BÖLÜM-3

BİR BOYUTLU HAREKET

✓ Yer Değiştirme, Hız, Sürat

✓ Ani Hız ve Sürat

✓ İvme

✓ Hareket Diyagramları

✓ Bir Boyutta Sabit İvmeli

Hareket

✓ Serbest Düşen Cisimler

Dr. Sevda ENGİN/BİR BOYUTLU HAREKET

 KOORDİNAT SİSTEMLERİ
Kinematik: Cisimlerin hareketini inceleyen mekaniğin bir alt dalıdır. Bir cismin
hareketli olarak tanımlanabilmesi için o cismin konumunun zamanla değişmesi
gerekmektedir. Bu bölüm içerisinde hareketli cisimlerin parçacıklardan oluştuğunu
ve bütün parçacıkların aynı hareketi yaptığını kabul edeceğiz.

Konum: Bir cismin

yerinin bir referansa NOT: Genelde referans
göre belirlenmesidir. noktasının sağ tarafı
pozitif yön sol tarafı ise
negatif yön olarak
belirlenir.

Dr. Sevda ENGİN/BİR BOYUTLU HAREKET

 KOORDİNAT SİSTEMLERİ
Yer Değiştirme Vektörü: Bir cismin x1 konumundan x2 konumuna hareket etmesi halinde
konumundaki değişime yer değiştirme denir. x1 ve x2 konumu belirlenirken aynı noktadan
referans alınması gereği unutulmamalıdır.

∆𝑥Ԧ = 𝑥2 − 𝑥1
Vektörel bir çıkarma işlemi olduğu unutulmamalıdır.
∆𝑥Ԧ = son konum − ilk konum

Bir beyzbol oyuncusunun yaptığı vuruştan sonra saha etrafında

bir tur atarak vuruş yaptığı noktaya geri gelmesi sonucunda
aldığı yol 360 ft olmasına rağmen net yer değiştirme SIFIRDIR
çünkü başlangıç noktasına geri gelmiştir.

Yer
değiştirme
ile gidilen
yol aynı
değildir.

Dr. Sevda ENGİN/BİR BOYUTLU HAREKET

 KONUM ZAMAN GRAFİĞİ VE ORTALAMA HIZ
Bir cismin hareketini tanımlamanın en iyi yolu cismin
konumunun zamana bağlı olarak grafiğini çizmektir.
Böylece cismin herhangi bir t1 ve t2 zaman aralığında x1
konumundan x2 konumuna hangi hızda gittiği hakkında
bilgi verecektir.

∆𝑥Ԧ 𝑥2 − 𝑥1 ORTLAMA HIZ

𝑣Ԧ = =
∆𝑡 𝑡2 − 𝑡1 (vektörel niceliktir)

SÜRAT: Günlük hayatta sürat ve hız kelimeleri aynı anlamda kullanılır. Oysa iki terim arasında
açık bir anlam farkı vardır. 40 km’lik koşu yapan ve koşu sonunda başladığı noktaya geri
dönen maraton koşucusu için ORTALAMA HIZI SIFIRDIR. Fakat koşucunun ne kadar hızlı
koştuğunu bulmak için ortalama sürat tanımı yapılır.

𝑇𝑜𝑝𝑙𝑎𝑚 𝑌𝑜𝑙 ORTLAMA SÜRAT Ortalama sürat, ortalama

𝑂𝑟𝑡𝑎𝑚𝑎 𝑆ü𝑟𝑎𝑡 = hızın büyüklüğü değildir.
𝑇𝑜𝑝𝑙𝑎𝑚 𝑍𝑎𝑚𝑎𝑛 (skaler niceliktir)

ANİ HIZ: Bir parçacığın hızını sadece belirli bir zaman aralığı için değil de ∆𝑥Ԧ 𝑑𝑥
herhangi bir an için bilmek istersiniz. Yanınızdan geçen bir aracın tam 𝑣
Ԧ = lim =
∆𝑡→0 ∆𝑡 𝑑𝑡
sizin yanınızdan geçtiği anki hızı için ANİ HIZINI bilmek gerekir.
ANİ SÜRAT: Ani hızın büyüklüğüdür. ANİ HIZ
Dr. Sevda ENGİN/BİR BOYUTLU HAREKET 𝑥 𝑡 = 𝑎𝑡 2 + 𝑏𝑡 − 𝑐𝑡 5
KONUM ZAMAN GRAFİĞİ VE ORTALAMA HIZ
Grafiklerde tanımlı
cismin hareketini
tanımlayınız?

Sağdaki grafikte de tanımlı cisim

Cisim değişen zamanla değişen zamanla konumu hiç
konumu hiç değişmemiştir. değişmemiştir. Dolayısıyla bu cisim
Dolayısıyla bu cisim DURMAKTADIR.
DURMAKTADIR.

