Demografia – podstawowe definicje i pojęcia

Demografia – jest nauką traktującą o prawidłowościach rozwoju ludności w konkretnych

warunkach gospodarczych i społecznych badanego terytorium, zajmuje się statystyczno –
analitycznym opisem stanu i struktury ludności oraz badaniem i oceną zmian wynikających z
dotychczasowego i przewidywanego ruchu wędrówkowego.
Nazwa dyscypliny pochodzi od dwóch greckich słów:
Demos – ludność,
Grapho – piszę.
Zbiorowości ludzkie możemy badać pod względem cech ilościowych oraz jakościowych.
Cechy ilościowe to cechy w stosunkowo łatwy sposób możliwe do zmierzenia i wyrażenia w
stosownych jednostkach.
Cechy jakościowe to cechy niemierzalne lub trudno mierzalne (najczęściej nie posiadające
miana).

W demografii do cech:
• ilościowych zalicza się np. liczba urodzeń, liczba zgonów liczba zawieranych małżeństw,
migracje itp.
• jakościowych zalicza się np. zagadnienia dziedziczenia cech fizycznych i psychicznych,
charakter oraz moralność jednostek i zbiorowości.

Uwzględniając podaną powyżej klasyfikację cech możemy mówić o:

• Demografii ilościowej
• Demografii jakościowej

Dodatkowo możemy wyodrębnić następujące działy demografii:

Demografia matematyczna (demometria) – traktująca o problemie metod pomiaru zjawisk
demograficznych w drodze aplikacji skomplikowanych metod matematycznych,
ekonometrycznych i statystycznych.
Demografia opisowa – traktuje o naukowym opisie zjawisk demograficznych
Demografia analityczna – ustalająca prawidłowości procesów demograficznych i umożliwiająca
dokonywanie prognoz demograficznych.
Demografia ekonomiczna i społeczna – podejmuje analizę wzajemnych związków i zależności
procesów ekonomicznych i społecznych od zjawisk ludnościowych.
Demografia historyczna – podejmuję analizę zjawisk demograficznych należących do przeszłości,
tj. w okresach minionych, przedstatystycznych oraz tych, dla których dane są niepełne lub źródła
informacji są nie do końca potwierdzone.
Demografia porównawcza – bada różnice występujące w stanie, strukturze i ruchach populacji
ludzkich w zależności od różnicujących je czynników.
Demografia potencjalna – rozpatruje zjawiska demograficzne, przyjmując za jednostkę liczenia
nie osobę, a tzw. Osobo-rok. Dla każdego człowieka skonstruowano swoistą „wagę” pomiaru i
oceny procesów demograficznych, zależną od jego płci i ewentualnie innych cech.
Demografia teoretyczna – zajmuje się wyjaśnianiem lub przewidywaniem przebiegu zjawisk
demograficznych i prezentacją ich następstw.

Do podstawowych pojęć wykorzystywanych w demografii zaliczamy:

Płeć – w demografii wiąże się się ze zbiorem cech biologicznych organizmu człowieka
warunkujących jego zdolność do prokreacji. Zdolność do wytwarzania gamet żeńskich
charakteryzuje kobiety, zdolność do wytwarzania gamet męskich zaś mężczyzn.
Wiek – oznacza czas, jaki upłynął od momentu porodu osobnika do momentu obserwacji, określa
się go zwykle w ukończonych latach życia.
Stan cywilny – jest cechą demograficzną różnicującą członków populacji dojrzałych do prokreacji,
zwykle na podstawie kryteriów prawnych. Określa rodzaj związku, jaki łączy osobnika dorosłego
danej płci z innym dorosłym osobnikiem płci przeciwnej.
Przynależność do kohorty – jest cechą członków populacji, którzy doświadczyli określonego
zdarzenia inicjującego proces ludnościowy w tej samej jednostce czasu, np. przynależność do
kohorty urodzonych w 2006 roku oznacza, że członkowie tej kohorty urodzili się w 2006 roku (od
1 stycznia do 31 grudnia tego roku).
Przynależność terytorialna – jest cechą jednostek populacji przypisującą im określone miejsce
zamieszkania, głównie na podstawie kryterium administracyjnego, rzadziej geograficznego lub
etnicznego.
Zawarcie małżeństwa – to akt otworzenia rodziny przez mężczyznę i kobietę, m.in. W celu
prokreacji oraz oraz wychowania potomstwa we wspólnym gospodarstwie domowym.
Rozwiązanie małżeństwa – stanowi finał trwania związku małżeńskiego. Może nastąpić w wyniku
następujących zdarzeń:
• Rozwód,
• Separacja,
• Zgon.
Ciąża – jest skutkiem poczęcia, czyli zapłodnienia kobiety przez mężczyznę, a więc pośrednio
związku między nimi, w tym związku partnerskiego a zwłaszcza małżeństwa.
Poród – to narodziny, choć zgodnie z prawem i tradycją wielu społeczeństw tylko w przypadku
żywo urodzonego dziecka traktuje się je jako narodziny człowieka, czyli podstawowe zdarzenie
demograficzne.
Urodzenie żywe – stanowi fundamentalne (obok zgonu) zdarzenie demograficzne. Powoduje
wzrost liczebności o jedną (lub więcej w przypadku urodzenia bliźniaczego) osobę.
Od 1994 roku w Polsce jako urodzenie żywe traktuje się fakt wykazywania jakichkolwiek oznak
życia (czynność serca, skurcze mięśni szkieletowych, tętnienie pępowiny) przez płód całkowicie
wydobyty z ustroju matki po ciąży w wyniku porodu.
Zgon – czyli śmierć człowieka, stanowi fundamentalne (obok urodzenia) zdarzenie demograficzne,
powoduje on zmniejszenie stanu populacji o jedną osobę, z przyczyn o charakterze biologicznym,
wenątrzpopulacyjnym.
Przybycie migranta – to zdarzenie o podobnym do urodzenia znaczeniu demograficznym.
Oznacza zwiększenie się liczebności populacji o jedną osobę.
Wyjazd migranta – oznacza opuszczenie przez niego obszaru na którym zamieszkiwał. W
demografii ma znaczenie podobne do zgonu, konsekwencją jest zmniejszenie stanu populacji o
jedną osobę.
Starzenie się populacji – to zmiana profilu struktury populacji według wieku i płci, oznacza
długofalowy proces zwiększania się udziału ludności w starszym wieku w całej populacji,
kosztem udziału osób młodych. Jest to proces złożony, na który istotny wpływ wywierają trzy
inne procesy tj. rozrodczości, umieralności i migracji.
Urbanizacja – stanowi długofalowy proces społeczny oznaczający zwiększanie się liczby miast,
ich terytoriów oraz liczby osób w nich zamieszkujących. Jest połączony zwykle ze zmniejszaniem
się ilości osób zamieszkujących na wsi.
Małżeńskość – to proces tworzenia się i rozpadu związków małżeńskich. Obejmuje wzorce
małżeństwa i rozwodu (niekiedy także separacji), tzn. intensywność tych zjawisk, ich zmiany i
zróżnicowanie demograficzne np. według wieku i płci.
Rozrodczość – jest procesem odtwarzania stanu populacji w wyniku strumienia urodzeń. W
konsekwencji rozrodczości przybywa jedynie członków najmłodszej części populacji.
Umieralność – to proces, w wyniku którego na skutek strumienia zgonów następuje ubytek stanu
populacji. Ubytek ten zachodzi wśród wszystkich kategorii wiekowych populacji, choć jego skala
może być między nimi zróżnicowana.
Mobilność terytorialna – oznacza proces przemieszczeń ludności między jednostkami
terytorialnymi wewnątrz obszaru zamieszkiwanego przez daną populację lub między terenami
zamieszkiwanymi przez tą populację a innymi terenami.
Reprodukcja ludności – stanowi proces odtwarzania w czasie stanu liczebnego oraz struktury
demograficznej populacji. W populacji zamkniętej (w której nie występuje migracja) to
reprodukcja stanowi o stanie liczebnym i strukturze populacji.

Demografia jako interdyscyplinarna dziedzina nauki

Związek demografii z:
• socjologią dotyczy badania prawidłowości formowania rodziny i uwarunkowań płodności,
badania migracji i skutków urbanizacji, mobilności społecznej ludności i t p.
• statystyką polega na posługiwaniu się metodami statystycznymi przy pomiarze procesów
demograficznych.
• ekonomią ze względu na zależności rozwoju demograficznego i ekonomicznego oraz ze
względu na fakt, że analizy i prognozy demograficzne wykorzystywane są do tw orzenia
programów rozwoju społeczno- gospodarczego.
• psychologią społeczną dotyczą badań społecznych i kulturowych uwarunkowań postaw
prokreacyjnych.
• medycyną , szczególnie w odniesieniu do określania uwarunkowań przeciętnego dalszego
trwania życia, w badaniach nad śmiertelnością niemowląt, umieralności według przyczyn
zgonów, płodności kobiet itp.
• Powiązana jest równie ż z antropologią, etnografią, genetyką, naukami politycznymi,
geografią i ekologią.

Badania demograficzne
Przedmiotem badań demograficznych są zjawiska masowe występujące w zbiorowościach
ludzi zamieszkujących dane terytorium.
Metodologia badań demograficznych jest zbliżona do metodologii wykorzystywanej w
badaniach statystycznych.

