i-

, l '-.-)

AZORBAYCAN RESPUBLiKASI TOHSiL NAZiRLiYi

AZORBAYCAN TEXNiKi UNiVERSiTETi

M.F.MiR-BABAYEV, A'A.XOLiLOVA
o.M.oLosGoRov

',I
\!
NEFT SONAYESININ
\. J'l EKOLOGiy,q.sr
"Jl (ders vasaiti)
\

Az-arbavcan ResPublikasr Tahsil

Nazirliyinin 16.06.2009-cu il ta-
lixli 7l3 sayl emri lle dars vasartl
kimi tasdiq olunmuqdur'

r-.'

BAKI.2OO9
31 v(ot)
P L."
fvl DJ
.

Elmi redaktor : ADNA_nrn..Uari maddalerin texnologiyasi

va senaye ekologiyasr,, kafedrasrrun
ridairi
t.e.d., professor N.O.Salimova

Ray verenler': .,N"Lrn, qazrn ve kimyanrn geotexnoloji

problemleri,' ETI
.
direktor- ,ntiuui"l,
Beynalxalq $erq neft ataaemiyusrrun
tizvi
k.e.d., professor A. L.$abanov;
AzTU-nun .,Sanaye ekologiyasr
kafedrasrmn - HFT,,
ve
p.of"sslo*
-,r.a.
O.O.Mammadov

M.F.Mir-Bahayev, A.A.Xelilova, O.M.Olesgsrov.

s1na1gfln okologiyasr. Dcrs vesaiti, B"k;, Neft
sil>,2009. lLi s
Ifi,.il ,,i';_
I
I
Dars vosaiti Tahsil Naz-irl-ryi terafinden
proqrama uylun tesdiq olunmug
tartib
-errrur'ri'il'r$o"ll"o3,il
olur
senayesindo
D1i,"i"".r".i rr"i',lii11irffi*
<luytaruirn qazrtmasrna. r"rilJ;iiJil"",,;.
fllr:
rstrsmarna banrlrr. Arrnosfer havasrnrn
qaydalarr, tcbii sularrn ve Xaz: 9i.k;;;;;:;;";"-*,
d"ni'inin neft vs lay sylarr ila
girklenms p.-oblcrnlari gdstarili.:t
Ders v:lsaitindan texni
tahsir aran
tarebarer, magis,irrar ve ,"p;lli ,1,i#l*i,;l'll"
. 0033169
M- _ 20(,q
700122

@<Tehsib> NpM. 2009

 M.F.Mir-Babayev, A.A.Xelilova va O.M.Olasgerovun ders
vasai tina

ANNOTASiYA

Dars vesaitinda neft senayesi ekologiyasrnrn as;pektleri verilir.

Neft sanayesinda atmosferi girklandiran menbalar ve
girkJendiricilar g(isterilir. euyulann qazrlmasmda,
menimsenilmasinde ve istismannda neft mehsuilannrn va alave
tullantrlann samereli istifadesi gdstarilir. Dars vesaitinin esas
hissesi mi.ialliflarin birinin azarbaycan l(espublikasrmn
"Ekologiya ve tebiatden istifadenin nar*"ti" Diivlat
Komitasinda igladiyi zaman yrfrlmrg ve darc olunmug
materiallardan ibaretdir. Vasait texniki universitetlarin
talabeleri, magistirlari ham da elmi iggilari flgiin nezarde
tutulub. Kitabrn sonunda alava kimi daha tez-tez rast gelinan
terminlar liileti verilir.

f
I
'1'
 MUNDORICAT
clnlg . 5.
FastL l. NEF-reAz saNAyEstNDa ATMoSFERI
ch,rcaNokeNMADDOrSRVOMANBAr,OR s
I .I. maddeler
Atmosferi girklandiren 9
1.2. Atmosfer girklandiricilerin manbeyi . l0
1.2.1. Neftemah l0
1.2.2. Kimya istehsah . 12
I .3. Neft ayrrmadan ve neft gxarmadan havamn

girklonmcsi 16

FAS[, 2. NEFTQAZ SONAYESINTN OTRAF

M0IrITATOSIRL..... .20
2.1. Daniz qazmasrmn straf miihite tesiri .21 h
2. l. I .Dcniz quyulanmn qazrlmasr zamaor etraf mtihiti
girklandiron msnbalar vs maddeler .24
2.l.2.Quyulann menimsenilmesi zamanr etraf mthitin
girklsnmssi 29
2.1.3. Quyulann istisman zamanl efiaf miihitin
girklenmasi 30
2.2.Qirklonmiq atmosferin ctraf miihita tssiri 36

2.2. 1. MUxtalif girklandiricilarin insana tesiri .37'( 1

2.2.2. Qirkleodiricilrrin flora va faunaya tosiri. .39

4
 2.2.3. Atmosferin girklenmesinin qlobal noticeleri (tur$
ya$$lar, istixana effekti, strotosferde ozon qatlnrn
daglmasr) . 4l
2.3. Atmosfer havasrnrn girklonmasine n ozarol. . 44
2.3.1. Qazgskilli girklendirici maddolere nezaret .44
2.3.2. Yeniden yandlrma metodu . 46
2.4. Atmosfer havasrnln neftayrrma zavodlanmn qaz
tullantrlarr ilo girklenmasinden miihafzpsi 47

2.4. L Neft ve neft mehsullanmn saxlanllmasrnda ve

neqlinde karbohidrogenlsrin buxarlanmasrndan azalmasr50
2.4.2. Atmosfere atrlan neft mahsullarrnrn texnoloji
itgilorinin azald masr .. .51
2.4.3. Kiikiird birlaqmelori ila atmosfer havasrrun
girklenmesinin qarglsrnln ahnmasr . . 53

ahnmasr 54
2.4.4. Karbon oksidinin neft qazlanndan
FosIL 3. su Hovzalanhilir wErr va NEFT
MOHSIJLLARINDANMUHAFIZASI 56
3.1. Su hdvzelerinin girklanmesinin azaldrlmasr. Axar girkab
sulann terkibi 56

3.2. Su mthitinin neftayrma zavodlarrnrn girkab

sulanndan mthalzasi 59
I 3.2. l.Ytiksak konsentrasiyah ktikiird-qalavili girkab sularrn
temizlenmasi 60
3.2.2.Terkibindo sulfat olan texnoloji kondensantlarm
tamizlenmesi 60

3.2.3. Qirkab sulann neytrallafmasr 62

3.2.4. Tcrkibindc parafin vs doymu5 turqular olan girkab >

sularrn tsmizlerrntesi . 62

3.2.5. Terkibinde tetraetilqurlugun olan girkab sulartn

temizlcnmasi
3.3. Qirka.b sulann iimumi zavod qurlularrnda
tamizlenmosi 65

3.3.1. Qirkab sulann bioloji temizlenmasi 67

3.3.2. Qirkab sularrn gdkiintiilerinin emah metodlarr . 74

FOSIL 4. |)UTULARIN QAZILMASINDA VO

lsrlsu*nme arRAF MUtrlTfN MUHAFlzast
TODBh.I€RI 78

4.1 . Quyularrn qaalrnasrnda etraf miihitin tullantrlardan

miihal-uesi. 78

4.2. Neft vo qaz yataqlarlnrn istismannda etraf mtihitin

miihalzasi 8l
4.3. Quyularrn temiri zamam atraf miihitin mtihalzesi . 85
4.4. Neftayrrma tullanttlann rasional istifadosi. 86
 FOSIL 5. TOBII SIILA}TIN VO XAZO}I. DAMZh.IIN
NEFTLO QIRKT,ANMOSiMN EKOLO-Ii PROBLEM-
LARI . .89
5.1 . Hidrosferin neftle girklanma5lnln uyfu nlaqd r rrlmasr 39

5.2. Tabii sularda neft girk lsnmc-.inin metodiki

qiymetlsndirilmasi 92
5.3. Neft ve Xazar danizinin ekologiyasr . 95
5.4. Quyularrn qazrlmasr vc tikintisi zamanr Xazarin
girklcnmasi . 97
Fasll 6. DaMz ermlLARrMN TIrdNrIsINDo
EKOI,Ofl TAHLUKOSIZLIK . 99

6.1 . Qazmanrn texnoloji tullantrlarr . 99

6.2. Dtniz mtihitindc qazrna texnolojr tullantrlannrn

atrlmasrnrn htiquqi aspektlcri . . 103

OLAVO
Darslikds rast gelen terminlorin qrsa ltigcti 105

istifade olunan adcbiyyatrn siyahrsr |2

I
 clRi$
Respublikamzda miiqahidc olunal etni-texniki
toreqqi ekologiya elminin kdklii suretde yenidsn
qurutmasrnr, elmi tedqiqatlann geniqlendinhnesini ve
darinlagdirilmcsini telcb edir. Buna gtirc de tcbietin
miihafizpsinc dair (xiisusilc de neft-kimya senayesinin
ekologiyasr) iizre ders vssaitinin hazlrlanmasr lrlebeler,
magistrler ve texliki ali mektabler iiqiin esas messlalarden
biridir. Teqdim olunan dcrs vesaitinds neft-kimya
senayesinin ekoloji aspektlari verilir, hcmginin neft
mchsullannln va elava materiallann rasional isriladasinin
yollan gdsterilir. Dersliln asasrnr faktiki va miallil'larden
birinin vaxtilo metbuatda derc olunmuq materiallan te$kil
edir.
Adrndan gdriindflyii kimi, ders vosaitinde baxrlan csas
obyektler neft ssnayesindc olan tebii ehtiyatlardrr.
F-ikrimizce, bu ders vesaiti metodoloji baxmdan talebo ve
magislrlarc tebii servetlerin bu ve ya diger ndvlarina
anlropogen tesirlarine hest olunmahdrr. Teklif olunan bu
dcrs vesaiti nelt senayesinda tebii servetlarin rasional
istiladesindsn va miihafizasinden behs edir, Neft va
qazgxarma, ueft emat, kimya ve neft-kimya srnayesi
miiessiselarinin de daxil olduSu senaye potensiahmn siirctli
inkigafi respublikamn crazisinds gergin ekoloji gsraitin
yararrnaslna getirib glxanr. Buna g6ra de hal-hazlrda
ekoloji problemlarin halline xiisusi yer ayrrhr. Bele ki, 2006-
2012-ci illerde Azerbaycan Respublikasrnda ekoloji
vsziyyatin yaxgllagdrnlmasrna dair kornpleks tadbirlar
plarunda Abqeron yanmadaslnda iimumi ekolo-ii veziyyati
dcyiqmekls yana$r, nelrle girklanmiE lorpaqlann
rekultivasiyasrna da xiisusi yer aynhr. Bu plan iizre
Ab$eron yanmadasrmn kohne neft rayonlanndan olan
Bibi-Heybst medenlerinin lorpaqlarlnn rekultivasiyasr
apanhr. Bu ig sona gatmaq iiaredir. Miivaliq tedbirin biitiin

8
Azarbaycan arazisinde apanlacagr na-/:erde tululur.
Mslumdur ki. neft-kimya ve nel'tgxarma ile baf,h olan
sanayeleqdirma bir qox problemlcr yaradrr. Camiyyetin
inkiqafi yollanm bilmadan bele problenrlerir,. hslli gox gstin
olur. Insan bir terelden tebietin bir parqasr iayrldrlr haha,
diger tarefden riz emek fealiyyati ile tebi.)te menll tcsir
gdsterir. Ol emeyinin mexaniki yollarla er ez edilmssi ila
insao:n tabii ehliyatlardan istifadasi de art1t. Neticeda insan
cemiyyetinin tabii ehtiyatlara telabatr ile onlarrn istifadssi
arasrnda bbyiik frrq yararlr.
Havanrn, suyun ve torpagm qirklrnmosi, bioldi
balansrn pozuftnasr, neft-qaz yataqlarmrn sU retle i$lenmesi-
biitiin bunlar sivilizasiyanrn inkigalrna lehliil.r yaradrr. Neft
mehsullanrun, giibralarin, plaslik maddelarini istehsahnm
giiclenmosi bu ohliiksni daha da artrnr. Iluna g<ire neft
sektorunun etraf sahesindo niihiti gilklendirmesinin
qar$lsrm almaq iigiitr a;a$dakt qatruttlar halrrlaub: <Otraf
miihitin mtihalizosi haqqrndo, <Ekoloii tchliikasiztik
haqqmdu, <Sanaye vo mei+et tullantrla.n haqqrnda>,
<<Atmosferin miihafizesi haqqrnda> va s. Iraaliyyati atraf
mUhitin girklanmesine getirib glxaran lniiessisslor ve
nellgxarma Eirksrleri Azerbaycan I(espublikasrmn
qanunlanna gtirc csrime olunur vs onlirnn baresinde
inzibati todbirler giiriiliir. Azarbaycan Respublikasr
Prezidentinin 23 noyabr 2fi)7-ci ild-. tasditl etdiyi qerara
uylun olaraq corimelerin mcblelinin 50 de ls artmasr, nell
sektorutrun elraf m[Nte menfi tesirilrin qar$lslltn
alnmasrnda miihiim rol oynadr. 2008-ci il i.yunun 28{an
iyulun 3-dok Madridde kegiriJsn XIX Unr.umdiinya neft
konqresinde miizakire edilen csas nresolelerLlrn biri ds neft
strukturlanmn iglenmssinin ekologiyaya rr',siri olmuqdur.
Azerbaycan niimayandssinin de igtirak euliyi konqresde
aqa$dakr mesrlelrr miizakirs edilmi$i: iri nefr girketleri
araslnda olan smakda5hq yollan; enerjiye q:rnart olunmasl
yollan ve etraf miihitin miihafizssi iigiin :neligxarma
Qirkotlrrinir nresuliyyxtr. Qeyd ed:.,k ki, bu tedbit l)iinya
Fleft $urasr tcralinden ker;irilirdi. Ilu guraya diinyantn nell
ve qaz istehsalglannrn 9-5 faizini tsmsil eden 50 iilka
daxildir,
Bu yaxrnlarda :i(.1 iyul 200S-r:i ilde llaktda
Azcrbaycamn ve Avropa Komissiyasrmn iqgi qrupunun
birinci icla-sr keqirildi. Bu yrgnca$n kegirilmcsinden mcqsrd
milli hereket plamna daxil olan tsdbirlsrin yerina yetirilmasi
ilgiin lazrmi iglcrin apanlmasl idi.9 seutyabr 208-ci ilde
Bakrda kegirilon <rAzorbaycanrn ve Ttrkmtnistamn neli va
qaz grtensiah>> I Beynelxalq konfransrnda lsas miizakrra
mdvzusu aqa$dakrlar idi: dtinya energetikirsrnrn inliiEatinda
qlobal tendensiyalar; rki rjlkeniu neli va qaz tcbii
s3rvctlerinin qiynctl:ndirilmasi; karbohidrogen
ehliyatlannln moninsJDilmesidn problemlcri vO
perspektivleri; hsmginin elm, texnika va ekologiya
sahasinda birga fundamertal iElsrin apanlnast.
Tsqdim ectilan dcrs vssaitinin rsas nriqscdi texniki
tchsil miiessiselerinin tclcbalorini ve magistrhrini, neftin
grxanlmasrnda, neqlinda, yeniden enrailnda v,
saxlanrlmasrnda etraf miihitiu girklamrcsine gatir"n Ehni
texniki proseslsrin diizgiiu ba5a diiqiilmasine va analizine
<iyrotmekdir. Dsrs vesaitindc verilenlari yaxqr menimssmrk
iigiin dars vssaitinin sonuntla qox iiltrn:)n sdzlcrin qrsa liilrti
verilir.

l0
 FOSir, I

NEFr va eAZ soNAyrlslNoe arprnsruni

qiRKLoNDiRaN MADDaLoR vo MoNBaLoR

1.1. Atmosferiqirklendirenmeddeler

Ivlclum oldufu kimi, hava Yeri nisbalen nazik tebaqe

ila ehata edan qazlann qanrsrErldan ibaratdir. Havanrn cc'x
hissssi 195%) daniz scviyyesind;)n 20 kilomerr- hiindtirlult
olan qatda yerlsqir, ondan yiksekdc havamn srxhg azalrr.
Va planetin srthiuden bir nege viiz kilometr yiiksaklikdl
kosmik lpzanrn vakuumuna kegir. Bu qatm aga$ hisspsirde
troposferalrn qahnh$ qiitbl)rdo E kilometr, ekvatorda ise
ondan iki def: artrqdrr'. Yer kiirtsinin gox hissesindr rnsaun
aktivliyi atmosl'erin 2 kilonretriudr mahdudla;rr. insaurn
fealiyysti n?ticesindr :mele gehu qi lklaldiricrler, bilavasit:
troposfcrc alrhr, orada qanqlr vll yayrhrlar ( !).
Havanrn asa-r komponentlari azol (78i./o), ohsigeo (l l %) ve
arqondur (l%). Normal ;arairde onlar <iz aralannda bir-
birine tesir eimirlrr. Analoji olaraq mikroelerneutl:r .
helium, ne,,rn, knpton, kselon vrr izot crksidlsri digsr
molekullara az ndqdalda tesir erlit'va ya heg resir etmir. Az
miqdarda havada olan bir srra qazlar biosferr, hidrostere,
hem de hir-birinc iesir edersk qatrhqlanm dcyigirl;rr va
atmosl'erde qalma miiddati mshdudlagrr.
Qirklendirici sayrlar aktrv qazlar qrupu kiikiird iki
oksid (SOz). azot rrksidlori (NOrr. karbon monoksidi {C0)
v: karbohidrogel birl:gmelsrin: lCuHrn) diiuyanln bUtiin
qahsrlarindr rast galmak olar^ Qatlttr gox yfrkssk olan
baqqa aktiv qazlar. o ctimhdan hologenlor-xlor, llor va
onlarrn turgu t6mmol3n da havaurn girklenmesite seb,rb ola
bilerlor. Lakin l-ru qatrhqlar Qo\ vaxt lokal xaraklerlidir vs
onlann fon qatrhlr qazlann qatrhgrndan dcfelerla azdrr.

ll
 Aktiv qiElann fon konsentrasiyast uzun mUddet
sabit qalrr. BU onu gdsterir ki, onlarrn <<msnbayi> ve
(axlm-l) miivazrnatdcdir. Qeyd etmsk lazrmdrr ki, qazlarla
qirklenme prr:,blemi (CO, istisna olmaqla yalnrz
antropogen tullant arrn kiyiik miqdan yox, onlann ehalisi
9ox olan rnnal/c goherlerindc Bakt ve Sumqaytda
ayntnasr ih t,;r!hdtr. Yaxrn gelecskde ciddi problemler
yalnz aktiv qazlarla )ox, qeyri-aktiv qazla a da (masslen,
COz) ba$h olacaq, giinki, bu qazlar insanlara tasir etmase
ds, hava qeraitirre giiclii tasir gcisterir.
Atmosferde qtzlardan alave toz hisseciklsri ve
buxan mrivcuddur. Onlar tebiotde insan tosiri altlnda dtivr
edirler. Toz hisri.rcikl.rri esason torpa$tn qumlanmastndan ve
istehsalat prori:rslcrinde aynhr. Hargsnd insan fsaliyyati
naticasinde iryrr [:rn toz, tebii tozun lO9zo-ni te$kil edir. Lakin
onun manbeleri asasen iri ssnayc rayonlannda, ehalisi gox
olan yerlerd: y,:rla$ir.
Nehayet, qeyd edak ki, qazlar vc toz hissccikleri
havamn girklendiricileri hcsab olunmasr iigiin onlann
atmosferde mirldan , fon konscntrasiyastndan xeyli arttq
olmatdrr.

1.2. Afinosfer eirklediricilerininmenbeyi

Neft en.rah. neftayrrma, metallurgiya vc kimya

sanayesi girklarrmenin asas menbay-idir. Ders vasaitinde
daha genig rniq.vasda atmosferin neft emah proseslarindan,
kimya istehsa}r tlanndan va yanacaSn xarici yanmasrndan
girklenmesins ban lacaq.

