાય છે . 
 
ૂ
યોગ搀愀 ના ભા渀યકારો કહ છે  ક­ભલે  િવચાર­અને ­શ樀દ વ漀ચે  નો આ સં બધં 猀ુ દરતી છે ,તો પણ તે નો  
અથ એ નથી ક­એક િવચાર અને  એક શ樀દ સાથે  નો ઉ漀ચાર સં બધ ં અફર છે .(ઉ漀ચાર 漀ુ દા હોઈ શક)  
 
"ઈ傦ર" ને  જો અહ "િવચાર" સાથે  સરખાવીએ તો­ 
આ ઈ傦ર­િવચાર એ સ㘀 કડો શ樀દો સાથે  જોડાયે લો છે .અને  દરક શ樀દ એ ઈ傦રના "攀િતક­倀પે " છે . 
અને  આ 攀િતક­倀પી શ樀દ થી 搀 ૂ ુ
ચત­વ刀栀­ઈ傦ર ને  ઓળખવામાં  આવે  છે
­ 
પણ આ સ㘀 કડો "攀િતકો"માં  કોઈ એક સવ સામા吀ય 攀િતક હો瘀ુ ં
 જ જોઈએ­ક  નાથી­ 
ઈ傦ર (搀 ૂ ચત­વ刀栀) ને ુ  ઓળખાવવામાં  આવે ­અને  તે ­સવ સામા吀ય "攀િતક શ樀દ" છે  ­攀ણવ­ ॐ 
 
કોઈ પણ ઉ漀ચાર,ગળામાં  ના 栀વિન­યં 愀 (刀વર­પે ટ0) અને   
㨀ભ­તથા­તાળવા ના "ઉ漀ચાર­ફલક" ને  આધાર થાય છે . 
ॐ  (અ­ઊ­મ) એ સઘળા ઉ漀ચારો નો એક  આધાર છે ,ક  નો  
પહલો અર "અ" એ 樀ળ ઉ漀ચાર છે ૂ ,સવ ઉ漀ચારો ની ચાવી 倀પ છે ,ક  નો ઉ漀ચાર એ 㨀ભ ક તાળવાના  
કોઈ પણ ભાગને  અડkા વગર થાય છે . 
બીજો અર  "ઊ" તાળવા (ઉ漀ચાર­ફલક) ના છે ૂ  થી શ倀 થઇ 猀ત (છે
ક 樀ળમાં ડા) 搀ુ ધી આળોટ છે , 
અને  愀ીજો "મ" એ છે 樀લો અર હોઠ બં ધ કરવાથી બોલાય છે . 
આ ર0તે  ॐ એ આખી ઉ漀ચાર 氀યા ના 攀િતિનિધ અને ૂ
 樀ળ ના  વો છે .અને  એટલે  ઈ傦ર નો 攀િતક શ樀દ છે . 
 
● तတजपᄠतदथတ भावनम  (૨૮) 
्
 
આ ॐ નો જપ અને  તેના અથ 樀ુ  栀યાન  એ એક ઉપાય  છે .(૨૮) 
 
આગળ આપણે    સં 刀કારો નો િસⴀાં ત જોયો,તે  樀ુજબ,સં 刀કારો નો 猀ુ લ સરવાળો મન ની 猀દર રહ છે . 
તે  સં
刀કારો ભલે ૂ
 ધીર ધીર 搀☀મ થતા 甀ય પણ,મનમાં  રહ છે  તો ખરા જ . 
અને   વી તે મણે  કોઈ યો漀ય ઉ℀ે જના (ચીમટ0) મળે  એટલે  તરત જ તે  甀漀ત થાય છે . 
"જપ" એ મનમાં  રહલ આ栀યા ㄀મક સં 刀કારો ને  આપી શકાય તે વી મોટામાં  મોટ0 "ઉ℀ે જના" છે .  
 
ક  ુ ં
છે ક­એક ણ નો પણ સ㄀સં ગ (સં ત­સમાગમ) એ ભવ­સાગર તરવાને  નૌકા સમાન છે . 
તે મ,આ ॐ નો જપ અને  તેના અથ 樀ુ   ચ
તન,એ મનમાં  ને મનમાં  સ㄀સં ગ સમાન છે . 
攀થમ અ䬀યાસ અને  પછ0 તે  અ䬀યાસ પર 栀યાન કરવાથી 猀તર 攀કાશમય બની આ㄀મા 攀ગટ થાય છે . 
 
● ततः တတय뀐चे तना⴫킔धगमोऽတयတतरायाभावႰच  (૨૯) 
 
તે થી (જપથી) 猀તર­一ૃ 渀ટ ની 攀ા
一ત અને  યોગમાં  આવતા િવ氀નો નો નાશ થાય છે . (૨૯) 
 
  
 
 
17 
 
● တया⴫킔ध ᄠတयान सं शय  တमादालᄠया⴫컀वरჱत တािတतदशတ ना 
           लတधभ㻖ɸू मकတवा नविᄠथतတवाჱन ⴫킔चတत⴫컀वĴे पाᄠते ऽတतरायाः (૩૦) 
 
倀યાિધ,માનિસક જડતા,સં શય,攀માદ,આળસ,વૈ રા漀ય નો અભાવ,倀ાં િત,અને , 
栀યાનમાં   ચ℀ ની અ 刀થરતા તથા મે ળવે લી ઉ漀ચ અવ刀થામાં   刀થર ન રહ0 શક瘀ુ ં
­ 
આ બધા યોગ­માગ માં  િવેપ પાડનારા 猀તરાયો છે .  (૩૦) 
 
倀યાિધ­આ શર0ર એક નૌકા  瘀ુ ં, ના વડ ભવસાગર ને
 છે  પે લે  પાર જવા樀ુ ં. 
 છે
તે થી તે ની સં ભાળ લે વી જોઈએ,રોગી (倀યાિધ­વાળો) મ樀ુ 渀ય યોગી થઇ શક નહ. 
માનિસક જડતા­એ યોગ ના અ䬀યાસમાં  આપણો રસ અને  ઉ㄀સાહ મં દ પાડ0 નાખે  છે.અને  જો, 
રસ અને  ઉ㄀સાહ ના હોય તો સાધના કરવાની ઈ漀છા ક શ 猀ત રહ નહ. 
સં શય­મ樀ુ 渀ય નો 㘀ુ 㼇ⴀ થી કરલો િન傦ય ભલે  ગમે  તે વો 一ૃ ઢ હોય,પણ 礀યાં  搀ુ ધી,અ樀ુ ક 攀કારના  
અસામા吀ય અ樀ુ ભવ (一ૂ રદશન­一ૂ ર搀વણ­વગે ર) ના થાય તો તે ના મનમાં  આ યોગના િવ ાન  
િવશે  સંશય પે દા કર છે  અને  તે િવે પ પાડનાર 猀તરાય  છે . 
 
શ倀આતના યોગ ના અ䬀યાસ માં  કટલાક દવસો ક કટલાં ક અઠવાડયાઓ મન શાં ત રહ અને   
ુ
સહલાઈથી જો એકા漀 થ栀 હોય તો સાધક િવચાર છે
ં  ક તે  બ琀 ુ ઝડપથી યોગ­માગ માં  攀ગિત કર0 
ર ો છે .પણ અચાનક એક દવસ જો,攀ગિત અટક0 ગઈ છે  તેમ ­પણ લાગે , 
સાધક ને  લાગે  ક તે અધવચ અટક0 પડkો છે , 
પરં ુ
栀 આમ છતાં  પણ  ખં ૂ
ત­䬀વક 攀ય㄀ન ચા䘀ુ  રાખવો જોઈએ.કારણક ­આવા ચડાણ­ઉતરાણ  
ારા જ યોગમાગ ની સઘળ0 攀ગિત આગળ વધે  છે. 
 
● दःु खदौमတ नᄠया퉑गमे जयတवႰवासတႰवासा ⴫컀वĴे पसहभव ुः  (૩૧) 
 
一ુઃખ,મન નો કલે શ,શર0ર નો કં પ,અિનયિમત 傦ાસો傦ાસ­એ બધાં  િવે પ ની સાથે  આવે  છે. (૩૧) 
 
જયાર યોગ નો અ䬀યાસ ખોટ ર刀તે  વ猀યો હોય,અથવા તે  અ䬀યાસ પર જોઈએ તે ટલો કા㘀ુ  ના હોય, 
㄀યાર ઉપર દશા倀યા તે વા િવે પો આવે  છે.㄀યાર ॐ નો જપ અને  ઈ傦ર ને  આ㄀મ­સમપણ કરવાથી  
મનમાં  ન瘀ુ ં
 બળ (શ 猀ત) આવે  છે .  ાન­તં ુ
栀 ઓના કં પન નો અ樀ુ ભવ તો સવ ને  થાય છે ,પણ  
તે ને  ગણકાયા વગર સાધના કરવી જોઈએ.અ䬀યાસ થી એ 一ૂ ર થાય છે  અને ૃ
 આસન 一ઢ થાય છે . 
 
● तတတჱतषे धाथတ म एकतတတवाတयासः (૩૨) 
्
 
તે  (િવ氀નો) 樀ુ ં
 િનવારણ કરવા માટ "એક ત㄀વ" નો અ䬀યાસ જ倀ર0 છે . (૩૨) 
 
મન ને  અ樀ુ ક સમય 搀ુ ુ
ધી,કોઈ પણ એક વ刀栀 (ત㄀વ) માં  ચ猀ટાડ0 રાખવાથી, 
આ િવ氀નો નાશ પામશે ­આ એક સામા吀ય ઉપદશ છે . 
 
હવે  પછ0 ના 搀愀ોમાં ૂ  આ ઉપદશ 樀ુ ં
 િવ刀તાર અને  િવગત થી િવવરણ ક猀ુ  છે . 
એક જ 攀કાર નો અ䬀યાસ,સૌ કોઈને  અ樀ુ 猀ળૂ ન પડ,તે થી 漀ુ દ0 漀ુ દ0 ર0તો જણાવી છે . 
પોતાને  કઈ ર0ત વ愀ુ માં વ愀ુ અ樀ુ 猀ળૂ થશે ? તે  攀㄀ય પોતાના અ樀ુ ભવ થી જ દરક ને  ખબર પડ છે . 
 
  
 
 
18 
● मै
တीकጃणामတु
दतोपे
Ĵणां
 सख
ुदःु
खपတ
ुयापတ
ुय⴫컀वषयाणां
 भावनातिႰचတतတसादनम (૩૩) 
्
 
搀ુખ,一ુ ઃખ,䬀ુ 搀ય અને  પાપમય િવષયો 攀㄀યે  ­અ樀ુ 氀મે ­મૈ愀ી,ક刀ુ ણા,攀ીિત અને  ઉપેા­ની, 
ભાવના કળવવાથી, ચ℀ ની  刀થરતા આવે  છે . (૩૩) 
 
મૈ愀ી,ક刀ુ ણા,攀ીિત અને  ઉપે ા­આ ચાર 攀કારની ભાવના જ倀ર0 છે  અને  તે  આપણામાં  હોવી જ જોઈએ. 
આપણે  સૌની સાથે  િમ愀તા કળવવી જોઈએ,ને ુ
 一ઃખી 攀㄀યે ુ
 ક刀ણા (દયા) દાખવવી જોઈએ. 
સૌ樀ુ ંખ જોઈને
 搀ુ  搀ુ ખી (અને  一ુઃખ જોઈને  一ુઃખી) થ瘀ુ ં
 જોઈએ અને  一ુ
渀ટ િવષયો 攀㄀યે  ઉપે ા રાખવી જોઈએ. 
 
આપણી સામે  આવતા સવ િવષયોની બાબતમાં  પણ એ 攀માણે  વત瘀ુ ં
 ક­ 
જો તે ુ
 પદાથ (િવચાર ક વ刀栀) સારો હોય તો તે ની સાથે  િમ愀તા, 
જો િવચારનો િવષય 一ુ ૂ
ઃખ䬀ણ હોય તો તે  攀㄀યે  ક刀ુ ણા (દયા) રાખવી,અને ­ 
જો તે  (િવષય) સારો હોય તો રા㨀 થ瘀ુ ં
 (攀ીિત)  ને  ખરાબ હોય તો તે ની ઉપે ા કરવી. 
 
મનની સામે  આવતા 漀ુ દા漀ુ દા આવા િવષયો 攀㄀યે  આ 攀માણે ંુ
ુ
樀 漀 一ુ漀ુ一ુ ં
 વલણ મન ને  શાં
ત બનાવે  છે . 
જો ક મન ને  આવી ર0તે ુ
 રાખી શક栀 નથી અને
ં  તેને  લીધે જ રો જ
દા 㨀વનમાં  ઘણીવાર 樀ુ 欀કલીઓ પે દા  
થાય છે . દાખલા તર0ક­કોઈ મ樀ુ 渀ય આપ搀ુ  ં
ખરાબ કર તો તરત જ તે 樀 㘀ુુ
ં刀ં ુ
 કરવાનો િવચાર આવે  છે , 
અને    બતાવે  છે  ક­આપણે  આપણા  ચ℀ ને  હ漀ુ  કા㘀ુ માં
 રાખી શ��ા  નથી. 
 
એ િવષય તરફ એ "તરં ગ" ના 刀વ倀પમાં  બહાર આવી 甀ય છે ,અને  આપણે  "શ 猀ત" 漀ુ માવીએ છ0એ. 
પણ જો તે  િધ ાર ક 氀ોધ ની લાગણી ને  દબાવવામાં  આવે  તો,તેટલી શ 猀ત (સાર0 શ 猀ત)  
漀ુમાવવાને  બદલે  સં ઘરાઈ રહવાનો આપણ ને  લાભ છે ,  શ 猀તઓ 樀ુ  વધાર ઉ漀ચ શ 猀તમાં   
倀પાંતર થાય છે . 
 
● တⰁāछदတ न⴫컀वधारणाတयां  वा တाणᄠय  (૩૪) 
 
અથવા (એક બી㨀 ર0ત એ છે  ક)  
"攀ાણ" ના બહાર રાખવા  અને ­અથવા­攀ાણના  િનરોધ થી પણ  ચ℀  刀થર બને  છે
. (૩૪) 
 
અહ વપરાયે લ "攀ાણ" શ樀દ નો ખરો અથ "傦ાસ" ના અથ માં  લીધેલો નથી.પણ, 
િવ傦માં    શ 猀ત રહલી છે ­તે ુ
樀 નામ છે
ં  攀ાણ. 
આ િવ傦માં    કં ઈ હાલે ­ચાલે  છે,કાય કર છે ,અથવા 㨀વં ત છે ­તે બ愀ું
 "攀ાણ­શ 猀ત" નો 攀કાશ છે . 
િવ傦માં  દખાઈ રહલી શ 猀તના એકં દર (ટોટલ) સરવાળાને  "攀ાણ" કહવામાં  આવે  છે. 
 
ૃ
ક樀પ (搀渀ટ­સમય) નો આરં ભ થાય તે  પહલાં  આ 攀ાણ­શ 猀ત લગભગ ગિતરહત અવ刀થામાં  રહ છે , 
પણ જયાર ક樀પ નો આરં ભ થાય ㄀યાર આ 攀ાણ­શ 猀ત 攀ગટ થવા માં ડ છે . 
મ樀ુ 渀યો ક 攀ાણીઓમાં   ાનતં ુ
栀ઓ ની 氀યા­倀પે    ગિત 倀ય猀ત થાય છે ,તે  આ "攀ાણ­શ 猀ત" જ છે . 
અને  આ જ "攀ાણ­શ 猀ત" િવચાર­વગે ર 倀પે  倀ય猀ત થાય છે . 
 
સમ漀 િવ傦 એ ­攀ાણ (શ 猀ત) અને  આકાશ 樀ુ ંયોજન (િમ搀ણ) છે
 સં .અને  તે  જ 攀માણે  માનવ શર0ર પણ..... 
આપણે    જોઈએ છ0એ,  અ樀ુ ભવીએ છ0એ,તે  બધા પદાથ瘀 આકાશમાં થી ઉ㄀પ䞙  થયા છે , અને , 
攀ાણ­શ 猀તમાં થી 漀ુ દા 漀ુ દા બળો (શ 猀ત) ઉ㄀પ䞙 થયા છે . 
ઉપર 攀માણે  હવા (વા猀ુ ) માં અને  આપણા શર0રમાં  (攀ાણ તર0ક રહલી) 攀ાણ­શ 猀ત (攀ાણ) ને   
  
 
 
19 
"બહાર­કાઢવાની" અને  તે ને ૂ રાખવાની 氀યા ને
 કા㘀માં  "攀ાણાયામ" કહવામાં  આવે  છે . 
 
આ傦ય ની વાત એ છે  ક­યોગ­દશન ના જનક પતં જ લ એ અહ આ 攀ાણાયામ િવષે ­ 
ૂ
કોઈ ઘણી­બધી િવિવધ 搀ચનાઓ આપી નથી.ક 攀ાણાયામ ના 攀કારો બતા倀યા નથી. 
પણ પછળથી બી甀 યોગીઓ એ પોતાના અ樀ુ ભવ થી 攀ાણાયામ િવષે  િવિવધ બાબતો ખોળ0 કાઢ0  
અને  攀ાણાયામ ને  એક મહાન િવ ાન 樀ુ ં
 刀વ倀પ આ一猀ુ . ં
 
અહ,પતં જ લ ના મત 攀માણે  તો,攀ાણાયામ એ એ  ચ℀­瘀િ℀ પર કા㘀ુ ૃ  મે ળવવા માટના અને ક ઉપાયો, 
માંહનો મા愀 એક ઉપાય છે .પણ તે  તે ના પર બ琀 ુ ૂ
ભાર 樀કતા નથી.પણ, 
અહ તે મના કહવાનો અથ એવો છે  ક­傦ાસ ને  બહાર કાઢો­(અ樀ુ ક સમય 搀ુ ધી) રોક0 રાખો (િનરોધ) 
અને  傦ાસ લો....બસ એટ䘀ુ  ંજ....(ક  નાથી મન શાં ત થશે  અને  તે ના પર ધીર ધીર કા㘀ુ  આવશે ) 
 
પણ પાછળથી આ તે મની (攀ાણાયામની) ર0તનો િવકાસ થઇ તે ુ
樀 એક ખાસ િવ
ં ાન થઇ ગ猀ુ . ં
તે પછ0 થી થઇ ગયે લા યોગીઓ પોતાના અ樀ુ ભવ થી આ બાબતમાં  瘀ુ  ં
કહવા માગે  છે  તે ­甀ણવા  瘀ુ ં,. 
 છે
 
攀થમ તો એ યાદ રાખ瘀ુ ં ત જ倀ર0 છે
 અ㄀યં  ક­આ "㠀Ȇાણ" તે  "䨀Ȇાસ"  નથી.પણ, 
"䨀Ȇાસ" ને  ☀Ȇ "ગિત" આપે  છે ,䨀Ȇાસની ☀Ȇ "ચે તના­શ䴀ꠁ嬀렃ત" છે  તે......"㠀Ȇાણ" છે . 
 
જોક,"攀ાણ" શ樀દ બધી ઇ吀䬀યો અને  "મન" માટ પણ વપરાય છે .અને   
તેથી આપણ ને  લાગે  છે  ક­攀ાણ (ઇ吀䬀યો­મન) એ "બળ"  છે .કારણ ક બળ એ મા愀 攀ગટ 刀વ倀પે  છે. 
એટલે  ક­"બળ­倀પે " અને  "ગિત­વાળા" બી甀 સવ કં ઈ 倀પે ­  "અ ભ倀ય 猀ત પામે  છે" તે  "攀ાણ" છે . 
 
ચ℀ (મન) 樀ુ ૂ
ંળ 䬀倀ય (કિમકલ) એ તો માટ "એ吀㨀ન­倀પ" છે
 樀 .ક  , 
આસ­પાસ ના બધામાં થી,攀ાણ ને  猀દર લે  છે
,અને  તે 攀ાણમાં થી િવિવધ 攀કારની "㨀વન­શ 猀ત"ઓ, 
 વી ક ­શર0ર ને  સાચવનાર0 શ 猀ત­િવચાર શ 猀ત­ઈ漀છાશ 猀ત­વગે ર શ 猀તઓ ને  બનાવે  છે
. 
 
આમ,攀ાણાયામ ની 攀氀યા થી આપણે  શર0રમાં ની 漀ુ દ0 漀ુ દ0 ગિતઓ અને  શર0રમાં  વહતા  ાનતં ુ
栀ઓના 
િવિવધ 攀વાહો પર કા㘀 મે ૂળવી શક0એ છ0એ. 
સૌ 攀થમ તો આપણે  તે ને  િપછાનતા થઈએ છ0એ,અને  પછ0 ધીર ધીર તે માં ૂ
ના પર કા㘀 આવતો 甀ય છે . 
 
પતં જ લ પછ0 ના થયે લા યોગીઓ કહ છે  ક­માનવશર0રમાં  રહલી આ 攀ાણ­શ 猀ત ના 愀ણ 樀ુ 最ય 攀વાહ છે . 
ઈડા,િપ
ગલા અને  搀ુ⼀䔀ુ ણા. તે મના મત 樀ુ જબ­\ 
મે刀ુ
દંડ (કરોડ­ર栀漀ુ ) ની જમણી બા漀ુ એ િપ
ગલા અને  ડાબી બા漀ુ એ ઈડા ને  વચમાં  પોલી નળ0માં  搀ુ⼀䔀ુ ણા છે . 
 
ઈડા અને  િપ
ગલા ­એ દરક મ樀ુ 渀ય ના શર0રમાં  કાય કર0 રહલા  ાન­તં ુ
栀ઓ ના 攀વાહો છે .અને   
આ બે  攀વાહો ારા,આપણે  㨀વનનાં  બધા કાય瘀 કર0 રહલા છ0એ. 
搀ુ⼀䔀ુણા પણ સૌ કોઈમાં  રહલી તો છે  જ­પણ તે  અ攀ગટ­倀પે  છે.તે  攀ગટ­倀પે  છે ­મા愀 યોગીઓમાં  જ...... 
 
અહ એ યાદ કર瘀ુ ં
 જ倀ર0 બને  છે ક­યોગ­સાધના શર0રમાં  પરવતન લાવે  છે
. 
 મ  મ યોગ­સાધના થતી 甀ય તે મ તે મ શર0રમાં  ફરફારો થાય છે .સાધના શ倀 કરતાં  પહલાં     
શર0ર હોય છે  તે સાધન પછ0 તે ુ
瘀 શર0ર રહ栀
ં ુ
ં
 નથી. 
આ બાબત તક­瘀ુ ⴀ છે  અને  તક થી સમ甀વી ક સમ㨀 શકાય તે વી છે . 
    નવો "િવચાર" આપણા મનમાં  ઉઠ છે  તે
­મગજમાં  甀ણે  એક નવો "ચીલો" (㈀ક) પાડ જ છે . 
  
 
 
20 
અને  આપણને  માનવ­刀વભાવ થી આવા પડ0 ગયે લા ચીલાઓ પર ચાલવા樀ુ ં
 જ ગમે  છે ,કારણ ક  
તે ચીલા પર ચાલ瘀ુ ં  ં
 સહ䘀ુ છે.(માનવ­刀વભાવ કમ 倀ઢ 漀ુ 刀ત છે ? તે આનાથી સમ甀ય છે ) 
 
ઉદાહરણ થી આ વાત વ愀ુ  સાર0 ર0તે  સમજવી હોય તો­ 
જો આપણે  ધાર0એ ક­"મન" એ "સોય"  瘀ુ ં.અને
 છે  મગજ 䬀倀ય ક   નરમ માખણ  વો પદાથ છે , 
તેના પર એ મગજ­倀પી સોય,જયાર જયાર નવો િવચાર કર છે  ㄀યાર તે  દરકદરક તે  મગજ ના પર  
એક કડ0 ક ચીલો બનાવે  છે .અને  તે
 કડ0 ક ચીલા માં ૂ
 મગજ­䬀倀ય નો 攀રો પદાથ (漀ે  ­એલીમે 吀ટ) 
આવીને  તેની 猀દર (ચીલામાં ) ભરાઈ જઈને  તે ચીલાને  બં ધ થઇ જતો અટકાવે  છે . 
(એટલે ૂ
 ક 攀રા પદાથ થી ચીલા 樀ુ ં 刀ત㄀વ બને
 અ  છે અને  તે અ 刀ત㄀વ ㄀યાં  રહ0 甀ય છે ) 
 
ૂ
આ 攀રો પદાથ જો ㄀યાં ૃ
,ના હોત તો 刀樀િત (યાદ­શ 猀ત) ના રહત.કારણક­ 
ૃ
刀樀િત (યાદ­શ 猀ત) એટલે  આ 漀ુ ના ચીલાઓ માં  થઈને  ચાલ瘀ુ ં ક­ 
.એટલે
甀ણે  漀ૂ ના િવચારો ની 䬀ુ ૃ
નરા瘀િ℀ કરવી !! 
 
આમ,હવે  સમ㨀 શકાય છે  ક­જો કોઈ મ樀ુ 渀ય,એવા િવષય પર વાત કરતો હોય ક­ 
  િવષયના િવચારો સૌને  પર ચત હોય,તો દરક ના મગજમાં  પડલા તે  સામા吀ય­િવષયના ચીલાઓ ને  
લીધે ,તે મ樀ુ 渀ય ની વાત ને  સમજવા樀ુ ં  ં
 સહ䘀ુ હોય છે .કારણક­દરક ના મગજમાં  સામા吀ય િવષય ના   
ચીલાઓ પડલા હોય છે ­તે ચીલાઓ પર ફર0થી ચાલવાની જ જ倀ર હોય છે . 
 
પરં ુ જ મ樀ુ
栀 તે 渀ય જયાર જયાર નવો િવષય લાવે ,㄀યાર ㄀યાર નવા ચીલા પાડવા પડ છે ,અને  
㄀યાર તે  િવષય બરોબર સમજતો નથી  
કારણક­અ甀ણપણે ­કોઈ કારણોસર મગજ (મ樀ુ 渀ય પોતે  નહ­પણ મગજ) નવા િવચારો અપનાવવાની  
ના પાડ છે .તે મગજ તે  નવા િવચારો નો સામનો કર છે . 
漀ૂના િવચારો પર જ ચાલવાની 倀ઢ漀ુ 刀તતા 樀ુ ં
 આ રહ刀ય છે . 
મગજ પર ની નવા િવચારોની કડ0ઓ  ટલી ઓછ0 તે ટ䘀ુ  ં
મગજ વ愀ુ  倀ઢ漀ુ 刀ત. 
 
યોગ નો   આ િવભાગ,જગત થી પર એવા અનં ત 樀ુ ં
 િન倀પણ કર છે ,તે સવ ને  (સવ ના મગજ ને ) 
તેમના મગજમાં  આના કોઈ ચીલાઓ (િવચારો) નહ હોવાને  લીધે ,જયાર તે  મગજમાં  નવા ચીલાઓ  
પાડ છે  ㄀યાર તે  આખી શર0રરચના ને  પણ ખળભળાવી 樀ક છે ૂ .તે માં પરવતન લાવે  છે . 
અને  આ જ કારણોસર યોગા䬀યાસ ચા䘀ુ  કરનાર મ樀ુ 渀ય ­શ倀આતમાં  પોતાના રો જ
દા 㨀વનના  
ચીલાઓ (અને  મગજના ચીલાઓ)માં થી બહાર નીકળ0 ગયે લો હોય તે મ દખાય છે . 
 
● ⴫컀वषयवती वा တविृ တतጃတपတना मनसः िᄠथჱतჱनबिတधनी  (૩૫) 
 
સમાિધઓ ારા   અલૌકક વ刀栀ઓ નો અ樀ુ ુ ભવ થાય છે ,તે નાથી મનમાં  ખં ત આવે  છે . (૩૫) 
 
શર0ર ના 漀ુ દા漀ુ દા ભાગ પર "ધારણા" ના અ䬀યાસ કરવાથી મન ㄀યાં  એકા漀 થાય,તો તે નાથી, 
અલૌકક અ樀ુ ભવો થાય છે  ­ક  નાથી સં શય ઓછા થઇ ને  અ䬀યાસ માં  ખં ત આવે  છે . 
યોગીઓ કહ છે  ક­નાકની અણી પર જો મન એકા漀 થાય તો­થોડા દવસોમાં  અદ攀ત 搀ુ ૂ ગધ ં નો  
અ樀ુ ભવ થવા લાગે  છે,㨀ભ ના 樀ળ માં ૂ  એકા漀 થાય તો અવાજો સં ભળાવા લાગે . 
㨀ભ ની અણી પર એકા漀 થાય તો અદ攀ત 刀વાદો ના અ樀ુ ૂ ભવ થવા લાગે . 
㨀ભ ના વચલા ભાગ પર જો મન એકા漀 થાય તો કોઈ વ刀栀 ને ુ અડકતા હોઈએ તે વો અ樀ુ ભવ થાય. 
જો,તાળવા પર એકા漀 કરવામાં  આવે  તો અદ攀ત વ刀栀ૂ ુ
ઓ દખાવા લાગે . 
  
 
 
21 
ભલે કોઈ ચં ચળ મનવાળો મ樀ુ 渀ય હોય પણ જો,યોગની આવી કોઈ 氀યા કરવા ઈ漀છે  અને  કર­તો­ 
થોડા અ䬀યાસ પછ0 અ樀ુ ભવ થાય છે ,અને  યોગ ની સ漀ચાઈ માટની તે ની શં કા­શીલતા નાશ પામે  છે
. 
અને પછ0 ખં ૂ
ત­䬀વક આગળ અ䬀યાસ વધારશે . 
 
● ⴫컀वशोका वा တयोჱतႰमती  (૩૬) 
 
અથવા­­­ શોક­મા愀 થી પર એવી "礀યોિત" 樀ુ  栀યાન કરવાથી,(સમાિધ 攀ા一ત થાય છે .) (૩૬) 
 
આ સમાિધ માટની એક બી甀 攀કારની ર0ત છે .યોગીઓ કહ છે  ક­ⴀદય ની કમળ­倀પે  ક樀પના કરો, 
અને તે કમળ ની 猀દર એક ઝળહળતી "礀યોત" છે  તેવી ક樀પના કર0 તે  礀યોત樀ુ ં
 栀યાન કરો. 
ક樀પના કરો ક­ⴀદય­કમળ ની વચમાં  થી 搀ુ⼀䔀ુણા 甀ય છે ,અને  તે કમળ ની પાં ખડ0ઓ નીચે ની  
બા漀ુ ઢળે લી (傦ાસ ને  猀દર લે તી વખતે .અને
) છે  傦ાસ ને  બહાર કાઢતી વખતે ,તે કમળ ની પાં ખડ0 ઓ  
⸀ચી (ઉ栀વ­樀ુ ખી) થઇ છે .ને તે કમળ ની મ栀યમાં  "礀યોિત" રહલી છે  તે ુ
樀 栀યાન કરો. 
ં
કોઈ યોગીઓ બે  倀મર ની મ栀યમાં  (કપાળમાં ) 礀યોિત ની ક樀પના કરવા樀ુ ં . 
 કહ છે
 
● वीतराग⴫컀वषयं  वा ⴫킔चတतम (૩૭) 
्
 
અથવા­­­િવષયો 攀㄀યે  િવતરાગ બને લા ⴀદય પર 栀યાન કરવાથી,(સમાિધ 攀ા一ત થાય છે )  (૩૭) 
 
યોગીઓ કહ છે  ક­કોઈ પિવ愀­િવતરાગી એવા સં ત­મહા㄀મા ક  મની તરફ તમને ૂ
 䬀礀ય­ભાવ હોય, 
તેમના પિવ愀 ⴀદય 樀ુ  ંચ
તન પોતાના ⴀદયમાં  કરવાથી ⴀદય આસ 猀ત­રહત થાય છે , 
અને આવા આસ 猀ત રહત ⴀદય 樀ુ ં
 栀યાન કરવાથી,મન શાં ત થઇ સમાિધ 攀ા一ત થાય છે . 
જો આમ ના બની શક તો "栀યાન" નો બીજો 攀કાર નીચે  樀ુ
જબ છે . 
 
● ᄠवတनჱनတा쀐ानालတबनं  वा  (૩૮) 
 
અથવા­­­刀વ一નમાં     ાન આવે  છે  તે ના પર 栀યાન કરવાથી, (સમાિધ 攀ા一ત થાય છે )  (૩૮) 
 
કટલીક વાર મ樀ુ 渀યને  એ瘀ુ ં
 刀વ一ન આવે ­ક 甀ણે  દવતાઓ તે ની તરફ આવી ર ા છે ,ક વાતો કર0 ર ા છે , 
અથવા તો કોઈ એવી આનં દ­સભર  ભાવ અવ刀થામાં  હવામાં ુ
 લહરા栀 કોઈ સં
ં ગીત પોતે  સાં ભળ0 ર ો છે , 
અને પોતે  કોઈ એવી આનં દમય અવ刀થામાં  ㄀ૂ
બે લો છે ,ક  માંથી તે  甀ગી ઉઠ તો તે  અવ刀થા ઘણી 漀ડ0  
અસર 樀ુ કતી 甀ય છે .આવી આનં દ­મય અવ刀થા ને  યાદ કર0 તે ના પર 栀યાન કર0 શકાય. 
 
● यथा㻖ɸभमतတयानाᰯᰌ वा (૩૯) 
 
ુ
અથવા મન­ગમતી કોઈ પણ વ刀栀 પર 栀યાન કરવાથી.(સમાિધ 攀ા一ત થાય છે ) (૩૯) 
 
મનગમતી વ刀栀 એટલે ુ  કોઈ અિન渀ટ વ刀栀 નહ,પણ ગમતી હોય તે
ુ વી 瘀ુભ (સાર0) વ刀栀,瘀ુ ુભ િવચાર ક 
કોઈ નૈ ૃ ુ
સ ગક 一欀ય­એવી કોઈ પણ વ刀栀 ક બાબત   મન ને  એકા漀 કર તે ની પર 栀યાન કર0 શકાય. 
 
● परमाण ु परममहတတवाတतोऽᄠय वशीकारः (૪૦) 
 
આ ર0તે ુ
 ધારણા કર栀 યોગી樀ુ ં
 મન પરમા搀ુ થી માં ડ0 ને પરમ­મહ栀 ્ 搀ુ
ધી  
  
 
 
22 
ુ
કોઈ પણ વ刀栀 પર 栀યાન કર0 શક છે .(૪૦) 
અ䬀યાસથી આમ મન નાનામાં  નાની વ刀栀થી માં ુ ડ0ને  મોટામાં  મોતી વ刀栀 搀ુ ુધી  
સહલાઈ થી 栀યાન કર0 શક છે .અને  તે ૃ
થી­મન ની 瘀િ℀ઓ ીણ થતી 甀ય છે . 
 
● Ĵीणवတृ ते
र㻖ɸभजातᄠये व मणे တहတတतတ ृहणတाᄠये ष ुतတᄠथतदတजनतासमापिတतः (૪૧) 
 
ૃ
  યોગી ની 瘀િ℀ઓ આ ર0તે  ીણ થઇ ગઈ હોય છે  તે 樀 ુંચ℀ 瘀ુ ⴀ 刀ફટક ની  મ, 
"漀હણ­કતા,漀ા ­વ刀栀 અને ુ  漀હણ કરવા樀ુ ં
 સાધન" સાથે  તાદા䔀ય અને  એક倀પતા 攀ા一ત કર છે .(૪૧) 
 
આગળ આવી ગયે લ  搀ુ 愀ો યાદ કર0એ તો તે માં પતં જ લ એ ક  ુ ં
ક­"栀યાન નો િવષય" 攀થમ ­刀吀ળ.  ૂ
પછ0 આગળ વધતાં ૂ
 搀☀મ અને  તેથી યે  આગળ વધતાં  એથીયે  વ愀ુ ૂ
 搀☀મ હોય છે . 
栀યાનના 攀કારો 樀ુ  ફળ એ છે  ક­આપણે ૂ
 刀吀ળ પદાથ瘀 ના  ટલી જ સહલાઈથી 搀 ૂ
☀મ વ刀栀 ુ
ઓ પર 栀યાન  
કર0  શક0એ છ0એ. 
આ અવથામાં  યોગી 愀ણે ુ
 વ刀栀ઓ "漀હણ­કતા,漀ા ­વ刀栀 અને ુ  漀હણ કરવા樀ુ ં
 સાધન" એટલે  ક ­અ樀ુ 氀મે
­ 
"䬀ુ ુ
刀ષ (漀હણ­કતા)­બા  પદાથ瘀 (漀ા ­વ刀栀) અને ુ  મન (漀હણ કરવા樀ુ ં
 સાધન)" જોઈ શક છે . 
 
栀યાન માટ ના િવષયો   આ一યા છે  તે માં­ 
ૂ
攀થમ­刀吀ળ­વ刀栀 ુ
ઓ­ વી ક શર0રો­અથવા ભૌિતક પદાથ瘀 છે . 
બી漀­搀ુ ૂ
ં☀મ વ刀栀 ુ
ઓ­ વી ક મન­ ચ℀­㘀ુ 㼇ⴀ વગે ર છે . 
愀ી漀ુ  ­વ愀ુ ૂ
ં  搀☀મ એવો­ઉપાિધ­猀ુ 猀ત 䬀ુ 刀ુ ષ ­એટલે  ક ઉપાિધ રહત 䬀ુ 刀ુ
ષ નહ ­પણ અહમ (અહં કાર­琀 ુ ંપ搀ુ)ં
 
 
અ䬀યાસ વડ યોગી આ બધાં  栀યાનોમાં   刀થર થઇ શક છે .礀યાર 礀યાર તે  栀યાન કર,㄀યાર ㄀યાર તે   
બી甀 બધા િવચારો ને  一ૂર રાખી શક છે .અને  તે
  樀ુ ં
 栀યાન કર તે ની સાથે ુ
 ત琀પ થઇ શક છે . 
જયાર તે  栀યાન કર છે  ㄀યાર તે  刀ફટક  વો હોય છે , મ,刀ફટક ની જોડ   રં ગ નાં  洀લો પડkાં  હોય તે ના  વો  
તે 刀ફટક દખાય છે ,તે મયોગી પણ  樀ુ ં
 栀યાન કરતો હોય છે  તેના  વો દખાય છે .  
 
