GVOZDEN R. ČOLOVIĆ, dipl. inž.

POTPUKOVNIK GEOD. SLUZBE JNA

VOJNA TOPOGRAFIJA
 l

Izdavač:
VOJNOGEOGRAFSKI INSTITUT

*
Redaktor: PREDGOVOR
JORDAN STOšić
pukovnik Udžbenik sadrži opšti kurs vojne topografije za pitomce voj-
nih akademija Jugoslovenske narodne armije. U prvom delu udžbe-
* nika ukratko su izloženi opšti pojmovi o zemljištu sa težištem na
Recenzenti: njegovim topografsko-taktičkim osobinama. U drugom delu su
DOBRIVOJE ZLA TKOVIć, dipl. inž.
pokazani jednostavni načini merenja i orijentacije na zemljištu bez
pukovnik · karte ili kad se ona ne može upotrebiti usled ograničene vidljivosti.
i Treći deo udžbenika sadrži opis najvažnijih osobina topografskih
BOGOMIR JANKOVIĆ karata koje je neophodno dobro upoznati za njihovo pravilno i
potpukovnik
potpuno korišćenje. U četvrtom delu obrađeni su metodi i načini
upotrebe topografskih karata za proučavanje zemljišta i orijenta·-
* ciju na njemu, razna merenja i, kao još nezamenljivih podloga,
Lektor: za praćenje i procenu operativno-taktičkih situacija i izradu bor-
STEVAN KOJić benih dokumenata. U poslednjem - petom delu opisane su osnov-
ne karakteristike aerofoto-snimaka i mogućnosti njihovog korišće­
* nja u izviđačko-obaveštajne svrhe.
Nadam se da će udžbenik odgovoriti osnovnoj nameni i olak-
Ilustracije: šati pitomcima studiranje vojne topografije što će im poslužiti kao
DUšKO IVANIŠEVIć solidna i neophodna osnova za savlađivanje programa taktike i
poručnik
drugih vojno-stručnih predmeta. Udžbenik može korisno da po-
služi i starešinama JNA - posebno komandnom kadru - kao
* potsetnik za povremeno obnavljanje znanja iz vojne topografije
Tehnički ured~lk: bez kojih ne mogu uspešno obavljati svoje profesionalne dužnosti.
NIKO BLAZEVIć graf. inž. Solidno proučen opšti kurs vojne topografije čini i neophodnu
potpukovnik osnovu za sticanje viših znanja iz oblasti geodetsko-topografskog
obezbeđenja borbenih dejstava. Ukoliko se ova očekivanja ostvare

* i udžbenik doprinese poboljšanju kvaliteta geotopografske obuke

u JNA, to će mi biti najveća nagrada za uloženi trud.
štampa:
Korisnicima udžbenika unapred se zahvaljujem na kritičkim
VOJNOGEOGRAFSKI INSTITUT ocenama i primedbama.
G. Colović
 UVOD

Z e m 1 j ište je jedan od osnovnih, objektivnih i stalno dej-

stvujućih faktora borbene situacije. Svojim topografskim sklopom
i osobinama, zemljište može olakšati ili otežati borbena dejstva i
njihovo obezbeđivanje. Zbog toga se u proceni borbene situacije,
uporedo i povezano sa njenim ostalim elementima (neprijateljem,
sopstvenim snagama, vremenom i drugim), uvek proučavaju topo-
grafsko-taktičke osobine datog zemljišta, procenjuje njihov uticaj
na obostrana dejstva i preduzimaju mere da se povoljne osobine
zemljišta što bolje iskoriste za dejstva vlastitih jedinica, a neprija-
telj stavi u što teži položaj. Preimućstvo će imati onaj koji svoje
postupke bolje prilagodi zemljištu. Prema tome, za brzu, potpunu
i realnu procenu borbene situacije, donošenje najcelishodnije odlu-
ke u datoj situaciji i sigurno snalaženje na zemljištu u toku dej-
stva, neophodno je sistematsko prikupljanje i proučavanje poda-
taka o odgovarajućem zemljištu.
Cilj, obim i detaljnost proučavanja određenog zemljišta za-
vise, u prvom redu, od vrste i karaktera zadatka koji se na njemu
rešava. U svakom slučaju, zemljište se mora dobro proučiti i pro-
ceniti na pravcima dejstva vlastitih i susednih jedinica po celoj
dubini zadatka. U pogledu detalja, proučavanje zemljišta mora
biti usklađeno sa ciljem i raspoloživim vremenom i usmereno,
prvenstveno, na najvažnije topografsko-taktičke objekte čijim se
držanjem, neutralisanjem ili zauzimanjem obezbeđuje uspeh u tak-
tičkim dejstvima.
U uslovima primene nuklearnih, hemijskih i bioloških borbe-
nih sredstava zemljište dobija još veći značaj, jer može oslabiti ili
pojačati dejstvo tih sredstava, a samim tim i pružiti potpunu ili
delimičnu zaštitu od njihovog dejstva. Pored toga, primena tih
borbenih sredstava uslovljava i rastresitije borbene poretke. Male
jedinice (posade tenkova i oruđa, odeljenja, vodovi i druge) nala-
ziće se često na znatno većim međusobnim rastojanjima i odstoja-
njima nego ranije. U vezi s tim, od starešina i vojnika se traže

5
veća samostalnost, inicijativa i odlučnost u dejstvima. U takvim
uslovima, poseban značaj za uspeh u dejstvima dobija veština brze
i tačne orijentacije na zemljištu. Orijentacija na mestu i u kre-
tanju na nepoznatom zemljištu i kad je ograničena vidljivost (noć,
magla, šuma, nevreme) postaje sve značajnija topografsko-taktička
radnja, čiji značaj najbolje shvata i ume da ceni onaj koji je bio
u prilici da zaluta i time dovede sebe i potčinjene u tešku ili ne-
ugodnu situaciju.
Zemljišna prostorija može se najbolje upoznati, proučiti i pro-
ceniti neposrednim izviđanjem (rekognosciranjem). Međutim, kada
je zemljišna prostorija velika, udaljena, po topografskom sklopu
složena ili posednuta od neprijatelja, neposredno izviđanje je skop-
čano sa dosta teškoća i zahteva puno vremena i truda. Zbog toga
je taj način prikupljanja podataka o zemljištu primenljiv, uglav-
nom, samo za male rejone (pravce) i pojedinačne objekte. Masovno
prikupljanje podataka o zemljištu i situaciji na njemu vrši se dru-
gim načinima izviđanja (osmatranjem sa zemlje i iz vazduha -
vizuelno i tehničkim sredstvima, borbenim dejstvima - upadom,
naletom, prepadom i drugim, ispitivanjem meštana i saslušava-
njem zarobljenika). Svi ti načini izviđanja međusobno se dopu-
njuju i proveravaju, ali su nedovoljni. Osnovna i najrasprostranje-
nija sredstva za proučavanje zemljišta i snalaženje na njemu su
topografske i specijalne karte, aerofoto-snimci i drugi dokumenti o
odgovarajućem zemljištu.
T o p o g r a f s k e i d r u g e k a r t e pružaju dovoljno tačnu
i vernu sliku topografskih elemenata i detalja zemljišta, njihovog
rasporeda, međusobnih odnosa i najvažnijih osobina. Po njima se
odgovarajuće zemljište može proučiti i proceniti pravovremeno, bez
mnogo truda i vremena. Pošto se karte mogu koristiti i kao nepo-
sredna topografska osnova za registrovanje podataka iz operativ-
no-taktičke situacije i njene izmene u toku dejstva, one se mogu
upotrebiti ne samo za studiju zemljišta, već i za proučavanje i pro-
cenu borbene situacije u celini. Pored toga, karte su veoma po-
uzdano sredstvo za brzu i sigurnu orijentaciju u svim zemljišnim,
vremenskim i borbenim uslovima. Drugim rečima, topografske i
specijalne karte su veoma značajan i bogat izvor mnogobrojnih i
raznovrsnih podataka o zemljištu, potrebnih za pripremu, organi-
zovanje i izvršenje borbenih i drugih zadataka na njemu. Zbog
toga se njima masovno koviste komandiri, komandanti i organi
štabova svih stepena, naročito u procesu procene i praćenja razvoja
situacije i za orijentaciju na zemljištu.
6 7
A e r o f o t o - s n i m c i se u novije vreme sve vise koriste
u iste svrhe kao i karte. Oni pružaju detaljnije i svežije podatke
od karata o situaciji na odgovarajućem zemljištu, jer se mogu do-
biti snimanjem iz vazduhoplova neposredno pred izvršenje za-
datka ili u toku dejstva. S obzirom na izvesne nedostatke, aero-
foto-snimci ne mogu da zamene topografsku kartu, ali je svežinom
i detaljnošću podataka veoma dobro dopunjuju. Zbog toga se
obično koriste uporedo sa topografskom kartom.
Topografske i specijalne karte, aerofoto-snimci i drugi doku-
menti o zemljištu, načini njihovog iskorišćavanja i razni drugi to-
pografski radovi na zemljištu su predmet izučavanja vojne topo-
grafije.
V o j na top o g r a f i j a je vojnotehnička nauka koja ne-
posredno služi interesima ratne veštine i to specifičnim sredstvima
- geodetsko-topografskim obezbeđivanjem borbenih dejstava. To
je posebna kategorija obezbeđenja i obuhvata niz mera koje se
preduzimaju u miru i ratu, pri neposrednoj pripremi i u toku
borbenih dejstava, radi pravovremene izrade najcelishodnijih ka-
rata i drugih dokumenata o zemljištu, kao i obuke starešina za
efikasno korišćenje tih dokumenata i izvršavanje osnovnih topo-
grafskih radnji na zemljištu. Većinu zadataka geodetsko-topograf-
skog obezbeđenja (izradu raznih topografskih i drugih karata, po-
stavljanje i određivanje na zemljištu geodetskih mreža, tačnija
merenja i računanja za potrebe vezivanja elemenata borbenog po-
retka - naročito vatrenih i radiotehničkih sredstava većih dometa
i drugo) izvršavaju, kako u miru tako i u ratu, specijalizovani
organCgeodets-ke službe, a delimlčno i topografski organi u arti-
ljeriji. Međutim, obuka starešina u korišćenju topografskih mate-
rijala i podataka i u izvršavanju izvesnih topografskih radnji za
potrebe borbenih dejstava, kao izuzetno važan zadatak geodetsko-
-topografskog obezbeđenja, ima širi značaj i odnosi se na sve sta-
rešine.
Ci 1 j top o graf s k e obuke je da starešine i vojnici
steknu potrebna teorijska i praktična znanja, umešnost i naviku
za pravilno i potpuno iskorišćavanje topografskih i specijalnih ka-
rata, aerofoto-snimaka i drugih materijala i podataka o zemljištu
u borbene svrhe. Ta obuka je nerazdvojni deo borbene obuke, jer
je za uspešno rešavanje i izvršavanje borbenih zadataka neophodno
umeti:
- brzo i sigurno se orijentisati, održavati dati pravac kre-
tanja i vršiti jednostavnija uglovna i linijska merenja, bez karte i
 Tabela broj 1.
pomoću karte (aerofoto-snimaka), u svim zemljišnim, vremenskim
i borbenim uslovima; ZADATAK Vreme za
izvršenje SADRZAJ REŠENJA
- proučavati i procenjivati po karti (aerofoto-snimcima) zem-
ljište na kome će se izvoditi dejstva radi najefikasnije upotrebe Geografska orijentacija pomoću 1 minut Pokazati pravac seve-
busole, po nebeskim telima ili na jednu
jedinica; po karakterističnim objektima stajnu ra preko objekata na
- tačno nanositi na kartu elemente borbenih poredaka, pro- zemljištu
i znacima na zemljištu tačku
mene u toku dejstva i po takvom dokumentu pratiti i ceniti si- Merenje magnetnih azimuta 1 minut Saopštiti ili zapisati
tuaciju, donositi odluke i izrađivati odgovarajuće borbene doku- pravaca na date orijentire na na jedan vrednosti traženih
mente; zemljištu azimut azimuta
tačno i brzo određivati po karti (aerofoto-snimku) koordi-
Pronalaženje na zemljištu pra- 1 minut Pokazati tražene prav-
vaca po datim magnetnim azi- na jedan ce preko objekata na
nate tačaka i koristiti se njima za pokazivanje ciljeva na zemljištu; mutima pravac zemljištu
- izraditi jednostavniji crtež (skicu, šemu) dela zemljišta i Merenje po karti azimuta ili 2 minuta Saopštiti ili zapisati
situacije na njemu, koji je često potreban pri izvršavanju odre- direkcionih uglova datih pra- na jedan vrednosti traženih
đenih taktičkih radnji. vaca na zemljištu ugao uglova
Za rešavanje tih i drugih topografsko-taktičkih zadataka po- Nanošenje na kartu pravaca po 2 minuta
Nacrtati na karti lini-
datim azimutima ili direkcio- na jedan je traženih pravaca
trebno je detaljno upoznati osobine karata i aerofoto-snimaka, nim uglovima pravac
uočiti šta se od njih može očekivati i iskoristiti, ovladati veštinom Zapisati i saopštiti
Određivanje po karti geograf- 2 minuta
čitanja tih dokumenata i potrebnim kartometrijskim radnjama na koordinate datih cilje-
skih, pravouglih ili polarnih na jedan va sa tačnošću 0,5 mm
njima. koordinata ciljeva na zemljištu cilj
Sticanje tog neophodnog minimuma topografskih znanja je u razmeru karte
osnovni cilj izučavanja tematike obrađene u ovom udžbeniku. Naneti ciljeve na kar-
NanošenJe na kartu ciljeva po 2 minuta tu s tačnošću 0,5 mm
Tematika topografske obuke je takvog karaktera da se ne datim koordinatama (geograf- na jedan u razmeru karte i oz-
može solidno naučiti samo slušanjem i čitanjem, bez praktičnih skim, pravouglim ili polarnim) cilj nači ti ih odgovaraju-
vežbi. Sistematskim uvežbavanjem pojedinačnih topografskih rad- ćim uslovnim znacima

nji (prvenstveno na pogodno odabranom zemljištu) jedino se može Zapisati i saopštiti

Određivanje po karti rastoja-
2 minuta tražene dužine sa tač­
ovladati veštinom pravilnog i brzog rešavanja složenijih topograf- nja između tačaka na zemljištu
na jedno nošću do 0,5 mm u
sko-taktičkih zadataka, a predmetna problematika pravilno shvatiti rastojanje razmeru karte
i potpuno usvojiti. Pri izvršavanju određenih topografskih radnji 2 minuta Zapisati i saopštiti
Merenje po karti dužine krivo-
mora se voditi računa o pravilnosti postupaka, tačnosti rešenja i linijske marš-rute na 10 cm dužinu marš-rute sa
dužine tačnošću do 0,1 km
brzini rada. U tabeli broj 1 date su norme izvršenja i sadržaji
rešenja izvesnih, najčešće potrebnih, topografskih radnji. Ako se 3 minuta
Proveravanje po karti među­ na jedan Zapisati ili saopštiti
postignu dati normativi može se reći da je topografska obuka sobnog dogledanja tačaka na pravac sa »vidi se« ili »ne vidi
zadovoljila. zemljištu jednom se«
preprekom
3 minuta
na 10 cm 2 Izložiti najvažnije ka-
Proučavanje zemljišta po karti karte rakteristike reljefa i
sadržaja zemljišnih objekata
srednje
gusti ne
2 minuta Orijentisati kartu i na
Orijentisanje karte i određiva­ njoj označiti stajnu
nje stajne tačke na zemljištu na stajnu
tačku tačku na zemljištu

8 9
 I OSNOVNI POJMOVI O ZEMLJIŠTU

1. TOPOGRAFSKI ELEMENTI ZEMLJIŠTA

Z e m 1 ji š te m se naziva određeni deo fizičke Zemljine po-

vršine, sa svim njenim prirodnim uzvišenjima i udubljenjima,
površinskim vodama, rastinjem, naseljima, komunikacijama i osta-
lim prirodnim i veštačkim tvorevinama na njoj.
Sklop svih prirodnih uzvišenja i udubljenja, koja čine odre-
đeni deo fizičke Zemljine površine, zove se r e 1 j e f z e m 1 j i š t a,
pojedinačna uzišenja i udubljenja su o b 1 i ci u tom reljefu, a sve
ostale prirodne i veštačke tvorevine u sklopu tog reljef11 uslovno
se nazivaju z e m 1 j i š ni objekt i. Reljef zemljišta i zemljišni
objekti čine dve osnovne grupe t o p o g r a f s k i h e 1 e m e n a t a
zemljišta.
1) ·RELJEF ZEMLJIŠTA. Uzvišenja i udubljenja u reljefu
zemljišta su prirodne tvorevine, na čije stvaranje su uticale (i da-
nas utiču) dve vrste prirodnih sila: unutrašnje i spoljašnje.
Unutra š n j e s i 1 e potiču od procesa u unutrašnjoj masi
Zemlje. Ove sile izazivaju pokrete manjih ili većih delova Zemljine
kore (izdizanja, spuštanja, nabiranja, rasedanja), vulkanske erup-
cije i seizmičke pokrete. Dejstvom unutrašnjih sila stvoreni su, u
prvom redu, krupni tzv. tektonski o b 1 i ci u reljefu Zemljine
površine (okeanski, morski i jezerski baseni i kontinenti, a na pro-
storu kontinenata - nizije i visije, kotline i planine).
Spo 1 j a š nje s i 1 e su rezultat toplotnog dejstva Sunca i
gravitacionog dejstva Zemlje, Meseca i Sunca. Sunce svojom top-
lotnom energijom zagreva mase na Zemljinoj površini. Usled ši-
renja zbog zagrevanja i skupljanja zbog hlađenja dolazi do raza-
ranja masa Zemljine kore koje se pod uticajem sile Zemljine teže
kreću. Temperaturne promene i sila Zemljine teže utiču i na kre-
tanje vazdušnih masa. Mesec i Sunce svojim gravitacionim dej-
stvom privlače vodene mase na Zemljinoj površini i izazivaju nji-
hovo kretanje u vidu plime i oseke. Prema tome, pod uticajem
Sunčeve toplotne energije nastaje razaranje Zemljine kore, kretanje
vazdušnih masa, kružno kretanje vode, stvaranje vodenih tokova

11
 caje~ velikog pritiska i temperature u unutrašnjosti Zemlje. Ovoj
i lednika, a pod uticajem gravitacije Meseca i Sunca dolazi do kre-
grupi stena pripadaju: gnajs, filit, mikašist i druge.
tanja vodenih masa u okeanima, morima i jezerima, dok se pod
uticajem sile Zemljine teže kreću vodeni tokovi, lednici i razorene Pvo vrši n.s ~i sloj Zemljine kore (tle) obično se sastoji
mase na Zemljinoj površini. Sve ove mase kretanjem vrše rad koji od trosnog zashraca, nastalog razaranjem i taloženjem razorenih
se ispoljava u razaranju, rastvaranju i prenošenju Zemljinih masa ili. ras t vorem"h stena i drugog materijala. Ovaj površinski sloj na-
sa jednih na druga mesta. ziva se z e m 1 j a i obično se obrađuje. Na ravničastim predelima
Razaranje i rastvaranje masa Zemljine kore naziva se ero- naslage ovog rastresi.tog materijala su relativno duboke dok n~
z i j a, prenošenje razorenog i rastvorenog materijala sa jednog predelima brdskog i planinskog karaktera ovog zastir;ča često
mesta na drugo - t r a n s p o r t, a njegovo taloženje - a k u m u- ~ema ili .je vneznatne debljine. Po pravilu, ispod površinskog tro-
1 a ci j a. Erozijom i akumulacijom menja se tektonski reljef i s~~g zastira~a dolazi prvo »zemlja«, pomešana sa sitnijim i krup-
stvaraju novi - e r o z i v n i o b 1 i c i u tom reljefu. Il1Jlm. komadima stena (kamenja), a zatim, idući naniže, ovi komadi
Erozivni ratl vrše: voda hemijskim dejstvom (kraška erozija), postaJU sve češći i krupniji, dok na izvesnoj dubini ne preovladaju
vodeni tokovi (rečna ili fluvijalna erozija), plima, oseka, talasi i kompvaktne stene većeg prostranstva. Ta stenovita podloga koja se
struje okeanske, morske i jezerske vode (abrazija), lednici (lednička proteze do nedovoljno poznatih dubina, zajedno sa rastresitim ma-
ili glečerska erozija), vetar (deflacija ili eolska erozija) i drugi sama .~znad nje, gradi Zemljinu koru. Od tog tzv. geološkog sastava
tzv. ero z iv ni agens i. Svi ovi erozivni agensi ne deluju na ZemlJme kore i njenog površinskog tzv. pedološkog pokrivača
svim mestima pod istim uslovima, pa je njihov erozivni proces na u~nogome zavisi karakter reljefa Zemljine površine, odnosno oso:
raznim mestima različit. bme reljefa zemljišta.
U reljefu Zemljine površine, a samim tim i u reljefu određe­ . (1) Osnovni oblici u reljefu zemljišta. Dve osnovne grupe
nog zemljišta, nema čisto tektonskih niti većih isključivo erozivnih oblika u reljefu zemljišta čine: uzvišenja i udubljenja.
oblika. Međutim, najveće denivelacije na Zemlji stvorene su dej-
·v Uz.višenja su oni oblici u reljefu zemljišta koja se primetno
stvom unutrašnjih sila, pa su na tu tektonsku osnovu »nakalemlje- uzd1zu iznad neposredne okoline. Kod uzvišenja obično se razli-
ni« manji ili veći reljefni oblici, stvoreni radom erozivnih agenasa. kuju: teme, ivica, strane i podnožje (sl. 1). Teme je gornji deo
Zajedničkim dejstvom unutrašnjih i spoljašnjih sila koje najčešće
uzvišenja i može biti šiljato, zaobljeno ili ravno; najviša tačka na
dejstvuju u suprotnim smerovima, reljef je stalno menjan, pa se
i danas ne može smatrati statičkom pojavom. Današnji reljef je u
procesu stalhih promena, mada je taj proces spor i nedovoljno
primetan.
Z e m 1 ji na kor a, a samim tim i unutrašnja građa reljefa,
sastoji se od ste na različitog sastava i fizičkih osobina, ali dvo-
jakog porekla: eruptivno-vulkanskog i taložnog (sedimentnog). U
prvom slučaju stene su postale iz rastopljene usijane mase -
m a g m e, kada se ova na putu kroz Zemljinu koru ili na njenoj
površini ohladila i očvrsla. Stene nastale na ovaj način, kao što
su: granit, trahit, diorit, sijenit i druge, nazivaju se magma t s k e
ili e r u p t i v n e. U drugom slučaju stene su postale taloženjem
mulja, izumrle flore i faune i drugog materijala u vodi i na kopnu
i nazivaju se t a 1 o ž ne ili sediment ne. Ovoj grupi stena
pripadaju: so, gips, kreda, glina, lapor, krečnjak i druge. Postoji
i treća grupa stena tzv. krista 1 a sti š k r i 1 j ci koji su na-
Sl. 1 - Elementi uzvišenja
stali naknadnim promenama taložnih i magmatskih stena pod uti-

12 13
uzv1senju (temenu) naziva se vrh. Iv i c a je linija po kojoj teme
prelazi u strane uzvišenja; kod nekih uzvišenja ova linija nije
jasno izražena. Strane ili pad ine su bočne površine uzvišenja
između ivice i podnožja; po izgledu, strane mogu biti ravne, ispup-
čene, ugnute, i stepenaste (sl. 2), a po nagibu - blage, strme i
vrletne. Podno ž j e uzvišenja je linija od koje se uzvišenje izdiže
i izdvaja od neposredne okoline.

Sl. 4 - Breg

Sl. 3 - Brežuljak

Sl. 2 - Strane uzvišenja

Sl. 5 - Glavica
.Različite relativne v1sme uzvisenja, oblik temena, izgled i Sl. 6 - Brdo
nagib strana, daju uzvišenjima različit opšti izgled po kome se na-
zivaju: brežuljak, breg, brdo ili planina.
B režu 1 j a k (hum, humka, ćuvik) je uzvišenje (sl. 3) vrlo
male relativne visine (do 10 m) i najčešće se nalazi na ravničastom (\--,)
zemljištu. C' j„'"
B r e g (sl. 4) je uzvišenje više duguljastog oblika i nejednako -~/
strmih strana, relativne visine do 50 m i najčešće je usamljeno;
ukoliko breg ima zaobljeno teme i strme strane, naziva se g 1 a-
v i c a (sl. 5).
Brdo (sl. 6) je sire i duže uzv1senje, relativne v1sme preko
50 m, različitog oblika i nagiba strana; retko je usamljeno, već je
obično u sklopu sa drugim uzvišenjima i mahom ima više vrhova.
Prema obliku temena i nagibu strana, brdo može imati različit Sl. 7 - Ploča
Sl. 8 - Ki k
14
15
izgled i naziv. Tako, na primer, ako je teme brda u vidu manje
zaravni, brdo se naziva ploča (sl. 7); ako je jedan od vrhova viši,
a uz to ima i strme strane, brdo se naziva ki k (sl. 8); ukoliko je
vrh brda završkast, go i kamenit, a uz to mu je jedna strana
strmija, a druga blaža, naziva se čuka (sl. 9), a ako se ovakav vrh
nalazi iznad strmog odseka naziva se čuka r a (sl. 10); ukoliko
brdo ima široko i plećato teme, a uz to je krševito i sa strmim stra-
nama, naziva se hrid (sl. 11).

Sl. l 2 - Planina
tome jedna strana strmija i zbog toga venac uzak, takav venac se
naziva g _r e ~ e n (sl. 13), dok se širok venac naziva bi 1 o (sl. 14).
Na planmsk1m vencima (grebenima, bilima) javljaju se mnoga
sporedna uzvišenja i udubljenja. Uzvišenja na planinskim vencima
nazivaju se vi s o vi (sl. 15), a udubljenja p r evo j i ili se d 1 a

Sl. 9 - Čuka Sl. 10 - čukara

P 1 anin a (sl. 12) je znatno prostranije i više uzvišenje koje

se uzdiže iznad okolnog zemljišta i do nekoliko stotina metara.
Teme kod planine može biti kupasto ili izduženo. Ako je izduženo,
ivica po kojoj se sutiču strane planine naziva se vena c; ako je pri
Sl. 13 - Dva različita grebena

Sl. 11 ~ Hrid Sl. 14 - Bilo Sl. 15 - Planinski visovi

16
2 · Vojna topografija 17
 V o d od eri n a (sl. 18) je udubljenje neznatne dubine u
obliku žleba koje izrije voda posle kiše ili topljenja snega na
strmom i rastresitom zemljištu.
J a ruga (sl. 19) je dublja vododerina koju bujica izrije na
strmim stranama i u čvršćoj podlozi.
Ud o 1 j e (sl. 20) je relativno plitko udubljenje, sa blagim
stranama, oblika i izgleda suprotnog obliku i izgledu manje kose.
Do 1 ina (sl. 21) je prostrano i izduženo udubljenje čijim
dnom obično teče voda. Po pravilu, dolina ima blage strane i pro-

Sl. 16 - Planinski prevoji (sedla)

(sl. 16). Na grebenima su visovi viši i oštriji, dok su na bilima

niži i zaobljeniji. Planinske strane takođe nisu jednostavne, već se
na njima izdvajaju pojedini ogranci koji se od venaca bočno razi-
laze i postepeno snižavaju. Ovi ogranci se nazivaju ko se (sl. 17)
koje imaju svoje strane i vence (grebene ili bila). Na njima se mogu
javiti po obliku slični samo manji· visovi i sedla, kao i na planin-
skim vencima. Najviša linija duž venca (grebena, bila) zove se
v o d o d e l n i c a ili t o p o g r a f s k i g r e b e n.
Udubljenja su oni oblici u reljefu zemljišta koji su primetno
niži od svoje neposredne okoline. Prema opštem izgledu i veličini, Sl. 18 - Vododerine
udubljenja se nazivaju: vododerina, jaruga, udolje, dolina ili
kotlina.

Sl. 17 - Planinske kose Sl. 19 - Jaruge Sl. 20 - Udolje

18 19

Sl. 21 - Dve različite doline
šireno dno; suženi delovi doline nazivaju se k 1 i s ure (sl. 22);
ulaz u klisuru zove se ž d r e 1 o, najuži deo klisure - t e s n a c, a
besputni deo tesnaca - k 1 a na c. Kratke klisure sa strmim i obra-
slim stranama zovu se s u t je s k e, a sa još strmijim, gotovo verti-
kalnim stranama - k a n j o n i.
K o t 1 ina (sl. 23) je prostrano udubljenje sa manje ili više
ravnim dnom i strmim stranama; najčešće se javljaju kao veća
Sl. 22 • Dve različite klisure
20
Sl. 23 - Kotlina
proširenja doline između dva tesnaca ili kao tektonske potoline ra-
zličitog oblika i dimenzija.
Najniža linija duž dna udubljenja, prema kojoj su upravljene
strane odnosnog udubljenja, zove se vod o s 1 iv ni c a i obično
se poklapa sa tokom reke, potoka ili potočića.
Vrhovi uzvišenja i dna udubljenja predstavljaju karakteri-
stične tačke, a vododelnice i vodoslivnice - karakteristične linije
u reljefu zemljišta. Ove karakteristične tačke i linije čine skelet
reljefa i određuju uzajamni odnos uzvišenja i udubljenja, a samim
tim i karakter odnosnog reljefa zemljišta.
Uzvišenja i udubljenja na Zemljinoj površini retko su usam-
ljena i odeljena jedno od drugoga. Najčešće se od glavnog venca
(grebena, bila) račvaju bočno i naniže kose, koje se opet račva­
njem dele u manje kose i kosice sa postepenim prelaženjem u rav-
nicu. Na prostoru između venaca, grebena i bila nalaze se razne
vrste dolina, udolja, jaruga, vododerina i drugih udubljenja. S
obzirom na relativne i nadmorske visine reljefnih oblika i njihov
opšti topografski sklop, deo Zemljine površine može imati izgled
ravničarskog, brežuljkastog, bregovitog, brdovitog ili planinskog
zemljišta. U opštem sklopu reljefnih oblika zastupljene su izvesne
zakonitosti koje se ogledaju u sledećem:
- planine i kose granaju se idući odozgo naniže, a rečna
mreža - odozdo naviše, tako da orografska i hidrografska mreža
ulaze jedna u drugu u obrnutom smislu; glavni venci (grebeni, bila)
su viši, duži i oštriji, a sporedni - niži, kraći i zaobljeniji; duž
venaca (grebena, bila) nagibi su znatno blaži od nagiba strana
odgovarajućih planina i kosa;
21
 - u horizontalnom smislu, doline i rečni tokovi pov1JaJU se
krivudajući između planina i kosa; ako dva rečna toka imaju iste
visine, a strane dolina iste nagibe, vododelnica se nalazi na sre-
dini između ta dva toka; ukoliko su visine tokova ili nagibi strana
dolina različiti, vododelnica između njih nalazi se bliže višoj dolini,
odnosno dolini sa strmijom stranom;
- ako se pravac doline produži unazad preko topografskog
grebena, linija takvog pravca seče greben na mestu gde se sa
njegove druge strane odvaja kosa; ukoliko tako produženi pravac
seče greben na mestu gde se nalazi prevoj ili sedlo, sa njegove
druge strane sigurno se nalazi početak slične doline.
Uočavanjem ovih zakonitosti olakšava se sagledavanje i pro-
učavanje opšteg sklopa reljefa određenog zemljišta.

(2) Specifični oblici u reljefu zemljišta. Pored navedenih

osnovnih oblika u reljefu zemljišta, u nekim predelima se javljaju
i posebni reljefni oblici, nastali izrazitijim dejstvom erozivnih age-
nasa, kao što su: kraški, abrazioni, lednički, eolski i neki drugi.
Kraški oblici nastaju na krečnjačkom z~mljištu usled jake
hemijske erozije atmosferske vode. Kada voda koja sadrži ugljen-
-dioksid, padne na krečnjačku površinu, ovaj najpre pretvara kal-
cijum-karbonat u bikarbonat koji se potom rastvara u vodi i ona
ga odnosi. Hemijskim rastvaračkim dejstvom, pomognutim meha-
ničkim razaranjem, stvaraju se u krečnjačkim stenama, uglavnom,
zatvorena udubljenja i podzemni kanali. Najrasprostranjeniji oblici
na kraškom zemljištu koji ga čine karakterističnim jesu: škrape,
vrtače, uvale, kraška polja, kraške jame i pećine (sl. 24).

škrape su uski žlebovi na površini krečnjaka razdvojeni

grebenima; dubina žlebova varira između nekoliko decimetara i
više metara; grebeni su oštri ili zaravnjeni i često sekundarno
izupčani. Škrape se javljaju u svim kraškim predelima, ali ih naj-
više ima i tipski su razvijene na čistom krečnjaku bez rastinja i na
strmim nagibima, dok su veoma retke na ravnim .i slabo nagnutim
površinama.
Vrt a č e su najkarakterističniji kraški oblici koji kraškom
reljefu daju boginjav izgled. To su razna levkasta, oknasta, tanji-
rasta, karličasta, zvezdasta - veća ili manja - zatvorena udub-
ljenja, različitih prečnika, dubina i nagiba strana. Dna su im gola
i stenovita ili su pokrivena obradivim slojem gline, a negde su pak
pod vodom. Najčešće se javljaju na zaravnjenim površinama i pla-
toima, raspoređene - negde gušće, a negde rede - bez ikakvog
reda.
22 23
 U v a 1 e su veća udubljenja koja obično nastaju spajanjem
vise vrtača. Dublje su od običnih vrtača; dno im je šire, ravno ili
izdubljeno manjim vrtačama.
K r a š k a p o 1 j a su velike, izdužene, ovalne, ređe okruglaste
ili sasvim nepravilne depresije između kraških masiva. Dna su im
prostrana, ravna i relativno velike širine. Strane su im strme i na
obodu polja se lome, prelazeći u široku ravan dna, sa kojeg se
često uzdižu pojedinačna uzvišenja. U hidrografskom pogledu mogu
se izdvojiti tri tipa kraških polja: suva, periodično plavljena i stal-
no plavljena. Pošto kraška polja predstavljaju najdublje depresije
u oblasti krasa, mnogi kanali kojima su prožeti krečnjaci i kojima
cirkuliše voda, izbijaju na stranama polja i tu se javljaju izvori i
vrela. U nekim poljima, za vreme kišnih perioda, ovim kanalima
pritiče znatno više vode nego što može da otekne kroz ponore na
dnu ili po obodu polja; ukoliko su ponori u stanju da prime svu
vodu koju daju izvori i vrela, polje će ostati suvo; čim je priticanje
vode veće od oticanja polje će postati privremeno ili stalno po-
plavljeno. Za vreme plavljenja u poljima se talože ostaci raspad-
nutih i rastvorenih stena i drugih materijala, pa su kraška polja
i jedine veće plodne i obradive površine u kraškim predelima.
Kraške jame su, pretežno, vertikalni kanali u krečnjač­
kim masama. Prečnik otvora jama na površini obično iznosi neko-
liko metara, a dubina se kreće i do nekoliko stotina metara. Postoji
nekoliko tipova kraških jama, pa se prema tome i nazivaju: zve-
kara, vigled, ponor itd. Obično su povezane sa podzemnim pećinama
ili kanalima, kojima teče voda, a ima ih i suvog dna.
P e ć i n e su podzemni, pretežno horizontalni, kanali ili dvo-
rane, suve ili sa vodenim tokovima. Mogu biti duge od nekoliko
desetina ili stotina metara pa do više kilometara. Obično se javljaju
na obodima kraških polja. Pećine postaju kombinovanim procesom
hemijske i mehaničke erozije podzemnih tokova. Obično su ukra-
šene lepim pećinskim nakitom u obliku raznovrsnih i raznobojnih
stalaktita, stalagmita, stubova, zavesa, basena često čarobnog izgle-
da. Postanak svih vrsta pećinskih ukrasa objašnjava se vetrenjem
ugljen-dioksida iz vode, pri čemu se iz rastvora oslobađa kalcijum-
se razara, rastvara, odnosi i taloži materijal i tako se stvaraju razni
oblici tzv. pri b r e ž no g r e 1 j e f a (sl. 25) - terase, klifovi, hri-
dovi, potkapine, niske žalovite obale i drugo:
Lednički oblici u reljefu nekih visokih planinskih predela na-
stali su erozivnim radom lednika. Krećući se pod uticajem sile
Zemljine teže, lednici su nosili (na sebi, u sebi, pored i ispod sebe)
sav materijal na koji su nailazili ili odvalili na putu i taložili ga
na mestima topljenja leda. Za vreme ledenog doba postojali su
lednici i na nekim našim planinama, gde su izgradili i ostavili i
danas vidljive karakteristične oblike u reljefu tih predela, kao što
su: cirkovi, valovi i morene (sl. 26). Ci r kov i su okruglasta udub-
ljenja usečena ispod planinskih vrhova, gde su se stvarali i odakle
su polazili lednici; ta udubljenja su danas obično ispunjena jezer-
skom vodom. V a 1 ovi su duboko usečene doline, strmih strana
i blago izdubljenog dna, kojima su se lednici kretali, dok su mo-
rene bedemi stvoreni od donetog materijala na mestima topljenja
hrid
klif
I
I plićina ( AI .'
~ lr'
I . ' r __d;,_ /
rI I
~·~I
::5P/f
__r------__;-
1. .

-karbonat i taloži; mada kapljice vode sadrže neznatne količine

rastvorenog krečnjaka ipak su u stanju da u toku vekova stvore
ogromne naslage pećinskog nakita.
Abrazioni oblici nastaju rušilačkim i stvaralačkim dejstvom Sl. 25 - Oblici
okeanske, morske i jezerske vode na obalu. Dejstvom ove erozije pribrežnog reljefa

24 25
 DINE ILI DUNE

OOSEK U LESU

Sl. 26 - Oblici ledničke

erozije i akumulacije

lednika; iza tih morenskih bedema danas se obično nalaze jezera,

kao što je to slučaj sa Plavskim, Bledskim i nekim drugim. Dana- Sl. 27 - Oblici eolske erozije i akumulacije
šnji predeli pod »večitim« snegom i ledom izloženi su intenzivnoj
ledničkoj eroziji i menjanju reljefa. Poznavanje reljefnih oblika i procesa koji stvaraju te oblike,
uočavanje dominantnog agensa koji je uslovio karakter oblika i
Eolski oblici stvaraju se, u prvom redu, na predelima aridne
reljefa i utvrđivanje regionalnog rasprostiranja tipova oblika i re-
klime erozivnim radom vetra - oduvavanjem, izduvavanjem, odno-
ljefa na Zemljinoj površini ima, pored naučno-teorijskog značaja,
šenjem i taloženjem razorenog materijala, najčešće peska i prašine.
i veliki praktični značaj, jer su život i delatnost ljudi uopšte u znat-
Eolskom erozijom i akumulacijom stvoreni su neobični oblici u
~~j. me.ri. us~ovljeni reljefom. On utiče na klimu, hidrografiju, biljni
reljefu Zemljine površine, kao što su razne kamenite pustinje, ne-
i z1votmJsk1 svet, na privrednu delatnost, a preko ovih - na na-
mirni i nestabilni oblici u reljefu peščanih pustinja, razne naslage
~eljer:ost, položaj, tip i veličinu naselja i industrijskih postrojenja
lesne prašine i drugi (sl. 27). Vetar je i u našim krajevima u ne-
i uopste na ekonomsko stanje određenog regiona.
davnoj geološkoj prošlosti bio značajna sila kojom je izgrađivan
reljef, naročito u oblasti Panonskog basena.

26 27
 2) ZEMLJIŠNI OBJEKTI. Sve prirodne i veštačke tvorevine
u sklopu određenog reljefa zemljišta mogu se uslovno svrstati u
tri osnovne grupe: vode, rastinje i građevine.
U prvu grupu spadaju: mora, jezera, bare, močvare, reke,
potoci i izvori, zatim veštački uređene i regulisane vode sa objek-
tima u vezi sa njima - česme, bunari, cisterne, crpke, vodovodi,
kanali, jazovi, akvadukti, ribnjaci, pirinčana polja i slično.
Rastinjem se nazivaju: šume, šumarci, žbunje, živice, pojedi-
načno drveće, drvoredi, parkovi, voćnjaci, vinogradi, samoniklo
bilje, razni poljoprivredni usevi i mnogobrojne druge vrste biljnog
sveta uopšte.
Građevine su isključivo veštačke tvorevine u koje spadaju:
sve vrste pojedinačnih i grupisanih zgrada, podignutih za stam-
bene, privredne, socijalno-zdravstvene, školske, kulturne, vojne i
druge potrebe ljudi, zatim sve vrste komunikacija sa odgovaraju-
ćim objektima na njima i u vezi s njima, kao i mnogobrojni drugi
objekti stvoreni radom ljudi.
Posebnu grupu čine objekti inžinjerijskog uređenja i utvr-
đivanja zemljišta koji se izgrađuju za vreme priprema i u toku
borbenih dejstava (fortifikacijski objekti, prepreke, kolonski pu-
tevi, mostovi, prelazi i dr.). Ti vojni objekti koji su najčešće pri-
vremenog karaktera, mogu znatno izmeniti topografsko-taktičke
osobine zemljišta i pri njegovoj proceni treba ih detaljno proučavati
zajedno sa drugim topografskim elementima zemljišta.
2. TAKTIČKE OSOBINE ZEMLJIŠTA
Zemljište utiče na taktička dejstva prostorom koji se prelazi
u borbi i kretanju i svojim osobinama: prolrndnošću, preglednošću,
zaštitom, geološkim stvorom i ekonomskim stanjem. Zbog toga se
pri proceni borbene situacije i konkretnim dejstvima uvek prouča­
vaju i procenjuju ove t a k t i č k e o s o b i n e z e m 1 j i š t a i bira
način dejstva kojim će se te osobine što bolje iskoristiti za sebe, a
neprijatelj staviti u što teži položaj.
Razmotrićemo, ukratko, kako topografski elementi zemljišta
utiču na njegove taktičke osobine.
1) PROHODNOST ZEMLJIŠTA. Karakteriše se stepenom do-
stupnosti zemljišta za kretanje borbenih i transportnih sredstava
i njegovim uticajem na brzinu kretanja, manevrovanje i održavanje
određenog pravca kretanja.
28
Jedan od osnovnih faktora koji utiču na prohodnost svakog
zemljišta jeste razvijenost i kvalitet putne mreže; što je mreža
gušća i kvalitet puteva bolji, zemljište je prohodnije. Gustina, kva-
litet i pravci puteva, kao i kvalitet objekata na njima, od posebnog
su značaja za prohodnost na pJaninskim, kraškim, pošumljenim i
močvarnim predelima.
Prohodnost zemljišta van puteva zavisi od karaktera reljefa,
površinskih voda, pokrivenosti, geološkog sastava tla, atmosferskih
pojava i taktičko-tehničkih osobina vozila.
R e 1 j e f z e m 1 j i š t a utiče na prohodnost ispresecanošću,
visinskim razlikama i nagibom strana reljefnih oblika. Ispresecan
reljef može imati velike visinske razlike između pojedinih tačaka
i strme strane pojedinačnih reljefnih oblika, pa će napori i vreme
potrebni za kretanje na njemu biti veoma veliki. Najčešće prepreke
u reljefu zemljišta su razne vododerine, jaruge, useci, zaseci, nasipi
i razna uzvišenja i doline sa strmim stranama koji usporavaju,
otežavaju ili onemogućavaju kretanje i prevoženje borbene i druge
tehnike.
Mogućnosti kretanja van puteva, s obzirom na nagibe u reljefu
zemljišta, karakterišu podaci navedeni u tabeli broj 2.
T a b e l a b r o j 2.
Nagibi u reljefu
zemljišta Savladivi usponi pri suvom i tvrdom tlu
Do 10° za teretna vozila-točkaše sa prikolicom
10°-20° za terenska i teretna vozila-točkaše bez prikolice
za vozila-guseničare ili poluguseničare: bez priko-
20°-30° lice - do 30°, sa prikolicom - do 25°; za tovarnu
stoku - do 25°, a pri smanjenom teretu - do 35°
30°-40°
za tenkove i samohodna oruđa - do 35°, a na krat-
kim deonicama za tenkove i do 40°
I za grupe vojnika s tim što se pri usponu-padu ve-
40°-60° ćem od 45° mogu kretati samo uz pridržavanje za
razne ispuste i rastinje
preko 60° za obučeno ljudstvo sa specijalnom opremom
29
 Za ljudstvo koje se kreće peške na ravničastom zemljištu
oko 4 km/č, pri nagibu 5°-10° brzina se smanjuje za oko 1 km/č,
a pri nagibima preko 10° dodaje se po 1 sat na svakih 300-400 m
penjanja, odnosno 450-600 m spuštanja. Noću se brzina smanjuje
zavisno od stepena vidljivosti, karaktera maršrute i zamorenosti
ljudstva. Kod motornih vozila, povećavanjem nagiba brzina se sma-
njuje, a utrošak goriva povećava.
Po vrši n s k e vode (reke, kanali, potoci, jezera, bare i sl.)
pričinjavaju velike smetnje pri kretanju van puteva; prohodnost
je slabija ukoliko je mreža površinskih voda gušća, vodene površine
šire, a dubina i brzina vode veća.
Najčešće prirodne prepreke su reke. Značaj reke kao prepreke
zavisi od njene širine, dubine, brzine, sklopa obala i dna korita,
gazova, ostrva i rukavaca, regulisanosti reke i karaktera hidro-
tehničkih objekata na njoj, od godišnjeg doba i stanja vodostaja,
kao i od karaktera okolnog zemljišta. Zavisno od širine, reke mogu
biti: male - do 60 m, srednje - od 60 do 300 m i velike - širine
preko 300 m. Prema brzini matice, reke mogu biti: spore - do
0,5 m/sek, srednje brzine - od 0,5 do 1 m/sek, brze od 1 do
2 m/sek i vrlo brze - preko 2 m/sek.
Od veličine i drugih osobina reke zavise i mogućnosti njenog
savlađivanja. Savlađivanje većih reka je teže i složenije, pa zato
one i predstavljaju veće prepreke. Međutim, i male reke, pa čak i
potoci, širokih i močvarnih dolina ili strmih obala i velike brzine,
mogu biti teške za savlađivanje, naročito kada usled kiša i top-
ljenja snega nadođu, pa se razliju ili dobiju visok vodostaj.
Površinske vode, uopšte olakšavaju odbrambena dejstva, a
napadna - otežavaju, naročito pokrete oklopnih, motomehanizo-
vanih i motorizovanih jedinica.
P o k r i v e n o s t t 1 a može biti stalna i povremena. Stalnu
pokrivenost čine šume, šumarci, živice, zasadi (voćnjaci, vinogradi
i sl.) i naseljena mesta, a povremenu - razno samoniklo bilje i po-
ljoprivredni usevi. Pokrivenost tla, takođe, utiče na prohodnost;
najveći uticaj imaju guste šume i uzidana naselja, manji - retke
šume i razbijeni tip naselja, a najmanji - usevi. Pored toga, po-
krivenost smanjuje preglednost, a time i efikasnost vatre, ali olak-
šava maskiranje, zaklanjanje, zaštitu i pruža povoljne uslove za
primenu zaseda i druga iznenađenja.
Karakter t 1 a zavisi od geološke građe reljefa, fizičko-he­
mijskih osobina površinskog sloja i atmosferskih prilika. Tle može
30
znatno uticati na prohodnost; najbolju prohodnost pruža suvo zem-
ljano tle; ako je raskvašeno i blatnjavo - prohodnost je otežana,
a ukoliko je kamenito i jače izlomljeno, prohodnost može biti sve-
dena samo na mogućnost kretanja pešaka i tovarne stoke. Pri pro-
ceni karaktera tla treba imati u vidu atmosferske uslove i taktič­
ko-tehničke osobine prevoznih sredstava. Tako, na primer, teško
prohodno zemljište, usled raskvašenog i blatnjavog tla postaje lako
prohodno kada se ono zamrzne ili osuši. Ili, tle pokriveno snegom
debljine preko 25 cm postaje teško prohodno za vozila-točkaše, a
pri debljini snega većoj od 75 cm i za vozila-guseničare.
Uzimajući u obzir navedene uticaje, određeno zemljište može
biti: lako prohodno, ograničeno prohodno i teško prohodno. Lak o
prohodno z e m 1 ji š te je ono na kome su mogućni pokreti
svih borbenih i transportnih vozila u svim pravcima. Međutim, i na
takvom zemljištu prohodnost za vozila-točkaše može biti mestimič­
no ograničena, jer svaki dublji jarak, čija je širina jednaka ili veća
od prečnika točka, ograničava brzinu i mogućnost kretanja. O gr a- ·
n i č e n o p r o h o d n o je takvo zemljište na kome se mogu u svim
pravcima kretati vozila-guseničari, dok je kretanje vozila-točkaša
ograničeno samo na puteve i uske prohodne pravce van puteva.
Te š k o p r o h o dno z e m l j ište je ono na kome je mogućno
kretanje samo pešadije i tovarne stoke.
2) PREGLEDNOST ZEMLJIŠTA. Preglednost zemljišta, a sa-
mim tim i uslovi za osmatranje, maskiranje, orijentaciju i efika-
snost vatre, zavisi od karaktera i prostiranja prirodnih i veštačkih
maski, koje zaklanjaju vidokrug. Osnovne maske koje utiču na pre-
glednost zemljišta, su: reljefni oblici, šume, šumarci, zasadi, živice,
žbunje, građevine i naseljena mesta. Prema tome, preglednost za-
visi od karaktera reljefa i pokrivenosti tla.
Ravničasto zemljište je obično nepovoljno u pogledu pregled-
nosti. Na zemljištu sa is}resecanim reljefom preglednost sa domi-
nantnih tačaka je dobra po daljini, ali je istovremeno i ograničena
mnogim dolinama, jarugama i drugim udubljenjima koja se sa tih
tačaka obično ne vide. Nevidljivi prostori iza maski obrazuju tzv.
ne vid 1 j iv o pol j e. Pokrivenošću tla raznim zemljišnim objek-
tima preglednost, takođe, može biti znatno smanjena.
Prema stepenu preglednosti, zemljište može biti: pregledno,
polupregledno i nepregledno.
P r e g 1 e dno z e m 1 j ište je ono na kome se manje od
100/o površine nalazi pod prirodnim maskama i gde se sa domi-
31
nantnih tačaka može dobro osmatrati do 750/o njegove povrsme.
Od dejstva s v e t 1 o s n o g b l e s k a zaštitu pružaju zemljišni .
Ovo zemljište je pogodno za osmatranje, ali je nepovoljno za ma-
objekti i detalji u reljefu zemljišta (sl. 28), ako se koriste u zoni
skiranje od izviđanja sa zemlje i iz vazduha i zaklanjanje od dej- njihove senke.
stva vatre. Pregledno zemljište je povoljnije za branioca nego za
U šurrii, žbunju, rejonima poljoprivrednih useva, naseljenim
napadača.
mestima i sl. postoji opasnost od požara koji mogu biti izazvani
Zemljište koje je ispresecano i pokriveno na oko 200/o po-
toplotnim zračenjem.
vršine i gde se sa dominantnih tačaka može dobro osmatrati oko
500/o svih njegovih površina, naziva se po 1 u p r e gle dno.
Ne p r e g 1 e dno z e m 1 ji š te je ispresecano i pokriveno
raznim maskama na više od 300/o površine, pa se sa dominantnih
tačaka može dobro osmatrati manje od 250/o svih njegovih po-
vršina. Ovo zemljište pruža povoljne uslove za maskiranje, a sa-
mim tim i za prikriveno kretanje, iznenađenja i slično, ali nepo-
voljno utiče na osmatranje, orijentaciju, brzinu kretanja, organi-
zovanje vatrenog sistema, sadejstvo, i drugo. Kada se nalazi ispred
prednjeg kraja odbrane, ono otežava odbranu, a olakšava napadna
dejstva.
3) ZAŠTITNE OSOBINE ZEMLJIŠTA. Zaštitnim osobinama
zemljišta naziva se sposobnost reljefnih oblika i zemljišnih objekata
da potpuno ili delimično zaštite živu silu i tehnička sredstva od
neprijateljeve vatre, a naročito od nuklearnih udara.
Zemljište (posebno reljef, šume i čvrste građevine) može da
zaštiti od udarnog (mehaničkog), toplotnog i radioaktivnog dejstva
nuklearnih eksplozija, da oslabi ili pojača ova dejstva.
Na rasprostiranje i rušilačko dejstvo ud a r no g ta 1 a s a
najhitnije utiču reljef i šumski kompleksi. Reljef može oslabiti ili
pojačati dejstvo udarnog talasa; na stranama (padinama) okrenutim
centru eksplozije javlja se veći pritisak - veće rušilačko dejstvo
- nego na obratnim stranama, gde je dejstvo talasa znatno oslab-
ljeno; dugačke i duboke doline i jaruge koje se protežu u pravcu Sl. 28 - Korišćenje neravnina zemljišta kao zaklona pri nuklearnom udaru
rasprostiranja udarnog talasa, pojačavaju njegovo dejstvo kanali-
šući ga tim pravcima, a ukoliko se protežu upravno na pravac ra-
Na rad i o akt iv no zrače n j e reljef i zemljišni objekti
sprostiranja talasa - pružaju zaštitu slabeći pritisak talasa.
ispoljavaju manji uticaj nego na udarni talas i toplotna zračenje.
U šuni.i, pritisak udarnog talasa unekoliko slabi već na uda-
Tako, na primer, šuma može smanjiti dozu primarnog radioaktivnog
ljenju 50-200 m od ivice, što zavisi od gustine šume. Međutim,
zračenja samo za 10-200/o, a obratni nagibi - i do 30o/o.
postoji opasnost od rušenja drveća i grana; to rušenje je utoliko
veće što je drveće starije i krune razvijenije. Proseke i putevi koji Na stepen kontaminacije zemljišta znatan uticaj
se protežu u pravcu rasprostiranja talasa usmeravaju pravac nje- ispoljava tle i vegetacioni pokrivač.
govog rasprostiranja i time mu poJaČavaju rušilačko dejstvo. Pedološka struktura tla utiče na intenzitet i vreme trajanja
U naseljenim mestima dejstvo udarnog talasa se smanjuje, ali radioaktivnosti, zavisno od toga koliko u njegovom sastavu ima
postoji opasnost od rušenja zgrada i požara. onih hemijskih elemenata koji pod dejstvom neutrona i sami po-
32 3 ~ Vojna topografija _33
 staju radioaktivni. Tako, na primer, kalcijum kao osnovni sasto-
jak krečnjačkih stena, zbog dugog vremena poluraspadanja, pred-
stavlja dugotrajnu radiološku opasnost, dok silicijum koji je naj-
rasprostranjeniji elemenat, zbog kratkog vremena poluraspadanja
i emitovanja samo beta-zrakova predstavlja opasnost samo u prvim
časovima posle eksplozije.
Visoko rastinje u izvesnom stepenu štiti tle od kontaminacije
zadržavanjem čestica radioaktivnih padavina u krošnjama, dok ni-
sko rastinje, zadržavanjem radioaktivnih čestica, povećava radio-
lošku opasnost za živu silu i tehniku kada dolaze u dodir s njim.
Veličina i oblik rejona (zone) kontaminiranog zemljišta u znat-
noj meri zavise od meteoroloških uslova koji uslovljavaju brzinu
i pravac kretanja radioaktivnog oblaka.
Pri proučavanju zemljišta radi organizacije zaštite od radio-
aktivnog zračenja treba imati u vidu, u prvom redu: stepen ispre-
secanosti reljefa, pravce protezanja glavnih grebena i dolina, ste-
pen i karakter pokrivenosti tla, geološku građu reljefa zemljišta
i meteorološke uslove. Najbolji prirodni zakloni od nuklearnih uda-
ra su obratne strme strane uzvišenja i udubljenja u reljefu zem-
ljišta i razni podzemni objekti, kao što su: pećine, tuneli, rudnička
okna i slična skloništa.
4) GEOLOŠKE OSOBINE I EKONOMSKO STANJE ZEMLJI-
ŠTA. Na taktička dejstva u znatnoj meri mogu da utiču geološka
struktura reljefa i ekonomsko stanje na zemljištu.
G e o 1 o š k e o s o b i n e z e m 1 j i š t a, kao što je već re-
čeno, utiču na prohodnost (kamenito, izlomljena, raskvašeno ili
blatnjavo tle) i na zaštitne osobine zemljišta (stvaranje kraće Hi
duže kontaminacije). Pored toga, geološka građa reljefa i karakter
tla utiču i na razne inžinjerijske radove koji se izvode u pripremi,
i u toku borbenih dejstava. U tom pogledu zemljište utiče, u prvom
redu, tvrdoćom tla koja opredeljuje sredstva i efekat radova. Tle
može biti meko, srednje tvrdoće i tvrdo. Od karaktera tla zavise
mogućnost, sredstva, trud i vreme potrebni za inžinjerijsko uređi­
vanje i utvrđivanje zemljišta. Tako, na primer, meko, a često i tle
srednje tvrdoće može se kopati šančanim alatom (pijukom, ašo-
vom), dok je za izradu objekata u tvrdom (kamenitom) tlu potreban
specijalan alat (ćuskije, bušilice, razne inžinjerijske mašine)
eksploziv.
Ekonomsko stan j e na određenom rejonu zav1s1, u
prvom redu, od gustine naseljenosti i stanja mesnih materijalnih
34
sredstava. To stanje utiče najviše na pozadinska obezbeđenje dej-
stava.
Naseljena mesta pružaju povoljne uslove za smeštaj i zakla-
njanje od nevremena, ali predstavljaju pogodne ciljeve za dejstvo
avijacije i drugim sredstvima. Mesno stanovništvo, ukoliko nije
evakuisano, može se iskoristiti kao pomoćna radna snaga za razne
inžinjerijske radove.
Od mesnih materijalnih sredstava koriste se artikli za ishranu
drvo, transportna sredstva, razne radionice i druga. što se viš~
koriste mesna materijalna sredstva, manje se zavisi od dotura tih
sredstava iz pozadine, pa se transportna i druga sredstva jedinice
mogu više angažovati za dotur borbenih potreba ili za druge za-
datke.
Naseljenost i stanje mesnih materijalnih sredstava na odre-
đenom zemljištu u znatnoj meri su funkcija geološke strukture i
karaktera reljefa zemljišta. Od toga zavise rudna bogatstva, obra-
zovanje obradivih površina, hidrografske prilike i drugi preduslovi
za bogatstvo jednog kraja ili regiona.
*
* *
Taktičke osobine određenog zemljišta, kao što se iz prethod-
nog izlaganja može zaključiti, zavise od karaktera njegovih topo-
grafskih elemenata i njihovog opšteg topografskog sklopa. Radi
toga, pri proučavanju i proceni nekog zemljišta treba, pre svega,
ustanoviti:
- u kom stepenu je to zemljište ispresecano i pokriveno ra-
znim preprekama koje ograničavaju slobodu manevra i
- u kojoj meri je to zemljište povoljno ili nepovoljno u po-
gledu uslova osmatranja, maskiranja, orijentacije, zaštite borbenih
poredaka, organizovanja vatrenog sistema, pozadinskog obezbeđe­
nja i drugih uslova za uspešno izvršavanje borbenih zadataka.
Predmet proučavanja može da bude rejon, zona, maršruta, a
najčešće su to određeni t o p o g r a f s k o - t a k t i č k i o b j e k t i.
To su, u taktičkom pogledu, karakteristične tačke, linije; položaji,
tesnaci i prepreke, čijim se držanjem, neutralisanjem ili zauzima-
njem obezbeđuje uspeh u taktičkim dejstvima.
Dominantne tačke su istaknuti oblici u reljefu zem-
ljišta ili zemljišni objekti koji dominiraju nad okolnim zem-
ljištem i sa kojih je dobra preglednost i efikasnost vatre. To mogu
biti razni visovi, ogranci ili delovi kosa, veće zgrade, grupe zgrada,
manja naselja, delovi većih naselja, manje šume, delovi većih šum-
35
skih kompleksa i sl. Ove tačke obično imaju ulogu otpornih tačaka 1) MANEVARSKO ZEMLJIŠTE. Manevarskim zemljištem
u odbrani ili oslonca u napadnim dejstvima. (sl. 29) naziva se ono koje je lako prohodno (ređe sa ograničenom
Li ni j e su uslovni nazivi za zemljišne rejone relativno ve-
prohodnošću) i povoljno za taktička dejstva, uz upotrebu svih, pa
like širine i male dubine. One mogu biti neprekidne, kao što su i najtežih, borbenih sredstava. To su predeli ravničastog, brežulj-
grebeni, kose, rečne obale, ivice šume ili naseljenih mesta, ili ispre- kastog i brdovitog reljefa (nadmorske visine do 500 m) ili planinske
kidane kada se sastoje od niza tačaka, na zemljištu razdvojenih, visoravni takvog karaktera reljefa, ukoliko ne poprimaju karakter
ali taktički povezanih. Po nameni mogu biti: odbrambene, linije kraškog, pošumljenog ili močvarnog zemljišta.
za razvoj, vatrene i druge.
Po 1 o ž a j i su delovi zemljišta različitog prostranstva, ogra-
ničeni po frontu i dubini rasporedom jedinica i njihovih borbenih a. Reljef ravni ča stog zemljišta
sredstava, a služe kao oslonac za izvršenje postavljenog taktičkog
zadatka. Razlikuju se, uglavnom, odbrambeni položaji, polazni po-
ložaji za napad, predstražni položaji, vatreni položaji, očekujući
položaji i drugi.
T e s n a c i su, u taktičkom smislu, delovi zemljišta na kojima
se jedinica ne može potpuno razviti za borbu. To su, najčešće, razne
klisure, jaruge i uske doline u planini, putevi u velikim šumama,
delovi puteva u usecima, zasecima ili na nasipima, nasipi na moč­
varnom zemljištu i drugi. Uticaj tesnaca na pokret i razvoj zavisi
od veličine i sastava jedinice.
P r e p r e k e su oni delovi zemljišta koji otežavaju ili one.;.
mogućavaju pokret, pa se moraju preduzimati posebne mere radi
njihovog savlađivanja. U prepreke se ubrajaju sve vrste površin-
skih voda·, strme strane (padine) u reljefu zemljišta, guste šume,.
raskvašeno ili stenovito i jako izlomljene tle, sneg i sl. Pored ovih
prirodnih, na zemljištu mogu postojati i veštačke prepreke forti-
fikacijske ili minsko-eksplozivne.
Uticaj raznih topografsko-taktičkih osobina zemljišta na orga-
nizovanje i izvođenje borbenih dejstava menja se (postaju značaj­
niji ili manje značajni) u zavisnosti od razvoja borbene tehnike,
načina vođenja borbe i od borbenog zadatka (vida dejstva). c. Reljef brdovitog zemljišta~(:_r:,r:;"?
/")~---== ~ ~J
:-i~
3. TOPOGRAFSKO-TAKTIČKE KATEGORIJE ZEMLJIŠTA "
Prema opštem sklopu topografskih elemenata zemljišta i nji-
hovim taktičkim osobinama, zemljište može biti: manevarsko, pla-
ninsko, kraško, pošumljene ili močvarno. 1 )

1) U nekim geografskim oblastima postoje i druge kategorije zem-

ljišta, kao što su: pustinje, džungle, stepe, tundre i polarno zemljište. Sl. 29 - Reljef manevarskog zemljišta
36 37
 -20-

Reljef ravničastih predela nema jasno izraženih uzv1senja i

a. Reljef nisko-planinskog zemljišta
udubljenja, a ukoliko ih i ima, neznatnih su visinskih razlika, pa
ovom zemljištu daju blago talasast izgled. Na takvom zemljištu i
najmanji reljefni oblici (brežuljci, udolja i sl.) mogu imati veliki
taktički značaj, često veći nego uzvišenja od desetinu ili stotinu
metara na brdovitim ili planinskim predelima. Reljef brežuljka-
stih predela obiluje brežuljcima i bregovima, blagim i dugačkim
kosama, razdvojenim plitkim ovalnim dolinama i udoljima, dok
reljef brdovitih predela sačinjavaju bregovi i brda raznih oblika i
dimenzija, a uz to obiluje i znatnijim visinskim razlikama i stra-
nama strmijih nagiba.
Rečna mreža na manevarskom zemljištu je raznovrsna. što
je zemljište više ravničasto reke su sporije, širih i močvarnijih
dolina, sa više meandara, rukavaca, ada i manjih ili većih ostrva.
Manevarsko zemljište je, po pravilu, plodno i kultivisano, gu- b. Reljef srednje-planinskog zemljišta
sto naseljeno i komunikativno. Putna mreža je gusta a broj obje-
kata na putevima je relativno mali; to su obično objekti preko vo-
denih. tokova i na mestima ukrštanja važnijih saobraćajnica. No-
sivost objekata, usponi trase i poluprečnici krivina, uglavnom, za-
dovoljavaju potrebe savremene armije. Porušeni objekti i deonice
puteva mogu se relativno lako zaobići, a njihova opravka ne pri-
činjava velike teškoće, jer je pristup gradilištu lak.
Pokrivenost ovog zemljišta je relativno mala; manji deo je
pod šumama, voćnjacima, vinogradima, živicama i naseljima, dok
je veći deo samo povremeno pokriven poljoprivrednim usevima.
Uopšte, ovo zemljište je veoma povoijnih topografsko-taktič­
kih osobina koje omogućuju normalan pokret, dejstva i manevar
uopšte, pa otud i naziv takvom zemljištu - manevar s ko.