1.2.1. Neft ffirall

Malumdur ki, diinyada istifade olunan yanaca&r

gox hiss+si neftden ahmr. Xam neft-maye
karbohidrogenl:rrin qa nqr$drr. C)nun tarkibinde yataqdan

l2
aslh olaraq l-don 'l,so.'iFe qadar kiikiird ve lra$qa qeyri-iizvl
metal qanflqlan da olur. Mcdanlerde gr\anlan neft lay
sulanndan ve mexaniki qanqrqlardan temizlendikdsn sonra
neftayrma zavodlanna verilir. Burirda nell bir srra l-rziki-
kimyevi proseslsrdarr sonra miixtalif yanacaqlara va neft-
kimya sanaycsi iigiin xammala aynltr. Bu xarnmaldan 6z
niivbesinde agafirdakl maleriallar ithmr: rintetik kauquk,
qara his, sintetik lifler neylon, terilen, miixtelif gtbreler,
plastik kiitle, aczaghq preparatlan v, s.
Neftayrrmada baqlanlrc prosesi xam neftin
fraksiyalara aynlmastdrr. Bu liaksiyalardan trazi
krekinqden sonra derhal istifade oluna biior, baqqalan iss
ernal oiunmahdrr. Krekinqde allnan fraksiytlann dsboti
yataqdan va neftin terkibindan asrhdrr. Lakin mshsullann
nisbati tetbiq edilen kimyavi proseslardsn dr: asthdtr.
Neftayrrmada an vacib mehsullartl:rn biri nisboten
(yUngiib) benzin, qazolin komponentirlir ki, bu da
miiherriklerde yanacaq kimi iqlenir. Nishltcn az buxarlanan
bezi komponentlsrdan daha <af,tn>> karolitik iisulla
mtherrik yatracagma emal ola bilsrlsr' Baqqa miihiim
proses riforminqdir: bu prosesde qazolin iigtin yararlt
olm"yno liaksiyalardan yiiksek temperatur v, tazyiqds
platin katalizatorunu elave ederak lazrmi n:ehsul ahmr.
Xam nefldr kiikiirdiin gox hissasi a$r fraksiyalarla
bafhdrr. Onlardan az buxarlanam l'ollatda 6rt[k kimi
istifade olunan asfaltdir. Buxarlrnma (isti) qabiliyyetine
gdre ndvbeti fraksiya - qahq yanacaq ve kub yafilandrr ki,
bu da alrr nelr qazlan ile miigayier edilir' Bunlardan neft-
kimya scnayesindo xammal kimi istifade clunan avtomobil
distilyau (dizel miihiirrikleri vs meiqat isitn, sistemleri iiqiin
yanacaq), (ag spirtD (quru tsnrizleme iigirn) ve kerosindir
(af nefi, lampa nefti). Y iingiil fralisiyalar kiik iird
qanqlqlanntn qahqlanndan asash temizllmirler, giinki bu
qanErq miiherriklsrda va bagqa sistemlerde tezlikls
korroziya yaradrr. Kiikiird qahqlanm kub yaSlanndan
l3
 ayrnnaq iigiin bir negr iisul malurrdur. Lakin onlar nisbemn
bahatdrr vo praktiki olaraq Yaponiyadan ba5qa heq bir
<ilkedo tstbiq olunmur.
Yiingiil fraksiyalann goxluSu ile xarakteriza olunan
vc tarkibinde kiikiird olmayan yiingiil xam neft
(Azarbaycan, Liviya, Nigeriya ve indoneziya) birinci n<iv
neft saylhr va diinya bazarlannda alrr ve terkibinde ktkiird
olan neftlsra nisbeten daha yiiksak qiynetlendirilir.
Nellayrma zavodlanmn atmosfere tullatrtlan d6rd n6ve
aynhr: birinci n<iv texnoloji avadanhqlann bogluqlanndan
tullayro klapanlardan ve . sisternlardcn aynlan
karbohidorgenlerin buxarlandtr. ikinci nriv , neft emat
iigiin istifade olunan qazanlardan, qzdrnolardan,
sobalardan, odluqlardan aynlan qazlardtr. Ugiincii ndv
terkibinde kiikiird olan qazlardn. (HaS iistiinliiyii ile vs
-
SOz). Ilu qazlar emal zamanr kiikiird qangrqlan aytrmasl
zamanl tullanrr. Bir gox neftayrnna zavodlarmda bu
qazlardan xiisusi qurfularda (Klaus prosesi) kiikiird ve ya
lazrmi halda kiikiird tur$usu (H:SO+) ahnrr (gsk.l) ve
nahayct, katalitik krekinq prosesinde katalizatorlarm
regenerasiyasr zamam aynlan xtrdadispersli toz, bu, neft
emah zamanr havamn bork hissriklerla girklanmssinin en
b6yiik menbeyidir.

1.2.2. Kimy&istehselrn

Onanavi nezarat olunmayan kimya istehsalahnn

tullantllan havanln girklcnmasinin esas mcntrelsrindcn
biridir. Bu ona gtirs bag verir ki, gox hallarda zaherli
qazgskillireaksiya mehsullan atmosl'ere burax rr, hsrgand
bagqa materiallann isrehsah iigiin bunlar gox qiymettidirler.
Kimya istehsalatlannda alraf mtihitin qirklanmesila
miibarize daha ciddi apanhlahdrr. eoxlu senaye kimyavi

14
I

$skil l. Neft mahsullannn kiikiirdlii tullanlrlanndan

kiikiirdiin ahnmasr iigiin Klaus prinsipinin iimumi sxemi

I-hava; 2-soba; 3-kondensantlar; 4-qabaqcadan qzdrnlma;

5-katalitik reaktorlar; 6-aynlan qaz; 7-kiikiird.

l5
 prosesler mr.ivctlddur: burada isa biz on miihiim
olanlara baxacairq.

Kiikiird turlusurlun istehsah

lur$usu tonxz ktikiirddcn (misal iigiin, tebii
qazdan ahnmtq) v, ya metal sulfidlerindsn, bir qayda olaraq
piritden (demirirr sullidindan F'eSz) ahmr' Piriti hava
-Ktikiird
miihirinde yandr rrlrqda aqa$dakr reaksiya gedir:
4 l'-es:+llol --- 2F ezSr+sCOz

Tomiz kiikiirdii vandrrdrqda ise reakasiya daha sadadir:

S+O2 -+ SO2
Yandrrma n:,ticesinda ahnan kiikird dioksidi adatrrl 8dan
l4o/o-e qeder qalrh$ntla. 4500C katalizatordan buraxrhr'
Oksidlcqmamn irtensivliyi aga$rdakr diisturla gedir:
2SC)2+ ()2 ---* 2SO:
Bu reaksiylr l(atalizfttorun noviinden va kolltaklln
vaxtrndan aslltthr. Kiikiird anhidrida-SOl sonra zeif
konsen(rasiyah kukiird turgusu ila absorbsiya olunur'
Lazrmi qatrh.$ ahnanadak:
SOr+H:O-- H:SO'I
Bir qat katalizator olduqda kiiktird-iki oksidin tam
oksidleqmasi iiQiin vaxt kil-ayat deyil ve miiasir goxqath
(ddrdqa0 kon\e florlarda oksidlegme 9[t%o gatrr' qalan
ititiitO-itioksirl atmosfero atrhr. Alav. konvertor pillalcri
olan ve oksidleime mcrhalcleri arastnda 99,6% hissa-hissa
absorbsiya ged:,n miiasir bdyiik zavodlarda SOz ktkiird
anhidridina qs<l:rr yandtrrhr, solta ise kiikiird tul$usuna
gewilir. isrehsal giicii surkada 1500 ton olan zavodlarda,
giindalik SC)2 tU tlanulan 4O tondan 4 tona qeder azaldtltr.
bu halda elava <rlaraq 54 t. turgu ahntr. I

4,,

l6
 Ciibrs istehsah
Superfosfat giibresinin istehsalr iig0n kiikiird
turgusunu xrdalannug fosforlu filizla ba![ qan$rnoda
qarrgdrnrlar. Fosforlu fihzin bazi komlrcnentleri turqu ilc
reaksiyaya girsrek buxarlanlr. On 9ox bu prosesds aynlan
girklendiricilerdcn ftorlu hidrogen va flor-silisium
turgusudur.

Nefi-kimya istehsalatr
Neft-kimya sanayesinde (respublikamrzda kimya
senayesinin en miixtelif ve miihiim sahssi) qoxlu texnoloji
proseslerden istifade olunur. Onlann mahiyycti ondadrr ki,
ayn-ayn karbohidrogenler va ya onlann qanqrqlan isrilik ve
tazyiqin tesirine msruz qalrrlar. Gedcn reaksiyalar
naticesinde yeni karbohidrogenlar vs onlann birlsqmelsri
emala gelir. Reaksiyalann komponentlarinin bir-birine tesiri
noticasinde tez-tez buxarlanan va tutulnrast vacib olan
*.q orqanik karbohidrogenler (BOK) smsls galir, giinki onlar
birba5a atmosfera atrhrlar. Neft emah mehsulunu xammal
.a kimi istifade edon neft-kimya zavodlan, nefremalr
J\ miiessiseleri le srx baflrdrrlar.
\ Nefl vo nefr-kimya senayesi ila rullanan BOK Bakr
ve Sumqaytt erazisinde etraf miihitin esas
girklendiricilarindendir. Lakin otrun qatlh& tez-tez
yoxlanmtr. Bele ki, IIOK a$a& seviyyede ozonun artmaslna
ve temperaturun yiiksslmssino gotirir. Bundan elave BOK
<fotokimyevi dumanm> asas komponentlcrindendir va
insamn saflamh$na giiclii tesir gdsbrir, kend tesorriifalr
mehsullannln az rlmasrna getirir.

t7
1.3. Neftg.xalmaden ve neftsl'rrmrden h{venrn
girklemrasi

Otra[ muhitin miihafiz:si iiere milli hereket plammn

melumalma gora ( 1998.) respublikanln yalntz neft ve
neftgxarma sar ayesi 1995-ci ilde atmosfere 500 min tondan
artrq neftayrl-ma. ssnaycsi is: 33 min ton (neft ilzra) zeherli
madda ve 14 min tc'n (q^z iizra) tullayrb"
lZerarli i:raddelerin 96 faizi respublikantn beq esas
geherinin: Bakt. Sumqayt, (ianca. $irvan vs l\{ingsqevirin
iizarina diiqiir. ,\tmost-ert at{aD asas zsrstli maddelar
ktkiird-iki ok.i,.l, az,.rl oksidlerr, karbon oksidi, bork
hisseciklsr his, hidrogen-ftor, hidrogen sullid ve xiisusilo
BOK{ur.
t
;ma ssnalesi aimosferi r'irklenmesinin'ssas
N eftq rxa
msnbeyidir. Oh ve stxrlma iigiin kollpressor stansiyalannn
gatrgmazh$t n+rftle hirlikde gxan qazlann atmosfera
buraxrlmastna I sbetr olur ki, bu r-la bdyiik qaz itkilerine'
hsm ds atruo:,1'erin r;irklsnmasinr gatirib grxanr. Bakl
medenlorind: ;neft qaz ytgrm sisteminin ktihualrnesi ve
srradan gxmas' neft vr qaz itkilerinin artmasrna getirib
gxanr. Misal JEiin. agar i995-ci ilda atmosttr. aynlan
BOK-un miqdan 5{10 nrin tirn idise. 1996+:r ilde ara$
tezyiqli qazr errral edm kompressor stansiyasl istismara
verildikden socrl btt ltki 100 urin tona qader azalnl$r.
Magsl qurfular- da attnosferin girklanmesildo uriihiim rol
oynaytr. D,:meli, neft-madpn avadanhqlanntn
modernla$irikrirsi gtiniiu rsas telsblsrindendir (?).
Qevd et:nak laamdrr ki, Baktda neft senayesi ile
ba$h olmayan r;rrklltdiricilorin miqdarr Eox deyil ve onlann
qatrhqlan da a,r<hr, Lakin bir nege zavod istisnadrr, Nleipt
kondisionerl:ri zavtdunu (xlor-ftor birlegnrelarinin
tullanulan), sertrellt zavodunu (300O lon 1oz) gdstarmek
olar. Yiiksek ?rlrherli \,? tahlifkeli qirklendirici miiessiseler
slrasrna Alii miniunr zavodu hidrogen-ftor (HF)
l8
rullantlarl. \hrl alkalin istehsal edsn zavodun civa
tullantrlan. poladaritms z*r'odunun tozlttturl terkibinde
olan a$r metallar qurfrugunun (Pb), sink (2,:L), kadium (Cd)
tullant an ve mtixtelif nelt-kimya sanayesin:.n lniixtalif xlor
berlegmeleri, Sumqalrt qeherinin etral mt hitlne atrlaraq,
ehali iigiin xoqagalmtz qerait yaradrrlar. l l'9tt-ci ile qedar
Sumqayrda atmosferi girklsndiran -1(XX)-e ];rxto menba var
idi. Onlardan ya.lnlf {Pti-i qaz.-Loz aefiizl:yici qurfularla
techiz olunmu$u. Tullantrlann neric:si on u.nla a$rrlagtr ki,
girklendiricilarin b"azileri (agrr metal tipl; davamh iizr"i
birlagmelar) torpaqda yl$hrlar. Bundan r:lavo, bezi neft-
kimya proseslennde yiikssk ehlinala gr ire bioksin vc
dibenzofurin kimi zeherlsrin em:ls getmerl ve atmosl'erg
tullanmasr baq verir. Azerbaycanm EkologLya Nazirliyinin
rehbarliyi de etiraf edir ki, (sentyahr, 2(W -cl il)
Sumqaytdakr <Azeraliiminium>> zar rdu qsherin
girklenmasrurn esas stasiotrar maubayidir. Buna gtira ds
artrq 2ff)7-ci ilin dekabnnda Azlrba,,'catr hc,kumati Diinya
bankr ile birlikda zavodun atraf miihits vurdufiu zerari
azaltmaqla balh lay"ihani heyara kegirmck qeranna galdi.
Respublikamn mahyJ'e nazirinin qevd etdri]'i kimi, bu iglar
iigifur l8 milyon AB$ dollan teleb olunur. lliinya bankmrn
qlobal straf miihit fondu laerrn olan mebl.:tin 25-3oo/o-ni
zavodda iglerin apanlmasr iiqiin aylracaq- Qalan hissesini
isa, nazirin sozlarine gdre, zavod ijzii rermelidir.
Fesilin sonunda susuzlagdrrma, du:suzla-sdtrma ve
neftin emafu texnoloji proseslerinin takntillssdirilmesinin
hansr iisullarla clds edildilini qeyd edek:
- istehsalatda isrifada edilon reagelltlorifl ;iaha az toksik
olan demulqatorlarla evsz edilmasi:
- daha yiiksck keyfiyy-stli hava soyuducus n aparatlanmn
tetbiqi;
- barometrik qanylrrma kondensator-lannrn $thi
kondensatorla :vez edi lm:si;

t9
- avadatrh$n ve boru kamerlerinin m<ihkem hermetikliyi,
nasoslann tckmi llcqdiri hmasi.
Misal tigiin, hela 1993-cii ilda diinyada ilk dsfs Moskva
neftayrrma zavodunda ekoloji tsmiz, xammala qenaet edan
rektifikasiya kolonkalannda vakuum yaradar texnoloji
sxem tctbiq edilmigdi. Bu sxem BQU l40{l vakuumlu
hidrosirkulyasiya aparalrun esasrnda yaradrlmr$rr [8].
Sonradan bu sistem MDB zavodlanmn baqqa qurgulannda
(ABT-3 ve A8T-6) k<ihnedon istifada edilen buxar
ejektorlannn evezine tatbiq olunmu$ur. Vakuumlu
hidrosirkulyasiya aqreqatlmn prinsipial sxemi qekil 2ds
verilmi$ir. Aqreqatrn rerkibine daxil olan maye-qaz seli
aparatl (l) aynlmrg qaz vs buxarlan kolonun Ustiinden
sorma ile vakuum yaradrr. Tezyiq altrnda aparata verilen
iggi maye (qazoll, dizel yanaca$) bagh konturda drivr edir:
daltah aparat (l), seperator (2), soyuducu (3), nasos (4),
dal[ah apparat (l). Burada seperator qaz fazasrnrr mayedan
aylnnaq iigiindiir; nasos sistemde lez:mi tcTyiq yaradlr;
soyuducu konturda artrq olan istiliyi gdtiiriir. Qryd etmek
lazrmdr ki, bu vakuum yaradan sistem qsalrdakrlara imkan
verir:
l. Kolonda derin vakuum yaradrlmasltra (10 mnl
qedsr) vs onun serbest terzim edilmasine;
2. Buxann kolona ve vakuum yaradan sistemc
verilmasini istisna etmekla ekoloji tomiz proses
yaratmaga;
3. Vakuum yaradrlmasma igladilen enerjinin
azald masrnq
4. K<imekgi avadanlrgln miqdanm azaltmaqla istismar
xerclarini aqalr salna$a;
5. Vakuum rektilikasiya mehsullan artrrmaqla, nefl
mehsullannm su buxarlannrn kondensatila irkilerin
azaldrlmasr, neftin daha derin emaho temin edir.
Buxar ejektorlanmn evezjns vakuum yaradan
sistemlerin tatbiqindon iqtisadi effekt o vaxtrn qiymatlerine

20
grire, ilde 1 milyon dollara barabsr idi. Bu sistemin
istifadesinde en qox iqtisadi effekt kolondakr kontakt
qur$qlaonrn aqalr hidravlit itkileri zamam slde edilmigdi.

$akil 2. Vakum hidrosilkulyasi'va aqreqatrmn

prinsipial sxenri

2t
 l'osil, 2

NFJ'T - QAZ SONAYESININ ATRAF MurdTO

TOSiRi

Respublikada 2007-ci ilda iimumi neft hasilatt 42

milyon tona yaxrn olub, bu ise 20O6<r ilds oldufundan
29,4n/o a't.tqdrtr. Azerbacanda neftin ehliyatlan proqnozlara
g<ire 3 milyard tona qederdir. Hal-haztrda respublikada
grxanlan nellin miqdan sutkada 100 min tondur. Bu raqam
bizim dlkede neft senayesinin intensiv inkiqafim gdstarir'
Lakin neft-qazgrxarna n genig miqyasft inkigafi hem
Azerbaycanda, hcm da Xezaryant dlkelerdc narahatltfa
sebab olur, giinki neli-qaz senayesinin etraf miihite ve
denizin ekologiyaslna tesiri getdikc. artlr.
Tarixa bir tezer: 2O sentyabr l99zl-cii il da
Az:rbaycan Respublikasrnrn Ddvlet Neft girksti (ARDN$)
<ilkmin I I konsorsiumu ile Xezar donizinin Azerbaycan
sektorunda yerlcgan iig iri neft yataBmn (tAzarb, <Qtraq>
va <GiineEli>) iqlenilmasi va neftin b<iliinmesi haqqrnda sazig
imzaladr. Bu saziqin miiddeti 30 ildir ve o biitiin
kommersiya ve texniki maselelori chate edir. Azerbaycanm
Milli Meclisi onu tesdiq edib vs 12 dckabr l94cii ildan
qanun kimi heyata daxil olub. Bu sazigin heyata kegirilmesi
iigiin Azerbaycan Beynelxalq Omeliyyat $irketi (ABO$)
yaradrldr. ingiltere vetanda.qr Terri Adams onun rehbori
teyin edildi. Bundan sonra daha doqquz xarici neft
qirketlari <Qarabat>, <$ahdeniz>, <€greli>, <Dan Ulduzu>,
<AbEeron>, <<Naxgvan>r, <I-ankaran>, <Tahg t)efi2>
yataqlannr[ iglenilrnesine dair sazig inrzalandt. Adr gskilsn
butun yataqlar irzre hamginin atraf miihite tasirin
qiymetlandirilmesine dair senedlar de hazrrlandr. Diivlst
ukologiya Komitesinin ekspertleri bu senadi yoxlamrg vc
resdiq etmigdi. Burada xiisusi qeyd cdilmigdir ki, <Osrin

22
miiqavilasi>nin teEkilatgrsr vc yaradtclst Azerba.ycantn
iimurnrnilli lideri Heydar Oliyevdir. Miiqavilarin iimumi
deyeri 73 milyard AB$ dollandrr.