● तတ शတदाथတ 쀐ान⴫컀वकဒपै ः सं
कတणाတ  स⴫컀वतकाတ  समापिတतः  (૪૨) 
 
"શ樀દ,અથ અને 樀 ુ
 તે ંાન" એ 愀ણે   માં  િમિ搀ત થયે લાં  હોય તે ને "સિવતક­સમાિધ" કહ છે . (૪૨) 
 
અહ "શ樀દ" નો અથ છે  "કંપન" ­­"અથ" એટલે  એ કં પન ને  લઇ જનારા  ાન­તં ુ
栀 ના 攀વાહો­­અને ­ 
" ાન" એટલે  "તેની સામે  થતી 攀િત氀યા" 
 
અ㄀યાર 搀ુ ધીમાં   漀ુ દા 漀ુ દા 攀કારનાં  栀યાનો ને  પતં જ લ "સિવતક" (િવતક=攀䞙 ­સહતનાં ) 栀યાન કહ છે . 
આગળ ઉપર તે  આનાથી વ愀ુ  ને  વ愀ુ  ઉ漀ચ 攀કારનાં  栀યાન િવશે  કહ છે. 
આ સિવતક 攀કારનાં  栀યાનોમાં   ાતા (甀ણનાર) અને   ે ય (甀ણવાની વ刀栀­猀) 樀ુ ુ ત" રહ છે
 "ૈ . 
ને આ "ૈત" એ "શ樀દ­અથ­ ાન" ના િમ搀ણ થી પે દા થાય છે . 
 
આગળ બતા倀猀ુ ંમ ­攀થમ હોય છે
 તે  ­"શ樀દ­倀પી" બા ­કં પન, 
આ કં પન ઇ吀䬀યો ના  ાન­તં ુ
栀ઓ ના 攀વાહો ારા 猀દર લઇ જવાય છે  ㄀યાર બને   છે "અથ" અને   
㄀યાર પછ0  ચ℀માં  攀િત氀યા 倀પે    તરં ગ ઉઠ છે  તે " ાન" 
 
પરં ુ
栀 સામા吀ય­ર0તે  આપણે     ાન કહ0એ છ0એ તે  તો આ 愀ણે ુ
樀 "િમ搀ણ" છે
ં . 
  
 
 
23 
અ㄀યાર 搀ુ ધી માં  આવી ગયે લા સઘળાં  栀યાનો માં  栀યાન નો "િવષય" આ "િમ搀ણ" હોય છે . 
પણ એ પછ0 ની સમાિધ "િનિવ�� તક " એ વ愀ુ  ⸀ચી છે . 
 
● ᄠमჱृ तपတरशတ ुौ ᄠव〰〰पशတ ूये वाथတ माတჱनभाတ सा ჱन⴫컀वတ तकाတ  (૪૩) 
 
ૃ ⴀ એટલે
જયાર 刀樀િત 瘀ુ  ક "漀ુણ­રહત" થાય છે ,અને ુ
 વ刀栀ના કવળ "અથ" ને  જ 攀કાિશત કર છે , 
㄀યાર તે સમાિધ ને  "િનિવ�� તક " કહવામાં  આવે  છે . (૪૩) 
 
ઉપર બતા倀યા 樀ુ જબ ના 愀ણે  ના િમ搀ણ ના અ䬀યાસથી­આપણે   
礀યાં આગળ "愀ણે  િમિ搀ત થતાં  નથી,તે   刀થિતએ"  આવીએ છ0એ.આ 愀ણે  થી અલગ થઇ શકાય છે . 
 
ફર0થી આ 愀ણે  (શ樀દ­અથ­ ાન) ને  સમ㨀એ. 
ચ℀ ને  શાંત સરોવર ની સાથે  સરખાવીએ અને  "શ樀દ­ક 栀વિન" તે ના પર ઉઠતી લહર0 છે . 
જયાર કોઈ "શ樀દ" 樀ુ ં
 (ઉદાહરણ તર0ક­ગાય­樀ુ ં
 ) ઉ漀ચારણ થાય, 
તો  વો એ "ગાય" શ樀દ કાનમાં  થઇ 猀દર 攀વે શ ે એટલે  તરત જ  ચ℀માં  એક તરં ગ ઉઠ છે . 
 
આ તરં ગ (氀યા)­એ જ "ગાય­倀પી­િવચાર" ક "ગાય" "શ樀દ" 樀ુ ં
 倀પ ન 0 કર છે ­તે
ને  "અથ" કહ છે , 
અને  攀િત氀યા 倀પે    તરં ગ ઉઠ છે  તે " ાન" 
 
આ ર0તે ,આપણે   ને  甀ણીએ છ0એ ( 樀ુ  ંાન થાય છે ) તે  બહાર દખાતી "ગાય" (ક કોઈ પણ પદાથ)  
એ ખરખર તો  ચ℀માં  ઉઠલો તરં ગ છે  ક   猀દર ની ક બહારની "栀વિન­લહર0ઓ" (શ樀દ) ની 攀િત氀યા­倀પે   
ઉઠ છે,અને  શ樀દ ની સાથે  જ એ તરં ગ શમી 甀ય છે . "શ樀દ" િવના તરં ગ ઉઠ0 શક જ નહ. 
 
અહ કોઈને  攀䞙 થાય ક­આપણે  જયાર મા愀 "ગાય" નો િવચાર જ કર0એ અને  કોઈ "શ樀દ" તે  વખતે   
હોય નહ,(સં ભળાય નહ) તો પછ0 "ગાય " 樀ુ ં ાન" કવી ર0તે
 "  થાય છે ? 
તો તેનો જવાબ એ છે  ક­આપણે  પોતે  જ "栀વિન" (ગાય) શ樀દ 樀ુ ં
 ઉ漀ચારણ અિત મં દ 刀વર,મન માં  કર0એ 
છ0એ,એટલે  એની સાથે  જ તરં ગ ઉઠ છે . 
"શ樀દ" ની આ 栀વિન­લહર0 િસવાય એક પણ તરં ગ ઉઠ0 શક નહ, અને  તે 栀વિન­લહર0 બં ધ થઇ 甀ય­ 
㄀યાર તરં ગ પણ શમી 甀ય છે . 
અને  તે
 પછ0 બાક0 રહ છે  તે­攀િત氀યા 樀ુ ં
 પરણામ (ફળ) ­અને  તે ુ
樀 નામ છે
ં  " ાન". 
 
આ 愀ણે  (શ樀દ­અથ­ ાન) એ આપણા મનમાં  એટલાં  બધાં  ગાઢ ર0તે  િમિ搀ત થઇ ગયે લાં
 છે  ક­ 
આપણે  તે ને 漀ુદા (��ટા) પાડ0 શકતા નથી.એમાં ના એક ને  બી甀 થી અલગ પારખી શકતા નથી. 
 
પણ જયાર 栀યાન નો લાં બા સમય 搀ુ ધી અ䬀યાસ કરવામાં  આવે ­㄀યાર­ 
"સવ­સં 刀કારો ના સં ૃ
漀હ­પા愀­倀પ" "刀樀િત" (યાદો ના સં 漀હ વાળ0 㘀ુ 㼇ⴀ) 瘀ુⴀ થાય,તો­ 
એ "愀ણે " ને એકબી甀 થી 刀પ渀ટ ર0તે  અલગ પાડવા樀ુ ં
 શ�� બને  છે
,અને   ને   
તક" અથવા 攀䞙­રહત સમાિધ કહવામાં
"િનિવ��  આવે  છે . 
 
● एतयै व स⴫컀वचारा ჱन⴫컀वတ चारा च सᄠ ूम⴫컀वषया တयाတयाता (૪૪) 
 
આ 攀氀યા  (િવચાર­સહત ક િવચાર­રહત) ારા,ક  માં ૂ
 栀યાન ના િવષયો 搀☀મ હોય છે , 
તેમનો પણ 最ુ લાસો થઇ 甀ય છે . (૪૪) 
  
 
 
24 
 
આગળ કહલી 攀氀યા ને  મળતી જ 攀氀યા અહ ફર0વાર લા漀ુ  પડ છે ­પણ ફરક­મા愀 એટલો છે  ક­ 
તે સમાિધઓમાં  栀યાન ના િવષયો 刀吀ળ હોય છેૂ  પણ અહ આની 猀દર 搀☀મ િવષયો છે ૂ .  
 
● सᄠ ूम⴫컀वषयတवं  चा㻖ɸल퉑गपयတ वसानम  (૪૫) 
्
 
ૂ
搀☀મ િવષયો માં  છે樀લો એક ક   અ લ
ગ (攀ધાન­ક­䬀ુ 刀ુ
ષ­ક­આ㄀મા) છે . (૪૫) 
 
ૂ
刀吀ળ િવષયો એટલે  ફ猀ત પં ૂ
ચ­攀તો અને  તે
માંથી બને 䘀 ું
સવ જગત.જયાર.... 
ૂ
搀☀મ િવષયો નો 攀ારં ભ થાય છે ૂ
.,,,ત吀મા愀ાઓ થી (搀☀મ પરમા搀ુ ઓથી).... 
 
ઇ吀䬀યો,મન,㘀ુ 㼇ⴀ,અહં કાર, ચ℀ અને  攀猀ૃિત (સ㄀વ­રજસ­તમસ­漀ુ ણો ની સા䔀યાવ刀થા)  
આ બધાં ૂ
 નો 搀☀મ િવષયો ના વગ માં  સમાવે શ કરવામાં  આવે  છે, 
તેમાં
થી બાદ છે ....એક મા愀 䬀ુ 刀ુષ (આ㄀મા) 
 
● ता एव सबीजः समा⴫킔धः (૪૬) 
 
એ જ સમાિધ ઓ સબીજ કહવાય છે . (૪૬) 
 
ૂ
આગળની સમાિધઓ 攀તકાળ ના કમ­બીજો નો નાશ કરતી નથી.અને  તે થી 樀ુ 猀ત આપી શકતી નથી. (૪૬) 
 
● ჱन⴫컀वတचारवै शारᰯᰌये ऽတयाတमတसादः (૪૭) 
 
િનિવ��
ચાર સમાિધ 瘀ુ ⴀ થવાથી  ચ℀ 一ૃ ઢ ર0તે  刀થર થાય છે . (૪૭) 
 
● ઋतრ भरा तတ တ쀐ा  (૪૮) 
 
તેની 猀દરની 攀 ા ( ાન) ને  "સ㄀ય­䬀ણ­ ૂ ાન" કહવામાં  આવે  છે
. (૪૮) 
 
● ▗▗ु तानमुानတ쀐ाတयाम अတय⴫컀वषया ⴫컀वशे
् षाथတ တवात (૪૯) 
्
 
  攀 ા ( ાન) શ樀દ અને  અ樀ુ માન ારા 攀ા一ત થાય છે ,તે  લૌકક િવષયો િવશે ની હોય છે . 
પણ આગળ કહલી સમાિધમાં  (િનિવ��ચાર­િનિવ�� તક) 攀ા一ત થતી 攀 ા ઘણી ⸀ચી કોટની છે ,કારણ ક­ 
礀યાં શ樀દ અને  અ樀ુ માન નથી પહ猀ચી શકતાં  ­㄀યાં  પણ તે  પહ猀ચી શક છે . (૪૯) 
 
અહ કહવા એ માગે  છે ક­આપ搀ુ  ં
લૌકક િવષયો樀ુ  ંાન ­એ ­આપણા 
攀㄀ય અ樀ુ ભવ,તે  અ樀ુ ભવ પરથી તારવે લાં
 અ樀ુ માન અને  આ一ત­䬀ુ 刀ુષો ના વચન પરથી મે ળવવા樀ું. 
 છે
 
"આ一ત­䬀ુ 刀ુ
ષો" નો અથ ઋિષઓ અથવા વે દોમાં  લખે લા "િવચારો નો 䬀渀ટા" ­એવો થાય છે . 
યોગીઓના મત 攀માણે ,શાો 樀ુ  攀માણ ­કવળ એટલા માટ જ છે  ક­તે  "આ一ત­વા��ો" છે .અને   
તેમ છતાં  આગળ તે ઓ કહ ક­ 
 
શાો આપણને  સાા㄀કાર પહ猀ચાડ0 શક નહ.આપણે  ભલે  બધા વે દો વાં ચી જઈએ પણ તે થી  
  
 
 
25 
સાા㄀કાર થઇ શક નહ.પણ તે માં ના ઉપદશ નો અમલ કરવામાં  આવે  તો, 
礀યાં તક­અ樀ુ માન ક ઇ吀䬀યોના અ樀ુ ભવ પહ猀ચી શકતા નથી,અને  礀યાં  બી甀ઓના (શાો િસવાયના) 
ઉપદશ પણ િન渀ફળ નીવડ છે  એવી (શાોમાં  વણવે લી) સાા㄀કાર ની  刀થિતએ પહ猀ચીએ છ0એ. 
એમ આ 搀愀માં ૂ  કહવા માગે  છે .  
 
સાા㄀કાર એ જ સાચો ધમ છે ,બી漀ુ ં  તો તે
 બ愀ું  સાા㄀કાર ને  માટ ની તૈ યાર0 છે . 
 મ ક 倀યા最યાનો સાં ભળવાં ,漀ં થો વાં ચવા,અથવા દલીલો ક ચચાઓ કરવી­વગે ર.... 
આ બધાં  સાા㄀કાર ની 攀િમકા તૈૂ યાર કરવા  瘀ુ ં,એ કં
 છે ઈ ધમ નથી. 
એટલે  ક­બૌ㼇ⴀક 刀વીકાર ક અ刀વીકાર­એ ધમ નથી. 
 
યોગ­શા નો 樀ુ 最ય માં  樀ુ 最ય િવચાર એ છે  ક­ 
  攀માણે  આપણે  ઇ吀䬀ય­漀ા  વ刀栀ઓ સાથે ુ  સીધા સં બધં માં  આવીએ છ0એ ­તે વી જ ર0તે ­ 
ધમ (સાા㄀કાર) ની સાથે  પણ સીધો સં બધં,તે નો સાાત અ樀ુ ભવ, એ­ 
  ઇ吀䬀યોનો  િવષયો સાથે ના સં બધં છે,તેના કરતાં  પણ વ愀ુ  ગાઢ ર0તે  થઇ શક છે . 
 
ઈ傦ર ને ૂ
 刀吀ળ 最ખ વડ જોઈ શકાય નહ,હાથ વડ અડ0 શકાય નહ,અને , 
આપણે  甀ણીએ છ0એ ક ­ઇ吀䬀યો ની મયાદાથી પર આપણે  તે  ઈ傦ર િવષે  તક પણ ચલાવી શકતા નથી. 
㘀ુ㼇ⴀ આપણ ને  અ樀ુ ક એક મયાદાએ ત㈀ન  અિનિ傦ત દશામાં ૂ
 樀ક0 દ છે . 
ુ
一િનયા  મ હ甀રો વષથી કરતી આવી છે ,તે મ આપણે  ભલે  આખી  જ
દગી તક કયા કર0એ, 
પણ પરણામ એ આવવા樀ુ ં ક­આપણને
 છે  જણાશે  ક­ 
ધમ ના સ㄀યો ને  સાચાં ­ક­ખોટાં  ઠરાવવાને  આપણે  અસમથ છ0એ. 
 
  કંઈ આપણે  "攀㄀ય" જોઈએ છ0એ તે ને આધાર તર0ક લઈને  આપણે  તક ચલાવીએ છ0એ. 
તેથી એ તો દખી栀 જ છે ુ
ં  ક­તક ને  આ "攀㄀ય" ની સીમામાં  જ દોડ瘀ુ ં
 પડ છે . 
એ સીમા ને  ઓળં ગી ને  એ કદ0 આગળ જઈ શક નહ. 
પણ "સાા㄀કાર" 樀ુ ં  ે
 સઘ琀ં 愀 ­એ "ઇ吀䬀ય­જ吀ય" ાનથી પર રહ䘀ુ  ં
છે. 
 
યોગ­શા કહ છે  ક­મ樀ુ 渀ય પોતાના "ઇ吀䬀ય­જ吀ય" અ樀ુ ભવો અને   ાન ની પે લે  પાર જઈ શક છે . 
અને  પોતાની "㘀ુ 㼇ⴀ" થી પણ પે લે  પાર જઈ શક છે . 
દરક­દરક મ樀ુ 渀ય ની 猀દર પોતાની 㘀ુ 㼇ⴀને  પણ વટાવી જવાની શ 猀ત રહલી છે . 
અને  યોગ ની સાધના વડ એ શ 猀ત ને  જગાવી શકાય છે . 
અને  ㄀યાર મ樀ુ 渀ય 㘀ુ 㼇ⴀની સાધારણ મયાદા ને  વટાવી (ઓળં ગી) 甀ય છે ,અને   
㘀ુ㼇ⴀ ના સમ漀 ે 愀 ની પે લે  પાર રહલ "સ㄀ય" નો 攀㄀ય અ樀ુ ભવ કર છે . 
 
● तတजः सं ᄠकारो တयसं ᄠकारတჱतबတधी  (૫૦) 
 
આ સમાિધ માં થી ઉ㄀પ䞙 થયે લો "સં 刀કાર" એ બી甀 સં 刀કારો ને  રોક0 દ છે . (૫૦) 
 
આગળ ના 搀愀માં ૂ  આપણે  જો猀ુ ં
 ક­"અતી吀䬀ય­અવ刀થા" (સાા㄀કાર) એ પહ猀ચવાનો એક મા愀 માગ  
સમાિધ જ છે .અને  સાથે  સાથે  એ પણ જો猀ુ ં
 ક­મન ને  સમાિધ અવ刀થા 攀ા一ત કરતાં  અટકાવનારા છે­ 
ૂ
"攀તકાળ ના સં 刀કારો" 
 
આપણે  અ樀ુ ભ倀猀ુ ં
 હોય છે  ક­જયાર મન ને  એકા漀 કરવાનો 攀યાસ કર0એ ㄀યાર,તે  મનના િવચારો  
  
 
 
26 
ભટકતા હોય છે .ઈ傦ર 樀ુ  ં
ચ
તન કરવાનો 攀યાસ કતા હોઈએ ㄀યાર જ આ "સં 刀કારો" 攀બળ બને  છે
. 
બી㨀 કોઈ વખતે  તે (સં刀કારો)  ટલા 攀બળ નહોતા,તે ટલા જયાર તે  一ૂ ર કરવાનો 攀યાસ કર0એ ㄀યાર  
તો તે વ愀ુ  ને વ愀ુ  攀બળ થઈને  ઉઠવાના જ, મનમાં  ઉભરાવાના જ. 
કારણક જયાર આપણે  તે ને દબાવીએ છ0એ ㄀યાર તે  સં刀કારો પોતાના 䬀ુ રા બળથી તે નો 攀િતકાર કર છે . 
જો ક બી  વખતે  તે એટલો 攀િતકાર કરતા નથી. 
 
ચ℀ના કોઈ એક 最ણે ૂ ભરાઈ રહલા અને  વાઘ ની  મ તરાપ મારવાને  તૈયાર ­­એ  䬀ુ ૂ
રાણા 䬀વના  
અસં 最ય સં 刀કારો ને  દબાવવાના છે .તેમના પર 攀攀ુ ㄀વ મે ળવવા樀ુ ં,ક  થી, 
 છે
આપણે    ઇ漀છ0એ એ "એક" જ િવચાર ઉઠ,અને  બી甀 一ૂ ર રહ. 
પણ આમ થવાને  બદલે  તે બધા (સં 刀કારો) એકસામટા ઉપર આવવાને  મથતા હોય છે . 
મનની એકા漀તા માં  િવ氀ન નાખનાર0 સં ુ ુ
刀કારો ની આ 漀દ0漀દ0 શ 猀તઓ છે . 
 
આગળ બતાવે લી સમાિધ નો અ䬀યાસ એ જ સં 刀કારો ને  દબાવવાનો  ઉ℀મ ઉપાય છે .કારણક­ 
એનામાં  સં 刀કારો દાબી દવાની શ 猀ત રહલી છે . 
અને  આ 甀તની સમાિધ વડ   સં 刀કાર 甀漀ત થશે  તે  એટલો બધો બળવાન (શ 猀તવાન) હશે  ક­ 
તે બી甀 漀ુ ના સં 刀કારો ના કાય ને  અટકાવશે ,અને  તે ને કા㘀ુ માં રાખશે . 
 
● तᄠया⴫컀प ჱनरोधे  सवတ ჱनरोधान ჱनबᇀजः समा⴫킔धः  (૫૧) 
्
 
(બી甀 બધા સં 刀કારો નો િનરોધ કરનાર) આ સં 刀કારના િનરોધ થી,સવ સં 刀કારો નો િનરોધ થતાં , 
"િનબkજ­સમાિધ" 攀ા一ત થાય છે .  (૫૧) 
 
આપ搀ુ  ં
栀યે ય છે ­આ㄀મા નો (પોતાનો) સાા㄀કાર........ 
પણ આપણે  આ㄀મા ને  જોઈ શકતા નથી તે ુ
樀 કારણ એ છે
ં  ક­ 
તે 攀猀ૃિત સાથે ,મન સાથે ,શર0ર સાથે  સે ળભે ળ થઇ ગયો છે ..... 
 
અ ાની મ樀ુ 渀ય મને  છે ક­શર0ર એટલે  જ આ㄀મા છે . 
િશ ત (ભણે લો) એમ માને  છે ક તે ુ
樀 "મન" એ જ આ㄀મા છે
ં . 
પણ આ બં ને ૂ
 ના 最યાલ 攀લભરલા છે . 
આ㄀મા ને  આ બધી વ刀栀ઓ સાથે ુ  સેળભે ળ કર0 દનાર છે  瘀ુ?ં તો કહ છે  ક­ 
અને ુ
ક 攀કારના 漀દા漀દા તરં ુ ગો  ચ℀માં  ઉઠ છે .અને  તે ઓ આ㄀મા ને  ઢાં ક0 દ છે . 
 
આ તરં ગોમાં  આપણ ને  સહજ­સાજ ­એ આ㄀મા 樀ુ  攀િત બ
બ દખાય છે . 
તેથી જો તે  તરં ગ 氀ોધ નો હોય તો આપણે  આ㄀માને  氀ોધી તર0ક જોઈ છ0એ. 
તેવી જ ર0તે  જો તે  તરં ગ 攀ે મનો હોય તો 攀ે મી આ㄀મા ­­અને ­ જો તરં ગ નબળાઈ નો  હોય તો, 
આ㄀મામાં  તે ુ
樀 攀િત
ં બ
બ પડ ને  મ樀ુ 渀ય નો આ㄀મા નબળો જણાય છે . 
 
આ 漀ુ દા 漀ુ દા િવચારો,આ㄀માના આવરણ  વા આ "સં 刀કારો" માં થી જ પે દા થાય છે . 
ચ℀­倀પી સરોવરમાં  એક પણ તરં ગ હોય ㄀યાં  搀ુ ધી,આ㄀મા ના સાચાં  刀વ倀પ 樀ુ  દશન થ栀 નથી. ુ
ં
આ㄀મા樀ુ ં  刀વ倀પ 礀યાં
 સા漀ુ ં  搀ુધી બધા તરં ગો સમી ના 甀ય ㄀યાં  搀ુધી કદ0 પણ દખાવા樀ુ ં
 નથી. 
 
 
  
 
 
27 

ૂ­સાર  
氀逄ં
ક
અહ પતં જ લ­ 
સ琀 ુ攀થમ આ તરં ૃ
ગો (瘀િ℀ઓ) નો અથ સમ甀વે  છે. 
બી漀ુ ં મનો િનરોધ કરવાનો ઉ℀મ માગ બતાવે
, તે  છે.અને   
ુ
愀ી漀, મ એક અ
ં 漀ન બી甀 અ 漀ન ને  ગળ0 甀ય તે મ,બી甀 બધા તરં ગો નો િનરોધ કર0 શક, 
એવા "એક" તરં ગ ને
 攀બળ કમ બનાવવો તે  શીખવે  છે . 
કારણક જયાર એક જ તરં ગ બાક0 રહ ㄀યાર તેનો િનરોધ કરવા樀ુ ં  ં
 સહ䘀ુ થઇ પડ છે . 
 
અને  જયાર તે  એક તરંગ પણ સમી 甀ય ㄀યાર તે  સમાિધ ને  "િનબkજ" કહ0 છે . 
㄀યાર કં ુ
ઈ જ બાક0 રહ栀 નથી,અને
ં  આ㄀મા તે ના "刀વ­倀પ" તે ના પોતાના "刀વ­મહમા" માં
 攀ગટ થાય 
છે.અને  ㄀યાર જ મ樀ુ渀ય ને ખબર પડ છે  ક­"આ㄀મા­એ કોઈ િમ搀 વ刀栀 નથી"  ુ
 
િવ傦માં  એ (આ㄀મા) એક જ "અિમ搀" અને  "શા傦ત" છે . 
અને  આમ હોવાથી તે ને જ吀મ નથી ક તેને ૃ નથી. 
 樀㄀猀ુ
તે (આ㄀મા) એ 樀㄀猀ુૃ રહત,અિવનાશી અને  " ાન 樀ુ ં
 સનાતન સાર­ત㄀વ" છે . 
 
 
સમાિધ­પાદ સમા㤀먃ત 
 
 
   
  
 
 
28 
(૨)  સાધન­પાદ (સમાિધ અને  તેની સાધના)­૫૫ 縀Ȇ堀Ȇો  ૂ
 
● तपःᄠवाတयाये Ⴐवरတ⴫추णधानाჱन ᚽ䓜တयायोगः (૧) 
 
તપ,刀વા栀યાય (શાા䬀યાસ) અને  "સવ કમ瘀 樀ુ ં
 ફળ ઈ傦રને  સમપણ"­એ "氀યા­યોગ" કહવાય છે . (૧) 
 
  સમાિધઓ િવશે  આગળના "સમાિધ­પાદ" 攀કરણ માં  ચચા કરવામાં  આવી છે ,તે
 攀ા一ત કરવી  
ઘણી 樀ુ 欀કલ છે.(સહલી નથી) ­ક એક દવસમાં  થઇ શકતી નથી,માટ તે  સમાિધ ની સાધનાનો અ䬀યાસ  
ધીમે  ધીમે કરવો જોઈએ,અને  તે  માટ樀ુ ં  ં
 પહ䘀ુ પગિથ猀ુ ં "氀યા­યોગ" છે
 તે . 
"氀યા­યોગ" નો અરશઃ અથ કર0એ તો­"યોગ ની િસ㼇ⴀ માટ ની 氀યા" એવો થઇ શક.  
 
ઉપિનષદ માં ­મ樀ુ渀યના શર0રને  રથ ની,ઇ吀䬀યો ને  તે રથને  જોડલા ઘોડાઓની,મન ને  લગામ ની, 
㘀ુ㼇ⴀ ને સારથીની,ઉપમા આપવામાં  આવી છે . 
રથ નો મા લક (રા甀) એટલે  ક મ樀ુ 渀ય ના શર0ર નો "આ㄀મા" આ રથમાં  (પાછળ આરામથી) બે ઠો છે . 
 
ઘોડાઓ (ઇ吀䬀યો) તોફાની હોય અને  લગામ (મન) ને  ગાં ઠતા ના હોય,અને  સારથી (㘀ુ 㼇ⴀ) જો તે   
ઘોડાઓને ૂ રાખવા તે
 કમ કા㘀માં  甀ણતો ના હોય, તો રથ 樀ુ ં
 આવી બ吀猀ુ ં
 જ સમજ瘀ુ . ં
પરં ુ
栀,જો મન­倀પી લગામ,㘀ુ 㼇ⴀ­倀પી સારથી ના હાથમાં  બરોબર પકડાયે લી હોય ­તો­ 
રથ અવ欀ય લ☀ય­刀થાને  પહ猀ચે  છે. 
 
અહ આ 搀愀માં ૂ  બતાવે લા પહલા શ樀દ "તપ" ારા   કહવા માગે  છે તે એ છે  ક­ 
શર0ર (રથ) અને  ઇ吀䬀યો (ઘોડા) ને  દોરવા છતાં  લગામ (મન) ને  (પોતાની 㘀ુ 㼇ⴀથી) બરોબર  
પકડ0 રાખવી,તે મને મનફાવે  તે મ વતવા ના દતાં ,યો漀ય ર0તે ૂ રાખવા. 
 કા㘀માં
 
ૂ  આવે
搀愀માં લા બી甀 શ樀દ "刀વા栀યાય" ારા કહવા માગે  છે  ક­ 
નવલ­કથાઓ ક વાતાઓની ચોપડ0ઓ 樀ુ ં
 નહ પણ આ㄀મા ની 樀ુ 猀ત નો ઉપાય બતાવનારાં  
䬀ુ刀તકો (શાોનો) નો અ䬀યાસ.(અને  સ㄀સંગ) એ 刀વા栀યાય. 
તેમાંય પા��ં,આ અ䬀યાસ એ િવવાદા刀પદ િવષયોનાં  䬀ુ刀તકો નો તો કદ0 ના હોવો જોઈએ, 
કારણક તે  "વાદ­િવવાદ" જગાવે  છે. 
 
સાચા યોગીએ આ "વાદ­િવવાદ" ની 攀િમકા વટાવી (ઓળં ૂ ગી) લીધે લી મનાય છે .એ વાદ­િવવાદ નો એને   
ૂ
䬀રતો અ樀ુ ભવ લઇ લીધો હોય છે ,તે ને સં ૂ
તોષ થઇ  漀��ો હોય છે , અને  એક "િસⴀાં ત" નો િન傦ય મત બનાવી, 
અને  તે
 િન傦ય મત ને  વ愀ુ  ને  વ愀ુ ૂ
 ­મજ㘀ત કરવા માટ અ䬀યાસ કરતો હોય છે . 
 
શા­ ાન ના બે  攀કાર છે ."વાદ­અને  િસⴀાં
ત" ­­વાદ ­એટલે  તક અને  િસⴀાં ત­ એટલે  િન傦યા㄀મક િનણય. 
જયાર મ樀ુ 渀ય અ ાની હોય છે ­㄀યાર તે  આમાંથી પહલા નો એટલે  ક­તક નો આશરો લે  છે
,અને , 
અ樀ુ ૂ તે
猀ળ મ જ 攀િત猀ૂ ળ એવી દલીલો (વાદ­િવવાદ) નો આશરો લે  છે
. 
પણ જયાર તે ૂ
 "અ ાન" ની 攀િમકા વટાવી 甀ય છે  (અને ૂ
  ાન ની 攀િમકા પર પગ માં ડ છે ) 
㄀યાર,તે  એક "િન傦યા㄀મક­િનણય" પર (િસⴀાં ત પર) પહ猀ચે  છે . 
હ漀ુ  આગળ એક કામ હ漀ુ  બાક0 છે ­અને  તે
 એ છે  ક­આ "િન傦ય"  અ㄀યં ત "一ૃ ઢ" થવો જોઈએ. 
 
樀ુ 猀તનો ઉપાય બતાવનારાં  䬀ુ 刀તકો (શાો) અસં 最ય છે  અને  સમય બ琀 ુ 琀ંૂો છે
ક . 
તેથી  ાન મે ળવવા樀ુ ં
 રહ刀ય છે  ક­"સાર 漀હણ કરવો" અને  તે ને  આચરણ માં  樀ુકવાનો 攀ય㄀ન કરવો. 
  
 
 
29 
એક 攀ાચીન દં ત­કથા છે  ક­રાજ­હં સ ની સામે  જો 一ૂધ અને  પાણી ભે ગાં
 કર0ને  樀ુકવામાં  આવે  તો, 
તે રાજ­હં સ 一ૂ ધ­一ૂધ લઇ લે શ ે અને  પાણી રહવા દશે . 
બસ,આ જ 攀માણે  આપણે  પણ  ાન નો સાર­ભાગ લે વો અને  અસાર ભાગ ને  છોડ0 દવો જોઈએ. 
 
㘀ુ㼇ⴀ ની કસરતો (તક) શ倀શ倀 માં  જ倀ર0 છે ,કોઈ પણ બાબતમાં  最ખો બં ધ કર0ને  પડ瘀ુ ં
 ન જ જોઈએ. 
પણ છે વટ યોગી એ તક ની 攀િમકા ને ૂ  વટાવી,એક િનણયે  પહ猀ચી 甀ય છે .અને   
હવે  તેને  તે  િનણય ને  અ樀ુ ૃ
ભવ થી 一ઢ (અડગ­ખડક  વો) કરવાનો હોય છે . 
 
અહ યોગીઓ સલાહ આપતાં  કહ છે  ક­કોઈની સાથે  વાદ­િવવાદ કરશો નહ,જો કોઈ પરાણે  વાદ­િવવાદ કર 
ૂ
તો "漀પ રહો" અને  કોઈ પણ દલીલ નો જવાબ આ一યા િસવાય,શાં િત થી તે  刀થળે  થી ચા樀યા 甀વ. 
કારણક દલીલ­બા㨀 એ મનમાં  "િવે પ" ઉભો કર છે . 
િનણય પર પહ猀漀યા પછ0  જ倀ર એ છે  ­ક ­"㘀ુ 㼇ⴀ" ને કળવવી, 
મન ના િવે પ  થી તે  㘀ુ㼇ⴀ ને  િનરથક  ચં ચળ થવા દવાનો કોઈ જ અથ નથી. 
 
જોક 㘀ુ 㼇ⴀ તો મા愀 એક નબ琀ં  "સાધન" છે .અને ુ
ં
 "ઇ吀䬀યો" ારા મળ栀 "મયાદત  ાન" જ આપી શક છે . 
યોગી તો આ "㘀ુ 㼇ⴀ" થી પર જવા ઈ漀છે  છે .તે થી તે  㘀ુ 㼇ⴀ તે ના કશા કામની નથી.આ વાત ની તે ને ખાતર0 છે . 
એટલે  તે  વાદ­િવવાદમાં  ઉતયા િસવાય 漀પ રહ છે ૂ ­㘀ુ 㼇ⴀ ને ચંચળ થવા દતો નથી. 
 
દરક વાદ­િવવાદ એ માનિસક સમ栀લા નો ભં ુ ગ કર છે ,ને
 મનમાં  િવે પ ઉભો કર છે . 
અને  િવે પ એટલે  જ િવ氀ન. 
વાદ­િવવાદ અને  તક ­અને  તે નાથી કરવામાં  આવતી શોધ­ખોળ એ તે  સમય 樀ુ જબ 攀ાસં ગક છે , 
પણ એનાથી ⸀ચી ઘણી એવી બાબતો છે ,ક  ની શોધ કરવાની છે . 
આખી  જ
દગી એ કં ઈ બાળકોની  મ લડાઈ કરવા ક દલીલ­બા㨀 કરવા માટ નથી. 
 
છેવટ­"ઈ傦ર­攀 ણધાન"એટલે  કમ­ફળો  ઈ傦ર ને  સમપણ. 
એટલે  ક કમની "攀શં સા" ક "િન
દા" આપણે  ના લે વાં, પણ એ બં ને
 ઈ傦રને  અપણ કર0 શાં િતથી રહ瘀ુ . ં
 
● समा⴫킔धभावनाथတ ः 뀐ले शतनक ूरणाथတ Ⴐच  (૨) 
 
"氀યાયોગ" સમાિધ ને  "一ૃઢ" કરવા અને  一ુ ઃખ­દાયક િવ氀નો ઓછા કરવા માટ છે . (૨) 
 
આપનામાં  ના ઘણાખરા આપણા મનને  તે ની ઈ漀છા 樀ુ જબ કરવા દઈને  તે ને "લાડ થી બગડલા બાળક" 
 瘀ુ ં
 કર0 樀ુ ક0એ છ0એ.પણ એ મન ને  કા㘀માં ૂ અને  આપણા તાબા હઠળ લાવવા માટ 氀યાયોગ નો સતત 
અ䬀યાસ કરવો 最બ જ倀ર0 છેૂ . 
 
યોગમાં  િવ氀નો ­એ સં યમ ના અભાવથી ઉભા થાય છે .અને  તે 一ુઃખ દ છે . 
氀યાયોગ ની સાધના ારા મન ને  પા��ં  ખ㘀 ચી,તે ને કા㘀માં ૂ રાખીને  જ એ િવ氀નો­કલે શો 搀ુર કર0 શકાય. 
 
● अ⴫컀वᰯᰌयािᄠमतारागᰯᰌवे षा㻖ɸभჱनवे शाः 뀐ले शाः  (૩) 
 
અિવ��ા,અ 刀મતા,રાગ,ે ષ,ને  અ ભિનવે શ ­એ પાં ચ કલે શો છે
. (૩) 
 
આ પાં ચ "કલે શો" એટલે  ક પાં ચ 攀કારનાં  "બં ધનો" આપણને  બાં ધી રાખે  છે. 
  
 
 
30 
"અિવ��ા" (માયા­અ ાન­倀મ) એ તે મ樀ુ ં
 "કારણ" છે  અને  બાક0નાં  ચાર તે  તે અિવ��ાના "કાય瘀" છે . 
આપણા સવ 一ુ ઃખો 樀ુ ં
 એક­મા愀 કારણ એ "અિવ��ા' છે .જો ક ­આ㄀મા ને  一ુઃખ­搀ુ ખ નથી. 
આ㄀મા નો 刀વભાવ­તે  તો શા傦ત આનં દ છે ,આ㄀મા 樀ુ ુ
ં  一ઃખ એ કવળ 倀મ છે
 સઘ琀ં , 
તેને 瘀ુ અ ાન­倀મ­માયા (અિવ��ા) એ શોક­ક 一ુ
 ં ઃખ માં  નાંખી શક? (નાં ખી શક નહ) 
(દરક શ樀દ­અિવ��ા,અ 刀મતા,રાગ,ે ષ,ને  અ ભિનવે શ­ નો અલગ­અલગ અથ આગળ આવશે ) 
 
● अ⴫컀वᰯᰌया Ĵे တम उတतरे
् षां  တसတु ततन⴫컀ु विⰁāछတनोदाराणाम (૪)  ्
 
હવે પછ0 આવનારા "猀લે શો" એ "搀ુ 一ત­પાતળાં (ીણ)­દબાવે લાં
 (િવ
漀છ䞙) ક ફલાયે લાં
 (ઉદાર)" છે   
ને તેમ樀ુ ં
 ઉ㄀પિ℀­刀થાન અિવ��ા છે .(૪) 
 
અહં કાર­રાગ­ે ષ­વગે ર (સં刀કારો) ­એ બધા樀ુ ૂ
ંળ એ "અિવ��ા" (માયા­અ
 樀 ાન) છે . 
આ સં 刀કારો 漀ુ દ0 漀ુ દ0 અવ刀થાઓમાં  રહ છે .��ારક તે ઓ "搀ુ 一ત" અવ刀થામાં  હોય છે . 
ઘણી વાર આપણે  "તે  મ樀ુ 渀ય બાળક  વો િનદ瘀ષ છે " એવો શ樀દ­攀યોગ સાં ભળ0એ છ0એ,પણ, 
તેમ છતાં  તે બાળક  વા મ樀ુ 渀ય ની "猀દર" દવ­ક દાનવ ­ની અવ刀થા (搀ુ 一ત) પણ હોઈ શક­ક  ­ 
氀મે 氀મે   બહાર આવે  છે. 
 