2) PLANINSKO ZEMLJIŠTE. Sačinjavaju ga (sl. 30) brdski

i planinski predeli iznad 500 m nadmorske visine. Prema nadmor-
skim visinama do kojih dopiru gornji delovi brda i planina, ovo
zemljište može se uslovno podeliti na: nisko planinsko, srednje pla-
ninsko i visoko planinsko. Nisko planinsko zemljište čine predeli
nadmorskih visina od 500 do 1.000 m; srednje planinsko od 1.000
do 2.000 m, a visoko planinsko se nalazi iznad 2.000 m nadmorske
visine.
Osnovne karakteristike planinskog zemljišta koje u većoj ili
manjoj meri ispoljavaju uticaj na borbena dejstva, jesu: velika
ispresecanost reljefa, relativno slaba komunikativnost, retka nase- Sl. 30 - Reljef
ljenost i oštra klima. planinskog zemljišta

38 39
 Reljef planinskog zemljišta sacm]ava sklop planinskih gre-
bena i njihovih ogranaka, ispresecanih dubokim dolinama strmih
strana. Ispresecanost reljefa, razne pregrade i pokrivenost, jako
ograničavaju preglednost. Kretanje je znatno teže, sporije i napor-
nije nego na manevarskom zemljištu, a samim tim i prohodnost je
ograničena ili svedena na minimum.
Planinske reke se odlikuju veoma velikom brzinom matice
koja dostiže i 4-6 m/sek. One predstavljaju značajne prepreke ne
samo brzinom i dubinom, već i topografskim stvorom korita i
obala. Najčešće su usečene u vidu klisura i kanjona, pa su prilazi
vodotoku obično mogućni samo dolinama pritoka i putevima.
Dobri putevi su retki, a oni koji postoje najčešće vode uskim
dolinama, kroz klisure i razne druge tesnace, preko padina i pre-
voj a, gde često nema nikakvih proširenja. Putevi su normalno uži
nego na nizijskom zemljištu, sa oštrim krivinama i usponima, me-
stimično većim i od 10°/o, što sve predstavlja uska grla za teška
vozila i znatno usporava pokret. Karakterističan je veliki broj
objek~a na putevima (nasipi, useci, zaseci, potporni zidovi, pro- Sl. 31 - Reljef kraškog zemljišta
pusti~ mostovi, vijadukti i dr.). Osetljivost ovih objekata je maksi-
malna, jer su obilasci često nemogućni, a pristup porušenim objek- su kraške pojave potpuno razvijene, površina tla kamenita i izlom-
tima ili deonicama puta veoma težak. ljena, a rastinje retko i zakržljalo; blagi ili zeleni kras, u kojem
Retka naseljenost i siromaštvo, naročito visoko planinskih su kraške pojave delimično izražene, tle pokriveno humusom, a ve-
predela, a uz to i velike temperaturne razlike, znatno otežavaju getacija razvijena, i predeli koji čine prelaz između ljutog i blagog
pozadinsko obezbeđenje i zbrinjavanje jedinica. krasa.
Uopšte rečeno, planinsko zemljište ima ·veliki uticaj na bor- Na predelima ljutog (golog) krasa kraški proces se odvija nor-
bena dejstva. Ono otežava ili ograničava upotrebu tehnike, usme- malno, pa su na njima potpuno izraženi svi kraški oblici i hidrolo-
rava i kanališe borbena dejstva na manje ili više odvojene pravce, ške pojave: škrape, vrtače, uvale, kraška polja, kraške jame, pe-
ograničava upotrebu nuklearnih sredstava, otežava obilazak zapre- ćine, vrela, ponornice i dr. Oštri grebeni, šiljati vrhovi, vrletne i
čenih ili kontaminiranih rejona, smanjuje efikasnost streljačke vat- stenovite strane uzvišenja i udubljenja, daju ovom zemljištu izgled
re, otežava uspostavljanje i održavanje veze itd. Planinsko zemlji- stenovite pustinje. Doline su relativno kratke, uske, duboke, strmih
šte je pogodno, u prvom redu, za jedinice koje dejstvuju na parti- i stenovitih strana i najčešće su zatvorene. Vodeni tokovi vrlo če­
zanski način, pošto su one, po pravilu, relativno male, naoružane sto poniru. Na pojedinim delovima ovog zemljišta vlada gotovo
lakim oružjem i pokretljive. potpuna oskudica vode; mogu se često preći desetine kilometara,
a da se ne naiđe na izvor ili rečni tok. Razumljivo, ovi. predeli su
3) KRAŠKO ZEMLJIŠTE. Kraškim zemljištem (sl. 31) naziva i slabo naseljeni.
se stenovito i krševito krečnjačko zemljište u čijem su reljefu izra- Predeli blagog (zelenog) krasa imaju deblji pedološki pokrivač,
zito zastupljeni kraški oblici. Ono se javlja na raznim nadmorskim bogatiji su izvorima i površinskim vodama uopšte, obiluju pro-
visinama, počev od sasvim niskih predela pa do visokih planina. stranim i teško- prohodnim šumama pa su i znatno gušće naseljeni.
Usled različitog hemijskog sastava krečnjačkih stena i drugih geo- Osobine kraškog reljefa i kraškog zemljišta uopšte imaju ve-
grafskih faktora, kraške pojave na ovom zemljištu su negde jače, liki uticaj na vojnu delatnost. Usled mnogobrojnih škrapa, vrtača,
a negde slabije izražene. Razlikuju se: ljuti ili goli kras, u kojem uvala, ponora i drugih morfoloških oblika, kraško zemljište je na
40 41
većem delu teško prohodno van puteva i staza. Ono ispoljava nepo-
voljan uticaj na .brzinu kretanja svih rodova vojske, otežava osma-
tranje, orijentaciju, utvrđivanje, snabdevanje (posebno vodom),
organizovanje vatre, sadejstvo itd. S druge strane, kraško zem-
ljište je povoljno za upotrebu manjih jedinica i organizovanje
odbrane po odvojenim otpornim tačkama, pruža mogućnost za izne-
nađenja, pojačava dejstvo artiljerijskih zrna, mina i bombi odro-
njavanjem i razletanjem parčadi kamenja i dr. Uopšte rečeno, ovo
zemljište lakše se brani nego što se osvaja.
Jugoslavija je poznata kao zemlja tipskih kraških predela i
oblika gde samo Dinarski ljuti kras obuhvata preko 20°/o državne
teritorije pa je. utoliko ovo zemljište za nas značajnije.
4) POŠUMLJENO ZEMLJIŠTE. Pošumljenim se naziva ono
zemljište (sl. 32) koje je na više od 50°/() površine obraslo šumom.
To mogu biti predeli svih visinskih zona, od najnižih do najviših.
Uticaj ovog zemljišta na borbena dejstva zavisi od osobina šume,
reljefa i tla.
Sl. 32 - Pošumljene
zemljište
Karakteristične osobine šume jesu: izgled šume, gustina, deb-
ljina i visina drveća i vrsta šume.
Po izgledu, šuma može biti: jednoslojna i višeslojna. Kod jed-
noslojnih šuma drveće je iste visine, a kod višeslojnih - raznih vi-
sina. Mešovite šume se obično sastoje od drveća raznih visina, pa
njihove krošnje obrazuju dva, tri, a nekada i četiri visinska sloja.
Kao primer višeslojne štime može da posluži šuma mešana od
borova i jela; borovi svojim krošnjama obrazuju gornji - viši sloj,
42
a jele donji - niži sloj. Višeslojne šume pružaju dobre uslove za
maskiranje od izviđanja iz vazduha.
Prema gustini stabala, šuma može biti: gusta, srednje gustine
i retka. Gusta ili neprekidna šuma je ona u kojoj se krošnje drveća
dodiruju i obrazuju neprekidan zastor; takva šuma besprekorno
zaklanja od izviđanja iz vazduha, ali otežava orijentaciju, ograni-
čava osmatranje sa zemlje i smanjuje efikasnost vatre. Šumom
srednje gustine naziva se ona u kojoj rastojanja između krošnji
nisu veća od njihovog prečnika, dok se šuma u kojoj su krošnje
drveća na rastojanjima većim od njihovih prečnika naziva retkom.
Prema debljini stabala i visini drveća razlikuju se: mlada
šuma, šuma srednjeg uzrasta i stara. U mladoj šumi prečnik stabala,
u srednjem, ne prelazi 10 cm, a visina drveća 4-6 m. Mlada šuma je
najčešće gusta i kretanje kroz nju je otežano. U šumi srednjeg
uzrasta stabla dostižu debljinu do 20 cm u prečniku, a drveće je
obično više od 6 m. Ukoliko je prečnik stabala, u srednjem, veći od
20 cm, to je stara šuma; ako je šuma srednje gustine ili gusta,
predstavlja ozbiljnu prepreku za kretanje borbene i druge tehnike.
Prema vrsti šume mogu biti: crnogorične, belogorične i me-
šovite. U crnogoričnim su vidljivost i mogućnost osmatranja, a time
i uslovi za maskiranje, podjednaki i leti i zimi, dok se u belogo-
ričnim, kada opadne lišće, povećava vidljivost i otežava maskiranje.
S druge strane, belogorične šume, zbog sočnog lišća, manje su
opasne za požar nego smolaste crnogorične.
Šuma utiče na borbena dejstva na taj način što ograničava
pokret, preglednost, orijentaciju, vezu, komandovanje, sadejstvo,
gađanje, upotrebu tehnike i dr. One pružaju zaklon od osmatranja
sa zemlje i iz vazduha i od vatre streljačkog oružja, ali su izložene
požaru od eksplozivnih sredstava, naročito nuklearnih udara. Pro-
hodnost je ograničena na puteve, proseke i proplanke, izuzev za
pešake i tovarnu stoku koji se mogu kretati svuda. Preglednost je
u šumi svedena na bliska odstojanja, pa su osmatranje i orijenta-
cija otežani. Usled vlage i isparavanja, u šumi su česte magle i
niski oblaci, pa i to još više otežava osmatranje i orijentaciju. Usled
pojačavanja i odbijanja zvuka, u šumi se stiče utisak o mnogo ja-
čoj vatri nego što, u stvari, jeste, a teško se može precizno utvrditi
i pravac vatrenog dejstva, pa se dobija utisak kao da se dejstvuje
sa svih strana. Teškoće u osmatranju i uočavanju ciljeva, mali
brisani prostor i umanjeno dejstvo zrna, znatno smanjuju efika-
snost pešadijske i artiljerijske vatre; stabla i grane izazivaju pre-
vremeno rasprskavanje artiljerijskih zrna i mina, a takođe uma-
43
nJUJU domet i dejstvo parčadi rasprsnutih zrna. Veza je otežana
slabom prohodnošću, mogućnošću prekida žične veze i ograničenim
dometom radio-sredstava. Međutim, šuma dobro zaklanja od vetra,
a delimično i od atmosferskih padavina. Ispitivanjem je utvrđeno
da listopadno drveće zadržava oko 15°/o atmosferskih padavina, bor
- oko 250/o, a jela i do 60°/o. U šumi se opaža manja pramena
dnevne temperature. U njoj je zimi i noću toplije, a leti i danju
hladnije nego na otkrivenom zemljištu. Vlažni šumski vazduh uti-
če na stvaranje obilne rose i inja, što traži pažljivije čuvanje oruž-
ja· i ostale tehnike.
U borbenim dejstvima u šumi na planinskom, kraškom ili
močvarnom zemljištu, osim šume treba savladati i druge teškoće
koje proizlaze iz karaktera reljefa i tla takvog zemljišta.
5) MOČVARNO ZEMLJIŠTE. Na njemu je tle zasićeno vodom
ili je pod vodom (sl. 33). Javlja se na mestima gde je vododržljivi
sloj na relativno maloj dubini, a najčešće u plavnom pojasu oko
većih nizijskih reka, u napuštenim rečnim koritima ili zasutim
plitkim jezerima, u vidu bara, močvara ili tresava.
Močvarno zemljište smanjuje obradive površine plodnih alu-
vijalnih ravni i predstavlja legla komaraca (malarije). Ono ogra-
ničava prohodnost obično na uske prolaze i može predstavljati
veliku prepreku za oklopne i motorizovane jedinice.
Prema stepenu prohodnosti, močvarno zemljište može biti pro-
hodno i teško prohodno.
Pro hod n o močvarno zemljište obično je pokriveno bujnom·
travom, trskom ili ševarom; tle je vlažno i meko, ali ljudi i stoka
mogu lako da ga pregaze. Leti i za vreme većih mrazeva po njemu
se mogu kretati i lakša vozila.
T e š k o p r o h o d n o močvarno zemljište uvek je pod vo-
dom i bujnim samoniklim rastinjem. Na takvom zemljištu mogućna
su samo dejstva pešadije, opremljene lakim naoružanjem i opre-
mom. Nekad se i na ovom zemljištu, detaljnim izviđanjem, mogu
pronaći prolazi koji često nisu poznati ni mesnom stanovništvu.

Sl. 33 - Močvarno zemljište

44 45
 a r t i 1 j e r i j s k i s i s t e m uglovnih mera, nazvan po tome što
II JEDNOSTAVNI NAČINI MERENJA se najviše koristi u artiljeriji. U tom sistemu je za jedinicu mere
uglova usvojen centralni ugao kruga nad lukom dužine jednake
I ORIJENTACIJE NA ZEMLJIŠTU 6.283. delu odgovarajuće kružnice. Pošto je kružnica 6.283 (tačno
2TI) puta duža od svog poluprečnika, pomenuti luk je istovremeno
jednak i hiljaditom delu svog poluprečnika. Zbog toga se centralni
ugao kruga, usvojen za jedinice mere, naziva hi l j adi ti. Drugim
rečima, hiljaditi je ugao pod kojim se vidi određeni luk, odnosno
1. UGLOVNA I LINIJSKA MERENJA NA ZEMLJIŠTU duž na 1.000 puta većem odstojanju, na primer, 1 mm na odsto-
janju 1 m, ili 1 m na odstojanju 1 km itd. Pun ugao (krug) ima
Primena savremenih vatrenih i radio-tehničkih sredstava ve- 6.283 hiljadita.
likih dometa zahteva primenu visoko tačnih topografsko-geodet- Usvojeno je da se uglovi izmereni u hiljaditim pišu i izgova-
skih merenja i računanja radi određivanja položaja tih sredstava raju na način prikazan u tabeli broj 3.
na zemljištu, njihovog međusobnog povezivanja, orijentisanja pra- T a b e 1 a b r o j 3.
vaca njihovog dejstva i određivanja odstojanja ciljeva .. Ukoliko su
ta rastojanja i odstojanja veća, utoliko su potrebnija tačnija mere-
nja i računanja. U te svrhe koriste se raznovrsni instrumenti - Ugao u hiljaditim Piše se Izgovara se
uglomerni pribori, daljinomeri, visinomeri - različite konstrukcije,
tačnosti i namene. 6000 60-00 šezdeset, nula nula
Uporedo sa primenom. tačnih merenja i računanja, u vojnoj
praksi postoji stalna potreba brzog i neposrednog određivanja 4538 45-38 četrdeset pet, trideset osam
uglovnih i linijskih veličina na zemljištu, primenom što jednostav- 1906 19-06 Devetnaest, nula šest
nijih pribora, metoda merenja i računanja, ali zadovoljavajuće tač­
nosti. U savremenim uslovima borbenih dejstava, čiji ishod često 302 3-02 Tri, nula dva
rešavaju minuti ili sekunde, jednostavni načini brzog i neposred-
100 1-00 Jedan, nula nula
nog određivanja rastojanja, odstojanja, uglova i pravaca na zem-
ljištu - pri osmatranju, orijentaciji, pokazivanju ciljeva, pripremi 10 0-10 Nula, deset
početnih elemenata za brzo otvaranje vatre, određivanju i održa-
vanju pravca kretanja na zemljištu, određivanju uglova nagiba u 1 0-{)1 Nula, nula jedan
reljefu zemljišta itd. - dobijaju sve veći značaj. Razmotrićemo ne-
ke jednostavne načine merenja uglova i odstojanja na zemljištu
Radi jednostavnijeg računanja sa uglovima izraženim u hilja-
pomoću raznih priručnih predmeta.
ditim, uzima se da pun ugao (krug), umesto 62-83, ima 60-00 ili
1) JEDNOSTAVNI NACINI MERENJA UGLOVA NA ZEM- 64-00, pa se sa takvim podelama. izrađuju uglomerni instrumenti
LJIŠTU. U svakodnevnoj praksi uglovi se mere u s~ksagezimalnom i pribori. Za razliku od pravog hiljaditog, jedinica mere uglova
sistemu uglovnih mera (stepeni, minuti, sekunde), a rede - u cen- takvim uglomerima naziva se često· u g 1 ome r ni pode 1 j a k.
tezimalnom sistemu (gradi, minuti, sekunde). Ti sistemi uglovnih Usled ove aproksimacije, ugao izmeren uglomernim priborom sa
mera veoma su pogodni za tačna merenja uglova na zemljištu, ali podelom '?f:i0-00 biće manji za 4,50/o, a sa podelom 64-00 - veći
su računanja sa uglovima izraženim u tim jedinicama mere rela- za 2"/o od svoje prave vrednosti u hiljaditim.
tivno složena, jer se veza između njih i odgovarajućih linijskih ve- (1) Merenje uglova ručnim dvogledom. U. vidnom polju dvo-
ličina uspostavlja, uglavnom, preko trigonometrijskih funkcija. Po- gleda ima dve uzajamno upravne uglomerne skale, od kojih hori-
red ovih sistema, u vojnoj praksi masovno se primenjuje i tzv. zontalna služi za merenje horizontalnih uglova, a vertikalna - za

46 47
 merenje vertikalnih uglova. Uglovna vrednost velikog podeljka
skale najčešće iznosi 0-10, a malog podeljka - 0-05. Za merenje
ugla između dva bilo koja pravca, u vidnom polju dvogleda treba
poravnati jednu od crtica skale sa jednim od tih pravaca i prebro-
jati podeljke na skali do drugog pravca. Množenjem ukupnog broja
podeljka sa vrednošću jednog podeljka dobija se vrednost i.zmere-
nog ugla u hiljaditim. Na slici 34 cilj (minobacač) se nalazi 0-55
desno od drveta (orijentira).
(2) Merenje uglova priručnim predmetima. U nedostatku dvo-
gleda sa uglomernim skalama, ugao se može izmeriti pomoću lenji-

~=====~J_
ra sa milimetarskom podelom ili nekog drugog priručnog pred-
meta poznatih dimenzija. Ako se lenjir sa milimetarskom podel~m CH5
drži ispred sebe u visini očiju i na 50 cm od njih, jednom podelJkU
od 1 mm na lenjiru odgovara na zemljištu ugao od 0-02, što sledi
\i~
T
iz definicije hiljaditog. Postupak pri merenju ugla isti je kao i po-
moću dvogleda. Na slici 35 uglovno rastojanje stubova iznosi 0-34
(17 mm na lenjiru), a visina drveta 0-22 (11 mm na lenjiru).
I
Pomoću lenjira uglovi se mogu meriti i u stepenima. Ako se
lenjir sa podelom drži ispred sebe u visini očiju, ali na odstojanju
60 cm od njih, tada podeljku od 1 cm na lenjiru odgovara ugao
od 1°.
Sl. 35 - Priručni pred-
Umesto lenjira sa podelom, za merehje horizontalnih i verti-
meti za merenje 0-40
kalnih uglova na zemljištu može se upotrebiti i svaki drugi pri-
uglova
ručni predmet (šibica, olovka, čahura, zrno, metalni novac i sl.) za
koji se znaju linijske dimenzije u mm, a samim tim i u hiljaditim
Na potpuno isti nacm mogu se upotrebiti p r s t i ili š a k a
ili stepenima. Na slici 35 date su uglovne vrednosti u hiljaditim
svoje ruke. Pošto je to svakom dostupan i primenljiv način me-
nekih priručnih predmeta, ako se drže na odstojanju 50 cm od očiju.
renja uglova na zemljištu, preporučljivo je izmeriti i zapamtiti li-
nijske i uglovne dimenzije delova svoje ruke prikazanih na slici 36.
(3) Određivanje uglova nagiba u reljefu zemljišta. Uglovi na-
giba strana (padina) u reljefu zemljišta mogu se približno odrediti:
ocenom odoka, merenjem koracima ili pomoću padomera (ekli-
metra).
O c eno m od oka uglovi nagiba u reljefu zemljišta odre-
đuju se njihovim sravnjivanjem u mislima sa ranije uočenim i za-
pamćenim karakterističnim usponima-padovima poznatih uglova
nagiba.
.. Tačniji rezultati se dobijaju ako se uspon-pad posmatra sa
" strane i odoka sravnjuje sa nekim poznatim uglom. Tako, na pri-
MINOBACAČ mer, može se iskoristiti običan celuloidni trougao ili rastavljeni
Sl. 34 - Vidno polje dvogleda prsti ruke, kao što je to prikazano na slici 37.
48 4 - Vojna topografija
49
 Sl. 37 - Ocena odoka ugla nagiba

Pri oceni uglova nagiba odoka treba imati u vidu da usponi

posmatrani odozdo izgledaju strmiji nego što, u stvari, jesu.
Me r e n j e m ko raci ma (sl. . 38) rastojanja stajne tačke i
tačke na usponu u visini horizonta očiju, ugao nagiba određuje se
60°
po približnoj formuli: a,0 = PK , gde je PK - broj parnih koraka od
stajne tačke na usponu do tačke gde horizont posmatrača seče
I I
uspon. Ako, na primer, na slici 38 od tačke A do tačke C ima 4
I• •I parna (dupla) koraka, nagib uspona iznosi 15°. Navedena približna

~'
formula i postupak merenja očigledni su iz slike, s tim što se uzima
da je visina čoveka od stopala do očiju jednaka njegovom parnom
(dupolm) koraku.
Padom erom (eklimetrom) se meri ugao nagiba na način

\ prikazan na slici 39. Kao pribor za merenje (padomer) može da

posluži komad kartona na kome je nacrtan polukrug, izdeljen uglo-
merom na stepene i u čijem je centru obešen visak.

A
Sl. 36 - Delovi ruke za koje treba znati uglovne vrednosti u hiljaditim Sl. 38 - Određivanje ugla nagiba merenjem odstojanja koracima

50 51
 T a b e 1 a b r o j 4.

Odstojanje na
Objekat (predmet) osmatranja na zemljištu I kome se još
raspoznaje

Usamljena kuća . 5 km
Prozori na kući . 4 km

Sl. 39 - Merenje ugla nagiba pomoću padomera Dimnjak na krovu kuće 3 km

2) JEDNOSTAVNI NAČINI MERENJA DUZINA NA ZEM-
LJIŠTU. Odstojanja, rastojanja i linijske dimenzije (dužina, širina,
visina) osmatranih objekata (orijentira, ciljeva) na zemljištu mogu
se p:fi~ižno određivati na jedan od sledećih jednostavnih načina:
i(iPJOcena odstojanja· odoka. Približno odstojanje ocenom
odolti?"Određuje se na dva načina: upoređivanjem odstojanja koje
se određuju sa nekom poznatom duži na zemljištu, ili prema ste-
penu vidljivosti detalja na osmatranom objektu (predmetu).
O c e n a o d s t o j a n j a u p o r e đ i v a n j e m sa nekom po-
znatom duži vrši se sledećim postupkom. Na zemljištu treba ra-
nije uočiti i zapamtiti nekoliko karakterističnih duži od 50, 100
ili 200 metara i u mislima ih prenositi, kao jedinicu mere, duž
odstojanja kuje se određuje. Kao jedinica mere može da· posluži,
na primer, rastojanje telefonsko-telegrafskih stubova koje obično
iznosi 50 m, dužina fudbalskog igrališta koje normalno iznosi 100
m, odstojanja meta od vatrene linije kod školskih gađanja na ra-
znim rednim brojevima i drugo.
Ocena odstojanja prema stepenu vidljivo-
st i osmatranog objekta (predmeta) zasniva se na pravilu: ukoliko
je osmatrani objekt (orijehtir, cilj) na zemljištu bliži, utoliko izgle-
da veći i na njemu se jasnije razlikuje više detalja. Za grubu ocenu
odstojanja prema stepenu vidljivosti osmatranih objekata (pred-
meta) na zemljištu mogu da. posluže približni podaci navedeni u
tabeli broj 4, koju svako može za sebe dopuniti i učiniti tačnijom
na osnovu podataka svojih osmatranja objekata na poznatim odsto-
janjima.
Usamljeno drvo, ~ovek u mestu 2 km
Stablo drveta, telefonsko-telegrafski stub 1 km
_Pokreti nogu čoveka koji se kreće . 700 m
Ramovi na prozorima, kolje žičanih prepreka 500 m
Crepovi i daske na krovu, boja i delovi odeće 250 m
Žice na preprekama, lišće na drvetu, dugmad i slič­
ni detalji na odeći čoveka . 150 m
Izraz lica, delovi šake, detalji ličnog naoružanja 100 m
Oči, nos i drugi detalj'i na licu 50 m
Beonjača u oku . 20 m
Pti oceni odstojanja prema stepenu vidljivosti treba obratiti
pažnju i na predmete koji su blizu objekta ili cilja čije se odsto-
janje određuje. Tako, na primer, ako je uočen ručni bacač pored
neke kuće, odstojanje treba određivati prema stepenu vidljivosti
kuće i detalja na njoj; ukoliko se na kući jasno raspoznaju ramovi
na prozorima i slični detalji, odstojanje nije veće od 500 m, a ako se
jasno vide i pojedinačni crepovi na krovu, odstojanje je manje
od 250 m.
Tačnost određivanja odstojanja ocenom odoka zavisi, u prvom
redu, od uvežbanosti ocenioca, veličine odstojanja i uslova pod
kojima se određuje. Pri solidnoj uvežbanosti, odstojanje do 1.000 m
može se oceniti sa tačnošću 10-15'0/o dužine; kod ocene većih
odstojanja greška se naglo povećava i može dostići i 500/o odnosne
dužine.
Pri vežbanju u oceni odstojanja odoka treba obratiti pažnju
na sledeće uzroke grešaka:
a) Veći objekti (predmeti) na zemljištu (grupa ljudi, šuma,
planina) izgledaju bliži od manjih (usamljen čovek, drvo, ćuvik)
na istom odstojanju.

52 53
 b) Oštriji i upadljiviji objekti na zemljištu izgledaju bliži nego
manje upadljivi objekti na istom odstojanju. Tako, na primer,
objekti svetlije boje (bele, žute, crvene) izgledaju bliži od onih
tamnije boje (crne, mrke, plave); jako osvetljeni objekti izgledaju
bliži nego slabo osvetljeni na istom odstojanju; za vreme magle,
kiše, u sumrak, kad je vazduh zasićen prašinom, u tmurne dane,
osmatrani objekti izgledaju dalje nego u jasne sunčane dane; što
je oštrija razlika u boji osmatranog objekta i njegove pozadine,
odstojanje izgleda manje; na primer, snežni pokrivač kao da pri-
bližava sve objekte i detalje crne boje.
c) Što je manje reljefnih oblika i objekata između oka i osma-
tranog objekta na zemljištu, odstojanje izgleda kraće. Tako, na
primer, objekti na ravnoj površini izgledaju bliži nego na isprese-
canom zemljištu; posebno izgledaju kratka odstojanja preko vo-
denih površina (suprotna obala izgleda mnogo bliža nego što, u
stvari, jeste); pri osmatranju iz ležećeg stava objekti izgledaju bliži
nego kada se osmatraju iz stojećeg stava; kad se osmatraju u smeru
pada zemljišta, odstojanja izgledaju veća nego kad se osmatraju
odozdo naviše.
Da bi se stekla rutina u oceni odstojanja odoka potrebno je
to vežbati pri svakom izlasku na zemljište, jer je to jedan od naj-
prostijih i najbržih načina približnog određivanja odstojanja, bez
upotrebe bilo kakvih pribora ili priručnih predmeta, što je veoma
važn8 z~ ,yreme borbenih dejstava.
(J2) 'y):ena odstojanja na sluh. Noću i uopšte kad je vidljivost
sla~~tojanja se mogu grubo ceniti na sluh, prema karakteru
zvukova i šumova koji dolaze iz raznih izvora. Za to je potrebno,
prema karakteru zvuka ili šuma, odrediti njegov izvor i znati sa
koje udaljenosti je taj znak koji demaskira mogao da dospe. Pri
normalnom sluhu i povoljnim akustičnim uslovima na zemljištu,
srednje udaljenosti sa kojih se mogu čuti razni zvukovi i šumovi
proizvedeni radom motora, kretanjem, pucnjavom, govorom, uda-
rom, ili na neki drugi način, prikazane su u tabeli broj 5.
• .
54
T a b e 1 a b r o j 5.
Srednja udalje-
Zvukovni demaskirajući znaci I nost na kojoj
se može čuti
Tiha komanda, kašalj, tihi razgovor, pad ili skok,
zveckanje oružja i delova opreme . 100-200 m
Ravnomerni udari kod zabijanja kolja u zemlju . 300 m
Zvuk testere ili udari sekire kod seče drveta 400 m
Res,ki šum, tresak granja i tupi udar pri padu odse-
cenog drveta . . . . . . . . . . . 800 m
Udari šančanog alata (pijuka, ćuskije, lopate) o
kamen ili metalni predmet pri kopanju 1.000 m
Zveket gusenica i brujanje motora tenka pri kreta-
nju nenabijenim putem . . . . . . . . 2.000 m
Pojedinačni pucnji iz automata, sirena automobila
zveket gusenica i bruj.anje motora tenka pri kre~
tanju putem sa tvrdom podlogom . . . 3- 4 km
Artiljerijska vatra 10-15 km
šum avionskog motora u vedroj i hladnoj noći 40 km
t P~d~ci na:edeni u tabeli broj 5 sp ~rybližni i nepostojani. Oni
se me~JaJU zavisno od uslova na zem~ištu, pa je preporučljivo da
se do tih podataka dolazi na osnovu ličnog iskustva u raznim zem-
ljišnim i vremenskim uslovima. Tako, na primer, noću i u ranim
jutarnjim časovima, u tmurno vreme, posle kiše i sl. zvukoprovod-
ljivost je veća nego u sunčane dane ili kada pada kiša· zvuk se
pojačava kada vetar duva iz pravca izvora zvuka, zatim ~ šumi u
planini i dubokim dolinama, pa odstojanje izvora zvuka ili šu~a
izgleda veće nego što u stvari jeste. Prema tome, na rasprostiranje
i jačinu zvuka utiču: jačina i pravac vetra, temperatura i vlažnost
vazduha, karakter reljefa i njegovog vegetacionog pokrivača i mno-
gi drugifaktori, pa se ocenom na sluh, odstojanja mogu samo grubo
odre~' ti.
! 1\3)
1
dre~iv~nje ~dstoj~1:1ja po brzini zvukaf. Za pribl~~no odre-
điva odstoJanlja ovim nacmom treba imati ~\vidu da je brzina
rasprostiranja zJuka u vazduhu približno 330 m/sek ili okruglo 1
km za 3 sekunde, a da se svetlost rasprostire oko 900 000 puta brže.
Ta razlika u brzinama svetlosti i zvuka omogućuje brzo određivanje
odstojanja vatrenih sredstava koja se demaskiraju svetlošću ili di-
mom u momentu opaljenja ili eksplozije.
55
 Odstojanje se određuje po obrascu Dkm =
s , gde je S - broj milimetara koji na lenjiru obuhvataju konturu osmatranog čo­
3
veka po visini. Ako, na primer, visinu osmatranog čoveka obu-
sekundi od momenta bleska eksplozije (pucnja) do momenta pri- hvata 5 milimetarskih podeljaka na lenjiru, on je udaljen od osma-
speća zvuka. Ako je, na primer, od momenta uočenog bleska eksplo-
trača:
zije artiljerijskog zrna do momenta prispeća zvuka (pucnja) eksplo- 1 o

zije prošlo 10 sekundi, odstojanje mesta eksplozije iznosi približno D = -=0,2 km

5
3,3 km.
Sekunde se broje na časovniku ili u sebi od 20 nadalje: dva- Na osnovu sličnosti trouglova OBC i Obc na slici 40a ili 40b
deset jedan, dvadeset dva ... itd. od momenta uočene eksplozije definicije hiljaditih može se postaviti proporcija:
pa sve dok se ne čuje odgovarajući zvuk. D: L = 1000: t
Tačnost određivanja odstojanja ovim načinom zavisi prven- gde je: t - ugao u hiljaditim pod kojim se vidi duž (luk) L na
stveno od tačnosti ustanovljenog broja sekundi. Ukoliko se vreme odstojanju D. Iz te proporcije dobijaju se obrasci:
meri štopericom i računa sa tačnijim podacima o brzini zvuka
(leti - 340 m/sek, zimi - 320 m/sek, pri temperaturi vazduha bli- Dkm =Lm - za određivanje odstojanja u km, kada su poznate
t
skoj 0° - 330 m/sek) odstojanje se može odrediti sa dosta visokom dimenzije L (dužina, širina ili visina) osmatranog objekta i ugao t
tačnošću. Ako je, na primer, leti praćeno i štopovano vreme za tri
eksplozije i sredina iz tri uzastopna brojanja iznosi S = 8,4 se-
kunde>Jodl?tojanje mesta eksplozije je D = 8,4 X 340 = 2.856 m. a
I" d=50c:ml~
(/c4)'1Q1dređivanje odstojanja pomoću linijskih i uglovnih dimen- I
zijh ~p/atranog objekta. Iz sličnosti trouglova OBC i Obc na slici
40a dobija se: Dm= Lem X 5. Prema tome, ako se znaju linijske
lmm
dimenzije (dužina, širina ili visina) c;i,smatranog objekta na zemlji-
štu, njegovo odstojanje može se odrediti ovako:
--- -
-=--
- lenjir sa milimetarskom .podelom držati ispred sebe u vi- =:-- ~~-
sm1 očiju na odstojanju 50 cm i izbrojati na lenjiru podeljke (1) ' "\ "&, ~((/;~ij;~lk\~7~r~W;
kojima je obuhvaćen lik (L) osmatranog objekta čije se odstojanje
određuje;
- linijsku vrednost L (dužinu, širinu ili visinu) osmatranog
objekta izraženu u santimetrima podeliti sa brojem milimetara (1)
izbrojanih na lenjiru i taj količnik pomnožiti sa 5; dobijeni rezul-
tat je traženo odstojanje izraženo u metrima.
Ako je, na primer, rastojanje (L) stubova na slici 40b jedna-
ko 50 m, a obuhvata ga 40 milimetarskih podeljaka na lenjiru,
osmatrani stubovi su udaljeni od osmatrača:
5000 cm
D = X 5 = 625 m
40
Navedenim načinom se vrlo jednostavno može odrediti odsto-
janje čoveka u stojećem stavu na zemljištu. Za to je potrebno za- Dm""--·
Lem 5
emm
['
ii Dm=-t-·
Lm
1000
pamtiti približno tačno, ali praktično pravilo: odstojanje (u km)
čoveka u stojećem stavu jednako je recipročnoj vrednosti broja 51. 40 - Određivanje odstojanja na zemljištu

56
u hiljaditim pod kojim se vidi L osmatranog objekta; i !>(5)\'~erenje rastojanja koracima. Prosečna dužina koraka na
Lm = Dkm X t - za određivanje dužine, širine ili visine osma- V
tranog objekta, kada je poznato njegovo udaljenje u km i ugao u \
ravrrom / zeml"'"t
JlS u iznosi: K = - + 37, gde je V - visina čoveka
4
hiljaditim pod kojim se tražena dimenzija objekta vidi.
izražena u santimetrima. Tačnije se dužina svoga koraka može
Za slučaj na slici 40b gde je L = 50 m i t = 40 mm X 0-02 = odrediti otkoračavanjem neke duži na zemljištu poznate dužine.
= 0-80, odstojanje računato pomoću hiljaditih iznosi 625 m - isto Za manje tačna merenja može se uzeti da je dužina koraka 0,75 m,
kao i kada je računato pomoću linijskih vrednosti.
a jednog parnog (duplog) koraka 1,5 m.
Linijske dimenzije objekata mogu se određivati ako je po-
Rastojanje u metrima dobija se kada se broj parnih koraka,
znato njihovo odstojanje na zemljištu. Tako, na primer, ako se
izbrojanih duž merenog rastojanja, pomnoži sa 1,5 m. Ako je, na
toranj crkve na odstojanju od 6,3 km vidi pod uglom 0-05, visina primer, na zemljištu izbrojano 300 parnih koraka, predeno rasto-
tornja iznosi:
janje iznosi približno:
hm = Dkm X t = 6,3 X 5 = 31,5 m. 3
Visina objekta ili predmeta na zemljištu može se jednostavno 300 X 1,5 = 450 m ili 600 X T = 450 m.
odrediti i kao što je pokazano na slici 41. Naime, iz sličnosti tro- Tačnost određivanja dužina merenjem koracima, pri ravno-
uglova može se zaključiti: visina objekta (predmeta) veća je od mernom hodu na ravničastom zemljištu i kada se tačno zna dužina
visine čoveka onoliko puta koliko je puta senka objekta duža od koraka, karakteriše se greškom koja u srednjem ne prelazi 2-40/o
senke čoveka koji stoji neposredno pored objekta (predmeta) na izmerene dužine.
zemljištu. Ako, na primer, senRa čoveka visine 170 cm, koji stoji /'<,-'"\
pored drveta, iznosi 4 koraka, a senka drveta 18 koraka visina I{ 2.'\ 1bRIJENTACIJA NA ZEMLJIŠTU BEZ KARTE
znači:
drveta je jednaka:
h = 1,7 X 4,5 = 7,65 m, V, i j e nt i s at i se na zemljištu odrediti svoj polo-
žaj i pravce kretanja ili dejstva u odnosu na strane sveta i okolne
jer senka drveta je 4,5 puta duža od senke čoveka pored njega.
reljefne oblike i zemljišne objekte, a u borbenim uslovima još i u
Navedeni načini određivanja odstojanja, rastojanja i v1sme
odnosu na raspored, dejstva i zadatke svojih i neprijateljevih je-
objekata (orijentira, ciljeva) na zemljištu veoma su praktični i pri-
dinica. U borbenim uslovima primenjuju se: geografska, topograf-
menljivi u raznim zemljišnim uslovima, pa ih treba posebno uvež-
bati. ska i taktička orijentacija, i to pomoću karte, uz njeno delimično
koriš\ćefije ili bez karte. V •

i\ j Geografska ori je nt a ci j a sastoji se u pronalazenJU

i Mizivanju na zemljištu pravaca na strane sveta. Obično se na
zemljištu pronalazi i pokazuje samo pravac severa. On se nor-
malno pronalazi pomoću busole a ako nje nema, približno odoka
- po nebeskim telima ili karakterističnim objektima i znacima na
zemljištu. Kada se zna pravac severa, pravce na ostale strane
sveta lako je ustanoviti, jer je istok desno, zapad - levo, a pravac
juga ima suprotan smer od pravca severa. Pri geografskoj orijen-
taciji drugih lica na zemljištu (na osmatračnici, pri izdavanju za-
povesti, i sl.) samo se naglašava: »Sever, pravo ... preko ... (usa~­
ljenog drveta, grupe kuća, golog vrha, desne ivice šume, raskrsmce
Sl. 41 - Određivanje v1s1- puteva ili nekog drugog objekta na zemljištu)«.
ne drveta (objekta) po du- T o p o g r a f s k a o r i j e n t a c i j a vrši se da bi se upoznalo
žini njegove senke
okolno zemljište, a sastoji se u određivanju položaja svoje stajne tač-
58 59
ke, osmatranih objekata i drugih topografskih elemenata i detalja čovek neizbežno skreće ulevo ili udesno, što postepeno dovodi do

na zemljištu. Ova orijentacija najčešće se vrši upoređivanjem sa- kretanja »ukrug«, ukoliko se pravac kretanja ne može kontrolisati
držaja karte sa odgovarajućim zemljištem. Ako nema karte, topo- pogledom. To je, u stvari, isti slučaj kao kod kretanja čamca; ako
grafska orijentacija svodi se na određivanje pravaca na okolne re- veslač jednim veslom čini jače i duže zaveslaje nego drugim, ča­

ljefne oblike i objekte u odnosu na strane sveta i određivanje pri- mac počinje da se kreće kružno.
bližnih odstojanja tih oblika i objekata na zemljištu. Za brzu i sigurno orijentaciju na zemljištu bez karte, ili kada
je korišćenje karte otežano ili nemoguće, treba umeti: izabrati i
V •T a k t i č k a o r i j e n t a c i j a sastoji se u proceni svoga po- koristiti se orijentii:-ima za pokazivanje ciljeva, pripremu eleme-
lozaJa u odnosu na raspored, dejstva i zadatke svojih i neprijate- nata za gađanje i održavanje pravca kretanja na zemljištu; određi­
ljevih jedinica na zemljištu. Vrši se posle geografske i topografske vati pravce na orijentire, pronalaziti orijentire na zemljištu po da-
orijentacije i pokazivanja orijentira na zemljištu. Koristeći se ori- tim pravcima i sigurno održavati željeni pravac kretanja na zem-
jen~irima, treba pokazati sve što je poznato o neprijatelju; poka-
ljištu.
z~t~ na. zeml~i~t1:1 raspored i saopštiti zadatak svoje i susednih je-
d1mca i saopstiti osnovnu zamisao. 1) IZBOR I KORIŠĆENJE ORIJENTIRA. Za orijentire na
.Orijentacija na zemljištu, za vreme borbenih dejstava, pred-
zemljištu biraju se dobro vidljivi i po nečem karakteristični objekti
stavlJa veoma važnu topografsko-taktičku radnju i jedan od uslova
i detalji zemljišta, ravnomerno raspoređeni po frontu i dubini na
za uspešno izvršavanje borbenih zadataka. Orijentacija na zemlji-
pravcu dejstva.
štu mora .biti. n e p r e k i d n a jer se samo tako, u svim zemljišnim,
Pri dejstvima na planinskom zemljištu, gde je orijentacija ote-
vremenskim 1 borbenim uslovima, na svakom mestu i u svakom
žana velikom raščlanjenošću reljefa, a često i pokrivenošću, kao
momentu, može znati svoj položaj u odnosu na početnu i krajnju
orijentiri obično se koriste istaknuti vrhovi, karakteristični prevoji,
tačku svoga kretanja i objekte svoga dejstva.
stene, odroni i drugi detalji reljefa zemljišta, povoljno raspoređeni
Ka?~. je r.eč o važnosti sigurne i brze orijentacije na zemljištu,
po frontu, dubini i visini. Za održavanje pravca kretanja koriste
prep~ru~lJ1:'.'o Je. da ~e zapazi jedna pojava kod ljudi kada se pri
se putevi, reke, grebeni, doline i drugi linijski objekti, ukoliko se
slaboJ v1dlJ1vosh (noc, magla, nevreme, šuma i sl.) nađu na nepo-
pravac njihovog protezanja poklapa sa pravcem kretanja.
znatom zemljištu bez pribora za orijentaciju. Naime, tada ljudi
Zimi, kada su mnogi detalji zemljišta pokriveni snegom, za
obično nisu u stanju da održavaju željeni pravac kretanja, već
orijentire treba birati strme strane, odrone i druge detalje zemlji-
skreću .levo ili desno i posle izvesnog vremena počinju da se kreću
šta na kojima se sneg ne zadržava.
ukrug. U vezi s tom pojavom kod ljudi, norveški fiziolog Guldberg
Za noćna dejstva orijentiri se biraju dok se još vidi, vodeći
navodi sledeći primer:
računa da se vide i u toku noći. U tom slučaju najbolje je ako se
»Tri putnika su odlučila da u snežnoj noći napuste sklonište
za orijentire usvoje istaknuti vrhovi i objekti koji se projektuju na
i izađu iz doline široke oko 4 km. Prešavši izvesno rastojanje i ra-
čunajući, po proteklom vremenu kretanja, da su dostigli cilj, najed-
nebeski svod.
Pri prevoženju biraju se takvi orijentiri koji se mogu brzo
nom su se našli kod istog skloništa koje su ranije napustili. Na put
prepoznati još dok im se približavamo. To su, na primer, naseljena
su polazili još 4 puta i uvek su se vraćali na isto mesto. Posle petog
mesta, raskrsnice puteva, mostovi, prevoji, istaknuti vrhovi i drugo.
kruga odustali su od svoje namere i u skloništu sačekali jutro da
Treba imati u vidu da na svakom zemljištu i u· svim uslovima
bi nastavili put«.
Slične primere takvog zagonetnog kretanja »Ukrug« navode
svaki primetni detalj može da posluži kao orijentir. S druge strane,
iz vlastitog iskustva, mnogi učesnici ratova.
na svakom zemljištu, bez obzira na to koliko je siromašno objek-
'
Pomenuta pojava objašnjava se nejednakom razvijenošću mu- tima, uvek se može naći i zapamtiti neki karakterističan detalj ili
skulature desne i leve strane čovečjeg tela. Razvijenijom stranom znak koji se može iskoristiti kao orijentir.
tela, čovek pri kretanju čini jače, oštrije i duže pokrete. Krećući, Izabrani orijentiri numerišu se, po pravilu, zdesna ulevo i od
na primer, desnu nogu nešto jače i duže nego levu, ili obratno, sebe ka neprijatelju. Radi lakšeg pamćenja, svakom orijentiru, po-

60 61
red broja, daje se i naziv karakterističan za njega, na primer: »Ori-
jentiri: dva - suvo drvo, pet - goli vrh« itd.
Orijentiri se koriste za pokazivanje ciljeva, pripremu eleme-
nata za gađanje, pokazivanje zona osmatranja ili vatrenog dejstva,
za održavanje željenog pravca kretanja - uopšte, kao pomoćno
sredstvo za orijentaciju na zemljištu. Radi preciznog sporazume-
vanja, položaj i ime orijentira moraju biti poznati svim korisni-
cima. Zbog toga se najčešće sastavlja šema orijentira.
Način korišćenja izabranih orijentira pokazan je na sledećih ·
nekoliko primera.
Pri pokazivanju ciljeva na zemljištu treba ukazati na najbliži
orijentir, pravac u hiljaditim (u odnosu na pravac osmatrač -
cilj) i rastojanje orijentir - cilj u metrima, na primer: »Orijentir
tri, desno nula dvadeset, bliže sto, u žbunu osmatrač«. Umesto ra-
stojanja orijentir - cilj, nekad je bolje da se ukaže na vertikalni
ugao orijentir - cilj u hiljaditim,' na primer: »Orijentir četiri, levo
nula petnaest, niže nula deset, minobacač«. Teže uočljivi ciljevi
mogu se pokazivati i na ovaj ncičin: »Orijentir jedan, desno nula
nula pet - ugao pašnjaka, dalje sto pedeset - gomila kamenja,
desno tenk u rovu« itd.
Po orijentirima najlakše je definisati zadatak osmatraču, po-
kazati zonu vatrenog dejstva (mitraljeza, oruđa), kao, na primer:
»Osmatrati u zoni: desno, suvo drvo - orijentir dva; levo, razru-
šena kuća - orijentir četiri« ili »Zona vatrenog dejstva: goli vrh
- /orijentir
/ / ___ \
pet; crna stena - orijentir jedan« itd.
(\ 2) JJUSOLA KAO PRIBOR ZA ORIJENTACIJU. Pri slaboj
vid{~ti (noću, po magli, nevremenu), po jednoličnom, ispreseca-
nom ili pokrivenom zemljištu, za orijentaciju se najviše koristi
busola. Ima ih raznih konstrukcija, ali sve imaju magnetnu iglu,
kao najvažniji deo.
Magnetna igla je čelična namagnetisana pločica, najčešće obli-
ka razvučenog romba. Težištem se oslanja na vertikalno ugrađen
stožer tako da se može slobodno okretati u horizontalnoj ravni. Ko-
rišćenje busole za orijentaciju na zemljištu zasniva se na svojstvu
magnetne igle da, kada je slobodna, zauzima uvek približno isti
položaj-pravac sever-jug. Deo magnetne igle koji pokazuje pra-
vac severa obično je na neki način označen.
Ukoliko je namenjena i za merenja, busola ima odgovarajuće
linijske i uglovne skale. Magnetna igla, linijske i uglovne skale,
razni izrezi, prorezi, indeksi i drugi dodaci određene namene, ugra-
62
đeni su na odgovarajućem mestu busole koja najčešće ima kružni
ili pravougaoni oblik.
Radi boljeg razumevanja konstruktivnih osobina i namene bu-
sola uopšte, opisaćemo detaljnije ručnu busolu M. 53 koja se u
JNA masovno koristi kao pribor za orijentaciju, linijska i uglovna
meren1a,
~~l)Jtučna busola M. 53. Sastoji se (sl. 42) iz tri osnovna dela:
osno~1), tela busole (2) i poklopca (3).
O snova busole je kvadratnog oblika čije su tri ivice (4, 5
i 6 - sl. 43) sa gornje strane zc.košene. Na zakošeni deo ivica 5 i 6
nanete su skale koje služe kao koordinatomer, dok je na zakošeni
deo ivice 4 naneta milimetarska podela koja služi kao lenjir za
merenje duži. Na četvrtoj ivici ugrađen je ispust (7), na čijoj gor-
njoj površini ima crtica-indeks naspram koje se čitaju uglovi izra-
ženi u hiljaditim, a na donjoj površini - indeks naspram kojeg
se čitaju uglovi izraženi u stepenima (sl. 44 - 9). U produženju
crtica (8 i 9) na ispustu nalazi se prorez (sl. 43 - 10) za viziranje,
a sa strane ispusta (sl. 42 - 11) poprečna rupica za vezivanje gaj-
tana (kanapa) koji služi za držanje busole tačno na 50 ili 25 cm
od očiju. 17
3
19
13
Sl. 42 - Ručna busola
M 53
63
 l2
6 2
Sl. 44 - Delovi i oznake sa donje
Sl. 43 - Delovi i oznake na
strane ručne busole M 53
ručnoj busoli M 53
Sa donje strane osnove, na suprotnoj ivici od ispusta, naneta
je milimetarska podela (sl. 44 - 12) koja služi kao regleta (lenjir)
za merenje uglovnih rastojanja.
Te 1 o busole (sl. 42 - 2) ima izgled okrugle kutije i sastoji
se iz gornjeg i donjeg dela. , mo~ULgasmaskom, busolu treba držati što dalje od lica.
U sredini gornjeg dela je stožer na kome se slobodno okrece
magnetna igla (13) i označena je crna linija (sl. 43 - 14) na čijim
se krajevima nalaze oznake za sever i jug. Spoljna ivica gornjeg
dela tela busole je zakošena (sl. 42 - 15) i na nju. je naneta uglo-
merna skala sa podeljcima u sistemu 64-00. Uglovna vrednost naj-
manjeg podeljka ove skale iznosi 0-50. Podeljci čija uglovna vred-
nost iznosi 1-00 označeni su nešto dužim crticama, a podeljci od
2-00 - još dužim crticama i brojevima (O, 2, 4, 6, ... 32, 34, ...
60, 62, O) koji rastu u smeru kretanja kazaljke na satu. Telo bu~
sole je zatvoreno sa gornje strane celuloidnim poklopcem. Radi
lakšeg okretanja tela busole njegova gornja ivica je nareckana.
Donji deo tela busole (sl. 44 - 16) sastoji se od okrugle me-
talne pločice na. koju je naneta uglomerna skala sa podelom u ste-
penima. Uglovna vrednost najmanjeg podeljka ove skale iznosi 2°,
a brojevima O, 2, 4 itd. označen je svaki dvadeseti stepen. Ova ste-
penska skala odgovara uglomernoj skali u hiljaditim na gornjem
delu tela busole i u takvoj su međusobnoj vezi da se ugao može
istovremeno meriti u oba sistema uglovnih mera.
Po k 1 o pac busole (sl. 42 - 3) ima na prednjoj unutrašnjoj
strani bravu (17), a iznad nje zarez (18) koji služi kao nišan. Na
64
dnu poklopca, sa unutrašnje strane, nalazi se ogledalo (19) koje
služi za kontrolu položaja magnetne u toku rada sa busolom.
Vertikalna i horizontalna 'na ogledalu služe za tačnije niša-
njenje po pravcu i visini. Na bočnim stranama poklopca nalaze se
prorezi (20) duž kojih su nanete skale za merenje vertikalnih (me-
snih) uglova. Kada se poklopac busole drži u visini očiju i 50 crn
od njih, uglovna vrednost najmanjeg p 0 deoka ovih skala iznosi
0-05 hiljaditih, a na odstojanju 25 cm - 0-10. Skala označena
sa + S služi za merenje vertikalnih uglova iznad horizonta, a skala
označena sa - S za. rnerenje negativnih vertikalnih uglova.
Neke oznake na busoli obično su fosforisane da bi se videle
pri radu noću.
Pri upotrebi "bilo koje busole treba obratiti pažnju na sledeće:
da bi se sačuvao stožer busole od brzog oštećenja, magnetnu iglu
treba držati zakočenu uvek kada se sa busolom ne radi; da bi se u
mraku jasnije videle fosforne oznake na busoli, treba ih povreµieno
izložiti prirodnom ili veštačkom osvetljenju; busolu ne treba ko-
ristiti blizu gvozdenih predmeta i objekata, električnih vodova i za
vreme velikih grmljavina, jer sve to utiče na magnetnu iglu, pa
rezultati koje ona pokazuje mogu biti pogrešni; pri radu pod šle-
(2f '1'raktičan rad sa busolom M. 53. Ručna busola M. 53 na-
men · ;.e: za pronalaženje pravca severa na zemljištu, za merenje
magnetnih azimuta i horizontalnih uglova uopšte, za merenje me-
snih uglova, za održavanje pravca kretanje na zemljištu, kao i za
rešavanje drugih zadataka uz korišćenje karte.
P r a v a c s e v e r a pronalazi se ručnom busolom M. 53 na
sledeći način (sl. 45):
- uzeti busolu u levu ruku i postaviti poklopac, u odnosu
na osnovu busole, pod uglom od oko 60°, a nulti podeljak uglo-
merne skale prema crtici - indeksu na ispustu;
- podići busolu u visinu očiju i okretati se u mestu dok se
· magnetna igla ne poklopi sa crnom linijom u telu busole, tako da
I
I
severni kraj magnetne igle bude naspram oznake za sever;
·i - pazeći preko ogledala da se magnetna igla ne pomeri sa
I
I crne linije u telu busole, preko nišana, vertikalne linije na ogledalu
i izreza na poklopcu (mušice), uočiti u tom pravcu neki objekat ili
predmet na zemljištu; uočeni objekat (predmet) označava pravac
1l severa sa stajne tačke na zemljištu.
Pravac sever-jug, koji na zemljištu pokazuje magnetna igla
busole, naziva se rn a g ne t ni me r idi j a n. Pravci na zemljištu
5 • Vojna topografija 65
 s
o'

180°
J

Sl. 47 - Vrednosti azimuta Sl. 48 - Merenje azimuta

raznih pravaca na zemljištu pravca pomoću busole
Sl. 45 - Odredivanje Sl. 46 - Magnetni azimut
pravca severa pomoću s s
busole

u odnosu na severni pravac magnetnog meridijana određuju se

magnetnim azimutima. M a g ne t ni azimut . j e horizontalni. L\
ugao izmeren u smeru kretanja. kazaljke. ria satu od severnog \
fs;~~c~-~~~~~}~\;-~;;1!~f;;:~-_;:;~1~x;:~~-~~~~Iffšil1 \
, ___ ./ \
M a g ne t ni azimut se meri na zemljištu pomoću ručne \
busole M. 53 na sledeći način (sl. 48): \
- uzeti busolu u levu ruku i poklopac postaviti pod uglom
oko 60°, a zatim je podići u visinu očiju i nanišaniti objekat na koji
se meri azimut; busolu držati horizontalno i na 25-30 cm od očiju;
- ne prekidajući nišanjenje, palcem i kažiprstom desne ruke ~~=:59° o(::i ""46°
okretati nareckani prsten dok se crna linija u telu busole ne po- ol~ =23° .,(;;, ""330°
klopi sa magnetnom iglom, a severni kraj magnetne igle sa ozna- T
kom (indeksom) za sever;
- spustiti busolu i naspram odgovarajućeg indeksa pročitati
vrednost izmerenog magnetnog azimuta u hiljaditim (uglomernim 4 LT 0=46°+360°-330°=76 °
podeljcima) ili stepenima; pročitanu vrednost zapamtiti ili zapisati.
Razlika magnetnih azimuta bilo koja dva pravca na zemljištu
Sl. 49 - Horizontalni ugao kao razlika azimuta pravaca
daje vrednost horizontalnog ugla između njih (sl. 49).