2.|.Danfu qr.nes n etrrf miihte tedrl

Deniz aeflqa29lxarma iqlerinin kiyiik derinliklardc

artmasr ile, doniz sulannrn neft mahsullan. kimyavi
reagentler ve qazma, neftqazgxarmanln tullantrlan ila
girklonme riskini daha da artrnr. I)enizin girklenmesinin
esas menboyi (qezalar istisna olmaqla) qazna vc kegfiyyat
zamaru ylSlan qaz.ma glamr, qa".mx nrehluludur, lay
sulandrr, tarkibinda neft olan lay qumudur.
Qeyd etmek lazrmdrr ki, hels kegsn asrin 70-ci illarinda bu
tullantllar gox znrerli oldu[undan, onlann daniza atllmasl
qadafan edilmiqdi. Q:rara ahnmrpdr ki, bu rullantrlar sahile
dagrmb yeniden istifada olunsun va ya basdrnlsrn. Lakin
Xazor danizinin miirekkeb iqlim $eraiti, tez-tez
uzunmiiddetli firtlnalann baq vennesi. briyiik naqliyyat
xercleri, zaif nazarete gdre neft tullantrlan sahile gstirilmirdi
ve ya bu iq 9ox ssviyyesiz hoyata kegirilirdi. Buna giira de,
neft tullantrlan biitiin qanun ve normativhri Wzaraq
deniza atrhr, Xazerin flora vc faunasrna kiyiik zerer
vurulurdu.
Terkibindo neft olan qumun, lay sulannrn, gilli
mehlulun vo qazrnl qlamrnln, hemginin qaznrada iglenen
kimyevi reagentlerin tcsiri gox biiyiikdiir. Qazma zamanr
emals gelen qazma glamrnrn biiyiik hecni cwolcoden neft
mehsullanndan ve kimyevi reagentlarden tamizlenmesini
taleb edir. C)nlann temizlenmedan denizs atllmasr ekoloji
tarazh$n pozulmasrna getirib gxanr. Tadqiqatlar gdsterir
ki, Xozer denizinda ya.gayan su orqaniz,mlari iigiin qazrna
glamrmn hadd konsentrasiyasr 2,0-2,3%. tiliirnle neticelenen
qatrlrq ise 1,5-2,9o/o.dir. Bizim hazrrladt$mz zerersiz qazma

23
$lanxnm korrsentrasiyast. X:zer denizinin fauna
niimayendelsri iigiin 0, 3-0.4qlldir (9).
Bir neEr sdz Xozrr detizinin nadir cshltleri bareda'
Xezor - diinS-rada en bdyiik daxili su hcivzasidir. O,
Azerbzycan, iran, Qazaxstan, Rusiya v3 Tiirkmenistar
arasrnda ye,rlalir. Suyun seviyyrsi hazrda 26'27 lanellra
berabardir. Son beq esr arzinde Xezarin seviyyesi texmitren
6-7 m dayiqib. Xazarc bit neqe iri Qay tiikiiliir: Volqa
Rusiyadan, Kii.r: Azerbaycandan. Tarixan diinyada
istehsal olunar: nars bahfrmn ve kiiriiniin 909/odan goxu
Xczer denizinin paFnit diiqiib. Xszar dsnizinin h<ivzesi hem
de neft ve qa"r ehliyatlart ils zsngindit. Xez:r denizinin
ekologiyasrmn esas problemlsri: deniz seviyyesinin
dsyigmesi, narc, bahqlanurn azalrnast, sulann neftls, sonaye,
kand teserrtfal r vs meiqel tullantllan ila girklsnmesindsn
ibaretdir. Bural;:la qeyd etmak laztmdr ki, su savilyesinin
qalxmasr )(az,:rr denizinin er ciddi problem:-tskrar
girklanmoyrr satrlrb olur. On lexiresahnnrrz problem Xezar
deaizinin ftnifop,3 yata[r olan Bihi-Heytratls bafhdtr. Bu
yatagrn atrafi dakr lorpaqlar ehsmiyyetli darecsde nefl
mehsullan ile r; Lnklenib vr qrunt sularr ile birlikde danize
axrdrhr. 2fi)7-c,i ilda Ekologiya nazirliyi nszdinde olan
kompleksli ekoloji monitorinq idarssi ile Xezar denizinin
Azerbaycan : r;ktorunda l36i monitorinq ke4irilib.
Yoxlama g6sterib ki, denize 341 msnbedsn tullant ar atttr.
onlardan 310-u sahilde, 3l-i isr d:niz akvatoriyasmda
yerloqir. Bu da. riz n<ivbssinde denize attropogen tesir
gdstarir. Ivtonitorinqler 955 km-lik masafode apanhb vs
gimaldan ccnuha gimerliklari, hsmqinin dsnizde iglayen
obyekrleri ehate edib. Ekoloji balansrn pozulmasrna aid
faktlann en Qcrru Nelt daglan yatafimrn, <Bibi-Heybeu,
<Abgeron>, <<2I' May> neft ve qazgrxarma idaralarinin
erazisinda, <Qum adast>>nda mtiqahide olunur.
Yeri gelnriEken. qeyd edak ki, 2007-ci ilin avqust
ayrnda Abs,:rortda neft ve neft mahsullan ilo qirklenmiE

24
 torpaqlann sahesi 33 min heklara berabar idi. Neftte en gox
girklenmig arazilcr Bibi-Heybet, Balaxanr, Suraxanr va
Binaqedi rayonlanndadrr. Buna g<ire da bu ilin oktyabr
ayrnda iig ekoloji nszarel dlgii manteqesinia layihasi
hazrrlamb. Bu- montaqeler ARDN$-in,,Neftqazlu-yih",
institutu rarefinden Balaxam, Bibi-Heybat ie itEda
tft]t_ecet Osas meqsed atmosferin Larerli qadaila
qirklanm:sinin qar$rsrnl ahnaq ve noqliyyat vasitilcrinin
ekoloji normalara riayet etmssina nszarJti-gilclandirmckdir.
4-5 oktyabr 2{n'7 -s ilde Bakrda kegirilan i[i giinliit <Xezar
denizinin sabit inki$afi strategiyasD) adi Beynalxalq
-
ko.nfransda Azcrbaycan, Almaniya, Tiirknrenistan, iran,
Giirciistan ve eazaxsran etotoli miiessijerinin
niimayendsleri igtirak edirdi. Konfransrn
-"q"rdi
".* tedqili
Xarar denizinin neftlc Airklanmesinin scboblsrinin vo
atraf miihitin problemlerinin hell olunmasr iigiin gsrair
yaratmaq beynelxalq te$kilarlann va rilkelerin
ile heyata kegirmek idi. Konfransda hamEinin"-"ta"qtgr
u+.g,a"t,
mrivzulara 6axltnrr$r: bioloji resursla.,n miihafizoii,"dcoi,
miihitinin miihafizosi strategiyasl. risklerin vc rahlii[osizlik
texnologiyastntn miihafzesi, atmosferin miihalzesi vs
airal-
miihitin miihafzesi tealilyetinin malilryalagirilmasi.
ksgnyyat vc qa:nna iqlerini apaidrql" Xere,
Pl?likl.r, qirklsnme
danizinin riskinin azaldrlmasr iigiin agaSdakr
ted birlori keqirmek lazrmdrr:
I . Qazma igleri apardrqd a daha az. toksik
reagentler
segmek;
2. KeEfiyyat, qazrnl va neftgxarmada tullantrlarrn
toksikliyini miixrelif iisullarla (kimyevi, rexniki ve
mexaniki) a5atr satnaq;
3. Tullantrlann um z:rsrsizlegirilmasi yolu ile
tullantlsz texnologiya yaratmaq va onlardan
senayenin miixtelif sahelerinda istifada etmsk;
4. Ekoloji standartlan daim tckmilleqdirmsk ve onlan
Xozerin yataqlannda tatbiq etmok.
2.1.1. Nctt ve qaz quyularlnn qrrnlmas zaman ctraf miihiti
girklcndiron mcnbclcr ve maddelar
Daniz vc okeanlann, quyularln qa:zllmast vc istisnrart
zamanr girklend irilmesi su neqliyyatr vasitclanndcn sonra
ikinci yeri tutur. f)cniz neft vc qaz yataqlannrn. iglanmesi
zamani neftle denizin girklsndirme nenbelarini iki yerc
(istismaD) ve (q:za)) menbolarine aynrlar. Qazma, istismar,
ncliin ncqle hlzrrlanmasr zamam denitl axtdrlan ciizi
miqdarda neft ,listisman>, neftin tullanrql va aglq fontanl,
y".oltt bnt, kantorlerinin partlamasl zanranl danize axtdrlan
ncliin <qezu m:rnboyi adlandrnhr I l0]
Melumdur kl daniz yataqlannm kaqli va iglenmasi
zamant kimycvi birlcEmclcrin trtbiqilc apanlan miixteliI
cmaliyyatlar dcrnizi girklcndiron menbelsr rolunu oynaytr'
Bu hal xiisusile rluyulanu qaztlmast prosesine aid edile bilcr'
Geoloji cahetdan miirekkeb olan yataqlarda kagfiyyat ve
istismir quyuilrt qtuan zananl yuyucu mehlulun
kcyfiyyctina iiir,usi tciob ircli si.iriiliir. O, miixtelif kimyevi
maddelerls iglenir va hazrrlaqdrnlrr [11]'
Yuyucu tnayenin sturuktur mexaniki xasselerini [12]
tenzim eimek iigun iizvi ve qeyri iizvi kimyevi
bir.legmalardsn istiiadr edi.lir. Bunlardan okzil' sunil,
nitroiiqnin, KN'lS, P['-LX, sulfanol, qrafit, neft, kaustik
soda, paltar so<tast, kalsium xlor, xrompik, gips, alebastr vc
*. gdsicrmek olitr. Yuyucu mayeleri af,rrla5drrmaq iigiin
esasen baritdan istifacle edilir. Baritin miqdan yuyucu
mayenin laztm olan srxh$ndan asrh olaraq gdliiriiliir ve
bozan 35olo-a q:'der gatlr. Apanlan tadqiqatlar neticesinde
mt.yyen edilmi;dir ki, kimycvi iglcnmiE ve afrrlaqdtnlmtq
yuyucu m"yel"r va hcmqinin onlann torkibina daxil olan
limya"i reagentlar ve barit bahqlara vc onlann yem bazasl
olan onurfiastzllrra mehvedici tcsir gdste r'
Miilqahid rlcr noticlsindo donizi kimycvi qirk hndiron
ar;a!,r<takr manb,-rlor mtieyyan cdilmiqdir:

26
 -yuyucu maycnin sirku lyasiya sistr:mi;
-yuyucu m?lyc v. nrayc rcagontlori hiZrrlayan sistenr;
-tozfckilli kimycvi rcagcntlori vo aSrrla;dr ncrlarr
qcbul etlan ve sax.layan sahelar;
-yanacirq ve siirtgii mal.eriallanrrr qsbul eden,
saxlayan ve paylayan sistem;
-trserriifat-meiSet bloku.
Kimyevi iglanmig ve agrrlatdrnlmrq yuy ucu nraycnin
denizr t<ikiilmasi, qazma kemcrlarine llava v3 6ouo
qaldrnlmast, silbn, qivma nasoslarrnln rem:ri, qobul vc
chtiyyat gcnlerdan mchlulun daqrnasr, qa;ma ;lanqlannrn
parllamasl, quyularrn mtihkomlondirilmosi zarnanr bal voro
bilor.
Laboratoriya lcdqiqi ncr ic-csindo mrrryy cn ed ilmi;d i r
ki, qazrlmrq suxur larkibinde l}-g}tii, gil, lO-3O"
a$rrlagdrrro, 87tra qxlcr iizvi nranqoli kinryovi roagent, o
ciimlcdcn 47o-e qxler ncl'l, 67o-o qadir suda holl olan duzlar
olur. Bu reagentler BBK-sr a;alrdakr hc<td ctaxrhndc olur:

(iilli
mchlul, q4 0.5- I ,0
Qazma glamr, q/l 0, -5 -don az
Barit, qfl 0,5
KMS, mq/l 0.34,4
Nitroliqlin, mq/l 0.-1-0,4
I'FLX, mq/l 0,(r54,07
SSB, mq/l o,t-0,2
Xrompik, qfl 0.01-0 o2
Ohen.g, q/l 0.0():i-o ocd:rr
Xiirek duzu, qil 0,(x)lj-o

(itistcrdiyimiz mcnb.lir yalnv. normal qaznra

proscsi zamant danizi girklsndiron mrnbcl.r di r.
Bununla yana$1, dcnizjn g-irklonmrsi isrismar
kcnrcrinin srxhgl quyu a!7tnd.,r qazmadan sonra quyuafzr
+ BBK buraxrlu bilan konsentrastya
-
27
avadatrLgrn quraSlnlmast, quvunun slnaEl,
mtnimsenilmesi ve qazma avadanh$mn demontajr zamanr
baq vere biler.
Lakin qeyd etmak lazrmdrr ki, denizin daha gox
girklanmssi qivma va quyulann tamafi atrnrasl zamant
meydana gxan qeza ve getinliklerdan trir.ryan agrq fontan va
qrifon zamanr yara r. Okser hallarda bels qezalann le{vi
uzun miiddet qakir ki, bu da girklanmo derecrsini daha da
artrnr.
Tcchizat bazasrndan uzaqda yerlaqan quyulann
qazrlma miiddetine hidrometroloji $eraitia bdyiik tesiri
olur. Umumiyyeth keqliyyat quyulannm qaz rlrna siireti
istismar quyulanna nisbctan aEafr olur. Mahsuldar layn
qazrlma miiddeti artlq olduqca qazma mshlulu ile
mehsuldar qatln tamas miiddeii b<iyiik olur ki, bu da hcmin
layn girklenmasine s.hb olur. Qirklanmi; layrr
menimsonihlesi vaxu gox olur ki, bu da deniziu qirklenmo
ehtiorahm artrnr. Ogsr istismar kameri yer sethina qeder
senrentlenmezsa sement tutuqundan sonra preventoru quyu
agztndan gritiirmek iigiin kamcr quyu dibino dtiiriiiliir, Bu
zaman kamcrin sementlannramiq hissesi eyilme gerginltyinc
maruz qahr. Sonra kemara <<dartl> verib kemer ballt$ntn
pazlan ii,z:rinde oturdurlar- Osasen yiv birlsEmelerina tasir
cdan bu heraketlor oradan neft vo qi\zln srzrnastna ssbsb
olur. Tam sementlannamil istismar kamari yiikssk
temperaturlu laydan gelan maye ils kamer daxilinda olan
maye temperaturlar ferqindan. kemsrdaxili ve xarici
tozyiqler ferqinden srxlma v:r darttlma gargin-liyine meruz
qahr. Yiv birleEmclcrindan ksm'rr arxaslna stzan cuzi neli ve
qaz hamin kemerin biikiilrnesine sebab ola biler.
Yuyucu maye vasitesila mehsuldar laytn girklanmesi
ii'ziinden laydan axrn yaratmaq elave tadbirlerin tetbiqini
talsb edir. Bunlardan hidravliki yanlma, turqu ila iglsme,
hidroturqu ils yarma va s. atraf miihitin qirklenmssin: sebab
olur.

28
 Koqliyyat vc istismar quyulannrn qa:nlmasr zanranr
iggilorin sohvi avadanhqlarrn dcflekti, qu.ma
avadanhqlannrn keyliyyotinin azalma;r, korroziya
gcraitindo avadanhgn uzun miidderli istisrnan, tirrcyi$ vo
tebii [elaket (qasrrfia, vulkan piiskiirmcsi, zalznle)
notisrsindo qi7.a v:t gatinliklorbaq vero bihr. Qeyd etmak
lazrmdrr ki, baq vcrmiq qoza vo g:rtinliklrrri hamlsl Jtral
nriihitin girklenmasine scbab olmur.
l)enizin girklonmosina scbeb baghca tazahiir, tullanrs
.fezahiir
ao agrq f<rntanla alaqodar olan qazalardrr. va aqtq
lirntanrn qabagrnr alnraq otral' mtihitin miihallzasinin osas
;rrtlorindon biridir. Quyulann qazrlnrasr zanrant tozahiir lay
agcntlorinin yuyucu rnohlula daxil olaraq yer iizcrino
qalxmasrdrr.
Ncl'l-qaz tozah ii riin iln osas scbobleri bunlardrr:
-lotbiq olunan qazma mchlulunun qiurlan layrn
tclobina uySun galmamasi;
-quyuda gilli mchlulun scviyyasinin a:pafr sahnmasr;
-ugulma vo dafrlma xiisusiyyctino malik olan
laylarda miivafiq keyliyyatli qiu--rna mahlulundan istifado
olunmamasl;
-lay agentlarinin qazrlmrg suxurlarlir quyuya daxil
o lmasr;
-qatzma konrorini qaldrrmazrlan lvvol quyunun
kifayct qadar yuulmamasr;
-quyunun uzun miiddotli dayanmast zamanr laydan
q2vln quyuya dilTuziyasr;
-qazh laylarrn qazrlnrast zamanr ntohlulun pis
qazstzlaqd rrrlnrasr;
-tutulnrug al:rtin tzad cdilmesindo r..tbiq edilen ne[t
vilnnasnlln diizgiin apanlnrantasr;
-scmcntin borkimosi zamanr lava olan hidrostatik
tozyiqin azalm:rsr.
Ncli-qaz t.zahtirii a;;a!rdakr hallarrla aqtq lonrana
kcqo bilor:

29
 - kcyllyyctsiz scrncntlcoro;
-kilayct qoder chtiyyat qaznra mohlulunun
olmamast;
-quyua[zr tullanlS ilcyhino avadanhqdan istil:rd.
cdilmcd ikdc;
-tulltnrg quyualzr :rvadanhlrn ttitsitz oltnltst.
Agrq lbntan quyua$ztndan ltcltin, qaztrr vo suyull
idarc olmayan axrmrdrr. Qriltrn, mehsuldar qatdan ncltin vO
suyun gatlar vc kanallar vasitcsila ycr sothinlr axmasrdrr.
Aqrq fontan miirakkeb vc sadc olur. Miirskkab agtq
lontan sutkada etrala 2fi) Londan gox ncl t, I mln. mr drn
artrq qaz lulleyan, lstii tamamile da$dllmr; quyular aid
edilir. Miirakkcb agrq fontana hamginin yanlrnla birgc
lbntan ve quyu ctralinda lbnlanla yanagr qrilbn bag vcrsn
quyular da aid edilir.
Sadc agrq lbntanlara quyuafz tullanr$ cleyhini)
avadanh[rn srradan glxmast noticosinda ba; vermig
lirntanlar aid edilir ki, bunlann lslvi iigiin stradan gtxmlg
hissonin bcrpasr kifayct edir.
Okscr agrq neli vc nelt-qaz lbntanlan yangtnla birg.
gotdikdr quyualzr avadanltqlann, ctraf quyu
avadanhqlann vc hidrotexniki qur[ulannrn stradan
Qrxnlaslnir sobib olur.
Aqrq lbntanrn lrrgv rniiddoti hir ncqe g[indon, bir ncqr
aya qcdcr davam cdir. Fotrian mehsultt ol:ttl nclt, kiilcyin vo
cleniz dallalannrn tasiri ila deniz sethindc yayrlaraq, gcni;;
sahcni chate edir. Agrq lbntan yor derinliyino vc olral'
lurirhite hcddon arttq ziyan vurur.

30
 1.I .2. QuSulann menims.nilrnesi zame[ etref miihitin
sirklandlrlLn+si

Deniz +rraitinda quyulann mcnimseuilnesi

qu$tdakrndan heg d=. t-srqlenlir. Burada prinsipia! larq
yalmz sta-sionar platlormada igin tagkili ,ra iridronetr
oioli
saraitin bu prosesr tasirind:r iL.rar:tdir.
- Stasionar platforma l.a estakada strafi sahcd+n
qazllan qnyulann m.nimsrlrilDtr.sl iigiin g<iriiLI:n
i;lcr osasen
agafdakrlardan ibaretdir:
-quyulann perforasiyasr;
-yeraltr avarlenhlrn quyuya endirilmcsr
'
-yertistU avadanll$n montaji ve srnaF;
-quyua$zl avadanft grmn qurasdrnlmasr;
-sualtr komlrur ikasiyanru qura,idl rrlmasr;
-kommunikasiyamn sna$r;
-laydan axlrn yaradrlmasr;
-qur1utrun tldqiqi;
-opriual istisnrar tcjimioin miioy:r'rn ed.ilm:sjdir.
Quyunun ruirnimsenilu.si :v-veftJsu t;rrtilr cdikniq
plan-qrafit asasruda apanllt. Srasiouar plallbrma qazma
borulan va avadauftsndan azad edil:ndorr ,oor, '..r.u,
xiisusi gsm.ilarla perfnrasiy'a magrulal. tcrltatr rleyhn*
siyirtmo. \rrlma aqreqatl, kompressor, nasos-kompr:essor
borularr, fo[tan armaturu, seperator, ganler ve s. gstirilir.
Istisma_r kemcri tezyiq altruda srrraqdar
keqittldikdrn soDfa quyu 1a1,6 agrlmasr zalrani istila.de
olunan yuyueu maye ilo dtrldurulur. lqqi mt,ul[old :rerti.
seperali]r, melanol qurgusu fnreranoi spirtini foulan
armaturu iizerindaki qtuserdan so la q:rz-nBjre axt[lna
vern+k iiqiilr) quraEdrnlrr.
Quragdrmra iqlsri tra;;a gatdrqdatr solrrfl bttiin
kommunrkasiya xrt.lleri I,5 P igqi rezyiqiue _r,oxlaulrr.
Seperator iizerild: qoruyucu klapau, sepelatora qrd:r atq;
x:tlari tizeriud:,' is:-, partlayt$ klapanl yerlagirilir. F.rnlac

3l
aflnaturu iggi nrooilbld, scperator giistericisi vr qeydcdici
monomelrl.|rlc lechiz edilir. Doniz yatatllartndit laytn
agrlmasr iigiin kurlulyativ pcrlbratorlard au istilada odilir'
Bu perforator xagvari armatur vo tullarlrq oleyhina
siyirtma iqsrisindsn kegirilarsk quyuya cndiri lir' Pcrlbrasiya
,i^^o, tohliikrsizliyi tamin etmek iigiin platforma
yaxrnhlrnda yansn vs xilascdici gemiler n<ivbo gskirlar'
i'ertorasiya baga gatdrqdan sonra quyuya nasos kompressor
borulan indiriiir:. Bu zaman boru igsrisinden gilli mahlulun
axmasr hahnda tesadiif etmak olar. Bu borulann bdyiik
siirctlc endirilmcsindc ve hslqavi fczada yuyucu mayenin
riztiliiliiyiiniin yi.iksek olmasr sabebinden baq verir'
gtxan
Quyu dihinc lavdan axtt yaradtltr' Quyudan
afirrlagdinimrg gilli mahlul ehtiyyat gcnlarira yrShr, aerasiya
cJimlg aeniz suyu ise denize atlhr. Okser hallarda quyulann
monimseme vaxtl uzun miiddat gekir. Bu onunla izah edilir
ki, mahsuldar lay bu va ya diger sebebden uzun miiddet gilli
hadisasi ba; verir'
-rhlutlu temasoa qalrr, layrn qirklcnmssi
Buraya onu da .'rlave etmak lazrmdtr ki, istismar komorinin
ycr scthinc krmi keyliyyatsiz sementl:'nmosi, istismar
iomorinin gox miqdarda qaldrrrb-endirmc arneliyyatt
tosirindan siirttiliib yeyitmasi zamanl ycni
miirskkableqmelErin meydana gelrnasino scbcb ola biler'
Belcliklo quyulann manimsrnilmosindo otral' miihit
gilli mahlul, nc:l'i, ncltli su' mincrallagdrnlmrq su,. SAM,
iurg, u, kimyav: hallediciler va readentlerla qirklaandirilir'

2.1.3. Quyulann istisrnarl zamam atraf miihitin girklcnmxi

Neft vc qaz quyulannrn istisman, temiri, neft vs

qazrn yrlrlmasr vo naqti ?.^rna tfiaf miihitin girklenmssi
uuq
".iiiI i'i]1. 'Quyulann istismarr zamanr hasilatrn sabit
,"iluo-ur],,a 1i irt,t tmosr iigiin ardrcrl olaraq quyularda
miixtelif geoloji lexniki todbirler heyata keqirilir' Adeten bu

32
tcdbirl.r miixtolil iizvi vo sintcrik kirnyr.zi rrraddolordrn
istilirda ctrncklc aparrhr. Quyyularrn isrisnran zamanr
nriirsk kcblsgnrclcrlc ve texnoloji rcjimin pozulmasr ilc
miibariza txlbirlari miixtolil' kimyavi madd >lcrin lotbiqi vr
bir negc inxnoloji proseslorin hayata kegirihrrssi ila aparrhr.
Bu cmrliyyatlann yerina yelirilmesi zamanr alraf miihirin
girklanmasi bag verc bilcr.
Dcnizneftlayihc institutunun torclindon quyularrn
istisman zamant atral' miihiti girklandircn maddclar
a;a!rdakr ardrcrlhqla verilmigdir:
-neft;
-yanacaq stirtgii mater:iallarr;
-neftli qunm;
-sJ1hi aktiv nradd:rler (SAM);
-mod.n tullantl sulan;
-kimycvi hollcdicilor-a bsorbcn r, pirok on(lcnsatll;
-tursular-d uz, sirkc llor tur$usu;
-t.]rkibinde ncli olan l y sularr;
-torkihindc kinryovi i;lonnrig nrohlul ()lan tullantt
sulirn;
-parafinler.
Kimyavi iglanmig va afrrlaylnlmr; rnehlullan ilc
qazmadan forqli olaraq quyulann istismarr zarn;rnr otral'
miihitin grklanmesi dairosi daha biiyiik olur. Qcyd etmck
lazrmdrr ki, doniz gcraitindo quyulann istismarr lbntan
komprcssor va dorinlik nasosu iisulu ilo aparrlrr. Qoyulmug
tcxnoloji rcjintin saxlanmasr iigiin quyunun ilibi, quyu a!zr,
dib va lay tczyiqlcri, sula$ma l'aiti vo qul,u mahsulu
terkibindc olan rnexaniki qarrgrgrn miqrJan mi.inlezem
olaraq <ilgiiliir. Fontan ve konrpresst:r quyulannln
rcjimlerinin pozulmast, quyunun debitinin ,,c jigi rozyiqin
deyigmcsi ils miioyycn edilir. Otraf miihir.in girklcnmosi
quyunun iginc nozaret ve pozulmuq istismar roiiminin
b:rrpasr zanranr baq verir.