યોગીમાં ૂ
 䬀વ­કમ瘀 ના આ સં 刀કારો પાતળા પડ0 ગયે લા (ીણ) હોય છે .ઘણી 搀☀મ  ૂ 刀થિતમાં  રહલા હોય છે , 
એટલે  તે  યોગી તમના પર કા㘀 રાખીને ૂ  તે મણે  બહાર આવતા અટકાવી શક છે . 
 
દબાવે લા (િવિછ䞙)  સં 刀કારોનો અથ એ છે  ક­��ારક એક 攀કારના સં 刀કારો­તે મનાથી વ愀ુ  攀બળ સં 刀કારોથી, 
અ樀ુ ક સમય માટ દબાઈ ગયે લા હોય છે  પણ એ દબાણ 一ૂ ર થતા તે  બહાર આવે  છે . 
 
છે樀લી,અવ刀થા­ ફલાયે લા (ઉદાર) સં 刀કારો ને  અ樀ુ 猀ળૂ વાતાવરણ મળવાને  લીધે  તે ઓ 攀બળ અને   
氀યાશીલ બની 甀ય છે ,પછ0­ભલે  તે 瘀ુભ હોય ક અ瘀ુ ભ હોય. 
 
● अჱनတयाश⴫킔ु चदःु खानाတमस ु ჱनတयश⴫킔ु चसख ुाတमတयाჱतर⴫컀वᰯᰌया (૫) 
 
અિન㄀ય ને  િન㄀ય­­અ瘀ુ ચ ને  瘀ુચ­­一ુ ખદ ને  搀ુખદ­­અને  ­­અના㄀મ વ刀栀 ને ુ આ㄀મા તર0ક ­ 
માન瘀ુ ં
 (甀ણ瘀ુ )  તે ુ
ં 樀 નામ "અિવꔀ츅ા"  (માયા­અ
ં ાન­倀મ)  (૫) 
 
િવિવધ 攀કારના સં 刀કારો 樀ુ ં
 એક જ 樀 ૂ  અને
ળ છે  તે  છે  ­અિવ��ા.તો­આ અિવ��ા 瘀ુ  ં
છે ? 
જયાર આપણે  એમ­માનીએ ક­"琀 ુ ંશર0ર ��ં ,琀 ુ
ં瘀ુⴀ,礀યોિતમય,િન㄀ય,આનં દમય આ㄀મા નથી" 
તો આ瘀ુ ં
 માન瘀ુ  તે ુ
ં樀 નામ "અિવ��ા"­આ મોટામાં
ં  મોટો "倀મ' છે . 
 
● ጃတदशတ नश뀐တयोरे काတमते वािᄠमता (૬) 
 
䬀渀ટા (આ㄀મા) 樀ુ ં
 દશન­શ 猀ત (㘀ુ 㼇ⴀ) ની સાથે  તાદા䔀યતા (એકા㄀મતા)­ એ જ "અ䴀ꠁ吀倃મતા"  (૬) 
 
䬀渀ટા એ­瘀ુ ⴀ­અનં ત અને  અિવનાશી "આ㄀મા" છે .અને   
આ 䬀渀ટા નાં  બા  જગતના અ樀ુ ભવો લે વાનાં  સાધનો છે ­ઇ吀䬀યો, ચ℀ (મન) ,㘀ુ 㼇ⴀ (િન傦ય કરનાર શ 猀ત) 
જયાર આ આ㄀મા 樀ુ ં
 આ સાધનો સાથે  તાદા䔀ય (એક­倀પતા) થાય ㄀યાર,તે ન ે 
"અ 刀મતા" (琀­ુ ંપ搀ુ )ં­倀પી અ ાન કહવામાં  આવે  છે .ક  ને  લીધે આપણે  પોતાને   ચ℀ ની સાથે  એક­倀પ  
  
 
 
31 
માની લઈએ છ0એ અને  ધાર0એ છ0એ ક 搀ુ ખ­一ુ ઃખ આપણને  થાય છે.(આ㄀મા ને  搀ુખ­一ુ ઃખ નથી) 
 
● सख ुानश ुयी रागः (૭) 
 
搀ુ ખ 攀㄀યે  મન樀ુ ંચાણ તે
 ખ㘀  "રાગ" (આસ 猀ત) (૭) 
 
અ樀ુ ક વ刀栀ઓમાંુ  આપણ ને  搀ુખ લાગે  છે  એટલે  મન એક 攀વાહ ની  મ તે મના તરફ વહવા લાગે  છે
. 
અને  આ 搀ુ ખ ના ક吀䬀 તરફ મન 樀ુ ંચાણ ­તે
 ખ㘀  જ ­રાગ ક આસ 猀ત કહવાય છે . 
礀યાં આપણને  搀ુ ુ
ખ મળ栀 નથી ㄀યાં
ં  આપણે  કદ0 આસ猀ત થતા નથી.અને  એ瘀ુ ં
 પણ બને  છે ક­ 
ઘણીવાર તો­ઘણી િવ ચ愀 વ刀栀ઓમાં ુ  આપણને  搀ુ ખ લાગે  છે,અને આસ猀ત થઇ જઈએ છ0એ. 
 
● दःु खानश ुयी ᰯᰌवे
षः (૮) 
 
一ુઃખ 攀㄀યે  મન નો અણગમો તે ષ"  (૮) 
 "吀娄ે
 
  આપણ ને  一ુઃખ આપે  છે,તે નાથી આપણે  અણગમો કર0એ છ0એ અને  ㄀યાંથી તરતજ 一ૂ ર ભાગીએ છ0એ. 
 
● ᄠवरसवाहတ ⴫컀वदष ुोऽ⴫컀प तथा〰〰ढो 㻖ɸभჱनवे शः (૯) 
 
પોતાના 刀વભાવ માં  ઓત攀ોત થઈને  રહલી અને  િવાનોમાં  પણ 一ૃઢ થઈને  રહલી, 
㨀વવાની   刀વાભાિવક આસ 猀ત­તે  "અ一ꠁભિનવે શ"  (૯) 
 
● ते  တჱतတसवहे याः सᄠ ूमाः (૧૦) 
 
ૂ 刀કારોને
એ 搀☀મ સં  તે
મની "કારણ­અવ刀થા"માં  પહ猀ચાડ0 તે મનો નાશ કરવાનો છે .(૧૦) 
 
ૂ 刀કારો ની એવી 搀☀મ અસરો છે
搀☀મ સં ૂ  ક­  આગળ ઉપર 刀吀ળ 倀પ માં ૂ  攀ગટ થાય છે . 
મોટા ભાગના મ樀ુ 渀યોને ૂ
   搀☀મ અવ刀થાઓ (搀 ૂ 刀કારો) માં
☀મ સં થી (અચે ત મનમાં ૃ
થી) 瘀િ℀ઓ  
ઉપર આવે  છે તે ૂ
 搀☀મ અવ刀થાઓ 樀ુ ં
 ભાન હો栀 ુ
ં
 નથી. 
 
પરપોટો જયાર તળાવના ત ળયે થી નીકળે  છે ૂ
 ㄀યાર (搀☀મ હોવાને  લીધે ) આપણે  તેને દખી શકતા નથી, 
અર,તે  સપાટ0 પર આવી 甀ય ㄀યાં  搀ુધી પણ ઘણી વખત દખતા નથી પણ, વો તે  સપાટ0 પર આવીને   
洀ટ છે અને  તરં ગ ઉપ甀વે  છે,㄀યાર જ આપણને  તે  (પરપોટો હતો તે વી) ખબર પડ છે . 
 
આ તરં ગો ની ઝપાઝપીમાં  આપણે  ㄀યારજ સફળ થઇ શક0એ ક જયાર આપણે  તે મને  તે મની­ 
"કારણ­અવ刀થા" માં  જ (તે ૂ
 刀吀ળ થાય તે  પહલાં ) ઝડપી શક0એ.તે ના બીજ ને  પકડ0એ.... 
િવકારો પર કા㘀 મે ૂળવવા તે મને ૂ
 樀ળ (બીજ) માં થી જ દાબવાના છે . 
 
ૂ 刀કારો પર કા㘀 કવી ર0તે
આ 搀☀મ સં ૂ  મેળવવો? તો કહ છે  ક­"કાય" નો તે ના "કારણ" માં  લય કરવાથી. 
ચ℀ (મન) ક   એક "કાય­倀પ" છે ,તેનો તે ના "કારણ­倀પ"  વાક "અ 刀મતા" (琀­ુ ં
પ搀ુ )ં માં  લય કરવામાં આવે, 
㄀યાર અને  ફ猀ત ㄀યાર જ "搀☀મ­સં ૂ 刀કારો" નાશ પામે  છે
. "栀યાન" થી તે નો નાશ થઇ  શકતો નથી. 
 
● တयानहे याᄠतᰯᰌवတृतयः  (૧૧) 
  
 
 
32 
 
栀યાન ારા તે મનાં  (તે 搀☀મ­સં
ૂ 刀કારોના) 刀吀ળ પરણામો નો ㄀યાગ થાય છે
ૂ . (૧૧) 
 
આગળ બતા倀猀ુ ંમ એ "તરગો" ને
 તે  ઉઠતા અટકાવવામાં  "栀યાન" એ મો琀ુ ં સાધન છે . 
栀યાન ારા જો આ તરં ગો દબાવીને  栀યાનનો િનરં તર વષ瘀 搀ુ ધી અ䬀યાસ કરવાથી,栀યાન ની "ટવ" 
પડ0 甀ય છે .અને  કોઈ પણ 甀તના 攀ય㄀ન િવના પણ 栀યાન ની અવ刀થા જો ચા䘀ુ  રહ તો­ 
氀ોધ­િધ ાર ­વગે ર 瘀િ℀ઓ કા㘀
ૃ માં
ૂ આવી જઈને  આપોઆપ દબાઈ 甀ય છે . 
 
● 뀐ले शमल ूः कमाတ शयो ጃႰटाጃႰटजတमवे दनीयः  (૧૨) 
 
કમાશય નાં  樀ળ 猀લે
ૂ શો માં  છે અને  તેમનાં  ફળ આ જ吀મ ક બી甀 જ吀મ માં  અ樀ુ ભવાય છે . (૧૨) 
 
"કમાશય" એટલે  સં 刀કારો નો એકં દર સરવાળો. 
આપણે  કોઈ કામ કર0એ છ0એ ㄀યાર (તે 樀 કારણ) મનમાં
ુ
ં  એક "瘀િ℀­倀પી" તરં
ૃ ગ ઉઠલો હોય છે , 
અને  કામ 䬀ુ ુ
刀 થઇ ગયા પછ0 આપણે  માની એ છ0એ ક ­તે  તરં ગ શમી ગયો. 
પણ તે  તરં ગ શમી ગયો હોતો નથી પણ મા愀 搀☀મ 倀પે ૂ  થાય છે  અને  ㄀યાં  હ㨀 રહલો જ હોય છે . 
જયાર આપણે  તે  કરલા કામ ને  યાદ કરવાનો 攀યાસ કર0એ છ0એ,㄀યાર તે  પાછો ઉપર આવી તરં ગ­ક 
瘀િ℀­倀પ બને
ૃ  છે .એટલે  તે
 તરં ગ  શ䔀યો છે  એમ કહવાય નહ,જો શમી ગયો હોત તો 刀樀િત(યાદ) 倀પે ૃ   
ફર0થી આવી શક નહ. 
 
આ ર0તે  દરક દરક કાય ક િવચાર,ભલે  તે સારો હોય ક નરસો (ખરાબ) હોય­તે  મનમાં  漀ડો ઉતર0, 
અને  搀☀મ­倀પે
ૂ  સં ઘરાઈ રહ છે . 
ુ
一ખદ ક 搀ુ ખદ­એ બં ને 攀કારના િવચારો ને  કલે શો ક 一ુ ઃખદાયક િવ氀નો કહવામાં  આવે  છે , 
કારણક યોગીઓના કહવા 樀ુ જબ તે ઓ લાં બે  ગાળે  一ુ ઃખ જ ઉ㄀પ䞙 કર છે . 
ઇ吀䬀યો ારા મળ栀 દરક 搀ુ ુ
ં ખ ­એ આખર તો 一ુ ઃખ જ આપવા樀ુ . ં
બધા ભોગો ­એ ભોગની 栀渀ણા વધાર ને ૃ  વધાર જગાવે  છે ,ને પરણામે  一ુઃખ આવે  છે . 
 
મ樀ુ 渀ય ની 栀渀ણાઓ નો કોઈ 猀ત નથી,એ ઈ漀છાઓ કય䞙
ૃ  જ 甀ય છે ,અને  જયાર તે  ઇ漀છાઓ ­ 
䬀ુર0 થઇ ન શક એવી  刀થિતએ પહ猀ચે  ㄀યાર તે  一ુઃખી થાય છે . 
અને  તેથી જ યોગી,સં 刀કારો ના સમ漀 સ樀હ ને ૂ  (કમાશય) ­ભલે  તે  સારા હોય ક ખરાબ હોય, 
તેને ુ
 一ઃખ­દાયક િવ氀નો  ગણે  છે ,કારણ ક તે  આ㄀માની 樀ુ 猀ત ના માગ માં  િવ氀ન­倀પ છે . 
 
આપણાં  સઘળાં  કાય瘀 ના 樀ળ­સમા 搀
ૂ ☀મ સં
ૂ 刀કારો 樀ુ ં
 પણ તે 瘀 જ છે
ુ
ં . 
આ જ吀મ માં  ક ભિવ渀યમાં  આવનારા જ吀મોમાં  કમ瘀 નાં  ફળ ઉ㄀પ䞙 કરનાર કારણો­એ સં 刀કારો જ છે . 
અપવાદ­倀પ ક刀સાઓમાં  ક જયાર આ સં 刀કારો અિત­攀બળ હોય છે ­㄀યાર તે મના ફળ જ樀દ0 મળે  છે. 
પાપનાં  ક 䬀ુ 搀યનાં  અિત 攀બળ કમ瘀 ના ફળ આ જ吀મ માં  પણ મળે  છે. 
 
યોગીઓ માને  છે  ક­  મ樀ુ 渀યો સારા સં 刀કારોની 攀બળ "શ 猀ત" મે ળવી શક,તે મને   
શર0રો નો ㄀યાગ કરવો પડતો નથી,અને  આ જ吀મ માં  જ પોતાનાં  શર0ર ને  દવ­શર0ર માં  પલટાવી શક છે . 
યોગીઓ ના 漀ં થોમાં  આવા ક刀સાઓ ન猀ધાયે લા છે . 
આવા યોગીઓ એ પોતાના શર0ર樀ુ ં
 ઉપાદાન જ બદલી નાખે  છે ,અને  તેઓ શર0રના પરમા搀ુ ઓની  
એવી ર0તે  "䬀ુનઃરચના" કર છે  ક­તે મને  માંદગી ક 樀㄀猀ુ ૃ આવ栀 નથી.  ુ
ં
શર0ર ને  માંદગી ક 樀㄀猀ુ ૃ ના આવે  તે­વ刀栀 શા માટ શ�� ના હોય? 
ુ
  
 
 
33 
 
આહારનો અથ શર0ર­શા ની 䬀渀ટએ એવો થાય છે  ક­搀યમાંૂ થી આવતી શ 猀ત ને  પચાવી એક­રસ કરવી. 
搀ય ની એ શ
ૂ 猀ત વન刀પિત (ધા吀ય) માં  આવે  છે  અને  તે  વન刀પિત  મ樀ુ 渀ય  ખાય છે ,એટલે ­ 
િવ ાન ની ર0તે  તેનો અથ એ થયો ક­એટલી શ 猀ત આપણે  搀યમાં
ૂ થી (આહાર­વાટ) લઈએ છ0એ, 
અને  તે 搀ય ને
ૂ  આપણે  પોતાનો 猀શ બનાવીએ છ0એ. 
 
વ刀栀­ુ 刀થિત જો આમ  હોય,તો પછ0 એ (搀ય) શ ૂ 猀ત ને  પોતાનામાં  એક­倀પ કરવાનો ­ 
એ એક જ ર刀તો શા માટ હોવો જોઈએ? 
એ 搀ય શ ૂ 猀તને  પોતાનામાં  પચાવવાની વન刀પિત ક 䬀㈀વી ની ર0ત એ કં ૃ ઈ આપણા  વી નથી!! 
તેમની 攀氀યા આપણી 攀氀યા કરતાં  કંઈક 漀ુ દ0 જ છે ,પરં 栀,બધા જ કોઈ એક ક બી㨀 ર0તે
ુ   
તે 搀ય શ
ૂ 猀તને  પોતાનામાં  પચાવે  છે. 
 
યોગીઓ કહ છે  ક­તે­搀ય­શ
ૂ 猀તને  કવળ મનની શ 猀ત ારા પચાવી શકાય છે .અને  તે
થી જ તે ઓ, 
સવ­સામા吀ય પⴀિતનો આધાર લીધા િવના,તે ઓ ઇ漀છા樀ુ સાર એ શ 猀તને  પોતાનામાં  ખ㘀ચી શક છે . 
 
 વી ર0તે  કરો ળયો,પોતાની લાળ થી 甀琀ં  રચે  છે , અને  તેનાથી બંધાઈ 甀ય છે ,  
એટલે  ક 甀ળ ના તાં તણાના આધાર િસવાય એ બી  ��ાં ય જઈ શકતો નથી, 
તેવી ર0તે  આ  ાન­તં 栀ઓ ની 甀ળ આપણે
ુ  આપણા પોતાનામાં થી જ રચી છે ,અને  એ  
ાન­તં 栀ઓ ના સહારા વગર આપણે
ુ  કોઈ કાય કર0 શકતા નથી. 
પણ યોગી કહ છે  ક­તેનાથી ( ાન­તં 栀થી) બં
ુ ધાઈ રહવાની કોઈ જ倀ર નથી. 
 
વીજળ0 (ઈલે 猀㈀0સીટ0) ને 一ુ િનયાના કોઈ પણ ભાગમાં  મોકલવા,તાર ના દોરડા 樀ુ ં
 સાધન જોઈએ છે , 
ુ
પણ 猀દરત તો વીજળ0 ના (શ 猀તના) િવરાટ જ㈀થાને ુ
  બલ猀લ તાર વગર જ મોકલી શક છે . 
તો આપણે  પણ 猀ુ દરત ની  મ ­કમ ના કર0 શક0એ? 
માનિસક વીજળ0 (શ 猀ત) ને  આપણે  (ટલીપથી­ારા)મોકલી શક0એ છ0એ. 
 ને  આપણે  મન કહ0એ છ0એ તે  ઘણે  猀શે  વીજળ0 ને  મળ栀 આવે ુ
ં  છે . 
અને  એ 刀પ渀ટ છે  ક­આ  ાનતં 栀 ઓના 攀વાહો અ樀ુ
ુ ક 猀શે  વીજળ0  વા છે . 
અને  િવ ાન 樀ુ જબના વીજળ0 ના િનયમો ને  અ樀ુ સર છે . 
 
આપણે  આપણી આ માનિસક વીજળ0 (માનિસક િવ傦ુ ત) "ફ猀ત"  આ  ાન­તં 栀ઓ ના મા栀યમ (સાધન) 
ુ
ારા જ મોકલી શક0એ છ0એ.પણ­ 
આ ( ાનતં 栀ઓની) વીજળ0 ને
ુ  瘀ુ  ં
આ સાધન ( ાનતં 栀ઓ) િસવાય મોકલી શકાય? 
ુ
યોગીઓ કહ છે  ક­એ 䬀ર䬀ૂ 刀ૂ ુ
ં શ�� છે  અને  倀યવહા刀ુ  પણ છે ,અને આમ કર0 પણ શકાય છે . 
અને  જયાર યોગીઓ આમ કર છે  ㄀યાર,તે  િવ傦માં  બધે  કાય કર0 શક છે . 
કોઈ પણ 倀ય 猀ત ની સાથે ,કોઈ પણ 刀થળે , ાનતં 栀ઓ ની 甀ળ ની મદદ િવના કાય કર0 શક છે
ુ . 
 
સામા吀ય ર0તે  જયાર 㨀વા㄀મા,આ  ાનતં 栀ઓ ની 攀વાહ­નળ0ઓ ારા કાય કરતો હોય છે
ુ , 
㄀યાર આપણે  કહ0એ છ0એ ક ­તે  માનવ "㨀વે  છે " પણ જયાર­ 
આ  ાનતં 栀ઓ કાય કરતા અટક0 甀ય ­એટલે
ુ  આપણે  કહ0 છ0એ ક­તે  માનવ "મર0 ગયો" 
પણ,જયાર એ માનવ  ાનતં 栀ઓ ની 攀વાહ­નળ0ઓ ની સહાય થી ­ક­સહાય વગર,કાય કરવાને
ુ   
શ 猀તમાન થાય ㄀યાર,જ吀મ­ક­樀㄀猀ુ ૃ નો કોઈ અથ રહતો નથી. 
 
આ 搀渀ટમાં
ૃ ના સવ શર0રો ત吀મા愀ા (પરમા搀ુ ) માં થી બને લાં
 છે
.પણ તે મના શર0રો 漀ુ દા漀ુદા છે , 
  
 
 
34 
漀ુદા 漀ુ દા આકારના છે ,તે  ભેદ (તફાવત) તે મની 猀દર રહલા તે  પરમા搀ુ  ની ગોઠવણી નો છે . 
અને  જો  કોઈ તાકાત­વર­યોગી પોતે  જ એ ગોઠવણી પોતાની ર0તે  કર0 શકતો હોય ­તો­તે ­ 
તેની ઈ漀છા 樀ુ જબ એક ક બી甀­ એવા કોઈ પણ નવા શર0ર ની રચના કર0 શક. 
 
સામા吀ય ર0તે  જોવામાં  આવે  તો, આપણે  ખોરાક ખાઈએ છ0એ અને  આપણે  જ આપ搀ુ  ં
શર0ર બનાવીએ છ0એ 
બી漀ુ ં
 કોઈ ખોરાક ખાય (અને  આપણે  ના ખાઈએ) તો આપણે  લાં 㘀 ુ
㨀વી શક0એ નહ. 
આપણે  ખાધે લ ખોરાકમાં થી આપણે  જ (આપ搀ુ  ં
શર0ર જ ) લોહ0 બનાવે  છે ,તેને નસોમાં  વહવડાવીએ છ0એ, 
અને  તે  લોહ0 ને  સાફ પણ કર0એ છ0એ.આપણે  જ આપણા શર0ર ના મા લક છ0એ.અને  આપણે  જ તે   
શર0ર ની 猀દર રહ0એ છ0એ. 
મા愀 તે ને "䬀ુ નજkવન" કમ આપ瘀ુ ં " ાન" આપણે
 તે  攀લી ગયા છ0એ. "યં
ૂ 愀­વત" બની ગયા છ0એ. 
 
જો આ શર0રને  䬀ુનજkવન આપવાના  ાન ને  સમજણ­䬀વક (યોગ­િવ
ૂ ાન થી) કરવામાં  આવે , 
અને  શર0ર ની રચનાને  િનયિમત િનયમમાં  કરવામાં  (સમજવામાં ) આવે  તો­ 
 瘀ુ ં
 આપણે  આમ કર0 શક0એ ક ­આપણે  જ આપણા શર0ર ની નવ­રચના કર0 શક0એ છ0એ. 
અને  ㄀યાર નહ હોય­શર0ર ને  કોઈ રોગ,ક  નહ હોય શર0ર ને  જ吀મ ­ક­ 樀㄀猀ુ ૃ. 
 
● सჱत मल ूे तᰯᰌ⴫컀वपाको जाတयायभ ुတगाः (૧૩) 
 
સં刀કાર­倀પી 樀ળ હોવાથી,તે
ૂ ના પરપાક­倀પે  જ吀મ,આ猀ુ 渀ય અને  搀ુખ­一ુ ઃખના ભોગો આવી મળે  છે .(૧૩) 
 
樀ળ­એટલે
ૂ  ક સં 刀કાર­倀પી "કારણો" હોય, અને   તે 攀ગટ થાય તો તે  "કાય" ને  ઉ㄀પ䞙 કર છે . 
 ,બીજમાં થી 瘀 અને
ૃ  瘀માં
ૃ થી બીજ થઈને  પરં પરા ચા樀યા કર છે ­તેમ, 
કારણ નો નાશ થતા તે  કાય­倀પે  ઉ㄀પ䞙 થાય,અને  તે કાય 搀☀મ થાય એટલે
ૂ  તેના પછ0ના "કાય" ના  
"કારણ­倀પ" બને  છે. 
 
અ㄀યારનાં  આપણાં  બધાં  કાય瘀 એ 攀તકાળ ના સં
ૂ 刀કારો 樀ુ  પરણામ છે .તે મ, 
પાછાં  અ㄀યારનાં  કાય瘀 ­એ­સં 刀કાર倀પ થઈને  ભિવ渀ય ના કાય瘀ના કારણ­倀પ બનશે .એમ પરં પરા ચાલવાની. 
 
તેથી આ 搀愀 કહ છે
ૂ  ક­"કારણ" (સં 刀કાર­倀પી) હોય એટલે  "કાય" થવા樀ુ ં
 જ. 
樀ળ હોય એટલે
ૂ  તે樀 ફળ ­甀િત ક જ吀મ ના 倀પમાં
ુ
ં  આવવા樀ુ ં
 જ. 
કોઈ­મ樀ુ 渀ય તો કોઈ પ瘀ુ ,કોઈ દવ તો કોઈ દાનવ­ થાય છે . 
 
તેવી જ ર0તે   જ
દગી પર કમ ની 漀ુ 一ુ漀ુદ0 અસર પડ છે .કોઈ પચાસ તો કોઈ સો વષ 㨀વે ,તો  
કોઈ તો વળ0 જ吀મતાં  જ ક બે  ચાર વષ માં  મર0 甀ય. 
આ બધી 㨀વન ની િવિવધતાઓ 䬀વના કમ વડ થાય છે ૂ . 
 
કોઈ એક મ樀ુ 渀ય 甀ણે  ભોગો ભોગવવા જ જ吀䔀યો હોય છે ,અને  જો એ જગલમાંં  જઈને  બેસે  તો ㄀યાં  પણ ભોગો 
તેની પાછળ જ જવાના.તો બીજો મ樀ુ 渀ય 礀યાં  甀ય ㄀યાં  તે ની પાછળ 一ુ ઃખો જ પડલાં  હોય છે . 
આ બં ને ના 䬀વ ના કમ瘀 樀ુ
ૂ  ફળ છે . 
યોગીઓ કહ છે  ક­સઘળાં  瘀ુભ કમ瘀 樀ુ  ફળ 瘀ુ ભ અને  અ瘀ુ ભ કમ瘀 樀ુ  ફળ 一ુ ઃખ છે . 
  કોઈ પાપ 樀ુ  આચરણ કર તે ને તે ના ફળ­倀પે  一ુઃખ ભોગવવાં  જ પડશે . 
 
● ते  ᄠलादपတरतापफलाः पတ ुयापတ ुयहे तတुवात  (૧૪) 
्
  
 
 
35 
 
䬀ુ搀ય અને  પાપ 倀પી "કારણો" નાં  ફળ­倀પે  થયે લ કમ瘀 (કાય瘀) 搀ુ ખ­一ુ ઃખ આપે  છે. (૧૪) 
 
● पတरणामतापसं ᄠकारदःु खै गण တविृ
ु တत⴫컀वरोधाच च द ् ःु खम एव सवრ
्  ⴫컀ववे ᚽ䓜कनः (૧૫) 
 
દરક વ刀栀­કાં ુ  તો પરણામ­倀પે  (一ુ ઃખ આપે  છે ) અથવા,搀ુ ખ ના નાશ ની આશં કા­倀પે  (一ુ
ઃખ આપે  છે
), 
અથવા તો 搀ુ ખભોગ ના સં 刀કારમાં થી ઉપજતી લાલસા­倀પે ુ
 (一ઃખ આપે  છે),અને   
(સ㄀વ­રજસ­તમસ) 漀ુ ણો ની પર刀પર િવરોધી 氀યા­倀પે  ­પણ 一ુ ઃખ­દાયક નીવડ છે ,ક   િવષે ­ 
િવવે ક0­䬀ુ刀ુષ સવ કં ઈ 甀ણે  છે.(ઉપર樀ુ ં ુ
 સવ 一 ઃખ દનાર છે )  (૧૫) 
 
યોગીઓ કહ છે  ક­  મ樀ુ 渀યમાં  િવવે ક­શ 猀ત (સદ­㘀ુ 㼇ⴀ) હોય છે ,તેવો મ樀ુ 渀ય     બધાં  搀ુખ ક 一ુ ઃખ­倀પે   
કહવાય છે ,તે樀 રહ刀ય સમ㨀 甀ય છે
ુ
ં ,અને  તે  甀ણે  છે  ક­તે  બધાં  (搀ુ ખ­一ુ ઃખ) એક પછ0 એક આ倀યા કર છે , 
અને  એક­બી甀માં  ભળ0 甀ય છે . તે  漀ુ એ છે  ક­મ樀ુ 渀યો આખી  જ
દગી ઝાં ઝવા ના જળ ની પાછળ ભટકતા રહ 
છે,પણ તે મની વાસનાઓની કદ0 栀
一ત થતી નથી.  ૃ
 
મહારા甀 猀ુ િધ渀ઠર એકવાર કહ䘀ુ  ંક­㨀વનમાં  નવાઈ­ભર0 વ刀栀 એ છે ુ  ક­આપણી આ漀ુ બા漀ુ  હર ણે   
મ樀ુ 渀યોને  樀㄀猀ુ
ૃ પામતા જોઈએ છ0એ અને  તે  છતાં  પણ આપણ ને  લાગે  છે  ક આપણે  કદ0 મરવાના નથી. 
 
ચાર બા漀ુ  樀ખાઓ હોવાં
ૂ  છતાં માનવી માને  છે  ક­પોતે  એક જ અપવાદ­倀પ અને   ાની છે . 
ચાર બા漀ુ  અ 刀થરતા ના અ樀ુ ભવો નજર ચડવા છતાં ,માનવી માને  છે  ક­પોતે  અને  પોતાનો 攀ે મ ­ 
એક મા愀 શા傦ત અને   刀થર છે . આમ બની શક નહ.攀ે મ­搀ુ 栀ધાં  刀વાથ­䬀ણ છે ૂ . 
 
એટલે  યોગી­䬀ુ 刀ુષ કહ છે  ક­િમ愀ોનો,સં તાનોનો,પિત­પ㄀ની નો 攀ે મ 搀ુ 栀ધાં  ધીર ધીર ઓસરતો 甀ય છે . 
આ 㨀વનમાં  દરક વ刀栀 નો ય થાય છે
ુ , 
માટ, જયાર બધી વ刀栀ઓ­ક 攀ે ુ મ 搀ુ 栀ધાં  િન渀ફળ જતો લાગે  ㄀યાર ચમકારા ની પે ઠ માનવી ને  લાગે  છે  ક આ 
સંસાર કવો 倀યથ છે .㄀યાર તે ને વૈ રા漀ય ની ઝાં ખી થાય છે .સં સાર ની પે લે  પાર樀ુ ંઈક દશન થાય છે
 કં . 
સંસાર ને  વળગી રહવાથી નહ પણ આ સં સાર નો ㄀યાગ કરવાથી જ અલૌકક વ刀栀 મળે ુ  છે . 
 
આજ 搀ુ ધી એવો એક મહાન 䬀ુ 刀ુષ થયો નથી ક  ને  પોતાના મહાન પદની 攀ા
一ત માટ ઇ吀䬀યોનાં  搀ુ ખો  
અને  ભોગો છોડવા પડkાં  ના હોય. 
ુ
一ઃખ 樀ુ ં
 કારણ 攀猀 ૃ
િતનાં  漀ુ 漀ુ
દાં દાં  બળોના સં ઘષમાં  જ રહ䘀ુ  ં
છે. એક એક બા漀ુ  તાણે  અને  બી漀ુ ં
 બી㨀 બા漀 ુ
. 
આ ખ㘀 ચ­તાણ ને  લીધે  જ શા傦ત 搀ુ ખ અશકય બને  છે . 
 
● हे यं दःुखम अनागतम
् ्
 (૧૬) 
 
  一ુઃખ હ漀ુ  આ倀猀ુ ં
 નથી (પણ આવવાનો સં ભવ છે ) તે ને અટકાવ瘀ુ ં
 જોઈએ. (૧૬) 
 
કટલાં ક કમ瘀 આપણે  ભોગવી લીધાં  છે ,કટલાં ક અ㄀યાર વતમાનમાં  ભોગવી ર ા છ0એ અને   
કટલાં ક ભિવ渀યમાં  ફળ દવાની રાહ જોઈને  ઉભા છે . 
  કમ瘀 આપણે  ભોગવી લીધાં  તે નો તો 甀ણે  હસાબ પતી ગયો,અને    ભોગવી ર ા છ0એ,તે  ભોગ ચા䘀ુ  છે , 
એટલે  મા愀   કમ瘀 ભિવ渀યમાં  ફળ આપવાની રાહ જોઈને  બે ઠા છે  તે મને  આપણે  કા㘀માં
ૂ લાવી શક0એ. 
અને  એ 栀યે ય માટ જ આપણી બધી શ 猀ત કામે  લગાડવી જોઈએ. 
આગળ પતં જલીએ   ક  ુ ં
(૨­૧૦) તે  樀ુજબ­ 
  
 
 
36 
સં刀કારો ને  તેમની કારણ­અવ刀થા પર પહ猀ચાડ0ને  તે મના પર કા㘀ુ  મેળવવાનો છે .  
 
● တႰटृ ጃႰययोः सं योगो हे यहे तःु (૧૭) 
 
㄀યાગ કરવાયો漀ય છે  (તે 一ુ
ઃખ 樀ુ ં
 કારણ) 䬀渀ટા અને  一ૃ 欀ય નો સં યોગ. (૧૭) 
 
䬀渀ટા કોણ ? મ樀ુ 渀ય નો આ㄀મા (䬀ુ 刀ુષ) 
一ૃ欀ય એટલે  瘀ુ?ં  મન થી શ刀ુ  કર0ને  જડ 䬀倀ય 搀ુ ધીની સમ刀ત "攀猀ૃ િત"  
સઘળા 攀કારના 搀ુ ખો અને  一ુઃખો આ 䬀ુ 刀ુષ (આ㄀મા) અને  મન (攀猀ૃ િત) ના સં યોગ માં થી પે દા થાય છે . 
અહ એ યાદ કર瘀ુ ં
 જ倀ર0 બને  છે ક­યોગ­દશન ની ફલ搀ુ ફ0 樀ુજબ­䬀ુ 刀ુ ષ (આ㄀મા) 瘀ુ ⴀ છે,પણ  
જયાર તે ૃ
 攀猀િત સાથે  જોડાય છે  ㄀યાર 搀ુ ુ
ખ­ક 一ઃખ 樀ુ ં બ

 攀િત બ તે ના પર પડ છે ,અને   
તેથી તે  (આ㄀મા) 搀ુ ખી ક 一ુ ઃખી દખાય છે . 
 
● တकाशᚽ䓜တयािᄠथჱतशीलं  भ त
ूिे တတयाတमकं  भोगापवगाတ थ რጃႰयम (૧૮) 
्
 
一ૃ欀ય એટલે  પંચ­મહા攀ત અને ૂ  ઇ吀䬀યો樀ુ ં 䘀 ુ
 બને ં
જગત.攀કાશ­氀યા­અને  જડતા તે 樀 刀વ倀પ છે
ુ
ં .અને  તે   
䬀渀ટા (આ㄀મા) ને  ભોગ અને  樀ુ 猀ત આપવા માટ છે . (૧૮) 
 
一ૃ欀ય એટલે  "攀猀ૃ િત" અને  તે­ 攀猀ૃ િત ­આ સમ刀ત જગત  樀ુ ં 䘀 ુ
 બને ં
છે ,તે  ­刀吀ળ અને
ૂ  搀☀મ પં
ૂ ચમહા攀તો,  ૂ
ાને吀䬀યો,મન­વગે ર ની બને લી છે .અને ­ 
攀કાશ (સ㄀વ) 氀યા (રજસ) અને  જડતા (તમસ) ­એવા 愀ણ 漀ુ ણ ના 刀વ倀પ ની છે . 
 
આ સમ刀ત 攀猀ૃ િત નો હ栀 瘀ુ ુ?ં  તો કહ છે  ક­ "䬀ુ 刀ુ ષ (આ㄀મા) ને  અ樀ુ ભવ કરાવવાનો" 
䬀ુ刀ુ
ષ (આ㄀મા) પોતાનો મહમા­દ倀ય 刀વભાવ ­甀ણે  ક­ 攀લી ગયો છે
ૂ . 
䬀ુ刀ુ
ષ જયાર 攀猀ૃ િત ની સાથે  ત琀પ થઇ 甀ય છે
ુ  ㄀યાર તે  પોતે "瘀ુ ⴀ અને  અનં ત છે" એ 攀લી 甀ય છે
ૂ . 
 
એ 䬀ુ 刀ુ ષ (આ㄀મા) 攀ે મ કરતો નથી ક 攀ે મ આપતો નથી કારણક તે  પોતે  જ "攀ેમ­刀વ倀પ" છે . 
તે અ 刀ત㄀વમાં  આવે  એમ નથી કારણક તે  પોતે  જ "અ 刀ત㄀વ­刀વ倀પ" છે . 
તેને  ાન થવા પ搀ુ  ંનથી કારણક તે  પોતે  જ " ાન­刀વ­倀પ" છે . 
 
