Εισαγωγή στη Λατινική Γλώσσα και Γραμματεία (7.10.

2019)
Μάθημα 2ο
ΕΠΟΣ (Μέρος Πρώτο)

Μυθολογικό και Ιστορικό

Το Ρωμαϊκό έπος από τις απαρχές και σε όλη τη διάρκεια της πορείας του διαμορφώνεται
ανταγωνιστικά προς τα Ομηρικά έπη.
Τα τρία σημαντικότερα Ρωμαϊκά έπη συνδέονται άμεσα με ένα μεγάλο αγώνα: μετά τον
πρώτο Καρχηδονιακό πόλεμο ο Ναίβιος γράφει το Bellum Poenicum, μετά τον δεύτερο
Καρχηδονιακό πόλεμο ο Έννιος γράφει τα Annales (AUC – 187 π.Χ.), μετά τους
εμφυλίους πολέμους της Ύστερης Ρεπουμπλικανικής περιόδου, ο Βιργίλιος γράφει την
Αινειάδα.

Livius Andronicus (c. 285-204 π.Χ.)

O πρώτος Ρωμαίος λογοτέχνης (κατά την παράδοση, Έλληνας στην καταγωγή,
αιχμαλωτίστηκε από τους Ρωμαίους)
Έγραψε το πρώτο έπος στα λατινικά, την Odusia, μετάφραση/διασκευή της Οδύσσειας.
Μέτρο: σατούρνιος στίχος.
Επέλεξε την Οδύσσεια α) θεματολογία (είναι κομμάτι της ιταλικής προϊστορίας), β)
αρχαιότητα, γ) επήρεια από ελληνιστική σχολική πρακτική: ο Όμηρος ήταν το βασικό
σχολικό ανάγνωσμα στα χρόνια του Λίβιου στην Ελλάδα.

Gnaeus Naevius

Bellum Poenicum. Ιστορικό έπος, σε σατούρνιο στίχο (7 βιβλία). Προσωπική μαρτυρία-

εμπειρία. Συνένωση σύγχρονης ιστορίας και ελληνικής μυθολογίας, ρωμαϊκού και
ελληνικού υλικού.
Εισάγει τον Αινεία στη Ρωμαϊκή μυθολογική προϊστορία: Η αφορμή του πολέμου είναι ο
Αινείας.
Βασίζεται τόσο σε προσωπικές εμπειρίες, όσο και σε άλλες αφηγήσεις συγχρόνων.
 Quintus Ennius

 Θεωρείται ο πατέρας του Ρωμαϊκού έπους.

 Εισάγει το δακτυλικό εξάμετρο
 Έγραψε τα Annales (Χρονικά), ιστορικό έπος (18 βιβλία): ένα χρονικό για τη Ρώμη
από τις απαρχές της πόλης (ab urbe condita) μέχρι τις μέρες του (παραλείποντας τα
γεγονότα του Α Καρχ. Πολέμου, τα οποία είχε καλύψει ο Ναίβιος).
 Θεωρεί τον εαυτό του μετενσάρκωση του Ομήρου («Όνειρο του Έννιου»)
 Χρησιμοποιεί όλα τα στοιχεία της ομηρικής τεχνικής (όνειρα, λόγοι, μονομαχίες,
παρομοιώσεις), αλλά ταυτόχρονα δίνει έμφαση στην προσωπική του συμβολής
(εμφανίζεται ο ίδιος και μιλά σε πρώτο πρόσωπο στην αρχή και στο τέλος)
 Πήγες του είναι οι ίδιες με αυτές των πρώτων ιστοριογράφων, δηλαδή τα Χρονικά
των Ρωμαίων ιερέων (annales maximi), τα ομηρικά ποιήματα, και γενικότερα τα
ελληνικά έπη, η προσωπική του εμπειρία, και διάφορες ρωμαϊκές γενεαλογίες και
οικογενειακά χρονικά αριστοκρατικών οικογενειών.
 Έμφαση στην προβολή exemplorum virorum (παραδειγμάτων ανδρών – μοντέλων
προς μίμηση), αλλά και σε γεγονότα πατριωτικής σημασίας με στόχο την διαμόρφωση
και τη ενίσχυση του αναδυόμενου Ρωμαϊκού εθνικού φρονήματος.
 Αν και οι μεταγενέστεροι ποιητές τον θεωρούσαν τραχύ και άκομψο υφολογικά, όλοι
τους εμπνεύστηκαν σε σημαντικό βαθμό από το έργο του.