Grafiklerde tanımlı
cismin hareketini
tanımlayınız?

Sağdaki grafikte de tanımlı cisim

değişen zamanla konumu farklı
olarak değişmiştir. Dolayısıyla bu
cisim DEĞİŞKEN BİR HIZLA hareket
Cisim değişen zaman
etmektedir.
aralığında eşit miktarda yer
değiştirmiştir. Dolayısıyla
bu cisim SABİT HIZLA
hareket etmektedir. Dr. Sevda ENGİN/BİR BOYUTLU HAREKET
KOORDİNAT SİSTEMLERİ ve GRAFİKLER

x (m)
Yandaki şekilde konum-zaman grafiği verilen
cismin ortalama hızını hesaplayınız.

∆𝑥Ԧ 𝑥2 − 𝑥1 ORTLAMA HIZ

𝑣Ԧ = =
∆𝑡 𝑡2 − 𝑡1 (vektörel niceliktir)
t (s)

𝑣Ԧ =

KONUM-ZAMAN GRAFİĞİNİN EĞİMİ ORTALAMA HIZI VERİR.

Dr. Sevda ENGİN/BİR BOYUTLU HAREKET

 KOORDİNAT SİSTEMLERİ ve GRAFİKLER

Yandaki şekilde konum-zaman grafiği verilen

cismin 𝑡1 = 1 𝑠 ve 𝑡2 = 4 𝑠 anlarındaki
konumları sırasıyla 𝑥1 = −4 𝑚 ve 𝑥2 = 2 m
ise cismin ortalama hızını hesaplayınız.

∆𝑥Ԧ 𝑥2 − 𝑥1 ORTLAMA HIZ

𝑣Ԧ = =
∆𝑡 𝑡2 − 𝑡1 (vektörel niceliktir)

𝑣Ԧ =

Verilen grafikte konum-zaman eğrisi düzgün lineer

değilse verilen noktalar arasında çizilen eğrinin eğimi
ortalama hızı verir.

Dr. Sevda ENGİN/BİR BOYUTLU HAREKET

KOORDİNAT SİSTEMLERİ

Araba +x yönünde gittiğinden x pozitiftir ve bu nedenle

∆𝑥Ԧ 𝑥2 −𝑥1 258𝑚
ortama hızı 𝑣Ԧ = = = = 86 m/s
∆𝑡 𝑡2 −𝑡1 3𝑠

Araba +x yönünde gittiğinden x negatiftir ve bu nedenle

∆𝑥Ԧ 𝑥2 −𝑥1 −258𝑚
ortama hızı 𝑣Ԧ = ∆𝑡
= 𝑡2 −𝑡1
= 3𝑠
= −86 m/s

Dr. Sevda ENGİN/BİR BOYUTLU HAREKET

ÖRNEK: Bir parçacık x ekseni üzerinde
hareket etmekte olup x koordinatı
𝑥 = −4𝑡 + 2𝑡 2
ifadesine göre zamanla değişmektedir.
Burada x; metre ve t; saniye cinsindendir. Bu
hareket için konum zaman grafiği yanda
verilmiştir.
Parçacığın hareketin birinci saniyesinde
negatif x doğrultusunda hareket ettiğini t = 1
s’de aniden durduğunu ve sonra t > 1 s için
pozitif x doğrultusuna geri döndüğüne dikkat
ediniz.

a) t = 0 ile t = 1 s ve t = 1 ile t = 3 s zaman

aralığında parçacığın yer değiştirmesini
bulunuz.

b) t = 0 ile t = 1 s ve t = 1 ile t = 3 s zaman

aralığında ortalama hızı hesaplayınız

c) t = 2.5 s için parçacığın ani hızını bulunuz.

Dr. Sevda ENGİN/BİR BOYUTLU HAREKET
 ORTLAMA HIZ ÖRNEK (devam)
(vektörel niceliktir)
𝑥 = −4𝑡 + 2𝑡 2

ANİ HIZ

YER
DEĞİŞTİRME

Vektörel bir çıkarma

işlemi olması
unutulmamalıdır. Dr. Sevda ENGİN/BİR BOYUTLU HAREKET
 İVME
Şehir içi otobüsle seyahat ederken hızın sabit ∆𝑣Ԧ 𝑣2 − 𝑣1
𝑎Ԧ = =
olmadığını biliriz. Bu durumu ifade etmek için ivme ∆𝑡 𝑡2 − 𝑡1
tanımını kullanırız. Bir parçacığın ortalama ivmesini;
parçacığın hızındaki değişimin ve bu değişimin olduğu ORTLAMA İVME
zaman aralığına oranı olarak tanımlanır. (vektörel niceliktir)

Örneğin; 2 m/s2’lik ivmeye sahip cisim için cismin her saniye hızının 2 m/s artacağını
düşünürüz. Dolayısıyla 1.s’de 2 m/s hıza sahip olan cisim, 2.s’de 4 m/s hıza sahip
olacak, 3.s’de ise 6 m/s hıza sahip olacaktır.

