Prace IMŻ 1 (2010) 51

Janusz DOBRZAŃSKI, Adam ZIELIŃSKI

Instytut Metalurgii Żelaza im. St. Staszica

Jerzy PASTERNAK

RAFAKO S.A.

Adam HERNAS

Politechnika Śląska

DOŚWIADCZENIA Z ZASTOSOWANIA NOWYCH

STALI DO WYTWARZANIA ELEMENTÓW KOTŁÓW
NA PARAMETRY NADKRYTYCZNE

W referacie przedstawiono charakterystyki nowych stali żarowytrzymałych stosowanych w budowie kotłów nad-
krytycznych, w tym szczególnie wyniki badań cienko- i grubościennych złączy spawanych. Przedmiotem badań były
niskostopowe stale bainityczne T/P23 i T/P24 oraz wysokostopowe martenzytyczne T/P91, T/P92, VM12 oraz auste-
nityczna HR3C. Dokonano analizy doboru materiałów na przegrzewacze pary kotła nadkrytycznego. Przedstawiono
charakterystyki struktury i właściwości mechanicznych w temperaturze pokojowej i podwyższonej materiałów podsta-
wowych oraz złączy spawanych. Zweryfikowano zastosowane technologie spawania i oceniono przydatności badanych
materiałów do określonych zastosowań.
Słowa kluczowe: własności technologiczne i mechaniczne, stabilność strukturalna stali, złącza spawane, wytrzyma-
łość na pełzanie, długotrwałe wyżarzanie

EXPERIMENTS WITH APPLICATION OF NEW STEELS

IN MANUFACTURING OF THE COMPONENTS OF BOILERS
WITH SUPERCRITICAL PARAMETERS
The paper presents characteristics of new creep resisting steels for boilers, and in particular the results of tests of
thin- and heavy-walled welded joints. Low-alloy T/P23 and T/P24 steels, high-alloy T/P91, T/P92, VM12 and auste-
nitic HR3C steels were subject to testing. Analysis of selection of the material for supercritical boiler steam superheater
was conducted. Characteristics of the structure and mechanical properties at ambient and elevated temperature of ba-
sic materials and welded joints were presented. The applied technologies of welding were verified, moreover usability
of the examined materials in specific applications was assessed.
Keywords: technological and mechanical properties, steel structure stability, welded joints, creep tests, long-term
annealing

1. WSTĘP technologiach energetyki odnawialnej oraz perspek-

Dość powszechnie wiadomo, że krajowy system ener-
getyczny jest w dużej mierze przestarzały co wynika
miedzy innymi z faktu, że 40% bloków ma ponad 35 lat,
a 10% osiągnęło wiek 50 lat – co jest daleko posuniętą
energetyczną emeryturą. Dla sprostania stale rosną-
cemu zapotrzebowaniu na energię oraz zapewnieniu
bezpieczeństwa funkcjonowania krajowej energetyki,
wymagane jest w najbliższych latach zintensyfiko-
wanie działań inwestycyjnych i zwiększenie zainsta-
lowanej mocy od 3000 do 5000 MW. Rozwój sektora
energetycznego winien uwzględniać instalowanie naj-
bardziej efektywnych bloków, o dużej sprawności oraz
minimalnym negatywnym oddziaływaniu na środowi-
sko, jakimi, dla technologii węglowych, są kotły o pa-
rametrach nadkrytycznych [1]. Taki kierunek rozwoju
krajowej energetyki (nie wspominając o lansowanych
tywie budowy elektrowni jądrowych) determinowany
jest zarówno czynnikami techniczno-ekonomicznymi
jak i uwarunkowaniami prawnymi związanymi między
innymi z Pakietem energetyczno-klimatycznym i sys-
temem handlu emisjami EU ETS z 2008 roku. Zatem
wzrost zapotrzebowania na energię oraz dyrektywy
Unii Europejskiej między innymi 2001/77/EC, 2001/80/
WE, 1997/97/23/WE (PED) powodują konieczność mo-
dernizacji europejskiej energetyki, a tym samym pod-
jęcia działań w zakresie projektowania, wytwarzania
i eksploatacji urządzeń energetycznych. Ustalenia
międzynarodowe zobowiązują również do redukcji SO2
i NOx, ograniczenia emisji CO2, ograniczenia zasolenia
wód powierzchniowych wodami kopalnianymi i do za-
gospodarowania odpadów wytwarzanych w sektorze
energetycznym.
52 Janusz Dobrzański, Adam Zieliński, Jerzy Pasternak, Adam Hernas Prace IMŻ 1 (2010)

Budowa kotłów na parametry nadkrytyczne o tempe- W analizie uwzględniono stale martenzytyczne