Publius Vergilius Maro (70-19 π.Χ.)

Βιογραφικά: Από εύπορη οικογένεια της Μάντουα (Β. Ιταλία), που όμως έχασε την
περιουσία της κατά τον Τρίτο Εμφύλιο Πόλεμο της Ύστερης Ρεπουμπλικανικής
Περιόδου (42-41). Πολύ καλή μόρφωση, ιδιαίτερα στη φιλοσοφία. Αν και ο δάσκαλός
του ήταν Επικούρειος, ο ίδιος ελκύεται από τον Στωικισμό.
Αρρώστησε εν πλω στη διάρκεια ταξιδιού του στην Ελλάδα, και πέθανε κατά την
αποβίβασή του στο Brundisium.
1. Πολιτικά χαοτικό κλίμα (Εμφύλιοι Πόλεμοι—Julius Caesar)
2. Παρακμή και οριστική πτώση της Respublica (Άνοδος του Αυγούστου, το ιδεολογικό-
πολιτικό σύνθημα της respublica restituta και προοδευτική αλλαγή του πολιτεύματος)
3. Η πολιτική συγκυρία επηρεάζει τον Βιργίλιο (η γη στην περιοχή της Mantua
δημεύεται και μοιράζεται με κλήρο στους στρατιώτες του Αυγούστου και του Αντωνίου
μετά την ήττα των Καισαροκτόνων Βρούτου και Κάσιου το 42)

Έργα:
Υπόλοιπα Έργα
1. “Ecloguae” ~ (ca. 42-38)
a. 10 σύντομα ποιήματα σε δακτυλικό εξάμετρο
 b. Βουκολική ποίηση
c. Πολιτική θεματολογία
. 2. “Georgica” (ca. 31-29)
a. Μεγαλύτερα σε έκταση ποιήματα (τέσσερα βιβλία σε δακτυλικό
εξάμετρο)
b. Υποτίθεται ότι περιελάμβαναν διδακτικές οδηγίες προς τους γεωργούς
c. Περιέχουν μυθολογικά θέματα και υπαινιγμούς στη σύγχρονη πολιτική
κατάσταση

Μάθημα 3ο (14.10.2019)
Αινειάδα (Aeneis) 29-19 π.Χ.
Ηρωικό έπος. 12 βιβλία. Συνδυασμός Ιλιάδας και Οδύσσειας (6+6). Δακτυλικό εξάμετρο
μέτρο.
Βασικό πρότυπο ο Όμηρος αλλά και η ελληνιστική ποίηση και ποιητική Στόχος:
aemulatio (δημιουργικός ανταγωνισμός σε επίπεδο ευφυίας και ταλέντου). Το έργο
έμεινε ανολοκλήρωτο (μισοί στίχοι – ανακόλουθα στην πλοκή)
Περιεχόμενο
 1-6: Το θαλάσσιο ταξίδι του Αινεία από την Τροία μέχρι τις ακτές της K. Ιταλίας
= (Βιργίλεια ‘Οδύσσεια’)
Αρχή: ο θυμός της Juno (βιβλίο 1) πρβλ. Αρχή Ιλιάδας: ο θυμός του Αχιλλέα
 7-12: Ο πόλεμος των Τρώων και των Ιταλών μέχρι την αποδοχή της
ανωτερότητας και ηγεσίας του Αινεία
(Βιργίλεια ‘Ιλιάδα’)
Τέλος: η συμφιλίωση της Juno (βιβλίο 12) πρβλ. Τέλος Ιλιάδας: η συνάντηση Αχιλλέα-
Πρίαμου