∆𝑣Ԧ 𝑑𝑣 Bazı durumlarda ise ivme değeri de farklı zaman

ANİ İVME 𝑎Ԧ = lim = aralıklarında farklı değerler alabilir. Bunun için ise
∆𝑡→0 ∆𝑡 𝑑𝑡
ani ivme kavramı kullanılır.

𝑑𝑣 𝑑 𝑑𝑥 𝑑2𝑥
𝑎Ԧ = = = 2
𝑑𝑡 𝑑𝑡 𝑑𝑡 𝑑𝑡
Dr. Sevda ENGİN/BİR BOYUTLU HAREKET
v 𝑡 = 𝑎𝑡 − 𝑏𝑡 2 + 𝑐𝑡 3
HAREKET DİYAGRAMLARI

Dr. Sevda ENGİN/BİR BOYUTLU HAREKET

 HAREKET GRAFİKLERİ
Pozitif Yönde Düzgün Doğrusal Hareket Pozitif Yönde Düzgün Yavaşlayan Hareket

Negatif Yönde Düzgün Yavaşlayan Hareket

Negatif Yönde Düzgün Doğrusal Hareket

Pozitif Yönde Düzgün Hızlanan Hareket

Negatif Yönde Düzgün Hızlanan Hareket

Dr. Sevda ENGİN/BİR BOYUTLU HAREKET

 BİR BOYUTTA SABİT İVMELİ HAREKET

Bir parçacığın ivmesi zamanla değişirse hareketi karmaşık ve analiz edilmesi zor
olabilir. Fakat bir boyutlu hareketin çok genel ve basit tipi ivmenin sabit veya
düzgün olduğu durumdur. İvme sabit olduğunda ortalama ivme anlık ivmeye eşit
olacaktır.

1. 𝑘𝑖𝑛𝑒𝑚𝑎𝑡𝑖𝑘: 𝑣𝑥𝑠 = 𝑣𝑥𝑏 + 𝑎𝑥 𝑡

1
2. 𝑘𝑖𝑛𝑒𝑚𝑎𝑡𝑖𝑘: 𝑥𝑠 − 𝑥𝑏 = 𝑣𝑥𝑏 𝑡 + 𝑎𝑥 𝑡 2
2

3. 𝑘𝑖𝑛𝑒𝑚𝑎𝑡𝑖𝑘: 𝑣𝑥𝑠 2 = 𝑣𝑥𝑏 2 + 2𝑎𝑥 𝑥𝑠 − 𝑥𝑏

(𝑣𝑥𝑏 + 𝑣𝑥𝑠 )
4. 𝑘𝑖𝑛𝑒𝑚𝑎𝑡𝑖𝑘: 𝑥𝑠 − 𝑥𝑏 = 𝑡
2

Dr. Sevda ENGİN/BİR BOYUTLU HAREKET

 HAREKET GRAFİKLERİ
Pozitif Yönde Düzgün Doğrusal Hareket Pozitif Yönde Düzgün Yavaşlayan Hareket

Negatif Yönde Düzgün Yavaşlayan Hareket

Negatif Yönde Düzgün Doğrusal Hareket

Pozitif Yönde Düzgün Hızlanan Hareket

Negatif Yönde Düzgün Hızlanan Hareket

𝑣𝑥𝑠 = 𝑣𝑥𝑏 + 𝑎𝑥 𝑡
1
𝑥𝑠 − 𝑥𝑏 = 𝑣𝑥𝑏 𝑡 + 𝑎𝑥 𝑡 2
2
2 2
𝑣𝑥𝑠 = 𝑣𝑥𝑏 + 2𝑎𝑥 𝑥𝑠 − 𝑥𝑏
(𝑣𝑥𝑏 + 𝑣𝑥𝑠 )
𝑥𝑠 − 𝑥𝑏 = 𝑡
2 Dr. Sevda ENGİN/BİR BOYUTLU HAREKET
 SERBEST DÜŞEN CİSİMLER
Hava sürtünmesinin olmadığı durumlarda, Dünya yüzeyine yakın bir noktadan bırakılan
bütün cisimlerin Dünyaya doğru, Dünyanın çekiminden ileri gelen sabit bir ivmeyle
düştükleri bilinen bir durumdur. Aristo’nun (384-322 MÖ) ağır cisimler hafif cisimlerden
daha hızlı düşer şeklindeki öğretisi 1600’lü yıllara kadar kabul görmüştür.
Hava sürtünmesinin olmadığı düşme hareketine SERBEST DÜŞME denir
Hava direncinin gerçekten ihmal edilebilir olduğu durumda bir tüy ile bir bowling
topunun aynı anda yere düştüğünü görülmüştür. 2 Ağustos 1971 yılında Astronot David
Scott bu deneyi ay yüzeyinde tüy ve çekiç ile yaparak bu bilgiyi doğrulamıştır.

