‫سود‬

‫از نظر اسالم و اقتصاد‬

‫نویسنده‪:‬‬
‫سید ابواألعلی مودودی‬

‫مترجم‪:‬‬
‫پوهاند نعمت هللا شهرانی‬
 ‫سود از نظر اسالم و اقتصاد‬ ‫عنوان کتاب‪:‬‬
‫سود (به زبان اردو)‬ ‫عنوان اصلی‪:‬‬
‫سید ابواألعلی مودودی‬ ‫نویسنده‪:‬‬
‫پوهاند نعمت هللا شهرانی‬ ‫مترجم‪:‬‬
‫فقه و اصول ‪ -‬احوال شخصیه (نکاح‪ ،‬طالق‪،‬‬
‫موضوع‪:‬‬
‫جنایز‪)...‬‬
‫اول (دیجیتال)‬ ‫نوبت انتشار‪):‬‬
‫آذر (قوس) ‪ 1396‬ه‍ ‪.‬ش ‪ -‬ربيع االول ‪1439‬‬
‫تاریخ انتشار‪:‬‬
‫ه‍ ‪.‬ق‬
‫کتابخانه قلم ‪www.qalamlib.com‬‬ ‫منبع‪:‬‬

‫این کتاب از سایت کتابخانۀ قلم دانلود شده است‪.‬‬

‫‪www.qalamlib.com‬‬

‫‪book@qalamlib.com‬‬ ‫ایمیل‪:‬‬

‫سایت‌های مجموعۀ موحدین‬

‫‪www.qalamlib.com‬‬ ‫‪www.mowahedin.com‬‬
‫‪www.islamtxt.com‬‬ ‫‪www.videofarsi.com‬‬
‫‪www.shabnam.cc‬‬ ‫‪www.zekr.tv‬‬
‫‪www.sadaislam.com‬‬ ‫‪www.mowahed.com‬‬

‫‪contact@mowahedin.com‬‬
‫محتوای این کتاب لزوما بیانگر دیدگاه سایت کتابخانه قلم نمی‌باشد؛ بلکه بیانگر دیدگاه نویسنده آن است‪.‬‬
 ‫بسم هللا الرحمن الرحیم‬

‫فهرست مطالب‬
‫فهرست مطالب‪‌.....................................................................‬أ‬
‫مقدمۀ مترجم‪1......................................................................‬‬
‫مقدمۀ مؤلف ‪3......................................................................‬‬
‫فصل اول‪ :‬جهات منفی حرمت ربا‪7............................................‬‬
‫مهم‌ترین دالیل عقلی در جواز ربا ‪7........................................‬‬
‫دلیل اول جواز ربا ‪8............................................................‬‬
‫رد این دلیل ‪8.....................................................................‬‬
‫دلیل دوم جواز ربا ‪13...........................................................‬‬
‫دلیل سوم جواز ربا ‪15..........................................................‬‬
‫رد این دلیل ‪16...................................................................‬‬
‫دلیل چهارم جواز ربا ‪18.......................................................‬‬
‫رد این دلیل ‪20...................................................................‬‬
‫معقولیت اندازه سود‪22........................................................‬‬
‫اسباب تعیین اندازه سود‪25...................................................‬‬
‫منفعت اقتصادی سود و ضرورت بشریت به آن‪31.........................‬‬
‫آیا بشریت از سود مستغنی شده نمی‌تواند؟ ‪34............................‬‬
‫فصل دوم‪ :‬ضررهای سود‪41....................................................‬‬
‫اضرار روحی و اخالقی سود‪41............................................‬‬
‫اضرار اجتماعی سود ‪42.....................................................‬‬
‫اضرار اقتصادی سود ‪45.....................................................‬‬
‫الف‪ -‬قرض‌های مردم محتاج ‪46..............................................‬‬
‫ب‪ -‬قرض‌های تجار و پیشه‌وران‪50.........................................‬‬
‫ج‪ -‬قرض‌های حکومتی از باشندگان آن مملکت‪56........................‬‬
‫د‪ -‬قرض‌های خارجی حکومت‌ها‪61.........................................‬‬
 ‫سود از نظر اسالم و اقتصاد‬ ‫‪2‬‬
‫فصل سوم‪ :‬نظام‌های جدید بانکی‪65...........................................‬‬
‫تاریخ پیدایش نظام جدید بانکی ‪65..........................................‬‬
‫مرحله اولی ‪65...................................................................‬‬
‫مرحله دومی ‪69..................................................................‬‬
‫مرحله سومی ‪73.................................................................‬‬
‫نتیجه ‪77...........................................................................‬‬
‫فصل چهارم‪ :‬حکم سود از نگاه اسالم‪81.....................................‬‬
‫معنای لغوی و اصطالحی ربا ‪81...........................................‬‬
‫ربای جاهلیت ‪84...............................................................‬‬
‫فرق اساسی بین تجارت و سود‪85..........................................‬‬
‫تشدد در تحریم ربا‪90.........................................................‬‬
‫فصل پنجم‪ :‬اقسام ربا و حکم هر کدام ‪97.....................................‬‬
‫ربای فضل‪98...................................................................‬‬
‫حکم ربای فضل ‪99.............................................................‬‬
‫اختالف فقهاء در جزئیات‪106...............................................‬‬
‫فصل ششم‪ :‬تدوین جدید قوانین اقتصادی‪109...............................‬‬
‫ضرورت به تفکر پیش از تجدید نظر تدوین‪110........................‬‬
‫ضرورت تجدید نظر در قوانین اسالمی ‪112.............................‬‬
‫شروط الزمی تجدیدنظر ‪114..................................................‬‬
‫شرط اول‪115....................................................................‬‬
‫شرط دومی‪118..................................................................‬‬
‫شرط سومی‪121.................................................................‬‬
‫شرط چهارمی‪122..............................................................‬‬
‫اصول عمومی تخفیف در احکام اسالمی‪125............................‬‬
‫تخفیف شریعت در موضوع سود‪128......................................‬‬
‫فصل هفتم‪ :‬شکل عملی اصالح ‪133...........................................‬‬
‫اشتباهات‪133...................................................................‬‬
‫اولین گام در طریق اصالح ‪138............................................‬‬
‫نتائج الغای نظام ربا ‪140.....................................................‬‬
‫اشکال حصول قرض در نظام مالی بدون ربا ‪144......................‬‬
‫الف‪ -‬احتیاجات شخصی ‪144..................................................‬‬
 ‫‪3‬‬ ‫فهرست مطالب)‬
‫ب‪ -‬اغراض تجارتی ‪149......................................................‬‬
‫ج‪ -‬احتیاجات غیر تولیدی حکومت‪151.....................................‬‬
‫د‪ -‬احتیاجات بین المللی ‪152...................................................‬‬
‫هـ‪ -‬اهداف تولید ‪154............................................................‬‬
‫سیستم بانکداری در نظام اسالمی ‪156.....................................‬‬
 ‫مقدمه‌ی مترجم‬
‫بحث‌های اقتصادی که به قلم موالنا اب واالعلی م ودودی نوش ته ش ده‬
‫است‪ ،‬دارای دو بخش می‌باشد‪:‬‬
‫اولی آن ش امل نظ ام اقتص ادی اس الم و س ایر نظام‌ه ای معاص ر‬
‫اقتص ادی اس ت ک ه آن را ب ه ن ام «اص ول اقتص اد از نگ اه اس الم‪،‬‬
‫س رمایه‌داری و کمون یزم» ب ه زب ان فارس ی ترجم ه نم ودم و دومی آن‬
‫مشکله ربا (سود) را معالجه نموده است و حکم اس الم را در آن ب اره و‬
‫س ایر موض وعات م الی بی ان می‌دارد ک ه ب ه توفی ق خداون د آن را هم‬
‫ترجمه نمودم که اینک خدمت خوانندگان محترم تقدیم می‌گردد‪.‬‬
‫این کت اب دارای هفت فص ل اس ت ک ه موالن ا م ودودی آن‌را در‬
‫مجله‌ی مشهورش بنام ترجمان القرآن در دو وقت مختل ف منتش ر ک رده‬
‫است‪ .‬فصل‌های چه ارم؛ پنجم و شش م را در س ال ‪ 1937‬م وقتی‌ک ه در‬
‫حیدرآباد دکن سکونت داشت‪ ،‬نگاشته است و فصل‌های اول‪ ،‬دوم‪ ،‬س وم‬
‫و هفتم را در مرتبه‌ی اول زندانی بودنش از اکتبر س ال ‪ 1948‬م ت ا می‬
‫سال ‪ 1950‬م ب ه رش ته‌ی تحری ر در آورده اس ت یع نی بع د از تش کیل‬
‫کشور اسالمی پاکستان به تمام رسانیده است‪.‬‬
‫امیدوارم طوری‌که کتاب سابق مورد استفاده ق رار گ رفت این کت اب‬
‫برای مسلمانان مخصوصا ً جوانان مسلمان‪ ،‬جوانان با درد‪ ،‬ب ا احس اس‪،‬‬
‫چیز فهم و صاحب رسالت و مفکوره‌ی مفید ثابت شود‪.‬‬
‫تذکر باید داد ک ه کلمه‌ی س ود و رب ا چ ون ه ر دو در زب ان فارس ی‬
‫مس تعمل می‌ش د‪ ،‬بن ابراین‪ ،‬این کلم ات در بعض ی ج ای گ اهی ه ر دو‬
‫پهلوی هم و زمان جداگانه استعمال شده است و گاهی ب ه عب ارت داد و‬
‫ستد سود و سودخواری و یا داد و گرفت ربا تعب یر ش ده اس ت و همه‌ی‬
‫آن‌ها به یک معنی است تا مناطقی‌ک ه بن ام س ود و ی ا س ود خ واری ی اد‬
‫می‌کنند و مناطقی‌که نزدشان کلمه‌ی رب ا و رب ا خ واری معم ول اس ت‪،‬‬
‫مفهوم آن در نزدشان واضح باشد‪.‬‬
‫ومن هللا التوفیق‬
 ‫سود از نظر اسالم و اقتصاد‬ ‫‪2‬‬
‫شهرانی‬
 ‫مقدمه‌ی مؤلف‬
‫موض وعاتی را ک ه در فص ل شش م کت اب (اص ول اقتص اد از نگ اه‬
‫اسالم‪ ،‬سرمایه داری و کمون یزم) درب اره‌ی اقتص اد مت وازن و متع ادل‬
‫طور مجمل بیان کردیم بر چهار رکن مهم استوار بود‪:‬‬
‫‪ -1‬اقتص اد آزاد در چوک ات(ق الب) ی ک سلس له‌ی ق وانین ح دود و‬
‫اداره‪.‬‬
‫‪ -2‬فرضیه‌ی ادای زکات‪.‬‬
‫‪ -3‬قانون میراث‪.‬‬
‫‪ -4‬حرمت ربا – سود‬
‫هر کسی‌که به اضرار(ضررها) و عیوب سرمایه‌داری غ یر مقی د و‬
‫بدی‌های کمونیزم و فاشیزم کمی پی‌ برده باشد‪ ،‬ب ه ص حت رکن اول از‬
‫حیث مبدا تسلیم می‌شود‪ .‬ب ا وجودی‌ک ه تفص یل و ش رح این رکن هن وز‬
‫هم در اذهان مشتبه و بدون فهم باقی مانده است ولی امیدوارم طوری‌که‬
‫در کت اب ف وق ال ذکر احک ام اس الم را درب اره‌ی زمین و دیگ ر وس ایل‬
‫تولید بیان کرده‌ام این اشتباه و عدم وضاحت را زائ ل س ازد و هم چن ان‬
‫کتاب مسأله‌ی ملکیت زمین در این باب مساعدت شایانی خواهد کرد‪.‬‬
‫اهمیت و ارزش رکن دوم امروز تقریب ا ً در تم ام دنی ا ت ا ی ک ح دی‬
‫معلوم و آشکار شده است به نزد محقق دانشمند پوشیده نیس ت ک ه نظ ام‬
‫گس ترده‌ را کمون یزم‪ ،‬فاش یزم‪ ،‬دموکراس ی‪ ،‬س رمایه‌داری ب ه غ رض‬
‫بیمه‌ی اجتماعی در عصر حاضر وضع نموده است که در براب ر نظ ام‬
‫عام و گسترده‌ی نظام زکات در اسالم برای بیمه‌ی اجتم اعی‪ ،‬آرامش و‬
‫سعادت آن چیزی قابل ذکر و مالحظه نیست‪ .‬اما مردم چ ون ب ه احک ام‬
‫زکات و فلسفه‌ی آن در اسالم آگاهی ندارند‪ ،‬بنابرآن به بس یار التباس ات‬
‫و اشتباهات در این صدد مواجه می‌شوند و حتی درک نمی‌توانن د بکنن د‬
‫که در عصر حاضر چطور ممکن است که نظام زکات‪ ،‬عش ر و خمس‬
‫در دوایر مالی یک دولت متمدن عصری تطبیق شود؟ شاید در این باره‬
‫رساله‌ی مختصر م ا بن ام احک ام زک ات در اس الم عطش عالقمن دان را‬
‫فرونشاند‪.‬‬
‫طریق اسالم در رکن سوم مخ الف ب ا تم ام ق وانین ارثی روی زمین‬
‫است‪ ،‬چون مردم به بسیاری از احکام و فلسفه‌ی ق انونی م یراث اس الم‬
‫آگ اهی نداش تند‪ ،‬بن ابرآن اعتراض ات زی ادی را در این قس مت وارد‬
‫می‌کردند‪ ،‬اما دنیای امروز خود به خود به ط رف ق وانین آن در ح الت‬
‫رجوع است‪ .‬حتی کمونیزم روس یه فعالً ناچ ار ش ده اس ت از احک ام آن‬
‫اقتباس نماید‪.1‬‬
‫م ردم در فهمی دن رکن چه ارم عقی ده ب ه ص فت آن دچ ار مش کالت‬
‫هستند‪ ،‬زی را علم اقتص اد و بورج وازی(س رمایه‌داری) در دل و دم اغ‬
‫مردم چه در حال حاضر و چه در قرون گذشته چ نین تلقین ک رده اس ت‬
‫که حرام قراردادن ربا چیزی است که به عواط ف و احساس ات زی اد‌تر‬
‫مربوط است تا به حقیقت و واقعیت بلکه ب ه حقیقت و واقعیت هیچ‌گون ه‬
‫رابطه‌ای ن دارد و اینک ه ش خص دیگ ری را ق رض ب دون دری افت رب ا‬
‫بدهد‪ ،‬کاری کرده است که کامالً مربوط به اخالق و عواط ف ح تی ک ه‬
‫در این وقت از حدود طبیعی و فطری هم تجاوز نموده است‪ ،‬خصوصا ً‬
‫وقتی‌که اگر کسی را به ندادن ربا دعوت و تاکید می‌نماید و داد و گرفت‬
‫ربا امری است معقول و منطقی و مفید که بشریت از آن چاره‌ای ن دارد‬
‫و از ناحیه‌ی اقتصادی هیچ‌گون ه اعتراض ی را قب ول نمی‌توان د کن د‪ .‬از‬
‫تأثیر این نظریه‌ی غلط و شهرت و اشاعه و رسوخ آن در اذه ان م ردم‬
‫است که وقتی‌که عیوب و اضرار(ضررهای) نظام س رمایه‌داری جدی د‬
‫را بی ان می‌دارن د‪ ،‬کم تر ب ه این عیب اساس ی داد و س تد رب ا – متوج ه‬
‫می‌شوند‪.‬‬
‫‪ -‬طبق تازه‌ترین قانون میراث در روسیه ورثه عبارتن د از‪ :‬اوالد‪ ،‬ش وهر‪ ،‬زن‪،‬‬ ‫‪1‬‬

‫پدر و مادر‪ ،‬ب رادر‪ ،‬خ واهر‪ ،‬و ب رادر خوان ده و دخ تر و بچ ه خوان ده و در آن‬
‫قانون تذکر رفته که میت می‌تواند که به توزیع ترک ه بین خویش اوندان محت اج و‬
‫دیگر موسسات خیریه وصیت کند ولیکن خویشاوندان ح ق اولیت را دارن د‪ ،‬من‬
‫ب ه ص یغه توکی د ی اد می‌کنم کس ی‌که این ق انون را می‌خوان د ط ور ش عوری و‬
‫آگاهانه به این حقیقت پی می‌برد که متجددین کمونیزم در سال ‪ 1945‬به ق انونی‬
‫رجوع کردند که در سال ‪ 1625‬وضع شده بود‪.‬‬
 ‫‪5‬‬ ‫مقدمۀ مؤلف‬
‫بلکه از ذکر آن خودداری نموده‌اند در کتب و نوشته‌های ش ان ب ه آن‬
‫هیچ ارزش و اهمیتی نمی‌دهند در حالی‌که این بزرگ‌ت رین عی بی اس ت‬
‫که اجتم اع انس انی را ب ه مص ائب و آف ات می‌کش اند‪ ،‬ح تی ام روز در‬
‫ش وروی دی ده می‌ش ود ک ه ب ه ت ربیت و تنمی ه این ام الخب ائث و م ادر‬
‫امراض اجتماعی چنان اهتمام و توجه به خرج داده می‌شود مثلی‌ک ه در‬
‫آمریکا و انگلستان به آن متوجه‌اند و چقدر جای تعجب است در حالی‌که‬
‫برای مسلمانان واجب است که ش دیدترین دش من رب ا ب وده باش ند‪ ،‬دی ده‬
‫می‌شود که این تبلیغات گمراه‌کننده‌ی غ رب هم در بین‌ش ان ت اثیر ک رده‬
‫است و حتی رجال دین و علمای غرب زده‪ ،‬چنین می‌گوین د‪ :‬اگ ر داد و‬
‫ستد سود یک ام ر ن امطلوب ب وده اس ت و م ورد اع تراض معترض ین‬
‫واقع می‌شود در صورتی است که قرضه‌ی م ال در ام ور اس تهالکی و‬
‫مصارف شخصی بوده باشد‪ ،‬اما کسانی‌که اموال دیگران را ب ه غ رض‬
‫تجارت‪ ،‬تنمیه(رشد) و امور دیگر اقتصادی به قرضه می‌گیرن د‪ ،‬عق ل‪،‬‬
‫م روت‪ ،‬اخالق و مب ادی اقتص ادی هیچ ن وع مخ الفتی از خ ود نش ان‬
‫نمی‌دهد که از ایشان ربا گرفته شود‪ ،‬بلک ه می‌گوین د گ رفتن و خ وردن‬
‫آن حالل و پاک و فضل و احسان خداوندی است و در حلیت و پاکی آن‬
‫کدام شک و شبهه وجود ندارد!‪ .‬بلک ه عجیب‌ت ر از آن هم این اس ت ک ه‬
‫کسانی‌که ب ا اس الم ب ازی می‌کنن د و ی ا اس الم را آلت و ب ازیچه‌ی خ ود‬
‫قرار می‌دهند‪ ،‬بر اساس علل و حیله‌ه ای گون اگون می‌گوین د ک ه ف رقی‬
‫اس ت بین رب ا در زمان‌ه ای باس تان و بین نظام‌ه ای ب انکی در عص ر‬
‫حاضر و چنین عالوه می‌کنند که مع امالت مالی‌ک ه ام روز در بانک‌ه ا‬
‫جری ان دارد‪ ،‬حالل و پ اک ب وده اس ت‪ ،‬جزئی‌ت رین ب وی ح رمت و‬
‫ناشایستگی در آن وجود ندارد و انتفاع اس تفاده از آن مطلق ا ً ج واز دارد‬
‫و کسانی‌که دارای بخت نیک بوده‌اند و از افتادن در چنین غلطی نج ات‬
‫یافته‌اند ایشان هم در مشکل دیگری فرورفتند‪ ،‬به این طور که می‌گوین د‬
‫بع د از اینک ه داد و س تد رب ا ملغی ق رار داده ش ود‪ ،‬نظ ام م الی عص ر‬
‫حاضر به کدام وجه و طریق جریان خواهد داشت؟‬
‫این مسایلی اس ت ک ه در این کت اب از آن‌ه ا بحث نم وده اس ت و در‬
‫توضیح و بیان آن کوشش خود را به خرج خواهیم داد‪ .‬ان‌شاء هللا‬
‫ابواالعلی مودودی‬
 ‫فصل اول‪:‬‬
‫جهات منفی حرمت ربا‬
‫مهم‌ترین دالیل عقلی در جواز ربا‬
‫در حالی‌ک ه م ا در مس ایل مرب وط ب ه رب ا بحث می‌نم اییم‪ ،‬اولین‬
‫چیزی‌که در اطراف آن بحث الزم است این اس ت ک ه‪ :‬آی ا داد و گ رفت‬
‫ربا در حقیقت و واقعیت چیزی است معقول و موافق عق ل و منط ق؟ و‬
‫آیا از نگاه عقل یک انسان حق دارد بر قرضه‌اش ربا را هم تقاضا کند؟‬
‫و آیا عدالت و انصاف حکم می‌کند‪ ،‬کسی‌که به دیگری م الی ب ه قرض ه‬
‫دهد در وقت تأدیه‪ ،‬آن مال را با یک زیادتی ب ه موافق ه رس یده ب ه دائن‬
‫تسلیم کند؟‬
‫این اولین سوالی است که در صدد بحث از مس ایل رب ا ب ه آن دچ ار‬
‫می‌شویم‪ ،‬اگر ما در این باب به یک حکم قاطع برس یم‪ ،‬ب دون ش ک ب ه‬
‫زیاده‌تر از نصف اجزای این بحث توافق حاصل کرده‌ایم‪ ،‬زی را اگ ر از‬
‫نگاه عقل به ثبات برسد که اخ ذ رب ا چ یزی اس ت معق ول و منطقی‪ ،‬در‬
‫این حالت کسانی‌که به حرمت آن قایلند در نزدشان کدام دلیل ق وی ب اقی‬
‫نمی‌ماند و لیکن در صورتی‌که جواز آن از نگاه عقل و منطق معقول و‬
‫یک امر منفی ثابت شود‪ ،‬پس ضروری است که در این باره فک ر ش ود‬
‫که چرا اصرار و الحاح شدید در تمسک به این چیز غیر معق ول – رب ا‬
‫– و بقای آن در اجتماع بشری جریان و دوام داشته باشد؟‬
‫دلیل اول جواز ربا‬
‫کسانی‌که داد و س تد س ود را اج ازه می‌دهن د‪ ،‬اولین دلیلی را ک ه در‬
‫این زمین ه ارائ ه می‌دارن د‪ ،‬این اس ت‪ :‬کس ی‌که ب ه کس دیگ ری ق رض‬
‫می‌دهد – دائن – مالش را در معرض خطر انداخت ه اس ت و م دیون را‬
‫برخود ترجیح داده است و احتیاجات او را مرفوع ساخته اس ت و ب رای‬
‫او اموالی را داده است که می‌توانست‪ ،‬خود از آن مستفید گردد‪ .‬پس در‬
‫ص ورتی‌که م دیون ب ه واس طه‌ی این م ال ح وائج شخص ی‌اش را رف ع‬
‫می‌سازد‪ ،‬بر وی الزم است که اجرت یا کرایه‌ی آن‌را هم بپردازد‪ ،‬مث ل‬
 ‫‪7‬‬ ‫فصل اول‪ :‬جهات منفی حرمت ربا)‬
‫اینکه کسی کرایه خانه‪ ،‬ظروف و یا کرایه م رکب را می‌پ ردازد ت ا این‬
‫پرداخت مال عوض آن خس اره باش د ک ه دائن از درک دادن قرض ه‌اش‬
‫متحمل شده است و اجرتی محسوب می‌شود بر مالش که آن‌را به س عی‬
‫و کوشش خود بدست آورده است و باز برای مدیون به قرض داده است‬
‫و این دادن عوض در ص ورتی اس ت ک ه م دیون آن م ال را در ح وائج‬
‫شخصی استهالکش به مصرف برس اند و لیکن در ص ورتی‌که این م ال‬
‫را ب ه غ رض تج ارت ی ا ص نعت بدس ت آورده باش د‪ ،‬پس در این وقت‬
‫دائن مس تحق‌تر اس ت برگ رفتن رب ا از م دیون‪ .‬زی را در ص ورتی‌که‬
‫مدیون از آن م ال نف ع می‌ب رد‪ ،‬چ را حص ه‌ی دائن را از آن ن پردازد و‬
‫چرا دائن از آن نفع‪ ،‬بهره‌ نداشته باشد؟‬
‫رد این دلیل‬
‫این ج زء دلی ل ک ه می‌گوی د‪ ،‬کس ی‌که م الش را ب ه دیگ ری قرض ه‬
‫می‌ده د در حقیقت آن‌را در خط ر انداخت ه اس ت و م دیون را برخ ود‬
‫ترجیح داده است ب دون ش ک و تردی د این س خن ت ا ان دازه‌ای درب اره‌ی‬
‫بعضی‌ها صحت داشته باشد‪ ،‬لیکن در این م ورد چگون ه آن را ص حیح‬
‫ب دانیم در حالی‌ک ه دائن این خط ر و ت رجیح و ایث ار را وس یله‌ی کس ب‬
‫فایده و بدست آوردن ‪ 5%‬یا ‪ 10%‬مفاد ماهانه یا ساالنه و یا شش ماه ه‬
‫قرار داده است؟‬
‫حقوقی را که داین به طریق معق ول ب ه این خط ر مس تحق می‌گ ردد‬
‫این است که از مدیون چیزی را ب ه طری ق رهن بگ یرد ی ا ب ه ض مانت‬
‫چیز دیگری یا به ضمانت کس دیگری که مالش را سالمت مس ترد کن د‬
‫و ی ا هیچ‌گ اه حاض ر نش ود‪ ،‬م الش را در خط ر‪ ،‬بیان دازد‪ ،‬بن ابر آن از‬
‫قرضه دادن امتناع ورزد؟ و این هم باید دانس ته ش ود ک ه خط ر مت اعی‬
‫نیست که در قیمت آن گفتگو شود و نه خانه‪ ،‬مرکب و ظروف است ک ه‬
‫در مقابل آن اجرت و کرایه گرفته شود و ایثار‪ ،‬فداکاری و ترجیح دادن‬
‫غیر به خود در وقتی است که وسیله‌ای برای کس ب مف اد نب وده باش د و‬
‫کس ی‌که اراده‌ی ایث ار و ف داکاری را ک رده باش د ب رای وی همین مف اد‬
‫معنوی و اخالقی کافیست و کس ی‌که در مقاب ل آن خ واهش مف اد و ربح‬
‫(بهره) را دارد‪ ،‬الزم است که از دعوای ایثار و توصیف خودداری کند‬
‫و باید در این وقت با تمام وضاحت بگوید که او مفاد می‌خواهد نه ایثار‪.‬‬
 ‫سود از نظر اسالم و اقتصاد‬ ‫‪8‬‬
‫و وسایل و اسبابی را که او مستحق اخذ مبلغ معین ساالنه و ماهانه بن ام‬
‫ربا می‌گرداند‪ ،‬به صراحت بیان دارد‪.‬‬
‫آیا این مبلغ عوض کدام ضرر است؟ جواب نفی مطل ق اس ت‪ .‬زی را‬
‫مالی را که دائن بر مدیون قرضه داده است‪ ،‬زائد از احتیاجات اوست و‬
‫آن‌را ضرورت نداشت که برای خود استعمال کند بن ابرآن چ ه ض رری‬
‫به وی رسیده است‪ ،‬که در مقابل آن مستحق عوض گردد؟‬
‫آیا آن پول زاید اجاره و کرایه اس ت؟ ج واب ن یز منفی اس ت‪ ،‬زی را‬
‫اج اره در چ یزی اس ت ک ه انس ان وقت و کوش ش خ ود را ب رای آم اده‬
‫ساختن و اص الح آن ب رای مس تاجر ب ه مص رف می‌رس اند و ان دازه‌ی‬
‫اجرت نظر به گذشت ایام و استعمال و طریق عمل کم و زیاد می‌شود و‬
‫این تعریف اجاره و یا کرایه در وسایل استعمالی از قبیل خانه‪ ،‬ظ روف‬
‫و وسایل س واری و ترانس پورتی مص داق پی دا می‌کن د و اج اره در این‬
‫وقت معقول و صحیح است و لیکن ج واز ن دارد ک ه این تعری ف را ب ر‬
‫وسایل استهالکی از قبیل حبوبات‪ ،‬میوه‌جات و یا پ ول نق د اطالق ک نیم‪،‬‬
‫زیرا معنای اجاره را در آن نمی‌توانیم بیابیم‪.‬‬
‫آخرین چیزی‌که دائن برای جواز و مشروعیت گ رفتن رب ا اس تدالل‬
‫می‌کند این است که می‌گوید من فرصت را برای دیگری آماده ک ردم ت ا‬
‫از مال من نفع بردارد‪ ،‬پس من حق دارم ک ه از منفعت آن ن یز بهره‌من د‬
‫گردم‪ .‬شکی نیست که این س خن از معق ولیت چ یزی برخ وردار اس ت‪،‬‬
‫مگر برای خدا بگویید شخصی‌که مقداری از حبوبات را ب رای دیگ ری‬
‫قرض می‌دهد ت ا اوالدش را از گرس نگی و خط ر م رگ نج ات ده د و‬
‫چیزی مالی برایش می‌دهد تا اطف ال‪ ،‬ب رادر خ انم و ی ا خ واهر و م ادر‬
‫مریضش را معالجه کن د‪ ،‬آی ا چ ه فک ر می‌کنی د آن ش خص محت اج چ ه‬
‫منفع تی از آن برداش ته اس ت ک ه در مقاب ل آن دائن مس تحق مف اد معین‬
‫ماهانه و یا ساالنه شود؟ شکی نیست که از این م ال و حبوب ات اس تفاده‬
‫کرده است و هم‌چنان شک هم نیست ک ه دائن این فرص ت را ب رای وی‬
‫مهیا س اخته اس ت و لیکن ک دام ن وع عق ل‪ ،‬ع دالت‪ ،‬علم اقتص اد و علم‬
‫اصول تجارت نوعیت این فرص ت را تع یین می‌کن د و ب رای دائن ح ق‬
‫می‌دهد که برای آماده ساختن این فرصت قیمت م ال تع یین گ ردد و در‬
‫قیمت آن به اندازه‌ی شدت مص یبت‪ ،‬م دیون مبالغ ه می‌نمای د و قیمت آن‬
‫را ماه ب ه م اه‪ ،‬س ال ب ه س ال ب ه ان دازه‌ی ادامه‌ی مص یبت و ش دت ب ر‬
 ‫‪9‬‬ ‫فصل اول‪ :‬جهات منفی حرمت ربا)‬
‫مدیون باال می‌برد؟ آخرین چیزی‌که ب رای دائن ج واز دارد و آن هم در‬
‫صورتی‌که دارای احساس و عواطف بشری نب وده باش د‪ ،‬این اس ت ک ه‬
‫اگر آن مال زائد از ح اجتش را ب ه ی ک ب رادر مض طر و محت اج خ ود‬
‫بخشیده باشد‪ ،‬نمی‌تواند آن‌را قسمی بروی قرضه دهد که استرداد آن‌را‬
‫تضمین نماید و اگر با تضمین هم قرض نتواند بدهد‪ ،‬پس بهتر است ک ه‬
‫اصالً از دادن قرض امتناع ورزد‪ .‬ولی مخالف همه‌ی اص ول ع دالت و‬
‫مروت و مبادی تج ارت اس ت ک ه از مص یبت و ح الت نکبت ب ار ی ک‬
‫برادر و شدت گرس نگی و فق ر وی اس تفاده‌ی م الی ب رده اس ت و او را‬
‫مورد استثمار قرار دهد و بقدر مصیبت و احتیاج آن مسکین‪ ،‬م ال دائن‬
‫رو به تزاید و ازدیاد مفاد بوده باشد‪.‬‬
‫اگر آماده ک ردن فرص ت ب رای انتف اع چ یزی ب وده باش د ک ه دارای‬
‫قیمت و ارزش مالی است‪ ،‬پس قیمت مذکور در حق آن کس ی هم ج واز‬
‫دارد که مال را می‌ستاند تا آن‌ را در راه تجارت‪ ،‬صنعت و دیگر طرق‬
‫کسب بکار می‌اندازد و بدون شک کسی‌که این م ال را ب رایش می‌ده د‪،‬‬
‫حق دارد بگوید‪ :‬چون من برای تو م الم را اعط ا ک رده‌ام بن ابر آن ح ق‬
‫دارم از آن منفعت ک ه ت و ب ر می‌داری‪ ،‬من هم حص ه از آن را نص یب‬
‫گردم و لیکن راه معقول و جائز این است که اگر کسی خواسته باش د ت ا‬
‫مال زیادی و ذخیره‌اش را در تجارت یا صنعت بدور آن اندازد و از آن‬
‫ثمر و فایده بردارد‪ ،‬باید آن‌را به دیگری به مضاربت بدهد نه اینک ه آن‬
‫‌را به قرض دهد و در مقابل ربحی(سودی) بدست آورد و در تجارت و‬
‫صنعت در فایده و خساره طب ق اتف اق ش ریک گ ردد و دور از س احه‌ی‬
‫معقولیت اس ت ک ه ب رای کس ی پ ولی را ق رض بده د‪ ،‬ب دون اینک ه در‬
‫ربح(سود) و ضرر آن شریک باشد و برای مدیون بگوی د‪ :‬چ ون ت و از‬
‫مال من منفعت بر می‌داری پس من حق دارم تا وقتی‌ک ه ت و از م ال من‬
‫استفاده می‌کنی‪ ،‬هر ماه مثالً مبل غ ی ک ل یره ی ا دال ر و ی ا کل دار از ت و‬
‫بستانم‪.‬‬
‫س والی‌که در این ص دد پی دا می‌ش ود این اس ت ک ه اگ ر م دیون در‬
‫تجارتش خسارت بیند و هیچ فایده‌ای را نصیب نشود و یا ک ه فای ده کن د‬
‫اما مقدار فایده کمتر از یک لیره یا دالر باشد‪ ،‬پس دائن مذکور ب ه ک دام‬
‫اس اس مس تحق می‌ش ود ک ه ماهان ه آن مبل غ م ذکور معین را از وی‬
‫بستاند؟ و اگر به طور مثال در یک م اه ربح آن فق ط ی ک ل یره ی ا ی ک‬
 ‫سود از نظر اسالم و اقتصاد‬ ‫‪10‬‬
‫کل دار ی ا ی ک دال ر باش د پس ک دام ع دالت و انص اف ب رای دائن ح ق‬
‫می‌دهد که مدیون را از گرفتن آن یک لیره‌ی مفاد منع کند؟ در حالی‌ک ه‬
‫آن بیچاره در طول یک م اه تم ام اوق ات خ ود را در آن مص رف ک رده‬
‫اس ت و همه‌ی زحم ات و تک الیف را در این ص دد متحم ل ش ده اس ت‪،‬‬
‫برای این دائن چگونه جواز دارد که به مجرد قرض ه دادن ب ه کس ی او‬
‫را از حق وق گ رفتن ربح(س ود) مح روم س ازد؟ مثالً گ او ک ه در اثن ای‬
‫روز زمین دهقان را قلب ه می‌کن د‪ ،‬ح ق دارد ک ه از ط رف ش ب از وی‬
‫تقاضای علوفه نماید و لیکن ب ر خالف این معامل ه رب وی ک ه انس ان را‬
‫گاو می‌سازد و ط ول روز او را بک ار می‌ان دازد ام ا ب رایش علوف ه هم‬
‫نمی‌ده د و ب رای پی دا ک ردن خ وراک مجب ور می‌ش ود ت ا ب ه دروازه‌ی‬
‫دیگری سر بزند‪.‬‬
‫فرض کنید مفادی‌که این مدیون تجارت پیشه و یا صانع از این پ ول‬
‫قرضه بدست آورد‪ ،‬زیادتر است از آن اندازه که دائن به حیث ربا برای‬
‫خود تعیین نموده است‪ ،‬آیا بر اساس ک دام عق ل‪ ،‬منط ق‪ ،‬ع دالت مب ادی‬
‫تجارت و قانون اقتصاد حتی در این صورت هم جواز ندارد ک ه تج ار‪،‬‬
‫ص نعتگران‪ ،‬دهقان ان و دیگ ر ک ارگران و زحمت کش ان دارای مف ادی‬
‫بوده باشند که اندازه‌ی آن معین نیست‪ ،‬در حالی‌که ایشان کس انی هس تند‬
‫ک ه تم ام ق وای جس دی ش ان را ب رای تولی د ب ه خ رج می‌دهن د و‬
‫تولیدکنن دگان حقیقی هم آن‌ه ا هس تند و همه‌ی ق وای فک ری و جس می‬
‫ایشان به همین راه به مصرف می‌رسد‪ ،‬کدام عقل و اصول عدالت است‬
‫که آن را منع می‌کند و اجازه نمی‌دهد که این مردم زحمتکش و مس کین‬
‫دارای مفادی باشند که اندازه‌اش تعیین نشده است و فایده‌ی این مرابی –‬
‫سود گیرنده – که آرام‪ ،‬مستریح و بیک ار نشس ته اس ت‪ ،‬همیش ه معین و‬
‫یقینی است و فضیلتی که دارد این است که مال زیاده از ح اجتش را ب ه‬
‫کس دیگری به ق رض داده اس ت و دیگ ر اش خاص همیش ه و ب ه ط ور‬
‫استمراری مح ل خط ر واق ع ش وند ام ا وی دارای ربح و فای ده‌ی معین‬
‫است و شرایط و احوال به هر نوع که تغییر بخورد جزیی‌ترین خط ری‬
‫در مفاد او را نمی‌تواند تهدید کند‪ ،‬مف اد دیگ ران ممکن اس ت ب ر اس اس‬
‫معامالت بازار و شرایط و اوضاع آن کم و زیاد گردد ام ا مف اد وی ب ه‬
‫قرار اتفاق‌ش ان معین و تض مین ش ده اس ت و ماهان ه‪ ،‬ش ش ماه ه و ی ا‬
 ‫‪11‬‬ ‫فصل اول‪ :‬جهات منفی حرمت ربا)‬
‫‪1‬‬
‫ساالنه آن مقدار معین برایش رسیدنی است و هیچ تغی یر و نقص انی را‬
‫نمی‌تواند بپذیرد‪.‬‬
‫دلیل دوم جواز ربا‬
‫از این نق د ب ه ص راحت معل وم ش د ک ه ب راهین و دالیلی را ک ه ب ه‬
‫غرض جواز سودخواری و اثبات معقولیت آن به زعم و گمان خودشان‬
‫تقدیم می‌کردند‪ ،‬سست و ضعیف و دور از معقولیت است و قرضه‌هایی‬
‫که برای مصارف شخصی گرفته می‌شود‪ ،‬قطعا ً دلیل و یا شبه دلی ل ب ر‬
‫جواز س ود گ رفتن از آن وج ود ن دارد و بلک ه کس انی‌که طرف دار س ود‬
‫خواری‌ان د و از آن دف اع می‌کنن د از ارائه‌ی دالی ل ب ر مش روعیت آن‬
‫عاجز آمده‌اند و هیچ دعوای ضعیف هم در این باب ندارند‪.‬‬
‫اما قرض ی ک ه ب رای اغ راض تج ارتی و ص نعتی گرفت ه می‌ش ود‪،‬‬
‫اولین س والی‌که متوج ه طرف داران رب ا می‌ش ود این اس ت ک ه هم ان‬
‫چیزی‌که عوض ربا محسوب می‌شود چ ه اس ت؟ و آن چ یز اص لی ک ه‬
‫‪ Substantial‬دائن با س رمایه ب ه م دیون می‌پ ردازد و در مقاب ل آن از‬
‫مدیون مستحق مال و ی ا قیمت آن می‌ش ود و آن‌ را م اه ب ه م اه س ال ب ه‬
‫سال می‌گیرد کدام است؟ طرفداران داد و ستد سود در تعیین ع وض آن‬
‫آراء و نظریات مختلف و سس ت و ض عیف ارائ ه کرده‌ان د‪ .‬گ روهی از‬
‫ایشان می‌گوید‪ :‬مهیا ساختن فرصت انتف اع و اس تفاده و لیکن طوری‌ک ه‬
‫در گذشته هم فهمیدید‪ ،‬آماده کردن فرصت این ح ق را ب ه دائن نمی‌ده د‬
‫که توسط آن قیمت معین و یقینی و زائدی را نص یب گ ردد و تنه ا حقی‬
‫را که ب رای دائن قای ل می‌ش ود‪ ،‬این اس ت ک ه م دیون مف اد مناس بی را‬
‫‪ -‬ممکن است در این مقام به صیغه اعتراض گفته شود که‪ :‬به کدام دلیل اجاره‌ی‬ ‫‪1‬‬

