Professional Documents
Culture Documents
Rozw Tur BW
Rozw Tur BW
Elżbieta Puchnarewicz
Wstęp
21
1
Near East. Oxford Dictionary of English. (2003). Oxford, Oxford University Press.
2
Bliski Wschód. Nowa encyklopedia powszechna. (1998). Warszawa, PWN.
3
Czasem wyłączany jest Izrael, a czasem włączane są niektóre, bądź wszystkie kraje Afryki Północnej.
4
Por.: The Levant. The Oxford Dictionaly of Phrase and Fable. (2006). Oxford, Oxford University Press;
Lewant. Nowa encyklopedia powszechna. (1998). Warszawa, PWN.
5
Apostolopulos, Y., Loukissas, Ph., Leontidou L. (2001). Tourism development and change in the
Mediterranean. In: Y. Apostolopoulos, Ph., Loukissas, L. Leontidou (eds.), Mediterranean tourism, faces of
socioeconomic development and cultural change. London, Routledge, pp. 3-15.
6
Danecki, J. (2008). Podstawowe wiadomości o islamie. Warszawa, Dialog, s. 39.
1
i choć nadaje się jej różny zakres przestrzenny – to Maroko, Tunezja i Algieria
stanowią trzon tego obszaru.
Ta niejednolitość kryteriów utrudniających jednoznaczną identyfikację badanych
obszarów znacznie ogranicza możliwości porównywania danych liczbowych generowanych
przez różne międzynarodowe instytucje. Sama Światowa Organizacja Turystyki (World
Tourism Organization – WTO) w swoich danych statystycznych zmiennie przypisuje kraje
omawianych regionów do różnych kategorii. Analizując dane za rok 2000 w ujęciu
regionalnym według krajów, dokonuje podziału na Afrykę Północną i Środkowy Wschód
(Middle East) – do Afryki Północnej wlicza: Algierię, Maroko, Sudan i Tunezję, zaś w
obrębie krajów Środkowego Wschodu umieszcza: Arabię Saudyjską, Bahrajn, Egipt, Irak,
Jemen, Jordanię, Kuwejt, Liban, Libię, Oman, Palestynę, Katar, Syrię oraz Zjednoczone
Emiraty Arabskie7. Cypr, Izrael i Turcja znalazły się poza dyskutowanymi obszarami, tworząc
w ramach Europy odrębną całość – Europę Wschodnio-Śródziemnomorską (East
Mediterranean Europe)8. W zestawieniach za 2005 rok Izrael i Turcja znalazły się w kategorii
Europy Południowo-Śródziemnomorskiej (Southern Mediterranean Europe) pośród m.in.
Portugalii, Hiszpanii, Włoch i innych krajów Europy 9, a w statystykach za 2007 rok nie
wyodrębnia się obszaru Afryki Północnej10.
Niektóre opracowania naukowe, ze względu na rodzaj podejmowanych tematów
dotyczących turystyki, obejmują swoim zakresem te państwa obydwu regionów, na
przykładzie których najlepiej można dokonać analizy zróżnicowania występowania danych
zjawisk11.
7
Tourism Market Trends.(2001). Madrid, World Tourism Organization, pp. 41-99.
8
Zygmunt Kruczek umieszczając Cypr i Turcję w Regionie Śródziemnomorskim, określa je mianem
„Subregion Wschodniego Śródziemnomorza”; Kruczek, Z. (2005). Europa, geografia turystyczna. Kraków,
Proksenia, s. 252.
9
Tourism Market Trends. (2006). Madrid, World Tourism Organization.
10
Tourism Highlights. (2007). Madrid, World Tourism Organization, pp. 2-8.
11
Por.: Daher, R. F. (2006). Reconceptualizing tourism in the Middle East: place, heritage, mobility and
competitiveness. In: R. Daher (ed.), Tourism in the Middle East: continuity, change and transformation.
Clevendon (UK), Channel View Publication.; Hazbun W., (2006). Explaining the Arab Middle East tourism
paradox. The Arab World Geographer 3, pp. 201-214.
2
przemieszczania się rzesz ludzkich na znaczne dystanse w skali świata. Ten nowy etap
globalnych przemian dał impulsy do niespotykanego dotąd w tempie i skali dynamicznego
rozwoju turystyki. Bliski Wschód, mając jedne z największych w skali globu zasoby ropy
naftowej, wszedł w orbitę międzynarodowych relacji ekonomicznych i postrzegany jest jako
znaczące geopolitycznie miejsce, przyciągające uwagę przedstawicieli wielkiego biznesu oraz
polityki. Inwestowanie w sektor turystyczny stało się potężną gałęzią gospodarki i ważną
strategicznie działalnością państw tego regionu. Chociaż Kraje Afryki Północnej nie mają tak
sprzyjających okoliczności, to dziedzictwo kulturowe waży wystarczająco wiele by i tu
realizować projekty rozwoju turystyki.
W obliczu dokonujących się przemian obejmujących prawie że już wszystkie obszary
globu, turystyka na Bliskim Wschodzie stanęła przed wieloma wyzwaniami. Wspomniane,
występujące trzy filary turystyki w dalszym ciągu odgrywają wiodącą rolę, lecz jednocześnie
uzewnętrzniły się nowe, potężne siły decydujące o kierunkach jej dalszego rozwoju.