66
67
 Prav a c na z e m 1 ji š tu pronalazi se po da tom azimutu,
pomoću ručne busole M. 53, na sledeći način:
- na stajnoj tački na zemljištu zauzeti na uglomernoj skali
busole dati magnetni azimut i poklopac busole postaviti pod
uglom 60°; . k d" ,. . . . •. . . k
- uzeti busolu u levu ru u, po ic1 Je u v1smu OCIJU l o re-
tati se sa njom dok se magnetna igla ne poklopi sa crnom linijom
u telu busole, a severni kraj igle sa oznakom za sever;
- kada se magnetna igla umiri, pazeći da se ne pomeri, pre-
ko nišana. i mušice busole na zemljištu uočiti neki pogodan objekat,
čime je željeni pravac označen na zemljištu. 1250m(835par. k.)
M e s n i u g 1 o v i se mere u odnosu na horizont oka. Da bi 15min.
se odredio horizont oka potrebno je:
- busolu držati horizontalno u visini očiju, na udaljenju
25-30 cm i sa poklopcem podignutim pod uglom 90°;
- posmatrajući u ogledalu svoje oči u visini horizontalne li-
nije, tražiti na zemljištu odgovarajuću liniju koja označava ho-
rizont oka.
Postupak pri merenju mesnih uglova ručnom busolom M. 53 Sl. 50 - Šema za kretanje
je ovaj: pomoću busole
- kroz proreze na bočnim stranama poklopca busole nani-
šaniti objekat na koji se meri mesni ugao, s tim da se nulti pode- busole, a na osnovu prethodno pripremljene šeme kretanja. š e ma
ljak skale duž proreza poklapa sa horizontom oka; k r etan j a (sl. 50) se izrađuje prilikom proučavanja marš-rute
- držeći busolu u levoj ruci, a gajtan u desnoj kod oka, na po karti, i to u proizvoljnom razmeru. Ona sadrži početnu i kraj-
odstojanju 50 cm od očiju, pročitati broj podeljka skale između nju tačku marš-rute, pogodno odabrane orijentire duž marš-rute,
nultog podeljka (horizont oka) i tačke na koju se mesni ugao meri; rastojanja orijentira i magnetne azimute pravaca od orijentira do
broj podeljka pomnožen sa vrednošću jednog podeljka daje vred- orijentira. Početna i krajnja tačka marš-rute određene su samim
nost merenog ugla u hiljaditim. zadatkom za izvršenje kretanja. Orijentiri duž marš-rute biraju se
Za merenje mesnih uglova ispod horizonta busolu treba okre- po karti tako da su lako uočljivi na zemljištu. Rastojanja i pravci
nuti poklopcem nadole. između orijentira mere se po karti i izražavaju se: rastojanja - u
Vertikalni ugao pod kojim se vidi neki objekat ili predmet kilometrima, parnim koracima ili jedinicama vremena ·- zavisno
na zemljištu meri se na isti način, s tim što nulti podeljak uglo- od načina kretanja, a uglovi (azimuti) u hiljaditim ili stepenima.
merne skale treba poravnati sa podnožjem odnosnog objekta na Željeni pravac kretanja održava se pomoću ručne busole na
koji se ugao meri. Znajući veličinu vertikalnog ugla i visinu objek- sledeći način:
ta (predmeta) može se na poznati način odrediti njegovo odsto- - na osnovu šeme kretanja, na polaznoj tački zauzeti na bu-
janje na zemljištu. soli magnetni azimut pravca na prvi orijentir i kretati se u tom
Horizontalni i vertikalni uglovi na zemljištu mogu se meriti pravcu; nakon pređenog puta naznačenog u šemi kretanja stići će
i pomoću skale sa milimetarskom podelom na osnovi busole. To se do prvog orijentira;
se radi na potpuno isti način kao pomoću lenjira ili drugih pri- - ponavljajući isti postupak kod prvog, drugog i ostalih ori-
ručnih predmeta poznatih dimenzija. jentira doći ,će se do krajnje tačke marš-rute.
P ravac kret an j a duž marš-rute održava se pomoću Prilikom određivanja pravca kretanja na zemljištu retko će

68 69
se odmah uočiti sledeći orijentir. U takvim slučajevima treba, v1z1-
rajući preko nišana i mušice busole, u određenom pravcu kretanja
uočiti na zemljištu neki markantni objekat ili detalj i kretati se
prema njemu. Kad se stigne .do te tačke treba ponoviti postupak i
tako redom dok se ne dođe do orijentira označenog u šemi kretanja.
Pri kretanju može se naići na prepreku (močvaru, veći kom-
pleks gustog žbunja, minsko polje, kontaminirano zemljište i sl.),
koja nije mogla biti predviđena prilikom izrade šeme kretanja.
Prepreka na pravcu kretanja savlađuje se tako, što se na njenoj
drugoj strani, u pravcu daljeg kretanja, uoči pogodan predmet,
obiđe prepreka i nastavi put od tog predmeta prema šemi kretanja.
Pomoću ručne busole (M. 53 i drugih), sem navedenih, mogu
se rešavati i drugi zadaci uz korišćenje karte, o čemu će kasnije
biti r~L
,,:: __ . l
t( 3) ~EOGRAFSKA ORIJENTACIJA PO NEBESKIM TELIMA
I ~IMA NA ZEMLJIŠTU. Ako nema busole, pravac severa
(juga) može se pronaći približno odoka - po nekim nebeskim te-
lima, i to: danju po Suncu, a noću po Polarnoj zvezdi ili Mesecu,
a izuzetno - po nekim karakterističnim objektima i znacima na
zemljištu.
(1) Pronalaženje pravca severa (juga) po Suncu. Usled okre-
tanja Zemlje oko njene obrtne ose, stiče se utisak da Sunce obilazi
oko Zemlje. Ovaj svoj prividni put oko Zemlje Sunce završi za 24
časa, što znači da za 1 čas »pređe« put (luk) kome odgovara cen-
tralni ugao od 15°. Znajući da se Sunce u 12 časova nalazi približno
u pravcu juga, nije teško ustanoviti u svako doba dana za koliko
se stepeni ono nalazi levo ili desno od pravca juga. Postupak je
sledeći:
- na satu pročitati koliko je časova u momentu posmatranja
Sunca i naći koliko još ima vremena do 12, ili ako se rad obavlja
posle podne, koliko je vremena prošlo posle 12 časova;
- nađenu razliku izraženu u časovima pomnožiti sa 15° i
dobiće se vrednost ugla za koji se pravac prema Suncu razlikuje
od pravca juga; konstruisati taj ugao na listu hartije;
- levi krak konstruisanog ugla uperiti u pravcu Sunca kada
se radi pre podne, odnosno desni kada se radi posle podne, pa će
drugi krak konstruisanog ugla pokazivati pravac juga.
Umesto da se jedan od krakova ugla uperi u pravcu Sunca,
može se iskoristiti senka Suncem obasjnog drveta, telefonskog stuba
ili nekog drugog visokog predmeta na zemljištu. U tom slučaju
treba postupiti ovako:
70
- kada se radi pre 12 časova, u pravcu senke predmeta (ili
svoje) uperiti levi krak konstruisanog ugla, pa će desni pokazivati
pravac severa; ako se radi posle 12 časova - pravac severa poka-
zivaće levi krak ugla, ukoliko je njegov desni krak uperen u pravcu
senke određenog predmeta.
Da bi se izbegla konstrukcija pomenutog ugla, može se kao
uglomer iskoristiti sat. Ako se u podne mala kazaljka sata, kada
pokazuje 12 časova, uperi u pravcu Sunca, ona će pokazivati pra-
vac juga. Pošto se mala kazaljka sata kreće duplo brže od privid-
nog kretanja Sunca, ugao između male kazaljke i broja 12 biće
uvek dva puta veći od ugla između pravca prema Suncu i pravca
juga. To znači, ako se mala kazaljka sata u bilo koje doba dana
uperi prema Suncu, simetrala ugla između nje i broja 12 na satu
pokazivaće uvek pravac juga. Postupak određivanja prav::a se-
ver-jug ovim načinom je sledeći (sl. 51):
Sl. 51 - Pronalaženje
pravca juga po Suncu
i satu /
/
- sat držati horizontalno u ruci i okretati se sa njim u mestu
dok se mala kazaljka ne poklopi sa pravcem prema Suncu, ili tač­
nije, dok lik Sunca ne padne na malu kazaljku; simetrala ugla
između male kazaljke i broja 12 na satu pokazuje pravac juga; ili:
- sat držati horizontalno u ruci, a na osovinu kazaljki ver-
tikalno postaviti palidrvce ili slamku; okrenuti se u mestu dok se
senka palidrvca (slamke) ne poklopi sa malom kazaljkom; simetrala
ugla između senke palidrvca (slamke) i broja 12 pokazivaće pravac
severa.
U svakom slučaju duž ustanovljenog pravca severa (juga) na
zemljištu treba uočiti neki pogodan objekat kao orijentir.
(2) Pronalaženje pravca severa po Polarnoj zvezdi. Za vreme
vedre noći pravac severa može da se odredi dosta tačno po Polar-
noj zvezdi (Severnjači) koja se nalazi u sazvežđu Malog medveda
71
 ~evernjača
*
* y\
* * PUN Mesec
\ o
* *kola
mala \ o
~
1'9SLeOM)A
ceTVRT
e e
* čevog diska, tim je ugao manji od 90°. Približno, veličina horizon-
* f:>
kola
•
MLAD Mesec
ttttttttttl
Sl. 52 - Geografska orijentacija
po zvezdi Severnjači Sl. 53 - Faze (mene) Meseca
(Mala kola). Ovu zvezdu na nebeskom svodu najlakše je pronaći po
sazvežđu Velikog medveda (Velika kola) .. Sazvežđe Velikog med-
veda sastoji se od 7 jasno vidljivih zvezda, raspoređenih u obliku
kola (4 točka i ruda}, kao što je prikazano na slici 52. Polarna
zvezda nalazi se na pravcu određenom dvema krajnim zvezdama
(ct i S) sazvežđa Velikog medveda na udaljenju oko 5 puta većem
od njihovog rastojanja. Pravac sa stajne tačke ka Polarnoj zvezdi
približno se poklapa sa pravcem geografskog meridijana na zemlji,
odnosno sa pravcem geografslfog severa.
Polarna zvezda vrlo malo menja svoj prividni položaj na ne-
beskom svodu, pa se pri orijentaciji na mestu ili u kretanju može
koristiti kao siguran orijentir. Visina ove zvezde nad horizontom
približno je jednaka geografskoj širini stajne tačke.
(3) Pronalaženje pravca severa (juga) po Mesecu. Može se do-
goditi da se zbog oblačnosti ne vidi Polarna zvezda, a vidi se Me-
sec. U tom slučaju pravac severa (juga) može se približno odrediti
po obliku i položaju vidljivog dela Meseca (sl. 53).
Suština određivanja pravca severa (juga) po Mesecu sastoji
se u iznalaženju horizontalnog ugla između pravca na Mesec i
pravca na Sunce skriveno ispod horizonta. Kada se ustanovi pra-
72
vac prema Suncu, dalji postupak određivanja pravca severa svodi
se na poznati način određivanja ovog pravca pomoću Sunca i sata.
Horizontalni ugao između pravca na Mesec i pravca na Sunce
iznosi približno: pri vidljivom celom Mesečevom disku (pun Mesec)
- 180°, a pri vidljivoj njegovoj polovini (prva ili poslednja četvrt)
() - 90°. Pri tome, pravac na Sunce nalazi se sa ispupčene strane
vidljivog dela Meseca.
Ukoliko je vidljivi deo Meseca veći od njegovog poluprečnika
PRVA
čeTVRT
utoliko je horizontalni ugao između Meseca i Sunca veći od 90° i
obrnuto - što je vidljivi deo Meseca manji od poluprečnika Mese-
(9
talnog ugla između Meseca i Sunca menja se proporcionalno pro-
meni vidljivog dela Meseca.
Neka je, na primer, vidljiva desna strana Mesečevog diska
jednaka ~njegovog poluprečnika. Tada je horizontalni ugao izme-
2
đu Meseca i Sunca skrivenog ispod horizonta jednak 90° X
3
2 =
== 135°. Prema tome, pravac na Sunce nalazi se desno od ispupče­
nog vidljivog dela Meseca za 135°. Našavši pravac sa stajne tačke
prema nevidljivom Suncu, potrebno je malu kazaljku sata postaviti
u tom pravcu, pa će simetrala ugla između nje i broja 12 na satu
pokazati pravac severa na zemljištu.
Dobijeni horizontalni ugao između pravca na Mesec i pravca
na Sunce može se izmeriti pomoću sata (jer uglovna vrednost
između oznaka za sate iznosi 30°, a manji delovi mogu se ceniti
odoka) ili nekog drugog uglomernog pribora. Očigledno, ovaj na-
čin geografske orijentacije prilično je grub i njime se treba kori-
stiti kada nema drugih mogućnosti tačnije orijentacije.
(4) Pronalaženje pravca severa (juga) po objektima i znacima
na zemljištu. Izuzetno za pronalaženje pravca severa (juga) na zem-
ljištu mogu se koristiti neki objekti i znaci na zemljištu, kao što
su: crkve, groblja, drveće, zgrade, znaci proleća itd. Tako, na
primer:
- kod pravoslavnih crkava oltar je sa istočne strane, a glav-
ni ulaz u crkvu sa zapadne, dok je kod katoličkih crkava obrnuto
- oltar je sa zapadne, a glavni ulaz sa istočne strane; krst na ku-
poli zvonika kod svih crkava orijentisan je u pravcu sever-jug;
- na hrišćanskim grobljima grobovi su u pravcu istok-za-
pad, s tim što se nadgrobna obeležje uvek nalazi na zapadnoj
strani;
 - usled svog položaja prema Suncu, kora drveta sa severne
strane je hrapavija i obično je obrasla mahovinom i gljivama; na
panju posečenog drveta, prstenovi (godovi) su uži na severnoj, a
širi na južnoj strani panja; mravi grade mravinjake obično sa
južne strane drveta, panja ili žbuna; južna strana mravinjaka je
blažeg nagiba nego severna; zidovi i krovovi zgrada sa severne
strane su hladniji, tamniji i obično su obrasli mahovinom i glji- 4
vama; na padinama okrenutim severu duže se zadržava sneg nego
na padinama okrenutim jugu; prolećna trava sa južne strane veli-
kog kamenja, drveća, šume i sl. veća je, gušća i zelenija, dok pri o
letnjim dugotrajnim sušama trava ostaje duže zelena sa severne
strane objekata i predmeta koji je zaklanjaju od direktnih sun-
čevih zrakova. Ima i niz drugih znakova po kojima se može ori-
jentisati.
Pronalaženje pravaca na strane sveta po objektima i znacima Sl. 54 - Šematski prikaz žiroskopa
na zemljištu nije uvek sigurno, pa to treba vršiti oprezno i rezul-
tate češće proveravati, naročito ako su to i jedini pokazatelji za ori-
jentaciju na nepoznatom zemljištu.

4) AUTOMATSKI PRIBORI ZA ORIJENTACIJU. Za održa-

vanje pravca kretanja, u novije vreme, sve više se koriste auto- +
..........
100 90 90

matski pribori za orijentaciju. Osnovu tih pribora čini ž i r o s kop

(sl. 54). Sastoji se od zamajca - rotora koji se može obrtati veli-
+
kom brzinom oko svoje osovine. Osovina zamajca (rotora) je ugra-
đena u slobodno visećem kardanskom zglobu sastavljenom od dva
rama koji se mogu slobodno obrtati oko svojih osovina.
Kao što slobodna magnetna igla busole pokazuje uvek pri-
bližno isti pravac, tako i osovina žiroskopa kada se nalazi u stanju
SI. 56 - Održavanje pravca kre-
brzog obrtanja pokazuje onaj pravac koji joj je dat pre početka
tanja pomoću žiroskopskog pri-
obrtanja rotora. Ta osobina osovine rotora žiroskopa omogućava
bora ugrađenog na vozilo
da se žiroskop upotrebi kao sastavni deo automatskih pribora za
orijentaciju na zemljištu i prostoru uopšte. Preimućstvo žiroskopa
Sl. 55 - Žiroskopski pribor
nad busolom je u tome što je nezavistan od dejstva magnetnog
polja.
Jedan od jednostavnijih žiroskopskih pribora za orijentaciju
koji se ugrađuju na motorna vozila prikazan je na slici 55. Na . - ~a polaznoj tački vozilo se postavlja u željeni pravac kre-
njemu postoji skala sa podelom u stepenima koja služi za zauzi- tanJa; azimut tog pravca izmeri se pomoću busole i zauzme na skali
manje datog pravca kretanja i kontrolisanje istog u toku kretanja. žiro~kopskog pribora; stavi se u pokret rotor žiroskopa, sačeka da
Pravac kretanja vozila sa ugrađenim· žiroskopskim priborom odr- postigne potreban broj obrtaja i krene vozilom u željenom pravcu·
žava se na sledeći način (sl. 56): . - ako u ~?ku, kretanja vozilo skrene sa zadatog pravca z~
neki ugao, sa n3im ce odstupiti i telo pribora, dok će osovina ro-
74
75
 tora (zamajca) i skala zadržati prvobitni položaj; ugao skretanja
registrovaće se na skali.
Prema tome, održavanje željenog pravca kretanja sastoji se
u održavanju azimuta zauzetog na skali žiroskopskog pribora.
Ako je marš-ruta izlomljena, u tačkama preloma vozilo se
okreće u odgovarajuću stranu dok se na skali ne zauzme vrednost
koja odgovara azimutu sledećeg pravca kretanja.
Žiroskopski pribor može da održava željeni pravac kretanja
najviše 10-15 minuta s tačnošću 2-3 stepena, pa nakon toga pri-
bor treba ponovo orijentisati.
Jednostavni žiroskopski pribori obično se koriste kao sastavni
delovi složenijih uređaja za orijentadju. Takav uređaj je i tzv.
topove za c. Ugrađen je na lakom terenskom vozilu i obično se
koristi u artiljeriji. Pomoću ovog uređaja vrši se neprekidno regi-
strovanje tekućih polarnih koordinata položaja vozila - predeni
put i direkcioni ugao (azimut) pravca kretanja. Specijalni računar
obrađuje ove podatke i neprekidno sračunava pravougle koordinate
(X, Y) položaja vozila koje se registruju i mogu pročitati na odgo-
varajućim skalama. Pored toga, uređaj može i na karti da regi-
struje predeni put.
Dobra strana automatskih pribora za orijentaciju· je što su
oni nezavisni od atmosferskih i klimatskih prilika, pa se mogu
koristiti u svako doba i na svakom zemljištu dostupnom za vozilo.
Međutim, ti pribori su obično složeni, glomazni i osetljivi na kva-
rove. Zbog toga se, za sada, ugrađuju samo na vozila specijalne
namene kao, na primer, štabna kola i slična ili se koriste u spe"
cijalne svrhe, kao što je to slučaj sa topovescom.
76
III TOPOGRAFSKE KARTE
1. POJAM I OSOBINE KARATA UOPŠTE
K a r t a\ je umanjena slika određenog dela Zemljine površine,
na ko]oj-.su-:::.:_ po utvrđenim pravilima, uslovljenim grafičkim zna-
cima, dovoljno tačno i pregledno - prikazani raspored, stanje i
uzajamna povezanost prirodnih, veštačkih i društvenih tvorevina i
pojava.
Sve karte koje prikazuju Zemljinu površinu ili neki njen deo
zovu se opštim imenom g e o g r a f s k e k a r t e. Međutim, u prak-
si, geografskim kartama najčešće se nazivaju samo one na kojima
su sve linije i duži prikazane umanjene za više od milion puta u
odnosu na odgovarajuće linije i duži u prirodi, dok se one na ko-
jima to umanjenje nije veće od milion puta zovu top o graf s k e
k a r t e. Geografske, odnosno topografske karte razlikuju se od
drugih vrsta karata po tome što na njima nije posebno istaknut ni
jedan elemenat njihovog sadržaja, već su svi prikazani sa manje ili
više istom važnošću i detaljima. Karte na kojima je jedan ili više
elemenata njihovog sadržaja prikazan istaknutije i detaljnije od
ostalih, pripadaju grupi tzv. speci j a 1 ni h ili te m at s kih
karata.
Da bi se karta razumela, a samim tim pravilno i potpuno ko-
ristila u namenske svrhe, potrebno je upoznati neke osobine, koje
svaku kartu čine specifičnom slikom i po kojima se ona bitno ra-
zlikuje od svih drugih vrsta slika odgovarajućeg dela Zemljine po-
vršine, kao što su pejzaž, panoramski snimak, aerofoto-snimak i
druge. U te osnovne specifičnosti svih karata spadaju: razmer kar-
te, projekcija karte, podela karte na listove i kartografski uslovni
znaci.
(-"~c,,.~AZMER KARTE. Zemljina površina ili bilo koji njen
de~ mogu se na karti prikazati u prirodnom izgledu i veličini,
već se to čini
u horizont a 1 noj pro Jek ci ji (tlocrt), i u
određenom odnosu um a njen o. Stepen umanjenja svih linija
(pravih i krivih) i duži na karti, u odnosu na horizontalne projekcije
odgovarajućih linija i duži u prirodi, naziva se r a z me r karte.
77
 000 09: ~ ooo gz: i
Drugim recima, pod razmerom karte podrazumeva se odnos du- ~ ~['
zme ma koje linije (duži) na karti i dužine horizontalne projekcije "'
Q;
E
odgovarajuće linije (duži) u prirodi, odnosno na zemljištu. To znači o
o
o
da elementi sadržaja karte nisu nacrtani proizvoljno, već tako da "'
dovoljno tačno pokazuju položaj, raspored, međusobne odnose i s
povezanost odgovarajućih elemenata i detalja geografske stvarnosti .,.,
~

koju prikazuju, što predstavlja jedan od bitnih karakteristika svake

karte, a posebno topografskih. o 8o
o
Razmer je označen na svakoj karti u vidu brojnog odnosa, "'
N
lO
grafički ili u vidu tekstualnog objašnjenja, pa se, prema tome,
N

razlikuju: brojni razmer, grafička razmera ili razmernik i obja-

šnjavajući razmer. Na kartama naših izdanja razmer je obično o
označen na dva ili sva tri načina, kao na slici 57. o 8
o o
o
Brojni r a z me r označava se u vidu odnosa jedinice i lO

broja koji pokazuje koliko su puta umanjene horizontalne projek-

cije linija i duži u prirodi prilikom njihovog prikazivanja na karti,
~
N

-"'
....
..><: L.

kao: 1 : 10.000, 1 : 25.000, 1 : 50.000, 1 : 200.000 1 : 40,000.000 itd. Je-

'O
:=
M

"'c:
"'
E
N

dinica (deljenik) brojnog razmera ima značenje jedinice mere za

c.
:::i o ""
w
"'
....
o
dužine na karti. Tako, na primer, razmer 1 : 50.000 pokazuje da je- E ~
o E
dinici mere na karti (1 mm, 1 cm, 1 dm, itd.) odgovara 50.000 tak- o o
N
..."'
oo o
vih jedinica mere u prirodi, odnosno, da, na primer, duži od 1 cm 08 N
"'
·;::
li o
-
na karti odgovara u prirodi duž od 500 m. B.rojni razmer ne zavisi I.O
~t
l() "'
>
od primenjenog sistema mera za dužine, što znači: ako je poznat
brojni razmer karte, na njoj se može meriti ma kojim linijskim
...- "'
""'
"'c:
o
o
~
"'
>U

"'c:
N
-c:

merama. Tako, na primer, ako se na karti razmera 1 : 63.360 engle- o "'....N

skog izdanja, izrađenoj u seksagezimalnom sistemu mera za dužine,
E
u "'c:
>
izmeri duž od 1 cm, toj duži odgovara duž u prirodi od 633,6 me- ::;:!:, "
lO "'
tara, i obratno - duži od 1 fita izmerenoj na našoj karti razmera Vi ~"'
1 : 50.000 odgovara u prirodi duž od 50.000 fita. o c:
o
"' ,.,....
>U

Pri upoređivanju više različitih brojnih razmera, krupni j i I o.

je onaj kod kojeg je delitelj manji, i obratno - što je delitelj veći o
r!?.
_,___

----
razmer je s i t n ij i. Prema tome, karta razmera 1 : 50.000 krup-
nijeg· je razmera od karte razmera 1 : 200.000, dok je ova sitnijeg
o
r-
- ,__
1-r- r--r-
t----

r--r- r - -
C()
lO

razmera od karte izrađene u razmeru, na primer, 1 : 100.000. o .,.,

o r--- ,___
C---r- ,__
t - i - ,__
Rastojanje (odstojanje) u prirodi, izraženo u metrima ili kilo- r-r- ,.....,_
,_,_ t-,_
metrima, koje odgovara 1 mm na karti, naziva se v e I i č i n a· r a- s ,._r-- r--,_
,_,_.
,_,_ T-r-
z me r a. Ta veličina iznosi: za kartu razmera 1 : 5.000 - 5 m, za o
o r--r- r--,_

kartu razmera 1 : 10.000 - 10 m, za kartu razmera 1 : 25.000 - s ,._,_ ,__,_ r-

t---r- r--,-
25 m, za kartu razmera 1 : 50.000 - 50 m, za kartu razmera o r- ,_,__ t-r--
o r-,_
r-.- ,___,_
1 : 1,000.000 - 1 km, itd. Očigledno, veličina razmera za jednu "' r- -,_
-,._ -,_. r-r- -
kartu dobija se deljenjem delitelja brojnog razmera sa 1.000, odno- O'Jf- -,__
-,_ - r - -
78
79
sno treba zapamtiti pravilo: ako se delitelju brojnog razmera odbi-
ju tri poslednje nule (cifre), ostaje broj koji pokazuje koliko me-
tara u prirodi odgovara jednom milimetru na karti, a to je veli-
čina razmera.
Brojni razmer služi za pretvaranje izmerenih dužina na karti
u odgovarajuće dužine u prirodi, i obratno - za pretvaranje du-
žina izmerenih u prirodi u dužine za nanošenje na kartu. U prvom
slučaju izmerenu dužinu izraženu u milimetrima treba samo pom-
nožiti sa veličinom razmera, a u drugom slučaju dužinu izraženu u
~etrima t~eba podeliti sa veličinom razmera. Tako, na primer, ako
Je na karti razmera 1 : 50.000 izmerena dužina od 142,5 mm odgo-
varajuća dužina u prirodi iznosi: ' prikazati samo u opštim crtama, a veliki globusi su skupi, glomazni .
D = 142,5 X 50 = 7.125 m,
ili ako· rastojanje D izmereno na zemljištu iznosi 2.700 m, tom ra-
stojanju odgovara na karti razmera 1 : 25.000 duž:
d = 2.700: 25 = 108 mm.
G r a f i č k a r a z m e r a ili r a z m e r n i k je naziv za broj-
ni razmer .izraženv·grafički - crtežom. Na kartama je najčešće pri-
kazai: ~ vidu duz1 sa nanetom i označenom skalom podeljaka, kao
na. ~llc1 .57. Takva grafička konstrukcija naziva se prost ili li-
n 1 J s k i r a z m e r n i k i služi da se od dužine izmerene na kar-
ti, bez ikakvog računanja, odmah dobije vrednost odgovarajuće du-
žine u prirodi i obratno.
Grafička razmera može biti predstavljena i u vidu više para-
lelnih duži sa nanetim podeljcima, kao što se to vidi na slici 58. To
je ~ ~ P r e, č n i_ ili t r a n s v e r z a 1 n i r a z m e r n i k kojim se
postize veca tacnost nego prostim razmernikom. Broj paralelnih
duži kod poprečnog razmernika je proizvoljan i zavisi od tačnosti
koja se traži; prost razmernik služi kao osnova za konstruisanje
poprečnog razmernika.
O b j a š n j a v a j u ć i r a z m e r označen je na kartama u
vidu tekstualnog objašnjenja da jedinici mere na karti odgovara
izvesna duž u prirodi.
Razmer karte predstavlja jednu od osnovnih osobina svake
karte, jer od njega zavise potpunost, detaljnost i tačnost grafičkog
prikaza na karti. Očigledno, što je razmer karte krupniji, grafički
prikaz na njoj je potpuniji, detaljniji i tačniji, i obrnuto - što je
razmer karte sitniji, grafički prikaz na njoj je uopšteniji i netačniji.
Najmanja linijska veličina koja se na karti može oceniti ili izme-
80
riti naziva se gr a f i č ka ta č no s t r a z me r a i iznosi 0,1-0,2
mm. To ukoliko se vrše na karti krupnijeg
razmera, usled tačnosti razmera biće manja, a izme-
rene dužine i obratno - što razmer karte sitniji, tačnost
izmerenih dužina na
2) KARTE. Stvarna ili fizička površina Zemlje
vrlo i matematički nedefinisana, a samim
tim takvo i telo ta površina ograničava. Takva,
geometrijski nepravilna, površina može se verno prikazati samo na
globusu. Međutim, na malom globusu Zemljina površina može se
i nepodesni za prenos i upotrebu. Tako, na primer, da bi se glo-
buso~ prikazala fizička Zemljina površina sa onim detaljima koji
su prikazani na listovima topografske karte razmera 1 : 50.000, tre-
balo bi izraditi jednu sfernu građevinu čiji bi prečnik bio oko 255
metara; nepraktičnost takvog globusa je očigledna. Da bi se, me-
nepravilna površina prikazala na karti, neophodno
je prvo ortogonalno projektovati je na neku pravilnu i matematički
određenu površinu, a zatim tu površinu, pod određenim matematič-
kim razviti u ravan.
Pošto više od 700/o ukupne fizičke površine Zemlje čine po-
vršine voda, bilo bi prirodno da se površina kopna projektuje na
onu krivu površinu koja se približno poklapa sa nivoom mirnih
voda okeana i otvorenih mora, zamišljeno produženom ispod svih
delova kopna. Tako zamišljena površina, uz uslov da je u svim
svojim tačkama upravna na pravac sile Zemljine teže, naziva se
n i v o s k a p o v r š i n a, a telo koje ona ograničava - g e o i d.
Međutim, nivoska površina je, takođe, geometrijski nepravilna, jer
zavisi od gustine i rasporeda masa u unutrašnjos"ti i na površini
Zemlje, pa se ne može iskoristiti za projekcionu površinu.
Na osnovu podataka mnogobrojnih merenja i rezultata teorij-
skih analiza ustanovljeno je da se površina geoida relativno malo
razlikuje od površine pravilnog geometrijskog tela koje nastaje
rotacijom elipse oko jedne od svojih osa - elipsoida. Prema tome,
se može dovoljno tačno aproksimirati elipsoidom, a samim
tim, površina elipsoida iskoristiti kao matematički određena pro-
"'"''"'vua površina na koju se ortogonalno projektuje fizička Zem-
po obliku i dimenzijama najpribli-
nazvan Z e m l j i n e l i p-
& „ Vojmi topogrniija 81
 (1) Oblik i dimenzije Zemljinog elipsoida. Oblik i dimenzije
elipsoida, a samim tim i Zemlje, određuju se na osnovu podataka
specijalnih (visoko tačnih) astronomskih, geodetskih i geofizičkih
merenja na Zemljinoj površini, a u novije vreme u te svrhe koriste
se i posebno opremljeni veštački Zemljini sateliti. Dimenzije Zem-
ljinog elipsoida karakterišu: velika poluosa - a, mala poluosa - b,
dok mu je oblik definisan spljoštenošću - f koja se izražava odno-
a- b
som f =--. Vrednosti ovih elemenata (a, b, f) Zemljinog elip-
a soida i upravna je na obrtnu osu (Pn-Ps) Zemlje. Par a 1 e le (upo-
soida određivali
su razni autori i sa različitom tačnošću. Pomenu-
ćemo samo neke. Za međunarodni Zemljin elipsoid predložen je
Hajfordov, čijim se elementima koristi većina zapadnih država.
SSSR i zemlje istočne Evrope, svoja geodetsko-kartografska raču­
nanja vrše na elipsoidu čije je elemente odredio sovjetski naučnik
Krasovski. Geodetsko-kartografska računanja u Jugoslaviji vrše se
uz korišćenje elemenata Beselovog elipsoida. Vrednosti karakteri-
stičnih elemenata za pomenute elipsoide date su u tabeli broj 6.
Tabela broj 6.
Godina poluose um
Autor
I određivanja
I a I b I f
Besei 1841. 6 377 397 6 356 079
Hajford 1909. 6 378 388 6 356 912
Krasovski 1946. 6 378 245 6 356 863
Iz podataka navedenih u tabeli 6 vidi se da je mala (obrtna)
osa Zemlje kraća od velike za oko 43 km, što je - u odnosu na
dimenzije.Zemlje - mala veličina, pa kod rešavanja nekih zadataka
manje tačnosti Zemlja se može aproksimirati kuglom (loptom) odre-
đenog poluprečnika, za koji se najčešće uzima vrednost R =
= 6371 km.
Matematički određena sferoidna površina Zemljinog elipsoida
(ili sferna površina kugle) služi kao projekciona površina na koju
se ortogonalno projektuju tačke fizičke Zemljine površine i odre-
đuju položaji njihovih horizontalnih projekcija. To projektovanje i
određivanje položaja tačaka na projekcionoj površini vrši se pri-
menom odogvarajućih matematičkih formula, uzimajući u račun
izvesne veličine izmerene na Zemljinoj površini i poznate elemente
usvojenog Zemljinog elipsoida.
82
(2) Osnovne tačke, linije i ravni Zemljinog elipsoida. Položaji
projekcija tačaka određuju se u odnosu na uslovljene tačke, linije
i ravni Zemljinog elipsoida (sl. 59). To su: geografski polovi, ekva-
tor, paralele, geografski meridijani i ravni određene ovim tačkama
i linijama. Geografski po 1 ovi su tačke prodora zamišljene
obrtne ose Zemlje kroz površinu elipsoida, i to: severni geografski
pol - Pn i južni geografski pol - P •. Ekvator (polutar) je linija
preseka površine elipsoida sa ravni koja prolazi kroz središte elip-
rednici) su linije preseka površine elipsoida sa ravnima paralelnim
ravni ekvatora, dok su geografski me r idi j ani linije pre-
seka površine elipsoida ravnima koje prolaze kroz obrtnu. osu.
Zemlje.
spljoštenost
1 : 299,15
1: 296,96
1: 298,3 Sl. 59 - Osnovne tačke, linije
I ravni Zemljinog elipsoida
Ps
Ekvator i paralele su krugovi, a meridijani imaju izgled elip-
se. Mreža meridijana i paralela na elipsoidu naziva se geograf-
s ka mreža.
Ravan ekvatora i ravan meridijana, usvojenog za početni,
obrazuju sferni pravougli koordinatni sistem, u kome se položaj
svake tačke na Zemljinom elipsoidu može odrediti geografskim
koordinatama - geografskom širinom i geografskom dužinom.
Geografska širi n a je ugao koji obrazuje normala u
datoj tački na površini elipsoida sa ravni ekvatora. Obeležava se
grčkim slovom <p {fi), računa se od ekvatora prema severu i jugu i
može imati vrednost od 0° (na ekvatoru) do 90° (na polovima). Se-
verno od ekvatora sve tačke imaju severnu geografsku širinu, a
83
južno južnu. Očigledno, sve tačke jedne paralele imaju istu
vrednost širine.
Geogr af sk a du ži n a ugao između ravni
date tačke i ravni meridijana usvojenog za početni. Status među­
narodnog početnog meridijana ima meridijan koji prolazi kroz
opservatoriju u Griniču (kraj Londona), pa se po tome i naziva
Gr ini č ki meridijan. Geografska dužina obeležava se grčkim
slovom 'A (lambda), računa se od početnog meridijana prema istoku
i zapadu i može imati vrednosti od O" (na početnom meridijanu) do
180° (na meridijanu suprotnom od početnog). Istočno od početnog
meridijana sve tačke imaju istočnu geografsku dužinu, a zapadno
- zapadnu. Sve tačke jednog meridijana imaju istu vrednost geo-
grafske dužine.
Kada se nekoj tački odrede geografska širina i geografska
dužina, njen položaj je određen na usvojenoj projekcionoj površini.
Ako se istoj tački odredi i vertikalno rastojanje {visina) od projek-
cione površine, potpuno joj je određen položaj na fizičkoj površini
Zemlje.
Izloženim načinom u suštini se rešava pitanje ortogonalnog
projektovanja tačaka fizičke Zemljine površine na površinu Zem-
ljinog elipsoida i određivanja položaja horizontalne projekcije tih
tačaka na projekcionoj površini. Postavlja se pitanje kako sada
sferoidnu projekcionu površinu razviti u ravan, a da pri tome ne-
minovni rascepi, istezanja ili nabiranja te površine budu što manji?
Taj problem se rešava primenom teorije kartografskih projekcija.
(3) Kartografske projekcije. Kartografskom projekcijom nazi-
va se matematički uslovljenih principa projektovanja (razvi-
usvojene matematičke površine Zemlje na ravan. Tih projek-
ima više vrsta i razlikuju se, u suštini, po tome kako je kojom
projekcijom rešeno pitanje deformacija uglova, površina i dužina,
koje nastaju razvijanjem (preslikavanjem) krive površine u ravan.
Prema karakteru tih deformacija, kartografske projekcije mogu
biti: konformne, ekvivalentne i proizvoljne. Ko n f o r m ne ili
uglove r ne su one projekcije kod kojih se ne pojavljuju defor-
macije uglova, odnosno kod kojih je sačuvana sličnost oblika figura
na elipsoidu i u ravni (na karti). Kartografske projekcije kod kojih
je sačuvana jednakost površina figura na elipsoidu i ravni, odnosno
kod kojih nema deformacija površina, zovu se e k v i v a l e n t n e.
Najveći projekcija pripada grupi pro iz vol j-
nih nisu ni konformne ni ekvivalentne, ali oba ova
granicama mogućnosti, a prema postavljenim
84
uslovima u vezi sa namenom karte. Prema tome, postoje kartograf-
ske projekcije kod kojih su eliminisane deformacije ili de-
formacije površina, ali nema projekcija (i nikada ih neće ni
kod kojih su eliminisane i jedne i druge deformacije, a samim tim
ne postoje projekcije kod kojih nema, manjih ili većih, deformacija
dužina.
Radi očiglednog prikaza deformacija, na slikama 60 i 61 dat
je opšti izgled karte sveta u jednoj od konformnih i jednoj od ekvi-
valentnih kartografskih projekcija. Na prvoj je sačuvana vernost
uglova i oblika figura, ali su površine deformisane u tolikoj meri
da, na primer, Grenland ima površinu gotovo kao Afrika, mada
je u prirodi manji oko 15 puta od nje. Na drugoj slici je sačuvana
proporcionalnost površina na elipsoidu i na karti, ali su oblici fi-
gura znatno izmenjeni, što se jasno vidi upoređivanjem oblika pri-
kazanih kontinenata u jednoj i drugoj kartografskoj projekciji.
Pošto se karte izrađuju za različite potrebe, razumljivo je što
se za svaku kartu bira ona kartografska projekcija koja najbolje
odgovara osnovnoj nameni te karte. Tako, na primer, naše karte
vojnog izdanja izrađuju se u Gaus-Krigerovoj projekciji, Merkato-
rovoj projekciji, poliedarskoj, konusnoj ili polikonusnoj projekciji.
Razmotrićemo ukratko samo najosnovnije karakteristike ovih kar-
tografskih projekcija, primenjenih u našem državnom premeru i
vojnojJrarto.g~a:fiji. ------~~ -- ___
LG~YJ,~::K-tig~~I?!:~ proj~kci~prir_>ada gr1_1pi. konfor:rr:nih karto-
grafskih projekc1Ja, a-ttobrla-:ie naziv po nJemm autorima - ne-
mačkom matematičaru Gausu i profesoru Krigeru. Prvi je počet­
kom prošlog veka dao opštu teoriju konformnog (uglovernog) pre-
nošenja (preslikavanja) jedne površine na drugu, a drugi - kori-
steći se tom opštom teorijom i primenjujući je u kartografiji, izveo
Sl. 60 - Šema karte
sveta u jednoj od kon-
formnih projekcija
85

Sl. 61 - Šema karte
sveta u jednoj od
ekvivalentnih projekcija
je jednačine za konformno prenošenje tačaka sa Zemljinog elipsoida
neposredno na ravan. Suština prenošenja tačaka sa sferoidne po-
vršine elipsoida na ravan u ovoj projekciji sastoji se u s_r_ačuna::­
vanju ravnih prav o u g 1 ih ko o r din at a ~'apscfoa. - X i
ordinata - Y) tih tačaka na osnovu njihovih geog;afskih-kOorđI~
nata. J ednačine po kojima se ovo preračunava izvedene su pod sle-
dećim uslovima:
- na Zemljin elipsoid zamišljeno je navučen cilindar (sl. 62)
cilindra u ravan, dobije konformna projekcija preslikanih tačaka,
odnosno sličnost figura na elipsoidu i ravni.
Mreža meridijana i paralela, sračunata po jednačinama izve-
denim pod navedenim uslovima i u određenom razmeru konstru-
isana na ravni, ima izgled kao na slici 62. Iz slike se vidi da se
dodirni meridijan i ekvator preslikavaju kao prave međusobno
upravne linije; ostali meridijani - kao krive linije simetrične u
odnosu na dodirni meridijan, dok se paralele preslikavaju kao
krive linije simetrične u odnosu na projekciju ekvatora. Pošto je
projekcija konformna, projekcije svih meridijana seku projekcije
svih paralela i ekvatora pod pravim uglovima, kao što je to slučaj
i na elipsoidu.
Deformacije dužina u ovoj projekciji zavise od udaljenosti ta-
čaka koje se preslikavaju, od dodirnog meridijana, i rastu srazmer-
no tom udaljenju. Zbog toga, je Gaus-Krigerova projekcija primen-
ljiva samo za relativno usku zonu duž dodirnog meridijana. Širina
te zone zavisi od veličine deformacija koje se, s obzirom na traženu
tačnost, mogu dozvoliti.

tako da osa tog cilindra leži u ravni ekvatora, a cilindar dodiruje U našem državnom premeru, Gaus-Krigerova projekcija pri-
elipsoid po jednom meridijanu; menjuje se pod uslovom da deformacije (greške) dužina ne budu
veće od jednog desethiljaditog dela odnosne dužine, što iznosi 1 dm
- tačke sa površine Zemljinog elipsoida treba da se presli-
kaju neposredno na površinu cilindra tako da se, nakon razvijanja na 1 km. Da bi se postigla ova tačnost, teritorija Jugoslavije pro-
jektuje se na tri cilindra koji zamišljeno dodiruju Zemljin elipsoid
po meridijanima: 15°, 18° i 21° istočne geografske dužine, računa­
jući od Griničkog meridijana kao početnog. Na taj način se for-
I \
I \ miraju tri meridijanske zone u kojima se dodirni meridijani pojav-
I I ljuju kao srednji meridijani zona. Granični meridijani ovih zona
udaljeni su od srednjeg meridijana odgovarajuće zone za po 1° 30'
I istočno i zapadno. Svakoj zoni je dat broj koji se dobija delje-
I I
I/ njem geografske dužine srednjeg meridijana zone sa tri; prema
tome, brojevi zona su 5, 6 i 7. Podela naše državne teritorije na
meridijanske zone prikazana je šematski na slici 63.
Pravougle koordinate tačaka sračunavaju se u svakoj meridi-
Sl. 62 - Princip prenoše- janskoj zoni u odnosu na pravougli koordinatni sistem zone. Pra-
nja tačaka sa krive po- vougli koordinatni sistem zone obrazuju projekcija srednjeg meri-
vršine Zemljinog elip- dijana zone - kao apscisna osa. (X) i prQjekcija ekvatora - kao
soida na cilindričnu po- o;dinatn~~ (Y). ~za svaku meridijansku zonu po-
vršinu i izgled mreže stoji poseban koordinatni sistem sa koordinatnim početkom u pre-
meridijana i paralela u sečnoj tački srednjeg meridijana zone i ekvatora. Uslovljeno je da
ravni Gaus - Krigerove apscisna osa - X ima pozitivan smer severno od koordinatnog po-
projekcije četka, a južno - negativan, a ordinatna osa - Y pozitivan smer

86 87

Sl. 63 - Podela terito-
rije SFRJ na trostepene
meridijanske zone i.;;;.;;;,..=~=;;;;:;;;=;;;;;;;=;;;;;;;;=;;;;;;;;=;;;:;;;:=;;;;;;;;=~==;:J
istočno od koordinatnog početka i zapadno - negativan. Očigledno,
u takvom koordinatnom sistemu, sve tačke severno od ekvatora
imaju pozitivne vrednosti apscisa, a ordinate - zavisno od toga
gde se tačka nalazi; istočno od srednjeg meridijana zone tačke
imaju pozitivne vrednosti ordinata, a zapadno od srednjeg meridi-
jana ordinate tačaka su negativne. Pravougle koordinate neke tačke,
sračunate u Gaus-Krigerovoj projekciji, označavaju: apscisa (X) -
udaljenje tačke od ekvatora, a ordinata (Y) - udaljenje tačke od
srednjeg meridijana zone, izražene u metrima.
Da bi se kod ordinata izbegle njihove negativne vrednosti,
uslovljeno je da sve tačke apscisne ose pravouglog koordinatnog
sistema zone imaju vrednost ordinata Y = 500.000 m. Prema tome,
sve tačke istočno od srednjeg meridijana zone imaju ordinate veće
od 500.000 m, a zapadno - manje od 500.000 m. Pošto pojedine
tačke mogu imati potpuno iste vrednosti koordinata, a nalaze se
u različitim zonama, da bi se znalo kojoj zoni tačka pripada, ispred
podatka o ordinati ispisuje se broj odgovarajuće zone. Tako, na
primer, tačka Ti koja ima koordinate: Y = 6 572 348,23 i X =
= 5 196 544,87, nalazi se u 6. zoni istočno od srednjeg (18°) meri-
dijana zone za 72 km 348 m. 23 cm i severno od ekvatora za 5196
km 544 m 87 cm, dok se tačka T2 : Y = 7 402 530,36; X = 4 484 312,48
nalazi u 7. zoni zapadno od srednjeg (21°) meridijana za 97 km
88
•Hi9 m 64 cm 402 530,36) i severno od ekvatora za
4 484 km 312.m 48 cm.
usvojena je u našoj zemlji za odre-
položaja geodetskih tačaka (tačke državne
mreže i druge) i za izradu topografskih planova i
sa razmerom 1 : 300.000.
Pošto su kod Gaus-Krigerove projekcije uglovne deformacije
uslovom same projekcije, a linijske deformacije ogra-
ničene uslovljenom širinom (3°) meridijanske zone, na topografskim
kartama izrađenim u ovoj projekciji, u okviru jednog lista karte,
praktično ne dolaze do izražaja greške usled deformacija projekcije.
Deformacije dolaze do izražaja tek pri pokušaju da se veći broj li-
stova karte sastavi u jednu celinu; tada nastaju zazori ili prekla-
panja duž linija okvira listova po kojima se to spajanje vrši.
Merkatorova projekcija pripada grupi konformnih (uglover-
nih) kartografskih projekcija, a ima naziv po autoru, holandskom
kartografu Merkatoru. Mreža meridijana i paralela, sračunata po
matematičkim zakonima ove projekcije i u određenom razmeru
konstruisana u ravni, ima izgled mreže nejednakih pravougaonika,
kao što je to pokazano na slici 64. '
Sem konformnosti i jednostavnosti konstrukcije, ova projek-
cija odlikuje se još jednom veoma važnom osobinom: kriva linija
koja na elipsoidu seče meridijane pod jednim istim uglom (azimu-
tom) javlja se u Merkatorovoj projekciji kao prava linija i zove se·
1 o ks odrom a. Zbog ove osobine Merkatorova projekcija ima
široku primenu pri izradi pomorskih, pa i vazduhoplovnih, karata.
Karte izrađene u ovoj projekciji pruzaju mogućnost brzog i pro-
stog dobijanja elemenata za navigaciju plovnih objekata. Ako se
na karti, izrađenoj u ovoj projekciji, spoji pravom linijom polazno
pristanište sa onim u koje brod treba da doplovi, ugao koji ta prava
zaklapa sa ma kojim meridijanom biće azimut (kurs) pod kojim
brod treba da plovi na pučini. Rđava strana loksodrome je što to
nije istovremeno i najkraće rastojanje na Zemljinom elipsoidu.
Najkraće rastojanje između dve tačke na površini elipsoida je
g e o d e t s ka li ni j a koja se u Merkatorovoj projekciji javlja
kao kriva i naziva se o rt o drom a. Prema tome, u ovoj projek-
ciji ortodroma je kriva linija i duža je od loksodrome, mada je na
površini Zemljinog elipsoida obratan slučaj. Tako, na primer, put
do Rta dobre nade (Afrika) do Melberna (Australija) po loksodromi
iznosi 6.020 morskih milja, a po ortodromi je kraći za 570 milja
ili 1.050 km. Loksodroma i ortodroma poklapaju se samo duž ekva-
89
 tora i meridijana. Ortodrorna se može sračunati i naneti na kartu,
ali plovidba ortodromom iziskuje stalnu promenu ugla - kursa pod
:;.':: ....
kojim se plovi. Dakle, plovidba loksodromom je lakša, a ortodro-
q;~V mom kraća i ekonomičnija.
Pošto se na dugačkim rutama mora voditi računa o utrošku
pogonskog goriva, maziva i vremena, plovi se kraćim loksodro-
mama duž ortodrome. Za to se obično izračuna i na karti kon-
struiše ortodroma, a zatim se izdeli na više kraćih loksodroma (sL
65) duž kojih se plovi, čime se navigacija olakšava,. a put skraćuje.
U Merkatorovoj projekciji izrađuju se pomorske karte raznih
razmera i za potrebe naše ratne i trgovačke mornarice, a pogodna
je za izradu karte sveta, karte časovnih zona, vazduhoplovnih i
drugih karata specijalne namene.