‫زمین را اجازه می‌دهید در حالی‌که آن هم ربا است؟ در جواب گفته می‌ش ود این‬
‫اعتراض بر کسانی وارد می‌شود که اج اره‌ی زمین را ب ه ان دازه‌ی معین اج اره‬
‫می‌دهند مثالً هر جریب را مبلغ صد لیره یا کالدار اجاره می‌دهند و آن‌را پیشکی‬
‫می‌پردازند ما این نوع معامل ه را مش روع نمی‌دانیم و آن‌را از جمل ه‪ ،‬مع امالت‬
‫ربا می‌دانیم‪ ،‬نظریه‌ی ما در این باب این است ک ه ص ورت ص حیح معامل ه بین‬
‫صاحب زمین و دهقان این است که در محصول زمین و میوه‌جات ب ه ان دازه‌ای‬
‫ک ه در آن اتف اق کرده‌ان د ه ر دو اش تراک داش ته باش ند و این ن وع معامل ه ت ا‬
‫اندازه‌ی زیادی به اشتراک در تج ارت مش ابهت دارد و آن در ن زد م ا مش روع‬
‫است و درباره‌ی مشروعیت اجاره‌ی زمین در کتاب مس أله‌ی م الکیت زمین در‬
‫اسالم تشریحات داده‌ایم‪ .‬به آنجا مراجعت شود‪.‬‬
 ‫سود از نظر اسالم و اقتصاد‬ ‫‪12‬‬
‫برای او بده د‪ ،‬در ص ورتی‌که در تج ارت و ص نعت از روی حقیقت و‬
‫واقعیت فایده و ربحی بدست آورده باشد‪.‬‬
‫طایفه‌ی دیگر به این نظریه است که‪ :‬سود ع وض آن تأجی ل – وقت‬
‫دادن – است که داین با سرمایه آن‌را برای مدیون اعط ا ک رده اس ت و‬
‫تاجیل خود قیمت مالی است که نظر به درازی مدت آن قیمتش نیز زیاد‬
‫می‌ش ود و می‌گوین د‪ :‬از هم ان لحظ ه ک ه م دیون م ال را از دائن اخ ذ‬
‫می‌دارد و آن‌را ب ه تج ارت و ی ا ص نعت ب ه دوران می‌ان دازد ت ا آنک ه‬
‫متاعی تولی د ش ود و آن‌را ب ه ب ازار بی اورد و ب ه ف روش برس اند و در‬
‫مقابل آن قیمتی را دریافت کن د این تأجی ل دارای قیمت و ارزش اس ت‪،‬‬
‫زی را اگ ر این تاجی ل وج ود نمی‌داش ت و م ال را دائن از م دیون پس‬
‫می‌گرفت‪ ،‬بدون شک تجارت و صنعت او عاطل می‌ماند‪ .‬بن ابرآن وقت‬
‫دادن دارای ارزش و قیمت م الی اس ت ب رای کس ی‌که م ال را ق رض‬
‫می‌گ یرد و در تج ارت و ص نعت بک ار می‌ان دازد‪ .‬ل ذا چ ه دلی ل اس ت‬
‫کسی‌که از این مال فایده می‌کن د‪ ،‬ب رای آن کس ی‌که او را ق رض داده و‬
‫فرص ت انتف اع را هم ب رایش میس ر نم وده اس ت‪ ،‬چ یزی نده د؟ و این‬
‫گروه چنین نظری ه می‌دهن د ک ه ب ه اعتب ار کمی و زی ادتی وقت امک ان‬
‫دارد که مفاد کم و زیاد شود‪ ،‬بنابرآن دائن چه ظلمی را مرتکب می‌شود‬
‫در صورتی‌که نظر به درازی و کوتاهی وقت اندازه‌ی س ود را پ ایین و‬
‫یا باال ببرد؟‬
‫سوال دیگری که اینجا متوجه می‌شود این است که دائن چگونه و ب ه‬
‫ک دام طری ق ب ه یقین می‌دان د ک ه م الی را ک ه او قرض ه داده اس ت در‬
‫دوران تجارت و صنعت به طور حتمی همیشه دارای مف اد باش د و هیچ‬
‫گاهی خسارت و ضرری به آن متوجه نگردد؟ و باز چگونه می‌داند ک ه‬
‫مف اد درص دی آن چ ه مق دار اس ت ک ه از آن چن د درص دش ح ق او‬
‫می‌شود؟ و به کدام وسیله او علم آوری کرده است ک ه ت أجیلی را ک ه او‬
‫برای مدیون قایل شده اس ت‪ ،‬بای د این مق دار معین مف اد را ماهان ه و ی ا‬
‫ساالنه برای دائن اعطا نماید؟ طرفداران سود تا هنوز به این سواالت و‬
‫امثال آن هیچ جواب معقول و قانع کننده‌ای را ارائه نداشته‌اند‪.‬‬
‫حقیقت این است که اگر در معامالت تجارتی و صنعتی چیز معق ول‬
‫و مشروعی وجود داش ته باش د‪ ،‬عب ارت اس ت از مش ارکت در فای ده و‬
‫ضرر به همان اندازه که طرفین به آن اتفاق نموده‌اند‪.‬‬
 ‫‪13‬‬ ‫فصل اول‪ :‬جهات منفی حرمت ربا)‬
‫دلیل سوم جواز ربا‬
‫گروه دیگ ری ب ر این عقی ده هس تند ک ه جلب منفعت‪ ،‬ص فت ذاتی و‬
‫الزمی سرمایه است‪ ،‬پس کسی‌که س رمایه‌اش را تحت تص رف ش خص‬
‫دیگ ری می‌گ ذارد‪ ،‬او ح ق دارد ک ه از م دیون س ود طلب نمای د و ن یز‬
‫اختی ار دارد ک ه س ود را ط ور ماهان ه از وی بس تاند و ی ا س االنه و‬
‫سرمایه‌ی آماده و مساعد است که مواد استهالکی را تولید و تهی ه کن د و‬
‫تولید نیز در ص ورت زی ادت س رمایه زی اد ش ده اس ت و در وقت کمی‬
‫آن‪ ،‬رو ب ه تقلی ل می‌گ ذارد و می‌ش ود ک ه ب ه کم ک س رمایه به ترین‬
‫امتعه(کاال) را به مقدار زیادی تولید ک رده اس ت و در بازاره ای جه ان‬
‫عرض ه دارد و در ص ورتی‌که س رمایه کم ب وده باش د‪ ،‬تولی د آن هم ب ه‬
‫اعتبار مق دار کمی ب وده اس ت و از حیث ن وعیت ن یز خ وب نمی‌باش د؛‬
‫بنابرآن این امکان کمتر است که تولیدات م ذکور ب ه بازاره ای ب زرگ‬
‫عرضه شود‪ .‬این دالیل به خوبی می‌رساند ک ه جلب منفعت ی ک ص فت‬
‫ذاتی سرمایه است‪ .‬لذا می‌توانیم بگوییم به مجردی که شخص ی س رمایه‬
‫را تصرف کرد و آن را بکار انداخت‪ ،‬باید برای صاحبش مقدار معی نی‬
‫را بنام ربا قایل شود‪.‬‬
‫رد این دلیل‬
‫حقیقت این است ک ه ادع ای اینک ه جلب منفعت ص فت ذاتی س رمایه‬
‫اس ت غ یر ص حیح و دور از واقعیت اس ت‪ ،‬زی را س رمایه وق تی این‬
‫صفت را حائز می‌شود که انسان آن‌را در تجارت و یا ص نعت تولی دی‬
‫بکار اندازد و در این وقت شما ح ق داری د بگویی د ک ه ب ر م دیون الزم‬
‫است تا یک قسمت از ربحی(سودی) را که از بک ار ان داختن م ال دائن‬
‫بدست آورده است‪ ،‬برای دائن بدهد‪ ،‬زی را م دیون م ال دائن را در ک ار‬
‫تولیدی و مثمر بکار انداخته است و از آن مفاد(فایده) بدس ت می‌آورد و‬
‫لیکن کسی‌که مالی را قرض می‌گ یرد ت ا م رض خ ود و فامی ل خ ود را‬
‫معالجه کند یا مرده اقاربش را تکفین و تدفین نماید پس این سرمایه کدام‬
‫نوع مف ادی را ب رای م دیون مس کین کس ب ک رده اس ت و ک دام ربح و‬
‫مف ادی را جلب ک رده اس ت ک ه دائن بای د حتم ا ً از آن حص ه و نص یب‬
‫داشته باشد؟ و با همه‌ی اموالی‌که در معامالت تجارتی و اقتصادی بکار‬
‫ب رده می‌ش ود‪ ،‬الزم نیس ت ک ه ب ه ط ور همیش ه مف اد و زی ادتی در آن‬
‫بوجود بیای د ت ا این ادع ا ص حیح گ ردد ک ه جلب منفعت از ص فت ذاتی‬
 ‫سود از نظر اسالم و اقتصاد‬ ‫‪14‬‬
‫سرمایه است‪ ،‬بلکه بسیار دیده شده است که سرمایه در اثنای ب ه دوران‬
‫انداختن و صنعت خسارت دیده است و صاحبش را فوق العاده متض رر‬
‫نموده است و این بحران‌هایی ک ه ‪ Crisis‬در س احت تج ارت رونم ایی‬
‫می‌گردد‪ ،‬سببش این است که چون سرمایه‌داران همیشه سرمایه‌ش ان‌را‬
‫در تجارت و صنعت به دوران می‌اندازند ک ه ب ر اث ر آن تولی دات زی اد‬
‫شده است و در بازارها تراکم پیدا می‌کند‪ ،‬لذا خود به خود نرخ آن پایین‬
‫می‌آید تا اندازه‌ای که برای تجار جزیی‌ترین امیدی ب رای بدس ت آوردن‬
‫ربح(سود) باقی نمی‌ماند‪ .‬اگر جلب منفعت صفت ذاتی و الزمی سرمایه‬
‫بوده باشد‪ ،‬پس ظاهر شدن ص فت م ذکور ب ه عوام ل و اس باب دیگ ری‬
‫موقوف است‪ .‬مانند مساعی‪ ،‬تکالیف‪ ،‬کف ایت‪ ،‬ذک اوت‪ ،‬تجرب ه و توج ه‬
‫کاردانان و حفظ و نگهبانی آن از همه‌ی ان واع مص ایب و آف ات زم ان‪.‬‬
‫لذا در صورت تحقق این ش روط‪ ،‬س رمایه می‌توان د ک ه مف اد و ربح را‬
‫جلب کند و وقتی‌ک ه یکی از این ش روط از بین ب رود‪ ،‬س رمایه ن یز این‬
‫صفت را از دست می‌دهد و بلکه اکثر اوقات خسارت و ض رر را جلب‬
‫می‌کند و دائن و یا صاحب سرمایه در معامالتی که متضمن س ود اس ت‬
‫هیچ یک از این شروط را در حق مدیون مراعات نمی‌کند‪ ،‬بن ابرآن وی‬
‫هیچ گونه حقی ندارد که از مدیون سود بستاند و یگانه دلیلی‌ک ه دائن در‬
‫معامالت سود ارائه می‌دارد این اس ت ک ه اس تعمال م ال وی از ط رف‬
‫مدیون او را مجبور به پرداختن سود می‌نمای د‪ ،‬براب ر اس ت ک ه در این‬
‫استعمال صفت جلب نف ع وج ود داش ته باش د ی ا ن ه‪ .‬اگ ر از روی ج دل‬
‫تسلیم شویم که سرمایه در حد ذات خود دارای صفت جلب منفعت اس ت‬
‫و دائن مستحق است که ربحی را از مدیون بس تاند و لیکن س وال اینج ا‬
‫است که همان قاعده و اصلی ک ه ان دازه‌ی ربح را در ی ک م دت معین‪،‬‬
‫تعیین می‌کند کدام است؟ و کدام اساسی وجود دارد که ب ه مج رد ق رض‬
‫گرفتن مال‪ ،‬بر مدیون الزم می‌سازد که به طور ماهانه و ی ا س االنه این‬
‫مقدار سود را برای دائن پردازد؟ اگر این را تسلیم شویم که قرار قاع ده‬
‫از قواعد حساب تعیین چنین مقداری ممکن است اما از تعیین این مقدار‬
‫ع اجز هس تیم ک ه اگ ر ی ک س رمایه‌دار در س ال ‪ 1900‬ب رای ی ک‬
‫موسسه‌ی تجارتی قرضه به مدت ده سال و به موسسه‌ی دیگری قرض ه‬
‫بیست ساله بدهد و اندازه‌ی ربا را هم به قرار نرخ و معمول وقت تعیین‬
‫نمای د‪ ،‬پس چگون ه و ب ه ک دام ی ک از وس ایل فهمی ده می‌ش ود ک ه‬
 ‫‪15‬‬ ‫فصل اول‪ :‬جهات منفی حرمت ربا)‬
‫ربح(سود) در طول ده یا بیس ت س ال آین ده ب ه ان دازه اس ت ک ه ام روز‬
‫معمول است و خصوصا ً که مق دار رب ا در س ال ‪ 1965‬م ک امالً تف اوت‬
‫دارد از س ال ‪ 1900‬م و این اختالف ات ت ا س ال ‪ 1975‬م زی ادتر ش ده‪،‬‬
‫می‌رود و به کدام دلیل است که دائن قرضه را ک ه در س ال ‪ 1900‬م ب ه‬
‫یک مؤسسه‌ی تجارتی به مدت ده سال و به دیگری به مدت بیست س ال‬
‫تأجیل اعطا کرده است‪ ،‬به هر دوی آن موسس ات س ود معی نی را طب ق‬
‫معمول و مروج س ال ‪ 1955‬م الزم گردانی ده اس ت و آن مف اد س ود هم‬
‫معلوم نیست که در سال‌های آینده از آن سرمایه بدست می‌آید یا خیر؟‬
‫دلیل چهارم جواز ربا‬
‫چهارمین دلیلی را که طرفداران جواز سود تقدیم می‌کنند‪ ،‬نس بت ب ه‬
‫همه‌ی دالی ل س ابقه در آرایش و ت زیین آن در نظ ر م ردم زحمت‬
‫زی ادتری ب ه خ رج داده‌ان د‪ ،‬ب ه این ص ورت ک ه انس ان مف اد حاض ر و‬
‫موجوده را نسبت به مفاد آینده‌ی دور ترجیح می‌دهد و می‌پسندد و ح تی‬
‫که از بسیاری از لذایذ و خوبی‌ه ای فای ده مس تقبل(آین ده) ص رف نظ ر‬
‫می‌کند و به هر اندازه که مستقبل دور و دراز بوده باشد به همان ان دازه‬
‫فواید و لذایذ آن غ یر یقی نی و غ یر متحق ق می‌ش ود‪ .‬بن ابرآن ارزش آن‬
‫مفاد روز به روز کم و بی‌اهمیت می‌شود‪ ،‬نظر به دالیل و براهین ذیل‪:‬‬
‫‪ -1‬اینک ه آین ده تاری ک و ن امعلوم ب وده اس ت و زن دگی هم یقی نی‬
‫نیست‪ ،‬بنابراین مفادی‌که در آینده به انس ان دس ت می‌ده د آن هم‬
‫غیریقینی و نامتحقق اس ت و مفادی‌ک ه حاض ر و موج ود اس ت‪،‬‬
‫یقینی و متحقق بوده است و در پیش چشم ق رار دارد و عالق ه و‬
‫الفت به آن بیشتر و زایدتر است‪.‬‬
‫‪ -2‬چیزی‌که ام روز ب ه آن ض رورت باش د‪ ،‬ارزش و اهمیت آن در‬
‫نظر انس ان زی ادتر اس ت و می‌خواه د ک ه آن‌را ب ه ه ر ترتی بی‬
‫بدست آورد و ض رورتش را رف ع کن د و اگ ر آن چ یز در آین ده‬
‫بدست آورده شود‪ ،‬ارزش آن کمتر است چ ه ممکن اس ت در آن‬
‫وقت به آن احتیاج افتد و یا نه‪.‬‬
‫ً‬
‫‪ -3‬مالی که امروز بدست می‌آید نافع می‌باشد و فورا قاب ل اس تعمال‬
‫است‪ ،‬بن ابراین‪ ،‬آن م ال برت ری دارد از مالی‌ک ه در آین ده بدس ت‬
‫می‌آید‪.‬‬
 ‫سود از نظر اسالم و اقتصاد‬ ‫‪16‬‬
‫بنابراین‪ ،‬اسباب فایده‌ی حاضر و یقی نی ن زد انس ان تف وق و برت ری‬
‫دارد نسبت به مفاد آینده‌ی غیر یقینی و مالی‌که امروز مدیون از دائن به‬
‫صفت قرضه بدس ت می‌آورد دارای ارزش بیش تر اس ت از آن مالی‌ک ه‬
‫فردا به دائن داده می‌شود و سود عبارت از آن ق در زای د م ال اس ت ک ه‬
‫در وقت تادیه‌ی مال از طرف مدیون به دائن داده می‌شود و انضمام این‬
‫ربا با اصل سرمایه مساوی به قیمت آن مالی می‌شود ک ه ب ه م دیون در‬
‫روز قرضه گرفتن داده شده بود و این چنین مثالی دارد که ش خص ن زد‬
‫سود خوار برود و از نزد وی مبلغ یک صد دال ر قرض ه بگ یرد و ه ر‬
‫دو طرف معامله چنین اتفاق کنند که بعد از گذشتن یک س ال مبل غ ی ک‬
‫صد و سه دالر برای داین و یا سود خوار از طرف مدیون یا سود دهنده‬
‫داده شود‪ ،‬گویا که در این معامله مبلغ یک صد دالر حاضر تبادل ک رده‬
‫می‌شود به مبلغ یک صد و سه دالر ک ه در آین ده پرداخت ه خواه د ش د و‬
‫گویا که سه دالر آن فرقی است ک ه در بین قیمت زم ان حاض ر و قیمت‬
‫زمان آین ده وج ود دارد ام ا این ف رق و تف اوت از نگ اه روحی و نفس ی‬
‫است نه از نگاه اقتصادی و مالی و تا وقتی‌که این مبلغ سه دال ر بع د از‬
‫مرور یک سال به همان یک صدالر عالوه نگردد‪ ،‬آن مقدار مساوی به‬
‫قیمت دالری نمی‌گردد که پیش از یک سال مدیون از داین دریافت کرده‬
‫بود‪.‬‬
‫بلی اگ ر در زی رکی و هوش یاری تراش یدن این دلی ل م ا م دح و‬
‫توصیف را روا ندانیم در حقیقت به صاحبان آن جفا کرده‌ایم که چگون ه‬
‫توانستند آن‌را در نظر مردم خوب و چرب و نرم و مزین جل وه دهن د و‬
‫لیکن حقیقت این است که فرق مذکور بین قیمت مال در زمان حاضر و‬
‫قیمت آن در مستقبل که از نگاه روحیات آن‌را ج واز دانس ته‌اند غ یر از‬
‫مغالطه و در اشتباه انداختن چیز دیگری نمی‌باشد‪.‬‬
‫رد این دلیل‬
‫آی ا حقیقت اس ت ک ه فط رت انس انی یقین دارد ک ه چ یز حاض ر و‬
‫موجود با ارزش‌تر است از چیزی‌که در آین ده و مس تقبل م ورد اس تفاده‬
‫قرار می‌گیرد؟ اگر این چنین باش د پس چ را م ردم دارایی و چ یزی در‬
‫دست داشته شان‌را ام روز ف وراً ب ه مص رف نمی‌رس انند و آن‌را ب رای‬
‫فردا و آینده‌ی مجهول ذخیره می‌دارند؟ ممکن اس ت درص دی ی ک نف ر‬
‫را نتوانید بیابید که به آینده‌ی خود نیاندیشد و یا راضی شود به اینکه ب ه‬
 ‫‪17‬‬ ‫فصل اول‪ :‬جهات منفی حرمت ربا)‬
‫غرض تلذذ و لذت فوری همه‌ی ثروت و دارایی‌اش را در حال حاض ر‬
‫به مصرف رساند؟ و حداقل ‪ 99%‬مردم عادت دارند که زندگی موجود‬
‫و حاضر را بر خود سخت می‌گیرند که گوش ه از دارایی ش ان‌را ب رای‬
‫رفع ضرورت آینده‌شان ذخیره نمایند‪ ،‬زیرا ح وایج و اح وال منتظ ره و‬
‫پوشیده در آینده در ذهن و تصور انسان‌ها نسبت به اح وال و احتیاج ات‬
‫موجود‌شان بزرگ‌تر و مهم‌تر جل وه می‌کن د و س وال دیگ ری اس ت ک ه‬
‫مقصد انسان از این همه سعی و کوشش وی در زم ان حاض ر چیس ت؟‬
‫آیا غیر از این که دارای آینده‌ای با سعادت و تابناک باشد؟ آی ا مقص دش‬
‫از تحم ل تم ام این مش کالت این نیس ت ک ه زن دگی آین ده وی‬
‫مس تریح‌تر(آرام‌ت ر) و خوش بخت‌تر از وقت فعلی و زم ان حاض رش‬
‫باشد؟ و چ ه س فیه و احم ق اس ت آن شخص ی‌که برت ری می‌ده د اینک ه‬
‫زندگی سعید و آرام فعلی‌اش به حساب زندگی ب د و پ ر مش قت آین ده‌اش‬
‫بوده باشد – اگر این وضع از شخصی صادر گردد که جاهل‪ ،‬سفیه و یا‬
‫ش هوت پرس ت اس ت ک ه ل ذت و تنعم فعلی و موج ود را غ نیمت‬
‫می‌شمارد‪ ،‬پس ما ب ه آن ک اری ن داریم و ن ه در این قس مت دلیلی ارائ ه‬
‫می‌کنیم و گرنه از جمله محاالت است که شخص ی دارای ان دک فک ر و‬
‫عقل‪ ،‬این صفت را مورد تایید و تصدیق قرار دهد‪.‬‬
‫ما با این دعوای ایش ان هم تس لیم می‌ش ویم ک ه پ روا ن دارد ک ه ی ک‬
‫انسان زحمت و تکلیفی را در آینده متحمل شود ب ه ش رطی‌که در زم ان‬
‫حاض ر زن دگی آرام‪ ،‬مطمئن و ب ا س عادت را دارا باش د و لیکن هیچ‬
‫امکانی ندارد که بر صحت این دعوا استداللی بتواند کند‪ ،‬زی را اگ ر م ا‬
‫بگوییم که قیمت یک صد دالر معامالت دارای سود مساوی به یک صد‬
‫و سه دالر بعد از گذشتن یک سال است پس صورت حقیقی و واقعی آن‬
‫کدام است؟ آیا بعد از گذشتن ی ک س ال وقتی‌ک ه م دیون می‌خواه د م ال‬
‫داین را پ ردازد؟ یع نی آی ا در ع الم واقعیت این دع وا مص داق پی دا‬
‫می‌توان د بکن د ی ا ن ه؟ و چ را مبل غ ‪ 103‬دال ر زم ان حاض ر و موج ود‬
‫متساوی به ‪ 100‬دالر زمان گذشته نبوده باشد؟ و در صورتی‌که م دیون‬
‫مسکین و بیچاره قرضه را در سال آینده تأدیه نتواند بکند و دو سال بعد‬
‫بتوان د در ادای آن ق درت یاب د پس چ را ‪ 106‬دال ر حاض ر و موج ود‬
‫مساوی به ‪ 100‬دالر زمان گذشته بعید نبوده باشد؟ آیا همین است نس بت‬
‫و تناسب بین قیمت حاضر و زمان گذشته؟ و آیا از نظر شما ب ه اعتب ار‬
 ‫سود از نظر اسالم و اقتصاد‬ ‫‪18‬‬
‫مبدا صحیح است که هر چیزی‌که تحت تقادم زمان آید و یک زمان ه ب ر‬
‫آن بگ ذرد‪ ،‬قیمت آن نظ ر ب ه تناس ب زم ان روز و س ال رو ب ه تزای د‬
‫است؟ آیا قضای حوایج گذشته در نظر ش ما معت برتر و ب ا ارزش‌ت ر از‬
‫قضای احتیاجات موجود است؟ ت ا راض ی ش دید ب ه اینک ه م الی را ک ه‬
‫مدت‌ها قبل به قرض داده بودید و تصرفش از دست شما برآمده اس ت و‬
‫به باد فراموشی گذاشته شده است در مقابل مال حاضر قیمت آن را ه ر‬
‫روز و ماه و س ال بلن د می‌بری د؟ و آی ا در نظ ر ش ما معق ول و ص حیح‬
‫است‪ ،‬مبلغ ‪ 200‬دالر را که ی ک س ال پیش تر از دس ت داده‌ای د‪ ،‬ام روز‬
‫متساوی به ‪ 250‬دالر است؟‬
‫معقولیت اندازه سود‬
‫این است دالیلی‌که طرفداران داد و ستد ربا برای مشروعیت آن ب ه‬
‫موجب عقل و عدالت تقدیم می‌دارند و از انتقادی که م ا ک ردیم‪ ،‬فهمی ده‬
‫شد که اصالً ع دالت و معق ولیت ب ا س ود رابط ه ن دارد و ب ه هیچ دلیلی‬
‫امکان ندارد که گرفتن و یا دادن ربا جایز و مشروع ثابت ش ود و لیکن‬
‫تعجب این‌ج ا اس ت ب ه هم ان ان دازه‌ای ک ه این معامل ه مخ الف و ض د‬
‫معقولیت است‪ ،‬متفکرین و دانش مندان غ ربی آن‌را ب ه هم ان ان دازه از‬
‫جمله امور مس لم و ض روری می‌دانن د و ایش ان بع د از آنک ه معق ولیت‬
‫س ود را ی ک چ یز الزم و حقیقت ث ابت می‌ش مارند‪ ،‬بحث خ ود را در‬
‫چوک ات(ق الب) معق ولیت ان دازه‌ی رب ا یع نی در ان دازه‌ی آن مح دود‬
‫می‌سازند و در تألیفات‌شان هیچ گاه دیده نشده است که در ب اره‌ی ج واز‬
‫و عدم جواز آن بحث کرده باشند و یگانه چیزی‌که در مؤلفات‌شان بنظر‬
‫می‌خورد این است که این نرخ یا اندازه‌ی س ود غ یر معق ول و متج اوز‬
‫از حد است و یا این اندازه‌ی ربا معقول و قابل قب ول و رض اییت بخش‬
‫است‪ .‬ولی سوال اینجا است آیا امک ان دارد ک ه ان دازه‌ و ن رخ س ود در‬
‫وقتی از اوقات دارای معقولیت بوده باشد؟ این‌ج ا م ا از ذک ر چیزی‌ک ه‬
‫معقولیت آن ن اممکن باش د‪ ،‬ص رف نظ ر می‌ک نیم و چیزی‌ک ه ن امعقول‬
‫باشد‪ ،‬اصالً سوالی درباره‌ی آن جواز ن دارد و چیزی‌ک ه م ا می‌خ واهیم‬
‫بدانیم این است ک ه چگون ه امک ان دارد ک ه ن رخ و ان دازه‌ی س ود چ یز‬
‫طبیعی و معقول بوده باشد؟ و مقیاسی‌که معقولیت و عدم معقولیت ن رخ‬
‫و اندازه‌ی سود سنجیده شود کدام است و آیا حقیقت است که نرخ ربا در‬
‫معامالت دارای سود‪ ،‬بر اساس عق ل ‪ Rational‬اس توار اس ت؟ و اگ ر‬
 ‫‪19‬‬ ‫فصل اول‪ :‬جهات منفی حرمت ربا)‬
‫در این سوال دقیق شویم به حیث یک حقیقت ثابت می‌دانیم ک ه ت ا هن وز‬
‫در دنیا چیزی وجود ندارد که بنام نرخ معق ول س ود مس می ش ده باش د‪،‬‬
‫زی را نرخ‌ه ای مختل ف در زمان‌ه ای مختل ف معق ولیت ش ان‌را ث ابت‬
‫می‌کنند‪ ،‬سپس در زمان‌های مابعد نامعقولیت‌شان‌را خودشان ب ه اثب ات‬
‫می‌رسانند‪ ،‬مثالً یک نرخ در ی ک ج ای معق ول ب وده اس ت و در ج ای‬
‫دیگر معقول نیست‪ ،‬بط ور مث ال قس می‌که فیلس وف هن دی ق دیم کوتلی ه‬
‫‪ Koutily‬می‌گوید در عهد هند قدیم مقدار ربا از ‪ % 60 – 15‬س االنه‬
‫معقول شمرده می‌شد و در بعضی حاالت خطر از این اندازه هم زیادتر‬
‫می‌شود – و معامالت م الی را ک ه ای االت محلی هن د ب ا س ود خ واران‬
‫افراد و شرکت شرق هند و انگلیس در نص ف اخ یر ق رن ‪ 18‬و نص ف‬
‫اول قرن ‪ 19‬انجام می‌داد‪ ،‬اندازه‌ی سود در آن ‪ % 48‬ساالنه تعیین شده‬
‫ب ود – و در اثن ای جن گ جه انی اول حک ومت هن د یع نی در س ال‌های‬
‫‪ 1918 – 1914‬م قرضه گرفت که در آن اندازه‌ی سود ‪ % 3.5‬تعیین‬
‫ش ده ب ود و در ش رکت‌های تع اونی در س ال‌های ‪ 1930 – 1920‬م‬
‫اندازه‌ی سود بین ‪ % 15 – 12‬تعیین شده بود و محاکم هند در سال‌های‬
‫‪ 1940 – 1930‬م حکم کرده بودند که ‪ % 9‬ربا در سالی ربای معقول‬
‫بوده است و طبق عدالت و انص اف اس ت و در بان ک ص ادرات هن دی‬
‫مقدار سود در اثنای جنگ ‪ % 3‬تعیین شده ب ود و حک ومت هن د ن یز از‬
‫قرضه‌هایش ‪ % 4/23‬ساالنه سود می‌گرفت‪ ،‬این است حالت نیم ق اره‌ی‬
‫هند و اگر به احوال ممالک اروپایی نظر انداخته شود‪ ،‬ب ا نیم ق اره هن د‬
‫اختالف زیادی ندارد‪ ،‬در اواسط ق رن ش انزدهم در س رزمین انگلس تان‬
‫ان دازه‌ی معق ول رب ا ‪ %10‬س نجش ش ده ب ود و بس یاری از بانک‌ه ای‬
‫مرکزی اروپا تا سال ‪ 1920‬م اندازه‌ی سود را ‪ %9 – 8‬ساالنه تع یین‬
‫کرده بودند و قرضه‌هایی که ممالک اروپایی در این زمان به واس طه‌ی‬
‫سازمان ملل متحد بدست آورده بودند‪ ،‬تقریبا ً با این اندازه مس اوی ب ود‪،‬‬
‫اگر امروز این اندازه به اروپاییان یا آمریکایی‌ه ا گفت ه ش ود‪ ،‬می‌گوین د‬
‫که این سود نبوده است بلکه سلب دارایی مردم است و ام روز ان دازه‌ی‬
‫سود ‪ %3 – 2/1‬و زی ادت و ح داکثری آن ‪ %4‬س االنه تع یین گردی ده‬
‫است و گاه گاه هم از این اندازه پایین‌تر آمده اس ت ت ا ‪ %2/1‬ی ا ‪%1/4‬‬
‫می‌رس د و لیکن ان دازه را ک ه ق انون س ال ‪ 1927‬م اج ازه داده اس ت‪،‬‬
‫س االنه ‪ %/1/4‬از ع امه‌ی م ردم اس ت و ان دازه ک ه س ودخواران از‬
 ‫سود از نظر اسالم و اقتصاد‬ ‫‪20‬‬
‫معامله‌داران همیشگی خود به واس طه‌ی مح اکم آمریک ایی می‌س تانند از‬
‫‪ %60 – 30‬س االنه تع یین گردی ده اس ت‪ ،‬ش ما را ب ه خداون د س وگند‬
‫بگویید که کدام یک از این انداز‌ها طبیعی و معقول است؟‬
‫سپس شما ی ک ق دم دیگ ر پیش تر بروی د و فک ر کنی د‪ :‬آی ا در جه ان‬
‫اندازه‌ی معقول و طبیعی برای ربا دادن و گ رفتن آن وج ود دارد؟ یقین ا ً‬
‫ه ر ان دازه‌ای ک ه ش ما در این مس أله تفک ر کنی د‪ ،‬عق ل ش ما را ب ه این‬
‫رهنمایی می‌کند که تعیین معقول و فطری ان دازه‌ی س ود فق ط در وق تی‬
‫امک ان دارد ک ه ان دازه‌ی ربح(س ود) و مف اد م دیون از این م ال‬
‫مقروضه‌اش معین بوده باشد‪،‬‬
‫به طور مثال اگر امکان داشته باشد که ربح(سود) ساالنه ‪ 100‬دال ر‬
‫مساوی به ‪ 25‬برسد‪ ،‬ممکن است گفته شود که پنج یا چه ار ی ا ‪ ...‬دال ر‬
‫از این ربح(سود) حق کسی می‌شود که مالش تحت اس تعمال و اس تثمار‬
‫شخص دیگری – مدیون – ق رار دارد‪ ،‬ولی ظ اهر و آش کارا اس ت ک ه‬
‫تعیین کردن اندازه‌ی ربح(سود) که از دوران بکار انداختن مال م ذکور‬
‫بدست می‌آید به وجه مذکور ن اممکن اس ت و ن یز در وقت قرض ه دادن‬
‫مال و تعیین کردن مقدار سود مراعات این می‌شود ک ه م دیون از بک ار‬
‫انداختن این مال چه اندازه ربح(سود) و مفاد بدس ت خواه د آورد؟ و ن ه‬
‫کسی به این فکر است که آی ا م دیون بیچ اره از این م ال مف ادی بدس ت‬
‫می‌آورد یا خیر؟ و چیزی‌که در حقیقت و واقعیت ص ورت می‌گ یرد این‬
‫اس ت ک ه داین و ی ا س ودخوار نظ ر ب ه احتی اج و ح الت ض رورت و‬
‫پریشانی مدیون اندازه‌ی آن‌را تعیین می‌نماید – و تجار نظر به اصول و‬
‫قواعدی که خود دارند‪ ،‬نرخ ربا را باال و یا پایین می‌برند و این اص ول‬
‫و قواع د جزیی‌ت رین رابط ه ب ا عق ل‪ ،‬انص اف و ع دالت ن دارد و ن ه‬
‫درباره‌ی آن می‌اندیشند‪.‬‬
‫اسباب تعیین اندازه‌ی سود‬
‫مدنظر سود‌خوار طور عموم و همیشه حالت ب د‪ ،‬احتی اج‪ ،‬اض طرار‬
‫و پریشانی مدیون است و فکر نکنید که اگ ر م دیون م ذکور این قرض ه‬
‫را دریافت نتواند کن د‪ ،‬ح الت آن چ ه خواه د ش د؟ و ب ه این اس اس داین‬
‫می‌سنجد که از مدیون خود چه اندازه رب ا را طلب می‌توان د بکن د‪ ،‬اگ ر‬
‫حالت مدیون بسیار ب د نب وده اس ت و فق ر او هم ب ه ح الت بس یار ش دید‬
‫نمی‌رسید و مال زیادی را هم قرض ه نمی‌گ رفت‪ ،‬در این وقت ان دازه‌ی‬
 ‫‪21‬‬ ‫فصل اول‪ :‬جهات منفی حرمت ربا)‬
‫سود کم و قلیل است و لیکن بر عکس اگر مدیون در حالت فق ر ش دید و‬
‫احتیاج فوق العاده قرار داشت اندازه‌ی س ود را ب اال می‌ب رد‪ ،‬ح تی اگ ر‬
‫پس ر وی در ح الت احتض ار ب وده باش د و وی در جیب خ ود آن مق دار‬
‫پولی را مال ک نباش د ک ه رم ق آن‌را نگ اه دارد و مجب ور گ ردد‪ ،‬ن زد‬
‫مرابی (شخص سودخوار یا کسی‌که به سود پول می‌ده د) ب رای گ رفتن‬
‫ق رض ب رود‪ ،‬پس اگ ر در این ح الت ه ر ان دازه س ودی را ک ه این‬
‫سرمایه‌دار طلب کند‪ ،‬در نزد وی غیر معقول نیست اگر چه که اندازه‌ی‬
‫آن ‪ %500 – 400‬برسد‪.‬‬
‫علمای اقتصاد در قسمت اصول و قواعدی که بر اساس آن ان دازه‌ی‬
‫ربا را باال و پایین می‌برند و ی ا تقلی ل و تزیی د می‌بخش ند‪ ،‬ب ه دو گ روه‬
‫تقسیم شده‌اند‪:‬‬
‫گروهی از ایشان می‌گویند که تعیین اندازه‌ی سود‪ ،‬ب ر اس اس ق انون‬
‫عرضه و تقاضا صورت می‌گیرد ک ه اگ ر رغبت در گ رفتن قرض ه کم‬
‫بوده است و اموال قرضه بالمقابل بسیار باشد‪ ،‬طبیعی است که ان دازه‌ی‬
‫سود کم اس ت و تاح دی این مق دار کم ش ده اس ت ک ه م ردم فرص ت را‬
‫غنیمت می‌دانند و به قرضه گ رفتن رج وع می‌کنن د و ام وال قرض ه را‬
‫در تجارت و صنعت به کار و استثمار می‌اندازند و این وق تی اس ت ک ه‬
‫تقاضا به گرفتن قرضه بسیار می‌شود و اموالی‌که باید ق رض داده ش ود‬
‫رو ب ه قلت می‌گ ذارد‪ ،‬در این ح الت ان دازه‌ی س ود رو ب ه اف زایش و‬
‫زیادت است و به ح دی می‌رس د ک ه م ردم از گ رفتن قرض ه منص رف‬
‫می‌گردند‪.‬‬
‫این وض ع چ ه مع نی دارد؟ معن ایش این اس ت ک ه س رمایه‌دار‬
‫نمی‌خواهد با تاجر و صانع در معامله‌ی اقتصادی چنان مشارکت داش ته‬
‫باشد که از مفاد حقیقی آن ی ک حص ه‌ی معق ول و مش روعی ب رای وی‬
‫برس د و براس اس تخمین و گم ان می‌گوی د‪ :‬این شخص ی‌که م ال را ب ه‬
‫قرض می‌ستاند از تجارت آن‪ ،‬چنین و چنان مقدار نفع ب ر می‌دارد‪ ،‬پس‬
‫سزاوار اس ت ک ه از ق رض خ ود این ان دازه رب ا را نص یب ش وم و از‬
‫جانب دیگر شخص تاجر و یا صانع هم فکر می‌کن د ک ه از روی ظن و‬
‫تخمین ممکن است از به کار انداختن آن مال قرض ه‪ ،‬این مق دار مف ادی‬
‫را بدست خواه د آورد‪ ،‬بن ابرآن بای د مق دار س ود از این ان دازه زی ادتر‬
‫نبوده باشد‪ ،‬گویا که هر یک از دو ط رف فق ط ب ر ظن و تخمین اعتم اد‬
 ‫سود از نظر اسالم و اقتصاد‬ ‫‪22‬‬
‫می‌کنند نه بر چیز دیگری‪ :‬س رمایه‌دار در ان دازه‌ی زی ادت ربح(س ود)‬
‫این قرضه و تجارت آن مبالغه می‌کند و تاجر بالمقاب ل در فک ر احتم ال‬
‫خس ارت و ض رر تج ارت ب وده اس ت و در عین وقت امی دواری در‬
‫منفعت هم دارد‪ .‬ب ه این اس اس ع وض اینک ه در بین این دو مفک وره‬
‫تعاون و تساند بوده باشد گول زدن و فریب دادن هم دیگر مط رح اس ت‬
‫و وقتی‌که تاجر می‌خواه د‪ ،‬م ال التج ارتش را ب ه امی د نف ع ب ه تج ارت‬
‫اندازد‪ ،‬سرمایه‌دار قیمت مالش را بلند می‌برد و تا ان دازه‌ای ن رخ آن‌را‬
‫افزایش می‌دهد که هیچ یک از تجار حاضر نمی‌شود ت ا م ال م ذکور را‬
‫با این نرخ به قرضه بستاند‪ ،‬زی را در بک ار ان داختن آن هیچ مف ادی را‬
‫امید ندارند و چون تجار از گرفتن آن اموال خودداری می‌کنند‪ ،‬بن ابرآن‬
‫سیر ارتقای اقتصاد و تجارت دفعتا ً توقف می‌نماید و بازار تجارت فوراً‬
‫با کساد مواجه می‌شود و تاجر خود را در خسارت و زیان می‌بین د‪ ،‬ل ذا‬
‫سرمایه‌دار سر از ن و ب ه پ ایین آوردن ان دازه‌ی س ود ش روع می‌کن د ت ا‬
‫درجه‌ای ک ه ب از تج اران و ص نعت‌گران ب ه ق رض گ رفتن مب ادرت‬
‫می‌کنند؛ زیرا این وق تی اس ت ک ه از قرض ه امی د ربح(س ود) و مف ادی‬
‫بیشتری دارن د و س رمایه‌دار دوب اره ب ه ب ازار تج ارت و ص نعت وارد‬
‫می‌شود و جلوه‌گر می‌شود‪ .‬از این وضع چنین معلوم می‌شود که اگر م ا‬
‫بین ت اجر و س رمایه‌دار ش روط معق ول و رابطه‌ی معل وم تع اون و‬
‫همدردی وجود می‌داشت‪ ،‬نظام اقتصادی دنیا به مسیر طبیعی و صحیح‬
‫و سالم خود حرکت می‌کرد‪ ،‬اما وقتی‌که قانون دروازه‌ی سودخواری را‬
‫برای سرمایه‌دار باز ک رد‪ ،‬روحیه‌ی قم ار بین س رمایه و تج ارت زن ده‬
‫شد و بر اس اس آن ان دازه‌ی رب ا گ اهی ب اال و زم انی هم پ ایین می‌آی د‪،‬‬
‫مثلی‌که در قمار این وضع به مشاهده می‌رسد‪ ،‬به همین س بب اس ت ک ه‬
‫حیات اقتصادی دنیا همیشه در بحران و اضطراب قرار دارد‪.‬‬
‫گروه دیگری بر این نظریه است وقتی‌که س رمایه‌دار می‌خواه د ک ه‬
‫مالش تحت تصرف خودش ب اقی بمان د و خ ودش بدس ت خ ود آن‌را ب ه‬
‫دوران اندازد در این وقت اندازه و مقدار سود بلند می‌رود و هنگامی‌که‬
‫این رغبت از وی کم گردد و نخواهد که مالش منحصر به خودش باشد‪،‬‬
‫طبیعی است که اندازه ربا پایین می‌آید‪ .‬اینجا سوالی پیدا می‌شود که چرا‬
‫سرمایه‌دار خواهش دارد تا سرمایه‌اش تحت تصرف خودش بوده باشد؟‬
 ‫‪23‬‬ ‫فصل اول‪ :‬جهات منفی حرمت ربا)‬
‫این گ روه در ج واب این س وال چ نین ج واب می‌دهن د ک ه‪ :‬این دارای‬
‫اسباب و عواملی است‪:‬‬
‫اول اینکه‪ :‬البدی است که سرمایه‌دار در نزد خود یک اندازه‌ی مالی‬
‫داشته باشد تا در اوقات ضرورت احتیاجات شخصی و یا تجارتی او را‬
‫مرفوع سازد‪.‬‬
‫دوم اینکه‪ :‬سرمایه‌دار ترجیح می‌دهد که نزدش مقداری از مال ب وده‬
‫باشد ک ه در ح االت اض طرار ی ا ض رورت تص ادفی مانن د مص رف و‬
‫نفقه‌ی غیر عادی و یا تجارت مفیدی‌که تصادفی با آن مواجه می‌گردد‪ ،‬از‬
‫آن استفاده برد‪.‬‬
‫سوم اینکه‪ :‬مهم‌ترین همه‪ ،‬اسباب و عواملی است ک ه می‌گوین د الزم‬
‫است نزد سرمایه‌دار مبلغ گزافی وجود داشته باشد که در وقت قلت پول‬
‫و بلند رفتن اندازه‌ی ربا در آینده از آن استفاده برد‪.‬‬
‫سوال دیگری ک ه در این ص دد نش أت می‌کن د این اس ت ک ه‪ :‬آی ا این‬
‫رغبت سرمایه‌دار در نگهداشتن مال در نزد خودش گاهی هم کم و زیاد‬
‫می‌شود که تأثیر آن در بازار در کمی و زیادتی ربا ظاهر گردد؟‬
‫در ج واب این س وال می‌گوین د ک ه‪ :‬بلی این رغبت بن ابر عوام ل‬
‫شخص ی‪ ،‬سیاس ی‪ ،‬اجتم اعی و اقتص ادی گ اهی ش ّدت می‌یاب د؛ در این‬
‫وقت س رمایه‌دار مق دار رب ا را زی اد می‌س ازد و اموالی‌ک ه ب ه می دان‬
‫تجارت عرض ه ش ود کم و ن ادر می‌ش ود و زم انی هم این رغبت بن ابر‬
‫عوام ل و اس بابی کم و خفی ف می‌گ ردد و در این هنگ ام ان دازه‌ی س ود‬
‫خیلی‌ه ا کم و ن اچیز می‌ش ود و م ردم کوش ش می‌کنن د ک ه در این وقت‬
‫ام وال زی ادی ب ه قرض ه بگیرن د و آن‌را در تج ارت و ص نعت بک ار‬
‫تدالل ظ اهر ف ریب دقی ق ش وید‪ ،‬ب ه خ وبی درک‬ ‫ِ‬ ‫اندازند‪ .‬اگر با این اس‬
‫می‌کنید که آن هیچ اص ل و اساس ی ن دارد‪ ،‬زی را رغبت س رمایه‌دار در‬
‫نگهداشتن مال در نزدش ب رای بعض ی ض رورت‌های عاج ل ف امیلی و‬
‫تجارت شخصی‌اش هیچ تاثیر عمده و نقش اساسی ن دارد‪ ،‬چ ه این ن وع‬
‫ض رورت ح داکثر ح تی ‪ %5‬س رمایه را هم نمی‌توان د در ب ر بگ یرد‪.‬‬
‫بنابرآن دو سبب اولی خ ود ب ه خ ود از اعتب ار س اقط می‌گ ردد و س بب‬
‫مهمی‌که سرمایه‌دار ب ه واس طه‌ی آن ‪ %95‬س رمایه‌اش را ی ک ب ارگی‬
‫نزد خود حفاظت می‌کن د و س پس آن‌را ف وراً در ب ازار قرض ه عرض ه‬
‫می‌دارد‪ ،‬همین سبب سومی است و اگر این سبب به ط ور دقی ق تجزی ه‬
 ‫سود از نظر اسالم و اقتصاد‬ ‫‪24‬‬
‫و تحلیل گردد که سرمایه‌دار در مقاب ل تم ام ح وادث و مص ائب ک ه در‬
‫مملکت او و تمام دنی ا ن ازل ش ود‪ ،‬فق ط و فق ط م دنظر او هم ان امتی از‬
‫مادی و منفعت ج وی و نیت ب د اوس ت و بس‪ ،‬و در خالل این ح وادث‪،‬‬
‫بر وی آثار مخصوص پیدا می‌شود که او برت ری می‌ده د ت ا مجه ز ب ه‬
‫س الحی باش د ک ه در ح االت اض طراری بتوان د از مص ائب و ح وادث‬
‫ناگوار اجتم اعی ب ه نف ع خ ود اس تفاده نمای د ت ا ه ر ان دازه ک ه م ردم و‬
‫اجتم اع در فق ر و مص یبت زن دگی کنن د او ب ه هم ان ان دازه در تنعم و‬
‫ثروت‪ ،‬خوشگذرانی و جمع و ذخیره ک ردن ام وال آم اده می‌ش ود و در‬
‫این وقت اموال را نزد خود قید می‌کن د و ن رخ و ان دازه‌ی س ود را ب اال‬
‫می‌برد و بر روی جامعه دروازه‌ی همه‌ی آفات و مص ائب را می‌گش اید‬
‫و وقتی‌که از این راه ب ه مقص د خ ود رس ید و از خ وردن ح رام و بلن د‬
‫بردن سود غریزه زی ادت طل بی‌اش را اش باع ک رد و زی اده‌تر از آن در‬
‫نزدش امک ان ازدی اد س ود نمان د‪ ،‬در این وقت رغبت و خ واهش او در‬
‫نگهداشتن مال نزد خویش کم می‌شود‪ .‬بنابر آن به ت اجران خ بر می‌ده د‬
‫ک ه او ان دازه‌ی س ود را پ ایین آورده اس ت ت ا ایش ان ب ه گ رفتن قرض ه‬
‫تشویق شوند؛ زیرا او به صراحت اعالم می‌دارد ک ه‪ :‬ای تج ار از ن زد‬
‫من مال وافری را با سود کم و اندک می‌توانید به قرضه بستانید‪.‬‬
‫این است دو تأویل و تفسیری‌که علمای جدی د علم اقتص اد در قس مت‬
‫اندازه و نرخ سود بیان داشته‌اند و این ت أویالت و تفس یرات در اص ل و‬
‫اس اس خ ود ب دون ش ک ص حت دارد‪ ،‬مگ ر س وال اینجاس ت‪ :‬چگون ه‬
‫ممکن اس ت ک ه توس ط این دو ن وع تأوی ل بت وانیم‪ ،‬معق ولیت و ط بیعی‬
‫بودن اندازه‌ی سود را تعیین و سنجش نماییم؟ یا که مفهوم کلم ات عق ل‪،‬‬
‫معق ولیت و ط بیعت را تغی یر دهیم و ی ا اینک ه تس لیم ش ویم ک ه کمی و‬
‫زیادتی اندازه‌ی سود دارای اسباب و عواملی است که در عدم معق ولیت‬
‫تعیین اندازه‌ی آن نسبت به عدم معقولیت خود سود اص یل‌تر و عمیق‌ت ر‬
‫است‪.‬‬
 ‫منفعت اقتصادی سود و ضرورت بشریت) به آن‬
‫بحث دیگ ری را ک ه طرف داران س ود م ورد گفتگ و ق رار می‌دهن د‪،‬‬
‫عبارت است از اینکه سود یک ضرورت اقتصادی بوده اس ت و دارای‬
‫منافع و فوایدی است که نمی‌توان از آن مستغنی ش د و اینج ا خالص ه‌ی‬
‫دالیل و براهین آن‌ها را به خوانندگان محترم تقدیم می‌داریم‪:‬‬
‫‪ -1‬فعالیت‌های اقتصادی انسانی در تمام احوال و مراحل موقوف به‬
‫جمع کردن مال است و جم ع ک ردن م ال هم وق تی امک ان پ ذیر‬
‫می‌شود که مردم دایره‌ی احتیاجات‌شان‌را تنگ‌تر بسازند و جلو‬
‫خواهشاتشان‌را بگیرند و تمام عائدشان‌را ب ه مص رف نرس انند‬
‫و در مص رف راه اقتص اد را پیش گرفتن د و ی ک حص ه از‬
‫درآمدشان را ذخ یره نماین د‪ ،‬این اس ت یگان ه راه جم ع ک ردن و‬
‫ذخیره نمودن م ال و ث روت‪ ،‬و انس ان وق تی دای ره‌ی احتیاج ات‬
‫خود را تنگ‌تر می‌سازد و جل وی خواهش اتش را می‌گ یرد و در‬
‫مصارف خود اقتصاد و میانه‌روی را پیش می‌گیرد که در مقابل‬
‫آن مالک اجرت و پاداش گردد‪ ،‬این اجرت و پاداش هم ان س ود‬
‫و ی ا رب ا اس ت ک ه م ردم را در اقتص اد در مص ارف و ذخ یره‬
‫وادار می‌س ازد‪ ،‬اگ ر ش ما س ود را ب ر م ردم ح رام و ممن وع‬
‫بگردانید‪ ،‬پس در این صورت م ردم از ذخ یره‌ی م ال و خ زینه‌‬
‫کردن آن منصرف می‌شوند در حالی‌که ذخ یره‪ ،‬یگان ه ط ریقه‌ی‬
‫جم ع م ال اس ت ب رای ب ر آوردن احتیاج ات مختل ف ف ردی و‬
‫اجتماعی‪.‬‬
‫‪ -2‬آس ان‌ترین ط ریقه‌ ب رای فعالیت‌ه ای اقتص ادی این اس ت ک ه‬
‫دروازه‌ی سود باز و مفتوح بوده باشد تا بتوانن د ک ه ام وال زای د‬
‫از احتیاجات‌شان‌را به دیگران اعطا نمایند و رغبت‌شان در رب ا‬
‫آن‌ها را وادار به ذخیره کردن مال می‌سازد و آن یگانه وسیله‌ای‬
‫است ک ه انس ان را نمی‌گ ذارد ت ا ام والش مهم ل و ب دون دوران‬
‫راکد بمان د و ص احب م ال را مجب ور می‌س ازد ت ا م الش را ب ه‬
‫کسی بسپارد که آن را در امور تولیدی و مفی د ب ه ک ار ان دازد و‬
‫از وی سودی بستاند که طرفین به آن اتفاق دارند و بس ته ک ردن‬
‫دروازه‌ی سود ن ه تنه ا از بین ب ردن مهم‌ت رین عوام ل و اس باب‬
‫ربا اس ت بلک ه این مع نی را دارد ک ه انس ان بای د ام وال خزین ه‬
‫داشته‌اش را در امور تجارتی و اقتصادی به دوران نیاندازد‪.‬‬
‫داد و ستد سود نه تنها مردم را مجبور به ذخ یره‌ی م ال و بک ار‬ ‫‪-3‬‬
‫انداختن آن در امور تولیدی و با منفعت می‌سازد‪ ،‬بلک ه آن خ ود‬
‫مانع می‌شود که اموال در راه‌های بدون فایده استعمال و ب ه ک ار‬
‫انداخت ه نش ود و وج ود رب ا اقتص اد را ب ه به ترین و ن افع‌ترین‬
‫راهها منظم می‌سازد و س رمایه را در راهی ب ه دوران(چرخ ه)‬
‫می‌اندازد که دارای نفع بیشتر و مفاد زیادتر ب وده باش د و م ا در‬
‫جهان اقتصادی غیر از طریق سود راه دیگری را سراغ ن داریم‬
