Efemerni spektakl za vreme
vladavine kneza Miloša i
Mihajla Obrenovića
M iroslav T i m o t i j e vi ć
kustos Muzeja primenjene umetnosti u Beogradu
I zlaganje sa znanstvenog sku p a -
792.09 :32] (497.1 Srbija) 1 8 / 19«
Artificirane javne svečanosti — ef emerni spekta-
kli, prihvataju se ko d S rba j o š u X V I I I . v e ku , k ada ih
z a versko-političke propagandne programe k o r i ste k a r -
l ovaćki mi t r o politi, poglavari pr avoslavne crkve u H a b -
zburškoj monarhij i.' Tek u XI X ve k u , sticanjem državo-
t vorne pol i t ičke samostalnosti, stekli s u s e , m e đuti m ,
uslovi za p o t p un o k o n sti t u isanje žanra. Prv i e f emerni
s pektakli u m l a do j K n e ževini, održavaju se j o š t o k o m
t ridesetih godina, p r i l i ko m p r o g lašavanja p r vog i d r u -
gog Hatišerifa a kasnije, oni se kontinuirano organizuju,
sve do prvih decenija X X v e ka. Javne svečnosti bile su
o probano i s i gurno sredstvo proslavljanja v l adara i d i -
n astije, pa se u t r e n u c ima k o n solidovanja m l ade K n e-
ževine one p r i h vataju k a o p o u zdan pu t u s p ostavljanja
dijaloga između vladara i n a r astajuće građanske klase.
S agledavajući ga u s k or o đ v ovekovnim i s t o r i j s ki m o k -
virima, i koliko o va j ž a n r e g z i stir a k o d S r b a , p r v o u
Karlovačkoj m i t r o p ol i ji , a p o to m u K n e ževini, naša pa-
žnja se zadržava,na efemernom spektaklu šezdesetih
godina XIX veka. Upravo za vreme druge vladavine
Miloša i M i h a j l a O b r e n ovića, p r o l azna, j e d n odnevna
u metnost j a v ni h s večanostt doživljava p r o cvat i p u n u
' R. M i hailović, Uticaj moralisatorskih tema i š k olske drame na
evropsku umetnost XVII I XVIII veka, Beograd 1963, 114 — 117 (rukopis dokt.
disertacije). Ista, Veduta srpske grafike XVIII veka, Srpska grafika XVIII ve-
ka, Zbornik radova, Beograd 1986, 81 — 100, posebno 87. M . T i m otijević,
Đžefarovičev bak>ures»sv. Stefan Stiljanovic« i vizitacija Slšotovca 1753. go-
dine, Sveske Društva istoričara umetnosti Srbije, XVIII, 1987, 93 — 105. Isti,
Vizitacija manastira Siatovco u X V III v elru, prilog istraživanjuefemernog
spektakla, Naučni skup Manastir Sižatovac kros vekove, Beograd — Novi Sod,
1987 (u štampi).
r M. Jovanović, Srpsko slikarstvo u doba Romantisma 1848 — 1878,
Novi Sod, 1976, 17 — 18.
> D. Medaković, Ideološke osnove srpske i hrvatske umetnosti u 19.
veku, Zbornik ra likovne umetnosti Matice srpske, 20, 1984, 8~ 6. I s t i . Srpska
umetnost u XIX veku, Beograd 1981, 16, gde se i stiče duallsam istorilsma
u romontičarskoj umetnosti is vremena druge vladavine kneza M i loša.
Za vreme druge 1>ladavine kneza Miloša i Mihajla Obre-
novića, toko>n sedme decenije XIX ve ka, dolazi do snažnog
raZvitka e femernih sveča>>osti kao aritificiranog rituala po-
litičke propagande. U nji h ovom ostvarivanju se a ngažuj>c
vodeće umetničke snage,pre svih Bura Jakšić i Steva To-
dorović. Jakšić piše brojne punegiričke poeme, kojima na-
pušta tradicionalni manir dvorske laske i ustrojava roman-
tičarsku nlitologiju Obrenovića, primarno vezan za Takot'-
ski ustanak. Todorović, sa svojim pomoćnicima, radi nacrte
za efemerne arhitektonske kulise i slika brojne dinastičke
mitologije, koj e s e l i t e rar>tom argumentacijom o slanjaju
na poeziju. Poz>tata preko retkih skica i b r o j ni h o pisa u
trne»noj štampi, o»a jednodnevna umetnost prolaZnih sve-
čanosti biće građena na istim i d ejnim o snovama sve do
početka XX veka, kada s>nenom dinastija dolazi do istica-
nja drugačijih mehaniza»la dvorske propagande i drugači-
jeg sh»atanja o utilitas picturae.
a rtističku zrlost, a t ad a će ustanovljene idejne f o r m u -
lacije zračiti sve do početka XX ve k a, kada sa smenom
dinastija dolazi i do isticanja drugih ideala.
E femerni s p ektakl š ezdesetih go d in a X I X v e k a
v remenski se p o k l apa sa p e r iodom n a j snažnijih m a n i -
f estacija s r p skog r o m a n tičarskog i s t o r izma,' t e j e o n
n užno u m n o gi m f o r m a l ni m e l ementima i i d j e ni m o s -
novama poneo slične karakteristike. Rađanje r o m a nti-
č arskih efemernih svečanosti nij e značilo potpuno p r e-
kidanje sa ranijom pr aksom i opšteprihvaćenim konven-
c ijama. P o štovanje f o r m u l acij a s t a r e t r a d i c i je , k o j a
u mnogome podrazumeva izvesno odsustvo st i l skog j e -
dinstva, neizostavni j e e l e menat svake i d ej e k o n t i n u i-
teta, na k o jo j n u žn o i n sistiraj u v l adarski p r o pagandni
programi. Ona je čvrsto i živo u t k ana u p r a ksu efemer-
n og spektakla i p r e poznaje se na svakom k o r aku — s i -
mboličnim p o t k a ma, nerealnim e f emernim a r h i t e k ton-
skim ku l isama, amblematskim sl i k ama i d e k o racijama,
ali moguće je sasvim j a sno i zdvoj it i i i d e j n e elemente
koji određuju novo, romantičarsko shvatanje j avnih sve-
čanosti.' Sublim ir ano j ezgro spektakla i n j e gove opšte-
poštovane konvencije bile su vitalna osnova koja je mw
gla poneti nove programske intencije aktuelnog politič-
kog trenutka. Ideje veličanja dinastije i d r žave kroz glo-
rifikacij u , p rošlosti pogodovale su vremenu građanskog
romantizma i nesumnjivo da im o n d aj e dodatnu snagu
a stari j e zik a m b l ematskih zbor n ika n ij e sasvim s t r a n
g rađanskom pogledu n a svet i o n g a j o š u v e k k o r i s t i ,
m ada u sentimentalnijem i j e d n o stavnijem o b l i k u .
Dvorska i d eologija XI X vek a , s a d r u g e s t r a n e,
menja svoje ranij e hermetične ideale. Napušta se ideja
veličajnosti — magnificenze i prihvata prezentacija dvo-
ra kao građanske kuće. Vladar više nij e i zolovana ma-
estetična ličnost čij i e f emerni sp ektakl, kao ćin samo-
p rikazivanja, ne p o drazumeva dij alog sa u r b anom k l a -
som. Ni dv orska umetnost XI X v e k a v iše nije sredstvo
i skazivanja poli t ike veličajnosti — i o n a u o k v i r i m a d i -
nastičkih propagandnih programa dobija mnogo kon-
M . Timotijević: EFE M E RN I S P E K T AK L . .
kretniji z a datak — v e z ivanje v l adara sa n o v onastalim
građanskim snagama i n j i h o vo m i d e ologijom.' Ovakve
ideje su p r i s u tne već u i d e j ni m p r o g r am im a i e f e m er-
nom spektaklu Al eksandra K arađorđevića, ali se najdo-
s lednije i skazuju t e k k a s n ije, u o d n osu k n eza M i h aj l a
i Ujedinjene o m l adine s r p ske, glavne snage i n o s ioca
n aprednih n acionalnih t r e ž nj i v r e m ena. I zvesno j e đ a
