Sociologija PDF

dr Snežana Pantelić - Vujanić
dr Marija Čukanović - Karavidić
SOCIOLOGIJA
Banja Luka, 2014
Untitled-1.indd 1 3/24/2014 6:57:15 PM

dr Snežana Pantelić - Vujanić
dr Marija Čukanović - Karavidić
SOCIOLOGIJA
Recenzenti:
Dr Dragan Koković
Dr Slobodan Vuksanović
Izdavač:
Univerzitet za poslovni inženjering i menadžment Banja Luka
Za izdavača:
Ilija Džombić, direktor
Dizajn korica:
Jelena Mladenović
Štampa:
”Point štamparija” Banja Luka
Tiraž: 300 komada
Banja Luka, mart 2014. godine
ISBN 978-99938-25-95-1
© Zabranjeno fotokopiranje, preštampavanje i drugi oblici umnožavanja ove

knjige. Sva prava zadržava izdavač.
Untitled-1.indd 2 3/24/2014 6:57:15 PM

PREDGOVOR
Rukopis osnovnog univerzitetskog udžbenika SOCIOLOGIJA pripremljen je u skladu sa kurikulumom

osnovnih akademskih studija Univerziteta za poslovni inženjering i menadžment u Banja Luci.
Udžbenik je koncipiran u skladu sa Evropskim sistemom prenosa i akumulacije bodova i interaktivnim

načinom nastave. Tekst rukopisa podeljen je na četrnaest glava predavanja. Rukopis se bazira na odabranom
enciklopedijskom znanju, zasnovanom na savremenim sociološkimo drednicama, a uz konsultovanu savremenu
sociološku građu.
Rukopis ovog osnovnog udžbenika je peta skraćena i izmenjena verzija osnovnog udžbenika
SAVREMENA SOCIOLOGIJA Saobraćajnog fakulteta Univerziteta u Beogradu (2005.).
Banja Luka, mart 2014. godine Autori
“Pod moralnom i krivičnom odgovornošću izjavljujem da sam ja autor ovog rada te

sam upoznata da sam, ukoliko se utvrdi da je rad plagijat, odgovorna za štetu pričinjenu
Univerzitetu za poslovni inženjering i menadžment, kao i autoru originalnog rada.”
Untitled-1.indd 3 3/24/2014 6:57:16 PM

Predgovor
Sadržaj

PRVI BLOK
TEORIJSKO-METODOLOŠKI UVOD............................................................................................................... 1
1.1. Zašto učiti sociologiju................................................................................................................................... 2
1.2. Uvod.............................................................................................................................................................. 2
1.3. Naučna saznanja i principi............................................................................................................................ 3
1.4. Naučna saznanja......................................................................................................................................... 4
1.5. Pojam nauke.................................................................................................................................................. 7
1.6. Prirodne i društvene nauke............................................................................................................................ 8
1.7. Društvene nauke...........................................................................................................................................10
1.8. Predmet sociologije.....................................................................................................................................11
1.9. Metod i metodologija..................................................................................................................................14
1.10. Istraživačke metode.....................................................................................................................................17
1.11. Uzorak istraživanja..................................................................................................................................... 20
1.12. Naučno objašnjenje, zakoni i teorije...........................................................................................................21
1.13. Sociologija i druge društvene nauke...........................................................................................................22
1.14. Sociološke discipline.................................................................................................................................. 24
DRUGI BLOK
ISTORIJAT SOCIOLOŠKE MISLI.................................................................................................................... 29
2.1. Drevne istočne civilizacije........................................................................................................................... 30
2.2. Antička Grčka............................................................................................................................................... 32
2.3. Srednjovekovna misao................................................................................................................................. 37
2.4. Humanizam i renesnsa................................................................................................................................. 39
2.5. Novovekovna misao..................................................................................................................................... 41
2.6. Konstituisanje sociologije............................................................................................................................ 47
2.7. Osnivači........................................................................................................................................................ 48

TREĆI BLOK
SOCIOLOŠKI PRAVCI...................................................................................................................................... 57
3.1. Sociološki pravci i škole.............................................................................................................................. 58
3.2. Građanska sociologija.................................................................................................................................. 58
3.2.1. Pozitivizam........................................................................................................................................ 58
3.2.2. Mehanicizam i matematizam............................................................................................................. 60
3.2.3. Geografske škole............................................................................................................................... 61
3.2.4. Biologizam........................................................................................................................................ 62
3.2.5. Maltuzijanska teorija......................................................................................................................... 65
3.2.6. Teorije o spoljnim sukobima............................................................................................................. 66
3.2.7. Psihologizam..................................................................................................................................... 69
3.2.8. Instiktivisticka škola.......................................................................................................................... 70
3.2.9. Sociometrijska teorija........................................................................................................................ 72
3.2.10. Interakcionalizam - bihejviorizam.................................................................................................. 73
3.2.11. Teorije masa..................................................................................................................................... 75
3.2.12. Funkcionalizam............................................................................................................................... 77
3.2.13. Fenomenalizam i strukturalizam..................................................................................................... 81
3.3. Marksistička sociologija............................................................................................................................... 83
3.3.1. Marksizam........................................................................................................................................ 83
3.3.2. Kritička teorija društva.................................................................................................................... 86
3.4. Informatička sociologija.............................................................................................................................. 88
3.4.1. Teorija umreženog društva............................................................................................................... 89
ČETVRTI BLOK
SASTAV DRUŠTVA........................................................................................................................................... 93
4.1. Društvo - pojam............................................................................................................................................ 94
4.2. Društvena pojava.......................................................................................................................................... 95
4.3. Društveni odnosi........................................................................................................................................... 96
Untitled-1.indd 4 3/24/2014 6:57:16 PM

4.4. Sastav društva............................................................................................................................................... 97
4.4.1. Društvena osnova i nadgradnja................................................................................................................. 97
4.4.2. Društvena statika i dinamika..................................................................................................................... 99
4.4.3. Morfologija i fiziologija............................................................................................................................ 99
6.4.4. Struktura i stratifikacija............................................................................................................................. 99
PETI BLOK
DRUŠTVO I LIČNOST.....................................................................................................................................101
5.1. Društvo i priroda.........................................................................................................................................102
5.2. Društvo i ličnost..........................................................................................................................................102
5.3. Ličnost........................................................................................................................................................ 103

5.4. Socijalizacija...............................................................................................................................................104
5.5. Vaspitanje................................................................................................................................................... 106
5.6. Obrazovanje................................................................................................................................................ 107
5.7. Sloboda ličnosti.......................................................................................................................................... 109
ŠESTI BLOK
DRUŠTVO - RAD............................................................................................................................................. 111
6.1. Definisanje rada.......................................................................................................................................... 112
6.2. Društvene potrebe....................................................................................................................................... 113
6.3. Podela rada................................................................................................................................................. 114
6.4. Svojina........................................................................................................................................................ 116

6.5. Otuđenje...................................................................................................................................................... 117
SEDMI BLOK
STRUKTURA DRUŠTVA................................................................................................................................ 121
7.1. Društvene grupe - osnovna obeležja.......................................................................................................... 122
7.2. Karakteristike i funkcije društvenih grupa.................................................................................................. 123
7.3. Klasifikacija društvenih grupa.................................................................................................................... 125
7.4. Referentne grupe.........................................................................................................................................126
7.4.1. Porodica.............................................................................................................................................. 127
7.4..1.1. Feministički pristup............................................................................................................................. 128
7.4.1.2. Oblici porodice.................................................................................................................................... 129
7.4.1.3. Funkcije i karakteristike porodice........................................................................................................131
7.4.1.4. Brak......................................................................................................................................................133
7.4.2. Generacijske grupe...................................................................................................................................134
7.4.2. Generacijske grupe............................................................................................................................134
7.5. Interesne grupe............................................................................................................................................ 136
7.5.1. Lobi....................................................................................................................................................138
7.5.2. Male društvene grupe........................................................................................................................ 138
7.5.3. Klike.................................................................................................................................................. 140
7.6. Društvene klase.......................................................................................................................................... 140
7.7. Cyber grupe................................................................................................................................................ 142
OSMI BLOK
SOCIJALNA STRATIFIKACIJA..................................................................................................................... 145
8.1. Socijalna stratifikacija................................................................................................................................ 146
8.1.1. Oblici stratifikacije.............................................................................................................................. 146
8.1.2. Kriterijumi i tipovi stratifikacije......................................................................................................... 148
8.1.3. Savremeni oblici stratifikacije............................................................................................................ 150
8.2. Socijalna mobilnost..................................................................................................................................... 153
8.2.1. Faktori socijalne mobilnosti................................................................................................................ 155
8.3. Socijalna kontrola....................................................................................................................................... 156
8.3.1. Socijalna devijantnost......................................................................................................................... 156
DEVETI BLOK
JEDNAKOST I NEJEDNAKOST.....................................................................................................................159
9.1. Društvena jednakost.................................................................................................................................... 160
9.2. Društvena nejednakost................................................................................................................................ 160
9.3. Društvena integracija.................................................................................................................................. 162
9.4. Društvena hijerarhija................................................................................................................................... 162
Untitled-1.indd 5 3/24/2014 6:57:16 PM

9.5. Društvena distanca......................................................................................................................................164
9.6. Sloj, položaj, uloga i ugled......................................................................................................................... 165
9.7. Zanimanja i profesije.................................................................................................................................. 167
DESETI BLOK
ELITA I MASA................................................................................................................................................. 169
10.1. Društvena elita.......................................................................................................................................... 170

10.1.1.Elita moći.......................................................................................................................................171
10.2. Vlast - autoritet - moć............................................................................................................................... 172
10.2.1. Vođa.............................................................................................................................................. 173
10.3. Tajna društva.............................................................................................................................................174

10.4. Inteligencija.............................................................................................................................................. 177
10.5. Masa - gomila........................................................................................................................................... 179
10.6. Vladajući slojevi...................................................................................................................................... 181
10.7. Srednji slojevi.......................................................................................................................................... 183

10.8. Elita i masa.............................................................................................................................................. 185
JEDANAESTI BLOK
SOCIJALNE ZAJEDNICE............................................................................................................................... 189
11.1. Društvene zajednice.................................................................................................................................. 190
11.1. Etničke zajednice...................................................................................................................................... 190
11.1.1. Narod.............................................................................................................................................. 190
11.1.2. Nacija.............................................................................................................................................. 193
11.2. Lokalne zajednice..................................................................................................................................... 193
11.2.1. Naselja............................................................................................................................................ 193
11.2.1.1. Seoska naselja.............................................................................................................................. 195
11.2.1.2. Gradska naselja............................................................................................................................ 196
11.2.1.2.1. Socijalna ekologija savremenih naselja.......................................................................................... 199
DVANAESTI BLOK
DRŽAVA-PRAVO-POLITIKA......................................................................................................................... 203
12.1. Država...................................................................................................................................................... 203
12.1.1. Teorije o nastanku države............................................................................................................... 204
12.1.2. Funkcije države.............................................................................................................................. 206
12.1.3. Državni oblici................................................................................................................................. 207
12.1.3.1. Savremeni oblici državnosti............................................................................................................... 208
12.1.3.2. Oblici državnosti - podela vlasti......................................................................................................... 210
12.1.3.2.1. Parlamentarizam.............................................................................................................................. 210
12.1.3.2.2. Predsednički sistem......................................................................................................................... 211
12.1.3.2.3. Skupštinski sistem........................................................................................................................... 211
12.2. Pravo i pravni poredak............................................................................................................................ 211
12.3. Slobode i prava čoveka........................................................................................................................... 213
12.4. Građanin kao subjet................................................................................................................................ 214
12.5. Demokratija............................................................................................................................................ 216
12.6. Pravna država.......................................................................................................................................... 219
12.7. Civilno društvo....................................................................................................................................... 220
12.8. Otvoreno društvo.................................................................................................................................... 224
12.9. Država blagostanja.................................................................................................................................. 225
12.10. Treći sektor - NGO................................................................................................................................ 225
12.11. Politika................................................................................................................................................... 229
12.2. Političke partije........................................................................................................................................ 231
12.2.1. Struktura političkih partija............................................................................................................ 233
12.2.2. Funkcije političkih partija............................................................................................................. 234
12.2.3. Klasifikacija političkih partija....................................................................................................... 235
12.13. Društvena desnica i levica...................................................................................................................... 236
12.14. Novi alternativni pokreti......................................................................................................................... 238
Untitled-1.indd 6 3/24/2014 6:57:17 PM

12.15. Birokratija............................................................................................................................................... 239
12.15.1. Nastanak birokratije................................................................................................................... 240
12.15.2. Obeležja birokratije.................................................................................................................... 244
12.6. Tehnokratija.............................................................................................................................................. 244
12.7. Meritokratija ............................................................................................................................................ 244
TRINAESTI BLOK
KULTURA-TRADICIJA-RELIGIJA............................................................................................................... 247
13.1. Civilizacija............................................................................................................................................... 248
13.2. Kultura..................................................................................................................................................... 249
13.2.1. Masovna kultura ............................................................................................................................ 251
13.2.2. Politička kultura............................................................................................................................. 252
13.3. Tradicija................................................................................................................................................... 253
13.4. Običaj....................................................................................................................................................... 254
13.5. Moral........................................................................................................................................................ 255
13.6. Umetnost.................................................................................................................................................. 256
13.7. Religija..................................................................................................................................................... 257
13.7.1. Svetske religije...................................................................................................................................... 259
13.7.1.1. Hrišćanstvo......................................................................................................................................... 260
13.7.1.1.1. Katolicizam.................................................................................................................................. 261
13.7.1.1.2. Pravoslavlje.................................................................................................................................. 262
13.7.1.1.3. Protestantizam.............................................................................................................................. 263
13.7.1.2. Islam.................................................................................................................................................. 264
13.7.1.3. Budizam............................................................................................................................................. 265
13.7.1.4. Judaizam............................................................................................................................................. 267
13.7.2. Sekularizacija........................................................................................................................................ 268
13.7.3. Verske sekte........................................................................................................................................... 270
13.7.3.1. Jehovini svedoci.................................................................................................................... 273
13.7.3.2. Satanističke sekte.................................................................................................................. 274
13.7.3.3. Saentološka crkva................................................................................................................. 275
13.7.3.4. Rezime.................................................................................................................................. 275
ČETRNAESTI BLOK
TIPOLOGIJA GLOBALNIH DRUŠTAVA...................................................................................................... 279
14.1. Tradicionalna periodizacija...................................................................................................................... 280
14.1.1. Prvobitna zajednica........................................................................................................................ 280
14.1.2. Robovlasništvo.............................................................................................................................. 282
14.1.3. Feudalizam..................................................................................................................................... 282
14.1.4. Kapitalizam.................................................................................................................................... 283
14.1.5. Komunizam.................................................................................................................................... 285
14.2. Savremena periodizacija.......................................................................................................................... 286
14.2.1. Predindustrijsko društvo................................................................................................................ 287
14.2.2. Industrijska revolucija................................................................................................................... 288
14.2.3. Industrijsko društvo....................................................................................................................... 289
14.1.4. Naučno-tehnološka revolucija....................................................................................................... 290
14.2.5. Post-industrijsko društvo............................................................................................................... 294
14.3. Globalizacija ............................................................................................................................................ 295
14.3.1. Redefinisanje shvatanja suvereniteta.............................................................................................. 295
14.3.2. Vestfalski model............................................................................................................................. 296
14.3.3. Sistem Ujedinjenih nacija.............................................................................................................. 296
14.3.4. Globalizacija - redefinisanje suvereniteta...................................................................................... 297
14.4. Društvene vrednosti................................................................................................................................. 301
Literatura........................................................................................................................................................... 305
Registar pojmova............................................................................................................................................... 311
Beleška o koatorima.......................................................................................................................................... 315
Untitled-1.indd 7 3/24/2014 6:57:17 PM

PRVA GLAVA
TEORIJSKI I METODOLOŠKI
UVOD
Untitled-1.indd 1 3/24/2014 6:57:18 PM

1.1. ZAŠTO UČITI SOCIOLOGIJU?
“Sociologija se tiče našeg sopstvenog života i

ponašanja, a proučavati sebe je najsloženiji i najteži
pokušaj koji možemo napraviti.”1
Sociologija nam omogućava “samoprosvećenost –
bolje razumevanje našeg “ja”. Što više znamo zašto postupamo
na način na koji to radimo, i o sveukupnom delovanju društva
u kome živimo, utoliko ćemo pre biti u stanju da utičemo na
našu sopstvenu budućnost.”2 Savremenu civilizaciju, kojoj
pripadamo i za koju smo odgovorni pojedinačno i grupno, određuju: tehničko tehnološko-
informatička revolucija i globalizacija.
Tehničko-tehnološko-informatički temelji savremene civilizacije pružaju brojne
pozitivne efekte: od opšteg podizanja materijalnog standarda do raznovrsnih manifestacija
poboljšanja kvaliteta i komfora života.
Da li smo zadovoljni kvalitetom i komforom svog života?
Negativni efekti, koji su globalno potencijalni a na nižim nivoima realni, mogu se
prevladati razvijanjem kritičke svesti o društvenom progresu i regresu, korisnom i beskorisnom,
humanom i nehumanom. Ova svest je posebno potrebna kod svih aktera globalizacije i
tehnološkog progresa, stvaralaca moćnih energija - sredstava i njihovih konzumenata,
nosilaca globalističkog poduhvata i većinskog dela svetskog društva.
Da li smo aktivni ili pasivni akteri tog procesa?
Da li ćemo biti subjekti ili objekti tih efekata?
Za opstanak čovečanstva na humanističkim osnovama, neophodno je sociološko
promišljanje o vrednosnim i sadržajnim pokazateljema našeg okruženja. Bez te
fundamentalne, teorijske osnove, mi smo neslobodna bića, koja nemaju spososbnost da
razvijaju kritičko mišljenje o sebi, svom mestu i ulozi u tehno-civilizaciji, da se oslobodi
neizvesnosti i raznovrsnih fobija.
Da li razmišljamo o našoj ličnoj civilizacijskoj odgovornosti?
Kurs savremene sociologije treba da omogući teorijsku osnovu za kritičko promišljanje
i praktično delovanje svakog građanina, posebno akademskog, o brojnim i složenim
civilizacijskim pitanjima, kao što su:
• osnovna obeležja savremene civilizacije, posebno nauke, tehnike i novih informacionih
tehnologija;
• moderne sociološke teorije, koje sadrže kritička i upotrebljiva saznanja o
savremenom društvu, kao i prevaziđene teorije o društvu i njihov civilizacijski doprinos;
•
1 Giddens E., SOCIOLOGIJA, Ekonomski fakultet, Beograd, 2001, str. 23.

2 Ibid., str. 23.
Untitled-1.indd 2 3/24/2014 6:57:18 PM

• globalizaciju i stvaranje Svetskog društva na osnovama stvarne nejednakosti i
pluralizma različitih civilizacija, ali i globalne društvene promene i nove socijalne
aktere, koji će u budućoj istoriji ljudskog društva spojiti nužnost i slobodu ljudske
akcije, pa će se relacija društva i ličnosti promišljati na novim vrednosnim osnovama;
• uspon zapadnog kapitalističkog društva, dezintegraciju realnog socijalizma
i dramatičan razvoj “Trećeg sveta”, kao sociološke pokazatelje civilizacijskih
odrednica globalnog društva;
• nove informaciono-tehnološke baze, koje uslovljavaju novi tip ekonomije i socijalne
promene globalnog svetskog društva, kroz veliku seobu radne snage iz primarnog
i sekundarnog sektora u sektor usluga i transformaciju nacionalne elite moći u svetsku
piramidu moći;
• klasnu podeljenost Sveta i slojnu podeljenost partikularnih društava u vidu novih
srednjih slojeva i grupisanja na bitno drugačijim ekonomskim osnovama nacionalnog
i nadnacionalnog karaktera;
• prevazilaženje nacionalnih država, nacija i lokalnih politika u nadnacionalne institucije
svetskog pluralističkog društva;
• naučnotehničko-tehnološki potencijal, koji se na svetskom planu prezentira kao vojni
potencijal i kao naučnotehnološka kolonizacija nerazvijenog dela sveta, “formiranje”
nadnacionalnog suvereniteta i dominantan uticaj vodećih struktura Severne Amerike,
Zapadne Evrope i Dalekog istoka;
• nove socijalne pretpostavke svetske demokratije, koju formulišu globalni pokreti i organ-
izacije, slabljenje uticaja nacionalnih institucija i promovisanje istaknutih nadnacionalnih
ličnosti u lidere svetskog društva u nastajanju;
• obrazovanje i vaspitanje izvan nacionalnih, prostornih, vremenskih i drugih ograda u
pravcu globalne multimedijalne socijalizacije;
• opstanak tradicionalnog društva u eksploziji efekata savremenih informaciono-
komunikacionih tehnologija i rađanju umreženog “online” društva – Interneta;
• ljudsku potrebu za “ružičastim vizijama” budućnosti.
Sociološka znanja omogućavaju nam da prepoznamo sebe zbog nas samih i drugih ljudi
u našem okruženju, jer: „Zadovoljstvo koje osećamo pri stupanju u vezu sa drugima ...
potiče iz čovekove fundamentalne želje za priznanjem... Svako ljudsko biće nastoji da
drugi ljudi priznaju njegov dignitet (to jest, da procene njegovu stvarnu vrednost). Ovo nas-
tojanje je toliko duboko i fundamentalno da predstavlja jedan od glavnih pokretača čitavog
istorijskog procesa. U modernim vremenima ova borba pomerila se sa vojnog na ekonomsko
polje, gde je proizvodila društveno korisne efekte stvaranja, a ne rasipanja bogatstva. Rad
i novac mnogo su važniji kao izvori identiteta, statusa i dostojanstva, bez obzira na to da
li ih neko ulaže da bi stvorio multinacionalno medijsko carstvo ili da bi postao nadzornik.
Ovaj tip priznanja ne može stvoriti izolovan pojedinac; on se može ostvariti jedino u
društvenom kontekstu.“3
3 Fukujama F., SUDAR KULTURA, Societas, ZUNS, Beograd, 1997, str. 16.
Untitled-1.indd 3 3/24/2014 6:57:18 PM

1.2. UVOD
Prvobitne ljudske predstave o prirodi i društvu imale su mističan

karakter. Nalazeći se na niskom, početnom stepenu razvoja, prvobitni čovek
nije bio u stanju da otkriva uzročne veze u prirodi i društvu, da ih ispitu-
je i objašnjava. Njegova shvatanja dugo su bila zasnovana na verovanju o
uticajima tajanstvenih sila. To verovanje prvobitnog čoveka u tajanstvenost
prirodnih pojava rezultuje iz:
1. njegove nemoći, materijalne neopremljenosti i nezaštićenosti;
2. primitivnosti tj. niskog nivoa društvene i individualne svesti..
Za prvobitnog čoveka gotovo sve je tajna, pa otuda njegove krive, mistične i nesistema-
tizovane predstave o prirodi, živim bićima, duhovima, magijskim silama i dr.
Nauka nastaje u periodu zamene mističnog tumačenja prirodnih pojava uzročno-
posledičnim tumačenjem. Prvobitna zajednica predstavlja period pripremanja ovog procesa,
čija društvena realizacija počinje prelaskom na klasni poredak i izdvajanjem umnog od
fizičkog rada.
Zauzevši vladajući položaj u društvu, robovlasnička elita je u stanju da se oslobodi
fizičkog rada i da se zanima, i umnom, misaonom delatnošću da sistematizuje svoja saznanja
i formira filozofski pogled na svet, kao novi poseban oblik društvene svesti, potiskujući na
taj način prvobitna mistična shvatanja.
Nastanak filozofije obeležava početak naučnog saznanja. Kasnijim diferenciranjem
formiraće se jedinstven sistem nauka podeljen na specijalizovane oblasti i grane4.
1.3. NAUČNA SAZNANJA I PRINCIPI
Naučno saznanje je nastajanje znanja o nekom delu stvarnosti uz pomoć naučnih metoda.
Na skali najvažnijih ljudskih vrednosti je istina - saznanje koje je relativno adekvatno objektivnoj
stvarnosti.5 Spoznajom istine zadovoljava se čovekova potreba za saznanjem (saznajna vrednost is-
tine). Osim toga, istina je i instrumentalna jer “istinito saznanje omogućava uspešno ljudsko delanje,
čovekovu stvaralačku praksu, menjanje prirode i utvrđivanje odnosa sa drugim ljudima, dakle, ovla-
davanje spoljašnjim svetom”6 (instrumentalna vrednost istine).
Naučna saznanja obezbeđuju viši stepen istinitosti od drugih, do sada poznatih oblika saznanja
(zdravorazumsko, religijsko i dr), pa ih možemo odrediti kao istinita saznanja. Istinitim saznanjem
označavamo ono saznanje o nekoj prirodnoj ili društvenoj pojavi koje u sebi sadrži istinite sudove.
Kako istiniti sudovi sadrže celovitu istinu o jednoj pojavi, naučna istina je celovita istina o određenoj
pojavi. Podrazumeva se da su naučne istine trajne. Mogućnost preispitivanja naučnih istina naučnim
metodama razlikuje naučno od drugih oblika saznanja.
Naučni principi su osobine naučnog saznanja među kojima su: opštost, objektivnost, prover-
ljivost, preciznost, sistematičnost, organizovanost i istinitost naučnog istraživanja.
4 Prema: Konevski T., OSNOVI NAUKE O DRUŠTVU I EKONOMIJE, Naučna knjiga, Beograd, 1973, str. 3-9.
5 PečujlićMilić, METODOLOGIJA DRUŠTVENIH NAUKA, „Službeni list SFRJ”, Beograd, 1991, str. 7.
6 Flere S., Marjanović M., UVOD U SOCIOLOGIJU, Naučna knjiga, Beograd, 1990, str. 3.
Untitled-1.indd 4 3/24/2014 6:57:19 PM

1.4. NENAUČNA SAZNANJA
Naučna saznanja treba razlikovati od drugih oblika saznanja, kao
što su: zdravorazumsko, religijsko, ideološko, filozofsko i umetničko
saznanje.
a. Zdravorazumsko saznanje je gnoseološka7 tvorevina bazira-
na na svakodnevnom iskustvu. Karakterističan oblik je laicizam.
Zdravorazumsko saznanje proizilazi iz čovekove iskonske potrebe za
tumačenjem pojava, pre svega onih u ličnoj svakodnevnici. Najčešći oblik ovog saznanja su
stereotipije kao kruta, subjektivna viđenja stvari u kojima dolazi do izražaja nastojanje da se
pojedinac, odnosno grupa, kao nosilac mišljenja, prikaže u povoljnijem svetlu8. Izvor
stereotipija je nemogućnost objektivnog analiziranja društvenih pojava. Sopstveni društveni
položaj se racionalizuje i projektuje u stereotipije. Ukoliko je prihvaćen od većeg broja članova
neke grupe, u pitanju su apriorne grupne stereotipije.9 Svaka stereotipija je neopravdana i
pogrešna generalizacija.
Posebna vrsta stereotipija su predrasude, tj. predstave koje nisu zasnovane na stvarnom
iskustvu. U pitanju su sudovi koji sadrže trajna predubeđenja o nekom delu stvarnosti, a
najčešće o ljudima kao pripadnicima određenih grupa, pa se uobičajeno definišu kao
neprijateljski stav prema određenoj grupi, rasi, narodu, naciji i dr, ili prema pojedincu –
samo zato što je pripadnik neke grupe10. Predrasude uvek u sebi sadrže ličnu dimenziju
prema kojoj se pozitivno ili negativno dimenzionišu drugi. Mogu biti aktivne i pasivne
u zavisnosti od toga da li sadrže praktičnu delatnost (aktivne) ili ne (pasivne). Stereotipije
nastaju zbog nedovoljnog poznavanja suštine pojava, odnosno nedostatka naučnog znanja, s
jedne strane, i potrebe za tumačenjem i objašnjavanjem pojava, s druge strane.
Zdravorazumsko saznanje ne ispunjava nijedan kriterijum naučnog saznanja, osim
iskustva, koje prožima svako naučno saznanje.
b. Religijsko saznanje zasniva se na verovanju u vančulni, natprirodni i objek-
tivni entitet. Religiozna znanja prezentirana su u obliku kanona (crkveni zakoni), tj. skupa
pravila ili principa koji imaju vrednost svetih spisa (npr. Stari i Novi zavet). Verska učenja
nisu podložna verifikaciji (proveri). Osim toga isključena je i sumnja u istinitost ovih učenja.
Suština ove vrste saznanja je u verovanju, a ne u proveri istinitosti. Istorija ljudskog
društva pokazuje viševekovne etape dominiranja religioznog saznanja nad drugim oblicima
saznanja. Nagli procvat nauke od perioda humanizma i renesanse beleži opadanje uticaja
religioznih saznanja – sekularizacija. Za razliku od zdravorazumskog, religiozno i naučno
saznanje sadrže sistematičnost, tj. izlažu svoje stavove u vidu zaokruženih sistema.11
7 Gnoseologija, nauka o saznanju; spoznajna teorijafilozofska disciplina koja ima za predmet istinitost
spoznje i raspravlja o spoznajnim izvorima, kao i o mogućnostima, opsegu, pretpostavkama, granicama i
objektivnoj vrednosti spoznaje, FILOZOFIJA, ENCIKLOPEDIJSKI LEKSIKON.
9 Sherif, 1069, prema SOCIOLOŠKOM LEKSIKONU, str. 673.
10 Olport G., Lafargue, prema: op. cit. str. 487.
Untitled-1.indd 5 3/24/2014 6:57:19 PM

c. Ideološko12 saznanje je zaokružena, sistematizovana slika o svetu kao celini i
položaju čoveka u njemu. Slika, koju u okviru vladajuće društvene, klasne ili grupne
slike o svetu svaki čovek stvara za sebe, i u čijem okviru i na čijoj osnovi on reguliše
svoju delatnost.13 U marksističkoj sociologiji ideologija se često poistovećuje sa skupom
svih duhovnih tvorevina i društvenom svešću uopšte. Ideologija je, po tom konceptu, klasna
tvorevina, tj. svaka klasa ima svoju ideologiju. Za razliku od naučnog saznanja čiji je cilj
otkrivanje objektivnog sveta onakvog kakav jeste, ideologija procenjuje kakav bi trebalo da
bude svet i ljudska delatnost u njemu. Savremena sociologija ideologiju vezuje za društvene
grupe, određujući je kao objektivno mišljenje o društvenim vrednostima. Prisutne su dileme
o tome da li je moguć objektivni društveni sud, imajući u vidu da je društveno vrednovanje
uslovljeno konkretnim društveno-istorijskim okolnostima i subjektivnošću ideologa. Zbog
toga se ideologija često definiše kao iskrivljena, lažna slika stvarnosti. Izvesno je da se
ideologija i stvarnost ne mogu razdvojiti, pa je u tom smislu tačno da je naša stvarnost
ideologija našeg bližnjeg, i obrnuto14.
Savremena istorija ljudskog društva pokazuje primere izopačene društvene svesti o
svetu, netačne, iskrivljene slike sveta i pojedinih, naročito društvenih pojava u njemu, koje
su imale, a i danas ima takvih primera, posebne društvene skupine. Pri tome se podrazumeva
da ova netačnost ne dolazi usled prirodne ograničenosti ljudskog saznanja ili usled njegove
nemoći u odnosu na prirodu, već da joj je uzrok isključivo društvena ograničenost saznanja
pojedinih društvenih skupina, a pre svega klasa.15 Imajući u vidu navedena određenja,
ideologije ne mogu naći dodirne tačke sa naučnim saznanjem, mada treba naglasiti da bi
ideologija mogla da bude, u najboljem slučaju, i primenjena nauka, što evidentira savremena
istorija.
d. Filozofsko saznanje vezujemo za filozofiju kao najopštiju nauku o pitanjima sveta,
njegovog postojanja i njegove suštine, logikom i pravilima saznanja, smisla ljudskog
bivstvovanja i vrednostima ljudskog života uopšte. Filozofija, između ostalog, verifikuje
naučne sudove i organizuje ih. Sličnosti između filozofskog i naučnog saznanja su velike,
ali su prisutne i razlike. U odnosu na naučno, filozofsko saznanje je slobodnije u izricanju
vrednosnih sudova, a filozofske analize najčešće ne podležu verifikaciji, jer je predmet
filozofije opštiji od bilo koje pojedinačne nauke.
e. Umetničko saznanje je poseban oblik saznanja. Umetnost kao duhovna tvorevina
ima prevashodno estetsku vrednost, mada nije beznačajna ni saznajna vrednost umetnosti.
Ona se ispoljava u individualnom umetnikovom doživljaju – saznanju koji se materijalizuje
u umetničkom delu.
��
I��
deolog - teoretičar koji stvara, razvija i širi ideologiju klase kojoj, po pravilu, pripada po svom
socijalnom poreklu. Ideološko saznanje sadrži sudove o vrednosti sveta, društva i čoveka sistem ciljeva koje
čovek treba da ostvari svojom delatnošću i poseban sistem normi o takvoj delatnosti.
��
SOCIOLOŠKI LEKSIKON, Savremena administracija, Beograd, 1982.
14 Harris N., prema: Haralambos M., UVOD U SOCIOLOGIJU, Globus, Zagreb, 1980, str. 34.
15 SOCIOLOŠKI LEKSIKON, op.cit., str. 221.
Untitled-1.indd 6 3/24/2014 6:57:20 PM

1.5. POJAM NAUKE
Nauka je sinonim za sveobuhvatno znanje ljudske civilizacije.

U užem smislu, nauka se definiše kao posebna vrsta svesne društvene
delatnosti čiji je cilj otkrivanje objektivne istine. Savremenu nauku
vezujemo za nastanak i razvoj kapitalizma. Osnovni impuls procvata
nauke dala je renesansa, a maksimum razvoja vezuje se za savremene
najrazvijenije zemalje (SAD, Japan, Nemačka, Francuska, Velika Britanija i dr). Osim
saznajne funkcije, nauka u savremenim uslovima poprima atribut značajnog faktora
razvoja čovečanstva. Ta uloga ogleda se u primeni naučnih rezultata u tehnologiji, ali i u
nastojanju da se politika naučno zasnuje u cilju uticanja na promene u društvu. Zato nauka u
savremenim uslovima predstavlja pokretačku društvenu snagu.
“Najveće i najopasnije čudo je što se čovečanstvo zadovoljava da bude okrenuto
prošlosti, što ne želi da se suoči s ubrzanjem kao s realnom činjenicom. Čovek tako hrli u
svet nepoznanica, u potpuno novo razdoblje, što ga sobom nosi ekotehnološki razvoj, čvrsto
uveren da je ljudska narav večna i da će se stabilnost vratiti. Srlja u najveću revoluciju od
svih revolucija istorije, mrmljajući zajedno s jednim slavnim, ali prilično kratkovidim
sociologom da su procesi modernizacije... manjeviše završeni. On, jednostavno, ne želi da
sebi predoči budućnost.” 16
Prisutne su brojne klasifikacije nauka. Savremena klasifikacija najčešće obuhvata pet
naučnih oblasti: prirodno-matematičke, društveno-humanističke, bio-medicinske,
tehničko-tehnološke i umetnost .
Poslednjih decenija iskrsli su novi društveni, organizacioni i metodološki problemi
naučnog saznavanja koji su uslovili pojavu nauke o nauci kao samostalne naučne grane.
Nauka o nauci proučava nauku kao kompleksnu pojavu u svim njenim dimenzijama
i pojavnim oblicima. Predmet istraživanja nauke o nauci su svet, teorije saznanja, logika,
sociologija, semiotika i istorija nauke.17 Takođe, među sociološkim disciplinama izdvojila se
i sociologija nauke, čiji je predmet istraživanja nauka kao društvena pojava. Nove naučne
discipline o nauci rezultiraju iz karakteristika savremenih nauka, posebno prirodnih i tehničkih,
u smislu eksplozivnog razvitka. Samo je u poslednjih trideset godina čovečanstvo steklo
polovinu od celokupnog znanja kojim raspolaže.18 Naučnici procenjuju da će naredni
skokovi biti sve kraći, pa prognoziraju udvostručavanje celokupnog znanja u intervalu
od osam do deset godina.
Posebno su značajne društvene posledice nagle ekspanzije nauke – od bitno promenjene
društvene uloge, do promena koje uslovljava u svim delovima savremenih društava.
Te promena ogledaju se u: enormnom porastu broja naučnih i istraživačkih kadrova,
timskom istraživačkom radu, značajnim finansijskim ulaganjima u naučna istraživanja
i dr. Osim pozitivnih društvenih efekata, savremena nauka doprinosi produbljavanju jaza
između razvijenih i nerazvijenih zemalja. Krajem prošlog veka, malobrojne razvijene zemlje
u razvoj nauke i tehnologije uložile su 93 milijarde dolara, a mnogobrojne nerazvijene
zemlje i u razvoju – manje od 3 milijarde dolara. Temeljna promena postojećeg svetskog
ekonomskog poretka u nauci traži, ne samo odgovore, već i osnov civilizacijskog raskoraka.
��
Toffler
��
A., ŠOK BUDUĆNOSTI,O.Keršovani, Rijeka, 1975, str. 173.
17 SOCIOLOŠKI LEKSIKON, Savremena administracija, Beograd ,1982, str. 400.
18 Ibid., str. 400.
7
Untitled-1.indd 7 3/24/2014 6:57:20 PM

1.6. PRIRODNE I DRUŠTVENE NAUKE
Svaka nauka određuje se predmetom ali, i metodom.

Kako je priroda predmet izučavanja prirodnih nauka, a
društvo predmet izučavanja društvenih nauka, najbolje se
razlika među prirodnim i društvenim naukama može sagledati
ukazivanjem na razlike između prirode, s jedne, i društva, s druge strane.
Pod prirodom podrazumevamo svekoliki univerzum, tj. sve što nas okružuje - mnogobrojne
i raznovrsne prirodne pojave i procese. Društvo je jedna od prirodnih pojava, pa su mu
svojstveni zakoni koji deluju u prirodi.
Proučavanjem prirodnih pojava uočilo se da društvo, kao poseban entitet unutar
prirode, ima svoje specifičnosti. Utvrđeno je da se društvene pojave javljaju, razvijaju i
nestaju na drugačiji način od prirodnih pojava, pa su postupno utvrđene i posebne zakoni-
tosti po kojima one teku. Time je data osnova za odvajanje prirodnih od društvenih nauka.19
U tom smislu, predmet prirodnih nauka je priroda u užem smislu, a društvenih nauka
– ljudsko društvo, društvene pojave i društveni procesi. Različiti predmeti istraživanja
podrazumevaju i različite metode. Metode istraživanja društvenih pojava i procesa bitno se
razlikuju od metoda istraživanja prirodnih pojava. Čovek kao deo prirode može biti predmet
izučavanja prirodnih nauka kao prirodno biće (anatomija, fiziologija i sl).
Prisutna su gledišta, ne samo o prioritetu prirodnih nauka u odnosu na društvene, već
i ona ekstremna koja osporavaju legitimitet društvenim naukama. Jedan od argumenata
kojim se osporavaju društvene nauke polazi od činjenice da nauka uočava objektivne, stalne
i nepromenljive veze među pojavama, iskazane kroz naučne zakone. Naučni zakoni se, po
ovom gledištu, mogu utvrditi samo u prirodnim naukama, jer se samo među prirodnim
pojavama mogu uočiti objektivne, stalne i nepromenljive opšte veze. Društvene pojave, po
ovom gledištu, mogu se samo opisivati ili, u najboljem slučaju, može se uočiti uzrok
nastanka pojedinačne društvene pojave. Primera radi:
“Svako telo bez oslonca pada na zemlju određenom brzinom, dok su svaki rat ili
promena političkog režima u jednoj državi drukčiji od drugih, te se ne mogu obuhvatiti
jednim zakonom koji bi određivao njihov tok, pa, prema tome, i predviđao njihov budući
razvitak.”20
Navedeno gledište može se osporiti sa dva argumenta. Prvo, naučno je dokazano da se
kod društvenih pojava, kao i kod prirodnih, uočavaju određeni naučni zakoni, specifični u
onoj meri u kojoj je specifično i samo društvo unutar drugih prirodnih pojava. Uprošćena
predstava uzročnoposledičnih veza: jedan uzrok – jedna posledica, ne mogu se naći ni
u oblasti prirodnih pojava u čistom obliku, a pogotovo ne u društvenim, gde čovek kao
svesno, razumno i delotvorno biće određuje sopstvenu istoriju i svoje mesto u njoj.
Drugo, i da nisu utvrđene zakonitosti unutar društvenih pojava, sama za sebe bi bila vredna
uočavanja i pojedinačnih društvenih zakonitosti, koja bi kao neponovljiva bila od značaja
za čoveka i društvo uopšte. Na primer, Spartakov ustanak nije samo istorijski događaj
jedinstven i neponovljiv u svojoj pojedinačnosti. Kao pojedinačna društvena pojava u
��
Lukić R., OSNOVI SOCIOLOGIJE, Naučna knjiga, Beograd, 1981, str. 5.
��
Ibid., str. 6.
Untitled-1.indd 8 3/24/2014 6:57:21 PM

društvenoekonomskim uslovima u kojima se desila, izuzetno je značajna za uočavanje
drugih društvenih veza i pojava u vremenu u kome je nastala.
Kod osporavanja zakonitosti društvenih pojava, uobičajena su četiri osnovna prigovora.21
Prvo, ističe se da su društvene pojave neprouzrokovane, za razliku od prirodnih koje
su uvek prouzrokovane. Društvene pojave se sastoje iz ponašanja pojedinaca, pri čemu
se ponašanje bazira na slobodi volje čoveka. Kako sloboda izbora nije ničim uzrokovana,
to ne postoji uzročnost u društvenim pojavama. Ovaj prigovor, prvo, apstrahuje društvene
okolnosti u kojima je moguć izbor, tj. da su mogućnosti izbora objektivno društveno
determinisane datim društvenim okolnostima. Drugo, predmet društvenih nauka, posebno
sociologije, nije proučavanje slobodne volje pojedinca, već “povezana delovanja više
pojedinaca. Tek, dakle, kad postoje najmanje dva ponašanja dva različita pojedinca i kad se
ona povezuju u zajedničkom delovanju – postoji društvena pojava.”22
Drugo, ukoliko su i prouzrokovane ne podležu opštim već pojedinačnim uzročnostima,
za razliku od prirodnih koje su uvek prouzrokovane i podležu opštim uzročnim zakonima23.
Društvene pojave nisu ništa više pojedinačne od prirodnih – svaki pad nekog tela na
zemlju je isto tako pojedinačan kao i svaki rat ili revolucija. Prirodne nauke utvrđuju opšte
osobine svakog pada svih tela i tako dolaze do opšteg zakona – to isto može učiniti i
sociologija, utvrđujući ono što je opšte svim pojavama s određenog gledišta. Nema takve
pojave ni u prirodi ni u društvu koja nema nečeg opšteg.”24
Treće, društvene pojave su nepredvidljive, za razliku od prirodnih koje su predvidljive.
Ova tvrdnja ne može biti ekskluzivno primenjena samo na društvene pojave, jer se “prirodne
pojave u ovom pogledu nimalo ne razlikuju od društvenih, pa se zato ni društvene nauke ne
razlikuju od prirodnih. Na primer, Mesečeva pomračenja su bila nepredvidljiva sve dok nisu
utvrđeni njihovi uzročni zakoni, a posle toga su potpuno predvidljiva.”25
Četvrto, društvene pojave se mogu samo razumeti, a ne i objasniti, za razliku od
prirodnih koje se mogu i objasniti i razumeti. Društvene pojave su tzv. pojave sa značenjem,
koje se ne objašnjavaju uzročnim vezama, već metodom razumevanja. “Da bi se ovo gledište
bolje razumelo, uzećemo jedan jednostavan primer. Jedan čovek puca iz puške i ubija
drugog čoveka. Kakva je to društvena pojava? Na ovo pitanje se ne može odgovoriti ako se
posmatra samo spoljno ponašanje, bez obzira na njegovo unutrašnje značenje. Samo od tog
unutrašnjeg značenja, koje se spolja ne vidi, zavisi da li je to, na primer, ubistvo, izvršenje
smrtne kazne, izvršenje molbe ubijenog, nekakav verski obred, ili naučni opit, itd. Zato
suštinu društvene pojave otkrivamo razumevanjem njenog značenja.”26
Navedeni prigovori ukazuju da su razlike između prirodnih i društvenih zakona
proizvoljne. Kod prirodnih, kao i kod društvenih zakona, podjednako je prisutna opštost
kao i pojedinačna uzročnost. Podela naučnih zakona na stroge i statističke leži u stepenu
razvijenosti pojedinih naučnih disciplina. Što je nauka razvijenija, veći je broj strogih zakona i
obrnuto, nedovoljno razvijena nauka ima veći broj statističkih zakona.
21 Prema, Lukić R., OSNOVI SOCIOLOGIJE, op.cit., str. 916.

22 Ibid., str. 11.
23 Lundberg, G., Schrag C., Larsen O., SOCIOLOGY, New York, 1954, str. 48.
24 Lukić R., OSNOVI SOCIOLOGIJE, op. cit. str. 13.
25 Ibid., str. 14.
26 Ibid., str. 15.
Untitled-1.indd 9 3/24/2014 6:57:21 PM

Strogi zakoni pretpostavljaju potpuno proučene pojave i precizno utvrđene
uzročnoposledične veze koje se nedvosmisleno i bez izuzetka dešavaju pod tačno utvrđenim
okolnostima. Strogi ili potpuni zakoni su i krajnji domet svake nauke.
Statistički zakoni ili zakoni verovatnoće objašnjavaju pojave numerički, brojem
ponavljanja date pojave bez objašnjenja o uzrocima nastanka te pojave ili, drugačije rečeno,
ovim zakonima pojave se broje i opisuju, ali se ne objašnjavaju. Zato su ovi zakoni
nepotpuni zakoni.
Svaki strogi zakon prvobitno je imao status statističkog zakona, da bi vremenom,
popunjavanjem neobjašnjenih delova, stekao status strogog zakona. Svedoci smo i obrnutog
procesa, da strogi zakoni postaju statistički, jer tačnije ispitivanje pojava kroz nagli razvoj
savremene nauke i tehnologije pruža nove podatke o njoj. Upravo je ovaj proces prisutan u
savremenim prirodnim naukama, pogotovo fizici.
Društveni zakoni uglavnom su statistički zakoni jer su društvene pojave manje
istražene od prirodnih, pa se mogu, pre svega, brojati i numerički opisivati. Osim toga, ne
treba nikad apstrahovati složenost društvenih pojava i specifičnost čoveka kao misaonog
bića. “Ako uzmemo u obzir Ajnštajnovu izjavu da je suviše velika radoznalost nepoželjna čak
i u fizičkoj nauci, onda nije nimalo čudno što radoznalost u društvenim naukama prate stalno
sumnjičenje i proganjanje od strane predstavnika društvenih interesa. Sociologu se nudi velika
nagrada da se odrekne naučne radoznalosti i da postane plaćeni racionalizator postojećeg stanja.
Ova konstatacija se odnosi naročito na područja koja zasecaju u kontrolu nad političkom
vlašću i u upravljanje od strane vlasti”.27
1.7. DRUŠTVENE NAUKE
Društvene nauke obuhvataju celinu brojnih naučnih disciplina

koje za svoj predmet imaju društvo, društvene pojave i čoveka kao
društveno biće.
Termin društvene nauke nije svuda prihvaćen zbog različitih
teorijskih i metodoloških stanovišta. Najstarije, srednjovekovno
shvatanje, zasniva se na razlikovanju kvadrivijuma i trivijuma.
Kvadrivijum predstavlja skup prirodnonaučnih znanja, a trivijum
discipline koje odgovaraju sadašnjim društvenim naukama. U trivijumske nauke spadale
su retorika, logika (dijalektika) i gramatika. U odnosu na prethodni helenistički period gde
su imale izuzetan značaj, čak dominirajući, u srednjem veku njihov značaj je sekundarnog
karaktera, što se vidi i po fakultativnom statusu na tadašnjim evropskim univerzitetima.
Naziv humanističke nauke, vezuje se za humanističkoprosvetiteljsku ulogu ovih nauka jer
doprinose uzdizanju napretka društva i individue. Tu se prvenstveno misli na starije naučne
discipline, kao što su pravo, retorika, znanja o klasičnoj kulturi, teologija i dr.
Termin duhovne nauke vezuje se za Nemačku krajem XIX veka. Suština ovog shvatanja
je u ontološkom28 razlikovanju prirode i društva. Za razliku od prirode u kojojdeluju slepe
��
Readings in sociology, Američki zbornik socioloških tekstova SOCIOLOŠKI LEKSIKON,
Savremena administracija, Beograd, 1982, str. 399.
28 ONTOLOGIJA (grč. on, ontos – bitak i logos – pojam, reč, zakon) filozofska disciplina koja raspravlja o
bitku (biću) kao i njegovim opštim, fundamentalnim i konstitutivnim određenjima; nauka o biću.
10
Untitled-1.indd 10 3/24/2014 6:57:21 PM

sile i u kojoj se uspostavljaju mehaničke uzročnoposledične veze, u društvu su određujuće
“duhovne sile”: sloboda, vrednosti i ciljevi individua. U funkcionisanju društva nema
pravilnosti, u njegovom kretanju nema zakonitosti, a ljudska istorija se pojavljuje kao
izraz čovekove volje i slobode. Zato se opšte veze i zakonitosti u društvu ne mogu uočiti,
pa se proučavanje društvenih pojava, kao pojedinačnih i neponovljivih, zasniva
na metodu razumevanja, otkrivanja značenja i uživljavanja. Prema pozitivističkom
shvatanju29, društvene nauke zasnivaju se na dostignućima prirodnih nauka, pa su naučna
objašnjenja identična u prirodnim i društvenim naukama. Za društvene nauke uzor treba da
budu prirodne nauke: biologija, matematika i dr.
U SAD naziv biheviorističke nauke je sinonim za društvene nauke - nauke o
ponašanju (behavioral sciences). Termin je proizašao iz potrebe za podesnijim nazivom, jer
su sociološke nauke asocirale na socijalizam.
Prema marksističkom shvatanju, za određenje društvenih nauka prethodno treba
odrediti pojam društva. Umanjen značaj društvenih nauka marksističko shvatanje opovrgava
isticanjem da je cilj svake nauke istina o svetu, i to, pre svega, o onim delovima sveta koji su
dublji i složeniji, a koji se mogu otkriti i objasniti primenom dijalektičke metode. Društvene
nauke moraju biti poluga u istorijskom kretanju čovečanstva, a ne prazno teoretisanje.
Brojne su podele društvenih nauka. Jedna od klasifikacija30 deli ih na:
1. a. uopštavajuće (sociologija, politička ekonomija, lingvistika) i
b. pojedinjavajuće (sve ostale društvene nauke);
2. a. opšte (sociologija, istorija, društvena antropologija) i
b. posebne (sve ostale) ;
3. a. indikativne (koje ispituju ono što jeste) i
b. normativne (koje izučavaju ono što treba da bude) ;
4. a. temeljne (sociologija, ekonomija, lingvistika, i dr) i
b. primenjene (socijalna politika, ekonomska politika i sl).
Razvoj društvenih nauka bio je sporiji od razvoja prirodnih nauka. Savremen period
karakterišu specijalizacija i diferencijacija društvenih nauka.
1.8. PREDMET SOCIOLOGIJE
Sociologija (latinsko societas – društvo i grčko logos nauka) je nauka o društvu.

Prvi put se ovaj naziv pominje u Kursu pozitivne filozofije(1839) Ogista Konta, osnivača
građan skog smera sociologije. “Mislim da se od sada mogu usuditi da upotrebim novu reč,
koja potpuno odgovara izrazu socijalna fizika, što sam ga pre uveo, kako bih mogao označiti
jednim imenom taj dodatni deo prirodne filozofije, što se odnosi na pozitivno proučavanje
pojedinih zakona na kojima počivaju društvene pojave.”31
��
Pozitivističko shvatanje društvenih nauka zastupaju Kont (O. Conte), Mil (J. S. Mill), Dirkem (E. Dur-
kheim) i Lazarsfeld (P. Lazarsfeld).
30 SOCIOLOŠKI LEKSIKON, op. cit., str. 120121.
��
Prema: Radenović P. OPŠTA SOCIOLOGIJA, Savremena administracija, Beograd, 1995, str. 17.
11
Untitled-1.indd 11 3/24/2014 6:57:21 PM

Za Karla Marksa vezuje se marksistički smer sociologije32, tj. teorija o nužnosti istorijsko-
materijalističkog shvatanja društva i dijalektičkog metoda društvenih nauka, sa osnovnom ideološkom
pretpostavkom da su revolucionarne promene kapitalizma neminovne.
O pojmu sociologije prisutna su različita gledišta od terminoloških nesuglasica, do
različitog definisanja predmeta ove nauke. Težnja ka sintezi svih znanja o društvu, različito
se realizuje u sociologiji i zbog dvojnog začetka ove nauke: građanskog i marksističkog
smera. Uočava se i da je stepen opštosti u određivanju predmeta sociologije različito postavljen,
od gledišta po kojima se sociologija bavi društvom u celini, do onih gledišta po kojima su
predmet sociologije pojedini aspekti društvenog života ili čak pojedine društvene pojave. Iz
različitih gledišta može se formulisati definicija: sociologija je najopštija društvena nauka
čiji je predmet društvo u svom totalitetu.
Definicija sadrži četiri osnovne odredbe sociologije kao nauke – da je: društvena nauka
(po predmetu), opšta nauka (po opštosti), teorijska nauka (po metodu) i fundamentalna nauka
(po temeljnosti).
Pored osnovnih, sociologiju određuju i posebne odredbe. Prvo, sociologija apstra-
huje spoljne, površinske manifestacije i subjektivne predstave ljudi o društvenim pojavama.
Kao i druge nauke, otkriva suštinsko i uzročno u globalnom društvu. Drugo, otkrivajući
ono što je bitno, sociologija prvenstveno utvrđuje međusobnu povezanost mnogobrojnih
društvenih pojava u totalitetu društva. Treće, otkrivanje suštinskog podrazumeva da se
društvena pojava posmatra u procesu tj. kretanju – pojedinačnom i ukupnom društvenom.
Četvrto, uporednom istorijskom analizom društvenog razvoja, stiču se validne ocene za
objašnjavanje sadašnjosti i projektovanje budućnosti. Peto, razvojem sociologije se formirala
ogromna naučna građa koja je rezultirala specijalizacijom rada i unutar same sociologije,
kao i pojavom brojnih primenjenih tj. posebnih sociologija, specijalizovanih za istraživanje
posebnih društvenih pojava ili procesa.
Kod savremene sociologije uočavaju se i negativne tendencije, kao što su prenaglašeni
empirizam (sociografija kao suvo opisivanje pojava na bazi anketnih istraživanja sa naučno
sumnjivim uzorkom) i manipulacija u sociologiji ili sociologijom. “Reklamne agencije,
sredstva masovnog informisanja, političke organizacije i niz drugih subjekata okrenuli su
se masovnom anketiranju radi ispitivanja javnog mnjenja, što se kao povratna informacija
uklapalo u sistem manipulacije javnošću.”33
Prenaglašen sociološki empirizam proizvodi suvu kvantifikaciju društvenih pojava
kroz brojeve – procenate, bez dubinskog sociološkog tumačenja. Podvucimo da se društvene
pojave i procesi ne broje zbog brojanja, već u cilju objektivnog objašnjavanja i potrebnog
društvenog razumevanja.
Nasuprot prenaglašenom empirizmu, uočava se i suprotna tendencija: razvijanje
apstraktnih socioloških sistema bez baznih istraživanja (npr. Parkinsonov funkcionalizam).
Koliko je štetan suvi empirizam za naučno fundiranje socioloških istraživanja, toliko je i
nadahnuto teoretisanje proizvoljnost, što je u suprotnosti sa osnovnim načelima naučnosti.
32 Marksističko shvatanje društva, tj. marksističku sociologiju brojni autori nazivaju istorijskim
materijalizmom a marksističku filozofiju dijalektičkim materijalizmom.
33 Flere S. Marjanović M., UVOD U SOCIOLOGIJU, op. cit., str. 22.
12
Untitled-1.indd 12 3/24/2014 6:57:22 PM

Pomenimo i okolnost da je zbog nedovoljnog poznavanja sociološke
problematike, posebno metodologije, naročito među tehničkotehnološkom inteligencijom
prisutna pojava samostalnog “bavljenja” i “korišćenja” predmeta i metoda sociologije.
Multidisciplinarnost savremene nauke podrazumeva međusobnu povezanost, a ne
univerzalnu naučnu kompetentnost i isključivost.
Konačno, postavlja se i pitanje karaktera, uloge i zadatka opšte sociologije. Treba
li ona da bude nauka u strogom smislu utvrđujući samo indikativne stavove, ili može da
izađe van tih okvira, postajući osoben vid društvene kritike?34 Odgovor je u kompetentnom,
naučno zasnovanom i primenljivom tumačenju društvenih pojava i procesa.
Predmet sociologije je društvo u totalitetu, tj. utvrđivanje i proučavanje opštih
i zajedničkih svojstava svih društvenih pojava i procesa. To se postiže apstrahovanjem
pojedinačnog i posebnog u tim pojavama i ukazivanjem na ona svojstva koja su sadržana u
svakoj društvenoj pojavi, bez izuzetka. Dakle, predmet opšte sociologije je: povezivanje svih
društvenih pojava i procesa u totalitet društva, razvoj društva kao celine, međusoban uticaj
društvenih pojava i procesa i uticaj svake od njih na društvo kao celinu, kao i veza društva
sa ostalim pojavama u prirodi.
Od sredine XX veka glavna preokupacija sociologa je proučavanje društvenih
promena i razvoja. Ta preokupacija proizašla je iz podele globalnog društva na bogate i
siromašne, razvijene i nerazvijene zemlje. Kako su promene na globalnom društvenom planu
brze i dalekosežne, neophodna su teorijsko-sociološka tumačenja tih promena. Predmet
savremene sociologije, umesto “širokog, panoramskog posmatranja društvenih izvora i
stupnjeva promene“(R. Nisbet) u okviru dugih vremenskih perioda, kao proučavanja stupnjeva
razvoja ljudskog društva, danas se usmerava, u poređenju sa prethodnim, na kratkoročnije
promene koje evolucioni proces otkriva.“35
Kako je društveni sistem predmet istraživanja, cilj je definisanje stepena
razvijenosti tog sistema u okviru podele na razvijene i nerazvijene. Proučavanje promena
društvenog sistema i njegovo kvantifikovanje u relacijama razvijeni-nerazvijeni, pokazalo
je da se stepen razvijenosti kod industrijski razvijenih zemalja meri stepenom inovacije36, a
kod nerazvijenih zemalja vezuje se za stepen industrijalizacije37.
Utvrđivanjem stepena razvijenosti društvenih sistema usledio je sredinom prošlog veka
tzv. “pokret društvenih pokazatelja“38. Ovaj pokret zalaže se za formiranje “društvenog
računovodstva“ kao sveobuhvatnog sistema društvenih i demografskih podataka39. Pokret
je nastao iz potrebe izbora odgovarajućih pokazatelja ocene stepena razvijenosti društva i
njegovih užih delova.
Naime, do tada je kao osnovni i jedini pokazatelj razvijenosti korišćen društveni
proizvod per capita. Kao pretežno ekonomski, ne obuhvatajući sve dimenzije društvenog
��
Ibid., str. 22.
35 Bogdanović M., METODOLOŠKE STUDIJE, Institut za političke studije, Beograd, 1994, str. 14.
36 Boskof A., Social Change-Sources, Patterns and Consequences, Basic Books, Inc. Publishers,1973, str. 94.
37 Tiryakian, A. E., Theoretical Sociology – Perspectives and Developments, New York, Meridith Corporation,
1970, str. 200.
38 Prema: M. Bogdanović, op. cit., str. 16-23.
39 ��
Moser C., SOCIAL INDICATORS, Sistems, Methods and Problems, Bulmer M. SOCIAL POLICY RE-
SEARCH, The Macmillan Press, LTD, 1978, str. 204.
13
Untitled-1.indd 13 3/24/2014 6:57:22 PM

sistema, ovaj pokazatelj pokazao se nedovoljnim40 kako na planu međunarodnog poređenja
tako i unutrašnje višedimenzionalnosti društva.
1.9. METOD I METODOLOGIJA

Naučni metod je način razmišljanja i postupaka istraživanja
stvarnosti koji garantuje sticanje istinitog i objektivnog znanja.
Metod svake nauke je način njene identifikacije i
opravdanosti u sistemu nauka. Sporovi o vrsti i karakteru metoda
neke nauke najčešće pokazuju nedovoljnu konstituisanost te nauke
(Poenkare)41. Istovremeno sporovi mogu biti znak teorijskog raz-
voja, tj. provere postavki i rezultata različitim postupcima.
U sociologiji je prisutna opšta saglasnost o njenoj usmerenosti na opšta društvena
istraživanja, ali su prisutni i sporovi oko najboljeg sociološkog metoda. U tradicionalnoj
sociologiji razlikuju se tri stanovišta o sociološkim metodama:
a. pozitivističko – metode prirodnih nauka treba primenjivati i u društvenim naukama,
jer su postigle pozitivne rezultate u objašnjavanju prirodnih pojava; osnovne ovog stanovišta
su induktivni način zaključivanja, pouzdanost, valjanost, preciznost, merljivost, opštost i
jednostavnost naučnih iskaza;
b. istorijsko (istorizam – aksiologizam) – uzročnofunkcionalno objašnjenje društvenih
pojava i procesa nije moguće i to nije cilj društvenih nauka; kako se društvene pojave bitno ra-
zlikuju od prirodnih (jer su ljudske tvorevine), one se mogu objašnjavati samo razumevanjem
njihovog unutrašnjeg značenja (M.Veber); intuitivnost je glavna osobenost ovog stanovišta;
c. marksističko – naučni zakon se odnosi na totalitet društva, uz istovremeno korišćenje
indukcije i dedukcije; odbacivanjem naturalističkog objašnjenja društva, ukazivanjem na
razlike između prirodnih (u širem smislu) i društvenih pojava, ovo stanovište utvrđuje za-
konitosti društvenog razvitka.
U savremenoj sociologiji uočavaju se četri metodološke tendencije:
• dominantnost kvantitativnih metoda kroz numeričke prikaze (Kvantitativna metod-
ologija – pozitivizam);
• prednost kvalitativnih metoda u obliku opisa (Interpretativna metodologija); alitativni
podaci obično se smatraju bogatijim, životnijim, kao da imaju veću dubinu i misli se
da je verovatnije da će dati istinitu sliku načina života, ljudskih iskustava, stavova i
mišljenja;42
40 “Na primer, društveni proizvod per capita daje više obaveštenja o razvoju neke zemlje nego
podatak o prosečnom trajanju života, ali zato procenat nepismenih iznad 10 godina starosti nije
značajan za bogate zemlje (jer se stabilizovao na nivou 1-3%), dok je taj isti pokazatelj izuzetno značajan za
siromašne zemlje, gde procenat neposmenih varira od 5-99%, te kao takav on ima vrlo
visoku diskriminatorsku vrednost za overu stepena njihove razvijenosti. Prema
��
tome, ma koliko da je neki po-
kazatelj značajan za ocenu razvoja, on nema veliku upotrebnu vrednost ukoliko je njegov merni izraz priblišno
jednak za izabrani krug zemalja.“ Ibid., str. 21.
42 Haralambos M., Holborn M., SOCIOLOGIJA, Golden marketing, Zagreb, 2002, str. 971.
14
Untitled-1.indd 14 3/24/2014 6:57:23 PM

• povezivanje kvantitatvnih metoda sa transformacijom društva (Kritička društvena
nauka); posebno povezivanje kvalitativnih i kvantitativnih metoda u cilju nepristrasnog
utvrđivanja neodgovarajućeg položaja žena (Feministička metodologija) ili drugih
grupa i pojedinaca (Simbolički interakcionalizam);
• odbacivanje kvantitativnih, kvalitativnih i kritičkih metoda zbog nemogućnosti
objektivnih istina o društvu i dekonstrukcija postojećih objašnjenja u cilju utvrđivanja
shvatanja svakog društvenog aktera (Postmodernistička metodologija – Fenomenologija).
Među savremenim razvijenijim metodologijama posebno je uočljiv feministički
pristup43, sa osnovnim tezama: da su dosadašnja sociološka istraživanja bila pod
muškom dominacijom, da postoje posebne feminističke istraživačke metode i da je teorija
feminističkog znanja nadmoćna nad drugim znanjima. Predstavnici ovog pristupa ukazuju
da žene značajno učestvuju u ukupnoj svetskoj populaciji, a da su tradicionalne metodološke
greške posledica “muški” orijentisanih istraživanja, tj. ona su o muškarcima i vode ih
muškarci. Kritika “muške” sociologije ukazuje:
1. pojmovi čovečanstva i čoveka su rodno određeni prema muškarcima i protiv
ili uz ignorisanje žena;
2. ona sadrži, pre svega, istraživanja o muškarcima i njihovim teorijama;
3. rezultati tih istraživanja su bazirani na muškim uzorcima;
4. teme su od muškog interesa;
5. žene su manje uključene u istraživanja, a i kada jesu, prisutan je seksistički
pristup muškaraca prema njima;
6. pol i rod retko su zastupljeni i analizirani u istraživanjima, i dr.
Poslednjih godina povećan je broj socioloških istraživanja na bazi feminističke
metodologije. Sociološke studije o ženama postaju uobičajene, a ženska viđenja društvenih
pojava dobijaju na značaju. Istraživanja su čak pokazala da je feministički način sprovođenja
intervjua i anketa uspešniji od “muškog”. Prisutna su mišljenja da uvođenje “rodne”
sociologije vodi obespredmećivanju sociologije i objektivnom istraživanju društva 44.
Naučne metode se mogu razlikovati po više osnova. Prema kriterijumu opštosti,
sociološke metode se dele na opšte (metafizika i dijalektika) i posebne kao pomoćne metode
u sticanju određenih naučnih znanja (istorijska, komparativna i psihološka)45.
Metodologija je naučna disciplina koja se bavi detaljnim istraživačkim
metodama pomoću kojih se prikupljaju, temelje i analiziraju podaci. Sociolozi koriste
različite metode, pa je metodologija socioloških istraživanja izuzetno složena. Složenost
se ogleda u kritičkom ispitivanju primenjenih metoda i izgrađivanju pouzdanih kriterijuma
za utvrđivanje što istinitijeg saznanja. Metodologija socioloških istraživanja zasniva se na:
postupnosti, sistematičnosti, kritičnosti i praktičnoj usmerenosti.
43 Pamela Abbott, Claire Wallace, Carol Smart, Ann Oakley, Margaret Eichler, Michelle Stanworth, Liz
Stanley, Sue Wise, prema: op. cit., str. 987-992.
44 Op. cit., str. 990.
45 Posebno su značajne i metode logičkog mišljenja: induktivna metoda (povezivanje pojedinačnih sudova
u opšte sudove), deduktivna metoda (od opštih sudova izvode se posebni sudovi), analitička metoda (kad se iz
celine izdvajaju bitni istovrsni elementi), sintetička metoda (kad se bitni istovrsni elementi povezuju u celinu),
deskriptivna metoda (opisivanje nekih pojava i procesa) i metod analogije (zaključivanje po slićnosti), i dr.
15
Untitled-1.indd 15 3/24/2014 6:57:23 PM

Sociološka istraživanja izvode se na bazi izabranih tema. Izbor teme istraživanja
vezan je za rešavanje nekog sociološkog pitanja koje je od značaja za društvo kao celinu,
pojedine grupe, institucije ili pojedince. Sociološka istraživanja nisu validna ukoliko se
sprovode bez sociologa kao obučenih profesinalaca. Kompetentnost određuje naučni karakter
istraživanja i validnost dobijenih rezultata. Raznovrsne društvene promene najčešće prate
sociološka istraživanja.
Istraživačke teme odlučujuće su za izbor istraživačkih metoda u cilju prikupljanja i
obrade podataka. Savremena industrijska društva su za potrebe proučavanja društvenih po-
java i procesa razradili sistem statističkih podataka. Nerazvijene zemlje takve statističke
podatke ili ne poseduju ili su nedovoljni i za “ocenu one (faze) u kojoj se ta društva već sada
nalaze. Brzinu strukturalnih i političkih promena ne može da prati odgovarajući razvoj statističkih
sistema za njihovo registrovanje. Osim toga, postoje i mnogi drugi uslovi (stabilnost
sistema, materijalne mogućnosti, obrazovni nivo, itd.) od kojih zavisi ne samo prikupljanje
osnovnih podataka o društvu već i njihovo redovno prikupljanje u određenim vremenskim
razmacima u ovim zemljama. ”46
Predstavnici pokreta društvenih pokazatelja, kao što je već napomenuto, pokrenuli
su pitanje objektivnosti tradicionalnih pokazatelja (društveni proizvod per capita) i
formulisanje novih. Primenom odgovarajućih socioloških metoda potrebno je formiranje
potpunog sistema standardizovanih podataka o društvenom sistemu, pri čemu je od posebnog
značaja prikupljanje tako definisanih podataka u redovnim vremenskim razmacima.
Sociološka istraživanja omogućavaju kvalitetno sagledavanje društvenog života. To
se postiže prikupljanjem relevantnih podataka, njihovom obradom i zaključivanjem. Faze
istraživanja (Tabela 1) obuhvaćene su istraživačkim postupkom.
Tabela 1. Faze sociološkog istraživanja

1. IZBOR TEME ISTRAŽIVANJA
2. PREGLED RASPOLOŽIVIH PODATAKA - STUDIJA
3. FORMULISANJE HIPOTEZE
4. IZBOR METODA PRIKUPLJANJA PODATAKA
5. DEFINISANJE UZORKA
6. PRIKUPLJANJE PODATAKA
7. SREĐIVANJE PRIKUPLJENIH PODATAKA
8. UKRŠTANJE RELEVANTNIH PODATAKA
9. INTERPRETACIJA REZULTATA – ZAKLJUČIVANJE
10. PREZENTACIJA REZULTATA
46 Ibid., str. 13.
16
Untitled-1.indd 16 3/24/2014 6:57:23 PM

1.10. ISTRAŽIVAČKE METODE
Istraživačke metode su metode prikupljanja podataka. Na izbor

ovih metoda utiču različiti faktori, ali je presudan tema istraživanja. Često
je od značaja i izvor finansiranja projekta koji može odrediti istraživačke
metode. Korišćenje istraživačkih metoda treba da obezbedi pouzdanost,
valjanost i upotrebljivost (praktičnost) socioloških istraživanja.
Kod socioloških istraživanja primenjuju se različite istraživačke metode. Među najčešće
korišćenima su: posmatranje, intervju i anketa, eksperiment, statistička metoda,
upoređivanje, istoriografija, analiza sadržaja, multivarijantna analiza, faktorska
analiza, metod slučaja, biografski metod i dr.
Posmatranje je najstarija metoda i opšteprihvaćeni način ljudskog kontakta s
postojećim svetom.47 Za razliku od običnog, naučno posmatranje je plansko prikupljanje
činjenica putem neposrednog čulnog opažanja društvenih pojava. Može se podeliti prema
načinu na: a. neposredno(direktno) i b. posredno (indirektno); položaju učesnika:
a. sa učestvovanjem i b. bez učestvovanja; broju posmatranih slučajeva na: a. pojedinačno
i b. masovno, vremenu posmatranja na: a. jednokratno i b. etapno.
Anketa i intervju su najčešće korišćeni načini prikupljanja podataka. Intervju je
usmeni naučni razgovor, a anketa naučni razgovor putem pisanog upitnika. Za razliku
od običnog, svakodnevnog govora, naučni razgovor je planski uređen i usmeren postupak
dobijanja podataka za naučne svrhe putem govora. Anketa je postupak kojim određen,
veći, merodavan broj ispitanika, tzv. uzorak odgovara na postavljena pitanja u
upitniku. Izradi ankete, na naučnoj osnovi, prethode četri48 faze:
1. Određivanje ciljeva ankete kao deo opštih ciljeva istraživanja. Anketom mogu
da budu obuhvaćene za istraživanje samo one činjenice kojima se ispituju stavovi,
pretpostavke, verovanja, sklonosti, informisanosti, znanja ispitanika i slični podaci.
Anketom se ne mogu prikupljati podaci o objektivnim društvenim pojavama i procesima.
2. Teorijska razrada sadržaja ankete, koja podrazumeva razradu i povezivanje ciljeva,
pojmova i hipoteza istraživanja.
3. Operacionalizacija ankete, kao postupak prilagođavanja pitanja iz upitnika znanju,
iskustvu, kulturi, starosti i drugim ličnim svojstvima prosečnog ispitanika u zavis-
nosti od cilja ankete.
4. Pri formulisanju pitanja u anketnom upitniku treba da budu ispoštovani logički i
sadržajni kriterijumi. Pitanja treba da budu psihološki konzistentna i formulisana
poznatim jezikom. Broj pitanja treba da bude u skladu sa prosečno procenjenom
pažnjom ispitanika.
Ankete i intervjui, u zavisnosti od primenjenog kriterijuma, mogu biti različito podeljeni.
Prema formalnoj standardizaciji, mogu biti: a. slobodni, i b. zatvoreni; prema načinu
ispitivanja mogu biti: a. uz pomoč anketara, i b. u pisanom obliku (pisana komunikacija
– poštanska, kompjuterska i sl.); prema činjeničkom sadržaju mogu biti: a. objektivni, i b.
subjektivni; prema obimu pitanja mogu biti a. malog obima, i b. velikog obima; prema
načinu postavljanja pitanja mogu biti: a. neutralni, i b. strogi; prema vremenu mogu biti:
a. jednovremeni, i ponovljeni, itd.
47 Milić V., SOCIOLOŠKI METOD, op. cit.
48 Prema V. Miliću, SOCIOLOŠKI LEKSIKON, Savremena Administracija, Beograd, 1982, str. 8.
17
Untitled-1.indd 17 3/24/2014 6:57:24 PM

Savremena sociološka istraživanja karakteriše masovnost metode anketiranja. Pod
izraženim uticajem psihologizma i pozitivizma ankete se primenjuju i u oblastima gde
je njihova primena neodgovarajuća ili se primenjuju kao jedini postupak, a trebalo bi
primeniti i druge postupke tipa slobodnih razgovora, analize dokumenata, statističkih
podataka i dr. Poseban problem koji je uočen kod masovnog i nekritičkog korišćenja anketa
je na planu kvantifikacije dobijenih podataka iz ankete. Kad kvantifikacija nije sociološki
objektivizirana (stručno pripremljena, izvedena i obrađena), ona pruža privid preciznosti i
objektivnosti, a u osnovi je naučno neupotrebljiva. Ističemo i okolnost da je metod anketiranja
podoban za političku i svaku drugu manipulaciju, što pokazuju aktivnosti političkih partija
na planu “ispitivanja javnog mnjenja”, posebno u periodima koji prethode palamentarnim
i predsedničkim izborima.
U cilju eliminisanja mogućih problema kod anketnih istraživanja širih populacija
sprovode se prethodne pilot studije, “kojima se ukazuju eventualni nedostaci upitnika koje
istraživač nije predvideo. Pilot studija predstavlja probnu anketu u kojoj je broj ispitanika
veoma mali, ali je od velike koristi jer se greške mogu otkloniti pre početka šireg ispitivanja.”49
Statistički način prikupljanja je prebrojavanje slučajeva i uočavanje zakonitog
u skupovima pojava. Pod statistikom podrazumevamo “plansko i egzaktno prikupljanje
podataka koje je zasnovano na verovatnoći i primeni matematičkih modela obrade.”50
Matematički modeli, inače, daju metodsku strogost svakoj vrsti verovatnoće i brojeva.
Očiglednost je osnova statističkog prikupljanja podataka. Statistika se u društvenim
naukama pojavljuje u sledećim oblicima: prema strukturi društvene pojave, na: a. srednje
vrednosti, i b. odstupanje od srednjih vrednosti; prema odnosu među društvenim pojavama,
dele se na: a. kvantitativna svojstva (kao što je koeficijent korelacije), i b. kvalitativna
svojstva (kao što je koeficijent kontigencije), prema vremenskoj dinamici pojava, na:
a.trend, b. varijacije i c. kovarijacije.51
Upoređivanje je plansko-sistematsko prikupljanje činjenica utvrđivanjem sličnosti
i razlika, kako među pojedinim pojavama i društvima, tako i u celini tih pojava.52 Kako
su sve društvene pojave međusobno povezane u društvenom totalitetu, to se komparacije u
društvenim naukama dele na one: a. u okviru pojedinog društva, b. u okviru različitih
društava istog tipa, i c. u okviru globalnog, svetskog društva.
Istoriografija je plansko stvaranje istorijskih izvora o društvenim pojavama, kri-
tika tih izvora i proveravanje valjanosti i pouzdanosti izvora. Obeležja istoriografije
su strogost, sistematičnost i sinteza u cilju uobličavanja istorijske evidencije. Istoriografija
može biti: prema izvoru: a. pisana, b. usmena, i c. ostali izvori; prema obliku kritičkog
pristupa izvoru: a. istoriografija spoljne kritike, i b. istoriografija unutrašnje kritike;
prema ostvarenom načinu izvođenja sinteze: a. prosta istoriografska sinteza i
b. kompleksna (složena) istoriografska sinteza.
49 Giddens E., op. cit., str. 381.

50 Fister A. R., STATISTICAL METHODS FOR SOCIAL WORKERS, New York, 1950, prema: Pečujlić
Milić, Metodologija društvenih nauka, op. cit., str. 226.
51 Hammond K., Konsenholder J., INTRODUCTION TO THE STATISTICAL METHOD, New York, 1962,
prema: ibid., str. 227.
52 Ibid., str. 220221.
18
Untitled-1.indd 18 3/24/2014 6:57:24 PM

Analiza sadržaja53 je poseban oblik posmatranja kvantitativnog karaktera čija je
prvenstvena primena u otkrivanju društvenih aspekata ljudske komunikacije. Analiza
sadržaja prvo pretpostavlja formulaciju predmeta, zatim određivanje hipoteze, pa osnovnog
skupa i uzorka, pri čemu se beleže frekvencije pojavljvanja određene jedinice u nekom širem
sadržaju komunikacione prirode, da bi se na kraju obradili podaci i doneli odgovarajući
zaključci54.
Multivarijantna analiza je logičkostatistički postupak u sociologiji (P. Lazarsfeld)
koga treba razlikovati od istoimenog postupka u matematičkoj statistici. Multivarijantnom
analizom utvrđuju se uzročne relevantnosti statističke povezanosti dveju grupa pojava,
tj. dejstvo mogućeg trećeg faktora na dve korelacijski povezane pojave. Kako je
cilj multivarijantne analize da se isključi mogućnost prividne korelacije među pojavama,
a što je čest slučaj u sociološkim istraživanjima, pretpostavlja se dejstvo trećeg činioca.
Objašnjenjem (eksplikacijom) u ovom postupku, nazivamo slučaj kada treći činilac
prethodi onim između kojih je utvrđena prvobitna korelacija; slučaj kada se treći činilac
pojavljuje između dva prvobitno utvrđena (interpretacija); slučaj kada se objašnjenje dva
prvobitno utvrđena činioca realizuje uvođenjem trećeg nezavisno od vremenske povezanosti
(specifikacija). Multivarijantnom anlizom se omogućava uzročno objašnjenje društvenih
pojava za koje je utvrđeno postojanje statističke veze. Nije u pitanju originalni sociološki
postupak, već primena logičkih i statističkih podataka u sociološkom statističkom materijalu.
Faktorska analiza (Č. Spirman) je skup složenih matematičkostatističkih postu-
paka obrade podataka o međusobnoj povezanosti pojava. Postupak je nastao u psihologiji,
razvijanjem teorije o prirodi inteligencije. U osnovi svake intelektualne aktivnosti je jedan
opšti faktor i jedan specifični faktor. Tri su grupe istraživačkih ciljeva u faktorskoj analizi: a.
konstrukcija mernih instrumenata, b. testiranje hipoteze o strukturi neke složene pojave,
i c. eksploracija radi postavljanja hipoteze. Korišćenjem računara u obradi istraživačkih
poduhvata mogućnosti primene faktorske analize u sociologiji su značajne jer se počeo
primenjivati tek sedamdesetih godina prošlog veka.
Metod slučaja je način istraživanja zasnovan na kvalitativnim podacima i nefor-
malnim istraživačkim postupcima. Za pojedine sociologe metod slučaja je vrsta kvalitativne
analize. Ovaj metod je u sociološkoj literaturi istovremeno i precenjivan i osporavan. Metod
slučaja55 je postupak prikupljanja činjenica o nekom slučaju primenom kvalitativnih postupaka
kao što su posmatranje sa učestvovanjem, pisma, dnevnici, autobiografije, neformalni razgovori i
sl. Pod slučajem, kao predmetom istraživanja, podrazumeva se veoma širok spektar događaja
i pojava, od pojedinca, grupe, globalnog društva i pojedinačnih, grupnih i globalnih
društvenih procesa. Postupak istraživanja je dugotrajan, građa za obradu je obimna, a testovi
kojima se prikazuju rezultati su predugi. Prednosti ovog metoda su u očuvanju celine jednog
događaja širinom, nivoom, dubinom i potpunošću prikupljenih podataka o samom slučaju ali i o
društvenim okolnostima u kojima se dešava. Metod slučaja omogućava referentne odgovore na
pitanja “kako” i “zašto”56 u savremenim dešavanjima nad kojima istraživač nema kontrolu.
53 R a z v i l i s u j e a m e r i č k i m e t o d o l o z i B . B e r e l s o n , P. L a z a r s f e l d i K . L e v i n .
��
Na primer, u sredstvima masovnih komunikacija mogu se posmatrati reči, rečenice, teme, vreme emi-
tovanja, žanrovi i sl. Posrednim zaključivanjem mogu se analizom sadržaja obuhvatiti publika i stvaraoci
poruka (komunikatori).
55 Prema Bogdanović M., METODOLOŠKE STUDIJE, IPS, Beograd, 1994, str. 81-121.
��
Shvatanje R. K. Yina, koji je najpotpunije razradio metod slučaja, prema: ibid., str. 93.
19
Untitled-1.indd 19 3/24/2014 6:57:24 PM

Metod višestrukog slučaja zasnovan je na logici ponavljanja, što znači da zaključci
o pojedinačnom slučaju imaju obeležje obaveštenja koje zahteva ponavljanje pomoću
drugih slučajeva. Proces ponavljanja podrazumeva obazrivo biranje slučajeva zbog
očekivanih sličnih rezultata.
Biografski metod je skup postupaka korišćenja ličnih dokumenata kao sociološke
građe. Biografski metod često se naziva “životnom pričom” ili “životnom istorijom”.
Nastanak metoda se za Čikašku školu sociologije i shvatanje da lični dokumenti mogu
bolje izraziti subjektivni aspekt društvenih procesa nego anketa ili intervju. Biografski
metod predstavlja “sintezu sociologije i psihologije u objašnjavanju društvenih pojava,
suprotstavljajući se, pri tom, kako silogizmu tako i psihologizmu.”57 Biografski metod pruža
mogućnost proučavanja pojedinaca i njegovih vrednosnih opredeljenja. Primena ovog metoda
posebno je zastupljena u američkoj sociologiji.
Kod socioloških istraživanja retko se koristi samo jedna istraživačka metoda.
Kombinovanje više istraživačkih metoda u cilju dopunjavanja i proveravanja naziva se
triangulacijom. Ovaj proces je neophodan kod istraživanja širih društvenih fenomena kao
što je globalizacija. Po E. Gidensu, globalizacija kao najznačajnija tema savremene so-
ciologije može se istraživati samo korišćenjem triangulacije, tj kombinovanjem etnografije58,
ankete, eksperimenta i dokumentovanog istraživanja.
1.11. UZORAK ISTRAŽIVANJA
Uzorak je izabrani deo statističkog skupa koji se sastoji od

jedinica koje treba da reprezentuju ceo statistički skup iz kog potiču.59
Rezultati dobijeni iz utvrđenog uzorka uopštavaju se i pripisuju
osnovnom skupu kome uzorak pripada. Drugim rečima, kod popisa je obuhvaćeno celokupno
stanovništvo, a kod metoda uzorka stavovi reprezentativnog dela – uzorka, uopštavaju se
kao stav celine stanovništva.
Uspešnost uzorka označava da se izračunata vrednost iz uzorka razlikuje od pravih
vrednosti celokupnog skupa samo u granicama slučajnog kolebanja. Uspešnost uzorka
obezbeđuje se reprezentativnošću, ispravnošću i pouzdanošću ocene uzorka.
Kod formiranja uzorka prva faza je utvrđivanje relevantnog broja predstavnika
populacije. Jedinica uzorka je najčešće pojedinac ili definisana društvena grupa. Veličina i
tip uzorka obezbeđuju ekonomičnost ove tehnike.
Uzorak treba da sadrži iste razmere pojedinaca sa relevantnim karakteristikama kao
celokupna populacija. Na primer, ako se istražuju stavovi studenata Univerziteta u Beogradu
o nekom akademskom pitanju, a poznat je podatak da u ukpnoj studentskoj populaciji
Beograda 45% čine devojke a 55% mladici, i da je 60% sa prebivalištem u Beogradu a
40% iz unutrašnjosti, tada bi reprezentativnost uzorka podrazumevala iste procente po polu
i prebivalištu u ukupnom uzorku.
57 Shvatanje W. I. Tomasa i F. Znaniecki, ibid., str. 128.

58 ��
Proučavanje ljudi i grupa na licu mesta u toku izvesnog vremenskog perioda, pri čemu se koristi opser-
vacija i intervju za upoznavanje njihovog društvenog ponašanja. Giddens. E., op. cit., str. 379.
20
Untitled-1.indd 20 3/24/2014 6:57:25 PM

Tipovi uzorkovanja mogu biti različiti:
• Prost (jednostavan) uzorak – skup predstavlja celinu a jedinice uzorka
izvlače se podjednakom veravatnoćom sa slučajnim izvlačenjem.
• Složen (startifikovan) uzorak – osnovni skup razgraničen na stratume, a
izbor na principu slučajnosti.
• Slučajni uzorak – izbor jedinica iz osnovnog skupa uz korišćenje tablice
slučajnih brojeva. Izbor jedinica može biti sa ponavljanjem i bez ponavljanja.
• Stratifikovan slučajni uzorak – podela okvira uzorka u skupine i slučajan
izbor iz svake skupine poštovanjem razmere uzorka.
• Kvotni uzorak – neslučajni izbor jedinice na bazi procene reprezentativnosti.
• Sistematski uzorak – primenjuje se kod velikog broja jedinica. Prva
jedinica bira se slučajno, a ostale sistematski na bazi koraka odabiranja.
• Grudva snega uzorak (snowballing) – specifičan tip koji se koristi kad
drugi tipovi nisu mogći. Koriste se lični kontakti za izradu uzorka skupa
koji se istražuje. Podoban za e istraživanja60.
Metod uzorka primenjuje se u brojnim naučnim istzraživanjima. U sociologiji, kao
i kod drugih društvenih nauka, ima najznačajniju primenu kod anketnih istraživanja.
1.12. NAUČNO OBJAŠNJENJE, ZAKONI I TEORIJE
Naučno objašnjenje, je završna faza istraživanja. U pitanju je

“postupak objašnjenja i povezivanja pojava, njihovih obeležja,
uzajamnog proizilaženja, kojim se dolazi do osnovnog saznanja
o njima i njihovom međusobnom odnosu”.61
Cilj svakog naučnog istraživanja je naučno objašnjenje o pov-
ezanosti određenih društvenih pojava. Najvrednije je ono objašnjenje
koje u sebi sadrži uzročno objašnjenje. Već je pomenuto da u društvenim naukama ima malo
pojava koje se mogu objasniti uzrokom ili posledicom neke druge društvene pojave jer su u
pitanju složene – na svesti čoveka bazirane pojave. Zbog toga se naučno objašnjenje u
sociologiji najčešće sastoji u određivanju mnogobrojnih aktivnih okolnosti koje su
i same višestruko povezane sa drugim društvenim okolnostima.
Viši nivo naučnog objašnjenja je naučni zakon, kao stav o nužnim vezama među
pojavama. Svrha naučnog zakona je, između ostalog, i u mogućnostima predviđanja
budućih događaja. Mada je u sociologiji mali broj formulisanih naučnih zakona, to ne znači
da nije moguće predviđanje, pre svega u stabilnim determinističkim društvenim okolnostima
čiji uzroci nisu objašnjeni, ali su jasne posledice koje iz takvih okolnosti proizilaze.
60 U okviru Sociološkog sajber centra SF Univerziteta u Beogradu od 2001. godine snowball metoda se
razrađuje kod dubinskih socioiloških istraživanja Internet komunikacija.
61 Ibid., OPŠTA METODOLOGIJA, Beograd, 1980, prema Pečujlić Milić, Metodologija društvenih nauka,
op. cit., str. 287.
21
Untitled-1.indd 21 3/24/2014 6:57:25 PM

Najopštiji stavovi naučnog objašnjenja su naučne teorije. Po svom značenju “naučne
teorije su opšti stavovi kojima se skraćeno iskazuje veliki broj samih zakona i logički se
izvode iz zakona.”62 Naučnim zakonima se iznose uopšteni stavovi o većem broju istovetnih
činjenica, za razliku od naučnih teorija koje objašnjavaju same zakone, odnosno proverava se
njihova tačnost. Evidentno je da “jedinstvena teorija razvoja društva, čija bi operacionalizacija
obezbedila jednoznačan sistem definicija za prikupljanje i klasifikovanje iskustvenih
podataka ne postoji, čak smatramo da je za razvoj nauke podsticajno istovremeno postojanje
različitih gledišta.”63
Jedinstvena teorija razvoja u sociologiji nije formulisana. Međutim, među najpoznatijim
teorijama u građanskoj sociologiji je funkcionalizam u marksističkoj sociologiji:
istorijski materijalizam.
1.13. SOCIOLOGIJA I DRUGE DRUŠTVENE

NAUKE
Kao najopštija nauku o društvu, sociologija je povezana

sa drugim društvenim naukama: filozofijom, pravnom naukom,
ekonomijom, političkim naukama, istorijom, demografijom,
antropologijom, ekologijom, lingvistikom, pshologijom i dr.
Demografija je nauka o stanovništvu, problemima kretanja stanovništva i
64
promenama u njegovoj strukturi. Pod stanovništvom se podrazumeva skup ljudi na nekoj

teritoriji, koji se kao pojava razlikuje od individua, mada je od njih sastavljena. Stanovništvo
kao agregat ima svoje zakonomernosti razvitka koje su istorijski promenljive.65 Posebno
mesto zauzima demografska statistika kao grana primenjene statistike. Demografija se
naročito razvila u XX veku kroz proučavanja demografskog razvitka zapadnoevropskih
država i formulisanja teorije o demografskoj tranziciji. Povezujući privrednu razvijenost
sa promenama nataliteta i mortaliteta, ova teorija sadrži opis faza kroz koje prolazi svako
stanovništvo u svom razvitku. Kod zaostalih privreda stope rađanja i umiranja su visoke,
pa dolazi do relativno visokog prirodnog priraštaja.66 Demografska istraživanja ukazuju na
demografsku eksploziju – porast broja stanovništva sa velikim stopama rasta prirodnog
priraštaja, iz čega proizilaze promene starosne strukture stanovništva povećanim udelom
mladih. Ova pojava se naročito uočava u nerazvijenim zemljama. Mnogobrojna su istraživanja
��
Lukić R., Osnovi sociologije, op. cit., str. 74.
63 Bogdanović M., Metodološke studije, Beograd, IPN, 1994, str. 23.
��
Gijar je pod demografijom podrazumevao zakon o stanovništvu, tj. celokupnost zakona prema kojima
čovečanstvo ostvaruje svoj napredak, najpre brojno, a kasnije u pogledu obrazovanja, moralnih vrednosti i
snaga, kao i standarda. Neki autori izjednačavaju sociologiju i demografiju.
��
Demografski proces je složen proces koji obuhvata prirodno i mehaničko kretanje stanovništva
(natalitet, smrtnost i migracije), kao i promene u demografskim strukturama. Između kretanja i strukture
stanovništva prisutna je međusobna povezanost, tj. struktura stanovništva utiče na natalitet, smrtnost i migrac-
ije, a ovi procesi sa svoje strane utiču i određuju strukturu stanovništva. Demografija pored opštih društvenih
metoda koristi svoj specifičan metod demografski metod, koji obuhvata
demografske mere i pokazatelje, primenom računa verovatnoće u demografskoj analizi, izradom
demografskih tablica, projekcija, modela i sl.
��
U periodu demografske tranzicije visina nataliteta i mortaliteta se menja, pa je i prirodni priraštaj visok.
Pojednostavljen i šematizovan prikaz razvitka stanovništva je slabost ove teorije.
22
Untitled-1.indd 22 3/24/2014 6:57:26 PM

kojima se pokušavaju pronaći odgovarajuće mere za obuzdavanje demografske eksplozije.
Uočeno je da slabe efekte pokazuju brze i jednostrane mere, iz čega proizilazi zaključak da se
ova pojava može obuzdati samo intenzivnim ekonomskim razvojem i značajnim društvenim i
političkim promenama nerazvijenih zemalja. Jedna od zanimljivijih demografskih teorija je
i maltuzijanstvo67. Povezanost sociologije sa demografijom68 ogleda se u demografskim
materijalima za sociološka uopštavanja i sociološkoj opštoj osnovi za demografske pokazatelje.
Ekologija (grčko, oikos kuća) je nauka o odnosima živih bića i njihove okoline,
tj. odnosa između živih bića kao vrste i zajednica (uključujući i ljudsko društvo) u kojoj
se nalaze i sa kojom se povezuju69. Sredina, okruženje ili habitat predstavlja sveukupnost
uslova i uticaja u nekom životnom sistemu. Sa ekološkog aspekta habitat je ono prirodno ili
veštačko okruženje u kome živa bića imaju status subjekta, odnosno objekta uticaja. Kako je
habitabilnost življenje u određenom prostoru, tj. sposobnost prirodnog ili veštačkog prostora
da obezbede stalnu, čoveka dostojnu egzistenciju, predmet sociologije proširen je ekološkim
problemima globalnog društva. Formirana je i posebna disciplina – socijalna ekologija.
Pod ekonomijom (grčka složenica oikonomija, od oikos kuća i nomos pravilo, red,
zakon)70, podrazumevamo sveukupnost ekonomskih nauka čiji su predmet ljudske delatnosti
i njihova povezanost sa problemom ograničenih sredstava za realizaciju odabranih
ciljeva. Ekonomija je blisko povezana sa prirodnim i tehničkim naukama i pripada vodećim
društvenim naukama. Značaj ekonomskih problema za sociologiju ogleda se i u formiranju
posebne sociološkoekonomske discipline: sociologije ekonomskog života tj. ekonomske
sociologije, koja za svoj predmet izučavanja ima društvenu stranu ekonomskih procesa,
pojava i ekonomskog ponašanja ljudi u društvu. Ekonomska sociologija71 omogućava saznanja
o uticaju karakteristika društvene strukture, društvene organizacije i sistema vrednosti na
oblikovanje privrednih sistema i efikasnosti privređivanja.
Istorija je nauka o vremenskom sledu događaja nekog subjekta, predmeta ili pojave,
koja ih ne samo opisuje već pokušava i da ih objasni, da ih poveže uzročnim vezama među
sobom i s drugim činiocima koji na njih utiču. Ukoliko za predmet ima neku društvenu
pojavu, istorija je izuzetno povezana sa sociologijom. Ta veza se pokazuje kroz istovetnost
predmeta proučavanja – društva i društvenih pojava. Istorija u tom slučaju proučava konk-
retno društvo dajući skup iskaza o njemu, a koji su relevantni samo za to društvo. Istorija sadrži
iskaze za svaki pojedinačni događaj, objašnjavajući ga kao pojedinačnu pojavu. Nasuprot
tome, sociologija izučava društvo uopšte, pokušavajući da utvrdi opšte zakonitosti svih ili
određene skupine društava. Istorija je dakle pojedinjavajuća nauka, a sociologija uopštavajuća.
67 Nenaučni pokušaj objašnjenja razvoja stanovništva. Više u posebnom odeljku o maltuzijanstvu.
��
Domaća demografska istraživanja razvila su se posle Drugog svetskog rata, mada su imala zavidan nivo
i u predratnom periodu. Sistematično praćenje našeg stanovništva počinje od polovine XX veka. Prema teoriji
demografske tranzicije, stanovništvo Vojvodine bi bilo na kraju procesa demografske tranzicije, a stanovništvo
Kosova i Metohije na početku.
69 Ekologija se deli na: ekologiju biljaka, ekologiju životinja i humanu ekologiju.
70 Izvorno značenje ekonomije: pravila o radu u gazdinstvu.
��
Uočavaju se i napori da se razvije adekvatnija iskustvena osnova socioloških proučavanja ove vrste,
posebno onih kojima se povezuju globalne karakteristike društva i promene u globalnom privrednom razvoju.
Ovi napori rezultiraju stvaranjem metodološke i teorijske osnove zasnivanja sistema
socijalnih indikatora kojima se mogu kompleksno opisivati osobine društva i promene koje nastaju u tim osobinama.
Posebno se uočava interes za problematiku nedovoljno razvijenih zemalja, zbog čega postoje mišljenja da je
izvesno konstituisanje sociologije nedovoljno razvijenih zemalja kao posebne sociološke discipline.
23
Untitled-1.indd 23 3/24/2014 6:57:27 PM

Za sociološko uopštavanje od izuzetnog značaja je istorijska građa. Da bi se istorijska
građa oformila, koriste se rezultati sociologije, tj. pojedinačni iskaze o konkretnom društvu.
Istoriju možemo smatrati vrstom primenjene sociologije, a sociologiju uopštavanjem
zakonitosti istorije. U tom smislu, sociologija i istorija primenjuju slične a često i istovetne
metode u svojim istraživanjima. I kod istorijske problematike, kako je to uočeno i kod
prethodno navedenih nauka, formirala se posebna sociološka disciplina istorijska sociologija.
Antropologija je nauka o čoveku kao ljudskom biću. Kako je čovek složeno socijalno
biće, antropologija se deli na: fizičku72, socijalnu73 i filozofsku74 antropologiju. Socijalna
antropologija je posebna naučna disciplina, ali i teorijski pravac u sociologiji. Izučavanjem
nerazvijenih, tzv “primitivnih” društava, socijalna antropologija je blisko povezana sa
sociologijom kao najopštijom naukom o savremenim društvima.
Psihologija je opšta nauka o psihičkim pojavama, koja proučava psihičke funkcije,
psihičke dispozicije, strukturisanje i funkcionisanje složenih psihičkih sistema, psihička stanja
i psihičke uslove i efekte, posebnih, uglavnom socijalno uslovljenih oblika praktične ljudske
delatnosti. Proučavanje u psihologiji bazira se na objektivnim i subjektivnim činjenicama. U
zavisnosti od toga kojoj vrsti činjenica se daje prednost, psihološkoempirijska istraživanja
se dele na škole tj. sisteme. Tangentna naučna područja sociologije i psihologije uslovila su
posebnu naučnu disciplinu socijalnu psihologiju, čiji je predmet sistematsko proučavanje
povezanosti društvenih i psihičkih pojava na nivou individualne i interpersonalne aktivnosti.
Ova disciplina je metodološki izuzetno orijentisana ka sociologiji, mada se određuje
kao psihološka disciplina.
1.14. SOCIOLOŠKE DISCIPLINE
Savremena sociologija razgranala se na veći broj samostalnih

disciplina – posebnih sociologija. Brojne discipline izučavaju vezu jedne
društvene pojave sa društvom kao celinom, čime doprinose razvoju opšte
nauke o društvu i razumevanju društva, društvenih pojava i procesa.
Sociologija morala75 utvrđuje suštinu morala kao društvene pojave, ispituje vezu
morala i drugih društvenih pojava, uticaj društva na moral i uticaj morala na društvo kao celinu.
Sociologija morala je relativno nova sociološka disciplina sa veoma malo sistematizovanih
dela. Osnovni moralni procesi u društvu su: nastanak morala, funkcionisanje morala, njegovo
dugoročno i kratkoročno menjanje i napredak morala. Sociologija morala utvrđuje da je osnov
morala antropološki i društveni.
��
Fizička antropologija proučava fizičke osobine čoveka (rast, oblik glave, boja kože i sl.) uočavajući pri
tom posebne fizičke osobine ljudskih rasa i razlike koje se u rasama javljaju.
��
Socijalna antropologija ispituje čoveka kao društveno biće, socijalne uslove i činioce koji utiču na formi-
ranje socijalnih osobina čoveka. Njenim predmetom su obuhvaćena ispitivanja radnih
sposobnosti i radnih navika, društvenosti, kulturnog ponašanja u širem smislu, kao postupanje u skladu sa
prihvaćenim kulturnim vrednostima, modelima i normama. Posebno se razlikuju socijalna i kulturna antro-
pologija.
��
Filozofska antropologija je filozofska disciplina koja analizira i generališe osnovne osobine čoveka kao
prirodnog i društvenog bića ali i kao ličnosti, u cilju da odredi položaj čoveka u sveukupnoj stvarnosti i smisao
njegovog života uopšte.
��
Svetski doprinos sociologiji morala pružio je naš akademik Radomir Lukić.
24
Untitled-1.indd 24 3/24/2014 6:57:27 PM

Postavljajući drugom visoke moralne zahteve, društvo moralno uzdiže pojed-
ince i formira zavidan društveni moral. Glavni društveni činioci morala su tip društva
(društvenoekonomske formacije), razne društvene zajednice (čovečanstvo npr.), potpuno
posebne društvene zajednice (narodi, nacije, države), unutardruštvene manje zajednice
(porodica, škola, naselje, zanimanje, klase, udruženja i dr.), razni društveni procesi
( d e mografski, ekonomski, vaspitni i sl.) i kultura. Razlikuju se opšti i posebni uticaji
morala na društvo. Prva i opšta funkcija morala je određivanje osnovnih ideala čoveka i
društva, druga, obezbeđenje spontane sigurnosti društvenih odnosa, i treća, očovečavanje
čoveka, a time i društva. Sporedne uloge morala su: održavanje društva, jačanje društva,
projektovanje budućeg boljeg društva, uticaj na društvene skupine i dr. Sociologija morala
omogućila je značajan doprinos tumačenju morala, kao izuzetno značajne društvene pojave,
ali i razvoju opšte sociologije.
Sociologija lokalnih zajednica proučava naselja kao društvene zajednice. Osnovna
obeležja ove discipline ogledaju se u: temeljnom skupnom ispitivanju svih tipova
prostornodruštvenog grupisanja na lokalnom nivou, naročito grada i sela; sadržinskom
razdvajanju sociologije lokalnih zajednica od drugih nauka koje zajednice istražuju pre
svega kao fizičke celine; pročavanju stalne promenljivosti lokalnih zajednica u vremenu
i prostoru, sa posebnim akcentom na uticaje posebnih nivoa regionalizacije celokupnog
društvenog prostora i primeni metoda posmatranja sa učestvovanjem, koji omogućava
širok raspon istraživanja lokalnih zajednica. Lokalne zajednice predstavljaju u sociologiji
oblike društvenog povezivanja i udruživanja, pa su rezultati ove sociološke discipline od
izuzetnog značaja za opštu sociologiju. Posebno značaj ogleda na planu istraživanja urbanih
naselja kao karakterističnih naselja savremenog društva.
Sociologija grada je posebna sociološka disciplina koja izučava grad kao poseban tip
naselja. Nastanak sociologije grada76 vezuje se za Parka (“Grad, sugestije za izučavanje ljudskog
ponašanja u urbanoj sredini”, 1916). Kroz zajednički rad američkog sociološkog tima nazvanog
Čikaška škola77, oformljeni su osnovni koncepti urbane sociologije, koja grad proučava kao:
1. ekološku zajednicu, 2. sistem društvene organizacije, i 3. analizu urbanizovane ličnosti i
kolektivnog ponašanja78.
U marksističkoj sociologiji poseban doprinos ispitivanju urbanih problema pružio je
Lefevr tumačenjem urbanog društva kao završetka industrijskog. Urbano se određuje
kao totalitet ideologije i prakse. Sociološko posmatranje grada, za Lefevra je “projekcija
globalnog društva u prostoru, njegove strukture, institucija, vrednosti i dr.” Sociološka
istraživanja grada, kroz urbanu sociologiju povezana su sa društvom kao totalitetom,
poprimajući obeležja ukupne društvene strukture i razvoja globalnog društva.
��
Posmatranje gradskog naselja kao sociološke kategorije starije je od sociologije grada. Još je Aristotel uka-
zivao na povezanost veličine grada i vrste društvenih odnosa. Prva ozbiljnija sociološka istraživanja grada
prisutna su u XIX veku, kroz radove Marksa, Engelsa, Dirkema, Zimela i dr.
77 Sa Parkerom, Bardžesom, Spenglerom, Simelom, Mekenzijem i Holijem.
��
Osnovne zamerke Čikaškoj školi zaustavile su razvoj ove discipline, da bi ona ponovo oživela kroz
savremenu francusku školu sa Kastelsom. Savremena
��
sociologija grada - urbana sociologija, urbane proble-
me tretira kao političke, a grad kao poprište različitih političkih strategija i sukoba interesa. Američka urbana
sociologija bavi se problematikom prostora i grada, donošenjem gradskih odluka, kvantitativnim merenjem,
kulturnim procesima, političkim orijentacijama i drugo.
25
Untitled-1.indd 25 3/24/2014 6:57:27 PM

Ruralna sociologija (sociologija sela) proučava društvo u ruralnoj sredini. Predmet
ove discipline je društvo u seoskoj sredini kao deo globalnog društva. Selo je veoma stara
društvena zajednica, ali se detaljnije izučavanje primećuje u periodu prodiranja kapitalističkih
društvenih odnosa u seosku zajednicu. Ruralna sociologija pod različitim nazivima figurira i
kao akademska disciplina (agrarna sociologija, sociologija naselja, sociologija seskih naselja
i sl). Ova disciplina proučava: promene seoskih sredina u uslovima globalne urbaniza-
cije, ulogu seoskih naselja u relacijama selograd, gradselo, kao i perspektive ovih naselja.
Posebno je značajno sociološko istraživanje sela u uslovima društvenih previranja, agrar-
nih reformi, kolonizacije, migracije i deagrarizacije. U okviru ruralne sociologije istražuju
se agroekonomska, demografska, sociogeografska, etnosociološka i druga sociološka
istraživanja sela i poljoprivredne delatnosti.
Sociologija rada79 kao posebna sociološka disciplina nastala je u XIX veku u Americi.
Proizašla je iz potrebe za istraživanjem uticaja društvenih odnosa u radnim grupama i
izvan rada na čovekovu radnu aktivnost i produktivnost. Sociologija rada je disciplina
koja proučava ljudski rad kao društvenu pojavu, razvojne oblike rada, specifične zakone
njegovog razvoja, povezanost rada sa drugim društvenim pojavama i društvom u celini,
sadržaj i karakter rada, radne društvene grupe, izvršilačke i upravljačke funkcije, odnos ljudi
prema radu, uticaj života izvan rada na proces rada, konflikte i načine njihovog razrešavanja,
radno vreme, radnu sredinu, i dr.
Sociologija slobodnog vremena proučava slobodno vreme kao društvenu pojavu. U
građanskoj sociologiji razvija se u dva smera. Jedan smer se bavi optimalnom strukturom
slobodnog vremena. Drugi smer razmatra slobodno vreme kao individualnopsihološku
posledicu procesa industrijalizacije i urbanizacije. Prvi smer je sociološki, a drugi
sociološkopsihološki. Većina sociologa smatra da je savremena civilizacija ušla u period
slobodnog vremena. Kako je ovaj period na samom početku, ne mogu se pružiti odgovori
o slobodnom vremenu u budućnosti. Prisutna su shvatanja da je sadašnje slobodno vreme
definitivan rezultat industrijskog razvoja, zbog čega su prisutni brojni pokušaji naučnog
osmišljavanja stabilnog i stalnog načina za “ubijanje slobodnog vremena”. Posebno80 se
istražuju mogućnosti autonomije slobodnog vremena u masovnom društvu izražene
urbanizacije, automatizacije i dominacije masmedia. Takođe su prisutna istraživanja uslova
za povećanje slobodnog vremena, ko i na kakav način ga određuje i kakve su posledice
sadašnjeg slobodnog vremena na društvo kao celinu i proces društvene proizvodnje.
Sociologija slobodnog vremena ukazuje da se na relaciji slobodno vreme – radno vreme
oblikuje novi stil života. Izuzetno je značajna i pojava teza o sistematskom porastu slobodnog
vremena proporcionalno tehničkom napretku, a koja se pokazala proizvoljnom jer ove
procese prati i povećan broj potreba koje smanjuju slobodno vreme. Individualne mogućnosti
pojedinca su ograničene nizom društvenih okolnosti, zbog čega ono nije samostalno i au-
tonomno kad je u pitanju njegovo slobodno vreme.
��
Često se sociologija rada poistovećuje sa industrijskom sociologijom koja se razvila u okviru
engleske sociologije, a čiji je predmet istraživanja industrija, njene tekovine i odnos prema širem društvu.
Francuska sociologija pod sociologijom rada podrazumeva: izučavanje ljudskih zajednica, vrlo raznovrsnih po
svom obimu i funkcijama, stvorenih u vezi sa radom.
��
Istraživanja sociologije slobodnog vremena pokazala su da povećanje slobodnog vremena može izazvati
brojne i ozbiljne društvene probleme. Socijalne posledice savremenog tehničkog razvitka utiču na promene
socijalne strukture, porodice, budžeta, vremena i na značajan uticaj sredstava masovnih komunikacija u delu
slobodnog vremena.
26
Untitled-1.indd 26 3/24/2014 6:57:27 PM

Sociologija kulture proučava društvenu prirodu kulture i uzajamne veze društva
i kulture. Značajan je doprinos ove discipline u određivanju uloge kulture za održavanje
konkretnih društava. Sa antropologijom i etnologijom ova disciplina utvrđuje kulturne
interakcije društvenih grupa i pojedinaca i promene koje iz tih interakcija nastaju.
Kulturne promene se objašnjavaju različitim teorijama od kojih su najvažnije evolucionistička,
funkcionalistička, ciklična i difuzionistička. Ova disciplina posebno ispituje relaciju rada i
kulture sa tezom: rad je osposobio čoveka da stvori kulturu. Ispitivanje masovne kulture
kao specifikuma savremenog društva predstavlja posebno polje interesovanja sociologije
kulture. Ispituju se tokovi i sadržaji masovne kulture a naročito šund i kič, uvođenjem
pojmova “kičsubjekat”, “kičkultura”, “kičpredmet” i “kičdruštvo”. Kulturna avangarda je
u tom pogledu značajno polje istraživanja, i definiše se kao složen društveni odnos koji nije
definitivan ni trajan, koji je u početku malobrojan, ali ima tendenciju da postane većinski.
Sociologija masovnih komunikacija proučava masovne komunikacije kao
društvene pojave. Razvila se poslednjih decenija XX veka pod uticajem ekstremnog razvoja
tehničkih inovacija u oblasti masovnih komunikacija. Sociologija masovnih komunikacija
odgovaraće na pitanje šta istražuje: uticaje masovnih komunikacija na savremeno društvo
i kulturu; sva sredstava masovnih komunikacija – pre svih televizije kao kombinovanog
medija i računarske komunikacije – Interneta81, kao specifičnog oblika globalnekomunikacije;
područja delovanja sredstava masovnih komunikacija, s obzirom na njihov sadržaj
i međusobni odnos poruka iz tih sadržaja; snagu ovih sredstava u stvaranju, menjanju i
podržavanju mišljenja, stereotipa i obrazaca ponašanja publike kao “potrošača”; publiku
kao društvenu skupinu, njene potrebe, sklonosti i interesovanja kao i njeno učešće u
samim sredstvima komuniciranja; društvene procese i odnose koji se uspostavljaju unutar
sredstava masovnih komunikacija kao društvenih ustanova.
Sociologija Interneta - Sajber sociologija spada u najmlađe ali najatraktivnije
sociološke discipline savremenog informatičkog društva. Sredinom osamdesetih godina XX
veka sprovedena su na Američkim univerzitetima82 prva sociološka istraživanja Interneta.
Poslednjih godina značajani doprinosi istraživanju Interneta kao “umreženog” društva
registrovani su u SAD, Velikoj Britaniji i u našoj zemlji83. Sajber sociologija tumači Internet
kao paralelnu i alternativnu društvenu zajednicu “online”. U okviru ove mlade discipline
razrađuju se pitanja virtuelnih zajednica, sajber grupa, e-komunikacija, virtuelne socijalizacije,
učenja na daljinu, e-upravljanja, zaštite privatnosti i druga, koja rasvetljavaju nedovoljno
istražene civilizacijske efekte Interneta kao sajber društva. Sociološka istraživanja Interneta
kombinuju znanja savremenih socioloških odrednica i informacio-komunikacionih
tehnologija, a uz primenu novih socioloških tehnika e-metodologije.
81 Više u odeljku KULTURA i MASOVNA KULTURA.

82 Carnegy Mellon University, 1998. Više u: VIRTUELNE ZAJEDNICE I SAJBER GRUPE.
��
Sociološki sajber centar, SF BU.
27
Untitled-1.indd 27 3/24/2014 6:57:28 PM

28
Untitled-1.indd 28 3/24/2014 6:57:28 PM

DRUGA GLAVA
ISTORIJAT SOCIOLOŠKE MISLI
29
Untitled-1.indd 29 3/24/2014 6:57:28 PM

2.1. DREVNE ISTOČNE CIVILIZACIJE
Prve uobličene misli o društvu vezuju

se za drevne istočne civilizacije Egipta, Kine i
Indiju. Ovom prilikom ne pominjemo doprinos
civilizacija Maja, Inka, Acteka, Sumera i drugih
osvedočenih civilizacija jer još nisu sistematizovana
njihova “sociološka” stanovišta. Treba imati u
vidu da su u pitanju prvi oblici civilizacije i da su
nosioci socioloških misli robovlasnički ideolozi.
U uslovima surove eksploatacije robova sistematizuju se dotadašnja znanja u svim oblastima,
pa i društvenim (uslovno uzevši jer se radi o filozofskim znanjima). Tada obavljena podela na
umni i fizički rad promoviše robove kao nosioce fizičkog rada, i robovlasnike kao nosioce
intelektualnog rada (sistematizacija znanja i ideološko prosuđivanje u korist vladajućeg
društvenog sloja).
EGIPAT. Oko 5000. pre n.e. Egipat je bio organizovan kao birokratska kraljevina,
a nedugo zatim klasna robovlasnička država koja je u svom sastavu imala oko 40 manjih
državica - noma. Faraon Menes. 3200 pre n.e. ujedinio je ove države u jedinstveno carstvo.1
Arhitektura je bila oličena u načinu gradnje grobnica faraona – piramida, kojih je bilo u to
vreme oko 70. Robovi i zavisni seljaci izgradili su brojne piramide, kanale, nasipe i veštačko
jezero Merida, u uslovima teškog fizičkog rada i surove eksploatacije. Zato se prvi veliki
ustanak u istoriji vezuje se za antički Egipat, (1750. pre n.e). Sa materijalnim usponom u
starom Egiptu, razvili su se kultura i nauka (naročito matematika i astronomija). U Egiptu je
poniklo i najstarije pismo u obliku slika i crteža, hijeroglifi. A prvi teorijski sadržaji društvenog
promišljanja sadržani su u „poukama” faraona, među kojima su saznanja o moralnim
normama, božijoj svemoći, upravljanju, tumačenju funkcija države i socijalnih prava čoveka.
Socijalnopolitička i kulturna shvatanja bila su izložena piramidalno kao i dominirajuća
arhitektura starog Egipta. Na vrhu socijalne piramide nalazio se Bog, ispod njega faraon,
niže žreci, pa zanatlije i trgovci i na dnu piramide robovi. Među najznačajnijim dokumen-
tima vavilonskog perioda2 je zakon cara Hamurabija poznat kao Hamurabijev zakonik.3
Pisan je klinastim pismom na visokom kamenom stubu (2,25 m)4 i predstavlja prvi zakonik
(zbornik pisanih pravila) u istoriji ljudskog društva.
KINA, kao robovlasnička država, osnovana je oko 3000. pre n.e. Prvobitno rodovsko
uređenje raspalo se pod naglim ekonomskim procvatom izazvanim proizvodnjom svile,
grnčarstva i širenjem zanatstva. Težak život robova i seljaka uslovio je pojavu većih ustanaka,
zbog čega se carstvo raspalo na niz manjih carevina i autonomnih kneževina (221. pre n.e.)
1 Antička istorija Egipta deli se na Staro carstvo 3200-2000. pre n.e., Srednje carstvo 2000-1580. pre n.e.,
Novo carstvo 1580671. i Saisko carstvo 663525. pre n.e.
2 Vavilonija, robovlasnička država, III milenijum pre n.e.
3 Zakonik sadrži veliki broj strogih, a često i svirepih odredbi (npr. kazne sakaćenja) o suđenju, krivicama
i kaznama, porodičnim odnosima, pravima i dužnostima prema državi i caru, čiji je cilj bio učvršćivanje
vladajuće i imovinske pozicije dvora, hramova, zemljoposednika i trgovaca u odnosu na robove i seljačku i
gradsku sirotinju. Hamurabijev zakonik je obuhvatao gotovo sve aspekte društvenog života i smatra se nepro-
cenljivim dokumentom za izučavanje društvenih pojava i procesa toga vremena.
4 Danas se nalazi u Pariskom „Luvru”.
30
Untitled-1.indd 30 3/24/2014 6:57:29 PM

Kasnije ujedinjavanje Kine, pod prvim carem Ćing Vangdzengom, za koga se vezuje početak
izgradnje velikog Kineskog zida i brojne vojne reforme, oformilo je moćan vojnički stalež i
povećanu eksploataciju robova i seljaka, koja je kulminirala velikim ustankom (206. pre n.e.),
raspadom carstva i padom robovlasničkog poretka. U drevnoj Kini pismo je imalo oko
2000 znakova.5 Posebno se ulagalo u razvoj nauke, filozofije i umetnosti. Najpoznatija
imena mislilaca tog perioda su Konfučije, LaoCe, Dao DeCin, VanČun i drugi.
Konfučije (Kung Fu Ce, 551 – 479) kineski filozof, politički reformator, pisac i
narodni učitelj, živeo je u periodu opadanja tradicionalnih moralnih kodeksa. U cilju
obnavljanja ranijih društvenih, kulturnih i moralnih vrednosti zalaže se za humanistički
orijentisanu filozofiju, istoriju, umetnost i tradicionalno ponašanje. Začetnik je tradicije
slobodnih prosvetitelja i ideje o društvenom angažovanju intelektualaca – učitelja, koje
i danas predstavljaju predmet akademskih diskusija. Konfučijevo učenje se zasniva na
ideji harmoničnog funkcionisanja društvenog poretka putem etičkih načela. Moralno
usavršavanje pojedinca postiže se svesnim negovanjem vrlina (humanost ili čovekoljublje,
pravednost, iskrenost i hrabrost), iz čega proizilazi ideal plemenitog čoveka. Insistirajući
na etičkom određenju ideala, a ne na rodovskoaristokratskom, plemenitost je odredio ne
kao stvar roda već kao pitanje karaktera, i tako izazvao pravu socijalnu „revoluciju” u
drevnoj Kini. Posebno ističemo onaj deo njegovog učenja kojim skladnost društvenih
odnosa vezuje za ispravnu korelaciju između društvenog položaja i odgovornosti, između
reči i dela, između imena i stvari. Konfučijanska etika zasniva se na načelima umerenosti,
čijim pridržavanjem se postiže univerzalna harmonija između pojedinaca, društva i kosmosa.
Konfučijanstvo je do 1911. godine bilo zvanična religija Kineske carevine.
Istorija INDIJE beleži izrazito bujanje filozofije6 od VII veka pre n.e., kada su
začeti mnogobrojni filozofski sistemi. Ta istorijska okolnost vezuje se za pojavu slobodnih
samostalnih mislilaca – šramana, nasuprot kategorije svetih ljudi – šamana religijski
usmerenih na „vede”.Vede su tradicionalna učenja bazirana na religiji, pa je pojava
mislilaca koji ih osporavaju bila novina u tradicionalnoj Indiji.
Najstariji mislioci u indijskoj filozofiji (VII v. pre n.e., npr. Udalaka i Jadznjavalkja)
zagovaraju ideju karme, gde lošim delima slede loše, a dobrim dobre posledice, ne samo
u granicama sadašnjeg života već i u narednoj reinkarnaciji. Spoznajom identiteta i
sveobuhvatnog, može se osloboditi od karme i reinkarnacije. Učenja o zagrobnom životu
detaljno su razrađena u bramanizmu mističnom učenju o zagrobnom životu. Bramanska
kasta, inače vladajuća, propovedala je da je smisao i cilj ljudskog života u spajanju sa
božanstvom – Bramom, a da je svet i nastao iz Braminih nedara podeljen na četiri kaste:
1. bramansku, 2. ratničku, 3. zemljoradničku i 4. robovsku.
5 Današnje kinesko pismo sadrži preko 50 000 znakova.

��
Tri su faze razvoja stare indijske filozofije: a. neortodoksna učenja, b. budizam, i c. vedanta i druge orto-
doksne škole. Neortodoksna učenja su u osnovi materijalistička, i njihovi predstavnici (ađivici) su smatrali
da da je čovek podložan sudbini na koju ne može da utiče, suprotstavljaući se vedskom određenju karme i
ritualima. Đainizam je takođe odbacivao vedska učenja, isticanjem da je saznanje uslovljeno vremenom i
prilikama a ne božanstvom, ističući pet principa fizičkog sveta: materija, kretanje, mirovanje, prostor i vreme.
Vremenom je ovaj pravac prerastao u religiozno učenje, kao i budizam. Među ortodoksnim školama je sankhja
(osnivač Kapila, VI v. pre n.e.) koja se bavi bolnošću egzistencije i mogućnostima oslobođenja, ističući da je
osnova svega pratvar, nastajanje i promene kroz 25 kategorija i tri kvaliteta. Oslobođenje
��
se postiže sagleda-
vanjem najprisnije suštine čoveka koja je nezavisna od svih zbivanja i promena.
31
Untitled-1.indd 31 3/24/2014 6:57:29 PM

Budizam je takođe potekao sa tla drevne Indije (između V i III v. pre n.e.). Suprotnih je
shvatanja od bramanizma. U osnovi ovog učenja je ideja o jednakosti ljudi, prosvećivanju
i znanju u cilju duhovnog oslobođenja. Prvobitno je bio popularan među nižim kastama da
bi vremenom bio prihvaćen i od najviših kasta i stekao status religiozne teorije.7
U III v. pre n.e., Aleksandrija je bila najznačajniji naučni i kulturni centar. Za
Aleksandriju se vezuje izdvajanje posebnih nauka iz opšteg proučavanja prirode
(astronomija, matematika, mehanika) i velika naučna imena Euklid, Hiparh, Tukidid,
Heron, Erastoten, Aristarh i druga. Od posebnog je značaja aleksandrijski „Muzeon”,
hram muza, kao skup zgrada gde je posebno bila značajna biblioteka. Osnovana je u III
v. pre n.e, i u doba najvećeg razvoja posedovala je oko 700 000 svezaka kojima je bilo
obuhvaćeno celokupno dotadašnje znanje. U njoj su se kritički proučavale i redigovale
naučne i umetničke knjige.
Osnovna karakteristika sociološke misli država drevnog istoka je njihova
religioznofilozofska zasnovanost. Baveći se kosmološkim problemima nastanka sveta i
čoveka, društvena pitanja su bila malo rasvetljavana ili su se mogla široko filozofski tumačiti.
Konkretni društveni odnosi tumačeni su kao religijski determinisani.
2.2. ANTIČKA GRČKA
Antička grčka misao do danas je zadržala

inspirativni karakter naučnog stvaralaštva.
Antička država je bila kolevka značajnih
društvenih pojava i procesa, ali i socijalnih
teorija koje smatramo predistorijom sociologije.
Pojam građanina, kao subjekta a ne samo
objekta društvenog upravljanja, demokratija
kao oblik vlasti i upravljanja, ljudske slobode
u filozofskom, društvenom i političkom smislu, samo su neki segmenti nadasve ogromne
riznice filozofskih i socioloških postavki antičkih velikana. Antička Grčka beleži i prva
sistematska saznanja o društvenim pojavama i procesima. Veliki doprinos u tom smislu
dali su brojni antički filozofi a među njima i sofisti, Sokrat, Platon, Aristotel i stoici.
Prisutna su neka nenaučna mišljenja da su Grci tog vremena bili superioran narod,
pa su eminentni filozofi na grčkom podneblju logična pojava. Navedena mišljenja apstrahuju
konkretne istorijske okolnosti, tj. kulturne i ekonomske prilike života u Grčkoj u petom veku
pre nove ere. U tom periodu Grčka doživljava maksimalni kulturni razvitak, ali i suštinske
društvenopolitičke promene. Stara aristokratija (rodovsko poreklo) bila je ekonomski i
politički oslabljena novim robnonovčanim odnosima koje je nametnuo obogaćen sloj
zanatlija i trgovaca. Raspolažući znatnim novčanim sredstvima koje su stekli u
trgovini, poljoprivrednoj proizvodnji pa i lihvarstvu, novi sloj osporava vladajuće shvatanje
da se politikom mogu baviti samo predstavnici rodovske aristokratije i traži da učestvuje u
državnom upravljanju. U tom zahtevu imali su i podršku plebsa (naroda), koji je očekivao
politička prava i za sebe.
7 Više o budizmu u delu o religiji.
32
Untitled-1.indd 32 3/24/2014 6:57:30 PM

Ukoliko se ovim prilikama doda i okolnost da je Grčka bila rasparčana na mnoštvo
samostalnih gradova – polisa, koji su, mada obuhvaćeni jedinstvenom verom i jezikom,
imali svoje specifičnosti, a pre svega samostalnost. Ta okolnost je značajno doprinela
razvoju ukupne antičke Grčke misli.
Sa razvojem tržišne privrede u staroj Grčkoj oblikovana je i politička pozicija novih
društvenih slojeva, zamena starog rodovskog – dogmatskog shvatanja novim viđenjima
politike, vlasti i države. Posebno je u tome imala važnu ulogu Atina, kao država sa
razvijenom neposrednom demokratijom, u kojoj je svaki punoletan atinski građanin
imao demokratsko pravo odlučivanja. Bavljenje politikom za slobodnog tj. punoletnog,
odraslog i nezaduženog građanina, smatrano je oplemenjujućim. Atinski građani mogli
slobodno da raspravljaju i odlučuju o svim društvenopolitičkim prilikama, na ulicama i trgovima
Atine. Ovim pravom nisu raspolagali drugorazredni građani – stranci, žene i deca.
SOFISTI8(V i IV v. p.n.e.) su bili obrazovani
ljudi, sa posebno uvežbanim govorničkim veštinama.
Među najpoznatijima su Protagora, Gorgija,
Prodik, Kritija, Hipija, Likofrom, Kalikle i
drugi. Raspolagali su znanjima iz logike, matematike,
astronomije, etike, fizike i pre svih gramatike kao
učenja o govorništvu i i govorničkoj veštini. Putujući
po Grčkoj i koristeći trgove i ulice za iznošenje
svojih beseda – prenosili su znanje. Otuda se
sofisti smatraju “putujućim filozofima”. Naplaćivali su usluge, bilo da je reč o učenju
govorništva ili zastupanju nekoga pred sudom. Njihove usluge su posebno tražene od strane
novoformiranog sloja bogatih trgovaca i zanatlija, koji u delu obrazovanja i umeća
u govoru, nisu bili ravnopravni sa predstavnicima rodovske aristokratije. Ne pripadajući
posebno nijednoj socijalnoj strukturi tadašnjeg grčkog društva, sa osnovnim obeležjem veli-
kog znanja i umeća govora, preteča su savremene inteligencije.
Pored govorničke i obrazovne uloge, sofisti su nosioci određenih filozofskosocioloških
shvatanja, koja su javno propovedali. Među takvim shvatanjima je poznata teza sofiste
Protagore: “čovek je merilo svih stvari, postojećih da jesu a nepostojećih da nisu”.
Začetnici su vere u čovekove umne i duhovne sposobnosti za saznanjem suštine prirode
i društva, pa otud i njihovo zalaganje za prosvetiteljstvo. Preteča su teorije društvenog
ugovora svojim tumačenjima nastanka države iz dogovora pojedinaca. Za sofiste država
je ljudskog a ne božanskog porekla. Pre državnog stanja ljudi su živeli u uslovima
vladavine “prirodnog prava” koje je dato samo od sebe i na koje se ne može uticati.
Po pitanju koje su osnovne vrednosti prirodnog prava, pružali su različite odgovore.
Po jednima, u uslovima prirodnog prava vladaju najbolji tj. aristokrate koji su od prirode
odabrani kao najbolji. Po drugima, vladavina u prirodnom stanju se vezuje za najjače,
a ne najbolje. Među sofistima bilo je i shvatanja da je prirodni zakon jedini merodavan
za izbor najboljih upravljača društvom, pa da je demokratija protivprirodno stanje kojim
nesposobni dobijaju mogućnost upravljanja državom. Država i zakoni sprečavaju
delovanje prirodnog prava, ograničavanjem prava jačeg.
8 Sofisti su dobili naziv po Sokratu, koji ih je kritikovao jer prodaju znanja i što se proglašavaju
sveznajućim. Umesto sticanja mudrosti putem znanja, sofisti su, po Sokratu, težili mnogoznanstvu. Od Sokra-
tove kritike, termin sofista ima pogrdno značenje prodaju znanja za novac i hvalisanje.
33
Untitled-1.indd 33 3/24/2014 6:57:30 PM

Značaj sofista za sociologiju ogleda se u tome što su prvi pokrenuli raspravu o
poreklu države, prava, vladanja i odnosima u društvu i tako započeli do danas nedovršenu
raspravu o ovim pitanjima.
SOKRAT (470 – 399. pre n.e.) u ranoj mladosti bio je vojnik. ��
Započeo je život filo-
zofa vodeći svakodnevne dijaloge na atinskim trgovima. Suprotno sofistima postavlja
skromna pitanja i ističe da jedino sigurno zna, da ništa ne zna. Ubrzo postaje popula-
ran kod atinske omladine, posebno njene intelektualne elite, zbog čega ga proglašavaju
ideologom “duhovne aristokratije”. Sukobljen sa vladajućom atinskom demokratijom,
osuđuju ga na smrt zbog “kvarenja atinske omladine”. Odbivši da porekne svoje stavove,
uoči spovođenja presude izjavio je: “Jer, bojati se smrti, ljudi, nije drugo nego misliti da si
mudar, a nisi. To znači misliti da znaš ono što ne znaš. Ta niko ne zna da li nije smrt upravo
najveće od svih dobara za čoveka, a opet je se boje, kao da sigurno znaju da je najveće zlo. I
kako da to nije neznanje, i to ono najviše prekora vredno, kada neko misli da zna ono što ne
zna. A ja ljudi baš se u tome i time razlikujem od većine ljudi, pa ako bih zaista rekao da sam
u čemu mudriji nego drugi, rekao bih da sam u tome što, kako ne znam ništa o prilikama u
Hadu, i ne mislim da šta znam... Dakle, namesto onoga zla što znam da je zlo, nikad se neću
bojati i kloniti onoga o čemu ne znam nije li baš dobro... Vreme je, suci, da ja pođem u smrt,
a vi u život. A ko od nas ide boljoj sudbini, to niko ne zna.”9
Baveći se antropološkim i etičkim problemima, Sokrat ukazuje da je sumnja u
sopstvene stavove i norme, neophodna za prevazilaženje ličnih zabluda i nejasnih pojmova.
Zato treba punu pažnju posvetiti sebi: “Upoznaj samog sebe”. Sokrat nije bio naklonjen
atinskoj demokratiji. Mislio je da nije nikakvo čudo što vlada haos gde nema mišljenja
i gde „neprosvećena gomila” rešava sve naprečac da bi se kasnije u očajanju pokajala.
Nije li to lažna predrasuda da većina pogađa ono što je najmudrije? Ne može li se tvrditi da
su ljudi u gomili luđi, nasilniji i svirepiji nego što su pojedinačno? Zato je, po Sokratu,
sramota da narodom upravljaju besednici koji „nadugačko razvlače svoje govore – kao
što bakrači, kad udariš o njih, dugo ječe dokle god ruku ne metneš na njih.” Upravljanje
društvom Sokrat vezuje za najsposobnije, koji su i najmudriji. Društvo može da ojača ako
njime upravljaju najmudriji. Prihvatajući da je čovek merilo svih stvari, Sokrat pod
čovekom podrazumeva mudrog čoveka koji je saznao vrhunsko dobro, a to su: univerzalne
i opštevažeće moralne norme.
PLATON (427 – 347. pre n.e.) bio je aristokratskog porekla. Osnovao je filozofsku školu u
Atini – „Akademiju”, koja je bila obrazovni centar za mlade Atinjane, vaspitane u harmoniji
jedinstva duha i tela. Brojevi i geometrijski oblici su posrednici između ideja i materijalnosti,
zbog čega je na ulazu u Akademiju bilo napisano: „Neka niko ne ulazi ko ne zna geometriju”.
Po Platonu samo filozofi svojim umom mogu razumeti svet ideja – dijalektikom kao
metodom saznanja. Koliko je svet ideja nepromenljiv, toliko je promenljiv i trošan materi-
jalni, realni i ljudski svet. Njegovo učenje o državnom i društvenom uređenju u toj meri je
celovito da je Emerson u vezi sa Platonovim delom „Država”, rekao:” Spalite biblioteke,
jer što god u njima ima vrednosti sve to sadrži ova knjiga.”
Za Platona dobra država treba da bude pravedna država. Pravednost države počiva
na dobroj organizaciji društva, pa je samim tim pravednost bitan deo države i života
u njoj, a ne osobina nekog pojedinačnog stava.
9 FILOZOFIJA, enciklopedijski leksikon, Mozaik znanja, str. 423 424.