‫که راه مفید‪ ،‬غیر مفید و یا مفیدتر را ب رای م ا نش ان ده د و ب ر‬
‫اس اس این تم یز و شناس اندن آن اس ت ک ه م ال را ب ه ن افع‌ترین‬
‫مدارک به کار می‌اندازند و وقتی‌که شما سود را لغ و می‌س ازید‪،‬‬
‫نتیجه‌ی آن چنین می‌شود که م ردم مال‌های‌ش ان‌را ب ه مص رف‬
‫می‌رسانند و به عواقب امور بی‌توجه می‌مانند و یا ک ه ام وال را‬
‫به کار می‌اندازند و برای به دست آوردن مفاد و با تحمل ض رر‬
‫و خسارت و یا نافع بودن و غیر نافع این فعالیت اقتص ادی ک دام‬
‫اهتمام و توجه نداشته باشند‪.‬‬
‫بدون شک قرضه یکی از احتیاج ات زن دگی انس انیت اس ت ک ه‬ ‫‪-4‬‬
‫فرد‪ ،‬اجتم اع و حکومت‌ه ا از آن چ اره ندارن د‪ ،‬اف راد در ام ور‬
‫شخصی‌شان مجبور به قرض گرفتن می‌شوند و تج ار ش دیداً ب ه‬
‫آن محتاجن د و کار‌ه ای حک ومت ب دون آن پیش نمی‌رود‪،‬‬
‫صدقات‪ ،‬خیرات و تبرعات هم به پیمانه نمی‌رس د ک ه ق ایم مق ام‬
‫قرضه گردد و وقتی‌که شما سرمایه‌داران را به ربا تشویق نکنید‬
‫و ایشان‌را به این مطمئن نسازید ک ه سرمایه‌ش ان ب ا ی ک مق دار‬
‫سود زیادی برایشان پس داده می‌شود‪ ،‬آن‌ها راضی نمی‌شوند که‬
‫اموال‌شان‌را به قرضه دهند که این قرضه ندادن‌ش ان در حی ات‬
 ‫‪27‬‬ ‫منفعت اقتصادی سود و ضرورت بشریت) به آن‬
‫اقتصادی تأثیر بد و ناگوار دارد‪ .‬شخص فق یر و ن اتوان فق ط ب ه‬
‫واسطه‌ی همین سود است که از سرمایه‌دار پول قرضه می‌ستاند‬
‫ت ا رم ق زن دگی‌اش را نگهداش ته و دیگ ر ح وایجش را مرف وع‬
‫می‌سازد اگر سرمایه‌دار امید در گرفتن ربا نداشته باش د‪ ،‬هرگ ز‬
‫حاضر نمی‌ش ود ک ه ب رای وی قرض ه بده د‪ ،‬بن ابرآن ه ر چن د‬
‫دارای ضرورت شدید هم بوده باشد‪ ،‬ضرورتش بدون جواب ب ه‬
‫حال خود باقی می‌مان د و ت اجر هم‌چن ان می‌توان د ک ه ب ه بس یار‬
‫آسانی و سهولت قرضه بدس ت آورده اس ت و ام ور تج ارتی‌اش‬
‫را سربراه سازد در صورتی‌که ش ما ب ر روی او این دروازه را‬
‫مس دود نمایی د او در ام ور مرب وط ب ه تج ارتش دچ ار افالس‬
‫می‌گ ردد و هم‌چن ان اس ت حکومت‌ه ا ک ه اک ثریت کاره ا و‬
‫پروژهای‌ش ان از طری ق همین رب ا ت امین می‌ش ود و اگ ر این‬
‫قرضه با سود نبوده باشد‪ ،‬کیستند آن کسانی‌که ب رای حکومت‌ه ا‬
‫پ ول بال مف اد بدهن د ت ا احتیاج ات روز افزون‌ش ان‌را مرف وع‬
‫نمایند؟‬
‫آیا بشریت از سود مستغنی شده نمی‌تواند؟‬
‫این‌جا ه ر ی ک از من افع و احتیاج ات را م ورد بحث و غ ور ق رار‬
‫می‌دهیم و بیان می‌کنیم که آیا سود حقیقت ا ً منفعت و ح اجت اس ت ی ا ک ه‬
‫زیاده از وسوسه‌ی شیطان چیز دیگری نیست‪.‬‬
‫اولین غلطی که علمای اقتصاد در غرب دچار آن شده‌اند عب ارت از‬
‫این گمان ایشان است که می‌گویند‪ :‬تقص یر اف راد در مص رف و خزین ه‬
‫کردن‌شان چنان نافع و مفید است که در حیات اقتصادی نمی‌ت وان از آن‬
‫مستغنی شد‪ ،‬در حالی‌که حقیقت بر عکس آن است به این‌طور که ت رقی‬
‫و آرامش اقتص ادی در مجم وع موق وف ب ه این اس ت ک ه تولی دات و‬
‫صنایع در بازار بطور دایم و مستمر م ورد اس تهالک و مص رف واق ع‬
‫شود تا ک ه ب ه واس طه‌ی آن دوره تولی د و اس تهالک ب ه ی ک س رعت و‬
‫توازن کام ل پیش ب رود و این مطلب وق تی حاص ل می‌ش ود ک ه عم وم‬
‫م ردم ث روت در دس ت داشته‌ش ان‌را در اثن ای فعالیت‌ه ا و مس اعی‬
‫اقتصادی‌شان به مصرف برس انند ت ا حدی‌ک ه ث روت و دارایی زای د از‬
‫احتیاج‌شان‌را به رضا و رغبت خودشان به فقراء و محت اجین بدهن د ت ا‬
‫آن‌ها نیز در پهلوی ایشان در خری دن اش یاء و ل وازم زندگی‌ش ان س هیم‬
 ‫سود از نظر اسالم و اقتصاد‬ ‫‪28‬‬
‫ش وند‪ .‬ولی ش ما م ردم را ب ر عکس آن تلقین می‌کنی د و می‌گویی د‪:‬‬
‫چیزی‌که زیادتر از احتیاج باشد‪ ،‬باید آن ذخیره و جم ع گ ردد و ب ه هیچ‬
‫صورت به مصرف نرسد و این را بنام ضبط نفس و ایثار ی اد می‌کنی د!‬
‫بر این اساس الزم است که هر فرد از اف راد از ب ر آوردن احتیاج ات و‬
‫لوازم زندگی‪ ،‬خودداری کند و کوشش نماید ح داکثر ق درت خ ود را در‬
‫جمع و ذخیره مال به خرج دهد و از فواید این حالت جمع و خزینه شدن‬
‫ثروت را در دست تعداد قلیل مردم می‌دانید ت ا ک ه آن‌را در راه ت رقی و‬
‫انکشاف تجارت و صنعت به کار اندازند‪.‬‬
‫ولی حقیقت این است که وضع مذکور عوض اینکه به نفع تمام شود‪،‬‬
‫ود‪ ،‬یکی از‬ ‫ارت ختم می‌ش‬ ‫رر و خس‬ ‫هض‬ ‫ک امالً ب‬
‫اضرارش(ضررهایش) این است که تولیدات و صنایع که به ک ثرت در‬
‫ب ازار وج ود دارد‪ ،‬ب دون خری د ب اقی می‌مان د‪ .‬زی را کس انی‌که دارای‬
‫قدرت محدود و کم هس تند‪ ،‬نمی‌توانن د همه‌ی احتیاج ات و لوازم‌ش ان‌را‬
‫خری داری نماین د و کس انی‌که ق درت خری داری هم دارن د ب ه خ واهش‬
‫ذخیره کردن پ ول از خری داری اش یایی‌ک ه ح تی ب ه آن احتی اج دارن د‪،‬‬
‫منصرف می‌شوند و اشخاصی‌که ثروت زیادتر از خری د را دارن د پ ول‬
‫مازادش ان‌را هم ب ه دیگ ران و ب ه کس انی‌ ک ه ب ه آن احتی اج دارن د‪،‬‬
‫نمی‌دهند و اگر این ح الت ت ا م دتی دوام یاب د و کس انی‌که ق درت خری د‬
‫دارن د از خری دن اش یاء منص رف ش وند و ب ه دیگ ران هم پ ول و‬
‫ثروت‌شان‌را ندهند و نزد خود حفظ کنند‪ ،‬نتیجه چنین می‌ش ود ک ه ی ک‬
‫قسمت زیادی تولیدات اقتصادی در بازار بدون فروش و راکد بمان د ک ه‬
‫خود سبب کس اد ب ازار می‌ش ود و این قلت اس تهالک و مص رف عام ل‬
‫نقص و کمی در دخل و درآم د م ردم می‌گ ردد ک ه این وض ع در ام ور‬
‫معاشی و زندگی مردم تأثیر ناگوار بار می‌آورد‪ ،‬ب ه این قس م ک ه س بب‬
‫می‌شود تا اموال و ثروت‌ه ا در ن زد اف راد کم و مح دود جم ع و ذخ یره‬
‫شود و فقر و ناتوانی دامنگیر تعداد زیادی از اف راد دیگ ر می‌گ ردد ک ه‬
‫آخر االمر روزگار این افراد کم و مح دود را هم مت أثر می‌س ازد‪ ،‬زی را‬
‫پول و ثروت جمع شده‌ی ایشان چون به کار و دوران(چرخش) انداخت ه‬
‫نمی‌ش ود بن ابرآن ازدی اد در آن نمی‌آی د و ص نایع و تولی داتی را ک ه‬
‫خودشان تولید می‌کنند و در بازار عرضه می‌دارند‪ ،‬بدون خرید می‌ماند‬
‫و آخر االمر سبب کساد و رکود بازار می‌گردد‪.‬‬
 ‫‪29‬‬ ‫منفعت اقتصادی سود و ضرورت بشریت) به آن‬
‫اگر به این حقیقت فکر کنید‪ ،‬به این نتیجه می‌رس ید ک ه انس ان ب رای‬
‫ب رآورده ش دن احتیاج ات اقتص ادی‌اش بای د اس بابی ک ه ب اعث جم ع و‬
‫ذخ یره‌ی ث روت می‌‌گ ردد‪ ،‬از بین ب ردارد و ث روت را ی ا خ ودش ب ه‬
‫مصرف برساند یا به دیگران که به آن ض رورت دارن د‪ ،‬اعط ا نمای د و‬
‫در س احت رف اهی اقتص ادی چن ان روحی ه را پخش کن د ک ه م ردم ب ه‬
‫دریافت کمک و مس اعدت در هنگ ام ض رورت و احتیاج‌ش ان اطمین ان‬
‫داشته باشند و هیچ احساسی به جمع و اندوختن مال برای‌شان پیدا نش ود‬
‫و از طرف دیگر عملیات تقسیم و توزیع زکات بای د الزم و حتمی ش ود‬
‫تا رغبت و میل مردم به جمع و خزینه ساختن ثروت کم گردد و عوض‬
‫اینکه ثروت یک‌جا جمع شود باید به دوران(چرخه) انداخته شود‪ ،‬تا ب ه‬
‫دیگران هم از این دوران (چرخه‌ی) ثروت چ یزی برس د‪ ،‬و لیکن ش ما‬
‫مردم را به ربا و سودخواری دعوت می‌کنی د و آتش بخ ل را در وج ود‬
‫ایش ان ش عله‌ورتر و ت یزتر می‌س ازید و کس انی‌که هم طبیعت ا ً بخی ل و‬
‫ممسک نیستند به جم ع آوری ث روت تش ویق می‌کنی د و نمی‌گذاری د ک ه‬
‫پول‌شان‌ را در خریدن وسایل و آالت به مصرف برسانند – سپس وق تی‌‬
‫ک ه ش ما این م ال جم ع ش ده را ک ه مخ الف روحیه‌ی مص الح عم ومی‬
‫ذخیره شده به بازار تقدیم می‌دارید و از آن هم خ واهش گ رفتن مف اد را‬
‫دارید همه را از طریق س ودخواری اج را می‌نمایی د و این ظلم دیگ ری‬
‫اس ت از ط رف ش ما ک ه ب ر پیک ر مص لحت عم ومی وارد می‌ش ود و‬
‫می‌گ وییم اگ ر س رمایه‌دار این ث روت جم ع ش ده را در تج ارت ب ه‬
‫دوران(چ رخش) می‌ان داخت ب ه قس می‌که از دوران(چ رخه‌ی) آن ی ک‬
‫مقدار نسبی معلوم بدست می‌آمد آن بهتر و خوب‌تر بود و لیکن ش ما ک ه‬
‫این م واد را ب ه ب ازار می‌آوری د ب ه خ اطر این اس ت ک ه س رمایه‌دار‬
‫درصدی چند ماهانه و یا ساالنه فایده ب ردارد‪ ،‬براب ر اس ت ک ه تج ارت‬
‫مذکور ربح(سود) داش ته باش د ی ا ک ه خس ارت نمای د و پ روا ن دارد ک ه‬
‫ربح(سود) و مفاد آن کم باشد یا زیاد‪ .‬به این ش کل ش ما اقتص اد ملی را‬
‫دوباره با ضرر مواجه نمودی د‪ ،‬ی ک مرتب ه اینک ه ث روت را ن زد خ ود‬
‫نگهداشتید و آن را در خریدن تولی دات و ص نایع ملی ب ه ک ار نبردی د و‬
‫م رتبه‌ی دوم اینک ه وقتی‌ک ه ش ما آن ث روت را ب ه اقتص اد ملی رجعت‬
‫دادید‪ ،‬آن را بر اساس مشارکت و مض اربت رجعت ندادی د‪ ،‬بلک ه آن‌را‬
‫طوری قرض دادید که قانون شما فایده‌ی یقینی و دوامدار را برای داین‬
 ‫سود از نظر اسالم و اقتصاد‬ ‫‪30‬‬
‫تضمین می‌‌نماید‪ .‬وضع فعلی را که نظام اقتصادی شما ب ه وج ود آورده‬
‫است‪ ،‬این است که بسیاری از افراد اجتماع عوض اینکه ثروت‌ش ان‌ را‬
‫در خریدن تولیدات و ص نایع ملی مص رف کنن د‪ ،‬آن را ن زد خ ود نگ ه‬
‫‌می‌دارند و ی ا آن را ب ه خ ود ملّت ب ه قرض ه س وددار معامل ه می‌کنن د‪.‬‬
‫ج امعه‌ی بیچ اره ح یران ب وده اس ت و ه ر روز در ح یرت آن اف زوده‬
‫می‌‌شود که چگونه بتواند خود را از زیر بار این قرض ه‌ی‌گ ران نج ات‬
‫بدهد‪ ،‬زیرا صنایع را که توسط این پول تولید می‌کند ب ا مش کالت زی اد‬
‫در بازار ب ه ف روش می‌رس اند و این مش کالت روز ب ه روز در تزای د‬
‫است‪ ،‬زیرا تع دادی از م ردم ب ه س بب نداش تن ث روت آن‌ را خری داری‬
‫نمی‌توانند بکنند و تعداد دیگری که ثروت دارند‪ ،‬چ ون آن را ن زد خ ود‬
‫نگهداری می‌کنند و به غ رض مف اد بیش تر ب ه س ود می‌دهن د‪ ،‬بن ابراین‬
‫ایشان هم از مواد استهالکی خریداری نمی‌نمایند‪.‬‬
‫شما چنین استدالل می‌کنید که سود شخصی ت اجر را وادار می‌س ازد‬
‫تا از اسراف و مصرف بیهوده و بی‌مورد اجتناب کند و کوشش نماید تا‬
‫ثروت را به مفیدترین راهها به کار اندازد و هم‌چنان می‌گویید ک ه س ود‬
‫گرفتن فعلی است که ت اجر را در ام ور تج ارت و راهه ای مس تحکم و‬
‫مناس ب آن ب ا تم ام اطمین ان و راحت راهنم ایی می‌کن د و از فض ل و‬
‫برکت سود است که مال در بهترین جریان تجارتی‌اش قرار می‌گیرد‪.‬‬
‫حقیقت این اس ت ک ه اگ ر پ رده را از روی این ق ول مزخرف‌ت ان‬
‫بردارید حق و حقیقت از زیر آن به مثل آفتاب روشن و واضح می‌شود‪،‬‬
‫زیرا اولین خدمتی که سود برای عالم بشریت انجام داده است‪ ،‬این است‬
‫ک ه ب رای کلمه‌ی ربح(س ود) و منفعت هیچ تفس یر و معن ایی ج ز از‬
‫ربح(سود) مالی و نفع اقتصادی را قبول ندارد بن ابرآن اگ ر کلمه‌ی ربح‬
‫در سابق به غیر ربح مالی استعمال می‌شد فعالً غیر از ربح مالی یقی نی‬
‫به دیگر چیز اطالق نمی‌توان د ش ود و دومین خدمت‌ک ه س ود ب ه جه ان‬
‫بشریت انج ام داده اس ت‪ ،‬این اس ت ک ه تنه ا منفعت س رمایه‌دار مقی اس‬
‫استعمال مال قرار می‌گیرد نه فایده‌ی اجتماع‪ .‬و از جمله من افع رب ا این‬
‫محسوب می‌شود که س رمایه‌دار را مکل ف می‌س ازد ک ه ث روتش را در‬
‫صنعت و یا تجارت طوری مصرف نماید که مبلغ ‪ %6‬و ی ا زی ادتر از‬
‫آن را ساالنه ربح(سود) بردارد و اگر کم تر از این مق دار مف اد ب رایش‬
 ‫‪31‬‬ ‫منفعت اقتصادی سود و ضرورت بشریت) به آن‬
‫حاصل ش ود‪ ،‬اص الً راض ی نمی‌ش ود ک ه م الش را ب ه دوران(چرخ ه)‬
‫اندازد‪.‬‬
‫به طور مثال فکر کنید که برای سرمایه‌دار دو نوع پروژه پیشنهاد و‬
‫تق دیم می‌گ ردد‪ ،‬یکی پ روژه‌ی تعم یراتی ک ه دارای قیمت کم و ارزان‬
‫است و فقراء و مس اکین می‌توانن د آن‌را ب ه ص ورت بس یار س هولت و‬
‫آسان به اجاره بگیرند و زندگی‌شان‌را در آن استمرار بخش ند‪ ،‬دیگ ری‬
‫پروژه‌ی تعمیراتی ب ه س ویه‌ی بس یار بلن د ب رای س ینما و دیگ ر وس ایل‬
‫تفریحی‪ .‬پروژه‌ی اولی دارای مف اد کمی اس ت ک ه ان دازه‌ی ربح(س ود)‬
‫ساالنه به ‪ %6‬هم بالغ نمی‌شود و از پروژه‌ی دومی مفاد بیش تر از ‪%6‬‬
‫ساالنه بدست می‌آی د‪ .‬آری وقتی‌ک ه این دو پ روژه ب ه س رمایه‌دار تق دیم‬
‫شد‪ ،‬بدون تردید و شک و بدون اینکه درباره‌ی پروژه‌ی اولی بیاندیش د‪،‬‬
‫به قبول و تطبیق پروژه‌ی دومی می‌پردازد و به اولی توج ه و اهتم امی‬
‫از خود مبذول نمی‌دارد‪ ،‬سپس شخص تاجر یا ص نایع تم ام مس اعی‌اش‬
‫را به خرج می‌ده د ک ه مف اد وی از تج ارت و ص نعتش زی اده‌تر از آن‬
‫قدری باشد که سرمایه‌دار آن‌را به گرفتن برای خود به حیث سود تع یین‬
‫کرده است و برای بدست آوردن این مقدار مفاد پروایی ن دارد ک ه ک دام‬
‫راهها را طی می‌کند اگر چ ه آن راهه ا ک امالً مخ الف م روت و اخالق‬
‫هم ب وده باش د‪ .‬مثالً اگ ر شخص ی بخواه د‪ ،‬ش رکت تولی د فیلم را ب ه‬
‫قرضه‌ی ‪ %6‬سود ساالنه افتتاح نماید‪ ،‬پس ناچار است ت ا ب رای بدس ت‬
‫آوردن زیاد‌تر از این مق دار مف اد ب ه ه ر وس یله‌ای ک ه می‌ش ود‪ ،‬توس ل‬
‫جوید تا آن اندازه مف اد را حاص ل دارد‪ ،‬اگ ر این آرزوی اقتص ادی وی‬
‫از راه تهیه‌ی فیلم‌های اخالقی و علمی میسر نشد او به س اختن فیلم‌ه ای‬
‫جالب عشقی‪ ،‬جنسی و غیره می‌پردازد‪ ،‬تا باشد که در اث ر خ وب جل وه‬
‫دادن آن در چشم مردم و بر انگیختن احساس ات و ه واجس(وسوس ه‌ها)‬
‫پست نفسانی‪ ،‬بتواند عالقمندان را ب ه دی دن آن فیلم‌ه ا وادار س ازد و در‬
‫نتیج ه آن مف اد م ورد نظ ر اقتص ادی را بدس ت آورد‪ ،‬ب دون اینک ه ب ا‬
‫اخالق‪ ،‬فضیلت و شرف و ک رامت ان دک‌ترین توج ه و اهتم امی داش ته‬
‫باشد‪.‬‬
‫این است منافعی که شما می‌گویید از داد و ستد سود بدست می‌آید که‬
‫غ یر از طری ق رب ا هیچ راه دیگ ری ن دارد و در ح ال آن ض رورت و‬
 ‫سود از نظر اسالم و اقتصاد‬ ‫‪32‬‬
‫حاجت را عرضه بدارید که غیر از سود و ربا خواری نمی‌توان د آن را‬
‫رفع سازد‪.‬‬
‫شکی نیست که قرض یکی از احتیاجات زندگی بشر است ک ه اف راد‬
‫در احتیاجات شخصی‌ش ان از آن نمی‌توانن د مس تغنی ش وند و در ام ور‬
‫اقتصادی از قبیل زراعت‪ ،‬تجارت‪ ،‬صنعت و غ یره ض روری و حتمی‬
‫ش مرده می‌ش ود و حکومت‌ه ا و مؤسس ات اجتم اعی نس بت ب ه اف راد‬
‫زی ادتر ب ه آن احتی اج دارن د و لیکن س خن م ا اینج ا اس ت ک ه حص ول‬
‫قرضه را ب دون پ رداخت س ود م ا ن اممکن محس وب نمی‌ت وانیم بک نیم‪،‬‬
‫زیرا وضع با این درجه‌ی بدی و خرابی نرسیده است که افراد و ملت‌ها‬
‫نتوانند قرضه‌ی بدون سود را دریافت کنند‪ ،‬بدلیل اینکه شما قرار قانون‬
‫سود را اجازه داده‌ای د‪ ،‬لطف ا ً ش ما یکب ار آن را ح رام بگردانی د و س پس‬
‫نظام اقتصادی‌تان‌ر‌ا به اخالق و هدایت اسالمی عیار سازید‪ ،‬بعد از آن‬
‫متوجه می‌شوید که قرضه‌ها چگونه برای شما به سهولت پیدا می‌شود و‬
‫می‌‌توانید که احتیاجات شخص ی و اجتماعی‌ت ان‌را ب دون ارتک اب س ود‬
‫مرفوع سازید و ببینید ک ه چگون ه از ه ر ط رف ه دایا و بخش ش‌ها ب ر‬
‫افراد و ملل سرازیر می‌گ ردد‪ .‬ج امعه‌ی اس المی در ق رون متم ادی ب ه‬
‫بهترین نوع زندگی اقتصادیش را پیشبرده اس ت ک ه به تر از آن تص ور‬
‫نمی‌توانست بشود‪ ،‬اما در آن ربا و داد و ستد س ود وج ود نداش ت‪ .‬پیش‬
‫از این عصر که عص ر س ود خ واری اس ت در ج امعه‌ی اس المی هیچ‬
‫وقت چنین واقع نشده است که شخصی وفات کند و به عل تی ک ه وارثین‬
‫وی قرضه‌ی بدون سود را نیافته باشند‪ ،‬میت مسلمان بدون تکفین و دفن‬
‫مانده باشد و یا که تجارت‪ ،‬صنعت و زراعت مس لمانان ب ه دلی ل اینک ه‬
‫حصول قرضه بدون سود ناممکن بوده است ب ه کس اد و خ رابی مواج ه‬
‫گشته باشد‪ ،‬بلکه با بدست آوردن قرضه‌ی حسنه – قرضه‌ی ب دون س ود‬
‫– همه‌ی مس ایل تج ارتی‪ ،‬ص نعتی زراعتی‌ش ان حس ب مطل وب و‬
‫خواهش‌شان پیش می‌رفت و این‌طور واق ع نش ده اس ت ک ه چ ون در آن‬
‫جامعه قرض ه‌ی ب دون س ود نب ود‪ ،‬پروژه‌ه ای اجتم اعی حک ومت و ی ا‬
‫امور جهاد بدون تمویل(مالدار) معطل مان ده باش د‪ .‬بن ابرآن این دع وای‬
‫شما که حصول قرضه‌ی بدون سود ن اممکن اس ت‪ ،‬حقیقت ن دارد و این‬
‫ادعای شما که اساس قرضه را سود تش کیل می‌ده د‪ ،‬باط ل و بی‌اس اس‬
 ‫‪33‬‬ ‫منفعت اقتصادی سود و ضرورت بشریت) به آن‬
‫است و ضرورت ب ه رد ک ردن منطقی و اس تداللی ن دارد‪ ،‬زی را م ا ب ه‬
‫تجارت چندین قرن خود‪ ،‬غلط بودن آن‌ را به اثبات رسانیده‌ایم‪.‬‬
‫ام ا اینک ه چگون ه ممکن اس ت ت ا در این عص ر ب ه غ رض رف ع‬
‫احتیاجات اقتصادی قرضه‌ی ب دون س ود بدس ت آورده ش ود موض وعی‬
‫است که در این باب از آن بحث نمی‌کنیم و در فصل‌های آین ده ب ه بحث‬
‫آن می‌پردازیم ان‌‌شاءهللا تعالی‪.‬‬
 ‫فصل دوم‪:‬‬
‫ضررهای سود‬
‫در فصل سابق به اثبات رسانیدیم که ربا غیر معقول است و مخ الف‬
‫ع دالت و انص اف اس ت و انس ان در ام ور اقتص ادی هم ب ه آن احتی اج‬
‫ندارد و در حقیقت امر هیچ ناحیه‌ی نفعی در آن هم به مشاهده نمی‌رس د‬
‫و حرمت و ممنوعیت ربا هم تنه ا ب ه این اس باب س لبی اس توار نیس ت‪،‬‬
‫بلکه علت حقیقی حرمت آن مضر بودنش است و از وجوه متعدد ضرر‬
‫آن ب ه انس ان ث ابت و ش دید اس ت ک ه در این بحث اض رار آن‌ را ب رای‬
‫جهان بشریت به طور تفصیل بیان می‌داریم تا برای صاحبان عق ول در‬
‫حرمت آمن اندک‌ترین شک و شبهه باقی نماند‪.‬‬
‫اضرار روحی و اخالقی سود‬
‫این موضوع را اول از نگاه اخالقی و روحی بررسی می‌کنیم‪ ،‬زیرا‬
‫اخالق و روح ج وهر انس ان و اس اس همه‌ی کاره ای اوس ت و ه ر‬
‫چیزی‌که در اعماق این جوهر مضر ثابت شود‪ ،‬سزاوار است از اساس‬
‫رد گ ردد و اهلیت این را ن دارد ک ه ب ا وج ود من افع ی ک جانب ه آن‌را‬
‫بپذیریم‪ .‬پس اگر ربا خواری و داد و ست ِد سود را تجزیه و تحلی ل نفس ی‬
‫نماییم‪ ،‬در مرتبه‌ی اول برای ما معلوم می‌شود که رب ا در تم ام مراح ل‬
‫حی ات اقتص ادیش از نگ اه روحی ن تیجه‌ی بخ ل‪ ،‬امتی از طل بی‪ ،‬تن گ‬
‫نظری‪ ،‬سنگدلی‪ ،‬بندگی به مال و مادیات و دیگر صفات رذیل ه اس ت و‬
‫یک انسان هر ان دازه‌ای ک ه در تجرب ه و داد و گ رفت(س تد) س ود پیش‬
‫ب رود ب ه هم ان ان دازه این اوص اف در وج ود وی راس خ‌تر و ث ابت‌تر‬
‫می‌گردد و بر عکس وقتی‌که ما در ام ور م الی ک ه ب ر اس اس زک ات و‬
‫صدقات اس توار باش د‪ ،‬نظ ر ان دازیم ک ه همه‌ی اعم ال ذه نی انس ان از‬
‫وقتی‌ک ه او نیت زک ات و ص دقات را نم وده اس ت‪ ،‬آراس ته ب ه ک رم‪،‬‬
‫س خاوت‪ ،‬ف داکاری‪ ،‬خودگ ذاری‪ ،‬مواس ات‪ ،‬ص بر و حوص له‪ ،‬ف راخی‬
‫ص در‪ ،‬بلن دی همت و غ یره‪ ،‬ص فات ش ریفه و فض یلت می‌باش د و ت ا‬
‫وقتی‌ک ه انس ان در زن دگی‌اش این راه را بپیمای د‪ ،‬اوص اف م ذکور در‬
‫وجود وی عمیق‌تر و اصیل‌تر می‌شود و آیا در دنیا شخصی خواهد ب ود‬
‫که از روی قلب و وج دان ش هادت نده د ک ه اولین مجم وعه‌ی ص فات‪،‬‬
‫شر محض بوده است‪ ،‬مجموعه‌ی دومی خیر و فضیلت مطلق است؟‬
 ‫اضرار اجتماعی سود‬
‫در این قس مت اض رار(ض ررهای) اجتم اعی س ود را م ورد بحث‬
‫قرار می‌دهیم مسأله‌ای ک ه دو نف ر در آن اختالف ندارن د‪ ،‬این اس ت در‬
‫جامعه که امتی ازطلبی بین اف راد آن حکمفرم ا باش د و یکی دیگ رش را‬
‫ب دون در نظ ر داش ت فای ده‌ی م ادی مس اعدت نکن د و ح الت ح اجت‪،‬‬
‫تنگدس تی و فق ر یکی‪ ،‬فرص تی باش د ب رای تم ول و اس تثمار و ش کار‬
‫مادی برای دیگری‪ ،‬و مص لحت طبقه‌ی ثروتمن د و س رمایه‌دار مخ الف‬
‫مص لحت عم وم م ردم واق ع ش ود‪ ،‬این جامع ه و امث ال آن هیچ گ اه‬
‫نمی‌تواند که بر پایه‌های مستحکم و متین اجتم اعی اس توار باش د‪ ،‬بلک ه‬
‫افراد و اجزای آن رو به تشتت و تفکیک و تجزیه است و اگر عوامل و‬
‫اس باب دیگ ری در این ص دد کم ک کن د اف راد آن در م ابین خ ود از‬
‫روحیه‌ی تعاون‪ ،‬تساند‪ ،‬همدردی و تکامل برخوردار بودن د و اوص اف‬
‫کرم‪ ،‬سخاوت و مروت در بین‌شان حکم‌فرما باشد در این وقت اگر یک‬
‫عضو آن احساس کند که عضو دیگری به کمک و هم دردی ض رورت‬
‫دارد ب دون درن گ و ت اخیر دس ت تع اون را ط رف او دراز می‌کن د و‬
‫چیزی‌که در قدرت دارد از وی دریغ نمی‌دارد و اغنیاء و ثروتمندان ب ا‬
‫فقراء و مساکین مساعدت‌های مالی و اقتصادی می‌نماین د و ی ا کم از کم‬
‫با ایشان عدالت و انصاف را مراعات می‌کنند‪ .‬نتیجه‌ی حتمی این وضع‬
‫در خصوص افراد چنین می‌شود که روحیه‌ی تعاون و تعاطف و ت راحم‬
‫بین آن اجتماع پیدا شده اس ت و روز ب ه روز رو ب ه ازدی اد می‌گ ردد و‬
‫اف راد آن یکی ب ر دیگ ری نزدیک‌ت ر ش ده‌اند و هیچ عام ل و س ببی‬
‫نمی‌تواند‪ ،‬باعث بروز اختالفات داخلی و تصادم جامعه‌ی مذکور گردد‪،‬‬
‫زیرا افراد آن اجتماع یکی‪ ،‬دیگری را یاور م ددکار و هم درد و ب رادر‬
‫خ ود می‌دانن د و ش کی نیس ت ک ه این اجتم اع نس بت ب ه اجتم اع اولی‬
‫زودتر بسوی ترقی‪ ،‬کمال‪ ،‬انکشاف و پیشرفت قدم می‌گذارد‪.‬‬
‫این بود درباره‌ی افراد‪ ،‬فعالً شما خود می‌توانی د ک ه ملت‌ه ا و اق وام‬
‫مختلف روی زمین را در رابطه‌ی بین المللی‌شان با افراد اجتماع قی اس‬
‫کنی د‪ ،‬زی را در ص ورتی‌که ی ک مملکت ب ا مملکت همس ایه‌اش از در‬
‫لطف‪ ،‬کرم‪ ،‬احسان‪ ،‬شفقت‪ ،‬صبر و حوصله‪ ،‬گشادگی پیشانی پیش آمده‬
‫و در رف ع مص ائب و تک الیف آن بکوش د‪ ،‬ن اممکن اس ت ک ه از ج انب‬
‫مقابل جواب و عکس العملی غیر از اخالص‪ ،‬محبت و اظه ار ش کران‬
‫چیز دیگری را مشاهده کند و اگر ی ک مملکت ب ر مملکت همس ایه ظلم‬
 ‫‪37‬‬ ‫فصل دوم‪ :‬اضرار سود‬
‫نماید یا در مقابل آن جفاکاری‪ ،‬بخل‪ ،‬تن گ نظ ری و ب دبینی نمای د و از‬
‫نزول مصائب به روی فرصت را غنیمت داریم‪ ،‬سوء استفاده نماید و با‬
‫این طری ق منفعت م ادی بدس ت آورد‪ ،‬ن اممکن اس ت ک ه در دل‬
‫همسایه‌اش ذره‌ای از شفقت‪ ،‬محبت و صداقت و اخالص باقی بماند‪.‬‬
‫ممکن است بیاد داشته باشید‪ ،‬وقتی‌که انگلستان بعد از جن گ جه انی‬
‫دوم از آمریکا خواس ت ت ا موافقت‌ن امه‌ی قرض ه‌ی ب زرگی را ک ه بن ام‬
‫موافقت‌نامه‌ی برتین و ود معروف است‪ ،‬امضاء نمای د و آمریک ا هم در‬
‫این جنگ هم‌پیمان و هم‌پکت انگلستان بود و خ واهش داش ت ت ا ب ه وی‬
‫قرضه‌ی بدون سود بدهد و لیکن آمریکا با هم‌پیمان بودنش راض ی نش د‬
‫ک ه ب دون گ رفتن رب ا ب ر انگس تان قرض ه بده د و انگلس تان نظ ر ب ه‬
‫ضرورت وقت و مبتال بودن به مشکالت زیاد قرضه را با شرایط س ود‬
‫پذیرفت و لیکن ت اثیراتی را ک ه این معامل ه در ملّت انگلس تان گذاش ت‪،‬‬
‫ش ما خ ود می‌توانی د ک ه از خوان دن مق االت و خطاب ه و بیانیه‌ه ای‬
‫سیاستمداران‪ ،‬نویسندگان و ژورنالیستان بزرگ انگریز درک کنید‪.‬‬
‫الرد کنیز نماینده‌ی ملّت انگلیس وقتی‌که از امریک ا بع د از امض ای‬
‫چ نین معاه ده‌ای برگش ت در مجلس الرده ا چ نین گفت درد و ح زن‬
‫شدیدی که در امضای این قرارداد از طرف ایاالت متحده امریکا به من‬
‫اصابت نموده است‪ ،‬قطعا ً قابل فراموشی نیس ت‪ .‬زی را او در این ح الت‬
‫هم به ما بدون گرفتن سود قرضه نداد‪ .‬آقای چرچی ل ب ا آنک ه دوس ت و‬
‫طرفدار آمریکا بود چنین گفت‪ :‬من از خالل این روش و سلوک آمریکا‬
‫که مبنی‌بر حب مال است در مقابل ما‪ ،‬احساس بسی خطر می‌کنم و حقا‬
‫ک ه این معاه ده اث رات ب د و ن اگواری را بین م ا و امریک ا ب ه یادگ ار‬
‫گذاشت‪ ،‬وقتی‌که دکتر والتن وزیر مالیه این معاه ده را ب ه غ رض اخ ذ‬
‫نظری ه و تص دیق پارلم ان ب ه نماین دگان ملّت انگلیس تق دیم ک رد چ نین‬
‫گفت‪:‬‬
‫این بار ثقیلی را که بعد از حرب در پشت خود بر می‌داریم جایزه‌ای‬
‫است در عوض فداکاری و قربانی‌های ما و تحم ل مش کالت و تک الیفی‬
‫که ما به غرض بدست آوردن منافع مش ترک آن‌ه ا را قب ول‌دار ش دیم و‬
‫مؤرخین درباره‌ی این یگانه جایزه در نوع خود آراء و نظریات خ ویش‬
‫را ظاهر خواهند نمود‪ ،‬ما از امریک ا تقاض ای قرض ه‌ی حس نه و ب دون‬
 ‫سود از نظر اسالم و اقتصاد‬ ‫‪38‬‬
‫س ود ک ردیم و لیکن او در ج واب ب رای م ا گفت‪ :‬این سیاس ت عملی و‬
‫تطبیقی نیست‪.‬‬
‫این است تاثیرات طبیعی ربا و عکس‌العم ل روحی ک ه در ه ر وقت‬
‫از آن ظاهر می‌شود‪ ،‬برابر اس ت ک ه اف راد در بین خ ود این معامل ه را‬
‫اجراء کنند یا ملت‌ها و انگلیس ی‌ها ت ا ام روز اع تراف ندارن د ک ه داد و‬
‫ستد سود چیز ب د و ن امطلوبی باش د و اگ ر ش ما بخواهی د از یکی آن‌ه ا‬
‫قرضه‌ی بدون سود طلب کنید‪ ،‬بر ش ما تمس خر می‌نماین د و ش ما را ب ه‬
‫سفاهت و کم‌خردی منسوب می‌نمای د و می‌گوی د‪ :‬این راه تج ارت عملی‬
‫نیست و لیکن وقتی‌که ملّت انگلیس از یک دوس ت ص دیق خ ود طری ق‬
‫تجارت عملی را در برابر خویش مشاهده کرد‪ ،‬آه و فغان وی به آس مان‬
‫بلند شد و به تمام دنیا شهادت داد که سود گ رفتن عملی اس ت ک ه ب اعث‬
‫پراکندگی و دوری دل‌ها گردیده اس ت و رواب ط و عالی ق بین م ردم را‬
‫بر هم می‌زند‪.‬‬
‫اضرار اقتصادی سود‬
‫فعالً این مس أله را از ن احیه‌ی اقتص ادی بحث می‌ک نیم‪ :‬س ود در‬
‫زندگی اقتصادی و اجتم اعی ک ه در اث ر قرض ه‌ی بین م ردم ب ه وج ود‬
‫می‌آید دارای انواع و اشکال مختلف می‌باشد و قرض‌ه ا ن یز ب ه چن دین‬
‫نوع است‪.‬‬
‫قرض‌هایی که مردم محتاج ب ه غ رض رف ع احتیاجات‌ش ان دری افت‬
‫می‌دارند و قرض‌ه ایی ک ه تج ار‪ ،‬اه ل کس به و زمین‌داران ب ه غ رض‬
‫تولید و بدست آوردن مفاد حاصل می‌کنند و قرض‌ه ایی ک ه حکومت‌ه ا‬
‫از دیگر ممالک می‌گیرند و این قرض‌ها به دو نوع است‪ ،‬ی ک ن وع آن‬
‫قروضی است که در آن مرام تجارتی و تولیدی نیست‪ ،‬مانند قرض‌های‬
‫اسلحه‌ی حربی و نوع دوم آن دارای مرام تجارتی و اقتصادی است مثل‬
‫قرض‌ه ایی ک ه ب رای پروژه‌ه ای زراع تی‪ ،‬خ ط آهن و ب رق و غ یره‬
‫بدست می‌آورند و یا قرض‌ه ایی ک ه حکومت‌ه ا از بازاره ای م الی ب ه‬
‫غرض رفع ضرورت‌های مملکت‌شان دریافت می‌دارند‪.‬‬
‫اینک هر یک از این انواع قرض‌ه ا را م ورد بحث ق رار می‌دهیم و‬
‫در صورت سود‪ ،‬اندازه‌ی ضرر آن‌را بیان می‌داریم‪:‬‬
 ‫‪39‬‬ ‫فصل دوم‪ :‬اضرار سود‬
‫الف‪ -‬قرض‌های مردم محتاج‬
‫این نوع قرض‌هایی است که سود در آن به پیمانه‌ی بسیار وسیع پیدا‬
‫می‌شود که آن بنام پیشه سود ستانی ‪ Money lending business‬یاد‬
‫می‌گردد و این آفت و مصیبت جه انی اس ت ک ه هیچ مملک تی از ش ر و‬
‫فساد آن در امان نیس ت‪ ،‬زی را این ممال ک ش رایط و ظ روفی را چن ان‬
‫آماده نساختند که فقراء و مردم متوسط‌الحال بتوانند در هنگام ضرورت‬
‫شدید به سهولت و آسانی قرض‌هایی بدست آورند و یا کم از کم به ن رخ‬
‫بازار آن قرضه را بدون پرداخت سود در آن دریافت کنند و این ک اری‬
‫اس ت ک ه حکومت‌ه ا آن‌را خ ارج از دای ره‌ی وظیفه‌ش ان می‌دانن د و‬
‫بانک‌ها هم وقتی به قرض دادن اقدام می‌کنند که قرض م ذکور در قب ال‬
‫خود مفاد بیشتر و هنگفتی را دارا باشد و اگر فرض ا دروازه‌ی بانک‌ه ا‬
‫بر روی فقرای بیچاره و مسکین ب از هم باش د‪ ،‬آن‌ه ا نمی‌توانن د ک ه ب ه‬
‫بانک‌ها روی آورند‪ ،‬ضرورت عاجل خود را رفع سازند‪ ،‬از این س بب‬
‫است که دهقان ان‪ ،‬ک ارگران‪ ،‬ت اجران خ ورد و کم س رمایه و م امورین‬
‫کم‌معاش و عموم مردم فقیر و بی‌بضاعت مجبور می‌گردن د ت ا در وقت‬
‫ضرورت و نزول مصایب و شداید ب ه ن زد س ود خ واران بش تابند و از‬
‫ایشان قرضه بگیرند و این سودخواران بی‌عاطفه هم به مانند عقاب‌های‬
‫گوشت خوار در فضای هر قریه و شهر در گردش و جستجو هس تند ت ا‬
‫شخصی را پیدا کنند که چنگال‌های مجروح کن‌شان‌را در آن فرو برن د‬
‫و بتوانند گوشتی از وی جدا کنند و لقمه‌ی خود س ازند و از خ وردن آن‬
‫و جراحت وی هیچ اندیشه و باکی هم ندارند و هر کسی‌که ی ک ب ار در‬
‫دام مرابی – سود خوار – افتاد‪ ،‬دیگر در طول زندگی‌اش نمی‌توان د ک ه‬
‫از آن نجات یابد بلکه فرزندان و اخالفش ک ه از پ دران و اجدادش ان آن‬
‫‌را به میراث برده‌اند‪ ،‬نمی‌توانند از زیر بار آن خالص ش وند و این ب ار‬
‫گران و کمرشکن هنوز در پشت‌ش ان ق رار داش ته اس ت و کمرش ان را‬
‫خم نموده است و بعد از آنکه چند براب ر اص ل س رمایه را پرداخته‌ان د‪،‬‬
‫باز هم از شر آن نجات نیافته‌اند – به مراتب و کرات و مرات دیده ش ده‬
‫است‪ ،‬وقتی‌که مدیون ت ا م دتی نتوانس ته اس ت ک ه قرض ه را تادی ه(ادا)‬
‫کند‪ ،‬دائن(وام دهنده) همه‌ی دارایی مدیون را ب ا س رمایه‌ی اولی‌اش ک ه‬
‫قرض داده بود‪ ،‬جمع کرده است‪ .‬و پس برای مدیون بیچاره ق رض داده‬
 ‫سود از نظر اسالم و اقتصاد‬ ‫‪40‬‬
‫که نسبت به قرضه‌اش چند برابر زیاد شده اس ت ک ه این وض ع‪ ،‬ح الت‬
‫مدیون را نسبت به سابق بدتر و خراب‌تر نموده است‪.‬‬
‫اندازه‌ی ربای قانونی و جایز در انگلستان برای کسی‌که تنها پیش ه‌ی‬
‫س ود خ واری دارد‪ ،‬س االنه ح داقل ‪ %48‬تع یین ش ده اس ت ک ه داین‬
‫می‌توان د‪ ،‬م دیون را ب ه غ رض اداء و طلب آن ب ه محاکم ه بخواه د و‬
‫اندازه‌ی عمومی که سایر معامالت اقتصادی بر اساس آن جری ان دارد‪،‬‬
‫ساالنه بین ‪ %400 – 250‬است و بعضی معامالت اقتصادی س وددار‬
‫به اندازه‌ی ‪ %1300 – 1200‬ساالنه هم عقد گردیده اس ت و ان دازه‌ی‬
‫قانونی ربا در آمریکا بین ‪ %60 – 30‬ساالنه است و مع امالت دارای‬
‫سود ب ه ط ور عم ومی ‪ %260 – 100‬س االنه تخمین گردی ده اس ت و‬
‫گاهگاهی هم اندازه‌ی م ذکور ب ه ‪ %480‬س االنه ارتق اء نم وده اس ت و‬
‫همان مرابی ک ه در نیم ق اره‌ی هن د ب ه ان دازه‌ی ‪ %48‬ب ه س ود ق رض‬
‫می‌ده د‪ ،‬آن ش خص بس یار ک ریم‪ ،‬نی ک ان دیش و خ یرخواه محس وب‬
‫می‌شود و اگر نه اندازه‌ی آن به طور عمومی ‪ %75‬بوده است و گ اهی‬
‫هم ت ا ‪ %150‬ب اال می‌رود و بعض ی وقت‌ه ا ان دازه‌ی س ود از ‪– 300‬‬
‫‪ %350‬ساالنه هم تادیه(ادا) شده است‪.‬‬
‫این اس ت‪ ،‬مص یبت عم ومی و گس ترده ک ه اک ثریت طبقه‌ی فق یر و‬
‫متوسط در هر گوشه‌ی گیتی به آن مبتال و گرفتارند و آن سرمایه‌دار را‬
‫قدرت می‌ده د ت ا حص ه‌ی زی ادی از درآم د ک ارگران کم مع اش را هم‬
‫ب رای خ ود اخ ذ و قبض نمای د ت ا ان دازه‌ای ک ه نمی‌توانن د از عای دات‬
‫ماهانه‌ش ان ک ه ب ه بس یار زحمت و ع رق ج بین حاص ل کرده‌ان د‪ ،‬ب ه‬
‫اندازه‌ای برای خود بگذارند ک ه رم ق زندگی‌ش ان را حف ظ کنن د‪ ،‬زی را‬
‫شخص مرابی – سودخوار – قسمت اک ثر آن را در ب دل(ع وض) س ود‬
‫خود می‌ستاند و این امری است که ن ه تنه ا اخالق‌ش ان‌ را فاس د س اخته‬
‫است و آن‌ها را مجبور می‌سازد تا ج رایم و جنای ات متع دد را م رتکب‬
‫شوند و سویه‌ی زندگی و تعلیم و تربیت اوالدشان‌ را پایین بیاورد‪ ،‬بلکه‬
‫از جمل ه نت ایج حتمی و الزم آن این اس ت ک ه لش کر غم و ح زن ب ر‬
‫کارگران هج وم آورده اس ت و در کف ایت و نش اط ذه نی و ب دنی آن‌ه ا‬
‫تاثیر فوق العاده بد و منفی می‌نماید که در اث ر آن نمی‌توانن د ب ا اج رای‬
‫وظایف‌شان دارای نش اط کام ل باش ند و ب ه رض ائیت خ اطر و س ینه‌ی‬
‫فراخ در انجام آن پردازند‪ .‬معامالت سوددار نه تنها از این رهگذر ظلم‬
 ‫‪41‬‬ ‫فصل دوم‪ :‬اضرار سود‬
‫و ناروا محسوب می‌شود بلکه در آن بزرگ ترین ض رر در اقتص اد ملی‬
‫نیز وارد می‌گردد‪ ،‬زیرا گرس نگی در تم ام وج ود ک ارگران حقیقی ک ه‬
‫ثروت‌ه ا و ام وال ن تیجه‌ی ک ار و محص ول ع رق ری زی آن‌ه ا اس ت‪،‬‬
‫استیالء می‌کند چنان ثروتی‌که تمام آرامش و آسایش اجتماعی را ف راهم‬
‫می‌آورد و ب دون زحمت و ع رق ج بین آن‌ه ا بدس ت نمی‌آی د و در این‬
‫حالت آن‌ها نمی‌توانند به طور شایس ته و الزم در تولی د ص نایع مش غول‬
‫باشند‪.‬‬
‫شما می‌گویید که ماالریا به چند هزار ساعت کار‪ ،‬خسارت و ض رر‬
‫رسانید و این اندازه تولیدات اقتصادی را نقصان ک رد و ب رای رف ع این‬
‫مرض تمام کوشش و مساعی‌تان‌را به خرج می‌رسانید تا پشه‌ی ماالریا‬
‫را از اصل و اساس محو و نابود سازید‪ ،‬چرا آن پریش انی و اض طراب‬
‫را که مرابی‌ها و سود خواران در فابریک ات(کارخانج ات) و کارگاه‌ه ا‬
‫ب ه وج ود آورده‌ان د‪ ،‬متوج ه نش ده‌اند و آن‌ را از بین نمی‌بری د ک ه این‬
‫اضطراب باعث دل شکستگی‪ ،‬بی‌رغبتی و ضعف و سس تی آن‌ه ا ش ده‬
‫است و روحیه‌ی کوشش و قوه‌ی نشاط شان‌را مح و و ن ابود می‌س ازد‪،‬‬
‫این وضع در تولیدات اقتصادی چه اندازه تاثیر بد و ناگوار دارد؟ بلک ه‬
‫حماقت و بی‌عقلی در این زمینه تا حدی است که عوض اینک ه ش ما این‬
‫سود خواران و ظالمان را جزا دهید و از ص فحه‌ی گی تی ن ابود س ازید‪،‬‬
‫در بدل آن باز هم شما مدیون بیچاره را مواخذه می‌کنید و محاکم شما او‬
‫را چنان تحت شکنجه و فشار قرار می‌دهد که س ود خ ور ب ا همه‌ی ظلم‬
‫و بی‌رحمیش نتوانسته بود‪ ،‬خون او را در جسمش خشک کند؟‬
‫ضرر دوم این نوع معامله دارای سود این است که مرابی تمام ق وت‬
‫و قدرت خری دن اش یاء را از ن زد طبقه‌ی فق یر س لب می‌کن د‪ ،‬زی را در‬
‫صورتی‌که قس مت اک ثریت عای دات فق را در جیب م رابی داخ ل ش ود‪،‬‬
‫برای آن‌ها چیزی باقی نمی‌ماند که بتوانن د اش یای م ورد ضرورت‌ش ان‌‬
‫را از بازار خریداری نمایند‪.‬‬
‫بیکاری میلیون‌ها انسان و عاید و دخل اندک و کم آن‌ها مشکل و سد‬
‫بزرگی در راه ترقی و انکشاف تجارت و صنعت ایجاد نموده اس ت‪ ،‬ب ا‬
‫آن‌ هم ش ما کس انی هس تید ک ه اص حاب عای د و ث روت و دخ ل زی اد را‬
‫راهنمایی می‌کنید تا ثروت و سرمایه‌شان‌را زیادتر ذخیره و جمع نمایند‬
‫و ب ه مص رف نرس انند‪ .‬ش ما ب ا این کارت ان در تج ارت و ص نعت‬
 ‫سود از نظر اسالم و اقتصاد‬ ‫‪42‬‬
‫مملکت‌تان ض رر زی ادی می‌رس انید و عالوه ب ر آن اگ ر ق درت خری د‬
‫کمی با وجود عاید و دخل اندک و معاش غیرک افی ب رای این میلیون‌ه ا‬
‫فقیر پیدا شود‪ ،‬باز هم آن‌ها نسبت ناداری نمی‌توانند که همه‌ی احتیاجات‬
‫و لوازم زندگی‌شان‌را خریداری نمایند‪ ،‬زیرا م رابی قس مت زی ادی از‬
‫دارایی آن‌ه ا را می‌س تاند و چ ون آن‌ را ذخ یره می‌کن د بن ابر آن در‬
‫خریدن تولیدات و صنایع آن‌را به مصرف نمی‌رساند و ب رای اینک ه در‬
‫اجتماع قرضه‌ی بیشتری بدهد سود فراوان‌تر را در خزانه‌ی خ ود جلب‬
‫و جمع می‌نماید‪ ،‬کمی توجه کنید اگر در تمام دنی ا ب ه تع داد پنج میلی ون‬
‫نفوس فقیر و بی‌بضاعت بوده باشد که زیر ستم سود خوار واقع شده‌اند‪،‬‬
‫هر یک از آن‌ها ماهیانه مبلغ ی ک پون د س ود دهن د‪ ،‬پس وض ع م ذکور‬
‫چ نین مع نی می‌ده د ک ه ماهیان ه ب ه قیمت پنج میلی ون پون د ص نایع و‬
‫تولیدات بدون مصرف ب اقی می‌مان د و این مبل غ ه ر م اه ب اعث ازدی اد‬
‫قرض‌ه ای س وددار می‌گ ردد در حالی‌ک ه الزم ب ود‪ ،‬مبل غ م ذکور در‬
‫تولیدات و صنایع به کار انداخته شود‪.1‬‬
‫ب‪ -‬قرض‌های تجار و پیشه‌وران)‬
‫اکنون ببینید که چ ه تک الیف و مص ایبی را قرض‌ه ایی س وددار ک ه‬
‫تجار‪ ،‬پیشه‌وران و اهل کسبه آن را به غرض استثمار و به کار انداختن‬
‫می‌گیرند بر اقتصاد ملی وارد می‌کند‪ ،‬از جمله مصالح تجارت‪ ،‬صنعت‬
‫و زراعت و دیگر اعمال اقتصادی این است ک ه کس انی‌که در این ن وع‬
‫اعمال به قس متی از اقس ام حص ه می‌گیرن د‪ ،‬بای د ک ه همه‌ی رغبت‌ه ا‪،‬‬
‫اغ راض و مصالح‌ش ان را ب ه ط ور متحدان ه در ی ک جهت معین و ب ه‬
‫غرض ترقی و انکشاف سوق دهند و خس ارت و ض رر آن را خس ارت‬
‫و ضرر خود بدانند تا مجموعی بکوشند که آن پروژه‌ی اقتص ادی را از‬
‫واقع شدن در خطر نجات دهند و مفاد و منفعت آن‌را منفعت همه‌ی خود‬
‫تلقی کنن د‪ ،‬مص لحت اقتص ادی تقاض ا دارد ک ه کس انی‌که فق ط توس ط‬
‫سرمایه‌شان در آن اشتراک دارند و قوای ذه نی و جسمی‌ش ان‌را در آن‬