Πριν πεθάνει, ζήτησε να καεί το έργο του. Εκδόθηκε μετά το θάνατό του, από τους
Βάριο και Τούκκα, τους εκτελεστές της διαθήκης του, κατ’ εντολή του Αυγούστου.
Περιεχόμενο: Το ταξίδι του Αινεία από την Τροία στη Ρώμη (οι περιπέτειες στη διάρκεια
της πορείας τους στη Μεσόγειο, και οι πόλεμοι ενάντια στους ντόπιους κατοίκους του
Λατίου μετά την άφιξή τους.
Βασικά θέματα-Ερμηνευτικές Παράμετροι:
 Ο μύθος του Αινεία και η επιλογή του – η σχέση Αινεία με Αύγουστο.
 Το θέμα του πεπρωμένου (fatum), της ευθύνης του ηγέτη. Έμφαση στην σημασία της
αποστολής, στην προάσπιση του συνόλου σε βάρος του ατόμου.
 Έμφαση στον παραδοσιακό κώδικα αξιών της Ρωμαϊκής δημοκρατίας (mos maiorum),
ο οποίος επανέρχεται και διαφημίζεται δυναμικά από την ιδεολογία της πολιτικής του
 Αυγούστου (αρετές του mos maiorum=pietas, fides, iustitia, virtus, constantia).
Ιδιαίτερη έμφαση στην pietas (ευσέβεια): pius Aeneas vs. Ἀχιλλεύς, Οδυσσέας και το
ομηρικό κλέος.
 Παραγκωνισμός των θεών-διαχωρισμός του θείου και του ανθρώπινου κόσμου.
 Υιοθέτηση πολλών επεισοδίων του Ομήρου (επίσκεψη στον Άδη, αγώνες προς τιμή
νεκρού συντρόφου, μονομαχίες ηρώων, κορύφωση με τη μονομαχία μέχρι θανάτου
των δύο μεγάλων αντιπάλων του έπους, του Αινεία και του Ιταλού πρίγκιπα Τύρνου).
 Άλλες πηγές εκτός από τον Όμηρο: Ελληνική τραγωδία (Αισχύλος, Σοφοκλής,
Ευριπίδης), Ρωμαϊκό έπος (Ναίβιος και Έννιος), Ελληνιστική λογοτεχνία
(Καλλίμαχος, Απολλώνιος Ρόδιος), αλλά και λυρική Ρωμαϊκή ποίηση (Κάτουλλος).
 Αινείας – Αντιήρωας ή Νέου Τύπου-Ρωμαϊκού-Ήρωας;

Οι τρεις Ερμηνευτικές Διαστάσεις της Αινειάδας

 Α. ΠΟΙΗΤΙΚΗ Διάσταση: Βιργίλιος vs. Όμηρος (και ελληνική ποίηση
γενικότερα)
 Β. ΗΘΙΚΗ Διάσταση : Ο Αινείας = επικός ήρωας και φιλοσοφική επίδραση
 Γ. ΠΟΛΙΤΙΚΗ-ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΗ-ΙΣΤΟΡΙΚΗ Διάσταση
 Βιργίλιος και Αύγουστος
 Βιργίλιος και ο Μύθος του Αινεία

Α. ΠΟΙΗΤΙΚΗ ΔΙΑΣΤΑΣΗ
Όμηρος και Βιργίλιος. Aemulatio

Β. ΗΘΙΚΗ ΔΙΑΣΤΑΣΗ
Η παρουσία στον Βιργίλιο Φιλοσοφικού υποβάθρου (το οποίο απουσιάζει από τον
Όμηρο)
Στωική Φιλοσοφία
i. Σχολή η οποία αναπτύχθηκε στα ελληνιστικά χρόνια (Ζήνων) και δίδασκε ότι ο
αυτοέλεγχος, το ισχυρό ήθος / φρόνημα και η αποστασιοποίηση από συναισθήματα που
εξασθενούν ή θέτουν σε πειρασμό τον χαρακτήρα κάποιου, οδηγούν στην καθαρή,
ορθολογική και απροκατάληπτη σκέψη και κρίση.
ii. Έμφαση στο κοινωνικό σύνολο, όχι στον άτομο