W badaniu możemy wyodrębnić następujące etapy:

• Zgromadzenie danych statystycznych (w tym przypadku danych ludnościowych) przy
wykorzystaniu dostępnych źródeł,
• Analiza zgromadzonych danych za pomocą dostępnych metod,
• Sformułowanie wniosków płynących z badania, i na ich podstawie możliwych sposobów
poprawy sytuacji.

Źródła oraz charakterystyka danych ludnościowych

Podstawą rzetelnie przeprowadzonych badań jest pełna, wiarygodna i dokładna informacja
statystyczna. W demografii wykorzystujemy szereg źródeł danych ludnościowych, możemy do
nich zaliczyć:
• Spisy ludnościowe,
• Bieżącą ewidencję ludności,
• Badania pełne lub częściowe (reprezentacyjne).
• Źródła oraz charakterystyka danych ludnościowych
• Specjalne badania monograficzne, szacunkowe,
• Materiały wtórne.
• Źródła danych
Spis powszechny – to pełne badanie statystyczne, ustalające stan liczebny i strukturę ludności
według określonych cech, w określonym momencie czasu, na określonym terytorium, w drodze
bezpośredniego i indywidualnego uzyskania informacji o wszystkich jednostkach podlegających
badaniu.
Bieżąca ewidencja ludności opiera się na prawno – administracyjnych obowiązkach obywatela i
instytucji państwowych w zakresie rejestrowania zdarzeń demograficznych.
Badanie pełne – polega na zebraniu i wykorzystaniu informacji dotyczących wszystkich
jednostek statystycznych badanej zbiorowości.
Badania reprezentacyjne – ograniczają się do wybrania (wytypowania) z góry założonej lub tylko
dostępnej części jednostek statystycznych, badanej zbiorowości.
Badanie monograficzne – jest badaniem wybranej (wiodącej lub typowej) indywidualnej jednostki
statystycznej, o której sądzimy, że wyniki analizy pozwolą na uogólnienie w stosunku do
pozostałych jednostek populacji (czy subpopulacji).
Badania szacunkowe – mają miejsce wówczas, gdy mamy do czynienia z niepełną informacją
statystyczną. Wykorzystywane są w tym przypadku statystyczno – ekonometryczne metody
uzupełniania brakujących informacji np. w oparciu o analizę tendencji rozwojowej.
Badania anamnestyczne – polegają na uzyskiwaniu subiektywnej informacji o zdarzeniach
demograficznych za dłuższy okres w drodze wywiadu lub ankiety.
Powszechny spis ludnościowy
W zależności od przyjętych założeń możemy wyodrębnić następujące typy spisów
ludnościowych:
• Imienny spis powszechny – jest pełnym badaniem statystycznym, w którym każdą osobę
spisuje się oddzielnie.
• Sumaryczny spis powszechny – polega na spisywaniu osób zamieszkujących mieszkanie
(lub stanowiących jedno gospodarstwo domowe).
• Spis ewidencyjny – wykorzystuje dane zawarte w bieżącej ewidencji ludności i może
wystąpić w postaci ujmującej całą ludność kraju (lub jej część), umieszczoną w rejestrach
mieszkańców zameldowaną na pobyt stały lub czasowy.
• Spis reprezentacyjny – zwany także mikrospisem jest przeprowadzany między spisami,
dotyczy wybranej jednostki administracyjnej kraju
• Spis próbny – poprzedza mniej więcej o dwa lata spis powszechny. Przeprowadzany jest w
celu weryfikacji narzędzi badawczych spisu.

Zasady spisu powszechnego

Centralizacja – zarządzenie spisu jest decyzją rządu. (Prezes GUS jest jednocześnie Generalnym
Komisarzem Spisowym).
Powszechność – dane spisu obejmują wszystkich obywateli kraju.
Bezpośredniość – informacja statystyczna jest uzyskiwana w drodze bezpośredniego, osobistego
kontaktu rachmistrza spisowego ze spisywaną osobą.
Imienność – każda osoba zamieszkująca mieszkanie spisywana jest oddzielnie, z imienia, nazwiska
oraz badanych cech.
Jednoczesność – badanie przeprowadzone jest w jednym (ściśle określonym momencie) na terenie
całego kraju.
Statystyczne ujęcie wyników – wyniki spisów są ujmowane w zestawienia zbiorcze i publikowane
zgodnie z ogólnokrajowymi zasadami.
Regularność i komparatywność – zgodnie z zaleceniami ONZ spisy powszechne należy
przeprowadzać minimum raz na 10 lat, w terminie umożliwiającym międzynarodową
porównywalność wyników.
Obowiązek zachowania tajemnicy spisowej – dane indywidualne (a w szczególności osobowe)
nie mogą być wykorzystane do innych celów.

Struktura ludności
Do podstawowych struktur demograficznych zaliczamy:
• Strukturę ludności według płci i wieku,
• Strukturę ludności według stanu cywilnego i rodzinnego,
• Strukturę zawodową ludności.
• Struktura według płci i wieku
Struktura ta stanowi podstawę wszelkich analiz i dociekań demograficznych. Znajomość
występujących występujących w niej tendencji pozwala na ocenę potencjału demograficznego
obszarów, których dotyczy, a także tendencji rozwojowych.
Najbardziej znanym, graficznym przedstawieniem struktury według płci i wieku jest
piramida wieku
Struktura według płci i wieku
Wyróżniamy następujące trzy struktury modelowe:
Strukturę progresywną – cechą charakterystyczną tej struktury jest jej klasyczny kształt piramidy,
której szeroka podstawa informuje o licznych rocznikach dzieci i młodzieży (duża liczebność
najmłodszych kohort). Tego typy struktury są charakterystyczne dla eksplozji demograficznych.

Strukturę zastojową – obrazuje ona sytuację wymieralności pokoleń. Zbliżone są pod względem
wartości wskaźnik urodzeń i zgonów, co przesądza o zerowym przyroście naturalnym i tendencji
do starzenia się populacji.

Strukturę regresywną – obrazuje typ ludności starej oraz zawiera w sobie niebezpieczeństwo
wystąpienia zjawiska depopulacji

Struktura według płci

Do podstawowych miar wykorzystywanych do badania struktury ludności według płci
należą:
Współczynnik feminizacji:
Ogólny I typu – określa stosunek liczby kobiet w danym okresie do ogólnej liczby ludności,
Ogólny II typu – określa stosunek liczby kobiet w danym okresie do liczby mężczyzn w tym
okresie.
Współczynnik maskulinizacji:
Ogólny I typu – określa stosunek liczby mężczyzn w danym okresie do ogólnej liczby ludności,
Ogólny II typu – określa stosunek liczby mężczyzn w danym okresie do liczby kobiet w tym
okresie.

Struktura ludności według wieku

W badaniach struktury ludności według wieku stosuje się grupowanie ludności według
wieku dostosowane do konkretnych potrzeb badawczych.
Do najczęściej stosowanych zaliczyć należy klasyfikację:
Podstawową – polega na wyodrębnieniu jednorocznych grup wieku (0,1,2,3,...80 lat i więcej),
zaznaczyć należy, że jest ona jednak mało czytelna i trudna do stosowania uogólnień,
Klasyfikację biologiczną – klasyfikacja ta dzieli populację na trzy podstawowe subpopulacje:
• Dzieci (wiek 0-14 lat),
• Ludność dorosłą (wiek 15-59 lat),
• Ludność w starszym wieku (wiek 60 lat i więcej).
Klasyfikację według grup pięcioletnich – umożliwia ona podział na grupy (0-4,5-9,10-14,...95-99,
100 lat i więcej).
Klasyfikację ekonomiczną – dzieli populację na grupę ludności:
W wieku przedprodukcyjnym (0-17 lat),
W wieku produkcyjnym (18-64),
W wieku poprodukcyjnym (65 lat i więcej).

Decydujący wpływ na strukturę ludności według wieku ma:

• Poziom urodzeń,
• Poziom zgonów,
• Migracje.
• Proces starzenia się ludności
Procesem starzenia się ludności nazywamy wzrost udziału osób starszych (w wieku
powyżej 60 lat) w ogólnej liczbie ludności.
 Najczęściej przyjmuje się następującą klasyfikację pod względem zaawansowania procesu
starzenia się społeczeństw:
udział ludzi starszych:
• <8% - młodość demograficzna
• 8-10% - przedpole starzenia się
• 10-12% - właściwe starzenie się
• >12% - starość demograficzna
wskaźniki:
• Austria 2010 26%; 2030 37%
• Niemcy 2010 27% 2030 36%
• Polska 2010 22% 2030 27%

Migracje uważa się za najważniejszy przejaw przestrzennej mobilności ludności.

Znamienna wydaje się być myśl sformułowana przez prekursora badań nad migracjami –
E.G. Ravensteina: Migracja oznacza życie i postęp, ludność zasiedziała – stagnację.
Migracjami (lub wędrówkami) ludności nazywamy całokształt przesunięć prowadzących do stałej
lub okresowej zmiany miejsca zamieszkania osób.
Najczęściej za akt migracji uważa się zmianę miejsca zamieszkania osoby trwającą dłużej niż jeden
rok.