34
Untitled-1.indd 34 3/24/2014 6:57:30 PM

Pravedna jedinka stiče to svojstvo životom u pravednoj državi. Osnovni princip
demokratije da svi imaju jednako pravo u odlučivanju i upravljanju državom, samo
je na izgled dobar, ali je u svojoj biti loš, jer narod nije dovoljno obrazovan da izabere
najbolje tj. najmudrije vođe za svoju državu: „Što se tiče naroda, on ništa ne vidi, nego
samo ponavlja ono što mu kažu vođe.” 10 Narod je gomila koja voli laskanje, pa
najlukaviji laskavci koji sebe zovu „zaštitnikom naroda” uzimaju najvišu vlast, zbog
čega upravljanje državom ne treba prepustiti lakovernosti gomile. Za državu su najbolji
najumniji upravljači, a to su filozofi. „Dokle god filozofi ne postanu kraljevi, ili dok se
sadašnji takozvani kraljevi i vlastodršci ne predaju istinskom i temeljnom filozofiranju i dok
se u jedno ne stopi to dvoje, politička moć i filozofija, ..., sve dotle neće se zla osloboditi
država, a ako dobro vidim, ni ljudski rod uopšte.”
Savršena država, po Platonu, je ona u kojoj svaka klasa i član društva rade ono za šta
su po prirodi najsposobniji, ne smetajući jedni drugima, a svi zajedno radeći u korist
sposobne i harmonične celine države. Za Platona, pravednost je „posedovanje i delanje
onoga što kome pripada.” Kako se pojedinci rađaju prirodno nejednaki, na državi je da
odgovarajućim sistemom vaspitanja odrede prirodne sklonosti pojedinca11. Vaspitanje je
državna delatnost jer porodica može pogrešno razumeti smisao celine i prirodne sklonosti
svoje dece. Objektivnost i nepristrasnost državnog vaspitanja obezbeđuje pravilno određivanje
staleža. Pripadnost vladajućem staležu određuje se posedovanjem vrline mudrosti, a ne
po krvi i srodstvu. Vladarev sin može postati radnik, kao što radnikov sin može postati vladar,
ukoliko je svojom mudrošću saznao ideje dobrog i pravednog. Dosledno navedenim shva-
tanjima, Platon je za ukidanje braka i porodice i privatne svojine jer zajednički život
sprečava požudu i egoizam. Navedena podela društva na tri staleža, po Platonu, ne obuhvata
robove jer se oni ne smatraju članovima društva već oruđima za rad.
ARISTOTEL (384 – 322. pre n.e) je bio 20 godina učenik Platonove Akademije.
Tokom studija stekao je znanja o Platonovom filozofskom sistemu i sva druga do tada
raspoloživa. Posle Platonove smrti napušta Atinu i 12 godina provodi na dvoru Filipa
Makedonskog, obrazujući Aleksandra Makedonskog. Kada je Makedonija pokorila grčke države
(338. g. pre n.e.), Aristotel se vraća u Atinu i osniva paripatetičku školu (gimnaziju) -”Likej “.
Kroz kritiku Platonove filozofije, Aristotel je razvio nov filozofski sistem i
enciklopedijski sabrao rezultate grčke filozofije i posebnih nauka. Predmet Aristotelovih
istraživanja su logika, fizika, metafizika, psihologija, etika, politika, astronomija, meteorologija,
zoologija, poetika i drugo. Neka od ovih istraživanja održala su se do danas (delovi logike
npr.). Za Aristotela, um je prazna ploča na koju osećanja upisuju ono što primaju i
prolazan je kao i pojedinci. Platonovoj ideji dobra Aristotel suprotstavlja tvrdnju da se
ljudski porivi i nagoni moraju uvek upravljati zaključcima razuma, koji ne moraju nužno
biti dobri.12 Etičke teorije treba da budu u saglasnosti sa životnim iskustvima. Izjave
mislilaca treba ispitivati upoređujući ih sa njihovim delima i s njihovim životom, pa ako
se sa delima podudaraju, treba ih uzimati za istinite, a stoje li sa njima u protivurečnosti,
��
FILOZOFIJA, enciklopedijski rečnik, str. 365 366.
��
Za jedan od tri staleža: vladare, čuvare i radnike. Podela proizilazi iz podele ljudske duše na tri dela:
umni, voljni i požudni, kojoj odgovaraju tri vrline: mudrost, hrabrost i umerenost.
��
Po Aristotelu, dobro nije apsolutno, ne postoji objektivno van pojedinaca, ono se ostvaruje u različitim
individualnim oblicima.
35
Untitled-1.indd 35 3/24/2014 6:57:31 PM

posmatrati ih samo kao prazne reči.” 13 Socijalnopolitički stavovi Aristotela baziraju se na
tezi da je čovek po svojoj prirodi političko biće (zoon politicon). Postizanje punog života
– blaženstva moguće je kroz zajednicu, preko primarnog oblika – porodice, do
najpotpunijeg oblika – države. “Ko ne može živeti u zajednici ili je čak i ne treba jer je
sam sebi dovoljan, taj nije član države, i prema tome je zver ili bog.”
Analizirajući političke formacije grčkih država, Aristotel u Monografiji o 158 ustava
grčkih država, daje pregled dobrih državnih oblika: monarhija, aristokratija i politeja.
Loši državni oblici su: tiranija, oligarhija i demokratija. Najbolji oblik vladavine je
aristokratija, u kojoj nekolicina vlada za dobrobit svih. Pravi dokaz da li je država dobro
uređena, Aristotel vidi u tome što narod „...od svoje volje ostaje u tom državnom poretku,
tj. što nije izbila nikakva pomena dostojna pobuna, niti je bilo tiranije i zloupotrebe
vlasti.” Demokratija nije dobar državni oblik jer se zasniva na mišljenju narodnih masa,
koje je po Aristotelu najčešće bezumno. Bezumno ponašanje je i neslobodno ponašanje,
jer biti slobodan znači delati u skladu sa umom. Sloboda nije samovolja pojedinca, već
sklad između želja i uma, pa je prema tome slobodan samo onaj koji postoji radi sebe, a
ne radi drugog. S tim u vezi je i njegova kritika Platonove koncepcije “zajedničkog života
i zajedničke imovine”. Po Aristotelu, uvođenje zajedničke imovine vodi propasti države
jer se o “zajedničkom” ne vodi računa. Privatna svojina je prirodna pojava i potreba i
ne treba je ukidati i ograničavati. Država je najviši oblik ljudskog zajedništva, u kojoj
pojedinac postaje slobodan građanin. Zajedno sa drugim pojedincima utiče na sudbinu
države baveći se politikom. Politika je, po Aristotelu, vlast slobodnih i jednakih ljudi, pa
je svako podvajanje i nasilje među pojedincima suprotno politici. Ideali slobodnog čoveka
su politika i filozofija. Fizički rad je prisilni rad, što je u suprotnosti sa slobodom. Zato
je prezir prema fizičkom radu jedno od svojstava slobodnih ljudi. Robovlasnički sistem je
neophodnost za život slobodnih građana jer su robovi “stvari koje govore”. Robovi su
sredstvo za bolji život “pravih” ljudi – slobodnih građana. U objašnjenju porekla ropstva,
Aristotel se koristi geografskim determinizmom, ukazujući da je južnim narodima
svojstveno robstvo, a severnim život u slobodi. Ropstvo, kao društvena nejednakost, potiče
iz prirodne nejednakosti ljudi. Smatrajući robovlasnički sistem idealnim, u srednjoj klasi
je video glavnu društvenu snagu. Preterano bogatstvo kao i preterano siromaštvo su
protivprirodne pojave, pa su nosioci srednjeg bogatstva (robovlasnici) prirodno najzdraviji
društveni sloj. Princip srednje mere je u celokupnom Aristotelovom stvaralaštvu bio
osnovni princip.
HELENIZAM. Rimsko robovlasničko razdoblje započelo je osnivanjem Rimske
imperije (31. g.p.n.e) i osvajanjem Grčke (146. g.) Dominirajući karakter grčke
filozofije opstao je i posle osvajanja Aleksandra Makedonskog. Uticaj grčke kulture je u toj
meri bio izražen da se taj period kulturne istorije naziva helenizmom. Značajan doprinos
razvoju društvene misli helenizma pružio stoicizam14 – filozofska škola koju je osnovao
Zenon (Kitaja, oko 300. g. p.n.e). Škola je trajala do zabrane rada svih filozofskih škola,
Ediktom cara Justinijana (313. godine).
��
Aristotel, prema: FILOZOFIJA ENCIKLOPEDIJSKI LEKSIKON, op. cit., str. 32 34.
��
Naziv škole potiče od naziva trema s ukrašenim zidovima (stoa poikile). Najveći procvat doživela je u
vreme Seneke, Epikteta i cara Marka Aurelija.
36
Untitled-1.indd 36 3/24/2014 6:57:31 PM

Osnovna preokupacija stoika bila su etička pitanja, zbog čega moralna valjanost
postaje cilj svake filozofije. Osnovna odlika mudraca je sloboda, jer ma kakav da im je
svakodnevni život, njihova mudrost i sreća su u njima samima. Nad spoljnim svetom
pojedinac nema moći i može ga prevladati jedino mudrošću koja se nalazi u unutrašnjosti
individue. Mudar čovek tako postaje gospodar uticaja spoljnih sila koji se reflektuju u
osećanjima i požudi. Mudrost je, dakle, nepomično mirovanje u samom sebi, tj. ravnodušnost
i apatija prema spoljnjem svetu. Stoici su prvi formulisali pojam svetskog građanina,
svrstali robove među ljude i uočili pokrete masa kao značajne društvene faktore.
Filozofija starog Rima bila je usmerena na praktična pitanja i razvijala se kroz tri
škole: Epikurejsku, Stoičku i Skeptičku. Za ove filozofe život je sklad sa prirodom, zbog
čega se treba uzdržavati od svakog suđenja. Zalažu se prevazilaženje uskih
nacionalnih granica i širenje kosmopolitizma, a na nivou individue – za unutrašnje,
duhovno zadovoljenje. Najpoznatiji predstavnici Stoičke škole bili su Seneka, Epiktet i
car Marko Aurelije. U osnovi učenja ove škole je takođe materijalizam, a najviši etički
principi su da je za čoveka jedino dobro vrlina, a jedino zlo porok – prema svemu
drugom treba biti indiferentan. Sreća se sastoji u nepostojanju potreba i nezavisnosti od
svega spoljašnjeg. Svi ljudi su razumni, oni su srodna bića – braća, pa stoici propovedaju
ljubav prema svim ljudima, i prema robovima. Idealan društveni oblik po stoicima je
zajednička svetska zajednica.
2.3. SREDNJOVEKOVNA MISAO
Srednji vek je najduži period ljudske istorije. Taj period obeležen

je širenjem hriščanstva i uspostavljanjem feudalizma. Neposredan
društvenoistorijski povod uspeha hrišćanstva su raspad rimske države
i antičke civilizacije u Evropi, pod udarom brojnih pobuna sirotinje
u tadašnjem Rimskom carstvu i najezde germanskih i slovenskih
plemena. S druge strane, razvoj trgovine, jačanje gradova i enormni uspon
kulture i obrazovanja antičke civilizacije zamenjuje slabljenje
trgovine i robnonovčanih odnosa, smanjenje broja gradskih stanovnika i gradova i
opadanje kulturnoobrazovnog nivoa. Svi društveni procesi u srednjem veku nosili su
pečat hrišćanskofeudalnog određenja. Mada su u pitanju dve posebno značajne ljudske
tekovine, društveni uzroci njihovog pojavljivanja gotovo da su identični.
Izvorno hrišćanstvo potiče iz jevrejske religije obožavanja boga Jehove. Duhovno
jezgro ove religije je jednakost svih ljudi, zajedništvo i ljubav prema bližnjem
(altruizam). Nosioci pobuna i otpora u Rimskoj imperiji bili su prvi koji su prihvatili osnove
duhovnog jezgra jevrejske religije, da bi u kasnijim vremenima ona bila opšteprihvaćena i
proglašena religijom svih naroda, hrišćanstvom. U početku hrišćanstvo se razvijalo unutar
posebnih hrišćanskih opština, da bi propovedanjem apostola i njihovih sledbenika preraslo
u masovan društveni proces. Prvobitno učenje hrišćanstva negiralo je tadašnji sistem vlasti,
a posebno odnos prema materijalnom bogatstvu U kasnijem obliku razvila se teza o
prihvatanju postojećeg sveta takvog kakav jeste, zbog budućeg Carstva Božijeg, u kome
će svi pokorni u ovozemaljskom životu dobiti duhovni mir kao večito zadovoljenje.
37
Untitled-1.indd 37 3/24/2014 6:57:32 PM

Svojim postavkama hrišćanstvo je bilo prihvatljivo za sve društvene slojeve čak i
za suprotstavljene, a što predstavlja specifikum u dotadašnjoj istoriji ljudskog društva.
Ediktom Cara Konstantina (313. g.) hrišćanstvo je postalo zvanična religija Rimske
imperije, čemu je pogodovalo zatvaranje i zabrana rada svih filozofskih škola i otvoren
društveni prostor za ustoličenje hrišćanstva. Kasnijom podelom Rimskog carstva na Zapadno
i Istočno dolazi i do cepanja hrišćanstva na zapadno – katolicizam i istočno – pravoslavlje.
Ovom podelom hrišćanstvo nije izgubilo dominantnu društvenu ulogu u srednjem veku.
Hrišćanska misao o društvu u srednjem veku prošla je kroz dve etape: patristiku i
sholastiku. Patristika ranog srednjeg veka podrazumeva apsolutni religijski determinizam,
izražen kroz potpuno potčinjavanje crkvi zbog budućeg strogog Božijeg suda. Sholastiku
karakteriše uobličavanje hrišćanskog učenja u jedan celovit teorijski sistem,
usaglašavanjem često neusaglašenih postavki Svetog pisma od strane kaluđera, a pod
okriljem crkvenih otaca i crkvenog sabora. Sholastikom 15 se najčešće označava
zapadnohrišćanska misao srednjeg veka ponikla među kaluđerima crkvenih škola, u
kojima su hrišćanstvo predavali kao nauku. Korišćenjem filozofije kao osnove hrišćanskih
dogmi, sholastičari su celokupno saznanje podelili u sedam slobodnih veština. Gramatika,
dijalektika i retorika predstavljaju osnovno obrazovanje, a muzika, aritmetika, geometrija i
astronomija, viši oblik obrazovanja.16Najistaknutiji predstavnici srednjovekovne sociološke
misli bili su Eurigena, Akvinski i Ibn Haldun.
Eurigena S. Džon (810 – 880), škotski sholastik, razvio je učenje pod uticajem
Platonove filozofije. Biblija je za njega misaoni i duhovni autoritet. Eurigenova dijalektika
ogleda se u shvatanju da priroda kao svetski proces ide od najveće opštosti ka podelje-
nosti, a da se iz mnoštva podeljenosti stiže do apsolutnog četiri faze: bog kao prava priroda,
priroda kao božanski um – svet ideja, stvorena priroda koja ne stvara – svet čulnih predmeta,
i priroda koja nije stvorena pa i ne stvara – povratak bogu. Čovekova priroda takođe ima
četiri stepena: um – bog u svojoj opštosti, razum – ideje, unutrašnje čuločulne stvari i poja-
ve, i vraćanje božanskom jedinstvu.17
Toma Akvinski (1225 – 1274), italijanski sholastičar, najistaknutiji je predstavnik
sholastičke misli. Za života mu je dodeljena titula doktor univerzalis, a njegova dela
imala su status obaveznog udžbenika u katoličkim školama. U delu “Summa theologiae”
razmatra se odnos hrišćanske istine i drugih iskustvenih istina. Kako je Bog stvorio svet
po intelektualnom nacrtu, teologija kao oblik verske istine otkriva pravu istinu, kojoj su
podređene sve druge, pa i naučne istine. Filozofska istina kao opštija od naučne, takođe je
podređena verskoj istini. Naučna istina, po Akvinskom, prvo je podređena filozofskoj18, a
preko nje i verskoj istini. Odredivši teologiju verskom istinom Akvinski je odredio i
dominantan položaj crkve u društvu. Razlikujući božansko, kao prirodno i večno pravo,
i ljudsko pravo, Akvinski zaključuje da ljudsko pravo ne može da zabrani pojedincima
grehove, ali će zato božijim pravom biti kažnjeni. Ograđujući se od ljudskih grehova,
ograđuje se i od uočenih nepravilnosti tadašnjeg društva. Ispitujući oblike idealne države
��
Sholastika (grčka reč sholastikos dokon čovek)
16 Prema: Radenović P., OPŠTA SOCIOLOGIJA, op. cit., str. 30.
17 Prema: Kozić P., SOCIOLOGIJA, Beograd, Kultura, 1995, str. 42.
18 Ova njegova „saznanja” uslovila su poznat tretman filozofije (i nauke) u sholastičkom periodu da je „filozofija
sluškinja teologije”, koji je ona nesumnjivo imala do renesansnog perioda
38
Untitled-1.indd 38 3/24/2014 6:57:32 PM

kao ljudske tvorevine, mišljenja je da bi državom trebalo da vlada monarh uz pomoć
aristokratije. Vlast monarha je božanskog porekla, zbog čega je nužna prevlast crkve nad
državom. Društvene nejednakosti Akvinski objašnjava kao mogućnost bogatih da iskažu
svoju dobrotu davanjem siromašnima, a siromašni pokazujući poniznost prema bogati-
ma, iskazuju prema njima poštovanje.
Ibn Haldun19 (1332 – 1406), predstavnik je bogate islamske kulture u periodu evrop-
ske sholastike. Kao društveni teoretičar bavio se istorijom društva i zakonima na kojima
počivaju društvene promene. Osnivač je filozofije istorije i preteča je istorijskog materi-
jalizma. U delu Opšta istorija arapskih naroda ističe da iza prividnih slučajnosti kroz
istoriju deluju zakonitosti i da je evolucija osnovni društveni zakon. U obimnoj studiji
o istoriji islamskih naroda, Haldun zaključuje da je nastanak i nestanak pojedinih civiliza-
cija posledica cikličnog kretanja koje čine: rađanje, razvoj, zrelost, opadanje i umiranje.
Klimatskogeografske uslove označio je kao determinante po kojima se pojedina društva
međusobno razlikuju. Posebno je isticao brojnost, gustinu i fizičke odlike stanovništva, njihovu
povezanost, međuzavisnost i odanost, kao i podelu rada. I pored materijalističkodijalektičkog
shvatanja istorije ljudskog društva, Ibn Haldun je sve uočene determinante tumačio da su
određene od strane Boga.
2.4. HUMANIZAM I RENESANSA
Početak novog veka vezujemo za humanizam i renesansu

– istorijska epoha od sredine XIV veka. Osnovna obeležja ovog
perioda su:
• Geografska otkrića novih teritorija. Posebno se među
njima ističu ekspedicije Portugalaca i otkrivanje Zapadne Afrike
i Azije, španske ekspedicije i Kolumbovo osvajanje Amerike i
Magelanovo putovanje oko sveta (1519 – 1522).
• Ekonomski preobražaj Evrope kao posledica velikih otkrića u vidu izuzetnog
razvoja svetske i evropske trgovine, formiranje i jačanje novog trgovačkog društvenog
sloja, razvoj gradova i povećanje gradskog stanovništva.
• Intelektualni preobražaj evropskih država kao posledica ekonomskih promena
oživljavanjem antičke filozofske misli, kroz razvoj prirodnih a preko njih i društvenih
nauka, sveukupni procvat kulture i umetnosti, i posebno reformacija crkve.
Prisutna su shvatanja po kojima su novovekovna geografska otkrića reakcija na širenje

islama kroz otomanskoturska osvajanja istočne Evrope i Sredozemlja. Ova shvatanja
objašnjavaju da su veliki pomorski poduhvati imali vojnostrateški cilj evropskih država,
kako bi jaku Tursku napali sa istočne i južne strane. ��
Realizacija ovakvih poduhvata pretpo-
stavljala je daleko razvijenija tehnička sredstva od dotadašnje tehničke zaostalosti srednjeg
veka. Portugalija, Španija, Holandija, Engleska i Francuska nosioci su finansiranja i
realizacije ovih poduhvata, pa su glavni akteri tadašnje kolonizacije Afrike, Azije i Amerike.
Iz ovog perioda potiče savremeni društveni kredibilitet tih država.
��
Osnivač je filozofije istorije, a deo njegovog učenja je prethodnica istorijskom materijalizmu.
39
Untitled-1.indd 39 3/24/2014 6:57:32 PM

Ekonomski preobražaj posledica je razvoja trgovine zbog geografskih otkrića.
Istovremeno dolazi do naglog razvoja industrije – pre svega tekstilne, brodogradnje, meta-
lurgije, rudarstva i drugo. Finansijeri, trgovci i industrijalci tadašnjih gradova ulažu novac u
razvoj trgovine i industrije. Čest je slučaj da evropski vladari ovog perioda finansijski zavise
od ekonomski ojačalog novog trgovačkog sloja. Njihovo ekonomsko bogatstvo dovelo je do
zahtevanja određenih političkih privilegija u vladanju društvom, a koje se nije moglo ostva-
riti bez sticanja plemićkih titula. Plemićke titule u tom periodu su bile „kupovane”, što je
doprinelo formiranju novog sloja gradske buržoazije. Ti procesi odvijali su se paralelno sa
propadanjem feudalnog plemstva, seljaka i rađanjem radničkog sloja. U izraženim procesima
formiranja buržoaskog i radničkog sloja, evropski vladari uvode ogromne poreze na eko-
nomsku dobit buržoaskog sloja, što uslovljava teži i jeftiniji rad radničkog sloja. Istovremeno
nezadovoljstvo oba sloja učiniće ih saveznicima u buržoaskim revolucijama koje ukidaju
feudalne monarhije u Evropi.
Intelektualni preobražaj ogleda se u oživljavanju antičkog nasleđa. Osnivaju se prve
štamparije (Manučova – “intelektualno središte Evrope”). Prikupljaju se rukopisi, izučavaju
mnogi jezici, formiraju prvi univerziteti i akademije, cveta književnost (Petrarka, Dante,
Bokačo, Rable, Servantes, Šekspir, Gete, Šiler, Lesing i dr) i umetnost (Leonardo da Vinči,
Mikelanđelo, Ticijan i dr). Nauke se munjevito razvijaju, posebno prirodne.
Kolumbovo otkriće Amerike i Magelanov put oko sveta dokazali su da je Zemlja
okrugla, pa su kosmološka istraživanja Kopernika, Đordana Bruna, Keplera i Njutna
dovela do značajnih otkrića u astronomiji, matematici, fizici i dr. Naučna saznanja o Zemlji
kao jednoj od planeta Sunčevog sistema, eliptično kretanje planeta oko Sunca, prirodni zakoni u
svemiru (npr. zakon gravitacije) i druga saznanja nužno su uticala na promenu verskih istina i
mesto crkve u društvu. Do tada superiorna društvena uloga crkve u ideološkom i naučnom smi-
slu, postepeno je gubila naučni delokrug sužavanjem na ideološko polje, a crkva kao društvena
ustanova dobija duhovni karakter.
Proces društvene transformacije crkve u novom veku naziva se reformacijom.
Mada u osnovi reformacije leži nastojanje crkvenih ustanova da kritikovanjem svetovnih
naučnih saznanja humanizma i renesanse zadrži svoju dominantnu ulogu, upravo se u tom
nastojanju, kroz sudbine crkvenih ličnosti, kao što je Martin Luter, crkva našla u poziciji
sopstvenog osporavanja. Kada se tome dodaju mnogobrojne crkvene zloupotrebe i uzne-
mirenost vernika, shvatljiv je gest jednog usamljenog monaha kada je (1517. g) na vratima
Vitenberške crkve izlepio 95 teza protiv prodaje oproštajnica.
U svojim tezama, Martin Luter (1483 – 1546) traži povratak novozavetnom
hrišćanstvu, odbacivanje teologije svetih otaca, posredništvo crkvene organizacije u spa-
senju i oproštaju grehova i mogućnost da svaki vernik u svojoj savesti otkriva Boga. Mada
ekskomuniciran iz katoličke crkve, do podele je došlo izdvajanjem protestantantizma u
Nemačkoj od Vatikana, zbog čega se Luter smatra osnivačem protestantizma – luteranst-
va. Pored Nemačke, i u drugim evropskim državama širi se protestantizam. U Holandiji i
Francuskoj, protestantizam pod Kalvinovim uticajem (Žan Kalvin, 1509 ��
– ��
1564) biva mo-
difikovan strožijim propovedanjem Svetog pisma, ukidanjem svešteničkog reda, svođenjem
obreda na propoved i molitvu. Iz postojeće katoličke crkve, nakon izdvajanja luteranstva
izdvojio se i kalvinizam (pre svega kao protestantski pravac). U ��
Engleskoj je takođe na-
stupila reformacija, ali ne pod uticajem Lutera i Kalvina, već političkih prilika tadašnje
40
Untitled-1.indd 40 3/24/2014 6:57:33 PM

kraljevine. Henri VIII, kome Vatikan nije odobrio razvod, proglašava sebe poglavarom
engleske crkve, oduzima crkvene posede i proglašava ih kraljevskim i određuje temelj odva-
janja anglikanske crkve od matičnog katoličanstva.
U Vatikanu je bilo pokušaja reafirmacije kao ponovnog duhovnog osvajanja Evrope.
Reafirmacija je uspela u onim zemljama gde je imala podršku svetovne vlasti, kao na primer
u Holandiji i austrijskim vojvodstvima u Bavarskoj.
2.5. NOVOVEKOVNA MISAO
Reformacija crkve i duhovni preporod

evropske kulture i nauke, obnovili su antička
pitanja o čoveku i društvu. Brojni filozofi ovog
perioda formirali su duhovnu baštinu sadašnjeg
građanskog društva i omogućili konstituisanje
nove nauke – sociologije. Navšćemo neke od no-
vovekovnih teoretičara koji su posebno značajni
za nastanak i razvoj sociologije.
Žan Boden (1530 – 1596), francuski teoretičar, u delu “Šest knjiga o republici”,
razmatra oblike kretanja društva, njegovo nastajanje i podele. Osnovna ćelija društva je
porodica, u kojoj se kroz privatno vlasništvo i autoritet oca porodice razvija osnovni oblik
društvenosti i prenosi u šire delove društva. Pojava sile tj. prinude u društvu, uzrokuje
nastanak države. Kako je osnovni cilj države da spreči silu i prinudu u društvenim
odnosima, država donosi zakone, čime stiče suverenitet. Kao suverena – sa najvišom vla-
sti u društvu, država je obavezna da poštuje prirodna čovekova prava na slobodu, osećanja,
politička i verska ubeđenja. Država je rezultat sile jačih protiv slabijih i način njihovog
pokoravanja. Kao i Ibh Haldun, Boden uključuje geografske faktore u društvene determi-
nante i tvrdi da umereni klimatski pojas obezbeđuje idealne društvene uslove za razvoj
pojedinca i društva uopšte. Razrađivanjem ovih faktora ukazuje da oni neposredno utiču
na psihu pojedinaca, a posredno i na njihovu ekonomiju preko ukupne društvene ekonomije.
Nikolo Makijaveli (1469 – 1527) italijanski mislilac, u delu “Vladalac” određuje
osnovne principe politike i vladanja. Politika je po njemu sredstvo za održanje vlasti,
pa su u tom smislu sva sredstva dozvoljena da bi se vlast sačuvala. Njegova formulaci-
ja da “cilj opravdava sredstvo”, i danas se pod terminom “makijavelizam” koristi da bi
se označila pojava beskrupuloznog korišćenja svih metoda u cilju zadržavanja neke
pozicije, pre svega političke. Prikazujući politiku kao svetovnu delatnost, dakle ne od Boga
datu, Makijaveli je učinio snažan udar na dotadašnje crkveno poimanje vlasti. ��
Umesto cr-
kvene ideje vlasti i politike, on ukazuje da ne postoje ideje o politici i vladanju, a ukoliko
i postoje, da one služe samo zavaravanju drugih. Politika je zbir raznih oblika fizičke
prinude rukovođena isključivo željom da se zadrži vladajuća pozicija. Nikakve moralne
ograde ni ustručavanja ne sadrži politika, već lukavstvo, prevaru i nemoral u najširem
smislu. Da bi se osvojila vlast, svako sredstvo je dozvoljeno. Takvim tumačenjem politike,
Makijaveli je odvojio moral od politike. Po njemu, društvo je arena neprekidnih borbi
za vlast raznovrsnim političkim sredstvima, a istorija sticanje vlasti politički sposobnih
i gubitak vlasti nesposobnih. Na primeru Filipa Makedonskog primećuje da je postigao
41
Untitled-1.indd 41 3/24/2014 6:57:33 PM

slavu zahvaljujući svojim sposobnostima, a ne objektivnim okolnostima, i obrnuto: “Oni
naši vladari, koji su mnogo godina vladali u svojim državama pa posle ih izgubili, ne
optužuju zbog toga sudbinu, već nesposobnost svoju”.20 Makijavelijeve ideje o politici
i vladanju vezane su za njegovo poimanje ljudskih osobina, zbog toga: “Niko ne bi smeo
dopustiti da padne zato što će se sigurno naći neko da ga uzdigne. A posle, pomogao ti neko
ili ne, to nije tebi na sigurnost jer je to bila kukavička odbrana i nije zavisila od tebe nego
od drugih. Samo su one odbrane dobre, samo su one sigurne, samo one trajne koje zavise od
tebe samoga i hrabrosti tvoje.”21
Tomazo Kampanela (1568 – 1639), italijanski filozof i fratar, proveo je 27 godina

u zatvoru zbog osude inkvizicije njegovih shvatanja koje je izneo u delu “Grad sunca”.
Za Kampanelu idealna je ona država koja se zasniva na harmoničnoj vladavini razuma,
mudrosti, moći i ljubavi. U takvoj državi sve je zajedničko – žene, deca i materijalna
dobra. Zlato i srebro imaju samo upotrebnu vrednost,da bi se napravili ili ukrasili predmeti
zajednički za sve, zato ih ne treba ceniti. Za spoznaju ukupne prirode, smatra dragocenim
ljudsko iskustvo a ne crkvene autoritete. A ono “što sami ne možemo opaziti osetili-
ma, moramo verovati drugim ljudima, tj. osetiti tuđim osetilima”. U relaciji društvo
– pojedinac daje prednost društvu, kao zajedništvu koje ima najviše ovlašćenja u odnosu
na minimum ovlašćenja pojedinca. Idealnu državu zamišlja kao grad sunca bez privatne
svojine, sa jednakošću svih pojedinaca u pogledu prava ali i obaveza, smatrajući rad po-
trebom i uživanjem. Vaspitanje povereno je državi – gradu i ima izuzetan značaj za
stvaranje radnih navika dece.
Đan Batista Viko (1668 – 1744), italijanski istoričar i filozof, u delu “Principi
nove nauke” razvija sistem filozofske istorije. Čovek može saznati samo ono što može
sam da učini, pa stvara istoriju koja je identična sa svešću društva o sopstvenim delima.
Istoriju čovečanstva Viko deli na: varvarstvo, humanizam i raspadanje, u stalnom ciklusu
nastajanja, razvoja i nestajanja. Društvo prolazi kroz tri etape svog razvoja: božansko
doba – epoha bogova (vladavina porodične teokratije i animizma), herojsko doba – epoha
heroja (vladavina vojne aristokratije) i humano doba – epoha ljudi (vladavina zakona i
poretka). Zakonitost razvoja ljudskog društva posmatra kroz zakonomerne oblike razvoja
svakog društva: detinjstvo, mladost, zrelost i starost. Posebno uočava pojavu istorijskih
fenomena u okviru određenih društvenih celina, koji se moraju posebno tumačiti. Masu,
kao (ne)organizovanu skupinu ljudi, smatra pokretačkom snagom razvoja društva. „Ljudi
teže pre svega za potrebnim, onda za ugodnim, dalje za raskošnim i nepotrebnim, za strašću
da sve straće... Ljudi se prvo bore za fizičku slobodu, onda za slobodu duha, za jednakost
dok se ne podvrgnu moćnijem.”22
Šarl Luj de Sekonda Monteskje (1689 – 1755), francuski pravnik i filozof,
u delu „Persijska pisma” kroz stil satire, ruga se političkom životu elitnog francuskog
društva. Za francuskog vladara kaže da je najmoćniji na svetu jer vlada čak i umom svojih
podanika, jer može da ih natera da misle ono što on želi da misle. Dosledno tome izjed-
načava francusku monarhiju i istočnu despotiju. U delu „Duh zakona”, Monteskje ističe
totalitet kao skup ustava, religija i svih drugih društvenih pojava.
��
Makijaveli, VLADALAC, XXXIV
21 Ibid.
��
Prema: Radomirović V., ELEMENTI SOCIOLOGIJE, op. cit., str. 149.
42
Untitled-1.indd 42 3/24/2014 6:57:34 PM

Sudbina naroda zavisi od objektivnih zakona prirodnog i društvenog razvitka. Zakon
je „ljudski razum jer on upravlja svim narodima na zemlji, a politički i građanski zakoni
svake pojedine nacije moraju biti posebni slučajevi primena tog ljudskog razuma”. Odnosi
pravednosti prethode pozitivnom zakonu i on ih samo potvrđuje.23
Tomas Mor (1480 – 1535) engleski državnik i humanist, u delu “Utopija” kritikuje
englesko društvo i daje viziju svoje idealne države. Morova država je ostrvo Utopija (u
grčkom prevodu – mesto koje ne postoji), na kome vlada jednakost i sloboda svih, gde
nema siromaštva, ali ni zločina i kazne. Na ostrvu je sve zajedničko, nema privatne svojine,
nema klasa, a svaki pojedinac je obavezan na šest sati rada za zajednicu. Organizacija
proizvodnje je društvena, a ne samo raspodela i potrošnja, čime se sprečava anarhija,
eksploatacija, beda i siromaštvo.
Novovekovnu sociološku misao posebno su obogatili predstavnici teorije ugovora –
kontraktualisti24, po kojima je država nastala kao ugovor među ljudima. Teorije ugovora
nastale su u uslovima prodiranja ugovornih odnosa u društvenoj razmeni roba i usluga.
Žan Žak Ruso (1712 – 1778), francuski kontraktualista, u delu “O poreklu i osno-
vama nejednakosti među ljudima”, razvija ideal moralne autonomije i usavršavanja
društva. Čovek je po prirodi dobar jer nije počinio nikakav praroditeljski greh, ali ga je
pokvarila civilizacija i kultura. Napredak nauke, tehnike i privrede za posledicu ima
gubitak izvorne ljudskosti, prirodne sreće i životne harmonije. Prirodno samoljublje se
pod uticajem razuma pretvara u egoizam, a razvoj umetnosti dovodi do slabljenja
karaktera, pokvarenosti i luksuza. Nauka je niskog porekla, pa je nespojiva sa vrlinom. Tako
je retorika proizašla iz ambicije, astronomija iz praznoverja, geometrija iz lakomosti, fizika
iz prazne radoznalosti a etika iz ljudske oholosti. Vraćanje u prirodno stanje smatra ide-
alnim. Iz prirodnog stanja proizilazi prirodni zakon prirodnog čoveka, koga je građansko
društvo učinilo nejednakim. Privatno vlasništvo donelo je bogatstvo i siromaštvo, a vlast
podelu na jake i slabe.
“Prvi koji je došao na misao da ogradi komad zemljišta i da kaže: “Ovo je moje” i koji
je uz to našao dovoljno naivne ljude da mu to poveruju, bio je pravi osnivač građanskog
društva. Koliko bi zločina, ratova i ubistava, koliko nevolja i strahota uštedeo ljudskom
rodu onaj koji bi tada, iščupavši oznake i zatrpavši jarak, doviknuo svojim bližnjima: “Ne
slušajte tu varalicu, propali ste ako zaboravite da zemaljski plodovi pripadaju svima, a zemlja
nikome.”25
Po Rusou, da bi ljudsko društvo opstalo neophodan je povratak prirodi kao formi-
ranje slobodne građanske države. “Čovek je rođen slobodan, a svuda je u okovima”, pa
je stvaranje slobodne države u kojoj je opšta volja izvor i temelj svakog prava, Rosoov
politički ideal. Opšta volja je nužnost i nastaje u trenutku primitivne nezavisnosti pojedina-
ca, pa je njihovo udruživanje neophodno i cilju samoodržanja. Udruživanje je društveni
oblik koji zajedničkom akcijom brani i štiti ličnost i dobra svakog učesnika, jer udružujući
se sa svima može da sluša sebe i ostane slobodan. Dogovor o zajedništvu je potpisivanje
ugovora i predstavlja “potpuno predavanje svakog učesnika sa svim svojim pravima,
celokupnoj zajednici”.
23 Katolička crkva Monteskjeove knjige je stavila na indeks zabranjenih knjiga.

��
Preteče kontraktualistima su sofisti.
25 ENCIKLOPEDIJSKI LEKSIKON FILOZOFIJA, op. cit., str. 408409.
43
Untitled-1.indd 43 3/24/2014 6:57:34 PM

Na osnovu ugovora, pojedinci biraju suverena kao političko telo – vlast. “Suveren ne
može nametnuti svojim podanicima nikakve okove koji zajednici nisu od koristi, niti može
želeti da to učini.” Iz toga proizilazi da je ceo narod nosilac vlasti, a da su njegovi predsta-
vnici samo njegovi prenosioci koji nemaju pravo da odlučuju.
Po Rusou, u malim državama najbolji oblik vladavine je demokratija, u srednjim
– aristokratija, a u velikim – monarhija. Rusoova teorije ugovora imala je dominirajuću
ulogu u revolucionarnom periodu francuske istorije, ali i u periodu romantizma XVIII
i XIX veka. Njegova ideja slobode inspirisala je čitavu plejadu poznatih filozofa od Kanta,
Fihtea, Šelinga do Getea..
Tomas Hobs (1588 – 1679) engleski kontraktualista, u delu “Levijatan” iznosi te-
oriju društvenog ugovora, bitno različitu od Rusoove. Za Hobsa čovekovo znanje temelji
se na osećajima. Mišljenje je računanje sa proizvoljnim znacima – rečima. Osećanja se
stvaraju pritiskom objekata. Istina i laž svoje poreklo imaju u jeziku – govoru, i van njega
ne postoje. Strah od nevidljive sile, ako se javno dozvoljava je religija, a ako se ne dopušta
onda je praznoverje. Šta je religija, a šta nije, određuje zakonodavac. Po Hobsu26, san je
mašta za vreme spavanja, pa nije potrebna nijedna religija da bi smisao sna objasnila. Hobs
objašnjava da je poreklo mnogih religija u praznoverju običnog naroda koji ne razliku-
je javu od sna. Mada se ljudi rađaju prirodno jednaki, u prvobitnom, prirodnom stanju
svakom pojedincu je svojstveno čuvanje sopstvene slobode, sticanjem vlasti nad drugima.
Princip samoodržanja pojedinac realizuje u uslovima prirodnog rata – silom i prevarom.
U prirodnim, slobodnim uslovima pojedinac je egoist, samoživ i asocijalan. „Videti tuđu
nesreću prijatno je, ali se ta nesreća sviđa ne zato što je nesreća, već zato što je tuđa nesreća.
Isto tako je tuđa sreća neprijatna upravo stoga što je tuđa sreća.” 27
Kako je prirodno stanje ratno stanje za sve, ljudi su primorani da sklope mir i uvedu
red i pravila zajedničkog života. Država čuva i garantuje dogovor silom. Sporazum
pojedinaca o zajedničkom životu podrazumeva i izbor jednog čoveka ili skupštine, koji bi
vršili vlast. Po Hobsu „sporazumi bez mača samo su prazne reči.” Zato izabran suveren
ima neograničenu vlast, koju ni sa kim ne deli jer su se pojedinci među sobom dogovorili
da deo svojih prirodnih prava prenesu na jednu ličnost – suverena. Jedino što suveren mora
da poštuje su privatna svojina podanika i mogućnost sticanja imetka. Hobs je pristalica
monarhije a ne parlamentarizma: “Monarh može da ima svoje ljubimce, ali njih može imati
i svaki član skupštine. Otuda je verovatnije da će u monarhiji broj ljubimaca biti manji.”28
Suštinu Hobsovog shvatanja o čoveku i državi predstavlja prirodna sloboda pojedinca
po prirodnom pravu koje se steklo rođenjem, i koje podrazumeva slobodno raspolaganje
sopstvenim moćima da bi se preživelo. Pored tog prirodnog prava, prisutna su i dva osnovna
prirodna zakona, prvi je “težiti miru i održavati mir”, a drugi “da bude spreman, ako su
i drugi isto tako spremni, i ukoliko to smatra potrebnim za mir i za svoju odbranu, da
napusti prirodno pravo na sve stvari, i da se zadovolji sa onoliko slobode prema dru-
gim ljudima koliko je on voljan da drugim ljudima protiv sebe prizna.”
��
Njegovo učenje o moralu i državi bazira se na praiskonskoj svojstvenosti čoveka, da je “čovek čoveku
vuk” (homo homini lupus est) i da je prirodno stanje ljudi rat svih protiv sviju (bellum omnium in omnes).
27 Ibid., str. 184.
28 ENCIKLOPEDIJSKI LEKSIKON FILOZOFIJA, op. cit., str. 185.
44
Untitled-1.indd 44 3/24/2014 6:57:34 PM

Po Hobsu, u čovekovoj prirodi je da čini zlo drugima i da u zadovoljavanju svojih
potreba nema ograda. Takvim shvatanjem, koje je kasnije razvio Frojd, postavio je
antropološke postavke o čoveku kao zlom i agresivnom.
Džon Lok (1632 – 1704), engleski kontraktualista, osnivač je filozofskog liberaliz-
ma i empirizma. Njegovi liberalni politički stavovi kasnije su našli mesto u američkom,
francuskom i britanskom ustavu. Sloboda duha je osnovni preduslov moralnosti. Lok
slobodu određuje kao slobodu delovanja, tj. kao sposobnost da se neka radnja vrši, pre-
kine ili spreči. Kako ljudska volja nije slobodna jer je uslovljena ranijim razmišljanjima,
sudovima i idejama, sloboda se ne odnosi na volju već na celokupnu ljudsku ličnost. U delu
„Dve rasprave o vladi” zalaže se za ustavnu monarhiju i narodni suverenitet. Moralnost
u sferi državnosti vidi u traženju dovoljne sankcije propisa prirodnog prava. “Moralno dobro
ili moralno zlo nije ništa drugo nego saglasnost ili nesaglasnost naših dobrovoljnih dela sa
zakonom, na osnovu kojeg mi prema volji zakonodavca navlačimo na sebe ili dobre ili zle
posledice koje znače nagradu ili kaznu.”
Bez zakonodavaca nema obavezivanja, a bez obavezivanja nema moralnosti. Ljudi
sklapaju ugovor da bi stvorili vlast. Ta vlast je ograničena po obimu i ovlašćenjima
jer su je preneli pojedinci. Zadržavajući određena prava i slobode za sebe i formiranjem
ograničene vlasti, pojedincima je najoptimalniji društveni oblik parlamentarna buržoa-
ska demokratija. Privatno vlasništvo i slobodno tržište su osnovna prava pojedinca, ali i
osnovni regulatori društvenih odnosa i procesa. Kako postoji mogućnost zloupotrebe vlasti
od strane izabranih u sistem vlasti, Lok uvodi podelu vlasti kao mehanizam sprečavanja
zloupotreba. Deleći ukupnu vlast na tri posebne vlasti (zakonodavnu, izvršnosudsku i di-
plomatsku), u cilju da jedna drugoj budu kontrola i ograničavajući faktor, Lok uočava
način da se spreči formiranje svemoćnih vlasti. Prvi je formulisao pravo naroda na pobunu
u slučaju zloupotrebe vlasti. Prvobitan ugovor o stvaranju države i vlasti pobunom naroda se
ne ukida, već se formira novoizabrana vlast. Pobuna je moralno dozvoljena.
U delu „Misli o vaspitanju”, Lok ističe da je zadatak vaspitanja razvijanje vrlina u
detetu, pripremajući ga kao pojedinca za život u zajednici. Vaspitanje mora da uvažava inidi-
vidualitet svakog deteta, koje ono samo razvija na osnovu sopstvenog iskustva. Škola je pre
svega moralna ustanova jer sprovodi moralno vaspitanje. Sticanje vrlina je značajnije od
učenja. Zato je Lok pristalica privatnih škola, u kojima vaspitač ima samo jednog učenika,
kod koga treba pre svega da razvije osećaj časti. Učenje treba da bude igranje, kroz koje
se razvija sposobnost mišljenja i rasuđivanja. Individualna sloboda, prirodnost vladanja,
trezvenost i moralna strogost treba da budu osnove svakog vaspitanja. Lok je kritikovao
tadašnji sistem školstva, ukazujući da škole uzgajaju bezobličnu masu ne poštujući in-
dividualitet dece, a da se vaspitanje svodi na pretrpavanje memorije velikim brojem
nepotrebnih činjenica.
Francuski enciklopedisti XVIII veka neposredna su prethodnica konstituisanja so-

ciologije kao nauke. Među najistaknutijim enciklopedistima su Didro, Lametri, Kondijak,
Helvecijus, Holbah i drugi. Naziv su dobili po svojoj prosvetiteljskoj delatnosti i izdavan-
ju „Enciklopedije ili obrazloženog rečnika nauka, umetnosti i zanata”. Enciklopedija
se najčešće izdavala ilegalno, a na njoj su sarađivala sva velika naučna imena tog vremena:
Ruso, Monteskje, Volter i drugi. Osnovni smisao prosvetiteljskog rada enciklopedista bilo
45
Untitled-1.indd 45 3/24/2014 6:57:35 PM

je prikazivanje “opšte slike napora ljudskog uma svih naroda i u svim vremenima”,
kroz prevazilaženje dotrajalosti starog društva i smelo iznošenje novih saznanja o društvu
budućnosti. Francuski enciklopedisti imali su značajnu ulogu u teorijskom pripremanju
revolucionarnog preokreta Francuske.
Socijalisti-utopisti, savremenici su francuske buržoaske revolucije. Kroz pera najista-
knutijih socijalutopista SenSimona, Furijea i Ovena, kritikuje se ova revolucija i ističe vidno
nezadovoljstvo raskorakom velikih ideja revolucije i njene realizacije, u kome su svi
slojevi društva postali nezadovoljni. Bez jasnije slike o tome šta se dogodilo ni kakvo treba
da bude buduće društvo, jedinstveni su u oceni da su etički postulati za društvo najvažniji.
Nemačka klasična filozofija, sa svojim elitnim predstavnicima Kantom, Fihteom,
Šelingom i Hegelom, predstavlja filozofsku osnovu konstituisanja sociologije kao nauke.
Za razliku od Francuske, koja je sprovela revolucionarne društvene promene, Nemačka je
svoj doprinos dala u spekulativnom delu, kao filozofska revolucija. Klasična nemačka
filozofija predstavlja reakciju tadašnje nemačke inteligencije, na izvršenu buržoasku revo-
luciju u Francuskoj. Neodlučna i u nemogućnosti organizovanog otpora prema vladajućem
germanskom feudalizmu, nemačka buržoazija iznela je svoje ideje o nužnosti promena
društva.
Hegel zaokružuje nemačku klasičnu filozofiju u sistematizovanu dijalektičku filozofiju,
kao nauku o apsolutnom duhu. Ta nauka obuhvata celokupno istorijsko i prirodno zbivanje.
Kantovu postavku da se spoznavanje ne kreće oko stvarnosti, već stvarnost oko spoznavan-
ja, Hegel okreće, i tvrdi da je svaki subjekt prožet istim zbivanjima kao i stvarnost, pa da
se spoznajom sadržaja svesti spoznaje i objektivna stvarnost. Logika nije samo nauka
o mišljenju već zakonitost objektivnosti sveta. Kako se opšta zakonitost ispoljava preko
subjektivnih saznanja, to je logos – ideja, zakon po kome se sve realno i konkretno odvija
u istoriji, prirodi i društvu. Kako svetski duh (um) vlada ljudskom istorijom, nastaju i
nestaju razni narodi u cilju definitivnog ostvarenja samosvesti i slobode. Istorija je progre-
sivno osvajanje slobode i samosvesti o sebi, što znači da su ljudi u početku bili neslobodni.
Istoriju ljudskog društva Hegel deli na tri perioda: drevnih naroda Indije i Kine, kod kojih
je samo jedan (vladar) slobodan, a drugi su neslobodni, klasičnog doba Grčke i Rima, gde
su neki slobodni, a svi drugi su neslobodni, i germanskih naroda Nemačke i Pruske, gde
su svi slobodni. Osvojivši slobodu kroz nemački narod istorija više nema rezona, već je
sadašnjost beskrajna. Istorijski put svetskog duha svoje puno ostvarenje, tj. samosvest doživeo
je kroz germanski narod, nasuprot slovenskom narodu koji je neistorijski narod i koji
nikada neće dostići potpun razvitak svetskog uma. Kako se svetski duh ovaploćuje kroz
državu, najbolja država je germanska država, buržoaskog tipa.
“Hegelovo nasilje nad istorijom”, kako kaže Sartr, uticalo je i na Marksova razmišljanja
o “istorijskim” i “neistorijskim” narodima i društvima, kao i na celokupnu evrocentričku
misao o istoriji društva i čoveka.”29
Engleska klasična ekonomija proizašla je iz merkantilizma XVI i XVII veka. Kao
prva razrada savremenog načina proizvodnje, merkantilisti su međuzavisnost privrednih
kretanja povezali sa procesom prometa i robnonovčanih odnosa. Bogatstvo se realizuje
samo kroz novac. Proizvodnja je preduslov stvaranja novca, a promet izvor bogatstva i profita.
��
Radenović P, OPŠTA SOCIOLOGIJA, op. cit., str. 39.
46
Untitled-1.indd 46 3/24/2014 6:57:35 PM

Merkantilizam je dakle u prometu, a ne u proizvodnji video izvor profita. U XVI veku
Engleska se razvijala u pravcu klasičnog kapitalizma, a u XVII je izvršena revolucija.
Vlasnici industrijskog kapitala dobili su dominantne pozicije u društvenoj proizvodnji i en-
gleskom društvu uopšte. U takvim socijalnoekonomskim uslovima, engleski ekonomisti:
Vilijem Peti, Adam Smit i David Rikardo, formulisali su radnu teoriju vrednosti –
vrednost robe određena je radom.
2.6. KONSTITUISANJE SOCIOLOGIJE
Neposredan povod naučnog konstituisanja sociologije

bila su sistematska prikupljanja podataka o pojedinim društve-
nim pitanjima evropskih zemalja. U Francuskoj, 1697. godine,
uz angažovanje Francuske akademije, sprovedena je tzv. velika
anketa o problemima vezanim za novouvedeni način oporezi-
vanja. U Nemačkoj, anketiranje je izvršeno u vezi sa agrarnim
pitanjima, a u Engleskoj su prikupljani podaci o gradskom načinu života.
Ogist Kont, u delu „Kurs pozitivne filozofije”, prvi put uvodi termin socijalna
fizika za novu nauku o razvitku čovečanstva, pa se formalnom smislu smatra osnivačem
sociologije. Akademski status sociologija dobija 1887. godine, kada je održan prvi kurs
iz sociologije na Univerzitetu u Bordou. Prvi predavač kursa iz sociologije bio je Emil
Dirkem. U tom periodu bila je prisutna predmetna i metodska dezorijentacija sociologije,
na koju su uticale utopističkoromantističke želje za poboljšanjem postojećih društvenih od-
nosa. Prisutna su i mišljenja o podeljenosti sociologije od samog čina konstituisanja, na
građansku sociologiju – kontizam i marksističku sociologiju – marksizam.30 U osnovi
podeljenosti sociologije, od njenog konstituisanja do danas, različito je tumačenje društva,
društvenih pojava i procesa, sastava društva, nastanka društvenih protivurečnosti, pa samim
tim i načina za njihovo prevazilaženje. Periodizacija sociologije obuhvata pet faza: kraj
XIX veka, početak XX veka, između dva svetska rata, period nakon Drugog svetskog rata i
savremeni period.
Na sociologiju kraja XIX veka presudno su uticali: romantizam (braća Grim), evolu-
cionizam (Tejlor), teorijska uopštavanja (Morgan, Engels), shvatanja o uticaju prirodnih,
pre svega geografskih faktora na društvo (Bakl, Le Plej), matuzijanstvo i biologizam
(Spenser, Šefl, Lilijenfeld, Gobino, Amon.)
Početom XX veka sociologiju karakterišu: prva iskustvena sociološka istraživanja u
Engleskoj i Francuskoj, rasprave među nemačkim sociolozima o sociološkoj metodologiji,
Dirkemovo učenje o kolektivnoj svesti i Veberova uporednoistorijska analiza društva.
Između dva svetska rata sociologija se formira u punom smislu te reči, kao nauka i
kao struka. Osniva se prva Katedra za sociologiju u Nemačkoj (1919), a akademizam stiče
status i u socijalističkom sovjetskom društvu. U ovom periodu sociologija se razvija i kod
nas. Veliku afirmaciju sociologija stiče u SAD i zapadnoj Evropi, razvojem univerzitet-
skog studiranja, osnivanjem socioloških časopisa i empirijskih istraživanja. Formira se prvi
��
U širem smislu pod marksizmom se podrazumeva celovitost filozofskih, političkih, ekonomskih i
socioloških učenja Karla Marksa i njegovih sledbenika.
47
Untitled-1.indd 47 3/24/2014 6:57:35 PM

međunarodni Institut za sociologiju sa sedištem u Parizu, čiji je predsednik jedno vreme
bio V. Bogišić. Glavne tendencije sociologije između dva rata bila su: istraživanja manjih
grupa u gradovima, posebno u SAD (Tomas, Park, Bardžes), kvalifikacija Dirkemovog
učenja o kolektivnoj svesti (Bugl, Mos, Dejvi), sociološki formalizam (Ziml i Vize u
Nemačkoj, Park i Bardžes u SAD), matematičkoeksperimentalna sociologija (Pareto),
sociologizam (Sorokin), psihoanalitičko učenje (Frojd) i fenomenalizam (Šeler).
Posle Drugog svetskog rata sociologija beleži eksplozivan razvoj. Osnovni teorijski
pravci razvoja sociologije ovog perioda su: funkcionalizam Parsonsa, Mertona, Dejvisa i
dr., Gurvičev sociološki sistem nastao pod uticajem fenomenologije, dogmatska i pragma-
tična novoformirana sociologija socijalističkih zemalja Istočnog bloka i nesvrstanih zemalja.
Sociologiju posle druge polovine XX veka karakterišu: opadanje uticaja funkcio-
nalizma u građanskoj sociologiji, značajan uticaj simboličkog inerakcionalizma, razvoj
kritičke sociologije unutar marksističke orijentacije i izdvajanje strukturalizma kao po-
sebnog pravca.
2.7. OSNIVAČI
Ogist Kont (1798 – 1857), matematičar po obrazovanju,

osnivač je sociologije i kontizma – građanskog pravca sociologije.
Smatra se i osnivačem pozitivizma u sociologiji i Pozitivističkoog
društva 1848. godine. U “Kursu pozitivne filozofije” (Le cours de
la philosophie positive), Kont prezentira klasifikaciju nauka, kroz
šest osnovnih naučnih disciplina: matematika, astronomija, fizika,31 hemija, biologija i
sociologija. Redosled nabrajanja je sproveo u skladu sa kriterijumom “opadajuće opštosti
i rastuće kompleksnosti”.
Po Kontu, konstituisanje sociologije je uslovljeno prethodnim razvojem biologije,
koju shvata kao granu psihologije a metode izučavanja bioloških organizama primenjuje na
izučavanje društva. Poslednja među naukama, socijalna fizika svodi rezultate svih drugih
nauka, objašnjavajući uslove pod kojima su nastale. U ispunjavanju ove složene i odgovorne
dužnosti, socijalna fizika se koristi metodama prirodnih nauka, pre svih biologije i fizike,
kao i njihovim rezultatima.
Kont socijalnu fiziku deli na: socijalnu dinamiku (istorijska teorija kao teorija progre-
sa) i socijalnu statiku (teorija reda – poretka). Socijalna dinamika sadrži Kontovu istorijsku
teoriju o zakonitom razvoju društva. Društveni razvoj se ispoljava kroz razvoj tri osnov-
na istorijska oblika naučnih ideja, a to su: teološki, metafizički i naučni. Socijalna statika
obuhvata strukturu društva i međusobnu funkcionalnu povezanost delova društva u celinu.
Povezanost društvenih delova je u funkciji održavanja društvene kohezije na osnovu
saglasnosti. Osnovna društvena jedinica je porodica, u kojoj i preko koje pojedinac funk-
cioniše kao društveno biće poštujući utvrđena pravila ponašanja.
Društvo obuhvata i državu, koja treba da jača. Kontova teorija reda ili poretka podra-
zumeva raspodelu društvenih funkcija kao društvenu podelu rada i specijalizaciju. Državna
��
Fizika je po Kontu nauka o prirodi i deli se na: 1. anorgansku i 2. organsku fiziku, koja se deli na: a. fizio-
logiju, koja ispituje živa bića, i b. socijalnu fiziku, koja izučava društvo.
48
Untitled-1.indd 48 3/24/2014 6:57:36 PM

vlast je prosta organizacija upravljanja i administriranja, uz koju ide duhovna vlast u vidu
nauke. Društveni red i napredak su osnovni Kontovi ideali. Napredak se ostvaruje kroz
istoriju koju usmerava nauka, a red kroz ravnotežu sposobnosti i moći. Društvo XIX veka
je anarhično jer napredak ide ispred reda, pa je i porodica kao osnovna društvena ćelija anar-
hična. Budući razvoj nauke i njene primene uskladiće društveni red i napredak, porodica
će ojačati, jačanjem vaspitanja i ljubavi nestaće međusobne borbe političkih stranaka.
Značaj Ogista Konta za sociologiju ogleda se u: osnivanju ove nauke, davanju ime-
na, sistematizaciji predmeta kroz statiku i dinamiku, davanju mesta u klasifikaciji nauka,
osnivanju pozitivizma, organskoj i istorijski zakonitoj teoriji društva i shvatanju države
kao društvene, a ne natprirodne tvorevine.
Herbert Spenser (1820 – 1903) inženjer, imenovan je za prvog inženjera

londonske i birmingemske železnice. Mada je u mladosti pokazivao otpor prema društvenoj
problematici, 1848. godine, odrekao se inženjerske struke i doživotno se posvetio sociolo-
giji. Sedam godina pre objavljivanja dela Čarlsa Darvina „Poreklo vrsta”, Spenser je objavio
članak „Hipoteze razvoja” . U tom radu izložio je teoriju organske revolucije, po kojoj je
evolucija borba za opstanak. Organističkim stavom u sociologiji, Spenser je među prvim
evolucionistima i elitni predstavnik sociološkog biologizma.
Za Spensera, društvo je „superorganizam”. Održavanje i razvoj društva odvija se kao
proces unutar ekvilibrijuma, tj. kao usklađenost odnosa u funkcionisanju osnovnih institu-
cija društvene strukture. U društvenom organizmu prisutna je stalna i određena raspodela
njegovih delova (institucija). Brojne su sličnosti u funkcionisanju društva i pojedinca,
tako, na primer, podela društva na klase i staleže odgovara podeli tkiva jednog organizma,
i kao što je nervni sistem centralni deo organizma, tako i klase i staleži treba da slušaju
vladajuću klasu, kao svoj mozak. Sličnosti se ogledaju i u: sastavu – kao što je pojedinac
sastavljen od ćelija, tako je i društvo sastavljeno od ćelija (pojedinci), podeli rada – kod
pojedinca svaki organ ima svoju specifičnu funkciju, tako i u društvu postoje društveni organi
(institucije) sa specifičnim funkcijama, rastu i razvoju – društvo i pojedinac rastu i razvijaju
se prelaskom iz nižih u više faze.
Osnovne društvene institucije za Spensera su: Institucije za održavanje (brak i
srodnički odnosi), Institucije za raspodelu (ekonomske institucije), i Institucije koje uspo-
stavljaju poredak (religija i politika). Razvoj društva uslovljen je borbom za opstanak.
Industrijsko društvo decentralizuje vlast. Osnovna funkcija tog društva je da štiti indi-
vidualnost pojedinaca i njihove interese, da razvija preduzetničke aktivnosti i slobodnu
saradnju među ljudima. “Svaki čovek ima slobodu da radi šta želi, samo ako ne narušava
jednaku slobodu bilo kojeg drugog čoveka”. Obavljanjem osnovnih funkcija društvo
opstaje, zato opstaju ona društva u kojima su pojedinci više prilagođeni industrijskom
radu, a propadaju ona u kojima se pojedinci teže prilagođavaju. U borbi za opstanak važnu
ulogu imaju i spoljni – geografski faktori. Društvo koje se bolje prilagodi klimatskim
uslovima ima veće šanse za preživljavanje.
Spenserov značaj ogleda se u tome što je sociologiju odredio kao nauku o društvenim
grupama, sa zadatkom da ispita strukturu i funkcije društva kao superorganizma, čime je
dosledno razvio ideju biologizma i ukazao na značaj geografskih faktora, uveo nove pojmove i
termine u sociologiju: “institucije”, “strukture”, “funkcije”, “integracije”, “dezintegracije” i dr.,
49
Untitled-1.indd 49 3/24/2014 6:57:36 PM

prikupio brojne empirijske podatke i njihovim obrađivanjem razvio u sociologiji kompa-
rativni metod, sistematizaciju i generalizaciju, sjedinio glavne sociološke struje XIX veka
i bio utemeljivač socijalnog darvinizma i funkcionalizma.
Maks Veber (1864 – 1920) bio je vodeći nemački sociolog, osnivač Nemačkog
sociološkog društva i glavni urednik sociološkog časopisa “Arhiv za društvene nauke”.
Značaj Veberova za sociologiju ne može se razumeti bez poznavanja specifičnih političkih i
ekonomskih okolnosti tadašnje Vajmarske Nemačke.
Veberov sociološki sistem zasnovan je na podržavanju Bizmarkovih ideja. Njegov so-
cijalni i politički ideal bio je: Nemačka kao jaka i moderna kapitalistička zemlja sa vodećom
ulogom na međunarodnom planu. Da bi se ostvario ovaj ideal, trebalo je, pored ostalog,
sprečiti politički rad onih struja koje su zagovarale revoluciju. Nemačka je mogla da se uzdi-
gne samo strogo sprovodeći osmišljene reforme. Veber je formulisao tri osnovna politička
zahteva:32 jačanje i afirmacija kapitalizma, imperijalistička ekspanzija nemačkog na-
cionalizma i neminovnost političke sile (Machtpolitik).
Za Vebera, “politika je u stvari sila, a istorijom vlada borba za političkoprivrednu ek-
spanziju i samo najjači pobeđuju. Svako sredstvo koje vodi jačanju nemačke države je
dobro i u tom smislu on je zagovarao čuveni argument “državnog razloga” (Staatsrason)”.33
Nemačko građanstvo je uplašeno od proletarijata, naročito posle štrajkova u Engleskoj i
Pariske komune. Veber je mišljenja da radnike treba integrisati u građansku kapitali-
stičku reformu, ukidanjem radničkih struja i pokreta i prilagođavanjem reformi.
Pojedinac je osnovna sociološka jedinica. Sociologiju je definisao kao: „nauku koja
hoće da razume i tumači društveno delanje i time objasni ono što je uzročno u njegovom
toku i njegovim posledicama. Pri tom, „delanje” treba da znači ljudsko ponašanje ako onaj
ili oni koji deluju povezuju s njim neko subjektivno značenje. A društvenim delanjem treba
da se nazove takvo delanje koje se po smeranom značenju onoga ili onih koji delaju dovo-
di u vezu sa ponašanjem drugih i u svom toku je orijentisano prema ovome.”34Društveno
delanje kao ponašanje koje ima značenje za onog koji dela je centralno polje njegove
sociologije. Neko ponašanje postaje delanje kada nosilac radnje pridaje društveno značenje
svom ponašanju i kad nosilac te radnje obavezno uzima u obzir ponašanje drugih kako bi
mogao da uskladi svoje ponašanje sa njihovim. Veber razlikuje četiri oblika društvenog
delanja:
1. ciljnoracionalno (izbor najefikasnijeg sredstva za postizanje određenog cilja),
društveno najpoželjnije delanje, a kapitalizam najbolje društveno uređenje jer
se bazira na takvom delanju;
2. vrednosnoracionalno (ostvarenje određenog cilja bez obzira na uspeh);
3. afektivno (ostvarenje cilja povodeći se za sopstvenim strastima);
4. tradicionalno (primena ustaljenih navika – normi, nezavisno od promena
uslova života).
��
Prema: Radenović P., OPŠTA SOCIOLOGIJA, op. cit., str. 104111.
33 Gulsens A., POLITICS AND SOCIOLOGY IN THE THOUGHT OF MAX WEBER, MP., London, 1972, p. 28.
50
Untitled-1.indd 50 3/24/2014 6:57:37 PM

Uporednoistorijska proučavanja odnosa religije i privrede, po mnogima su najznačajniji
deo Veberove sociologije. Proučavanjem raznih religija od konfučijanstva, taoizma, hinduizma,
budizma, jevrejstva, a posebno hrišćanstva, Veber je zaključio da je religija dominantan
faktor određenja društvene organizacije. Na primeru stare Kine i Indije, ističe da su ovi
narodi bili u određenom istorijskom trenutku daleko razvijeniji od evropskih zemalja, ali je
njihov kasniji pad rezultovao iz defanzivne orijentacije njihovih religija prema privre-
di društva. Nasuprot njima, kapitalizam se u evropskim državama razvio zahvaljujući pre
svega protestantizmu. Kako je u osnovi protestantizma, Luterovog i Kalvinovog, uredan,
sistematičan život i rad kao poziv i verski zadatak, to je logično da se buran razvoj i uspon
kapitalizma odigrao u onim zemljama koje su prihvatile protestantizam. Shvatanje rada
kao svete dužnosti kroz koju se pojedinac samopotvrđuje i ostvaruje svoju smislenost, uz
istovremeno negovanje askeze (osuda svakog uživanja) je prekretnica evropske civilizacije.
„Ono što je stvarno za osudu, to je, naime, odmaranje na posedu, uživanje u bogatstvu...
Jer, ‚večiti mir svetih’ leži na onom svetu, ali na zemlji mora čovek, da bi bio siguran u svoje
stanje milosti, da radi... Ne dokolica i uživanje, nego samo rad, po nedvosmislenoj objavljenoj
volji božijoj, služi uvećanju njegove slave. Traćenje vremena je, dakle, prvi i, principijelno,
najteži od svih grehova.” 35
Veberovo učenje o višedimenzionalnoj društvenoj slojevitosti, presudno je uticalo na

formiranje savremene sociologije. Veber uvodi pojam “društvene slojevitosti” i smatra da je
klasna podela uzrok društvene slojevitosti. Tri su kriterijuma za podelu društvene slojevi-
tosti: materijalno bogatstvo, društveni ugled (“raspodela časti i prestiža među društvenim
slojevima”) i društvena moć, (“sposobnost da se utiče na ponašanje drugih”). Po Veberu,
vlast je “verovatnoća da će određena lica poslušati jednu zapovest određenog sadržaja”.
Moć se uspostavlja faktičkim putem, a vlast normativnim. Veber razlikuje tri oblika vlasti:
racionalnu vlast (zakonska, najsavršeniji oblik vlasti i delo zapadne evropske kulture),
tradicionalnu vlast (verska, zasnovana na verovanju u svetosti postojećih društvenih ustanova)
i harizmatsku vlast (lična, zasnovana na slepom verovanju i poslušnosti “vođi”– vezana za
ličnost vođe).
Veberovo shvatanje birokratije kao najracionalniji i najidealniji oblik društvene
organizacije je posebno značajno u sociologiji. Birokratija podrazumeva jasno, precizno i
hijerarhijsko vršenje poslova na osnovu pisanih pravila. Sa birokratijom su, po Veberu, ne-
spojivi samovolja, anarhija, pristrasnost i korupcija. Birokratija je nastala kao potreba
kapitalizma za tačnošću, brzinom, trajnošću i uštedama. Obavljanjem svog posla, biro-
kratija reguliše ekonomske nejednakosti. Birokratske poslove, po Veberu, treba da obavljaju
novi ljudi, stručnjaci i obrazovani činovnici. Birokratija je poseban društveni stalež koji
vrši opšte poslove u opštem interesu.
Značaj Vebera za sociologiju ogleda se u: shvatanju sociologije kao individualne nau-
ke, višedimenzionalnom pristupu društvenoj slojevitosti, tipologiji vlasti, posebno teoriji
o birokratiji, teoriji o religiji kao dominantnom društvenom faktoru, i presudnom uticaju na
dalji razvoj sociologije uopšte, a posebno u formiranju savremene sociologije.
35 Veber M., PROTESTANTSKA ETIKA I DUH KAPITALIZMA, VM., Sarajevo, 1968, str. 323.
51
Untitled-1.indd 51 3/24/2014 6:57:37 PM

Emil Dirkem (1858 – 1917) predstavnik je i osnivač sociologizma, pravca u sociolo-
giji koji društvene pojave objašnjava samo društvenim faktorima. Osim toga, predstavnik
je i kolektivnog psihologizma, formulisanjem stava o kolektivnoj svesti. Prvi je držao uni-
verzitetski kurs iz sociologije, i osnivač je sociološkog godišnjaka “L’Annee sociologique”
(1896. u Parizu).
Društvo je po Dirkemu skup društvenih činjenica, koje postoje objektivno i koje ima-
ju „prirodnu moć u odnosu na pojedinca”. Na društvene činjenice pojedinci ne mogu uticati,
ali ih mogu objasniti. Isticao je „da se jedna društvena činjenica može objasniti samo
drugom društvenom činjenicom”. Posebno je kritikovao i smatrao neprihvatljivim psi-
hološke metode u sociološkom objašnjavanju društvenih činjenica. Iz te kritike, proizašao
je i Dirkemov metodološki program, koji u analizi društva nudi dva modela:
1. model „uzročne analize”, po kome uzrok jedne društvene pojave može biti
druga društvena pojava (na primer, prostitucija kao posledica društvene bede)
i da se ta uzročnost ne može generalizovati za sva društva, već samo za posto-
jeća;
2. model „funkcionalne analize”, po kome je društvena funkcija jedne pojave
izraz druge društvene pojave (na primer, samoubistva su izraz raspada društ-
vene kohezije).
Društvo čine dva elementa: idejno jezgro i moralna gustina. Idejno jezgro čine „ko-
lektivna svest”, norme i predstave. Kolektivna svest, centralna sociološka kategorija po
Dirkemu, osnov je pojedinačne svesti i ne predstavlja prost zbir individualnih svesti, već
nov kvalitet. Kolektivna svest je „psihička realnost nove vrste”. Ona se može saznati samo
primenom sociološke metode i korišćenjem socioloških simbola (jezika), otuda i poseban
značaj sociologije u sistemu nauka. Moralna gustina je povećanje društvenih odnosa,
koja se ne poistovećuje sa povećanjem broja ljudi u zajednici, nego kvalitetom njihovih
međuljudskih odnosa.
Opšti društveni zakon je društvena podela rada, koja uzrokuje idejno jezgro i mo-
ralnu gustinu, dakle društvo u svojoj celini. Kako je „podela rada glavni uzrok društvene
solidarnosti”,36 to se razlike među društvima mogu i sagledati kroz društvenu solidar-
nost. Moral takođe proizilazi iz podele rada. Funkcija morala je da svojim posredstvom
omogućuje ispravno sticanje svesti pojedinaca o svojoj društvenoj zavisnosti.
Dirkem je tvrdio da je cilj nauke uspešno i efikasno rešavanje praktičnih problema,
pa je u tom smislu sociologija nauka koja treba da rešava praktične društvene probleme.
Analizirajući društvo, uočio je podeljenost između “normalnih” i “patoloških” društvenih
činjenica. Po Dirkemu, normalno je ono što je prosečno, a patološko sve ono što odudara
od proseka, nagore ili nadole. Posebno mesto u ovom učenju o patologiji zauzima teorija o
samoubistvu.37 Dirkem uočava korelaciju između samoubistava38 i grupnih sklonosti značaj-
nih kolektivnih procesa. Stepen društvene integracije je glavni uzrok ove pojave. Društva u
kojima je izražena integracija (verska, politička i dr.) imaju manje samoubistava i njihov broj
je konstantan i obrnuto, gde je pojedinac izolovaniji bez duhovne pripadnosti određenim ver-
skim ili drugim društvenim zajednicama, tamo su i oscilacije broja samoubistava izraženije.
36 Dirkem E., O PODELI DRUŠTVENOG RADA, Prosveta, Beograd, 1972, str. 19.
��
Dirkem je teoriju o samoubistvima izložio u posebnom delu (Le Suicide, 1897).
38 Prema: Barnes H. E., Uvod u istoriju sociologije, t. II, BIGZ, Beograd, str. 566.
52
Untitled-1.indd 52 3/24/2014 6:57:37 PM

Zadatak društva je da spreči oscilacije i kontroliše pojave samoubistava, jer kao društvene
činjenice nisu lične već društvene pojave. Ovaj društveni zadatak proizilazi iz opštih zadata-
ka društva u sprečavanju i lečenju društvenih anomalija.
Religija je za Dirkema sredstvo duševne integracije i moralne harmonije društva.
Pored ekonomije, ona je i najjači društveni katalizator. Socijalizacija pojedinaca ostvaruje
se putem vaspitanja. „Vaspitanje je delovanje generacija odraslih na generacije koje još nisu
zrele za društveni život. Ono ima za cilj da kod deteta stvara i razvija određen broj fizičkih,
intelektualnih i moralnih stanja koja od njega traže i političko društvo u celini i posebna
sredina za koju je posebno namenjeno.”39
Značaj Dirkema za sociologiju ogleda se u tome što je: prvi akademski predavao ovu
nauku, razdvojivši je od filozofije i drugih nauka, razvio poseban sociološki metod i ukazao
na potrebu da se društvene pojave mogu istraživati samo primenom autentičnih sociolo-
ških metoda, objektivizam društvenih činjenica, društvenu podelu rada uočio kao osnov
društvene evolucije i zasnovao učenje o društvenoj patologiji i razvio koncept „racionalne
norme”.
Karl Marks 40 (1818 – 1883) diplomirao je na Pravnom

fakultetu u Berlinu i stekao doktorat filozofskih nauka odbranom
doktorske teze „Razlika između Demokritove i Epikurove filozo-
fije”. Osnivač je materijalističkog shvatanja istorije i naučnog
socijalizma. Ima status najvećeg teoretičara socijalističke misli
i pokreta i vođe međunarodnog proletarijata. Napisao je brojna
filozofskopolitičkoekonomska dela, aktivno učestvovao u izdavanju i uređivanju „Rajnskih
novina”, „Njujork tribjuna” i drugih časopisa, autor je jedinog francuskonemačkog godišnjaka
(Paris, 1843) i sa Fridrihom Engelsom „Manifesta komunističke partije” (1847).41Naučni
opus Karla Marksa42 nije realno dimenzionisan. Ako je ijedan naučnik u istoriji bio ne-
principijelno iskorišćen43, to je bio Karl Marks. Staljinizam sovjetskog socijalizma, koji
se u zapadnoj literaturi i ne samo u njoj, po svojim strahotama poistovećuje sa fašizmom
nacističke Nemačke, koristio se Marksovim, van ukupnog konteksta izvučenim mislima,
kao idejnopolitičkim objašnjenjem i opravdanjem.
39 Dirkem E., VASPITANJE I SOCIOLOGIJA, Zavod za udžbenike, Beograd, 1981, str. 41.
��
Rodio se i živeo u Nemačkoj, da bi kraj života, posle revolucinarnog učešća u događajima 1848. godine,
proveo u Londonu, pod teškim materijalnim uslovima.
��
Programski dokumet II kongresa Saveza komunista.
42 U savremenoj istoriji, teško se može primetiti slična sudbina onoj koju je imao Karl Marks, ne toliko za
života, koliko u posthumnom periodu. Istovremeno hvaljen i osporavan, od obožavanja do proklinjanja, ovaj
teoretičar je nesumnjivo u mnogo čemu obeležio savremenu epohu ljudskog društva. Posebno treba naglasiti
da se njegovo celovito filozofsko učenje, više od svih drugih, mimo njegovih želja različito interpretiralo i
koristilo u pragmatske političke i politikantske svrhe od strane vladajućih krugova socijalističkih država, ali i
društvenih krugova koji su svoju materijalnu i ideološku poziciju zasnivali na “tumačenju” Marksa.
��
U jugoslovenskoj teoriji i praksi druge polovine XX veka, takođe su bili prisutni ideologizacija mark-
sizma i nekritički odnos prema Marksovom delu. Prvobitno fetišizirano učenje, kao ideologija, marksizam je
dospeo u fazu nekritičkog osporavanja. Velika je naučna i stručna odgovornost savremenih jugoslovenskih
sociologa i filozofa da pruže nepristrasno i naučno objektivno procenjivanje doprinosa Karla Marksa soci-
ologiji kao nauci.
53
Untitled-1.indd 53 3/24/2014 6:57:38 PM

Marksizam, nezavisno od gornjih napomena, ima danas svoj akademski status. Ideje
Karla Marksa detaljno se izučavaju u okviru naučnih ustanova, univerziteta i koledža za-
padnih razvijenih zemalja. U bivšim socijalističkim zemljama uočavaju se krajnosti od
ideologiziranja do ignorisanja i odbacivanja, ali i objektivnog procenjivanja mesta i uloge
Marksovog učenja.
Mada ga mnogi smatraju ekonomistom, Marks je pružio fundamentalne osnove
humanističkoj orijentaciji shvatanja čoveka i društva. Kroz kritiku postojećeg kapita-
lističkog društva, Marks je težio istorijskom menjanju sveta u pravcu istinske ljudske
zajednice. Posebno je značajna njegova strogost u traganju za istinom. Kao osnivač mar-
ksističke sociologije, koja se često terminološki određuje kao „istorijski materijalizam” ili
„marksizam”, Marks je imao značajan uticaj na sve grane istraživanja u društvenim nauka-
ma. Pružio je svojevrsnu teorijsku i metodološku osnovu za tumačenje društva i pojava u
njemu.
Marks je stvarao u uslovima izraženih socijalnih i klasnih kriza u kojima je brojčano i
socijalno radnička klasa postala klasa za sebe, odbačena od prethodnih saveznika – industrij-
skokapitalističkog sloja. Podsetimo da su buržoaske revolucije u zemljama zapadne Evrope,
zajedno, kao saveznici, izveli radnici i industrijski sloj. Preuzimanjem vodeće društvene
uloge u novom kapitalističkom društvu, klasa kapitalista realizuje ogromnu koncentra-
ciju i centralizaciju kapitala, s jedne strane, ali i koncentraciju brojnih eksploatacijom
nezadovoljnih radnika po fabrikama, s druge strane. Među brojnim štrajkovima ističu se
Lionski ustanak (1831), čartistički pokret u Engleskoj (1836 – 1842), ustanak šleskih
tkača (1844), pariski junski ustanak (1848) i drugi.
U Nemačkoj, kojom je tada vladao kralj Vilhelm III, i koja je bila jedinstvena
savezna država sa 39 suverenih država članica, mlada buržoazija je ekonomski i politički
bila slabija od engleske i francuske buržoazije. Politički pokret „Mlada Nemačka”,
osnovan od strane nemačke buržoazije (1832), bio je svojevrsni oblik borbe protiv pruske
monarhije. Na čelu ovog pokreta bio je Hajnrih Hajne, koji je sa brojnim književnicima
i teoretičarima napadao postojeću vlast širenjem ideja francuskih romantičara i literarnim
sporovima. Pokret je bio zabranjen, a njegovi pripadnici su najvećim delom prebegli
u Francusku, gde su osnovali udruženje „Nemački savez prognanih”, poznatiji kao
„Doktor klub” ili „mladohegelijanci”. Marks se priključio ovom pokretu, pre svega svojim
filozofskim tumačenjem, da se revolucija u Nemačkoj može izvršiti samo preko mase
proletarijata. Nezavisno od razlika unutar kluba mladohegelijanaca, nemački filozofi su,
radeći na francuskom tlu, omogućili jedinstvo teorije i prakse za nastanak nove društvene
teorije za izmenu postojećeg društva. Francuska revolucija i nemačka filozofija izazvale
su dublju revoluciju, koja je mogla radikalno da izmeni društvo „... od ekonomskog do
religioznog života”.44
Osnove Marksove sociologije su filozofski materijalizam i dijalektičko shvatanje sveta i čove-
ka. Po Marksu, dijalektičko shvatanje društva je shvatanje o procesima neprekidnog kretanja, promena,
preobražaja i razvoja čiji je pokretač čovek kao društveno biće i kao pripadnik određene klase. Društvena
stvarnost je rezultat revolucionarne delatnosti – prakse. Istorija ljudskog društva, po Marksu je isto-
rija klasnih borbi, između klasa na vlasti i potčinjenih – eksploatisanih klasa. Klase nastaju u istorijski
��
Garodi R., KARL MARKS, Kultura, Beograd, 1968, str. 15.
54
Untitled-1.indd 54 3/24/2014 6:57:38 PM

određenom trenutku ljudske civilizacije, kada društvena proizvodnja omogućava pojavu viška vredno-
sti, a koju poseban sloj tadašnjeg društva prisvaja za sebe. Privatna svojina u sferi proizvodnje uslovila je
pojavu klasa, a one sa svoje strane pojavu države kao aparata vladajuće klase. U osnovi klasnih društava
je eksploatacija, koja je od svog početnog robovlasničkog, do tada razvijenog kapitalističkog oblika,
poprimala složenije forme. U osnovi svake klasne eksploatacije je rad kao izvor bogatstva i vrednosti.
Od posebnog je značaja Marksovo shvatanje čoveka kao društvenog bića. Svojom praksom čo-
vek stvara svoju istoriju. Kako je ljudski rad društvena delatnost, to je istorija čoveka – društvena istorija,
ili proizvodnja čoveka kao društvenog bića. Način obavljanja te društvene delatnosti formira odgo-
varajuće društvene odnose, unutar kojih su glavne pokretačke snage društva. Društveni odnosi nisu
pitanje slobodne volje pojedinca, već istorijska nužnost koja se ogleda u proizvodnim odnosima. Kako
su proizvodni odnosi zasnovani na podeli rada, to je društvena organizacija izraz postojeće društvene
podele rada. Kako ljudi ne biraju odnose u koje će stupati jer su oni istorijski određeni, pa tako za
čoveka u datom trenutku i nužni, „ne određuje svest ljudi njihovo biće, već obrnuto, njihovo društveno
biće određuje njihovu svest.” 45
„Kao što je Darvin otkrio zakon razvitka organske prirode, tako je Marks otkrio zakon razvitka
ljudske istorije: prostu činjenicu koja je dotad bila skrivena pod ideološkim naslagama – da ljudi pre sve-
ga moraju jesti, piti, stanovati, odevati se, pre nego što će moći da se bave politikom, naukom, umetnošću,
religijom, itd., da, prema tome, proizvodnja neposrednih materijalnih sredstava za život, a time i svaki
stupanj državne institucije, pravne koncepcije, umetničke i čak religiozne predstave tih ljudi, i da se one
stoga moraju objašnjavati iz te osnove, a ne kao što se dosad događalo, obrnuto.”46
Marksistička sociologija bazira se na četiri47 osnovna stanovišta:
1. univerzalni istorijski determinizam,
2. objektivni karakter društvene stvarnosti,
3. primarni značaj i ulogu društvenoekonomske strukture;
4. klasnu borbu kao pokretača istorije klasnog društva.
Određujući klasnu borbu kao pokretača istorije društva, Marks je izložio i viziju budućeg
besklasnog društva i tako klase odredio kao istorijsku kategoriju. Marks ističe: „Ono što sam ja dao sa-
stoji se u tome što sam dokazao ... da je postojanje klasa povezano samo s određenim istorijskim fazama
razvitka proizvodnje, da klasna borba vodi neminovno diktaturi proletarijata, a ta diktatura čini samo
prelaz ka ukidanju svih klasa i ka besklasnom društvu.” 48
Značaj Karla Marksa u sociologiji ogleda se u tome, što je:
• marksistička sociologija kao celovita filozofskosocijalna teorija pružila originalna i
nova viđenja društva, zbog čega se Marks smatra osnivačem marksističkog smera u
sociologiji;
• razvoj društva determinisao ekonomskim faktorima;
• klasnu borbu definisao kao pokretačku društvenu snagu;
• otuđenje čoveka kao ličnosti i nosioca rada, povezao sa klasnim društvenim forma-
cijama.
45 Marks K, PRILOG KRITICI POLITIČKE EKONOMIJE, Beograd, Prosveta, str. 338.

��
Iz govora Fridriha Engelsa na grobu Karla Marksa., ibid., str. 178.
48 Marks K., PISMO VOJDEMAJERU od 5.3.1862, IZABRANA DELA, knjiga II, str. 442443.
55
Untitled-1.indd 55 3/24/2014 6:57:38 PM

56
Untitled-1.indd 56 3/24/2014 6:57:39 PM

TREĆA GLAVA
SOCIOLOŠKI PRAVCI
57
Untitled-1.indd 57 3/24/2014 6:57:39 PM

3.1. SOCIOLOŠKI PRAVCI I ŠKOLE
U sociološkoj teoriji prisutni su brojni pravci i škole koje formulišu

razčličite pristupe društvu, društvenim pojavama i procesima. Uobičajen je
prikaz sociološkoh škola kroz dva tradicionalna sociološka pravca kojima pri-
padaju: građanski – kontizam i marksistički – marksizam.
Međutim, eksplozivni razvoj nauke i informacionih tehnologija
uslovljavaju transformaciju suštinskih obeležja globalnog i pratikularnih
društava. Ove promene su civilizacijske. Za referentne mislioce ovog veka
one označavaju kraj istorije1, sukob civilizacija2 početak novog virtuelnog
društva3, i dr. Nova sociloška razmatranja o ključnim odrednicama sadašnjeg
i budućeg društva, posebno “umreženog društva”, daju osnova za izdva-
janje trećeg – sociološkog pravca: informatičkog. U narednim poglavljima
prezentiraće se referentne sociološke škole i predstavnici:
1. građanske sociologije: pozitivizam i formalizam, mehanicizam i matema-
tizam, geografske škole, biologizam, maltuzijanska škola, teorija o spoljnim
sukobima, psihologizam, instiktivistička škola, sociometrijska škola, interak-
cionalizam – biheviorizam, teorija masa, funkcionalizam, fenomenalizam i
strukturalizam;
2. marksističke sociologije: marksizam i kritička teorija društva;
3. informatičke sociologije: teorija o umreženom društvu.
3.2. GRAĐANSKA SOCIOLOGIJA
3.2.1. POZITIVIZAM
Pozitivizam je teorijski i metodološki pravac u društvenim naukama. Naziv se vezuje
za Ogista Konta, koji je sociologiju odredio kao „pozitivnu nauku”. Pozitivizam društvo
proučava onakvim kakvo ono jeste, a objašnjava na osnovu prikupljenih stvarnih (pozi-
tivnih) činjenica. Do pozitivnih činjenica dolazi se posmatranjem, eksperimentom,
upoređivanjem i istorijskim metodom. Pozitivisti smatraju da je pravo ono naučno sa-
znanje koje se stiče pozitivnim činjenicama prikupljenim posmatranjem.
Društvo se menja pod uticajem nepromenljivih prirodnih zakona – po određenom re-
dosledu. Na društvene promene najviše utiču: klima, rasne razlike, sukob mlađih i starijih
generacija, povećanje broja stanovnika i njihova koncentracija u gradskim centrima.
Svaki od ovih faktora uslovljava ogranične promene u društvu, a svi zajedno deluju pod
uticajem apsolutno odlučujućeg faktora socijalne evolucije – razvoja uma. Kako je razvoj
uma intelektualna revolucija koja određuje celokupno kretanje društva, proučavanje raz-
voja ljudskog uma je početna faza za istraživanje i saznavanje društva. Proučavanjem uma,
otkriva se da je um, kolektivno znanje čovečanstva i svest pojedinaca o tom znanju. Faze
razvoja ljudskog uma istovremeno su i faze razvoja društva.
1 Fukujama F., KRAJ ISTORIJE I POSLEDNJI ČOVEK, CID, Podgorica, 2002.

2 Hantington S., SUKOB CIVILIZACIJA, CID, Podgorica, 2000.
3 Castells M., THE RISE OF THE NETWORK SOCIETY, 2.ed., Blackwell, UK, 2004.
58
Untitled-1.indd 58 3/24/2014 6:57:39 PM

Osporavanje religije dovelo je do intelektualnog haosa i anarhije. Ideje o narodnom
suverenitetu i jednakosti vrhunac su intelektualne anarhije koja izaziva društvenu nestabil-
nost. Samo nova nauka, pozitivna sociologija, može da formuliše nove duhovne principe
koji će ujediniti ideje i osećanja pojedinaca, kao osnove stabilnog društvenog poretka.
Ljudsko saznanje moguće samo u prirodnim naukama: matematici, fizici, astronomiji,
hemiji, biologiji i sociologiji kao pozitivnoj – prirodnoj nauci. Ljudska ponašanja uslovlje-
na su delovanjem isključivo prirodnih zakona. Dužnost je sociologije da otkrije prirodne
zakone, koristeći se postignutim rezultatima drugih prirodnih nauka i da ih primeni na uoče-
ne društvene pojave u cilju njihovog naučnog saznavanja.
Pozitivizam je nastao kao posledica velikih dostignuća i otkrića u prirodnim naukama
XIX i XX veka, naročito u biologiji, pa se prva velika primena pozitivističkog pravca desila
na planu biologizma. Danas su prisutna različita shvatanja o značenju pozitivizma. Po nekim
autorima, pozitivizam je dokaz nemogućnosti formulisanja sopstvene teorijske i metodolo-
ške osnove naučnog istraživanja društvenih pojava. Osnovne postavke pozitivizma su:
• Sociologija treba da se koristi dostignućima i metodima prirodnih nauka, jer ne po-
stoji suštinska razlika između prirode i društva. Eventualne razlike su zanemarljive za
naučno objašnjenje društva. Društvenim pojavama treba pristupati kao stvarima, istakao
je Emil Dirkem, jedan od najistaknutijih pozitivista.
• Naučni zakoni u društvenim pojavama mogu se formulisati samo pod uslovom da su
sve pojedinačne pojave njima obuhvaćene, pa ako makar i jedna pojedinačna pojava ne
može njima da bude obuhvaćena, nema naučnog zakona. Tako formulisani, zakoni društva
ne razlikuju se od zakona prirode.
• Induktivna metoda kao osnovna za naučno zaključivanje.
• Nemogućnost utvrđivanja vrednosnih sudova, jer se ne mogu dokazati.
• Primenljivost i praktičnost pozitivistički stečenim saznanjima u pravcu poboljšanja
društvenih odnosa, što isključuje moguće generalne (revolucionarne) društvene pro-
mene.
• Tehnokratski efekat pozitivizma, kao podržavanje postojećeg društva.
Značajni doprinos pozitivizma ogleda se u obaranju do tada vladajućih metafizičkih
iluzija. Čulno iskustvo, kao pozitivistički metod, imalo je snagu prosvetiteljstva u odnosu
na apsolutizam religioznih dogmi. Suprotni pozitivizmu su marksistička sociologija i isto-
ricizam.
Neopozitivizam je savremeni oblik pozitivizma. Formirao se pod uticajem egzaktnih

dostignuća u prirodnim naukama, s jedne, i nezadovoljstvom sociologa do tada pruženim
koncepcijama o društvu, s druge strane, u periodu između dva svetska rata. Neopozitivizam
u izučavanju društvenih pojava poistovećuje se sa tehničkim naukama, i u primeni metoda
prirodnih nauka vidi jedinu garanciju daljeg opstanka sociologije. Do krajnosti primenjujući
princip čulnog iskustva, neopozitivizam priznaje samo one činjenice koje se mogu do-
znati čulima: videti, čuti i opipati.
Operacionalizam je ekstreman oblik neopozitivizma koji društvene pojave svodi
na one koje se mogu konkretno izmeriti. Inteligencija se meri koeficijentom inteligencije,
klase pokazateljima mesta stanovanja, uređenja stana i drugo. Kako se razlikuju ljudske
koncepcije, to nije moguće uobličavanje opštih teorijskih koncepcija ne samo za veći,
59
Untitled-1.indd 59 3/24/2014 6:57:40 PM

nego i manji broj ljudi. Isti pojmovi i kategorije različito se tumače od strane različitih po-
jedinaca, zbog čega je isključeno stvaranje ikakvih vrednosnih sudova, zakona i uočavanja
uzročnoposledičnih relacija. „Nema progresa dok se koncepcija uzročnosti ne izbaci.”
(Frank).4Osnovna razlika između starog pozitivizma i neopozitivizma ogleda se u tome što
pozitivizam negira samo postojanje opštih društvenih zakona, ali dozvoljava mogućnost
delovanja posebnih društvenih zakona, za razliku od neopozitivizma koji ne dozvoljava
mogućnost ikakvih društvenih zakona. Nedostatak neopozitivizma je ekstremni empiri-
zam.
3.2.2. MEHANICIZAM I MATEMATIZAM

Mehanicizam je grana sociološkog naturalizma koja objašnjava društvo
i društvene pojave prema modelima i zakonitostima klasične fizike.
Mehanicistička shvatanja društva bila su prisutna kod antičkih filozofa ma-
terijalista. U savremenoj sociologiji elementi mehanicizma mogu se naći kod
Pareta, Solvija, Tarda i drugih.
Društvo je celina elemenata kao osnovnih čestica društva. Primenom analitičkog
metoda pronalazi se objedinjavajući faktor, determinističko-mehanicističkog karaktera.
Uprošćavanjem istraživačkih metoda u analizi uzročnosti društvenih pojava, mehanicizam
je i oblik redukcionizma u sociologiji. Savremeni determinizam u mehanicizmu nastao je
pod uticajem otkrića u prirodnim naukama, posebno mikroprocesa u fizici. Pola veka pre
otkrića osobenosti atomskih procesa, Engels je tvrdio da mehaničko kretanje nije jedini
oblik kretanja: „kretanje nije samo promena mesta, nego i promena kvaliteta”.5
Kasnije je dokazano da u atomskim procesima ne vlada mehanička određeno-
st, kao ni klasični determinizam GalilejNjutnove fizike. Strogi determinizam zamenjen je
neodređenošću kvantnih fizičkih procesa. Hajzenbergov princip neodređenosti dokazuje
da se ne mogu istovremeno odrediti brzina i mesto neke atomske čestice, tj. ako je mesto
određeno brzina je neodređena i obrnuto. Ukazivanjem na neodređenost, ojačao je indeter-
minizam kome su se suprotstavili osnivači kvantne fizike Maks Plankt, Albert Ajnštajn i
drugi. Neodređenost se tako poistovetila sa nedovoljnom određenošću, pa je savremena
kvantna fizika obnovila determinističko shvatanje u klasičnom smislu.
U osnovi verovatnoće, kroz koju se ispoljavaju mnogi zakoni prirode, naročito društva,
prisutan je objektivan odnos među pojavama. Najviši stepen determinisanosti je kod ma-
kroprocesa manji kod složenih i specifičnih društvenih procesa, a najmanji kod psihičkih
procesa. „Potpuni determinizam i potpuni indeterminizam su apstrakcije, a bilo koja
realna pojava u sebi uvek sadrži neku konkretnu meru jednog ili drugog.”6Društveni
procesi i pojave nisu mogući u uslovima potpune određenosti, ni u uslovima potpune
neodređenosti.
Društveni determinizam je specifičan oblik determinizma društvene stvarnosti. Kao
pravac u sociologiji nastao je prevazilaženjem jednostranosti klasičnog mehanicizma. Često
je ovakva kritika vodila u indeterminizam. U osnovi društvenog determinizma nalazi se
4 Zbornik radova OSNOVI NAUKE O DRUŠTVU, Rad, Beograd, 1976, str. 22.
6 Ibid., str. 75.
60
Untitled-1.indd 60 3/24/2014 6:57:40 PM

shvatanje da je determinizam u društvu složeniji od determinizma u prirodi, zbog uzajam-
ne određenosti pojava, ljudske svesti i svrsishodnosti ljudske delatnosti u određenim uslovima.
Teorija faktora predstavlja vid mehaničkog tumačenja društvenog determinizma, po kome
se društvene institucije politike, prava, morala, religije, ekonomije i druge, prikazuju kao posebne
i pojedinačne snage, koje imaju status uzroka neke druge društvene pojave. Tako koncipirana
teorija faktora, uslovila je sporove o tome koji je faktor odlučujući u društvu.
Matematizam podrazumeva dominantnu upotrebu kvantitativnog metoda u socio-
logiji. Najviši stepen znanja u matematizmu je formalizovanje znanja pomoću modela.
Matematička sociologija nastala je posle Drugog svetskog rata, kao posledica uopštavanja
postignutih rezultata u sociologiji. Vrednosno određivanje dometa dotadašnje sociologije
uslovilo je razvoj složenih postupaka kvantitativne analize u proučavanju društva.
Prisutna su dva pravca u matematizmu, prvi je nastao iz anketnih istraživanja
društvenih pojava, a drugi iz eksperimentalnih istraživanja malih grupa. Oba pravca
karakteriše preciznost izražavanja i moć dedukovanja. Međutim, proučavanje različitih
društvenih oblika i pojedinaca, prevashodno kvantitativnim metodama, nezavisno od njiho-
ve preciznosti, vodi apstrahovanju globalnih društvenih sistema i promena u njima. „Ono
što među mnogim sociolozima prolazi kao teorija nije ništa drugo do klasifikacija, ra-
zvijanje kategorija pomoću kojih se mogu opisati socijalna organizacija ili uloge.” 7
Veberova sociologija u određenim delovima zasniva se takođe na kvantifikaciji.8
Kvantifikacija izražava određenu meru preciznosti, proverljivost i objektivnost
naučnog znanja. Praksa socioloških istraživanja je pokazala da neadekvatno grupisanje po-
dataka označava nepotpune i netačne informacije, zbog čega se kroz matematizam često
prikrivaju najvažnije karakteristike date društvene pojave.
3.2.3. GEOGRAFSKE ŠKOLE

Geografske škole, tumače društvo i društvene pojave
uticajem geografske sredine. Pod geografskom sredinom po-
drazumevaju se sve one pojave i uslovi na koje čovek nema
uticaja i koji postoje nezavisno od njega. Geografsku sredinu
određuju geografski činioci i geografski procesi. Osnovni ge-
ografski činioci su klima, temperatura, konfiguracija zemljišta, zemlja, voda i njeni tokovi,
prirodna flora i fauna. A među osnovnim geografskim procesima izdvajaju se posebno
gravitacija, zemljotresi, morske struje i sl. Jedna od poznatijih geografskih teorija9 određuje
porodicu osnovnom socijalnom jedinicom, a porodični budžet kvantitativnim izrazom
porodičnog života. Tipovi porodica proizilaze iz geografskih uticaja.
Geopolitičke teorije su poseban pravac unutar geografskih škola. Po njima je zemljište
7 Kolman, op. cit., str. 353.

��
Bliska matematičkoj sociologiji je deskriptivna statistika. Kao statistički metod u sociologiji, podra-
zumeva primenu metoda za dobijanje kvantitativnih informacija o masovnim pojavama. Polazeći od defin-
isanog statističkog skupa, a u zavisnosti od cilja istraživanja, deskriptivna statistika prikuplja informacije o
obeležjima svih jedinica skupa, i na osnovu dobijenih rezultata brojčano opisuje društvenu pojavu. Brojčano
opisivanje je utvrđivanje kvantitativne razlike (varijacije) ispoljavanja pojave.
9 Frederik le Plej (18061888).
61
Untitled-1.indd 61 3/24/2014 6:57:41 PM

odlučujući faktor političkog razvitka društva jer postoji organska povezanost naroda i
zemljišta na kome živi. Geopolitička shvatanja datiraju iz antičkog doba, a sistematizovana
su u drugoj polovini XX veka. Po Nemačkoj geopolitičkoj školi, poznatoj kao antropoge-
ografska škola, država dobija snagu od svog zemljišta, pa u vođenju državne politike mora
da se vodi računa o geografskom faktoru. Priroda tla i prostor na kome se nalazi jedna
država određuju političke oblike te države, njenu organizaciju, rasne i nacionalne razlike,
militaristički ili miroljubivi duh naroda i slično.
Sociogeografija je jedna od novijih geografskih škola koja istražuje “materijalni
supstrat” društva a koji se sastoji iz mnoštva pojedinaca raspoređenih na određenoj te-
ritoriji, gušće ili ređe, po gadovima ili selima, sa posebnim građevinama, saobraćajem,
distribucijom po polu i starosti, sa stopama sklapanja brakova, rađanja i umiranja.
Geografske škole su danas kao generalna orijentacija prevaziđene. Geografski de-
terminizam zamenjen je realnim geografskim, sociološkim, političkim i antropološkim
shvatanjima, iz čega su proizašle nove sociološke discipline sociogeografija i socijalna eko-
logija. Značaj geografskih škola ogleda se u isticanju geografskih faktora kao relevantnih
za ljudsko društvo sa posebnim akcentom na savremene globalne ekološke probleme.
3.2.4. BIOLOGIZAM
Biološka škola nastala je u periodu konstituisanja sociologije kao na-
uke, kao suprotnost pozitivističkog10 negiranja naučnih zakona u društvu.
Generalna orijentacija biologizma je da se društvene pojave mogu ob-
jasniti i da se raznovrsnost društvenih pojava može obuhvatiti unapred
datim pretpostavkama opštih zakona – kao zakona o organizmu.”Tako se pozitivizam i or-
ganicizam nalaze od početka u izvesnoj metodološkoj suprotnosti.”11
Dve okolnosti su uticale na formiranje bioloških škola u sociologiji: eksplozivan ra-
zvitak biologije, naročito posle Darvinovih otkrića, i nezadovoljstvo nekih građanskih
sociologa pozitivističkim tumačenjem društva.
Biologizam XIX veka oličen je u Kontu, Spenseru, Tenisu i Dirkemu. Osnovne teze
te faze su: da je najvažnije svojstvo društvenog organizma potčinjavanje delova i uprav-
ljanje celinom. Potčinjavanje je materijalno i društveno i proizilazi iz prirodnih razlika
među ljudima, zbog čega manje sposobni treba da budu potčinjeni sposobnijima. Među
pojedincima izdvajaju se oni koji imaju sposobnost zapovedanja, što predstavlja prirodnu
osnovu vladanja. Kastinsko uređenje, po ovom shvatanju,12 je idealni društveni sistem za
održanje i razvoj društvenog organizma.
Biologizam XX veka odvijao se kroz dva pravca: 1. organicizam i 2. socijalni – dar-
vinizam. Neki autori kao poseban smer izdvajaju zoosociologiju,13 a drugi autori posebno
��
Pozitivizam kao prvi građanski pravac nastoji da sociologiju podigne na stepen naučnosti i egzaktnosti,
s jedne strane, ali negira formulisanje naučih zakona u društvu, s druge strane. Podsetimo, da je pozitivističko
shvatanje o društvu vezano za primenu pozitivnih metoda, tj. razvijenih metoda prirodnih nauka, čija primena
na društvene pojave pokazuje nemogućnost uočavanja uzročnoposledičnih veza kako opšteg tako i posebnog
značaja.
��
Supek R., HERBERT SPENSER I BIOLOGIZAM U SOCIOLOGIJI, Zagreb, 1965, str. 8.
12 Po Ogistu Kontu.
13 Podela navedena u SOCIOLOŠKOM LEKSIKONU, op. cit., .str. 27.
62
Untitled-1.indd 62 3/24/2014 6:57:41 PM

izdvajaju rasističku teoriju kao ekstremni pravac socijalnog darvinizma.14 Obe navedene
podele imaju naučnu podlogu, posebno u delu izdvojenog prezentiranja rasizma. Savremenu
građansku sociologiju karakteriše izražena biologistička orijentacija. Naglasimo, da su
neke savremene škole, kao funkcionalizam, proizašle iz klasičnog organicizma.
Organicizam je tipična biologistička škola, koja društvo poistovećuje sa organi-
zmom. U zavisnosti od predstavnika ove škole organizam se naziva „hiperorganizmom”,
„superorganizmom”, „voljnim organizmom” i sl. Radikalno shvatanje u organicizu ukazuje
da sličnost između društva i organizma nije metaforična već stvarna. Moguće razlike su
više u stepenu nego u vrsti.
Evolucija se razvija od biljke do društva. Društvo se razlikuje od drugih organizama po
svrsishodnosti. „Društvo je svestranije razvijeni organizam u kojemu svrsishodnost, spiri-
tualnost i sloboda prevladavaju nad kauzalnošću, materijalnošću i nuždom, i to u većoj meri
nego u bilo kojem drugom organizmu. Samim tim, društvo ima sposobnost akumuliranja
energije za budućnost”. Svaka društvena grupa deluje kroz ekonomsku, pravnu i političku
delatnost, koje su analogne fiziološkim, morfološkim i integrativnim funkcijama organi-
zma.
Političkom delatnošću osigurava se društveno jedinstvo, pa je politički život posebna
biološka sila, a vlada je mozak društvenog organizma. Razvijenije društvo pretpostavlja
savršeniju vladu u obliku složene državne administracije. Politički razvitak društva je „in-
tenzivnija koncentracija sila u vezi s većom nezavisnošću delova.” Društveni procesi,
odvijaju se u suprotnom smeru od evolucije, kao dekadencija ili patologija društvenog orga-
nizma. Društvene bolesti su stvarne bolesti, koje imaju svoje žarište u ćelijskoj supstanci,
odnosno u nervnom sistemu pojedinaca, grupa, klasa i sl. Vlada ima ulogu terapeuta u lečen-
ju društvenih bolesti.
Posebni smer organicizma je psihički15 organicizam nastao pod uticajem Hegelove i
Šelingove filozofije. Društvo se shvata kao životna zajednica ljudi povezanih pre duhov-
nim nego fiziološkim vezama. Identifikacija društva i organizma podrazumevala je primenu
biološkog metoda u ispitivanju društva. Društveni oblici i funkcije analiziraju se kao društ-
vena morfologija i fiziologija. Ovo shvatanje razlikuje pet tipova društvenih tkiva:
1. tkivo za stanovanje (zgrade, saobraćajnice i dr);
2. tkiva za zaštitu (krovovi, tvrđave, odela i sl);
3. ekonomska tkiva ili domaćinstvo (porodica i javni život);
4. praktična i tehnička tkiva (vojska, policija i dr);
5. psihofizikalno tkivo (intelektualne delatnosti u ustanovama).
Osim društvenih tkiva, razlikuju se i tri vrste društvenih organa:
1. ustanove spoljnog nacionalnog života (proizvodnja, trgovina, saobraćaj, zaštita i
dr);2.
2. ustanove unutrašnjeg društvenog života (obrazovanje, kultura, nauka, religija i
dr);3.
3. država, kao koordinator spoljnih i unutrašnjih ustanova.
14 Podela Radenović P., OPŠTA SOCIOLOGIJA, op. cit., str. 119.

15 Predstavnik: Albert Šeflee (18311903), “Građa i život društvenog tela”.
63
Untitled-1.indd 63 3/24/2014 6:57:42 PM

“Država je centar za koordinaciju i upravljanje svim elementima opšteg društvenog
života i organ za pozitivno održavanje društvenog agregata.” Država je proizašla iz borbe
za opstanak pojedinaca i, po Šefleu, razvija se u pravcu progresivne diferencijacije i integra-
cije.
Drugo shvatanje16 formuliše superorganizam kao „trajni skup živih bića koja svoju
delatnost vrše zajedno”. Životinjsko i ljudsko društvo se bitno ne razlikuju, osim što su
veze među ljudima prvenstveno psihičke prirode. Društvo i organizam imaju zajedničke
osobine:
• Spoljna struktura im je promenljiva u vremenu i nepravilna po obliku.
• Unutrašnja struktura se neprestano menja zbog asimilacije i integracije tj. deasi-
milacije i dezintegracije.
• Koordinirana je diferencijacija između njihovih delova i sposobnost reprodukcije.
Društvene pojave nazivaju se anatomijom, fiziologijom, patologijom, higijenom
društva i sl. Kako su veze među ljudima pre svega psihičke, društvo je „superorganizam”
čija se celina održava kroz državu. Država je „različita od svojih članova, mada je proizišla
iz njih; toliko je različita i nadređena svojim članovima da povremeno traži od njih žrtve i
redovno ih dobija.”
Zoologija, kao poseban oblik organicizma, u životinjskom društvu nalazi elemente
ljudskog društva. Posebno se kod ovog pravca izučavaju odnosi između različitih životinja,
prevashodno onih koje žive u čoporima. Prvobitno su zoosociološka istraživanja pokazivala
tendenciju pripisivanja životinjama „svest” i „inteligenciju” slične ljudskoj, da bi na-
kon kritike ovog pristupa kroz „Morganov kanon”, među zoopsiholozima bio zauzet stav
da ne treba nikad ponašanje živih bića tumačiti po višim sposobnostima ako postoje niži
oblici ponašanja. „Mnogi prirodnjaci zaljubljeni u životinje počeli su njima pripisivati
takve ¢inteligentne postupke¢, na kojima bi im mogao pozavideti i sam čovek.” 17
Organicistička škola jenjava od prvih decenija XX veka. Pravac se nije ugasio, već
su učenja modifikovana u pravcu psihosociologije. Neki predstavnici18 psihologizma
biološku terminologiju su zamenili organskom terminologijom u psihologiji, a organsko
jedinstvo društva zamenili mehaničkim i hemijskim. Organicizam je prisutan i u drugim
sociološkim školama. Organicizam je do apsurda dovedena Spenserova biološka teori-
ja. Ova teorija “... nije se više zadovoljavala samo slučajnostima između organizma
i društva, već je počela da tvrdi da je društvo u suštini istovetno sa organizmom, i da
društvene pojave objašnjava biološkom fantastikom, bez ikakve veze sa stvarnošću. Tako
se došlo do tako apsurdnih tvrdnji da su, na primer, telefonske žice društveni nervi, da
policiju čine bela krvna zrnca, da je berza srce društva, da je država muškog pola a
crkva ženskog, itd.”19
��
Rene Vorms (18691926) najradikalniji predstavnik francuskog organicizma.
17 Supek R. HERBERT SPENSER I BIOLOGIZAM U SOCIOLOGIJI, op.cit. str. 61.
18 Na priimer,Tenis i Mekenzi.
19 Lukić R. OSNOVI SOCIOLOGIJE,op.cit.str.102.
64
Untitled-1.indd 64 3/24/2014 6:57:42 PM

3.2.5. MALTUZIJANSKA TEORIJA
Maltuzijanska teorija je pravac socijalnog darvinizma. Vezuje
se za T. R. Maltusa i njegovu teoriju, po kojoj se ljudi množe
geometrijskom progresijom, a hrana aritmetičkom, pa se pojav-
ljuje višak stanovnika koji je osuđen na propast. Maltusovoj teoriji
prethodila su shvatanja političke aritmetike20 čija su istraživanja
uočila istu pojavu i u životinjskom svetu. Maltus nije prvi uočio problem disproporcije, već
je primenio na tadašnje i projektovao za buduće društvo.
Posebno treba naglasiti da shvatanja o “višku” stanovništva nisu bila u prethodnom
periodu prihvatljiva. Merkantilisti XVII veka isticali su da se bogatstvo jedne zemlje
ogleda u broju njenih stanovnika: što je nacija brojnija, to je i bogatija. Krajem istog veka
teza merkantilista se dovodi u pitanje novom tezom da je brojno stanovništvo poželjno, ali
samo u granicama koje dozvoljavaju dobar život većine ljudi. Krajem XVIII veka, razni
teoretičari21 konstatuju da se stanovništvo množi brže od izvora hrane, što dovodi u pitanje
raspodelu nacionalnog bogatstva. Neki od njih su davali i preporuke kako ograničiti porast
stanovništva, među kojima su bile i one o ograničenju priraštaja.
U uslovima nagle urbanizacije i industrijalizacije poboljšani su opšti uslovi života,
što je dovelo do porasta broja stanovnika. Povećan broj stanovnika izazvao je oskudicu
životnih namirnica, zbog čega je trebalo odvajati novčani kapital za uvoz prehrambenih
proizvoda. Ulaganje kapitala u ishranu brojnog stanovništva odudaralo je od ekonom-
ske logike liberalnog kapitalizma, pa je otuda jasnija popularnost Maltusove teorije.
Predstavljajući tadašnju disproporciju stanovnika i hrane stalnim društvenim zakonom, a
ne trenutnom društvenom pojavom, Maltus je ukazivao na nužnost da se sam proletarijat
opredeli za gladovanje ili ograničenje poroda. Kako se radnici množe brže nego što zalihe
hrane to dozvoljavaju, ratovi, epidemije i različiti društveni poroci su „dobrodošla pomoć”.
Ko se rodi u svetu koji je već prisvojen kao nečije vlasništvo, a ne može doći do sredstava za
život ni radom ni darežljivošću svojih srodnika, nema nikakvog prava na ishranu. U stvari,
on je na svetu suvišan. Priroda mu naređuje da ide i ne propušta da izvrši svoje naređenje.”22
U tom periodu pitanje planiranja stanovništva postavilo se načelno, ali je izražen soci-
jalnoekonomski pritisak uslovio razmatranje načina kontrole broja stanovnika. Maltus je
predlagao dva načina kontrole:
1. preventivnu kontrolu, kao moralno uzdržavanje od braka i polnog opštenja, koja
se nadovezuje na hrišćansko učenje o suzdržavanju, i
2. stvarnu ili pozitivnu kontrolu, kojom se svesno skraćuje ljudski život – glađu,
bolestima, epidemijama, ratovima, kriminalom, teškim uslovima rada, lošom
ishranom dece i slično.
Maltus je mišljenja da bi se stvarna kontrola mogla ukinuti ukoliko bi preventi-
va kontrola nagovorila ljude na suzdržavanje. Tako bi u kratkom periodu stanovništvo
brojno opalo, porasle bi plate i nastalo opšte blagostanje. Međutim, po Maltusu, preventivna
��
Petijeva politička aritmetika.
21 Monteskje, fiziokrati, Franklin, Hjum, Valas, Mozera, a u Italiji gotovo svi socijalni teoretičari.
22 Maltus, prema A. Klajnberg, EVROPSKA KULTURA NOVOG VEKA, “V. Masleša”, Sarajevo, 1959,
str. 6061.
65
Untitled-1.indd 65 3/24/2014 6:57:43 PM

kontrola nije izvodljiva u kraćem roku, pa je očigledna nužnost primene pozitivne
kontrole. Stanovništvo treba prepustiti borbi za opstanak tako što će radnici dobijati ono-
like dnevnice koliko dozvoljavaju količine raspoložive hrane za njih. Taj “željezni zakon
nadnice” nužno uslovljava bedu, a ona sa svoje strane društvenu ravnotežu između broja
stanovnika i raspoloživih prehrambenih resursa.
Analizirajući Maltusove preporuke, Darvin se pitao na koji način se vrši izbor vrsta
koje treba da se prilagođavaju, pa je procenio da, “kako sam već bio dobro pripremljen
da prihvatim tezu borbe za opstanak jer sam je dugo opažao u običajima životinja i biljaka,
najednom mi je palo na pamet da se pod tim okolnostima povoljne promene nastoje održati,
a nepovoljne bivaju uništene. Rezultat toga biće stvaranje novih vrsta. Tako sam ovde došao
do teorije na kojoj bi se moglo raditi.” 23
Darvin je dokazao da se iz prirodnog odabiranja stvaraju nove vrste životinja. Živi
organizmi, u nameri da se prilagode novim spoljnim uslovima, razvijaju svoje sposobnosti,
pa preživljavaju oni koji su se bolje prilagodili. Navedena teza bila je osnova za for-
mulisanje čuvenog Darvinovog zakona “preživljavanja najsposobnijih”.24 Darvin je svoja
istraživanja vezivao samo za organsku evoluciju, pa se čak decidirano i izjasnio da svoja
istraživanja nikada nije vezivao za ljudsko društvo, osim što je ukazao da su prirodnim
odabiranjem stvoreni uslovi za pojavu ljudske vrste kao više vrste. Posebno je istakao da se
zakoni biološke evolucije ne smeju primenjivati na društveni razvitak.
Darvinova teorija je, i pored navedenih ograda, u toj meri postala popularna da su u
kratkom periodu teze o “životinjskom poreklu čoveka”, “prirodnoj selekciji i odabiran-
ju” i “preživljavanju najsposobnijih” postale opšteprihvaćene. Da je Darvin živeo duže,
socijalni darvinisti bi ga prisilili, slično Marksu, da izjavi: “Ja nisam darvinista.” 25
Maltusovo shvatanje o kontrolisanju rasta stanovništva pobijeno u osnovnim posta-
vkama, ali je nesporno izvršilo značajan uticaj na kasnije teorije o svetskom stanovništvu.
Pod maltuzijanstvom se podrazumeva svaka politika koja jednostranim merama
pokušava da reguliše rast stanovnika.
3.2.6. TEORIJE O SPOLJNIM SUKOBIMA

Teorije o spoljnim sukobima su posebna grana sociološkog dar-
vinizma koje nastanak države objašnjavaju spoljnim sukobima kao
sukobima između naroda i rasa. Države nastaju osvajanjem sla-
bijih naroda i rasa od strane jačih i snažnijih. Ove ideje prisutne
su kod drevnih naroda, ali i u savremenom vremenu. Teorije sukoba
zasnivaju se na sledećim pretpostavkama.
• Društvena slojevitost je prevlast superiorne manjine nad inferiornom većinom
naroda. Superiornost se ogleda u potčinjavanju većine političkoj organizaciji
vlasti manjine.
23 Supek R, HERBERT SPENSER I BIOLOGIZAM U SOCIOLOGIJI, op. cit., str. 7071.

24 U Darvinom delima “Poreklo vrsta” (1859) i “Poreklo čoveka” (1871).
25 Ibid., str. 71.
66
Untitled-1.indd 66 3/24/2014 6:57:43 PM

• Kako se društvena slojevitost zasniva na ekonomskom sistemu, vladajuća man-
jina mora da raspolaže prinudom kako bi zaštitila svoja ekonomska prava.
Inferiorna većina pruža otpor u nameri da i sama postane vladajuća.
• Suverena teritorija nad kojom vladajuća grupa sprovodi vlast.
Svaka je država u istoriji bila država neke klase, politička tvorevina sastavljena od
viših i nižih društvenih grupa koje se razlikuju bilo po položaju, bilo po bogatstvu.26 Tvrđenje
da je država klasna tvorevina, prisutno je i u marksističkoj sociologiji. Suštinska razlika
između socijalnog darvinizma i marksističkog27 shvatanja ogleda se u poreklu i načinu for-
miranja klasa i države.
Po teoriji spoljnog sukoba, država nastaje nasiljem među grupama koje su prethodno
bile homogene. Država je čin vojničkog, a zatim i političkog delovanja jačih prema slabi-
jima. Po ovoj teoriji prelazak iz prvobitne zajednice u klasno društvo je politički čin.
Ne dovodi svaki spoljni sukob do stvaranja države, već samo onaj koji za posledicu ima po-
robljavanje slabijih grupa od strane jačih, u vidu vlasti, posredstvom politike nad određenom
suverenom državom. U tom smislu, predstavnici ovih teorija ističu kao primer Hune, Gote,
Normane i Mađare, koji su u istoriji harali evropskim teritorijama, ali su svoje države stvo-
rili samo oni koji su uspostavili stalni oblik vladavine nad određenom teritorijom.
Najekstremniji oblik sociološkog darvinizma ističe da su društveni zakoni samo
produžetak prirodnih zakona, iz čega proizilazi teza da je društvena evolucija proizvod
borbi socijalnih grupa, pa je rat među narodima nužan kao i borba za opstanak. Ratovi
sprovode prirodnu selekciju najsposobnijih. Teza o prirodnom odabiranju najsposobnijih,
zasniva se na dve teze:
1. postoji urođena mržnja među rasama i narodima, i
2. različite rase i narodi imaju različito poreklo (poligenetičko poreklo
čovečanstva).
Teza o različitom poreklu rasa i naroda28 ukazivala je da žuta rasa potiče od šim-
panza, crna rasa od gorila, a bela rasa od orangutana. Mada su istraživanja osporila ovu
teoriju i dokazala zajedničko poreklo svih rasa od neandertalaca, pitekantropa do an-
tropoidnih majmuna, ekstremna teorija o spoljnim sukobima ipak prihvata poligenetičko
poreklo i dokazuje ga istinskom mržnjom i antagonizmom među rasama.29
Posebna grana teorije o spoljnim sukobima su konfliktne teorije, po kojima država na-
staje sukobom među plemenima u trenutku kad ekonomski napredak omogućava pljačku
ratovanjem. ��
Lovački narodi, kao što su Eskimi, ne mogu stvoriti državu jer su ekonomski sla-
bi bez trgovine. Ni narodi koji obrađuju zemlju, ratari, nemaju potrebu za državom. Stočarska
plemena vode ratove i upotrebljavaju radnu snagu zarobljenih robova, što im omogućava
ekonomski prosperitet. Stočarska plemena su imala i druge prednosti. Posedovanje stočnog
mleka skraćivalo je period dojenja majki, pa su mogle više da rađaju, što je dovelo do prena-
seljenosti, a ona do pljački i dominacije nad drugim plemenima. Osim toga, stočarski život
26 Openhajmer - elitni predstavnik.