Γ. ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΔΙΑΣΤΑΣΗ
Α) Αύγουστος: res publica restituta, novus ordo saec(u)lorum
Novus ordo = νέο έθνος, νέα αρχή
Β) Μύθος του Αινεία. επικός ήρωας – εθνάρχης: Ρωμύλος ή Αινείας;
 a. Αινείας, Ίουλος, Ιούλιοι, Αύγουστος
 b. Πτώση της Τροίας = Πτώση της respublica – ίδρυση της Νέας Τροίας / Ρώμης
= επανίδρυση της Respublica.

Publius Ovidius Naso (43 π.Χ. – 17 μ.Χ.)

 Εξαιρετικός ρήτορας με άριστες σπουδές νομικής. Μεγάλη επίδραση στο έργο

του.
 Όπως και ο Βιργίλιος, δεν επεδίωξε πολιτική σταδιοδρομία.
 Ο κατεξοχήν ποιητής της Ρώμης – πριν να εξοριστεί, δεν είχε φύγει ποτέ του από
την πόλη.
 Στην άνοδο της λογοτεχνικής του καριέρας τον βοήθησε η σχέση του με τον M.
Valerius Messalla Corvinus, αλλά στη συνέχεια, και πριν να καθιερωθεί,
κατόρθωσε να ανεξαρτητοποιηθεί από όλους τους λογοτεχνικούς-πολιτικούς
κύκλους.
 Προσωπικός φίλος του Αυγούστου και του Παλατιού.
 Το 8 μ.Χ. ο Αύγουστος τον εξορίζει στους Tomi στον Εύξεινο Πόντο (τη
σημερινή Κωστάντζα της Ρουμανίας). Ο ίδιος ο Οβίδιος δεν μιλά ποτέ στα Tristia
ex Ponto, για τους ακριβείς λόγους που επέφεραν την εξορία. Αναφέρει μόνο
αόριστα ότι οι λόγοι ήταν δύο: Carmen (Ars Amatoria) et error (;;;)
 Δεν επανέρχεται ποτέ στη Ρώμη-πεθαίνει στους Tomi.

Έργα του (Ελεγεία)

 (Ερωτικά): Amores, Heroides
 (Ερωτικά): Ars Amatoria, Remedia amoris, Medicamina faciei feminae
 Fasti
 Tristia
 Epistulae ex Ponto
 Ibis

Έργα του (Επος)

 Metamorphoses
 Έπος σε 15 βιβλία (12.000 στίχους) με θέμα την ιστορία του κόσμου από τη
δημιουργία του (Κοσμογονία) μέχρι τον θάνατο και την αποθέωση του Ιουλίου
Καίσαρα, και την επικείμενη αποθέωση του Αυγούστου.
 Τα δύο δομικά στοιχεία που διασφαλίζουν συνοχή σε μια πολυθεματική
αφήγηση, χωρίς μια συγκεκριμένη πλοκή, ενότητα, χρόνου και τόπου, και χωρίς
πρωταγωνιστή, είναι α) οι μύθοι, και β) η μεταμόρφωση.
 Την κατάταξη του ποιήματος στο είδος του έπους διασφαλίζει το γεγονός ότι
είναι γραμμένο στο μέτρο του έπους, το δακτυλικό εξάμετρο. Το ηρωικό στοιχείο
απουσιάζει εντελώς – μάλιστα ακριβώς το αντίθετο κυριαρχεί, μια συνεχής
υπονόμευση του παραδοσιακού επικού ηρωισμού.
 Η αφήγηση αποτελείται από 300+ μυθολογικές ιστορίες, όλες εκ των οποίων
εμπεριέχουν τη μεταμόρφωση. Αξιοσημείωτο είναι το ότι το ύφος και ο τόνος της
 αφήγησης διαφέρει από ιστορία σε ιστορία-επικού, ερωτικού, κωμικού, τραγικού,
διδακτικού κλπ τόνου / περιεχομένου ιστορίες.
 Ο ίδιος ο Οβίδιος χαρακτήρισε το έργο του carmen perpetuum et deductum.