33
 Fonl.an quyulannrn i;; rcjimino nozar.t zamanl .lral'
miihitin girklcnmosi agalrdakr hallarda ba; vcrir:
-$tuser oymagtnrn yoxlanmasr zanlanl;
-neft, qaz ve su debitinin <ilciilmasr zanlant:
-analiz mcqsadila mehsuldar laydan ntimuna gottirdiikde;
-quyudaxili l.xlqiqat i;lori aparan zaman.
I)arinlik nasosu istlsmannda otral lniihltln
r;irklonnrosi <laldrn b-cndirnro om:rliyyalr zamanr daha da
artlr. lster dcnizdc istarsa dc quyuda ycrlo$cn quyularrn
lirntan komprcssor quyularrnrn istisman zamanr parafin ve
qum gdkmcsi qarglstnln allmaq ve onlafl tomizlcmck ii-ciin
xiisusi todbirler hoyata kegirilir. Ilu todbirloro rncxaniki,
kimyavi vc termiki mc(odlarr g(istcmrck ola r.
Nasos konrprcssor borulurrnrn nrcxaniki iisulla
(xiisusi orsinlc) tontizlodikdo otral' miihitin qirklonrirosi hit;;
vcrir. Nasos komprcssor borularrnr hollc<.licilorlo vo ya
buxarla tcmizledikdc tullantrlar girlondirici (rlunu
oynayrrlar. Debit avtomat sistenrlc dlgiilmcdikde rraplarda
<i19ii giigclarinin p[skrirmo ilo tanrizlcnnrcsi d(igomcnin
girklenmcsina scbcb olur.
Atqr xctlerindc, xiisusilc dsniz Ecrairindc hidrat
g<ikmosi qzv-kondcnsant quyularrnrn iE rcjimini pozur. llu
hal xiisusila payn ve qlg lasillerindc yaranrr. Hidrat amele
gclmasinin qarslslnl almaq iiqgiin atqr xrltine metanol
vurulur ve vaxta$Ifl xott piiskiirmc ilo tcmizlenir ki, bu
zamtn quyu atrali zonaya kondensat ve nretanol scpilir.
I.'ontan istisnannda quyudan gelan mehsul
tcrkibindc aox miqdarda su, qum olduqda quyuagzl $luser
ycyilmosi iiziindcn onun tcz-tez doyiqdirilmosi lazrm golir.
Qum hcmginin lontan armaturunun xctlorinin, ilq'i
monifoldu, alqr x.ltinin d(ingosi hissosini ycyir ki, hu da
qcza vc etraf miihitin girklonmcsinc scbeb olur.
Quyu mchsulu tcrkibindo btiyiik nriqdarda lay suyu
olduqda atqr xottindo, horu kcmcrlorindo vo nasos
konrpressor borularrnda duz, c;umnr vo paralin g<ikmosi

34
tosadiil edilir. Buna qargr miibarize iigiin kimysvi iisuldan
istilade edilir. Quyu dtiqamesindc tutucu vasita olmadrqda
etraf neft, lay suyu va turEu ile girklenir.
Quyudibi zonad.a kegiriciliyini arurmaq iigiin
hidroqum qrrnaft, turqu ve termiki tasir va kimyevi iglamo
metodlarl tetbiq edilir. Bu amcliyyatlar yeraltr avadanhsn
bazan qaldlnhrasr prosesi ila apanlrr. Avadanh!,rn
qaldrnhb-qaldrnlmamaslndan asth olmayaraq quyuetrafr
zona gilli mahlul, SAM, rur$u ve kimyevi helledicilerla
girklanmeya mcnz qalr.
Qeyd etruak lazmdrr ki, etraf miihirin qirklanm-rsi
yer iizerine nefiin tebii olaraq grxmasl nelicasinde bag verir.
Bu halda Ccnubi Kaliforniyada, Karib denizinde, Meksrka
ve Iran k6rlazinde, Azerbaycan va Komida rast galmek
olar. Tebbi yolla yer sslhine qalxan bu nefller qrxanlan
neftden bazi xiisusiyyatlarina 96rs farqlcnir.
Neft ve qaz.n gxanlmasr ?.aLmarl boru
birleqmelerinden, hermetikliyin pozulmasr sabcblarinden,
siyirtme ve kiplegdiricilcrden slzma rtraf miihiri girklendirau
potensial msnbe sayrtrlar. YIFnr mantaqalari ve meden
tezet\ruat parklannda neftin boqaldllmast ve ya
rez.ervuarlann tamizlenmasi zamanr neftli-girkli su atrlrr.
Rezervuarlardan neftin srzmasr onlann dibinde yaranan
korroziyamn tasirind:u baq verir.
Miiasir diivrde azkegirici laylar daxilindc tebii
rezervuarlar aynlaraq orada neft va qaz mehsullarr ylrhr.
I-akin bu rezervuarlardan da suma, Iiltirasiya, buxarlanma
bag verir ki, bu da su hrivzelarini ve torpa$ qirklendirir.
Boru ksmetleri etraf miihitin girklenmssi iigiin daha
tahliikeli sayrhr. Kemerdetr axan neft mehsullan bezan hiss
edilmadon davam edir. Miiayyan edilib ki, 2 lon axan nefl
1000m2 torpaq sahesini akina yararsrz edir. Neflin neft-qaz
kollektorlanndan vo texnoloji qur[ulardan qcza naticssinde
atrafa da$rlnasr xarakreri bir hadisa kimi qahnaqdadtr.
Kanalizasiya sistenri olmadrqda ve ya pis iqlcdikde bu tip

35
tullantrlar ya.r.rnda yerlo$en su hiilzalarina, bataqhfa
axrdrlrr. onl;ln ',,c qrunt sularrnr girklsndirir.
Haztrda Xazer danizinds yerlegen yataqlarda quyu
mehsulunur yr$rm, hazrrlanmasr va naqlin sxemi. yatafrn
yerleqma sahesrnder vB denizin darinliyindsn asrh olaraq
segilir.
Sahilo vaxrn le tabii adalarda elaqeli yataqlarda
dsniz suyunun derinhyi 30 metro qcdrr olduqda iglanmc
adeten esta.karla ctrafr saheden kiit quyular vasitasile
apanlrr ve orada miivafiq k<lmmunikasiya yaradthr.
Agq d;'mzde yerlo$.n ve sahilden kifayar qader
uzaqda olan yataqlarda denizin dcrinliyi gox olduqda onlar
stasionar plat;r)rmada yerlaqan kiit quyular vasitesile
istismar edilerak sualtr qida kemcri ve uettin yan almadan
tankerlere doldurulmasr [tqiin trrtibatla tamin edilir.
Danizi rreft vr tullantl sulan ile qirklendiren quyu
mehsulu esaset y$m va noql zama l baq verir. Netl daqlarr
va Qum adasrn:la iqlannonin ilk marhelasinde estakada da
yerle$en qrup q:rkilinds olan dlqii qululanndan vs qurfulan
olan neftyrpma mantaqalsrindcn istifade edilirdi ki, bu tla
potcnsial girkle,. rdirici rolunu oynayrrdt.
Neftyr[:la nreutaqasinin nasos naql sta[siyaslna
keqirilmasi su r.rnizlayici qurfulardan istifada edilmasi va
hamgitin lay r,ulannr n lay tezyiqini saxlamaq maqsadila
oraya vurulna.sr denizin neft vo lay sularndan
giriklendirihnasiuin demak olar ki, tam qarSlsrnl almr;drr.
A.M.Ryabilrol'r,:in verdiyi gdsbricillra esasen diinya
miqyasrnda neltqrxanna. neft emalt ve neftin islifadesi
zamart 45 mln t/il itgi bag verir. Bu diiLnya neft hasilattmn
tsxminan 29'o-nr tagkil edir. Bu itginin 22 mln t quruda, 7
mln t donizda vrr 16 mln t isc atmosferde buxarlanmasr ilc
bagverir. Diinr a miqyasrnda neft va neft mehsullanna olan
telebat dairni artmaqdadtr. Bu iiz novbesinde tanker
gemigiliyinin aTlmasln teleb edir. Daniz nefi ueqlilryatrnm

36
artmasr miivaliq qeza ve bunun natir:ssinde de nelt itkisine
sebcb olur.
Otraf miihitin qirklanmesi qazrn gxanknas vc
msdan geraitinda hazrrla.nmasr zamanr bag verir. Atmosfen
girklandiron giiclii menba qaz. kondensant ve neftin
msgellerda yandrnhnasrdlr. Atmosferi genig miqdarda
girklendiran maddeler slrasrnda esasen nefl. vc qazln
hasilaLr, bazrrlanmasr, treqli va emat, onlann yandtntnasr
zamanr aynlan kiikiird anhidridi, hidrogen-sulfid, azot
oksidlari va mexaniki qan$tqlan aid edilir. Bu maddeler ne[t
vo qazln grxanlmasrnda asason agrq fontan bap verdikda,
layn ve quyunutr srna$. cilg[ gsnlerinderr v.)
rezrrvuarlardan buxarlanmadan. borulann partlamasrndan,
tutunlarrn tomizlenmasi zamatrl ve s. etrafa axrdrhr.
Kiikiird qazr, karbohidrogenler, hidrogen sullid.
terkibindo kiikiird olan neft ve qaz yataqlannln .sas
girklendiricileridir. Onlann ayntna msnbelori asasen
qumtutucular, nefttutucular, g6kdiiriiciilsr. siiegecler ve s.
hesab edilir. AvadanhSn ve annaturun hemretik olmayan
yerlerinden atmosfer3 kiillii nriqdarda neft ve kondensant
buxar gekilinde srar.
Miieyyen edilib ki, normal iq zamanl bir nasosdan I
saat azinda I kq. kompressordan iss 3 kq-a qadar qaz va
neft huxarlan atrafa axdrhr.
Kiikiird anhidridi ile etrafin flrklendiriknesi asasan
yiiksek ktkiirdlii neli mehsullanmn yandrntmast zamanl
bag verir. Miitexasislerin fikirincs 200o-ci ilde r)trafa atrlan
kiikiird anhidridinin miqdarr 3-l-1 mln tora garacaq. Bunun
3oo/o neft ve neft mohsullanmn yandrnlmasrndan
yaranacaqdrr. Kiikiird qazlan atmosfera atrldrqda o
sullatlara ve sulfat turlusuna gevrilir. Bu proses aliiminium
iqtirakr ile daha siiratl.J gedir. Havanrn namliyi artdrqda,
amela gelen sulfat turqusunun miqdan artrr.
Otrafa atrlan hidrogen-sufidin miqdan 3 mln r/il
taqkil edir. Tobii qa.an lazrm derecsde lemizlenmesi ve nefti

37
ncmah z:rmam hidrogen sulfidin atrala yayllmest daha 9ox
tosadiif editir. I-lidrogen sulfidin insan orqanizmine zorsrli
tasiri 0,008 mqitn3dan baglaytr.
Tebii qazrn hasilatr, haztrlannasr ve emah daim
artrr- Qaza olan telsbalr tam ddemak iigtn yeni yataqlann
kegfi va iglenmesi giiniin esas talablsrindsndir. $imalda ve
dsnizde yerlc$sn yataqlann istismara ba5lanmasr buna misal
ola biler. Ru yataqlann skscriyysri kiikiirdlii qazlarla
zengindir. Bu qazlann kimyavi emah miirekkab texnoloji
prosesle alaqadlrdrr. Emal avadanltqlafl tez-tez slradan
grxrr ve bunun ireticcsinde etraf miibil. esassn kiiktrdlii va
azotlu qLZ larla {,irklandirilir,

2.2. Qirklennriq $tmotferin etrsf miildte t*iri

Malurn 'rlduSu kimi, insan taaliyysti naticesinde
atmosfero atrla.n qazgekilli va bark lnaddelar o halda
girklendirici sayrhr ki, onlann konsentrasiyast kitayct qodor
yiiksak olsun v':r insana menfi t:sir g6starsin. istchsal
zamanr aynlan tnaddelordan goxu, tabii prosesler zamant da
aynlrrlar, lvezi halda odarrn miqdan atrtropogen
tullantrlardarr arttq olur. Praktiki olaraq girklenme qahhfr
ila onun in.sara tasiri arasrnda claqe girklenmanin -
kriteriyasFatmo;ferde eyni zamanda miixtelif maddeler
oldulu iigiio deqiq ifada olunmayrb. Qirklandiricilar
atmosfera atrldiqdan sonra kiiLlakh da$rhr ve hava ile
qangan florlu i,.arbohidrogenler (neft kimyada istifade
olunanlar) i;nerr kont:rminantlar deyigilmaz qahr, biitiin
atmosfere yay I r. Daha akliv girklsndiricilsrin heyatr
atmosferde daha qrsadrr. Onlar ya atmosferin normal terkib
hissssine keqir, va yerin sethine qtikiirler. Bu zaman onlar
atmosferin baqrla komponentleri ile reaksiyaya girsrek,
elave girklandlriciler emele gatira bilarler. Onlann
temizlenmosi birinci qirklendiricilsr kimi apanhr. Birinci ve

38
 ikinci girklsndiriciler torpagn ve su)run kimyevi terkibini
dayigersk bilavasits bioloji sistemlere zerer r ura bilar.
Qirklendiricilcrin qanqrg armosfenta { ximi qalmrr,
her bir konkret halda tasir effekti bir qayrJa olaraq ba.qqa-
bagqa girklendiricilerin yox, qangrfrn tesirrnin nsticssidir.
Bezi hallarda girklandiricilerin qarrgrgrrun tssiri
komponentlsrin ayn-alm resirlerinin cemitrdan arttq olur.
Qirklandiricilerin <iyrenilmesinde esas isriqamet otrlann
insana tosiri oldu$u iigiin, bu problem dars vasaitinde
verdiyimiz materialda esas olacaq. Tadqiqa.tlar gdstarir ki,
qirklendiricilarin yiiksek konsentrasiyaslun iffana tasiri
haqqrnda melumatlann iki menbel miivcuddur. Bir halda
bu meteoroloji qaraitle baflrdrr, bdyiik yagayrE rayonlan bir
nego giin erzinde girklsndiricilerin yiiksak qtLtrhgnm tosirina
maruz qahrlar, o biri halda ise ssnaye meydangalannda vc
onlann yaxrft$nda igleyenlar istehsalat qezalan neticasinde
ayn-ayn qirklsndiricilarin va ya rrnlann csminin tosiri
allmda olurlar.

2.2.1. Miixtetif glrklerdiricilerin imnna tasiri

Senaye cehetdan inkigaf elmiq, xUsusilc neft-kimya

va nefl-qaz miiessiselorinin srx oldufiu rayonlarda ye$ayan
insanlann yalnrz bedonlarinin bir hissssi atmosferle temasda
olur. l-akin giin erzinde insan 75fi) litr hava qobul edir,
buna giire onun ciyerleri ve respirator sistemi atmosferde
olan miixtolif maddalerle zoherlenir. Agafrrda goxlu neft
mii,:assiseleri olan sahalerin a$agr koDsentrasiyalanntn
uz unmiiddetli tasirinin neticasine baxrltr.

Azot oksidlari
Adatsn girklenmig $aher atmosferinde olan azot
dioksidinin (NOz) konsentrasiyalanmn ins;rn orqanizmine
normadan arttq tesir gristarmesine daqiq siibut yoxdur.

39
Karbon monoksidi (CO)
Qirklsndiricilardsn biridir ve tasiri birbaga
konsentrasiya ile baStdtr. Karboksi-hemoqlobinin qanda
olan miqdan (CO Hb) atmosferde olan CIO
konsentrasiyasrna gtire qabaqcadan teyin oluna biler.
Bunun iigiin obyektin aktivlik ssviyyesini va daniz
scviyyesinden hiindiirliiytnii bilnek lazmdrr. CGnun
qatftF havada 10fr) mln-t, miivafiq oJaraq CO Hb qanda
600/o olduqda, dltim baq verir. Insan orqanizminin
funksiyalanmn pozulmast chsmiyyotli dsracede az.
qatdrqlarda CO Hb l0-20o/o, bczi iggilsrde ise 27" olduqda
bag verir.

AErr metallar
Atmosferi girklendiren altr metallar araslnda
qur$uEun birinci yerdedir. Qur$uEun istifada edsn
miiessiseler yerle$iyi rayonda atmosferi girklendirir. Lakin
asas qurfugunun menbeyi avtomobil miiassiselerinden gxan
iqlanmiE qazlardrr. Nefas yoluna diigen qurf,uEun qida ile
qebul edilen qurluguna elave olunur. Neft senayesi
kompleksleri inkiqaf etmiq qaherlerin (Bakr, Sumqayt)
ehalisi uzun miiddet bu hava ila nofas alaraq bu alaveni
aydrn hiss edir.
Atmosferda olan ba5qa aSr metal kadiumdur. A$r
zchsrlsn-me zamanr ciyerlar ve trtiyrekler zedelanir, troticedo
oynaqlarda giiclii afinlarla, siimiiklarda goxsayh srmqlarla
miigayiat olunan xestaliklsr baq verir.

Konseroqen maddeler
Qirklenmiq ssnaye havasmrn xerqetrg xestsliklarina
tskan verdiyini siibut etmok iigiin gehar havasrnda olan
maddelarin kanserogenlik derscosini bilmek kifayatdir.

40
2.2.2. qirklandirirflarin flora ve faumye triri
Qirklsndirici maddelar bitkilera (flora) vs he) /anat
alsmine (fauna) xogagalmaz tesir giisterir. Senaye
miiessiselerinin etrafiDdakr atmosfer havasrnrn laboratoriya
analizlari (Bak gsheri sanirariya+pidemiologiya xidmeri)
gristsrir ki, birdefelik maksimum konsenrra:riya 1989-1990-
cr illerda (sanaye obyektlarinin ram giicii ilr iglsdiyi d<ivr)
CO-nun birdafalik maksimum konsenrrasiyasr 14 BBK,
qurum iigiin 9 BBK, kiikiird turEusu (HeCr iiciin 4 BBK,
furfurol iigiin 4 BBK, kiikiird dioksidi (SOz) iigiin 1,2 BBK -
ya boraber idi. Hemin illerds Bakmtn atm(,sfer havasrnda
civanin artmasr miiqahide olunurdu. l99l<i ildc ise civsnin
miqdan BBK dan 4,7 defe artrq idi.
Bu giine qeder floraya zorerli tesir gdsteren maddelsrin va
birleEmalarin sayr kiyiik neftqaz senayesi merkezlsrinin
etrafinda l50den goxdur. Azsrbaycann arazisinin zangin
llorasl var (4300-s yaxrn bilki n6vii). Bu, Qafqazrn dig3y
respublikalannda oldufunda-n xeyli artrqdtr. Tekcs onu
deyek ki, l9E9-cu iladek Azerbayca.nda Qafqa-an zengin
florasmrn 64 fa;ni, SSRi-nin flotaslnrn 24 faui var idi.
Lakin insamn aktiv istehsalat faaliyyeti naticosinde takce
ayn-ayn l'auna ve flora nrivlsri yox, biitttr tebii
kompbkslar yoxa grxma$a bagladr.
Mii5ahidshr gtisterdi ki, armoslbritr qazgekili
girklsndiricilsrinden floraya sn giiclii osiri kiikiird dioksidi
va xlor, ftor birle$melori gristerir. Arsagda bitkilsrs
xaraklerik olan girklsndiricilerle vurulan ziyaa haqqlnda
bozi melumatlar verilir.

Kiikiird dioksidi
Bu qaz bitkiye daxil olaraq su ile reaksiyaya girir ve
SOr-r ionlanm yaradrr. Bu ise SO, iorlanndan 30 defe gox
mehvedicidir. Tasirin birinci simptomll yarpaqlann

4l
qaralmasr ve elastikliyin itirilmesidir. Torpaqla tekrar tesir
onlann ttikthnesino getirib qtxanr.

