Ayrıbasım/Offprint

Suna – İnan Kıraç Akdeniz Medeniyetleri Araştırma Enstitüsü

Suna & İnan Kıraç Research Institute on Mediterranean Civilizations
 SUNA – İNAN KIRAÇ AKDENİZ MEDENİYETLERİ ARAŞTIRMA ENSTİTÜSÜ
SUNA & İNAN KIRAÇ RESEARCH INSTITUTE ON MEDITERRANEAN CIVILIZATIONS

Armağan Dizisi / Festschrift Series: 2

ÖZSAİT ARMAĞANI
Mehmet ve Nesrin Özsait Onuruna Sunulan Makaleler
Studies Presented to Mehmet and Nesrin Özsait

Yayına Hazırlayanlar / Editors

Hamdi ŞAHİN
Erkan KONYAR
Gürkan ERGİN

ISBN 978-605-4018-09-3

© Suna – İnan Kıraç Akdeniz Medeniyetleri Araştırma Enstitüsü, Antalya 2011

Tüm metin ve fotoğrafların yayım hakkı saklıdır. Tanıtım için yapılacak

kısa alıntılar dışında yazarların ve yayımcının yazılı izni olmaksızın hiçbir yolla çoğaltılamaz.
Bu eser ile ilgili tüm sorumluluklar yazarlarına aittir.

All rights reserved. No part of this book may be used or reproduced in any manner
without written permission from the author and the publisher except in the context of reviews.
Responsibility of the essays in this work rests on its author(s).

Yazışma Adresi / Mailing Address

Barbaros Mah. Kocatepe Sok. No. 25
Kaleiçi 07100 ANTALYA - TÜRKİYE
Tel: 0 (242) 243 42 74 • Fax: 0 (242) 243 80 13
akmed@akmed.org.tr
www.akmed.org.tr

Baskı / Printed by
Paragraf Basım Sanayi A.Ş.
Tel: +90 (212) 629 06 07 Faks: +90 (212) 629 03 85
Sertifika No: 18469

Yapım ve Dağıtım / Production and Distribution

Zero Prodüksiyon Kitap-Yayın-Dağıtım Ltd. Şti.
Tel: +90 (212) 244 7521 Fax: +90 (212) 244 3209
e.mail: info@zerobooksonline.com
www.zerobooksonline.com/eng
 İçindekiler

Sunuş ............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................ IX
Prof. Dr. Mehmet Özsait’in Özgeçmişi ..................................................................................................................................................................................................................... XI
Arkeolog Nesrin Özsait’in Özgeçmişi ...................................................................................................................................................................................................................... XV
Prof. Dr. Mehmet Özsait’in Yayınları ................................................................................................................................................................................................................... XVII

Songül Alpaslan Roodenberg

Harmanören - Göndürle Höyük Mezarlığı İskeletlerinin Antropolojik Analizi .............................................................................................. 1
Murat Arslan
Alkibiades’in Kalkhedon ve Byzantion Kuşatması: Nedenleri ve Sonuçları ........................................................................................................... 9
Neşe Atik
Anadolu’nun Hellenistik-Roma Devri Kurşun Sırlı Kapları ........................................................................................................................................................ 23
Hasan Bahar
Antik Anadolu Madenciliği İçerisinde Orta Toros Bölgesinin Yeri ................................................................................................................................. 31
Sait Başaran
Enez (Ainos) 2007 Yılı Kazısı ve Onarım-Koruma Çalışmaları ............................................................................................................................................. 51
Ferit Baz
Neue Interpretationsversuche zu Einigen Fragmentarischen Meilensteinen in Kappadokien .............................................. 67
Akın Bingöl
Urartu Devletinin Kuruluş Dönemi Dış Politikası .................................................................................................................................................................................... 73
Alpaslan Ceylan
Çıldır Akçakale Kazıları .................................................................................................................................................................................................................................................................... 85
Filiz Cluzeau
Yunanlara Özgü Politik Bir Kurum: Proksenia .............................................................................................................................................................................................. 97
A. Vedat Çelgin
Termessos’un Görkemli Kome’si (Peripolion ?) Anydros (Nea Kome ?) ve Ondan Doğan
Geç Antikçağ/Erken Bizans Kenti Eudokias, Sorunlar - Öneriler ................................................................................................................................. 109
Yaşar Çoruhlu
Bezeklik XIX. Tapınak’da Bulunan Ejderha Figürlü Uygur Duvar Resmi ........................................................................................................... 127
İnci Delemen
Dioskurlar ve Tanrıça - Sadberk Hanım Müzesi’ndeki bir Gümüş Aplik ........................................................................................................... 143
Bedia Demiriş
Antik Çağ’da Tarih Yazmak ..................................................................................................................................................................................................................................................... 149
IV