su sudovi kneza Mihajla i m ali u t i c aja i n a n eke oblasti
umetničkog života, pre svega tamo gde, kao u e f emer-
nom spektaklu, dolazi do čvrstog prožimanja umetnosti
sa dinastičkim ideološkim programima. Sa druge strane,
upravo pod u t i c ajem p r i h v atanja g r ađanske ideologije
dolazi da n a p uštanje t r a d i cionalne dv orske p o m pozne
r ezentativnosti. Romantičarski e f emerni s p k t ak l O b r e -
n ovića gubi f o r m e o t v o renog baroknog pozorišta i p o -
stepeno se pr etvara u d e m o k r a tizovanu m a n ifestaciju,
s amo okvirno o d r eđenu definisanim p r o gr amom. U š i -
rim evropskim o k v i r im a X I X v e k a j a vne svečanosti sr-
pske K n eževine t i m e s u b l i ž e f r a n c usko-burbonskom
nego austrijsko-habzburškom efemernom spektaklu. Ob-
r enovići su k a o i B u r b o n i m l a d a d i n a stij a i s v o j o m
ideološkim p r o p agandnim p r o g r am ima u o d b r an i l e gi-
t imnosti v l asti on i s e n u žno o k r eću p r ecima i o ž i v l j a-
v anju nacionalnog istorij skog sećanja.' U ok v i r im a sr p-
s kog romantičarskog istorizma, ovim j ezikom p rvo p r o -
govara poezija, pa je ona u ef emernom spektaklu kao i
u istorij skom s l i k ar stvu vodeći konstitucioni elemenat.
Svetoandrejska skupština je , 11. decembra 1858.
g odine, zbacila Al eksandra K a r ađorđevića i v r a t il a n a
p"esto kneza Miloša, pa skoro nakon dvadesetogodišnje
emigracije d i nastija O b r enović ponovo dolazi na v l a st.
Ti značajni događaji, vezani za smenu dinastija, popra-
ćeni su svečanim man ifestacijama beogradskog stanov-
ništva. Odmah n akon Svetoandrejske skupštine p r i sta-
lice Obrenovića, poslanici i g r a đanstvo, organizovali su
bakljadu ulicama Beograda. Mada je na čelu povorke
kao tradicionalna pr o f a na i k o na i s t a knut p o r t r e t k n e -
z a Miloša, ima realnih osnova i el emenata da se ta b a-
kljada poredž sa sličnim m a n i festacijama revolucionar-
nog pariskog stanovništva iz v r e mena p rv e R epublike.
Rušenje jedne i u s p o stavljanje d r uge d i n astije s i m b o-
l iziralo j e u d a t o m t r e n u tk u k o l e k t i vn u m o ć i z b or a i
p osedovanja pol i tičke slobode, a efemerni spektakl o r -
ganizovan povodom toga je m a n ifestazione visiva di u n
manifesto politico, autoreppresentazione i il t r i o n fo del-
la borgesia.'. Svetoandrejsku baklja du je zabeležio Đura
Jakšić poznatom sl kom Na r o d ni p o s lanici i g r a đ ani s
bakljama pr onose sliku k n eza Mi l oša k roz Sta>nbol-ka-
piju.' O vaj J akšićev rad je s vojim l i k o v n im k v a l i t e tima december, 1975, 790~0 2, p osebno 794. — Za ranije francuske vladarske pro-
protumačen kao snažna slikarska manifestacija r o m an-
tičarskih ideala, ali su n j egove idejne osnove ostale ne- 197S, 121-126.
istražene. One se otk r i v aj u te k u k o n t e k stu efemernog sionaria, "venexia
s pektakla i n j e g ovih s i m b o ličnih o snova. M i l ošev por -
t ret j e i k o n ološki f o ku s p r edstave, ali n je n g l avni p r o - 134. i 136.
tagonist je građanstvo. Portret vladara je pr o fana ikona — 59.
koja u slici, kao i u e f emernom spektaklu personificira
d ržavu kao i n s t i t uciju . O n j e o t e l o t vorenje gl ave p r o - Druga vlada Miloša i M ihajla {18Sč — fčšš) • Beograd 1923. 54 — 55. A. Rade-
cesione povorke spektakla, čije telo predstavlja građan- tić,
s tvo. Slično pr oslavljanje d em o k r atske t r a d icij e i g r a -
d anskih ideala ističe Đ ur a J a k šić i u p a n egiričkim s t i - dell Press," Opis
hovima Pr vozvam A n d r i ja 18 58. (Skupštinarima S veto- ževine. Vidi : Novine Srbske, br. 12, god. XXVI, Beograd, 27. jonuora 18S9,
-Andrejske skupštiite), spevanim u č ast ovog događaja.' M. Alimpič, nav. delo, 384 — 3d6.
306
PERISTIL 3 1/1988 (305 — 312)
Odmah nakon tih burnih zbivanja započele su i
pripreme za organizovanje velikog efemernog spektakla
u čast povratka Janeza Miloša. Sastavljanje p r o t o k olar-
nog programa je povereno generalu Ranku Alimpiću,
tada profesoru vojne akademije. On ga podnosi na uvid
knezu Mihajl u i N a r o d noj s k u p štini, je r j e b i l o n u ž n o
pomiriti n j i h ova međusobno suprotna shvatanja.' Sveto-
andrejski s k u pštinari s u ž e leli d a e f e merni m s p ek tak-
lom iskažu moć demokratske, ustavobraniteljske t r a di-
cije koja je svrgla jednu i i zbornim postupkom na vlast
dovela drugu d i nastiju. K nez M i loš j e svoj p o v r a tak u
S rbiju t u m ačio sasvim d r u gačije. On i n sistira n a i d e j i
r enovacije naslednog kneževskog prava i u t o m p r a v cu
daje instrukcije za organizovanje efemernog spektakla.
Svečani ulazak kneza Miloša u Beograd, proslavljen 25.
j anuara 1859. godine, organ zovan j e u s v o j o j i d e j n o j
osnovi prema staroj pr aksi vladarskih entrata koje vuku
k orene još i s r e d njeg veka i z a p r a s l ik u i m aj u m o d e l
H ristovog ulaska u J e r u salim — I m i t a t i o C n r i st i k a o
Imitatio i m p e r atoris." Osnovnim s i m b o ličnim m e h ani-
zmom, spektakl svečanih ulazaka u gr a d je n e i z menje-
n o funkcionisao i u X I X v e k u , m ada j e s p olj ašnja f o r -
mulacija d o nekle p r o m enjena postepenim t r a n sforma-
cijama i z a r i s t o k r atske u g r a đ ansko-buržoasku sveča-
nost. Veličanjem v l adara u j e dno j e n a g lašeno proslav-
ljana i demokratska snaga grada, države, i ova dvojnost
se jasno primećuje u programu svečanog dočeka. Knez
M iloš i M i h a jl o s t ižu n a savsko p r i stanište austrij sk i m
brodom Atila, a nj i hov dolazak je najavila topovska pa-
l jba. Ulaze u k o č ij u u p r e gnutu u č e t v eropreg i k r e ću
T opčiderskim d r u m om , pored vojne akademije i v e l i k e
kasarne. Kroz Gospodsku u l icu i V a r o š-kapiju u l aze u
g rad i z a u stavljaj u s e p r e d s abornom c r k v om , gd e j e
održano svečano blagodarenje. Nakon toga put se na-
stavlja p r em a d v o ru , k r a j n j o j t a čk i k r e t a nj a s večane
povorke. Tu su staroga kneza p ozdravivši č l anovi N a -
r odne skupšitne k oj i s u o d b i l i M i l o šev z ahtev d a s e
svečano postroje ispred saborne crkve. Time je zvanični
d eo spektakla p r i v eden k r a j u . "
• M. Levey, Painting a t C o urt, The W r ightsman Lectures V, N . w
Yo k University Press, 1971, 183. i dalje.
> R. Kaufman, FrancoisGerord's Entry of He nry IV i n to Paris, Thc
