Download as pdf or txt
Download as pdf or txt
You are on page 1of 127

यो द डकार य नशाचरे ान ् कोद डल ला वषयीचकार ।

वेत डशु डा यतबाहु द ड: कोद डपा ण: कुलदै वतं न: ॥

॥ ीरामोद त:॥
थम: भाग:
॥ बालका ड: आर यका ड: अयो याका डः कि क धाका डः ॥
(पद वभाग: अ वय: ता पयम ् याकरण स हतम ्)

Grammatical Analysis Of SRIRAMODANTHAM

Prepared By: Sarravanan Subramaniam

+91 98426 90555

http://sreegurukrupa.blogspot.in Page 1
http://sreegurukrupa.blogspot.in Page 2
सदा शव समार भां श कराचायम यमाम ् ।
अ मदाचायपय तां व दे गु पर पराम ् ॥

ृ गेर उभयो: जग गु व : ी ी ी भारती तीथ


महा वा मन: ी ी वधुशख
े रभारती महा वा मन: च कृ पया
अहं ीम गव गीतां सा वयं कतु म ् भा यं ा तवान ् । अत: मम
अनेकको ट नम कारान ् उभयो: जग गु व : पादकमले
समपया म ।

ी वा मनी मल नान दा सर वती म यं वेदा तपाठान ्


ीम गव गीतां च बोधय त । भव यै मम नम कारान ्
नवेदया म ।

ीमती उमामहे वर माता म यं सं कृ तं बोधय त । भव यै


मम नम कारान ् नवेदया म ।

म ी कृ ण शमा म यं ीरामोद तं बोधय त । भवते


मम नम कारान ् नवेदया म ।

अि मन ् पु तके कम प दोष: अि त चेत ् तत ् मम


अ ानमेव । अत: मां म व इत ाथया म ।

ध यवाद:
शरवण:

+91 98426 90555

http://sreegurukrupa.blogspot.in Page 3
http://sreegurukrupa.blogspot.in Page 4
॥ ीरामोद त: ॥
॥ अथ बालका ड: ॥

http://sreegurukrupa.blogspot.in Page 5
|| ीरामोद त: || अथ बालका ड:

मू ल लोक:
ीप तं णप याहं ीव सा कतव सम ् ।
ीरामोद तमा या ये ी वा मी क क ततम ् ॥ १॥

पद वभाग:

ीप तं णप य अहं ीव सा कतव सम ्
ीरामोद तम ् आ या ये ी वा मी क क ततम ्

अ वय:
अहं ीव स अ कत व सम ् ीप तं णप य ी वा मी क क ततम ्
ीरामोद तम ् आ या ये ।

ता पयम ्

अहं ीव स अ कत व सम ् ीप तं व णु ं नम कृ य ी वा मी कना पू व
उ तं ीरामोद तं नाम कथां व द या म ।

याकरणम ्
♦सि ध:
ीव स + अ कत - सवणद घसि ध:
णप य + अहं – सवणद घसि ध:

♦समास:
ीप त - य: प त : ष ठ त पु ष:

आ या ये - लृ लकार: उपु. एक
आ मनेप द धातु:
आ या ये - आ या यावहे - आ या यामहे

http://sreegurukrupa.blogspot.in Page 6
|| ीरामोद त: || अथ बालका ड:

मू ल लोक:

पु रा व वस: पु ो रावणो नाम रा स: ।


आसीद यानु जौ चा तां कु भकण व भषणौ ॥ २॥

पद वभाग:

पु रा व वस: पु : रावण: नाम रा स: आसीत ् अ य अनु जौ च आ तां


कु भकण: व भषण:

अ वय:
पु रा व वस: पु : रावण: नाम रा स: आसीत ् त य कु भकण: व भषण:
(नाम) अनु जौ च आ ताम ् ।

ता पयम ्
पू व व वस: नाम मु न: आसीत ् । स: पु लस य य पु : । व वस: मु नये
कल वयमासीत ् । ते नाम कैकसी इडा वडा । रावण: कु भकण: व भषण: च
कैकेसीया: पु ा: । सू पनखा तेषाम ् सहोदर । कुबेर: इडा वडाया: पु : आसीत ् ।

याकरणम ्
♦सि ध:
पु : + रावण: वसग उकार:
रावण: + नाम - वसग उकार:
च + आ ताम ् - सवणद घसि ध:

http://sreegurukrupa.blogspot.in Page 7
|| ीरामोद त: || अथ बालका ड:

मू ल लोक:
ते तु ती ण तपसा य ीकृ य वेधसम ् ।
व रे च वरा न टान ् अ मादा तव सलात ् ॥३॥

पद वभाग:

ते तु ती ण तपसा य ीकृ य वेधसम ् व रे च वरान ् इ टान ् अ मात ्


आ तव सलात ्

अ वय:

ते ती ण तपसा य ीकृ य अ मात ् आ तव सलात ् वेधसम ् इ टान ् वरान ्


च व रे ।

ता पयम ्
रावण: त य अनु जौ सह तपस ् आ तवान ् । अत: तेषां मधये मा
य ीकृ तवान ् । तत: ते इ टान ् वरान ् व रे ।

याकरणम ्
♦सि ध:

अ मात ् + आ तव सलात ् - ज वसि ध:

♦व रे - वृ धातु : आ मनेप द ल लकार: थमपु ष:


व े - व ाते - व रे
य ीकृ य - त + अ : + कृ य

http://sreegurukrupa.blogspot.in Page 8
|| ीरामोद त: || अथ बालका ड:

मू ल लोक:

रावणो मानु षाद यै: अव य वं तथाsनु ज: ।


नदव वे छया न ां कु भकण sवृणीत च ॥૪॥

पद वभाग:

रावण: मानु षाद यै: अव य वं अवृणीत तथा अनु ज: च


नदव व इ छया न ां कु भकण:

अ वय:
रावण: मानु षाद यै: अव य वं अवृणीत तथा अनु ज: कु भकण: च
नदव व इ छया न ां (अवृणीत)।

ता पयम ्
रावण: मानु षाद यै: अव य वं वरं ापतवान ् । त य सहोदर: कु भकण:
नदव व भावं इ छया स: न ाव वं वरं ा तवान ् । अत: स: सवदा न ां
कृ तवान ्।

याकरणम ्
♦सि ध:
रावण: + मानु षाद यै: - वसग उकार:
कु भकण: + अवृणीत - वसग उकार:

अव य वं - अव य य भाव:
न ा त: दे वे य: - नदव: - नदव य भाव: नदव वम ्
अवृणीत - आ मनेप द वृ धातु ल लकार थमपु ष: एकवचनम ्
अवृणीत -अवृणाताम -् अवृणत

http://sreegurukrupa.blogspot.in Page 9
|| ीरामोद त: || अथ बालका ड:

मू ल लोक:

वभीषणो व णु भि तं व े स वगु णाि वत: ।


ते य एतान ् वरान ् द वा त ैवा तदधे भु: ॥५॥

पद वभाग:

वभीषण: व णु भि तं व े स वगु णाि वत: ते य: एतान ् वरान ् द वा त ैव


अ तदधे भु:

अ वय:
स वगु णाि वत: वभीषण: व णु भि तं व े । ते य: एतान ् वरान ् द वा भु:
त ैव अ तदधे ।

ता पयम ्

रावण य सहोदर: वभीषण: स: स वगु ण स प न: आसीत ् । स: व णु भि तं


ाथ तवान ् । ते य: (रावण: कु भकण: वभीषण:) एतान ् वरान ् द वा मा त ैव
अ तदधे ।

याकरणम ्
♦सि ध:
वभीषण: + व णु भि तं - वसग उकार:
अ तदधे - अ त: + दधे - वसगरे फ: ते य: + एतान ् - वसगलोप:

♦समास:
स वगु ण:ै अि वत: - तृतीयात पु ष:
दधे - धा आ मनेप द धातु: ल लकार: थमपु ष: दधे-दधाते- द धरे
व रे - वृ धातु : आ मनेप द ल लकार: थमपु ष: व े - व ाते - व रे

http://sreegurukrupa.blogspot.in Page 10
|| ीरामोद त: || अथ बालका ड:

मू ल लोक:

रावण तु ततो ग वा रणे िज वा धना धपम ् ।


ल कापु र ं पु पकं च ह वा त ावसत ् सु खम ् ॥ ६॥

पद वभाग:

रावण: तु तत: ग वा रणे िज वा धना धपम ्


ल कापु र ं पु पकं च ह वा त अवसत ् सु खम ्

अ वय:
तत: रावण: ल कापु र ं ग वा धना धपम ् रणे िज वा पु पकं च ह वा त
सु खम ् अवसत ् ।

ता पयम ्
रावण: वरं ा तान ् । तदन दरं स: ल कापु र ं गतवान ् । त स: धना धप तं
िज वा पु पक वमानं च ह वा त ैव सु खम ् अवसत ् ।

याकरणम ्
♦सि ध:
रावण: + तु - वसग सकार:
तत: + ग वा - वसग उकार:
त + अवसत ् - सवणद घसि ध:

♦समास:
धना धपम ् - धन य अ धप त: - तम ् षि ठत पु ष:

http://sreegurukrupa.blogspot.in Page 11
|| ीरामोद त: || अथ बालका ड:

मू ल लोक:
यातु धाना तत: सव रसातल नवा सन: ।
दशाननं समा य ल कां च सु खमावसन ् ॥७॥

पद वभाग:

यातु धाना: तत: सव रसातल नवा सन:


दशाननं समा य ल कां च सु खम ् आवसन ्

अ वय:
यातु धाना: सव रसातल नवा सन: । तत: (ते) दशाननं समा य ल कां च
सु खम ् आवसन ् ।

ता पयम ्
रा सा: पाताललोके अवसन ् । यदा रावण: कुबेरं िज वा ल काम ् अवसत ् तदा ते
रावणं समा य ल का नगरे सु खम ् अवसन ् ।

याकरणम ्
♦सि ध:
यातु धाना: + तत: - वसग सकार:
आ+अवसन ् - सवणद घसि ध:

♦समास:
दशानन: - दश आनना न य य स: - य धकरणबहु ी ह:

http://sreegurukrupa.blogspot.in Page 12
|| ीरामोद त: || अथ बालका ड:

मू ल लोक:

म दोदर ं मयसु तां प रणीय दशानन: ।


त यासु पादयामास मेघनादा वयं सु तम ् ॥८॥

पद वभाग:
म दोदर ं मयसु तां प रणीय दशानन:
त या: उ पादयामास मेघनाद आ वयं सु तम ्

अ वय:
दशानन: मयसु तां
म दोदर ं प रणीय
त या: मेघनाद आ वयं सु तम ् उ पादयामास ।

ता पयम ्
मय नाम एक: रा स: आसीत ् । स: असु राणां नायक: । त य पु ी म दोदर ।
दशानन: रावण: ताम ् ववाहं कृ तवान ् । प चात ् मेघनाद नाम सु तं उ पादयामास

याकरणम ्
♦सि ध:
त या: + उ पादयामास - वसग सकार:
मेघनाद + आ वयम ् - सवणद घसि ध:

♦समास:
म दोदर - म दम ् उदरं य या: सा - म दोदर - समाना धकरण बहु ी ह:
मेघ य नाद इव नाद: य य स: - मेघनाद: - य धकरणबहु ी ह:
प रणीय - प र +नी वा

http://sreegurukrupa.blogspot.in Page 13
|| ीरामोद त: || अथ बालका ड:

मू ल लोक:
रसां रसतलं चैव विज य स तु रावण:।
लोकाना मयन ् सवान ् जहार च वला सनी: ॥९॥

पद वभाग:
रसां रसतलं च एव विज य स: तु रावण:
लोकान ् आ मयन ् सवान ् जहार च वला सनी:

अ वय:
स: रावण: रसां रसतलं च एव विज य सवान ्
लोकान ् आ मयन ् वला सनी: च जहार ।

ता पयम ्

ल गा नृप: रावण: रसां पातालं च जीतवान ् । प चात ् स: सवान ् लोकान ्


आ मयन ् म हला: च अपह रतवान ् ।

याकरणम ्
♦सि ध:
च + एव - वृ सि ध:
स: + तु - वसगलोप:

विज य - व + िज + यप ्
जहार - धातु: आ मनेप द ल लकार: थमपु ष:
जहार - ज तु: ज ु :

http://sreegurukrupa.blogspot.in Page 14
|| ीरामोद त: || अथ बालका ड:

मू ल लोक:

दूषयन ् वै दकं कम वजानदय त म स:।


आ मजेन ततो यु े वासवं चा यपीडयेत ् ॥ १०॥

पद वभाग:
दूषयन ् वै दकं कम वजान ् अदय त म स:
आ मजेन तत: यु े वासवं च अ प अपीडयत ्

अ वय:
स: वै दकं कम दूषयन ् वजान ् अदय त म ।
तत: (त य) आ मजेन यु े वासवं च अ प अपीडयत ् ।

ता पयम ्
रावण: वै दककम दू षतवान ् । वजान ् अदय त म । प चात ् त य पु ेण यु े
इ म ् अ प अपीडयत ् ।

याकरणम ्
♦सि ध:
तत: + यु े - वसग उकार:
च + अ प - सवणद घसि ध:
अ प + अपीडयत ् - य सि ध:

♦समास:
व: जाय ते इ त वजा: बहु ी ह:

http://sreegurukrupa.blogspot.in Page 15
|| ीरामोद त: || अथ बालका ड:

मू ल लोक:

तद यत र ना न पु नराना य क करै: ।
थाप य वा तु ल कायाम ् अवस च चराय स: ॥११॥

पद वभाग:

तद य त र ना न पु न: आना य क करै :
थाप य वा तु ल कायाम ् अवसत ् च चराय स:

अ वय:
तद य क करै :त र ना न पु न: आना य : थाप य वा च तु स: ल कायाम ् चराय
अवसत ् ।

ता पयम ्
रावण: त य क करै : क पकवृ : पु न: आना य था पतवान ् । अत: स: ल कायां
बहु कालम ् अवसत ् ।

याकरणम ्
♦सि ध:
पु न: + आना य - वसग रे फ:
अवसत ् + च - चु वसि ध:

http://sreegurukrupa.blogspot.in Page 16
|| ीरामोद त: || अथ बालका ड:

मू ल लोक:

तत ति म नवसरे वधातारं दवौकस: ।


उपग यो चरे सव रावण य वचेि टतम ् ॥१२॥

पद वभाग:

तत: ति मन ् अवसरे वधातारं दवौकस:


उपग य उ चरे सव रावण य वचेि टतम ्

अ वय:

तत: ति मन ् अवसरे वधातारं दवौकस: उपग य रावण य वचेि टतम ् सव उ चरे ।

ता पयम ्
प चात ् ति मन समये दे वा: मा समीपे ग वा रावण य वचेि टतम ् सव
उ तव त: ।

याकरणम ्
♦सि ध:

तत: + ति मन ् - वसग सकार:


ति मन ् + अवसरे - ङमु डागमन सि ध:
उपग य + उ चरे - गु णसि ध:
♦समास:
दवौकस: - यो: ओक: येषाम ् ते बहु ी ह:

ऊ चरे - ू आ मनेप द धातु: ल लकार: थमपु ष:


ऊचे-ऊचाते-ऊ चरे

http://sreegurukrupa.blogspot.in Page 17
|| ीरामोद त: || अथ बालका ड:
मू ल लोक:

तदाक य सु र:ै साकं ा य दु धोदधे तटम ् ।


तु टाव च षीकेशं वधाता व वधै: तवै: ॥१३॥

पद वभाग:

तदा आक य सु र:ै साकं ा य दु धोदधे : तटम ् तु टाव च षीकेशं वधाता व वधै: तवै:

अ वय:

तदा आक य वधाता सु र:ै साकं दु धोदधे : तटम ् ा य च षीकेशं व वधै: तवै: तु टाव ।

ता पयम ्
यदा दे वा: वधातारम ् उ तव त: तदा स: तत ् ृ वा सु रै: सह दु धोदधे : तटम ् ा य
ीमहा व णु म ् नाना वध तवै: स तु टवान ् ।

याकरणम ्
♦सि ध:
तदा + आक य - सवणद घसि ध:
दुि धदधे : + तटम ् - वसग सकार:

षीकेश: - षीकानाम ् ईश: ष ठ त पु ष:

तु टाव - तु धातु: पर मैप द धातु: ल लकार: थमपु ष:


तु टाव-तु टु वतु:-तु टु वु:

http://sreegurukrupa.blogspot.in Page 18
|| ीरामोद त: || अथ बालका ड:

मू ल लोक:

आ वभू याथ दै या र: प छ च पतामहम ् ।


कमथमागतो स वं साकं दे वगणै र त ॥ १૪॥

पद वभाग:

आ वभू य अथ दै या र: प छ च पतामहम ्
कमथम ् अ◌ागत: आ स वं साकं दे वगणै: इ त

अ वय:

अथ आ वभू य दै या र: पतामहम ् कमथम ् वं दे वगणै: साकं च अ◌ागत: आ स इ त


प छ ।

ता पयम ्

मा दे वगणै: सह महा व णु म ् मे लतु म ् गतवान ् । अ महा व णु: तेषां म ये


आ वभू य " पतामह ! वं कमथम ् दे वगणै: सह अ अगत:" इ त पृ टवान ् ।

याकरणम ्
♦सि ध:
आ वभू य + अथ - सवणद घसि ध:
अगत: + अ स - वसग उकार: पू व पसि ध:
दे वगणै: + इ त - वसग रे फ:

♦समास:
दै या र: - दै यानाम ् अ र: - ष ठ त पु ष:

http://sreegurukrupa.blogspot.in Page 19
|| ीरामोद त: || अथ बालका ड:

मू ल लोक:

ततो दशाननात ् पीडाम ् अज त मै यवेदयत ् ।


त वोवाच धातारं हषयन ् व टर वा: ॥१५॥

पद वभाग:

तत: दशाननात ् पीडाम ् अज: त मै यवेदयत ् तत ् ृ वा उवाच धातारं हषयन ् व टर वा:

अ वय:

तत: अज: दशाननात ् पीडाम ् त मै यवेदयत ् ।


तत ् ृ वा व टर वा: हषयन ् धातारं उवाच ।

ता पयम ्
प चात ् मा रावणात ् पीडाम ् अवदत ् । तत ् ृ वा ी व णु : हषयन ् धातारम ् अवदत ् ।