raturze pary 565–650oC i ciśnieniu > 27 MPa wymaga z grupy 8–12%Cr (T91, T92, HCM12A, VM12) oraz au-
zastosowania na elementy ciśnieniowe kotłów, w tym stenityczne Cr-Ni (TP 347 FG, SUPER 304H, HR3C)
elementy ścian membranowych, przegrzewaczy pary o składach chemicznych przedstawionych w monografii
jak również komór i rurociągów, nowych stali żaro- pt. Materiały i technologie do budowy kotłów nadkry-
wytrzymałych spełniających wysokie wymagania wła- tycznych i spalarni odpadów [1, 20].
sności technologicznych oraz użytkowych Przydatność Wartości naprężeń dopuszczalnych (rys. 1) dla tych
materiału do określonych zastosowań wyznacza zespół gatunków stali zaczerpnięto z obowiązujących norm
właściwości mechanicznych – wytrzymałościowych (EN 10216-2, VdTÜV–WB, ASME oraz karty materia-
i ciągliwych (w tym głównie długotrwałej wytrzymało- łowej V&M:WBL-439), a w przypadku braku kompletu
ści na pełzanie), fizykochemicznych (np. odporności na danych, potrzebne wielkości wyznaczono metodą eks-
utlenianie w parze wodnej oraz na korozję wysokotem- trapolacji. W szczególności ekstrapolowano wartości
peraturową), własności technologicznych. Istotną rolę wytrzymałości na pełzanie dla 200 000 godzin dla stali
odgrywa również dostępność i cena rur [1–11]. VM12, TP 347 FG, SUPER 304H oraz HR3C.
Wytwarzanie urządzeń ciśnieniowych objęte jest
prawnymi uregulowaniami dyrektywy 97/23/WE
(PED), która definiuje proces projektowania, wytwa-
rzania i oceny zgodności urządzeń ciśnieniowych i ich
zespołów z podstawowymi wymaganiami odnoszonymi
do urządzeń po raz pierwszy wprowadzanych do obrotu
na rynek UE. Zasady funkcjonowania systemu oceny
zgodności wyrobów (PED) zawierają ogólne wymaga-
nia ochrony życia, zdrowia, mienia i środowiska, zosta-
ły wprowadzone do polskiego prawodawstwa ustawą
z dnia 30.08.2002 (Dz.U Nr 166, np. poz. 166). Szcze-
gółowe wymagania techniczne dotyczące urządzeń ci-
śnieniowych zawarte zostały w europejskich normach
zharmonizowanych. Wprowadzany na rynek wyrób
podlega sprawdzeniu przez Organizację Notyfikowa-
ną, co do zgodności z wymaganiami PED, a następnie Rys. 1. Naprężenia dopuszczalne uwzględniające kryte-
na podstawie pozytywnej oceny wydaje ona stosowne rium czasowej wytrzymałości na pełzanie Rz/t dla 100 000
Świadectwo Zgodności. godz. (wskaźniki dla VM12 obniżono o 10% wg zaleceń
V&M)
Poza doborem materiałów, wytwórca urządzenia ci-
Fig. 1. Maximum stress accounting for the criterium of cre-
śnieniowego zobowiązany jest do zademonstrowania
ep strength Rz/t for 100 000 hours. (ratios for VM12 were
technologii wykonania połączeń nierozłącznych. Ocena reduced by 10% as per V&M recommendations)
jakości i określone wymagania wykonanych złączy spa-
wanych, zostały zdefiniowane w normie EN ISO 15614-1,
natomiast sposoby oceny jakości złączy spawanych Do obliczeń grubości ścianki (rys. 2) oraz masy prze-
w normie EN ISO 5817. grzewacza wylotowego pary świeżej przyjęto następu-
jące założenia [16]:
– ciśnienie obliczeniowe pary pobl = 30,9 MPa, (przy
2. DOBÓR MATERIAŁÓW NA WĘŻOWNICE ciśnieniu roboczym 28,5 MPa)
– temperatura obliczeniowa 635oC (przy temperaturze
PRZEGRZEWACZY PARY
pary 600oC)
W części kotłowej bloku energetycznego kluczowymi
elementami konstrukcyjnymi są:
– ściany szczelne (membranowe) komory paleniskowej
wykonane z cienkościennych rurek,
– nie ogrzewane spalinami grubościenne rurociągi
pary świeżej i komory (kolektory),
– ogrzewane spalinami wężownice przegrzewaczy pary
i przegrzewaczy w części wtórnej.
Rozwój technologii energetycznych jest możliwy je-
dynie wraz z rozwojem materiałów i technologii, speł-
niających coraz wyższe wymagania odpowiednich wła-
sności użytkowych.
Zależnie od rodzaju elementu konstrukcyjnego i tem-
peratury pary w budowie kotłów nadkrytycznych sto-
sowane są cztery grupy materiałów [1–20];
– stale niskostopowe bainityczne T/P23 i T/P24;
– stale martenzytyczne na bazie 8–12%Cr;
– stale austenityczne; Rys. 2. Porównawcze zestawienie grubości obliczeniowej
rur przegrzewacza wylotowego pary świeżej dla 100 000
– nadstopy niklu. i 200 000 godz.
Do krytycznych elementów kotła nadkrytycznego
Fig. 2. Comparative listing of calculated gauges of pipes
pracujących w najtrudniejszych warunkach eksploata- of live steam outlet superheater for 100 000 and 200 000
cyjnych należą wężownice pary świeżej i przegrzanej. hours
Prace IMŻ 1 (2010) Doświadczenia z zastosowania nowych stali... 53