Ozon smoqun ssas komponentlerindsn biridir'

giinUn gox hissesinde havada qahr. Ozon yarpaqlara daxil
olaraq hiiceyrslrre tesir edir. Naticede xlorof datrhr,
lbtosintez aSaF diigiir, hava miibadilasi getinleiir'
Hiiceyrelerin zadalenmesi qara vo ya lengsiz lskeler kimi
dziinii bUruze verir.

Azot dioksidi kiikiird dioksidine hanzayir' Suda

asanhqla hell olur, cavan yarpaqlara tesir edir. Dum:anh ve
buludlu havada birkilare giineqli havada oldufundan daha
qox ziyan vurur. Bunu onunla izah etmek olar ki, igtq
bitkib;de fermentlarin reaksiyasma sebab olur va nitritleri
arnmiaka cpvirir. Ze[ iErq bu reaksiyatrl getinle$dirir' Buna
gdra da azot dioksidi kiikiird dioksidine nisbeten az
toksikidir.
(PAN) fotokimysvi (dumantn)
Peroksiasetilnitrat
smoqun en toksik komponentidir. Xiisusile cavan
-
rlekoiativ bitkilera, qazo ffa' va tereveze, afaclara va
kollara daha uz tesir edir. Ozona nisbeten tcsir
konsentrasiyasl ehemiyyetli derscode azdtr' Qazonlarda
PAN-rn tesiri tiind qshvayi lent qeklinda gd2,e garplr'

Ftor birlesmclari. xiisusile ft 9ox

Uoyii'k otmayan, b,001 rntr-' hocminds konsentrasiyalarda
bitlibre ziyan vura bilerler. Qaz yiingiilliikle hell olur ve
hilceyreleri zedalsyir. Yarpaqlar qahveyi v1 ya qrzrf range
boyamr. Bir neqe giinden sonra onlarda deliklar emelo galir'
Ftor birlsgmsleri hamginin otlarda ve larevedsrde toplanr
ve onlar hiyvanat ve xiisusile de inekler iigiin toksik olurlar'

42
 A$r metallar - qurfugun, kadmium ve sink
bitkilerin briyiimesins resir cdirler. Bu, xiisusile neft
zavodlanmn ve elvan metaleritme miiessissbrinin atrafitrda
gtiriiniir. Qeyd eunek laamdrr ki, sink va kadmium
qurluqundan daha zererlidir. Metallar adatan sulfat
gsklinde olur (ZnSO+; CdSOr) va bitkilarle rez udulur.
Meyve afaclan sinke qargl daha hessasdtrlar, gavah ahna
ve armud nisbeten daha gox ziyan gakir. Torpafrn da bu
proseso miieyyon tesiri var. Bozi torpaqlafln riziinda alrr
metallan saxlamaq qabiliyyeti o birilerindsn artrqdtr.
Sanaye dlkalerinda tebii resurslann intensiv
menimssnihnesi onlann faunasrnm ehemiyyetli darac_rda
kaslblaqmasma va bir gox populyasalann sayrnrn xeyli
azalmasrna gatirib $xarmrgdrr. Azsrbaycarun heyvanal
alemi miixtelifliyi ils xarakterize olunur. Burada 99 nriv
mameli, 123 n6v bahq, 360 ndv qu$, 54 nriv siiriinan heyvan
mrivcuddur. Onu qeyd etmak kifayatdir ki, l9g9<u ile
qedar-. respublika issuriya vilayeti ila birlikdo vehgi
memelilerin n<iviiniin sayma gdra keErnig SSRids birinci
yerlerden birini tuturdu. Hal-hazrrda 14 n<iv msmelinin yox
olma bhltkosi var. Artrq 1993-cii ile qador Respubiika
<Qrrnrra kitabr>>na faunanrn 108 ntivii o ciimlsdsn 14
memeli va 4O hsgorat daxil edihri$i. Bunlann sebebi birinci
ndvbedo etraf miihitin girklenmesi, kend teserraifatr,
gsherlsrde tikinti fealiyyatinin geniglenmesi ve neft_
qazgrarma senayesinin inkifafidlr.

2.2.3. Atorosferin glrklemminin qtobel neticaleri

(tun yaFqler, lsdxrne eftekti, stretoderde ozon q|trmn
daflrlmes)

Qirklendiricilsr (zarc i maddeler) armosferden

absorbsiya vc ya adsorbsiya
.ile yerin ssthine (asrlmrq
hissecikler gsklinds) grikiirlor. inert qrrtal ise stritosfere

43
daxil olur ,rs orada destruksiya neticesinda ba$qa
maddslsrr, 9e',,rilir ve yerin ssthina diigiirlar.
Qirklondirici maddelerin tullanmaslna aid iig asas
sahaya diqqor yetirck: atmosferda karbon qaz nrn (CO2)
yrgrlmasl; sl ralosferdc ozon (Ol) qatrun dafrlmasr;
atmosferde su lfat birlaqmelerinin yr$lmasr va bununla balh
biosferin arlan turQula+masr. Olbette, sonuncu hadise qtobal
xarak(er dagrvrr, lakin tullaatl nenbrlerindan uzaq olan
biiyiik srazilarde tiziinii gristerir ve bu problern beynelmilal
xarakter da5r1,rr.

ISlifa4a_effeklr sn geniq riyranilen problem olub

karbon qazrnrrr konsentrasiyasrmn atmosferde artmasr ile
baflrdr. Yer sathinden atrlan karbon qazrnln miqdanm
onun atm()sf(: rdc artrmr ile miiqayis.:si g<isterir ki, insanla
istehsal olunan bu qazrn 50 faizi okeanla udr,tmur vc batqa
meqsedlere ighnmir. Yani ki, karbon qazl konsentrasiyasr
temperalurun qalxmi$l vs ya istixana effektinin yaranmast
ils elaqadardrr.
Karbon qaz infraqrnnzr Siialann giiclii absorneridir, lakin
ultrab dvFyr giialar iigiin o $elTaldrr. Bu o demekdir ki,
atmosfera da;<il olan giiniin radiasiyasr, ultraben6vEsyi
giialar karbon qazl qalmdan a^sanhqla kegir, sksine, Yerin
infraqrrmrzr gljalannrn geri qayrtmasrna mane olur. Bunun
ncticasinde pllnetin temperaturu qalxrr, diinyanln bir gox
rilkclerinde iqlim ehsmiyyatli deracsde deyiqir.
Temperaturun artmasl qiitblerdaki buzlann srimesine va
okeanlann souiyyasirrin qal uaslna, suyun sirkulyasiya
intensivliyinin azaldllmasrna va CO: d,aba az udulmastna
gelirib gxanr.

Stratosferds oZg!Lq4!nrn daFlmasl

Molum t'rldufu kimi, stratosferdeki ozou bizi giineq
radiasiyasrndarr qoruyur. Ozon qatrnn da[rlmasr yer

44
 iiasrinde olan hayat iigiin tehliikedir. ()zon ultrabenrivqsyi
giineg radiasiyasrnrn oksigenc tesiri neticssinde al,nlr.
02 +. giineg radiasiyasr ulrrabencivqeyi (ub) __+ 2C)( I Bu
_
reaksiya iki bagqa reaksiya ila birlikde gedir:
)
()+Q2 -. 61
Q)
* O]+1UB) -- Qr+e (3)
Oz ndqtesinda atmrosfer oksigeni ilc reaksiyada ozon
pargalaurr:
Ol+O --- 2O: (4)
Ozonun konsentrasiyasr, haqqa reaksiyalar olmachqda.
onun amele gslnresilrr dalrlmasr arasrnda olan tarazhfirn
noticrsidir. Tadqiqarlar g<israrmigdir ki, bsrabarlik (4)
mii_gahids olunan ozon qatlh$na ntivafiq deyil. Buna gdre
de bagqa reaksiyalar reklif edilmiEdi:
OH+93---- IIO:+O: (5)
HO2+O -'- HO+Or (6)
Burada bir ozon va bir atmosfer oksigeninin atomlannrn
ilirilmesi baq verir. OH qrupunun akrivliyi iss saxlanrhr.
C)zonun pargalanmasr ile bafl diger miihiim reaksiya azol
oksidi ilo elaqedardtr vc tabii olaraq stratosferda [imyevi
inert azot NzO daha aktiv azot oksidin.r l frte)
folokimyrvi gevri hnesi gedir.
NzO+ UB---- NO+N (7)
Azot oksidi O: reaksiyaya garerak ahnr:
NO+O: -, NOU +Or (E)
NO2+O - NO+O: (e)
Teklif olunan reaksiya, sxematik olaraq ozonun sikline va
onun da$lmasrna tesir yollanm gdstarir.

Turs vaEr$lar
Turguluq kiikiird dioksidinin. azor oksidinin vo
onlann oksidlegme mahsullarrnn dagrnmasr ve k<ignesi ilc
bafldrr. Ham de qeyd etmsk lazrmdrr ki, naql edilan
qazlamr konseutrasiyasr qox bciyiik dcyil ki, etrai miihito
zeror vursun. Problem yaradan girklendirici macldelarin

45
yr$lmasrdrr. Onlarrn daErnmastna yiitsak senaye tiistii
borulan qerait 1'aradrrlar. Heqiqeten. yiiksak borular lokal
problemleri h:rll ederkan, tez-tcz ba$qa ycrlerds yeni
problemlsr yaradlrlar. Turq yaftqlar buna misal ola bilcr.
Avropada I 979- 1989-cu illorin melumatlannr
iimumilegdirm: kle beynelxalq monitorinq proqraml lizrc
iglayen Hidronret stansiyalar qsbekcsinden ahnan faktlara
baxaq.
l. Azerbaycan Respublikasrmn erazisinda atmosfer
ya[rntrlz, nntn adi turgulaqmast miiqahide olunur;
2. Kilkiird ya$rntrsr tez-tez ilde har kvarratmetre I -2
tona gatrrdr, iuotunku ise adal.rn I totra qedor
olurdu;
3. 1980-ci ildan kiikiirdiin ya[mastnda ve
konsenlrasiyastun azahraslnda rcal dayiqikliklcr
olrnamtq dt.

2.3. Atmosfer h:tvasmn girklarmeslne nazrrat

2.3.1. Qezqakill i girklendirici madrlelere nezaret. Absorbsiya

ve adsorbsiya metodlan

Qazgekilli maddelcrin olduluna nazaret etmek iigiin

onlar maye va 11,a bark madde ile temasda olmahdtrlar. Bu
halda onlar rtaksiyaya girsrek zersrsiz nudde amelo
gatirirlar ki, bu da qirklandiriciye nisbeten asanltqla aynla
biler.
istifads edilart proseslar konsentrasiyasr melum olan
qazlann lutulmast iigiin istifade edilen rnetodlanu
variasiyalandlr, mahz absorbsiya mayeye (yuyulma) va ya
adsorbsiya berk sethda.

46
 Mayelsrdc qazlann absorbsiyasr
.Ahsorbsiva kimycvi standan pr{} ies(lir vc yuma
prosesilrdo apanhr. eanqrqlann nisberen yiitot
konsentrasiyast I fab. ve gox olan qazlanr. tamizl'anmasi
aksaxar sistemi, nasadkalr skrubberin istifidesi ila apanhr.
Absorbsiya kolonkasrndan glxa[ an yiiks:rk konsentrasiyah
maye, girklendiricinin qatrhlr cu yrikssk qaz ile kontakra
girir. Qox hallarda girklendirici absorbsiy,i erlan rnayedan
aynhr ve ilk marerial kimi yenidcn emal iigiin jstitade Lluna
biler. Bele neftayrmra zavodlannda surla mahlulunda
hidrogen sulfidin absorbsiyasr, onun buxi,.rla desorbsiyasr
va kiikiirda qevrihnesi adi rmaliyyardrr. Kiikiird ise
superfoslatln ahnmast iigiin xammal,Jrr.
(-irklendi ricilenn a5a$r qatrhf,rnda absorbsiya axrn
isliqametinde gedir. yani qazn vJ ahsorbsiva eden mayenin
herekati eynidir.
Skrubberin <ilgiilari ve onun nisbi efl'ekrivlivi bir srra
faktorlardan: absorbsiya edan nayenin sethinden,
temperaturdan, iqlanm3 yax1y1dan ve heral:el edici giicden,
haTS ki. qaz malekullarrnr absorhsiya etlici n]avcnin
scthina istiqametlcndirir vo kegirir oulanrr absorbsijasrm
heyata kepirdi. Bu <giic> hcmginin qaz qanglqlann'rn vs
-bir_iririns'resirinOcn
absorbentin kimyevi xasselarindan va
asrhdrr. Ogar gox yiingiil absorbsiya edilir.sc (mi5at l!91a,
ammonyak suda) haraketedici qiiwa yiiksakdir, neinki
agr
absorbsiya olduqda (kiikiird dioksirlinin su,la)'SO: olduSu
halda nomral vcziyyetde qalavi mshlulu . egmck tazrmarr.
Mis ammonyak mahlulu hansrndatr SOz yax$r nrn .rtur.
Qazrn absorbsiya olundu!.u ssth: skrubtr:idc 'damlalann
dlgiisiindan,- doldurma tipinden ve <ilqiisiindcn,
hecmina diiEen mayenin hecrnin<Ian vo sistemin "aniJ-'qrz
fiziki
tilgtlarinden asrhdrr. eazrn tebb olrtnan darecede
tomnlrtrmasi iigiin absorbsiya qiiwasinin tilgiisii standart
kimyavi miihendis hesablamasr ile reyin olunui.

47
 - .Miilayim
qatlhqda, 0, t7o-a qeder hacme g<ire
qazqekilli girklendiricilar esasen onlara yatiyat
absorbsiyaedici mayc olduqda skrubberlarde effektiv
tsmizlenirler. Absorbsiyaedici mayelcrc daxildir: su-
ammonyak ve HCI iigiin; HzSC)r -aomronyak iigiin metil ve
etilamin mehlulu hidrogen sulfid iigiin, (NaSOr) kiikiirdlii
natrium va eheng siidii H2so{ usiin vo s. Gdsterilen
misallann ekseriyyetinde tutulmus qazlar maye fazasrndan
qzdrrmaqla buxann krimayi ila qakilirler va daha qatrhqh
mahsul kimi texnologiyada istifads olunurlar. Hidrogen
sulfidin tebii qazdan ve neft mehsullanndan aynlmasr vc
onlardan kiikiird ahnmasr, absorbsiyamn skruberde
tetbiqine misaldlr.

Berk matcriallarda absorbsiya

QanErqlann qatrh& ehomiyyerli derecede 0, tgiden
ve ya l0 defolarle ondat az ola bilar. Oger molekullar
kigikdirse va q0ibliidiirse, odar bele berk materiallarda-
silikagel, aliiminium, afac kiimiirii absorbs.iya oluna
bilcrlcr.
Sonra luiki absorbsiya kimyevi reaksiya ils birge gede bilar.
Bu halda proses hemosorbsiya adlarur. Biitdvliikde o daha
seqimlidir, giinki fziki absorbsiyadan qaz ils berk seth
arasrnda daha giiclii elaqr yaranr ve absorbentin
regenerasiyasr gstinlsqir.

2.3.2. Yeniden yandtrma metodu

Yeniden yatrdlrma karbohidrogenlerin

girklsndiricilerinin vekarbonmonoksidinin emah ile
baf,hdrr. Onlar tam oksidleEme ile karbon iki okside va suya
gevrilirlsr. Buxar qazanlan olao iri neft-kimya
miiessiselerinde arabir terkibitrde qirklendiriciler otan
tullantr qazlarr qazanlann cdlufuna verirler. Qeyd etmek
lazrmdrr ki, agar qazan bu clava funksiyam yerina yetirmck

48
iigiin nrzerde tutulmayrbsa, bununla ba$h elave problemler
yarana biler. Bele ki, agar tullantl qazlann tarkibinde iizvi
ktkiird birlaqmalari vana, bu halda onlann oksidlegmasi
b6yilk miqdarda kiikiird-ikioksid (SO:) ve kiikiird trg-oksid
(SO:) omelo gelmosile neticslenir. Bu qazlar ise teidille
korroziya yaradaraq qaza.nlann da$lmasma gatirib grxanr.
Oger qazrn konsentrasiyasrnda. terkibindc vc
miqdannda pulsasiya varsa, onutr yandrnhasr getinla$ir.
Neftaytrma zavodlannda adatan rast gelinen bele xiisusi
avtomatik yandrncr qurf,ularla tochiz edilmi$ msgellerden
istifado olunur. Magellerdr ehemiyystli niqdarda aromatik
iizvi birlegmelsr yandlnldr$ iiqiiu alov hisli olur. Bunun
qabatsil almaq iigiin alova afttq hava ve buxar veritnosi
nezerde tutulur, onlar alovda yanmamrl karbonla
reaksiyaya girsrak karbon ruonoksidi ve hidrogen emal:r
getirirbr:
c+Ho? -CO+H:
2H2+O2..* 2Hd)
2CO+O:
- 2COz
Bu halda tiistiisiiz y.anma elda edilir ve alov grize
gdriinmez olur. Oger tullantrlarda ehemilyetli deracade
katalitik zshst yoxdursa. yanma katalitik yaxqrlaqdrnla
biler. Adeten katalizator kinri n2c"ib metallardan istifada
olunur: platin v: polladium, ve ya metal oksidleri manqanrn
kobalrla va xromla qangrSr mosamali aliiminium da5ryrcl
iizerinde Katalitik yandrmrann (yeniden yandrrmarun)
iistiinliiyt ondadr ki, karbohidrogenler alovda
yandrrdrqdan (700-800 darsceyc qedar) az deracede
oksidlegirlor (.+00-500 derece). Buna gtirs da az yanacaq
telsb olunur. Bu iisul xiisusila o hallarda slveriglidir ki,
qazda yanacaq alave olmadar yanma getmesi iiqiin
karbohidrogenlarin miqdan kifalct ermesin.

2.4. Ahmfer havesrmn Deftryrrme zevodlennrn (NAZ) qaz

tullam an ils qlrkbmrxindan miihafizxi
 Atmosti:r havasrtt girklendiran esas menbalsrden
biri neft ve nelt mehsulla.n saxlanan rezervuarlardrr.
Qirklenme xiirusi nafes klapanlanndan, agq liiklardan,
rezeryuann iisliindaki baghqlardan vil rezervuarlarl neft ve
neft mehsullalr ila doldurduqda baq verir. Neft va neft
mahsullan ila i.rmosferin qirklenmasi tamizlayici qurfulann
agrq hissslerindan r>nlann buxarlanmasr ile balhdtr.
Soyuduculardan gelen dtivr+vi su sistemi barometrik ve
buxar qangdr;,rcr kondensatorlardan gelen axar sular
atmosferi hid:ngen-sulfid ile girklandirirler. NZ olan
tullantllanr urontnyi ve atmosferin girklcndiricilari 2
n<imrali edvel ns gtistrrilib. Neftayrrma zavod und a karbon
oksidi ile atmo,il-er havasrnn pirklenmesinin asas menbeleri
agaf:rdakrlardrr boru sobalan (5096), katalitik krekinq
reaktorlan ll2t.,;) qaz kompressorlao ( l l9'o), qurfiulan (9/o,
mageller ( l87o).
Baft l,inalar<[a yerlapn avadanhqdan aynlan
ventilyasiya qazlarr. timumi zavod teserriifatr obyektlsri,
homginin kalonlamr v:! aparal.lafln agrq drenaj kanalizasiya
quyulan atmc-rslerin c'iddi qirkleudiriciltrridir. Tabiidir ki,
biitun komponeutl:rin konsenlrasiyasl NAZdan
uzaqla$rqca re.zalrr, lakin zavoddau miixtelif mesafede
atmosferda kanrerogen karbohidrogenler taprhr ki, bu da
onlann ssrhads:z ya1'rlrnasrru gdsbrir-

50
 Codvol 2.
NAZ{an in
lcndiricilcnn atmos[er:,
er,-r attlmast
atl
-l'ullanan
Sra Tullantrlarrn manboyi
sayl r'(cilklcnd iricclcr
I Ahoslbr vakuum vc vakuum
qurIulart Kari:ohidrogenlcr
2 Kondensasiya olunmanrt5 henzarriren. hidrogcn-
q:vlarrn buxar cjcktor sullid
aqreqaunrn axrrnct pillesi
3 Atmosl'er vJ atmosl'cr
vakuum va katalitik krek inq hid logen-sullid
qurtulanndan texnoloji
kondcnsatlar
4 Katalitik krckinq kart:,ohid rogcnlcr,
ka taliztor lozu
5 Avadanlrtrn v:t aparallarn kariroh:drogenlor
krsluAu
6 Nasos vc kompressorlar kar hohrdrogenler
1 'fcxnoloji q ur[ulartn karlxrhrdrogenlar
ooruyucu klapanlarr
8 Boru sobalarrnrn tUstii qazlan kiikilrdiin iki oksidi
karbon
vc;rzot oksidlari
I l'aralin va yallann k iikiird
turSusu ile tomizlanmcsi, kiikIrd birlaqmolcri
sullidla;mc Drosclii
l0 Yallann kontaktla loz
temizlcnmcsi
lt Bitumlarrn istchsah karbon ki oksid karbo-
hidrogcnlcr, tcrkibindo
oksiger, olan birlaqmclor,
konserollsn maddelcr
t2 Kokslama IOZ
l3 Mcpl sistemlcr'r ktkiitd iki oksid. kalbon
oksid i, l.art,oh idrogcnlcr
t4 I)cmir yolu sislclnlcrinin kal lnh idrogcnlcr
dold urulmasr v:r txl5aldrlmasr

5l
2.4.1. Neft vo neft mehtllanmn sexlanrlmrsrnde va neqlinde
karbohidrogenlerin buxarlarmasrmn ezrld mrsl

Nefi vc neft mahsullanmn spesifik xasselerindan biri

yiingiil karbohidrogenlerin yiiksak buxarlanmastdtr. Bunlar
atmosfere atrlan osas z.ercrli tullantllardlr.
Karbohidrogenlerin texnoloji itkilerinin manbelsrindan
daha aktivi a$aEr tezyiqli rezervuarlardrr' Neft
mehsullannrn rezervuardan buxarlanmasr prosesine statik
garaitda temperaturdan clava ba5qa faktorlar tasir edir:
ter:yiq, qaz sahesinin hecmi, nell mehsullannrn qaz fazasr ila
kontakt sahesi va atmosfer tezyiqi. Nefl mchsullannln
rezeryuardan itirilnasi esason (bdyiik> vo <kigik> <nafes
almar> naticssinde baq verir.
Kigik <<nsfes alma) zama itkilsr ctraf miihitin
temp€raturunun dayigmesi ile ba$dtr. Giindiiz havamn
temperaturunun qalxmast ile rezervuann iistii qzrr, buxar-
qaz qanqrSmn tezyiqi vs temp€raturu qalxtr ve noticsde
neft mehsullanmn ytingiil fraksiyasrnm buxatlanmasl arttr.
Rezervuann dolna derecssi artdrqda qaz boqlulunun hecmi
azahr ve miivafiq olaraq ytingil fraksiyalarn
buxarlanmasrndan itkisi da azafu. B<iyiik <nefas alma>
rezervuann dolduruhnasr, qaz. hava qangl$mn atraf miihite
srxrlmasr zamam baq verir. Bu halda qaztn haoni rezervuara
daxil olan mayenin miqdanna miivafiq azahr. <Nafas alma>
prosesinda nefl mehsullanrun itkisinin azaldtlmastntn ea
ellektiv tadbirlerindsn biri xammal vs ytik rezervuarlanntn
tskmille$irilmesidir. Takmille$imrani aqafrdakt
istiqametda aparmaq laztmdrr: rezervuarlann <irtiiklcrin
iieen rirttklcrle, pantonlarla ve ya tazyiq altlnda iglsyen
rezervuarlarla dsyigilmesi, yiingiil neft mehsullan iigiin
hermetik rezervuarlann istifadasi, medenlarden gelsn neftle
birlikde qlxanlan qaztn tutulmasr; izotermik qsraitin
52
saxlatrnaslnl tenrin edan rezen uarlann istifadesi; rezervuan
birleEdircn qaztanzimleyici sisteu erin rrtbiqi ($.kil 3).