Dünya yüzeyinde yer çekim ivmesi g = - 9.81 m/s2’dir.

𝑣𝑥𝑠 = 𝑣𝑥𝑏 + 𝑎𝑥 𝑡
1
𝑥𝑠 − 𝑥𝑏 = 𝑣𝑥𝑏 𝑡 + 𝑎𝑥 𝑡 2
2
𝑣𝑥𝑠 2 = 𝑣𝑥𝑏 2 + 2𝑎𝑥 𝑥𝑠 − 𝑥𝑏
(𝑣𝑥𝑏 + 𝑣𝑥𝑠 )
𝑥𝑠 − 𝑥𝑏 = 𝑡
2

1. 𝑘𝑖𝑛𝑒𝑚𝑎𝑡𝑖𝑘:

2. 𝑘𝑖𝑛𝑒𝑚𝑎𝑡𝑖𝑘:

3. 𝑘𝑖𝑛𝑒𝑚𝑎𝑡𝑖𝑘:

4. 𝑘𝑖𝑛𝑒𝑚𝑎𝑡𝑖𝑘: Dr. Sevda ENGİN/BİR BOYUTLU HAREKET

 ÖRNEK

y doğrultusu için

(ay = g = -9.81 m/s2)

𝑣𝑦𝑏 = 0
𝑡𝑦 = 1, 𝑡𝑦 = 2, 𝑡𝑦 = 3.25

Dr. Sevda ENGİN/BİR BOYUTLU HAREKET

2.2. Bir motosikletli 85 km/saat ile 35 dakika kuzeye gider ve sonra 15 dakika durur.
Sonra 2 saat 130 km yol alarak kuzeye devam eder.
a) Motosikletlinin toplam yer değiştirmesi nedir?
b) Ortalama sürat nedir?

Dr. Sevda ENGİN/BİR BOYUTLU HAREKET

2.9. x ekseni boyunca hareket eden bir parçacık için konum-zaman grafiği şekilde gösterildiği gibidir.
a) t = 1.5 s ile t = 4 s zaman aralığında parçacığın ortalama hızını bulunuz
b) Grafikte gösterilen teğet çizgisinin eğimini ölçerek t =2 s’deki ani hızı hesaplayınız.
c) t’nin hangi değerinde hız sıfırdır.

Dr. Sevda ENGİN/BİR BOYUTLU HAREKET

2.14. Durgun halden hızlanan bir parçacığın ivme-zaman grafiği şekilde verilmiştir. Buna göre;
a) Parçacığın t = 10 s ve t = 20 s’deki süratini hesaplayınız.
b) İlk 20 s’de parçacığın aldığı yolu bulunuz.

Dr. Sevda ENGİN/BİR BOYUTLU HAREKET

2.23. Bir kamyon 8.5 s’de 40 m yol alarak düzgün yavaşlıyor ve süratini 2.8 m/s’ye
düşürüyor. a) Kamyonun ilk hızını ve b) ivmesini bulunuz.

Dr. Sevda ENGİN/BİR BOYUTLU HAREKET

2.27. Bir parçacık 𝑥 = 2 + 3𝑡 − 4𝑡 2 denklemine göre x ekseni boyunca hareket ediyor. x metre, t
saniye cinsindendir. a) Yön değiştirdiği andaki konumunu, b) İlk konumuna geri geldiği andaki hızını
bulunuz.

Dr. Sevda ENGİN/BİR BOYUTLU HAREKET

2.39. 9 m uzunluğundaki bir eğik düzlemin tepesinden durgun halden harekete başlayan bir top 0.5 m/s2’lik ivme ile eğik
düzlemden iniyor ve başka bir eğik düzleme tırmanarak hareketine 15 m devam ettikten sonra duruyor.
a) Topun ilk eğik düzlemden indiği andaki hızını bulunuz.
b) Topun ilk eğik düzlemden iniş süresini bulunuz.
c) Topun ikinci eğik düzlemdeki ivmesini bulunuz.
d) Topun ikinci eğik düzlemin 8. m’deki süratini bulunuz.

Dr. Sevda ENGİN/BİR BOYUTLU HAREKET

Dinlediğiniz için teşekkür ederim

Sorularınız için: sengin@ktun.edu.tr adresine e-posta gönderebilirsiniz.

Dr. Sevda ENGİN/BİR BOYUTLU HAREKET