– wewnętrzna średnica rur (dw), jest stała, równa
30 mm, a średnica zewnętrzna jest wielkością wyni-
kową;
– wszystkie wężownice przegrzewacza wykonane są
z jednego materiału.
Wyniki obliczeń jednoznacznie wskazują, że dla za-
łożonych parametrów obliczeniowych akceptowalne
grubości ścianek dotyczą jedynie stali austenitycznych
TP347HFG, SUPER 304H i HR3C. Dla pozostałych
gatunków stali grubości ścianek rur wynoszą powyżej
technologicznego maksimum 10 mm. Ze względu na
odporność na utlenianie najmniej odpowiednie są stale
z grupy 9%Cr, a najwyższą odporność korozyjną wyka-
zują stale austenityczne.
Z dotychczasowych doświadczeń wynika, że na ko-
lektory pary świeżej i wtórnej wymagania odpowied-
nich własności spełnia stal P92, a na przegrzewacz
grodziowy pracujący w nie za wysokiej temperaturze
stosowana jest stal VM12, która ma własności wytrzy-
małościowe niższe niż stale austenityczne, ale cechuje
się bardzo dobrą odpornością na korozję.
3. MATERIAŁ DO BADAŃ
METALOZNAWCZYCH
W ostatnich latach współpraca naukowo-badawcza
pomiędzy RAFAKO SA, a Instytutem Metalurgii Żela-
za i Politechniką Śląską obejmowała szeroki zakres ba-
dań materiałowych koncentrujący się na jednorodnych
i mieszanych, cienko- i grubościennych złączach spa-
wanych. W szczególności były to następujące złącza:
– wycinki kolektora pary o wymiarach I216×28 mm ze
stali 7CrWVNb9-6(P23),
– kolektora pary o I406×32 mm ze stali 7CrMo-
VTiB10-10 (P24),
– kolektora wylotowego przegrzewacza pary o wymia-
rach: I355,6×50 mm ze stali P91, I160×40 mm ze
stali P92 oraz I355,6×35 mm ze stali VM12),
– złącza cienkościenne I50×4,5 mm oraz I44,5 ×
8,8 mm; VM12-VM12, T91-VM12, HR3C-HR3C
(25Cr20NiNbN), VM12-HR3C, T91-SUPER 304H
(18Cr9Ni3CuNbN),
– króćce; Alloy 617(NiCr23Co12Mo)-T92 do kolektora
pary wykonanego ze stali P92 na parametry pary
o o
pierwotnej 625 C/28,6 MPa oraz wtórnej 635 C/5,5
MPa,
– ściany membranowe ze stali T24.
Współpraca funkcjonuje w układzie trójkąta, w któ-
rym RAFAKO SA zapewnia materiał badawczy i re-
alizuje część technologiczną, natomiast w IMŻ, który
posiada akredytację laboratorium UDT i ISO 9001 pro-
wadzone są głównie badania własności mechanicznych
z próbami pełzania oraz badania strukturalne, nato-
miast w Politechnice Śl. badania strukturalne, próby
korozyjne i badania zmęczeniowe.
Składy chemiczne nowej generacji stali żarowytrzy-
małych o osnowie ferrytycznej przeznaczonych do za-
stosowania na elementy krytyczne kotłów o parame-
trach nadkrytycznych zestawiono w tablicy 1.
4. OBRÓBKA CIEPLNA
Obróbka cieplna stosowana dla niskostopowych stali
bainitycznych polega na normalizowaniu w temperatu-
rze od ok. 1040 do ok. 1080ºC, z wysokim odpuszczaniu
w temperaturze od ok. 730 do ok. 780ºC. Natomiast po
spawaniu elementów cienkościennych o grubości do 10
mm obróbka cieplna nie jest wymagana, a powyżej prze-
prowadza się wyżarzanie odprężające w temperaturze
ok.740ºC z czasem wytrzymania do ok. 4 h, w zależno-
ści od geometrii elementu. Stale niskostopowe (T/P23
oraz T/P24) wykazują w stanie wyjściowym strukturą
na ogół bainityczną lub bainityczno-martenzytyczną
(niekiedy z niewielką ilością ferrytu) z wydzieleniami
węglików M23C6 oraz węglików/azotków MX, (Nb, B,
V, Ti). Udział martenzytu w tych stalach ma istotny
wpływ na obniżenie udarności, szczególnie złączy spa-
wanych.
Stale o zawartości 9–12%Cr podlegają normalizo-
waniu/hartowaniu w powietrzu i następnie wysokie-
mu odpuszczaniu, uzyskując strukturę odpuszczone-
go martenzytu, często z niewielkim udziałem ferrytu
delta. Po spawaniu obowiązkowo należy przeprowa-
dzić wyżarzanie odprężające/odpuszczanie 730–780ºC
w czasie zależnym od geometrii obiektu.
5. WYNIKI BADAŃ
5.1. WYNIKI BADAŃ WŁASNOŚCI
WYTRZYMAŁOŚCIOWYCH ORAZ PRACY
ŁAMANIA W TEMPERATURZE POKOJOWEJ
ORAZ W TEMPERATURZE PODWYŻSZONEJ
Złącza spawane kolektorów poddano badaniom nie-
niszczącym, ocenie własności mechanicznych, własności

Tablica 1. Skład chemiczny nowych stali żarowytrzymałych stosowanych w kotłach o parametrach nadkrytycznych
Table 1. Chemical composition of new creep-resisting steels to be applied in boilers of supercritical parameters