Oczywistym jest, że przy tak sformułowanej definicji migracji zachodzi konieczność

wyodrębnienia różnych rodzajów migracji.
Do najczęściej stosowanych kryteriów klasyfikacji ruchów migracyjnych zaliczamy:
Czas trwania migracji –
• Migracje stałe (polegające na zmianie miejsca zamieszkania na czas nieokreślony),
• Migracje czasowe (sezonowe lub okresowe), które wiążą się ze zmianą miejsca
zamieszkania na czas określony np. na czas pobierania nauki, oddelegowanie do pracy itp.
• Migracje wahadłowe (codzienne), to szczególny rodzaj ruchu naturalnego ludności,
polegający na codziennych dojazdach do pracy, szkoły, urzędów itp.

Obszar migracji –
• Migracje wewnętrzne (wewnątrz kraju), polegające na zmianie miejsca zamieszkania w
obrębie jednego kraju. Wyróżniamy przy tym następujące kierunki tego typu migracji:
• Migracje międzyregionalne (pomiędzy województwami),
• Wewnątrzregionalne (w obrębie województw),
◦ Migracje ze wsi do miast,
◦ Migracje z miast do wsi,
◦ Migracje z miast do miast,
◦ Migracje ze wsi na wieś.
• Migracje zewnętrzne (zagraniczne), związanie z przekroczeniem granicy państwa – tutaj
możemy wyróżnić:
◦ Emigrację (wyjazdy za granicę na pobyt stały),
◦ Imigrację (przyjazdy do kraju z zagranicy na pobyt stały),
◦ Reemigrację (migracja powrotna) – to powrót emigrantów do kraju po okresowym
pobycie stałym za granicą.
◦ Repatriacja – jest to masowy, zorganizowany przez władze państwowe powrót do kraju
jeńców wojennych, osób internowanych, i innych osób, które opuściły kraj, najczęściej z
przyczyn politycznych.
◦ Deportacja – to przymusowe wydalenie z terytorium kraju (najczęściej dotyczą
nielegalnych imigrantów),
 ◦ Ekspatriacja – to dobrowolne lub przymusowe opuszczenie terytorium swego kraju
(zerwanie z krajem),
◦ Ekstradycja – wydanie przez władze państwowe władzom innego kraju osoby
podejrzanej o popełnienie przestępstwa lub skazanej za nie w kraju żądającym wydania.
◦ Persona non grata – członek personelu dyplomatycznego, którego obecność na
terytorium państwa przyjmującego stała się niepożądana.

Ze względu na motywy migracji –

• Migrację zarobkową,
• Migrację rodzinną,
• Migrację polityczną,
• Migrację religijną,
• Migrację osadniczą,
• Migrację narodowościową,
• Migrację wywołaną osobistymi (psychosocjologicznymi) celami i cechami osób
przemieszczających się.

Ze względu na sposób organizacji migracji –

• Migracje planowe,
• Migracje żywiołowe,
• Migracje nielegalne,
• Migracje dobrowolne,
• Migracje przymusowe,
• Migracje indywidualne,
• Migracje grupowe.

Prawa migracji Ravensteina:

I. Migracja a odległość
Znaczna część migrantów przebywa jedynie krótkie odległości. Im większa będzie odległość
od miejsca emisji migrantów tym ich liczba będzie mniejsza. Dodatkowo migranci przybywający z
dużej odległości będą wybierać jako miejsce osiedlenia duże centra przemysłu lub handlu.

II. Migracja etapowa

Cechą właściwą dla każdego społeczeństwa jest przemieszczanie się ludności w kierunku
centrów przemysłu lub handlu. Mieszkańcy wsi sąsiadujących bezpośrednio z gwałtownie
rozwijającymi się miastami gromadzą się w tych miastach, a na ich miejsce przybywają migranci z
miejscowości bardziej odległych od dużych centrów.

III. Przepływ i przypływ powrotny

Każdy główny przypływ migracyjny generuje przepływ powrotny.

IV. Skłonność do migracji

Mieszkańcy dużych aglomeracji są mniej skłonni do migracji niż mieszkańcy terenów
słabiej zurbanizowanych.

V. Kobiety a migracja
Stwierdza się przewagę kobiet wśród migrantów przemieszczających się na krótkie
odległości.

VI. Wpływ postępu technicznego na migrację

Rozwój przemysłu, doskonalenie i poprawa dostępności środków komunikacji oraz
rozbudowa infrastruktury społecznej i gospodarczej powodują wzrost migracji.

VII. Przewaga motywu ekonomicznego

Motywy o charakterze ekonomicznym, skłonność do poprawy warunków życia są
najsilniejszymi determinantami procesów migracyjnych.

Podstawowymi miarami procesów migracyjnych są:

• Ln – liczba ludzi, którzy napłynęli na dane terytorium w danym czasie,
• Lo – liczba ludzi, którzy opuścili dane terytorium w danym czasie
• Ls – saldo migracji, jest to różnica między liczbą osób, które napłynęły a liczbą osób, które
opuściły dane terytorium
• Ls = Ln - Lo

Obok wspomnianych miar w analizie przepływu migrantów wykorzystuje się:

Współczynnik napływu wędrówkowego – jest to s tosunek liczby osób, które przybyły na stałe
do średniej liczby ludności lub liczby ludności w połowie badanego okresu.
Współczynnik odpływu wędrówkowego – jest to stosunek liczby osób, które wyjechały na stałe
do średniej liczby ludności lub liczby ludności w połowie badanego okresu.
Przyrost wędrówkowy
Współczynnik efektywności migracji - pokazuje ile procent ludności migrującej osiedla się na
danym terenie.

Teorie ludnościowe
Starożytne Chiny, Konfucjusz (551 – 479 p.n.e.) - Filozof chiński i jego uczniowie zajmowali się
koncepcją optimum ludności ,
Postulowali zachowanie właściwej proporcji między ziemią a zaludnieniem ,
Zalecali władzom przemieszczenie ludności z regionów przeludnionych na niedoludnione ,
Zwracali uwagę na czynniki kształtujące przyrost ludności:
Umieralność wzrasta przy niedostatku żywności ,
Przedwczesne małżeństwa powodują wyższą umieralność niemowląt ,
Wojny zmniejszają przyrost liczebny ludności ,
Wysokie koszty ceremonii zaślubin zmniejszają częstotliwość zawierania związków małżeńskich .

Starożytna Grecja, Platon (427 – 347 p.n.e.) – Grecki filozof :

Określił dokładnie, że aby osiągnąć najwyższe dobro w greckim państwie-mieście liczba obywateli
powinna wynosić 5040. Ta liczba obejmuje wyłącznie ludzi wolnych: jest optymalna, jeśli chodzi o
rządzenie państwem. Wraz z niewolnikami liczba ludności wyniesie około 60 tys.
Metody proponowane przez Platona, aby osiągnąć optymalną liczbę obywateli:
W przypadku niedoludnienia zaleca:
• Nagrody ,
• Porady ,
• Nagany dla młodych małżeństw celem zwiększenia liczby urodzeń ,
• Imigracje .
W przypadku przeludnienia proponuje:
• Kontrolę urodzeń ,
• Kolonizację innych obszarów .

Arystoteles (384 – 322 p.n.e.)

Państwo powinno być tak ludne, aby mieszkańcy mogli zażywać radości i odpoczynku ,
Nadmierny wzrost ludności może doprowadzić do zmniejszenia potęgi kraju oraz do
rozpowszechnienia się chorób społecznych ,
Środki zapobiegawcze wzrostowi ludności:
• Porzucanie dzieci ,
• Aborcja .

Starożytny Rzym, Juliusz Cezar (100 – 44 p.n.e.)

Prowadził politykę prorodzinną widząc w dużej liczbie ludności siłę militarną ,

Octavian August (63 p.n.e. – 14 n.e.)

Wydał prawo dyskryminujące finansowo nieżonatych mężczyzn i bezdzietne małżeństwa oraz
przyznawał szczególne przywileje rodzinom posiadającym dzieci .

Chrześcijańskie średniowiecze
Prowadzono politykę propopulacyjną :
Potępiano rozwody, poligamię, aborcję, porzucanie dzieci ,
Zalecano powstrzymywanie się od powtórnych małżeństw ,
Gloryfikowano dziewictwo i celibat ,
Uważano, że nadmierny wzrost ludności jest hamowany przez wojny, epidemie, głód, itp.

Muzułmańskie średniowiecze
Popierano szybki wzrost ludności ,
Twierdzono, że duża gęstość zaludnienia umożliwia lepszy podział pracy, większe militarne i
polityczne bezpieczeństwo .

Arytmetycy polityczni - Kierunek powstał w Anglii w połowie XVII w.

W. Petty (1623 – 1687)
Zajmował się ogólnymi problemami demograficznymi ,
Podkreślał, że ludność jako kapitał ludzki ma ogromne znaczenie ,
Podjął próbę oszacowania wartości kapitału ludzkiego tak samo, jak oszacował wartość dochodu .

J. Graunt (1620 – 1674) – ojciec statystyki i demografii

Prowadził obszerne badania demograficzne, głównie w Londynie ,
Jako pierwszy ustalił prawidłowość takich zjawisk jak:
• Urodzenia wg płci ,
• Stosunek liczby pogrzebów do liczby chrzcin ,
• Stosunek liczby urodzeń do liczby ślubów ,
• Współczynnik płodności ,
• Migracje do miast
• Wpływ wojen na migracje
Głównym jego osiągnięciem było zbudowanie tablic trwania życia .