Pojawiające się akty terroryzmu (głównie Atak na World Trade Center w 2001 roku)
wywołały, poza wieloma innymi, poważne reperkusje na rynku turystycznym regionu
bliskowschodniego; wpłynęły na zmiany kierunków wyjazdów oraz na ich strukturę. Zaczęto
poważnie myśleć o rozwoju turystyki wewnątrzregionalnej. Nowy czas globalnych przemian
postawił również przed konserwatywną częścią wyznawców islamu potrzebę określenia
sposobu i zakresu poruszania się w przestrzeni publicznej, która również tam, dzięki turystyce
stała się przestrzenią wspólnie użytkowaną przez reprezentantów wielu kultur. Pragnąc
obronić sfery codziennego bytowania i wypoczynku przed obcymi wpływami, muzułmanie
zainicjowali alternatywny rodzaj turystyki określanej jako „islamska”.
Równocześnie przesunięcia na globalnym rynku turystycznym z turystyki
wypoczynkowej na kulturową i zakupową oraz rosnąca konkurencja w stosowaniu coraz to
wymyślniejszych technologii i projektów turystycznych postawiły kraje Bliskiego Wschodu
wobec konieczności rozwijania, unowocześniania, a także czynienia bardziej atrakcyjną
swojej bazy turystycznej oraz dostosowywania oferty do zmieniających się wewnątrz regionu
i w skali międzynarodowej uwarunkowań.
23
12
Polo, M. (1975). Opisanie świata. Warszawa, Alkazar.
13
Battuta, Ibn. (2008). Osobliwości miast i dziwy podróży. Warszawa, Książka i Wiedza.
3
język francuski ukazał się dopiero w połowie XIX wieku, zdążył on jednak wywrzeć
znaczący wpływ na pokolenia badaczy historii społeczeństw muzułmańskich.
Podróżnicy, potem już turyści masowo korzystający z talentów organizacyjnych
Tomasza Cooka wyruszyli w drugiej połowie XIX wieku poznawać Lewant i dalsze obszary
Bliskiego Wschodu. Na ich usługi powstały biura turystyczne w Kairze, Jaffie i Jerozolimie
oraz agencje turystyczne także w Konstantynopolu, Algierze, Tunisie i Chartumie.
Początkowo największą ciekawość wzbudzały zabytki z czasów faraonów, miejsca wydarzeń
biblijnych w Palestynie lub Syrii oraz stare założenia miast takich jak Bejrut, Jerozolima i
Damaszek, a także ruiny Palmiry i pozostałości miasta Petra14.
Zainteresowanie orientem zostało wykorzystane w, jakbyśmy to dzisiaj powiedzieli
marketingu turystycznym. W 1883 rozpoczął kursowanie z Paryża do Konstantynopola
luksusowy pociąg pasażerski nazwany „Orient Expressem”. Do bram Azji Mniejszej zaczęli
napływać dyplomaci, ludzie biznesu, a także badacze, dziennikarze i kolekcjonerzy sztuki,
pragnący poznać miejsca i obszary rozsławione w europejskiej literaturze.
Wraz z tym, jak Europejczycy wyruszyli licznie by poznawać Bliski Wschód, w
ośrodkach naukowych, pośród opiniotwórczych elit kształtowało się pojęcie Orientu. Edward
Said, przeprowadził głęboką analizę znaczenia nadawanego temu terminowi, zarzucając
europejskim pisarzom wykreowanie Orientu przede wszystkim jako egzotycznej, mrocznej i
niebezpiecznej krainy; utrwalenie stereotypu ludzi żyjących na obszarach Wschodu jako
dziecinnych w swoich zachowaniach, niemających w sobie podstaw do myślenia racjonalnego
i naukowego – tajemniczych i nieobliczalnych, „innych” w zestawieniu z dojrzałością
zachowań Europejczyków.15 Kultury islamu wywoływały mieszaninę uczuć fascynacji i
obaw, ale też rodzaj paternalistycznych relacji między podróżującymi do Orientu
Europejczykami i z czasem dołączającymi do nich mieszkańcami Ameryki Północnej, a jego
rdzenną ludnością. Co więcej, autor jest przekonany, że stereotyp „innego” ma się dobrze
również obecnie, a masowe media skutecznie go utrwalają. Określa on europejski Orientalizm
jako rodzaj kreatywnej geografii, tworzenia uproszczonego, i jak powiada, wielce fałszywego
obrazu tamtejszej rzeczywistości.
Napływ turystów z krajów Zachodu w XIX wieku był ściśle związany z polityczną i
gospodarczą dominacją europejskich potęg - Wielkiej Brytanii i Francji. Za wojskiem i
administracją kolonialną ciągnęli osadnicy, liczący na dobrze płatne posady i intratne
interesy. Wyraźnie zarysowały się dwa wielkie obszary wpływów językowych i kulturowych
- francuskich w krajach Maghrebu i w mniejszym stopniu w Libanie i Syrii, brytyjskich w
Egipcie oraz (nieco później), ekspansjonizmu interesów gospodarczych i militarnych
światowego mocarstwa – Stanów Zjednoczonych.16
Turystyka z państw centralnych do obszarów poznanych wcześniej i zasiedlanych
przez migrantów europejskich, rozprzestrzenianie podobnej do tej w metropolii kultury
administracyjnej i edukacyjnej pozwoliły na łatwiejsze porozumienie się przedstawicieli
biznesu, turystów i społeczeństw rodzimych. Przyjazdy Europejczyków na te tereny
systematycznie wzrastały zamazując granice między migrantami a turystami. Pod koniec
24
14
Foster, Ch. (2004). Travellers in the Near East. London, Stacey International.