2.4.2- Atmmfere aolan neft mehsrllarlrun texnoloii itkllerinin

azaldrlrnasl

Nell mehsullannrn itkilsrini, vc demeli. bizi chat:

cde_n_atmosler havasrnrn qirk lcnmesini azaltma$a a ga$rdakr
tadbirLor imkan verir: qoruyucu klapanlardan tullinirlann
azaldrlmast, aparatlarda tczyiqin avtonratik tanzimlanmasil
aparatlarda igEi rezyqi 20o,,, texnoloxi tazyiqdsn anrq
olrnahdrr; tcxnoloji qur$ulann aynca qidilanmasrua
kegilmesi vo haztr mahsul, arallq tutumlardan kegmsycrak,
yiik rezervuanna verilrnasi; nasoslann kipkecsiz nasoslarla
evoz edilmesil itsos ve kompressor kipkeclerinin
hermetiklegdirihmesi; qaza tullanrllanmn lelvi; yrtscr
gritnegalcrden vJ neft tulanlardan vaxtrnia neft
mchsullannrn yllrlmasl; meqel tsssrriifatlnrn quraqdrnbnast
($akil a).
NAZ meqsl t.serriifatrnt, magele attlan yanar
qazlann ve magel sisteminde crnole goLln kondensattn tam
tululmasrnr va istifadrrsini nazare almaqla layihelsndirmek
lazrmdrr. Har I milyon ton emal edilen nefte iimumi tutumu
I,5-2,0 min kubmerr qaz-qolder qebul edilir, hrr megslda iki
maye tutumu 5O-100 kubaretr; kompressor avtomatik
buraxrhgr il-r hesabat mehsuldarhlr 650 kubmetr/saat.

53
 $akil -r. ()aztanzinrlcyici sistcmin iimumi sxemi.

l.qazyr$rcr: ll rralrrs klapam (alovlu qoruyucu

3.rezervuarlar: 4.alovlu q()ruyucu; 5.siyirrma.

54
I . N.nrl)rr-\si ]rla r: 2.ezuqolder; -). ea;r kiikiinltl-.1
t.rnrizhinr r!urgusul 4.Separator; I.yanacaq qaz. ll nre5:rl:
gedon trnrizlanmiq qaz; III zavodun yuoi"iq qou;ug,nu
gcd.rn t)nrillirnnrig qaz; IV kondensal.

2.4.-1. Kiikiird birlegrnelari ite eErosfer havaslrun

girklermasinin qarqsmn ehnntasr

Quru qazlann iririlmasi

-hansrntn zamanr miirlxl H:S iririlir.
kr armosfer havasrnda nnq OIOS mll6:
Hidrogcn sulljdin itkil.ri qlztala i i.k iira tr*iri"nr.
sxcrn indon asrhd rr. eaz qazfraksiyalanna a1 nlrnadan ovvol
temizlcndikda, hidrogen sulfidin iikisi temizianrnodrn
sonra
a1 rlty1 ngfr qazlanndan hi<trogensulfidi ayrnb
11anld1Ua1
konsenrrasivah k iik iird almaq iigiin a5agdi_tr proseslaidan
-mehluli"an
istifado oluna bilar: eranolamin ib l;p.r;;irr;
soyrrq nrctanol ile hopdurulur; iigkaliumfoslat
mrhlulu il.
hogiurulur: vakuum karbonat metodu ile r:: s. l:lcmentar
kiikijrd ;rhnnra proseslori agagrdakrlardrr,,,r,5rnk'xrdn

55
metodu; qalsvi hidroxino[ metodul isti potaq metodu;
J-"-ii nia*t.i.riniu istii-adesi ilc quru metod; aktiv kd'miir
ile hopdurma vc s.

2.4.4. Kerbon ohsidirfn neft qazlenldan alnmlsl

Misal kimi. Amerikantn <<Tenneko Chemikals> {irmasl

kosorb prosesi ile karbon oksidinin
,"r"i-ai, iglenmig-Bu
n]ir"r*r"n baxaq. proses (kosorb) neft emalt . va
karbon oksidinin
;;;;"q qazlarrntlan yuksek temizlikda helledici
imkan verir' istil'ade cdilen (kosorb)
,rttt
"-^ti.hall ohnug Cu AtCl+ aktiv komponentden
i;h;td,
it Halledici i<arbon oksidi ils kompleks
amala
"i.,oi..
g"iitir. 'fr.oir-t"omeyc daxil olan qaz qurudulmaltdtr vs
8oa"o ti.ftog"o trlftd, kiikiird dioksidi vc ammonyak
-Karbon
,wr Imahdrr. oksi<Iindan tamizlenme deracasi 99lo
,jsf.if Karbon olisi<Ii ile doymuq halledici - buxar
"ait. verilir ve onun yuxarl hissesindan' terkibinde
kalonkasrna
997" karbon oksidi olan qaz altntr'
ilu pto."ti, hal-hazrrda istil-ada olunan karbon oksidinin
uy"[rn" metodurdan bir neqa iistiinliiyu -var' -Burada
viksek rezviqlJr v, asagl temperaturlar teleb olunmur'
'npn.uttat yiiiisst< martair poladdan haztrlanlb va altnan
i.nlUo" oftiai yiiksak i.cmizlikde olur' Ivliixtalif iisullarla
karbon oksidinin ayttlmastmn miiqayisa editmesi 3-ct
cedvslds verilir (l t tl.

56
 Cadvsl 3.
Neft qa:zlanndan karbon oksidinil aynlmasrmn
miiqayisa edilmasi

Proscslar
Absorbsiya Kiqik
G<istariciler Kosorb (nriss- temperalur
arnmoniyak'l (derinden
iisulu soyutma)
Usulu
CO 99 96 9'7
ayrrlnasr,
oh-la

CO bmizliyi, 99,8 9tJ,5 99,4

o/.-la
Kapital qoyu t00 r60 170
lugu
Elekrrik 74,7 t 47,5 412,5
enerjisi,
kvt/s
Xammal vc
enerjinin 100 22o 190
iimumi
dsyori, %-lc

57
 FASIL 3
SU HOvZoLoRINiN NEI,-T vo NEF"I.
MaFISULT ARINDAN uUrunlzesl

3.1. Su l*ivzalerinin girklenmesinin azaldrlmas. Axar girkab

rulenrun terklbi

- Axar girkab sulan istehsalarda, msiqetdc, digar

ehtiyaclar iigiin istifads olunaraq miixtalif 'qansrqlarla
girklsnen vs llrziki, kimyavi xasselari ewctkina nisietan
dcyigen sulardrr. Axar girkab sulanna *uy"
nriiessiselorinin vc yagayrg mentaqalerinin erazisinden
axan,
l!,Tosfer yatrntrlarrndan onale gelsn sular da aiddir.
Qirkab sulan smele gslmasinden, iipinden ve torkibinOen
asrh olaraq iig esas kateqoriyaya aynhrlar:
- istehsalat sulan (texnoloji proseslarde istifado olunmuq,
kcyliyyetini itimti$, hem!:inin faydah qaz nlrlar qrxanlan
zama yer iizsrine atrlan sular);
- mei$at sulan (lualetlrrdrn, rlugxanalardan,
yemakxanalardan, camaqrrxanalardan, xeslexanalardan,
yagayl$ vc ictinrai binalardan, hamginin, srnaye
miiassisalsrinin meiget binalanndan grxan sular):
- atmosfer sulan (yagrg ve qar sularr)
Teqdim edilsn ders vesaitindc nell ve neli_kimya
senayesinds istehsalat Eirkab sulanna traxrlacaq, giinki
mohz bu girkab sulan su htivzpleri iigiin en U<iyiik tetrlUts
mcnbsyidir. Umumiyyatlc, girkab sulan iizvi ve mineral
qangrqlardan ibarat olur. Onlar hell olunmanlE, kolloid va
holl olmuq gakilda ola biler. eirkab sulanmn girklcnma
darccssi konsentrasiya ile. ycni vahid hacmde _ mq/l vc ya
(m-3 -dc olan qarrgrqlann kiithsile qiymetlendirilir.
Tcrkibins gdre ssnaye miiessiselerinin qirkiL sularr daha
miirekkebdir. istehsalat qirkab sulannrn fomralaEmasrna
emal edilen xamnraltn, istehsalm texnoloji prosesinin,

58
emal edilen xarnmahn, istehsalm texnoloji prosesinin,
istifada edilen reagentlcrin, arahq mamulatm, erwalki suyun
terkibinin yerli $erairin va s. tesiri vardrr. Sularrn kenara
atrlmasmrn vs girkab sulanmn tskrar istifadesinin rasional
sxeminin hararlanmasr iigiin tokca sonaye miiessiselerinin
deyil, hamginin digsr sexlerin ve aparatlann lullantl
sulanmn terkibini bilnsk lazrnrdrr. Scnaye qirkah sulan su
h<ivzolorinin qirklenmesinde en kiytik rehliike oldu$u iigiin
biz onlan daha etrafli girklenmiq va girkbnmamiq (garti
t miz) Ug kateqoriya irzrs nazerden kegirecoyi-k:
I. Daha Qox mineral qanqrqlarla girklenmiq
(metallurgiya, ma{mqaylrma, filiz va trimiirgxarma
senayesinin miiassiseleri; turiu istehsat zavodlan,
ingaat memulatlan va materiallan mineral giibralar
zavodlan va s.) sular;
2. Osasen iizvi qanqrqlarla girklonmig (et. hahq, siid,
yeyinti. kagz-selliiliiz, mikrobiologiya. kimya
senayesinin miiassisslsri; kauguk. plastik kiitle
istehsah zavodlan vs s.) sulal
3. [{ineral ve ilz.vi qangrqlarla girklanmiq (netlgxarma,
neftayrma, toxuculuq^ ytngiil, .lczag lq senayesinin
miiessiselari) sular.
Yuxanda gtislerilan -l qrup qirklanmiE sanaye girkab
sulanndan elave, qzdrnlmrq sulartn su hdvz-elarine atrlmasr
miiqahide olunur. Bu da neca deyarlsr. istilikla
girklonmosina sab:b olur.
istehsalat qirkatr sulan girklendirici maddolerin
konsentrasiyasrna vo aqressivlik darecesinr g6re bir-
birindm farqlone bilarlsr.
istehsalat girkab sularmrn terkibi ahcmilry:tli hedlsrde
dayiqir. Buna giir: da har koukret halda onlann bmizlsnme
metdurun segilnr:si esaslandlnlmaLdlr. Qirkab sulann r'.p
giikiintiiLlerin iqlenibmasinin hesabi parametrlarini vo
texnoloji reqlamentini toyin etmak UqUn uzun miiddel

59
laboratoril,a',a istehsalatda elni-tadqiqat iqlari aparmaq
lazrmdlr.
Sanaye miisss rselerin,ls suyun reyli hissasi (51)-70%) istilik
miibadilasi aparatlannda m:hsulun soyudulmasrna va
helledici kim; iglenir. Su trminatr sistemr ahemiyyetli
dersccde isteh'ia.lat girkab sulanmn terkibins va miqdanna
tesir edir. I)ril revr sular texnoloji rnaqssdlsrr na qsder gox
iglsnirss, o <;ldar onlann nriqdan az, 1:ifl6l3ldiricilerin
r
kons€ntraslya! yiiksrk olur. istehsalat Cirkab sulannrn
miqdarr rniiJ.ssiscni.n mehsuldarh$ndan asrh olaraq
miixtelif sofla]i.: sahrhri ii';iin rlsdiq edilmir irile;<lirilrni$ su
istifadesi vc ft:nara su atrlmasr normalan iizra byin olunur.
Su istifadasi r. trmasl bu etni hesablamalar vs ya qabaqol
tecriiba osasrnda tryin olunmug istehsal prosesina lazm
olan neqsedllrylun su miqdandrr. Kanara su atrlma
lorrnasl bu m:,qsxlauy$un su istifadesi nomrasrnda, ssnaye
miicssiscsih su hrivzcsinr atrlan su nriqdandrr. irltaqOlrilmiE
su istifadesi rr.rrrnrsrna miiessis:d: iglcnmiq bftiitr sular
daxildir,
Su v: su atrlmasr nonnasl vahid hazrr
jstif ,adesi
mehsula ve la istifada edilet rammala diiqan suyun
miqdandrr va rrrl-l.r iird: oluuur. isrehsalat qirkab sulannrn
istifadasi nc'rm,:rlan _ved tikilen ssnave miiessiselerinin vc ya
rekonstruksiys;, olunatr su sistemlerinin
layihelendirilm rsinde istifad': olunur, irite$irilrniq
nonnalar, her 'irir miilssiseda sulann rasional igledilrnasinin
qiymatlandiriLrr ;rsinp rmtau vcrir.
Hal-hazrrda qirkab sulann hmizlendikden sonre
tekrar istilad;,r;i geniq tetbiq edilir, Bir srra senaye
sahelarinde (n rftaynna. qarn rnetallurgiya) d<ivravi su
t minau sistemindi suyun 9G'95o,;i istilada olunur. yalmz
5-lE/o su hi ivzrl^nna atthr. Senaye miisssiselerinin
miihondis-kon,nunikasiyasr mrkibinde. bir qayda olaraq,
bir nelr su ks aretms qovqafr mcivcuddur. QirklenmomiE
qlzdlrllmrs -iulal solryducu qurSulara daxil olur (soyuducu

60
 temizlendikdcn sonra dtirvravi su tenriuatl ristemina verilir.
Bu sular !,alnz o serlarl.r istil'ada olunur ki, orada onun
rerkibi qoyulan normativ lcleblsre caval, verir. Ssnayc
miiassiselerina su istifadasinin etfekrivliyi lru g<istaricilarlc
qiymetlendirilir: istifada olunmug drjvravi iuyun miqdan,
ondan istifada emsah va onun irkisinin faizi;
istehsalat sulanmn flrklanmrsinin azaldrlmasrnrn
daha effekriv .Vollanndan brri onlardan qiyuratt maddolarin
aynlmasrdrr, bu maddelar axar sulara istetrsal prosesinda
tullantr kimi daxil olur. Msqssd.:uygund r.r ki, qiym:tli
maddelarin aynlnrasru lokal sex qurlulanniia, bagqa qirkab
sularla qarrgmazdan swel apanlsrn. Bir qayda olaraq.
aynlmrE qiymetli madd:len istit'ade etmek lazrmdrr. Hal-
hazrrda neltqxanna vc neliayrmra zavo,llanml girkab
sulannda hirinci n<ivb:tie nefl vs ncl . mehsullanna
ayrnrlar, sonra isa onlardau istilada edirlar.

3.2. Su miihitinin nefteyrm{ zavor{anrun girlieb

grhrtndan miihalizesi

Neftayrrma zavodlanmn (N.,\Z) isL,--hsalat qirkab

sulannrn tamidenmesi iigiin agagrdakr temi:rlayici qurgular
ve tikintiler kompleksi nezcrda tut ulur: kiur"iavi rni<tdelerlc
girklanmig istehsalat girkab sulanmn tenr:zlonmasi iigiin
lokal qurfular; girkab sulanmn mexaniki r',r tiziki-kimysvi
tamizlenmosi iiqiin qurgular; Tirkab ,ulann bioloji
temizlenmasi iigiin qurSular; qirkrlb ;ulann tekrar
temizlenmssi iigiin qur$ular; neft mahsullarlrun aynlmasr
(susuzlagdtrrlmasl; iigiin qurfular; neli
$lanrulr ve
grikiintiilerinin iglanilmasi va lo$vi iigiin qurgular.

6l
 3.2.1. Yiiksck konsentrasiya[, kiikiird qelevili qirkab
sulanmn tsrnizlonmasi

Qirkab sulann iimumi balanstnda i;lsnmi;

qclevilerin hecnini azallruaq maqsedile ve fenollarrn vr
fiini.O birleqmalarinin atrlmasl iiqiin konsentrasiyalt
karbon dioksidle karbonlaqma prosesi hazrrlaub ve tctbiq
olunub. iElsnilmiq qllevi, lutumu 40 mr olan iilgiiciiyc
verilir. Buada su ila lazmi konsentrasiya qanqdrrlhr ve
istilik miibadilasi aparaundan kegarck g<ikdiiriiciiys daxil
olur. Sonra su karbon dioksidi tigiin xiisusi tutumu olan
kolon-reaktora istiqametlonir. Mahlul boqqablar iizerindrn
axaraq, karbon-iki oksidi ilc reaksiyaya girir' Aynlan
hidrogen-sulhd, merkaptanlar, fenollar ve neft
mchsu' anmn buxarlan karbon-iki oksidi ile iiliiriilttr q]-
ve
in* y"r*oq ttqiin sobaya verilir' Prosesin lerlperaturu
950C, karbon rJioksidinin tazyiqi 50kPa' Karbonlaqmtq
qclsvi A\zT avadanhflrnrn miihahzesi iigiin istifade edila
biler.

3.2.2. Terkibindo sulff,t olen texnoloil kond€nsxtlenn

temizlalmasi

Texnoloji kondensatlar neftin d:rrindsn emah zamam

NAZ-d; iimumi qirkab sulannn 5"|o/o'nt raqkil edir'
f"*"of"jl kondensatlarda olan ssas girklendirici
to-p"*rtfrt lbnollar, sulfidlar - arnmonium
vc-

hidr;sulfidleridir. 4-cii c''rdvelde miixtclif metodlarla

iemiztanOit<Oan evvol va..sonra texnolqii kondensatlarrn
xarakteristikasr verilir. Omumi variantda karbohidrogen
o"r- ii" U"t"tUtiya iisulu il:r tarkibindr sullid olan texnoloji
il.roO.ot"tto zeiarsizleqdirilmssi agaSdakr sxenrls gedir:
konclensat 95-980C temperalura qadar qtzdrnhr va b-u halda
hidrosultidin ssas kiitlcsi hidrogen azad sttltlda
va
n r-tooy"to pargalamr- Proses 0'O24,03 MPa tezyiqdlr va

62
k:trbohidrrgcn q:urnrn hor lntr iir,iirr lOotnr ki,rrde nsirr
s'Jrllnd.r ap:rnltr. Hidrogcn sullltl v.r;urrnronvak (1a., axtnr il;)
dcsorhcrdon nlonocl.a n()lonl in r:rnr Lh nrnosilr.-r
istiqanretlonir. Hidrogcn sulll<j kiikiird turlusu istchsaltndit
. iunmonyak ise giibro kimi kond tis:rrni l:r ( lnd a istiladr
cdilir. Temizlonmiii k()ndcnsat isi kanalizsiya sistcntino
irttltr.
Xaricdo dcsorhsiyacdici agcnl kinti r,.ox hallarda su
hux:rrr ir;lenir. llu lllctodun v;rrianllarr Arrrcrik:rntrr Mohil
()il, Sinclor rr:lininq v. Shciran I{c:,carch lirnralarr
hrolrndJn isti lad:r olunur.
L .-tdvrl 21.