Iconography of constitutional Monarchy, The Burlington Magaxlns, CXVII,
pagandne prOgrame Vidi : F. A. vate@, The IđeO Of PrenCh ortOnarChy, AStraea,
The Imperial T heme i n t h e si x t eenth century, Harmondsworth, Middlesex
G. Pettsna, Effimero urbano e citta, Le feste della Parigi revolu-
1979, 248.
~ M. Jovanović, nav. delo 252, slika VIII. D . M e dokovic, nav. delo,
~ Dj. Jaksić, Celokupno dela, 1, Be ograd, bez g odine i zdanja, 57
~ M. A l i mpić, Ži vot i r o d g e n erala R anka A l impića u s v azi sa
događajima novije srpske prošlosti, Beograd 1692, 224 — 228. s. Jovanović.
Svetoondreiska skupština u Beogradu 1$58 — 1859, Glasnik muzeja 9fodo
Beograda. V, 195S, 138 — 139.
'4 R. Strong, Art and Power, Renoissance Fastlvals 1450 — žd50, Boy-
1964, 10.
svečanosti je štampan u tadašnjem zvaničnom glasniku Kne-
43 —l5, Upor. : K. N. H ristić, Zapisi starog beograđanina, Beograd 1983, 63.
M . Timotijević: EFEM E RN I S P E K T AK L . .
231. Put kojim p r o l azi svečana povorka efemernog spek-
takla prilikom p o vratka k neza Miloša Obrenovića u
Beograd 1859. godine (crtežt D. Poleti)
Jedna od epizoda svečanog ulaska poznata je po
c rtežu slikara Steve Todorovića." U o snovnoj f o r m u l a-
ciji on j e sk or o i stovetan sa predstavama sličnih sveča-
nosti organiza;.anih i u a u st r i j skoj m o n a rh i j i." K n eževi,
Miloš i M i h a j lo , sede u s v ečanoj k o čij i o b u čeni u n a -
rodna starovladarska odela i u z d i gnutim r u k a ma o t p o -
zdravljaju o k u p l j c nom n a r odu. Todorović znalački oda-
bira jedan od k u lm.'nacionih tr enutaka svečanosti, kada
kočija k ro z V a r oš-kapiju s večano ulazi u g r ad . U l azna
gradska kapija — znak apoteoze, nezaobilazna je oko-
snica spektakla, kao što su t o c r k v a i d v o r — s r e d išta
verske i političke moći." Na tim r elacijama: ulazna grad-
s ka kapija — s a b orna c r kv a — d v o r , f i k s i r ano j e k r e -
tanje ef emernog s p ektakla j o š o d v r e m en a s večanog
ulaska kneza Miloša u B eograd p r i l i ko m p r o glašavanja
prvog Hatišerifa. Prelaženje istoga puta, i n j e govo p o-
navljanje u svakom sledećem spektaklu, počiva na sim-
boličnim osnovama isticanja kontinuiteta i tr adicije, kao
osnove moći i snage dinastije."
rz V. Kraut, Steva Tadorović (1832 — 1925) — život i c rta čko delo,
Zbornik za li k o vne umetnosti Matice srpske, XVIII. 1982, 111 — 112.
» Erzherzog Johann von Osteneich, Kat., Bend I, G r a z, 1982, 447.
» M. Fagiolo, L' E i m e ro di Stoto. Strutture e archetipi di una cittd
d'illusione, La cittfs ci meraa e I'univerzo artificale del giardino, La Firenza
dei Medici e L'Italia del ' 500. Roma 1980, 11 —13.
» J, S h earman, L' e ntrato f i o rentina di Le o ne X , 15 1 5, I I tea t r a
italiann ne i R i n ascimcnto, a c u r a di F . Cr u c i a ni e D, S r e a g n oli, B o l o gna
1987. 244-245.
u Novine Srbske, br. 1 3, g o d. X X VI, 2 9. ja n u a ra 1 859, 48 — 49. Isto,
br. 14, g o d. X X V I. B e o grod, 3 1. j a n u ara 1 8 59. 52 — 53. Isto, b r . 1 5 , g o d .
XXVI, Beograd, 3. f ebruara 1859, 56, i 6 1 . gd e se op i s ane e femerne arhi-
tektonske kulise podignute u d r ugim gradovima.
" R. Gr ig, Symphonian Audio tes Basileisa, An Image of Imperila
Harmony on the Bose of the Column of Arcadius, The Art B u l l etin, L IX,
decembar, 1977, 469. i dalje.
's J. B. Trapp, Th e ourI's Ivy and Poet's Baus, A n E n guiry i n t >
Poetic Garlands, Journol of th e Wa r b urg an d C o u r t auld I n s titutes, X X I ,
1958. 227. i d a l j e. R . M i h a i l ović, Mr tva p riroda u s r pskom slikarstvo XVIII
i XIX veka, Beograd 1979, 48 — 49.
» C, Ripa, I conologia, Padova, 1611, Amblem G l oria d e ' Prencipi,
205 (Garland Repr. 1976).
~ ltika i j er o p olitilra, i l i f i l o zofija n a ravoučitelnaja, Be č 1 7 7 4,
165 — 172.
PERISTIL 3 1/ 1988 (305 — 312)
Put koji m p r o l aze slavljenici svečano je u k r ašen
e femernim a r h i t e ktonskim k u l i s ama, opisanim d o p o -
jedinosti u z v a ničnom glasilu K n eževine — No v i n a ma
Srbskim." K o d t o p č iderskog pri s taništa, na m e stu g de
je predviđeno pristajanje k neževskog broda, podignuta
su dva velika s t ub a s p oj ena g i r l andama, okićena br š-
ljenom J drugim zimzelenim lišćem. Već ti stubovi uka -
zuju na t r a d i cionalne konvencije efemernog spektakla.
Oni su st ar i s i m bo l t r a j a nj a i p o s t o j anosti, Constanza
u amblematskom z b o r n ik u C e sara R i pe . O d r i m s k i h
v remena podizani su u čast važnih događaja i t r i j u m f a
p ojedinaca a s i m b o lizirali s u v ez u i z m eđu n eb a i z e -
mlje, iskazivali moć, slavu i besmrtnost proslavljanoga. n
Sigurno i d a j e b r š l jen svojom d e k or ativnošću bio p o-
desan ukras ove zimske svečanosti, ali ta činjenica ni u
kom slučaju n e p o t i r e sećanja n a n j e gova simbolična
značenja, definisana znanim amblematskim zbornicima.
On je, još od Pl i n ija, poneo složene i višeslojne simbo-
lične konotacije, i može simbolizirati nezahvalnost uka-
zanom poverenju, al i j e n a j češće dovođen u k o n t e k st
z asluženih pohvala, slave i b e s m r t nosti. U j e d no m o d
Camcrariusovih am blema b r š ljan sa m o tom S i c p e r i r e
iuvat is kazuje p r i s t anak p l e menitih d u h o va na f i z i č ko
trošenje zazajedničko dobro."
Duž svečanog puta, sve do dvora, ređao se nepre-
g ledan niz efemernih a r h i t ektonskih gr ađevina, tr i j u m -
f alnih k a p i ja , l u k ova, stubova i p i r a m i da. Tako s u n a
maloj p i j ac i n a p o d nožjima o d s e dam s t epenika p o di-
gnute dve velike pi r amide — Gr oria de'Prencipi Cesara
R ipe," uk rašene portretima, amblemima i a l egorij sk i m
k ompozicijama. Na j edT)oj od p i r a m ida su i spod k r u n e
postavljena dva krilata goruća srca, koja se kao amblem
pravog p r i j a t elj stva — Dr u ž e stvo i s t i n i t oe j a v l j a ju u
zborniku It i k a i Je r o p o l i t i k a, š t a m panom z a p o t r e b e
Srba kod Josifa K u r cbeka u Beču, 1774. godine.' I s p od
njih je naslikana vila koja u i spruženim ru k ama pr i nosi
knezu Milošu g o ruće srce i l o v o ro v v e nac. Pi k t oralna
a legorija je dopunjena inskripcij o m :
prilnf' otče venac ruža
Sto ti verno srce pruža,
A vreme će lovor viti
Da ti dičnu glavu kit t.
232. A. Stojanović, Proslava pedesetogodišnjice takol skog
ustanka, 1865.
307
M . Timotijević: EFEM E RN I S P E K T AK L . . PERISTIL 3 1/1988 (305 — 312)