Zawartość pierwiastków, %
Gatunek stali
C Si Mn Cr Ni Mo V W Nb pozostałe
7CrWVNb9-6 0,04- do 0,30- 1,90- do 0,20- 1,45- 0,02-
- N do 0,010
(T/P23) 0,10 0,50 0,60 2,60 0,30 0,30 1,75 0,08
N do 0,010
7CrMoVTiB10-10 (T/P24) 0,05- 0,15- 0,30- 2,20- 0,90- 0,20-
- - - B 0,0015-0,0070
W-1.7378 0,095 0,45 0,70 2,60 1,10 0,30
Ti 0,05-0,10
X10CrMoVNb9-1 (T/P91); 0,08- 0,20- 0,30- 8,0- 0,85- 0,18- 0,06-
< 0,40 - N 0,03-0,07
W-1.4903 0,12 0,50 0,60 9,5 1,05 0,25 0,10
X10CrWMoVNb9-2 0,07- 0,30- 8,5- 0,30- 0,15- 1,5- 0,04- N 0,03-0,07
< 0,5 < 0,40
(T/P92) 0,13 0,60 9,5 0,60 0,25 2,0 0,09 B 0,001-0,006
Co: 1,40-1,60
X12CrCoWVNb12-2-2 0,11- 0,40- 0,15- 11,0- 0,20- 0,20- 0,20- 1,30- 0,03-
N:0,030-0,070
(VM12) 0,14 0,60 0,45 12,0 0,40 0,40 0,30 1,70 0,08
B:0,0030-0,006
54 Janusz Dobrzański, Adam Zieliński, Jerzy Pasternak, Adam Hernas Prace IMŻ 1 (2010)

7CrWVNb9-6 (P23) 7CrMoVTiB10-10 (P24)

t
Rys. 3. Porównanie wyników badań wytrzymałości na rozciąganie Rm w temperaturze od 20 do 550ºC z materiału podsta-
wowego i jednorodnych złączy spawanych kolektorów ze stali P23 oraz P24 po normalizowaniu, odpuszczaniu i wyżarzaniu
odprężającym
Fig. 3. Comparison of strength properties test results at ambient temperature and elevated temperature to 550ºC of the
examined tube material made of low-alloy steel 7CrWVNb9-6 (P23) and 7CrMoVTiB10-10(P24) steels after normalising and
tempering and results of similar welded joint after stress relief annealing

a) b) c)

Rys. 4. Porównanie wyników badań pracy łamania na próbkach z karbem V materiału kolektora, SWC oraz spoiny jednorod-
nego złącza spawanego stali P23: materiału rodzimego, strefy wpływu ciepła i spoiny w temperaturze Tb = 20ºC; materiału
rodzimego w zależności od temperatury badania w zakresie od -60 do 60ºC spoiny złącza spawanego w zależności od tempe-
ratury badania w zakresie od -20 do 60ºC
Fig. 4. Comparison of impact energy test results on specimens with V-notch of parent material, HAZ and weld metal of similar
circumferential welded joint of 7CrWVNb9-6 (P23) steel: a) at temperature Tb = 20ºC on parent material, HAZ and weld metal
of similar welded joint of collector: b) at temperature range from -100 to 60ºC on base material of collector, c) at temperature
range from -20 to 60ºC on weld metal of similar welded joint of collector

a) b)