Güneş Duru
Göller Bölgesi Neolitik Yerleşmeleri Üzerine Bir Deneme ....................................................................................................................................................... 157
Turan Efe – Deniz Ş.M. Ay Efe
Eskişehir Bölgesinin İlk Tunç Çağı’na Özgü Geriye Yatık Boyunlu Gaga Ağızlı Testileri .......................................................... 177
H. Ali Ekinci
Dostluklar Bir Gün Değildir ! ............................................................................................................................................................................................................................................... 187
Emre Erten
Hierapolis-Kastabala’da Helios Tapınımına Dair Bazı Gözlemler ................................................................................................................................. 189
Fahri Işık
“Hilal” ya da “Yalınlaştırılmış Boğa Boynuzu”, Pinara Mezarları Işığında Kybele Anıtları
Tepe Akroterinin Yorumu Üzerine .............................................................................................................................................................................................................................. 213
Mücteba İlgürel
Değerli Arkadaşım Mehmet Özsait ............................................................................................................................................................................................................................ 221
Turhan Kaçar
Doğu Roma Başkentinde Patrik Seçimi: Ioannes Chrysostomus Örneği (MS 398) ........................................................................... 225
İshak Keskin
Mezopotamya ve Çevresinde Arşiv Uygulamaları ................................................................................................................................................................................ 233
Ufuk Kocabaş
Çamaltı Burnu I Batığı Demir Çapaları ................................................................................................................................................................................................................ 243
Özdemir Koçak
Bazı Örnekler Işığında Afyonkarahisar Orta Tunç Çağ Mezarlıkları ve Bunların Yerleşmeler
ile İlişkileri ......................................................................................................................................................................................................................................................................................................... 261
R. Eser Kortanoğlu
“koimãomai” (Dormir) ..................................................................................................................................................................................................................................................................... 277
Hüseyin Köker
Küçük Bir Keraeitai Definesi ................................................................................................................................................................................................................................................. 287
Guy Labarre
Les fleuves d’Asie Mineure dans la Géographie de Strabon .................................................................................................................................................... 293
E. Emine Naza-Dönmez
Türk Sanatında Mezartaşları ve Çeşmeler Üzerinde Yer Alan Mimari Ögeler Üzerine Bir Deneme ....................... 307
Erendiz Özbayoğlu
“Roma Yurttaşı” Ailius Aristeides’ten Roma’ya Övgü ...................................................................................................................................................................... 319
Mehmet Özdoğan
Anadolu’da Neolitik Dönem Yerleşme Yerlerinin Dağılımı İle İlgili Bazı Gözlemler ........................................................................ 329
Bilge Özsait-Selçuk
Bir Çocuğun Gözünden Arkeoloji ve Tarih .................................................................................................................................................................................................... 341
Işıl Özsait Kocabaş
Akdeniz Yapım Geleneğinde Bir Ortaçağ Teknesi: Yenikapı 12 Batığı ................................................................................................................... 345
Hüseyin Sami Öztürk
Lykia ve Pisidia’daki Haydut Avcıları - Lestodeioktes (λῃστοδειώκτης) ............................................................................................................. 351
 V

İlhame Öztürk
Silifke Camikebir Mahallesi Mozaikli Alan Kurtarma Kazısı ............................................................................................................................................... 357
M. Taner Tarhan
İstanbul Üzerine Tarihle Sohbet ...................................................................................................................................................................................................................................... 373
Oğuz Tekin – Aliye Erol Özdizbay
Two Numismatic Examples for a certain Agathoclea / Agathopolis ......................................................................................................................... 393
Yasin Topaloğlu
Iğdır Bölgesinde Tunç Çağı Yerleşmeleri ............................................................................................................................................................................................................ 397
Mehmet Fatih Yavuz
A Persian Paradeisos in Byzantion? ............................................................................................................................................................................................................................ 411
Hatice Yılmazer Çorbacı
Soloi / Pompeiopolis Kazılarından Bir Homerik Kâse Parçası ........................................................................................................................................... 423
 DOĞU ROMA BAŞKENTİNDE PATRİK SEÇİMİ:
IOANNES CHRYSOSTOMUS ÖRNEĞİ (MS 398)

Turhan KAÇAR*

Bizans İmparatorluğu 11 Mayıs 330’da Constantinopolis’in yeni başkent olarak ilan edilmesiyle doğdu. Kutla-
ma törenlerini detaylı bir şekilde anlatan Chronicon Paschale’nin anonim yazarı, yeni başkent için atanan üst
düzey devlet görevlilerinden ve törenlerin şatafatından bahsetmesine karşın, başkent piskoposunun ne gibi bir
rol üstlendiğine hiç değinmemektedir (Chron. Pasch. 330). Anlaşılan o ki, Constantinus “Nea Roma”yı mutlak
bir Hıristiyan başkent olarak tasarlamadı. Constantinopolis yeni başkent olarak ilan edildiği zaman, piskoposu
kilise hiyerarşisi içerisinde ciddi bir role sahip değildi. Ancak elli yıl sonra, 381 yılında toplanan İkinci Genel
Konsil’de kabul edilen yasamalardan birisi, Constantinopolis’in “Nea Roma” olduğu için kilise hiyerarşisi içeri-
sinde “eski Roma’dan sonra ikinci onur önceliğine” sahip olduğunu ilan ediyordu (Jonkers 1954: 107-108; Daley
1993: 529-553). Dolayısıyla, Constantinopolis için seçilen piskoposlar (veya 381’den sonra patrikler), kentin dini
hiyerarşideki konumunun yükseltilmesinde dikkate değer bir role sahip olmuşlardır. Böylece, başkent piskoposu
tedricen önemsizlikten kurtulmuş, sarayın ve bürokrasinin en önemli unsuru haline gelmişti. Piskoposun başkent
toplumunun üst sınıflarında ve bürokrasideki etkin rolü, 381 yılında toplanan konsilde seçilen vaftiz bile olmamış
bir saraylı olan Nectarius’un tercih edilmesinde çok iyi görülmektedir (King 1961: 39-40; Errington 1997: 58-59;
Kaçar 2010: 307-313). Bu durum kuşkusuz şaşırtıcı da değildi, zira Bizans dünyasında devlet ve kilise entegras-
yonu yine dördüncü yüzyılda başlamıştı.
Constantinus’un 337 yılındaki ölümünden yüzyılın sonuna kadar (ve şüphesiz devamında da) geçen sürede
Constantinopolis kilisesini yönetmesi için atanan piskoposların, iş başına getirilmelerinde veya kovulmalarında,
imparatorluğun kilise ideolojisinin önemli olduğu, bir ön bilgi olarak ifade edilmelidir. II. Constantius (337-61)
döneminde, Constantinopolis piskoposluğuna getirilen veya piskoposluktan atılıp sürgüne gönderilen Paulus,
Eusebius, Macedonius ve Eudoxius gibi şahsiyetlerin yükseliş ve düşüşünde, imparator doğrudan etkili olmuştur
(Kaçar 2008: 145-59). Aynı şekilde İmparator Valens de, başkente seçilen Demophilus’un yükselişinde belirleyici
rol oynamıştır. Durum Theodosius döneminde de değişmemiştir. Theodosius, ilan ettiği din politikasıyla uyuşmayan
Demophilus’u piskoposluktan kovmuş, Nazianzuslu Gregorius’u önce desteklemiş ancak daha sonra Gregorius’un
kozmopolit başkent toplumu için uygun bir aday olamayacağını düşünerek, onun yerine Nectarius’un seçilmesini
sağlamıştır.
Ülkemizde zaman zaman, ekümeniklik tartışmaları içerisinde, Patrikhane ile Vatikan karşılaştırması yapılmakta,
ancak böylesi karşılaştırmalar herhangi bir tarihsel temele dayanmamaktadır. Bu temelsizliğin gerisinde, Eski-
çağ Constantinopolis kilisesinin kuruluşuna ve işleyişine ilişkin bilgisizliğin de payı vardır. Vatikan ve Patrik-
hane tamamen farklı tarihsel ve siyasal bağlamlar içerisinde şekillenmişlerdir. Constantinus ile birlikte Roma
İmparatorluğu’nun devlet şemsiyesinin büyük oranda Doğu’ya kaymış olması, Roma piskoposluğunu devletin
siyasal etkisinden uzak tutmuştur. Constantinus’dan sonra başa geçen etkin imparatorlar ya Doğu’da meşgul