Na drugoj s t r an i t e p i r a m ide j e u g o r n je m r e gi-

stru naslikana lira sa maslinovim vencem, a ispod bogi-
nja Pravde nadvijena nad portret kneza Miloša. Ta pred-
stava, kao i o s t a le, p o p raćena j e p r i g o dni m p a n egiri-
č kim i n s k r i p c ij ama. U e f e m e r no m s p e k t akl u i š i r i m
o kvirima d i nastičkih m e tafora, alegorijski p o r t r et , k a o
i nstrument v l asti po d s n ažnom i d eološkom k o n t r o l om ,
jedan je od osnovnih id ej ni h f o k usa propagandnih pr o-
grama." Često ga srećemo u opisu svečanog dočeka kne-
za Miloša, a dobro j e p o znat i r a no m ef emernom spek-
taklu i z p r v o g p e r i oda v l a davine O b r enovića.
N a fasadama javnih zdanja i n e ki h p r i v a tnih k u -
ća istaknuti su br o jn i a m b l ematski pi k t ogrami i s l i k ani
transparenti. T ak o s u i s p r e d z g r ade v o j n e a k a demij e
podignuta dva trij u m f alna stuba iskićena zastavama dok
s u ispred nji h s loženi u o b l ik u p i r a m ide m i l i t a ntni t r o -
f eji: p u ške, sablje, ko p lj a i d o b o ši. Svoji m p r i m a r n i m
'=.i ™
značenjem on i s u a t r i b u t i v o j n i k a i v o j n e a k a demije,
ali u d u b l j i m p o t k a m a s u z n an i s i m b ol i p o b ede, am-
blem Am or P a t n a e "'. Na k r o v u a k a d e mije s u r a z v i j e -
n e dve velike zastave, a i spred n j i h o d u p a l j enih k a n -
dila ispisano Ur a. U g or n j ih p e t n aest prozora je r a s no-
ređena parola ži v io k n j a z M i l o š, dok j e u s r e d i š njem
istaknut gr b S r b i j e . D o nj i p r o z or i s u u k r a šeni gr b o vi-
ma srpskih zemalja, r aznim v o j ni>n i d r u gi>n si>nboli-
ma. P omenuti g r b o vi s u n e s u m l j i vo p r e u zeti iz h e r a l -
dičkog zbornik a H r i s t i f or a D ž efarovića Or u žij I l i r t č e -
sko, koji je za propagandne programe Karlovačke mi- 233. A. Jovanović, Trijumfalna kapija, podignuta u T o pči-
tropolije, prvi pu t š t a m pan jo š 1741. godine. Okretanje deru povodom pedesetogodišnjice tako»skog ustanka,
1865.
ovim k l a sičnim i z vor i ma, ka o št o su Or u ž ij I l i r ič e s ko
i Itika i t e r o r>ojitika, ukazuju na čvrste veze efemernog
s pektakla Kneževine sa kulturnom baštinom X V I I v e k a .
Stari heraldički znaci i a m b l emi su, međutim, dosledno sveta u k o j o j s u s e i s t i cali s e l jak o b t e rećen poljs kim
reinterpretirani u a k t u elnu po l i t ičku alegoriju. Tako su usevima i plodovi>na i seljanka
edna s kotarico>n punom
cveća i d r u goga lepog pl oda; S t e vi T o d o r oviću je b i l a
i spod dvoglavog orla n e manjičkog carstva i spisani st i -
hovi koji j a sno ot k r i v aj u d a j e o n s i m bol k n eza Miloša poverena i r e a lizacija n a j veće efemerne ar h i t ektonske
i prestolonaslednika Mihaj la : građevine — t r i j u m f a lne k a p ij e p o d i gnute neposredno
i spred dvora, na današnjim T e razijama. 0 t o j g r ađevi-
Dvoglav orao stare slave n i i n j e n o m s l i k a nom p r o g r amu, T o d o r ović u s v o j o j
s nasledniko>n otca kaže- Autobiografiji saopštava sledeće:
Klikće, da ne zaborave
Priliko>n izbora k nj aza Mi l oša 1858. g odine i d o -
Srbi srpsko da potraže.
laska njegovog u B eograd 1859. godi>fe, 25. janu-
a ra, po n a r u džbi p r i v r e>ne>te vlade izradio s a m
Dva d r u ga, s i m e t r ično p o s tavljena p i k t o grama,
pedeset ranZovrsnih t r a nsparenata na T r i j u m f a l-
objašnjena u No v i n a ma S r b s ki>n kao Sr h >n koji g l e da
noj kapiji , k oj a j e b i l a p o digmfta na Terazijama,
«s «nce koje se ra đa i li k k o ji p r « ž a r u k e p r e »>a polu-
izmedu. današ>yjeg hotela Moskve i P a r i za. Sadr-
»lesecu, politička su alegoreza zasnovana na tradicional-
žina tih slika j e bila pat ri o tska.. . U o v o>n ogro-
nom amblematskom i s k u stvu. Č ovek zagledan u s u n ce
» lno»> radu po»logli su m e m oj i «čenici, a >>aj-
je amblem 0 Bo ž j e , ob j a šnjen u z b o r n i ku I t i k a i j e r o -
»iše Marko V u k o vić i R a d o va>J Marković.
politika k a o s p o z naja B o g a — v e č ne i n e p r o m e nji v e
. . " .

istine." I p o l u m esec znanj am blem n estabilnosti — I » -

co>>sta>l tia i z zbornika C esara Ripe." U p r o p r a t n im s t i -
hovima p i k t o grama značenje am blema j e r e i n t e r preti-
r ano — k nez M i loš i S r b ij a su p r o t u m a čeni kao sunce,
a osmanlijska Porta kao polumesec.
Na balkonu v el i kog zdanja m a j or a M i š e A nasta-
sijevića postavljen j e t r a n sparent St eve Todorovića sa
predstavom apoteoze kneza Miloša i p r estolonaslednika
Mihajla. U g o r n j e m r e g i stru s u p o s t avljeni k n eževski
portreti, dok su i spod nji h s t aj ali Sr b in i S r b k i n ja k o j i
su u i s p ruženim r u k am a d r ž al i t r a k u s a p a negiričkim
stihom Ziveli i u s r ećili nas. Oko njih je n a s likana masa
K. W. F oster, Ma t aphore of Rule, Political Ideologu and History
in the Portratis of C osimo I d e ' M e dici, Mi t t e i l ungen de s Ku n sthistorischen
Institutes in Florenz, XV — I, 197I, 65. I dalje, posebno 72.
zz B. Vuksan, Jovan Isoilović mlađi : Knez M i l an O b r e nović II n a
odru, Z b ornik z o l i k o vne u m etnosti M a t ice sr pske, XX, 19 8S, 99 — 115, gde
se o o v o m fu n e r a l nom p o r t r e tu r asprovlja u žir i m o k v i rima e f m m o g
sp ktakia.
C. Rina, Ba roque and R ococo Pictorial Imagery, The 175~
Hertel Edition of Ripa's Iconologia, Ed. b y E . A . M a s e r, N ew Y o r k, 1 971,
Amblem XXVI.
zs Itika i Jeropolitika, 11 — 13.
" C. Ripn, nav. delo, Amblem CLIII.
z> S. Todorović Autobiografija, Ed. Z. S i m ić M i l o vanović, Novi Sad
1951, 53.
» Nav. delo i mesto.