��
Po marksističkoj sociologiji država je nastala kao posledica diferenciranja društva na klase, a klase su
nastale kao posledica privatnog vlasništva.
28 Prethodno je formulisao Hegel.
29 Ibid., str. 7879.
67
Untitled-1.indd 67 3/24/2014 6:57:44 PM

uslovljava veću disciplinu i međusobnu koordinaciju članova plemena, pa se stroga dis-
ciplina i poslušnost razvijaju kod ovih plemena. Stočari tako postaju profesionalni kopneni
(Ugri ili Mađari)i pomorski vojnici (na primer Vikinzi).
Rasističke teorije, posebno „antroposociološke” teorije, sadržane su u teorijskim
osnovama kolonijalizma (u savremenom periodu na primeru Južnoafričke unije). Rasizam
je shvatanje o hijerarhijskom razlikovanju ljudskih rasa u fizičkom i psihološkom pogle-
du. Osnovu rasističkih teorija čini shvatanje o višim rasama kao tvorcima ljudske kulture
i civilizacije i nižim rasama kao biološki i intelektualno inferiornijim. Više rase su posti-
gle visok stepen ekonomskog razvitka, za razliku od nižih koje su zaostale u svom razvitku.
Rasizam je začet još u antičkom periodu isticanjem rasnih razlika između robova i slo-
bodnih građana. U fazi kolonijalne ekspanzije novog veka formuliše se teorija o različitoj
vrednosti ljudskih rasa kao osnova kolonijalizma. Posebno je bio izražen engleski rasizam
Greja, koji je isticao da su Englezi u odnosu na sve ostale evropske i kolonijalne narode
najsavršeniji tip ljudi. Konstituisanje antropologije omogućilo je teoretičarima rasizma pro-
nalaženje rase koja je nosilac „indoevropskih” jezika. Prave klasifikacije rasa definisane
su prema jezičkim obeležjima. Na toj osnovi „arijevska rasa” je svojevremeno proglašena
višom rasom.
Savremeni rasizam ispoljava se kroz rasne teorije socijalnog darvinizma. U pokušajima
da antropološki dokažu razlike među rasama, ističu se shvatanja o podeli ljudi na: višu rasu
koju odlikuju plavi, visoki i dugoglavi, a nižu rasu odlikuju crnomanjasti, niži i okru-
gloglavi. Primenom ove podele Nemci su proglašeni višom, a slovenski, jevrejski i romski
narod nižom rasom. Jedna od rasnih teorija30 određuje germansku rasu kao najvišu rasu.
Teza o višim i nižim rasama, pri čemu više rase uslovljavaju ukupni napredak društva, uka-
zuje da do propasti viših rasa dolazi onda kad one počnu da se mešaju sa nižim rasama,
a to dovodi do propasti čovečanstva. Zato je neophodno pokoravanje nižih rasa beloj
rasi kao dominantnoj rasi i zabrana rasnog mešanja. Navedena shvatanja omogućila su
razvoj germanskog rasizma, pa su u periodu nemačkog nacizma rasističke teorije proglašene
zvaničnom ideologijom.”Ova teorija je poslužila kao jedno od ‚naučnih’ opravdanja
Hitlerovom istrebljivanju ‚nižih’ rasa u krematorijumima.” 31
Među nekim savremenim američkim teoretičarima, razvio se tzv. psihorasizam, u
osnovi koga je tvrdnja da svaki narod poseduje specifičnu „strukturu karaktera” i „pro-
sečnu psihu”. One se prenose sa generacije na generaciju. Narodi sa “lošom psihom”
mogu se menjati uz pomoć naroda sa “višom” psihom.” 32
Na kraju, treba podvući da je biologizam imao snažan uticaj na sociološke teori-
je. Međutim, upućivanjem socioloških istraživanja isključivo na biološki teren, biologizam
nije mogao da dovede do relevantnih socioloških rezultata. Osim toga, ekstremni stavo-
vi rasističkih teorija, teorija sukoba i maltuzijanstva, kompromitovali su sociologiju.
U tom smislu biologizam treba shvatiti kao vulgarno i nenaučno objašnjenje koje je
prevaziđeno i napušteno. Tome su doprinele ozbiljne kritike33 biologizma.
��
Artur de Gobino
31 Lukić R., OSNOVI SOCIOLOGIJE, op. cit., str. 103.
33 Najdosledniju kritiku biologizma pružio je francuski Rus Žak Novikov u delu “Kritika socijalnog darvinizma” (1910).
68
Untitled-1.indd 68 3/24/2014 6:57:44 PM

3.2.7. PSIHOLOGIZAM
Psihologizmom se nazivaju mnogobrojne i raznovrsne psihološke škole u sociologiji.
U osnovi tih teorija je tumačenje društva i društvenih pojava psihologijom pojedinaca, gru-
pa i većih kolektiva. Psihološke teorije nastaju iz kritike biologizma. Kao što je XIX vek bio
dominacija biologističkih shvatanja u sociologiji, tako se od kraja XIX veka do danas, psiho-
loške teorije nalaze ubedljivo na prvom mestu po svom značaju, broju pravaca i predstavnika.
Sociologija XX veka je psihološka sociologija, koja dominira nad svim drugim školama.
Brojni i raznovrsni pravci unutar psihološke sociologije mogu se različito sistematizovati
i grupisati. U narednoj prezentaciji prihvatićemo onu podelu34 psihološke sociologije, koja u
zavisnosti od psihološkog faktora kojim objašnjava društvo, deli ovaj grandiozni pravac na:
individulano psihološke, socijalnopsihološke i kolektivnopsihološke teorije.
Individualnopsihološke teorije vremenski prethode drugim psihološkim teorijama.
One su početni oblici danas dominantnog psihološkog tumačenja društva. Osnovu društva
čine pojedinačna svest, međusobni dodiri i uticaji pojedinaca. Unutar ovih teorija prisutni
su različiti pogledi na odlučujuće psihičke činioce. Među najpoznatijim teorijama ovog
pravca su teorija podražavanja, zeorija instinkata i osećanja, i sociometrijska teorija.
Zajedničko navedenim teorijama je polazište o društvu kao zbiru pojedinaca. Faktori koji
određuju društveno ponašanje pojedinaca su psihičke prirode, iz čega proizilazi zaključak da
su ti isti faktori određujući za društvo kao totalitet.
Socijalnopsihološke teorije nastaju kao reakcija na ograničenost individualnopsiholoških
teorija. U cilju prevazilaženja shvatanja o psihičkim svojstvima pojedinaca kao društveno do-
minantnim faktorima, posebno u delu objašnjavanja uzroka menjanja pojedinačnih psihičkih
svojstava, niču mnogobrojne teorije, koje se zajednički nazivaju socijalna psihologija.
Socijalna psihologija sistematski proučava međusobnu povezanost psihičkih i društvenih
pojava. Zajednička obeležja raznovrsnih socijalnopsiholoških teorija su: 1. istraživanje
psihičkih pojava i njihovih oblika u društvu i 2. ukazivanje na međusobnu povezanost
psihičkih i društvenih pojava, i to kao uticaj psihičkih faktora na društvene pojave ili kao
uticaj društvenih pojava na psihičke faktore. Socijalna psihologija obuhvata tri teorijske
orijentacije:
1. proučavanje društvenog delovanja u malim grupama i društvenim zajednicama
kroz: društvenu percepciju (opažanje i ocenjivanje), grupnu dinamiku (formiranje grupe,
shvatanja, ponašanja i dr), ponašanja pojedinca u masi i izuzetnim društvenim situacijama
(agresivnost i sl);
2. proučavanje socijalizacije pojedinca kroz: osnovne društvene uslove razvoja poje-
dinca (materijalna proizvodnja i sl), agense koji oblikuju društveno ponašanje i iskustvo
pojedinca (porodica, škola i sl), osnovne oblike socijalizacije (kultura, obrazovanje i sl.),
procese i sredstva društvenog učenja (nagrađivanje, kažnjavanje i sl), i
3. psihološke i društvene efekte socijalizacije (motivacije, emocije, vrednosti i sl)
Socijalna psihologija najrazvijenija je u američkoj sociologiji. Među mnogobrojnim
predstavnicima ovog pravca posebno se ističu Žorž Gurvič, Pitirim Sorokin, Vilijem
Mekdugal, Franklin Gidins i bihevioristi Kardiner i Parsons.
34 Prema Lukić R., OSNOVI SOCIOLOGIJE, op. cit., str. 104118.
69
Untitled-1.indd 69 3/24/2014 6:57:44 PM

Kolektivnopsihološke teorije ističu posebne zakonitosti kolektivne psihe, različite
od pojedinačnih psiha. Društvo je po njima više od prostog skupa pojedinaca i njihovog
međusobnog delanja. Idejni prethodnici ovih teorija su Hegel – teorijom o narodnom duhu,
De Mestre – tezom o društvu kao dominantnom prema pojedincu i Dirkem – teorijom o ko-
lektivnoj svesti.
3.2.8. INSTIKTIVISTIČKA ŠKOLA
Instiktivistička škola, pripada grupi inidividualnopsiholoških
teorija. Elitini predstavnici ovog pravca su Mek Dugal, Konrad
Lorenc i Sigmund Frojd. Proizilazi iz Darvinovog proučavanja
prirodne selekcije živih bića i njegove teze da jači organizmi nadži-
vljavaju slabije, u stalnoj evoluciji nižih ka višim životnim oblicima.
Shodno tome, čovekovo poreklo se zasniva na evolutivnim zakonima prirodne selekci-
je. Instiktivisti preuzimaju Darvinov koncept čoveka kao proizvoda prirodne selekcije
sveopšte evolucije. U biološkom determinizmu sadrži se čovekovo nasleđe koje ga uslovl-
java, ali je moguće i njegovo društveno oblikovanje.
Po Dugalu, društvene pojave nastaju kombinacijom instinkata. Gradovi ��
su tako po-
sledica instinka zbijanja u grupe, sport – instinkta borbenosti i sl. Lorenc smatra agresivnost
osnovnim ljudskim instinktom i dosledno ga primenjuje u objašnjavanju svih društvenih
pojava i procesa. Frojd polni nagon određuje kao determinirajući za individualno i društ-
veno ponašanje pojedinca.
Po Frojdu, podsvesno je iracionalno. Ljudska psiha podseća na ogroman ledeni breg
koji plovi u vodi, čiji se samo jedan deseti deo vidi iznad vode, a ogromnih devet destina
nalazi se pod vodom. Vidljivi deo tog brega je ljudski um, kao svesna sfera čovekove lično-
sti, a deo pod vodom je podsvest koja određuje i kontroliše svesna ponašanja. Podsvest se
odvija prema određenim zakonitostima koji su uslovljeni biološkim faktorima – urođenim
instinktima. Čovekova ličnost u celini je upućena ka zadovoljavanju urođenih instinkata.
Svaka ličnost predstavlja jedinstvo tri sistema – id, ego i super-ego. Dva su, po Frojdu,
osnovna instikta:
1. nagon za održavanjem života – polni nagon (libido – eros), i
2. nagon smrti – destrukcije (agresivnost – tanatos).
Ukoliko bi nagoni bili slobodni, društvo bi bilo ugroženo međusobnim borbama poje-
dinaca da po svaku cenu zadovolje svoje urođene instinkte. Društvena energija bi se tako
bespovratno trošila u obuzdavanju pojedinačnih nagona. Kako je čovek asocijalno biće,
društvo je primorano da putem vaspitanja i obrazovanja sputava njegove seksualne i agre-
sivne nagone upućujući ga na društvene delatnosti nauke, kulture i umetnosti. Velika
dostignuća u kulturi, umetnosti i nauci odraz su sublimirane i transformisane energije
urođenih instinkata u duhovnu – društvenu energiju. Dosledno tome, Frojd ukazuje da
su velika dostignuća na planu nauke i umetnosti, postizana u periodima izraženog društve-
nog obuzdavanja urođenih isntinkata. Na istim principima se zasniva i razvoj ličnosti, veća
obuzdavanja u srazmeri su sa većim ličnim doprinosima ili sa izraženim patološkim
ponašanjima.
70
Untitled-1.indd 70 3/24/2014 6:57:45 PM

U porodici kao osnovnoj socijalnoj strukturi, u pozadini su urođeni nagoni. Agresivni
instinkti pojedinaca su nagonske prirode, a okupljanje u zajednice, gde je osnova porodica,
društvene je prirode. Kako su strasti jače od razuma, samo iracionalan faktor može da
obuzda strasti. Iracionalan faktor je ljubav kao snažan libido i nagonska životna energija.
Neiživljen libido ne stvara po Frojdu nužno neuroze ili patološka stanja. On se može
manifestovati kroz neke stvaralačke delatnosti čoveka, kao na primer kod umetnika, koji
se, nesposobni da svoj nagon zadovolje u realnom svetu, okreću svetu mašte i imaginacije,
i u njemu i u stvaranju umetničkih dela nalaze kompenzaciju. To ne znači da se kod umet-
nika neće pojaviti patološka stanja, ali sposobnost stvaranja umetničkih dela koja su uteha
neumetnicima, i korišćenje lepote ne zbog umetničkog cilja, već zbog umetnikovih životnih
problema, imaju ulogu oružja odbrane i olakšavanja individualnih seksualnih teškoća. Oni
pojedinci koji ne poseduju umetničke sklonosti uglavnom su neurotični.
Frojdova teorija o psihoanalizi uslovila je mnogobrojne individualnopsihološke te-
orije u tumačenju društva. Tako su društvene revolucije i ratovi povezivani sa potisnutim
instinktom agresivnosti (Durbin), rat je tumačen kao sredstvo oslobađanja od rušilačkih
nagona (Kardiner), političke partije su shvatane kao institucionalizovano oličenje nagona
ljubavi (Meriam), fašizam i autoritarna ličnost tretirani su kao rezultat potisnutog libida, a
klasne i partijske borbe kao posledica krute discipline roditelja prema deci dok su bila mala,
koja kad odrastu tu mržnju prenose na državu i društveni sistem, a potisnutu agresivnost
iživljavajuju kroz klasne i partijske sukobe.
Mada je Frojd izdvojio dva nagona kao osnovna, u daljem razvoju ovog pravca u socio-
logiji, bilo je i primera instinktivističkih teorija koje su izdvajale i po sto pedeset urođenih
nagona.35Danas je dokazana jednostranost nekih Frojdovih teza i nenaučnost u svođenju
celokupnog individualnog i društvenog ponašanja na nagone libida i agresivnosti. Međutim,
evidentan je snažan uticaj Frojdovih teza o egu, Edipovom kompleksu, o snovima, uzro-
cima raznih perverzija, o stvaranju i doživljaju umetnosti, tumačenju totema i tabua i drugih
teza o psihičkoj i socijalnoj strukturi ličnosti, na društvene nauke i naučne discipline. Taj
uticaj Frojdovih teorija naziva se frojdizam.
U savremenoj sociologiji prisutan je tzv. neofrojdizam36, kao proširena Frojdova shva-
tanja na planu uvođenja društvenih činilaca u objašnjenju razvitka ličnosti, čovekovog
ponašanja, pojedinih društvenih pojava, ali i savremenog društva i kulture u celini. „Teorija
instinkata ... ne objašnjava u stvari ništa – ona daje samo verbalno objašnjenje, a ne i stvarno.
Iza svake pojave stavlja se određeni instinkt koji je tobož objašnjava, i time je sve svršeno.
Međutim, pojave su veoma raznovrsne, a sve ih objašnjava jedan isti instinkt. Tako, ako po-
rodicu objašnjava roditeljski instinkt, zašto su porodice različite? Ako sport i rat objašnjava
instinkt borbenosti, zašto su ove pojave različite? Očigledan nedostatak ovakve teorije leži
u tome što se instinkti smatraju nepromenljivim svojstvom čoveka, a društvene pojave su
bitno promenljive, pa se ne mogu objasniti nečim što je nepromenljivo.”37
35 Prema: ZBORNIK “OSNOVI NAUKE O DRUŠTVU”, op. cit., str. 33.

��
Zastupnici neofrojdizma su Adorno, From i Rajh, čija se shvatanja poklapaju sa tzv. kritičkom teorijom društva.
37 Ibid., str. 106.
71
Untitled-1.indd 71 3/24/2014 6:57:45 PM

3.2.9. SOCIOMETRIJSKA ŠKOLA
Sociometrija kao teorijski pravac unutar psihologizma začet je u
Evropi od strane Gurviča, Vizea, Zimela i drugih. Puni razvoj dosti-
gla je na američkom tlu sa osnivačem sociometrijske škole Jakobom
Morenom.
U najkraćem, sociometrija je merenje društvenih odnosa.
Sociometrijska teorija objašnjava društvene pojave i odnose na osnovu proučavanja psi-
hičkih odnosa među pojedincima u malim društvenim grupama putem merenja. Zato
se naziva i mikrosociologijom.
Suština društvenih pojava ogleda se u osećajima privlačenja i odbijanja, zbog čega
se pojedinci udružuju ili razdvajaju. Osnovna društvena jedinica je društveni atom, koga
čini „jedna šema uzajamnog privlačenja i odbijanja, (i) koji istovremeno izviru s dve strane:
iz pojedinaca i grupa u kojima oni učestvuju ili iz kojih su isključeni.” 38 Ovako određeni
atomi, udruženi stvaraju društvenu mrežu, a skup društvenih mreža čini društvenu
grupu. Velike grupe nastaju spajanjem manjih grupa, na nestalnim vezama privlačenja
i odbijanja. Silu privlačenja Moreno naziva „tele” (veza, prenos) i posebnom sociometrij-
skom metodom je proučava u samom njenom nastanku.
Rezultate istraživanja malih grupa i njihovog povezivanja u velike grupe Moreno pro-
glašava revolucionarnim, uvodeći termin „sociometrijska revolucija”, kao suprotnost
socijalističkoj revoluciji. Morenova revolucija ogleda se u tome da se unutar jedne gru-
pe nalaze pojedinci koji nisu za tu grupu, pa da je potrebno formirati društvene grupe
na osnovu međusobnog uzajamnog privlačenja. Stepen privlačenja meri se kod svakog
pojedinca razbijanjem društvene grupe na društveni atom. Rezultati se predstavljaju
grafički i na osnovu njih se formiraju poželjne društvene grupe. Istim metodom moguće
je reformisati celokupno društvo.
Sociometrijskom metodom utvrđeno je da su osećanja pojedinaca: simpatije,
antipatije, ravnodušnost i sl., osnov njihovog ponašanja, ali i determinante društvenih od-
nosa. Organizovanjem malih grupa na osnovu sklonosti članova, mogu se rešavati brojni
društveni problemi. Problemi malih grupa rešavaju se igrom “socijalne uloge” u “sociodra-
mi”. Igrajući dodeljenu socioulogu, član grupe postaje svestan svojih emocija prema drugim
članovima grupe i problema koje ima. Na višem nivou, igra socijalne uloge u sociodrami
prerasta u grupnu psihoterapiju gde su učesnici različite grupe i psihodramu koja se za-
sniva na akcijama. Putem sociometrijskog testa, tzv. Morenov test, članovi grupe biraju
uslove pod kojima mogu najbolje da doprinesu uspehu grupe. Uspeh grupe kod članova
stvara njihovo lično zadovoljstvo sobom i grupom.
Sociometrija se razvijala u tri pravca: 1. dinamičnu sociometriju, sa Morenom na
čelu, 2. dijagnostičku sociometriju, sa Landbergom i 3. matematičku sociometriju, sa
Lazarsfeldom.
Sociometrijska teorija skrenula je pažnju na značaj ispitivanja malih grupa u procesu
sagledavanja ukupnih društvenih odnosa. Međutim, više je doprinela na metodološkom
nego na teorijskom planu i precenila je značaj mkroispitivanja.
72
Untitled-1.indd 72 3/24/2014 6:57:45 PM

3.2.10. INTERAKCIONALIZAM – BIHEVIORIZAM
Bihejviorizam39– sociologija ponašanja je pravac socijalne psi-

hologije koji telesna ponašanja pojedinaca povezuje sa unutrašnjim
stanjem psihe.40 Socijalna akcija – ponašanje je osnovni pojam bi-
heviorizma. Ponašanje je čin individue kao biološke jedinke koja po
nekim shvatanjima41 sadrži 12 elemetarnih aktivnosti. Ponašanje se
tumači i kao odgovor pojedinca i grupa na određene situacije.
Čovek, kao svesno biće, može racionalno da kontroliše elementarne aktivnosti u procesu for-
miranja svesti o sebi. Ta svest o sebi formira se u odnosima sa drugima. Socijalizovan pojedinac
je onaj koji je prihvatio stavove drugih i pripisao ih sebi. Institucije društva predstavljaju sisteme
organizovanh stavova koji usmeravaju ponašanje pojedinaca i grupa.
Biheviorizam je posebno razvijen u američkoj sociologiji shvatanjem o uticaju
društva42 na formiranje pojedinačne psihe. Osnovni tipovi ličnosti, društvene ustanove,
društvene uloge ljudi i pojedinačni stavovi kao činioci ponašanja društveno su definisani
i određeni. Svako društvo stvara svoj tip ličnosti, koji se nalazi unutar ličnosti svakog
pojedinca. Društvene uloge pojedinaca su načini usađivanja idelanog društvenog tipa.
Zato su od posebnog značaja vaspitne metode društva kojima se pojedinac od detinjstva
prilagođava koncepciji idealnog tipa. Društveno vaspitanje43 deli se na dve faze:
1. prvobitnih ustanova, koja se vezuje za detinjstvo, i2.
2. drugostepenih ustanova, u kasnijim periodima života pojedinca, a koja se is-
poljava kroz najveći mogući broj uticaja koje jedan pojedinac može u sebi da
prihvati.
Biheviorizam se u velikoj meri nadovezuje na Lokovu filozofsku konstataciju da se
čovek rađa kao prazna tabla (tabula rasa) na koju društvo upisuje svoj žig, zbog čega je
devet desetina čoveka znanje stečeno obrazovanjem i vaspitanjem u društvu. Neki
��
bihevio-
risti čoveka su poredili sa glinom koju društvo oblikuje. Drugim rečima, čovek se rađa
psihički prazan.44
Ekstremna bihevioristička shvatanja45 negiraju postojanje ljudske psihe. Psiha je mit,
a postoji samo ljudsko ponašanje. „Ponašanje je primarna odlika živih stvari. Mi to goto-
vo poistovećujemo sa samim životom.”46 Ljudska ponašanja mogu se operativno izazivati
i uslovljavati, pa se predlaže zvanična primena ove metode u Americi, kako bi se proizveo
poželjan tip ponašanja.
Savremeni biheviorizam47 odbacuje urođena svojstva kod čoveka i ukazuje: “Čovek
je naučio svoju ljudsku prirodu od ljudske okoline i kulture koja ga humanizuje”.48
��
Džon Votson, osnivač biheviorizma u Americi.
41 Mead u delu 'The Act'.
��
Društvom kao sistemom ljudskih ponašanja posebno se bavio savremeni američki sociolog Talkot Par-
sons. Više u podglavi Funkcionalizam.
43 Kardiner
44 Votson
45 Skiner
46 Skinner B., NAUKA I LJUDSKO PONAŠANJE, Obod, Cetinje, 1969, str. 57.
47 Džon Skot
48 Scoot J., AGGENSSION, Chicago Press, Chicago, 1958, str. 31.
73
Untitled-1.indd 73 3/24/2014 6:57:46 PM

Tako su svi bihejvioristi, u traganju za jednom objektivnom naukom o čoveku, sveli ljudsko
biće na prostu rezultantu aktuelnih društvenih draži, a čoveka fiksirali za sadašnjost
koju on samo mehanički reprodukuje. Na ideološkom i političkom planu, bihevioristička
teorija je izvanredno sredstvo manipulisanja ljudskim ponašanjem, metod vladanja koji
može da izazove bilo koju, naravno, za vlast poželjnu konstantu ponašanja.”49
Interakcionalizam je pravac socijalnepsihologije koji je najviše zastupljen u savre-
menoj američkoj sociologiji. Neki autori izjednačavaju ovaj pravac sa fenomenalizmom zbog
naglašavanja važnosti subjektivne interpretacije društvene stvarnosti.50 Interakcionalizam i bihe-
viorizam su isti pravac, koji se u zavisnosti od interpretacija naziva jednim ili drugim imenom.
Osim toga, tradicionalna podela socioloških pravaca i škola pod biheviorizmom prezentira osnovne
postavke interakcionalizma, a savremenije podele navode simbolički interakcionalizam. Prezentacija
ovog pravca, koja sledi, nadovezuje se na biheviorizam.
Za interakcionaliste društvo je sistem individualnih interakcija. Socijalna interakcija zasnova-
na je na simboličkoj komunikaciji i specifičnostima međusobnog uticaja svojstvenog socijalizovanim
pojedincima. Za neke predstavnike socijalna iterakcija obuhvata i interakciju pojedinca sa samim
sobom, jer 'dok god postoji interakcija sa samim sobom – kao socijalnim objektom – smatra se
da je akter angažovan u socijalnoj interakciji.'
Za interakcionaliste, ljudsko ponašanje, misao i iskustvo su, pre svega, društveni, jer su rezultat
uzajamnog delovanja. To delovanje, tj. uzajamnost, ostvaruje se preko simbola. Najvažniji simboli
sadržani su u jeziku. Simboli sadrže određena značenja o predmetima i događajima koja su akterima
jasna, zbog čega je isključena mogućnost različitih značenja jednog simbola. Primera radi,51 simbol
'sto' je jasan nezavisno od toga da li je napravljen od drveta, gvožđa ili trske, ili da li se koristi za
sedenje, stajanje, ogrev, oružje i drugo.
Simboli omogućavaju osmišljenu interakciju pojedinaca sa društvenom i prirodnom sredi-
nom. Simboli su delo ljudi i označavaju način na koji pojedinci doživljavaju neki predmet ili događaj
i ne obuhvataju unutrašnju prirodu tog predmeta ili događaja. Interakcionalisti smatraju da ljudsko
društvo i međusobna povezanost pojedinaca nisu mogući bez simbola zato što čovek ne posedu-
je instikte kojima bi bio 'automatski programiran' da reaguje na određene situacije. Za pojedinca i
društvo kao celinu, od egzistencijane je važnosti konstrisanje sveta simbola i njihovih značenja.
Društveni sistemi funkcionišu samo onda kad su pripadnicima tih sistema simboli zajednički.
Međutim, 'zajednički simboli osiguravaju samo sredstva pomoću kojih se postiže interakcija. Da bi se
interakcija odvijala, svaka osoba koja je u nju uključena mora interpretirati značenja i namere drugih.
To je omogućeno postojanjem zajedničkih simbola'52, ali se postiže procesom 'preuzimanja uloga'.
Prilikom preuzimanja uloge pojedinac pruzima ulogu drugog pojedinca kako bi razumeo namere i
značenje drugog. To znači da su ljudske interakcije stalan proces u kome svako preuzima ulogu
drugoga.
U procesu preuzimanja uloge akter razvija saznanje o svom 'ja' na način da postane sam sebi
objekt posmatranja. To se postiže sposobnošću preuzimanja uloge drugoga jer saznanje o sebi nije
urođeno nego se stiče od detinjstva. Razlikuju se dve faze53 razvoja pojma o sebi:
a. faza igre, u kojoj dete igra uloge koje nisu njegove, i
b. sportskih igara, u kojoj dete sebe posmatra kroz uloge drugih, tj. sebe vidi sa kole-
49 Radenović P., OPŠTA SOCIOLOGIJA, op. cit., str. 124, iz: M. Jaroševski, “Psihologija u XX stoleću”,
Svjetlost, Sarajevo, 1976, str. 183217.
50 Haralambos M., UVOD U SOCIOLOGIJU, Globus, Zagreb, 1980, str. 516.
51 Prema: Haralambos. M., op. cit., str. 517.
52 Haralambos. M., op. cit., str. 517.
53 Prema: Mead G. H.
74
Untitled-1.indd 74 3/24/2014 6:57:47 PM

ktivnog shvatanja drugih učesnika igre; razvijenje svesti o sebi je egzistencijalni uslov.
Za interakcionaliste pojedinac i društvo su međusobno uslovljeni, jer pojednac može postati
ljudsko biće samo u društvenom okviru. Putem zajedničkih simbola koji omogućavaju komunikac-
iju, procesi očovečenja pojedinca i funkcionisanje društva ne bi bili mogući. Osnov ljudskosti i
društvenosti nalazi se u sistemu simbola koji životu daju smisao i značenje.
Najčešće zamerke interakcionalizmu odnose se na činjenicu da je zanemaren istorijski i
društveni okvir u interakcijama. Interakcionalisti ukazuju na slobodu ljudskog delovanja kao važan
princip i istovremeno umanjuju važnost svega što bi tu slobodu moglo sputati. U toj okolnosti je i
odgovor na pitanje zašto interakcionalisti nisu uspeli da objasne 'zašto se ljudi dosledno odlučuju
da postupaju na zadani način u određenim situacijama, umesto na sve druge načine na koje bi
mogli postupati.'54
Nedostaci interakcionalizma proizilaze iz okolnosti da je u pitanju izrazito američka teorija
koja proizilazi iz poznatih američkih ideala: slobode, nesputanosti i individualnosti, što je slika
koju o sebi ima sama Amerika.55 U evropskim društvima društvena svest je izgrađena na tradicijama
vlasti, pa je to razlog što Evropa nije srazmerno Americi razvila interakcionalističku teoriju.
3.2.11. TEORIJE MASA

Osnivač kolektivnopsihološke teorije je Vilhelm
Vunt56. Oslanjajući se na teoriju57 psihologije naroda,
formuliše stav da je svest pojedinaca rezultat duha ce-
line, a duh celine realan duh naroda.
U objektivnom svetu egzistiraju dva potpuno od-
vojena područja: fizičko – telesno i psihičko – duhovno.
Na svako od ova dva područja deluju nezavisni uzročni
lanci, tako da fizičko uvek izaziva fizičke pojave, a
analogna je primena na duhovno područje. Na uzročne lance deluju nezavisne svojstve-
ne zakonitosti. Kako su ova dva područja nezavisna u svom nastanku i egzistenciji, nema
ničeg zajedničkog među njima, osim paralelizma njihovog postojanja. Vunt zato analizira
samo psihičke aspekte društvenih pojava: veru, jezik, mitove i običaje i, umesto socio-
logije, naziva ovu disciplinu psihologijom naroda. Po Vuntu narodni duh je funkcionalna
međuzavisnost pojedinaca kao pripadnika određenih društvenih grupa, prema tome psihičke
osobine čoveka nije moguće posmatrati nezavisno od društvene celine kojoj čovek pri-
pada.
Kolektivno-psihološkim teorijama pripada i italijanska58kriminološka škola. Baveći
se psihologijom i kriminologijom masa, isticali su da je glavni problem kriminala neracio-
nalno ponašanje pojedinaca i društvenih grupa, kao i emocionalna podložnost i sugestija
kod masa. Po njima mase su uvek plen demagoga i sopstvenih instinkata. Sigele definiše
mase kao više ili manje slučajna udruživanja pojedinaca čije su osnovne karakteristike
snažna impulsivnost i nasilje. Mase su prvi i najniži oblik društvenog povezivanja, pa
��
Skidmor W., prema: Haralambas M., op. cit., str. 523.
55 Shaskolasky l., ibid., str. 524.
56 Vilhelm Vunt (18241903), nemački psiholog
57 Mišljenja Lazarusa i Štajnthala
58 Enriko Feri i Šipio Sigele.
75
Untitled-1.indd 75 3/24/2014 6:57:47 PM

su tako varvari bili samo velika masa u antici, a radnička klasa velika masa svoga vremena.
Nasuprot masama, sekte su trajno povezivanje pripadnika na osnovu zajedničkih ideala
i verovanja.
Istaknut predstavnik kolektivnopsiholoških teorija je Gistav Le Bon. Ostavio obiman

rad za sobom, koga karakterišu stavovi o socijalnim evolucijama, revolucijama i ponašanju
gomile. Istoriju ljudskog društva, Le Bon definiše “nacionalnim karakterom”. Nacionalni
karakter je „duša” jedne rase kao skup moralnih i intelektualnih nacionalnih crta i određu-
jući je faktor razvoja jedne civilizacije. Duh jedne rase formira se pod uticajem predaka,
zbog čega „jedan narod daleko više vode njegovi mrtvi nego živi članovi i njegovi mrtvi
čine temelj rase”.
Rase se međusobno razlikuju po superiornosti, pa su tako indoevropski narodi najviše
rase, prosečne rase su mongolski narodi, a najniža rasa su crni narodi. Istorija je “psihološko
konstituisanje rase”. Rase nastaju i nestaju. U tom procesu opstaju one koje imaju izražen
nacionalni duh. Nacionalni duh nosi elita jednog naroda. Prava elita je ona koja dovodi
do postepenih promena u istoriji svog naroda, formulisanjem ideja koje narod vremenom
prihvata kao svoj vlastiti duh. Revolucionarne promene su delo fanatika. “Na poziv Petra
Isposnika milioni ljudi su nagrnuli protiv Istoka; reči jednog entuzijaste koji halucinira, ka-
kav je bio Muhamed, stvorile su jednu silu sposobnu da pokori ceo grčkorimski svet; jedan
opskurni kaluđer kakav je bio Luter, okupao je Evropu krvlju; glas jednog Galileja ili Njutna
nikada neće odjeknuti u masama. Genijalni izumitelji požuruju hod civilizacije. Fanatici i
oni koji haluciniraju stvaraju istoriju.” 59
Le Bon je ljudsku misao video kao glavnu pokretačku snagu društvenog razvitka.
Ljudska misao uvek prethodi društvenim zbivanjima. Buduće vreme, kao vreme koje do-
lazi, jeste vreme masa zbog porasta broja stanovnika, porasta broja gradova, proširivanja
izbornog prava, poboljšanja saobraćaja i drugih sredstava komunikacije. Mase ��
se stvara-
ju u uslovima povećane koncentracije stanovnika na malom prostoru, što je jedno od
obeležja savremenog sveta. Za razliku od prošlih vremena, gde je intelektualna aristokratija
kao malobrojna bila pokretačka snaga, današnje vreme je period ofanzive masa. Po Le
Bonu: „... iščezavanje svesne ličnosti, predominantnost nesvesne ličnosti,okretanje prema
sugestiji i prijemčivosti osećanja i ideja u identičnom pravcu, tendenciju da se neposredno
pretvore sugerisane ideje u delanje; sve su ovo glavne karakteristike pojedinaca, koji čine
deo gomile. On više nije ono što je bio, već postaje automat kojim je prestala da upravlja
njegova sopstvena volja”.60
Masa je organizovana društvena tvorevina u kojoj se oblikuje kolektivna svest, a
gubi pojedinačna. Osnovne karakteristike mase su: kolektivna svest, duhovno jedinstvo i
ponašanje pripadnika mase na osnovu osećanja i mišljenja formiranih pod dejstvom duho-
vnog jedinstva i kolektivne svesti. Kolektivna svest nije prost zbir pojedinačnih svesti, već
nova vrsta svesti nastala kao posledica međusobnog udruživanja pojedinaca u masu. Kako
se u masi uprosečuju pojedinci, masa nije sposobna za visokoumne delatnosti.
Masa je iracionalna i nesvesna grupa ljudi kojom upravlja vođa mase. Vođa je,
59 Gistav Le Bon, PSIHOLOŠKI ZAKONI EVOLUCIJE NARODA, prema: Radenović P., op. cit., str.
126128.
60 Ibid., str. 125.
76
Untitled-1.indd 76 3/24/2014 6:57:47 PM

po pravilu, lider koji bi mogao da manipuliše masom. Najpogodniji za vođu su oni lideri
koji dobro poznaju psihologiju masa i koji računaju na njenu lakovernost, razdražljivost i
podložnost sugestiji. Takve vođe bi mogle da usmeravaju energiju masa u pravcu delatnosti
korisnih za opšte blagostanje. Nasuprot dobrih vođa, loši su oni lideri koji imaju za cilj na-
metanje svoje volje različitim mehanizmima, zbog čega masa, nesvesno imitirajući, prihvata
tu volju kao svoju. Loš vođa, uz svoju volju nameće i sopstvenu kontrolu, preko bogatstva,
položaja i privilegija.
Jedno od obeležja savremenog društva je i predvođenje masa, liderstvo. Kako masom
dominiraju emocije, intelektualna elita se ograničava i društvom vlada (teroriše) pro-
sečnost. Le Bon je pesimista u pogledu budućnosti čovečanstva. Kako su mase u porastu
one porodukuju prosečnost, gubi se vremenom intelektualna elita, a ljudska civilizacija
se približava rasulu i propadanju. Neke Le Bonove teze, uticale su na Frojdovu grup-
nu psihologiju. Kolektivnopsihološka teorija sadrži mnoga preterivanja i isključivosti.
Međutim, nije zanemarljiv njihov doprinos sagledavanju “masa” kao pokretačkih snaga
razvoja društva.
3.2.12. FUNKCIONALIZAM
Funkcionalizam je savremeni opšti teorijskometodološki pravac.
Osnovno polazište funkcionalizma je društvo kao sistem koga čine
međusobno povezani delovi. Ovako pojednostavljeno pojmovno određenje ne obuhvata svu
složenost i kompleksnost ovog pravca, koji je gigantski rezime celokupnog građanskog
smera sociologije. Funkcionalizam je dominirao savremenom sociologijom do 60ih godina
prošlog veka, da bi pod uticajem kritike i novih pravaca bio potisnut.
Funkcionalizam su uslovile dve teorijske okolnosti. Prvo, eksplozivan razvoj biolo-
gije i njen uticaj na društvene nauke, koji se ogleda u pojavi etnografije i u genezi nastanka
sociologije kao nauke. Drugo, nastanak i razvoj socijalne antropologije61kao sistematičan
način izučavanja društvenih pojava, pre svega primitivnih zajednica. Nezadovoljni do tada
površnim tumačenjima i opisima arhajskih društava, antropolozi su nastojali da objasne
društvene pojave međusobnom povezanošću društvenih pojava i ustanova. Uočili su da su
arhajska društva čvrsto integrisana, bez ozbiljnih društvenih konkflikata, da funkcionišu
kao celine i da su običaji, u vidu obreda, značajan faktor integracije.
Biologizam i antropološki funkcionaliozam su tako omogućili teorijsku i
metodološku osnovu za nastanak funkcionalizma. Međutim, prisutne razlike u određivanju
predmeta ovog pravca:
1. šire shvatanje, po kome se društvene pojave objašnjavaju drugim društvenim
pojavama, ali su društvene pojave „funkcionalne, tj. zavisno povezane”;
2. uže shvatanje, po kome su društvene pojave funkcije čovekovih potreba;
1. strukturalno shvatanje društvenih funkcija, kao analiza elemenata struktu-
re društva sa analizom funkcija tih elemenata.
Dominantna ideja klasičnog funkcionalizma je zaštita postojećeg društvenog stanja.
Tada se istaknuta revolucionarna načela narodnog suvereniteta i jednakosti nisu ukla-
61 Redklif Brauna, Malinovskog i Boasa.
77
Untitled-1.indd 77 3/24/2014 6:57:48 PM

pala u kapitalistički model upravljanja društvom. Bila je potrebna društvena teorija koja
bi društvene suprotnosti objasnila argumentima koji za svoju posledicu ne bi imali raspad
sistema, već njegovo učvršćenje na novim osnovama.
Tumačenje društvene anomije, kao društvenog stanja punog konflikata zbog odsustva
odgovarajućih oblika društvene kontrole, jedno je od teza funkcionalizma. Društvene proti-
vurečnosti nemaju svoj izvor u materijalnom delu, već u normativnom, pa je zato neophodno
prisustvo društvenog autoriteta koga će svi poštovati. „Fundamentalna tema uvek je ista:
čovekovi apetiti su nezajažljivi; ako se ne stvori autoritet koji će ograničiti njihove želje, koji
će ih disciplinovati, ljudi će večito biti nezadovoljni. Jer oni će uvek želeti da dobiju više nego
što mogu.”62
Osnovni problem je kako ljude ubediti u nužnost autoriteta, i kojim mehanizmima
volju autoriteta ugraditi u svest ljudi, tako da je oni prihvataju kao svoju. Funkcionalizam
“otkriva” te mehanizme, ističući socijalizaciju kao proces i okvir tog ugrađivanja. Osnovno
sredstvo socijalizacije je vaspitanje, putem koga se pojedinac od detinjstva uči poštovanju
autoriteta, postajući kasnije lojalan član društva i disciplinovano prihvatajući zahteve auto-
riteta. Društvo je posebno socijalno biće, koje oblikuje pojedinačna shvatanja i želje.
Osnovne postavke funkcionalizma su:
1. svaka društvena pojava povezana je sa drugim pojavama, pa se ispitivanje
jedne pojave mora sagledati kroz međusobnu povezanost i uslovljenost sa drugim
društvenim pojavama;
1. svaka društvena pojava ima svoju ulogu u društvu, koja se ispoljava kao njena
funkcija koju obavlja unutar celine društva;
2. funkcija društvene pojave je uvek pozitivna u odnosu na društvo kao celinu, tj.
osnovni smisao i cilj društvenih pojava je održavanje celine, a pojava taj cilj ost-
varuje svojom funkcijom;
3. funkcija društvene pojave ispoljava se kroz društvenu ulogu te pojave u funkcio-
nisanju društva;
4. sociologija mora da utvrđuje imperativne funkcije društvenih pojava kako bi se
očuvala bazična struktura društva.
Osnovu sociološkog ispitivanja društva čini „socijalni sistem”. Sastavljen je iz delova,
međusobno skladno povezanih, od kojih svaki obavlja pozitivnu ulogu u sistemu. Samo
postojanje jednog socijalnog elementa dokaz je njegove pozitivne uloge za ceo sistem. U
sistemu nisu moguće radikalne promene, jer to protivureči smislu samog društvenog si-
stema, ali mnogobrojne kvantitativne promene doprinose poboljšanju sistema. Ukoliko se
uoči prisustvo elemenata sa negativnim dejstvom na celinu, u pitanju su devijacije, tj. de-
formacije kao patološki izuzeci. Svaki sistem ima razrađen sistem odbrane od devijacija
koji automatski uspostavlja društvenu ravnotežu – ekvilibrijum.
Funkcionisanja društva kao usklađenog sistema odvija se u uslovima delovanja
mnoštva različitih delova sa različitim ulogama i njima svojstvenim funkcijama. Na pitanje:
kako je moguće da tolika različitost proizvodi usklađenost, funkcionalizam pruža dva
odgovora:
62 Dirkem, prema SOCIOLOŠKOM LEKSIKONU, str. 189.
78
Untitled-1.indd 78 3/24/2014 6:57:48 PM

1. Uspostavlja se sistem apsolutnog prioriteta celine nad delovima. Sistem je
sve, čovek je ništa. Taj apsolutizam tumači se činjenicom da ono što je dobro
za sistem, automatski je dobro i za sve njegove delove.2.
2. Zahtevi sistema integrišu se u pojedinačne zahteve “ulivanjem u svest”
pojedinaca. Svaki sistem funkcioniše na bazi određenog sistema vrednosti,
moralnih i pravnih normi. Saglasnost pojedinačnih volja u preuzimanju si-
stemskih vrednosti je integrativni momenat socijalne usklađenosti.
Osnov skladnog funkcionisanja društva kao celine postiže se socijalizacijom el-
emenata sistema. Socijalizacija se realizuje od rođenja, prvo vaspitanjem u porodici, a
zatim društvenim obrazovanjem. Čovek rođenjem postaje sirov materijal za društveno
obrađivanje, koga sistem vaspitanjem i obrazovanjem oblikuje prema postojećim vrednos-
tima i normama. Osnovni cilj socijalizacije je da pojedinac sistemske norme i vrednosti
prihvati kao svoje.
Talkot Parsons (1902 – 1979), američki sociolog, svojim funkcionalnim učenjem
izvršio je ogroman uticaj63 na ukupan razvoj i orijentaciju sociologije u svetu posle
Drugog svetskog rata. Parsons je prvo studirao prirodne nauke u SAD, da bi diplomirao na
društvenim naukama u Nemačkoj i stekao doktorat iz sociologije na temu Pojam kapitalizma
na Hajdelberškom univerzitetu. Pred početak Drugog svetskog rata vraća se u Ameriku i
postaje profesor sociologije na Hardvard univerzitetu.
Parsons definiše sociologiju kao nauku koja proučava socijalnu akciju uobličenu u or-
ganizovan društveni sistem. Sociologija primenom analitičkog metoda utvrđuje pravilnosti
društvenog delovanja u društvenim sistemima, čime negira status sociologije kao duhov-
ne nauke. Osnovni pojmovi Parsonsove sociologije su: društveno delovanje i društveni
sistem. U formulisanju funkcionalističkih stavova društvenog delovanja i društvene akci-
je, Parsons se nadovezao na ključne stavove Dirkemove “kolektivne svesti”, Veberovog
određenja društvenih normi i vrednosti i Frojdovog super-ega.
Parsons društveno delovanje shvata u funkciji harmoničnog društva na bazi jedinstve-
nih normi i vrednosti sadržanih u pravu, moralu i religiji. Društveno delovanje ostvaruje se
po Parsonsu u društvenim pojavama, a njihov skup čini društveni sistem. Društveni sistem
delovanja sadrži četiri podsistema:
• prilagođavanje tj. adaptacija pojedinaca odnosima društva i spoljne sred-
ine (čovek kao biološko biće);
• ostvarivanje ciljeva kao motiv društvenog delovanja, uključujući svesno
delovanje njegovih učesnika (čovek kao svesno biće);
• društvenu kontrolu, u cilju sprečavanja devijantnih, patoloških ponašanja
(društveni sistem);
• motivaciju kao pokretačku snagu koja proističe iz normi i vrednosti (kultu-
ra); iz navedenih podsistema proizilaze organizam, ličnost, društveni sistem
i kultura kao osnovne dimenzije društvenog delovanja.
Sociologija se bavi samo društvenim sistemom kao aspektom svih dimenzija
društvenog delovanja. Društveni sistem je homeostatički mehanizam, koji ima sposobnost
63 Prema nekim istraživanjima Parsons je i najviše citiran sociolog poslednjih decenija.
79
Untitled-1.indd 79 3/24/2014 6:57:48 PM

vraćanja u ravnotežu nezavisno od mogućih patoloških pojava koje su samo izuzetak.
Osim tog svojstva, društveni sistem sadrži nužne elemente svog funkcionisanja, a to su:
jezik, srodstvo, religija i tehnologija. Religija omogućava najveću satisfakciju, ali i
najveću kaznu u slučaju nefunkcionalnog ponašanja. Religija ima značajnu funkciju kod
socijalizacije.
Parsons ukazuje na tri oblika društvenog kretanja: primitivno društvo, prelazno
društvo (nastaje pojavom pisma) i razvijeno društvo (nastaje pojavom formalne demokra-
tije i pravosuđa).
Društva raspolažu različitom sposobnošću adaptiranja, zbog čega jedna društva ne-
staju a druga se održavaju. Društva koja opstaju to postižu povećavanjem sposobnosti
adaptiranja putem specijalizacije i podele funkcija.
Robert Merton je pored Parsonsa drugi elitni predstavnik funkcionalizma. Mertonov
doprinos funkcionalizmu je razrađivanje kategorija funkcija i disfunkcija. Proučavao
je latentne (nesvesne) funkcije i dejstvo društvenih ustanova. Značajan je i onaj deo
Mertonovog učenja u kome formuliše tri osnovna postulata funkcionalizma.
1. Postulat funkcionalnog jedinstva društva
2. Postulat univerzalne funkcionalnosti
3. Postulat funkcionalne neophodnosti 64
Postulat funkcionalnog jedinstva društva sadrži određenje svih društvenih pojava,
ponašanja, ustanova i verovanja, kao funkcije celokupnog društva. Svim društvima je svoj-
stvena integracija njegovih delova, a delovi i postoje samo postojanjem celine društva.
Postulat univerzalne funkcionalnosti utvrđuje pozitivno dejstvo svih funkcija u od-
nosu na sistem kao celinu. „U ekstremnim formulacijama toga stava ide se tako daleko da
se tvrdi da nijedna društvena pojava ne može biti preživela jer uvek obavlja neku društvenu
pozitivnu funkciju, makar to bila samo ta da se ne remete postojeće navike. Navešćemo je-
dan banalan primer: dugmad na rukavima muške košulje danas služe „funkciji” održavanja
navika, običaja i tradicija, jer se ljudi osećaju udobnije kad su svesni da postoji kontinuitet
kojem se oni pridružuju.” 65
Postulat funkcionalne neophodnosti ispoljava se kroz dve varijante. Prema prvoj, sve
društvene pojave nužne su za opstanak društva i, prema drugoj, funkcije društvenih
pojava neophodne su za opstanak društva.
Kritika funkcionalizma naročito ukazuje na nedostatke klasičnog funkcionalizma:
preterani organicizam, funkcionalno jedinstvo društva, funkcija kao pozitivni dopri-
nos održavanju sistema, nužnost postojećih ustanova, odsustvo istorijske metode, model
bezkonfliktnog društva, statički društveni ekvilibrijum, odvajanje normativnog od faktičkog
i materijalnog, jednostrano tumačenje institucija društvene kontrole, apstrahovanje su-
protstavljenih slojeva i delovanja vladajućeg elitnog sloja, i drugo.
Kritika je dovela do korekcija funkcionalizma. Revidirana su shvatanja o: prome-
nama unutar sistema, kao promene sistema – celine zbog spoljnih faktora, adaptacije i
unutrašnjeg diferenciranja samog društvenog organizma i društvenog ekvilibrijuma, u kon-
64 Prema Flere Marjanović, UVOD U SOCIOLOGIJU, op. cit., str. 93 95.

65 Ibid., str. 93.
80
Untitled-1.indd 80 3/24/2014 6:57:49 PM

cept dinamičkog ekvilibrijuma kao dinamičke ravnoteže izvesnih promena u sistemu.
Kritika se takođe zadržala na onom delu funkcionalističke teorije koji ističe da je
sveobuhvatna opšta teorija o društvu. Iz te kritike proizašao je zahtev za formulisanjem
generalne društvene teorije koja bi trebalo da bude spoj funkcionalizma i marksizma.
''Jer društvo je složenije od bilo kog modela, otuda obe teorije predstavljaju samo parcijalne
vizije, dva lica Janusove glave, dva vida realnosti... Marksizam i funkcionalizam nisu teori-
jski nespojivi, već međusobno komplementarni u okviru šireg teorijskog okvira.Jedan model
može da služi za proučavanje stabilizacije i kooperacije, drugi za sukobe i promene.” 66
Značaj funkcionalizma prevazilazi okvire sociološke škole. Funkcionalna orijent-
acija nije ograničena samo na sociologiju i društvene nauke jer “svoje poreklo pruža veoma
daleko unazad”. U traganju za odgovorom na pitanje: Ko je bio prvi funkcionalist?, Gud67
odgovara da je ta osoba bila najverovatnije “prvi čovek koji je ikada sistematično i objek-
tivno razmišljao o ljudskom društvu.”68
3.2.13. FENOMENALIZAM I STRUKTURALIZAM

Fenomenalizam je savremen teorijski pravac nastao u
Nemačkoj, pod uticajem iste filozofske69 orijentacije. Osnovna
teza fenomenologije je da svest stvara stvarnost. Primarno
je ono značenje društvenih pojava koje mu daje subjekt.
Isticanjem subjekta i njegovog doživljaja društva, ovaj pravac
pripada grupi subjektivističkih pravaca.
Za razliku od materije, čovek raspolaže mislima, osećajima
i svešću o svom postojanju. Čovekovi postupci su osmišljeni
definisanjem situacija u kojima se nalazi, pa zato njegovo ponašanje nije reakcija na spo-
ljne nadražaje nego delovanje. U interakciji sa drugim ljudima čovek formuliše vlastita
značnja i konstruiše vlastitu stvarnost i u skladu s tim upravlja sopstvenim delovan-
jem. Kako delovanje nastaje iz subjektivnih značenja dužnost sociologije je da otkrije ta
značenja kako bi se razumelo delovanje.70
Društvo i pojave u njemu postoje samo kroz saznanje subjekta o njima. Posebno je
značajno ispitivanje psihičkih procesa u pojedincu jer su oni izvor i podloga društvenog sa-
znanja. Da bi se razumelo društvo, potrebno je prethodno razumeti svest. Sociologija bi
trebalo da bude „opšta teorija značenja”, sa zadatkom da objasni odnos između delovanja,
aktera i situacija, i to:
1. kako pojedinac bira jedno od više mogućih značenja;
2. kako pojedinci međusobno dele značenja i povezuju ih;
3. kako dolazi do njihovog zajedničkog delovanja.

��
Goode W., EXSPLORATIONS IN SOCIAL THEORY, Oxford University Press, New York, 1973, str. 66.
68 Gvojic Lj., FUNKCIONALIZAM ROBERTA K. MERTONA, “Viktor i Danijela”, Beograd, 1991, str. 1.
69 Huserla, Sartra, Šelera, Hajdegera, Fondera i Pontija.
70 Prema: Haralambos M., op. cit., str. 32-33.
81
Untitled-1.indd 81 3/24/2014 6:57:49 PM

Pružanje relevantnih odgovora na postavljena pitanja, nužno dovodi do: analize sva-
kodnevnog života, zdravorazumskog značenja, kao socioloških pretpostavki, i govora kao
posebno značajnog područja za shvatanje značenja. Fenomenološka istraživanja najčešće se
sastoje u tome da se tumačenjem ili intuicijom shvati značenje jednog ponašanja, kulture
ili sistema simbola. Fenomenolozi pokušavaju da suštinu društvene pojave otkriju u nje-
nom pojedinačnom značenju, koristeći pri tom eksperimente i analizu činjenica.
Prožet humanizmom, fenomenalizam je doprineo zaštiti sociologije od mehanicizma,
ali isticanjem razumevanja kao osnovnog zadatka sociologije, fenomenalizam predstavlja
savremenu varijantu pozitivizma i ne pruža teorijske mogućnosti značajnijeg sociološkog
istraživanja.
Strukturalizam spada u red savremenih teorijskih i metodoloških pravaca u sociolo-
giji. “Ipak, može se reći da je kod pojma sistema naglasak na celovitosti i koheziji neke
pojave, dok se u vezi sa pojmom strukture misli prvenstveno na elemente koji je sačinjavaju.
Inače, za oba pojma podjednako važi da je reč o čovekovoj percepciji određenih pojava u
stvarnosti i da pomoću tih kategorija on nastoji da objasni određene procese koji se odvijaju
u stvarnosti, te iz mnoštva tih pojava i procesa izdvaja neke i povezuje ih u smisaonu celinu
koja važi u odnosu na neke spoljne i granične uslove. U meri u kojoj je čovekova precepcija
tačnija, sistem – struktura postoji ne samo u čovekovoj percepciji, već i u objektivnoj
stvarnosti..”71
Prisutna su dva shvatanja strukture.72 Prvo, mehanicističko, koje apstrahuje društveno
kretanje. Ima shvatanja da je marksistička sociologija u delu o društvenoj bazi i nadgradnji
društva primer ovakvog shvatanja društva. Drugo, organicističko shvatanje društva, kod
koga se struktura društva povezuje sa funkcijama. Primeri ovakvog shvatanja mogu se naći
od Konta, preko Dirkema i Spensera, do savremenog funkcionalizma.
Shvatanjem strukture društva kao objektivnih, ekonomkih uslova, i čovekove pra-
kse kao subjektivnog uslova, struktura dobija puno značenje.73
Klod Levi Stros74, elitni predstavnik strukturalizma, ukazuje da je lingvistika, u teo-
rijskom i metodološkom pogledu, uzorna nauka za sve druge nauke. Bliska matematici,
lingvistika se koristi matematičkim metodama i načinom mišljenja. Takva metodologi-
ja omogućava otkrivanje kodova i strukturalnih odnosa među elementima strukture,
apstrahujući značenja samih elementa. Kako su sve društvene pojave modelirane prema
jeziku, lingvistika je izuzetno značajna za sociologiju. Stros je mišljenja da je lingvistika
svoj najveći domet dostigla u sociologiji.
Po strukturalizmu, u osnovi društvenih pojava su nesvesni odnosi među pojedin-
cima, koji se odvijaju nezavisno od njihove svesti o njima. Sociologija ima zadatak
da uoči dubinske strukture pojava, nasuprot elementima (ponašanja, društvene poja-
ve i dr), normama i kalupima određenih društvenih formi. Sva društva funkcionišu
po istovetnim pravilnostima i zakonitostima, pa su promene samo primene nekih od
večitih pravilnosti, a ne kretanje društva. Društvo je geometrijski intelektualni pore-
��
Flere Marjanović, UVOD U SOCIOLOGIJU, op. cit.
72 Prema: ibid., str. 97 98.
73 Lefevr je mišljenja da je ovakvo shvatanje dosledno sprovedeno kod Marksa.
74 Naznačajniji radovi: “Tužni tropi”, “Strukturalna antropologija” i “Mitologija”.
82
Untitled-1.indd 82 3/24/2014 6:57:49 PM

dak, sastavljen od osnovnih elemenata koji se nalaze u binarnom rasporedu (opozicija
i korelacija). Kretanje društva je samo drugačiji raspored elemenata u okviru ogra-
ničenog niza kombinacija. Jednoj strukturi može da prethodi samo struktura. Osnovni
odnosi među pojavama izražavaju se kao strukture koje su trajne, koje nastaju stihij-
ski, nezavisno od volje i svesnog delovanja ljudi.
Fuko je najekstremnije zanemario svesni činilac u nastanku društvenih pojava. Čovek
nije subjekt, nego se ima proučavati kao i sve druge pojave, bez ikakve „ontološke pri-
vilegije”. Negiranje čoveka kao subjekta, za Fukoa je teorijski princip prvog reda, zbog čega
ga smatraju teorijskim antihumanistom koji je “ubio čoveka”.
Mada strukturalizam nije do kraja razrađen, doprineo je u tumačenju društva otkri-
vanjem strukturne konstante kao nepromenljive celine. Univerzalnost strukturne celine
nalazi se u području ljudskog duha. Ljudski duh je zapravo prava suština stvarnosti.
Pojavni oblici života samo su površinske manifestacije večitog duha. Analizirajući poreklo
nastanka strukturalizma, uvideće se da je: „Izvor strukturalizma (je) razočarenje u teoriju,
u nemoć apstraktnog humanizma. Procvat egzistencijalizma, ideje čoveka i slobode, desio
se nakon Drugog svetskog rata.Preokupacija „subjektom” zanela je čitavu jednu generaciju
koja je u toku okupacije svoje osećanje dostojanstva mogla izraziti samo kroz negaciju i
revolt. To nije bila samo jedna filozofija, ona je odgovarala iskustvu koje je doživeo veliki
broj mladih ljudi. Ali, kada je trebalo graditi novo, filozofija egzistencije je pokazala svoju
nemoć u društvenim naukama, svoju teorijsku i praktičnu jalovost.” 75
Strukturalističko tumačenje društva teži objektiviziranju društvenih odnosa, nasuprot
subjektivističkim tumačenjima. Objektivnost jedne nauke u velikoj meri doprinosi njenom
ugledu, pa bi sociologija mogla da bude u ravni sa prirodnim naukama. Međutim, „struk-
turalizam je izraz jednog realnog toka, gubljenja individualnosti, obezličenja ličnosti
koje se zbiva u neokapitalizmu. Ljudski subjektivitet postaje danas subverzivna snaga:
svojim potrebama, aspiracijama, prekoračuje granice postojećeg sistema, ruši ih.76
3.3. MARKSISTIČKA SOCIOLOGIJA
3.3.1. MARKSIZAM
Marksistička sociologija je skup teorijskih i metodoloških
postavki tumačenja društva i društvenih pojava. Osnove
��
ove so-
ciologije postavili su Karl Marks i Fridrih Engels. Kako su i
sami naglasili, oni nisu razvili potpun sociološki sistem, sličan
Kontovom sistemu građanske sociologije. Klasici marksizma
ograničili su se pre svega na proučavanje onih pojava koje su
imale praktičan značaj za klasnu borbu proletarijata druge polo-
vine XIX veka. Proučavanjem tadašnjih društvenih odnosa i pojava,
pružili su značajne doprinose naučnog shvatanja razvoja društva.
75 Pečujlić M., iz SOCIOLOŠKOG LEKSIKONA, op. cit., str. 677.

76 Ibid.
83
Untitled-1.indd 83 3/24/2014 6:57:50 PM

Uočivši ekonomske odnose kapitalističkog društva kao osnovu društvenih
protivurečnosti, klasici su pružili solidnu osnovu za izgradnju potpunog sociološkog siste-
ma, koji se, nažalost, ni do danas nije oformio. U teorijskom pogledu, bazu ovog učenja je
predstavljala selektivna razrada i kritika klasične nemačke idealističke filozofije, engle-
ske klasične političke ekonomije i učenje francuskih socijalutopista. U metodološkom
pogledu, izgradili su istorijski materijalizam kao specifičan metod sociološkog izučavanja
društvenih pojava, u osnovi koga su materijalizam i istorijsko sagledavanje društvenog
kretanja. Osnovne postavke marksističke sociologije sadržane su u Marksovim te-
zama: “U društvenoj proizvodnji svoga života ljudi stupaju u određene nužne odnose,
nezavisne od njihove volje, odnose proizvodnje, koji odgovaraju određenom stupnju razvi-
tka njihovih materijalnih snaga. Celokupnost tih odnosa proizvodnje sačinjava ekonomsku
strukturu društva realnu osnovu, na kojoj se diže politička i pravna nadgradnja i kojoj
odgovaraju određeni oblici društvene svesti. Način proizvodnje materijalnog života uslo-
vljava proces socijalnog, političkog i duhovnog života uopšte.
Ne određuje svest ljudi njihovo biće, već obrnuto, njihovo društveno biće određuje
njihovu svest. Na izvesnom stupnju svoga razvitka dolaze materijalne proizvodne snage
društva u protivrečje s postojećim odnosima proizvodnje ili, što je samo pravni izraz za to, s
odnosima svojine u čijem su se okviru dotle kretale. Iz oblika razvijanja proizvodnih snaga
ti se odnosi pretvaraju u njihove okove. Tada nastupa epoha socijalne revolucije.
S promenom ekonomske osnove obavlja se sporije ili brže prevrat čitave ogromne
nadgradnje. Pri posmatranju ovakvih prevrata mora se uvek razlikovati materijalni prevrat
u ekonomskim uslovima proizvodnje, koji se može konstatovati s tačnošću fizičkih nauka,
od pravnih, političkih, religijskih, umetničkih ili filozofskih, ukratko, od ideoloških oblika
u kojima ljudi postaju svesni tog sukoba i borbom ga rešavaju. Kao što nekog pojedinca
ne ocenjujemo po onome šta on o sebi misli da jeste, ni o ovakvoj prevratnoj epohi ne
možemo stvoriti sud iz njene svesti, već naprotiv, moramo tu svest da objašnjavamo iz
protivurečnosti materijalnog života, iz postojećeg sukoba među društvenim proizvodnim
snagama i odnosima proizvodnje.” 77
U celovitom ekonomskom delu “Kapital”, Marks je izložio sistem kapitalizma, njego-
vu ekonomsku osnovu i društvenu nadgradnju. Uz Engelsov doprinos i Lenjinovu razradu
određenih, pre svega socijalnih pitanja realsocijalizma, obrađen je značajan deo socioloških
pitanja, ali ipak nedovoljno da bi se moglo govoriti o celovitom sociološkom sistemu.
Kasniji razvoj marksističke sociologije na osnovama istorijskog meterijalizma, bio je one-
mogućen političkom pozicijom radničke klase kapitalizma i povezivanjem marksističkog
teorijskog sistema sa dnevnopolitičkim pitanjima radničkog pokreta. Ova pojava je bila na-
ročito izražena u sovjetskoj socijalističkoj teoriji i praksi.
Osim toga, dalji razvoj marksističke sociologije kao teorijskog sistema, bio je u ra-
skoraku sa kasnijim napretkom društvenih nauka i društvene prakse od vremena kada
su živeli klasici marksizma. Klasne protivurečnosti savremenog kapitalizma mnogo
su manje danas nego za vreme Marksovog života. Materijalna pozicija savremene
radničke klase kapitalizma, uz primenjene raznovrsne oblike participacije u upravljanju i
odlučivanju, isključuje socijalne pobune jačeg dejstva, pa s pravom savremeni sociolozi,
77 Marks K., PRILOG KRITICI POLITIČKE EKONOMIJE, Uvod, Sabrana dela, “Kultura”, Beograd.
84
Untitled-1.indd 84 3/24/2014 6:57:50 PM

na primer Serž Male, govore o “novoj radničkoj klasi” uljuljkanoj u svoj dobar materijalni
položaj.
Tome treba dodati, kao poseban specifikum savremenog kapitalizma, prenošenje ek-
sploatacije sa klasnog na nacionalni, tj. državni nivo nerazvijenih i razvijenih zemalja.
Savremena marksistička sociologija morala bi da prilagodi svoja shvatanja postojećim
karakteristikama savremenog društva.
Građanska sociologija je za vreme Marksovog života delovala pre svega kao Kontov
pozitivizam, koji je najvećim delom prevaziđen ili u najboljem slučaju prilagođen
postojećim kapitalističkim odnosima, kroz mnogobrojne građanske pravce i škole u so-
ciologiji. Marksistička sociologija morala bi kritički da preispita rezultate i saznanja
dosadašnje građanske sociologije i uklopi ih u svoje shvatanje o društvu.
Za savremenu sociologiju od izuzetnog su značaja do danas neosporene teze klasične
marksističke sociologije:
• dominantnost ekonomskih činilaca u razvoju društva, koji danas niko ne
osporava;
• neprekidnost društvenog kretanja kroz društvene promene, koju svi uviđaju;
• međusobna povezanost svih društvenih pojava i definisanje glavnih uzroka
društvenih promena, kao osnovno polazište sociologije;
• razlikovanje društvenih pojava od prirode i ljudske svesti, za razliku od
pređašnjeg perioda kada su društvene pojave tumačene ili kao prirodne (natura-
lizam) ili kao psihičke (psihologizam);
• učenje o društvenim klasama i njihovoj borbi kao posledici razvoja mate-
rijalne društvene proizvodnje, koja je danas sadržana u svim teorijama, ali sa
različitim vrednovanjem borbi klasa i uzroka društvenih promena;
• učenje o procesu rada kao osnovnom društvenom odnosu koji determiniše sve
ostale društvene odnose, koji nije naučno osporen;
• shvatanja o otuđenju čoveka, njegovim oblicima i ideologiji, kao prihvatljivo
objašnjenje, nasuprot ekstremnim instinktivističkim, rasističkim i sličnim shva-
tanjima;
• određenje ljudske svesti ne kao izraz volje ljudi, već kao posledicu društvenih
faktora, pre svega materijalne prirode, kao srednjem rešenju između socijalnog
determinizma i indeterminizma;
• formiranje uslova za konstituisanje sociologije kao nauke, uočavanjem
društvenih pojava kao posebnih pojava u odnosu na prirodne i psihičke pojave,
za razliku od čestih svrstavanja sociološke problematike u oblast prirodnih nau-
ka ili psihologije.
Teze marksističkog određenja društva samo su preduslovi za stvaranje potpunog
sociološkog sistema. Proglašavati ga formiranim sistemom, značilo bi njegovu kvalifikaciju
teorijskog sistema, što je daleko od istine i izvornih Marksovih shvatanja. Marks je bio ve-
liki protivnik “večitih” istina u sferi ljudskog uma. Razvoj marksističke sociologije posle
Marksa, odvijao se u dva pravca:
85
Untitled-1.indd 85 3/24/2014 6:57:50 PM

1. unošenjem novih sadržaja delima Lenjina,Luksemburgove,Gramšija,
Lukača,Korša i drugih marksista, koji su kroz brojne struje marksizma doprineli
da postane snažna teorijska misao savremenog sveta;
2. redukcijama i revizijama izvornih marksističkih postavki koje su osiromašile
ovu teoriju, ali i zloupotrebom u vidu “staljinizma”, zbog čega je dugo, pa i danas
neopravdano proglašavana duhovnim “zlom” savremenog društva.
Posle klasika marksizma, na planu razvijanja marksističke sociologije najviše su
doprineli sovjetski teoretičari Plehanov,Lenjin i Buharin. Sovjetska nauka je dugo za-
branjivala termin sociologija, proglašavajući ga buržoaskom terminologijom. Poslednjih
decenija, saradnja sa buržoaskim sociolozima smatrala se korisnom ne samo iz naučnih već
i zbog političkih razloga. Osnovano je i Udruženje za proučavanje sociologije, koje je
postalo član Međunarodnog sociološkog udruženja. Savremena ruska sociologija, mada
još uvek pod jakim političkoideološkim uticajem, “vodi” dijalog sa pravcima građanske
sociologije. Poznati savremeni sovjetski sociolozi Kuzmin i Afanasjev, smatraju funkcio-
nalizam najpogodnijim sa objašnjenje savremenog društva.
Nemački socijaldemokrati pokušali su da sistematizuju marksističku sociologiju uz
istovremeno kritikovanje sovjetskog marksizma kao odstupanje od autentičnog marksizma.
U tome se posebno izdvajaju Kaucki,Adler i Kunov. Autentično shvatanje marksističke
sociologije posebno je uočljivo kod italijanskih teoretičara Labriole i Gramšija. Izuzetno
su značajani i doprinosi mađarskog teoretičara Lukača, francuskih filozofa Sartra, Merloa i
Guldnera, strukturalista Altisera i Pulancasa i drugih.
3.3.2. KRITIČKA TEORIJA DRUŠTVA

Kritička teorija društva, tj. Frankfurtska škola je po-
sebno teorijskometodološko shvatanje unutar marksističke
sociologije. Nastala je sredinom tridesetih godina XX
veka, ali se prvi nagoveštaji pojavljuju već 1920. godine,
kada je Horkhajmer preuzeo rukovođenje frankfurtskim
Institutom za socijalno istraživanje. Istovremeno, pokrenut
je i istoimeni časopis. Institut je okupljao veliki broj napred-
nih nemačkih intelektualaca. Uže jezgro kritičke teorije
činili su Adorno, Polak, Markuze i Benjamin. Do 1939.
godine časopis je izlazio u Nemačkoj. Za vreme Hitlerovog fašizma, Institut se prebacuje u
Njujork (SAD), a časopis se izdaje na engleskom jeziku. Posle Drugog svetskog rata, većina
članova frankfurtske škole (osim Markuzea) vraća se u Frankfurt i obnavlja rad Instituta,
ali bez izdavanja časopisa. Od 1955. Institut izdaje serije radova, pod tada najistaknutijim
predstavnicima Habermasom i Šmitom. Današnji predstavnici kritičke teorije društva su
brojni sociolozi, filozofi, politikolozi, psiholozi i drugi teoretičari ne samo marksističke ori-
jentacije, kao što je to slučaj sa Milsom i Guldnerom. Na čelu frankfurtskog instituta danas
se nalazi Jirgen Habermas.
Institut je osnovan u cilju popularisanja i savremenog razvijanja Marksove misli.
Tadašnji predstavnici konkretno su nameravali da dominantne ekonomske činioce društva
primene na različite društvene sadržaje, iz čega bi proizašao zahtev za revolucijom.
86
Untitled-1.indd 86 3/24/2014 6:57:51 PM

Svoju kritičku teoriju društva smatrali su drugačijom od klasične marksističke teorije
i njenih kasnijih doslednih zastupnika. Oštro su kritikovali sve dotadašnje revizije, reforme,
šematizacije i vulgarizacije izvornog marksizma.
Osnovna obeležja Frankfurtske škole su:

• kritički karakter mišljenja i
• humanistički spoj Marksove kritike ideologije i političke ekonomije, s jedne,
i Frojdovog ispitivanja podsvesnog, s druge strane.
Kritički karakter mišljenja odnosi se na: otkrivanje uslova pod kojima je moguće
saznanje i ispitivanje društvenih uslova pod kojima ljudsko saznanje postaje bezumno i
iskrivljeno.78 Bezumno ponašanje nastaje u društvu koje sve svodi na jedno merilo
vrednosti. Ističe se da je „građansko društvo ovladalo ekvivalentom...; postaje prividom
sve što se ne razrešava u brojkama, na kraju u jedinici.” Savremena
��
nauka umesto da do-
prinosi emancipaciji duha, postala je “diktatorska” sila koja porobljava ljude. Čak i sam
jezik kojim se u savremenom društvu komunicira postaje sredstvo vladavine nad ljudima
zamagljivanjem istine. Horkhajmer ističe: „Sumnjam u same kategorije boljeg, korisnog,
odgovarajućeg, produktivnog, vrednog, kako se one danas upotrebljavaju u postojećem po-
retku.”
Frankfurtska škola je intelektualna kritika savremenog kapitalističkog društva, kao
represivnog. Rekonstrukcija kapitalizma je nužna jer je postao neslobodno društvo.
Lažne vladajuće predstave sputavaju čoveka, a moderna, pre svega tehnička nauka, mada ot-
krivena za čoveka, porobljava ga i postaje sila za sebe gospodareći ljudima.
Po Frankfurtovcima sporna je savremena teza da su tehnika i nauka progres.
Navedeni stav konkretno je istraživan i u oblasti muzike. Adorno, razmatrajući fetiški ka-
rakter muzike, ističe da se i muzika neprekidno podvrgava robnim oblicima, poprimajući
fetiški karakter. Čista upotrebna vrednost kulturnih roba biva zamenjena prometnom vred-
nošću. Muzika, po Adornu, reflektuje antagonističke rascepe savremenog društva.
Sredstva masovnih komunikacija, danas su oružja u rukama snaga političke domina-
cije. Izazivaju se „veštačke” potrebe koje od čoveka prave potrošača svega što kapitalizam
proizvodi, a televizija „stvara” lažne predstave o sadašnjosti sputavajući čoveka da je menja.
Čovek današnjice postaje pasivni subjekt konzumiranja političke propagande.
Kritička teorija se posebno bavi pitanjima autoritarne ličnosti i političkog totalita-
rizma. Ne dajući decidiran odgovor da li su autoritarne ličnosti poseban tip ličnosti ili ih
produkuje određena prostornovremenska dimenzija, oslanjaju se na Frojdova shvatan-
ja o podsvesnim nagonima.
Posebno, kao osobenost savremenog društva, ističu pojavu „iznuđivačke zaštite” u
obliku mafije, gangstera i „reketa”. Ova pojava je karakteristična za fašizam, ali se primećuje
i u drugim savremenim kapitalističkim društvima i posledica je mnogobrojnih i raznovrsnih
interesnih grupa kao grupa za pritisak, koje pri tom nisu institucionalizovane.
Smatrajući radničku klasu prevaziđenom društvenom snagom za promene, predsta-
vnici ove teorije tražeći „novu levicu” padaju u beznađe ili ukazuju na neke nove socijalne
78 Prema FlereMarjanović, UVOD U SOCIOLOGIJU, op. cit., str. 112116.
87
Untitled-1.indd 87 3/24/2014 6:57:51 PM

snage. Markuze je mišljenja da je kapitalizam izmenio fizionomiju i funkciju proletarijata kao
istorijskog posrednika, pa da je otvoreno pitanje društvenog nosioca istorijskog prevrata.
Tu novu levicu pronašao je u studentima, pa je razumljiva njegova popularnost u vreme i
nakon studentskih nemira u Evropi 1968. godine.
Marksizam Frankfurtske škole može se odrediti kao kritika postojećeg društva bez
jasnog viđenja mogućih rešenja. Očigledan nedostatak teorijskih rešenja nad analizira-
nom praksom, pomera ove sociologe u oblast kritičke inteligencije koja kritikuje sve, ali ne
pruža rešenja. Među predstavnicima ovog pravca ima i takvih shvatanja da je stvarnost
beznadežna, pa da se treba prikloniti religiji, ne zato što je istinita, već što jedina pruža
duhovnu nadu. Frankfurtska škola svoju kritičku teoriju smatra „savešću” čo-
večanstva. Naglasimo da su predstavnici ovog pravca posle Drugog svetskog rata napustili
marksističku orijentaciju, odustajući od ideje revolucije, baveći se pre svega kritičkim od-
nosom prema stvarnosti, iz čega ne proizilazi nov teorijski stav, već pesimizam i skepticizam.
O daljem razvoju marksizma prisutna su različita gledišta, od onih koji smatraju da je
marksizam u krizi ili da je kriza marksizma, do onih koji smatraju da je u pitanju preva-
ziđena teorija. Ima i slučajeva zvaničnog napuštanja marksizma, a da se ostalo na istim
marksističkim postavkama, najčešće kao ograda od strahota koje je doneo staljinizam,
ali i kao udvaranje i teorijsko koketiranje sa danas svemoćnim američkim uticajem.
Nasuprot ovakvim tendencijama, nije mali broj zvučnih teoretičara savremenog doba koji
razvijaju marksističke osnove i smatraju marksizam „idejom vodiljom” našeg vremena.
Među njima su Sartr, Bloh, Lefevr, Boltimor i drugi sa tezom: “treba ići sa Marksom
dalje od Marksa.” 79
3.4. INFORMATIČKA SOCIOLOGIJA
Savremeno društvo po mnogim obeležjima predstavlja civi-

lizacijsku prekretnicu. Taj globalni društveni preokret uslovljen
je naučnim i tehničkotehnološkim i informatičkim progresom.
Razvoj i primena kompjuterske komunikacije i Interneta su poz-
nati. Međutim, o društvenim efektima tih promena i mogućim
civilizacijskim ishodima tog razvoja nedostaju sociološki od-
govori i tumačenja.
Za razliku od prethodnih društvenih revolucija u savremenoj istoriji ljudskog društva
koje su bile praćene nastajanjem odgovarajućih socioloških teorija (kontizam i marksizam)
savremenu NTIR80 ne prati odgovarajuća sociološka misao. Taj teorijski paradoks delom
je posledica neprihvatanja narastajućeg uticaja globalnog informaciono-komunikacionog
fenomena na društvo, društvene procese i odnose, odnosno tretiranje tehničkog progresa kao
oblika ljudskog otuđenja. S druge strane, tom paradoksu u sociologiji doprinosi specifičnost i
složenost informatičke ere “tehno-društva” koje podrazumeva multidisciplinarni pristup,
odnosno pronalaženje zajedničkog imenitelja na relaciji prirodnih, tehničko-tehnoloških i
društvenih nauka.81
79 Radenović P., OPŠTA SOCIOLOGIJA, op. cit., str. 206.

��
Naučno-tehnološko-informatička revolucija
81 Više u podglavama Sajber sociologija i Sajber grupe.
88
Untitled-1.indd 88 3/24/2014 6:57:51 PM

Savremenom čoveku potrebni su odgovori i kompetentna sociološka tumačenja modernog
društva. Da li je u nastanku novi tip društva sa specifičnim komunikacijama i institucijama? Među
poznatijim odgovorima je teorija „umreženog društva” (network society), Manuela Kastelsa.
3.4.1. TEORIJA UMREŽENOG DRUŠTVA
Manuel Kastels, američki sociolog španskog porekla, u delu „Uspon umreženog
društva” analizira društvene promene nastale razvojem i primenom svremenih informa-
cionih tehnologija. Povezujući znanja iz različitih naučnih oblasti i koristeći specifičnu
terminologiju Internet zajedništva (mreža, informacioni autoput, virtuelno zajedništvo,
virtuelne pijace, sajber grupe, sajber kultura, linkovi), Kastels definiše umreženo društvo
kao novu, revolucionarnu fazu uspona kapitalizma. Istovremeno ukazuje i na prevaziđe-
nost obe sociološke teorije: funkcionalizma i marksizma.
Za Kastelsa kapitalizam je način proizvodnje koji se razvija kroz različite tehnološke
i organizacione modele. Prvi model liberalnog kpitalizma bio je industrijski, a sadašnji
je informatički. Ovladavanjem informacionokomunikacionim tehnologijama moderni ka-
pitalizam transformiše globalni svet prema svojim potrebama. Princip profitabilnosti
kapitala u savremenim uslovima poprima globalne informaciono-komunikacione razmere.
Prostorno-vremenska ograničenost prethodne faze kapitalizma tražila je pogodne tehno-
logije koje bi mogle da omoguće proboj prostorno-vremenskih granica u planetranim
razmerama. Poslednja decenija XX veka komercijalizacijom Interneta omogućila je taj
proboj.
Prethodni, industrijski model kapitalizma bio je baziran na:
1. porastu proizvodnje i
2. upotrebi energije.
Savremeni informatički model kapitalizma baziran je na:
1. tehnologiji obrade informacija i
2. komunikacijama.
Ova obeležja proširila su se na sve sve oblasti društva. Na protoku informacija
i komunikacijama funkcioniše celokupna društvena zajednica – globalna kao i parti-
kularna društva. Formirana je „mreža” (network) koja obezbeđuje brz protok raznovrsnih
i potrebnih informacija. Logično je da je mreža finansijskih tokova najvažnija. Kastels je
naziva „metamrežom”.
Informatičke mreže omogućavaju saradnju i komunikaciju u različitim društ-
venim oblastima među brojnim korisnicima. Kako su na mreži prisutne stalne promene
i inovacije, kosrisnici moraju neprekidno da prate funkcionisanje „mreže”. To dovodi do
informatičke zavisnosti, kako u delu primarnih informacija, tako i u sferama „uživanja”
drugim informacija i virtuelnih komunkacaija. Tako je nastalo umreženo društvo (network
society).
Za veći deo svetske populacije umreženo društvo je futuristička vizija sveta. Za
deset procenata „umreženih”, ovo društvo je stvarno i realno, paralelno „egzistirajući”
online sa neumrežemim offline svetom.
89
Untitled-1.indd 89 3/24/2014 6:57:52 PM

Umreženo društvo je novi tip društva koji donosi globalne civilizacijske promene.
Tradicionalnu podeljenost društvene piramide na slojeve istiskuje jedna presuda i relevan-
tna podela društvenih subjekata (institucije, grupe i pojedinci) na:
• umrežene – koji su na mreži (kreatori mreže i korisnici), i
• neumrežene – koji nisu umreženi (neupućeni, otpisani).
Gornja podela prisutna je u svim oblastima modernog globalnog društva: od
rada i zapošljavanja do kulture i međuljudskih komunikacija (čet, diskusione grupe, virtulne
konferencije i dr.). Virtuelna stvarnost umreženog društva prerasta u “stvarnu virtuel-
nost”. Vremenski i prostorni kriterijumi realnog društva kod umreženog društva postaju
nevažni jer zahvaljući mreži informacija “učas učini krug oko Zemlje”. Vreme i prostor
sažimaju se i gube značaj u mreži. Preduslovi korišćenja “mreže” su:
• odgovarajući nivo poznavanja informacionih tehnologija,
• poznavanje sistema informatičkih simbola – kompjuterski jezik, i
• odgovarajuća informatička oprema (računari).
Informatička znanja mogu se steći kroz brojne i raznovrsne kurseve koje nude
državne i neinstitucionalizovane organizacije, od najnižih novoa znanja do univerezitet-
skih diploma. Simboli jezičke kompjuterske komunikacije su univerzalni i prerastaju
u globalni sistem znakova umreženog društva. Kompjuterski jezik razvija se na osno-
vama engleskog jezika. Engleski jezik je bazni sistem simbola umreženog društva, kao
i zvaničnih institucija globalne svetske zajednice. Nacionalni jezici i simboli potiskuju se i
ostaju u neumreženom prostoru. Proizvodnja i prodaja informatičke opreme prerasli su
u svojevrsnu industriju. Sva tri segmenta predstavljaju poseban način plasiranja kapitala, a
profitabilnost informatičke „industrije” nalazi se na vrhu skale svetske profitabilnosti.
U modernom društvu Kastels uočava dva prostora: prostor mesta i prostor tokova.
Prostor mesta je tradicionalni prostor realnog sveta. To je prostor na kome smo oduvek bo-
ravili: rađali se, rasli, obrazovali se, radili, družili se i umirali. Taj prostor, razvoj umreženog
društva, sužava se u funkcionalnom smislu. Prostor ostaje istih dimenzija, ali se ključne
aktivnosti od ekonomskih do političkih i kultoroloških, sele u prostor tokova umreženog
društva. Prostor tokova se globalizuje, jer se zbog njega, kroz njega i u njemu plasira i
uvećava informatički kapital. Prostor mesta dezintegriše se i provincijalizuje.
Posebno su značajni efekti umreženog društva na porodicu, brak, rodnu podelje-
nost, seksualanost, ličnost, privatnost i druge egzistencijalne aspekte čovekovog bitisanja.
Pre svega, uočava se kriza patrijahalnosti – temelja građanskog društva.
Opadanje patrijarhata vezano je za dve okolnosti:
1. razvoja i dostupnosti savremennih informaciono-komunikacionih tehnologija
i sredstava (multimediji, TV, fiksna i mobilna telefonija, itd) – mrežu;
2. porast broja masovnih alteranativnih društvenih pokreta, pre svih, feminističkih i
pokreta nove seksualnosti.
Pod dejstvom navedenih okolnosti patrijahalnost se gubi u vidu izmenjenih
bračnih i porodičnih odnosa, porastom samačkih domaćinstava, brakova i porodica bez
dece, porastom homoseksualnih brakova i drugo. Institucija koja je kroz istoriju “čuvala”
patrijarhat – država, razvojem umreženog društva i sama gubi društveni značaj.
90
Untitled-1.indd 90 3/24/2014 6:57:52 PM

Temelji države već su bili ozbiljno uzdrmani popularisanjem ideje o civilnom
društvu. Umreženo društvo je vrhunski domet navedene ideje. Jednakost mogućnosti
za svakog građanina civilnog društva – globalnog građanina i građanina umreženog
društva – sajber građanina, nije moguće u uslovima državne organizacije. “Mreža” ne
trpi birokratske, centralizovane i autoritarne organizacije. Slična tumačenja Kastels
daje i za druge političke institucije i procese, posebno demokratiju. Mobilizacijom ljudi
elektronskim putem o raznovsnim pitanjima koja ne moraju biti politička, popunjava se
praznina “koju je između društva i države ostavila liberalna demokratija”. U tom smislu,
umreženo društvo sadrži novu “informatičku demokratiju”.
Informatička tehnološka revolucija i novi društveni pokreti uzrokuju nastanak tri
oblika stvarnosti:
1. umreženo preduzeće sa globalnom radnom snagom;
2. kulturu stvarne virtuelnosti kao osnovno polje društvene
moći;
3. društvo isključenih – neumreženih.
“U široj istorijskoj perspektivi umreženo društvo
označava kvalitativnu promenu u ljudskom iskustvu…
Istorija upravo počinje, ako pod istorijom podrazumevamo
trenutak u kome je nakon hiljadugodišnje borbe s prirodom,
najpre za preživljavanje, onda za ovladavanje, naša vrsta dostigla nivo znanja i društvene
organizacije koja će nam omogućiti da živimo u preovlađujućem društvenom svetu.
To je početak novog postojanja i zaista početak novog doba koje označava au-
tonomija kulture nasuprot materijalističkim osnovama našeg postojanja. Ali to nije
nužno veseli trenutak. Jer, konačno sami, u našem, ljudskom svetu moramo gledati sebe
u ogledalu istorijske stvarnosti. I možda nam se neće svideti ono što budemo videli.
(podv. SPV)”82
Teorija umreženog društva izaziva brojne rasprave u sociološkoj i široj društvenoj
javnosti. Za neke sociologe ova teorija označava početak novog razdoblja sociološke
misli i društva uopšte. Za druge sociologe ova teorija je mešavina savremenih dometa
funkcionalizma i moderne marksističke misli. Za objektivnu procenu vrednosti
teorije umreženog društva potrebna je vremenska distanca. Međutim, imajući u vidu da
je najznačajniji predstavnik ove teorije Emanule Kastels, član Evropske akademije –
najvišeg tela evropskih eksperata za informaciono društvo, da je bio savetnik nekoliko
vlada (između ostalih Rusije i Kine), da u njegova dela prevedena na sve svetske jezike,
kao i da je bio pozvan da izloži koncepciju umreženog društva u Palati naroda u Ženevi,
govori da važnost ove teorije prevazilazi akademske okvire teorijskog pravca u sociologiji.
82 Castells M., USPON UMREŽENOG DRUŠTVA, Golden Marketing, Zagreb, 2002, str. 500-501.
91
Untitled-1.indd 91 3/24/2014 6:57:52 PM

92
Untitled-1.indd 92 3/24/2014 6:57:52 PM

ČETVRTA GLAVA
SASTAV DRUŠTVA
93
Untitled-1.indd 93 3/24/2014 6:57:53 PM

4.1. DEFINISANJE DRUŠTVA
Termin “društvo” svakodnevno koristimo u kontekstu grupe,
zajednice, države i sl. Tako je do XVIII veka bilo prisutno izjednačavanje
države i društva, kao posledica antičkog shvatanja države kao zajednice
slobodnih građana. Kasnije se, konstituisanjem sociologije, uočilo bitno
razlikovanje ovih pojmova. Društvo je širi pojam od države. Pod državom se podrazumeva
pravnopolitička organizacija društva. Razlikuju se tri shvatanja “društva”:
1. Individualističko društvo je skup pojedinaca i njihovih međusobnih povezanosti.
Čovek pojedinac prethodi društvu, a njegova pojedinačna ponašanja (psihološka
ili biološka), determinante su društva. Ona su danas prisutna u američkoj
sociologiji.
2. Realističko društvo je poseban deo objektivne stvarnosti, sa posebnim zakonitos-
tima razvitka, nezavisnim od volje pojedinaca. Društvo postoji pre pojedinaca,
ono je sila “višeg reda” oličena u monarhu ili drugom subjektu kome se pojedinci
moraju povinovati. Društvo produkuje mehanizme oblikovanja pojedinca. Bez tog
oblikovanja čovek bi bio biološki ili psihološki destruktivno biće. Bez društva,
pojedinac bi bio samo biološki organizam. Ovo stanovište prisutno je u funkcio-
nalizmu.
3. Dijalektičko društvo je veza društvenih pojava. Društvene pojave su društveni
odnosi u koje ljudi stupaju nužno, svesno i racionalno. Kroz sopstvenu praksu ljudi
menjaju objektivne uslove. Ovo shvatanje uvažava objektivnost društva i subjektiv-
nost pojedinca, a prisutno je u marksističkoj sociologiji.
Konstitutivni elementi društva kojima se ljudsko društvo razlikuje od prirode i
drugih zajednica živih bića su:
• ljudsko društvo je osamostaljeni deo prirode;
• povezanost pojedinaca unutar društva nije intuitivna kao kod drugih živih bića, već
je svesna i racionalna.
Kao osamostaljeni deo prirode i kao ljudska tvorevina, razlikuje se od ostale prirode po:
1. svesnom delovanju čoveka, kao osmišljenom, što ne isključuje pojavu
stihije i društvene anarhije;
2. kulturi, kao ukupnosti ljudskih duhovnih tvorevina;
3. teritorijalnoj vezanosti društva za određeno geografsko područje koga
ljudi prisvajaju smatrajući ga svojim;
4. specifičnoj dinamičnosti, kao kretanje i menjanje društva pod dejstvom
specifičnih društvenih zakonitosti:
5. stanovništvu, kao skupu pojedinaca koji žive na određenom geografs-
kom području; “stanovništvo je ljudski supstrat društva; sastav društva je
promenljiv s obzirom na taj personalni supstrat: pojedinci i generacije se
smenjuju”;1
6. okolini, kao spoljnoj sredini, koja je preduslov ljudskog života u zajednici;
1 Flere‑Marjanović, UVOD U SOCIOLOGIJU, op. cit., str. 124.
94
Untitled-1.indd 94 3/24/2014 6:57:53 PM

7. samodovoljnosti društva kao globalnog totaliteta – kao ukupnost društve-
nih pojava u procesu održanja ljudske zajednice u spoljašnjem okruženju;
8. organizovanosti ljudskog društva, kao izdvajanje i osamostaljivanje speci-
jalizovanih delova društva za određene društvene delatnosti;
9. istorijskom kontinuitetu društva, prenosom kulture i ukupnog društvenog
nasleđa sa generacije na generaciju;
10. društvenoj lojalnosti, tj. odanosti kao specifičnom društvenom osećanju
koje u nekim ekstremnim slučajevima i sam život pojedinaca stavlja na ra-
spolaganje, dakle spremnost na žrtvu.2
Za celovito razumevanje društva neophodno je razumeti pojmove: društvena pojava i
društveni odnosi.
4.2. DRUŠTVENA POJAVA

Društvena pojava je svaki oblik povezanosti ljudi kao svesnih bića
prirode. U širem smislu, svaka društvena pojava je i prirodna pojava,
pa je neophodno utvrditi specifičnost društvenih pojava u odnosu na druge
prirodne pojave kako bi se približili pojmu društva.
U prirodi je prisutna sveukupna povezanost prirodnih i biolo-
ških pojava. Te veze su nužne i stalne. Specifičnost društvenih pojava
ogleda se u njihovom svesnom karakteru. Druga živa bića to čine nes-
vesno (instinktivno). Međutim, jedan segment delatnosti nema svesni karakter – nužnost
povezanog delovanja pojedinaca u društvu. Ovaj deo je istorijski promenljiv jer se raz-
vojem ljudskog društva umanjuje dejstvo nesvesnog i povećava dejstvo svesnog karaktera
društvenih pojava.
Osnovna obeležja društvenih pojava su:
• svest, kao svrsishodno delovanje čoveka;
• rad, kao osnovna svrsishodna delatnost;
• saradnja; kao svesna svrsishodna međusobna povezanost;
• sloboda, da se svesno (ne)ponaša u saradnji sa drugima;
• oruđa za rad, kojima svesno prilagođava delatnost njenom cilju;
• kultura, kao skup svih tvorevina ljudske svesne delatnosti koje su stvorene upotre-
bom oruđa;
• vaspitanje, kao prenošenje kulture mlađima i kao osnov društvenog razvoja.
U osnovi društvene pojave je ponašanje čoveka ne kao prirodnog (biološkog), već kao
društvenog (kulturnog) bića. “Životinjsko društvo je biološka pojava jer svest (odnosno tvor-
evina) jedne životinje ne može biti preneta na druge životinje – nema kontinuiteta između
stvaralaštva jednih i drugih, nema vaspitanja u pravom smislu reči kojim bi se nagomilalo
stvaralaštvo. Svaka životinja tu počinje iz početka i čim dostigne istu visinu koju i ranije
životinje, ona staje.
2 Prema:, ibid., str. 122‑125.
95
Untitled-1.indd 95 3/24/2014 6:57:54 PM

Naprotiv, kod ljudi svest i stvaralaštvo su društveni, tako da se svako stvaralaštvo
jezikom i vaspitanjem prenosi na druge ljude i potomke, pa ništa ne biva izgubljeno,
niko ne počinje iz početka i ne prelazi isti put koji i drugi. Vaspitanjem se obezbeđuje
da za kratko vreme svako dostigne sve što je čovek već dotle postigao u razvoju svesti i
stvaralaštva i da onda pođe dalje, prenoseći taj napredak opet na druge, i tako neprekidno.
Ljudsko društvo se menja, usavršava, napreduje. Životinjsko društvo ostaje nepromen-
ljivo i pored začetka svesti, koji ostaju uvek na istoj visini.
Čovek menja svoj život menjajući svoju kulturu, bez potrebe da menja sebe, svo-
je organe, da se menja biološki. On svesno menja svoje društvo; životinja se samo
nesvesno prilagođava prirodi. Menjajući svesno svoje društvo, čovek menja sebe kao
društveno, misaono i svesno biće, kao čoveka i time sebe stvara.” 3
Iz osnovnih obeležja društvenih pojava proizilazi njihova suština. Društvene pojave su
objektivno postojeće veze između ponašanja različitih pojedinaca. Ponašanje, tj. delovan-
je pojedinaca je povezano, tako da oni utiču jedni na druge. Iz tog objektivnog, međusobno
povezanog i uslovljenog ponašanja rezultira njihov proizvod, kao posledica zajedničkog de-
lovanja. Cilj društvenog delovanja je proizvod kao nešto različito od radnji pojedinca
i njihove svesti o tome. Proizvođenje određenih pojava je menjanje postojećeg. “Društvena
pojava je, dakle, u suštini, povezano delovanje ljudi na prirodu, društvo i sebe same.”4 Iz ovog
određenja društvene pojave proizilazi i pojmovno određenje društva: društvo je skup svih
društvenih pojava, kaao skup svih povezanih delovanja ljudi na prirodu, društvo i sebe
same.5
4.3. DRUŠTVENI ODNOSI

Društveni odnosi mogu se shvatiti u širem i užem smislu. U
širem smislu, pod društvenim odnosima podrazumeva se međusobno
delovanje ljudi kojim se menja ponašanje svakog učesnika odnosa i
proizvodi neka promena u okruženju. Ovakvo tumačenje društvenih
odnosa poistovećuje ih sa društvenim pojavama i društvenim procesima.
U užem smislu, društveni odnosi su oblik društvenog procesa kojim se određuje
položaj učesnika društvenog procesa jednih prema drugima. Društveni
��
odnosi se u tom smis-
lu tumače kao spoljna strana društvenog procesa. Društveni procesi tako čine sadržinu
društvenih odnosa. Isti društveni procesi mogu činiti sadržinu različitih društvenih odnosa.
Međutim, prisutna je određena pravilnost u opštoj vezi između odnosa i procesa, tako
da izvesnim procesima po pravilu odgovaraju određeni društveni odnosi. Ustanovljeno je
da se promene društvenih odnosa sa istim društvenim procesima dešavaju po određenoj
zakonitosti.
Društveni odnosi, kao spoljna strana procesa, ispoljavaju položaj učesnika u jednom
procesu, jednih prema drugima. Njihov međusobni položaj u tom procesu determiniše u
određenoj meri i njihov odnos prema svim drugim pojedincima van tog osnovnog proce-
sa. Kako se u osnovi društvenog procesa nalaze pojedinačna ponašanja njegovih učesnika,
3 Lukić R., UVOD U SOCIOLOGIJU, op. cit., str. 148.

4 Ibid., str. 157.
5 Ibid., str. 158.
96
Untitled-1.indd 96 3/24/2014 6:57:54 PM

međusobna relacija tih ponašanja jednih prema drugima i jeste društveni odnos. Kao
oblik neodvojiv je od sadržine samog društvenog procesa.
Društveni odnosi su položaji radnji učesnika jednih prema drugima. Prema različitim
položajima ljudi u društvenom procesu, dele se na:
1. odnose jednakosti, gde svi učesnici imaju istu meru radnji i jednak položaj ili
gde društvo jednako vrednuje njihove radnje i položaje, i
2. odnose nejednakosti, u kojima učesnici nemaju istu meru radnji i isti položaj,
ili mogu imati istu meru i isti položaj, ali da društvo to različito vrednuje.
Nad složenim društvenim procesima mogu istovremeno postojati odnosi nejedna-
kosti sa delimičnim učešćem odnosa jednakosti i to tako da samo određen broj učesnika ima
jednake položaje u odnosu na sve druge učesnike. Odnosi jednakosti stvaraju društveno
jedinstvo, solidarnost i homogenost, uobličavajući isti tip ljudi u duhovnom i kulturnom
smislu. Odnosi nejednakosti, nastali nad različitim položajima, interesima i ciljevima
učesnika, produkuju dve tendencije:
1. da se položaji zadrže i učvrste od strane onih čiji su položaji više društveno
vrednovani, i
2. ukidanja boljih položaja ili podizanjem sopstvenih položaja na nivo viših
položaja od strane onih čiji su položaji na nižoj društvenoj lestvici.
4.4. SASTAV DRUŠTVA

Društvene pojave povezuju se u društvenu celinu. Sastav
svakog društva, razvijenog i nerazvijenog u osnovi je isti. Sve
društvene pojave se „povezuju u jednu jedinstvenu celinu, u jed-
no društvo, u osnovi na isti način u svakom društvu. Društvene
pojave se povezuju u društvu utičući jedne na druge i na celo društvo, po zakonima koji su
u osnovi isti za sva društva”.6
Totalnost društva i društvenih pojava ogleda se u međusobnoj povezanosti svih struk-
turnih sastavnih delova društva. Podrazumeva se da ne postoje jasne i oštre granice između
sastavnih delova strukture i da su one (strukture) misaona konstrukcija u cilju ispravnijeg
tumačenja društva i društvenih pojava.
Među poznatijim shvatanjima o sastavu društva su podele na: društvenu osnovu i nad-
gradnju, društvenu statiku i dinamiku, društvenu fiziologiju i morfologiju, i strukturu i
stratifikaciju.
4.4.1 DRUŠTVENA OSNOVA I NADGRADNJA
Podela na društvenu osnovu i društvenu nadgradnju izvršena
je u okviru klasične marksističke sociologije. Društvena osnova je
osnovni strukturni element svakog društva. Sam termin označava de-
terminirajući deo društva, na kome se izgrađuju drugi strukturni delovi
društva. Društvena osnova najčešće se izjednačava sa terminom ekonomska
osnova i sadrži dva elementa: proizvodne snage i proizvodne odnose.
6 Ibid., str. 202.
97
Untitled-1.indd 97 3/24/2014 6:57:56 PM

Proizvodne snage su osnovni pokretač društvenog razvoja. Radi se o celini onih
društvenih odnosa u koje ljudi stupaju nužno jer jedino zajedničkim radom mogu uspešno
delovati na prirodu kako bi zadovoljili egzistencijalne potrebe. U svom nastanku i razvoju
uslovljeni su proizvodnim snagama. Međutim, prisutno je povratno dejstvo proizvodnih
odnosa na proizvodne snage. O ovoj relaciji prisutna su različita shvatanja, od onih kojima
se prenaglašava dejstvo proizvodnih snaga, a proizvodni odnosi smatraju pasivnim delom
društvene baze, do suprotnih shvatanja, koja proizvodne odnose tretiraju kao osamostaljeni
deo društvene osnove sa sebi svojstvenim zakonitostima.
Stepen razvitka proizvodnih snaga, tj. razvijenost sredstava za rad, kao i stepen
znanja i umeća ljudi, određuju način udruživanja ljudi u procesu proizvodnje. S druge
strane, načini i oblici udruživanja mogu biti faktor usporavanja ili ubrzavanja tempa razvoja
proizvodnih snaga.
Proizvodne snage razvijaju se stalno i postupno, a proizvodni odnosi skokovito i
povremeno. Već je pomenuto da je promena proizvodnih odnosa revolucionarna promena.
Društvena nadgradnja obuhvata sve one društvene pojave koje nisu vezane za ne-
posrednu materijalnu proizvodnju. Sam termin ovog elementa označava onaj deo društva koji
je determinisan. Društvena nadgradnja se uobičajeno deli na dve podgrupe društvenih
pojava:
1. pravnu i političku nadgradnju, i
2. duhovnu nadgradnju.
Pravno-politička nadgradnja obuhvata društvene pojave socijalne kontrole kroz
odgovarajuće institucije i pravila ponašanja (norme). Najznačajnija ustanova društvene kon-
trole je država, a najefikasnije društvene norme je pravo, kao skup pravnih normi. Značajna
je i funkcija politike, političkih stranaka, alternativnih oblika udruživanja, nevladinih
organizacija i drugih oblika organizovanih društvenih skupina u vezi sa državom i uprav-
ljanjem društvom.
Duhovna nadgradnja obuhvata sve druge oblike društvene svesti koji nisu sadržani u
društvenoj osnovi i u političko-pravnoj nadgradnji. Ovaj deo je najdelikatniji za određi-
vanje, budući da je čovekova svest istovremeno i društvena i individualna. Duhovna
nadgradnja, kao oblik društvene savesti nastaje sa prvim oblicima izdiferenciranog mišljen-
ja – religije, filozofije, nauke, morala i dr. Ovaj deo društvene nadgradnje sadrži kulturu i
stvaralaštvo.
Iz mnogobrojnih diskusija o relaciji društvena baza – nadgradnja, pomenimo da je
uobičajeno shvatanje o presudnom uticaju ekonomske baze na društvenu nadgradnju,
iz čega proizilazi i povratno dejstvo nadgradnje na bazu.
98
Untitled-1.indd 98 3/24/2014 6:57:56 PM

4.4.2. DRUŠTVENA STATIKA I DINAMIKA
U novijim sociološkim prikazima prisutno je sagledavanje društva
kroz društvenu statiku i društvenu dinamiku7. Socijalna statika je opšta
teorija o „spontanom poretku ljudskih društava”, tj. o uzajamnim odno-
sima i reakcijama koje ljudi neprekidno vrše jedni na druge u okviru nekog
društva. Uzajamnost se zasniva na društvenoj saglasnosti kao temelju političkog poretka.
Socijalna statika je društvena struktura.
Socijalna dinamika obuhvata promene u društvenoj strukturi. Ona je opšta teorija
o prirodnom „progresu čovečanstva” iz stanja animalnosti. Socijalna dinamika obuhvata:
• ponovljive društvene procese (interakcije, socijalizacije, sukobe, dominacije) i
promene kao pokretljivost društvenog sistema;
• ponovljene kulturne procese (invencija, difuzija, integracija, dezintegracija);
• ritmove, brzinu, periode, trendove i fluktuacije u društvenim i kulturnim proce-
sima i evoluciji;
• ponovljive sociokultne procese – uzroci menjanja ličnosti.
Socijalna dinamika polazi od relativnih društvenih mirovanja i simultane serije
kretanja i ukrštanja. Kretanja su periodična i ponovljiva, kao trendovi u većim ili man-
jim vremenskim trajanjima. Drugim rečima, osnova je statična, ali se zato manifestacije
društvene strukture kreću i menjaju.
4.4.3. MORFOLOGIJA I FIZIOLOGIJA

Sagledavanje celine društvenog totaliteta kroz društvenu morfolo-
giju i društvenu fiziologiju, uveo je u sociologiju Emil Dirkem. Društvena
morfologija proučava „sve ono što se odnosi na demografiju i geografiju
seoskih i gradskih centara”, društvene grupe i društvo u njegovoj „spoljašn-
joj strani”, kao što su: geografska situacija naroda, organizacija naroda,
veličina stanovništva, gustina naseljenosti i raspored u prostoru.
Društvena fiziologija, po jednom shvatanju, obuhvata posebne sociologije religije,
morala, prava, ekonomije, lingvistike, estetike i druge, a po drugom shvatanju, obuhvata
kretanje društvenih grupa.
Prema novim shvatanjima, društvena morfologija je šira oblast od sociologije. Ona
proučava strukturu, tipologiju društvenih grupa i njihovu organizaciju. Ona takođe obuhvata
antropogeografske studije, studije o okolini (ljudska geografija) i naselja (seoska i gradska).
4.4.4. STRUKTURA I STRATIFIKACIJA

Društvena struktura obuhvata osobenost sastava društva i društvenih pojava. U
pitanju su specifični odnosi među elementima društvenog karaktera. U terminu struktura
ogledaju se tragovi mehanicističkog i biologističkog shvatanja društva, mada i marksistička
sociologija termin struktura koristi za označavanje osnovnih društvenih delova (npr. „ekonom-
ska struktura”).
7 Podelu je uveo Ogist Kont.
99
Untitled-1.indd 99 3/24/2014 6:57:57 PM

Društvena struktura izjednačava se sa „konkretno istorijskim totalitetom” i može
se shvatati kao sastav društvenih pojava unutar jednog društva ili kao sastav društvenih
skupina u jednom društvu. Mogli bismo da prihvatimo stanovište po kome društvenu struk-
turu predstavljaju određeni društveni elementi, među kojima je i društvena stratifikacija.
Društvena stratifikacija ili društvena slojevitost obuhvata podelu „društvenog pro-
stora” na društvene slojeve, podelu slojeva i njihovo razmeštanje kroz društvene uloge
i položaje unutar hijerarhije društvenog totaliteta. Stratifikacija obuhvata i društvenu po-
kretljivost kao promenu položaja društvenog sloja menjanjem društvene uloge pojedinaca
unutar društvene celine. Društvena pokretljivost može biti: horizontalna i vertikalna.
Društvena slojevitost i pokretljivost su prostorno i vremenski promenljivi.
100
Untitled-1.indd 100 3/24/2014 6:57:57 PM

PETA GLAVA
DRUŠTVO I LIČNOST
101
Untitled-1.indd 101 3/24/2014 6:57:57 PM

5.1. DRUŠTVO I PRIRODA
Na relaciji priroda – društvo, uslovi prirodne sredine su
determinantni. Neki sociolozi razlikuju tri sfere prirodne sre-
dine: primarnu (fizička i biološka), društvenu i tehnološku
(Mekajver, Pejdž, Fridman). Ističe se da je tehnička sredi-
na poprimila svojstva primarne sredine, pa se može smatrati
prirodnodruštvenom sredinom. Uticaj prirode na društvo ogleda
se u delovanju tri grupe činilaca:
1. Geografski činioci – Zemljina sfera, količina vode i zemlje, klimatski faktori, pri-
rodni izvori, visinske razlike i konfiguracija zemljišta, flora i fauna, reke i mora, i
drugo, imaju uticaja na radno vreme, radne smene, ritam života, vojnu strategiju,
tipove naselja, saobraćaj, turizam, običaje i drugo.
2. Biološki činioci – ogledaju se, pre svega, u zakonima nasleđa, u “proizvodnji ljudi”
koja se obavlja po genetskim zakonima, u zakonu prilagođavanja kao prirodnom za-
konu i dr. Rasne predrasude, priroda kriminala, biološka svojstva određenih ličnosti
i drugo, predmet su brojnih socioloških rasprava, “ljudska geografija”.
3. Demografski činioci – delovanja društvene strukture na kretanje stanovništva
i na promene porodične strukture. Povezuje se industrijalizacija sa koncentra-
cijom stanovništva, gradska naselja sa patološkim pojavama, prirodni priraštaj
sa društvenom egzistencijom, društveni prosperitet sa nacionalnim odlikama
stanovništva, i drugo.
Priroda je univerzalni prostornovremenski kontinuum i okvir je nastanka
društva. Kao materijalno okruženje priroda je uslov “egzistencije” društva. U procesu
društvene proizvodnje priroda je predmet rada, objekt ispoljavanja i realizacije društvenih
materijalnih vrednosti. Koristeći prirodu, društvo i čovek menjaju njena svojstva.
Savremeni naučno-tehnički i tehnološki potencijal doprineo je društvenom progresu, ali
istovremeno i destrukciji prirodnog okruženja. Ekološki problemi savremenog globalnog
društva su dramatični. Ekolozi upozoravaju da je egzistencija svih živih bića na Zemlji
ozbiljno ugrožena i da je neophodan globalni dogovor. Sociološke posledice ekološki
narušenog okruženja predmet su socijalne ekologije1.
5.2. DRUŠTVO I LIČNOST

O relacijama društva i ličnosti prisutna su tri gledišta:
1. nominalističko – društveno se svodi na individualno, a individual-
no na psihičko;
2. realistično – individualno se određuje postojećim društvenim i
3. dijalektičko – društveno je povezano delovanje pojedinačnog.
Društvene pojave nastaju kao posledica povezanog međuljudskog ponašanja.
Ljudsko ponašanje određuju dva faktora: lični, kao rezultat opšteljudskih osobina svojstve-
��
Pantelić-Vujanić S., SOCIOLOŠKI ASPEKT EKOLOGIJE URBANIH SREDINA SA POSEBNIM OS-
VRTOM NA BEOGRAD, doktorska disertacija, FPN, Beograd, 1979, SOCIOLOGICAL AND ECOLOGI-
CAL PROBLEMS, XI Worl Congress of Sociology, New Delhi, 1986.
102
Untitled-1.indd 102 3/24/2014 6:57:58 PM

nih ljudskom biću, i spoljnim, koji ljudska ponašanja vezuje za prirodnu, a zatim i društvenu
sredinu.
Društvo je, pored materijalnih činilaca, određeno i osobinama čoveka. Ljudi svojim
osobinama čine društvo takvim kakvo jeste. Jedna od ljudskih osobina je i stalna težnja za
prevazilaženjem postojećeg, za napretkom i progresom. Stvaralaštvom čovek prevazilazi
nezadovoljstvo postojećim, uslovljavajući sopstveni napredak i napredak društva kao
celine.
U ispoljavanju ove zajedničke ljudske osobine, pojedinci se među sobom razlikuju
ličnim osobinama. Lične osobine formiraju ličnost pojedinca. One su je delom posledica
prirodnog bića u čoveku, tj. njegove biološke prirode. Drugim delom, lične osobine se stiču
kroz društvo u procesu socijalizacije. Taj proces nije i ne može biti jednostran, jer poje-
dinac selekcioniše u procesima usvajanja društvene kulture, prihvatajući ono što mu
odgovora ili što može u skladu sa svojim ličnim osobinama da prihvati. Na planu izbora
dela iz celine društvenosti, ogleda se međusobna interakcija društvenog i pojedinačnog.
Spoljni faktori ljudskog ponašanja su dvojaki. S jedne strane je priroda kao
čovekovo okruženje u geografskom i biološkom smislu, a s druge strane je društveno
okruženje, sa materijalnim i duhovnim obeležjima.
Društveno stanje označava kvantitativna i kvalitativna obeležja društva i bitan je
faktor određenja pojedinačnih ponašanja. Kao što se društvo materijalno uzdiže kroz zajed-
ničku delatnost pojedinaca, tako pojedinac lični progres ostvaruje društvenim progresom.
5.3. LIČNOST
Ličnost je stabilna organizovanost individualnih karakteristika
čoveka na osnovu koje se svaki pojedinac razlikuje od svih ostalih.2
Poznata je Olportova definicija ličnosti, proistekla iz analiziranja
više od 50 različitih značenja ovog termina: „Ličnost je dinamična orga-
nizacija u okviru individue, onih psihofizičkih sistema koji određuju
njenu jedinstvenu podešenost prema svojoj sredini.”3
Zaga Pešić-Golubović, definiše ličnost kao: „razvojni organizo-
vani sistem biopsihičkih i psihosocijalnih svojstava individue, koji joj
omogućuje da se aktivno odnosi prema svojoj okolini i da istupa kao
autonomni pojedinac.” 4
Osnovna svojstva ličnosti ogledaju se u sledećim odrednicama:
1. vezuju se za lice, tj. osobu; u pitanju je konkretna pojava, a ne apstrakcija;
2. jedinstvena je i neponovljiva celina;
3. otvoren je sistem za neprekidnu i aktivnu vezu sa sredinom.
Iz navedenih odrednica ličnosti proizilazi sociološko određenje čoveka kao
društvenog i istorijskog bića, ali i konkretnog subjektivnog totaliteta koji kroz istorijski
razvoj menja svoju biološku prirodu.
2 SOCIOLOŠKI LEKSIKON, op. cit. str. 321.

3 Ibid.
4 Ibid.
103
Untitled-1.indd 103 3/24/2014 6:57:59 PM

Između društva i ličnosti postoji dijalektičko jedinstvo koje se ispoljava u društvenom
postojanju i ispoljavanju samo kroz individualni život i u individualnom životu samo kroz
društvenost. Prisutne su tri tendencije u tumačenju odnosa društvo – ličnost:
1. Američki sociolozi posebno naglašavaju potrebu da pojedinac, čovek kao
ličnost, bude osnovni predmet i cilj socioloških istraživanja5. Obimnim anali-
zama američkog društva ovi sociolozi pokušavaju da utvrde optimalni položaj
pojedinca u borbi za njegovo mentalno zdravlje.
2. Sociologizam društvo i kulturu smatra samostalnim sistemima koji sebe re-
produkuju, a individua u njemu ima samo mogućnost prilagođavanja
osamostaljenim sistemima. U skladu sa ovim shvatanjima ličnost je proizvod,
masa za oblikovanje prema određenim društvenim kalupima.
3. Shvatanja po kojima su društveni aspekti sadržani u individuama, tj. one ka-
rakteristike ličnosti koje su svojstvene većini članova iste društvene grupe. Iz
tih shvatanja proizašli su pojmovi društvenog i nacionalnog karaktera, a iz njih
ocene da su ličnosti u okviru jednog društva međusobno iste. Određivanjem
onih „karakternih crta koje društveni sistem podstiče kao poželjne, sugerišu
svojim članovima dominantni tip ličnosti koji najviše odgovara karakteru društ-
venog sistema.”6
5.4. SOCIJALIZACIJA
Proces formiranja ličnosti u društvu naziva se socijalizacijom7.
Socijalizacija je proces kojim novom članu društva bivaju prene-
sene vrednosti, norme, stavovi, kulturne tekovine i šire društveno
iskustvo prethodnih generacija neke društvene grupe ili društva u
celini.
Socijalizacija pojedinca odvija se tokom celog života, ali su naj-
značajnije rane faze razvoja ličnosti, kada individua usvaja prve i osnovne obrasce
društvenog ponašanja. Socijalizacijom se postižu društveno poželjni oblici ponašanja
pojedinaca. Pojedinac stiče ovakva ponašanja usvajanjem elemenata kulture društva u
skladu sa normama i pravilima koje to društvo propisuje. Poznata su istraživanja porodičnog
vaspitanja, kao prvog organizovanog oblika socijalizacije.
Proces socijalizacije odvija se putem socijalnog učenja. Prema jednom shvatanju, so-
cijalno učenje ima za cilj da razvije spremnost individue da se u određenoj situaciji ponaša
na društveno prihvatljiv način. Drugo shvatanje ističe značaj unutrašnjeg razvitka i sa-
zrevanja urođenih osobina pojedinaca.
Prilog shvatanju socijalizacije dali su i ruski psiholozi, kroz „kulturno-istorijskom
teorijom razvoja”8. Po njima, društveni činioci (zajedničko delovanje, interakcije i komuni-
kacije pomoću znakova sistema), predstavljaju sastavne elemente viših mentalnih funkcija,
5 R. Mils i E.From.
6 Pešić-Golubović Z., op. cit., str. 321.
7 ��
Socijalizacija u sebi sadrži kultivizaciju: proces usvajanja kulturnih tekovina jednog društva putem vaspi-
tanja.
8 Vigotski
104
Untitled-1.indd 104 3/24/2014 6:57:59 PM

bez čijeg postojanja ličnosti ne bi nastale. Ličnu osobenost pojedinac stiče u grupi kojoj
pripada, pa je tako razvoj deteta „kulturni razvoj”, kao proces usvajanja ljudske kulture
preko jezika i sistema kolektivnih znakova.
Bliže određivanje odnosa društva i ličnosti procesom socijalizacije pružili su simbo-
lički interakcionisti, stavom da se geneza individualnog „ja” odvija uporedo sa nastajanjem
svesti o društvu.
„Čovekova sposobnost govora i organizacija mozga za simboličku komunikaciju
omogućava subjektivnom „ja” da iz sebe iziđe u objektivni svet, da prihvati društvene
stavove i strukture ponašanja, ali i da se ponovo sebi vrati kao individualnost.” 9
Osnovni problem socijalizacije ličnosti je kako jedinka postaje racionalno biće. Uočeno
je da dete u interakcijama sa bliskim i dragim osobama stiče svest o sebi igrajući uloge tih
osoba. U kasnijem razvoju, odigravanje uloga značajnih osoba važno je i van porodičnog
kruga. Identitet osobe ne nastaje sam po sebi, već kroz interakciju sa drugima, od prvobit-
nog objekta za sebe do vlastite samosvesti.
Prilog shvatanju socijalizacije dao je i Adorno, naglašavanjem političkog karaktera
procesa socijalizacije, ali i njene uloge u održavanju klasne strukture društva. Osim toga,
danas je sve aktuelnija tema socijalizacije polova, koja je uslovila masovne ženske pokrete
u Evropi i SAD zbog radikalnih promena položaja žene.
Definisanje ličnosti, socijalizacije i svrhe socijalnog učenja sadrže osnovnu tezu o
dominantom uticaju društva na ličnost. Favorizovanje širih zajednica u sociologiji i zane-
marivanje pojedinca, prisutno je od konstituisanja sociologije. Nije u pitanju slučajni previd,
već dosledna pozitivistička koncepcija tadašnje građanske sociologije u osnovi koje je do-
miniranje društvenog nad ličnim. Ova koncepcija proizilazi iz političkih stavova vladajućih
krugova da su društveni interesi u formi državnih interesa, istovremeno i lični interesi, pa da
se nauka koja se bavi društvom mora usredsrediti na društvo, kao osnovnu socijalnu
činjenicu.
Filozofske osnove društvenodržavnog prioriteta u odnosu na ličnost nalaze se u ne-
mačkoj klasičnoj filozofiji. Hegelova misao o ljudskom životu kao životu u zajednici, bila
je osnova građanske sociologije u određivanju relacije pojedinac – društvo. Romantičarski
talas evropske filozofskosociološke misli bio je reakcija na prethodno usvojen princip „drža-
vnog razloga”.
Ničeova teorija o „natčoveku” takođe sadrži ideju o dominiranju države i društva nad
pojedincem. Za Ničea je društvo mravinjak jedinki i sredstvo za postizanje moći i afirma-
cije ličnosti pojedinca. Njegov natčovek proizilazi iz istih pobuda kao i zahtev romantičara,
mada je u razradi svog filozofskog stava vaspitanje i strogu disciplinu aristokratskog poje-
dinca „plave krvi” smatrao sredstvom za oblikovanje „nadja”.
Marks je čoveka (kao pojedinca) odredio kao „zbir sveukupnosti društvenih odno-
sa”. Tu misao kasnije su detaljno razvile marksističke struje10. „Kod Marksa se uočavaju i
suprotne formulacije koje upućuju na značaj i ulogu pojedinca u društvu i istoriji: „sloboda
pojedinca uslov je slobode svih”. Marksova dijalektička metoda je efikasna u tom smislu
9 Pešić-Golubović Z., op. cit. str. 597.

��
Kaucki, Bernštajn, Plehanov, Buharin, Staljin
105
Untitled-1.indd 105 3/24/2014 6:58:00 PM

što ukazuje na dinamičku interakciju čoveka i društva, što stalno insistira na određenoj nape-
tosti između pojedinca i društva koji ne želi da reducira na bilo kog člana te igre.” 11
Zvanična sociologija od svog konstituisanja isticala je primat društva nad pojedincem.
Negiranje autonomije ličnosti u socijalnom okruženju danas je posebno aktuelno formi-
ranjem autoritarnih masovnih društava. Ta ozvaničena tendencija sadrži u sebi evidentnu
činjenicu „da veliki broj ljudi više nije, ili nikada nije ni bio individua”.12
Čovek kao društveno biće formira se u zajedničkom delovanju sa drugim pojedincima,
ali ima svoju autonomnost i autentičnost generičkog bića. Društvenost i autentičnost lično-
sti nalaze se u dijalektičkom spoju, u kome je pojedinac uvek i društveno i autonomno biće.
Svoju ljudsku dimenziju ličnost ostvaruje u zajedništvu sa drugim ličnostima, a društvo svoj
razvoj u sveukupnoj praksi, kroz brojne i raznovrsne ličnosti i njihovu međusobnu egzisten-
cijalnu povezanost. Kao što se društvo ne može shvatiti izvan ličnosti i njihovih odnosa, tako
se ni ličnost ne može shvatiti van realnih društvenoistorijskih okvira.
5.5. VASPITANJE
Vaspitanje je proces svesnog prenošenja kulture,
posebno od starijih na mlađe.
Shvatanja o sadržaju vaspitanja prošla su kroz dve
faze. U prvoj fazi vaspitanje je tretirano kao sveukupnost
procesa prenošenja kulture – socijalizacija. U savreme-
noj fazi vaspitanje se, pod uticajem socijalne psihologije
i socijalne antropologije, tumači kao deo procesa
socijalizacije. Faktori vaspitanja dele se u dve osnovne grupe:
1. kontekstualni faktori, kao činioci koji spontano proizilaze iz socijalne struk-
ture društva, a na prvom mestu svakodnevne aktivnosti kojima se prisustvuje
ili se u njima učestvuje, kako u porodici, tako i u široj društvenoj zajednici, i
2. činioci svesnog društvenog usmeravanja koji sadrže sistematičnost,
metodičnost i organizovanost.
Prisutna su mišljenja da samo drugi faktori obuhvataju proces vaspitanja, a da se
prvi faktori pojavljuju u formi “funkcionalnog vaspitanja”, kao vaspitanje u širem smislu.
Istorija razvoja porodice pokazuje da je prvi element prisutniji u primitivnijim društvima, a
da su razvojem društva činioci svesnog društvenog usmeravanja dominantniji.
Vaspitanje je istorijska kategorija koja se razvojem društva menjala poprimajući
različite oblike i sadržinu. Posebno treba istaći da vaspitanje ima slabiji povratni utucaj
na društvo u odnosu na neke druge pojave društvene nadgradnje.
Razlikuju se dva osnovna oblika vaspitanja: primarno vaspitanje vezuje se za
porodicu kao primarnu društvenu grupu i postiže se ljubavlju, toplinom i afektivnošću, a
sekundarno vaspitanje se ostvaruje kroz druge društvene grupe, kao što su: škola, grupe
vršnjaka, raznovrsne društvene organizacije i slično.
11 Radenović P., OPŠTA SOCIOLOGIJA, op. cit., str. 233-234.

��
Džekobi R., DRUŠTVENI ZABORAV, Nolit, Beograd, 1981, str. 96.
106
Untitled-1.indd 106 3/24/2014 6:58:00 PM

Proces vaspitanja obuhvata više različitih i povezanih procesa:
1. razvoj intelektualnih sposobnosti, govorom i učenjem,
2. savlađivanje egoizma i egocentrizma,
3. učenje ponašanja u društvenim procesima i grupama,
4. prihvatanje uloge odraslog člana društva,
5. usvajanje kulture, verovanja, pravila, vrednosti i sl,
6. sazrevanje, kao razvijanje urođenih sposobnosti i sklonosti,
7. personalizacija i individualizacija, razvoj osobina svojstvenih pojedincu,
8. prevaspitavanje, društveno devijantnih ponašanja.
Na planu vaspitanja, posebno se razlikuju funkcionalističko i marksističko shva-
tanje. Funkcionalizam tretira pojedinca kao jedinku koja biološki reaguje na vaspitne
uticaje. Vaspitanje je prilagođavanje jedinke potrebama društva usvajanjem normi i vredno-
sti društva i profesionalno obučavanje. Marksističko shvatanje polazi od čovekove potrebe
za celovitošću i stvaralačkim radom kao suštinskim obeležjem. Vaspitanje ima klasni ka-
rakter i sadrži u sebi elemente klasne podele rada i klasne dominacije. Po ovom shvatanju
vaspitanje je izuzetno značajno za ljudsku emancipaciju.
5.6. OBRAZOVANJE
Obrazovanje je društveni proces uvođenja mladih u sticanje
znanja i umeća značajnih za njihove buduće delatnosti u društvu i
društvenu komunikaciju.
Socijalizacija obuhvata obrazovanje, kao institucionalizovan
deo, mada su prisutna i drugačija shvatanja. Kao organizovana delatnost, obrazovanje se
vezuje za nastanak države i pisma. Istorijski podaci govore da je obrazovanje bilo vezano za
dvorove, crkvu, biblioteke i arhive u kojima su deca viših društvenih slojeva sticala znanja.
Istorijski razvoj društva uslovio je i razvoj obrazovanja i njegovih institucija.
Institucionalizovano obrazovanje podrazumeva podelu na osnovno, srednje i uni-
verzitetsko obrazovanje. Razlikovanje navedenih stepena je hijerarhijsko. Posebno treba
ukazati na činjenicu da se institucionalizacija razvijala od opšteg ka posebnom. Prvo je
formiran univerzitet, a kasnije se izdvojilo srednje obrazovanje i na kraju osnovno obrazo-
vanje. Osim toga, značajno je i razlikovanje opšteg i stručnog obrazovanja.
Obrazovanje je povezano sa socijalnom strukturom društva. Istorija pokazuje da
je obrazovanje bilo jedan od atributa elitnih društvenih slojeva, čiji su se predstavni-
ci obučavali za obavljanje tzv. umnih funkcija (pisari, sveštenici i sl). Kako je vremenom
uticaj umnog rada postao dominantan za razvoj proizvodnih snaga, obrazovanje postaje
masovnije, a formiranjem elitnih obrazovnih institucija prerasta u privilegiju elitnog dela
društva. Oba procesa uslovila su nejednakost u obrazovanju, koja se prenosila sa gene-
racije na generaciju. Pored generacijske nejednakosti, oduvek je bilo i međugeneracijske
nejednakosti u obrazovanju.
U savremenim uslovima ubrzanog razvoja nauke, posebno informacionih tehnologija,
obrazovanje prerasta u ''industriju znanja'', kao osnovu savremenog privrednog razvoja.
107
Untitled-1.indd 107 3/24/2014 6:58:00 PM

Formalne mogućnosti školovanja iste su za sve, ali je vrhunsko obrazovanje elitističko.
Društvena nejednakost u obrazovanju uslovljena je opštim i posebnim ekonomskim,
kulturološkim, religijskim i drugim faktorima. U savremenim uslovima primećuje se društ-
veno uvažavanje sposobnosti i mogućnosti, kao i trend finansiranja natprosečno sposobnih.
Međutim, ovaj trend ne utiče na generacijsku i statusnu nejednakost u obrazovanju. Elitizam
je bio i ostao obeležje obrazovanja.
U većini savremenih društava, nezavisno od nivoa razvijenosti, obrazovanje je pra-
vo svakog građanina. Određeni, početni nivoi obrazovanja su propisani kao obaveza, što
pretpostavlja da je propisano školovanje i besplatno.13 U osnovi ovakve obrazovne politike
je liberani ideal po kome obrazovanje stimuliše pojedinca da u potpunosti razvije svoje spo-
sobnosti i talente u uslovima kada su te mogućnosti jednake za sve. Diplome se dodeljuju u
skladu sa zaslugama u uslovima pravednog takmičenja, kao što se i poslovi kasnije dodeljuju
po zaslugama, pre svega, u oblasti obrazovnih kvalifakacija.
Brojne reforme obrazovanja u razvijenim zemljama imaju za cilj stvaranje pravednog i
ravnopravnog društva. Taj liberano - idealistički koncept ne odgovara pravom stanju stva-
ri, što su pokazale i brojne neuspešne reforme obrazovanja14.
Značajan je i politički aspekt obrazovanja. Dinamičan politički život otvara pitanje
obrazovanja za političko delovanje. Učenje je, u tom kontekstu, proces koji podrazumeva
samostalnost pojedinca u sticanju znanja, umeća i vrednovanja van okvira obaveznog obra-
zovanja. Obrazovana ličnost ima manje mogućnosti da bude objekat političke manipulacije
i veće mogućnosti političkog uticaja na funkcionisanje i menjanje društva. Savremeno
obrazovanje pretpostavka je za učešće građana u političkom životu i jedan od bitnih pre-
duslova formiranja i funkcionisanja demokratskog društva. Politički obrazovana ličnost
je društvena potreba u stvarnim demokratskim uslovima i jedan od važnih preduslova slo-
bode ličnosti.
Univerzitetsko obrazovanje, kao najviši nivo obrazovanja, zasnovan je na principu
elitizma na dva nivoa, kao elitizam nastavno-naučnog segmenta i elitizam studentske
populacije u ukupnoj generaciji.
Prvi univerziteti bili su organizovani kao srednjovekovne ustanove koje su odlukom
vladara imale privilegiju da budu autonomne. Prvobitna autonomija univerziteta ispolja-
vala se kroz upravljanje univrezitetom nastavnika i studenata. Posle buržoaskih revolucija
uočavaju se dva preovlađujuća oblika univerziteta: etatistički – Napoleonov i liberalni –
Humboltov univerzitet.
Savremene tendencije univerzitetskog obrazivanja su napuštanje liberalnog uni-
verziteta i formulisanje Bolonjske deklaracije kao koncepta jedinstvenog Evropskog
univerzitetskog prostora. Osnovni razlozi koji dovode u pitanje dosadašnji većinski princip
liberalno-državnog univerziteta su zastarelost nacionalnih i suverenih državnih koncepcija
unutar univerziteta, globalizacija i tehnološki razvoj.
��
U Engleskoj je 1870. donet prvi Zakon o školovanju, tzv. Fišerov zakon, koji propisuje obavezan polazak
u školu do desete godine. Od 1918. godine obavezno je do četrnaeste godine, a od 1947. godine donja granica
završetka obaveznog školovanja je petanesta godina, a danas je šesnaesta.
��
Kritički osvrt na savremene teorije o obrazovanju prikazane su u Haralambos M., UVOD U SOCIOLOG-
IJU, Globus, Zagreb, 1989.
108
Untitled-1.indd 108 3/24/2014 6:58:01 PM

''Sve više slabi uverenje da univerzitet treba da bude zadužen za nadzor nad duhovnim
životom nacije. Univerzitet više nije najznačajnije mesto na kojem se reprodukuje kul-
tura: kao što je univerzitet prethodno na tom zadatku zamenio crkvu, sada i sam biva istisnut
masovnim medijima i mora da pronađe novo opravdanje svog postojanja.”15
Procesi globalizacije podrazumevaju da su nauka i savremene tehnologije svetski
dimenzionirane i da je pitanje državne suverenosti u oblasti obrazovanja zastarelo. Osim
toga, tradicionalan koncept stepenastog obrazovanja sa diplomom kao garancijom potrebnih
znanja potiskuje se konceptima učenja na daljinu i doživotnog učenja.
5.7. SLOBODA LIČNOSTI

Sloboda ličnosti predmet je teorijskih nauka, a pitanja njene realizacije i ograničenja spadaju u
domen ideologije, politike i društvene prakse. Prisutna su dva filozofska stava o slobodi ličnosti:
1. čovek je slobodno biće u apsolutnom smislu;
2. sloboda je relativna, u apsolutnom smislu čovek je neslobodno, determini-
sano biće.
Kao deo prirode, čovek je neslobodno biće, jer njime upravljaju prirodne sile na koje
ne može da deluje. Razvojem kulture i stvaralaštva, radom, čovek postaje slobodan u relativnom
smislu, kao kreativno biće sopstvene i društvene prakse. U delu kreiranja sopstvene i društvene
prakse čovekova sloboda ograničena je saznajnim, ekonomskim i sociološkim faktorom.
Saznajni faktor, pretpostavlja saznanje o sopstvenoj (ne)slobodi, upoznavanjem za-
kona koji deluju u prirodi i društvu. Bez tog saznanja kreiranje prakse je stihijno.
Ekonomskim faktorom sloboda se ograničava stepenom razvitka sredstava za rad.
Razvijenija sredstva rada uslovljavaju viši nivo egzistencije, a iz tog nivoa proizilazi stepen i
oblik čovekove slobode.
Sociološki faktor određuje slobodu ličnosti kao, pre svega, socijalnu kategoriju. Sloboda
je društvena pojava jer se samo kroz društvo i u društvu ostvaruje. Sloboda može da bude samo
relativna, jer bi kao apsolutna bila u suprotnosti sa suštinom same slobode.
Sloboda ličnosti je proces osvajanja prirode i društva. To osvajanje, kao menjanje prirode
i razvijanje društva, ostvaruje se radom. Istovremeno, radom čovek razvija i menja svoju pravu
prirodu, pa je sloboda ličnosti samo istorijski proces razvoja društva i čoveka u njemu. Sloboda
ličnosti, dakle, nije apstraktna filozofska kategorija, već stvarna društvena činjenica u svojoj isto-
rijskoj dimenziji. Sloboda podrazumeva određeni stepen neslobode drugih u funkciji sopstvene
slobode, ali i sopstvenu neslobodu u funkciji slobode drugih. Zato je sloboda relativna.
Klasna društva izjednačavala su slobodu jednih sa neslobodom drugih. Stvarna sloboda
određena je društvom i njegovim osobinama – bez društva nema čoveka ni slobode. Društvo je
čovekov svet, a ličnost njegov sastavni deo, kao što je i društvo sastavni deo ličnosti.
Sloboda ličnosti se realizuje kroz individuum kao društveno biće, tj. kroz zajed-
ničko delovanje sa drugim ličnostima u konkretnim društvenoistorijskim okvirima. Pitanje
kvaliteta i kvantiteta slobode ličnosti je filozofsko pitanje, filozofije kao nauke i svake
individue.
15 EVROPSKI UNIVERZITET 2010, AAOM., Beograd, 2001. str. 8.
109
Untitled-1.indd 109 3/24/2014 6:58:01 PM

110
Untitled-1.indd 110 3/24/2014 6:58:01 PM

ŠESTI BLOK
DRUŠTVO - RAD
111
Untitled-1.indd 111 3/24/2014 6:58:01 PM

6.1. SOCIOLOŠKO ODREĐENJE RADA
Rad je osnovno obeležje društva i suštinsko svojstvo ličnosti.

Svoju ljudsku vrstu čovek stvara kroz rad, kao stvaranje materijalnih
dobara za čovekovu egzistenciju. Čovekov rad postaje radom samo
kroz zajedništvo sa drugim pojedincima, pa je rad po svojoj suštini
društvena kategorija. Samo kroz rad čovek prisvaja prirodu i menja
svoju poziciju prema njoj. Rad je i kriterijum društvenog vredno-
vanja pojedinca. Čovek se potvrđuje i dokazuje u društvu svojim
radom. Socijalne i individualne patologije povezane su sa radom jer je rad materijalni i du-
hovni milje ljudskog otuđenja i razotuđenja.
Istorija društva za većinu sociologa je istorija razvojnih oblika rada. Društvo se
„legitimiše” vrstom i karakterom rada sadržanim u njemu. Primitivniji oblici i načini rada podra-
zumevaju primitivnije oblike društva i obrnuto, savršeniji oblici i načini rada podrazumevaju
savremenije društvo. Rad je univerzalna mera vrednosti društva i čoveka.
Rad je svrsishodna čovekova delatnost razmene materije sa prirodom.
Svrsishodnost čovekove delatnosti je suštinsko razlikovanje čoveka od drugih prirodnih
pojava. Svesnost, ciljnost i svrhovitost čovekovog rada je „ono što razlikuje najgoreg gradi-
telja od najbolje pčele”,1 jer je “on svoju gradnju izgradio u glavi pre nego što će je izgraditi
u vosku. Na završetku procesa rada pojavljuje se rezultat kakav je na početku procesa već
postojao u radnikovoj zamisli, dakle idealno.”
Kao osnovna društvena pojava, rad je suštinsko određenje čoveka i njegova večita
preokupacija. Rad je pozitivna društvena kategorija, mada ima i shvatanja o radu kao muci,
naprezanju i izvoru ogorčenja, u smislu: rad je stvorio čoveka, rad će ga i ubiti. U sociolo-
škom smislu,2 rad je društvena pojava koja se manifestuje:
1. kao međuljudski odnos prema radu i drugim pojedincima u procesu rada;
2. kao tip radne organizacije koja je institucionalni okvir obavljanja rada kao
delatnosti;
3. kao brojne društvene profesije proizašle iz podele rada;
4. kao odnos između rada kao osnovne društvene delatnosti i svih ostalih
društvenih delatnosti.
Sveobuhvatno sociološko određenja rada predmet je sociologije rada. Definicije rada
i rezultati sociologa rada ukazali su da je rad kompleksna društvena kategorija, što otežava
formulisanje celovite definicije. Međutim, detaljno su analizirani neki delovi i momenti rada:
1. “savladavanje teškoća ili napora da bi se zadovoljile nečije bitne potrebe;
2. trud ličnosti za čije izvršenje dela je ta ličnost zadužena;
3. kvalifikacija, realnost rada;
4. proizvodnja dobara;
5. preobražaj prirode i čoveka u radnom procesu.” 3
1 Marks K., KAPITAL, op. cit.