T.R. Malthus
W 1798 r. sformułował I teorię ludnościową → prawo Malthusa: stwierdził, że liczba ludności
wzrasta w postępie geometrycznym i podwaja się co 25 lat, a produkcja środków żywnościowych
wzrasta w postępie arytmetycznym,
Istnieją dwa rodzaje oddziaływania umożliwiające utrzymanie liczby ludności na tym samym
poziomie:
• Prewencyjne – wynikające z rozumu ludzkiego, tj. możliwości zrozumienia warunków
egzystencji i umiejętności przewidywania skutków swego działania :
• Opóźnianie zawierania małżeństw ,
• Dobrowolny celibat dla ubogich ,
• Pozytywne przeszkody – wynikające z nędzy lub występku :
 • Ciężka praca ,
• Niekorzystne warunki klimatyczne i przyrodnicze ,
• Skrajne ubóstwo, głód
• Złe wychowanie dzieci ,
• Wielkie miasta ,
• Choroby, epidemie ,
• Wojny .
Teoria ta jest oparta na wyspecyfikowanych założeniach i precyzyjnym toku wnioskowania.
Oparta jest na fikcyjnym założeniu, że działa prawo zmniejszających się przychodów z ziemi,
które uniemożliwiają wzrost produkcji artykułów żywnościowych.

Teoria przejścia demograficznego (1929-1945)

W 1929 w amerykańskim czasopiśmie Population ukazał się artykuł W. Thompson ’a,
Francuz A. Landry wprowadza pojęcie rewolucji demograficznej ,
Amerykanin F. Notestein umieszcza w „Population ” swój artykuł ,
W. Thompson analizując zmiany surowych współczynników urodzeń, zgonów i przyrostu
naturalnego stworzył typologię ludności, uwzględniając różne typy reprodukcji,
Landry wprowadził pojęcie rewolucji demograficznej dla określenia zjawiska polegającego na
zerwaniu z odwieczną tradycją niekontrolowanej reprodukcji ludności,
Ostateczne ujęcie teorii jest dziełem F. Notesteina, który sformułował teorię przejścia
demograficznego, obejmując historyczną całość tego procesu.

Faza I – tradycyjna –
charakteryzuje się wysoką
niekontrolowaną płodnością i
umieralnością ,
Faza II – przejściowa –
charakteryzuje się spadkiem
umieralności i rozrodczości ,
Faza III – nowoczesna – faza
kontrolowanej reprodukcji .

Faza I – względna stabilność

stanu ludności, osiągana drogą
wysokiej rozrodczości i wysokiej
umieralności sprawiła, że przyrost naturalny
w niewielkim stopniu odbiega od zera ,
Współczynnik dzietności – 6 dzieci (na 1
kobietę w wieku rozrodczym) ,
Przeciętna długość trwania życia – nie
przekracza 45 lat ,
Faza II – osiągnięcia medycyny i zasięg
oddziaływania służby zdrowia powodują
obniżanie poziomu umieralności i
wydłużenie się trwania życia ludzkiego. W
fazie tej zmniejszenie się umieralności
obserwowane jest przy nadal wysokim poziomie rozrodczości ,
Współczynnik dzietności – 4,5 - 6 dzieci ,
Długość trwania życia – 45 – 65 lat ,
Faza III – faza ta charakteryzuje się zwolnieniem tempa obniżania się poziomu umieralności i
początkowo powolnym, a następnie szybkim spadkiem płodności.
Współczynnik dzietności – 3 - 4,5 dzieci, Długość trwania życia – 55-65 lat,
Na przełomie II i III fazy przyrost naturalny osiąga najwyższy poziom,
Faza IV – następuje nowa stabilizacja ludności przy niskim poziomie umieralności i
rozrodczości, Współczynnik dzietności - poniżej 3 dzieci, Długość trwania życia – przekracza 65
lat

Hipoteza Easterlina
Hipoteza ta powstała pod koniec lat 70 -tych ubiegłego wieku ,
Zakłada ona, że cykliczność w procesie rozrodczym opiera się na mechanizmie
socjoekonomicznym, którego działanie prowadzi do określonych postaw i zachowań
prokreacyjnych,
Zmiany w procesie rozrodczym mają charakter cykliczny, a długość cyklu wynosi od 20 do 25 lat,
Generacje urodzone w okresie wysokiej płodności, biorąc pod uwagę trudne warunki startu i silną
konkurencję na rynku pracy, decydują się na mniejszą liczbę dzieci ,
Z kolei ta mało liczna generacja, dostrzegając niedogodności wynikające z małej liczby
rówieśników, decyduje się na powołanie do życia licznego potomstwa.

Drugie przejście demograficzne

Charakterystyczną cechą drugiego przejścia demograficznego jest spadek płodności poniżej
poziomu gwarantującego ciągłą zastępowalność pokoleń,
W modelu drugiego przejścia demograficznego zmniejszanie się dzietności, przy bardzo niskim
poziomie umieralności, przypisywane jest dążeniu obojga rodziców do osiągnięcia własnych źródeł
dochodów z pracy oraz odpowiedniego wykształcenia i zadowolenia z życia.
Doniosłą rolę zaczynają odgrywać motywacje do stałego podnoszenia poziomu życia rodzinnego.

Procesy przejścia w Polsce

I Etap obejmuje czasy od załamania się wysokiej stopy zgonów do przełomu w wysokiej stopie
urodzeń. I faza przypada więc na lata 1870 –1900 (najwcześniej na Pomorzu, Wielkopolsce,
Śląsku, znacznie później na pozostałych terenach)
II faza charakteryzowała się szybkim spadkiem liczby zgonów, aniżeli urodzeń - zatem coraz
większym przyrostem naturalnym. Faza ta przypada na początek XX wieku – do pierwszej wojny
światowej
III fazę charakteryzował szybszy spadek liczby urodzeń niż zgonów, a w konsekwencji
zmniejszający się przyrost naturalny. Takie zmiany obserwowano w okresie międzywojennym i w
początkowym okresie Polski Ludowej.
Faza III w Polsce uległa wydłużeniu, ze względu na nakładanie się dwóch procesów:
Modernizacji demograficznej ,
Powojennej kompensacji, zwanej wyżem demograficznym .
Obecnie Polska znajduje się w IV fazie przejścia , która zasługuje na szczególną uwagę:
Od połowy lat 80. (od 1984r.) pojawiły się przesłanki radykalnego osłabienia dynamiki
demograficznej - spadek ten odpowiada ogólnej tendencji fazy przejścia, notuje się jednak wzrost
umieralności - szczególnie w wieku produkcyjnym, wzrost zgonów kobiet - obserwuje się zjawiska
które są nieoczekiwane z punktu widzenia teorii przejścia demograficznego w końcowej fazie.
Można to uznać za fenomen światowy.
W roku 1999 przyrost naturalny w Polsce był zerowy, w roku 2006 przyrost naturalny oscyluje
wokół 0. Można spodziewać się dalszego spadku przyrostu naturalnego w Polsce, co jest
zjawiskiem niepokojącym nie tylko z punktu widzenia demograficznego, ale także gospodarczego,
gdyż ujemny przyrost naturalny ma swoje odbicie m.in. w malejących zasobach siły roboczej w
przyszłości.

Drugie przejście demograficzne - Demograf holenderski Dirk van de Kaa uważa, że w krajach
wysoko rozwiniętych gospodarczo nastąpiło drugie przejście demograficzne. Charakterystyczną
cechą drugiego przejścia demograficznego jest spadek płodności poniżej poziomu gwarantującego
ciągłą zastępowalność pokoleń.
W modelu drugiego przejścia demograficznego zmniejszanie się dzietności, przy bardzo niskim
poziomie umieralności, przypisywane jest dążeniu obojga rodziców do osiągnięcia własnych źródeł
dochodów z pracy oraz odpowiedniego wykształcenia i zadowolenia z życia.
Doniosłą rolę zaczynają odgrywać motywacje do stałego podnoszenia poziomu życia rodzinnego.

Teoria ekonomicznej dzietności - sformułował Becker opierając się na założeniach Leibensteina.

Punktem wyjścia było założenie, że w społeczeństwie rozwiniętym ekonomicznie korzyści z
posiadania dzieci są równe zero. Pod względem ekonomicznym dziecko stanowi dla rodziców
obciążenie a nie źródło dochodów. Becker przyjął, że dzieci są źródłem korzyści psychicznej dla
rodziców i nie przysparzają im dochodu pieniężnego ani nie stanowią zabezpieczenia na starość.
Teorie ludnościowe
Dzieci spełniają taka samą rolę jak dobra luksusowe. Użyteczności dzieci można
porównywać z użytecznościami innych dóbr za pomocą krzywych obojętności. Kształt tych
krzywych jest określany przez gusty rodziców, które mogą być zdeterminowane przez religię, rasę,
wiek rodziców, wykształcenie. Rodzina musi decydować ile chce mieć dzieci ile chce na nie wydać.
Teorie ludnościowe
Dzieci, na które poniesiono większe wydatki, nazywa Becker dziećmi wyższej jakości (nie
są moralnie lepsze). Przy wyższych poziomach dochodu rodziny powinny mieć więcej dzieci i
więcej na nie wydawać. Aktualna dzietność zależy w ujęciu jakościowym i ilościowym od
dochodów rodziny, kosztów wychowania dziecka, gustów, wiedzy antykoncepcyjnej, niepewności.