308
M . Timotijević: EFE M E RN I S P E K T AK L . . PERISTIL 31/1988 (305 — 312)

setak kompozicija k oj e on p o m i nj e u d o d atku Au t o b io-

grafiji, p a j e r e a l no p r e tpostaviti da n j e g ovoj r u c i p r i -
padaju i d r ugi slikani t r ansparenti isticani na fasadama
zgrada. Pored već pomenute kompozicije na zdanju ma-
jora M iše A nastasijevića, on p o m i nj e t r a n sparent P r i -
jeni knjaza Miloša kod Sultana u Carigradu 1833. go-
dine koji je s l i k ao za veliku š k o lu — l i c e j. Iz s avreme-
nih opisa efemernih dekoracija vi d i mo, međutim, da se
t a kompozicija n a lazila n a t r i j u m f a l noj k a p i j i , d o k j e
za licej T o d orović naslikao t r a nsparent K n e z M i l oš s e
pozdravlja sa srpski>n narodo>n. U donjem r egistru ove
alegoreze je p r edstavljen M i lo š o k r u žen narodom, do k
su u gornjem r egistru naslikane dve vile k oj e su i znad
kneževe glave držale srpski grb i l o v o rov venac.
I spred kuće tr govca M it e L azarevića istaknut j e
v eliki t r a n sparent n a k o m e j e p r e d s tavljeno k ak o j e
K njaza Miloša na ko nj u s r p ski n a rod o b k o lio p o k o r no
i radosno doček~jući ga. U gornjem r e gistru i za oblaka
p roviruj u c a r D u š a n i M t i l o š O b i l ić. P r v i m u p r u ž a
krunu, a drugi mać. Ova kompozicija je u m n o gome sli-
čna pomenutim T o d orovićevim r adovima. Ona sledi i s -
tovetnu kompozicionu shemu baroknih apoteoza pode-
ljenu na dva registra, a sem istorij skih l i čnosti pojavlj u-
j u se i p e r sonifikacije, koje r edovno srećemo i na d r u -
gim Todorovićevim slikanim t r a n sparentima. Steva To-
dorović, jedan od v o dećih um etnika l i k o vnog r o m anti-
z ma šezdesetih godina X I X v e k a , svoji m j a k i m d v o r s-
234,A. Jovanović, Efemerni hram sa bisto>n kneza Miloša
kim vezama i v i šestrukim z nanj i ma, nužno se nametao
kao vodeći umetnik u r e a l izaciji e f emernog spektakla.
Nedugo po povratku Obrenovića povereno mu je vaspi-
Dekorativni program ove tr i j u m f a lne kapije, koja tanje vanbračnog sina kneza Mihajla, a ženidba sa Po-
e svu varoš začinila i d i čila s»ojo>n visinoni i l e p otom, leksijom, ćerkom Mat ij e Bana, potvrdila je nj egovu pri-
poznat je iz No v ina Srbskih. Na s redišnjem delu čeone padnost višim d r u štvenim slojevima. Za izvršavanje sa-
strane, koja j e gledala prema Stambol-kap ji, i staknuta mih zadataka bilo je m n ogo važnije Todorovićevo dugo-
je velika k o m p ozicija Kn j a z M i l o š i k n j a z - prestolona- godišnje iskustvo sa p o zorištem, k oj e j e i z m eđu o sta-
s lednik M i h a j l o u d r u ž eni d r žeći sa p o r u k e , a n a r o d l oga podrazumevalo oslikavanje scenskih k u l isa i s k i c e
okolo nji h v iče i b aca k ape. Sa strane su naslikani an- za svečanu zavesu Narodnog pozorišta.. " Todorovićevo
đeli sa t r u b ama, a sa k r a j eva bočnih p r o laza su i stak- slikarstvo efemernih t r ansparenata je nažalost nepozna-
n ute vile sa zelenim vencima u r u k a ma. Na vr h k a p i j e to. Nastalo za p o t r ebe glori f i k ovanja o d ređenog politi-
je istaknuta p a r ol a U sl a vu k n j a za M i l o ša i n j e g o vog č kog trenutka, ono nij e b il o n a m en!eno istor ij i i t r a j a -
naslednika M i h aj la. N a d r u g oj s t r a n i, p r e ma d v o ru j e nju. Kada se svečanost završila, efemerne građevine su
istaknuta, parola Dobro doš'o svetli k n ja že Mi l oš' Obre- rastavljene, slikane dekoracije skidane i p r e puštene za-
noviću. Na glavnim stubovima, postavljenim uz central- boravu. Sigurno da će i straživači njegovog broj nog sa-
ni prolaz su n a slikane k o m pozicije K n j a z M i l o š u C a - čuvanog crtačkog opusa, u poređenju sa opisima slika-
rigradu prima orden od sultana i Srb ina zaspalog u gori nih dekoracija, i d enti f i k ovati s k ice z a p o j e d ine t r a n s-
budi vila vojno >n zastavo>n, a zat m su sledile predstave parente."
Srbina i Srb ki nj e k oj i s v i r aj u gusle i anđeli sa tru bania
P anegiričke stihove, pored J ovana I l ića i o v o g a
koji o g lašavaju svečani p o v r atak d i n a stij e O b r enović.
puta je spevao B ur a J a k šić. U p esmi Po v r atak k n j a z a
O pis programa T o dorovićeve tr i j u m f a lne k a p ij e, Miloša Obrenovića I n a v l adu u S r b i j i , ko j u s u N o v i n e
ma koliko bi o r e d u k ovan, nij e m o gao sadržavati peđe- Srbske štampale na posebnom lis tu k ao z vanični pane-
girik, ponovo se povlače poznate istorijske komparacije

S Milošeni se samo silan Dušan meri

Dušan carstvo širi i v eliča
Kosovo ga ruši.. . M i loš opet diže;"
D. Medaković, Predlog Steve Todorovića xo glavnu xavesu Na-
rodnog poxorišto, Jedan ve k N a rodnog pozorišta u Beogradu 1868 — 1968,
Beograd 1968, 602 — 654. O. Milanović, Beogradska scenografija i k ostimo- Knez Miloš se upoređuje sa najvećim od srp skih
grafija 1868 — '1941, 5 — 14.
zr U Narodnom muzeju u Beogradu se čuva oko trista crteža Steve
srednjovekovnih vladara — carem Dušanom, dok je Ta-
Todorovića. Nekolicina od nih j e p u blikovana, a o stali su nažalost trenutno kovski ustanak upoređen sa Kosovskom b i t k om . Jedan
nedostupni istraživačima. Vidi: V , K r eat, C rteži srpskih umetnika 19 veka,
kat., Beograd 1974, 25 — 28. od događaja je pr edstavljao pad srpske srednjovekovne
t s Novine Srbske, br . 1 1 . g o d . X X V I , 25. ja nuara 1859, 40 — 41. države, dok je drugi označio njeno ponovno rađanje.
Ovaj broj N ovina Srbskih, izdan na d a n svečanog dolaska kneza Miloša,
ima samo jedan list na kome je štampan Jakšićev panegirik. Izrada arhitektonskih k u l isa idealnog grada je t r a d icio-