15
Said, E. (2008). Orientalizm. Poznań, Zysk i S-ka.
16
Hourani, A. (2002). Historia Arabów. Kraków, Marabut, ss. 314-318
4
XIX wieku w niektórych miastach wybrzeży ludność napływowa z Europy
przewyższała liczbę rodzimych mieszkańców. Napływ cudzoziemców do Egiptu doprowadził
do tego, że niektóre dzielnice Kairu i Aleksandrii były przebudowywane na wzór Paryża,
zaopatrzone w wodę, gaz i elektryczność, a pewne grupy mieszkańców tych dzielnic nosiły
się z europejska.17
Robienie intratnych interesów na rozwijaniu upraw przemysłowych, wydobywaniu
surowców, tworzeniu zrębów przemysłu przetwórczego, budowie dróg kolejowych należy w
relacjach Zachodu z Afryką Północną i Bliskim Wschodem postawić na pierwszym miejscu.
Równocześnie pośród wyższych warstw Europejczyków wytworzył się snobizm na
podróżowanie, zamieszkiwanie przez miesiące a nawet lata na nowo poznawanych obszarach,
obserwację życia codziennego rdzennych mieszkańców. Dzienniki z podróży, powieści
biograficzne i inne dokumenty są świadkami pierwszego masowego zetknięcia się
Europejczyków z różnymi kulturami islamu „twarzą w twarz”.18
Okres zależności politycznej od państw Zachodu z jednej więc strony sprzyjał
rozwojowi turystyki, z drugiej zaś rodził pośród muzułmanów niezgodę na modernizację w
stylu zachodnim, rosły w siłę ruchy reformatorskie oparte na wartościach islamu. 19 Choć
kolonizację Europejczyków na terenach bliskowschodnich i rozwój ruchu turystycznego
przerwały dwie wojny światowe, to zbliżenie gospodarcze i wymiana kulturowa wykazywały
trwałe tendencje. Pewne terytoria faworyzowane przez Europejczyków, mimo ograniczeń,
jakie niosła ze sobą zależna gospodarka, skorzystały na rozwoju turystyki. Afryka Północna w
okresie międzywojennym stanowiła jeden z głównych obiektów ekspansji kolonialnej Francji.
Przede wszystkim Tunezja stała się dla Francuzów terytorium atrakcyjnym pod względem
gospodarczym i osadniczym. Dobre usytuowanie w basenie Morza Śródziemnego, rozwinięte
rolnictwo i inwestycje przemysłowe stworzyły podwaliny pod rozwój sfery publicznej. U
wybrzeży powstawały rezydencje, pensjonaty i hotele. Chętnie inwestowano i rozwijano sieć
banków. Odpowiednio wcześnie wykształcona kultura turystyczna, pozwoliła Tunezji
dokonać wielkiego skoku w turystyce po drugiej wojnie światowej.
Odwrotnie niż w Tunezji, terytorium Algierii było rozległe, znajdowała się tu
największa liczba ludności w tym regionie, i nie była ona etnicznie spójna. Na
skolonizowanym przez Francuzów wybrzeżu powstała nowa zmodernizowana przestrzeń,
tworzona jednak kosztem morderczej i nieopłacanej pracy tubylców. Na tym terytorium
rodziły się napięcia społeczne, ruchy wyzwoleńcze, i rewolty krwawo tłumione przez
Francuzów. Jeszcze trwająca w latach 1954-1962 wojna wyzwoleńcza, i następujący po niej
reżim autorytarny opóźniły start tego kraju na drodze rozwoju i otwierania szeroko drzwi dla
turystów.
Królestwo Maroka długo pozostawało peryferyjną częścią Afryki Północnej rządzone
przez konserwatywnych władców, nie doceniających potrzeby modernizacji kraju. W Libii,
trwający już dziesiątki lat stan totalnego zawładnięcia państwem przez autorytarnego polityka
Muammara Kaddafiego, izolującego ten kraj od reszty świata był i nadal jest głównym
hamulcem wszelkich zmian. Znacznym potencjałem gospodarczym, politycznym zaufaniem
oraz zainteresowaniem turystów cieszył Egipt, państwo o najstarszych
25
17
Baer, G. (1972). Fellah and Towsnmen in Ottoman Egypt. Asian and African Studies 8, pp. 221-256.
18
Foster, Ch. (2004). Travellers…, op. cit.
19
Zdanowski, J. (1986). Bracia Muzułmanie i inni. Szczecin, Glob.
5
tradycjach podróżowania i turystyki do tego rejonu. Jednakże klimat polityczny w tym
kraju po drugiej wojnie światowej nie sprzyjał rozwojowi nowych przedsięwzięć, przyczyniał
się do ograniczenia napływu turystów. Przewrót wojskowy w 1952 roku, nacjonalizacja
gospodarki i zwrot ku socjalizmowi, na lata przedłużyły stan biedy i zacofania.20
Ogólnie rzecz biorąc, w latach 1945-1990 znaczącą rolę w tempie wzrostu i
kształtowaniu się kierunków przyjazdów odegrały wydarzenia i procesy polityczne
zachodzące w tym okresie na Bliskim Wschodzie. Najważniejsze z nich to powstanie państwa
Izrael i związane z tym napięcia oraz konflikty, wyniszczająca Algierczyków kilkuletnia
wojna o niepodległość i znacznie późniejsza w czasie krwawa wojna domowa. Należy przy
tym pamiętać o licznych przewrotach politycznych i okresach separacji gospodarczej różnych
„islamskich socjalizmów”, o wojnach między Izraelem a jego sąsiadami, Irakiem a Iranem,
skończywszy na inspirowanych przez skrajne ruchy islamskie aktach terroryzmu oraz
inspirowanych przez amerykańską administrację interwencjach zbrojnych.