2 Prikaz prema Radenović P., OPŠTA SOCIOLOGIJA, op. cit., str. 237‑242.
3 Ibid., str. 241.
112
Untitled-1.indd 112 3/24/2014 6:58:02 PM

Kao društvena pojava, rad je determinanta drugih društvenih pojava. Dominantan uticaj
rada na druge društvene pojave ogleda se u tome što:
1. sve druge ljudske delatnosti su omogućene radom;
2. sve druge ljudske osobine proizilaze iz rada;
3. razvijanjem ljudskih osobina u drugim pojavama razvija se sposobnost za rad;
4. tako razvijene osobine deluju kao faktor rada.
Rad se može odrediti i kao upotreba radne snage.4 Proces rada, kroz koji čovek razvija
i usavršava svoje potencijale, je celina koju sačinjavaju: sam rad kao svrsishodna delatnost,
sredstva kojima se deluje i predmeti na koji rad deluje. Finalni izraz zajedničkog delovanja
sva tri elementa procesa rada je proizvod. Kako se nad svakim od tri elementa procesa rada
formiraju određeni društveni odnosi, sam proizvod je koncentracija društvenih odnosa u
vezi sa radom. A kako je rad osnovna i determinišuća društvena pojava, to su i društveni
odnosi koji se formiraju radom dominantni odnosi, i dele se na:
1. tehnološkotehničke: spoj radne snage sa sredstvima za rad,
2. društvenoekonomske: izraz svojinskih odnosa,
3. ideološkopolitičke: izraz subjektivnih snaga jednog društva.
6.2. DRUŠTVENE POTREBE
Čovekova egzistenicija zasnovana je na zadovoljavanju potreba.

Udruživanje pojedinaca motivisano je njihovim potrebama za samoudruži-
vanjem, ali i kao sredstvo za zadovoljavanje ličnih potreba.
Svaka potreba realizuje se neposredno ili posredno kroz rad. Posredno
zadovoljavanje je samo drugačija forma pojavljivanja rada, kao udruženog
delovanja pojedinaca. Rad se može shvatiti i kao koncentrisana društvena energija u
procesu zadovoljavanja individualnih i društvenih potreba. Potrebe su psihološka kate-
gorija i manifestuju se kroz raznovrsne osećaje ugodnosti, neugodnosti, bola, zadovoljstva,
sigurnosti, nesigurnosti i drugo.
Svaki pojedinac teži da sa što manje napora, tj. trošenja energije, u što većem obi-
mu zadovolji svoje potrebe. Ovaj princip najmanjeg otpora karakterističan je i za društvo,
što se najbolje može shvatiti kroz društvenu proizvodnju, koja je efikasnija ukoliko se sa
manje troškova proizvodnje proizvede više. Na društvenom planu, taj princip najmanjeg
otpora formulisan je u principu ekonomičnosti.

Ljudske, tj. društvene potrebe istorijska su kategorija, pa se potrebe čoveka prvobitne
zajednice ne mogu u kvantitativnom i kvalitativnom smislu meriti sa potrebama savremenog
čoveka. Što je društvo razvijenije – potrebe su brojnije, a na individualnom planu ogleda-
ju su u srazmeri između materijalnog statusa pojedinca i broja njegovih potreba. Viši
materijalni i socijalni nivo pojedinca podrazumeva brojnije i raznovrsnije potrebe, i obrnuto.
4 Po Marksu, “upotrebljavanje radne snage i jeste sam rad”.
113
Untitled-1.indd 113 3/24/2014 6:58:02 PM

Pojedinci koji se nalaze na dnu društvene lestvice u principu imaju najmanji broj potreba,
tzv. egzistencijalne potrebe. Potrebe jednog nekvalifikovanog radnika drugačije su po bro-
ju i vrsti od potreba jednog akademika; potrebe stanovnika manjeg naselja razlikuju se od
potreba stanovnika megalopolisa.
Istorijsko ispoljavanje ljudskih potreba determinisano je radom kao osnovnom društve-
nom pojavom. Determinisanost potreba radom ispoljava se kroz podelu rada. Viša podela
rada i specijalizacija rađaju brojnije i raznovrsnije potrebe. Razvojem društva i rada, nekad
luksuzne potrebe postaju egzistencijalne, ali je i veća mogućnost da se zadovoljavanje jedne
potrebe zameni drugom potrebom.
Sveukupni društveni i ljudski život prožet potrebama koje se svode na rad. Potrebe
mogu biti različite, pa su prisutne brojne podele, na: prirodne i društvene, urođene i
stečene, biološke i duhovne, redovne i vanredne, egzistencijalne i luksuzne, sadašnje i
buduće, i druge.
Društvene potrebe povezane su sa sredstavima – dobrima kojima se zadovoljavaju. Kao
i potrebe, dobra se mogu razlikovati na: materijalna (stvarna) i usluge (lična dobra); slobod-
na (prirodna) i ekonomska (društveno oblikovana); upotrebna i proizvodna; potrošna i
trajna, i drugo. Potrebe i sredstva kojima se one zadovoljavaju sadržane su kao obeležje i
kvalitativna odrednica ljudskog rada. Za razliku od drugih živih bića koja svoje potrebe
zadovoljavaju instinktivno, čovek to čini svesno i svrsishodno.
6.3. PODELA RADA
Društvena podela rada je raspodela ukupnog fonda društvenog rada na pojedine

oblasti, grane, vrste i podvrste ljudske delatnosti. Može se definisati i kao razlikovanje
različitih delatnosti u društvu. Osnovna podela rada najčešće se ispoljava kroz tri, među
sobom prožete podele:
1. prirodnu i najstariju podela rada, koja označava podelu prema polu, uzrastu i
fizičkoj snazi;
2. društvenu podela rada, koja se ostvaruje kroz različite grane društvene proizvo-
dnje (zemljoradnja, industrija, saobraćaj, i drugo);
3. tehničku podela rada, kao podelu radnih operacija između radnika unutar jednog
preduzeća.
Podela rada predstavlja raspodelu ukupnog društvenog radnog vremena na različi-
te radove, da bi se zadovoljile ljudske potrebe. Društvena podela rada može biti: opšta,
posebna i pojedinačna; klasna i besklasna; planska i stihijska; vertikalna i horizontalna; unu-
trašnja i međunarodna, i dr.
Opšta podela rada je podela na velike grane društvene proizvodnje. Posebna podela
rada je raspodela rada unutar jedne grane društvene proizvodnje na vrste i podvrste (podela in-
dustrije na metalnu, hemijsku, drvnu, tekstilnu, elektro i dr.). Opšta i posebna podela obavljaju
se na nivou društva, a vezujemo ih još za period prvobitne zajednice. Pojedinačna podela rada
je raspodela rada unutar jednog privrednog subjekta, preduzeća, pogona, radionice i sl., prema
radnim zadacima. U istorijskom smislu ova podela je najmlađa jer nastaje u periodu manu-
fakturnoga kapitalizma. Pojedinačna podela rada uslovljava pojavu specijalizacija i profesija.
114
Untitled-1.indd 114 3/24/2014 6:58:02 PM

Pomenimo i teritorijalnu podelu rada, koja može biti nacionalna, regionalna i
međunarodna. Podela sadrži geografsku podelu rada prema različitim kriterijumima: kli-
matskim, demografskim, strateškim i drugim.
Jedna od manifestacija podele rada je podela rada na vrste, tj. oblike rada. Posebno
su značajne podele na: fizički i intelektualni rad, proizvodni i neproizvodni, upravljački i
izvršilački rad i materijalno produktivan, duhovno produktivan i društvene usluge.
Istorija ljudskog društva sadrži tri velike društvene podele rada.
Prva društvena podela rada nastala je pod uticajem prirodnih uslova proizvodn-
je u periodu varvarstva prvobitne zajednice. Iz prvog oblika tadašnje ljudske delatnosti
– skupljačke delatnosti, proizišla je podela na stočarstvo i zemljoradnju. Jedna plemena
su se orijentisala na pripitomljavanje životinja i njihovo razmnožavanje, zbog hrane, odeće i
rada. Druga plemena orijentisala su se na obrađivanje zemljišta, gajeći određene vrste useva
kao osnovno sredstvo za život. Povećana produktivnost rada uslovila je pojavu viškova u
zemljoradnji i stočarstvu a oni nastanak privatne svojine, države i klasnog društva.
Druga velika podela rada vezana je za pojavu viška stočarskih i poljoprivrednih
proizvoda i pronalazak i obradu metala. Iz zemljoradnje izdvojilo se zanatstvo, kao
proizvodnja ne za svoje potrebe već za razmenu. Formira se tržište i robna proizvodnja
kao poseban oblik organizacije i funkcionisanja društvene proizvodnje.
Treća podela rada proizašla je iz međuzavisnosti proizvođača i neophodnosti raz-
mene viškova ostvarenih u zemljoradnji, stočarstvu i pre svega u zanatstvu. Trgovina je
posledica povećanog obima zanatske proizvodnje, koja nije mogla više da se realizuje na lo-
kalnom tržištu. Pojavom trgovine formira se posebna društvena struktura trgovaca, uočavaju
se prvi oblici zaoštravanja suprotnosti između grada i sela i učvršćuje do tada izvršena pode-
la rada. Za taj period vezuje se nastanak civilizacije. Društvena specifičnost ovog perioda
naročito se ogleda u formiranju – izdvajanju posebnog društvenog sloja trgovaca koji se ne
bavi proizvodnjom nego samo razmenom. Izdvajanje
��
posebnog društvenog sloja bio je isto-
rijska prekretnica za nastanak prvih klasnih odnosa.
Kasniji oblici razvoja podele rada bili su direktno povezani sa razvojem proizvodnih
snaga, i to na prvom mestu sa promenama u sredstvima rada. Pojava mašina u kapi-
talističkom sistemu dovela je do značajnih promena u zanatskom načinu proizvodnje. Do
tada nužno poznavanje celokupnog toka proizvodnje, zamenila je specijalizacija rada kroz
uskostručna, specijalizovana znanja za samo jedan deo ili momenat proizvodnje. Usko spe-
cijalizovan proizvođač „postaje” dodatak mašini, a njegov rad razmrvljen i monoton. Radnik
se postvaruje, „otuđuje” od svog rada i gubi interes za proizvodnju.
Savremeni procesi automatizacije uvode nova svojstva. Za razliku od perioda
mašinizacije, kada su radnici sarađivali kroz međusobno povezane usko stručne poslove,
automatizacija uvodi raspodelu radnika prema specijalizovanim mašinama, pa je umesto
njihove saradnje za proizvodnju bitna saradnja mašina. Automatizovana proizvodnja dovodi
do promena u profesionalnoj strukturi, nestajanjem ranijih i pojavu novih profesija (pro-
grameri).
115
Untitled-1.indd 115 3/24/2014 6:58:03 PM

Savremenu podelu rada karakteriše i pojava kolektivnog – timskog rada, pripreme,
kontrole i odlučivanja. Umesto jedne radne funkcije uvodi se rotacija, kao naizmenično
vršenje radnih funkcija od strane članova radne grupe. Ova pojava je pre svega posledica
dinamičnog razvoja tehničkih dostignuća, ali i izraz traženja rešenja za zainteresovanost
proizvođača za rad i stvaralaštvo.
6.4. SVOJINA
Svojina se u svakodnevnom govoru poistivečuje sa „vlasništvom”.

U pitanju je društveni izraz prisvajanja prirode i vlasti nad predmetima.
Svojina izražava vlast pojedinca ili društvenih zajednica nad stvarima
koje mogu biti proizvodna ili potrošna dobra. Dva su osnovna shvatanja
svojine.
Prvo, formalističko shvatanje, svojinu definiše kao „odnos čoveka
i stvari”. Po ovom shvatanju svojina je individualnog odnosa čoveka i stvari, tj. u pitanju je
fizičko posedovanje i iskorišćavanje stvari od strane čoveka. Svojinski odnosi svode se na
utvrđivanje ko, koja i kakva prava ima nad stvarima.
Drugo, naučno shvatanje, odnos čoveka i stvari posmatra samo kao pojavni oblik
svojine. Svojina je po ovom shvatanju bitan društveni odnos. Ljudi koriste, poseduju i
raspolažu stvarima po različitim osnovama. Svojina je osnov koji sadrži najpotpunija
ovlašćenja ljudi u raspolaganju stvarima. Taj osnov su “društveni odnosi između ljudi
povodom stvari”. Odnos između ljudi i stvari je pojava, a odnos među ljudima je suština
svojine. Ljudi imaju onoliko prava i ovlašćenja na stvarima koliko im dozvoljava
društveni odnos.
Svojina je, dakle, proces prisvajanja predmeta iz prirode od strane ljudi u društvenoj
proizvodnji. Ovaj proces prisvajanja, koji obuhvata preradu i doradu predmeta iz priro-
de, za cilj ima njihovu kasniju raspodelu i potrošnju. Društveno prisvajanje sadrži dva
elementa:
1. prirodni, kao svesni uticaj čoveka na prirodu primenom rada i sredstva rada –
izražava se stepenom razvoja proizvodnih snaga;
2. tehnički, koji prikazuje društveni aspekt prisvajanja; u procesu svesnog uticaja
na prirodu, čovek ne nastupa sam već u zajedništvu sa drgim pojedincima, a
preko vlastitih društvenih odnosa.
Prisvajanje je društveni proces koji obuhvata odnose ljudi prema spoljnoj prirodi i
međusobne odnose između ljudi prema prirodi. Prisvajanje je ukupnost svih društvenih
odnosa u procesu društvene proizvodnje i raspodele proizvoda. Iz navedenog proizilazi i
definisanje svojine kao prirodno i društveno uslovljenog procesa i odnosa koji u sebi sadrži
celokupnost odnosa ljudi prema prirodi i između njih samih, kojima se proizvode i za ljud-
sku potrošnju raspodeljuju materijalna dobra, prelazeći put od proizvodnje do potrošnje kroz
raspodelu.
Svojina se ispoljava kroz dva aspekta: ekonomski i pravni.
Ekonomski aspekt svojine pojam je ekonomskog korišćenja prisvojenih stvari, kao
sredstava za proizvodnju i predmeta za potrošnju. Ekonomsko korišćenje je korišćenje
116
Untitled-1.indd 116 3/24/2014 6:58:03 PM

stvari kao upotrebnih dobara za ljudske potrebe i izjednačava se sa pojmom prisvajanja.
Prisvajanje i jeste ekonomski proces, tj. društvenoekonomski odnos koji u sebi sadrži eko-
nomsku svrhu procesa društvene proizvodnje, kao trošenje i korišćenje predmeta iz prirode
za razne ljudske potrebe.
Pravni aspekt svojine sadrži pravno oblikovanje ekonomskog prisvajanja. Pravne
norme društva određuju ekonomsko prisvajanje i društvenoekonomske odnose koji proi-
zilaze iz prisvajanja. S jedne strane, pravo fiksira oblik prisvajanja, a sa druge, štiti taj
oblik. U osnovi pravnog aspekta svojine je obezbeđivanje onakvog stanja i pravca razvoja
ekonomskog prisvajanja, kakav odgovara interesima društvenih krugova koji su na vlasti i
u čijem interesu se i vrši prisvajanje. Pravni aspekt svojine obuhvata celokupnost pravnih
instituta i normi kojima se regulišu razna prava raspolaganja sredstvima za proizvodnju i
proizvoda. Za razliku od ekonomskog aspekta koji je opšta i stalna kategorija, pravni aspekt
je promenljiva i istorijska kategorija.
Razlikuju se oblici svojine i istorijske manifestacije svojine. ��
Prema prvom kriteriju-
mu, svojina može biti: privatna, lična i društvena.
1. Privatna svojina je takav oblik ekonomskog prisvajanja u društvu koje se zasni-
va na nečijem individualnom (najčešće monopolskom) raspolaganju i korišćenju
sredstava za proizvodnju i samim tim individualnom raspolaganju predmeta po-
trošnje.
2. Lična svojina odnosi se na prisvajanje predmeta potrošnje, za razliku od privatne
koja se odnosi na sredstva za proizvodnju.
3. Društvena svojina je oblik prisvajanja koji ne sadrži posebno pravo nekog pojedin-
ca ili grupe, već se ona kolektivno, tj. društveno prisvajaju (kolektivna svojina
jedan od istorijskih oblika društvene svojine).
6.5. OTUĐENJE
Pod otuđenjem se podrazumeva određeni položaj ili stanje čo-

veka u kome su proizvodi njegovog rada ili njegove ideje, moralna
ili religiozna načela postala njemu nešto strano, tuđe, samostalno,
nezavisno od njegove delatnosti i egzistencije.5
Otuđenje (alijenacija) nastaje kada se čovekovo vlastito delo ili
drugi čovek javljaju kao nešto njemu tuđe i čak mu se suprotstavljaju kao sila nad njim.6Po
Hegelu, u osnovi otuđenja je da čovek ne ovladava svetom, nego svet sve više ovla-
dava njime posredstvom tehnike. Čovek postaje suvišan, a slepa zavisnost od tehnike
determiniše njegov život.
Otuđenje je kategorija marksističke sociologije. Građanska sociološka misao retko
pominje pojam otuđenja, ali se zato pominju neki pojmovi kojima je obuhvaćen fenomen
otuđenja7.
5 FILOZOFIJA,ENCIKLOPEDIJSKI LEKSIKON, op. cit., str. 342.

6 MALA POLITIČKA ENCIKLOPEDIJA, op. cit., str. 806.
7 Kod autora kao što su Zimel, Tenis, Dirkem, Šeler i Manhajm.
117
Untitled-1.indd 117 3/24/2014 6:58:03 PM

Marksov koncept otuđenja odnosi se na otuđenje čovekove društvene suštine u političkoj
državi i na otuđenje individue u sistemu kapitalističkih proizvodnih odnosa. Čovekova
generička suština svedena je na redukovane proizvodne naravi ljudskog bića u kome
potreba za radom postaje sredstvo pukog održavanja sopstvene egzistencije kao biološkog
bića. Rad se otuđuje kroz nehumane, eksploatatorske društvene odnose. Ukidanjem
eksploatatorskih odnosa čovek se ekonomski razotuđuje, što je prethodni uslov njegovog
svestranog oslobađanja kroz slobodno razvijanje stvaralačkih i praktičnih mogućnosti.
Otuđenje istorijski nastaje odvajanjem društvenih pojava od čovekove vlasti i kon-
trole. Društvene pojave postale su sila za sebe koja se razvija po sopstvenim zakonitostima,
nezavisno od volje čoveka, i kao slepa nužnost vladaju čovekom i društvom. U procesu
otuđenja čovek gubi svoje ljudske dimenzije koje su osnova njegovog razlikovanja od svih
drugih prirodnih pojava. Otuđenje se tako pojavljuje kao drugo ime za odsustvo ljudske
generičnosti. Kako je jedno od generičkih svojstava čoveka društvenost, ona se ispoljava
kroz formiranje takvih društvenih odnosa kojima je svrha da čovek čoveku postane cilj. U
uslovima društvenog otuđenja čovek čoveku postaje sredstvo za ostvarenje njegovih ličnih
ciljeva, što društvene odnose čini neljudskim, a to je u suprotnosti sa čovekovom generič-
nošću. Otuđenje se može pojaviti u dva oblika:
1. kao uskraćivanje mogućnosti da se nešto što je objektivno moguće ostvari, i
2. kao oduzimanje i otuđivanje od čoveka nečeg što je on stvorio.
„Ne otuđuje se samo proizvod u materijalnoj proizvodnji, niti se otuđuje samo vlast nad
proizvodom, procesom rada. Otuđuje se celokupna nadgradnja i celokupna oblast društvenih
odnosa i pojava. Izvitoperenost svesti nastaje usled nemogućnosti sagledavanja celine stvari.
A otuđenje je, pre svega, gubitak ljudskosti. Čovek koji je otuđen gubi svaku autonomiju,
a njegova delatnost svaki trag samodelatnosti.” 8 Razotuđenje ne može biti delimično, ono
se može ostvariti jedino celovito, a to znači da se tek ukidanjem eksploatacije i klasnih odno-
sa može stvoriti društveni okvir za puno čovekovo razotuđenje. Osnovni oblici otuđenja su:
1. Ekonomsko otuđenje, kao prisvajanje tuđeg rada, tj. njegovo ostvarenje;
2. Socijalno otuđenje, kao odnosi među ljudima posredstvom stvari umesto direktnog,
neposrednog odnosa između ljudi. Najviši izraz socijalnog otuđenja je vladavina novca i
kapitala, u kojima čovek zavisi od stvari i onih koji tim stvarima raspolažu. Ekonomsko
otuđenje uvek prerasta u socijalno, u osnovi koga je pretvaranje čoveka u robu.
3. Političko otuđenje, kao osamostaljivanje države i politike u sile koje vladaju čovekom i
društvom.
4. Religijsko otuđenje, kao negovanje iluzija o vladavini natprirodnih sila prema kojima
je čovek ponizan i nemoćan, zbog čega traži milost kako bi pridobio njihovu naklonost.
Za Marksa osnovni oblik otuđenja je ekonomsko otuđenje, svi drugi oblici su izvedeni.
Među savremenim shvatanjima o perspektivama dezalijenacije izdvaja se tumačenje9
po kome će automatizacija dovesti do ukidanja mnogih radnih operacija, pa će se radnikovo
učešće u proizvodnji svesti na održavanje mašina, za koje je potrebno visoko stručno znanje
i specijalizacija. Nasuprot ovoj funkciji, funkcija nadzora neće biti praćena odgovarajućom
specijalizacijom, zbog čega će vlasnici kapitala vremenom morati da ustupe mesto
8 Ibid., str. 434.

9 Po Fonsu.
118
Untitled-1.indd 118 3/24/2014 6:58:04 PM

rukovođenja visoko obrazovanim radnicima. Uz ��
to, ukinuće se brojne profesije, a kasni-
je i funkcija rukovođenja, jer će automatizacija dovesti do povezivanja radnih operacija.
Budućnost čoveka i dezalijenacija su u postindustrijskom društvu.
Drugo savremeno shvatanje10 ukazuje da kapitalistički sistem sve više umanjuje ulogu
radnika, zbog čega je neminovan slom kapitalizma. Nove tehnologije i informacioni siste-
mi smanjiće ulogu radnika i službenika i zavladaće dominacija mrtvog rada nad živim
ljudskim radom. Razvoj nauke dovešće do veće specijalizacije i podele rada i smanjene
mogućnosti za samoupravljanje. Predstavnici ovog shvatanja su pesimisti u pogledu buduć-
nosti ljudskog društva i čovekovog razotuđenja prognoziranjem povećanog intenziteta
eksploatacije i ukidanjem svake mogućnosti za revoluciju.
10 Po Brevemanu.
119
Untitled-1.indd 119 3/24/2014 6:58:04 PM

120
Untitled-1.indd 120 3/24/2014 6:58:04 PM

SEDMA GLAVA
STRUKTURA DRUŠTVA
121
Untitled-1.indd 121 3/24/2014 6:58:04 PM

7.1. DRUŠTVENE GRUPE – OBELEŽJA
Društvena grupa je skupina ljudi koji na osnovu

međusobno povezanih procesa u koje su uključeni, ili koji
se na njih odnose, čine jednu celinu.1
Društvena grupa je centralna sociološka kategorija
koja označava sve oblike udruživanja i okupljanja, ili
svaki skup ljudi koji su povezani radi ostvarenja nekog zajedničkog interesa i zajedničkih
potreba.2 Predstavljaju specifične društvene pojave koje određuje uzajamno delovanje nji-
hovih članova.
Osnovni elementi društvene grupe su njene delatnosti i procesi, pa se društvena
grupa i definiše kao skup pojedinaca povezanih obavljanjem određene društvene delatno-
sti ili društvenog procesa posredstvom određenih sredstava za rad. Konstitutivni elementi
društvene grupe su:
1. članovi grupe,
2. delatnost grupe,
3. sistem vrednosti grupe,
4. odnosi među članovima grupe.
Pod članom grupe podrazumeva se svaki pojedinac koji prihvata vrednosti,
zadatke i ciljeve grupe kao svoje sopstvene. Ovaj momenat je izuzetno značajan za funk-
cionisanje društva jer se celokupna društvena delatnost i ostvaruje posredstvom društvenih
grupa na bazi prethodno definisanih ciljeva i vrednosti. Osnovna obeležja društvenih grupa
su:
1. svaka grupa poseduje određene elemente koji su merljivi;
2. svaka grupa izdvojena sa svojim centrom razlikuje se od drugih društvenih
skupina;
3. članovi grupe su prostorno i vremenski povezani funkcijama i delatnošću
grupe;
4. svaka grupa poseduje određeni stepen fizičke i duhovne povezanosti koji se
ispoljava kroz ličnu odgovornost člana i odgovornost za druge članove grupe;
5. unutar svake grupe ostvaruje se komunikacija, kao saradnja među članovima;
6. svaka grupa sadrži solidarnost članova nad zajedničkim ciljevima;
7. svaka grupa ima unutrašnju strukturu, kroz različite uloge i statuse članova,
od običnih do lidera grupe;
8. svaka grupa je relativno društveno pokretljiva jer prima nove članove, pod
određenim uslovima.
Osnovna obeležja društvenih grupa pokazuju da su društvene grupe složene i raznovrsne
društvene pojave izuzetno značajne za razvoj ljudskog društva. Istorija ljudskog društva
pokazuje mnoštvo društvenih grupa, ali i zakonitost da se sa razvojem društva broj
društvenih grupa povećava. Posebno je značajna uloga društvenih grupa kao spone između
društva i individua, ujedinjavanjem pojedinaca kroz grupu, pa time i približavanjem društvenom

122
Untitled-1.indd 122 3/24/2014 6:58:05 PM

totalitetu. Kao kohezioni društveni faktor, društvena grupa je važan faktor društvene struk-
ture. Na osnovu navedenih konstitutivnih elemenata i obeležja proizilazi da je:
Društvena grupa specifična forma zajedničkog života individua, prostorno i vre-
menski ograničena radi obavljanja zadataka i funkcija njenih članova, uokvirena
komunikativnim i funkcionalnim sponama, a povezana zajedničkim ciljem i interesom,
unutar koje se razvijaju raznovrsni odnosi i procesi.
Društvene grupe su ključna oblasti sociologije. Velike rasprave o ovim društvenim
pojavama ne ispoljavaju se samo u raznovrsnim definicijama, već i u konceptima sociologi-
je uopšte. Raspon ovih shvatanja proteže se od tretiranja društvenih grupa kao marginalnih
društvenih pojava, do njihovog tretiranja kao sadržaja sociologije, tj. da je sociologija nau-
ka o društvenim grupama.
Dominantan značaj društvenim grupama posebno se uočava kod savremenih građanskih
pravaca, a na naročito u američkoj sociologiji. Marksistička sociologija takođe pridaje gru-
pama izuzetan značaj. Razlike u njihovim shvatanjima ogledaju se u različitom tumačenju
i dimenzioniranju društvenih grupa. U savremenom periodu primećuju se tendencije formi-
ranja posebne discipline Sociologija grupe.
7.2. KARAKTERISTIKE I FUNKCIJE

DRUŠTVENIH GRUPA
Formiranju društvenih grupa prethodi ispunjenost određenih

uslova, među kojima su: broj članova, po pravilu ne manji od
deset, zajednički cilj koji je u interesu svih budućih članova, od-
sustvo suprotnosti među budućim članovima, sličnost društvenog položaja kao princip, i
usamljenost pojedinaca, potencijalnih članova.3Zajedničke karakteristike svih društvenih
grupa su:
1. veličina i sastav grupe,
2. organizovanost i unutrašnja struktura grupe, tj. položaj i uloga članova grupe,
3. determinisanost grupe standardima, normama, ciljevima, svrhom i
zajedničkim zadacima,
4. zajednički interesi, ideali i vrednosti kojima se ostvaruje sličnost i kontinuitet
ponašanja članova grupe,
5. povezanost unutar grupe i njena otvorenost prema drugim grupama, kao
komunikacija unutar grupe i prema celokupnom društvu.
Karakteristike društvenih grupa proizilaze iz prirode i karaktera društva u kome de-
luju. Sastav grupe je određen ličnim i društvenim svojstvima članova, ali uključuje i sve
druge odnose i ponašanja unutar grupe, kao i položaje i uloge članova u grupi. Svaki član
grupe ima jednu ili više uloga unutar jedne grupe, ali može imati i više različitih uloga
kao član različitih grupa.
Različite uloge u grupi su različiti socijalni položaji unutar grupe. Položaji se često
prenose i na društvenu hijerarhiju. Najznačajniji je položaj vođe grupe, a najniži položaj
123
Untitled-1.indd 123 3/24/2014 6:58:08 PM

običnog člana. Iz društvenog položaja člana grupe proizilaze njegov ugled i status.
Ugled člana grupe stiče se efikasnim izvršavanjem njegovih uloga, pa ga stiču samo oni
članovi koji zbog ličnih svojstava uspešno i efikasno izvršavaju svoje uloge u grupi.
Status je formalno ili neformalno priznat položaj pojedinca u grupi. Kroz status člana
grupe vrednuje se njegova važnost u grupi. Što je status viši:
1. njegove interakcije sa drugim članovima su brojnije;
2. brojnije su i njegove interakcije sa ljudima izvan grupe;
3. više se prilagođava grupnim normama, ulogama i statusima;
4. ima veću odgovornost u poštovanju postojećih, tj. stvaranju novih normi grupe.4
Funkcije društvene grupe su poseban oblik socijalizacije pojedinaca u društvu.
Ulogama u društvenoj grupi, pojedinac se uključuje u opštu društvenu strukturu.
Osnovna društvena funkcija svake društvene grupe je integracija pojedinaca u društ-
venu celinu.
Grupe se razlikuju po funkcijama koje obavljaju. Grupe mogu da obavljaju jednu ili više
funkcija, od kojih je jedna specifična, a druge sporedne. Grupe mogu da obavljaju i dopunske
funkcije, koje vremenom mogu da prerastu u osnovne ili specifične funkcije i obrnuto. Funkcije
grupe su promenljive prema:
1. potrebama članova grupe, posebno vodećih, i
2. dejstvu novonastalih interakcija sa drugim društvenim grupama.
Za funkcionisanje grupe posebno je važna raspodela društvene moći unutar grupe.
Raspodela se ispoljava kroz sposobnost pojedinaca i delova grupe da nametnu svoju vo-
lju i interes ostalom delu grupe, koji se po pravilu suprotstavlja ovom izdvajanju. Raspodela
društvene moći u grupi uslovljava diferencijaciju grupe u pravcu autokratije, demokra-
tije i anarhije.
Najuspešnije obavljanje funkcija realizuje se u demokratskim grupama kod kojih
svi članovi učestvuju u odlučivanju sa rukovodiocem kao koordinatorom. Demokratski
model obezbeđuje da se udružena energija svih članova grupe usmeri ka njenoj osnovnoj
funkciji, a da se ne rasipa u agresivnosti jednih članova prema drugima, kakav je slučaj
kod autokratskih i anarhičnih grupa. Podrazumeva se da demokratski nastrojena grupa
može vremenom da postane autokratska ili anarhična, kao što autokratske grupe mogu
vremenom da postanu demokratske.
4 Forgarty P., PERSONALITY AND GROUP RELATIONS IN INDUSTRY, str. 183184., prema Radenović
P., op. cit., str. 268.
124
Untitled-1.indd 124 3/24/2014 6:58:08 PM

7.3. KLASIFIKACIJA DRUŠTVENIH GRUPA
Savremena sociologija beleži brojne i raznovrsne klasifikacije društvenih grupa u
zavisnosti od primemenjenog kriterijuma podele5.
Najpoznatija je klasifikacija francuskog sociologa Gurviča, koji primenjuje 15 kri-
terijuma za razvrstavanje grupa. Sveobuhvatnost njegovih kriterijuma uslovila je da ova
klasifikacija bude najprihvatljivija. Prema Gurviču, društvene grupe dele se prema:
1. sadržaju na: unifunkcionalne, ultifunkcionalne i superfunkcionalne;
2. obimu na: zbijene, srednje i široke grupe;
3. trajanju na: privremene, trajne, i stalne grupe;
4. ritmu na: spore, srednje i brze grupe;
5. stepenu disperzije (ranasutosti) na one: čiji su članovi rasuti na širokoj teritoriji,
koje se povremeno okupljaju i stalno okupljene;
6. načinu formiranja na: dobrovoljne, prinudne i de facto grupe;
7. načinu pristupanja na: otvorene, zatvorene i sa uslovnim pristupom;
8. Stepenu organizovanosti na: neorganizovane nestrukturisane, neorganizovane
strukturisane, delimično organizovane i potpuno organizovane;
9. funkcijama na: srodničke, lokalne, ekonomske i mističnoekstatične.
10. usmerenosti na: grupe protivljenja i grupe ujedinjavanja;
11. načinu prožimanja sa globalnim društvom;
12. stepenu izdržljivosti među grupama;
13. načinu prinuđivanja na: uslovne, bezuslovne i prinuđujuće;
14. vodećem načelu organizacije na: grupe dominacije i grupe saradnje (kolaboracije),
i
15. stepenu jedinstva na: unitarne, federalističke i konfederalističke.
U engleskoj sociologiji prisutna je podela društvenih grupa na:

1. referentne (pojedinac se identifikuje sa grupom) i nereferentne (pojedinci se nei-
dentifikuju sa grupom);
2. reproduktivne i funkcionalne;
3. horizontalne (iz istog društvenog sloja) i vertikalne (iz različitih društvenih slo-
jeva);
4. prave društvene grupe (porodica, narod, selo i slično) i kvazigrupe (nedostaje im
struktura i organizacija ali su članovi svesni grupisanja, npr. starosne grupe).
Savremena marksistička sociologija, na osnovu kriterijuma objektivnosti razlikuje:
1. totalne (potpune) društvene veze, koje mogu da obuhvate i celokupno čovečanstvo
zahvaljujući savremenom razvoju komunikacija, i
2. partikularne (delimične) društvene veze, koje se ostvaruju u uskom socijalnom
krugu, pri čemu ponašanje jednog pojedinca utiče na ponašanje drugog, uz svest o
međusobnoj uslovljenosti njihovih ponašanja.
5 Prema Eublaku, razlikuje se šest osnovnih kriterijuma za klasifikaciju, i to: etnička i rasna pripadnost, nivo
kulturnog razvoja, tipovi strukture po grupama, funkcije grupa u odnosu na društvo i preovlađujući tipovi
odnosa među članovima. Tenis, najplodniji sociolog u oblasti društvenih grupa, primenjuje klasifikaciju na
osnovu karaktera odnosa među članovima, normativnih i statusnih elemenata. Po tim kriterijumima, F. Tenis,
deli osnovne grupe na: zajednice ili društva i udruženja.
125
Untitled-1.indd 125 3/24/2014 6:58:08 PM

Savremeni građanski sociolozi evidentiraju društvene klase6 kao osnov društvene
strukture. Pod društvenom klasom oni podrazumevaju oblik stratifikacije savremenih
društava i uvode podelu tzv. socijalnih klasa na: višu klasu, srednju klasu, radničku kla-
su, najnižu klasu i potklasu7. Tumačenje ovih društvenih klasa ne treba poistovetiti sa
marksističkim konceptom.
Najaktuelnije sociološke studije8 o klasifikacijama društvenih grupa uvode nove kri-
terijume podela. Posebno izdvajaju kriterijumi bazirani na polu, novoj seksualnosti i
generacijskoj pripadnosti.
7.4. REFERENTNE GRUPE
Referentne grupe su skupine čiji je uti-

caj na pojedinca značajan. Mogu biti formalne
i neformalne, velike i male, ali je osnov njihovog
međusobnog razlikovanja stepen uticaja na člana.
Kod referentnih grupa pojedinac dolazi u kon-
takt sa grupom posredno ili neposredno, sa različitom
vrstom i jačinom uticaja grupe na njegove saznajne,
emocionalne i motivacione procese i ponašanja.
Pojam referentnih grupa koristi se u svim sociološkim istraživanjima kod kojih se
pojedinci kao izolovane jedinke posmatraju iz ugla njihovog društvenog povezivanja.
Naime, svaki pojedinac se u društvo integriše kroz procese udruživanja, koji se razlikuju po
broju i intenzitetu od slučaja do slučaja, ali je udruživanje i povezivanje uvek nužno.
Osnovne funkcije referentnih grupa su:
1. Funkcija upoređivanja – sastoji se u korišćenju referentne grupe od strane pojedi-
naca kao izvor standarda i merila za ocenjivanje vrednosti svojih stavova, vrednosti, motiva
i ustaljenih oblika ponašanja. Ovo poređenje može biti dvojako, prema grupi kao celini ili
prema nekom članu grupe koga pojedinac smatra tipičnim za grupu. Poređenje može biti po-
zitivno ili negativno, u zavisnosti od toga da li pojedinac ima pozitivan (pozitivne referentne
grupe) ili negativan (negativne referentne grupe) odnos prema određenoj referentnoj grupi.
2. Normativna funkcija – ogleda se u prihvatanju normi, tj. vrednosnih stavova
referentne grupe kao sopstvenih. Pojedinac se identifikuje sa grupom prihvatanjem vredno-
snonormativnih sistema grupe kao modela za sopstvene stavove, moralne norme i motive
ponašanja. Kroz normativnu funkciju član grupe formira svoje stavove o svetu, društvu i
sebi samom.
Najvažnije referentne grupe su porodica i grupe vršnjaka, tj. generacijske grupe, kod
kojih je jasno uočljivo prisustvo obe funkcije, uporedne i normativne. Porodica je grupa kroz
koju pojedinac od najranijeg detinjstva formira svoje vrednosne stavove imajući pred sobom
roditelje kao uzor.
6 Haralambos, Gidens, Goldtorp, Vestergard i dr. Detaljnije o društvenim klasama.

7 U Gidens E., Sociologija, Intergraf, Beograd, 2001, str. 151-178.
8 U: Haralambos M., Holborn M., SOCIOLOGIJA – teme i dileme, GM., Zagreb, 2002.
126
Untitled-1.indd 126 3/24/2014 6:58:09 PM

Različite referentne grupe imaju različite ciljeve i vrednosti, pa su međusobni sukobi
između njih stalna pojava. Ova konfliktna situacija razrešava se u zavisnosti od stepena pri-
marnosti referentnih grupa: što su primarnije potrebe, položaj i stepen referentnosti u grupi,
konflikt je snažniji i obrnuto, manji stepen referentnosti podrazumeva manji stepen konflikta
među sličnim grupama.
Grupe koje nemaju uočljiv vrednosni i iskustveni uticaj na pojedinca su nereferentne
grupe. U savremenom društvu uočava se tendencija prelaska nereferentnih grupa u refe-
rentne (skupine po polu, posebno žena i dr) i slabljenje uticaja tradicionalnih referentnih
grupa kao što je porodica.
7.4.1. Porodica
Porodica je primarna društvena grupa koja
se zasniva na bioreproduktivnim, bioseksualnim,
biosocijalnim, sociozaštitnim i socioekonomskim
vezama muža i žene, njihove rođene i adopti-
rane dece, koji su međusobno spojeni brakom,
srodstvom i udruženi radi lakšeg zadovoljavanja
raznovrsnih potreba ličnosti, društva i porodice.9
Formulisani su brojni sociološki pristupi porodici. Osnovni su porodica kao: društvena
ustanova, društvena grupa i društvena zajednica.
Porodica kao društvena ustanova je najstarije shvatanje porodice. “Čovek se po
pravilu rađa, raste, živi i umire u porodici. ��
U njoj su članovi vezani mnogobrojnim i različi-
tim vezama. Otuda nam je ona najbliža društvena i pravna ustanova”.10 Ovaj pristup sadrži
pravne odrednice porodice, smatrajući je zajednicom lica vezanih brakom, kao društvenom
ustanovom i srodstvom. Nesporno je da je porodica pravna ustanova, ali je u pitanju samo
jedan društveni aspekt.
Porodica kao društvena grupa zasniva se na funkcijama porodice. Kao biološka i
socijalna grupa porodica obavlja brojne celishodne funkcije u svim društvima kroz istoriju.
Porodica se tako tretira kao najvažnija društvena grupa, osnovni organizacioni oblik društ-
venog života, kolevka ljudske prirode, osnovna jedinica društva i sl.
Porodica kao društvena zajednica je savremen pristup porodici. Porodica se od-
ređuje kao homogena i čvrsta zajednica u kojoj se ljudski odnosi temelje na ljubavi,
ravnopravnosti i poštovanju među članovima. Osnovna funkcija porodice je socijalizacija
njenih najmlađih članova. Ovaj pristup sadrži moguće bitne transformacije porodice, kao
posledice gubljenja ekonomskih funkcija porodice i kao zajednice ljubavi, poštovanja i
ravnopravnosti.
Društvene nauke dugo se nisu bavile porodicom, zbog čega je prisutna praznina u
istraživanjima i u teoriji o porodici. Ova okolnost otežala je sociološko sagledavanje poro-
dice, mada je kao rezultat savremenih intenzivnih proučavanja proizašla posebna sociološka
disciplina Sociologija porodice.

��
Bakić V., ibid.
127
Untitled-1.indd 127 3/24/2014 6:58:09 PM

Prva naučna izučavanja porodice zabeležena su u delima nemačkih i francuskih te-
oretičara XVIII veka, koji porodicu smatraju osnovnom ćelijom društvenog poretka
nad kojom izrasta celokupna građevina građanskog društva sa monarhom na čelu.
Savremeni funkcionalizam11 izuzetnu pažnju poklanja porodici, smatrajući savremenu
„nuklearnu porodicu” univerzalnim i nepromenljivim oblikom porodične organizacije svih
društvenih sistema. Osim toga, značajna su njihova shvatanja o socijalizaciji i opštim ob-
rascima i pravilima ponašanja u malim grupama, kao i saznanje da je svaka porodica
neponovljivo grupno jedinstvo.
Tradicionalan sociološki pristup porodici, sadrži dva povezana pristupa:
1. makrosociološki pristup, koji porodicu određuje kao istorijski promenljiv
društveni oblik i strukturu, sa ciljem određivanja društveno-istorijskih de-
terminanti porodičnih odnosa, procesa i promenljivih,
2. mikrosociološki pristup, koji porodicu posmatra kao malu, primarnu
društvenu grupu ili zajednicu ličnosti, sa ciljem otkrivanja zakonitosti kon-
stituisanja i dinamike porodičnih odnosa.
7.4.1.1. Feministički pristup

Feminizam12 je savremen pristup koji sadrži zahtev za iz-
menom tradicionalnog shvatanja o porodici kao “harmoničnom
mestu sa podjednakim pravima svih članova”. Pokret je nastao u
američkom društvu, da bi se vremenom proširio na evropska društva
i globalnu svetsku zajednicu.
Osamdesetih godina XX veka u američkom društvu uočen je
“problem bez imena”13, “zarobljene žene”, “gušenje unutar porodičnog okruženja” i drugi
aspekti života domačica u porodici i društvu. Osporavan je tradicionalan pristup porodici
kao složnoj zajednici zasnovanoj na uzajamnoj pomoći i zajedništvu interesa. Iz tog ospora-
vanja formulisani su osnovni feministički stavovi:
1. nejednakost polova u porodici,
2. eksploatacija žene.
Feministički stavovi bazirani su na analizi tradicionalne podele rada u porodici. Ističe
se da porodične dužnosti nisu ravnomerno raspoređene i da ta raspodela ima svoje porek-
lo u patrijarhatu predindustrijskog društva. Kapitalističko građansko društvo posebno
je zaoštrilo neravnomernu raspodelu uloga u porodici podelom na “ženske” i “muške”
poslove, ali i društvenim institucionalizovanjem ovog podvajanja na sekundarne “ženske
oblasti” i dominantne “muške oblasti” u svim društvenim procesima i strukturama, od
obrazovanja, profesija, zapošljavanja, vrednovanja rada, političkog predstavljanja, i dr.
Feministi smatraju da je neravnomerna porodična raspodela posledica nejednakog ste-
pena moći unutar porodične grupe. Vrsta i stepen moći porodičnih uloga tradicionalno se
zasniva na dominatnoj muškoj moći prema modelu “muškarac kao hranilac porodi-
ce”. Mada savremena porodica pokazuje da je doprinos žena u hranjenju porodice često
11 Kroz radove Malinovskog, Parsonsa, Bardžesa, Keniga, Vinča i drugih.

��
Prema: Gidens, ibid., str. 104-106.
13 Frejdan, 1965; Gevron, 1966; Leng, 1971, ibid.
128
Untitled-1.indd 128 3/24/2014 6:58:10 PM

značajniji od muškog, tradicionalni model vrednovanja se i dalje društveno reprodukuje.
Feministi ukazuju, da savremeno društvo sadrži u istorijskom smislu najviši stepen eksplo-
atacije žena jer su pored uloge zaposlenih na ženi ostali i tradicionalnih poslovi koji su
zasnovani na nejednakoj porodičnoj raspodeli.
Brojna istraživanja o položaju žena u savremenom građanskom društvu pokazala su
neravnopravan položaj žene u brizi o deci, kućnim poslovima i brizi o drugima; nemanje
“ženskog“ slobodnog vremena, veliki doprinos neplaćenog ženskog kućnog rada u ukup-
noj privredi; u odlučivanju i raspodeli porodičnog budžeta; u “seksualnom” i “fizičkom”
zlostavljanju žena kao delu fenomena muškog nasilja u porodici; zanemarivanju i
drugorazrednom predstavljanju žena kao najbrojnije svetske populacije u političkim,
pravnim i akademskim društvenim procesima i ustanovama, i dr.
Feministički pokret se zalaže za prevazilaženje tradicionalnih obrazaca porodice
i braka ravnopravnim tretiranjem bračnih i društvenih uloga žene i muškarca. Da je
neophodna hitna i temeljna izmena dosadašnjih polnih obrazaca ponašanja pokazu-
je veliki porast razvoda brakova na globalnom nivou i drugi oblici nepristajanja žene
na tradicionalni položaj i uloge. Ovome treba dodati porast broja bračnih i porodičnih
savetovališta, porast nelegalnih brakova, porast “novih brakova” – sa decom iz prethod-
nog braka, “instuticionalizovanje” veza “nove seksualnosti”, domaćinstva sa jednim
roditeljem, opadanje stope rađanja, veštačka oplodnja, i drugo.
“Borba” polova je jedan od naizraženijih sukoba današnjice, pa se brojna sociološka
istraživanja sprovode u cilju definisanja savremenih obrazaca porodičnih i bračnih odnosa
zasnovanih na proučavanju ličnih porodičnih i bračnih očekivanja ravnopravnih polova.
Savremeni sociolozi istražuju prihvatljive porodične obrasce ponašanja za oba pola u
kojima se sadrže i predlozi o uvođenju nove profesije “profesionalni roditelj” kao plaćeno
zanimanje.
Navedena istraživanja uslovila su institucionalizovanje feminističkih stavova u formi
pokreta žena, ženskih političkih stranaka, ženskih studija i sl. Po svom uticaju na glo-
balnom, planu ženski pokreti pored antiglobalističkih spadaju u najbrojnije i najuticajnije, pa
se tretiraju kao specifično obeležje savremenog globalnog društva.
7.4.1.2. Oblici porodice

Porodica je ključni element socijalne strukture, i
“osnovna ćelija” društva. Ukoliko se prihvati stanovište da
bazu društva čine materijalna i biološka reprodukcija, tada bi
porodica bila osnovni element društvene baze. Kako je poro-
dica osnovni oblik udruživanja pojedinaca, posmatraćemo je
kao jedan od osnovnih oblika društvenog grupisanja, dakle kao deo društvene strukture.
Porodice se mogu deliti prema različitim tipologijama koje za svoju osnovu uzimaju
veličinu porodice (mala, velika, poligina, poliandrijska), autoritet (patrijarhat, matrijarhat,
egalitarna porodica), način računanja porekla (matrilinearna, patrilinearna, kognatska),
kulturu (kineska, mediteranska, evropska) i drugo. Osnovni oblici braka i porodice mogu
se prikazati kroz njihove istorijske oblike i oblike savremenog ispoljavanja.
129
Untitled-1.indd 129 3/24/2014 6:58:10 PM

Istorijski oblici porodice, koji u sebi sadrže odgovarajuće bračne odnose, su:
1. krvnosrodnička porodica,
2. punalua porodica,
3. sindijazmička porodica,
4. patrijarhalna porodica,
5. monogamna porodica, kroz dva oblika, i to:
a. monogamnopatrijarhalna porodica, agrikulturnog tipa i
b. monogamna porodica savremenog tipa.
U periodu prvobitne zajednice, i to u epohi srednjeg stepena divljaštva, nastao je prvi
oblik porodičnog udruživanja, tzv. krvno-srodnička porodica. Porodicu čine krvni srodnici
koji su unutar porodice podeljeni po generacijama, polu i uzrastu. Ova porodica zasnivala
se na endogamnom braku, kao vezi između pripadnika iste grupe. Zbog endogamnosti otac
dece nije bio poznat, a dete pripada generaciji unutar srodničke porodice.
Množenjem krvnosrodničkih porodica one postaju mnogobrojne, što uslovljava
njihovu podelu i cepanje. Formira se porodica punalua, zasnovana na egzogamnom braku
kao vezi između pripadnika različitih grupa, ali su deca i dalje zajednička.
Na nižem stepenu varvarstva pojavljuje se porodica parova, koja se zasniva na
sindijazmičkom braku, tj. braku parova. Polni odnosi između različitih parova bili su
zabranjeni, tako da je otac deteta bio poznat. Srodstvo
��
se računalo po majčinoj lozi (matri-
linearnost), pa se ovaj period naziva matrijarhatom.
Na srednjem stepenu varvarstva formira se patrijarhalna porodica, na čijem je
čelu bio patrijarh (starešina), kao najstariji muškarac u porodici. Otac je mogao da ima više
žena, a srodstvo se računalo po očevoj lozi (patrilinearnost), pa se od tog perioda do danas
porodična osnova naziva patrijarhatom.
Razvoj proizvodnih snaga uslovio je ekonomsko jačanje patrijarhalne porodice i
njeno cepanje na više manjih porodica. Formira se monogamna porodica, čiju osnovu čini
brak jednog muškarca kao glave porodice i jedne žene. U tom periodu žene se mogu kupiti i
oteti, opada njihov ugled i položaj u porodici.
U klasnom društvu monogamna porodica pokazuje dva oblika. Prvi oblik je mono-
gamna – patrijarhalna porodica agrikulturnog tipa, koja traje do danas. Zasniva se na
privatnoj svojini, zvaničnoj monogamiji i očinskoj, tj. muževljevoj vlasti. Drugi oblik mo-
nogamne porodice vezuje se za nastanak kapitalizma i uključivanje žene i dece u proces
proizvodnje.Ovaj tip porodice često se naziva i egalitarnom ili nuklearnom porodicom (po
nukleusu – jezgru).
Savremeno društvo produkuje nove oblike porodice i braka, koji su u raskoraku sa
tradicionalnim shvatanjima uloge polova i različitih generacija. Zadnjih decenija u porastu
je broj nelegalnih porodica i brakova, domaćinstava sa jednim roditeljem, porodica sa
novim brakom, homoseksulnih i lezbejskih brakova sa tenedencijim institucionalizacije
i prerastanja u porodične veze i dr.
130
Untitled-1.indd 130 3/24/2014 6:58:10 PM

7.4.1.3. Funkcije porodice
Porodica kao osnovni oblik zajedništva
omogućava zadovoljavanje najvitalnijih ljudskih po-
treba. Funkcije porodice imaju dva aspekta, biološki
i socijalni. Biološki aspekt podrazumeva porodi-
cu kao okvir zadovoljavanja osnovnih bioloških
potreba čoveka. Socijalni aspekt omogućava za-
dovoljavanje određenih oblika društvenosti, kao
generičkog svojstva ličnosti. Oba aspekta sadrža-
na su u osnovnim funkcijama porodice: produženje vrste (biološkoseksualna i emotivna
podfunkcija) i staranje i vaspitanje dece (ekonomsku i zaštitnu).14
Po drugom shvatanju, sadržinsko određenje porodice vezano je za različite funkcije
(trajne i varijabilne) i procese koji se u njoj obavljaju. Iz funkcija porodice proizilaze njene
karakteristike:
• biološka zasnovanost porodice,
• primarnost i postojanost porodice kao društvene grupe,
• društvenoistorijska uslovljenost porodice,
• promenljivost i univerzalni značaj njenih funkcija.
Porodica je intimna zajednica, ali je karakteriše običajno, moralno i pravno regulisanje
njene unutrašnje organizacije. Društveno
��
regulisanje porodice društvenim pravilima, proizi-
lazi iz društvenog značaja porodice. Od nastanka prvih porodica do danas, porodični odnosi
nisu prepušteni slobodnom nahođenju njenih članova, već su predmet regulisanja čitavog
sistema pravnih normi (porodično pravo), moralnih načela (porodični moral) i običaja. O
funkcijama i karakteristikama porodice, prisutna su brojna shvatanja.
Sociolozi ističu da je savremena porodica izgubila neke funkcije. Raznovrsne i mno-
gobrojne društvene ustanove u savremenim uslovima preuzele su funkcije porodice, tako
da se čini da je porodica ostala bez funkcija.15 Prema ovim shvatanjima porodica nije
proizvodna jedinica, nije važna ni u političkom sistemu moći, a nije ni važan faktor so-
cijalizacije. Članovi porodice obavljaju navedene funkcije kao pojedinci, a ne kao članovi
porodice. Savremena porodica u navedenim uslovima specijalizuje se za ²psihološku obu-
ku i podršku² kako dece tako i odraslih članova porodice.
Prisutna su i suprotna shvatanja, u smislu jačanja funkcije i uloge savremene poro-
dice.16 Brojne i raznovrsne društvene ustanove, po ovom shvatanju, proširile su i povećale
funkcije porodice. U oblasti socijalizacije porodica ima veće i složenije funkcije jer je i sama
koncepcija savremenog školstva zasnovana na važnoj ulozi koju porodica treba da obavi
na planu usmeravanja, podržavanja i izbora dece. Osim toga, funkcija porodice na planu
zdravlja njenih članova je pojačana i pored brojnih zdravstvenih ustanova. Na privrednom
planu, porodica je osnovna potrošačka jedinica, imajući u vidu da se ''zarađuje'' i troši za
porodicu a ne za pojedinca van konteksta porodice. Posebno je istaknuto mesto porodice
kao potrošačke jedinice proizvoda savremenih tehnologija. Savremeni masovni mediji, na
��
Prema: op.cit., str. 472.
15 Parsons T., prema: Haralambos M. UVOD U SOCIOLOGIJU, op. cit., str. 342.
16 Flečer R, u delu PORODICA I BRAK U BRITANIJI, dokazuje pojačane uloge porodice.
131
Untitled-1.indd 131 3/24/2014 6:58:11 PM

planu reklama, pojačavaju tu važnost porodice reklamiranjem skladnog porodičnog života
u prisustvu trajnih potrošaćkih dobara, ²porodični čovek je stoga idealan materijal za
izrabljivanje².17
Posebno aktuelno pitanje savremene porodice je pitanje bračnih uloga18, koje se
od strane nekih sociologa19 tretiraju kao pitanje segregacije. Po ovom shvatanju stepen
porodične povezanosti u direktnoj je srazmeri sa stepenom segregacije uloge muža i
žene. Labaviji porodični odnosi pretpostavljaju visok stepen segregacije supružničkih uloga.
Tradicionalni obrasci porodičnog života koji podrazumeva vezanost žene za kuću i decu, u
savremenim uslovima zaposlenih žena se ruše. Proces rušenja tradicionalnih obrazaca po-
vezan je sa podeljenim ulogima supružnika u porodici, uz istovremeno jaku tendenciju
spajanja tih uloga u jednu supružničku ulogu.
Prema uočenim tendencijama, savremene karakteristike porodice su:
• “Nuklearna” porodica sa bračnim parom i njihovom decom – prethodna
proširena porodica obuhvata više generacija.
• Istovremeno prisustvo matrilinearnog, patrilinearnog i bilaternog (kognat-
skog) računanja srodstva, sa dominantnim patrilineranim računanjem po
očevoj liniji.
• Potpuna i nepotpuna porodica, prema prisustvu oba roditelja ili samo jed-
nog roditelja sa decom.
• Legitiman (zakonski) i nelegitiman (vanbračni) brak, prema prisustvu
zakonskog elementa u njihovom sklapanju. Primećuje se da savremeni pra-
vni sistemi izjednačavaju ove brakove, ali društveni običaji, moralna načela
i svakodnevna praksa još uvek ne priznaju nelegitimni brak, pa ni prava
dece iz takvih brakova.
• Grupni brak (brak grupe žena sa grupom muževa), poligamijski brak (je-
dan bračnik sa više partnera, kao poliandrija ili poliginija) i monogamni
brak (jedan muškarac i jedna žena)20.
• Novi brak, porodica sa decom iz prethodnog braka i tradicionalna po-
rodica sa decom iz istog braka.
• Homoseksulani i lezbejski brakovi sa izraženim zahtevima prerastanja u
porodicu i heteroseksualni, klasični brak sa tradicionalnom porodicom.
• Patrijarhalna (autoritarna) i egalitarna (demokratska) porodica, prema
stepenu uticaja i moći u okviru porodice.
17 Markuze i Gorzo, prema: Haralambas M., UVOD U SOCIOLOGIJU, op. cit., str. 344.
18 Više u Feminističkom pristupu.
19 Bott E., PORODICA I DRUŠTVENA MOĆ, op. cit., str. 345.
132
Untitled-1.indd 132 3/24/2014 6:58:11 PM

7.4.1.4. Brak
Brak je, po pravilu, trajna (doživotna) veza dva ili više
lica različitog pola koja žive zajedno održavajući polne odnose
i rađajući decu.21 Prema drugom shvatanju, „brak je društveno-
priznata (ili nepriznata) biosocijalna veza između lica suprotnih
polova, koja ima relativno trajni karakter i različite oblike i sadržaje, zavisno od od-
ređenih društvenih uslova”.22
Ukoliko drugo navedeno shvatanje prihvatimo kao sociološko određenje braka, pro-
izilaze kao osnovna obeležja bračne zajednice:
1. biološka osnova braka, nezavisno od toga da li je priznata ili ne;
2. heteroseksulanost kao osnovno obeležje, mada su sve prisutnije tendencije da
se prizna kao bračna veza i ona među istim polovima, s obzirom na to da su
takve veze prisutne;
3. socijalna osnova braka;
4. razvojni tj. istorijski oblici braka;
5. varijabilnost sadržine braka, kao promenljivost psihičkih, moralnih, socijal-
nih, estetskih, duhovnih i drugih elemenata;
6. relativna trajnost braka, kao namera bračnika, a ne kao faktičko stanje.
Iz ovih obeležja proizilaze i osnovne razlike između braka i porodice:
1. stukturna – brak kao dvostrana, a porodica višestrana društvena veza;
2. sadržinska – brak kao pre svega polna veza, porodica šira biološka veza;
3. osnova zasnivanja kod porodice je srodstvo, a kod braka pre svega emocije ili
drugi motivi, svi osim srodstva;
4. socijalne razlike, zbog funkcije vaspitanja potomaka koje ne sadrži brak.
Osim navedenih razlika, brak i porodica su međusobno povezani i uslovljeni, pre
svega, bračnom zajednicom kao prethodnim uslovom za zasnivanje porodice. Kako bračna
veza može da bude i nelegalna, porodica uvek sadrži bračnu vezu, ali ne mora svaka bračna
veza da formira porodicu.
Savremene tendencije ukazuju da je klasična bračna zajednica ²pred
slomom².23Polazeći od tradicionalnog pristupa da je brak pretpostavka za porodicu, podaci
o broju razvedenih brakova nameću brojna pitanja u vezi sa savremenim razlozima formi-
ranja porodice i bračne zajednice kao i razloga raspada brakova i porodica. Istraživanja su
pokazala da prekid braka ima tri oblika: razvod – kao zakonski prekid, rastava – kao
fizičko razdvajanje, i ²prazni² brak kao brak na papiru.
Stope sva tri oblika prekida braka su u porastu. Među brojnim razlozima, posebno
se izdvajaju različite norme, vrednosti i očekivanja supružnika, ekonomska i politička
emancipacija žena, različito društveno, klasno, etičko ili religiozno poreklo, izražena so-
cijalna i geografska pokretljivost kod nekih zanimanja, pozitivna zakonska regulativa
u smislu lakog i brzog razvoda, sekularizacija kao proces smanjenog uticaja crkve i re-
ligijskih verovanja na instituciju braka, stvarna u nekim razvijenim zemljama i formalna
legalizacija homoseksualnih veza, i drugo.
22 Đorđević M., SOCIOLOGIJA, op. cit., str. 90.
��
Prema: Haralambos M., op. cit., str. 346-352.
133
Untitled-1.indd 133 3/24/2014 6:58:12 PM

Savremena sociologija posebno istražuje ulogu žena u društvu. Brojni i masovni po-
kreti žena širom sveta dokazuju da genetske i biološke razlike među polovima ne treba da
budu osnov društvene nejednakosti. Neki sociolozi ukazuju da je genetska predodređe-
nost žene kao majke, osnova diferencijacije polova u društvu. Drugi ukazuju da ljudsko
ponašanje uglavnom uslovljava i usmerava kultura, pa je nejednakost uloge polova, naučeni
recept ponašanja, kao proizvod kulture a ne biologije. Kako se u društvu veća pažnja
pridaje kulturi nego prirodi, ocena kulture kao superiorne nad prirodom, uzrokuje niže
vrednovanje žena u društvu.
Uzroci razvoda savremenih brakova trebalo bi, po nekim sociolozima, da se analiziraju
kroz dva odvojena segmenta: muževljevog braka i ženinog braka.
Istraživanje položaja žena u društvu i ženskih pokreta dovelo je do formulisanja ra-
zličitih teorija koje poistovećuju žene sa posebnom društvenom klasom ili manjinskom
skupinom. Prema teoriji o ženama kao manjinskim skupinama, moguća su tri modela
budućeg društva:
1. ''pluralizam'' u kome oba pola zadržavaju svoje razlike, tj. bili bi različiti
ali ravnopravni;
2. ''asimilacija'' koji predviđa uključivanje manjinskih skupina u centralne de-
love društva, tj. formiranje jednakopolnog društva i žena nalik muškarcima;
3. ''hibridni model'' koji ne predviđa ni asimilaciju ni pluralizam, jer ne
prihvata različitost polova, već promenu tradicionalnih uloga oba pola uki-
danjem polne neravnopravnosti jednakošću uloga žena i muškaraca.
Teorije i pokreti o položaju žene u društvu uzdrmale su tradicionalne bračne i poro-
dične obrasce u razvijenim zemljama. Pored navedenih teorija kojima se definišu odnosi
polova u budućnosti, prisutni su i predlozi modifikacija i alternativa porodica.
Predlozi su brojni, od radikalnih koji zagovaraju ukidanje porodice, do umerenijih
koji se zalažu za ''platu domačice'', ili podele tradicionalnih uloga na dva jednaka dela, ili
sistem kolektivnog vaspitavanja dece u zajednicama tipa kibuca tzv. porodična komuna,
do ²profesionalnih roditelja'' kao plaćenih zanimanja koji bi oslobodili biološke roditelje
porodičnih uloga a decu prepustili stručnjacima.
7.4.2. GENERACIJSKE GRUPE

Generacijske grupe – grupe vršnjaka karakteriše
jednakost hronološkog uzrasta, ali i međusobna sličnost
u pogledu statusa, aktivnosti i drugih osobina. Njih čine
pojedinci približno istih godina, statusa u grupi, sličnih inte-
resovanja i zajedničkih aktivnosti.
U procesu socijalizacije ličnosti posebno je snažan uti-
caj grupe vršnjaka, koji može biti neposredan i posredan.
Neposredan uticaj grupe vršnjaka ostvaruje se kroz direktan
kontakt sa drugim članovima iste grupe. Posredan uticaj grupe
vršnjaka podrazumeva usklađivanje ponašanja sa zahtevima
i očekivanjima svojih vršnjaka nezavisno od toga kako i koliko
sa njima komunicira.
134
Untitled-1.indd 134 3/24/2014 6:58:12 PM

Najznačajniji je uticaj i moć grupe vršnjaka u detinjstvu i adolescenciji. Zahteve u
prihvatanju normi ponašanja grupe vršnjaka Parsons naziva “kulturom mladih”. U ovim
grupama mladi se oslobađaju nadzora odraslih, osamostaljuju se i nalaze podršku svojih
istomišljenika za svoje ponašanje. Vršnjaci kroz prihvatanje vrednosti normi svoje genera-
cijske grupe formiraju autonomnu moralnost svoje generacije i sliku o njoj.
Uočen je značajan uticaj grupe vršnjaka u uslovima „loših” porodičnih odnosa,
zbog čega se privatnost uticaja i normi ponašanja sa porodičnog prebacuje na plan vršn-
jaka. Zanemarenost od strane roditelja, nedovoljna zrelost i nestabilnost utiče na nekritičko
prihvatanje normi grupa koje su često izvor usvajanja i ispoljavanja devijantnog društve-
nog ponašanja.
Savremene transformacije porodice pokazuju da se funkcija upoređivanja i uzora
sve manje ostvaruju u porodici, a sve više među vršnjacima. Primećuje se da su mlađim
generacijama danas pre svega uzori pripadnici njihove generacije koji su postigli “imidž”, a
sve manje očevi ili drugi pripadnici starijih generacija. Očigledno je da savremeni tempo i ritam
života uslovljava veću povezanost mladih jer veći deo dana provode sa svojom generacijom u
školi i drugim mestima okupljanja nego sa porodicom. Najčešće u toku dana “nema nikog kod
kuće”, zbog čega generička potreba za druženjem proizvodi snažne vršnjačke veze.
Savremene informacione tehnologije (Internet, mobilna telefonija i dr.), generacijskom
povezivanju dodaju novu domenziju u prevazilaženju prostornih granica. Generacijsko po-
vezivanje u sajber prostoru doprinosi prevazilaženju regionalnih, nacionalnih, kulturnih,
rasnih, polnih i drugih razlika.24
Generacijski obrasci ponašanja tako poprimaju globalnu, civilizacijsku dimenzi-
ju, pa vremenski kriterijum povezivanja vršnjaka postaje dominantan. Prostorni kriterijum
povezivanja vršnjaka u postindustrijskom društvu prevazilazi se, a tehničko-tehnološki
prerasta u determinišući. Otuda uvođenje nove sociološke kategorije vršnjaka tzv. internet
generacije.
Generacijsko povezivanje u savremenim uslovima nije karakteristika samo mlađih ge-
neracija. Uočava se tendencija povezivanja srednjih i najstarijih generacija, kod kojih se
evidentira kombinovanje generacijskog kriterijuma sa “zavičajnim”, statusnim i/ili soci-
jalnim poreklom.
Tempo i ritam promena savremenog društva doprinose izraženoj podeli između
različitih generacija, ali i raslojavanju unutar osnovnih generacija mladih, srednjih i sta-
rih. Kao poseban specifikum primećuju se međugeneracijska raslojavanja po starosnom
principu.
“Tempo društvenih promena je toliko brz da se razlika od nekoliko godina pojav-
��
ljuje kao izvor značajnih razlika u životnom iskustvu.” Zbog toga su za vreme štrajka na
Univerzitetu u Kolumbiji, studenti poslednje godine studija govorili o “jazu između genera-
cija”, podrazumevajući pod tim razlike između njih i studenata druge godine.”25
24 Detaljnije u Sajber grupama.

25 Tofler A., ŠOK BUDUĆNOSTI, op. cit., str. 236.
135
Untitled-1.indd 135 3/24/2014 6:58:12 PM

7.5. INTERESNE GRUPE
Interesne grupe su posebna vrsta udruživanja zasnovana na istom

interesu članova pripadnika grupe. Često se u teoriji termin interesne
grupe poistovećuje sa terminom “grupe za pritisak”. Mada su u pitanju
udruživanja na sličnim osnovama, grupe za pritisak su podvrsta intere-
snih grupa.
Grupe za pritisak su posebna vrsta interesnih grupa koje po-
vezuje zajednički interes oblikovan u procese, tj. njihovo zajedničko delovanje na
formalne nosioce vlasti, kako bi svoj interes zaštitili ili ostvarili.
Grupe za pritisak najviše su analizirane u američkoj sociologiji. Ove grupe svoju de-
latnost ostvaruju preko sredstava javnog informisanja i drugih oblika uticaja na javno
mnjenje, kao i neposrednim delovanjem na pojedince i organizacije koje donose i izvršavaju
odluke. Grupe za pritisak najčešće su sredstvo pretvaranja ekonomske i socijalne moći u
političku moć. Interesne grupe su najraznovrsnije uže društvene grupe u globalnom društvu
čija je osnova konstituisanja poseban materijalni, moralni ili politički interes njihovih
članova u odnosu na druge takve grupe i širu društvenu zajednicu.
Formiranju interesnih grupa prethodi ispunjenost tri uslova kao samostalnih društvenih
činilaca:
1. visok stepen unutrašnje izdiferenciranosti društva kao celine;
2. promene tradicionalnih normi i sistema vrednosti novim sistemima zasnova-
nim na racionalnoj i računskoj osnovi;
3. organizovanje različitih interesa kroz formalne ili neformalne društvene
oblike, kao forma izražavanja i realizacije posebnih interesa njihovih budućih
pripadnika.
Pojava interesnih grupa vezuje se za nastanak kapitalizma, koji po Marksu nije ostavio
druge mogućnosti povezivanja pojedinaca sem veze golih interesa. Kao sporedan oblik udruži-
vanja, interesne grupe prisutne su od prvih civilizovanih društva kroz celokupnu istoriju, ali
se njihov izražen uticaj uočava formiranjem kapitalističkih društvenih odnosa.
Interesne grupe dele se prema vrsti interesa kao osnove okupljanja, na: ekonomske,
političke, verske, nacionalne, profesionalne i druge. Unutar istog društvenog sloja ili klase,
može postojati veći broj različitih interesnih grupa čiji se interesi međusobno sukobljavaju.
Ova sukobljenost može da dovede i do većih i direktnih sukoba unutar istog društvenog
sloja, posebno u uslovima izražene tržišne privrede, specijalizacije i konkurencije.
U okviru osnovne društvene podele u klasnim društvima, svaka klasa ima svoj general-
ni interes. Međutim, kapitalistički sistem, zbog izražene specijalizacije i automatizacije u
ukupnoj društvenoj proizvodnji, opšti klasni interes deli na različite interese koji se često
isključuju.
I unutar klase radnika mogu se formirati različiti grupni interesi po pojedinim kate-
gorijama (kvalifikovani, nekvalifikovani i sl.), u pogledu načina ostvarenja i realizacije
osnovnog klasnog interesa, što može dovesti do bitnih sukoba na planu celokupne klasne
grupacije. Tako se osećaj opšte klasne solidarnosti i pripadništva cepa pod uticajem brojnih
radničkih unija sindikata.
136
Untitled-1.indd 136 3/24/2014 6:58:13 PM

Navedeni sukobi pokazuju da klasni interesi nisu jedinstveni i da su prisutne
protivurečnosti unutar klasa. Na tom planu posebno je značajna delatnost interesnih gru-
pa koje uslovljavaju konkretne oblike različitih klasnih interesa, što ima i svoj pozitivan
aspekt prikazivanja raznovrsnosti i bogatstva konkretnih sadržaja klasnih interesa.
Najveći doprinos istraživanja interesnih grupa pružila je američka sociologija, koja
interesne grupe tretira kao značajan faktor društvenog i političkog života. Neopterećeno feu-
dalnom prošlošću i tradicionalnim odnosima i institucijama, američko društvo se pokazalo
kao idealno socijalno polje ispoljavanja različitih ekonomskih, političkih, verskih i drugih
interesa. Od formiranja SAD do danas, borbe brojnih interesnih grupa su više nego vidljive
u ukupnim društvenim zbivanjima.
Društveni sukobi unutar američkog društva ispoljavaju se na prvom mestu kroz
društvenopolitička zbivanja, a ona u političkim institucijama i teoriji. Vodeće i osnovne
političke partije SAD, Demokratska i Republikanska partija, nemaju jasno određeno kla-
sno obeležje, već obeležje posrednika između brojnih interesnih grupa i državnih i političkih
organa. Interesne grupe su u američkom društvu institucionalno uključene u politički
život i značajan su činilac ukupnog društvenog života.
Interesne grupe, koje se posebno formiraju na bazi političkog interesa, nazivaju se, kako
je to već navedeno, grupama za pritisak. One vrše sistematski uticaj na izvršne i zakono-
davne organe vlasti i javno mnjenje u Americi. Odgovarajućom razrađenom i finansiranom
propagandom, grupe za pritisak vrše “pritisak” uslovljavanjem političke podrške, usvajanja
njihovih koncepata zakonskih propisa i ukupne državne politike koji idu u njihovu korist.
U SAD ima registrovanih oko pola miliona interesnih grupa. Međusobno se razlikuju prema:
1. intenzitetu aktivnosti,
2. razgranatosti svog aparata,
3. veličine materijalnih sredstava kojima raspolažu.
Najjače imaju stalna predstavništva u svim većim gradovima SAD i „lobije” u

Kongresu kao zakonodavnom telu. Njihovi stalni agenti “lobisti”, profesionalno se bave
pritiscima na državne funkcionere u organima vlasti. Brojne afere oko obavljanja delat-
nosti interesnih grupa, u vidu direktnog ili indirektnog podmićivanja, bile su povod da se
donesu specijalni propisi kojima se: reguliše delatnost interesnih grupa (grupa za pritisak),
određuje rad lobista i ograničavaju finansijska sredstva koje mogu da koristite u svojoj
delatnosti.
Kao zemlja porekla interesnih grupa, američka sociologija precenjuje značaj ovih
oblika društvenog udruživanja. Tu konstataciju ilustruje shvatanje američkog sociloga
Bentlija da je stvarni sadržaj društvenog života borba među interesnim grupama, a da
je državna politika samo direktna rezultanta različitih smerova i snage uticaja intere-
snih grupa.
Velika Britanija i Francuska, države sa razvijenim parlamentarizmom, takođe su pod
snažnim uticajem interesnih grupa, ali one nisu u toj meri institucionalzovane i legalizo-
vane kao u SAD.
137
Untitled-1.indd 137 3/24/2014 6:58:13 PM

7.5.1. LOBI
Lobi je posebani oblik interesnih i neformalnih
društvenih grupa koji okuplja pripadnike istih pogleda
unutar prostora i aktivnosti parlamentarnog donošenja
odluka.
Lobi je organizacija, ili grupa sa zajedničkim interesima koja teži da utiče na određeno
glasanje članova zakonodavnog tela i pokušava da vrši uticaj na zakonodavca radi posti-
zanja odgovarajućeg interesa ili sprečavanja da se donese odgovarajuća odluka i mera, i
uticaj na odgovarajući proces odlučivanja u zakonodavnim telima.
Društveni okvir za prisustvo lobija kao legalizovanog načina pripremanja odluka za
parlamentarno odlučivanje je parlamentarna demokratija. Interesne grupe i različite
političke partije, preko profesionalno zaposlenih lobista, vrše pripremu za donošenje odluka.
Lobizam kao aktivnost obuhvata raznovrsne postupke i metode pridobijanja pristalica
za izglasavanje određene odluke. Najčešći oblici lobiranja su: lične veze i poznanstva, mito
i korupcija, generacijski i zavičajni princip, skupovi, štrajkovi i drugi oblici protesta,
pretnji i ucena.
Po vrsti interesa koje zastupaju, lobiji mogu biti: “akademski”, “farmerski”, “me-
dicinski”, “saobraćajni”, “naftni”, “vojni”, “verski”, “nacionalni” i drugi lobiji. Među
poznatijim u savremenom američkom društvu su: “Kineski lobi”, “Farmerski lobi”, “Atomski
lobi”, “Jevrejski lobi”, “Albanski lobi” i drugi.
Lobiji su dinamični i promenljivi oblici udruživanja, koji se mogu formirati ad hoc (za
samo jednu situaciju), a mogu biti i trajno vezani za određenu partiju ili drugu društvenu
organizaciju, pa je njihovo trajanje vezano za opstanak tih organizacija.
Kao oblik grupisanja, prisutni su u svakom savremenom društvu i njihova aktivnost se
ne mora vezati samo za parlamentarni proces jer su prisutni uvek kada se donose kolekti-
vne odluke. U zavisnosti od razvoja političke svesti društva, tj. pojedinaca zavise i oblici
lobiranja. U državama sa manje razvijenom demokratijom zavičajni i generacijski princip
je zastupljeniji, a u državama sa razvijenom demokratijom – veze, mito i korupcija.
7.5.2. Male društvene grupe

Mala društvena grupa je široka i heterogena kate-
gorija društvenih grupa kod kojih je broj članova
izrazito ograničen specifičnošću njihovih ciljeva, akti-
vnosti i načina funkcionisanja. Pod malom društvenom
grupom podrazumevaju se brojni oblici raznovrsnog gru-
pisanja pojedinaca, koji su u američkoj sociologiji svestrano i detaljno ispitani. Američku
sociologiju često definišu kao sociologiju društvenih grupa, posebno, malih grupa.
Malu društvenu grupu karakteriše povezanost malog broja pojedinaca koji su kroz
neposredno druženje razvili sistem ustaljenih uzajamnih odnosa.. Skup osoba je jedan
od osnovnih uslova za formiranje male društvene grupe.
138
Untitled-1.indd 138 3/24/2014 6:58:14 PM

Kriterijumi za prepoznavanje malih društvenih grupa su:
1. posedovanje zajedničkih, sličnih ili komplementarnih osobina članova skupa;
2. utisak da u odnosu na svoju okolinu čine posebnu jedinicu, kao celovit entitet;
3. doživljaj povezanosti ličnih i društvenih ciljeva;
4. osećaj celishodnosti njihove povezanosti, unutar i van grupe;
5. prisutnost ustaljenog sistema vrednosti, normi i shvatanja.
Da bi se jedna društvena grupa smatrala malom društvenom grupom, potrebno je da
budu prisutni svi navedeni elementi, ali nije od značaja stepen, tj. jačina izraženosti ovih
elemenata unutar samog skupa. Funkcionisanje i trajanje male društvene grupe određuju:
• motivisanost njenih članova za međusobnu aktivnost, koja može biti: lična ili
unutrašnja i društvena ili spoljašnja;
• instrumentalnost prihvaćenih vrednosti grupe, kao ponavljanje, razvijanje i
prihvatanje sistema grupnih položaja, uloga, statusa i tradicije;
• identifikacija i pripadnost grupi, kao posledica prihvaćenih grupnih stavova
i vrednosti.
Veličina malih grupa zavisi od ciljeva, sadržaja i oblika aktivnosti i kreće se od dva člana
(dijade, parovi), do oko 50 članova (primarne društvene grupe, porodica, škola i drugo). Prema
načinu formiranja, male društvene grupe mogu biti: formalne – institucionalizovane, i
neformalne – neinstitucionalizovane. Takođe se mogu biti: referentne i nereferentne,
primarne i sekundarne i drugo.
Osnovna sociološka istraživanja malih grupa su: problemi formiranja grupe, stru-
ktura unutrašnjih odnosa grupe, formiranje grupnih normi, nastanak i oblici grupnog
pritiska, rukovođenje i vođstvo u grupi, saradnja i takmičenje u grupi i efikasnost grupe
kao povezanost pojedinih svojstava grupe i uslova njenog delovanja, i drugo. Male društvene
grupe se u stvarnosti podudaraju sa osnovnim oblicima primarnog društvenog grupi-
sanja. Američki sociolozi smatraju ih pogodnim društvenim strukturama za ispitivanje
celine društvenih pojava i procesa, primenom sociometrijskih i drugih metoda. Male grupe
predstavljaju osnovnu karakteristiku savremenog američkog grupisanja, ali i savremenog
društva.
“Kao što metak razbija prozorsko staklo, tako i industrijalizam razbija ova neizdife-
rencirana društva u hiljade posebnih institucija, od kojih se svaka deli na sve manje i sve
posebnije skupine. Isto se događa i izvan takvih društvenih institucija; iskrsava mnoštvo
društvenih podskupina – učesnika u rodeu, crnih muslimana, motorciklista, gologlavih...
Diferencijacija društvenog organizma analogna je razvojnom procesu u biologiji.
Tokom rasta embrioni postaju sve kompleksniji, nastaje sve više posebnih organa. Zbog
toga nam se čini da pucaju “šavovi” društva u kojem živimo. To se zaista i događa. Zato sve
postaje složenije. Tamo gde je nekada bilo hiljadu neorganizovanih bića, danas ih je deset
hiljada – međusobno povezanih sve nestalnijim vezama. Gde je nekad bilo samo nekoliko
relativno trajnih društvenih podskupina s kojima se čovek mogao poistovetiti, danas postoje
hiljade podskupina vrlo kratkog veka, koje se sukobljavaju i postaju sve mnogobrojnije.
Čovek koji traga za nekom vrstom pripadništva i traži određenu društvenu vezu koja bi
mu pružila određen identitet, kreće se rasplinutim svetom u kome mu je vrlo teško postići
ciljeve koji se neprestano i brzo kreću. Mora izabrati jedan cilj između sve većeg broja po-
139
Untitled-1.indd 139 3/24/2014 6:58:14 PM

kretnih ciljeva. Problemi izbora rastu geometrijskom, a ne aritmetičkom progresijom.
Što je više društvenih podskupina, veća je mogućnost slobode pojedinca”.26
7.5.3. Klike
Klike su specifične male neformalne grupe, koje sačin-
javaju pojedinci iste društvene sredine, ustanove, političke
partije ili državnog organa sa istim ili sličnim rangom.
Klike nastaju kao posledica sklonosti pojedinaca da zajedničkim dogovaranjem i
podržavanjem svoja ovlašćenja, moć i rang iskoriste za ostvarenje ličnih ciljeva, karije-
rističkih, materijalnih i drugih.
Sukobi različitih klika često su oštre jer se koriste različite metode eliminisanja (nisu
retke ni fizičke prinude) pripadnika drugih klika za ostvarenje ciljeva. Primenjujući ra-
znovrsne metode pritiska, predstavnici klika se “biraju” za potrebne položaje preko kojih se
kontrolišu kadrovska politika, distribucija finansija i druga polja iskazivanja društvene moći.
Klike su istorijska kategorija koja se primećuje od kod prvih oblika društvenog grupi-
sanja do savremenih oblika i prisutne su u svim nivoima društvenog sistema.
7.6. DRUŠTVENE KLASE
Među najviše diskutovanim pitanjima u sociologiji su po-

jam, struktura, osnove i karakteristike društvenih klasa. Na
ovom pitanju uočavaju se temeljne razlike građanskog i mar-
ksističkog smera u sociologiji.
Građanski smer sociologije klase najčešće poistoveć-
uje sa društvenim grupama, tretirajući ih kao oblik društvene
stratifikacije. Klase bi u tom smislu predstavljale velike društ-
vene grupe, sa svojim posebnim obeležjima, nasuprot malim
društvenim grupama. Prisustvo klasa u društvu, po ovom shvatanju, nije revolucionar-
no već stratifikaciono. Ima i takvih shvatanja među građanskim sociolozima koja ukazuju
na dominaciju vladajuće klase, ali pod tom klasom podrazumevaju grupaciju tehničkih
stručnjaka i funkcionera.27
Polazeći od funkcionalističkog stava da je društvo sistem koji skladno funkcioniše i u
kome svaki njegov deo ima pozitivnu ulogu u održavanju sistema, tj. da je društveno paradok-
salna pojava konflikata u društvu, ova sociološka škola tumači klase kao deo ukupne društvene
strukture. Klase se, po njima, uključuju u opšti proces integracije društva kao celine.
Marksistički pravac sociologije celokupan razvoj društva, od robovlasništva do danas,
tumači kao istorijske oblike klasnog ispoljavanja, tj. taj deo istorije određuje se kao isto-
rija klasnih borbi koje su osnovni pokretači društvenog razvoja. Klase su osnovni oblici
društvenog grupisanja, kroz koje se ispoljava suština društvene strukture, pa su u tom smislu
revolucionarni delovi društva, iz čije međusobne borbe proističe društveni napredak.
26 Ibid., str. 240242.

��
Prema Radenović P., OPŠTA SOCIOLOGIJA, op. cit., str. 272.
140
Untitled-1.indd 140 3/24/2014 6:58:15 PM

Klasična marksistička sociologija dala značajan prilog sociologiji teorijom o klasama i
klasnoj borbi. Ovaj zaključak proizilazi i iz istorijskog posmatranja društvenih kretanja, koja
pokazuju da je zakon klasne borbe bio sadržan u svim do sada izvršenim revolucionarnim
društvenim promenama od robovlasništva do danas. Teorija klasa posebno ukazuje da je
svaki naredni revolucionarni preobražaj bio stepenica više u smanjenju nivoa eksplo-
atacije kao konstitutivnom elementu klasa. Feudalni kmet u odnosu na roba bio je manje
eksploatisan, kao što je industrijski radnik manje eksploatisan u odnosu na feudalnog kmeta.
Teorija klasa i klasne borbe, kapitalističko društvo predstavlja kao klasni sistem u
kome se oblici i stepen eksploatacije manifestuju kroz različite delove ukupne društve-
ne strukture, od baze do društvene nadgradnje. S tim u vezi, napominjemo da je određenje
klasa kao dela društvene baze diskutabilno, imajući u vidu da bazu društva, u marksističkom
kontekstu, čine društvena proizvodnja i odnosi koji se u vezi sa njom uspostavljaju, tzv.
proizvodni odnosi.
Od svih formulisanih definicija klasa, najobuhvatnija je Lenjinova definicija klasa,
koja se tretira kao marksističko određenje klasa, ali se kod građanskih sociologa navodi i
uglavnom prihvata, mada drugačije tumači.
Osnovni elementi podeljenosti klasa po Lenjinu su:
• različito mesto u društvenoj proizvodnji,
• različit odnos prema sredstvima za proizvodnju,
• različita uloga u društvenoj organizaciji rada,
• različit deo društvenog proizvoda kojim raspolažu.
Iz navedenih elemenata proizilaze dva osnovna elementa društvenog određenja klasa:
ekonomski i socijalni momenat.
Kako je vlasništvo nad sredstvima rada osnova ekonomskog prisvajanja tuđeg rada
i eksploatacije, u toj meri su osnovni produkcioni odnosi klasni odnosi. Ta ekonomska čin-
jenica uslovljava formiranje odgovarajuće socijalne organizacije društvene nadgradnje,
od političkopravnih oblika do ideoloških. Državni organi vlasti, od policije, vojske, sudova
i ukupnog administrativnog aparata, do kulture, obrazovanja, informacija, religija i ideo-
logije, formiraju se preslikavanjem obeležja ekonomske društvene osnove. U klasnim
društvima se tako dominacija i eksploatacija ispoljavaju kroz dva oblika:
1. kao materijalna, tj. ekonomska dominacija i eksploatacija jednih nad drugima i
2. kao duhovna hegemonija i dominacija interesa ekonomski dominantnih grupa.
Ekonomski položaji na ukupnom društvenom planu ispoljavaju se kao ukupni socijal-
ni položaji, različitih društvenih klasa. U uslovima opšte društvene pokretljivosti, klasna
struktura se takođe menja, od manje izraženih do ekstremnih sukoba.
Klasno društvo, dakle, i klase nastaju na onom stepenu razvoja ljudskog društva kada je
razvoj proizvodnih snaga omogućio pojavu viška proizvoda. Direktni uzroci i pretpostavke
nastanka klasa leže u pojavi viška proizvoda kao posledici razvijenih proizvodnih snaga,
pojavi svojine, kao neposrednoj posledici viška proizvoda i društvenoj podeli rada, ispol-
jenoj kroz podelu društvene strukture na umni i fizički rad, eksploatatore i eksploatisane,
nadređene i podređene.
U osnovi svakog klasnog društva sadržana je prinuda, kao sredstvo reprodukovanja
društvenih nejednakosti. Ta društvena nejednakost vremenom poprima konfliktne razmere.
141
Untitled-1.indd 141 3/24/2014 6:58:15 PM

Na prvom mestu, konfliktna društvena situacija nastaje zbog nezadovoljstva eksploati-
sanih i prirodne, tj. generičke težnje ka poboljšanju svog položaja, pre svega u procesima
materijalne proizvodnje, a samim tim i u ukupnim društvenim procesima. Na drugom mestu,
što su težnje eksploatisanog sloja izraženije, pojačavaju se i oblici prinude kao izraz težnji
vladajuće klase da zadrži svoju poziciju. Što je prinuda veća, veći su i zahtevi, sve do mo-
menta kada sveukupni mehanizam državne kontrole nije više u mogućnosti da obezbeđuje
postojeći odnos vlasti. Tada se osvaja vlast od strane podređene klase i vrši revolucionarna
promena celokupne društvene osnove i nadgradnje.
Iz izloženog, skraćenog prikaza marksističkog shvatanja klasa i klasne borbe, proizi-
lazi da se ono ne uklapa u savremeni koncept građanskog društva i pojašnjava kvlaifikacija
marksističke teorije klasa kao teorije konflikata, a građanske funkcionalističke teorije kao
teorije integracije.
7.7. SAJBER GRUPE
Sajber grupe su društvene grupe koje nastaju povezivanjem ljudi u sajber28prostoru.29

Savremena kompjuterska tehnologija omogućila je specifičnu globalnu društvenu ko-
munikaciju.30 Kompjuterska komunikacija, Internet predstavlja savremen oblik društvenog
povezivanja i uspostavljanja specifičnih društvenih grupa – sajber grupa.
Istraživanja31 su ukazala da većinski deo korisnika Interneta koristi “mrežu” kao sred-
stvo komunikacije, a manje kao sredstvo za informacije. Posredstvom ove komunikacije
korisnici stupaju u raznovrsne oblike društvene interakcije koje se nazivaju sajber odnosima.
Virtuelne zajednice predstavljaju celinu raznovrsnih sajber odnosa u celoklupnom sajber
prostoru.
Među najaktuelnijim pitanjima savremene socilogije su virtuelne zajednice postin-
dustrijskog perioda i sajber grupe32 koje se formiraju u tzv. sajber prostoru. Ova pitanja
otvorila su brojne dileme među sociolozima o karakteru tih zajednica i grupa, tj. da li se
mogu smatrati zajednicama i grupama u sociološkom smislu.
Posebno obeležje svake društvene grupe, da njene karakteristike proizilaze iz prirode i ka-
raktera društveno-ekonomsko-političkih uslova društva u kome deluju, u slučaju sajber grupa
je posebno izražena, imajući u vidu, da virtuelne zajednice sa sajber grupama sadrže sva
svojstva koja koja su sadržana u prirodi i karakteru postindustrijskog – informatičkog društva.
��
Sajber (cyber) je prefiks povezan sa kompjuterima i upotrebljava se kao kovanica za nazive iz sveta
kompjutera. Potiče iz termina kibernetika (cybernetics) i starogrčkog kybernao (upravljam, vladam). Termin je
formulisao 1948. godine, Weiner N., američki naučnik, i vezao za nauku o komunikaciji i upravljanju kibernet-
skih sistema.
��
Reingold H., VIRTUELNE ZAJEDNICE, 1993, prema: Antonijević S., VIRTUELNE ZAJEDNICE I
DRUŠTVENI ODNOSI NA INTERNETU, “Sociologija”, br. 2, April-Jun, 1999.
��
Internet kao kompjuterska mreža formirana je 1960. godine za potrebe Ministarstva odbrane SAD.
Dvadeset godina kasnije, Nacionalna fonfacija za nauku SAD razvila je Internet kao univerzitetsku mrežu.
Sadašnji karakter globalne kompjuterske mreže Internet dobija u zadnjoj deceniji dvadesetog veka. Procenjuje
se da je od 1998. do 2001. godine broj korisnika Interneta porastao sa 125 miliona na više od jedne milijarde.
31 Istraživači Carnegie Mellon Universiteta, 1998, na uzorku od 169 korisnika u SAD, op. cit., str. 189.
��
Prema Antonijević S., VIRTUELNE ZAJEDNICE I DRUŠTVENI ODNOSI NA INTERNETU, op. cit.,
str. 187-200.
142
Untitled-1.indd 142 3/24/2014 6:58:15 PM

Po pitanju različitih uloga, ugleda i statusa u grupi, kod virtuelnih zajednica kao i
kod drugih društvenih grupa, prisutne su različite korisničke uloge, ugled i status korisnika
u smislu poznavanja kompjuterske tehnike i informacionih tehnologija. Drugim rečima,
sajber grupe sadrže oba suštinska elementa kojima se definiše društvena grupa, a to su uloga
i status sajber člana.
Problemi sociološkog definisanja sajber grupa kao društvenih grupa, pre svega se
postavljaju u vezi sa osnovnom funkcijom društvene grupe u procesu socijalizacije pojedi-
naca u društvu. Da li se kompjuterska komunikacija u sajber prostoru može smatrati
procesom integracije pojedinaca u društvenu celinu? Prisutna su dva shvatanja.
Prvo shvatanje zasniva se na materijalnoj dimenziji društvenog prostora, tj. da
društvena zajednica podrazumeva ljude koji žive na određenom zajedničkom prostoru i
da su povezani fizičkom blizinom. Po tom shvatanju virtuelne društvene zajednice i sajber
grupe su pseudozajednice i pseudogrupe jer stvaraju iluziju socijalnog kontakta (pri-
padnici organizacije „Critical Art Ensemble”). Vlasnici vodećih svetskih kompjuterskih
korporacija (IBM, Microsoft i dr) isprogramirali su virtuelne zajednice u uslovima opšte
društvene otuđenosti. Sajber odnosi u okviru virtuelnih zajednica, po ovom shvatanju,
nisu socijalni odnosi ili spadaju u grupu slabih socijalnih veza, zbog čega problematika
društvene otuđenosti postaje sve izražajnija i dalekosežnija. Osim profiterske logike, tvorci
virtuelnog društva prouzimaju i vodeću ulogu u oblikovanju globalnih društvenih vrednosti,
ideala i ciljeva.
Drugo shvatanje društvenu zajednicu tumači simbolički, kao zajednicu interesovan-
ja, tj. čiji članovi imaju ista, zajednička inrteresovanja. Po ovom shvatanju pojam fizičke
blizine, odnosno prostora, treba definisati u smislu dostupnosti. Dostupnost kao simbo-
lična dimenzija prostora određuje prostor virtuelne zajednice kao dostupnost geografski
udaljenih članova istom zajedničkom virtuelnom prostoru. Predstavnici ovog shvatnja
zalažu se za sociološko preispitivanje tradicionalnog pojma društvene zajednice i od-
ređivanje novog pojma u skladu sa obeležjima savremenog industrijskog i postindustrijskog
društva.
Imajući u vidu osnovne sociološke odrednice o uslovima formiranja društvenih grupa,
nesporno je da sajber grupe ispunjavaju te uslove jer:
1. su prisutni članovi – korisnici;
2. zajednički cilj im je kompjuterska komunikacija, kao interes svih korisnika čla-
nova;
3. nisu prisutne suprotnosti između korisnika;
4. korisnici su sličnog društvenog položaja;
5. prisutna je usamljenost korisnika.
Sajber grupe sadrže osnovne karakteristike tradicionalnih društvenih grupa
(offline):
1. Prisutan je određen broj članova koji međusobno komunicira i tako formira
društveni odnos. Veličina i sastav sajber grupe je vremenski i prostorno promen-
ljiva, ali ova specifična karakteristika prisutna je i kod drugih grupa.
2. Organizovanost i unutrašnja struktura sajber grupe su evidentni, nezavisno od
činjenice da su uslovljene principima i pravilima konkretne kompjuterske komunikacije.
143
Untitled-1.indd 143 3/24/2014 6:58:16 PM

3. Sajber grupe su determinisane kompjuterskim standardima, ciljevima, svrhom
i zajedničkim kompjuterskim interesom.
4. Sajber članovima su zajednički interesi, ideali i vrednosti, što pretpostavlja
sličnost i kontinuitet ponašanja članova sajber grupe.
5. Prisutna je povezanost među članovima sajber grupe, kao i otvorenost ovih
grupa prema drugim grupama u sajber prostoru, ali i otvorenost sajber prostora
za realno globalno društvo.
Društvena zajednica definisana kao skup navedenih elementa, mogla bi se primeniti na
društvenu kvalifikaciju virtuelnih zajednica. U tom kontekstu virtulne zajednice bi mogli
da definišemo kao:
specifi��
č��
ne��
dru��
��
š��
tvene��
zajednice��
��
informati��
��
č��
kog��
dru��
��
š��
tva��
, kod��
��
kojih��
��
se��
��
dru��
��
š��
tvena��
iterak-
��
cija ostvaruje tekstualnom kompjuterskom komunikacijom, zajedničkim sistemom
vrednosti i zajedničkim sistemom simbola.
Kao nova socijalna pojava virtuelne zajednice nisu dovoljno istražene33, pa su brojna
pitanja povezanosti savremene tehnologije i društva otvorena. Među tim pitanjima su:
• pitanje savremenog tumačenja tehnologije kao primenjene nauke i njene nezavis-
nosti od društva,
• formiranje sajber kulture,
• uslova, kvaliteta i kvantiteta društvenih veza i odnosa online,
• četovanje kao oblik kompjuterske komunikacije,
• kompjutersko korisničko ime,
• engleski jezik kao globalni jezik kompjuterske komunikacije,
• sociološke odrednice simbola kompjuterske komunikacije,
• vrste sajber odnosa po sadržini i drugim kriterijumima,
• uslovi učlanjenja u sajber grupu,
• mogućnost uspostavljanja iskrenih i prisnih ljudskih odnosa u sajber prostoru,
društvenom diferencijacijom na materijalnom i intelektualnom planu koju kompju-
terska komunikacija uslovljava,
• fluidnost virtuelnog indentita članova virtuelnih zajednica, i druga.
Pozitivni sociološki aspekti savremene kompjuterske komunikacije ogledaju se u
globalnom prevazilaženju rasnih, polnih i generacijskih razlika u virtuelnim zajedni-
cama sajber prostora. Zagovornici sajber kulture smatraju da će posredstvom Interneta
biti stvorena globalna svetska zajednica koja će po svojoj demokratičnosti i slobodou-
mlju biti naprednija od bilo kog realnog društva. Ove ideje sadržane su u Deklaraciji o
nezavisnosti sajberspejsa.
33 Grupa saradnika i studenata Sociološkog sajber centra SF BU, proučavala je 2002-2004. godine
sociološke odrednice fenomena sajber prostora i sajber interakcija. U julu 2002. godine, sprovedeno je prvo
istraživanje u našoj zemlji i regionu o četovanju u našem sajber prostoru. Naučnoistraživačke aktivnosti SCC-a
od 2006. godine sprovode su u okviru Megatrend univerzitetita primenjenih nauka u Beogradu.
144
Untitled-1.indd 144 3/24/2014 6:58:16 PM

OSMA GLAVA
SOCIJALNA STRATIFIKACIJA
145
Untitled-1.indd 145 3/24/2014 6:58:16 PM

8.1. SOCIJALNA STRATIFIKACIJA
Pojam socijalne stratifikacije razrađen je u teoriji socijalne stratifikac-

ije funkcionalizma i označava postojanje različitih društvenih slojeva u
okviru tzv. društvenog prostora.
Teorija socijalne stratifikacije1 predstavlja građansku varijantu
marksističke teorije klasa. Nasuprot klasama, kao osnovnim društvenim
grupama, funkcionalisti formulišu društvene slojeve – stratume, kao os-
novne oblike društvene podeljenosti. Pitanja društvene nejednakosti tako
se u građanskoj sociologiji objašnjavaju društvenom slojevitošću, nasuprot
marksističkom shvatanju, koje ovo pitanje tumači klasnom podelom.
Teorija socijalne stratifikacije formulisana je četrdesetih godina prošlog veka kao posl-
edica naučnog objašnjenja društvenog diferenciranja. “Kao relativno neizdiferenciran pojam,
ideja društvene stratifikacije nađena je još u judejskohrišćanskoj Bibliji, u društvenoj misli
Grka, kao i u osnovnim socijalnim i verskim tekstovima Indijaca i Kineza.”2 Američka
sociologija uglavnom se bazira na teoriji društvene slojevitosti kao osnovnom društvenom
konceptu. Nije mali broj američkih sociologa koji i Marksovu teoriju smatraju teorijom
društvene stratifikacije, mada njenim pojednostavljenim oblikom, jer ona sadrži samo
pitanje klasnog društvenog raslojavanja. U tom smislu smatraju da je Veberova koncep-
cija društvene slojevitosti potpunija i sadržajnija od Marksove. Pod pojmom socijalne
stratifikacije, američki sociolozi podrazumevaju instucionalizovani oblik društvenog dife-
renciranja pojedinaca i društvenih grupa raspoređenih u manje ili više čvrste izdiferencirane
socijalne slojeve – stratume, prema nekom od društveno određenih kriterijuma.3
8.1.1. OBLICI STRATIFIKACIJE

Socijalna stratifikacija zasniva se na diferenciranju pojedinaca unutar globalnog
društva. Prisutna su različita shvatanja o kriterijumima diferenciranja:
1. objektivno i subjektivno diferenciranje, u zavisnosti od toga da li je u pitanju sub
jektivna ocena pripadništva nekom stratumu ili se primenjuju neki objektivni kriterijumi
društvenog vrednovanja;
2. pojedinačno, grupno i društveno, u zavisnosti od osnova i predmeta stratifikacije;
3. otvoreni i zatvoreni sistemi stratifikacije, prema mogućnostima pomeranja pojedinaca.
Subjektivna stratifikacija se zasniva na subjektivnom određenju pojma društvenog
sloja kao procena značaja društvenih uloga od strane pojedinca. Kako pojedinci oba-
vljaju različite uloge (social role) u društvu, oni se rangiraju i raspoređuju na lestvici, tj.
hijerarhiji društvenih vrednosti. Ocenu važnosti društvenih uloga vrši svaki pojedinac.
Na osnovu vrednovanja društvenih uloga pojedinci stiču društveni položaj. Društveni
položaj se definiše kao ocena važnosti društvene uloge koju ona ima u nekom društvu,
1 Opširniji prikaz ove teorije u našoj sociologiji prezentiran u Radenović P., op. cit. str. 277294.
2 Sills D., INTERNATIONAL ENCYCLOPEDIA OF SOCIAL SCIENCES, str. 289., prema Radenović P.,
op. cit. str. 277294.
3 Ibid., str. 278.
146
Untitled-1.indd 146 3/24/2014 6:58:17 PM

odnosno ugled koji ta uloga ima kod drugih pojedinaca. Neke društvene uloge su važnije od dru-
gih, iz čega proizilazi hijerarhijski raspored društvenih položaja. Grupisanje položaja formira
društveni sloj koji čine pojedinci sličnog društvenog položaja. Društveni položaji mogu biti
viši i niži, pa se i društveni slojevi određuju kao viši i niži u ukupnom društvenom prostoru.
Razlika između društvenih slojeva naziva se društvenom distancom.
Društveni slojevi su relativno otvorene društvene skupine,
pa je moguć prelazak pojedinca iz jednog društvenog sloja u
drugi. Ova pojava prelaženja iz sloja u sloj naziva se društvenom
pokretljivošću i predstavlja bitnu karakteristiku društvenog
prostora i društvene slojevitosti. Prema subjektivnoj stratifikaciji
horizontalna pokretljivost sadrži promenu društvene uloge bez
promene društvenog položaja. Vertikalna pokretljivost je istovremena promena društvene
uloge i društvenog položaja.
Objektivna stratifikacija društveni sloj određuje kao skup ljudi sa određenim
društvenim ulogama u društvenoj podeli rada. Iz tih uloga proizilaze društveni položaji.
Društveni položaji sadrže društvenoekonomsku odredbu, po kojoj svaki pojedinac ima
svoje mesto u raspodeli materijalnog bogatstva, društvene moći i društvenog ugleda. Skup
sličnih društvenih položaja čini društveni sloj. Društveni slojevi poređani su po društvenoj
hijerarhiji kao niži i viši, između kojih deluju horizontalna i vertikalna pokretljivost.
Prema objektivnoj startifikaciji, horizontalna pokretljivost je promena društvene uloge
bez promene društvenog položaja, tj. mesta u raspodeli materijalnog bogatstva, društvene
moći i društvenog ugleda. Vertikalna pokretljivost označava promenu društvenog položaja
i mesta u raspodeli materijalnog bogatstva, društvene moći i ugleda. Društveni sloj tako ima
objektivno određenje kao sopstvenu slojnu društvenu ulogu i položaj, koji označava mesto
grupe, a ne pojedinca u raspodeli materijalnog bogatstva. Društvena distanca je grupna
socijalna razdaljina.
Promenom društvene podele rada društveni slojevi gube, tj. dobijaju društvene položaje
i uloge koji su izraz objektivnih promena društvene slojevitosti.
Pojedinačna, grupna i društvena stratifikacija, donekle je sadržana u podeli na subjek-
tivnu i objektivnu slojevitost. Ova podela je proizašla iz nesaglasnosti sociologa po pitanju
predmeta i osnova svrstavanja. Neki autori smatraju da se svrstava pojedinac, neki porodica,
a treći raznovrsni oblici grupisanja. Najčešće se smatra da se raslojava društvo kao celina,
ali su prisutna i shvatanja o raslojavanju grupa prema različitim ulogama pojedinaca u
njima.
Shvatanja koja društvenu grupu tretiraju kao sistem mnogobrojnih i raznovrsnih slojeva,
dele pojedince unutar grupe na skupove sličnih materijalnih i moralnih obeležja. Nasuprot ovom
shvatanju, grupna slojevitost je manifestacija društvenih nejednakosti na nivou društva
kao celine.
147
Untitled-1.indd 147 3/24/2014 6:58:18 PM

Prisutna su i shvatanja o socijalnoj stratifikaciji kao specifičnoj vezi između pojedinaca
i društvenih podgrupa, a koja se ispoljava kroz hijerarhiju društvenih položaja.4 Iz toga
proizilaze dve vrste stratifikacije:
• hijerarhija pojedinca, porodica i drugih društvenih grupa prema kriteriju-
mima bogatstva, prihoda, ugleda, moći i vlasti,
• hijerarhija društvenih, profesionalnih položaja koje čine generacije pojedi-
naca, zbog čega socijalne slojeve sačinjavaju grupacije pojedinaca sličnog
položaja ili ranga.
Iz navedenog shvatanja proizilazi da je društveni položaj osnov socijalne stratifika-
cije, a sama stratifikacija je diferenciranje pojedinaca prema stepenu institucionalizovane
moći. Institucionalizacija moći je proces raspodeljivanja retkih društvenih vrednosti.
Osim navedenih, prisutna je i podela socijalne stratifikacije prema mogućnostima
kretanja pojedinca po horizontalnoj i vertikalnoj lestvici, na:
1. otvorene sisteme stratifikacije (kao što je klasni sistem),
2. zatvorene sisteme stratifikacije (kao što su kaste i staleži).
Horizontalna pokretljivost, novo radno mesto i novo zanimanje, ostvaruju se u
okviru istog sloja. Vertikalna pokretljivost podrazumeva promenu ukupnog socijalnog
statusa, nagore ili nadole, na društvenoj lestvici.
8.1.2. KRITERIJUMI I TIPOVI

STRATIFIKACIJE
Ključno pitanje teorije stratifikacije su kriterijumi
razvrstavanja pojedinaca i grupa unutar društvenog
sistema, na osnovu kojih se formira lestvica strati-
fikacije, kao idealan oblik razvrstavanja. Od lestvice
stratifikacije treba razlikovati sistem stratifikacije, kao stvarni sistem društvenog raslojavanja.
Prisutna su dakle, različita shvatanja o tome kako se dele i formiraju stratumi, kao: klasni i
statusni položaj, različit stepen ugleda, važnost društvenog položaja, starost, pol ili kao
glavne društvene funkcije kao što su vera, bogatstvo, svojina, rad, tehničko znanje i sl.
Prisutna su dva shvatanja o osnovnim kriterijumima stratifikacije. Prema prvom, kri-
terijumi su: vrsta zanimanja, profesija, stepen obrazovanja i visina primanja. Prema
drugom, kriterijumi su: srodstvo, bogatstvo, moć i imovina.
Teorija stratifikacije definiše tri stratuma: kaste, staleže i klase.
Kaste su zatvorene društvene skupine čiji pripadnici vrše srodna zanimanja,
koja se porodično nasleđujum sa određenim hijerarhijskim mestom u društvu,
karakteristična za tradicionalno društvo na Indijskom podkontinentu i njegovu
hindu kulturu.
4 Shvatanja Majera i Barklija, prema: ibid., str. 280.
148
Untitled-1.indd 148 3/24/2014 6:58:18 PM

Nastanak kasta uslovljen je, pre svega, društvenom podelom rada. O poreklu kasta
prisutna su tri shvatanja:
1. kastinsko uređenje smislili su bramani u cilju zadržavanja sopstvenog
vladajućeg položaja;
2. kastinsko uređenje je posledica rasne nepodnošljivosti između arijevaca i Dasu
stanovništva;
3. kastinsko uređenje proizašlo je iz prilagođavanja arijevskog uređenja indij-
skom društvu.
1. Kaste karakterše zatvorenost i odsustvo društvene pokretljivosti. Pojedinac se
rađa kao deo kaste koju ne može da promeni, obavezan je na sklapanje braka sa partnerom iz
iste kaste. Celokupno ponašanje člana kaste regulisano je kastinskim pravilima.
Kastinska stratifikacija proizašla je iz tradicionalnog indijskog učenja prema Vedama
– svetim knjigama. Vede propovedaju da su četiri osnovne kaste (varne), nastale iz delova
prvobitnog čoveka koji je žrtvovan u postupku božanskog stvaranja vasione. Osnovne kaste
su: Bramani (sveštenici) nastali su od usta, Kšatrije (ratnici) nastali su od ruku, Vajšije (tr-
govci) nastali su od butina i Šudre (sluge) nastale od donjih delova nogu. Prve tri kaste su
vladajuće, a četvrta je podređena. Hijerarhija kasti zasnovana je na pojmu čistoće u hindu
filozofiji i religiji.
Čistoća je vrhunska vrednost koja se u različitim stepenima ispoljava kroz određene
kaste. Hijerarhija čistote podudara se sa kastinskom hijerarhijom. Čistota se ogleda u
načinu ishrane, endogamiji, neposrednim kontaktima samo sa pripadnicima iste kaste i
strogo propisanim načinom i obimom kontakata sa pripadnicima drugih kasti. Prekršajem
ovih pravila nastupa skrnavljenje, (zagađenje) koje se odstranjuje preduzimanjem obred-
nih mera čišćenja.
Osim kriterijuma čistoće, kastinska stratifikacija je zasnovana na verovanju da se čovek
rađa kao pripadnik određene kaste zbog njegovog ponašanja u ranijim ciklusima života
– reinkarnacija. Stepen ostvarene čistoće u sadašnjem životu određuje buduće kastinsko
pripadništvo u budućoj reinkarnaciji.
Pored osnovnih kasti, prisutne su brojne podkaste, za koje važe ista kastinska pravila.
Kastinsko i podkastinsko pripadništvo određuje: mesto u društvenoj podeli rada, ekonom-
sku moć, političku moć i ugled.
Savremeno indijsko društvo zadržalo je tradicionalnu kastinsku stratifikaciju. I
pored zabrane kastinskih obreda i preduzetih brojnih socijalnih mera na poboljšanju društ-
venog položaja nižih kasti i onih van kasti, današnja Indija je društvo koga karakteriše
zatvoren kastinski sistem.
2. Kod staleškog tipa, stalež je osnovna jedinica socijalne stratifikacije. Staleži
su zatvorene, pravno određene društvene skupine koje po pravilu pripadaju višim
društvenim klasama, pre svega, feudalnog društva.
Osnovne karakteristike staleža su: pravna privilegovanost, naslednost staleških
prava, hijerarhijska podređenost i nadređenost, staleška zatvorenost i staleške titule
(nazivi).
Staleži nastaju u periodu feudalizma ispoljavajuće se kroz tri oblika: plemstvo,
149
Untitled-1.indd 149 3/24/2014 6:58:18 PM

sveštenstvo i treći stalež. Navedeni oblici feudalinih staleža delili su se na manje skupine,
više, niže i srednje sa različitim pravima i privilegijama. Više staleže činili su pripadnici
vladajuće klase feudalaca, sa osnovnom karakteristikom raspolaganja političkom moći. To
obeležje do danas se kao relikt održalo u formiranju Gornjeg doma – Doma lordova u
Velikoj Britaniji, koga čine predstavnici plemstva.
Viši staleži su bili oslobođeni plaćanja poreza i raspolagali su pra-
vom na najbolju zemlju.U različitim zemljama staleži su imali različite
nazive: lordovi, kneževi, grofovi, bojari i sl. Niži staleži bili su obavez-
ni da plaćaju poreze. Činili su ih trgovci i zanatlije, organizovani kroz
staleške organizacije: esnafe (zanatlije) i gilde (trgovci).
Staleži su nastali kao posledica društvene podele rada perioda feu-
dalizma. Staleško mesto je, po pravilu, nasledno i ima svetovni karakter
(kaste su božanskog porekla). Staleži nestaju pojavom kapitalizma, ali je
staleška stratifikacija i danas prisutna (Engleska).
Klasni tip stratifikacije društva ne treba poistovetiti sa Marksovom teorijom klasa
jer je u pitanju poseban oblik stratifikacije u okviru građanske teorije socijalne stratifikacije.
Klasni tip kao sistem klasa posledica je industrijskog kapitalističkog razvoja. Klase su
otvorene grupe stanovništva koje se dele prema stepenu privredne moći.
Privredni faktor je osnovno obeležje razlikovanja klasa, pa klase nisu zajednice ni
statusne grupe. Klase se po svom položaju razlikuju na osnovu svog položaja na tržištu.
Na ovom primeru definisanja klasa, očituje se, s jedne strane, nerazlikovanje klasa i društ-
venih grupa, a sa druge, određivanje statusnih grupa kao bitnijih za socijalnu diferencijaciju
od klasa. Klasni i statusni položaj se ne razlikuju u građanskoj, pre svega američkoj
sociologiji.
Najpoznatija je podela Varnera, predstavnika američke sociologije, po kojoj socijalnu
strukturu čini šest klasa:
• gornja klasa, viša i niža,
• srednja klasa, viša i niža,
• donja klasa, viša i niža.
Društvena hijerarhija obuhvata rangiranje šest klasa, bez jasnih linija razgraničenja
među njima. Osnov rangiranja je socijalni momenat, koga određuju vrsta zanimanja i
stepen obrazovanja.
Posebno shvatanje u okviru klasnog tipa stratifikacije je ono koje razlikuje klasnu stra-
tifikaciju i socijalnu stratifikaciju. Klasna se ispoljava u revolucionarnim periodima, a
statusna u mirnodopskim. Čist koncept statusne diferencijacije prisutan je u funkcionali-
stičkoj školi – status pojedinca u društvu određuje njegov ugled.
8.1.3. SAVREMENI OBLICI STRATIFIKACIJE

Savremena stratifikacija5 vezuje se za zanimanje pojedinca. Istraživanja obavljena u
SAD, razlikuju stratifikaciju urbanih i ruralnih sredina. Kod urbanih, osnovni kriterijumi
su dohodak, bogatstvo i naučno znanje. Kod ruralnih sredina kriterijumi stratifikacije su
5 Prema, ibid., str. 288290.
150
Untitled-1.indd 150 3/24/2014 6:58:19 PM

faktori nasleđa, rođenja i ugleda. Posebno se primenjuje tzv. Varnerova studija o šest po-
deljenih stratuma (klasa). Prema ovoj podeli stanovništvo SAD, šezdesetih godina prošlog
veka bilo je u procentima podeljeno prema sledećoj tabeli:6
Tabela br.2. Procentualana zastupljenost zanimanja u SAD.
Udeo u stanovništvu SAD

Sloj Primeri zanimanja članova u pedesetim u šezdesetim
godinama godinama
Veliki biznis, čelni predstavnici
a) viši gornji
državne vlasti.
I
Istaknuti stručnjaci, naučnici, 13% 15%
b) niži gornji inženjeri, menadžeri, srednji
preduzetnici, trgovci.
Mali preduzetnici i menadžeri,
II a) viši srednji
slobodna zanimanja.
31% 43%
Službenici, veći farmeri,
b) niži srednji
visokokvalifikovani radnici.
Srednje kvalifikovani radnici,
a) viši donji nekvalifikovani službenici, manji
III farmeri.
56% 42%
Nekvalifikovani radnici,
b) niži donji poljoprivredni radnici, nezapos-
leni.
Poznata je i studija Milsa “Elita i vlast”, koja razlikuje: staru srednju klasu
(preduzimači i sitni sopstvenici) i novu srednju klasu, tzv. bele okovratnike (white col-
lars), službenike i nemanulene radnike.
Među savremenim koncepcijama posebno se izdvaja koncepcija Danijela Bela,7 koji
industrijsko društvo smatra društvom znanja u dvojakom smislu, kao podsticanje
istraživanja i razvitka i određivanje značaja društva – stepenom zaposlenosti i dohotka
na osnovu vrste znanja. Bel ukazuje da su na pomolu tri različite klase budućnosti:
• kreativna elita naučnika, od svih profesionalnih grupa kod njih je zabeležena naj-
veća stopa porasta;8
• srednja klasa inženjera i profesora;
• tehničari, srednjoškolci, studenti.
U Evropi se stratifikacija prikazuje kroz vladajuće slojeve, srednju klasu radnika
i seljaštvo. Tradicionalna aristoktaija, buržoazija i sloj tehnokratije koegzistiraju sa novim
profilom radničke klase čiji je standard drastično porastao, a sindikalni pokret oslabio.
6 RadenovićSurčulija, SOCIOLOŠKA HRESTOMATIJA, Beograd, 1991, str. 187.

7 Bell Daniel, THE COMMING OF POSTINDUSTRIAL SOCIETY, New York, 1974.
8 Najpresudnija grupa u društvu znanja su naučnici. Broj naučnika porastao je sa 46.000 u 1930. na 475.000
u 1964. godini. U kontekstu ostalih grupacija i izraženo u procentima : u naznačenom periodu radna snaga je
porasla za oko 50 procenata, broj inženjera se popeo za oko 370 procenata, a broj naučnika za 1033 procenta
151
Untitled-1.indd 151 3/24/2014 6:58:19 PM

U osnovi ove stratifikacije na globalnom evropskom planu opstaje radnička klasa, ali i
vladajuća klasa. U savremenim društvima kod kojih je slab sindikalni pokret, u porastu
je značaj profesionalne stratifikacije, zbog čega neki sociolozi govore o “savremenim
staležima po zanimanju”.9
Socijalna stratifikacija u bivšim socijalističkim zemljama, pre svega se izražava kroz
termin socijalna struktura. Kod Rusa, Poljaka i Čeha, pored radnika kao najbrojnijih,
pominju se seljaštvo, inteligencija, službenici (nemanuelni radnici), birokratija, tj. teh-
nokratija, zanatlije i sitnosopstvenici.
Po Vjatru, savremenu slojnu strukturu Poljske određuje dvotrećinska radnička
klasa zaposlena u privredi, „zatim seljačka klasa koja čini jednu trećinu zaposlenih u
narodnoj privredi, inteligencija koja čini jednu trećinu zaposlenih u narodnoj privredi, i ma-
lograđanstvo koje čine ljudi što rade privatnim sredstvima za rad u zanatstvu, trgovini i
uslugama (ovaj sloj je 1969. imao 448.000 članova, od čega je bilo 268.000 vlasnika i čla-
nova njihovih porodica)”.10
Mahonin slojevitost čehoslovačkog društva određuje11 prema prirodi rada koji se
obavlja i faktorima obrazovanja, ukazujući pri tom na relacije piramida osnovnih strati-
fikacionih dimenzija, gde se kao rezultat istraživanja nameće konstatacija da je na najvišem
stupnju pravne vlasti, kao tipa moći koja proističe iz položaja, „najviše pojedinaca najvišeg
razreda statusa, a njih je na najvišem stupnju uticaja najmanje.” Dalje se pokazuje „da u
uticaju više učestvuju pojedinci nižih statusnih karakteristika, dok u pravnoj vlasti više uče-
stvuju pojedinci srednjih i viših statusnih karakteristika”.12
Samanov socijalnu strukturu sovjetskog društva deli u tri kategorije: zaposleno stano-
vništvo (121,5 miliona), učenici i studenti (52,6 miliona) i penzioneri (33 miliona).13”U
okviru zaposlenog stanovništva razlikuje radničku klasu (56%), kolhozno seljaštvo (koje
se u celini smanjuje u strukturi stanovništva) i sloj socijalističke inteligencije i službenika
(danas ima više od 3 miliona ljudi)”.14Navodi se, takođe, da je na 10 zaposlenih, 5 radnika, 3
intelektualca i službenika, 2 seljaka, a da od 10 zaposlenih 6 živi u gradovima.
Rutkevič, takođe ruski sociolog, razlikuje15 u socijalnoj strukturi sovjetskog društva
radnike, službenike, kolhozne seljake, kooperativne zanatlije, individualne seljake i ne-
kooperirane zanatlije. Posebno podvlači da klasnu socijalnu strukturu ne čine samo klase,
„već i socijalne grupe, ..., subelementi – to su socijalni slojevi od kojih se sastoje klase i gore
navedene socijalne grupe”. Sovjetski sociolozi su mišljenja da je prisutan proces socijalnog
zbližavanja zbog izjednačavanja zaposlenih prema sredstvima za proizvodnju i sredstvi-
ma raspodele. Prema podacima Centralne statističke uprave SSSRa, Rutkevič prezentira16
sledeću tabelu socijalne strukture sovjetskog društva:
9 Tenis, prema: Radenović P., op. cit., str. 289.