* Prof. Dr.; Pamukkale Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü. Denizli. E.posta: turhankacar@gmail.com
226 Turhan Kaçar

olmuşlar ya da Roma’dan çok uzakta Ren ve Tuna sınırlarında askeri devriye olarak gezmişlerdir. Dolayısıyla,
Batı dünyasında Roma’da bulunan piskopos (daha sonraları papa), herhangi bir imparatorluk baskısı olmadan
hareket etmiş ve etki alanını genişletmiş, diğer yandan Doğu’da ise kilise –devlet ilişkilerinde yakın imparatorluk
kontrolü, kilise kurumunun devletin kontrolü altına girmesini sağlamıştır.
Devletin kiliseyi kontrol altına alma girişiminin ilk hamlesi şüphesiz piskopos seçimleriydi. Bu makale çerçeve-
sinde, IV. yüzyıl Constantinopolis piskoposlarının seçiminde etkili olan faktörler arasında özellikle imparatorluk
ideolojisi, Ioannes Chrysostomus’un seçimi örneğinden yola çıkılarak incelenecektir. Bu seçim, bir başka nokta-
dan da bir ilktir. Kaynakların aktardığına göre, saray bürokrasisi ilk defa Ioannes’in seçilmesinde doğrudan aktif
bir rol oynamışlardır. Constantinus’tan, Hıristiyanlığın resmî devlet dini haline geldiği Theodosius (379-95) döne-
mine kadar1 Roma dünyasında piskoposlar ile saray bürokrasisi en çok kilise konsillerinde bir arada bulunmuşlar-
dı. Ancak bu birliktelik tamamen imparatorun gözetimi altında gerçekleşmiş ve saray yetkilileri konsillerde sadece
düzeni sağlamakla görevlendirilmişlerdi.2 Dördüncü yüzyıl içerisinde saray yetkilileri, imparatorların politikası
gereği piskopos gruplarını etkilemek için zaman zaman kilise politikalarına müdahil olmuşlarsa da3, özellikle pis-
kopos seçimlerine hiç bir surette müdahale etmemişlerdir. Ancak aynı yüzyılın sonunda başkent kilise bürokrasisi-
nin tepesine, Constantinopolis kilisesi içerisinden birisinin değil de, Antiochea’dan bir vaizin tercih edilmesi farklı
bir örnektir. Doğu Roma sarayının Constantinopolis’e piskopos seçimi yaparken Antiochea gibi başkente uzak
bir şehirden bir vaizi nasıl ve niçin tercih etmişlerdir? İmparator ve bürokrasinin bu tercihinin gerisinde nasıl bir
tasavvur vardı? Gerçekten, Constantinopolis ve Antiochea arasındaki hangi bağlantıların, Ioannes’in beklenmedik
piskoposluğuna giden yolu açtığı, sorgulanması gereken bir konudur.
Ioannes Chrysostomus, 340’lı yıllarda (347?) Antiochea’nın önde gelen Hıristiyan ailelerinin birisinin çocuğu ola-
rak dünyaya geldi. Kilise tarihçisi Socrates’in naklettiğine göre babası Secundus, Roma’nın Suriye ordusunda üst
düzey bir komutan, annesi Anthusa’dır (Socrates, HE, VI.3; Mayer – Allen 2000: 3-8)4. Ioannes’in ilk çocukluk
ve gençlik yıllarında, Roma İmparatorluğu tahtında Aryanist eyilimlere sahip bir imparator vardı ve Antiochea
piskoposluğu da Aryanist piskoposların kontrolündeydi. Ioannes’in ailesi, ileride devletin idarî mekanizmasında
görev yapması için, oğullarına devrin önde gelen hatiplerinden pagan Libanius’dan retorik ve Andragathius’dan
felsefe eğitimi aldırdı (Socrates, HE, VI.3; Sozomenus, HE, VIII.2).5 Böyle bir kariyer beklentisi, taşralı bir üst
sınıf mensubu açısından şaşılacak bir durum değildi. Ancak o çağda şaşılmayacak bir başka kariyer alanı daha
vardı: Kilise. Çok da şaşırtıcı olmayacak bir şekilde 372 yılında vaftiz olan Ioannes, Antiochea piskoposluğunda
ruhban kariyerine lector (yardımcı diyakon) olarak başladı (Sozomenus, HE, VIII.2). Ioannes, kilise hiyerarşisine
katılmasından kısa bir süre sonra manastır hayatına yöneldiyse de, sağlık sorunları nedeniyle manastır hayatı uzun
sürmedi (Palladius, Dialogue 5). Ioannes için (ve devrin önde gelen diğer din adamları için de), manastır hayatı
kentin günlük hızlı yaşam trafiğinden uzak ve sürekli kutsal metinlerin çalışıldığı ruhsal bir tecrübe alanıydı,