આ માયા (攀猀ૃ િત) ના રા礀યમાં  礀યાં  બ愀ુ ં ુ
 જ 一 ઃખ­倀પ છે ,礀યાં 刀ુ
દન અને  最搀ુ ઓ ભયા છે ,㄀યાં, 
થોડા 搀ુ વણ ના લખોટા ગબડાવવામાં  આવે  છે,અને  一ુિનયા આખી તે ની પાછળ પડાપડ0 કર0 રહ છે . 
આ જગતમાં  સવ䞙  ની આવી જ દશા છે .攀猀ૃ િત જોડ ક瘀ુ  ં
"બાંધવા   瘀ુ ં  જ નહ પણ બધા બં
" છે ધાય છે . 
 
યોગી કહ છે  ક­攀猀ૃ િત સાથે  સં યોગ કર0ને  એટલે ક­મનથી સં સાર સાથે ,ત吀મય થઈને  䬀ુ 刀ુ
ષ પોતાને  搀ુ ખી માને  
છે.પણ તે  સા漀ુ ંખ નથી.અને
 搀ુ   તેમાં થી બહાર નીકળવાનો માગ મા愀­એ­તે નો  પોતાનો  "અ樀ુ ભવ"  જ છે .  
આ બધો અ樀ુ ભવ લે વાનો પણ તે ને જ樀દ0 䬀ુ રો કર0 દવાનો. 
આ સં સાર­甀ળ માં  મ樀ુ 渀ય 甀તે  જ પે સે છે  અને  તેને  甀તે  જ તે  甀ળ માં થી બહાર નીકળવા樀ુ ં. 
 છે
તેથી મ樀ુ 渀ય ભલે  પિત,પ㄀ની,સં તાન,િમ愀 ­વગે ર નો અ樀ુ ભવ લે ,પણ પોતાના સાચા 刀વ倀પ ને  攀લે
ૂ નહ, 
તો તે  આ અ樀ુ ભવોમાં થી સહલાઈથી અને  સહ0સલામત નીકળ0 શક છે . 
 
એટલે  અહ એક વાત કદ0 攀ુ લવી નહ જોઈએ­ ક સં સાર એ એક  ણક અવ刀થા છે .અને  આપણે  તે
માં થી 
થઈને  બહાર નીકળવા樀ુ ં.અને
 છે  આ દરિમયાન થતો 搀ુ ુ
ખ­一ઃખ નો અ樀ુ ભવ એ જ એકમા愀 મોટો 漀ુ 倀 છે . 
  
 
 
37 
વળ0, આપણે  કદ0 એક ણ પણ­આપણા 樀ળ­刀વ­倀પ (આ㄀મા) ને ૂ  攀લવા樀ુ
ૂ  નથી. 
ં
 
● ⴫컀वशे षा⴫컀वशे ष㻖ɸल퉑गमाတा㻖ɸल퉑गाჱन गु णपवाတ ⴫추ण  (૧૯) 
 
刀પ渀ટ,અ刀પ渀ટ, ચ  ( લ
ગ) મા愀,અને    ચ ( લ
ગ) રહત ­­એ 漀ુ ણો ની અવ刀થા છે . (૧૯) 
 
યોગ­શા એ સાં 最ય­દશન ના આધાર રચાયે 䘀 ુ ંછે .અને  આ 漀ુ ણો િવશે ના 搀愀 ને
ૂ  સમજવા માટ, 
સાં最ય­દશન 攀માણે ની "જગત­રચના" િવષે  અહ ફર0થી િવવરણ કરતાં  કહ છે ક­ 
સાં最ય­દશન 攀માણે  "攀猀ૃિત" એ જગત (રચના) 樀ુ ં
 ઉપાદાન અને  િનિમ℀­"કારણ" છે . 
આ 攀猀ૃ િત ના 愀ણ 漀ુ ણો છે ­સ㄀વ­રજસ અને  તમસ. 
 
તમસ ­એટલે    કંઈ 猀ધકારમય,અ ાન­䬀ણ અને ૂ  જડ છે  તે બ愀ુ , ં
રજસ­ એટલે    કં ઈ 氀યાશીલ અને  ગિત­倀પ છે ­તે ,અને  સ㄀વ­એટલે   刀થરતા,攀કાશ. 
 
搀渀ટ (જગત) ની રચના થવાના 䬀
ૃ ૂ­攀猀ૃ
વ䞙 િત ને  અ倀યકત (અ刀પ渀ટ) અિવ ભ䞙 અને  અિવભ猀ત કહવામાં  આવે  
છે,એટલે  ક  નામાં  નામ ક 倀પ નો કશો ભે દ હોતો નથી,એવી અવ刀થા. 
આ અવ刀થા ની 猀દર 攀猀ૃ િતના એ 愀ણે  漀ુ ણો (સ㄀વ­રજસ­તમસ) સમ栀લામાં ુ  હોય છે . 
પણ પછ0 એ સમ栀લા નો ભં ુ ગ થાય છે .અને  એ 愀ણે  漀ુણો િવિવધ 攀કાર િમિ搀ત થવા લાગે  છે
.અને, 
પરણામે  જગતની ઉ㄀પિ℀ થાય છે .  
 
દરક મ樀ુ 渀યમાં  આ 愀ણે  漀ુ ણો રહલા હોય છે , 
જયાર સ㄀વ­漀ુ ણ 攀બળ થાય ㄀યાર­ ાન નો ઉદય થાય, 
રજો漀ુ ણ 攀બળ થાય­㄀યાર ચં ચળતા­氀યાશીલતા વધે .અને   
તમો漀ુ ણ 攀બળ થાય ㄀યાર 猀ધકાર,આળસ,જડતા અને  અ ાન આવે . 
 
સાં最ય­મત 攀માણે ,愀ણ­漀ુ ણોવાળ0 "攀猀ૃ િત" ની સવ瘀漀ચ અ ભ倀ય 猀તને ­"મહ栀"્  ક "㘀ુ 㼇ⴀ­ત㄀વ" (સમ渀ટ­㘀ુ 㼇ⴀ) 
કહવામાં  આવે  છે.દરક માનવ ની 㘀ુ 㼇ⴀ તે નો  (મહ栀 ્ નો ) "猀શ" છે . 
સાં最યો કહ છે  ક­મન અને  㘀ુ 㼇ⴀ ના કાય માં  刀પ渀ટ તફાવત છે . 
મન 樀ુ ં
 કાય છે  મા愀 "સં વદેનો" ને  એકઠાં  કર0ને  㘀ુ 㼇ⴀ (એટલે  ક 倀ય渀ટ­㘀ુ 㼇ⴀ­મહ栀)્  પાસે  લઇ જઈને   
ર漀ૂ  કરવા樀ુ ં
,પછ0 㘀ુ 㼇ⴀ તેના પર િનણય બાં ધે. 
 
"મહ栀"્  ત㄀વ માં થી "અહં ­ત㄀વ" ઉ㄀પ䞙 થાય છે  અને  અહં ­ત㄀વમાં થી 搀☀મ­ત吀મા愀ાઓ ઉ㄀પ䞙 થાય છે
ૂ . 
અને  搀☀મ ત吀મા愀ાઓ樀ુ
ૂ ં
 "િમ搀ણ" થાય છે  અને  તે માંથી "刀吀ળ­攀
ૂ તો" ઉ㄀પ䞙 થાય છે
ૂ .અને   
"બા ­જગત" ઉ㄀પ䞙  થાય છે . 
 
સાં最ય દશન નો એવો દાવો છે  ક­㘀ુ 㼇ⴀ થી માં ડ0ને  પ㈀થરના 琀ુ કડા 搀ુ ધીના બધા જ પદાથ瘀 ­ 
"એક જ" પદાથ માં થી બને લા છે . અને  તે ઓમાં    કોઈ તફાવત છે  તે  તે મના "અ 刀ત㄀વ"ની  
"搀☀મતા­ક­刀吀
ૂ ળતા" ના લીધે
ૂ  છે . 搀☀મ­અવ刀થા એ "કારણ" છે
ૂ  ને 刀吀ળ અવ刀થા એ "કાય" છે
ૂ . 
 
સાં最યો કહ છે  ક­સમ刀ત 攀猀ૃ િત થી પર "䬀ુ 刀ુ ષ" (આ㄀મા) રહલો છે .તે   બલ猀ુ લ જડ ક ભૌિતક નથી. 
આ "䬀ુ 刀ુષ" એ બી㨀 કોઈ વ刀栀­㘀ુ ુ㼇ⴀ,મન,ત吀મા愀ાઓ,ક 刀吀ળ 攀 ૂ તો ની સમાન નથી.ક  
ૂ
આમાં ની કોઈ વ刀栀 સાથે ુ  તે  મળતો પણ આવતો નથી. 
પરં 栀 તે
ુ સં 䬀ણ ર0તે
ૂ  અલગ અને  તે ના 刀વભાવમાં  પણ સં 䬀ણ ર0તે
ૂ  漀ુ દો પડ છે .અને   
  
 
 
38 
કારણક તે  (આ㄀મા) કોઈ સં િમ搀ણ ના પરણામ 倀પે  નથી,એટલે  તે  "樀㄀猀ુૃ­રહત" છે . 
અને  એ 䬀ુ 刀ુ
ષો ક આ㄀માઓની સં 最યા અનં ત છે . 
 
સાં最યો ની આ 刀પ渀ટતા થી હવે  ઉપર ના 搀愀 ને ૂ  સમજવામાં  આસાની થઇ 甀ય છે . 
搀愀માં
ૂ  ક  ુ ંછે
 ક ­漀ુ ણો ની અવ刀થા,刀પ渀ટ,અ刀પ渀ટ, ચ ­મા愀­倀પ અને   ચ ­રહત છે . 
અહ "刀પ渀ટ" એટલે  "刀吀ળ 攀ૂ તો" ક  મનો આપણે
ૂ  અ樀ુ ભવ કર0 શક0એ છ0એ. 
"અ刀પ渀ટ" એટલે  "અિત­搀☀મ­攀 ૂ તો" યાને
ૂ  "ત吀મા愀ાઓ" ક  નો ­ 
સામા吀ય માણસોને  અ樀ુ ભવ થઇ શકતો નથી. 
 
તો પણ પતં જ લ કહ છે  ક­જો તમે  યોગનો અ䬀યાસ કરો તો અ樀ુ ક સમય પછ0,"સં વદ ેન­શ 猀ત" 
એવી 搀☀મ બને
ૂ  છે  ક­ત吀મા愀ાઓ ને  ખરખર જોઈ શકાય છે . 
દાખલા તર0ક­દરક મ樀ુ 渀ય ના (દરક 㨀વતા 攀ાણીના) શર0રમાં થી એક 攀કાર樀ુ ંજ નીક猀યા કર છે
 તે , 
અને  પતં જ લ કહ છે  ક­એ તે જ મા愀 યોગીઓ જ જોઈ શક છે . 
 
આપણે  બધા તે  તે જ ને  જોઈ શકતા નથી,તો પણ તે  ત吀મા愀ાઓ બહાર કાઢ0એ તો છ0એ જ. 
 વી ર0તે  洀લમાં થી િનરં તર 搀☀મ­પરમા搀ુ
ૂ ઓ બહાર નીક猀યા કર છે  અને  આપણ ને  તે ની 搀ુ ગધં આવે  છે
, 
તેવી ર0તે  આપણી  જ
દગીમાં ,રો  રોજ 瘀ુ ભ ક અ瘀ુ ભ ત吀મા愀ાઓના સ樀હ ને ૂ  બહાર કાઢ渀ે  જઈએ છ0એ. 
અને  આપણે  礀યાં  礀યાં  જઈએ છ0એ ㄀યાં  ㄀યાં  વાતાવરણ પણ િવિવધ (漀ુ દા 漀ુ દા અસં 最ય) મ樀ુ 渀યો ની 
ત吀મા愀ાઓ થી ભર䘀ુ  ં
હોય છે . 
 
અને  આવા કારણસર જ­પણ­ માનવ­મનમાં  અ甀ણ­પણે ­મંદરો ક દવળો બાં ધવાનો િવચાર આ倀યો હશે . 
નહતર ઈ傦ર ની ઉપાસના કરવા માટ મ樀ુ 渀ય ને  દવળ ક મં દર બાં ધવાની શી જ倀ર હતી? 
ઈ傦ર ની ઉપાસના તો ગમે  ㄀યાં  થઇ શક. 
મ樀ુ 渀ય ને  આ કારણ ન 甀ણવા છતાં  ­કદાચ જણા猀ુ ં  ક­કોઈ એક 刀થળે
 હશે  વ愀ુ  લોકો ઈ傦રની ઉપાસના  
કર તે  刀થળ "瘀ુ ભ­ત吀મા愀ાઓ" થી ભર䘀ુ  ં
બને  છે .દરરોજ ㄀યાં  લોકો 甀ય,અને   મ મ વ愀ુ  甀ય તે મતે મ  
તે 刀થળ વ愀ુ  ને વ愀ુ  પિવ愀 થ栀 甀ય.  ુ
ં
અને  જો ­ નામાં   સ㄀વ­漀ુ ણ વધાર ના હોય તે વો મ樀ુ 渀ય ­તે વા 刀થળે  甀ય તો તે  刀થાન નો 攀ભાવ તે ના પર 
પડ છે  અને  તેની 猀દરના સ㄀વ漀ુ ણ ને  (તે  刀થળ) જગાવી દશે .  
 
આ ર0તે  સઘળાં  મં દરો અને  તીથ­刀થાનો 樀ુ ં
 રહ刀ય અહયાં  ­આ ર0તે  રહ䘀ુ  ં
છે
. 
પરં 栀 અહ એ યાદ રાખ瘀ુ
ુ ં
 જ倀ર0 છે  ક­તે  刀થાનો ની પિવ愀તા નો આધાર,㄀યાં  એકઠા થતા, 
પિવ愀 લોકો પર રહલો છે .પણ મ樀ુ 渀ય ની 樀ુ 欀કલી એ છે  ક­તે ઓ 樀ળ વાત ને
ૂ  攀લી 甀ય છે
ૂ , 
અને  ગાડ0ને  ઘોડા ની આગળ જોડ છે . 
પહલા­સ琀 ુ 攀થમ તો­આવા 刀થાનો ને  પિવ愀 બનાવનાર મ樀ુ 渀યો હતા,અને  પછ0, 
કાય­પોતે  જ કારણ­倀પ બ吀猀ુ ં  એ જ 刀થાનોએ મ樀ુ
,અને 渀ય ને  પિવ愀 બનાવવા માં ડkા. 
પણ જો એ 刀થળે  જો મા愀 一ુ 渀ટ લોકો જ જતા હોય તો તે  刀થળ,બી甀 કોઈ અનાચારના 刀થળ  瘀ુ ં
 જ ખરાબ થઇ 
甀ય.આમ, મ樀ુ 渀ય જ મં દર ને  "મંદર­પ搀ુ "ં આપે  છે.એ વાત હં મેશાં  攀લાઈ 甀ય છે
ૂ . 
 
આવા જ કારણોસર,ઋિષઓ­સં તો અને   મનામાં  સ㄀વ­漀ુ ણ ઘણો વધાર હોય છે  તે વા પિવ愀 䬀ુ 刀ુષો  
પોતાના માં હનો સ㄀વ­漀ુ ણ બહાર (ત吀મા愀ાઓ ારા) ફલાવી શક છે .અને  પોતાની આસપાસના  
વાતાવરણ પર દ0ન­રાત જબરદ刀ત 攀ભાવ પાડ0 શક છે . 
મ樀ુ 渀ય એટલી હદ પિવ愀 થઇ શક છે  ક­તે ની પિવ愀તા 甀ણે  ક આપણને  刀પશ કરતી હોય એમ લાગે . 
અને  એવા પિવ愀 સા愀ુ ­䬀ુ ુ
刀ષના સમાગમમાં    કોઈ પણ આવે  તે  પણ પિવ愀 બને  છે . 
  
 
 
39 
 
આ ર0તે  刀પ渀ટ અને  અ刀પ渀ટ ­漀ુ ણો ની અવ刀થા િવષે  甀搀યા પછ0, 
લ
ગ­મા愀 ( ચ ­મા愀) િવશે નો િવચાર કર0એ. 
 
લ
ગ­મા愀 નો અથ છે ­"㘀ુ㼇ⴀ­ત㄀વ" ક   攀猀ૃ િત ની 攀થમ "અ ભ倀ય 猀ત" છે . 
તે માં
થી પછ0 બી甀 બધા પદાથ瘀 બહાર આવે  છે  અને  છે 樀લે  છે­"અ લ
ગ­મા愀" ( ચ ­િવનાનો) 䬀渀ટા.... 
  
● တႰटा ጃ㻖ɸशमाတः शတ ुोऽ⴫컀प တတययानप ुႰयः (૨૦) 
 
䬀渀ટા (આ㄀મા) ચૈ ત吀ય­મા愀 છે  અને  瘀ુ ⴀ હોવાં  છતાં  㘀ુ 㼇ⴀ ારા 漀ુ એ છે . (૨૦) 
 
આગળ આપણે  જોઈ ગયા ક­નીચામાં  નીચા જડ પદાથ થી લઈને  㘀ુ 㼇ⴀ 搀ુ ધી樀ુ ં
­સવ કં ઈ 攀猀ૃ િત­倀પ છે . 
攀猀ૃ િત થી પર 䬀ુ 刀ુ
ષ (આ㄀મા) છે .અને  તે િન漀ુ ણ (કોઈ પણ 漀ુ ણ િવનાનો) છે .તેને  કોઈ 搀ુ ખ­一ુ ઃખ નથી. 
પણ  વી ર0તે  刀વ漀છ 刀ફટક ની પાસે  જો લાલ રં ગ樀ુ ં
 爀લ 樀ુ કવામાં  આવે  તો તે  刀ફટક લાલ દખાય છે , 
તે વી ર0તે  આ㄀મા નાં    搀ુ ુ
ખ­一ઃખ દખાય છે  તે  ­કવળ 搀ુ ુ
ખ­一ઃખ નાં  攀િત બ
બો જ છે . 
આ㄀મા નો કોઈ રં ગ નથી,અને  તે  攀猀ૃ િત થી અલગ છે .攀猀ૃ િત એક વ刀栀 છે ુ તો આ㄀મા બી㨀 વ刀栀 છે ુ. 
 
સાં最યો કહ છે  ક­㘀ુ 㼇ⴀ એ િમ搀ણ છે ,એ વધે  છે  અને  ઘટ છે . મ શર0રમાં  ફરફાર થાય છે  તે મ 㘀ુ 㼇ⴀમાં પણ 
ફરફાર થાય છે .એટલે  તે 㘀ુ㼇ⴀ નો 刀વભાવ એ શર0રના  વો જ છે . 
 મ નખ­એ "શર0ર"નો બહારનો 猀શ છે ,અને  એજ શર0ર  એ "㘀ુ 㼇ⴀ" નો બહારનો 猀શ છે . 
 
એ શર0રનો 猀શ ખરો,પણ તે ને સ㘀 કડો વાર કાપી શકાય છે ­અને  તેમ છતાં  શર0ર ટક0 રહ છે . 
એ જ 攀માણે  㘀ુ 㼇ⴀ વષ瘀 搀ુ ધી ટક0 રહ,ભલે  આ શર0ર ને  અળ漀ુ  ંકર0 દવામાં  આવે  તો પણ.... 
પણ આમ છતાં  એ 㘀ુ 㼇ⴀ અજર­અમર નથી કારણક તે માં પરવતન થાય છે  (વધે  છે­ઘટ છે ) 
અને    વ刀栀માં ુ પરવતન થાયતે  નાશ વગર ની હોઈ શક નહ. 
એટલે  㘀ુ 㼇ⴀ એ અવ欀ય ઉ㄀પ䞙 થયે લો પદાથ છે .અને  તે થી એ બતાવે  છે  ક­તે નાથી ચડયા栀 કં ુ
ંઈક હો瘀ુ ં
 જ 
જોઈએ.㘀ુ 㼇ⴀ એ 刀વતં 愀 હોઈ શક જ નહ.કારણક જડ 䬀倀ય સાથે  સંબિં ધત સવ કં ૃ
ઈ એ­攀猀િત ની 猀દર છે . 
અને  તેથી તે  㘀ુ 㼇ⴀ સદાને  માટ પરતં 愀 છે . 
 
તો પછ0 "樀ુ 猀ત" કોણ છે ?    "樀ુ 猀ત" હોય તે  કારણ અને  કાય થી પર હોય. 
જો કોઈ એમ કહ ક "樀ુ 猀ત" નો ખયાલ એ "倀મ" છે ­તો યોગી કહ છે  ક­"બં ધન" નો ખયાલ પણ "倀મ" છે . 
樀ુ 猀ત­અને ­બં ધન­ એ બં ને હક0કતો 樀ુ ં
 આપણ ને  ભાન થાય છે ,એટલે  તે  બં ને ટક0 રહ ક ના ટક0 રહ, 
પણ તે  બં ને એક­બી甀 ની સાથે  છે જ. 
 
જો આપણે  એક દવાલ ની સાં સ刀ં ુ
 જ瘀ુ ં
 હોય,અને  જો આપ搀ુ  ં
મા吀ુ ં
 ભટકાય,તો આપણ ને  લાગે  છે ક­ 
આપણે  "મયાદત" છ0એ.(એમ કર0 શક0એ તે મ નથી)­પણ સાથોસાથ ­ 
આપણી 猀દર એક "ઈ漀છા­શ 猀ત" રહલી પણ જણાય છે ­અને  તે થી આપણને  લાગે  છે  ક­ 
આપણે  આપણી ઈ漀છા 樀ુ જબ બધે  જઈ શક0એ છ0એ. 
પગલે  અને  પગલે  આવા પર刀પર િવરોધી િવચારો આપણા મનમાં  ઉઠ છે . 
આપણને  એમ મા吀યા િવના ચાલ栀 નથી ક ­અને ુ
ં  કહ0એ છ0એ ક "આપણે  刀વતં 愀" છ0એ" પણ તે મ છતાં , 
હર­ણે  આપણ ને  અ樀ુ ભવ થાય છે  ક આપણે ­刀વતં 愀 નથી ( "પર­તં 愀" છ0એ.) 
 
એટલે  અહ જો એક િવચાર­એ 倀મ હોય તો બીજો િવચાર પણ 倀મ જ છે .અને  જો  
  
 
 
40 
એક િવચાર સાચો હોય તો બીજો િવચાર પણ સાચો છે . કારણ ક બં ને  નો આધાર છે ­" ાન" 
 
યોગી કહ છે  ક­બં ને  સાચા છે . 
"㘀ુ㼇ⴀ" ની 䬀渀ટએ આપણે  "બⴀ" છ0એ અને  "આ㄀મા" ની 䬀渀ટએ આપણે  "樀ુ 猀ત" છ0એ. 
કાય­કારણ ના સમ漀 િનયમથી   "પર" છે  તે  મ樀ુ 渀ય 樀ુ ં  刀વ倀પ­આ㄀મા ક 䬀ુ
 સા漀ુ ં 刀ુષ­ છે . 
અને  તે  "䬀ુ 刀ુ
ષ" 樀ુ ં 瀀ય­એ 㘀ુ
 刀વાતં 㼇ⴀ,મન­વગે ર જડ­攀猀ૃ િત ના "થરો" માં  થઈને  બહાર નીકળે  છે . 
એ તે  "䬀ુ ુ
刀ષ" નો 攀કાશ છે  ક ­  એ બધાં  (મન­㘀ુ 㼇ⴀ­વગે ર) ારા બહાર આવે  છે . 
(એટલે  તે  㘀ુ 㼇ⴀ ­વગે ર 攀કાિશત હોય તે મ દખાય છે ) પણ તે  㘀ુ 㼇ⴀ­ વગે ર ને  પોતાનો 攀કાશ નથી. 
 
દરક ઇ吀䬀ય 樀ુ ં
 મગજમાં  એક આગ瘀ુ ં
 ક吀䬀 હોય છે .એ瘀ુ ં
 નથી ક બધી ઇ吀䬀યો 樀ુ ં
 એક જ ક吀䬀 છે . 
દરક ઇ吀䬀ય એ 漀દ0漀દ0 છે ુ ુ . 
આમ છે  તો­તે  ઇ吀䬀યો ની સં વદ ેના નો 搀ુ મે ળ (એક­વા��તા) કવી ર0તે  અને  ��ાં  થાય છે ? 
 
જો તે  એક­વા��તા મગજમાં  થતી હોત ­તો 最ખ­કાન­વગે ર ઇ吀䬀યો ­માટ樀ુ ં
 એક જ ક吀䬀 હો瘀ુ ં
 આવ欀યક  
બનત.પરં 栀 આપણે
ુ  ચો સ 甀ણીએ છ0એ ક­દરક ઇ吀䬀ય 樀ુ ં
 ક吀䬀 ­મગજ ની 猀દર 漀 ુુ ુ
一漀一ં ુ
 છે . 
આમ હોવા છતાં  મ樀ુ 渀ય એક જ વખતે  જોઈ શક છે  અને  સાં ભળ0 પણ શક છે  ­તે થી­ 
㘀ુ㼇ⴀ ની પાછળ (કોઈ જ漀યાએ) એકતા હોવી જ જોઈએ. 
 
㘀ુ㼇ⴀ મગજ ની સાથે  જોડાયે લી છે ,પણ 㘀ુ 㼇ⴀ ની પાછળ "䬀ુ 刀ુ
ષ" (આ㄀મા) 倀પી એક ત㄀વ રહ䘀ુ  ં
હોય છે . 
ક 礀યાં  આગળ િવિવધ સં વદેનો અને  ઇ吀䬀યોના અ樀ુ ભવો એકઠા થાય છે .ને એક­倀પ થાય છે . 
"આ㄀મા" એ પોતે  જ એક ક吀䬀 છે  ક 礀યાં ,સઘળા 漀ુ દા漀ુ દા અ樀ુ ભવો,ક吀䬀ગામી થઇ ને   એકિ愀ત થાય છે . 
એ "આ㄀મા" 樀ુ 猀ત છે  અને  એ樀ુ ં猀ત­પ搀ુ
 樀ુ  ં
ણે  ણે  આપણને  કહ છે  ક­"તમે  樀ુ 猀ત છો"  
 
પણ થાય છે  એ瘀ુ ં
 ક­આપણે  તે  樀ુ 猀ત­પણા ને  હર ણે  ­攀લ થી­㘀ુ
ૂ 㼇ⴀ અને  મન સાથે  સેળભે ળ કર0 દઈએ 
છ0એ.અને   વા એ આ㄀મા ના 刀વાતં 瀀ય ને  㘀ુ 㼇ⴀમાં  આરોિપત કરવામાં  આવે ­ક   㘀ુ 㼇ⴀ 刀વતં 愀 નથી, 
તે કહશે  ક­"આપણે  樀ુ 猀ત નથી" અને  આ ર0તે  "樀ુ 猀ત અને  બંધન" ની એક િમિ搀ત લાગણી પે દા થાય છે . 
 
યોગી ક   "樀ુ 猀ત અને  બં ધન" 樀ુ ં ષણ કર0ને
 િવ欀લે  તેમણે  漀ુ દા પાડ છે ,અને  તે થી તે ં ાન" 一ૂ
樀 "અ
ુ ર થાય છે , 
અને  તે ને  (આ㄀માનો) "અ樀ુ ભવ" થાય છે . 
તેને  અ樀ુ ભવ થાય છે  ક­䬀ુ 刀ુષ (આ㄀મા) 樀ુ 猀ત છે , ાન­刀વ­倀પ અને   ચ吀મય છે . 
અને  આ "આ㄀મ­ ાન"  પા��ં  "㘀ુ 㼇ⴀ­ત㄀વ" ારા 攀ગટ થઈને  "સમજ­શ 猀ત­倀પ" બને  છે
­અને ­એથી 
તે " ાન" એ "સમજ­શ 猀ત­倀પે " બⴀ (બં ધન­વા琀ં ) છે. 
 
● तदथတ  एव ጃႰयᄠयाတमा  (૨૧) 
 
一ૃ欀ય (攀猀ૃ િત) 樀ુ ં
 刀વ倀પ ­એ 䬀ુ 刀ુષ (આ㄀મા­䬀渀ટા) ને  માટ જ છે   (૨૧) 
 
攀猀ૃ િત ને  攀કાશ નથી,礀યાં  搀ુ ધી 䬀ુ 刀ુષ રહલો છે  ㄀યાં 搀ુધી તે  攀કાશ­倀પે  દખાય છે . 
 મ ચં 䬀નો 攀કાશ એ 攀િત બ
䔀બત 攀કાશ છે ,તે ૃ
મ 攀猀િત નો 攀કાશ પણ આ㄀મા નો ઉછ0નો મળે લ 攀કાશ છે . 
યોગીઓ કહ છે  ક­攀猀ૃ િત ના સઘળાં  倀પો એ 攀猀ૃ િત પોતે  જ બનાવે  છે ,પણ તે  પોતાને  માટ નહ, 
પણ,"䬀ુ 刀ુ ષ" (આ㄀મા) ને  樀ુ 猀ત કરવાના (રાખવાના) એક મા愀 ­હ栀થી.  ુ
 
● कृ ताथრ  တჱत नႰटम अတयनႰटं
्  तदတयसाधारणတवात (૨૨)  ्
  
 
 
41 
 
 樀ુ ં ય (સાા㄀કાર) િસⴀ થઇ ગ猀ુ
 栀યે ં,તે
 છે વા મ樀ુ 渀ય ને  માટ 攀猀ૃ િત નાશ પામી ગઈ છે , 
તેમ છતાં  બીજો માટ તે ૃ
 (攀猀િત) સવ­સામા吀ય હોવાથી,તે નો નાશ થતો નથી. (૨૨) 
 
攀猀ૃ િત ની સઘળ0 攀瘀િ℀ ­એ આ㄀માને
ૃ  પોતે  攀猀ૃ િત થી અલગ છે  એવો અ樀ુ ભવ કરાવવા માટ છે ,અને , 
જયાર આ㄀મા તે  甀ણે  છે,㄀યાર પછ0 તે ને 攀猀ૃ િત તરફ આકષણ રહ નહ,એટલે  જ   䬀ુ 刀ુષ 樀ુ 猀ત થયો છે , 
તેને ૃ
 જ માટ સમ刀ત­攀猀િત લોપ (નાશ) પણે  છે ,જયર બી甀 અસં 最ય 㨀વો તો બં ધન માં  રહવાના જ, 
અને  તેમને  માટ 攀猀ૃ િત પોતા樀ુ ં
  કાય કર જવાની. 
 
● ᄠवᄠवा㻖ɸमश뀐တयोः ᄠव〰〰पोपलिတधहे तःु  सं योगः (૨૩) 
 
一ૃ欀ય (攀猀ૃ િત) અને  䬀渀ટા (આ㄀મા) એ બં ને  ની "શ 猀ત" ના અ樀ુ ભવ 樀ુ ં
 કારણ તે મનો "સં યોગ" છે . (૨૩) 
 
䬀ુ刀ુષ અને  攀猀ૃિત નો જયાર સં યોગ હોય છે  ㄀યાર 一ૃ 欀ય જગતની શ 猀તઓ નો આિવભાવ થાય છે .અને   
સવ 䬀欀યો 攀ગટ થાય છે .અને  આ સં યોગ 樀ુ ં
 કારણ "અિવ��ા" છે . 
 
આપણે  રોજ જોઈએ છ0એ ક આપણા 搀ુ ખ ક 一ુ ઃખ 樀ુ ં
 કારણ એ­આપ搀ુ  ં
દહ સાથે  樀ુ ં
 તાદા䔀ય છે . 
આ શર0ર એક સં યો㨀ત વ刀栀 છે ુ. સમ刀ત િવ傦 એ "જડ­䬀倀યો" (શર0ર  વા) નો 甀ણે  મહાસાગર છે . 
એમાં ના એક પરમા搀ુ  ં樀ુ ં
 નામ આપણે  છ0એ.તો બી甀 પરમા搀ુ  ં
樀ુ ં
 નામ ­搀 ય­ચં
ૂ 䬀­વગે ર છે . 
આ જડ 䬀倀યો નો સ樀હ િનરં ૂ તર પરવતન પામતો રહ છે , 
  જડ 䬀倀ય આ  搀ય­倀પે ૂ  ઉ㄀પ䞙 થ猀ુ ં તે
 છે  બી  સમયે  આપણા શર0ર樀ુ ં
 ઉપાદાન 䬀倀ય બની શક. 
 
● तᄠय हे तरु ⴫컀वᰯᰌया  (૨૪) 
 
સંયોગ (䬀ુ 刀ુષ અને  攀猀ૃ િત ના) 樀ુ ં
 કારણ છે  અિવ��ા (૨૪) 
 
આપણે  અિવધા (માયા) ને  લીધે જ એક­અ樀ુ ક શર0ર સાથે  જોડાઈ ગયા છ0એ.અને  એ ર0તે  一ુ ઃખ ને  નોત猀ુ  છે
. 
હક0કતમાં  આ શર0રનો 最યાલ ­એ કવળ વહમ­ક­倀મ છે ,અને  આ વહમ જ આપણને  搀ુખી­一ુ ઃખી કર છે . 
આ વહમ થી પર થ瘀ુ ં આપ搀ુ
 તે  ં
કામ છે ,અને  તે મ કવી ર0તે  કર0 શકાય તે  યોગી બતાવે  છે. 
 
એ瘀ુ ંરવાર થયે
 䬀ુ 䘀 ુ ં
છે  ક­અ樀ુ ક 攀કારની માનિસક­અવ刀થાઓમાં  ­મ樀ુ 渀ય કદ0ક દાઝી 甀ય તો પણ તે ન ે  
પીડાનો જરાય અ樀ુ ભવ થતો નથી.અને  એવી માનિસક­અવ刀થા જો કળવી શકાય તો­ 
આપણે  આ㄀મા ને  શર0રમાં થી કાયમ ને  માટ 樀ુ 猀ત કર0 શક0એ. 
પણ 樀ુ 欀કલી એ છે  ક­મન ની આ અવથા નો ઓ ચ
તો ઉછાળો ­એક વં ટો ળયા ની પે ઠ એક ણે  આવે  છે , 
અને  બી㨀 ણે  ચા樀યો 甀ય છે . 
 
● तदभावात सं ्योगाभावो हानं  तᇀृ शःे कै वဒयम  (૨૫) ्
 
યોગ­શા 攀માણે  આ㄀મા એ અિવ��ાને  કારણે  攀猀ૃ િત ની સાથે  જોડાયે લો છે .એટલે ­ 
આપણા પર 攀猀ૃ િતએ   કા㘀 ધરાવી લીધો છે
ૂ ,તે ­ "攀猀ૃ િત" ના કા㘀ને ૂ 一ૂર કરવો એ મ樀ુ 渀ય 樀ુ  "栀યે ય" છે .(૨૫) 
 
㠀Ȇ漀稂યે ક આ漀稂મા એ અ㠀Ȇગટ­嬀પે  પરમા漀稂મા છે ,અને  (મ䴀Ȇᰀ倃ુય 䴀Ȇ)ંુ એ 鴀먃યે ય છે  ક
­ 
બા最氆 તે મજ 一䨉તર­㠀Ȇ笀逄િૃ ુ
ત પર કા最㠆 મે ળવી ને  આ (આ漀稂માના) પરમા漀稂મ­ભાવ ને  㠀Ȇગટ કરવો. 
  
 
 
42 
ચાહ­તો તે  કમ嫽 吀娄ારા ક
 ઉપાસના 吀娄ારા ક  યોગ ક  પછ䠂­ત漀稂વ먀氆ાન 吀娄ારા­તે માં ના ­કોઈ એક સાધન થી ક   
આ બધાં  યે સાધન થી 㠀Ȇ笀逄િૃ ત પર કા最㠆 મે ૂળવીને  "眀츅嬀렃ુત" થઇ શકાય છે .ધમ嫽 ુ
 䴀Ȇ ં
સમ儀氆 "ત漀稂વ" આ છે . 
કમ嫽
­કાં ડ,શા쯿�­儀氆ં થો,મં 䴀�દરો ક  眀츅િત᳾
ૂઓ ­એ બધાં  તો ગૌણ "િવગત­મા堀Ȇ" છે . 
અહ પતં જ લ  ચ℀ના િનરોધ ના ારા આ 栀યે યે  પહ猀ચવા樀ુ ં
 શીખવે  છે. 
 
礀યાં  搀ુધી આપણે  પોતાને  攀猀ૃ િતના બં ધનમાં થી 樀ુ 猀ત કર0 શક0એ નહ ㄀યાં  搀ુ ધી આપણે  તે  攀猀ૃિતના  
漀ુલામ છ0એ અને  તે ૃ
 攀猀િત  મ નચાવે  તેમ આપણે  નાચ瘀ુ ં
 પડ જ છે . 
યોગી કહ છે  ક­  મ樀ુ 渀ય મન ( ચ℀) પર કા㘀 મે ૂળવે  છે  તે જડ પદાથ પર પણ કા㘀 મે ૂળવે  છે
. 
最તર­攀猀ૃ િત એ બા ­攀猀ૃ િત કરતાં  ઘણા ⸀ચા દર栀甀 ની છે .અને  તે ની સાથે  લડ瘀ુ ં વધાર 樀ુ
,તે 欀કલ છે , 
તેના પર કા㘀 મે ૂળવવો તે  વધાર કઠન છે ,પણ  ને  એક વખત 最તર­攀猀ૃ િત પર કા㘀 મે ૂળ倀યો તે  ­ 
સમ刀ત જગત પર કા㘀 ધરાવે ૂ  છે .જગત તે 樀 漀ુ
ુ
ંલામ બની 甀ય છે . 
"રાજયોગ" એ આ કા㘀 મે ૂળવવાની ર0તો (સાધનો) બતાવે  છે. 
 
શર0ર એ તો "મન" 樀ુ ં
 મા愀 બહાર樀ુ ં
 પડ છે ,જો ક એ બે  漀ુદ0漀ુ દ0 વ刀栀ઓ નથી. 
ુ
猀દરના 搀☀મ બળો ક  ને
ૂ  "મન" કહવામાં  આવે  છે,તે  બહારથી 刀吀ળ 䬀倀ય ને ૂ  લે છે, અને  બા  શર0ર બને  છે . 
એટલે  જો આપણી 猀દરની વ刀栀 "મન" પર કા㘀 ુ ૂ
 હોય,તો બા  શર0ર પર કા㘀 મે ૂળવો સહલો છે . 
 