��
Op. cit., str. 291.
11 Machonin Pavel i grupa saradnika, MOĆ I SOCIJALNA SLOJEVITOST, “Čehoslovačko društvo”, Bratislava,
1969.
��
Radenović.P., OPŠTA SOCIOLOGIJA, op. cit., str. 291.
13 Samanov V. S., NOVE POJAVE U SOCIJALNOJ STRATIFIKACIJI SOVJETSKOG DRUŠTVA, “Vap. fi.”,
br. 7/72.
14 Radenović P., op. cit., str. 291.
15 Rutkevič M. N., SOCIJALNA STRUKTURA SOCIJALISTIČKOG DRUŠTVA U SSSR I NJEN
RAZVITAK KA SOCIJALNOJ ISTOVETNOSTI, prema: Radenović P., op.cit., str. 292.
16 Op. cit., str. 292.
152
Untitled-1.indd 152 3/24/2014 6:58:20 PM

Tabela br. 3. Socijalna struktura sovjetskog društva (u procentima)
1939. 1973.
Radnici 33,5 20,3
Službenici 16,7 21,0
Kolhozno seljaštvo i
47,2 18,7
kooperativne zanatlije
Individualni seljaci i
2,6 0,0
nekooperativne zanatlije
8.2. SOCIJALNA MOBILNOST
Društvena pokretljivost 17– mobilnost je kretanje pojedinaca ili društvenih grupa

u društvenom prostoru koje proističe iz otvorenosti društvene strukture.
Društvena pokretljivost je društvena dinamika. Promene društvene strukture mogu
biti vertikalne i horizontalne, pa se društvena pokretljivost ispoljava kao:
1. vertikalna društvena pokretljivost i
2. horizontalna društvena pokretljivost.
Prema subjektu društvene pokretljivosti, ona može biti: individualna pokretljivost
(pomeranje pojedinca), intergrupna pokretljivost (pomeranja unutar jedne grupe), grupna
pokretljivost (pomeranja između dve ili više grupa), intrageneracijska pokretljivost (po-
meranja unutar jedne generacije) i intergeneracijska pokretljivost (pomeranja između dve
ili više generacija).
Prema načinu, tj. uzrocima koji je uslovljavaju, društvena pokretljivost može biti:
standardna ili čista (izazvana standardnim društvenim okolnostima) i strukturalna ili
iznuđena (izazvana promenama u podeli rada i demografskim okolnostima).
Društvena pokretljivost je permanentno svojstvo društva, mada istorija pokazuje
da su sa kapitalizmom započeli značajniji oblici društvene mobilnosti. U normalnim
društvenim okolnostima društvena pokretljivost pokazuje relativno ujednačen ritam i
obim, pa su mobilnosti postepene. Nagla i izražena društvena pokretljivost karakteristična
je za revolucionarne društvene preobražaje, a na individualnom planu karakteristična je
samo za izuzetne, malobrojne pojedince.
8.2.1. FAKTORI SOCIJALNE MOBILNOSTI

Horizontalna društvena pokretljivost je društveno po-
meranje unutar istog društvenog položaja. Promena mesta
stanovanja i rada, kao i prelazak iz jedne u drugu industrijsku
delatnost, nisu promene društvenog položaja, već pomeranje na
istom društvenom nivou.
17 Op. cit., str. 107.
153
Untitled-1.indd 153 3/24/2014 6:58:20 PM

Faktori ovog pomeranja mogu biti raznovrsni:
1. migracije, kao kretanje u geografskom prostoru,
2. promena profesionalne delatnosti,
3. promene ideja i vrednosti,
4. promena političkih i verskih ubeđenja,
5. promene porodičnih odnosa, i drugo.
Vertikalna promenljivost je pomeranje iz jednog u drugi društveni položaj, od-
nosno pomeranje na društvenoj lestvici na više ili na niže društvene položaje. Faktori
vertikalne mobilnosti su raznovrsni:
1. ekonomski faktori (promene u svojini, prihodima i imovini),
2. obrazovanje – kvalifikacija (promene u stepenu obrazovanja i nivoa kvali-
fikacija),
3. profesije (promene u profesionalnoj specijalizaciji, doškolovavanje i sticanje
novih kvalifikacija),
4. društvena moć i odlučivanje (promene hijerarhijskog mesta),
5. porodična i etnička pripadnost (nasleđen – stečen socijalni atribut),
6. društveni, tehnički i tehnološki razvitak (promena kvalifikacione, obra-
zovne i stručne strukture društva),
7. useljavanje stranaca (pomeranje domaćeg stanovništva naviše – stranci
preuzimaju najniže društvene uloge),
8. diferencijalna vertikalnost (smanjene plodnosti viših društvenih slojeva i
povećanja plodnosti nižih), i drugo.
Društvena pokretljivost je unakrsna. Pomeranja unutar jednog sloja nisu jednos-
merna, ona se odnose na celokupan društveni položaj i njegove nosioce. I kod vertikalne
pokretljivosti, pomeranja naviše povezana su sa pomeranjima naniže. U tom smislu
društvena pokretljivost predstavlja društvenu dinamiku.
Brze vertikalne pokretljivosti naniže izazivaju nesigurnost i socijalnu dezor-
ganizaciju, koje kulminiraju, s jedne strane, revolucionarnim ponašanjem, a s druge,
reakcionarnim merama vladajućih društvenih slojeva. Brza vertikalna pokretljivost
naviše takođe izaziva društvene promene među kojima su anomija i marginalnost.
“Oni koji se brzo i intenzivno penju lestvicama socijalnog položaja izdvajaju se iz
odnosa, posebno primarnih, u koje su dugo bili uključeni, a ne uspevaju da se uključe u nove
odnose. Slojevi s višim društvenim položajima do kojih su se ovi brzo popeli smatraju ih
za skorojeviće. Zato su oni izolovani, prezreni, i našavši se izvan primarnih odnosa dospe-
vaju samo u formalne, sekundarne odnose, što pogađa njihovu vrednosnu usmerenost i što
ih može odvesti patološkom ponašanju ili socijalnoj dezintegraciji. Oni se, takođe, mogu
ponašati konformistički i ne činiti ništa što bi im ugrozilo visok društveni položaj koji su na
brzinu stekli.”18
Postupna društvena mobilnost je društveno najoptimalnija jer isključuje drastične
skokove, nesklad i anomiju i omogućava pozitivnu društvenu selekciju, postepeno adaptiranje
u napredovanju na društvenoj lestvici, svestranost i celovitost napredovanja u društvu.
��
SOCIOLOŠKI LEKSIKON, op. cit., str. 95.
154
Untitled-1.indd 154 3/24/2014 6:58:21 PM

Uočena je veza između stepena razvitka društva i društvene pokretljivosti u
oba smera. Društvena mobilnost tako izaziva ubrzanu podelu rada, tehnološke i društvene
promene, inovacije i ograničavanje konzervativizma društvene svesti i odnosa. Razvitak
društva doprinosi većoj i sadržajnijoj društvenoj mobilnosti.
8.3. SOCIJALNA KONTROLA
Socijalna kontrola je nadzor nad ponašanjem

pojedinca i funkcionisanjem društvenih ustanova i
preduzimanje preventivnih, korektivnih i drugih mera
protiv prekršilaca društvenih normi od strane mero-
davnih društvenih subjekata.19
Socijalnu kontrolu fromulisali su američki sociolozi
početkom XX veka, a teorijski je razrađena u okviru funkcionalizma. Biti član društva po-
drazumeva primenu socijalne kontrole. Marksistički pravac instituciji socijalne kontrole
ne pridaje poseban značaj, pre svega zbog tumačenja da su devijantna ponašanja posledica
društvenih, tj. klasnih protivurečnosti koje se razrešavaju revolucionarnim sredstvima.
Socijalna kontrola sadrži u sebi društvenu dominaciju nad individualnom sferom, tj.
raznovsnost društveno organizovanog nadzora nad delovanjem i ponašanjem pojedinaca,
grupa i ustanova. ''Ovde nisu u pitanju opšte institucije društva čija je svrha proizvodnja kon-
formizma, već se radi o planiranim i programiranim organizovanim društvenim odgovorima
na očekivane ili ostvarene devijacije u vidu kazne, zastrašivanja, prevencije, rehabilitacije,
segregacije, reforme, socijalne pravde ili društvene odbrane.''20
Institucija socijalne kontrole neposredno je povezana sa društvenim vrednostima i
procesima socijalizacije. Poštovanje i prihvatanje društveno utvrđenih pravila ponašanja,
koja su, u stvari, formulisane društvene vrednosti, postiže se kroz procese primarne i se-
kundarne socijalizacije. Socijalna kontrola se primenjuje u uslovima nedovoljne, loše ili
pogrešne socijalizacije. Mere društvene kontrole primenjuju državne institucije nepo-
sredno, društvene ustanove vaspitno-obrazovnog karaktera, kao i inormativni i drugi mediji
i delatnosti.
Oblici socijalne kontrole vezani su za karakter mera koje se primenjuju, tj. tip
društvene grupe koja ih sprovodi. Osnovna podela oblika socijalne kontrole je na:
1. primarnu (neformalnu ili spontanu) i
2. sekundarnu (formalnu ili precizno definisanu).
Kod navedene podele prisutna je tendencija uvođenja tzv. tercijarne kontrole, kao
skupa raznovrsnih oblika kontrole građana od vlasti.21
Socijalna kontrola može biti i: unutrašnja i spoljašnja, otvorena (javna) i prikrivena
(tajna), totalna i delimična, stalna i povremena, i drugo.22
19 Kešetović Ž., SOCIOLOGIJA, VŠUP, Beograd, 1999, str. 11.

20 Prema, op. cit., str.13.
��
Metode socijalne kontrole takođe mogu biti raznovrsne. Uobičajena
��
je podela na fizčke ekonomske i
psihološke sankcije. Prema: op. cit., str. 14.
22 Prema, op. cit., str. 23-32.
155
Untitled-1.indd 155 3/24/2014 6:58:21 PM

Osnovna funkcija socijalne kontrole je obezbeđivanje harmoničnog razvoja
društva, što podrazumeva postepenost u razvoju i sprečavanje naglih promena. Pored os-
novne, socijalna kontrola obavlja i druge značajne funkcije. Stepen društvene kontrole i
veličina društvenih zajednica su u obrnutoj srazmeri. Manje društvene zajednice tipa se-
oskih sredina, poseduju viši nivo socijalne kontrole, a veće zajednice tipa urbanih sredina,
niži nivo kontrole. Navedena pojava povezana je sa čvrstom tradicionalnom vezom seoskih
sredina i obeležjima urbanih sredina: masovnost, heterogenost, mobilnost i otvorenost.
Socijalna kontrola odnosi se i na društvene sukobe i društvene proteste. Društveni
sukobi mogu biti raznovrsni: međunarodni, kolonijalni i unutrašnji, a prema statusu stra-
na u sukobu: jednaki, umereno nejednaki i izrazito nejednaki. Oni mogu biti i klasni,
nacionalni, rasni, verski, politički i ratni.23
8.3.1. SOCIJALNA DEVIJANTNOST

Devijantna su ona ponašanja koja su odstupanje od usta-
novljenih normi društvene zajednice.
Devijantnost je odstupanje od normi i očekivanja neke
društvene zajednice. Devijantnost ne mora da bude negativna
socijalna kategorija; izvesna ponašanja koja odstupaju od očeki-
vanih mogu imati pozitivan društveni efekat pa da budu nagrađena. Pojam delikventnosti
obuhvata ponašanja koja imaju negativne efekte po društvenu zajednicu.
Devijantnost je relativna kategorija jer nisu utvrđeni apsolutni standardi koji bi
definisali društveno neprihvatljivo. Relativnost devijantnog ispoljava se u vremenskom i
prostornom smislu. Neko ponašanje može u određenom periodu da bude delikventno da bi
vremenom postalo manje ili više prihvatljivo. Istovremeno, neko ponašanje može se tretirati
kao delikventno u jednom društvu, a da bude dozvoljeno tj. prihvatljivo u drugom.
Primera relativnosti devijantnog ima dosta. Ranije su u nekim zapadnim društvima
pušenje, šmikanje i kozumiranje alkohola od strane žena tretirani kao delikvencija, a danas
su ove pojave normalne i prihvatljive. Posebno je upečatljiv primer homoseksulanih odnosa,
koji su u nekim zemljama bili tretirani kao kriminalno delo, a danas ih iste zemlje legali-
zuju. Istovremeno, legalizacija homoseksulanih odnosa u nekim društvima je realnost, a za
druga društva je neprihvatljiva i krivično kažnjiva.
Kriterijumi devijantnosti određeni su kulturom tog društva. Kako se kulturni ob-
rasci ponašanja menjaju, razlike u shvatanju devijantnog su apsolutne i relativne. Brojni
su i raznovrsni oblici odstupanja od društvenih normi, od bezazlenih oblika (izolacije i
povlačenja pojedinaca) do po život opasnih. Prema oblicima odstupanja razlikuju se i načini
društvene reakcije, od društvene nezainteresovanosti, do primene represije, u zavisnosti
od toga koja su društvena dobra i vrednosti ugroženi devijantnim ponašanjem.
Devijantna ponašanja su sva odstupanja od opšteprihvaćenog kodeksa ponašanja.
Kodeks ponašanja je istorijska kategorija i predstavlja skup normi određenih karakterom
društvenih odnosa. Osim toga, devijantnim se smatra svako odstupanje od prosečnog po-
našanja, što ukazuje na statističko određenje ove pojave.
23 Definicija Hentiga; prisutne su i brojne druge pravne definicija zločina kao oblika kriminaliteta.
156
Untitled-1.indd 156 3/24/2014 6:58:22 PM

Devijantno se može shvatiti i iz normativnog ugla, kao odstu-
panje od pravnih, moralnih, običajnih ili verskih normi društva.
Takođe, devijantnim društvenim ponašanjem može se smatrati svako
ponašanje koje devijantnim proglašavaju članovi jedne zajednice.
Kako svaka društvena grupa ima poseban kodeks ponašanja, jedno po-
našanje se može smatrati devijantnim za jednu grupu, a za drugu
normalnim.
Iz navedenog proizilazi da je devijantno ponašanje svako ponašanje kojim se krše nor-
me ponašanja koje je propisala neka društvena grupa. Istovremeno, to ponašanje je
i evidentirano kao devijantno, pa se primenjuju mere društvene reakcije i represije.
Kod definisanja devijantnog ponašanja, od posebnog društvenog značaja je okolnost da se
određivanje „društvenih” vrednosti i društveno nepoželjnih ponašanja vrši na nivou koncen-
trisane ekonomske, političke, ideološke i pravne vlasti.
Svako devijantno ponašanje je individualna reakcija na sopstveni društveni položaj
i društvenu ulogu. Mesto koje pojedinac zauzima u procesu društvenog rada odražava se
na shvatanja, vrednosti i ciljeve koje on primenjuje u vršenju svojih društvenih uloga,
što istovremeno prezentira i količinu društvene moći kojom taj pojedinac raspolaže.
Devijantna ponašanja su uvek povezana sa ulogom pojedinca u socijalnoj strukturi.
Anomija je jedan od oblika društvene dezorganizacije koji prouzrokuje devijantna
ponašanja. Anomija nastaje kad iščezne saradnja i solidarnost među pojedincima i kada
društvo ne omogućava bitne uslove za ostvarivanje uloga, očekivanja i osećaja svojih
građana. U uslovima društvene anomije, pojedinačna ponašanja odudaraju od propisanih
društvenih ponašanja, ruše se društvene norme i vrednosti i ugrožava se društvena integra-
cija. Anomija je povezana sa promenama u društvenoj podeli rada.
Najčešći oblici devijantnog ponašanja su: delikvencija, kriminalitet, narkomanija,
prostitucija, prosjačenje i drugo.
Delikvencija je svesno voljno ponašanje suprotno društvenim pravilima. Prema
podeli društvenih pravila na pravna, moralna, običajna i verska, razlikuje se pravna, moral-
na, običajna i verska delikvencija.
Složena društva najvažnije interese štite pravnim poretkom, a poseban deo pravnog
poretka koji određuje i propisuje pravila ponašanja i kazne za njihovo nepridržavanje, jeste
krivično pravo. Krivični propisi jedne zemlje, određivanjem vrste krivičnih dela i kazni
sadrže i definišu najvažnije društvene vrednosti. U tom smislu, delikvencija se može odre-
diti prema državnom uređenju, imovini, integritetu ličnosti, vladajućem moralu i sl.
Delikvencija je društveno uslovljena sukobima i nejednakostima u društvu, raskoraku
ličnih i opštih interesa, psihičkim, a po nekima i biološkim sklonostima pojedinaca, i ra-
znovrsnim manifestacijama neodgovarajuće socijalizacije pojedinaca. U svakom društvu
razrađen je sistem represivnih mera protiv delikvencije. Uočena je povezanost između
društvene dezorganizacije, s jedne, i porasta delikvencije, s druge strane.
Kriminalitet je poseban oblik delikvencije koji se ogleda u kršenju krivičnog za-
kona, prestupom ili povredom krivičnih normi. Pravo određuje kriminalitet kao „činjenja
ili nečinjenja pojedinaca, koja je organizovano društvo zabranilo u jednoj posebno ozbiljnoj
formi.”
157
Untitled-1.indd 157 3/24/2014 6:58:22 PM

U sociološkom smislu kriminalitet je društvena pojava u kojoj pojedinci sprovode
društvenim normama zabranjene radnje. Kriminalitet je povezan sa ličnošću izvršioca
kriminalnih dela, pa se sastoji od individualnih zabranjenih ponašanja i akcija pojedinih
lica u određenom vremenu i prostoru. Međutim, kriminalitet se pojavljuje u masovnim
razmerama društva, pa nije samo prost zbir izvršenih krivičnih dela, nego specifična društ-
vena pojava koja obuhvata individualne slučajeve. Samo krivično delo takođe je društvena
pojava i društveni proizvod.
Posebno karakteristični oblici devijantnih ponašanja vezuju se za urbane sredine i tzv.
urbani kriminal. Socijalna heterogenost, bezličnost, anonimnost, segregacija gradskih de-
lova i formiranje ''podzemlja'', geta i slamova, urbani ritam i stil gradskog života, uslovili
su pojavu anomije urbanih naselja. Tipični oblici anomije savremenih gradova su ubistva,
samoubistva, mafijaštvo, razbojništva, mito, korupcija, kockanje, skitničarenje, narkomani-
ja, alkoholizam, psihoze, neuroze, seksualne patologije i dr. Navedenim oblicima pripada i
sajber kriminal savremenog “umreženog društva”.
158
Untitled-1.indd 158 3/24/2014 6:58:22 PM

DEVETA GLAVA
JEDNAKOST I NEJEDNAKOST
159
Untitled-1.indd 159 3/24/2014 6:58:23 PM

9.1. DRUŠTVENA JEDNAKOST
Društvena jednakost je odnos između pojedinaca unutar jedne

društvene zajednice, bez vertikalnih i horizontalnih razlika u njihovim
društvenim položajima. Postoji više određenja društvene jednakosti:
1. Kao odnos među ljudima u kome svi rade iste poslove i obavljaju iste
društvene uloge. Kod ovog načina isključeno je prisustvo podele rada.
2. Kao odnos među ljudima u kome svi pojedinci imaju isti ugled i uticaj,
ali ne moraju vršiti iste poslove i uloge, jer se oni isto društveno vrednuju, pa obav-
ljanje različitih uloga ne utiče na stepen uticaja u grupi.
3. Kao odnosi među pojedincima u kojima svi imaju iste mogućnosti u zau-
zimanju različitih društvenih položaja.
4. Kao odnosi među pojedincima u kojima svi imaju ista prava, dužnosti i
tretman, gde je isključena diskriminacija i prisutna nepristrasnost društva prema
pojedincima.
5. Kao odnosi među pojedincima, u kojima svaki pojedinac pruža prema
svojim mogućnostima i proporcionalno društvenom položaju koji zauzima.
Viši i povoljniji društveni položaj pruža nadprosečne, a niži i nepovoljniji ispodpro-
sečne doprinose društvu.
Pitanje društvene jednakosti pokrenuto je nastankom klasnog, izdiferenciranog društva.
Formulisana su dva odgovora:
1. Egalitarizam, kao ideal obespravljenih, koji podrazumeva ostvarenje suštinske
jednakosti među ljudima, i
2. Elitizam, kao legalizacija društvenih nejednakosti, kao ideal vladajućih društvenih
slojeva u cilju zadržavanja svojih pozicija.
Istorija klasnog društva pokazuje da su ideje društvene nejednakosti bile
društveno legalizovane i objašnjavane različitim socijalnim momentima, od prirodne ne-
jednakosti ljudi, do nasledne. Veliki društveni pokreti u istoriji uvek su sadržavali ideju
jednakosti. Do sada nije legalizovana ideja društvene jednakosti, mada su prisutne bro-
jne teorije o načinu njenog legalizovanja.
9.2. DRUŠTVENA NEJEDNAKOST
Društvena nejednakost pretpostavlja društvene odnose u

kojima se neki pojedinci favorizuju društvenim privilegijama,
u odnosu na druge pojedince. Društvena nejednakost proizilazi
iz društvenog raslojavanja na bazi društvene podele rada, ali i drugih društvenih faktora.
Nejednakosti mogu biti prirodne i društvene, a ispoljavaju se kao: stalne ili strukturne, i
trenutne ili privremene kao posledica kratkotrajnih okolnosti.

160
Untitled-1.indd 160 3/24/2014 6:58:23 PM

Strukturne društvene nejednakosti podrazumevaju sistematsko društveno razlikovanje
društvenih položaja pojedinaca. Osnovna obeležja strukturne nejednakosti su:
1. Trajno i stabilno, ali i prepoznatljivo pojavljivanje u društvu;
2. Relativno čvrsta struktura u njenom održavanju i obnavljanju;
3. Ispoljava se pre svega u strateški važnim društvenim područjima;
4. Proističe iz sistema vladajućih društvenih odnosa;
5. Institucionalizovana je, tj. zaštićena pravom, politikom idr.;
6. Ima tendenciju širenja u društvenom prostoru;
7. Uslovljava dramatične podele društva kao celine;
8. Masovna su pojava, u istorijskom i savremenom smislu;
9. Sveukupno deluju na kvalitet društvenog i grupnog života.
Pored navedenih osnovnih obeležja, uočavaju se istorijske pravilnosti u pojav-

ljivanju strukturnih nejednakosti, i to:
1. Uvek su prisutne u oblasti materijalne proizvodnje, ispoljavajući se kroz
različito vrednovanje onih koji rade i onih koji kontrolišu, tj. upravljaju radom, u
korist onih koji kontrolišu.
2. Uvek se ispoljavaju na području političke dominacije, kao društvena moć
u upravljanju i vladanju. S jedne strane su akteri političke dominacije, a sa druge
društveni slojevi kao društveno polje političkog dominiranja. Akteri su subjekti, a
potčinjeni su objekti političkog života.
3. Ispoljavaju se kroz monopol jednih nad intelektualnim radom drugih, tj.
„prepuštanjem” monopola nad manuelnim radom drugima. Ovi monopoli protežu
se preko društvenih uloga i položaje na celokupan društveni prostor.
4. Ispoljavaju se i na planu društvene kulture u ukupnoj društvenoj raspode-
li civilizacijskih dobara, zbog čega su uvek u društvu prisutni bogati i siromašni.
Materijalno bogatstvo uvek prati i duhovno ili kulturno bogatstvo. U uslovima
strukturne društvene nejednakosti, najveći deo društvenog bogatstva prisvaja
manjina, a većina deli manji deo.
Navedena obeležja strukturne društvene nejednakosti određuju osnovne karak-
teristike jednog društva. Društvena nejednakost je dinamična pojava prožeta stalnim
prisustvom napetosti.
U građanskoj sociologiji prisutna je teza o društvenim nejednakostima kao zakon-
itostima ljudskog društva, odnosno da je u pitanju “skriveni mehanizam svakog društva,
kojim se obezbeđuje da se u tom društvu sve uloge predano, odgovorno i efikasno obavl-
jaju. Društvena podela rada postaje efikasna tek kad nejednakošću, kao sistemom položaja,
motiviše da se sve društvene uloge, pa i one teške, neprijatne i odgovorne valjano obavljaju,
a to će biti kad se upravo te poslednje budu više nagrađivale u materijalnom i duhovnom
pogledu”.1
Marksistička sociologija određuje klasne nejednakosti kao osnov društvenih ne-
jednakosti i kroz teoriju o klasama i klasnoj borbi predviđa da će ukidanjem klasa oblici
društvene nejednakosti biti svedeni na minimum.
1 Dejvid i Mur, Savremeni američki funkcionalisti, prema FlereMarjanović, UVOD U SOCIOLOGIJU, op.
cit. str. 162.
161
Untitled-1.indd 161 3/24/2014 6:58:24 PM

9.3. DRUŠTVENA INTEGRACIJA
Društvena integracija je stanje u kome su elementi neke društvene

celine skladno i blisko povezani, što omogućava uspešno delovanje
i opstanak te celine.
Društvena integracija obuhvata društvo kao celinu, pojedine
društvene skupine i ustanove, kulturu i kulturne tvorevine i ličnosti. Svakom društvu svo-
jstven je određen stepen integracije. Međutim, funkcionalističko insistiranje na društvenoj
integraciji kao imanentnom svojstvu društva, zanemaruje okolnost da je integracija in-
stitucionalizovani oblik društvene nejednakosti. Društvena integracija postiže se i
društvenom prinudom jer se sukobi i konflikti tretiraju kao društvena patologija.
Savremena društva sadrže protivurečne procese integracije i dezintegracije, kojima je
osnovno obeležje ispoljavanje nadnacionalnog karaktera društvenih nejednakosti ličnosti,
grupa i društvenih ustanova. Globalnost dezintegracije i integracije ispoljava se kao:
1. formiranje blokova polarizacije razvijenih i nerazvijenih država, i
2. globalna dominacija Amerike sa evropskim integracijam.
9.4. DRUŠTVENA HIJERARHIJA
Društvena hijerarhija označava raspored ili odnose po-

vezanih članova jednog skupa, da se ovi mogu predstaviti kao
poređani jedan iznad drugog po jednoj kontinuiranoj vertikal-
noj osi, pri čemu su niži na neki način, ali obavezno, podređeni
višima.
Hijerarhija je obeležje svakog organizovanog delovanja ljudi radi
ostvarenja zajedničkog cilja. Ostvarenje zajedničkog cilja nije moguće bez hijerarhije
pojedinačnog delovanja. Stalna promenljivost sveukupnih uslova čini hijerarhiju jednim
od osnovnih svojstava ljudske prakse. Hijerarhija ima više oblika, ali su najpoznatiji:
• hijerarhija državnog aparata i pravnog poretka,
• hijerarhija nedržavnih organizacija i zajednica,
• hijerarhija društvenih vrednosti,
• hijerarhija društvene slojevitosti.
Hijerarhija državnog aparata i pravnog poretka ima za cilj jedinstveno i usklađeno
delovanje države i svih njenih organa kao i jedinstvenu neprotivurečnu pravnu orijent-
aciju celokupnog pravnog poretka.
162
Untitled-1.indd 162 3/24/2014 6:58:24 PM

Sredstva kojima se obezbeđuje hijerarhija državnih organa uređena su i sankcionisana pravn-
im normama i sadrže nadređen položaj viših organa prema nižim i to dvojako:
1. kao kontrola celishodnosti, kad viši organ po sopstvenom nahođenju može da
kontroliše, odobrava i ukida akte nižih organa, i
2. kao kontrola zakonitosti, kada viši organ može poništiti samo onaj akt nižeg
organa koji je nezakonit, pa samim tim i necelishodan.
Hijerarhija pravnog poretka podrazumeva lestvicu pravnih akata u kojoj svaki niži
akt mora da bude u skladu sa višim aktom, a ukoliko taj uslov nije obezbeđen, niži akt se
poništava ili ukida.
Savremena državna hijerarhija sadrži više različitih hijerarhija koje se spajaju
na nivou najviših državnih organa. Strožija državna hijerarhija izraz je pojačane
centralizacije vlasti i obrnuto.
Kod hijerarhije nedržavnog aparata (brojne društvene organizacije i zajednice), cil-
jevi su jednostavniji i jasniji, jer ova hijerarhija nije stroga i razgranata kao kod državne i
pravne hijerarhije. Osnovna merila nedržavnog aparata su njihova praktična delatnost, tj.
merila uspeha i ostvarivanja cilja.
Hijerarhija vrednosti podrazumeva takav skup u kome su sve vrednosti društva
raspoređene na društvenoj lestvici od nižih ka višim, do najviše. Društvena hijerarhija
kroz procese socijalizacije (i pravnim normama), postaje individualna hijerarhija vredno-
sti.
Društvena hijerarhija se, u širem smislu, tumači kao raspored društvenih grupa
u klasnom društvu. Ona je uvek prisutna u uslovima društvenog raslojavanja, koji se ma-
nifestuju kroz različito učešće u vlasti, raspoređivanje društvene moći i raspodeljivanje
društvenog proizvoda.
Iz manifestovanih oblika društvenog raslojavanja, proizlazi suština društvene hije-
rarhije: odnosi vlasti i podvlašćivanja. Ti odnosi u sebi sadrže mehanizme uticaja viših,
vladajućih slojeva na ponašanje i položaj nižih društvenih slojeva. Društvena hijerarhija
je poprimala kroz istoriju različite oblike i stepene ispoljavanja. Novija istorija pokazuje
labaviju društvenu hijerarhiju, ali ovim prividom skrivena je razrađena društvena nejed-
nakost.
Većina savremenih država proklamuje društvenu ravnopravnost. Međutim, princip
Ajfelove kule je stvaran, pa savremeni američki ekonomista prikazuje američko društvo
kao: “Ajfelov toranj, pri čemu je istaknuto da se i pored toga što visina tornja iznosi više od 300
metara najveći deo stanovništva, po svojim prihodima, nalazi se grupisan u slojevima koji su tek
nekoliko metara udaljeni od tla”.2Društvena hijerarhija u klasnim društvima obrnuto je sra-
zmerna Ajfelovom tornju. Na vrhu tornja, skoncentrisana je ogromna količina društvene
moći i vlasti, a na širokoj osnovi tornja njen minimum.
2 Ibid, str. 98.
163
Untitled-1.indd 163 3/24/2014 6:58:25 PM

9.5. DRUŠTVENA DISTANCA
Društvena distanca označava stepen i meru razumevanja i

intimnosti kod socijalnih odnosa.
Društvena udaljenost ispoljava se kroz stavove i po-
našanja pojedinaca. Tako su segregacija i diskriminacija u
stanovanju oblici ispoljavanja društvene udaljenosti između
pripadnika različitih grupa. Osnovna pitanja društvene udaljenosti su: ko i prema čemu se
distancira, u kom obimu i u kojoj formi?
Istraživanja pokazuju da je najizražajnija društvena udaljenost u oblasti etničkih
i rasnih odnosa, ali i kod pripadnika nižih prema višim slojevima. Oblici ispoljavanja ra-
zličito se prikazuju kod različitih naroda nacija. Amerikanci su najudaljeniji od crnih rasa,
zatim od Meksikanaca, Turaka, Indusa, Nemaca, Francuza, Šveđana i Škotlanđana, a pre-
ma Kanađanima i Englezima nisu pokazivali društvenu udaljenost. Kod Nemaca društvena
distanca je najizraženija prema zanimanjima, a kod Grka prema religiji.
Bogardus, američki sociolog dvadesetih godina XX veka formulisao je skalu me-
renja socijalne udaljenosti i prvi je autor skaliranja, tj. merenja ove distance. Bogardusva
skala sadrži sedam hipotetičkih društvenih odnosa:
1. Srodstvo putem braka,
2. Prijateljstvo,
3. Susedstvo,
4. Saradnju na poslu,
5. Život u istoj zemlji,
6. Kontak za privremenu posetu zemlji,
7. Odbijanje bilo kakvog kontakta3.
Skala je primenjena kroz više varijanti skaliranja u Japanu, Nemačkoj, Indiji,
Grčkoj, Jugoslaviji4, afričkim i bliskoistočnim zemljama. Skalom se mere stavovi pojedi-
naca određenih grupa o njihovoj spremnosti da sa pripadnicima drugih grupa stupe
u kontakte različitog stepena intimnosti. Podaci su u velikoj meri istovetni stvarnim
ponašanjima pojedinaca. Primena i rezultati skale izražavaju se kroz skorove: odbijanja
(negativne reakcije), prihvatanja (“plus” odgovori), prema određenoj grupi i prema
određenom odnosu.
Bogardusova skala, bazirana je na subjektivnim procenama ispitanika, što joj se
zameralo kao nedostatak. Kako je autor i imao nameru da je subjektivno koncipira, rezultati
su pokazali opravdanost takvog koncepta. Skala je prilagodljiva za sve vrste i svrhe soci-
jalnog merenja društvene udaljenosti od pojedinca, grupa i vrednosti.
3 Uključuje izbacivanje člana neke grupe iz zemlje ili zabranu njegovog ulaska u zemlju.
4 U bivšoj Jugoslaviji je u više navrata korišćena Bogardusova skala. Ova istraživanja i merenja su pokazala
da mladi nisu skloni distanciranju, da je prisutna distanca prema stranim i našim narodima i nacionalnostima,
prema regionalnim, obrazovnim i religioznim razlikama. Rot i Havelka su izmerili najveću distancu prema
Nemcima i Bugarima u Kragujevcu, a Lazaroski distancu makedonskog naroda prema drugim jugoslovenskim
narodima. Ruža
��
Petrović je izmerila da sklapanje braka izražava održavanje etničke distance. V.Milić
��
je poka-
zao da je veća distanca između radnika i službenika, nego između sloja poljoprivrednika i sloja radnika.
164
Untitled-1.indd 164 3/24/2014 6:58:25 PM

9.6. SLOJ, POLOŽAJ, ULOGA I UGLED
Društveni sloj, je skupina ljudi koji imaju niz zajedničkih osobina, kao
što su: društvene funkcije, zanimanja, godine starosti, imovinsko stanje,
obrazovanje, krvnosrodnički odnosi i dr.
Društveni sloj je jedan od elemenata društvene strukture i u zavisnosti od toga
kakav se značaj pridaje ovom elementu, razlikuju se shvatanja teorije socijalne
stratifikacije i marksističko shvatanje.
Po teoriji socijalne stratifikacije, društveni sloj se određuje subjektivno, na osnovu
procene samih pojedinaca o sopstvenoj pripadnosti, i objektivno, na osnovu društvene ulo-
ge kao posledice društvene podele rada.5Prema marksističkoj sociologiji, društveni sloj se
može odrediti u širem i užem značenju. Šire značenje socijalnog sloja označava prelazne
društvene skupine između osnovnih društvenih klasa, tzv. srednji slojevi. Uže značenje,
društveni sloj vezuje za proces klasnog raslojavanja unutar jedne klase, odnosno kao skupi-
ne unutar jedne klase.
Društveni položaj definiše se:
1. kao stanje jednog društva, s obzirom na odnos njegovih pojedinih elemenata,
zbog čega može biti: povoljan ili nepovoljan i jednostavan ili složen,
2. kao skup svih odnosa, veza i društvenih uloga pojedinca ili grupe.
Društveni položaj na društvenoj lestvici meri se vertikalno, pa može biti: visok, niži, i
nizak. Ocena nivoa društvenog položaja određena je ocenama vrednosti koje društvo pri-
daje društvenom položaju. U različitim društvima isti društveni položaj može biti različito
vrednovan. Društveni položaji najčešće su određeni: bogatstvom, vlašću i ugledom.
Društvena uloga je skup delatnosti koje obavlja pojedinac ili grupa u društvu.
Svaki član društva ima svoju društvenu ulogu, koja je određena: društvenom podelom
rada, imovinskim stanjem, godištem, polnom pripadnošću, naslednim statusnim fakto-
rom, i drugo.
Društvene uloge su propisane odgovarajućim društvenim pravilima, pa se i moraju
vršiti u skladu sa njima. Za svaku društvenu ulogu predviđene su i društvene sankcije ako
se ne obavljaju u skladu sa propisanim pravilima. Pojedinac ili društvena grupa mogu imati
više društvenih uloga (pojedinac istovremeno ima bračnu ulogu, radnu, susedsku, prijatelj-
sku i druge). Po pravilu, razvijenije društvo pretpostavlja veći broj uloga.
Društvene uloge po svom dejstvu mogu biti pozitivne i
negativne. Funkcionalisti negativne društvene uloge smatraju
izuzetkom i društvenom patologijom, a marksistička sociologija
manifestacijom klasne podvojenosti i otuđenosti. Skup društvenih
uloga određuje društveni položaj i njihovu društvenu vred-
nost. Iste društvene uloge u različitim društvenim sistemima
formiraju različite društvene položaje pa se tako i različito
društveno vrednuju.
5 Videti detaljnije u: SOCIJALNA STRATIFIKACIJA.
165
Untitled-1.indd 165 3/24/2014 6:58:26 PM

Društveni ugled je ocena vrednosti društvene uloge pojedinca, zasnovana prvenst-
veno na zanimanju tog pojedinca, ali i na drugim ličnim i društvenim svojstvima. Ugled
se stiče i načinom ličnog obavljanja svoje društvene uloge, jer se kroz više ili manje uspešan,
više ili manje odgovoran način, ispoljava stav pojedinca prema vladajućim društvenim vred-
nostima. Ugledu pojedinca doprinose ugled njegove porodice, ugled grupa kojima pripada
i društveno vrednovanje tih grupa.
Društveni ugled utiče na ponašanje pojedinaca i njihova opredeljenja. Ugled koji sadrži
određeno društveno zanimanje je društvena naknada za vršenje društvene uloge. Zato
se društveni ugled određuje kao „sintetički izraz priznanja ostalih važnijih naknada nekom
zanimanju, kao i nekih drugih osobina samog zanimanja: umnosti, samostalnosti, rizika,
čistoće, kreativnosti itd.” 6
Osim što se ugled ispoljava kroz zanimanje i druge elemente, on ima i svoju samostalnu
težinu. Tako, na primer, zanimanja koja nisu praćena visokim primanjima sadrže društve-
ni ugled (lekari, profesori, naučnici i dr.). I obrnuto, neka zanimanja prate visoka primanja
i nizak društveni ugled.
Kako se menjaju društveni uslovi, tako su prisutne i promene u formiranju i dejstvu
društvenog ugleda, pre svega promenom društvenih zanimanja. Različite društvene klase,
različit ugled i vrednost pridaju određenim zanimanjima. Pravilo je da pripadnici sličnog
ili istog društvenog položaja isti ili sličan ugled pridaju istim zanimanjima. Otuda je logična
reprodukcija statusnih položaja različitih generacija jedne porodice, sa prisutnom tenden-
cijom prelaska iz nižih u više društvene položaje.
Prisutna su shvatanja da je hijerarhija ugleda uvek i svuda ista. Ističu se dva ele-
menta kao osnovne odrednice stalnosti društvenog ugleda:
1. visina materijalnih primanja, tj. materijalni položaj, kao suštinski,
2. stepen obrazovanja, kao formalni element.
Osim navedenih elemenata, i poreklo se smatra bitnim faktorom koji doprinosi
društvenom ugledu, u pozitivnom ili negativnom smislu.
Pozitivan društveni ugled nose sa sobom članovi aristokratskih, plemićkih porodi-
ca koji ne moraju nužno da poseduju materijalni položaj i odgovarajuće obrazovanje.
Negativan društveni ugled imaju pojedinci koji nemaju “poreklo” a poseduju materijalni
status. U vezi sa tom pojavom formulisani su termini “skorojevići”, “provincijalci” i “lažni
snobovi”. Na društveni ugled veliki uticaj ima tradicija, posebno u tradicionalnim
društvima. Društva sa neizgrađenom ili odbačenom tradicijom kolebaju se u privreme-
nim i trenutno usvojenim obrascima tuđih tradicionalnih vrednovanja. Savremena društva
pokazuju tendenciju ujednačavanja kriterijuma koji određuju društveni ugled ispoljen,
pre svega kroz materijalne faktore. Novcem se u savremeno vreme može kupiti sve, pa i
društveni ugled.
6 Ibid, str. 135.
166
Untitled-1.indd 166 3/24/2014 6:58:26 PM

9.7. ZANIMANJA I PROFESIJE
Zanimanje je skup istih ili sličnih radnji. Osnovna sociološka obeležja7 zanimanja su:
1. da je u pitanju specijalizovana delatnost koja predstavlja posebnu celinu u okviru
društvene i tehničke podele rada, jasno razgraničena od drugih takvih delatnosti;
2. da se obavlja relativno trajno, na ustaljen način, uz pomoć određenih sredstava, a
u cilju proizvodnje određenih predmeta ili pružanja usluga;
3. da predstavlja izvor prihoda za egzistenciju i društveni položaj kome se pripada;
4. da se zasniva na znanju, veštini i obrazovanju na bazi kvalifikacija.
Razvoj društvene podele rada, a naročito savremena tehnička podela rada i spe-
cijalizacija dovode do umnožavanja broja zanimanja. Primera radi, prema popisu
stanovništva u Engleskoj je 1841. bilo registrovano 431 zanimanje, a 1941. Američki re-
gistar zabeležio je 25.000 zanimanja. Smatra se da danas ima preko 30.000 zanimanja u
svetu.
Slobodne ili liberalne profesije su posebna, specijalizovana zanimanja koje
karakteriše relativna nezavisnost njenog izvršioca u njegovom vršenju.
Slobodne profesije beleže društvene padove i uspone, pa se uočava da je njihov položaj
prvobitno bio cenjen, da bi u nekim periodima bio drastično obezvređen. Određena za-
nimanja mogu biti slobodne profesije, ali i ne moraju. Tako, na primer, advokatura je
slobodna profesija ukoliko se obavlja za sopstvenu ili nečiju privatnu kancelariju, kao što
lekar može biti pripadnik slobodne profesije ukoliko svoje zanimanje obavlja u sopstvenoj
ili nekoj privatnoj ordinaciji.
Slobodne profesije karakteriše organizovanost kroz stručna udruženja slobodnih
profesija. Stručna udruženja formiraju se s ciljem organizovanog nastupa u društvu, a u
cilju poboljšanja sopstvenog položaja, unapređenja profesionalnog morala i uslova za oba-
vljanje zanimanja. Savremeni procesi specijalizacije poslova, umnožavaju broj slobodnih
profesija i njihovih izvršilaca. Istovremeno, osnovna obeležja slobodnih profesija: samo-
stalnost i inokosnost8, gube se u procesu podruštvljavanja ovih profesija. I profesionalna
udruženja povećavanjem broja članova poprimaju birokratski karakter svojstven svakoj
velikoj društvenoj organizaciji.
7 Prema Ibid, str. 750.

8 Društvena autonomnost slobodnih profesija.
167
Untitled-1.indd 167 3/24/2014 6:58:26 PM

168
Untitled-1.indd 168 3/24/2014 6:58:27 PM

DESETA GLAVA
ELITA I MASA
169
Untitled-1.indd 169 3/24/2014 6:58:27 PM

10.1. DRUŠTVENA ELITA
Društvena elita je sloj eminentnih, odabranih, najboljih,

vodećih i najistaknutijih pojedinaca jedne zajednice.1
Termin se vezuje za Francusku XVI veka, kada se eli-
tom nazivala odabrana i kvalitetna roba namenjena prodaji.
Kasnije ovaj termin dobija sociološko značenje, u smislu oda-
branih pojedinaca, grupa ili manjine u društvu, kao superiornih
u odnosu na većinski deo naroda. U svom prvobitnom značen-
ju elita se odnosila na aristokratske predstavnike i vodeće
ljude sveštenstva, nauke, umetnosti i vojnih disciplina.
Elita obuhvata pripadnike viših društvenih slojeva koji
to pripadništvo stiču društvenim položajem, bogatstvom,
privilegijama, obrazovanošću, prestižom, stilom života i
koji imaju vodeće i upravljačke pozicije u društvu, zbog čega učestvuju u odlučivanju o
bitnim društvenim pitanjima.
Kod socioloških pravaca i škola, uočljive su elitističke ideje o društvu. Pareto je
među prvima odredio pojam, nastanak i podelu društvene elite. Društvo se deli na elitu
– aristokratiju i neelitu. Elitu čine najuspešniji, tj. najistaknutiji pojedinci nezavisno od
delatnosti kojom se bave. Tako elitu čine i najokoreliji kriminalci koji se ne mogu uhvatiti,
kao i žene koje su uspevale da zavedu ljude na pozicijama društvene moći. Pripadnost eliti
vezana je za lične psihobiološke sposobnosti, zbog čega se dele na: ljude “lavove” i ljude
“lisice”.
Kako se u svakom obliku društvenih delatnosti pojedinci pojavljuju sa svojim delovan-
jima koja su različita po kvalitetu i kvantitetu, Pareto lične sposobnosti izražava indeksom
sposobnosti, slično ocenama u indeksu studenata. Grupa sa najvišim indeksom je elita de-
latnosti u kojoj su merene sposobnosti. Takvo ocenjivanje na nivou društva pokazalo bi dva
sloja:
1. donji sloj, neelitu, tj. masu, i
2. viši sloj, elitu, sa dva podsloja:
a. vladajuću elitu, koja direktno ili indirektno vlada društvom i
b. nevladajuću elitu.
Kako je karakteristika elite da svoje pozicije prenosi na buduća pokolenja, među
kojima su i naslednici koji ne poseduju sposobnosti lavova, unutar vladajuće elite sve je
manje lavova, a unutar neelite sve je više pojedinaca sa osobinama lavova. Socijalna
okolnost da je manji broj lavova od potrebnog, tj. nespremnost elite za primenu nasilja
i osetljivost „prema narodu i slabima”, uslovljava kontrarevoluciju i zbacivanje elite od
kontraelite. Istorija je smenjivanje i cirkulacija elita. Kontrarevolucije se mogu izbeći
pojačanom društvenom pokretljivošću – izborom natprosečnih pojedinaca neelite u elitu.
Italijanski sociolog Moska ukazuje da je u svim društvima prisutna podela na ma-
lobrojne koji vladaju (quella dei governanti) i većinu kojom se vlada (dei governanti).
Ove podele prepoznatljive su u svakodnevnom životu i u svakoj državi. Na vrhunskim
1 Prema SOCIOLOŠKOM LEKSIKONU, op. cit., str. 166168.
170
Untitled-1.indd 170 3/24/2014 6:58:27 PM

državnim poslovima je manjina uticajnih ličnosti, čije vođstvo, dobrovoljno ili prinudno,
podnosi i trpi većina.
Koliko je nezamislivo da jedan čovek upravlja svim društvenim poslovima, isto tako
je nezamislivo neposredno upravljanje celokupnog stanovništva. Zato je, po Moski, nužna
hijerarhijska podela društva – piramidalnog oblika, u kojoj je prevlast organizovane
manjine nad neorganizovanom većinom socijalna zakonitost. Članom organizovane manjine
postaje se posedovanjem materijalnih, intelektualnih i moralnih superiornih kvaliteta u
odnosu na masu, ali i nasleđem tih kvaliteta od predaka. Najčešći kvaliteti superiorne elite
su: posebna znanja i veštine, bogatstvo, poreklo po rođenju, lične zasluge, karakter, od-
lučnost, inteligencija, volja za dominacijom, i drugo.
Značajna su i tumačenja elite koja demokratsku organizaciju društva vezuju sa vladavinom
elite, shvatanja o ''demokratskom elitizmu’’, o ‚‚strategijskim elitama’’, o ‚‚gvozdenom za-
konu oligarhije'' i druge. Društveni elitizam povezan je sa slojevitošću društva – na više i
niže slojeve i institucionalnu vezanost elita za određene društvene ustanove kao što su
državni organi, akademske institucije, privredne korporacije, vojska, policija i dr.
10.1.1. ELITA MOĆI

Elita moći2 su pripadnici viših društvenih krugova koji
poseduju atribute moći i uticaja, bogatstva i slave (prestiža),
koji svojim rukama usredsređuju vodeće, komandne po-
zicije krupnih institucionalnih hijerarhija: privrednih
korporacija, političkodržavnih institucija i vojske.
Pripadništvo eliti moći bazira se na položajima i ulogama koje njihovi predstavnici
imaju u važnim društvenim institucijama. Istovremeno, ti položaji i uloge saglasni su
društvenom sistemu vrednosti. Obeležja elite moći su: rotacija, kumulacija, koordinacija
i centralizovana hijerarhija.
Rotacija elite moći je sposobnost i mogućnost menjanja uloga i pozicija unutar tog
sloja. Elitu moći ne predstavljaju pojedinci koji su trajno vezani sa određene uloge i pozi-
cije u vlasti, već malobrojni pojedinci koji s lakoćom često prelaze iz jednog podsistema
društvene moći u drugi podsistem.
Iz rotacije proizilazi i druga osobina elite moći – kumulacija društvene moći u malo-
brojnom krugu odabranih pojedinaca. Kumulacija i rotacija elite moći reprodukuju sistem
vrednosti koji obnavlja i štiti bogatstvo, prestiž i vlast.
Osnov nejednakosti i hijerarhije vlasti je u podređivanju svih drugih društvenih pod-
sistema sistemu vrhovne vlasti, tj. ekonomske, političke i vojne dominacije. Svaka od njih
sadrži razrađenu, centralizovanu i koordiniranu hijerarhiju kojima kontrolišu sve druge
društvene ustanove i organizacije. Elita moći oličena je kroz tri povezana podsistema: eko-
nomsku, političku i vojnu elitu moći.
2 Prema S. Milsu, koji je prvi uveo koncept elite moći u sociologiju; Mills S.W. Right, THE POWER
ELITE, Oxford University Press, New York, 1956.
171
Untitled-1.indd 171 3/24/2014 6:58:28 PM

Svaki podsistem je strogo centralizovan i hijerarhizovan, sa međusobno razrađenom
koordinacijom i rotacijom, čineći jedinstven, elitan i snažan sistem koncentrisane društvene
moći. Pripadnici elitnih podsistema, slični su prema kriterijumima koje ispunjavaju: pore-
klo, način života, karijera, klasna svest, privatni i profesionalni odnosi povezanosti i
drugo.
Po Milsu, savremeno društvo se ne može razumeti bez uočavanja tog društvenog
sloja, pa je jedno od osnovnih obeležja savremenog društva dominacija ekonomskih, po-
litičkih i vojnih elita. Ta dominacija sadržana je u društvenim vrednostima – uobličenim
posebnim interesima elite moći. Klasna raslojenost kapitalizma ogleda se u podeli društva
na masu i elitu moći, pa je elita savremen oblik pojavljivanja dominante klase. Kako je
elita klasni oblik, a klase su prolazne, Mils smatra da će ukidanjem uslova koji dovode do
koncentracije i osamostaljivanja elite vlasti, elita prestati da postoji.
Koncept elite moći široko je prihvaćen u sociološkom tumačenju savremenih društava.
Ni marksistička, ni teorija socijalne stratifikacije nisu do sada prezentirale koncepte savre-
menih oblika vlasti. Koliko je neodgovarajuće tumačenje današnjih oblika društvene moći
samo primenom ekonomskog i klasnog kriterijuma, tako se i evidentni konflikti savreme-
nog kapitalističkog društva ne mogu tumačiti samo kao društvena patologija. U tom smislu,
klasična tumačenja ovih teorija danas su prevaziđena.
10.2. VLAST – AUTORITET – MOĆ
Vlast je jedna od centralnih socioloških kategorija. Različita su shvatanja o pojmu i

sadržaju vlasti. Vlast se najčešće poistovećuje sa političkom, ekonomskom, ideološkom,
kulturnom i drugim oblicima vlasti. ��
Osim toga, pojam vlasti poistovećuje se i sa katego-
rijama moći i autoriteta. Vlast je društveni odnos koga karakteriše:
1. vladanje kao odnos nadređenosti i podređenosti,
2. upravljanje i slušanje, kao sadržaj tog odnosa,
3. sredstva – metode koje obezbeđuju vladanje (prinuda).
Prisutna su dva shvatanja o poreklu vlasti. Prvo, po kome je vlast izraz ljudske pri-
rode, prirodna predodređenost nekih ljudi da vladaju, a drugih da budu potčinjeni (rasističke
teorije, teorije društvenog ugovora i sl). Drugo, vlast je prirodna „osobina” društva kao
totaliteta (biologizam, funkcionalizam i dr.).
Vlast je samostalna, sebi svojstvena i otuđena sila društvene moći koja se ne može
shvatiti van konteksta socijalnog okruženja. U pitanju je klasna kategorija koja se spoljava u
političkoj sferi upravljanja i odlučivanja.
Autoritet je vlast koja je od naroda priznata kao zakonita i koja ne mora koristiti mere sile
i prinude za poštovanje. Autoritet kao posebno obeležje sadrži dobrovoljnost poštovanja domi-
nacije. Veber je izvršio tipologiju autoriteta prema načinu njegovog društvenog priznavanja na:
1. pravnoracionalni, zasnovan na zakonitosti, karakterističan je za savremeno
društvo;
2. tradicionalni, zasnovan na prošlosti, običajima i verovanju;
3. harizmatski, zasnovan izuzetnim sposobnostima pojedinaca – vođa, karakterističan
je za periode društvenih kriza.
172
Untitled-1.indd 172 3/24/2014 6:58:28 PM

Autoritet se tumači svojstvom pojedinaca da se izdvoje iz mase svojim individualnim
sposobnostima. U širem smislu autoritet je svaki društveni odnos u kome se dobrovoljno,
tj. primenom usvojenih merila vrednosti priznaju posebna svojstva određenim poje-
dincima i grupama, pa se razlikuju naučni, moralni kulturni, sportski i drugi autoriteti.
Društvena moć može biti pojedinačna ili grupna, organizovana ili stihijska, pro-
pisana ili slobodna, a može da deluje na celokupno društvo ili na njegove segmente.
Društvena moć je sredstvo obezbeđivanja poželjnog ponašanja od strane autoriteta i no-
silaca vlasti, kroz:
1. osobine pojedinaca: snagu, lepotu, hrabrost, pamet, snalažljivost, ugled,
poreklo i dr.;
2. svojstva grupe: brojnost, čvrstina snaga i sl.;
3. bogatstvo u materijalnom pogledu;
4. društveni položaji i funkcije.
Vladavina je posebna sociološka kategorija pod kojom se podrazumeva takav sklop
društvenih odnosa i snaga koji omogućuju nekim organizacijama, institucijama, grupama
ili ličnostima odlučujući uticaj u pojedinim delovima društva ili njegovom totalitetu.
Vladavina može biti klasna, grupna, lična, jednonacionalna, višenacionalna i drugo.
10.2.1. VOĐA
Vođa je pojedinac koji shvatanja i ponašanja većeg broja
ljudi trajnije usmerava, podstiče, oblikuje i unapređuje u
pravcu određenih političkih, privrednih i drugih ciljeva.
Vođu odlikuju određena psiho-fizička svojstva, koja su
društveno-istorijski promenljiva. U najstarijim društvima vođe
su bili ratnici sa “natprirodnim osobinama”, a u savremenom
periodu, u pitanju su politički natprosečne ličnosti koje prati
kult ličnosti.
Vođa – ratnik prisutan je i u savremenoj istoriji – harizmatska ličnost. Harizmatsko
vođstvo zasnovano je na herojskom i neodoljivom obeležju ličnosti kao vođe i svetoj pri-
rodi njegove misije. Ta svojstva povlače slepu poslušnost i bezrezervnu odanost grupe
ili društva herojskim osobinama vođe.
U teologiji harizma je božanska milost, a u svetovnoj sferi nadljudska fundame-
talna snaga. Ličnosti koje poseduju sposobnosti snažnog uticaja na druge – harizmu,
postaju vladari, vođe, proroci, osnivači partija, država i dr.
Harizmatska ličnost poseduje vlast, koja je po Veberu nestabilna, jer svoju legitimnost
ne zasniva na običaju i zakonu, već na ličnoj moći. Ova vlast mora stalno da pokazuje svoju
snagu i sposobnost stvaranja „čuda” i herojskih dela. Harizmatski vođa vezan je za ostvaren-
je svoje misije koja je uvek revolucionarna, pa se najčešće pojavljuje u uslovima značajnih
društvenih kriza i delovanja vanrednih društvenih procesa.
Za Gurviča, pojava harizmatskih ličnosti u istoriji osnova je „harizmatske teokratije”
kao tipa globalnog društva. Harizmatska teokratija podrazumeva jedinstvo državne, voj-
ne i crkvene vlasti u jednoj ličnosti. Istorijski primeri harizmatskih ličnosti prisutni su u
173
Untitled-1.indd 173 3/24/2014 6:58:28 PM

starom Vavilonu, Asiriji, Persiji, Japanu, Kini, Tibetu, Indiji, Egiptu i drugo. Savremeni
primeri su: Napoleon, Hitler, Staljin, Tito, Mao Cedung, Nehru, Kastro, Milošević i dr.
Prisutna su i shvatanja da su pojedinim narodima i nacijama svojstvene harizmatske
ličnosti, kao što je to slučaj kod slovenskih naroda (Katarina Velika, Ivan Grozni i sl).
Prve socijalističke države karakterisale su harizmatske ličnosti i državnih partija sa
harizmatskim obeležjima. Pridavanje nadljudskih sposobnosti bila je manifestacija bi-
rokratizma socijalističkih država i partija.
Sa harizmatskim ličnostima povezane su i tzv. “autoritarne ličnosti”. Adorno je au-
toritarnu ličnost definisao kao sadomazohističku ličnost, koja se divi autoritetu, sklona
je potčinjavanju, ali istovremeno želi i sama da postane autoritet. “Autoritarna ličnost
je sklona krutoj podeli okoline na prijatelje i neprijatelje, insistira na ustaljenim vredno-
stima (konvencionalnost) i ne podnosi višeznačnost. Svim oblicima autoritarnog mišljenja
je zajedničko shvatanje da je život uslovljen silama koje su izvan domašaja uma i akcije
pojedinaca. Sreća se svodi na potčinjavanje ovim silama, pa je zato kod autoritarnih ličnosti
snažno razvijen osećaj dužnosti i spremnosti, a poistovećivanje sa sredstvom za ostvarenje
nadindividualnog cilja. Najveća vrlina mazohističkog karaktera je bezuslovna poslušnost;
nesamoodređenje sudbine, već bezostavno podvrgavanje sudbini shvata se kao heroizam.
Ova mazohistička crta dopunjava se sadističkom, odnosno težnjom za potčinjavanjem
slabijih. Sa ovim osobinama su povezane i druge: agresivnost, destruktivnost, rigidnost,
konvencionalnost, netolerancija, cinizam i sl.”3
Autoritarne ličnosti najčešće su iz srednjih društvenih slojeva. U kriznim periodima
mogu dovesti do fašizma, terorizma i drugih društvenih destruktivnih pojava.
10.3. TAJNA DRUŠTVA
Istorija je evidentirala brojne primere zatvorenih elitnih grupa.

Tajno i ekskluzivno povezivanje pojedinaca u tajna društva podra-
zumeva minimum zajedničkih interesa, strogu selekciju u prijemu
novih članova, ritualne radove, religioznost i mitologiju, i dr. Tajna4
društva, kao oblik povezivanja odabranih pojedinaca na bazi posebnih merila vrednosti,
jedno su od obeležja i savremenog društva.
Od prvih civilizacije do danas, tajna udruženja formiraju se unutar svakog društva.
Neka od sadašnjih „vuku” svoje poreklo iz davne prošlosti.5
Smatra se da je Pitagorina škola jedno od prvih oblika tajnog, aristokratskoin-
telektualnog udruživanja koje je podstaklo formiranje masona. Bratstvo ružinog krsta
– rozenkrojceri, negovalo je tajne mistične mudrosti. Templari su od prvobitnog reli-
gioznog reda prerasli su u moćnu i bogatu elitnu organizaciju u Evropi, čije se bogatstvo
procenjivalo na oko dvanaest milijardi današnjih franaka i raspolagali su sa 10.000 zamkova
– red je i danas aktivan.
3 Ibid., str. 18.

4 Termin “tajna društva” nije odgovarajući ili je prihvaćen i uobičajen za označavanje elitnih i zatvorenih
društvenih grupa. Prikladniji termin bi bio “zatvorena društva”.
5 Templari, rozenkrojceri, masoni, rotarijanci, Kjuklus klan, Društvo bele ruže, i sl.
174
Untitled-1.indd 174 3/24/2014 6:58:29 PM

Tajna društva nisu temeljnije sociološki analizirana, pa se o toj društvenoj pojavi
može “zaključivati” na bazi informacija koja sama udruženja plasiraju u javnost. Ova
okolnost proizilazi i iz naučne uzdržanosti zbog „poštovanju” mističnog karaktera ovih
udruženja. Prema dostupnim podacima, osnovna obeležja tajnih društava bila bi: tajnost
prijema okupljanja i delovanja, mističnost rituala i misije udruživanja, elitni izbor člano-
va u zavisnosti od ciljeva društva, dobrovoljno odano pripadništvo društvu, identifikacija
ličnih i grupnih interesa, pravna i politička nelegalnost interesa i ciljeva, međunarodna,
nadnacionalna i globalna povezanost, stroga pravila i načela delovanja, sadržana u ko-
deksima i drugo.
Pod tajnom se podrazumeva skup činjenica, tj. podataka koje pojedinci, šire i uže
društvene grupe zadržavaju za sebe i „sklanjaju” od drugih i od javnosti, u cilju zaštite
i ostvarivanja određenih interesa.
Tajna potiče od tajenja, tj. skrivanja, ali i od izdvajanja. Što je društvena slojevitost
i razgranatost izraženija, to je tajnost prisutnija, što je društvo totalitarnije – veća je
pojedinačna potreba za tajnim udruživanjem. U tom smislu, kapitalistički društveni odnosi
posebno su pogodni, zbog svoje raslojenosti, za formiranje i delovanje tajnih društava kao i
njihovo obnavljanje.
Tajna može biti manje ili više značajna, u zavisnosti od toga koje se činjenice
kriju i u kom cilju. Kako se tajnom uvek štite određeni interesi, tajna može biti lična, pri-
vatna, grupna, poslovna, privredna, vojna, politička, službena, državna i drugo. Tajnim
društvima u gore određenom smislu ne pripadaju udruženja kojima se štiti ili realizuje
neka državna tajna, kao što su to tajne policije država, kojima je cilj zaštita državnog inte-
resa od raznih vidova političkog kriminala (unutrašnjeg i međunarodnog).
Poznato je, na primer, da je Rotari klub (Rotary International) zvanično osnovan
1905. u Čikagu, kao međunarodna organizacija rotari klubova. Na VI kongresu ove organi-
zacije (1915), u San Francisku, usvojeno je jedanaest osnovnih načela ove organizacije i
njen osnovni cilj je „ideal druženja kao osnova svake čestite delatnosti, a naročito:
1. negovanje ličnih odnosa, poznanstva i prijateljstva radi uvećanja mogućnosti
služenja opštim interesima;
2. postavljanje visokih etičkih merila u poslu i zvanju, priznavanju vrednosti svakog
korisnog zanimanja i nastojanja svih rotarijanaca da “služe” dobrobiti ljudskog društva;
3. ideal služenja u ličnom, poslovnom i javnom životu svakog rotarijanca;
4. unapređivanje međunarodnog sporazumevanja, dobre volje i mira putem svetske
drugarske zajednice ljudi od posla i zvanja ujedinjenih u idealu služenja.”6
Najpoznatije tajno društvo su masoni, poznati kao „slobodni zidari”. ��
Nastanak ma-
sona kao i njihovi ciljevi, obavijeni su velom tajne i mistike. Svoju delatnost obavljaju u
okviru „loža” tajnih ili polutajnih organizacija međunarodno povezanih. Predmet su brojnih
nagađanja i znatiželje javnosti. Prema nekim gledištima, masoni imaju presudni uticaj
na društvo kao svetski totalitet. Prisutna su i suprotna mišljenja o ograničenom političkom
uticaju masona do shvatanja da je njihov društveni uticaj spekulacija.
Po ciljevima, masonstvo je idejnomoralna organizacija, koja se putem strogih pravi-
6 Nenezić Z., MASONI U JUGOSLAVIJI, Narodna knjiga, Beograd, 1984, str. 44.
175
Untitled-1.indd 175 3/24/2014 6:58:29 PM

la organizacije, čuvanjem tajne i uzajamnim potpomaganjem zalaže za propagiranje „ideala
masonstva kao što su: iskorenjivanje poroka, samousavršavanje spoznajom sopstve-
nih vrlina i slabosti, pravda i jedinstvo među svim ljudima i sl. Masonerija je nastala
kao organizacija liberalne inteligencije, koju su udruživali, pored zajedničkih interesa i
uzajamnog pomaganja, antiklerikalizam i ideje demokratije i zakonitosti”.7Krajem devet-
naestog veka društvo se internacionalizovalo, a međunarodna solidarnost masona postala
jedno od značajnih obeležja pokreta.
Međunarodno masonsko udruženje osnovano je 1921. godine u Ženevi. Organizaciju
karakteriše tajnost rada kao tradicija, ali i kao sredstvo za efikasnije ostvarivanje svojih
ciljeva. Nagađa se da je moderna masonerija nastala sa Velikom ložom Engleske, na Dan
Jovana Krstitelja, 24. juna 1717. godine u Londonu. Od tada, masonske lože niču širom
Evrope, Amerike i drugih kontinenata.
„Dolazak buržoazije na vlast, formiranje njene ideologije i ostvarivanje njene političke
moći, metoda upravljanja društvenim i državnim životom, socijalnim i kulturnim pogledima,
masonerija delotvorno i uspešno priprema i prati, istovremeno i povratno značajno utičući
na sve političke, socijalne i kulturne oblike buržoaskog života, čime postaje politički či-
nilac od prvorazredne važnosti u svim ovim zbivanjima. Aktivnost masonerije se odvijala,
a tako je i danas, na političkom, ekonomskom, kulturnom i drugim poljima društvenog života,
pa zato nije lako izvesti pravi karakter organizacije.”8
Načela slobodnog zidarstva sadržana su u tzv. Andersenovoj knjizi konstitucija, koja
je javnosti nedostupna, ali je poznato da se prema njenim odredbama cilj organizacije ogle-
da u moralnom i duhovnom usavršavanju pojedinaca i čovečanstva uopšte. Jednakost,
bratstvo i sloboda kao osnovna masonska načela, primenjena na pojedinog člana znače
visoku moralnost, plemenitost, toleranciju i borbu protiv ljudskih slabosti i strasti.
Zbog navedenih načela, masonerija je često bila predmet neargumentovanih tvrdnji, kako
o njenoj vezi sa socijalističkim revolucijama od strane antikomunističkih shvatanja, do
njenih buržoasko elitnih obeležja od strane socijalkomunističkih pokreta. Takođe su pri-
sutna brojna nagađanja o pojedinim istaknutim ličnostima savremene istorije, kojima je
pripisivano članstvo u masoneriji.
Formiranje tajnih društava bazirano je na izboru istaknutih pojedinaca. U pitanju je po-
seban vaninstitucionalni oblik povezivanja društvene elite, tj. dodatno elitno raslojavanje
viših društvenih slojeva i pojačano razdvajanje od mase. Tajna društva, morala bi da budu
poglavlje temeljnih socioloških, psiholoških i političkih analiza. Posebno treba imati u
vidu činjenicu da vladajućim društvenim krugovima pogoduje tumačenje društvenih
pojava kao posledice delovanja tajnih mističnih društava.9

8 Ibid., str. 9.
9 Masonerija je funkcionisala u Kraljevini Jugoslaviji sa značajnim uticajem na privredni i politički život.
Uoči Drugog svetskog rata, proglašena je neprijateljskim udruživanjem i bila zabranjena do devedesetih godi-
na, kada se ponovo aktivirala.
176
Untitled-1.indd 176 3/24/2014 6:58:29 PM

10.4. INTELIGENCIJA
Inteligencija je društvena skupina čiji je rad duhovnog i

stvaralačkog sadržaja. Čine je pojedinci kao nosioci kreacija
u umetnosti, dostignuća u nauci kao i oni koji te tvorevine
reprodukuju i popularišu.
Pojava inteligencije, kao društveno legalizovane skupine, po-

vezana je sa periodom obnavljanja duhovnih vrednosti, funkcija i
intelektualnih zanimanja nakon raspada feudalnog društva.
Inteligencija je povezana sa upravljačkim i nemanuelnim delatnostima i slobodnim
profesijama. U širem smislu, inteligencija podrazumeva visok nivo opšteg znanja i visokog
stepen obrazovanja. Osnovna obeležja inteligencije kao društvene grupe su: nemanuelni
rad i visok stepen obrazovanja.
Kako je osnovno i srednje obrazovanje obavezan oblik obrazovanja u većini savreme-
nih društava, intelektualci se vezuju za visoko, univerzitetsko obrazovanje. Ekspanzija
visokog obrazovanja, kao karakteristično obeležje savremenog društva, pokreće brojne
rasprave o sužavanju pojma inteligencije na elitni krug naučnika ili proširenjem nje-
nih okvira na sve visokoobrazovane. U tom smislu bi kriterijum stepena obrazovanja bio
nedovoljno jasan, pa se karakter i vrsta nemanuelnog rada kao duhovnog i stvaralačkog
može koristiti kao osnovno obeležje inteligencije.
Inteligenciju odlikuju i druga posebna obeležja, među kojima je i materijalni položaj
koji je bliži vladajućim društvenim krugovima. Društveni ugled kojim inteligencija raspo-
laže nije determinisan njenim materijalnim položajem, već ulogom u raspodeli društvene
moći, koja je najčešće odlučujuća. Duhovnim
��
kreacijama i njihovim popularisanjem inteli-
gencija može biti inicijator društvenih promena, ali i propagirati društveni status quo.
Osobenost inteligencije je da njeni predstavnici potiču iz različitih društvenih slojeva,
pa je kao društvena grupa nestabilna. U teoriji su zabeležena shvatanja o intelektualacima
koje karakteriše individualnost, nedisciplina, neodlučnost i nesposobnost organizovanja.
Istorija pokazuje da su se umni i duhovni ljudi međusobno povezivali i delovali kao
grupe u staroj Grčkoj, Egiptu, Kini, Indiji i drugim antičkim civilizacijama. Antički filozofi,
kineski pisci, indijski bramani i kasniji evropski kaluđeri imali su povlašćen društveni
položaj učestvovanjem u društvenom odlučivanju i upravljanju.
U savremenom periodu inteligencija se vezuje za slabljenje uticaja crkve i pojavu
kapitalizma, kada se formiraju posebna društva “intelektualaca” u gradovima. U tom
periodu prisutne su “mecene” među plemićima koji finansiraju intelektualce. Dalji razvoj
kapitalističkog društva omogućio je masovnost pismenosti, izdavaštvo, štamparstvo,
razvoj javnog mnjenja i javnog političkog života, što je odredilo položaj savremene
inteligencije:10
1. doprinela je bogatom umetničkom razvoju;
2. uslovila je pojavu novih pravaca u kulturi i umetnosti;
3. formulisala je i afirmisala različitost društvenih vrednosti;
��
177
Untitled-1.indd 177 3/24/2014 6:58:30 PM

4. razvila je prirodne, društvene i tehničke nauke;
5. doprinela je primeni nauke i tehnike u praksi;
6. uticala je na oblikovanje političkog života društva;
7. bila je nosilac ili inicijator društvene kritike.
Kritički odnos inteligencije prema postojećem društvenom sistemu poistovećuje se
sa samom inteligencijom i njenom osnovnom društvenom funkcijom. Činjenica je da su
brojni intelektualci, kroz istoriju, pa i danas proganjani zbog svojih kritičkih ideja i delo-
vanja, ali su evidentni i suprotni primeri: da se inteligencija utapa u legalizovane oblike
političke dominacije.
U sociološkoj teoriji prisutno je pitanje klasnog obeležja inteligencije, tj. da li je
inteligencija klasa i koja je struktura i priroda inteligencije. Veber i neki drugi autori in-
teligenciju određuju kao klasu. Ukoliko se kao bitno obeležje klasa prihvati status u procesu
društvene proizvodnje, inteligencija nema to određenje jer je osnovna funkcija inteligenci-
je njen duhovni i kreativni intelektualni rad u društvu..
Prisutna su i osporavanja inteligencije kao društvene grupe. Gajger i drugi smatraju
da je inteligencija amorfna društvena skupina koja potiče iz različitih socijalnih slojeva i
koja postoji samo kada njeni pripadnici duhovno i kreativno stvaraju ili reprodukuju. Prema
ovim autorima inteligencija obavlja duhovne i kreativne poslove u društvu, kojim se socijal-
no definiše i razdvaja od drugih društvenih slojeva, pa predstavlja jasno uočljiv društveni
sloj. Inače, inteligencija ne nastupa kao socijalno jedinstvena i homogena skupina jer je
to suprotno njenoj društvenoj ulozi.
U teoriji je prisutna podela inteligencije prema oblastima rada na: humanističku
– predstavnici društvenih nauka, kulture i umetnosti, tj. inteligencija u užem smislu, i teh-
ničku – instrumentalno orijentisana. Podela ukazuje da samo humanistička inteligencija
poseduje smisao za društvene ciljeve i vrednosti, za razliku od tehničke koja je prag-
matski orijentisana. Pomenimo da većinski deo autora navedene podele čine predstavnici
humanističke inteligencije, pa je i vrednovanje subjektivno.
Ideja o inteligenciji kao vladajućem društvenom sloju datira još iz antičkih perioda i
podudara se sa elitističkim teorijama o društvu. Platon je prvi formulisao ideju o filozofi-
ma kao umnim i duhovnim ljudima bez svojine i porodice, koji bi u državi trebalo da imaju
vladajući položaj. Od tog perioda datira shvatanje o inteligenciji kao jedinoj istinskoj
društvenoj eliti koju čine pojedinci od znanja i kulture, plemeniti i nezainteresovani za
svoju materijalnu dobrobit. Stara Kina i Indija pokazuju da su umni ljudi imali vladajuće
uloge i položaje u tadašnjem društvu.
Među savremenim shvatanjima o inteligenciji kao eliti izdvajaju se shvatanja nemačkih
sociologa Vebera i Manhajma. Posebno se ističe Manhajmovo shvatanje o inteligenciji
koja poseduje natklasnu socijalnu poziciju, i koja “slobodno lebdi” u društvenom pro-
storu između različitih, suprotstavljenih klasa. Inteligencija omogućava “natperspektivnu
društvenu sintezu” i nepristrasan razvoj društva i kulture, jer potiče iz različitih socijalnih
slojeva i poseduje natprosečno obrazovanje. Elitni položaj inteligencije uslovljen je, između
ostalog, i njenom racionalnošću, koja miri socijalne tenzije i napetosti. Svoj nepristrasan
i racionalan stav inteligencija prenosi slojevima iz kojih je potekla, dakle celokupnoj
strukturi društva.
178
Untitled-1.indd 178 3/24/2014 6:58:30 PM

U tom kontekstu Mihels, takođe nemački sociolog, određuje inteligenciju kao društve-
nu skupinu koja se odlikuje znanjem, racionalnošću i tačnim saznanjem. Češki sociolog
Blaha definiše inteligenciju kao društvenu grupu koja produhovljuje društvo i koja ima
višu misiju, pa su njeni pripadnici moralno i psihički socijalno superiorniji u odnosu na
većinu članova društva.
Poslednjih decenija posebno je popularna i prihvaćena teorija o inteligenciji Šumpetera
i Markuzea. Po njima, suština inteligencije je u „višoj” kritičkoj misli, izražavanju ne-
zadovoljstva i odbijanju da učestvuje u legalnim oblicima funkcionisanja socijalnog
sistema. Tretirajući inteligenciju kao “svest i savest” društva, ovi sociolozi inteligenciju
smatraju razarajućim elementom društvene strukture. Kako je ta razarajuća funkcija inteli-
gencije duhovnog, a ne stvarnog karaktera, inteligencija u savremenim totalitarnim uslovima
postaje rezignirana i nihilistički nastrojena, pa utiče na osiromašenje kulturnog i uku-
pnog društvenog razvitka.
U različitim društvima i istorijskim periodima inteligencija je imala različite uloge i
karakteristike. Po pravilu, njeni članovi pripadaju datom društvenom sistemu. Međutim,
na primeru buržoaskih revolucija pokazalo se da ona može da ima i revolucionarnu ulo-
gu u promenama celokupnog društvenog sistema. Savremena inteligencija prati sudbinu
uspona nauke i tehnike u društvenom razvoju, pa je njena kritička uloga sve manja, sem
izuzetaka, a uklapanje u opšti društveni sistem vrednosti koji propisuje legitimna ideolo-
gija, sve izraženije. Izvesna naslućena nesigurnost i neodlučnost inteligencije, rezultat
je brojne nove armije obrazovanih iz srednjih slojeva, čime se njena socijalna slojevitost
rasplinjava, a osobenosti skupine iščezavaju.
U savremenom periodu inteligencija se institucionalno vezuje za univerzitet, slobod-
ne intelektualce i druge strukture koje su nosioci naučnotehnološkog, informatičkog i
ukupnog društvenog razvoja. Nadnacionalne tendencije u razvoju ovih struktura (na pri-
mer tzv. Bolonjski proces na prostoru evropskih univerziteta) omogućavaju povezivanje
nacionalnih inteligencija na globalnom planu.
10.5. MASA – GOMILA
Termin “mase” u sociologiji uporedo je formulisan

sa terminom i kategorijom elite. Masa, kao multidiscipli-
narna kategorija, predmet je istraživanja sociologije,
psihologije, filozofije, politikologije, antropologije i
drugih nauka. U svakodnevnom govoru masa je termin
kojim se označava velika grupa ljudi. U sociološkom
smislu, masa je “suprotnost eliti, ono što nije elita, veliki broj nepovezanih ljudi, društvena
grupacija kojoj nedostaje samostalnost, autentičnost, organizovanost, stvaralaštvo i racional-
no ponašanje. Slična određenja mase data su i u nekim enciklopedijama, na primer “agregat
bez individualnog razlikovanja, “najniži nivo grupne integracije”, “stapanje u MI”.11
O masi su prisutna različita shvatanja: antičko – tradicionalna, klasično, elitističko – kao nova
sociološka teorija, marksističko – elitistička perspektiva, i masifikacijsko – fenomen masovnog
društva i kulture.
��
Ibid., str. 348349.
179
Untitled-1.indd 179 3/24/2014 6:58:31 PM

Predstavnik klasičnog elitizma Moska, smatra masu nesposobnom i neorganizova-
nom gomilom, a elitu organizovanom manjinom. Podela na bogate i siromašne podudara
se sa podelom na elitu i masu, tj. višu klasu i narod kao gomilu. Masa je, po Moski, sklona
podaništvu i iluzijama.
Pareto, sa svojim shvatanjem o istorijskom kruženju elita, mase shvata kao „neelitu”.
Masa je „pasivan, nekohezivan, nefunkcionalni deo društva podložan vladavini”. Masa
je za Pareta isto što i „narodna klasa”. Masa je nesamostalna i sredstvo je pomoću koga
elita ostvaruje svoj cilj. Aktivnosti mase posledica su njenog osećanja poniženosti, što se,
po Paretu, najbolje može sagledati u socijalističkim revolucijama i pokretima.
Savremena sociologija poseban značaj pridaje masi kao konstitutivnom elementu.
Današnje mase sinonimi su za grupacije koje nemaju ili imaju malu društvenu moć, koje
nemaju jasne perspektive i shvatanja o postojećim društvenim promenama. Masa je osnovni
„konzument”, potrošač i „zavisnik” masovne kulture, zbog čega je pogodna za društvenu
manipuliaciju.
Gomila ili svetina označava negativan oblik mase, a definiše se kao: vrsta društ-
venog agregata, tj. amorfno, privremeno i nestabilno mnoštvo pojedinaca povezanih
prostorom i psihosocijalnom blizinom, ali ne i intenzivnijim društvenim dodirima i
uzajamnom komunikacijom, sa karakterističnim psihičkim stanjima i specifičnim, če-
sto bitno različitim ponašanjima pojedinaca u odnosu na izolovana individualna ili
druga skupna ponašanja.12
U gomili ličnosti su anonimne, labavo povezane, sugestibilne i sklone imitiranju,
tzv. “mentalna zaraza”. Posebno je izražena sklonost gomile ka: konformizmu, vođama
i uzorima, kolektivnim simbolima, afektivnim emocijama, smanjenoj odgovornosti i
kontroli ponašanja, raznim oblicima agresivnosti, i ravnodušnosti.
Za većinu sociologa gomila je nagonsko ispoljavanje impulsa lične i kolektivne
agresije. Psihološko jedinstvo gomile nije isto kod svih ličnosti jer nije obavezno gubljenje
individualnosti u gomili. Gomilu karakterišu nekritičnost, neodgovornost, podređenost,
poslušnost i drugo. Gomile se dele prema:
• intenzitetu emocija, na: ekspresivne i neekspresivne;
• karakteru ponašanja, na: agresivne i neagresivne.
Savremeno društvo često se prikazuje kao gomila usamljenih ljudi. U ��
mnoštvu po-
jedinaca koji ga okružuju pojedinac je sve usamljeniji i društveno otuđeniji. Urbane
društvene gomile prikazuju se svakodnevno kao prolaznici na ulicama, putnici u javnom
saobraćaju, kupci u velikim tržnim centrima i sl. Što je veća gomila, to je pojedinac usam-
ljeniji, jer postaje anonimna pojava u mnoštvu. Urbana otuđenost je čest predmet istraživanje
savremenih sociologa.13
��
Ibid., str. 200.
13 Među prvim takvim istraživanjima je i poznato Rismanovo delo “Usamljena gomila”.
180
Untitled-1.indd 180 3/24/2014 6:58:31 PM

10.6. VLADAJUĆI SLOJEVI
Pravci razvoja savremenog kapitaliz-

ma determinišu promene unutar vladajuće
kapitalističke klase.14Prvobitnu brojnost ma-
lih kapitalističkih preduzeća danas je zamenila
korporacijska povezanost u plasiranju kapita-
la i sticanju profita. Transformacija kapitalizma
dovela je i do promena u načinu proizvodnje,
oblicima raspodele profita i načina njegovog
prisvajanja. Individualnu kapitalističku svojinu danas je zamenila korporacijska kapi-
talistička svojina, što se na planu socijalne slojevitosti kapitalističkog društva i njegovog
vladajućeg sloja odrazilo kroz brojne i drastične podele.
Osnovno obeležje socijalne strukture savremenog kapitalizma je hijerarhijska po-
deljenost vladajućeg kapitalističkog sloja. Kolektivni vlasnik korporacijskog kapitala se
raslojava, a sa njom i ukupna društvena moć. Vladajući sloj dobija oblik socijalne pi-
ramide, na čijem se čelu nalazi uzak, moćan krug pojedinaca vodećeg monopolističkog
sloja. Sredinu priramide čine vlasnici nemonopolističkog kapitala, a na dnu su brojni
vlasnici akcija. Formiranje i delovanje korporacijskog kapitala, s jedne strane, deli vladajuću
klasu na slojeve, a sa druge, na posebne elite.
Koncentracija kapitala, kao savremena tendencija kapitala, integriše brojna privatna
preduzeća u jednu celinu. Ujedinjavanje, povezivanje i koncentracija kapitala sa sobom
povlače formiranje centrale, koja bi rukovodila, nadgledala i kontrolisala ove procese.
Vremenom, centrala kapitala postaje sila za sebe i stvarni suveren ukupnog društvenog
kapitala. Vlasnici preduzeća i akcija gube svoju autonomnost i vlasničku poziciju jer se
ekonomska vlast nagomilava na vrhu piramide ekonomskog kapitalističkog odlučivanja.
Savremeni kapital prikazuje se tako kroz tri osnovna oblika, kao:
1. monopolski kapital, najmanji po broju, a najjači po moći;
2. srednji kapital, srednji po broju i sa ograničenom moći;
3. sitni, akcionarski kapital, najbrojniji i najmanje moćan.
Unutar navedenih oblika, kapital se prema funkcijama deli na: industrijski, bankar-
ski i trgovački.
Osim podele kapitala, raslojavanju vladajućeg sloja doprinosi podela rada unutar upra-
vljanja i odlučivanja. Prvobitni kapitalistički odnosi podrazumevali su da je vlasnik kapitala
istovremeno subjekt upravljanja kapitalom. U uslovima korporacijskog, monopolističkog po-
vezivanja kapitala, nastupa podela između stvarnog vlasništva i upravljanja i odlučivanja.
Savremeni radni procesi, nova tehnologija, koordinacija i kontrola, koji su motivi-
sani većim profitom, dovode, sa druge strane, do potrebe posebnog menadžerskog sloja
koji je obučen i sposoban da upravlja složenim tehnološkim sistemima. Ovaj sloj,
upravljačkomenadžerski, koji je i sam hijerarhizovan, zauzima visoke položaje u donošenju
strategijskih odluka vezanih za investicije i raspoređivanje kapitala.
Na vrhu tog novog, menadžerskog sloja formira se posebna upravljačka elita, koja pri-
181
Untitled-1.indd 181 3/24/2014 6:58:31 PM

svaja deo profita za sebe, stiče odlučujući uticaj i položaj u monopolima vlasti zahvaljujući
poznavanju savremene tehnologije, a bez vlasništva nad kapitalom. U savremenim uslovima
položaj i uloga u piramidi vladajuće kapitalističke klase ne rezultira iz odnosa vlasništva
nad kapitalom ili je sve manje odraz vlasništva, a više sposobnosti upravljanja i pozna-
vanja tehnologije oplodnje kapitala.
Upravljanje kapitalom danas je posebno društveno polje stvaranja društvene moći.
Ko upravlja i ima znanje za upravljanje složenim tehnologijama, poseduje odlučujuću
društvenu moć. Vlasništvo nad kapitalom je samo pretpostavka, ali ne i osnova za sticanje
moći, kao što je poznavanje upravljačke tehnologije osnova i dovoljan uslov da bi se ta moć
stekla. Vlasnici i krupnih monopolističkih korporacija, gube svoj elitni položaj u odnosu na
svoje vrhunske menadžere. Vladajući kapitalistički sloj danas je raslojen na tri dela:
1. vodeći sloj monopolskih kapitalista, vlasnici krupnog korporacijskog kapitala,
2. srednji nemonopolski sloj, vlasnici srednjeg i sitnog kapitala,
3. upravljački sloj, elita.
Elita klase raspolaže ogromnim ekonomskim potencijalom monopolskog kapitala,
pa se pokazuje kao centralna vlasničkoupravljačka grupacija. Ovu elitnu grupaciju, vrh
kapitalističke društvene piramide, čine:
1. najbogatiji i najmoćniji vlasnici,
2. vrhunski menadžeri,
3. vrhovi političke i vojne elite.
Kako podela ove elite klase pokazuje, samo je prva grupacija vlasnik kapitala, a
menadžerski i političkovojni učestvuju u deobi profita i raspolažu društvenom moći. Ova
okolnost posledica je potrebe za njihovim uslugama, kako u cilju oplodnje kapitala i sti-
canja što većeg profita, tako i u cilju zaštite ovog društvenog poretka političkim i, ako je
potrebno, vojnim metodama. Dakle, osnovno obeležje savremenog kapitalističkog sloja je
pojava novog elitnog sloja menadžera – tehnokratskog sloja.
Drugo obeležje klasnog raslojavanja vladajuće klase je formiranje međunarodnih
nadnacionalnih kapitalističkih elita, sa istim ili sličnim podelama i tendencijama kao kod
nacionalnih vladajućih klasa. Formiranje nadnacionalnih, međunarodnih transnacionalnih
kompanija monopolskog kapitala, s jedne strane, raslojava svetsku buržoaziju na elitnu,
manje brojnu i moćniju, sa centralama u najrazvijenijim državama i podređenu, brojniju
i manje moćnu iz manje razvijenih ili nerazvijenih zemalja. S druge strane, upravljačko-
menadžerski sloj nacionalnog monopolskog kapitala, svoju moć i elitnu funkciju dobija i na
međunarodnom planu, prateći elitnu podelu vlasnika kapitala.
Kako je na međunarodnom planu značajan prestiž i elitno mesto u vrhu svetskog eko-
nomskog odlučivanja, politička i vojna elita najrazvijenijih zemalja sveta taj prestiž
omogućavaju primenom ili pretnjom primene sile i dominantnim uticajem u međunarodnim
vojnim organizacijama tipa Nato pakta. To je i razlog što su ulaganja u vojnu industriju
konstantna i visoka. Tako je, na primer, rat u Vijetnamu koštao SAD 20.000 miliona dolara
godišnje, i pored tadašnje unutrašnje recesije i nezaposlenosti.
182
Untitled-1.indd 182 3/24/2014 6:58:32 PM

10. 7. SREDNJI SLOJEVI
U periodu konstituisanja i razvoja kapitalizma, srednji sloj

se nije bitno isticao posebnim društvenim obeležjima, nasuprot
ekstremno različitim položajima osnovnih klasa. U savremenim
uslovima kapitalizam pokazuje nove i oštrije oblike eksploataci-
je i dominacije upravljačkog elitnog sloja, ali istovremeno sa tim
obeležjem formira se sa posebnim obeležjima tzv. novi srednji
sloj, a osnovne klase buržoazije i radništva se ekonomski i poli-
tički raslojavaju.
Novi srednji sloj kapitalističkog društva15 apsorbuje, jedne
strane, brojne propale predstavnike vladajućeg kapitalističkog
sloja, a sa druge, sloj visoko-obrazovanih radnika, humani-
stičku i tehničku inteligenciju. Osnovne grupacije unutar sadašnjeg srednjeg sloja su:
1. intelektualni proletarijat u formiranju i
2. novi srednji sloj.
Obe grupacije karakteriše, s jedne strane, klasičan najamni odnos, tj. prodaja rada kao
robe, a sa druge, stepen znanja, obrazovanja i tehnološkog “talenta” kao kapital, tj. znanje
kao profit i potencijalan osnov sticanja dela društvene moći. Van ovih karakteristika sloja kao
celine, ove grupacije se međusobno bitno razlikuju u nastanku i društvenim perspektivama.
Intelektualni proletarijat u formiranju nastao je iz sloja buržoazije koja je raspolagala
sitnim kapitalom i akcijama, i koji je u uslovima oštre kapitalističke konkurencije izgubio
svoj kapital. Ranije su sitni sopstvenici i akcionari činili 80% stanovništva u kapitalističkim
zemljama. Danas je 75% stanovništva u razvijenim zemljama u klasičnom najamnom
odnosu.
Grupacija propalih kapitalista vremenom je zauzimala brojna službenička mesta u
industrijskim i uslužnim delatnostima kapitalističkih preduzeća. Neophodnost stručnih kva-
lifikacija, tj. znanja, vremenom je od ove grupacije formirala brojnu grupu kvalifikovanih
i potrebnih tehničara, programera, laboranata i službenika. Kako je razvoj nauke i teh-
nike uslovljavao novu tehnologiju i njeno poznavanje, tako se i kvalifikaciona struktura
ovog sloja povećavala, a njihove usluge postajale sve potrebnije.
S druge strane, slobodne profesije i sloj inteligencije, ili je vremenom gubio korak sa
podizanjem opšteg obrazovnog nivoa i tako postao deo radničke klase, ili je usavršavanjem
svojih znanja ovladao potrebnom tehnologijom i utopio se u mehanizam vlasničkouprav-
ljačke strukture. To utapanje, naravno, bilo je funkcionalno a ne stvarno, s obzirom na to da
nisu posedovali vlasništvo nad kapitalom. Pa ipak, ranija jasna razgraničenost inteligencije
kao srednjeg društvenog sloja i radništva kao najamnog sloja vremenom se gubila, tako da
se eksploatacija iz „fabričkih hala proširila sve do vrhova nauke.”
Obe navedene grupacije, mada su bile u najamnom odnosu kao i radnička klasa, bitno
su se od nje razlikovale svojim položajem u društvenoj proizvodnji, primanjima i drugim
sitnim privilegijama koje su, ma koliko simbolične, značile da i oni delom učestvuju u
prisvajanju viška vrednosti. S druge strane, kao ne vlasnici kapitala nisu raspolagali onim
��
Prema: SOCIOLOŠKOM LEKSIKONU, op. cit., str. 662664.
183
Untitled-1.indd 183 3/24/2014 6:58:32 PM

oblicima društvene moći koji čine specifikum vladajuće klase. Intelektualni proletarijat
tako nastaje u uslovima kada se “ubrzano uvode mašine i vrši mehanizacija i racionalizacija
kancelarijskih i tehničkih poslova. Rad je standardizovan i specijalizovan, pojednostavljen i
merljiv, broj rutinskih poslova je narastao. Standardizovan rad i rutinske operacije omogućili
su laku zamenu radne snage. Odvija se proces pretvaranja stručnjaka, nameštenika u uni-
formnu masu rada, poslužioce mašina.
Kao što je ranije industrijska revolucija razorila vrednost visokih kvalifikacija tadašnjih
zanatlija i pretvorila ih u najamnu masu rada, tako ona sada prouzrokuje proces koji masu
nameštenika, stručnjaka dovodi u objektivan položaj sličan radničkom. U vrtlog tehničke
revolucije sada su uvučene kancelarije i biroi, kao što su nekoliko decenija ranije bile
radionice”.16
U srednjem sloju kapitalističkih društava danas se posebno izdvajaju oni delovi inte-
lektualnog proletarijata koji obavljaju određene upravljačke i organizatorske funkcije u
procesu kapitalističke proizvodnje. Ovaj sloj je tipičan međusloj između kapitalista i radni-
ka, čiji je osnovni zadatak da organizuje celishodnu povezanost rada i kapitala.
Taj međusloj je i sam raslojen, od onih najnižih nadzornika koji su po svojim obeležjima
bliski radničkoj klasi, do vrhunskih menadžera, bez čijeg znanja i umeća nije moguća oplodn-
ja monopolskog kapitala i zbog čega stiču značajne društvene pozicije. Nezavisno od nivoa
međusloja kome pripadaju, ovi srednji slojevi istovremeno su proizvođači i upravljači.
“To su svi oni stručnjaci koji i sami rade i koji istovremeno obavljaju upravljačke i
nadzorne funkcije – srednjeg nivoa, u industriji, kulturnim institucijama, zdravstvu, itd.
Najneposredniji, opipljiv izraz ovog dvostrukog ekonomskog položaja izražava se u vi-
sini i izvoru dohotka, koji je znatno iznad radničkog. I to zbog proste činjenice što pored
naknade za stručni rad, on sadrži i kompenzaciju za birokratsku funkciju upravljanja, koja
ima izvor u višku tuđeg rada”.17
Savremene srednje slojeve kapitalizma čine one društvene grupacije čija je ekonomska
osnova stručan rad i znanje, kao i ograničene funkcije upravljanja i organizovanja pro-
izvodnje. U toku je značajna tehnološka i tehnokratska reorganizacija kapitalističkog
društva, u kome je evidentna tendencija vladajuće klase da ovaj srednji upravljački sloj
privuče sebi jer bi u suprotnom došlo do egzistencijalnog povezivanja brojne radne snage
(radničke klase) i stručnog, upravljačkog znanja (srednjih slojeva).
Na bazi navedenih obeležja, nove srednje slojeve karakteriše:
1. opadanje klasičnih srednjih slojeva,
2. uspon stručnjaka iz redova tehničke i humanističke inteligencije,
3. formiranje intelektualnog proletarijata,
4. tehnološka preraspodela dela društvene moći iz vlasničkog u srednji sloj
stručnotehnološkog znanja,
5. porast obrazovnog i kulturnog nivoa, kao posledica NTR.
��
Ibid., str. 663.
��
Ibid., str. 663.
184
Untitled-1.indd 184 3/24/2014 6:58:32 PM

10.8. ELITA I MASA
Socijalnu strukturu savremenog društva

karakterišu tri procesa:18
1. promene u profesionalnoj strukturi društva, koje
se ispoljavaju kao seoba iz primarnog u sekundarni i
tercijalni sektor pod uticajem tehnoloških preobražaja;
2. novi oblici i nivoi preraspodele društvene moći i
pojava “novih” socijalnih klasa;
3. “opadanje značaja klasa kao nosilaca socijalnih i političkih promena i porast uloge
novih socijalnih pokreta”.19
Ukoliko se posmatraju promene strukture zaposlenih u primarnim (poljoprivreda),
sekundarnim (industrija) i tercijarnim (usluge) delatnostima u poslednjih trista godina,
mogu se uočiti krupne promene.
U XVIII veku, 92% radnog stanovništva bilo je uključeno u primarni sektor. U XIX
veku dominira broj mašinskih radnika, a XX vek karakteriše dominantan broj zaposlenih
na polju usluga i informacija.
Uočava se zakonitost da je razvijenost društva povezana sa većim brojem zaposlenih
u tercijalnom sektoru. Ta zakonitost ogleda se na svetskom, tj. globalnom planu, ali i na
planu pojedinih država.
Tabela br.4. Udeo pojedinih sektora u radnoaktivnom stanovništvu20

Zemlja Godina Primarni Sekundarni Tercijalni
1900. 4,0 26,0 34,0
SAD
1983. 3,5 26,8 69,7
Velika 1900. 17,0 52,0 31,0
Britanija 1983. 1,6 32,0 65,5
1900. 37,0 37,0 26,0
SRNemačka
1983. 5,4 41,9 52,7
1900. 67,0 16,0 17,0
Japan
1983. 9,3 34,1 56,6
Posebna odlika savremenog grupisanja je uočavanje elita moći na svetskom pla-

nu. Elite više nisu nacionalno i državno uokvirene, već se međusobno povezuju u cilju
međunarodne dominacije na globalnom nivou. U tom smislu mogu se primetiti tri oblika
međunarodnih elita moći:
1. međunarodne industrijske i trgovačke korporacije, sa sedištem u tehnološki
najrazvijenijim državama,
2. međunarodne finansijske institucije tipa Međunarodnog monetarnog fonda,
3. međunarodna političkovojna elita, tipa NATOa sa dominantnim uticajem na
vojnu delatnost UNa i drugih svetskih organizacija.
18 Prema: ibid., str. 131144.
19 Ibid., str. 131.
20 Ibid,, str. 132.
185
Untitled-1.indd 185 3/24/2014 6:58:33 PM

U međunarodnoj ekonomskoj politici, presudan ekonomski uticaj i vlast poseduju
međunarodne korporacije, među kojima se izdvaja oko 180 vodećih. Struktura ovih kor-
poracija, tj. njihovo nacionalno „poreklo”, pokazuje podudarnost sa podelom sveta na
malobrojne najrazvijenije i brojne nerazvijene i zemlje u razvoju. Od 177 vodećih kor-
poracija, 1970. godine, bilo je: američkih – 16, zapadnonemačkih – 18, japanskih – 16,
engleskih – 14, i francuskih – 13.
U ukupnoj svetskoj industrijskoj proizvodnji, više od polovine proizvode tri države
Amerika, Japan i zemlje Evropske ekonomske zajednice, sa vodećom ulogom Nemačke.
Primećuje se da udeo Amerike opada sa porastom procenta učešća japanskog i nemačkog
kapitala. U odnosu na kapitalistički svetski poredak, udeo u industrijskoj proizvodnji bio je:
Tabela br. 5. Udeo kapitala SAD,Japana i Nemačke u svetskoj industrijskoj proizvodnji ( u
procentima) 21��
.
Država 1948. godina 1973. godina
SAD 54,6 39,8
Japan 2,4 9,2
Države EEZ 11,1 19,2
Nacionalne elite, osim onih iz vodećih zemalja, imaju potčinjen položaj u svetskoj
podeli moći, a iz toga i ograničen uticaj na domaćem planu jer je nacionalni industrijski i
tehnološki razvoj determinasan svetskom politikom kapitala koju diktira svetska elita moći,
kao povezana moć tri međunarodna državna subjekta (SAD, EEZ i Japan).
“Slika gornjih (viših) klasa koju tvori mreža elita pokazuje velike promene. Jedan od
najvažnijih razloga nalazi se u proširivanju osnova na kojima se formiraju. Umesto jed-
nog temelja – vlasništva, nastupa množina osnova: vlasništvo (krupna svojina), moć
upravljanja i raspodela kulturnog kapitala (znanja). Na tim temeljima se formira mreža hi-
jerarhija: vlasničkoupravljačka hijerarhija korporacija; državno političkovojna elita;
vrhovi naučne elite”.22
U SAD 11% stanovništva poseduje 60% ukupnog bogatstva, a u Engleskoj 4,5%
poseduje 64% tog bogatstva. ��
Dominacija uskog kruga ekonomske elite produkuje u sav-
remenim uslovima poseban menadžerski sloj koji sve više osvaja pozicije vlasti svojim
znanjem i sposobnostima. Primera radi, navedimo podatak da 100 vrhunskih menadžera u
SAD raspolažu godišnjim primanjima (plate) od 480.000 EU.23
Uz pojavu ovog novog društvenog sloja teku procesi zadržavanja kapitala u uskom,
istom krugu, pa su bračni i porodični odnosi sve više uslovljeni tendencijom “nerasipanja
kapitala” u sklapanju bračnih veza. Tako se u savremenim uslovima sve više formira ka-
stinski sistem društvene slojevitosti u krugu moćne društvene elite.
��
Ibid., str. 133.
22 Ibid., str. 134.
23 Ibid., str. 135,
186
Untitled-1.indd 186 3/24/2014 6:58:33 PM

Srednji slojevi poprimaju u važnim društvenim sektorima obeležja klasnog statusa. Među
brojnim, posebno se izdvajaju dva socijalnoklasna sloja:
1. vlasnici sitnih i srednjih privatnih preduzeća i korporacija i
2. službenici u tercijalnim delatnostima i slobodne profesije.24
I radnička klasa menja oblike pojavljivanja i prerasta u “novu radničku klasu”.
Savremena obeležja su joj obrazovanost i zauzimanje pozicija visokokvalifikovanih pro-
fesija i tehničara. Istovremeno, evidentan je porast životnog standarda radničke klase u
razvijenim zemaljama. U poređenju sa 1948. godinom, najamnine su porasle u Francuskoj
za 57%, u Italiji za 76%, u Belgiji za 82%, u Holandiji za 93%, a u Nemačkoj čak za
113%.25
Posebno se uočava migrantska tendencija radničkih slojeva iz nerazvijenih u ra-
zvijena područja. Ova tendencija se u Evropi ispoljava kao sedma društvena populacija
po svom broju. Radnici imigranti najčešće nisu politički povezani, kako zbog verskih, na-
cionalnih i jezičkih barijera, tako i zbog izražene ekonomske eksploatacije koja ne ostavlja
prostora i vremena za njihovo autentično političko organizovanje.
Socijalnu sliku svetskog društva čine hijerarhijski podeljeni slojevi globalne društvene
piramide u kojoj se uočava šest velikih svetskih grupa:
1. Elite moći najrazvijenijih država, svetska gornja vladajuća klasa:
a. korporacijski vlasnici,
b. bogataši,
c. političke i vojne elite.
2. Elita moći manje razvijenih i nerazvijenih država, svetska donja nacionalnov-
ladajuća klasa:
a. zemljišna oligarhija,
b. domaća buržoazija,
c. privredna, politička i vojna birokratija.
3. Srednji slojevi:
a. srednje seljaštvo,
b. sitni preduzetnici, zanatlije,
c. novi srednji sloj tehničke i naučne inteligencije,
d. slobodne profesije.
4. Intelektualni proletarijat:
a. nezaposlena omladina sa višim obrazovanjem,
b. nezaposlena omladina sa visokim obrazovanjem.
5. Savremena radnička klasa:
a. visokokvalifikovani radnici – tehničari,
b. nekvalifikovani i polukvalifikovani radnici,
c. imigrantska radnička klasa.
6. Seljaštvo:
a. agrarni proletarijat,
b. sitno seljaštvo “Trećeg sveta”.
24 Inteligencija
187
Untitled-1.indd 187 3/24/2014 6:58:34 PM

188
Untitled-1.indd 188 3/24/2014 6:58:34 PM

JEDANAESTA GLAVA
SOCIJALNE ZAJEDNICE
189
Untitled-1.indd 189 3/24/2014 6:58:34 PM

11.1. ETNIČKE ZAJEDNICE
Etničke zajednice su oblici zajedničkog života ljudi na osnovu zajedničkih etničkih

odlika – porekla, jezika i običaja. U užem smislu, etničke zajednice obuhvataju društvene
grupe koje nisu dostigle stepen naroda i nacija, a imaju zajedničko poreklo, jezik, običaje i
druge etničke odlike. U širem smislu, etnička zajednica je svaka zajednica ljudi zasnovana
na zajedničkom poreklu, jeziku, običajima i drugim etničkim osobinama.
Etničke zajednice su istorijska kategorija. Najpoznatiji oblici, prema vremenskom re-
dosledu pojavljivanja, su: horda, rod, pleme, narod i nacija.
11.1.1 NAROD
Narod je prisna teritorijalna zajednica ljudi povezana, po pravilu, zajedničkim
poreklom, jezikom, kulturom i svešću o pripadništvu istom narodu.
Narodi su nastali spajanjem više plemena i saveza plemena sa iste teritorije u cilju
jačanja, pre svega, privrednih odnosa. Narodi nastaju pojavom privatne svojine i socijalni
su okvir državnog razvitka.
Granice naroda nisu jasno razgraničene prema plemenima, savezu plemena i naciji.
Narod je uži pojam od nacije, a širi od plemena. U teoriji su prisutna različita shvatanja
o odnosu naroda i nacije, od poistovećivanja do razlikovanja. U okviru naroda ljudi zadovo-
ljavaju određene društvene potrebe koje se ne mogu zadovoljiti u okviru manjih ili širih
društvenih zajednica.
11.1.2. NACIJA
Nacija1 je zajednica ljudi zasnovana na zajedničkom
poreklu pojedinaca, tj. njihovom rođenju u određe-
noj zajednici i prihvatanju njenih običaja, jezika,
kulture i svesti.
U antičkom Rimu nacija je bila termin za pleme, narod, klasu i mesto rođenja. Kod
Germana ovim terminom se označavalo veliko pleme i zemlja, a nemački rečnik iz 1572.
pod natioland volek podrazumeva stanovnike neke određene zemlje.2 Italija XIII veka je
prva zemlja u kojoj se javlja ideja nacije. Prvi put je ovaj termin u savremenom značenju
upotrebila gospođa De Stal (1810) u delu „O Nemačkoj”. Od 1835. uvodi se u francuski
akademski rečnik (Dictionnare Academique) pod obrazloženjem da je u pitanju „celokup-
no stanovništvo iste države koje živi pod istim zakonom i govori isti jezik”.
Ideje o nacijama i nacionalnooslobodilačkim pokretima bile su karakteristične za XIX
vek, zbog čega se ovaj vek smatra vekom nacionalnosti. Ovaj idejni talas bio je posledica
tadašnjih političkih prilika u Evropi koje su se pre svega ispoljavale u završetku procesa
formiranja nacija i nagoveštajima nacionalne nezavisnosti kod mnogonacionalnih drža-
va. Savremeni međunarodni odnosi pokazuju da nacionalni procesi nisu završeni i da mogu
biti povod značajnih društvenih sukoba, ratova i stradanja brojnog stanovništva.
Odlučujući faktori nastanka nacija vezani su za osnovna obeležja kapitalizma, među
kojima je i sama nacija. Na prvom mestu u pitanju su ekonomski faktori, tj. formiranje
1 Termin “nacija” potiče iz romanskih jezika i vezuje se za latinski: “natio”, “nasci” i “natus” – roditi se, biti
rođen. Latinski jezik je do XVIII veka bio jezik vladajućih društvenih slojeva romanskih država.
2 Prema: Radenović, OPŠTA SOCIOLOGIJA, op. cit., str. 338.
190
Untitled-1.indd 190 3/24/2014 6:58:34 PM

nacionalnog tržišta kao izvora kapitalističkog profita. Oko ovog ekonomskog faktora koji
je vezivno tkivo, nadovezuju se i drugi etnički faktori. Suština ekonomskog faktora je
nacionalni ekonomski interes, a forma nacionalno tržište. Odlučujući faktori nastanka
nacije su:
1. Formiranje jedinstvenog unutrašnjeg tržišta, kao posledica ekonomskih fak-
tora:
a. određenog stepena društvene podele rada,
b. ukidanja naturalne i formiranja robne proizvodnje,
c. naglog razvoja industrije, saobraćaja i trgovine kao posebnih industrij-
skih grana,
d. teritorija zajedničkog jezika kao granica nacionalnog tržišta.
2. Formiranje apsolutističkih monarhija i narodnih dinastija. Primer: formi-
ranje francuske nacije u vreme kraljevske vlasti, tj. ovu naciju je „stvorilo
četrdeset kraljeva”.3
3. Kulturnopsihološki faktori, koji nisu odlučujući, ali su imali uticaja na for-
mulisanje pomenutih rasističkih i psihologističkih teorija društva.
4. Religija, kao faktor homogenizacije naroda u naciju, i po italijanskim socioli-
zma ključni faktor u nastanku nacija.
5. Geografski faktor, za neke autore najvažniji faktor prerastanja naroda u na-
ciju.
Nacionalni pokreti i procesi XIX veka beleže i formulisanje različitih teorija o prirodi
nacija, koje se mogu klasifikovati u pet osnovnih.4
1. Spiritualistička teorija proizilazi iz nemačke klasične filozofije Hegela i Fihtea.
Nacija nastaje u okviru objektivnog duha, pa je nacionalnost osnovno duhovno
načelo i manifestacija narodnog duha. Nacija je zajednica koja sadrži sebi istoriju
jednog naroda.
2. Vulgarnomaterijalistička teorija bazira se na tumačenju biološkim faktorima, pre
svega istim poreklom. Gobin i Čemberlen ukazuju na rasno poreklo kao osnov
formiranja nacija. Naciju čine pojedinci kao potomci istih predaka, pa se genetsko
nasleđe prenosi sa generacije na generaciju, kao obeležje ukupnog stvaranja i raz-
vitka zajednice.
3. Subjektivnopsihološka teorija vezuje se za francuske sociologe Renana, Žuana,
Šarnijea i druge. Konstitutivni element nacije je “sećanje na zajedničku prošlost”
kao osnovno nacionalno osećanje. U delu “Šta je to nacija”, Renan naciju određuje
„duhovnim principom”, a da su „pripadnici jedne nacije oni koji teže zajedničkom
životu.” Za njega jedinstven jezik nije odrednica nacije, a „imati zajedničku slavu u
prošlosti, zajedničku volju u sadašnjosti; u prošlosti učiniti velike stvari i hteti ih još
činiti, to je bitan uslov suštine neke nacije.”
4. Empirijskopozitivistička shvatanja nastala su na bazi empirijskog istraživanja
formiranih nacija. Nacija je jedinstvo brojnih komponenti među kojima su je-
dinstvena teritorija, zajedničko poreklo, istorijska sudbina, zajednički jezik,
običaji, religija i sl.

191
Untitled-1.indd 191 3/24/2014 6:58:35 PM

5. Marksističko shvatanje nacije izvodi se iz etničke zajednice naroda i marksi-
stičkog tumačenja relacije načina proizvodnje i proizvodnih odnosa, stepena razvoja
društvene podele rada i tržišta.
U savremenim uslovima nacionalne države su još uvek osnovni oblik organizovan-
ja. Kraj Drugog svetskog rata dovodi do raspada kolonijalnih sila Britanije i Francuske i
formiranja novih nacionalnih država. Liga naroda je 1939. godine imala 54 registrovane
države kao nacionalne države, da bi u današnjim UN taj broj narastao preko 150.5
Formiranjem nacionalnih država razvijala se i nacionalna svest kao pozitivan momenat
u integrisanju i formiranju samih nacija. Patriotizam kao osećaj pripadništva jednoj naciji,
tj. narodu, zajednička borba za slobodu ili protiv dominacije, odricanja i požrtvovanost
za unapređenje svoje nacije, jeste nacionalizam u pozitivnom smislu.
Međutim, savremeni nacionalizam se ispoljava i kao nacionalna isključivost i hege-
monija, nekritičkim isticanjem sopstvene nacije iznad i pre drugih nacija. Ovaj negativni
nacionalizam ispoljava se kao nadnacionalni ili kao dominirajući kod država razvijenog
kapitalizma. Prisutne su i tendencije nadnacionalnih, nacionalističkih sukoba „u rukavica-
ma” SAD i zapadnoevropskih država. „Uočavanje činjenice o „jakom” ili „slabom” trećem
staležu može se smatrati ključnim u razumevanju prirode, odnosno stepena nacionalizma.
Jak treći stalež u američkoj revoluciji i posle nje, u SAD manifestovao se u opštoj borbi za
demokratiju i zajedničku naciju. Takav slučaj zbio se i u Francuskoj. Ali, taj model nacio-
nalizma se nije svuda i na isti način potvrdio. U državama kod kojih je treći stalež bio slab,
došlo je do nastanka konzervativnog tipa nacionalizma sa svim karakteristikama razvoja
putem „revolucije odozgo”.6
Kod država koje su imale socijalističku orijentaciju, kriza socijalizma ispoljila se na
nacionalnom planu. Osamdesete godine XX veka „pokazuju da je dugotrajno insistiranje
na apsolutnom prioritetu klasnog nad nacionalnim rezultiralo eksplozijama nacionalizma
gotovo u svim (višenacionalnim) socijalističkim zemljama, a samim tim i krizom koncep-
cije čiste klasne borbe i monolitnog koncepta društva. Relativno kratko istorijsko iskustvo
socijalizma pokazuje da u višenacionalnim zemljama nije moguće šematsko rešavanje na-
cionalnog pitanja, kao što to nije slučaj ni sa klasnim pitanjima”.7
Pojavni oblici negativnog nacionalizma su:
1. etnocentrizam (preuveličavanje sopstvene nacije, samodovoljnost, diskriminacija
drugih naroda i etničkih skupina),
2. separatizam (težnje ka odvajanju od državne celine),
3. šovinizam (isključivost, preuveličavanje sopstvenih, potcenjivanje i netolerancija),
4. iredentizam (separatizam dela nacije koji živi u drugoj državi),
5. unitarizam (zanemarivanje nacionalnog i formiranje klasnog centralističkog siste-
ma države),
6. revanšizam (težnja ka vraćanju izgubljenih teritorija i pozicija),
7. ksenofobija (strah od stranaca i zatvorenost za druge nacije).
Nacionalizam XX veka je istorijski paradoks. „Novi separatistički pokreti nastaju
5 Prema: ibid., str. 344.

6 Ibid., str. 345.
7 Džuverović B., SOCIOLOGIJA I SAVREMENO DRUŠTVO, op. cit., str. 61.
192
Untitled-1.indd 192 3/24/2014 6:58:35 PM

u epohi kada visokorazvijeni svet, posebno Evropu, karakterišu veliki procesi ujedinja-
vanja, stvaranja velikih nadnacionalnih integracija (kao što je ujedinjena Evropa), koji
neizbežno vode smanjivanju nacionalne suverenosti. Na taj način separatistički pokreti po-
staju istorijski retrogradni, postaju mnogo više prepreka glavnom toku svetske evolucije
nego njegova motorna snaga.'' Utoliko pre što ekstremni nacionalistički pokreti sadrže veliki
konfliktni potencijal: međusobne nacionalne sukobe, pretnje od građanskih ratova, borbe
oko prisvajanja nacionalnih manjina, težnje za obnovom svoje „veličine”, obnovu apetita za
prisvajanjem tuđih teritorija.
Rani nacionalizam bio je internacionalistički. Novi nacionalizam ne predstavlja
princip za političku restrukturaciju sveta, za stvaranje zajedničke ekonomije koja bi pred-
stavljala veliki blok u formiranju svetske ekonomije. Tehnološka revolucija, revolucija u
komunikacijama, kao i slobodno kretanje radne snage, kapitala, proizvodnih faktora širom
planete, stvaranje nadnacionalnih zajednica, to su novi socijalni akteri, faktori svetskog
ujedinjavanja. Nacionalizam postaje istorijski manje važan. On više nije globalan politički
program. ''Ono što će biti pisano kao istorija sveta koji više ne može da se sabije u granice
nacija i nacionalnih država, biće uzmicanje nacija, nacionalnih država pred nadnacionalnim
reorganizacijama sveta".8
11.2. LOKALNE ZAJEDNICE
11.2.1. NASELJA
Naselje je teritorijalna zajednica ljudi relativno bliskih staništa, od
neposredno spojenih do nekoliko kilometara udaljenih, ali prostorno
jasno odvojenih od drugih naselja, u kojima ljudi zadovoljavaju većinu
svojih svakodnevnih potreba.9
U geografskom smislu, naselje je svaki trajan ili sezonski oblik ljudske nastan-
jenosti na izgrađenom i povezanom prostoru, bez obzira na broj stanovnika.10Kako naselja
karakteriše prostorna povezanost ljudskog zajedništva, mogu se odrediti i kao lokalne za-
jednice.
Pojam lokalnih zajednica u sociologiji obuhvata čak 98 formulisanih definicija. Ovaj
broj više pokazuje značaj i obim bavljenja pitanjima ljudskih prostornih zajednica, nego
suštinska razlikovanja u shvatanju pojma.
Lokalna zajednica je društvena grupa zasnovana na prostornoj blizini koja obez-
beđuje tešnju raznovrsnu povezanost stanovnika i njihovu svesnu pripadnost lokalnom
identitetu.
Lokalna zajednica, dakle, nije samo prost mehanički zbir stanovnika nekog prosto-
ra, već sadržinska povezanost koju određuju istovremena prisutnost sličnosti i razlika.
8 Pečujlić M., SAVREMENA SOCIOLOGIJA, op. cit., str. 228.

193
Untitled-1.indd 193 3/24/2014 6:58:35 PM

Naselja kao lokalne zajednice imaju vremensku dimenziju, tj. ona nastaju postepeno u
vremenu, delovanjem i boravkom ljudi na određenom prostoru. U tom smislu, ne mogu
se uspostaviti ili ukinuti kao npr. društvene organizacije. Naselja se formiraju u vreme-
nu kao proces. Istorijska su kategorija koja se pojavljuje sa izdvajanjem zemljoradnje u
društvenoj podeli rada, tj. prelaskom sa skupljačkolovačke privrede na privređivanje koje
zahteva stalno nastanjivanje.
Naselja se dele po različitim kriterijumima: vremenu nastanka, trajanju, prostornoj
organizaciji, ekološkom faktoru, istorijskom, kulturnom i drugo. Osnovna podela naselja je
na seoska i gradska naselja, između kojih se nalaze mešoviti oblici. Kriterijumi razlikovan-
ja seoskih i gradskih naselja su:
1. Vremenski kriterijum nastanka, po kome je selo u genetskom smislu starije
i inače najstariji tip ljudskih naselja, nastao u neolitu u prvobitnoj zajednici,
za razliku od gradskih naselja koja se pojavljuju u periodu prelaska iz varvar-
stva u civilizaciju kao posledica razvijenog zanatstva, trgovine i tržišta, robne
proizvodnje i klasnih odnosa.
2. Organizacioni kriterijum, kao urbani faktor razlikovanja, po kome je grad
pravilno organizovan u prostoru za razliku od sela. Ovaj kriterijum se ne bi
mogao uzeti kao isključiv jer su brojna seoska naselja pravilno organizovana,
kao što je i u mnogim gradovima prisutna dezorganizovanost.
3. Ekološki kriterijum, kao faktor kvaliteta okruženja, po kome se selo smat-
ra prirodnom, a grad tehničkom sredinom u smislu habitata.11
4. Privredni kriterijum, prema kome je selo naselje sa prevashodnom poljo-
privrednom delatnošću, za razliku od grada koji je pre svega industrijski
nastrojen.
5. Kulturni kriterijum, kao različitost stilova i načina života koji je u selu pre
svega tradicionalan i zatvoren, za razliku od grada koji je savremeniji i di-
namičniji.
Ukupnost navedenih kriterijuma omogućava sociološko razlikovanje grada i sela,
koje se u globalnim crtama ispoljava kroz razlike u socijalnoj strukturi, sastavu, strati-
fikaciji, oblicima društvenog grupisanja, mestu i ulozi porodice, pojedinca i oblicima
društvene svesti. Seoska i gradska naselja sociološki se mogu razlikovati i kao:
1. dihotomna, striktna podela na seoske i gradske sredine i
2. kontinualna, postepeno prelaženje iz jedne u drugu sredinu.
Osnovna tendencija ljudskih naselja je prevladavanje gradova, tj. urbanizacija društva.
Za sva naselja karakteristično je da ljudi u njima žive u okviru primarnih društvenih
grupa – porodica. Ukoliko je društvo razvijenije, porodični okvir je manje dovoljan, tj.
nerazvijenost je povezana sa većinskim zadovoljavanjem potreba unutar porodica u naselju.
Život u naselju vremenom formira i zajedničke osobine njegovih stanovnika, po koji-
ma se razlikuju od stanovnika drugih naselja. Ukupnost tih osobina naziva se stilom života
jednog naselja.
Formiranje svesti stanovnika o njihovoj pripadnosti naselju proizilazi iz prostorne i
vremenske povezanosti pojedinaca u naselju i značajan je integrativni faktor naselja kao
zajednice. Posebno su značajni za sociološko proučavanje porast naselja i njihovih stano-
��
Više u Ekologiji urbanih sredina.
194
Untitled-1.indd 194 3/24/2014 6:58:36 PM

vnika, kao i njihova transformacija iz prvobitno i pretežno agrarnih u savremena, pretežno
industrijska naselja. Taj složen proces transformacije naziva se urbanizacija i zahvata ne
samo gradove, već i savremena sela koja menjaju svoj karakter.
11.2.1.1. Seoska naselja

Seoska naselja (sela) su pri-
marne i najstarije društvene
zajednice u kojima se ljudi, kako u
međusobnim odnosima, tako i pre-
ma prirodi neposredno odnose. Neposredno vezivanje života za prirodu je osnova seoskog
života. U prirodnogeografskom smislu selo je određeno reljefom, klimom i uslovima za
primarno poljoprivredno privređivanje.
Raspored i veličina seoskih kuća, kao i materijal i način gradnje, izražavaju klimu i tlo
naselja. Sela su u tom smislu orijentisana prema šumi, rekama, jezerima, morima i poljima
kao pogodnim prirodnim uslovima za poljoprivrednu delatnost. Osim ovih prirodnih fakto-
ra, tehnička i ekonomska osnova sela određuje karakter i menjanje ovih naselja. Istorijski
oblici sela povezani su sa istorijskim oblicima društva, pa se u tom smislu razlikuju: sela
prvobitnih zajednica, antička, robovlasnička, feudalna, kapitalistička i socijalistička.
U prošlosti je dominantan oblik privređivanja bila poljoprivreda, pa su zato seoska
naselja i bila osnovni oblik naselja. Pojava i prodiranje procesa industrijalizacije izaziva
urbanizaciju, transformaciju i smanjenje broja sela i seoskih stanovnika u dva pravca,
kao:
1. ekstenzivno širenje gradskih naselja i
2. integrisanje seoskih naselja u šire društvene prostore.
Seoska naselja ranije su bila razuđenija zbog povezanosti mesta življenja i mesta rada.
Razvoj saobraćaja i mehanizacija sela uticali su da se seoska naselja organizaciono obli-
kuju kao:
• ušorena seoska naselja, prostorna odvojenost kuća za stanovanje i polja za
obrađivanje i
• salaši, tj. farme, kao kuće za stanovanje uokvirene poljima za obrađivanje.
Prema Zakonu Tinenovih krugova, koncentričan raspored privrednih delatnosti oko
potrošačkih središta određuje vrstu poljoprivrednih grana u okolini gradova, kao i raspored
delatnosti i kulture u odnosu na “ekonomsko dvorište i kuću seljaka”.12 Osnovne
��
karakteris-
tike seoskih naselja su:
1. poljoprivredna delatnost – determinisana klimom i geografskim faktorima;
1. organsko poreklo energetskih izvora (zaprege, vodenice, vetrenjače, mlino-
vi i sl.);
2. neposrednost društvenoekonomskih odnosa u zasnivanju i ispoljavanju, od
solidarnosti do hajdučije;
3. autarhičnost, samodovoljnost koja vremenom menja svoj obim, ali je i dalje
jedno od osnovnih obeležja;
4. višefunkcionalnost seoskih društvenih ustanova i prostora, na kojima se isto-
vremeno obavljaju ekonomski procesi i procesi razonode, provoda, susreta i
upoznavanja (vašari, pijace i sl.);
5. prisustvo naturalnih kredita, dužničkopoverilačkih odnosa bez kamate i
služinačkonajamnički odnosi;
��
195
Untitled-1.indd 195 3/24/2014 6:58:36 PM

6. opadanje broja i slabljenje seoskih naselja kao:
a. smanjenje broja poljoprivrednog stanovništva u ukupnom stanovništvu;13
b. promena demografske reprodukcije seoskih gazdinstava u tri smera, sa
ostavljanjem naslednika, bez naslednika i kao staračka gazdinstva;
c. karakteristična bračna i porodična stanja: brak bez dece, mala deca,
odrasla deca, osamostaljivanje dece i nasleđivanje gazdinstva;
d. profesionalizacija poljoprivrednog rada, kao jedno od zanimanja (zadru-
ge, poljoprivredna dobra i sl.);
8. tradicija kao osnov društvenog života na selu i prodiranje novih elemenata sa
podelom:
h. tradicionalna sela i
i. savremena sela;
9. tradicionalna kultura koju odlikuju ograničeni prostori rada i kretanja i
različiti stepeni netolerancije prema drugim tradicijama, umetnost kao deo
svakodnevnog života, tzv. narodna umetnost, usmena predanja (legende),
narodna mudrost (poslovice i sl.);
10. seoski moral, kao uska shvatanja o dobrom i lošem samo u porodičnom okviru,
mada su veliki društveni pokreti u istoriji beležili natprosečna dobročinstva i
žrtvovanja seoskih stanovnika;
11. groblja i hramovi (pre svega religiozni), kao tradicionalni kulturni centri;
12. susedstvo, kao značajna i čvrsta institucija.
Seosko naselje bazira se na porodici kao osnovnoj društvenoj grupi, pri čemu je seoska
kuća osnovna jedinica sela u tehničkom i materijalnom smislu. “Kao središte društvenog
života porodice, kuća je određena odgovarajućim mogućnostima i potrebama, ali dobija i
reprezentativnospomenički karakter. Pored kuće i ekonomskih zgrada, na kućištu na selu
postoje i druga središta privrednog života – salaši, trla, pojate, bačije i katuni, već prema
geografskoj i kulturnoj sredini”.14
Neka obeležja sela u savremenim uslovima nestaju. ��
Intenzivni procesi globalne urbani-
zacije uzrokuju urbanizaciju sela i seoskog stanovništva.
11.2.1.2. Gradska naselja

Grad je naselje sa razvijenom podelom rada, koncentracijom
stanovništva i drugim društvenim i kulturnim odlikama. 15
Mada je gradsko naselje u istoriji bilo brojno slabije od seoskog
i od njega zavisilo u prehrambenom delu, grad je dominirao nad
selom. Prva gradska naselja registrovana su pre pet hiljada godina.
Dva faktora su uslovila pojavu gradskih naselja:
• povećani nivo produktivnosti poljoprivredne proizvodnje, pojava viška proizvoda i
potreba njegove zamene drugim proizvodima, i
• nova društvena podela rada nastala pojavom trgovine.
Mesopotamijski gradovi IV i III milenijuma pre n.e. predstavljali su sa državom
jedinstvenu zajednicu. Starogrčke države Atina, Sparta i druge bili su gradovi – polisi,
tj. gradovi države kao zajednice slobodnih građana. Stara rimska država razlikovala je
gradove prema veličini i administrativnopravnim funkcijama na: urbs, municipium, civitas,
13 U Jugoslaviji se od 1946. do 1976. broj poljoprivrednih stanovnika sa 2/3 smanjio na 1/3.