‫‪ -‬مناس ب اس ت ت ذکر داده ش ود ک ه در س ال ‪ 1945‬یع نی قب ل از تقس یم هن د‪،‬‬ ‫‪1‬‬

‫قرضه‌های سوددار در آن س رزمین ح داقل ب ه ی ک ه زار میلی ون کل دار هن دی‬

‫رس یده ب ود! در ص ورتی‌که این مق دار از ی ک مملکت ب وده باش د‪ ،‬ش ما خ ود‬
‫می‌توانید که قرضه‌های سود خواران را در تمام جهان ان دازه و تخمین کنی د ک ه‬
‫آن‌ها ماهیانه چه مقدار سود را قرار تعامل و نرخ آن وقت بدست می‌آورند‪.‬‬
 ‫‪43‬‬ ‫فصل دوم‪ :‬اضرار سود‬
‫به مصرف نمی‌رسانند باید درباره‌ی آن پ روژه عین روحی ه و احس اس‬
‫را داش ته باش ند و مانن د دیگ ران دایم در تم اس باش ند و در ت رقی آن‬
‫کوشیده باش ند‪ ،‬از خس ارت آن پ روژه جلوگ یری بنماین د‪ ،‬ولی وقتی‌ک ه‬
‫قانون داد و ستد سود را اجازه داده است‪ ،‬دروازه را برای تجار و اه ل‬
‫کسبه باز نموده‌اند که ایشان خود را فق ط و ی ا س االنه بدس ت می‌آورن د‪،‬‬
‫شما خود توجه کنید در این پروژه‌ی اقتصادی یک ک ارگر غ یر ط بیعی‬
‫اش تراک نم وده اس ت ک ه در خس ارت و منفعت آن پ روژه جزیی‌ت رین‬
‫اهتم ام و توج ه ن دارد و ن ه در ن زدش این موض وع ارزش دارد‪ ،‬در‬
‫حالی‌که این موض وع ن زد س ایر ک ارگران و مش ترکین درخ ور اهمیت‬
‫فراوان می‌باشد و اگر این پروژه با خط ر مواج ه ش ود و در آن مف ادی‬
‫هم بر نیاید‪ ،‬این ضرر به همه‌ی متعلقین آن پروژه می‌رس د‪ ،‬مگ ر غ یر‬
‫از این عامل غیر طبیعی و یا کارگر غیر فط ری‪ ،‬زی را مف اد معین وی‬
‫در تمام اوضاع و حاالت تض مین ش ده اس ت و پ ای برجاس ت و همه‌ی‬
‫ک ارگران دیگ ر تم ام مس اعی و کوشش‌ش ان‌را ب ه خ رج می‌دهن د ت ا‬
‫پروژه‌ی مذکور را از خطر خسارت ضرر نجات بخش ند‪ .‬ولی این داین‬
‫یا مرابی در این قسمت ک امالً بی‌تف اوت می‌مان د‪ ،‬زی را ت ا وقتی‌ک ه این‬
‫پ روژه‌ی مش ترک اقتص ادی ب ه افالس مواج ه نش ود‪ ،‬هیچ پریش انی و‬
‫تشویشی به وی دست نمی‌دهد و کار وی تا این سرحد هم توقف نمی‌کند‬
‫که حتی جزیی‌ترین کوش ش هم در نج ات پ روژه از خس ارت ب ه خ رج‬
‫دهد‪ ،‬بلکه در ح االت افالس و خط ر هم کوش ش می‌کن د ک ه ب ر اس اس‬
‫مص لحت م الی و شخص ی‌اش س رمایه‌اش را پس بس تاند و هم‌چن ان در‬
‫ترقی و انکشاف آن پروژه هم جزیی‌ت رین ت وجهی را مب ذول نمی‌دارد‪،‬‬
‫زیرا مفاد وی در همه‌ی حاالت و شرایط ثابت و معین اس ت – پس چ ه‬
‫ب اعث می‌ش ود ک ه فک ر و ذهن خ ود را در ت رقی این پ روژه ب ه ک ار‬
‫اندازد؟ به این ترتیب این عامل عجیب اقتصادی‪ ،‬ام وال و ث روت خ ود‬
‫را برای تجارت و صنعت ب ه اج اره می‌ده د و از آن منفعت و ک رایه‌ی‬
‫معینی را اخذ می‌کند و ب ا وج ودی ک ه از آن پ روژه‌ی دور افت اده و در‬
‫تم اس نیس ت‪ ،‬هیچ خ وف و خط ری در خس ارت و ض رر آن احس اس‬
‫نمی‌کند‪.‬‬
‫این طریقه‌ی غلط و دور از عدالت و انصاف بین سرمایه و تج ارت‬
‫یا بین داین و مدیون‪ ،‬روحیه‌ی عداوت و دشمنی را ایجاد کرده است ن ه‬
 ‫سود از نظر اسالم و اقتصاد‬ ‫‪44‬‬
‫مفکوره‌ی تعاون و تساند را و کسانی‌که وسایل تولید را در دست دارند‪،‬‬
‫خودش ان آن وس ایل را در تج ارت ی ا ص نعت و زراعت ب ه ک ار‬
‫نمی‌اندازن د و ن ه دیگ ران را ب ا خ ود ش ریک می‌س ازند‪ ،‬بلک ه آرزو و‬
‫سعی ایشان در این اس ت ک ه ثروت‌ش ان را ب ا دیگ ران ب ه قس م قرض ه‬
‫بدهند تا آن‌ها سرمایه‌ی مذکور را به دوران(چرخه) اندازند و در نتیج ه‬
‫یک اندازه‌ی معین مفاد تضمین شده را برایش ان بپردازن د‪ ،‬براب ر اس ت‬
‫که تجارت م دیون خس ارت‌مند ب وده باش د و ی ا مفی د ی ا چ ه مص ایب و‬
‫کوایف بر سر آن می‌گذرد و رغبت دارند که این مف اد تض مین ش ده ب ه‬
‫طور ماهیانه و یا سالیانه را به اندازه‌ی زیاد و کافی برایشان تادی ه(ادا)‬
‫کنند که این وضع خود دارای اضرار متعدد و مختلف است ک ه بعض ی‬
‫از آن‌را در اینجا تذکر می‌دهیم‪:‬‬
‫‪ -1‬اکثر اوقات قسمت اعظم و یا همه‌ی سرمایه در یک جای ذخیره‬
‫می‌شود و راکد می‌ماند‪ ،‬بدون اینک ه در م وارد ن افع و مثم ر ب ه‬
‫کار انداخته شود و این کار را س رمایه‌داران فق ط ب ه خ اطر این‬
‫می‌کنند که اندازه‌ی سود بلندتر برود‪.‬‬
‫آری! در دنیا وسایل تولید به قدر کافی وج ود دارد و هم‌چن ان تع داد‬
‫زیادی از مردم در آرزوی ک ار و پیش ه‌اند ک ه توس ط آن ق وت الیم وت‬
‫خود را بدست آورند و مردم نیز خواهش دارند تا وسایل زندگی را مهیا‬
‫کنند و احتیاجات‌شان‌را هم رفع سازند‪ ،‬باوجود آن هم بیکاران کار پی دا‬
‫نمی‌کنن د و وس ایل تولی د هم در دس ترس ق رار نمی‌گ یرد و تولی دات و‬
‫صنایع هم بر اساس احتیاجات و خواهش بدست نمی‌آید‪ ،‬تمام این موان ع‬
‫و عوایق(موانع) به خاطر این است که سرمایه‌دار ثروتش را به تجارت‬
‫و ص نعت نمی‌ده د‪ ،‬مگ ر آنک ه یقین بدان د ک ه ان دازه‌ی‌ مف ادی‌ک ه او‬
‫خواهش آن را دارد برایش عاید شدنی است‪.‬‬
‫‪ -2‬حرص و آز شدید سرمایه‌دار به مفاد بیشتر‪ ،‬او را مانع می‌ش ود‬
‫که مال و ثروتش را در تجارت‪ ،‬صنعت و زراعت به مفاد شهر‬
‫و قریه‌اش به دوران و ی ا اینک ه وق تی ب ه فع الیت می‌ان دازد ک ه‬
‫منفعت شخص ی او تقاض ا کن د ن ه اینک ه مص لحت اجتم اع را‬
‫مدنظر بگ یرد و ض رر این وض ع در اجتم اع مانن د ض رر بن د‬
‫ک ردن آب ک اریز اس ت ک ه اوالً آن‌را مس دود می‌س ازد و ثانی ا ً‬
‫وقتی آب آن را جاری می‌سازد که مصلحت شخص ی‌اش تقاض ا‬
 ‫‪45‬‬ ‫فصل دوم‪ :‬اضرار سود‬
‫نماید نه اینکه احتیاج کشت و زراعت منطقه را در نظ ر بگ یرد‬
‫و وقتی‌که کشت و زراعت به آب ضرورت نداشته باش د‪ ،‬آب را‬
‫به قدر کافی و فراوان و قیمت بسیار نازل و ارزان در دس ترس‬
‫قرار می‌دهد اما وقتی‌که احتیاج شدید به آن پی دا ش ود و کش ت و‬
‫زراعت هم بدون آن نمو نتواند کند‪ ،‬این وقتی اس ت ک ه ص احب‬
‫کاریز قیمت آب را باال می‌برد و همیشه در صدد ب اال ب ردن آب‬
‫می‌گردد تا آنکه در اثر خریدن آب حاصالت زمین ب ه مص رف‬
‫می‌رسد و برای صاحب زمین چیزی باقی نمی‌ماند‪.‬‬
‫‪ -3‬نظام سود و اندازه و قدر آن چیزیست که نظام تجارت و صنعت‬
‫را به مرض دوران تج ارتی ‪ Trade cycle‬ک ه ب اعث کس اد و‬
‫خرابی بازار است‪ ،‬مصاب(مص یبت زده) می‌س ازد و ب ازار را‬
‫نمی‌گذارد که به سیر طبیعی خود به راه راس ت و مس تقیم ادام ه‬
‫دهد‪ ،‬این موضوع را در کتاب «اقتصاد از نگاه اسالم‪ ،‬کمونیزم‬
‫و س رمایه‌داری ب ه تفص یل ش رح دادیم‪ ،‬ض رورت ب ه اع اده‬
‫نیست»‪.‬‬
‫‪ -4‬از خواص برازنده‌ی سود این است که سرمایه طبق ضرورت و‬
‫احتیاج محیط و مصلحت عموم به کار انداخت ه نمی‌ش ود‪ ،‬فق ط و‬
‫فقط منفعت سرمایه‌دار و اندازه‌ی سود مورد نظر گرفته می‌شود‬
‫و حتی بر خالف چیزهایی استعمال می‌شود ک ه عم وم م ردم ب ه‬
‫آن احتی اج نداش ته باش د‪ .‬ام ا ب ه ش رطی‌که ب ه س رمایه‌دار مف اد‬
‫بیشتری را کماهی کند و از ط رف دیگ ر س ودخواری‪ ،‬تج ار و‬
‫ص نعت‌گر را وادار می‌س ازد ت ا ب ه غ رض پی دا ک ردن ث روت‬
‫زیادتر از اندازه‌ی ربا به هر طریق – مشروع ی ا غ یر مش روع‬
‫– توسل جوید و به هدفش که بدست آوردن پول است‪ ،‬برسد این‬
‫موضوع را هم در کتاب سابق الذکر ب ه تفص یل بی ان ک ردیم ب ه‬
‫تکرار آن ضرورت احساس نمی‌شود‪.‬‬
‫‪ -5‬در این نظ ام س رمایه‌دار نمی‌خواه د ک ه س رمایه‌اش را ب ه‬
‫قرض‌ه ای طوی ل الم دت بده د‪ ،‬زی را آن‌ه ا از ی ک ط رف‬
‫نمی‌خواهند که دست‌شان از داشتن ثروت قابل مفاد خالی بماند و‬
‫از جانب دیگر فرضا اگر در این م دت ن رخ و ان دازه‌ی رب ا در‬
‫بازار باال برود‪ ،‬آن‌ها خس ارت‌مند می‌گردن د‪ ،‬زی را ایش ان پ ول‬
‫داشته‌شان‌را سابقا ً به سود کمتر قرض داده‌اند‪.‬‬
 ‫سود از نظر اسالم و اقتصاد‬ ‫‪46‬‬
‫از تمام این اعمال چنین نتیجه‌گیری می‌شود که صاحبان پیشه و اهل‬
‫کسبه داخل یک دایره‌ی بسیار محدود و ضیق فعالیت می‌کنند و حتی در‬
‫فعالیت‌ه ای ش ان هم ج رأت کم تر ب ه خ رج می‌دهن د و آن‌ه ا هم از‬
‫سرمایه‌‌داران قرض‌های قصیر المدت می‌ستانند و به فعالیت‌های محدود‬
‫می‌پردازن د و چیزی‌ک ه ب ه س وی مص لحت عم وم و چوک ات(ق الب)‬
‫وسیع‌تر و بادوام‌تر باش د اق دام نمی‌کنن د‪ .‬در این ح الت برای‌ش ان خیلی‬
‫س خت و مش کل اس ت ک ه دارایی‌ش ان‌را در خری داری وس ایل و‬
‫ماشین‌های جدید به مصرف برسانند بلکه خود را مجبور می‌دانن د ت ا از‬
‫وسایل و ماشین آالت قدیمی دست داشته‌شان استفاده برند‪ .‬بر این اس اس‬
‫به بازار هم تولی دات ب ه س ویه‌ی پ ایین را تق دیم می‌دارن د ت ا بتوانن د از‬
‫فروش آن صنایع و تولیدات قرضه را با سودش تادیه(ادا) کنند و ب رای‬
‫خودش ان هم چ یز مف اد ب اقی بمان د و از خ واص برازن ده‌ی قرض‌ه ای‬
‫قصیر المدت مذکور است که به مجردی‌که اص حاب فابریک ه و کارگ اه‬
‫احساس کنند که در بازار‪ ،‬تقاضا به یک جنس معین کم تر اس ت‪ ،‬ف وراً‬
‫تولید آن‌را کمتر می‌سازند و یا اینکه به کلی ب ه تعوی ق می‌اندازن د و در‬
‫وجود خود این جرأت را نمی‌بینند که متاع مذکور را به ان دازه‌ی س ابق‬
‫تولید کنن د زی را در ص ورت زی ادی آن در ب ازار و پ ایین ش دن ن رخ‪،‬‬
‫خویشتن را در خطر خسارت‌مند شدن و یا افالس می‌بینند‪.‬‬
‫‪ -6‬مالی را که تجار و پیشه‌وران به قرضه‌ی طویل المدت در مقابل‬
‫ربح(سود) معین می‌ستانند‪ ،‬دارای مفاسد و عی وب بس یار اس ت‪.‬‬
‫این نوع قرض‌ها اکثراً به مدت ‪ 30 – 20 – 10‬سال در مقابل‬
‫سود معین که ط رفین ب ه آن اتف اق می‌کنن د‪ ،‬پرداخت ه می‌ش ود و‬
‫مدیون سود متف ق علی ه را س االنه ب رای داین می‌پ ردازد و هیچ‬
‫یک آن‌ها آینده را پیش‌بینی نمی‌توانند بکنند که چ ه تح والتی رخ‬
‫خواهد داد و قیمت اجناس و امتعه چس ان خواه د ب ود‪ ،‬آی ا ن رخ‬
‫پایین خواهد آمد و یا رو به تزاید خواهد بود ی ا ک ه در این م دت‬
‫‪ 30 – 20 – 10‬سال به مفاد ‪ %70‬عقد ک رد و ب ه اعتب ار آن‬
‫قرض ه‪ ،‬فع الیت مهم و گس ترده را ش روع نم ود‪ ،‬طبع ا ً م دیون‬
‫مذکور مکلف است که ت ا س ال ‪ 1980‬م ب رای داین ی ک قس مت‬
‫قرضه را باسود آن می‌پردازد و اگر فرضا نرخ‌ها در ب ازار در‬
‫سال ‪ 1962‬م بان دازه پ ایین گ ردد ب ه مثلی‌ک ه ام روز اس ت این‬
‫وضع چنین معنی می‌ده د ک ه اگ ر م دیون در آن س ال‌های آین ده‬
 ‫‪47‬‬ ‫فصل دوم‪ :‬اضرار سود‬
‫امتعه و اجناس خود را چن د براب ر اجن اس و امتعه‌ی ام روز ب ه‬
‫فروش نرس اند‪ ،‬نمی‌توان د ک ه قس ط قرض ه و س ود آن‌را در این‬
‫مدت تادیه(ادا) نماید‪،‬‬
‫نتیجه‌ی حتمی وضع مذکور این می‌شود که اکثر مدیونین این داین به‬
‫افالس(بی‌چ یزی) مواج ه می‌ش وند و ی ا مجب ور می‌ش وند ب ه ف ریب و‬
‫حیله‌ه ایی دس ت بزنن د ک ه نظ ام اقتص ادی م روج را اخالل نماین د و‬
‫خویشتن را از افالس نجات دهن د و هیچ ع اقلی در این ش ک ن دارد ک ه‬
‫س رمایه‌داری‌که ب ه تج ار و ی ا ص نعت‌گر در زمان‌ه ای مختل ف‪ ،‬ب ا‬
‫اختالف نرخ‌ها قرض ه می‌ده د و ن رخ و ان دازه‌ی مف ادش را ب ا وج ود‬
‫تغییر نرخ‌ها به کمی و زیادی قابل تغییر و تب دیل نمی‌دان د این ک ار وی‬
‫دور از عدالت و انصاف است و امکان ندارد که وضع مذکور با مبادی‬
‫و اصول اقتصاد مسایرت(باهم رفتن) و همگامی کند و یا به رف اهیت و‬
‫آرامش اجتماعی و ملی تمام شود‪.‬‬
‫آیا شما در دنیا مقاولی (پیمانک ار‪ ،‬تکه‌دار ی ا مع امله‌دار ب زرگ) را‬
‫شنیده و یا دیده‌اید که برای معامله داران خود چنین تعهد کند که اجناس‪،‬‬
‫آالت و وس ایل را برایش ان ت ا بیس ت س ال آین ده ب ه ن رخ ام روز تهی ه‬
‫می‌دارد؟ و اگ ر این وض ع عجیب و غ ریب در هیچ ی ک از ان واع‬
‫معامالت طویل المدت دنیا امکان نداشته باشد‪ ،‬پس چگون ه می‌ش ود ک ه‬
‫س رمایه‌دار س ودخوار ب ا م دیون خ ود ب ه ی ک ن رخ مخص وص اتف اق‬
‫حاص ل کن د‪ ،‬س پس م دیون بخواه د ک ه آن‌ را در م دت ن ه چن دان کم‬
‫تادیه(ادا) نماید‪.‬‬
‫ج‪ -‬قرض‌های حکومتی از باشندگان) آن مملکت‬
‫قروضی‌که حکومت‌ها از اهالی مملکت خودشان می‌گیرند به دو‬
‫نوع است‪ :‬یک نوع آن به مقاصد غیر تولیدی است و نوع دیگر آن به‬
‫اغراض تولیدی و استثماری‪.‬‬
‫الف‪ -‬نوع اول آن که قرض‌های غیر تولی دی اس ت ص ورت رب ا در‬
‫آن مثل شکل آن سود است که افراد ثروتمن د از مدیون‌ش ان خواهانن د و‬
‫بلکه این نوع سود به مراتب بدتر و نامناسب‌تر و ناپاک‌تر از آن سودی‬
‫است که از افراد اخذ می‌گردد‪ ،‬زیرا ربای مذکور این مع نی را می‌ده د‬
‫که شخصی را اجتماع تربیت کرد و دس ت او را گ رفت و او را ق درت‬
‫کسب و کار داد و تم ام اخط ار و مص ایب را از وی دف ع ک رد و نظ ام‬
 ‫سود از نظر اسالم و اقتصاد‬ ‫‪48‬‬
‫اقتصادی‪ ،‬اجتماعی و سیاسی اجتماع م ذکور همه‌ی خ دماتی را ک ه در‬
‫قدرت داش ت‪ ،‬ب رای وی ص رف ک رد ام ا وقتی‌ک ه این اجتم اع ب ه وی‬
‫ض رورت احس اس می‌کن د‪ ،‬ث روت و پ ول خ ود را ب دون گ رفتن س ود‬
‫برایش قرض نمی‌دهد‪ ،‬حتی در اوقات شدت احتی اج ک ه مناس ب نیس ت‬
‫در آن حالت چیزی بنام مفاد اقتصادی بستاند در حالی‌ک ه در این ق رض‬
‫دادن هم مص لحت ش خص وی و هم اف راد و اعض ای آن جامع ه نهفت ه‬
‫است‪ .‬او برای اجتماعی‌که او را تربیت ک رده اس ت و متکف ل زن دگی و‬
‫معاشش شده ب ود‪ ،‬می‌گوی د‪ :‬من از آن مالی‌ک ه ب رای ت و قرض ه داده‌ام‪،‬‬
‫تقاض ای م زد و اج رت را دارم‪ ،‬براب ر اس ت ک ه ت و از آن مف اد ب ر‬
‫می‌داری یا نه‪.‬‬
‫بدتر و خبیث‌تر از این وضع این است که وقتی‌ک ه مملکت در ح الت‬
‫جنگ با دشمن واقع شود و جان‪ ،‬ن اموس‪ ،‬ش رف و م ال این س ودخوار‬
‫هم با افراد این اجتماع در معرض خطر ق رار گ یرد‪ ،‬ب از هم او تقاض ا‬
‫دارد که برایش در مقابل قرضه‪ ،‬مف اد و س ود تادی ه(ادا) گ ردد‪ ،‬معل وم‬
‫است که در چنین حاالت اضطراری تمام دارایی خزینه‌ی بیت المال ب ه‬
‫مصرف رسانیده می‌شود و این هم ظاهر است که مصرف آن وقت یک‬
‫مصرف تولیدی نیست بلکه همه به خاک و خاکستر تبدیل می‌گردد بلکه‬
‫به مقصدی مصرف ک رده می‌ش ود ک ه در کامی ابی و ناک امی آن جن گ‬
‫حیات و ممات آن مرابی و سایر افراد اجتماع مذکور مض مر اس ت‪ .‬ب ه‬
‫همین دلیل است که جمیع افراد آن اجتماع خون‪ ،‬روح و اموال خویشتن‬
‫را در سبیل نجات وطن قربانی می‌کنند و در مقابل آن هیچ چ یز تقاض ا‬
‫ندارند و تنها این جوان سود خوار است که سر خ ود را از بین ه زاران‬
‫اف راد اجتم اع بلن د می‌کن د و می‌گوی د ک ه من در این ح الت هم راض ی‬
‫نیستم که مال خود را ب دون مف اد چن د فیص دی س االنه ب رای اجتم اع و‬
‫وطن خود‪ ،‬به قرض دهم و باید که من ط ور حتمی از این ق رض خ ود‬
‫فایده‌ی معی نی را تص احب کنم و این مف اد خ ود را از ملّت می‌س تاند ت ا‬
‫آنکه ملّت با وی تصفیه حساب نماید و برای وی آخرین دالر یا کلدارش‬
‫را پردازد اگر چه یک ق رن ن ه بلک ه چن دین ق رن ب ه دراز بکش د و آن‬
‫ش خص اص رار می‌کن د ک ه این ربح(به ره) و مف اد قرض ه‌اش ح تی از‬
‫جیب کسانی گرفته ش ود ک ه در دف اع و مق اومت ملی جراحت‌ه ایی در‬
‫وجودشان برداشته باشد و بعضی اعضای شان‌را هم از دس ت داده‌ان د‪.‬‬
 ‫‪49‬‬ ‫فصل دوم‪ :‬اضرار سود‬
‫فقط مهم در نزد وی این اس ت ک ه مف اد گرفت ه ش ود و در خ زینه‌ی وی‬
‫جمع و ذخیره گ ردد‪ ،‬پ روایی ن دارد ک ه اوالد‪ ،‬ب رادر‪ ،‬ش وهر و دیگ ر‬
‫اعضای خانواده‌ی دیگران از بین رفته باشد‪ ،‬ش ما خ ود بگویی د آی ا این‬
‫نوع اشخاص استحقاق این را دارند که جامعه متکفل معاش و زندگی او‬
‫شود و به پول سود او را چ اق و تق ویت نمای د؟ ی ا ک ه از وظیفه‌ی ملّت‬
‫است که او را توس ط آن ن وع زه ری بکش د ک ه ب رای کش تن حیوان ات‬
‫درنده چون سگ و غیره استعمال می‌شود؟‬
‫ب‪ -‬قرض‌های نوع دومی که حکومت‌ها از اهالی می‌گ یرد‪ ،‬مث ل از‬
‫آن قرض‌هایی است که افراد و موسسات ب ه غ رض تج ارت و ص نعت‬
‫می‌ستانند و هیچ تفاوتی ندارد‪ ،‬همان اعتراض ات و انتق اداتی‌ک ه م ا در‬
‫س ابق ب ر قرض‌ه ای تج ار و ص نعت‌گران نم وده ب ودیم‪ ،‬عین هم ان‬
‫اعتراضات این‌جا وارد شدنی است‪.‬‬
‫قرض‌هایی را که حکومت‌ها به م رام و مقص د تولی دی و اس تثماری‬
‫می‌س تانند‪ ،‬در اک ثر اوق ات قرض‌ه ای طوی ل الم دت می‌باش د و لیکن‬
‫وقتی‌که حکومت این نوع قرض‌ها را با مفاد فیصدی معین بر می‌دارن د‬
‫بر سیاست و احوال سیاسی و اقتص ادی و اجتم اعی آین ده‌ی مملکت ک ه‬
‫چگون ه خواه د ش د علم کام ل و احاط ه ندارن د و پیش بی نی نمی‌توانن د‬
‫بکنند که در مدت ‪ 30 – 20‬س ال آین ده وض ع مملکت چه‌س ان خواه د‬
‫ب ود‪ ،‬زی را سیاس ت داخلی و بین‌المللی ه ر وقت(همیش ه) ب ر پالیس ی و‬
‫اوضاع یک مملکت تاثیر به سزایی وارد می‌کند و نمی‌دانن د ک ه آی ا این‬
‫قروض ی‌که ب ه ی ک مقص د معین اخ ذ گردی د از آن مف اد ربحی بدس ت‬
‫می‌آید یا نه؟‬
‫حکومت‌ها اکثر اوقات در سنجش خود در قسمت این نوع قرض‌ه ا‬
‫و پروژه‌ه ا و فعالیت‌ه ایی ک ه ب ه آن قرض ه م رتب می‌ش ود ب ه خط ا‬
‫می‌روند‪ ،‬بنابرآن از پرداخت سود هم عاجز می‌آیند؛ چ ه جایی‌ک ه از آن‬
‫قرضه مفاد دیگری مدنظر داشته باشند‪ .‬این‌ها از جمله عوامل و اس باب‬
‫مهمی‌اند که حکومت‌ها را به بحران مالی شدید می‌کشاند ک ه نمی‌توانن د‬
‫قرض‌های سابق را با سودش بپردازن د؛ چ ه جایی‌ک ه پروژه‌ه ای جدی د‬
‫مثمر و تولیدی را تمویل نمایند‪.‬‬
‫آن مسأله را که در سابق اشاره کرده ب ودم این‌ج ا اع اده می‌کنم و آن‬
‫اینکه ربح و مفاد مالی به ق رار ن رخ و ان دازه‌ی رب ا در ب ازار س نجیده‬
 ‫سود از نظر اسالم و اقتصاد‬ ‫‪50‬‬
‫می‌ش ود و هیچ ی ک از حکومت‌ه ا حاض ر نمی‌ش ود م الش را در‬
‫پروژه‌ای به کار بیاندازد ک ه مف ادش کم تر از مف اد م روج ب ازار س ود‬
‫باشد؛ اگر چه که این پروژه به ذات و نوعیت خود ب رای اه الی مملکت‬
‫نهایت درجه‌ی مفید و نافع هم بوده باشد‪ ،‬آباد ک ردن زمین‌ه ای بیک اره‪،‬‬
‫زراعتی ساختن زمین‌های بایر‪ ،‬تهیه‌ی آب زراعتی و آشامیدنی‪ ،‬احداث‬
‫سرک‌ها در قریه‌جات‪ ،‬حفاظت صحت باش ندگان ده ات‪ ،‬تهیه‌ی ب رق و‬
‫تعمیر منازل برای مامورین پایین رتبه و غیره پروژه‌ه ای مفی د و ن افع‬
‫به منفعت مملکت و اهالی آن تمام می‌شود ک ه در ذات خ ود ب ه درجه‌ی‬
‫آخ رین اهمیت ق رار دارد و نب ودن آن ض رر ب زرگی ب ه مملکت و‬
‫باشندگان می‌رساند‪ .‬با آن‌هم هیچ حکومتی حاضر نمی‌گردد که این ن وع‬
‫پروژه‌ها را ب ه فع الیت ان دازد و ث روتی را در این مقص د ب ه مص رف‬
‫رساند تا آنکه یقین کند ک ه در مقاب ل آن مف ادی مس اوی ب ه ن رخ ب ازار‬
‫سود و یا زیاده‌تر از آن را بدست می‌آورد‪.‬‬
‫حقیقت دیگ ری در هم‌چ ون پروژه‌ه ا ک ه حکومت‌ه ا پ ول آن‌را ب ا‬
‫پرداخت سود به قرضه می‌گیرند‪ ،‬این است که حکومت به ن وبه‌ی خ ود‬
‫باز این بار گران سود را بردوش عموم ملّت می‌گذارد و ب ا ارتق اء بلن د‬
‫ب ردن مالی ات و گ رفتن ب اج و خ راج از جیب م ردم قرض ه‌های‬
‫سرمایه‌دار را به طور س االنه ت ا م دت مدی دی می‌پ ردازد‪ ،‬فرض ا ً اگ ر‬
‫حکوم تی ام روز پ روژه‌ی آبی اری را ش روع کن د و در آن مبل غ پنج اه‬
‫میلیون دال ر را مص رف کن د ک ه ب ه مف اد س االنه ‪ %6‬آن‌را ب ه قرض ه‬
‫برداشته است به این حساب حکومت مذکور مکلف است که ساالنه مبلغ‬
‫سه میلیون دالر برای سرمایه‌دار سود بدهد و بدیهی اس ت ک ه حک ومت‬
‫هیچ منب ع و مص دری ن دارد ک ه این ان دازه م ال از آن حاص ل گ ردد‬
‫بنابرآن مجب ور اس ت ت ا این ب ار گ ران را ب از ب ردوش هم ان دهقان ان‬
‫بیان دازد ک ه از آن پ روژه اس تفاده می‌کنن د و مبلغی ک ه دهقان ان ب ه‬
‫حکومت می‌پردازند یک حصه‌ی آن عوض سودی است که حکومت به‬
‫سرمایه‌دار تادیه(ادا) می‌کند و نیز بدیهی است که دهقانان ن یز این مبل غ‬
‫را از جیب خودش ان نمی‌پردازن د‪ ،‬بلک ه ب ار آن را ن یز ب ر حاص الت‬
‫زراعتی زمین‌شان می‌افزایند و نرخ محصوالت را ب اال می‌برن د‪ ،‬گوی ا‬
‫که این سود به صورت غیر مستقیم از تمام کسانی گرفته می‌شود که ب ه‬
 ‫‪51‬‬ ‫فصل دوم‪ :‬اضرار سود‬
‫غ رض تهیه‌ی ی ک لقم ه ن ان آن محص والت زراع تی را از ب ازار‬
‫خریداری می‌نمایند‪.‬‬
‫لذا هر لقمه نانی را که دهق ان و فق یر و مس کین می‌ش کند و آم اده‌ی‬
‫خوردن می‌سازد در حقیقت شکم آن سرمایه‌داری را پر می‌کند ک ه م ال‬
‫خود را به حکومت قرض داده است و در مقابل ساالنه مبلغ سه میلی ون‬
‫دالر به سود می‌ستاند و فرض ا اگ ر حک ومت م ذکور ت ا پنج اه س ال از‬
‫تادیه(ادای) آن قرضه عاجز آمد و نتوانست آن‌را بپردازد در این نصف‬
‫قرن حکومت مجبور می‌گردد که هر چیزی‌که فقراء در آن جمع می‌کند‬
‫و به سرمایه‌داران تسلیم کنند و حیثیت حکومت در این وقت حیثیت یک‬
‫ک اتب س رمایه‌دار س ود خ وار را دارد و این وض عی اس ت ک ه جری ان‬
‫ثروت را از طبقه‌ی پایین و فقراء به اغنیاء و طبقه‌ی ب اال می‌کش اند در‬
‫حالی‌که مصلحت ملی تقاضا دارد که ثروت از اغنی اء ب ه ط رف فق راء‬
‫جریان داشته باشد و این اضرار و مفاسد تنه ا در آن قرض‌ه ا منحص ر‬
‫نیست که حکومت‌ها آن‌را به اغراض تولیدی به سود می‌گیرند‪ ،‬بلکه آن‬
‫در تمام معامالت سودی ک ه تج ار و اه ل کس به می‌گیرن د وج ود دارد؛‬
‫زیرا واضح است که تاجر‪ ،‬صانع و دهقان سودی را که ب ه س رمایه‌دار‬
‫می‌پ ردازد از جیب خ ودش نیس ت بلک ه آن‌را در ن رخ تولی دات و‬
‫محصوالت زیاد می‌کند و همه‌ی آن پول را جم ع می‌نمای د و در خ دمت‬
‫میلیونرها و میلیاردرها قرار می‌دهد‪.‬‬
‫حقیقت این است که در این نظام معکوس و به هم ان کس ی کم ک و‬
‫مساعدت می‌شود که در آن جامعه ثروتمندترین و غنی‌ترین فرد باش د و‬
‫کمک کردن هم در این نظام ظالم از طرف کس ی واجب اس ت ک ه روز‬
‫و شب بدون خواب و وقفه زحمت می‌کشد و با تم ام ع رق ری زی مبل غ‬
‫یک یا نص ف دال ر پی دا می‌کن د و آن‌را هم آن س رمایه‌دار از دس ت وی‬
‫می‌رباید و او بیچاره نمی‌تواند که به غرض امرار حیات خود‪ ،‬فامی ل و‬
‫دیگر متعلقینش که از گرسنگی به جان آمده‌اند یک قرص نان خریداری‬
‫کرده‌اند و آن‌را قوت الیموت سازد و تا که ح ق این متم ول س ود خ وار‬
‫را از آن قرص نان جدا نکنند‪ ،‬لقمه‌ی آن‌را هم به دهن برده نمی‌توانند‪.‬‬
‫د‪ -‬قرض‌های خارجی حکومت‌ها‬
‫این آخرین نوع قرض ه اس ت ک ه حکومت‌ه ا از خ ارج مملکت‌ش ان‬
‫بدست می‌آورند و این قرض‌ها به طور عموم مبالغ عظیم و س نگینی را‬
 ‫سود از نظر اسالم و اقتصاد‬ ‫‪52‬‬
‫تشکیل می‌دهد که به هزاران میلیون دال ر می‌رس د و عادت ا ً حکومت‌ه ا‬
‫این قرضه را وقتی درخواست می‌کنند که در مملکت‌ش ان بح ران م الی‬
‫غیر عادی حکم‌فرما می‌شود و وسایل تولیدی و منابع‌ش ان نمی‌توان د از‬
‫عهده‌ی تکافوی آن برآید بنابرآن مجبور می‌گردند ک ه از خ ارج مملکت‬
‫قرض ه بگیرن د ب ه امی د اینک ه اگ ر ی ک قس مت قرض ه‌ی م ذکور در‬
‫پروژه‌های نو و تولیدی به کار انداخته شود ممکن است به س رعت ه ر‬
‫چه بیشتر مفاد زیادتری حاصل گردد‪ .‬سودی‌که بر این نوع قرض‌ها ب ه‬
‫طور عادی تعیین می‌شود ‪ %10 – 9 – 7 – 6‬می‌باشد و چون حاصل‬
‫قرضه زیاد است‪ ،‬بنابرآن سود ساالنه‌ی آن به ص دها میلی ون می‌رس د‪،‬‬
‫سرمایه داران و س ودخواران در بازاره ای بین الملی معم والً این ن وع‬
‫قرض‌ها را توسط حکومت خودشان ب ه حکومت‌ه ای دیگ ر می‌دهن د و‬
‫چون به واس طه‌ی حکومت‌ش ان این قرض ه ب ه ی ک حک ومت خ ارجی‬
‫پ رداخت ش ده اس ت‪ ،‬بن ابرآن آن‌ه ا از حکومت‌ش ان یکی از وس ایل‬
‫عایداتی را از قبیل گمرگ یا تنباکو یا شکر و نمک را به حیث تض مین‬
‫در نزد خود به گرو می‌گیرند‪.‬‬
‫این نوع قرض ه س ودی تم ام آن مفاس د و عی وبی را دارد ک ه دیگ ر‬
‫انواع قرض‌های ربوی داشت که ما جمع آن مفاس د را قبالً ش رح دادیم‪،‬‬
‫قرض‌ه ای انف رادی بخ اطر رف ع احتیاج ات شخص ی و قرض‌ه ای‬
‫حکومت‌ه ا از اه الی مملکت‌ش ان عین آن مفاس د و عی وبی را دارد ک ه‬
‫قرض‌های حکومت‌ها از بازارهای بین المللی خ ارجی آن‌را داراس ت‪،‬‬
‫بنابرآن به ذکر آن مفاسد بار دیگر ضرورت احس اس نمی‌ش ود‪ .‬ولی ب ا‬
‫اشتراک همه قرض‌ها در تمام این مفاسد‪ ،‬قرض ه آخ ر ال ذکر نس بت ب ه‬
‫همه‌ی قرض‌ه ا خطرن اک‌تر و مض رتر اس ت؛ زی را این ن وع قرض ه‬
‫ح الت اقتص ادی و م الی اف راد و ملت‌ه ا را در ی ک مملکت مخت ل‬
‫می‌س ازد ک ه آن ب ه ن وبت خ ود ب ه وض ع اقتص ادی بین المللی ت اثیر‬
‫ن امطلوب می‌گ ذارد و در بین المل ل گی تی تخم کین ه و ع داوت را ب ذر‬
‫می‌کند‪ .‬از آثار برازن ده‌ی این ن وع قرض ه اس ت ک ه جوان ان م ایوس و‬
‫نومی د آن مملکت ب ا همه‌ی دلشکس تگی و ی اس ب ه فلس فه‌های سیاس ی‪،‬‬
‫اجتماعی و اقتص ادی ی ک طرف ه می‌گراین د ت ا باش د ک ه از این طری ق‬
‫عقده‌ی خود را باز کند و مشکالت‌شان‌را حل نمایند و همین است که با‬
‫انقالب‌های خونین و جنگ‌های خانمان‌سوز متوسل می‌شوند‪.‬‬
 ‫‪53‬‬ ‫فصل دوم‪ :‬اضرار سود‬
‫حکومت‌هایی که دارای وسایل کافی مالی و من ابع ب زرگ اقتص ادی‬
‫نباشند و نتوانند حوائج و مصایب خ ود را خودش ان رف ع کنن د‪ ،‬چگون ه‬
‫می‌توانند ده‌ها و یا صدها میلی ون س ود را ب ا اقس اط معین قرض ه تأدی ه‬
‫کنند؟ و خصوصا ً که دائن‌شان یکی از وسایل ب زرگ م الی را ب ه حیث‬
‫گرو در اختیار خ ود ق رار داده باش د و من ابع م الی را نس بت ب ه س ابق‬
‫تنگ‌تر نموده باشد‪ .‬بنابرآن حکومت‌های که قرضه را از این طریق ب ه‬
‫دس ت می‌آورن د کم واق ع ش ده‌اند ک ه از مص ایب و فش ارهای این ن وع‬
‫قرضه خویشتن را نجات دهند و اکثر اوقات دیده شده است ک ه ق روض‬
‫م ذکور مص ائب را دو چن د ب اال ب رده اس ت‪ .‬زی را ب رای پ رداخت و‬
‫تصفیه‌ی اقساط قروض و سود آن حکومت‌های مذکور مجبور شده‌اند تا‬
‫مالیات و تکس را بر افراد زیاد سازند‪ .‬از ی ک ط رف این وض ع خ ود‬
‫باعث پریشانی و ناراحتی افراد و اهالی می‌گردد‪ ،‬زیرا آن م الی را ک ه‬
‫به مصرف می‌رسانند‪ ،‬نمی‌توانند عوض آن را بدست آورند و از ج انب‬
‫دیگر بر حکومت‌ها بسیار مش کل تم ام می‌ش ود ک ه قس ط قرض ه را ب ا‬
‫سود آن در این مدت معین تأدیه کنند و عموم ملّت را بلندتر از طاقتشان‬
‫تکلی ف دهن د و وقتی‌ک ه تقص یری از ج انب حک ومت در اداء ک ردن‬
‫قرضه رونما گ ردد‪ ،‬مملکت م ذکور را ب ه خی انت و ع دم ام انت داری‬
‫متهم می‌نماین د و جرای د ملی و نشرات‌ش ان ب ه ب دگویی و ناس زا گفتن‬
‫شروع می‌کند تا آنک ه ک ار ب ه ج ایی می‌کش د ک ه حکومت‌های‌ش ان بین‬
‫جراید و نشریات و بین ایشان وساطت می‌کند و حکومت‌ه ای ب ا اینق در‬
‫فشار سیاسی به خاطر مصلحت سرمایه دارانش اکتفا نکرده باشد‪ ،‬بلک ه‬
‫همه مصایب و مشکالت را به خاطر منافع سیاسی خودش تحمل می‌کند‬
‫و حکومت مدیون کوشش می‌نماید تا به واسطه‌ی ارتقای مالی ات از این‬
‫بحران خویشتن را نجات بخشد و چون بر اه الی تحم ل این ب ار‪ ،‬گ ران‬
‫تمام می‌شود‪ ،‬بنابرآن عواقب خوب و پسندیده را در برندارد و به س بب‬
‫کشیدن ب ار گ ران مالی ات در دل خ ود نف رت و ب دبینی و کین ه را حف ظ‬
‫می‌دارن د و از ط رف دیگ ر طعن ه و ب دگویی دای نین و فش ارهای‬
‫سیاسی‌ش ان در قه ر و غض ب آن‌ه ا می‌افزای د ک ه تم ام این اوض اع و‬
‫احوال عامل عدم اعتماد و وثوق ملت‌ها در مقابل حکومت‌شان می‌گردد‬
‫و باعث افروختن قهر و غضب‌شان می‌شود و ایشان‌ را وادار می‌س ازد‬
‫که از اشخاصی پیروی کنند ک ه آنج ا ب ه آواز بلن د در می دان مب ارزه و‬
 ‫سود از نظر اسالم و اقتصاد‬ ‫‪54‬‬
‫امتح ان در مقاب ل این دائ نین می‌گوین د‪ :‬م رام و مقص دتان‌را ب رای م ا‬
‫بگویید و اموالی را که برای ما داده‌اید اگر ق درت اس ترداد آن‌را داری د‬
‫از ما پس بستانید‪ ،‬این‌جا است که شر و فساد رب ا ب ه درجه‌ی نه ایی‌اش‬
‫می‌رسد‪.‬‬
‫آیا بعد از این هم شخص صاحب عقل و فکر پیدا می‌شود که در فتنه‬
‫و فساد بودن سود شک و اشتباهی داشته باشد و ی ا مص ایب و آف ات آن‬
‫‌را در اجتماع انسانی انکار کند؟ و یا در حرمت و شر و فساد آن تردی د‬
‫داشته باشد؟ و آیا شخصی هم پیدا می‌شود ک ه بع د از خوان دن و ش نیدن‬
‫این بیانات در قسمت سود در صدق و درستی این حدیث شریف شک و‬
‫اش تباهش هن وز ب اقی بمان د طوری‌ک ه ب ه روایت ابن ماج ه و بیهقی از‬
‫حضرت رسول اکرم‪ ‬ج چنین نقل شده است که فرموده‌اند‪ :‬سود خ واری‬
‫دارای هفتاد نوع گناه است که کم‌ترین و بسیط‌ترین آن مثل این است که‬
‫کسی با مادرش ازدواج کند‪.‬‬
 ‫فصل سوم‪:‬‬
‫نظام‌های جدید بانکی‬
‫ای‌کاش مصایب و مفاسد رب ا ب ر ع الم بش ریت ت ا این ح دود توق ف‬
‫می‌کرد و از آن تجاوز نمی‌نم ود و نظام‌ه ای جدی د ب انکی ب ر مفاس د و‬
‫مصایب ذاتی ربا که بیرون از حصر و حس اب اس ت‪ ،‬عی وب و مفاس د‬
‫دیگری را افزود و خودش قایم مقام رباخواری سرمایه‌داری قدیم ش د و‬
‫بر کرسی که مرابی در زم ان پیش ین چه ار زان و می‌نشس ت در زم ان‬
‫حاضر همین نظام ب انکی و اقتص ادی ن و جل وس نم وده اس ت و س الح‬
‫سود خواری را نسبت به هر زمان دیگر تیزتر و برنده‌تر ساخته است‪.‬‬
‫تاریخ پیدایش نظام جدید بانکی‬
‫مرحله‌ی اولی‬
‫اگ ر خواس ته باش یم ک ه از ط بیعت و مفه وم نظام‌ه ای جدی د ب انکی‬
‫اطالع حاصل کنیم‪ ،‬الزم است تا تاریخ پیدایش آن‌ را از نظر بگذرانیم‪:‬‬
‫در ممالک غربی وقتی‌ که اوراق مالی هنوز رواج نیافته بود‪ ،‬م ردم‬
‫ثروت‌های‌ش ان را ب ه ش کل طال درمی‌آوردن د و در ن زد ص رافان ب ه‬
‫غ رض حف اظت می‌گذاش تند و این ص رافان در کاغ ذ س ندی ب ه آن‌ه ا‬
‫می‌دادند و در آن تصریح می‌کردند برای حام ل این س ند چ نین و چن ان‬
‫مبلغ داده می‌شود و مبلغ مذکور هم قسم امانت نزد فالن صراف موجود‬
‫است‪ .‬این امر به تدریج پیشرفت کرد به قسمی‌ ک ه خ ود این س ندات در‬
‫مع امالت تج ارتی و ق روض و تص فیه حس ابات م ورد ت داول و داد و‬
‫گ رفت(س تد) ق رار گ رفت‪ ،‬زی را معامل ه توس ط این اس ناد آس ان‌تر و‬
‫س هل‌تر ب ود از اینک ه م ردم طالی ب ه ودیعت گذاشته‌ش ان‌را از ن زد‬
‫صرافان بگیرند و آن‌را تبادل نمایند به این قسم نزد آن‌ها چنین تلقی ش د‬
‫که دادن سند ب ه ی ک نف ر عین دادن طال اس ت و بین این دو هیچ ف رقی‬
‫وج ود ن دارد و ب ه این ت رتیب این س ندها خ ود ب ه ت دریج ج ای طال را‬
‫گرفتند و کمتر ضرورت می‌افت اد ک ه طال را از ص راف پس بگیرن د و‬
‫به متاع دیگری تبادل کنند و فقط کسی طال را می‌گرفت ک ه ب ه ذات آن‬
‫ضرورت می‌داشت؛ زیرا تم ام مع امالتی‌ک ه در س ابق توس ط طال ک ه‬
‫وسیله‌ی تبادل بود تمام می‌شد فعالً توسط همین اس ناد و اوراق ص ورت‬
‫می‌گ رفت و حم ل و نق ل این اوراق آس ان‌تر و س هل‌تر ب ود و ن زد ه ر‬
‫کسی‌که این اوراق وجود می‌داشت معنایش این بود که وی مالک چ نین‬
‫و چنان مقدار طال است‪.‬‬
‫پس ان‌ترها در اث ر تجرب ه ب رای ص رافان ث ابت ش د ک ه کس انی‌که‬
‫طالی‌شان‌را نزد آن‌ها به امانت می‌سپارند‪ ،‬یک قسمت بس یار ن اچیز و‬
‫کم آن‌را ک ه ممکن اس ت ی ک دهم حص ه‌ی آن باش د‪ ،‬پس می‌س تانند و‬
‫بقیه‌ی آن که از ده حصه ن ه حص ه‌ی آن باش د‪ ،‬ن زد وی ب اقی می‌مان د‪،‬‬
‫آن‌ه ا فک ر کردن د ک ه بای د از این طاله ای موج ود و ذخ یره ش ده در‬
‫صندوق‌های خودشان به نفع خود استفاده کنند‪ ،‬بنابرآن ب ه م ردم ق رض‬
‫دادن را ش روع کردن د و س ود را هم ب رآن قرض‌ه ا وض ع نمودن د و‬
‫ع وض اینک ه این فای ده‌ی زی ادی را ب ه ص احبان اص لی آن بپردازن د‪،‬‬
‫ب رای خ ود گرفتن د و ص رافان ب ه این هم اکتف ا نکردن د‪ ،‬بلک ه از ی ک‬
‫طرف از صاحبان طال تقاضای مزد و اجر می‌کردند و از جانب دیگ ر‬
‫طالی آن‌ها را به دیگران به سود قرض می‌دادند‪.‬‬
‫کار هم به این س رحد توق ف نک رد‪ ،‬بلک ه ص رافان توانس تند ک ه ب ه‬
‫عوض خود طال‪ ،‬به قوت و پیشتیبانه‌ی طال اس ناد و اوراق م الی را ب ه‬
‫دیگران قرض بدهند‪ ،‬چه این وق تی اس ت ک ه اس ناد آن‌ه ا در مع امالت‬
‫تجارتی قایم مق ام خ ود طال واق ع می‌ش ود و طوری‌ک ه در س ابق ت ذکر‬
‫دادیم‪ ،‬صرافان به تجربه دریافته بودند که کس انی‌که طالی‌ش ان‌را ن زد‬
‫آن‌ه ا ب ه ام انت می‌گذارن د‪ ،‬زی اده از دهم حص ه آن‌ را از نزدش ان پس‬
‫نمی‌گیرند‪ ،‬بنابرآن ایشان نه تنها مقابل به قوت و پشتوانه حص ه‌ی ب اقی‬
‫مانده سند ساختند‪ ،‬بلکه به جای آن نه س ند‪ ،‬ن ود س ند دیگ ر تزوی ری و‬
‫جعلی ساختند و آن‌را به مردم به قرض دادند‪ .‬ب ه ط ور مث ال اگ ر ن زد‬
‫صراف کسی معادل قیمت ده دالر طال به ام انت می‌گذاش ت ب ه ق وت و‬
‫پیشتوانه‌ی این مقدار طال وی ده سند می‌ساختند و در ه ر س ند تص ریح‬
‫می‌کردند که حامل وی مستحق ده دالر است اما حقیقت این طور بود که‬
‫تنها در مقابل یک سند آن به اندازه‌ی ده دالر طال موجود بود و ن ه س ند‬
‫دیگر بدون طال و بدون پشتوانه بود و این اسناد جعلی ب ه خ اطری ب ود‬
‫که آن‌ها را به مردم قرض می‌دادند و در مقاب ل از آن‌ه ا تقاض ای س ود‬
‫داشتند‪.‬‬
‫بدون شک این فعل تزویر و جع ل ک اری ظ اهر و آش کار اس ت ک ه‬
‫توسط آن صرافان توانستند ‪ %90‬اموال را ب رای خ ود بگیرن د و خ ود‬
‫مالک آن ش وند و ب از آن‌ را ب ه دیگ ران قرض ه بدهن د و مق دار ‪– 10‬‬
 ‫‪57‬‬ ‫فصل سوم‪ :‬نظام‌های جدید بانکی‬
‫‪ %12‬سود از این قرض‌ها بستانند‪ ،‬در حالی‌که این مال را نه به جهد و‬
‫کوشش بدست آورده بودند و نه هم از طریق مشروع آن‌را مال ک ش ده‬
‫بودند‪ ،‬بلکه در حقیقت آن مال هم نبود که بر اساس هیچ مبداء از مبادی‬
‫اخالقی‪ ،‬اقتص ادی و ق انونی آن‌را در ب ازار ب ه حیث آلت تبادل ه ق رار‬
‫می‌دادند و در مقابل آن هم مفاد بدست می‌آوردند‪.‬‬
‫نقش ی را ک ه این ص رافان س ودخوار در عص ر حاض ر در زن دگی‬
‫اقتصادی دارند‪ ،‬حتی یک فرد عادی در ص ورت فهمی دن حقیقت آن در‬
‫برابر ایشان خاموش نمانده بود‪ ،‬بلکه امر می‌کند ک ه بای د ق انون ج زای‬
‫مربوط به مواد تزویر خیانت‪ ،‬غدر و فریب‌کاری برایشان تطبیق گ ردد‬
‫تا این تطبیق جزاء پندی برای دیگ ران ب وده باش د‪ .‬ولی ب ا تم ام تأس ف‬
‫وضع بر خالف آن است آن‌ها با این فریب‌کاری و تزوی ر تقریب ا ً ‪%90‬‬
‫دارایی مملکت را در تصرف دارند و در خیانت آن‌ه ا ح تی پادش اهان‪،‬‬
‫امیران و وزراء هم داخل بودند و هیچ کس از وقوع در آن نجات نیافته‬
‫اس ت‪ ،‬بلک ه خ ود حکومت‌ه ا در اثن ای ض رورت‌های ح ربی و رف ع‬
‫بحران‌ه ای داخلی از آن‌ه ا ق رض می‌گیرن د! بع د از این خ ود ش ما‬
‫می‌توانید بفهمید که این گروه م ردم چگون ه توانس تند‪ ،‬ص احب آن هم ه‬
‫ث روت و دارایی ب دون حص ر و حس اب گردن د؟ و خ ود م دنیت‬
‫بورجوازی(سرمایه‌داری) که در سرزمین‌های غربی حامل لوای آزادی‬
‫فردی‪ ،‬معافیت و حق دادن برای عموم در انتخابات نظام فئودالی قدیمی‬
‫بود‪ ،‬زمام امور آن بدست همین سرمایه‌داران بود و این نظام نیز ب رای‬
‫حمایت و پشتیبانی‌اش از کمک و مساعدت اهل فلسفه و ادب و ه نر در‬
‫آن وقت برخوردار بود که هر کسی‌ که هر اعتراض و انتقادی ب ر ض د‬
‫آن می‌داشت فوراً این نویسندگان و اهل قلم علی ه وی می‌تاختن د و او را‬
‫ب ا دالیلی ک ه ن زد خ ود داش تند‪ ،‬محک وم می‌نمودن د‪ .‬بن ابرآن هیچ کس‬
‫نمی‌توانست ک ه از منب ع دارایی و ث روت بی‌حس اب مس تر گول د س مت‬
‫صراف معروف و اقتصاددان که در خ زینه‌اش داش ت پرس ان کن د‪ .‬ب ه‬
‫این ترتیب این فریبکاری و تزویر که باعث ایجاد چ نین ث روت زی اد و‬
‫تمرکز یافته گردید نه تنها از مواخ ذه و مح اکمه‌ی ق انون برکن ار مان د‪،‬‬
‫بلکه خود قانون به قانونیت آن اعتراف کرد و حکومت‌ه ا هم برای‌ش ان‬
‫به صفت اینکه آن‌ها اقتص اددان و ص احبان بانک‌ه ای بزرگ‌ان د‪ ،‬ح ق‬
‫ص دور اوراق م الی را قائ ل ش دند ت ا این ان دازه ک ه اوراقی را ک ه در‬
 ‫سود از نظر اسالم و اقتصاد‬ ‫‪58‬‬
‫ساحت تجارت‪ ،‬صنعت و دیگر ام ور م الی آن‌ه ا ص ادر می‌کردن د ب ه‬
‫شکل اوراق پولی و وسیله‌ی تبادل قانونی و معترف به آن شناختند‪.‬‬
‫مرحله‌ی دومی‬
‫این اس ت حقیقت ث روتی‌ ک ه ص رافان در زم ان ق دیم توس ط آن‬
‫سرمایه‌دار و در زمان جدید مستولی بر مملکت طال ش دند و بع د از آن‬
‫قدم دیگری در این راه برداشتند که به مراتب بدتر و خراب‌تر از س ابق‬
‫بود‪.‬‬
‫عص ری‌که در آن س رمایه‌داری جدی د ل وای خ ود را برافراش تند و‬
‫ثروت‌های نامشروع و غیر جایز را جمع و ذخیره نموده بود‪ ،‬عص ری‬
‫است که تجارت و ص نعت در غ رب اروپ ا ب ه مث ل س یل خروش ان در‬
‫پیشرفت و ترقی بود به اندازه‌ای که قریب همه جه ان را تس خیر کن د و‬
‫در همین تمدن جدید شروع به پیشرفت کرد و مردم هم خواستند که باید‬
‫این تم دن تم ام ن واحی زندگی‌ش ان را در ب ر گرفت ه همه‌ی باش ندگان‬
‫اروپای غ ربی چ ه ش هری و چ ه ده اتی از آن بهره‌من د گردن د و تم ام‬
‫فعالیت‌های اقتصادی و اجتماعی در این مرحله احتیاج شدید به س رمایه‬
‫داشتند‪ ،‬پروژه‌های صنعتی و تجارتی نو به سرمایه ضرورت داش ت ت ا‬
‫به کار و فعالیت ش روع نمای د و پروژه‌ه ای ق دیمی ب ه س رمایه احتی اج‬
‫داشت تا انکشاف و ترقی کند و پروژه‌های فردی و اجتماعی برای نم و‬
‫و ترقی خود هم به سرمایه ضرورت احساس می‌کرد و س رمایه‌ی خ ود‬
‫کارگران و کارگردانان این پروژه‌ها برای تمویل آن‌ه ا کف ایت نمی‌ک رد‬
‫و فقط برای انکشاف و ت رقی این م دنیت ن و و ج وان دو وس یله وج ود‬
‫داشت و بس‪:‬‬
‫‪ -1‬اموالی‌که نزد صرافان و سرمایه‌داران وجود دارد‪.‬‬
‫‪ -2‬اموالی‌که نزد طبقه‌ی متوسط و دیگر اش خاص ثروتمن د ب ه قس م‬
‫ثروت ذخیره و بدون کار و فعالیت موجود است‪.‬‬
‫مال نوع اول را سرمایه‌داران پیش از پیش برای خ ود اح راز ک رده‬
‫بودند‪ ،‬که آن‌ را به حیث قرض می‌گرفتند و در مقابل س ود می‌پرداختن د‬
‫و حتی به اندازه یک دالر را هم راضی نمی‌شدند که به قس م مض اربت‬
‫یا مشارکت در تجارت و صنعت به دوران(چرخه) اندازند و هر ان دازه‬
‫سرمایه‌ای که در دسترس تجار‪ ،‬صنعت‌گران و غیره کسانی‌که به امور‬
‫مالی مشغولیت دارند گذاشته می‌شود‪ ،‬فقط در براب ر س ود معین و مف اد‬
 ‫‪59‬‬ ‫فصل سوم‪ :‬نظام‌های جدید بانکی‬
‫تع یین ش ده اس ت‪ ،‬براب ر اس ت مف اد آن کم باش د ی ا زی اد‪ .‬بن ابرآن تنه ا‬
‫وسیله‌ی دومی برای آن‌ها باقی ماند و اموالی‌ک ه ب ه ط ریقه‌ی معق ول و‬
‫متحسن در پروژه‌های اقتصادی و م الی ب ه ک ار انداخت ه می‌ش د‪ ،‬همین‬
‫طریقه است و بس‪ .‬ولی باز همین سرمایه‌دارا ِن حریص‪ ،‬حیله و فری بی‬
‫را به کار بردند که این وسیله را هم در تحت تص رف و انحص ار خ ود‬
‫نگه دارند و تمام دروازه‌ها را به روی آن بستند‪ ،‬مگ ر دروازه‌ی رب ا و‬
‫سود و غیر از این دروازه منفذ دیگری را در ام ور م الی‪ ،‬اقتص ادی و‬
‫مدنیت باز نگذاشتند‪ ،‬مکر و حیله‌ی مذکور این بود که م ردم را ب ه رب ا‬
‫تشویق کردند و به وسیله‌ی آن اموال و ثروت‌هایی را که مردم یا نسبت‬
‫زیادت از احتیاج و ی ا ب ر اس اس زن دگی بس یار اقتص ادی جم ع نم وده‬
‫بودن د ب ه خ ود ج ذب کردن د و طوری‌ک ه در س ابق هم اش اره ش د این‬
‫صرافان ب ا س رمایه‌داران م ذکور همیش ه در تم اس بوده‌ان د و از آن‌ه ا‬
‫امانت می‌گرفتند و وقتی‌که متوجه ش دند ک ه ص رافان م ذکور ب ه دس ت‬
‫خ ود اموال‌ش ان را در تج ارت و ص نعت ب ه ک ار می‌اندازن د و س هام‬
‫بعضی از شرکت‌ها را خریداری می‌کنند و آهسته آهسته از امانت دادن‬
‫و ن زد آن‌ه ا پ ول را گذاش تن‪ ،‬منص رف ش دند علی الف ور آن‌ه ا را ب ه‬
‫گرفتن ربا تطمیع کردند و گفتند چرا شما خود را در تکلی ف می‌اندازی د‬
‫و اگر فرضا ً شما خود به این کار مشغول شوید‪ ،‬الزم است ک ه تک الیف‬
‫شرکت و حساب‌های آن‌را هم متقبل گردید و در نتیجه باید که شما خ ود‬
‫را در خط ر تحم ل خس ارت و زی ان هم بیاندازی د‪ ،‬زی را ب اال و پ ایین‬
‫نرخ‌ه ا در ب ازار در تج ارت و کس ب ش ما ف وق الع اده ت اثیر دارد و‬
‫جلوگیری از آن هم در حوزه‌ی قدرت شما نیست‪ .‬پس بهتر و مناس ب‌تر‬
‫به حال شما این است که پول و ثروت‌های دست داشته‌تان‌را نزد م ا ب ه‬
‫امانت بگذارید و م ا عالوه ب ر آنک ه در حف اظت و نگهب انی آن از ش ما‬
‫هیچ مفادی(س ودی) را توق ع ن داریم و تک الیف را هم از دوش ش ما ب ر‬
‫می‌داریم برای‌تان مفاد معین ربا هم می‌پردازیم‪.‬‬
‫این است که مکر و فریبی که سرمایه داران توانستند به وس یله‌ی آن‬
‫‪ %90‬و یا زیادتر از ‪ %90‬ام وال و ثروت‌ه ای جم ع و ذخ یره ش ده‌ی‬
‫م ردم را ب رای خ ود ج ذب کنن د و نگذارن د ک ه ب ه ط ور مس تقیم در‬
‫فعالیت‌ه ای اقتص ادی و اجتم اعی ب ه ک ار انداخت ه ش ود‪ ،‬ب ه این‌ط ور‬
‫سرمایه‌داران توانستند ک ه ب ه تم ام ث روت ک ه قاب ل اس تعمال و ب ه ک ار‬
 ‫سود از نظر اسالم و اقتصاد‬ ‫‪60‬‬
‫انداختن بود‪ ،‬تسلط داشته باشند و این اموالی‌که وسیله تموی ل تج ارت و‬
‫ص نعت ب ود ب از هم ب ه دس ت آن‌ه ا منحص ر ش د و س رمایه‌داران در‬
‫حالی‌که در سابق هم به مردم سرمایه‌ی دروغین شان‌را به س ود قرض ه‬
‫می‌دادند در حال از هر طرف برای آن‌ه ا ام وال را ب ه ان دازه‌ی بس یار‬
‫کمی سود به قرضه می‌دهند و ایشان به نوبت خ ود آن م ال را ب ه ن رخ‬
‫بس یار ع الی و زی اد ب ه دیگ ران ب ه س ود می‌دادن د‪ .‬گوی ا از جمل ه ن ا‬
‫ممکن‌ها گشت که یک تاجر و یا صانع بتواند مالی را از دیگران بدست‬
‫بیاورد و اگر فرضا بدست بیاورد هم بدون تعیین اندازه‌ی ربا از ج انب‬
‫س رمایه‌دار دور از ممکن ات ب ود و آن تع داد کمی هم ک ه می‌خواس تند‬
‫اموال و ثروت‌های‌‌ش ان‌را بدس ت خ ود ب ه فع الیت اندازن د و آن‌ را ب ه‬
‫س رمایه‌دار نس پارند از ط رف س رمایه‌داران تش ویق می‌ش دند ک ه بای د‬
‫ایشان طوری آن‌را به ک ار اندازن د ک ه مف اد(س ود) معین از آن بدس ت‬
‫آورند‪ ،‬بنابرآن ایشان ترجیح دادن د ک ه اس ناد تج ارت ‪ Debentures‬را‬
‫به خریدن سهم‌ها مص رف کنن د؛ زی را این س هم داش تن ب رای آن‌ه ا ب ه‬
‫طور همیشه مفاد معین را تضمین می‌کند‪.‬‬
‫این وضع تقسیم مردم به دو گروه که در شرف تکمی ل ش دن ب ود ب ه‬
‫پایه و کمال رسید و مردم به دو گروه تقس یم ش دند و ه ر ف رد از اف راد‬
‫مجبور بود ک ه ب ا یکی از این دو گ روه بپیون دد‪ .‬ی ک گ روه را کس انی‬
‫تش کیل دادن د ک ه در س احت‌های زراعت‪ ،‬اقتص اد و اجتم اع و م دنیت‬
‫مساعی‌شان‌را به خرج می‌دادند و همه‌ی انواع تولیدات ک ه در اجتم اع‬
‫ضروری بود توسط آن‌ها مهیا و تدارک می‌شد و گروه دوم که نسبت به‬
‫گروه اول تعداد خیلی‌ها اندک و کم است‪ ،‬کسانی هستند که تمویل گ روه‬
‫اول مربوط به آن‌ها بود و یا به این تمثی ل ک ه گ روه اول کس انی هس تند‬
‫که در ساحت‌های زراعتی ک ار می‌کنن د ام ا آب آن زمین‌ه ای زراع تی‬
‫مربوط به همین گ روه دوم اس ت و این گ روه ک ه ص احبان آب هس تند‪،‬‬
‫می‌گوین د ک ه م ا ع دالت‪ ،‬هم دردی و مص لحت عم وم را م دنظر‬
‫نمی‌گیریم‪ ،‬فقط در نزد ما همین مفاد مادی و مصلحت اقتص ادی ارزش‬
‫دارد‪ .‬بنابرآن وقتی ما آب را در دسترس ش ما می‌گ ذاریم ت ا ش ما از آن‬
‫در کشت و زراعت‌تان استفاده کنید که مفاد(به ره‌ی) شخص ی و ف ردی‬
‫م ا از آن ب رآورده ش ود و س رمایه‌داران هم ب رای این اه ل زراعت‪،‬‬
 ‫‪61‬‬ ‫فصل سوم‪ :‬نظام‌های جدید بانکی‬
‫اقتصاد و اجتماع می‌گفتند که ما وق تی ش ما را تموی ل می‌ک نیم ک ه مف اد‬
‫شخصی ما آن‌ را تقاضا داشته باشد نه مصلحت عمومی و اجتماعی‪.‬‬
‫این وضع جدید چنین تقاضا داشت که مدنیت نوین و جوان که تقریبا ً‬
‫همه‌ی جهان‌را تحت تصرف خود قرار داده است باید یک مدنیت مادی‬
‫مطل ق باش د و مقی اس عم ومی و عم ده‌ی آن بای د همین ان دازه مف اد‬
‫نامشروع سود باشد و ارزش هر چیز می‌باید بر آن مقیاس سنجیده ش ود‬
‫و کشتزار‪ ،‬مدنیت‪ ،‬انکشاف و ت رقی آن بای د موق وف ب ه آبی اری آب –‬
‫مال – سرمایه‌دار باشد که هر قطره‌ی آب مذکور اندازه‌ی ربا را تع یین‬
‫می‌کن د‪ .‬اگ ر ب ا این ش رایط کس ی در کش تزار (س رمایه‌گذاری) امک ان‬
‫داشت بذری را کشت نماید و از آن مفادی بدست آورد‪ ،‬مفاد عب ارت از‬
‫اندازه‌ی سودی بود که از طرف سرمایه‌دار ک ه ره بر و قای د این تم دن‬
‫جدی د اس ت‪ ،‬ان دازه و مق دار آن تع یین ش ده اس ت و این مف اد ب ه ط ور‬
‫مستقیم یا غیر مستقیم باید بدست سرمایه‌دار برسد و هم‌چنان این م دنیت‬
‫ن وین زم ام حکم داری را از قلم و شمش یر گ رفت و بدس ت دی وان‬
‫محاسبات س رمایه‌دار س پرد و ناخودآگ اه جل و هم ه را اعم از دهقان ان‪،‬‬
‫کارگران‪ ،‬موسسات تجارتی‪ ،‬صنعتی‪ ،‬دولت‌ها و حکومت‌ه ای ملی در‬
‫قبضه سرمایه‌دار افتاد که به هر طرف که خواسته باشد ایشان‌ را س وق‬
‫می‌دهد‪.‬‬
‫مرحله‌ی سومی‬
‫س رمایه‌داران ق دم دیگ ری ب ه پیش رفتن د و این پیشه‌ش ان‌را ب ه‬
‫ص ورت دیگ ری تنظیم کردن د ک ه ام روز بن ام نظ ام جدی د بانک داری‬
‫‪ Modern Banking System‬مع روف اس ت و در س ابق این‬
‫سرمایه‌داران جدا جدا و به صورت انفرادی کار می‌کردند و بعض ی از‬
‫س رمایه‌داران هم در آن وقت وج ود داش تند ک ه دای ره‌‌ی فعالیت‌ه ای‬
‫اقتصادی‌ش ان‌را توس عه داده بودن د ک ه فروع ات آن تقریب ا ً در اک ثر‬
‫گوش ه‌های دور و نزدی ک دنی ا وج ود داش ت ولی ب ا آن‌هم این‬
‫سرمایه‌داران فق ط بن ام خودش ان و ب ه ط ور مس تقل و جداگان ه فع الیت‬
‫می‌نمودند و آن‌ها فک ر کردن د‪ ،‬ط وری‌ک ه در س ایر ن واحی اقتص ادی‬
‫ش رکت‌های تش کیل ش ده‪ ،‬ام وال و ثروت‌ه ای مش ترک در آن ب ه ک ار‬
‫انداخته می‌شود‪ ،‬شرکت‌های کالن‌تر و گسترده‌تر ب رای تحص یل ام وال‬
 ‫سود از نظر اسالم و اقتصاد‬ ‫‪62‬‬
‫بیشتر و مفاد بیشتر تاسیس نماین د‪ ،‬بن ابرآن همین بانک‌ه ا را ب ه وج ود‬
‫آوردند که امروز به تمام نظام‌های مالی جهان تسلط و حکم‌روانی دارد‪.‬‬
‫طری ق ب ه وج ود آم دن این تنظیم جدی د را در چن د کلم ه ب ه ط ور‬
‫خالصه چنین بیان می‌داریم که‪ :‬چند نفر سرمایه‌دار موسس ه‌ی م الی را‬
‫بن ام بان ک تش کیل دادن د و مالی‌ک ه در این موسس ه فع الیت و ب ه ک ار‬
‫انداخته می‌شود به دو نوع است‪:‬‬
‫اول سرمایه‌ی س هم‌داران ک ه ابت دا ک ار و فع الیت توس ط آن ش روع‬
‫می‌شود‪.‬‬
‫دوم اموال ام انتی و آن ام والی اس ت ک ه در بان ک از ط رف م ردم‬
‫گذاشته می‌شود و کمیت و اندازه‌ی آن نظر به شهرت و آوازه‌ی خوب و‬
‫حس ن مع امله‌ی آن زی اد می‌گ ردد و ب ر اس اس آن نف وذ و ق وت بیش تر‬
‫کماهی می‌کند و مقیاس حقیقی که م وفقیت بان ک ب ر اس اس آن س نجیده‬
‫می‌شود این است که باید سرمایه‌ی اصلی یعنی سرمایه‌ی سهم‌داران ک ه‬
‫بانک را تشکیل داده است‪ ،‬به ان دازه‌ی ممکن کم و ان دک ب وده اس ت و‬
‫اموال امانات ب ه ان دازه‌ی ممکن زی اد باش د‪ .‬ب ه ط ور مث ال بان ک ملی‬
‫پنجاب که مرکز آن در الهور است پیش از انفصال پاکستان م وفق‌ترین‬
‫و بزرگ‌ترین بانک‌ها در نیم قاره‌ی هند به شمار می‌رفت که س رمایه‌ی‬
‫ذاتی و اص ل آن ده میلی ون روپی ه ب ود و س هم‌داران فق ط مبل غ هش ت‬
‫میلیون آن‌را بالفعل پرداخته بودند و بس و لیکن پول حساب امان ات را‬
‫که در سال ‪ 1945‬م به کار انداخت ه بودن د ب ه ‪ 250‬میلی ون روپی ه ب الغ‬
‫می‌شد و تعجب اینجا است که با وجودی‌ که بانک به پول امانات که ‪90‬‬
‫– ‪ %95‬سرمایه‌ی آن‌را تشکیل می‌داد به پ ای خ ود ایس تاده و فع الیت‬
‫می‌کرد صاحبان امانت جزیی‌ترین حق تداخل در امور اداری و سیاسی‬
‫آن را نداشتند و تمام این امور مربوط به آن سهم‌دارانی ب ود ک ه ‪ 2‬ی ا ‪3‬‬
‫یا ‪ 4‬یا ‪ %5‬سرمایه‌ی بانک مربوط به آن‌ها است و صاحبان این امانات‬
‫فقط این حق را دارند که پول‌شان‌را ب ه ام انت بگذارن د و از بان ک ب ه‬
‫یک اندازه مفاد معین – سود – بس تانند‪ .‬دیگ ر ه ر کس ی ح ق ت داخل و‬
‫اداره ندارند‪ ،‬اما اینکه بانک این م ال را چگون ه اس تعمال می‌کن د و ب ه‬
‫چه طریق در آن تصرف می‌نماید‪ ،‬هیچ کسی حق ندارد ک ه در آن ب اره‬
‫سخن گوید و اظهار رای نماید‪ ،‬فقط در این باره س هم‌داران ح ق اظه ار‬
‫رای و سخن زدن دارند و آن‌ها کسانی هس تند ک ه ک ارگران و م وظفین‬
 ‫‪63‬‬ ‫فصل سوم‪ :‬نظام‌های جدید بانکی‬
‫بانک را مقرر می‌کنند و سیاست بانک را تع یین می‌نماین د و ب ر اداره‪،‬‬
‫نظام و حساب آن مراقبت دارند و راه‌هایی که مال بانک در آن ب ه ک ار‬
‫انداخته شود و یا نه مربوط آن‌ها است و باز تمام این سهم‌داران به ی ک‬
‫س ویه مس اوی ق رار ندارن د‪ ،‬زی را کس انی‌که دارای س هم کم و بس یط‬
‫هستند‪ ،‬صالحیت‌شان هم محدود بوده اس ت و قاب ل ت ذکر نیس ت و فق ط‬
‫یک تعداد سهم‌داران که ان دازه‌ی سهام‌ش ان در آن بیش تر اس ت از تم ام‬
‫جوانب در آن حکم‌روانی دارند و پالیسی داخلی و خارجی بانک توس ط‬
‫آن‌ها طرح می‌گردد‪.‬‬
‫بدون شک بانک موسسه است که ب رای تم ام م ردم خ دمات خ رد و‬
‫کالنی را انجام می‌دهد که در مفید بودن و ارزش و مش روعیت بعض ی‬
‫از آن خدمات هیچ شک و اشتباهی وجود ن دارد ولی وظیفه‌ی اساس ی و‬
‫اصلی آن در حقیقت جلب اعتماد مردم به خود و تقدیم کردن م ال ب رای‬
‫مردم در مقابل سود است و هر ن وع بان ک اعم از بانک‌ه ای تج ارتی‪،‬‬
‫صنعتی‪ ،‬زراعتی و غیره اعمال تجارتی‪ ،‬صنعتی و زراع تی خودش ان‬
‫را ب ه ذات خ ود انج ام نمی‌دهن د‪ ،‬بلک ه اموال‌ش ان‌را ب ه ص احبان این‬
‫پیش ه‌ها تق دیم می‌کنن د و در مقاب ل س ود می‌گیرن د و بزرگ‌ت رین و‬
‫مهم‌ترین وسیله‌ی مفادشان این است ک ه خودش ان م الی را از مش تریان‬
‫خود به سود کم می‌ستانند و به دیگران به سود زیادتر و بلندتر می‌دهن د‬
‫و پ ول تفاوتی‌ک ه بین این دو معامل ه ب اقی می‌مان د‪ ،‬س هم‌داران توزی ع‬
‫می‌گردد طوری‌که در شرکت و س ایر موسس اتی‌که در آن س هام وج ود‬
‫دارد‪ ،‬به اندازه‌ی سهم هر کس تقسیم می‌شود‪.1‬‬
‫‪ - 1‬اینجا مناسب است که مختص راً راج ع ب ه اعم ال‪ ،‬فع الیت و قواع د بانک داری‬
‫معلوماتی تقدیم گردد‪.‬‬
‫‪ -1‬امانتی‌که دارای وقت معین است ‪.Fixed Deposites‬‬
‫‪ -2‬امانات حساب جاری ‪ Current Deposties‬در امانتی‌که دارای وقت معین‬
‫باش د داد بان ک چ نین اس ت ک ه ص احبانش آن‌را پیش از وقت معین پس گرفت ه‬
‫نمی‌توانند و غالبا ً آن مدت سه م اه تع یین ش ده اس ت و در حس اب ج اری وض ع‬
‫غیر این است یعنی ص احبش ه ر وقتی‌ک ه خواس ته باش د آن‌را از بان ک خ ارج‬
‫می‌تواند بکند و از جمله قانون بانکداری است که هر ان دازه‌ای ک ه وقت امان ات‬
‫در بانک زیادتر باشد به همان اندازه مفاد آن زیادتر می‌گردد و بعض ی بانک‌ه ا‬
‫عادت دارند که به حساب جاری هم چیزی فای ده بدهن د ام ا ب ه ط ور عم وم ک ه‬
‫امروز بانک‌ها تعامل دارند به این نوع حسابات هیچ مف ادی نمی‌پردازن د‪ ،‬بلک ه‬
‫ب ر عکس کس انی‌ک ه ب ه ک رات و م رات پ ول حس اب جاری‌ش ان‌ را از بان ک‬
 ‫سود از نظر اسالم و اقتصاد‬ ‫‪64‬‬
‫نتیجه‬
‫نتیجه‌ی کار سرمایه‌داران ب ه ص ورت ف وق چ نین ش د ک ه ب ه س بب‬
‫تعام ل و داد و گ رفت س ود ک ه ب ه ط ور مس تقل و انف رادی بین م ردم‬
‫ص ورت می‌گ رفت س رمایه‌داران دارای نف وذ و اقت دار ش دند و م ورد‬
‫اعتماد و وثوق عموم قرار گرفتند که در اثر آن ام روز ث روت ش رق و‬
‫غ رب جه ان در دس ت ایش ان و تحت تص رف ایش ان اس ت و ص دها‬

‫می‌کش ند‪ ،‬بان ک از آن‌ه ا تقاض ای اج وره(م زد) حف اظت و افتت اح حس اب را‬
‫می‌نماید و یا که می‌خواهد از این پول‌های امانتی یک مقدار آن‌را ب ه ط ور دایم‬
‫در بانک بگذارد تا سود آن مصارف و تکالیف حفاظت آن‌را تکاپو نماید‪.‬‬
‫بانک‌ها معموالً ‪ %25 – 10‬از دارایی خود را به شکل پ ول نق ده در نزدش ان‬
‫نگه می‌دارند تا در معامالت روزانه‌شان از آن استفاده کنن د و س پس ی ک ج زء‬
‫آن‌را به بازارهای مالی ‪ Money Market‬قرضه می‌دهند و این پولی است که‬
‫در دسترس آن‌ها قرارداد تا هر وقتی‌که بخواهند از آن استفاده می‌کنن د‪ ،‬مثلی‌ک ه‬
‫از پول‌های نقد موجود در هر زمان مستفید می‌شوند و اندازه‌ی سود آن به ط ور‬
‫عم وم ی ک و نیم ی ا ی ک درص د می‌باش د و ی ک قس مت آن‌را در حواله‌ه ا و‬
‫قرضه‌های کوتاه المدت استعمال می‌کنند و چ ون این‌ ط ور ام وال بع د از م دت‬
‫کمی دوباره به بان ک رجعت می‌نمای د‪ ،‬ان دازه‌ی س ود آن ن یز کم و بس یط ب وده‬
‫است غالبا ً از ‪ %4 – 2‬می‌باشد و بانک یک قسمت دارای‌اش را در حفظ اموال‬
‫به مصرف می‌رساند و سپس از فروش آن اموال می‌تواند که پول مصرف ش ده‬
‫را دوباره بدست آورد و از طرف دیگر در حدود ‪ %3‬مف اد از درک تض مینات‬
‫حکومتی و سهام شرکت‌های معتمد علیه و اسناد تج ارتی بدس ت می‌آی د و نظ ام‬
‫فعالیت هر بانکی از بانک‌ها از این طریق س ه‌گانه ب ه ک ار ان داختن و اس تعمال‬
‫مال خالی نیست‪ ،‬زیرا این طریق سه‌گانه است ک ه بق اء و وج ود آن‌را تض مین‪،‬‬
‫تقویت و مساعدت می‌کند و در اثنای خطر و بحران آن‌را محفوظ نگه می‌دارد‪.‬‬
‫عالوه بر آن طرق سه‌گانه‪ ،‬مهم‌ترین طریق به دوران(چرخه) ان داختن م ال این‬
‫اس ت ک ه ب ه تج ار‪ ،‬ص نعت‌گران و اه ل کس به و مردم ان ص احب م نزلت و‬
‫موسس ات دس ته‌جمعی قرض ه تق دیم می‌کن د و آن از جمل ه بزرگ‌ت رین وس ایل‬
‫درآمد بانک محس وب می‌ش ود‪ ،‬زی را بان ک آنق در س ودی‌که از آن می‌س تاند از‬
‫آن‌ه ا نمی‌توان د بگ یرد‪ .‬بن ابرآن ه ر بان ک خ واهش دارد ک ه بتوان د قرض ه‌ی‬
‫زی ادتری را ب ه وس ایل م ذکور تق دیم دارد و اک ثراً ‪ %60 – 30‬از مجم وع‬
‫دارایی‌اش را ب ا این وس یله ب ه ک ار می‌ان دازد و ب ر حس ب تغی یرات و تب دالت‬
‫سیاسی و اقتص ادی مملکت و جه ان این نس بت ن یز کم و زی اد می‌ش ود‪ .‬ب ا این‬
‫تفصیل امید است فهمیده باشید که تمام این طرق به دوران(چرخه) انداختن م ال‬
‫همه و همه توسط قرض‌ها یا سودی است که به جامعه‌ی مص یبت زده ب ه ط ور‬
‫مستقیم یا غیر مستقیم قرضه می‌دهد و آن چیزی‌که صاحبان امانت از بانک بنام‬
 ‫‪65‬‬ ‫فصل سوم‪ :‬نظام‌های جدید بانکی‬
‫میلیون پوند و دالر در یک بانک جمع و ذخ یره ش ده اس ت و چن د نف ر‬
‫سرمایه‌دار محدود هر قسمتی‌که خواسته باشند در آن تصرف می‌کنن د و‬
‫به این طریق نه تنها حیات اقتصادی‪ ،‬اجتماعی و سیاسی مملکت‌شان‌را‬
‫تحت سیطره‌ی خود آورده‌ان د‪ ،‬بلک ه ب ه همه‌ی جه ان حک ومت دارن د و‬
‫نقش خود را در تمام نواحی زندگی ثابت کرده‌اند و با تم ام قس اوت قلب‬
‫و امتیاز طلبی ام ور اقتص ادی‪ ،‬اجتم اعی و سیاس ی را ب ه نف ع خ ود و‬
‫اغ راض شخص ی خ ود اس تعمال می‌کنن د‪ .‬ب ر این اس اس ش ما خ ود‬
‫می‌توانید نف وذ و س یطره و ق وت این س رمایه‌داران را تخمین کنی د مثالً‬
‫در نیم قاره‌ی هند پیش از انفصال پاکستان در ده‌ه ا بان ک بیش از ‪170‬‬
‫میلی ون کل دار س رمایه‌ی اص لی و ذاتی وج ود نداش ت‪ ،‬ولی حس ابات‬
‫امان ات ب ه ‪ 6120‬میلی ون کل دار ب الغ می‌ش د و تع داد کمی از س رمایه‬
‫داران که عدد شان به ‪ 200 – 150‬نف ر می‌رس ید ب ر اداره‪ ،‬پالیس ی و‬
‫سیاس ت بانک‌ه ای م ذکور حکم‌روایی می‌کردن د و ص دها ه زار نف ر‬
‫پول‌های داشته‌شان‌را با این بانک‌های س رمایه‌داران تس لیم می‌کردن د و‬
‫یگان ه آرزوی‌ش ان از این تس لیم ک ردن پ ول هم بدس ت آوردن فای ده و‬
‫ربح(سود) بود و اینکه این سالح قوی به کدام اغراض و براساس ک دام‬
‫مبدأ استعمال می‌شود هیچ بحثی مطرح نیس ت و ن ه کس ی درب اره‌ی آن‬
‫فکر می‌کند‪.‬‬
‫بع د از این بیان ات ش ما خ ود اث رات خطرن اک و ناگواری‌ک ه این‬
‫سرمایه‌داران در قسمت تجارت‪ ،‬صنعت‪ ،‬اجتم اع‪ ،‬سیاس ت‪ ،‬فرهن گ و‬
‫مدنیت ممالک از خود باقی گذاشته‌اند‪ ،‬تخمین و اندازه می‌توانید بکنید و‬
‫این هم برای شما معلوم می‌شود که آیا این کارها به مص لحت مملکت و‬
‫باشندگان آن انجام داده شده است و یا فق ط ب ه منفعت شخص ی و ف ردی‬
‫این سرمایه‌داران که غیر از خود هیچ کس را نمی‌شناسند؟‬

