Professional Documents
Culture Documents
आपसस्तम्ब गृह्यसूत्रम्
आपसस्तम्ब गृह्यसूत्रम्
आपसस्तम्ब गृह्यसूत्रम्
अथ अन्नतरं | आचारात ् –आङ् इत्युपसर्गस्य अविच्छे दो व्याप्तिरभिप्रेतोऽर्थ: | चार: चरणं कर्मसु प्रवर्तनं, ‘पिण्डपितय
ृ ज्ञेन चरन्ति’ (आप ्. श्रौ. १-७-२)
इत्यादौ दर्श्नात ् | तेन यत्सर्वेषु, सर्वेषु कालेषु च सर्वैस्त्रैवद्यावद्ध
ृ ै श्शिष्टै र्लोककप्रयोजनाभावेऽप्यविच्छिन्न्मवि’ गानेनाद्रियमाणम ्, अत एव
मल
ू ान्तरासम्भवात ् स्वमल
ू भत
ू वेदानम
ु ाने लिङ्गभत
ू ं कर्मसु प्रवर्तनं स आचार: | तस्मादाचारात ् अनिमितैर्वेदै : यानि औपासनहोमादीनि
पाकयज्ञशब्दवाच्यानि, पाणिग्रहणादीनि च यज्ञेष्वधिकरिष्यमाणदे हसंस्कारार्थानि कर्माणि ग्रुह्यन्ते ज्ञायन्ते कर्थव्यत्वेन, तानि व्याख्यास्याम इति
शेष: | यत एव आचारानुमेयवेदावगम्यानि गागार्ह्याणि कर्माणि, अत एव तेभ्य: प्रथममनुष्ठे येभ्योऽपि पूर्वे ष्रौतानां व्याख्यानं क्रुतम ्;
२
प्रत्यक्षश्रुतिविहितेषु, जिज्ञासाया: प्रथमभावित्वात, अनुमितवेदार्थजिज्ञासाया श्चरमभिवित्वात ्, जिज्ञासाशान्त्य्र्थत्वाच्च व्याख्यानरयेति
अत्र च आचारादित्याचारे णोपलक्षय गार्ह्याणि कर्माणि वदन्नेवं ज्ञापयति- इह साक्षादनिबद्धानामपि येषां ‘जमदगग्रीनां तु पञचावत्तम ्’ (आप ्. शौ. २-८-२
) इत्यादीनां पदार्थानामाचार: क्रुत्स्नदे शादिव्याप्तस्स्यात ् तेऽपि वेदंऊला: एवेति | कृत्रनदे सादिव्याप्तिश्चाधिकपौनरुक्स्यादिबिश्श्रौते दर्शनेन
गह्ृ यान्तरै र्धर्मशास्त्रै: न्यायबलेन सम्प्रदायविद्व्याख्यातव
ृ चनैर्वा निश्चेतव्या | इदम ् चधिकारसूत्रम ् | यान्यङ्गान्युत्तरत्र ‘पुरस्ताददु ग्वोपक्रं:’ (आप ्. ग.ृ
१-५) इत्यादीनि वक्ष्यन्ते, तेषां गार्ह्यक्र्मार्थतां, श्रौतानां सार्वत्रिकाणामपि स्वतोऽनिदमर्थतां च ज्ञापयितुम ् | एतच्च समानोपदे शातिदे शयोरभावात ् |
केचित ् – कर्माणीत्येतद्गह्ृ ये वक्ष्यमाणान्यस्मच्चरणार्थान्येव, न तु धर्मश्ब्दाधिकृतधर्मशास्त्रोक्त्तवत्सर्वार्थानि | तथा श्रौतानन्तरं गार्ह्याधिकार:
श्रौतोक्त्तसार्वत्रिकधर्माणामिह प्राप्त्यर्थ इति || १ ||
उदगयनपूर्वपक्षाह: पुन्याहे षु कार्याणि || २ ||
अनु०—इन कर्मो को सूर्यके उत्तरायण में होनि पर, मास के पूर्व पक्ष में शुभ दिनों करना चाहिए || २ ||