~:µ\ .: /fifi)~„~·\::· ·:o·»'..

l---+--+~1--4!-r,\i+."~J-:'-':·:·~=--f.it--~H~~:,·~~~\~:'itT..R:?he~·~·r.:--i--i40
~·

Sl. 65 - Ortodroma i loksodroma u Merkatorovoj projekciji

Poliedarska projekcija zasnovana je na pretpostavci da je po-

vršina Zemljinog elipsoida izdeljena mrežom meridijana i paralela
na veliki broj sferoidalnih trapeza. Ako se ovi trapezi projektuju na
ravni položene kroz njihova temena, ili na ravni koje ih dodiruju u
srednjim tačkama, površina Zemljinog elipsoida će u celini biti
projektovana na jedan poliedar (sl. 66), pa otuda i naziv za ovu pro-
jekciju - poliedarska, mada se u literaturi pominje i kao Miflin-
gova projekcija.
· Sferoidalni trapezi se preslikavaju u ovoj projekciji kao pra-
volinijski ravnokraki. Strane ovih trapeza· su ispravljeni luci para-
lela, a kraci ispravljeni luci meridijana. Svaki pravolinijski ravno-
kraki trapez čini okvir zasebnog lista karte. Koliki će deo Zemljine
Sl. 64 - Mreža meridijana i paralela u Merkatorovoj projekciji površine obuhvatiti takav list karte, zavisi isključivo od razmera
90
91

Sl. 66 - Poliedar kao pro-
jekciona površina i listovi
karte u poliedarskoj
projekciji
u kome se karta izrađuje, jer razlika između strana sferoidalnog
trapeza i odgovarajućih strana ravnog trapeza treba da ostanu u
granicama grafičke tačnosti razmera. Prema tome, površina teri-
torije ili akvatorije, obuhvaćena jednim listom karte, biće utoliko
manja ukoliko je razmer karte krupniji.
Karte izrađene u poliedarskoj projekciji, u okviru svakog li-
sta posebno, predstavljaju praktično nedeformisanu sliku odgova-
rajućeg dela Zemljine površine. Deformacije usled projekcije do-
laze do izražaja pri sastavljanju više susednih listova karte u jednu
celinu, javljanjem zazora ili preklapanja duž linija po kojima se
sastavljaju. Praktično se u ravni može sastaviti najviše 9 sused-
nih listova karte, a da ove deformacije ne dođu do znatnijeg izra-
žaja.
Poliedarska projekcija primenjena je u našoj vojnoj kartogra-
fiji pri izradi topografskih karata razmera 1 : 50.000, 1 : 100.000,
92
i 1 : 200.000 čija se izdanja zasnivaju na premeru pre II svetskog
rata.
u primenji-
vane su i druge kartografske na primer,
karta razmera 1 : 500.000 izrađena je u polikonusnoj projekciji;
karta razmera 1 : 750.000 - u prostoj karta
razmera 1 : 1,000.000 u posebno µslovljenoj kartografskoj projekciji,
usvojenoj za izradu Međunarodne karte sveta ovog razmera itd.
U detaljnije razmatranje ovih i mnoštva drugih projekcija nećemo
se upuštati u okviru ovog udžbenika.
Iz prethodnog treba uočiti da se projekcijom karte rešava pi-
tanje matematičke osnove karte. Sračunavanjem tačaka Zemljine
fizičke površine u određenoj projekciji projektuju se te tačke na
usvojenu površinu Zemljinog elipsoida (ili lopte) i dobijaju ele-
menti za prikazivanje te površine u ravni. Sračunatom mrežom
meridijana i paralela i tačkama geodetske osnove (tačke trigono-
metrijske mreže) u odabranoj kartografskoj projekciji i njihovom
konstrukcijom u određenom razmeru na ravni, stvara se kostur
(matematička osnova) karte koji treba popuniti odgovarajućim to-
pografskim sadržajem. Međutim, važnost kartografske projekcije
nije samo u njenoj ulozi pri izradi karte, već u znatno većoj ulozi
pri korišćenju karte u namenske svrhe. Od pravilnog izbora pro-
jekcije zavise veličina i raspored deformacija (grešaka) na karti
i njena podesnost za praktično korišćenje.
3) PODELA KARTE NA LISTOVE I NJIHOVO OZNAĆA­
V ANJE. Karte svih razmera izrađuju se po listovima. Ta podela na
listove nije proizvoljna, već je u pogodno odabranom i usvojenom
sistemu. U vojnoj kartografiji usvojeno je da se ova podela vrši
vezano za mrežu meridijana i paralela (sl. 67), čime je tačno odre-
đen geografski položaj svakog lista karte i stvorena mogućnost ori-
jentisanja tih listova prema stranama sveta.
Radi lakšeg i bržeg snalaženja u velikom broju listova karata
raznih razmera, svaki list karte ima svoju oznaku - nomenklaturu.
Osnovu za podelu i sastavljanje listova naših karata vojnog
izdanja čini usvojena podela na listove Međunarodne karte sveta
razmera 1 : 1,000.000 koja se sastoji u sledećem
- cela Zemljina površina podeljena je na 60 meridijanskih
zona (kolona) širine 6° po geografskoj dužini i pojaseve širine 4°
po geografskoj širini;
- meridijanske zone (kolone) označene su arapskim broje-
vima od 1 do 60, počev od meridijana geografske dužine 180°
93

Sl. 67 - Geografski položaj
lista karte
- oznaka (nomenklatura) svakog lista ove karte sastoji se iz
oznake (slova) odgovarajućeg pojasa i oznake (broja) odgovarajuće
kolone, a uz to i naziva lista koji se daje prema nekom značajnijem
geografskom objektu, obuhvaćenom odnosnim listom karte.
Prema prethodnoj podeli i označavanju, teritorija Jugoslavije
obuhvaćena je sa 4 lista karte razmera 1 : 1,000.000, sa oznakama
širinskih pojaseva K i L, i kolona - 33 i 34. Po usvojenom na-
činu označavanja ti listovi su: L 33 - Zagreb, L 34 - Beograd,
K 33 - Roma i K 34 Skopje.
severna STrana OKvira
Paralela
Jedan list karte razmera 1 : 1,000.000 deli se dalje tako da sa-
drži 4 lista karte razmera 1 : 500.000, dimenzija 3° po geografskoj
L I S T dužini i 2° po geografskoj širini, 16 listova karte razmera 1 : 300.000
K A R T E dimenzija 1° 30' X 1°; 24 lista karte razmera 1: 200.000 dimenzija
1° X 1°; 96 listova karte razmera 1 : 100.000 dimenzija 30' X 30'.;
384 lista karte razmera 1 : 50.000 dimenzija 15' X 15', 2.304 lista
Paralela
"ui:na suana o""'ira karte razmera 1 : 25.000 dimenzija 7' 30" po geografskoj dužini i 5'
po geografskoj širini itd.
Sistem označavanja (nomenklatura) listova karata prikazan
je na odgovarajućim p r e g 1 e d ni m 1 isto vi ma. Na slici 69
pokazan je isečak preglednog lista za nove topografske karte ra-
zmera 1 : 50.000 i 1 : 100.000.

Sl. 68 - Podela karte

razmera 1 : 1000 000 na
listove dimenzija 6°x4°

Sl. 69 - Isečak pregled-

nog lista za karte
(računajući od početnog - Griničkog meridijana) pa na istok, a
razmera I : 100 000
širinski pojasevi - velikim slovima abecede, počev od ekvatora
1: 50000
prema polovima;
- sferoidalni trapez dimenzija 6° po geografskoj dužini i 4° /"/"'' ;,
po geografskoj širini, ograničen delovima odgovarajućih meridi- \ 4) ,~ARTOGRAFSKI USLOVNI ZNACI. Elementi sadržaja
jana i paralela, prikazuje se na jednom listu karte razmera sva~rte prikazani su uslovljenim grafičkim znacima koji se
1 : 1,000.000; nazivaju k a r t o g r a f s k i ili t o p o g r a f s k i u s 1 o v n i z n a-

94 95
 ci. Ti znaci su »azbuka« karte, bez čijeg se karta ne Prema tome, kartografski (topografski) uslovni znaci sastoje
može čitati i koristiti u namenske svrhe.
se iz tačaka, duži, linija (pravih i krivih), pravilnih geometrijskih
Na naročito razmera, se slika, raznih simboličnih slika, obojenih površina, reči, skraćenica
četiri osnovne grupe ovih znakova: razmerni ili konturni i brojeva - različitih oblika, dimenzija i boja. Oblikom znakova
limično razmerni ili u•u.1,nu vanrazme:rni znaci obezbeđena im je individualnost, pa se na karti lako raspoznaju,
jući znaci i „~.,.,,,~ •.
kako pojedinačno tako i po grupama srodnih objekata, pojava ili
Razmerni ili konturni na ci činjenica koje prikazuju. Raz1ičitim dimenzijama izdiferencirani su
kazivanje onih karte znaci prema važnosti objekata, dok je primenom raznih boja
zani u razmeru odnosne karte. Ti znaci ostvarena raščlanjenost elemenata sadržaja karte, čime se obezbe-
koja označava granicu prostiranja đuje bolja preglednost karte, olakšava čitanje njenog sadržaja i ona
na karti i o b j a š n j a v a j u ć e g dela znaka čini lepšom. .
u~~zuje" na vrsiu i prikazanog,~~.„~"~ Izbor i razrada sistema ovih uslovnih znakova nisu proizvoljni,
N1Je -~esko zapaziti da su ovim znacima na karti već zavise od namene karte, njenog razmera i opštegeografskih ka-
p~v~smske vode (mora, jezera, veći rečni tokovi rakteristika teritorije (akvatorije) koja se na karti prikazuje. Na-
IlJac1, ne~e veće građevine i slično. Očigledno da mena karte uslovljava njen sadržaj i ukazuje na način i mesto nje-
mene ovih znakova veća ukoliko je karta nog korišćenja, a time nameće i broj, vrste i dimenzije uslovnih
. _Delimično razmerni ili linijski znaci znakova. Razmer karte utiče na detaljnost sadržaja karte; što je
nJe~1 ~:1 ~a prikazivanje onih topografskih elemenata i razmer karte krupniji sadržaj joj je potpuniji i detaljniji, a samim
se hmJski protežu na zemljištu (komunikaciJ' e ft tim mora biti primenjen i veći broj različitih uslovnih znakova za
d" r . , na o- prikazivanje tog sadržaja, i obratno - smanjivanjem razmera sa-
vo i, P movo~1, granice i ograde, vodeni tokovi neizraženi u ra-
~~.e~u kart.~, .1 drugo). Po dužini ovi znaci su r a z me r ni, a po držaj karte se sve više uopštava, a broj neophodnih uslovnih zna- ·
sirm1v· (deblJm1) • - van r a zrne r ni ' J'er . k ar.1 +· vec'u kova opada. Od opštegeografskih karakteristika teritorije koja se
na kartira zavise broj i vrste objekata i pojava koje uslovnim znacima
povrsmu nego sto im po razmeru karte pripada.
. Poseb_nu vrstu linijskih znakova čine uslovni znaci za treba prikazati na karti, što takođe utiče na izbor i razradu sistema
vanJe raznih iz o li ni j a. To su krive " t' uslovnih znakova.
· t 'k · · ·
~u~u ac e istih vrednosti nekog
na Kar.1
na „„,,.,.,,„,,. Pri izboru i razradi sistema kartografskih (topografskih)
isti~ nadmorskih visina - izohipse, tačke istih morskih ili uslovnih znakova vodi se računa da znaci budu št,o jednostavniji,
dubma - izobate, tačke sa istom kako bi se lakše crttlli; da oblikom ili nekim detaljem liče ili pod-
terme, tačke istog vazdušnog sećaju na objekte koje prikazuju, kako bi se lakše pamtili i čitali;
magnetskih deklinacija - da su ekonomični u pogledu zauzimanja prostora na karti; da
Vanrazmerni znaci su na kartama za
li izgledom doprinose estetskoj vrednosti karte, kao i da su pogodni
za fotografisanje, kopiranje i štampanje. Pored toga, vodi se ra-
kazivanje onih objekata i čuna da ovi znaci oblikom, dimenzijama i bojom čine jedan logi-
:relativno malih
dimenzija nije moguće razme:ru karte. To su, po pra- čan i dosledan sistem. Tako, na primer, logičnost oblika ogleda se
vilu, razne geometrijske ili slike na karti ne u primeni znakova u vidu linija za prikazivanje objekata i pojava
zuju dimenzije prikazanih koji se linijski protežu i u prirodi, logičnost u pogledu dimenzija
i detalja na zemljištu.
u primeni dvolinijskog znaka za prikazivanje automobilskih pu-
Objašnjavajući z aci teva, jednolinijskog - za obične puteve, dok se staze prikazuju li-
nijskim znakom u vidu crtica ili tačkica, a logičnost boje znaka
punjuju i objašnjavaju crtežom
To su razni grafički
zličitim vrstama i veličinama slova
I ogleda se, na primer, u primeni plave boje za hidrografiju, zelene
- za rastinje, braon (sepija) - za reljef itd. Doslednost sistema
96 7 - Vojna topografija 97

I
uslovnih znakova ogleda se u prikazivanju nekih zajedničkih oso-
bi~a pojedinih obje_kata istim crtežom kod svakog znaka pojedi-
~a~no. Tak_o, na pnmer, uslovni znaci za železničke pruge imaju
isti ~s~o~~l deo znaka (jedna debela linija), a da li pruga ima je-
dan ih vise koloseka vidi se po poprečnim crticama preko osnov-
nog del~ zn~ka. Grupa uslovnih znakova za automobilske puteve,
t~~ođe:. m~a isyu osnovu znaka (dve paralelne linije), a njihova kla-
sifika~1Ja izvrse~a je bojama umetnutim između tih linija i drugim
do~acm_ia_ na nJima. Isto tako, za prikazivanje raznih bogomolja
pnn_i;_nJUJU se uslovni znaci koji su u osnovi isti, s tim što imaju
razh:ite dodatke koji simbolično podsećaju na objekte koje pri-
kazUJU (kod_ znaka za crkvu - krst, za džamiju - polumesec itd.).
Kod usl~vn~~ zna~ova za objekte koji proizvode električnu struju,
prenose Je ih se nJome napajaju, kao dodatak osnovnom delu zna-
ka koristi se simbolični znak za munju itd. ·
Uočavanje~ _iznetih opštih karakteristika kartografskih uslov-
nih _znakova olaksava se njihovo pojedinačno pamćenje i dešifro-
vanJe na kartama.
Na slikama 80-96 prikazan je izvestan broj uslovnih znakova
korišćen na našim topografskim kartama.
2. SADR.ZAJ TOPOGRAFSKIH KARATA
• E~e.menti sadržaja topografske karte mogu se uslovno podeliti
na cetin _osn~vne gr~pe: reljef zemljišta, zemljišne objekte, geo-
detsk;::::1ffe!:.;ke i koordmatne mreže, vanokvirni sadržaj.
((i} ~IKAZ I ČITANJE RELJEFA NA KARTI. Prikaz reljefa
zeml~ Je osnovni i najvažniji elemenat sadržaja svake topograf-
ske karte. Prikazan je najčešće izohipsama i kotama, a na ·nekim
kartama kombinacijom ovih sa senkama ili bojama.
Izohipse ili horizont a 1 e najlakše je shvatiti ako se
zamisli usamljeno uzvišenje (sl. 70), ispresecano horizontalnim rav-
nima, položenim na jednakim (ekvidistantnim) međusobnim rasto-
jan~ima. Presek sva~e te ravni i strana (padina) uzvišenja je jedna
ho~izoi:t~lna nepravilna zatvorena kriva linija koja povezuje tačke
isti~ v1sma. Ako se te izolinije ortogonalno projektuju na bilo koju
honzontali:u ravan dobiće se sistem krivih linija, na osnovu kojih
~e (obratmm postupkom) u mislima može rekonstruisati prostorni
izgled odgovarajućeg reljefnog oblika.
. Izohipse su na kartama konstruisane na osnovu poznatih vi-
sma potrebnog broja tačaka reljefa zemljišta. Visine tačaka na zem-
98
I I
I
I I
I I I
I I
: I
I I
I
Sl. 70 - Princip prikazivanja
reljefa izohipsama
ljištu određuju se u odnosu na usvojenu n u 1 tu nivo s k u po-
vrši n u koja se približno poklapa sa srednjim nivoom mora (u
našoj zemlji sa srednjim nivoom Jadranskog mora). Visina iznad
usvojene nulte nivoske površine naziva se a p s o lu t na ili nad-
m o r s k a v i s i n a, a ispod ove površine - a p s o 1 u t n a d u-
b ina. Razlika apsolutnih visina dveju tačaka naziva se r e 1 a-
t i v n a v i s i n a ili v i s i n s ka r a z 1 i k a.
Na slici 71 prikazan je postupak konstruisanja izohipsi na
osnovu izvesnog broja karakterističnih tačaka određenih po polo-
žaju i visini. Pošto izohipsa povezuje tačke istih apsolutnih visina,
za njeno konstruisanje je potrebno interpolovanjem pronaći te
tačke.
Vertikalno rastojanje dve susedne izohipse, odnosno između
horizontalnih ravni određenih ovim izohipsama, zove se e k vid i-
s t a n c i j a. Ona se izražava u celim metrima i obično na kartama
iznosi 5, 10, 20 ili više metara, što zavisi od razmera karte i nagiba
u reljefu zemljišta. Krupnijem razmeru karte odgovara manja ekvi-
distancija i obratno - za kartu sitnijeg razmera mora se usvojiti
veća ekvidistancija. Pored toga, što je reljef zemljišta strmijih na-
giba, mora se usvojiti veća ekvidistancija, kako ne bi dolazilo do
slepljivanja izohipsi ili da ne bi bile jako zbijene. Uzimajući u
obzir opšti karakter reljefa na teritoriji Jugoslavije, za naše topo-
grafske karte vojnog izdanja usvojene su ekvidistancije: za kartu
razmera 1 : 25 000 - 10 m, za karte razmera 1 : 50.000 i 1 : 100.000
99
 "45 112• • 117 •82 1o1
•152

0 124

•144
•102
•146

•111 46•
•98 Sl. 72 - Vrste izohipsi :
I - osnovne; 2 - glavne ;
3 i 4 - pomoćne

nešto debljom linijom. Te podebljane izohipse zovu se g 1 a v ne

Sl. 71 - Postupak pri
konstruisanju izohipsi
interpolacijom između
tačaka poznatih apso-
lutnih visina (kota)
- . 20 m, itd. Prema tome, ekvidistancija je različita za karte ra-
zmh razmera, a~i ~e ist~ -~a sva~i list karte jednog razmera i izdanja.
Po.~atak o ekv1d1stanc1J1 oznacen je na svakom listu karte i to,
ob1cno, n~posredno ispod podataka o razmeru karte.
Izohipse (s_L 72) ~oje odgovaraju usvojenoj ekvidistanciji zovu
se o s nov n_ e : z o_h ip-~ e. One su prikazane tankim neprekidnim
linijama, s tim sto Je ob1cno svaka peta osnovna izohipsa prikazana
100
izohipse. Pošto su izrazitije prikazane, glavne izohipse olak-
šavaju čitanje reljefa na karti. Horizontalno rastojanje dve su-
sedne osnovne izohipse zove se i n t e r v a 1. Veličina intervala
zavisi od vrednosti usvojene ekvidistancije i nagiba strana odgo-
varajućih reljefnih oblika. Povećavanjem ugla nagiba interval se
smanjuje i obratno, jer je: interval = ekvidistancija X cotg. ugla
nagiba.
Z.a prikazivanje karakterističnih detalja u reljefu zemljišta
koji se ne mogu izraziti osnovnim izohipsama koriste se p o m o ć­
n e i z o h ip s e. One su na karti označene tankim isprekidanim
linijama (kada odgovaraju polovini ekvidistancije) ili tačkicama
(kada se odnose na četvrtinu ekvidistancije).
Na nekim kartama, kao sastavni deo izohipsi primenjene su
i tzv. pa d ni c e. To su kratke crtice upravne na izohipsu i okre-
nute u smeru pada strana odgovarajućih reljefnih oblika. Pored
toga, duž izohipsi su mestimično brojno označene i njihove odgo-
varajuće apsolutne visine. To su kote iz o hip s i. Padnice i kote
izohipsi prikazane su na karti u istoj boji kao i same izohipse,
obično, u sepija-boji. One znatno olakšavaju čitanje reljefa prika-
zanog na karti izohipsama.
Na svakoj topografskoj karti prikazane su i k o t e izvesnog
broja karakterističnih tačaka (na vrhovima, sedlima, raskrsnicama,
vododelnicama, vodotocima, mostovima i drugim na zemljištu lako
uočljivim reljefnim oblicima i objektima). Broj pored odgovaraju-
ćeg uslovnog znaka za tačku ili objekat pokazuje apsolutnu visinu
odnosne tačke na zemljištu. Kote tačaka su, po pravilu, prikazane
u crnoj boji.
101
 Mnogi detalji u reljefu zemljišta (blagi pregibi, vododerine, tzv. kotiranoj proj e k ci j i.
male vrtače, strmi odseci i drugo) ne mogu se prikazati izohipsama, Na nekim kartama srednjeg i sitnog razmera, za prikazivanje
pa se za to koriste posebni uslovni znaci (sl. 73). Brojke date upo- reljefa zemljišta primenjen je metod izohipsi i kota u kombinaciji
redo sa tim znacima označavaju u metrima relativnu visinu, odno- sa senkama ili bojama.
sno dubinu, odgovarajućih detalja na zemljištu. Kombinacija izohipsi i senki daje izvanrednu plastičnost pri-
Primenom izohipsi, kota i ostalih uslovnih znakova za reljef, kazanog reljefa. Tamnije osenčeni delovi predstavljaju strmije na-
trodimenzionalni reljef se prikazuje na karti u dve dimenzije u gibe i obratno. Taj metod je primenjen na našim kartama razmera
1 : 200.000 i 1 : 500.000. Kombinacija izohipsi i raznih tonova boja
između njih (hipsometrijski metod) primenjena je na našoj karti
razmera 1 : 1,000.0-00. Ekvidistancija je u ovom slučaju znatno veća
i obično iznosi 100, 200, 500 ili više metara.
sbenovibi odsel-<. Nazivi planina, kosa, usamljenih uzvišenja i drugih orograf-
skih elemenata ispisani su na karti određenom vrstom slova razli-
čitih veličina.
Radi lakšeg i bržeg snalaženja pri čitanju reljefa prikazanog
izohipsama na karti, na osnovu prethodnih objašnjenja, treba za-
01 sedlo
bi šljunkovibi ili zemljani osip paziti i zapamtiti sledeće:
01 točilo a) Sve tačke na jednoj izohipsi imaju istu apsolutnu (nad-
morsku) visinu. Visina tih tačaka razlikuje se od onih na sused-
noj višoj ili nižoj izohipsi za veličinu ekvidistancije. Prema tome,
izohipse na karti ne mogu se ukrštati, već svaka za sebe predstav-
lja zatvorenu krivu liniju određene visine; ukoliko se određena izo-
hipsa ne zatvara u okviru jednog lista karte, sigurno se zatvara
kameniC,o bio
na nekima od susednih listova te karte.
b) Pri datoj ekvidistanciji, što više izohipsi prikazuje reljefni
oblik, on je viši, a što su izohipse bliže jedna drugoj, strane (pa-
dine) tog reljefnog oblika su strmije i obratno. Izohipse na karti
su slične odgovarajućim izolinijama na zemljištu. Prema tome, po
broju izohipsi mogu se po karti određivati visine i visinske razlike
mrežasl:;e škrope tačaka na zemljištu, po veličini intervala izohipsi može se zaklju-
čivati o nagibima u prikazanom reljefu, a oblik izohipsi pokazuje
prostorni izgled prikazanih reljefnih oblika, njihovo protezanje i
uzajamnu povezanost.
c) Usamljena uzvišenja (brežuljak, breg, brdo, planinski vi-
sovi) i zatvorena udubljenja (vrtača, male kotline i sl.) prikazani su
ol rebraste škrape
na karti izohipsama (sl. 74) koje se zatvaraju na relativno maloj
slojevi:
površini. Unutrašnja izohipsa prikazuje vrh uzvišenja, odnosno dno
bi horizonbalni
cl kosi udubljenja. U unutrašnjoj izohipsi koja prikazuje dno udubljenja
di verbikalni
obično je dat znak (-) minus.
d) Grebeni i kose (sl. 75) prikazani su izohipsama izduženim
Sl. 73 - Uslovni znaci za prikazivanje nekih detalja u reljefu zemljišta
u pravcu protezanja tih reljefnih oblika, pri čemu su izohipse svo-

102 103
 jim ispupčenjima uvek okrenute u smeru pad~ (spuštanja}: K~d do-
lina i udolja (sl. 76) je obrnut slučaj - izo~1pse ~u svo~i~ ispup-
čenjima okrenute u smeru uspona tih reljefmh oblika. LmiJe. v~d?­
delnica i vodoslivnica prolaze preko tih ispupčenja, presecaJUCl ih
upravno na najispupčenijim delovima.

Sl. 74 - Uzvišenja i zatvo-

rena udubljenja prikazana
izohipsama

Sl. 76 - Razne doline

prikazane izohipsama

e) Sedla (prevoji) su prikazana (sl. 77} .izohipsama koj.e in_i se

V

približuju svojim ispupčenjima sa sve cetin stra:r:e. Dve izohipse

označavaju podnožja uzvišenja iznad se~la (pr~;oJa), a druge. dve
_ početke udubljenja (dolina, udolja) koJa se diJametralno razilaze
ispod sedla (prevoja). d bl' . utvrđuJ·e se
f) Izgled strana (padina) uzvišenja u u JenJa

51. 77 - Sedlo (prevoj)

prikazano izohipsama

104 105
po karti prema rasporedu izohipsi (sl. 78), a nagibi tih strana - po
gustini izohipsi. Ako je strana uzvišenja (udubljenja) ravna, odgo-
varajuće izohipse su raspoređene na jednakim intervalima; kod
ispupčenih strana. izohipse su sve gušće idući prema podnožju, a
kod udubljenih strana je obratno - izohipse su gušće idući prema
vrhu. Na talasastim (stepenastim) stranama izohipse su čas gušće
čas rede, zavisno od broja i karaktera pregiba na odgovarajućoj
padini.
11.AVNA .ST/tANA
A
Sl. 78 • Razni nagibi
strana uzvišenja
prikazani izohipsama
U svakom slučaju, strmijim nagibima u reljefu zemljišta odgo-
varaju na karti. gušće izohipse i obratno - što je interval izohipsi
veći odgovarajući uspon-pad je blaži. · nije bilo moguće prikazati u razmeru karte, ona je prikazana sa
' g) Na karti se uzvišenja razlikuju najlakše od udubljenja, ko-
se od dolina i slično po prikazanim elementima hidrografije, ko-
106
tama tačaka, kotama izohipsi i padnicama. Reljef zemljišta se spu-
šta (pada) uvek prema vodotoku ili vodenoj površini, od tačke sa
većom kotom ka tački sa manjom kotom, odnosno u smeru prika-
zanih padnica na izohipsama.
Na slici 79 prikazan je izohipsama određeni deo reljefa zem-
ljišta sa odgovarajućim objašnjenjima.
Sl. 79 - Sklop reljefnih
oblika prikazan izohipsa-
ma: I - uzvišenja (vrhovi);
2 - zatvorena udubljenja ;
3 - kose ; 4 - doline ;
5 - sedla
2) PRIKAZ ZEMLJIŠNIH OBJEKATA NA TOPOGRAFSKIM
KARTAMA. Prema srodnosti i načinu prikazivanja na karti, zem-
ljišni objekti mogu se uslovno razvrstati u sledeće elemente to-
pografskog sadržaja karte: hidrografiju, suvozemne komunikacije,
naseljena mesta i pojedinačne zgrade, granice i ograde, vegeta-
cioni pokrivač tla (rastinje).
(1) Hidrografija. U hidrografiju kao elemenat sadržaja karte
spadaju: vodeni tokovi, vodene površine, prirodni i veštački objekti
u vezi sa vodom i močvarna zemljišta.
Voden i tok ovi (reke, kanali i potoci) prikazani su na
topografskim kartama dvolinijskim ili jednolinijskim uslovnim zna-
cima, obično u plavoj boji (sl. 80).
Reke šire od 0,5 mm u razmeru karte prikazane su sa dve linije
koje pokazuju tačan položaj obala odnosne reke. Površina između
tih linija obično je obojena nežnim tonom plave boje. Ako reku
dve paralelne linije na rastojanju od 0,3 mm ili jednom punom li-
nijom postepeno podebljanom od izvornog dela prema ušću. U sva-
107

reKa plovna za splavove
skela za prevoz kola,sfoke i ljudi
kameni ii/betonski odbijač vode
Sl. 80 - Reke
108
kom slučaju sačuvan je prirodni izgled reka i njihov međusobni
odnos tako da se na karti može lako uočiti koji je vodeni tok kome
pritoka.
Kanali su prikazani jednom ili sa dve paralelne linije, zavisno
od njihove širine i razmera karte, a potoci obično jednom linijom.
Reke, kanali i potoci koji imaju samo povremeno vode prika-
~ zani su na kartama isprekidanim linijama u istoj boji kao i stalni
vodotoci. Ponornice su prikazane samo na delovima površinskog
r1 toka, uz tačno označavanje mesta ponora, odnosno izvora.
Na topografskim kartama prikazana su i druga karakteristič­
na svojstva vodotoka (meandri, račvanja, ostrva, sprudovi), a po-
sebnim uslovnim znacima (pored, između ili preko linija vodotoka)
prikazani su razni objekti na njima: brane, ustave, vodopadi, pri-
staništa, skele, gazovi, regulisanost obale i drugi.
Smanjivanjem razmera karte postepeno se gube detalji na vo-
denim tokovirria, a na kartama sitnog razmera redukovani su i ge-
neralisani i sami vodeni tokovi.
Voden e po vrši ne (mora, jezera, ribnjaci, bare, lokve)
prikazane su na kartama konturnim uslovnim znacima u razmeru
motorna skela sa mostom za Ptvstajanje karte. Površina unutar tih kontura obojena je jednim ili sa više
tonova plave boje. Mala jezera, ribnjaci, bare, lokve i slično prika-
zani su na kartama ako im je površina veća od 2 mm 2 , sem na
predelima siromašnim vodom kada se nastoji da na kartama budu
prikazane sve vode bez obzira na njihovu veličinu.
t Obalne linije mora i prirodnih jezera označavaju približno
srednji vodostaj, a kod vešfačkih (akumulacionih) jezera - pred-
viđen maksimalni nivo vode. Duž konturnih linija vodenih površina
r prikazani su odgovarajućim uslovnim znacima postojeći objekti
(sl. 81).
ponornica O b j e k ti u vez i s a v o dom (izvori, česme, bunari, ci-
sterne, rezervoari, crpke, baseni, vodovodi, akvadukti, tuneli, tur-
binske cevi i drugo) prikazani su na kartama odgovarajućim van-
razmernim ili linijskim uslovnim znacima (sl. 82). Ovi objekti su
obično prikazani u istoj boji kao i ostali elementi hidrografije. Oni
su gotovo svi prikazani samo na krupnorazmernim topografskim
kartama, dok su na kartama sitnijeg razmera redukovani, zavisno
od značaja objekta za predeo na kome se nalazi.
M o č v a r n a z e m 1 j i š t a (močvare, tresetišta, pirmcana
vodenica polja, periodično plavljene površine) prikazana su na kartama kon-
turnim uslovnim znacima, ali najčešće bez konturne linije (sl. 83),
objekti na njima
109
 o

svetionlk

Sl. 81 - Objekti na morskoj obali

pošto im obično granica nije jasno određena i uočljiva ni na zem-

ljištu.
Nazivi prikazanih elemenata hidrografije označeni su na topo-
grafskim kartama na pogodnim mestima određenom vrstom i veli-
činama slova, obično, u plavoj boji.
(2) Suvozemne komunikacije. Na našim topografskim kartama,
suvozemne komunikacije su klasificirane na: železničke pruge, auto-
Sl. 82 - Objekti za vodu
mobilske puteve, kolske puteve i staze.
ž e 1 e z ni č k e pruge su prikazane na kartama prema ši- P~sebnim uslovnim znacima (sl. 86) na kartama se prikazuju
rini i broju koloseka, vrsti vuče i stanju u kome se nalaze. tramvaJske pruge i uspinjače (žičare).
Prema širini koloseka, razlikuju se pruge normalnog (širine . Želez.1:ičke ~t~nice, postaje, mostovi, vijadukti, propusti, tu-
1,435 m) i uskog koloseka (širine do 1 m). Broj koloseka označen neli~ gale~:Je: nas1p1, usec1, potporni i zaštitni zidovi i drugi objekti
je na karti brojem poprečnih crtica preko osnovnog dela odgovara- na z:l~~mck1m prugama prikazani su tačno na svom mestu odgo-
jućeg uslovnog znaka (sl. 84). Vrsta vuče je označena samo kod varaJuc1m uslovnim znacima (sl. 87). Veće železničke stanice prika-
elektrificiranih pruga dodatnim znakom u vidu munje pored uslov- zane su ~ razmeru karte, a manje - vanrazmernim uslovnim zna-
nog znaka za odgovarajuću vrstu pruge. Pruge u izgradnji prika- kom u vidu pravougaonika sa znakom za kuću. Pravougaonik je
zane su posebnim uslovnim znakom (sl. 85). dat uz znak za prugu tako da znak za kuću pokazuje sa koje je
111
110
 Sl. 87 - Objekti na
~ -=- \11 -
železničkimprugama
.=\11-=-
~\1f-

prohodno močvarno zemljište

Sl. '83 - Močvarna zemljišta

tunel Že/e:zni Čka stanica

Sl. 85 - Železnička pruga u izgradnji
strane pruge zgrada železničke stanice. Pored znaka za železničku
stanicu data je i skraćenica »Ž. st.«. Naziv železničke stanice dat je
samo ako je udaljena od naseljenog mesta toliko da se po karti ne
bi moglo ustanoviti kom naselju pripada.
Na topografskim kartama su obično prikazane sve železničke
pruge, dok su objekti na prugama prikazani redukovano, zavisno
od njihove važnosti i razmera karte. Pruge i objekti na njima pri-
kazani su na topografskim kartama u crnoj boji.

tramvajska pruga
A u t o m o b i l s k i p u t e v i su prikazani na topografskim
kartama klasificirani kao: auto-putevi, putevi sa savremenim kolo-
vozom i putevi sa kolovozom od tucanika.
Auto-put ili auto-strada je automobilski put namenjen isklju-
čivo za saobraćaj motornih vozila; ima. najmanje 4 saobraćajne tra-

) ke (po dve za svaki saobraćajni smer) savremenog kolovoza od be-

tona ili asfalta, a ukrštanja sa drugim komunikacijama su isklju-
čivo preko nadvožnjaka i podvožnjaka.
Automobilski putevi sa savremenim kolovozom obično se dele
na dve vrste: puteve šire od 6 m i puteve do 6 m širine. Put sa
uspinjač<J / žit!ara /
pruga uskog ko/oseka savremenim kolovozom širine 6 i više metara namenjen je, u prvom
Sl. 86 - Tramvajska pruga redu, za saobraćaj motornih vozila, ali je na izvesnim deonicama
Sl. 84 - Železničke pruge žičara (uspinjača) puta dozvoljen i mešoviti saobraćaj. Kolovozni zastor je izgrađen
112 8 - Vojna topograii/a 113
 od as,ta, betona ili sitne kamene kocke, a ukrštanja sa drugim
komunikacijama su često i u nivou kolovoza. Putevi sa kolovozom
do 6 m širine su, po pravilu, sa slabijom podlogom. Kolovozni za-
stor je izgrađen obično od makadama i preliven tankim slojem
lf asfalta. Ti putevi su namenjeni za mešoviti saobraćaj i ukrštaju se
sa drugim komunikacijama u nivou.
Najnižu kategoriju automobilskih puteva čine tzv. prašnjavi
-putevi, čiji je kolovoz od tucanika (makadam, šose).
· Na našim novim krupnorazmernim topografskim kartama svi
automobilski putevi su prikazani sa dve 'paralelne linije (sl. 88),
I između kojih je umetnut ton pogodno odabrane boje. Međusobno
se razlikuju po raznim grafičkim dodacima na osnovnom delu zna-
ka. Na nekim kartama su prikazani jednolinijskim znakom iste
boje, a različite debljine ili različitim bojama.
Objekti na automobilskim putevima (mostovi, propusti, na-
sipi, useci i drugi) prikazani su na karti odgovarajućim znacima.
Na krupnorazmernim topografskim kartama označeni su delovi pu-
ta gde je uspon-pad veći od 100/o, krivine malog poluprečnika, po-
daci o širini puta i vrsti kolovoza, vrsti i nosivosti mostova i drugi
detalji.
Ko 1 s ki pute vi (sl. 89) prikazani su na kartama kao: bo-
lji, obični i lošiji.
Bolji kolski put obično ima kolovoz od tucanika ili šljunka i
po njemu se mogu kretati lakša motorna vozila, a teža - samo
ako to kvalitet objekata na putu omogućava. Na krupnorazmernim
kartama prikazani su sa dve paralelne linije čiji je međuprostor

\ !
i

J
· ispunjen isprekidanim tonom boje, a na kartama sitnijeg razmera
obično su sa jednolinijskim uslovnim znakom.
Običan kolski put naziva se širi seoski put bez podloge čiji put iznad pruge put ispod pruge
! l \ se kolovoz retko nasipa i održava. Na krupnorazmernim kartama
j' '
prikazuje se uslovnim znakom u vidu neprekidne crne linije.
LošiJi kolski put je prirodan poljski put bez podloge i služi
samo za lokalni saobraćaj zaprežnih vozila. Prikazuje se u vidu
crne isprekidane linije, a na kartama srednjeg i sitnijeg razmera ~e
!
l i ne prikazuje, sem ako to nisu i jedine komunikacije na određenom.
'-7 predelu.
·-
1
S t a z e (sl. 90) su prikazane samo na topografskim kartama
z....~rupnog razmera i to u znatnoj meri redukovane, a na kartama potporni zid zaštitni zid
1\:;itnijeg razmera izuzetno u besputnim predelima. Linijskim zna-
1kom u vidu kratkih crtica crne boje prikazane su staze po kojima Sl. 88 - Automobilski putevi objekti na njima
'
114 115

lošiji kolski put
Sl. 89 - Kolski putevi
Sl. 90 - Staze i objekti
na njima
se može kretati tovarna stoka, a znakom u vidu tačkaste linije -
pešačke staze.
Na osnovu prikazanih suvozemnih komunikacija i objekata na
njima, po topografskoj karti može se ustanoviti: koliko i kakvih
komunikacija ima na određenoj zemljišnoj prostoriji, njihov kva-
litet, dužina, mesta koja povezuju, kvalitet objekata na njima i niz
drugih podataka o njima i u vezi s njima.
(3) Naseljena mesta i pojedinačni objekti. Na krupnorazmer-
nim topografskim kartama prikazana su sva gradska i industrijska
naselja, sela, zaseoci, grupe zgrada, salaši, usamljene zgrade i drugi
objekti privrednog, stambenog, prosvetnog, socijalnog, kulturnog,
verskog, vojnog i drugog značaja. Svi ti objekti prikazani su ra-
znim razmernim i vanrazmernim uslovnim znacima (sl. 91-94) u
crnoj boji. Pored toga, na karti su prikazani i nazivi naseljenih
mesta. Nazivi su locirani obično sa istočne strane grafičkog pri-
kaza odgovarajućeg naselja na karti.
Objekti u naseljenom mestu prikazani su odgovarajućim
uslovnim znacima, obično vanrazmernim, u onoj meri koju dopu-
Most/ O-drveni/
šta razmer karte. Spoljna ivica naseljenog mesta prikazana je na
objekti na njima karti sa maksimalno mogućnom tačnošću i detaljima, zbog taktič­
kog značaja koji može imati. Glavne ulice kojima prolaze javni
putevi obično su obojene istom bojom kao i. ti putevi. Kod uzida-
nih naselja zgrade su prikazane u nizovima ili blokovima. Krajnje
zgrade jednog niza prikazane su tačno na svom mestu, a između
njih je ucrtano onoliko znakova koliko je to bilo moguće, s tim
što je sačuvana opšta karakteristika odgovarajućeg niza ili bloka
zgrada. Objekti u naseljenom mestu koji su pogodni za orijenta-
ciju (crkve, tornjevi, fabrički dimnjaci, soliteri i drugi) prikazani
su tačno na svom mestu. Parkovi, drvoredi, bašte, voćnjaci i drugo
rastinje prikazani su zavisno od razmera karte tako da se sačuva
1'.onjska staza· opšta karakteristika rastinja u naselju.
Po prikazu naseljenih mesta na krupnorazmernim topograf-
skim kartama mogu se lako ustanoviti: položaj, veličina, tip i prav-
ci protezanja naselja; raspored i protezanj.e prilaznih puteva ka
naselju, ulica u naselju i izlaznih puteva iz naselja; raspored i ka-
rakter javnih i drugih objekata u naselju; topografska veza na-
selja sa okolnim zemljištem i druge karakteristike odgovarajućeg

X/
naseljenog mesta.
Naseljeno mesto gradskog tipa raspoznaje se po prikazanim
regulisanim ulicama, trgovima, parkovima, javnim objektima i dru-
brvno uzani most za pešake i stoku
gim karakteristikama urbanistički uređenog naselja.
116 117
 •••• crkva sa dva 111 više tornjeva crkva sa jednim tornjem

- džamija
. . ----------------.--~-------- sinagoga

~----------~--1

•Pl.d.
škola planinarski dom manastir kapela

Sl. 91 - Razne zgrade

Zbijeni tip seoskog naselja (vojvođansko, slavonsko, timočko

i slično) raspoznaje se na karti po tome što su zgrade blizu i gru-
pisane u više ili manje pravilne konture. Razbijeni tip seoskih na-
selja (šumadijska, mačvanska, kraška i slična sela) karakterišu ve-
lika rastojanja između kuća raspoređenih bez nekog posebnog re-
da ili grupisane po zaseocima (malama).
Raspoznavanju vrste i veličine naseljenog mesta po karti po-
t
mažu i prikazani nazivi naselja gradacijom slova.
Pojedinačne zgrade i drugi objekti van naseljenog mesta pri-
Sl. 92 - Objekti pogodni za orijentaciju
kazani su odgovarajućim uslovnim znacima i to na krupnorazmer-
118 119
 o
ll T

plinara mala strugara /pilana. faga/

kula za osmatranje
Il
Sl. 93 - Razna postrojenja Sl. 94 - Razni objekti

120 121
nim topografskim kartama gotovo svi, a smanjivanjem razmera
karte postepeno su redukovani, počev od manje značajnih.
(4) Granice i ograde. Političko-teritorijalna podela sveta uslo-
vila je da se na svim kartama prikazuju granične linije između
država. Na nekim kartama prikazane su i administrativno-teritori-
jalne granice unutar državne teritorije. Granične linije su najčešće
prikazane isprekidanim ili tačkastim linijama, kombinacijom crtica
i tačaka ili nekim drugim uslovljenim znacima. Radi bolje uočlji­
vosti, pojas duž granične linije obojen je nekom upadljivom bo-
jom. Državne granične linije prikazane su na svim kartama maksi-
malno mogućnom tačnošću.
Razni objekti duž granične linije (granični stubovi, karaule,
carinarnice i drugi) prikazani su samo na krupnorazmernim topo-
grafskim kartama odgovarajućim uslovnim znacima.
· Ograde od naslaganog kamenja, žice i drugog materijala ko-
jima obiluju pojedini predeli, prikazane su reducirano samo na
topografskim kartama krupnog razmera odgovarajućim znacima
(sl. 95). Ove ograde mogu da posluže za orijentaciju na zemljištu, a
nekada mogu imati i taktički značaj.
1
plot
vrij/ka
Sl. 95 - Ograde
122
(5) Vegetacioni pokrivač tla (rastinje). Na topografskim kar-
tama prikazan je odgovarajućim uslovnim znacima i vegetacioni po-
krivač tla: šume, žbunje, zasadi, drvoredi, grupe drveća i žbunova,
usamljeno drveće i drugo zasađeno, posejano ili samoniklo ra-
stinje (sl. 96).
šume su prikazane u razmeru karte konturnom linijom i
zeleno obojenom površinom unutar konture. Na krupnorazmernirp.
topografskim kartama grafički i brojno su označene i osnovne ka-
rakteristike odnosne šume: vrsta šume, visina, gustina i prosečna
debljina stabala. Smanjivanjem razmera karte ove karakteristike
postepeno se gube, dok najza<l na nekim kartama srednjeg, a na-
ročito sitnog razmera, ne izostane i prikaz same šume. Kod šuma su
označene i postojeće proseke i proplanci ako su veći od 4 mm2 u
razmenu karte; u velikim šumskim kompleksima prikazani su i
ma~ji proplanci (povećani na 4 mm 2 ) zbog njihovog značaja za ori-
jentaciju u šumi.
žbunje je zakržljalo šumsko drveće (glog, jorgovan, leska,
trnje), nisko šiblje i uopšte samoniklo rastinje čija visina ne prelazi
3 m i nema. izgleda da se razvije u normalnu šumu. Prikazuje se
odgovarajućim objašnjavajućim znacima raspoređenim na odno-
snoj površini, sa ili bez konturne linije. Ukoliko se radi o povr-
šini pod gustim žbunj'em koja ostavlja utisak kompaktne celine,
kontura na karti je obojena još i tonom zelene boje, s tim što je
dat i podatak o prosečnoj visini žbunja.
Zasadi (voćnjaci, vinogradi, hmeljišta i drugo) su prika-
zani odgovarajućom konturnom linijom i objašnjavajućim znacima
u konturi. Smanjivanjem razmera karte prikaz ovog rastinja brzo
izostaje, sem onog na velikim površinama.
Poj e din a č no drveće prikazano je kružićima u crnoj
ili zelenoj boji. Ako je neko drvo izrazito markantno na zemljištu
i može da služi kao lako uočljivi orijentir, prikazano je na karti u
perspektivi i tačnije po položaju. Kod drvoreda i živica tačnije su
prikazani njihov početak i završetak. Grupe drveća i žbunova pri-
kazane su tako da odražavaju opšti karakter pokrivenosti tla ovim
rastinjem.
Na topografskim kartama krupnog razmera prikazane su veće
površine pod pašnjacima, livadama, utrinama i slično, uslovnim
objašnjavajućim znacima bez označene konturne linije.
*
* *
123
 Pri proučavanju zemljišnih objekata po karti, a naročito kada
se karta koristi za merenja, treba imati u vidu da je veliki broj
ovih objekata prikazan vanrazmernim uslovnim znacima i da na
karti zauzimaju veću površinu nego što im po razmeru karte pri-
pada. Ti znaci ne pokazuju dimenzije prikazanih objekata već sa-
mo njihov položaj. Tačan položaj na zemljištu prikazanog objekta
na karti pokazuje: kod linijskih uslovnih znakova (pruga, put, da-
lekovod, ograda i slično) - simetrala znaka, a kod vanrazmernog
znaka - glavna tačka. .
G 1 a v n a t a č k a vanrazmernog uslovnog znaka nalazi se:
- kod znakova koji imaju oblik kruga, kvadrata, pravouga-.
onika ili trougla, u centru (preseku dijagonala) slike;
- kod znakova koji imaju oblik geometrijske slike sa osno-
vom (spomenik, fabrički dimnjak), na sredini osnove (bez crtice za
senku);
- kod znakova sa ukrštenim crticama (usamljen grob), u pre-
seku crtica;
- kod znakova u čijoj os.novi postoje vertikalna crta i senka
(bunar sa đermom, religiozni znak), u preseku vertikalne i hori-
zontalne crte za senku;
- kod znakova sastavljenih iz više geometrijskih slika (ko-
liba, znaci za bogomolje), u centru donje slike.
Na topografskim kartama prikazani su sa većom tačnošću oni
zemljišni objekti koji imaju značaj orijentira. Ti objekti se mogu
podeliti u dve grupe. U prvu grupu spadaju oni objekti (orijentiri)
koji se na zemljištu ističu visinom i uočljivošću sa većih daljina,
kao što su: tornjevi, minareti, fabrički dimnjaci, radio-televizijski
releji, stubovi dalekovoda, soliteri, markantno usamljeno drveće i
drugi. U drugu grupu (tačnije prikazanih orijentira) spadaju objek-
ti, konture i tačke koji ne nadvišavaju svoju neposrednu okolinu,
ali su na zemljištu postojani i dobro uočljivi, kao: raskrsnice pu-
teva, česme, bunari, usamljene zgrade, usamljeni grobovi, mostovi,
propusti, uglovi postojanih ograda i slični detalji na zemljištu.

3) GEODETSKE TAČKE I KOORDINATNE MREŽE NA

KARTI. Na topografskim kartama prikazane su geodetske tačke i
dve, međusobno zavisne, koordinatne mreže: geografska i pravo-
ugla. Geodetske tačke i koordinatne mreže čine matematičku osno-
vinograd hme!J
vu svake karte, jer se njihovim sračunavanjem i konstrukcijom u
određenom razmeru rešava pitanje usvojene kartografske projekcije

Sl. 96 - Razne vrste rastinja za odnosnu kartu.

124 125
 (1) Geodetske tačke. To su tačke koje su na zemljištu obele-
žene trajnim belegama i određeni'! po položaju i visini ili samo po
visini. U geodetske tačke ubrajaju se: tačke državne trigonometrij-
ske mreže (trigonometrijske tačke), nivelmanske tačke i druge (po-
ligonometrijske, poligonske, male tačke). Te tačke služe kao osnova
za tačna detaljna premeravanja zemljišta i za razne druge inžinje-
rijsko-tehničke potrebe.
Tri gonom e tri j s k e tačke su postavljene na zemljištu
tako da obrazuju neprekidnu mrežu trouglova. Obeležene su traj-
nim belegama od kamena ili betona (sl. 97a) i osigurane sa po dva
tzv. podzemna centra za slučaj da nadzemna belega bude uništena.
Cl)
Sl. 97 - Belege: a) trigonometrijskih i b) nivelmanskih tačaka na zemljištu
Položaj svake trigonometrijske tačke određen je na zemljištu pra-
vouglim koordinatama (X, Y) i apsolutnom visinom (H). Pravougle
koordinate~ su određene po matematičkim zakonima Gaus-Krigero-
ve projekcije u sistemu trostepenih meridijanskih zona, a apsolutne
visine tih tačaka su određene u odnosu na srednji nivo Jadranskog
126
mora. Apsolutna v1sma tačke odnosi se na gornju površinu nad-
zemne belege, a koordinate na označenu tačku na toj površini.
Teritorija Jugoslavije obezbeđena je sa preko 130.000 trigo-
nometrijskih tačaka, što znači da se u proseku na svaka 2 km 2 na-
lazi po jedna takva tačka, s tim što su na nekim predelima postav-
ljene gušće, a negde ređe.
U borbenim dejstvima trigonometrijske tačke se najviše ko.-
riste kao neposredna osnova za tzv. topografsku pripremu u artilje-
rijskim jedinicama. Pod tom pripremom podrazumeva se skup to-
pografskih radova u zemaljskoj artiljeriji kojima se određuju koor-
dinate vatrenih položaja, artiljerijskih osmatračnica, stanica artilje-
rijskog instrumentalnog izviđanja, orijentira, repera, ciljeva i ori-
jentišu oruđa i instrumenti u osnovni pravac.
N i v e 1 m a n s k e t a č k e su određene samo po visini. Obe-
ležene su trajnim belegama (reperima) usađenim u stabilnije objek-
te (sl. 97b) duž važnijih komunikacija i u naseljima.
Trigonometrijske, nivelmanske i druge geodetske tačke ozna-
čene su na topografskim kartama odgovarajućim uslovnim znacima.
Smanjivanjem razmera karte prikazivanje ovih tačaka je podložno
redukciji tako da su na sitnorazmernim topografskim kartama pri-
kazane samo izvesne tačke državne trigonometrijske Il!reže koje se
nalaze, obično, na izrazitijim vrhovima.
(2) Geografska koordinatna mreža. Na svakom listu topograf-
ske karte prikazana je geografska koordinatna mreža (sl. 98) u vidu
geografskog okvira i minutne podele duž strana tog okvira.
G e o g r a f s ki okvir obrazuju linije koje neposredno
ograničavaju topografski sadržaj na listu karte. Naziva se još i
u n u t r a š n j i o k v i r za razliku od s p o 1 j a š n j e g, prikazanog
na nekim listovima karte nešto debljim linijama samo radi lepšeg
izgleda karte. Strane geografskog okvira svakog lista karte pred-
stavljaju projekcije odgovarajućih lukova meridijana (zapadna i
istočna) i paralela (severna i južna) prikazane u razmeru karte.
Na listovima topografskih karata zaključno sa kartom razme-
ra 1 : 100.000, izrađenim u Gaus-Krigerovoj projekciji, geografski
okvir ima izgled ravnokrakog trapeza. Dakle, strane okvira su duži,
a poznato je da se meridijani i paralele u Gaus-Krigerovoj projek-
ciji preslikavaju na ravan kao krive linije (sem srednjeg meridija-
na zone i ekvatora koji se preslikavaju kao prave linije). Pošto se
radi o relativno malim lucima, u okviru jednog lista karte njihove
projekcije mogu se zameniti odgovarajućim tetivama, jer je njihova
127

„. 20
I zapadnoj i istočnoj strani okvira za geografske širine. Te grafičke
56~
54 -
Sl. 98 - Elementi geografske i pravougle koordinatne mreže na karti
razlika u razmeru karte manja od grafičke tačnosti razmera. Prema
tome, strane geografskog okvira lista karte razmera 1 : 100.000 i
krupnijeg ~u projekcije tetiva odgovarajućih lukova meridijana i
paralela prikazane u određenom razmeru karte. Kod listova karata
sitnijih razmera (1 : 200.000, 1 : 300.000) severna i južna strana geo-
gra.fskog okvira imaju oblik izlomljenih linija, jer su odgovarajući
luci par~lela zamenjeni sa dve ili više njihovih tetiva, da bi greške
usled ovih aproksimacija bile sadržane u grafičkoj tačnosti razmera.
Temena geografskog okvira na svakom listu karte označena
su odgovarajućim geografskim koordinatama, sa naznačenjem na
koji početni meridijan se odnose.
Geografski okvir se konstruiše na osnovu pravouglih koordi-
nata X i Y, sračunatih iz odgovarajućih geografskih koordinata te-
me:r:-a ~~vira, P? matematičkim zakonima usvojene kartografske
proJekc1Je. Ukoliko se na karti prikazuju i ostali meridijani i pa-
ralele, sem okvira, računaju se i konstruišu na isti način.
128
M i n u t n a p o d e l a je prikazana duž strana geografskog
okvira i to na severnoj i južnoj strani za geografske dužine, a na
skale i brojčane oznake duž njih omogućuju da se na listovima
karte, po potrebi konstruišu projekcije ostalih meridijana i paralela
koji nisu prikazani na odnosnom listu karte. Spajanjem odgova-
rajućih podeljaka na severnoj i južnoj strani geografskog okvira
dobijaju ·se linije meridijana, a spajanjem zapadnih i istočnih po-
deljaka - paralele. Na taj način na karti se mogu odrediti (očitati)
geografske koordinate bilo koje tačke ili na nju naneti tačke date
geografskim koordinatama.
Prednost geografskih koordinata nad ostalim sistemima koor-
dinata (na primer - pravouglim) je u tome što se odnose na je-
dinstveni koordinatni sistem (ravan ekvatora i ravan početnog me-
ridijana), pa se pomoću njih jedino mogu određivati velika rasto-
janja i pravci na Zemljinoj površini. Zbog toga, geografske koordi-
nate nalaze veliku primenu u moreplovstvu i vazduhoplovstvu za
određivanje i proveru položaja broda ili vazduhoplova duž dugih
marš-ruta. Te koordinate određuju se osmatranjem (merenjem) ne-
beskih tela - astronomskim metodima i mogu se naneti na kartu
bez obzira na to da li se određena tačka nalazi na kopnu, moru
ili u vazduhu. Osnovni nedostatak ovih koordinata je u tome što
se prilikom njihovog određivanja i korišćen.ja operiše sa uglovnim
vrednostima i složenim formulama za računanje.
(3) Pravougla koordinatna mreža. Sistem pravih, međusobom
upravnih, linija prikazan na topografskim kartama vojnog izdanja,
naziva se p r a v o u g 1 a ko o r din at n a mreža. Linije ove
mreže prikazane su na karti na međusobnom rastojanju jednakom
celom broju kilometara u razmeru odnosne karte, pa taj sistem
pravih linija obrazuje mrežu jednakih kvadrata, zbog čega. se pra-
vougla koordinatna mreža naziva još i kvadratna, odnosno
ki 1 ometa r s k a mreža. Međutim, najadekvatniji naziv za ovu
mrežu je: pravougla koordinatna mreža; pravougla je, jer se sve
linije međusobom seku pod pravim uglom, a koordinatna je zato
što horizontalne linije ove mreže povezuju tačke jednakih apscisa,
a vertikalne - tačke jednakih ordinata. Prema tome, to nisu pro-
izvoljno konstruisane linije na karti, već prikaz određenih izolinija
definisanog značenja.
Pošto horizontalne linije pravougle koordinatne mreže pove-
zuju tačke jednakih apscisa, paralelne su projekciji ekvatora, a ver-
tikalne linije su paralelne projekciji srednjeg meridijana odgova-
9 • Vojna topografija 129
raJuce meridijanske zone (sl. 99). Prema tome, svaki par horizon- Meridijanska konvergencija u svakoj tački na karti može se
talne i vertikalne linije ove mreže obrazuje pravougli koordinatni sračunati po približnoj formuli:
sistem, translatorno pomeren po X i Y u odnosu na državni pravo- y = L).A, · sin ep
ugli koordinatni sistem odgovarajuće meridijanske zone i to za tač­
gde je:
no određene vrednosti izražene u kilometrima i brojčano označene
u visini tih linija {sl. 98). To znači da jugozapadno teme svakog L).A, - razlika geografske dužine A, tačke geografske dužine
kvadrata ove mreže ima ulogu određenog koordinatnog početka pra- Ao srednjeg meridijana zone, a
vouglog koordinatnog sistema. To omogućava vrlo brzo i jedno- ep - geografska širina tačke.
stavno određivanje pravouglih koordinata bilo koje tačke na karti
ili nanošenje na kartu tačaka po njihovim pravouglim koordina- Ako se uzme da je L).A,= A.-A.0 , konvergencija y će očigledno
tama određenim u državnom koordinatnom sistemu u Gaus-Krige- biti pozitivna za tačke istočno od srednjeg meridijana zone, a ne-
rovoj projekciji. gativna za tačke zapadno od ovog meridijana. Ukoliko je na karti
dat podatak o veličini meridijanske konvergencije, on se odnosi na
središnu tačku odnosnog lista karte.
Za svaku tačku na karti, veličina meridijanske konvergencije
1~·
može se odrediti i po formuli:
y=YK
gde je:
y - meridijanska konvergencija u minutama;
Y - ordinata date tačke u km;
K - koeficijent koji je f~nkcija apscise date tačke.
Vrednosti ·koeficijenta K izračunate su i prikazane u tabeli
broj 7.
Ta b e 1 a broj 7.