Rys. 5. Porównanie własności mechanicznych materiału podstawowego oraz obwodowego złącza spawanego kolektora prze-
t
grzewacza pary ze stali P91, w zależności od temperatury badania Tb: a) wytrzymałości na rozciąganie Rm (Rm ), b) granicy
t
plastyczności Re (Re )
t t
Fig. 5. Tensile strength Rm (Rm ) and yield point Re (Re ) in relation to test temperature Tb of steam superheater outlet header
base material of steel X10CrMoVNb9-1 (P91) and similar circumferential welded joint of the same steel
Prace IMŻ 1 (2010) Doświadczenia z zastosowania nowych stali...
technologicznych oraz badaniom struktury materiałów
podstawowych oraz złączy spawanych. Przeprowadzo-
no badania wytrzymałości na rozciąganie oraz granicy
plastyczności w temperaturze od 20 do 550oC, badania
pracy łamania na próbkach z karbem V dla materiału
podstawowego kolektorów, strefy wpływu ciepła i spo-
inach obwodowych dla wszystkich stali żarowytrzyma-
łych zawartych w tablicy 1. W pracy przedstawiono je-
dynie wybrane wyniki badań materiału podstawowego
oraz złączy spawanych kolektorów I216×28 mm ze sta-
li P23 oraz I406×32 mm ze stali P24 po procesie spawa-
nia i wyżarzania odprężającego (rys. 3, 4). Wyznaczona
temperatura przejścia w stan kruchy materiału kolek-
tora wynosi ok. -30ºC, a dla materiału spoiny badanego
złącza spawanego ok. -20ºC.
Porównanie wyników własności wytrzymałościo-
wych, wytrzymałości na rozciąganie oraz granicy pla-
styczności w temperaturze od 20 do 600ºC, dla mate-
riału podstawowego i obwodowego złącza spawanego
kolektora pary ze stali P91 pokazano na rys. 5.
5.2. WYNIKI POMIARÓW TWARDOŚCI
ORAZ OCENY STRUKTURY MATERIAŁU
PODSTAWOWEGO I ZŁĄCZY SPAWANYCH
Badania struktury i pomiary twardości obwodowych
jednorodnych złączy spawanych kolektorów przepro-
wadzono na poprzecznych zgładach metalograficznych,
na mikroskopie świetlnym oraz w skaningowym mikro-
skopie elektronowym przy powiększeniach do 5 000×.
Otrzymana struktura materiału podstawowego kolek-
tora ze stali 7CrWVNb9-6 (P23) to dolny bainit z nie-
licznymi obszarami ferrytu o twardości ok. 160–180
HV10. W strefie wpływu ciepła złącza obserwowana
struktura to obszary bainitu i martenzytu z udziałem
ferrytu, o twardości od 180 do 220 HV10. W spoinie ob-
a)
Rys. 6. Wyniki badań twardości jednoimiennych obwodowych złączy spawanych elementów kolektorów po normalizowaniu
i odpuszczaniu oraz wyżarzaniu odprężającym ze stali: a) P24, b) VM12
Fig 6. Hardness test results of similar circumferential welded joint made of a) 7CrMoVTiB10-10 (P24) and b) X12CrCo-
WVNb12-2-2 (VM12) steels
55
serwuje się strukturę martenzytu z bainitem. Twardość
w obszarze spoiny wzrasta od 220HV10 do 245HV10.
Pomiary twardości (rys. 6) nie wykazały gwałtow-
nych zmian przy przejściu przez poszczególne strefy
złącza [23–25, 27]. Natomiast struktura materiału
podstawowego stali o zawartości 9%Cr, P91 P92 oraz
o 12%Cr, VM12 to głównie martenzyt odpuszczony,
często z dolnym bainitem oraz z nielicznymi obszarami
ferrytu, o twardości od ok. 200 do 240 HV10. W strefie
wpływu ciepła i spoinie obserwowana struktura to naj-
częściej martenzyt z bainitem o twardości od. ok. 220
do 260 HV10, w spoinie twardość wzrasta w przypadku
stali P92 do ok. 300 HV10.
W przypadku mniejszych prędkości chłodzenia po
austenityzacji można oczekiwać struktury odpuszczo-
nego martenzytu z dolnym bainitem oraz niewielką
ilością ferrytu G. Struktury badanych złączy obser-
wowane w skaningowym mikroskopie elektronowym
przy powiększeniu 1000× pokazano na rys. 7. Ponadto
w trakcie prowadzonych badań poprzedzających wdro-
żenie nowych gatunków stali dokonano oceny wpływu
długotrwałego wyżarzania na własności i strukturę ba-
danych stali i obwodowych złączy spawanych dla cza-
sów t = 1000, 3000 i 10000 h [2, 8].
5.3. OCENA JAKOŚCI ZŁĄCZY
CIENKOŚCIENNYCH RUR PRZEGRZEWACZY
PARY ORAZ KRÓĆCÓW
W trakcie podjętego programu wdrożenia nowych
stali austenitycznych SUPER304H i HR3C, w RA-
FAKO SA wykonano między innymi złącza spawane
elementów przegrzewaczy pary wylotowej I51×4,5
mm. Program obejmował złącza jednorodne i miesza-
ne, w tym HR3C+HR3C, HR3C+T91, HR3C+ VM12,
T91-SUPER304H. Ocena technologii wykonania złączy
b)
56 Janusz Dobrzański, Adam Zieliński, Jerzy Pasternak, Adam Hernas Prace IMŻ 1 (2010)

Rys. 7. Porównanie mikrostruktury obserwowanej w SEM elementów jednoimiennych obwodowych złączy spawanych no-
wych stali o osnowie ferrytycznej na krytyczne elementy części ciśnieniowej kotłów
Fig. 7. Comparison of microstructure test results of similar circumferential welded joint made of new ferritic steels for com-
ponents of boiler pressure parts (SEM)

spawanych dokonana została zgodnie z wymaganiami
EN-ISO 15614-1. Badania niszczące – wytrzymałościo-
we, technologiczne i strukturalne, poprzedzone zosta-
ły oględzinami zewnętrznymi, badaniami penetracyj-
nymi i radiograficznymi, stosownie do wymagań PN
EN 12952-6. Twardość spoin nie przekraczała 260HV,
a SWC 290 HV. Wykonane próby gięcia – zgodnie z wy-
maganiami PN-EN 910 dla dwóch próbek wykazały kąt
gięcia równy 180o, bez stwierdzenia wad na powierzch-
ni rozciąganej. Wyniki tych badań były pozytywne.
Wybrane struktury materiału rodzimego, spoiny oraz
strefy wpływu ciepła uzyskane na mikroskopie świetl-
nym przedstawiono na rys. 8. Złącza były wolne od ja-
kichkolwiek wad i nieprawidłowości strukturalnych.
Prace IMŻ 1 (2010) Doświadczenia z zastosowania nowych stali... 57

Rys. 8. Przykładowe wyniki badań metalograficznych złącza ze stali HR3C

Fig. 8. An example of metallographic examination results of HR3C welding joints

Znaczącym osiągnięciem RAFAKO SA w okresie króćców I50×13 mm zaprojektowanych z materiałów

wdrażania technologii spawania z nowych stali do bu- P92-Alloy 617 przeznaczonych na rynek niemiecki.
dowy kotłów nadkrytycznych było opanowanie wyko- Króćce przeznaczone były do komory wykonanej ze sta-
nawstwa tzw. czarno-białych, dość skomplikowanych li P92 (rys. 9).

a) b)

c) d)