● ⴫컀ववे कတयाჱतर⴫컀वတलवा हानोपायः  (૨૬) 
 
અ ાન ના નાશ નો ઉપાય છે  ­િનરંતર િવવે ક નો અ䬀યાસ. (૨૬) 
 
અ䬀યાસ 樀ુ ં ં
  ખ刀 ુ
 栀યેય એ છે  ક­આ 䬀ુ 刀ુ
ષ (આ㄀મા) એ 攀猀ૃ િત નથી,જડ 䬀倀ય નથી,અને  મન પણ નથી, 
એટલા માટ તે  પરવતન પામી શક નહ,એમ 甀ણી ને  "સ栀 ્ અને  અસ栀"્  નો િવવે ક કરવો. 
અને  િનરં તર અ䬀યાસ ને  પરણામે  જયાર આપણે  એ િવવે ક કરતાં  શીખી瘀ુ ,ં㄀યાર અ ાન નો નાશ થશે  અને   
䬀ુ刀ુ
ષ (આ㄀મા)  પોતાના સવ ­સવશ 猀તમાન­સવ倀યાપી­刀વ­倀પમાં  攀કાશવા લાગશે .( ાન) 
 
● तᄠय सတतधा တाတतभ㻖ɸू मः တ쀐ा  (૨૭) 
 
તેની (આ㄀માની) 攀 ા ( ાન)  સાત 攀કારની સવ瘀漀ચ 攀િમકાઓની  છે ૂ . (૨૭) 
 
જયાર આ  ાન આવે  છે  ㄀યાર 甀ણે  ક એક પછ0 એક એમ સાત 攀િમકાઓ આવે ૂ  છે,અને  આમાં ની એકની  
શ倀આત થાય ㄀યાર આપણને  જણાય છે  ક­આપણ ને   ાન થવા લા漀猀ુ ં. 
 છે
­攀થમ­攀િમકાએ એમ લાગશે
ૂ  ક ­  આપણે  甀ણવા樀ુ ં તે
 છે  甀ણી 漀ુ ��ા છ0એ.મન નો અસં તોષ 一ૂ ર થાય છે , 
જયાર આપણને   ાન ની 栀ષા લાગે
ૃ  છે ㄀યાર આપણે  અહ­તહ­礀યાં  પણ આપણ ને  લાગે  ક કંઈક સ㄀ય­ ાન  
મળ0 શકશે  ㄀યાં આપણે ુ
  ાનની શોધ શ刀 કર0એ છ0એ.અને  ㄀યાં   ાન ના મળે  તો અસં તોષ થાય છે .અને   
વળ0 પાછ0 કોઈ બી㨀 દશામાં  શોધ શ刀ુ  કર0એ છ0એ. 
 
પણ એ બધી શોધ 倀યથ 䬀ુ રવાર થઇ છે વટ આપણ ને  અ樀ુ ભવ થવા લાગે  છે  ક­ ાન તો આપણી 猀દર જ 
રહ䘀ુ  ં
છે ુ
.બી漀 કોઈ આપણને
ં  મદદ કર0 શક તે મ નથી.અને  આપણે  પોતે  જ પોતાને  મદદ કરવાની છે . 
અને  જયાર આ િવવે ક નો અ䬀યાસ શ刀ુ  કર0એ છ0એ,㄀યાર આપણે  સ㄀ય ની ન㨀ક જઈએ છ0એ. 
તેની પહલી િનશાની એ છે  ક­આપણી અસં તોષ ની લાગણી ચાલી જશે .અને  આપણ ને  ચો સ ખાતર0  
થશે  ક­આપણ ને  સ㄀ય લા栀猀ુ ં.અને
 છે    સ㄀ય લા栀猀ુ ં તે
 છે  સ㄀ય િસવાય બી漀ુ ં  ં
 ક瘀ુ હોઈ શક નહ.અને   
㄀યાર આપણ ને  જણાય છે  ક­આ   搀ય ઉગે ૂ  છે ,સવાર થાય છે ­તે  બ愀ુ ં
 આપણા માટ જ છે . 
  
 
 
43 
એટલે  હવે  હ
મત હાયા વગર ખં ત­䬀વક માં
ૂ ડkા રહ0 ને  栀યે યે પહ猀ચવા樀ુ ં,બી漀ુ
 છે ં  ં
 ક瘀ુ નહ. 
 
­બી㨀 攀િમકામાં
ૂ  સવ 攀કારનાં  一ુઃખો ની િન瘀િ℀ થાય છે
ૃ ,㄀યાર પછ0 આ 一ુ િનયામાં ની  最તરક ક બા  ­ 
કોઈ પણ વ刀栀 આપણ ને
ુ  一ુ ઃખી કર0 શકશે  નહ. 
­愀ી㨀 攀િમકા છે
ૂ ­䬀ણ ૂ ાન ની 攀ા
一ત.આપણામાં  સવ તા આવશે . 
­ચોથી 攀િમકા માં
ૂ  િવવે ક­ારા સઘળાં  કત倀યો ની સમા
一ત નો અ樀ુ ભવ થશે . 
­પાંચમી 攀િમકામાં
ૂ   ને  " ચ℀ નો મો" કહ છે  તે અવ刀થા આવે  છે ­ માં  અ樀ુ ભવ થાય છે  ક­ 
 વી ર0તે  પવતના િશખર પરથી પ㈀થર ગબડ0ને  ખીણમાં  પડ0 甀ય તે  ફર0 પાછો કદ0 ઉપર આવતો નથી. 
તેવી ર0તે  આપણી સઘળ0 樀ુ 欀કલીઓ અને  મથામણો અને  મન ની અિનિ傦તતાઓ જતા ર ા છે . 
 
­છ倀ી 攀િમકામાં
ૂ   ચ℀ ને  પોતાને  જ એવો અ樀ુ ભવ થશે  ક­જયાર જયાર આપણે  ઈ漀છા કર0એ ㄀યાર ㄀યાર  
તે  ચ℀ તે ના કારણોમાં  લય પામી 甀ય છે . 
­સાતમી (છે 樀લી) 攀િમકામાં
ૂ  આપણને  જણાશે  ક આપણે  આ㄀મામાં  攀િત渀ઠત થયા છ0એ. 
સમ刀ત િવ傦માં  એક મા愀 આપણે  જ છ0એ.દહ ક મન નો આપણી સાથે  કોઈ સં બધં હતો જ નહ.તો પછ0, 
તેમની સાથે  જોડવાની વાત જ ��ાં  રહ0? 
શર0ર અને  મન તે મની પોતાની ર0તે  કાય કરતાં  હતા,અને  આપણે  અ ાન ને  લીધે  તે
મની સાથે  જોડાયે
લા  
માનતા હતા.પરં 栀 આપણે
ુ  તો એકાક0 જ,સવશ 猀તમાન,સવ倀યાપી અને  સદા ધ吀ય છ0એ. 
 
આપનો પોતાનો આ㄀મા એટલો બધો 瘀ુ ⴀ,પિવ愀 અને  䬀ણ હતો ક આપણને
ૂ  બી甀 કશાની જ倀ર જ નહોતી. 
આપણ ને  搀ુ ખી કરવા માટ બી甀 કોઈની યે  ગરજ નહોતી,કારણક આપણે  પોતે  જ આનં દ­刀વ­倀પ છ0એ. 
એ વખતે  આપણ ને  જણાશે  ક આ " ાન" બી㨀 કોઈ વ刀栀 પર આધાર રાખ栀 ુ ુ
ં
 નથી. 
િવ傦 આખામાં  એવી કોઈ વ刀栀 નહ હોય ક   આપણા 
ુ ાન થી 攀કાિશત થઇ ના શક. 
 
અને  આ છે  છે樀લી 攀િમકા­અને
ૂ  ㄀યાં પહ猀ચીને  યોગી શાં ત અને   刀થર થશે ,પછ0 તે ને પીડાનો  
અ樀ુ ભવ નહ થાય,તે ને કદ0 倀ાં િત નહ થાય,તે ને  一ુ
ઃખ નો 刀પશ પણ નહ થાય. 
એણે  અ樀ુ ભવ થશે  ક­પોતે  સદા ધ吀ય.સદા 䬀ણ અને ૂ  સવશ 猀તમાન છે . 
 
● योगा퉑गानႰु ठानाᰯᰌ अश⴫컀ु တĴये  쀐ानदတिတतरा ⴫컀ववे कတयाते ः  (૨૮) 
 
યોગના 猀ગોના અ樀ુ 渀ઠાન ારા અ瘀ુ 㼇ⴀ નો નાશ થવાથી  ાનનો 攀કાશ થાય છે , 
અને  છેવટ િવવે ક (સદ­㘀ુ 㼇ⴀ) આવે  છે . (૨૮) 
 
હવે    આવે  છે તે  અ䬀યાસ ને  આચરણ માં  樀ુ કવાની વાત. 
હમણાં  આગળ   વાત કહ0,તે  ઘણા ⸀ચા 攀કારની છે ,એ છે  ઘણી ⸀ચી અને  આપણી મગજ­શ 猀ત થી  
પણ 最બ 一 ૂ
ૂ ર ⸀ચે  છે .પણ એ આદશ છે . 
શાર0રક અને  માનિસક સં યમ મે ળવવો એ પહ䘀ુ  ં
અને  જ倀ર0 છે . અને  ㄀યાર પછ0 આપણી અ樀ુ 攀િત  
ૂ
એ આદશમાં  一ૃ
ઢ થશે .આદશ 樀ુ  એક વાર  ાન થાય પછ0 તે  આદશ 搀ુ ધી પહ猀ચવા ­ 
સાધના નો અ䬀યાસ કરવા樀ુ ં
 બાક0 રહ છે . 
 
● यमჱनयमासनတाणायामတတयाहारधारणाတयानसमाधयोऽႰटाव अ퉑गाჱन (૨૯) 
 
યમ,િનયમ,આસન,攀ાણાયામ,攀㄀યાહાર,ધારણા,栀યાન અને  સમાિધ­એ યોગ ના આઠ 猀ગ છે . (૨૯) 
 
  
 
 
44 
● अတहं सासတयाᄠते यတᄠमचयाတ पတरတहा यमाः  (૩૦) 
● जाჱतदे शकालसमयानविⰁāछတनाः सावတ भौमा महा▗▗तम (૩૧) ्
 
અહ
સા,સ㄀ય,અ刀તે ય,猀ચય અને  અપર漀હ­ને  "યમો" કહવામાં  આવે  છે. (૩૦) 
આ યમો જયાર 甀િત,દશ,કાળ અને  પર 刀થિત થી બં ધાયા િવના લા漀ુ  પાડવામાં  આવે ­ 
㄀યાર તે "મહા⼀ત" કહવાય છે . 
 
● शौचसं तोषतपःᄠवाတयाये Ⴐवरတ⴫추णधानाჱन ჱनयमाः (૩૨) 
 
(બા  અને  最તર) 瘀ુ 㼇ⴀ,સં તોષ,તપ,刀વા栀યાય અને  ઈ傦ર­䬀જન ­એ "િનયમો"  છે
ૂ . (૩૨) 
 
● ⴫컀वतकတ बाधने  တჱतपĴभावनम  (૩૩)  ्
 
યોગમાં  攀િતબં ધક િવચારો ને  અટકાવવા માટ તે મના િવરોધી િવચારો樀ુ  ં
ચ
તન કર瘀ુ ં
. (૩૩) 
 
"િનયમો" તર0ક   સદ漀ુ ણો નો ઉ樀લે ખ કય瘀,તે મનો અ䬀યાસ કરવાનો ર刀તો એ છે  ક­ 
તેમના િવરોધી િવચારો 樀ુ  ંચ
તન કર瘀ુ . ં
દાખલા તર0ક­મનમાં  漀ુ 刀સો આ倀યો હોય તો તે  漀ુ刀સાનો િવરોધી િવચાર­તરં ગ ­એટલે ક 攀ે મ ની ભાવના  
મનમાં  લાવવો. તે  જ 攀માણે  ચોર0 કરવાનો િવચાર આવે  તો અ刀તે ય નો િવચાર મનમાં  લાવવો,અને   
દાન લે વાનો િવચાર આવે  તેને
 અપર漀હ ની ભાવના થી દાબી દવો જોઈએ. 
 
● ⴫컀वतकाတ  တहं
सादयः कृ तकाတरतानम ुोတदता लोभတोधमोहपव ूकတा  
मद ृम
ुတया⴫킔धमाတा दःु खा쀐ानानတतफला इჱत တჱतपĴभावनम  (૩૪)  ्
 
યોગમાં  આવતા 攀િતબં ધો­એટલે  ક ­હ
સા ,અસ㄀ય­વગે ર ­માં  ­દાખલા તર0ક­હ
સા, 
જો પોતે  કર0 હોય,ક બી甀 પાસે  કરાવી હોય ક બી漀ુ ં
 કોઈ કર栀 ુ
 હોય તે ને અ樀ુ મોદન આ一猀ુ ં
 હોય, 
તો તે પણ અનં ુ
ત 一ઃખ અને  અ ાન લાવે  છે
. 
  攀િતબં ધો,લોભથી,氀ોધથી ક મોહ થી ઉ㄀પ䞙 થયા હોય તે  ભલે  ધીમા,મ栀યમ ક જોરદાર હોય, 
તો તે પણ અનં ત 一ુ ઃખ અને  અ ાન લાવે  છે
,અને   
એવી ભાવનાઓ ને  િવરોધી િવચારો 樀ુ  ં ચતવન કહ છે . (૩૪) 
 
● अတहं साတჱतႰठायां  तတसिတनधौ वै रတयागः  (૩૫) 
 
સા" માં
"અ䴀�હ鷾  攀િત渀ઠત (一ૃ ઢ) થવાથી,તે (યોગી)ની હાજર0માં  સૌ કોઈમાં થી વે રભાવ નીકળ0 甀ય છે .(૩૫) 
 
  યોગી બીજો 攀㄀યે  અહ
સા ના આદશ માં  一ૃ
ઢ થાય તો તે ની પાસે  હ

સક 攀ાણીઓ પણ શાં ત થઇ 甀ય છે , 
એવા યોગી ની પાસે  વાઘ અને  ઘે 琀ુ
ં
 એક સાથે  રમશે . 
 
● सတयတჱतႰठायां  ᚽ䓜တयाफला▗▗यတवम  (૩૬)  ्
 
"સ漀稂ય" માં  攀િત渀ઠત થવાથી યોગી કમ瘀 કયા િવના કમ瘀 ના ફળ 攀ા一ત કરવાની િસ㼇ⴀ મે ળવે  છે
 (૩૬) 
 
જયાર યોગીમાં  "સ㄀ય" ની શ 猀ત 一ૃ ઢ થશે ,㄀યાર તે  刀વ一નમાં  યે  漀ુ
 ંનહ બોલે ,અને  મન­વચન­કાયાથી 
  
 
 
45 
સ㄀ય 樀ુ ં
 જ આચરણ કરશે .અને  ㄀યાર તે    કં ઈ બોલાશે  તે  સા漀ુ ં
 પડ છે . 
 મ ક તે  કોઈને  આશીવાદ આપે  ક­"તમા刀ં ુ
 ક樀યાણ થાઓ' ક "તારો રોગ મટ0 甀ઓ" તો  
તે મ樀ુ渀ય 樀ુ ં
  જ倀ર ક樀યાણ થાય છે  ક તે નો રોગ મટ0 甀ય છે .  
 
● अᄠते यတჱतႰठायां  सवတ रတनोपᄠथानम (૩૭)  ्
 
"અ吀倃તેય" (ચોર0 નહ કરવી તે ) માં  一ૃ
ઢ થવાથી સવ ર㄀નો યોગી પાસે  આવે  છે. (૩૬) 
 
攀猀ૃિત થી  ટલા 一ૂ ર ભાગવામાં  આવે  તે ટલી તે  વ愀ુ  પાછળ પડ છે ,પણ જો તે ની  બલ猀ુ લ પરવા  
કરવામાં  ના આવે  તો તે 漀ુલામ થઈને  રહ છે . 
 
● တᄠमचयတ တჱतႰठायां  वीयတ लाभः (૩૮) 
 
"最氆最㠆ચય嫽 "  માં  刀થર થવાથી "શ 猀ત" મળે  છે. (૩૮) 
 
猀ચય ારા 攀બળ મગજ­શ 猀ત ખીલે  છે.અને  અણનમ ઈ漀છા­શ 猀ત િવકસે  છે.猀ચય વડ માનવ甀િત  
પર અદ攀ત 攀ભાવ મે
ૂ ળવી શકાય છે .આ栀યા ㄀મક આચાય瘀 猀ચય­પરાયણ હતા. 
 
● अपတरတहᄠथै यတ
 जတमकथं तासं बोधः (૩૯) 
 
"અપ䴀�ર儀氆હ" (દાન ન 刀વીકાર瘀ુ ં  一ૃ
) માં ઢ થવાથી પાછલા જ吀મો ની 刀樀િત થાય છે ૃ . (૩૯) 
 
મ樀ુ 渀ય જયાર બી甀 પાસે થી કં ઈ ( મ ક દાન) 刀વીકારતો નથી,㄀યાર તે  બી甀ઓના ઉપકાર નીચે  આવતો 
નથી.અને  તેથી તે  刀વતં愀 અને  樀ુ 猀ત રહ છે .તે樀 મન પિવ愀 થાય છે
ુ
ં . 
જયાર જયાર દાન લે વામાં આવે  છે ㄀યાર ㄀યાર લે નાર樀ુ ં
 મન દનાર ના ખરાબ સં 刀કારો થી ખરડાય છે
. 
અપર漀હ થી પાછલા જ吀મ ની 刀樀િત ની િસ㼇ⴀ મળેૃ  છે. 
 
● शौचात ᄠवा퉑गज
् ग
ुတु सा परै रसं सगတ ः (૪૦) 
 
"શૌચ" (બા  અને  最તરક­瘀ુ 㼇ⴀ) 一ૃ ઢ થવાથી પોતાના શર0ર 攀㄀યે  愀ણા ઉપ  છે
ૃ , 
અને  બી甀 સાથે  સંસગ નહ રાખવાની 瘀િ℀ પે ૃ દા થાય છે . (૪૦) 
 
● सတတवश⴫컀ु တसौमनᄠयै काሁāये िတတयजयाတमदशတ नयोတयတवाჱन च (૪૧) 
 
(તેમજ) શૌચ થી  ચ℀ ની 瘀ુ 㼇ⴀ,મન ની 攀સ䞙તા,એકા漀તા,ઇ吀䬀ય­જય (ઇ吀䬀યો પર િવજય) તથા, 
આ㄀મ­દશન માટ ની યો漀યતા­વગે ર 漀ુણો આવે  છે
. (૪૧) 
 
●  सं तोषाᰯᰌ अनတु तमः सख ुलाभः (૪૨) 
 
 "સંતોષ" થી સવ瘀℀મ 搀ુ ખ ની 攀ા
一ત થાય છે . (૪૨) 
 
● काये िတတय㻖ɸस⴫컀တरश⴫컀ु တĴयात तपसः (૪૩) 
्
"તપ" વડ અ瘀ુ 㼇ⴀ નો નાશ થવાથી શર0ર અને  ઇ吀䬀યો ની િસ㼇ⴀઓ આવે  છે
. (૪૩) 
  
 
 
46 
 
તપનાં  પરણામ તરત જ નજર ચડ છે ­ વાક­一ૂ ર­દશન, 一ૂર­搀વણ....વગે ર. 
 
● ᄠवाတयायाᰯᰌ इႰटदे वतासं တयोगः  (૪૪) 
 
"吀倃વા鴀먃યાય" (અહ મં 愀­જપ­વગે ર) થી ઇ渀ટ­દવતા ક દવો નો સાા㄀કાર થાય છે . (૪૪) 
 
 ટલા વ愀ુ  ઉ漀ચ કોટના દવતાના દશન ની ઈ漀છા­ તે ટલી  સાધના વ愀ુ  કઠણ.(દવ­એ "猀" નથી) 
 
● समा⴫킔ध㻖ɸस⴫컀တरတႰवरတ⴫추णधानात (૪૫)  ्
 
પણ­ ઈ傦ર (猀) ને  સવ "સમપ嫽 ણ" કરવાથી સમાિધ 攀ા一ત થાય છે ,અને   
ઈ傦ર ને  આ㄀મ­સમપણ કરવાથી સમાિધમાં  િસⴀ થવાય છે . (૪૫) 
 
● िᄠथरसख ुम आसनम
् ्
  (૪૬) 
 
   刀થિતમાં   刀થર થઈને  搀ુખ­䬀વક બે
ૂ સી શકાય તે  "આસન".  (૪૬) 
 
礀યાં 搀ુ ધી આસન  刀થર નાં  થાય ㄀યાં  搀ુધી આગળ ની 攀ાણાયામ,栀યાન ­વગે ર બી㨀 氀યાઓ ના થઇ શક. 
"આસન ની  刀થરતા" નો અથ એ છે  ક­શર0ર 樀ુ ં
 ભાન જરાય થાય નહ. (રહ નહ) 
સામા吀ય ર0તે  આપણે  થોડ0ક િમિનટ બે સીએ ­ક તરત જ શર0રમાં  તરહ­તરહ ની ચં ચળતા ઉભી થવા માં ડ છે
.  
 
યોગીઓ કહ છે  ક­ 
પણ જયાર 刀吀ળ શર0રના ભાન થી પર થવાય તો શર0ર નો સઘળો 最યાલ જ જતો રહ છે
ૂ .અને  
પછ0 搀ુ ખ­ક 一ુ ઃખ નો અ樀ુ ભવ થતો નથી.અને  જયાર દહભાન પા��ં  આવે ,㄀યાર સાધક ને  એમ લાગે  છે ક  
તેના શર0ર ને  最બ આરામ મ猀યો છે
ૂ .શર0ર ને  આપી શકાય તે વો સં 䬀ણ માં
ૂ  સં 䬀ણ આરામ આ જ છે
ૂ . 
 
જયાર શર0ર પર િવજય મે ળવવામાં  સફળ થવાય ㄀યાર સવ­氀યા  刀થર થાય.પણ જો શર0ર ની ચં ચળતા  
ખલે લ પાડ તો ㄀યાર  ાનતં 栀ઓ ુ 樀ુ ધ થાય અને  મનને એકા漀 કર0 શકાય નહ. 
એટલે  શ倀આતમાં  શર0ર ને અ樀ુ 猀ળૂ આવે  તે瘀 આસન ધારણ કર瘀ુ
ુ
ં ં
 જોઈએ ક   આસનમાં  લાં
બા સમય  
搀ુધી બે સવા છતાં  શર0ર ને ુ
 આળસ ક કોઈ 一ખાવા ન થાય.(અ樀ુ ક જ આસન ની 樀ુ 䬀ા જોઈએ તે  જ倀ર0 નથી) 
 
● တयတनशै ⴫킔थဒयानတतसमापिတतတयाम  (૪૭)  ्
 
刀વાભાિવક (ચં ચળતાની) 瘀િ℀ નેૃ  નરમ પડવાથી તથા અનં ત 樀ું
 栀યાન કરવાથી,  
આસન  刀થર અને  આરામ­દાયક બને  છે. (૪૭) 
 
અનં ત 樀ુ ં
 栀યાન કરવાથી આસન  刀થર થઇ શક છે ,શ倀આતમાં  ભલે ,કોનાથી, અનં ત­પરમા㄀મા 樀ુ   ં
栀યાન થઇ શક栀 ના હોય,પણ અનં
ુ
ં ત આકાશ 樀ુ ં
 栀યાન તો સવ કોઈ કર0 શક !!  
 
● ततो ᰯᰌवတᰯᰌवान㻖ɸभघातः (૪૮) 
આસન­જય (આસન પર િવજય) થયો ­એટલે  દો િવ氀નો કર0 શકતાં
ં  નથી. (૪૮) 
 
  
 
 
47 
દો­એટલે
ં ­સા刀ંુ
­નર搀ુ ંડ0­ગરમી,搀ુ
,ઠં ખ­一ુ ઃખ­વગે ર  વા એકબી甀 થી ઉ樀ટ0 વ刀栀ઓનાં ુ  જોડકાં . 
આસન­ 刀થર બને  એટલે  આ દો ­કોઈ પણ ખલે
ં લ (િવ氀ન) કર0 શકતાં  નથી.  
 
● तिᄠमन सჱत ႰवासတႰवासयोगတ
् ჱत⴫컀वⰁāछे दः တाणायामः (૪૯) 
 
તે  પછ0 傦ાસો傦ાસ ની ગિતના િનયમન­倀પ "攀ાણાયામ" આવે  છે . (૪૯) 
 
જયાર આસન િસⴀ થાય પછ0,"攀ાણ ની ગિત" ને  કા㘀ુ માં લઈને  તે ને  કળવવાની હોય છે . 
એટલે  ક હવે­"攀ાણાયામ" યાને  "શર0ર樀ુ ં
  㨀વન ધારક બળ" યાને  "攀ાણ ની ગિત­શ 猀ત" પરના  
કા㘀 નો િવષય હવે
ૂ  શ刀ુ  થાય છે . 
 
આગળ બતા倀猀ુ ંમ­"攀ાણ" એટલે
 તે  "傦ાસ" નહ, (સામા吀ય ર0તે  攀ાણ નો અ樀ુ વાદ 傦ાસ કરવામાં  આવે છે) 
પણ "攀ાણ" એટલે  "િવ傦ની શ 猀તનો એકં દર સરવાળો" 
યાને  "સમ渀ટ­િવ傦­ શ 猀ત". અને  આ જ 攀ાણ એ "倀ય 猀ત­શ 猀ત" તર0ક દરકદરક માં  રહલી "શ 猀ત" છે . 
અને  તે樀 刀પ渀ટ માં
ુ
ં  刀પ渀ટ કાય ક   દખી શકાય છે  તે ­"ફફસાં  ની ⸀ચી­નીચી­ગિત" 
આ ગિત (ફફસાં  ની ગિત)­એ 攀ાણ­શ 猀ત 傦ાસ ને  猀દર ખ㘀 ચે  છે,તે થી ઉ㄀પ䞙 થાય છે . 
 
અને  攀ાણાયામ માં   ના પર કા㘀 મે ૂળવવાનો છે  તે ­આ "ગિત" (ફફસાં  ની ગિત) છે  . 
攀ાણ­શ 猀ત (攀ાણની ગિત­શ 猀ત) પર કા㘀 મે ૂળવવાના સહલામાં  સહલા ઉપાય તર0ક ­ 
સામા吀ય­ર0તે ­ 傦ાસ ને  "િનયિમત" કર0ને  તેની શ倀આત થાય છે . 
 
●  बाᄠयाတयတतरᄠतတभविृ တतः दे शकालसं တया㻖ɸभः पတरጃႰटो दတघတ सᄠ ूमः (૫૦) 
 
攀ાણાયામ ના 攀કારો છે ­બા ­最તરક અને  ગિત­રહત, 
વળ0 તે  દશ­કાળ અને  સં 最યા વડ િનયિમત હોય,અને  લાંબા ક 琀ં ૂા હોય. (૫૦) 
ક
 
攀ાણાયામ ની 愀ણ 攀કારની ગિતઓ ને  પાછળ થી નામ આ一猀ુ ં.­䬀રક­રચક અને
 છે ૂ  猀ું
ભક. 
ક  માં  䬀રક માં
ૂ  傦ાસ ને  猀દર લે વામાં આવે  છે,રચક માં  傦ાસ ને  બહાર કાઢવામાં  આવે  છે,અને  
 માં  傦ાસ ને  ફફસાં  ની 猀દર રોક0 રાખવો ક 傦ાસ ને  બહાર રોક0ને  ફફસામાં  攀વે શ કરતો રોક0  
રાખવામાં  આવે  તે ને  猀ું
ભક કહ છે .(આ 猀ુ ં
ભક માં  傦ાસ­ગિત રહત હોય છે ) 
 
આ 愀ણે  氀યાઓમાં  દશ અને  કાળ 攀માણે  ફરફાર થાય છે . 
"દશ" નો અથ એ ક­攀ાણને  શર0ર ના "કોઈ િવિશ渀ઠ ભાગમાં " રોક0 રાખવામાં  આવે .અને   
"કાળ" નો અથ છે  ક­攀ાણ ને  "અ樀ુ ક­ભાગમાં ­કટલા સમય 搀ુ ધી રાખવો" 
પતં જ લ એ અહ કોઈ િવિશ渀ઠ િનયમો બતા倀યા નથી.(પાછળથી 攀ાણાયામની િવગતો ઉમે રાઈ છે ) 
(આ 攀ાણાયામ 樀ુ ં
 ફળ છે ­ઉદઘાટ યાને  猀ું
ડ લની શ 猀ત ની 甀漀ૃ િત) 
 
● बाᄠयाတयတतर⴫컀वषयाĴे पी चतथ ुःတ  (૫૧) 
  
攀ાણાયામ નો "ચોથો" 攀કાર છે ­બા  ક 最તર ­િવષય ના  ચ
તન ારા 攀ાણ 樀ુ ં
 િનયમન (૫૧) 
 
આગળ ના 愀ણ 攀કારોમાં  ' ચ
તન" હો栀 નથી,અહ બા
ુ
ં ­ક 最તર­િવષયો 樀ુ  ંચ
તન હોય છે . 
(ક   લાં બા સમયના અ䬀યાસ ારા 猀ં ુભક થી િસⴀ કરવામાં  આવે  છે ) 
  
 
 
48 
 
● ततः Ĵीयते
 တकाशावरणम  (૫૨) 
्
 
તેનાથી (攀ાણાયામથી)   ચ℀ ના 攀કાશ પર 樀ુ ં
 આવરણ ીણ થાય છે . (૫૨) 
 
ચ℀ ની 猀દર 刀વભાવથી જ સવ  ાન રહ䘀ુ  ં
હોય છે,તે બને 䘀 ુ
ં
છે  ­"સ㄀વ ત吀મા愀ાઓ" થી ­ 
પણ રજસ અને  તમસ­ત吀મા愀ા ઓથી ઢં કાઈ ગયે 䘀 ુ
ં
હોય છે ,攀ાણાયામ થી આ આવરણ 一ૂ ર થાય છે . 
 
● धारणास ु च योတयता मनसः  (૫૩) 
 
અને  મન "ધારણા" ને  માટ યો漀ય બને .(આ આવરણ 一ૂ
 છે ર થતાં  મન ને  એકા漀 કર0 શકાય છે ) (૫૩) 
 
● ᄠवᄠव⴫컀वषयासं တयोगे  ⴫킔चတतᄠय ᄠव〰〰पानक ुार इवे िတတयाणां  တတयाहारः (૫૪) 
 
"攀㄀યાહાર" એટલે  ઇ吀䬀યોનો ­તે મના પોતપોતાના િવષયો નો ㄀યાગ અને  甀ણે  ક­ ચ℀ નો આકાર ધરવો. 
 
ઇ吀䬀યો એ   કં ઈ (િવષય) તે ની સામે  આવે  ㄀યાર તેમાં ત琀પ ના થતાં
ુ  તે નો ㄀યાગ કર તો કોઈ પણ  
તરંગ મન ને  ના મળતાં  તે શાંત રહશે ­તે
樀 નામ "攀㄀યાહાર" (પાછા વળ瘀ુ
ુ
ં ં
)  
 
● ततः परमा वႰयते िတတयाणाम  (૫૫) 
्
 
તેથી ઇ吀䬀યો પર નો સં 䬀ણ કા㘀
ૂ ૂ  છે
 આવે .  (૫૫) 
 
જયાર યોગી ઇ吀䬀યો ને  બા ­િવષયો નો આકાર લે તી અટકાવે ,㄀યાર મન શાં ત થઇ ઇ吀䬀યો પર સં 䬀ણ કા㘀
ૂ  ૂ
આવે  છે.અને જયાર ઇ吀䬀યો કા㘀માં ૂ હોય ㄀યાર દરક માં સ­પે શી અને  દરક  ાન­તં 栀 પણ કા㘀
ુ માં
ૂ આવે  છે
, 
કારણક­ઇ吀䬀યો જ સઘળાં  સંવદ ેનો ( ાને吀䬀યોથી) અને  સઘળ0 氀યાઓ (કમ䞙 吀䬀યોથી) ના ક吀䬀 છે . 
એટલે  જયાર ઇ吀䬀યો પર કા㘀 આવે ૂ  ㄀યાર ­તે  યોગી­સઘળ0 લાગણીઓ (સં વદ ેનો) અને  氀યાઓ ને   
કા㘀માં
ૂ કર0 ને  આખા શર0ર પર કા㘀 કર છે ૂ ,અને  ㄀યાર તે ­ધ吀ય બની 㨀વન ધારણ કરવા નો આનં દ મે ળવે  
છે.અને  તે વખતે­તેને શર0ર ની અદ攀તતા નો 最યાલ આવી 甀ય છે
ૂ . 
 
 
 
સાધનપાદ ­સમા㤀먃ત 
 
   
  
 
 
49 
(૩) િવ尀㠆િત­પાદ  (૫૫­縀Ȇ
ૂ ુો)­યોગ­િસ䬀�뀂ઓ 䴀Ȇ ં
堀Ȇ ુવણ嫽ન 
 
● दे शबတधिႰचတतᄠय धारणा (૧) 
 
ધારણા એટલે  અ樀ુક ખાસ વ刀栀 (ક­િવષય)  પર 
ુ ચ℀ને   刀થર કર瘀ુ ં
. (૧) 
 
મન જયાર કોઈ "એક વ刀栀" પર (પછ0 તે
ુ ુ  શર0ર ની 猀દર ની હોય ક શર0ર ની બહારની હોય) 
 "વ刀栀" ભલે
પર  刀થર થાય અને  તે અવ刀થામાં  ચ猀ટ0 ( 刀થર) રહ ㄀યાર તે ને "ધારણા" કહવામાં  આવે  છે .  
દાખલા તર0ક­શર0ર નો કોઈ એક ખાસ ભાગ­ વો ક­મ刀તક ની ટોચ ક કપાળ ની મ栀યમા ક ⴀદય પર ­ 
મન  刀થર રહવાનો 攀યાસ કર અને  મન જો તે  એક ભાગ ­ારા જ સં વદ ેનો લે વામાં  સફળ થાય­ 刀થર થાય. 
(બી甀 કોઈ ભાગ ારા નહ) તો તે  "ધારણા" કહવાય છે . 
 
● तတ တတययै कतानता တयानम (૨)  ्
 
એ વ刀栀 (ક િવષય) સાથે
ુ  એકતાનતા થઇ તે  વ刀栀ના ુ ાન નો અખં ડ 攀વાહ વહ ­તે 樀 નામ  栀યાન. (૨) 
ુ
ં
 
જયાર મન એ  刀થિતમાં  "અ樀ુ ક સમય 搀ુ ધી"   刀થર રહવામાં  સફળ થાય તે ­"鴀먃યાન" 
 
● तᰯᰌ एवाथတ माတჱनभाတ सं ᄠव〰〰पशတ ूयम इव समा⴫킔धः (૩) 
्
 
તે "栀યાન" જયાર તે  વ刀栀 (ક િવષય) નાં
ુ  બા ­倀પો ને  છોડ0 દઈને  કવળ અથ ને  જ 攀કાિશત કર, 
㄀યાર તે ને "સમાિધ"  કહવામાં  આવે  છે
. (૩) 
 
જયાર 氀મે ­氀મે  મન ને કોઈ વ刀栀 પર એકા漀 કરવામાં
ુ  સફળતા મે ળવી,અને  પછ0 તે  વ刀栀 ના મા愀  
ુ
સંવદેનો ને  જ (તેના આકાર 倀પે  નહ) અ樀ુ ભવવી,એટલે  ક­તે વ刀栀 ના કોઈ પણ આકાર 倀પે
ુ  倀ય猀ત થયા 
િવના,તે  વ刀栀 ના અથ નો જ અ樀ુ
ુ ભવ કરવામાં  આવે  તો­તે  栀યાન ની અવ刀થાને  "સમાિધ" કહવામાં  આવે
 છે
. 
 
● တयम एकတ सं
् यमः (૪) 
 
ઉપરની 愀ણે ય 氀યાઓ (ધારણા­栀યાન­સમાિધ) જયાર એક જ વ刀栀 પર કરવામાં ુ  આવે  ­ 
㄀યાર તે ને "સંયમ" એ瘀ુ ં
 નામ આપવામાં  આવે  છે. (૩) 
 
જયાર કોઈ મ樀ુ 渀ય પોતાના મનને  કોઈ ખાસ વ刀栀 (ક િવષય) પર લગાડ0ને
ુ  તે
ને  ㄀યાં
 ચ猀ટાડ0 શક, 
અને  પછ0 તે  વ刀栀 (ક િવષય) ના 最તરક િવભાગ થી તે
ુ ના બા  આકાર ને  અલગ પાડ0ને , 
તે 最તરક િવભાગ (અથ) પર લાં બા સમય 搀ુ ધી  刀થર રાખી શક ­તે ને યમ" કહવામાં
 "સં  આવે  છે
. 
 
અથવા,ધારણા,栀યાન અને  સમાિધ­એ 愀ણે ય 氀યાઓ જયાર એક બી㨀 ને  અ樀ુ સર0ને  એક­倀પ થઇ 甀ય­ 
㄀યાર તે ને "સંયમ" કહવામાં  આવે  છે .ક  માં  વ刀栀 ક િવષય નો બા
ુ  આકાર અ一ૃ 欀ય થઇ 甀ય,અને   
ફ猀ત તે નો "અથ" જ મનમાં  રહ છે. 
 
● तတजयात တ쀐ालोकः (૫) 
्
 
આ "સં યમ" માં  િસⴀ થવાથી " ાન" નો 攀કાશ થાય છે . (૫) 
  
 
 
50 
યોગી જયાર આ "સં યમ" િસⴀ કરવામાં  સફળ થાય છે ­㄀યાર સવ િવ攀િતઓ તેૂ ને
 刀વાધીન થાય છે . 
અને  આમ આ "સં યમ" એ જ યોગી 樀ુ ં
 મહાન સાધન છે . 
 