‫فایده می‌گیرند جزء آن سودی است که بان ک از همین جامع ه از ط رق م ذکور‬

‫بدست می‌آورد‪.‬‬
‫بار دیگر تکرار می‌کنم که بانک‌ها برای جامعه بعضی خ دماتی انج ام می‌دهن د‬
‫ک ه در مش روعیت و مفی د ب ودن آن هیچ ش ک و ش بهه نیس ت و گ رفتن‬
‫اجوره(اجر) و مزد بر آن وسیله‌ای اس ت از وس ایل درآم د آن‌ه ا و لیکن حقیقت‬
‫این اس ت ک ه این وس یله زی ادتر از ‪ %10 – 5‬مجم وع دخ ل آن‌را تش کیل‬
‫نمی‌دهد‪.‬‬
 ‫سود از نظر اسالم و اقتصاد‬ ‫‪66‬‬
‫بلی! من این معلومات را برای ش ما از مملک تی بی ان می‌کنم ک ه در‬
‫آن این ن وع تنظیم س رمایه‌داران س ابقه‌ی ط والنی ن دارد و مجم وع‬
‫اماناتی‌ک ه در ص ندوق‌های ام انتی و حس اب‌های ج اری بانک‌های‌ش ان‬
‫گذاشته است نظر ب ه تع داد نف وس آن‌ه ا ب ه ه ر ف رد مبل غ نص ف پون د‬
‫می‌رس د‪ ،‬ولی ببینی د ک ه در ممال ک غ ربی تجم ع و تمرک ز ث روت در‬
‫بانک‌ها چه مقدار زیاد است ک ه ب ه مقایس ه‌ی ممال ک ش رقی دو ه زار‬
‫بلکه سه هزار مرتبه زیادتر و بیشتر است‪ .‬مثالً ق رار احص اییه‌ی س ال‬
‫‪ 1936‬م در بانک‌های تجارتی آمریکا مبلغ ‪ 1317‬پون د و در انگلس تان‬
‫مبلغ ‪ 1664‬پوند و در سویس مبل غ ‪ 270‬و در آلم ان مبل غ ‪ 212‬پون د و‬
‫در فرانسه مبلغ ‪ 160‬پوند به ه ر نف ر می‌رس ید‪ ،‬ب ا این پیم انه‌ی وس یع‬
‫م ردم دارایی و ثروت‌ه ای داشته‌ش ان‌را ب ه س رمایه‌داران ش ان‬
‫می‌س پاریدند و ب ا این پیم انه‌ی وس یع این بانک‌ه ا توانس تند‪ ،‬دارایی و‬
‫ثروت مردم را به خود جذب نمایند و آن‌را در تصرف چند نفر مح دود‬
‫قرار دهند و این م ردم ک ه همه‌ی این مق دار ثروت‌ه ا را تحت تص رف‬
‫خود قرار دادن د‪ ،‬ن ه ن زد کس ی مس ئولیت دارن د و ن ه از کس ی ه دایت‬
‫می‌گیرند و غیر از هوا و هوس و خواهشات نفس انی خ ود‪ ،‬هیچ چ یزی‬
‫را هم مراعات نمی‌کنند و برای مردم اج وره(م زد) ثروت‌ش ان‌را بن ام‬
‫فایده تقدیم می‌دارند و خود ثروت‌ها را در تص رف دارن د و ب ه ق وت و‬
‫قدرت آن سرنوشت مردم را به هر قسمی‌که می‌خواهند تغییر می‌دهند و‬
‫سرنوشت مردم در دست آن‌ها به حیث بازیچ ه اس ت‪ .‬اگ ر بخواهن د در‬
‫یک مملکت قحطی و قیمتی را ایجاد می‌کنند و اگر بخواهن د در مملکت‬
‫دیگر ارزانی و فراوانی را روی ک ار می‌آوردن د و اگ ر خواس ته باش ند‬
‫بین ممال ک آتش جن گ را مش تعل می‌س ازند و طب ق خواهش‌ش ان‬
‫معاهده‌ی صلح را بسته می‌کنند و هر چیزی‌ که از نظر خودشان نافع و‬
‫مفید باش د در بین عم وم م ردم م روج می‌س ازند و ه ر گون ه وس ایل و‬
‫لوازم که ب ه مص لحت م ادی و شخصی‌ش ان تم ام نش ود آن‌را ح رام و‬
‫ممنوع قرار می‌دهند و آن‌ها در امور بازار مسئولیت ندارند بلکه س خن‬
‫و او ام ر ایش ان در مؤسس ات علمی و ه نری و مراک ز تحقیقی‪ ،‬علمی‬
‫مطبوعات‪ ،‬عبادتگاه‌ها و دوایر حکومتی و دول تی ن یز قاب ل االج راء و‬
‫واجب التعمی ل اس ت زی را این ح اجت روا – م ال و ث روت – هم در‬
 ‫‪67‬‬ ‫فصل سوم‪ :‬نظام‌های جدید بانکی‬
‫ایشان تاثیر کرده است و نقش خود را در دوایر و حلقه‌های ایشان ث ابت‬
‫نموده است‪.‬‬
‫این است آفت و مصیبت بزرگی‌که متفک رین و دانش مندان غ ربی را‬
‫تحت نفوذ و سیطره‌ی خود درآورده است و انسان بیچ اره و مس کین را‬
‫به گ رداب هالکت و تب اهی انداخت ه اس ت و ب ا این هم از همه‌ی جه ات‬
‫ص داهایی‌برمی‌آی د ک ه تمرک ز این ثروت‌ه ای عظیم ک ه بزرگ‌ت رین‬
‫وسیله‌ی قدرت و قوت در دست تعداد کمی از مردم است در براب ر هیچ‬
‫کس و هیچ مقامی مس ئولیت ن دارد‪ ،‬در حالی‌ک ه وج ود اجتم اعی را از‬
‫بین می‌برد و پایه‌های زندگی آن‌ را نیست و نابود می‌گرداند و ما م ردم‬
‫مشرق زمین تا حال هم به این فکر هستیم که ربایی‌ک ه ح رام‪ ،‬ناپ اک و‬
‫نجس بود‪ ،‬آن ربا و سودیست که در زمان قدیم رواج داشت و افراد بین‬
‫خ ود داد و س تد می‌کردن د و ص رافان روش ن‌فکر‪ ،‬تعلیم یافت ه‪ ،‬چ وکی‬
‫نش ین و موت ور س وار ام روز می‌گوین د ک ه مع امالتی ک ه آن‌ه ا انج ام‬
‫می‌دهن د‪ ،‬پ اک‪ ،‬حالل و مش روع ب وده اس ت و در آن قطع ا ً ش ائبه از‬
‫نجاست وجود ندارد‪ ،‬پس چرا حرام باشد‪ ،‬ام وال و ثروت‌ه ای خ ود را‬
‫برای‌شان می‌سپاریم و از ایشان فایده می‌ستانیم؟‬
‫در حقیقت ف رقی‌ک ه بین س ودخواران در ق دیم و بین ص رافان و‬
‫بانک‌داران زمان حاضر موجود است‪ ،‬این اس ت ک ه س ودخواران ق دیم‬
‫اموال و ثروت‌های مردم را به ط ور جداگان ه و منفردان ه ب ه غص ب و‬
‫غدر می‌گرفتند‪ ،‬ام ا ام روز ب ه ط ور دس ته‌جمعی و تش کیل کمیته‌ه ا و‬
‫هیأت‌ها است که عین غدر و خیانت صورت می‌گیرد‪.‬‬
‫ف رق دومی ک ه نس بت ب ه اولی بزرگ‌ت ر و خطرن اک‌تر اس ت این‬
‫اس ت ک ه در س ابق اگ ر خ انه‌ی کس ی را خ راب می‌کردن د و ی ا او را‬
‫می‌کشتند‪ ،‬فقط یک نفر به ط ور انف رادی و ب ه خ واهش و اراده‌ی خ ود‬
‫این کار را می‌کرد ولی امروز عموم مردم اسلحه‌ی بسیار تیز‪ ،‬برن ده و‬
‫کشنده‌ی خطرناک را بدست خود ب رای این غاص بین و خیانتک اران ب ه‬
‫اجاره می‌دهند تا خانه‌هایشان را تخ ریب و خودش ان را هالک نماین د و‬
‫خود مردم‪ ،‬حکومت و قوانین‌شان به سبب ف رو رفتن در حم اقت و دنی ا‬
‫پرس تی از این ب دبختی و ن تیجه‌ی آن در غفلت هس تند‪ .‬این ص رافان‬
‫بانکی در روشنی روز برای‌شان پول اج اره را می‌دهن د و در ت اریکی‬
‫شب خانه‌هایشان را تخریب می‌نمایند و اموال و دارای‌ش ان‌را غص ب‪،‬‬
 ‫سود از نظر اسالم و اقتصاد‬ ‫‪68‬‬
‫حیف و میل می‌کنند و مردم از م ا می‌خواهن د ک ه این اج اره‌ی س ود را‬
‫برای‌شان پاک‪ ،‬حالل و مشروع معرفی نماییم!‬
 ‫فصل چهارم‪:‬‬
‫حکم سود از نگاه اسالم‬
‫در فصل اول این کتاب سود را از جهت س لبی آن بحث ک ردیم و در‬
‫فصل دوم اضرار(ضررها) و مفاسد آن‌را بیان نم ودیم و در این فص ل‬
‫می‌خواهیم جهات ایجابی و مثبت آن‌را تحت غور و بررسی قرار دهیم‬
‫و آن نوع معامالتی را که از نگاه اسالم سود شناخته ش ده اس ت و حکم‬
‫حرام را به خود می‌گیرد‪ ،‬نیز توضیح می‌دهیم و باالخره بعد از الغاء و‬
‫از بین بردن ربا‪ ،‬بر قواعدی که اسالم می‌خواهد امور اقتصادی انسانی‬
‫را بر اساس آن پایه‌گذاری کند‪ ،‬روشنی بیاندازیم‪.‬‬
‫معنای لغوی و اصطالحی ربا‬
‫اصل ماده کلمه‌ی ربا که در قرآن کریم وارد شده است عبارت اس ت‬
‫از‪ :‬رب که معنای زیادت‪ ،‬نمو‪ ،‬ارتفاع و بلندی را دارد‪.‬‬
‫مثالً وقتی‌که مال و ثروت زیاد شود در عربی می‌گویند رب ا الم ال و‬
‫وقتی‌که کسی در مرتبه و عزت و یا با اعتبار ظاهر بلند گردد می‌گویند‬
‫ربا فالن رابیت ه‪ :‬و وقتی‌ک ه طفلی را در آغ وش خ ود ت ربیت و ب زرگ‬
‫نمای د می‌گوین د رب ا الول د فی حج ره و هنگامی‌ک ه چ یزی را نم و و‬
‫انکشاف دهند عرب‌ها می‌گویند اربی فالن الشئی‪.‬‬
‫رابیه و ربوه جای بلن دی زمین را گوین د و هرجایی‌ک ه مش تقات این‬
‫م اده در ق رآن ک ریم اس تعمال ش ده اس ت‪ ،‬معن ای بلن دی و نم و را در‬
‫بردارد‪ .‬خداوند می‌فرماید‪:‬‬
‫ۚ‬
‫﴿فَإِ َذٓا أَنزَ ۡلنَا َعلَ ۡيهَا ۡٱل َمٓا َء ٱهتَزت َو َربَت﴾ [فصلت‪.]39 :‬‬
‫ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫َّ‬ ‫ۡ‬
‫«وقتی‌که آب را در زمین فرود آوریم زمین به اهتزار و حرکت می‌آی د و‬
‫توام می‌کند»‪.‬‬
‫در جای دیگری فرموده است‪:‬‬
‫ت﴾ [البقرة‪.]276 :‬‬‫ۗ‬ ‫ٰ‬ ‫ق ٱهَّلل ُ ٱل ِّربَ ٰو ْا َوي ُۡربِي ٱل َّ‬
‫ص َدقَ ِ‬ ‫﴿يَمۡ َح ُ‬
‫«خداون د حاص ل و مف اد س ود را نیس ت و ن ابود می‌س ازد و ص دقات را‬
‫برکت می‌دهد و زیاد می‌کن د و آن‌را دو چن دان می‌نمای د» و در جای دیگ ر‬
‫فرموده است‪:‬‬
‫ۖ‬
‫ٱحتَ َم َل ٱلس َّۡي ُل زَ بَ ٗدا رَّابِيٗ ا﴾ [الرعد‪.]17 :‬‬
‫﴿فَ ۡ‬
‫«آنگ اه س یل ب ر روی خ ود کفی ب اال آم ده برداشت» و در س وره‌ی‬
‫دیگر چنین آمده است‪:‬‬
‫﴿فَأ َ َخ َذهُمۡ أَ ۡخ َذ ٗة رَّابِيَةً‪[ ﴾١٠‬الحاقة‪.]10 :‬‬
‫«پس ایشان‌ را گرفت به گرفتن بسیار شدید و سخت»‪.‬‬
‫و در آیه‌ی دیگری فرموده است که‪:‬‬
‫﴿أَن تَ ُكونَ أُ َّمةٌ ِه َي أَ ۡربَ ٰى ِم ۡن أُ َّم ۚ ٍة﴾ [النحل‪.]92 :‬‬
‫«یعنی اینکه تا یک ملّت نس بت ب ه ملّت دیگ ری در ع دد نف وس و م ال و‬
‫دارای زیاد بوده باشد»‪.‬‬
‫ين‪[ ﴾٥٠‬المؤمنون‪.]50 :‬‬ ‫او ۡي ٰنَهُ َمٓا إِلَ ٰى َر ۡب َو ٖة َذا ِ‬
‫ت قَ َر ٖ‬
‫ار َو َم ِع ٖ‬ ‫﴿ َو َء َ‬
‫«یعنی هر دوی ایشان‌را – حض رت م ریم و پس رش – را ج ای دادیم در‬
‫روی یک زمین بلند که صاحب استقرار و آب روان بود»‪.‬‬
‫کلمه‌ی ربا از همین ماده بوده است و م راد از آن زی ادت در م ال و‬
‫سرمایه است‪ .‬خداوند در قرآن کریم به این معنی تصریح نموده اس ت و‬
‫می‌فرماید‪:‬‬
‫ُوا َما بَقِ َي ِمنَ ٱل ِّربَ ٰ ٓو ْا إِن ُكنتُم ُّم ۡؤ ِمنِينَ‬‫وا ٱهَّلل َ َو َذر ْ‬ ‫﴿ ٰيَٓأ َ ُّيهَا ٱلَّ ِذينَ َءا َمنُ ْ‬
‫وا ٱتَّقُ ْ‬
‫ب ِّمنَ ٱهَّلل ِ َو َر ُس ولِ ِۖۦه َوإِن تُ ۡبتُمۡ فَلَ ُكمۡ ُر ُءوسُ‬
‫وا بِ َح ۡر ٖ‬ ‫وا فَ ۡأ َذنُ ْ‬
‫‪ ٢٧٨‬فَإِن لَّمۡ ت َۡف َعلُ ْ‬
‫أَمۡ ٰ َولِ ُكمۡ اَل ت َۡظلِ ُمونَ َواَل تُ ۡظلَ ُمونَ ‪[ ﴾٢٧٩‬البقرة‪.]279-278 :‬‬
‫«ای کسانی که ایمان آورده‌اید! از خدا بترسید و آنچ ه از (مطالب ات) رب ا‬
‫باقی مانده است رها کنید؛ اگر مؤمن هستید‪ .‬پس اگ ر ( چ نین) نکردی د‪ ،‬یقین‬
‫داشته باشید که خدا و رسولش با شما جنگ خواهند ک رد‪ .‬و اگ ر توب ه کردی د‬
‫اصل سرمایه‌هایتان از آن شماست‪ ،‬نه س تم می‌کنی د و ن ه ب ر ش ما س تم وارد‬
‫می‌شود»‪.‬‬
‫در سوره‌ی روم چنین ارشاد نموده است که‪:‬‬
‫هَّلل‬ ‫ْ‬ ‫﴿ َو َمٓا َءات َۡيتُم ِّمن رِّ بٗ ا لِّيَ ۡرب َُو ْا فِ ٓي أَمۡ ٰ َو ِل ٱلنَّ ِ‬
‫اس فَاَل يَ ۡربُ وا ِعن َد ٱ ۖ ِ﴾ [ال روم‪:‬‬
‫‪.]39‬‬
‫«و آنچه (به قصد) ربا می‌دهید تا در اموال م ردم ف زونی یاب د‪ ،‬ن زد خ دا‬
‫فزونی نخواهد یافت»‪.‬‬
‫از این آیات و امثال آن چنین‌برمی‌آید که ه ر زیادتی‌ک ه در س رمایه‬
‫حاص ل ش ود آن‌را رب ا ی ا س ود می‌گوین د‪ ،‬ج ز اینک ه ق رآن ک ریم ه ر‬
‫زیادت را به اعتبار اینکه آن زیادت در س رمایه اس ت‪ ،‬ح رام و ممن وع‬
‫نگرداینده است‪ ،‬زی را زی ادت در مع امالت تج ارتی و اقتص ادی حتمی‬
 ‫‪71‬‬ ‫فصل چهارم‪ :‬حکم سود از نگاه اسالم‬
‫بوج ود می‌آی د و بلک ه آن یگان ه م رام از تج ارت و مع امالت م الی و‬
‫اقتصادی می‌باش د‪ ،‬بن ابرآن زیادتی‌ک ه از نگ اه ق رآن ممن وع اس ت‪ ،‬آن‬
‫زی ادت مخص وص اس ت ک ه آن‌را س ود ی ا رب ا می‌نامن د و این ش کل‬
‫مخص وص تعام ل پیش از اس الم ب ه همین ن ام اص طالحی مش هور و‬
‫معروف بود‪ .‬ولی عرب‌ه ا قب ل از اس الم بین مع امالت تج ارتی و رب ا‬
‫ف رقی را قای ل نبودن د‪ ،‬بلک ه ه ر دو را یکی می‌دانس تند طوری‌ک ه در‬
‫عصر حاضر نیز مردم بین آن‌ها ف رق نمی‌گذارن د‪ ،‬وقتی‌ک ه دین اس الم‬
‫نازل شد برای مردم بیان کرد و گفت‪ :‬زیادتی‌که به واس طه‌ی مع امالت‬
‫تجارتی حاصل می‌شود فرق و تفاوت دارد از آن زیادتی‌ک ه توس ط رب ا‬
‫بدس ت می‌آی د و اولی حالل و مش روع اس ت و دومی ح رام و ممن وع‬
‫است‪ .‬خداوند می‌فرماید‪:‬‬
‫ۚ‬ ‫ۗ‬
‫﴿ ٰ َذلِكَ بِأَنَّهُمۡ قَالُ ٓو ْا إِنَّ َما ٱلبَ ۡي ُع ِمث ُل ٱلرِّ بَ ٰوا َوأ َح َّل ٱ ُ ٱلبَ ۡي َع َو َح َّر َم ٱلرِّ بَ ٰوا﴾‬
‫ْ‬ ‫ۡ‬ ‫هَّلل‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ۡ‬ ‫ۡ‬
‫[البقرة‪.]275 :‬‬
‫«این بدان سبب است که آنان گفتند‪ :‬همانا داد و ستد هم مثل ربا است»‪.‬‬
‫ربا عبارت از یک زیادت مخصوص و مشهوری بود‪ ،‬نزد عرب‌ها‬
‫اما قرآن کریم جزییات و کیفیت آن‌را شرح نداده است‪ ،‬فقط به تحریم و‬
‫ترک کردن آن اکتفا نموده است‪.‬‬
‫ربای جاهلیت‬
‫طوری‌که روایات بیان می‌دارد ربا در زم ان ج اهلیت دارای چن دین‬
‫شکل بوده است‪:‬‬
‫تفس یر ط بری در جل د دوم ص فحه‌ی ‪ 68‬ب ه روایت از قت اده چ نین‬
‫می‌گوید‪ :‬ربای ج اهلیت این ط ور ب ود ک ه شخص ی مت اعی را ب ه وقت‬
‫معین ب رای دیگ ری ب ه ق رض می‌داد و وقتی‌ک ه آن م دت ب ه پای ان‬
‫می‌رسید و مدیون متاع م ذکور را اداء نمی‌توانس ت بکن د و در مبل غ ی ا‬
‫مت اع زی اد می‌ک رد و تادی ه(ادا) آن‌ را ب ه ت اخیر می‌ان داخت و مجاه د‬
‫می‌گوید ربایی که خداوند آن‌را ممنوع قرار داده اس ت‪ ،‬عب ارت از این‬
‫است که‪ :‬در زمان جاهلیت وقتی شخصی بر دیگری ق رض می‌داش ت‪،‬‬
‫مدیون برای دائن می‌گفت که این مقدار در قرض تو زیاده می‌کنم‪ ،‬وقت‬
‫تادی ه(ادا) آن‌را ب ه ت اخیر ان داز‪ ،‬بن ابرآن وقت آن‌ را ب ه ت اخیر‬
‫می‌انداخت‪.‬‬
 ‫سود از نظر اسالم و اقتصاد‬ ‫‪72‬‬
‫اب وبکر جص اص در احک ام الق رآن چ نین می‌گوی د‪ ،‬رب ای زم ان‬
‫جاهلیت به شکل قرض موجل بود‪ ،‬مشروط ب ه زی ادت و آن زی ادت در‬
‫عوض تاخیر وقت تادیه(ادا) می‌شد و خداوند آن‌را باطل ساخت‪.‬‬
‫ابن حجر مکی در کت اب زواج ر و ام ام رازی در تفس یر کب یر جل د‬
‫دوم صفحه‌ی ‪ 351‬می‌گوید‪ :‬رب ای نس یئه ی ا تأجی ل رب ای اس ت ک ه در‬
‫زم ان ج اهلیت در بین عرب‌ه ا مع روف و مت داول ب ود و چ نین ش کل‬
‫داشت که شخصی مال خود را ب ه دیگ ری ب ه ی ک وقت معی نی ق رض‬
‫می‌داد به شرطی‌که ه ر م اه از وی ی ک ان دازه‌ی معین مف اد بس تانند و‬
‫سرمایه به حال خودش بدون کم و کاست باقی می‌ماند و وقتی‌که‪ ،‬زم ان‬
‫تادی ه(ادا) آن ف را می‌رس ید همه‌ی س رمایه را مطالب ه می‌نم ود و اگ ر‬
‫تادیه‌ی آن ناممکن می‌شد در وقت ادا تاجیل‪ ،‬می‌نمود و در مفاد – س ود‬
‫– هم می‌افزود‪.‬‬
‫این نوع تعامل در زمان جاهلیت بین عرب‌ها رواج داشت که کلمه‌ی‬
‫ربا را به آن اطالق می‌کردند و قرآن ک ریم ب ه حکم ص ریح و ق اطع آن‬
‫‌را حرام قرار داد‪.‬‬
‫فرق اساسی بین تجارت و سود‬
‫این‌جا می‌خواهیم فرق اساسی بین تجارت و سود و خصوص یت‌های‬
‫س ود را ک ه آن‌ را از تج ارت ج دا می‌س ازد‪ ،‬بی ان نم اییم و ن یز علت‬
‫حرمت آن‌را از نگاه اسالم با همه‌ی شدت و غلظت ارائه داریم‪:‬‬
‫تج ارت عب ارت از این اس ت ک ه ب ایع – فروش نده – مت اع و جنس‬
‫داشته‌اش را به مشتری – خریدار – تقدیم می‌دارد و ب ر اس اس م وافقت‬
‫ط رفین قیمت آن مت اع تع یین می‌گ ردد و مش تری در ع وض آن مت اع‬
‫قیمتش را تأدی ه می‌کن د و مت اع م ذکور را از ب ایع می‌س تاند‪ .‬این ن وع‬
‫معامله از دو حالت خالی نیست‪ ،‬یا اینکه بایع مذکور این متاع را که ب ه‬
‫مشتری تسلیم می‌کند به کوشش و جد و جهد و مصرف کردن مال مهی ا‬
‫و آماده ساخته است و یا اینکه آن‌را از شخص دیگری خریداری نموده‬
‫است‪ ،‬بنابر هر دو ص ورت ب ایع اج وره‌ی جه د و کوش ش خ ود را ب ر‬
‫س رمایه‌اش ک ه ب رای خری دن ی ا تهیه‌ی آن مت اع مص رف ک رده اس ت‬
‫اضافه می‌کند‪.‬‬
‫آن زیادت عبارت از ربح و مفادی است که از این معامله برمی‌دارد‬
‫و آن مشروع و حالل است به طور مقابل سود عبارت از این اس ت ک ه‬
 ‫‪73‬‬ ‫فصل چهارم‪ :‬حکم سود از نگاه اسالم‬
‫شخص ی س رمایه‌اش را ب ه شخص ی دیگ ری می‌ده د ب ه ش رطی‌که‬
‫سرمایه‌ی مذکور را با یک مقدار معین زیادت به مالکش مسترد نماید‪.‬‬
‫در این معامله سرمایه که پس مس ترد می‌ش ود ع وض آن س رمایه‌ی‬
‫اولی است که مدیون اخذ و قبض نموده بود و این مبلغ زاید – ریا – که‬
‫در ابتدای معامله شرط اساسی قبول آن بود در عوض تاجیل وقت است‬
‫و این مبلغ زاید بر سرمایه را ک ه ب ه ع وض وقت تادی ه(ادا) می‌گ ردد‪،‬‬
‫در اصطالح بنام ربا – سود – ی اد می‌کنن د طوری‌ک ه دی ده می‌ش ود آن‬
‫مال زاید نه اجوره(سود) مال است و نه در مقابل ه ر چ یز دیگ ر‪ .‬تنه ا‬
‫اجوره در مقابل تاجیل وقت است و بس‪ .‬اگ ر ب ایع و مش تری ب ر قیمت‬
‫چیزی در تجارت اتفاق کردند‪ ،‬سپس بایع بر مشتری شرط گذاش ت ک ه‬
‫آن قیمت معین را ب ا ی ک زی ادتی معین ب رای وی ب پردازد و وی وقت‬
‫تأدیه آن‌را ب ه چ نین وقت معین ب ه ت اخیر می‌ان دازد‪ .‬این زی ادت ب دون‬
‫شک و تردید از جمله ربا – سود ‪ -‬محسوب می‌شود‪.‬‬
‫پس ربا چنین تعریف کرده می‌شود که عبارت است از زیادتی معین‬
‫ک ه م دیون ب رای داین عالوه ب ر س رمایه‌اش در مقاب ل تاجی ل و تمدی د‬
‫ق رض می‌پ ردازد و این زی ادت ب ا تمدی د وقت در اول معامل ه ش رط و‬
‫الزم گردانیده می‌شود‪ ،‬بنابرآن می‌توانیم بگ وییم ک ه رب ا م رکب از س ه‬
‫چیز است‪:‬‬
‫‪ -1‬زیادت بر سرمایه‪ -2 .‬تعیین زیادت م ذکور ب ه اعتب ار تمدی د در‬
‫وقت‪ -3 .‬ش رط گردانی دن این زی ادت و تمدی د وقت در معامل ه‪ .‬پس در‬
‫هر معامله که این اجزای سه‌گانه‌ی موجود شود بدون ش ک و ش بهه آن‬
‫معامله از جمله معامالت سود محسوب می‌شود‪.‬‬
‫فرق‌های اساسی که از نگاه اخالق و اقتصاد‪ ،‬تجارت و س ود را از‬
‫هم کامالً متفاوت می‌سازد‪ ،‬عبارت است از‪:‬‬
‫‪ -1‬تبادل منافع بین بایع و مش تری در تج ارت ب ه ص ورت مس اوی‬
‫صورت می‌گیرد‪ ،‬زیرا از ی ک ط رف مش تری از متاعی‌ک ه از‬
‫بایع خریداری کرده است‪ ،‬استفاده می‌کن د‪ ،‬از ج انب دیگ ر ب ایع‬
‫مزد و اجوره‌ی تکلی ف و زحمت و س عی و کوش ش و مص رف‬
‫وقتش را که در تهیه و بدست آوردن آن متاع متحمل ش ده اس ت‬
‫از مشتری می‌ستاند‪ .‬ولی برعکس در مع امالت س ود من افع بین‬
‫داین و م دیون ب ه ص ورت مس اوی تب ادل نمی‌ش ود‪ ،‬داین ی ک‬
 ‫سود از نظر اسالم و اقتصاد‬ ‫‪74‬‬
‫مقدار معین مال را از مدیون می‌ستاند و ب دون ه ر تردی دی این‬
‫زیادت مال به نفع اوست و مدیون در مقاب ل غ یر از تمدی د وقت‬
‫هیچ چیز نمی‌س تاند و این تمدی د وقت احتم ال دارد مفی د باش د و‬
‫احتمال دارد ک ه ب ه خس ارت تم ام ش ود و اگ ر این م ال قرض ه‬
‫برای مصارف شخصی‌اش بوده باشد‪ ،‬به ط ور قطعی می‌ت وانیم‬
‫بگوییم که در تمدید آن هیچ مفادی وجود ندارد و اگر به غ رض‬
‫تج ارت‪ ،‬ص نعت ی ا زراعت ب وده باش د پس طوری‌ک ه امک ان‬
‫فای ده‌ی آن پیش‌بی نی می‌ش ود ب ه هم ان پیمان ه امک ان خس ارت‬
‫ضرر هم پیش‌بینی می‌شود پس معامالت دارای سود چنین اس ت‬
‫که یا به مفاد یک طرف و خسارت طرف دیگ ری تم ام می‌ش ود‬
‫و ی ا اینک ه ب ه منفعت یقی نی و معین ی ک ط رف و منفعت غ یر‬
‫یقینی و غیر معین طرف دیگر‪.‬‬
‫بایع اگر هر اندازه در گرفتن فایده حریص باشد‪ ،‬فقط یک مرتبه‬ ‫‪-2‬‬
‫می‌ستاند و بس‪ ،‬ولی فایده که داین در مع امالت س ود از م دیون‬
‫می‌گیرد‪ ،‬مسلسل و بدون انقطاع اس ت و بلک ه ب ا گذش ت زم ان‬
‫غلیظ‌ت ر و زی ادتر می‌ش ود و م دیون ه ر چن د از م ال قرض ه‬
‫استفاده کند باز هم محدود است و لیکن هیچ چیز وجود ندارد که‬
‫منفعت داین را – صاحب سرمایه و سود خ وار – مح دود س ازد‬
‫و حتی گاهی هم شده است که داین تم ام ام وال و دارایی م دیون‬
‫را ب ا ش مول ظ روف و اث اث ال بیت او مص ادره و قبض نم وده‬
‫است؛ اما باز هم قرض به حالت خود باقی مانده است‪.‬‬
‫معامله که بین ب ایع و مش تری در تج ارت ص ورت می‌گ یرد ب ه‬ ‫‪-3‬‬
‫مجرد تبادل متاع و پ ول منقط ع می‌ش ود و بع د از آن هیچ چ یز‬
‫دیگری الزم نمی‌گردد که مشتری بر بایع تقدیم نمای د و هم‌چن ان‬
‫متاع اصلی‌که در عوض استخدام آن اجوره داده می‌شود از قبیل‬
‫زمین‪ ،‬خانه‪ ،‬دکان و غیره چون ذات آن به مص رف نمی‌رس د و‬
‫اس تهالک نمی‌ش ود بن ابرآن ب ه س بب ب اقی ب ودن اص لش ش ئی‬
‫م ذکور پس ب ه ص احبش مس ترد می‌گ ردد و لیکن در مع امالت‬
‫سود سرمایه را که مدیون می‌ستاند آن‌را استهالک می‌کن د و ب ه‬
‫مصرف می‌رساند سپس بر وی الزم می‌گ ردد ک ه آن چ یز و ی ا‬
 ‫‪75‬‬ ‫فصل چهارم‪ :‬حکم سود از نگاه اسالم‬
‫مثل آن‌ را دوباره پیدا کن د و ب ا ی ک زی ادتی ب ه داین ک ه مال ک‬
‫اولی و اصلی است تادیه(ادا) نماید‪.‬‬
‫‪ -4‬انسان در تجارت‪ ،‬صنعت و زراعت قوت و انرژی و وقت خود‬
‫را به مصرف می‌رساند و در مقابل مفادی ب رمی‌دارد و اس تفاده‬
‫می‌کن د ولی در مع امالت س ود داین ب دون اینک ه جزیی‌ت رین‬
‫انرژی و یا کم‌ترین وقت خود را به مصرف برساند با دادن مال‬
‫زای د از احتی اجش و در کس ب و زحمت دیگ ران خویش تن را‬
‫مس اهم(ش ریک) درجه‌ی اول می‌ش مارد ام ا ن ه مانن د مس اهم‬
‫اصطالحی که با دیگران در نفع و ضرر اش تراک داش ته باش د‪،‬‬
‫بلکه وی در مفاد و غنیمت شریک است اما در ضرر و غرامت‬
‫شریک نیست و خود را چنان شریک می‌داند که بای د ب رای وی‬
‫مفاد معین پرداخته شود و در برابر مفاد و خسارت دیگران هیچ‬
‫توجه و پروایی ندارد‪.‬‬
‫این است یک سلسله اسباب و عواملی‌که از نگاه اقتصاد‪ ،‬تج ارت را‬
‫از سود فرق و امتیاز می‌ده د ک ه تج ارت را عام ل آب ادی و عم ران و‬
‫پیش رفت و ت رقی جوام ع بش ری می‌دان د و س ود را عام ل ب دبختی و‬
‫ن ابودی و خ رابی جامع ه از نگ اه اخالقی‪ .‬فط رت س ود این را تقاض ا‬
‫می‌کند که شخص س ود‌خوار ک ه بای د ب ه تم ام اوص اف پس ت و دنی از‬
‫قبی ل بخ ل‪ ،‬ش قاوت‪ ،‬ب دبینی‪ ،‬س خت‌دلی ی ا قس اوت قلب‪ ،‬م ال پرس تی‪،‬‬
‫امتیاز طلبی‪ ،‬منفعت‌جویی و‪ ...‬متصف باش د و در مقاب ل همه‌ی ص فات‬
‫فاض له و انس انی را از قبی ل س خاوت‪ ،‬ک رم‪ ،‬ایث ار و ف داکاری‪ ،‬ت رحم‬
‫تعاطف‪ ،‬شفقت و‪ ...‬از دست بدهد‪.‬‬
‫بنابرآن سود آفت و مصیبتی است که بر نوع بشری نازل می‌ش ود و‬
‫از جه ات اقتص ادی و اخالقی او را در گ رداب هالکت و ب دبختی‬
‫می‌اندازد‪.‬‬
‫این است بعضی از اسباب و عللی‌که خداوند به واسطه‌ی آن تج ارت‬
‫را حالل و سود را حرام ق رار داده اس ت و ب دون ش ک عل ل و اس باب‬
‫دیگری هم وجود دارد که در صفحات گذشته به گوش ه‌ای از آن اس باب‬
‫اش اره نم ودیم و گف تیم ک ه س ود م ردم را ب ه جم ع ک ردن م ال وادار‬
‫می‌سازد و غیر از منفعت شخصی سود خوار در دیگر موارد‪ ،‬م ال ب ه‬
‫مصرف نمی‌رسد و این صفت مانع می‌شود که باید ثروت در بین اف راد‬
 ‫سود از نظر اسالم و اقتصاد‬ ‫‪76‬‬
‫جامعه به صورت آزاد مورد داد و ستد واقع نشود و بلکه طریق ت داول‬
‫مستقیم و معقول آن‌را معک وس می‌س ازد‪ ،‬زی را در این معامل ه ث روت‬
‫همیشه از فقراء به ط رف اغنی اء و س رمایه‌داران رج وع می‌کن د و ب ه‬
‫ت دریج همه‌ی س رمایه طبقه‌ی متوس ط و فق یر بدس ت طبقه‌ی متم ول‬
‫تمرکز می‌یابد که ب اعث هالکت همه‌ی اجتم اع می‌گ ردد‪ .‬این وض ع از‬
‫نگاه علم اقتصاد زیادتر قاب ل تایی د و تص دیق واق ع می‌ش ود و هم‌چن ان‬
‫اضرار و ع واقب ن اگوار س ود ن زد هیچ کس قاب ل انک ار نیس ت و این‬
‫حقیقت را باید به خاطر داشت که تربیت اخالقی‪ ،‬اجتماعی و اقتص ادی‬
‫اسالم همه و همه منافی با سود خواری بوده است و در نقطه‌ی مقاب ل و‬
‫متضاد آن قرار می‌گیرد‪.‬‬
‫اگر فرضا در بعض ی مع امالت س ود‪ ،‬انس ان ض رر ظ اهری آن‌را‬
‫حس نتواند بکند و یا با این فکر شود که آن مض ر نیس ت آن معامل ه ب ه‬
‫طور یقین نظام اسالمی را اخالل می‌کن د و ب ه ن وعی از ان واع فس اد و‬
‫فتنه و اختالل را برپا می‌دارد‪.‬‬
‫بنابر آن سبب است که خداوند در حرمت آن تشدد نم وده اس ت و در‬
‫کتاب مقدس خود فرموده است‪:‬‬
‫ْ‬ ‫ٓ‬ ‫ْ‬ ‫﴿ ٰيَٓأ َ ُّيهَا ٱلَّ ِذينَ َءا َمنُ ْ‬
‫وا ٱتَّقُ ْ‬
‫وا ٱهَّلل َ َو َذرُوا َما بَقِ َي ِمنَ ٱل ِّربَ ٰوا إِن ُكنتُم ُّم ۡؤ ِمنِينَ‬
‫ب ِّمنَ ٱهَّلل ِ َو َرسُولِ ِۖۦه﴾ [البقرة‪.]279-278 :‬‬ ‫وا بِ َح ۡر ٖ‬‫وا فَ ۡأ َذنُ ْ‬
‫‪ ٢٧٨‬فَإِن لَّمۡ ت َۡف َعلُ ْ‬
‫«ای کسانی که ایمان آورده‌اید! از خدا بترسید و آنچ ه از (مطالب ات) رب ا‬
‫باقی مانده است رها کنید؛ اگر مؤمن هستید‪ .‬پس اگ ر ( چ نین) نکردی د‪ ،‬یقین‬
‫داشته باشید که خدا و رسولش با شما جنگ خواهند کرد»‪.‬‬

‫تشدد در تحریم ربا‬

‫خداوند در ق رآن ک ریم مفاس د و منک رات را من ع نم وده اس ت و در‬
‫نهی بعضی از آن‌ها کلمات شدیدتر را استعمال نموده است‪ .‬ولی کلم ات‬
‫و الفاظی را که در نهی از سود خواری ب ه ک ار ب رده اس ت‪ ،‬نس بت ب ه‬
‫سایر منکرات و مفاسد غلیظ‌تر و شدیدتر است‪ .‬به همین سبب اس ت ک ه‬
‫حضرت محمد‪ ‬ج از داد و ستد آن به پ یروی از ق رآن ک ریم ش دیداً من ع‬
‫نموده است و از بین بردن و محو کامل آن‌را در یک جامعه‌ی اس المی‬
‫فوق العاده تاکید می‌کند و در یک حدیثی که ابن ماجه و بیهقی از عبدهللا‬
‫ابن مسعود از حض رت رس ول‌هللا‪ ‬ج روایت می‌کنن د‪ ،‬چ نین آم ده اس ت‬
 ‫‪77‬‬ ‫فصل چهارم‪ :‬حکم سود از نگاه اسالم‬
‫که‪ :‬سود دارای هفتاد و سه نوع گناه است بس یط‌ترین آن مث ل این اس ت‬
‫که شخصی با مادرش ازدواج کند‪ .‬قوم بنی مغ یره در مک ه مکرم ه ب ه‬
‫سود خوری معروف بودند حضرت رسول هللا‪ ‬ج تمام آن س ودی را ک ه‬
‫باالی مردم داش تند لغ و ق رار داد زی را آن‌ه ا ب ر م ردم س ودی ف راوان‬
‫داش تند و ب ه والی نوش ت در ص ورتی‌که آن‌ه ا از داد و گ رفت س ود‬
‫اجتن اب نکنن د ب ا آن‌ه ا بجنگ د و عم ویش عب اس ابن عب دالمطلب از‬
‫بزرگ‌ترین سود خ واران ع رب ب ه ش مار می‌رفت‪ .‬پس در روز حج ة‬
‫الوداع به آواز بلند چ نین اعالم داش ت‪ :‬ای م ردم آگ اه باش ید ک ه همه‌ی‬
‫رب ای زم ان ج اهلیت از دوش ش ما وض ع ش د‪ ،‬م ر ش ما راس ت اص ل‬
‫سرمایه‌های تان نه ظلم کنید و نه مظلوم واق ع ش وید و اولین رب ایی ک ه‬
‫ادای آن از دوش ش ما وض ع ک رده می‌ش ود رب ای عم ویم عب اس ابن‬
‫عب دالمطلب اس ت و در ح دیث ک ه بخ اری و مس لم روایت می‌کن د‪،‬‬
‫حضرت محمد‪ ‬ج کسی را که سود می‌خورد و یا به دیگران می‌خوران د‬
‫و کاتب و شاهد آن‌را بطور مساوی لعنت می‌گوید‪.‬‬
‫احکام و دستوراتی که ربا را لغو قرار می‌کند و می‌خواه د آن‌ را از‬
‫بیخ و بن براندازد‪ ،‬مقصدش یک نوع خاص آن نیست ک ه ی ک ن وع آن‌‬
‫را حرام گرداند و دروازه‌های انواع دیگر را باز و مفتوح بگذارد‪ .‬بلکه‬
‫مرام و قصد اساسی این احکام عبارت از این است ک ه اخالق‪ ،‬ع ادات‪،‬‬
‫عقلیت طرز تفکر و نظام سرمایه‌داری را از اص ل و اس اس ریش ه کن‬
‫سازد و در عوض آن‪ ،‬نظامی را قایم کند که سخاوت و کرم جای بخل‪،‬‬
‫تضامن و تعاون جای حب ذاتی و امتیاز طلبی و زکات جای ربا و بیت‬
‫المال ملی جای بانک و شرکت‌های بیمه را اشغال کند تا ک ار ب ه ج ایی‬
‫نکشد و حاالتی روی کار نیاید که مردم مجبور به مقاومت در مقاب ل آن‬
‫شوند‪ ،‬طوری‌که مجبور هستند امروز سازمان‌های تع اونی و اجتم اعی‬
‫شرکت‌های بیمه و خزینه‌های احتیاطی را تاسیس نماین د و ی ا اخ یراً در‬
‫حالت اضطرار واقع شده‌اند و ب ه نظ ام غ یر ط بیعی و مخت ل کمون یزم‬
‫رجوع کنند‪.‬‬
‫بنابرآن از کم عقلی‪ ،‬ضعف و بدبختی ما است‌ ک ه رش ته‌ی اس الم از‬
‫پیش ما گسیخته و نظام اخالقی‪ ،‬اجتماعی و اقتصادی آن‌را بدون عم ل‬
‫و توجه بدور انداختیم و سرمایه‌داری با همه‌ی مص ایب و مفاس دش ب ر‬
‫ما غلبه کرده اس ت و در بین م ا مس لمانان مؤسس ه‌ای وج ود ن دارد ک ه‬
 ‫سود از نظر اسالم و اقتصاد‬ ‫‪78‬‬
‫ام وال زک ات را ب ه ط ور ص حیح جمع‌آوری نمای د و س پس ب ه طری ق‬
‫اسالمی آن‌ را به مصرف برساند‪ ،‬اغنیاء و ثروتمندان ما بن ده‌ی پ ول و‬
‫ثروت گشته‌اند و غیر از شخص خودشان مفادشان به دیگ ران نمی‌رس د‬
‫و فق را و مس اکین مخصوص ا ً در ح االت مص یبت و آفت زدگی کم ک‬
‫نمی‌شوند‪ ،‬اخالق اسالمی را کنار گذاشتیم و از حدود هر کدام یکی بع د‬
‫دیگری تجاوز می‌کنیم‪ ،‬در بین ما قمار‪ ،‬ش راب و زناک اری رواج دارد‬
‫و در ان واع تنعم‪ ،‬اش رافیت و خوش‌گ ذرانی ق رار داریم و ب ه ش هوت‬
‫رانی و خواهشات نفسانی و حیوانی زیاد عالقمند هستیم‪.‬‬
‫اس راف را ب ا تم ام معن ا‪ ،‬ان واع و مظ اهر آن از جمل ه ض روریات‬
‫زندگی خود می‌شماریم‪ .‬به سود‪ ،‬قرض می‌گیریم تا مراس م عروس ی را‬
‫حسب دل‌خواه بر پا کنیم و یا ماشین‌های ن رم و م دل جدی د بخ ریم و ی ا‬
‫خانه‌های بلند و قصرها بسازیم و برای خود انواع مختل ف زینت و تنعم‬
‫را آماده کنیم و هیچ‌گاه به این اندیشه نشدیم که روحیه‌ی تعاون‪ ،‬تکافل و‬
‫تضامن اجتماعی را در بین جوامع و افراد خود تربیت و زنده سازیم ت ا‬
‫آنکه اوضاع اقتصادی ما مختل شد و حی ات ه ر کس فق ط منحص ر ب ه‬
‫زندگی فردی و شخصی او گشت‪ .‬حتی سخن به جایی رسید که مردم به‬
‫غرض حفظ مستقبل و بق ای آین ده‌ی خ ود مب ادی حقه‌ی اس الم را ت رک‬
‫کردن د و ب ه مب ادی س رمایه‌داری رج وع نمودن د و اموال‌ش ان‌را در‬
‫بانک‌ها جمع و ذخیره کردن د و ب ه ش رکت‌های بیم ه پن اه آوردن د و در‬
‫جمعیت‌های تع اونی عض و ش دند و در هنگ ام ض رورت از بانک‌ه ا و‬
‫دیگر مؤسسات سرمایه‌داری به سود قرضه گرفتند و تمام این چیزها از‬
‫لوازم زندگی امروزه‌ی ما شد‪.‬‬
‫و لیکن سوال اینجاس ت آی ا در پی دایش همه‌ی این اوض اع و اح وال‬
‫تمام مالمتی را به اسالم راجع سازیم؟ نه هرگز نه و ما که با این ح الت‬
‫خراب و فالکت‌بار گرفتار شدیم س بب و علتش این اس ت ک ه م ا بدس ت‬
‫خود ارکان این نظام ع ادل و مس تقیم اس المی را از بین ب ردیم و ب ه آن‬
‫هیچ توجهی نک ردیم‪ .‬آی ا ج واز دارد ک ه ب ه واس طه‌ی مخ الفت از ی ک‬
‫قانون اسالمی به چنین مش کلی گرفت ار ش دیم در ح ال ب ا دیگ ر ق وانین‬
‫آن‌هم مخالفت ورزیم؟ و سپس از خود اسالم مطالب ه ک نیم ک ه ب رای م ا‬
‫اجازه‌ی مخالفت آن‌را هم بدهد؟‬
 ‫‪79‬‬ ‫فصل چهارم‪ :‬حکم سود از نگاه اسالم‬
‫کیست مانع می‌شود تا ما اموال زکات را طبق اوامر شرعی جمع و‬
‫توزیع نماییم و آن‌را در تعاون و تکافل اجتماعی به مصرف رساندیم و‬
‫یا که قانون میراث را به صورت درست آن تطبیق کنیم؟ و زندگی‬
‫روزمره را به تمام سادگی‪ ،‬تقوا‪ ،‬امانت‪ ،‬پاکدامنی و اقتصاد در‬
‫مصارف بگذرانیم؟ و کیست ما را مجبور بسازد که حصه‌ی اکثریت‬
‫مفاد خود را روزانه مصرف کنیم و تنعم و اشرافیت زندگی غربی را‬
‫یکی از لوازم زندگی خود بگردانیم؟ و باز به راه‌های حرام رجوع کنیم‬
‫و به غرض ازدیاد ثروت و تمول از آن راه‌ها استفاده بریم؟ و به طرق‬
‫کسب مشروع و حالل اکتفا نکنیم؟ و کیست که دست اغنیای ما را‬
‫بگیرد و مانع این‌شود تا به خویشاوندان‪ ،‬همسایه‌ها‪ ،‬دوستان‪ ،‬یتیمان‪،‬‬
‫بیوه زنان‪ ،‬فقراء و معیوبین‌شان کمک نکنند؟ و یا اینکه ایشان‌ را‬
‫مجبور کند اموال و پول‌های‌شان‌را در فابریکات(کارخانجات) و‬
‫کارخانه‌جات بزرگ امریکا‪ ،‬اروپا و ژاپن به کار اندازند؟ و کیست که‬
‫مردم متوسط الحال و کم درآمد ما را مجبور سازد تا به تقلید از‬
‫سرمایه‌داران‪ ،‬به زندگی اشرافیت خود را عادت دهند؟ و در مراسم‬
‫ازدواج و غیره دارایی زیاده از قدرت اقتصادی‌شان‌را مصرف نمایند؟‬
‫و برای پرداخت آن مصارف از قرض‌های سود استفاده کنند؟‬
‫بدون شک و شبه تمام این اعمال که ما امروز گرفت ار آن هس تیم در‬
‫نظر اسالم جرم و گناه محسوب می‌گردد‪ .‬اگ ر م ا این ج رایم را از بین‬
‫برداریم و نظام اقتصاد متوازن اسالمی را سر از نو قایم کنیم‪ ،‬به ط ور‬
‫قطعی تمام آن مشکالت را که امروز م ا را ب ه گ رفتن س ود و ارتک اب‬
‫دیگر رذایل مجب ور س اخته ب ود از بین می‌ب ریم و لیکن ت ا وقتی‌ک ه م ا‬
‫آن‌ه ا را از ریش ه و اس اس ن ه ان دازیم‪ ،‬م ا خویش تن را از ارتک اب‬
‫جرائمی‌که از آن‌ها پیدا می‌شود بر کنار نمی‌ت وانیم بک نیم‪ .‬ل ذا هم س ود‬
‫می‌خوریم و هم به دیگران می‌خورانیم و هم خود ما سود می‌گیریم و هم‬
‫واسطه‌ی سود گرفتن می‌شویم‪.‬‬
‫این کار بدان می‌ماند که شخصی طعام‌ه ای پ اک و حالل را بگ ذارد‬
‫و خود را در جایی بندازد که برای خوردن و نوش یدن غ یر از نجاس ت‬
‫چیز دیگری نبوده باشد‪ ،‬پس او ح ق دارد از این نجاس ت ش کم خ ود را‬
‫پر کند و دیگران را هم بخوراند و لیکن او این حق را ندارد ک ه بگوی د‬
 ‫سود از نظر اسالم و اقتصاد‬ ‫‪80‬‬
‫این نجاس ت پ اک و حالل اس ت و هیچ غ ذایی به تر از آن نمی‌باش د و‬
‫نافع‌تر از آن طعام دیگری وجود ندارد؟‬
‫طوری‌که در اول بحث هم گفتیم‪ ،‬اینجا نیز تک رار می‌ک نیم ک ه بای د‬
‫فک ر ک نیم و خ وب دقت نم اییم و پیش از اینک ه در مش روعیت و ع دم‬
‫مشروعیت ربا بحث کنیم‪ ،‬قاطعانه قضاوت نماییم که‪ :‬ک دام ی ک از این‬
‫دو نظام را پ یروی ک نیم‪ ،‬نظ ام اس المی و ی ا نظ ام س رمایه‌داری؟ اگ ر‬
‫جواب ما پیروی از نظام اسالمی باش د در این ص ورت فرص تی ب رای‬
‫تعامل معامالت سود وجود ندارد زیرا معامالت اقتص ادی در این نظ ام‬
‫بدون وجود سود و رباخواری انجام می‌یابد و کسانی‌ ک ه م رتکب داد و‬
‫ستد ربا می‌شوند در نظر آن مج رم و گنهگ ار هس تند و اگ ر ج واب م ا‬
‫پیروی از نظام سرمایه‌داری باشد‪ ،‬بدون ش ک پ یروی م ا از آن نظ ام‪،‬‬
‫عم ل ک ردن ب ر ض د اس الم و بغ اوت(طغی ان) علی ه آن اس ت‪ .‬پس‬
‫ضرورت است ه ر ق انون اس المی ک ه ب ر خالف ق انون س رمایه‌داری‬
‫باشد ما در جهت مخالفت آن قرار گ یریم و در این وقت ک ه م ا مخ الف‬
‫قوانین اسالمی عمل می‌ک نیم و خ ود را هم مقص ر و گنهگ ار نمی‌دانیم‪،‬‬
‫کار ما این معنی می‌دهد که ما می‌خواهیم اسالم از ما مت ابعت کن د و آن‬
‫طبق مرام ما حرکت نماید و همه‌ی خواهشات ما را بپ ذیرد و اص ول و‬
‫مب ادی‌اش را تغی یر بده د و اص ول و مب ادی س رمایه‌داری را قب ول و‬
‫متابعت کند و قبول این همه تغییر و تبدیل بخاطر آن است که م ا رغبت‬
‫داریم در دایره‌ی نظام سرمایه‌داری زندگی کنیم‪.‬‬
 ‫فصل پنجم‪:‬‬
‫اقسام ربا و حکم هر کدام‬
‫طوری‌که در سابق تذکر دادیم‪ ،‬ربا عبارت از زیادتی اس ت ک ه دائن‬
‫در مقابل تمدید وقت از مدیون می‌ستاند و این نوع رب ا را ب ه اص طالح‬
‫شرعی ربای نسئیه – تاجیل و یا تمدی د – می‌گوین د و این هم ان رب ایی‬
‫است که قرآن کریم نصا و صریحا ً آن‌را حرام قرار داده اس ت و س لف‬
‫صالح و امامان دین و مجتهدین گرامی در قرون مختلف ب ه ح رمت آن‬
‫اجماع نموده‌اند که در این باره هیچ عص ری از عص ور در ح رمت آن‬
‫هیچ شک و تردیدی وارد نش ده اس ت‪ .‬لکن از اص ول دین اس الم اس ت‬
‫وقتی‌که چیزی را حرام قرار می‌دهد تمام وس ایل و راهه ایی ک ه ب ه آن‬
‫مواصلت می‌کند‪ ،‬همه را مسدود می‌سازد تا مسلمان اصالً ب ه آن توس ل‬
‫نجوید و به آن نزدیک نتواند بشود و این مطلب‪ ،‬مفهوم آن حدیث تمثیلی‬
‫اس ت ک ه حض رت محمد‪ ‬ج ب رای اص حابش بی ان می‌دارد و می‌گوی د‪:‬‬
‫«هر کدام از حالل و حرام ظ اهر و واض ح اس ت و در بین این ه ر دو‬
‫اموری وج ود دارد ک ه انس ان در حکم آن اش تباه می‌کن د و بس یاری از‬
‫م ردم حکم آن‌ را نمی‌توانن د بفهمن د‪ ،‬کس ی‌که از این ام ور اش تباهی‬
‫بپره یزد دین و ش رف خ ود را پ اک نگهداش ته اس ت و این همانن د‬
‫چوپانیس ت ک ه رمه‌ی خ ود را در اط راف و ح دود کش تزار کس ی‬
‫می‌چراند و نزدیک می‌شود که گوسفندان در کشتزار داخل ش وند‪ ،‬آگ اه‬
‫باش ید ک ه ه ر زمی نی ح دود دارد و ح دود خداون دی در روی زمین‪،‬‬
‫محارم اوست که به آن محارم نزدیک نباید شد»‪.‬‬
‫این است حکمتی ک ه خداون د مراع ات آن‌ را الزم گردانی ده اس ت و‬
‫هر حرام را قسمی تمثیل کرده است که باید انسان در برابر آن کراهیت‬
‫و بدبینی نشان بدهد و قی ود مختل ف چ ه خفی ف و چ ه ش دیدی را در آن‬
‫وضع کرده است که حتی وسایل ارتکاب آن‌ را هم از بین می‌برد‪.‬‬
‫در ابتدای اسالم از هم ان رب ا م ردم را من ع ک رد ک ه توس ط ق رض‬
‫ص ورت می‌گ رفت‪ .‬طوری‌ک ه از اس امه ابن زی د از حض رت محمد‪ ‬ج‬
‫روایت شده اس ت ک ه فرم ود‪« :‬رب ا در نس یه دادن اس ت» و در روایت‬
‫دیگری چنین آمده است که‪« :‬ربا فقط منحص ر ب ه تاجی ل و تمدی د وقت‬
‫است و در ما بعد بر اس اس ض رورت این ح دود خ ود را ب ه وس ایل و‬
 ‫قیودی حفاظت نمود که باید هیچ کس به آن نزدیک نش ود چ ه چنانی‌ک ه‬
‫در آن بیفتد و یا از آن تجاوز نماید»‪.‬‬
‫از جابر ابن عبدهللا روایتی اس ت ک ه گفت‪« :‬حض رت رس ول هللا‪ ‬ج‬
‫کسی را که سود می‌خورد و دیگری را می‌خوران د و ش اهد و ک اتب آن‌‬
‫را لعنت گفت و فرم ود ک ه همه‌ش ان در این براب ر و مس اویند»‪ .‬این‬
‫ح دیث را مس لم‪ ،‬احم د‪ ،‬اب وداود و ترم ذی روایت کرده‌ان د و مانن د آن‬
‫روایات دیگری است که حضرت محمد‪ ‬ج در آن از ربای‌های فض ل ی ا‬
‫زیارت نهی کرده است‪.‬‬
‫ربای فضل‬
‫ربای فضل عبارت از آن زیادتی اس ت ک ه ی ک ش خص از دیگ ری‬
‫در اثن ای تب ادل دو مت اع حاض ر و همانن د ک ه دس ت و بدس ت تب ادل‬
‫می‌گردد حاصل می‌کن د‪ .‬این ن وع س ود را هم حض رت رس ول هللا نهی‬
‫نموده است و آن‌را حرام گفته است‪ ،‬زی را تعام ل آن دروازه‌ی س ود را‬
‫ب ر روی م ردم ب از نموده‌ان د و مفک وره را ب رای آن ایج اد می‌کن د ک ه‬
‫ن تیجه‌ی آن رواج ی افتن داد و س تد س ود در جامع ه می‌ش ود‪ .‬این هم ان‬
‫مفهومی است که حضرت رسول هللا در آن باره فرموده است ک ه‪ :‬ی ک‬
‫درهم را به دو درهم مبادله نکنی د‪ ،‬زی را خ وف دارم ک ه در آن معامل ه‬
‫ربا نبوده باشد‪.‬‬
‫حکم ربای فضل‬
‫از عب اده ابن ص امت روایت اس ت ک ه حض رت رس ول هللا‪ ‬ج‬ ‫‪-1‬‬
‫فرمود‪« :‬که طال را به طال‪ ،‬نقره را به نق ره‪ ،‬گن دم را ب ه گن دم‪،‬‬
‫جو را به جو‪ ،‬خرما را به خرما و نمک را به نمک‪ ،‬مانند هم و‬
‫مساوی و دست بدست مبادله کنید – یعنی ه ر دو بای د حاض ر و‬
‫دست بدست مبادله شود نه اینکه یکی نسیه و دیگری نقد باشد –‬
‫و چ ون این اجن اس مختل ف باش د پس ه ر طوری‌ک ه خواس ته‬
‫باشید‪ ،‬بفروشید‪ .‬یعنی براب ر ی ا زی اده – در ص ورتی‌ک ه دس ت‬
‫بدست و حاضر باشد – در نسیه زیادت درس ت نیس ت اگ ر چ ه‬
‫غیر جنس باشد»‪ – .‬این حدیث را احمد‪ ،‬مسلم‪ ،‬نسایی‪ ،‬ابن ماجه‬
‫و ابوداود روایت کرده است‪.‬‬
 ‫‪83‬‬ ‫فصل پنجم‪ :‬اقسام ربا و حکم هر کدام‬
‫در روایت دیگری چنین ذکر شده است‪« :‬م امور ش دیم ک ه گن دم را‬
‫ب ه ج و و ج و را ب ه گن دم ب ه ه ر ط وری‌ک ه بخ واهیم مبادل ه ک نیم ب ه‬
‫شرطی‌که دست به دست باشد»‪.1‬‬
‫‪ -2‬از ابوس عید خ دری روایت اس ت ک ه حض رت رس ول هللا‪ ‬ج‬
‫فرمودند‪« :‬طال را به طال – نقره را به نقره – گندم را به گندم و‬
‫جو را به جو – خرما را به خرما – نمک را ب ه نم ک مانن د ب ه‬
‫مانند و دست بدست مبادله کنید‪ ،‬پس کسی‌که زی اد داد و ی ا زی اد‬
‫گرفت به تحقیق مرتکب س ود ش د‪ .‬گیرن ده و دهن ده در این حکم‬
‫برابرند»‪ .‬این حدیث را بخاری‪ ،‬مسلم و احمد روایت کرده‌ان د و‬
‫در روایت مسلم و احمد چنین تذکر رفت ه اس ت ک ه‪« :‬طال را ب ه‬
‫طال و نقره را ب ه نق ره وزن ب ه وزن مانن د ب ه مانن د و براب ر و‬
‫مساوی مبادله کنید»‪.‬‬
‫‪ -3‬از ابوس عید خ دری‪ ‬س از حض رت رس ول هللا‪ ‬ج چ نین روایت‬
‫شده است که‪« :‬مبادله نکنید‪ ،‬طال را به طال مگر اینکه براب ر و‬
‫مساوی باشد و زیاد نگیرید و مبادله نکنید نقره را به نق ره مگ ر‬
‫اینکه مانند به مانند باشد و افزونی نگیرید‪ ،‬بعضی را بر بعضی‬
‫دیگری و غ ایب – نس یه – را ب ه نق د نفروش ید»‪ .‬این ح دیث را‬
‫بخاری و مسلم روایت کرده است‪.‬‬
‫‪ -4‬از ابوهریره‪ ‬س روایت است که حض رت رس ول هللا‪ ‬ج فرم ود‪:‬‬
‫«خرما را به خرما – گندم را به گندم – ج و را ب ه ج و و نم ک‬
‫را به نمک مانند به مانند دست به دست – نق د ب ه نق د و حاض ر‬
‫بدون تاجیل در وقت – مبادله کنید کسی‌که زیادت کرد و یا زی اد‬
‫خواست‪ ،‬او مرتکب سود شد و این زیادت در وق تی ج واز دارد‬
‫که جنس مختلف شود»‪ .‬روایت امام مسلم‪.‬‬
‫‪ -5‬س عد ابن ابی وق اص‪ ‬س می‌گوی د ک ه ش نیدیم ک ه حض رت‬
‫رس ول‌هللا‪ ‬ج از حکم خری دن خرم ای ت ر ب ه خرم ای خش ک‬
‫پرسیده شد‪ .‬حضرت رس ول هللا گفت‪« :‬آی ا خرم ای ت ر وقتی‌ک ه‬
‫خشک شود‪ ،‬نقصان می‌پذیرد؟ شخص پرس نده گفت بلی‪ ،‬پس او‬
‫‪ -‬در حدیث ف وق تنه ا ش ش چ یز ب ه س ببی ذک ر ش ده ک ه در آن وقت تعام ل آن‬ ‫‪1‬‬