Analiza procesu reprodukcji ludności

Rodność
Jest to natężenie urodzeń w badanej zbiorowości w określonym czasie ,
Współczynnik rodności wyraża stosunek liczby urodzeń żywych z badanej zbiorowości w
badanym okresie do liczby ludności do niej zaliczanej w połowie okresu lub do średniej liczby
ludności ,
Współczynnik rodności można obliczyć według następującej formuły:
Wp = Ut/K15-49 * C

W powyższym współczynniku liczba urodzeń jest odnoszona do liczby całej ludności bez
względu na jej wiek, płeć i stan cywilny. Ze względu na to, że decydujący wpływ na wielkość
liczby urodzeń ma liczba kobiet, i to kobiet w wieku rozrodczym, przy ocenie natężenia urodzeń
częściej posługujemy się współczynnikiem płodności .

Płodność
Jest to natężenie urodzeń w badanej populacji kobiet będących w wieku rozrodczym,
Miernikiem płodności jest współczynnik płodności wyrażający stosunek liczby urodzeń żywych w
danym okresie do liczby kobiet w badanej zbiorowości będących w wieku rozrodczym,
W praktyce statystycznej przyjmuje się, że kobiety wchodzą w wiek rozrodczy po ukończeniu 15
lat i trwa on do ukończenia 49 lat,
Ogólny współczynnik płodności

Numer kolejny urodzenia - oznacza, którym z kolei dzieckiem urodzonym przez matkę jest dany
noworodek. Bierze się pod uwagę wszystkie żywo urodzone dzieci przez matkę ,
W Polsce systematycznie rośnie liczba pierwszych i drugich urodzeń. Obecnie udział pierwszych
i drugich urodzeń przekracza 75%.
Odstęp protogenetyczny (pierwszy odstęp urodzeniowy) – jest to okres czasu jaki upłynął od
zawarcia małżeństwa do urodzenia pierwszego dziecka,
Okres intergenetyczny – to czas jaki upłynął między kolejnymi urodzeniami.
Istnieje wyraźna tendencja do skracania tych odstępów, co powoduje, że ostatnie dziecko
przychodzi na świat jeszcze przed ukończeniem przez matkę trzydziestego roku życia.

Urodzenia charakteryzują się sezonowością ; istnieją pewne maksima urodzeń. Dokonano

podziału na 5 grup:

Zgonem jest trwałe, czyli nieodwracalne ustanie czynności narządów niezbędnych do życia,
konsekwencją czego jest śmierć całego ustroju ,
Umieralność – jest tożsamy z pojęciem natężenia zgonów, czyli stosunku liczby zgonów ogółem
do całkowitej liczby ludności,
Śmiertelność – oznacza natężenie zgonów spowodowane określoną chorobą, czyli jest stosunkiem
liczby osób zmarłych do ogólnej liczby osób, które zachorowały na tę chorobę.
Roczny współczynnik zgonów – stanowi stosunek ogólnej liczby zgonów w danym roku do
średniej liczby ludności w tym roku lub liczby ludności w połowie roku, można go obliczyć przy
pomocy następującej formuły:
W ogr z = Ezt / Lt * C
W Polsce współczynnik zgonów kształtuje się w granicach 0,9 – 1,3% ,
Przyczyny powodujące zmiany w natężeniu i bezwzględnej liczbie zgonów można podzielić na 2
grupy:
• Przyczyny główne
• Postęp medycyny ,
• Zwiększenie zakresu działalności oraz sprawności służby zdrowia
Przyczyny powodujące wahania sezonowe:
Zmiany pogodowe występujące corocznie w określonych miesiącach a powodujące wzrost
natężenia zgonów.
Podstawowym dokumentem związanym ze zgonem jest karta zgonu, która musi być wypełniona w
terminie 24 godzin od momentu zgonu.
Obecnie karta bierze pod uwagę 3 przyczyny: wyjściowa, wtórna i bezpośrednia.

Przyczyną zgonów jest stan lub proces chorobowy, nieprawidłowości rozwojowe, uraz albo
zatrucie prowadzące bezpośrednio lub pośrednio do śmierci. Największe natężenie istnieje na
skutek chorób układów krążenia, nowotworowe, wypadki, zatrucia i inne.
Dzieci, które nie ukończyły 1 roku życia to niemowlęta, te które nie ukończyły 28 dnia życia to
noworodki. W 2006 roku współczynnik zgonów noworodków kształtuje się na poziomie 0,85%

Syntetyczne miary reprodukcji ludności

Pozwalają one ocenić tempo wzrostu ludności ogółem, liczby ludności w określonych grupach
oraz wielkość potencjału demograficznego ,
Współczynnik przyrostu naturalnego
Wp.n. = Ut – Zt / L *C
W większości krajów gospodarczo rozwiniętych wartość współczynnika przyrostu naturalnego
waha się od 0-5‰, a w krajach rozwiniętych słabo od 15-30‰
W Polsce w roku 2004 współczynnik przyrostu demograficznego wynosił (–0,4 ‰ )

Współczynnik dynamiki demograficznej

Wd = Ut / Zt * C
• Ut– liczba urodzeń w badanym okresie t,
• Zt– liczba zgonów w badanym okresie t,
• C– stała (1, 100 lub 1000)
Współczynnik dynamiki demograficznej może przyjmować wartości:
0 < Wd < 1 – urodzenia nie kompensują zgonów
Wd = 1 – l. Pop. Nie ulega zmianie
Wd > 1 - przyrost

Współczynniki dzietności
Dzietność-rozumiemy przez nią ogólnie liczbę dzieci w rodzinie. W demografii wyróżnia się 3
kategorie dzietności:
• Dzietność deklarowaną
• Dzietność idealna-modelowa – jest to liczba dzieci, którą zdaniem respondentki powinna
posiadać przeciętna rodzina,
• Dzietność planowana-jest to liczba dzieci określana w okresie wstępowania w związek
małżeński, którą kobieta pragnęłaby urodzić
• Dzietność pożądana-jest to liczba dzieci określana w momencie badania, jaką małżeństwo
jeszcze pragnie,
• Dzietność właściwa dla aktualnych warunków życiowych(w Polsce jest obecnie znacznie
niższa od prawdziwej),
• Dzietność rzeczywista
• liczba dzieci żywo urodzonych, liczba dzieci żyjących i liczba dzieci
utrzymywanych(dzietność ekonomiczna),
• Dzietność rzeczywisto–deklaratywna
• Dzietność oczekiwana brutto-liczba dzieci żywo urodzonych powiększona o liczbę dzieci
jeszcze pożądanych,
• Dzietność oczekiwana netto-liczba dzieci żyjących powiększona o liczbę dzieci jeszcze
pożądanych.
Współczynnik dzietności ogólnej - jest sumą rocznych współczynników płodności dla kolejnych
roczników wieku od 15 do 49 ukończonych lat, wyraża on przeciętną liczbę dzieci urodzoną przez
kobietę w ciągu całego okresu rozrodczego, przy stałym poziomie cząstkowych współczynników
płodności z danego roku kalendarzowego.
Ogólny współczynnik dzietności można obliczyć za pomocą następującej formuły:
Wdz = suma x=15 il.49 Wpł(x)
Wpł(x) - - cząstkowe współczynniki płodności dla poszczególnych roczników

Współczynnik reprodukcji brutto – jest on miarą charakteryzującą aktualną płodność za pomocą

średniej liczby żywo urodzonych dzieci płci żeńskiej, przypadających na jedną kobietę w wieku
rozrodczym. Jest on iloczynem ogólnego współczynnika dzietności i współczynnika
wyrażającego częstość rodzenia dziewcząt.
Obliczamy go za pomocą następującej formuły:
Wrb = Uż/Uog * Wdz = Uz / Uog * suma x=15 il.49 W pł(x)

Współczynnik reprodukcji netto – charakteryzuje on aktualną płodność i umieralność, wyrażając

średnią liczbę żywo urodzonych dzieci płci żeńskiej, które dożyją wieku swych matek,
przypadających na jedną kobietę w wieku rozrodczym, przy założeniu niezmiennego aktualnego
poziomu płodności i umieralności zgodnego z tablicami płodności i umieralności.
Można go obliczyć przy pomocy następującej formuły:
Wrn = Uż / Uog * suma x=15 il.49 * (Lx / L0)
Lx – liczba kobiet dożywająca wieku x,
Lo – liczba kobiet dożywająca wieku 0.
Jeżeli współczynnik reprodukcji netto jest większy od 1, oznacza to, że przy wzorcach umieralności
i płodności utrzymujących się w przyszłości na poziomie wyjściowym, liczba ludności będzie
wzrastała,
Jeżeli współczynnik reprodukcji netto jest mniejszy od 1 przez dłuższy czas to liczba ludności w
przyszłości będzie malała,
Gdy współczynnik równa się 1 wówczas liczba ludności nie ulegnie zmianie.
Współczynnik reprodukcji netto informuje, w jakim stopniu obecna generacja matek zostanie w
przyszłości zastąpiona przez nową generację matek w warunkach niezmiennej płodności i
umieralności.
Sytuacja demograficzna Polski
Stan ludności oraz przyrost naturalny
Szacuje się, że w końcu 2004 roku liczba ludności Polski wynosiła 38175 tys. osób (tj. o 16 tys.
mniej niż w końcu 2003 r.).
Bezpośrednią przyczyną zmniejszania się liczby ludności jest znaczący spadek liczby urodzeń. Od
1993 r. urodzenia kształtują się na poziomie poniżej 500 tys., a od 1998r. – poniżej 400 tys.; z
kolei umieralność nie ulegała istotnym zmianom.