ાન ના િવષયો અનં ત છે ,અને  તેઓ­ 刀吀ળ,વ愀ુ
ૂ  刀吀ળ અને ૂ  સૌથી 刀吀ળ­અનેૂ ­ 
搀☀મ,વ愀ુ
ૂ ,搀☀મ અને
ૂ  સૌથી 搀☀મ­એવા િવભાગોમાં
ૂ  વહ渀ચાયેલા છે . 
એટલે ­આ "સં યમ" 攀થમ 刀吀ળ િવષયો પર કરવો જોઈએ,અને
ૂ  જયાર 刀吀ળ વ刀栀 ૂ ઓ樀ુ
ુ  ંાન 攀કાિશત  
થવા લાગે ,પછ0 氀મે ­氀મે  તેનો 攀યોગ વ愀ુ  搀☀મ વ刀栀
ૂ ુ
 પર કરવો જોઈએ. 
 
● तᄠय भ㻖ɸू मष ु ⴫컀वჱनयोगः (૬) 
 
એ "સં યમ" નો ઉપયોગ ­氀મે ­氀મે  કરવાનો છે . (૬) 
 
અિત ઝડપથી આગળ વધી જવાનો  ­攀ય㄀ન કરવો નહ­(આ ચે તવણી છે .) 
 
● တयम अတतर퉑गं
्  पवूတ
တयः (૭) 
 
પહલાં ની 氀યાઓ (આસન­攀ાણાયામ­攀㄀યાહાર) કરતાં  આ 愀ણ 氀યાઓ (ધારણા­栀યાન­સમાિધ) 
એ વ愀ુ  猀તરં ગ (સાધનો ) છે . (૭) 
 
પહલાં  આવી ગયે લ આસન­攀ાણાયામ­攀㄀યાહાર­યમ­િનયમ­ તે  બધાં  ­ 
આ 愀ણ 猀તરં ગ (ધારણા­栀યાન­સમાિધ) ના બા  િવભાગો છે . 
જયાર મ樀ુ 渀ય આ 愀ણ (ધારણા­栀યાન­સમાિધ) માં  િસⴀ થાય ㄀યાર તે ને  િસ㼇ⴀઓ મળ0 ­સવ­શ 猀તમાન  
થાય ખરો,પણ તે  樀ુ 猀ત નથી. આ 愀ણે  મન ને  િનિવ�� ક樀પ ­瘀િ℀ રહત­ક પરવતનરહત ­બનાવી શકતા 
ૃ
નથી.પણ ફર0­પા��ં   શર0ર ધારણ કર瘀ુ ં
 પડ તેવાં "વાસના­બીજો"ને  猀દર રહવા દ છે . 
 
યોગી ની ભાષામાં  કહ0એ તો ­જો તે  બીજો "શે કાઈ" 甀ય તો પાછો 猀猀ુ ર 洀ટવાની શ��તા રહતી નથી. 
પણ આ િસ㼇ⴀઓ તે  બીજો (વાસના­બીજો) ને  શેક0 શકતી નથી.(એટલે  બી漀ુ ં
 શર0ર ધારણ કર瘀ુ ં
 પડ છે ) 
 
● तᰯᰌ अ⴫컀प बတहर퉑गं  ჱनबᇀजᄠय  (૮) 
 
(આમ) આ 愀ણ (ધારણા­栀યાન­સમાિધ) પણ "િનબkજ­સમાિધ" ની સરખામણીમાં  "બા " છે. (૮) 
 
એટલે  ક યોગી હ漀ુ  ખર0 (સવ瘀漀ચ) સમાિધએ પહ猀漀યો નથી.પણ હ漀ુ  તે નીચે ની 攀િમકા માં
ૂ  જ છે , 
એમ કહવાય ક  માં  આ િવ傦 આપણે   瘀ુ ં
 જોઈએ છ0એ તે 瘀 જ હયાતી ધરાવે
ુ
ં  છે,અને   
 માં (  આ અવ刀થામાં ) બધી "િસ㼇ⴀઓ" રહલી છે .  
 
● တयတु थानჱनरोधसं ᄠकारयोर㻖ɸभभवတादभ ुाတवौ ჱनरोधĴण⴫킔चတताတवयो ჱनरोधपတरणामः (૯) 
 
જયાર 倀猀ુ ㄀થાન સં 刀કારો (મન ની ચં ચળતા) દબાઈ 甀ય અને  (મનના) િનરોધ­સં 刀કારો ની ઉ㄀પિ℀ થાય, 
㄀યાર તે  સમયમાં  ­ ચ℀ ની  刀થિત ને  "િનરોધ­પરણામ" (િનરોધ 樀ુ ં
 પરણામ) કહવામાં  આવે  છે, (૯) 
 
સમાિધ ની આ 攀થમ 攀િમકામાં ૂ  મન ની 瘀િ℀ઓ દબાઈ ગઈ હોય છે
ૃ ,પણ 䬀ર䬀 ૂ ર0 ર0તે
ૂ  નહ. 
કારણક જો તે  સં
䬀ણ ર0તે
ૂ  દબાઈ ગઈ હોત તો,તે  瘀િ℀ઓ ­તે
ૃ  પછ0­જરાય ઉઠત નહ. 
  
 
 
51 
જો ઇ吀䬀યો ારા મન ને  બહાર દોડ0 જવા 攀ે ર તે વી કોઈ 瘀િ℀ ઉઠ­અને
ૃ  ­જો યોગી તેનો િનરોધ કરવાનો  
攀ય㄀ન કર ­તો તે  િનરોધ પોતે  જ­એક "瘀િ℀­倀પ" હોય,એટલે
ૃ  એક મો甀ં  ને
 બી甀 મો甀ં  થી દબાવવા  
 瘀ુ ં
 જ થાય,અને  જો આમ થાય તો તે  સાચી સમાિધ ના કહવાય (ક  માં  બધી 瘀િ℀ઓ શમી 甀ય છે
ૃ ) 
કારણક "િનરોધ" પોતે  જ એક મો漀ુ ં. 
 છે
 
અમ છતાં  પણ,આ નીચલા (攀થમ) કોટ ની સમાિધ,એ મનમાં  瘀િ℀ઓ ઉછળતી હોય તે
ૃ ના કરતાં  તો  
વ愀ુ  સાર0 છે  અને  થી તે  (નીચલા કોટ0ની સમાિધ) ઉ漀ચ કોટ0ની સમાિધની વ愀ુ  ન㨀ક છે . 
 
● तᄠय တशाတतवाတहता सं ᄠकारात  (૧૦) 
्
 
તે (સંયમ) નો 攀વાહ,(સતત­સાધનાની) ટવ ને  પરણામે   刀થર થાય છે . (૧૦) 
 
મનના " િનરં તર સં યમ" નો 攀વાહ,તે ની (તે
 સમાિધની) રોજ રોજ સાધના કરવાથી,  刀થર થાય છે , 
અને  મનમાં  અખં ડ 栀યાન ની શ 猀ત આવે  છે
. 
 
● सवाတ थतတक
ैाတतयोः Ĵयोदयौ ⴫킔चတतᄠय समा⴫킔धपတरणामः (૧૧) 
 
ચ℀ ની "સવ િવષયો" ને  એક0 સાથે  漀હણ કરવાની શ 猀ત અટક0 甀ય અને  "એક જ િવષય" પર, 
એકા漀 થવાની શ 猀ત 攀ગટ,㄀યાર તે   刀થિતને   ચ℀ની "સમાિધ­અવ刀થા" થઇ એમ કહવાય. (૧૧) 
 
મન ની ચં ચળ અવ刀થા એવી છે  ક તે  િવિવધ િવષયો ને  એક0 સાથે  પકડ છે ,અને તરહતરહ વ刀栀ઓમાં ુ   
દોડkા કર છે ,આ તે ની નીચામાં  નીચી અવ刀થા છે ,પણ,મન ની એક એવી ⸀ચી અવ刀થા ક­­જયાર­ 
તે (મન) બી甀 બધા િવષયોને  બાદ કર0 દઈને  મા愀 એક જ િવષય પર  刀થર થાય તે ને સમાિધ કહ છે . 
 
● ततः पन ुः शाတतोတदतौ तဒ ुयတတययौ ⴫킔चတतᄠयै काတतापတरणामः (૧૨) 
 
જયાર શમી ગયે લી,અને ,વતમાનમાં  (હાલમાં ) ઉ㄀પ䞙 થયે લી 瘀િ℀ (એકા漀તા) 
ૃ
એકસરખી ર0તે  અ樀ુ ભવવામાં  આવે  ㄀યાર તે ને  " ચ℀ 樀ુ ં
 પરણામ" કહવાય  (૧૨) 
 
મન એકા漀 થ猀ુ ં ક નહ તે
 છે  甀ણ瘀ુ ં
 શી ર0તે ? 
મન એકા漀 થાય એટલે  સમય નો 最યાલ ચા樀યો 甀ય,અને  最યાલ ર ા વગર  ટલો વ愀ુ  સમય 
ચા樀યો 甀ય તે ટલી એકા漀તા વધાર. 
 
દાખલા તર0ક આપણને  કોઈ 䬀ુ 刀તક વાં ચવામાં  રસ પડ છે ,㄀યાર આપણને  સમયનો  બલ猀ુ લ 最યાલ રહતો 
નથી,અને  જયાર આપણે  䬀ુ刀તક 樀ુ ક0એ ㄀યાર કટલા કલાક ચા樀યા ગયા તે  જોઈને  આપણ ને  નવાઈ લાગે  છે, 
અને  તે
ટલો સમય 甀ણે  એક "વતમાન" થઈને  ઉભો રહ0 甀ય છે . 
 
એટલે  倀યા最યા આપવામાં  આવી છે ­ક­攀તકાળની અને
ૂ  વતમાન ની 瘀િ℀ઓ એકજ સમય પર ઉભી રહ, 
ૃ
㄀યાર તે  મન એકા漀 થ猀ુ ં
 કહવાય. 
 
● एते न भतूिे တတये
ष ु धमတलĴणावᄠथापတरणामा တयाတयाताः (૧૩) 
 
આમ,પં ચ攀તો માં
ૂ  અને  ઇ吀䬀યોમાં  "ધમ­લણ અને  અવ刀થા" 倀પી પરણામની 倀યા最યા થઇ 甀ય છે .(૧૩) 
  
 
 
52 
આગળ 搀愀­૯­૧૧­૧૨ માં
ૂ  જણા倀યા 攀માણે  ­ 
ચ℀ ­િનરોધ 瘀િ℀માં
ૃ  પરણામ પામે  છે,તે  ધમ嫽 ­પ䴀�રણામ. 
તે  ચ℀ કાળ (攀ત­ભિવ渀ય­વતમાન) માં
ૂ  થઈને  પસાર થાય તે ­લ輀氆ણ­પ䴀�રણામ,અને   
આ 瘀િ℀ઓ એક જ કાળ (ધારોક વતમાન કાળ)માં
ૃ  જ તે મની તી⼀તા ક 樀一 ુ
ૃતા 攀માણે ­ 
  પરણામ પામે  તે­અવ吀倃થા પ䴀�રણામ. 
 
આ 搀愀ો ના આગળ ના 搀
ૂ 愀ોમાં
ૂ    "એકા漀તા" નો ઉપદશ આપવામાં  આ倀યો છે ,તે
 યોગીને પોતાના 
ચ℀ ની 瘀િ℀ઓ પર 刀વે
ૃ 漀છા­䬀વક નો કા㘀
ૂ ૂળવવા માટ નો છે
 મે ,અને  એ 刀વે 漀છા­䬀વકના કા㘀
ૂ ૂ
 વડ જ  
યોગી "સં યમ" (攀કરણ­૩­搀愀­૪) કરવાને
ૂ  શ 猀તમાન થાય છે . 
 
● शाတतोတदताတयपदे Ⴐयधमाတ नपुाती धमᇀ  (૧૪) 
 
攀તકાળનાં
ૂ ત) વતમાનકાળનાં
 (શાં  (ઉદત) અને  ભિવ渀યકાળનાં  (અ倀યપદશ) ­ 
પરવતનો (ધમ瘀)  નામાં  થાય તે  "ધમk"  (૧૪) 
 
"ધમk" એટલે  ક એક એ瘀ુ ં
 ત㄀વ­ક  ના પર કાળ અને  સં 刀કારો ની 氀યા (પરવતનો) થતાં  રહ, 
અને    હંમે
શાં નવે જ 倀પે  倀ય猀ત થ栀 રહ.  ુ
ં
 
● တमाတयတवं  पတरणामाတयတवे  हेतःु  (૧૫) 
 
પરણામો (ઉપર જણાવે લ 愀ણ ­ધમ­લણ­અવ刀થા) માં  થતા  
પરવતનો 樀ુ ં
 કારણ­ એ  氀મ માં  થ栀 પરવતન છે
ુ
ં  (૧૫) 
 
● पတरणामတयसं यमाᰯᰌ अतीतानागत쀐ानम  (૧૬)  ्
 
આ 愀ણ 攀કારનાં  પરણામો પર "સં યમ" (નો 攀યોગ) કરવાથી, 
攀તકાળ અને
ૂ  ભિવ渀યકાળ 樀ુ  ંાન થાય છે . (૧૬) 
 
અહ ફર0થી એકવાર "સં યમ" ની 倀યા最યા યાદ કરવી જ倀ર0 બને  છે.આગળ આવી ગયા 樀ુ જબ­ 
મન જયાર એવી અવ刀થામાં  આવે  ક­ માં  તે  બા ­આકાર ને  છોડ0 દઈને  તેના 猀દરના "સં 刀કાર" સાથે , 
ત琀પ થઇ 甀ય,અને
ુ  લાંબા કાળ ના અ䬀યાસ ને  પરણામે  તે
 "સં 刀કાર" જ મનમાં  પકડાઈ રહ, વળ0, 
મન જો એક જ ણ માં  તે   刀થિતમાં  આવી જઈ શક­તે   刀થિત ને  "સં યમ" કહવાય. 
 
આ અવ刀થા (સં યમ) માં  આવી ગયે લ મ樀ુ 渀ય­જો 㘀ુ તકાળ અને  ભિવ渀યકાળ ને  甀ણવાની િસ㼇ⴀ ઈ漀છે ­ 
તો­તે ણે 刀કારો"માં
 "સં  થતા પરવતનો (攀કરણ­૩­搀愀­૧૩) પર સં ૂ યમ કરવો પડ. 
કટલાક સં 刀કારો અ㄀યાર વતમાન માં  氀યાશીલ છે ,કટલાકની 氀યા 攀તકાળમાં ૂ  䬀ુ
ર0 થઇ ગઈ છે ,અને  
કટલાક 氀યાશીલ થવાના બાક0 છે , અને  તે થી આ "સં 刀કારો" (愀ણ 攀કારનાં  પરણામો) પર "સં યમ" કરવાથી  
યોગી 攀તકાળ અને
ૂ  ભિવ渀યકાળ ને  甀ણી શક છે . (િસ㼇ⴀ)  
 
● शတदाथတ တတययानाम  इतरे् तराတयासात सं ्करः तတတ⴫컀वभागसं यमात सवတ
् भत ूጃत쀐ानम  (૧૭) 
्
 
શ樀દ­અથ અને   ાન ક­  愀ણે  પર刀પર સે ળભે ળ (િમિ搀ત) થઈને  રહલા છે  તેમના અલગ અલગ­ 
刀વ倀પ પર "સં યમ" કરવાથી સવ 攀ાણીઓ ની ભાષા樀ુ  ંાન થાય છે . (૧૭) 
  
 
 
53 
શ樀દ એટલે  બહાર樀ુ ં
 કારણ (કં પન),અથ એટલે  ઇ吀䬀યો ારા મગજ 搀ુ ધી જ栀 猀દર樀ુ
ુ
ં ં દન, 
 刀પં
(ક   બા  સં વદેન ને  મન 搀ુ ધી પહ猀ચાડ છે  ) 
અને   ાન એટલે  મન ની 攀િત氀યા ક   થવાની સાથે  જ અ樀ુ ભવ થાય છે . 
અને  આ 愀ણે  樀ું
 િમ搀ણ એટલે  આપણા ઇ吀䬀ય­ગોચર "િવષયો" 
 
એટલે  એમ પણ કહ0 શકાય ક­શ樀દ ક  樀ુ ં
 આપણને   ાન થાય છે  તે­કં પન­સં વદેન અને  攀િત氀યા­ 
એ 愀ણે  樀ું
 િમ搀ણ છે  ક   સામા吀ય ર0તે  �𐀀ટાં પાડ0 ના શકાય તે વાં છે. 
પરં栀 અ䬀યાસ (સં
ુ યમ) ને  પરણામે  યોગી તે મણે  અલગ­અલગ કર0 શક છે .અને  િસ㼇ⴀ મે ળવે  છે, 
ક  નાથી તે  કોઈ પણ "અવાજ" પર તે ના સં યમ (િસ㼇ⴀ) નો 攀યોગ કર તો ­તે  અવાજ ­પરથી­ 
તે­તે ના 倀યકત થવાના અથ ને  સમ㨀 શક છે ,પછ0 ભલે  ને
 તે  અવાજ મ樀ુ 渀ય નો હોય ક પ瘀ુ  નો...(િસ㼇ⴀ) 
 
● सं ᄠकारसाĴတकरणात प ्वूज
တाჱत쀐ानम  (૧૮) 
्
 
સં刀કારો નો સાા㄀કાર કરવાથી પાછલા જ吀મો 樀ુ  ંાન થાય છે . (૧૮) 
 
આપણ ને  થતો એકએક અ樀ુ ભવ એ  ચ℀માં  ઉઠતા તરં ગ ના 倀પમાં  આવે  છે .અને  તે
 શમી જઈને   
વ愀ુ  ને  વ愀ુ  搀☀મ થઇ 甀ય છે
ૂ  પણ સં 䬀ણ પણે
ૂ  નાશ પામતો નથી.અને  અિત­搀☀મ 刀વ倀પમાં
ૂ   ચ℀માં   
સંઘરાઈ રહ છે ,હવે  જો તે  搀☀મ­ તરં
ૂ ગ ને  આપણે  ફર0થી ઉભો કર0 શક0એ,તો તે  "刀樀િત­倀પ" બને
ૃ  છે
. 
 
એટલે  યોગી જો મનમાં  રહલા 攀તકાળના સં
ૂ 刀કારો પર "સં યમ" નો 攀યોગ કર0 શક તો­ 
તેણે તે ના સઘળાં  પાછલા જ吀મો ની 刀樀િત આવવા લાગશે
ૃ . (િસ㼇ⴀ) 
 
● တတययᄠय पर⴫킔चတत쀐ानम  (૧૯)  ्
 
બી甀ના શર0ર પરનાં   ચ ો પર "સં યમ" કરવાથી તે ના મનના 刀વભાવ 樀ુ  ંાન થાય છે , (૧૯) 
 
દરક મ樀ુ 渀ય ના શર0ર પર ખાસ­ખાસ  ચ ો હોય છે ,ક  નાથી તે  બી甀 મ樀ુ 渀ય થી 漀ુ દો તર0 આવે  છે, 
જયાર યોગી આ  ચ ો પર "સં યમ" નો 攀યોગ કર ­㄀યાર તે  倀ય 猀તના મન નો 刀વભાવ 甀ણી શક.(િસ㼇ⴀ) 
 
● न च तत सालတबनं ्  तᄠया⴫컀वषयीभत ूတवात (૨૦) 
्
 
પણ યોગી તે  倀ય 猀તના મનની 猀દરની બાબતો 甀ણી શકતો નથી,કારણક તે  સં યમ નો િવષય નથી (૨૦) 
 
મન ની 猀દરની બાબતો 甀ણવા બે  攀કારના સં યમ ના 攀યોગ ની જ倀ર પડ છે . 
એક તો શર0રના  ચ ો પર નો સં યમ અને  બીજો 最ુ દ ના મન પર નો સં યમ. 
અને  ㄀યાર પછ0 યોગી એ મન ની  猀દર હોય તે  સઘ琀ં  甀ણી શક છે . (િસ㼇ⴀ) 
 
काय〰〰पसं यमात तᰯᰌတाᄠयशि뀐तᄠतတभे
्  चĴु ःတकाशासं တयोगेऽတतधाတ नम (૨૧) 
्
 
શર0ર ના આકાર પર સં યમ કરવાથી "આકારની 漀હણ થવાની શ 猀ત" 刀તં ભત થાય ­એટલે ­ક­ 
ચ મ ુાંની "攀કાશ­શ 猀ત" એ ચ થ ુી 漀ુદ0 પડ0 જવાથી યોગી 樀ુ ં
 શર0ર અદ欀ય થઇ 甀ય છે . (૨૧) 
 
ઓરડાની વ漀ચે  ઊભે લો યોગી દખીતી ર0તે  猀તધાન (અ一ૃ 欀ય) થઇ શક, 
  
 
 
54 
પણ હક0કતમાં  તે અદ欀ય થતો નથી,પણ તે ને
 કોઈ દખી શક栀 નથી. ુ
ં
અને  આમ ㄀યાર જ બની શક ક જયાર યોગી માં  સમાિધ ના બળ થી એવી શ 猀ત આવી હોય ક­ 
તે વ刀栀 અને
ુ  તે ના આકાર ને  �𐀀ટા પાડ0 શક.અને  ㄀યાર પછ0 તે  આકાર પર સં યમ કર,એટલે ­ 
આકાર ને  漀હણ કરવાની (જોવાની) શ 猀ત 刀તં ભત થઇ 甀ય છે .કારણક­ 
આકાર ને  જોવાની શ 猀ત તે  આકાર અને  આકાર ને  ધારણ કરનાર0 વ刀栀 ના સં
ુ યોગ માં થી આવે  છે.(િસ㼇ⴀ) 
 
● एते न शတदाᰯᰌयတतधाတ नम뀐 ुतम (૨૧­બ) 
्
 
આ જ ર0તે  શ樀દો 樀ુ ં
 猀તધાન થ瘀ુ ં
,અથવા શ樀દો ને  બી甀 થી સં ભળાતા અટકાવવા,અને   
એવી બી㨀 બાબતો નો 最ુ લાસો પણ થઇ 甀ય છે .  (૨૧­બ) 
 
● सोपတमं  ჱनጃपတमं  च कमတ  । तတसंयमाᰯᰌ अपराတत쀐ानम, अတरႰटे
् တयो वा  (૨૨) 
 
કમ瘀 બે 攀કારના હોય છે ­એક તો ત㄀કાલ ફળ આપે  તે વાં અને બી甀ં  લાં
બા ગાળે  ફળ આપે  તે વાં
. 
એ કમ瘀 પર સં યમ કરવાથી અથવા 樀㄀猀ુ ૃનાં લણો (અર0渀ટ) ારા,યોગીઓ પોતાના દહને   
છોડ0 દવાનો સમય 甀ણી શક છે . (૨૨) 
 
જયાર યોગી પોતાના 攀ાર樀ધ ક સં ચત કમ瘀 (  ફળ દવાની રાહ જોઈ બે ઠાં
 હોય છે ) તેના પર  
સંયમ કર તો તે ના ારા પોતાનો દહ ��ાર પડશે  (કયા દવસે ­કલાક­ક મીનીટ) 
તે બરાબર 甀ણી શક છે . (િસ㼇ⴀ) 
 
● मै တयाတदष ुबलाჱन  (૨૩) 
 
મૈ愀ી,દયા વગે ર 漀ુ ણો પર સં યમ કરવાથી યોગીના તે  તે 漀ુ
ણો 攀બળ બને  છે. (૨૩) 
 
● बले ष ु
हिᄠतबलादတჱन (૨૪) 
 
હાથી તથા બી甀ઓના બળ પર સં યમ કરવાથી તે મ樀ુ ં
 બળ યોગીમાં  આવે  છે. (૨૪) 
 
● တवတृ တयालोकတयासात स ्ᄠूमတयवတहत⴫컀वတकृ Ⴐट쀐ानम  (૨૫) 
्
 
ઝળહળતી 礀યોિત (攀કરણ­૧ 搀愀­૩૬)  ૂ
પર સંયમ કરવાથી 搀ુ ☀મ 一ૃ 渀ટ થી અગોચર અને  一ૂર રહલી વ刀栀ઓ 樀ુુ  ંાન થાય છે . (૨૫) 
 
● भव ुन쀐ानं  सय
ूတ संयमात (૨૬) 
्
 
搀ય પર સં
ૂ યમ કરવાથી "જગત" 樀ુ  ંાન મળે  છે (૨૬) 
 
● चတတे  ताराတयहू쀐ानम (૨૭) 
्
 
ચં䬀 પર સં યમ કરવાથી તારા­મં ડળ 樀ુ  ંાન થાય છે . (૨૭) 
 
● တव ुे
 तᰯᰌगჱत쀐ानम   (૨૮) 
्
  
 
 
55 
㈀ુવ­તારા પર સં યમ કરવાથી તારા ઓની ગિત樀ુ  ંાન થાય છે . (૨૮) 
 
● ना㻖ɸभचတे  कायတयह ू쀐ानम (૨૯) 
्
 
ના ભ­ચ氀 પર સં યમ કરવાથી શર0ર ની રચના 樀ુ  ંાન મળે  છે.(૨૯) 
 
● कတठकू पे Ĵु
िတपपासाჱनविृ တतः (૩૦) 
 
કંઠ ના પોલાણ પર સં યમ કરવાથી 攀ખ­તરસ મટ0 甀ય છે
ૂ .(૩૦) 
 
● कू मတना⸥㠯यां  ᄠथै यमတ (૩૧) 
्
 
猀મૂનાડ0 પર સં યમ કરવાથી શર0ર ની  刀થરતા આવે  છે . (૩૧) 
 
● मध ूတတयोჱत⴫컀ष 㻖ɸसတदशတ नम (૩૨) 
्
 
મ刀તકમાં  રહલી 礀યોિત ઉપર સં યમ કરવાથી­ 
િસⴀો  (દવ અને  માનવ વ漀ચે  ની એક 搀ે ણી ના 㨀વો) ના દશન થાય છે . (૩૨) 
 
● တाჱतभाᰯᰌ वा सवတ म (૩૩) 
्
 
અથવા 攀િતભા વડ સવ  ાન મળે  છે.(૩૩) 
 
  મ樀ુ 渀યમાં  "攀િતભા" એટલે  ક પિવ愀તા ને  પરણામે  આવતો 刀વાભાિવક  ાન­攀કાશ હોય­ 
તેનામાં  "સંયમ­િવના" પણ આ બધી િસ㼇ⴀઓ આવે  છે. 
"攀િતભા" ના  ાન­攀કાશ આગળ બધી બાબતો તે ની પાસે  દ0વા  વી થઇ 甀ય છે .અને   
સવ વ刀栀ઓ 樀ુ ુ  ંાન તે ને "સંયમ" કયા િવના પણ આવી 甀ય છે . 
 
● 〰İदये  ⴫킔चတतसं ⴫컀वत (૩૪) 
्
 
ⴀદય પર સં યમ કરવાથી બી甀ના મન 樀ુ  ંાન થાય છે . (૩૪) 
 
● सတတवपጃ ुषयोरတयတतासं कတणတयोः တတयया⴫컀वशे षो भोगः पराथတ တवात ᄠवाथတ
् सं यमात प
्ጃुष쀐ानम (૩૫) 
्
 
પર刀પર સં 䬀ણ ર0તે
ૂ  漀ુ દાં
 ­એવા­ "㘀ુ 㼇ⴀ અને  આ㄀મા" ના  ભ䞙તા (તે  漀ુ
દા છે ­તે
મ) ના  ાન ના અભાવે ­ 
"િવષયો" નો ભોગ થાય છે .㘀ુ
㼇ⴀ ની "䬀ુ 刀ુ
ષ ને  ભોગ આપનાર0" (પરાથ) અવ刀થા થી 漀ુ દ0­ 
એટલે  "䬀ુ刀ુષ ને  જ િવષય કરનાર0" અવ刀થા (刀વાથ) પર સં યમ કરવાથી "䬀ુ 刀ુ
ષ" 樀ુ
 ંાન થાય છે . (૩૫) 
 
● ततः တाჱतभ▗▗ावणवे दनादशाတ ᄠवादवाताတ  जायတते  (૩૬) 
 
તેથી "攀િતભા" એટલે  ક­અલૌકક­ "搀વણ,刀પશ,દશન,刀વાદ અને  ⼀ાણ" ­ઉતપ䞙 થાય છે . (૩૬) 
 
● ते  समाधाव उपसगाတ
्  တयတु थाने 㻖ɸसတयः (૩૭) 
  
 
 
56 
જો ક એ બધાં  સમાિધ ના માગ માં  િવ氀ન­倀પ છે ,પણ 倀યવહાર­દશામાં  એ િસ㼇ⴀઓ કહવાય છે . (૩૭) 
 
યોગી 甀ણે  છે ક­સં સારના પદાથ瘀 ને  ભોગવવાની ભાવના ­એ­ 
䬀ુ刀ુ
ષ (આ㄀મા) અને  સ㄀વ (攀猀ૃ િત) ના સં યોગ ારા આવે  છે.એટલે  જયાર તે  "攀猀ૃ િત અને  䬀ુ 刀ુષ 漀ુ દાં
 છે " 
એ  ાન પર "સં યમ" કર ㄀યાર તે ને 䬀ુ刀ુષ (આ㄀મા) 樀ુ  ંાન થાય છે ­ક  માં થી િવવે ક ઉ㄀પ䞙 થાય છે , 
 
અને  જયાર િવવે ક ઉ㄀પ䞙 થાય ㄀યાર "攀િતભા" એટલે  "સવ瘀漀ચ મે ઘા" નો 攀કાશ આવે  છે . 
અને  ઉપર બતા倀猀ુ ંમ તે
 તે નામાં  બધી િસ㼇ⴀઓ આવે  છે .પણ આ િસ㼇ⴀઓ તે ­瘀ુ ⴀ આ㄀મા ના  ાન­倀પી­ 
"સવ瘀漀ચ­栀યે ય" (樀ુ 猀ત) ની 攀ા
一તમાં  િવ氀ન­倀પ છે . 
 
આ િસ㼇ⴀઓ ­એ યોગ­માગમાં  આવે જ છે  અને જો યોગી તે નો અ刀વીકાર કર તો તે  સવ瘀漀ચ 栀યે યે પહ猀ચે , 
પણ જો યોગી એ િસ㼇ⴀઓમાં  લલચાઈ ગયો તો તે ની આગળ ની 攀ગિત અટક0 甀ય છે . 
 
● बတधकारणशै ⴫킔थဒयात တचारसं
् वेदनाच च ⴫킔चတतᄠय परशरတरावे
् शः (૩૮) 
 
ચ℀ ના બં ધન 樀ુ ં
 કારણ િશિથલ થઇ 甀ય,અને   ાન­તં 栀ઓ ની નાડ0ઓ 樀ુ
ુ  ંાન થઇ 甀ય, 
㄀યાર યોગી પોતાના  ચ℀ ારા બી甀ના શર0રમાં  攀વે શ કર0 શક. (૩૮) 
 
યોગી મરલા શર0રમાં  攀વે શ કર0 તે ને 㨀વ栀 કર0 શક તે
ુ
ં વી િસ㼇ⴀ મે ળવી શક છે , 
એ વખતે ­તે
 પોતાના શર0રમાં  રહ0ને  કાય કરતો હોય ­ક­(અથવા)­પોતા樀ુ ં
 શર0ર છોડ0,તે  બી甀ના  
શર0ર ના મન અને  ઇ吀䬀યો ારા ­તે  શર0ર ને  કામ કર栀 (㨀વ栀 ુ
ં ુ
ં
) કર0 શક છે . 
અને  આ િસ㼇ⴀ તે  "䬀ુ 刀ુષ અને  攀猀ૃ િત" ના "અલગ­પણા" પર સં યમ કર0 મે ળવી શક છે . 
 
યોગના િસⴀાં ત 攀માણે ­ મ યોગી નો આ㄀મા સવ­倀યાપી છે  તે
મ તે 樀 મન પણ સવ­倀યાપી છે
ુ
ં . 
તે樀 મન એક િવરાટ મન નો જ એક 猀શ છે
ુ
ં .અને  તે  મન સામા吀ય­ર0તે ­પોતાના શર0રના નાડ0­攀વાહો, 
ાર જ  કામ કર0 શક. પરં 栀 યોગી જયાર આ નાડ0­攀વાહોમાં
ુ થી 樀ુ 猀ત થઇ 甀ય ㄀યાર બી㨀 વ刀栀ઓ,  ુ
(બી甀 ના નાડ0­攀વાહો) ારા પણ કાય કર0 શક છે . 
 
● उदानजयाတजलप퉑ककတटकाတदႰवस퉑ग उတတािတतႰच (૩૯) 
 
નાડ0ના "ઉદાન" 攀વાહ ને  વશ કરવાથી યોગી પાણીમાં ૂતો નથી,ક0ચડ માં
  ㄀બ  最ચી જતો નથી, 
ં
ૂ
એ કાંટા પર ચાલી શક છે ,અને  પોતાની ઈ漀છા થાય ㄀યાર 樀㄀猀ુ ૃ પામી શક છે , (૩૯) 
 
● समानजयात တတवलनम ् ्
 (૪૦) 
 
નાડ0ના "સમાન" 攀વાહ પર જય મે ળવવાથી,તે  યોગી 攀કાશ­મય ઝાળ થી ઘે રાયે લો જણાય.(૪૦) 
 
●  ▗▗ोတाकाशयोः सं बတधसं यमाᰯᰌ တदတयं  ▗▗ोတम (૪૧) 
्
 
搀વણે 吀䬀ય (કાન) અને  આકાશ ના સં બધં પર સં યમ કરવાથી દ倀ય 搀વણ­શ 猀ત આવે  છે . (૪૧) 
 
● कायाकाशयोः सं बတधसं यमाल लघ ् त ुल
ूसमापတते Ⴐचाकाशगमनम (૪૨)  ्
 
  
 
 
57 
શર0ર અને  આકાશ ના સં બધ ં પર સં યમ કરવાથી યોગી 倀  વો હળવો બનીને   
આકાશ­ગમન કર0 શક છે . (૪૨) 
 
આકાશ એ શર0ર 樀ુ ં
 ઉપાદાન છે ,એ આકાશ જ એક­倀પે  શર0ર બ吀猀ુ ં.જો યોગી તે
 છે ના શર0રના અને   
આકાશ ના સં બધં પર સં યમ કર­તે ઓ તે નામાં  આકાશ  ટલી િવશાળતા આવે  અને તે
­ 
આકાશમાં  ગમે ㄀યાં
 ફર0 શક. 
 
● बတहरकिဒपता विृ တतमတ हा⴫컀वदे हा ततः တकाशावरणĴयः (૪૩) 
 
શર0ર ની બહાર રહલી મન ની ખર0­瘀િ℀ (ક  ને ૃ  મહા­િવદહા કહ છે ) તે ના પર સં યમ કરવાથી, 
ાન­攀કાશ પર   આવરણ થ猀ુ ં
 હોય તે  આવરણ નો નાશ થાય છે . (૪૩) 
 
મન પોતાની 樀ખતા નેૂ  લીધે  માની લે  છે  ક­તે  આ શર0રમાં  કાય કર છે , 
જો મન સવ­倀યાપી હોય તો શા માટ મ樀ુ 渀યે  "એક જ 攀કારના  ાનતં 栀" વડ બં
ુ ધાઈ ને "એક જ શર0ર"માં   
"અહં ­ભાવના" કરવી જોઈએ? એક જ શર0ર માં  બંધાઈ રહવા樀ુ ં
 કોઈ કારણ નથી.!!!! 
 
યોગી તો પોતાની ઇ漀છા樀ુ સાર ગમે  ㄀યાં  "琀­ુંપણા" નો અ樀ુ ભવ કરવા માગે  છે . 
પોતાના શર0ર સાથે ના "琀­ુ
ંપણા ના "અભાવ"ને  લીધે  ઉ㄀પ䞙 થતી­瘀િ℀ઓને
ૃ   
"ખર0­瘀િ℀ઓ" (મહા­િવદહા­અવ刀થા) કહવામાં
ૃ  આવે  છે. 
યોગી જયાર આ "瘀િ℀ઓ" પર સં
ૃ યમ ­િસⴀ કરવામાં  સફળ થાય­㄀યાર­ 
" ાન" (攀કાશ) ની આડ આવતાં  સવ આવરણો 一ૂ ર થઇ,સવ 猀ધકાર (અ ાન) નાશ પામી 甀ય છે , 
અને  દરક વ刀栀 " ુ ાન­મય" દખાય છે . 
 
● ᄠथल ूᄠव〰〰पसᄠ ूमाတवयाथတ वတတवसं यमाᰁāत ूजयः  (૪૪) 
 
刀吀ળ અને
ૂ  搀☀મ 攀
ૂ તો (પં
ૂ ચ­攀તો) પર,તે
ૂ મના 刀વ倀પ ઉપર,અ吀વય ઉપર,અને  આ㄀મા ને  ભોગ આપવાની, 
તેમની શ 猀ત પર,સં યમ કરવાથી "攀ત­જય" (પં
ૂ ચ­攀ત­જય) થાય છે
ૂ . (૪૪) 
 
● ततोऽ⴫추णमाတदတादभ ुाတवः कायसं पत तတमाတ
् न㻖ɸभघातႰच  (૪૫) 
 
તેમાં
થી અ ણમા­વગે ર િસ㼇ⴀઓ ,"કાય­સં પત" (倀પ,લાવ搀ય,બળ અને  一ૃ ઢતા))  
અને  શર0રના 漀ુ ણો 樀ું દ­પ搀ુ
 અભે  ં
આવે  છે  (૪૫) 
 
જયાર યોગી અ渀ટ­િસ㼇ⴀઓ મે ળવે  ㄀યાર તે  ­પોતાને  એક કણ  ટલો બાર0ક ક પવત  ટલો િવશાળ, 
અથવા,䬀㈀વી  ટલો ભાર ક હવા  વો હળવો ­બનાવી શક.તે
ૃ  ધાર ㄀યાં  જઈ શક,તે  ધાર તે ને કા㘀માં
ૂ લઇ શક, 
તે ઈ漀છે  તે  વ刀栀 પર િવજય મે
ુ ળવી શક અને  તે ની સઘળ0 ઈ漀છાઓ તે ની મર㨀 樀ુ જબ 䬀ુ ર0 થાય. (45) 
 
● 〰〰पलावတयबलवတसं हननတवाჱन कायसं पत (૪૬) 
्
 
"કાય­સં પત" એટલે  倀પ,લાવ搀ય,બળ અને  વ琀  વી 一ૃ ઢતા. (૪૬) 
 
યોગી樀ુ ં
 શર0ર અિવનાશી બને  છે,કોઈ વ刀栀 તે ુને  ઈ甀 પહ猀ચાડ0 શક નહ,તે 樀 倀પ­લાવ搀ય ને
ુ
ં  બળ ખીલે છે , 
અને  તે યોગીમાં ૃ
 વ琀  વી 一ઢતા આવે  છે .અને  તે ની પોતાની ઈ漀છા ના થાય ㄀યાં  搀ુધી, 
  
 
 
58 
કોઈ પણ ચીજ તે નો નાશ કર0 શક નહ.કાળ­દં ડ નો ભં ગ કર0 તે  શર0ર ને  ટકાવી રાખે  છે. 
 