 Aemulatio του Ομήρου και του Βιργιλίου πρωτίστως. Το θέμα της Επικής
διαδοχής.

ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΟ ΕΠΟΣ
1. Marcus Annaeus Lucanus (39-65)
 Ισπανός (ανιψιός του ρήτορα και τραγικού ποιητή Σενέκα) – Η αυτοκρατορική
λογοτεχνία χαρακτηρίζεται από την εμφάνιση προικισμένων συγγραφέων υπέρ
των συνόρων της Ιταλίας.
 Φίλος παιδικός του Νέρωνα (ο Σενέκας, ο δάσκαλος του Νέρωνα)
 Εμπλέκεται στη συνομωσία του Calpurnius Piso (65) – αυτοκτονία
 Έργο: Pharsalia (Η Φαρσαλίδα) σε 10 βιβλία. Ιστορικό έπος, με θέμα τον
εμφύλιο πόλεμο ανάμεσα στον Καίσαρα και τον Πομπήιο.
 Επίδοξος διάδοχος του Βιργιλίου, αντλεί από τον Λίβιο, και από τον Καίσαρα
(De bello civili). Στο έπος τόσο ο Καίσαρας όσο και ο Πομπήιος παρουσιάζονται
με μελανά χρώματα. Ο ήρωας είναι ο Cato, ο τελευταίος υπερασπιστής της Res
publica.

2. Silius Italicus (25-101)

 Επίδοξος διάδοχος του Βιργιλίου, αλλά και φανατικός θιασώτης του Κικέρωνα
 Σταδιοδρομία επί Νέρωνος. Αποσύρεται από την πολιτική επί Φλαβίων.
 Στωικός τρόπος θανάτου (αυτοκτονία από ασιτία) για να αποφύγει τον
εξευτελισμό λόγω ανίατης, επώδυνης ασθένειας.
 Έργο: Punica, σε 17 βιβλία. Ιστορικό έπος, με θέμα τον Β Καρχηδονιακό πόλεμο
(218-201 π.Χ.).
 Πρότυπά του οι μεγάλοι επικοί ποιητές προ του Βιργιλίου, δηλαδή ο Έννιος και ο
Ναίβιος

3. Publius Papinius Statius (40-96)

 Ελληνικής καταγωγής, προστατευόμενος του αυτοκράτορα Δομιτιανού
 Έργα: Thebais (Θηβαϊς), Achilleis (Αχηλληϊς). Αμφότερα μυθολογικά έπη. Η
Θηβαίδα έχει ως θέμα τον Θηβαϊκό κύκλο. Πρότυπο είναι βεβαίως η Αινειάδα
του Βιργιλίου και η Ιλιάδα, ενώ αντλεί τη θεματική από τις Ελληνικές τραγωδίες,
και από τις τραγωδίες του Σενέκα.
 Από την Αχιλληίδα έχουμε μόνο 1000 περίπου στίχους. Θέμα η παραμονή του
Αχιλλέα στη Σκύρο (για προστασία), και η κλήση του στην Τροία.

4. Caius Valerius Flaccus (? – 89?)

 Έργο: Argonautica, σε 8 βιβλία. Ημιτελές. Μυθολογικό έπος. Θέμα η
Αργοναυτική εκστρατεία. Πρότυπά του ο Βιργίλιος, ο Απολλώνιος ο Ρόδιος
(έλληνας ποιητής, συγγραφέας έπους με τίτλο Αργοναυτικά), και ο Varro Atacinus
(Ρωμαίος ποιητής που μετέφρασε στα Λατινικά το έργο του Απολλώνιου).