1 Theodosius, iktidara geldiğ yılın hemen ertesinde devletin resmi Hıristiyanlık doktrinini yayınladığı bir fermanla ilan etmiş (C. Th. 16.1.2) ve
yaklaşık on yıl sonra bir başka fermanında da (C.Th. 16.10.10) kamu önündeki pagan adetlerini yasaklamıştır.
2 Aralate (Arles, Fransa’da) (314), Nicaea (İznik) (325) kilise meclislerinde görev alan Philumenus; Tyrus (335) toplantısında güvenlik gözetmeni
olan Dionysius; Ariminum (Rimini, İtalya’da) (359) toplantısında Taurus ve yine Seleucia (Silifke) (359) sinodunda görev alan imparatorluk yet-
kilileri Leonas ve Lauricius bu toplantılara hiç bir surette kendi arzularına göre katılmadılar ve sadece ilgili imparatorların kendilerine verdiği emri
yerine getirdiler. Adı geçen saray bürokratlarının kariyerleri için bkz. PLRE I: 699 (Philumenus); 259-60 (Flavius Dionysius); 879-80 (Flavius
Taurus); 497 (Bassidius Lauricius) ve 498-99 (Leonas); ayrıca bkz. Barnes 1978: 53-75.
3 II. Constantius’un önde gelen generallerinden Thracia (Trakya) comesi Philagrius, 343’de Serdica (Sofya, Bulgaristan) konsiline giden doğu Ro-
malı piskoposlara, konsilde nasıl haraket etmeleri gerektiği konusunda taktikler verdiği, tarihçilerin not ettikleri bir husustur (Barnes 1993: 71).
Philagrius’un kariyeri için bkz. PLRE I: 694.
4 Kabul edilmeli ki, Ioannes Chrysostomus konusundaki zengin batı literatürüne hakim olmaya çalışmak pek mümkün değildir. Burada sadece doğ-
rudan yararlanılan bir kaç çalışma alıntılanmıştır. Bu konu hakkında kısmi bir Eskiçağ ve modern literatürü daha önceki bir çalışmamda vermiştim
(Kaçar 2003: 767-70).
5 Sozomenus, Ioannes’in ne kadar parlak bir hatip olduğunu vurgulamak için, pagan Libanius’un, “şayet Hıristiyan olmasaydı, benden sonra Anti-
ochea’daki hocalık postuna Ioannes oturacaktı” diye söylediğini nakletmektedir.
 Doğu Roma Başkentinde Patrik Seçimi: Ioannes Chrysostomus Örneği (MS 398) 227

çünkü manastırlar, özellikle Suriye’de, önde gelen din adamlarının kontrolündeydi. Ioannes’in girdiği manastır,
378 yılında Tarsus piskoposluğuna getirilen IV. yüzyılın en önemli Hıristiyan ilahiyatçılarından Diodorus’un gö-
zetimi altındaydı (Socrates, HE, VI.3; Sozomenus, HE, VIII.2)6.
Manastır hayatı kısa süren Ioannes’in, Antakya kilisesine diyakon olarak katıldığı 378 yılı, hem imparatorluğun
siyasi hayatında, hem de Roma’nın doğu eyaletlerinde yer alan kiliselerde önemli değişimlerin yaşandığı bir dö-
nemdir. Doğu’daki augustus Valens 378’de Hadrianopolis (Edirne) savaşında Got federasyonunun ordusuna ye-
nilerek savaş alanında hayatını kaybetti ve yerine İspanyol asıllı bir Ortodoks olan Theodosius (379-395) getirildi
(Zosimus, IV.24.1-2; IV.24.3-4; Socrates HE, V.2; Sozomenus HE, VII.2)7. İşte bu Theodosius, hem Constantinus
sonrasında özellikle Doğu kiliselerinde iktidarda bulunan Aryanist piskoposları kiliselerden temizleyerek Orto-
doksluğu yeniden kurdu hem de paganizmi yasaklayıp Hıristiyanlığı Roma imparatorluğunda resmî din haline
getirdi. Antiochea kilisesi Ariusçu Euzoius’un kontrolünden Meletius’un kontrolüne geçti. Manastır hayatında
Ioannes’in hocası olan Diodorus Tarsus piskoposluğuna getirildi.
Hayatının yaklaşık yarım asrı Antiochea’da geçen Ioannes, kilise hiyerarşisi içerisinde önce diyakonluğa ve daha
sonra da 386 yılında vaiz-papazlığa yükseldi (Palladius, Dialogue 5; Socrates, HE, VI.3).8 Antiochea gibi dini
açıdan bir kaç gruba bölümüş önemli bir kentte, Ioannes’in vaazlarının ana temasını doktrin tartışmaları ve dinî
öğretim konuları oluşturmaktaydı. Aryanist teoloji, Theodosius’un gelişiyle birlikte Roma dünyasında siyasal
anlamda alan kaybetmiş olmasına rağmen, halk nezdinde popülaritesini bütünüyle yitirmemişti. Özellikle ünlü
Aryanist teolog Eunomius (ö. 394) ile çağdaş olması, Ioannes’in vaazlarında bu teolojiye karşı mücadele etmesini
kaçınılmaz hale getirmiştir (Kelly 1995: 61-62). Fakat Ioannes’in gerçek ünü 387 yılında Antiochea’da patlak
veren bir kent içi halk ayaklanması sonrasında ortaya çıktı.
Theodosius, kendisinin onuncu ve oğlu Arcadius’un beşinci iktidara geliş yıldönümünü kutlamak için, 387 yılın-
da Antiochea halkından özel bir ek vergi talep ettiği zaman, kentte bir sosyo-ekonomik kriz baş gösterdi ve halk
isyan etti. İmparatorluk büstleri kırılıp parçalandı ve hatta yerlerde sürüklendi (Browning 1952: 13-20). Olaylar
bastırıldı ancak, kent ileri gelenlerinde suçlu suçsuz ayırt edilmeden bir katliam beklentisi hâkim oldu, çünkü
Antiochea halkı böylesi durumlarda imparatorların nasıl tepki vereceklerini biliyordu ve böylesi bir durumla kent
halkı ilk defa karşılaşmıyorlardı (Wallace – Hadrill 1982: 1-12; Millar 1994: 121-23, 210-11). Bu korku kiliseyi
tek sığınak haline getirmişti9. Etkileyici bir hatip olan Ioannes, işte bu kriz günlerinde, hem halkı teskin etmeye
hem de imparatorluk yetkililerine sağduyu mesajları aşılamaya çalışıyordu (Mayer – Allen 2000: 104-117; King
1961: 60-64; Browning 1952: 13-20; Kelly 1995: 72-82)10. Ioannes’in Antiochea günlerine ilişkin bilgilerimiz bu
noktada sona eriyor. Chrysostomus, 387’deki bu olaydan 397 yılı sonunda piskopos olmak için aldığı davete kadar
geçen yaklaşık on yıllık sürede rutin didaktik vaazlarına ve çalışmalarına devam etmiş olmalıdır.
Ioannes Chrysostomus, 397 yılının ekim ayının sonlarına doğru, kentteki imparatorluk yöneticisi dux Asterius’tan,
acilen Roma kapısında hazır bulunması yönünde bir çağrı aldı. Burasının Roma kapısı diye anılmasının nedeni
Antiochea’dan kuzeye Constantinopolis’e (Yeni Roma) giden yolun başlangıç yeri olmasıydı. Ioannes’in uzun
süreceği beklenen (ancak tam tersi çok kısa süren) piskoposluğuna giden 1200 km’lik kara yolculuğu böyle