Występowały też ciągle silne ograniczenia wynikające z globalnego układu. Państwa
tego regionu, w większości autorytarne, utrudniały swobodne przemieszczanie się w świecie
swoim obywatelom. Bliski Wschód był uwikłany w międzynarodowy układ polityki
dwubiegunowej – obszarów wpływów Stanów Zjednoczonych i byłego Związku
Radzieckiego. Przyjmując różne opcje polityczne, państwa tworzyły atmosferę podejrzliwości
oraz braku zaufania zarówno wobec swoich obywateli jak i osób przyjeżdżających z krajów
zaliczanych do wrogiego obozu. Autorytaryzm był właściwy nie tylko obszarom
kontrolowanym przez ZSRR, ale także stanowił długi etap budowania samodzielności w
krajach postkolonialnych. Państwa Bliskiego Wschodu nie pozostawały poza tym schematem.
Dynamiczny przyrost obywateli w krajach rozwijających się po II wojnie światowej,
nazywany bombą demograficzną, angażował w dużej mierze politykę wewnętrzną w sprawy
rozwiązywania podstawowych kwestii społecznych – wyżywienia, leczenia chorób, edukacji i
pracy. Turystyka stanowiła w latach 50 i 60 znikomy strumień dochodów, raczej traktowano
ten rodzaj działalności, silnie wtedy kontrolowanej przez państwa, jako kwestie budowania
prestiżu międzynarodowego.21
Główny w tym regionie nurt turystów płynął do obszarów związanych z miejscami
kultu religijnego oraz odkrywanymi i rozsławianymi przez media pozostałościami dawnych
cywilizacji. Do Izraela, w czasach spadku napięć politycznych kierowały się strumienie
turystów z regionów świata gdzie wyznawano religie, których początek wywodzi się z tego
obszaru – chrześcijan różnych odłamów, żydów i niewielka, ze względu na polityczne
uwarunkowania – liczba muzułmanów. W 1970 roku liczba turystów przekroczyła tu 400
tysięcy, dane z kolejnych lat, aż do roku 2007 układają się w sinusoidę wzrostów i spadków w
zależności od występowania konfliktów zbrojnych i ataków terrorystycznych.22
Świat muzułmański zmierzał do Mekki, świętego miasta islamu znajdującego się w
Arabii Saudyjskiej. Liczba wiernych odwiedzających to miejsce z wolna rosła. Choć religia
nakazuje, iż muzułmanin powinien przynajmniej raz w życiu odwiedzić to święte
26
20
Curtis, Ph., Feierman, S., Thompson, L., Vansina J. (2003). Historia Afryki. Gdańsk, Marabut.
ss. 490-510.
21
Berriane, M. (1999). Tourism, culture and development in the Arab region. Paris, UNESCO, pp. 11-19.
22
Levit, S. (2008). Israel’s tourism industry: recovering from crisis and generating growth. Honor College
Theses. New York, Pace University, pp. 10-14.
6
miejsce, to ówczesny poziom życia oraz niedostatecznie rozwinięte środki
komunikacji i baza noclegowa nie pozwalały na szybki rozwój ruchu pielgrzymkowego.
Egipt, przodował w turystyce kulturowej, pojmowanej wtedy w tradycyjny sposób.
Nastawiano się na turystów z Zachodu, którzy mieli zwiedzać, miejsca rozwoju starych
cywilizacji – piramidy w Gizie, zespół zabytków w oazie Al-Fajum, Karnaku, Tebach i Abu
Simbel. Turyści jawili się jako bogaci przedstawiciele krajów Północy i klimat wokół
turystyki był zabarwiony relacjami mającymi swoje źródło w czasach zależności politycznej.
Liczono na to, że bogata klasa z Europy zostawi znaczne środki głównie z powodu
możliwości podziwiania wyjątkowych dla cywilizacji ziemskiej miejsc. Podobny etap
rozumienia turystyki przeżywała w owym czasie Europa Środkowa i Wschodnia. W Polsce w
latach realnego socjalizmu turystę postrzegano jako krezusa, który nie bacząc na ceny,
bogactwo oraz jakość usług będzie tu częstym gościem.23
Równolegle jednak rozwijała się turystyka wypoczynkowa, szczególnie na
wybrzeżach państw okalających Morze Śródziemne, takich jak Tunezja i Egipt, gdzie
Aleksandria stanowiła jeszcze za czasów kolonialnych modny kurort mający
międzynarodowa renomę, Izrael i Turcja. Przodujące w tym rodzaju turystyki kraje
znajdowały się w różnego rodzaju sprzyjających okolicznościach. Prowadzona w Tunezji,
sprawna gospodarka, liberalizowanie polityki przyjazdowej oraz inwestowanie w turystykę
przyciągały turystów z Północy. Egipt mając atuty kulturowe nie do pobicia, odpowiednio
wcześnie zaczął inwestować w rozwój turystyki pobytowej głównie u wybrzeży, w delcie
Nilu, i następnie sukcesywnie w bliskości starożytnych zabytków.