M iix tllil' rnctod la rl:r tonrizhnnri(lJn rvval va sonr:r

tcx n()l()ii k()trdcnsil t lil n tr xirr:rktur islik ir:,r

'f crr.r iz Jn lrdcn

r) so n rir

]'cmiz
lcnrnc Httvantn l(irr r bohid
Costcricilcr dcn oksigcnlc rrogcn Il ck til ik e
cvvcl oksid lcqmcsi qiLa zr ilo styit
iiiiiir-[i Inrr

Sulfidler,
H:S, rnq/l 7700 50 qadcr 50 qcder 50 qedar'

Ammoniyak
lr azot, mq/l 4600 4000 4000 4000
-:
Fenollar, 1',?0 150 --_-
i-ru r50
mq/l PIJ

63
3.2.3. Qirkab sulrtnn neytralhqm ast

Texnoloji qur$t ardan, katalizat''rr fabriklarinden,

sulfat lurgusu st xlsriudan, reagent tes,rriil'atlannd,an vc s'
axrdrlar\ ierkibiirds tur$u ve qalavi olan girkab sular lokal
qurfularda beyt,,:rlxalq normalar [zre neytrallaqmahdtrlar'
Ney-trallagmadart cvel axtnlar ncll mahsullanndan
tcmizlenir. Neft mehsullan qenlere yfilrr' Ortala$tnct
--lu urtonr"tik dozatorlarla vr ya nasoslarla tachiz
()nl.i r neltrallagaya daxil olatr tur$ r'e qelovili
"aim"tiair.
sulann borabar "i'lgiilii axunr trnin edirler'

3.2.4. Terkibinrle peralin ve rloymuq turqulrr olan girkeb

sulertn temizl.tmnesi

Bu sttilrnn lelnizlenmesi iigiin qurfunun

meydangastnda. nelltutana tr:nzer lokal mlhsultutan
nezerae tutulmitlldlr. Bunlarrn tutumu firkab sulann 4
saathq sarfiyyattna barabar olmaltdrr' Mahsultutanda
seksiyalarrn si-r r 2den az otmamaltdtr' Paraltni maye
saklinde saxlaotaq rigiin mehsultutanda qzdlnc! nezrtrde
iutuhnahdlr. hlibsultutandatr so ra Eirkab sulann
xarakteristikasr belerlir: paral-rn, <l00mq/l; PH=4'
Tutulmug parafin vc doymutr turqular ylgln! tutumuna.atlhr;
qirkab suian is-r rteytrallagrr vo Lrioloji remizlcyici qurlulara
istiqanetlenirlel

3.2.5. Terkihind, tetrxetilqurEuqtn olan qirkeb srlenn

tcmizlennesi

NAZ-da benzini ctille$irma qurfulan, etilli

maycnil \''e etilleqmig benzinin doldurulmast ve
boqaldrlma-sr i'tiriitr estakadalann rczewuar parklarrmn
girklenmiq
olduSu halda nr: ltle ve telraetilqurgulunla (TEQ)

64
axar sulan zororsizlcylirmck litzrmdrr. ilunu bir ncgc
mctrxlla oklo ctmok olai. (cedvcl 5)

C:rdvcl 5.
Tctractilq urSuqunun girkab su larrndan a yrrlnr;t
lnctodlir rrnr n nri.i(l;lyisJsi

l%, xkrrlu , Ozonla;drnlma

(itistcriciler Ilcnzin ilc -rbsng I

ckstraksiya rnohlulu I

i1o
irslonnre 1

TllQ
ternizlannraden
cvvel miqdan, t-25 t-25 t-25
mq/l

TEQ
tonrizlcnmxlen
sonra miqdarr, 0,01-4 0,007-0,3 0,3
nrq/l

65
 'II iQ-don t:rm tcmizlcnnlimi; s u lan n kanaliz.asiyayzr
buraxtlnrasrnit icazo vcrilnrir. llcnzinh ckstrlksiyadan sonra
lxrular l(% xkrrlu ohong ilo rlavr (.nlirhrlirlor (tokil 5):
nrohlulda aktiv xlorun miqdarr 2tX) nrq/l b'.lrahrrdii, ;(lorl?t
qirknb suyun kontakt vaxtt 24 saatdrr. Tenrizlonrnil girkah
sul:tr kanalizirsiya sisteminc ittlltr.

3.3. Qirkab sulerrn iimumzavod qurfulerrnda

temizlcrma;i

Umumzavod qur!ulannda kanalizasiya

sistomlerinde axan girkab suletr tamizlcnirlcr. Her
kanalizasiya sistcminin girkab sularr aynhqda mcxaniki
I)ziki-kimycvi, bioloji vo clavt l.cmizlonmo qurf,ulannda
tenrizlanirler.
Ilarmaqhq girkah sularrnda 25 mm qcdcr olan iri
r)lqiilii qangrqlardan, hcm dc proscsin sonrakt cmaltndil
tcmizlcyici avadanltf,tn nomral i:;ino mane olan liftoni
tomizlcyir. llarpmaqhq konstruksiyalan 5-25 mm bcrabor
ntosal'odo <llan mctal millrrdrn h;vtrlantr vr r;irkab sularrn
kollcktorlannda gaquli vo ya trliqi (r0-10 dcrour lrucaq
altrnrl a/g:rrgivodc itxlnln mininral tozyiq itkisl lomin etmok
$orlind.n sc9ilir. ('irkab sul;trtn mctal liivholor arastndakr
axnla siircti maksinrunt su sorlt zatnanr ().E-1,0 nr/s artrq
olnramaldlr.
Oumtutanlar axar sularditn i;lqiisii 0, l5-t)'2 mm olan
qumlarr, miocral qanqrqlarl, hcmlinin nelt vc ncl't
mchsullannr ayrrmilq iigtn istilado olunur. NAZ adctcn
horizontal vc ya acrasiyall qunrtutanlar illonir. Ogor suyttn
hecmi sutkada 70 nrin kubnlctrdon artlqdtrs:t, horizontal
suyun diivrcvi harckcti ila qumtutandan istilada oluna bilar'
olan
Qiikab sulann btiyiik serlindo suyun diizxctli herekeli
q umtutandan istifadc etmok lzrzrmdrr.

66
 xlorlu

Sjekil 5. NAZ<la qirkab sulann Tl:Q-dan xlorlu rhanglo

zcrrrsizle5d irilntrsi sxcnr i
1. Qabul rezcrvuan; 2. Xlorlu ihirng nriihlulu hazrrlama
aparatl; 3. Qanqdlncr:4. Konrakt rczeryuan. I-terkibindc
TI;Q olan Qirkab sui ll-xlorlu ohcng nrahlulunun
haztrlanm:tsr ijgiin su; lll-l ,1, xlt>rlu :rhong ntehlulu; IV-
rororsizle$d in lmig girkab su.

67
 Nelituta:llal terkibinda neft. neft mehsullan ve bsrk
nrexaniki qanqrqlar olan qirkab sulan tendzlam:k tigiin
teyfin oluntrb. Nelitutanlar trir negc tiglc olur v: bir-
birinden yalru:r bir seksiyantn buraxtltq qabiliyyeti ils
aynlrrlar: lt,, 54, 108,162 ve 198 m3/saat. Har seksiyaya
girkab su ayn daxil olur. Llz.n neft borular vasitssila
qobulediciye verilir. Nelltutamn dibinda gdktintii arsinla
srynlr vs hidro,r:levatorla xaric olunur. Nefttutandan sonra
girkab suda n,rliin qatlr 100 q/mr teqkil edir' Neftin
buraxrLorasr va gdkiintiiniin at masl avtomatik apanhr.
Nefttutanln hesa.hr tutumu istchsalat girkab sulan[ 2 saathq
hccmina bsrabl,t' gtitiiriiliir. Hemin tamizlanmrr effeklinde
bu aparatlarda hidravliki yiik adi nc'fttutanlardaktndan 4
dol'e artrqdr. Irl,:fttutanda[ sonta qahq netiin nriqdan 70-
100 q/m3dir.
Radi:dl,r_hii,rgji,]ef tarkibinde neft olan girkab sulann
terkibini ortalar;;dtrmaq ve onlartn rreft mehsullanndan ve
mexaniki qans:qlardan elave temizlenmesi teyir olunur.
Radial gcikdiirlicii dsmir-betondan haztrlarmll; silindrik
fonnada rezerv.uardtr. Onlann dianretri 24 ve 30m,
buraxma qabiliyyoti 200 ve 300 rn3/saatdrr. Radial
g<ikdiiriiciiden t.onra suda olan nel-t mahsullartnrn miqdart
70 mq/l-dan ar{Lq olmamaltdrr. asrlnu$ maddelerinki isa 50
mq/l qede r otmirltdtr.
Tezyiqllllotasiva bioloji tcmizlsnma qurfulartna
vcrilmezdan ai-rcl girkab sulann sonuncu tamizlonme
elaprdrr. I vo II hanalizasiya siste inill axar sulan ayn-ayn
temizlenmeya rlsruz qiltrlar. Hava ile doyduntlmah suyun
miqdanndan l'e kcyfiyyatinden astlt olaraq, flotasiya
qurlulan agalrrtakr texnoloji sxemler iizre iglaya bilarlar: l.
Hava ila biil iin qirkab suyun h'''cmi doydurulur; 2. Hava ile
girkab sulann lrir hirrsasi doydurulur. Tezyiqli flolasiya
qurfiulannrn h.:sablanmast iigiin aqa{rdakr parametrlcr
tehb olunur: flrltatorun I kverdratmetr sahesine diiqan yiik
5m3/saat.. suyr,r{ tizyiqtutuuunda qalma vaxtt 2-4 daq,

68
tutumda tazviq 0,.1-0,5 M Pa. Buraxma qa hiliyyali 300, 600
va 900 nrr/saat olan tlotatorlar an genig y:ryrftblar. Fiziki-
kimyevi temizlcnmaden keqmig urrkab sulann
xaraktedslikasr cedvsl 6{a verilir.
Cedvcl 6.
Fiziki-kimyevi tamizlanmedon sonra 9ir kab sulann
xarakteristikasr

Kaualizasiva sisrenrleri
G<istericiler I II
Neft mahsullan, mq/l 25 25
Ammonium azotu, 25-30 20-30
mqn
Duzlann iimumi 700-2000 5m0-60m
miqdan, mq/l
Fenollar. mqfl 5-9 2-?
Asrlmrg maddalar. 30-.t0 ,10-60
mqll
PH 7-8,5 7-8,5
Dc.emulqatorlar. mq/l 20- 100
+OBT tm-250 200--3u)0
+ OB'l'-oksigena bioloji telabat

3.3.1. Qirkab zuIertn bioloii temizlermsi

NAZ I kanalizasiya sisteminin r irkab sulannrn

bioloji tamizlenmesi I pillaya qekil Gda grist:rrilan sxern iizrc
apanhr. I kanalizasiya sisteminin grrkab sulanntn
xarakteristikasr bioloji tanrizlanmlden !wr[ ve sonra csdvel
7-da verilir.

69
 Cetlvel 7.
NAZ I kanalizasiya sisteminin girkab sulanmn
xarakterislikasr bioloji remizlanmsden ewel ve sonra

Gcistariciler temizl:nmaden tomizlrnmedatr

swal sonra

Neft mshsullan.
mq/l 25 3-5

Fosfor, mq/l
Duzlarrn iimumi
miqdan. nrqA 700-2000 2000

F-enollar, mq/l 5-9

Asrlmrq
maddelsr, rnq/l -10-40 25

Hell olunnuq
oksigen, mq/l 1

PH 7-F 5 6,9-8,5
OBT tam, mq
O:fl l0O-25(r 12-20

70
 I

III

$akil 6. Kanalizasiya sistcnrind:rki qirkab sularrn birpilleli

bioloji tonrizlonmesi vo :rlavr tomizl:rnmesinin sxemi
l.lliogen tcsiri qur$usu; 2. qara;drncr; 3. aerotcnkler; 4.
hava iifiiriicij stansiya: 5. nasos stansiyalan; 6. ikinci
doraccli g<ikd ti riiciihr; 7. lilsrxlaqdrncr; t{. alava tcmizlenme
llltrleri. I girkab su. II lrrllrliltnril axar su, III biogcn

7l
ili:!3sr- ,', :. /ii. V aktil iil. \/i lil qanSrlr.t'll
\'III aruq akriv lil.
lilsrxla5drnc,nr r ,-sr iavr,
Aerorcrl irrin. II vo III dor:rcoli giikd ii:iicii lrrin
lilsrxlasdrrrcr r,: ira,sqa bioloji t;nrizlomc qurjulannrn
hcsabla.nmasr. t Ilufl I l-32-74 va texnoloji layihrlandirme
normalarr BHTI'{ 15-79 SSRi MHnX-in iizra apanlrr. T.rklil'
olueur ki. l.,li.,-tla ilmizlenr: qurgulannda r;irkab sular
acrolenlin iv:. iiiutrr bovu pavlansrn. lil is:r qur[unun
.rvv:r lin:r vcr'lsi:r
.r\cra:ir,.: r;urqularr kitni pnevmomexanik ve
pn!'vnralik i;ir( , ,.rr lar istilade olunur. Hemc-inin crlill
aciatorlann istil ii,l:rsi t:rklil' olunur.
ikir,ci v:r iigiirr.:ii drr:rcrli qrik dtiriiciilerin radial trinrasr
mlqs:rcl;ru vll'.rrri ,l t.)nlar demir-bctondtn <NIoskvas ul:ana I

Lariho I:Ti>, nr) rlial:rn iizre qurulmahdrr.

$okil 7. II kanalizasiya sistcminin g'irkab sulannrn iki pill:rli

'.r r'loji l.rnrizl:umanin sxenri

72
 l.Qanqdrrcr aerotenk; 2. II darreli gokdiiriiciilers 3.
srxrlaSdrncr aerotcnk: 4. III d;rrec.li gokd iiriiciile( -5.
bioloji gdlmeqe: 6. su hovuzrl 7. xloralor qur[usu I
axar girkab sul II biogen clavcsi. Ill - daracsli
g<ikdiiriiciiler, tV - bioloji giilmcaa. V - qaytardan aktiv
lil, VI artrq aktiv lil; VII - hava.
Aerotenk hava g:ni olub, v:zifesi girkab suyuu
tarkibindaki iizvi maddalari minerallagdlrmaqdan ibaretdir.
Aerotenk diiz bucaq qsklindo bir qur$u ,rlub. demir-
betondan tikilir. Bu qur$uda iiliqi isriqamatde kigik suratdo
hsreket eden su akliv lil ve oksigenla qangrr ki, bunun da
nrtic5sitrda girkab suyun tarkibindeki iie.vi maddclsr aktiv
lil molekullan sethina adsorbsiya olunur, havanrn oksigr-ni
ila birlagib (oksigerlosib,l minerallaqrrlar.
N{inerallagan bu maddalor novbeti qurgularda, yeni II
daracsli durulducularda q<ikiirlrr. Aerotenk iizvi maddclarin
minerallagmasr 3 mrrhrlada gedir.
I morhalsde tez oksidlogsn iizvi maddeler akti\. lilin sathme
absorbsiya olunulr nineralla$rr. Bu mrrh.llede qirkah suyun
terkibindeki irzvi maddalcrin uaminen 40-80 faizs qedari
n neralla$a bilir, yeni girkabrn tarn OBT 8O94 a-5apr sahna
biler. Qirkabrn oksidlcAmesi iigtin lazrnr olan oksigenin ssas
hissesi bu merh:hJe istifad.r edilir. Il
msrhal:de esasan
aktiv lil regenerasiya olunur. yrni onun ewelki aktivlivi
riziino qaytanlrr. III merhrlstie qirkab su tarkibindeki
ammonium duzlan ni trifikasiya olunur.
Oksigenin qurluya verilmasina gdra aerotenklJr iiq
qrupa aynhr: ptre\ryna1ik, mcxanikr va kombina iisulla hava
verilme (pnevmatik vo nrexaniki). Bioloji trmizlenmeni
inteuivlesirmek iiqiin 1986 cr ilde "Sugeologiya LtETi>-
de oksitenkin (oxulank ing. dilinde) konstruksiyasr i$lenib
hazrrlamb. Oksitenk oksidle$inci giiciine gdrc 3,5 detb adi
aerotenkdan iistiindiir. Olava tenrizlame (lII daracsli ve ya
darindsn lenrizbmo). Bioloji tamizlanmiq r;irkab sulann
alavo temizlJnnasi onlann su hovz.asine atrhnanrrldan ve ya

73
istchsalatda istilirdosindon ovvol apanhr. Iliokrji e<illar,
liltrl.r. llotato"lar yo absorbsiya kalonlan III dorocxrli
tomizlcnnrarin qurlularr ola bilerlrr. l)iokrji g<illcrin
cffcktivliyini qaldrnnaq iigiin r:rklil olunur ki, onlar
mcxaniki aeratorla tr--hiz cdilsinlar.
Qirkab sulann alavo temizlcnmosi tcmizlenmig sulann aktiv
lildcu, iizvi girklandiricilarden, scrhi akriv maddclsrdon,
biogen el:m<;ntlcrdon, bakterial qirklsndiricilordcn
aynlmasrnr nozerdc tutur. (jristarilen qanSrqlar su
hrivznlerinc 11or,Drli tesir g<istorirlor vc onlann tokrar
istiladcsi iigi,n gotinliklcr yaradrrlar. Dcrinden
tcmizlanmanin lllami <iercccsi tcxnoloji reqlamenla grira su
htivzolcrinin saritar vcziyyotino olan tclobloro miivaliq toyin
olunur. Qirkah sularrn dcrindon tomiztenmosi asrlmrq;
maddelerin honrienlrasiyastnr vo OBT tenrizlenm$ sularda
azalmasrnr, axa : sulann zcrorsizlcylirilmcsini, tcmizlcnmig
sulann bahq ta$rriifatl sulartna atrlmazdan cwal oksigcnle
doydurulmasrnr ncz:lrdr tutur. (ccdvcl [i)

'74
 Cadvel 8.
iglcycn aerotcnklcrdc ve oksitenklard:r bioloji
temizlcnmanin orta ayhq gcistericilan

G<istcricilcr Aerotcnklar Oksitcnklsr

Aerosiyanrn 20 55
davamiyyati, saal
Aktiv lilin 2,5 7t1
konsentrasiyast, q/l
Hell olmuq 3-4 l2
oksigenin
k<lnscntrasiyasr
mq/l
OBT gdrc 97,4 9'1,4
temizlanmasinin
effek-
tivliyi, %
Oksidleqme giicii, 743 26tO
OKT/mr surkada
Qirkab sulann 497 497
OBT, mqOz fl;
tomizlcnmcd:rn
cvvcl
Qirkab sularrn l3 l3
OBT, ntq/Oz ll,
tcmizlcnmedcn
sonra

Ilurada, ()llT-biolttji iisulla oksidloqcn iii vi birlo;mclorin

konscntrasiyasr<rksigcno biokirnycvi tolob:rl ((.)l]1'); ()KT-
iizvi maddclcrin iinrumi k <lnscn trasiyasrd rr - ol:sigena
biokimyavi talabat
75
 Qeyd etmek lazrmdrr ki. adsorbsiya iisulu girkab
sulavnnrn yiiksck tamizlenmc dcrec:rsini tamin edir (Neft
mchsullannrn qahlr 0, | -0.3 mqfl t:qkil cdirl. Usulun dayeri
ahomiyystli dareccde sorbentin qivmctindan v! onun
regcnerasiya iisulundan asrldrr. Bununla ,laqedar rrlaraq en
vacih mesels ucuz aktiv k<imiirlerin tullanttlanndan,
meselsn; plastik kiitle, treft emah senayesi tullantrlanndan
alnmasrdrr.
Su hdvzalerine qirkab sulann atllmamasl iigiiu miiessisede
diivr edan sulann duzsuidaqdrnlmast lazrmtltr. NAZ-nu
lullanusrz etmek iiqiin konrpleks texnoloii messlslerin helli
vaciMir:
l. Axar sulann miqdannt azaldan yeni texnoloji
qur$ulann yaradrlmast ve tetbiqi,
2. Texloloji qurf,ularda hava ila soyudulma sisterniDin
tetbiqi,
3. Omclc galen girkab sulann miqdanm, sulann ddvr
sisteminin teibiqi ile azaldtbnast,
4. Neft mehsullannrn qslevi va ktikiird turqusu ilo
temizlotrmesi , hidrotamizlenme ila avez edilmesi,
5. Mshsullann stabille$mesi iiqiin buxann verilmssini
istisna etmek,
6. Qazlarur temizlanmesi iigiin regenerasiya olunan
reagentlerin istiladesi,
7. Texnoloji maqsadlere temizlrtrmi$ ddw sisteminin
sulanmn iglcnilmcsi.