6 Batı literatüründe Hıristiyan manastır kültürü ve daha özel olarak Suriye tipi manastır kültürü üzerine çok geniş bir literatür mevcuttur. Birkaç
örnek için bkz. Brown 1978; Brock 1973: 1-19; Vööbus 1958-1960.
7 Theodosius döneminin kilise politikaları için özellikle bkz. King 1961; Jones 1986, 165-69; Errington 1997.
8 Palladius ve Socrates, Ioannes’in papazlığa atanışına ilişkin çelişkili bilgiler vermektedirler. Socrates, Ioannes’in Antiochea’daki ayrılıkçı kilise
olan Paulinus’un halefi tarafından papazlığa atandığını yazarken, Palladius, Ioannes’in Flavianus tarafından atandığını kaydetmektedir. Burada
Palladius’u esas alabiliriz, çünkü o, Ioannes’in yanında bulunmuş olması nedeniyle, piskoposun Antioche’daki hayatına ait ayrıntıları bizzat
kendisinden dinlemiş olmalıdır.
9 Zosimus, IV.41’de Antiochea halkının arabulucu olarak sofist Libanius’u seçtiğini not ederken, Sozomenus, HE, VII.23’de sadece piskopos
Flavianus’un rolünü kaydetmektedir. Muhtemelen Antiochea halkı imparatorun gazabını önlemek için her yolu deniyordu.
10 Ioannes’in lâkabı Chrysostomus (altın ağızlı), bu etkileyici hitabeti dolayısıyla verilmiştir.
228 Turhan Kaçar

başladı.11 Antiochea’daki bir papaz Constantinopolis’deki imparatorun dikkatine nasıl sunulmuştu da, Ioannes’in
beklenmedik yükselişi başlamıştı?
Yukarıdaki sorunun cevabını vermek için, Antiochea ile Constantinopolis kiliselerinin son yıllardaki ilişkilerini
kısaca hatırlamak yararlıdır. Constantinopolis’in hem Aryanist piskoposu Eudoxius (361-370) hem de
Ortodoksların 381 yılındaki Constantinopolis konsilinde piskopos adayı olan ve ‘Kapadokyalı Babaların’12
üçüncüsü olarak bilinen Nazianzuslu (Aksaray’ın doğusunda Güzelyurt civarında bir antik kent) Gregorius,
Antiochea kilisesiyle olan bağlantılarından dolayı bu makama gelmişlerdi. İmparator II. Constantius’un iktidarının
son yılında Constantinopolis piskoposluğuna getirilen Eudoxius, piskoposluk kariyerine Germanicia’da (Maraş)
başlamış olmasına rağmen, 357’de Antiochea piskoposu seçilmiş ve 360’ta da kendisini Constantinopolis’e
transfer ettirmişti (Sozomenus, HE, IV.24; Hanson 1988: 348; Brennecke 1988: 56-66). Nazianzuslu Gregorius
ise, Antiochea piskoposu Meletius’un geçici onayıyla, Aryanist İstanbul piskoposu Demophilus (370-79) devrinde
Constantinopolis’teki Ortodoks cemaatin dinî işlerine rehberlik ediyordu (Socrates, HE, V.6.1-2; Sozomenus,
HE, VII.5.6-9). Constantinopolis’e geçici onayla gelen Gregorius, 381 yılındaki İkinci Genel Konsilde hem
aynı Meletius’un ve hem de ilk başta Theodosius’un adayıydı. Ancak Gregorius seçilemedi, ama yerine seçilen
piskopos yine Antiochea çevresi ile bağlantıları olan Ioannes’in selefi Nectarius idi. Anticohea kilisesinin yeni
başkent üzerindeki nüfuzunu kırmak isteyen İskenderiye kilisesi, İkinci Genel Konsil’de Maximus adlı bir kinik
filozofu alternatif bir aday olarak ileri sürmesine karşın, Antiochea’nın çevresinin oyları ve Theodosius’un
onayıyla piskoposluğu kontrol eden Nectarius oldu (Socrates, HE, VII.8.1-3; Theodoret, HE, V.8; Kaçar 2010).
Antiochea, Roma imparatorları için de, özellikle İran seferleri sırasında, önemli bir imparatorluk merkeziydi
ve dolayısıyla imparatorlar Antiochea’da neler olup bittiğini yakınen izliyorlardı (Wallace-Hadrill 1982:1-8;
Liebeschuetz 1972).
Bu genel çerçevenin yanı sıra, özellikle birey olarak Ioannes’in piskoposluk makamına getirilmek istenmesinin
daha başka bazı özel nedenleri vardı. Kilise tarihçisi Socrates’e göre Ioannes’in ‘etkili öğretici’ kimliği, tercih
edilmesinin en temel nedeniydi (Socrates, HE, VI.2). Öbür taraftan Ioannes’in biyografisini yazan Palladius ise,
praepositus sacri cubiculi (imparatorun başmabeyincisi) Eutropius’un bir devlet işi için doğu eyaletlerini ziyaret
ettiği zaman, Ioannes ile Antiochea’da tanıştığı ve onun yetenekleri ve karakterinden çok etkilendiğini belirt-
mektedir (Palladius, Dialogue, 5). Palladius’a göre, Nectarius’un ölümünden sonra piskopos adayı aranırken,
Eutropius, imparator Arcadius’a (395-408), Ioannes’i tavsiye etti. Eutropius’un tavsiyesinin yanı sıra, 387’deki
Antiochea isyanının araştıran komisyonun bir üyesi olan üst düzey bürokrat (magister officiorum) Caesarius’un,
Antiochea’dan yatıştırıcı konuşmaları ile etkin bir hatip olarak tanıdığı Ioannes hakkında olumlu bir referans
olduğunu da unutmamalıyız, zira aynı Caesarius, 398 yılında başkent bürokrasisinin zirvesi olan consulluğa yük-
selmişti (C. Th. VIII.5.49; Theodoret, HE, V.20.4; Socrates, HE, VI.2.1; PLRE I, 171).
Ioannes’in tercih edilmesinde bir başka neden, Theodosius hanedanının ortodoksluğu imparatorluk başkentinde
tam olarak yerleştirmek istemesidir. Zira Ioannes’in selefi Nectarius’un 381’de İkinci Genel Konsilde piskopos-
luğa getirilmesinden önce, Constantinopolis kenti, Constantinus (306-337) sonrası dönemde yaklaşık kırk yıl Ar-
yanist piskoposların kontrolü altında kalmıştı. Doğu dünyasının Aryanizm karşıtı piskoposları, sürekli Batı’daki
imparator ile iletişim içerisinde oluyorlar ve Doğu-Batı arasında diplomatik gerilime yol açıyorlardı. İmparator
Theodosius’un Aryanizm karşıtı bir politika izlemesinin bir nedeni de Batı’daki imparatorun (o zaman Gratianus),
Doğu’da kendi işine karşımasını engellemek düşüncesiydi. Diğer yandan, Theodosius’un Aryanizm karşıtı tutu-
muna rağmen, toplum nezdinde Ariusçuluk popülerdi. Constantinopolis’in Hıristiyan toplumunun Aryanizme il-
gisini, ‘Kapadokya Babalarından’ Nyssa (Kırşehir civarında bir antik kent) piskoposu Gregorius’un bize bıraktığı