W Izraelu istniała specyficzna sytuacja, tu bowiem rozbudowywano bazę turystyczną,
i równolegle stosowano umiejętną promocję miejsc kultu, rekreacji i wypoczynku.
Dynamiczny, wysuwający to państwo na czołowe miejsce w regionie rozwój społeczno –
gospodarczy, przynoszący cywilizacyjne warunki bytu podobne do tych w najwyżej
rozwiniętych krajach Europy Zachodniej, przynosił w efekcie wzrost liczby turystów
biznesowych. Jednakże tu wzrost ruchu turystycznego był silnie uzależniony od nasilania się
konfliktów z sąsiadującą Palestyną, od wikłania się w konflikty zbrojne z Libanem, od
zamachów terrorystycznych i polityki tego państwa ograniczającej przyjazd turystów z
krajów sąsiednich z obawy o liczny napływ migrantów zarobkowych i ewentualne konflikty
etniczne i religijne.
Turcja, jako kraj muzułmański, wydaje się, najbardziej skorzystała z bliskości Europy,
w sensie kształtowania się tam polityki wewnętrznej, rozwoju gospodarczego i dopływu
turystów z Północy. Posiadając wiele miejsc obfitujących w liczne pozostałości kultur
antycznych i rozległe dobrze nasłonecznione plaże wzdłuż Morza Śródziemnego, mogła
liczyć na, w pewnym sensie, samoistny rozwój turystyki. Po czasie zawirowań politycznych,
związanych z napięciami w relacjach z mniejszością kurdyjską, przewrotem wojskowym,
którego sprawcy, pod silną presją sąsiadującej Europy, zmuszeni zostali do poluzowania
polityki autorytarnej i wreszcie do wycofania się ze sfery politycznej nastał czas trwałego
zbliżenia biznesowego i rozwoju turystyki z krajami Zachodu.24
27
23
Daher, R. (2007). Reconceptualizing tourism in the Middle East: place, heritage, mobility and
competitiveness. In R. Daher (ed.), Tourism in the Middle East: continuity, change and transformation.
Clevedon (UK), Channel View Publication, pp. 1-70.
24
Apostolopulos, Y., Loukissas, Ph., Leontidou, L. (2001). Tourism development and change in the
Mediterranean. In Y. Apostolopoulos, Ph., Loukissas, L. Leontidou (eds.), Mediterranean tourism, faces of
socioeconomic development and cultural change. London, Routledge, pp. 3-15.
7
Europejczycy zaciekawieni muzułmańską kulturą Orientu, poszukujący zarazem
najlepszych warunków do wypoczynku, tu mieli najbliżej i z powodów zaszłości
historycznych, choć nie zawsze pokojowych, wiele już o tym kraju wiedzieli. Zadziałać tu
więc mogło zjawisko które możemy określić jako efekt sąsiedztwa kulturowego,
postrzeganego jako suma doświadczeń w okresie długiego czasu wzajemnych relacji.
Począwszy od lat międzywojennych, literatura, sztuka i kultura masowa w olbrzymim
stopniu przyczyniły się do popularyzacji Orientu. Powieści Agaty Christie i filmy kręcone na
podstawie jej utworów, a także literatura sensacyjna wielu innych uznanych autorów, toczyły
się w scenerii pozostałości kultury antycznej Bliskiego Wschodu. Film „Casablanca” z
Humphreyem Bogartem w roli głównej przyciągnął uwagę świata do tego, mało przedtem
znanego miejsca na mapie.
Do wiodących w rozwoju turystyki kraje Afryki Północnej i Bliskiego Wschodu,
wspomnianych już atutów, takich jak: miejsca kultur religijnego, sukcesywnie odkrywanych
najstarszych korzeni dziedzictwa historycznego oraz fascynacji Orientem, należy dodać
konkurencyjność cen, relatywnie niskich dla turystów z krajów, które reprezentowały wysoką
stopę życiową. Korzystne było zarabianie we własnym kraju, a wydawanie pieniędzy tam,
gdzie są tanie produkty i usługi. Pobyt turystyczny w podobnych jak w krajach południowej
Europy warunkach przyrodniczo-klimatycznych mógł być o wiele tańszy.
Pierwszy oddech szybkich przemian globalnych Tunezja, Maroko i Egipt poczuły już
w latach osiemdziesiątych. W tych trzech krajach turystyka stała się wielkim biznesem i
dynamicznie się rozwijała. Między rokiem 1983 a połową lat dziewięćdziesiątych przyjazdy
turystów w Tunezji i Egipcie, mimo kryzysu wojny iracko-kuwejckiej i interwencji Stanów
Zjednoczonych w Zatoce Perskiej, przełożyły się na wysoki udział dochodów z turystyki w
dochodzie narodowym brutto – w Egipcie około 8%, Tunezji i Maroku 5-6%. Już wtedy
szacowano, że wszelka działalność związana z turystyką daje zatrudnienie co dziesiątej
osobie w tych krajach. W Jordanii, Syrii, Omanie i Palestynie rozwijano turystykę kulturową,
a także budowano luksusowe zespoły hotelowo-uzdrowiskowe, lecz na skromną skalę, nie
przyniosły one tak dużych sukcesów jak w Tunezji czy Egipcie. W tym czasie dało się już
zauważyć wejście państw Zatoki Perskiej, zwłaszcza Zjednoczonych Emiratów Arabskich i
Bahrajnu na ścieżkę wąsko wyspecjalizowanej, lukratywnej turystyki luksusowej. 26
Minimalny poziom przyjazdów turystycznych reprezentowały Libia i Irak.