309
M . Timotij ević: EFE M E RN I S P E K T AK L . . PERISTIL 3 1/ 1988 (305 — 312)

n alni el emenat e f emernog s p ektakla, o d avno f o r m u l i -

san u evropskoj p r a ks i i n j i h o v o p o d izanje za svečani
ulazak kneza Miloša u Beograd pouzdano se oslanja na
ovu praksu. Panegirička poezija i s l i k ane dekoracije su
t akođe deo o p šteprihvaćene konvencije, al i z a r a z l i k u
od arhitektonskih ku l isa one se iz zapadnoevropske pra-
kse ne preuzimaju d i r e k t no. Osnovni k o nceptualni ele-
menti glori f i k acije su reinterpretirani u samosvojnu di -
nastičku mitologijukoja se kod Obrenovića neprestano
v raća na Takovski u s tanak ka o o snovno izvorište i o n
je alegorijska okosnica svih pa t r i o t skih t e ma pa negiri-
č ke poezije i s l i k a r stva. K nez M i loš j e o t a c n a r o d a -
Pater Patriae, koj i T a k o vskim u s t ankom o b n avlj a s r e-
dnjevekovno srpsko carstvo. Ideja renovacije u propa-
gandnim p r o g r am im a d r u g e v l a davine k n eza M i l oša i S
Mihajla Obrenovića time je di r ek tno određena nacional-
nom istor i jo m i n e o s l a nj a s e n a o p š t.-. tradicionalna
mesta evr opskih v l a d a r ski h p r o p agandnih p r o g r ama,
koj; n ačelno p olaze od i d ej e S v etog r i m s kog c a r stva.
Nužnost formulacije dinastičke mitologije uočava
još knez Miloš i odmah po ponovnom stupanju na vlast
o n proglašava Cveti, h r išćanski p r aznik n a k o j i j e p o -
dignut Takovski ustanak, zaopštenarodni praznik," Pro-
slavljanje toga praznika bio j e j e dan od n a j značajnijih
momenata di nastičke ideologije i z a v r e m e d r uge v l a-
davine kneza Mihajla. On 1865. godine, na pedesetogodi-
šnjicu ustanka, izdaje proglas u kome obaveštava da će
praznik bit i p r o slavljen velikim efemernim spektakiom.
U složenim o k v i r i m a M i h a j l ove p o l i t i čke p r o pagande,
235. A.Jovanović, Efemerni paviljon
svečanost je t r ebalo da bude d i r ek tna aluzija na n j ego-
vu odluku d a r a z vije ta k o vsku z astavu i d a k a o d r u g i
Miloš konačno povede rat za oslobođenje južnih kra jeva
Srbije. Dosledno t o me, za m e st o p r o slave j e o d a b r an
Topčider, nekadašnji vojni logor, a kasnije zvanična dvo-
r ska rezidencija k n eza M i l o ša. Program s večanosti j e derskom p a rk u j e i z g r ađen h r a m b e s m r t nosti i s l a v e,
štampan u Srbskint Novinama, a i z r a da glavnih efemer- p odignut u č a s t o c a n a r od a — k n e z a M i l o ša, čij a j e
n ih arhitektonskih k u l isa i sl i k anih dekoracija j e i o v o- bista u nj ega postavljena (slika 3)." N a p o l j a ni, gde j e
ga puta poverena Stevi Todoroviću koji za pomoćnike održan središnji d e o svečanosti p o dignute su d v e e f e-
u zima članove i t a l i j anske d e k orativne p o r o d ice D ' A n- m erne arhitektonske građevine. Oltar o t adžbine sa t a -
drea." kovskim k r s t om, te r o tondni p a vi ljon za kneza Mihajla
i njegovu pr at n ju . T akav ti p p a v i l j ona sa k o j ega k n ez
Efemerne kulise podignute za potrebe ove sve- Mihajlo p r i sustvuje i v o d i s večanost, kao i o s t ale efe-
čanosti poznate su p r ek o n e k o l ik o f o t g r af ij a A n astasa merne građevine, vuče poreklo iz stare evropske prak-
Jovanovića, upravnika dvora kneza Mihajla i jednog s e i sv oji m k l a s icizirajturim f o r m am a s e d i r e k tn o v e -
snimka nj egovog poznanika Anastasa Stojanovića." Fo- zuje za slične srednjoevropske efemerne konstrukcije.n
t ografije su nastale u dv a n avrata. Na n ekima j e p r e d - Naspram pavilj onu j e p o d i g nut o l t ar na č e lo k o ga j e
s tavljena svečanost, snim l j ena i z d a l j i n e , d i s k r etn o i s tajao uzvišen k rs t o d d r v et a i s v ećnjak v r l o l e p o o d
bez ambicije da zabeleže najvažnije t r enutke spektakla
(slika 1). Neposredno pre, il i p o sle Svečanosti, Anastas
Jovanović j e p o j e d i načno s n i mi o n e k e o d e f e m e r n ih
a rhitektonskih g r ađevina. Na j e d no j o d f o t o g r af ij a j e
s nimljena t r i j u m f a ln a k a p i j a p o s t avljena n a u l a z u u » M. Dj . M i l ićević, Knex Mihojlo u spomenima nelradašnjeg svog
sekretaro, Beograd 1896, 159.
T opčider, k oj u j e p r e m a T o d o r o vićevim n a c r t im a i z - u Progrom xa svetkovinu kojom će se ove godine, proslaviti spomen
vela porodica D 'Andrea (slika 2) . K a p ij a j e z a m i šljena ustanko knjaxa Miloša, Dodatak k Srbskirn Novinamo, br. 53, god. XXXI,
Beograd, 15. majo 1865. 236 — 237. Programu xo sutrašnju svetkovinu dodono
kao monumentalna neoromantička .građevina sa viso- e ovo čim se dopunila i u n ekoliko ixmenila, Srbske Novine,br. 56, god.
k im j e d n ostavno p r o f i l i sanim p r o l azom. O ž ivljena j e XXXI, Beograd, 22, maja 1865. 252. Pedese~ išn j a s vetkovino od ustanka
knjaxa Miloša Obrenovićo I koja e slavljeno o Sv. Troicama, Knjige peri-
samo sa dve edikule i u k r ašena grbom Sr b ij e o k ićenim odične, ix novina prepečatio Eremia O. Karadžić, Beograd 1865, posebno,
12. I 28.
z astavama, jubilarnim g o d inama — 1 815 i 1865, te i n i - n S. Todorović. nav delo, 53.
cijalima M i l oša i M i h a jl a O b r enovića — M .O. i M . M .O. rr B. Debeljković, Stara srpska fotografija, Beograd, 1977, 19 — 21.
R. Antić, Anastas Jovanović, tablotlpije i f otegrafije, Beograd, 1986, 37 — 39.
I zgled dve o stale t r i j u m f a lne k a p ij e p o d i gnute u p a r - » U por : C, W . W e s tfal l, Antolini's foro B onaparte i m M i l a n,
k u između crkve i i z laza na topčidersku po l j a nu, uk r a- Journal of the W o rburg and Courtauld Institutes, XXXII. 1969. 372 — 376.
n Biirgersinn und Aufbegehren — Bidenneier und Vormšr in Wien
šene simbolima r ata i m i r a , ostao je nepoznat. U topči- 1815 — 1888, Kot., Wien 1987, 25, Kat. Nr. 1/11/3.