याकरणम ्
♦सि ध:
तत: + दशाननात ् - वसग उकार:
अज: + त मै - वसगसकार:
तत ् + ृ वा - छ वसि ध:
ृ वा + उवाच - गु णसि ध:

न जायते इ त अज: ( मा)


व टर वा: - महा व णु:
उवाच - ू पर मैप द धातु: ल लकार थमपु ष:
उवाच-ऊचतु:-ऊचु:

http://sreegurukrupa.blogspot.in Page 20
|| ीरामोद त: || अथ बालका ड:

मू ल लोक:
अलं भयेना मयोने ! ग छ दे वगणै: सह ।
अहं दाशर थभू वा ह न या म दशाननम ् ॥१६॥

पद वभाग:

अलं भयेन आ मयोने ! ग छ दे वगणै: सह अहं दाशर थ: भू वा ह न या म दशाननम ्

अ वय:

हे आ मयोने ! अलं भयेन। ( वम ् ) दे वगणै: सह ग छ । अहं दाशर थ: भू वा


दशाननम ् ह न या म ।

ता पयम ्

हे अज! भयम ् मा तु । वं दे वगणै: सह ग छ । अहं दशरथ य पु पेण ज न वा


दशाननं ह न या म ।

याकरणम ्
♦सि ध:
भयेन + आ मयोने - सवणद घसि ध:
दाशर थ: + भू वा - वसग रे फ:

दशरथ य अप यं पु मान ् दाशर थ:

http://sreegurukrupa.blogspot.in Page 21
|| ीरामोद त: || अथ बालका ड:

मू ल लोक:

आ मांशै च सु रा: सव भू मौ वानर पण: ।


जायेरन ् मम साहा यं कतु रावण न हे ॥१७॥

पद वभाग:
आ मांश:ै च सु रा: सव भू मौ वानर पण: जायेरन ् मम साहा यं कतु रावण न हे

अ वय:

रावण न हे मम साहा यं कतु सु रा: सव आ मांश:ै च भू मौ वानर पण: जायेरन ् ।

ता पयम ्

सव दे वा: अ प आ मांश:ै च भू मौ रावण न हे मम साहा यं कतु वानर पण: (इव)


जायेरन ् ।

याकरणम ्
♦सि ध:
आ मांश:ै + च - वसगसकार:

जायरे न ् - जन ् आ मनेप द धातु:


वधल थमपु ष:
जायेत-जायेयाताम ् -जायेरन ्

http://sreegurukrupa.blogspot.in Page 22
|| ीरामोद त: || अथ बालका ड:
मू ल लोक:

एवमु वा वधातारं त ैवा तदधे भु ः ।


प यो न तु गीवाणैः समं ाया टधीः ॥१८॥

पद वभाग:

एवम ् उ वा वधातारं त एव अ तदधे भु ः प यो नः तु गीवाणैः समं ायात ् टधी

अ वय:
एवम ् वधातारं उ वा भु ः त एव अ तदधे । प यो नः तु टधीः गीवाणैः समं
ायात ् ।

ता पयम ्
महा व णु: एवं समाधान वा यम उ तवा त एव अ तगत: । महा व णो: वा येन
स तु ट मा स तोषेण दे वा: सह ायात ् ।

याकरणम ्
♦सि ध:
प यो नः + तु - वसगसकार:

♦समास:
प यो नः - प ं यो न: य य स: बहु ी ह:

ायात ् - या धातु: पर मैप द लङ लकार: थमपु ष:


अयात-् अयाताम-् अयान/् अयु:
+ अयात ् = ायात ्

http://sreegurukrupa.blogspot.in Page 23
|| ीरामोद त: || अथ बालका ड:

मू ल लोक:

अजीजन ततः श ो वा लनं नाम वानरम ् ।


सु ीवम प माता डो हनु म तं च मा तः ॥१९॥

पद वभाग:

अजीजनत ् ततः श ः वा लनं नाम वानरम ् सु ीवम ् अ प माता डः हनु म तं च मा तः

अ वय:
ततः श ः वा लनं नाम वानरम ् (अजीजनत ्), माता डः सु ीवम ् अ प अजीजनत ् ।
मा तः हनु म तं च (अजीजनत ्) ।

ता पयम ्

प चात ् इ : वा लनं नाम वानरम ् अजीजनत ् । सू य: सु ीवम ् नाम अजीजनत ् ।


वायु: हनु म तं च नाम अजीजनत ् ।

याकरणम ्
♦सि ध:
माता ड: + हनु म तम ् - वसग उकार:

http://sreegurukrupa.blogspot.in Page 24
|| ीरामोद त: || अथ बालका ड:

मू ल लोक:

पु रैव जनयामास जा बव तं च प जः ।
एवम ये च वबु धाः कपीनजनय बहू न ् ॥२०॥

पद वभाग:

पु रा एव जनयामास जा बव तं च प जः एवम ् अ ये च वबु धाः कपीन ् अजनयन ्


बहू न ्

अ वय:
प जः पु रा एव जा बव तं च जनयामास । एवम ् अ ये च वबु धाः कपीन ् बहू न ्
अजनयन ् ।

ता पयम ्
मा पु रा एव जा बव त च जनयामास । इ थम ् अ ये च दे वा: बहू न ् क पन च
अजनयन ् ।

याकरणम ्
♦सि ध:
पु रा + एव - वृ सि ध:
जनयामास - जन ् धातु: पर मैप द ल लकार: थमपु ष: एकवचनम ्

http://sreegurukrupa.blogspot.in Page 25
|| ीरामोद त: || अथ बालका ड:

मू ल लोक:

ततो वानरस घानां वाल प रवृढोऽभवत ् ।


अमी भर खलैः साकं कि क धाम यु वास च ॥२१॥

पद वभाग:

ततः वानरस घानां वाल प रवृढः अभवत ् । अमी भः अ खलैः साकं कि क धाम ्
अ यु वास च

अ वय:
ततः वाल वानरस घानां प रवृढः अभवत ् । अमी भः अ खलैः साकं कि क धाम ्
अ यु वास च ।

ता पयम ्

प चात ् वाल वानरस खानाम ् प रवृढ: (नायक:) अभवत ् । स: व य


जनप रवारे ण सह कि क धाम ् अबसत ् ।

याकरणम ्
♦सि ध:
तत: + वानरस खानाम ् - वसग उकार:
प रवृढः + अभवत ् - वसग उकार: पू व पसि ध:
अमी भः + अ खलैः - वसग रे फ:

http://sreegurukrupa.blogspot.in Page 26
|| ीरामोद त: || अथ बालका ड:
मू ल लोक:

आसी शरथो नाम सू यवंशऽे थ पा थवः ।


भायाि त ोऽ प ल वासौ तासु लेभे न स त तम ् ॥२२॥

पद वभाग:

आसीत ् दशरथः नाम सू यवंशे अथ पा थवः । भायाः त ः अ प ल वा असौ


तासु लेभे न स त तम ्

अ वय:

अथ सू यवंशे दशरथः नाम पा थव आसीत ् । असौ त ः भायाः अ प ल वा


तासु स त तं न लेभे ।

ता पयम ्

सू यवंशे दशरथ: नाम राजा आसीत ् । त मै कल यम ् आसीत ् । पर तु अ प


ता य: स तान भा यम ् न ा तव त: ।

याकरणम ्
♦सि ध:
आसीत ् + दशरथ: - ज वसि ध: दशरथ: + नाम - वसग उकार:
सू यवंशे + अथ - पू व पसि ध: भाया: + त - वसग सकार:
त : + अ प - वसग उकार: ल वा + असौ - सवणद घसि ध:

लभे - लभ ् आ मनेप द धातु. ल लकार: थमपु ष:


लेभे-लेभाते-ले भरे

http://sreegurukrupa.blogspot.in Page 27
|| ीरामोद त: || अथ बालका ड:

मू ल लोक:
ततः सु म वचना यशृ गं स भू प तः ।
आनीय पु कामेि टमारे भे सपु रो हतः ॥२३॥

पद वभाग:

ततः सु म वचनात ् ऋ यशृ गं सः भू प तः आनीय पु कामेि टम ् आरे भे


सपु रो हतः

अ वय:

ततः सु म वचनात ् सः भू प तः सपु रो हतः ऋ यशृ गं आनीय पु कामेि टम ्


आरे भे ।

ता पयम ्
दशरथ: पु र हत: आसीत ् । अत: स: सु म वचनात ् सपु रो हतः ऋ यशृ गं
आनीय पु कामेि टम ् आर धवान ् ।

याकरणम ्
♦सि ध:
सु म वचनात + ऋ यशृ गं - ज वसि ध:
सः + भू प तः - वसगलोप:

♦समास:
पु रो हतेन सह वतते इ त सपु रो हत: - सहपू वपद बहु ी हसमास:

http://sreegurukrupa.blogspot.in Page 28
|| ीरामोद त: || अथ बालका ड:

मू ल लोक:

अथा ने ि थतः कि चत ् गृह वा पायसं च म ् ।


एत ाशय प नी वम ् इ यु वाऽदा नृपाय सः ॥२४॥

पद वभाग:
अथ अ नेः उि थतः कि चत ् गृह वा पायसं च म ् एतत ् ाशय प नीः वम ् इ त
उ वा अदात ् नृपाय सः

अ वय:
अथ कि चत ् अ नेः उि थतः पायसं च म ् गृह वा वम ् एतत ् प नीः ाशय इ त
उ वा सः नृपाय अदात ् ॥

ता पयम ्
दशरथ: पु कामेि ट यागम ् कृ तवान ् । याग समये कि चत ् अ नेः उि थतः पायसं
च म ् गृह वा वम ् एतत ् प नीः ाशय इ त उ वा सः नृपाय अदात ् ।

याकरणम ्
♦सि ध:
अथ + अ ने - सवणद घसि ध:
अ नेः +उि थतः - वसगरे फ:
प नी: + वम ् - वसगसकार:
इत + उ वा- य सि ध:
अदात ् + नृपाय - ङमु डागमन सि ध:

http://sreegurukrupa.blogspot.in Page 29
|| ीरामोद त: || अथ बालका ड:

मू ल लोक:

त गृह वा तदै वासौ प नीः ाशयदु सु कः ।


ता च त ाशनादे व नृपा गभमधारयन ् ॥२५॥

पद वभाग:

तत ् गृह वा तत ् एव असौ प नीः ाशयत ् उ सु कः ताः च त ाशना एव नृपात ्


गभम ् अधारयन ्

अ वय:
असौ उ सु कः त गृह वा तत ् एव प नीः ाशयत ् । ताः च नृपात ् त ाशनात ्
एव गभम ् अधारयन ् ।

ता पयम ्
दशरथ: तत ् पायसं गृह वा व य प नी: ाशयत ् ।
ता: च नृपात ् पायसं गृह वा गभ अधारयन ् ।

याकरणम ्
♦सि ध:
तत ् + गृह वा - ज वसि ध:
तत ् + एव - ज वसि ध:
एव + असौ - सवणद घसि ध:
ाशयत ् + उ सु क: - ज वसि ध:
ता: + च - वसग सकार:
त ाशनात ् + एव - ज वसि ध:
नृपात ् + गभम ् - ज वसि ध:

http://sreegurukrupa.blogspot.in Page 30
|| ीरामोद त: || अथ बालका ड:

मू ल लोक:

पू ण कालेऽथ कौस या स जना भोजभा करम ् ।


अजीजन ामच ं कैकेयी भरतं तथा ॥२६॥

पद वभाग:
पू ण काले अथ कौस या स जना भोजभा करम ् अजीजनत ् रामच ं कैकेयी
भरतं तथा

अ वय:
अथ पू ण काले कौस या स जना भोजभा करं रामच ं अजीजनत ् ।
तथा कैकेयी भरतं (अजीजनत ्) ।

ता पयम ्

दशरथ य पु कामेि ट याग य फलेन पू ण समये कौस या स जना भोजा न


भा कर: इव ी रामच ं अजीजनत ् । तथा कैकेयी अ प भरतं अजीजनत ् ।

याकरणम ्
♦सि ध:
काले + अथ - पू व पसि ध:
अजीजनत ् + रामच म ् - ज वसि ध:

♦समास:
रामच : राम: च : इव - उपमानो तरपदकमधारयसमास:
स जना: एव अ भोजा न -
स जना भोजा न - अवधारणपू वपदकमधारयसमास:
स जना भोजा न - तेषां भासकर: ष ठ त पु ष:

http://sreegurukrupa.blogspot.in Page 31
|| ीरामोद त: || अथ बालका ड:

मू ल लोक:
ततो ल मणश ु नौ सु म ाजीजन सु तौ ।
अकारयि पता तेषां जातकमा दकं वजैः ॥२७॥

पद वभाग:
ततः ल मणश ु नौ सु म ा अजीजनत ् सु तौ अकारयत ् पता तेषां जातकमा दकं
वजैः

अ वय:
ततः सु म ा ल मण-श ु नौ सु तौ अजीजनत ् । पता वजैः तेषां जातकमा दकं
अकारयत ् ।

ता पयम ्

ततः सु म ा ल मण: श ु न: इ त पु ् वयं अजीजनत ् । प चात ् राजा दशरथ:


वजैः तेषां जातकमा दकं अकारयत ् ।

याकरणम ्
♦सि ध:

ततः + ल मणश ु नौ - वसग उकार:


सु म ा + अजीजनत ् - सवणद घसि ध:

http://sreegurukrupa.blogspot.in Page 32
|| ीरामोद त: || अथ बालका ड:

मू ल लोक:

ततो ववृ धरे ऽ यो यं ि न धा च वार एव ते ।


सकलासु च व यासु नैपु यम भले भरे ॥२८॥

पद वभाग:

ततः ववृ धरे अ यो यं ि न धाः च वारः एव ते । सकलासु च व यासु नैपु यम ्


अ भले भरे ॥

अ वय:
ततः ते च वारः एव अ यो यं ि न धाः ववृ धरे । सकलासु च व यासु नैपु यम ्
अ भले भरे ॥

ता पयम ्

ते (राम: ल मण: भरत: स ु न: ) अ योनयेन वध ते । ते सव सकलासु च


व यासु नैपु यम ् ा तव त: ।

याकरणम ्
♦सि ध:
तत: + ववृ धरे - वसग उकार:
ववृ धरे + अ यो यम ् - पू व पसि ध:
ि न धाः + च वारः - वसग सकार:
च वारः + एव - वसग लोप:
ववृ धरे - वृध ् धातु ल लकार: थमपु ष:
ववृधे - ववृधाते - ववृ धरे

नपु ण य भाव: नैपु यम ्

http://sreegurukrupa.blogspot.in Page 33
|| ीरामोद त: || अथ बालका ड:
मू ल लोक:

ततः कदा चदाग य व वा म ो महामु नः ।


ययाचे य र ाथ रामं शि तधरोपमम ् ॥२९॥

पद वभाग:

ततः कदा चत ् आग य व वा म ः महामु नः ययाचे य र ाथ रामं शि तधर


उपमम ्

अ वय:
ततः कदा चत ् व वा म ः महामु नः आग य य र ाथ शि तधर उपमम ् रामं
ययाचे ।

ता पयम ्
प चात ् व वा म मु न: आग य त य य र णाथ शि तधर उपमम ् रामं
ेषयतु इ त अयाचत ् ।

याकरणम ्
♦सि ध:
कदा चत ् + आग य - ज वसि ध:
व वा म : + महामु नः - वसग उकार:

ययाचे- याच ् आ मनेप द धातु: ल लकार: थमपु ष:


ययाचे-ययाचाते- यया चरे

http://sreegurukrupa.blogspot.in Page 34
|| ीरामोद त: || अथ बालका ड:

मू ल लोक:

व स ठवचना ामं ल मणेन समि वतम ् ।


कृ े ण नृप त त य कौ शक य करे ददौ ॥३०॥

पद वभाग:

व स ठ वचनात ् रामं ल मणेन समि वतम ् कृ े ण नृप तः त य कौ शक य करे


ददौ

अ वय:
नृप तः व स ठवचनात ् ल मणेन समि वतम ् रामं कृ े ण त य कौ शक य करे
ददौ ।

ता पयम ्
व वा म : आग य य र णाथ रामं ययाचे । अत: राजा दशरथ: व स ठ य
वचनात ् ल मणेन सह रामं कृ े ण कौ शक य करे ददौ ।

याकरणम ्
♦सि ध:
वचनात + रामं - ज वसि ध:
नृप त: + त य - वसग सकार:

♦समास:
नृणाम ् प त: नृप त: - ष ठ त पु ष:
ददौ - दा धातु: ल लकार: थमपु ष:
ददौ-ददतु:-ददु:

http://sreegurukrupa.blogspot.in Page 35
|| ीरामोद त: || अथ बालका ड:

मू ल लोक:

तौ गृह वा ततो ग छ बलाम तबलां तथा ।


अ ा ण च सम ा ण ता यामु प ददे श सः ॥३१॥

पद वभाग:

तौ गृह वा ततः ग छन ् बलाम ् अ तबलां तथा अ ा ण च सम ा ण ता याम ्


उप ददे श सः

अ वय:

ततः सः तौ गृह वा ग छन ् बलाम ् अ तबलां तथा अ ा ण च सम ा ण


ता याम ् उप ददे श ।

ता पयम ्
प चात ् व वा म : रामल मणौ गृह वा ग छन ् ता यां बला अ तबला
म वयम ् च सवा ण अ ा ण च उप ददे श ।

याकरणम ्
♦सि ध:
तत: + ग छन ् - वसग उकार:

http://sreegurukrupa.blogspot.in Page 36
|| ीरामोद त: || अथ बालका ड:

मू ल लोक:

ग छन ् सहानु जो रामः कौ शकेन चो दतः ।


ताटकामवधी ीमान ् लोकपीडनत पराम ् ॥३२॥

पद वभाग:
ग छन ् सहानु जः रामः कौ शकेन चो दतः ताटकाम ् अवधी धीमान ्
लोकपीडनत पराम ्

अ वय:
धीमान ् रामः सहानु जः ग छन ् कौ शकेन चो दतः लोक पीडन त पराम ् ताटकां
अवधीत ् ।

ता पयम ्
धीमान ् सल मण: राम: यागर णाथ गतवान ् । अत: स: कौ शकेन चो दत:
लोकपीडन त पराम ् ताटकाम ् अवधीत ् ।