28
25
Tamże.
26
Hazbun, W. (2006). The development of tourism industries in the Arab World: trapped between the forces of
economic globalization and cultural commodification. Muscat, Ratna Mullic, pp. 3-8.
8
Rozwoju turystyki W Afryce Północnej i na Bliskim Wschodzie w latach 1990-
2000
Turystyka wpisała się w logikę tego rozumowania. Jeśli gospodarka turystyczna miała
przynosić dochody, a jej rozwój przyczyniać się do zmiany wizerunku zmarginalizowanych
dotąd obszarów, to inwestowanie w ten sektor stawało się kwestią najważniejszą. Wymagało
to dalszej liberalizacji przepływu ludzi między krajami, zaangażowania poważnych środków i
przygotowania kadr. Można stwierdzić, że rozwój turystyki przyczynił się do przyspieszenia
procesów otwierania się krajów i dostosowywania ich polityki migracyjnej do standardów
międzynarodowych. Tempo i zakres tych procesów w różnych rejonach Afryki Północnej i
Bliskiego Wschodu znacznie różnią się od siebie i procesy te jeszcze nie zostały zakończone.
Konieczność udziału w konkurencji na światowym na rynku turystycznym stała się dla elit
politycznych i gospodarczych tych regionów rzeczą oczywistą.
Bliski Wschód liczony przez Światowa Organizację Turystyczną bez Cypru, Izraela i
Turcji, ale za to zasilony przez Egipt i Libię, wykazał się w omawianym dziesięcioleciu
systematycznym, dynamicznym wzrostem z 9 milionów turystów do ponad 15 milionów. Na
ten prawie stuprocentowy wzrost przyjazdów zapracowały głównie dwa pań-
29
27
Por.: Czerny, M. (2005). Globalizacja a rozwój. Wybrane zagadnienia geografii społeczno-gospodarczej
świata. Warszawa, PWN.
28
Tourism Market Trends 2001. (2002). Madrid, World Tourism Organization.
9
-stwa – Arabia Saudyjska (z 2 milionów 200 tysięcy do 6 milionów 600 tysięcy) i
Egipt (z 2 milionów 500 tysięcy do 5 milionów). Jeśli jednak weźmiemy pod uwagę kraje
Europy Wschodnio-Śródziemnomorskiej – Cypr, Izrael i Turcję, to pierwsze miejsce w
rozwoju i stanie przemysłu turystycznego przyznać należy Turcji, która przyjmowała
odpowiednio 4 miliony 800 tysięcy i 9 milionów 600 tysięcy turystów, co prawie równoważy
ogólną liczbę przyjazdów do całej Afryki Północnej. Gdyby ułożyć ranking państw
najczęściej wybieranych przez turystów w trzech wspomnianych regionach, to kolejność, w
badanych latach pokazałaby interesujące zmiany. W 1990 roku liderami rynku turystycznego
na tych obszarach byłyby kolejno – Turcja, Maroko, Tunezja, Egipt i Arabia Saudyjska. W
dziesięć lat później w kolejności pod względem przyjeżdżających turystów Turcja pozostała
na pierwszym miejscu, ale już na drugim znalazła się Arabia Saudyjska i kolejno – Egipt,
Tunezja i Maroko.
Sukces Turcji jako lidera na rynku turystycznym leży także w odpowiednio wcześniej
niż w innych krajach regionu przyjętej strategii promocyjnej. Już w 1996 roku Turcja wydała
na promocję turystyczną 10 milionów dolarów by sumę tę dziesięciokrotnie zwiększyć w
2000 roku. Podjęto tu również inicjatywę rozszerzania ofert na cały region Europy
Południowo-Wschodniej oraz Gruzji, tworzenia pakietów turystycznych oferujących
odwiedzenie kilku sąsiadujących krajów. Myślano tu przede wszystkim o turystach ze Stanów
Zjednoczonych, którzy pokonawszy długi dystans starają się odwiedzać w Europie możliwie
wiele miejsc.31 Opierając się na istniejącej, solidnej bazie turystyki pobytowej i
wypoczynkowej, zaczęto tam budować strategię wydłużania sezonów turystycznych,
inwestowania w sporty zimowe. Pomyślano także o znaczniejszej przestrzennej
dywersyfikacji przyjazdów, mając na uwadze rozwój turystyki nad Morzem Czarnym.
Doceniono także
30
29
Zjednoczone Emiraty Arabskie w zestawieniach ŚOT z 2000 roku zostały pominięte, za to widnieją w:
Tourism Market Trends 2006. (2007). Madrid, World Tourism Organization.
30
Tourism Market Trends 2001. (2002). Madrid, World Tourism Organization.
31
Turkey invests in culture, sport and conferences. The Middle East Oct. 2000.