11 Palladius, Dialogue 5 (s.36); Sozomenus, HE, VIII.2; Socrates, HE, VI.2; Ioannes’in piskoposluk için çağrıyı aldığı ilk andan takdisine kadar
geçen sürecin daha detaylı bir incelenmesi için bkz. Kelly 1995: 104-114.
12 Kilise literatüründe Kapadokyalı Babalar olarak bilinen üçlü, Kaisareia piskoposu Basileus, kardeşi Nyssa piskoposu Gregorius ve bu ikisinin
arkadaşı Nazianzuslu Gregorius’tur.
 Doğu Roma Başkentinde Patrik Seçimi: Ioannes Chrysostomus Örneği (MS 398) 229

çok ilginç bir gözlem ortaya koymaktadır13. Nectarius’un ilahiyatçı olmaması ve daha ziyade ‘idari meselelerle
ilgilenen yaşlı bir piskopos’ profili çizmesi – çünkü piskopos olarak seçildiği zaman zaten emekli bir senatördü –
elbette siyasal olarak yasallıklarını kaybeden Aryanistlerin, fiilî olarak popülaritelerini korumalarını sağlamıştır.
Dolayısıyla etkileyici bir ortodoks vaiz-piskopos, Aryanist kitleye karşı ortodoks cemaatin prestijini arttıracaktı.
Nitekim, kilise tarihçileri Aryanist cemaatin geceleri ilâhiler okuyarak toplu yürüyüşüne, Ioannes’in de alternatif
bir yürüyüş düzenleyerek cevap verdiğini yazmaktadırlar (Socrates, HE, VI.8; Sozomenus, HE, VIII.8).
Bu dinî endişelerin dışında, dikkat çekilmesi gereken bir başka husus, Ioannes gibi güçlü bir şahsiyetin baş-
kent piskoposluğuna getirilmesinin gerisinde, kentin kilise hiyerarşisinde prestijli bir konuma yükseltilmesi ve
yönlendirici olması da dikkate alınmış olmalıdır. Bu faktör Constantinopolis’teki Bizans bürokrasisinin zihnini
meşgul eden bir sorundu, çünkü böyle düşüncelerin bir göstergesi olarak, Ioannes’in ataması için toplanan ki-
lise meclisi (sinod veya konsil) çok kalabalık bir piskopos heyeti tarafından oluşturuldu14. Öyle ki Hıristiyan
Doğu’nun en büyük piskoposu olan İskenderiye kilisesinin lideri (o zaman Theophilus), sadece bu atama için ilk
defa Constantinopolis’e geldi. Elbette, bürokrasinin burada yapmak istediği, aslında sadece seçtikleri piskoposun
ne kadar güçlü olduğunu göstermek değil, tam tersine böyle büyük bir sinod toplayarak kendilerinin de ne kadar
güçlü olduğunu göstermekti. Gerçekten, Ioannes’in piskoposluğa getirildiği 398 yılında Roma İmparatorluğu’nun
idaresi, Doğu ve Batı olarak, Theodosius’un iki oğlunun sorumluluğu altına daha yeni girmişti. Ancak bu iki
başlılık Batı’da pek de sempati ile karşılanmıyordu. Batıdaki çocuk imparator Honorius’un hamisi Stilicho,
Theodosius’un her iki oğlunu da (Doğu imparatoru Arcadius ve Batı imparatoru Honorius) kendisine emanet
ettiğini iddia ederek, – muhtemelen imparatorluğu birarada tutma kaygısıyla– gücünü imparatorluğun doğu ka-
nadı üzerinde de hissettirmeye çalışıyordu. Buna mukabil, Constantinopolis’te o zaman bürokrasiyi kontrol eden
Eutropius’un bu duruma tepkisi ise, Batı İmparatorluğu sınırları içerisindeki Afrika’da Stilicho aleyhine bir isyan
kışkırtıcılığı yapmak olmuştu15.
Constantinopolis’te bürokrasinin göz önüne aldığı bir başka sorun da, Doğu ve Batı kiliseleri arasında oluşan ge-
rilimdi. Doğu ve Batı kiliseleri arasındaki bloklaşma aslında Roma İmparatorluğu’nun idari sorumluluk alanının
Doğu-Batı şeklinde paylaşılmasından önce başlamıştı. Constantinopolis’i kilise hiyerarşisinde Roma’dan sonra
ikinci sıraya yerleştiren 381’deki İkinci Genel Konsil bu bloklaşmanın en resmî çerçevesini çizmişti16. Etkili bir
vaiz ve ilâhiyatçı olan Ioannes, muhtemelen Bizans saray çevresi için, Roma piskoposunu dengeleyebilecek güç-
lü bir şahsiyet olarak düşünülmüştü. Fakat Doğu’da bir başka sorun daha vardı: Doğu kiliseleri, Batı dünyasına
karşı tek blok olabilecek bir durumda değildi, zira İskenderiye ve Constantinopolis arasındaki rekabet, Ioannes’in
piskopos seçildiği 398’den çok önce, iki kent arasında bir üstünlük yarışı halini almıştı. Bu diplomatik rekabet,
381’deki Constantinopolis konsilinin kanonlarına (yasa) yansımıştır. Konsilde, İskenderiye piskoposu kendi adayı
Maximus’u piskopos seçtirme girişiminde başarısızlığa uğramasına karşın, doğu eyaletlerinin kiliselerinin adli
sınırlarını çok açık biçimde belirleyen bir kanonu kabul ettirerek, Constantinopolis’in adli alanını da daraltmıştı17.