��
Ibid., str. 579.
15 Ibid., str. 201.
196
Untitled-1.indd 196 3/24/2014 6:58:37 PM

forum, castrum i oppidium. Prema podeli samo je Rim bio urbs – najveći i najznačajniji,
pa je prvo veliko svetsko carstvo ljudske civilizacije po njemu i nazvano Rimsko carstvo.
Srednji vek poznaje kategoriju „slobodnih gradova” kao naselja sa većom ili man-
jom samostalnošću, tj. autonomijom. Industrijalizacija sa sobom povlači procese kontrole
gradova formiranjem gradskih mreža unutar kojih je razvijena podela rada u tehničkom,
političkom i ukupnom društvenom smislu. Značajan faktor povezivanja gradova bile su sa-
obraćajne veze.
Razvojem konkurencije i prestiža među gradovima uvode se procesi centralizacije
kojima država nameće administrativnu vlast, iz državnog centra koji je bio lociran kao gla-
vni grad. Glavni gradovi postaju centri državne vlasti i upravljanja drugim gradovima.
Tadašnja društvena teorija razlikovala je društvo, državu i grad. Gradovima je od tada
svojstveno zatvaranje, tj. napor da opstanu kao posebna kooperativna organizacija i zajed-
nica. U gradskoj stratifikaciji vremenom se profiliše grupa siromašnih (popolo minuto) i
grupa bogatih (popolo grasso), gde su bogati i moćni nosioci brojnih privilegija ispoljava-
jući se građenjem i ukrašavanjem palata, stvaranjem fondacija i organizovanjem svečanosti.
Dalji razvoj industrijalizacije dovodi do urbanizacije, koja prevazilazi gradske i na-
cionalne okvire i postaje svetski proces. Osvajaju se i naseljavaju novi kontinenti u formi
gradskih naselja. Gradovi postaju politički obespravljeni jer državna vlast prevazilazi
glavni grad i gradove uopšte.
Savremeni period karakteriše urbana koncentracija sa obeležjima:
• širenje u nacionalnom prostoru,
• umnožavanje predgrađa,
• spajanje gradova u metropolske regione,
• stvaranje novih gradova,
• rekonstrukcija postojećih gradova.
Među brojnim sociolozima koji su se bavili gradskim naseljima, Veber je jedan od
najzaslužnijih. Najznačajnije obeležje grada Veber vidi u autonomnoj gradskoj upravi,
institucionalizovano organizovanoj kroz zastupanje građana. Ovi građani su po pravilu
predstavnici privilegovanih staleža. Veberovo shvatanje grada kao društvene organizacije
i zajednice više odgovara pojmu gradske opštine nego gradu kao tipu naselja. Nestanak
funkcije vlasti i uprave iz gradova, po Veberu bi značilo da ova naselja nisu više gradovi,
pa se njegovo shvatanje ne može uzeti kao relevantno za sociološko određenje današnjih
gradova.
Predstavnici Čikaške sociološke škole Park, Bardžes i MeKenzi, dvadesetih godina prošlog
veka proučavali su Čikago i na bazi tih istraživanja formulisali opšta obeležja velikog grada.
Grad je, po njima, prirodna laboratorija procesa konkurencije, selekcije, sukcesije,
koncentracije i segregacije stanovništva. Grad je mozak prirodnih zona u kojima živi
specifična dominirajuća populacija. Ova populacija zbog svoje ekonomske delatnosti teži
da zauzme što bolje mesto u gradskom prostoru. Prema Bardžesu, autoru koncentričnog
modela, veliki grad je podeljen na pet zona :16
��
Bardžes E., GRAD, 1925.
197
Untitled-1.indd 197 3/24/2014 6:58:37 PM

1. centralni poslovni deo sa velikim lokalima i opštinskim i poslovnim biroima,
tzv. “petlja”;
2. prelazna zona u kojoj se nalaze manji industrijski pogoni, sitne trgovine i
slamovi;17
3. zona radničkih stanova, koju čine stanovnici nove generacije bivših stanara
slamova, a u blizini su radnih mesta;
4. deo u kome žive bogati gradski slojevi u luksuznim stambenim objektima
(vilama);
5. mešovita socijalna zona, čiji stanovnici putuju od pola sata do sat vremena
do centra grada.
Po teoriji koncentričnog modela Čikaške škole, centar je deo sa najjačom konkurenci-
jom, pa su ta lokacija i zemljišna renta najskuplji, a poseduju ga ili rentiraju najbogatiji
gradski slojevi. Ova teorija vremenom je dopunjavana i modifikovana teorijom sektora i
policentričnom teorijom.
Grad je, po Čikaškoj školi, mesto slobode, jer omogućava razvijanje ličnih sposobno-
sti – kreativnost, inovaciju i uspešnost, povezivanje sa sličnim pojedincima, delikvenciju
i marginalnost. U takvom gradu porodica kao osnovna društvena grupa je potisnuta od
drugih lokalnih podzajednica (političke i nevladine organizacije, crkva i drugo).
Većina sociologa budućnost društva vezuje
za „urbano društvo”. Zimel je mišljenja da istorija
ljudskog društva ide u pravcu ljudskih metropola.
Lefevr 18 u urbanom društvu vidi smisao i cilj indu-
strijske i urbane revolucije.
Mamford 19 veruje u odvijanje “totalnog urba-
nog ciklusa” od rasta do raspada megalopolisa, ali
je optimista u projektovanju tehnoktatske utopije,
u kojoj bi osnovni oblik društvenog zajedništva bio
“ekumenopolis” kao rezultat napretka nauke, tehnike i tehnologije. Postojeći veliki gradovi
za Mamforda su koncentracija političke moći i birokratije, koja se prema predgrađima
odnosi kao imperijalisti prema nerazvijenim kolonijama, što je posledica gubljenja kolonija
od strane metropola, pa se potreba za kolonijalizmom ispoljava u nacionalnim gradskim
područjima. Grad je „prož urbanizacije drljivi” gigant koji ugrožava prirodu i izvor je so-
cijalne patologije, segregacije, otuđenosti i samoće. Urbano otuđenje obuhvata sva ostala
otuđenja”.20
Za sociološko određenje grada značajno je i pitanje optimalne veličine grada, o čemu
se vode velike rasprave od Platona i Aristotela do današnjih dana. Savremeni sociolozi ovo
pitanje postavljaju kao dilemu između urbane koncentracije ili urbane dekoncentracije.
��
Slam je stambena četvrt koja društveno, fizički i psihološki negativno utiče na zdravlje, ponašanje i
osećaje stanovnika. Izraz
��
potiče od engleskog “slumber” – dremež (uspavanost stanovnika slama od savre-
menih tendencija). Nezadovoljstvo životom stanovnici slama ispoljavaju defanzivno i autoagresivno kroz
alkoholizam, narkomaniju, kriminal i prostituciju. Stanovnici slama su siromašni i mahom nezaposleni. Slam
nazivaju i “gradskom džunglom”. U slamovima su u njima prisutni socijalni kontakti i školovanje, za razliku
od kvartova fizičke i socijalne bede.
��
Lefevr Anri, URBANA REVOLUCIJA.
��
Mamford L., GRAD U ISTORIJI, “Napred”, 1968.
��
Ibid., str. 205.
198
Untitled-1.indd 198 3/24/2014 6:58:37 PM

Po Mamfordu, savremeni tokovi urbane koncentracije deluju nezavisno od vladajućih
društvenoekonomskih odnosa. Ti tokovi prevazilaze nacionalne i državnopolitičke ori-
jentacije. Urbanizacija zato prikriva osnovne društvene konflikte unutar vladajućih
društvenoekonomskih odnosa.21
Savremene gradske sredine karakteriše:
1. ubrzana urbanizacija kao svetski proces;
1. izražen urbani rast zemalja u razvoju, tzv. veštačka ili hiperurbanizacija;
2. velike metropole i megalopolisi kao novi urbani oblici.
11.2.2. SOCIJALNA EKOLOGIJA SAVREMENIH

NASELJA
Problematika zaštite životne sredine u savremenim naseljima
je multidsciplinarna. Dramatični ekološki nagoveštaji budućnosti
traže naučno, a posebno etičko preispitivanje urbanizacije. Ukazuje se
na neophodnost globalnog angažovanja.
Ekološka ugroženost urbanih sredina22 kroz svetske procese urbanizacije izražava to-
talnu društvenu ugroženost ne samo u fizičkobiološkom, već i u sociološkom smislu.
Paradoksalna je činjenica da je stepen tehnološkog razvoja srazmeran stepenu egzistenci-
jalne održivosti samog čoveka i planete Zemlje. Nesagledive su granice ljudskog razuma,
ali su okviri života strogo ograničeni. Za čoveka još uvek nema izbora jer Zemlja je
samo jedna. Uzroci ekološke neravnoteže urbanih sredina su brojni: porast broja svetskog
stanovništva, porast broja gradova, nedovoljnost gradskih službi, ograničeni prirodni
resursi, urbanizacija, nove tehnologije, industrijalizacija i drugo. Osnovni faktori su:
porast svetske populacije, industrijalizacija i urbanizacija.
Porast broja stanovnika u savremenim uslovima prikazuje se kao demografska eks-
plozija. Od 1850. do 1900, stanovništvo se povećavalo po stopi od 0,7%, a danas po stopi
od 1,7 %. Na svakih 60 sekundi rađa se 125 novih stanovnika Zemlje. Stopa godišnjeg
porasta svetskog stanovništva iznosi 2,1%, pa se udvostručenje ostvaruje za 33 godine.
Najkraće vreme udvostručenja beleže nerazvijene zemlje, a najduže najrazvijenije.
Svake godine svet dobija 4 miliona Evropljana, 6 miliona Afrikanaca, 9 miliona
Amerikanaca (ukupno obe Amerike) i 30 miliona Azijata više. Prema��
procenama demogra-
fa, ukoliko bi se nastavio sadašnji tempo porasta stanovništva, za 900 godina jedan metar
kvadratni zemlje nastanjivalo bi 1000 stanovnika. Pod pretpostavkom da naučnotehnički
progres omogući naseljavanje planeta Sunčevog sistema, uz sadašnju stopu porasta broja
stanovnika, sve planete bi za 200 godina bile gusto nastanjene kao Zemlja danas.
Do 1900. godine 15% svetskog stanovništva živelo u naseljima sa preko 20.000 sta-
novnika, 1960. popeo se na 30%, a 1975. obuhvataju 39% svetskog stanovništva. U 2000.
godini procenat se povećava na 50%. Prema procenama Ujedinjenih nacija, 2025. godine
65% svetskog stnovništva živeće u urbanim centrima.
��
Prema: Ibid., str. 205.
��
PantelićVujanić, EKOLOGIJA URBANIH SREDINA SA POSEBNIM OSVRTOM NA BEOGRAD
SOCIOLOŠKI ASPEKT, FPN, Beograd, 1980, str. 21.
199
Untitled-1.indd 199 3/24/2014 6:58:38 PM

Početak XIX veka ne beleži nijedan grad sa preko milion stanovnika, početak XX
veka registruje 11 gradova sa preko milion stanovnika, šezdesetih godina – 105 (od čega
30 u Evropi), a 1980. već 191 grad. Učešće gradskog u ukupnom broju stanovnika prema
pojedinim evropskim zemljama, a prema podacima Ujedinjenih nacija, iznosilo je23:
Albanija 33,8 Grčka 64,8

Jugoslavija 38,6 Danska 66,9
Rumunija 41,2 Francuska 70,0
Mađarska 48,4 Nemačka 73,8
Finska 51,4 Engleska 78,0
Austrija 51,9 Švedska 81,4
Bugarska 53,8 Belgija 87,1
Švajcarska 54,6
Posledice naglog razvoja urbanizacije ogledaju se u transformisanju velikih gradova u
gigantske urbane regije “megalopolise”. Do 1980. godine u svetu je bilo uočeno trinaest
megalopolisa24, a sredinom devedesetih 25. Najbrojniji megalopolis je Tokio (Japan) sa
oko 28 miliona stanovnika, a na dnu te lestvice nalazi se Lima (Peru) sa blizu 8 miliona sta-
novnika.25 Primera radi, u Argentini i Urugvaju, preko 80% stanovništva živi u gradovima,
pa se u skoroj budućnosti očekuje nastajanje megalopolisa u nacionalnim razmerama.
Vazdušni stubovi iznad današnjih velikih gradova puni su otrovnih gasova koji ugroža-
vaju urbane sredine. U Njujorku se godišnje zagadi vazduh sa 230.000 tona čađi i letećeg
pepela, 597.000 tona sumpordioksida, 298.000 tona ugljendioksida i 567.000 tona hidro-
karbonata. Natprosečni dečiji mortalitet u Detroitu i Čikagu povezan je sa natprosečnim
količinama gvožđa, cinka, oksida, nafte i ugljena u vazduhu. Zagađenost urbane atmosfere
otrovnim gasovima neprirodno povećava toplotu urbanih sredina od 25 oC u letnjim, do 710
o
C u zimskim periodima, što dovodi do ukupnog povećanja toplote na Zemlji i poznatog
efekta „staklene bašte”. U vezi sa tim je i progresivno oštećenje ozonskog omotača oko
Zemlje.
Posebno je značajno pitanje saobraćaja kao faktora
urbanizacije u kontekstu ekologije urbanih sredina. Podaci po-
kazuju da automobil više zagađuje vazduh i prostor otrovnim
gasovima i prašinom od aviona, brodova, vozova, autobusa,
motocikala i drugih prevoznih sredstava. Samo olovo, ukoliko
ga ima više od 0,5 dozvoljenih jedinica izaziva glavobolje, kon-
stipaciju, anemiju, paralizu, slepoću i drugo. U većim od navedene doze, izaziva sterilnost,
dečiji mortalitet, smrt i ludilo. U krvi prosečnog Amerikanca, osamdesetih godina proslog
veka utvrđena je količina od 0,17 delova olova na milion čestica otrova.
Značajno je i pitanje buke, pesticida i otpadnih materijala urbanih sredina. Problem
otpadaka urbanih sredina je jedan od najdramatičnijih. Količinu od 150220 tona otpadaka
godišnje u gradovima, potrebno je negde deponovati. Većina savremenih urbanih sredina
23 DEMOGRAPHIC YEARBOOK, New York, UN, 1976.
��
PantelićVujanić, EKOLOGIJA URBANIH SREDINA, op. cit., str. 4957.
25 Najveći svetski gradovi, sa više od milion stanovnika, prema podacima iz 1996. godine su: Tokio,
Meksiko Siti, Sao Paolo, Njujork, Bombaj, Šangaj, Los Anđeles, Kalkuta, Buenos Ajres, Seul, Peking, Lagos,
Tianjin, Osaka, Delhi, Rio de Žaneiro, Karači, Kairo, Pariz, Manila, Moskva, Džakarta, Istambul i Lima.
200
Untitled-1.indd 200 3/24/2014 6:58:38 PM

okružena je deponijama, organizovanim i „divljim”.
Ekološka ugroženost urbanih sredina povezana je sa realizacijom političkih, tj.
ekonomskih interesa vladajućih društvenih slojeva. Vlasništvo i primena savremenih te-
hologija su u “rukama” najbogatijih i najuticajnih. Kako je najveća koncentracija tehnike,
tehnologije i industrije u gradskim sredinama, to su i najugroženije.
Neodgovarajuća primena novih tehnologija rezultira iz ekonomske logike povećanja
profita, obuhvatanjem seobe „prljavih industrija” i „otrovnog otpada” u nerazvijena i
nedovoljno razvijena područja. U ekonomskoj iznudici, koja je manifestacija političke do-
minacije na međunarodnom planu, mnoge nerazvijene zemlje prinuđene su da prihvate
opasan tehnološki otpad razvijenih. Tako ekonomsku egzistenciju nerazvijenih prati i
ekološka ugroženost.
Socijalna ekologija istražuje raznovrsne oblike socijalnog degradiranja urbanog čo-
veka, što se preklapa sa problemom otuđenja u savremenom urbanom društvu. Pojavni
oblici urbanog otuđenja ispoljavaju se kroz:
• degradirane društvene odnose;
• raspad tradicionalne porodice i porast razvoda brakova;
• porast urbane devijantnosti, kriminaliteta i narkomanije;
• nove stilove i načine života koji degradiraju ličnost;
• “nezdravo” radno i slobodno vreme u urbanom prostoru;
• ovladavanje haotične urbane kulture nad tradicionalnom;
• dominiranje “potrošačkog” mentaliteta, itd.
Univerzalnost i aktuelnost ekoloških problema urbanih sredina uslovila je brojne
međunarodne akcije. Formirane su međunarodne organizacije, organizovani naučni i
stručni skupovi sa istom temom i donete brojne deklaracije koje sadrže osnovne ekološke
principe: nužnost međunarodne saradnje, međunarodno usklađivanje standarda i tehničkih
propisa, preoblikovanje urbanih sredina, integrisano planiranje stambenih naselja, štednja i
uvođenje “čistih” energija, ekološko planiranje gradske infrastrukture, planiranje gradskog
saobraćaja na ekološkim principima, razvoj ekološkog građevinarstva i građevinskog ma-
terijala, reciklaža i plansko odlaganje urbanog otpada, i drugo.
Međunarodna ekološka strategija sadrži šest osnovnih načela:
1. politika stambenih naselja značajno je sredstvo postizanja društvenih, ekonomskih
i opšteljudskih ciljeva;
1. sveobuhvatan pristup u rešavanju i sprovođenju politike i strategije urbanih naselja
na multidisciplinarnoj osnovi;
2. sektorske politike neophodno je da budu integrisane i usklađene u cilju konzistentne
politike ljudskih naselja;
3. dugoročni i permanentni napori poboljšanja kvaliteta življenja u stambenim urba-
nim sredinama, u fizičkom i socijalnom smislu;
4. neophodnost obavezivanja država na obezbeđivanju uslova za realizaciju posta-
vljenih ciljeva;
5. nužno učešće građana u urbanom odlučivanju.
Umesto zaključka, pomenimo da oblast ekološke zaštite determinišu interesi naj-
razvijenih država i nadnacionalnih elita.
201
Untitled-1.indd 201 3/24/2014 6:58:38 PM

202
Untitled-1.indd 202 3/24/2014 6:58:39 PM

DVANAESTA GLAVA
DRŽAVA – PRAVO – POLITIKA
203
Untitled-1.indd 203 3/24/2014 6:58:39 PM

12.1. DRŽAVA
Država je osnovni oblik političkog konstituisanja klasnog

društva, posebna, društvu nadređena organizacija javne
vlasti, čija je osnovna funkcija zaštita ili razvijanje određenog
klasnog poretka, to jest, onih produkcionih odnosa na kojima se
zasniva ekonomska dominacija vladajuće klase, a osnovno sred-
stvo upotreba ili pretnja upotrebom legitimne fizičke prinude.1
Iz navedene definicije proizilazi da je država:
• prvo, hijerarhijska organizacija državnog aparata kroz
brojne državne organe i službenike čiji je cilj realizacija državne
vlasti, i
• drugo, celokupno društvo obuhvaćeno državnom organizacijom, tj. državni aparat,
teritorija i stanovništvo.
Država je istorijska kategorija čiji se nastanak vezuje za pojavu klasa. Razvoj proiz-
vodnih snaga prvobitne zajednice uslovio je pojavu viška vrednosti i njegovog privatnog
prisvajanja, koji uslovljavaju nejednakost i jačanje pozicija onih koji poseduju više.
Rodovska jednakost se transformiše u odnose nejednakosti i eksploatacije prvo nad zarob-
ljenim članovima drugih plemena, a kasnije i nad ekonomski slabim delovima sopstvenog
plemena. Prvi oblici ropstva su i prvi oblici državne organizacije, koja se kasnije kroz
istoriju sve do današnjih dana razgranjavala i jačala.
Ekonomske odnose nejednakosti u uslovima permanentnog povećavanja broja sta-
novnika, bilo je potrebno organizovati. U osnovi ovog organizovanja je težnja ekonomski
jačih društvenih slojeva da svoje pozicije očuvaju i određenim mehanizmima zadrže, a
formalno je nastala kao potreba nužnog usklađivanja zajedničkog života sve većeg broja
ljudi nastanjenih na jednoj teritoriji. Država je, dakle, institucionalizacija ekonomske moći
vladajućih slojeva i društveno organizovanje zajedničkog života brojnih pojedinaca.
Razvoj proizvodnih snaga prvobitne zajednice doveo je do ukidanja:
1. zajedničke rodovske svojine i uspostavljanja privatne svojine;
1. jednakosti pripadnika rodovskih zajednica i uspostavljanja nejednakosti;
2. solidarnosti rodovske zajednice nastupanjem suprotnosti interesa.
Država kao istorijska i klasna institucija nastaje u periodu društvenog podvajanja, s
jedne, i društvene homogenizacije, s druge strane.
12.1.1. Teorije o nastanku države

Prisutna su brojna shvatanja o nastanku države. Različitost ovih shvatanja sadrži
distinkciju između društva i države, tj. razgraničavanje njihovih socijalnih okvira. Među
brojnim teorijama2 posebno se izdvajaju:

2 Prema: MALOJ POLITIČKOJ ENCIKLOPEDIJI, str. 241‑242, i Radenović P., OPŠTA SOCIOLOGIJA,
str. 298‑300.
204
Untitled-1.indd 204 3/24/2014 6:58:40 PM

1. Teorija o božanskom poreklu državne vlasti nastala je još u antičkom periodu i
smatra se najstarijom teorijom. Po ovoj teoriji, državna vlast ima svoje poreklo u hrišćans-
kom shvatanju vladara kao od boga izabranog predstavnika. Sve do XIX veka državni
vladari su svoju vlast objašnjavali božijim izborom, u čemu je značajnu ulogu imala crkvena
organizacija.
2. Teorije o objektivnoidealističkom poreklu države, po kojima je država oličenje
moralnosti i manifestacija razvoja svetskog duha ili apsolutne ideje. Hegelovo shvatan-
je države je karakteristično shvatanje ovih teorija, koji je, ne svaku državu, već pre svega
nemačku državu, video kao najviši stepen razvoja i moralnosti ljudskog duha. U nemačkoj
državi objektivni duh doživljava svoj maksimum.
3. Patrijarhalna teorija o nastanku države vladanje društvom od strane monarha po-
vezuje sa starešinstvom u rodovskoplemenskoj zajednici, tj. kao pitanje prava nasleđa koje
svoje poreklo ima u starešini porodice, a kasnije plemena.
4. Biološka teorija o nastanku države identifikuje državu sa organizmom. Država se
posmatra kao poseban društveni organizam. Rasistička varijanta je jedan od ekstremnih
vidova ovog shvatanja, po kome su pojedini narodi, tj. države, istorijski i dominantni u od-
nosu na druge.
5. Teorija društvenog ugovora ima više varijanti, u osnovi kojih je shvatanje o na-
stanku države kao dogovora pojedinaca da međusobno regulišu svoje odnose ugovorom.
Svojim dobrovoljnim pristankom pojedinci kroz ugovor formiraju državu i na nju prenose
deo svojih prirodnih prava u cilju zaštite lične, imovinske sigurnosti i zaštite određenog
društvenog poretka. Ove teorije, čiji su elitni predstavnici Hobs i Ruso, nastale su kao reak-
cija na teorije o božanskom poreklu države.
6. Teorija sile smatra se jednom od najstarijih, a među savremenim predstavnicima
ovog shvatanja su Gumplovič i Openhajmer. Država se po ovoj teoriji smatra organizova-
nim oblikom nasilja jedne grupe nad drugom, tj. jednog plemena nad drugim. Plemena koja
su raspolagala većom i organizovanijom silom, boljim naoružanjem i ratničkim kvalitetima
porobljavala su druga plemena i iz tog fakta sticala po „pravu jačeg” pozicije vladanja.
7. Funkcionalistička teorija o nastanku države je savremena teorija građanskog pra-
vca sociologije. Država je po ovom shvatanju organizacija vršenja određene funkcije u
okviru društvenog sistema koji je i sam jedinstvo mnogobrojnih socijalnih funkcija. Državna
funkcija je „autoritativna alokacija vrednosti” ili „uopštena sposobnost socijalnog sistema
da se stvari urade”. Država je tako stalno svojstvo socijalnog sistema.
8. Marksistička teorija o nastanku države pružila je osnovno objašnjenje nastanka
države u antagonističkim klasnim suprotnostima koje se ne mogu rešiti bez posebne orga-
nizacije za prinudu. Država je, dakle, proizvod klasnih suprotnosti i oblik političkog i
pravnog formulisanja interesa ekonomski dominantnog društvenog sloja, tj. klase. Država je
klasna ustanova koja omogućava ostvarenje i realizaciju interesa vladajuće klase, koja pose-
duje sredstva za proizvodnju u privatnoj svojini i sredstva sa održavanje vladajuće pozicije
pod pretnjom ili primenom fizičke prinude.
Pitanje nastanka države i njenih funkcija je jedno od područja u kojima se ogleda su-
protnost građanskog i marksističkog smera.
205
Untitled-1.indd 205 3/24/2014 6:58:40 PM

12.1.2. Funkcije države
Od prvih do savrmenih oblika, država obavlja dve osnovne funk-
cije:
1. obezbeđuje društveno jedinstvo kroz podfunkcije za održanje
društva kao jedinstvene celine, i
2. obezbeđuje opstanak društva sredstvima prinude i drugim in-
strumentima kojima raspolaže.
Kroz prvu funkciju država je reprezent celog društva, a kroz drugu vladajućeg sloja.
Društvena osnova države bazirana je na te dve protivurečne funkcije.
Izdvajanje funkcije upravljanja opštedruštvenim poslovima u obliku države, nužno je
nastalo iz podeljenosti društva i nemogućnosti da vitalne društvene funkcije obavlja nepo-
sredno celo društvo. Kako je obim društvenih funkcija rastao sa razvojem podele rada, to
se upravljanje opštim društvenim poslovima izdvojilo kao posebna društvena delatnost
koju obavlja, kao stalno zanimanje, posebna grupa ljudi – državni službenici (činovnici).
Sa funkcijama države povezana je samostalnosti države u obavljanju osnovnih funkci-
ja. Kao klasna ustanova, ona je zavisila od klasne podeljenosti društva, zbog čega je država
funkcija i organizacioni okvir realizacije interesa vladajuće klase. U obavljanju te funk-
cije državni organi postaju osamostaljeni deo društva i u odnosu na primarnu povezanost sa
vladajućim slojem. Samostalnost se ogleda u nastanku i razvoju birokratskog aparata
kao posebnog društvenog sistema sa sebi imanentnim interesima.
Pored opšte društvene i klasne funkcije, državne funkcije su i:
1. ekonomske, kao zaštita osnovnih ekonomskih odnosa;
2. političke, kao oblici vladavine i upravljanja društvom instrumentima državne
prinude, i
3. pravne, kao organizacija i realizacija društvenih, tj. državnih vrednosti kroz
sistem pisanih obavezujućih pravila, čija se primena obezbeđuje pretnjom pri-
mene sankcija.
U osnovi državnih funkcija je monopol državne vlasti. Taj monopol ispoljava se prvo
kao samostalnost u uređivanju i određivanju uslova društvenog života, a zatim i kao si-
stem posebnih monopola za realizaciju klasne funkcije. Posebni monopoli ispoljavaju se
kao:
1. monopol javne vlasti (vojska, policija, zatvori i sl.),
2. ekonomski monopol (porezi, takse i slično),
3. pravni monopol (propisivanje prava, dužnosti i odgovornosti),
4. teritorijalni monopol (suverenost nad određenom teritorijom).
206
Untitled-1.indd 206 3/24/2014 6:58:40 PM

12.1.3. Državni oblici
Država je istorijska institucija, pa se oblici državnog organizovanja
mogu uslovno podeliti na tipove: predmodernih država i savremene
oblike državnosti. Predmoderni tipovi državnosti, koje vezujemo za
prve države su:3 istočnjačka – despotska država, zapadna feudalna
država i antička državna demokratija.
Istočnjačku despotsku državu karakteriše podudarnost između državnih i vladajućih
društvenih struktura na čelu sa carem – despotom i hijerarhijska piramida državne
moći od državne i crkvene birokratije i seoskih poglavara do udruženja trgovaca i za-
natlija. Državna moć je temelj privilegija manjine i bespoštedne eksploatacije većine.
Totalitarizam vladanja društvom, sa carem kao božijim predstavnikom. To prenošenje volje
boga preko vladara do najnižeg podanika, ostvaruje se kroz savez vlasti i sveštenstva. Ovaj
savez je inače prvi istorijski oblik saveza političke i duhovne moći.
Osnove despotske države sadržane su u starodrevnom kineskom dokumentu ŠanJan
knjiga vladara oblasti Šan. ��
Dokument sadrži razrađene metode upravljanja državom i na-
rodom od strane cara. “Kada je narod slab, država je snažna; kada je država snažna,
narod je slab. Zato država koja ide pravim putem teži da oslabi narod.”
Narod se može oslabiti spregom straha i birokratske ideologije, razbijanjem celo-
kupnog stanovništva na grupe porodica, koje će motriti jedne na drugu i dostavljati o
tome informacije vlastima.”Strah će stvoriti povoljne uslove za vaspitavanje dobrih po-
danika”. Drugi mehanizam se sastojao u stvaranju „jedinstva pogleda administracije i
naroda” pomoću unifikacije mišljenja. Administraciji je dodeljeno odlučujuće pravo da
određuje „pravilna gledišta”. „Čuvši o dobrom ili rđavom treba o tome javiti opštinskoj
vlasti i ono što vlast smatra da je pravilno, svi moraju smatrati pravilnim, a ono što ona sma-
tra da je nepravilno, svi moraju smatrati nepravilnim.”
Model „dobrog podanika” podvrgava osudi sva ona ponašanja koja su neprijatna za
režim. Koncepcija („parazita”) određuje ko su neprijatelji države, od kojih valja očistiti
zemlju. Tu je svrstano izučavanje poezije, istorije, muzike, pravila pristojnosti i starih
obreda. Tu se nalaze i opasne vrline: čovekoljublje, nekoristoljubivost, krasnorečivost i
pronicljiv um – sve ono što utiče na formiranje nepokorne ličnosti. “Krasnorečivost i pro-
nicljiv um dovode do stvaranja nereda; literaturu koja je nepoželjna za vlast, stoga, treba
spaljivati”.4
Zapadna feudalna država razvila se na evropskom tlu. Karakterišu je tri staleža
različita po ekonomskim, političkim i pravnim položajima. Vladajući sloj su stalež plemstva
i sveštenstva, dok treći stalež čini ostalo stanovništvo. Vlast je decentralizovana, tako da
se pored kralja kao centra vlasti, državna moć nalazi u rukama posebnih društvenih slojeva
dvorskih velikodostojnika, feudalaca i sveštenstva. To je inače prvi oblik participacije u
državnoj vlasti, koji je svoj pravni oblik dobio 1215. godine kroz “Veliku povelju o pra-
vima i slobodama” (Magna carta libertatum), koja se garantuju određena prava plemstva i
istovremeno ograničava vlast kralja.
3 Prema Pečujlić M., SAVREMENA SOCIOLOGIJA, op. cit., str. 157‑161.

4 Ibid., str. 159.
207
Untitled-1.indd 207 3/24/2014 6:58:41 PM

Zapadna feudalna država u sebi sadrži osnovne nagoveštaje savremene demokratske
države. Iz brojnih socijalnih pokreta unutar ovih država, čiji je akter bila buržoaska klasa u
formiranju, ustanovljeni su:
1. autonomija određenih društvenih slojeva prema do tada apsolutnoj vlasti
monarha,
2. ograničavanje apsolutizma monarha,
3. ugovorno rešavanje odnosa između društvenih slojeva.
“U onim zapadnim društvima (Nemačka) koje karakteriše: nemoćna buržoazija koja
se veoma sporo razvija, jaka centralizovana monarhija i plemstvo prožeto vojnim duhom,
država je mnogo više autoritarna, teži da gvozdenom pesnicom vlada celim društvom. To će
predstavljati političku tradiciju koja je povoljno tlo za kasniji nastanak fašizma”.5
Antička demokratija je istorijski izuzetak za ovaj period ljudske civilizacije. Ovaj
oblik države poklapao se sa gradom – polisom, dakle i malobrojnim stanovništvom. Kao
vladavina naroda, antička demokratija je podrazumevala pravo učestvovanja u vladanju
i odlučivanju o državnim pitanjima svih slobodnih građana. Naličje ove demokratije je
bilo tretiranje robova kao „stvari koje govore”. Ukoliko se robovlasnička obeležja antičke
demokratije apstrahuju, ona je bila prvi oblik demokratskog odlučivanja i neposrednosti
u iznošenju različitih političkih stavova, pa samim tim i inspiracija kasnijih demokratskih
pokreta.
12.1.3.1. Savremeni oblici državnosti
Prisutne se brojne podele6 savremenih oblika državnosti, u
zavisnosti od kriterijuma kao osnove razlikovanja. Sve države se
mogu podeliti prema osnovnom tipu produkcionih odnosa, tj. prema
načinu proizvodnje na: robovlasničke, feudalne, kapitalističke i
socijalističke države.
Prema obliku vladavine, tj. posebna organizacija i karakter
šefa države, razlikuju se:
1. monarhije, sa monarhom kao centralnim orga-
nom vlasti, a u zavisnosti od toga da li i kako su mu
ograničena prava, dele se na: apsolutne i ograničene i
2. republike, sa predsednikom republike čija su prava, dužnosti i odgovornosti
određena Ustavom republike, kao najvišim pravnim i političkim dokumentom.
Republike se dele na: parlamentarne i predsedničke. Kod parlamentarne, par-
lament bira predsednika republike, a kod predsedničke narod. Veći je uticaj
predsednika u predsedničkoj nego u parlamentarnoj republici.
Prema političkom režimu kao obliku vlasti i upravljanja, države mogu biti:
1. demokratije, kao vladavina većine naroda posredstvom prava glasa i jedna-
kosti svih građana; zavisnosti od toga da li je vladavina većine samo formalna
ili stvarna, demokratske države se dele na formalne i stvarne, posredne i
neposredne;
2. autokratije, kao zvanične vladavine manjine ili pojedinca.
5 Ibid., str. 160.

6 Prema Radenović P., OPŠTA SOCIOLOGIJA, op.cit., str. 306‑307.
208
Untitled-1.indd 208 3/24/2014 6:58:42 PM

Prema obliku državnog uređenja kao unutrašnjeg organizacionoteritorijalnog kriteri-
juma, države se dele na:
1. federacije, kao savezne, složene države koje čine federalne jedinice sa
ograničenim suverenitetom;
2. konfederacije, kao savezne, složene države koje predstavljaju savez više su-
verenih i samostalnih država,
3. unitarne države, kao jedinstvene državne celine bez unutrašnjih podela i pris-
ustva članica.
Prema kriterijumu organizacije državne vlasti, tj. obliku ispoljavanja centralizma,
države se dele na:
1. centralističke države, kod kojih postoji stroga hijerarhija između nižih i viših
organa i ispoljava se kao striktna podređenost nižih organa višim, bez prisustva
autonomnosti i slobode nižih organa, i
2. decentralističke, kod kojih odnos nižih i viših karakteriše nadređenost viših,
ali sa različitim stepenom samostalnosti, autonomnosti i slobode u odlučivanju
nižih organa.
Savremene oblike državnosti, nezavisno od njihove različitosti karakterišu zajednička
obeležja i tendencije:
1. grananje i jačanje državnog aparata i birokratizam,
2. institucionalizovanje zvanja kao izvora moći i tehnokratizam,
3. politički pluralizam partija,
4. lobizam, interesne grupe i razni oblici elitističkog uticaja,
5. državni intervencionalizam ili etatizam,
6. totalitarizam i partijske države,
7. autoritarni državni sistemi nerazvijenih i zemalja u razvoju,
8. socijalnopolitički pokreti i borbe za neposrednu demokratiju i pravnu državu,
9. državna i nacionalna identifikacija,
10. dezintegracija socijalističkih država,
11. pluralizam državnih oblika zapadnog društva
12. naddržavni svetski etatizam kao oblik ispoljavanja svetske moći, i drugo.
Posebno treba istaći razliku između normativnog i stvarnog, tj. proklamovanog obli-
ka državnosti od njegovih suštinskih obeležja. Podele na demokratiju i autokratiju, republiku
i monarhiju, konfederacije, federacije i unitarne države, samo su teorijska razmatranja koja
se ne mogu u čistom obliku naći ni kod jedne države.
Svaka država u sebi sadrži elemente različitih protivurečnih tendencija, pa je kla-
sifikovanje savremenih država prema navedenim kriterijumima samo polazna osnova za
njihovo suštinsko određenje.
209
Untitled-1.indd 209 3/24/2014 6:58:42 PM

12.1.3.2. Oblici državnosti – podela vlasti
12.1.3.2.1. Parlamentarizam
Parlametarizam je oblik državne organizacije zasnovan na
načelu podele vlasti na zakonodavnu, izvršnu i sudsku vlast.
Podela vlasti ispoljava se kroz jasnu i odvojenu nadležnost držav-
nih organa, i to:
1. parlamenta, koji raspolaže zakonodavnom vlašću,
2. izvršnih organa, koji raspolažu izvršnom vlašću i koju dele: šef države i vla-
da, i
3. sudskih organa, koji raspolažu nezavisno i od parlamenta odvojenom sud-
skom vlašću.
Parlament je obično dvodom, tj. podeljen na dva doma, čiji se predstavnici biraju
primenom opšteg prava glasa. Zakonodavna funkcija parlamenta ogleda se u njegovoj isk-
ljučivoj nadležnosti da donosi ustav kao najviši pravni i politički dokument države i druge
zakone kojima se regulišu brojni društveni odnosi.
Izvršna vlast je podeljena između šefa države i vlade. Šef države je poseban izvršan
organ vlasti, samostalan u svom radu i ne može biti smenjen ni od strane parlamenta, dok
ne istekne mandat na koji je izabran. Vlada, kao drugi izvršni organ, proizilazi iz parla-
mentarne većine i čine je ministri određenih državnih resora, na čelu sa prvim ministrom
– premijerom, tj. predsednikom vlade. Za razliku od šefa države čija je funkcija stabilna
u toku trajanja mandata, vlada je podložna promenama. ��
Parlament može pokrenuti pi-
tanje poverenja vladi, tzv. pravo zakonodavne inicijative. S druge strane, šef države u
parlamentarizmu ima pravo da na predlog vlade raspusti parlament pre isteka njegovog
mandata.
Sudsku vlast vrše sudovi, samostalni i nezavisni u radu od drugih oblika državne
vlasti.
Za funkcionisanje parlamentarizma neophodna su dva društvenopolitička uslova.
Prvo, postojanje jasne i stabilne parlamentarne većine, čiji je lider istovremeno i predsed-
nik, tj. premijer vlade. Drugo uslov je određen minimalan stepen saglasnosti političkih
stranaka.
Parlamentarizam se vezuje za Englesku u kojoj je i nastao.7 U savremenim uslovima,
prisutno je više varijanti parlamentarizma, ali su najpoznatiji britanski i francuski.
Danas se uočava kriza parlamentarizma kao posledica promena unutar kapitalističkog
načina proizvodnje i formiranja monopolskog kapitala. Kriza se ogleda u jačanju tenden-
cija koncentrisane vlasti iz jednog centra i većoj neuravnoteženosti u podeli vlasti u
prilog izvršnim organima.
7 Kao rezultat zahteva plemstva i buržoazije prema apsolutizmu monarha.
210
Untitled-1.indd 210 3/24/2014 6:58:43 PM

12.1.3.2.2. Predsednički sistem
Predsednički sistem organizacije državne vlasti takođe se zasniva
na načelu podele vlasti, kod koga je, za razliku od parlamentarizma, ova
podela kruta i striktno razdvojena. Osnovna obeležja predsedničkog
sistema su:
1. predsednika države bira narod primenom opšteg prava glasa;
2. nisu predviđena pravna ni politička sredstva za uticaj jednog oblika vlasti na
drugi, pa su u tom smislu predsednik, parlament i sudstvo samostalni i neza-
visni u svom delokrugu nadležnosti;
3. nezavisnost i samostalnost oblika vlasti obezbeđena je strogom podelom
poslova i nadležnosti, tako da parlament obavlja zakonodavne poslove, preds-
ednik izvršne, a sudovi sudske.
Predsednički sistem je nastao u SAD, koje su uvele ovaj oblik organizacije državne
vlasti još Ustavom iz 1787. godine. Veliki broj savremenih država Latinske Amerike,
Azije i Afrike ima predsednički sistem, a poslednjih decenija, pored Francuske koja razvija
mešavinu parlamentarizma i predsedničkog sistema, evropske države ga sve više primen-
juju.
Kriza savremenog kapitalizma formiranjem monopolskog kapitala pogodu-
je predsedničkom sistemu državne vlasti, u kome je jasan moćan centar državnog
odlučivanja u ličnosti predsednika države.
12.1.3.2.3. Skupštinski sistem

Skupštinski sistem državne vlasti zasniva se na načelu demokratskog je-
dinstva vlasti, u korist predstavničkih organa, tj. skupština. Skupštinu bira
narod u demokratskom postupku primenom opšteg prava glasa.
Skupština je najviši i najvažniji organ vlasti, koji obavlja zakonodavne
i izvršne funkcije u isto vreme. Najčešće je skupština podeljena na dva ili više domova,
tj. veća u koje ulaze izabrani predstavnici naroda. Skupštinski sistem pretpostavlja ustavom
zagarantovana brojna ljudska prava i slobode. Koncept skupštinskog sistema posebno je
razrađen u marksističkoj teoriji.
12.2. PRAVO I PRAVNI POREDAK
Pravo je skup pravnih normi koje država sankcioniše svojim aparatom

fizičke prinude.
Osnovna funkcija prava svodi se na održavanje i zaštitu onog načina proizvodnje
koji je u interesu vladajuće elite. Vezanost prava i vladajuće elite ostvaruje se kroz me-
hanizam državne vlasti, uobličavanjem volje vladajućeg sloja kao obaveznog društvenog
ponašanja i sankcionisanja, tj. kažnjavanja svakog ponašanja koje nije u skladu sa tom
voljom. Sankcionisanje nedozvoljenih ponašanja primenjuju specijalizovani državni or-
gani. Pravo je istovremeno i instrument socijalne kontrole društva.
211
Untitled-1.indd 211 3/24/2014 6:58:44 PM

Pravni poredak je jedan od temelja društvene integracije jer
svojim instrumentima rešava društvene konflikte koji bi mogli da
dovedu do dezintegracije. Tu integrativnu funkciju pravni poredak
ostvaruje8 kroz propisana pravila ponašanja, legalizacijom drža-
vne vlasti, represivnom i kohezivnom funkcijom.
Pravo se sastoji iz dva elementa:
• spoljašnjeg, kao monopola fizičke prinude koji predviđa pravna norma i po
kome se pravo razlikuje od drugih sistema društvenih normi morala i običaja,
• unutrašnjeg, kao društvena funkcija prava da održava onaj način proizvodnje
koji je u interesu vladajuće elite, a koji se ne bi održao da nema monopola fi-
zičke prinude – spoljnog elementa.
Pravo se najčešće poštuje ne samo iz razloga pretnje prinudom i represije, već i zbog
održavanja društvenog poretka kao takvog. Ma koliko neka država raspolagala i pretila
represijom, nije moguće održavanje društvenog poretka koji nema svoju sopstvenu izvornu
snagu. Ta izvorna snaga proizilazi iz datog načina društvene proizvodnje, ali kada nastupi
nesklad između njih, nastupa period revolucionarnih društvenih preobražaja i izmena pra-
vnog poretka.
U vezi sa pravnim poretkom društva je i pitanje pravde i pravičnosti. Svaki pravni
sistem svake države proglašava pravdu i pravičnost osnovnim moralnim i pravnim vred-
nostima. Pravdu bi mogli da odredimo kao društveno stanje u kome svako raspolaže onim
što mu pripada.
Iz tog određenja proizilazi jednakost pravde za sve, ali se u praksi pravda pravom
oblikuje i ispoljava kao evidentna nejednakost. “Oko shvatanja i primene pravde stvaraju
se značajni društveni sukobi, pa izgleda kao da je to i krajnji uzrok društvenih borbi, pa i
revolucija koje se vode u ime pravde. Stvarno, u pitanju je sukob interesa koji se u sve-
sti javlja kao sukob oko pravde; ukoliko taj uzrok nije otkriven, idealistički se shvata
kao da je sukob oko shvatanja pravde zaista glavni uzrok i društvenih borbi i revolucija.
Ideologizirani ljudi zaista ne vide pravi uzrok sukoba i bore se za pravdu, iako se u
stvari bore za svoje konkretne interese.”9
Mada se pravo određuje kao instrument vladajuće klase, tj. kao oblik državne institucio-
nalizacije volje vladajuće klase, ono ima svoju autonomiju i samostalnost, na dva načina:
• Prvo, pravo ispoljava stepen uticaja i moći određenih društvenih slojeva, tj. ono je
kompromis različitih društvenih interesa i klase na vlasti. “Uloga prava u održavanju
poretka vidi se kao jedna vrsta socijalnog inženjeringa, traženja ravnoteže između
interesa različitih klasa, slojeva, elita”.10
• Drugo, samostalnost pravnog poretka ogleda se u potrebnom profesionalnom
znanju u krugu pravnih eksperata, od čijih formulacija u velikoj meri zavisi traj-
nost pravnih odredbi. Tako su do danas neprevaziđene pravne formulacije starog
Rimskog prava, a iz novije istorije Američki ustav iz 1776. godine, koji je još
uvek važeći ustav SAD.
8 Prema: Pečujlić M., SAVREMENA SOCIOLOGIJA, op. cit., str. 166‑169.

9 Lukić R., SOCIOLOŠKI LEKSIKON, str. 484.
10 Pečujlić M., SAVREMENA SOCIOLOGIJA, op. cit., str. 168.
212
Untitled-1.indd 212 3/24/2014 6:58:45 PM

12.3. SLOBODE I PRAVA ČOVEKA
Sloboda je mogućnost obrazovanja sopstvene volje i postu-

panja po njoj bez prinude ili pritisaka.
U sociološkom smislu, čovekova sloboda je društveno de-
terminisana, tj. društveno ograničena. Po pravilu, svaka društvena
delatnost proizvodi odgovarajuće slobode: mišljenja, osećanja, vero-
vanja, uverenja, ekonomske, političke, pravne, i drugo. Zahtevi za uvođenje i poštovanje
sloboda osnova su demokratskih političkih procesa, a stepen ostvarenosti i broj priznatih
sloboda – kriterijum dostignute demokratije jednog društva.
Povećanje broja stanovnika i ograničenost prirodnih resursa uslovili su veliki broj
složenih društvenih tj. državnih (nacionalnih i nadnacionalnih) organizacija, zbog čega
je prisutna tendencija ograničavanja sloboda. S druge strane, u većini visokorazvijenih
država razvitak nauke, tehnike i tehnologije omogućili su skraćenje radnog dana i otvo-
rili mogućnosti ostvarenja brojnih sloboda.
Slobode čoveka u neposrednoj su vezi sa pravima čoveka. Ove sociološke, političke i
pravne kategorije međusobno su povezane u nastanku i razvoju.
Prava čoveka su ovlašćenja i pogodnosti, tj. privilegije koje su kao takve utvrđene
najvišim političkim i pravnim aktima jedne države, po pravilu u ustavu, i koji svojim so-
ciocima – ljudima uopšte ili samo građanima – obezbeđuju uživanje tih prava i privilegija,
a svima ostalima, pogotovo državnim organima, obavezu da se uzdržavaju od povreda tih
prava i omoguće njihovo nesmetano i puno ostvarivanje.11
Prava čoveka su pokazatelj karaktera odnosa između države i društva. Iz tih razlo-
ga, prava čoveka kao izraz slobode oduvek su bila predmet demokratskih političkih teorija i
zahtev demokratskih pokreta. Borba za ljudska prava je istovetna sa borbama za ljudsku
slobodu i nezavisnost, ukidanje apsolutizma, uvođenje ustavnosti i dr.
U savremenim državama prava čoveka su sadržana u ustavima kao najvišim pravnim
i političkim dokumentima država. Do pojave pisanih ustava bila su sadržana u broj-
nim deklaracijama o ljudskim pravima.12 Savremena ljudska i politička prava13 sadrža-
na u ustavima, delo su buržoaskih revolucija i liberalnodemokratskih pokreta. Pojavom
radničke klase i njenom organizovanom političkom i klasnom borbom u XIX veku, uspo-
stavljaju se socijalna i ekonomska prava.
11 SOCIOLOŠKI LEKSIKON, op. cit., str. 482-483.

��
Prva takva deklaracija je Velika povelja o slobodama iz 1215. godine kojom su engleski baroni dobili
određene privilegije od kralja Džona bez Zemlje, kojom se garantuje pravo na pobunu ukoliko im ta prava ne
budu omogućena. U XVII veku značajni dokumenti bili su Peticija o pravima (1628), Bil o pravima (1689)
i Habeas Corpus Act (1679). Dalji zamah formulisanja ljudskih prava i sloboda nastupa krajem XVIII veka.
Dil o pravima u Virdžiniji (1776) i Deklaracija o pravima čoveka i građanina u Francuskoj (1789) su
prvi pisani ustavi. Prvi zahtevi odnosili su se na politička prava i slobode, a iz njih su proistekla ekonomska i
druga.
��
Prvo formulisano pravo bilo je pravo na privatnu svojinu, kasnije su sledila: pravo na život, sreću i puno
ostvarivanje ljudske ličnosti, pravo na rad, pravo na slobodu, pravo na socijalno osiguranje, plaćen godišnji
odmor, skraćeno radno vreme i druga prava koja se odnose na zaštitu uslova rada. Socijalistički sistem pro-
movisao je neka specifična prava među kojima su posebno značajna prava radnog i eksploatisanog naroda,
pravo naroda na slobodno opredeljenje i pravo radničke klase i seljaštva na punu vlast (SSSR, 1918).
213
Untitled-1.indd 213 3/24/2014 6:58:45 PM

Od posebnog je značaja da prava i slobode čoveka i građanina budu ne samo prokla-
movana, već i ostvariva. Savremena istorija beleži brojne primere proklamovanih prava i
sloboda koje nisu bile ostvarive. Ostvarivost prava i sloboda vezana je za ukupne društvene
uslove u kojima treba da se ostvaruju. Sociologija prava određuje neophodne uslove ostva-
renja prava i sloboda čoveka, i to:
1. odgovarajući stepen razvoja materijalne proizvodnje,
2. nepostojanje oštrih društvenih sukoba (klasnih, nacionalnih, verskih,
ideoloških i dr.),
3. ukidanje birokratskih odnosa,
4. slobodno udruživanje građana,
5. razvijeno i efikasno javno mnjenje,
6. prisustvo opštedruštvene ideologije u kojoj je čovek najveća društvena vred-
nost, a njegova prava neprikosnovena,
7. humanističku demokratsku tradiciju,
8. razvijenu pravnu svest o postojanju ovih prava, kako u njihovom poznavan-
ju, tako i u primeni i korišćenju,
9. zaštitne pravne instrumenate kako bi se sprečilo povređivanje ljudskih pra-
va.
12.4. GRAĐANIN KAO SUBJEKT
U kontekstu sloboda i prava, od posebnog je značaja definisanje

pojma građanina. Pod građaninom se podrazumeva:
1. čovek kao nosilac određenih sloboda, prava i dužnosti prema
društvenoj zajednici kojoj pripada i drugim članovima te zajednice, i
2. pojedinac kao politička ličnost s određenim pravima i dužnostima koje su mu od
strane države priznata.
Osim navedenog, građanin je termin kojim se označava pripadništvo jednoj državi,
građanskom društvu, tj. grupi ili klasi, i čovek koji živi u gradu.
Pojam građanina prvi put je formulisan u antičkoj demokratiji, pod kojim su se
podrazumevali slobodni ljudi koji su rođeni od strane slobodnih roditelja, koji su bili pri-
padnici rodovskog sloja i koji su imali pravo na učešće u raznim oblicima političkog života.
Stari Rim14 građanima je proglašavao sve koji su rođeni u gradu Rimu, pa je pod pojmom
²civil² podrazumevan stanovnik imperije koji je slobodan (‘‘status libertatis’’) i koji se
nalazi u pravno regulisanom statusu građanstva15 (‘‘status civitatis’’). Srednjovekovno sh-
vatanje građanina odnosi se na čoveka koji živi u gradu baveći se zanatstvom i trgovinom.
��
Staro rimsko shvatanje prava čoveka formulisano je na osnovu Zakona XII tablica (451. p.n.e.) koji
označava početak pisane istorije prava. Ovim zakonom, koji je izgraviran u drvetu, predviđaju se prava i
dužnosti građana Rima. Po ovom zakonu predviđeni su građani prvog reda, tzv. punopravni građani koji su
imali javna prava (da idu u vojsku, biraju i budu birani u skupštini, da glasaju, da pokreću parnicu) i ostalo
stanovništvo koje nema prava glasa i na koje su se odnosile odredbe o braku, poslovanju, trgovini i saobraćaju.
Termin građanin drugog reda potiče iz perioda osvajanja provincija od strane Rimljana i situacija u kojima
je osvojenoj populaciji nuđeno državljanstvo bez prava, i označava građanina koji ima privatna ali ne i javna
prava. HISTORY OF CIVILIZATION, V, 1, New Jersey, 1984, str. 66.
Iz ovog pojma proizašao je pojam ‘‘civilizirati’’, što znači dodeliti građansko pravo.
��
214
Untitled-1.indd 214 3/24/2014 6:58:46 PM

Sa građanskim – buržoaskim revolucijama pojam građanin dobija savremeno
značenje koji podrazumeva pojedinca kao političkog subjekta16. Do tada pojam ‘‘po-
danik’’ menja se u pravno jednake pripadnike naciji koji se oslovljavaju ravnopravno sa
građanin (citoyens). Hegel je među prvima formulisao razliku između ²privatne osobe²
i ²građanina države², a Marks je kasnije ovo razlikovanje odredio kao razliku između
građanina i čoveka kao takvog, tj. da građanina treba razdvojiti od privatne osobe, a tu
osobu od njenih socijalnih posebnosti.17
Savremenom shvatanju pojma građanina kao političkog subjekta posebno su doprineli
politički procesi evropskih i američkih država u XVIII i XIX veku, a pre svih proglašenje
nezavisnosti 13 Američkih kolonija (1776) i Francuska revolucija (1789). Pravo glasa
kao osnovno političko pravo bilo je u tom periodu uslovljavano imovinskim, obrazovnim,
religioznim, polnim, pa i rasnim prepostavkama.
Pored pomenutih istorijskih događaja značajno je i potpisivanje Vestfalskog sporazu-
ma (1648), kojim se proglašava mir nakon velikog religioznog rata u Evropi. Međutim,
značaj ovog dokumenta je poseban u političkom i sociološkom smislu, jer se njime prvi put
definiše kocept suverene države kao međunarodnog subjekta. Definisanjem suverenosti
u međunarodnom smislu ispunjen je uslov formulisanja ‘‘građanina’’. Ovim sporazumom,
koji predstavlja legalizaciju nemačkog protestantizma, predviđeno je pravo građanima
druge veroispovesti na iseljenje.
Takođe su za političko oblikovanje pojma građanina bili značajni: sporazum u Ultrehtu
(1713), Bečki sporazum (1815), Versajski mirovni sporazum (1919), Povelja o formiran-
ju Lige naroda (1919), Povelja o Ujedinjenim nacijama (1945), Deklaracija o ljudskim
pravima (1948), Paktovi o ljudskim pravima (1966) i drugi. Posebno treba naglasiti da
su političkoj emancipaciji građana doprineli pokretanje i štampanje brojnih novina i drugih
poblikacija, formiranje brojnih političkih klubova i sadržaji obrazovnog sistema.
Kao i druge brojne društvene i političke ustanove XVIII i XIX veka, građanska emanci-
pacija zasnivala se na nacionalnom konceptu. Tadašnje građansko društvo zalagalo se za
nacionalni indentitet društva razvijanjem kolektivnog osećanja nacionalne pripadnosti.
Iz tog perioda datiraju zastave, himne, praznici, kalendari i drugi nacionalni simboli.
U Francuskoj je posebno bila formulisana i primenjena teza da se povezanost slobodnih
građana ostvaruje kroz stabilnu naciju, ‚‘‘otuda nije iznenađenje što je dekret o opštoj
mobilizaciji iz avgusta 1793. u Robespjerovoj Francuskoj imao svoj prirodni nastavak u
Napoleonovim osvajanjima, što pokazuje da neograničeno slavljenje nacije često vodi u
imeperijalizam grandioznih razmera.’’18 Pored Francuske, formulisanje i kasnije propast
nacionalnalfašizma u Nemačkoj predstavlja drastičan primer uspostavljanja totalitarnih
nacionalističkih režima u XX veku.
Teorija o univerzalnom kosmopolitizmu prisutna je još u antičkom periodu. Podsetimo
da su predstavnici Stoičke škole prvi formulisali koncept ‚‘‘svetskog građanina’’.
16 U francuskom Ustavu iz 1791. godine uveden je posredan izborni sistem, koji je uveo razlikovanje na dve
vrste građana: aktivne sa biračkim pravom i pasivne bez biračkog prava. Kasnije je ovo razlikovanje formalno
ukinuto, a položaj građanina postajao je sve protivurečniji.
Stupar M., KOSMOPOLITSKI INDENTITET I NADNACIONALNA DRŽAVA, Sremski Karlovci,
��
Krovovi, 1995, str. 27.
215
Untitled-1.indd 215 3/24/2014 6:58:46 PM

Pod snažnim dejstvom vladajućeg nacionalnog identiteta, XVIII i XIX vek nisu bili prije-
mčivi za promovisanje univerzalog moralnog zakona za sve građane sveta jer bi takav zakon
imao prednost nad nacionalnim. U ovom periodu definiše se i da je nužna potreba za
nacionalnim osećajem svakog građanina, jer ona proizilazi iz zajedničkog porekla, pro-
stora, verovanja i vrednovanja. Iz te nužnosti proizilazila je i dužnost građana u smislu
političke lojalnosti nacionalnom kolektivitetu. Ruso je, na primer, zaključio da:,
‘‘Uz ljubav prema domovini na prirodan način ide i prezir prema svemu onom
što toj domovini ne pripada’’. 19
Posledice nacionalnih totalitarnih država u XX veku ponovo su pokrenule brojne ra-
sprave o građaninu kao svetskom političkom subjektu. Ove rasprave su jedan segment
koncepcija i procesa globalizacije. S tim u vezi postavljaju se pitanja o mogućnostima i
potrebama za formiranje međunarodne nadnacionalne države kao globalne zajednice, koja
bi primenom univerzalnog moralnog zakona i načela kosmopolitske solidarnosti na svet-
skog građanina štitila prava, slobode i interese svih građana sveta nezavisno od njihove
nacionalne pripadnosti.
Formiranje ovakve kosmopolitske države baziralo bi se na prethodno formulisanim
zajedničkim vrednostima svih građana sveta. Osnove tih zajedničkih vrednosti bile bi: vla-
davina prava, poštovanje sloboda i prava pojedinaca, i na demokratskim principima
uređenje globalne države.20
12.5. DEMOKRATIJA
Demokratija (grčko demos – narod i cratos – vlast, vladavina)

definiše se kao politički režim u kome vlada narod, odnosno njego-
va većina. Volja naroda je suštinsko obeležje demokratije, a posebna
društvena organizacija – demokratska, spoljni oblik narodne volje.
Većina društvenih i političkih teorija u poslednja tri veka sadrže ideju demokatije kao
idealnog društvenog stanja. Građanske buržoaske i socijalističke revolucije podstaknute
su idejom ostvarivanja pune demokratije, kao i savremeni politički i društveni pokreti.
Ujedinjene nacije formulisane su na bazi uspostavljanja ‚‘‘svetske porodice demokrat-
skih nacija’’ i primene demokratskih principa u rešavanju političkih i ekonomskih problema
svetske zajednice.21 Danas se sve države sveta ustavno deklarišu kao demokratske, a
brojni međunarodni sukobi rešavaju se primenom demokratskih principa.
Široko korišćena ideja demokratije od antičkih dana do savremenog perioda nije jed-
instveno politički formulisana. Drugim rečima, tumačenje pojma i sadržaja demokratije
varira u istorijskom i suštinskom smislu. Ove razlike ogledaju se od vezivanja demokratije
za stvarna lična i politička prava građana, do uspostavljanja pravde, slobode, reda, pro-
gresa, razuma, bratstva i životne zajednice pojedinaca i naroda, ili vladavini na osnovu
jednodušnih odluka koje su dobre i korisne za narod.
19 Ibid., str. 34.

20 Prema, ibid.
��
Teheranska konferencija (1943), Sporazum sa Jalte (1945), Postdamska konferencija (1945).
216
Untitled-1.indd 216 3/24/2014 6:58:47 PM

Demokratija se najčešće vezuje za vladavinu naroda u njegovom sopstvenom interesu,
ali i za političko učešće građana u odlučivanju u smislu vladavine lica koja su slobodno
izabrana i odgovorna onima nad kojima vladaju. U svakom slučaju, demokratija je opšti
proces liberalizacije u svim oblastima društvenog života.22 U teoriji su prisutne različite
podele demokratije, ali je najčešća ona koja razlikuje: formalnu demokratiju (posrednu i
neposrednu) i stvarnu demokratiju.
Formalna demokratija je onaj oblik vladavine naroda koji je zasnovan na skupu
mera i postupaka pomoću kojih državna organizacija vrši volju naroda. Pod skupom
mera i postupaka podrazumevaju se na prvom mestu prava i slobode čoveka i građanina, i to
pravo na život, ličnu slobodu, slobodu mišljenja, obaveštavanja, izražavanja mišljenja,
udruživanja, obrazovanja, nauke, kritike državnih organa, zbora, raspravljanja i ši-
renja svog mišljenja. Ostvarivanje narodne volje preko državnih organa moguće je u obliku
neposredne i posredne demokratije.
Neposredna demokratija podrazumeva takvo upravljan-
je i vladanje u kome je ceo narod državni organ koji vrši
državnu vlast. Neposredna demokratija izjednačava narod
sa državom, pa je forma ukidanja državne organizacije,
zbog čega je bliska konceptu civilnog društva. Ovakav
oblik vladavine nije do sada zabeležen i dokle god bude pri-
sutna država, neposredna demokratija neće biti ostvarljiva.
Međutim, određeni oblici neposredne demokratije prisutni su u demokratskim društvima i to
na planu zakonodavane aktivnosti u vidu tzv. narodne inicijative i referenduma kao obli-
ka neposrednog narodnog ispoljavanja volje. Osnovni preduslov neposredne demokratije je
jednakost prava svih građana u neposrednom učešću u vršenju vlasti.
Posredna, predstavnička ili reprezentativna demokratija je upravljanje i vladanje
društvom putem predstavnika naroda u državnim organima, koji se biraju od strane
naroda putem izbora. Kod ovog oblika narod izborom vrši selekciju onih za koje smatra
da će najbolje vršiti njegovu volju, a kako je izbor vremenski određen, izabrani predstav-
nici se trude da ispunjavaju volju naroda kako bi bili ponovo izabrani. Predstavnička
demokratija sadrži u sebi dve prednosti:
• prva je organizaciona, tj. iz tehničkih razloga teško bi bilo organizovati upravljanje
i odlučivanje svih članova naroda;
• druga prednost je suštinska jer omogućava da se za predstavnike odaberu najbolji,
sa referentnim znanjem i umešnošću za obavljanje državnih poslova.
Osnovni preduslov posredničke demokratije su demokratska prava i slobode građana,
a na prvom mestu skup prava koja se odnose na pravo izbora narodnih predstavnika
(pravo glasa, opoziva, kandidovanja i dr.). Odnos između birača i predstavnika je dvojak –
pravni i politički.
U pravnom smislu predstavnik je pravno obavezan da vrši volju svojih birača, a
politički ga obavezuje okolnost da ukoliko ne vrši volju svojih birača, bude opozvan ili
izgubi na sledećim izborima. Jedno od centralnih pitanja posredničke demokratije je način
utvrđivanja volje birača od strane njihovih predstavnika u državnim organima.
22 Prema: MALA POLITIČKA ENCIKLOPEDIJA, op. cit., str. 157.
217
Untitled-1.indd 217 3/24/2014 6:58:47 PM

Među brojnim sredstvima poseban značaj imaju delovanja slobodnih opozicionih poli-
tičkih organizacija, zborovi birača, javne rasprave i sl.
Za ostvarenje posredničke demokratije neophodno je da budu ispunjeni određeni
suštinski uslovi.
• Prvo, potrebno je da narod poseduje dovoljan nivo znanja za demokratiju, tj.
potrebno je poznavanje određenih činjenica da bi se o nekom pitanju moglo politički
izjašnjavati (odlučivati).
• Drugo, neophodan je odgovarajući kulturni i politički nivo građana da bi se po-
trebno znanje postiglo.
• Treće, da bi građani mogli da se bave političkim pitanjima, neophodan je odgova-
rajući materijalni preduslov, tj. građanin treba da bude materijalno obezbeđen
da bi mogao da se posveti političkim pitanjima, a što otvara pitanja društvene i
pojedinačne produktivnosti.
• Četvrto, u uslovima materijalne obezbeđenosti koja podrazumeva slobodno vre-
me, potrebno je uputiti građanina da slobodno vreme koristi za sticanje političkih i
kulturnih znanja.
Stvarna demokratija je onaj oblik upravljanja i vršenja vlasti kod koga je prisutna
posebna volja naroda tj. građana da učestvuje u vršenju vlasti. Kod ovog oblika demo-
kratije poseban akcenat se stavlja na svest i volju građana, a koji su direktno povezani sa
materijalnim nivoom društva, stepenom kulturne i političke svesti, a samim tim i potrebnim
kvalitetom i kvantitetom znanja.
Zbog navedenih odrednica stvarne demokratije, ovaj oblik vladavine smatra se vlada-
vinom naroda, za razliku od formalne demokratije koja je vladavina u ime naroda. Ovo
razlikovanje u neposrednoj je vezi sa pitanjem jednakosti i nejednakosti prava na slobodu.
Dva su savremena koncepta vladanja: liberalizam i egalitarizam.
Ovi koncepti sadrže različite odrednice slobode na jednakost. Liberalizam se
zasniva na ideji individualiziranih ličnosti zbog čega je prisutna mogućnost stvaranja
nejednakosti, a egalitarizam na razvoju društva kao celine, što uključuje mogućnost ogra-
ničenja sloboda građana.
Jednakost u slobodi građana podrazumeva jednake mogućnosti uživanja slobode kao
uslov neugrožavanja slobode drugih. Ova načela pravno su formulisana kroz: jednakost
pred zakonom i jednakost u pravima. Biti jednak pred zakonom znači da je zakon isti
za sve, a biti jednak u pravima znači jednako uživanje svih prava predviđenih ustavom
od strane građana. Jednakost u pravima predviđenih ustavom isključuje socijalnu, klasnu,
rasnu, polnu, nacionalnu, religijsku i druge oblike diskriminacije. Ovako formulisana
jednakost građana temelj je stvarne demokratije.
218
Untitled-1.indd 218 3/24/2014 6:58:48 PM

Tabela br.7. Dva glavna suparnička obrasca uređenja društva23
Društveno Liberalno-delokratski
Etatističko-autoritativni obrazac
polje obrazac
Vanprivredni nadzor nad proizvo-
dnjom i raspodelom. Povlašćenost Slobodno tržište. Poštena
pojedinih privrednih delatnika. utakmica svih privred-
Privredna Glavna dobit ostvaruje se preko nih delatnika. Glavna obit
države i putem državnog mono- ostvaruje se na tržištu, kroz
pola. unapređenje proizvodnje.
Gospodstvo jednih i potčinje- Težnja ka ravnopravnoj

nost drugih. Nema mogućnosti raspodeli moći. ��
Odnosi do-
promene odnos dominacije kroz minacije se mogu menjati
Država ustanove poretka. kroz ustanove poretka.
Upravljačke elite se regrutuju ko- Upravljačke elite se menjaju
operacijom. putem izbora.
Popravljanje zatečenog
Očuvanje zatečenog stanja (sta- stanja. Načelo trpeljivosti,
tus quo). Načelo popbednika i zaštite, pa saradnje sa man-
pobeđenog, prijatelja i neprij- jinom.
Politika atelja, većine kojoj pripada sve i
manjine kojoj ne pripada ništa. Podela i uzajamni nadzor
Samovlaćše i osionost nosilaca delova vlasti, poštovanje
vlasti. zakona i opšte društvenih
pravila.
Organski hiperpatriotizam. Ustavni patriotizam
Nacija
Grupna prava. Individualna prava
Samostalne, sa nezavisnim
Stopljene ili sasvim zavisne od novčanim, organizacionim
Društvene elite
vladajuće političke elite. i simboločkim izvorima
moći.
12.6. PRAVNA DRŽAVA
Pravna država je “organizacija javne vlasti i državne uprave u kojoj svi organi, a ne
samo pojedinci, moraju postupati prema važećim pravnim aktima, zakonima i propisima.
Pravna država izražava vezanost svih državnih organa, a pre svega upravnih i sudskih, za
opšte pravne akte i zakone, kao i efikasnu kontrolu svih”.24 Države koje su se do kraja osamde-
setih godina XX veka razvijale u socijalističkom pravcu kao jednopartijske države, danas karakteriše
vešepartijski sistem i promovisanje pravne države i civilnog društva.
Antonić S., Shema L., DRUŠTVENI SKLOPOVI, POLITIČKI DELATNICI, DEMOKRATSKI PORE-
��
DAK, AOM, mateterijal za kurs “Civilno društvo i savremena država: izazovi liberane demokratije”, Beograd,
2000/2001.
��
Džuverović B., SOCIOLOGIJA I SAVREMENO DRUŠTVO, op. cit. �� str. 70.
219
Untitled-1.indd 219 3/24/2014 6:58:48 PM

U pitanju je liberani koncept pravnih principa kojima se sprečava samovolja u
vršenju vlasti. Takav koncept u tesnoj je vezi sa jasno formulisanim pravima čoveka i
građana. Pomenimo da se pitanje prava može posmatrati iz ugla tzv. prirodnih prava (kao
što je pravo na život) i izvedenih prava iz kolektivne organizacije društva (kao što je pravo
na rad). Imajući navedeno u vidu, pravna država podrazumeva neuslovljenost prirodnih
prava i ograničavanje izvedenih prava, primenom i poštovanjem određenih pravnih principa.
Pravni principi mogu se formulisati kroz četiri odredbe:
• prvo, podređenost izvršne vlasti (vlade) zakonodavnoj (parlamenta), što se postiže
formiranjem vlade iz sastava parlamenta;
• drugo, ustavna i zakonodavna kontrola rada parlamenta od strane posebnog
sudskog organa (ustavni sud) čija su ovlašćenja kontrola ustavnosti i zakonitosti;
• treće, određen stepen autonomije lokalnih organa vlasti u odnosu na centralnu
vlast;
• četvrto, nezavisnost sudske funkcije u organizacionom i procesnom smislu, u od-
nosu na zakonodavnu i izvršnu vlast.
Iz navedenih odredbi proizilaze osnovni principi pravne države:25
1. ustavnost26 i zakonitost27,
2. posebno ustavno i upravno sudstvo,
3. nezavisnost i slobodno vršenje sudske funkcije,
4. precizan sudski postupak uz poštovanje osnovnih pravnih načela, tako da se
niko ne može smatrati krivim dok se ne dokaže njegova krivica,
5. obrazovanje zakonodavnih organa po prethodno usvojenom postupku,
6. sloboda udruživanja,
7. sloboda mišljenja.
U pitanju je striktno poštovanje zakona i drugih državnih akata donetih u demokrat-
skom postupku, zbog čega se ova koncepcija državnosti i naziva pravnom državom. Termin
pravna država je nastao u periodu prelaska sa monarhije na parlamentarni sistem vlasti
u Nemačkoj, a ponovo se aktuelizovao u vreme krize socijalizma.
12.7. CIVILNO DRUŠTVO
U neposrednoj vezi sa savremenim tendencijama definisanja građanina kao političkog

subjekta je koncepcija o tzv. “civilnom društvu”.28 Pod ovim pojmom podrazumeva se:
25 Prema: Lukić R., ŠTA JE PRAVNA DRŽAVA, “Gledišta”, 10‑12/ 89, str. 75.
26 Ustavnost je princip pod kojim se podrazumeva postojanje osnovnih ustavnih pravila koja obezbeđuju da
se vlast organizuje i funkcioniše objektivno na osnovu tih pravila i određuju da niko ne može imati više vlasti i
prava nego što ta prava predviđaju. Princip ustavnosti ostvaruje se na osnovu pisanog (po pravilu, mada može
biti i nepisan) ustava koji sadrži norme o uređenju države, sistemu vlasti i osnovnim pravima i slobodama
čoveka i građanina.
��
Zakonitost je princip pod kojim se podrazumeva saglasnost svih materijalnih akata sa svim pravnim aktima koji
se na njih odnose, odnosno, saglasnost nižih pravnih akata sa višim pravnim aktima. Kako je ustav najviši pravni akt
koji po hijerarhijskom sistemu podrazumeva da svi akti niži od ustava u skladu sa ustavom, zakonitost je obuhvaćena
ustavnošću, zbog čega se oba principa u demokratskim zemljama istovremeno uvažavaju. Međutim, promovisanje
ovih principa ne podrazumeva i njihovo primenjivanje u praksi.
��
Više u delu: POLITIKA.
220
Untitled-1.indd 220 3/24/2014 6:58:48 PM

slobodna zajednica građana kao “najviši oblik udruživanja slobodnih ljudi radi
zajedničkog odlučivanja o poslovima zajednice. Civilno društvo je utemeljeno na slo-
bodnom radu i neprikosnovenom pravu privatne svojine”.29 Za svoju osnovu ima tržišni
sistem koji podstiče društvenu podelu rada, specijalizaciju i civilizovano komuniciranje, pa ga
zato često nazivaju i civilizovanim društvom..30
Civilno (građansko društvo) formulisano je sredinom XVIII veka. Prisutna su i mišljenja
da je poreklo ovog koncepta antičko i da se nadovezuje na Aristitelovo formulisanje političke
države i starorimske ‘‘societas civilis’’. Prvi put se ovaj pojam određuje od strane Tomasa
Pejna u ‘‘Zdravom razumu’’ (1776), koji razlikujući društvo i državu, za društvo navodi da
je ono proizvod zajedničkih želja, da podstiče zajedničku sreću pozitivno ujedinjavajući
zajedničke osećaje, da ohrabruje druženje i štiti građanina. ‘‘Pojam građanskog društva svakako
predstavlja ključnu reč evropske političke misli kroz čitav period 1750-1850.’’31
Najveći doprinos teorijskom uobličavanju građanskog društva dao je Hegel tumačeći
građansko društvo kao sistem potreba savremenog sveta. Civilno društvo, po Hegelu, nastaje
u određenom istorijskom periodu (buržoaske demokratije) u kome se etički principi funkcion-
isanja patrijahalne porodice podižu na nivo univerzalne države. Osnovu tih principa čini
pojedinac kao privatizovan građanin.32
U teoriji civilnog društva sporan je (ne)doprinos Marksa. Marksovo klasno poimanje
društva negira koncept civilnog društva. Međutim, Marksovo formulisanje budućeg, besklas-
nog društva u kome će ‘‘sloboda jednog biti uslov slobode svih’’, uvažavanje kriterijuma lične
sposobnosti u društvenom poretku, ljudskih potreba kao osnove građanskog društva, a poseb-
no formulisanje desete teze33 u kojoj ističe da je ‘‘stanovište novog građanskog društva ljudsko
društvo ili društveno čovečanstvo’’, navode na zaključak da je Marksova koncepcija budućeg
društva prilog konceptu civilnog društva.34
Ideje o civilnom društvu sadržane su u pet vremenski faza, od prve verzije Hobsove
države sigurnosti, Lokove verzije konstitucionalne države, Pejnove verzije minimalne
države, Hegelove verzije univerzalne države, do pete Milove i Tokvilove verzije liberalno-
demokratske države.
Osnove civilnog društva su: građanin, lične slobode i svojinska prava.
Koncept je suprotnost državi kao političkom konceptu. Građansko društvo je: ‚‘‘od
države slobodan i politički dalek prostor, društvo građanskih privatnih vlasnika.’’35
Savremen koncept civilnog društva obuhvata specifične socijalne veze, komunikacije,
institucije i vrednosti u čijoj osnovi se nalazi ličnost kao građanin. Drugim rečima, civil-
no društvo je društvo građana koji su istovremeno ličnosti i vlasnici, na tri društvena
nivoa: inidividualnom, nivou asocijacija tj. udruženja i asocijacija asocijacija. Ovo društvo

30 Više u: Igličar A., DRŽAVA BLAGOSTANJA, CIVILNO DRUŠTVO I PRAVNA DRŽAVA, “Gledišta”,
br. 5‑6/88, str. 65.
31 Kin Dž, prema: Pavlović V., POTISNUTO CIVILNO DRŠTVO, Eko Centar, Beograd, 1995, str. 18.
32 Više u: Keane J., NEW EUROPEAN PRESPECTIVES, School of the Social sciences and Business,
London, 1988.
��
Marks K., TEZE O FOJERBAHU.
34 Više u: Pavlović V., POTISNUTO CIVILNO DRUŠTVO, op. cit., .str. 22-30.
35 Ridel Manfred, nemački autor, ibid., str. 18.
221
Untitled-1.indd 221 3/24/2014 6:58:49 PM

predstavlja jedinstvo građanskih prava, asocijacija i društvenih kolektiviteta sa posebnim
naglaskom na građanske ustanove, udruženja i društvene pokrete. Za održavanje ovako
formulisanog društva od posebnog je značaja kultura civilnog društva, koja procesima
socijalizacije prenosi osnovnu ideju poverenja građana u društvo.
Civilno društvo je ‚‘‘važan koncept za samorazumevanje demokratskih aktera uopšte, a
posebno značajnu ulogu ima u analizi društava u tranziciji i promenama. Koncept civilnog
društva može i treba da ima snažan demokratski naboj i svakako predstavlja teorijsku i
praktičnu protivtežu autoritarnim i neototalitarnim tendencijama u razvoju savremenog
društva.’’36 Osnovni principi civilnog društva su:
1. autonomija – državna i politička,
2. asocijativnost – nepolitičko udruživanje,
3. kontraktualnost – kao osnov društvenog poretka,
4. društveni i interesni pluralizam,
5. individualnost,
6. solidarnost,
7. samoorganizacija,
8. privatnost,
9. humanost i humanitarnost,
10. univerzalnost i mundijalnost.37
Osim navedenog, posebno je značajno da se civilno društvo deluje kao horizontalna društvena
mreža (network), čije su karakteristike: neposredna komunikacija (face-to-face), međususedska
i lokalna solidarnost i podrška (neighborhood groups, support groups), spontanost, samoniklost
i građanska inicijativa (grass-roots initiatives) i nepolitički i neklasno zasnovana kolektivna
akcija.’’38
Tabela br. 8. Postkomunistički model političkog sistema.
POSTKOMUNISTIČKI MODEL POLITIČKOG SISTEMA

Javni simboli Politička praksa
Pojedinac, građanin kao polazište i te- Dominacija kolektivističkog duha
melj sistema države, nacije
Državno-centralističko upravljanje
Privatna svojina i reprivatizacija
privredom
Totalnost državnih uplitanja u sferu ja-
Autonomija i funkcionalna diferencija-
vnosti, kulture, društvenih delatnosti i
cija društva
javnih usluga
Politički monopol jedne partije (ili koali-
Politički pluralizam
cije nacionalnih partija)
Izuzetna ustavna i politička uloga pred-
Parlamentarni sistem
sednika republike
Pravna država i vladavina prava Partijska ili nacionalna država
Sva prava delovima drugih naroda i na- Nacionalna isključivost i šovinizam
cionalnim manjinama vladajuće nacije
Evropski univerzalizam Nacionalna ksenofobija
��
Pešić-Golubović Z., ibid., str. 29.
37 Ibid., str. 29-30.
38 Ibid., str. 30
222
Untitled-1.indd 222 3/24/2014 6:58:49 PM

Koncept civilnog društva često se povezuje sa konceptom pravne države i suprot-
nost je državnom totalitarizmu. U savremenoj postsocijalističkoj praksi mnogi pokreti se
koriste pozivom na civilno društvo, a brojne opozicione partije sadrže u svojim ideje ove
koncepcije.
Tabela br. 9. Nosioci i sredstva dva glavna politička tabora
Etatističko-utoritarni Libertetsko-
Tabor demokratski tabor
nosilac sredstvo nosilac sredstvo
Socijalni kapital
Vođa pokreta ili (mogućnost upliva na
Monah ili harizmah Vojska
‘‘narodni tribun’’ mišljenja i ponašanja
drugih).
Policija,
Deo političke elite Deo političke elite u, Socijalni kapital
činovnički
u, i oko vlade, koji i oko skupštine, koji (mogućnost upliva na
aparat,
poseduje politički priželjkuje slobodnije mišljenja i ponašanja
državne
monopol. političko tržište. drugih).
finansije
Deo privredne elite,

prikopčan na državu Ekonomski Deo privredne elite
Ekonomski kapital
preko monopola i kapital usmeren na tržište.
kocesija.
Delovi vojne, admi-

Delovi vojne,
nistrativne, medijske
administrativne,
i akademijske elite Respresivni, Potencijalno
medijske i akademske
i podelite, koji su organizacioni nadziru represivne
elite i podelite, koje
za-visni od države, i (delimično) i organizacione,
se ne pribojavaju
a pribojavaju simbolički aktuelno simboličke
utakmice na
se neuspeha na resursi resurse.
ekonomskom ili
ekonomskom ili
političkom tržištu.
političkom tržištu.
Pripadnici ostalih
Pripadnici ostalih
društvenih grupa
društvenih grupa (sred-
(sitno seljaštvo,
nje i krupno seljaštvo,
neobučeno
obučeno radništvo,
radništvo, niže
tehnički i komercijalni
činovništvo, Brojnost Brojnost
‘‘beli okovratnici’’,
stariji i izdržavani
lađi i gradski živalj,
živalj, itd.) koje
itd.) koji se ne boje
se pribojavaju
ekonomskog ili
ekonomskog ili
političkog života.
političkog tržišta.
223
Untitled-1.indd 223 3/24/2014 6:58:50 PM

12.8. OTVORENO DRUŠTVO
Termin ‘‘otvoreno društvo’’ formulisan39 je kra-

jem XIX veka a razrađen u savremenoj američkoj
sociologiji od strane Karl Popera. Otvoreno društvo
predstavlja liberalni koncept strukture društva u kome
preovlađuje socijalna mobilnost, brojne društvene i
individualne komunikacije, tolerancija i sloboda kre-
tanja i ideja i nemanje iluzija o idelanim institucijama i idejama. Otvoreno društvo
može se pojaviti kroz dva oblika društvenog uređenja: korporativno feudalno društvo i
liberalno građansko demokratsko društvo.
Sadržina pojma otvorenog društva promenljiva je u odnosu na praksu i filozofiju po-
kreta i pojedinaca koji ga primenjuju. Sredinom XX veka demokratske političke teorije
isticale su pojam otvorenog društva kao demokratski ideal. Za tadašnje građanske teore-
tičare taj ideal je bio predstavnička formalna demokratija, a za socijalističke teoretičare
dosledan i razvijen socijalistički sistem. Savremena tumačenja ovog koncepta označavaju
oslobođenje društva od potčinjavanja mitskim verovanjima, formiranje društva na osnovama
građanske demokratije, racionalnih društvenih odnosa, tolerancije i uvažavanja argumenata
drugih.
Koncept otvorenog društva je negacija marksističkog određenja društva koje, vodi tota-
litarizmu, autokratiji i neslobodi. Osnovni principi na kojima se zasniva koncept otvorenog
društva su:
• slobodno cirkulisanje ideja,
• socijalna pokretljivost,
• ukidanje ili suzbijanje eksploatacije,
• javnost rada državnih organa,
• lične, političke i druge slobode čoveka,
• suzbijanje sebičnosti idejom solidarnosti,
• optimizam na osnovu rada i postignutog progresa,
• odbacivanje dogmatizma i apsolutizma,
• prevazilaženje teritorijalnog ograničavanja i zavaranja uz neprikidno
zbližavanje i poštovanje naroda i ljudi.
Iz navedenih principa uočava se da su koncepti civilnog i otvorenog društva ug-
lavnom podudarni. Može se zaključiti da je konceptu civilnog društva prilagođen koncept
otvorenog društva savremenim uslovima evidentne globalizacije, naučno-tehničkog potenci-
jala i kompjuterske tehnologije i informatike, kao i izdisaja poslednjih socijalističkih država.
Otvoreno društvo može se razumeti kao deo koncepta građanskog društva u delu
koji se zalaže za humane društvene promene kao suprotnost zatvorenim, totalitarnim
društvima.
��
Bergson, francuski filozof u: DVA IZVORA MORALA, ”Mala politička enciklopedija”, op. cit., str. 807.
224
Untitled-1.indd 224 3/24/2014 6:58:50 PM

12.9. DRŽAVA BLAGOSTANJA
Termin “država blagostanja” nastaje na tlu savremenih

kapitalističkih zemalja i potiče od engleskog izraza “the wel-
fare state”. Država blagostanja podrazumeva ulogu države u
socijalnoj i ekonomskoj politici savremenih industrijskih zemalja na
obezbeđivanju “opšteg blagostanja” cele društvene zajednice posredstvom države.
Tipičan predstavnik ovog shvatanja je Šveđanin Mirdal, koji u delu “Iza države
blagostanja” zaključuje, kako je od početka ovog veka država “u svim bogatim zemljama
zapadnog sveta postala demokratska država blagostanja sa skoro otvorenom angažovanošću
da ostvari: široke ciljeve ekonomskog razvitka, punu zaposlenost, jednakost mogućnosti za
život i rad mladih, socijalno osiguranje i uopšte zaštitu minimalnih standarda u pogledu pri-
hoda, ishrane, stanovanja, zdravlja i obrazovanja za građane, bez obzira na socijalni položaj,
rasu, nacionalnost i veru”.40
Termin država blagostanja postao je deo svakodnevnog rečnika, istupanjem britan-
skog socijalnog radnika i ekonomiste Beveridža sa izveštajem o problemima socijalnog
i zdravstvenog osiguranja u britanskom parlamentu (1942). Od tada do danas, država
blagostanja podrazumeva uspostavljanje države kao države dobrobiti.
Teorija države blagostanja je shvatanje o društvenom i političkom razvitku savremene
industrijske civilizacije i demokratije, koju zastupaju mnogi savremeni zapadni sociolozi.
Bel 41 kroz državu blagostanja vidi društvenu i klasnu integraciju i kraj “ideologije” kako
zapadnog tako i istočnog (socijalističkog) tipa. Ovaj koncept se često koristi kao argument
protiv marksističkog shvatanja klasne borbe i proletarijata kao društvene avangarde.
Država blagostanja, kao savremen koncept društvenog razvoja buržoaske teorije, do
sada se nije dokazala u praksi. I pored podizanja standarda radničke klase zapadnih drža-
va, koje bitno menja radničku psihologiju, podela između onih koji vladaju i kojima se
vlada i dalje je prisutna. „Većina, koja je lišena sredstava za proizvodnju i šireg uticaja na
prisvajanje društvenog bogatstva, nije više u razvijenim zemljama stavljena u uslove da
izgradi svoju psihologiju, svoje frustracije i neodložne violentne otpore. Ako je čovek zado-
voljio samo elementarne životne potrebe, ne znači da je zadovoljan životom i sobom, da je
zadovoljio svoje vitalne potrebe u pogledu izražavanja i ostvarivanja svoje ličnosti, svojih
želja i svoje sreće”.42
12.10 TREĆI SEKTOR – NGO
Značajan aspekt civilnog društva bez koga se danas ne može zamisliti nijedna savreme-
na zemlja je treći sektor, oblast koja obuhvata široko polje građanskog organizovanja.
Nasuprot prvom (država) i drugom sektoru (tržište), u savremenim zemljama se javlja po-
treba za interesnim, vandržavnim organizovanjem građana u cilju rešavanja brojnih
problema koje moderna društva nose. Uzrok formiranja trećeg sektora je u:
��
Myrdal Gunnard, BEYOND THE WELFARE STATE, New York, 1958.
41 Bell D., THE END OF IDEOLOGY, 1961, slična stanovišta i Lipset S. M., u delu POLITICAL MAN,
1960.
225
Untitled-1.indd 225 3/24/2014 6:58:51 PM

1. nemogućnosti države da reši sve probleme njenih stanovnika koji nastaju kao
posledica modernizacijskih procesa, i
2. sve većoj potrebi i želji građana za samostalnim učešćem u rešavanju nagomi-
lanih društvenih teškoća.
Razvoju trećeg sektora doprineo je i neuspeh koncepta države blagostanja kao vida
“državne brige o čoveku”, što je takođe uslovilo nastanak novih poimanja uloge građana
u modernoj demokratskoj državi. Savremena shvatanja podrazumevaju da nije više samo
država ta koja treba da daje razvojne programske koncepte, već i udruženja građana
kao ravnopravni partneri u njihovom kreiranju.
Tabela br.10. Model svih društvenih organizacija, R. Sumariwalla43
Sve društvene odrganizacije
Javni sektor Privatni profitni sektor Privatni neprofitni sektor
Prvi sektor Drugi sektor Treći sektor
Treći ili kako ga još nazivaju, neprofitni sektor, predstavlja bazu u kojoj nastaju
nevladine organizacije (Non Goverment Organization). Ove organizacije “podrazumevaju
javnu korist, odnosno služe blagostanju svojih članova ili doprinose opštem blagostanju“.
U prvom slučaju, to su grupe koje se formiraju na osnovu sličnih interesa, sudbine
svojih članova, fizičke ili mentalne konstitucije, socijalne pozicije, starosti, profesije.
U drugom slučaju, to su grupe čiji je primarni cilj opšte blagostanje – jer pružaju us-
luge u korist nekih društvenih grupa ili vrše pritisak u javnosti i vode kampanju radi boljeg
rešavanja nekog društvenog problema, predstavljaju interese građana i usmeravaju javnost
prema određenim ciljevima.”44
Za funkcionisanje NGO kao neprofitnih udruženja građana potrebno je da budu ispun-
jeni određeni uslovi:45
1. prisustvo formalne, tj. institucionalizovane strukture, što znači da neformalne i
privremeno sakupljene grupe nisu deo neprofitnog sektora jer bi inače koncept ne-
profitnog sektora bio prefiše amorfan i efemeran;
2. institucionalna odvojenost od države, odnosno ne mogu biti deo državnog apara-
ta, mada mogu imati značajnu pomoć od države;
3. ostvaranje neprofitne distribucije sredstava, odnosno da njihova najznačajnija
funkcija ne bude stvaranje profita, što znači da ako akumuliraju dobit, sredstva se ne
distribuiraju kao profit, već se vraćaju u osnovnu misiju organizacije;
��
Grafikon preuzet iz: Kolin M, Nevladine organizacije - pojam, značaj, klasifikacije, profil, u: “Civilno
društvo i nevladin sektor”, Magna Agenda, Beograd, 2002, str. 91.
44 Ibid., str. 91.
��
Prema odrednicama Salamona i Anheiera.
226
Untitled-1.indd 226 3/24/2014 6:58:51 PM

4. samosvojnost u unutrašnjem ustrojstvu, kontroli i upravljanju;
5. nekomercijalnost;
6. nepolitičko angažovanje, odnosno nemaju funkciju promocije političkih partija
i kandidata, nisu primarno angažovane za podršku kandidatima u izborima, iako
mogu biti angažovane u političkim aktivnostima;
7. dobrovoljna participacija građana i prisustvo dobrovoljnog ulaganja, što ne znači
da su u organizaciji svi volonteri, ni da ukupan dohodak proizilazi iz dobrovoljnih
priloga.46
Razvoj neprofitnog sektora i nevladinih organizacija posebno je uočljiv kod država
bivše socijalističke orijentacije, pa tako i u našoj zemlji. Razvoj nevladinih organizacija u
Jugoslaviji odvijao se kroz tri faze:
• početak osnivanja nevladinih organizacija u periodu pre II svetskog rata (1941);
• “Vladine” nevladine organizacije, u periodu komunističkog režima 1945-1990.
(zabrana mnogih starih organizacija i osnivanje novih organizacija pod kontrolom
države),
• “nove” nevladine organizacije, u periodu formalnog uvođenja političkog plurali-
zma i stvaranje autonomnih i nezavisnih NGO (od 1990).47
Nagli porast broja nevladinih organizacija u Srbiji beleži se u trećoj razvojnoj fazi.
Posebno se nagli rast zapaža u periodu od 1997. godine. Povećanje broja NGO posledica
je: uvođenja pluralizma u društveni i politički život Srbije i izuzetno loše društveno-eko-
nomske situacije u kojoj se Srbija našla tokom devedesetih godina prošlog veka.
Rat, sankcije, sveopšta beda i država oličena u jednoj partiji, uslovili su potrebu
organizovanja građana. Ta potreba građana nije mogla da bude zadovoljena kroz opozi-
cione političke partije, jer njihov ugled nije bio značajan. Građani su spontano a često uz
podršku stranih NGO formirali raznovrsna građanska udruženja i pokrete.
Da je porast broja nevladinih organizacija u Srbiji usko vezan sa aktuelnim poli-
tičkim zbivanjima, pokazuju podaci da je do naglog porasta njihovog broja upravo došlo
posle krupnih političkih događaja kakvi su, na primer, bili građanski i studentski protesti
1996-1997, ili petooktobarska promena režima. Tome u prilog govori podatak da je u
prvih pet meseci 2001. godine osnovano 800 novih NGO48, više nego za čitav period od
1990. do 1997. godine.
Tabela br. 11. Broj registrovanih NVO u Srbiji od 1990. godine49
Godina Broj organizacija u Srbiji
1994. 196
1997. 695
2000. 2000
2001. 2800
46 Ibid., str. 94.

47 Nikolin S., i dr., KARAKTERISTIKE TREĆEG SEKTORA U SRBIJI, u: “Civilno društvo i nevladin
sektor”, Magna Agenda, Beograd, 2002, str. 126.
48 Ibid., str. 128.
49 Tabela preuzeta iz knjige: Nikolin S., i dr., KARAKTERISTIKE TREĆEG SEKTORA U SRBIJI, u:
“Civilno društvo i nevladin sektor”, Magna Agenda, Beograd, 2002, str. 128.
227
Untitled-1.indd 227 3/24/2014 6:58:52 PM

Ako se pogleda popis aktivnih nevladinih organizacija po užim delatnostima ko-
jima se bave, dobija se sledeća distribucija:
Tabela br.12. Nevladine organizacije u SRJ50
Redni broj NEVLADINE ORGANIZACIJE U SRJ

Broj
1. Socio-humanitarne organizacije 234
2. Organizacije kulture i umetnosti 187
3. Obrazovne i naučnoistraživačke organizacije 183
4. Ekološke organizacije 181
5. Organizacije za zaštitu ljudskih prava i sloboda 158
6. Humanitarne organizacije 156
7. Organizacije za izgradnju lokalne zajednice 153
8. Omladinske i studentske organizacije 139
9. Ostale nerazvrstane organizacije 119
10. Ženske organizacije i grupe 94
11. Međunarodne organizacije 85
12. Poslovna i profesionalna udruženja 77
13. Mirovne organizacije i grupe 49
14. Organizacije izbeglica i raseljenih lica 46
Organizacije za zakonodavstvo, zastupanje i javnu politiku
15. 21
(think thank)
16. Organizacije za međunarodnu saradnju 10
17. Ukupno 1.892
Mada broj nevladinih organizacija u Jugoslaviji nije zanemarljiv, on nije ni približno

na onom razvojnom nivou na kome se nalazi treći sektor u razvijenim zapadnim državama,
pa čak i u drugim, bivšim socijalističkim zemljama. Primera radi, u Poljskoj je do 1994. go-
dine registrovano čak 20.000 aktivnih nevladinih organizacija, znači deset puta više nego
što ih ima kod nas danas. S druge strane, ni kvalitet rada samih nevladinih organizacija,
meren kriterijumima razvijenog građanskog društva, nije na zadovoljavajućem nivou,
iz objektivnih i subjektivnih razloga.51
Objektivni razlozi nerazvijenosti trećeg sektora kod nas leže u:
1. nepostojanju razvijenog civilnog društva, koje predstavlja osnovu za uspešno sa-
moorganizovanje građana;
2. negativnom stavu većeg dela javnosti prema vandržavnim organizacijama kao ne-
prijateljskim, budući da je njihov model uvezen sa Zapada;
3. nenaklonjenost države, kao do sada jedinog garanta “državnog staranja prema čo-
veku”, u odnosu na alternativne (konkurentske) modele;
4. nerazvijenost volonterskog rada kao jedne od bitnih predpostavki; razvoja i op-
stanka nevladinih organizacija, i
50 Podaci preuzeti iz: Paunović Ž, ur., Direktorijum nevladinih neprofitnih organizacija u Srbiji, Centar za
razvoj neprofitnog sektora, Beograd, 2002.
��
Prema: Brkić M., NEPROFITNE I NEVLADINE ORGANIZACIJE, u: “Socijalna politika u tranziciji”,
CPA-SM, Beograd, 1998, str. 365.
228
Untitled-1.indd 228 3/24/2014 6:58:52 PM

5. dugogodišnjem centralističkom načinu upravljanja kao faktoru usporavanja ra-
zvoja lokalne samouprave i građanske samoinicijative.
Među subjektivnim preprekama za uspešan razvoj nevladinog sektora, izdvajaju se:
1. ciljevi NVO su nejasno definisani, što dovodi do “lutanja” i lakog odustajanja od
primarno utvrđenih ciljava;
2. kod većine NVO metodi delovanja su zastareli i nedefinisani;
3. nepoznavanje savremenih metoda rada, naročito “fundraisinga”, dovodi do neza-
dovoljavajućeg materijalno-tehničkog stanja većine NVO;
4. ne postoji sinhronizovano delovanje nevladinih oraganizacija u smislu udruživa-
nja u asocijacije i saveze te organizovanju zajedničkih akcija, i
5. ne postoji razvijena mreža saradnika na lokalnom nivou, što u velikoj meri ote-
žava realizaciju postavljenih ciljeva.
I pored iskazanih problema koji otežavaju ravoj nevladinog sektora u našoj zemlji,
uloga i značaj nevladinih organizacija rastu. Ne��
��
treba��
��
zanemariti��
��
č��
injenicu��
da��
��
su��
��
nevla-
��
dine organizacije imale značajnu ulogu u pripremanju političkih promena, pa se i danas
preko njih sprovode brojni programi za pripremu evropskog integrisanja naše zemlje.
S druge strane, nije zanemarljiv ni ubrzani trend nastanka NGO, što upućuje na
zaključak da sazreva��
gra��
��
đ��
anska��
svest��
��
o��
��
neophodnosti��
��
samoorganizovanja��
��
, samoinici-
��
jative i preuzimanja u sopstvene ruke nekih tradicionalno državnih uloga. Participacija
građana kroz razne nevladine organizacije predstavlja osnovu��
��
za��
��
razvoj��
��
kvalitetnog��
��
civil-
nog društva i učvršćivanje demokratskih principa uopšte.
12.11. POLITIKA
Termin politika nastao je od starogrčkog politikos – javni poslovi i polis – država.

Razmimoilaženja u shvatanju i definisanju politike stara su koliko i država. Različitost
značenja politike proizilazi iz dvostranosti političkih pojava.
1. Političke pojave se ispoljavaju objektivno i subjektivno. Objektivnost
političke pojave je njena društvena realnost ispoljena kroz stvarne rezultate
društvenih sukobljavanja i mesto politike u ukupnim društvenim zbivanji-
ma. Subjektivnost političke pojave ispoljava se kroz svesnu akciju brojnih
političkih subjekata, njihov program i metod (državna politika, međunarodna
politika, unutrašnja politika i drugo).
2. Politički procesi su dvosmerni. Kroz različita delovanja društvenih subje-
kata utiče se na državu i državnu politiku, društvena strana politike, a drugo,
država i državna politika utiču na delovanje društvenih subjekata, državna
strana politike.
Politiku određuju i kao umešnost i veštinu u vladanju ljudima, odnosno kao osvajanje i
vršenje vlasti i kao veština izbora sredstava i iznalaženja mogućnosti da se postignu određeni
društveni ciljevi. Istorija nam pokazuje da su ukrštanja i sudaranja brojnih političkih akci-
ja i delovanja uticali na objektivni tok istorije koji se po pravilu nije podudarao sa ciljevima i
motivima političkih subjekata. “Pri
��
tome je raskorak između subjektivnih motiva političke ak-
cije i objektivnog toka političkih zbivanja utoliko veći ukoliko subjekti političke akcije manje
vode računa o objektivno datim uslovima svoje delatnosti i o unutrašnjim zakonitostima koje
229
Untitled-1.indd 229 3/24/2014 6:58:53 PM

vladaju i u političkoj i u svim drugim sferama društvenog života.”52
Bitno obeležje politike je vlast, tj. podela društva na one koji vladaju i one kojima se
vlada. Politička vlast svoj koren ima u klasnim odnosima i interesima, pre svega, vladajućih
klasa. U osnovi političke vlasti je dominacija vladajućih društvenih slojeva koja istorijski
nastaje iz akata nasilja i uzurpacije. Po rasističkobiologističkim shvatanjima politička vlast
se zasniva na „prirodnim” i biološkim predispozicijama nekih pojedinaca, grupa, naroda,
nacija i rasa da vladaju, a da drugi budu potčinjeni.53
U najširem smislu politika je delatnost usmeravanja ljudske delatnosti u određe-
nom pravcu, radi ostvarivanja određenih ciljeva. U drugom, širem smislu, politika je
delatnost usmeravanja društva u određenom pravcu prvenstveno pomoću državne vlasti
ili drugih specijalizovanih društvenih organizacija.54Prethodno određenje politike u širem
smislu, obuhvata pet osnovnih elemenata:
1. političku delatnost, kao usmeravanje drugih delatnosti;
2. političke subjekte, kao aktere političke delatnosti; može biti pojedinac ili gru-
pa;
3. ljudska delatnost kao predmet usmeravanja; u zavisnosti od vrste delatnosti
razlikuju se vrste politike;
4. cilj delatnosti, tj. pravac usmeravanja; usmeravanje uvek predstavlja neko
željeno stanje koga određuje politički subjekt, tj. akter političke delatnosti;
5. sredstva usmeravanja, koja mogu biti prosta i složena u zavisnosti od toga
ko i šta usmerava; ukoliko je lično usmeravanje, sredstva su prosta i svode se
na sopstvenu svest; ako se usmerava tuđa delatnost, tada su složena i razno-
vrsna.
U užem smislu, politika obuhvata državnu politiku, sa pet osnovnih elemenata:
1. političku delatnost, tj. usmeravanje države i to dvostruko, kao obezbeđivanje ne-
kom političkom subjektu da osvoji državnu vlast i kao usmeravanje društva od
strane države;
2. politički subjekt, koji je pre svega država, ali i drugi subjekti, među kojima su na-
rodne mase, klase, partije, društvene grupe i organizacije;
3. predmet političke delatnosti, koji može biti svaka ljudska delatnost, zbog čega se
država i smatra sveobuhvatnom, među kojima su ekonomska delatnost, organizacija
države i drugo;
4. pravac delatnosti, kao potpun i precizno određen način preduzimanja same
političke delatnosti, sadržan u političkim programima;
5. sredstva političke delatnosti, koja su raznovrsna i brojna, od duhovnih i materijal-
nih, do ekonomskih, pravnih, moralnih, religijskih, vaspitnih, propagandnih i slično.
Specifičnost državne politike ogleda se u raspolaganju fizičkom prinudom kojom ni-
jedan drugi subjekt u društvu ne raspolaže.
Politika i politička vlast sa razvojem društva jačaju. Nestankom države i klasa nestaće
i politička vlast i politika u sadašnjem smislu.
��
MALA POLITČKA ENCIKLOPEDIJA, op. cit., str. 892.
��
Politika se drugačije ispoljavala u vreme Periklove Atine, Aleksandra Makedonskog, francuskog “kralja
sunca” i savremenog perioda vladavine političkih partija i stranaka.
54 Prema SOCIOLOŠKOM LEKSIKONU, op. cit., str. 464‑468.
230
Untitled-1.indd 230 3/24/2014 6:58:53 PM

12.12. POLITIČKE PARTIJE
Političke partije su dobrovoljne, relativno trajne

političke organizacije, čiji je cilj preuzimanje i vršenje
državne vlasti, ili bar učešće u njoj ili stalan uticaj na
nju, radi žaštite i ostvarenja određenih klasnih odnosno
grupnih interesa u okviru iste ideološke koncepcije o opštoj državnoj politici i
zajedničkim interesima društva.55
Termin “partija” potiče od latinskog , pars, partis – deo naroda.
Prvi oblici političkog organizovanja naziru se u starom Rimu, ali se pojava političkih
partija vezuje za kapitalizam druge polovine XIX veka. Za nastanak političkih partija bila
su neophodna dva uslova:
1. formalno razdvajanje aparata državne vlasti od vladajuće klase u tom smislu da
ona nema isključivi monopol u rukovodećim funkcijama društva, i
2. razvijenost političke svesti društva koja omogućava prisustvo različitih političkih
stavova i interesa .
Navedeni uslovi bili su prisutni u Engleskoj već u XVII veku, kada su se u okviru
parlamentarne institucije izdvojile partije torijevaca (konzervativna stranka) i vigovaca (li-
beralna stranka).
Preduslov za političko organizovanje bilo je uvođenje opšteg prava glasa kao izbornog
prava građana. Ovim pravom nisu raspolagale brojne mase radnika i seljaka sve do sredine
XIX veka, a od tada je bilo predviđeno samo za punoletno muško stanovništvo.
Prve partije bile su političke podele unutar jedinstvenih aristokratskih slojeva i okvir
ispoljavanja političkih interesa buržoazije kao nastupajuće društvene snage. Politička moć
tadašnje aristokratije bazirala se na poreklu, stečenim pozicijama i privilegijama, a buržo-
askog sloja na bogatstvu. Uvođenjem opšteg prava glasa stvoreni su uslovi za političko
organizovanje brojnih radnika i seljaka, pa su poslednje decenije XIX veka bile period for-
miranja masovnih radničkih partija. Politička organizovanost radničke klase pokazivala je
internacionalnu dimenziju i bila značajan faktor društvenog i političkog delovanja.
Do pojave radničkih masovnih partija, političke partije bile su labave organizacije društ-
venog grupisanja, pre svega u vidu poslaničkih klubova u parlamentu i izbornih komisija.
Tek sa konstituisanjem radničke klase kao političke organizacije nastupa period političkih
borbi oko preuzimanja i vršenja državne vlasti, od strane buržoaskih partija.
Osobenost prvih masovnih radničkih partija, „socijalističkih partija”, nije bilo njihovo
uključivanje u političke borbe oko preuzimanja vlasti, već ideološkopolitičko obrazovanje
i vaspitanje radničkih slojeva za buduću rukovodeću ulogu u društvu. Podsetimo da
su u ovom periodu idejni predvodnici bili klasici marksizma, koji su kroz Manifest ko-
munističke partije i druge brojne radove, ukazali na neophodnost stvaranja radničkih
političkih partija i značaj njihovog internacionalnog povezivanja.
Ideološka i organizaciona obeležja radničkih partija dovela su do brojnih uspeha ovih
partija u tadašnjem društvu. Primećene su tendencije kod tadašnjih buržoaskih partija da u
��
MALA POLITIČKA ENCIKLOPEDIJA, op. cit., str. 820.
231
Untitled-1.indd 231 3/24/2014 6:58:54 PM

svom organizovanju primenjuju neka od ovih obeležja, pa ima primera organizovanja masov-
nih buržoaskih partija, kao što su britanska Konzervativna, belgijska Socijalhrišćanska,
austrijska Narodna stranka i nemačka Hrišćansko-demokratska unija.
Relativna stabilnost buržoaskih parlamentarnih sistema burno je uzdrmana izbijanjem
Prvog svetskog rata i formiranjem prve socijalističke države, koji su na planu političkih
partija uslovili:
1. razvoj socijalističkih, radničkih partija,
2. reakcije buržoaskih političkih stranaka i
3. formiranje narodnih pokreta “Trećeg sveta”, tj. bivših kolonija i zavisnih država.
Unutar prve socijalističke države formira se radnička partija tzv. novog tipa, po ko-
joj se i sama država naziva partijskom državom. Partijska država podrazumeva državni
jednopartijski sistem. Tadašnju boljševičku radničku partiju Rusije u osnivanju, karak-
terisala su sledeća obeležja:
1. doslednost u primeni demokratskog centralizma u unutrašnjoj organizaciji
partije;
2. izbornost svih partijskih organa, demokratske diskusije i odlučivanje o svim
pitanjima partijskog rada i članstva sa strogom partijskom disciplinom i cen-
tralizovanom komandom u realizaciji partijskih odluka;
3. proklamovana avangardnost radničke, boljševičke partije u odnosu na celo-
kupnu radničku klasu, u smislu njene idejnopolitičke i predvodničke uloge;
4. partija je imala karakter najvažnijeg političkog organizovanja radničke kla-
se, prema drugim obliima organizovanja (sindikat).
Prvobitne koncepcije Boljševičke partije Lenjinovog tipa, u periodu staljinizma
prerasle su u partijsku i državnu diktaturu neviđenih razmera. Osobenost ovog pe-
rioda ogleda se u internacionalizmu demokratskog centralizma Boljševičke partije,
odnosno staljinističkoj diktaturi na planu međunarodnog radničkog pokreta.
U prvoj polovini XX veka, buržoaske političke partije deluju u uslovima izraže-
nih ekonomskih kriza i uspona socijalističkih partija nakon osnivanja socijalističke
Rusije i drugih socijalističkih zemalja. Na ove ozbiljne društvenopolitičke izazove,
buržoaske partije reaguju reakcionarno. Ta društvena i politička nesnalažljivost u no-
vonastalim uslovima svetskog poretka, svoju kulminaciju doživljava u pojavi fašizma i
nacionalsocijalističkim partijama.
Fašističke partije zasnivaju se na militarističkom principu. “Članstvo se orga-
nizuje i priprema za stalno vršenje političkog nasilja, prvo radi osvajanja vlasti, zatim
radi njenog održavanja i apsolutizacije. Među organima partije postoje odnosi stroge
vojne hijerarhije i individualne komande. Širi partijski forumi i skupovi, uključujući tu
i partijske kongrese, imaju propagandni karakter i služe za manifestovanje fanatične
odanosti stvari partije i ličnosti partijskog vođe. Pravo političkog odlučivanja pripada
isključivo vođi partije čija se ličnost smatra inkarnacijom istorijske misije partije,
nacije i države. Po autoritarnom, militarističkom karakteru organizacije i po funkcijama
koje na sebe preuzima posle dolaska na vlast, fašistička partija predstavlja uvek neku
vrstu države u državi. Praktične političke posledice su preplitanje partijskih i državnih
nadležnosti”.56
56 Ibid., str. 823.
232
Untitled-1.indd 232 3/24/2014 6:58:54 PM

Vremenska podudarnost u nastanku fašizma i staljinizma i njihovog gotovo
identičnog intenziteta ispoljavanja u pojedinim fazama, pokazuje da je u vreme najžešće
Staljinove diktature, fašizam u Nemačkoj bio najuticajniji. Nije nepoznato da su u
periodima okupacije zemalja od strane fašističkih trupa Nemačke, neke od zapadnoe-
vropskih zemalja ove trupe dočekale sa odobravanjem, a negde i sa oduševljenjem.
Italija i ŠpIanija legalno, Austrija, Mađarska i druge zemlje nezvanično, omogućile
su svojom podrškom jačanje fašizma.
U tom periodu u Evropi se pod uticajem nacističke ideologije zagovara zaštita „či-
stih rasa”. Primena arijevskih, rasističkih ideja ogladala se u formiranju brojnih logora
na evropskom prostoru (Aušvic i drugi) u kojima su sprovođeno rasno i etničko istreb-
ljenje nearijevskih, „nižih rasa” i naroda (Jevreji, Srbi, Romi). U savremenom periodu
uočava se prisustvo i delovanje neofašističkih i terorističkih grupa i na globalnom planu.
Navedena okolnost odražava se na međunarodno delovanje savremenih buržoaskih par-
tija.
Period posle Drugog svetskog rata karakteriše formiranje partija za nacionalno i
državno oslobođenje bivših kolonija i zemalja pod protektoratom. Mada je prisutna
šarenolikost ovih partija, mogu se uočiti i neke zajedničke karakteristike i tendencije
njihovog organizovanja i delovanja.
1. Masovnost pokreta za nacionalno oslobođenje ukazuje da su u pitanju značajni
međunarodni pokreti čiji je cilj međunarodno regulisanje položaja nerazvijenih
zemalja.
2. Sticanjem nezavisnosti ove zemlje su suočene sa mogućnošću cepanja političkog
jedinstva na brojne političke struje i partije kojima se može rasplinuti neophodno
jedinstvo za ekonomski i ukupni društveni preporod. Na toj osnovi formiraju se ši-
roke, opštenarodne političke organizacije, kao masovni front. Masovni front se
ispoljavao kroz jednu dominantni partiju koja je i bila nosilac akcije narodnog oslo-
bođenja od kolonijalne vlasti (Indija, Gana, Gvineja i dr.). U nekim zemljama (Burma
i Alžir), narodni front je nastao kao posledica neuspeha višepartijskog parlamen-
tarnog sistema.
Savremeno društvo u procesima globalizacije karakteriše i formiranje alternativnih
pokreta. Ovi pokreti formulišu i zalažu se za raznovrsna prava i slobode na unutrašnjem
i međunrodnom (antiglobalistički pokret, pokret žena i dr.). Aktivnosti i globalni karak-
ter ovih pokreta upućuju na zaključak da se političko organizovanje u formi političkih
partija sve više zamenjuje brojnim drugim oblicima organizovanja. Podsetimo da
su navedeni društveni procesi sadržani u konceptu civilnog društva.
12.12.1. Struktura političkih partija

Organizaciona struktura političkih partija ispoljava se kroz odnose partijskih orga-
na u podeli nadležnosti, prava i obaveza. Ukoliko je partija društveno značajnija, sa većom
društvenom ulogom, utoliko je njena organizacija složenija i obimnija.
Prvobitna struktura političkih partija ispoljavala se u: užem krugu partijskih vođa i
stalnih funkcionera i širem krugu partijskog članstva i simpatizera. Kako su se političke
partije razvijale, tako se menjala i njihova struktura.
233
Untitled-1.indd 233 3/24/2014 6:58:54 PM

Savremene političke partije, kao moderne stranke, pokazuju više nivoa organizacione
strukture:
1. glasači i simpatizeri ,
2. osnovno partijsko članstvo,
3. uži krug partijskih funkcionera,
4. partijski centralni aparat,
5. partijsko rukovodstvo u širem smislu,
6. uže partijsko rukovodstvo – “jezgro” partije.
U pogledu broja i uloge perifernih i centralnih partijskih organa, prisutne su
razlike među političkim strankama. Neke partije oslanjaju se na široku osnovu birača i
ograničeno partijsko članstvo. Druge partije imaju višemilionsko članstvo koje obuhvata
više od polovine ukupnih birača. Kod kadrovskih partija, partijsko članstvo podudara
se sa brojem aktivista. Kod masovnih partija, nasuprot, aktivisti su manji deo ukupnog
članstva.
Političke partije su teritorijalno organizovane, sa vertikalno povezanim organima
u jedinstvenu organizaciju. Osnovnu jedinicu baze političkih partija predstavljaju odbo-
ri, sekcije, ćelije i sl. Između baze i rukovodstva partije prisutni su organizacioni nivoi
povezivanja u vidu mesnih, opštinskih, oblasnih i regionalnih asocijacija. U osnovi or-
ganizacione strukture političkih partija uglavnom je prihvaćen princip centralističkog
ustrojstva na demokratskim osnovama, koji podrazumeva: izbornost svih partijskih or-
gana od najnižih do najviših i izbor centralnog partijskog aparata i rukovodstva kroz
partijski forum, tj. kongres partije.
12.2.2. Funkcije političkih partija

Osnovna funkcija političkih partija je povezivanje aparata javne
vlasti i društva sredstvima i kanalima međusobnog uticaja koji nisu uklo-
pljeni u sastav same državne organizacije. Funkcije partija ispoljavaju se
kroz njihove stalne aktivnosti, tzv. stalne funkcije, a mogu se ispoljavati
i kroz dodatne aktivnosti, tzv. posebne funkcije. Osnovne funkcije političkih partija su:
1. formiranje političkih stavova, mišljenja i zahteva,
2. politizacija društva propagiranjem svojih političkih stavova,
3. demokratizacija u vršenju javnih poslova učešćem građana u odlučivanju,
4. učešće u parlamentarnom sistemu odlučivanja,
5. određivanje i usmeravanje državne politike društva od strane partije na vla-
sti,
6. učvršćivanje postojećeg državnog sistema učestvovanjem u parlamentarnoj
vlasti.
U višepartijskoj parlamentarnoj demokratiji, socijalne funkcije57 političkih partija bi bile:
1. mobilizacija članstva za osvajanje vlasti osvajanjem većine na izborima,
2. formulisanje ciljeva i programa osnovnih društvenih institucija,
3. izborna funkcija, kao osvajanje vlasti i kontrola nad nosiocima vlasti,
4. ideološka funkcija, kao formiranje posebne političke ideologije.
��
Prema Pečujlić M., SAVREMENA SOCIOLOGIJA, op. cit., str. 204.
234
Untitled-1.indd 234 3/24/2014 6:58:55 PM

Političke partije u obavljanju njihovih funkcija karakteriše tzv. gvozdeni zakon oli-
garhije, formulisan od Mikelsa u “Vladavini rukovodstva nad partijskim članstvom”.58 Prema
ovom “zakonu” koji se ispoljava kroz dominaciju funkcionera partije nad članstvom,
funkcioneri, tj. rukovodstvo potiču iz članstva, da bi se u kasnijem jačanju stranke iz njega
izdvojili i formirali svoje posebne uže političke interese koji se ne uklapaju u interese masov-
nog članstva. Prema Pečujliću,59 aktivnosti političkih partija mogu se podeliti na:
1. “gladijatorske aktivnosti”, tj. aktivno učešće, koje obuhvata: kandidovanje
za funkcije, zauzimanje javne ili političke funkcije i učešće u izradi političke
strategije;
2. mešovite aktivnosti, koje obuhvataju: prisustvo na partijskim zborovima,
manje novčane priloge, kontakt sa liderima i učešće u glasanju;
3. posmatračke aktivnosti, koje obuhvataju: nošenje partijskih simbola
(bedževa) i uticaj na glasače.
Istraživanja su pokazala da su u savremenim političkim partijama 60% članova pa-
sivni posmatrači, 10% obavlja neke minorne aktivnosti, a 3% ukupnih članova su aktivni
učesnici. “Stepen učešća u političkom životu odlučujuće zavisi od slojne pripadnosti: što je
viši socijalni status (sloj) kome pojedinac pripada (stepen obrazovanja, visina prihoda ili
prestiža), to je veći stepen aktivnog učešća.
Stepen – intenzitet političke participacije individua utoliko je veći ukoliko je veći
stepen njihove socijalne pokretljivosti naviše ili naniže. Individue koje doživljavaju socijalni
uspon naviše (prelaz iz nižeg i viši socijalni sloj) postaju konzervativnije, teže da se prila-
gode novom socijalnom miljeu koji je po prirodi stvari više naklonjen održavanju vladajućeg
poretka. S druge strane, socijalna mobilnost naniže, ili propadanje čitavih socijalnih slojeva
izaziva ekstremne političke reakcije. Srednji slojevi u Nemačkoj posle I svetskog rata koji
su propadali u vrtlogu hiperinflacije i haosa, masovno su postali kičma nacističkog pokre-
ta. U sistemima realnog socijalizma, učešće u politici, sem uske elite, ritualno je (učešće od
99% glasača na izborima) i motivisano strahom.”60
12.12.3. Klasifikacija političkih partija

Brojni su kriterijumi razvrstavanja političkih partija. Smatra se da nijedan od kriterijuma
sam za sebe ne pruža prihvatljivu podelu, pa se kod klasifikovanja kombinuje više različitih.
Najpoznatiji su:
1. prema prirodi, sastavu i ulozi u klasnoj borbi, dele se na: radničke partije i
buržoaske partije;
2. prema odnosu i delovanju na društveni sistem, dele se na: revolucionarne par-
tije i partije statusa quo.
3. prema osnovi okupljanja članstva, mogu biti: političke, nacionalne, konfesio-
nalne i regionalne partije;
4. prema karakteru i ciljevima političke akcije, mogu biti: sledbeničke,
pragmatskopolitičke i ideološke partije;
58 Ibid., str. 204‑206.
59 Ibid., str. 206.
60 Ibid., str. 206.
235
Untitled-1.indd 235 3/24/2014 6:58:55 PM

5. prema postanku i organizacionoj strukturi, mogu biti:
a. samostalne partije i
b. savez partija;
6. prema širini članstva, mogu biti:
a. masovne partije i
b. kadrovske partije;
7. prema disciplini i stepenu obaveznosti za članstvo, mogu biti:
a. čvrste partije i
b. labave partije;
8. prema obeležjima socijalnih slojeva iz kojih se regrutuje članstvo, mogu biti:
a. elitne partije i
b. populističke (narodne) partije.
Posebno treba pominuti podelu državnih sistema prema broju prisutnih, tj. dozvolje-
nih političkih partija na: višepartijske, dvopartijske i jednopartijske sisteme.
U višepartijskim političkim sistemima prisutne su opozicione partije, koje se zbog
svog osnovnog političkog delovanja nazivaju opozicijom. Opozicija je kontrast između
suprotstavljenih društvenih grupa, političkih pokreta, stavova i učenja, naročito prema
zvaničnim, vladajućim institucijama, pokretima, idejama ili doktrinama. Opozicija je naziv
za političke partije, stranke i pokrete, kao i neformalne društvene grupe koje se sučeljavaju
i suprotstavljaju vladi, istupajući protiv nje, u parlamentu ili van njega.61U zavisnosti od
toga da li je suprotstavljanje i sučeljavanje u parlamentu ili van njega, politička opozicija se
deli na: parlamentarnu, i vanparlamentarnu.
Opozicija može biti legalna i ilegalna, u zavisnosti od toga da li je pravno dozvo-
ljena (formira se uz znanje i dopuštenje vlade) ili ne. U višepartijskim sistemima politička
opozicija je konstitutivni deo ustavnog i parlamentarnog poretka, a u totalitarnim sistemi-
ma proganjaju se i suzbijaju svi oblici opozicionog političkog delovanja.
12.13. DRUŠTVENA DESNICA I LEVICA
Podela na društvenu “desnicu” i “levicu” nastala je u vreme

Francuske buržoaske revolucije, kada je Konvent podeljen na
dve suprotstavljene političke orijentacije U sali za sednice levo su
sedeli radikalno, tj. levo nastrojeni predstavnici, a na desnoj strani
konzervativno, tj. desno orijentisani. Parlamentarna tradicija pokazuje da se polarizacija po-
slanika ogleda i u sedištima koja zauzimaju, pa klupe na desnoj strani parlamenta obično
zauzimaju konzervativne, desne “orijentacija”, tj. vladine pristalice, leve klupe zauzimaju re-
volucionarne i opozicione orijentacije, a sredinu zauzimaju članovi umerenih partija.
��
236
Untitled-1.indd 236 3/24/2014 6:58:56 PM

Svaka klasna društveno-politička struktura sadrži suprotno orijentisane političke sna-
ge. U društvenim uslovima izuzetnih polarizacija i promena, te snage se ispoljavaju kao
snage levice – progresa i desnice – reakcije, a u relativno stabilnim uslovima, pored ovih
snaga desnice i levice prisutni su i centrumaši, koji zauzimaju umerene političke stavove.
Sadržaji društvene desnice i levice istorijski su se menjali kao što su se menjali i
njihovi pojavni oblici. Od buržoaskih revolucija, levicu su sačinjavale liberalne, demo-
kratske, socijaldemokratske, socijalističke, radničke, komunističke političke partije,
sindikati i drugi oblici političkog i društvenog organizovanja iste orijentacije. Od Oktobarske
revolucije levica se vezuje za komunističke i radničke partije, a ostali oblici prelaze u “cen-
tar”.
Levica je pojam koji se vezuje za napredne i progresivne političke akcije i delo-
vanja u okviru ili van državnih institucija. U savremenom periodu, prisutna je podela levice
na “zvaničnu levicu” i “novu levicu”. Zvanična levica obuhvata komunističke i radničke
političke partije i stranke, a nova levica vaninstitucionalne oblike političkog delovanja levo
orijentisanih društvenih snaga.
U društvenu i političku desnicu XIX veka, spadali su predstavnici aristokratije, cr-
kvenog plemstva i najviši slojevi buržoazije i državne birokratije. Razvojem političkih
partija desnica se širi, tako da joj pripadaju i organizacije koje obuhvataju srednje slojeve
društva zavisne od krupne buržoazije. U savremenim uslovima desnica je podeljena na
“ekstremnu desnicu” i “umerenu desnicu”.
Ekstremnu desnicu čine organizacije i delovanja ostataka aristokratije, monarhije
i tradicionalista, koji se često vezuju za radikalne političke partije. Ekstremnoj desnici
pripadaju, kao ekstremna podorijentacija, fašističke partije i pokreti. Ideologija desnice za-
sniva se na bespogovornom poštovanju autoriteta kralja, boga ili vođe, a podela desnice
na metodima postizanja, poštovanja i očuvanja autoriteta. Partije desnice su partije statusa
quo.
Nova levica62 je termin kojim se označavaju oblici savremenog političkog grupi-
sanja i izražavanja neslaganja sa delovanjem i stavovima oficijalne tj. zvanične političke
levice u vidu levo nastrojenih političkih partija. U svojoj osnovi nova levica je poseban oblik
procesa stapanja zvanične levice sa političkim strukturama, zbog čega su parlamentarni
režimi ostali bez prave političke opozicije.
Novu levicu kao pokret karakteriše vanparlamentarno i vaninstitucionalizovano
delovanje, koji su kao odrednice sadržani u njihovim programima i parolama. Posebno su
značajne akcije nove levice krajem šezdesetih godina XX veka, sa ekstremnim ispolja-
vanjem 1968. godine u vidu masovnih omladinskih i studentskih protesta protiv zvaničnih
državnih i upravljačkih struktura.
Kako su akcije i program nove levice u studentskim pokretima 1968. godine bile
radikalne i isključive, one nisu prihvaćene od strane levih političkih partija, zbog čega je
došlo do neslaganja unutar samog jezgra ovog pokreta i njegove podele. Jedan deo se
priključio delatnostima zvaničnih levih političkih partija, a onaj najradikalniji deo formirao
je razne ekstremističke grupe.
��
Prema SOCIOLOŠKOM LEKSIKONU, op. cit., str. 319.
237
Untitled-1.indd 237 3/24/2014 6:58:56 PM

Pojava i delovanje nove levice, od pedesetih godina XX veka, imalo je odraza na
preispitivanje programa zvanične levice, posebno u delu svog stava prema vaninstitucio-
nalnim oblicima političkog delovanja i uključivanja novih društvenih slojeva koji se javljaju
kao posledica naučnotehničkog razvitka društva. Nova levica je imala posebno negativan
stav prema radničkim partijama sedamdesetih godina. Ovaj talas, inače poznat pod na-
zivom “drugi talas” nove levice, obuhvata studentsku omladinu i delove inteligencije
koji su u svom programu sadržavali kritiku svih postojećih oblika i akcija političke borbe
tadašnjih radničkih partija. Taj talas je inspirisan trockizmom, anarhizmom, idejama bo-
livijskog revolucionara Če Gevare, Markuzeom i kineskom “kulturnom revolucijom”.
Savremena nova levica teži da formuliše novi program koji bi privukao sve napred-
ne i progresivno orijentisane slojeve društva u cilju odlučnijeg delovanja na državno i
političko odlučivanje, i istovremeno suzila prostore za delovanje svojih ekstremnih grupa.
12.14. ALTERNATIVNI POKRETI
Alternativni pokreti nastaju kao samoorganizovanje grupa i pojedinaca u savreme-

nom društvu, na planu raznovrsnih problema savremenog života i rada.63U pitanju je
takva vrsta akcionog okupljanja koje se spontano angažuje na rešavanju određenih prob-
lema van tradicionalnih političkih oblika i državne vlasti.
Alternativni pokreti nastali su kao reakcija na preterano politiziranje društva od strane
političkih partija, njihov birokratizam, borbu za golu prevlast, tehnokratsko potiskivanje
ljudi iz odlučivanja, pogoršanje ekoloških i duhovnih uslova života, pogoršanje položaja
pojedinih socijalnih grupacija (žena, studenata i sl.) i drugih oblika poremećaja društvenih
uslova života. Među najpoznatijim alternativnim pokretima su: ekološki pokret, mirovni
pokret, antinuklearni pokret, feministički pokret, duhovni pokreti, pokret nove seksu-
alnosti i drugi. Osnovna obeležja alternativnih pokreta su:
1. težnja ka masovnim okupljanjima;
2. pluralitet ideologija i shvatanja;
3. neposedovanje čvrste organizacije, programa i dugoročne strategije, pa
funkcionišu kao situacione grupe;
4. glavnu ulogu i funkciju obavljaju aktivisti koji čine jezgro pokreta, bez ruko-
vodstva i organizacije;
5. spontanost, neposredno delovanje, samoinicijativa i sl;
6. difuzan karakter – nemaju obeležja organizacija i inicijativna jezgra aktivista
kao osnovni oblik delovanja.
“Činjenica da u pokretu postoje takvi principi organizovanja izazvala je u teorijskim
razmatranjima razilaženje i dvostruke reakcije.
• Proglašavaju se pokretima koji su do savršenstva razvili principe demokratičnosti
pokreta, razrada i akcija.
• Činjenica što su to strukturno neorganizovane grupacije u kojima pojedina jezgra –
nosioci projekata igraju glavnu ulogu, ukazuje da takvi pokreti predstavljaju idealnu
mogućnost za zloupotrebe, za manipulacije, jer su pogodni da militantni pojedinci
��
Prema Džuverović B., SOCIOLOGIJA I SAVREMENO DRUŠTVO, op. cit., str. 92‑95.
238
Untitled-1.indd 238 3/24/2014 6:58:57 PM

ili jezgra u ime demokratije, sa parolama ili pseudodemokratijom, mogu nametnuti
nešto što je potpuno konzervativno, pa čak i reakcionarno”.64
Među poznatijim teorijama o alternativnim pokretima je shvatanje francuskog socio-
loga Turena 65, po kome ovi pokreti nastaju kao reakcija na krizu savremenog socijalizma
i radničkog pokreta uopšte. Radnički pokret nije snaga društvene perspektive, već neki novi
društveni pokreti. Ti novi pokreti imaju kao osnovnu ideju samoproizvodnju društva, tj.
da se postojeća društva mogu transformisati nabolje. Turen razrađuje ideju o postsocijali-
zmu kao programiranom društvu, u kome klasnu borbu smenjuje borba za informacije.
Umesto ekonomskih odnosa, tj. načina proizvodnje kao temeljnog osnova nastanka klasa,
Turen ističe da je posedovanje kibernetskih i tehnoloških informacija, osnovno polje
koje obezbeđuje društvenu moć. Oni koji poseduju informacije, regulišu po njemu celo-
kupno društvo i imaju dominantnu poziciju u društvu. Napuštanje ideje o radničkom pokretu
kao „crvenom” pokretu i prihvatanje novih društvenih pokreta kao „zelenih” pokreta,
predmet je brojnih studija i knjiga. Neki od autora ovih studija ne ograđuju se od Marksa,
već se smatraju postmarksistima koji Marksove teze prilagođavaju savremenim društve-
nim kretanjima, kao na primer Turen.
Studija Fehera i Helerove 66 sadrži komparativnu analizu alternativnih pokreta
osamdesetih i šezdesetih godina XX veka. Pokreti šezdesetih imali su politički karakter
kroz studentske pokrete širom sveta, sa osnovnim obeležjima: kritika potrošačkog men-
taliteta savremenog društva, politički rečnik i parole, metode nasilnog protestovanja,
spontane i nekontrolisane demonstracije.
Pokreti osamdesetih deklarišu se kao nepolitički, a osnovna obeležja su im: kritika
produktivizma i industrijalizma, nepolitički slogani, pacifizam, nenasilje i mirni me-
tod. “Što je naglašenija suprotnost između slobode i života, njegov (pokreta prim. S.P.V.)
levičarski karakter slabi. Apsolutizovanje suprotnosti dvaju vrednosti je opasno. Ukidanje
slobode u korist života ima fundamentalističke posledice, dok odbacivanje života radi slo-
bode ima samoubilački herojske posledice; oboje smanjuje levičarski karakter pokreta. Naša
vodeća vrednost je sloboda: smatramo da je smisao života važniji od punog življenja”.67
12.15. BIROKRATIJA
Termin birokratija, nastao je kao kovanica francuskog

bureau – zelena čoja kancelarijskog stola, i grčkog kratein
– vladati.68 U bukvalnom prevodu, pod birokratijom se podra-
zumeva vladavina ljudi iz kancelarija, tzv. činovnika. U
savremenom društvenom rečniku: birokratija je društveni
sloj profesionalnih upravljača koji nastaje i održava se na osnovu funkcija koje obavlja-
��
Ibid., str. 93.
65 Feher Ferenc ‑ Heller Agnes, OD CRVENOG DO ZELENOG, zbornik, “OBNOVA UTOPIJSKIH ENERGIJA”,
Beograd, 1987.
66 Ibid., str. 259.
��
Zvanično se upotrebljava u sociološkoj i politikološkoj literaturi od XVI veka, a prvi put je termin
birokratija upotrebio Gurne (1745), francuski ekonomista za koga se vezuje čuvena ekonomska maksima
liberalizma: laisser faire, laisser passer. Gornet de V., poznati ekonomista fizokratskog pravca.
��
Prema SOCIOLOŠKOM LEKSIKONU, op. cit., str. 27‑32.
239
Untitled-1.indd 239 3/24/2014 6:58:58 PM

ju u državi i drugim oblicima hijerarhijskog odlučivanja, sistem društvenih i političkih
odnosa u kojima dominira sloj profesionalnih upravljača, nezavisan i odvojen od
demokratske kontrole, i birokratizam, kao delovanje profesionalnih upravljača. U za-
visnosti od toga koje se značenje pridaje birokratiji, određuje se kao: racionalni duh države
(Hegel), državni formalizam bez duha (Marks), najsavršeniji oblik društvene organizacije
(Veber), vladajući društveni sloj (Mihels), klasa u formiranju, tj. nastajuća klasa (Trocki), ili
nova klasa, tj. formirana klasa (Đilas).
U najopštijem značenju birokratija je društvenopolitička kategorija koja u sebi sadrži
položaj i funkcije u vlasti i posebnu silu društva. Kao društvena sila, birokratija je poseban
oblik transformisanja društvene vlasti i moći kao posredna ili samostalna, totalitarna ili
ustavna. Akteri birokratije su državni službenici, organizatori, visoki funkcioneri, general-
ni direktori, predsednici i sekretari sa značajnim ulogama. Iz navedenog proizašle su dve
definicije69 birokratije.
Prva definicija: birokratija je posebna tehnika upravljanja u kojoj preovlađuju elementi
administracije, anonimnosti, rutinerstva, „piskaranja” i odugovlačenja, nasuprot inicijativi,
ličnoj odgovornosti, otvorenim i ličnim odnosima između vlasti i građana.
Druga definicija: birokratija je kompleks ili sistem savremene civilizacije koji karak-
teriše razvitak tehnologije i tehnike, hijerarhijska podela i specijalizacija rada, etatizam i
uspostavljanje velikih i moćnih ekonomskih, društvenih i političkih korporacija i struktura.
Prva preovlađuje u udžbenicima u sociološkopolitičkoj teoriji, dok se druga koristi kao
sinonim za savremenu strukturu društva, tehničku civilizaciju, industrijsku civilizaciju,
industrijsko društvo, totalitarizam, etatizam, neokapitalizam, državni kapitalizam, državni
socijalizam, savremeni despotizam i sl. Određivanje pojma i značenja birokratije povezano
je sa distinkcijom prema suprotnim društvenim kategorijama: slobodi i demokratiji.
12.15.1. Nastanak birokratije