याकरणम ्
♦सि ध:
सह + अनु ज: सहानु ज: - सवणद घसि ध:
सहानु ज: + राम: - वसग उकार:
अवधीत ् + धीमान ् - ज वसि ध:

♦समास:
सहानु ज: अनु जेन सह वतते इ त - सहपू वपदकमधारयसमास:

धी: अ य अि त इ त धीमान ्
अवधीत ् - हन ् धातु: लु लकार: थमपु ष: एकवचनम ्
अवधीत ् - अव ध टाम ् - अव धषु:

http://sreegurukrupa.blogspot.in Page 37
|| ीरामोद त: || अथ बालका ड:

मू ल लोक:

ततः स ा मं ा य कौ शकः सहराघवः ।


अ वरं च समारे भे रा सा च समागमन ् ॥३३॥

पद वभाग:
ततः स ा मं ा य कौ शकः सहराघवः । अ वरं च समारे भे रा साः च
समागमन ्

अ वय:

ततः कौ शकः सहराघवः स ा मं ा य अ वरं च समारे भे। रा साः च


समागमन ्

ता पयम ्

प चात ् राम: कौ शकेन सह स ा मं ा तवान ् । त कौ शक: यागं आर धवान ्


। अत: रा सा: च त समागमन ् ।

याकरणम ्
♦सि ध:
रा सा: + च - वसग सकार:

♦समास:
स ानाम ् आ म: स ा म: - ष ठ त पु ष:
राघवेण सहवतते इ त सहराघव: - सहपू वपदकमधारयसमास:

समागमन ् - सम ् + आ + अगमन ्
अगमन ् गम ् धातु: लु लकार: थम पु ष: अगमत ् -अगमताम-् अगमन ्

http://sreegurukrupa.blogspot.in Page 38
|| ीरामोद त: || अथ बालका ड:

मू ल लोक:
राघव तु ततोऽ ेण वा मार चमणवे ।
सु बाहु मु खान ् ह वा य ं चापालय मु नेः ॥३४॥

पद वभाग:
राघवः तु ततः अ ेण वा मार चम ् अणवे । सु बाहु- मु खान ् ह वा य ं
चापालयत ् मु नेः

अ वय:
ततः राघवः तु मार चम ् अ ेण अणवे वा सु बाहु मु खान ् ह वा मु नेः य ं
च अपालयत ् ॥३४॥

ता पयम ्
प चात ् राम: मार चम ् अ ेण अणवे तवान ् । अत: सु बाहु मु खान ् च ह वा
कौ सक मु नेः य ं च अपालयत ् ।

याकरणम ्
♦सि ध:
राघव: + तु - वसगसकार:
तत: + अ ेण - वसगउकार: पू व पसि ध:
च + अपालत ् - सवणद घसि ध:
अपालयत ् + मु न:े -अनु ना सका सि ध:

♦समास:
सु बाहु: मु ख: येषां ते तान ् - सु बाहु मु खान ्

♦कृ द ता:
वा - प् + वा यय:

http://sreegurukrupa.blogspot.in Page 39
|| ीरामोद त: || अथ बालका ड:
मू ल लोक:

कौ शकेन ततो रामो नीयमानः सहानु जः ।


अह याशाप नम ं कृ वा स ाप मै थलम ् ॥३५॥

पद वभाग:
कौ शकेन ततः रामः नीयमानः सहानु जः । अह याशाप नम ं कृ वा स ाप
मै थलम ्

अ वय:

ततः कौ शकेन नीयमानः रामः सहानु जः अह याशाप नम ं कृ वा मै थलम ्


स ाप

ता पयम ्

य र णान दरं कौ शकेन नीयमानः रामः सहानु जः अह याया: शापं नम ं


कृ तवान ् अत: म थलां ग वा जनकं स ाप ।

याकरणम ्
♦सि ध:
तत: + राम: - वसग उकार:
राम: + नीयमान: - वसग उकार:

♦समास:
अनु जेन सह वतते इ त सहानु ज: - सहपू वपदकमधारयसमास:
अह याया: शापम ् - अग याशापम ् - ष ठ त पु ष:
त मात ् नम म ् - अह याशाप नम म ् - प चमीत पु ष:
♦कृ द ता:
कृ वा - कृ + वा यय:

http://sreegurukrupa.blogspot.in Page 40
|| ीरामोद त: || अथ बालका ड:
मू ल लोक:

जनकेना चतो रामः कौ शकेन चो दतः ।


सीता न म तमानीतं बभ ज धनु रै वरम ् ॥३६॥

पद वभाग:
जनकेन अ चतः रामः कौ शकेन चो दतः सीता न म तमानीतं बभ ज धनु ः
ऐ वरम ्

अ वय:
रामः जनकेन अ चतः कौ शकेन चो दतः सीता न म तमानीतं ऐ वरं धनु ः
बभ ज ।

ता पयम ्

यदा राम: म थलां ा तवान ् तदा स: जनकेन अ चत: । अत: कौ शकेन


चो दतः सीता न म तमानीतं ऐ वरं धनु ः बभ ज ।

याकरणम ्
♦सि ध:
जनकेन + अ चतः- सवणद घसि ध:
अ चतः + रामः - वसग उकार:
धनु ः + ऐ वरम ् - वसगरे फ:

♦समास:
सीता न म तम ् य य तत ् - सीता न म तम ् - बहु ी ह:
ई वर य इदम ् - ऐ वरम ्
बभ ज - भ ज ् धातु: ल लकार: थमपु ष: बभ ज - बभ जतु: - बभ ज:

http://sreegurukrupa.blogspot.in Page 41
|| ीरामोद त: || अथ बालका ड:
मू ल लोक:

ततो दशरथं दूतैराना य म थला धपः ।


रामा द य तत ते यः सीता याः क यका ददौ ॥३७॥

पद वभाग:
ततः दशरथं दूतैः आना य म थला धपः रामा द यः तत: ते यः सीता याः
क यका ददौ

अ वय:
ततः म थला धपः दशरथं दूतैः आना य ते यः रामा द यः सीता याः क यकाः
ददौ

ता पयम ्
ततः म थला धपः जनक: दशरथं दूतैः आना य त य पु े यः रामा द यः (राम:
ल मण: भरत: श न:) सीता याः (सीता ऊ मला मा डवी ु तक त:) क यकाः
ददौ ।

याकरणम ्
♦सि ध:
ततः + दशरथं - वसग उकार:
दूतै : + आना य - वसगरे फ:
रामा द यः + तत: - वसगसकार:
तत: + ते यः - वसगसकार

♦समास:
म थला धपः - म थलाया: अ धपः - ष ठ त पु ष:

ददौ - दा धातु: ल लकार: थमपु ष: ददौ - ददतु: - ददु:


आना य - आ + नी धातु: + णच ्

http://sreegurukrupa.blogspot.in Page 42
|| ीरामोद त: || अथ बालका ड:
मू ल लोक:

ततो गु नयोगेन कृ तो वाहः सहानु जः ।


राघवो नययौ तेन जनकेनो मा नतः ॥३८॥

पद वभाग:
ततः गु नयोगेन कृ त उ वाहः सहानु जः राघवः नययौ तेन जनकेन
उ मा नतः

अ वय:
ततः गु नयोगेन कृ त उ वाहः राघवः सहानु जः तेन जनकेन उ मा नतः
नययौ।

ता पयम ्
ततः गु नयोगेन कृ त ववाहः राघवः सहानु जः तेन जनकेन उ मा नतः
नययौ। ।

याकरणम ्
♦सि ध:
ततः + गु नयोगेन - वसगउकार:
राघवः + नययौ - वसगउकार:
जनकेन + उ मा नतः - गु णसि ध:
♦समास:
कृ त: उ वाह: येन स: - कृ तो वाहः - बहु ी हसमास:

नययौ - नर् + ययौ या धातु: ल लकार: थमपु ष:


ययौ-ययतु:-ययु:

http://sreegurukrupa.blogspot.in Page 43
|| ीरामोद त: || अथ बालका ड:
मू ल लोक:

तदाक य धनु भ गमाया तं रोषभीषणम ् ।


विज य भागवं राममयो यां ाप राघवः ॥३९॥

पद वभाग:

तत ् आक य धनु भ गम ् आया तं रोषभीषणम ् विज य भागवं रामम ् अयो यां


ाप राघवः

अ वय:

तत ् धनु भ गम ् आक य आया तं रोषभीषणम ् भागवं रामम ् विज य राघवः


अयो यां ाप ।

ता पयम ्

तत ् धनु भ गम ् आक य आया तं रोषभीषणम ् परशु रामम ् विज य राघवः


अयो यां गतवान ् ।

याकरणम ्
♦सि ध:
तत ् + आक य - ज वसि ध:

♦कृ द ता:
विज य - व+ िज + यप ् यय:
आक य - आ + कण ् + यप ् यय:

♦त ता ता:
भृगो: गो ाप यं पु मान ् भागव: = भागवं रामम ् – परशु रामम ्

http://sreegurukrupa.blogspot.in Page 44
|| ीरामोद त: || अथ बालका ड:

मू ल लोक:

ततः सवजनान दं कुवाण चेि टतैः वकैः ।


ताम यु वास काकु थः सीतया स हतः सु खम ् ॥४०॥

पद वभाग:

ततः सवजन आन दं कुवाणः चेि टतैः वकैः । ताम ् अ यु वास काकु थः


सीतया स हतः सु खम ्

अ वय:

ततः वकैः चेि टतैः सवजन आन दं कुवाणः काकु थः ताम ् (अयो यां) सीतया
स हतः सु खम ् अ यु वास ।

ता पयम ्

प चात ् वकैः चेि टतैः सवजन आन दं कुवाणः अयो यां ा य राम: सीतया
स हतः सु खम ् अ यु वास ।

याकरणम ्
♦सि ध:

सवजन+ आन दं - सवणद घसि ध:


कुवाणः + चेि टतैः - वसगसकार:

♦त ता ता:
ककु थ य गो ाप यं पु मान ् - काकु थ: - राम:

॥ इत ीरामोद ते बालका ड: समा त: ॥

http://sreegurukrupa.blogspot.in Page 45
ी रामोद त: बालका ड: सं ेप:

अहं ीव स अ कत व सम ् ीप तं व णु ं नम कृ य ी वा मी कना
पू व उ तं ीरामोद तं नाम कथां व द या म ।

पू व व वस: नाम मु न: आसीत ् । स: पु लस य य पु : । व वस: मु नये


कल वयमासीत ् । ते नाम कैकसी इडा वडा । रावण: कु भकण: व भषण: च
कैकेसीया: पु ा: । सू पनखा तेषाम ् सहोदर । कुबेर: इडा वडाया: पु : आसीत ् ।
रावण: त य अनु जौ सह तपस ् आ तवान ् । अत: तेषां मध ्ये मा
य ीकृ तवान ् । तत: ते इ टान ् वरान ् व रे । रावण: मानु षाद यै: अव य वं
वरं ापतवान ् । त य सहोदर: कु भकण: नदव व भावं इ छया स: न ाव वं
वरं ा तवान ् । अत: स: सवदा न ां कृ तवान ्। रावण य सहोदर: वभीषण: स:
स वगु ण स प न: आसीत ् । स: व णु भि तं ाथ तवान ् । ते य: (रावण:
कु भकण: वभीषण: )एतान ् वरान ् द वा मा त ैव अ तदधे । तदन दरं स:
ल कापु र ं गतवान ् । त स: धना धप तं िज वा पु पक वमानं च ह वा त ैव
सु खम ् अवसत ् ।

रा सा: पाताललोके अवसन ् । यदा रावण: कुबेरं िज वा ल काम ् अवसत ्


तदा ते रावणं समा य ल का नगरे सु खम ् अवसन ् । मय नाम एक: रा स:
आसीत ् । स: असु राणां नायक: । त य पु ी म दोदर । दशानन: रावण: ताम ्
ववाहं कृ तवान ् । प चात ् मेघनाद नाम सु तं उ पादयामास । ल गा नृप: रावण:
रसां पातालं च जीतवान ् । प चात ् स: सवान ् लोकान ् आ मयन ् म हला: च
अपह रतवान ् । रावण: वै दककम दू षतवान ् । वजान ् अदय त म । प चात ्
त य पु ेण यु े इ म ् अ प अपीडयत ् । रावण: त य क करै : क पकवृ : पु न:
आना य था पतवान ् । अत: स: ल कायां बहु कालम ् अवसत ् । प चात ् ति मन
समये दे वा: मा समीपे ग वा रावण य वचेि टतम ् सव उ तव त: । यदा दे वा:
वधातारम ् उ तव त: तदा स: तत ् ृ वा सु रै: सह दु धोदधे : तटम ् ा य
ीमहा व णु म ् नाना वध तवै: स तु टवान ् । अ महा व णु: तेषां म ये
आ वभू य " पतामह ! वं कमथम ् दे वगणै: सह अ अगत:" इ त पृ टवान ् ।

http://sreegurukrupa.blogspot.in Page 46
प चात ् मा रावणात ् पीडाम ् अवदत ् । तत ् ृ वा ी व णु : हषयन ्
धातारम ् अवदत ् । “हे अज! भयम ् मा तु । वं दे वगणै: सह ग छ । अहं
दशरथ य पु पेण ज न वा दशाननं ह न या म । सव दे वा: अ प आ मांश:ै च
भू मौ रावण न हे मम साहा यं कतु वानर पण: (इव) जायेरन ् “ । महा व णु: एवं
समाधान वा यम ् उ तवा त एव अ तगत: । महा व णो: वा येन स तु ट
मा स तोषेण दे वा: सह ायात ् । प चात ् इ : वा लनं नाम वानरम ्
अजीजनत ् । सू य: सु ीवम ् नाम अजीजनत ् । वायु: हनु म तं च नाम अजीजनत ्
। मा पु रा एव जा बव त च जनयामास । इ थम ् अ ये च दे वा: बहू न ् क पन ्
च अजनयन ् । प चात ् वाल वानरस खानाम ् प रवृढ: (नायक:) अभवत ् । स:
व य जनप रवारे ण सह कि क धाम ् अबसत ् ।

सू यवंशे दशरथ: नाम राजा आसीत ् । त मै कल यम ् आसीत ् । पर तु


अ प ता य: स तान भा यम ् न ा तव त: । दशरथ: पु र हत: आसीत ् । अत:
स: सु म वचनात ् सपु रो हतः ऋ यशृ गं आनीय पु कामेि टम ् आर धवान ् ।
दशरथ: पु कामेि ट यागम ् कृ तवान ् । याग समये कि चत ् अ नेः उि थतः पायसं
च म ् गृह वा वम ् एतत ् प नीः ाशय इ त उ वा सः नृपाय अदात ् । दशरथ:
तत ् पायसं गृह वा व य प नी: ाशयत ् । ता: च नृपात ् पायसं गृह वा गभ
अधारयन ् । दशरथ य पु कामेि ट याग य फलेन पू ण समये कौस या
स जना भोजा न भा कर: इव ी रामच ं अजीजनत ् । तथा कैकेयी अ प
भरतं अजीजनत ् ।

ततः सु म ा ल मण: श ु न: इ त पु ् वयं अजीजनत ् । प चात ् राजा


दशरथ: वजैः तेषां जातकमा दकं अकारयत ् । ते (राम: ल मण: भरत: स ु न:)
अ योनयेन वध ते । ते सव सकलासु च व यासु नैपु यम ् ा तव त: । प चात ्
व वा म मु न: आग य त य य र णाथ शि तधर उपमम ् रामं ेषयतु इ त
अयाचत ् । अत: राजा दशरथ: व स ठ य वचनात ् ल मणेन सह रामं कृ ेण
कौ शक य करे ददौ । प चात ् व वा म : रामल मणौ गृह वा ग छन ् ता यां
बला अ तबला म वयम ् च सवा ण अ ा ण च उप ददे श ।

http://sreegurukrupa.blogspot.in Page 47
धीमान ् सल मण: राम: कौ शकेन चो दत: लोकपीडन त पराम ् ताटकाम ्
अवधीत ् । प चात ् राम: कौ शकेन सह स ा मं ा तवान ् । त कौ शक: यागं
आर धवान ् । अत: रा सा: च त समागमन ् । प चात ् राम: मार चम ् अ ेण
अणवे तवान ् । अत: सु बाहु मु खान ् च ह वा कौ सक मु नेः य ं च
अपालयत ् । य र णान दरं कौ शकेन नीयमानः रामः सहानु जः अह याया: शापं
नम ं कृ तवान ् अत: म थलां ग वा जनकं स ाप । यदा राम: म थलां
ा तवान ् तदा स: जनकेन अ चत: । अत: कौ शकेन चो दतः
सीता न म तमानीतं ऐ वरं धनु ः बभ ज ।

ततः म थला धपः जनक: दशरथं दूतैः आना य त य पु े यः रामा द यः


(राम: ल मण: भरत: श न:) सीता याः (सीता ऊ मला मा डवी ु तक त:)
क यकाः ददौ । ततः गु नयोगेन कृ त ववाहः राघवः सहानु जः तेन जनकेन
उ मा नतः नययौ। । तत ् धनु भ गम ् आक य आया तं रोषभीषणम ् परशु रामम ्
विज य राघवः अयो यां गतवान ् । प चात ् वकैः चेि टतैः सवजन आन दं
कुवाणः अयो यां ा य राम: सीतया स हतः सु खम ् अ यु वास ।

॥ इत ीरामोद ते बालका ड: समा त: ॥

http://sreegurukrupa.blogspot.in Page 48
॥ ीरामोद त: ॥
॥ अथ अयो याका डः ॥

http://sreegurukrupa.blogspot.in Page 49
॥ ीरामोद त: ॥ अथ अयो याका डः

मू ल लोक:

एति म न तरे गेहं मातु ल य यु धािजतः ।


ययौ भरतः ीतः श ु नेन समि वतः ॥१॥

पद वभाग:

एति मन ् अ तरे गेहं मातु ल य यु धािजतः ययौ भरतः ीतः श ु नेन समि वतः

अ वय:

एति मन ् अ तरे भरतः श ु नेन समि वतः ीतः मातु ल य यु धािजतः गेहं ययौ ।

ता पयम ्

कैकेय दे श य नृप : यु धािजत ् । स: भरत य मातु ल: । एति मन ् अ तरे भरतः


श ु नेन सह यु धािजतः गेहं ययौ ।

याकरणम ्
♦सि ध:
एति मन ् + अ तरे - ङमु डागमनसि ध:

ययौ - या धातु: ल लकार: थमपु ष: ययौ-ययतु:-ययु:

http://sreegurukrupa.blogspot.in Page 50
॥ ीरामोद त: ॥ अथ अयो याका डः

मू ल लोक:

ततः कृ त भः साकं म य वा स भू प तः ।
अ भषेकाय राम य समारे भे मु दाि वतः ॥२॥

पद वभाग:
ततः कृ त भः साकं म य वा सः भू प तः अ भषेकाय राम य समारे भे मु दाि वतः

अ वय:

ततः स भू प तः मु दाि वतः कृ त भः साकं म य वा राम य अ भषेकाय समारे भे ।

ता पयम ्

प चात ् स: भू प तः दशरथ:स तोषेण कृ त भः साकं म य वा राम य अ भषेकाय


समारे भे ।

याकरणम ्
♦ सि ध:
सः + भू प तः - वसग लोप:

♦ कृ द ता:
म य वा - म ् धातु: + वा यय:

http://sreegurukrupa.blogspot.in Page 51
॥ ीरामोद त: ॥ अथ अयो याका डः

मू ल लोक:

कैकेयी तु मह पालं म थरादू षताशया ।


वर वयं पु रा द तं ययाचे स यस गरम ् ॥३॥

पद वभाग:

कैकेयी तु मह पालं म थरादू षताशया वर वयं पु रा द तं ययाचे स यस गरम ्

अ वय:

कैकेयी तु म थरादू षताशया मह पालं स यस गरम ् पु रा द तं वर वयं ययाचे ।

ता पयम ्

पर तु कैकेयी म थरादू षताशया मह पालं स यस गरम ् दशरथं पु रा द तं वर वयं


ययाचे ।

याकरणम ्
♦ समास:
म थरया दू षत: आशय: य या: सा - म थरादू षताशया – य धकरणबहु ी ह:

स य: स कर: य य स: - स यस कर: - समाना धकरणबहु ी ह:

http://sreegurukrupa.blogspot.in Page 52
॥ ीरामोद त: ॥ अथ अयो याका डः

मू ल लोक:

वनवासाय राम य रा या यै भरत य च ।


त या वर वयं कृ मनु ज े मह प तः ॥४॥

पद वभाग:

वनवासाय राम य रा या यै भरत य च त या: वर वयं कृ म ् अनु ज े मह प तः

अ वय:

राम य वनवासाय, भरत य च रा या यै त याः कृ ं वर वयं मह प तः अनु ज े ।

ता पयम ्

कैकेयी दशरथं वर वयं ययाचे । राम य वनवासम ् भरत य च रा याि त: च ।


त याः कृ ं वर वयं मह प तः अनु ज े ।

याकरणम ्
♦ सि ध:
त या: + वर वयम ् - वसगलोप:

♦ समास:
रा य य आि त: रा याि त: - षि ठत पु ष: त यै - रा या यै

अनु ज े - अनु + ा धातु: कम ण थमपु ष: एकवचनम ्

http://sreegurukrupa.blogspot.in Page 53
॥ ीरामोद त: ॥ अथ अयो याका डः

मू ल लोक:

रामं तदै व कैकेयी वनवासाय चा दशत ् ।


अनु ा य गु सवाि नययौ च वनाय सः ॥५॥

पद वभाग:

रामं तदा एव कैकेयी वनवासाय च आ दशत ् अनु ा य गु न ् सवान ् नययौ च वनाय


सः

अ वय:
तदा एव कैकेयी रामं वनवासाय च आ दशत ् । सः गु न ् सवान ् अनु ा य च वनाय
नययौ ।

ता पयम ्

कैकेयी राम य वनवासं भरत य रा याि त: च राजा दशरथं अयाचत ् । तदा एव कैकेयी
रामं वनवासाय च आ दशत ् । सः राम: गु न ् सवान ् अनु ा य च वनाय नययौ ।

याकरणम ्
♦सि ध:
तदा + एव - वृ सि ध:
च + आ दशत ् - सवणद घसि ध:

अनु ा य - अनु + ा + यप ् यय:


नययौ - नर् + ययौ ययौ - या धातु: ल लकार: थमपु ष: ययौ ययतु ः ययु ः

http://sreegurukrupa.blogspot.in Page 54
॥ ीरामोद त: ॥ अथ अयो याका डः

मू ल लोक:

वा तं नगतं सीता ल मण चानु ज मतु ः ।


स य य वगृहा सव पौरा चानु ययु त
ु म ॥६॥

पद वभाग:

वा तं नगतं सीता ल मणः च अनु ज मतु ः स य य वगृहान ् सव पौराः च


अनु ययु ः त
ु म्

अ वय:

तं नगतं वा सीता ल मणः च अनु ज मतु ः । सव पौराः च वगृहान ् स य य



ु म ् अनु ययु ः ।

ता पयम ्

कैके या: यकारणात ् राम: वनाय नययौ । तं नगतं रामं वा सीता ल मणः च
अनु ज मतु ः । सव जना: च वगृहान ् स य य त
ु म ् अनु ययु ः ।

याकरणम ्
♦सि ध:
ल मणः + च - वसगसकार: च + अनु ज मतु ः - सवणद घसि ध:
पौराः + च - वसगसकार: च + अनु ययु ः - सवणद घसि ध:
अनु ययु ः + त
ु म ् - वसगरे फ:

अनु ज मतु ः - अनु+ज मतु: गम ् धातु: लट लकार: थमपु ष; जगाम ज मतु: ज मु:
अनु ययु ः - अनु+ ययु: या धातु: ल लकार: थमपु ष: ययौ ययतु ः ययु ः

http://sreegurukrupa.blogspot.in Page 55
॥ ीरामोद त: ॥ अथ अयो याका डः

मू ल लोक:

व च य वा कृ शान ् पौरान ् न ाणान ् न श राघव: ।


वा यमानं सु म ेण रथमा य चागमत ् ॥७॥

पद वभाग:

व च य वा कृ शान ् पौरान ् न ाणान ् न श राघव: वा यमानं सु म ण


े रथम ् आ यच
अगमत ्

अ वय:

राघवः तु न श न ाणान ् कृ शान ् पौरान ् व च य वा सु म ण


े वा यमानं रथम ् आ य
च अगमत ् ।

ता पयम ्

रामेण सह पौरा: गतव त: । पर तु राघवः तु न श न ाणान ् कृ शान ् पौरान ्


व च य वा सु म ेण वा यमानं रथम ् आ य च गतवान ् ।

याकरणम ्
♦सि ध:
च + अगमत ् - सवणद घसि ध:

http://sreegurukrupa.blogspot.in Page 56
॥ ीरामोद त: ॥ अथ अयो याका डः

मू ल लोक:

ृ गबेरपु रं ग वा ग गाकूलेऽथ राघवः ।


गु हेन स कृ त त नशामेकामु वास च ॥८॥

पद वभाग:

ृ गबेरपु रं ग वा ग गाकूले अथ राघवः गु हेन स कृ तः त नशाम ् एकाम ् उवास च

अ वय:

अथ राघवः ग गाकू ले ृ गबेरपु रं ग वा गु हेन स कृ तः त एकाम ्


नशाम ् उवास च ।

ता पयम ्

अथ राघवः ग गाकू ले ृ गबेरपु रं गतवान ् । त गु हं म लतवान ् । त नशाम ्


एकाम ् उवास च ।

याकरणम ्
♦सि ध:
ग गाकूले + अथ - पू व पसि ध:
स कृ त: + त - वसग सकार:

♦कृ द ता:
ग वा - गम ् + वा यय:

उवास - वस ् धातु: ल लकार: थमपु ष: उवास ऊषतु: ऊषु:

http://sreegurukrupa.blogspot.in Page 57
॥ ीरामोद त: ॥ अथ अयो याका डः

मू ल लोक:

सार थं सं नम यासौ सीताल मणसंयु तः ।


गु हेनानीतया नावा स ततार च जा नवीम ् ॥९॥

पद वभाग:

सार थं सं नम य असौ सीता-ल मण-संयु तः गु हेन आनीतया नावा स ततार च


जा नवीम ्

अ वय:
असौ सीताल मणसंयु तः सार थं सं नम य गु हेन आनीतया नावा जा नवीम ् च
स ततार ।

ता पयम ्
सीताल मणसंयु तः ीराम: सार थं सु म ं सं नम य गु हेन आनीतया नावा ग गां च
स ततार ।

याकरणम ्
♦सि ध:
सं नम य + असौ - सवणद घसि ध:
गु हेन + आनीतया - सवणद घसि ध:
♦कृ द ता:
सं नम य - सम ् + न + म ् + यप ्

संततार - सं + ततार
ततार - तॄ धातु: ल लकार: थमपु ष: ततार तेरतु: ते :

http://sreegurukrupa.blogspot.in Page 58
॥ ीरामोद त: ॥ अथ अयो याका डः

मू ल लोक:

भर वाजमु नं ा य तं न वा तेन स कृ तः ।
राघव त य नदशाि च कूटे ऽवस सु खम ् ॥१०॥

पद वभाग:

भर वाजमु नं ा य तं न वा तेन स कृ तः राघवः त य नदशात ् च कूटे अवसत ्


सु खम ्

अ वय:

राघवः भर वाजमु नं ा य तं न वा तेन स कृ तः त य नदशात ् च कूटे सु खम ्


अवसत ् ।

ता पयम ्

प चात ् राम: भर वाज य आ मं गतवान ् । त तं न वा तेन स कृ तः त य नदशात ्


च कू टे सु खम ् अवसत ् ।

याकरणम ्
♦ सि ध:
राघव: + त य - वसगसकार:
नदशात ् + च कूटे - चु वसि ध:
च कू टे + अवसत ् - पू व पसि ध:

http://sreegurukrupa.blogspot.in Page 59
॥ ीरामोद त: ॥ अथ अयो याका डः

मू ल लोक:

अयो यां तु ततो ग वा सु म ः शोक व वलः ।


रा े यवेदय सव राघव य वचेि टतम ् ॥११॥

पद वभाग:

अयो यां तु ततः ग वा सु म ः शोक व वलः रा े यवेदयत ् सव राघव य


वचेि टतम ्

अ वय:

ततः सु म ः तु शोक व वलः अयो यां ग वा रा े सव राघव य वचेि टतं यवेदयत ् ।

ता पयम ्

प चात ् सु म ः तु शोकेन अयो यां गतवान ् । त रा े दशरथे राघव य वचेि टतं


सव उ तवान ् ।

याकरणम ्
♦सि ध:
तत: + ग वा - वसगउकार:

♦ समास:
शोकेन व वल: - शोक व वल: तृतीयात पु ष:

http://sreegurukrupa.blogspot.in Page 60
॥ ीरामोद त: ॥ अथ अयो याका डः

मू ल लोक:

तदाक य सु म ो तं राजा दुःख वमू ढधीः ।


राम रामे त वलप दे हं य वा दवं ययौ ॥१२॥

पद वभाग:

तदा आक य सु म ो तं राजा दुःख वमू ढधीः । राम राम इ त वलपन ् दे हं य वा


दवं ययौ

अ वय:
तदा सु म ो तम ् आक य दुःख वमू ढधीः राजा राम राम इ त वलपन ् दे हं य वा
दवं ययौ ॥

ता पयम ्
सु म ः रा े दशरथे राघव य वचेि टतं सव उ तवान ् । तदा आक य दुःख वमू ढधीः
राजा दशरथ: राम राम इ त वलपन ् दे हं य वा वग गत: ।

याकरणम ्
♦सि ध:
तदा + आक य - सवणद घसि ध:
राम + इ त - गु णसि ध:
♦ समास:
दुःख वमू ढधीः - दु:खेन वमू ढा: धी: य य स: - य धकरणबहु ी हसमास:
♦ कृ द ता:
य वा - यज ् + वा यय:
ययौ - या धातु: ल लकार: थमपु ष: ययौ ययतु: ययु:

http://sreegurukrupa.blogspot.in Page 61
॥ ीरामोद त: ॥ अथ अयो याका डः

मू ल लोक:

मि ण तु व स ठो या दे हं संर य भू पतेः ।
दूतैरानाययामासु : भरतं मातु लालयात ् ॥१३॥

पद वभाग:

मि णः तु व स ठो या दे हं संर य भू पतेः दूतैः आनाययामासु: भरतं मातु ल:


आलयात ्

अ वय:

मि णः तु व स ठो या भू पतेः दे हं संर य दूतैः भरतं मातु ल आलयात ्


आनाययामासु: ।

ता पयम ्
दशरथ: राम राम इ त वलपन ् वग गत: । प चात ् मि णः तु व स ठो या भू पतेः
दे हं संर तव त: । दूतैः भरतं मातु ल य आलयात ् आनाययामासु: ।

याकरणम ्
♦सि ध:
मि णः + तु - वसगसकार:
दूतैः + आनाययामासु: वसगरे फ:
♦ समास:
मातु लालयात ् - मातु ल य आलयात ् - ष ठ त पु ष:
व स ठ य उि त: तया - व स ठो या
♦ कृ द ता:
संर य - सम ् + र ् + यप ् यय:
आनाययामासु: - आ + नी धातु: + णच ् + ल लकार: पु बहु

http://sreegurukrupa.blogspot.in Page 62
॥ ीरामोद त: ॥ अथ अयो याका डः

मू ल लोक:

भरत तु मृतं ु वा पतरं कैकयी गरा ।


सं कारा द चकारा य यथा व ध सहानु जः ॥१४॥

पद वभाग:

भरतः तु मृतं ु वा पतरं कैकयी गरा सं कारा द चकार अ य यथा व ध सहानु जः

अ वय:

भरतः तु पतरं कैकयी गरा मृतं ु वा सहानु जः अ य यथा व ध सं कारा द चकार ।

ता पयम ्

भरत: कैक या: वरकारणात ् पता दशरथ: मृत: इ त आक य त य अनु जेन सह


यथा व ध सं कारा द चकार ।

याकरणम ्
♦ सि ध:
भरत: + तु - वसगसकार: चकार + अ य - सवणद घसि ध:
♦ समास:
सहानु ज: - अनु जेन सह वतते इ त - सहपू वपदकमधारयसमास:
यथा व ध: - व धम ् अन त य - अ ययीभावसमास:
कैके या: गी: - ष ठ त पु ष: तया - कैकयी गरा -
♦ कृ द ता:
ु वा - ु + वा यय:
चकार - कृ धातु: ल लकार: थमपु ष: चकार च तु: च ु :

http://sreegurukrupa.blogspot.in Page 63
॥ ीरामोद त: ॥ अथ अयो याका डः

मू ल लोक:

अमा यै चो यमानोऽ प रा याय भरत तदा ।


वनायैव ययौ राममानेतु ं नागरै ः सह ॥१५॥

पद वभाग:

अमा यैः चो यमानः अ प रा याय भरतः तदा वनाय एव ययौ रामम ् आनेतु ं नागरै ः
सह

अ वय:

तदा भरतः अमा यैः रा याय चो यमानः अ प रामम ् आनेतु ं नागरै ः सह वनाय एव
ययौ ।

ता पयम ्

तदा भरतः अमा यैः रा याय चो यमानः अ प स: न ऐ छत ् । स: रामम ् आनेतु ं


नगर य जनै: सह वनाय एव ययौ ।

याकरणम ्
♦सि ध:
अमा यैः + चो यमानः - वसगसकार: चो यमानः + अ प - वसगउकार:
पू व पसि ध:
भरतः + तदा - वसगसकार: वनाय + एव - वृ सि ध:
♦ कृ द ता:
आनेतु म ् - आ+ नी+ तु मु न ् यय:

नगरे भवा: नागरा: - तै: नागरै :


ययौ - या धातु: ल लकार: थमपु ष: ययौ ययतु: ययु:

http://sreegurukrupa.blogspot.in Page 64
॥ ीरामोद त: ॥ अथ अयो याका डः

मू ल लोक:

स ग वा च कूट थं रामं चीरजटाधरम ् ।


ययाचे र तु ं रा यं व स ठा यै वजैः सह ॥१६॥

पद वभाग:

सः ग वा च कू ट थं रामं चीरजटाधरम ् ययाचे र तु ं रा यं व स ठा यैः वजैः सह

अ वय:
सः व स ठा यैः वजैः सह ग वा च कू ट थं चीरजटाधरम ् रामं रा यं र तु ं ययाचे ।

ता पयम ्
भरत: व स ठा यैः वजैः सह रामं टु म ् वनम गतवान ् । त भरत: च कूट थं
चीरजटाधरम ् रामं रा यं र तु ं ा थतवान ् ।

याकरणम ्
♦ सि ध:
स: + ग वा - वसगलोप:
व स ठा यै: + वजैः - वसगरे फ:
♦ समास:
च कू टे त ठ त इ त च कू ट थ: - उपपदसमास: - तम ् - च कू ट थम ्
व स ठ: आ य: येषां ते -व स ठा य: - समाना धकरणबहु ी हसमास: - तै:
व स ठा यै:
♦कृ द ता:
ग वा - गम ् + वा यय:
र तु म ् - र ् + तु मु न ् यय:

ययाचे - याच ् आ मनेप द धातु: ल लकार: थमपु ष: ययाचे ययाचाते यया चरे

http://sreegurukrupa.blogspot.in Page 65
॥ ीरामोद त: ॥ अथ अयो याका डः

मू ल लोक:

चतु दश समा नी वा पु नरै या यहं पु र म ् ।


इ यु वा पादुके द वा तं रामः ययापयत ् ॥१७॥

पद वभाग:

चतु दश समा नी वा पु नः ए◌े या म अहं पु र म ् इ त उ वा पादुके द वा तं रामः


ययापयत ्

अ वय:
अहं चतु दश समा नी वा पु नः पु र म ् ऐ या म इ त उ वा पादुके द वा तं रामः
ययापयत ् ।
ता पयम ्
भरत: वनम ् ग वा रामं रा यं र तु ं ा थतवान ् ।पर तु राम: "अहं चतु दश समा
नी वा पु नः त ऐ या म " इ त उ वा व य पादुके द वा तं रामः ययापयत ् ।