● တहणᄠव〰〰पािᄠमताတवयाथတ वတတवसं यमाᰯᰌ इिတတयजयः (૪૭) 
 
ઇ吀䬀યો ની­­િવષયા ભ樀ુ ખતા,તે મની 攀કાશક શ 猀ત,琀­ુ ં
પ搀ુ ,ં漀ુણો 樀ુ ં
 ઇ吀䬀યોમાં  રહવા­પ搀ુ ,ંઅને   
આ㄀મા ને  ભોગ આપવા­પ搀ુ ­ં
­એ બધાં  પર સં યમ કરવાથી ઇ吀䬀યો પર જય મળે  છે . (૪૭) 
 
ઇ吀䬀યો,મનમાં થી બહાર િવષયો (બહાય­પદાથ瘀) તરફ દોડ છે ,એટલે  તે બા ­પદાથ 樀ુ  ંાન થાય છે , 
અને  આ  ાન­મળવાની 氀યા માં ં
 "琀­ુપ搀ુ "ં
 સામે લ હોય છે . 
યોગી જયાર (૧)  ાન­氀યા (૨)  ાન­倀પી­ફળ અને  (૩) અહં કાર­ઉપર 氀મે ­氀મે સં યમ કર છે , 
㄀યાર તે  ઇ吀䬀યો પર િવજય મે ળવે  છે. 
 
● ततो मनोज⴫컀वတवं  ⴫컀वकरणभावः တधानजयႰच (૪૮) 
 
ઇ吀䬀યો પર જય થવાથી ­શર0રની જ倀ર િવના પણ­ઇ吀䬀યોની­ િવષયોનો અ樀ુ ભવ કરવાની શ 猀ત અને   
攀猀ૃ િત પર જય મળે  છે. (૪૮) 
 
● सတတवपጃ ुषाတयताတयाჱतमाတᄠय सवတ भावा⴫킔धႰठातတृ वं  सवတ 쀐ातတृ वं
 च  (૪૯) 
 
㘀ુ㼇ⴀ અને 刀ુ
 䬀ુષ (આ㄀મા) વ漀ચે ના ભે દ પર સં યમ કરવાથી સવ­શ 猀ત­માન­પ搀ુ  ંઅને  સવ ­પ搀ુ  ં
મળે છે . 
 
● तᰯᰌवै राတयाद⴫컀प दोषबीजĴये  कै वဒयम  (૫૦) 
्
 
પણ,એ શ 猀તઓ નો ㄀યાગ કરવાથી ­દોષોનાં  બીજ 搀ુ 栀ધાં  નો નાશ થાય છે ,અને  તે થી­ 
વ樀ય­પદ" ની 攀ા
一ત થાય છે
"ક䞙 . (૫૦) 
 
યોગી­જયાર ક䞙 વ樀ય અને  刀વાતં 瀀ય મે ળવા છે  ㄀યાર તે  樀ુ猀ત થાય છે . 
જયાર મ樀ુ 渀ય સવશ 猀તમાનપણા નો અને  સવ ­પણા નો પણ 最યાલ છોડ0 દ છે ,㄀યાર­ 
ભોગોનો અને  દવતાઓ તરફ થી આવતા 攀લોભનો નો સં 䬀ણ ㄀યાગ થઇ 甀ય છે
ૂ , 
જયાર યોગી અ સઘળ0 અદ攀ત િસ㼇ⴀઓ ને ૂ  જોઈ 漀ુ ��ો હોય છે  ­અને  તેમનો ㄀યાગ કર0 તે  栀યેયે પહ猀ચે  છે . 
 
આખર આ બધી શ 猀તઓ છે  瘀ુ?ં  તો કહ છે  ક­મા愀­"આભાસ" 
刀વ一ન થી  તે મ樀ુ ં樀ય જરાયે
 樀ુ  વધાર નથી.સવ­શ 猀તમાન­પ搀ુ  ંપણ એક 刀વ一樀ુ ં . 
 જ છે
તેનો બધો આધાર મન છે ,礀યાં  搀ુધી મન 樀ુ ં 刀ત㄀વ છે
 અ  ㄀યાં  搀ુધી તે નો અ樀ુ ભવ થાય છે . 
 
● ᄠथाတयप ुჱनमတတणे  स퉑गᄠमयाकरणं  प न
ुः अჱनႰटတस퉑गात  (૫૧)  ्
 
દવતાઓના 攀લોભનો થી લલચાઈ જ瘀ુ ં
 નહ,ક 最ુ શ થઇ જ瘀ુ ં
 નહ,કારણક­ 
તેમાંથી વળ0 અિન渀ટ આવવાનો ભય છે . (૫૧)  
 
બી甀 વધારાના ભયો બતાવતાં  કહ છે  ક­દવતાઓ યોગીને  લલચાવવા આવે  છે,તે ઓ ઇ漀છતા નથી ક­ 
કોઈ સં 䬀ણ­પણે
ૂ  樀ુ
猀ત થાય,તે ઓ પણ સામા吀ય મ樀ુ 渀ય ની  મ જ અદખા હોય છે . 
તેમણે  પોતાના 刀થાન અને  અિધકાર 漀ુ માવવાની બ琀 ુ બીક હોય છે . 
  
 
 
59 
  યોગી­䬀ુ 刀ુષો 䬀ણ㄀વેૂ  પહ猀ચતા નથી,તે ઓ મર0ને  દવતા થાય છે . 
  યોગીઓ સીધો ર刀તા (栀યે ય) ને  છોડ0ને  આડ­ગલીમાં  પહ猀ચી ને  બધી િસ㼇ⴀઓ મે ળવે  અને તેનો  
ુુ
一刀પયોગ કર તે મને  બીજો જ吀મ લે વો પડ છે .પણ­ 
  આ લાલચો સામે  ટક0 રહવા  ટલો મનનો મજ㘀ત હોય,  ૂ
અને  સીધો 栀યે ય ના ર刀તે  જ 甀ય તે  樀ુ猀ત બને  છે . 
 
● Ĵणतတတमयोः सं यमाद⴫컀ववे कजं  쀐ानम  (૫૨) 
्
 
સમયની એક ણ અને  તેની આગળ­પાછળ ના સં યમ પર "સં યમ" કરવાથી­ 
સ栀­્ અસ栀 ્ 樀ુ ં ક­ ાન આવે
 િવવે  છે.(અને  િવવે ક થી િસ㼇ⴀઓ­દવતાઓ વગે ર થી 一ૂ ર રહ0 શકાય છે )  (૫૨) 
 
● जाჱतलĴणदे शरै တयताऽनवⰁāछे दात त्ဒ ुययोᄠततः တჱतपिတतः (૫૩) 
 
  બે  વ刀栀ઓની 
ુ ભ䞙તા­甀િત,લણ અને  刀થળ­વડ 甀ણી શકાય નહ,અને    એક­સરખી દખાતી હોય, 
તેમની વ漀ચે નો તફાવત,પણ આ સં યમ વડ 甀ણી શકાય  (૫૩) 
 
આપણે    一ુ ઃખ ભોગવીએ છ0એ તે ­સ栀 ્ અને  અસ栀 ્ નો ભેદ ના 甀ણવાને  લીધે  (અ ાન ને  લીધે ) આવે  છે
. 
આપણે  અસ栀 ્ ને સ栀 ્ તર0ક અને  刀વ一ન ને  વા刀તવ તર0ક ગણીએ છ0એ. 
આ㄀મા­એ જ એકમા愀 સ㄀ય છે  તે  આપણે  攀લી ગયા છ0એ.અને
ૂ  શર0ર એ એક િમ㈀યા 刀વ一ન છે , 
છતાં  આપણે  માનીએ છ0એ ક આપણે  બધા શર0ર છ0એ. 
આ㄀મા સ㄀ય છે  ­તે િવવે ક­ ાન નો અભાવ એ જ 一ુ ઃખ 樀ુ ંળ છે
 樀 ૂ . 
 
આ 甀ત નો અિવવે ક એ અ ાન થી ઉ㄀પ䞙 થાય છે ­પણ  જયાર િવવે ક­ ાન આવે  છે
, 
㄀યાર તે નાથી બળ આવે  છે,અને   થી આપણે  漀ુ દા 漀ુ દા 攀કારના ખોટા 最યાલો ને  ટાળ0 શક0એ છ0એ. 
 
આ અ ાન ની ઉ㄀પિ℀ થાય છે ­甀િત,લણ અને  刀થળ વડ  ભ䞙તા કરવાથી. 
ૂ
દાખલા તર0ક­ગાય એ 猀તરાથી "甀િત" વડ 漀દ0 પડ છે ુ ,પણ એક ગાય એ બી㨀 ગાય થી "લણો" થી  
漀ુદ0 પડ છે .પણ જો બે  પદાથ瘀  બલ猀ુ લ સરખા હોય ­તો તે મને  漀ુદ漀ુ દ 刀થળે  રાખવાથી ઓળખી શકાય. 
 
પરં栀 કોઈ­પદાથ瘀 એવી ર0તે
ુ  સે ળભે ળ થઇ ગયા હોય ક  ભ䞙તા દશાવનારા સાધનો (જતી,લણ,刀થળ) 
વડ પણ તે મની વ漀ચે  નો તફાવત ન દશાવી શક­㄀યાર­ 
ઉપર દશાવે લી સાધના વડ મે ળવે લી­િવવે ક­શ 猀ત ­તે મને  અલગ­અલગ ઓળખવાની શ 猀ત આપે  છે
. 
 
યોગ નો સવ瘀漀ચ "ત㄀વ­િસⴀાં ત" આ હક0કત પર આધારત છે .ક­ 
䬀ુ ુ
刀ષ (આ㄀મા) 瘀ુ ⴀ અને  䬀ણ છે
ૂ ,અને  તે એક જ આ િવ傦માં  "અિમ搀ીત ત㄀વ" છે . 
શર0ર અને  મન એ િમ搀ણ છે .અને  છતાં  આપણે  સદા તે મની (આ㄀મા અને  શર0ર) ની તાદા䔀યતા માની  
ર ા છ0એ.તે  મોટ0  攀લ છે ૂ .દહ અને  આ㄀મા વ漀ચે નો ભે દ 攀લાઈ  ગયો છે
ૂ .(સેળભે ળ થઇ ગઈ છે ) 
 
પણ જયર એ બં ને ને  漀ુદા­漀ુ દા માનવાની િવવે ક­શ 猀ત આવે  છે­㄀યાર  
મ樀ુ 渀ય ને  દખાય છે  ક­આ જગતની 猀દરની સવ વ刀栀ઓ,શાર0રક અને ુ  માનિસક િમ搀ણ જ છે , 
અને  તે કારણસર­તે  સવ વ刀栀ઓ 䬀ુ ુ 刀ુ ષ (આ㄀મા) હોઈ શક નહ. 
 
● तारकं  सवတ ⴫컀वषयं  सवတ था⴫컀वषयम अတमं्  चे ჱत ⴫컀ववे कजं  쀐ानम  (૫૪) 
्
  
 
 
60 
  િવવે ક­ ાન સવ વ刀栀ઓ ને ુ  તે મની સવ અવ刀થાઓમાં  એક0 સાથે  આવર0 શક છે,તે ને
, 
"સંસારમાં  થી તારના刀ં ુ
  ાન" (તારક­ ાન) કહવામાં  આવે  છે. (૫૪) 
 
"તારક­ ાન" કહવા樀ુ ં
 કારણ એ છે ­ક­એ  ાન યોગીને  જ吀મ­મરણ ના સાગર ના પે લેપાર (તરાવીને
) 
લઇ 甀ય છે . 刀吀ળ અને
ૂ  搀☀મ ­સવ 攀કારની ­અવ刀થાઓ સહતની સમ刀ત 攀猀
ૂ ૃ
િત આ  ાન ની પકડમાં  છે
, 
આ  ાન ારા થતા અ樀ુ ભવમાં  કોઈ 氀મ હોતો નથી­ 
એ સવ વ刀栀ઓ ને ુ  એક0 સાથે  ­એક જ 䬀渀ટમાં  સમાવી લે  છે . 
 
● सတတवपጃ ुषयोः श⴫컀ुတसाတये  कैवဒयम इჱत (૫૫) 
्
 
સ㄀વ (㘀ુ 㼇ⴀ) અને  䬀ુ刀ુ
ષ (આ㄀મા) એ બં ને
 ની 瘀ુ㼇ⴀ એક સમાન થાય ㄀યાર "ક䞙 વ樀ય­攀ા
一ત" થાય.(૫૫) 
 
જયાર આ㄀મા ને  ભાન થાય ક­ 
આખા િવ傦માં ­દવતાઓ થી લઇ ને   䬀ુમાં
  䬀ુ અ搀ુ  ં
搀ુ ધી­કોઈનો ય પોતે  પરાધીન નથી, 
㄀યાર તે  刀થિત ને વ樀ય અને
 "ક䞙  䬀ણ㄀વ" કહવામાં
ૂ  આવે  છે.અને   
આ 䬀ણ㄀વ ㄀યાર જ થાય છે
ૂ  ક જયાર આ 瘀ુ 㼇ⴀ­અ瘀ુ 㼇ⴀ ના િમ搀ણ­倀પ સ㄀વ (㘀ુ 㼇ⴀ) ને
 ­ 
䬀ુ刀ુષ (આ㄀મા) ના  ટલી જ 瘀ુ ⴀ કરવામાં  આવે .અને  ­㄀યાર­ 
એ 㘀ુ 㼇ⴀ પિવ愀તા ના િનભ䞙 ળ સ㄀વ ને  જ 攀િત બ
䔀બત કર છે ­અને ­ 
તે િનભ䞙
ળ સ㄀વ છે ­䬀ુ ુ
刀ષ. 
 
 
િવ尀㠆િતપાદ ­સમા㤀먃ત 
ૂ
 
 
   
  
 
 
61 
વ吀먃ય­પાદ­૩૩­縀Ȇ堀Ȇો  
(૪) ક⟼ ૂ
 
 
● जတमौष⴫킔धमတတतपःसमा⴫킔धजाः 㻖ɸसတयः (૧) 
 
જ吀મ,ઔષિધઓ,મં 愀,તપ અને  સમાિધ ારા િસ㼇ⴀઓ મળે  છે. (૧) 
 
કોઈ કોઈ વખતે  એ瘀ુ ં છે
 ને  ક ક કોઈ મ樀ુ 渀ય િસ㼇ⴀઓ લઈને  જ જ吀મે  છે.આ瘀ુ ં  છે
 બને  ­કારણક­ 
એ િસ㼇ⴀઓ તે ને આગલા જ吀મમાં  મે ળવે લી હોય છે .આ જ吀મમાં  તો 甀ણે  તે ફળ ભોગવવાને  જ  
જ吀મે લો હોય છે .સાં最ય­દશન ના જનક મહિષ��  કિપલ િવષે  એમ કહવાય છે .ક­ 
તેઓ જ吀મ થી જ િસⴀ હતા. 
 
યોગીઓ એવો દાવો કર છે  ક­આ િસ㼇ⴀઓ રસાયણો ારા પણ મે ળવી શકાય.ભારતમાં  રસાયણ­િવ��ા  
甀ણનારાઓનો એક સં 攀દાય હતો.તે મનો મત એવો હતો ક­આદશવાદ, ાન,ધમ અને  અ栀યા ㄀મકતા­ 
એ બધાં  ઠ0ક છે,કારણક તે  બધાને  પામવા樀ુ ં
 સાધન તો એક­મા愀 શર0ર છે .જો શર0ર વારં વાર નાશ પામ栀 ુ ં
હોય તો ­તે ને 栀યેયે  પહ猀ચતા તો ઘણો બધો સમય લાગે ,ઘણી વખત જ吀મો ના જ吀મો વીતી 甀ય. 
એટલે  જો શર0ર ને  મજ㘀ત અને
ૂ  સં 䬀ણ બનાવી શકાય ક  થી જ吀મ­樀
ૂ ㄀猀ુ
ૃ­રોગ ટાળ0 શકાય.તો  
આ栀યા ㄀મક બનવા માટ આપણ ને  વ愀ુ  સમય મળે . 
 
તેમની એક મા吀યતા એવી પણ હતી ક­પારો અને  ગં ધક માં  અદ攀ત માંૂ  અદ攀ત શ ૂ 猀ત ��પાયે લી પડ0 છે . 
આ બં ને માં
થી તૈ યાર કરલ રસાયણો ારા ­મ樀ુ 渀ય પોતાના શર0ર ને  ધાર તે ટ䘀ુ  ં
ટકાવી શક. 
અ㄀યારના આ愀ુ િનક સમયની ઘણીયે  અદ攀ત દવાઓ આ રસાયણ­શા ને
ૂ  આધાર છે . 
પતં જ લ પણ ઔષિધ થી મળતી િસ栀ધીઓ ને  નકાર0 કાઢતા નથી. 
 
મં愀­શ 猀ત­કટલાક પિવ愀 શ樀દો ને  મં愀ો કહવામાં  આવે  છે,તેમનો જયાર યો漀ય સં જોગોમાં  જપ કરવામાં  આવે  
તો તે અદ攀ત િસ㼇ⴀઓ આપવાની શ
ૂ 猀ત ધરાવે  છે . 
 
તપ­ હ
一ુ ધમ અને  બી甀 અને ક ધમ瘀 માં  પણ કઠોર તપ傦યાઓ અને  ⼀તો બતા倀યા છે ,ને
 તેના ારા પણ 
િસ㼇ⴀઓ 攀ા一ત થાય છે . 
 
સમાિધ­સમાિધ એટલે  એકા漀તા.ખરો યોગ આ જ છે ,સમાિધ એ િવ ાન નો િવષય છે  અને  સવ瘀漀ચ સાધન છે . 
આની પહલાં  ના સાધનો ગૌણ છે .ક  ના વડ આપણે  સવ瘀漀ચ 栀યે યે પહ猀ચી ના શક0એ.પણ, 
મા愀 સમાિધ જ એ瘀ુ ં
 સાધન છે  ક­ ના વડ આપણે  માનિસક,નૈ િતક ક આ栀યા ㄀મક ­સવ મે ળવી શક0એ. 
 
● जाတयတतरपတरणामः တकृ တयापरू ात (૨) 
्
 
攀猀ૃિત ારા (જોઈતી ખોટ) 䬀ર0 પડવાથી,એક જતી બી㨀 甀િતમાં
ૂ  પરણામ પામે  છે
. (૨) 
 
િસ㼇ⴀઓ નો િસⴀાં ત સમ甀倀યા પછ0,પતં જ લ,કહ છે  ક­એક 甀િતમાં થી બી㨀 甀િતમાં  પરવતન થવામાં , 
કારણ攀ત છેૂ  ­攀猀ૃ િત ની 䬀રવણી.અને
ૂ  તે નો 最ુલાસો હવે  પછ0ના 搀愀માં ૂ  કર છે . 
 
● ჱन㻖ɸमတतम अတयोजक
् ं တकृ तीनां  । वरणभे दᄠत ु ततः Ĵेᰁᰜတकवत (૩) 
्
 
  
 
 
62 
甀િતમાં  પરવતનો થવામાં  સારાં ­નરસાં  કમ瘀 એ સા漀ુ ં
 કારણ નથી,પણ 攀猀 ૃ
િત ની ઉ㄀氀ાં િતમાં   
આવતી અડચણો ને  一ૂ ર કરનાર­તર0ક તે ઓ કામ કર છે . 
 વી ર0તે ­ખે ૂ
㄀ત,ચા樀યા આવતા પાણીના 攀વાહને  ­��ાર0માં  જતા રોકનાર0 પાળ­倀પી અડચણ ને   
ભાંગે છે એટલે  પાણી એની મે ળે  ��ાર0માં  વહ0 甀ય છે  તે મ.......(૩) 
 
ખેતરો ની િસ
ચાઇ માટ樀ુ ં
 પાણી તો નહરમાં  છે
 જ,પણ તે માં થી ઓટના ખે તરમાં  આવવાના દરવા甀ઓ  
બંધ છે ,પણ જયાર ખે ૂ
㄀ત તે  દરવા甀ઓ ખોળ0 નાખે  છે ㄀યાર પાણી 漀ુ ુ
刀㄀વાકષણના િનયમ 攀માણે  ­ 
એની મે ળે જ ખે તરમાં  攀વે શી 甀ય છે . 
તે 攀માણે ­સઘળ0 શ 猀ત અને  攀ગિત એ મ樀ુ 渀યમા愀 માં  પહલે  થી જ રહલાં  છે.䬀ણ㄀વ એ માનવી નો  
ૂ
刀વભાવ છે .જો કોઈ તે ની વ漀ચે  આવતી અડચણ 一ૂ ર કર તો તે ­䬀ણ㄀વ­倀પી 刀વભાવ પામવામાં
ૂ  ઝડપથી  
攀ગિત કરશે .અને  ㄀યાર મ樀ુ 渀ય,પોતાનામાં  પહલેથી જ રહલી શ 猀તઓને  攀ા一ત કર છે .  
 
 વો એ 攀િતબં ધ 栀ટ ને
ૂ  ­䬀ણ㄀વ­倀પી 刀વભાવ 攀ગિત ને
ૂ  પં થ ે
ઝડપભે ર ચાલવા માં ડ,㄀યાર, 
 મણે  આપણે  一ુ渀ટ કહ0એ છ0એ તે વો મ樀ુ 渀ય સંત બની 甀ય છે . 
 
攀猀ૃિત જ આપણને  䬀ણ㄀વ 攀િત ધકલી રહ0 છે
ૂ ,અને 氀મે 氀મે  સૌ­કોઈ 䬀ણ㄀વે ૂ  પહ猀ચશે  જ . 
આપણી,ધાિમ�� ક બનવા માટ ની બધી  સાધનાઓ, અને  મથામણો એ મા愀 કાય瘀 જ છે .(ક  ) 
આપણા જ吀મ­િસⴀ હ ,આપણા 刀વભાવ­倀પી 䬀ણ㄀વ ને ૂ  આડ આવતી,અડચણો 一ૂ ર કર0ને  તેના  
દરવા甀 最ુ 樀લા કરવા માટ છે . 
 
ભારતના 攀ાચીન ઉ㄀氀ાં િત­વાસી પતં જ લ ઘોષણા કર છે ­ક­ઉ㄀氀ાં િત એટલે  攀ાણીમા愀માં  攀થમ થી જ  
રહલી 䬀ણતા樀ુ
ૂ  攀ગટ થ瘀ુ
ં ં ણતા ને
.આ 䬀 ૂ  આડ 攀િતબં ધ આવી રહલા છે ,અને  તેમની પાછળ રહલી  
અનં ત­શ 猀ત ની ભરતી પોતાને  攀ગટ કરવા મથામણ કર0 રહ0 છે . 
આ મથામણો એ આપણા અ ાન 樀ુ ં
 જ પરણામ છે ,કારણક પાણી ને  猀દર આવવા દવાનો દરવાજો  
કમ ઉઘાડવો? તે ની ર0ત આપણે  甀ણતા નથી. 
 
પાછળ રહલી અનં ત ભરતી 攀ગટ થવી જ જોઈએ.અને  એ જ સમ漀 િવકાસ 樀ુ ં
 કારણ છે . 
અ ાન ની પે લે  પાર રહલો એ 䬀ણ㄀વ­倀પી 刀વભાવ,礀યાં
ૂ  搀ુ ધી એકએક મ樀ુ 渀ય 䬀ણ㄀વે
ૂ  પહ猀ચે  નહ, 
㄀યાં
 搀ુધી આપણને  આગળ ને  આગળ જવા માટ ધક樀યા જ કરશે . 
 
પ瘀ુ ­યોિન માં  મ樀ુ 渀ય㄀વ દબાઈ રહ䘀ુ  ં
હ栀,પણ  વો દરવાજો 最ુ
ુ
ં 樀લો થઇ ગયો,તે 瘀 જ મ樀ુ
ુ
ં 渀ય㄀વ બહાર 
攀ગટ થ猀ુ ં  તે
.અને  જ 攀માણે  મ樀ુ 渀યમાં  તે ની 猀દર દવ㄀વ  દબાઈ રહ䘀ુ  ં
છે ,અ ાન ના દરવા甀 અને   
આડશો ની પાછળ અટકાઈ ને  રહ䘀ુ  ં
છે,પણ  ાન થી જયાર આ 攀િતબં ધો 栀ટ0 甀ય છે
ૂ  ㄀યાર, 
દવ㄀વ 攀ગટ થાય છે . 
 
● ჱनमाတ ण⴫킔चတताတयिᄠमतामाတात (૪)  ्
 
િનમાણ  ચ℀ો ની ઉ㄀પિ℀ એકલા અહં કારમાં થી જ થાય છે . (૪) 
 
કમ નો િસⴀાં ત એવો છે ­ક­સારાં  ક નરસાં  કારમો 樀ુ ં
 ફળ આપણે  ભોગવ瘀ુ ં
 પડ છે .અને   
સમ漀 ફલ搀ુ ફ0 નો િસⴀાં ત એ છે  ક­મ樀ુ 渀ય ને  મહમા­મય  刀થિતએ પહ猀ચવા樀ુ ં. 
 છે
સઘળાં  શાો ­મ樀ુ 渀યના આ㄀માની ગાથા ગયા કર છે ,અને  સાથો સાથ કમ કરવાનો પણ ઉપદશ આપે  છે
. 
 
  
 
 
63 
કહ છે  ક­瘀ુ
ભ કમ瘀 樀ુ ં
 ફળ એક 攀કાર 樀ુ ં  અ瘀ુ
 અને ભ કમ瘀 樀ુ ં
 ફળ બી甀 攀કાર樀ુ ં
 હોય છે .પણ, 
જો આ㄀મા પર એ સારાં  ક નરસાં  કમ નો 攀ભાવ પડ0 શકતો હોય તો એ આ㄀મા 樀ુ ં
 કોઈ 樀ુ 樀ય નથી. 
 
પરં栀 થાય છે
ુ  એ­ક­ખરાબ કમ瘀 䬀ુ 刀ુ ષના 刀વ倀પ ને  攀ગટ થવામાં  આડો 攀િતબં ધ ઉભો કર છે ,અને , 
સારાં કમ瘀 તે 攀િતબં ધ ને  一ૂ
ર કર છે  એટલે 刀ુ
 䬀ુ ષ (આ㄀મા) નો મહમા 攀ગટ થાય છે . 
䬀ુ刀ુ
ષ (આ㄀મા) માં  કોઈ જ પરવતન થ栀 નથી,ક તે ુ
ં 樀 刀વ倀પ નાશ પામ栀
ુ
ં ુ
ં
 નથી.કારણક­તે  આ㄀માની  
ઉપર કોઈ વ刀栀 નો 攀ભાવ પડ0 શકતો નથી,પ愀 તે
ુ ની આડ   આવરણ આવી ગયે 䘀 ુંછે તે નાથી, 
તેની 䬀ણતા ઢં
ૂ કાઈ ગયે લી છે . 
 
પોતાના કમ瘀 નો જ樀દ0 જ樀દ0 ય કર0 નાખવાના હ栀 થી,યોગી 䬀ુ ુ 刀ુ
ષો­"કાય­倀猀ુ હ" એટલે  ક­ 
શર0રો ના સ樀હ િનમાણ કર છે
ૂ .અને  આ બધા શર0રો ના માટના "મન" ને  યોગીઓ "અહં ­ત㄀વ" માં થી  
િનમાણ કર છે ,એ બધાં  શર0રોને , 樀ળ મનથી તે
ૂ મ樀ુ  ંભ䞙㄀વ દશાવવા માટ તે મને  "િનમાણ­ ચ℀ો" કહ છે . 
 
● တविृ တतभे दे  တयोजकं  ⴫킔चတतम एकम ्  अने ् के षाम  (૫) 
्
 
જો ક 漀ુ દા漀ુદા "િનમાણ­ ચ℀ો" ની 攀瘀િ℀ઓ 漀 ૃ ુદ0漀ુ દ0 હોય છે,તો પાનન તે  બધા樀ુ , ં
િનયામક તો તે  પે 䘀 ુંએક "樀ળ­ ૂ ચ℀" જ હોય છે . (૫) 
 
આ 漀ુ 漀ુ
દાં  મન,ક  ઓ 漀ુ
દાં દાં  漀ુ દાં  શર0રોમાં  રહ0 ને  કાય કર છે.તે મણે  "િનમાણ­ ચ℀ો" કહવામાં  આવે  છે . 
અને  તે શર0રો ને  િનમાણ શર0રો કહવામાં  આવે  છે. 
જડ­䬀倀ય (શર0ર) અને  મન એ બં ને  શ 猀તના અ最ટ ભં ૂ ડાર  વા છે ,અને  માનવ જયાર યોગી બને  છે  ㄀યાર તે ન ે
તે樀 મહ㄀વ સમ甀ય છે
ુ
ં .એ બ愀ુ ં
 સદા સાથે  હ栀 પણ િવસરાઈ ગ猀ુ
ું ં  તે
 હ栀 ુ
ં તે ને  યાદ આવે  છે . 
અને  પછ0 તે ને તે  મન ગમે  તે  ર0તે  ­તેનો ઉપયોગ ક 倀યવહાર કર0 શક છે . 
 
  ઉપાદાન ㈀વ㘀માં થી િનમાણ­ ચ℀ તૈ યાર થાય છે ,તે જ ઉપાદાન 䬀倀ય સમ渀ટ­猀ાં ડ માટ વપરા猀ુ ં. 
 છે
તે બંને એક જ વ刀栀 ના બેુ  漀ુ દા漀ુ દા 攀કાર છે . 
 માંથી યોગીનાં  િનમાણ­ ચ℀ો તૈ યાર થાય છે ­તે  "અ 刀મતા" (અહં ­ભાવના ક અ 刀ત㄀વ ની 搀☀મ અવ刀થા)  ૂ
 
તેથી જયાર યોગીને  આ 猀ુ દરતની શ 猀તઓના રહ刀ય નો પ℀ો લાગી 甀ય છે ,㄀યાર આ  
"અ 刀મતા" (અહં ­ભાવના) માં થી જોઈએ તે ટલાં  મન ક શર0રો ઉ㄀પ䞙 કર0 શક છે .  
 
● तတ တयानजम अनाशयम ् ्
 (૬) 
 
આ િવિવધ  ચ℀ોમાં થી ­栀યાન ારા સમાિધ એ પહ猀ચે 䘀 ુ
ંચ℀ વાસના­રહત થયે 䘀 ુંહોય છે . (૬) 
 
漀ુદા 漀ુદા મ樀ુ 渀યોમાં  જોવામાં  આવતા 漀ુ દા漀ુ દા  ચ℀ોમાં થી મા愀    ચ℀ સમાિધ અવ刀થા યાને   
સં䬀ણ એકા漀તા ની અવ刀થાએ પહ猀漀猀ુ
ૂ ં
 હોય તે  જ સવ瘀漀ચ છે .  મ樀ુ 渀યે­ઔષિધઓ,મં 愀 ક તપ વડ, 
અ樀ુ ક િસ㼇ⴀઓ મે ળવી હોય છે ,તે નામાં  વાસનાઓ હ㨀 રહલી હોય છે ,પણ   મ樀ુ 渀યે  એકા漀તા એટલે  ક  
栀યાન ારા સમાિધ­અવ刀થા 攀ા一ત કર0 હોય છે  તે જ કવળ સવ વાસનામાં થી 樀ુ 猀ત હોય છે . 
 
● कमाတ श뀐ुलाकृ Ⴐणं  यो⴫킔गनः ᰁᰜတ⴫컀वधम इतरे ् षाम (૭)  ्
 
યોગીઓ ને  માટ કમ瘀,瘀ુ ભ ક અ瘀ુ ભ­હોતા નથી પણ  
  
 
 
64 
બી甀ઓ માટ તે  瘀ુ ભ­અ瘀ુ ભ­િમ搀 એમ 愀ણ 攀કારના હોય છે .(૭) 
 
યોગી જયાર 䬀ણતાએ પહ猀ચે
ૂ લો હોય છે ,㄀યાર તે ના કાય瘀 (કમ瘀)  અને  કાય瘀 ના પરણામે  ઉ㄀પ䞙 થયે 䘀 ું
કમ­ફળ તે ને બંધન કતા બનતા નથી.કારણક તે ણે તે કમ瘀 કાશી વાસનાથી 攀ે રાઈને  કરલાં  હોતાં
 નથી. 
તે સહજ ર0તે  કાય કર 甀ય છે ,બી甀樀ુ ં  ં
 ભ䘀ુ કરવા કમ કર છે . અને  礀યાર તે  બી甀樀ુ ં  ં
 ભ䘀ુ કર છે,પણ  
તેના ફળ ની 刀䬀હા (બદલા)ની આશા રાખતો નથી. 
ૃ
 
પણ સાધારણ મ樀ુ 渀યો ક સવ瘀漀ચ  刀થિતએ પહ猀漀યા નથી,તે મણે  માટ કમ瘀 愀ણ 攀કારનાં  હોય છે . 
瘀ુભ (瘀ુ 猀લ) અ瘀ુ ભ (猀ૃ 渀ણ એટલે  ક કા琀ં ) અને  િમ搀 (瘀ુ ભા瘀ુભ) 
 
● ततᄠतᰯᰌ⴫컀वपाकानग ुुणानाम एवा㻖ɸभတयि뀐तवाတ
् सनानाम  (૮) 
्
 
આ િ愀િવધ (瘀ુ ભ­અ瘀ુ ભ­િમ搀) કમ瘀 ના ફળ­倀પે    અવ刀થામાં  (શર0રમાં )   યો漀ય હોય તે  વાસનાઓ જ  
倀ય猀ત થાય છે . (૮) 
 
ધારો ક કોઈએ ઉપર બતાવે લા 愀ણ 攀કારના કમ瘀 કયા છે  અને  તે મયા પછ0,刀વગ䞙  જઈને  દવ થાય તો, 
તે દવ­શર0રમાં  મ樀ુ 渀ય­શર0ર  વી વાસનાઓ હોતી નથી.દાખલા તર0ક દવ­શર0રમાં  ખાવા­પીવા樀ુ ં  ુ
 હો栀 ં
નથી,તો પછ0   કમ瘀 ખાવા­પીવાની 瘀િ℀ કર તે ૃ વાં ભોગ倀યા વગરનાં  䬀વ­કમ瘀 樀ુ
ૂ ં ં
 瘀ુ થાય? 
દવ શર0રમાં  એ કમ瘀 ��ાં  甀ય? તે નો ઉ℀ર એ છે  ક­વાસનાઓ કવળ "તે મને  અ樀ુ 倀પ " વાતાવરણમાં  જ  
倀ય猀ત થઇ શક છે . 
 
એટલે  ક   વાસનાઓને  માટ   વાતાવરણ યો漀ય હોય તે  જ વાસનાઓ 攀ગટ થવાની.બી㨀 બાક0ની  
સંઘરાઈ રહવાની.આ બતાવે  છે  ક­વાતાવરણ ના સહયોગ થી આપણે  વાસનાઓને  દાબી શક0એ. 
આમ,વાતાવરણ ને  અ樀ુ 猀ળૂ હોય તે વાં  જ કમ瘀 攀ગટ થાય છે ,ક   બતાવે  છે ક­વાતાવરણ ની શ 猀ત એ 最ુ દ 
કમ ને  પણ િનયં િ愀ત કરના刀ં ુ
  બ琀 ુ મો琀ુ ં
 બળ છે . 
 
● जाჱतदे शकालတयवတहतानाम अတयानတतयრ ्  । ᄠमჱृतसंᄠकारयोः एक〰〰पတवात (૯)  ्
 
刀樀િત અને
ૃ  સં刀કારો એક­倀પ હોવાથી વાસનાઓ­甀િત.દશ.કાળ વડ 漀ુ દ0 પડલી હોવા છતાં  ­ 
તેમનો અ樀ુ 氀મ બરાબર રહ છે . (૯) 
 
અ樀ુ ભવો 搀☀મ થઈને
ૂ  "સં刀કાર" બને  છે,અને  સં刀કારો ફર0 甀漀ત થતાં  "刀樀િત" બને
ૃ  છે. 
અહ0યાં  "刀樀િત" શ樀દ નો અથ­એ છે
ૃ  ક­સં 刀કાર­倀પ થઇ ગયે લા 攀તકાળના અ樀ુ
ૂ ભવોનો, 
વતમાનમાં  થતા સમજ­䬀વક ના કાય ની સાથે
ૂ  "અ ાત­ર0તે " થતો 搀ુ મેળ. 
 
દરક શર0ર (દવ­攀ાણી­માનવ­વગે ર)માં ,䬀વ䞙
ૂ તે ના  વા જ મે ળવે લા શર0રમાં  થી મે ળવે લા  
સં刀કારો નો સ樀હ­­­એ આ શર0રમાં
ૂ  ના "કાય 樀ુ ં
 કારણ" બને  છે . 
漀ુદા 漀ુદા શર0ર (દવ­માનવ­攀ાણી­વગે ર) માં મળે લા સં刀કારો (  ના વપરાયા તે ) પાછળ ઠલાયે લા રહ છે . 
દરક શર0ર,甀ણે  ક તે  甀િતના 䬀વનાં ૂ  શર0રો 樀ુ ં
 વારસદાર ના હોય­તે મ કામ કર છે .અને ­ 
આ ર0તે  વાસનાઓનો 氀મ 栀ટતો નથી.  ૂ
 
● तासाम अनाတदတवं
्  चा㻖ɸशषो ჱनတयတवात  (૧૦) ्
 
  
 
 
65 
搀ુખ ની આશા િન㄀ય હોવાથી આશાઓ અનાદ છે . (૧૦) 
 
સઘળાં  અ樀ુ ભવ ની 䬀વ䞙 ૂ 搀ુ ખ (વાસના) ની આશા રહલી હોય છે .અ樀ુ ભવો નો કોઈ આદ નથી. 
કારણક દરક અ樀ુ ભવ 䬀વના અ樀ુ
ૂ ભવથી ઉ㄀પ䞙 થયે લા મનના વલણ પર આધાર રાખતો હોય છે . 
તેથી વાસના (આશા) અનાદ છે .  
 