Rys. 9. a) Widok ogólny komory wylotowej przegrzewacza pary, b) przekrój spawanego króćca, c) jasna strefa wzbogacona
w Cr w obszarze tzw. konkurencji wzrostu kryształów po stronie P92, d) mikrostruktura w strefie wtopienia po stronie Alloy
617
Fig. 9 a) General view of steam superheater outlet chamber, b) cross-section of the welded connector pipe, c) bright zone
enriched with Cr in the areaa of the so called crystal growth competitiveness on the side of P92, d) microstructure in the
fusion area in on the side of Alloy 617
58 Janusz Dobrzański, Adam Zieliński, Jerzy Pasternak, Adam Hernas
5.4. DOŚWIADCZENIA ZE SPAWANIA ŚCIAN
MEMBRANOWYCH ZE STALI T24
Oczekiwana temperatura pracy ścian szczelnych
w nowoczesnych konstrukcjach kotłów ma wynosić
o
około 550 C przy ciśnieniu 29,0 MPa. Lansowanym ga-
tunkiem na te elementy (rys. 10a) jest bainityczna stal
T24, która wg charakterystyk producentów i zaleceń
spawalniczych powinna być stosunkowo łatwą techno-
logicznie, pozwalającą na niestosowanie obróbki ciepl-
nej po spawaniu elementów rur i płetw o grubości do
10 mm. Złącza spawane wykonywane są z reguły z rur
o średnicy 44,5 mm i grubości ścianki 7,1 mm oraz pła-
skownika o wymiarach g (6,0–8,0) mm × 75,9 mm.
Dotychczasowe doświadczenia czołowych wytwórców
ścian szczelnych wskazują na liczne problemy tech-
nologiczne związane z niską udarnością i pękaniem
złączy. Pomimo atestowego spełnienia wymagań dla
stali 7CrMoVTiB 10-10 wg EN 10216:2002/PR A2:2006
oraz poprawnej, zgodnie z WPS, technologii spawania
w złączu występują np. pęknięcia gorące lub wodorowe,
a także mikrostruktury ze znacznym udziałem marten-
zytu sprzyjające pękaniu. Stwierdza się, że jeżeli mate-
riał w stanie dostawy wykazuje prawidłową strukturę
bainityczną (rys. 10b) wówczas tych problemów przy
ścisłym dotrzymaniu parametrów spawania praktycz-
nie nie doświadcza się. Natomiast obecność martenzy-
tu np. w płaskowniku przed spawaniem jest kodowana
a)
c)
Rys. 10. a) Makroskopowy szczegół ściany szczelnej, b) mikrostruktura bainityczna, c) i d) płytkowa struktura martenzytu
SEM, d) cienka folia, TEM
Fig. 10 a) Macroscopic detail of leakproof wall, b) bainitic microstructure, c) and d) lamellar structure of martensite SEM,
d) thin foil, TEM
Prace IMŻ 1 (2010)
w materiale po spawania i łącznie z niedotrzymaniem
rygorów odpowiedniego spawania (np. szybkości spa-
wania >0,7 m/min) i zbyt szybkiego chłodzenia po spa-
waniu, w złączu tworzą się dominujące struktury płyt-
kowe (rys. 10c,d) znacznie obniżające pracę łamania
i sprzyjające pękaniu złącza.
5.5. CZASOWA WYTRZYMAŁOŚĆ NA PEŁZANIE
MATERIAŁU PODSTAWOWEGO ORAZ ZŁĄCZY
SPAWANYCH
Znajomość czasowej wytrzymałości na pełzanie limi-
tuje stosowanie materiału na elementy części ciśnienio-
wej kotłów pracujące powyżej temperatury granicznej.
Dotyczy to zarówno wyrobów hutniczych jak i materiału
oraz złączy spawanych wykonanych z nich elementów
instalacji ciśnieniowej kotłów. Przykład przeprowadzo-
nych badań sprawdzających czasowej wytrzymałości
na pełzanie materiału rodzimego oraz jednoimienne-
go obwodowego złącza spawanego ze stali P23 i stali
VM12 w postaci zależności log σb = f(log tr) przy Tb =
const przedstawiono na rys. 11. Porównanie wyników
dla materiału płaszcza i złącza spawanego wskazuje,
że wytrzymałość na pełzanie złącza spawanego mieści
się w dolnym paśmie rozrzutu wyników uzyskanych
dla materiału rur. Podobne badania wykonano również
dla stali P24, P91 i P92.
b)
d)
Prace IMŻ 1 (2010) Doświadczenia z zastosowania nowych stali... 59

a)

b)

Rys. 11. Porównanie wyników prób pełzania do zerwania materiału a) badanej rury oraz jednoimiennego obwodowego złącza
o o
spawanego ze stali P23 w temperaturze badania Tb = 500 C i 550 C; b)materiału komory wylotowej przegrzewacza pary i ob-
o o
wodowego jednorodnego złącza spawanego ze stali VM12 w temperaturze badania Tb = 600 C i 650 C
o
Fig.11. Comparison of creep resistance test results in form of function log Vb = f(log tr): a) at Tb = 500 and 550 C of base material
and similar circumferential welded joint of steam collectors made of 7CrWVNb9-6 (P23) steel, b) at Tb = 600 and 650oC of base
material and similar circumferential welded joint of steam collectors made of X12CrCoWVNb12-2-2 (VM12) steel, in relation
to the average creep resistance curve according to the requirements