याकरणम ्
♦सि ध:
पु नः + ऐ या म - वसगरे फ: ऐ या म + अहं - यण ् सि ध:
इत+उ वा - यण ् सि ध:
♦ कृ द ता:
नी वा - नी + वा यय: उ वा - वच ् + वा - यय:
द वा - दा + वा - यय:
आ+ ए या म - ऐ या म
ए या म- इण ् धातु: लृ लकार: उ तमपु ष: ए या म ए याव: ए याम:
ययापयत ् - त + अयापयत ्
त + या धातु: + णच ् + थमपु ष: ययापयत ् ययापयताम ् ययापयन ्

http://sreegurukrupa.blogspot.in Page 66
॥ ीरामोद त: ॥ अथ अयो याका डः

मू ल लोक:

गृह वा पादुके त मा रतो द नमानसः ।


नि द ामे ि थत ता यां रर च वसु धराम ् ॥१८॥

पद वभाग:

गृह वा पादुके त मात ् भरतः द नमानसः नि द ामे ि थतः ता यां रर च


वसु धराम ्

अ वय:
द नमानसः भरतः त मात ् पादुके गृह वा नि द ामे ि थतः ता यां वसु धरां रर च

ता पयम ्
राम: व य पादुके द वा भरतं ययापयत ् । अत: द नमानसः भरतः त मात ्
राम य पादुके गृह वा नि द ामे ि थतः ता यां वसु धरां रर च।

याकरणम ्
♦सि ध:
त मात ् + भरतः - ज वसि ध:
भरत: + द नमानसः - वसगउकार:
ि थतः + ता यां - वसगसकार:
♦ कृ द ता:
गृह वा - + वा यय: ि थत: - था + त यय:
♦ समास:
वसू न धारय त इ त - वसु धरा - उपपदसमास: ताम ् - वसु धराम ्
द नं मानसं य य स: - द नमानस: - समाना धकरणबहु ी हसमास: तम ् द नमानसम ्
रर - र ँ धातु: ल लकार: थमपु ष: रर रर तु: रर ु:

http://sreegurukrupa.blogspot.in Page 67
॥ ीरामोद त: ॥ अथ अयो याका डः

मू ल लोक:

राघव तु गरे त मात ् ग वाऽ ं समव दत ।


त प नी तु तदा सीतां भू षणैः वैरभू षयत ् ॥१९॥

पद वभाग:

राघवः तु गरे ः त मात ् ग वा अ ं समव दत त प नी तु तदा सीतां भू षणैः वैः


अभू षयत ्

अ वय:

राघवः तु त मात ् गरे ः ग वा अ ं समव दत । तदा त प नी तु सीतां वैः भू षणैः


अभू षयत ् ।

ता पयम ्

प चात ् राघवः तु त मात ् गरे ः गतवान ् । त अ : मु नं व दनं कृ तवान ् । तदा


मु न:े प नी तु सीतां वैः भू षणैः अभू षयत ् ।

याकरणम ्
♦सि ध:
राघव: + तु - वसगसकार:
गरे : + त मात ् - वसगसकार:
वै: + अभू षयत ् - वसगरे फ:
♦ कृ द ता:
ग वा - गम ् + वा यय:

http://sreegurukrupa.blogspot.in Page 68
॥ ीरामोद त: ॥ अथ अयो याका डः
मू ल लोक:

उ ष वा तु नशामेकाम ् आ मे त य राघवः ।
ववेश द डकार यं सीताल मणसंयु तः ॥२०॥

पद वभाग:

उ ष वा तु नशाम ् एकाम ् आ मे त य राघवः ववेश द डकार यं सीताल मणसंयु तः

अ वय:

राघवः त य आ मे नशाम ् एकाम ् उ ष वा तु सीताल मणसंयु तः द डकार यं ववेश


ता पयम ्

प चात ् राघवः मु न:े आ मे नशाम ् एकाम ् उ ष वा तु सीताल मणसंयु त: ीराम:


द डकार यं ववेश ।

याकरणम ्

♦ कृ द ता:
उ ष वा - उष ् + वा यय:

ववेश वश ् धातु: ल लकार: थमपु ष: ववेश व वशतु: व वशु:

॥ इ त ीरामोद ते अयो याका डः समा तः ॥

http://sreegurukrupa.blogspot.in Page 69
http://sreegurukrupa.blogspot.in Page 70
॥ अयो याका डः सं प
े : ॥

कैकेय दे श य नृप: यु धािजत ् । स: भरत य मातु ल: । एति मन ् अ तरे भरतः


श ु नेन सह यु धािजतः गेहं ययौ । प चात ् स: भू प तः दशरथ:स तोषेण कृ त भः
साकं म य वा राम य अ भषेकाय समारे भे । पर तु कैकेयी म थरादू षताशया
मह पालं स यस गरम ् दशरथं पु रा द तं वर वयं ययाचे । राम य वनवासम ्
भरत य च रा याि त: च । त याः कृ ं वर वयं मह प तः अनु ज े । तदा एव
कैकेयी रामं वनवासाय च आ दशत ् । सः राम: गु न ् सवान ् अनु ा य च वनाय नययौ
। तं नगतं रामं वा सीता ल मणः च अनु ज मतु ः । सव जना: च वगृहान ्
स य य त
ु म ् अनु ययु ः ।पर तु राघवः तु न श न ाणान ् कृ शान ् पौरान ् व च य वा
सु म ेण वा यमानं रथम ् आ य च गतवान ् ।

अथ राघवः ग गाकूले ृ गबेरपु रं गतवान ् । त गु हं म लतवान ् । त


नशाम ् एकाम ् उवास च । सीताल मणसंयु तः ीराम: सार थं सु म ं सं नम य
गु हेन आनीतया नावा ग गां च स ततार । प चात ् राम: भर वाज य आ मं गतवान ्
। त तं न वा तेन स कृ तः त य नदशात ् च कू टे सु खम ् अवसत ् । प चात ् सु म ः
तु शोकेन अयो यां गतवान ् । त रा े दशरथे राघव य वचेि टतं सव उ तवान ् ।
तदा आक य दुःख वमू ढधीः राजा दशरथ: राम राम इ त वलपन ् दे हं य वा वग
गत: ।

प चात ् मि णः तु व स ठो या भू पतेः दे हं संर तव त: । दूतैः भरतं


मातु ल य आलयात ् आनाययामासु: । भरत: कैक या: वरकारणात ् पता दशरथ: मृत :
इ त आक य त य अनु जेन सह यथा व ध सं कारा द चकार । तदा भरतः अमा यैः
रा याय चो यमानः अ प स: न ऐ छत ् । स: रामम ् आनेतु ं नगर य जनै: सह वनाय
एव ययौ । त भरत: च कू ट थं चीरजटाधरम ् रामं रा यं र तु ं ा थतवान ् । पर तु
राम: "अहं चतु दश समा नी वा पु नः त ऐ या म " इ त उ वा व य पादुके द वा तं
रामः ययापयत ् ।

अत: द नमानसः भरतः त मात ् राम य पादुके गृह वा नि द ामे ि थतः


ता यां वसु धरां रर च । प चात ् राघवः तु त मात ् गरे ः गतवान ् । त अ : मु नं

http://sreegurukrupa.blogspot.in Page 71
व दनं कृ तवान ् । तदा मु न:े प नी तु सीतां वैः भू षणैः अभू षयत ् । प चात ् राघवः
मु न:े आ मे नशाम ् एकाम ् उ ष वा तु सीताल मणसंयु त: ीराम: द डकार यं ववेश

॥ इ त ीरामोद ते अयो याका डः सं ेप: समा तः ॥

http://sreegurukrupa.blogspot.in Page 72
॥ ीरामोद त: ॥
॥ अथ आर यका ड: ॥

http://sreegurukrupa.blogspot.in Page 73
॥ ीरामोद त: ॥ अथ आर यका ड:

मू ल लोक:

ज वनेन काकु थो वराधं व धचो दतम ् ।


सदारानु जमा मानं हर तमवधी तदा ॥१॥

पद वभाग:

जन ् वनेन काकु थः वराधं व धचो दतम ् सदारानु जम ् आ मानं हर तम ् अवधीत ्


तदा

अ वय:

काकु थः वनेन जन ् व धचो दतं वराधं सदारानु जम ् आ मानं हर तं तदा अवधीत ् ।

ता पयम ्
वराध: नाम रा स: वने जत: रामल मणौ च सीता च हतवान ् । तदा राम:
वराधम ् अवधीत ् ।

याकरणम ्
♦ सि ध:
काकु थ: + वराधं - वसगउकार:
♦ समास:
व धना चो दत: - व धचो दत: - तृतीयात पु ष: तम ्
दारा च अनु ज च - दारानु जा: - इतरे तर व वसमास:
दारानु ज:ै सह वतते इ त सदारानु ज: - सहपू वपदकमधारयसमास: - तम ्

अवधीत ् - हन ् धातु: लु लकार: थमपु ष: अवधीत ् अव ध टाम ् अव धषु:


दारा: - न य पु ि ल ग: बहु वचनम ् = भाया

http://sreegurukrupa.blogspot.in Page 74
॥ ीरामोद त: ॥ अथ आर यका ड:

मू ल लोक:

शरभ गा मं ा य वग तं त य वी य सः ।
तज े रा सानां वधं मु न भर थतः ॥२॥

पद वभाग:
शरभ गा मं ा य वग तं त य वी य सः तज े रा सानां वधं मु न भः अ थतः

अ वय:

सः शरभ गा मं ा य त य वग तं वी य मु न भः अ थतः रा सानां वधं तज े ।

ता पयम ्

प चात ् राम: शरभ गा मं गतवान ् । त स: मु नं नम कृ तवान ् । स: "राम! भवत:


दशनेन अहं भा यं ा तवान ् । भवान ् अ त: सु ती णमु ने: आ मं ग छ! स: मु न:
तु यं माग दशय त" इ यु वा हामा नौ व य शर रं य तवान ् । अत: अनेक ऋषय:
आाग य रा साणां पीडनम ् अवदन ् । अत: राम: "रा सान ् वधं क र या म" इ त
त ां द तवान ् ।

याकरणम ्
♦ सि ध:
मु न भ: + अ थत: - वसगरे फ:
♦ कृ द ता:
ा य- + आप ् + यप ् यय:
वी य - व + ई ् + यप ् यय:

तज े - त + ज े जनँ धातु: ल लकार: थमपु ष: ज े ज ाते ज रे


वग तं - वगगमनम ्

http://sreegurukrupa.blogspot.in Page 75
॥ ीरामोद त: ॥ अथ आर यका ड:

मू ल लोक:
त मा ग वा सु ती णं च ण यानेन पू िजतः ।
अग य या मं ा य तं ननाम रघू तमः ॥३॥

पद वभाग:
त मात ् ग वा सु ती णं च ण य अनेन पू िजतः । अग य य आ मं ा य तं ननाम
रघू तमः

अ वय:
त मात ् सु ती णं ग वा, ण य च अनेन पू िजतः रघू तमः अग य य आ मं ा य
तं ननाम ।

ता पयम ्
त मात ् राम: सु ती ण य आ मं ग वा तं नम कृ तवान ् । एवम ् अनेक मु नीन ्
नम कृ य रघू तमः अग य य आ मं ा य तं ननाम ।

याकरणम ्
♦ सि ध:
त मात ् + ग वा - ज वसि ध:
सु ती णं + च - अनु वारसि ध:
ण य + अनेन - सवणद घसि ध:
♦ समास:
रघू णाम ् उ तम: - रघू तम: - ष ठ त पु ष:
♦ कृ द ता:
ण य- + नम ् + यप ् यय:
ा य- + आप ् + यप ् यय:
ननाम - नम ् धातु: ल लकार: थमपु ष: ननाम नेमतु: नेमु:

http://sreegurukrupa.blogspot.in Page 76
॥ ीरामोद त: ॥ अथ आर यका ड:
मू ल लोक:

रामाय वै णवं चापमै ं तू णीयु गं तथा ।


ा मं चा ं च ख गं च ददौ कु भस भवः ॥४॥

पद वभाग:
रामाय वै णवं चापम ् ऐ ं तू णीयु गं तथा ा मं च अ ं च ख गं च ददौ
कु भस भवः

अ वय:
कु भस भवः रामाय वै णवं चापम ् ऐ ं तू णीयु गं तथा ा मं च अ ं च ख गं च
ददौ ।

ता पयम ्
राम: अग या मं ग वा तं नम कृ तान ् । अत: कु भस भवः (अग य:) रामाय
वै णवं चापम ् ऐ ं तू णीयु गं तथा ा मं अ ं च ख गं च ददौ ।

याकरणम ्
♦ सि ध:
च+अ म ् - सवणद घसि ध:
♦ समास:
कु भात ् स भव: य य स: -कु भस भवः - य धकरणबहु ी हसमास:
तू यो: यु ंगम ् – तू णीयु ंगम ् - ष ठ त पु ष:
♦ त ता ता:
व णो: इदम ् - वै णवम ् इ य इदम ् - ऐ म्
मण: इदम ् - ा मम ्
ददौ - + ददौ
ददौ - दा धातु: ल लकार: थमपु ष: ददौ ददतु: ददु:

http://sreegurukrupa.blogspot.in Page 77
॥ ीरामोद त: ॥ अथ आर यका ड:
मू ल लोक:

ततः स ग छ काकु थः समाग य जटायु षम ् ।


वैदे याः पालनायैनं धे पतृव लभम ् ॥५॥

पद वभाग:
ततः स ग छन ् काकु थः समाग य जटायु षम ् वैदे याः पालनाय एनं धे
पतृव लभम ्

अ वय:
ततः सः काकु थः ग छन ् जटायु षम ् समाग य वैदे याः पालनाय एनं पतृव लभं
धे ।

ता पयम ्
प चात ् काकु थः राम: ग छन ् जटायु षम ् समाग य वैदे याः पालनाय एनं
पतृव लभं धे ।

याकरणम ्
♦ सि ध:
स: + ग छन ् - वसगलोप: पालनाय + एनं - वृ सि ध:
♦ समास:
पतु: व लभ: - पतृव लभ: - ष ठ त पु ष: तम ् पतृव लभम ्
♦ कृ द ता:
समाग य - सम ् + आ + गम ् + यप ् यय:
♦ त ता ता:
वदे ह य इयम ् - वैदेह
धे - त ् + दधे दधे - धा धातु: ल लकार: थमपु ष: दधे दधाते द धरे

http://sreegurukrupa.blogspot.in Page 78
॥ ीरामोद त: ॥ अथ आर यका ड:

मू ल लोक:

ततः प चवट ं ा य त ल मण न मताम ् ।


पणशालाम यु वास सीतया स हतः सु खम ् ॥६॥

पद वभाग:

ततः प चवट ं ा य त ल मण न मताम ् पणशालाम ् अ यु वास सीतया स हतः


सु खम ्

अ वय:

ततः प चवट ं ा य त ल मण न मतां पणशालाम ् सीतया स हतः सु खम ् अ यु वास


ता पयम ्

ततः राम: प चवट ं ा तवान ् । त ल मण: पणशालाम ् नमाणं कृ तवान ् । त राम:


सीतया स हतः सु खम ् अ यु वास ।

याकरणम ्
♦ समास:
प चवट - प चानां वटानाम ् समाहार: - वगु समास:
ल मण न मतां - ल मणेन न मताम ् - तृतीयात पु ष:
♦ कृ द ता:
ा य- + आप ् + यप ् यय:

अ यु वास अ ध + ववास
ववास - वस ् धातु: ल लकार: थमपु ष: ववास ववसतु: ववसु:

http://sreegurukrupa.blogspot.in Page 79
॥ ीरामोद त: ॥ अथ आर यका ड:
मू ल लोक:

त ा ये यैकदा रामं व े शू पणखाऽ भका ।


ति नर ता ल मणं च व े सोऽ प नराकरोत ् ॥७॥

पद वभाग:
त अ ये य एकदा रामं व े शू पणखा अ भका । ति नर ता ल मणं च व े सः अ प
नराकरोत ् ॥७॥

अ वय:
त एकदा रामं अ ये य शू पणखा अ भका व े । ति नर ता ल मणं च व े । सः अ प
नराकरोत ् ।

ता पयम ्
वने एकदा रामं अ ये य शू पणखा अ भका व े । पर तु राम: नराकरोत ् । अत: सा
ल मणं च व े । सः अ प नराकरोत ् ।

याकरणम ्
♦ सि ध:
त + अ ये य - सवणद घसि ध:
अ ये य + एकदा - वृ सि ध:
सः + अ प - वसगउकार:
♦ समास:
शू पा: इव नखा: य या: सा - शू पणखा - समाना धकरणबहु ी हसमास:
♦ कृ द ता:
अ ये य - अ भ + इण ् + यप ् यय:
अ भका - कामी

http://sreegurukrupa.blogspot.in Page 80
॥ ीरामोद त: ॥ अथ आर यका ड:

मू ल लोक:
राममेव ततो व े कामाता कामसि नभम ् ।
पु न च ध कृ ता तेन सीताम य व षु ा ॥८॥

पद वभाग:

रामम ् एव ततः व े कामाता कामसि नभम ् । पु नः च ध कृ ता तेन सीताम ् अ य व


षा ॥

अ वय:

ततः कामाता कामसि नभं रामम ् एव व े । पु नः च ध कृ ता तेन षा सीताम ्


अ य वत ् ।

ता पयम ्

ततः कामाता शू पणका कामसि नभं रामम ् एव व े । पु नः च ध कृ ता तेन षा


शू पणका सीताम ् अ य वत ् ।

याकरणम ्
♦ सि ध:
तत: + व े - वसगउकार:
पु न: + च - वसरं गसकार:
♦ समास:
कामम ् आता - कामाता - वतीयात पु ष:

अ य वत ् - अ भ + अ वत ्
अ वत ् - ु धातु: ल लकार: थमपु ष: अ वत ् अ वताम ् अ वन ्

http://sreegurukrupa.blogspot.in Page 81
॥ ीरामोद त: ॥ अथ आर यका ड:

मू ल लोक:

ल मणेन तदा रोषा कृ त वणना सका ।


सा तु ग वा जन थानं खरायैत यवेदयत ् ॥९॥

पद वभाग:

ल मणेन तदा रोषात ् कृ त वणना सका । सा तु ग वा जन थानं खराय एतत ्


यवेदयत ् ।

अ वय:
तदा रोषात ् ल मणेन कृ त वणना सका सा तु जन थानं ग वा खराय एतत ्
यवेदयत ् ।

ता पयम ्
तदा रोषात ् ल मण: त या: वणना सकां छ नवान ् । प चात ् सा तु जन थानं ग वा
त या: सहोदराय खराय एतत ् यवेदयत ् ।