Sl. 99 - Šematski prikaz medusobnog odnosa geografske mreze 1 K I d i Xkm I K I d li 11

Xkrn K d
pravouglih koordinatnih mreža različitih meridijanskih zona 4000 0,393 i 5100 0,558 11 6100 0,769 !! 7100 1,102
13 18 . 26 . 45
4100 0,406 5200 0,576 16200 0,795 7200 1,147
Pravougla koordinatna mreža na listu karte zakošena je u 14 18 27 I 49
4200 0,420 5300 0,594 I 6300 0,822 7300 1,196
odnosu na geografsku koordinatnu mrežu (sl. 99). Ugao zakošenja 13 19 29 I 51
4300 0,433 5400 0,613 0,851 7400 1,247
zavisi od geografskog položaja teritorije prikazane na određenom 15 20 16400 31 55
listu karte; što je ta teritorija udaljenija od srednjeg meridijana 4400 0,448 5500 0,633 • 6500 0,882 7500 1,302
14 20 31 61
zone i od ekvatora, ugao zakošenja je veći. Do ovog zakošenja 4500 0,462 5600 0,653 I 6600 0,913 7600 . 1,363
15 21 ' 34 64
dolazi zbog toga što meridijani u Gaus-Krigerovoj projekciji kon- 4600 0,477 5700 0,674 0,947 7700 1,427
15 I
23 6700 35
vergiraju ka polovima, a ordinatne linije su paralelne projekciji 4700 0,492 5800 0,697 6800 0,982
srednjeg meridijana zone (koji se preslikava kao prava linija). Pre- 16 23 38
4800 0,508 5900 0,720 6900 1,020
ma tome, u svakoj tački na karti vertikalna linija pravougle koor- 16 24 40
dinatne mreže i projekcija odgovarajućeg meridijana obrazuju ugao 4900 0,524 6000 0,744 7000 1,060
17 25 i 42
koji se naziva m e r i d i j a n s k a k o n v e r g e n c i j a i obično se 5000 0,541 6100 0,769 7100 1,102
17
označava grčkim slovom y (gama). 5100 0,558
~---- ~··
I li --~~~

130 131
 Ako na primer, treba odrediti meridijansku konvergenciju u
tački s koordinatama: X= 5 019 425 i Y = 6 455 680, postupa se na
sledeći način:
-vrednost apscise X zaokružiti na desetine kilometara
(X = 5 020 km) i naći u tabeli (za X = 5 020 km) odgovarajuću
vrednost koeficijenta (K = 0,544);
- naći pravu vrednost ordinate zaokruženu na 0,1 km (6.
zona, 455 680 - 500 000 = - 44 320, tj. Y = - 44,3 km);
- izračunati vrednost meridijanske konvergencije (y =
= YK = - 44,3 X 0,544 = - 0° 24').
Na susednim graničnim listovima dveju meridijanskih zona,
vertikalne linije pravouglih koordinatnih mreža sutiču se pod
uglom jednakim dvostrukoj meridijanskoj konvergenciji u datoj
tački. Da bi se na listu karte jedne zone mogle očitavati pravougle
koordinate tačaka u sistemu susedne zone, na graničnim listovima
prikazane su pravougle koordinatne mreže obe zone. Kao o s nov-
n a, potpuno je prikazana i istaknutije označena mreža one zone
kojoj dotični list karte pripada, a mreža susedne zone, kao d o-
p unska, samo je naznačena kratkim crticama na okviru lista i ·
označena je manjim brojkama, obično, u drugoj boji. Za korišćenje
dopunske koordinatne mreže treba je prethodno pažljivo konstrui-
sati na listu karte.
4) VANOKVIRNI SADRŽAJ NA KARTI. Kartografski prikaz
i podaci na površini izvan geografskog okvira lista karte spadaju
u v a n o k v i r n i s a d r ž a j k a r t e. Taj se sadržaj može pode-
liti u dve grupe: sadržaj prikazan na površini između geografskog ·
i spoljašnjeg okvira (međuokvirni sadržaj) i sadržaj prikazan na po-
vršini lista izvan spoljašnjeg okvira.
E l e m e n t i m e đ u o k v i r n o g s a d r ž a j a nisu na listo-
vima svih topografskih karata isti, ali su uvek prikazani oni koji
su neophodni za korišćenje odnosne karte. Na toj površini lista
karte najčešće su prikazani: podaci o geografskim koordinatama
temena geografskog okvira, minutna podela sa svojim oznakama,
grafičke i brojne oznake linija pravougle koordinatne mreže, a na
nekim. kartama još i podaci o putevima koji vode ka većim nase-
ljenim mestima.
Na površini izvan spoljašnjeg okvira lista karte prikazano je
više raznovrsnih podataka koji pružaju potrebna objašnjenja o
karti ili se neposredno koriste pri upotrebi karte. N'a toj površini
najčešće su prikazani sledeći podaci:
132
No me nk l at ura list a karte (naziv i brojčana oznaka
u sistemu podele na listove) data je obično iznad severne linije
okvira. Taj podatak služi za imenovanje lista karte prilikom tre-
bovanja, distribucije, evidentiranja i korišćenja.
Pod a ci o proj e k ci j i k a rte (naziv primenjene kar-
tografske projekcije, naziv usvojenog Zemljinog elipsoida i podatak
o početnom meridijanu) prikazani su najčešće na površini ispod
južne linije okvira.
Elementi koji se koriste pri merenjima na
0
k a rt i prikazani su najčešće na površini ispod južne linije okvira.
To su: razmer karte (brojni, grafički i u vidu neposrednog obja-
šnjenja), podatak o ekvidistanciji, podatak o vrednosti meridijan-
ske konvergencije, podatak o veličini magnetne deklinacije i njenoj
godišnjoj promeni, nagibno merilo za merenje uglova nagiba prika-
zanog reljefa zemljišta, koordinatomer sa objašnjenjem kako se
upotrebljava i drugi.
N a p o m e n e i z d a v a č a date su iznad severne i ispod
južne linije okvira. Iznad severne linije okvira dati su podaci o
vlasništvu karte i. stepenu tajnosti, da upozore korisnika karte na
mere predostrožnosti pri rukovanju njome. Ispod južne linije okvira
dati su podaci: o izdavaču i godini izdanja odnosnog lista karte,
klauzula o zabrani kopiranja i umnožavanja, godina na koju se
odnosi premer, odnosno dopuna sadržaja lista karte, kao i podaci
o korišćenim kartografskim izvorima prilikom izrade tog lista karte.
Na površini van spoljašnjeg okvira lista karte dati su i drugi
podaci, da informišu korisnika karte i olakšaju snalaženje u veli-
kom borju listova. Tako, na primer, nazivi susednih listova karte
ispisani su uz sve četiri linije okvira, a kod nekih listova i na te-
menima međuokvirnog prostora; na nekim listovima ova veza sa
susednim listovima karte prikazana je u vidu pregledne skice. Na
listovima nekih karata dat je još i tumač (legenda) primenjenih
uslovnih znakova, kao i drugi podaci koji mogu biti od koristi pri
upotrebi odnosne karte.
3. OSNOVNA PODELA I NAMENA TOPOGRAFSKIH
KARATA
Topografske karte se izrađuju u usvojenom sistemu karata
standardnih razmera. Taj sistem obuhvata karte razmera: 1 : 25 000,
1 : 50 000„ 1 : 100 000, 1 : 200 000, 1 : 500 000 i 1 : 1 000 000. Za posebne
potrebe izrađuju se topografske i specijalne karte i van ovog si-
133
 stema standardnih razmera, kao što su karte razmera: 1 : 5 000,
1 : 10 000, 1 : 300 000, 1 : 750 000 i druge.
Vojne topografske karte mogu se uslovno podeliti: p 0 r a-
~~ e r u - na krupnorazmerne, srednjerazmerne i sitnorazmerne
ih ~=egledne, a p o n j i h o v o j o s n o v n o j n a m e n i _ na
takticke, operativno-taktičke i operativne.
1) KRUPNORAZMERNE ILI TAKTIČKE KARTE. U ovu gru-
pu spadaju topografske karte razmera 1 : 25 000 i 1 : 50 000.
. . ~.~rt a. r a z me r a 1 : 25 000 (prilog I) je najdetaljnija i
naJtacmJa v~~?a topografska karta. Izrađuje se neposrednim pre-
~e~o~ zemlJista. Namenjena je, u prvom redu, manjim taktičkim
Je?mica~a za. detalj?~. studiju. topografska-taktičkih objekata (do-
mma?tmh taca~~, hmJa, polozaja, tesnaca, prepreka, pravaca) i
d.:~alJa ~a zemlJistu; za tačna merenja i proračune u vezi sa isko-
~i~~a~a~~em sopst~e~e i zaštitom od neprijateljeve borbene tehnike,
:nzmJerIJsko-~~hmc~im uređenjem zemljišta, detaljnom orijentaci-
JOm na zemlJistu,_ izradom borbenih dokumenata i drugim potre-
bama. Ova karta ima posebnu primenu u artiljerijskim jedinicama
za određivanje položaja oruđa i sredstava na zemljištu, njihovo
međusobno povezivanje, orijentisanje pravaca njihovog dejstva i
od:e~.i.vanje o~~t~janja ciljeva. Služi i višim štabovima za studiju
v.azmJih zemlJismh rejona, kao što su: desantne prostorije, nase-
lJena mesta, mesta forsiranja vodenih prepreka ili proboja fronta
i slične potrebe.
Ka rt a r a z me r a 1 : 50 000 (prilog II i III) izrađuje se na
osnovu. karte razmera 1 : 25 000. Njena osnovna namena je slična
name_m karte ~~~me:~ 1 : 25 000 s tom razlikom što ona pruža manje
deta~Ja o. zemlJistu ~ sto su usled sitnijeg razmera merenja po njoj
~an~e taci:a. Među~im, ova karta je znatno praktičnija za upotrebu
Jer Je na Jednom listu prikazana zemljišna prostorija 6 puta veća
od one koja je prikazana na listu karte razmera 1 : 25 000. Koristi
se pr~.težno. ~a proučavanje i procenu taktičkih osobina zemljišta;
za onJentaciJU i kretanje na zemljištu; kao topografska osnova za
izr~~u borb~nih dokumenata; za merenja i druge potrebe. Uopšte,
svoJim osobmama zadovoljava potrebe komandovanja nižim tak-
tičkim jedinicama, pa se može nazvati i osnovnom taktičkom kar-
tom.
Grupi krupnorazmernih karata pripadaju i topografske karte
razmera 1 : 10 000 i 1 : 5 000. Za vojne potrebe ove karte se izra-
đuju i koriste samo izuzetno.
134
2) SREDNJERAZMERNE ILI OPERATIVNO-TAKTIČKE
KARTE. U ovu grupu spadaju topografske karte razmera 1 : 100 000
i 1 : 200 000. Izrađuju se na osnovu krupnorazmernih topografskih
karata.
Karta r a z me r a 1 : 100 000 (prilog IV i V) namenjena je
svim stepenima komandovanja. Po svom sadržaju i veličin.i zem-
ljišne prostorije obuhvaćene jednim listom ova karta je pogodna
za proučavanje i procenu zemljišta pri planiranju, organizovanju i
izvođenju borbi, bojeva i operacija. Koristi se za orijentaciju i kre-
tanje na zemljištu, kao topografska osnova za izradu borbenih do-
kumenata, za merenja i proračune gde se ne traži velika tačnost.
Najviše se koristi na nivou puka, brigade i divizije.
K a rt a r a z m e r a 1 : 200 000 (Prilog VI) služi, prvenstveno,
operativnim potrebama viših komandi i štabova. Po njoj se može
proučavati opšti karakter zemljišta, voditi pregledna karta si-
tuacije, orijentsati i kretati na zemljištu, vršiti grublja merenja i
slično. Pogodna je i kao putna karta za planiranje i izvođenje
marša.
Ovoj grupi pripada i topografska karta razmera 1 : 300 000
koja se, uglavnom, koristi u iste ili slične svrhe kao i karta ra-
zmera 1 : 200 000.
3) SITNORAZMERNE (PREGLEDNE) ILI OPERATIVNE
KARTE. Ove karte se izrađuju u razmerima 1 : 500 000 do
1 : 1 000 000 zaključno. Koriste ih viši štabovi za proučavanje osnov-
nih fizičko-geografskih osobina većih delova Zemljine površine pri-
likom planiranja operacija. Mogu se koristiti i kao putne karte za
planiranje i organizovanje marša, zatim za planiranje snabdevanja,
praćenja operacija i druge slične zadatke.
Kombinovanom upotrebom topografskih karata raznih razme-
ra i sadržaja jedino se mogu zadovoljiti opšte vojne potrebe za nji-
ma. Nemoguće je sve ili veći deo tih potreba zadovoljiti samo jed-
nom »Univerzalnom kartom«. Takva karta ne postoji i nikada neće
postojati. Razmer karte uslovljava tačnost, stepen detaljisanja i sa-
držaj karte; što je krupniji razmer, tim je detaljnije prikazivanje
Zemljine površine, dok se smanjivanjem razmera gube detalji tako
da se na sitnorazmernim kartama prikazuju samo glavne karakte-
ristike zemljišta.
*
* *
Topografske karte, pored ostalog, služe i kao osnova za izradu
karata specijalnog sadržaja, namenjenih prvenstveno određenom
135
vidu, rodu ili službi oružanih snaga. Te karte se razlikuju od to-
pografskih jedino u sadržaju, jer su na njima istaknutije i detalj-
nije prikazani izvesni elementi i detalji koji na topografskim kar-
tama nisu uopšte prikazani ili su prikazani manje detaljno, dok im
je osnova zajednička. Prema sadržaju i osnovnoj nameni, te karte
se nazivaju: vazduhoplovne, pomorske, putne ili saobraćajne, arti-
ljerijske, geološke, gravimetrijske itd.
V a z duh o p 1 ovne karte su namenjene specijalnim po-
trebama vazduhoplovstva. Na njima su, pored ostalog, jače istak-
nuti aerodromi, uzletišta, šume, reke, jezera i mora, planinski vrho-
vi, naseljena mesta i drugi objekti pogodni za orijentaciju u vaz-
duhu. Ove karte obično se izrađuju u razmerima 1 : 500.000 i sit-
nijim.
Pomorske karte se izrađuju radi obezbeđivanja sigurne
plovidbe. One omogućuju pomorcima da dobiju potrebne elemente
za navigaciju (rastojanje, kurs i položaj broda) i niz drugih poda-
taka i upozorenja koji olakšavaju plovidbu, predstavljaju opasnost
za nju, ili je onemogućuju. To su: izobat~ i dubinske kote, ostrva,
grebeni, podvodne stene i plićaci, svetionici, sidrišta, i drugi podaci
od interesa za sigurnu plovidbu. Izrađuju se u Merkatorovoj pro-
jekciji, jer ona najbolje odgovara potrebama pomorske navigacije.
Prema :r:azmeru, pomorske karte se dele na: planove, obalske karte,
kursne i generalne karte. P 1 a n o v i se izrađuju obično u razmeru
od 1 : 5.000 do 1 : 40.000. Na njima su prikazane luke ili uzani ka-
nali, sa lučkim objektima. O b a 1 s k e k a rt e obično se. izrađuju
u razmeru od 1 : 40.000 do 1 : 100.000. Te su karte namenjene za si-
gurnu plovidbu pored obale. Njihova posebna karakteristika je u
tome što su na njima prikazani priobalski delovi kopna, negde više
a negde manje zahvaćeni po dubini, da bi oblici reljefa i drugi
objekti na kopnu poslužili za orijentaciju pri plovidbi, kao i za
određivanje položaja broda. Kurs ne karte se izrađuju u ra-
zmeru od 1 : 100.000 do 1 : 200.000 i služe za plovidbu na otvore-
nom moru. Na njih se nanose tačke pozicije broda, ucrtava kurs
broda i prati predeni i predstojeći put. Gene r a 1 ne (pregledne)
k a r t e izrađuju se u razmerima sitnijim od 1 : 200.000 i služe za
proučavanje uslova plovidbe na otvorenim morima.
P u t n e ili s a o b r a ć a j n e k a r t e imaju kao glavni sa-
držaj suvozemne komunikacije sa njihovim karakteristikama. Izra-
đuju se u razmeru I : 300.000 i sitnijem.
A rt i 1 jer i j s k e karte (uz kataloge tačaka državne tri-
136
gonometrijske mreže) izrađuju se da bi se olakšao i ubrzao rad na
pripremi neophodnih topografskih elemenata za otvaranje vatre
i· precizna gađanja u artiljerijskim i raketnim jedinicama. Na ovim
kartama koje se obično izrađuju u razmeru 1 : 50.000, istaknuto su
označene sve tačke državne trigonometrijske mreže i pogodni ori-
jentiri, za koje su u odgovarajućem katalogu dati potrebni podaci.
G e o 1 o š k e k a r t e prikazuju geološku građu, sastav i
strukturu, u prvom redu, površinskog sloja Zemljine kore. Name-
njene su prvenstveno inžinjerijskim jedinicama za donošenje zak-
ljučaka o inžinjerijskom uređenju i eksploataciji zemljišta.
G r a v i m e t r i j s k e k a r t e pružaju podatke o vrednosti-
ma anomalija sile teže, i služe za uzimanje elemenata potrebnih za
lansiranje projektila.
Osim ovih, kao specijalne karte izrađuju se: karte geomagne-
tizma, karte veza, karte čujnosti, hidrološke, meteorološke i druge.
Među specijalne karte neki ubrajaju i tzv. pomoćne ka r-
te kao: r e 1 j e f ne k a rte - na kojima je zemljište prikazano
plastično, pa su veoma pogodne za obuku i rešavanje taktičkih za-
dataka; ste r e o karte - štampane u posebnoj tehnici koja omo-
gućava stereoskopsko posmatranje gledanjem kroz plavo-crvene ili
zeleno-crvene naočare; foto - karte - sastavljene na osnovu
aerosnimaka i koriste se umesto topografskih karata.
Topografske i specijalne karte, osim što služe potrebama oru-
žanih snaga, imaju velik značaj za nauku i privredu bilo kao osno-
va za razna naučna i tehnička proučavanja, bilo kao kartografski
izvori za sastavljanje drugih topografskih, geografskih i specijalnih
karata.
137

IV KORIŠĆENJE TOPOGRAFSKIH KARATA
1. OPŠTA UPUTSTVA ZA KORIŠĆENJE TOPOGRAFSKIH
KARATA
Topografske karte imaju veliku primenu u svim oblastima
ljudskih delatnosti u vezi sa proučavanjem, iskorišćavanjem i ure-
đivanjem zemljišta, a naročito u vojnoj praksi za pripremu, orga-
nizovanje i izvođenje svih vidova dejstava i borbenih radnji. Tako,
na primer, po topografskim kartama mogu da se pripreme i orga-
nizuju marš, napad, odbrana, gonjenje, odstupanje ili odmaranje
jedinica, borbeno, 'inžinjerijsko, pozadinsko i druga obezbeđenja
borbenih dejstava, da se pripreme početni elementi za otvaranje
vatre itd. Drugim rečima, proučavanjem i procenom zemljišta po
topografskim kartama, na prostoru obostranih dejstava, može da
se dođe do zaključka kako ono utiče na predstojeća dejstva prema
zadatku, jačini, sastavu i materijalno-tehničkoj opremljenosti sop-
stvenih i neprijateljevih jedinica, da se donese najcelishodnija odlu-
ka u datoj situaciji i izda borbena zapovest. Radi toga, topograf-
skim kartama se masovno koriste komandiri, komandanti i šta-
bovi svih stepena.
Pri korišćenju topografskih karata za rešavanje zadataka po
njima ili na njima, preporučljivo je pridržavati se sledećih opštih
uputstava.
1) CITANJE TOPOGRAFSKIH KARATA. Bogatstvo sadrža-
ja topografskih karata može se pravilno i potpuno iskoristiti samo
ako se te karte znaju čitati. Pojam »čitanje karata« često se po-
istovećuje sa pojmom raspoznavanja i dešifrovanja pojedinačnih
uslovnih znakova na karti. To nije dobro. Kao što početnička ra-
spoznavanje i »sricanje« slova još ne znači dobro čitanje teksta,
tako isto čitanje karte ne sastoji se samo u pasivnom, mehaničkom
raspoznavanju i dešifrovanju pojedinačnih znakova njene »azbuke«
- topografskih uslovnih znakova. Citanje karte je znatno složeniji
proces koji kao neophodan uslov pretpostavlja odlično poznavanje
svih grafičkih elemenata njenog sadržaja.
Za razliku od teksta u knjizi, gde je tematika izložena odre-
đenim redom i gde je pisanom rečju istaknuta misao, na karti je
138
celokupan sadržaj prikazan istovremeno i uporedo. Pored toga, u
pitanju je relatiyno velika površina zemljišta prikazana na sra-
zmerno malom listu karte, kao i ogroman proj raznolikih reljefnih
oblika i zemljišnih objekata predstavljenih na karti crtežom koji
se u suštini sastoji iz svega tri znaka: tačke, linije i obojene povr-
Šine. Sve to početniku stvara teškoće u čitanju karte. Međutim,
karta ima niz prednosti nad tekstualnim ili nekim drugim načinom
prikazivanja zemljišta. Ona brzo, istovremeno, jednoznačno i oči­
gledno pokazuje zemljište u svim njegovim dimenzijama i pruža
bezbrojne podatke o njemu. Pri čitanju karte potrebno je znati
»·oživljavati« svaki uslovni znak i prikaz na njoj, stvaranjem u mi-
slima jasne slike odgovarajućih reljefnih oblika, objekata i detalja
na zemljištu, sa svim njihovim osobinama, kako pojedinačno tako
i u njihovoj uzajamnoj povezanosti i uslovljenosti. Drugim rečima,
pri čitanju karte mora se steći utisak o prikazanom zemljištu kao
da se ono osmatra iz vazduha ili sa dominantnih tačaka; mora se
prvo u celini sagledati konfiguracija reljefa, a zatim reljefni oblici
i zemljišni objekti, polazeći uvek od najvećih i najznačajnijih, i na
kraju doći do određenog zaključka, zavisno od cilja proučavanja i
procene zemljišta. Samo kompleksnim sagledavanjem, detaljnim či­
tanjem i saživljavanjem sa sadržajem karte od nje se ima potpuna
korist; ona tek tada predstavlja pouzdanu topografsku osnovu za
rešavanje raznih tehničkih, borbenih i drugih zadataka. Komplek-
sna i detaljno čitanje, odnosno pravilno i potpuno korišćenje topo-
grafskih karata, predstavlja veštinu koja se postiže sistematskim
uvežbavanjem u istovremenom sagledavanju svih prikazanih ele-
menata i detalja zemljišta i proceni njihovog uticaja na izvršenje
zadatka.
2) OPŠTI POKAZATELJI ZA PROUČAVANJE I PROCENU
ZEMLJIŠTA PO TOPOGRAFSKIM KARTAMA. Kada se topograf-
ske karte koriste za procenu zemljišta, u svim vidovima dejstava i
borbenih radnji, proučavanje zemljišta treba početi upoznavanjem
njegovog opšteg karaktera, pri čemu treba: upoznati opšti karakter
reljefa zemljišta i proceniti opšte uslove za kretanje, osmatranje,
maskiranje, orijentaciju, zaštitu od NHB b/s, organizaciju vatrenog
sistema, snabdevanje i drugo što je od interesa za predstojeća dej„
stva na tom zemljištu. U rezultatu proučavanja i procene opšteg
karaktera određenog zemljišta treba doći do zaključka: o kojoj ka-
tegoriji zemljišta se radi (manevarskom, planinskom, kraškom, po-
šumljenom, močvarnom), o ste_penu njegove is~resecanosti i pokri-
139
 venosti, o komunikativnosti i opštoj prohodnosti, o materijalnim T a b e 1 a b r o j 8.
uslovima na toj prostoriji, stepenu i karakteru uticaja zemljišta na
izvršenje zadatka. Taj opšti utisak o datoj zemljišnoj prostoriji stiče Osnovne topografske
se posmatranjem odgovarajuće topografske karte, sa dovoljno ši- karakteristike reljefa
rokim zahvatom, po frontu i dubini, rasporeda sopstvenih i nepri- Reljef Osnovne taktičke
jateljevih jedinica. Pošto se po karti upozna opšti karakter pro- zemljišta osobine reljefa
učavanog zemljišta, pristupa se njegovom detaljnom proučavanju
i proceni po pojedinim pravcima, linijama, dominantnim tačkama,
rejonima i drugim ciljevima predstojećih dejstava, uslovljenih topo-
grafskim sklopom zemljišta, situacijom na njemu i borbenim za- Lako prohodan u svim prav-
datkom. cima; mogućna upotreba i
Ravni čast, do najteže borbene tehnike;
brežuljkast do 200 do 50 5°
otežano maskiranje i zašti-
O p š t i k a r a k t e r r e 1 j e f a z e m 1 j i š t a i njegove ta od nuklearnih borbenih
osnovne topografsko-taktičke osobine procenjuju se po karti na sredstava
osnovu apsolutnih visina tačaka (kota), njihovog međusobnog ra- Prohodnost dobra, sa izuzet-
sporeda i nadvišavanja i preovlađujućih nagiba u tom reljefu. Za kom pojedinih pravaca; re-
Brežuljkast, ljef olakšava maskiranje i
to je potrebno: uočiti na karti pravce protezanja osnovnih skelet- brdovit do 500 do 200 zaštitu; uslovi za organizo-
nih linija reljefa (vododelnice i vodoslivnice), ustanoviti po kotama vanje vatrenog sistema ve-
visine i visinske razlike karakterističnih tačaka reljefa, uočiti ra- ma povoljni
spored i topografsku vezu reljefnih oblika i proceniti odoka pre- Otežana upotreba teže bor-
ovlađujuće nagibe u proučavanom reljefu. u tom sagledavanju bene i transportne tehnike;
Nisko- 500- reljef znatno olakšava ma-
mogu korisno da posluže opšti pokazatelji prikazani u tabeli planinski -1. 000 do 500 skiranje i zaštitu; uslovi za
broj 8. organizovanje vatrenog si-
1_ _ _ _ _ _ _ , _ _ _ _ _ ,_ _ _~1 ____ 1_:::s~te~m::.:...::.ca~p~o~v_o_l~jn_i____~-

O o p š t o j p r o h o d n o s t i, a samim tim i o uslovima za Upotreba teže borbene i

kretanje na određenoj zemljišnoj prostoriji, sudi se po karti na transportne tehnike moguć­
Srednje- 1.000- na samo na pojedinim prav-
osnovu opšteg karaktera reljefa, po razvijenosti putne mreže i ste- planinski -2.000 do 1.000 15°-20° cima; uslovi za maskiranje
penu ispresecanosti zemljišta raznim preprekama (rekama, kana-
lima, strmim nagibima, močvarama, šumama i dr.) koje otežavaju, ,____ ___ i zaštitu od nuklearnih uda-
, ra veoma povoljni
ograničavaju ili onemogućavaju kretanje i upotrebu borbene teh- Prohodnost ograničena; u-
nike. Za to je potrebno po karti proceniti površine pod preprekama potreba teže borbene tehni-
ke gotovo nemogućna; re- 1
i na osnovu toga doći do potrebnih zaključaka. Osnovni pokaza- Visoko- preko preko preko ljef pruža veoma povoljne
telji stepena prohodnosti zemljišta prikazani su u tabeli broj 9. planinski 2.000 1.000 200 uslove za maskiranje; pri
nuklearnom udaru mogućni
O o p š t o j p r e g 1 e d n o s t i, a samim tim i o uslovima za su veći odroni, usovi ili la-
osmatranje, maskiranje i orijentaciju na zemljištu, zaključuje se po vine
karti na osnovu karaktera i prostiranja raznih prirodnih i veštač­
kih prepreka i maski koje zaklanjaju vidokrug. T'o su, u prvom Prema stepenu i karakteru pokrivenosti zemljišta, mogu se
redu, reljefni bblici, šume i zasadi, žbunje, živice i pojedinačno po karti ceniti i materijalni uslovi na njemu. Ta procena je veoma
drveće, naseljena mesta, razni usevi i drugi elementi pokrivenosti značajna za utvrđivanje kojim materijalnim dobrima i u kojoj meri
tla. U tom pogledu korisno mogu da posluže pokazatelji prikazani u mogu da se koriste sopstvene jedinice i da li se i neprijatelj može
tabeli broj 10. njima koristiti. To se po karti zaključuje na osnovu gustine i ka-
140 141
 T a b e l a b r o j 9. ljiSta, vodeći računa o atmosferskim uslovima na zemljišnoj pro-
1~-.;SHt;ep~e~n;:;-----i--R-l-.-f--,1--:;P~o-v-r~š~in-a-~1----~ storiji, dolazi se do zaključka kakvog uticaja ima zemljište na upo-
prohodnosti e Je Osnovne taktičke osobine trebu sopstvenih nuklearnih sredstava, neprijateljevih NHB bis i
zemljišta pod
zemljišta preprekama zemljišta zaštitu sopstvenih jedinica od njih, organizovanje sopstvenog vatre-
Lako Ravničast, nog sistema i druge radnje uslovljene situacijom i zadatkom.
Mogućna masovna upotreba
prohodno brežuljkast, do 10% i najteže borbene tehnike i Sve topografs1rn-.taktičke osobine zemljišta proučavaju se i
brdovit to u svim pravcima cene po karti istovremeno, vodeći računa o njihovoj međusobnoj
Ograničeno Brdovit, Upotreba teške borbene teh- povezanosti i uslovljenosti, kao i o tome da se zemljište ne proce-
prohodno brežuljkast, oko 20% n!ke oteža_na, a na pojedi- njuje samo »Za sebe« već i »za neprijatelja«, jer se jedino tako mo-
ravničast n~i;i pravcima znatno ogra-
nicena gu pravilno proceniti namere neprijatelja i otkriti slaba mesta
Planinski, u njegovom i sopstvenom poretku i namerama. Preporučljivo je da
Teško brdovit, preko Upotreba teže borbene teh-
prohodno brežuljkast, nike mogućna je samo na se u napadnim dejstvima zemljište proučava i procenjuje najpre u
30%
ravničast pojedinim pravcima sopstvenom rasporedu, a zatim u rasporedu neprijatelja, dok pri
odbrambenim dejstvima treba postupiti obratno - prvo proučiti
zemljište posednuto od neprijatelja, a zatim u vlastitom poretku.
Tabela broj 10 Nakon proučenog opšteg karaktera zemljišta, pri organizo-
vanju borbenih dejstava, zemljište se proučava i procenjuje de-
Stepen Površina taljno po pojedinim pravcima, položajima, dominantnim tačkama
Reljef pod pre-

I
preglednosti Osnovne taktičke
zemljišta zemljišta prekama i drugim ciljevima predstojećih dejstava, uslovljenih borbenim za-
osobine zemljišta
i maskama datkom. Zemljište se proučava i procenjuje detaljno po karti na
isti način kao i upoznavanje sa njegovim opštim karakterom, samo
Sa dominantnih tačaka mo- sa znatno više detalja, vodeći računa i o najsitnijim detaljima pri-
Ravni čast, že se dobro osmatrati oko kazanim na karti ili pribavljenim na neki drugi način. Podaci do-
Pregledno brežuljkast, do 10% 75% površine zemljišne pro-
brdovit storije: uslovi za maskira- bijeni sa topografskih karata dopunjuju se i proveravaju korišće­
nje. _nepovoljni, a za orijen- [
tacriu veoma povoljni I njem raznih specijalnih karata, aerofoto-snimaka, izviđanjem i po-
moću raznih drugih sredstava i metoda prikupljanja podataka o

I Delimično Brdovit, Sa dominantnih tačaka mo- zemljištu i neprijatelju.

pregledno brežuljkast, oko 20% že .~e osmatrati oko 50% po- 3) PRIPREMA TOPOGRAFSKIH KARATA ZA KORISCE-
planinski ;rrs1:i;e; usl~vi za maskiranje
1 OrIJentac1Ju povoljni NJE. Udobno rukovanje topografskom kartom i mogućnost brzog
dobijanja potrebnih podataka sa nje zavisi i od kvaliteta pripreme
Planinski, Sa dominantnih tačaka može
se osmatrati do 25% površi- karte za rad po njoj. Ta priprema obuhvata: izbor karte povoljnog
Nepregledno brdovit, preko
razmera i sadržaja, upoznavanje karte, sastavljanje i lepljenje li-
brežuljkast, 30% ne; uslovi za maskiranje ve-
ravničast oma povoljni, dok je orijen- stova karte i savijanje karte. 1 )
I tacija znatno otežana
I z b o r k a r t e povoljnog razmera i sadržaja vrši se zavisno
od karaktera zadatka i stepena komandovanja.
rakt~ra n~selja, _Putne i hidrografske mreže, kultura i drugih poka- Pri rešavanju zadataka odbrambenog karaktera, forsiranju vo-
z~telJa pr_ikazamh na karti po kojima se može suditi o materijal- denih prepreka, borbenih dejstava u naseljenim mestima, pokrive-
mm dobrima, bogatstvu ili siromaštvu na zemljišnoj prostoriji.
Na osno"'."u oro~rafske, hidrografske i geološke procene, kao i 1) U nekim slučajevima potrebno je još dopuniti sadržaj karte no-

procene pokrivenosti, komunikativnosti i opšte prohodnosti zem- vim podacima, vidnije istaći neke detalje i kartu na određen način
kodirati.
142
143
 Tabela broj 11.
nim rejonima i sl. koriste se načelno topografske karte krupnijih
razmera, dok se pri visokom tempu napadnih dejstava ili dužim
Predmet Sadržaj i način upoznavanja
marševima obično koriste karte srednjih i sitnih razmera. Tako, na upozna- \ Cilj upoznavanja \
primer, za orijentaciju na .nepoznatom zemljištu pri kretanju do- -__'v~a~n~j~a~_J_---------!-----;;::=:~~~-:::
voljno je imati kartu razmera 1 : 100.000, a pri složenijim uslovima - Pročitati razmer karte prika-
zan ispod južne strane okvira
za orijentaciju - 1 : 50.000, dok pri kretanju automobilskim pute- lista.
vima, potrebe sigurne orijentacije zadovoljava i topografska karta - Ustanoviti čemu odgovara n:i
razmera 1 : 200.000 ili neka putna karta još sitnijeg razmera. Uko- Na osnovu podata- zemljištu 1 mm (1 c~) na ~~.rti.
liko se topografska karta koristi za merenja po njoj, treba imati u ka o razmeru karte - Ustanoviti na karti vellcmu
oceniti grafičku strane kvadrata pravougle ko-
vidu da će merenjem dobijeni podaci biti utoliko tačniji ukoliko se tačnost, potpunost i ordinatne mreže u cm i čemu
upotrebi karta krupnijeg razmera. Razmer detaljnost sadržaja to odgovara u m ili km na
Na raznim komandnim stepenima koriste se topografske karte karte karte i uoči ti po- zemljištu. . ..
četne podatke za - Oceniti linijske d1menz1Je ne-
različitih razmera, načelno - u višim komandama više se koriste određivanje dužina kih karakterističnih znakova,
karte srednjih i sitnih razmera, a u nižim - krupnih i srednjih. po karti pomoću kojih će se putem
Tako, na primer, u nižim taktičkim jedinicama osnovne su topo- sravnjivanja brže i .la~še .odo-
grafske karte razmera 1 : 50.000 i 1 : 100.000, u višim taktičkim je- ka ocenjivati odstoJanJe 1 ra-
dinicama - 1 : 100.000 i 1 : 200.000, dok se u komandama opera- stojanje po karti
tivnih jedinica pretežno koriste topografske karte razmera 1 : 200.000 - Pročitati
vrednost ekvidistan-
Raspolagati podat-
i sitnijeg. Karte razmera 1 : 25.000 i krupnijeg koriste se za tačnija cije, prikazanu na karti ispod
kom za određivanje
podatka o razmeru karte. .
visina i visinskih
merenja, za izvršavanje raznih specijalnih zadataka ili kada su po- - Ustanoviti koliki ugao nagiba
trebni detaljniji podaci iz određene situacije, dok se sitnorazmerne razlika tačaka po
u prikazanom reljefu odgovar~
Ekvidi- karti, za određiva­
topografske i druge karte koriste kao pregledne za proučavanje i s ta n- intervalu izohipsi od 1 mm i
nje uglova nagiba
praćenje situacija na velikoj teritoriji ili akvatoriji. Prema tome, e i ja 1 cm.
u reljefu prikaza- . .
- Oceniti maksimalne · na~1be .~
nog zemljišta i oce-
koja će se karta kada upotrebiti zavisi od konkretnih potreba. Upo- minimalne reljefne detalJe koJl
nu detaljnosti pri-
redo sa izborom karte najpovoljnijeg razmera treba voditi računa su mogli biti prikazani na karti
kaza reljefa
i o savremenosti sadržaja odnosne karte; prednost treba uvek dati 1-----1----------1---;:P:;::r::o-č"1'4:·t:7ati podatke o godini pre-
karti novijeg izdanja. mera, dopune i izdanja li~ta
Na osnovu godine karte, prikazane u vanokv1r-
U p o z n a v a n j e k a r t e sastoji se u uočavanju onih poda- Godina premera, dopuhe i nom sadržaju • .
taka na karti na osnovu kojih se može suditi o njenoj grafičkoj izdanja izdanja karte oce- - Proceniti savremenost sadrzaJa
karte niti savermenost karte na osnovu mogućnih pro-
tačnosti, detaljnosti i savremenosti sadržaja, kao i onih podataka sadržaja karte mena na zemljištu nakon izra-
koji se neposredno koriste pri upotrebi karte ili mogu biti od nekog de odnosnog lista karte
značaja pri korišćenju karte uopšte. U tabeli broj 11 prikazani su
predmet, cilj, sadržaj i način upoznavanja osnovnih pokazatelja s a s t a v 1 j a n j e i 1 e p 1 j e n j e listova kart: vrši se kad~
kod karte. treba raditi jednovremeno na dva ili više listova iste karte .. ~ri
Pored osnovnih podataka navedenih u tabeli broj 11, na karti tome se listovi prvo sastavljaju u »kolone«, tako što s~ s~v,:r~1 hst
treba uočiti i druge prikaze u njenom vanokvirnom sadržaju, kao lepi na južni, ali se prethodno na severnom listu. odreze JUZm ~a~-
što su: nomenklatura listova karte, projekcija karte, brojčane i gra- · · d
ok vum eo
(sl 100) Kad se tako sastavi i zalep1 potreban broJ h-
. · f •t
fičke oznake geografskei pravougle koordinatne mreže, magnetna stova »kolone« listovi se sastavljaju i lepe među sobom, ~ ~m s o
deklinacija i meridijanska konvergencija, napomene izdavača i dru- se p~ethodno na zapadnoj koloni odreže istočni vanokv1:~1 ~eo.
ge podatke koji mogu biti od koristi pri upotrebi karte. Odgovarajuće vanokvirne delove listova karte treba odsec1 tacno
145
144 JO _ Vojna topografija

Sl. 100 - Šema obrezivanja listova karte za njihovo sastavljanje
po odgovarajućim linijama geografskog okvira.
. u.s,l:d karaktera projekcije karte i deformacija hartije
Je p~sti~1 da ~e sve tačke jednog lista (kolone) podudaraju sa
varaJu~1m t.ackama su~ednog lista (kolone). Zbog toga treba
da se hstov1 podudaraJu prvenstveno na onim delovima koji
najviše i koristiti.
. . S a v i~ a n j e k a r te treba da obezbedi njena mesto u tor-.
b1c1 (na~1:_~c1, _na planšetiJ: b~zo nalaženje potrebnog rejona, pogod-
nost kor1scenJa_ bez razv1JanJa cele karte i čuvanje karte od nepo-
trebnog habanJa. Karta se savija, načelno, u vidu harmonike (sl.
101). Pr~o se_ pre~a_viju bočne strane karte u odnosu na pravac
protezanJa reJona ih pravca dejstva, a zatim po dužoj osi vodeći
ra~.u~a o dubini i širini torbice (planšete). Pri savijanju karte treba
tez1ti da na gornjoj površini bude početni rejon dejstva a zatim
redom naredni. '
. Pra~ilno pripremljena k~:t.a olakšava i ubrzava rad sa njom,
bolJe se cuva, pa treba usvOJlh kao pravilo da se uvek radi na
prethodno pripremljenoj karti.
146
Sl. 101 - Savijanje karte
2. MERENJA NA KARTI (KARTOMETRIJA)
Projekcija, razmer i sadržaj topografskih karata obezbeđuju
da se na tim kartama mogu rešavati razni kartometrijski zadaci,
teško kao što su: o'dređivanje položaja i rastojanja tačaka na zemljištu,
odgo- neposredno merenje horizontalnih i određivanje vertikalnih uglo-
težiti va, određivanje površine date zemljišne prostorije, proveravanje
će se međuosbne vidljivosti tačaka na zemljištu, utvrđivanje granice vid-
ljivog i nevidljivog polja na zemljištu u odnosu na datu tačku
(osmatračnicu) i mnogi drugi.
Tačnost podataka dobijenih merenjem na karti zavisi, u prvom
redu, od razmera karte i tačnosti merenja na njoj; što je razmer
karte krupniji i merenje preciznije, dobijeni podaci su tačniji i
obratno.
U daljem izlaganju objašnjeni su postupci oko dobijanja onih
podataka za kojima se najčešće javlja potreba pri rešavanju raznih
zadataka uz korišćenje topografskih karata.
1) ODREĐIVANJE PO KARTI POLOZAJA TACAKA NA
ZEMLJIŠTU. Položaj tačke na zemljištu potpuno je -određen ako
se znaju njene koordinate (geografske, pravougle ili polarne) i apso-
lutna visina. Određivanje tih elemenata po karti svodi se na ne-
posredno očitavanje na karti.
147
 (1) Merenje pravouglih koordinata tačaka koordinatomerom. - na gornjoj (vertikalnoj) skali koordinatomera naspram tač­
Koordinatomer (sl. 102) je običan pravougli isečak od metala, pla- ke (A) pročitati vrednost odgovarajućeg odsečka i dopisati je apscisi
stične mase, kartona ili obične hartije, sa nanetim međqsobno južne strane kvadrata u kome se tačka nalazi; apscisa tačke A na
upravnim skalama konstruisanim za odgovarajući razmer karte. Na slici 103 iznosi: Xa = 5081750;
listovima nekih topografskih karata koordinatomer je odštampan - na donjoj (horizontalnoj) skali koordinatomera naspram za-
tako da se može izrezati i koristiti za merenja (očitavanja) koordi- padne (leve) strane kvadrata pročitati vrednost odgovarajućeg
nata na toj karti. Pravougle koordinate tačaka na karti mere se odsečka i dopisati je ordinati te strane kvadrata pravougle koordi-
pomoću koordinatomera na sledeći način (sl. 103):
natne mreže; ordinata tačke A na slici 103 iznosi: Ya = 7467280.
- jednu skalu koordinatomera poravnati sa donjom (južnom) Ukoliko se tačka čije se pravougle koordinate očitavaju nalazi
stranom kvadrata pravougle koordinatne mreže, a drugu sa tač- blizu geografskog okvira lista karte (u nepotpunom kvadratu), tre-
kom (A) čije se koordinate traže; ·
ba postupiti kao na slici 104, gde pravougle koordinate tačke A
iznose:
xa = 5072 000 - 242 = 5071758
Ya = 7476 000 + 400 = 7476400
a koordinate tačke B:
xb = 5072 ooo - 240 = 5071760
yb = 7466 000 - 350 = 7465650
Ako nema koordinatomera, odgovarajući odsečci (Llx i ~y)
mogu se izmeriti šestarom ili lenjirom sa milimetarskom podelom,
uz korišćenje brojnog razmera ili razmernika karte.
fllflillfl·LLJ-l-1- 1
LLJ-l-1-.l-l+l--4ill
Pri radu sa pravouglim koordinatama mogu se izostavljati
2000 i1soo prve dve cifre i pisati u skraćenom obliku. Tako, na primer, skra-
ćene koordinate tačke B na slici 104 bile bi Xb = 71 760 i
Sl. l 02 - Koordinatom eri za karte razmera I : 25 000 i I : 50 000 yb = 65 650.
U praksi je često potrebno da se na kartu nanese tačka (cilj)
74.67 7468 po svojim pravouglim koordinatama. Neka je, na primer, potrebno
naneti na kartu cilj otkriven na zemljištu, čije su koordinate:
Xc = 4872630 i Yc = 7468130.
Prve četiri cifre apscise i ordinate pokazuju da cilj treba na-
neti na kartu u kvadratu pravougle koordinatne mreže čija je do-
Sl. 103 - Određivanje po karti nja (južna) strana označena, na međuokvirnom prostoru odgova-
koordinata tačke pomoću rajućeg lista karte, sa 4872, a leva (zapadna) sa 7468. Kada je na
koordinatomera ovaj način na karti ustanovljen kvadrat u kojem treba tačku (cilj)
naneti, treba pomoću koordinatomera odrediti tačno mesto te tačke
na karti, nanoseći po X-u 630 m, a duž skale za Y - 130 m.
~-"""TTTrrrnerr,,.n-rnTnT'm-n~~..+-rr~~~ (2) Očitavanje apsolutnih visina tačaka. Apsolutne visine ta-
"' čaka na zemljištu određuju se po karti njihovim neposrednim oči­
tavanjem po izohipsama i kotama na karti.
148 149
 Ako se tačka nalazi na izohipsi, njena apsolutna visina je oči­
gledno jednaka visini te izohipse. Ukoliko se tačka nalazi između
izohipsi, treba ustanoviti visinu najbliže niže izohipse i toj visini
dodati odoka ocenjeno nadvišavanje tačke nad izohipsom. Visina
odgovarajuće izohipse ustanovljava se na osnovu kota i poznate
ekvidistancije na karti. Tako, na primer, apsolutna visina tačke
1 na slici 105 iznosi 230 m, zato što izohipsa na kojoj se ta tačka
nalazi leži za tri ekvidistancije. iznad glavne izohipse sa kotom
200 m. Visina tačke 2 iznosi 205 m, jer se nalazi na sredini između
izohipse sa visinom 200 m (glavna izohipsa) i izohipse sa visinom
210 m. Tačke 3 i 4 imaju približno istu visinu 242 m.
Uzajamno nadvišavanje tačaka određuje se po karti kao ra-
zlika njihovih apsolutnih visina. Tako, na primer, tačka 5 na slici
105 viša je od tačke 6 za 45 m, a od tačke 2 za 55 m.
7476

'
I
l_
7476 ----------------~§
"'

Sl. 105 - Određivanje

~ ~ po karti visina i visin-
<>r-- (::\
"'1 '<') skih razlika tačaka na
I
zemljištu (H 1=230 m ;
a --+'-+-+-! H2 =205 m; H3 =H4 =
242m; H5 -H 6 =45m;
H, - H5 =55 m)
I
I
I
I
I
2) Određivanje po karti dužina na zemljištu. Rastojanja i
I
~I
'
I odstojanja tačaka na zemljištu određuju se po karti: pomoću lenji-
~ L-------;- -- ------ -- - __ j ra i brojnog razmera karte, pomoću šestara i razmernika, nepo-
7466
Sl. 104 - Upotreba koordinatomera kada se tačka nalazi srednim merenjem pomoću kurvimetra i računanjem iz pravouglih
u nepotpunom
kvadratu koordinatne mreže na karti koordinata tačaka očitanih sa karte.
150 151
 (1) Određivanje po karti dužina pomoću lenjira i brojnog ra-
zmera karte. Postupak pri određivanju rastojanja i odstojanja ta-
čaka ovim načinom sastoji se u sledećem:
- izmeriti lenjirom odgovarajuću duž na karti i izraziti je u
milimetrima;
- pomnožiti vrednost izmerene duži (u mm) sa veličinom ra-
zmera karte; dobijeni rezultat je vrednost traženog rastojanja
(odstojanja) u metrima.
Na slici 106 rastojanje između crkve u s. Vraniće i škole u s.
Luka iznosi: D = 43,0 X 50 = 2 150 m.
(2) Određivanje po karti dužina pomoću šestara i razmernika.
Da bi se po karti odredila vrednost neke duži na zemljištu po-
trebno je:
- obuhvatiti otvorom šestara odgovarajuću duž na karti;
- otvor šestara pažljivo preneti na razmernik i na njemu pro-
čitati vrednost tražene duži na zemljištu.
Na slici 107 rastojanje k. 334-tt. 399 iznosi 1500 + 350 = 1850
metara a dužina tunela - 1600 m.
Kod manje tačnih merenja umesto šestara može se upotrebiti
lenjir, parče hartije, olovka, slamka ili neki drugi priručni predmet.
često se javlja potreba da se po karti odredi rast oj a n j e
t a č a k a d u ž k r i v e 1 i n i j e na zemljištu kao, na primer, du-
žina nekog puta, marš-rute, vododelnice i slično. U takvom slučaju
. treba odgovarajuću krivu liniju na karti izdeliti na takve delove
koji se mogu smatrati dužima i svaku tu duž izmeriti na poznati

Sl. 107 - Određivanje po karti dužina pomoću šestara i razmernika

način. Da se ne bi sve te duži merile pojedinačno mogu se sabrat.i

pomoću šestara na sledeći način (sl. 108):
- obuhvatiti otvorom šestara rastojanje početne i 1. prelomne
tačke, a zatim odgovarajući krak šestara zadržati u tački 1, a drugi
krak rotirati dok se ne dovede u tačku a na pravoj 1-2;
- u tački a zadržati odgovarajući krak šestara, a drugi krak
razvući do 2. prelomne tačke; time su u otvoru šestara sabrane
prva i druga duž na liniji koja se meri;
Sl. I 06 - Merenje ra- - zadržavajući šestar u tački 2, drugi njegov krak rotirati
stojanja tačaka na dok ne padne u tačku b na pravoj 2-3, a. zatim. zadržati šestar u
karti pomoću lenjira tački b i razvući ga do sledeće prelomne tačke;

152 153
 Sl. I 08 - Sabiranje
duži pomoću šestara

:_ ponavljajući prethodni postupak doći do krajnje tačke li- Sl. 109 - Sabiranje duži 2 3 4 5 .„
nije koja se meri, čime će sve duži biti sabrane u otvoru šestara; pomoću parčeta hartije

taj otvor šestara pažljivo preneti na razmernik i na njemu pročitati

vrednost traženog rastojanja na zemljištu.
Ako nema šestara, kriva linija se može izmeriti na isti način
pomoću parčeta hartije, kao što je to pokazano na slici 109.
(3) Merenje po karti dužina pomoču kurvimetra. Kurvimetar
~e pribor (sl. 110) za neposredno merenje dužina po karti. Sastoji
se od točkića, unutrašnjeg prenosnog mehanizma, dve ili više skala
za očitavanje izmerenih dužina po kartama raznih razmera i držača.
Postupak merenja dužina po karti pomoću kurvimetra je ovaj:
- okretanjem točkića kurvimetra dovesti kazaljku na indeks
označen nulom one skale koja odgovara razmeru karte na kojoj se
meri;
- postaviti .pažljivo točkić kurvimetra na tačku od koje po-
činje merenje na karti i voditi ga tačno po liniji koja se meri; pri
tom kurvimetar treba držati približno vertikalno i paziti da se ka-
zaljka okreće u smeru rasta brojeva na skali; Sl. 110 - Merenje po karti
- na krajnjoj tački linije koja se meri pažljivo podići kur- dužina pomoću kurvimetra
vimetar sa karte i na odgovarajućoj skali pročitati vrednost izme-
rene dužine.
pravougle koordinate krajnjih tačaka jedne duži, vrednost te duži
(4) Određivanje dužina iz koordinata tačaka. Ako su poznate može se dobiti računskim putem primenom sledećih obrazaca:
154 155
 b Xb-X T a b e 1 a b r o j 1 2.
tgVa ili D= a
b
cosV a I

gde je: yb xb log (Yb-Ya) log sin V I

Tb log (Xb ·- X.) log ees V I
Yb - Ya - razlika ordinata tačke B i tačke A, čije se rasto- T. Y. X. logtgV logD
Yb-Ya Xb-Xa vba Dab
janje D određuje;
Xb - Xa - razlika apscisa tačke B i tačke A; I

V~ - di r e k ci on i u g a o (pravougli azimut) pravca sa k. 326 39 820 97 558

I 3,15 381 9,84 979
tačke A na tačku B; računa se od pravca paralelnog X-osi pravo- tt. 84 41245 96135 3,15 320 9,84 918
uglog koordinatnog sistema u smeru kretanja kazaljke na satu i - 1425 + 1423 0,00 061 3,30 402
može imati sve vrednosti od 0° do 360°.
314°-57,6 2013,81 m
. Prethodni obrasci i oznake u njima očigledni su iz slike 111. I
I
Da bi se ovim načinom odredila po karti neka duž na zem-
ljištu, potrebno je na karti precizno očitati pravougle koordinate Iz navedenog brojnog primera vidi se da direkcioni ugao (pra-
krajnjih tačaka te duži, a zatim primenom prethodnih obrazaca vougli azimut) sa tačke A (tt. 84) na tačku B (k. 326) iznosi: V~ =
izračunati traženu dužinu. Nju treba računati po obrascu u kome = 314° 57' 36", a rastojanje tih tačaka - D = 2 013,81 m; direkcioni
figurira veća koordinatna razlika, a računanje po drugom obrascu ugao sa tačke B na tačku A iznosi:
može da posluži kao kontrola. V~ = V~ - 180° = 134° 57' 36".
Primer računanja direkcionog ugla i dužine iz pravougl~h Očigledno je da se ovim načinom iz pravouglih koordinata
koordinata tačaka pokazan je u tabeli broj 12. tačaka dobijaju polarne koordinate dalje tačke. Ovaj način računa­
nja polarnih koordinata ima široku primenu u artiljeriji. Naime,
ako su poznate pravougle koordinate vatrenog položaja oruđa i ci-
X lja, prethodnim postupkom se mogu sračunati polarne koordinate
(V i D) cilja u odnosu na vatreni položaj i time obezbediti topograf-
ski elementi za gađanje (pravac i daljina). Pošto se oruđe obično
B
dovodi u pravac pomoću busole, dobijeni direkcioni ugao treba pre-
računati u odgovarajući magnetni azimut; direkcioni ugao pravca
i odgovarajući magnetni azimut razlikuju se za ugao koji je jednak
algebarskom zbiru magnetne deklinacije i meridijanske konver-
gencije u datoj tački.
T a č n o s t d u ž i n a o d r e đ e n i h p o k a r t i zavisi od
I razmera karte, karaktera merene linije (prava ili kriva), načina i
tačnosti samog merenja na karti, deformacija hartije i drugih ma-
I
I X.f, nje značajnih faktora. Uzimajući u obzir sve izvore grešaka, pri
I
pažljivom merenju, veličina greške izmerene dužine ostaje u gra-
Sl. 111 - Određivanje I nicama od 0,5 do 1 mm u razmeru karte. Najtačnije vrednosti ra-
Ya.
direkcionih uglova i I stojanja (odstojanja) tačaka dobijaju se iz precizno očitanih pravo-
dužina iz koordinata I uglih koordinata tih tačaka na karti. Tačnost merenja dužina na
tačaka karti pomoću kurvimetra zavisi još od obima njegovog točkića i ve-
--j----"~----------'----+.Y
ličine kružnih skala; ukoliko je obim točkića manji, a obim skale
veći tačnost izmerene dužine je veća i obratno. U svakom slučaju

156 157
ta merenja su dosta gruba, ali su pogodna za brzo dobijanje poda-
taka o dužini, na primer, marš-rute ili nekih drugih rastojanja,
kada se ne traži velika tačnost.
Pri određivanju po karti dužina na zemljištu treba imati u
vidu da se u rezultatu dobijaju tzv. top o graf s k e duž ine, tj.
horizontalne projekcije stvarnih dužina na zemljištu. Ako je iz bilo
kojih razloga potrebna stvarna dužina u prirodi, treba uzeti u
obzir popravku zbog visinskih razlika. Iz slike 112 vidi se za ko-
liko je potrebno povećati topografsku dužinu da bi se dobila odgo-
varajuća stvarna dužina na zemljištu.
Ako 'se na karti meri duž neke krive linije, na primer, dužina
nekog puta (naročito na kartama sitnijeg razmera), izmerenoj du-
žini treba dodati popravku za krivine duž te krive linije (puta) koje
su generalisane prilikom izrade karte ili merenjem po karti nisu
obuhvaćene. Ta popravka iznosi prosečno 3-5°/<> vrednosti izmerene
dužine. Ako je, na primer, po karti razmera 1 : 100.000 izmerena
dužina nekog puta (marš-rute) na planinskom zemljištu i ona iznosi
18.500 m, toj dužini treba dodati 925 m (185 X 5) kao popravku za
krivine.
...
Sl. 112 - Razlike topografskih i stvarnih dužina na zemljištu
158
Ukoliko se po karti proračunava vreme potrebno za savlađi­
vanje određene marš-rute, pored navedenih popravki mora se uzeti
u obzir i uticaj visinskih razlika na brzinu kretanja.
3) MERENJE PO KARTI HORIZONTALNIH UGLOVA. U
svakoj tački na karti mogu se na jednostavan način konstruisati:
- linija geografskog meridijana, na osnovu minutnih skala
duž severne i južne strane geografskog okvira lista karte;
- linija magnetnog meridijana; pomoću busole; i
- linija paralelna X-osi pravouglog koordinatnog sistema
odgovarajuće meridijanske zone, prema vertikalnim linijama pra-
vougle koordinatne mreže na listu karte.
Severni pravci tih linija koriste se kao početni pravci od kojih
se mere (računaju): geografski azimuti, magnetni azimuti i direk-
cioni uglovi (pra'vougli azimuti). To su horizontalni uglovi koji se
u vojnoj praksi najviše koriste. Ti uglovi se uvek mere od odgo-
varajućeg pravca severa u smeru kretanja kazaljke na satu (sleva
nadesno). Prema tome, azimuti i direkcioni uglovi mogu imati sve
vrednosti od 0° do 360°.
Pravac geografskog meridijana i pravac magnetnog meridi-
jana seku se u da toj tački pod uglom koji se naziva magnetna
d e k 1 ina ci j a. Pravac geografskog meridijana i pravac paralelan
X-osi u da toj tački obrazuju ugao koji se zove me r idi j a n s ka
ka n v erge n ci ja. Prema tome pravac magnetnog meridijana
i pravac paralelan X-osi stiču se u datoj tački pod uglom jedna-
kim algebarskom zbiru deklinacije i konvergencije koji se naziva
p r i v i d n a d e k l i n a c i j a. To znači da se geografski i mag-
netni azimut istog pravca razlikuju za veličinu magnetne deklina-
cije, geografski azimut i direkcioni ugao - za veličinu meridijan-
ske konvergencije, a magnetni azimut i odgovarajući direkcioni
ugao - za veličinu prividne deklinacrje. Veza između azimuta, di-
rekcionog ugla, deklinacije i konvergencije u datoj tački vidi se iz
slike 113. Prema tome, ako su u nekoj tački na karti (ili na zem-
ljištu) poznate magnetna deklinacija i meridijanska konvergencija,
dovoljno je izmeriti u toj tački jedan od azimuta (geografski ili
magnetni) ili direkcioni ugao datog pravca, a ostali se mogu dobiti
računskim putem. Na slici 114 prikazano je 6 mogućnih slučajeva
međusobnih odnosa ovih uglova u jednoj tački. U praksi se naj-
češće javlja potreba za preračunavanjem magnetnih azimuta u
odgovarajuće direkcione uglove i obratno; geografski azimuti se
retko koriste u vojnoj praksi.
Azimuti i direkcioni uglovi pravaca na karti mere se pomoću
159
 raznih pomoćnih uglomernih pribora, kao što su: kružni ili polu-
kružni uglomer, ručna busola, tetivni uglomer i drugi. Postupak
pri merenju horizontalnih uglova (azimuta i drugih) običnim uglo-
merom očigledan je iz slike 115. Razmotrićemo samo postupak pri
merenju ovih uglova pomoću ručne busole M. 53 i pomoću tetivnog
uglomera, jer se ovi pribori u praksi često koriste.
(1) Merenje na karti magnetnih azimuta pomoću busole. Po-
stupak pri merenju na karti magnetnih azimuta pravaca pomoću
ručne busole M. 53 je ovaj:
o(-GeoGr<:lFSKI
- na karti spojiti pravom linijom tačku sa koje se meri i
c{m- MSGlllCTN I
tačku na koju se meri magnetni azimut;
v- Dll~eKCIONI UGao - na orijentisanu kartu postaviti ivicu osnove busole pored
6- DeKLI Nac IJ a linije nacrtane na karti tako da poklopac busole bude prema tački
o- K.ONverGeNCIJ8 na koju se meri; umirena magnetna igla busole ( pravac magnetnog
meridijana) i pravac konstruisan na karti obrazuju traženi mag-
P- PRIVIDNa. 0€1<.LI N8C1Ja
netni azimut;
- okretati nareckani prsten busole dok se crna linija u telu
Sl. l J 3 - Pravci severa, azimuti i direkcioni ugao pravca, busole ne poravna sa magnetnom iglom; time je traženi azimut
deklinacija i konvergencija zauzet na uglomernoj skali busole;
- naspram indeksa za čitanje uglova na uglomernoj skali bu-
sole pročitati traženi magnetni azimut konstruisanog pravca na
karti.
Cesto se javlja potreba da se reši obrnuti zadatak: da se na

___ _j
___ j

___ _j
oim=Y+P
i/„ ll{111-P
Sl. 114 - Preračunavanje direkcionih uglova u azimute azimuta
u direkcione uglove (razni slučajevi) Sl. 115 - Merenje po karti direkcionih uglova pomoću običnog uglomera
160
I I - Vojna topografija 161
 kartu nanese iz date tačke pravac čiji je magnetni azimut izmeren Tetivni ugtomer 58
na zemljištu. U takvom slučaju treba postupiti na sledeći način:
- okretanjem nareckanog prstena zauzeti na uglomernoj 'skali
busole (naspram indeksa) dati magnetni azimut; =12cm
- na orijentisanoj karti postaviti ivicu osnove busole pored O>
"' o
date tačke na karti i okretati je dok se crna linija u telu busole
ne poravna sa umirenom magnetnom iglom; time je na karti ivi-
- ~
IV
:-.
iS'
com osnove busole zauzet traženi pravac; G>
~

- iz date tačke na karti nacrtati pravu liniju pored ivice ~,...,

osnove busole; na toj liniji (pravcu) nalazi se tačka (orijentir, cilj) -

O'>
O>
na koju je na zemljištu izmeren dati magnetni azimut; ako je po- 1'l
znato još i udaljenje te tačke, ;dmeranjem duž nacrtane linije na -
"'
J>.
karti ona se može lako pronaći ili naneti na kartu. "
~
()O

(2) Merenje uglova pomoću tetivnog uglomera. Tetivni uglo-

mer (sl. 116) se najviše koristi u artiljeriji za merenje uglova na "'
~
J;. (S\
karti ili planšeti u sistemu uglomernih podeljaka (60-00 ili 64-00). (p

Konstruisan je na principu poprečnog razmernika. Duž krajnih ho-

rizontalnih linija podeljci su označeni brojevima. Krupnije cifre
00
(j) "'
J;.