Urodzenia
Liczba urodzeń w Polsce maleje nieprzerwanie od 1984 roku. Szacuje się, że w 2004 r. urodziło
się 356 tys. dzieci, co oznacza wzrost o ponad 5 tys. w stosunku do 2003 r., ale jest to o ok. 35%
mniej niż w 1990 r. i o ponad połowę mniej niż w 1983 r., który był szczytowym rokiem
ostatniego wyżu demograficznego (urodziło się wówczas 724 tys. dzieci).
Od 1989 r. poziom reprodukcji nie gwarantuje prostej zastępowalności pokoleń. W 2003 r.
współczynnik dzietności wynosił 1,22 i był najniższy od ponad 50 lat (najbardziej korzystną
sytuację demograficzną określa współczynnik kształtujący się na poziomie 2,1- 2,15, tj. kiedy w
danym roku na jedną kobietę w wieku 15-49 lat przypada średnio 2 dzieci).

Współczynniki dzietności w latach 1990-2003

Małżeństwa
Szacuje się, że w 2004 r. powstało ponad 192 tys. nowych związków małżeńskich (o ponad 3,5 tys.
mniej niż w 2003 r.) .
Około 75% prawnie zawieranych związków stanowią małżeństwa wyznaniowe, tj. zawarte w
kościołach i jednocześnie zarejestrowane w urzędach stanu cywilnego.
Sytuacja demograficzna Polski
Wśród nowozawartych związków ok. 87% stanowią małżeństwa pierwsze, tj. panien z
kawalerami. Średni wiek kobiet wstępujących po raz pierwszy w związek małżeński wynosił w
2003 r. 24,3 lat, wobec ok. 23 lat w połowie lat 90-tych, z kolei wśród kawalerów wzrósł o ponad
1 rok - do 26,6 lat.

Rozwody
Przyczyną ok. 22% przypadków ustania
małżeństwa jest rozwód. Według
szacunków w 2004 r. rozwiodło się ok. 51
tys. par małżeńskich (w 2003 r. ponad 48
tys.). Przeciętnie na 1000 istniejących
małżeństw 5,4 zostało rozwiązanych na
drodze sądowej. Współczynnik
rozwodów utrzymał się na poziomie
sprzed roku (1,3‰) i pozostaje jednym z
najniższych w Europie. W miastach
natężenie rozwodów jest trzy razy wyższe
niż na wsi.

Umieralność
Z dostępnych danych wynika, że w 2004
r. zmarło ok. 364 tys. osób (o ok. 1,5 tys. mniej niż w 2003 r.). Współczynnik zgonów kształtował
się na poziomie 9,5‰ (w 2003 r. - 9,6‰).
W ogólnej liczbie osób zmarłych 47% stanowiły kobiety.
Od 1991 r. obserwowany jest systematyczny spadek liczby zgonów - z wyjątkiem pewnego
załamania tendencji w 1999 r. oraz w 2003 r.
W Polsce prawie 80% zgonów spowodowanych jest chorobami określanymi mianem
cywilizacyjnych (choroby układu krążenia, nowotwory złośliwe oraz wypadki, urazy i zatrucia).
Głównymi przyczynami są choroby układu krążenia, w przypadku których - w okresie ostatnich lat
- stwierdzono istotną poprawę.
W 2003 r. choroby układu krążenia stanowiły niewiele ponad 47% zgonów, podczas gdy na
początku lat 90-tych były przyczyną ponad 52% ogółu zgonów.

Zgony według przyczyn w wybranych latach

Obserwujemy zmniejszającą się liczbę zgonów niemowląt. Według szacunków - w 2004 r. zmarło
ok. 2,4 tys. dzieci w wieku poniżej 1 roku, czyli o około 0,1 tys. mniej niż w 2003 r. i ponad 4-
krotnie mniej niż w 1990 r. Współczynnik zgonów niemowląt ukształtował się na poziomie 6,8‰
(w 1990 r. wynosił 19,3‰).
Z ogólnej liczby zmarłych niemowląt ponad połowa dzieci (51%) umiera w okresie pierwszego
tygodnia, a kolejne 20% - przed ukończeniem pierwszego miesiąca życia.
W dalszym ciągu najczęstszą przyczyną zgonów niemowląt (51%) są stany chorobowe powstające
w okresie okołoporodowym, czyli w trakcie trwania ciąży matki i w okresie pierwszych 6 dni życia
noworodka.

Trwanie życia
Obserwowana w latach 90-tych stała poprawa sytuacji w zakresie umieralności w pozytywny
sposób wpływa na długość trwania życia Polaków.
Przewiduje się, że przy niezmienionych warunkach wymierania populacji - zgodnych z
obserwowanymi w 2003 r. – urodzeni w 2003 r. chłopcy osiągną średnio wiek 70,5 roku,
dziewczynki zaś 78,9 roku. 80

Kobiety
Przeciętne trwanie życia w latach 1950- 75

2003

Struktura płci i wieku ludności 70

Lata życia

W ogólnej liczbie ludności 38175 tys. osób –

oszacowanej na koniec 2004 r. - kobiety 65

stanowią ponad 51% ogółu ludności; na 100 Mężczyźni

mężczyzn przypada ich 106 (wśród ludności

60
miejskiej 110, zaś na obszarach wiejskich
101).
Współczynnik ten zmienia się w zależności 55
1950 1955 1960 1965 1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000
od wieku. Rok

Wśród osób w wieku 0-40 lat występuje

liczebna przewaga mężczyzn - 96 kobiet na 100 mężczyzn; dla wieku powyżej 40 lat współczynnik
feminizacji wynosi 121, przy czym w najstarszych rocznikach wieku (65 lat i więcej) na 100
mężczyzn przypada średnio 167 kobiet.
Rezultatem przemian demograficznych jest gwałtowne zmniejszanie się liczby dzieci i młodzieży
(0-17 lat),
ich udział w ogólnej liczbie ludności obniżył się do prawie 22,0% (z prawie 30% w 1990 r.); dzieci
w wieku poniżej 15 lat stanowią obecnie niewiele ponad 17% ogólnej populacji wobec prawie 25%
w 1990 r.
Szczególnie duże zmiany można zaobserwować w grupie osób w wieku produkcyjnym (kobiety w
wieku 18-59 lat, mężczyźni - 18-64 lata);
od 1990 r. odsetek osób w wieku zdolności do pracy wzrósł o ponad 5 procent, tj. z poziomu 57,5%
do ok. 63%.
Obserwowany jest także dalszy wzrost liczby osób w wieku nabywania praw emerytalnych i
starszych (mężczyźni 65 lat i więcej, kobiety 60 lat i więcej);
odsetek tej grupy ludności w ogólnej populacji wynosi ponad 15% (w 1990 r. niespełna 13%).
Udział osób w wieku 65 lat i więcej (razem mężczyzn i kobiet) stanowi ok. 13% wobec ok. 10% w
1990 r.
Obecnie na 100 osób w wieku produkcyjnym przypada 60 osób w wieku nieprodukcyjnym, tj. 36
osób w wieku do 17 lat oraz 24 osoby w wieku poprodukcyjnym (w 1990 r. 74 osoby –
odpowiednio: 52 i 22).

Stan cywilny
Zgodnie z wynikami spisu z 2002 roku w zakresie stanu cywilnego - wśród ludności w wieku 15 lat
i więcej dominowały osoby o stanie cywilnym prawnym zamężna/żonaty (ponad 55% kobiet i 60%
mężczyzn), spośród których zdecydowana większość (ponad 97%) faktycznie pozostawała w
związku małżeńskim.
Spis wykazał, że 314 tys. osób (prawie 3%) spośród żonatych mężczyzn i zamężnych kobiet
zrezygnowało z życia w prawnie zawartym związku, przy czym około 17 tys. mężczyzn i 13 tys.
kobiet stworzyło inne związki partnerskie, a pozostali żyli w separacji faktycznej.
Jednocześnie wyniki spisu wykazały 197 tys. związków partnerskich.
Kolejna grupa stanu cywilnego wśród kobiet to panny (25% kobiet w wieku 15 lat i więcej), w
miastach także stanowiły ponad Ľ mieszkanek, na wsi niespełna 23%. Wśród kawalerów jest
odwrotnie – więcej ich mieszkało na wsi (ponad 35% mężczyzn w wieku 15 lat i więcej), w mieście
niecałe 32%.
Dysproporcja między miastem a wsią jest bardziej wyraźna wówczas, gdy odniesiemy do siebie
liczby kawalerów i panien;
na 100 kawalerów na wsi przypadało 66 panien, podczas gdy w mieście - 89.
Szczególnie jest to widoczne w grupach wieku charakteryzujących się największą intensywnością
zawierania małżeństw, np. jeszcze w grupie wieku 20-24 lata – na 100 kawalerów na wsi
przypadało 70 panien, ale już dla starszych wskaźnik gwałtownie się obniża.
Rozwiedzeni i separowani stanowią w Polsce nieliczną grupę osób - niespełna 4% populacji w
wieku 15 lat i więcej, przy czym zdecydowanie częściej rozwodzą się mieszkańcy miast (4%
mężczyzn i prawie 6% kobiet to rozwiedzeni) niż wsi (po niecałe 2%).