Birokratija je istorijska kategorija koja nastaje pojavom prvih
država, tj. posredovanjem u vršenju vlasti. Prve državne imperije u
istoriji pokazuju da su stara kineska, vavilonska i egipatska država
imale razvijenu i razrađenu birokratsku hijerarhiju. Posebno se
birokratizam starih imperija ispoljavao kod izgradnji brojnih si-
stema za navodnjavanje kao privredno značajnih sistema. Radovi
na ovim sistemima, inače složenim, podrazumevali su precizan,
sređen i stabilan mehanizam upravljanja, iz čega je proizašlo
jačanje i učvršćivanje pozicije upravljačkih slojeva. Birokratija
nastaje u istorijskim uslovima izdvajanja funkcije upravljanja i
rukovođenja od proizvodnih funkcija i izdvajanja posebnog društvenog sloja, tj. pojedi-
naca koji profesionalno obavljaju funkcije upravljanja i rukovođenja.
U antičkoj grčkoj demokratiji nije se formirala birokratija jer je odlučivanje i uprav-
ljanje bilo neposredno, od strane svih slobodnih građana, mada se njeni elementi mogu nazreti
u jednogodišnjim izbornim plaćenim funkcijama pojedinih državnih službenika. Nezavisno
od te okolnosti, antička demokratija je bila neposredan oblik nespojiv sa birokratijom.
��
Ibid., str. 28.
240
Untitled-1.indd 240 3/24/2014 6:58:59 PM

Rimsko carstvo je prvi državni oblik osamostaljivanja posebnog upravljačkog sloja
i birokratije. Zbog ogromnog prostora na kome se prostirala i njegove podele na provin-
cije, uspostavljeni su brojni provincijski organi uprave i rukovođenja, čiji je centar bio
u Rimu. Smatra se da je razvijen i razrađen birokratski aparat Rimske imperije umnogome
doprineo njenom održanju i pobedama nad stalnim naletima varvara. Takođe, pad Rimskog
carstva vezuje se za korumpiranost i slabost njegovog birokratskog aparata u provincijama.
Period srednjeg veka ne poznaje birokratski sistem vladavine, osim onih marginal-
nih primera pojedinih evropskih kraljevina i uspostavljanja jedinstva vlasti preko političkog
upravljanja iz centra. Period XV veka evropskih država beleži stvaranje snažnih admini-
strativnih organizacija, kao posledicu ujedinjavanja feudalne rasparčanosti. Iz tog perioda
zabeležen je komentar Francuza Fromanta da postoji „pedeset hiljada ljudi koji vrše neku
vlast, a koje staleži ne priznaju jer su oni nepotrebne kreature koje razdiru, jedu i uništavaju
državu, kralja i njegov siroti narod.”
U XVII i XVIII veku, administrativni aparat upravljanja i rukovođenja postaje relativno
samostalan oblik vlasti. Ovaj proces tekao je paralelno sa povećanjem broja administra-
tivnih službenika i formiranja posebne „državne mašinerije” koju čine policija, vojska,
sudovi, poreznici, ministri, inspektori i drugi opunomoćenici.
U savremenom periodu birokratija se vezuje za uspostavljanje i jačanje zapadnoevrop-
skih apsolutnih monarhija i stvaranje ogromnih centralizovanih društvenih sistema, kao
sredstvo narastajućih klasnih suprotnosti između aristokratije i buržoazije, a kasnije buržo-
azije i radničkih masa. „Tako je birokratija dobila svoj društvenopolitički smisao i značaj
i u nerazvijenoj klasnoj strukturi, kao u Srbiji u XIX veku i drugim zemljama Balkana, ...,
kao prvi oblik buržoazije („primitivna” ili „skorojevićka” birokratska buržoazija) i izvršilac
prvobitne kapitalističke akumulacije, i time kao protivteža apsolutizmu vladaoca i patrijar-
halno demagoškim težnjama seljačkih prvaka”.70
Ukidanje apsolutističkih monarhija putem buržoaskih revolucija XVIII i XIX veka
i nacionalnooslobodilačkim pokretima XX veka ne ukida birokratiju, već uslovljava nje-
ne nove oblike i jačanje u vidu državnog kapitalizma, etatizma, državnog socijalizma,
državnih i monopolističkih partija. Nastanak birokratije povezan je sa pojavom nacija i
formiranja nacionalnog tržišta. Procesi nadnacionalnog društvenog razvoja, na planu
birokratije ogledaju kao formiranje procesa nadnacionalnog birokratizma, institucionali-
zovanog u centrima međunarodnog odlučivanja.
Sociološka teorija sadrži brojna shvatanja o birokratiji.71 Najpoznatije je Veberovo o
birokratiji kao idealnom tipu države. Najvažnije polje ispoljavanja birokratije po Veberu
je privredno područje. Veber navodi šest osnovnih obeležja birokratije, tj. birokratske or-
ganizacije društva:
1. nadležnosti funkcionera, državnih službenika određene su zakonom, ured-
bama i drugim administrativnim propisima;
2. funkcije su hijerarhizovane i uključene u sistem komandovanja, tako da niže organe
kontrolišu viši organi, sa pravom poništavanja odluka nižih organa od strane viših;
��
Među prvim shvatanjima su Miraboovo tumačenje taktike ministarstva finansija kao birokratije i Ruso-
ovo shvatanje državne vlasti kao vlasti “biroa”. Hegel je među prvima pružio celovito shvatanje birokratije u
političkom društvu i strukturi države.
71 Ibid., str. 29.
241
Untitled-1.indd 241 3/24/2014 6:58:59 PM

3. aktivnosti su sadržane u administrativnim dokumentima;
4. profesionalizam i odgovarajuće vaspitanje preduslov su za obavljanje birokrat-
skih funkcija;
5. predanost i odanost funkcionera funkciji koju obavljaju;
6. funkcionerska profesija pretpostavlja poznavanje tehnologije, tj. znanje komer-
cijalne i administrativne nauke.
Veber birokratiju kao društvenu ustanovu vezuje za službu i funkcije, a ne za lič-
nost i ljude. Ona je u službi „objektivne i bezlične finalnosti”, koja je izražena u položaju
i zadacima države, samouprave, partije i kapitalističkog preduzeća, koji svi ostvaruju neku
vrstu kulturnih „zadataka”.72 U fazi razvijenog kapitalizma, birokratija po Veberu pokazuje
najsavršeniji oblik organizacije jer se zasniva na racionalizmu, tehnologiji i računu. Za
socijalističke uslove Veber smatra da su fatalni za birokratiju jer socijalističko planiranje
razbija osnovne vrednosti birokratije.
Među shvatanjima koja ističu da birokratija nije negativna za društvo je i mišljenje
Guldnera, koji ukazuje na društvenu uslovljenost birokratije koja može biti ljudska, pa-
trijarhalna i dobra, nasuprot pojavama njene bezličnosti, formalnosti i hijerarhizma. Po
Guldneru, društvene napetosti i konflikti uspostavljaju birokratiju. „Birokratija ima
uslova da se uspostavi i vlada ako rukovodstvo ne uživa poverenje ne samo radnika nego i
kadrova (službenika); ako povreda neformalnih pravila dovodi do rušenja zvaničnog autori-
teta, i ako se u jednoj sredini koja je još uvek osetljiva na jednakost i slobodu, uspostavljaju
privilegije i nejednakosti čija je opravdanost bez oslonca i priznanja”.
Marksovo tumačenje birokratije je poznat teorijski sistem koji je vezan za shvatanje o

državi. Marks ističe shvatanje birokratije o njoj samoj, tj. da ona „oličava opšte društvene
interese”, mada se zapravo radi o svođenju ovih interesa na posebne interese birokratije.
Birokratija je po Marksu vladavina nekompetentnosti, pri čemu “glava ostavlja donjim
delovima brigu da shvate pojedinosti, a delovi veruju da je glava sposobna da razume opšte
i tako se uzajamno varaju.” Birokratija je po Marksu začarani krug iz koga se teško izlazi
jer istovremeno sadrži tajnost i kult vlasti. Ona je i “lov na što viši položaj”, praćen svešću
da sve zna i da nikom ne veruje, pa je zato primorana da radi sve. Suština njenih aktiv-
nosti ogleda se u nemanju opravdanih društvenih funkcija, pa svojom aktivnošću birokratija
stalno dokazuje opravdanost svoga postojanja.
Birokratijom su se posebno bavili u kontekstu socijalističke države Lenjin, Staljin,
Trocki, Buharin, Roza Luksemburg, Gramši i jugoslovenski teoretičari socijalizma. Od
savremenih shvatanja, najpoznatije je Parkinsonovo73 shvatanje birokratije, koje je u teoriji
poznato kao Parkinsonov zakon o rastućoj težnji birokratije. Po Parkinsonu, birokratija
je društveni fenomen koji se ispoljava kroz birokratizam, tj. stroga pravila hijerarhijske
organizacije. Osnovni aksiomi birokratije su: ”činovnik želi da umnoži podređene, ne
rivale” i ”činovnici prave posao jedan drugom.” Kroz satiričan tekst, Parkinson analizira
međusobne odnose činovnika koje obeležava sa A, B, C, D, E, F, G, H i W.
72 Ibid., str. 29.
��
Parkinson C. N., PARKINSONOV ZAKON, Zbornik “BIROKRATIJA I TEHNOKRATIJA”, tom II,
“Sedma sila”, Beograd, 1966.
242
Untitled-1.indd 242 3/24/2014 6:58:59 PM

“Da bi shvatili činilac 1, moramo da zamislimo javnog činovnika, koga ćemo nazvati A
i koji ustanovljava da radi preterano. Da li je ovaj preterani rad stvaran ili imaginaran, nije od
materijalne važnosti. Međutim, treba uzgred da napomenemo da osećanje (ili iluzija) činovnika
A može lako da potiče od smanjenja energije kod njega samog, što je normalan simptom srednjih
godina starosti. Za ovaj stvaran ili zamišljeni preterani rad postoje, široko govoreći, tri moguća
leka: on može da da ostavku, može da traži da deli popola svoj posao sa kolegom koga ćemo
nazvati B, i može da traži pomoć dva podređena činovnika, koji će se zvati C i D. Međutim, u
istoriji ne postoje primeri da je A izabrao bilo koju mogućnost osim treće. Ostavkom bi izgubio
svoja penziona prava. Time što bi bio naimenovan B, koji u hijerarhiji stoji na istom mestu sa
njim, on bi samo doveo rivala za mesto W kada W (najzad) ode u penziju. Tako će A najradije
uzeti Ca i Da, mlađe ljude od njega, kao svoje podređene. Oni će doprineti njegovoj važnosti, a
time što će podeliti posao u dve kategorije, kao između Ca i Da, on će steći vrednost što će biti
jedini čovek koji može obojicu da shvati. Na ovom mestu važno je i osnovno razumeti da su C
i D nerazdvojivi. Naimenovati samo Ca bilo bi nemoguće. Zašto? Zato što bi C, ako bi bio sam,
podelio posao sa Aom i tako sebi uzeo gotovo jednak status koji je u prvom slučaju osporen Bu,
status koji bi bio tim više naglašen ukoliko je C jedini mogući Aov naslednik. Podređenih zato
mora da bude dva ili više, tako da se svaki drži reda zbog straha od unapređenja drugog. Kada C
počne sa svoje strane da se žali na preteran rad (što će on sigurno uraditi), A će u dogovoru sa C
savetovati postavljanje dva pomoćnika da pomognu Cu. Međutim, on može da izbegne interna
trvenja samo ukoliko savetuje naimenovanje još dva pomoćnika da pomognu Du, koji ima isti
položaj. Ovim angažovanjem Ea, Fa i Ha, unapređenje A-a je sada praktično sigurno. Sada sed-
morica činovnika radi ono što je ranije radio samo jedan. Nastupa momenat kada činilac 2. stupa
u akciju. Jer ova sedmorica prave sada jedan drugome toliko posla da su svi potpuno zaposleni,
a A stvarno radi više nego ikad. Dokument
��
koji dolazi u ured može doći pred svakog od njih re-
dom. Činovnik E odlučuje da dokument spada u nadležnost Fa, koji pored Ca sastavlja koncept
odgovora koji ga drastično menja pre nego što konsultuje Da, koji traži od Ga da po njemu po-
stupi. Međutim, u ovom momentu G odlazi na godišnji odmor, predajući ceo dosije Hu koji pravi
koncept i daje ga na potpis Du, a ovaj to dalje vraća Cu, koji pregleda i menja svoj koncept i stav-
lja novu verziju pred A. Šta radi A? On bi potpuno opravdano mogao da stvar potpiše bez čitanja,
jer ima toliko mnogo stvari na svojim leđima. Pošto sada zna da će naslediti Wa iduće godine,
on mora da odluči da li će ga na njegovom položaju naslediti C ili D. On mora da se složi sa tim
da G ide na godišnji odmor čak i ako ovaj još na to i nema, striktno uzevši, pravo. On brine da li
možda ne bi trebalo da na odmor ide H zbog svog slabog zdravlja. On u poslednje vreme izgleda
delimično bled, ali ne isključivo zbog svojih porodičnih nedaća. Onda je tu posao oko Fovog
posebnog dodatka na platu za period konferencija i Eove molbe za premeštaj u Ministarstvo za
penzije. A je čuo da je D zaljubljen u udatu daktilografkinju i da G i F više ne govore – izgleda da
niko ne zna zašto. Tako bi A mogao biti u iskušenju da potpiše Cov koncept i da to skine s vrata.
Međutim, A je savestan čovek. Iako je obuzet problemima koje su stvorile njegove kolege kako
za sebe tako i za njega – a ti problemi su stvoreni samom činjenicom da ovi činioci postoje – on
nije čovek koji bi izbegao svoju dužnost. On pažljivo čita ceo koncept, briše prenakićene pasuse
koje su dodali C i H i celu stvar dovodi u oblik koji je u prvoj instanci izabrao sposobni (iako
svadljivi) F. On ispravlja jezik koncepta – nijedan od tih mladih ljudi ne ume gramatički ispravno
da piše – i najzad završava isti onakav odgovor kakav bi napisao da se činovnici od C pa sve do
H nisu nikada ni rodili. Mnogo više ljudi utrošilo je mnogo više vremena da bi dali potpuno isti
rezultat. Niko nije bio zaludan”.74
��
Ibid., str. 156‑157.
243
Untitled-1.indd 243 3/24/2014 6:59:00 PM

12.15.2. Obeležja birokratije
Obeležja birokratije proizilaze iz njene organizacije i načina
delovanja. Najvažnije karakteristike birokratije su: hijerarhijska
organizacija, bezličnost tj. depersonalizacija funkcija, speci-
jalizacija, formalizam, zatvorenost, tajnost i mistifikacija.
Birokratizam je specifična organizacija i funkcionisanje same bi-
rokratije. Često se birokratizam i birokratija koriste kao sinonimi,
mada su u pitanju dva različita termina kojima se jedna ista pojava objašnjava u aktivnom
i u statusnom smislu. Birokratizam je u svojoj osnovi struktura, dinamika i manifestacija
vladavine birokratije. Birokratizam karakterišu: bezličnost, tajnost, zatvorenost, karije-
rizam, formalnost u opštenju, bezosećajan odnos prema ljudima i ljudskim problemima.
Birokratizam je poseban način postupanja i rada, zasnovan na upravljanju preko po-
srednika, cirkulara, akata i uputstava. Takav način rada suprotan je personalizaciji vlasti i
upravljanju preko izabranih lica i delegata. Birokratizacija osim toga podrazumeva određene
uloge, odnose i postupanja u jednoj društvenoj organizaciji koji su suprotnost liberalnom,
demokratskom i humanom postupanju. Kroz birokratizaciju društveni odnosi podvrgnuti
su komandi iz centra, koji je birokratski mehanizam administracije i koji ljudske odnose
pretvara u administrativne tzv. papirnate odnose.
12.16. TEHNOKRATIJA
Termin tehnokratija nastao je kao kovanica od grčkog tehne – veština, stručnost,

tehnika, i kratein – vladanje, vladavina. U bukvalnom prevodu tehnokratija je veština
vladanja pomoću tehnike, tj. vladavina tehnike. U teoriji su prisutno više definicija
tehnokratije,75 koje ukazuju na osnovna obeležja ovog društvenog sloja:
1. tehničku stručnost, tj. posedovanje znanja tehničkih nauka,
2. društvenu moć koja proizilazi iz tehničkog znanja,
3. posebni društveni sloj koga povezuje znanje i moć, i
4. dominaciju nad tehnički nestručnim društvenim slojevima.
Razloge nastanka tehnokratije, kao savremene društvene pojave, najbolje su izrazili
američki ideolozi tehnokratije Periš i Skot: „svi organski i anorganski mehanizmi koji
ulaze u socijalni makroorganizam troše energiju i primenom tehničkih pravila je moguće
najracionalnije regulisanje odnosa svih društvenih faktora”.76 Navedeni citat prezentuje do-
minantna shvatanja u građanskoj sociologiji četrdesetih godina prošlog veka, posle velikih
ekonomskih kriza kapitalizma i brojnih socijalnih zahteva u rešavanju egzistencijalnih pitanja
širokih društvenih slojeva.
��
Prva definicija: tehnokratija je proces donošenja odluka od društvenog značaja od strane eksperata ili
tehničara koji se rukovode primenom „merila energije” i najracionalnijeg razmeštaja materijalnih i društvenih
činilaca života na osnovu pravila koja primenjuje tehnika. Druga definicija: tehnokratija je pojava uspostav-
ljanja takvih društvenih odnosa u kojima je dominantan uticaj eksperata – tehničara svih vrsta, na štetu opštih
predstavničkih tela, slobodnih društvenih snaga i autonomnih donosilaca odluka o pojedinim pitanjima.Treća
definicija: tehnokratija je oblik organizovanja i upravljanja društvenim, a pre svega privrednim delatnostima
od strane tehničko‑stručnjačkog sloja koji je politički neutralan.
76 Scot H. – Parish W. W., TEHNOKRATIJA, prema MALOJ POLITIČKOJ ENCIKOLOPEDIJI, op. cit.,
str. 1229.
244
Untitled-1.indd 244 3/24/2014 6:59:00 PM

Kao reakciju na ove socijalne zahteve, američki sociolozi i politikolozi ističu da su
humanističke i kulturne vrednosti sekundarne, a tehnokratski sistem proizvodnje
dominantna vrednost, pa da evropska tradicija nema u tom pogledu ništa da ponudi
Americi. Amerika bi ekonomske probleme trebalo da rešava van filozofskih teorija, prime-
nom racionalnog tehničkog znanja kao jedino tačnog i ispravnog znanja u oblasti privrede
i državnog upravljanja. Tehničko znanje, racionalnost, koordinacija i usmeravanje su
osnove daljeg razvoja proizvodnih snaga i društva uopšte. Vladavina ljudima treba da se
zameni vladavinom stvarima, uz pomoć tehničkog znanja. Politika
��
kao delatnost usme-
ravanja društva bila bi prevaziđena, a njenu funkciju preuzela bi nauka.
Termin tehnokratija potiče iz nemačke političke filozofije početka XX veka, kao
shvatanje o ubrzanom razvoju društvenih odnosa pod uticajem tehničkog razvoja i prime-
ne nauke u proizvodnji. Sama ideja o vladavini nauke i vladanju umnih ljudi, nalazi se već u
delima Platona i sofista, a kasnije posebno kod SenSimona. Kod ovih prvobitnih shvatanja,
tehnokratske ideje su sadržavale stav da je čovek svrha, da bi kasniji koncepti ovog pojma
bili vezani za dominaciju nad ljudima.
Često se kao sinonimi za tehnokratiju koriste pojmovi menadžera, administratora,
eksperata, specijalista, tehnoloških elita, tehničkih inteligencija i sl. Posebno je prisutno
povezivanje tehnokratije i birokratije, sa obrazloženjem da je kod prve osnov vladavine
tehničko znanje u oblastima proizvodnje, a kod druge administrativno znanje u oblasti
državnog upravljanja. Tehnokratija i birokratija su po ovom shvatanju samo dva lica jed-
ne iste pojave, savremenog oblika upravljanja i rukovođenja društvom uz primenu stručnog
znanja.
Tehnokratija je vladavina tehnike, tj. tehničkih stručnjaka kao rukovodilaca u priv-
redi, pre svega. Manipulišu specijalističkim znanjima i informacijama koje poseduju,
odlučujućom ulogom u izboru alternativa razvoja, isticanjem argumenata nauke i teh-
nologije, a koji odgovaraju njihovom grupnom interesu. Posedovanjem stručne vlasti u
privredi, stiču društvenu moć kojom manipulišu.
Tehnokratija se često pogrešno vezuje za ukupnu tehničku inteligenciju. Činjenica
je da se tehnokrate u najvećem broju i regrutuju iz ovog društvenog sloja, ali tek onda
i od onog dela koji zauzima rukovodeća mesta, manipuliše informacijama i društve-
nom moći položaja koje zauzima, u svom, tj. grupnom interesu. Složenost savremene
proizvodnje uslovljava organizacionoupravljačke funkcije koje pogoduju pojavi i razvoju
tehnokratije. Ovaj društveni sloj ne raspolaže vlasništvom i nije nosilac određenog načina
proizvodnje, pa nema klasne elemente, zbog čega se može istovremeno preplitati sa vla-
dajućom klasom, srednjim slojevima i obrazovanim delom radničke klase.
Jedno od obeležja tehnokratije je potcenjivanje ne samo neznanja, već i svih drugih
znanja sem tehničkog znanja. Princip racionalnosti i egzaktnosti je jedini tehnokratski
kriterijum, pa su posebno humanističke nauke, a među njima i filozofija i sociologija, pri-
menom ovog kriterijuma nekorisne i „zaluđujuće”. Tehnokratija se može regrutovati i iz
dela humanističke inteligencije, kada njeni predstavnici dođu do društvenih položaja koji
raspolažu potencijalom društvene moći i kada njome manipulišu u svom interesu „humani-
tarnom argumentacijom”.
245
Untitled-1.indd 245 3/24/2014 6:59:00 PM

U savremenim uslovima tehnokratiju karakteriše osnovno obeležje savremenog
kapitalističkog načina proizvodnje – sticanje što većeg profita u što kraćem vremenu.
Među najpoznatijim teorijama je tejlorizam.77 Ova doktrina detaljno je razradila “naučnu
upotrebu čoveka” u proizvodnji, propisujući do detalja sve elemente rada, od ritma i načina
pokreta radnika do njihovih navika. Čovek je, po ovom shvatanju, jednostavna radna sna-
ga, koja zajedno sa drugima čini skup prostih fizičkih operacija u jednom racionalnom
procesu, tj. procesu proizvodnje. Profit se povećava maksimalnim iskorišćavanjem pro-
stih fizičkih operacija tj. radnika, a na „naučno postavljenom sistemu rada”.
Na tejlorizam su reagovali brojni savremeni sociolozi, pre svih predstavnici Frankfurtske
škole Markuze i Habermas, ali i Fridman, Mils, Majo, Risman i drugi. Kroz kritiku totalitari-
zma savremene tehnokratske industrijske civilizacije, ovi sociolozi pružili su brojne teorije
o novim elitama vlasti, „jednodimenzionalnosti” čoveka, industrije i tehnokratske svesti i
sl. „Tehnička inteligencija odista je revolucionisala savremenu nauku, tehniku, tehnolo-
gije i modernu civilizaciju uopšte”. Međutim, njena otkrića dalje se osamostaljuju i „žive”
u društvu na njegovu dobrobit ili štetu. Atomski fizičari stvorili su atomsku energiju, ali ona
nije služila samo za dobrobit ljudi. Zato nije slučajno što su najveći protivnici nekontrolisa-
ne upotrebe atomske energije bili i ostali upravo veliki atomski stručnjaci.78
77 Naziv dobio po autoru – Tejloru.

��
Džuverović B., SOCIOLOGIJA I SAVREMENO DRUŠTVO, op. cit., str. 83.
246
Untitled-1.indd 246 3/24/2014 6:59:00 PM

TRINAESTA GLAVA
KULTURA-TRADICIJA-RELIGIJA
247
Untitled-1.indd 247 3/24/2014 6:59:01 PM

13.1. CIVILIZACIJA
Termin civilizacija potiče od latinskog ci-

vilis učtiv, uglađen i civilizatio prosvećenost,
obrazovanost i uglađenost. Prvi put je formulisa-
na od strane francuskih prosvetitelja XVIII veka,
posebno Voltera, koji je ovim pojmom označavao
nastupanje nove, građanske epohe prosvećenosti,
napretka, razuma i nove pravednosti. Nemačka
teorija civilizaciju tumači kao skup materijalnih vrednosti, tzv. materijalna kultura a fran-
cuska teorija, kao duhovnu kulturu.
Prisutna su četiri određenja civilizacije:
1. racionalističko, koje se odnosi na nauku i progres (do XVIII veka),
2. usavršavanje ljudske prirode, kultivisanje naravi i običaja, poboljšanje zakonoda-
vstva i materijalnih uslova života (XVIII vek),
3. najviši stepen razvitka materijalne i duhovne kulture (XIX vek),
4. visoko industrijalizovano i kulturno društvo (XX vek).
Iz navedenih odrednica civilizacije, proizlazi antropološko-sociološka podela na: prei-
storijske i istorijske civilizacije.
Kod definisanja civilizacije prisutne su teškoće preklapanja ovog pojma sa istorijskim
oblicima, pa je danas prisutno preko 250 definicija civilizacije. Najčešće
��
je shvatanje civi-
lizacije kao jednog oblika kulture, tj. faze u istorijskom razvoju kulture. Kultura je pojam
koji u najširem smislu razlikuje humano, tj. ljudsko od animalnog, a civilizacija kao po-
jam sadrži unutar kulturno razlikovanje. Tako se civilizacijom naziva onaj period istorije
ljudskog društva koji nastupa posle divljaštva i varvarstva, a koga karakteriše stilizaci-
ja materijalne proizvodnje, umetnosti i duhovne kulture.
Iz navedenog razlikovanja kulture, kao opšteg pojma, i civilizacije kao posebnog,
nastala je trostepena periodizacija ljudskog društva na periode: divljaštva, varvarstva
i civilizacije. Prema ovoj trostepenoj periodizaciji ljudskog društva i odrednicama ovih
faza, civilizacija se definiše kao: uvođenje podele rada, nove tehnologije i tehnike, rast
ekonomske nejednakosti, formalno organizovanje države, urbanizacija, pismenost i
monumentalnost umetnosti.
Civilizacija je, dakle, najviši stepen razvoja kulture. Kako se ta opšta, tj. globalna
društvena kultura različito ispoljava kroz razvojne faze civilizacije uopšte, a posebno prema
različitim narodima, izvršeno je vremensko i prostorno stepenovanje civilizacije, na: an-
tičku i modernu civilizaciju.
Prema prostornom kriterijumu, prisutne su različite podele civilizacija1, ali je uobiča-
jena podela na: Kinesku civilizaciju, civilizaciju Maja, i Zapadnu civilizaciju.
Prisutno je i negativno određenje civilizacije kao: represivne, nehumane, dekaden-
tne, tehnokratske i otuđene faze razvoja ljudskog društva i kulture. Tako određena
civilizacija je negativan, a kultura pozitivan aspekt u jedinstvu kulturacivilizacija. Ako
su kultura i civilizacija organski povezane, civilizacija se smatra sumrakom i krajem
kulturnog razvoja društva. Pesimistička shvatanja pojavljuju se istovremeno sa pojavom
civilizacijskih obeležja.
1 Danilevski uočio 10 tipova, Špengler 8, Sorokin 3, a Tojnbi čak 21 civilizaciju.
248
Untitled-1.indd 248 3/24/2014 6:59:01 PM

Ruso, Šopenhauer, Niče, Špengler i drugi smatraju da pojavom civilizacije kultura
gubi stvaralački karakter, jer je doba njenog napretka period menjanja stvaralačkih kultur-
nih vrednosti u praktično ostvarenje života i moći. Zato je civilizacija smrt duha kulture,
tj. antikultura.
Civilizacija i kultura su tesno povezane. Sveukupnost društvenih vrednosti čovečan-
stva kulturu određuje kao skup duhovnih vrednosti, a civilizaciju kao materijalni temelj
na kome se te vrednosti uspostavljaju i formiraju. Civilizacija se prenosi i usavršava broj-
nim kulturnim procesima, među kojima su: evolucija u okviru određene kulture, mešanje
različitih kulturnih elemenata i akulturizacija - međudelovanje različitih kultura i eleme-
nata.
13.2. KULTURA
Kultura je skup svih materijalnih i duhovnih (procesa, pro-

mena i tvorevina), koje su nastale kao posledica materijalne i
duhovne intervencije čoveka u prirodi, društvu i mišljenju.
Kultura kao termin potiče od latinskog cultus - obrađivanje,
gajenje, negovanje. Danas se u terminu agrokultura, zadržalo osnovno značenje pojama kul-
ture, u smislu prvobitne vezanosti čoveka za određenu teritoriju koja mu je omogućavala
sredstva za opstanak: hranu, odeću, obuću, oruđa, oružja i sl. Civilizacijskim razvojem kul-
tura poprima šira duhovna značenja, nezavisno od teritorijalnog određenja.
Kultura podrazumeva ukupno čovekovo stvaralaštvo, pa je zato humanost osnov-
ni vrednosni princip kulture. Kako se kod stvaralaštva uočavaju dve povezane, ali i bitno
različite celine, materijalno i duhovno stvaralaštvo i kultura se definiše u širem i užem
smislu.
• U širem smislu, kultura je ukupnost materijalnog i duhovnog stvaralaštva, tj.
sve tvorevine koje je čovek stvorio u društvenoj istoriji.
• U užem smislu, kultura je duhovno stvaralaštvo, tj. duhovne tvorevine čoveka
koje se poklapaju sa kategorijom društvene svesti.
Pojam2 kulture sadrži: pluralizam značenja, među kojima su najvažnija: vrednosni
karakter kulture kao posledica ljudske genijalnosti obogaćivanjem i uvećavanjem darova
priroda; smisao kulture kao metodično nastojanje razvijanja čovekovih urođenih sposob-
nosti; preplitanje stvaralaštva drugih ljudi sa samostalnim stvaralaštvom individue, kao
„samouke kulture” koja predstavlja individualnu kreaciju; opštu kulturu kao skup osno-
vnih saznanja i iskustava koja prethode i prate društvene i pojedinačne delatnosti, i stil
života kao celinu intelektualnih, moralnih i materijalnih sistema vrednosti koje karakterišu
određenu civilizaciju.
Osnovna odrednica kulture je ljudski rad. Kultura je posledica ljudskog rada, tj. stva-
ralaštva kao kreativnog aspekta rada. Smisao kulture se i ogleda u produženju, napretku
i olakšanju društvene i individualne egzistencije, pa je zato istorijska kategorija. Među
brojnim društvenim funkcijama kulture, posebno se izdvajaju:
2 Prema, Rečniku Francuske akademije, SOCIOLOŠKI LEKSIKON, op. cit., str. 307309.
249
Untitled-1.indd 249 3/24/2014 6:59:01 PM

1. Funkcija savladavanja prirode i preobražaja sveta;
2. Funkcija opštenja, tj. komunikacije sa prirodom, drugim pojedincima i so-
bom samim;
3. Zaštitna funkcija, od nepovoljnih okolnosti okoline i sredine;
4. Funkcija osmišljavanja i označavanja;
5. Informativna funkcija, kao sakupljanje, nagomilavanje, uskladištenje i
korišćenje obaveštenja;
6. Normativna funkcija, kao povećanje sigurnosti i smisla života smanjenjem
nereda, slučajnosti i društvene neravnoteže;
7. Samoupravna funkcija, kao povećanje samostalnosti i autonomnosti u up-
ravljanju i kontroli pojedinaca i društvenih grupa;
8. Funkcija socijalizacije i personalizacije, kao podruštvljavanje procesa ob-
likovanja ličnosti;
9. Funkcija projektovanog pražnjenja, kao oslobađanje od negativnih emocija
i nagona kroz smeh, plač, humor, igre, i sl.
Kultura se ispoljava kao koncentrisan izraz sveukupnih čovekovih potreba i načina
njihovog ostvarenja. Na prvom mestu, kao osvajanje prirode za opstanak i bolji život, a na
drugom, kao emancipacija čoveka od onog životinjskog u njemu. Kultura je uvek dvosmer-
na, od čoveka i prema čoveku samom.
Svaka kultura uvek u sebi sadrži kulturne norme kojima je cilj da se sloboda i auto-
nomnost pojedinca svedu u okvire društveno poželjnog ponašanja. U tom smislu kulturne
norme sadrže: pravna, etička, moralna, zdravstvena i druga pravila, kao i običaje kojima
se pojedinačna ponašanja društveno osmišljavaju. S druge strane, kulturne norme sadrže i
brojne zabrane, tabue i cenzuse kao negativne norme kojima se sprečavaju haotična, nece-
lishodna i društveno štetna ponašanja.
Postoji više podela kuture. U zavisnosti od pretežnosti negativnih kulturnih normi, kul-
ture mogu biti: represivne i podsticajne. U zavisnosti od načina kojim se negativne kulturne
norme primenjuju, kulture se razlikuju na: totalitarističke i demokratske. Prema subjektu
kulturnog usvajanja i primenjivanja, kultura može biti: društvena, tj. opšta, posebna, tj.
grupna, i lična3. Među brojnim pojavnim oblicima kulture, opšta kultura je preduslov svih
drugih posebnih oblika kulture, zbog čega je neki kulturolozi nazivaju “onim što čoveku
ostane kad sve ostalo zaboravi”.4
Kulturno polje je geografska i ekološka teritorija u kojoj se prepoznaju kulturni mo-
deli karakteristični za tu sredinu.5Prema teoriji kulturnih područja, koja je dominantna
kod američkih sociologa, kulturno polje je kompleks koga čini masa međusobno povezanih
kulturnih elemenata u određenoj sredini. Prema teoriji kulturnih ciklusa, kulturno polje je
u bliskoj vezi sa istorijom ljudskog društva koju određuju migracije i difuzija, pa se zato
brojni kulturni kompleksi šire i mešaju. Kada migracije stanovništva sa sobom nose suštin-
ske kategorije zavičajne kulture, kulturno polje postaje kulturni krug.
3 Brojnost funkcija, uloga i oblika kulture mogu se sagledati i kroz razuđenu i brojnu „kulturnu” terminologiju:
kultura života, kultura rada, kultura stanovanja, tehnička kultura, politička kultura, kultura govora, kultura oblačen-
ja, književna kultura, umetnička kultura, zdravstvena kultura, kultura elite, kultura mase, naučna kultura, muzička
kultura, kultura mišljenja i drugo
4 Ibid, str. 309.
250
Untitled-1.indd 250 3/24/2014 6:59:02 PM

Potkultura se odnosi na delove ukupne društvene sredine. Pojam potkulture uveo
je Koen, određujući je kao osobenost kulturnih elemenata nekog dela globalnog društva.
Pravila ponašanja, vrednosti, verovanja i znanja tog dela društva izdvajaju se od kultu-
re globalnog društva nekim osobenim obeležjima. Potkulturu mogu da stvaraju različite
društvene skupine - klase, slojevi, pokoljenja, lokalne zajednice i drugo. Posebno se izd-
vajaju elitna i narodna kultura, kao dve potkulture unutar opšte kulture globalnog društva.
Kontrakultura ili protivkultura je vrsta potkulture koja je u sukobu sa drugim po-
tkulturama u okviru globalnog društva. U širem značenju, kontrakultura je progresivna,
demokratska tvorevina koja se suprotstavlja nastojanjima vladajuće klase da sve društvene
potkulture prilagodi svojoj kulturi. U užem smislu, pod kontrakulturom se podrazumevaju
antikulturni sadržaji čiji su nosioci delikventne društvene grupe koje svojim ponašanjem
ugrožavaju priznate društvene vrednosti. U tom smislu primeri kontrakulture su krimi-
nal, prostitucija, alkoholizam, narkomanija i drugo. Kontrakultura nastaje u uslovima:
poremećaja u sistemu društvenih vrednosti, nedostatka primerene društvene kontrole i
represije nad pojedincima i grupama koje postaju frustrirane.
13.2.1. Masovna kultura

Termin masovna kultura vezuje se za demokratske pokrete s
kraja XVIII veka (a posebno za nastanak radničkog pokreta XIX
veka), koji su isticali težnju ka napretku ljudske civilizacije u teh-
ničkom, materijalnom i kulturnom pogledu za celokupan narod, a ne
samo za elitu. Masovnoj kulturi pridaju se tri značenja: kao suprot-
nost tzv. aristokratskoj kulturi, kao razvoj masovnih sredstava komuniciranja i kao
dekadentna savremena antikultura.
Prvi zahtevi demokratskih pokreta odnosili su se na povećanje pismenosti i obrazo-
vanja narodnih masa. Ovakav koncept masovne kulture podigao bi opšti kulturni nivo do
tada zapostavljenih društvenih slojeva i klasa i suprotstavio se važećoj aristokratskoj kulturi,
kao elitizmu u oblasti ljudskog duhovnog i materijalnog stvaralaštva. Prema ovim shvatanji-
ma, duhovna i materijalna stvaralaštva zajednička su svim ljudima, pa se masovnošću
njihovog poznavanja i primenjivanja sprečava dalja istorijska društvena nepravda da samo
uzak, elitni društveni sloj koristi dobrobiti kulturnog napretka.
U drugom značenju, masovna kultura je opšte, narodno korišćenje i poznavanje du-
hovnih i materijalnih tekovina razvitkom sredstava masovnih komunikacija. Sredstva
masovnih komunikacija omogućavaju običnom, prosečnom čoveku kontakt sa dostignuć-
ima savremene nauke, tehnike i tehnologije, a time i podizanje opšteobrazovnog nivoa
celokupnog društva. Pojava ovih sredstava koincidira sa razvojem tercijalnih delatnosti
usluga i povećanjem broja zaposlenih u njima. Ovakva zanimanja pretpostavljaju odgova-
rajući stepen obrazovanja, a osnovno obrazovanje postaje obavezno u većini savremenih
zemalja. Iz propagandnih i drugih razloga poruke koje se emituju preko sredstava masovnih
komunikacija se s prilagođavaju prosečnom obrazovanju stanovništva i povećavaju taj
nivo.
Često uprošćavanje poruka sredstava masovnih komunikacija, korišćenjem simbola i
izbegavanjem misaono složenijih poruka, uslovilo je pojavu filozofskog značenja masov-
251
Untitled-1.indd 251 3/24/2014 6:59:02 PM

ne kulture kao negativne društvene pojave. Umesto avangardne uloge, savremena masovna
kultura širi mediokritetstvo i prosečnost, nuđenjem niskih duhovnih sadržaja masi kon-
zumenata. Trajan i stalan uticaj sredstava masovnih komunikacija, a posebno njihov
jednosmerni uticaj, lišava pojedinca mogućnosti sopstvenog prosuđivanja, pa se kulturni
sadržaji vremenom snižavaju. S druge strane, ova sredstva utiču na formiranje standarda
mišljenja i ukusa, pa mogu imati i avangardnu ulogu.
Masovna kultura obuhvata u svom pojmu mase kao nosioce posebnih savreme-
nih duhovnih tvorevina i sredstva massmedia pomoću kojih se sadržaji tih tvorevina šire.
Masovna kultura je protivurečna pojava. S jedne strane, približava kulturne sadržaje širo-
kim narodnim masama i slojevima, a sa druge, sredstva i metode širenja masovne kulture
svojevrstan su oblik intelektualnog i duhovnog manipulisanja širokim narodnim masama.
Najčešći negativni aspekti masovne kulture, tj. oblici kulturnog manipulisanja, su:
razvijanje i stvaranje lažnih kulturnih potreba, društveno legalizovanje „šunda” i „kiča”,
formiranje potrošačkog mentaliteta, postvarenje čoveka (Marks), nedovoljno razvijanje
kritičnosti (Lukač) i drugo.
Najvažniji doprinos masovne kulture je ubrzavanje i podizanje kulturnog nivoa
zaostalih slojeva društva, mada je evidentno zaostajanje vrhunskih kulturnih kretanja i
vrednosti u savremenom društvu.
13.2.2. Politička kultura

Politička kultura je proizvod nasleđenih kulturnih
obrazaca i proizvod dominatnih političkih institucija koje
određuju��
pravila��
��
u��
��
sferi��
��
upravljana��
��
dr��
��
ž��
avom. ��
Kada se ��
anal-
iziraju promene u političkoj kulturi nekog društva ili segmenta
tog��
dru��
��
š��
tva��
(��
ne��
moraju��
��
u��
��
svim��
��
delovima��
��
dru��
��
š��
tva��
dominirati��
��
isti��
��
oblici��
��
politi��
��
č��
kog��
delovan-
��
ja) treba uzeti u obzir duži vremenski period da bi se objasnio aktuelni način političkog
‘’ponašanaja’’ pojedinaca. P��
romene��
u��
��
kulturi��
��
su p��
rocesi��
izuzetno��
��
dugog��
��
trajanja��
��
, prouzrok-
��
ovani simultanim uticajem mnogobrojnih faktora. Postoji više definicija političke kulture6,
kao: politička participacija i ponašanja individua kao građana (S. White), matrica ili tip
orijentacije društva za političke akcije (R. Tucker), “kolektivna teorija političnosti”,
specifični pogled na osnovne političke probleme i odgovarajuća rešenja (K. Rohe), “�� kris-
talizacija zajedništva” u sociokulturnom uređenju društva i načina života u smislu normi i
pravila života u datom sistemu i njihove vrednosne refleksije (J. Gebhart)7.
Ameri��
č��
ki��
politikolozi��
��
Almonda��
��
i��
��
Verbe��
��
, u��
��
studiji��
��
“��
Civil��
Culture��
��
” pru��
��
ž��
ili��
su��
��
veliki��
��
do-
��
prinos definisanju političke kulture8, određujući je kao subjektivnu dimenziju političkog
sistema. Središnje polje istraživanja označeno je istraživanjem znanja, vrednosti, osećanja
i mišljenja u tumačenju političkog ponašanja i političkih procesa u okviru jedne zajednice9.
6 Prema Golubović Z., Stranputice demokratizacije u postsocijalizmu, Beogradski krug, Beograd, 1999.
7 Ibid.
8 Prema Podunavac M., Politička kultura i političke ustanove, u zborniku radova Fragmenti političke kul-
ture, Institut društvenih nauka, Beograd, 1998.
9 Ibid., str. 23.
252
Untitled-1.indd 252 3/24/2014 6:59:03 PM

Pye određuje opšti pojam političke kulture kao proizvod skupa stavova, gledišta i
sentimenata��
koji��
��
daju��
��
smisao��
��
i��
��
zna��
��
č��
enje��
politi��
��
č��
kim��
procesima��
��
i��
��
koji��
��
č��
ine��
osnovne��
��
pret-
��
postavke i pravila koja determinišu ponašanje u političkom sistemu. Ona je istovremeno
produkt kolektivne istorije političkog sistema i životnih istorija članova tog sistema.10
Istraživanje političke kulture obuhvata: tipove političkog vođstva i��
��
politi��
��
č��
kih��
pravi-
��
la, tipove političkog ponašanja, tipove društveno-političkih akcija, tipove političke
socijalizacije, sistem vrednovanja stavova, vrednosti i simbola, prou��
č��
avanje��
‘’��
nacion-
alnog’’ i ‘’društvenog karaktera’’ kao proizvoda dominatnog tipa socijalizacije i načina
prilagođavanja individualnih članova na zahteve društva.11
13.3. TRADICIJA
Tradicija je prenošenje duhovnih produkata čovečanstva sa gen-

eracije na generaciju.12
Tradicija pretpostavlja prisutnost duhovnih sadržaja koji se mogu
prenositii, pa je isključena kod onih društvenih sredina koje nemaju ili
su izgubile duhovne sadržaje u prethodnim periodima. U pitanju je skup
pogleda na svet, ljude, društvo, norme i obrasce ponašanja koje jedna ge-
neracija preuzima kao novo pokoljenje od starijih generacija. Mehanizmi prenošenja mogu
biti svesni, nesvesni ili kombinovani.
Tradicija se razlikuje od istorije. Istorija je hronološki niz relevantnih događa-
ja u prošlosti. Tradicija je živi deo istorije, koji se prenosi preko sadašnjosti iz prošlosti u
budućnost i dokaz je da se društveni kontinuitet održava. Da nema tradicije, društvo bi se
neprekidno “vraćalo na isto”.
Sa tradicijom je povezano pitanje kulturnog nasleđa. Kulturno nasleđe je materijalni
element tradicije kao procesa, tj. skup kulturnih tvorevina koje prethodna pokoljenja osta-
vljaju budućim naraštajima i bez kojih je nemoguć napredak i razvitak društva.
Od posebnog društvenog značaja je zaštita kulturnog nasleđa, jer njeno očuvanje
omogućava korišćenje nasleđenih tvorevina, a često je i osnov identifikacije i autentičnosti
nekog društva ili društvene skupine. Kulturno nasleđe ne čine sve prethodne tvorevine, već
one koje su posebno odabrane za čuvanje, razvijanje i prenošenje. Istorija beleži i pri-
mere uništavanja kulturnih nasleđa zbog trenutnih političkih merila. Kineska “kulturna
revolucija” (1965.1976), ispoljavala se kroz prezir prema svom bogatom istorijskom
nasleđu i izolaciju od ostalog sveta.
Za razliku od tradicije, tradicionalizam je stanje jedne društvene kulture koje ne
dopušta širenje i razvoj kulturnih sadržaja i tvorevina. Tradicionalizam je izražena priv-
rženost tradiciji, kroz preterano poštovanje tradicije u nekoj društvenoj grupi ili društvu kao
celini, i strah od novog.
��
Ibid., str. 24.
11 Z. Golubović., Stranputice demokratizacije u postsocijalizmu, Beogradski krug, Beograd, 1999.
12 Ibid, str. 705.
253
Untitled-1.indd 253 3/24/2014 6:59:04 PM

Tradicionalizam je sinonim za antimodernizam, tj. društveno i kulturno konzervi-
ranje. Kao što je preteran tradicionalizam štetan za progres društva, tako je i preterana
otvorenost prema novim kulturnim sadržajima i prihvatanju tuđih, dokaz nekulture i ne-
poštovanja sopstvenog kulturnog nasleđa.
13.4. OBIČAJ
Običaj je dugotrajan način ponašanja ljudi, koji se smatra oba-

veznim pod pretnjom neorganizovanih društvenih sankcija, a čija
obaveza nastaje dugotrajnim ponavljanjem istog ponašanja.13
Kao način društvenog i pojedinačnog ponašanja, običaj sporo
nastaje, ali se još teže i sporije menja. Jednom formiran običaj primenjuje se gotovo bez
izuzetka i u slučajevima kada je društveni progres prevazišao uslove njegovog postojanja,
pa čak i kada ne pogoduje daljem društvenom razvitku. Sporost i trajnost običaja pogo-
duje društvu kao totalitetu, koje je podložno statičnosti i sporom menjanju, sem izuzetnih
revolucionarnih trenutaka.
Kao društvena pojava običaj je istorijska kategorija koja pokazuje određene zakoni-
tosti. Manji stepen razvoja materijalne i duhovne kulture, ispoljava običaj kao glavni oblik
društvenog regulisanja odnosa i ponašanja. I obrnuto, veći stepen razvoja društva, poti-
skuje običajno regulisanje, a veći značaj dobijaju kulturno, moralno i pravno regulisanje.
S tim u vezi uočena je zakonitost da veća društvena slojevitost, tj. složenost, umanjuje
dejstvo i značaj običaja, a manja raslojenost društva dominantan uticaj običaja.
Posebno se vremenski faktor društvenih događanja odražava na mesto i ulogu običa-
ja u društvu. Što je duži period društvenih transformacija, to je običaj dominantniji; i
obrnuto, veća brzina i smanjenje ciklusa promena potiskuje običaj. Tako se u savremenim
društvenim uslovima koje na prvom mestu karakterišu brzina promena i sve kraće mene
promene, običaj gubi a običajno ponašanje smatra zastarelim i prevaziđenim. To je i osno-
vni razlog „sukoba” običaja sa drugim pravilima ponašanja, koji se na planu globalnog
društva ogleda u povećanoj nestabilnosti i nesigurnosti.
Prema subjektu ponašanja, običaji mogu biti: lokalni (pojedine oblasti), društve-
ni (opštenacionalni) i međunarodni (višenacionalni). Prema oblasti društvenog života u
kome nastaju, običaji mogu biti: ekonomski, politički, pravni, moralni, porodični, brač-
ni, poslovni, susedski i drugo.
Kako se običaji stiču kroz dug vremenski period, pojedinac ih neosetno usvaja od naj-
ranijeg detinjstva „po pravilu živopisnim i zanimljivim, često i lepim oblicima ponašanja,
nasuprot suvoći i apstraktnosti novijih oblika normi”.14 Nastanak i uobličavanje običaja pri-
lagođeni su potrebama društva i pojedinca, jer u njima učestvuju svi članovi društva, pa
se zato običaji ređe krše.
Društvene sankcije za kršenje običaja nisu toliko značajne kao kod prava, politike i
morala, pa su zato i neorganizovane. To međutim ne znači da su one blage, jer kada se
steknu uslovi za primenu običajnih sankcija one su vrlo moćne, jer u njima učestvuju svi
��
Ibid, str. 414.
14 Ibid, str. 414.
254
Untitled-1.indd 254 3/24/2014 6:59:05 PM

članovi društva (npr. linč). Osnovna obeležja običaja su: masovnost primenjivanja, dobro-
voljnost poštovanja i kolektivnost kažnjavanja.
Prisutna su i shvatanja, da običaji na najbolji način izražavaju duh i dušu jednog
naroda, i da treba da budu uzor drugim pravilima ponašanja, pa da je kodifikovanje običa-
ja, tj. njihovo pravno legalizovanje u obliku zakona, tj. običajnog prava, najefikasniji način
obezbeđivanja društvene stabilnosti.
Bliska je povezanost običaja sa kulturom i tradicijom. Običaji često čine kultur-
no nasleđe i prenose se sa tradicijom. Razvojem naučnotehničke civilizacije mnogi stari
običaji gube društveni značaj, a određen broj se prilagođava savremenom ritmu i stilu
života. S ��
obzirom na to da je u pitanju istorijska društvena tvorevina, običaji se i u savreme-
nim uslovima formiraju. Međutim, kao što i sve druge oblasti društvenosti danas karakteriše
brzina i kratkoća delovanja, tako su i savremeni običaji „instant” pravila, za određene
prilike, čijim prestankom nestaju i njima uslovljeni običaji, pa se takva pravila ponašanja i
ne mogu smatrati običajnim u pravom smislu te reči.
13.5. MORAL
Moral je sistem normi, skup pravila ponašanja ljudi u

zajednici, izgrađenih na shvatanju zajednice, grupe, klase
u pitanju, o tome šta je “dobro”, a šta “zlo”.15
Od prava i običaja moral se razlikuje specifičnom sank-
cijom grižom savesti, kao unutrašnjom ličnom prinudom.
Obaveznost drugih pravila ponašanja obezbeđena je spoljnom
sankcijom prinudom, a kod morala je u pitanju unutrašnje
samokažnjavanje. Ima autora koji grižu savesti ne smatraju obeležjem morala. Pored karak-
tera sankcije, moral se od drugih pravila razlikuje i po subjektima čije ponašanje reguliše.
Moral se, pre svega, odnosi na ponašanje čoveka prema drugom pojedincu i prema sebi
samom, dok se pravo odnosi na regulisanje odnosa pojedinca i države, tj. društva u celini.
Moral karakterišu i njegova autonomnost i efikasnost, jer kao sistem spontanog i
dobrovoljnog unutrašnjeg shvatanja o dobrom i lošem, nezavisno od primene i pretnje san-
kcijom, deluje i primenjuje se.
Bitno duhovno svojstvo čoveka jeste da pojave oko sebe i sebe samog procenjuje. To
procenjivanje je duhovno, emotivno i intelektualno sagledavanje svoje individualnosti.
Moral se tako ispoljava kao jedinstvo:
• Moralnog suda, kao tvrđenje da je nešto dobro ili loše;
• Moralnog stava, kao odobravanje ili odbacivanje, kroz pohvale ili osude;
• Moralnog svojstva, kao vrline, među kojima su požrtvovanost, istinoljubi-
vost, hrabrost, pravičnost, ili dužnosti jedinke prema drugim pojedincima, i
• Moralne akcije pojedinca, koje se ispoljavaju kroz primenu moralnih nor-
mi kao imperativa i kroz njihovu obaveznost u svakodnevnom životu.
��
MALA POLITIČKA ENCIKLOPEDIJA, op. cit., str. 687.
255
Untitled-1.indd 255 3/24/2014 6:59:06 PM

Moralne norme poštuju se same po sebi, faktom zajedničkog života u jednoj zajed-
nici ili grupi. Njihova primena se ne može silom iznuditi, jer je je ona interiorizovana u
pojedincu. Interiorizacija morala podrazumeva usađenost moralnih normi u svest i savest
pojedinca, a koja se postiže:
1. Jednostavnim i lakim saznanjem da se uspešan život u jednoj zajednici ne
može postići bez poštovanja i uvažavanja kriterijuma dobrog i lošeg, i
2. Raznovrsnim načinima reagovanja zajednice i pojedinaca prema indivi-
dualnim postupcima, od pozitivnih divljenje, do negativnih bojkot.
Česta je nesaglasnosti moralnih i pravnih normi. Ova pojava ispoljava se kada je pra-
vnim normama, kao obavezno, propisano ono ponašanje koje je moralno loše. Dilema,
između pravne i moralne sankcije, ogleda se kao dilema između griže savesti i fizičke pri-
nude. Ukoliko se pri tom moralno lošim ponašanjem stiče i bilo koji oblik lične koristi,
pravno dejstvo je, po pravilu, jače. To ne znači da se moralna sankcija ne primenjuje, tj. da se
ne oseća griža savesti. Ukoliko takve situacije duže traju, moralno dejstvo je slabije.
Društvena obaveznost morala ogleda se u društvenim moralnim sankcijama koje
mogu biti specifične (moralni prezir i oralno gađenje) i nespecifične (javno izražavanje
prezira, osude i ukora i prinudne mere prema imovini, telu i životu prekršioca). Unutrašnja i
društvena obaveznost morala po pravilu se poklapaju, a kada nastupi suprotnost između njih,
nastupa sukob individulanog i društvenog morala kao posebno društveno stanje anomija.
Podela morala je moguća prema brojnim kriterijumima, među kojima su podele prema :
1. moralnom subjektu, na: opštedruštveni, posebni i lični moral;
2. klasnoj pripadnosti, na: vladajući i potlačen moral;
3. sveobuhvatnosti odredbi, na: maksimalan i minimalan moral;
4. društvenim promenama, na: revolucionaran i reakcionaran;
5. podeli lokalnih zajednica, na : urbani i ruralni moral.
Posebno je prisutno delovanje brojnih profesionalnih morala, koji su najčešće propi-
sani pisanim ili nepisanim kodeksima ponašanja određenih profesija, npr. lekarski moral,
profesorski moral i sl.
Sukob morala je česta pojava, naročito u heterogenim društvenim uslovima. Sukob
morala neminovno izaziva grižu savesti, jer se subjekt ne može istovremeno ponašati u
skladu sa dva suprotstavljena morala. Moralni sukob stvara neuravnoteženost, nesređe-
nost i raspolućenost subjekta, jer ne zna šta je dobro, šta ispravno i kako treba da postupi.
Sukob morala razrešava se jednom vrstom moralnog kompromisa iz koga nastaje novi
moral. Do stvaranja novog morala moralni sukobi mogu da izazovu brojne posledice na
društvenom i pojedinačnom nivou.
13.6. UMETNOST
Umetnost je deo društvene svesti koji sadrži sposobnost da se pomoću

čulnih simbola izrazi određeno viđenje i shvatanje sveta i istine.16
Umetnost je ljudska potreba za stvaranjem osobenog sveta primenom različitih
��
Prema SOCIOLOŠKOM LEKSIKONU, str. 712713.
256
Untitled-1.indd 256 3/24/2014 6:59:06 PM

izražajnih sredstava: reči, boja, pokreta, tona, odlika i drugo. Prema načinu izražavanja iz-
vršena je podela umetnosti na: književnost, slikarstvo, vajarstvo, muziku i igru. Umetnost
se deli i na kreativnu i rekreativnu. Osnovna obeležja umetnosti su:
1. sintetička delatnost, koja na osnovu čulnih simbola stvara celovit vlastiti svet;
2. subjektivna delatnost, kroz koju čovek prikazuje svoje viđenje i doživljaj stvarno-
sti;
3. ne podleže kategoriji napretka, jednom napravljeno umetničko delo je zaokružena
celina;
4. estetska strana, kao procenjivanje vrednosti umetničkog dela kriterijumom lepog;
5. istovremena vanvremenska i istorijska dimenzija umetnosti.
Prisutna su dva shvatanja o osnovnoj funkciji umetnosti. Po prvom, umetnost je cilj
sama sebi, pa joj je osnovna uloga da se dopadne i zabavi čoveka. Po drugom, umetnost
treba da doprinese ljudskom saznanju.
Istorija pokazuje da je kriterijum lepog promenljiv, mada su bila prisutna i takva
shvatanja da je kategorija lepog večna. Kao što su društvena shvatanja o objektivnoj ili
subjektivnoj prirodi umetnosti varirala, isto tako su varirala shvatanja o njenim osnovnim
funkcijama.
Za umetnost je od posebnog značaja komunikacija između stvaraoca dela i publike.
Stvaranje dela uvek je povezano sa njegovim kasnijim konzumiranjem, pa su stvaranje i
konzumiranje dve međusobno uslovljene i povezane pojave u umetnosti.
Izučavanjem prirode umetnosti bave se estetika, tj. filozofija, istorija umetnosti i
njihove posebne grane. Sociološko izučavanje umetnosti sadržano je u posebnim sociološkim
disciplinama: sociologiji umetnosti, sociologiji književnosti, sociologiji pozorišta i sociolo-
giji muzike.
13.7. RELIGIJA
Religija je forma društvene svesti, čija se specifičnost sas-

toji u fantastičnom odrazu odnosa ljudi prema prirodi i njihovoj
interakciji.
Termin religija nastao je iz latinskog religio pobožnost, tj.
izražavanje poštovanja prema bogovima. Etimološko poreklo religi-
je nalazi se u glagolu religare vezati, povezati se, relegere savesno
i smerno ponašanje, ili reeligere ponovo izabrati.
Religiozne predstave o svetu su iluzije ljudske svesti o postojanju “viših” nadljudskih
bića ili racionalnih nadljudskih principa koji vladaju celokupnom prirodom i društvom
i postojanju “viših” i nadljudskih ciljeva čovekove delatnosti, odnosno neke više misije
čoveka u istoriji, pa su zato predstave o netačnom i iskrivljenom odražavanju stvarnosti.
Kao posebna forma društvene svesti religija je prošla kroz različite faze razvoja. U
prvobitnom društvu religijska verovanja su bila posebne forme neizdiferencirane svesti u
vidu animizma i totemizma, da bi izdvajanjem zemljoradnje poprimila formu naturali-
257
Untitled-1.indd 257 3/24/2014 6:59:06 PM

stičkih religija. Kasnije nastaju politeističke religije, kao mnogobožstvo, a tek sa klasnim
društvom i pojavom civilizacije monoteističke religije, kao jednobožstvo. Osobenost svih
religijskih verovanja, od onih neizdiferenciranih do monoteističkih religija, je verovanje u
„zagrobni” život i ponovno rađanje kao stvarna ili nebeska reinkarnacija.
Prvi religiozni obredi koji datiraju još iz musterske epohe (70 00050 000. god. p. n.e.)
vezani su za simbolička značenja pogreba, od sahranjivanja sa posebnim položajima tela,
njihovim pravcem prema istoku gde se „rađa” sunce, čuvanjem lobanja i premazivanja crve-
nim okerom simbolom krvi, kao izrazom života. Ovome treba dodati i istorijski podatak da
su u grobovima pračoveka nađeni brojni primerci ženskih figura, kao simbol rađanja, kao
komplementarnost seksualnih i kosmičkih principa, u svesti primitivnog čoveka. Brojni obredi
i žrtvovanja imali su za cilj sigurno obezbeđenje zagrobnog života.
Od praistorijskog do savremenog perioda svemoćne dominacije naučnih, tehničkih
otkrića i tehnologije, zadržala su se religiozna verovanja sa danas suptilnijim obeležjima.
Savremeni period pokazuje takve forme verovanja I, s tim u vezi, formirane religijske orga-
nizacije koje kao sekte, magijske radnje i proročanstava sve više intrigiraju i povezuju
savremene ljude. Istraživanja su posebno pokazala da je religioznost i “verovanje” kod
mlađih naraštaja sve izraženije, a da su “natprirodne” pojave sve češće. Savremenu pu-
blicistiku, i onu posebno formiranu za tu temu, preplavljuju, s vremena na vreme, tekstovi o
nadčulnim sposobnostima pojedinaca i njihovim “čudima”.
Religija17 i religijska verovanja su posebno značajne društvene pojave koja se temeljno
istražuju u okviru posebne discipline, sociologije religije. Kao razvijen oblik društvene sve-
sti sadrži posebne sisteme simbola, koje prate posebni religiozni doživljaji kao doživljaji
svetog. Religiozni simboli uključuju:
1. Misaone predstave o svetu i čoveku, kao povezanost sa nekom višom, na-
tprirodnom, transcedentalnom i sasvim drugom stvarnošću, sadržane su u
“svetim” tekstovima i knjigama;
2. Posebnu vrstu ponašanja, verskog ili obrednog, koje se shvata kao uslov,
priprema i povezanost sa natprirodnom stvarnošću;
3. Materijalizovanu simboliku, tzv. “svete stvari”, u zvučnom ili pisanom obli-
ku, koja se razlikuje prema različitosti verovanja, crkvi, sekti i sl.,
4. Versku ideologiju, kod profesionalnih crkava, koja se ogleda u crkvenim
položajima i politici određenog verskog sistema.
Doživljaj svetog povezan je sa društvenim sistemom simbola, prihvaćenih od više
pojedinaca. Ukoliko je u pitanju individualna sveta predstava, tada se radi o duševnoj bolesti,
pa je Frojd šizofreniju odredio kao individualnu religiju, nasuprot religiji kao kolektiv-
noj neurozi koja štiti pojedinca od individualne neuroze.
Rasprostranjeno je shvatanje da je smisao religijskih verovanja način zadovoljavanja
stalnih ili večnih potreba svojstvenih čoveku. Ta potreba se ispoljava u zadovoljavanju
osećaja sigurnosti u “budućem” svetu, osmišljavanjem postojećeg sveta, povezivanju sa
drugim ljudima, socijalizacijom i osećajem zaslužene kompenzacije.
Neki smatraju religiju jednim od načina integrisanja društvene zajednice, drugi je
smatraju jedinim integrativnim načinom, a treći sve što idejno integriše društvo sma-
��
Prema SOCIOLOŠKOM LEKSIKONU, str. 544546.
258
Untitled-1.indd 258 3/24/2014 6:59:06 PM

traju religijom.Istorija religije ukazuje na posebnu grupu pitanja prema kojima se ljudi
religiozno odnose:
1. Prirodne pojave i procesi od kojih zavisi ljudska egzistencija Sunce, kiša, i sl.;
2. Neobične prirodne pojave koje ugrožavaju egzistenciju katastrofe, epidemije i sl.;
3. Ustanove i vrednosti koje se prenose tradicijom vlast kralja, moralne vrednosti i sl.;
4. Pojave koje razaraju društvo i poredak ratovi, revolucije, novi veliki pronalasci;
5. Osnovni psihički, emotivni i fiziološki oblici čovekovog života polnost, govor i sl;
6. Psihofizički procesi koji ugrožavaju ličnost snovi, strah od smrti, smrt, i sl.
Bilo da je u pitanju održavanje ili ugroženost egzistencije kod religioznih shvatanja,
tuđe sile su uzrok pojava i delovanja. Čovekova egzistencija u oba slučaja neposredno za-
visi od tih sila, pa je religiozno shvatanje ono o prvom i poslednjem pitanju čovekove
egzistencije i njenog smisla.
Poslednje pitanje u religioznoj obradi prerasta u simbol drugog sveta, pa su sve
“čudne” ovozemaljske pojave pozitivna ili negativna reagovanja natprirodnih sila na
odgovarajuće čovekovo ponašanje. U tom smilsu, ponašanje vernika se često graniči sa
patnjama, kao božijom proverom ljudske svete sudbine.
Čovekova težnja da objasni i razjasni pojave koje ga u svetu okružuju, posebno se
odnosi na pitanje prvobitnog postanka sveta. Traženje odgovora na ovo osnovno pitanje
je bilo podsticaj razvoju filozofskog i naučnog mišljenja i uslovilo je oblikovanje ra-
znovrsnih nenaučnih tumačenja među kojima vidno mesto imaju religiozna i ranija mitska
tumačenja. Večita čovekova radoznalost i potreba za tumačenjem uslovila je dve ljudske
čežnje:
1. Da objasni natprirodno, a to je sve ono što je nepoznato i misaono nedokuči-
vo, i
2. Da se pokorava onom što ne ume da objasni, jer je neznanje uzrok straha i
nesigurnosti.
Obe težnje istorijski su se razvijale prvo u obliku brojnih mitova: nebeskih, vodenih,
zemljinih i vegetacijskih, podzemnih i drugih, a kasnije, pa sve do danas u obliku razrađenih
i sistematizovanih religija.
13.7.1. Svetske religije

Pored danas najrasprostranjenijih religija hrišćanstva, islama i bu-
dizma, značajan društveni uticaj na društvene tokove imaju judaizam,
hinduizam, šamanizam, taoizam, konfučijanizam i druge religije i
religijski pravci. Znanja o nastanku, razvoju i obeležjima različitih reli-
gija, omogućavaju celovitu predstavu o društvenoj ulozi religije i njenom
značaju. Jer, nezavisno od kvalifikacije religijskih shvatanja kao nenaučnih,
njihova popularnost i ogroman broj vernika čine religiju značajnim
društvenim fenomenom i u savremenom društvu.
259
Untitled-1.indd 259 3/24/2014 6:59:07 PM

13.7.1.1. Hrišćanstvo
Kao velika svetska religija, hrišćanstvo18je nastalo odvajanjem od
starojevrejske religije na prelasku iz stare u novu eru i preraslo u masovnu
religiju na svim kontinentima već u prvim vekovima ove ere.
Hrišćanska religija formuliše se u uslovima antičkog rimskog ugn-
jetavanja i iscrpljivanja pokorenih naroda i narodnih masa. U uslovima
izražene bede i siromaštva, eksploatisane mase gubile su veru i smisao života, pa je religija
bila revolt prema vladajućim slojevima, ali i duhovno utočište.
Brojna istočnjačka religijska verovanja o učenju o zagrobnom životu i iskupljenju
grehova, jevrejska ideja o mesijanstvu kao dolasku spasitelja, kao i delovi antičke grčke
filozofije činili su idejnu osnovu nastanka hrišćanstva. Na toj idejnoj osnovi razvila su se
vremenom učenja o:
1. “Otkrovenju Jovanovom”, apokalipsi, koje nagoveštava propast Rima i kraj
sveta, a posle toga večni život za pravedne i ugnjetavane;
2. “Poslanicama” apostola, koje ističu iskupljenje ljudskog roda smrću Isusa
Hrista, posle čega će vernici imati večiti život kao što ga ima Isus;
3. Pisanim delima apostola Pavla, kojima se smiruju buntovnici i ukazuje da je
svaka vlast data od boga, pa da sluge treba da slušaju svoje gospodare;
4. “Jevanđeljima”, koja opisuju Isusov život i njegov rad na propovedanju nove
religije.
Na bazi ovih učenja formiraju se brojne hrišćanske zajednice u vidu opština u kojima
su svi bili “jednaki pred bogom i braća u Hristu”. Rimski pisac Celz, ističe kako hrišćani
u svoje opštine privlače robove, maloletne, neobrazovane i ljude niskog porekla, a hrišćani
ističu da je “lakše kamili proći kroz iglene uši nego bogatom ući u božije carstvo”.
Propagiranjem jednakosti svih ljudi, u uslovima rimske podele na civilizovane i
pagane, tj. varvare, hrišćanstvo postaje popularno u Rimskoj imperiji među brojnim porob-
ljenim narodima. I pored svirepih kazni i stradanja hrišćana, posebno za vreme cara Nerona,
koji je 64. godine zabranio hrišćanstvo, ova religija se širila i van granica carstva.
Svetski domet hrišćanstva uslovilo je u II veku formiranje hrišćanske organizacije
crkve, s episkopima i sveštenicima, i formulisanje crkvene ideologije i dogmatike. Čvrsto
organizovana hrišćanska crkva, čije su učenje prenosili i propagirali posebni hrišćanski
“službenici”, vremenom je pomirila različita filozofska i verska shvatanja, a hrišćanstvo
postalo svetska religija.
Kako je hrišćansko učenje propovedalo da caru treba dati carevo, a da se ljudska jedna-
kost ostvaruje tek pred bogom, Konstantin Prvi priznaje hrišćanstvo kao veru. U vreme
njegove vladavine, održava se Prvi svetski vaseljenski sabor (325. godine), koji ustanovl-
java savez crkve i države, a učenje hrišćanske crkve postaje obavezno.
Krajem IV veka Rimsko carstvo proglašava hrišćanstvo zvaničnom državnom verom,
a hrišćansku crkvu službenom crkvom. Od tog perioda uvodi se novi kult svetaca i monaštvo
i počinje računanje vremena po novoj hrišćanskoj eri “od rođenja Isusa Hrista” koje se
do danas održalo.
��
Prema MALOJ POLITIČKOJ ENCIKLOPEDIJI, op. cit., str. 258259.
260
Untitled-1.indd 260 3/24/2014 6:59:08 PM

Posle propasti Rimskog carstva, hrišćanstvo je bila dominantna religija u Evropi, pa nije
bilo ni jedne paganske zemlje, jer su ga prihvatili i Germani i Sloveni. Rascep hrišćanske
crkve na zapadnu katoličku i istočnu pravoslavnu, nastao je u XI veku kao posledica
političkih prilika tadašnje Evrope.
U zapadnoj Evropi uticaj rimskog katoličkog centra bio je presudan, dok su istočne
pravoslavne crkve vremenom potpadale pod tursku vlast. U XVI veku, u zapadnoj Evropi
nastupa reformacija, a na istoku jača uloga ruske pravoslavne crkve. U XIX veku, koga
karakteriše stvaranje nacionalnih država, pravoslavne crkve se formiraju kao pravoslavne
nacionalne crkve, a od katoličkih crkava izdvajaju se protestantske crkve.
Propašću feudalizma i uvođenjem kapitalizma sa nacionalnim obeležjima, hrišćanstvo
gubi svoj dogmatski karakter i postaje narodna religija koja se u školama predaje ne-
nametljivo, a propagira preko verskih udruženja. Biblija nije više dogma već sveta knjiga
religioznih verovanja.
Krajem XIX veka formiraju se brojni hrišćanski katolički sindikati u Belgiji, Holandiji,
Švajcarskoj, Francuskoj, Italiji, Kanadi, čiji je centar od 1952. u Briselu. Formiranjem
prve socijalističke države, nastaje i ideja o zajedničkom frontu svih crkava protiv so-
cijalizma, čime se hrišćanstvo politički izjasnilo kao pristalica kapitalističkog sistema.
Centar katoličanstva je Vatikan, a centar pravoslavne crkve Carigradska patrijaršija,
sa dominantnim uticajem ruske pravoslavne crkve. U Francuskoj je 1962. godine podignuta
„crkva pomirenja” između katolika i protestanata, a 1964. godine na Trećem zasedanju
sabora izglasan je dekret o ekumenizmu, koji proklamuje da su pravoslavne crkve zaista crkve.
Hrišćanstvo kao religiozna institucija podeljeno je u tri osnovna hrišćanska pra-
vca: Katolicizam, Pravoslavlje i Protestantizam. Unutar ovih pravaca prisutni su
brojni organizacioni oblici: crkve, sekte, denominacije, kultovi i drugo. U savremenim
uslovima posebno je karakteristična ateizacija tj. sekularizacija kao potiskivanje uloge
religije u društvenim odnosima. Istovremeno, formiraju se nove sekte i kultovi, ali je i ra-
zlika među osnovnim granama hrišćanstva sve manja i sve su češći oblici njihove saradnje
(ekumenizam)19.
13.7.1.2. Katoličanstvo
Katoličanstvo20 je u Evropi religijska zajednica (konfesija) i doktrina
koju karakterišu sledeća religijska obeležja:
1. Obraćanje svim pojedincima nezavisno od njihove etičke, nacio-
nalne i socijalne pripadnosti, sa tendencijom svetskog obuhvatanja;
2. Isticanje većeg značaja ovozemaljskog života i nastojanje da
njime u potpunosti ovlada, da ga reguliše i usmerava;
3. Zasnovanost na strogoj crkvenoj hijerarhiji, na čelu sa vrhunskim biskupom
papom u Vatikanu - Rimu, čije je mišljenje o verskim pitanjima nepogrešivo.
Vernici su potčinjeni kleru kao osnovnoj verskoj organizaciji, a koju karakteriše
celibat zabrana sklapanja braka katoličkih sveštenika;
��
U svetu je 1900. godine, 34% ukupnog svetskog stanovništva, tj. 550 miliona, bilo hrišćana. Već 1955,
taj broj se povećao na 820 miliona, a 1961. na 996 miliona. Od ukupnog, približnog broja hrišćana od 996
miliona, katoličkoj crkvi pripadalo je 541 milion vernika, pravoslavnoj crkvi 185 miliona vernika i prote-
stantima 270 miliona.
261
Untitled-1.indd 261 3/24/2014 6:59:08 PM

4. Zasnovanost na doktrinarnom učenju Tome Akvinskog, po kome je čovek
duhovno biće, pa su hrišćanske vrednosti vezivno tkivo društva. Privatna svo-
jina se priznaje, ali se nastoji ograničiti;
5. Konzervativizam shvatanja, posebno izražen prema socijalizmu, opštoj os-
novnoj školi, ravnopravnosti žena, razvodu braka, prekidu trudnoće i drugim
socijalnim pojavama savremenog društva;
6. Politička aktivnost, koja se ispoljava u izričitom nalaganju ili zabrani vernika
prema određenim političkim pojavama, procenjivanju moralnosti političkih
delovanja, opredeljivanjem i stvaranjem sopstvenih političkih organizacija, ali i
aktivnim učestvovanjem u nekim naprednim političkim pokretima.
Smatra se da je na prostorima bivše Jugoslavije Rimokatolička crkva bila najznačajnija
verska organizacija, posebno u vreme stvaranja Kraljevine SHS, sa bitnim uticajem na
delovanje svih drugih verskih organizacija.
13.7.1.3. Pravoslavlje
Pravoslavlje21 se formiralo u okviru Vizantije, nakon podele Rimskog
carstva, a od VII do IX veka proširilo se na Balkan, Rusiju, Gruziju,
Jermeniju i dr.
Narodi koji su prihvatili vizantijsko pravoslavlje, prihvatili su i njenu
pismenost, arhitekturu crkava i manastira, freske, škole i književnost. U Vizantiji pravo-
slavlje je bilo pod državnom upravom, tako da su carevi postavljali i smenjiivali patrijarhe i
izdavali crkvene dekrete.
Na Prvom i Drugom vaseljenskom saboru u Nikeji (325.) i Carigradu (381), sasta-
vljeno je sažeto ispovedanje pravoslavne vere, kroz 12 članova simbola vere. Osnovni
simbol vere je verovanje u Sveto trojstvo, Oca, Sina i Svetog duha, kao jednobitno i
nerazdeljivo trojstvo. Pravoslavnu religiju karakterišu:
1. dve najveće zapovesti: ljubav prema Bogu i prema bližnjem, kao prema samom sebi;
2. deset božijih zapovesti, od poštovanja boga, oca i majke, do zabrana ubijanja,
krađe, laži, i preljube;
3. krsni znak, molitve i post; devet blaženstava, koje su Hristove reči sa Svete gore,
a upućene siromašnima duhom, onima koji plaču, krotkima, gladnima i žednima
pravde, milostivima, čistog srca, prognanima pravde radi;
4. svete tajne krštenja, miropomazanja, pokajanja, pričešća, braka, jelosvećenja i
sveštenstva;
5. sveta liturgija, crkveni praznici, krsna slava i kult, tj. poštovanje mrtvih;
6. posebna pravila ponašanja u crkvi, i drugo.
U istorijskom razvoju pravoslavlja bile su prisutne brojne jeresi: manihejska, mono-
fizitska, bogumilska i druge. Bogumilska jeres dobila je naziv po utemeljivaču ove jeresi,
bugarskom popu Bogumilu. U osnovi bogumilske jeresi je religijski dualizam koji podra-
zumeva da je Bog dobra stvorio duhovni, nevidljivi svet, a Bog zla materijalni svet, pa je
prisutna trajna borba između načela dobra i načela zla. Ova sekta bila je razvijena u srednjeve-
kovnoj Srbiji, Dalmaciji i Bosni, a nestaje dolaskom Turaka u XV veku.
��
Ibid, str. 486.
262
Untitled-1.indd 262 3/24/2014 6:59:08 PM

Srednjevekovna pravoslavna crkva i sama je bila feudalna institucija, pa je podržavala
feudalnu strukturu društva i njenu ideologiju.
Prvobitno su postojala četiri samostalna patrijarha, sa jednakim pravima: jerusalimski,
aleksandrijski, antiohijski i carigradski. Slabljenjem Vizantije proglašavaju se nove samo-
stalne pravoslavne crkve: bugarska, srpska (1219), ruska i druge. Kasnija osvajanja Turske,
pod navalom muslimana uzdižu carigradsku patrijaršiju koja dobija naziv „vaseljenska” a
druge gube značaj. Carigradski patrijarh dodelio je sebi titulu „vaseljenski patrijarh” u name-
ri da u celokupnom pravoslavlju ima onu ulogu koju ima papa u katolicizmu.
U vreme turskih osvajanja pravoslavna crkva u srpskim krajevima odigrala je značajnu
ulogu širenjem pismenosti, održavanjem tradicije i čuvanjem kulturnih blaga. Sami
patrijarsi i crkveni ljudi često su stajali na čelu narodnih ustanaka (Arsenije III, Arsenije
IV). Značajno mesto u tom periodu imala je Pećka patrijaršija, kao i pravoslavna crkva u
Vojvodini.
Ruska pravoslavna crkva bila je konzervativna pa je čak pružila otpor carskim refor-
mama za vreme Ivana IV i Petra I. Međutim, ruska crkva je imala veliki značaj za održanje
pravoslavlja, jer je balkanske crkve snabdevala brojnim knjigama, zbog kojih je do danas
ostao u upotrebi službe ruskoslovenski jezik.
Formiranjem nacionalnih država na Balkanu, formirane su i njihove autokefalne (sa-
mostalne, samoupravne) pravoslavne crkve. Srpska crkva dobila je samostalnost 1833, a
autokefalnost 1879. U vreme Kraljevine SHS, ujedinile su se sve pravoslavne crkvene
oblasti, na čelu sa patrijarhom i kolektivnim organima: arhijerejskim saborom i sinodom.
Makedonska pravoslavna crkva autokefalna je od 1957. godine.
Danas pravoslavnu crkvu čine carigradska, aleksandrijska, antiohijska, jerusa-
limska, ruska, gruzinska, srpska, bugarska, rumunska, grčka, kiparska, albanska,
poljska, češka i makedonska crkva. Glavna snaga ove crkve nalazi se na Balkanu, u Rusiji
i na Bliskom istoku.
Između katoličke i pravoslavne crkve prisutne su brojne razlike u pogledu organizaci-
je, obreda, svete tajne i same hrišćanske dogme.
13.7.1.4. Protestantizam
Protestantizam22 je nastao od latinskog izraza protestant onaj koji
protestvuje i javno nešto dokazuje. Naziv je za različite hrišćanske crkve
koje su se za vreme reformacije u XVI veku odvojile od rimske katoličke
crkve. Na nemačkom državnom saboru 1529. godine, pristalice Martina
Lutera, protestvovale su protiv državnih odluka kojima se zabranjuje njihovo
religiozno učenje.
Protestante su činile različite religiozne grupe, kao što su: luterani, kalvinisti, angli-
kanci, baptisti, metodisti, kvekeri, kongregacionalisti, adventisti, mormoni i pripadnici
drugih manjih sekti.
Protestantizam se suprotstavio papskoj vlasti, monaštvu, nekim svetim tajnama, glav-
��
Ibid, str. 971.
263
Untitled-1.indd 263 3/24/2014 6:59:09 PM

nim katoličkim dogmama, ikonama, svecima, celibatu, posebnosti svešteničkog staleža kao
veze između boga i ljudskog roda. Osnovna obeležja ovog hrišćanskog pravca su: nacio-
nalna crkva, domaći jezik u bogosluženju, iskrena vera i čestitost i “jeftina crkva”
nasuprot katoličkoj crkvi.
U XVI veku mogao se uočiti blok protestantskih država sa Engleskom i Holandijom
na čelu, nasuprot katoličkom bloku Španije i Austrije.
Danas su glavne protestantske zemlje Nemačka, Velika Britanija, Norveška, Švedska,
Danska i SAD. Protestantske crkve su autonomne, tj. ne postoji centralizovana hi-
jerarhija kao kod katoličke crkve, mada su formirani posebni koordinacioni savezi i
organizacije.23
13.7.1.5. Islam
Islam24 na arapskom znači pokornost božijoj volji. Mnogi sma-

traju islam, hrišćanstvom prilagođenim arapskim prilikama. Mada je
islam preuzeo elemente drugih religija, po svom teološkom učenju, etici
i strukturi, predstavlja posebnu religiju. Najmlađa među velikim svetskim religijama, islam
se po broju vernika nalazi iza katolicizma, a ispred pravoslavlja i protestantizma.
Islam je osnovao Muhamed u VII veku u Arabiji, a kasnije se raširio na Bliskom
istoku, Srednjem istoku, Africi, Balkanskom poluostrvu i Dalekom istoku. U periodu raspa-
da rodovske zajednice u Arabiji, u gradu Meki izdvojilo se rodovsko plemstvo koje se bavilo
karavanskom trgovinom i ubiralo prihode od poklonjenja svetom kamenu „ćabi”.
Muhamedovo učenje, zasnovano je na starim arapskim verovanjima da se bliži
strašni sud, a da blaženstvo čeka pokorne i ugnjetavane na drugom svetu, nije u početku
prihvaćeno u Meki, pa je bekstvom u Medinu (622. godine) Muhamed spasao sebi život, od
kog datuma, tzv. „hidžara”, teče muslimansko računanje vremena. Sklapanjem mira između
ova dva grada, Muhamedove pristalice prihvataju poštovanje „ćabe”, a delovi svete knjige
Kurana, sve više regulišu društvene odnose muslimanske zajednice.
Islamska vera zasniva se na verovanju u Alaha, svetog boga, čiji je prorok Muhamed,
veruju u predestinaciju (sve je na nebu unapred zapisano), obavezni su na molitve, post,
hadžiluk, dozvoljena im je poligamija, a sveti rat preporučen. U islamu inkarnacija boga
se smatra njegovom degradacijom, kao i čulno predstavljanje boga idolopoklonstvo.
Bitna odlika islama kao religije je ustanovljavanje muslimanske državnosti, pa se
islam i smatra realnom zajednicom muslimana, koji svojim religijskim porukama inspiriše
ovu državnost i upućuje da je samo ostvarena muslimanska zajednica dokaz trijumfa
islama.
��
Procenjuje se da je šezdesetih godina prošlog ovog veka, 60% američkog stanovništva pripadalo
protestantskoj religiji, mada je na ovom području crkva podeljena na manje grupe i nije jedinstvena kao u
Engleskoj, u kojoj je 1919. godine dobila uređenje u okviru države. U bivšoj Jugoslaviji, 1960. godine bilo je
150 protestantskih sveštenika i oko 160 bogomolja.
��
264
Untitled-1.indd 264 3/24/2014 6:59:09 PM

Islamske moralne norme imaju svoje izvorište u Kuranu (svetoj knjizi) i hadisu
(islamskoj tradiciji). Moralne norme imaju svoju snagu, jer su propisane od Alaha, a ispolja-
vaju se kroz pet osnovnih dužnosti, na kojima počiva etika islama:
1. Verovanje kao najviša vrlina;
2. Dužnost molitve, pet puta na dan i ritualno pranje kao simbol pročišćenja;
3. Dužnost posta, za sve osim bolesnih i iscrpljenih;
4. Milosrđe, kao dužnost davanja priloga za siromašne i bolesne;
5. Hadžiluk, posećivanje svetih mesta, kao simbol okupljanja svih vernika islama.
Islam se podelio nakon Muhamedove smrti, zbog različitog shvatanja o njegovom na-
sledniku. Suniti oponašaju Muhamedove izreke i praksu, a šiiti nalaze da je princip srodstva
presudan, pa Aliju, Muhamedovog zeta pretpostavljaju drugim halifama (naslednicima). Kao
verska sekta šiiti su formirali posebnu versku školu koja se oslanjala na autoritet dvanaest
imama, među kojima se nalazi sakriven onaj koji je predodređen da se pojavi Sudnjeg dana.
Brojni verski sukobi između pripadnika sunita i šiita i potresaju muslimanski svet,
što ne utiče na brojnost islamskih vernika, koja je u stalnom usponu. Islamska religija
nije samo sistem religijskih verovanja, već i jedan celovit način života, od nacionalnog
oblikovanja i etičke povezanosti, do običajnomoralnih normi, folklora, arhitekture, kulture,
stanovanja, muzike, organizacije porodice i učestvovanja u društvenom životu i svetom ratu
protiv vernika svih drugih vera osim islama.
Po obeležjima, posebno džihadu svetom ratu, islam je fanatizovana religija, koju
su vernici u relativno kratkom vremenskom razdoblju preneli celokupnom muslimanskom
svetu, koji se smatra “kalifatom” ogromnom svetom državom, tj. zajednicom. U nekim
muslimanskim državama islamsko versko pravo - Šerijat, ima status državnog prava
(Pakistan npr.)25.
13.7.1.6. Budizam
Budistička religija je učenje indijskog mudraca Sidarte Gotama
Bude, iz plemena Sakija, i njegovih kasnijih sledbenika. Prema
��
tradici-
ji ovog učenja, godine budističke ere računaju se od godine Budinog
obraćanja drugima. Budizam je vremenom prerastao u najprihvaćeniju
religiju Azije, ali i značajan izvor razvoja ukupne kulture u ovom svetskom području.
Na pitanje o postojanju bogova, Buda ne daje potvrdan odgovor, već ukazuje da je
to pitanje „sporazuma među ljudima”. Istovremeno, smatra nemogućim davanje jasnog
odgovora o pitanju „da li je svet večan ili nije, da li je konačan (u prostoru) ili nije, da li
su duša i telo isto ili su različiti”.26 Buda se zalaže za autonomiju misli i u tom smislu ka-
rakteristična je njegova poznata izreka „Svako je sam sebi vodič, a i ko bi drugi to mogao
biti?”. Osnove izvornog Budizma su: „četiri plemenite istine”: o patnji, o nastanku patnje,
o njenom prestanku i osmočlanom putu koji vodi do prestanka patnje utrnuća, tj. nirvane.
Osmočlani put sadrži: ispravna gledišta, ispravne namere, ispravan govor, ispravno
25 Prema podacima iz 60tih godina XX veka, od ukupnog svetskog stanovništva 13% je bilo islamskih ver-
nika. Od 430 miliona muslimana, u Africi živi 100 miliona, a u Aziji 330. Kulturni i verski centar sunitskog
muslimanskog sveta je Kairo, sa arapskim univerzitetom AlAzhar.
��
MALA POLITIČKA ENCIKLOPEDIJA, op. cit., str. 113.-114.
265
Untitled-1.indd 265 3/24/2014 6:59:10 PM

delanje, ispravan način života, ispravan napor, ispravnu pažnju i ispravnu meditativnu
sabranost. Prva dva člana čine disciplinu saznanja, naredna tri etičku disciplinu, a tri po-
slednja disciplinu meditacije. Budizam kao religija, sadrži tri osnovna principa o svetu i
životu:
1. Sve je prolazno i lišeno suštine, tj. nepostojanost svih pojava koje su u
večitom toku zbivanja;
2. Bolnost egzistencije, tj. patnja i nezadovoljstvo, kao posledice večite prolaz-
nosti;
3. Mogućnost postizanja nirvane, tj. utrnuće poriva za životom, koja vodi
obnavljanju života i svega što je sa njim povezano, koje se ispoljava kroz
reinkarnaciju kao ponavljanje života i smrti, tj. nepostojanje trajnog nosioca
duševne individualnosti ili nepostojanje sebe.
Večiti tok subjektivnog i objektivnog dešavanja prikazuje se kroz trenutne pojave
povezane zakonom uslovljenog nastanka. To dešavanje ispoljava se kroz 12 karika, od
početnog neznanja, preko oblikovanja i svesti, osetnosti i žeđi za životom, koji uslovljava
neprekidno rađanje i umiranje. Zakon uzročnosti je zakon moralnog determinizma, tj.
zakon delatnosti. Po Budi, čovek je naslednik vlastitih dela. Preporođaj duše ne nastaje u
veri prema metafizičkoj pojavi, već na bezličnoj uzročnosti, zbog čega budizam nazivaju
religijom bez duše.
Nirvana, tj. utrnuće, Buda određuje kao “ni biće, ni nebiće, ni biće i nebiće, ni nibiće
ninebiće”, koja nije ništavilo već iracionalan odnos prema stvarnosti. Budine sledbenike
određuje pet vrlina: ne ubiti nijedno biće obdareno dahom, ne uzeti ništa što nam nije
dato, kloniti se razvratnog života, ne lagati i uzdržavati se od opojnih pića.
Istorija budizma27 počinje od trenutka kada je Buda odlučio da govori drugima o
mogućnostima da krenu njegovim putem. Budističko učenje razvijalo se kroz brojne
škole i pravce (internacionalne i nacionalne) i sa đainizmom bilo suprotno vladajućem bra-
manizmu, filozofiji vladajućih kasti zasnovanoj na Vedama.
Budizam odbacuje autoritet svetih knjiga Veda, bramansku religiju, sistem žrtvovanja
i kastinski sistem. Budistički rad, prvobitno se obavljao preko putujućih prosvećenih pro-
sjaka različitog društvenog porekla. Kasnije, nastaju budistički sveštenici i kaluđeri koji
propovedaju da stari bogovi nemaju više nikakvu ulogu, a da se nirvana postiže individual-
nim naporom etike, ispravnog uvida i meditacije.
Do podele budizma dolazi nakon Budine smrti, kada se budistička zajednica
Sangha podelila po pitanju uloge i načina širenja budizma. Dve osnovne škole, tj. pravci su:
Mahajana široki put i Hinajana uski put. Mahajana u svom kasnijem razvoju uključuje
složene zvučne i likovne simbole i ritualnu praksu kao pomoćna sredstva prosvetljenja i u
svom posebnom obliku razvija se kao budizam na Tibetu.
Pod snažnim uticajem i širenjem islama, budizam će se vremenom gasiti u Indiji, ali će
svoje pristalice imati u Kini, Japanu, Šri Lanki, Burmi, Tajlandu, Laosu, Kampućiji, gde je
i danas prisutan. U XIX veku, budizam se razvija i u Evropi, kroz prva budistička društva
u Francuskoj i Velikoj Britaniji, a i danas je prisutno vidno interesovanje sa budističku
filozofiju, umetnost i religiju.
��
266
Untitled-1.indd 266 3/24/2014 6:59:10 PM

13.7.1.7. Judaizam
Pod judaizmom28 u širem smislu podrazumeva se celokupnost na-
cionalnih, etičkih, kulturnih i religioznih manifestacija pripadništva
jevrejskoj zajednici. U užem smislu, judaizam je najstarija monotei-
stička religija na svetu, nastala na temelju bliskostI sa stočnim mitovima.
Judaizam je preteča i izvor hrišćanstva i islama. U periodu snažnog
uticaja helenizma, koji se podudara sa Hristovim životom, izdvaja se aleksandrijsko ju-
dejstvo, koje prihvata prodor grčke filozofije i iz koje nastaje hrišćanstvo kao učenje Isusa
Hrista, i makabejsko judejstvo Jevreja, zatvoreno za sve novine, sa osnovnim obeležjem
čuvanja čistote jevrejske vere, kao učenje prave vere koju je bog preneo Mojsiju.
Osnovno obeležje judaizma je njegovo vezivanje za sudbinu jednog naroda, Jevreja,
od reformi rabina Ezre u V veku p.n.e. pa sve do današnjih dana. Ovo odsustvo internacio-
nalnih dimenzija judaizma, izraz je postojanja same jevrejske zajednice, koja je specifična
kako u pogledu svog nastanka, tako i svoje istorije.
Prva jevrejska država osnovana je u Palestini u XII v.p.n.e. U VII v.p.n.e. nastaju
knjige Ponovljenog zakona kao interpretacija Sinajskog saveza i Tora (Jevrejski zakon).
U sledećem veku, Vavilonci razaraju Jerusalim, a Jevreje odvode u ropstvo. Krajem šestog
veka p.n.e. obnavlja se jevrejska država pod dominacijom Persijanaca. U petom i četvrtom
veku p.n.e. Ezrinoj reformi pridružuje se konačna redakcija Biblije, pripajanjem Tore
i drugih jevrejskih zakona Mojsijevom petoknjižju, koji zajedno uređuju i čuvaju jevrej-
sku zajednicu, autoritarno propisanim odnosom pojedinaca prema bogu i drugim ljudima. U
tom periodu nastaje, i do danas traje, kult Knjige, koji se ogleda u obaveznoj pismenosti
kao sredstvu održanja judaizma kroz istoriju ovog naroda.
Jevrejska država, tzv. drugo kraljevstvo održalo se do 70. godine, kao tradicionalna
država kanonizovanog prava, učenja proroka i ekskluzivnog religijskog učenja jevrejskog
naroda. Kada su 70. godine Rimljani razorili Jerusalim, zbog nepokornosti Jevreja odlučili
su da se ovaj narod raseli širom sveta, čime je počeo istorijski egzodus ovog naroda u dija-
spori (izgnanstvu) i trajao punih devetnaest vekova.
U ovom dugom vremenskom periodu jevrejska religija se očuvala, prilagođavajući
se novim uslovima života u dijaspori, pre svega preko kulta učenja Knjige. I pored brojnih
progona, pokolja, pogroma, nasilnog pokrštavanja islamizacije, Jevreji su se održali za-
hvaljujući, pre svega, negovanju i prenošenju judaizma kao religijskog učenja.
Buržoaske revolucije XIX veka donose sa sobom i emancipaciju Jevreja, ali i antise-
mitizam koji će svoj najpogubniji i najekstremniji oblik imati u genocidu nad jevrejskim
narodom u Drugom svetskom ratu. Reakcije jevrejskog naroda na ovaj, u istoriji čovečan-
stva nezabeleženi genocid, ispoljiće se kroz cionizam i narastanje jevrejskog nacionalizma
koji će dovesti do rascepa unutar judaizma, na njegov religiozni i nacionalistički aspekt.
Formiranjem Izraela, jevrejske države, koja je i sama nastala i još uvek postoji u ratnim
okolnostima, kojom se vekovna nepravda egzodusa jednog naroda rešava egzodusom dru-
gog (palestinskog), judaizam ima obeležje duhovne, verske i nacionalne spone jevrejskog
naroda, kako onog dela koji je u svojoj državi, tako i brojnih pripadnika širom sveta.
��
267
Untitled-1.indd 267 3/24/2014 6:59:10 PM

Po judaizmu, Jevreji su potomci starih Hebreja29 iz biblijske epohe, a osnova ovog
učenja je monoteizam hebrejskih patrijarha Avrama, Isaka i Jakova (drugačije nazvan
Izrael). Njihovo potomstvo podelilo se u dvanaest plemena „sinova Izraelovih”, koji su
po izlasku iz Egipta krenuli da zauzmu Obećanu zemlju pod vođstvom Mojsija proroka
oslobođenja Jevreja. Na tom putu, na Sinajskoj gori, bog je preko Mojsija otkrio Jevrejima
„pravu” veru i dao deset zapovesti. Centar religioznog i političkog života Izraelovih sinova
bio je Jerusalem i jerusalemski Hram, koji je pripao plemenu Juda i judskoj državi, zbog
čega su kasnije sve pristalice Mojsijevog zakona nazvane Judejcima ili Jevrejima.
Izvori judaizma su: Pisani zakon Hebrejska biblija u dvadeset četiri knjige (Stari za-
vet, po hrišćanima), a posebno petoknjižje, tj. prvih pet koje Jevreji nazivaju Tora, Usmeni
zakon, Talmud koji sadrži pravne norme, običaje, obrede i etička načela, koji se deli na
Mišnu i Gemaru i koji je imao dve redakcije pa tako postoji stariji jerusalemski Talmud
i vavilonski Talmud, Kabala, posebna mistika judejstva koja se razvila u srednjem veku i
koja predstavlja „primljeno predanje” Jevreja i Majmonidovi simboli vere, sadržani u tri-
naest članova, tj. simbola.
Osnove judaizma kao religije sadržane su u obaveznim obredima, simbolima i nače-
lima vere: bog je jedan, bestelesan i večan, samo bogu može da bude upućena molitva,
proroci su verodostojni, a prvi među njima je Mojsije, Tora potiče od Mojsija, ona je
sveznanje i neizmenljiva je, bog kažnjava i nagrađuje (ne)poštovanje Tore, doći će Mesija
(spasitelj) i mrtvi će vaskrsnuti.
Kasnije su osnovna načela sažeta u tri grupe: o otkrovenju, nagradama i kaznama
božijim.
Po judaizmu celokupan život od rođenja do smrti odvija se u religijskim znakovima,
od obrezivanja novorođenčadi, kao prvog obreda, do Kadiša, sećanja na mrtve. Posebno su
značajni propisi o čistoći, higijeni, zdravlju i čistoj hrani (košer), kao i dan odmora (subota
sabat), kao četvrta Mojsijeva zapovest. Veliki značaj se pridaje praznicima od RošHašana
(Nove godine), JomKipur (Dan praštanja i oslobađanja), Sukot (praznik koliba), Pasha
(praznik oslobođenja Izraela od egipatskog ropstva), Šabuot (kada je bog dao Mojsiju veru)
i drugi.
Sadašnji jevrejski kalendar je mesečnosunčani kalendar, koji je ustanovljen još u sred-
njem veku i počinje sa brojanjem od „stvaranja sveta”, koje odgovara 3761. godini pre naše
ere.30
13.7.2. Sekularizacija
Sekularizacija je proces slabljenja uloge religije u društvu i oslobađanje od religio-
znog uticaja društvenih ustanova i pojedinaca.
Sekularazicija je složen proces savremenog društva. Ogleda se u: bitno smanjenoj ulozi crkve,
smanjivanju broja vernika, odumiranju verske prakse, raspadanju jedinstva verovanja i sman-
jenom uticaju verske prakse na svakodnevni život31.
��
LAROUSSE: OPŠTA ENCIKLOPEDIJA, I tom, str. �� 502504.
��
Prema podacima iz 1966. godine, Jevreja je u svetu bilo oko 14 miliona. Dve trećine evropskih Jevreja
nacisti su pogubili u toku rata, tako da se njihov broj u Evropi procenjuje na 4 miliona. Preko deset miliona
Jevreja živi u tri zemlje: SAD (5,5), SSSR (3) i Izraelu (2,5), a manji deo u Francuskoj, Velikoj Britaniji,
Argentini i drugim zemljama.
��
Prema SOCILOŠKOM LEKSIKONU, op. cit., str. 576.
268
Untitled-1.indd 268 3/24/2014 6:59:11 PM

Ovaj proces prate raznovrsna nastojanja crkve u zadržavanju društvene pozicije, a koja se
ogledaju u primeni različitih mera u cilju racionalizacije i pojednostavljenja verskih rituala, odba-
civanjem tumačenja koja su suprotna savremenim naučnim tumačenjima i svakodnevnoj praksi,
približavanju vernicima i drugo.
Tumačenje procesa sekularizacije najbolje se može razumeti sagledavanjem smisla i funkci-
ja religioznosti. Potreba za verovanjem i osmišljavanjem života, po mnogim sociolozima, je bitna
odrednica ličnosti. Oblici tog verovanja su istorijske kategorije, pa se u tom smislu religiozno vero-
vanje tumači kao jedna od istorijski prevazeđenih formi verovanja. Industrijsko društvo karakteriše
racionalizacija i intelektualizacija, pa samim tim i demistifikacija sveta tj. života32. Religijske
motivacije i objašnjenja nespojive su sa racionalnim objašnjenjima i motivacijom savremenog indu-
strijskog društva.
Eksplozivan razvitak nauke, tehnike i primena novih tehnologija sa sobom nose objašnjenja
i odgovore na većinu egzistencijalnih pitanja savremnog čoveka. Taj proces destimifakcije života i
sveta, začet je u novovekovnim doprinosima.
• Na prvom mestu, izdvajanje i formulisanje protestantizma i uspostavljanje racionalne i
pragmatične motivacije;
• Drugo, nova organizacija društva na temelju privatne svojine, sloboda i prava građanina i
čoveka, uslovljava destimifikaciju nastanka i funkcionisanja države i institucija koja iz nje
proizlaze.
• Treće, nov kvalitet i organizacija obrazovnog sistema van crkvenih organizacija, zasniva
se na naučnim, a ne teološkim kriterijuma.
Potreba čoveka za verovanjem i tumačenjem svoje egzistencije i nastanka sveta na nov i kval-
itetan, racionalno prihvatljiv način, zadovoljena je naučnim tumačenjem. Pitanje istine poprima
svetovni, naučni karakter pa se i potreba za verovanjem seli u sfere racionalog i prihvatljivog.
Religijske interpretacije zamenjuju se naučnim objašnjenjima. Svesno privatanje ovakvih
objašnjenja je utoliko voljnije od strane pojedinca, ukoliko su sva polja društvenog života ovim
objašnjenjima obuhvaćena. U tom smislu, do minimuma je sužen okvir religijskog tumačenja.
Pored navedenog, sekularizacija je posledica i dezintegracije predindustrijskih društava.
Integrisane društvene zajednice predindustrijskog društva, koje karakteriše čvrsta porodična, rad-
na i ukupna socijalna povezanost i zatvorenost, utemeljena na tradicionalnom sistemu verovanja i
tumačenja, zamenjuje proces dezintegracije. Pluralitet i raznovrsnost porodičnih, radnih i ukupnih
društvenih procesa industrijskog društva, uslovljava izraženu privatnost, nove tehnologije, nove
obrasce znanja i obrazovanja, masmedije i druge procese i oblike koji sa sobom povlače sekularizaciju.
Religijska značenja i tumačenja nisu više verodostojna i prihvatljiva. Osim toga, pluralizam
socijalnih procesa i odnosa proizvodi brojne sumnje i preispitivanja svega i svih, posebno starih
tradicionalnih institucija i verovanja. Religijska jedinstvena tumačenja svega postojećeg suprotna su
i neprihvatljiva u legalizovanim i institucionalizovanim formama društvenog pluralizma. Novi vek
formirao se na raspadu starovekovnog prevazilaženja i ukidanja, pa je religija kao osnovna karak-
teristika bivšeg, starog sveta, u novim ulovima prevaziđena.
Posebno su prevazilaženju religijskih verovanja i tumačenja doprineli opšti i pojedinačni eko-
nomski uslovi proizašli iz eksplozivnog podizanja nivoa proizvodnih snaga. Povećanje ukupnog i
pojedinačnog standarda uslovilo je promenu u idejnoj sferi. Osnova religijskog objašnjenja da će
ovozemaljsko siromaštvo biti nagrađeno bogatstvom u ”drugom” svetu i da će pokornost biti na-
građena, u uslovima stvarne mogućnosti ovozemaljskog bogatstva, građanskih prava i sloboda,
postaju prevaziđeni.
32 Weber M., Wilson B., Berger P., Kellner H. F., prema Haralambos M., UVOD U SOCIOLOGIJU, op. cit.,
str. 463-464.
269
Untitled-1.indd 269 3/24/2014 6:59:11 PM

Etičke odrednice novog buržoskaog društva temelje se na kapitalističkim vrednostima formulisa-
nim kao ”vreme je novac” i ”ugled je novac”. Celokupan novi svet baziran je na tim odrednicama
kapitalističkog duha, zbog čega su religijske odrednice o pokornosti, trpljenju i materijalnoj satisfak-
ciji u budućem svetu za čoveka novog veka bile naivne. Proces sekularizacije se u tom smilsu može
tumačiti kao odbacivanje prevaziđenih etičkih odrednica i svesno prihvatanje novovekovne sve-
tovne etike.
U teoriji su prisutna i drugačija shvatanja o savremnoj ulozi religije. Neka od njih zastupaju
tezu da su glavne odrednice religijskih verovanja i tumačenja najvećim delom sadržane u novove-
kovnoj etici (ne ubiti, krasti, lagati i sl.). Proces sekularizacije, po njima, je pogrešno formulisanje
procesa utapanja funkcija religije u ukupnu strukturu društvenih funkcija.
Drugim rečima, ne radi se o novim ulogama religije u društvu. Tako se navodi33 primer ame-
ričkog društva koje je dostiglo maksimalan stepen naučnog i tehnološkog razvoja, pre svega jer je u
pitanju visoko moralno društvo. Savremeni američki moral temelji se na religijskim, hrišćanskim
vrednostima koje su uklopljene u vrednosni sistem društva i najviše pravne akte.
Negiranje procesa sekularizacije sadrži i takva tumačenja po kojima je transformacija uloge re-
ligije posledica transformisanih društvenih okolnosti koje se ispoljavaju u forsiranju privatnog nad
društvenim, pa je i savremena religija obuhvaćena individulanim vrednovanjem koje je prikri-
veno. Društvena uloga religije u vidu homogenizacije i opšte društvene solidarnosti zamenjuje se
individualnim traženjem smisla. Kako je religijsko verovanje i tumačenje zasnovano na individu-
lanom, tj. da je pojednac subjekat svetovnog i nadsvetovnog, religija u novovekovnim uslovima
dobija puno značenje, ali kroz nove forme ispoljavanja.
S tim u vezi je i objašnjenje manjeg broja vernika prilikom crkvenih obreda. Istraživanja34
su pokazala da broj vernika nije smanjen, ali da su se promenili oblici ispoljavanja religioznosti.
Verska uverenja i angažovanje u crkvenim obredima i ritualima ne moraju da se podudaraju u sa-
vremenim uslovima dinamičnog života. Doživljaji pobožnosti i bogopoštovanja su u savremenim
uslovima individualni i strogo intimni i nisu povezani sa redovnim prisustvom i posećivanjem cr-
kvenih obreda i rituala.
Nezavisno od navedenih tumačenja kojima se osporava proces sekularizacije, većina savremenih
sociologa smatra da je taj proces evidentan. Tu tezu potvrđuje formiranje i reaktiviranje sekti,
novih religijskih pokreta i shvatanja.
13.7.3. VERSKE SEKTE

Sekte su male grupe istomišljenika koje su se odvojile od mati-
ce religije u neku drugu, samostalnu religijsku grupu.
Termin sekta potiče od latinskog seco, secare - odvojiti i ,po ne-
kim autorima35, glagola sequl – slediti nekog ili nešto. Navedeni pojam
sekte ukazuje da sekte potiču izdvajanjem iz glavnih svetskih religija,
u formi posebnog pravca ili škole.
��
Parsons T., Martin D., i drugi funkcionalisti.
34 Ankete u Americi i Engleskoj pokazale su da 80 – 95% stanovništva veruje u Boga., prema Haralambos M.,
UVOD U SOCIOLOGIJU, op. cit., str. 465.
35 Pavičević V., SOCIOLOGIJA RELIGIJE SA ELEMENTIMA FILOZOFIJE RELIGIJE, BIGZ, Beograd,
1980, str. 329.
270
Untitled-1.indd 270 3/24/2014 6:59:11 PM

U širem smislu, pod sektama se danas podrazumevaju posebni, autonomni i manjinski religij-
ski pokreti koji obuhvataju grupu sledbenika određenog verskog shvatanja ili pravca36.
Sekte su istorijska kategorija, tj. prve sekte organizuju se još u antičkom periodu. Drevna
Kina, Indija i Japan beleže pored dominatnog buduzma i sekte tipa đainizma, šamanizma i drugo.
Prvobitni judaizam, pratilo je formiranje sekte asena, fariseja, zelota i druge. Masovno formiranje
sekti beleži srednji vek, u vidu sekti bogumila, katara i drugih, ali i zajednica luciferana, adamita
i druge.
U savremenom periodu povećan broj sekti zabeležen je u periodu između dva svetska rata, a
drugu polovinu XX veka karakteriše naglo i ubrzano formiranje i delovanje sekti na celokupnom
svetskom prostoru. Posebno je upadljiv porast sekti 70-tih godina XX veka, koje se smatraju god-
inama raspada socijalističkih zemalja. U tom smislu najveći porast broja i uticaja sekti beleže tzv.
zemlje u tranziciji, pre svega bivše socijalističke zemlje, a među njima i zemlje proistekle raspadom
SFRJ.
Procenjuje se da u svetu danas deluje oko deset hiljada sekti sa različitim idejnim, organiza-
cionim i geografskim obeležjima. Najveći broj sekti beleže SAD. U Austriji je broj članova sekti
povećan, devedesitih godina, za četri puta za nepunih pet godina, uz procenu da bi početkom novog
milenijuma svaki 15-ti austrijanac bio pripadnik neke sekte. Francuska beleži oko 700.000 pripad-
nika sekti od čega preko 130.000 Jehovinih svedoka. Sličan trend beleže i druge evropske zemlje
- Nemačka, Belgija, Švajcarska, a među bivšim socijalističkim zemljama posebno je zabeležen
drastičan trend u Rusiji, Bugarskoj, Poljskoj, Mađarskoj i drugim.
U Jugoslaviji je, u periodu 1945-1980, registrovano delovanje samo četri sekte, da bi u periodu
1980-1994, bio registrovan rad još šest sekti. Krajem 1996. godine u Jugoslaviji je zabeležen rad pre-
ko 300 sekti, od čega su 64 zvanično registrovane, i preko 250 tajnih. Samo u Beogradu deluje više
od 300 registrovanih i tajnih sekti. Centrale ovih verskih sekti nalaze se najvećim delom u SAD, a
manji deo u Nemačkoj, Belgiji, Švajcarskoj itd. Sekte se mogu podeliti po više kriterijuma.
• Prema učenju, mogu biti: pseudohrišćanske, pseudohinduističke, sinkretističke i
satanističke.
• Po vremenu nastanka, sekte mogu biti: arhaične, klasične, reformatorske i ²Novog doba².
• Po javnosti rada, sekte mogu biti: javne, polujavne, tj. polutajne i tajne.
• Po suštini svog učenja, sekte mogu biti: mesijanske (apokaliptične), satanske i humani-
stičke.
• Po obliku organizovanja, sekte mogu biti: autoritarne, demokratske i neformalne37.
Društveni uslovi koji pogoduju nastanku sekti su brojni. Među osnovnim faktorima koji uslov-
ljavaju njihovo delovanje su: sekularizacija, globalizacija, raspad tradicionalnih nacionalnih i
suverenih vrednosti, verska neobrazovanost, kriza porodice i braka, kriza materijalnog i du-
hovnog indentiteta, potreba pripadništva i dokazivanja, globalna komjuterska komunikacija,
svetski domet masmedia, i drugo.
��
U sociološkom smislu, sektom se mogu smatrati svi oblici ideološkog i političkog manjinskog grupisanja
sa elemntima zastranjivanja. U tom smislu svako manjinsko političko i idejno shvatanje moglo bi se smatrati
sektaštvom, pa bi se u istorijskom pogledu neke postojeće teorije, kao na primer marksizam, mogle smatrati
sektom u kontekstu istorijskih uslova u kojima je ovaj pravac nastao. Drugim rečima, prvi oblici radničkog
organizovanja imaju obeležja sekti.
��
Više u Haralambos M., UVOD U SOCIOLOGIJU, op. cit., Đurđević-Stojković B ., VERSKE SEKTE I
POKRETI, LOBVCI NA DUŠE, Beograd, 1998, Luković Z., VERSKE SEKTE, PRIRUČNIK ZA SAMOOD-
BRANU, Pravoslavna misionarska škola, Beograd, 1998, Kešetović Ž., SOCIOLOGIJA, op. cit., deo ”Verske
sekte - ribari ljudskih duša”.
271
Untitled-1.indd 271 3/24/2014 6:59:11 PM

Mnogi autori38 su mišljenja da su sekte specifičan oblik savremenog rata i nasilne dominacije
i kolonijalizacije. Po njima, krajnji cilj svih svetskih sekti je ”gospodarenje ljudskim umovima u
funkciji uspostavljanja ”New Age” - Religije Novog doba i Novog svetskog poretka. Nazivajući
ovaj oblik rata ”psihotronskim” ratom, ovi autori su mišljenja da su verske sekte ubačene s namerom
da budu nosioci tog specijanog rata. Na Kongresu parapsihologa u Moskvi (1968) psihotronika je
formulisana kao: ”nauka budućnosti koja će staviti tačku na dualističko poimanje čoveka i svemira,
nudeći trijadno shvatanje koje briše razliku između duha i materije uvođenjem novog člana trijadne
jednačine – psihotronske energije.”39
Pod psihotronskim ratom podrazumeva se individualno i kolektivno voljno usmeravanje psi-
hotronske energije ka lociranim ciljevima s izvesnošću ostvarivanja projektovanih promena.
Kako je psihotronska energija prisutna u celokupnoj (živoj i neživoj) materiji, manipulacija tom
energijom je neograničena. Psihotronska energija obuhvata sposobnosti vidovidosti, predviđanja,
psihokineze, telekineze, telepatije, hipnoze i drugih parapsiholoških sposobnosti.
Eksperimenti na ovom polju, posebno na planu psihotronskog oružja, obav-
ljaju se u Americi i Rusiji. Prisutna su mišljenja da su CIA i Pentagon od
50-tih godina izvršioci psihotronskog rata, a da su neki američki univerziteti (Stanford, Boston,
Prinston, Braun i Sani) uključeni u formulisanje tog koncepta. U Rusiji se 70-tih godina izvode
testovi sublimiranog ponašanja i programiranja masa, korišćenjem radio signala niske frekvencije
(matrica signala je bio zvuk kucanja detlića na drvetu). Primena ovog testa blokirala je telekomuni-
kacionie sisteme.
Test sublimiranog ponašanja bio je povod za Monroovo40 formulisanje tzv. PSI-oružja, koji
predstavljaju metod ²samoprogramiranja² utiskivanjem željenih kodova (reči, poruka, vizija) u
mozak ispicijenata na nivou moždanih frekvencja od 7 do 14 cikla u sekundi ili u tzv. alfa stanju.
Nešto kasnije u Jugoslaviji će se pojaviti grupe psihotroničara, Centri TM-a (za transcedentalnu me-
ditaciju) i Silva metod, koji se oslanjaju na Monroovu doktriku ”kontrole uma.41”
Metod ”programiranja” ljudi hipnozom, narkoticima i odgovarajućom muzikom (tantra) pri-
menjuje većina verskih sekti, s ciljem da vernika dovede u alfa stanje (delimična budnost) ili teta
stanje (potpune nebudnosti). Kako ovakve poruke prihvata samo desna hemisfera mozga, zadužena
za podsvest, ove metode programiranja identifikuju usađen kod desne hemisfere mozga. Smatra
se da je desna hemisfera mozga centar umetničkih i idejnih sposobnosti, zbog čega se u obredima
sekti koriste muzika i druge slične metode42. Među pripadnicima verskih sekti navode se vodeća
imena iz sveta umetnika (Led Zeppelin, KISS, Rolling Stones, ABBA, Queen, Bee Gees, Džon
Travolta, Čik Koria, Tom Kruz, Demi Mur i drugi).
Pretpostavlja se da su brojne društvene anomalije, patologije i krize savremenog društva i
pojedinih država posledica svesnog delovanja verskih sekti. U tom smislu navode se kao primeri:
ubistva i terorističke aktivnosti (Satanisti, Aum Šinrikjo), individualna i kolektivna samoubistva
(Hram naroda, Loza Davidova, Apokalipsa, Nebeska vrata), nasilna preuzimanja političke vlasti
(Japan – Aum Šinrikjo), preuzimanje privrednih objekata po principu: ”infiltracija, preuzimanje
vlasti, misionarenje među saradnicima i reorganizacija firme.” (Sajentolozi) i drugo43.
Među najbrojnijim verskim sektama posebno se izdvajaju: Jehovini svedoci, Adventisti (su-
��
Đurđević-Stojković B., VERSKE SEKTE I POKRETI, LOVCI NA DUŠE, Beograd, 1998. Luković Z.
VERSKE SEKTE PRIRUČNIK ZA SAMOODBRANU, Pravoslavna misionarska škola, Beograd, 1998.
��
Đurđević-Stojković B., VERSKE SEKTE I POKRETI, op.cit., str. 7.
40 Monro Robert, amerikanac, postavio osnove za razvoj psihološkog rata.
41 Ibid, str. 9.
42 Ibid., str. 10.
43 Prema Kešetović Ž., op. cit., str. 146-148.
272
Untitled-1.indd 272 3/24/2014 6:59:12 PM

botari), Baptistička crkva, Kvekeri, Luteranci, Reč života, Univerzitetski krstaški rat za Hrista ”Novi
život”, Kalvinsisti, Nazareni, Baptisti, Metodisti, Crkva Božija, Hram naroda, Božija deca, Pentekosti
(Hristova duhovna crkva), Hristova crkva, Mormoni, Belo bratstvo, Loza Davidova, Univerzalni ži-
vot, Suniti, Šiiti, Kaderi, Rifai, Hare Krišna, Aum Šinrikjo, Savez za transcedentalnu meditaciju,
Unifikaciona crkva, Satanistička crkva, Saentološka crkva, Silva metod, Bele veštice, Međunarodne
veštice, Zlatna zora, O.T.O. (red istočnog hrama - templara), Sveti gral, Staza gnostičke svetlosti,
Red mistične ruže, Crna ruža, Vatra pakla, Unifikaciona crkva i druge. U verske sekte, pojedini autori
svrstavaju masonske i paramasonske organizacije: Savet za inostrane poslove, Klub Bilderberg,
Rimski klub, Trilateralnu komisiju, Religiju novog doba i druge.
13.7.3.1. Jehovini svedoci

Jehovini svedoci spadaju u red najbrojnih44, najdisciplinovanijih
i najrasprostranjenijih sekti u svetu. Osnivač sekte je Čarls Rasel
(1851), centralno sedište sekte je u Bruklinu (Njujork, SAD) a ev-
ropska podružnica u mestu Salters u blizini Frankfurta (Nemačka).
Procenjuje se da je u rad ove sekte uključeno preko 20.000.000
članova - vernika. Sekta je piramidalno organizovana, sa nivoa
kontinenta na novo država. Svaka država ima odbore čiji predsednici čine skupštinu starešina na
čijem čelu se nalazi predsednik. Ova sekta objavljuje časopise ”Kula stražara” i ”Probudite se!” u
100.000.000 primeraka na 75 svetskih jezika.
Jehovini svedoci smatraju da su oni izabran Božiji narod a ne Jevreji koji su izdali Hrista. Za
Jehovine svedoke svi drugi ljudi su ili demoni ili potencijalni članovi, pa je članstvo jednog člana
porodice ili drugih primarnih društvenih grupa svojevrstan pritisak za učlanjenje drugih. U bogo-
moljama–skupštinama članovi uče svoju veru i načine njenog prenošenja. Psihološka gordost i
skrušena superiornost odlike su jehovista.
Osnova njihovog učenja je sadašnje apokaliptično stanje sveta kao nagoveštaj skorog drugog
dolaska Isusa Hrista. Za ovaj dolazak neophodno je da članovi budu pripremljeni, što se postiže
disciplinovanim i revnosnim propovedanjem i do 100 sati mesečno. Njihovo učenje zasniva se na
tezi da ne postoji Sveti Duh nego ²sila božija”, da je Hrist obešen a ne razapet, da Isusova majka
nije Bogorodica, ne poštuje se krst i ne slave nikakvi praznici. Telo je nosilac života a duša je u krvi
(zbog čega odbijaju transfuzije krvi). Zalažu se za ostvarivanje međunarodnog bratstva novog doba
nakon ponovnog uskrnuća Hrista. Dolazak Hrista je vreme Armagedona kada će svi osim odabra-
nih 144.000 biti pobijeni. Jehovini svedoci iskazuju negativan stav prema svim vlastima u svetu i po
nekim autorima predstavljaju ²Trojanskog konja² ²Novog svetskog poretka”. Iz ove sekte teško
se izlazi, a zbog velikih obaveza koje se nameću vernicma, koje oni ne mogu da ispune, česta su
samoubistva među njima.
Sedište Jehovinih svedoka u SRJ je u Beogradu i procenjuje se da ima oko 5.000 članova.
Zanimljiv je podatak da u SRJ ima preko 70 jehovinih objekata – hramova, dakle manje od pra-
voslavnih. Do 1991. bilo je registrovano 104 verske opštine jehovinih svdoka, nakon čega je pojačan
prisitak infiltriranja posbeno mladih i nastavnika osnovnih i srednjih škola. Od 1992. poseban pritisak
vrši se u Beogradu, Pančevu, Kragujevcu i Subotici. Njihov časopis u Jugoslaviji štampao se u
tiražu od preko 40.000 primeraka na ćirilici, latinici i slovačkom jeziku.
��
Najbrojnija sekta su baptisti, a najuspešniji proroci drugog Hristovog dolaska su Adventisti (subotari),
prema Luković Z., VERSKE SEKTE, op. cit., str. 44.
273
Untitled-1.indd 273 3/24/2014 6:59:13 PM