310
M . Timotijević: EFE M E RN I S P E K T AK L . .
236..d.Stefanović, Predaja klju čeva srpskih gradova kneeii
Mihaj lu
v oska i zraden s a t r i s v e će, k oj i j e p r e d s tavljao g r b
srbski a sa strane je bi o i s k ićen bajonetama i d r v eniin
topovima št o o l i čavaše godi n « 1 8 15."
P oslednji e f e m e rn i s p e k t ak l o d r ž a n za vr em e
druge vladavine kneza Mihajla b ila j e p r o slava predaje
ključeva srpskih gradova u k o j i m a s u T u r c i d r ž ali svo-
je vojne posade. Svečanost je održana na Cveti, 6. aprila
1867. godine, a nakon toga 'sve do smene dinastija 1904.
godine, ova dva d ogađaja su p r o slavljana zajedno, po-
sebnom s v ečanošću organizovanom n a b e o g r adskom
gornjem g r adu, ka o o p š tenarodni n a cionalni p r aznik."
K ada j e o b a v ešten o k o n ač nom p r i s t ank u P o r t e d a
preda gradove, knez Mihajlo je I na turski z a htev k r e -
nuo na p o d v orenje s u l t anu. N a ko n u s pešnog boravka
u Carigradu, on se vratio brodom, 4. aprila, au čast
njegovog povratka o r ganizovan j e e f e m erni s p ek takl."
Dva dana kasnije obav>ljena je na kalemegdanskom pla-
t ou svečana predaja k l j u čeva. Tim e s e o v a j e f e m er n i
s pektakl d r ž i f o r m u l a cij a k o j e s u u s t a novljene j o š u
vreme p r oglašavanja p r v i h H a t i š er ifa. U s lovljene p o -
stojanjem d v o j ne v l a s ti — t u r s k e i s r p s k e, ~e s v eča-
n osti su nužno održavane u dva dela, koj i s u i f o r m a l -
n o bili r azdvojeni, s obzirom n a t o d a s u o b ično orga-
» Pedesetogodišnja narodno svetkovina, Srbske Novine, br. 57, god.
XXXI, 27. maja 1865, 256.
's K. N. Hristić. Zapisi starog beograđanina, 18 — 19.
» M. I l i ć -Agopovo, Il u strovana Istorija Beograda, Be o grad 1933,
303 — 314.
v> Novine Srbske, br. 13, g od. X XVI, 29. j a nuara 1859, 48.
" D. 7, M i lićević, nav. delo, 10 — 14.
" J. M i lićevićo, Druga vladavina knexa Miloša — druga vladavina
Irnexa Mihajla O b renovića, Istorija srpskog na roda, V — 1, Beograd 1981,
285 — 301. posebno 298.
'> V. Krout, na v. d e l o, 11 5 — 116. R. Veselinović, 1807 — 1862 — 1867,
Beograd, 1962. kat. br. 104.
>v N. Kusovac, Ad am S tefanović tt$32 — 1887) •Zbornik xo li k o v ne
umetnosti Matice srpske, II. 1966, 329 — 340.
a C. Go t lieb, An e m b l amatic Source lor V e l axquex Surrende of
greda, Gazete des Beaux-Arts, LXVII, 1966, 181 — 186.
>s Dj.!oksić, nov. delo, 203 — 204.
PERISTIL 3 1/1988 (305 — 312)
nizovani u dv a r a zličita dana. Za vreme prve vladavine
M iloša i M i h a j l a O b r e n ovića, p a i za v r e m e k n e z a
A leksandra K a r ađorđevića, oba dela spektakla su p r o -
slavljana podjednako svečano, ali po d r u gom s t upanju
na vlast dinastije Obrenović vidna j e t e žnja d a se deo
efemernog spektakla koji j e u k l j u čivao i učešće Turaka
potisne u d r ugi p l an. Tako j e s u t r adan, nakon velikog
efemernog spektakla održanog u čast povratka kneza
M iloša, veoma s k r o mn o o b avljeno č i t anj e B e r at a k o -
j im j e p o t v r đ eno k n eževo st upanje n a v l a st." N a k o n
efemernog spektakla povodom s m r t i k n eza M i l oša, či-
tanje Berata koji m j e p o t v rđeno stupanje na vlast kne-
za Mihajla o r g anizovano j e b e i k a k v o g j a v no g c e r e-
monijala, u d v o r u u z n a j u ž i k r u g p o l i t i čara."
Svečana predaja gradova bio je događaj važan
i za t u r sku i m p e r i ju , p a s e t i m e n a m etala nužtnost da
se on p r o s l av i z a j e dničkim e f e m erni m s p e k t a klom."'
Početak svečanosti j e z a k azan za d e set časova, k a da
s u se tur ska i s r p sk a s v it a p o j a vile n a u l azu u K a l e -
m egdan i p o s t r o j il e p o re d v e l ik e t r i b i n e k o j u s u p o -
digli gradski T u rci za p o t rebe centralne svečanosti. Na
tribinu su se popeli t u r ski o f i c i ri , sa j edne strane a sa
druge, predstavnici srpske vlade i crkve, dok su u sre-
d ini s t a j al i k o m a n dant b e o gradske t v r đ ave A l i R i z a
paša i knez Mihajlo. Nakon čitanja sultanovog fermana
izvršena je svečana predaja k l j u čeva, a istovremeno je
n a beogradskim b e d emim a p o r e d t u r s k e i s t a k n ut a i
srpska zastava. Potom je svečana povorka izvršila cere-
monijalni o b i l azak beogradske tvrđave.
C entralni deo svečanosti, t r enutak p r edaje k l j u -
čeva, crtežom su z abeležili S t eva T o dorović i A n a stas
J ovanović," ali j e d o gađaj n a j v iše poznat po l i t o gr afij i
A >dama Stefanovića (slika 5)." U o s n o vnoj f o r m u l acij i
"mpoziciona shema Stefanovićeve litografije j e s l i čna
'
Velaskezovoj p r e dstavi Pr e d aja B r e d e. Ov a a n a l ogija
nije nimalo slučajna, jer oba dela tematski pr edstavlja-
ju istovetan događaj — svečanu predaju k l j u čeva, a što
j e mnogo važnije on a p o l aze od i s t ovetnih i d ej ni h i z -
vora — a m b l ema Co n c ordia iz p o z n a tog i n e b r o j e n o
puta preštampavanog zbornika Cesara Ripe,'"Ukaziva-
nje na ove idejne izvore ot k r iva i k o n četističke osnove
s amoga događaja. Predaja k l j u čeva g r ad a j e o p š t e i
dobro znano mesto evropskog efemernog spektakla.
N jime n ij e o b eležavan samo t r i j u m f a ln i z avršetak r a t -
n ih pohoda, šta više, on je pr e svega praktikovan pr i l i -
k om svečanih vladarskih u l aza u g r a d i s i m b o l ično j e
i skazivao ideju s l oge između vladara i g r a da. N a o v a-
kvu opšteprihvaćenu evropsku konvenciju, sigurno do-
b ro znanu i j e d noj i d r u goj s t r a ni, oslanja se i f o r m u -
lacija s r edlšnjeg d el a e f e m ernog s p ektakla o d r ž anog
povodom svečane predaje ključeva srpskih gradova.
N akon s m r t i k n e z a M i h a j la , s l edeći v el ik i e f e -
m erni spektakl o d r žan j e t e k p o v o do m u k i d a nj a n a -
mesništva i s t u p anja n a p r e sto k n eza M i l ana Ob r eno-
vića. Kao panegiričkog pesnika ponovo srećemo Buru
Jakšića koji p i še odu Kn j a z « s r p s k o m. Milanu Obreno-
viću /V, na dan 10 avgusta 1872. godine «čast njegovog
st«paitja na presto." Jakšić ni ovoga puta ne progovara
praznim jezikom dvorske laske. Konkretno i angažo-
vano, on brani in tencije dinastičkog kontinuiteta, a ide-
ju o renovacijizlatnog doba Obrenovića, pod upravom
 M . Timotijević: EFEM E RN I S P E K T AK L . . PERISTIL 3 1/ 1988 (305 — 312)

novog vladara, on v i d i u n a s t avlj anj u p o l i t ik e p o ginu-

l og kneza. Sudeći pr ema r o m a n tičarskoj p o ezij i Đ u r e
Jakšića, moglo b i s e p o m i slit i d a s e f o r m a e f emernog
spektakla nij e p r o m enila ni za v r eme vladavine Milana
Obenovića. Prilike u S r b ij i s u , m eđutim , sasvim d r uga-
čije. Ona r o m a n tičarska, d emokr atsko-građanska crta
prisutna u svečanostima iz vr emena kneza Mihaj la, po-
stepeno se potiskuje. Spektakl se v r aća u s t ar e zatvo-
rene forme dvorskih svečanosti, sa podvu čenom grani-
com između učesnika i p o smatrača.
Osriovne propagandne teme r o m a n tičarskog efe-
m ernog spektakla o s t aju , m e đ u t im , i d a l j e aktuelne,
jer su u p r avo u t o v r em e f o r m i r ani g o tovo svi v ažnij i
politički i k u l t u r n i z a d aci s r p skog n a r oda, važeći sve
d o p r vi h d e c enij a X X vek a . " D i n a s tč i ka m i t o l ogi ja,
u čvršćena za vreme vladavine kneza Mihajla, i d a lj e j c
okosnica i d ej ni h p r o g r am a e f e m ernog s p ektakla, sve
do početka XX veka, kada dolazi do konačnog svrgava-
n ja dinastije O b r enović. Stupanjem K a r a đorđevića na
presto, dolazi nužno i d o i z m ene dinastičke mitologije.
Umesto proslavljanja T a kovskog ustanka, isti če se Ka-
r ađorđev ustanak i n i m al o s l učajno efemerni s p ektakl
o rganizovan povodom k r u n i sanja P e tr a I K ar ađorđe-
vića, odgađa se za godinu d ana i o d r ž ava 1904, na sto-
godišnjicu p r vo g s r p skog u stanka."