13 Caesarea (bugün Kayseri) piskoposu Basileus’un küçük kardeşi olan Gregorius daha sonra Nyssa piskoposluğuna seçilir ve 381’de İkinci
Constantinopolis konsili için kente geldiği zaman, halkın Aryanizme ve teolojik dedikodulara ilgisini şöyle nakleder “bir bankere para değiştirmek
için girseniz, adam hemen sizinle ‘Oğul edinme veya edinmeme’ üzerine bir ilahiyat tartışmasına girişiyor; fırıncıya ekmeğin fiyatını sorsanız,
verilen cevap ‘Baba Oğul’dan daha büyüktür (Yuhanna 14:28)’ şeklinde oluyor veya hamamın çok güzel olduğunu söyleseniz muhatabınızın
cevabı ‘Oğul yoktan varedilmiştir’ diye başlıyor”. Gregorius De Deitate Filii et Spiritus Sancti (Patrologia Graeca 46: 557)’den nakleden Hanson
1988: 806.
14 V. yüzyıl kilise tarihçileri (Socrates ve Sozomenus) bu sinodun kesin sayısal durumu hakkında bir şey söylememekle birlikte, katılımcıların
çokluğunu ifade ediyorlar.
15 Afrika’da 397’deki magister militum per Africam (Afrika’daki askerlerin komutanı) Gildo isyanı için bkz. Zosimus, V.11; Jones 1986: 183-84.
16 Konsilin 3. yasası Constantinopolis’i ikinci Roma olduğu gerekçesiyle kilise hiyerarşinde de ikinci konuma getirir. Konsilin yasaları için bkz.
Jonkers 1954: 107-111.
17 İkinci Genel (Constantinopolis) konsilin özellikle II. ve IV. yasaları.
230 Turhan Kaçar

İskenderiye ve Constantinopolis arasındaki diplomatik gerilimin bir örneği de Ioannes’in seçimi arefesinde de
yaşanacaktı.
İskenderiye piskoposu Theophilus, Constantinopolis’e seçim için gelirken, yanında kendi kilisesinden Isedorus’u
aday olarak getirmişti. Muhtemelen Theophilus, saray tarafından bir adayın daha önceden tespit edilmiş ol-
duğundan habersizdi ve başkentte kendi himayesinde bir piskopos olması tercih nedeniydi. Theophilus, selefi
Timoteus’un İkinci Genel Konsilde yaptığı gibi,18 sinodda kendi adayını ortaya sürerek, Ioannes’i kabul etmek is-
temedi, ancak bu noktada Ioannes’i imparatora tavsiye eden başmabeyinci Eutropius, Theophilus’u şantaj yaparak
yola getirdi. Eutropius’un şantajının arka planında Thephilus’un eski bir açığı vardı. Çağdaş kilise tarihçilerinin
anlattığı bir hikayeye göre, 387’de imparator Theodosius, Batı’daki ‘gasıp imparator’ Magnus Maximus’la kar-
şılaştığı savaş esnasında, İskenderiye piskoposu olan Theophilus, kendi kilisesinden yakın adamı olan Isedorus’u
hediyeler ve iki mektupla birlikte batıya göndermişti. Savaşın sonucunu Roma’da bekleyen Isedorus, savaşın
galibine hediyelerle birlikte İskenderiye piskoposunun bağlılıklarını bildiren mektubunu sunacak, diğer mektubu
ise imha edecekti. Ne var ki, durum Roma’da açığa çıktı ve Isedorus tutuklandıysa da, kaçarak İskenderiye’ye geri
dönmeyi başardı. Theophilus’u ikna etmek için Eutropius’un elindeki şantaj dosyası bu idi (Socrates, HE, VI.2;
Sozomenus, HE, VIII.2). İskenderiye piskoposu için yenilgiyi kabullenmekten başka yapacak bir şey yoktu. Aksi
takdirde seçim için geldiği başkentte, konumunu kaybetme tehlikesi ile yüz yüze kalacaktı. Netice olarak, Ioannes
sarayın davetiyle gelen, doğu kiliselerinin liderlerinin katılımıyla – Theophilus’un zoraki oyu – ve Constantino-
polis sarayının tam desteğiyle 26 Şubat 398’de piskopos seçildi (Socrates, HE, VI.2; Kelly 1995, 109-111; Baur
1988: 6-14; Liebeschuetz 1990: 166).
Sonuç olarak, Roma İmparatorluğu’nda Constantinus’un ihtidası ve Hıristiyanlığı ‘gözde din’ haline getirme-
si, geç antik çağ dünyasında toplum ile devlet arasında önemli bir iletişim kanalının açılmasını sağlamıştır. Özel-
likle doğu dünyasında orta sınıflara mensup olan piskoposlar, hem halk ile sürekli iç içe olmaları, hem de devlet
yetkilileriyle temas halinde olmaları nedeniyle önemli bir konumdaydılar. Ioannes gibi taşralı bir ruhbanın baş-
kent kilisesinin en tepesine getirilmesi önemli bir örnektir. İmparatorluk saray bürokrasisi elbette bunun farkın-
daydı ve dolayısıyla piskopos seçimleri sadece kilisenin bir iç sorunu değil, aynı zamanda bir devlet sorunuy-
du. İşte Constantinus’tan itibaren başlayan saray ve kilise arasındaki yakınlaşma tabiî olarak, yönetme refleksle-
ri güçlü olan sarayın, kiliseyi de yönetmeye kalkışmasıyla neticelendi. Bu noktada başkentin dinî ve seküler aris-
tokrasisi ile hiç bir bağı olmayan taşralı bir papazın Constantinopolis gibi bir kente piskopos olarak özellikle sa-
raylılar tarafından tercih edilmesi, sarayın kiliseyi kontrol etme arzusu dışında yorumlanamaz. Diğer yandan,
Chrysostomus’un seçimi sırasında İskenderiye piskoposunun şantajla yola getirilmesi, sarayda veya merkezi ida-
rede entrikaların, dizayn edilen politikaların uygulanmasında enstrüman olarak kullanılmasına ilginç bir örnek-
tir ve böyle örneklere modern dönemlerde de çok sık rastlamak şaşırtıcı değildir. Chrysostomus’un seçim süreci,
Doğu dünyasının iki büyük kenti olan Antiochea ile İskenderiye arasındaki rekabete bir örnek oluşturması açısın-
dan da önemlidir.