याकरणम ्
♦ सि ध:
खराय + एतत ् - वृ सि ध:
एतत ् + यवेदयत ् - अनु ना सकासि ध:
♦ समास:
वणे च ना सका च एतेषां समाहार: - वणना सकम ् समाहा व वसमास:
कृ तं वणना सकं य या: सा - कृ त वणना सका - समाना धकरणबहु ी हसमास:
♦ कृ द ता:
ग वा - गम ् + त यय:
जन थानम ् - रा सानां वासभू त:

http://sreegurukrupa.blogspot.in Page 82
॥ ीरामोद त: ॥ अथ आर यका ड:
मू ल लोक:

तदाक य खरः ु ो राघवं ह तु माययौ ।


दूषण शरोमु यैयातु धानैः समि वतः ॥१०॥

पद वभाग:

तत ् आक य खरः ु ः राघवं ह तु म ् आययौ दूषण शरोमु यैः यातु धानैः समि वतः

अ वय:

तत ् आक य ु ः खरः दूषण शरो मु यैः यातु धानैः समि वतः राघवं ह तु म ्


आययौ ।

ता पयम ्
प चात ् तत ् आक य खर: ु ः अभवत ् । अत: स: दूषण शरोमु यैः यातु धानैः
समि वतः राघवं ह तु म ् आययौ ।

याकरणम ्
♦ सि ध:
तत ् + आक य - ज वसि ध:
ु ः + राघवं - वसगउकार:
♦ कृ द ता:
आक य - आ+ कण ् + यप ् यय:
ह तु म ् - हन ् + तु मु न ् यय:

आययौ - आ +ययौ ययौ - या धातु: ल लकार: थमपु ष: ययौ ययतु: ययु:

दूषण : - खर य सहोदर: सेनाप त: च शरा: - खर य म ी


यातु धान: - रा स:

http://sreegurukrupa.blogspot.in Page 83
॥ ीरामोद त: ॥ अथ आर यका ड:

मू ल लोक:
त णं ल मणे सीतां नधाय रघु न दनः ।
खरं सहानु गं स ये जघान लघु व मः ॥११॥

पद वभाग:

त णं ल मणे सीतां नधाय रघु न दनः खरं सहानु गं स ये जघान लघु व मः

अ वय:

लघु व मः रघु न दनः त णं ल मणे सीतां नधाय खरं सहानु गं स ये जघान ।

ता पयम ्

प चात ् लघु व मः रघु न दनः ीराम: त णं ल मणे सीतां नधाय दूषणं शरां
खरं च स ये जघान ।

याकरणम ्
♦ समास:
अनु ग छि त इ त अनु गा:
अनु ग:ै सह वतते इ त सहानु ग: सहपू वपदकमधारयसमास: तम ्
लघु: व म: य य स: लघु व म: - समाना धकरणबहु ी ह: समास:
♦ कृ द ता:
नधाय - न+धा + यप ् यय:

जघान हन ् धातु: ल लकार: थमपु ष: जघाम ज नतु: ज नु:

http://sreegurukrupa.blogspot.in Page 84
॥ ीरामोद त: ॥ अथ आर यका ड:
मू ल लोक:

ततः शू पणखा ग वा ल कां शोकसमि वता ।


यवेदय ावणाय वृ ता तं सवमा दतः ॥१२॥

पद वभाग:

ततः शू पणखा ग वा ल कां शोकसमि वता यवेदयत ् रावणाय वृ ता तं सवम ्


आ दतः

अ वय:

ततः शोकसमि वता शू पणखा ल कां ग वा वृ ता तं सवम ् आ दतः रावणाय यवेदयत ्


ता पयम ्

राम: खरं दूषणं च हतवान ् । ततः शोकसमि वता शू पणखा ल कां गतवती । त
रावणाय वृ ता तं सवम ् आ दतः यवेदयत ् ।

याकरणम ्
♦ सि ध:
यवेदयत ् + रावणाय - ज वसि ध:

♦ समास:
शोकेन समि वता - शोकसमि वता - तृतीयात पु ष:

♦ कृ द ता:
ग वा - गम ् धातु: + वा यय:

http://sreegurukrupa.blogspot.in Page 85
॥ ीरामोद त: ॥ अथ आर यका ड:
मू ल लोक:
त वा रावणः सीतां हतु कृ तम त तदा ।
मार च या मं ा य साहा ये तमचोदयत ् ॥१३॥

पद वभाग:
तत ् ु वा रावणः सीतां हतु कृ तम तः तदा मार च य आ मं ा य साहा ये तम ्
अचोदयत ्

अ वय:
तत ् ु वा तदा रावणः सीतां हतु कृ तम तः मार च य आ मं ा य साहा ये तम ्
अचोदयत ् ।

ता पयम ्
तत ् ु वा तदा रावणः सीतां हतु चि ततवान ् । अत: स: मार च य आ मं ा य
साहा ये तम ् अचोदयत ् ।

याकरणम ्
♦ सि ध:
तत ् + ु वा - चु वसि ध: छ वसि ध:
कृ तम तः +तदा - वसगसकार:
मार च य + आ मम ् - सवणद घसि ध:
♦ समास:
कृ ता म त: येन स: - कृ तम त: - समाना धकरणबहु ी हसमास:
♦ कृ द ता:
ु वा - ु + वा यय:
हतु म ् - + तु मु न ् यय:
ा य - ा + आप ् + यप ् यय:

http://sreegurukrupa.blogspot.in Page 86
॥ ीरामोद त: ॥ अथ आर यका ड:

मू ल लोक:

सोऽ प वणमृगो भू वा सीतायाः मु खेऽचरत ् ।


सा तु तं मृगमाहतु भतारं समयाचत ॥१४॥

पद वभाग:

सः अ प वणमृगः भू वा सीतायाः मु खे अचरत ् सा तु तं मृगम ् आहतु भतारं


समयाचत

अ वय:
सः अ प वणमृगः भू वा सीतायाः मु खे अचरत ् । सा तु तं मृगम ् आहतु भतारं
समयाचत ।

ता पयम ्

सीतां हतु रावण: मार च य सहा यम ् अचोदयत ् । प चात ् मार च: अ प वणमृगः


भू वा सीतायाः मु खे अचरत ् । सीता तं मृगम ् आहतु भतारं ीरामं समयाचत ।

याकरणम ्
♦ सि ध:
सः + अ प - वसगउकार: पू व पसि ध:
वणमृगः + भू वा - वसगउकार:
मु खे + अचरत ् -पू व पसि ध:
♦ कृ द ता:
भू वा - भू + वा यय:
आहतु म ् - आ + +तु मु न ् यय:

http://sreegurukrupa.blogspot.in Page 87
॥ ीरामोद त: ॥ अथ आर यका ड:

मू ल लोक:

नयु य ल मणं सीतां र तु ं रघु न दनः ।


अ वग छ मृगं तू ण व तं कानना तरे ॥१५॥

पद वभाग:

नयु य ल मणं सीतां र तु ं रघु न दनः अ वग छत ् मृगं तू ण व तं कानना तरे

अ वय:
रघु न दनः ल मणं सीतां र तु ं नयु य, तू ण व तं मृगं कानना तरे अ वग छत ् ।

ता पयम ्

प चात ् राम: ल मणं सीतां र तु ं नयु य, तू ण धाव तम ् मृगं वना तरे अ वग छत ्


याकरणम ्
♦ समास:
कानन य अ तरम ् - कानना तरम ् - ष ठ त पु ष: ति मन ्

♦ कृ द ता:
नयु य - न + यु ज ् + यप ् यय:
र तु म ् - र ् + तु मु न ् यय:
अ वग छत ् - अनु + अग छत ्

व तं - ु धातो: श त वतीया एकवचनम ्


तू ण - शी म ्

http://sreegurukrupa.blogspot.in Page 88
॥ ीरामोद त: ॥ अथ आर यका ड:

मू ल लोक:

व याध च मृगं रामः स नजं पमाि थतः ।


हा सीते ल मणे येवं द ाणा सम यजत ् ॥१६॥

पद वभाग:

व याध च मृगं रामः सः नजं पम ् आि थतः हा सीते ल मण इ त एवं दन ् ाणान ्


सम यजत ्

अ वय:

रामः च मृगं व याध । सः नजं पम ् आि थतः । हा सीते ल मण इ त एवं दन ्


ाणान ् सम यजत ् ।

ता पयम ्

रामः च मृगं व याध । सः (मार च:) नजं पम ् आि थतः । "हा सीते ल मण" इ त
एवं उ चै: दन ् मार च: ाणान ् सम यजत ् ।

याकरणम ्
♦ सि ध:
ल मण + इ त - गु णसि ध
इ त + एवं - य सि ध:

व याध - यध ् धातो: लट लकार: थमपु ष: व याध व यधतु: व यधु:


सम यजत ् - सम ् + अ यजत ्
अ यजत ् - यज ् धातो: ल लकार: थमपु ष: अ यजत ् अ यजताम ् अ यजन ्

http://sreegurukrupa.blogspot.in Page 89
॥ ीरामोद त: ॥ अथ आर यका ड:
मू ल लोक:

एतदाक य वैदे या ल मण चो दतो भृशम ् ।


त ां दे वताः ा य ययौ राघवाि तकम ् ॥१७॥

पद वभाग:
एतत ् आक य वैदे या: ल मणः चो दतः भृशम ् त र ां दे वताः ा य ययौ
राघवाि तकम ्

अ वय:
एतत ् आक य भृशं चो दतः ल मणः दे वताः वैदे या: त ां ा य राघवाि तकं
ययौ ।

ता पयम ्
मार च य वचनम ् ृ वा भृशं चो दतः ल मणः दे वता: वैदे या: त ां ा य
ीराम य समीपे ययौ ।

याकरणम ्
♦ सि ध:
एतत ् + आक य - ज वसि ध: वैदे या: + भृशम ् - वसगलोप:
ल मण: + चो दत: - वसगसकार: चो दत: + भृशम ् - वसगउकार:
♦समास:
राघव य अि तकं - राघवाि तकम ् - ष ठ त पु ष:
त या: र ाम ् - त ाम ् - ष ठ त पु ष:
♦कृ द ता:
आक य - आ + कण ् + यप ् यय: ा य - ा + अथ ् + यप ् यय:

ययौ - + या धातु: ल लकार: थमपु ष: ययौ ययतु: ययु:


अि तकम ् - समीपे

http://sreegurukrupa.blogspot.in Page 90
॥ ीरामोद त: ॥ अथ आर यका ड:

मू ल लोक:

तद तरं समासा य रावणो य त पधृत ् ।


सीतां गृह वा ययौ गगनेन मु दाऽि वतः ॥१८॥

पद वभाग:

तद तरं समासा य रावणः य त पधृत ् सीतां गृह वा ययौ गगनेन मु दाि वतः

अ वय:

तद तरं रावणः य त पधृत ् समासा य, मु दाि वतः सीतां गृह वा गगनेन ययौ ।

ता पयम ्

ल मण: राम य समीपे गतवान ् । तद तरं रावणः य त पं धृ वा समासा य,


मु दाि वतः सीतां गृह वा गगनेन ययौ ।

याकरणम ्
रावणः + य त पधृत ् - वसग उकार:

♦ कृ द ता:
गृह वा - + वा यय:
समासा य - सम ् + आ + स + यप ् यय:

गगनम ् - आकाशम ्

http://sreegurukrupa.blogspot.in Page 91
॥ ीरामोद त: ॥ अथ आर यका ड:

मू ल लोक:
ततो जटायु रालो य नीयमानां तु जानक म ् ।
ाहर ावणं ा य तु डप नखैभ ृशम ् ॥१९॥

पद वभाग:
ततः जटायु ः आलो य नीयमानां तु जानक म ् ाहर रावणं ा य तु डप नखैः
भृशम ्

अ वय:
ततः जटायु ः जानक ं नीयमानां तु आलो य, रावणं ा य, तु डप नखैः भृशं ाहरत ् ।

ता पयम ्
रावण: सीतां गृह वा गतवान ् । ततः जटायु ः जानक ं नीयमानां तु आलो य रावण य
समीपे गतवान ् । तु डप नखैः भृशं ाहरत ् ।

याकरणम ्
♦ सि ध:
ततः +जटायु ः - वसगउकार: जटायु ः + आलो य - वसगरे फ:
ाहरत ् + रावणम ् - ज वसि ध: तु डप नखैः + भृशम ् - वसगरे फ:
♦ कृ द ता:
आलो य - आ + लोक् + यप ् यय:
ा य - ा + आप ् + यप ् यय:
♦त ता ता:
जनक य अप यं ी जानक
ाहरत ् - + अहरत ्
अहरत ् - धातु: ल लकार: थमपु ष: अहरत ् अहरताम ् अहरन ्

http://sreegurukrupa.blogspot.in Page 92
॥ ीरामोद त: ॥ अथ आर यका ड:
मू ल लोक:

छ वैनं च हासेन पात य वा च भू तले ।


गृह वा रावणः सीतां ा वशि नजमि दरम ् ॥२०॥

पद वभाग:
छ वा एनं च हासेन पात य वा च भू तले गृह वा रावणः सीतां ा वशत ्
नजमि दरम ्

अ वय:
एनं च हासेन छ वा, भू तले च पात य वा, रावणः सीतां गृह वा, नजमि दरं
ा वशत ् ।

ता पयम ्
एनं त य ख गेन (च हासेन) जटायु ं छ वा, भू तले च पात य वा, रावणः सीतां
गृह वा, वगृहं ा वशत ् ।

याकरणम ्
♦ सि ध:
छ वा + एनं - वृ सि ध:
ा वशत ् + नजमि दरम ् - अनु ना सकासि ध:
♦ कृ द ता:
छ वा - छ + वा यय:
पात य वा - पत ् + णच ् + वा यय:
गृह वा - + वा यय:

च हास - रावण य ख ग:

http://sreegurukrupa.blogspot.in Page 93
॥ ीरामोद त: ॥ अथ आर यका ड:

मू ल लोक:

अशोकव नकाम ये सं था य जनका मजाम ् ।


रावणो र तु ं चैनां नयु योज नशाचर ः ॥२१॥

पद वभाग:
अशोकव नका म ये सं था य जनका मजाम ् रावणः र तु ं च एनां नयु योज
नशाचर ः

अ वय:

रावणः जनका मजाम ् अशोकव नकाम ये सं था य एनां र तु ं च नशाचर ः नयु योज


ता पयम ्

रावणः सीताम ् अशोकव नकाम ये सं था य एनां र तु ं च नशाचर ः नयु योज ।

याकरणम ्
♦ सि ध:
रावण: + र तु ं - वसगउकार:
च + एनां - वृ सि ध:
♦ कृ द ता:
सं था य - सम ् + था + यप ् यय:
र तु म ् - र ् + तु मु न ् यय:

नयु योज - न + यु ज ् + ल लकार: पु एक

http://sreegurukrupa.blogspot.in Page 94
॥ ीरामोद त: ॥ अथ आर यका ड:
मू ल लोक:

ह वा राम तु मार चमाग छ ननु जे रताम ् ।


वातामाक य दुःखातः पणशालामु पागमत ् ॥२२॥

पद वभाग:
ह वा रामः तु मार चम ् आग छन ् अनु जे रताम ् वाताम ् आक य दुःखातः पणशालाम ्
उपागमत ्

अ वय:
रामः तु मार चं ह वा आग छन ् अनु जे रतां वाताम ् आक य, दुःखातः पणशालाम ्
उपागमत ् ।

ता पयम ्
रावण: सीतां अप य ल गां गतवान ् । रामः तु मार चं ह वा आग छन ् अनु जे रतां
वाताम ् आक य दुःखात: पणशालाम ् उपागमत ् ।

याकरणम ्
♦ सि ध:
रामः + तु - वसगसकार:
आग छन ् + अनु जे रताम ् - ङमु डागमसि ध:
♦ समास:
अनु जेन ई रता - अनु जे रता ताम ् - तृतीयात पु ष:
♦ कृ द ता:
ह वा - हन ्+ वा यय:
उपागमत ् - उप + आ + अगमत ्
ई रता - ईर् + त यय: ( ी)

http://sreegurukrupa.blogspot.in Page 95
॥ ीरामोद त: ॥ अथ आर यका ड:
मू ल लोक:

अ वा त वैदेह ं व च वानो वना तरे ।


सहानु जो गृ राजं छ नप ं ददश सः ॥२३॥

पद वभाग:
अ वा त वैदेह ं व च वानः वना तरे सहानु जः गृ राजं छ नप ं ददश सः

अ वय:
त वैदेह ं अ वा वना तरे सहानु जः व च वानः सः छ नप ं गृ राजं ददश ।

ता पयम ्
प चात ् त वैदेह ं अ वा वना तरे ल मणेन सह राम: व च वानः छ नप ं
गृ राजं ददश ।

याकरणम ्
♦ सि ध:
व च वानः + वना तरे - वसगउकार:
सहानु जः + गृ राजं - वसगउकार:
♦ समास:
गृ ाणां राजा - गृ राज: - ष ठ त पु ष: - तम ्
अनु जेन सह वतते इ त सहानु ज: - सहपू वपदकमधारयसमास:
छ नौ प ौ य य स: - छ नप : समाना धकरणबहु ी हसमास: - तम ्
♦कृ द ता:
अ वा - अ + श ् + वा यय:

ददश - श ् धातो: ल लकार: थमपु ष: ददश द शतु: द शु:

http://sreegurukrupa.blogspot.in Page 96
॥ ीरामोद त: ॥ अथ आर यका ड:
मू ल लोक:

तेनो तां जानक वाता ु वा प चा मृतं च तम ् ।


द वा सहानु जो राम च े त योदक याम ् ॥२४॥

पद वभाग:
तेन उ तां जानक वाता ु वा प चात ् मृतं च तम ् द वा सहानु जः रामः च े त य
उदक याम ्

अ वय:
तेन उ तां जानक वाता ु वा, प चात ् तं मृतं च द वा, सहानु जः रामः त य
उदक यां च े ।

ता पयम ्
छ नप ेन उ तां जानक वाता आक य प चात ् तं मृतं च द वा, सहानु जः रामः
त य उदक यां च े ।