6. PODSUMOWANIE struktury martenzytycznej w złączu skutkuje dużą

Przeprowadzone badania materiału płaszczy i jedno-
imiennych obwodowych złączy spawanych komór wy-
lotowych wykonanych w warunkach dużego wytwórcy
kotłów z niskostopowych stali P23 i P24 oraz wysoko-
chromowych P91, P92 i VM12 pozwalają stwierdzić,
że:
1. Własności wytrzymałościowe w temperaturze poko-
jowej i podwyższonej do 550oC wycinków komór z ba-
danych materiałów spełniają wymagania stawiane
materiałom hutniczym.
2. Praca łamania badanych materiałów wycinków ko-
mór spełnia wymagania i w temperaturze pokojowej
znacznie przekracza wymaganą minimalną wartość
27J. Wyznaczona temperatura przejścia w stan kru-
chy dla materiału komory ze stali P23 wynosi; -30oC,
a dla stali P24; -10oC. Natomiast temperatura przej-
ścia w stan kruchy dla materiału komory ze stali
P91 wynosi; -100oC, a dla wykonanej ze stali VM12;
-20oC. Dla materiału komory ze stali X10CrWMo-
VNb9-2 (P92) temperatura ta jest pośrednią w sto-
sunku do uzyskanych dla pozostałych stali wysoko-
chromowych. Należy nadmienić, że odpowiednio wy-
soki poziom pracy łamania próbek ze stali wysoko-
chromowych uzyskuje się przede wszystkim wskutek
odpowiednio przeprowadzonego wyżarzania odpręża-
jącego/odpuszczania po spawaniu.
3. Spawanie stali T24 nastręcza wielu problemów z do-
trzymaniem odpowiedniej udarności skutkującej
dużą skłonnością do pękania. Technologia spawania
wymaga dużej dyscypliny i staranności dotrzymywa-
nia parametrów i warunków spawania. Przewaga
skłonnością do pękania złączy.
4. Długotrwałe wyżarzanie niskostopowych stali P23
i P24 w temperaturze 550 i 600oC w czasie do 10 000
godzin nie powoduje istotnych zmian własności wy-
trzymałościowych w temperaturze pokojowej i pod-
wyższonej zbliżonej do przewidywanej eksploatacyj-
nej. Spadek poziomu pracy łamania próbek z karbem
V zanotowano po 10 000 godzin dla materiału spoin
z badanych stali. Uzyskane wartości są jednak znacz-
nie wyższe od minimalnych wymaganych. Próby
długotrwałego wyżarzania są kontynuowane i będą
realizowane do co najmniej kilkudziesięciu tysięcy
godzin aby stwierdzone tendencje potwierdzić.
5. Badane stale martenzytyczne wykazują dużą stabil-
ność struktury i własności w warunkach długotrwa-
łego wyżarzanie w temperaturze 600 i 650oC w czasie
do 10 000 godzin.
6. Dłuższe czasy wyżarzania powodują znaczący spa-
dek twardości o ok. 50 HV10 oraz obniżenie pozio-
mu pracy łamania próbek z karbem V do wartości
minimalnych, wymaganych dla stanu wyjściowego.
Próby długotrwałego wyżarzania są kontynuowane
celem określenia przyczyn niekorzystnych tendencji
zmian struktury i własności w temperaturze rzędu
(600–650)oC
7. Stal VM12, która miała być pomostem pomiędzy
stalami martenzytycznymi a austenitycznymi nie
spełnia tych oczekiwań. Wykazuje co prawda bardzo
dobrą odporność na utlenianie jednakże w próbach
pełzania przy temperaturze ponad 600oC po czasie
ok. 20 000 godz wykazuje wytrzymałość na pełzanie
niższą od stali z grupy 9%Cr. Spowodowane to jest
60 Janusz Dobrzański, Adam Zieliński, Jerzy Pasternak, Adam Hernas
małą stabilnością mikrostruktury, w której zachodzą
procesy rozpadu martenzytu, w tym głównie wydzie-
lania fazy Lavesa oraz Z-Cr(V, Nb)N.
8. Dotychczas uzyskane wyniki badań czasowej wytrzy-
małości na pełzanie badanych materiałów oraz jedno-
imiennych obwodowych złączy spawanych wskazują,
że wytrzymałość na pełzanie złączy spawanych mie-
ści się w dolnym paśmie rozrzutu wyników uzyska-
nych dla materiałów rodzimych i spełnia wymagania
w tym zakresie dla wyrobów hutniczych.
9. Współpraca naukowo-badawcza Instytutu Meta-
lurgii Żelaza i Politechniki Śląskiej z RAFAKO SA
przynosi trójstronne efekty. Sprzyja rozwojowi kadry
i wzbogaca wiedzę na temat nowych materiałów dla
energetyki oraz pozwala na doskonalenie technologii
LITERATURA
1. Praca zbiorowa pod red. A. Hernasa: Materiały i technologie
do budowy kotłów nadkrytycznych i spalarni odpadów. Wyd.
SITPH, Katowice, 2009
2. Dobrzański J., Hernas A., Zieliński A.: Rozdział pt. Struk-
tura i własności nowych stali żarowytrzymałych o osnowie
ferrytycznej, Materiały i technologie do budowy kotłów nad-
krytycznych i spalarni odpadów, w [1],Wydawnictwo SITPH,
Katowice, 2009, s. 47-101
3. Gabrel J., Bendick W., Vanderberghe B., Lefabrre B.: „Status
of development of the VM12 steel for tubular applications in