● हे तफुला▗▗यालတबनै ः सं गहृတतတवाᰯᰌ एषाम अभावे
्  तदभावः (૧૧) 
 
હ栀 (કારણ), ફળ (કાય) અને
ુ  આલં બન (િવષયો) વડ વાસના બં ધાયે લી હોવાથી, 
આ બધાં  નો અભાવ થાય ㄀યાર વાસનાઓનો અભાવ થાય. (૧૧) 
 
● अतीतानागतं  ᄠव〰〰पतोऽᄠတयတवभे दाᰯᰌ धमाတ णाम (૧૨) 
्
 
વ刀栀ઓના "ધમ瘀" ના 攀કાર 漀
ુ ુ
દા漀ુ દા હોવાને  લીધે ,攀તકાળ અને
ૂ  ભિવ渀યકાળ વા刀તિવક­倀પ લાગે  છે.(૧૨)  
 
અહ કહવા એ માગે  છે ક­અ 刀ત㄀વ­ની ઉ㄀પિ℀ કદ0 "અભાવ" માં થી થાય નહ. 
攀તકાળ અને
ૂ  ભિવ渀યકાળ ­એ "倀ય猀ત­倀પે " ના હોવા છતાં  "搀☀મ­倀પે
ૂ " હોય છે . 
 
● ते  တय뀐तसᄠ ूमा गु णाတमानः  (૧૩) 
 
એ વ刀栀ઓના "ધમ瘀" એ િ愀漀ુ
ુ ણા㄀મક (સ㄀વ­રજસ­તમસ) હોવાથી 倀ય猀ત ક 搀☀મ­倀પે ૂ  રહ છે
. (૧૩) 
 
漀ુણો (એટલે  સ㄀વ­રજસ­તમસ) ની 刀吀ળ (倀ય猀ત) અવ刀થા એ એ આ "ઇ吀䬀ય­ગોચર­ જગત" છે
ૂ . 
આ 漀ુ ણો ના 攀ગટ થવાના 漀ુ દા漀ુ દા 攀કારોમાં થી,攀તકાળ અને
ૂ  ભિવ渀ય­કાળ ની ઉ㄀પિ℀ થાય છે . 
 
● पတरणामै कတवाᰯᰌ वᄠतत ुတတवम (૧૪) 
्
 
પરણામો માં  એકતા હોવા ને  લીધે ­ વ刀栀ઓ માં
ુ  એકતા રહલી છે . (૧૪) 
 
漀ુણો,જો ક 愀ણ છે  પણ,તે મનાં  પરણામો પર刀પર સં કળાયે લાં
 હોવાથી,સઘળા પદાથ瘀 માં  એકતા રહલી છે . 
 
● वᄠतस ुाတये  ⴫킔चတतभे दात तयो⴫컀वတ
् भ뀐तः पတथाः  (૧૫)  
 
વ刀栀 એક જ હોવા છતાં
ુ  તે  વ刀栀 િવશે
ુ નો "અ樀ુ ભવ અને  ઈ漀છાઓ " એ  ભ䞙  ભ䞙 હોવાને  લીધે ­ 
તે વ刀栀 અને
ુ  વ刀栀 નો અ樀ુ
ુ ભવ કરનાર મન­એ બં ને ુ ુ
 漀દા漀દા 攀કારના છે . (૧૫) 
 
કહવા એ માગે  છે
 ક­આપણા મનથી 刀વતં 愀 એ瘀ુ ં
 એક બા  જગત છે . 
ુ ુ
એ એક વ刀栀 નો 漀 દા漀ુ દા માણસો 漀ુ દ0漀ુદ0 ર0તે  અ樀ુ ભવ કર છે ,તે કારણસર­ 
તે વ刀栀 કોઈ એક જ વ刀栀
ુ ુ
 ની ક樀પના­મા愀 નથી. 
 
● न चै क⴫킔चတततတတं  वᄠत ु तᰯᰌ अတमाणकं  तदा ᚽ䓜कं ्
 ᄠयात  (૧૬) 
 
વ刀栀 એક જ 
ુ ચ℀ પર આધાર રાખી રહલ છે ,એમ ન કહ0 શકાય,કારણક અ樀ુ ક અવ刀થામાં
 તે  ચ℀ ના 
  
 
 
66 
અ 刀ત㄀વ 樀ુ ં
 攀માણ ન રહતાં  તે વ刀栀 અ
ુ 刀ત㄀વ­રહત બની 甀ય. (૧૬) 
 
● तदप ुरागापे Ĵတवात ⴫킔चတतᄠय वᄠत
् 쀐ाता쀐ातम (૧૭) 
 ु ्
 
તે વ刀栀, એ 
ુ ચ℀ પર ક瘀ુ ં બ

 攀િત બ પાડ છે ,તે ના પર  ાન થવાનો ક ન થવાનો આધાર રહલો છે .(૧૭) 
 
● सदा 쀐ातािႰचတतवတृ तयᄠतတတभोः पጃ ुषᄠयापတरणा㻖ɸमတवात  (૧૮) ्
 
ચ℀­瘀િ℀ઓ સદા 
ૃ ાત છે ,કારણક  ચ℀ નો મા લક સદા અપરણામી છે , (૧૮) 
 
જગત માનિસક અને  ભૌિતક બં ને છે
,આ બં ને  攀કાર樀ુ ં
 જગત િનરં તર પરવતન પા䔀યા જ કર છે . 
પરવતન રહત,િનરં જન,અને  瘀ુⴀ ­એક મા愀 䬀ુ 刀ુષ (આ㄀મા) છે . 
 વી ર0તે ફ樀મ­攀ો 猀ટર એ સફદ પડદાને  બગડkા િવના તે ના પર  ચ愀ો પાડ છે , 
તેવી ર0તે
,䬀ુ 刀ુ
ષ પર જગતના બધા અ樀ુ ભવો મા愀 攀િત બ
䔀બત થયે લા છે . 
 
● न तत ᄠवाभासं
् ጃႰयတवात  (૧૯) 
्
 
મન­એ 一ૃ 欀ય­વ刀栀  હોવાને
ુ  લીધે  ­刀વયં ­攀કાશ નથી. (૧૯) 
 
攀猀ૃિત માં
 સવ愀 જબરદ刀ત "શ 猀ત" 倀ય猀ત થયે લી જોવામાં  આવે  છે
.તે
મ છતાં  攀猀ૃિત 刀વયં ­攀કાશ નથી. 
કવળ 䬀ુ 刀ુ
ષ (આ㄀મા) જ 刀વયં ­攀કાશ છે .અને  પોતાનો 攀કાશ સવ વ刀栀ઓને ુ  આપે   છે. 
સમ刀ત જડ­䬀倀ય અને  બળ (શ 猀ત) માં  થઈને  攀સર0 રહલી શ 猀ત­એ 䬀ુ 刀ુષ (આ㄀મા) ની જ છે . 
 
● एकसमये  चोभयानवधारणम  (૨૦)  ्
 
ચ℀ પોતાને  તેમ જ બી㨀 વ刀栀ને ુ એક જ સમયે  અ樀ુ ભવી શક栀 નથી. (૨૦) 
ુ
ં
 
જો  ચ℀ 刀વયં ­攀કાશ હોત તો­તે  પોતાને  ને  બી甀 પદાથ瘀 ને  એક0 સાથે  જ 甀ણી શકત,પણ તે  તેમ કર0 શક栀 ુ ં
નથી.જયાર તે  પદાથ ને  甀ણે  છે,㄀યાર તે  પોતાને  甀ણી શક栀 નથી,તે
ુ
ં થી 䬀ુ 刀ુષ જ 刀વયં ­攀કાશ છે , ચ℀ નહ. 
 
● ⴫킔चတताတतरጃႰये  ब⴫컀ु
တबတ ुेरჱतတस퉑गः ᄠमჱृ तसं करႰच (૨૧) 
 
જો  ચ℀ ને  બી漀ુ ં ચ℀ 攀કાિશત કર છે
 એક   એમ માનવામાં  આવે  તો­એવી ક樀પનાઓનો ��ાં ય 猀ત નહ 
આવે ,અને પરણામે  刀樀િતઓની સે
ૃ ળભે ળ થઇ જશે . (૨૧) 
 
ધરો ક એક બી漀ુ  ં
ચ℀ છે ,  આ સામા吀ય  ચ℀ ને  甀ણે  છે
,તો પછ0 એ (પહલા)  ચ℀ ને  甀ણવા 愀ી甀  
કોઈ  ચ℀ ની જ倀ર પડશે .અને  એ ર0તે તે નો કોઈ 猀ત નહ આવે .અને  પરણામે  刀樀િતમાં
ૃ  ગોટાળો ઉભો  થશે . 
 
● ⴫킔चते रတჱतसं တमायाᄠतदाकारापတतौ ᄠवब⴫컀ु တसं वे
दनम (૨૨) 
्
 
ચ℀­વ刀栀 (એટલે
ુ  ક 䬀ુ 刀ુષ­આ㄀મા) એ અપરવતનશીલ હોવા ને  લીધે, જયાર. 
ચ℀ એ 䬀ુ 刀ુ ષ (આ㄀મા) નો આકાર લે  છે ,㄀યાર તે ને ( ચ℀ને ) પોતા樀ુ ં
 ભાન થાય છે , (૨૨) 
 
  
 
 
67 
પતં જ લ આ 搀愀 ારા એ 刀પ渀ટ કરવા માગે
ૂ  છે ક­" ાન" એ 䬀ુ 刀ુ ષ (આ㄀મા) નો 漀ુ ણ નથી.પણ, 
જયાર  ચ℀­એ 䬀ુ 刀ુષની ન㨀ક આવે  છે ㄀યાર 䬀ુ 刀ુષ એ 甀ણે  ક  ચ℀ પર 攀િત બ
䔀બત થાય છે , 
અને   ચ℀ એટલા સમય 䬀ર栀 ૂ  ­甀ણે
ુ
ં  ક સચે તન બને  છે .અને  પોતે  જ 䬀ુ ુ
刀ષ હોય તે મ ભાસે  છે
. 
 
● တႰटृ ጃႰयोपर뀐तं  ⴫킔चတतं  सवाတथमတ (૨૩) 
्
 
䬀渀ટા (આ㄀મા) અને  一ૃ 欀ય (બા ­જગત) થી રં ગાયે 䘀­ુ
ંએ  ચ℀ સવ વ刀栀 ને ુ 甀ણી શક છે .(૨૩) 
 
ચ℀ ની એક બા漀ુ એ 一ૃ 欀ય (બા ­જગત) અને  બી㨀 બા漀ુ એ 䬀渀ટા (આ㄀મા) 攀િત બ
બત થાય છે , 
ક  ના લીધે   ચ℀માં  સઘ琀ં  甀ણવાની શ 猀ત આવે  છે
. 
 
● तदसं တयेयवासना⴫킔चတम अ⴫컀प पराथრ
्  संहတयकाတरတवात  (૨૪)  ्
 
ચ℀ અસં 最ય વાસનાઓથી  ચ愀­િવ ચ愀 થયે 䘀 ું
હોવા છતાં ­તે  
િવષયો ની સાથે  માળ0ને  કાય કર栀 હોવાથી બી甀 (䬀ુ
ુ ુ
刀ષ) ને  માટ છે . (૨૪) 
 
ચ℀ એ િવિવધ વ刀栀ઓ樀ુ ુ  િમ搀ણ છે
ં ,અને  તેથી તે  પોતાને  માટ કાય કર0 શક栀 નથી, અને
ુ
ં  一ુ
િનયામાં   
    વ刀栀 િમ搀ણ­倀પ છે
ુ ,તેમનો તે  િમ搀ણ થી અલગ કોઈ હ栀 હોય છે ુ .ક  ને  માટ તે  િમ搀ણ­氀યા ચાલી  
રહ0 હોય છે.અહ, ચ℀­倀પી િમ搀ણ એ 䬀ુ ુ
刀ષ (આ㄀મા) ને  માટ છે . 
 
● ⴫컀वशेषद㻖ɸशတन आတमभावभावना⴫컀वჱनविृ တतः (૨૫) 
 
䬀ુ刀ુષ (આ㄀મા) અને   ચ℀ નો તફાવત દખી શકનાર 樀ુ ­ ં
" ચ℀ એ આ㄀મા છે " એ瘀ુ ં ાન) 一ૂ
 (અ ર થાય છે   (૨૫) 
 
● तदा ⴫컀ववे कჱनတनं  कैवဒयတाတभारं  ⴫킔चတतम (૨૬) 
्
 
㄀યાર "િવવેક" તરફ વળે 䘀ુ ં
­ ચ℀ ­એ "ક䞙 વ樀ય" ની "䬀વ­અવ刀થા" ને
ૂ  攀ા一ત કર છે . (૨૬) 
 
આમ,યોગ ની સાધના િવવે ક­શ 猀ત તરફ­ક­દશન ની 刀વ漀છતા તરફ લઇ 甀ય છે . 
最ખ ની સામે થી આવરણ હતી 甀ય છે ,અને  વ刀栀ઓ " વી છે
ુ " તે વ ેજ 刀વ倀પે  જણાય છે . 
યોગી ને 攀તીત થાય છે  ક­攀猀ૃ િત એ િમ搀 વ刀栀 છે ુ અને  સાી­倀પ 䬀ુ 刀ુષ ને આ જગત樀ુ ંૃ
 一 欀ય દખાડ0 રહ0 છે , 
તથા­攀猀ૃ િત એ મા લક નથી અને  攀猀ૃ િતનાં  સઘળાં  િમ搀ણો­એ કવળ 猀તરના િસ
હાસન પર િવરાજમાન­ 
સ欀ાટ­䬀ુ 刀ુ
ષ ને  આ જગત樀ુ ંૃ
 一欀ય બતાવવા માટ જ છે . 
 
લાંબા કાળની સાધના વડ જયાર િવવે ક 攀ા一ત થાય છે ,㄀યાર ભય નીકળ0 甀ય છે  અને   ચ℀­ 
ક䞙
વ樀ય ની 䬀વ અવ刀થા ને
ૂ  攀ા一ત કર છે . 
 
● तिⰁāछတे ष ु
တတययाတतरा⴫추ण सं ᄠकारे တयः (૨૭) 
 
તે ક䞙
વ樀ય­ 刀થિતના વ漀ચે  ના ગાળાઓમાં  અડચણ­倀પ     િવચારો ઉઠ છે ,તે સં
刀કારોમાં થી આવે  છે
. (૨૭) 
 
"搀ુખી થવા માટ બા  વ刀栀 ની જ倀ર રહ છે
ુ " એ瘀ુ ં
 આપણ ને  મનાવનારા   િવિવધ 攀કારના િવચારો ઉઠ છે , 
  
 
 
68 
તે બધા 䬀ણ㄀વ ની અવ刀થામાં
ૂ  અડચણ­倀પ છે .䬀ુ刀ુષ (આ㄀મા) પોતે  આનં દ­刀વ­倀પ છે .પણ­ 
આ  ાન ­એ 䬀વ ના "સં
ૂ 刀કારો" ને  લીધે  ઢંકાઈ  ગ猀ુ ં,  સં
 છે 刀કારો નો ય થઇ જવો જોઈએ. 
 
● हानम एषां्  뀐ले शवद뀐 ुतम (૨૮) 
्
 
તેમનો (તે સં 刀કારો નો) નાશ અગાઉ ક ા 攀માણે  猀લેશો (અિવ��ા­અ 刀મતા) નો નાશ કર0 કરવાનો છે .(૨૮) 
 
● တसं တयाने ऽတयकु सीदᄠय सवတ था⴫컀ववे कတयाते धमတमတेघः समा⴫킔धः (૨૯) 
 
ત㄀વો 樀ું ક­ ાન થતાં
 િવવે ,તે માં થી ઉતપન થતી "ઐ傦ય માટ ની 刀䬀હા" ને ૃ  છોડવાથી, 
યોગી ને "સં 䬀ણ­િવવે
ૂ ક­ ાન" થાય છે .અને  તેનાથી તે  "ધમ­મે ઘ" નામની સમાિધ­અવ刀થાએ પહ猀ચે  છે .(૨૯) 
 
જયાર યોગી આ "િવવે ક­ ાન" મે ળવી 漀ુ ક­㄀યાર પાછલા 攀કરણમાં  જણાવે લી સવ િવ攀િતઓ (િસ㼇ⴀઓ) તે
ૂ ની 
પાસે આવે  છે,પરં 栀 સાચો યોગી તે
ુ મનો અ刀વીકાર કર છે .અને  તેનામાં  એક "ખાસ­攀કાર樀ુ ં䬀ણ­િવવે
 સં ૂ ક­ ાન"  
અને  એક ખાસ 攀કાર樀ુ ંજ આવે
 તે  છે­તે ને "ધમ­મે ઘ" કહવામાં  આવે  છે. 
 
● ततः 뀐ले शकमတ ჱनविृ တतः (૩૦) 
 
ક  નાથી કલે શ અને  કમ ની િન瘀િ℀ થાય છે
ૃ . (૩૦) 
 
જયાર "ધમ­મે ઘ" સમાિધ 攀ા一ત થાય છે ,㄀યાર યોગી ને  પતન નો ભય રહતો નથી.કોઈ પણ વ刀栀 તે ુન ે  
નીચે  ખ㘀
ચી શ 猀ત નથી.એને  માટ ક瘀ુ  ંઅિન渀ટ રહ栀 નથી.ક ક瘀ુ
ું 一ુ
 ં ઃખ રહ栀 નથી,  
ુ
ં
 
● तदा सवाတ वरणमलापे तᄠय 쀐ानᄠयाऽनတတयाတ쀐े यम अဒपम
् ्
 (૩૧) 
 
㄀યાર સવ આવરણ અને  મળ 一ૂ ર થતાં   ાન અનં ત થાય છે  અને  તે થી  ે ય અ樀પ બને  છે
 (૩૧) 
 
ાન તો પોતે  ㄀યાં
જ રહ䘀ુ  ંછે  પણ તે ના પર 樀ુ ં
 આવરણ 一 ૂ
ર થાય છે .અને  તે
થી, 
ય­િવષયો સાથે
ે 樀 સમ刀ત જગત 䬀ુ
ુ
ં 刀ુ ષ ની પાસે  નહ0વત થઇ 甀ય છે . 
સાધારણ મ樀ુ 渀ય પોતાને  બ琀 ુ જ અ樀પ માને  છે ,કારણક તે ને મન  ે ય­િવ傦 અનં ત લાગે છે. 
 
● ततः कृ ताथाတ
नां पတरणामတमपတरसमािတतगण တानाम (૩૨) 
ु ्
 
㄀યાર લ☀યમાં  પહ猀ચી ગયે લા હોવાને  લીધે ,漀ુણો ની પરણામ­પરં પરા સં પત થાય છે .(૩૨) 
 
● Ĵणတჱतयोगी पတरणामापराတतჱनတाᄠयတ ः တमः (૩૩) 
 
ણો ની સાથે  સંબિં
ધત અને  પરવતનો ની પરં પરાને  બી   છે ડ  નો અ樀ુ ભવ થાય છે  તે
ને  氀મ કહ છે  (૩૩) 
 
"氀મ" ની 倀યા最યા આપતાં  પતં જ લ કહ છે  ક­氀મ એટલે  ણો ની સાથે  સં બિંધત થઈને  રહ છે  તે પરવતનો. 
જયાર મ樀ુ 渀ય િવચાર કર છે  ㄀યાર ­તે  અરસામાં  ઘણી ણો ચાલી 甀ય છે ,અને ણ ની સાથે  િવચાર પણ  
બદલાય છે .અને  આ ફરફારો ને  મા愀 "એક­પરં પરા" ના "છે ડ"પારખી શકાય છે .ક  ને  氀મ કહ છે . 
 
  
 
 
69 
પરં栀   
ુ ચ℀ સવ­倀યાપકતા ની  刀થિતએ પહ猀漀猀ુ ં
 હોય તેને માટ 氀મ હોતો જ નથી. 
તેને માટ સવ­કં ઈ વતમાન બની ગ猀ુ ં,તે
 છે ની પાસે  એક મા愀 વાતમાં  ની જ હયાતી છે . 
攀તકાળ અને
ૂ ૃ
 ભિવ渀યકાળ અ一欀ય થઇ ગાય છે ,કાળ 刀થ ગત થઇ રહ છે ,અને   
સઘ琀ં   ાન એક ણમાં જ થઇ 甀ય છે .સવ કંઈ એક ચમકારા ની પે ઠ જણાય છે .  
 
● पጃ ुषाथတशတूयानां गुणानां
 တჱतတसवः कै वဒयं, ᄠव〰〰पတჱतႰठा वा ⴫킔चჱतशि뀐तरे ჱत (૩૪) 
 
વ樀ય" એટલે
"ક䞙  "䬀ુ刀ુ
ષ" (આ㄀મા) માટની ઉપયો ગતાથી રહત થયે લા 漀ુ ણો નો ઉલટા 氀મમાં  લય (攀િતલોમ) 
­અથવા­ " ચ℀ શ 猀ત ની પોતાના 刀વ倀પમાં  攀િત渀ઠા" 
 
હવે હતાળ માતા ­攀猀ૃ િત 樀ું
 િન刀વાથ કાય 䬀ુ 刀ુ થ猀ું
,ક   તેણે પોતાને  માથે  લી愀ુ ં . ુ
 હ栀 ં
પોતાના 刀વ倀પ ને  િવસર0 ગયે લા 㨀વા㄀મા નો 甀ણે  ક હાથ ઝાલીને  તેણે  漀ુ
દાં 漀ુદાં  શર0રો ારા  
⸀ચો ને  ⸀ચો લઈ જઈને  જગતમાં  ના સઘળાં  અ樀ુ ભવો કરાવી,સઘળા 倀પો બતા倀યા.અને ­ 
猀તે ­તે
નો 攀લાઈ ગયે
ૂ લો મહમા તે ને 攀ા一ત કરા倀યો.刀વ­倀પ ની 刀樀િત કરાવી. 
ૃ
 
㄀યાર પછ0 તે  હતાળ માં    ર刀તે થઈને  આવી હતી તે  જ ર刀તે પછ0 વળ0 ગઈ અને   જ

દગીના વે રણ રણમાં  
攀ુલા પડ0 ગયે લ બી甀 㨀વા㄀માઓને  માગ દશન કરવામાં  લાગી ગઈ. 
અને  આ ર0તે અનાદ કાલથી તે  અનં ત­કાળ 搀ુ ધી આમ કામ કયા જ કર છે . 
 
આ ર0તે ખ­一ુ
 搀ુ ઃખમાં થઈને ,瘀ુ
ભા瘀ુભ માં  થઈને  㨀વા㄀માઓના અનં ત 攀વાહ ­ 
䬀ણ㄀વ ના મહાસાગર માં
ૂ  ­આ㄀મ­સાા㄀કાર ના મહાસાગરમાં  વ ા જ કર છે . 
 
 મણે  પોતાના 刀વ­倀પ નો સાા㄀કાર કય瘀 છે  તેમનો જય હો.. 
આપણા સવ પર તે મના આશીવાદ હો....... 
 
 
ક⟼
વ吀먃યપાદ સમા㤀먃ત 
 
   
  
 
 
70 
યોગ ના િવષય પર ના સં દભ᧽ᐂ અને  આધારો 
 
䨀Ȇે
તા䨀Ȇતર ઉપિનષદ­અ鴀먃યાય­૨ 
 
礀યાં અ 漀ન 樀ુ ંથન થાય છે
 મં ,礀યાં  વા猀ુ  નો િનરોધ થાય છે ,礀યાં
 સોમરસ છલકાઈ 甀ય છે , 
㄀યાં
 (િસⴀ) મન ઉ㄀પ䞙 થાય છે . (૨) 
 
છાતી,ગ琀ં  અને મા吀ુ ં
 તાતાર રહ તે વી ર0તે  શર0રને  સીધી (આસન) ની  刀થિતમાં  રાખીને,ઇ吀䬀યો નો મનમાં  
લય કર0ને ,猀 ( ॐ કાર )倀પી તરાપા વડ િવાન 䬀ુ 刀ુષે
 જોખમકારક 攀વાહો તર0 જવા (૮)  
 
યોગીએ પોતાની સવ 氀યાઓ િનયમમાં  રાખીને ,攀ાણ નો િનરોધ કર0ને  જયાર 攀ાણ ની ગિત,અિતશય ધીમી  
થઇ 甀ય ㄀યાર તે ને નસકોરાં  ારા બહાર કાઢવો. મ સારથી તોફાની ઘોડાઓને  કા㘀માં
ૂ રાખે  છે,તે
મ, 
સાવધાન યોગીએ પોતા樀ુ ં
 મન કા㘀 ૂ  રાખ瘀ુ
 માં ં
 (૯) 
 
礀યાં કાં
કરા ક અ 漀ન ક રતી ન હોય,  મં 漀ુલ શ樀દ,જળાશય વગે ર થી મનને  攀સ䞙 કર તે 瘀 હોય,અને
ુ
ં   
最ખને  અણગમ栀 ના હોય,તથા 礀યાં
ુ
ં  પવન 洀ં કાતો ના હોય,તે વા સમતળઅને  પિવ愀, 
漀ુહા  વા 刀થાનમાં  યોગ નો અ䬀યાસ કરવો. (૧૦) 
 
愀ુ䔀મસ,愀ુ માં
દઓ,તડકો,અ 漀ન,આ ગયાના ઝબકારા,વીજળ0,刀ફટક,ચં 䬀  વા ­ભાસો સામે  આવીને   
યોગ સાધનામાં  氀મે  氀મે  猀 樀ુ ં
 ભાન કરાવે  છે
. (૧૧) 
 
જયાર 愀ુ ㈀વી,જળ,તે જ,વા猀ુ  અને  આકાશ­એ પં ચ­攀તોની અ樀ુ
ૂ 攀િતઓ યોગ માગમાં
ૂ  આવવાની શ刀ુ  થાય, 
㄀યાર તે વા યોગા 漀ન­મય શર0ર 攀ા一ત થયે લા ને  રોગ,瘀ⴀાવ刀થા ક 樀
ૃ ㄀猀ુ
ૃ આવતા નથી (૧૨) 
 
શર0ર 樀ુ ં
 હળવા­પ搀ુ ,ં
આરો漀ય,અલો䘀ુ પતા,搀ુ દર વણ,અવાજમાં
ં  મીઠાશ,શર0રમાં  搀ુ
ગધં,મળ­樀愀 ની ૂ
અ樀પતા­આ બધા યોગમાં  攀瘀િ℀ થયાનાં
ૃ   ચહનો છે . (૧૩) 
 
 વી ર0તે  માટ0થી ખરડાયે 䘀 ુ
ં
­સોના­倀પ 樀ુ ં  જયાર સાફ થાય ㄀યાર­䬀ુ
 ચક栀 ુ
ં 䬀刀ુુ
ં
 ચકચકત દખાય, 
તેવી ર0તે ,㨀વા㄀મા આ㄀મ­ત㄀વ 樀ુ ં
 દશન કર0ને  એક­刀વ­倀પ,猀ૃ તાથ અને  શોક­રહત થાય છે .  
 
 
㠀Ȇી શં
કરાચાય侰 ટાં
ક
લા મહિષ᳾
 યા먀氆વ吀먃કય ના 鴀倃લોકો. 
 
"હ,ગાગk,ઈ漀છા 攀માણે   આસનો નો યથાિવિધ અ䬀યાસ કયા પછ0   倀ય 猀તએ આસન િસⴀ ક猀ુ  છે , 
તેણે 攀ાણાયામ નો અ䬀યાસ કરવો" 
 
"搀ુખકર જગા પર દભાસન  બછાવ瘀ુ ંના પર 樀ગચમ પાથર瘀ુ
,તે ૃ ં
,આસન પર 刀વ刀થ થઈને  બે સ瘀ુ , ં
ફળ અને  લા㄀ુ
 થી ગણપિત ની 䬀甀 કરવી,પછ0 ડાબા હાથ ની હથે
ૂ ળ0માં જમણી હથે ળ0 樀ુ
કવી, 
ડોક અને  મા吀ું  રાખવાં
 સીધાં ,શર0ર ને   刀થર રાખીને,䬀વ ક ઉ℀ર દશા તરફ મો㈀
ૂ ુ
ં
 રાખી ને
 બેસ瘀ુ , ં
તથા 一ૃ渀ટ ને
 નાકા ની અણી પર  刀થર કરવી. 
અિતભોજન ક ઉપવાસ નો કાળ㨀­䬀વક ㄀યાગ કર0 ને
ૂ  આગળ કહલી ર0તે  નાડ0­瘀ુ㼇ⴀ કરવી. 
નાડ0 瘀ુ㼇ⴀ નહ કરનાર નો સાધના નો 搀મ 倀યથ 甀ય છે . 
 
  
 
 
71 
ઈડા અને  િપ

ગલા (જમણા અને  ડાબા નસકોરાં ) ના સં યોગ ના 刀થળમાં ં
 "琀"ુ
 બીજ 樀ુ  ં
ચ
તન કર0ને , 
ઈડા (ડાબા નસકોરા) ારા બાર મા愀ા (સે કં
ડ) માં  બહારથી હવા ભરવી (䬀રક)  ૂ
㄀યાં ુ
 (猀ં
ભક) અ 漀ન 樀ુ  ંચ
તન કર0ને ,"ર" બીજ 樀ુ ં
 栀યાન કર瘀ુ ં  એ 栀યાન કરતી વખતે
.અને ­જ­ 
િપ

ગલા (જમણા નસકોરા) ારા વા猀ુ  ને  બહાર કાઢવો.(રચક) 
 
વળ0 પાછા,િપ
ગલા (જમણા નસકોરા) ારા 䬀રક કર0ને ૂ  આગળ ની ર0ત 攀માણે  ઈડા (ડાબા નસકોરા) 
તરફ બહાર કાઢવો.(રચક) 
 
漀ુ刀ુના ઉપદશ 攀માણે  આનો અ䬀યાસ 愀ણ­ચાર માસ ક 愀ણ­ચાર વષ 搀ુ ધી કરવો, 
礀યાં  搀ુ
ધી આ ર0તે  નાડ0­ 瘀ુ 㼇ⴀ ના થાય­㄀યાં  搀ુ ધી,ઉષા­કાળે  (સંવાર) મ栀યા ે ,સાં  અને  મધરાતે , 
એકાં તમાં  આ અ䬀યાસ કરવો. 
 
શર0ર 樀ુ ં
 હળવા­પ搀ુ ,ં 搀ુદર વણ,જઠરા漀ની 攀દ0一ત થવો,અ樀ુ
ં ક 攀કાર ના નાદ 樀ુ ં
 搀વણ­વગે ર­ 
નાડ0­瘀ુ 㼇ⴀ નાં   ચ ો છે . 
 
㄀યાર પછ0 ­䬀રક­猀 ૂ ુ ં
ભક­રચક 氀યાઓ 倀પી 攀ાણાયામ કરવો. 
攀ાણ ને  અપાન સાથે  જોડવો તે 樀 નામ 攀ાણાયામ. 
ુ
ં
સોળ મા愀ા (સે કંડ) માં  માથા થી પગ 搀ુ ધી શર0ર ને  (傦ાસથી) ભર瘀ુ ં­䬀રક,બ愀ીસ મા愀ા માં
 તે ૂ  રચક અને
  
ચોસઠ મા愀ા નો 猀ં ુભક કરવો. 
 
攀ાણાયામ નો બીજો એક 攀કાર છે  ક­ માં ­ 
ચોસઠ મા愀ા નો 猀ુ ં
ભક 攀થમ કરવાનો હોય છે ,પછ0 સોળ મા愀ા નો રચક,અને  સોળ મા愀ા નો 䬀રક.  ૂ
 
攀ાણાયામ­­ વડ ­­શર0ર­­ના સવ દોષો બળ0 甀ય છે , 
ધારણા­­ થી ­­મન­­ ની મલીનતા 一ૂ ર થાય છે . 
攀㄀યાહાર­­ થી ­­સં સગ­દોષો­­ નાશ પામે  છે .અને   
栀યાન­­ ારા­આ㄀મા ની (ઈ傦રની) 攀ા
一તમાં  ­­  કં ઈ આવરણ­倀પ­­ છે  તેનો નાશ થાય છે . 
 
સાં㄀踄ય­દશ嫽 ન 
અ栀યાય­૩ 
 
栀યાન ની 瘀㼇ⴀ ારા,瘀ુ
ૃ ⴀ (䬀ુ 刀ુ
ષ­આ㄀મા) ની પાસે  攀猀ૃ િત ની પેઠ સવ શ 猀તઓ આવે  છે (૨૯) 
આશ 猀ત નો નાશ ­એ 栀યાન કહવાય.  (૩૦) 
瘀િ℀ઓ ના િનરોધ થી 栀યાન િસⴀ થાય છે
ૃ . (૩૧) 
ધારણા,આસન અને  પોતાનાં  કત倀ય કમ કરવાથી 栀યાન િસⴀ થાય છે . (૩૨) 
 
傦ાસો傦ાસ ના ㄀યાગ અને  ધારણા ારા "攀ાણ" નો િનરોધ થાય છે . (૩૩) 
   刀થિત માં  સહલાઈ થી  刀થર થઈને  બેસી શકાય ­તે  આસન. (૩૪) 
વૈરા漀ય અને  અ䬀યાસ થી પણ 栀યાન િસⴀ થાય છે . (૩૬) 
攀猀ૃ િત નાં ત㄀વો ના અ䬀યાસ થી અને  "નેિત­ને િત" (તે  એ ­આ㄀મા­નથી) કર0ને  સવ વ刀栀નો  ુ
㄀યાગ કરવાથી "િવવે ક" આવે  છે.  (૭૪) 
 
 
  
 
 
72 
અ栀યાય­૪ 
 
ઉપદશ 樀ુ ંનરાવતન જ倀ર0 છે
 䬀ુ . (૩) 
 મ,બાજ પાસે થી તે નો િશકાર લઇ લે વામાં આવે  તો તે 一ુઃખી થાય છે ,પણ તે  પોતે  જ તે
 િશકાર છોડ0 દ, 
તો તે  搀ુખી થાય છે ­ 
તેમ,  મ琀欀ુ ય પોતાની ઈ漀છા થી સવ વ刀栀 નો ㄀યાગ કર,તો તે
ુ  搀ુખી થાય છે . (૫) 
 મ,સપ પોરની કાં ચળ0નો ㄀યાગ કર0ને  搀ુ
ખી થાય છે  તેમ. (૬) 
 
  樀ુ 猀ત樀ુ ં
 સાધન નથી તે 樀 ુંચ
તન કર瘀ુ ં
 નહ,ભરત (રા甀­જડ­ભરત) ની  મ તે  બંધન­倀પ થાય છે .(૮) 
 મ,猀ુ મારકા એ એક કરતાં  વધાર બં ગડ0ઓ પહર0 હોય તો તે  અવાજ કર છે , 
તેમ,ઘણી વ刀栀ઓ ના સં
ુ બધ ંથી આશ 猀ત­氀ોધ વગે ર ઉ㄀પ䞙 થાય છે . (૯) 
બે ­વ刀栀 (એક કરતાં
ુ  વધાર) હોય તો તે  બાબતમાં  પણ આમ જ સમજ瘀ુ ં
 (૧૦) 
 
"આશા" નો ㄀યાગ કરનારો­િપ
ગલા" (ભરથર0­િપ
ગલા) ની પે ઠ 搀ુ ખી થાય છે . (૧૧) 
શાો ઘણાં  છે
­તે શાો અને  漀ુ倀 પાસે  થી  ાન મે ળવ瘀ુ ં
 , 
પણ  તે  બધામાં થી,ભમરા ની  મ  મા愀 સાર 漀હણ કરવો.(૧૩) 
બાણ બનાવનાર ની પે ઠ  樀ુ ં
 મન એકા漀 થયે 䘀 ું
હોય છે ,તે ને
 સમાિધમાં  અડચણ ઉ㄀પ䞙 થતી નથી.(૧૪) 
 મ,સં સાર ની સવ­બાબતો માં  (ન 0 કરલા િનયમો પાળવા પડ છે ) તેમ­(યોગમાગમાં ) 
ન 0 કરલા િનયમો 樀ુ ં ઘન કરવાથી "栀યે
 ઉ樀લં ય­攀ા
一ત" થઇ શ猀તી નથી. (૧૫) 
 
ન欀તા,猀ચય અને  漀ુ刀ુસે વા થી "િસ㼇ⴀ" લાં બે ગાળે  攀ા一ત થાય છે  (૧૯) 
વામદવ ની  મ સમય ની કશી મયાદા નથી  (૨૦) 
અથવા  મણે  િસ㼇ⴀ 攀ા一ત કર0 છે  તે
ની સાથે ના સં પક માં યોગ િસⴀ થાય છે . (૨૪) 
ભોગ ારા આસ 猀ત ની િન瘀િ℀ થતી નથી.સૌભર0­樀ુ
ૃ િન ની પે ઠ. (૨૭) 
 
અ栀યાય­૫ 
 
 મ ઔષિધઓ ારા મે ળવે લી આરો漀ય­攀ા
一ત ને  નકાર0 શકાય નહ, 
તેમ,યોગ ની િસ㼇ⴀઓ ને  પણ નકાર0 શકાય નહ (તે  મળે  જ છે )  (૧૨૮) 
 
અ栀યાય­૬ 
 
刀થર અને  搀ુ ખકર હોય ­તે  જ આસન­બીજો કોઈ િનયમ નથી. (૨૪) 
 
砀倃યાસ­縀Ȇ堀Ȇો 
ૂ
અ栀યાય­૪­વ樀લી­પહલી. 
 
ઉપાસના બે સી ને જ કર0 શકાય. (૭) 
栀યાન માટ પણ એ જ િનયમ (૮) 
કારણક 栀યાન刀થ 䬀ુ 刀ુ ષ ને  િન傦ળ 䬀㈀વી ની સાથે
ૃ  સરખાવવામાં  આવે  છે. (૯) 
刀樀િતઓ પણ તે
ૃ મ કહ છે . (૧૦) 
જયાં  મન એકા漀 થાય ㄀યાં  ઉપાસના કરવી,刀થળ નો બીજો કોઈ િનયમ નથી (૧૧)