याकरणम ्
♦ सि ध:
तेन + उ तां - गु णसि ध: प चात ् + मृतं - अनु ना सकासि ध:
सहानु जः + रामः – वसगउकार त य + उदक याम ् - गु णसि ध:
♦समास:
अनु जेन सह वतते इ त सहानु ज: - सहपू वपदकमधारयसमास:
♦ कृ द ता:
ु वा - ु + वा यय:
द वा - द + वा यय:

च े - कृ अ मनेप द ल लकार: थमपु ष: च े च ाते च रे

http://sreegurukrupa.blogspot.in Page 97
॥ ीरामोद त: ॥ अथ आर यका ड:
मू ल लोक:

आ मनोऽ भभवं प चा कुवतीं प थ ल मणः ।


अयोमु खीं चकाराशु कृ त वणना सकाम ् ॥२५॥

पद वभाग:
अ भभवं प चात ् कुवतीं प थ ल मणः अयोमु खीं चकार आशु कृ त वणना सकाम ्

अ वय:

प चात ् प थ ल मणः आ मनः अ भभवं कुवतीं अयोमु खीं आशु कृ त वणना सकां
चकार ।

ता पयम ्
प चात ् प थ ल मणः आ मनः अ भभवं कुवतीं अयोमु खी नाम रा सीं आशु
कृ त वणना सकां चकार ।

याकरणम ्
♦ सि ध:
आ मन: + अ भभवम ् - वसगउकार: पू व पसि ध: च
चकार + आशु - सवणद घसि ध:
♦ समास:
अय: इव मु खम ् य या: सा अयोमु खी - समाना धकरणबहु ी हसमास:

http://sreegurukrupa.blogspot.in Page 98
॥ ीरामोद त: ॥ अथ आर यका ड:

मू ल लोक:

गृह तौ तौ कब धेन भु जौ त य यकृ तताम ् ।


तत तु या चतौ तेन त ेहं दे हतु च तौ ॥२६॥

पद वभाग:

गृह तौ तौ कब धेन भु जौ त य यकृ तताम ् ततः तु या चतौ तेन तत ् दे हं दे हतु ः च तौ

अ वय:

तौ कब धेन गृह तौ, त य भु जौ यकृ तताम ् । ततः तु तेन या चतौ तौ तत ् दे हं च


दे हतु ः ।

ता पयम ्
कब ध: रामल मणौ गृह तव ◌ान ् । तौ त य भु जौ यकृ तताम ् । ततः तु कब धेन
या चतौ तौ तत ् दे हं च दे हतु ः ।

याकरणम ्
♦ सि ध:
ततः + तु - वसगसकार:
तत ् + दे हम ् - ज वसि ध:

यकृ तताम ् - न + अकृ तताम ्


अकृ तताम ् - कृ त ् धातो: ल लकार: थमपु ष: ववचनम ्

दे हतु: - द धातो: ल लकार: थमपु ष: ददाह दे हतु: दे हु:

http://sreegurukrupa.blogspot.in Page 99
॥ ीरामोद त: ॥ अथ आर यका ड:

मू ल लोक:
स तु द याकृ तभू वा रामं सीतोपल धये ।
सु ीवमृ यमू क थं याह यु वा दवं ययौ ॥२७॥

पद वभाग:
सः तु द याकृ तः भू वा रामं सीता उपल धये सु ीवम ् ऋ यमू क थं या ह इ त उ वा
दवं ययौ

अ वय:
स: तु द याकृ तः भू वा रामं “सीता-उपल धये ऋ यमू क थं सु ीवं या ह” इ त उ वा
दवं ययौ ।

ता पयम ्
प चात ् स: तु द याकृ तः भू वा रामं “सीता उपल धये ऋ यमू क थं सु ीवं या ह” इ त
उ वा दवं ययौ ।

याकरणम ्
♦ सि ध:
स: + तु - वसगलोप: द याकृ तः + भू वा - वसगरे फ:
सीता + उपल धये - गु णसि ध: या ह + इ त - सवणद घसि ध:
इत+उ वा - य सि ध:
♦ समास:
सीताया: उपलि ध: - ष ठ त पु ष: त यै
♦ कृ द ता:
भू वा - भू + व◌ा यय: उ वा - वच ् + वा यय:
या ह - या धातो: लो म यमपु ष: यातात/् या ह यातम ् यात
ययौ - या धातु: ल लकार: थमपु ष: ययौ ययतु: ययु:

http://sreegurukrupa.blogspot.in Page 100


॥ ीरामोद त: ॥ अथ आर यका ड:
मू ल लोक:

ततः ीतो रघु े ठः शबया मम ययात ् ।


तयाऽ भपू िजतः प चा प पां ाप सल मणः ॥२८॥

पद वभाग:
ततः ीतः रघु े ठः शबर -आ मम ् अ ययात ् । तया अ भपू िजतः प चात ् प पां ाप
सल मणः

अ वय:
ततः रघु े ठः ीतः शबर -आ मम ् अ ययात ् । तया सल मणः अ भपू िजतः प चात ्
प पां ाप ।

ता पयम ्
प चात ् राम: ीतः शबर आ मम ् अ ययात ् । तया सल मणः अ भपू िजतः प चात ्
प पां ाप ।

याकरणम ्
♦ सि ध:
ीतः + रघु े ठः - वसगउकार:
♦ समास:
ल मणेन सह वतते इ त सल मण: - सहपू वपदकमधारयसमास:
शबया: आ मम ् - शबया मम ् - ष ठ त पु ष:

अ ययात ् - अ भ + अयात ्
अयात ् - या धातो: ल लकार: थमपु ष: अयात ् अयाताम ् अयान ् /अयु:
ाप - + आप ् धातो: ल लकार: थमपु ष: आप आपतु आपु:

॥ इ त ीरामोद ते आर यका डः समा तः ॥

http://sreegurukrupa.blogspot.in Page 101


http://sreegurukrupa.blogspot.in Page 102
॥ आर यका डः सं ेप: ॥

वराध: नाम रा स: वने जत: रामल मणौ च सीता च हतवान ् । तदा राम:
वराधम ् अवधीत ् । प चात ् राम: शरभ गा मं गतवान ् । त स: मु नं नम कृ तवान ् ।
स: "राम! भवत: दशनेन अहं भा यं ा तवान ् । भवान ् अ त: सु ती णमु ने: आ मं
ग छ! स: मु न: तु यं माग दशय त" इ यु वा होमा नौ व य शर रं य तवान ् ।
अत: अनेक ऋषय: आाग य रा साणां पीडनम ् अवदन ् । अत: राम: "रा सान ् वधं
क र या म" इ त त ां द तवान ् । त मात ् राम: सु ती ण य आ मं ग वा तं
नम कृ तवान ् । एवम ् अनेक मु नीन ् नम कृ य रघू तमः अग य य आ मं ा य तं
ननाम ।

अत: कु भस भवः (अग य:) रामाय वै णवं चापम ् ऐ ं तू णीयु गं तथा ा मं


अ ं च ख गं च ददौ । प चात ् काकु थः राम: ग छन ् जटायु षम ् समाग य
वैदे याः पालनाय एनं पतृव लभं धे । ततः राम: प चवट ं ा तवान ् । त
ल मण: पणशालाम ् नमाणं कृ तवान ् । त राम: सीतया स हतः सु खम ् अ यु वास ।
वने एकदा रामं अ ये य शू पणखा अ भका व े । पर तु राम: नराकरोत ् । अत: सा
ल मणं च व े । सः अ प नराकरोत ् । ततः कामाता शू पणका कामसि नभं रामम ् एव
व े । पु नः च ध कृ ता तेन षा शू पणका सीताम ् अ य वत ् । तदा रोषात ् ल मण:
त या: वणना सकां छ नवान ् । प चात ् सा तु जन थानं ग वा त या: सहोदराय
खराय एतत ् यवेदयत ् ।

प चात ् तत ् आक य खर: ु ः अभवत ् । अत: स: दूषण शरोमु यैः


यातु धानैः समि वतः राघवं ह तु म ् आययौ । अत: लघु व मः रघु न दनः ीराम:
त णं ल मणे सीतां नधाय दूषणं शरां खरं च स ये जघान । राम: खरं दूषणं
च हतवान ् । ततः शोकसमि वता शू पणखा ल कां गतवती । त रावणाय वृ ता तं
सवम ् आ दतः यवेदयत ् । तत ् ु वा तदा रावणः सीतां हतु चि ततवान ् । अत: स:
मार च य आ मं ा य साहा ये तम ् अचोदयत ् ।

http://sreegurukrupa.blogspot.in Page 103


सीतां हतु रावण: मार च य सहा यम ् अचोदयत ् । प चात ् मार च: अ प
वणमृगः भू वा सीतायाः मु खे अचरत ् । सीता तं मृगम ् आहतु भतारं ीरामं
समयाचत । अत: राम: ल मणं सीतां र तु ं नयु य, तू ण धाव तम ् मृगं वना तरे
अ वग छत ् । रामः च मृगं व याध । सः (मार च:) नजं पम ् आि थतः । "हा सीते
ल मण" इ त एवं उ चै: दन ् मार च: ाणान ् सम यजत ् ।

मार च य वचनम ् ृ वा भृशं चो दतः ल मणः दे वता: वैदे या: त ां ा य


ीराम य समीपे ययौ । ल मण: राम य समीपे गतवान ् । तद तरं रावणः य त पं
धृ वा समासा य, मु दाि वतः सीतां गृह वा गगनेन ययौ । रावण: सीतां गृह वा
गतवान ् । ततः जटायु ः जानक ं नीयमानां तु आलो य रावण य समीपे गतवान ् ।
तु डप नखैः भृशं ाहरत ् । एनं त य ख गेन (च हासेन) जटायु ं छ वा, भू तले च
पात य वा, रावणः सीतां गृह वा, वगृहं ा वशत ् । रावणः सीताम ्
अशोकव नकाम ये सं था य एनां र तु ं च नशाचर ः नयु योज ।

रामः तु मार चं ह वा आग छन ् अनु जे रतां वाताम ् आक य दुःखात: पणशालाम ्


उपागमत ् । प चात ् त वैदेह ं अ वा वना तरे ल मणेन सह राम: व च वानः
छ नप ं गृ राजं ददश । छ नप ेन उ तां जानक वाता आक य प चात ् तं मृतं
च द वा, सहानु जः रामः त य उदक यां च े । प चात ् प थ ल मणः आ मनः
अ भभवं कुवतीं अयोमु खी नाम रा सीं आशु कृ त वणना सकां चकार । कब ध:
रामल मणौ गृह तवान ् । तौ त य भु जौ यकृ तताम ् । ततः तु कब धेन या चतौ तौ
तत ् दे हं च दे हतु ः । प चात ् स: तु द याकृ तः भू वा रामं “सीता उपल धये
ऋ यमू क थं सु ीवं या ह” इ त उ वा दवं ययौ । अत: राम: ीतः शबर आ मम ्
अ ययात ् । तया सल मणः अ भपू िजतः प चात ् प पां ाप ।

॥ इ त ीरामोद ते आर यका डः सं ेप: समा तः ॥

http://sreegurukrupa.blogspot.in Page 104


॥ ीरामोद त: ॥

अथ कि क धाका डः

http://sreegurukrupa.blogspot.in Page 105


॥ ीरामोद त: ॥ अथ कि क धाका डः

मू ल लोक:

हनू मानथ सु ीव न द टो रामल मणौ ।


ा य ु वा तु वृ ता तं तेन तौ समयोजयत ् ॥१॥

पद वभाग:
हनू मान ् अथ सु ीव न द ट: रामल मणौ ा य ु वा तु वृ ता तं तेन तौ समयोजयत ्

अ वय:

अथ सु ीव न द टः हनू मान ् रामल मणौ ा य तु वृ ता तं ु वा तेन तौ समयोजयत ्


ता पयम ्

अथ सु ीव न द टः हनू मान ् रामल मणौ ा तवान ् । स: तु वृ ता तं ु वा तेन तौ


समयोजयत ् ।

याकरणम ्
♦ सि ध:
सु ीव न द ट: + रामल मणौ - वसगउकार:
♦ समास:
राम: च ल मण: च -रामल मणौ इतरे तर व वसमास:
सु वेन न द ट: सु व न द ट: - तृतीयात पु ष:

ा य- + आप ् + यप ् यय:
ु वा - +
ु वा यय:
समयोजयत ् - सम ् + अयोजयत ्
अयोजयत ् - यु ज ् धातु ल लकार: थमपु ष: एकवचनम ्
अयोजयत ्/अयोजयत अयोजयताम ् /अयोजयेताम ् अयोजयन ्/अयोजय त

http://sreegurukrupa.blogspot.in Page 106


॥ ीरामोद त: ॥ अथ कि क धाका डः

मू ल लोक:

ततो राम य वृ ता तं सु ीवाय नवे य सः ।


स यं च कारयामास तयोः पावकसि नधौ ॥२॥

पद वभाग:

ततः राम य वृ ता तं सु ीवाय नवे य सः स यं च कारयामास तयोः पावकसि नधौ

अ वय:

ततः सः राम य वृ ता तं सु ीवाय नवे य, तयोः पावकसि नधौ स यं च कारयामास


ता पयम ्

ततः हनु मान ् राम य वृ ता तं सु ीवाय नवे य, तयोः पावकसि नधौ स यं च


कारयामास ।

याकरणम ्

♦ सि ध:
ततः + राम य - वसगउकार:

♦ कृ द त◌ा:
नवे य - न + वे + यप ् यय:

कारयामास - कृ धातु: + णच ् + ल लकार पु एक

http://sreegurukrupa.blogspot.in Page 107


॥ ीरामोद त: ॥ अथ कि क धाका डः
मू ल लोक:

तज े तदा रामो ह न यामी त वा लनम ् ।


दश य या म वैदेह म य येन च सं ु तम ् ॥३॥

पद वभाग:

तज े तदा रामः ह न या म इ त वा लनम ् दश य या म वैदेह म ् इ त अ येन च


सं ु तम ्

अ वय:

तदा रामः वा लनम ् ह न या म इ त तज े । वैदेह ं दश य या म इ त अ येन च


सं ु तम ् ।

ता पयम ्

तदा रामः वा लनम ् ह न या म इ त तज े । शु व: वैदेह ं दश य या म इ त


तज े ।

याकरणम ्

♦ सि ध:
राम: + ह न या म - वसगउकार:
ह न या म + इ त - सवणद घसि ध:
इ त + अ येन - य सि ध:
तज े - त+ज े

जनँ धातु: ल लकार: थमपु ष: ज े ज ाते ज रे

दश य या म - श ् + णच ् + लृ उपु एकवचनम ्

http://sreegurukrupa.blogspot.in Page 108


॥ ीरामोद त: ॥ अथ कि क धाका डः

मू ल लोक:

सु ीवेणाथ रामाय ातृवैर य कारणम ् ।


नवे दतमशेषं च बला ध यं च त य तत ् ॥४॥

पद वभाग:

सु ीवेण अथ रामाय ातृवैर य कारणम ् नवे दतम ् अशेषं च बला ध यं च त य तत ्

अ वय:

अथ सु ीवेण रामाय ातृवैर य कारणम ्, अशेषं च त य तत ् बला ध यं च नवे दतम ्


ता पयम ्

अथ सु ीव: रामाय व य ातृवैर य कारणम ् च त य तत ् बला ध यं च


नवे दतवान ् ।

याकरणम ्

♦ सि ध:
सु ीवेण+ अथ - सवणद घसि ध:

http://sreegurukrupa.blogspot.in Page 109


॥ ीरामोद त: ॥ अथ कि क धाका डः

मू ल लोक:

त णं दु दुभेः कायं सु ीवेण द शतम ् ।


सु दरू ं ेषयामास पादा गु ठे न राघवः ॥५॥

पद वभाग:

त णं दु दुभेः कायं सु ीवेण द शतम ् सु दरू ं ेषयामास पादा गु ठे न राघवः

अ वय:

त णं सु ीवेण दु दुभेः कायं द शतम ् । राघवः पादा गु ठे न सु दरू ं ेषयामास ।

ता पयम ्

सु ीव: रामाय ातृवैर य कारणम ् उ तवान ् । त णं सु ीवेण दु दुभेः कायं


द शतम ् । राम: पादा गु ठे न सु दरू ं ेषयामास ।

याकरणम ्

दु दु भ - म दोदया: सहोदर:

http://sreegurukrupa.blogspot.in Page 110


॥ ीरामोद त: ॥ अथ कि क धाका डः

मू ल लोक:

पु न च द शतां तेन साला स त रघू तमः ।


बाणेनैकेन च छे द साध त यानु श कया ॥६॥

पद वभाग:

पु नः च द शतान ् तेन सालान ् स त रघू तमः बाणेन एकेन च छे द साध त य


अनु श कया

अ वय:

पु नः च रघू तमः तेन द शतान ् स त सालान ् एकेन बाणेन, साध त य अनु श कया
च छे द ।

ता पयम ्

पु नः च रघू तमः तेन द शतान ् स त सालान ् एकेन बाणेन, साध त य अनु श कया
च छे द ।

याकरणम ्

♦ सि ध:
पु नः + च - वसगसकार:
द शतान ् + तेन - स वसि ध:
बाणेन + एकेन - वृ सि ध:
त य + अनु श कया - सवणद घसि ध:

साल: - वृ वशेष :

http://sreegurukrupa.blogspot.in Page 111


॥ ीरामोद त: ॥ अथ कि क धाका डः

मू ल लोक:

कि क धां ा य सु ीव ततो रामसमि वतः ।


जगजातीव सं टः कोपयन ् वानरा धपम ् ॥७॥

पद वभाग:

कि क धां ा य सु ीवः ततः रामसमि वतः जगज अतीव सं टः कोपयन ् वानर-


अ धपम ्

अ वय:

ततः सु ीवः रामसमि वतः कि क धां ा य अतीव सं टः वानरा धपम ् कोपयन ्


जगज ।

ता पयम ्

ततः सु ीवः रामसमि वतः कि क धां ा तवान ् । प चात ् अतीव सं टः


वानरा धपम ् कोपयन ् जगज ।

याकरणम ्
♦ सि ध:
ततः + रामसमि वतः - वसगउकार:
जगज + अतीव - सवणद घसि ध:
♦ समास:
वानराणाम ् अ धप: - वानरा धप: - ष ठ त पु ष: - तम ्
♦ कृ द ता:
ा य- + आप ् + यप ् यय:
सं ट: - सम ् + ष ् + त यय:
जगज - गज ् धातो: ल लकार: थमपु ष: जगज जगजतु: जगजु:

http://sreegurukrupa.blogspot.in Page 112


॥ ीरामोद त: ॥ अथ कि क धाका डः
मू ल लोक:

वाल न य सु ीवं समरे ऽपीडय शम


ृ ्।
सोऽ प स भ नसवा गः ा व ाघवाि तकम ् ॥८॥

पद वभाग:

वाल न य सु ीवं समरे अपीडय भृशम ् सः अ प स भ न-सवा गः ा वत ्


राघवाि तकम ्

अ वय:

वाल न य, समरे सु ीवं भृशम ् अपीडयत ् । स अ प स भ नसवा गः


राघवाि तकम ् ा वत ् ।

ता पयम ्

वाल न य यु े सु ीवं भृशम ् अपीडयत ् ।अत: स: अ प स भ नसवा गः


राघवाि तकम ् ा वत ् ।

याकरणम ्

♦ सि ध:
समरे + अपीडयत ् - पू व पसि ध:
अपीडयत ् + भृशम ् - ज वसि ध:
सः + अ प - वसगउकार: पू व पसि ध:
ा वत ् + राघवाि तकम ् - ज वसि ध:
♦ कृ द ता:
न य - नस ् + म ् + यप ् यय:
ा वत ् - + अ वत ् - अ वत ् - ु धातु; ल पु एक अ वत ् अ वताम ् अ वन ्

http://sreegurukrupa.blogspot.in Page 113


॥ ीरामोद त: ॥ अथ कि क धाका डः
मू ल लोक:

कृ त च न तु रामेण पु नरे व स वा लनम ् ।


रणाया वयत ं त थौ रामि तरो हतः ॥९॥

पद वभाग:

कृ त च नः तु रामेण पु नः एव सः वा लनम ् । रणाय आ वयत ं त थौ रामः


तरो हतः

अ वय:

पु नः एव रामेण कृ त च नः तु सः वा लनम ् ं रणाय आ वयत । रामः तरो हतः


त थौ ।

ता पयम ्

पु नः एव रामेण कृ त च नः तु सः वा लनम ् ं रणाय आ वयत । रामः तरो हतः


त थौ ।

याकरणम ्

♦ सि ध:
कृ त च नः + तु - वसगसकार:
पु नः + एव - वसगरे फ:
सः + वा लनम ् - वसगलोप:
रणाय + आ वयत - सवणद घसि ध:
रामः + तरो हतः - वसगसकार:

http://sreegurukrupa.blogspot.in Page 114


॥ ीरामोद त: ॥ अथ कि क धाका डः

मू ल लोक:

हे ममाल ततो वाल तारयाऽ भ हतं हतम ् ।


नर य कु पतो ा ा रणं च े सु दा णम ् ॥१०॥

पद वभाग:

हे ममाल ततः वाल तारया अ भ हतं हतम ् नर य कु पतः ा ा रणं च े सु दा णम ्

अ वय:

ततः हे ममाल वाल तारया अ भ हतं हतं नर य, कु पतः ा ा सु दा णं रणं च े

ता पयम ्

ततः हे ममाल वाल तारया अ भ हतं हतं नर य कु पतः ा ा सु दा णं रणं कृ तवान ् ।

याकरणम ्

♦ सि ध:
ततः + वाल - वसगउकार:
तारया + अ भ हतं - सवणद घसि ध:
कु पतः + ा ा - वसगउकार:
हे ममाला अ य अ ती त हे ममाल

सु दा णं - अ तभय करम ्
अ भ हतम ् - अवदत ्

http://sreegurukrupa.blogspot.in Page 115


॥ ीरामोद त: ॥ अथ कि क धाका डः

मू ल लोक:
बाणेन वा लनं रामो व वा भू मौ यपातयत ् ।
सोऽ प राम इ त ा वा य वा दे हं दवं ययौ ॥११॥

पद वभाग:
बाणेन वा लनं रामः व वा भू मौ यपातयत ् सः अ प राम इ त ा वा य वा दे हं
दवं ययौ

अ वय:
रामः वा लनं बाणेन व वा भू मौ यपातयत ् । सः अ प ‘राम’ इ त ा वा दे हं य वा
दवं ययौ ।

ता पयम ्
रामः वा लनं बाणेन व वा भू मौ यपातयत ् । सः अ प ‘राम’ इ त ा वा दे हं य वा
वग गतवान ् ।
याकरणम ्
♦ सि ध:
रामः + व वा - वसगउकार:
सः + अ प - वसगउकार:पू व पसि ध:
♦ कृ द ता:
य वा - यज ् + वा यय:
व वा - यध ् + वा यय:
ा वा - ा+ वा यय:

यपातयत ् - न + अपातयत ्
अपातयत ् - पत ् + णच ् + ल लकार: थमपु ष: अपातयत ् अपातयताम ् अपातयन ्

ययौ - या धातु: ल लकार: थमपु ष: ययौ ययतु: ययु:

http://sreegurukrupa.blogspot.in Page 116


॥ ीरामोद त: ॥ अथ कि क धाका डः
मू ल लोक:

प चा तप तं सु ीवं समा वा य रघू तमः ।


वानराणाम धप तं चकारा तव सलः ॥१२॥

पद वभाग:

प चात ् तप तं सु ीवं समा वा य रघु-उ तमः वानराणाम ् अ धप तं चकार


आ तव सलः

अ वय:

प चात ् रघू तमः आ तव सलः तप तं सु ीवं समा वा य वानराणाम ् अ धप तं


चकार ।

ता पयम ्

अत: रघू तमः आ तव सलः तप तं सु ीवं समा वा य वानराणाम ् अ धप तं


कृ तवान ् ।

याकरणम ्

♦ सि ध:
चकार + आ तव सलः - सवणद घसि ध:
♦ समास:
रघू णाम ् उ तम: - रघू तम: - ष ठ त पु ष:
♦ कृ द ता:
समा वा य - सम ् + आ + वस ् + यप ् यय:
चकार - कृ पर मैप द धातु: ल लकार: थमपु ष: चकार च तु: च ु :

http://sreegurukrupa.blogspot.in Page 117


॥ ीरामोद त: ॥ अथ कि क धाका डः

मू ल लोक:

ततो मा यवतः पृ ठे रामो ल मणसंयु तः ।


उवास चतु रो मासा सीता वरहदुः खतः ॥१३॥

पद वभाग:

ततः मा यवतः पृ ठे रामः ल मणसंयु तः उवास चतु रः मासान ् सीता वरहदुः खतः

अ वय:
ततः ल मणसंयु तः सीता वरहदुः खतः रामः मा यवतः पृ ठे चतु रः मासान ् उवास ।

ता पयम ्

ततः ल मणसंयु तः सीता वरहदुः खतः रामः मा यवतः पृ ठे चतु रः मासान ् उवास ।

याकरणम ्

♦ सि ध:

ततः + मा यवतः - वसगउकार:


रामः + ल मणसंयु तः - वसगउकार:
चतु रः + मासान ् - वसगउकार:

♦ समास:
सीताया: वरह: - सीता वरह: - प चमीत पु ष:

सीता वरहे न दु: खत: - सीता वरहदुः खतः - तृतीयात पु ष:

ल मणेन सह संयु तः - ल मणसंयु तः- तृतीयात पु ष:

http://sreegurukrupa.blogspot.in Page 118


॥ ीरामोद त: ॥ अथ कि क धाका डः
मू ल लोक:

अथ राम य नदशा ल मणो वानरा धपम ् ।


आनय लवगैः साध हनू म मु खै ग रम ॥१४॥

पद वभाग:

अथ राम य नदशात ् ल मणः वानरा धपम ् आनयत ् लवगैः साध हनू मत-् मु खैः
ग रम ्

अ वय:

अथ ल मणः राम य नदशात ् लवगैः हनू म मु खैः साध वानरा धपम ् ग रम ्


आनयत ् ।

ता पयम ्

प चात ् ल मणः राम य नदशात ् लवगैः साध हनू म मु खैः वानरा धपम ् ग रम ्
आनयत ् ।

याकरणम ्
♦ सि ध:

ल मणः + वानरा धपम ् - वसगउकार:


हनू म मु खैः + ग रम ् - वसगरे फ:

♦ समास:

वानराणाम ् अ धप: - वानरा धप: - ष ठ त पु ष: - तम ्

http://sreegurukrupa.blogspot.in Page 119


॥ ीरामोद त: ॥ अथ कि क धाका डः

मू ल लोक:
सु ीवो राघवं वा वचना त य वानरान ् ।
ययु त सीताम वे टु माशासु चतसृ व प ॥१५॥

पद वभाग:
सु ीवः राघवं वा वचनात ् त य वानरान ् ययु त सीताम ् अ वे टु म ् आशासु
चतसृषु अ प

अ वय:
सु ीवः राघवं वा त य वचनात ् वानरान ् सीताम ् अ वे टु म ् चतसृषु आशासु अ प
ययु त।

ता पयम ्
सु ीवः राघवं वा त य वचनात ् वानरान ् सीताम ् अ वे टु म ् चतसृषु आशासु अ प
ययु त।

याकरणम ्
♦ सि ध:
सु ीवः + राघवं - वसगउकार:
चतसृषु + अ प - य सि ध:
♦ कृ द ता:
वा - श ् + वा यय:
अ वे टु म ् - अनु + इषु + तु मु न ् यय:
ययु क - न + अयु त
अयु त - यु ज ् धातो: ल लकार: थमपु ष: ययु त ययु जाताम ् ययु जत

http://sreegurukrupa.blogspot.in Page 120


॥ ीरामोद त: ॥ अथ कि क धाका डः
मू ल लोक:

ततो हनु मतः पाणौ ददौ रामोऽ गु ल यकम ् ।


व वासाय तु वैदे या त गृह वा स नययौ ॥१६॥

पद वभाग:

ततः हनु मतः पाणौ ददौ रामः अ गु ल यकम ् व वासाय तु वैदे याः त गृह वा स
नययौ

अ वय:

ततः रामः हनु मतः पाणौ अ गु ल यकं ददौ । स: वैदे याः व वासाय तु त गृह वा
नययौ ।

ता पयम ्

प चात ् रामः हनु मतः पाणौ अ गु ल यकं द तवान ् । स: वैदे याः व वासाय तु तत ्
गृह वा नययौ ।

याकरणम ्

♦ सि ध:
ततः + हनु मतः - वसगउकार:
रामः + अ गु ल यकम ् - वसगउकार:पू व पसि ध:
वैदे याः + तत ् - वसगसकार:
तत ् + गृह वा - ज वसि ध:
स: + नययौ - वसगलोप:

♦ कृ द ता:
गृह वा - + वा यय:

http://sreegurukrupa.blogspot.in Page 121


॥ ीरामोद त: ॥ अथ कि क धाका डः

मू ल लोक:

ततो हनू म मु खाः वानरा द णां दशम ् ।


ग वा सीतां व च व तः पवतं व यमा नु वन ् ॥१७॥

पद वभाग:

ततः हनू म मु खाः वानराः द णां दशम ् ग वा सीतां व च व तः पवतं व यम ्


आ नु वन ्

अ वय:

ततः हनू म मु खाः वानरा: द णां दशम ् ग वा सीतां व च व तः व यम ् पवतं


आ नु वन ् ।

ता पयम ्

प चात ् हनू म मु खाः वानरा: द णां दशम ् ग वा सीतां व च व तः व यम ्


पवतम ् आ नु वन ् ।

याकरणम ्

♦ सि ध:
ततः + हनू म मु खाः - वसगउकार:
हनू म मु खाः + वानराः - वसगलोप:
वानरा: + द णां - वसगलोप:

♦ कृ द ता:
ग वा - गम ् + वा यय:

http://sreegurukrupa.blogspot.in Page 122


॥ ीरामोद त: ॥ अथ कि क धाका डः

मू ल लोक:

समया त मा त च ु ः ायोपवेशनम ् ।
तेऽ स पा तना ो तां सीतावा ता च शु ु वु ः॥१८॥

पद वभाग:

समया त मात ् त च ु ः ायोपवेशनम ् ते अ स पा तना ो तां सीतावा ता च


शु ु वु ः

अ वय:

(ते) त समया त मात ् ायोपवेशनम ् च ु ः । अ ते स पा तना ो तां सीतावा ता च


शु ु वु ः।

ता पयम ्

प चात ् हनू म मु खाः वानरा: त समया त मात ् ायोपवेशनम ् च ु ः । अ ते


स पा तना ो तां सीतावा ता च शु ु वु ः।

याकरणम ्

♦ सि ध:
ते + अ - पू व पसि ध:

शु ु वु ः- ु धातो: ल लकार: थमपु ष: शु ाव शु ु वतु: शु ु व:ु

स पा त - गृ राज: - जटायु ष: ये ठ: ाता

http://sreegurukrupa.blogspot.in Page 123


॥ ीरामोद त: ॥ अथ कि क धाका डः

मू ल लोक:
ततः ापु द व तम ् अ गदा याः लव गमाः ।
तं वल घ यतु ं तेषां न कि चदभवत ् मः ॥१९॥

पद वभाग:
ततः ापु ः उद व तम ् अ गदा याः लव गमाः तं वल घ यतु ं तेषां न कि च
अभवत ् मः

अ वय:
ततः अ गदा याः लव गमाः उद व तं ापु ः । तं वल घ यतु ं तेषां कि च मः न
अभवत ् ।

ता पयम ्
प चात ् अ गदा याः वानरा: उद व तं ापु ः । तं वल घ यतु ं तेषां कि च समथ: न
अभवत ् ।

याकरणम ्
♦ सि ध:
ापु ः + उद व तम ् - वसगरे फ:
कि चत ् +अभवत ् - ज वसि ध:
♦ कृ द ता:
वल घ यतु म ् - व + ल घ ् + तु मु न ् यय:
ापु:- + आपु:
आप ् धातो: ल लकार: आप आपतु: आपु:

अ गद: - वा लपु :
म: - समथ:
उद वान ् - समु :

http://sreegurukrupa.blogspot.in Page 124


॥ ीरामोद त: ॥ अथ कि क धाका डः
मू ल लोक:

व भाव शंसा भ तदा जा बवदुि त भः ।


संव धतो महे ा मा रोहा नला मजः ॥२०॥

पद वभाग:

व भाव शंसा भः तदा जा बव उि त भः संव धतः महे ा म ् आ रोह


अ नला मजः

अ वय:

तदा अ नला मजः जा बव उि त भः व भाव शंसा भः संव धतः महे ा म्


आ रोह ।

ता पयम ्

तदा हनू मान ् जा बव उि त भः व भाव शंसा भः संव धतः महे ा म ् आ रोह ।

याकरणम ्

♦ सि ध:

व भाव शंसा भ: + तदा - वसगसकार:


संव धतः + महे ा म ् - वसगउकार:
आ रोह + अ नला मजः - सवणद घसि ध:

आ रोह - आ + रोह
अ नला मज: - हनू मान ्

॥ इ त ीरामोद ते कि क धाका डः समा तः ॥

http://sreegurukrupa.blogspot.in Page 125


॥ कि क धाका डः सं ेप: ॥
अथ सु ीव न द टः हनू मान ् रामल मणौ ा तवान ् । स: तु वृ ता तं ु वा तेन
तौ समयोजयत ् । ततः हनु मान ् राम य वृ ता तं सु ीवाय नवे य, तयोः
पावकसि नधौ स यं च कारयामास । तदा रामः वा लनम ् ह न या म इ त तज े ।
शु व: वैदेह ं दश य या म इ त तज े । अथ सु ीव: रामाय व य ातृवैर य
कारणम ् च त य तत ् बला ध यं च नवे दतवान ् । सु ीव: र◌ामाय ातृवैर य
कारणम ् उ तवान ् । त णं सु ीवेण दु दुभेः कायं द शतम ् । राम: पादा गु ठे न
सु दरू ं ेषयामास । पु नः च रघू तमः तेन द शतान ् स त सालान ् एकेन बाणेन, साध
त य अनु श कया च छे द ।

ततः सु ीवः रामसमि वतः कि क धां ा तवान ् । प चात ् अतीव सं टः


वानरा धपम ् कोपयन ् जगज । वाल न य यु े सु ीवं भृशम ् अपीडयत ् ।अत: स:
अ प स भ नसवा गः राघवाि तकम ् ा वत ् । पु नः एव रामेण कृ त च नः तु सः
वा लनम ् ं रणाय आ वयत । रामः तरो हतः त थौ । ततः हे ममाल वाल तारया
अ भ हतं हतं नर य कु पतः ा ा सु दा णं रणं कृ तवान ् । रामः वा लनं बाणेन
व वा भू मौ यपातयत ् । सः अ प ‘राम’ इ त ा वा दे हं य वा वग गतवान ् ।

अत: रघू तमः आ तव सलः तप तं सु ीवं समा वा य वानराणाम ् अ धप तं


कृ तवान ् । ततः ल मणसंयु तः सीता वरहदुः खतः रामः मा यवतः पृ ठे चतु रः
मासान ् उवास । प चात ् ल मणः राम य नदशात ् लवगैः साध हनू म मु खैः
वानरा धपम ् ग रम ् आनयत ् । सु ीवः राघवं वा त य वचनात ् वानरान ् सीताम ्
अ वे टु म ् चतसृषु आशासु अ प ययु त । प चात ् रामः हनु मतः पाणौ अ गु ल यकं
द तवान ् । स: वैदे याः व वासाय तु तत ् गृह वा नययौ ।

प चात ् हनू म मु खाः वानरा: द णां दशम ् ग वा सीतां व च व तः


व यम ् पवतम ् आ नु वन ् । प चात ् हनू म मु खाः वानरा: त समया त मात ्
ायोपवेशनम ् च ु ः । अ ते स पा तना ो तां सीतावा ता च शु ु वु ः । प चात ्

http://sreegurukrupa.blogspot.in Page 126


अ गदा याः वानरा: उद व तं ापु ः । तं वल घ यतु ं तेषां कि च समथ: न अभवत ् ।
तदा हनू मान ् जा बव उि त भः व भाव शंसा भः संव धतः महे ा म ् आ रोह ।

॥ इ त ीरामोद ते कि क धाका डः सं ेप समा तः ॥

http://sreegurukrupa.blogspot.in Page 127

You might also like