(O, 1, 2, ... 10, ... 20 i 30) označavaju stotine uglomernih podeljaka ....,_
.t>-
"'
(1>

(0-00, 1-00, 2-00, ... 10-00, ... 20-00 i 30-00), a sitnije cifre co- N

(2, 4, 6 i 8) - desetine uglomernih podeljaka (0-20, 0--40, 0-60 cr> J;. li

,,,..
i 0-80). Duž krajnih vertikalnih linija označena je svaka druga ho-
O'> ~

N
rizont{llna linija brojevima od 2 do 18 kojima odgovaraju vrednosti:
"' "'
I"
0~02, 0-04, 0-06, ... 0-18. Prema tome, vrednost najmanjeg po-
(1J

151 .,,.
.f>. O'>
deljka na uglomeru iznosi 0-01. ($>

Podeljci duž horizontalnih linija uglomera odgovaraju veli-

"'
(l) !\)

činama tetiva označenih uglova nad lukom određenog poluprečnika r~b

i usvojenog za jedinicu dužinu. Poznato je da se dužina tetive može

"'
J;.
J;.
O'>

"' I
Ct>

izračunati po obrascu: t = 2r sin~. Očigledno je da je za centralni 00

(j'I
2 J>.
ugao od 60°, odnosno ugao od 10-00, tetiva jednaka poluprečniku,
w"'
N
Ta tetiva se obično uzima za jedinicu dužine pri konstruisanju te- O>
a>
tivnog uglomera. Za vrednost tetive usvojene za jedinicu dužine, a J;.
samim tim i vrednost poluprečnika odgovarajućeg luka, uzima se ..,
N
obično duž od 12 cm. N
o>
Uglovi se mere na sledeći način (sl. 117): (j'I
J>.
- konstruisati na karti (planšeti) ugao koji se meri tako da N
' - -------~;:
.....__,.
mu kraci budu duži od 12 cm;
- uzeti u otvor šestara duž na tetivnom uglomeru koja odgo- -" "'
.".:_"-
~
-
--
....:i
vara uglu 10-00 (označenu na gornjoj horizontalnoj liniji sa O i 10) 51. 116 - Tetivni uglomer "'
ij)
i iz temena merenog ugla opisati luk tako da preseca oba njegova -!'>

162
_,.N
-- -- ~

163
 a T
Sl. 118 - Mesni ugao ( o( ) sa tačke A na tačku B na zemljištu
Sl. 117 - Merenje ugla pomoću tetivnog uglomera
kraka; (1) Određivanje po karti mesn~h u~lova: Mesni ugao . se naj-
brže i najtacni]e određuje po karti racunsk1m putem pnmenom
uzeti u otvor šestara veličinu tetive nad opisanim lukom
i otvor šestara preneti na gornju horizontalnu liniju uglomera tako obrasca: hm
(X.= - -
da se njegov levi krak poklapa sa nultim podeljkom; šestar po- gde je: D1an
vlačiti niz levu vertikalnu liniju, pazeći da oba kraka budu stalno
na istim horizontalnim linijama, sve dok desni krak šestara ne u. -mesni ugao izražen u hiljaditim; . . . V

naiđe na presek kose i horizontalne linije;
- pročitati na uglomeru vrednost koja odgovara izmerenoj
tetivi, odnosno uglu; stotine i desetine vrednosti ugla treba pročitati
na gornjoj horizontalnoj liniji, a jedinice na levoj vertikalnoj po-
deli na kojoj se nalazi levi krak šestara.
Tupi uglovi se mere na taj način što se konstruiše suplemen-
tan ugao (dopuna do 32-00) i izmeri opisanim načinom. Pri tom
h _ visinska razlika tačaka određena po karti i izrazena u
metrima;
D _ rastojanje tačaka određeno po karti i izraženo u km.
Ako je, na primer, određeno po karti r~~tojanj~ ~atrenog ~o­
ložaja (VP) oruđa i cilja (C): D = 3,4 .km i. nJihova vlSlnska razlika
h = + 65 m mesni ugao sa VP na C iznosi (J. = + 0-19. .
Mesni uglovi se često koriste u artiljeriji pri .iz.r~čuna"."anJ~
1

se na uglomeru koriste podeljci na donjoj horizontalnoj i desnoj početnih elemenata za gađanje, jer ih treba dodavati ih oduzimati
vertikalnoj liniji i na taj način neposredno dobijaju vrednosti odgo- na osnovnoj podeli mesne sprave oruđa, kao što je ~o pokazano
varajućih tupih uglova. na slici 119 na kojoj grafik I balističke krive pokazuJe pad zrna
Na slici 117 vrednost oštrog ugla iznosi 7-33, a njemu suple-
mentnog tupog ugla 22-67.
Merenje horizontalnih uglova (azimuta i direkcionih uglova)
po karti nalazi primenu u artiljeriji pri određivanju topografskih
elemenai1Ja za gađanje, pri:i. kretanju na nepreigLednom zemljiš,tu i
pri slaboj vidljivosti (noću, u magli), kao i pri rešavanju raznih
drugih zadataka po karti.

4) ODREĐIVANJE PO KARTI VERTIKALNIH UGLOVA. Od

vertikalnih uglova, u vojnoj delatnosti, najviše se koriste: mesni
uglovi (sl. 118) i uglovi nagiba u reljefu zemljišta. Ovi uglovi se 1..--------- D
mogu određivati po karti na nekoliko načina.
Sl. 119 - Uticaj mesnog ugla na preciznost gađanja
164
165
 ~ko se mesni ugao ne uzme u obzir. Očigledno je da mesni ugao
V
Ako, na primer, rastojanje između susednih osnovnih izohipsi
izracunat. ~o prethodnoj formuli, treba prethodno preračunati ~ na karti razmera 1 : 50.000 iznosi 2 mm, što odgovara rastojanju od
odgov~ra~u~u podelu u?lomera (60:-00 ili 64-00) na priboru koji 100 m u prirodi, ugao nagiba na odgovarajućem delu zemljišta je
s~. koristi . .1.0 se preracunava mnozenjem ugla u hiljaditim koefi- jednak:
ciJentom: K = 0,955 za podelu uglomera u sistemu 60-00 odnosno 20m
r:1.. 0 = ---X 57° = 11°,4 odnosno ct = 200/o.
K = 1,02. - za podelu 64-00. ' lOOm
Pomoć~ mesnih uglova može se po karti proveriti da li se Pomoć u nag i b no g me rila (sl. 120) na karti mogu se
određene tacke na zemljištu dogledaJ·u Ako J·e na pnmer, · mesni· neposredno meriti uglovi nagiba u reljefu odgovarajućeg zemljišta.
ugao sa osmatracmce na cilj veći od mesnog ugla sa osmatračnice
V • • ,

Radi boljeg razumevanja postupka merenja uglova objasnićemo

na eventualnu ~rep.reku, sa osmatračnice se vidi cilj i obratno. princip konstrukcije nagibnog merila.
. (2) o.~~eđ1van3e po karti uglova nagiba. Uglovi nagiba u re- 20 metara
lJe~u ze~lJis~a ~enjaju se od tačke do tačke, zavisno od karaktera
relJefa I relJefmh oblika. Ti uglovi se po karti određuJ·u.
odoka t' . . h' . . ocenom
. po g~s im ~zo ips1, računskim putem ili neposrednim mere- 10
nJem pomocu nag1bnog merila na karti. I\
?
c e ~ o m o d o k a p o g u s t i n i i z o h i p s i na karti
uglovi nagiba u odgovarajućem reljefu se najbrže određuju. za to~
1° 2° 3° 4° 5° 6° 7° 8° 9° 10° 15° 20° 25° 3()" 35° 40° 45°
pografskev karte na kojima ekvidistancija iznosi 0,4 mm u razmeru
Sl. 120 - Nagibno merilo za kartu razmera I : 50 000
karte. 5nasa kai:ta razmera 1 : 25.000 i 1 : 50.000) važi približno ali
~rakti~no ~rav1lo: koliko je put a i nt e rva 1 0 s n 0 v · h Intervali (i) izohipsi na karti su funckije odgovarajućih uglova
I z o h l_P s, i. v e ć i (manji). o d 1 mm, t 0 li k 0 j e p u t a 0 d ~ 10 _ nagiba r:1.. na zemljištu, pri datoj ekvidistanciji (E). Ta funkcionalna
v a r. a}.': c. 1 u g a o n a g i b a m a n j i (veći) o d 22°, što se može zavisnost izražava se jednačinom: i= E cotg r:J... Nagibno merilo je,
zaklJuc1ti iz podataka prikazanih u tabeli broj 13. u stvari, grafik te funkcije. Konstruisan je tako što su duž horizon-
T a b e 1a b r o j 1 3. talne linije (X..,ose) nanete lučne vrednosti uglova (1°, 2° ... 45°) u
Interval proizvoljnom razmeru, a upravno na tu liniju (po Y-osi) u tačkama
izohipsi
umm
Odgovara-
j o,5 / o,s / 1,0 / 1,s j 2,0 j 3,0
I 4,0 5,0 I 10 I I
15 20
1°, 2° ... 10°, itd. - vrednosti odgovarajućih intervala u razmeru
karte, sračunate za E, 2E, 3E, 4E, 5E i delove ekvidistancije na
karti. Prema tome, nagibno merilo se može koristiti samo za kartu
jući ugao za koju je konstruisano.
nagiba 38,6 26,5 21,8 15,0 11,3 7,6 5,7 Da bi se po karti izmerio ugao nagiba pomoću nagibnog me-
u stepe- 4,5 2,3 1,5 1,2
ni ma rila potr~bno je:
- otvorom šestara obuhvatiti rastojanje izohipsi u pravcu u
kome se meri ugao nagiba;
Računskim putem se po karti može tačnije odrediti - otvor šestara postaviti na nagibno . merilo tako da jedan
ugao nagiba primenom približnih formula: njegov krak bude na horizontalnoj liniji, a drugi u pravcu ordi-
(1.,o = ~m X 570 ili (1.,0/o = hm X 100 nate na krivoj koja odgovara visinskoj razlici izohipsi (E, 2E, ...
.
gde .Je:
m
a:- u~ao nagiba u stepenima ili procentima, h -
visinska
dm 5E •• _!_, itd.) između kojih se meri ugao nagiba;
2
raz~1k~ ta~aka :zmeđ~ k~jih se nagib određuje u metrima i d _ ra- - na horizontalnoj liniji, prema položaju šestara, pročitati
~toJ.anJe tih tacaka :zrazeno u metrima. Visinska razlika i rasto-
V
vrednost merenog ugla nagiba u stepenima i njihovim delovima.
JanJe tacaka određuJu se po karti na poznati način. Pri korišćenju nagibnog merila treba voditi računa da li se
166 167
ugao nagiba meri između dve susedne osnovne izohipse, između
dve glavne izohipse ili između nekih drugih, pa prema njihovim
visinskim razlikama koristiti se odgovarajućom krivom na nagib-
nom merilu i u odnosu na nju čitati nagibni ugao.
Uglovi nagiba u reljefu zemljišta najčešće se koriste kod pro-
učavanja po karti uslova prohodnosti na određenim pravcima, pri
izračunavanju padnih uglova kod rikošetnih gađanja u artiljeriji,
pri trasiranju komunikacija i drugim radnjama u vezi sa zemlji-
štem.
5) Proveravanje po karti dogledanja tačaka na zemljištu. Pri
proučavanju po karti uslova za osmatranje i maskiranje, izboru
vatrenih položaja oruđa, raspoređivanju sredstava veza i drugim
radnjama u vezi sa zemljištem, često se javlja potreba da se po
karti ustanovi da li se određene tačke na zemljištu (na primer:
osmatračnica - cilj) međusobno dogledaju ili ne. Rešavajući takav
zadatak po karti, može se naići na sledeća tri slučaja:
a) Da su apsolutne visine svih međutačaka manje od apso-
lutnih visina krajnih tačaka čije se dogledanje proverava. Kada se
po karti ustanovi takav slučaj, može se zaključiti da između datih
tačaka sigurno postoji dogledanje, odnosno da se sa jedne tačke vidi
druga.
b) Da između krajnih tačaka postoji jedna ili više tačaka čije
su apsolutne visine veće od apsolutnih visina krajnih tačaka. Tada
je sigurno da se te tačke na zemljištu međusobno ne dogledaju.
c) Da između krajnih tačaka postoje tačke čije su apsolutne
visine veće od jedne, a manje od apsolutne visine druge krajne
tačke. U toI!1 slučaju je neizvesno da li se krajne tačke na zem-
ljištu međusobno dogledaju, pa to po karti treba detaljnije pro-
veriti i tačno utvrditi. Da li će se u tom slučaju tačke dogledati ili
ne, zavisi od apsolutne visine prepreke i njenog položaja u odnosu
na krajne tačke.
Navedena tri slučaja pokazana su na slici 121. Sa osmatrač­
nice (O) čija je visina 222 m, ne vidi se cilj broj 1 (C1) čija je vi-
sina 212 m, jer između njih postoji prepreka (P) visine 232 m. Cilj
broj 2 se vidi sa osmatračnice, jer su apsolutne visine osmatračnice
i cilja veće od apsolutnih visina svih međutačaka na tom pravcu
(najveća visina u tački Q iznosi približno 213 m). Da li se sa osma-
tračnice vidi cilj broj 3 čija je visina 182 m, ne može se po karti
sigurno utvrditi samo čitanjem kota i tzohipsi, jer se na tom pravcu
nalazi tačka (R) visine 208 m koja može biti prepreka dogledanju
pošto je njena visina manja od visine osmatračnice, a veća od apso-
168
lutne visine cilja.
U takvim slučajevima vidljivost cilja, a po potrebi i vlSlna
na koju treba podići osmatrača da bi video cilj, može se ustanoviti
grafički ili računski na osnovu podataka sa karte.
(1) Grafički načini provere dogledanja tačaka. Grafički se mo-
že ustanoviti međusobno dogledanje tačaka na zemljištu: konstru-
isanjem trougla i izradom profila.
Ko n s t r u i s a n j e m t r o u g l a se proverava međusobno
dogledanje tačaka na način pokazan na slici 121, za slučaj osma-
tračnica-cilj broj 3. Za to je potrebno:
- očitati sa karte apsolutne visine krajnih tačaka i mogučne
prepreke (H 0 = 222 m, Hpr = 208 m i Hc = 182 m) i izračunati vi-
sinske razlike u odnosu na najnižu tačku (osmatračnica nadvišava
cilj za 40 m, a prepreka je viša od cilja za 26 m);
- u pogodno odabranom razmeru naneti visinske razlike duž
upravnih u odgovarajućim tačkama (O i R) na pravu koja spaja
krajne tačke (prava OCa); za vertikalni razmer na slici 121 uzeto je
da 1 mm na crtežu odgovara 2 m visine na zemljištu;
- iz najniže tačke (Ca) konstruisati prave linije kroz krajne
tačke upravnih (R1 i Qi); ako je prava koja spaja najnižu tačku i
prepreku (prava (Ca Ri) iznad prave koja spaja krajne tačke (prava
01 Ca) cilj se ne vidi, a u obratnom slučaju cilj bi se video; odse-
čak 01 02 na slici 121 pokazuje (u razmeru crteža) za koliko se na
osmatračnici treba podići da bi se sa nje video cilj broj 3.
Odgovarajući trouglovi mogu se konstruisati neposredno na
karti ili posebnom papiru. U svakom slučaju vertikalni razmer
169
crteža treba da je znatno krupniji od razmera karte. grafičkihkonstrukcija, za proveru međusobne vidljivosti tačaka
Izradom profil a po karti između tačaka c1Je se me- može se primeniti formula:
đi.;.sobno dogledanje proverava može. se, ta~đe, ustanoviti da li D
između njih postoji optička vidljivost na zemljištu. Profil duž date L = d(Hpr-Hc) + (Hc-Ho)
linije na karti radi se najlakše na milimetarskoj hartiji, a ako nje gde je:
nema - na običnoj hartiji, na način pokazan na slici 122. Za to L - visina za koju se na osmatračnici treba podići da bi se
je potrebno: sa nje video cilj; ako se za L dobije negativna vrednost
- spojiti na karti pravom linijom tačke čije se dogledanje to znači da se tačke međusobno dogledaju;
proverava i duž te linije ustanoviti visine izohipsi i tačaka pregiba; D - rastojanje krajnih tačaka (osmatračnica-cilj), izmereno
~ na osnovu visina· hajniže i najviše tačke izabrati pogodan na karti u cm;
vertikalni razmer profila; taj razmer treba da je krupniji od hori- d - rastojanje prepreka-cilj, izmereno na karti u cm;
zontalnog razmera (razmer karte), obično, 5 do 10 puta; H - apsolutna visina prepreke (pr.), cilja (c) i osmatračnice
~.na hartiji nacrtati potreban broj horizontalnih paralelnih (o), očitane sa karte.
linija,· saglasno vertikalnom razmeru, koje odgovaraju visinama Ukoliko se po karti proverava međusobno dogledanje tačaka
izohipsi .µuž profilne linije na karti i označiti ih odgovarajućim na većem rastojanju (preko 5 km), mora se voditi računa o uticaju
brojevimk; s niže n j a horizont a, usled zakrivljenosti Zemljine površine
- prisloniti hartiju uz profilnu liniju na karti (kao na slici i prelamanja svetlosnih zrakova pri prolasku kroz vazduh (refrak-
122) i projektovati na nju početnu i krajnu tačku, a zatim i sve cija). U tom slučaju zadatak treba rešavati računski, primenom
presečne tačke izohipsi i profilne linije, saglasno njihovim visinama formule: (H H + w2) d 1
i odgovarajućim linijama na hartiji; dobijene tačke spojiti krivom L = Hpr - H 0 + W 1 + pr - c
d2
linijom.
gde: L i H imaju ista značenja kao i u prethodnoj formuli, dok je:

'
d1 - rastojanje osmatračnica-prepreka, određeno po karti
( u km;
200 d2 - rastojanje prepreka-cilj, određeno po karti u km;
t-+---l--J--+--+---l--+-+--+--71!~---"?.,..+-+---f-++---l-,~f~
•++-+--+-'---l-_J'---'-+,.....~---'~+--+--H-Y<..:---mo W - popravke za sniženje horizonta, sračunate za rastojanja
t--i--l-f-.,~~~~-----~<;;;;;;11A1~=----110
._,__,___,__-i-r.""--"-'-'--------=-.:.:_--~1so di i d2 po formuli: W = ( ~ )2.
1SO 3,83
Sl. 122 - Izrada pro- '-1---fi<=---------------- 140
, . . , . . - > = - - - - · - - - - - - - - - - - - - uo Popravke W za smzenje horizonta sračunate u metrima po
fila po karti !11'-''--------------------1 prethodnoj formuli za dužine od 1 do 30 km prikazane su u tabeli
broj 14.
Očigledno je da se prema slici 122 sa osmatračnice ne vidi T ab el a b r o j 14.
označeni cilj, što se proverava spajanjem tih tačaka pravom linijom
na profilu. ,
dkm I Wm I dkm I Wm I dkm I Wm I dkm
I Wm I dkm I Wm I Wm
I
dkm
Za proveru međusobnog dogledanja tačaka na zemljištu do-
voljno je izraditi sarrip tzv. skraćeni profil. U tom slučaju na profil
se što tačnije prenose samo najkarakterističnije tačke duž profilne l 0,1 6 2,4 11 8,2 16 17,4 21 130,1 26 46,1
linije. Pri izradi profila radi provere dogledavanja tačaka treba 2 0,3 7 3,3 12 9,8 17 19,7 22 33,0 27 49,6
voditi računa o svim zemljišnim objektima (šumama, zgradama i 3 0,6 8 4,4 13 11,5 18 22,1 23 36,0 28 53,4
drugom) koji ograničavaju vidljivost i uzimati u obzir njihove vi- 4 1,1 9 5,5 14 13,4 19 24,6 24 39,3 29 57,3
sine prilikom izrada profila.
5 1,7 10 6,8 15 15,3 20 27,2 25 42,6 30 61,3
(2) Proveravanje dogledanja tačaka računskim putem. Umesto

170 171
 Ako je, na primer, po karti ustanovljeno: H 0 = 220 m,
Hpr =202 m, Hc = 170 m, d1 = 4,8 km i d2 = 8,2 km, tada je:
(202 - 170 + 4,6) X 4,8
L = 202 - 220 + 1,6 +
.:;_
82 = 5 m.
'
Iz prethodnog primera treba zaključiti: sa osmatračnice visine
220 m ne vidi se cilj visine 170 m, jer se između njih nalazi pre-
preka visine 2·02 m; da bi se cilj mogao osmatrati potrebno je da
se osmatrač podigne za više od 5 m, pošto treba računati i na sitne
neravnine i maske na zemljištu koje se sa karte ne vide.
6) ODREĐIVANJE PO KARTI NEVIDLJIVOG POLJA. Cesto
je potrebno da se po karti ustanovi koji se delovi zemljišta mogu
osmatrati sa date tačke (osmatračnice), a koji su zaklonjeni (maski-
rani) raznim pregibima strana reljefnih oblika, topografskim grebe-
nima ili zemljišnim objektima (šuma, naseljeno mesto i drugi). Za-
klonjeni delovi zemljišta obrazuju tzv. nevidljivo polje. Ti delovi
zemljišta počinju od tačaka u kojima prave. linije (vizure) iz oka
osmatrača tangiraju najviše linije zaklona (na slici 123 - tačke A,
B i C), a završavaju se u tačkama prodora tih linija kroz tle iza
odgovarajućih zaklona (tačke At, B1 i C1). Dodirne tačke obrazuju
bližu granicu nevidljivog polja, a tačke p:r;odora - dalju. Zadatak
određivanja po karti nevidljivog polja na zemljištu svodi se na
iznalaženje na karti tih dodirnih i prodornih tačaka. Dodirne tačke
se pronalaze jednostavnim čitanjem karte. Za određivanje tačaka
prodora treba zapaziti (sl. 124) da je snižavanje svih tačaka vizurne
·linije, u odnosu na liniju horizonta, srazmerno njihovom udaljenju
Sl. 123 - Zaklonjeni delovi zemljišta
Sl. 124 - Sniženje vizure srazmjerno odstojanju
172
od oka osmatrača. Ako je, na primer, na odstojanju D u tački A
sniženje 10 m, na odstojanju 2D u tački Ai sniženje će iznositi
20 m. To pruža mogućnost da se tačke prodora određuju na karti
g r a d u i r a n j e m odgovarajućih pravih (vizurnih) linija.
Primer određivanja dodirnih i prodornih tačaka pokazanje na
slici 125. Visina osmatračnice iznosi 180 m. Prva prepreka na pravcu
osmatran,ja AB koja zaklanja određeni deo zemljišta je tačka a na
pregibu padine (strane) sa visinom 170 m, druga - tačka b na to-
pografskom grebenu visine 155 m i treća - tačka c na strani prema
sedlu čija apsolutna visina iznosi 180 m. Tačke a, b i c na karti
odgovaraju tačkama na zemljištu u kojima vizurne prave tangiraju
odgovarajuće zaklone. Za određivanje tačaka prodora (aa, b2 i c1)
potrebno je obuhvatiti otvorom šestara duž Aa i nanositi je od tačke
a duž prave; tako će se dobiti tačka a1, a zatim, po potrebi, i tačke
a2, a~jtđ;.~Xisina vizurne linije na delu Aa smanjena je za 10 m,
nčt delu a11i·'zfl. još 10 m. Prema tome, visina vizurne linije u tački
ai<iznQsi · .M.'(180 - 2 X 10), a odgovarajuća tačka zemljišta ima
v1smu ·pr no 145 m, što znači da se ne vidi sa osmatračnice, jer
se nalazt;ispod vizurne linije. Sličan slučaj je i u tački a2 u kojoj
vizurna linlJa,prolazi iznad odgovarajuće tačke na zemljištu za više
od 20 m (150 - 127). Tek u tački aa visine vizurne linije i zemljišta
su jednake (140 m); to je tražena tačka prodor<fprave kroz zem-
ljište. Prema tome, prvi nevidljivi deo zemljišta ria pravcu AB odre-
đen je na karti odsečkom aa3. Zatim se određuje zaklonjeni deo
iza prepreke b. Sniženje vizurne Jinije od A do b iznosi 25 m
(180 - 155). Obuhvatajući otvorom šestara duž Ab i prenošenjem te
duži po datoj liniji, ne može se kao u prvom slučaju doći do tačke
prodora, zato što je ta duž velika i tražena tačka ostaje u .otvoru
šestara. Zbog toga treba smanjiti otvor šestara, na primer, 5 puta i
takvu duž nanositi od tačke b u smeru linije osmatranja. Za taj
otvor šestara je i sniženje odgovarajućih tačaka na vizurnoj liniji
Sl. 125 - Određivanje po karti dodirnih prodornih
tačaka vizure na zemljištu
173
 ? put.a manje (25 : 5). Prema tome, visina tačke bi na vizurnoj liniji
iznosi 150 m (155 - 5), a visina odgovarajuće tačke na zemljištu
143 m, znači - ne vidi se. U tački b2 visina vizurne linije iznosi
145 m,v~to odgovara visini odgovarajuće tačke na zemljištu (145 m);
to znaci da se od te tačke (prodor) zemljište vidi. Nevidljivi deo iza
prepre~e c određuje se prosto. Pošto su visine osmatračnice i pre-
preke Jednake (180 m), vizurna linija je horizontalna i sve tačke na
zemljištu čija je visina manja od ove - ne vide se. Tačka prodora
se nalazi u tački c1 čija je visina 180 m.
. Na slici 126 pokazan je primer na karti označenog nevidljivog
polJa .sa dve osm~tračnice. Radijalni pravci, iscrtani na zaklonjenim
delov1ma, pokazuju: da se rejon usamljene kuće A vidi sa 0 1 a ne
vidi sa 02; rejon mosta B može se osmatrati samo sa 02 a'ok se
rejon usamljenog drveta ne vidi ni sa jedne osmatračnice.'
Granica između vidljivog i nevidljivog polja može se odrediti
po karti i pomoću profila izrađenih duž vizurnih linija.
Sl. 126 - Određivanje po karti nevidljivog polja na zemljištu
7) ODREĐIVANJE POVRŠINA PO KARTI. Površina odre-
đene zemljišne prostorije može se po karti približno odrediti oce-
nom odoka, koristeći se pravouglom koordinatnom mrežom i ako se
zna da svakom kvadratu ove mreže odgovara: na karti razmera
1 : 25.000 - 1 km 2 na karti razmera 1 : 50.000 - 4 km2 itd. To se
može vrlo lako ustanoviti za svaku kartu po linijskim dimenzijama
174
kvadrata pravougle koordinatne mreže na njoj.
Površina po karti može se tačnije odrediti pomoću santime-
tarske ili milimetarske kvadratne mreže, konstruisane na samoj
karti ili na nekoj providnoj podlozi (paus-papir, providna plastična
masa itd.). Takvom kvadratnom mrežom treba obuhvatiti figuru na
karti čija se površina određuje, prebrojati pune kvadrate, a nepot:
pune oceniti odoka. Ako, na primer, površina ograničena na karti
razmera 1 : 50.000 iznosi 12,4 cm 2 , njoj na zemljištu odgovara:
P = 12,4 X 25 ha = 310 ha = 3,1 km 2 . .
Za još tačnija merenja koriste se specijalni pribori-planimetn,
ili se površina računa iz koordinata prefomnih tačaka linije koja
ograničava figuru čija se površina određuje.
3. ORIJENTACIJA NA ZEMLJIŠTU POMOĆU KARTE
Orijentacija na zemljištu pomoću karte obuhvata: orijentisa-
nje karte, određivanje na karti svoje stajne tačke, upoređivanje
sadržaja karte sa zemljištem i održavanje pravca kretanja na zem-
ljištu.
1) ORIJENTISANJE KARTE. Orijentisati kartu znači posta-
viti je u takav položaj da severna strana njenog geografskog okvira
bude okrenuta prema severu (gore, od sebe), južna - prema jugu
(dole, prema sebi), istočna - prema istoku (desno) i zapadna - pre-
ma zapadu (levo). Pri takvom položaju karte svi pravci sa stajne
tačke na okolne reljefne oblike, objekte i detalje na zemljištu po-
klapaju se sa odgovarajućim pravcima na karti, a uzajamni raspo-
red svih uslovnih znakova na karti sličan je rasporedu odgovara-
jućih elemenata zemljišta koje prikazuju.
Karta se orijentiše: po linijama i pravcima na zemljištu i kar-
ti, a na nepoznatom zemljištu i pri ograničenoj vidljivosti - po-
moću busole.
. P o l i n i j a m a n a z e m l j i š t u karta se orijentiše kada
se stajna tačka nalazi na trasi (ili blizu trase) nekog objekta koji
se linijski proteže na zemljištu (put, pruga, dalekovod, proseka u
šumi, obala reke ili kanala, greben i dr.), a prikazan je na karti. U
tom slučaju treba (sl. 127) postaviti kartu u približno horizontalan
položaj i okretati se s njom dok se pravac i smer odgovarajućeg
uslovnog znaka na karti ne poklope sa pravcem i smerom prote-
zanja linjiskog objekta ili linije na zemljištu.
P o p r a v c i m a sa stajne tačke na okolne zemljišne oblike
i objekte karta se orijentiše kada se stajna tačka može lako iden-
I
175
l
 ~.........,.,_,
-""""-~-""'""· ·~

~--~„...:.:..../
. _, /17~ I~:;~~~
. ti~
'// I ),
·// I

'9'-··; 1'/~
///
. :;;-/

I
I ~
~J ""
... /~/ ,' // 1 "

~~
Sl. 127 - Orijentisanje karte
po liniji (trasi puta)

!if~:ov~~ ~= ~=rt~e~~j~~;~ni~~e m;st, 1~samfjeni objekat, vrh i sl.)

označene i identifikovane na k t· o~ Jno udaljer:e. tačke, . takođe,
piti na sledeći način (sl. 128): ar i. takvom slucaJu treba postu-
- pored stajne tačke i znaka z 'd t'fk . .
karti postaviti lenjir (olovku slamk .a ~ )e-r: l Iv ovam ObJekat na Sl. 129 - Orijentisanje
šaniti odgovarajući objekat ~a zemlriš~:.. i duz tog pravca nani- karte pomoću busole
- ne kvareći orijentaciju ka t ' ·v • •

neki objekat (predmet) na zeml 'išt r e, namsam:1 -r:a isti način još
i na zemljištu poklapaju karta J. u, .P~ 1 ako s~ 1 t~ pravci na karti - postaviti ivicu osnove ručne busole duž jedne od bočnih
po , b ' Je pravi no OrIJentisana strana geografskog okvira karte tako da oznaka za sever na busoli
način: mo c u usole (sl. 129) karta se orijentiš~ na sledeći bude prema severnoj strani okvira karte;
- okretati kartu zajedno sa busolom sve dok se oznake za
pravac sever-jug na busoli ne poklope sa pravcem umirene mag-
netne igle; time je karta približno orijentisana, jer je strana geo-
grafskog okvira karte (geografski meridijan) dovedena u pravac
magnetnog meridijana na zemljištu.
Ako kartu treba tačnije orijentisati, mora se uzeti u obzir
popravka za magnetnu deklinaciju, odnosno orijentacija popraviti
za tu veličinu.
Za orijentisanje karte busola se može postaviti i pored bilo
koje vertikalne linije pravougle koordinatne mreže, s tim što tada
orijentaciju treba popraviti za veličinu prividne deklinacije (dekli-
nacija + konvergencija).
Kad nema busole, na nepoznatom ili nepreglednom zemljištu,
treba prvo odrediti pravac severa (juga) na jedan od poznatih i
='i1 primenljivih načina (po Suncu, po Severnjači, po znacima na zem-
Sl. 128 - Orijentisanje karte po pravcima
ljištu), a zatim kartu približno orijentisati po tom pravcu i srav-
176
12 • Vojna topografija 177
njivanjem sadržaja karte sa odgovarajućim zemljištem orijenta-
ciju kontrolisati i popravljati.
Radi što pogodnijeg i tačnijeg orijentisanja karte treba na-
stojati da se ona položi na neki ravan oslonac (panj, kamen, vozilo
i slično).

2) ODREĐIVANJE STAJNE TAČKE PO KARTI. Svoju stajnu

tačku na zemljištu najlakše je na karti odrediti (identifikovati) ako
se nalazi na nekom objektu ili u neposrednoj blizini objekta, pri-
kazanog i identifikovanog na karti (raskrsnica, most, usamljena
zgrada, prelomna tačka neke linije na zemljištu, vrh i slično). U tom
slučaju glavna tačka uslovnog znaka na karti predstavlja ujedno
i položaj stajne tačke na zemljištu ili se u odnosu na tu tačku oce-
nom odoka lako može identifikovati.
U opštem slučaju, stajna tačka se može odrediti: po najbližim
mesnim objektima i detaljima ili presecanjem pravaca.
P o m e s n i m o b j e k t i m a i d e t a I j i m a stajna tačka
se određuje na sledeći način:
~ orijentisati kartu i uočiti na njoj i zemljištu nekoliko bli-
skih mesnih objekata ili detalja;
- oceniti odoka odstojanja uočenih objekata (detalja) na zem-
ljištu i po tim odstojanjima identifikovati stajnu tačku na karti.
Na slikama 130-132 pokazano je nekoliko slučajeva određi­
vanja stajne tačke po mesnim objektima i detaljima na zemljištu.
Na slici 130, krećući se na zemljištu, izviđač je zapazio da se ispred
njega nalazi usamljeno drvo, a levo pod pravim uglom - stub na
prelomu linije veze. Ocenivši odoka odstojanje drveta (400 m) i
stuba (200 m) i nanevši ta odstojanja na kartu približno pod pra- ·
vim uglom, izviđač je odredio na karti tačku zastanka na zemljištu.
Na slici 131, izviđač je odredio svoju stajnu tačku ocenivši da se
nalazi na sredini između reke i šume, u visini kuće pored puta, a
na udaljenju oko 150 m od puta. Za određivanje stajne tačke na
slici 132 iskorišćeni su detalji u reljefu zemljišta (vododelnica i ja-
ruge na stranama kose).
Pri kretanju putem ili duž neke linije na zemljištu (obala reke
ili kanala, proseka u šumi i slično), stajna tačka se može odrediti
o d m e r a n j e m p r e đ e n o g r a s t o j a n j a od polazne ili bilo
.koje druge tačke sigurno identifikovane na zemljištu i karti. Ra-
stojanje se meri koracima, određuje po vremenu i brzini kretanja,
očitava na kilometar-satu, zavisno od načina kretanja (prevoženja)
i nanosi na kartu od identifikovane tačke u pravcu kretanja. Sl. 132 _ Određivanje stajne tačke po detaljima u reljefu zemljišta

178 179
 P r e s e c a n j e m p r a v a c a stajna tačka se određuje tač­
nije nego ocenom odoka ili odmeranjem. Ovim metodom se stajna
tačka može odrediti na više načina.
Najjednostavniji način određivanja stajne tačke presecanjem
je kada se ona nalazi na nekoj liniji vidljivoj na zemljištu i pri-
kazanoj na karti. U tom slučaju stajna tačka se određuje prese-
c a n j e m s a strane sledećim postupkom (sl. 133):

Sl. 134 - Određivanje stajne tačke presecanjem pravaca pod pravim uglom

Sl. 133 - Određivanje stajne tačke presecanjem sa strane

-:-- orijentisati kartu po datoj liniji na zemljištu i karti a

za:im levo ili desno od te linije na zemljištu uočiti neki pogodan
obJekat (predmet) koji je prikazan i identifikovan na karti·
- postaviti lenjir pored uslovnog znaka izabranog 'objekta
(predmeta) i, ne kvareći orijentaciju karte, navizirati pored ivice le-
njira odgovarajući objekat (predmet) na zemljištu;
. . . -:: presek ivice lenjira i linijskog uslovnog znaka za objeka,t
1h hmJU na kome se nalazi stajna tačka na zemljištu, predstavlja
traženu stajnu tačku na karti.
Pri kretanju van puteva ili pravaca označenih na karti, stajna
. . . Ako se izabrani objekat nalazi na pravcu upravnom na pravac
tačka se određuje p r e s e c a n j e m u n a z a d, po sledećem po-
hm}skog objekta na zemljištu ili se stajna tačka nalazi na pravcu
određenom sa dva objekta, za određivanje stajne tačke preseca- stupku (sl. 136):
- orijentisati kartu i na zemljištu odabrati pogodno raspo-
njem, kartu ne treba orijentisati. U prvom slučaju (sl. 134) stajna
tačka na karti je određena podnožjem upravne konstruisane od
ređena dva-tri objekta identifikovana na karti;
- vizirajući pored lenjira na te objekte, na karti konstruisati
znaka za objekat na pravac kretanja. U drugom slučaju (sl. 135)
odgovarajuće pravce od odgovarajućih uslovnih znakova prema
stajna tačka se nalazi u preseku pravca određenog sa dva objekta
i linije puta. stajnoj tački na karti; presek tih pravaca na karti je tražena stajna
tačka.
181
180
 Sl. 136 - Određivanje stajne tačke presecanjem unazad
• Staj~a tačka je određena na karti presekom dva pravca, s tim
sto se r~di k?nt~ol~ obično uzimaju tri pravca; sva tri treba da se
se~u u JednOJ tacki, a u protivnom čitav postupak oko određivanja
tacke treba ponoviti.
. . z_a od~eđi~anje na karti stajne tačke presecanjem unazad može
bit; primenJen i tzv. azimut a 1 ni način koji se sastoji u sle-
decem:
- sa stajne tačke na zemljištu izmeriti pomoću busole azi-
~~te pravaca na dva-tri pogodno odabrana objekta označena i iden-
tifikovana na karti;
. - preračunati prave azimute u obratne (promeniti im vred-
~osti za 180°, odnosno za 30-00 ili 32-0D) i pomoću busole naneti
ih n~.•kartu ~ tačkama koje označavaju odgovarajuće objekte na
z~mlJistu; pres~k ko~struisanih pravaca pod odgovarajućim azimu-
tima predstavlJa trazenu stajnu tačku na karti.
Stajna tačka _može .se odrediti na karti i p o m 0 ć u p r a-
v a c a ko n str u i s ani h na prozirnoj h a rt i ji (met d
Bolotova) na sledeći način (sl. 137):
0
-:- na ~istu .prozirne hartije, položenom na neku čvrstu pod-
logu, _iz pro1zvolJno označene tačke konstruisati pravce, vizirajući
~a t~i _pogod1:1o odabrana objekta na zemljištu koji su označeni i
identif1kovam na karti;
~ prozirnu hartiju položiti na kartu tako da svi konstruisani
prav_:i prolaze pre~o. us_lovnih znakova. odgovarajućih objekata na
k~.rti, kada ~~ upasivanJem to postigne,, ubodom preneti presek li-
~iJa sa ~artIJe na kartu; dobijena tačka na karti predstavlja tra-
zenu staJnu tačku. ' u prvom redu, treba koristiti reljefnim oblicima i detaljima u re-
• K?j_i će· ~e od navedenih načina primeniti zavisi od brzine
tacnosti i drugih uslova pod kojima se to na zemljištu radi. Najveć~
182'
Sl. 137 - Određivanje stajne tačke pomoću providne hartije
teškoće pri orijentisanju karte i određivanju stajne tačke nastaju
kada se korisnik karte nađe na potpuno nepoznatom zemljištu. U
tom slučaju neće bitl. većih teškoća ako se od prolaznika ili me-
štana mogu saznati početni podaci (naziv kraja, najbližeg naselje-
nog mesta, kuda Nodi put i sl. (na osnovu kojih se može ustanoviti
na kom delu karte je odnosno zemljište prikazano. U protivnom,
mora se poslužiti isključivo okolnim reljefnim oblicima i zemlji-
šnil):l objektima. Na jedan od poznatih i u konkretnim uslovima
primenljivih načina ~reba najpre ustanoviti pravce prema strana-
ma sveta i po njima orijentisati kartu. Osmatranjem glavnih gre-
bena, vrhova, dolina, naselja, komunikacija i drugih elemenata
zemljišta u široj okolini, treba ih pronaći i na karti, a zatim, stal-
nim upoređivanjem sadržaja karte i okolnog zemljišta postepeno
se približavati svojoj stajnoj tački dok se sigurno ne identifikuje
na karti.
Bez obzira na razne načine određivanja stajne tačke, treba
uvek nastojati da se ona odredi odoka sravnjivanjem sadržaja karte
i zemljišta, izbegavajući razna merenja i konstrukcije. Pri tome se,
ljefu zemljišta, jer su to najpouzdaniji podaci na karti. Solidna
183
uvežbanost u određivanju na karti stajne tačke ocenom odoka obe- šenje na kartu treba primeniti način određivanja stajne tačke koji
zbeđuje jednostavnu, brzu i dovoljno tačnu orijentaciju na zem- u datoj situaciji najbolje odgovara.
Pri nanošenju na kartu položaja objekata koji se nalaze na
ljištu.
Iz prethodnog se može zapaziti da su orijentisanje karte i velikom udaljenju od stajne tačke ili u rasporedu neprijatelja, može
određivanje svoje stajne tačke dve uzajamno uslovljene radnje i da
se primeDliM prese c a n j e n a pred. U tom slučaju položaj t~a­
se moraju vršiti jednovremeno. ženog objekta nanosi se na kartu presekom pravaca sa dve staJne
3) UPOREDIVANJE SADRŽAJA KARTE I ODGOVARAJU- tačke, po mogućstvu što bolje određene na karti. Za to je potrebno
CEG ZEMLJIŠTA. Sastoji se u brzom i tačnom pronalaženju na (sl. 138):
karti - reljefnih oblika, zemljišnih objekata i detalja raspoređenih
oko stajne tačke i obrnuto - u pronalaženju na zemljištu svih
elemenata i detalja prikazanih na karti. Te radnje čine suštinu
znanja i veštine čitanja i korišćenja karte na zemljištu.
P r o n a 1 a ž e n j e n a k a r t i r e 1 j e f n i h o b l i k a, o b j e-
k at a i d eta 1 j a vidljivih sa stajne tačke, vrši se na sledeći
način:
- orijentisati kartu i na njoj odrediti svoju stajnu tačku;
- ne kvareći orijentaciju karte, okrenuti se licem prema re-
ljefnom obliku, objektu ili detalju na zemljištu čiji položaj na karti
treba ustanoviti i oceniti odstojanje do njega;
- duž odgovarajućeg pravca na karti, a na osnovu ocenjenog
odstojanja na zemljištu, pronaći uslovni znak ili prikaz traženog
elementa. zemljišta.
Ponavljajući prethodni postupak, na karti se mogu pronaći ,i
svi ostali elementi i detalji odgovarajućeg zemljišta. Sl. 138 - Nanošenje na kartu tačke presecanjem unapred
P r o n a 1 a ž e n j e n a z e m 1 j i š t u d e t a 1 j a p r i k a z a-
ni h na karti vrši se na potpuno isti način. Orijentisati kartu orijentisati kartu na prvoj stajnoj tački, navizirati (nani-
i na njoj odrediti svoju stajnu tačku; na orijentisanoj karti duž šaniti) na traženi objekat i na karti nacrtati pravac od stajne tačke
pravaca sa identifikovane stajne tačke, osmatranjem i upoređiva­ ka objektu na zemljištu;
njem odgovarajućih odstojanja na karti i zemljištu, uočavati tra- - preći na drugu stajnu tačku i na njoj ponoviti prethodni
žene elemente zemljišta prikazane na karti. postupak.
Neposrednim upoređivanjem sadržaja karte i zemljišta, naj- Presek konstruisanih pravaca na karti označava položaj tra-
lakše i najbrže se proučava i procenjuje zemljište, uočavaju pro- ženog objekta. Pri izboru stajnih tačaka treba obratiti pažnju da
mene nastale na njemu od momenta izrade karte, utvrđuje raspored im rastojanje ne bude manje od trećine odstojanja objekata čiji se
objekata i ciljeva, određuju pravci i odstojanja itd. položaj nanosi na kartu, odnosno da presek pravaca bude što po-
Pri upoređivanju sadržaja karte i zemljišta, a naročito pri voljniji.
izviđaju neprijatelja i zemljišta, često se javlja potreba da se na 4) ODRZAVANJE PRAVCA KRETANJA POMOĆU KARTE.
kartu nanesu položaji izvesnih objekata (orijentiri, ciljevi), uočenih Pouzdana orijentacija pomoću karte i sigurno održavanje pravca
na zemljištu koji nedostaju na karti. kretanja na nepoznatom zemljištu, duž određene marš-rute, umno-
Nanošenje na kartu zemljišnih objekata i gome zavisi od kvaliteta prethodne pripreme za orijentaciju u kre-
d eta 1 j a vrši se na jedan od sledećih načina: tanju. Ta priprema obuhvata: proučavanje i označavanje marš-rute
Ukoliko se na traženi objekat može doći, za njegovo nano- na karti, određivanje po karti dužine marš-rute i proračun vremena