‫چیزها در تبادله معروف بود‪ .‬مجتهدین کرام غیر این شش چیز را ب ر آن قی اس‬
‫کرده و حکم س ود را ب ر آن‌ه ا ث ابت می‌کنن د مانن د آهن‪ ،‬چون ه‪ ،‬اقس ام مختل ف‬
‫حبوبات و غیره‪.‬‬
 ‫سود از نظر اسالم و اقتصاد‬ ‫‪84‬‬
‫را از این کار – از خریدن خرمای تر به خرمای خش ک – من ع‬
‫کرد»‪ .‬این حدیث را مالک‪ ،‬ترمذی‪ ،‬ابوداود‪ ،‬نسایی و ابن ماج ه‬
‫روایت کرده‌اند‪.‬‬
‫از ابوسعید‪ ‬س روایت است که گفت‪ :‬برای ما خرمای مخلوط از‬ ‫‪-6‬‬
‫ه ر ن وع داده می‌ش د و دو پیم انه‌ی آن‌را ب ه ی ک پیمان ه‬
‫می‌فروختیم‪ ،‬حضرت رسول هللا‪ ‬ج فرمود‪« :‬دو پیمانه را به یک‬
‫پیمانه و دو درهم را به یک درهم مبادله نکنید»‪ .‬به روایت ام ام‬
‫بخاری‪.‬‬
‫از اب وهریره‪ ‬س روایت اس ت ک ه‪« :‬حض رت رس ول هللا‪ ‬ج‬ ‫‪-7‬‬
‫شخصی را در خیبر مامور جمع زکات مقرر کرد‪ .‬آن م رد ن زد‬
‫حضرت رسول هللا‪ ‬ج خرمای جنیب که بهترین نوع خرما اس ت‬
‫را آورد‪ ،‬حض رت فرم ود‪ :‬آی ا همه‌ی خرم ای خی بر این‌ط ور‬
‫خ وب و جنس ع الی اس ت؟ گفت‪ :‬ن ه ی ا رس ول هللا‪ ‬ج م ا ی ک‬
‫پیم انه‌ی این خرم ا را ب ه دو پیمان ه و ی ا س ه پیمان ه از خرم ای‬
‫دیگ ر می‌س تانیم‪ .‬حض رت محمد‪ ‬ج گفت‪ :‬این ک ار را مکن‪.‬‬
‫خرم ای مخل وط را ب ه پ ول بف روش س پس ب ه پ ول آن خرم ای‬
‫مذکور را خریداری کن»‪ .‬این حدیث متفق علیه است‪.‬‬
‫از ابوسعید روایت است که حضرت بالل نزد رسول هللا خرمای‬ ‫‪-8‬‬
‫برنی آورد – برنی نوعی از خرمای خ وب و جنس ع الی اس ت‬
‫– حضرت فرمودند‪« :‬این خرما را از کجا آوردی؟ او گفت‪ :‬من‬
‫خرم ای کم قیمت و خ راب داش تم دو پیم انه‌ی آن‌را ب ه ی ک‬
‫پیمانه‌ی این خرم ا مبادل ه ک ردم‪ .‬حض رت‪ ‬ج فرمودن د‪ :‬وای ب ر‬
‫تو‪ ،‬این عمل عین رب ا اس ت‪ .‬دوب اره این ک ار را مکن‪ ،‬وقتی‌ک ه‬
‫می‌خواستی این خرما را خریداری کنی‪ ،‬خرم ایت را بف روش و‬
‫با پول آن خرمای دیگر خریداری کن»‪ .‬حدیث متفق علیه است‪.‬‬
‫از فض اله ابن عبی د روایت اس ت ک ه گفت من در غ زوه‌ی خی بر‬ ‫‪-9‬‬
‫گلو‌بن دی را ب ه دوازده دین ار خری دم ک ه در آن گلوبن د هم طال و‬
‫مهره‌های جواهر بود و وقتی‌که آن‌را جدا جدا کردم‪ ،‬دری افتم ک ه‬
‫در آن گلوبند بیشتر از دوازده دین ار طال وج ود دارد‪ .1‬قض یه را‬

‫‪ -‬تذکر بای د داد ک ه درهم و دین ار در زم ان حض رت محمد‪ ‬ج از نق ره و طالی‬ ‫‪1‬‬

‫خالص بود و قیمت آن‌ها بر اساس وزن‌شان سنجیده می‌ش د‪ .‬کس ی‌که طال را ب ه‬
 ‫‪85‬‬ ‫فصل پنجم‪ :‬اقسام ربا و حکم هر کدام‬
‫به حضور رسول هللا‪ ‬ج تذکر دادم‪ .‬برایم گفت‪« :‬گلوبن د فروخت ه‬
‫نشود تا آنکه جدا جدا شود»‪ .‬این حدیث را مسلم‪ ،‬نسایی‪ ،‬اب وداود‬
‫و ترمذی روایت کرده‌اند‪.‬‬
‫‪ -10‬از اب وبکر‪ ‬س روایت اس ت ک ه گفت حض رت رس ول هللا‪ ‬ج از‬
‫مبادله‌ی طال به طال و نقره به نقره نهی کرد‪ ،‬مگ ر اینک ه مانن د‬
‫به مانند و برابر و مساوی باشد و امر کرده شدیم ک ه طال را ب ه‬
‫نقره و نقره را به طال به هر کیفی تی ک ه خواس ته باش یم‪ ،‬مبادل ه‬
‫کنیم‪.‬‬
‫مبادی و احکام ذیل از احادیث مذکور استنباط می‌شود‪:‬‬
‫وقتی‌ک ه درب اره‌ی مع انی اح ادیث م ذکور و ش رایط و ظروفی‌ک ه‬
‫احادیث وارد و روایت شده است‪ ،‬تتبع و تعمق نم اییم‪ ،‬مب ادی و احک ام‬
‫ذیل را از آن‌ها استنباط می‌کنیم‪:‬‬
‫‪ -1‬ظاهر و آشکار است که مبادله‌ی دو چیزی‌که از یک جنس ب وده‬
‫باشد‪ ،‬هیچ‌گاه به انسان ضرورت نمی‌شود‪ ،‬مگر در حالتی‌ک ه ب ا‬
‫اتح اد جنس در ن وعیت ف رق داش ته باش ند‪ .‬مثالً ن وع خ وب ی ا‬
‫خ راب از جنس گن دم‪ ،‬طال ی ا نم ک و غ یره‪ .‬پس مب ادله‌ی این‬
‫اش یا ب ه زی ادت و نقص ان ب ا اختالف ن وع و اتح اد جنس و ب ا‬
‫مراعات قیمت و نرخ ب ازار س بب پی دایش اندیش ه و مفک وره‌ی‬
‫سودخواری و استفاده از حرام می‌گردد‪.‬‬
‫بنابرآن شریعت با درک این نزاکت می‌گوید که اگر مردم ض رورت‬
‫به مبادله‌ی دو چیز هم جنس پیدا کردند‪ ،‬برایشان الزم است ک ه یکی از‬
‫این دو طریق ذیل را مراعات نمایند‪:‬‬
‫ی ا ک ه ه ر دوی آن‌را براب ر و مس اوی مبادل ه کنن د و از اختالف ات‬
‫قیمت‌هایشان صرف نظر نمایند و یا که هر کس متاع دست داشته‌اش را‬
‫بفروشد و به پول آن متاع دومی را که از همان جنس اس ت ق رار ن رخ‬
‫روز از بازار خریداری کند‪.‬‬
‫‪ -2‬پیشتر هم بی ان ک ردیم ک ه پول‌ه ا در زم ان ق دیم از طال و نق ره‬
‫خالص ساخته می‌شد‪ .‬پس هیچ ضرورتی پی دا نمی‌ش د ک ه درهم‬
‫به درهم و یا دینار به دینار مبادل ه می‌گردی د – درهم از نق ره و‬
‫دینار مبادله می‌کرد و یا نقره را به درهم‪ ،‬در حقیقت طال را ب ه طال و نق ره ب ه‬
‫نقره را خرید و فروش می‌نمود‪.‬‬
 ‫سود از نظر اسالم و اقتصاد‬ ‫‪86‬‬
‫دینار از طال است – مگر در یک حالت احتیاج مذکور احس اس‬
‫می‌شد که کسی می‌خواست‪ ،‬ع وض درهم رومی‪ ،‬درهم ع راقی‬
‫داشته باشد و یا عوض دینار فارسی دین ار هن دی داش ته باش د و‬
‫امثال آن‪.‬‬
‫س ودخواران یه ود از این فرص ت اس تفاده می‌کردن د و من افع غ یر‬
‫مش روع بدس ت می‌آوردن د‪ .‬طوری‌ک ه ام روز ص رافان در مب ادله‌ی‬
‫پول‌های بیگانه و یا اوراق مالی پنج ی ا ده و ی ا ص د دالری مثالً م زد و‬
‫اجرت می‌ستانند‪ .‬چون این کار در انسان مفکوره‌ی رباخواری را تولید‬
‫و تنمیه(رشد) می‌کرد؛ بنابر آن‪ ،‬حضرت رس ول‌هللا‪ ‬ج از مب ادله‌ی طال‬
‫به طال و نقره به نقره ب ا تف اوت مق دار و از مب ادله‌ی ی ک درهم ب ه دو‬
‫درهم منع نمود‪.‬‬
‫‪ -3‬از اشکال مبادله‌ی بین اش یای هم جنس یکی هم این ش کل اس ت‬
‫که جنس مذکور به صورت خام نزد کس ی باش د و ن زد دیگ ری‬
‫چیزی باشد ک ه از جنس م ذکور س اخته ش ده اس ت‪ ،‬پس ه ر دو‬
‫شخص بخواهند که متاع داشته‌شان‌را با همدیگر مبادل ه نماین د‪،‬‬
‫در این ص ورت بای د فهمی ده ش ود ک ه آی ا این ص نعت‪ ،‬هی أت و‬
‫شکل آن‌را چنان تغییر داده می‌شود که خود آن یک چیز مس تقل‬
‫و جداگان ه محس وب می‌ش ود و ی ا اینک ه تغی یر ب زرگی در آن‬
‫نیامده است که هیأت خام آن شکل دیگری به خ ود گرفت ه باش د‪.‬‬
‫در ص ورت اول مبادل ه ب ه زی ادت و نقص ان ج واز دارد و در‬
‫صورت دومی مبادله تنه ا در ص ورتی ج واز دارد ک ه براب ر و‬
‫مساوی باشد تا در وجود مردم مفکوره‌ی زیادت خواهی تولید و‬
‫تقویت نشود‪ .‬به طور مثال تغی یرات ب زرگی در س اختن تک ه از‬
‫پنبه و یک آل ه(وس یله) آهن از آهن بوج ود می‌آی د و ی ک تغی یر‬
‫خفیفی در ساختن انگش تری و ی ا خلخ ال – پ ای زیب – از طال‬
‫رونما می‌گردد پس در صورت اولی پروا ندارد ک ه ی ک ان دازه‬
‫پنبه به یک اندازه‌ی کمتری از تکه‪ ،‬و یا آله‌ی آه نی دارای وزن‬
‫کم با آهن خام دارای وزن بیشتر مبادله و فروش شود‪.‬‬
‫و لیکن در صورت دومی مب ادله‌ی بین انگش تری و خلخ ال طال ب ه‬
‫زیادت و کمی جواز نداشته است‪ ،‬بلکه حتمی باید برابر و مساوی ب وده‬
 ‫‪87‬‬ ‫فصل پنجم‪ :‬اقسام ربا و حکم هر کدام‬
‫باشد‪ 1‬و ی ا اینک ه طال در ب ازار بف روش برس د و س پس ب ه قیمت آن‬
‫انگشتری خریداری گردد‪.‬‬
‫‪ -4‬اگر اشیای مختلف الجنس به تفاوت زی ادت و کمی مبادل ه ش ود‪،‬‬
‫جواز دارد به شرطی‌که دست بدست یعنی نقد و حاضر صورت‬
‫بگیرد و علت شرط مذکور هم این است که هر معامله که دس ت‬
‫بدست و حاضر انجام می‌یابد‪ ،‬الزمی است که قرار ن رخ ب ازار‬
‫باشد‪ .‬مثالً کس ی‌که طال را می‌گ یرد و در ب دل آن نق ره می‌ده د‪،‬‬
‫در این معامله که دست بدست و نقد انجام می‌یابد به قرار تفاوت‬
‫بین نرخ طال و نرخ نقره در بازار معامله صورت می‌گیرد‪.‬‬
‫در صورتی‌که به ق رض ب وده اس ت و تف اوت هم در کمی و زی ادی‬
‫بیاید کمتر واقع می‌شود که از گرد و غبار ربا معامله‌ی م ذکور پ اک و‬
‫سالم بماند‪ ،‬زیرا کسی‌که امروز به طور مثال هشتاد – ‪ – 80‬مثقال نقره‬
‫را به دیگری قرض بدهد به شرطی‌که بعد از گذش تن ی ک م اه در ب دل‬
‫آن دو مثقال طال بگ یرد‪ ،‬س وال اینج ا اس ت ک ه چط ور فهمی ده ش د ک ه‬
‫مقدار ‪ 40‬مثقال نق ره بع د از م رور ی ک م اه مس اوی می‌ش ود ب ه ی ک‬
‫مثقال طال؟‬
‫بن ابرآن تع یین ک ردن این نس بت پیش از پیش اث ری اس ت از آث ار‬
‫مفک وره و اندیش ه‌ی س ودخواری و مق امره(قمارب ازی)‪ .‬هم‌چن ان‬
‫شخصی‌که ‪ 80‬مثقال نقره را می‌گیرد به شرطی‌که بعد از گذشت دو ماه‬
‫دو مثق ال طال بده د او هم ب ه این قم ار راض ی می‌ش ود و م رتکب آن‬
‫گردیده است‪ .‬زیرا او نزد خود حتما ً تخمین زده است که نسبت بین نرخ‬
‫‪ -‬از این گفتار ما اشتباه نشود که ما می‌خواهیم صنعت زرگری را بکلی مح و و‬ ‫‪1‬‬

‫نابود سازیم و یا بگوییم که باید زرگ ر زی ورات س اخته را ک ه ب رآن تکلی ف هم‬
‫کش یده اس ت‪ ،‬مس اوی ب ه وزن طال بفروش د و در این ک ار خ ود هیچ اج رت و‬
‫مزدی نگیرد‪ .‬این اشتباهی است بی‌اساس و بدون م ورد‪ ،‬زی را حقیقت مع امله‌ی‬
‫مذکور این‌طور نیست ک ه م ا ب ا زرگ ر طال را ب ه زی ورات تب دیل نم اییم زی را‬
‫حقیقت این‌طور است که ما طال را برای وی می‌دهیم و از وی تقاضا می‌کنیم ت ا‬
‫آن‌را زی ورات بس ازد و او در مقاب ل ح ق دارد ک ه از م ا اج رت طلب کن د‪،‬‬
‫همانطور‌که خیاط‪ ،‬نانوای و غیره اهل کسب و حرفه از ما اج رت می‌خواهن د‪،‬‬
‫مگر وقتی‌که ما می‌خواهیم از زرگر زیوراتی خریداری ک نیم‪ .‬ج واز ن دارد ک ه‬
‫اگر در بدل زیورات طال بدهیم وزن طال زیادتر از وزن زیورات باشد‪ ،‬پس در‬
‫این وقت ما مجبوریم که در بدل اجرت یا نقره یا پول نقده بپردازیم ک ه در جنس‬
‫اختالف بیاید‪.‬‬
 ‫سود از نظر اسالم و اقتصاد‬ ‫‪88‬‬
‫طال و نقره بعد از یک ماه ‪ 35:1‬خواهد بود‪ .‬عوض اینکه ‪ 40:1‬باش د‪،‬‬
‫بنابرآن دین مقدس اسالم امر کرد که در مبادله‌ی اجناس مختلف تف اوت‬
‫در مق دار در ص ورتی ج واز دارد ک ه نق د و دس ت بدس ت باش د و در‬
‫موضوع قرض باید که یکی از این دو طریقه مراعات گ ردد‪ :‬ی ا هم ان‬
‫چیزی‌که گرفت ه می‌ش ود ب ا مق دار آن پس مس ترد ش ود‪ .‬مثالً اگ ر ی ک‬
‫مثقال طال به قرض داده شود‪ ،‬پس همان مقدار پس تادیه(ادا) می‌شود نه‬
‫اینکه ع وض آن ب ه ط ور مث ال ص د مثق ال نق ره داده ش ود و ی ا اینک ه‬
‫معامله به شکل نقد انج ام داده ش ود ن ه مب ادله‌ی اجن اس‪ .‬مثالً اگ ر زی د‬
‫امروز یک سیر برنج را به قیمت ‪ 80‬روپی ه خری داری می‌کن د‪ ،‬ج واز‬
‫دارد ک ه ب رای ب ایع بگوی د ک ه بع د از ی ک م اه هم اگ ر پ ول آن‌را‬
‫تادیه(ادا) کند‪ .‬همین مبلغ ‪ 80‬روپیه اس ت ن ه زی ادتر و اگ ر ع وض آن‬
‫جو یا گندم هم بپردازد باید قیمتش همین مبلغ ‪ 80‬روپیه باشد نه بیشتر‪.‬‬
‫بی ان این اص ل و قاع ده در ح دیث نب وی اس ت ک ه اب وداوود چ نین‬
‫روایت می‌کند‪ :‬در مبادله‌ی طال به نقره و نقره به طال و ج و ب ه گن دم و‬
‫گندم به جو در صورتی‌که دست به دست حاضر و نقد باشد اگر زی ادت‬
‫بیاید هیچ کس باکی ندارد و این زیادت در مبادله‌ی نسیه (تاجیل و تمدید‬
‫وقت) جایز نیست‪.‬‬
‫این حکم حضرت رسول هللا‪ ‬ج به طور مجمل و ب ه ص ورت قواع د‬
‫کلی است و در آن به جزییات تصریح نشده اس ت و مع امالت ج زیی و‬
‫خ رد و ری زی وج ود دارد ک ه در آن‌ه ا اش تباه پیش می‌آی د ک ه آی ا از‬
‫جمله‌ی معامالت سود شمار می‌شوند یا نه؟ چنان‌چه حض رت عم ر ابن‬
‫خطاب‪ ‬س به این مطلب اش اره نم وده اس ت و چ نین می‌فرمای د‪« :‬آیه‌ی‬
‫ربا از جمل ه آخ رین آی ات ق رآن ک ریم اس ت ک ه ن ازل ش د و حض رت‬
‫رسول هللا‪ ‬ج پیش از اینکه همه‌ی جزییات آن‌ را بیان کند به رفیق اعلی‬
‫پیوست‪ .‬پس از ربا و معامالتی‌که در آن اشتباه ربا است بپرهیزید»‪.‬‬
‫اختالف فقهاء در جزییات‬
‫اجمال مذکور منشاء اختالف بین فقهاء در تعیین اجناس ک ه س ود در‬
‫آن می‌آی د و علت تح ریم آن را تش کیل می‌ده د‪ ،‬می‌باش د‪ .‬گ روهی‬
‫می‌گویند که ربا منحصر به همان ش ش جنس اس ت ک ه در ح دیث ذک ر‬
‫گردیده است و عبارتند از‪:‬‬
 ‫‪89‬‬ ‫فصل پنجم‪ :‬اقسام ربا و حکم هر کدام‬
‫طال‪ ،‬نقره‪ ،‬جو‪ ،‬گن دم‪ ،‬نم ک و خرم ا و در اجن اس دیگ ر حکم رب ا‬
‫جاری نمی‌تواند باشد و بدون هیچ قید و شرط زی ادی در مب ادله‌ی آن‌ه ا‬
‫ج واز دارد‪ .‬این نظری ه اه ل ظ اهر‪ ،‬قت اده‪ ،‬ط اوس‪ ،‬عثم ان ب تی و ابن‬
‫عقیل حنبلی است‪ .‬گروه دیگری چنین عقیده دارند که‪ :‬هر چیزی‌ که ب ه‬
‫پیمانه و یا ب ه وزن فروخت ه می‌ش ود‪ ،‬حکم رب ا در آن ج اری می‌توان د‬
‫شود‪ ،‬این نظریه‌ی ابوحنیفه و عمار است و امام احمد بن حنب ل در ی ک‬
‫روایت به همین نظریه است‪.‬‬
‫جم اعت س ومی می‌گوین د‪ :‬حکم رب ا ش امل طال و نق ره – پ ول – و‬
‫شامل همه‌ی آن م اکوالت و اغذی ه اس ت ک ه ب ه پیمان ه و وزن فروخت ه‬
‫می‌شود‪ .‬این مذهب امام شافعی و سعید ابن مس یب و ب ه ی ک روایت از‬
‫احمد ابن حنبل است‪.‬‬
‫گروه چهارمی چنین اظهار نظر می‌کنند که‪ :‬علت تحریم ربای فضل‬
‫– زیادت – دو چیز است‪ :‬اول اینکه ماکوالت و یا طعام مقت ات باش د و‬
‫معنای مقتات این است که غالبا ً برای انس ان طع ام م ذکور ق وت ده د و‬
‫باعث ادامه‌ی زندگی وی گردد‪ .‬دوم اینکه قابل ذخیره ک ردن باش د‪ .‬این‬
‫نظریه از مالک ابن انس روایت شده است‪.‬‬
‫امام ابوحنیف ه و ام ام احم د بن حنب ل درب اره‌ی علت تح ریم درهم و‬
‫دینار می‌گویند که‪ :‬علت آن وزن است و ام ام ش افعی ام ام مال ک و در‬
‫ی ک روایت ام ام احم د ابن حنب ل می‌گوین د ک ه‪ :‬علت قیمت و ن رخ آن‬
‫اس ت‪ .‬نظ ر ب ه اختالف م ذاهب و فقه ا اج رای حکم ح رمت رب ا در‬
‫معامالت جزیی اختالف پیدا می‌کند‪.‬‬
‫مثالً یک جنس در یک مذهب از جمله اشیایی محس وب می‌ش ود ک ه‬
‫حکم ربا در آن جاری می‌شود‪ ،‬در حالی‌که چیز مذکور در مذهب دیگر‬
‫از جمله اشیایی که سود در آن جاری شود‪ ،‬حساب نمی‌گردد و علت ربا‬
‫در یک چیز از نگاه یک م ذهب ف رق دارد از علت آن از نظ ر م ذهب‬
‫دیگر‪ .‬از اینجا است که در بعضی اشیاء در یک مذهب سود می‌آید و به‬
‫عین آن اشیاء در مذهب دیگر سود نمی‌آید‪.‬‬
‫تذکر باید داد که این اختالف مذاهب در قس مت آن رب ایی نیس ت ک ه‬
‫حکم آن طور صریح از قرآن و سنّت ثابت شده باشد‪ ،‬بلکه اختالف‌ش ان‬
‫در آن ام ور اش تباهی اس ت ک ه بین حالل و ح رام واق ع ش ده اس ت ب ه‬
‫طوری‌که مفهوم حدیث را پیشتر در این باره نق ل ک ردیم‪ .‬ل ذا هیچ کس‬
 ‫سود از نظر اسالم و اقتصاد‬ ‫‪90‬‬
‫نمی‌تواند که بدلیل اختالف در مسایل اختالفی اس تدالل کن د و دروازه‌ی‬
‫اش تباه و ش ک را در مس ایلی قطعی و منصوص ی رب ا ک ه در ق رآن و‬
‫احادیث صحیح ذکر شده است ب ه روی م ردم ب از و مفت وح نمای د و ب ه‬
‫حیل ه و نیرنگ‌ه ای مختل ف امت اس المی را ب ه روش و مفک وره‌ی‬
‫سرمایه‌داری دعوت کند‪ .‬هر کس مرتکب این کار شود‪ ،‬ب دون ش ک او‬
‫تارک قرآن و سنّت بوده است‪ ،‬پیرو و هم ح دس و گم ان ب دون دلی ل و‬
‫برهان است که هم خودش گمراه بوده و دیگران را هم می‌خواهد گم راه‬
‫س ازد‪ ،‬اگ ر چ ه او خ ودش را در ام ور دین از جمل ه مخلص ین و‬
‫راستکاران بشمارد‪ ،‬ولی در حقیقت او در زمره‌ی دوستان نادان است‪.‬‬
 ‫فصل ششم‪:‬‬
‫تدوین جدید قوانین اقتصادی‬
‫یقین داریم که زم ان ام روز نس بت ب ه س ابق ف رق دارد و در ام ور‬
‫اجتماعی و اقتصادی انقالب و روی دادهای ب زرگ پیش آم ده ک ه ام ور‬
‫مالی و تجارتی نتوانست به حالت و وضع س ابقه‌اش ب اقی بمان د و نظ ر‬
‫به تغییر اوضاع و حاالت آن در معرض تغییر قرار گرفت‪.‬‬
‫بنابرآن نظر به ضرورت و احتیاجات فعلی و روز اف زون م ردم آن‬
‫قوانینی را که فقه ای مح ترم م ا در اول عه د اس الم در محی ط حج از‪،‬‬
‫عراق‪ ،‬شام و مصر که طبق شرایط‪ ،‬اح وال و اوض اع آن دی ار ت دوین‬
‫نموده بودند‪ ،‬امروز کافی نیس ت و تعب یرات فقه ای م ا رحم ة هللا علیهم‬
‫اجمعین – در بیان احکام دین و قوانین مقدس اسالمی بر طبق اح وال و‬
‫اوض اع محیط‌ه ای مختل ف اس المی ب ود ک ه ام روز آن اوض اع و آن‬
‫محیط‌ها بکلی تغییر کرده است و شرایط و اوضاع مذکور امروز وجود‬
‫ندارد و جای آن‌را شرایط و اوضاع جدید و نوی اشغال ک رده اس ت ک ه‬
‫در زمان‌های سابق وجود نداشت و بعضی از ق وانین اقتص ادی‪ ،‬م الی‪،‬‬
‫تجارتی و دیگر معامالت بیع و شراء – خری د و ف روش – ک ه در کتب‬
‫فقهی قدیم م ا ت دوین و ذک ر ش ده اس ت‪ ،‬ب ه تط بیق آن‌ه ا کم تر احتی اج‬
‫احس اس می‌ش ود – مثالً موض وعات م الی و اقتص ادی ک ه مرب وط ب ه‬
‫موضوع بردگی و غالمی است که امروز مورد تطبیق ندارد چه اص الً‬
‫برده و غالم وجود ندارد – و قوانین و مسایل جدیدی‌که امروز به آن‌ه ا‬
‫شدیداً احتیاج حس می‌شود در آن کتب صریحا ً وجود ندارد‪.‬‬
‫بنابرآن هیچ اختالفی نیست که باید قوانین اقتص ادی و م الی از نگ اه‬
‫اسالم سر از نو تدوین گردد؛ ولی اختالف در این است ک ه بای د ب ه چ ه‬
‫طریقی تدوین شود که مناسب و سزاوار باشد‪.‬‬
‫ضرورت به تفکر پیش از تجدید نظر تدوین‬
‫اگر به طریقی‌که بعضی از ب رادران متج دد م ا در ت دوین ق وانین و‬
‫احکام اسالمی ابتکار کردند به دقت و تعمق نظران دازی ک نیم‪ ،‬می‌بی نیم‬
‫که در حقیقت آن‌ها عوض تجدید نمودن – به تحریف‪ ،‬مسخ مبادی و ب ه‬
‫دگرگون ساختن قواعد آن دست زده‌اند و نتیجه‌ی تجدید ایشان این اس ت‬
‫ک ه بای د م ا در حی ات اقتص ادی و م الی از اس الم بگ ذریم و از همه‌ی‬
‫احک ام و مب ادی مق دس آن ص رف نظ ر نم اییم‪ .‬زی را راهی را ک ه این‬
‫متجددین برای ما نشان می‌دهند‪ ،‬کامالً با مبادی اصول‪ ،‬نظریه و ه دف‬
‫اسالمی مغایرت و منافات دارد‪ .‬زیرا آن‌ها در این کارش ان فق ط و فق ط‬
‫بدست آوردن مال و پول را هدف اولی و آخری خود قرار داده‌ان د و از‬
‫اینک ه آی ا این م ال حالل اس ت ی ا ح رام‪ ،‬درب اره‌ی آن نمی‌اندیش ند‪ .‬در‬
‫حالی‌ک ه اس الم بیش از پیش از خ وردن ح رام من ع ک رده اس ت و ب ه‬
‫تحصیل مال حالل امر می‌کند‪ .‬مدنظرشان این است ک ه از طری ق غ یر‬
‫مشروع یا مشروع به هر وسیله‌ای ک ه می‌ش ود بای د آن‌ه ا میلیونره ا و‬
‫میلیاردرها باشند‪ ،‬ولی اس الم ب ر خالف آن حکم می‌کن د و می‌گوی د ک ه‬
‫باید م ال از طری ق مش روع و ب دون اتالف ح ق دیگ ران بدس ت آورده‬
‫شود‪ ،‬برابر است که به این طریق کسی میلیونر می‌تواند شود و ی ا هیچ‬
‫کس باکی ندارد‪ .‬این گروه مردم به این فکرند که‪ :‬سعادت و خوش بختی‬
‫عزت‪ ،‬شرف‪ ،‬آبرو‪ ،‬قدرت و نفوذ‪ ،‬بلندی قدر و مرتبه و‪ ...‬همه و هم ه‬
‫مربوط به مال و ثروت است‪ .‬اگر چ ه ک ه م ال م ذکور از طری ق ظلم‪،‬‬
‫رش وه‪ ،‬اختالس‪ ،‬خی انت و غص ب‪ ،‬غ در و‪ ...‬حاص ل گ ردد و در راه‬
‫بدست آوردن آن حق وق ه زاران ب نی ن وع بش ر تل ف ش ود و ی ا ش ر و‬
‫فساد‪ ،‬انحالل اخالقی‪ ،‬فحشاء و منک ر در روی زمین ب ه پیم انه‌ی زی اد‬
‫رواج و ش یوع یاب د و ب نی آدم در گ رداب هالکت و ب دبختی م ادی و‬
‫معنوی غرق گردد‪.‬‬
‫ولی سعادت‌مند و نیک بخت در نظر اسالم آن است ک ه در کس ب و‬
‫کار خود‪ ،‬احکام اسالمی را از صداقت‪ ،‬امانت‪ ،‬عفت‪ ،‬حفظ و مراع ات‬
‫حقوق و مصالح دیگران و‪ ...‬مراع ات و تعمی ل می‌نمای د و جزیی‌ت رین‬
‫تخلفی از احکام شریعت نمی‌نماید و نه جزیی‌ترین ح ق تلفی در قس مت‬
‫دیگران می‌کند‪ .‬اگر با این کار و کس ب پ اک و ط اهر میلی ونر ش د‪ ،‬آن‬
‫فضل و احسان خداوندی است که باید در مقابل‪ ،‬شکران خداوندی را به‬
‫جای آورد و حقوق مالی آن‌را اداء نمای د و اگ ر ب ا این طری ق س عی و‬
‫کوشش در ط ول زن دگیش نتوان د ک ه از غ ذا زی ادتر از ان دازه‌ی ق وت‬
‫الیموت و از لباس زیادتر از اندازه‌ی ستر جس د و از خان ه زی اده‌تر از‬
‫یک سر پناه بسیط بدس ت آورد‪ ،‬پس اس الم ب رای کم ک ب ا او راهه ای‬
‫دیگر دارد‪.‬‬
‫این اختالف نظر آن‌ها با نظر اسالم س بب می‌ش ود ت ا ایش ان طری ق‬
‫اسالمی را بگذارند و با طریق سرمایه‌داری دست اتفاق را دراز کنند و‬
 ‫‪93‬‬ ‫فصل ششم‪ :‬تدوین جدید قوانین اقتصادی‬
‫حیل ه و نیرنگ‌ه ایی را ک ه ایش ان در روش و سلوک‌ش ان ب ه ک ار‬
‫می‌برند‪ ،‬قطعا ً در اس الم نب وده اس ت و احک ام این دین از آن‌ه ا پ اک و‬
‫مبرا است‪ .‬آن‌ها تا توانس تند‪ ،‬احک ام دی نی را دگرگ ون س اختند و ق رار‬
‫هوا و هوس و خواهشات شخصی‌شان در آن تغییرات آوردن د ت ا قاع ده‬
‫را پی دا کنن د ک ه ایش ان‌ را در رس یدن ب ه ه دف و مقصدش ان کم ک و‬
‫مساعدت نماید‪.‬‬
‫ولی هر کس که این طریقه را در زن دگی پ یروی می‌کن د‪ ،‬بای د پیش‬
‫از پیش از مردم‌فریبی و خود فریبی به نام اسالم اجتن اب کن د و اگ ر او‬
‫راه و روش س رمایه‌داری را مت ابعت می‌ک رده باش د‪ ،‬ع وض احک ام و‬
‫اصول اس المی بای د ک ه اص ول و ق وانین م الی و اقتص ادی ام روزه‌ی‬
‫جهان غ رب و امریک ا را پ یروی نمای د و کس انی‌که حقیقت ا ً مس لمانند و‬
‫اراده دارند که با اسالم‌شان مخلص و پای دار بمانن د و ب ه ق رآن و س نّت‬
‫چنان ایمان دارند که در زن دگی علمی‌ش ان آن‌را ع وض نمی‌کنن د‪ ،‬پس‬
‫این ن وع م ردم ب ه ک دام ض ابطه و قاع ده‌ی جدی د در احک ام اس المی‬
‫ضرورت ندارند که توسط آن از سازمان‌های م الی نظ ام س رمایه‌داری‬
‫استفاده کنند و یا به مفاد خود در احکام دین حیله و نیرنگ‌هایی بتراشند‬
‫یا بتوانند میلیونرها و صاحبان فابریکات و کارخانجات گردند و حقیقت ا ً‬
‫برای ب رآورده ش دن این ه دف هیچ کس احتی اج ب ه ض ابطه و قاع ده‌ی‬
‫جدی دی در احک ام اس الم ندارن د و احتی اج و ضرورت‌ش ان ب ه چن ان‬
‫ضابطه است که بتوانن د روش زن دگی عملی‌ش ان‌را در عص ر حاض ر‬
‫مخصوصا ً در امور اقتصادی‪ ،‬مالی و تجارتی جدید بر مبادی صحیح و‬
‫درست اسالمی استوار سازند تا در امور تجارتی و مع امالت مالی‌ش ان‬
‫از طریق غیر مش روع اجتن اب نماین د و در وقت ح دوث مش کالت در‬
‫اثنای معامله با دیگ ر ممال ک از آن رخص ت‌هایی اس تفاده کنن د ک ه در‬
‫چوکات دایره‌ی اسالم در هنگام اضطرار جواز دارد‪.‬‬
‫بدون شک تدوین جدید قوانین اس المی ب رای ب رآورده ش دن اه داف‬
‫مذکور ضرورتی است اجتن اب ناپ ذیر و از وظ ایف و واجب ات علم ای‬
‫دین است که برای رفع این ضرورت و تحقق آن هدف‪ ،‬سعی و کوشش‬
‫و قدرت علمی‌شان‌ را مبذول دارند‪.‬‬
 ‫سود از نظر اسالم و اقتصاد‬ ‫‪94‬‬
‫ضرورت تجدید نظر در قوانین اسالمی‬
‫قانون اسالمی از جمله قوانین جامدی ‪ Static‬نیس ت ک ه اگ ر ت دوین‬
‫آن در ی ک زم ان ب ه خص وص و تحت ش رایط و ظ روف مشخص ی‬
‫صورت گرفت با آن شکل و ص ورت مخصوص ش ت ا اب د ب اقی بمان د‪،‬‬
‫بدون اینکه با گذشت زم ان و س یر روزگ ار و تغی یر ظ روف و محی ط‬
‫جزیی‌ترین تغی یر را قب ول دار ش ود – ت ذکر بای د داد ک ه این تغی یر ب ه‬
‫اعتبار زمان و مکان فقط در فروع ات فقهی اس ت ن ه در اص ول آن‪ ،‬و‬
‫کسانی‌که قانون اسالم را به حیث یک قانون جامد و خشک می‌شناس ند‪،‬‬
‫در فهم حقیقی قوانین آن ب ه غل ط رفته‌ان د‪ ،‬بلک ه از ح ق تج اوز نمی‌کنم‬
‫اگر بگویم که ایشان روح اسالم را درک نکرده‌اند‪ .‬زیرا اسالم ش ریعت‬
‫و قوانین خود را بر اساس عدالت‪ ،‬انص اف‪ ،‬ص داقت و حکمت اس توار‬
‫می‌سازد و هدف نهایی از تشریع هم این است که روابط و مع امالت را‬
‫بین اف راد مختل ف انس انی مس تقیما ً تنظیم می‌کن د و اس باب ش قاوت‪،‬‬
‫برخالفی و رقابت‌های نامشروع را محو و زای ل می‌نمای د و ع وض آن‬
‫روحیه‌ی تعاطف‪ ،‬تضامن‪ ،‬تساند و تعاون را برق رار نم وده اس ت و ب ا‬
‫تم ام ع دالت و انص اف حق وق و واجب ات ه ر کس را تع یین می‌کن د ت ا‬
‫فرصت کافی ترقی و پیشرفت بر اساس لیاقت و کفایت منحصر به ی ک‬
‫شخصی و یا ی ک تع داد اش خاص و ی ا ی ک طبقه‌ی مخص وص نمان د‪،‬‬
‫بلکه این کفایت و استعدادها در ترقی و پیشرفت دیگران هم مساعدت و‬
‫کم ک ش ود و اگ ر کم ک و مس اعدت نمی‌ش ده باش د‪ ،‬کم از کم اس باب‬
‫مزاحمت و پریشانی را در راه پیشرفت دیگران فراهم نسازد‪.‬‬
‫بر اساس همین هدف عالی بود که خداوند در قرآن ک ریم ب ر رس ول‬
‫اعظم‪ ‬ج هدایت و ارشاداتی در تم ام ن واحی و س احات مختل ف زن دگی‬
‫نازل نمود و شخص محمد رسول هللا‪ ‬ج این ه دایات و تعلیم ات آس مانی‬
‫را در حیات علمی‌اش به طور کامل و مکم ل تط بیق نم ود و به ترین و‬
‫عالی‌ترین نمونه‌ی ارزن ده و جاوی د ع ادل و ب ا حکمت را ب رای م ا ب ه‬
‫ارمغ ان گذاش ت و ش کی نیس ت ک ه این تع الیم و ه دایات در زم ان‬
‫مخصوص‪ ،‬شرایط مخصوص نازل شده است و در اجتماع مخص وص‬
‫تطبیق شد و لیکن چون کلمات و الفاظ آن عام است ک ه هم ه کس را در‬
‫همه جای و در همه‌ی شرایط شامل می‌گ ردد‪ ،‬بن ابرآن می‌ت وانیم ک ه از‬
‫این الفاظ عموم و کلمات عام آن و از طری ق تط بیق و روش‌ه ای تنفی ذ‬
 ‫‪95‬‬ ‫فصل ششم‪ :‬تدوین جدید قوانین اقتصادی‬
‫حضرت محمد‪ ‬ج اصول عام و کلی را استنباط کنیم که در ه ر زم ان و‬
‫محیط و در هر احوال و اوضاع اجتم اع انس انی را مس اوی و براب ر و‬
‫عادالنه تنظیم و رهنمایی کن د‪ .‬در این ب اره جزیی‌ت رین خصوص یت را‬
‫به زمان و مکان قبول نمی‌کند بلکه احکام عادله‌ی خود را بر هم ه کس‬
‫بدون اندک‌ترین تفاوت و امتیاز تطبیق می‌نماید‪.‬‬
‫بر مجتهدین گرامی و علمای اعالم است که احکام اس المی را طب ق‬
‫احتیاجات اوضاع و احوال زمان و تقاضای عصر از این اصول کلی و‬
‫قواعد عمومی دین استنباط کنند‪ ،‬چنان مورد تعمیل و تطبیق قرار دهن د‬
‫که هدف شریعت و م رام اص ول و اساس ات آن اس ت‪ .‬ق وانین و احک ام‬
‫فرعی که از مبادی و اصول و قواعد کلی شریعت اس تنباط می‌ش ود ب ه‬
‫ط ور همیش ه ث ابت و برق رار نب وده اس ت‪ ،‬بلک ه قاب ل تغی یر و تب دیل‬
‫می‌باشد‪ .‬اما مبادی و اص ول کلی آن قاب ل تغی یر و تب دیل نیس ت‪ ،‬زی را‬
‫واضع این مبادی و اصول خداوند است و این قوانین و احکام فرعی از‬
‫استخراج‪ ،‬استنباط و ت ربیت‪ ،‬اجته اد علم اء و مجته دین اس ت‪ .‬بن ابرآن‬
‫اصول و مب ادی در تم ام زم ان‪ ،‬اح وال و ام اکن و ش رایط و ظ روف‪،‬‬
‫ثابت‪ ،‬پایدار و بدون تغییر و تبدیل طوری‌که هس ت ب اقی می‌مان د‪ ،‬ولی‬
‫این قوانین و احک ام ف رعی مرب وط ب ه اوض اع و اح وال مخص وص و‬
‫شرایط و ظروف معین است‪.‬‬
‫شروط الزم تجدیدنظر‬
‫طوری‌که پیشتر بیان کردیم اسالم دارای توسع و استعداد کامل است‬
‫که در احکام فرعی خود حسب ظروف و خصوصیت‌های وقت و زمان‬
‫در چوک ات(ق الب) اص ول‪ ،‬آن تغی یر را قب ول کن د بلک ه خ ود اس الم‬
‫مقتضی است که احکام و قوانین آن طبق احتیاج ات و ظ روف مس لمین‬
‫ت رتیب و ت دوین گ ردد‪ .‬پس مجته دین گ رامی ک امالً ح ق دارن د ک ه از‬
‫اص ول و مب ادی ش ریعت حس ب اقتض ای عص ر و زم ان و اح وال و‬
‫اماکن‪ ،‬احکام و قوانین را استنباط و استخراج نمایند‪ .‬این‌طور نیست که‬
‫مجتهدین و علمای یک عصر مخصوص حق االمتی از وض ع ق وانین و‬
‫استنباط آن‌را به تمام زمان‪ ،‬ظروف و محیط‌ه ا داش ته باش ند و علم ای‬
‫وقت و زمان دیگر از این حق محروم و بی‌بهره باشند و یا که آن علما‪،‬‬
‫این حق را ب ه ط ور قطعی از علم ای عص ر دیگ ر س لب ک رده باش ند‪.‬‬
‫سخن م ا این مع نی را ن دارد ک ه ه ر کس ح ق دارد و ی ا ه ر کس آزاد‬
 ‫سود از نظر اسالم و اقتصاد‬ ‫‪96‬‬
‫است که مطابق هوا و ه وس و خواهش ات خ ودش در ق وانین و احک ام‬
‫دینی تغییر بیاورد و اصول مقدس آن‌ را مسخ و بدون دلی ل تاوی ل کن د؛‬
‫زیرا این کار از خود ضوابط و قواعدی دارد که مشتمل بر شروط الزم‬
‫ذیل است‪:‬‬
‫شرط اول‬
‫اولین شرطی‌که در تدوین قوانین فرعی اسالم الزم است‪ ،‬عبارت از‬
‫فهم کامل و علم تام به ط بیعت و خ واص دین اس الم می‌باش د و این علم‬
‫به تدبر در آی ات ق رآن و س یرت حض رت محم د رس ول هللا‪ ‬ج حاص ل‬
‫می‌شود‪ .‬پس هر کس که به قرآن و سنّت عالم باشد‪ ،‬ضروری است ک ه‬
‫طبیعت و خواص این دین را نیز به وجه بهتر و خوب‌تر بداند‪.1‬‬
‫وقتی‌که به کتاب و سیرت بصیرت کامل حاصل ک رد و ممکن اس ت‬
‫این بص یرت وی او را رهنم ایی کن د و در ح االت بس یار حس اس و‬
‫باریک به سروقت وی برسد‪ ،‬آن طرقی را که با طبیعت این دین موافق‬
‫است برایش بشناساند و آن ط رقی را ک ه اعت دال و ت وازن آن‌را ب رهم‬
‫می‌زن د‪ ،‬ن یز ب رایش مع رفی کن د‪ ،‬بن ابرآن ه ر تغی یری‌ک ه در احک ام‬
‫شریعت به این نوع بصیرت و علم و فهم وارد می‌شود ن ه تنه ا معت دل‪،‬‬
‫موزون و متناسب است‪ ،‬بلکه رضایت شارع هم در این مح ل خ اص و‬
‫حکم خاص به همین است؛ به حدی‌ که مثل اینکه از طرف خ ود ش ارع‬
‫آن حکم نازل شده باشد‪ .‬اینجا مثال‌ه ایی را از س یرت اص حاب گ رامی‬
‫در این باب نقل می‌کنیم‪:‬‬
‫حضرت عمر‪ ‬س در عام المجاعه – سال قحطی و گرسنگی شدید –‬
‫دست دزد را قطع نکرد و از تط بیق این حکم در آن س ال ص رف نظ ر‬

‫‪ -‬الزم است در این مقام اشاره شود به این‌که سبب حقیقی مس دود ب ودن دروازه‬ ‫‪1‬‬

‫اجتهاد در این زمان فقط این است که در پروگرام‌های(برنامه‌های) دروس دی نی‬

‫به درس قرآن کریم و سیرت محمد رسول هللا‪ ‬ج توجه کمتر اس ت و ج ای آن‌را‬
‫تعلیم طری ق مخص وص درس فقهی گرفت ه اس ت و ش اگرد هم آن‌را چن ان‬
‫می‌خواند که حتی فرق اساس بین احکام منص وص کت اب و س نّت و بین احک ام‬
‫اس تخراجی از ط رف ائمه‌ی مجته دین را نمی‌توان د بفهم د‪ .‬حقیقت این اس ت ت ا‬
‫بصیرت و علم ت ام در ق رآن و س نّت حاص ل نش ود‪ ،‬نمی‌توان د کس ی ط بیعت و‬
‫اصول قانونی دین را بداند‪ .‬بنابرآن ما از اجتهاد مستغنی نمی‌ت وانیم بش ویم و آن‬
‫ضروری و البدی اس ت و اجته اد تنه ا و تنه ا ب ه خوان دن دروس فقهی حاص ل‬
‫نمی‌شود؛ اگر چه که یک نفر تمام عمر را در خواندن آن صرف کند‪.‬‬
 ‫‪97‬‬ ‫فصل ششم‪ :‬تدوین جدید قوانین اقتصادی‬
‫نمود و ابومحجن که در جن گ قادس یه ش راب خ ورده ب ود را حض رت‬
‫سعد ابن ابی وقاص حد شراب را بر وی جاری نس اخت و از ج رم وی‬
‫در گذشت – کسی‌که شراب بنوشد‪ ،‬مستحق هشتاد دره می‌شود‪.‬‬
‫حضرت عمر بن خطاب برای مردم نوشت‪ :‬در ص ورتی‌که غازی ان‬
‫جنگ مرتکب گناهی شوند که حد را ایجاب کند در ح الت جه اد ح د را‬
‫تطبیق نکنند که مبادا ایشان را شیطان اغوا نمای د و ص ف مس لمانان را‬
‫‪1‬‬
‫ترک گویند و به صف کفار پیوس ته و ب از ب ر ض د مس لمانان بجنگن د‪.‬‬
‫این احک ام اگ ر چ ه در ظ اهر مخ الف حکم ص ریح دین اس ت و لیکن‬
‫کسی‌که علم عمیق به طبیعت این دین دارد‪ ،‬می‌دان د ک ه تط بیق نک ردن‬
‫این احکام‪ ،‬در چنین شرایط‪ ،‬احوال و مصالح‪ ،‬مواف ق رض ا و مقص ود‬
‫‪2‬‬
‫و مرام شارع است‪.‬‬
‫از این قبیل است حکم حضرت عمر در قض یه‌ی پس ران ح اطب بن‬
‫ابی بلتع ه‪ .‬ب ا این تفص یل ک ه پ یران وی ش تری شخص ی را از ق بیله‌‌ی‬
‫مزینه دزدی کردند‪ .‬ایشان‌را نزد حضرت عمر آوردن د آن‌ه ا ب ه ج رم‬
‫خود اعتراف کردند‪ .‬حضرت عمر در این وقت عبدالرحمن ابن ح اطب‬
‫را نیز نزد خود احضار نمود و قض یه را ب ر وی ش رح داد و اع تراف‬
‫ایشان‌را هم برایش بیان کرد و سپس رویش را به طرف شخص ی بن ام‬
‫کث یر ابن ص لت نم ود و گفت ک ه ایش ان‌را از ن زد من ب بر و‬

‫‪ -‬این حاالت‪ ،‬حاالت استثنایی است و حالت استثنایی را هم کسی تط بیق می‌کن د‬ ‫‪1‬‬

‫که طبیعت این دین و اعم اق احک ام آن آش نایی کام ل و تم ام داش ته باش د و این‬
‫حاالت هیچگاه دلیل نمی‌تواند بشود که مجاهدین در حالت جهاد ه ر فع ل را ک ه‬
‫خواس ته باش ند‪ ،‬م رتکب ش وند و برایش ان ک دام ج زایی داده نش ود و ی ا ح دود‬
‫شرعی بر آن‌ها تط بیق نگ ردد بلک ه حقیقت ب ر خالف آن اس ت و کلم ه مجاه د‬
‫وقتی بر شخصی اطالق می‌شود که تمام احکام ش رعی را از خ ورد ت ا ب زرگ‬
‫مراع ات و تط بیق نمای د و از ح دود خداون دی ب ه ان دازه س ر م وی هم تج اوز‬
‫ننماید‪ .‬بنابرآن هر کس از پیش خود و بدون در نظر داشت ش رائط و علم کام ل‬
‫حق ندارد که در حکم دین تداخل و دست اندازی کن د و ب ا دالئ ل اس تثنائی ف وق‬
‫طوری‌که خواهد به مردم فتوا دهد‪.‬‬
‫‪ -‬البته الزم به ذکر است که این مورد‪ ،‬یک مساله‌ی اجتهادی از طرف خلیفه ی ا‬ ‫‪2‬‬

‫ولی‌امر نبوده است‪ ،‬بلکه این دستور پی امبر‪ ‬ج اس ت و ب ر آن نص وج ود دارد‪،‬‬

‫َزو»؛ «دست دزد در غزوات‬ ‫چنانکه پیامبر‪ ‬ج می‌فرماید‪« :‬ال تُقطَ ُع األيدي في الغ ِ‬
‫قطع نمی‌شود»‪ .‬ترمذی (‪ )1450‬روایت ک رده و آلب انی می‌گوی د ص حیح اس ت‪.‬‬
‫[مصحح]‬
 ‫سود از نظر اسالم و اقتصاد‬ ‫‪98‬‬
‫دست‌های‌‌شان‌را قطع کن وقتی‌که آن‌ه ا را از ن زدش دور می‌ب رد‪ ،‬پس‬
‫حضرت عمر خواست و گفت‪ :‬اگر من این را نمی‌دانستم که شما از نزد‬
‫آن‌ه ا ک ار می‌گیری د و ایش ان‌را گرس نه نگ ه می‌داری د و ب ه ان دازه‌ای‬
‫گرس نه نگ ه می‌داری د ک ه اگ ر یکی از ایش ان آن م الی را ک ه خداون د‬
‫ب رایش ح رام گردانی ده اس ت‪ ،‬بخ ورد ب رایش حالل اس ت‪ .‬اگ ر این‬
‫موضوع نمی‌بود من دست‌های‌شان‌را قطع می‌کردم و چون این ک ار را‬
‫نکردم – یعنی دست‌های‌شان‌را قط ع نک ردم – قس م بخداون د اس ت ک ه‬
‫غ رامت و ت اوان این گرس نگی را از ت و می‌گ یریم‪ .‬پس رویش را ب ه‬
‫ط رف آن ص احب اش تر ک رد و گفت ک ه قیمت ش تر ت و چن د اس ت آن‬
‫ش خص گفت ک ه قیمت آن چه ار ص د – غالب ا ً ک ه درهم باش د – پس‬
‫حضرت عم ر ب رای عب دالرحمان ابن ح اطب – ک ه پس ران را گرس نه‬
‫نگ اه می‌ک رد – گفت ک ه ب رای ص احب اش تر مبل غ هشتص د درهم‬
‫بپردازد‪.1‬‬
‫هم‌چنان امر حضرت عمر در موضوع طالق‌های س ه گان ه مخ الف‬
‫معمول در وقت حضرت محمد‪ ‬ج و عهد حضرت ابوبکر صدیق بود‪.‬‬
‫اما چون این تغییرات در حکم با بصیرت تام و علم کامل به ط بیعت‬
‫و م زاج ش ریعت اس ت‪ ،‬بن ابرآن درب اره‌ی آن هیچ ن وع خورده‌گ یری‬
‫درس ت نیس ت و لیکن تغی یری‌ ک ه ب دون س ند علمی و ب دون علم و‬
‫بصیرت به طبیعت دین اسالم بوده باشد‪ ،‬چ ون آن ب اعث اخالل در دین‬
‫و ایجاد فساد و بی‌نظمی در امور دینی می‌گردد‪ ،‬بن ابرآن ب دون ش ک و‬
‫شبهه آن تغییر نا جایز است و جزیی‌ترین مقبولیت نزد دین ندارد‪.‬‬
‫شرط دومی‬
‫بعد از فهم طبیعت این دین و اقتضای آن شرط مهم این است که بای د‬
‫در تمام نواحی‌که تدوین قانون را ایج اب می‌کن د‪ ،‬ی ک نگ اه عم ومی و‬
‫هم ه جانب ه ولی ب ا تع ّم ق و امع ان و اتق ان در احک ام ش رعی و ه دف‬
‫شارع کرده شود تا هدف شریعت از وض ع آن حکم و اص ولی‌ک ه حکم‬
‫بر آن استوار می‌گردد و منزلت و قدر آن ن احیه‌ی مخص وص ک ه حکم‬
‫بر آن وضع می‌شود‪ ،‬نسبت به نواحی دیگر و مص لحتی‌که ش ریعت در‬
‫این ناحیه آن‌را مراعات کرده اس ت‪ ،‬ب ه ط ور کام ل فهمی ده ش ود‪ .‬این‬
‫‪ -‬این موضوعات از کتاب اعالم الموقعین ابن قیم ج زء اول ص ‪ 33‬ب اب تغ یر‬ ‫‪1‬‬

‫فتوی با تغییر احوال و شرائط نقل شده‪.‬‬

 ‫‪99‬‬ ‫فصل ششم‪ :‬تدوین جدید قوانین اقتصادی‬
‫است شرط دومی و مهم و الزم ک ه بای د در ت دوین جدی د ق وانین اس الم‬
‫مراعات گردد‪ .‬بنابراین هر قانونی‌ک ه ب دون مراع ات این ش رط وض ع‬
‫می‌گردد و یا هر کمی و زیادتی بدون فهم در قانون قدیم داخ ل می‌ش ود‬
‫هیچ گاه مط ابق ه دف و مقص ود ص احب ش ریعت نیس ت‪ ،‬ل ذا اگ ر در‬
‫چنین حالتی قانون تدوین می‌شود از مقصود اصلی‌اش منحرف می‌گردد‬
‫و طوری‌که مقاصد و اهداف حکم اهمیت و ارزش دارد ظواهر آن‪ ،‬این‬
‫اهمیت را ندارد‪ .1‬و از جمله وظائف و مکلفیت‌ه ای فقی ه – ق انون‌گزار‬
‫– اس ت ک ه بای د حکمت و مص لحت ش ریعت را در وقت ق انون‌گزاری‬
‫مدنظر داشته و آن‌را مراعات نمای د‪ .‬و ممکن اس ت اح وال و ش رائطی‬
‫بیاید که اگر به ظواهر عمومی احکام عمل کنیم مقصود و ه دف اص لی‬
‫شریعت از ما ضایع شود و خدای نخواسته بر ضد آن عمل کرده باشیم‪.‬‬
‫پس در این اح وال و ظ روف ض روری اس ت ک ه مقص ود حقیقی‬
‫شریعت را فهمیده باشیم و مطابق آن عمل نماییم و ناگفته نماند که ق رآن‬
‫کریم و احادیث حض رت محمد‪ ‬ج ب ه ام ر ب ه مع روف و نهی از منک ر‬
‫ام ر و تاکی د نموده‌ان د‪ .‬لیکن ب ا وج ود آن وقتی‌ک ه اص حاب گ رامی از‬
‫حضرت محمد‪ ‬ج اجازه خواستند تا بر ضد امراء و حکام ظالم خروج و‬
‫قیام نمایند ایشان‌را از این کار منع و نهی کرده است و به‌ ایش ان گفت‪:‬‬
‫این کار را نکنید تا وقتی‌که ایشان در بین شما نم از را برپ ا می‌دارن د و‬
‫ن یز گفت‪ :‬کس ی‌که از ام یر و والی خ ود چ یزی‌را می‌بین د ک ه آن‌را‬
‫مکروه و بد می‌داند‪ ،‬باید که در مقابل صبر کند و دست از اط اعت وی‬
‫بر ندارد‪ ،‬زی را مقص ود حقیقی ش ریعت از ام ر ب ه مع روف و نهی از‬
‫منکر تبدیل شر و فساد به خیر و فضیلت است پس اگر عملی انجام داده‬
‫شود که نسبت به اولی فتنه و شر بیشتر بوده است و هیچ توق ع خ یر از‬
‫آن نبوده باشد‪ ،‬اجتناب از آن بهتر است از اقدام به آن‪.‬‬
‫شیخ االسالم عالمه ابن تیمیه می‌گوید‪:‬‬
‫من با چن د نف ر از ی اران خ ود در ای ام جن گ تات ار از قبیل ه م رور‬
‫کردیم دیدیم که بعضی از ایش ان ش راب می‌نوش ند‪ ،‬رفق ای من این ک ار‬
‫‪ -‬مقصود این است که باید مقصد و مرام حقیقی شریعت در حکم فهمی ده ش ود و‬ ‫‪1‬‬