टि०—इस सत्र
ू में उदगयन का निर्देश इस लिए किय गया है कि दक्षिणायन में एन कर्मो का निषध है | आश्वलायन गहृ सत्र
ू में भी कहि गया है |
“उधगयने आपूर्यमाणपक्षे नक्षत्रे चौलकर्मोपनयनगोदानविवाहा:” (१.५) गहृ निमर्णि और गहृ प्रवेश
१ ञ, ट –अविभगेन | २. ट—अनन्तर | ३. ज—समान इति न
कर्म ज्योतिश्शास्त्र के अनुसार स्दक्षिणायन में भी हो सकते हैं | ऐसा तात्पर्यदर्शनकार ने निर्देश किया है | कुछ आचार्यो के अनुसार कृत्तिका से विशाखा
नक्षत्र तक पुण्यदिन होते हैं || २ ||
अनाकुला
उदगयनादिविधानं दक्षिणायनादिप्रतिषेधार्थम ् | समुच्चयश्चोदगयनादीनां न विकल्प: | पुण्याहा: दे वनक्षत्राणि ज्योतिश्शास्त्रे प्रसिद्धानि यमनक्षत्राणि च
तद्विहितानि || २ ||
तात्पर्यदर्शनं
उदगयनादय: प्रसिद्धा: पुण्याहास्त्वह्नो नवधा विभ्क्त्तस्यायुगो भागा:- प्रातस्सङ्गव ९ मध्याह्नापाह्लसायं सब्दवाच्या: पुन्यनक्षत्रापरपर्याया: पञच
|| ‘ समानस्याह्न: पञच पण्ु यानि नक्षत्राणि ‘ (तै. ब्रा. १-५-३) ‘मित्रस्य सङ्गव:, तत्पण्ु यं तेजस्स्व्यह:’ (तै. ब्रा. १-५-३ ) इति श्रत
ु े: |
केचित ्-कृत्तिकादिविशाखान्तानि दे वनक्षत्राणि पुण्याहा:, ‘यान्येन दे वनक्षत्राणि | तेषु कुर्वोति यत्कारि स्यात ् | | पुण्याह एव कुरुते ‘ (तै. ब्रा. १-
५-२) इति श्रुते: |
उदगयनेत्यादिरयं समासो द्वन्द्व | तेषु कार्याणि | गार्ह्याणीति शेष: | एषां समुच्चय: न विकल्प: | एतच्च सामान्यविधानं तत्र तत्र
विशेषविधानेनापोद्यते, नियम्यते च | एवमुदगयनादीनां विधाने सत्यपि क्वचिदनियम: प्रतिभासते | ‘सर्व ऋतवो विवाहस्य ‘ (आप ्. ग.ृ २.१२ ) इति
वचनात ् तधा दक्षिणायनेऽपि विवाहस्स्यात्तदा समावर्तनं तत्कालसमीपकाल एव | इतरथ उदगयन-समावत्ृ तस्य शरदि विवाहे सति बहुकालव्यवधाने,
‘अनाश्रमी न तिष्ठे त दिनमेकमपि द्विज: ‘ | (द्क्षस. अ. १.) इति निषेधातिक्रमप्रसङ्गात ् |
किञच आश्वलायनगह्ृ ये ‘ उदगयन आपूर्यमाणपक्षे कल्याणे नक्षत्रे चौलकर्मोपनयनगोदानविवाहा: ‘ (आश्व. ग.ृ १-५) इत्यत्र चौलविकारत्वादे व
गोदानस्य उदगयनप्राप्तौ पुनस्तत्र तद्विधि: तद्विकारान्तरे समावर्तने उदगयननियमनिवत्ृ त्यर्थ इति गम्यते तथा बौधायनीये समावर्तनस्य
२