184 185
potrebnog da se ona savlada, izbor orijentira za kontrolu kretanja i
merenje azimuta pravaca kretanja za delove marš-rute na kojima
je orijentacija pomoću karte otežana ili nemogućna, da bi se moglo
preći na orijentaciju pomoću busole.
Data ili izabrana marš-ruta proučava se po karti i drugim
raspoloživim materijalima (aerofoto-snimcima, prikupljenim obave-
štenjima i dr.). Proučavajući marš-rutu, treba saznati topografska-
-taktičke osobine predela u zahvatu marš-rute, utvrditi kvalitet pu-
teva i objekata na njima, zapamtiti opšte pravce kretanja u odnosu
na strane sveta, raspored vlastitih i neprijateljevih jedinica itd.
Naročito pažljivo treba proučiti marš-rutu na onim delovima gde
menja pravac, na raskrsnicama, ulazima u naseljena mesta i izla-
zima iz njih.
Osnovni orijentiri, neophodni za kontrolu kretanja, biraju se
i označavaju na karti duž cele marš-rute. Ti orijentiri treba da budu
uočljivi objekti na zemljištu tako da se mogu lako prepoznati pri
kretanju. Osnovni orijentiri biraju se na rastojanjima 5-10 km,
a po potrebi mogu biti i češći, zavisno od brzine kretanja (prevo-
ženja), karaktera okolnog zemljišta i uslova za orijentaciju.
Jednovremeno sa izborom i označavanjem orijentira na karti,
treba odrediti njihova rastojanja, izračunati vreme potrebno za sa-
vlađivanje svakog dela marš-rute i sve to zapisati na karti tako
da se u toku kretanja može bez teškoća koristiti. To ima poseban
značaj pri kretanju u šumi, noću, po dubokom snegu i sličnim
uslovima nepodesnim za orijentaciju. Pored toga, treba izmeriti i
na karti označiti magnetne azimute od orijentira do orijentira, kako
bi se u slučaju potrebe moglo preći na orijentaciju pomoću busole;
to treba učiniti i za sva ona mesta na kojima se lako može skrenuti
s pravca kretanja, na primer, raskrsnice puteva i slično.
Osnovni uslov za sigurno održavanje pravca u toku kretanja
je ne prekid no s t o rij e nt a ci j e. Smisao ove neprekidnosti
je u tome da se u ma kojoj tački puta u toku kretanja može brzo i
sigurno odrediti svoja stajna tačka, odnosno svoj položaj u odnosu
na odabrane orijentire ili marševski cilj. Svaki put pri dostizanju
određenog orijentira treba u mislima proveriti orijentaciju i obratiti
pažnju na udaljenost, pravac i vreme potrebno do sledećeg orijen-
tira. Put treba nastaviti samo ako smo ubeđeni da je kretanje pra-
vilno; to je garancija da se neće lutati i gubiti dragoceno vreme.
Ako se u toku kretanja izgubi orijentacija, treba uraditi sle-
deće: u mislima predstaviti sebi predeni put od poslednjeg sigur-
nog i na karti označenog orijentira i na zemljištu ustanoviti pri-
186
bližno pravac na taj orijentir; busolom izmeriti magnetni azimut
tog pravca i promeniti ga za 180° (30-00 ili 32-00); taj obratni
azimut naneti na kartu u tački koja označava poslednji siguran
orijentir i pod tim azimutom duž prave naneti predeno rastojanje
od poslednjeg orijentira (pročitano na kilometar-satu ili ocenjeno
po sećanju). Dobijena tačka na karti pokazuje približno rejon na
zemljištu. Sravnjivanjem sadržaja karte sa okolnim zemljištem
treba ustanoviti svoj tačan položaj na zemljištu, a zatim nastaviti
kretanje, obraćajući veću pažnju na orijentaciju.
Noću i pri ograničenoj vidljivosti, pravac kretanja se najlakše
održava po putevima i drugim linijama označenim na karti, a vid-
ljivim na zemljištu (ivica šume, greben, obala reke i sl.). Van pu-
teva i određenih linija, a naročito na zemljištu siromašnom orijen-
tirima, pravac kertanja se mora održavati pomoću busole, na osno-
vu prethodno, po karti, pripremljenih magnetnih azimuta pravaca i
dužina puta od orijentira do orijentira na zemljištu.
Pri prevoženju na borbenim ili transportnim vozilima orijen-
tacija je otežana ograničenim vidokrugom iz vozila i brzinom kre-
tanja. U tom slučaju kartu treba držati ispred sebe i češće je srav-
njivati sa vidljivim zemljištem, kontrolišući predeni put i po kilo-
metar-satu (spidometru) na vozilu.
Orijentacija i održavanje pravca kretanja na nepoznatom zem-
ljištu predstavljaju izuzetno važnu topografska-taktičku radnju, čiji
značaj ume najbolje da ceni onaj ko je bio u situaciji da luta i
time dovede sebe i druge u tešku ili neugodnu situaciju. U tom
smislu je veoma važno znati sigurno i pravilno se koristiti kartom
i busolom, kao sigurnim sredstvima za orijentaciju u svim zemlji-
šnim, vremenskim i borbenim uslovima.
4. KORIŠĆ:ENJE TOPOGRAFSKIH KARATA KAO OSNOVE
ZA IZRADU BORBENIH DOKUMENATA
Borbenim dok ume nt im a se nazivaju svi oni koji se
neposredno odnose na pripremu, organizovanje i izvođenje borbe-
nih dejstava, marševanja, prevoženja, razmeštaja i odmaranja je-
dinica (ustanova). Ti dokumenti služe za komandovanje jedinica-
ma, izveštavanje i obaveštavanje (informisanje) ili kao priručni do-
kumenti za interne potrebe organa komande. Izrađuju se u vidu
tekstualnih i tabelarnih sastava, grafičkih prikaza i snimaka (na
magnetofonskim trakama i foto-snimcima).
Borbeni dokumenti, izrađeni u vidu grafičkih prikaza na to-
187
 Ne PRAVI UJO PRAVILNO
pografskim i dr11gim kartama, na jednostavnijim crtežima zemlji-
šta, na paus-papiru, papiru sa milimetarskom podelom ili nekom
drugom pogodnom papiru, nazivaju se b o r ben i g r a f i č ki do-
ku me nt i. Ti dokumenti se široko primenjuju u borbenoj doku-
mentaciji, jer njihova izrada oduzima, obično, manje vremena nego
izrada odgovarajućih pisanih dokumenata, a sadržina im je znatno
jasnija i preglednija.
U daljem izlaganju biće reči samo o onim borbenim grafič­
kim dokumentima za čiju se izradu, kao neposredna topografska
osnova, koriste topografske i druge karte ili jednostavniji crteži
zemljišta. To su, u prvom redu, radne karte, skice i šeme.
1} RADNA KARTA. Svaka karta na koju se grafički, ucrta-
vanjem taktičkih znakova sa potrebnim objašnjenjima (legendom),
unose podaci iz operativno-taktičke situacije i njene izmene u toku
borbenih dejstava naziva se radna k a rt a, a samo unošenje po-
dataka - vođen j e radne k a rte.
Ažurno i tačno vođena radna karta pruža potpun pregled
borbene situacije na određenoj prostoriji i omogućava: neprekidno
praćenje događaja, brzu i realnu procenu borbene situacije, dono-
šenje odluka, izdavanje zapovesti i naređenja, organizovanje sadej-
stva, informisanje, sastavljanje izveštaja, analiza i drugih borbenih
i radnih dokumenata. Radna karta predstavlja stoga jedan od naj-
važnijih borbenih dokumenata, a pri brzim kretanjima (velikom
tempu) i brzim promenama u dejstvima, često je i jedini dokument
za komanJ.ovanje jedinicama. Zbog toga se radna karta mora voditi
jednoobrazno i precizno.
Jednoobraznost u vođenju radnih karata postiže se primenom
propisanih taktičkih znakova, skraćenica, naziva i boja.
Preciznost, preglednost i tačnost radne karte obezbeđuju se:
- usaglašavanjem dimenzija taktičkih znakova, slova i bro-
jeva sa razmerom karte i značajem objekata na koje se odnose;
- prilagođavanjem linijskih i konturnih taktičkih znakova
reljefu i konturama zemljišnih objekata na karti, tako da njihov Sl. 139 - Primeri nepravilnog i pravilnog ucrtavanja taktičkih znakova na kartu
položaj odgovara situaciji na zemljištu, kako po mestu tako i po
pravcu dejstva, kao što je to pokazano na slici 139; postupno, prema borbenim dejstvima, pristizanju podataka i njiho-
- ispisivanjem naziva i skraćenica paralelno severnoj, odno- voj važnosti. Pri nanošenju na kartu početne situacije iz pisanih
sno južnoj strani geografskog okvira karte, pored ili unutar znaka dokumenata (zapovesti, naređenja, odluke i sl.) potrebno je:
na koji se odnose; - čitajući tekst orijentisati se na karti i blago potcrtati na-
- nastojanjem da važniji detalji topografskog sadržaja karte zive i kote koji se pominju u tekstu, a zatim
(kote, orijentiri, nazivi naseljenih mesta i sl.) ostanu čitljivi. - pri ponovnom čitanju teksta ucrtati na kartu podatke D ne-
Podaci iz operativno-taktičke situacije nanose se na kartu prijatelju i vlastitim snagama i to: rejone (zone), linije razgrani-
189
188
čenja jedinica, borbene zadatke jedinica, glavni pravac dejstva i
ostale podatke koji se u tekstu pominju.
Koji organi, u kom obimu i na koji način vode radnu kartu
detaljno je regulisano Uputstvom za vođenje radne karte.
. Kada se podaci sa radne karte koriste za izradu drugih borbe-
nih dokumenata, mora se voditi računa da onaj kome se dokument
šalje ima ~artu (list?ve karte, sekcije) istog razmera i izdanja. Radi
toga, u svim borbemm dokumentima izrađenim uz korišćenje. karte
označava se ta karta, odnosno ona kojom se treba koristiti. Kad~
s~ u određ_e~om dokumentu naznači: »Karta ... 1 : 50.000, izda-
°:Je 1~67.« ih »Karta ... 1 : 100.000 i ... 1 : 50.000, izdanje 1955.«,
time Je obezbeđeno da sve starešine (organi) na koje se dokument
od~osi r~de po istim kartama. Pored toga, pri označavanju i sa-
opstavanJU podataka sa karte treba se pridržavati sledećih uput-
stava:
a) Visinske tačke (kote) označavaju se malim početnim slo-
vom i arapskim brojevima, kao: k. 736, tt. 1234, što znači - kota
736, odnosno trigonometrijska tačka sa kotom 1234 m. Ako pored
visinske tačke na karti postoji i naziv objekta (reljefnog oblika), a
radi se o celom objektu, piše se naziv, a visinska tačka dopisuje u
zagradi kao, na primer: Crni vrh (tt. 867), Gradina (k. 534), itd.
Ukoliko se misli samo na dotičnu tačku, a ne na ceo objekat, radi
preciznosti piše se obratno: tt. 867 (Crni vrh), k. 534 (Gradina) itd.
b) Na karti može postojati više kota, naseljenih mesta i drugih
objekata istog naziva, pa se radi preciznijeg označavanja i bržeg
pronalaženja na karti treba u označavanju objekata koristiti pra-
vouglom koordinatnom· mrežom, odnosno ukazati u kom se kva-
dratu te mreže nalazi naznačeni objekat (orijentir, cilj). To se čini
označavanjem koordinata jugozapadnog temena odgovarajućeg kva-
drata pravougle koordinatne mreže. Pri tom se prvo ispisuje kilo-
me~ars~~ oznaka horizontalne linije, a potom - vertikalne linije,
koristec1 se samo sa po dve poslednje cifre, kao na primer: k. 651
(6478), tt. 958 (5432), s. Gradište (4638), šumica (5246), grupa kuća
(6284) itd.
c) Manja naseljena mesta i slabo uočljivi objekti na karti mo-
g:1: se, se~ koordinatama, označavati i prema nekom drugom uočlji­
v1Jem obJektu, na primer: grupa kuća, 2 km s-z od s. Trgovište
(4632); most, 800 m j-i od tt. 749 (7264).
d) U odnosu na komunikacije objekti se označavaju po stra-
na?1a sv~t~ ili prema pravcu protezanja odnosne komunikacije, na
pnmer: JUzno od puta s. Ribnica - s. Maoče, desno od puta Cačak
190
- s. Preljina itd. Po stranama sveta označavaju se 1 ivice nase-
ljenih mesta, šuma i drugih objekata prikazanih u razmeru karte,
na primer: severozapadna ivica s. Guncati (4438), istočna ivica šume
Bojčin (1264) itd. Objekti oko reke se označavaju prethodnim isti-
canjem obale reke prema pravcu toka (leva, desna), na primer:
desna obala r. Morava, vodenica (3456); leva obala r. Sutjeska, itd.
e) Geografski i drugi nazivi pišu se onako kako su dati na
karti, u prvom padežu, s tim što se prilikom čitanja izgovaraju u
odgovarajućem padežu. Nazive sa karata stranih izdanja treba pisati
onako kako su dati na karti, a po mogućstvu treba u zagradi
dati isti naziv fonetski (onako kako se izgovara), s tim što se oba-
vezno navode i koordinate lokacije odnosnog naziva na karti.
f) Linije, rejoni i zone označavaju se po karti sa potrebnim
brojem karakterističnih tačaka, i to: linija sa najmanje dve tačke,
rejon sa tri, a zona sa četiri tačke. Tačke koje definišu određenu
liniju ili površinu, nabrajaju se određenim redom. Tako, na primer,
rejoni u odbrani označavaju se sa dve tačke na prednjem kraju i
jednom u dubini, a zone sa po dve tačke na prednjem kraju i dve
u dubini, s tim što njihovo nabrajanje počinje od desnog krila na
prednjem kraju, a zatim smerom obrnutim kretanju kazaljke na
satu. Ili, na primer, granice zona označavajia se: u napadu i gonje-
nju - od polaznog položaja prema neprijatelju do dubine zadatka
jedinice; u nastupnom maršu - od polazne linije prema frontu do
marševskog cilja; u odbrani i odstupanju od fronta u pozadinu do
dubine zadatka itd.
Za obeležavanje graničnih linija ili površina uzimaju se istak-
nuti i lako uočljivi objekti na zemljištu, ukazujući na objekte koji
ne ulaze u rejon ili zonu dejstva jedinice. To se radi upotrebom
skraćenice »isklj.« (isključno), ispred oznake ·za tu tačku kao, na
primer: »Levo napada 5 pp. Granica s njim: k. 315 (5246) - k. 411
(5246) - s. Tavnik - isklj. tt. 529 (5448)«, što znači da tt. 529 je
uključno za 5. pp. ·
Uopšte, pri označavanju i saopštavanju podataka sa "radne kar-
te treba se koristiti što uočljivijim tačkama kako na karti tako
i na zemljištu, a ne pojedinim· slovima iz naziva ili nekim nepo-
stojal;.im detaljima na zemljištu.
2) SKICE I šEME. Topografske i druge karte, zbog sitnog ra-
zmera, ·suvišnog sadržaja ili nekog drugog razloga, ne mogu se
uvek upotrebiti kao neposredna topografska osnova za detaljnije
prikazivanje podataka o zemljištu, pojedinim zemljišnim objektima
ili podataka iz određene taktičke situacije. Tako, na primer, va-
191
treni položaji jednog minobacačkog voda raspoređuju se obično
na površini od oko 1.000 m 2 , što se na karti ne može detaljnije pri- PRORAČUN UTICAJA VISINSKE RAZLIKE NA
kazati, jer to i na karti razmera 1 : 25.000 iznosi manje od 2 mm 2 • BRZINU KRETANJA
Sličan slučaj je kod prikazivanja na karti borbenog rasporeda i de-
talja svih manjih jedinica (odeljenja, voda, vatrene grupe i sl.). U SKICA PUTA UZICE -ČAJETINA ·CRN I l<ZAV

takvim slučajevima izrađuju se jednostavniji crteži, u pogodno oda-

branom razmeru, sa potrebnim topografskim i taktičkim sadržajem.
Topografski crtež, izrađen u približnom razmeru bez upotrebe
posebnih pomoćnih instrumenata i sprava, naziva se skica. Kada
se na skicu odgovarajućeg topografskog sadržaja nanesu podaci iz
određene taktičke situacije (pregled neke radnje, rešenja, odluke,
predlozi, dejstva i slično), takva skica se obično naziva š e ma.
One se dosta primenjuju u borbenoj dokumentaciji i dobijaju na-
ziv prema nameni ili podacima koji su na njima prikazani kao,
na primer: šema orijentira, šema ciljeva, šema osmatranja, šema
rasporeda, šema vatre, šema marša i druge.
Izbor i prikazivanje topografsko-taktičkih podataka na skici
ili šemi moraju uvek da budu prilagođeni taktičkim potrebama. U
a) Otslojanje od Užlca do doline Crnog Rzava•35km
svakom slučaju ti dokumenti treba da su jednostavni, pregledni,
bll}kupno pen1anje iznosh
po podacima potpuni i tačni, ažurno oformljeni, blagovremeno izra- od 411 (Uirce) do 700 (Orlovac -put ne vodi na k.732)- 289
đeni i dostavljeni na korišćenje. od 700 do 760(put ne vca1 preko k.767) .............. 60
od692do 718 ... ............. 126
Topografski sadržaj svake skice ili šeme prikazuje se odgo- od 718 do 832. . ... 14
varajućim topografskim uslovnim znacima, obično uvećanim do 2 od 632 do 1013 ...................... · · · · · · · · · · · · \ 81
od 951 do 1092 .. . 41
puta u odnosu na njihove dimenzije na kartama. Mogu se koristiti Svega 811m
i drugi jednostavniji ili uočljiviji znaci, s tim što moraju biti jasni c) Ukupno spuštanje iznosi'
i razumljivi svakom korisniku skice ili šeme (vidi slike 140-144). od 760 do 692 . 68 m
od 1013 do 951 ... .. 62 m
Taktički podaci se prikazuju na šemama odgovarajućim tak- od 1092 do 9SO .. 11"2 m
tičkim znacima. Oni podaci koji se na skici-šemi ne mogu prikazati Svega 242 m

topografskim i taktičkim znacima, ispisuju se čitko u vidu obja- Proračun'

šnjenja (legende). 1) Put od 35 km pešadija prede za 8.45 i': (računajući po
4 km na čas)
Skice i šeme izrađuju se po karti ili neposredno na zemljištu 2) Visinsku razliku - penjanje od 811 rn savladače za 2.42č
(računajući po 300 m na čas)
snimanjem odoka. 3) V1sins~u razliku - spuštanje od 242 m savladaće za
(1) Izrada skice-šeme po karti. Zavisno od namene, skice i še- 0.32C (računajući po 450 m na čas)
me se izrađuju u razmeru karte, u izmenjenom (obično krupnijem) Zaključak:
ili približnom razmeru. Otstolanje od U.žica do Crnog Rzava pe~ija će preći
za 11.59 č odnosno 12.00 č
U r a z m e r u k a r t e izrađuju se skice i šeme neposrednim
kopiranjem (precrtavanjem) neophodnih elemenata sadržaja karte
na providnu hartiju.
U i z m e n j e n o m r a z m e r u izrađuju se skice-šeme na Sl. 140 _ Skica puta i proračun potrebnog vremena za njegovo
sledeći način: savlađivanje izrađeni po karti
- na karti ograničiti u vidu pravougaonika površinu koju
192 13 • Vojna iopografija
193
 tiji, na primer, na rastojanju od 20 cm, a njihovo rastojanje na
karti iznosi 5 cm, to znači da se skica (šema) radi u četiri puta
krupnijem razmeru od razmera karte. Takvog uvećanja treba se
pridržavati i pri prenošenju svih ostalih tačaka sa karte na skicu
(šemu). Sve tačke, linije i konture prenose se ocenom odoka.
Ćes!ar
{Mitićeva)
Klok.a
(Misaća)
Skica ili šema izrađena po karti može se, po potrebi, dopuniti
detaljnijim podacima neposredno na zemljištu.
Na slikama 140 i 141 pokazani su primeri skice i šeme izra-
đenih po karti za određene svrhe.
(2) Izrada skice-šeme snimanjem odoka. Postupak pri izradi
skice ili šeme snimanjem odoka neposredno na zemljištu je ovaj
(sl. 142):
a) Okrenuti se licem prema rejonu (sektoru) snimanja, držati
ispred sebe hartiju (blok, planšetu) tako da njena gornja ivica bude
SKICA REJONA s. BANJICE

NAPOMENA
Nazivi u zagradi oznal;avajJ
prava imena

Nate!nik operativnog ot~.

Sl. 141 - Šema određene namene izrađena po karti

treba prikazati na skici ili šemi i izmeriti strane tog pravougaonika;
- na posebnom listu hartije nacrtati sličan pravougaonik,
uvećan (ili umanjen) koliko je potrebno i u njemu konstruisati pra-
vouglu koordinatnu mrežu koja odgovara mreži na karti; po potrebi
ta se mreža može i pogustiti;
- pomoću šestara ili lenjira preneti po kvadratima sa karte
na hartiju neophodne topografske i taktičke podatke.
U pri b 1 i ž no m r a z me r u (odoka) izrađuju se skice i
šeme po karti kada se od njih ne traži velika tačnost. U tom slučaju
treba označiti na hartiji dve karakteristične, i to što udaljenije Sl. 142 - Skica određenog rejona izrađena snimanjem odoka
tačke na ograničenom delu karte. Ako se te tačke označe na har- sa jedne stajne (radne) tačke

194 195

Sl. 143 - Skica datog zemljišta izrađena krokiranjem
sa više stajnih (radnih) tačaka
196
,,,
Sl. 144 - Šema artiljerijskog izviđanja
približno paralelna frontu snimanja. Na hartiju postaviti ručnu bu-
solu i na pogodnom mestu ucrtati pravac magnetnog meridijana.
b) Pri dnu lista hartije olovkom označiti svoju stajnu tačku
tako da ceo crtež stane na jednu stranicu i da bude simetrično ra-
spoređen na hartiji. Zbog toga treba prethodno uočiti na zemljištu
položaje i međusobni raspored objekata i detalja koje na skici
(šemi) treba prikazati.
c) Tankom linijom označiti pravac od stajne tačke na naj-
udaljeniji objekat. Taj objekat nacrtati na hartiji tako da na crtež
197
mogu da stanu i svi ostali koji su bliži od njega. Konstruisani pra-
vac služi za orijentisanje crteža pri viziranju (nišanjenju) na ostale
objekte (orijentire, ciljeve i dr.), a usvojeno odstojanje do naj-
udaljenijeg orijentira služi kao razmernik pri nanošenju ostalih ta-
čaka na skicu (šemu).
d) Na crtežu konstruisati pravce na sve ostale orijentire i dru-
ge karakteristične objekte i duž tih pravaca ucrtati ih na odgova-
rajućim odstojanjima.
e) Koristeći se ucrtanim orijentirima i drugim važnijim objek-
tima kao osnovom, nacrtati ostale neophodne detalje zemljišta i
podatke iz taktičke situacije. Neophodni detalji reljefa crtaju se
izohipsama ili u perspektivi. Na margini skice-šeme ispisuju se ne-
ophodna objašnjenja.
Na slici 143 pokazana je skica datog zemljišta izrađena snima-
njem odoka sa više stajnih tačaka, a na slici 144 - šema izviđanja.
198
V AEROFOTO-SNIMCI I NJIHOVO KORIŠĆENJE
1. OSNOVNE OSOBINE AEROFOTO-SNIMAKA
Izviđanje iz vazduha (zemljišta i neprijatelja) može da bude
vizuelno i tehničkim sredstvima. V i z u e l n o i z v i đ a n j e iz va-
zduha znatno je ograničeno visinom i brzinom leta vazduhoplova,
maskiranjem, a naročito protivdejstvom neprijateljeve protivva-
zdušne odbrane koja otežava ili onemogućava duže osmatranje
objekata izviđanja. U pogledu visine izviđanja treba imati u vidu
da moć razlikovanja (raspoznavanja) kod normalnog očnog vida
iznosi oko 1 : 1 000 (odnos veličine objekta izviđanja i visine izvi-
đanja). To znači da izviđač može da osmotri (otkrije), na primer,
sa 3.000 m visine samo one objekte čije su dimenzije veće od 3 m
i da ih izbroji samo ako se nalaze na međusobnom udaljenju većem
od tri metra. Ako je izviđač prinuđen da leti na maloj visini i ve-
likom brzinom, povećana uglovna brzina smanjuje i do 30°/o nje-
gove mogućnosti vizuelnog otkrivanja pojedinačnih objekata na
zemljištu. Izviđa n j e tehničkim sredstvima je neupo-
redivo efikasnije, pa se u novije vreme sve više i koristi. Prema
vrsti tehničkih sredstava kojima se izviđa razlikuju se: aerofoto-
-izviđanje i elektronsko izviđanje (radio-izviđanje, radarsko, televi-
zijsko, izviđanje infracrvenim uređajima). Predmet daljeg razma-
tranja je aerotofo-izviđanje koje se sastoji iz aerofoto-snimanja,
izrade aerofoto-snimaka (razvijanje filma kopiranja) i njihovog
dešifrovanj a.
A ero foto - snima n j e zemljišta i pojava na njemu vrsi
se specijalnim foto-kamerama, najčešće ugrađenim u avion ili neki
drugi vazduhoplov. Brzina leta i sinhronizovan automatski rad fo-
to-kamere omogućuju da se određena zemljišna prostorija ili obje-
kat nadleti i snimi za vrlo kratko vreme, a obrada i dešifrovanje
aerofoto-snimaka mogu biti van domena neprijateljevih aktivnosti.
Na aerofoto-snimcima ostaju trajno registrovani svi vidljivi objekti
i detalji snimljenog zemljišta, a umešnim dešifrovanjem mogu se
otkriti i mnogi za oko maskirani objekti i detalji na zemljištu.
Prema tome, aerofoto-izviđanjem mogu se veoma brzo dobiti po-
trebni, pouzdani i najsvežiji podaci o zemljištu i pojavama na nje-
199
mu, na osnovu kojih se mogu donositi zaključci i odluke. Pošto sa-
vremena sredstva za snimanje iz vazduha omogućuju da se aero-
)
X
I\
I \
' I \
i
II ' K
I
I ,
I
' I
X
I\
I
foto-izviđanje vrši u velikom dijapazonu visina i brzina leta va- I \
I \ I \ I \
zduhoplova, aerofoto-snimci, a samim tim i maskiranje, dobijaju I I I I I I I \
sve veći značaj i primenu. I I I \ I I \
\
I \ I I I I I \
Da bi se aerofoto-snimci mogli koristiti u izviđačke i merne I \ I
I \ I \ I
svrhe, neophodno je poznavati bar njihove osnovne osobine, o ko- I I I I I \
I \
jima će u daljem razmatranju biti reči. I I I I I I I I

1) VRSTE AEROFOTO-SNIMANJA I AEROFOTO-SNIMAKA.

I
I
I I I
,, I I
V
\ I
1,
)
\
I
\
Zavisno od veličine objekta izviđanja, aerofoto-snimanje može biti: I ,~ /\ \
pojedinačno, marš-rutno i površinsko. Poj e din a č no aerofoto- I\
I I \ I \
I I \ \
snimanje primenjuje se pri izviđanju manjih objekata (mosta, otporne I
I \ \ I \ \
I I \
tačke i sl.) koji se mogu obuhvatiti jednim ili sa najviše 2-3 aero- I \ I I
I I \
foto-snimka. Marš - r u t no aerofoto-snimanje (sl. 145) vrši se pri I I I \
I
I \
I \ I \
izviđanju linijsko-komunikacijskih pravaca (puta, reke, morske I I \
I I I I \
obale, marševske kolone i sl.) koji se po širini mogu obuhvatiti jed- I I
I \ \
I I \
nim, a po dužini serijom uzastopnih aerofoto-snimaka. Takav red I I \ I
\
obrađenih i sastavljenih aerofoto-snimaka zove se a e r o f o t o - ~ \/
- m a r š - r u t a. Da se između susednih aerofoto-snimaka ne bi --~•\,„~""J!f,~

pojavili zazori, snima se tako da se susedni aerofoto-snimci pre-

klapaju 15-300/o, a ukoliko će se koristiti za tzv. stereoskopska po-
smatranje i dešifrovanje, podužno preklapanje treba da iznosi više
od 50°/o (obično 60-700/o). Po vrši n s ko aerofoto-snimanje (sl.
146) primenjuje se pri izviđanju rejona (prostorije) koji se ne može
obuhvatiti jednom, već sa više aerofoto-marš-ruta. Više aerofoto-
-marš-ruta sastavljenih u jednu celinu zove se a ero foto - c e-
1 ina. Pri takvom aerofoto-snimanju obezbeđuje se 15-300/o pre-'
klapanja susednih aerofoto-marš-ruta (redova).
Pojedinačno, marš-rutno i površinsko aerofoto-snimanje može
biti vertikalno .i koso. V e r t i k a l n o aerofoto-snimanje je ono kod
koga je foto-kamera (optička osa objektiva) u momentu snimanja Sl. 145 - šema marš-rutnog aerofoto-snimanja
vertikalna (sl. 147). Ta se vertikalnost teško postiže ~b9g kolebanja
vazduhoplova pri letu, pa se smatra da je aerofoto-snimanje ver- hvaćena jednim aerofoto-snimkom zavisi od njegove vrste i raz-
tikalno ako u momentu snimanja foto-kamera nije nagnuta više mera. Kod vertikalnih aerofoto-snimaka figura obuhvaćenog zem-
od 5°. Ako je foto-kamera u momentu snimanja nagnuta više od 5°, ljišta je kvadratnog oblika, dok kod kosih aerofoto-snimaka ima
aerofoto-snimanje je k o s o (sl. 148). Prema tome, zavisno od ugla oblik trapeza ili trapezoida. Pri istoj visini snimanja i vrsti foto-
pod kojim je izvršeno aerofoto-snimanje, razlikuju se v e r t i k a 1- -kamere, kosim aerofoto-snirnkom može se obuhvatiti znatno veća
n i i k o s i a e r o f o to - s n i m c i (sl. 149 i 150). površina zemljišta nego vertikalnim. Međutim, bitna razlika izme-
Format aerofoto-snimaka (vertikalnih i kosih) obično iznosi đu vertikalnih i kosih aerofoto-snimaka nije u tome, već u karak-
15 X 15, 18 X 18, 23 X 23 ili 30 X 30 cm, a površina zemljišta obu- teru razmera i deformacija slike na njima. Prednost imaju ver-
200 201
 Sl. 146 - Šema podužnog i poprečnog preklapanja aerofoto-snimaka
pri površinskom aerofoto-snimanju