10
potrzebę projektowania ofert dla turystyki ekologicznej, tworzenia miejsc pobytowych
w sercu cennych przyrodniczo rejonów odległych od uczęszczanych szlaków. Pomyślano o
młodych turystach - górskiej turystyce rowerowej, pieszych wędrówkach i spływach
kajakowych. Odpowiednie produkty turystyczne kierowano do różnych pod względem wieku,
zainteresowań i stopnia zamożności odbiorców. Bliskość Europy i jej dotychczasowe
zainteresowanie tym krajem minimalizowały ryzyko takich przedsięwzięć. Turcy podjęli
inicjatywę Światowej Organizacji Turystyki – odtworzenia jedwabnego szlaku jako „drogi
braterstwa, miłości i pokoju” i rozpoczęli prace rekonstrukcyjne na obszarze własnego kraju.32
31
pozostała tradycyjnym miejscem przyjmowania pielgrzymek do Mekki, sami zaś
Saudyjczycy podwoili liczbę osób spędzających wakacje we własnym kraju.34
32
Tamże
33
Tourism Market Trends 2006. (2007). Madrid, World Tourism Organization.
11
W Libanie nie spadła liczba turystów, lecz dokonał się zwrot w kierunkach przyjazdów -
pośród miliona turystów w 2002 roku prawie 60% stanowili Arabowie i sami Libańczycy,
liczba odwiedzających z krajów Zachodu spadła do 3%. Załamanie rynku turystycznego w
2002 roku nie dotknęło również Turcji, gdzie z kolei turyści z Zachodu pojawili się zamiast
podróży czy pobytów wypoczynkowych w krajach arabskich. W tym okresie wyraźnie
zarysowały się cywilizacyjne lojalności, turyści z Zachodu ograniczyli swoje wyjazdy do
regionów turystycznych znajdujących się na tym obszarze lub wybrali kierunki poza krajami
arabskimi. Ta sytuacja wywarła znaczący wpływ na przeorientowanie się turystyki na Bliskim
Wschodzie - następował dynamiczny wzrost turystyki wewnątrzregionalnej. 35
Bilans otwarcia. Analiza prasy bliskowschodniej z ostatnich lat ukazuje wielką zmianę, jaka
się dokonała w działaniu na rzecz rozwoju turystyki w tym regionie. Pisze się i myśli w
kategoriach wielkiego biznesu, tworzenia przedsięwzięć na olbrzymią skalę, integrowania sił i
środków. Media informują o budowie kompleksów lotniczych, centrów zakupów i rozrywki,
przedstawiają rozwiązania technologiczne i wielkość zaangażowanych środków finansowych.
Wiodące w turystyce kraje Afryki Północnej i Bliskiego Wschodu opracowują dalekosiężne
strategie, obliczone na zyski i przyspieszenie rozwoju gospodarczego.
32
12
Podobnie optymistyczne wskaźniki osiągnęło Maroko z liczbą 7,5 miliona odwiedzających i
wzrostem o prawie 13% w porównaniu z poprzednim rokiem. Tunezja w turystyce
przyjazdowej osiągnęła 6 miliomów 800 tysięcy odwiedzających; roczny wzrost przyjazdów
nie był tu znaczący – oscylował wokół 3%. Wolno, lecz systematycznie wzrasta liczba
przyjazdów w Syrii, sytuacja również poprawia się w Algierii. W Libanie od 2004 liczba
turystów systematycznie spadała i jedynie w ostatnim omawianym roku nastąpiła niewielka
poprawa o 2%. W Izraelu po 2000 roku liczba turystów spadła z 2 milionów 200 tysięcy o
ponad połowę, i w 2005 roku kraj ten nie zbliżył się jeszcze do poprzedniego stanu. 38
Dynamiczne, pozytywne zmiany pośród liderów turystyki na Bliskim Wschodzie przełożyły
się na 16-procentową średnią wzrostu przyjazdów. Wskaźniki oscylujące wokół 10% wzrostu
dotyczą jedynie Azji, w Afryce było odpowiednio około 8%, a Europa i obie Ameryki
osiągnęły poziom 4,5-5%.
33
13
wybrzeży dominują betonowe konstrukcje i ograniczają dostęp do kiedyś publicznej
przestrzeni. Masowy napływ turystów w połączeniu z niedostateczną gospodarką odpadami
powoduje, że wody przybrzeżne są poważnie zanieczyszczone. Kluczowym punktem
spornym jest gospodarowanie zasobami wody. Na większości obszarów codzienne używanie
wody jest limitowane, podczas gdy w strefach turystycznych jej zużycie jest 8-10 razy
większe niż poza nimi. Jedynie luksusowe ośrodki stać na odsalanie wody, jej wydobywanie z
podziemnych zbiorników może pomniejszyć zasoby konieczne do upraw rolnych. Projekty
zrównoważonego rozwoju turystyki uwzględniają te kwestie i ich kolejne etapy wprowadzane
są już w życie40.
34
14
Ocenia się, że ruch turystyczny wewnątrz regionu wzrósł z kilku do 30%, osiągnięto
zatem cel równoważenia mniejszego przed kilku laty napływu turystów spoza świata
arabskiego. Turystyka wewnętrzna ma nieco inną strukturę w porównaniu do turystów
napływających z zewnątrz. Wzory życia rodzinnego ukształtowane pod silnym wpływem
religii muzułmańskiej i obyczajów wpływają na sposób spędzania wolnego czasu. Tu
podróżuje się całymi rodzinami i w świetle ożywienia turystycznego mieszkańców regionu
należy zadbać o alternatywne zespoły wypoczynkowe, parki tematyczne, miejsca dziedzictwa
kulturowego.