18 Yukarıda ifade edildiği gibi, İkinci genel konsilde, Alexandria piskoposu Timoteus, Antiochea kilisesinin Constantinopolis piskoposluğu için
aday gösterdiği Nazianzuslu Gregorius’a rakip olarak, Mısır kilisesinden bir kinik filozof olan Maximus’u seçtirmeye çalışmış ancak başarısız
olmuştu. Geonakoplos 1989: 159-177.
 Doğu Roma Başkentinde Patrik Seçimi: Ioannes Chrysostomus Örneği (MS 398) 231

Kaynakça
Kısaltmalar ve Antik Kaynaklar
Chron. Pasch. Chronicon Paschale 284-628 A.D. (Çeviri ve Yorum M. Whitby & M. Whitby), (Translated Texts for Historians serisi),
Liverpool 1989.
CTh. Codex Theodosianus (çev. Clyde Parr), Princeton, 1952.
HE Historia Ecclesiastica (Socrates, Sozomenus, Theodoret, gibi beşinci yüzyıl kilise tarihçilerinin eserlerinin geleneksel latin-
ce kısaltılmışı.).
Palladius Dialogue on the Life of St. John Chrysostom, (çev. ve ed. R. T. Meyer) Ancient Christian Writers 45, New York, 1985.
PLRE I The Prosopography of the Later Roman Empire, vol. I A.D. 260-395 (A. H. M. Jones– J. R. Martindale – J. Morris), Camb-
ridge, 1971.
Socrates Church History from AD. 305-439 (Nicene and Post-Nicene Fathers 2/2), Edinburgh 1989.
Sozomenus Church History From AD. 323-425 (Nicene and Post-Nicene Fathers 2/2), Edinburgh 1989.
Theodoret The Ecclesiastical History, Nicene and Post-Nicene Fathers 2/3), Edinburgh, 1996.
Zosimus New History, (çev. R. T. Ridley), Canberra, 1982.

Modern Kaynaklar
Barnes, T. D.
1978 “Emperors and Bishops, AD 324-44: Some Problems”, American Journal of Ancient History 3: 53-75.
1993 Athanasius and Constantius, Theology and Politics in the Constantinian Empire, Cambridge.
Baur, C.
1988 John Chrysostom And His Time, Vol. II/1, Liechtenstein.
Brennecke, H .C.
1988 Studien zur Geschichte der Homöer, Der Osten bis zum Ende der homoöischen Reichskirche, Tübingen.
Brock, S.P.
1973 “Early Syrian Ascetism” Numen XX: 1-19.
Brown, P.
1978 The Making of Late Antiquity, Londra.
Browning, R.
1952 “The Riot of 387 in Antioch”, Journal of Roman Studies 42: 13-20.
Daley, B.E.
1993 “Position and Patronage in the Early Church: The Originial Meaning of ‘Primacy of Honour’”, Journal of Theological
Studies 44: 529-553.
Errington, M.
1997 “Church and State in the First Years of Theodosius I”, Chiron 27: 21-72.
Geonakoplos, J. D.
1989 “The Second Ecumenical Council at Constantinople (381): Proceedings and Theology of the Holy Spirit”, Constantinople
and the West. Essays on the Late Byzantine (Palaeologan) and Italian Renaissances and Byzantine and Roman Churches,
D. J. Geanakoplos (ed.), Londra: 159-177.
Hanson R. P. C.
1988 The Search for the Christian Doctrine of God, Edinburgh.
Jones, A. H. M.
1986 The Later Roman Empire, I, Baltimore.
Jonkers, E .J.
1954 Acta Et Symbola Conciliorum Quae Saeculo Quarto Habita Sunt, Textus Minores vol. 29, Leiden.
Kaçar, T.
2003 “Ioannes Chrysostomus’un Düşüşü: Doğu Roma Başkentinde Din ve Politika” Belleten LXVII/250: 745-770.
2008 “IV. Yüzyıl Constantinopolis Kilisesi’nde Aryanizm’in Yükselişi ve Düşüşü”, Prof. Dr. Işın Demirkent Anısına (In memory
of Prof. Dr. Işın Demirkent), A. Özaydın – F. Başar – E. Altan – B. Küçüksipahioğlu – M. Kesik (ed.), İstanbul: 145-159.
2010 “The Election of Nectarius of Tarsus: Imperial Ideology, Patronage and Philia” Studia Patristica 47: 307-313.
Kelly, J. N. D.
1995 Golden Mouth, The Story of John Chrysostom, Ascetic, Preacher, Bishop, Michigan.
232 Turhan Kaçar

King, N. Q.
1961 The Emperor Theodosius and the Establishment of Christianity, Londra.
Liebeschuetz, J. H. W. G.
1972 Antioch: City and Imperial Administration in the Later Roman Empire, Oxford.
1990 Barbarians and Bishops, Army, Church and State in the Age of Arcadius and Chrysostom Oxford.
Mayer, W. – P. Allen
2000 John Chrysostom, Londra.
Millar, F.
1994 The Roman Near East 31 B.C.- A.D. 337, Cambridge.
Vööbus, A.
1958-60 History of Ascetism in the Syrian Orient: A Contribution to the History of Culture in the Near East, Louven.
Wallace-Hadrill, D. S.
1982 Christian Antioch, A Study of early Christian thought in the East, Cambridge.