D, M . d a k ović, Srpska umetnost XIX veka, 279.

N ova I s k ra , b r . 6 , B e o g r a d 1 9 03, 156 — 157. Isto, b r . 9 , B e o q r a d .
1904, 275 — 277. Lj, M i i k o vić-prelević, Va l trovićevi nacrti za k r u nidbene pred-
mete petra I K a r a đ ordevića,Zb o r n ik m u z eja p r i m e n j ene umetnosti, 24 — 25.
Beograd 1980 — 1981, 119 — 125,

317
SL>MMARYS
made by painters fro>i> Biiđapest, those front the Stanišićs'
workshops front So»>bor and, recently, by Jovan Bi kicki,
a pai»tei. fro>n Novi Sad.
Olga Mila»o >ić
COURSE OF UPDATING THEATER SCENO G R APIIY
IN BELGRADE IN THE EVE OF WORLD WAR I
The begin»ings of the avtistic scenography i» the Bel-
grade Theater n"ere linked to the first years of the 1920ies.
Ava>it-garde e> e>its in the Eu ropean theater ref lected in pe-
riodicals and daily papers, ni!h ever more professional dis-
ciissions on th e r o l e an d p l ace o f p v o diiction and sceno-
gvap.'iy i» t h e » i odevn society. A de>nand for an updated mise
en scene nas a fu»da>ne»tal i»ipetus for artistic refov>nation
of the National Theater in Belgrade, initiated i» 1911. The
course of developme>it of the Belgrade Theater !vas thus di-
rected tonards the artistic, >nodern and j u g oslav character.
The firstprofessional producer, Andrejev, and a the-
a ter pain!er. Bal>izek, tlie Russian artists inf luenced by th e
contemporavy Ger»ian t h e ater, n> ere engaged to i m p r o v e
the prodire!ion and scenography i» the spirit of th e current
West-Eiiropean»>odel. Theiv >»ost significant achievements
here Ivere related to the setting of Shakespeave's tragedies
MACBETH and CORIOLAN in 1912, introducing some no-
velties in t h e p e r f or>nance of Shakespeare. The prductio.i
tended to create harmoninoiis u»ities and or»a»iental styli-
z atio», thus pri>»arily i>»proving the visual sphere of t h e
p erforn>a»ce. Concerning a r t i stic s cenery, t n >o styles, i.e.
naturalism and s y mbolis>n, oserlapped. These tn o s t y l es
e!rcited a strong i>ifI«e>ice upon tlie development of artistic
scenography i>i B elgrade in tlie eve of World War l .
Mi ros a >> Ti »>oti j ević
E PHEM E R A L SPECTACLES DURING TH E S E C O N D
RULE OF PRINCES MILOŠ AND MIHAJLO OBREN O V IĆ
In the course of t h e second >ule of P r i nces Miloš
and Mihaj lo O b renović, i.e. d u r in g 1 870-ies, ephemeral
ceremonies as an ar ti ficial r i t ual o f p o l i tical propaganda
iindern c>it considerable develop»>ent. Leading artistic ma>!-
-po>ver, pri»iarily Đ » r a J a kšić and S t eva T odorović, n>ere
engaged i» their r ealization. Thus, Jakšić wrote a n u mber
of lo»g pa»egyrics, abandoning the t r aditional manner of
co!>rt adulatio>i and i»trod«cing a ro>nantic đynastic myth-
o logy of t h e O b r enović's, pvimavily associated wit h t h e
T ako! o riot. T o doroiić an d h i s c o w o rkers designed t l !e
ephemeral architectural scene>y and pictuves from the vast
dynastic » i y t hology, relying upon poetry b y t h ei r l i t e rary
avg>i»ie»tation. K»on >n through rare sketches and nu>nerous
descriptions in daily press of the time, this si>nlpe art of
ephe>neral festivities had p ersisted to b e b u i l t u p o n t h e
sa»ie ideas until th e beginning of th e 20th century, when
t he exchange of d y n asties entailed t h e i n t r o duction o f
different mechanisms of c o ur t p r opaganda and di ff erent
consideration o f t h e » u t i l i fas p i c t urae«.
Igor Zabel
IMPORTANCE OF SYM B O LISM FOR THE ORIGIN
OF ABSTRACTIONIST ART IN SLOVENIA
Attention is first dran >n to the ref lection of some sym-
b olistic motifs and i deas in v i sual ar t o f S l osenia i n t h e
f irst quavter of t h i s c entury, pri marily i n t h e w o r k s o f
400
PERISTIL 31 :32 I 98 8 11989
authors belonging to the expvessionist genevatio>i. 1>npovtan-
ce of sy>nbolistic co>icepts for the early abstraction self-ref-
lectio» (Kandi»ski) is also » i entioned. In t his confext, par-
t .'ciilar r e fevence is gi >ento Franc Kralj's early experimen-
ts, by which he tended to approach abstractionist painting.
Atte>npts are » ! ade to explai>i the impetus n>hich led Kralj
ton ards such painting and the inner self-blockade i»imanent
to such erideavors, by controversial đia!ectes of the spirit
and the matter concepts.
To»»slav Pre>»erl
BETWEEN M O D E R N ISM AND AVANT — GARDA
Croatia>i I>itern ar Architect»re
In the mo de m i n t er>var Croatia> i a r c hi t ect«re, t h e
co»cepts of the»!oder» and the avant-garde cannot be diffe-
re>itiated, because they actually co-existed in its f o r mation,
ll»is denying th e b o r der b e t n een t h em. Th e a v ant-garde
s hould »o t b e i d e»tified n i t h v i sual p resentation but w i t h
an inner instinet and i dea that th e f u nction creates a nen
order and a ne!v space, and vice versa, n>hereby the borders
betn>een the esthetic and fu nctional, technical and ar tistic,
as a system of an integral creative i>iteraction, i.e. the only
real and recognizable avant-garda, fade anay. The ava»t-
garda can be read from its logical and syste>natic co»stru-
ction tending towards t ruc m dev»ism, excesses being ob-
servable only as top achievements, and avant-garda merely
as a fhoiight and functional complex of spat!al values, not as
a forced vis»al expression. Croatian architecture is moder»
in a >cry special nav and ava»t-garde in a specific n >ay too,
because n'eexperience and consider it as a specific time va-
lue and a n ork of its on >n recog»izable expression, as a cre-
ative period at a sensitive and questionable bovder betn>een
modernism and ava»t-gavda.
Marina Vicella
PENETRATION OF FUNCTIONALISM INTO THE
SACRAL ARCHITECTURE OF SUŠAK
At the beginning of t hi s ce»tury, penetratio>i of fu»-
c tionalism, a n en > artistic tendency, could be obsev> ed o»
both sacral buildi>igs aii l pr ofane, more specifically, resi-
đential architecture. But t h i s p h enomenon has been qiiite
inadequately vecovded in l i t e r ature. Comprehensive analy-
sis of the sacral architecture of Rijeka and Sušak fro>» the
first half o f t h e 20th centi>ry has led us t o t h e f o l !oni»g
conclusions:
I) There are t no s b s tantially d i f f e rent t own p l a n»ing
morphologies associated n >ith t n >o once separated agglome-
rations. Th>is, while in Siišak the presence of nen' arch'tec-
tural vocabulary can be observed on sacral monuments,in
Rijeka such traces of modem elements are pure rarities; and
2) The fi»!ctionalistic langr!age nas >!ot adopted in total,
but only some e!eme»ts carrying the style nerc taken over,
such as contemporary construction material, sivnple arci-
tectuval concepts, elimi>>ation of traditional ornamenfal ele-
ments from the space, and adopfion of t lie so-called »hygi-
enic requivements».
Sušak, a nen>urban area, undevwent an almost unna-
tuval spatial growth at the time. Within the scope of exten-
sive architectural actisities, considerable attentio>i was paid