Wykształcenie ludności
Pozytywnym zjawiskiem obserwowanym od kilkunastu lat jest stały wzrost liczby osób
legitymujących się wykształceniem ponadpodstawowych.
W okresie prawie 14 lat dzielących spisy ludności odsetek osób z wykształceniem
ponadpodstawowym wzrósł z prawie 55% w 1988 r. do około 67% w 2002 r.
Znacznie zmniejszyła się liczba osób z wykształceniem podstawowym, niepełnym podstawowym i
bez wykształcenia szkolnego; jednocześnie nastąpił ponad 1,5-krotny wzrost liczby osób z
wykształceniem wyższym.
W 2002 r. 10,2% ludności w wieku 15 lat i więcej posiadało wyższe wykształcenie, w 1988 r. –
6,5%.
Stosunkowo wysoki wzrost poziomu wykształcenia dotyczy kobiet. W 1988 r. tylko połowa z nich
miała wykształcenie ponadpodstawowe, w 2002 r. już 62%.
Kobiety też częściej niż mężczyźni mają ukończoną szkołę co najmniej średnią, a prawie 11%
skończyło studia; mężczyźni natomiast częściej pozostają przy wykształceniu zasadniczym
zawodowym (ponad 41%), a tylko niecałe 6% posiada wykształcenie wyższe.

Prognoza ludności do 2030 roku

Prowadzone przez demografów badania i analizy wskazują, że trwający od kilkunastu lat spadek
dzietności jeszcze nie jest procesem zakończonym i dotyczy w coraz większym stopniu kolejnych
roczników młodzieży.
Wśród przyczyn tego zjawiska wymienia się: zwiększone zainteresowanie zdobywaniem
wykształcenia, trudności na rynku pracy, zmniejszenie świadczeń socjalnych na rzecz rodziny, brak
w polityce społecznej filozofii umacniania
rodziny i generalnie trudne warunki
społeczno-ekonomiczne, w jakich znalazło
się pokolenie w wieku prokreacyjnym.

Ludność według płci i wieku w 2002 i

2030 r.
Polityka ludnościowa
Przez politykę ludnościową należy
rozumieć oddziaływanie państwa za
pomocą odpowiednich bodźców na
kształtowanie się stosunków ludnościowych
w celu osiągnięcia założonej liczby oraz
(lub) struktury ludności według płci i
wieku, a także (lub) założonego tempa
wzrostu (dodatniego lub ujemnego) i rozmieszczenia terytorialnego.
Definicja przyjęta przez consensus na konferencji ludnościowej zwołanej przez ONZ w 1994 r. w
Kairze, w której uczestniczyło ponad 180 krajów.
“Celem programów planowania rodziny musi być umożliwienie parom małżeńskim i
poszczególnym osobom decydowanie w sposób wolny i odpowiedzialny o liczbie i czasie
powoływania do życia dzieci oraz umożliwienie dostępu do informacji i środków dla uzyskania
tego, jak i zapewnienia świadomych wyborów i uczynienia dostępu do pełnego zakresu
bezpiecznych i efektywnych metod.”
Wyróżniamy dwie kategorie polityki ludnościowej :
Polityka odpowiadająca zapotrzebowaniu ludności – chodzi tu o skutki wynikające z istniejącej
struktury ludności według płci i wieku, polityka ludnościowa tej kategorii jest polityką społeczno-
ekonomiczną wymuszaną przez procesy i struktury demograficzne.
Polityka kształtująca procesy ludnościowe – działania zmierzają do kształtowania procesu
płodności, umieralności i ruchów migracyjnych. Zakres tej polityki dotyczy działań związanych
ze świadomym planowaniem wielkości rodziny jak i programów zmierzających do obniżenia
poziomu umieralności.
W polityce ludnościowej można wyróżnić dwa przeciwstawne kierunki działania:
Politykę pronatalistyczną – zmierza ona do zachowania lub podniesienia istniejącego poziomu
dzietności,
Politykę antynatalistyczna zmierza ona do obniżenia poziomu dzietności.

Cele polityki ludnościowej w Polsce:

Cel ogólny I
Poprawa warunków powstawania i funkcjonowania rodzin oraz podnoszenie poziomu urodzeń, w
obrębie tego celu można wyróżnić następujące cele szczegółowe:
Tworzenie warunków sprzyjających powstawaniu rodzin, przede wszystkim poprzez zawieranie
małżeństw i realizację planów prokreacyjnych ,
Tworzenie warunków sprzyjających rozwojowi młodego pokolenia w rodzinie i w środowiskach
pozarodzinnych, jako czynnik poprawy jakości kapitału ludzkiego
Pomoc rodzinom w trudnych sytuacjach

Cel ogólny II
Tworzenie warunków sprzyjających integracji w starzejącym się społeczeństwie, w obrębie tego
celu możemy wyróżnić cele szczegółowe:
Tworzenie warunków sprzyjających godnej i aktywnej starości (funkcjonowanie rodzin osób
starszych i z osobą starszą) ,
Pomoc rodzinom z osobą niepełnosprawną (jako czynnik ograniczania skutków starzenia się i
pogarszania stanu zdrowia społeczeństwa)

Cel ogólny III

Poprawa stanu zdrowia ludności i ograniczanie umieralności, w jego obrębie wyróżniamy cele
szczegółowe:
Poprawa opieki medycznej nad matką i dzieckiem,
Ograniczanie zachorowań i umieralności z powodu chorób układu krążenia,
Ograniczanie zachorowalności i umieralności z powodu chorób nowotworowych,
Promocja zdrowia jako czynnik poprawy zdrowia ludności i związanej z nim jakości życia

Bezpośrednio z polityką ludnościową wiąże się także pojęcie rodziny, jako że jest ona w dużej
mierze obiektem tej polityki (tzw. polityka rodzinna).
Rodzina powszechnie uważana jest za podstawową komórkę społeczeństwa będącą najstarszą i
najbardziej trwałą formą współżycia ludzi.
Ze względu na liczbę pokoleń tworzących rodzinę możemy wyróżnić:
Rodzinę nuklearną – składa się ona z rodziców oraz dzieci,
Rodzinę wielopokoleniową
Dla nowoczesnych,wysoko rozwiniętych społeczeństw charakterystyczne jest występowanie
rodziny nuklearnej (ten rodzaj zdecydowanie dominuje).
Cykl życia rodziny – obejmuje okres od zawarcia małżeństwa do zgonu ostatniego z
współmałżonków.
Możemy wyróżnić następujące fazy życia rodziny:
Małżeństwo,
Urodzenie dzieci,
Opuszczenie domu przez dzieci,
Rozpad rodziny.
Koncepcja WHO zakłada sześciofazowy cykl życia rodziny:
Formowanie się rodziny,
Rozwój rodziny ,
Stabilizacja liczebności rodziny ,
Kurczenie rodziny ,
Puste gniazdo ,
Rozpad rodziny .

Prognozy demograficzne
Cechą charakterystyczną procesów demograficznych jest ich społeczno – biologiczne podłoże.
Stan ilościowy oraz struktura ludności krajów należą do głównych czynników determinujących
rozwój społeczno-gospodarczy.

Biorąc to pod uwagę należy stwierdzić, że konstrukcja prognoz demograficznych jest szczególnie
ważna w świetle planowania długofalowej polityki społeczno-gospodarczej.
Każda prognoza jest swoistym sądem o przyszłości, który może być prawdziwy bądź błędny.
Prawdopodobieństwo prawdziwości takiego sądu nazywamy wiarygodnością prognozy.
Prognozowanie demograficzne – jest procesem konstrukcji prognoz demograficznych,
uwzględniającym w swoim przebiegu zarówno teorie ludnościowe jak i wykorzystującym
obserwowane trendy w zmianach struktur i stanów ludności.
Horyzontem prognozy – nazywamy najprościej mówiąc okres czasu na jaki wybiegamy w
przyszłość stawiając prognozę.
Prognozy demograficzne pełnią określone funkcje, do najważniejszych należałoby zaliczyć:
Funkcję preparacyjną – polegającą na dostarczeniu podstaw do podejmowania decyzji w innych
dziedzinach niż prognozowanie,
Funkcję aktywizującą – polegającą na pobudzeniu działań mających na celu zapewnienie
realizacji prognozy, gdy zapowiada ona skutki korzystne i niedopuszczalne do jej realizacji w
przeciwnym wypadku,
Funkcję ostrzegawczą – polegającą na dostarczeniu odpowiednio wcześnie informacji o
możliwych niekorzystnych stanach bądź strukturach ludności w przyszłości.
Ostrzegawcza funkcja prognoz zapewnia możliwość podjęcia odpowiednich działań zaradczych
ze znacznym wyprzedzeniem, co może zaowocować znaczącym złagodzeniem społeczno-
gospodarczych skutków niekorzystnych struktur demograficznych w przyszłości.