‫تنها به ظواهر حکم اکتفا نشود‪ ،‬به همین خ اطر قاع ده‌ی فقهی می‌گوی د‪ :‬األم ور‬
‫بمقاصدها‪ :‬یعنی اعتبار و ارزش هر امر مرب وط ب ه مقاص د و اه داف آن اس ت‬
‫اگر چه در ظاهر قسم دیگری بوده باشد‪ .‬بنابراین در این وقت همان مراد اصلی‬
‫متحقق می‌شود‪.‬‬
 ‫سود از نظر اسالم و اقتصاد‬ ‫‪100‬‬
‫ایشان‌را بد پنداشتند و خواستند تا در این باره اق دامی نماین د‪ .‬من ب رای‬
‫آن‌ها گفتم که خمر به سبب این که از ذکر خداوند و اق امت نم از انس ان‬
‫‌را منع می‌کند‪ ،‬ممنوع شده است و ش راب نوش یدن این قبیل ه فعالً س بب‬
‫منع قتل‪ ،‬حبس کردن و نگرفتن مال مردم می‌شود‪ .‬پس با ایش ان ک اری‬
‫نداشته باشید و به راه خود بروید‪.‬‬
‫چیزی‌که ما از این روایات برداشت می‌کنیم این است که احکام نظر‬
‫به تغییر احوال و اوضاع و خصوصیت و مصالح تغی یر می‌خ ورد ولی‬
‫به شرطی‌که ه دف و مقص ود حقیقی ش ریعت ب ر آورده ش ود ن ه اینک ه‬
‫جزیی‌ترین هدف و مقصود آن ضایع گردد و بعض ی از احک ام ش رعی‬
‫هم مخصوص یک لفظ و یا یک حالت معین نیست‪.‬‬
‫بنابراین فقیه و مجتهد باید با تغییر احوال و ظروف مقی د ب ه آن لف ظ‬
‫نبوده باشد و بر ایشان الزم است که هدف شریعت را از آن الفاظ درک‬
‫و پی‌برده و چنان احکام نو و جدیدی از آن استنباط نمایند که در شرایط‬
‫نو و جدید ه دف ش ریعت از آن ب ر آورده ش ود‪ .‬مثالً حض رت محمد‪ ‬ج‬
‫امر کرد تا به غرض ادای صدقه‌ی فطر یک پیمانه کش مش ی ا خرم ا و‬
‫یا جو به فقراء داده شود‪ .‬حدیث معن ای این را ن دارد ک ه ص دقه‌ی فط ر‬
‫غیر از این حبوبات سه‌گانه و یا پیمانه‌ی م ذکور ک ه در م دینه‌ی من وره‬
‫در آن روزگ ار مس تعمل ب ود ب ه دیگ ر پیمان ه از دیگ ر حب وب ج واز‬
‫ندارد‪ ،‬بلکه هدف حقیقی شریعت این است که بای د در آن روز ه ر کس‬
‫به قدر قدرت و استطاعت خ ود ب ه فق راء کم ک نمای د ت ا ایش ان در آن‬
‫وقت ضرورت و احتیاج‌شان‌را رفع نمایند و یک نوع خوشی و س رور‬
‫در آن‌ها شود این خوشی و کمک به ه ر وج ه ک ه توس ط ه ر چیزی‌ک ه‬
‫می‌شود‪ ،‬مراد شریعت است باید برآورده شود‪.‬‬
‫شرط سومی‬
‫الزم است تا اصول تشریع – تقنین – شارع و اص دار احک ام را ب ه‬
‫طور کامل درک کرده باشیم تا بتوانیم در وضع قوانین تدوین و استنباط‬
‫احکام در شرایط و حوادث مختلف از آن استفاده کنیم و ب ه غ یر از این‬
‫اصول و قواعد چیز دیگری رجوع ننماییم و این وق تی ب رای م ا میس ر‬
‫می‌شود که به طور شامل و گسترده وض عیت و خصوص یت احک ام آن‬
‫‌را جدا جدا مطالعه نماییم و دری ابیم ک ه چط ور ع دالت و ت وازن را در‬
‫ه ر حکم برق رار نگه داریم و فط رت انس انی را در آن احک ام چط ور‬
 ‫‪101‬‬ ‫فصل ششم‪ :‬تدوین جدید قوانین اقتصادی‬
‫مراعات کنیم و طریقی‌که باعث جلب مصالح و دف ع مفاس د ش ده اس ت‪،‬‬
‫کدام اس ت؟ و ب ه ک دام اس لوب‪ ،‬مع امالت و رواب ط انس انی را تنظیم و‬
‫تحت نظم‪ ،‬نسق و ترتیب آورده است؟‬
‫چگونه دست آدمی را گرفته است و ب ه مقاص د ع الی و ارزش‌ه ای‬
‫برین رهنمایی نموده است؟ و با درک اینکه در انسان ضعف و نقص ان‬
‫است‪ ،‬چطور راه‌ه ای آس ان و س هل را متناس ب ب ا اح وال وی ب رایش‬
‫نشان داده است؟ و پیش از اینکه در وضع قوانین و استنباط احکام جدید‬
‫و تدوین آن شروع کنیم‪ ،‬الزم است که به این امور و امث ال خ وب دقت‬
‫و تامل و تعمق نماییم و الزم است که در معنای ظاهری و باطنی ق رآن‬
‫و حکمت‌ها و مص الح ک ه در ک ردار و گفت ار حض رت محمد‪ ‬ج اس ت‪،‬‬
‫ت دبر و تفک ر ک نیم‪ .‬پس ه ر کس ی‌که دارای این اوص اف ب وده اس ت و‬
‫مجهز به علم و تفقه(فقه) در دین باشد‪ ،‬او حق دارد که در احکام فرعی‬
‫دین نظ ر ب ه ش رایط‪ ،‬اوض اع و مص الح محی ط احک ام جدی دی را در‬
‫قسمت مع امالت و آن اموری‌ک ه نص ص ریح در ق رآن و س نّت وج ود‬
‫ندارد‪ ،‬وضع و تدوین نماید؛ زیرا شخصی‌ که متصف به اوص اف ف وق‬
‫الذکر باشد در اجتهاد خود از اص ول ش ریعت منح رف نمی‌گ ردد‪ ،‬مثالً‬
‫در قرآن کریم امر شده است که فقط از اهل کت اب جزی ه گرفت ه ش ود و‬
‫بس‪.‬‬
‫لیکن اصحاب گرامی‪ ‬ش نظر به اجتهاد‌شان این امر را توسعه دادن د‬
‫تا اینکه از آتش پرس تان ف ارس‪ ،‬بت‌پرس تان هن د و بربره ای آفریق ایی‬
‫جزیه گرفتند و هم‌چنان وقتی‌که فتوح ات اس المی زی اد ش د و مملکت و‬
‫ش هرهای جدی دی تحت قلم رو اس المی درآم د‪ ،‬اص حاب گ رامی ب ه‬
‫معامالت و جریاناتی روبرو شدند که در کتاب و سنّت به ط ور واض ح‬
‫و صریح در آن باره حکمی نازل و وارد نشده ب ود‪ ،‬بن ابراین در براب ر‬
‫آن معامالت س اکت و خ اموش نماندن د و احک ام جدی دی را در آن ب اره‬
‫استنباط و تدوین کردند ک ه ب ا روحیه‌ی عم ومی و کلی و اص ول حقه‌ی‬
‫اسالمی موافقت کامل داشت‪.‬‬
‫شرط چهارم‬
‫اگر تغییر در اح وال و اوض اع تقاض ای تغی یر را در وض ع احک ام‬
‫جدی دی داش ته باش د‪ ،‬الزم اس ت م ا آن‌را از دو ناحی ه تحت مطالع ه و‬
‫بررسی قرار دهیم‪:‬‬
 ‫سود از نظر اسالم و اقتصاد‬ ‫‪102‬‬
‫اول از ناحیه‌ی ذاتی و ماهیت این احوال و حوادث و خصوص یت و‬
‫ق وه‌ای ک ه در آن فش ار آورده اس ت‪ .‬دوم از ن احیه‌ا‌ی از نگ اه ق انون‬
‫اسالمی مطالعه شود که این تغییرات از کدام وجوه و طرق بوجود آم ده‬
‫است و حکمی‌که هر یک از این تغییرات تقاضا دارد کدام است؟‬
‫بطور مث ال همین قض یه‌ی رب ا ی ا س ودخواری را ک ه فعالً درص دد‬
‫بحث از آن هستیم‪ ،‬تذکر می‌دهیم‪ .‬فرضا اگر بخواهیم که قوانین جدی دی‬
‫در اقتصاد وضع کنیم‪ ،‬پیش بر ما الزم است که وضع اقتص ادی دنی ای‬
‫ام روز را ب ه ط ور کام ل مطالع ه ک نیم و ط رق و راه‌ه ای جدیدی‌ک ه‬
‫اقتصاد امروزی از آن پیروی می‌کند‪ ،‬یکایک بررسی کنیم و قوایی‌ ک ه‬
‫در باطن حیات اقتصادی کارگر واقع شده است و فش ار آورده اس ت آن‬
‫‌را خ وب تش خیص دهیم و مب ادی‪ ،‬اص ول و نظری ات اقتص ادی جه ان‬
‫موج وده را ک امالً از نظ ر بگ ذرانیم و اش کال و ص ورت‌های علمی و‬
‫تطبیقی این مبادی و نظریات را نیز مورد تدبر و تفکر قرار دهیم و بعد‬
‫از علم و جمع‌آوری این معلومات بر ما الزم می‌گردد تا از نگ اه ق انون‬
‫اسالمی این مع امالت را ک ه نس بت ب ه گذش ته در آن‌ه ا تغی یراتی آم ده‬
‫است‪ ،‬خوب دقت کنیم که تقسیم آن‌ها به چند کتگوری(نوع) امکان دارد‬
‫و نظر به اصول‪ ،‬طبیعت و مقاصد شریعت کدام نوع از احک ام در ه ر‬
‫ی ک از این اقس ام قاب ل تط بیق و تعمی ل اس ت و م ا اگ ر از جزیی ات و‬
‫فروعات صرف نظر کنیم‪ ،‬می‌توانیم این تغی یرات را ب ه دو قس م تقس یم‬
‫نماییم‪.‬‬
‫‪ -1‬تغییراتی که در حقیقت ب ا تغی یر اح وال و اوض اع م دنی ظ اهر‬
‫می‌ش ود و آن‌هم ن تیجه‌ی ط بیعی اس ت‪ ،‬ب رای ارتق ای علمی و‬
‫عقلی انسان و اکتشافات جدید و نوین در ملک خداوندی و ت رقی‬
‫و پیشرفت اسباب و وسایل مادی و تسهیالت نو در وسایل حم ل‬
‫و نقل و مواصالت‪ ،‬وسایل تولید و توسعه‌ی دای ره‌ی رواب ط بین‬
‫المللی‪ ،‬این نوع تغییرات از نظر قانون اسالمی تغییرات ط بیعی‬
‫و حقیقی است که اسالم نمی‌خواهد آن‌را به کلی مح و کن د و ن ه‬
‫این کار در ساحت امکان و قدرت است‪ ،‬بلکه ض رورت ایج اب‬
‫می‌کند تا احکام و قوانین جدیدی وض ع ش ود زی را این تغی یرات‬
‫اشکال جدی دی را در اوض اع اقتص ادی و مع امالت تج ارتی و‬
‫مالی بوجود آورده است‪ ،‬قوانین اس المی در براب ر آن‌ه ا وض ع‬
 ‫‪103‬‬ ‫فصل ششم‪ :‬تدوین جدید قوانین اقتصادی‬
‫گ ردد ک ه مس لمانان بتوانن د آن اح وال و تغی یرات را در ق الب‬
‫اسالمی در آوریم و کامالً به طریق اسالمی عیار سازند‪.‬‬
‫‪ -2‬تغییراتی ک ه ن تیجه‌ی ط بیعی و حقیقی ت رقی و پیش رفت م دنیت‬
‫انسانی محسوب نمی‌شود و ظهور آن تنه ا و تنه ا در اث ر ظلم و‬
‫خیانت و استبداد و سیطره‌ی سرمایه‌داران در نظ ام اقتص ادی و‬
‫امور مالی بوجود آمده است‪ .‬چنان س رمایه‌داری ظ المی که‪ 1‬در‬
‫زمان جاهلیت حکم‌فرم ا ب ود و اس الم ب ر آن غلب ه ک رده اس ت‪،‬‬
‫اجازه نمی‌داد که در چندین قرن سر ب اال کن د و لیکن ب ار دیگ ر‬
‫توانست در جهان اقتصادی سر ب اال کن د و اقتص اد دنی ا را زی ر‬
‫سیطره و نفوذ خویش قرار دهد و حتی که نظریات ق دیمی خ ود‬
‫را توسعه داده است‪ ،‬نواحی مختلف امور حیات اقتص ادی را ب ا‬
‫کمک اسباب و وسایل نو و جدی د تحت تص رف و اس تیالء خ ود‬
‫آورد‪ ،‬پس تغییراتی‌ک ه در اث ر س یطره و نف وذ س رمایه‌داری‬
‫بوجود آمده است از نگاه قانون اسالم تغی یرات ط بیعی و حقیقی‬
‫نیست بلکه آن تغییرات مصنوعی و ساختگی می‌باشد ک ه ممکن‬
‫اس ت ب ا ق وه‪ ،‬مح و و ن ابود گ ردد و بش ریت دوب اره س عادت و‬
‫نیک‌بختی شان‌را بدست آورند‪.‬‬
‫وظیفه‌ی اولی و حقیقی هر فرد مسلمان است که سعی و کوشش خود‬
‫را در محو و نابودی این تغییرات به خرج دهد و کوشان باش د ت ا نظ ام‬
‫اقتصاد جهانی را بر مب ادی اص یل و خ الص اس المی اس توار س ازد و‬
‫مب ارزه ب ر ض د نظ ام س رمایه‌داری وظیفه‌ی حتمی و واج بی ه ر ف رد‬
‫مسلمان است و این وظیفه بر ذمه‌ی یک مسلمان الزم‌تر است نسبت ب ر‬
‫ذمه‌ی یک فرد کمونیست؛ زی را م دنظر کمونیس ت در این مب ارزه فق ط‬
‫سیرکردن شکمش است‪ .‬ولی مسلمان پیش از همه چیز به خ اطر دین و‬
‫اخالق مبارزه می‌کند تا آن‌ها را در جامعه حفاظت و نگهداری کند‪.‬‬
‫کمونیست جنگ را بخاطر پرولتاریا و به اصطالح خودش کارگران‬
‫و زحمت کش ان می‌خواه د‪ ،‬ام ا مس لمان تفن گ و شمش یر را بخ اطر‬
‫‪ -‬م ا کلمه‌ی س رمایه‌داری را در این مق ام ب ه معن ای ض یق و مح دود آن ک ه‬ ‫‪1‬‬

‫اصطالح عموم مردم است استعمال نمی‌کنیم‪ ،‬بلکه مراد ما از آن معن ای ع ام و‬

‫گس ترده‌ی آن اس ت ک ه علت و منش اء پی دایش آن هم ان انقالب ص نعتی اروپ ا‬
‫می‌باشد ولی حقیقت و ماهیت آن ق دیمی اس ت ک ه از روزی‌ک ه انس ان قی ادت و‬
‫رهبریش را به شیطان سپارید آن نظام بوجود آمده بود‪.‬‬
 ‫سود از نظر اسالم و اقتصاد‬ ‫‪104‬‬
‫رستگاری‪ ،‬سعادت و نیک بختی جهان بشریت که سرمایه‌دار هم در آن‬
‫شامل است بر می‌دارد‪ .‬جنگ کمونیست بر امتیاز طلبی و منفعت جویی‬
‫بنا یافته است‪ ،‬ولی مبارزه و جهاد مسلمان فق ط ب رای حص ول رض ای‬
‫خداون د اس ت و بس؛ بن ابراین هیچ امک ان ن دارد ک ه ب ا کمون یزم و‬
‫س رمایه‌داری س ازش و مص الحه کن د‪ .‬اگ ر مس لمان از روی حقیقت و‬
‫واقعیت مسلمان و متعهد به اسالم باشد‪ ،‬پس بر وی واجب اس ت ک ه در‬
‫محو و نابودی این نظام‌ها جزیی‌ترین تقصیری را روا ندارد و ب ر ض د‬
‫آن مقاومت شجاعانه نماید و در این مقاومت هر نوع ضرری‌که بر مال‬
‫و ثروتش می‌رسد‪ ،‬متحمل شود‪ ،‬اگ ر اس الم ه ر ق انونی را در ن احیه‌ی‬
‫مخصوصی از نواحی زندگی اقتص ادی وض ع می‌کن د‪ ،‬هیچ‌گ اه ه دفش‬
‫این نیست که تسهیالتی را فراهم سازد تا مردم را به نظام س رمایه‌داری‬
‫ج ذب کن د و ی ا در اداره‌ی آن س هیم ش ود و ی ا ک ه اس باب کامی ابی و‬
‫موفقیت آن‌ را مهی ا س ازد‪ ،‬بلک ه یگان ه ه دف و م رام آن از این وض ع‬
‫ق وانین و مراع ات س هولت و تس هیالت در ام ور دین این اس ت ک ه‬
‫مسلمانان و جهان را از افت ادن در این گ رداب ناپ اک نگ ه دارد و تم ام‬
‫دروازه‌ها و اسباب‌که باعث ترقی و انکشاف این نظ ام ظ الم می‌گ ردد‪،‬‬
‫یکسره بند و مسدود نماید‪.‬‬
‫اصول عمومی تخفیف در احکام اسالمی‬
‫به اعتبار احوال‪ ،‬شرایط و مقتضیات مجال کافی وج ود دارد ک ه در‬
‫احکام شرعی تخفیف مراع ات گ ردد‪ .‬از قواع د فق ه اس المی اس ت ک ه‬
‫می‌گوید‪ :‬ض رورت چیزه ای ممن وع را مب اح می‌س ازد – الض رورات‬
‫تبیح المحظورات – و یا اینکه مشقت و تکلیف‪ ،‬آسانی را جلب می‌کند –‬
‫المشقة تجلب التیسیر‪.‬‬
‫ق رآن ک ریم و اح ادیث نب وی در چن دین ج ای ب ه این قواع د اش اره‬
‫می‌کنند‪ .‬خداوند می‌فرماید‪:‬‬
‫ۚ‬
‫﴿اَل يُ َكلِّفُ ٱهَّلل ُ ن َۡفسًا إِاَّل ُو ۡس َعهَا﴾ [البقرة‪.]286 :‬‬
‫«خداوند هیچ کس را جز به اندازه توانش تکلیف نمی‌کند»‪.‬‬
‫خداوند می‌فرماید‪:‬‬
‫﴿ي ُِري ُد ٱهَّلل ُ بِ ُك ُم ۡٱلي ُۡس َر َواَل ي ُِري ُد بِك ُم ٱلعُس َر﴾ [البقرة‪.]185 :‬‬
‫ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫ُ‬
‫«خداوند برای شما آسانی و سهولت را می‌خواهد نه مشقت و سختی را»‪.‬‬
 ‫‪105‬‬ ‫فصل ششم‪ :‬تدوین جدید قوانین اقتصادی‬
‫و در دیگر آیه‌ی قرآن فرموده است‪:‬‬
‫ِّين ِم ۡن َح َر ۚ ٖج﴾ [الحج‪.]78 :‬‬
‫﴿ َو َما َج َع َل َعلَ ۡي ُكمۡ فِي ٱلد ِ‬
‫«و در دین برای شما هیچ سختی (و تنگنایی) قرار نداد»‪.‬‬
‫حضرت محمد رسول هللا‪ ‬ج می‌فرماید‪« :‬بهترین و محب وب‌ترین دین‬
‫ن زد خداون د دین آس ان و گراین ده‌ی ح ق و حقیقت اس ت» و در ح دیث‬
‫دیگری فرموده است‪« :‬در اس الم ن ه ض رر رس انیدن ج واز دارد و ن ه‬
‫جواب دادن ضرر به ضرر دیگر»‪.‬‬
‫از جمله مسلمات است وقتی‌ک ه مش قت و ض رر تکلی ف م اال یط اق‬
‫باشد آن وقت اسالم تخفیف را ج واز می‌ده د‪ ،‬لیکن تخفی ف م ذکور این‬
‫معنی را ندارد که در وقت هر ضرر یا تکلیف و مشقت که اگر مص در‬
‫آن وهم و گمان ی ا سس تی و بی‌هم تی هم ب وده باش د‪ ،‬اس الم تخفی ف را‬
‫اجازه بدهد و احکام و قوانین پاکش را بر دیوار بزند‪ .‬بلکه در این ب اره‬
‫نیز اصول و مبادی است که براساس آن تخفیف ج واز دارد ک ه بعض ی‬
‫از اصول را ذیالً تذکر می‌دهیم‪:‬‬
‫پیش از پیش باید مقدار و اندازه‌ی مشقت و ضرر س نجیده ش ود‪،‬‬ ‫‪-1‬‬
‫زیرا هر ضرر و مشقت باعث تخفیف نمی‌گردد و اگر چنین باشد‬
‫پس قانون در دست مردم به حیث بازیچه قرار می‌گیرد‪ .‬به ط ور‬
‫مثال وض و ک ردن در زمس تان‪ ،‬روزه داش تن در ای ام تابس تان و‬
‫موسم گرما و حج و جهاد همه مشقت و تکلیفند نه چنان تکلی ف و‬
‫ی که بخاطر آن حکم شرعی ساقط شود‪ .‬بلک ه در تخفی ف ی ا‬ ‫مشقت ‌‬
‫اسقاط حکم شرعی آن مشقت اعتبار دارد که ب اعث ایج اد ض رر‬
‫گردد‪ .‬مثل مشقت در حالت سفر یا مرض یا خوف دشمن یا اجبار‬
‫و اکراه ظالم و یا فقر کمرشکن ی ا ن زول مص یبت غ یر معت اد ی ا‬
‫نزول بالی عمومی یا نقصان در جسد‪ .‬چون شریعت دین ح االت‬
‫بعض ی از احک ام مخص وص خ ود را تخفی ف می‌ده د‪ ،‬بن ابراین‬
‫ممکن است بعضی از احکام دیگر بر آن‌ها قیاس گردد‪.‬‬
‫‪ -2‬الزم است که تخفیف فقط به اندازه‌ی ضرورت باش د ن ه زی ادتر‬
‫از آن پس کس ی‌که ق درت داش ته باش د ک ه نم از را در ح الت‬
‫نشستن اداء می‌کند‪ ،‬ج ایز نیس ت ک ه آن‌را در ح الت ی ک پهل و‬
‫ک ردن اداء س ازد و کس ی‌که او اج ازه داش ته باش د ده روز م اه‬
‫رمضان را افطار کند به واسطه‌ی مرض یا هر اعتذار دیگ ر او‬
 ‫سود از نظر اسالم و اقتصاد‬ ‫‪106‬‬
‫اج ازه ن دارد ک ه همه‌ی رمض ان را افط ار کن د و کس ی‌که‬
‫ضرورت پیدا کند تا به یک جرعه یا دو جرع ه نوش یدن ش راب‬
‫یا یک لقمه و یا دو لقم ه خ وردن گوش ت خ وک حی ات خ ود را‬
‫نگهدارد و خ ود را از هالکت برهان د‪ ،‬ب رایش ج واز ن دارد ک ه‬
‫زیاد‌تر از آن بنوشد و ی ا بخ ورد و آن ان دازه‪ ،‬ض رورت حقیقی‬
‫اوست و هم‌چنان برای طبیب جواز ندارد که از جسد زن بیگان ه‬
‫زیاد‌تر از محل معاینه و معالج ه را ببین د‪ .‬براس اس همین اص ل‬
‫الزم است که ان دازه‌ی تخفی ف ب ه ان دازه‌ی مش قت و ض رورت‬
‫سنجیده و تعیین شود الضرورات تَقَ َّدر بقَ ْد ِرها‪.‬‬
‫‪ -3‬برای دفع کردن ضرری جواز ندارد چنان تدبیری س نجیده ش ود‬
‫که ض رری ب ه ان دازه‌ی ض رر م ذکور ی ا زی ادتر از آن تحم ل‬
‫کرده شود و برای دفع آن ضرر جواز دارد تدبیری اتخ اذ گ ردد‬
‫که در آن ضرری نسبت به ضرر اولی کم تر و خفیف‌ت ر باش د‪،‬‬
‫قاعده‌ی دیگری در این باب چنین می‌گوی د ک ه‪ :‬ج ایز نیس ت ک ه‬
‫برای از بین بردن یک فساد خفیف‌ت ر و خ وردتر در ی ک فس اد‬
‫بزرگ‌تر و شدیدتر و یا به مث ل آن مبتال گ ردیم و لیکن وقتی‌ک ه‬
‫انسان بین دو فساد یا دو بال گرفتار ش ود‪ ،‬ج واز دارد ک ه ب رای‬
‫دفع کردن بزرگ‌تر آن‌ها خفیف‌تر را قبول کند‪« .‬يُتح َّمل الضرر‬
‫األدنى لدفع الضرر األعلى»‪.‬‬
‫‪ -1‬دف ع فس اد مق دم ب ر جلب مص لحت اس ت‪ .‬بن ابراین دف ع ک ردن‬
‫مفاسد‪ ،‬اجتناب از محرمات و محو و از بین بردن س یئات‪ ،‬ب دی‬
‫و ناگواری‌ها در نظر اسالم چنان ارزش دارد که جلب مص الح‪،‬‬
‫برپا داشتن حس نات و ادای واجب ات و ض روریات در مقاب ل آن‬
‫این ارزش را ندارد‪ .‬بنابراین سبب است که تسامح و تخفیفی‌ک ه‬
‫دین در وقت مش قت ب ر احک ام «م امور‌ب ه» قای ل می‌ش ود در‬
‫امور «منهی‌عن ه» قطع ا ً قای ل نمی‌ش ود و تخفیفی‌ک ه در نم از‪،‬‬
‫روزه و دیگر واجبات در حالت سفر و یا مرض جواز دارد‪ ،‬در‬
‫استعمال اشیای محرم و نجاست‌ها تخفیف مذکور یافته نمی‌ش ود‪.‬‬
‫«دفع المفسدة مقدم على جلب المصلحة»‬
‫‪ -2‬به مجرد زوال مشقت و یا ض رر‪ ،‬تخفی ف ن یز زای ل می‌گ ردد؛‬
‫مثالً وقتی‌که مرض رفع گردد‪ ،‬تیمم کردن جواز ندارد‪.‬‬
 ‫‪107‬‬ ‫فصل ششم‪ :‬تدوین جدید قوانین اقتصادی‬
‫تخفیف شریعت در موضوع سود‬
‫بعد از فهمیدن این اصول و قواعد‪ ،‬می‌توانید تخفی ف ش ریعت را در‬
‫موضوع ربا خودتان تفکر نمایید‪:‬‬
‫‪ -1‬گرفتن و دادن سود هر دو در نوعیت و منزلت یکس ان و براب ر‬
‫نیست‪ ،‬مثال انسان گاهی در ح الت اض طرار ق رار می‌گ یرد ک ه‬
‫س ود بده د‪ ،‬ولی هیچ گ اه این ح الت اض طرار پیش نمی‌آی د ک ه‬
‫کسی سود بستاند و از آن استفاده کند‪ .‬زیرا سود را شخص غ نی‬
‫و ثروتمند می‌گیرد پس چ ه اض طراری اس ت ک ه او را مجب ور‬
‫ساخته است ت ا آنچ ه را ک ه خداون د ح رام گردانی ده اس ت حالل‬
‫بداند و از آن استفاده کند؟‬
‫‪ -2‬هر ضرورت حالت اضطرار گفته نمی‌شود که در آن س ود دادن‬
‫ج واز داش ته باش د‪ .‬اس راف و تب ذیر در مج الس عروس ی و‬
‫تفریحی ض رورت حقیقی نیس ت و هم‌چن ان خری دن ماش ین‌های‬
‫گران‌بها و بنای منازل قیمتی از جمله ض روریات حقیقی بش مار‬
‫نمی‌آید و نیز جمع‌آوری اش یای کمالی ات و زین تی و تهیه‌ی م ال‬
‫برای ترقی و انکشاف مزید تجارت‪ ،‬ض رورت حقیقی محس وب‬
‫نمی‌ش ود‪ ،‬اگ ر چ ه این چیزه ا و امث ال آن‌ه ا را م ردم ح الت‬
‫ضرورت و اضطرار نامیده است و میلیون‌ها پول را ب ه عن وان‬
‫سود می‌گیرند؛ اما در نزد شریعت ض رورت نب وده اس ت و این‬
‫ن وع مص ارف هیچ ارزش و اهمی تی ن دارد و کس انی‌که در این‬
‫گونه مواضع و احوال به سود قرض می‌گیرن د در ن زد ش ریعت‬
‫گناه‌کارن د‪ .‬در ص ورتی‌ ک ه ش ریعت ب ه دادن س ود در ح الت‬
‫اضطرار اجازه می‌دهد آن حالتی است که حرام ب رای وی مب اح‬
‫می‌گردد‪ .‬مثالً انسان ناگهانی مورد مصیبتی از مصایب آس مانی‬
‫قرار می‌گیرد ک ه ب دون ق رض گ رفتن ب ه س ود نمی‌توان د از آن‬
‫مصیبت نجات یابد و یا در جان و شرف وی چن ان بالی متوج ه‬
‫می‌گردد و یا از وق وع در مش قت و ض رر حقیقی قس می خ وف‬
‫می‌کند که اگر در آن واقع شود در برابرش ت اب و ت وان ن دارد‪.‬‬
‫پس در این ص ورت اگ ر ب رای مس لمان هیچ راه دیگ ری نب وده‬
‫باشد که مال را از آن تحصیل کند‪ ،‬برایش جواز دارد که قرضه‬
‫به سود بگیرد و در این وقت تمام ثروتمن دان و اغنی ای مس لمین‬
 ‫سود از نظر اسالم و اقتصاد‬ ‫‪108‬‬
‫گناه‌کارند که چرا در این ح الت دس ت مع اونت را ب ا این ب رادر‬
‫مسلمان‌شان دراز نکردن د ت ا او مجب ور ب ه گ رفتن قرض ه س ود‬
‫گردید‪ .‬بلکه سخت‌تر و بلندتر از این بگ ویم ک ه بای د همه‌ی امت‬
‫اسالمی عذاب این گناه را بچشد‪ ،‬زیرا آن امتی است که از جم ع‬
‫و تنظیم زکات‪ ،‬صدقات و اوقاف غفلت ورزیده اس ت ک ه اف راد‬
‫آن هیچ پناهگاه مالی غیر از قرض گرفتن به سود نیافته است‪.‬‬
‫‪ -1‬در حالت اضطرار هم قرض گرفتن به اندازه‌ی ضرورت جواز‬
‫دارد و الزم است که به مج رد ق درت ی افتن از ش ر آن خ ود را‬
‫نجات دهد‪ ،‬زیرا بع د از رف ع ض رورت س ود دادن ب ه ان دازه‌ی‬
‫یک پول هم بوده باشد ح رام قطعی اس ت‪ .‬ولی س وال اینجاس ت‬
‫که آیا حاجت حقیقتا ً شدید اس ت ی ا ن ه؟ اگ ر ش دید اس ت ت ا ک دام‬
‫اندازه؟ و چه وقت از بین می‌رود؟ جواب این سواالت ب ه عق ل‪،‬‬
‫دین و مسئولیت اخروی انسانی مربوط است که ب ه این مص یبت‬
‫دچار شده است‪ ،‬او ب ه ه ر ان دازه‌ای ک ه تق وا داش ته باش د و از‬
‫آخ رت امی دوار باش د ب ه هم ان ان دازه خ ود را از وق وع در‬
‫محرمات در این باب احتیاط و خودداری می‌کند‪.‬‬
‫‪ -2‬کسانی‌که بنابر ضرورت‌های تج ارتی ی ا حف اظت ث روت ی ا ب ه‬
‫غ رض اطمین ان ب ه آین ده‌ی پول‌ه ای خ ود را در بانک‌ه ا‬
‫می‌گذارند و یا در ش رکت‌های بیم ه و ی ا در ص ندوق‌های م الی‬
‫احتی اطی س هم می‌گیرن د برایش ان الزم اس ت ک ه خ ود را تنه ا‬
‫مال ک س رمایه‌ی اصل‌ش ان بدانن د و زک ات خ ود را هم از آن‬
‫سرمایه‌ی ساالنه دونیم درصد بدهند و بدانند که ثروت‌شان بدون‬
‫برآوردن این مقدار زکات ناپاک است و این ک ار را ب ه ش رطی‬
‫کسی انجام می‌دهد که ترس خدا را در دل داشته باشد‪ ،‬ن ه اینک ه‬
‫حب مال قلب او را فرا گرفته باشد و به مال عبادت نماید‪.‬‬
‫‪ -3‬برای یک نفر مس لمان ج واز ن دارد ک ه آن پ ول زی ادی – مف اد‬
‫بانکی – که بان ک ی ا ش رکت بیم ه و ی ا ص ندوق‌های احتی اطی‬
‫برایش می‌دهد آن‌ را نگرفته ب رای س رمایه‌داران بگ ذارد‪ ،‬زی را‬
‫این طریقی است که این سرمایه‌داران فاسد تقویت می‌شوند و ب ه‬
‫فساد خود زیادتر ادامه می‌دهند‪ .‬بلکه بهترین راه این است که آن‬
‫مفاد را از نزد بانک یا شرکت بیم ه بگ یرد و ب رای آن فق راء و‬
 ‫‪109‬‬ ‫فصل ششم‪ :‬تدوین جدید قوانین اقتصادی‬
‫بینوایانی تقسیم کند ک ه ح الت اقتص ادی و زندگی‌ش ان ب ه ح دی‬
‫اس ت ک ه ق ریب اس ت خ وردن اش یای ممنوع ه برایش ان مب اح‬
‫گردد‪.1‬‬
‫‪ -4‬هر فایده در معامالت مالی و تجارتی از باب سود باش د و ی ا در‬
‫آن اشتباه سود بیاید‪ ،‬واجب است به ان دازه‌ی ق درت و ط اقت از‬
‫آن احتراز و پرهیز نماین د و در ص ورتی‌که اح تراز و حف اظت‬
‫نفس از آن متعذر و ناممکن باشد آن طریق و روش ی را پ یروی‬
‫کنند که در ماده‌ی پنجم بیان کردیم و نیز بر مسلمان واجب است‬
‫که در اینجا هم مدنظرش دفع مفاسد باش د ن ه جلب من افع و اگ ر‬
‫کسی به خدا و روز قی امت ایم ان و یقین کام ل داش ته باش د‪ ،‬از‬
‫ارتکاب حرام اجتناب می‌کند و مواخذه و حساب خداوندی را در‬
‫روز قیامت مد نظ ر گرفت ه و آن‌را ب ر حص ول من افع م ادی و‬
‫پیشرفت و ترقی تجارتی‌اش مقدم می‌شمارد‪.‬‬

‫‪ -‬این طریقی است که آن‌را صحیح و درس ت می‌دانم‪ ،‬زی را س ود در حقیقت از‬ ‫‪1‬‬