35
Zakńczenie
43
Arab News 14 Oct. 2008, www.arabnews.com
15
W szybkim tempie rośnie liczba miejsc noclegowych i szacuje się, że między Syrią a
Zatoką Perską powstanie do 2020 roku ponad 900 wielkich, sieciowych hoteli, regionalne
linie lotnicze zostaną zasilone co najmniej paruset nowymi samolotami pasażerskimi o dużej
wydolności przewozu, modernizacja głównych lotnisk i budowa nowych ma przynieść wzrost
liczby pasażerów do 320 milionów.44 Ocenia się, że za 10 lat obsługa ruchu turystycznego
wchłonie rezerwy siły roboczej w niektórych krajach i wystąpi konieczność zatrudniania
większej liczby cudzoziemców. Kraje naftowe obawiają się, że nastąpi masowy odpływ
migrantów, na skutek dynamicznego rozwoju południowo-wschodniej Azji i spotkają się z
deficytem siły roboczej.45
Działania podejmowane w większości krajów dają dobre efekty, i najbliższe lata mogą
przynieś dalszy dynamiczny rozwój tego sektora. Tegoroczne dane wykazują, że na razie
światowy kryzys finansowy nie wywołał spadku podróżujących w te regiony. Wydaje się, że
w obliczu nadchodzącej recesji kraje bliskowschodnie mogą czuć się pewniej niż to miało
miejsce po aktach terroryzmu na początku lat dwutysięcznych. Mogą liczyć na to, że wspólne
przedsięwzięcia o wymiarze regionalnym, jakie wtedy podjęto, determinacja z jaką stosowano
wspólne strategie ratunkowe, mogą przynieść pozytywne efekty również i obecnie - w czasie
ewentualnego, kolejnego zagrożenia dla rozwoju sektora turystycznego.
36
Literatura
44
Dubai International Exhibition Center on June 8-10, 2008.
45
The Emirates Economist, Tuesday, May 20, 2008
16
BERRIANE M. (1999). Tourism, culture and development in the Arab region. Paris,
UNESCO.
Bliski Wschód. Nowa encyklopedia powszechna PWN. (1998). Tom 1. Warszawa, PWN.
CZERNY M. (2005). Globalizacja a rozwój. Wybrane zagadnienia geografii społeczno-
gospodarczej świata. Warszawa, PWN.
CURTIS PH., S. FEIERMAN S., T,HOMPSON L., VANSINA J. (2003). Historia Afryki.
Gdańsk, Marabut.
DAHER R. (2007). Reconceptualizing tourism in the Middle East: place, heritage, mobility
and competitiveness. In R. Daher (ed.), Tourism in the Middle East: continuity, change and
transformation. Clevedon (UK), Channel View Publication.
DANECKI J. (2008). Podstawowe wiadomości o islamie. Warszawa, Dialog.
FOSTER CH. (2004). Travellers in the Near East. London, Stacey International, London.
HAZBUN W. (2006). Explaining the Arab Middle East tourism paradox. The Arab World
Geographer 3.
HAZBUN W. (2006). The Development of tourism industries in the Arab World: trapped
between the forces of economic globalization and cultural commodification. Ratna Mullic,
Oman, Muscat.
HOURANI A. (2002). Historia Arabów. Kraków, Marabut.
The Impact of the September 11th Attacks on Tourism: the Light at the End of the Tunnel.
TRC, WTO, April 2002.
KRUCZEK Z. (2005). Europa, geografia turystyczna. Kraków, Proksenia.
The Levant, The Oxford Dictionaly of Phrase and Fable. (2006). Oxford, Oxford University
Press.
Lewant. Nowa encyklopedia powszechna PWN. (1998). Tom 1. Warszawa, PWN.
LEVIT S. (2008). Israel’s tourism industry: recovering from crisis and generating growth.
Honor College Theses. New York, Pace University.
LOUKIKAS Ph., SKAYANNIS P. (2001). Tourism. sustainable development, and
environment. In Y. Apostolopoulos, Ph., Loukissas, L. Leontidou (eds): Mediterranean
tourism, faces of socioeconomic development and cultural change. London, Routledge.
McKERCHNER B., DuCROS H. (2003). Testing a cultural tourism typology. Iternational
Journal of Tourism Research 1.
Near East. Oxford Dictionary of English. (2003). Oxford, Oxford University Press.
POLO M. (1975). Opisanie świata. Warszawa, Alkazar.
SAID E. (2008). Orientalizm. Poznań, Zysk i S-ka.
STEINER CH., AL-HAMARNEH ALA. (2004). Islamic tourism: rethinking the strategies of
tourism development in the Arab World after September 11, 2001. Comparative Studies of
South Asia, Africa and the Middle East 1.
37
Tourism Highlights 2006. (2007). Madrid, World Tourism Organization.
Tourism Highlights 2007. (2008). Madrid, World Tourism Organization.
Tourism Market Trends 2000. (2001). Madrid, World Tourism Organization.
Tourism Market Trends 2005. (2006). Madrid, World Tourism Organization.
Tourism Market Trends 2006. (2007). Madrid, World Tourism Organization.
Turkey invests in culture, sport and conferences. (2000). The Middle East Oct.
ZDANOWSKI J. (1986). Bracia Muzułmanie i inni. Szczecin, Glob.
17
Arab News
The Emirates Economist
The Jordan Times
38
18