Prognozy demograficzne obejmują swym zakresem zarówno prognozy ludnościowe stanu i

struktur ludności, według płci, wieku i rozmieszczenia terytorialnego, jak i innych cech
charakterystycznych dla populacji zamieszkującej dane terytorium .
W zależności od przyjętych założeń możemy konstruować:
• Prognozy demograficzne , których zadaniem jest przewidywanie najbardziej
prawdopodobnego przebiegu zdarzeń,
• Projekcje demograficzne , które będąc swoistymi symulacjami, określają możliwy
przebieg procesów według z góry założonych scenariuszy.
• Prognozy demograficzne konstruuje się zwykle w dwóch wersjach:
• Prognozę biologiczną – biorąc pod uwagę jedynie zmiany w strukturach i stanach ludności
związane tylko z czynnikami naturalnymi takimi jak umieralność i rozrodczość,
• Prognozę z uwzględnieniem migracji – biorąc pod uwagę obok czynników naturalnych
także ruchy migracyjne ludności.

W demografii wykorzystujemy następujące metody prognozowania:

• Metody statystyczno- matematyczne:
• Metody statystyczne:
• Analityczne i adaptacyjne modele trendu,
• Modele autoregresyjne i modele średniej ruchomej,
• Łańcuchy Markowa.
• Metody modelowania przyczynowo- skutkowego:
• Modele matematyczne,
• Modele ekonometryczne,
• Modele behawiorystyczne.
• Metody niematematyczne:
• Metody analogowe,
• Metody heurystyczne.
• Metody statystyczne – w przypadku tych metod podstawowe informacje wykorzystywane
do prognozowania mają postać szeregów czasowych.
Prognozę wyznacza się poprzez przenoszenie prawidłowości z przeszłości w przyszłość.
Do prognozowania demograficznego najczęściej wykorzystywane są modele tendencji rozwojowej
(trendu).
Metody modelowania przyczynowo-skutkowego – istotą tego typu metod jest określenie modelu
wyjaśniającego mechanizm zmian zmiennych endogenicznych, które są jednocześnie zmiennymi
prognozowanymi poprzez zmiany zmiennych objaśniających.
Modele przyczynowo-skutkowe mogą być otrzymywane w różny sposób. Należą tu modele:
matematyczne, ekonometryczne, behawiorystyczne.
Model matematyczny - jest formalnym zapisem teorii dotyczącej opisywanego procesu.
Charakterystycznym dla modeli ekonometrycznych jest to, że ich parametry są szacowane na
podstawie próby będącej szeregiem czasowym, zawierającej dane przekrojowe lub czasowo-
przekrojowe dotyczące zmiennych występujących w modelu.
Modele behawiorystyczne – to takie, które odzwierciedlają zachowanie jednostki bądź
populacji w badanym systemie.
Metody analogowe – polegają na wnioskowaniu o przyszłości obiektu prognozowanego na
podstawie informacji o innych obiektach podobnych (za pomocą analogii) .
Metody heurystyczne polegają na wykorzystaniu opartej na intuicji i doświadczeniu opinii
ekspertów. Do metod heurystycznych należy metoda delficka i burza mózgów.
Za pomocą tych metod można wyznaczyć scenariusze, czyli opisy pewnych możliwych stanów
rozważanego procesu.

Prognozy stanu i struktury ludności

przewidywanie stanu i struktury ludności według płci i wieku sporządza się metodą składnikową .
Składnikami rozwoju ludności są urodzenia, zgony i migracje a prognoza sprowadza się do
przewidywania rozwoju tych składników oraz agregowaniu wyników cząstkowych.
Przyszła liczba urodzeń zależy od:
• Liczby kobiet w wieku rozrodczym,
• Struktury wieku rozrodczego kobiet,
• Poziomu współczynników płodności.
Poziom płodności jest determinowany wpływem bardzo wielu czynników występujących
równocześnie i wyodrębnienie każdego z nich jest wręcz niemożliwe.
Zależy od warunków społeczno-gospodarczych kraju, stopnia rozwoju cywilizacyjnego ludności,
wpływu polityki populacyjnej, wierzeń religijnych, warunków mieszkaniowych
Siła i kierunek oddziaływania tych czynników mogą zmieniać się w czasie w sposób trudny do
przewidzenia.
Do prognozowania liczby urodzeń używa się metod statystycznych, metod modelowania
przyczynowo- skutkowych i heurystycznych.
Drugim składnikiem prognoz ludności według płci i wieku jest prognoza zgonów.
Prognozowanie zgonów opiera się na przewidywaniu stopniowego obniżania się umieralności do
poziomu założone go w hipotetyczn ych tablic ach trwania życia dla końcow ego okres u
prognozy
Hipotetyczne tablice eliminujące zgony spowodowane określonymi przyczyn ami pozwalają
określić, jaką stratę w postaci skrócenia przeciętnego dalszego trwania życia ludności przynoszą
dane czynniki zewnętrzne (np. choroby ) lub odwrotnie: jaki zysk w postaci zwiększonego
potencjału ludzkiego przyniosłoby ich wyeliminowanie
Do konstrukcji prognoz liczby zgonów wykorzystuje się metody modeli przyczynowo-
skutkowych, w których zmiennymi objaśnianymi są współczynniki zgonu według płci i wiek u a
zmiennymi objaśniającymi czynniki ekonomiczne i społeczne .
Prognozy migracji
Podstawowymi czynnikami wpływającymi na wielkość ruchów wędrówkowych są podaż i popyt
na siłę roboczą ,
Wielkość podaży siły roboczej określa się na podstawie prognozy liczby ludności wg. Płci i
wieku,
Wielkość popytu na siłę roboczą na podstawie prognoz rozwoju poszczególnych działów
gospodarki.
Do prognozowania ruchów migracyjnych wykorzystuje się modele demograficzno –
ekonomiczne, łańcuchy Markowa, modele wzajemnych oddziaływań (modele grawitacji lub
potencjału).
Prognozy liczby małżeństw
Do prognozowania liczby małżeństw stosowane są modele demograficzno-ekonomiczne,
niekiedy stosuje się także modele trendu (tendencji rozwojowej),
Przewidywanie przyszłej liczby i struktury nowo zawieranych związków małżeńskich oparte jest
najczęściej n a :
 • prognozie liczby i struktury ludności według płci i wieku ,
• hipotetycznych współczynnikach częstości zawierania związków małżeńskich w
poszczególnych grupach wiekowych.

Prognozowanie liczby gospodarstw domowych

Do prognozowania liczby gospodarstw domowych stosuje się najczęściej:
• Metodę prostą,
• Metodę tablic biometrycznych,
• Metodę współczynników częstości tworzenia się gospodarstw domowych.
• Metoda prosta - oparta jest na relacji ogólnej liczby gospodarstw domowych do liczby
ludności w wieku 20-64 lat wyznaczonej w prognozie biologicznej,
Przy zastosowaniu tej metody zakłada się, że przeciętna wielkość gospodarstwa domowego jest
stała dla całego okresu objętego prognozą ,
Dzięki tej metodzie uzyskuje się prognozę ogóln ej liczb y gospodarstw domowych .
• Metoda tablic biometrycznych – jest bardziej precyzyjna, pozwala na określenie przyszłej
liczby rodzin i gospodarstw domowych według wieku głowy gospodarstwa domowego.
• Metoda współczynników częstości tworzenia się gospodarstw domowych - oblicza się tu
współczynniki częstości tworzenia gospodarstw domowych. Określają one stosunek liczby
osób danej płci, wieku i stanu cywilnego będących głowami gospodarstw domowych do
liczby ludności ogółem, według płci, wieku i stanu cywilnego

Prognozowanie zasobów siły roboczej

Prognozy konstruuje się biorąc za podstawę prognozy demograficzne wybranych grup ludności
oraz przewidywane współczynniki aktywności zawodowej w tych grupach.
Cząstkową prognozę liczby ludności aktywnej zawodowo w wybranych grupach wyznacza się
mnożąc prognozowaną liczbę ludności przez prognozowany współczynnik aktywności zawodowej.
Prognozę całkowitą otrzymuje się sumując prognozy cząstkowe.

Ocena trafności prognoz

Trafność prognozy ocenia się po upływie czasu na który prognoza została sporządzona,
Do oceny trafności prognoz stosuje się błędy prognozy ex post – czyli najogólniej błędy, które
informują nas o tym „o ile pomyliliśmy się” stawiając prognozę na pomocą zastosowanej metody.

Systematyczna ocena trafności prognoz umożliwia:

ocenę stopnia niepewności prognozowania poszczególnych zmiennych czy procesów,
Ustalenie optymalnego horyzontu prognozy - określenie, na jak daleki horyzont mogą być
sporządzane prognozy z zastosowaniem danej metody,
sformułowanie wniosku na temat dalszego użycia danej metody przy sporządzaniu prognoz,
dokonanie wyboru takiej metody prognozowania, dla której błędy prognozy ex post są najmniejsze.
Na trafność stawianych prognoz decydujący wpływ mają następujące czynniki:
Jakości danych wyjściowych ,
Właściwe określeni e przyszłych kierunków zmian w podstawowych procesach
demograficznych ,
Wybór metod y prognozowania ,
Wielkości badanej populacji .