‫جیب همین فقرا جمع‌آوری می‌گردد و جیب فقرا منبع اصلی ربا است ک ه رب ای‬
‫خزانه دولت یا بانک یا ش رکت بیم ه باش د‪ .‬پس الزم اس ت ک ه دوب اره ب ه جیب‬
‫فقراء برگردد‪.‬‬
 ‫فصل هفتم‪:‬‬
‫شکل عملی اصالح‬
‫از دالیلی‌که در صفحات گذشته بیان کردیم‪ ،‬بطور یقین ثابت شد که‬
‫سود یک قوه‌ی تخریبی در ج امعه‌ی انس انی ب وده اس ت و از مهم‌ت رین‬
‫اس باب و عوام ل فس اد‪ ،‬فتن ه و اختالل در زن دگی م ادی و معن وی ب ه‬
‫شمار می‌رود‪ ،‬از اینجا است هر کسی‌که بهره‌ی از عقل داشته باش د در‬
‫ح رمت و وج وب اح تراز از آن هیچ ت ردد و اش تباهی را ب ه خ ود راه‬
‫نمی‌دهد‪ ،‬بنابرآن در قسمت ربا فقط یک سوال متوجه‌ی ماس ت و بس و‬
‫دیگر همه‌ی موضوعات را بیان داشتیم و سوالی‌که فعالً متوجه ما ب وده‬
‫است و می‌خواهیم در صفحات آینده آن‌را ج واب ب دهیم عب ارت از این‬
‫است ک ه‪ :‬در ص ورتی‌که در همه‌ی ام ور و ن واحی اقتص ادی م ا داد و‬
‫ستد سود را لغو قرار بدهیم آیا می‌توانیم در روی زمین نظ ام اقتص ادی‬
‫و مالی را وضع کنیم که بتواند تمام احتیاجات و خواسته‌های اجتماع ن و‬
‫و دولت‌ه ای پیش رفته و متم دن ام روزه را ب رآورده س ازد و آن‌ه ا را‬
‫بسوی ترقی و کمال هم رهبری کند؟‬
‫اشتباهات‬
‫پیش از جواب گفتن به این سوال‪ ،‬الزم می‌بینیم که بعضی اش تباهات‬
‫را که نه تنها در این باره بلکه در همه‌ی امور اص الح عملی در اذه ان‬
‫و صدور مردم تردید ایجاد کرده اس ت از اذه ان و ضمایرش ان مح و و‬
‫زایل نماییم‪:‬‬
‫اش تباه اولی م ردم‪ ،‬در این ص دد این اس ت بع د از آنک ه غل ط و‬
‫ناصواب یک چیز را دریافتند برای‌شان چنین سوال پیدا می‌شود ک ه آی ا‬
‫راه نجات و خالصی از آن وجود دارد یا نه و اگ ر دارد ک دام اس ت؟ و‬
‫بع د از اینک ه در پیشنهادهایش ان راه ص واب و حقیقت را در اص الح‬
‫دریافتند‪ ،‬می‌پرسند آیا این پیشنهاد با وجود ح ق ب ودنش امک ان عم ل و‬
‫تط بیق را دارد؟ این کلم ات و سوال‌هایش ان چ نین مع نی و الب دی ک ه‬
‫پرهیز از آن نمی‌توان کرد و در آن ملکوت ن یز ن وعی از حق ایق اس ت‬
‫که امکان عملی ندارد‪.‬‬
‫این سوال‌شان در حقیقت بی‌اعتمادی به فطرت و نظ ام فط ری اس ت‬
‫و مفهومش چنین می‌شود که ما در نظام فاسدی تکوینی زن دگی می‌ک نیم‬
‫که بعضی احتیاجات حقیقی و واقعی مربوط به غلطی‌ها و مفاس د اس ت‬
‫و در روی ما بعضی از دروازه‌ه ای حس نات و نیکی‌ه ا مس دود اس ت‪.‬‬
‫بلکه بدتر از آن اینکه این سخن‌شان داللت دارد به اینکه فطرت در ح د‬
‫ذات خود بر فساد‪ ،‬کجی و میالن به باطل خلق ش ده اس ت و ب ه م وجب‬
‫قوانین فطرت هر چیز غلط‪ ،‬نافع بوده است و امکان عمل ب ه آن میس ر‬
‫می‌شود و طبق همان قوانین هر چیز صحیح و راست مضر ب وده اس ت‬
‫و در نظام فطری امک ان عم ل ب ه آن میس ر ش ده نمی‌توان د؟ آی ا حقیقت‬
‫اس ت ک ه عق ول‪ ،‬عل وم و تج ارب ت اریخی م ا هم ه ش هادت بدهن د ک ه‬
‫طبیعت فطرت سزاور است که م ا در مقاب ل آن ت ا این ح د س وء ظن و‬
‫بدبینی داشته باشیم؟ و آیا حقیقت اس ت ک ه فط رت ب ا اعم ار و اص الح‬
‫دشمنی نموده است و از تخریب و تباهکاری حمایت می‌کند؟‬
‫زیر زمین بهتر است نسبت به‬ ‫اگر این چنین بوده باشد‪ ،‬پس برای ما ِ‬
‫روی زمین و تمام آراء و نظریات که ما درباره‌ی صحت و عدم صحت‬
‫اش یای مختل ف داش تیم‪ ،‬بای د همه‌ی آن‌ه ا را ب ه دی وار ب زنیم؛ زی را در‬
‫روی زمین هیچ روزنه‌ی امی د برای‌م ان ب اقی نمان ده اس ت‪ ،‬ولی اگ ر‬
‫حقیقت این‌طور باش د – و ب دون ش ک این‌ط ور اس ت ک ه فط رت م ا و‬
‫فطرت و طبیعت این‌ها مستحق این احتقار و سوءظن نیست‪ ،‬پس بر م ا‬
‫است که این اندیشه و طرز تفک ر عجیب و غ ریب را از س رهای خ ود‬
‫دور اندازیم و هیچ‌گاه این سخن را دوب اره تک رار نک نیم ک ه آن ش ی ب ا‬
‫وجود بد و نامرغوب بودنش ضروری و حتمی است و آن چیز دیگر با‬
‫وجود حق و صواب بودنش امکان عمل و تطبیق به آن نیست‪.‬‬
‫حقیقت در این زمینه این‌طور است که ه ر روش و متدی‌ک ه ص حیح‬
‫باشد یا غلط – یک مرتبه در جهان رواج ی افت و ام ور انس ان‌ها ب ه آن‬
‫مربوط شد در نظر مردم تغییر و تبدیل آن و چیز دیگری را ب ه ع وض‬
‫آن آوردن و آن‌را از بین ب ردن از جمل ه ناممکن ات بلک ه ق ریب از‬
‫زمره‌ی مستحیالت(محاالت) بش مار می‌رود و طوری‌ک ه دی ده می‌ش ود‬
‫مشکل فق ط در اح داث انقالب و تغی یر ی ک طریق ه ب ه ط ریقه‌ی دیگ ر‬
‫اس ت و س بب س هولت ی ک طریق ه و روش هم فق ط و فق ط در رواج و‬
‫عمومی بودنش است و بس و لیکن اشخاص کم عقل با این سخن ف ریب‬
‫می‌خورند و می‌گویند هر غلطی و خطایی‌ که یکبار در بین مردم رواج‬
‫و عمومیت پیدا کرد‪ ،‬هیچ امکان ندارد که امور و زندگی ب دون آن پیش‬
 ‫‪113‬‬ ‫فصل هفتم‪ :‬شکل عملی اصالح‬
‫برود و در دنیا غیر از آن طریقه‪ ،‬روش دیگ ری قاب ل تط بیق و تعمی ل‬
‫وجود ندارد‪.‬‬
‫اشتباه دومی‪ ،‬در این صدد این است که م ردم اس باب اص لی مش کل‬
‫را در اح داث انقالب درک نمی‌توانن د بکنن د‪ .‬بن ابراین ه ر اق تراح و‬
‫پیشنهادی را در احداث آن به ع دم امک ان تط بیق و عملی ب ودنش متهم‬
‫می‌س ازند و این را ب ه یقین بدانی د ت ا وقتی‌ک ه ش ما ه ر پیش نهاد را در‬
‫احداث انقالب به تغییر وضع موجود غ یر قاب ل عملی بدانی د‪ ،‬امکان ات‬
‫صحیح و درست را نمی‌تواند‪ ،‬برای سعی و کوشش انسانی پیش‌بی نی و‬
‫تق دیر و تخمین نمایی د در دنی ای ام روز طوری‌ک ه دی ده می‌ش ود این‬
‫پیشنهاد یک‌طرفه و عجیب که عب ارت از الغ ای ملکیت ف ردی و تب دیل‬
‫آن ب ه نظ ام ملکیت مجم وعی و اش تراکیت اس ت و فعالً آن‌هم ت ا ح دی‬
‫جامه‌ی عمل پوشیده و تطبیق شده است‪ .‬اگر ما در مقابل آن این پیشنهاد‬
‫معتدل‪ ،‬متوازن و متناس ب ب رای الغ ای س ود و رب ا خ واری و تنظیم و‬
‫ترتیب زکات را تقدیم کنیم‪ ،‬آی ا چ ه فک ر می‌کنی د ک ه آن قاب ل تط بیق و‬
‫تعمی ل نمی‌باش د؟ و آی ا این پیش نهاد م ا ملغی و ب دون مفه وم اس ت؟ و‬
‫امک ان عم ل را در آن نمی‌توانی د دریابی د؟ ب دون ش ک و ش بهه‪ ،‬ی ک‬
‫شخص هر کس که باشد زید‪ ،‬عم ر‪ ،‬بک ر‪ ...‬وق تی ی ک نظ ام م روج و‬
‫عام شده را تغییر داده است و عوض آن نظام و طریقه‌ی دیگ ری را در‬
‫جامعه آورده است و قبوالنده باشد‪ ،‬می‌توان د ک ه ش خص خ ودش ب ا این‬
‫دو صفت متصف باشد‪.‬‬
‫اول از نظام و طریقه‌ای ناخوش نود و ناراض ی باش د و ب ه ط ریقه‌ و‬
‫پیشنهاد نوین خودش از صمیم قلب و اعماق دل ایمان و تص دیق داش ته‬
‫باشد و آن‌را به حیث نظام زندگی آینده‌اش قبولدار شود‪.‬‬
‫دوم اینکه در این صدد تنها به مفکوره‌ی تقلیدی اتک اء نداش ته باش د‪،‬‬
‫بلک ه از مفک وره‌ی اجته ادی و عقلیت س ازنده و متج دد هم برخ وردار‬
‫باشد و عقلیت اجتهادی ضعیف و سست هم هیچ کاری را پیش نمی‌تواند‬
‫ببرد‪ ،‬زیرا در این صورت آن‌هم به طریقه و نظام گذش ته تکی ه می‌کن د‬
‫بلکه در این صدد بای د چن ان به ره از عقلیت اجته ادی داش ته باش د ک ه‬
‫بتواند راه جدیدی را ایجاد نماید و آن‌ را قایم مق ام راه و روش پیش تر و‬
‫قدیمی بسازد‪ .‬پس هر کس که از این دو صفت مذکور به حد کامل کافی‬
‫و وافی برخوردار باشد‪ ،‬او و امثال او می‌توانند طریقه و روش‌هایی را‬
 ‫سود از نظر اسالم و اقتصاد‬ ‫‪114‬‬
‫در زندگی تطبیق و جامه‌ی عمل بپوشانند که نسبت به نظام‌ه ای انقالبی‬
‫غیر طبیعی و نامأنوس و ن امطلوب کمون یزم‪ ،‬فاش یزم‪ ،‬ن ازیزم و‪ ...‬ب ه‬
‫م راتب س خت‌تر و مش کل‌تر باش د و کس ی‌که از داش تن این دو ص فت‬
‫محروم باشد و او و امثال او هرگز نمی‌توانند نظام انقالبی بسیار آسان‪،‬‬
‫سهل و معت دل‪ ،‬مت وازن‪ ،‬متناس ب‪ ،‬مرغ وب و مطل وب را در س احه‌ی‬
‫عمل زندگی پیاده سازند؛ مثل نظامی‌که اسالم آن‌را پیشنهاد کرده اس ت‬
‫و می‌خواهد به حیث نظام زندگی در ساحه‌ی عمل پیاده شود‪.‬‬
‫تذکر باید داد وقتی‌که ما از مردم در این صدد تقاضای عمل را ک نیم‬
‫آن‌ها فکر می‌کنند محل عمل هم روی کاغذ است در حالی‌که محل عم ل‬
‫روی صفحه‌ی کاغذ نیست بلکه محل آن روی زمین می‌باشد و عملی‌که‬
‫در صفحه‌ی کاغذ انجام می‌یابد این اس ت ک ه مفاس د‪ ،‬مع ایب‪ ،‬مض ار و‬
‫غلط‌ه ای نظ ام گذش ته را ظ اهر س ازیم و معق ولیت و ص حت نظ ام و‬
‫طریق اصالحی جدید را به مردم به اثبات برسانیم و از م ردم تط بیق و‬
‫تعمی ل آن‌را خواس تار گ ردیم و بع د از آن مس ایلی‌که مرب وط ب ه عم ل‬
‫صفحه‌ی کاغذ می‌گردد این است که به طور ع ام ب رای م ردم مفک وره‬
‫بدهیم که چگونه نظ ام ق دیم را ب ا همه‌ی مفاس دش مح و و ن ابود ک نیم و‬
‫عوض آن نظام جدید اصالحی را تطبیق نماییم و اینکه برای رسیدن ب ه‬
‫این غ رض چگون ه مراح ل پی در پی آن‌ را طی می‌ک نیم و ی ا در این‬
‫صدد به کدام نوع مشاکل و موان ع مواج ه می‌ش ویم‪ .‬هیچ کس نمی‌توان د‬
‫پیش از پیش به آن پی‌ببرد و یا که جواب قاطع ارائه نماید‪.‬‬
‫اگر شما کامالً مطمئن هستید که نظام موجود پیشنهادی اص الحی م ا‬
‫بر اصول و اساس‌های صحیح‪ ،‬درست‪ ،‬سالم و معق ول بن ا یافت ه اس ت‪،‬‬
‫پس به عمل و اصالح اقدام کنید و زمام امور را به کس انی بس پارید ک ه‬
‫دارای ایمان و عقلیت اجتهادی باشند‪ ،‬بنابراین با این قسم قدرت می‌یابیم‬
‫که همه‌ی مراحل آن‌را آنطور شاید و باید طی کنیم و شما خ ود بگویی د‬
‫در روی ص فحه‌ی کاغ ذ چگون ه امک ان دارد ک ار انج ام داده ش ود ک ه‬
‫اجرای آن غیر از روی زمین جای دیگری نیست؟‬
‫بعد از توض یح مطلب ف وق ض رورت ب ه این نمی‌مان د‪ ،‬بگ وییم ک ه‬
‫هدف و مقصود ما در این باب تنها بی ان ک ردن زب انی و ی ا روی کاغ ذ‬
‫نوشتن مالیات غیر س وددار نیس ت بلک ه م رام م ا وس یع‌تر از این ب وده‬
‫است و عبارت است از‪ :‬کیفیت و طریق الغای عملی ربا و پاک ساختن‬
 ‫‪115‬‬ ‫فصل هفتم‪ :‬شکل عملی اصالح‬
‫جامعه از شر و فساد آن و طریقه‌ی حل عملی مشاکل و موانع ک ه در این‬
‫صدد روبروی ما واقع می‌گردد‪.‬‬
‫اولین گام در طریق اصالح‬
‫در فص ل‌های س ه گ انه‌ی گذش ته ش رح و تفص یل درب اره‌ی مفاس د‬
‫اجتماعی ربا از نظر شما گذش ت و این را هم دانس تید ک ه این مفاس د و‬
‫معایب وقتی در جامعه پی دا ش د ک ه ق انون س ودخواری را اج ازه داد و‬
‫واضح است وقتی‌که شخصی دروازه‌ی رب ا را ب ه رویش ب از و مفت وح‬
‫می‌یابد‪ ،‬نمی‌خواهد که به کسی قرض حسنه بدهد ی ا ب ا کس دیگ ری در‬
‫تجارت‪ ،‬صنعت و زراعت در فایده و ضرر شریک شود و یا اینکه ب ه‬
‫اجتماع دست تعاون و مساعدت را از روی اخالص و محبت به غرض‬
‫رف ع احتیاج ات دراز کن د‪ .‬چ ه چ یز او را م انع می‌ش ود ک ه ث روت‬
‫اندوخته‌اش را به سرمایه‌دار نسپارد و از آن مف اد معین و تض مین ش ده‬
‫را نس تاند و در حالی‌ک ه جزیی‌ت رین تکلی ف را هم متحم ل نش ده و در‬
‫خانه‌اش آرام نشسته است؟ در صورتی‌که شما هر دو جن اح دروازه ب ر‬
‫روی سودخواران صاحب فطرت پس ت و دنی(فرومای ه) ب از گذاش تید‪،‬‬
‫مح ال اس ت ک ه ب ه مواع ظ و ان درزهای زب انی و نص ایح اخالقی‪،‬‬
‫سودخوار خون‌خوار از این کار مانع شود؟ نه تنها این‪ ،‬بلک ه قانون‌ت ان‬
‫مساعد و حامی آن بوده اس ت و از وی پش تیبانی می‌کن د و حکومت‌ت ان‬
‫هم نظ ام م الی خ ود را براس اس این فع ل ح رام – رب ا – وض ع نم وده‬
‫اس ت‪ .‬پس چگون ه ش ما می‌توانی د ب ا این تع دیالت ج زیی و اص الحات‬
‫سطحی سد راه و مانع آن گردید؟ حقیقتا ً این ک ار وق تی امک ان دارد ک ه‬
‫دروازه‌ای که فساد و شر از آن در اجتماع داخل می‌شود‪ ،‬بن د و مس دود‬
‫گردد‪ .‬برای از بین بردن این مرض خانمان‌سوز آنانی‌ که گمان می‌برند‬
‫که اول باید نظام مالی وضع گردد که در آن سود نب وده باش د موض وع‬
‫رب ا خ ود ب ه خ ود از بین می‌رود و ی ا ب ه م وجب قانونی‌ک ه بع د از آن‬
‫وضع می‌گردد‪ ،‬ربا خواری لغو خواهد شد‪ ،‬این م ردم اشخاص ی‌اند ک ه‬
‫می‌خواهند در خانه از راه غیر دروازه دخل شوند‪ .‬زیرا سود تا وقتی‌که‬
‫مطابق قانون جواز داشته باشد و مح اکم هم مط ابق ق انون ب ه ج واز آن‬
‫اعتراف کند و معامالت سودی به قوت قانون تطبیق ش ود و ت ا وقتی‌ک ه‬
‫سرمایه‌داران آزادانه مردم را به سود تطمیع کنند و مردم پول‌های خ ود‬
‫را ب ر روی مف اد معین و تض مین ش ده در بانک‌ه ا و ص ندوق‌های‬
 ‫سود از نظر اسالم و اقتصاد‬ ‫‪116‬‬
‫احتیاطی به س ود بگذارن د و ت ا وقتی‌ک ه این وض ع باش د‪ ،‬قطع ا ً امک ان‬
‫ندارد در موجودیت آن‪ ،‬نظام مالی صحیح و سالم بدون داشتن ربا و داد‬
‫و ستد آن تبارز کند‪ .‬اگر محو کردن سود مربوط به نظامی شود ک ه در‬
‫آن سود نب وده باش د و آن نظ ام ق ائم مق ام م الی موج ود ش ود‪ ،‬پس یقین‬
‫داشته باشید تا قیام قیامت روزی برما نخواهد آمد که از لعنت ربا نجات‬
‫یابیم‪ .‬لذا اگر خواسته باشید که از ش ر و فس اد آن خالص ش وید بای د در‬
‫اولین گام اصالحی به قوت قانون‪ ،‬نظام سود خواری را لغو اعالم کنی د‬
‫و بعد از آن خود به خود نظام مالی روی ک ار می‌آی د ک ه در آن سیس تم‬
‫سودخواری وجود ندارد زی را از ق دیم االی ام گفته‌ان د ک ه احتی اج م ا در‬
‫ایجاد است و این یگانه وسیله‌ای است که راه را برای ایج اد ی ک نظ ام‬
‫م الی س الم‪ ،‬ص الح و ب ا انکش اف و ت رقی در همه‌ی ن واحی زن دگی‬
‫همواره و مهیا می‌سازد‪.‬‬
‫اوصاف بد و قبیح که به وسیله‌ی سود در وجود مردم پیدا شده است‪،‬‬
‫دارای ریشه‌های عمیق و اص یل در قل وب و ض مایر اجتم اع اس ت ک ه‬
‫محو و از بین بردن آن‌ها با این اجرای ناقص و اعم ال س طحی دور از‬
‫امکان به نظر می‌آید‪ ،‬بلکه برای ازاله‌ی آن الزم است از جمیع تدابیر و‬
‫اجرائات‌که اسالم آن‌ را مقرر کرده اس ت‪ ،‬اس تفاده نم ود و این نظ ام را‬
‫در تمام ساحات زندگی طوری‌که اسالم خواسته است ب ا همه‌ی اخالص‬
‫و نیت پ اک س رکوب ک رد چن ان س رکوبی‌که دوب اره مج ال برخاس تن‬
‫برایش باقی نماند‪.‬‬
‫اسالم در سرکوب کردن سود تنها به نصایح و مواع ظ اخالقی اکتف ا‬
‫نکرده است‪ ،‬بلکه ضمایر و وجدان مردم را از نگ اه دی نی از آن متنف ر‬
‫و گری زان می‌س ازد و از ج انب دیگ ر ب ه ق وت ق انون اس المی همه‌ی‬
‫معامالت س ودی را لغ و و ح رام اعالم می‌دارد و داد و س تد‪ ،‬کت ابت و‬
‫ش هادت را ب ر آن ج رم دانس ته اس ت و مرتک بین آن‌را توس ط پلیس‬
‫مستحق جزا می‌داند و در ص ورتی‌ ک ه مرتک بین از این عم ل زش ت و‬
‫حرام اجتناب نکنند‪ ،‬ایشان‌را به جزا‌های مختل ف از قبی ل اع دام ب رای‬
‫پند دیگران‪ ،‬مصادره‌ی اموال و غیره محک وم می‌س ازد ک ه این جزاه ا‬
‫باید از طرف حکومت و قدرت‌های سیاسی تعمی ل و تط بیق گ ردد و از‬
‫ج انب س وم نظ ام جدی د م الی را وض ع می‌کن د ک ه حک ومت موظ ف‬
‫می‌گردد‪ ،‬زکات را ب ه وج ه ش رعی‌اش جم ع‪ ،‬ت رتیب‪ ،‬تنظیم و توزی ع‬
 ‫‪117‬‬ ‫فصل هفتم‪ :‬شکل عملی اصالح‬
‫نمای د و ب ا وس ایل نش ر و دع وت م ردم را چن ان زی ر تعلیم و ت ربیت‬
‫می‌گیرد که امیال و صفاتی‌ که ایشان‌را به سودخواری وا می‌داش ت در‬
‫نفوس‌ش ان س رکوب کن د و در نطف ه خن ثی نمای د و در ع وض آن در‬
‫وجودشان صفات ع الی انس انی چ ون تع اون‪ ،‬تع اطف‪ ،‬ت راحم‪ ،‬تکاف ل‬
‫اجتم اعتی‪ ،‬مواس ات و هم دردی را در ف رد و اجتم اع ب ذر‪ ،‬آبی اری و‬
‫تربیت و تقویت می‌کند تا از آن ثم ره و حاص ل عملی ب ردارد‪ .‬پس ه ر‬
‫کسی‌که می‌خواهد نظام س ود خ واری از ص فحه‌ی وج ود بکلی مح و و‬
‫نابود گردد‪ ،‬ضروری و حتمی اس ت ک ه ب ا تم ام ج د و جه د اخالص و‬
‫صداقت و عزم متین و راسخ به طریقه‌ای که بیان کردیم‪ ،‬کمر همت را‬
‫ببندد و آن‌را عملی سازد‪.‬‬
‫نتایج الغای نظام ربا‬
‫اگر لغو قراردادن نظام ربا هم زمان با وضع نظ ام اجتم اعی جم ع‪،‬‬
‫تنظیم و توزی ع زک ات ب وده باش د‪ ،‬پس در این وقت از نگ اه م الی و‬
‫اقتصادی سه نتیجه‌ی مهم از آن برداشته می‌شود‪:‬‬
‫‪ -1‬اَشکال فاسد موجود تجمع سرمایه‪ ،‬به یک شکل صحیح‪ ،‬ن افع و‬
‫سالم آن تبدیل خواهد ش د‪ .‬ط ریقه‌ی تجم ع فعلی س رمایه و نظ ام‬
‫اجتماعی و مالی ما ب اعث می‌ش ود ت ا در وج ود انس ان میالن و‬
‫توجه به بخل‪ ،‬امساک و جمع و اندوختن مال زیادتر گردد و این‬
‫صفت بدون شک در وجود هر ف رد کم و ی ا زی اد وج ود دارد و‬
‫صفت مذکور صاحبش را تا حد امکان تشویق می‌کند که باید که‬
‫مصرف کند و ذخیره‌ی بیشتر نماید و در صورت عدم ذخیره او‬
‫را از آینده می‌ترساند و می‌گوید که در صورت نزول مصائب و‬
‫به وقع حوادث ناگهانی کسی نخواهد بود که او را یاری نمای د و‬
‫او را به واسطه‌ی گرفتن سود ب ه ذخ یره واداراش می‌س ازد‪ .‬ب ه‬
‫همین س بب اس ت ک ه م ردم کوش ش دارن د ت ا ح د امک ان س بب‬
‫می‌شود که مقدار استهالک و مصرف امتعه و اجن اس در ب ازار‬
‫بسیار پایین بیاید که به نوبت خود باعث رک ود و کس اد ب ازار و‬
‫عدم ترقی و انکشاف تجارت و صنعت می‌گردد و دخل عم ومی‬
‫م ردم کم می‌ش ود و س رمایه‌ی هم ه در دس ت تع داد مح دود از‬
‫مردم تمرکز می‌یابد و به هر اندازه که درآمد عمومی رو به قلت‬
‫می‌گذارد به همان اندازه سرمایه در دست س رمایه‌داران جم ع و‬
 ‫سود از نظر اسالم و اقتصاد‬ ‫‪118‬‬
‫ذخیره می‌شود و معلوم است که تجمع و تمرک ز س رمایه بدس ت‬
‫یک تعداد محدود مردم باعث ضرر به سویه‌ی عم ومی اجتم اع‬
‫می‌گ ردد زی را ه ر ف رد ط وری ب ه عم ل و ک ار خ ودش ادام ه‬
‫می‌دهد که صدها و ه زاران نف ر را از ک ار ک ردن و مش غولیت‬
‫عاجز‪ ،‬بلکه محروم می‌گردان د و برای‌ش ان ک ار پی دا نمی‌ش ود؛‬
‫چه جایی‌که ایشان درآمد و داخلی زاید را مالک شوند‪.‬‬
‫ولی هنگامی‌که نظ ام س ودخواری لغ و و مح و گ ردد و ه ر ف رد از‬
‫افراد اجتماع مطمئن شود که در هنگام وقوع حوادث ناگه انی ب ه س بب‬
‫جم ع و توزی ع زک ات مس اعدات و کمک‌ه ای اقتص ادی ب رایش میس ر‬
‫می‌ش ود در این وقت اس باب اجب ار غ یر فط ری بخ ل و ذخ یره از بین‬
‫می‌رود‪ ،‬مردم خود به خ ود ب ا رض ایت خ اطر ثروت‌ه ای خ ود را ب ه‬
‫مصرف می‌رسانند که این اتف اق و مصرف‌ش ان ق وت خری د و دخ ل و‬
‫درآمدی برای برادران فقیر و ناتوان‌ش ان ن یز محس وب می‌ش ود‪ .‬زی را‬
‫ایشان هم در این‌وقت کار پیدا می‌کنند و مشغولیت‌های مختلف و نسبت‬
‫استهالک اجن اس ب ا آن‌ه ا پی دا می‌ش ود ک ه این هم ه اس باب و ع واملی‬
‫ترقی و انکشاف تجارت و صنعت شده است و باعث بهتر شدن دخ ل و‬
‫ح الت اقتص ادی عم ومی می‌گ ردد و در این وقت فای ده و ربح رو ب ه‬
‫تزای د می‌گ ذارد و تج ارت و ص نعت محت اج ب ه س رمایه‌ی خ ارجی‬
‫نمی‌گردد‪.‬‬
‫طوری‌ک ه اجتم اع ام روزه‌ی م ا محت اج اس ت و ب ه ه ر ان دازه ک ه‬
‫سرمایه ضرورت باشد از گوشه و کنار مملکت جم ع می‌ش ود و این را‬
‫هم ت ذکر بای د داد ک ه همه‌ی م ردم از ذخ یره و جم ع ک ردن م ال دس ت‬
‫نخواهند کشید‪ ،‬زیرا در بین آن‌ها اشخاصی پیدا می‌شوند ک ه ب ه اعتب ار‬
‫تربیت و طبیعت‌شان و یا ب ه لح اظ اینک ه عایدات‌ش ان زی اد اس ت و ی ا‬
‫بواسطه‌ی اینکه اجتماع در آسایش اقتصادی قرار دارد‪ ،‬ذخ یره می‌کنن د‬
‫و این جمع و ذخیره نسبت ب ه جم ع و ذخ یره‌ی س ابق تف اوت دارد‪ .‬این‬
‫ذخیره به سبب بخل‪ ،‬خوف‪ ،‬از آینده و طمع در سود و رب ا نیس ت بلک ه‬
‫به سبب این است که عایدات و درآمدشان نسبت به مصرف و خرج‌شان‬
‫بیشتر است و به آن هم آن‌ها بر رض ایت خ اطر و در راه‌ه ای مش روع‬
‫خرج می‌کنند باز هم نزدشان مال اضافی می‌ماند و در جامعه هم فقیری‬
‫را پیدا نمی‌کنند که صدقه را قبول کند و به مستحق صدقه باش د‪ .‬پس در‬
 ‫‪119‬‬ ‫فصل هفتم‪ :‬شکل عملی اصالح‬
‫این حالت مجبور می‌شوند که پول اضافی‌شان را جمع و ذخیره نمایند و‬
‫آن‌ را در پروژه‌های حکومتی و در انکشاف تج ارت و ص نعت مملکت‬
‫و دیگر ممالک همجوار به کار اندازند‪.‬‬
‫‪ -2‬ثروت و اندوخته‌های مردم به طور دایم و استمراری در امور و‬
‫مواضع مفید و تولیدی به کار اندوخته می‌شود و امور تجارتی و‬
‫صنعتی هر وقتی‌که ب ه این ثروت‌ه ا احتی اج پی دا کن د‪ ،‬از آن‌ه ا‬
‫حسب خ واهش و ب ه ط ور الزم اس تفاده می‌توان د بکن د و یگان ه‬
‫باعث به کار انداختن ثروت در تجارت و ص نعت ام روز همین‬
‫حرص و طمع در سود اس ت‪ .‬ولی در عین ح ال همین طم ع در‬
‫سود عامل توق ف و رک ود آن‌ه ا هم می‌گ ردد‪ .‬زی را س رمایه‌دار‬
‫همیشه عادات دارد که بخاطر باال رفتن نرخ و اندازه‌ی سود در‬
‫ب ازار اک ثر اوق ات ث روتش را از دادن ب ه دیگ ران و ب ه ک ار‬
‫انداختن خودداری می‌کند‪ ،‬گویا ک ه طم ع زی اد در س ود ط بیعت‬
‫م ال را تغی یر ده د و از دوران و تج ارت ب از می‌دارد و ی ا راه‬
‫اصلی طبیعت تجارت را منحرف می‌سازد زیرا وقتی‌که تجارت‬
‫با مال ضرورت پیدا می‌کند‪ ،‬سرمایه‌دار مال را برایش نمی‌ده د‬
‫و ی ا در ش رایط آن بس یار س خت‌گیری و تش دد می‌نمای د و ب ر‬
‫عکس وقتی‌که تجارت به مال احتیاج احساس نکن د‪ ،‬س رمایه‌دار‬
‫م ال را می‌گ یرد‪ ،‬عقب آن می‌گ ردد و ب ه ه ر قس م تجارتی‌ک ه‬
‫باشد‪ ،‬ث روتش را ب ا ش رایط بس یار س اده و آس ان ب رایش تس لیم‬
‫می‌کند‪.‬‬
‫وقتی‌که ربا خواری لغو قرارداده شود و هر کس ی‌که ث روت دارد از‬
‫وی ساالنه مقدار دونیم درصد از مالش بن ام زک ات گرفت ه ش ود در این‬
‫وقت حتمی است که طبیعت مال پس به صورت اعت دالی و اص لیش ب ر‬
‫می‌گردد در این انحراف ات و کجروی‌ه ا و تغییره ا در ط بیعت م ال از‬
‫بین می‌رود و ب ه مج رد براب ر ش دن فرص ت‪ ،‬تج ارت و ص نعت راه‬
‫استفاده و تولیدی خود را پیدا می‌کند‪.‬‬
‫‪ -3‬وق تی ک ه نظ ام س ود ملغی ق رار داده ش د‪ ،‬مالی ات تج ارت از‬
‫مالیات قرض – س ود – ج دا می‌ش ود‪ ،‬زی را در ح ال حاض ر و‬
‫نظ ام فعلی بدس ت آوردن م ال توس ط س ود اس ت و بس‪ ،‬براب ر‬
‫است که مدیون آن‌را به مقصد تولید بدست آورد و یا ب ه مقص د‬
 ‫سود از نظر اسالم و اقتصاد‬ ‫‪120‬‬
‫اس تهالک و مص رف و براب ر اس ت ک ه ب رای رف ع احتیاج ات‬
‫موقتی باشد و یا پروژه‌های دراز مدت‪.‬‬
‫ولی بع د از آنک ه نظ ام رب اخواری لغ و ش ود‪ ،‬ق رض فق ط ب رای‬
‫ضرورت‌های استهالکی – غیر تولیدی – و یا ضرورت‌های موق تی در‬
‫تجارت و صنعت گرفته می‌شود و حصول مال مذکور هم در این هنگام‬
‫بنام قرض حسن – قرضه بدون سود و منت‌گذاری و اذیت رس انیدن ب ه‬
‫مدیون – یاد می‌شود‪ .‬ولی موسسات تولیدی برابر اس ت ک ه مرب وط ب ه‬
‫تج ارت و ص نعت باش د ی ا پروژه‌ه ای حکوم تی و ی ا موسس ات ملی‬
‫می‌توانن د ع وض قرض ه‌ س ودی‪ ،‬در این هنگ ام م ال را ب ه عن وان‬
‫مضاربت از دیگران بدست آورند‪.‬‬
‫اینجا می‌خواهم که به بسیار اختصار چگونگی و کیفیت این دو ن وع‬
‫ضرورت – استهالکی شخصی و ضرورت‌های تجارتی و تولیدی را –‬
‫در اقتصادی بدون سود به خوانندگان محترم عرض کنم‪.‬‬
‫اشکال حصول قرض در نظام مالی بدون ربا‬
‫اول موض وعی ق رض را از نظ ر می‌گ ذرانیم زی را م ردم در این‬
‫تشویش افتاده‌اند‪ ،‬در صورتی‌که نظام رب ا و داد و س تد س ود لغ و ق رار‬
‫داده ش ود‪ ،‬ایش ان چط ور و از کج ا می‌توانن د ق رض بدس ت آورن د و‬
‫ضرورت‌ش ان‌را مرف وع نماین د و لیکن حقیقت این اس ت وقتی‌ک ه از‬
‫اطراف و نواحی نظام م الی این مش کل خ بیث – س ود – مح و و ن ابود‬
‫گردد مردم در بدست آوردن قرضه به کدام مشکل ب ر نمی‌خورن د و در‬
‫تحصیل قرض چنان سهولتی برای‌شان دست می‌دهد که حتی امروز آن‬
‫س هولت برای‌ش ان میس ر نب ود و ب ه طری ق و کیفیت بس یار نی ک و‬
‫آبرومندانه به مقایسه‌ی وضع حاضر آن‌را حاصل و مورد استفاده قرار‬
‫می‌دهند‪.‬‬
‫الف‪ -‬احتیاجات شخصی‬
‫یگانه راه تحصیل قرضه برای احتیاجات شخصی در نظام حاضر و‬
‫فعلی این است که شخص فقیر و بی‌وسیله به سرمایه‌دار مرابی – سود‬
‫خوار – و شخص با وسیله و یا ثروتمند به بانک مراجعه می‌کنند‪ ،‬در‬
‫این دو صورت هر دو شخص ممکن است در صورت فراهم آوردن‬
‫اسباب قناعت مرابی و بانک مال و مبلغ مورد نظرشان را بدست‬
 ‫‪121‬‬ ‫فصل هفتم‪ :‬شکل عملی اصالح‬
‫بیاورند‪ .‬زیرا وقتی‌که سودخوار و بانک اطمینان حاصل کنند که آن‬
‫اشخاص قرضه را با سود آن می‌پردازند‪ ،‬حتما ً برای آن‌ها قرضه‬
‫می‌دهند اما هیچ گاه در این فکر نیستند که این قرضه را آن‌ها در کدام‬
‫راه مصرف می‌کنند؟ در معاصی یا اسراف یا لهو و لعب و یا در‬
‫احتیاجات اصلی و ضرورت‌های شرعی و اصلی؟ در نزد آن‌ها به هر‬
‫راهی که مصرف شود هیچ باکی ندارد و اگر آن هر دو نفر‪ ،‬بانک و‬
‫مرابی را قناعت نتوانند بدهند تا ابد از گرفتن قرضه محروم و بی‌بهره‬
‫می‌مانند اگر چه در خانه‌شان جنازه باشد که به تکفین‪ ،‬تجهیز‪ ،‬و تدفیق‬
‫ضرورت دارد‪ ،‬این مصیبت شخص فقیر و اسراف شخص غنی‬
‫بهترین فرصتی است برای سرمایه‌دار سود خوار که بتواند از آن‬
‫استفاده کند و وی که جامع صفات غیر انسانی یعنی امتیاز طلبی و‬
‫خودخواهی و سخت دلی است‪ ،‬اگر یک مرتبه کسی در دام او افتاد تا‬
‫همه دارایی و هستی و نیستی او را در مقابل آن سرمایه و سودش‬
‫نستاند از زیر دام وی خالص نمی‌تواند بشود و در این نظام هیچ کس‬
‫هم دل رحم ندارد که به سر وقت این مسکین بی‌سرپناه برسد و یا از‬
‫غم و درد وی بپرسد‪ .‬این مسکین و بیچاره‌ای که در گرداب و سیاه چاه‬
‫تادیه(ادای) سرمایه و سود افتاده باشد و نمی‌تواند خود را از این‬
‫ورطه‌ی هالکت نجات دهد‪.‬‬
‫این است سهولت‌هایی که نظام موجود دنیا برای بدست آوردن‬
‫قرضه‌های شخصی مهیا ساخته است‪ .‬در حال بیایید سهولت‌هایی را که‬
‫نظام اقتصادی اسالم که بدون سود بوده است و بر پایه‌ی جمع زکات و‬
‫دیگر صدقات و کمک‌های مسلمانان بنا یافته است با هم از نظر‬
‫بگذرانیم تا معلوم شود که کدام یک از این دو نظام سهولت‌های حقیقی‬
‫را در این صدد به نفع مردم محتاج و دردمند به دسترس گذاشته است‪.‬‬
‫اولین چیزی‌که در نظام اسالمی به صورت قطعی ممنوع اس ت‪ ،‬این‬
‫است که برای ارتکاب معاصی و اسراف قرضه به کسی داده نمی‌شود‪،‬‬
‫زیرا در این نظام شخص یا موسسه‌ی مالی وجود ن دارد ک ه ب ه غ رض‬
‫بدست آوردن مفاد حرام – سود – به چ نین اغراض ی ق رض بده د‪ .‬پس‬
‫طبیعی است که در این نظ ام دای ره‌ی ق رض خیلی‌ه ا خ رد و مح دود و‬
‫فقط منحصر به احتیاجات حقیقی و واقعی است و در حاالت مختل ف هم‬
‫از حدود این دایره‌ی معقول و حقیقی تجاوز نمی‌تواند بکند‪.‬‬
 ‫سود از نظر اسالم و اقتصاد‬ ‫‪122‬‬
‫بعد از دادن قرض‪ ،‬طب ق مق ررات این نظ ام‪ ،‬داین نمی‌توان د ک ه از‬
‫مدیون هیچ نوع مفاد و منفعتی بگیرد و لو به هر اسم و رسمی که باشد‪.‬‬
‫بنابر آن اداء‌کردن قرض در این نظام خیلی‌ آسان است و حتی کسانی‌که‬
‫دارای دخل و درآم د کم هم باش ند می‌توانن د از عه ده‌ی ت ادیه‌ی آن ب در‬
‫آیند و کسانی‌که زمین و یا خانه‌شان‌را به حیث گرو ی ا تض مین بخ اطر‬
‫اطمینان به داین سپرده‌اند‪ ،‬می‌توانند حاصالت زمین و عایدات خان ه را‬
‫از سرمایه‌ی اصل قرض هم وضع کنند‪ ،‬این مساعداتی است که م دیون‬
‫می‌تواند به بسیار آسانی و ب ه م دت کم ق رض را ب ه ص احبش ادا کن د‪.‬‬
‫ب اوجود این مس اعدت ب از هم اگ ر در ح الت ش اذ و ن ادر و ی ا ح االت‬
‫استثنایی قرض‌های ب دون تأدی ه بمان د‪ ،‬بیت الم ال – خزین ه و ب ودجه‌ی‬
‫دولتی – مکلف است تا به کمک آن مدیون بیچاره برسد و از ط رف او‬
‫قرضش را اداء کند و اگر مدیون در حالی وفات ی افت ک ه نمی‌توانس ت‬
‫ق رض را اداء کن د‪ ،‬اینج ا ن یز بیت‌الم ال مس ئول تادی ه(ادای) ق رض‬
‫اوست‪ .‬در چنین شرایطی بر اشخاص غنی و ثروتمند هیچ مش کل و ی ا‬
‫مشکل تراشی وجود ندارد که به آن دستاویز به فقراء و مس اکین ق رض‬
‫ندهند مثلی‌که در نظام حاضر و موجود این مشکل وجود دارد‪.‬‬
‫با وجود چنین ش رایطی اگ ر ش خص محت اج نتوان د از همس ایگان و‬
‫دیگر اقرباء و اطرافیان و اهل ق ریه‌ی خ ویش قرض ه بدس ت آورد‪ ،‬در‬
‫این وقت دروازه‌ی بیت الم ال ب ر روی او ب از و مفت وح اس ت ب ا تم ام‬
‫سهولت و آس انی می‌توان د ک ه از آن ق رض بس تاند‪ .‬چیزی‌ک ه در اینج ا‬
‫قابل مالحظه‌ی جدی است این است ک ه در این ب اب (قرض ه خواس تن)‬
‫دروازه‌ی حکومت آخرین دروازه است که به آن مراجعه می‌شود‪.‬‬
‫زیرا به موجب ه دایات و دس تورات اس المی بای د ک ه مس لمانان در‬
‫احتیاجات شخصی‌شان از مداین ه – ب ه هم دیگر ق رض دادن – اس تفاده‬
‫کنند و مقیاس حقیقی سالم بودن ی ک اجتم اع این اس ت ک ه اف راد آن در‬
‫چ نین ح االت در مقاب ل یک دیگر احس اس مس ئولیت و هم دردی داش ته‬
‫باشند و اگر در یک قریه شخصی پیدا ش د ک ه ب ا وج ود داش تن احتی اج‬
‫شدید‪ ،‬اهل قریه هیچ کدام به او قرض ندادند و او ب ر اس اس مجب وریت‬
‫برای دریافت قرضه به بیت المال مراجعت کرد‪ .‬این وض ع داللت دارد‬
‫با اینکه فضای اخالقی و انسانی این قریه یا منطقه کامالً فاسد شده است‬
‫وقتی‌که موضوع مذکور به گوش حک ومت می‌رس د ن ه تنه ا ض رورت‬
 ‫‪123‬‬ ‫فصل هفتم‪ :‬شکل عملی اصالح‬
‫محت اج را رف ع می‌کن د‪ ،‬بلک ه ب ه ص ورت ف وری اش خاص موظ ف و‬
‫کارآگاه خود را با آن قری ه و منطق ه می‌فرس تد ت ا این م رض اخالقی و‬
‫اجتماعی ایشان‌را تحت معالجه و تداوی(درمان) بگیرند و آن اش خاص‬
‫موظف نیز به نوبت خویش آخرین کوشش و سعی‌شان‌را در این زمینه‬
‫به خرج می‌دهند تا از مع الجه‌ی آن موفقان ه ب در آین د‪ .‬ناگفت ه نمان د ک ه‬
‫وقوع چنین حادثه در یک جامعه‌ی اسالمی و معنوی چنان اضطراب و‬
‫پریش انی را ب ار می‌آورد ک ه در ی ک ج امعه‌ی غ یر اس المی و م ادی‬
‫مرض طاعون و یا کولرا(وبا) ایجاد می‌کند‪.‬‬
‫ممکن است که در نظام اسالمی ش کل دیگ ر تهی ه ک ردن قرض ه را‬
‫برای رفع احتیاجات شخصی هم سراغ داشته باشیم ب ه این ص ورت ک ه‬
‫قانون برای مامورین‪ ،‬کارگران و م وظفین ش رکت‌ها و موسس ات ح ق‬
‫دهد در حاالت نزول مصایب و احتیاج ات غ یر مترقب ه از ش رکت‌ها و‬
‫موسسات‌شان قرض ه دری افت کنن د و حک ومت ن یز ب ه این ح ق ایش ان‬
‫اع تراف نمای د و ب ا پیش انی گش اده و رض ایت خ اطر این قرض ه را‬
‫برایشان تقدیم دارد و این قرضه دادن ن ه تنه ا جهت اخالقی دارد و بس‬
‫بلکه دارای جهات اقتصادی و سیاسی مهم هم می‌باش د ک ه در اهمیت و‬
‫ارزش از جهت اخالقی کم تر نیس ت‪ ،‬زی را در ص ورتی‌که ش ما ب رای‬
‫کارگران و مامورین‌تان چنین سهولتی را برای دریافت قرضه‌ی حس نه‬
‫مهیا کردید در این صورت نه تنها شما ی ک عم ل اخالقی و معن وی را‬
‫انج ام دادی د و بس بلک ه یکی از اس باب ب زرگ اض طراب و پریش انی‬
‫اقتصادی را که موظفین‌تان دچار آن شده بودند از بین برده‌اید‪.‬‬
‫در هنگ ام مش کالت بدردش ان رس یدگی کنی د ت ا بتوانی د رض ایت و‬
‫اطمینان قلبی آن‌ها را حاصل نماید که این اطمین ان رضایت‌ش ان ب اعث‬
‫می‌شود تا قدرت و انرژی‌شان‌ را در وظیفه زیادتر به مصرف برس انند‬
‫و از سر صدق و اخالص در وظیفه سرگرمی و دلچسبی داشته باشند و‬
‫از اشتغال به فلسفه‌های فتنه انگیز و فاسد خود را دور دارند؟‬
‫آری ممکن در این کار از نظر تن گ س ودخوار و دی وان محاس بات‬
‫وی ک دام مف اد م ادی و اقتص ادی وج ود نداش ته باش د ولی کس انی‌که‬
‫صاحب عقل و بصیرت‌اند‪ ،‬می‌دانند ک ه مف اد این ک ار از حیث مجم وع‬
‫برای اجتماع‪ ،‬سرمایه‌دار‪ ،‬فابریکه و دیگر موسسات اقتصادی و دوای ر‬
‫سیاسی به مراتب بیشتر‪ ،‬با ارزش‌تر و مهم‌تر از گ رفتن س ود در نظ ام‬
 ‫سود از نظر اسالم و اقتصاد‬ ‫‪124‬‬
‫مادی امروزی است که براساس حماقت و تنگ نظری بنا یافته است‪.‬‬
‫ب‪ -‬اغراض تجارتی‬
‫فعالً راجع به قرض‌هایی بحث می‌ک نیم ک ه تج ار و دیگ ر موسس ات‬
‫تولیدی به اغراض تجارتی و تولیدی‌شان گاهگاهی به آن ضرورت پیدا‬
‫می‌کنند‪ ،‬تجار در عصر حاضر ی ا از بانک‌ه ا قرض‌ه ای قص یرالمدت‬
‫می‌گیرن د و ی ا اینک ه توس ط ب رات تج ارتی ب ه غ رض م ذکور حوال ه‬
‫می‌ستانند‪.1‬‬
‫در هر دو صورت بانک س ود را ب ر حس ب ن رخ معم ول ب ازار از‬
‫وی می‌ستاند و این قرضه و یا حواله امری است البدی و ضروری ک ه‬
‫تج ار هیچ گ اه از آن مس تغنی نمی‌توانن د بش وند‪ ،‬بن ابراین الغ ای نظ ام‬
‫گرفتن سود پریشانی و اضطراب را در تجار تولید می‌کند و ایشان فکر‬
‫می‌کنند بعد از الغای نظام سود چگونه می‌توانند قرضه بس تانند و ی ا از‬
‫حواله استفاده کنند تا که احتیاجات تجارتی‌شان‌را مرفوع س ازند‪ .‬زی را‬
‫بدون دریافت سود‪ ،‬چگونه امکان دارد که بانک‌ها برایشان قرضه بدهد‬
‫و یا به ایشان اعتماد کن د و ی ا ک ه حوال ه را از ی ک حس اب ب ه حس اب‬
‫دیگر انتقال دهد‪ .‬در حالی‌که همه‌ی مع امالت ب ه خ اطر طم ع و بدس ت‬
‫آوردن ربا صورت می‌گرفت؟‬
‫لیکن س والی‌که در این ص دد پی دا می‌ش ود این اس ت در ص ورتی‌که‬
‫مردم و خود این تجار هم پول‌های امانتی‌ش ان‌را ب دون گ رفتن مف اد در‬
‫این بانک‌ها بگذارند چرا بانک‌ها برای‌شان قرض ه نده د و ی ا ب ر آن‌ه ا‬
‫اعتماد نداشته باشد و یا اینکه پول‌های حواله را بدون سود انتقال نده د؟‬
‫و بانک‌ها در تمام این معامالت فقط اعتبار واسطه را دارن د ن ه زی اد‌تر‬
‫از آن‪ ،‬فرضا اگر بانک‌ها به رغبت و رضای خود این کاره ا را انج ام‬
‫‪ -‬حواله را باصطالح «سفاتج» می‌گویند و آن عبارت از معامله‌ای است بین دو‬ ‫‪1‬‬

‫شخص که ه ر دوی‌ش ان در بان ک حس اب دارن د اگ ر شخص ی بخواه د ک ه از‬

‫دیگری قرضه بستاند از شخص پولدار به مدت یک یا سه ماه حواله می‌گ یرد و‬
‫حواله عبارت از امریست که محیل (شخص اول) ب ه بان ک ام ر می‌کن د ک ه از‬
‫حساب وی چنین اندازه مبلغ را ب ه حس اب ش خص محال ه ل ه (ش خص دوم) ک ه‬
‫پول می‌ستاند انتقال دهد‪ .‬اگر شخص محال له بر اس اس ع دم احتی اج عاج ل در‬
‫این مدت توقف کرد و موضوع با منتهی شدن مدت خاتمه می‌یابد اما اگر توق ف‬
‫نتوانست بکند‪ ،‬حواله را به بانک تحوی ل می‌ده د‪ .‬این را بن ام حوال ه ی ا کش یدن‬
‫برات تجارتی یا سفایج یاد می‌کنند‪.‬‬
 ‫‪125‬‬ ‫فصل هفتم‪ :‬شکل عملی اصالح‬
‫ندهند‪ ،‬توسط ق انون مجب ور می‌گردن د ک ه مخصوص ا ً ب ه مع امله‌داران‬
‫خود این سهولت را فراهم سازند و بسیار امکان هم دارد که امانت‌ه ای‬
‫تجار که نزد بانک‌ها است با این مرام کفایت کند و ضرورت به قرض ه‬
‫هم نشود و چه فرق می‌کند اگر بانک یک اندازه دارایی خ ود را در این‬
‫صدد به کار اندازد‪ .‬لیکن به اعتبار مب داء ص حیح و الزم این اس ت ک ه‬
‫کسی‌که سود نمی‌گیرد‪ ،‬سود هم نمی‌دهد‪ .‬این وض ع از ن احیه‌ی اقتص اد‬
‫اجتم اعی این فای ده داش ت ک ه تج ار ب ه ض رورت‌ها و احتیاج ات‬
‫تجارتی‌شان می‌توانستند در اثنای ضرورت از آن استفاده برند‪.‬‬
‫ممکن است کسی بپرسد در صورتی‌که بانک‌ها سود نستانند‪ ،‬چگونه‬
‫می‌توانند با این اعمال‪ ،‬اجرائات و تکالیف قیام نمایند و ی ا ام ور ب انکی‬
‫را دوام دهند؟ جواب این است‪ :‬در ص ورتی‌که در بانک‌ه ا حس اب‌های‬
‫جاری بدون گرفتن فایده – ربا – باش د‪ ،‬هیچ ض رری ن دارد ک ه در این‬
‫صورت یک قس مت آن‌را ب ه حیث قرض‌ه ای قص یر الم دت ب ه تج ار‬
‫قرضه دهد‪ .‬زیرا مصارف و تک الیف بس یطی را ک ه بان ک در حس اب‬
‫این قرض‌ها و قی د آن در دیوان‌ه ای متحم ل می‌ش ود‪ ،‬زی ادتر آن‌ را از‬
‫ام والی ب رمی‌آرد ک ه در ن زدش ام انت گذاش ته ش ده اس ت‪ .‬مگ ر در‬
‫صورتی‌که عمل مذکور متعذر ی ا مح ال ب وده باش د در این وقت بان ک‬
‫حق دارد که معامله‌داران خود را مجب ور س ازد ت ا ماهان ه و ی ا س االنه‬
‫یک اندازه مبلغ را بنام اج رت ب ه بان ک تحوی ل دهن د ت ا مص ارف این‬
‫تکالیف را تکاپو کند‪ .‬زیرا پرداخت این اج رت ب رای تج ار ب ه م راتب‬
‫آسان‌تر و کم تکلیف‌تر است از اینکه سود زیاد و کمرشکن را بپردازن د‬
‫پس باید که آن‌را با تمام رضا و رغبت تادیه(ادا) نمایند‪.‬‬
‫ج‪ -‬احتیاجات) غیر تولیدی حکومت‬
‫س ومین قرض ه‌ی مهم عب ارت از قرض ه اس ت ک ه حکومت‌ه ا در‬
‫حاالت ضرورت و اضطرار به غرض جنگ و یا دیگر ض رورت‌های‬
‫غیر تولیدی دری افت می‌دارن د‪ ،‬این قرض ه هم در نظ ام عص ر حاض ر‬
‫بدون سود میسر نمی‌تواند بشود بلکه آن یگانه راه بدست آوردن قرض ه‬
‫است و بس‪.‬‬
‫اما در نظام اقتصادی اسالم به مجرد طلب کردن حک ومت از م ردم‬
‫و استمداد آن از ایشان چ ون امک ان دارد ک ه م ردم ب ه ص ورت اف راد‪،‬‬
‫مجموعی و موسسات تجارتی دارایی‌شان را نزد حکومت جم ع کنن د و‬
 ‫سود از نظر اسالم و اقتصاد‬ ‫‪126‬‬
‫بگذارند لذا حکومت می‌تواند که در اثنای ضرورت از آن مصرف کند‪.‬‬
‫زیرا الغای نظام سود و تنظیم اموال زک ات م ردم را ب ه حک ومت قاب ل‬
‫اعتماد‪ ،‬اطمینان و خوش بین می‌سازد‪ ،‬بنابراین در تق دیم ک ردن ام وال‬
‫زیادی و ذخیره‌ی‌شان به حکومت هیچ تعللی را تقدیم نمی‌دارند‪ .‬با آن‌هم‬
‫در صورتی‌که احتیاجات حکومت از این مدارک هم رفع نگردد‪ ،‬باز او‬
‫می‌تواند که از اهالی آن دیار قرضه‌ی حسنه طلب نماید و مردم هم بای د‬
‫که با پیشانی باز و سینه‌ی فراخ آن‌را بپذیرن د‪ .‬اگ ر در این ص ورت هم‬
‫احتیاجات حکومت مرفوع نگردد‪ ،‬حکومت می‌توان د ک ه از وس ایل آتی‬
‫در بدست آوردن اموال استفاده برد‪.‬‬
‫‪ -1‬از اموال زکات و خمس که در نزدش است استفاده کند‪.‬‬
‫‪ -2‬بانک‌ها را امر کند تا یک قسمت از حساب‌های جاری و امانتی‬
‫مردم را برایش قرض دهند‪ ،‬زیرا حق حکومت در این قسمت‬
‫کمتر از حق او در طلب کردن به خدمت اجباری عسکری از‬
‫اهالی آن دیار و یا گرفتن منازل و ماشین‌هایشان در حاالت‬
‫اضطرار و طواری (ناگهانی)‪ ،‬نیست یعنی طوری‌ که حکومت‬
‫در این حاالت حق دارد در حاالت ضرورت نیز حق دارد که‬
‫از بانک‌ها امانات را برای خود به قرضه بستاند؛ بلکه این حق‬
‫آسان‌تر و بسیط‌تر است‪.‬‬
‫در مرتبه‌ی آخر احتیاج باید «بانک ن وت»‌ه ا طب ع گ ردد و آن‬ ‫‪-3‬‬
‫هم در حقیقت ن وعی از قرض ه اس ت ک ه حک ومت از م ردم‬
‫اموال‌شان‌را قرضه می‌گیرد و تذکر باید داد که این چاپ ک ردن‬
‫«بان ک ن وت» آخ رین وس یله اس ت ب رای حک ومت ک ه دیگ ر‬
‫وسایل برایش میسر نگردد؛ زیرا طبع بانک نوت ب دون ح اجت‬
‫اضرار و بدی‌های زیادی با خود دارد‪.‬‬
‫د‪ -‬احتیاجات) بین المللی‬
‫از وضع ظاهری جهان معاصر چ نین دانس ته می‌ش ود ک ه هیچ کس‬
‫نمی‌تواند حتی مبلغ یک پیسه(پول خرد) را از خارج بدون س ود بدس ت‬
‫آورد‪.‬‬
‫بنابراین بر م ا واجب اس ت ت ا آخ رین کوش ش و وس یله خ ود را ب ه‬
‫خرج دهیم و نگذاریم که ملت‌ها و حکومت‌ها از ممال ک خ ارج قرض ه‬
‫دریافت کنند‪.‬‬
 ‫‪127‬‬ ‫فصل هفتم‪ :‬شکل عملی اصالح‬
‫من یقین دارم کسی‌که بحث‌ه ای فص ول س ابق این کت اب را ب ه دقت‬
‫مطالعه کند‪ ،‬برایش جزیی‌ترین تردید نمی‌مان د ب ه اینک ه اگ ر م ا ب رای‬
‫اقامه‌ی نظام سلیم مالی که بر اساس الغای س ود و تنظیم زک ات اس توار‬
‫باشد‪ ،‬بکوشیم و در این صدد همه‌ی مس اعی و کوش ش‌های خ ود را ب ه‬
‫مص رف برس انیم‪ ،‬ب دون ش ک ح الت اقتص اد م ا روز ب ه روز رو ب ه‬
‫بهبودی و خوبی می‌گذارد و در آن صورت نه تنها ضرورت به گ رفتن‬
‫قرضه از خ ارج احس اس نمی‌ش ود بلک ه خ ود م ا ب ه ممال ک همج وار‬
‫محتاج‪ ،‬قرضه می‌دهیم‪ .‬اگر ما این نمونه‌ی صالح و عادل نظام مالی را‬
‫تطبیق کنیم و برای جهان آن‌ را تق دیم نم اییم‪ ،‬ب دون ش ک آن وض ع ن ه‬
‫تنه ا ی ک انقالب سیاس ی و معن وی ن یز بش مار می‌رود و در این وقت‬
‫ممکن است به همه‌ی معامالت مالی بین ما و دیگر ممال ک روی زمین‬
‫این وضع تاثیر کند که معامالت‌شان را در آینده بدون داد و گرفت س ود‬
‫انجام دهند‪ ،‬بلکه من بعی د نمی‌بینم آن روزی را ک ه مفک وره‌ی عم ومی‬
‫جهان نفرت و بدبینی‌اش را در برابر داد و ستد سود اظهار ک رده اس ت‬
‫و از آن اب راز ب یزاری نمای د‪ ،‬طوری‌ک ه ب رتین وودس ‪Bretton‬‬
‫‪ Woods‬در انگلستان در سال ‪ 1940‬م اظه ار نف رت و ب یزاری ک رده‬
‫بود‪.‬‬
‫من این سخن را بدون دلیل نمی‌گویم‪ ،‬حقیقت این است ک ه در دنی ای‬
‫امروز عقل‌های متفکر و اندیشمند وجود دارد که درباره‌‌ی آثار و نت ایج‬
‫ب د و ن امطلوب س ود در سیاس ت و اقتص اد بین المللی می‌اندیش د و‬
‫درباره‌ی راه حل آن فکر می‌کند‪ ،‬ولی اگر دولت‌های بزرگ و پیش رفته‬
‫از روی ص داقت و اخالص دس ت مس اعدت را ب ه ط رف دولت‌ه ای‬
‫کوچک و پس مانده دراز کنند و آن‌ها را به پیشرفت و تقدم یاری دهن د‪.‬‬
‫بدون شک این وضع از نگاه اقتصادی‪ ،‬سیاسی و اجتماعی ف وق الع اده‬
‫مفی د ث ابت می‌ش ود‪ .‬زی را در این وقت ممال ک ب ا هم دیگر از روی‬
‫مهربانی‪ ،‬صداقت و اخالص رابطه می‌گیرن د و دش منی‪ ،‬کین ه‪ ،‬ب دبینی‬
‫و ‪ ...‬را ی ک ط رف می‌ان دازد و در این وقت معامل ه ک ردن ب ه ی ک‬
‫مملکت آرام‪ ،‬ثروتمند‪ ،‬غنی و بدون جن گ ب ه م راتب ن افع‌تر و مفی دتر‬
‫است از اینکه با یک مملکت فق یر‪ ،‬بیچ اره و ب ا کش مکش‪ .‬و در دنی ای‬
‫امروزی تعداد کسانی‌که این حق ایق و حکمت‌ه ا را می‌دانن د‪ ،‬کم نیس ت‬
‫بلکه این علماء و دانشمندان در این باره کتاب‌ه ا می‌نویس ند و اعالن‌ه ا‬
 ‫سود از نظر اسالم و اقتصاد‬ ‫‪128‬‬
‫می‌کنند‪ .‬و لیکن ملّت همه‌ی ملل گیتی بر پا برخیزد و الغ ای داد و س تد‬
‫ربا را ب ه آواز بلن د اعالم کن د‪ .‬س پس در عم ل آن‌ را پی اده س ازد و ب ه‬
‫سویه‌ی بین المللی و جهانی معامالت را از شر و فساد این ربای لعن تی‬
‫و شریر پاک و صاف نماید‪ .‬بدون شک و تردید این معامل ه لکه‌ی رع ا‬
‫و نقطه‌ی سیاه و ننگین در تاریخ عصر حاضر بشریت که عصر ن ور‪،‬‬
‫روشنی و بیداری است‪ ،‬محسوب می‌شود‪.‬‬
‫هـ‪ -‬اهداف تولید‬
‫شما اکنون توجه را به نظام مالی تجار و صاحبان س رمایه در نظ ام‬
‫جدیدی‌که قبالً طرح ک ردیم‪ ،‬معط وف داری د این نظ ام ب ه تعقیب الغ ای‬
‫سود‪ ،‬دروازه‌های افتادن در خطر را بر روی مردم مس دود می‌س ازد و‬
‫ایش ان‌ را از این نگ اه در آس ایش و ام نیت حف ظ می‌کن د‪ .‬زی را آن‌ه ا‬
‫مال‌ش ان‌را ب ه شخص ی می‌س پارند ک ه آن ش خص م ال م ذکور را در‬
‫تجارت یا صنعت به کار می‌اندازد و برای ص احب س رمایه مف اد م الی‬
‫را می‌پردازد و س پس نظ ام زک ات در نظ ام جدی د م ا م ردم را مکل ف‬
‫می‌سازد تا پول‌های در دست داشته‌شان‌را در صندوق‌ها حفظ ننماین د و‬
‫آن‌ را به دوران(چرخه) اندازند و هم‌چنان این نظام دروازه‌ی اسراف و‬
‫مصرف را در شهوات و آرزوهای بی‌مورد در ی ک دولت اس المی ب ر‬
‫روی مردم مسدود می‌نماید و نمی‌گذارد که پول‌های زیادی‌شان سیل‌آس ا‬
‫در این راه غیر مشروع به مصرف برسد‪ .‬ل ذا کس انی‌که دارای دخ ل و‬
‫درآمد زیادتر هستند در پیش روی‌شان تنها دو راه مفتوح است و بس‪:‬‬
‫‪ -1‬اگ ر ایش ان رغبت در زی اد ش دن ثروت‌ش ان ندارن د پس ام وال‬
‫زیادی‌ش ان‌ را در ام ور خیری ه و مص الح عم ومی ب ه مص رف‬
‫برسانند و این دو طریقه دارد یا اینک ه خودش ان بدس ت خ ود آن‬
‫‌را مصرف می‌نمایند و یا اینکه آن‌ را ب ه موسس ات خیری ه و ی ا‬
‫حکومت‌ها می‌سپارند تا آن‌ها در امور خیریه مص رف کنن د‪ .‬در‬
‫صورتی‌که امور دول تی بدس ت کس انی ب وده باش د ک ه م ردم ب ه‬
‫ت دین‪ ،‬ص داقت‪ ،‬اخالص‪ ،‬امانت داری و تقواش ان اعتم اد داش ته‬
‫باشند‪ ،‬مردم طریقه‌ دوم را ترجیح می‌دهند‪ .‬به همین س بب اس ت‬
‫که حکومت‌ها مقدار زیادی م ال و ث روت را از م ردم ب ه ط ور‬
‫مجانی دریافت می‌دارند تا به مصالح عامه و طرق خیر و ترقی‬
 ‫‪129‬‬ ‫فصل هفتم‪ :‬شکل عملی اصالح‬
‫مملکت‌شان خرج کنند‪ .‬ولی عموم مردم ب رای تف ویض این ن وع‬
‫مال به حکومت‌ها جزیی‌ترین بار و کمکی را متحمل نمی‌شوند‪.‬‬
‫اگر ایشان رغبت زیادت را در دخل و درآمدشان داش ته باش ند‪،‬‬ ‫‪-2‬‬
‫پس یگانه راهی‌که در پیشروی‌شان باز است‪ ،‬این اس ت ک ه بای د‬
‫اموال و ثروت‌های زایدشان‌را به غرض تولید و بدس ت آوردن‬
‫مفاد به مضاربت یع نی مش ارکت ب ا دیگ ری در فای ده و ض رر‬
‫اندازند و این کار نیز دو طریقه دارد یا اینکه خودش ان مس تقیما ً‬
‫در آن کار می‌کنند و یا اینکه به واسطه‌ی حکومت یا بانک‌ها ب ه‬
‫کار می‌اندازند‪.‬‬
‫اگر مضاربت را خودشان انج ام دهن د پس خودش ان مجبورن د ت ا آن‬
‫شروطی را که شریک‌شان وض ع می‌کن د ب ا وی م وافقت کنن د و ق رار‬
‫قانون این شروط باید که نسبت توزیع فایده و یا خسارت را بین ط رفین‬
‫معین کن د و مش ارکت در ش رکت‌های س هامی ی ک ص ورت دارد و آن‬
‫عبارت است از خریدن س هام طب ق معم ول و ع رف و در آن نظ ام آن‬
‫اسنادی پیدا نمی‌شود ک ه اگ ر کس ی آن‌ را خری داری کن د‪ ،‬ی ک دخ ل و‬
‫درآمد معین در همه حال برایش تعیین می‌گردد‪ .‬طوری‌که امروز وضع‬
‫مذکور جریان دارد که به مجرد خریدن اسناد یک دخل معین را در ه ر‬
‫حال صاحب می‌شود‪.‬‬
‫اگر خواس ته باش ند ک ه اموالش ان‌را ب ه واس طه‌ی حک ومت ب ه ک ار‬
‫اندازند پس با وی در پروژه‌ای از پروژه‌های تولیدی‌اش مانند پ روژه‌ی‬
‫برق آبی و غیره شریک می‌شوند که حکومت غالبا ً اعالم می‌کنند تا هر‬
‫کس ی‌که بخواه د در این پ روژه ب ا وی س هیم گ ردد پس ه ر ش خص‪،‬‬
‫موسسه یا بانکی که خواسته باشد‪ ،‬ام والش را در آن ب ه ک ار ان دازد ب ا‬
‫حکومت اشتراک می‌کند و همان نسبت معین را که با وی م وافقت ک رد‬
‫در فایده و ضررش شریک می‌باشد در ص ورت مف اد فای ده می‌گ یرد و‬
‫در صورت ضرر‪ ،‬خسارت را متحمل می‌ش ود و حکومت‌ه ا در چ نین‬
‫پروژه‌ه ا ح ق دارن د ک ه ب ه ت دریج و ب ه ت رتیب خاص ی س هام اف راد‪،‬‬
‫موسسات و بانک‌ها را خریداری نمایند تا بعد از گذشتن پنجاه سال و ی ا‬
‫مانند آن پروژ‌ه‌های مذکور ملک خالص آن‌ها گردد‪.‬‬
‫طریقه‌ی سومی نسبت به ه ر دو ط ریقه‌ی گذش ته آس ان‌تر و مفی دتر‬
‫اس ت و این ط ریقه‌ای اس ت ک ه بای د ام وال در بانک‌ه ا مط ابق نظ ام‬
 ‫سود از نظر اسالم و اقتصاد‬ ‫‪130‬‬
‫اقتص ادی اس الم گذاش ته ش ود و مط ابق آن نظ ام ب ه دوران(چ رخش)‬
‫انداخته شود و این طریقه طوری‌که ام روز و در نظ ام فعلی آس ان‌تر و‬
‫مفیدتر است در نظام اسالمی نیز از آن دو ص فت برخ وردار می‌باش د‪.‬‬
‫بنابراین می‌خواهیم ک ه این طریق ه را نس بت ب ه دو ط ریقه‌ی س ابقه ب ه‬
‫تفصیل بیشتر شرح نماییم‪.‬‬
‫سیستم بانکداری در نظام اسالمی‬
‫بحثی را که در اط راف نظ ام جدی د بانک داری نوش تیم این مع نی را‬
‫نداشت و در آینده هم ندارد که نظ ام بانک داری از اس اس و اص ل غل ط‬
‫بوده است و در آن هیچ نوع خیر و صالحی وجود ن دارد‪ ،‬بلک ه ح ق و‬
‫حقیقت بر خالف آن است که این نظام‪ ،‬بسیار مفی د و مهم ب وده اس ت و‬
‫از خوبی‌ه ا و حس نات م دنیت جدی د غ ربی بش مار می‌رود‪ ،‬ام ا ب ه‬
‫واسطه‌ی مش تمل ب ودنش ب ر بعض ی عناص ر‪ ،‬ش یطانی و ناج ایز ش ده‬
‫است‪.‬‬
‫مثالً بانک‌ها به بسیاری از خدمات مش روع قی ام می‌کنن د ک ه حی ات‬
‫اجتماعی و احتیاجات اقتصادی ام روزی آن‌را ض روری‪ ،‬حتمی‪ ،‬ن افع‬
‫و مفید می‌ش مارد‪ .‬از قبی ل ح واله‌ی پ ول از یکج ایی ب ه ج ای دیگ ر و‬
‫فراهم آوردن اسباب سهولت در معامالت خارجی و نگهداری اشیای ب ا‬
‫ارزش و پر قیمت و اجرای اسناد اعتماد یا کردیت و چک‌های س فری‪،‬‬
‫اوراق م الی مت داول‪ ،‬خری د و ف روش س هام ش رکت‌ها و بس یاری از‬
‫خدمات نمایندگی‌ها ‪ Agency‬که بانک‌ه ای ام روزی ب ه اج رای آن‌ه ا‬
‫مبادرت می‌ورزند و تکلیف گران و بار ثقیل را از دوش مردم بر کن ار‬
‫می‌دارند و ایشان‌را از تکالیف زیاد نجات می‌دهن د‪ .‬این ام ور و امث ال‬
‫آن الزم می‌گردان د ک ه بای د بانک‌ه ا در ه ر ح ال ب اقی بمانن د و ی ک‬
‫موسس ه‌ی مس تقل و جداگان ه باش ند و در مس ایل تج ارت‪ ،‬ص نعت‪،‬‬
‫زراعت و دیگر امور اجتماعی و اقتصادی نهایت مفید و قاب ل اهمیت و‬
‫ارزش می‌باش ند و در عص ر حاض ر وج ود آن‌ه ا ض روری و حتمی‬
‫اس ت‪ .‬زی را ض رورت می‌افت د ک ه در ی ک خ زانه‌ی مرک زی پ ول و‬
‫دارایی‌ه ای زای د از ح اجت جم ع گ ردد و بع د از آن در همه‌ی ن واحی‬
‫زندگی با تمام آسانی و سهولت به کار انداخته شود و ثروت‌های مذکور‬
‫در نزد افراد قسم جداگانه و پاشیده از هم که جامعه از آن استفاده نکن د‪،‬‬
‫باقی نماند و سهولت این نظام خود سبب می‌شود که افراد پول‌های زای د‬
 ‫‪131‬‬ ‫فصل هفتم‪ :‬شکل عملی اصالح‬
‫از حاجت‌شان‌را در یک خزانه‌ی مرکزی جمع نمایند و آن‌را به صفت‬
‫مجموعی و دسته جمعی به هدف تولیدی و تنمیه به ک ار اندازن د و مف اد‬
‫حاصل شده را به به ترین ط ریقه‌ی ممکن بین‌ش ان توزی ع نماین د و این‬
‫کار نسبت به کارهای انفرادی که هر کس به صفت فرد‪ ،‬ث روتش را ب ه‬
‫کار اندازد‪ ،‬به مراتب خوب‌تر و مفیدتر است‪ .‬عالوه بر آن کارمن دان و‬
‫م امورین بان ک در ش ئون مختل ف چن ان مه ارت و بص یرت حاص ل‬
‫می‌کنن د ک ه تج ار و ص نعت‌گران ب ه آن ح دود نمی‌توانن د برس ند‪ .‬این‬
‫مهارت به سببی است که هر کدام ایشان در هر ناحیه از نواحی م الی و‬
‫اقتصادی عم ری مص روف می‌باش ند و این مه ارت ف نی در ذات خ ود‬
‫ارزش فوق العاده دارد و ممکن است که ما بانک‌ها را زی اد‌تر هم ن افع‬
‫و مفید ثابت کنیم ب ه ش رطی‌که س رمایه‌داران س ودخوار آن‌ه ا را ب رای‬
‫خودشان تخصیص ندهند و به شرطی‌که به نفع همه‌ی تجار و غیره اهل‬
‫کسب و پیشه استعمال گردد و لیکن چیزی‌که تمام این خ دمات‪ ،‬حس نات‬
‫و خوبی‌ها را به سیئات‪ ،‬معایب و بدی‌ها تب دیل ک رده اس ت همین داد و‬
‫ستد سود است و عنص ر دومی ک ه در این قب احت و ب دی ب ه آن کم ک‬
‫می‌کند‪ ،‬عبارت از این است که ثروتی که از جیب افراد به ص فت س ود‬
‫گرفته می‌شود و در بانک ذخیره و جمع می‌گ ردد‪ ،‬فق ط مل ک چن د نف ر‬
‫سرمایه‌دار محدود اس ت ک ه ایش ان متص رف بان ک هس تند و آن‌را ب ر‬
‫اساس خواهش و رغبت خود ب ه ض رر اجتم اع می‌چرخانن د و اگ ر از‬
‫بانک‌ها همین دو عیب و نقص زایل گردد‪ ،‬نافع‌ترین و مفی دترین عملی‬
‫است که به نفع اجتماع انجام داده می‌شود و جای تعجب نیست که در آن‬
‫وقت این گونه اعمال برای خود سرمایه‌داران پاک‌تر و مفی دتر باش د از‬
‫اینکه در آن تنها از نگاه داد و ستد سود و مفاد مطلق مالی نظر انداخت ه‬
‫شود‪.‬‬
‫آنانی‌ک ه گم ان می‌کنن د ک ه بع د از الغ ای س ود هیچ کس حاض ر‬
‫نمی‌ش ود‪ ،‬م الش را در بان ک بگ ذارد‪ ،‬اش تباه می‌نماین د و دلیل‌ش ان هم‬
‫عدم استفاده از سود است‪ .‬آری درست اس ت ک ه ایش ان در این ح ال از‬
‫گ رفتن س ود محرومن د ولی از گ رفتن فای ده‌ی حالل مح روم نیس تند و‬
‫اندازه‌ی این مفاد حالل معین نیست و امکان مف اد کم و زی اد ه ر دو در‬
‫یک درجه‌ی مساوی قرار دارد‪.‬‬
 ‫سود از نظر اسالم و اقتصاد‬ ‫‪132‬‬
‫بنابرآن در این وقت نیز عین همان خدماتی که برای مردم انجام داده‬
‫می‌شد‪ ،‬نیز در محل اجرا قرار می‌گ یرد و حقیقت واض ح ک ه انک ار را‬
‫قبول ندارد‪ ،‬این است که طوری‌ک ه ام روز از ه ر ط رف ثروت‌ه ا ب ه‬
‫بانک‌ها سرازیر و جمع می‌گردد در آن وقت که سود ندارد هم به هم ان‬
‫اندازه جمع و سرازیر می‌شود‪ .‬زیرا در آن ص ورت م ردم ب ه اطمین ان‬
‫اینکه حرام نمی‌خورند‪ ،‬تم ام دارایی‌های‌ش ان‌را در بانک‌ه ا می‌گذارن د‬
‫ب ر این اس اس تجارت‌ش ان هم ت رقی می‌کن د و طب ق انکش اف و ت رقی‬
‫تج ارت‪ ،‬دخل‌ش ان ن یز زی ادتر می‌گ ردد‪ .‬پول‌ه ای ک ه در حس اب‌های‬
‫جاری ‪ Current account‬در بانک‌ها گذاشته می‌ش ود‪ ،‬بانک‌ه ا بای د‬
‫آن‌را در اعمال تولیدی استعمال نکنند و آن ن وع پول‌ه ا ممکن اس ت در‬
‫دو عمل بزرگ و مهم استعمال گردد‪:‬‬
‫اول در مع امالت ع ادی بین بان ک و کس انی‌که دارای حس اب‌های‬
‫امانت‌اند‪.‬‬
‫دوم در تق دیم قرض‌ه ای قص یر الم دت و ب دون س ود ب ه تج ار و‬
‫هم‌چنان به انتقال و حواله‌جات بدون ربا و اموالی‌که در بانک‌ها به قس م‬
‫امانت‌های طویل‌المدت گذاشته می‌ش ود بای د در قرض‌ه ای س ود‌دار هم‬
‫اس تعمال نگ ردد‪ .‬ب ا اج ازه‌ی ص احبان س رمایه‌ی پول‌ه ای م ذکور از‬
‫طری ق مض اربت در پروژه‌ه ای ص نعتی‪ ،‬زراع تی‪ ،‬تج ارتی و دیگ ر‬
‫پروژه‌ها و اعمال حکومتی و موسسات ملی به کار انداخته ش ود‪ .‬از ب ه‬
‫کار انداختن پول‌ها در موارد مذکور دو فایده‌ی بزرگ حاصل می‌شود‪:‬‬
‫‪ -1‬حصول اتحاد بین مصلحت سرمایه‌دار و تجار و تج ارت در این‬
‫وقت ب ه ان دازه‌ی احتی اجش ب ر م ال تکی ه دارد و اس باب و‬
‫عواملی‌ک ه در نظ ام س ود‌خواری ب اعث کس اد تج ارتی ‪Trade‬‬
‫‪ cyele‬می‌شود از بین می‌رود‪.‬‬
‫‪ -2‬دو اندیشه‌ی متض اد – اندیش ه‌ی س رمایه‌دار و اندیش ه‌ی تج ار و‬
‫ص نعت‌گران – از همه‌ی تض اد و مخالفت‌ه ای س ابق گذش ته و‬
‫ب اهم دس ت تع اون و تس اند را دراز می‌کنن د ک ه فای ده‌ی آن ب ه‬
‫همه‌ش ان راج ع می‌گ ردد‪ .‬مف اد و ربحی‌ک ه در این وقت بان ک‬
‫بدست می‌آورد در بین سهم‌داران و صاحبان امانت بر اس اس آن‬
‫نس بت‌هایی ک ه م وافقت کرده‌ان د‪ ،‬بع د از وض ع تک الیف اداری‬
‫بانک توزیع می‌گردد‪.‬‬
 ‫‪133‬‬ ‫فصل هفتم‪ :‬شکل عملی اصالح‬
‫پس فرقی‌که بین این نظام پیشنهاد شده و بین نظ ام ام روزی معم ول‬
‫وجود دارد این است که ربح حاصل امروز فقط برای سهم‌داران توزی ع‬
‫می‌گ ردد و ب رای دیگ ر مع امله‌داران و ص احبان حس اب س ود اعط اء‬
‫می‌شود اما در آن وقت مفاد مذکور بین معامله‌داران و سهم‌داران توزیع‬
‫می‌شود‪ .‬اگر مع امله‌داران بان ک ام روز س ود را ب ر اس اس ن رخ روز‬
‫می‌ستانند در آن وقت ربای معین و ن رخ و ان دازه‌ی معین وج ود ن دارد‬
‫بلک ه همه‌ی مف اد ک ه باش د ی ا زی اد بین س هم‌داران و مع امله‌داران ب ه‬
‫نسبت‌های معین توزیع خواهد شد و خطر خسارت و افالس در آن وقت‬
‫بیشتر از امروز نیست‪.‬‬
‫خط ر خس ارت و ی ا امک ان ربح غ یر مح دود و غ یر معین ام روز‬
‫مخصوص به کسانی است که در بانک سهمیه دارند ام ا در آن روز در‬
‫این خطر خس ارت و امک ان ربح دیگ ر مع امله‌داران هم ش ریکند‪ .‬تنه ا‬
‫ی ک ن وع ض رر ب رای نظ ام بانک داری ام روزی می‌مان د و آن اینک ه‬
‫همه‌ی س رمایه‌ای ک ه در بانک‌ه ا جم ع می‌ش ود‪ ،‬تع داد کمی از‬
‫س رمایه‌داران در آن ح ق تص رف دارن د و بس‪ .‬ام ا در آن وقت ممکن‬
‫است که این نقیصه و ضرر از ط ریقی ت دارک ش ود ک ه بیت الم ال ی ا‬
‫بانک مرکزی ‪ Center Bank‬دولت متولی تصرف ام ور آن گ ردد و‬
‫همه‌ی بانک‌های شخصی و خصوصی را نیز با قدرت و تس لط اداره و‬
‫تداخل حکومت تحت اداره‌ی خود قرار دهد و نگذارد ک ه س رمایه‌داران‬
‫با استعمال قوای مادی و مالی‌ش ان در اینج ا هم دس ت ب ه ظلم و تج اوز‬
‫بزنند‪.‬‬
‫این است پیشنهاد بسیط و مجمل در خصوص نظام م الی ب دون س ود‬
‫که ما در صفحات فوق آن‌ را تقدیم کردیم‪ .‬اگر کسی یک نظر سطحی و‬
‫گذرنده هم در آن نماید آیا بعد از این هم برایش هیچ شک و اشتباهی در‬
‫ممکن بودن الغاء نظام ربا – سود – باقی می‌ماند؟‬
‫وآخر دعوانا أن الحمدهلل رب العالمين‬