advanced power plants”. 8th Int. Conf. on Materials for Advan-
ced Power Engineering 2006, Liege, Belgium. ISBN 389336-
436-6, Forschungszentrum Jülich 2006, p. 1065
4. Masuyama F.: Alloy Development and Material Issues with
Increasing Steam Temperature. Proc of the 4th Int. Conf. on
Adv. in Mater. Technol. for Fosil Power Plants. Hilton Head
Island, USA, 2004
5. Haarmann K., Vaillant J.C., Vanderberge B., Arab A., Ben-
dick W.: The T91/P91 Book, 2002, Vallourec&Mannesmann
Tubes
6. Richardot D., Vaillant J.C., Arab A., Bendick W.: The T92/P92
Book, 2000, Vallourec&Mannesmann Tubes
7. Zielińska-Lipiec A.: Analiza stabilności mikrostruktury mo-
dyfikowanych stali martenzytycznych 9%Cr w procesie wyża-
rzania i pełzania. AGH Uczelniane Wyd. N-T, Rozprawy – Mo-
nografie nr 146, Kraków, 2005
8. Dobrzański J., Pasternak J.: Krajowe doświadczenia w zakre-
sie możliwości zastosowania wysokochromowych stali mar-
tenzytycznych na elementy krytyczne kotłów o parametrach
nadkrytycznych, Prace IMiUE, Zeszyt 23 T1, s. 153-186, paź-
dziernik 2009
9. F. Deshayes, W. Bendick, K. Haarmann, Vaillant J.C.: Val-
lourec Research Center, Manesmann Research Institute,
Vallourec-Manesmann Tubes – New 2÷3%Cr Steel Grades
for Waterwall Panels and Superheaters, Raport COST 501
–Liege, Oct. 1998
10. Vaillant J.C., Vandenberghe B., Zakine Z., Gabrel J., Bendick
W., Deshayes F.: The T23/P23 Book, Vallourec&Mannesmann
Tubes 2006
11. Husemann R.U.-Babcock-Eu., Materials for AD700 Boilers,
Edv. PF Power Plant CESI Auditorium, Milano, 2005
Prace IMŻ 1 (2010)
spawania i zdobywania własnego know-how poprzez
weryfikacje i ustalanie związków przyczynowo-skut-
kowych.
Autorzy wyrażają podziękowanie Ministerstwu
Nauki i Szkolnictwa Wyższego za dofinansowa-
nie projektu SPB/COST/96/2005, którego wyniki
badań przedstawiono powyższej. Specjalne po-
dziękowania autorzy składają firmie Valourec
& Mannesmann za udostępnienie wycinków rur
i Thyssen Welding za dostarczenie niezbędnych
materiałów spawalniczych oraz konsultacje w za-
kresie technologii spawania, co zostało wykorzy-
stane w realizacji projektu. Część wyników jest
efektem realizacji projektu PBZ-MEiN-4/2/2006.
12. Dobrzański J., Pasternak J.: Możliwości stosowania nowych
niskostopowych stali bainitycznych na ściany membranowe
kotłów o parametrach nadkrytycznych w warunkach dużego
krajowego wytwórcy, Prace IMiUE, Zeszyt 23, T1, s. 127-152,
październik 2009
13. Dobrzański J., Zieliński A., Sroka M.: Microstructure, proper-
ties investigation and methodology of the state evaluations
of T23(2,25Cr-0,3Mo-1,6W-V-Nb) steel in boilers application,
Journal of Achievements in Materials and Manufacturing En-
gineering. Vol. 32, Issue 2, p. 142-153, February 2009
14. Dobrzański J., Zieliński A.: Properties and structure of the
new martensitic12% Cr steel with tungsten and cobalt for
use in ultra supercritical coal fired power plants. Inżynieria
Materiałowa nr 3-4 (157-158), str. 134-137, maj-sierpień
2007
15. Viswanathan R., Sarver J., Tanzosh J.M.: Boiler materials for
Ultra-Supercritical Coal Power Plants – Steamside Oxida-
tion, JMEPEG, 2006
16. Wala T., Hernas A.: Dobór materiałów na przegrzewacze refe-
rencyjnego kotła nadkrytycznego. Prace IMiUE Politechniki
Śląskiej, Z.23, T.III, 2009
17. Dobrzański J., Pasternak J., Zieliński A.: Properties of Welded
Joints of Martensitic Creep Resistance Steels Applied in Po-
lish Power Plants. 3rd Int. Conf. on Integrity of High Tempe-
rature Welds, April 2007, London, United Kingdom
18. Heuser, Jochum C., Bendick W., Hahn B.: Welding of new
pipe steels in modern high efficienty power stations with high
steam parameter. Safety and Reliability of Welded Com-
ponents in Energy and Processing Industry. 10-11 Graz,
Austria. July 2008
19. Dobrzański J., Pasternak J.: Reliability and safety of the po-
wer equipment in respect of properties evaluation of welded
joints made from new generation creep-resisting steels, Proce-
edings of ASME Pressure Vessels & Piping Division Conferen-
ce PVP2009-77044, July 26-30, 2009, Prague, Czech Republic
20. Dobrzański J., Hernas A., Pasternak J.: Properties and evalu-
ation of welded joints made of new generation creep-resisting
steels, European Congress on Advanced Materials and Pro-
cesses, Euromat 2009 Glasgow UK
Recenzent: Prof. dr hab. Józef Paduch