87
~bjektiv
/1 \
I I \
I I«> \
I 11~ \
I ~~ \
Sl. 147 - Položaj kamere pri / Q) ·;; \
vertikalnom aerofoto-snimanju / > /~ \

~~~/~i'~ Sl. 149 - lsečak vertikalnog aerofoto-snimka

202 203
 Sl. 150 - lsečak kosog aerofoto-snimka
tikalni aerofoto-snimci, pa se znatno više koriste od kosih, mada se
kosi lakše čitaju od vertikalnih.
2) PROJEKCIJA AEROFOTO-SNIMAKA. Fotografsku sliku
na aerofoto-snimku stvaraju svetlosni zraci, odbijeni od Zemljine
površine i objekata na njoj, koji prođu kroz objektiv foto-kamere
u momentu snimanja. Svetlosni zraci odbijeni od bilo koje tačke u
vidnom polju objektiva, prelamajući se po zakonima optike, prolaze
kroz objektiv i u njegovoj fokusnoj ravni stvaraju lik te tačke. Skup
takvih likova obrazuju lik objekta snimanja u fokusnoj ravni foto-
-kamere, gde je smešten svetloosetljivi sloj filma ili ploče na kome
se taj lik registruje u vidu latentne slike, a kasnijom obradom (ra-
zvijanjem) i fiksira. Svetlosni zraci koji prolaze kroz centar objek-
tiva ne menjaju svoj pravac i projektuju odgovarajuće tačke na ra-
van gde se stvara njihova slika. Ti zraci se zovu centra 1 ni ili
proj e k ci on i zraci. Geometrijska suština aerofoto-snimanja
se i sastoji u tom tzv. centra 1 no m projekt ovan ju. Cen-
tar objektiva S foto..:kamere (sl. 151) predstavlja centar pro-
j e k c i j e, a ravan filma ili ploče P - p r o j e k c i o n u r a v a n.
Prava Oo koja prolazi kroz centar objektiva i upravna je na projek-
204
Sl. 151 - Šematski prikaz
stvaranja slike na snimku
u centralnoj projekciji
cionu ravan, zove se optička o s a, a tačka (o) prodora te ose
kroz projekcionu ravan - glavna ta č ka koja se na aerofoto-
-snimku nalazi u preseku njegovih dijagonala ili simetrala strana.
Rastojanje So = f je foku s no rast oj a n j e objektiva foto-
-kamere, a SO = H - vi s ina snima n j a (izviđanja).
Prema tome, aerofoto-snimak predstavlja fotografsku sliku
snimljenog zemljišta i objekata na njemu u centralnoj Pro-
j e k ci j i. U tome je bitna razlika između aerofoto-snimaka i to-
pografskih karata, na kojima je zemljište prikazano u horizontalnoj
(ortogonalnoj) projekciji.
3) DEFORMACIJE SLIKE NA AEROFOTO-SNIMCIMA. Fo-
tografska slika zemljišta na svakom aerofoto-snimku je u manjoj
ili većoj meri deformisana. Te deformacije su u osnovi rezultat dva
faktora: reljefa zemljišta i nagiba optičke ose foto-kamere u mo-
mentu snimanja.
205
 U tic a j reljef a z e m l j išta na vernost preslikavanja
grafički je pokazan na slici 152. Tačka A zemljišta preslikaće se na
aerofoto-snimak u tačku a. Horizontalna (ortogonalna) projekcija
tačke A je u tački A 0 koja bi se, ako nema reljefa, preslikala na
aerofoto-snimak u tačku a 0 • Isti je slučaj, na primer, sa tačkom B.
Duži aa0 i bb 0 na aerofoto-snimku predstavljaju linijske deforma-
cije (pomeranje), odnosno greške prouzrokovane visinskim razlika-
ma u reljefu zemljišta. Ukoliko su visinske razlike tačaka na zem-
ljištu veće i što je njihov prikaz na aerofoto-snimku dalji od nje-
gove glavne tačke, i pomenute deformacije su veće.
Sl. 152 • Šematski prikaz uticaja reljefa zemljišta na
deformisanje slike na aerofoto-snimku
U tic a j nag i b a optičke o se foto-kamere na vernost
preslikavanja zemljišta na aerofoto-snimke šematski je prikazan na
slici 153. Tačka S1 predstavlja objektiv foto-kamere pri vertikal-
nom položaju optičke ose Oo, a P1 - projekcionu ravan (ravan
aerofoto-snimka). U tom slučaju jednake duži BO = OC =CD= DF
na zemljištu preslikaće se na aerofoto-snimak u vidu jednakih duži
bo = oc = cd = df. Ako se optička osa foto-kamere nagne za ugao
ci, za isti ugao nagnuće se i ravan snimka i zauzeti položaj P2. Tada
će se jednake duži na zemljištu BO = OC = CD = DF preslikati na
aerofoto-snimak u vidu nejednakih duži b' o'; o' c'; c' d' i d' f', što
znači da se po dužini deformišu. Isto se dešava i sa svim drugim
linijama, pa se zbog toga pravilne figure na zemljištu pojavljuju
206
Si. 153 - Šematski prikaz uticaja
nagiba optičke ose kamere na
deformisanje slike n\j aerofoto-
snimku
na kosim aerofoto-snimcima vidljivo deformisane. Tako, na pri-
mer, figura u obliku kvadrata na zemljištu pojaviće se. na ~ero~oto­
-snimku kao četvorougaonik nejednakih strana, a samim tim i ne-
jednakih uglova. što je nagib optičke ose foto-kamere, veći, i po-
menute deformacije su veće.
Na aerofoto-snimcima se javlja zajednički uticaj oba pomenu-
ta faktora s tim što na vertikalnim aerofoto-snimcima planinskog
zemljišta ~reovlađuju greške (deformacije) zbog v~.syinskih :azlika u
reljefu, a na aerofoto-snimcima ravničastog z~mlJl~ta, greske zbog
nagiba optičke ose foto-kamere u momentu .snn;nanJa. . .
O deformacijama slike na aerofoto-smmc1ma mora se voditi
računa pri određivanju razmera aerofoto-snimaka i njihovog ko-
rišćenja za tačnija merenja po njima.
4) RAZMER AEROFOTO-SNIMAKA. S obzirom na karakter
projekcije aerofoto-snimaka i deforn:acija slike na 1:jima, razmer
se može smatrati praktično konstantmm samo na vertikaln~m aero-
foto-snimku ravnog i horizontalnog zemljišta. Na vertikalmi:n a:ro-
foto-snimcima neravnog zemljišta i svim kosim aerofoto-smmc1ma,
razmer se menja od tačke do tačke zavisno od visinskih raz~ika :ia
snimljenom zemljištu i nagiba foto-kamere u momentu smmanJ~·
Objekti na zemljištu koji su bliži objektivu foto-ka.mere (vr~ov1,
grebeni) preslikavaju s.e u krupnijem razmeru od .obJ.ekata. koJ: su
u momentu snimanja dalji od foto-kamere (udublJenJa, obJekti na
zemljištu obuhvaćeni periferijom snimka ili njeg~vim zad.n~im pla-
nom). Zbog toga se kod aerofoto-snimaka ne moze govoriti o kon-
207
 stantnom razmeru na celoJ· površini snimka, vec' · H = f x m = 0,21 X 20.000 = 4.200 m
·1· pn·bi·iznom razmeru.
I 1
v samo o srednJem
Povećavanjem fokusnog rastojanja (f) objektiva foto-kamere
. .:i
a z me r v e rt i k a l no g a ero foto - snimka može se
pnbhzno odrediti na sledeći način.
povećavaju se i mogućnosti aerofoto-snimanja sa većih visina u do-
voljno krupnim razmerama. Tako, na primer sa foto-kamerom čiji
.~retpostavimo (sl. 154) da je AB - neka horizontalna duž na objektiv ima f = 50 cm, aerofoto-snimanje u razmeru 1 : 20 000 vrši
~ei;nlJistu, S - . obje~tiv foto-kamere i P - ravan aerofoto-snimka. se sa visine od 10.000 m. Fokusno rastojanje (f) i visina (H) snima-
1 n 1a.:rofo~o-smmanJu duž AB = L preslikaće se u vidu duži ab = l nja registruju se prilikom aerofoto-snimanja na samom snimku,
z s icnosti trouglova Sab i SAB sledi: ·
pa se do tih podataka dolazi na jednostavan način - treba ih pro-
l f čitati na aerofoto-snimku.
L=H Razmer vertikalnog aerofoto-snimka tačnije sE! određuje kao
odnos duži (1) izmerene na njemu i odgovarajuće duži (L) .n.a zem:-
Prema tome, razmer (Rs = _!_) vertikalnog a erofoto-snimka ljištu, koju je najlakše odrediti po karti. Za to je potrebno: ·
m
- izabrati na aerofoto-sn1mku dve jasno izražene tačke (ra-
V

m~ze ~e odrediti na dva načina: kao odnos fokusnog rastojanja (f) i skrsnice puteva, uglovi kultura i sl.) koje postoje i na raspoloživoj
?bJektiva foto-kamere i. visin~ (H) snimanja, ili kao odnos duži (1)
izmerene na aerofoto-smmku i odgovarajuće duži (L) na zem1··vt
nepos re d no izmerene
· · · određene po karti.
ih JIS u,

. Ak.o je, na primer, sa visine H = 3.300 m izvršeno aerofoto-

f-smmanJe foto-kamerom čiji objektiv ima fokusno rastojanje
= 210 mm, tada je:
I
II
topografskoj karti; pri izboru tih tačaka treba težiti: da duž koja
spaja izabrane tačke prolazi što bliže glavnoj tački, da rastojanje
između tačaka ne bude manje od 5 cm na aerofoto-snimku i da
njihova visinska razlika bude što manja;
-:..._ izmeriti rastojanje tačaka na aerofoto-snimku i isto rasto-
I

janje na zemljištu odrediti po karti; odnos duži (1) izmerene na

Rs = _! = 0,21 =-1- aerofoto-snimku i odgovarajuće duži (L) na zemljištu, određene po
H 3.300 15.710 karti je traženi razmer aerofoto-snimka.
. Da bi se sa istom foto-kamerom izvršilo aerofoto-snimanje, na Ako je, na primer, rastojanje tafaka izmereno na aerofoto-
pnmer, u razmeru 1 : 20 000, potrebno je da avion leti na visini: -snimku 1 = 6,0 cm i odgovarajuće rastojanje na zemljištu, odre-
đeno po karti ili neposredno na zemljištu, L = 1450 m, razmer tog
aerofoto--snimka je:
1 6 1 1
I Rs=
L 145 000 = 24 Hi7 = 24 000
Radi kontrole i veće tačnosti preporučljivo je da se razmer
j, vertikalnog aerofoto-snimka određuje po dve uzajamno upravne li"'."
i nije; aritmetička sredina dobijenih brojnih vrednosti predstavljaće
I

l
pouzdaniju vrednost razmera vertikalnog aerofoto-snimka.
I R a z me r ko s o g a ero foto - snimka je izrazito pro-
I
H menljiva veličina. Na prednjem planu aerofoto-snimka je najkrup.,-
I niji, a prema zadnjem je sve sitniji. Kod ovih snimaka razmer je
I približno konstantan samo duž linija upravnih na pravac ::mima-
I nja (sl. 155). Razmer duž tih linija određuje se po formuli:
Sl. 154 - Razmer verti- I f y .
kalnog aerofoto-snimka I Rs = H (cos a.- f sm a.)
A,__~~~~-...J~~~~~~~±-
....,____ ~--L
gde je: f - fokusno rastojanje objektiva; H - visina snimanja;
208
14 - Vojna topograllja 209
 b a z a s n i m a n j a, a snimci dobijeni sa krajeva baze snimanja
čine ste r e o p a r. Fotografske slike istog objekta ili dela zem-
ljišta na jednom i drugom aerofoto-snimku stereopara, u geome-
trijskom smislu, nisu istovetne, jer su dobijene snimanjem sa ra-
zličitih tačaka u prostoru. Ta različitost slika, dobijenih istom fo-
to-kamerom sa približno istih visina, ali sa različitih tačaka u pro-
storu, omogućava da se istovremenim posmatranjem jednog ste-
reopara dobije prostorni utisak (stereomodel) snimljenog zemljišta.
Za to je potrebno aerofoto-snimke jednog stereopara postaviti tako
~1 ~I ~
da rastojanje između njihovih glavnih tačaka, a samim tim i između
Ui10~0· .:.:i10• .i. svih ostalih zajedničkih tačaka, bude oko 6 cm (rastojanje očiju),
- ,_~l-1--
01
- - - QI
-o;r---
N
"I a zatim ih posmatrati odvojeno (levi snimak - levim okom, a de-
01
I
o 01
I
°'0 sni - desnim); slike dobijene preko jednog i drugog oka sliće se
I
u jednu trodimenzionalnu (prostornu) sliku.
Za stereoskopsko posmatranje aerofoto-snimka koriste se tzv.
Sl. 155 - Razmer kosog aerofoto-snimka s t e r e o s k o p i - obični ili džepni (sl. 156) i prizmatični ili ste-
reoskopi sa ogledalima (sl. 157). Pri korišćenju stereoskopa sa ogle-
a. - ugao nagiba optičke ose foto-kamere u momentu snimanja, a
dalima aerofoto-snimci se postavljaju tako da im glavne tačke
y - udaljenje odnosne linije na aerofoto-snimku od njegove glavne
budu udaljene 21-26 cm, zavisno od konstrukcije stereoskopa.
tačke.
Stereoskopskim posmatranjem aerofoto-snimci se mnogo lakše
Brojne vrednosti razmera na slici 150, duž nekoliko karakteri-
stičnih linija upravnih na pravac snimanja, sračunate su po pret-
hodnoj formuli pod pretpostavkom da je: f = 20 cm, H = 1000 m,
a,= 45° i format snimka 18 X 18 cm.
Usled izrazite promenljivosti razmera, kosi aerofoto-snimci se
ne mogu koristiti za merenja, već samo kao informativni doku-
menti. Pomoću specijalnih instrumenata,tzv. redresera, oni se mogu
pretvoriti (transformirati) u strogo vertikalne aerofoto-snimke, s
tim što i na takvim tzv. redresiranim snimcima ostaju greške pro-
uzrokovane visinskim razlikama u reljefu odgovarajućeg zemljišta.
Redresiranjem aerofoto-snimka debija se foto - p 1 a n koji u mno-
gočemu može da dopuni ili zameni topografsku kartu.
S obzirom na razmer, aerofoto-snimci se obično dele u tri
osnovne grupe: krupno r a z me r ne (razmer 1 : 10 000 i krupni-
ji), sred n j era z me r ne (1 : 10. 000-1 : 25 000) i s i t no r a-
z me r ne (razmera sitnijeg od 1 : 25 000).
5) STEREOSKOPSKO POSMATRANJE AEROFOTO-SNIMA-
KA. Vertikalno aerofoto-snimanje vrši se, po pravilu, tako da se
uzastopni aerofoto-snimci istog reda (aerofoto-marš-rute) međusob­
no preklapaju 60-700/o površine. Na taj način obezbeđuje se da
isti objekat ili deo zemljišta bude snimljen dva puta sa dva razli-
čita mesta u vazduhu. Rastojanje tih tačaka snimanja zove se Sl. 156 - Obični (džepni) stereoskop

210 211
 Ns=
s
gde je:
S - dužina aerofoto-marš-rute u metrima;
a - dužina radne (korisne) strane aerofoto-snimka u met-
rima;
ms - imenitelj brojnog razmera aerofoto-snimaka.
Broj aerofoto-marš-ruta za datu površinu snimanja određuje
se po formuli:
Nm=--
z
bms
gde je:
Z - sirma zemljišne prostorije u metrima;
b - širina radne (korisne) strane aerofoto-snimka u metrima;
ms - imenitelj brojnog razmera aerofoto-snimaka.
Dužina (a) i širina (b) radne (korisne) strane aerofoto-snimka
dobijaju se kada se od njegovih stvarnih dimenzija oduzme proce-
nat preklapanja.
Ako, na primer, treba snimiti iz vazduha zemljišnu prostoriju
Sl. 157 - Stereoskop sa ogledalima (prizmatični) dimenzija 10 X 5 km u razmeru 1 : 5 000, sa podužnim preklapa-
njem aerofoto-snimaka od 60'0/o i poprečnim preklapanjem od 20°/il,
i detaljnije dešifruju. Minimalna visina objekata koja se primećuje foto-kamerom kojom se dobijaju snimci formata 18 X 18 cm, treba
pri stereoskopskom posmatranju aerofoto-snimaka iznosi: 0,5-1,0 napraviti ukupno 196 snimaka, jer je:
m - pri korišćenju krupnorazmernih aerofoto-snimaka; 1,5-2,0 m
pri korišćenju srednjerazmernih aerofoto-snimaka; 2,5 m i više - 60 20
a= 18-(18 · -·-) = 7,2 cm; b = 18-(18 · - ) = 14,4cm
pri korišćenju sitnorazmernih aerofoto-snimaka. 100 100
6) KOLIČINA AEROFOTO-SNIMAKA ZA DATU POVRŠINU 10 000 . 5 000
Ns = - 28 snimaka; Nm
ZEMLJIŠTA. Od razmera aerofoto-snimanja, dimenzija aerofoto- 0,072 . 5000 0,144 . 5000
-snimaka i veličine njihovog podužnog i poprečnog preklapanja = 7 aerofoto-marš-ruta
zavisi ukupan broj aerofoto-snimaka kojim se zemljišna prostorija Ps = 28 · 7 = 196 aerofoto-snimaka
može obuhvatiti. Za datu površinu i usvojen razmer aerofoto-sni- Za snimanje iste zemljišne prostorije u razmeru 1 : 10 000, pod
manja određenom foto-kamerom, količina aerofoto-snimaka može istim ostalim uslovima, bilo bi potrebno napraviti oko 56 snimaka,
se oderditi po formuli:
a u razmeru 1 : 30 000 ta zemljišna prostorija bi bila obuhvaćena
jednom aerofoto-marš-rutom sa svega 5 aerofoto-snimaka. Prema
gde je:
tome, povećavanjem razmera aerofoto-snimanja naglo se povećava
P 5 - ukupan broj aerofoto-snimaka za datu površinu zem-
broj aerofoto-snimaka što je, takođe, jedna od njihovih karakteri-
ljišne prostorije;
stičnih osobina.
Ns - broj aerofoto-snimaka u jednoj aerofoto-marš-ruti;
Nm - broj aerofoto-marš-ruta.
2. DEŠIFROV ANJE AEROFOTO-SNIMAKA
Broj aerofoto-snimaka u jednoj aerofoto-marš-ruti određuje
se po formuli: Dešifrovanje aerofoto-snimaka sastoji se u raspoznavanju
212 213
utvrđivanju kvantitativnih i kvalitativnih karakteristika snimlje-
nih elemenata zemljišta i pojava na njemu na osnovu njihovih fo-
tografskih slika na aerofoto-snimcima. Pri dešifrovanju koriste se
raznih znaci, karakteristični za određene objekte i detalje na zem-
ljištu, koji ih na aerofoto-snimcima demaskiraju. To su dem a s ki-
r a ju ć i znaci.
1) OSNOVNI DEMASKIRAJUĆI ZNACI. Znaci na osnovu
kojih se izvesni objekat može raspoznati po slici na aerofoto-snimku
mogu biti: neposredni i posredni, a uz to stalni i promenljivi. Ne-
p o sred ni (direktni) demaskirajući znaci pripadaju samom objek-
tu kao njegovo nerazdvojno obeležje. To su, u prvom redu, oblik,
veličina i ton objekta. P o sred ni (indirektni) demaskirajući zna-
ci ne pripadaju objektu, već posredno ukazuju na njegovo posto~
janje ili prisustvo. U te znake spadaju: položaj objekta i njegova
povezanost sa drugim objektima, tragovi dejstva (kretanja, vatre-
nog dejstva) objekta i njegova serika. Oblik, veličina, ton i položaj
objekta, kao i njegova povezanost sa drugim objektima, su s ta 1 ni,
dok su tragovi dejstva objekta i njegova senka pro me n 1 j iv i
demaskirajući znaci.
O b 1 i k s 1 ike o b j e k ta na aerofoto-snimku je jedan od
najvažnijih demaskirajućih znakova, jer se svaki objekat -raspo-
znaje, pre svega, po obliku. Na vertikalnim aerofoto-snimcima slike
svih objekata imaju oblik kao da se ti objekti na zemljištu posma-
traju odozgo. Tako, na primer, za gotovo sve zgrade karakteristi-
čan je oblik slike u vidu pravougaonika ili figure sastavljene iz
više pravougaonika, dok se reke i potoci prepoznaju po krivuda-
vom obliku, kanali po pravolinijskom protezanju itd. Znajući oblik
objekta na zemljištu, na aerofoto-snimku nije teško razlikovati, na
primer, put od reke, avion od tenka, marševsku kolonu od protiv-
tenkovskog rova, šumu od naseljenog mesta, voćnjak od njive itd.
Na kosor:n aerofoto-snimku, zavisnost između prirodnog izgle-
da objekta i njegove slike je znatno složenija, ali je dešifrovanje
lakše, pošto slike objekta imaju izgled na koji su oči više navik-
nute; slike objekata na kosom aerofoto-snimku liče na one koje
se dobijaju kada se ti objekti posmatraju sa neke dominantne
tačke na zemljištu.
V e 1 i čin a s 1 ike objekt a zavisi od veličine odgova-
rajućeg objekta na zemljištu i razmera aerofoto-snimka. Znajući
razmer aerofoto-snimka, po veličini slike objekta mogu se odrediti
njegove dimenzije u prirodi, a na osnovu njih doći do zaključka o
vrsti ili nameni objekta. Tako, na primer, po obliku slike lako je
214
na aerofoto-snimku raspoznati avion na zemlji, ali je samo po
obliku slike teško utvrditi njegovu vrstu. Međutim, ako se izmeri
raspon krila, već se određenije može suditi o tipu identifikovanog
aviona. Isto tako, po veličini slike može se zaključivati o nameni
odgovarajućeg objekta, na primer, da li je to kasarna, škola, fa-
brika i slično.
T o n s 1 i k e o b j e k t a na crno-belom aerofoto-snimku kre-
će se od bele do crne boje. Pod tonom slike podrazumeva se stepen
zatamnjenJa svetloosetljivog sloja na foto-materijalu i on zavisi od
više faktora.
Osnovni ton slike objekta na aerofoto-snimku zavisi od boje i
karaktera površina objekta u prirodi. Objekti tamnih boja apsor-
buju veći deo svetlosnih zrakova, usled čega mala količina odbi-
jene svetlosti dospeva na svetloosetljivi sloj filma i uslovljava mali
stepen zatamnjenja, pa se na aerofoto-snimcima slike ovih objekata
reprodukuju u tamnom tonu. Objekti svetlih boja reflektuju veću
količinu svetlosnih zrakova koji dospevaju na foto-emulziju i iza-
zivaju veči stepen zatamnjenja, zbog čega se na aerofoto-snimku
slike tih objekata reprodukuju u svetlijem tonu. Pored toga, objekti
ravnih površina reflektuju veću količinu svetlosnih zrakova od
objekata sa neravnim-rapavim površinama a ukoliko je reflek-
sija veća utoliko je ton slike svetliji i obrnuto. Na stepen refl~k­
sije, odnosno apsorbacije, znatno utiče i materija objekta. Tako, na
primer, sneg ima veoma veliki stepen refleksije (preko 65°/o), zbog
čega se njegova slika na aerofoto-snimku javlja u vrlo svetlom
tonu, dok se vodene površine, usled slabe refleksije (svega oko 50/o),
reprodukuju u tonovima koji se kreću od tamnog do crnog. Isto
tako, automobilski put se javlja na aerofoto-snimku u vidu svetlo-
sive trake, ali se na njoj lako mogu raspoznati, po nijansama u to-
novima, deonice kolovoza od betona, asfalta ili kamene kocke. Ili,
dobro ugaženi poljski put ima na aerofoto-snimku sivi ton, a uzo-
rana njiva iste boje u prirodi - znatno tamniji ton. Zelene povr-
šine (šume, livade, usevi i sl.) javljaju se na aerofoto-snimcima u
nijansama tamnog tona.
Nijanse tonova slika snimljenih objekata zavise, takođe, od
osvetljenosti objekata u momentu snimanja, od vrste upotrebljenog
foto-materijala, od godišnjeg doba i atmosferskih prilika u vreme
aerofoto-snimanja i niza drugih faktora. ·
U novije vreme koriste se aerofoto-snimci u boji (kolor-foto-
grafija) i spektrozonalni (infracrvena i druge fotografije), na kojima
se sllke objekata razlikuju ne samo po tonu, već i po boji, što olak-
šava njihovo raspoznavanje i dešifrovanje.
U z a j a m n i r a s p o r e d o b j e k a t a služi kao indirektni
deroaskirajući znak, a zasniva se na tome što se, na primer, svi
taktički objekti raspoređuju na zemljištu u izvesnoj vezi, kako me-
đusobnoj tako i sa topografskim elementima zemljišta. Prema to-
me, dešifrovani objekti ukazuju na mogućnost ili neophodnost po-
stojanja drugih. Ovaj demaskirajući znak koristi se kada ostali zna-
ci nisu dovoljno jasno izraženi. Tako, na primer, gaz na reci može
se identifikovati na osnovu postojanja više prilaznih puteva istom
mestu na obali reke; isto tako, izvor se može raspoznati po stazama
koje vode prema njemu. Ili, vatreni položaji artiljerije mogu· biti
otkriveni po karakteru prilaznih puteva, a po broju i uzajamnom
rasporedu o'ruđa može se ustanoviti jedinica (baterija, divizion itd.)
raspoređena u datom rejonu itd.
T r a g o v i d e j s t v a o b j e k a t a su takođe jedan od po-
srednih, ali nekada veoma važnih, demaskirajućih znakova. Tako,
na primer, kada su tenkovi u šumi ili dobro maskirani u polju,
teško ih je na aerofoto-snimcima dešifrovati po direktnim dema-
skirajućim znacima, ali se vrlo lako otkriju po tragovima koje
ostavljaju gusenice pri kretanju van tvrdih puteva. Isto tako, po-
stojanje· i dejstvo artiljerijskih oruđa na vatrenim položajima
otkriva se po tragovima njihovog vatrenog dejstva; barutni gasovi
sagorevaju travu, zemlju ili otapaju sneg ispred topovskih cevi,
ostavljajući tragove u vidu prugaste lepeze, koja se na aerofoto-
-snimcima zimi (pod snežnim pokrivačem) reprodukuje u tamnom,
a leti u svetlosivom tonu. Minsko polje može se prepoznati na aero-
foto-snimku po tragovima od minopolagača, vatrene tačke - po
raščišćenom sektoru vatrenog dejstva itd.
Se nk e o b j e kat a su promenljivi demaskirajući znaci, jer
zavise od toga u koje doba sunčanog dana je bilo aerofoto-snima-
nje, ali znatno olakšavaju identifikovanje nekih objekata na aero-
foto~snimcima. Ima slučajeva da se na aerofoto-snimcima slika
objekta ne uočava, na primer, kod visokih i tankih objekata (stu-
bovi linija veza, dimnjaci, tornjevi i sl.), a njihove padajuće senke
jasno se uočavaju. Često su slike različitih objekata na aerofoto-
.,-snimku iste. ili slične, pa se o njihovom stvarnom izgledu i visini
može suditi .jedino po konturama i dužinama padajućih senki. Me-
đutim, te senke istovremeno otežavaju ili onemogućavaju dešifro-
vanje onih objekata, predmeta i detalja na koje padaju, jer se nji-
hove slike slivaju,,sa slikom senke u isti ton. Prema. tome, senke
216
drveća i drugih objekata na zemljištu odlično maskiraju od aero-
foto-izviđanj a.
Pri korišćenju aerofoto-snimaka treba ih držati tako da pa-
dajuće senke budu okrenute prema posmatraču, jer u protivnom
dolazi do pseudoefekta - umesto uzvišenja dobija se utisak udub-
ljenja i obrnuto.
Navedeni osnovni demaskirajući znaci odnose se uglavnom na
sve objekte, pa ih pri dešifrovanju aerofoto-snimaka treba uvek
imati u vidu i koristiti se istovremeno njihovom uzajamnom pove-
zanošću i uslovljenošću. Pored ovih, treba voditi računa i o dema-
skirajućim znacima svojstvenim samo određenoj vrsti objekata, o
kojima će biti reči.
2) DESIFROVANJE RELJEFA ZEMLJISTA. Najbolji rezul-
tati pri dešifrovanju reljefa zemljišta postižu se stereoskopskim
posmatranjem aerofoto-snimaka. Tim načinom mogućno je detaljno
proučavanje reljefa i nepogrešno raspoznavanje svih njegovih obli-
ka i detalja. Pri stereoskopskom posmatranju aerofoto-snimaka· tre-
ba imati u vidu da horizontalni razmer stereomodela, po pravilu,
nije jednak vertikalnom. Pod stereoskopom svi reljefni oblici izgle-
daju viši, odnosno dublji, a njihove strane strmije nego što u stvari
jesu. Prema tome, vertikalni razmer stereomodela je krupniji od
horizontalnog.
Ako vertikalni aerofoto-snimci nemaju potrebno preklapanje
za stereoskopsko posmatranje, dešifrovanje reljefnih oblika je ote-
žano i vrši se posredno po izvesnim indicijama na . aerofoto-snim-
cima, u prvom redu, po tonu slike i rasporedu zemljišnih objekata.
Strane reljefnih -oblika u momentu snfinan3a različito su osvet-
ljene, pa se zbog toga na aerofoto-snimcima javljaju razlike u to-
novima slika. Ukoliko su strane reljefnih oblika strmije i isprese-
canost reljefa veća (sl. 158), utoliko su i razlike u tonovima slika
izraženije. Linije prelaska na aerofoto-snimcima od tamnog tona ka
svetlijem i obrnuto odgovaraju linijama vododelnica i vodoslivnica.
Ako je taj prelaz u tonovima rezak, odgovarajuća vododelnica (vo-
dosliv) na zemljištu ima jako izražen oblik, a ako je postepen - re-
ljefni oblik je blaži (širok, zaobljen). Na aerofoto-snimcima planin-
skog zemljišta mogu se po razlikama u tonovima, bez pomoćnih pri-
bora, lako raspoznati: grebeni, doline, vrhovi, prevoji, jaruge, vo-
doderine, stenoviti odseci, kraški oblici i dr. Na aerofoto-snimcima
nizijskog zemljišta dešifrovanje reljefnih oblika, bez stereoskopskog
posmatranja, znatno je teže.
Kao posredni demaskirajući znaci za dešifrovanje reljefnih
217

Sl. 158 - lsečak vertikalnog aerofoto-snimka na kome se
jasno raspoznaju reljefni oblici
218
oblika, bez stereoskopskog posmatranja, mogu da se iskoriste po-
ložaji i raspored zemljišnih objekata. Tako, na primer, na stranama
uzvišenja i udubljenja parcele se obično pružaju prstenasto, što
je na aerofoto-snimku lako uočljivo; pravci protezanja vodenih to-
kova ukazuju na opšti pad reljefa odgovarajućeg zemljišta i udub-
ljenja pojedinačno; isto tako železničke pruge i putevi krivudaju,
obilazeći određena uzvišenja i udubljenja itd.
Pri dešifrovanju i proučavanju reljefa zemljišta po aerofoto-
-snimcima, u svakom slučaju, treba se koristiti i topografskom kar-
tom odgovarajućeg zemljišta, jer znatno olakšava i ubrzava deši-
frovanje i čini ga sigurnijim. Sravnjivanjem sadržaja karte i aero-
foto-snimaka mogu se uočiti sitni, ali važni detalji u reljefu zem-
ljišta, koji su na karti uopšteni ili uopšte nisu prikazani (sitne vo-
doderine, razni izrivi, kamenjari i drugi sitni d,etalji koji uslovlja-
vaju karakter tla).
3) DEŠIFROV ANJE ZEMLJIŠNIH OBJEKATA. Dešifrovanje
zemljišnih objekata po njihovim slikama na aerofoto-snimcima, bez
upotrebe stereoskopa, znatno je lakše i detaljnije nego što je to slu-
čaj sa reljefom. Objekti dešifrovanja mogu biti: površinski, linijski
i tačkasti. Najteže je na aerofoto-snimku raspoznati objekte čija
slika ima tačkasti izgled. Pri dešifrovanju zemljišnih objekata, po-
red osnovnih zajedničkih demaskirajućih znakova (oblik, veličina
i ton slike 9bjekta, uzajamni raspored objekata i njihove padajuće·
senke), treba se koristiti i izvesnim demaskirajućim znacima, svoj-
stvenim samo određenom objektu ili grupi srodnih objekata. Pored
toga, dešifrovanje se olakšava, ubrzava i čini sigurnijim ako se
istovremeno koristi i topografska karta odgovarajućeg zemljišta.
Razmotrićemo izvesne pokazatelje koji omogućavaju i olakša-
vaju dešifrovanje određenih objekata ili grupa objekata po njiho-
vim slikama na aerofoto-snimcima (sl. 159).
(1) Površinske vode i hidrotehnički objekti. Površinske vode
uočavaju se na aerofoto-snimcima po karakterističnom obliku i to-
nu slike. Ton slike može biti različit i kreće se od crnog do svetlo-
sivog. Ukoliko je voda dublja, utoliko je ton njene slike tamniji i
obrnuto. Isto tako, ton slike površine vode zavisi i od stepena nje-
ne bistrine; mutna voda se uvek reprodukuje u svetlijem tonu.
Sastav dna korita takođe utiče na .ton slike; muljevito, glinovito i
travom obraslo dno korita uslovljava tamniji ton, pa će i ton slike
biti tamniji nego kad je dno peskovito ili kamenito. Uzburkane
vodene površine (talasi) reprodukuju se na aerofoto-snimcima u
vidu tamnih i svetlih brazda.
219
 R e k e i potoci lako se uočavaju na aerofoto-snimcima po
krivudavom obliku slike, uglavnom, tamnog tona. Obale su obično
obrasle drvećem i žbunjem koje se na aerofoto-snimcima uočava
u vidu trake tamnog tona. Kod potoka i uskih reka, zbog rastinja
na obalama, teško se na snimku m!)že uočiti voda u koritu. Reke
na ravničastom zemljištu obično stvaraju razne meandre i rukavce
koji se na aerofoto-snimcima reprodukuju u vidu tamnih ili svetlih
traka. Visoke i strme obale korita reke jasno se ocrtavaju po upad-
ljivo tamnoj senci obale, po vododerinama i jarugama koje se spu-
štaju ka koritu i drugim znacima. Prav a c tok a ustanovljava se
po pritokama koje se, u odnosu na pravac toka glavne reke, ulivaju
pod uglom manjim od 90°, po zaoštrenim delovima ostrva koji su
okrenuti u smeru vodotoka; po ledobranima na mostovima koji se
nalaze uzvodno; po ustavama i vodenicama koje su uvek orijenti-
sane prema smeru vodotoka; po brzacima, jer voda penuša nizvodno
od njih i na aerofoto-snimku se reprodukuje u svetlijem tonu, i
mnogim drqgim znacima karakterističnim za reku i objekte na njoj.
K a n a 1 i i r e g u 1 i s a n e r e k e raspoznaju se po pravo-
linijskim obalama i približno jednakoj širini korita, uređenim nasi-
pima, .objektima i prelaziina.
Mostovi iznad rečnih tokova raspoznaju se po obliku i to-
nu slike koja preseca ton slike vodene površine i razlikuje se od
njega. Pored toga, ka mostu i od njega vode putevi. Konstrukcija
mosta može se ustanoviti po slici senke.
G a z o v i na ·rekama raspoznaju se po prilaznim putevima i
tonu koji je svetliji od opšteg tona slike vodene površine reke. Za
s k e 1 e je karakteristično da na obalama reka postoje uređena
mesta za njihovo pristajanje, a slika same skele ima izgled pravo-
ugaonika koji se po tonu razlikuje od tona vode. C a m c i imaju
ovalan oblik i po veličini su manji od skela.
S 1 a p ovi se na aerofoto-snimcima uočavaju po . izrazito
oštrim granicama između .svetlog tona vode koja pada i tamnog
tona vode uzvodno od slapa. Brz a ci se na aerofoto-snimku
ocrtavaju u vidu šarenih pega svetlog do sivog tona.
Pregrade (brane i sl.) na rekama uočavaju se na aerofoto-
-snimcima po karakterističnom obliku slike tamnosivog do svetlog
tona, što zavisi od vrste materijala pregrade. Svetao ton imaju slike
pregrada i;i;građene od kamena ili betona, dok se pregrade od pobi-
jenog kolja isprepletanog prućem i granjem reprodukuju u tamni-
jem tonu.
Sl. 159 - lsečci vertikalnih aerofoto-snimaka raznih zemljišnih objekata Površine jezerske i morske vode reprodukuju se

220 .221
na aerofoto-snimku. u izrazito tamnom tonu, izuzev uzburkane .vode
(talasi) koja se ocrtava u vidu svetlo-tamnih brazda. Granica vode
i kopna uočljiva je po jasno izraženoj traci svetlog tona.
B r ? d s k a p r i s t a n i š t a na rekama, jezerim~ i morima
prepo~naJ~ se __po uređenom kopnenom prostoru (ulice i prilazni
~utev1, pnst~msna zgrada, skladišni objekti, i dr.) i plovnim objek-
tima na vodl.
.(2) .Vegetacioni pokrivač tla. Rastinje se dešifruje na aerofo-
~o-sm~:~ma po karakterističnom obliku slike i njenom tonu koji
Je razhc1t za svaku vrstu rastinja.
Šume se lako raspoznaju po upadljivim granicama i karak-
terističnoj zrnastoj strukturi slike. Ton slike šume kreće se od sivog
do crnog. Krošnje drveća su, uglavnom, sive, a prostor između njih
je taman. četinarske šume reprodukuju se na aerofoto-snimcima u
znatno tamnijem tonu od listopadnih. V i s ina šume može se
odrediti po ·veličini padajuće senke duž ivice šume sravnjivanjem
njene dužine sa dužinom senke nekog objekta poznate visine, na
istom aerofoto-snimku. Razlike u uzrastu šuma mogu se približno
ustanoviti po veličini kruna drveća; ukoliko je zrnastost slike šume
veća (zrna krupnija) šuma je reda, drveće u njoj više, a stabla
deblja. Na aerofoto-snimcima krupnijeg razmera može se lako ra-
spoznati gotovo svako drvo, pa nije teško izvesti zaključak o gu-
stini šume. Na aerofoto-snimcima razmera 1 : 5 000 i krupnijeg mo-
guće je po padajućoj senci suditi o v r s t i š u me: od listopadnog
drveća senka je više okrugla, a od četinara - izdužena i šiljata. Na
spektrozonalnim aerofoto-snimcima vrsta šume se lako određuje po
razlikama u boji slika. Po se č e ni deo šume prepoznaje se po
svetlijem tonu, po trupcima, granama i drugim znacima karakte-
rističnim za eksploataciju šume. Na aerofoto-snimcima razmera
1 : 5 000 i krupnijeg vide se i pojedinačni panjevi u vidu belih tač­
kica sa kratkim senkama. Z a s a đ e ne m 1 ade šume ocrtavaju
se u vidu sitnih okruglih zrna poredanih u redove.
Pri detaljnom dešifrovanju šume neophodno je služiti se ste-
reoskopom ili bar lupom.
Z a s adi (voćnjaci, vinogradi) lako se uočavaju na aerofoto-
-snimcima po tamnosivim mrljama, raspoređenim na jednakim
odstojanjima i rastojanjima. Tamne mrlje predstavljaju slike drve-
ća, čokota ili nekog drugog zasada. Za vinograde je karakteristično
to što uvek imaju i po koje usamljeno drvo (voćku), kućicu ili ko-
libu, bazen za rastvaranje plavog kamena i sl. što se na snimku
lako prepoznaje.
222
U s a m 1 je no drveće i žbun ovi najlakše se uočavaju
po senci u vidu tamnih mrlja. Drvo r e? i, se o~ič~o nalaze ~ored
puteva (ulica), pa im senke drvoreda daJU sarohk izgled, po cemu
se na aerofoto-snimku lako uočavaju.
po 1 jo privredni u se vi (kulture) reprodµkuju se na
aerofoto-snimcima zavisno od uzrasta i stanja. Tako, na primer,
žita zbog sitne strukture i gustine, daju na snimcima jednoliki
ton koji je u fazi uzrasta taman, a u fazi sazrevanja - sv~tao .
Posle žetve strnjika se na aerofoto-snimcima ocrtava u svetlos1vom
tonu. Ako 'je žito složeno u krstin~, one se reprodukuju u Vidu
krstića svetlog toga, a raspoređene su u izvesnom redu. K u k u-
ru z se na aerofoto-snimcima ocrtava u vidu tačkica čiji je ton u
fazi uzrasta taman, a u fazi sazrevanja svetlosiv. Zbog tačkaste
strukture i manje gustine, slika njive zasejane kukuruzom ne pr~d­
stavlja kompaktnu celinu, već je mestimično prošarana svethm
tonom zemlje. D e te 1 ina se, bez obzira na doba uzrasta, repro~
dukuje na aerofoto-snimcima u tamnom tonu kompaktnom na celoJ
površini; u fazi sazrevanja, kad se pojave cvetovi, javlja se za ni-
jansu nešto svetliji ton. Uzorane njive rep~odukuje s~-~ svetlom
tonu mo č vare i b 1 at a u tamnom, zavisno od kohcme vlage,
1 iv~ d e i pa š n j a ci od svetlosivog do tamnosivog tona itd.
Vrsta rastinja, pored ostalog, može se iskoristiti kao posredan
demaskirajući znak za zaključivanje o karakteru tla na određ~nom
zemljištu, uz korišćenje neposrednijih znakova. Tako, na pnmer,
peskovito tle se reprodukuje na aerofoto-snimku u veoma svetlom
tonu a na takvom tlu dobro uspeva vrba. Sivi ton slike je karakte-
ristiČan za kamenito tle na kome se obično javlja četinarsko
drveće itd.
(3) Suvozemne komunikacije. Suvozemne komunikacije (žele-
zničke pruge, putna mreža i linije veze) vrlo lako se raspoznaju na
svakom aerofoto-snimku po linijskom karakteru slika, na osnovu
kojih se mogu ustanoviti vrsta i stanje komunikacije, kao i objekata
na njima ili u vezi s njima.
ž e 1 e z n i č k e p r u g e ocrtavaju se na aerofoto-snimku u
vidu paralelnih linija tamnog tona na nešto svetlijoj podlozi. Na
aerofoto-snimcima vrlo krupnog razmera uočavaju se i pragovi u
vidu poprečnih crtica. Vrsta koloseka (normalni, uski) utvrđuje se
merenjem njegove širine po aerofoto-snimku. Pruge uskog koloseka
karakteriše veća krivudavost i krivine manjih radijusa. Pruge sa
više koloseka raspoznaju se po istim demaskirajućim znacima, s tim
što se umesto dve tamne paralelne linije vidi više. Elektrificirane
223

pruge prepoznaju se po stubovima-nosačima električnog voda koji
se reprodukuju u vidu svetlih crtica, raspoređenih sa .jedne ili obe
strane slike koloseka; uočavanje ovih stubova naročito je olakšano
ako postoji padajuća senka koja se ocrtava u vidu tamnih crtica.
Žičane železnice (žičare, uspinjače) raspoznaju se takođe po elek-
tričnim stubovima i vagoničićima koji vise na žici; na aerofoto-
snimcima vrlo krupnog razmera može se uočiti i žica u vidu tamne
linije, kao i tamna linija njene padajuće senke, ako postoji.
A u t o m o b i 1 s k i p u t e v i reprodukuju se na aerofoto-
-snimcima u vidu trake iste širine' sa jasno izraženim ivicama svet-
log, odnosno tamnog tona, zavisno od materijala od kojeg je izgra-
đen kolovoz. Uz ivice se obično protežu tamnije linije koje pred-
stavljaju jarkove ili bankine. Vrsta automobilskog puta prepoznaje
se po širini kolovoza, krivinama, karakteru ukrštanja sa drugim
komunikacijama i drugim znacima karakterističnim za određenu
I razmernim topografskim kartama. Po tim slikama na aerof_ot?-
kategoriju puta.
Kolski pute vi se ocrtavaju u vidu pravolinijskih ili kri-
vudavih traka nejedriake širine i sivosvetlog tona. Sa strana ovih
traka obično se uočavaju tamne linije i mrlje nepravilnih oblika i
različitih veličina koje predstavljaju žbunje, živice i drveće pored
puta.
Staze se ocrtavaju u vidu tankih, krivudavih i mestimično
is~rekidanih linija svetlosivog tona; one obično vode preko livada,
nJ1va, pored reka i puteva, besputnim predelima i slično, pa se i po
tome mogu prepoznati.
L i n i j e v e z e (telefonsko-telegrafske mreže, dalekovodi)
najlakše se dešifruju po padajućim senkama stubova. Drveni stu-
bovi se uočavaju na aerofoto-snimcima krupnog razmera po sivo-
tamnim tačkicama i padajućoj senci u vidu tamnih crtica, raspo-
ređenih pravolinijski na jednakim rastojanjima. Metalni i armira-
no-betonski stubovi dalekovoda uočavaju se po svetlim crticama
koje predstavljaju njihove slike, a padajuće senke olakšavaju nji-
hovo otkrivanje i daju vernu sliku konstrukcije stubova.
O b j e k ti n a k o m u n i k a c i j a m a (tuneli, vijadukti na-
sipi, useci itd.) otkrivaju se najčešće po obliku i tonu svoje ~like
i slike svoje senke. Tako, na primer, tune 1 se uočava po prekidu
železničke pruge ili puta na tom mestu, a na aerofoto-snimcima
krupnog razmera vidi se i ulaz u vidu tamne mrlje lučnog oblika.
M o s t o v i se ocrtavaju kao trake svetlog, sivosvetlog ili tamnog
tona, zavisno od materijala, konstrukcije i komunikacije koja vodi
preko njega; konstrukcija mosta ocrtava se na slici njegove senke.
224
N a s ip i i u se ci mogu se dešifrovati samo po senci; pri pravll-
nom držanju aerofoto-snimka (padajuće senke okrenute posmatra-
ču), senka pored pruge ili puta, okrenuta prema posmatraču, pred-
stavlja nasip, a ·sa suprotne strane komunikacije - usek. Odbram-
beni nasipi nalaze se pored reka i reprodukuju se u vidu trake
svetlosivog ili tamnog tona, zavisno od toga da li se koriste kao put
ili su obrasle travom.
Dešifrovanjem aerofoto-snimaka mogu se otkriti i privremeni
objekti na komunikacijama: železnički vozni park, autom~bil_i, kola
itd. po znacima karakterističnim za njih i koji ih dema~kiraJU.
(4) Naseljena mesta i pojedinačne zgrade. NaselJena mesta
podsećaju na aerofoto-snimcima na svoje uslovne znake na krupno-
-snimcima može se lako uočiti ivica naseljenog mesta, raspoznati tip
naselja, raspored i karakter objekata u njemu i dr.
Naseljena mesta gradskog tipa poznaju se po mnogobroJillm
. .
znacima karakterističnim za . urbanistički uređeno naselje (ulice,
trgovi, skverovi, parkovi, visoke građevine, saobraćaj na ulicama
i dr.). Seoska naselja je lako uočiti po manjoj uzidanosti, baštama,
voćnjacima, stogovima, ogradama, lokaciji zgrada za stanovanje i
ostalih pomoćnih zgrada (štala, ambara, svinjaca i drugog). Stam-
bene zgrade se uočavaju na aerofoto-snimku po crnim tačkicama
koje predstavljaju dimnjake na krovovima, po lokaciji u odnosu na
puteve ili ulice, a često i po padajućim senkama. Javne zgrade se
poznaju po obliku, veličini i lokaciji u naselju. Fabrike se razli-
kuju od drugih objekata po nizu samo njima svojstvenih znakova;
u jasno ocrtanom krugu fabrike lako se prepoznaju hale, po ka-
rakterističnim kombinovanim krovovima, razne druge zgrade i
objekti, dimnjaci, stokovi materijala i drugo.
Pri dešifrovanju pojedinačnih objekata u naseljenom mestu
ili van njega treba biti veoma obazriv, jer se može vrlo lako jedan
objekat zameniti drugim, na primer, složene daske ili stogovi sena
(slame) kućama_ i tome slično.
4) DESIFROVANJE VOJNIH OBJEKATA. Jedan od najva-
žnijih zadataka izviđanja iz vazduha je otkrivanje neprijateljeve
žive sile, njenog rasporeda i naoružanja. S obzirom na to što su tak-
tički objekti obično malih dimenzija, mnogobrojni, raznovrsni i, po
pravilu, maskirani, za njihovo raspoznavanje na aerofoto-snimcima
je potrebno dosta umešnosti i poznavanja njihovih osobina (oblika,
dimenzija, uzajamnog rasporeda i sl.), po kojima se demaskiraju.
Pored toga, dešifrovati treba izvesnim redom, polazeći uvek od
225
15 • Vojna topografija
opšteg ka pojedinačnom. Tako, na primer, ako se dešifruju aerofo-
to-snimci neprijateljevog odbrambenog sistema, najpre treba upo-
znati opštu strukturu tog sistema, pa tek onda preći na dešifrovanje
pojedinačnih elemenata i detalja. Najveću teškoću pričinjava otkri-
vanje tačkastih (kompaktnih) objekata, (kao što su borbena tehnika,
transportna sredstva, vatreni položaji oruđa i sl.), dok su linijski
objekti (rovovi i saobraćajnice, kolone i sl.) lakši za dešifrovanje,
jer se teže maskiraju od aerofoto-izviđanja i zbog svog linijskog
protezanja (sl. 160).
(1) Fortifikacijski objekti i prepreke. Osnovni demaskirajući
znaci po kojima se na aerofoto-snimcima raspoznaju razni fortifi-
kacijski objekti (rovovi i saobraćajnice, zakloni i dr.), fortifikacij-
ske i minsko-eksplozivne prepreke (protivtenkovski rovovi, stubovi
i zavale, eskarpe i kontraeskarpe, žičane ograde i mreže, minska
polja) su: oblik, veličina i ton slika, kao i njihov uzajamni raspored
na zemljištu.
R o v o v i i s a o b r a ć a j n i c e vide se na aerofoto-snimci-
ma kao tamne ili tamnosive krive ili cik-cak linije sa svetlim obri-
sima sa jedne ili obe strane. Stre 1 j a č ki za k 1 on i se ocrta-
vaju u različitim oblicima: zaklon za ležeći stav u obliku potkovice;
zaklon za klečeći i stojeći stav u obHku kvadrata, a dvojni stre-
ljački zaklon u obliku pravougaonika, čiji je unutrašnji deo tam-
nog tona sa svetlosivim obrisom grudobrana. Za k 1 on za mi-
t r a 1 j e z se ocrtava u vidu polukruga; identifikuje se po tamnoj
polukružnoj liniji sa širim polukružnim svetlosivim obrisom plat-
forme i grudobrana. Zakloni za protivavionske mitraljeze mogu se
otkriti samo na aerofoto-snimcima vrlo krupnog razmera, na kojima
se ocrtavaju u vidu sivosvetlog kruga sa tamnom mrljom u sredini.
A rt i l j eri j s ki po 1 o ž a j i sastoje se od zaklona za oru-
đa, skloništa za poslugu, niša za municiju, skloništa za sredstva
vuče i položaja sredstava za osiguranje, razmeštenih po određenom
redu. Za k 1 on i za oruđa, zbog velikih dimenzija, lako se
uočavaju na aerofoto-snimcima; zavisno od tipa, oruđa, ocrtavaju se
u obliku kruga, potkovice ili luka. Unutrašnji deo platforme je
svetlog tona sa sivosvetlim obrisima grudo brana. S k 1 on išta za Sl. 160 - lsečak aerofoto-snimka na kome se raspoznaju
s r e d s t v a v u č e nalaze se iza oruđa, a na aerofoto-snimcima se razni vojni objekti
ocrtavaju u vidu tamnih pravougaonika sa svetlim obrisima od
izbačene zemlje. S r e d s tv a z a o s i g u r a n j e raspoređena su ostavljaju barutni gasovi. Tragovi barutnih gasova se ocrtavaju u
obično tako da obezbede kružnu odbranu. vidu lepeze svetlog tona, ispred topovskog rova, a na snegu u istom
Vatreni položaji artiljerije otkrivaju se i po prilaznim pute- obliku samo tamnog tona.
vima i stazama oko položaja, po ugaženoj zemlji i tragovima koje Na sličan način se dešifruju i razni drugi fortifikacijski objekti
226 227
(zakloni za minobacače, bunkeri, skloništa i dr.).
Fortifikacijske i minsko-eksplozivne pre-
preke (protivpešadijske i protivtenkovske) raspoznaju se na
aerofoto-snimcima po položaju i rasporedu, obliku i tonu slike. Ta-
ko, na primer, ž i č a n e o g r a d e i m r e ž e ocrtavaju se u vidu
linija raznih oblika sivotamnog tona; na aerofoto-snimcima krup-
nog razmera uočava se i kolje u vidu sivih ili tamnosivih tačaka,
raspoređenih u jednoj ili cik-cak linijama na jednakim odstojanji-
ma i rastojanjima. Protiv tenkovski rovovi se uočavaju
na aerofoto-snimcima svih razmera u vidu trake tamnog tona sa
svetlosivim obrisima izbačene zemlje. E s ka r p e i ko nt r a-
e s k a r p e ocrtavaju se u vidu svetlih pruga. Z a v a le se dema-
skiraju po narušenom redu u šumi i svetlijim tonom slike u odnosu
na okolinu. Minska po 1 ja se mogu uočiti samo na aerofoto-
-snimcima vrlo krupnog razmera po tragovima iskopa i minopola-
gača koji se reprodukuju u nešto svetlijem tonu u odnosu na oko-
linu, kao i po položaju u odnosu na sistem odbrane.
(2) Ljudstvo i tehnika. Maskfranje jedinica na maršu i u bor-
benom poretku je dosta teško, pa je njihovo otkrivanje i dešifro-
vanje na aerofoto-snimcima o1akšano. Određivanje roda vojske,
brojnog stanja, pravca kretanja i vrste naoružanja moguće je je-
dino na aeorfoto-snimcima vrlo krupnog razmera.
, V o j n i ci se na aerofoto-snimcima ocrtavaju u vidu svetlih
tačkica, a njihove padajuće senke u vidu duguljastih tamnih crtica
koje su dva do tri puta veće od slike vojnika. M a r š e v s k e k o-
1 one pešadije ocrtavaju se u vidu duguljastih tamnosivih linija,
odnosno pravougaonika, zavisno od marševskog stroja. Pravac kre-
tanja može se odrediti po komandirima koji se po pravilu nalaze
na čelu kolona, po sređenosti čela kolone u odnosu na začelje, po
motornim vozilima, zap·režnim i tovarnim grlima koja se nalaze u
koloni.
A r t i 1 j e r i j a i m i n o b a c a č i van zaklona lakše se uoča­
vaju i dešifruju od pešadije, jer su većih dimenzija. Osnovni de-
maskirajući znaci su oblik - i njihova sredstva vuče. Pravac kre-
tanja se ustanovljava po sredstvima vuče, jer se nalaze ispred
oruđa čije su cevi, uglavnom, okrenute suprotno od pravca kretanja.
T e n k o v i i s a m o h o d n a a rt i 1 j e rij a demaskiraju
se oblikom i tragovima gusenica. T e n k se na aerofoto-snimku
ocrtava u vidu pravougaonika neujednačenog sivosvetlog tona. Sve-
tliji ton daje kupola tenka. Tragovi gusenica se reprodukuju u vidu
paralelnih svetlih linija. S amo hod no oruđe je teško na aero-
228
foto-snimku razlikovati od tenka, sem po izvesnim indirektnim
znacima.
O s t a l a m o t o r n a v o z i l a se na aerofoto-snimcima
uočavaju po obliku, dimenzijama i padajućoj senci. Kamion se
javlja u vidu pravougaonika koji se sužava prema motoru; ton slike
je svetlosiv sa tamnim obrisima ivice karoserije; padajuća senka
olakšava određivanje tipa kamiona. Teg l j a č i se prepoznaju po
kratkoj karoseriji i gotovo istoj širini motornog dela. O k 1 opni
aut om obi 1 i se ocrtavaju na aerofoto-snimcima slično kamioni-
ma, s tim što su nešto duži i uži.
Pri dešifrovanju žive sile, borbenih i transportnih tehničkih
sredstava, kao indirektni demaskirajući znak koristi se njihov po-
ložaj u okviru marševskog ili borbenog poretka.
Ako se znaju oblik, dimenzije i druge osobine mnogobrojnih
drugih vojnih objekata, sredstava i tehnike uopšte, oni se mogu
otkriti dešifrovanjem aerofoto-snimaka, pogotovu ako nisu dobro
i pravilno maskirani.
Mogućnost dešifrovanja aerofoto-snimaka zavisi od razmera
i kvaliteta fotografije. što je razmer aerofoto-snimka krupniji, na
njemu se može uočiti i raspoznati više detalja i obratno. Opitima
je ustanovljeno da se tačkasti (kompaktni) objekti mogu dešifro-
vati na aero'foto-snimku ako linijske dimenzije njihovih slika nisu
manje od 0,3 mm. To znači da se svi nemaskirani objekti na zem-
ljištu, čije su dimenzije 3 m i veće, vide na aerofoto-snimcima ra-
zmera 1 : 10 000 i krupnijeg. Za otkrivanje bilo kojeg linijskog
objekta po aerofoto-snimcima potrebno je da širina njegove slike
bude najmanje 0,03 mm, što znači da se, na primer, rovovi širine
oko 1 m raspoznaju i na aerofoto-snimcima razmera 1 : 33 000.
U izviđačke svrhe obično se koriste aerofoto-snimci sledećih
razmera:
- 1 : 1 000 do 1 : 4 000 - za detaljno dešifrovanje veoma ma-
lih, ali važnih, objekata, na primer, uređaja za lansiranje raketa i
sličnih;
- 1 : 4 000 do 1 : 10 000 - za detaljno dešifrovanje žive sile
i tehnike neprijatelja, njegovih fortifikacijskih objekata i prepreka,
vatrenih položaja i slično;
- 1 : 10 000 do 1 : 25 000 - za otkrivanje grupisanja neprija-
telja, izučavanje njegovog odbrambenog sistema i za izviđanje zem-
ljišta;
- 1 : 25 000 i sitnijeg - za izviđanje krupnih vojnih objekata
i zemljišta.
229

3. KORIŠĆENJEKARTE PRI RADU NA
AEROFOTO-SNIMCIMA
Aerofoto-snimci ne mogu da zamene topografsku kartu, ali je
svežinom i detaljnošću sadržaja veoma dobro dopunjuju. Prednosti
aerofoto-snimaka nad topografskom kartom i obratno - karte nad
aerofoto-snimcima, mogu se potpuno iskoristiti jedino ako se aero-
foto-snimci koriste uporedo sa odgovarajućom topografskom kar-
tom. Topografska karta znatno olakšava, ubrzava i upotpunjuje
dešifrovanje aerofoto-snimaka i uopšte rad sa njima čini detalj-
nijim i sigurnijim.
Pri korišćenju aerofoto-snimaka, uz pomoć topografske karte,
potrebno je umeti: pripremiti aerofoto-snimke za rad i prenositi
tačke sa njih na kartu.
1) PRIPREMA AEROFOTO-SNIMAKA ZA RAD. Savremene
aerofoto-kamere izrađene su tako da se prilikom aerofoto-snimanja
na svakom snimku registruju: redni broj snimka, čas snimanja, fo-
kusno rastojanje objektiva foto-kamere, visina snimanja i položaj
mehura centrične libele na foto-kameri u momentu snimanja. Sve
te podatke treba znati pre korišćenja aerofoto-snimka. Po rednim
brojevima, a i po stanju na časovniku, aerofoto-snimci se mogu po-
redati u neprekidnu celinu; na osnovu fokusnog rastojanja_ objek-
tiva foto-kamere i visine snimanja određuje se približan razmer
aerofoto-snimaka, dok polažaj mehura libele pokazuje u kojoj meri
su aerofoto-snimci vertikalni. Pored toga, za korišćenje aerofoto-
-snimaka potrebno je: oceniti njihovu tačnost, pronaći i ograničiti
na karti površine obuhvaćene pojedinačnim aerofoto-snimcima,
konstruisati na njima pravac severa i koordinatnu mrežu.
(1) Ocena tacnosti aerofoto-snimaka. Svaki aerofoto-snimak ne
može se ,koristiti za merenja, usled deformacija izazvanih uticajem
reljefa zemljišta i nagnućem optičke ose foto-kamere u momentu
aerofoto-snimanja. U merne svrhe mogu se koristiti samo vertikalni
aerofoto-snimci približno ravnog i horizontalnog zemljišta. U ovom
slučaju, pod približno ravnim zemljištem podrazumeva se ono na
kome visinske razlike tačaka nisu veće od 1°/o visine snimanja. Da
bi se ustanovilo u kojoj meri se aerofoto-snimci mogu koristiti u
merne svrhe ceni se njihova tačnost.
Najjednostavniji način ocene tačnosti aerofoto-snimaka sastoji
se u sledećem:
- koristeći se kartom, odrediti razmer aerofoto-snimaka duž
nekoliko linija koje treba da su što duže i raspoređene na raznim
230
delovima aerofoto-snimka;
- odrediti veličinu razmera duž tih linija, srednju vrednost
veličine razmera i najveće odstupanje pojedinačnih veličina razme-
ra od njihove artimetičke sredine; to najveće odstupanje, izraženo
u procentima, karakteriše tačnost sa kojom se mogu određivati du-
žine po aerofoto-snimku.
Neka je, na primer, duž linija na slici 161 dobijeno da jednom
santimetru na aerofoto-snimku odgovara na zemljištu: duž linije
1-2 - 163 m, duž linije 2-3 - 181 m i duž linije 4-5 - 166 m.
Aritmetička sredina veličina razmera iznosi (163 + 181 + 166) : 3 =
= 170 m, a najveće odstupanje od aritmetičke sredine je 181 m -
170 m = 11 m. Prema tome, tačnost linijskih merenja na datom
aerofoto-snimku karakteriše se greškom (11 m X 100°/o) :.170 m =
= 6,5°/o izmerenog rastojanja. Ako je, na primer, na tom aerofoto-
-snimku (razmera 1 : 17 000) izmerena duž od 8,2 cm, toj duži odgo-
vara na zemljištu dužina od 1394 m, određena sa greškom ± 91 m.
4
Sl. 161 - Primer izbora linija na aero-
foto-snimku pri merenju radi ocene
njegove tačnosti 5
(2) Vezivanje aerofoto-snimaka za kartu. Da bi se pri radu sa
aerofoto-snimcima mogla pravilno i potpuno iskoristiti karta, po-
trebno je aerofoto-snimke vezati za kartu tj. pronaći i ograničiti
na karti površine obuhvaćene pojedinačnim aerofoto-snimcima. To
se vrši upoređivanjem sadržaja aerofoto-snimaka i karte i ucrta-
vanjem graničnih linija, prema identičnim tačkama i linijama na
njima.
Kada se na kartu nanesu i ograniče površine obuhvaćene po-
jedinačnim aerofoto-snimcima, upoređivanjem sadržaja aerofoto-
-snimaka i karte treba ustanoviti kakve su promene nastale na
odgovarajućem zemljištu od izrade karte do aerofoto-snimanja. Sve
promene koje imaju neki značaj za predstojeća dejstva treba pa-
žljivo označiti na karti. Radi lakšeg čitanja: aerofoto-snimaka, na
njima treba ispisati 'nazive naseljenih mesta, a po potrebi i drugih
zemljišnih objekata.
231
 Ucrtane figure pojedinačnih aerofoto-snimaka na karti svo-
jim oblikom pokazuju da li su vertikalni ili kosi. Kvadratnom obli-
ku vretikalnog aerofoto-snimka odgovara na karti figura približno
kvadratnog oblika. Ako figura ima oblik četvorougla nejednakih
strana, aerofoto-snimak je kos. Praktično, aerofoto-snimak se može
smatrati vertikalnim ako razlika strana njegove figure na karti
nije veća od 3°/o dužine strane.
(3) Konstruisanje pravca severa na aerofoto-snimku. Radi lak-
šeg korišćenja aerofoto-snimaka treba ih orijentisati u odnosu na
strane sveta. To se vrši nanošenjem pravca severa na aerofoto-
-snimcima, po kome se oni mogu lako orijentisati. Postupak kon-
struisanja pravca severa na aerofoto-snimku je sledeći (sl. 162):
Sl. 162 - Konstruisanje po karti pravca
severa na aerofoto-snimku
- na aerofoto-snimku i karti uočiti po dve iste tačke na što
većem rastojanju i kroz njih konstruisati pravu liniju, kako na
aerofoto-snimku tako i na karti;
- postaviti aerofoto-snimak na kartu tako da im se ucrtane
linije poklapaju, a zatim na aerofoto-snimku nacrtati pravu para-
lelnu jednoj od bočnih strana geografskog okvira karte i u pravcu
sever.a označiti je strelicom; ta linija predstavlja pravac geograf-
skog severa po kojoj se aerofoto-snimak (pomoću busole) može ori-
jentisati na isti način kao i karta.
Pravac severa (magnetni meridijan) može se naneti na aero-
foto-snimak i pomoću busole. U tom slučaju aerofoto-snimak treba
prethodno orijentisati na dogovarajućem zemljištu. Aerofoto-sni-
mak se orijentiše na zemljištu na isti način kao i karta. Na orijen-
tisani aerofoto-snimak treba postaviti ručnu busolu i paralelno umi-
renoj magnetnoj igli busole konstruisati pravac magnetnog severa.
232
(4) Konstruisanje koordinatne mreže na aerofoto-snimku.
Koordinatna mreža na aerofoto-snimku služi za određivanje koor-
dinata tačaka na zemljištu i lakše prenošenje tačaka sa aerofoto-
-snimka na kartu ili obratno. Ona se konstruiše na sledeći način
(sl. 163):
f3 14
b
05
05
c
13 14
Sl. 163 - Konstruisanje po karti koordinatne mreže na aerofoto-snimku
- izabrati na aerofoto-snimku i karti četiri indentične jasno
izražene tačke (a, b, c, d i A, B, C, D) i spojiti ih pravim linijama;
- izmeriti na karti odreske koje obrazuju linije AB, AC, BD
i CD sa linijama pravougle koordinatne mreže i naneti ih duž
odgovarajućih linija (ab, ac, bd, cd) ri.a aerofoto-snimku;
- presečene tačke (1,1'; 2,2'; itd.) koje leže na linijama koor-
dinatne mreže spojiti pravim linijama i označiti ih odgovarajućim
koordinatama.
Kod prenošenja odrezaka (duži) sa karte na aerofoto-snimak
(ili obratno), teškoću pričinjava to što su razmeri karte i aerofoto-
-snimka normalno različiti i što razmer aerofoto-snimka obično
nije neki dekadni broj kao kod karte. Da bi se izbegla preračuna­
vanja u vezi sa prelaskom od razmera karte na razmer aerofoto-1
-snimka ili obratno, primenjuje se tzv. pro po r ci on a 1 ni ili
klin a sti r a z me r ni k (sl. 164). Za njegovo konstruisanje bi-
raju se na aerofoto-snimku dve jasno uočljive tačke koje postoje
i na karti. Neka su to tačke a i b na aerofoto-snimku i njima odgo-
varajuće tačke A i B na karti. Treba uzeti u otvor šestara duž ab
na aerofoto-snimku i preneti je na hartiju duž povučene prave
linije; na toj liniji označiti tačke a i b. Posle toga uzeti u otvor
233
 crtica poklapa sa najbližom donjom linijom koordinatne mreže, a
crtica koja označava 10 cm - sa najbližom gornjom horizontalnom
linijom ove mreže. Istovremeno lenjir treba da tangira tačku A.
Očitanje na lenjiru naspram tačke A, izraženo u milimetrima i
pomnoženo sa 10, pokazuje u metrima veličinu koja odgovara na
I zemljištu duži AB na aerofoto-snimku. Na slici 160 ta veličina
I iznosi 740 m, a apscisa tačke A je:
I X= 6615740 m
I Za određivanje ordinate Y tačke A potrebno je lenjir postaviti
I između vertikalnih linija koordinatne mreže, kao što je to poka-
a --~__..~~...._~~ .... .....
~
B
~~.._~_.~~...._~~..__- zano na sl~ci 165. Ordinata tačke A iznosi: Y = 5 510 370 m.
c b Opisani način određivanja po aerofoto-snimku pravouglih
Rastojanje na snimku koordinata tačaka na zemljištu zasniva se na sličnosti trouglova
OAB i OA1B1 (sl. 165).
Sl. 164 - Proporcionalni razmernik
II
šestara duž AB na karti i naneti je od tačke b u pravcu upravnom
na liniju ab. Tačke A i a spojiti pravom linijom, a zatim kon-
struisati nekoliko linija paralelnih liniji AB. Dobijeni crtež pred-
stavlja proporcionalni razmernik. Upotreba ovog razmernika je
jasna iz same njegove konstrukcije. Neka je, na primer, otvorom
šestara obuhvaćeno proizvoljno rastojanje na aerofoto-snimku koje
treba preneti na kartu. Otvor šestara prenosi se na proporcionalni
razmernik od tačke a duž linije ab. Drugi krak šestara pašće, na
primer, u tačku c. Duž cC je traženo rastojanje u razmeru karte. Pri
Linije koordinatne
prenošenju duži sa karte na aerofoto-snimak postupak je obratan. mreže na snimku
Očigledno, razmernik se može upotrebiti samo za aerofoto-snimke i
kartu za koje je konstruisan.
Očitavanje pravouglih koordinata tačaka
na aerofoto-snimku na kome je konstruisana koordinatna mreža,
nešto se razlikuje od očitavanja na karti. Pošto aerofoto-snimci ne-
maju standardne razmere, ni strane četvorouglova koordinatne
mreže nisu standardne veličine. To isključuje mogućnost upotrebe
koordinatomera koji se primenjuje pri korišćenju karte.
Za očitavanje koordinata tačaka na aerofoto-snimku koristi
se lenjir sa milimetarskom podelom, najmanje dužine od 10 cm.
Pri tom se uslovno uzima da svaki milimetar podele na lenjiru
9dgovara dužini od 10 m na zemljištu, odnosno da duži od 10 cm
na lenjiru odgovara dužina od 1 km na zemljištu. Sl. 165 - Određivanje po aerofoto-snimku pravouglih
Postupak očitavanja pravouglih koordinata tačaka na aerofo- koordinata tačaka na zemljištu
to-snimku pomoću lenjira pokazan je na slici 165. Za određivanje
apscise X tačke A, lenjir treba postaviti tako da se njegova nulta
234 235
Iz te sličnosti sledi:
OA : X = OA1 : AtB1.
odnosno
OA
X= AiB1--
0A1
Pošto duži AiB1 odgovara na zemljištu 1000 m (strana kvadra-
ta kilometarske mreže), a duž OA1 na aerofoto-snimku iznosi 100
mm, to je:
OAmm
X = 1000 m = 10 X OA m
lOOmm
Analogno se može dokazati da je pri drugom položaju lenjira:
Y = 10 X OAm
Iz prethodnog se vidi da koordinatna mreža na aerofoto-snim-
ku služi za određivanje pravouglih koordinata tačaka, a preko njih,
za vezivanje elemenata borbenog poretka, pokazivanje ciljeva, za
prenošenje tačaka sa aerofotosnimka na kartu i drugo.
Tačnost koordinata očitanih sa aerofoto-snimaka zavisi od tač­
nosti aerofoto-snimka, konstrukcije koordinatne mreže na njemu
i samog očitavanja na aerofotosnimku.
2) PRENOŠEN.TE TACAKA SA AEROFOTO-SNIMAKA NA
KARTU. Pri dešifrovanju aerofoto-snimaka često se javlja potreba
da se neki objekti i detalji prenesu sa aerofoto-snimka na kartu.
To su, u prvom redu, taktički objekti neprijatelja otkriveni deši-
frovanjem ili noviji podaci o zemljišnim objektima kojima kartu
treba dopuniti. Pored prenošenja tačaka pomoću pravouglih koor-
dinata. često se l_)rimenjuju i sledeći jednostavni načini: ocenom
odoka, odtneravanjem odstojanja i presecanjem.
O c e na od oka je najjednostavniji i najbrži način preno-
šenja tačaka sa aerofoto-snimka na kartu. Za to je potrebno uočiti
na aerofoto-snimku i na karti iste tačke, linije i konture i u odnosu
na njih oceniti položaj tačke koja se sa aerofoto-snimka prenosi
na kartu. Za orijentaciju treba se koristiti i koordinatnom mrežom,
ako je konstruisana na aerofoto-snimku. Nanetu tačku (objekat,
detalj) na kartu treba označiti odgovarajućim topografskim ili tak-
tičkim uslovnim znakom.
O d m e r a v a n j e o d s t o j a n j a se koristi za prenošenje
tačaka sa aerofoto-snimka na kartu kada se one nalaze duž neke
jasno izražene linije (puta, reke, proseke i sl.). Ako se, na primer,
neka tačka na aerofoto-snimku nalazi pored puta, na aerofoto-snim-
ku i karti treba identifikovati najbližu zajedničku tačku (most, ra-
236
skrsnicu i sl.) na tom putu. Zatim treba na aerofoto-snimku odre-
diti odstojanje tražene od zajedničke tačke i to odstojanje naneti
na kartu. Pri tom je najlakše ako se koristi proporcionalni ra-
zmernik.
M e t o d p r e s e c a n j a se primenjuje kada je aerofoto-sni-
mak siromašan detaljima, pa se ne mogu dovoljno tačno primeniti
prethodni načini. U tom slučaju potrebno je na aerofoto-snimku i
karti uočiti dve-tri zajedničke tačke, po mogućtvu što bliže traže-
noj. Otvorom šestara treba obuhvatiti rastojanje zajednička tačka
- tražena tačka, pretvoriti ga (na proporcionalnom razmerniku) u
razmer karte i sa tim otvorom šestara na karti opisati odgovara-
jući luk. Isto to ponoviti pomoću druge zajedničke tačke. U preseku
lukova na karti je položaj tražene tačke. Treća zajednička tačka
služi samo za kontrolu tačnosti rada. Zajedničke tačke na aerofo-
to-snimku i karti treba birati tako da se u traženoj tački dobije
lučni presek pod što povoljnijim uglom.
Tačke se sa aerofoto-snimka mogu preneti na kartu i na druge
načine: konstruisanjem odgovarajućih mreža na aerofoto-snimku i
karti radi približavanja tački koja se prenosi, pomoću providne
hartije (metod Bolotova) kao što se ovim načinom određuje stajna
tačka na karti i drugi. Međutim, treba se uvežbavati u primeni jed-
nostavnijih načina prenošenja tačaka sa aerofoto-snimka na .kartu
(i obratno), u prvom redu, ocenom odoka.
3) ŠKOLSKA TERENSKA VEŽBA SA AEROFOTO-SNIMCI-
MA. Potpunijem shvatanju suštine prikazivanja reljefa zemljišta
izohipsama, sticanju prostorne predstave o zemljištu pri čitanju
topografske karte ili aerofoto-snimaka i obuci u terenskom dešif-
rovanju aerofoto-snimaka veoma dobro doprinosi školska terenska
vežba: prikazivanje reljefa zemljišta izohipsama na aerofoto-snim-
ku. Za to je najbolje koristiti se aerofoto-snimcima razmera oko
1 : 10 000, izrađenim na matiranom foto-papiru da bi se po njima
moglo crtati olovkom. Vežba se sastoji iz dva dela: pripremnih ra-
dova i rada na zemljištu.
(1) Pripremni radovi. Pre izlaska na zemljište svaki aerofoto-
-snimak treba pripremiti. Ta priprema se sastoji u sledećem:
a) Ograničiti na topografskoj karti (razmera 1 : 25 000 ili
1 : 50 000) površinu obuhvaćenu aerofoto-snimkom.
b) Unutar ograničenog dela na karti označiti karakteristične
linije (vododelnice - tankim neprekidnim linijama, vodoslivnice
- tankim isprekidanim linijama) i karakteristične tačke duž tih
linija (vrhove, sedla, podnožja, pregibe na stranama i dr.), nasto-
237
jeći da među označenim susednim tačkama bude manje-više rav- ocrtavanje izohipsi koje izražavaju odgovarajuće reljefne oblike.
nomeran nagib. d) Ocenjujući odoka visinske razlike tačaka na zemljištu,
c) Preneti sa karte na aerofoto-snimak označene karakteri- odrediti visinu svoje stajne tačke i visine tačaka neophodnih za
stične linije i tačke. Ako se na aerofoto-snimku dobro raspoznaju iscrtavanje izohipsi na aerofoto-snimku. Posmatrajući zemljište,
reljefni oblici, tačke i linije treba preneti odoka, koristeći se iden- označiti izohipse među susednim visinskim tačkama i iscrtati ih na
tičnim tačkama, linijama i konturama na karti i aerofoto-snimku. delu posmatranog zemljišta. Za ekvidistanciju je najbolje usvojiti
Ukoliko se na aerofoto-snimku ne raspoznaju reljefni oblici, tačke 5 ili 10 m. Istovremeno treba i dešifrovati zemljišne objekte· i de-
i linije sa karte treba preneti na aerofoto-snimak pri stereoskop- talje i iscrtavati ih odgovarajućim uslovnim znacima.
skom posmatranju aerofoto-snimka ili na neki od poznatih drugih e) Po završenom radu na prvoj stajnoj tački, izabrati sledeću
načina. stajnu (radnu) tačku, obično na odstojanju 200-400 m od prethod-
d) Odrediti po izohipsama na karti visine prenetih tačaka i ne. Pri prelasku sa tačke na tačku crtež treba dopunjavati deta-
ispisati ih na aerofoto-snimak u celim metrima; ljima koji se naknadno uoče na zemljištu.
Gustina ovih visinskih tačaka na aerofoto-snimku zavisi od Na sledećoj stajnoj tački rad je isti kao i na prethodnoj. Na
karaktera odgovarajućeg zemljišta. Ukoliko su reljefni oblici krup- kraju treba definitivno oformiti crtež: .podebljati glavne izohipse,
niji i pravilniji, potrebno je manje visinskih tačaka i obratno - na ispisati kote izohipsi, iscrtati padnice, ulepšati izvesne uslovne
zemljištu sa blažim i sitnijim reljefnim oblicima ili jako isprese- znake, ispisati odgovarajuće nazive, opisati crtež i drugo što je
canim reljefom, visinskih tačaka treba više. Prosečno na jedan potrebno.
aerofoto-snimak (razmera 1 : 10 000 i formata 18 X 18 cm) mane- Za sve vreme rada treba upoređivati aerofoto-snimak i crtež
varskog zemljišta potrebno je oko 40 visinskih tačaka. na njemu sa odgovarajućim zemljištem i kartom odgovarajućeg
Pripremajući aerofoto-snimak za rad, treba utvrditi i redosled zemljišta.
rada na zemljištu. Za to je potrebno izabrati početnu stajnu tačku
i najpogodniju marš-rutu kretanja na zemljištu. Marš-rutu treba
birati tako da se većina reljefnih oblika može prikazati izohipsama
posmatrajući ih odozdo.
Za rad na zemljištu potrebno je, pored pripremljenog aero-
foto-snimka i karte, imati: planšetu za aerofoto-snimak od običnog
kartona, busolu, šestar, običnu olovku i gumu. Mogu se koristiti i
olovke u boji.
(2) Rad na zemljištu. Redosled rada na prvoj stajnoj tački je
sledeći:
a) Identifikovati na aerofoto-snimku svoju stajnu tačku i upo-
znah reljefne oblike i zemljišne objekte, raspoređene do na 300 m
oko stajne tačke.
b) Orijentisati .aerofoto-snimak po linijama i pravcima na
zemljištu, na potpuno isti način kao što se orijentiše karta. Na ori-
jentisani aerofoto-snimak postaviti busolu i ucrtati pravac magnet-
nog meridijana tako da se po njemu aerofoto-snimak može orijen-
tisati busolom na sledećim stajnim tačkama.
c) Uočiti na ze:qiljtštu karakteristične linije i tačke prenete
sa karte na aerofoto-snimak, kao i odgovarajuće reljefne oblike i
pravce glavnih nagiba njihovih strana; uočiti na zemljištu približno

238 239
 LITERATURA

1) By5HOB, KpeMn, KaJm:mrn, llIJieHHl1KOB, BOEHHA.H TOilOfPA-

<PY.I.H, MocKsa - 1964.
2) By6aos, KpeMn, <PoJIMMOHOB, BOEHHAH TOITOrPA<PY.IH, Moc-
KBa - 1953.
3) JiaxMH, Bbl30B, I1p11~ena, BOEHHAH TOIIOrPA<PJ1H, MoCKBa
- 1963.
4) faMe3o, fosopyx11tt, CITPABO'tJHJ1K O<PY.IIJ;EPA IIO BOEHH01'4
TOilOfPA<PJ1J1, MocKBa - 1963.
5) lll;e6aJIMH, BOEHHA.H TOITOfPA<PY.IH, 1946.
6) Ka3a'IKOB, BOEHHAH TOIIOfPA<PMH, 1930.
7) TeJientteB, BOEHHAH TOIIOfPA<Plii.H, MoCKBa - 1956.
8) Po~11H, OPMEHTJ1POBAHME HA MECTHOCTY.I, MocKsa
- 1964.
9) ID;ep6attb, IIOCOBME IIO METO)J;Y.IKE TOIIOfPA<PJ1'tJECK01'4
no.n;rOTOBKM, MoCKBa - 1963.
10) TOPOGRAFIJA, izdanje Geografskog instituta JNA, Beograd
- 1955.
11) ČITANJE KARATA, izdanje Geografskog instituta JNA, Beo-
gr.ad - 1947.
12) OPŠTI POJMOVI O RELJEFU ZEMLJINE POVRŠINE, izda-
nje Geografskog instituta JA, Beograd - 1951.
13) Obradović, KORIŠĆENJE KARTE I GRAFIČKIH RADOVA U
ZEMALJSKOJ ARTILJERIJI (skripta), izdanje AŠCZA, 1960.
14) Arsić, ČITANJE KARATA I AEROFOTO-SNIMAKA, Beograd
- 1960.
15) KOMANDNO-šTABNA RATNA SLUZBA, izdanje DSNO, 1967.
16) Milićević, Zlatković, Jan, DEŠIFROVANJE AEROFOTO-SNI-
MAKA, izdanje RV - 1963.
17) Marković, OSNOVI OPšTE FIZIČKE GEOGRAFIJE I GEO-
MORFOLOGIJE, Beograd - 1964.
18) šobić, MATEMATIČKA KARTOGRAFIJA, izdanje Geograf-
skog instituta JNA, 1955.
19) Jadrijević, Vujičić, Jelača, Orlović, OPšTA TAKTIKA KOP-
NENE VOJSKE, Beograd - 1964.
20) VOJNI REČNIK, izdanje DSNO, 1967.

240
 SADRŽAJ

strana
UVOD. 5
I - OSNOVNI POJMOVI O ZEMLJIŠTU
1. - Topografski elementi zemljišta . 11
1) Reljef zemljišta . 11
(1) Osnovni oblici u reljefu zemljišta . 13
(2) Specifični oblici u reljefu zemljišta . 22
2) Zemljišni objekti . 28
2. - Taktičke osobine zemljišta 28
1) Prohodnost zemljišta . 28
2) Preglednost zemljišta . 31
3) Zaštitne osobine zemljišta 32
4) Geološke osobine i ekonomsko stanje zemljišta 34
3. - Topografsko-taktičke kategorije zemljišta . 36
1) Manevarsko zemljište 37
2) Planinsko zemljište 38
3) Kraško zemljište . 40
4) Pošumljeno zemljište 42
5) Močvarno zemljište 44

II - JEDNOSTAVNI NAOINI MERENJA I ORIJENTACIJE NA

ZEMLJIŠTU
1. - Uglovna i linijska merenja na zemljištu . 46
1) Jednostavni načini merenja uglova na zemljištu 46
(1) Merenje uglova ručnim dvogledom . 47
(2) Merenje uglova priručnim predmetima . 48
(3) Određivanje uglova nagiba u reljefu zemljišta . 49
2) Jednostavni načini merenja dužina na zemljištu 52
(1) Ocena odstojanja odoka . 52
(2) Ocena odstojanja na sluh 54
(3) Određivanje odstojanja po brzini zvuka 55
(4) Određivanje odstojanja pomoću linijskih uglovnih
dimenzija osmatranog objekta 56
(5) Merenje rastojanja koracima 59
 2. - Orijentacija na zemljištu bez karte .
59 topografskim kartama 139
1) Izbor i korišćenje orijentira . 3) Priprema topografskih karata za korišćenje 143
61
2) Busola kao pribor za orijentaciju 2. - Merenja na karti (kartometrija) 147
62
(1) Ručna busola M. 53 . . . .
63 1) Određivanje po karti položaja tačaka na zemljištu . 147
(2) Praktičan rad sa busolom M. 53 .
65 (1) Merenje pravouglih koordinata tačaka koordinato-
3) Geog~.afska orijentacija po nebeskim telima i znacima na merom 148
zemlJištu .. . (2) Očitavanje apsolutnih visina tačaka . 149
70
(1) Pronala~en~e prav~a ~eve.ra {juga) po Sun~u : : 70 2) Određivanje po karti dužina na zemljištu 151
(2) Pronala~en~e pravca severa po Polarnoj zvezdi . 71 (1) Određivanje po karti dužina pomoću lenjira i brojnog
(3) Pronala:en~e pravca severa (juga) po Mesecu . . 72 razmera karte . 152
(4) Pron,alazenJe pravca severa (juga) po objektima (2) Određivanje po karti dužina pomoću šestara i ra-
znacuna na zemljištu . 73 zmernika . 152
4) Automatski pribori za orijentaciju (3) Merenje po karti dužina pomoću kurvimetra 154
74
(4) Određivanje dužina iz koordinata tačaka . 164
III - TOPOGRAFSKE KARTE 3) Merenje po karti horizontalnih uglova . 159
(1) Merenje po karti magnetnih azimuta pomoću busole 161
1. - Pojam i osobine karata uopšte (2) Merenje uglova pomoću tetivnog uglomera . 162
77
1) Razmer karte . 4) Određivanje po karti vertikalnih uglova 164
77
2) Projekcija karte (1) Određivanje po karti mesnih uglova 165
(1) Oblik i dimenz.ije 'ze~lji~og · elipsoida . . . 81 (2) Određivanje po karti uglova nagiba 166
82
(2) Osnovne tačke, linije i ravni Zemlji.nog elipsoida 83 5) Proveravanje po karti dogledanja tačaka na zemljištu 168
(3) Kartografske projekcije . . . . . • (1) Grafički načini provere dogledanja tačaka . 169
04
3) Podela karte na listove i njihovo označavanje . (2) Proveravanje dogledanja tačaka računskim putem 170
93
4) Kartografski uslovni znaci . 6) Određivanje po karti nevidljivog polja . 172
95
'Z) Određivanje površina po karti . 174
2. - Sadržaj topografskih karata . .
98
1) Prikaz i čitanje reljefa na karti . . . . 3. - Orijentacija na zemljištu pomoću karte 175
98 175
2) Prikaz zemljišnih objekata na topografskim kartama . 1) Orijentisanje karte
(1) Hidrografija . . . . . . 107 2) Određivanje stajne tačke po karti . 178
(2) Suvoz.emne komunikacije . 107 3) Upoređivanje sadržaja karte i odgovarajućeg zemljišta 184
110 4) Održavanje pravca kretanja pomoću karte . 185
(3) NaselJena mesta i pojedinačni objekti .
(4) Granice i ograde . . . . . . 117
122 4. - Korišćenje topografskih karata kao osnove za izradu bor-
(5) Vegetacioni pokrivač tla (rastinje) . . .
123 benih dokumenata 187
3) Geodetske tačke i koordinatne mreže na karti 188
(1) Geodetske tačke . · 125 1) Radna karta
(2) Geografska koordi~at~a ~reŽa · 126 2) Skice i šeme 191
(3) Pravougla koordinatna mreža 127 (1) Izrada skice-šeme po karti 192
129 (2) Izrada skice-šeme snimanjem odoka 195
4) Vanokvirni sadržaj na karti .
132
3. - Osnovna pođela i namena topografskih karata V - AEROFOTO-SNIMCI I NJIHOVO KORišCENJE
133
1. - Osnovne osobine aerofoto-snimaka . 199
IV - KORišCENJE TOPOGRAFSKIH KARATA 1) Vrste aerofoto-snimanja i aerofoto-snimaka 200
1. - Opšta uputstva za korišćenje topografs.kih karata . 138
2) Projekcija aerofoto-snimaka . 204
3) Deformacije slike na aerofoto-snimcima . 205
1) Citanje topografskih karata . 207
138 4) Razmer aerofoto-snimaka . .
2) Opšti pokazatelji za proučavanje i pro~en~ z~ml;išt~ po 5) Stereoskopsko posmatranje aerofoto-snimaka 210
 I
6) Količina aerofoto-snimaka za datu površinu zemljišta . 212
2. - Dešifrovanje aerofoto-snimaka .
1) Osnovni demaskirajući znaci .
213
214
t:5
2) Dešifrovanje reljefa zemljišta 217
3) Dešifrovanje zemljišnih objekata . . . 219
(1) Površinske. vode i hidrotehnički objekti . 219
(2) Vegetacioni pokrivač tla . 222
(3) Suvozemne komunikacije 223
(4) Naseljena mesta i pojedinačne zgrade 225
4) Dešifrovanje vojnih objekata . 225
(1) Fortifikacijski objekti i prepreke . 226
(2) Ljudstvo i tehnika 228
3. - Korišćenje karte pri radu sa aerofoto-snimcima 230
1) Priprema aerofoto-snimaka za rad . 230
(1) Ocena tačnosti aerofoto-snimaka 230
(2) Vezivanje aerofoto-snimaka za kartu 231
(3) Konstruisanje pravca severa na aerofoto-snimku . 232
(4) Konstruisanje koordinatne mreže na aerofoto-snimku. 233
2) Prenošenje tačaka sa aerofoto-snimka na kartu 236
3) Školska terenska vežba sa aerofoto-snimcima 237
(1) Pripremni radovi 237
(2) Rad na zemljištu 238

PRILOZI
Prilog I - Isečak topografske karte razmera 1 : 25 000
Prilog II - Isečak topografske karte razmera 1 : 50 000
Prilog III - Isečak nove topografske karte razmera 1 : 50 000
Prilog IV ---,- Isečak topografske karte razmera 1 : 100 000
Prilog V - Isečak nove topografske karte razmera 1 : 100 000
Prilog VI - Isečak topografske karte razmera 1 : 200 000