चौलविकारत्वादे व आपूर्यमाणपक्षप्राप्तौ पुनस्तत्र तद्विधि रुदगयनानियमार्थ इति गम्यते | तथा गहृ निर्माणप्रवेशयो: ज्योतिश्शस्त्रे दक्षिणायनस्यापि
विधानात ्, अविगीतशिष्टाचाराच्च उदगयनानियम: | तथ अपरपक्षेऽप्यापञचम्या: ज्योतिश्शास्त्रादे व शिष्टा: कर्माणि आचरन्ति | तथैव
ज्योतिश्शास्त्रादन्नप्राशन ३ ग्गहृ निर्माणप्रवेशान ् रात्रावप्याचरन्ति
ज—मध्यन्दिन | २. क, ञ. च. ज. –उदगययननियमार्थ ३. ट-विवाहें त्यधिकम ् |
तथैव यदा पण्ु याहा: ज्यौतिषोतक्त्तदोषोपहता:, तदा अश्लीलष्वपि तदक्
ु त्तगण
ु यक्
ु त्तेष२ु अविगागेन कर्माण्याचारन्ति | ज्योतिश्शास्त्रमपि २
वेदाङ्गत्वाद- गह्ृ यमाणकारण्त्वात ्, शिष्टपरिगहृ ीततत्वाच्च कल्पसूत्रादिवदादरणीयमेव | निर्ण्रये तु शिष्टा: प्रमाणं सर्वत्र || २ ||
यज्ञोपवीतिना || ३ ||
अन०ु — (बाएँ कन्धे पर) यज्ञोपवीत धारण करने वाले व्यत्ति द्वारा ही ये कर्म किये जाने चाहिए ||३||
अनाकुळा कार्याणि इत्य्नुवर्तते ||३||
तात्पर्यदर्शनं कार्याणीति सम्बन्ध: | ननु यज्ञोपवीतं पाकयज्ञेषु ‘प्रागपवर्गाणि ‘ (आप ्. प ्. २.५) इत्यादिना सिद्धम ् | विवाहादिहोमेषु, जपादिशु च ‘होमे
जप्यकर्मणि’ (आप ्. ध. २.१.१५) इत्यादिना | अतोऽत्रैतद्विधिव्र्यर्थ: | सत्यं ; यत्राप्राप्ति ३- र्हेमन्तप्रत्यवरोहणादिषु तत्रायं विधिस्सार्थ एव ||३||
प्रदक्षिणम ् ||४|| अन०ु — इन कर्मो को बाएँ से टाहिने की और करना चाहिए ||४|| अनाकुळा—पदक्षिणं च तानि कर्तव्यानि दक्षिणं पाणि प्रतिगतं
प्रधक्षिणम ् | उदाहरणं परिस्तरणादि | ननु-तदिदमुभयमविधेयम ्, पूवमेव श्रौतेषु विहितत्वात ् ‘दै वानीति (आप. प. २-१५) तत्रोच्यते, इह मानुषेषु
जातकर्मादिष्वप्येतयो: प्रव्वत्ति
ृ -रिष्यते ४ तदर्थमयमारम्भ: ||४||
तात्पर्यदर्शनं कार्याणीत्येव सम्बन्ध: | इदं तु प्रादक्षिण्यं पाकयज्ञेषु, तत्कोटिषु च विवाहादिषु परिभाषासिद्धमपि “ तद्वयतिरिक्त्तगार्ह्याथे विधीयते | ‘
तथापवर्ग: ‘ (आप ्. ग-ृ १-६) एति चेत्थमेव ||४||
पुरस्ताददु ग्वोपक्रम: ||२||
अनु०— कर्मो का आरम्भ पूर्व या उत्तर दिशा की ओर होना चाहिए (पश्ग्चिम या दशिण की ओर् नहीं)||५||
१.ट. व. – अविभगेन २. ट-वेदाङ्गत्वेन गह्ृ यमाणत्वात ् ३. हे मन्तप्रत्यवरोहण एकोनविशे खन्डे वक्षयति सूत्रकार एव | ४. टतदर्थोऽयम ् ६.ट.ठ.—
व्यतिरिक्त्त |