13.7.3.2. Satanističke sekte
Satanističke sekte spadaju među najbronije sekte u svetu. Idejni model ovih sekti je Satanina cr-
kva osnovana od strane Anton Šandor La Beja, amerikanca mađarskog porekla, 1966. u Kaliforniji
(SAD). Ogranci satanističke sekte su Crna ruža, Vrata pakla, Satanini sledbenici, Loša vera,
Međunarodno udrženje veštica, Hram naroda, Satanina crkva Engleske, i dr. Procenjuje se da
je broj nacionalnih ogranaka preko 100. Procenjuje se da u svetu ima preko 700.000 obožavalaca
satane i 40.000 njihovih sveštenika. Samo u Francuskoj ih, procene govore, ima preko 200.000.
Satanisti su masovno organizovani i u Velikoj Britaniji, Italiji, Španiji.
Satanizam je sekta mladih generacija, zbog čega je i dobila naziv Deca pakla ili Deca đavo-
la. Često je izjednačavaju sa međunarodnim pokretom mladih jer je privukao veliki broj učenika
i studenata. Jedno od obeležja satanista je rok muzika i prateći noćni, crno dekorisani klubovi.
”Satanistička biblija” propisuje oblačenje, pribor, prostor, pravila rituala, molitve Satani, zagovara
nasilje, korišćenje opijata, svetogrđe, seksulanu razvratnost i perverzije.
Satanističke sekte zasnivaju svoje verovanje na obožavanju Satane. Satana je po njima istinsko
božanstvo, sinonim životne energije, nagona i želja, zbog čega nema osećaja krivice i stida u telesnom
i materijalnom uživanju. Da bi lakše i lepše živeli, satanisti veruju u Satanu kao gospodara podzemlja
i tame. Oni smatraju da je Crkva vekovima čuvala istinu o Satani, i zbog toga su gordi i nadmoćni.
Oni odbacuju Hrista kao mesiju i služe Satani očekujući nagradu. Nagradu dobija svako ko do-
prinosi bogobornosti, smrti, ko živi u grehu, razvratu, suprotno božijim zapovestima i Crkvi. Satanisti
sebe proglašavaju revolucionarima, jer oslobađaju čovečanstvo od Crkve.
Okultizam i magija osnovni su elementi satanističkog rituala. U tim ritualima poseban značaj
imaju simboli i pribori kao što su: obrnut krst, sveće zapaljene nadole, mrtvačka glava - simbol pri-
hvatanja smrti kao uslov za ulazak u carstvo podzemlja, heksagram - simbol vere i pobede Satane,
pri čemu krug predstavlja večnost, a pentagram posedovanje kosmičke inteligencije koja re-
zultira posedovanjem apsolutne svemoći i vlasti. Sekta je povezana sa sektom Novog doba i zalaže
se za novi drugi svet. Neki od vodećih svetskih umetnika i rok grupa pripadaju satanistima (Led
Zeppelin, KISS, Rolling Stones, ABBA, Queen, Bee Gees, i drugi)45.
Po nekim autorima, poruke rokenrol zveda su satanističke i njih mozak slušaoca prima kao
gotove činjenice. Bitlsi, idoli 60-tih godina, su bili po njima, najuspešniji propagatori satanizma
i inicijatori masovne upotrebe narkotika mlađih generacija. Nazivi i poruke nekih njihovih pesama
skraćenice su naziva droga (”Yellow Submarine”, ”Lucy in the Sky with Diamonds”- LSD, ”Hey,
Jude”- metadon, ”Strawberry Fields”- opijum, ”Norwegian Wood” - marihuana i druge). Naziv grupe
KISS u prevodu je ”Vitezovi u službi satane”(Kings in Service to Satan).
Timoti Liri, kralj droge LSD, izjavio je: ”Osoba koja tvrdi da rokenrol muzika ohrabruje klince
da uzimaju drogu, potpuno je u pravu. To je deo naše zavere...Droge su najefikasniji put do revoluci-
je.” Muzičar Frenk Zappa, rok-grupa ”Mothers of Invention” izjavio je: ”Glasni zvuci i jako svetlo
danas su izvanredna oruđa za indoktrinaciju. Je li moguće modifikovati ljudsku hemijsku strukturu
pravom kombinacijom frekvencija? Ukoliko vas neka vrsta ritma tera da tapkate nogom, koja vrsta
ritma će vas naterati da stegnete pesnicu i udarite?”46
Satanističke sekte koriste i kompjutersku komunikaciju, oglašavajući se preko Interneta
Protestantski paroh, kriminolog i psihijatar utvrdili su da se reči pesme ”Stepenice na nebo” (Stairways
��
to Haven), grupe Ledd Zeppelin ako se slušaju unazad glase: ”Treba da živim za sotonu”., Kešetović Ž., SOCI-
OLOGIJA, op. cit., str. 138, 146…
��
Eperson R., NEVIDLJIVA RUKA, ‘’Plavi krug’’, Beograd, 1999, str. 226-227. Ovaj autor pominje i
pesmu John Lenona ”Imagine”, koja pažljivim slušanjem otrkriva Marksove poruke. Po ovom autoru, Karl
Marks je bio satanista, a marksizam u funkciji satanizma i zavere u vidu Novog svetskog poretka.
274
Untitled-1.indd 274 3/24/2014 6:59:13 PM

brojnim porukama i ilustracijama. Satanističke poruke i simboli često su sadržane u masmedijima,
bilbordima, reklamama, koncertima, predavanjima i drugim oblicima masovnog okupljanja i komu-
niciranja, ulazeći neprimetno u podsvest konzumenata. Ove metode prisutne su i kod drugih sekti.
• Čarls Menson - Satanina crkva, 1969. godine izvršio je, pred petnaest prisutnih, četvorostruko
ubistvo, među njima i trudne žene (Los Anđeles, SAD).
• Članovi sekte Aum Šinrikjo 1995. u Tokiju (Japan) izveli su spektakularno trovanje gasom u
metrou - 12 poginulih i 5.500 obolelih.
• Članovi sekte Hram naroda, njih 913, popilo je sok pomešan sa otrovom i izvršilo kolektivno
samoubistvo po naređenju vođe sekte Džima Džonsa.
• Ogranak satanističke sekte u Santa Feu (Kalifornija) 1996. godine, njih 39 - 21 žena i 18
muškaraca, sa velikim ushićenjem konzumiralo je veliku količinu narkotika i izvršio kolektivno
samoubistvo.
• Članovi sekte Solarnog hrama, 1994. godine, njih 74, izvršilo je kolektivno samoubistvo za-
jedno sa svojim vođom.
• Predstavnici Loze Davidove (Maunt karmel, Teksas, SAD), napravili su zatvorenu tvrđavu sa
naoružanom gardom očekujući smak sveta. Svih 85 članova sekte, od toga 17 dece, izgorelo je u
tvrđavi u požaru koji je izazvao vođa sekte David Koreš.47
Samo u SAD godišnje strada oko 50.000 ljudi zbog pripadništva Satanističkim sektama.
Stanističke sekte deluju tajno na prostoru SCG. Nisu dostupni podaci o broju članova, ali
nezvačni podaci govore o masovnom članstvu predstavnika mlađe generacije, naročito u periodu
od 1993. godine.
13.7.3.3. Saentološka crkva

Saentološka crkva osnovana je 1911. godine u Nebraski (SAD),
a po nekim podacima 1954. godine. Osnivač ove sekte je Lafajet
Ronald Habard, pisac naučno-fantastičnih romana i poznat po izjavi:
²Ako čovek zaista želi da zaradi milion dolara, najbolji način za to
je da osnujte svoju religiju.²48.
Naziv sekte u prevodu znači ”nauka o vizijama”, s tim da doktrinu sekte čine vizije kojima
se šire misli o univerzumu. Smatra se da je ova sekta, kao religijski pravac, najprisutnija i me-
dijski najzastupljenija verska organizacija u svetu. Ima i takvih shvatanja da je njeno formiranje
pomogla američka obeveštajna služba. Ova sekta osnivač je brojnih ustanova i organizacija:
Religijski tehnološki centar, Asocijacija za bolji život, edukaciju i socijalne programe, Svetski institut
za slobodnu saentologiju, Centar za individualno i efektivno učenje za decu, Visoka škola (Engleska),
privatna škola ”More” (Engleska), privatna firma ”Zastava” (Fleg, SAD i Francuska). Saentistička
crkva ima sopstvenu izdavačku delatnost u okviru koje se štampa revija ”Umetnici”, priručnik
”Totalno prihvatanje – vodi ka totalnoj disciplini” i saentološke knjige.
Prema podacima same organizacije, raspolažu sa preko 3.200 objekata u 120 zemalja sveta i
imaju preko 10.000.000. vernika (prema nekim podacima i preko 50. miliona). Uočena je značajna
ekspanzija ove sekte na prostorima bivših socijalističkih zemalja: Rusije, Bugarske, Rumunije,
��
Luković, Z., op. cit., str. 197.
48 Ibid, str. 168.
275
Untitled-1.indd 275 3/24/2014 6:59:14 PM

a Albanija ima poseban status kao jezgro saentologa na Balkanu49. U SCG nije zvanično registrovan
rad ove sekte, ali je njihovo prisutvo evidentno kroz registraciju robno-uslužnih žigova i povreme-
nih napise u novinama.
Doktrina ove sekte zasniva se na saznanjima iz: medicine, psihologije, tehnike, transce-
dentalnre meditacije, ortodoksnog budizma i naučne fantastike. Na bazi saentisičkog učenja
(medicina i tehnika) konstruisan je i poseban aparat ²E-metar² za reaktivizaciju misli, kao savršeniji
oblik sadašnjeg EEG (elektroencefalografa). Ovim aparatom obavlja se elektrostimulacija mozga i
analiza dobijenih podataka. Osim toga, u zavisnosti od napona i učestalosti moždanih talasa, ovim
aparatom mere se i upoređuju delta, teta, alfa i beta talasi.
”E-metar”, pored registrovanja i upoređivanja podataka, služi i kao sredstvo za mentalnu
stimulaciju50. Sekta se finasira od prodaje i korišćenja ovog aparata. Svi vernici su dužni da se
podvrgnu tretmanu i ukoliko nemaju dovoljno para da kupe ovaj skup aparat, obavezni su da se
oduže sa 200 sati besplatnog rada.51
Saentolozi zastupaju ideju sticanja totalnog istinskog znanja, koje se postiže kroz stepene
duhovnog samopouzdanja. Ove stepene saentolozi nazivaju ”most ka bezgraničnoj slobodi”, koji
sadrži 27 stepena. Saentolozi veruju da je u čoveku zarobljeno duhovno biće ”tetan”. Primenom
tehnologije duhovnog oslobođenja ”tetan” može da postane slobodno, duhovno biće koje saentolozi
nazivaju ”operativni tetan” (OT). Uslov za postizanje OT je brisanje engrama (događaji, iskustva
i sećanja iz prošlosti koji opterećuju svest) kako bi čovek postao čist (”clear”).
Izbavljenje od prethodnih loših navika, kompleksa i sećanja u cilju duhovnog i operativnog
zdravlja je baza nove religije i nove nauke saentologije. Za Habarda ”ljudi su bogovi koji su izmis-
lili svet kao igru, spustili se na Zemlju, zaigrali se i u toj igri postali žrtve tog zaborava”. Habart
posebno ukazuje da je cilj saentologije povećanje moći i slobode njihove firme. ”Saentologija daje
punu slobodu, ali mora biti i nosilac totalne vlasti i autoriteta, radi postizanja totalne discipline,
inače neće opstati.”.52
Saentolozi veruju u reinkarnaciju a dovođenje u OT stanje garancija je večnosti. Služba ove
crkve sastoji se u obredima, svetim tajnama, molitvama i relikvijama. Sledbenici ističu da su u ovoj
cerkvi, primenom metoda OT, postali duhovno jači, smeliji i sposobniji. Po njima najveći civiliza-
cijski događaj u istoriji je otkriće ”Dijanetike” (puta razuma) 1950. godine, od kada saentolozi
računaju godine (sadašnja 2001. godina za njih je 51. godina).
Kao učenje koje je upućeno svim ljudima sveta, saentologiju propagiraju poznati svetski
umetnici: Džon Travolta, Tom Kruz, Demi Mur, Čik Koria i drugi. Saentolozi posebno okrivlju-
ju psihologe i psihijatre za dva velika svetska rata, a u kontekstu dešavanja na prostorima
Jugoslavije okrivljuju srpske psihijatre.
Velika popularnost i ekspanzija saentološke crkve uslovili su brojne kritike i osporavanja
saentizma. Kritike se kreću od ukazivanja da je saentologija hibrid okultnih rituala i psihoterapije, do
osporavanja tog učenja argumentima, da je u pitanju komercijalno-profitabilna organizacija. U SAD
je cena početnog kursa 2.000 $, a celog kursa 350.000 $. Osim ovog prihoda, crkva dobija brojne i
visoke priloge od donatora i dobrotvora.
49 Albanija je zemlja pod posebnom sferom intersa SAD. Saentolozi su u ovoj zemlji kreirali sve nove
nastavne planove i programe, ugrađujući, zavisno od uzrasta, doktrinu i načela ove sekte u sistem vaspitanja i
obrazovanja, pa i informisanja., Đurđević-Stojković B., op. cit., str. 104.
Cena ovog aparata, marke ” Mark plus”, 1989. godine iznosila je 11.125 DM. Za tretman od 12 seansi po
��
30 minuta, vernik treba da izdvoji 14.100 švajcarskih franaka, tj. 1.128 po satu.
51 Prema, Ibid., str. 103.
52 Luković Z.,op. cit. str. 170.
276
Untitled-1.indd 276 3/24/2014 6:59:14 PM

Finansijski prihodi i oslobađanje od poreza finansiranjem naučno-prosvetnih programa, ulagan-
jam u brodogradnju i druge nekretnine, misionarskim i drugim radom, koji je oslobođen poreza,
doveli su rad Saentističke crkve do sukoba sa vlastima nekih država. Pomenuti razlozi uslovili su
brojne sudske postupke, koje vlade pojedinih država pokreću protiv Saentološke crkve. Ovi postupci
zabeleženi su u SAD, Engleskoj, Francuskoj, Nemačkoj i Švajcarskoj. U nekim od ovih država
zabranjen je, ograničen ili se budno prati rad saentološke crkve (Francuska, Nemačka, Italija, Grčka).
Sa sličnom tehnikom kontrole uma deluje i Silva metod, Ova sekta raširena je u 94 zemlje sveta
i broji preko 9.000.000. članova. Sekta se zasniva na primeni tzv. ”silva metoda”. Od devedestih
godina ova sekta preplavila je područje bivše SFRJ, na prvom mestu Beograd, a zatim i druge
gradove. U SRJ broj polaznika je nekoliko hiljada i najzastupljeniji je kod intelektualaca i javnih
ličnosti53.
Vesrke sekte su jedan od gorućih problema savremenog društva. Na to ukazuje izražena
međunarodna aktivnost na planu donošenja konvencija, kojima međunarodna zajednica pokuša-
va da reši problem destruktivnih, društveno opasnih organizacija sa verskim predznakom (Rezolucija
o sektama u Evropi, 1966). Međutim, demokratska nečela u organizovanju savremenog društva
sadrže prava i slobode građana i čoveka, među kojima istaknuto mesto i značaj imaju sloboda vero-
ispovesti i pravo na veru. Ova okolnost, ima dvojako dejstvo.
• Prvo, ozbiljna je smetnja društvenom sankcionisanju delovanja verskih sekti.
• Drugo, povoljna je okolnost njihovog daljeg delovanja i omasovljavanja.
Posebno treba imati u vidu da novi, moderni i transparentni koncepti društvenog organizovanja,
kao što je koncept civilnog društva, ne sadrže odrednice o negativnim društvenim tendencijama, tipa
verskih sekti.
53 Đurđević-Stojković B., op. cit., str. 104.
277
Untitled-1.indd 277 3/24/2014 6:59:14 PM

278
Untitled-1.indd 278 3/24/2014 6:59:14 PM

ČETRNAESTA GLAVA
TIPOLOGIJA GLOBALNIH
DRUŠTAVA
279
Untitled-1.indd 279 3/24/2014 6:59:14 PM

14.1. TRADICIONALNA PERIODIZACIJA
Pitanje tipologije društava je koncepcijsko razgraničavanje
celine čovečanstva i njegovog razvoja na manje društvene celine.
Tradicionalna periodizacija globalnih društava, kao kriterijum podele,
primenjuje model društvenoekonomskih formacija. U pitanju je mar-
ksistička kategorija, periodizacija tipologije globalnih društava prema
osnovnim karakteristikama društvenoekonomskih odnosa.
Globalno društvo se ispoljava u svom vremenskom razvoju kroz ra-
zličite istorijske oblike. Unutar globalnog društva razlikuju se određene društvene celine sa
svojim specifičnostima. Pitanje je do kog nivoa treba raščlanjavati globalno društvo da bi se
dobila opšta sociološka slika društvenog razvoja i njegove periodizacije.
Ovo razgraničenje može da se postigne na više načina. Tako su moguće podele na
klasna i besklasna društva, geografske podele prema različitim geografskim faktorima, de-
mografske podele i drugo.
Za sociološko sagledavanje društvenog totaliteta, pre svega, značajno je “stanje”
društvenih odnosa, a ne njihova vremenska i geografska dimenzija. Pri tom, uslovljenost
društvenih odnosa ekonomskim faktorom, koji se legitimiše kroz vladajuće svojinske od-
nose datog društvenog okruženja, formuliše kategoriju društvenoekonomske formacije.
Društvenoekonomska formacija je osnovna sociološka kategorija periodizacije u
istorijskom razvoju globalnog društva, koja predstavlja tipičan, relativno trajan si-
stem odnosa proizvodnje i drugih društvenih odnosa, koji se u toku istorijskog razvoja
društva oblikuju oko osnovnog oblika proizvodnje.1Periodizacija se zasniva na stepenu
razvoja proizvodnih snaga, osnovnim odnosima proizvodnje i dominantnom obliku svo-
jine nad sredstvima za proizvodnju.
Razvoj ljudskog društva nije ravnomeran i pravolinijski. Ne prolaze sva društva istov-
remeno kroz iste društvenoekonomske formacije, niti je vremenska i sadržinska dimenzija
ovih formacija ista. Tako danas istovremeno egzistiraju razvijena kapitalistička društva,
feudalna društva, ali i društva prvobitne zajednice. Osim toga, nijedna formacija ne postoji
u svom čistom vidu, već su u njoj sadržani elementi drugih društvenoekonomskih formacija.
Klasična marksistička sociologija deli istoriju globalnog ljudskog društva na pet društ-
venoekonomskih formacija: Prvobitnu zajednicu, kao preteču i jezgro nastanka prvih
klasnih odnosa, Robovlasničku društvenoekonomsku formaciju, Feudalnu društveno-
ekonomsku formaciju, Kapitalističku društvenoekonomsku formaciju i Komunizam, kao
buduće besklasno društvo.
14.1.1. Prvobitna zajednica
Prvobitna zajednica je prva društvenoekonomska formacija u istoriji ljudskog društva.
Počinje procesom izdvajanja ljudske vrste iz životinjskog sveta i traje do pojave prvih
država. Prema grubim procenama, ova formacija je trajala oko 700 000 godina i na osnovu
istraživanja arheologa, antropologa, geologa i paleontologa mogu se naznačiti osnovna obe-
ležja ove formacije: srodnička osnova ovih društava, kolektivna svojina i kolektivizam u
međusobnim odnosima, vladavina običajnog prava i nizak nivo proizvodnih snaga.
280
Untitled-1.indd 280 3/24/2014 6:59:15 PM

Saznanja o prvobitnoj zajednici sadržana su u zapisima Herodotove istorije, Cezarovim
i Tacitovim svedočanstvima, spisima Konstantina Porfirogenita, „Ilijadi” i „Odiseji”, le-
gendama i narodnim pričama. Ova saznanja dopunjena su kasnijim, pa i savremenim
istraživanjima američkih indijanskih plemena Irokeza, kultura Maja, Inka i Acteka, afričkih
i azijskih plemena i plemenskih migracija na evropskom kontinentu.
Prema Morganu, prvobitna zajednica deli se na dve velike epohe:
1. Epohu divljaštva, koju karakteriše skupljačka privreda, artikulisan govor, pronala-
zak vatre, luka, strele, prvi oblici izrade oruđa, i
2. Epohu varvarstva, koju karakteriše pojava grnčarstva, pripitomljavanje životinja,
gajenje određenih biljaka, topljenje rude i pojava zanatstva. U ovoj epohi naziru se
prvi oblici imovinskog raslojavanja, mada je proizvodnja naturalna (za sopstvene
potrebe), a razmena tek rudimentarno razvijena.
Srodnička osnova prvobitne zajednice ogleda se u osnovnim oblicima grupisanja na:
horde i rodovskoplemenske zajednice. Horda je prvobitna društvena grupacija, koja ne
poznaje porodicu. Ljudi su živeli u grupama bez polnih ograničenja, “skitajući” bez nekog
određenog cilja osim zadovoljavanja prirodnih potreba. Udruživanjem više rodova nastajale
su fratrije ili bratstva, a udruživanjem više fratrija nastajala su plemena. Osnovna
��
obeležja ple-
mena su zajedničko poreklo njihovih pripadnika, zajednička teritorija i politička organizacija,
sličan dijalekt i osećaj pripadništva zajednici plemena. Unutar plemena vladali su jednakost
i sloboda, a na vrhu socijalne strukture plemenskih zajednica nalazio se izborni plemenski
starešina.
Između srodnih plemena, obrazovali su se plemenski savezi. Srodnost među plemeni-
ma naročito je bila ispoljena u zajedničkim borbama protiv drugih plemena, pa su vremenom
ovi plemenski savezi prerastali u veće i trajne plemenske saveze. Trajni savezi zasnivali
su se na vojnoj demokratiji i razvijanju ratničkih osobina kao egzistencijalno važnih za
opstanak plemena. Kako je ratovanje kao društvena delatnost sa sobom povlačilo ne samo
odbranu već i oduzimanje dobara poraženih plemena, odnosi jednakosti postepeno su u ple-
menskoj organizaciji počeli da iščezavaju raslojavanjem u korist ratničkog sloja.
Osnovni svojinski oblik prvobitne zajednice bila je kolektivna svojina. Zemlja i druga
sredstva za proizvodnju bili su zajednički na plemenskoj osnovi. Svi članovi plemena bili
su vlasnici kolektivne svojine istovremeno i ravnopravno.
“Oni kao pojedinci, ili njihove uže porodične zajednice, nemaju pravo vršenja svojinskih
ovlašćenja na određenom delu, jer su ti delovi neodređeni; nijedan od njih se nije mogao pro-
glasiti vlasnikom, već su zajednička dobra pripadala skupu zainteresovanih. Njihovo pravo
se svodilo na korišćenje zajedničke svojine usled pripadnosti određenim društvenim grupa-
ma. Svojinsko pravo se prostiralo na celinu i vršilo jedino zajednički i sporazumno. Njihovo
zajedničko korišćenje bilo je regulisano običajima.” 2
Međusobni odnosi prvobitne zajednice regulisani su u višoj fazi običajnim normama
proisteklim iz rodovskoplemenskog načina života. Običaji se zasnivaju na solidarnosti i
kolektivnosti, važe samo za jedno pleme ili grupaciju, pa su lokalnog značaja. Do danas
su se zadržali relikti tog običajnog prava u krvnoj osveti, porodičnim i procesnim radnjama.
2 Žoseran L., ESEJ O KOLEKTIVNOJ SVOJINI, 1904, prema SOCIOLOŠKOM LEKSIKONU, op. cit, str.
512.
281
Untitled-1.indd 281 3/24/2014 6:59:15 PM

Prvobitna zajednica je bila period ljudskog animizma, kao najstarijeg oblika religije.
Pojavom zemljoradnje verovanja se personifikuju isticanjem prirodnih sila kao bogova, a
pojavom klasnog društva nastaju prve politeističke religije kao verovanje u bogove.
Prvobitna zajednica raspala se razvitkom proizvodnih snaga, tj. radom i veštinom
ondašnjih ljudi. Pojava viška proizvoda, razmena, imovinska nejednakost koja povlači
socijalnu nejednakost, ratovi i prvi oblici eksploatacije i potčinjavanja, ugrozili su ho-
mogenost kao osnovno obeležje prvobitne zajednice. Raspad prvobitnih zajednica odvijao
se u dva pravca. Jedan se razvijao u pravcu formiranja patrijarhalnog, orijentalnog i
antičkog ropstva, a drugi u nastanku kmetstva (kao kod starih Slovena).
14.1.2. Robovlasništvo
Robovlasništvo nastaje raspadom rodovske zajednice kra-
jem IV veka p.n.e. i početkom III milenijuma p.n.e. Prve
robovlasničke države nastale su u Mesopotamiji i Egiptu, a na-
jrazvijenije oblike sadržale su antička Grčka i Rim do V veka.
Robovlasništvo je prva klasna društvenoekonomska formacija u razvoju ljudskog
društva, nastala kao posledica razvijene podele rada, svojine i klasa. Razvoj proizvodnih
snaga prvobitne zajednice doveo je do usavršavanja sredstava za rad, zamenom kame-
nih oruđa bronzanim, bakarnim i na kraju metalnim oruđima. Izdvojene su kao posebne
proizvodne oblasti poljoprivreda, stočarstvo, zanatstvo i trgovina. Ova podela uslovljava
izraženu društvenu slojevitost koja se ogleda u diferenciranju društvenih slojeva.
Formiraju se dva osnovna društvena sloja - vlasnika sredstava za rad i nevlasnika,
pri čemu se vlasništvo protezalo na sve oblike prisvajanja uključujući tu i prisvajanje ljudi,
kao stvari. Podsetimo se da je Aristotel robove definisao kao “stvari koje govore”.
Pored osnovne društvene podele na robovlasnike, kao univerzalne vlasnike, i robove,
robovlasničko društvo sačinjavali su tzv. međuslojevi, ili međuklase trgovaca, zanatlija,
slobodnih građana, seljaka i dr. Na vrhu društvene piramide nalazili su se predstavnici
ranije rodovske aristokratije.
Stagnacija robovlasničkih država bila je uslovljena masovnim pobunama robova, ali i
zahtevima međuslojeva da imaju učešće u vlasničkim strukturama. Oštre potivurečnosti
i krize naročito su bile ispoljene u Rimskoj imperiji, koja početkom nove ere uvodi ko-
lonatski sistem. Kolonatski sistem je bio proces socijalnog i ekonomskog preobražaja
robova u kolone, tj. seljake i njihovo stapanje sa već osiromašenim slojem tadašnjih slo-
bodnih seljaka.
14.1.3. Feudalizam
Feudalizam nastaje propašću Rimske imperije u V veku i traje do XVII veka kada dola-
zi do prvih buržoaskih revolucija u zapadnoj Evropi. Osnovu feudalne društvenoekonomske
formacije čine:
1. Feudalna privatna svojina nad zemljom kao osnovnim predmetom rada.
2. Klasna podela na feudalce, kao vlasnike zemlje koji se dele na dva staleža:
plemićki i crkveni stalež, i kmetove kao poluslobodne seljake vezane za ze-
mlju feudalca.
282
Untitled-1.indd 282 3/24/2014 6:59:16 PM

3. Renta, kao oblik feudalne eksploatacije, tj. prisvajanja viška zemljišnih proiz-
voda kmetova i njena tri razvojna oblika: radna, naturalna i novčana.
4. Monarhijski oblik vladavine, sa dva razvojna perioda kao patrijarhalna i
apsolutna monarhija.
5. Narod kao osnovna globalna društvena grupa.
6. Religija kao dominantan oblik društvene svesti.
Feudalizam karakteriše i slaba pokretljivost između različitih staleža. Pored osnovnih
feudalnih klasa, postojala su i dva međusloja, građanski i seljački stalež (slobodni seljaci).
U kasnom feudalizmu u gradovima se formiraju staleške organizacije zanatlija (esnafi) i
trgovaca (gilde ili hanze).
Raspad feudalizma nastao je pod udarima izraženih protivurečnosti zaostalih društvenih
odnosa, koje su se ispoljavale kroz brojne pobune kmetova i slobodnih seljaka i kroz druge
ekonomske i političke zahteve novoformiranog građanskog staleža, da ima svoje mesto u
državnom upravljanju i odlučivanju. Uvođenje novčane rente doprinelo je razvoju trgovine,
ali i protivurečnostima feudalnog ustrojstva sela i grada. Razvoj robne proizvodnje potisnuo
je feudalnu naturalnu privredu i razorio osnove feudalnog društvenoekonomskog sistema.
14.1.4. Kapitalizam
Kapitalizam je nastao pod uticajem izraženog razvoja sitne robne
proizvodnje u zemljama zapadne Evrope, pobuna seljaka u Italiji,
Francuskoj i Engleskoj. Tri su faktora uslovila pojavu kapitalizma:
razvitak sitne robne proizvodnje, pretvaranje građanskog staleža u
kapitalističku klasu i pretvaranje kmetova, slobodnih seljaka i pro-
palih sitnih trgovaca i zanatlija u radničku klasu.
Pojava najamnih radnika i manjeg broja vlasnika sredstava za proizvodnju prvi put
se pojavljuje u Italiji i Engleskoj u XIV veku, u obliku manufakturne radionice kao
oblika kapitalističkog načina proizvodnje. Eksplozivan razvoj prirodnih nauka i velika
geografska otkrića uticali su na dalji razvoj kapitalizma.
Prvobitna akumulacija kapitala, čija se suština svodi na ubrzanu koncentraciju
bogatstva, najčešće primenom prinudnih mera, stvorila je velika novčana bogatstva u ru-
kama građanskog sloja. Putem buržoaskih revolucija, koje se realizuju u periodu od XVI
veka, pre svega na evropskom tlu, kapitalistička društvenoekonomska formacija je zamenila
feudalizam.
Kapitalizam se razvijao neravnomerno. U Evropi su neke zemlje (Engleska, Francuska,
Holandija i druge) bile u fazi razvijenog kapitalizma dok su druge tek započinjale prve
oblike kapitalističkog načina proizvodnje (Rusija, balkanske zemlje i dr.). Van Evrope ova
neravnomernost je još uočljivija, dok su SAD dostigle visok nivo kapitalizma, neke zem-
lje Južne Amerike, Afrike i Azije još uvek nisu ni započele osnovne kapitalističke procese.
Savremeno vreme je period daljeg razvoja kapitalizma. Osnovna obeležja kapitalzma su:
1. Industrijska revolucija kao osnova razvoja proizvodnih snaga, tj. mašinska
proizvodnja;
2. Akumulacija kapitala, kao pretvaranje viška vrednosti u kapital;
283
Untitled-1.indd 283 3/24/2014 6:59:16 PM

3. Formiranje klase kapitalista kao vlasnika sredstava za proizvodnju;
4. Formiranje klase najamnih radnika koji svoj rad prodaju kao robu, u cilju
elementarne životne egzistencije;
5. Specijalizacija i kasnija automatizacija rada, kao produbljene podele rada;
6. Krize hiperprodukcije, kao izraz protivurečnosti snažnog privatnog kapitala
i potrebe za podruštvljavanjem proizvodnje;
7. Koncentracija i centralizacija kapitala, raslojavanjem unutar kapitalista i
formiranjem društvenog kapitalističkog bogatstva u rukama manjeg broja ka-
pitalista i nastanak monopola;
8. Izražena urbanizacija i stvaranje megalopolisa kao i znatno zaostajanje
ruralnih sredina;
9. Nacija kao osnovna društvena, ali pre svega teritorijalnoekonomskopolitička
grupacija i jačanje nacionalnog tržišta;
10. Savremeno nadnacionalno povezivanje, kao prevazilaženje nacionalnih
tržišta i formiranje međunarodnog kapitalističkog tržišta (na primer Evropska
ekonomska zajednica);
11. Razvoj nauke i tehnike i potiskivanje religije;
12. Razvoj masovne kulture i medija;
13. Globalizacija informacionih tehnologija – Internet, i drugo.
Kapitalistička društvenoekonomska formacija do sada je prošla kroz nekoliko etapa:

manufakturni, liberalni, monopolski, državni, i savremeni nadnacionalni kapitalizam.
Razvoj kapitalizma još nije završen.
Period socijalističkih revolucija u prvoj polovini ovog veka, po mnogima je bio znak
prevazilaženja kapitalizma. Svedoci
��
smo da su mnoge socijalističke zemlje doživele ekonom-
ski i politički krah i da se postepeno transformišu u kapitalističke društvene oblike. Procesi
privatizacije u bivšim socijalističkim zemljama pokazuju da se koncepcija socijalističke
društvene svojine ne može realizovati i da je privatna inicijativa kao materijalizovan
pojedinačni interes, društvena nužnost.
Unutrašnje društvene protivurečnosti kapitalizma svakodnevno se pokazuju. Za period
kapitalizma XIX i za početak XX veka, marksistička sociologija je dala iscrpnu kritiku
tadašnjih protivurečnosti kapitalizma, koje su se ogledale u antagonizmu dve osnovne kla-
se.
Savremeni kapitalizam je te protivurečnosti prevazišao, ali su zato prisutne daleko
snažnije protivurečnosti, koje se ispoljavaju na planu globalnog društva, kao za sada ne-
premostiv jaz između razvijenih i nerazvijenih zemalja. Kapitalizam je iz nacionalnih okvira
prerastao u nadnacionalni, svetski proces i odnos, u kome se uvažava samo jedan argument
argument moći zasnovane na ekonomskoj snazi kapitala. Najrazvijenije zemlje sveta
danas, na prvom mestu SAD, Nemačka i Japan, snagom svog nadnacionalnog kapitala
diktiraju sve druge odnose u savremenom svetu.
Posebno je karakteristično da se savremeni kapitalizam, tj. stepen njegovog razvoja
ispoljava kroz vojni potencijal. Najjače kapitalističke zemlje svoju jačinu dokazuju na svet-
skom planu vojno, ne samo potencijalno već i primenom. Trka u naoružanju je prerasla u
284
Untitled-1.indd 284 3/24/2014 6:59:16 PM

socijalni milje ispoljavanja snage „nacionalnog” kapitala. Ovo ispoljavanje je zapravo
dokazivanje prava jačeg, na dominantnu sferu globalnog svetskog uticaja.
Društveni nusprodukt ovakve političke i vojne dominacije je društveno potčinjavanje
slabih i nerazvijenih. Društvena eksploatacija, kao karakteristika klasnih društava, u koje
spada savremeno društvo, poprimila je nove međunarodne oblike koji se ispoljavaju na
planu globalnog društva, kao eksploatisanje nacionalnih pozicija i moći na vojnopolitičko-
mekonomskom planu od strane razvijenih država. Svi raniji oblici društvene eksploatacije
izražavali su se kroz stepen eksploatacije podređenog subjekta, pa je poseban specifikum
savremenog kapitalizma taj obrnuti redosled u neprikrivenoj svetskoj dominaciji.
Pomenimo i sociološko pitanje otuđenja. Ono je u svom pojmu vezano za otuđenje čo-
veka kao pojedinca. Savremeni kapitalizam otvara novo poglavlje nacionalnog i državnog
otuđenja. Osnovne postavke marksističke sociologije danas su prevaziđene, pa se moraju
prilagoditi traženjem novih društvenih obrazaca za prevazilaženje društvenih protivurečno-
sti savremenog kapitalizma. Građanska sociologija, funkcionalističkim i strukturističkim
tumačenjima zaostaje kao teorijska misao razvijenog kapitalizma.
Savremena sociologija, kako građanskog tako i marksističkog smera nije za sada u stan-
ju da pruži celovito sociološko određenje savremenog sveta. Bilo bi pogrešno insistirati na
takvom sociološkom sagledavanju, jer je istorija pokazala da je svako takvo insistiranje bilo
u funkciji vladajućih ideologija. U međuvremenu, evidentna je svakodnevna sociološka
provokacija za pružanjem ovog celovitog pogleda, kako od strane samih sociologa, tako
i od strane najrazvijenijih zemalja. Primera radi, istaknimo da su u SAD danas, sociološka
istraživanja i sociologija kao nauka izuzetno razvijeni. S druge strane, u nerazvijenim zem-
ljama sociologija gotovo da i nema pravo građanstva.
14.1.5. Komunizam
U “Kritici Gotskog programa”, Marks je kao tipične sisteme
društvenih odnosa naveo: prvobitnu zajednicu, robovlasništvo, feuda-
lizam, kapitalizam i komunizam. Komunizam kao buduću formaciju
podelio na nižu i višu fazu, ali se u kasnijoj razradi njegove buduće
tipologije, posebno pod uticajem socijalističke prakse, socijalizam
izjednačio sa Marksovom nižom fazom komunizma.
Na ovom pitanju, posebno je kompromitovana marksistička
sociologija, jer su se realni socijalistički sistemi tipa Staljinovog socijalizma izjednačavali
u građanskoj misli sa budućnošću čovečanstva. Ovo utoliko pre što je u jednoj fazi sovjet-
ska ideologija isticala stav da je komunizam već počeo i to u svojoj višoj, razvijenoj fazi.
Ukoliko apstrahujemo političku dimenziju građanske kritike socijalizma kao komunizma, i
ovu kritiku posmatramo kao promišljanje o budućnosti čovečanstva, jasno je da ova kon-
cepcija izaziva neprihvatanje i otpor u naučnom i svakodnevnom smislu.
Zloupotreba naučne misli Marksa od strane slovenskih socrealističkih država utoliko
je paradoksalnija ukoliko se ima u vidu da Marks nije predvideo pojavu prvih oblika niže
faze komunizma u slovenskim zemljama. Naprotiv, ukazivao je da će se ova faza razvoja
društva začeti u “zapadnim” razvijenim zemljama i svoj puni oblik postići kao globalna
– planetarna karakteristika.
285
Untitled-1.indd 285 3/24/2014 6:59:17 PM

Komunizam je po Marksu mogao da proizađe iz maksimalnih protivurečnosti
kapitalističkog društvenog sistema, pa dakle samo u onim društvima koja su dostigla na-
jrazvijenije oblike kapitalizma. To jasno proizilazi iz njegove detaljne analize i kritike
kapitalističkog načina proizvodnje u zapadnim evropskim zemljama - Nemačkoj, Engleskoj
i Francuskoj.
14.2. SAVREMENA PERIODIZACIJA
Predstavnici savremenih socioloških škola, formulisali su nove modele društvene

periodizacije. Novi modeli preuzimaju primat nad tradicionalnim – marksističkim.
Osnovna razlika između tradicionalnog i savremenih modela društvene pe-
riodizacije, ogleda se u primeni osnovnog kriterijuma, koji je kod prvog modela
klasnoekonomski, tj. stepen razvoja proizvodnih snaga, a kod drugih stepen razvoja nau-
ke i tehnike. Podrazumeva se da navedena razlika ne znači međusobnu isključivost, jer
društvenoekonomske formacije sa svojim stepenom razvoja proizvodnih snaga u svojim
obeležjima sadrže naučnotehničku kvalifikaciju, kao što i savremene periodizacije sadrže
osnovna obeležja društvenoekonomskih formacija i njihovih proizvodnih snaga, pa se
tako pitanje periodizacije može shvatiti kao dilema između tradicionalnog i savremenog
shvatanja proizvodnih snaga.
U tom smislu, prihvatanje savremene periodizacije je osavremenjivanje tradi-
cionalnog shvatanja, koje je kao teorijska baza nezamenljivo u kvalifikacijama do
monopolsko kapitalističkog društvenog razvoja, ali čiju nadgradnju predstavlja uočavanje
osnovnih obeležja savremenog društva. Pri tom treba naglasiti da su proizvodne snage i
naučnotehnički potencijal dva shvatanja bliskih društvenih pojava, mada je pojam
proizvodnih snaga širi, jer pored nauke i tehnike obuhvata klasna i svojinska pitanja.
Različiti savremeni modeli periodizacije međusobno su slični, a razlike se pojavljuju na
planu vremenskog određenja pojedinih perioda, posebno kada je u pitanju postindustrijsko
društvo. Najpoznatije savremene tipologije su periodizacije Hermana Kana i Danijela Bela.
Herman Kan, sa svojim saradnicima Braunom i Martelom, izradio je čuvenu studiju
“Sledećih 200 godina”, u kojoj je pružio nov model društvene periodizacije, koristeći kao
kriterijume: porast stanovništva, ekonomski razvoj, dominantan oblik energije, siro-
vine i hrane, I ekološka obeležja.
Primenjujući navedene kriterijume, Kan uočava šest istorijskih faza:
1. Predindustrijska društva, koja traju od početaka civilizacije do 1776. godine.
2. Početna industrijska društva, od 1776. do sredine treće decenije ovog veka.
3. Društva jake industrijalizacije, do pedesetih godina ovog veka.
4. Superindustrijska društva poklapaju se sa savremenim periodom.
5. Početna postindustrijska društva, kao bliska budućnost.
6. Zaokružena postindustrijska društva, kao daleka budućnost.
Danijel Bel u delu „Dolazak postindustrijskog društva” koristi kao kriterijume za po-
delu globalnih društvava: način proizvodnje, ključne privredne sektore i pokretače
proizvodnje, resurse, tehnologije, metodologije rešavanja problema, vremenske orijen-
tacije i nauku kao ključni princip. Po Belu, razlikuju se:
286
Untitled-1.indd 286 3/24/2014 6:59:17 PM

1. Predindustrijska društva, od početka civilizacije do industrijske revolucije,
mada se oko 60% današnjih država Afrike, Azije i Južne Amerike još uvek
nalaze u tom periodu.
2. Industrijska društva, od industrijske revolucije do naučnotehničke revoluci-
je 60tih godina XX veka.
3. Postindustrijska društva, kao savremeni period koji počinje od šezdesetih
godina prošlog veka.
Periodizacija Bela potvrđena je u naučnim istraživanjima i studijama eksperata
UNESCOa, koje su utvrdile povezanost osnovnih istorijskih oblika proizvodnih snaga sa
pojavom tri oblika industrijskih revolucija. Prva industrijska revolucija uslovila je razvoj
industrijskog društva, druga industrijska revolucija počinje sedamdesetih godina prošlog
veka i oblikuje razvijeno industrijsko društvo i treća industrijska revolucija počinje snaž-
nim uticajem i primenom nauke i tehnologije, pa se naziva naučnotehničkom revolucijom, a
društvo koje oblikuje postindustrijsko ili programirano društvo.
U delu „Komunikacijska tehnologija”,3 Bel prezentira karakteristike i obeležja tri
osnovna tipa društva. Ovu periodizaciju treba uslovno prihvatiti, jer je kompatibilna sa
visokorazvijenim zemaljama.
14.2.1. Predindustrijsko društvo

Predindustrijsko - agrarno društvo, Tofler 4 naziva i „poljopriv-
rednom civilizacijom”, poklapa se sa srednjim vekom i traje do kraja
sedamnaestog i početka osamnaestog veka. Osnovna obeležja ovog
društva5 su:
1. Ekstrakcija i prerada prirodnih resursa kao način proizvodnje.
2. Primarni sektor, kao ključni privredni sektor, tj. poljoprivreda, rudarstvo,
ribarstvo, šumarstvo, nafta i plin.
3. Prirodni pokretači proizvodnje: vetar, voda, ljudska i životinjska mišićna
snaga.
4. Sirovine kao strateški resurs.
5. Zanatska tehnologija.
6. Zanatlije, seljaci i fizički radnici kao osnovni kadrovski profili.
7. Zdrav razum, metode pokušaja i greški kao metodologija rešavanja proble-
ma.
8. Okrenutost prošlosti kao vremenska orijentacija.
9. Tradicionalizam kao ključni princip.
U predindustrijskom društvu poljoprivreda je osnovna delatnost. U SAD je, na
primer,6 1820. godine 72,8% stanovništva radilo u primarnoj poljoprivrednoj delatnosti, a
manje od 12% u industrijskoprerađivačkoj.
3 Bel Danijel, KOMUNIKACIJSKA TEHNOLOGIJA, Zbornik BUDUĆNOST PRIPADA INFORMATICI,

Zagreb, 1984, str. 22.
4 Toffler Alvin, TREĆI TALAS, knjiga I, Beograd, 1983, str. 39.
5 Po Danijelu Belu.
287
Untitled-1.indd 287 3/24/2014 6:59:17 PM

Socijalna struktura, način života, kulturni obrasci podele na elitnu i narodnu kulturu,
klasna podeljenost, religija kao dominantan oblik društvene svesti, činili su osnovna soci-
jalna obeležja ovog društva, pa su ga neki sociolozi nazvali i društvom „pastirske kulture”.
14.2.2. Industrijska revolucija

„Osoba rođena 1800. i umrla 1860. godine mogla je videti začetke
železnice, parobroda, telegrafa, plinskog svetla, fabričke proizvodnje
i širenje velikih urbanih centara. Osoba rođena 1860. i umrla 1920.
mogla je doživeti pojavu telefona, električnog osvetljenja, automobila
i pokretne filmske slike... Kako se mogu izmeriti događaji proteklih
40. godina?” 7
Raspad predindustrijskog i pojava industrijskog društva, posledica su prve i druge indu-
strijske revolucije XVIII i XIX veka. Prva industrijska revolucija donela je brojne promene
i uslovila, za do tada usporen istorijski razvitak, progres neslućenih razmera. Ovaj period
obeležava nagli razvoj prirodnih i tehničkih nauka, fizike, biologije i hemije, formuli-
sanje zakona održanja energije, Darvinov zakon evolucije, otkriće ćelije, vodena para kao
novi oblik energije i njena primena u proizvodnji i saobraćaju, Vatova parna mašina (1760),
parobrod (1807), automatski tkački razboj, mašine predilice, mašinski način proizvodnje i
drugo.
Pronalasci i promene u načinu proizvodnje uslovili su novu podelu rada i novu ulogu
nauke, kulture i inteligencije. Formiranje nacija i nacionalnih tržišta uslovilo je vremenom
pojavu internacionalnog tržišta i brojne nacionalne i internacionalne komunikacije, poseb-
no otkrićem Amerike i drugih novih kolonija. Promenu klasne strukture pratila je i promena
socijalne strukture i uspon trećeg sektora.. Na primer, u SAD 1920. godine u primarnim
delatnostima je zaposleno 26,7% prema prethodnih 72,8%, a u tercijalnom sektoru usluga
40,1%, prema ranijih 15,2%.
Druga industrijska revolucija vezuje se za početak dvadesetog veka i završava se-
damdesetih godina istog veka, sa prvom energetskom krizom. Ovaj period karakterišu:
električna, naftna energija i primena nove atomske energije, motori sa unutrašnjim
sagorevanjem, automobilska i aeronautička industrija, crna metalurgija, novi načini
transporta i komunikacija, novi sirovinski surogati, veštačke sirovine i eksplozivan na-
predak tehničkih, bioloških i hemijskih nauka.
Posledice druge industrijske revolucije uslovile su i promene u socijalnoj i klasnoj
strukturi. Formira se novi srednji sloj stručnjaka, menadžera, tehničara i raznovrsnih
organizatora marketinške proizvodnje. Formira se državna, privredna i vojna elita vlasti i
slojevi birokratije i tehnokratije. Oblikuje se novo, masovno potrošačko društvo sa domi-
nantnom srednjom klasom i elitom vlasti na vrhu društvene piramide.
7 Bel Danijel, prema Džuverović B., op.cit., str. 137.
288
Untitled-1.indd 288 3/24/2014 6:59:18 PM

14.2.3. Industrijsko društvo
Prema Markuzeu, Milsu, Rismanu i Habermasu,
pojam industrijskog društva podudara se sa kapitalističkim
društvom. “Ovde se taj pojam upotrebljava pre svega u smislu
ilustrovanja stepena naučnotehničkog progresa, a ne u smislu
potiskivanja poznate teorije o društvenoekonomskim forma-
cijama. Naprosto, industrijsko društvo je ona faza društvenog razvoja u kojoj je preovladala
industrijska proizvodnja, tj. onaj model proizvodnje kojim je prevladana predindustrijska
civilizacija”.8Prema Belu, osnovna obeležja industrijskog društva su:
1. Izrada proizvoda, kao način proizvodnje;
2. Sekundarna delatnost, kao ključni privredni sektor i to prerađivačka industrija,
proizvodnja trajnih potrošnih dobara, građevinarstvo i hemijska industrija;
3. Veštačka energija: plin, električna energija, nafta, ugalj, nuklearna energija,
kao ključni pokretači proizvodnje;
4. Kapital, kao finansijsko sredstvo i kao osnovni strateški resurs;
5. Mašinska tehnologija;
6. Inženjeri i polukvalifikovani radnici kao osnovni kadrovski profili;
7. Iskustvo i eksperiment, kao metodologija rešavanja problema;
8. Eksperiment i ad hoc prilagođavanje, kao vremenska orijentacija,
9. Ekonomski rast kao ključni ekonomski princip.
Osim navedenih, industrijsko društvo posebno karakterišu i : masovnost, u vidu
masovnog društva i masovne kulture, gradski život, podela profesija i pojava stručnjačko-
menadžerskog sloja, nova radnička klasa sa novim tipom radnika, buržoaziranje radništva
i drugo.
U američkoj građanskoj sociologiji istaknuta su pitanja tumačenja klasnih promena
industrijskog društva. Pitanje stare srednje klase, koju su činili farmeri, slobodne profesije
i sitni poslovni ljudi, poprimilo je nove dimenzije proširenjem ovog sloja brojnim neproiz-
vodnim zanimanjima prosvetnih radnika, službenika, prodavača, istraživača, pogonskih
inženjera, tehničara i drugo. S druge strane, ovaj sloj je bivao sve tanji, ekonomskim
propadanjem bivših sitnih poslovnih ljudi. U celini, srednja klasa, postaje dominantan
društveni sloj koga Male9, francuski sociolog marksističke orijentacije, u početku naziva
“novom radničkom klasom”, a kasnije „novom srednjom klasom” ili „service class”,
Galbrajt 10 “tehnostrukturom”, a treći „uslužnom, tj. menadžerskom” klasom.
Teze o novom tipu radnika i buržoaziranju radničke klase odnose se na brojne VKV
radnike, pogonske inženjere, istraživače, službenike, kontrolore, operatere i sve one koji
„obavljaju proizvodnu ulogu, a isključeni su iz vlasništva ili upravljanja nad sredstvi-
ma za proizvodnju”.11 Ovi visokokvalifikovani stručnjaci imaju visoka primanja, koja
povećavaju njihov opšti standard i menjaju način života, zbog čega postaju osnovni subjekti
potrošnje masovnog društva.
8 Ibid, str. 141.

9 Male Serž, NOVA RADNIČKA KLASA, Beograd, 1967.
10 Males, NOVA RADNIČKA KLASA, op. cit., str. 9.
11 Prema Džuverović, op. cit., str. 144‑145.
289
Untitled-1.indd 289 3/24/2014 6:59:18 PM

Osnovna obeležja12 savremene, tj. nove radničke klase, po građanskim sociolozima
su:
1. Visoka primanja, koja ih izjednačavaju sa službenicima;
2. Približavanje stilova života radnika i službenika, kroz stanovanje, oblačenje,
obrazovanje dece, provođenje slobodnog vremena i drugo;
3. Iščezavanje radničke solidarnosti i međusobnog povezivanja i okretanja po-
rodici i užim socijalnim grupama;
4. Distanciranje od klasičnih radničkih političkih organizacija i njihova depo-
litizacija.
Za razliku od građanskih sociologa, Serž Male ističe da nabrojana argumentacija o
depolitizaciji i buržoaziranju radničke klase, formira nov profil radničke klase čija je
aspiracija veća nego što se to može na prvi pogled uočiti. Ta nova klasa proizvođača i
potrošača masovnog društva, težište svoje borbe usmerava ka sveukupnom društvenom
preobražaju koji se ostvaruje njihovim većim pravima u upravljanju i odlučivanju ne samo
u pogledu uslova rada već i na planu institucionalizovanih područja društvenog života, koji
su do tada bili ekskluzivno pravo vlasničke elite društva.
Nova radnička klasa, kao obrazovno i stručno razvijena grupacija, ne zadovoljava
se samo materijalnim već traži i dobija nov društveni status, koji joj omogućava i sama
društvena elita u uslovima razvijene specijalizacije i savremene tehnologije.
14.2.4. Naučnotehnološka revolucija

Naučnotehnološka revolucija od strane različitih autora imenuje se kao treća industrij-
ska revolucija, informatička revolucija ili mikroelektronska revolucija. Revolucionarne
promene koje sa sobom donosi treća revolucija ogledaju se u proizvodnji, tehnologiji, energiji,
sirovinama, socijalnim nosiocima, klasnosocijalnim promenama, tj, u brojnim civilizacij-
skim izmenama.
Početni nagoveštaji ove revolucije ogledaju se u najrazvijenijim zemljama sveta - SAD,
Japanu i zapadnoevropskim zemljama.
Prvi put je pomenuta mogućnost pojave naučnotehnološke revolucije šezdesetih
godina prošlog veka, od strane Radovana Rihte, čehoslovačkog sociologa, koji je u delu
„Civilizacija na raskršću”, ukazao da razvoj nauke i tehnike probija industrijsku pro-
izvodnju i industrijsku civilizaciju i da je na pomolu nova naučnotehnička civilizacija.
Osnovna obeležja13 treće, naučnotehnološke, informatičke i
mikroelektronske revolucije, prema brojnim istraživanjima, grupi-
sana su u sedam najvažnijih oblasti:
1. Radikalna promena sredstava za rad, pojavom au-

tomatizovanih i kibernetskoinformativnih sistema, kao
prerastanje klasičnih tehnologija u tzv. visoke tehnologije;
12 Ibid, str. 148‑167.

��
Ibid, str. 149.
290
Untitled-1.indd 290 3/24/2014 6:59:18 PM

2. Radikalne promene predmeta rada, pojavom i proizvodnjom veštačkih sirovina,
sintetike, plastičnih masa i slično, čime je smanjena čovekova zavisnost od prirod-
nih resursa;
3. Radikalna promena uloge čoveka u proizvodnom procesu, od prvobitnog aktiv-
nog, fizičkog učešća, do njegove uloge pored procesa proizvodnje, s obzirom na to
da nove tehnologije preuzimaju funkcije opsluživanja, operative i regulacije nepo-
sredne proizvodnje;
4. Radikalna promena uloge nauke, od prvobitne uloge korišćenja i primene, do
statusa autonomne i neposredne proizvodne snage, zbog čega naučni potencijali
postaju presudni za dalji tok civilizacije;
5. Snažan talas naučne integracije (formiranje molekularne biologije kao spoj fizike
i hemije), multidisciplinarnosti i interdisciplinarnosti (fizička hemija, kvantna fizika
i sl.) i pojava novih naučnih disciplina: kibernetika, genetski inženjering, informa-
tička tehnologija i drugo;
6. Osvajanje kosmosa i brojne mogućnosti njegovog korišćenja (telekomunikacije
i sl), novi načini fizičkog i duhovnog komuniciranja među ljudima (računarima,
robotikom, telekomunikacijama, mikroelektronikom i sl);
7. Radikalna izmena vremenskih mena, tj. brzina razvoja nauke i novih tehnologija,
skraćivanjem vremena od otkrića do praktične primene novog pronalaska. „Tako,
na primer, za primenu fotografije taj vek je bio punih 112 godina, za telefon 56, za
eksploataciju aluminijuma 37, za motorni saobraćaj 27, za kompjuter 21, za televi-
ziju 12, u slučaju primene atomske bombe 6, tranzistora 5, a integrisanih kola samo
tri godine. Poslednjih godina taj period od otkrića do serijske primene još rapidnije
se smanjuje”.14
Zbog primene elektronike u svim oblastima života, ne samo u proizvodnji, ova revo-
lucija se od strane brojnih sociologa naziva elektronskom revolucijom, a drugi je još bliže
određuju kao mikroelektronsku revoluciju.
Aleksandar King, zaključuje da je sićušni uređaj za obradu podataka, mikroprocesor
na sicilijumskom čipu, omogućio „da se u bilo koju napravu mogu uklopiti mozak i me-
morija neverovatno male veličine i skromne cene”.15Stručnjaci mikroelektronike ističu
da “značenje mikroelektronike potiče od sposobnosti čipova da obrađuju sve veći broj
podataka u sve kraćim intervalima vremena, čime se omogućava ugradnja mentalnih
funkcija u industrijske pogone, procese i proizvode. Čip je stvorio moderne kompjutere,
telekomunikacije, telematiku, robotiku, fleksibilnu proizvodnju, automatizirano uredsko,
bankarsko i ostalo poslovanje. Čip je promenio strukturu privrede, društva i strukturu radne
snage. Stvorio je novu tehnologiju, nove komparativne vrednosti. Znanju je dao ulogu
glavne pokretačke snage u razvoju. Manuelnu snagu, kao nosioca razvoja, nadomestio je
mentalnom radnom snagom”.16
��
King Aleksandar, NOVA INDUSTRIJSKA REVOLUCIJA ILI SAMO NOVA TEHNOLOGIJA, Zbornik
TEHNOLOGIJA I RAZVOJ, ‘’Nikola Tesla’’, Beograd, 1989, str. 177.
15 Biljanović Petar, MIKROELEKTRONIKA ‑ TEHNOLOGIJA I MISAO, Zbornik TEHNOLOGIJA I
RAZVOJ, Jugoslovenski savez društava za širenje naučnih saznanja ‘’Nikola Tesla’’, Beograd, 1989, str.
177.
16 Ibid, str. 21.
291
Untitled-1.indd 291 3/24/2014 6:59:19 PM

Brzina razvoja mikroelektronike ogleda se na primeru čipa, koji se na tržištu pojavio
tek 1959. godine i sadržao je samo jedno elektronsko kolo. Već 1964, čip je sadržao deset
elektronskih kola, 1970. sadržao je hiljadu komponenti, 1976. sadržao je blizu 32000, a
1985. oko 128000. Današnji čip sadrži po više stotina hiljada i preko milion komponenti, a
pominje se i stvaranje biočipova.17
Na međunarodnom nivou formirana je neformalna organizacija Rimski klub, koja oku-
plja eminentne naučnike, poslovne ljude, industrijalce i javne ljude čiji je cilj podsticanje
naučnih istraživanja od šireg društvenog značaja. Grupa stručnjaka Rimskog kluba napravila
je studiju “Nacrt o neizvesnostima čovečanstva”, tj. ”Granice rasta”. Zbog masovne pri-
mene mikroelektornike u svim oblastima života, članovi Rimskog kluba zaključili su da će
automatizacija, kompjuterizacija, robotika i minijaturizacija iz temelja promeniti društvo
i čoveka uopšte, pa da tehnologijama koje su zasnovane na mikoelektronici treba posvetiti
prvorazrednu pažnju.
Polazeći od misli Berđajeva da “ne može biti tehničkih ciljeva života, mogu biti tek
tehnička sredstva, a ciljevi života leže uvek u drugoj oblasti, u oblasti duha”18 i Shigeo
Shingovog zaključka da novi proizvodni sistemi i tehnike treba da počivaju na novoj filo-
zofiji inovatorske promene konvencionalnih proizvodnih sistema19, ukazaćemo na osnovne
društvene posledice naučnotehnološke revolucije:
1. Civilizacijske posledice: oblikovanje postindustrijskog društva, globalizacija svih
problema, tehnološki univerzum koji se proširuje i na kosmičke prostore, sve veći eko-
nomski jaz između 10% razvijenih i 90% nerazvijenih u svetu, sa tendencijom porasta
na 95%, što se, generalno posmatrano, može iskazati “da se razvijeni i nerazvijeni delovi
čovečanstva ipak nalaze na istoj klackalici, samo sa različitih strana. Ako među njima
nema makar približne uravnoteženosti, takva klackalica će podizati i spuštati jedne ili
druge, ali dugoročno će civilizacija ipak morati da traži makar minimalnu stabilnost”.20
2. Društvenoekonomske posledice kao “fantastičan porast produktivnosti” koji je do-
veo do tzv. paradoksa produktivnosti. Pored toga, u socijalnoj strukturi primećuje
se na primeru SAD, da je u 1985. godini, broj zaposlenih u primarnom, poljoprivred-
nom sektoru pao na 2,4%, u sekundarnom, industrijskom sektoru opao je na 26,6%, a
u uslugama, tj. tercijalnoj delatnosti porastao čak na 71,0%. U Japanu je 2000. godine
bilo samo 4,9% zaposlenih u poljoprivredi. U vezi sa promenama socijalne strukture
zaposlenih je i problem zapošljavanja i obrazovanja. U klasnoj strukturi društva, radnici
dobijaju epitet “softverskih radnika”, jer su visoko tehnološki obučeni, a njihove po-
slove preuzele su “čelične kragne” roboti.
3. Kulturne posledice, najbolje se mogu sagledati pojavom teorija o stvaranju planetarne
kulture, tj. kulture globalnog svetskog sela. ��
Geografske, vremenske i socijalne ograniče-
nosti kulture zamenjuje “kultura bez granica”. To je nova, masovna, mozaička kultura,
koju karakterišu savremeni masovni mediji, a koji su po Abrahamu Molu “slavina za kul-
��
Džuverović B., op. cit., str. 152.
��
Shigeo Shinge, NOVA JAPANSKA PROIZVODNA FILOZOFIJA, Jugoslovenski zavod za produktivnost
rada, Beograd, 1986, str. 200.
��
Džuverović B., op. cit., str. 154.
20 Balle Francis et Gerard Eymery, LES NOVEAUX MEDIAS, PUF, Paris, 1987, p. 3.
292
Untitled-1.indd 292 3/24/2014 6:59:19 PM

turu”. Prema nekim novim podelama,21, sredstva mass media dele se na nezavisne medije:
video kasete, video diskove, kompakt diskove, mikrofilmove, audio kasete, teledifuzne
medije, TV distribucije svih vrsta, od satelitske i kablovske do drugih, i telekomunikacio-
ne medije: za razmenu i odašiljanje poruka, tekstova, slika, zvukova, grafičkih sadržaja
i sl. Nemački institut naučnog obrazovanja, prezentirao je podatke koji pokazuju da
je porastom broja kućnih računara opala gledanost TV programa za 67,4%, slobodno
vreme sa porodicom opalo je za 18,9%, rekreacija van kuće za 22,1%, hobiji za 43,4%,
a spavanje za 26,3%.22 Slobodno vreme je, s jedne strane, oslobođeno modernizacijom
proizvodnje, a sa druge zarobljeno modernim mass medijima. Posebno polje kulturnih po-
sledica je tzv. kulturna kolonizacija, tehnološkom kolonizacijom nametanja ograničenja,
izvozom znanja i stručnjaka. Sedamdesetih godina izvoz filmske i televizijske industrije
imao je vrednost od oko 300 miliona dolara, a izvoz znanja: licenci, patenata i konsultati-
vnih usluga tri milijarde dolara, pa je tehnološki izvoz svojevrsna ideološka kolonizacija
nerazvijenih od strane elitnih super sila.
4. Filozofske posledice, ispoljavaju se u formulisanju nove filozofije obrazovanja
“Longlife Learning”. Obrazovanje postaje neprekidan celoživotni proces , kako
bi se pratila nova dostignuća u nauci i tehnici. To podrazumeva otvoren, adaptivan i
fleksibilan sistem obrazovanja.23 Prema Mičio Mirušimi,24 u japanskom obrazovanju
dominantna je tehnika, a prirodne nauke su zanemarene. U Japanu 3% studenata upiše
prirodne nauke, a na najuglednijim univerzitetima Kjoto i Osaka ne više od 10%. U
Velikoj Britaniji prirodne nauke studira oko 24%, i nije dovoljno. Po Mirušimi, ova
pojava je posledica “japanskog duha i zapadnjačke tehnologije”. Ipak, „očito je da je
„japanski duh” brže startovao na zapadnjačke tehnologije nego na fundamentalne nauke
koje služe kao osnova savremene tehnologije”.25 Čak se i u japanskim uslovima, koji za
svoju tradiciju imaju konfučijanizam, pojavljuje u obrazovanju nelojalna konkurencija
i među samim učenicima i studentima. Po Mirošimi, ta konkurencija je beskrupulozna,
kako bi se po svaku cenu postigao bolji uspeh i upisale škole i univerziteti sa višim
statusom. „Japanski tinejdžeri su prisiljeni da u redovnoj školi svakodnevno provedu 6
časova, 34 časa u privatnim školama i 45 časova učeći kod kuće; ukupno uzev, negde
oko 1315 časova dnevno, što se može porediti sa eksploatacijom dečijeg rada u vikto-
rijanskoj Engleskoj. Neki japanski ekonomisti su mišljenja da visoka radna sposobnost
radnika upravo proizilazi iz ovog teškog i disciplinovanog rada od detinjstva. Ne sme
se, međutim, zaboraviti da je time potpuno potisnuta ličnost pojedinca... Japansku decu
teraju da uče od jutra do mraka kako bi mogla da se upišu na dobre univerzitete. Đaci,
posebno oni koji uče na fakultetima na kojima postoje prijemni ispiti, pripremaju se u
specijalnim privatnim školama (juku) i to posle završetka svoje redovne nastave. Kada
se vrate iz ove juku škole sačekuju ih studenti koji im daju još nekoliko časova nastave”.
21 Lauterbach G. Roland, KOMPJUTERI U DEČIJEM DOMU, Revija za nauku i tehnologiju, “YU 21”,
8/88, str. 29.
22 Detaljnije o tome, kod Matejić V., TEHNOLOŠKI RAZVOJ JUGOSLAVIJE I NJEGOV UTICAJ NA
STRUKTURNE PROMENE U SISTEMU OBRAZOVANJA, ‘’Tehnika’’, 1/89.
��
Mirišima Mičio, ZAŠTO JE JAPAN USPEO, ‚’Rad’’, Beograd, 1986, str. 205.
24 Džuverović B., op. cit., str. 160.
25 Morišima M., op. cit., str. 206, 211/212.
293
Untitled-1.indd 293 3/24/2014 6:59:19 PM

5. Duhovne i idejne posledice ogledaju se u viđenjima smisla života u uslovima naučne i
tehničke dominacije. S jedne strane prisutna su shvatanja o tehnološkom determinizmu,
koja u novim tehnologijama vide budućnost ljudskog društva i čoveka u njemu. S druge
strane, sve su prisutnije teorije tehnološkog pesimizma, koje buduće društvo vide kao
„elektronski gulag” i koje su svojevrsna tehnofobija. Herman Kan je ukazao na „fau-
stovska” iskušenja tehnike. „Kao što znamo, Faust je pribavio magično znanje i moći
koje mora upotrebljavati, pa je uvek prisiljen da nastavi do sledećeg pokusa, do sledećeg
projekta ili će inače zauvek biti proklet”. 26
Po Kanu, svako zaustavljanje tehnološkog napretka vodilo bi društvenoj katastrofi.
Posebno je prisutno vrednosno kvalifikovanje programiranog društva iz ugla ekoloških prob-
lema razvoja, militarizacije, dominacije elite moći i kritičke svesti društva.
14.2.5. Postindustrijsko društvo

Postindustrijsko društvo nastaje pod uticajem dostignuća naučnotehnološke revo-
lucije. Za neke je društvo budućnosti, a za druge mi smo akteri njegovog postojanja.
Pored Bela, autorom novog društva smatra se i Alen Turen. U uvodu “Postindustrijskog
društva” Turen ukazuje da se “pred našim očima” rađa novi tip društva.
Programiran kibernetski način proizvodnje, svoj oslonac u postindustrijskom društvu
ima u nauci i znanju. Prema Kanu, ljudi će u tom društvu sve više raditi iz zadovoljstva, a
ciljevi će postati “važniji od sredstava”. Postindustrijska privreda, biće aktivnost iz zabave
i samo mali deo ljudskih dostignuća, pa će i podela na primarni, sekundarni i tercijalni
sektor delatnosti biti drugorazredna i prevaziđena, jer će većinu svojih životnih aktivno-
sti čovek ostvarivati u kvartalnim sektorima, radeći iz zadovoljstva.
Kvartalni sektor, prema Kanu i njegovim saradnicima, činile bi: estetske i obredne
delatnosti, aktivnosti iz zadovoljstva, čitanje, pisanje, slikanje, turizam, takmičenja,
igre, izložbe, kulinarska zadovoljstva, lov, ribolov, planinarenje, vrtlarenje, ikebana,
razgovori, diskusije, politiziranja, dobrovoljne aktivnosti, javni radovi i sve ono što bi
čovek radio iz zadovoljstva, a ne iz materijalne koristi.27 Zato se ta privreda po Kanu i naziva
kvartalnom, a postindustrijsko društvo kvartalnim društvom.
Za razliku od Kana, Bel, pored kvartalnog sektora, uvodi i tzv. kvintijalni sektor. Prema
Belu, osnovna obeležja postindustrijskog društva bila bi:
1. Usluge visokog stepena obrade i reciklaža, kao način proizvodnje;
2. Ključni privredni sektori:
a. tercijalni: saobraćaj i komunalije,
b. kvartalni: trgovina, finansijski poslovi i osiguranje,
c. kvintalni: zdravstvo, istraživački rad, rekreacija, obrazovanje, državna ad-
ministracija;
3. Ključni pokretač proizvodnje su informacije, tj. sistemi za prenos i obradu
podataka pomoću kompjutera;
4. Znanje je osnovni strateški resurs;
5. Tehnologija je intelektualna;
26 Kahn H., SLEDEĆIH 200 GODINA, op. cit., str. 210‑211.
��
Kahn Herman, SLEDEĆIH 200 GODINA, op. cit., str. 42‑43.
294
Untitled-1.indd 294 3/24/2014 6:59:19 PM

6. Naučnik i stručnjak su osnovni kadrovski profili;
7. Modeli, simulacija, sistemska analiza, teorija odlučivanja, biće osnovne me-
todologije rešavanja problema;
8. Planiranje, predviđanje i orijentacija ka budućnosti kao vremenska orijen-
tacija;
9. Kodifikacija teorijskog znanja kao ključni princip.
S obzirom na to da je u pitanju projekcija budućeg društva (za većinski deo svetske
populacije), navedena obeležja treba prihvatiti kao oznake jednog futurističkog pogleda na
društvo i njegov razvoj. Kako su neka od navedenih obeležja postale stvranost u visokora-
zvijenim zemljama, uputno je zaključiti da živimo u periodu kada je budućnost počela.
14.3. GLOBALIZACIJA
Danas je u toku sveopšta globalizacija društvenog života.

Mi, naravno, možemo raspravljati o tome da li se radi o jednom
jedinom procesu koji zahvata sve društvene podsisteme ili je reč
o paralelnim procesima koji imaju svoju nezavisnu logiku, da li
su ti procesi za nas korisni ili ne, da li možemo uticati na njih ili
ne, ali ih nikako ne možemo poricati.
Ono što je za nas posebno interesantno jeste kako��
��
se��
��
ovaj��
��
proces��
��
odra��
ž��
ava��
��
na��
��
sa-
vremene, da upotrebimo Heldovu terminologiju, nacije -države. Ako pretpostavimo da
proces globalizacije teži da za svoje ishodište ima globalna upravna i regulativna tela,
logično je da se postavlja pitanje šta će se u tom slučaju desiti sa savremenim državnim
aparatima. A ako se tome doda još i to da državni aparati ipak nisu bezlične tvorevine koje
samostalno egzistiraju u prostoru28, već da njihovo vezivno tkivo čini osećanje nacionalne
pripadnosti stanovnika tih država, stvar postaje još intrigantnija.
Stoga se može postaviti pitanje: Ako pretpostavimo da će proces globalizacije, na duže
staze��
, pratiti��
��
smenjivnje��
��
dr��
��
ž��
avnih��
, globalnim��
��
upravnim��
��
telima��
��
, da��
��
li��
��
to��
��
zna��
��
č��
i��
da��
��
ć��
e��
se��
��
pa-
��
ralelno odvijati proces stapanja nacija kao vid legitimizacije tih tela?
14.3.1.Redefinisanje shvatanja suvereniteta

Savremene promene međudržavnih odnosa baziraju
se na novom-starom konceptu državnog suvereniteta. Drugim
rečima, celokupna problematika vezana za promene u statusu
i međunarodnom položaju država vezana je za pitanje
suvereniteta.
Da li su države danas suverene u onom smislu u kome su
bile prethodnih i početkom ovog veka? Odgovor je sigurno ne. Zato je od posebnog značaja
analiziranje poimanja suvereniteta nekad i sad, u cilju uočavanja suštine i načina primene
koncepta savremenog suvereniteta.
��
Jer da jesu onda ne bi bio nikakav problem jedan bezličan aparat zameniti drugim.
295
Untitled-1.indd 295 3/24/2014 6:59:20 PM

14.3.2. Vestfalski model
Ideja suvereniteta je tesno povezana sa idejom moder-
ne države. Iako tragovi pojma suvereniteta vode sve do
Rimskog carastva, on se tek u drugoj polovini šesnaestog
veka razvio u glavnu temu političkog mišljenja.
Boden je razvio jednu od najranijih definicija suvere-
niteta, određujući ga kao neograničenu i nedeljivu moć
donošenja zakona. To je vrhovna vlast nad podanicima, tj. pravo da se nametne zakon
svim podanicima nezavisno od njihove saglasnosti.29 Pitanjem suvereniteta bavili su se i
kontraktualisti Hobs, Lok i Ruso.
Ideja o državnom suverenitetu predstavljala je izvor ideje o bezličnoj državnoj vlasti.
Druga karakteristika državnog suvereniteta sastojala se u isključivom pravu jurisdikcije
države nad određenim narodom i teritorijom. U međudržavnim odnosima, načelo neza-
visnosti i suverenosti svih država vremenom je prihvaćeno kao konstitutivni element ovih
odnosa. Koncepcija međunarodnog poretka, koja pojašnjava prirodu međudržavnog siste-
ma, naziva se Vesfaltskim modelom, po Vestfalskom miru iz 1648. godine.
Osnovne karakteristike ovog modela proizlaze iz priznanja državne nezavisnosti i
samostalnosti u saradnji sa drugim državama i državne odbrane. Osim toga, ne pretpo-
stavlja se nijedan oblik međunarodne organizacije koji bi bio nadređen državama jer
bi to bilo suprotno suverenom pravu državnog odlučivanja.
Logično je da bi svako međunarodno telo podrazumevalo odricanje dela državnog su-
vereniteta u korist tog tela. Utoliko je bilo prirodno, što u fazi stvaranja modernih država
i sticanja potpune samostalnosti i nezavisnosti nije postojao ni nagoveštaj, tj. svest da
je potrebno da se deo tih prava prebaci na neko međunarodno, više telo. Smatralo se da su
države u stanju same, pa makar i oružanim putem, da reše sukobe.
Ipak, budući događaji su ubrzo pokazali da je prirodna potreba država da se udru-
žuju i to prvenstveno radi međusobne zaštite. Naravno, u uspostavljanju tih saveza neke
zemlje su imale ulogu patrona drugih država, pa je samim tim i liderstvo bilo u njihovim
rukama. Iako proklamovana, jednakost među državama je bila samo mrtvo slovo na pa-
piru, dok su faktički odnosi bili u stvari odnosi međunarodne moći i elitizma.
14.3.3. Sistem Ujedinjenih nacija

Ogromna razaranja i užasna dva svetska rata u XX veku, doveli su do formulisanja
ideje o neophodnosti međunarodnog institucionalnog uređenja međudržavnih odnosa.
Iako je vestfalski model međunarodnog prava podvrgavan kritici tokom moderne ere, tek
je sredinom dvadesetog veka, prihvatanjem Povelje Ujedinjenih nacija uspostavljen novi
model međunarodnih odnosa, zasnovan na međunarodnom pravu.
Povelja UN kao i Vestfalskii model, predviđa kao neprikosnoveno pravo, pravo država
na suvereno delanje u svetskim okvirima. Podela sveta na jake i slabe države ugrađena je
u sam sistem formiranja i odlučivanja Ujedinjenih nacija, pa u tom smislu Savet bezbed-
29 Op. cit., str. 56.
296
Untitled-1.indd 296 3/24/2014 6:59:21 PM

nosti čini pet stalnih, tj najmoćnijih, i deset rotirajućih članica. Ove članice raspolažu
pravom veta što je u velikoj meri onemogućilo Savet bezbednosti u reagovanju na mnogo-
brojna svetska zbivanja proteklih decenija.
Mada je model UN pokušaj prevazilaženja nedostatake Vestfalskog modela, u pravcu
stvaranja obaveze poštovanja međunarodnog prava, putem brojnih konvencija i naddr-
žavnih institucija, vestfalska logika bila je i dalje prisutna na realnom međunarodnom
planu. Navedena pojava, između ostalog, proizlazi i iz činjenice da Povelja UN najvećim
delom legalizuje međudržavni a ne naddržavni - međunarodni sistem.
14.3. 4. Globalizacija – redefinisanje suvereniteta

Iz prikazanih modela uređivanja odnosa među dr-
žavama u svetu (Vestfalski i model UN), uočava se da je
suverenitet nacionalnih država ostao nepromenjen u
proteklih nekoliko vekova. Međutim slika sveta posle
Drugog svetskog rata se promenila, posebno u proteklih dvadesetak godina a pojačano
poslednjih godina.
Ove promene posledica su sveprisutnog fenomena globalizacije u svim oblasti-
ma društvenog života. Već se može smatrati klasičnim Gidensovo određenje po kome je:
“Globalizacija intenzifikacija društvenih odnosa na svetskom planu, koja povezuje
udaljena mesta na takav način da lokalna zbivanja uobličavaju događaji koji su se
odigrali kilometrima daleko i vice versa.”30 Kako se ovaj proces odrazio na odnose među
državama, najbolje ilustruje naredna tabela, koja rezimira u��
č��
inke��
��
i��
��
efekte��
��
procesa��
��
glo-
balizacije.31
Bujanje regionalnih, međunarodnih i transnacionalnih činilaca,

organizacijai institucija
▼
Porast globalne međuzavisnosti u nizu ključnih dimenzija:
ekonomiji, politici, tehnologiji, komunikacijama, pravu
▼
Rastuća propusnost granica
▼
Smanjenje sposobnosti država da stvaraju političke instrumente kojima mogu da kontrolišu protok
roba i usluga, ideja i kulturnih proizvoda, itd.
��
Gidens Entoni, Posledice modernosti, ‘’Filip Višnjić’’, Beograd, 1998, str. 69.
31 Held Dejvid, Demokratija i globalni poredak, ‘’Filip Višnjić’’, Beograd, 1997, str. 116.
297
Untitled-1.indd 297 3/24/2014 6:59:22 PM

Rastuća potreba za saradnjom među državama
kako bi mogle da kontrolišu političke ishode
▼
Porast međunarodnih agencija i ustanova, kao što su mehanizmi za održavanje ravnoteže snaga,
širenje međunarodnih režima i organizacija, razvoj multilateralne diplomatije i proširenje domašaja
međunarodnog prava, kao i saradnje sa nedržavnim akterima i procesima
▼
Stvaranje sistema globalnog upravljanja,
koji ima kao jednu od posledica održavanje i redefinisanje nadležnosti države
▼
Stvaranje međuzavisnog globalnog sistema koji,
uprkos svemu, ostaje vrlo krhk, osetljiv na
materijalne, religiozne, ideološke i tehnološke promene
Procesi globalizacije odrazili su se na poziciju i ulogu nacionalnih država.

“Globalizacija je redefinisala suverenitet država, pri cemu su individualna prava postala
predmet šireg korpusa međunarodnog prava.”32 Iako formalno ništa nije promenjeno u
njihovom statusu, tj. one i dalje imaju primat u svetskim tokovima, prvi put se formiraju
međunarodne institucije čija moć više nije samo fiktivna, tj. propisana nekom rezolucijom,
već je stvarna i uglavnom samonikla.
I upravo ta samoniklost, u smuslu odsustva izvornih temelja već na bazi presedana,
međunarodnim institucijama daje istinsku moć. Kao što su nacionalne države nastajale
u mukotrpnom i dugotrajnom procesu, tako danas globalne institucije prolaze ovaj put.
Nastanak globalnih institucija i organizacija je multidimenzionalan proces, upravo kao
nekadašnji proces nastanka modernih nacionalnih država. Zato se ne može reći da su samo
promene u ekonomiji, tehnologiji ili u kulturi pojedinačno uticale na ove promene, već je
upravo njihovo sinhronizovano delovanje odigralo klučnu ulogu u procesu globalizacije.
Savremena sociološka misao postavlja pitanje: da li ovaj globalizirajući trend može
dovesti do civilizacijskih promena? To pitanje proizlazi iz realnih funkcija naddržavnih
organizacija i institucija kojima se osnovna, vekovima dominatna uloga nacionalnih
država potiskuje i prepuša globalnim upravljačkim telima.
Gidens, jedan od najpoznatijih teoretičara globalizacije, smatra da: “na među-
narodnoj sceni nacionalne države ostaju najznačajniji akteri. Promet najvećih
multinacionalnih kompanija mogao bi biti veći od bruto nacionalnih dohodaka većine
država, no, šire gledano, nacionalne države su još uvek znatno moćnije.
32 Gidens Entoni, The Third Way, Polity Press, Cambridge 1999, str. 152.
298
Untitled-1.indd 298 3/24/2014 6:59:22 PM

Razlozi su sledeći:
• nacionalne države kontrolišu teritoriju, korporacije to ne mogu;
• države mogu legitimno raspolagati vojnom silom, bilo individualno ili kolektivno;
• države su odgovorne, opet bilo individualno ili na kolektivnom nivou, za održavanje
datog pravnog aparata”.33
Sličnog je mišljenja i Held. “Uprkos tome, iako su se međuvladine i transnacio-
nalne veze ubrzano proširile, doba nacije-države ni u kom slučaju nije završeno. Ako je
teritorijalno omeđena nacija-država doživela opadanje to je u svakom slučaju izrazito
neravnomeran proces ograničen na moć i domašaju dominatnih zapadnih i istočnih
nacija-država”.34
Jasno je da će proces razgradnje nacionalnih država i izgradnje buduće kosmo-
politske zajednice biti dugotrajan. Kako su i dalje prisutni brojni faktori koji integrišu
jednu nacionalnu državu (ekonomski, politički, kulturni itd.), preduslov stvarne insti-
tucionalizacije svetskog društva pretpostavlja razgradnju nacionalno suverenih faktora i
formulisanje novih principa i temelja globalnog društva.
Polazeći od stava da globalizacija nema primarno ekonomsku dimenziju, Gidens
se zalaže za jednu vrstu kontrolisane i usmeravane globalizacije koja bi svet oslobodila
opasnosti od ratova, sveopšteg haosa, ekoloških kriza i ekonomskih nejednakosti. U
tom kontekstu, zalaže se za: promovisanje kosmopolitske nacije, globalno vođstvo i kon-
trolu slobodnog tržišta na globalnom nivou.
Gidens je mišljenja, da se globalni poredak ne može održati kao čisto tržište, s obzirom
na to da su tržišta promenjivog karaktera, pa bi globalno društvo zasnovano na njima bilo
izloženo permanentnoj neravnoteži. Zato nacije zadržavaju značajnu ulogu integracije i
stabilizacije.
Imajuči u vidu da je u pitanju globalno društvo, funkciju integracije i stabilizacije može
da obavi samo nova, kosmopolitska nacija. Mogućnost postojanja takvog koncepta nacije
Gidens obrazlaže tvrdnjom da nacija nije zajednica zasnovana na emocijama, ni politički
projekt desnice uperen protiv socijalista, već jedan u nizu identiteta koji određuju po-
jedince. Otuda je moguć kosmopolitski nacionalizam koji bi bio otvoren i refleksivan i koji
bi morao prihvatiti višeznačnosti i kulturne raznolikosti.
S tim u vezi, jaka nacionalna država nije ona koja je dobro pripremljena za rat,
već ona koja je dovoljno sigurna u sebe da može da prihvati ograničenja suvereniteta.
Jer, globalizacija ne znači intenzifikaciju odnosa među suverenim državama, već intenzi-
fikaciju procesa koji prevazilaze granice država, kao što je stvaranje globalnog civilnog
društva. S tim u tesnoj vezi je i promovisanje i širenje kosmopolitske demokratije koja se
ogleda u sve razuđenijoj mreži globalnih nevladinih i vladinih organizacija, već i težnji
da se institucionalzuje globalno vođstvo.
33 Gidens Entoni, The Third Way, Polity Press, Cambridge, 1999, str. 122.
299
Untitled-1.indd 299 3/24/2014 6:59:22 PM

Za razliku od Gidensa, Held za kosmopolitske nacije koristi termin kosmopolitske
zajednice. Svestan problema koji bi ga mogli zateći usled korišćenja uvek spornog termina
nacije, Held se odlučuje za manje pretenciozan termin kosmopolitske zajednice. U pitanju
je koncept sličan konceptu Gidensove kosmopolitske nacije. Held je mišljenja da će u bu-
dućnosti na tlu kosmopolitske zajednice, nacije-države vremenom odumirati. Pri tom je
mišljenja da nacije neće nestati sa društvene scene, već da države-nacije ne bi više bile,
niti bi se prihvatale kao jedini centri legitimne moći unutar svojih granica.
„Države bi iznova locirale svoje nadležnosti unutar sveobuhvatnog okvira demo-
kratskog prava i usaglasile se sa njim. Unutar takvog okvira, zakoni nacija-država bi bili tek
jedna tačka u pravnom razvoju, političkom promišljanju i mobilizaciji. Taj okvir bi iznova
odredio i konstituisao značenje i granice suverene vlasti. Centri moći i sistemi vlasti uži-
vali bi legitimitet samo u meri u kojoj ozakonjuju i pridržavaju se demokratskog prava”35.
Razgradnja nacionalnog identiteta je gotovo nemoguća, pa Held ne isključuje mo-
gućnost opstanka nacionalnih država u budućnosti. Jedina značajna promena je što bi
onaj deo suvereniteta država koji uređuje odnose među državama bio prenet na neka viša
regionalna ili globalna tela, dok bi na lokalnom nivou država ostala dominatna. Nacije
se ne bi razgradile ili pretvorile u jednu jedinu kosmopolitsku naciju već bi nastavile da
egzistiraju jedna pored druge. Stoga, za razliku od Gidensa koji govori o jednoj kos-
mopolitskoj naciji, Held predviđa zajednicu kosmopolitiskih nacija u formi redefinisanih
Ujedinjenih nacija.
Pitanje globalizacije kao redefinisanog koncepta nacionalnog suvereniteta poveza-
no je i sa pitanjem svetske nejednakosti. Od nastanka modernih nacija-država prisutna
je jasna podela država koje vrše lidersku ulogu i podređenih država. Po Beku, nakon
raspada sovjetskog bloka Zapad je nametnuo svoje vrednosti kao univerzalne vrednosti
demokratije, slobode i zaštite ljudskih prava. U uslovima slabljenja državnih struktura
koje su dovele do konflikata širom sveta i razvoja ideje globalne odgovornosti, otvorila
se mogućnost za dominaciju zapadnog militantniog humanizma koji treba da obezbedi
svetsku zaštitu ljudskih prava.
Značajan uspeh neoliberalne politike na globalnom planu zasnivao se na primeni
duplih moralnih standarda. Kosmopolitska fasada je iskorišćena za zapadne vojne inter-
vencije. Imperijalna igra moći koegzistira sa kosmopolitskom misijom. Za podređivanje
slabih država institucijama globalne vlade stvorena je strategija humane intervencije.36
Stoga se postavlja pitanje nije li globalizacija kao koncept samo savremeni izraz
stvarnog svetskog državnog elitzma u međunarodnim odnosima. Suštinu ovih odnosa u
političkom i ekonomskom smislu, tokom čitave novovekovne i savremene istorije su obe-
ležavali odnosi nejednakosti. Proces globalizacije danas predvode najrazvijenije zemlje
sveta, paralelno čuvajući postojeći poredak. Zaštita postojećeg poretka nije izraz altrui-
stičkih pobuda najrazvijenijih zemalja da kroz proces globalizacije izjednače (u svakom
pogledu) sve nacije ili ljude na svetu.
��
Beck Ulrich, Risk Society-Towards a New Modernity, SAGE Publications, London, 1992.
300
Untitled-1.indd 300 3/24/2014 6:59:22 PM

Koncept formiranja nove sveprožimajuće kosmopolitske nacije u sebi sadrži pret-
postavku egalitarizma svetskog društva. Taj koncept plasira se kroz procese globalizacije
koje uslovljavaju vodeće, najrazvijenije i elitne države sveta. S druge strane, postavlja se
pitanje kako će globalno društvo opstati ako ne postoji neki integrativni mehanizam.
Čini se nerealnim Gidensovo očekivanje nastanka buduće kosmopolitske nacije,
osim ukoliko taj koncept ne pretpostavlja da bi jedna od postojećih dominantnih država, kao
što su SAD, mogle da asimiliraju snagom svog stvarnog elitizma sve druge nacije. Istorija
beleži realizaciju međunarodnog državnog kosmopolitizma, kao što su Rimska, Otomanska,
Austro-ugarska i druge imperije, ali takođe beleži i dramatične civilizacijske posledice tih
globalnih zajednica.
Druga mogućnost je Heldov koncept zajednice kosmopolitskih nacija. Ukoliko
se pretpostavlja da je realno ostvarivo nacionalno fuzionisanje svih zemalja sveta, tada
bi globalno društvo isključilo svaki oblik elitizma i dominacije. Čini se da je u toku
nastajanje zajednice najrazvijenih država kao globalna institucionalizacija interesa nad-
nacionalne elite.
14.4. DRUŠTVENE VREDNOSTI
Društvene vrednosti su centralno i najopštije

sociološko pitanje. ��
U��
��
pogledu��
��
definisanja��
��
dru��
š��
tvenih��
��
vred-
nosti prisutna su različita shvatanja, od onih koji smatraju
da je takva definicija nemoguća, do drugih koji smatraju da
ona nije potrebna. Pored tih shvatanja, prisutne su i brojne
definicije društvenih vrednosti, koje su na prvom mestu
određene pripadništvom određenom sociološkom pravcu.
Pored brojnih definicija vrednosti, autori navode različite društvene vrednosti kao što
su: pravičnost, dobrota, lepota, istina, samousavršavanje, nirvana, samokontrola, vera,
hrabrost��
, ponos��
��
, č��
ast��
, cilj��
��
, sredstvo��
��
, korist��
��
, bogatstvo��
��
, zadovoljstvo��
��
, dostojanstvo��
��
, um-
��
nost, obrazovanost, moć, nadčovek, intuicija, želje, genijalnost, sloboda, nezavisnost i
druge.
Većina sociologa protivila se određivanju društvenih vrednosti smatrajući njihovo
određivanje potencijalnom društvenom opasnošću. Tako se Gurvič protivio “tiraniji
jedne vrednosti”, jer to vodi hijerarhiji vrednosti i totalitarizmu, pa je zato po��
ž��
eljan��
��
plu-
ralizam društvenih vrednosti.
Parsons, utemeljivač funkcionalizma, celokupnu teoriju je bazirao na ulozi društvenih
vrednosti u održavanju postojećeg socijalnog sistema. From je u svojoj socijalnopsihološkoj
teoriji ukazao da je čovek najveće dobro, a da se koreni svih vrednosti nalaze u čoveku i
razvio je šemu o pet specifično ljudskih potreba, koje, ako se zadovolje na konstruktivan
način, postaju vrednosti.
Kod Marksa i Engelsa, vrednosti su istorijski određeni, konkretni oblici društvene
svesti koji su promenljivi i relativni u hijerarhiji vrednosti, kao i sama hijerarhija.
Vrednosti kao ljudska odlika, nastaju u datim društvenoekonomskim odnosima, bilo da ih
301
Untitled-1.indd 301 3/24/2014 6:59:24 PM

opravdavaju, bilo da ih negiraju. Na vrhu svih vrednosti je čovek, ali je istorija ljudskog
društva tu vrednost do sada ispoljavala kao mogućnost.
Može se reći da je pitanje društvenih vrednosti staro koliko i društvena misao, od
njenih prvih neizdiferenciranih oblika do savremene filozofije i sociologije. Gotovo da nema
teoretičara koji se nije bavio pitanjem društvenih vrednosti, kao što nema nijedne ličnosti
koja��
nema��
��
misaon��
��
, emotivan��
��
i��
��
/��
ili��
delatan��
��
stav��
��
o��
��
svojim��
��
li��
��
č��
nim��
i��
��
dru��
��
š��
tvenim��
vrednos-
��
tima.
U drugoj polovini XX veka, posebno se primećuje pojačano interesovanje za
problematiku društvenih vrednosti 37, brojnim empirijskim istraživanjima vrednovanja
društvenih vrednosti. Razlozi koji su doveli do povećanog interesovanja za ovu oblast su
brojni, a među najznačajnijim su:
1. Formulisanje stava da nema vrednosno neutralnih nauka, pa da se i
društvene vrednosti mogu istraživati kao činjenice;
1. Pitanje društvenih vrednosti podrazumeva interdisciplinaran i multidiscipli-
naran pristup, kako bi stavovi bili objektivniji;
2. Društvene vrednosti doprinose integrativnom sagledavanju društva i poja-
va u njemu;
3. Saznanje da je među najvećim opasnostima savremenog društva nemanje
jasnih društvenih vrednosti;
4. Preovladavanje stava o iluzornosti traganja za univerzalnim ljudskim
i društvenim vrednostima, što je inače bila karakteristika prethodnog
sociološkog perioda;
5. Koncept društvenih vrednosti je daleko ekonomičniji i dinamičniji za em-
pirijska istraživanja od drugih srodnih društvenih pojmova i stavova;
6. Svojom opštošću društvene vrednosti omogućavaju bolje predviđanje
ljudskog ponašanja, od drugih pojmova;
7. Utvrđivanje društvenih vrednosti podrazumeva relativnu trajnost i stabil-
nost;
8. Kvalitet života, kao centralna socioloških tema, ne može se definisati bez
jasnih društvenih vrednosti;
9. Društvene vrednosti sadržane su u društvenim normama, pa su ponašanja
ljudi njima određena u svim periodima života;
10. Određivanjem društvenih vrednosti čovek je u aktivnoj i stvaralačkoj po-
ziciji prema ciljevima i idealima života, i
11. Definisanje, tj. određivanje društvenih vrednosti imalo bi praktičnog uticaja
i koristi u svim društvenim delatnostima politici, zdravstvu, obrazovanju, in-
dustriji i sl.
Kada je u pitanju podela društvenih vrednosti, one su brojne koliko i shvatanja o njima.
Najčešći kriterijumi razlikovanja društvenih vrednosti su:
1. Prema vrsti nosilaca vrednosti: lične, grupne i univerzalne,
2. Prema poreklu: institucionalne i individulane,
3. Prema stepenu opštosti: generalizovane i specifične,
��
Ibid, str. 583.
302
Untitled-1.indd 302 3/24/2014 6:59:24 PM

4. Prema položaju u hijerarhiji: više i niže,
5. Prema najopštijoj ulozi: instrumentalne i terminalne,
6. Prema statusu: osobene i posebne,
7. Prema intenzitetu: slabije i jače,
8. Prema stepenu usvojenosti: deklarisane i stvarne,
9. Prema “lokaciji”: subjektivne i objektivne,
10. Prema povezanosti: nezavisne, međučlane i zavisno promenljive,
11. Prema sadržaju i vrstama: teorijske, ekonomske, političke, estetske, reli-
giozne i socijalne.
Posebno je razuđeno polje određivanja funkcija društvenih vrednosti. Na individual-
nom planu, izdvajaju se dve grupe funkcija društvenih vrednosti:
• snalaženje i prilagođavanje pojedinca u životu, tada su vrednosti orijentiri, tj.
zgusnuta iskustva predaka, standardi, uzori i sl., i
• prevazilaženje, u smislu moralnih i društvenih perfekcija, razotuđenost, nirvana i
sl.
Na društvenom planu, funkcije društvenih vrednosti takođe su grupisane u dve oblasti:
• funkcije koje doprinose održanju, koheziji, stabilnosti društva, grupa, slojeva,
i
• funkcije prevazilaženja, koje imaju vrednosti kao što su dugoročni ciljevi, ide-
ali i sl.
Formiranje, menjanje i održavanje društvenih vrednosti posebno je sociološki
značajno, jer u sebi uključuje brojna sociološka pitanja: socijalizacije, obrazovanja,
održanja sistema, menjanje vrednosti prema starosnom dobu, njihovo iščezavanje,
preformulisanje, usložnjavanje, slabljenje, jačanje, promene sadržaja i strukture vred-
nosti i drugo.
Pomenimo da se i pored izraženog interesovanja za društvene vrednosti savremenog
društva, nailazi na brojne teškoće njihovog formulisanja u cilju željenog merenja. Među
takvim teškoćama, najveći problemi su: neusklađenost vrednosnih teorija, nemogućnost
korišćenja laboratorijskog eksperimenta, s obzirom na to da su vrednosti deo ličnog inte-
griteta, dileme u načinu merenja: direktno ili indirektno, određivanje stepena opštosti
vrednosti, i izbor tehnike ispitivanja i merenja i drugo.
Kod pojmovnog određenja sistema vrednosti, bitno je naglasiti da se ovim pitanjem
bave oni sociolozi koji polaze od pluralizma i relativizma vrednosti, socijalni antropo-
lozi i psiholozi. Imajući navedeno u vidu, sistem vrednosti predstavlja skup međusobno
povezanih vrednosti, koji obično ima svoju unutrašnju strukturu i može da predstavlja
nov kvalitet, a karakterističan je za pripadnike određene velike grupe i stoga se može
empirijski utvrditi i teorijski objasniti, pre svega kao rezultat zajedničkog iskustva.�
303
Untitled-1.indd 303 3/24/2014 6:59:25 PM

304
Untitled-1.indd 304 3/24/2014 6:59:25 PM

LITERATURA
1. Abrasham M., MODERN SOCIOLOGICAL THEORY, London, 1982.

2. Adorno-Horkeheimer, SOCIOLOŠKE STUDIJE, Zagreb, 1986.
3. Alain T., LA SOCIETE POST-INDUSTRIAL, Paris, 1965.
4. Aron R., LES ETAPES DE LA PENSEE SOCIOLOGIQUE, Paris, Galimard, 1965.
5. Axelos K., NA PUTU KA PLANETARNOM MIŠLJENJU, Zagreb, 1972.
6. Bahmueller Ch., CIVIL SOCIETY AND DEMOCRACY RECONSIDERED, Teacher
Education Foundation, Washington, 1996.
7. Balj B., TEHNIKA KAO ZAJEDNICA, ‘’Dnevmik’’, Novi Sad, 1991.
8. Barber B, AN AMERICAN CIVIL FORUM: CIVIL SOCIETY BETWEEN MARKET
INDIVIDUALS AND THE POLITICAL COMMUNITY, Social Philosofy an Policy,
13.1.1996.
9. Beck U., Risk Society-Towards a New Modernity, SAGE Publications, London, 1992.
10. Bell D., - Kennedy B., THE CYBERCULTURES READER., Routledge, London -
New York, 2004.
11. Berger-Kellner., SOCIOLOGIJA U NOVOM KLJUČU, ‘’Gradina’’, Beograd, 1991.
12. Berlin I., ČETIRI OGLEDA O SLOBODI, ‘’Filip Višnjić’’, Beograd, 1992.
13. Bell D., THE COMMING OF POST-INDUSTRIAL SOCIETY, New York, 1973.
14. Bendix-Lipset, CLASS, STATUS AND POWER, London, 1966.
15. Berman Sh., CIVIL SOCIETY ANF THE COLLAPSE OF THE WEIMAR REPUBLIC,
The Johns Hopkins University Press, 1997.
16. Bogdanović M., METODOLOSKE STUDIJE, Institut za političke studije, Beograd,
1994.
17. Botomore T.B., SOCIOLOGIJA KAO DRUŠTVENA KRITIKA, Zagreb, 1977.
18. Bovan S., PARADIGMATSKI KORENI SOCIOLOGIJE PRAVA, ‘’Dosije’’, Beograd,
2004.
19. Brkić M., NEPROFITNE I NEVLADINE ORGANIZACIJE, CPA-SM, Beograd,
1998.
20. Bžežinski Z., VELIKA ŠAHOVSKA TABLA, Posebna izdanja, Podgorica, 1999.
21. Bžežinski Z., NEW CHALLENGES TO HUMAN RIGHTS, Jurnal og Democracy, Vol
8, No.2, April,1997.
22. Castells M., USPON UMREŽENOG DRUŠTVA, ‘’Golden Market’’, Zagreb , 2000.
23. Castells M., THE RISE OF HE NETWORK SOCIETY, Blackwell, London, 2004.
24. Compte A., COURS DE PHILOSPHIE POZITIVE, Paris, 1930.
305
Untitled-1.indd 305 3/24/2014 6:59:25 PM

25. Cohen J. Andrew., A CIVIL SOCIETY AND POLITICAL THEORY, MITT Press,
Cambridge, 1992.
26. Coleman J, S., FAUNDATION OF SOCIAL THEORY, Harvard University press,
London, 1994.
27. COLLINS DICTIONARY SOCIOLOGY, Harper Collins, 2000.
28. Cristal D., LANGUAGE AND THE INTERNET, Cambridge University Press, 2004.
29. Čavoški K., SLOBODAN PROTIV SLOBODE, ‘’Dosije’’, Beograd, 1991.
30. Dahrendorf R., GASELSCHAFT UND FREIHEIT, München, 1962.
31. Durant V., UM CARUJE, Beograd, 1990.
32. Dupreel E., SOCIOLOGIE GENERALE, Paris, 1948.
33. Durcheim E., LE SUICIDE ETUDE DE SOCIOLOGIE, Paris, 1997.
34. Džouns S., VIRTUELNA KULTURA, XX vek, Beograd. 2001.
35. Džuverović B., SOCIOLOGIJA I SAVREMENO DRUŠTVO, SA, Beograd, 1993.
36. Djordano K., OGLEDI O INTERKULTURNOJ KOMUNIKACIJI, XX vek, Beograd,
2001.
37. Đurđević–Stojković B., VERSKE SEKTE I POKRETI, LOVCI NA DUŠE, Posebno
izdanje, Beograd, 1998.
38. Elijade M., ISTORIJA VEROVANJA I RELIGIJSKIH IDEJA I - III, ‘’Prosveta’’,
Beograd, 1991.
39. Epperson R., NOVI SVETSKI POREDAK, Tajne istorije, Beograd, 1993.
40. EVROPSKI UNIVERZITET, 2010, AAOM, Beograd, 2001.
41. Fehher F., Heler A., Markuš Đ., DIKTATURA NAD POTREBAMA, ‘’Rad’’, Beograd,
1986.
42. Ferguson A., AN ESSAY ON HISTORY OF CIVIL SOCIETY, University Press,
Edinburgh, 1967.
43. FILOZOFIJA, Enciklopedijski leksikon.
44. Flere-Marjanović, UVOD U SOCIOLOGIJU, ‘’Naučna knjiga’’, Beograd, 1990.
45. Fridman-Navil, SOCIOLOGIJA RADA, Sarajevo, ‘’V.Masleša’’, 1974.
46. From E., ANATOMIJA LJUDSKE DESTRUKTIVNOSTI, Zagreb, 1975.
47. Fukujama F., KRAJ ISTОRIJE I POSLEDNJI ČOVEK., CID, Podgorica, 2002.
48. Fukujama F., SUDAR KULTURA, ‘’Societas’’, Beograd, 1997.
49. Furet F., THE PASSIONS OF TOCQUEVILLE, Review of Books, New York, 1985
50. Hantington S., SUKOB CIVILIZACIJA, CID, Podgorica, 2000.
51. Haralambos M., UVOD U SOCIOLOGIJU, ‘’Globus’’, Zagreb, 1989.
306
Untitled-1.indd 306 3/24/2014 6:59:25 PM

52. Haralambos M.,-Holborn M., SOCIOLOGIJA - teme i perspektive, GM, Zagreb,
2002.
53. Held D., DEMOKRATIJA I GLOBALNI POREDAK, ‘’Filip Višnjić’’, Beograd 1997.
54. Hinsli., SUVERENOST, ‘’Filip Višnjić’’, Beograd, 2001.
55. Giddens A., A CONTEPORARY OF HISTORICAL MATERIALISM, Property and the
state, Macmillan, London, 1981.
56. Giddens A., THE NATION STATE AND VILENCE, Polity Press, Cambridge, 1985.
57. Giddens A., SOCIOLOGIJA – POGLAVLJA, ‘’Intergraf’’, Beograd, 2001.
58. Gidens E., POSLEDICE MODERNOSTI, ‘’Filip Višnjić’’, Beograd, 1998.
59. Gidens E., THE THIRD WAY, Polity Press, Cambridge 1999
60. Gellner E., CONDITIONS OF LIBERTY, New York, 1994.
61. Gellner E., CIVIL SOCIETY IN HISTORICAL CONTEXT, International Social
Sciences, 1991.
62. Glajk Dž., HAOS, ‘’Alfa’’, Beograd, 2001.
63. Golčevski-Milovanović., GLOBALNI GRAĐANI, IT BOŠ, Beograd, 2004.
64. Golubović Z., STRAMPUTICE DEMOKRATIZACIJE U POSTSOCIJALIZMU,
Beogradski krug, Beograd, 1999.
65. Gorc A., EKOLOGIJA I POLITIKA, Beograd, 1982.
66. Gouldner A., FOR SOCIOLOGIY, Pinguin books, 1973.
67. Gramši A., PROBLEMI REVOLUCIJE - INTELEKTUALCI I REVOLUCIJA,
Beograd, 1973.
68. Gray Hables Ch., CYBORG CITIZEN, Routledge, London-New York, 2004.
69. Gurvitch G., SOCIOLOGIJA I - II, Zagreb, ‚’Naprijed’’, 1966.
70. Gvojić Lj., FUNKCIONALIZAM ROBERTA MARTONA, Beograd, 1991.
71. Heater, Derek, Longman, CITIZENSHIP, New York, 1990.
72. Habermas J., THEORIE UND PRAXSIS, Luchterland, Neuwied, 1960.
73. Hobs T., LEVIJATAN, Beograd, ‘’Kultura’’, 1961.
74. Horkhajmer M., TRADICIONALNA I KRITIČKA TEORIJA, Beograd, 1976.
75. Humboldt von W., THE LIMITS OF STATE ACTION,University Cambridge, 1969.
76. Drakulić M., OSNOVI KOMPJUTERSKOG PRAVA, ‘’Dopis’’, Beograd, 1996.
77. Inglehart R., CULTURE SHIFT IN ADVANCED INDUSTRIAL SOCIETY, Prinston
University Press, Princeton, New Jersey, 1990.
78. Jovanović S., SABRANA DELA, BIGZ, Beograd, 1990.
79. Keane J., DESPOTIZAM I DEMOKRATIJA, ‚’Pogledi’’, vol.18, 1988.
307
Untitled-1.indd 307 3/24/2014 6:59:26 PM

80. Keane J., CIVIL SOCIETY AND THE STATE,London-New York, 1988.
81. Kešetović Ž., SOCIOLOGIJA, VŠUP, Beograd, 1999.
82. Kolin M, NЕVLADINE ORGANIZACIJE, ‘’Magna Agenda’’, Beograd, 2002.
83. Konevski T., OSNOVI NAUKE O DRUŠTVU I EKONOMIJE, ‚’Naučna knjiga’’,
Beograd, 1976.
84. Jordan T., THE CULTURE AND POLITICS OF CYBERSPACE АND THE
INTERNET, Routledge, London and New York, 2000.
85. Lazić M., RAČIJI HOD, Srbija u transformacijskim procesima, ‘’Filip Višnjić’’,
Beograd, 2000.
86. Lazić M., RAZARANJE UMA, ‘’Filip Višnjić’’, Beograd, 1994.
87. Le Bon, PSIHOLOGIJA GOMILE, Zagreb, 1989.
88. Lefevr A., ANTISISTEM - PRILOG KRITICI TEHNOKRATIZMA, Beograd, 1973.
89. Levy-Bruhl, PRIMITIVNI MENTALITET, Zagreb, 1954.
90. Levy-Strauss, ANTHROPOLOGIE STRUCTURALE, Paris, 1958.
91. Lipset M., POLITIČKI ČOVEK, ‘’Rad’’, Beograd, 1969.
92. Lukić R., IZABRANA DELA, Beograd, 1995.
93. Lukić R., OSNOVI SOCIOLOGIJE, ‚’Naučna knjiga’’, Beograd, 1981.
94. Lukić R., SOCIOLOGIJA MORALA, SANU, Beograd, 1974.
95. Luković Z., VERSKE SEKTE, Pravoslavna misionarska škola, Beograd, 1998.
96. Mac Iver K., SOCIETY, London, 1962.
97. Male S., NOVA RADNIČKA KLASA, ‘’Komunist’’, Beograd, 1970.
98. Mamford L., JEDNA KRITIKA MODERNOSTI, ‘’Societas’’, Beograd, 1998.
99. Mandra A., OSNOVI SOCIOLOGIJE, CID, Podgorica, 2001.
100. Marks-Engles, SABRANA DELA, ‘’Prosveta’’, Beograd.
101. Markuze H., EROS I CIVILIZACIJA, Zagreb, 1965.
102. Markuze H., UM I REVOLUCIJA, ‚’V. Masleša’’, Sarajevo, 1966.
103. Markuze H., ČOVEK JEDNE DIMENZIJE, ‘’V. Masleša’’, Sarajevo, 1968.
104. Mekenzi N., TAJNA DRUŠTVA, ‘’Nova knjiga’’, Beograd, 1990.
105. Merton R., O TEORIJSKOJ SOCIOLOGIJI, CDD, Zagreb, 1979.
106. Mils R., SOCIOLOŠKA IMAGINACIJA, Beograd, 1964.
107. Mimica A., TEKST KONTEKST – ogledi o istoriji sociologije, ZUNS, Beograd,1999.
108. Molnar A., NAROD, NACIJA, RASA, Beogradski krug i ‘’Akapit’’, 1997.
109. Nikolin S, i dr., KARAKTERISTIKE TREĆEG SEKTORA U SRBIJI, ‚’Magna
Agenda’’, Beograd, 2002.
308
Untitled-1.indd 308 3/24/2014 6:59:26 PM

110. Norberto B., LIBERALIZAM I DEMOKRATIJA, ‘’Filip Višnjić’’, Beograd.
111. Ogburn W.F., SOCIOLOGY, Houghton Mifflin 3 ed., New York, 1958.
112. OSullivan K., KEY CONCEPTS IN COMMUNICATION AND CULTURAL
STUDIES, OUR GLOBAL NEIGHBOURHOOD, Oxford Universiry Press, 1996.
113. Paine T., ZDRAV RAZUM, PRAVA ČOVEKA, ‘’Informator’’, Zagreb,1977.
114. Pantelić-Vujanić S., SAVREMENA SOCIOLOGIJA, FMO, Beograd, 2002.
115. Pantelic-Vujanic S., SAVREMENA SOCIOLOGIJA, SF, Beograd, 2004.
116. Pantelic-Vujanic S., SOCIOLOGIJA, SF BU, Beograd, 2001.
117. Pantelic-Vujanic S., SOCIOLOGIJA, Megatrend Univerzitet, Beograd, 2006.
118. Pantelic-Vujanic S., VIRTUELNE ZAJEDNICE, SymOrg., 2002.
119. Pareto V., TRATTATO DI SOCIOLOGIA GENERALE, Paris, 1917-1919.
120. Parsos T., THE SYSTEM OF MODERN SOCIETIES, Prentice Hall Inc., New
Jersey, 1971.
121. Parsons T., THE STRUCTURE OF SOCIAL ACTION, McGraw-Hill, New York,
1937.
122. Parsons T., STRUCTURE AND PROCESS IN MODERN SOCIETES, TFP, New
York, 1960.
123. Pavlović V., POTISNUTO CIVILNO DRUŠTVO, EKO centar Beograd, 1995.
124. Pečujlić-Milić, METODOLOGIJA DRUŠTVENIH NAUKA, ‚’Službeni list SFRJ’’,
Beograd, 1990.
125. Pečujlić M., SAVREMENA SOCIOLOGIJA, ‘’Službeni list SFRJ’’, Beograd, 1991.
126. P odunavac M., POLITIČKA KULTURA I POLITIČKE USTANOVE,
‘’Fragmenti političke kulture’’, Institut društvenih nauka, Beograd, 1998.
127. Poper K., TROTSKI ET LE TROTSKISME, Paris, 1971.
128. Putnam R., BOWLING ALONE, Jurnal of democracy, New York, 1995.
129. Putnam R., MAKING DEMOCRACY WORK, Princeton University Press, 1993.
130. Radenović P., OPŠTA SOCIOLOGIJA - teorijske kontravereze, Beogrаd, 2004.
131. Radomirović V., ELEMENTI SOCIOLOGIJA, ‘’Naučna knjiga’’, Beograd, 1992.
132. Rihta R., CIVILIZACIJA NA RASKRŠĆU, ‚’Komunist’’, Beograd, 1972.
133. Risman D., USAMLJENA GOMILA, ‘’Nolit’’, Beograd, 1965.
134. Saton V., ILUMINATI, POKRET NOVOG DOBA, ‘’Plavi krug’’, Beograd, 2000.
135. Shills E., THE VIRTUE OF CIVIL SOCIETTY, Government and oppositions., 1991.
136. Sigel R. S., LEARNING ABOUT POLITICS: A READER IN POLITICAL
SOCIALIZATION, Random House, New York, 1970.
309
Untitled-1.indd 309 3/24/2014 6:59:27 PM

137. Simmel G., O STRANOM, ‘’Theoria’’, br. 3/1996.
138. Stupar M., KAKO MISLITI BUDUĆNOST EVROPE, ‘’Krovovi’’, Sremski
Karlovci, 1995.
139. Stupar M., O POJMU GRAĐANINA – nacionalizam vs. kosmopolitizam,
‘’Filozofija i društvo’’, No.11, pp.23-40.
140. SOCIOLOŠKI LEKSIKON, ‘’Savremena аdministracija’’, Beograd, 1982.
141. Sorokin P., SOCIOLOGIJA, ‘’Geca Kon’’, Beograd, 1937.
142. Sorokin P., CONTEMLORALY SOCIOLOGICAL THEORIES, New York, Narper
Bross, 1928
143. Spasić I., INTERPRETATIVNA SOCIOLOGIJA, ZUNS, Beograd, 1998.
144. Spenser H., THE PRINCIPOLES OF SOCIOLOGY, New York, 1910.
145. Šušnjić Đ., POJAM ZAKONA U SOCIOLOGIJI, Beograd, 1967.
146. Tejlor Č., PRIZIVANJE GRAĐANSKOG DRUŠTVA, Beogradski krug, Beograd,
2000.
147. Tocqueville A., DEMOCRACY IN AMERICA, Harper and Row, New York, 1988.
148. Toffler A., ŠOK BUDUĆNOSTI, ‘’О. Keršovani’’, Rijaka, 1975.
149. Tojnbi A., ISTRAŽIVANJE ISTORIJE, Beograd, 1972.
150. Tokvil, O DEMOKRATIJI U AMERICI,Titograd, 1990.
151. Touranie A., LA SOCIETE POSTINDUSTRIELLE, Paris, 1969.
152. Touranie A., POSTINDUSTRIJSKO DRUSTVO, ‚’Plato’’, Beograd, 1998.
153. Trkulja J., OSVAJANJE DEMOKRATIJE, OGLED O POSTKOMUNIZMU,
‚’Draganić’’, Beograd, 1993.
154. Vanu A. R., HUMAN ECOLOGY, London, 1974.
155. Vasović M., VASPITANJE ZA DEMOKRATIJU - PROBLEM TRANSFERA,
Demokratija, vaspitanje, ličnost, Institut za pedagoška ispitivanja, Beograd, 1997.
156. Volcer M., PODRUČJA PRAVDE, ‘’Filip Višnjić’’, Beograd, 2002.
157. Weber M., GESAMMELTE AUFSATZE ZUR RELIGIONS SOZIOLOGIE München,
1921.
310
Untitled-1.indd 310 3/24/2014 6:59:27 PM

REGISTAR POJMOVA
akulturacija acculturation društve social superstructure
animizam animism nadogradnje
anketa poll društvena osnova social base
anomija anomy društvena social pathology
anonimnost anonymity patologija
antička grčka ancient greece društvena pojava social phenomenon
antsemitizam antisemitism društvena social mobility
antropologija anthropology pokretljivost
aristokratija aristocracy društvena statika social statics
naturalizam naturalism društvena social stratification
autarhičnost autarchy stratifkacija
autokratija autocracy društvena social structure
autoritarna ličnosti authoritarian personality struktura
autoritet authority društvena svest social consciousness
bihejviorizam behaviorism društvena uloga social role
društvena
biologizam biologism social institution
ustanova
birokratija bureaucracy društvena
bogati rich community
zajednica
brak marriage društvene nauke social sciences
budizam buddhism društvene social inconsistency,
buržoazija burgher protivrečnosti social conflicts
civilizacija civilization društveni odnosi social relations
civilno društvo civil society social status,
društveni položaj
crkva church social standing
delatnost action, activity društveni sloj social stratum
delinkvencija delinquency društveni ugled social reputation
demografija demography društveno
demokratija democracy social economic
ekonomske formations
desnica right wing formacije
despotizam despotism društveno social unity
devijantno jedinstvo
deviant behavior
ponašanje društvo society
dijalektika dialectic država state
divljaštvo savagery država welfare state
dogma dogma blagostanja
drevne egalitarizam egalitarianism
ancient civilizations
civilizacije ego ego
drevni Rim cncient rome egzogamija exogamy
društvena ekologija ecology
social disorganization
dezorganizacija ekonomija economy
društvena eksperiment experiment
social distance
distanca elita elite
društvena elita moći power elite
social integration
integracija endogamija endogamy
društvena etatizam etatism
social morphology
morfologija etnička grupa ethnic group
etnička zajednica ethnic community
311
Untitled-1.indd 311 3/24/2014 6:59:28 PM

etnocentrizam ethnocentrism klasa class
evolucionizam evolutionism klasična grčka classical Greek
fašizam fascism filosofija philosophy
feminizam feminism klika clique
fenomenalizam phenomenalism komparacija comparison
feudalizam feudalism komunikacija communication
formalizam formalism komunizam communism
funkcionalizam functionalism koncentracioni concentration camp
generacijska logor
age group
grupa kriminalitet criminality
genocid genocide krivično pravo penal code
geografske ksenofobija xenophobia
geographic theories
teorije kultura culture
glasač voter kuran koran
gomila crowd lenjinizam leninism
grad town, city levica left wing
grupa group ličnost personality
harizmatska vlast charismatic authority liturgija liturgy
hijerarhija hierarchy ljudska prava human rights
homoseksuaizam homosexualism lobi lobby
horda horde lokalna zajednica local community
horizotalna maltuzijanstvo malthusianism
horizontal social
društvena marginalnost marginality
mobility
pokretljivost marksizam marxism
hrišćanstvo christianity masa mass
humanizam humanism masovna kultura mass culture
id Id matematizam mathematicism
ideologija ideology matrijarhat matriarchy
industrijsko matrilinearnost matrilineality
industrial society
društvo matrilokalnost matrilocality
informacije information mehanicizam mechanicism
instinkt instinct menadžer manager
integracija integration meritokratija meritocracy
intelektualci intellectuals metod method
inteligencija intelligentsia metropola metropolis
interesna grupa interest group migracija migration
internacionaizam internationalism milosrđe mercy
intervju interview mitologija mythology
iredentizam irredentism moć power
islam Islam monarhija monarchy
izbornost eligibility monogamija monogamy
jednakost equality monopol monopoly
jeres heresy monoteizam monotheism
judaizam judaism moral morality
kapital capital Musliman Muslim
kapitalizam capitalism nacija nation
kasta caste narod people, folk, nation
katolicizam catholicism naselje settlement
klan clan nasilje violence
312
Untitled-1.indd 312 3/24/2014 6:59:28 PM

Übermensch, predindustrijsko
natčovek preindustrial society
uebermensch društvo
natprirodno supernatural predmet
naučni principi scientific principles subject of sociology
sociologije
naučno predsednički
Scientific Explanation presidential system
objašnjenje sistem
naučno saznanje scientific knowledge priroda nature
nejednakost inequality prirodne nauke natural sciences
neopozitivizam neopositivism profesija profession
neuroza neurosis proizvodne production forces
nezaposleni unemployed people snage
nominalizam nominalism proizvodni relations of production
novi alternativni New alternative odnosi
pokreti organizations proletarijat proletariat
nuklearna prosjačenje beggary
nuclear family
porodica prostitucija prostitution
običaj custom protestantizam protestantism
obrazovanje education prvobitna primitive community
oligarhija oligarchy zajednica
opozicija opposition psihoanaliza psychoanalysis
organicizam organicism psihologizam psychologism
osnivači rad work
founders of sociology working class
sociologije radnički pokret
otpad waste movement
otuđenje alienation rasističke teorije racist theories
partilokalnost patrilocality realizam realism
patrijarhat patriarchy referentna grupa referent group
patrilinearnost patrilineality religija religion
patriotizam patriotism religijska religious community
penzioneri retired people zajednica
pleme tribe renesansa renaissance
pluralizam pluralism republika republic
podela rada division of labor revizionizam revisionism
poligamija polygamy revolucija revolution
politeizam polytheism ritual ritual
politička partija politic party robovlasništvo slavery
politika politics, policy rod kin, gender
poljoprivreda agriculture social composition,
sastav društva
porodica family social construction
postindustrijsko savremenost modernity
postindustrial society segregacija segregation
društvo
potrošački sekta sect
consumer mentality
mentalitet selo village
pozitivizam positivism separatizam separatism
pravda justice simbolički symbolic
pravo law interakcionizam interactionalism
pravoslavlje orthodox siromaštvo poverty
praznik feast šizofrenija schizophrenia
skala socijalne the scale of social
distance distance
313
Untitled-1.indd 313 3/24/2014 6:59:29 PM

skupština assembly urbanizacija urbanization
sloboda liberty ustav constitution
freedom of personality, uzurpacija usurpation
sloboda ličnosti personal freedom varvarstvo barbarism
slobodno tržište free market vaspitanje education, upbringing
snob snob confession,
verska zajednica
socijalisti denomination
social utopists
utopisti vertikalna
socijalizam socialism društvena vertical social mobility
socijalna pokretljivost
social hygiene
higijena vlada government
socijalni vlast authority
social darwinism
darvinizam vođa leader
sociologija sociology vrednosti values
sociološke sociological discipline zagađenje pollution
discipline
sociološki metod sociological method zanimanje occupation
solidarnost solidarity zaposleni employees
šovinizam chauvinism zasnivanje foundation of sociology
spiritualizam spiritualism sociologije
srednja klasa middle class zdrav razum common sense
srednji sloj middle stratum
srednji vek Middle Ages
srodstvo kinship
struktura structure
strukturalizam structuralism
super-ego superego
sveštenstvo priesthood
sveto sacred
svojina property
secret society,
tajno društvo oath-bound society
tehnike techniques of
sociološkog sociological research
istraživanja
tehnokratija technocracy
tehnologija technology
teokratija theocracy
teorija theory
teorija theory of imitation
podražavanja
teorije konflikta theories of conflict
totalitarizam totalitarianism
totalitet društva social totality
totemizam totemism
tradicija tradition
tržište market
umreženo network society
društvo
unitarizam unitarianism
314
Untitled-1.indd 314 3/24/2014 6:59:30 PM

BELEŠKA O AUTORIMA
Dr Snežana Pantelić-Vujanić redovni profesor za društveno-humanističke nauke na
Univerzitetu za poslovni inženjering i mendžment u Banja Luci, Republika Srpska. Rođena
je u Beogradu 1951. godine, gde je završila osnovnu školu i gimnaziju. Upisala je studije na
Pravnom fakultetu Univerziteta u Beogradu 1969. i na istom diplomirala 1973. godine. Pos
lediplomske studije upisala je 1974. na sociološko-pravnom smeru Pravnog fakulteta Uni
verziteta u Beogradu, a 1976. godine, na Katedri za političku sociologiju, odbranom rada na
temu “Sociološki aspekt odgovornosti u samoupravnom socijalizmu” stekla je stepen magistra
sociološko-pravnih nauka. Doktorsku disertaciju na temu “Ekologija urbanih sredina sa po
sebnim osvrtom na Beograd – sociološki aspekt”, odbranila je 1981. na Smeru političke
sociologije Katedre lokalnih zajednica Fakulteta Političkih nauka u Beogradu, i stekla stepen
doktora političkih nauka.
Univerzitetsku karijeru započela je 1973. na Fakultetu organizacionih nauka u
Beogradu. Od 1974. do 2005. radila je na Saobraćajnom fakultetu Univerziteta u Beogradu
u svim zvanjima, a od 1991. rukovodila je Katedrom za društvene nauke. Od 2005. do 2006.
godine radila je na Fakultetu za turistički i hotelijerski menadžment Univerziteta “Singidunum”
u zvanju redovnog profesora za oblast humanističkih nauka i obavljala funkciju prorektora za
međunarodnu i univerzitetsku saradnju. Predsednik je Sekcije nastavnika društvenih predmeta
na nematičnim fakultetima UUNS-a. Obavljala je brojne funkcije na fakultetima i univerziteteti-
ma. Autor je jedanaest univerzitetskih i jednog srednjoškolskog udžbenika i preko sedamdeset
naučnih, stručnih radova i projekata.
Poslednjih destak godina bavi se i populariše sociološka istraživanja Interneta i virtuel-
nih komunikacija. Bila je osnivač Sociološkog sajber centra – prvog univerzitetskog inovacionog
centra za sociološka istraživanja Interneta u Republici Srbiji i regionu.
Majka je dvoje dece.
Dr Marija Čukanović-Karavidić, vanredni profesor na katedri za opšte društvene

i informatičke nauka na Fakultetu za hotelijerstvo i turizam u Vrnjačkoj Banji, Univerzitet u
Kragujevcu. Rođena je u Kragujevcu 1975. godine, gde je završila osnovnu školu i gimnaziju.
Diplomirala je na Pedagoški fakultet u Užicu 2000. godine. Po završetku akademskih studija
radila je u O.Š. „Jovan Popović“ kao profesor razredne nastave. Od 2000-2005. godine radi u
Srednjoškolskom učeničkom domu „Jelica Milovanović“ kao vaspitač i završava specijalističke
studije 2002. godine, a potom i magistarske studije 2005. godine na Učiteljskom fakultetu u
Somboru i stiče zvanje Specijaliste, a zatim Magistra didaktičko-metodičkih nauka u oblasti raz-
redne nastave Metodike srpskog jezika i književnosti . Univerzitetsku karijeru počinje 2005. na
Fakultetu za kulturu i medije Megatrend univerziteta, kao asistetnt. Doktorirala je 2008. godine
i dobila zvanje doktir kulturoloških nauka. Iste godine izabrana je u zvanje docenta.. Od oktobra
2011. godine radi na Visokoj školi za poslovnu ekonomiju i preduzetništvo u Beogradu, gde je
stekla zvanje vanrednog profesora za oblasta Menadžment – Metodologija naučnor istraživanja.
Na Fakultetu za hotelijerstvo i turizam u Vrnjačjoj Banji je od avgusta 2013. godine.
Napisala je kao autor i koautor sedam monografija i preko 40 naučnih i sručnih radova.
Pored prosvetne i naučne karijere ostvarena je i na polju porodice uz dva divna sina i supruga.
315
Untitled-1.indd 315 3/24/2014 6:59:30 PM

CIP - Каталогизација у публикацији
Народна и универзитетска библиотека
Републике Српске, Бања Лука
316 (075.8)
ПАНТЕЛИЋ - Vujanić, Snežana

Sociologija / Snežana Pantelić - Vujanić, Marija Čukanović -
Karavidić. - . 5. skraćeno i izmenjeno izd. - Banja Luka : Univerzitet za
poslovni inženjering Banja Luka, 2014 (Banja Luka : Point). - 316 str. :
ilustr. ; 24 cm
Tiraž 300. - Beleška o koautorima: str. 315. - Bibliografija: str. 305 -

310. - Registar: str. 311 - 314.
ISBN 978-99938-25-95-1
1. Чукановић - Karavidić, Марија [аутор]
COBISS.RS-ID 4182040
316
Untitled-1.indd 316 3/24/2014 6:59:30 PM

Sociologija PDF

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Sociologija PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

dr Snežana Pantelić - Vujanić

dr Marija Čukanović - Karavidić

Banja Luka, 2014

Untitled-1.indd 1 3/24/2014 6:57:15 PM

Tiraž: 300 komada

Banja Luka, mart 2014. godine

© Zabranjeno fotokopiranje, preštampavanje i drugi oblici umnožavanja ove

Untitled-1.indd 2 3/24/2014 6:57:15 PM

Rukopis osnovnog univerzitetskog udžbenika SOCIOLOGIJA pripremljen je u skladu sa kurikulumom

Udžbenik je koncipiran u skladu sa Evropskim sistemom prenosa i akumulacije bodova i interaktivnim

Banja Luka, mart 2014. godine Autori

“Pod moralnom i krivičnom odgovornošću izjavljujem da sam ja autor ovog rada te

Untitled-1.indd 3 3/24/2014 6:57:16 PM

Untitled-1.indd 4 3/24/2014 6:57:16 PM

Untitled-1.indd 5 3/24/2014 6:57:16 PM

10.1. Društvena elita.......................................................................................................................................... 170

Untitled-1.indd 6 3/24/2014 6:57:17 PM

Untitled-1.indd 7 3/24/2014 6:57:17 PM

Untitled-1.indd 1 3/24/2014 6:57:18 PM

“Sociologija se tiče našeg sopstvenog života i

1 Giddens E., SOCIOLOGIJA, Ekonomski fakultet, Beograd, 2001, str. 23.

Untitled-1.indd 2 3/24/2014 6:57:18 PM

Untitled-1.indd 3 3/24/2014 6:57:18 PM

Prvobitne ljudske predstave o prirodi i društvu imale su mističan

1.3. NAUČNA SAZNANJA I PRINCIPI

Untitled-1.indd 4 3/24/2014 6:57:19 PM

Untitled-1.indd 5 3/24/2014 6:57:19 PM

Untitled-1.indd 6 3/24/2014 6:57:20 PM

Nauka je sinonim za sveobuhvatno znanje ljudske civilizacije.

Untitled-1.indd 7 3/24/2014 6:57:20 PM

Svaka nauka određuje se predmetom ali, i metodom.

Untitled-1.indd 8 3/24/2014 6:57:21 PM

21 Prema, Lukić R., OSNOVI SOCIOLOGIJE, op.cit., str. 916.

Untitled-1.indd 9 3/24/2014 6:57:21 PM

1.7. DRUŠTVENE NAUKE

Društvene nauke obuhvataju celinu brojnih naučnih disciplina

Untitled-1.indd 10 3/24/2014 6:57:21 PM

1.8. PREDMET SOCIOLOGIJE

Sociologija (latinsko societas – društvo i grčko logos nauka) je nauka o društvu.

Untitled-1.indd 11 3/24/2014 6:57:21 PM

Untitled-1.indd 12 3/24/2014 6:57:22 PM

Untitled-1.indd 13 3/24/2014 6:57:22 PM

1.9. METOD I METODOLOGIJA

Untitled-1.indd 14 3/24/2014 6:57:23 PM

Untitled-1.indd 15 3/24/2014 6:57:23 PM

Tabela 1. Faze sociološkog istraživanja

46 Ibid., str. 13.

Untitled-1.indd 16 3/24/2014 6:57:23 PM

Istraživačke metode su metode prikupljanja podataka. Na izbor

Untitled-1.indd 17 3/24/2014 6:57:24 PM

49 Giddens E., op. cit., str. 381.

Untitled-1.indd 18 3/24/2014 6:57:24 PM

Untitled-1.indd 19 3/24/2014 6:57:24 PM

1.11. UZORAK ISTRAŽIVANJA

Uzorak je izabrani deo statističkog skupa koji se sastoji od

57 Shvatanje W. I. Tomasa i F. Znaniecki, ibid., str. 128.

Untitled-1.indd 20 3/24/2014 6:57:25 PM

1.12. NAUČNO OBJAŠNJENJE, ZAKONI I TEORIJE

Naučno objašnjenje, je završna faza istraživanja. U pitanju je

Untitled-1.indd 21 3/24/2014 6:57:25 PM

1.13. SOCIOLOGIJA I DRUGE DRUŠTVENE

Kao najopštija nauku o društvu, sociologija je povezana

promenama u njegovoj strukturi. Pod stanovništvom se podrazumeva skup ljudi na nekoj

Untitled-1.indd 22 3/24/2014 6:57:26 PM