3.3.2. Qirkeb srlarlrun giikiintiilcrirdn emeh metodl&n

Qirkab sularrn temizleme prosesinde h'rmi adeterr

tamizlsnen suyun hacrninin 0,5-2 faizini tagkil edcn
giikiintiiler smale gelir. Istehsalal qirkab sulartntn lokal
tamizlanmesi zamant, gdkiifltiilerin harrni suyrrn hrrnimn
10-40 7o-ni tsgkil eda bilcr. Daha gox mineral trrkibli
grik itnriilsrin 6y/o4ca arlt gI gdkiirnliiyl$ana isliqamotlsnir

76
v. miimkiir qeder utillagir. Umunri gskilda gdkiiDriilarir
texnoloji sxemi aqa[rdakr etaplan daxil edir: slxrlma,
stahillsgdirma. kondisionlagdlrma. susuzlagdrrma. lefivetme,
zsrarsizlagdirme, islifad: e{Dr5. Axar madcn sulannrn
gdkiintiilarinin srnlrnast onun emahntn I merhclasidir.
Srxrlmanln msqsedi giikiinriiniin naurliyini
azaltmaqdrr, bu da onun gelecrk emah ils ba$lr xerclsri
az.aldlr. QdkiiDtiileri srxrlmast qravitasiya metodu,
filtrleme, flotasiya ila v. setrtrolhqada aparrhr.
Q<ikiintiilerin stabillaqdirilmasi onun terkibiude olan
pargalanmaya mrnlz qalan nzw madda hissasinin
daglagmasrdrr ki, bu da grikiintiiniin agq havada uzuu
miiddet saxlanmasr zama:l giiriimosinin qarqrsrm alrr.
Qrikiintiilerin srabilllqnlesi iigiin asasetr aerob
stabilleqmeden-aerotenk adlanan qurfuda g<ikiinttiniin
uzun miiddet aeroblagmast ila elde edirler. 20 derecedo
aerob stabilleqma 8-ll giin teqkil edir, bu zaman I kiloqram
aktiv lilin iizvi madds ile srabilhgirihncsi iigiin oksiginin
sorfi 0,7 kiloqram teqkil edir, Anaerob stabilla$iritmie
metantenk adlanan qurfuda (Qapah gan) apanhr. Tacriiba
g<istarir ki, meraotenldr gedan qrcqrma prosesi l ml
Qdkii,ntiiden l2,45ms qedor qaz aynhr ki, bu qazrn da 65oh
metan qazr, 330% karbon qaz; va 2o/,t-i qalan qazlardrr (azot,
hidrogen, oksi_een ve s.). Qurfu beton va ya damir betondan
tikilir. Enlal edilecrk lil qurfiunun iqlsk hissasins boru
vasitasile verilir. Orada qanqdrnhb qtcqtrdrhr. Metartekdc
qtcqlrdllmrs ve qazdan azad olunnu$ gdkiinlii lil borusu
vasitesila lil sahelarina qurudulmaq iigiin g<inderilir.
Qrcqrrma prosesi zamant amelo gelan qaz xaric olub xiisusi
borularla qazqolder adlanan qurguya verilir vc yrfrlrr.
Metantenkde qrcqlrma prosesi iki qeraitde: mezafil ve
termofil rejimde gedir.
Mezofil rejimda g<ikiintiiniin optimal temperaruru 32
derecs, termol-rlda isa 52 dar.xe olur. Metantenkde qrcqlrma
prosesinin siirrtini artrrmaq miiddotini azalrmaq msqsedilc
rnetaltenkd,) yr.Illan Qtikiintti qan$drrmah \,, orada termo[il
rejimi yaratmirq iigiin q6kiirlii kiitlcsi qrzdrrrlmahdrr.
Kondisionlagduma q6l(iintiintin susuzla$dlrmaya hazlrlama
marhelesidir. h.ondensionlaqdlrrna metodlannrn arasrnda
daha geni; yai rlan gcikiintiilerin mineral kaoqulyantlarla
iqlenmesidir. Q-r: kiintiil:rin susuzlagdrnlmasr tebii garaitda lil
meydanQalal'rtr(la va siini $irraitde vakuum I'rltrlarinde,
sentrofuqlarda. vibrofiltrlerde hcyata kegirilir.
Q6kiintiileriu susuzla$rnlmasrnrn sorr etapl termiki
qurudulmasldrr Onlann nrexaniki susuzlaqdtnbnasr va
qurudulmaslndill sL)nra gokiintiitiin hccmi vo kiitlasi
rhamiyyerli dar-rcadc azahr, nemliyi 5-tl096 taqkil edir.
Q6kiintiilerin ya.ndrnlDlasr o halda tatbiq olunur ki. onlarrn
tarkibinds trks:k qanqrqlar olsun ve ya onlann istiladasi
msqsedauyfun deyil. Bir srra halda gdkiintii istifade
olutrduqda, onl.rrdan qiymotli maddelrr ayrnr ve onlardan
giibre kimi istifrde c'dilir. Mineral terkibli gdkiitrtUler tikinti
materiallan kini istifadr olunur. NAZ su teminatl
sisteminin lstilmannda sudan nefl glam vs bioloji
temizleyici qtrlularrn lili aynhr ki, bunlar da
miiveffeqiyyatl: isliladc olunurlar.
Bela ki, ritan asrin 90-cr illarinecek <<Lenneftkimyar>
EiB-nin Qorki liliahnda ueft glanunrn yandrnlmasr ve
emale gelen is tiliyin istifadesi iigiin qurfunur layihasi
hazrrlanrb. .(M,)skva Su-Kanal Elni-Tedqiqat Layihe>
institutu iss g<i li iintiilerin emah ve ilerusizl:gdirilm.:si tiqiin
qurlular kompL-ksi lal.ihalcndirilib. Kompleksin buraxma
qabiliyyeti l20Cl l,/sutkadrr.
Axar sulann terrrizlcnmasi prosesinds amsle gslon artrq lil
aqalrdakr sxen izrc zerarsizleylirilir:
l. Sentrofi r1 Lrrlarda va seperatorlarda susuzlagdrnna:
2. Susuzlagttrnlmrg lilin yandrrrlmasr:
3. Sorbent a-hnmasr meqsodilJ susuzlaqdrnlmrq Iilin
pirolizi.

78
Feslin sonunda qcyd edsk ki, turl qudronlann cn
perspektivli emal iisulu, onlann kiikiird t1 oksidi, yiikssk
kiikiirdlii kokslann va bitunrlann ahnrrmsr meqsedile
istifadesidir.

79
 FASIL 4
QUYUT-ARIN QAZILMASINDA VO
lsrisrvlanrNl)A a'rRAr,- vrUnillN vrUnan1ze
raorinleni
4.l.Quyulann qazrlmasrnda etraf miihitin
tullf, ntdsrden mthefiz*d

Deniz quyrlanntn qaztlmasr zamam denizin qazma

tullantllanndan girklanmemasi iigiin a$a&dakt tadbirlsriu
hcyata kegi rilmrtsi zeruridir:
-qlamrn yr$lmasl ve sahils daqtnmasl;
-[zen qazma qurpulannda v3 stasionar platlbnnada
glamrn yrfirlmasr ve zarsrsizle gdirilmesi;
-iglanmiq ve u.a{t nchsullann yt$lmast vc ya
regenrasiya edilmesi;
-qaizma girkab sulanntn yr$lnrasr. tamizlstrmesi ve
tokrar istifadesi.
Qazma qurf,usunda ferdi ramizlayici sisten
olmadrqda sahilden tullant ann yr$knast va lekrar emah
iiq:iin xiisusi sahiltemizleyici qurgu (STQf tikilmesi vacibdir.
STQ tullantllann qcbulu va ttkrar emah sistem ila techiz
olunmuq gemilarla svcz edilc biler. Qazllan qu,vu sahilden
uzaqda olmadtqda tullantrlan STQ-ya boru kem.rri
vasitesile de naql etmek olar. Bu boru kemer vasitasile
burufa temizlcrmig texniki su, kimysvi iqlsnmiq va
afrrlagdrnlmrq yuyucu mehlul vernak olar.
Oger kogliyyat quyulatr sahildon l0 kndsn uaqda
yerlsEerse bu zama[ xiisusi stasiolrar platlbrmada
tullant,lann tekrar emalr iigiin qur$u haarlamaq ve
otrafdakr buruqlan boru kemeri ile bu platformaya
birlsgdimrsk olar. Stasionar platforma iizerinde
yerla$irilmip STQ vasitcsila buruqlara textiki su ve berpa
edilmiq yuyucu mahlul vermek olar.

ti0
 Estakada ctratj sahedcn quyunrm q.urlmasr zamanr
tullantrlan, glamr alava yuyucu mayeni arto:nobil neqliyyatr
vasitosile STQ-yc nxll etmaklo yanair. estai(ada boyu-boru
kcmeri gskib onlan neql ettrlek v, hemginin har buruq iigiin
l-erdi tomizleyici qur{u quraqdrrmaq miimki.rnd[ir. Bu vs ya
diga-r yr-trm l,e neql vasitasi iqtisiidi semereliye
asaslanmahdtr.
. Aflq dsniida ka$l-iyyat quyulan is1.)r iizme qa.ana
platlbnnasrndan ( UQP), istarse dc stasiona t. plarlbmradan
qazrlarsa tullantldan istifad.: etm.k iiqiin aqaltdakr
variantlar iqledilir:
-tullanl afln x iisusi g:mi ilc S'fe naqli;
-tullantllan yr$b xiisusi gamilerri: lekrar emal
etmak;
-ferdi ramizlalci qur[ulanndan isrif;r,Xs e tmek.
Bir nege stasionar platformadarr l<Ut qazma
aparrtrsa 5,erlcqdirilmiq tamizl:yici qurgularclan isiifads
etmak lazrmdtr. Burada eyni zamantla tulhntilann xiisusl
gemilarle naql edilmasi de teEkil edilir,
$lamru stasiouar platfonnadar, Lr(,p va estakada
atrafi sahaden yrglb n:ql edilmesi iiqiin lru hidrotexniki
qurfular,,qaHrno kran. qlam lrfan vs neql l,.onreynerlori ils
lechiz edilrnelidir-
Stasionar platformada vr Uep glarnlayan evezins
tiziiag an galor,, yrpm ve daErnma iigiin Kp_3 kram ve
hecmi 3,25 mi olan nsqledilen konteynerdor istifada etmak
olar. Mcivcud slasionar platformalarda r:yni zamanda
hacnri 3,25 m3 olan bel naql konteyneri yerlrs,iirmek olar,
- vaA1gr{akr
ySrm
sxemde qlamrn va arttq ltyucu mayenin
istifadrr ardrcrlhgr gdsrerilmi$dir (gelJt 8).

8l
 !lam

tutumlar

trtlq nrrbsul

q:ri,e.tt.tl'in
Sr[:il 8. Sxcmde esasrn qlam tamizlevicr rlqcit
i,rlnri rl.<;'m: olan llamylsana toplantr' Slaml.,lgirr'Li('
-u.irni 't-r
borairirltr'
[r-"""-ti"t . i,is m] olan kontcynerr d'
T i:;il on,iztevlcisi kimi ri travan'rl'k:
;;;;"i.'n' ll
: :.il :'
kimyavi iSlanmrs'l ttvucu
.,'r].];l;;;il;; Kontevner alaviqabiliyyetina
maveni $lanrdao ,o* nvrr-u( "1ll^Tlll
yurnaq uqun
iilffi il;konveyer eleyinin a$agr torutru
laztmdtr ki' bu da
kifayrt qrder daniz suyu i"tf "6"k
,irrv*in ntivbati istifadasini mehdudla$tnr' "
olduf,u igiin onu
",,ri..
'"*-u6i'-;otusi qaldrno krana malikehtiyyac yoxtlur'
oitalncr -.*o,i"l' techiz etmeya mj olan k'o'nt'jYtrer
"'"" ";l;;i;;; riratr saneda b..mi l'2s
"rou,
verina yetirir' KP-'1
Kranl
h.* .l;";i;;v,g"" vazifesini t2 KP-U markalt
.".)t* ,'rqtu'il"'ioa" quraqdrntmrq olar'
annon t rontardan istifada etmek

82
 ISlenmiE yuyucu malre nasoslar vasitesile ehtiyyal
cenbri e doldurulur. Buru$a grmi vasitasila konteynerlerds
toz gskilli materiallar grririldikdi hamin konreynerlor
bogalandan soura onlar qlam doldurulmu$, kontcynerlir.
yiiklsnib naql edilir. Bu tip gemilsrle iglcnmiq yuyucu
myhlulu daqrmaq mtnrkiin dcyil. Yuyucu mayeleri daErmaq
iigiin tulumlar vc nasoslarla Lchiz cdiln $ gemilerden
isrifade edilir. Bu maqssdle srasionar platfomrada l0 giiniin
j
tullantrsrm yr$b saxlaya bilan 50 m hecme malik olan
genlar yerlegdirilir.

4.2. Neft ve qaz yeteqlenrun istisrnennde otraf miihitin

miihaliz.ssl

istar deDiz ;:raitinda. isrrrsa da quruda quyularda

qoyulnrug istisnrar rejinrinin saxlanrlmasr v.1
mehsuldarhfrntn artlrlnasr iiqtn quj,u daim nczaret allrnda
olur. Bu moqssdla quyuda aqalrdakr prollaktiki iElor
apanlrr:
-fontan quyulairnrn alqi xatti ilzrrind, yerl,-qen
$tuserin yoxlanmasr;
-quyu debiti in olglilmesi;
-nasos-kompressor borularrnrn paralin
giikiin tiilorinden trmizlanmasi ;
-mshsul daxilinda qum olduqda boru arxasr bz.aya
maye vuruhnasl;
-bufer tazyiqi kollektor rrzyiqindcn az olduqda quyu
mahsulunu xiisusi tutuma vermek;
-dozator nasoslannn iglarinin yoxlanmasr ve s.
IV1adende ke1:irilln csas geoloji tcxniki ledbirler
agaldakrlardan i haratdir:
-fontan-kompressor quyularrnda quyuiistii $1user
diametrinin dayiqdirilnrasi vo nasos kompressor borularrnrn
dsrinliyinin artlnhnast;

83
 -mancanzrq dazgahtntn gcdir; yolunun va yrrfalanma
sayrnrn dayi:;dirilmosi;
-istisrnar komorindo siiz.goc hissodo olavc degiyin
:rgrlmasr;
-yuxarr ltya qayrlma;
-quyu dihinin tur$u v:r tcrrnolurfu ilo i;lcnntrsi;
-hidravlik vo hidroturlu yaflhtra;
-quyudihi z()nanln kimycvi holledici vo SAM ilc
i.,sleumesi;
-lermiki tesir;
-istismar z()nasr itz scmcntli dayantqsrz siixurlartlan
ibaret olduqda onlart qatran vo ya qum sement qan;tll ilc
borkidilmcsi;
-izolyasi'ya i;lcn;
-qunr trxa()ntn'yuyulmitst;
-quyunun bir istisnrar noviindan baqqastna
kcairilmcsi;
-iki horirontun eyni zamanda va a[n-ayn istismar
tisuluna kegirilrnasi.
Quyularin istisman zamam yata$n dyrenilmssi ve
iqlcmayJ nczar:,t meqs-rdila vaxattn tedqiqat iqlcri apantrr.
llu meqsedlc lavrn tezyiqi ve temperaluru quyunun miixtalif
rejimlardc debiti <ilgiiliir, laydan quyu dibinden niimune
gritiiriiliir. Iiu iglcrin yerina yctiriln-rcsi zanant etraf miihit
ncl't, su, qum t.nclili), turgu, kimyovi hcllcdici vc SAM-lo
r;irklondirile bilu r.
Yatagln xiisusiyyatlcrindon astlt olara<; bu ve ya
<Iiger scbaMan lay lazyiqinin
aqa$r diiq;tib kollektor
tizyiqinc horab,.rr olntast haltn:t tcsadiif odilir. Tczyiqin
bcrpa olunmasr [qiin apanlan smcliyyatlar zamatrl atral'
miihitin girklslmcmesi iigiin aEa[rdakr txlbirlorin hayata
kr:girilmosi vaciMir:
-neliin ve qaz gtx,trrnanrnrn spcsilik Ecrailini nezarc
alan yeni ylhm ve neql sxeminin talbiqi;
* SAM akti! maddo
- sethi
84
 -sonays lullanttl nnln ytqnra(l vJ njql ctnl.k ii$iill
qurgular lxtbiq ctm.k;
-qazrn rDo;oldo yandtnlnrast i.lgIn il,, tom:rtlafnlll
Lexnoloji bkrklardan istilirdr ctlnok;
-ncli vo qiuglxirnna proscsinl tclullazarJt v.,
avlom likanrn tctbiqi;
-q:rzrn q urud ulmasrnrn cllck tiv tnct(xl un un scailnrasi;
-y0ksck qotranh vo paralinli nclil.-l.irr (iziiliilIyiiniin
iualdrlmasr yollarr;
-qum gclmesinin qar;rsrnr almaq rigiin quyudibi
zonatrtn nrrihkomlondi rilmo mct txl un un scqi lnrcsi.
I)cniz gcraitindo quyulann lbn tan-komprcssor iisulu
ilo istismannda stasionar platlbrma iizorindr ycni sxcm lizra
quyuiistii avadanlrtrn ycrlos;d iritmosi 3tr:rl' miihitin
girk lcn<Iirilmesinin qar$tstnr ahr. llu sxcnl nlafrdakt
omaliyyatlarrn yerina yclirilmcsine imkan vc.-ir:
-manifold xcltinc (rzyiqin al.nroslcr tazyiqina qo<tor
itga!r sahumasr;
-atql xcttinin tozyiqdon azad cdilmosi;
-q uyu alzrndakr niimuno g<itiiriilmrsr;
-lirntanrn bugulnrasr;
-quyu dcbirioin (ilgiilrnesi;
-quyuya ncliin vu rulntasi;
-i;gi qaz xiltind:l tozyiqin azaldrlnrlsr:
-nasos komprcssor borularrnrn par:rl ,ndrn rrrcxrniki,
tenniki va kimycviiisullarla tomizlannr:rsi;
-tasadiili dalrlmrg ncl'tin vc ya suyUll yr{rhb nasosla
l.uluma vurulmast;
-qeza vaxtl bir vo ya biitiin quyulann dayanclrlmasr.
Ilu sxcmdo uygun olaraq, hiitiin lirnlan quyularr
pakerlo vc avtomat <<kosmo-klapan> ito l:rr:hiz crJilmi;;r.lir.
Fontan armaturunun atqt xitrlori iizrrindo vc ncli
qaz.y rlma kollektorunda df <kasmc-klapan) q oyulmahdt
r.
Ilu klapanlar sistemdoki tezyiq vorilmi; qiynrotdcn agaSr
cndikdc loaliyyor gtistcrilir. Dorinlik,,:kcsnro_klapan>

85
quyuagznda tazyiq azaldrqda (atmaturun yeyilnesi bazi
tris.sal#n partlam;st),tempe ratur artdtqda a\4omat ige
diiEiir. Teinoloji y$m tutunrlan, 6l9ii trap s'viyyc
g<iit.rricisi, 6tiiriiciiler, qoruytlcu klapan. tczyiq ve scviyyc
irnzimedicilarla tamin olunur. Sisterurl: hcmqinin
diiyiinmelarin (pulsasiya) qarsrsrnr ahnaq iigiin tertibat
ycrlcAdirilir,
Meqel avtomat tertibatla tcmin edilir' Burada az
miqdarda bels qaz galdikdc o derhal ahqtb yantr'
Texnoloji avadanhlln ve fontan armaturast
rlcigemesi altlhqa techiz edilir' Ogar sisternde slzna vs.axma
haj verirse, althqda yr$Lb d<igame altrnda yerlsqdirilmig
tutun ar iigiin tutuma ycincldilmig tullatrt ar -tqun tut-uma
vrinaldilir. Bu tuto-d^o vaxta$ln nasos vasibsila vt$lan
y<inaldilir'
maye - neftqazy['rnaolankollektoruna
avtomat igrq ve ses siqnal vasitasilc
Sistimda
tcchiz edilir. Rejimin pozulmast ve Ya q:za zamant rniivafiq
siqnallar idara pultula iitUriiliir.
Terbiq uutorr-,utika sistcmi platforma iizcrindc
"dil"o
yerlagan islmilan quyuda, tilgii traprnda, kolhktorda
(nasosun) tazyiqin
frorqe"t nasosun atqi xettindc uzaqdan
cilgiilmesini tamin edir.
Her hanst bir quyuda quyutstii qoruyucu <<kesme-
klapan> igc dii$iiktl': op"taro, otagrma igrq ve sas siqlallan
<taxil olur. Quyudakl nasazlt$tn sababini tiyranmek iig.iin o'
siiemden a1'nhr siyirtma batareyast vasitasila
"utn*u,
i"*o"fn;i tutumla alaqelendirilir' Qaz texnoloji tutumdan
.t*t#t", oradan iss glama axld araq yandrnlrr' Nasazltq
quyu
miieyyen edilib aradan qakhnlandan sonra yeniden
avtomat sistemina qogulur. Texnoloji tutumda
yrlllan maye
iurs"nli nasosla neflqazylSma kollektoruna vurulur' Bu
lasos vasitcsita. hemEinin istanilen quyuya neft vllrmaq
olar. Operatorun idarJ pultunda yanlrn baq vetdikda..biitiin
quyutn t-" iqini dayandrrmaq iigiin diiylre yerlaldirilir'

86
 -fchl
iikcsizliyi vo rtral miihiti mirhal-rzo cd i sistcur
trdrcrl v:r normal i;ini bmin ctntck tqiin o, iki kahel vc ya
hava xctlori clektirik enerjisi ilc rcchiz cdilrnig<Iir. Bundan
bagqa dcrinlik <kosmc-klapan>lar.r ak k unr livttorlarlir
claqslendirilmig avtomat xJtle dr qiclalanmaq lmkanrna
malik olmahdtr ki, enerji kasildikdc o, akkumliyatordan
qidalansrn.

4.3. Quyulerrn tcmiri zrmsru ctraf miihitin miihafizc.;i

Quyunun ig rcjirni bu vo ya digcr sobcbclon

pozularsa, onu berpa e(tnak tiQiin ycraltr vl ya Js:tsll trmir
i5lorindcn istilado cdilir.
Yeraltt (cari) tcmir, osasrn dorinlik tvaclauhqlnrrnrn
(nasos, nasos-komprcssorborulan, r.itantllar,,1oiuyu.,,
lcrtibatlar va s.) proflakriki baxr;r vo ya doyi5nrosi, duz vo
paraljndcn t.mizlenm, vc s. iglcrin heyara kcgirilmrsi ile
moq$ul olur.
Quyuda bag vermiq miirokkob romir i;lcrinin
(istismar kemerinin biikiilnrosi, izolyasiya ii;lori, haqqa
istismar layrna kcgrnck vo s.) yctirilnrcsi iigiin csash
temirdcn islifada edilir.
ister dcniz $araititrde, istcrse de quru<ja veraltr vr
osash tenrir igleri zamanr ctral nriihitin noli. nelili su. qurn
vo hcnrginin kimyavi iglenmig yuyucu mahlulla girklenmesi
hallanna daha gox rast gclmck olur. (j(ral' miihitin
girklenmosinin trmir zamant qargrsrnt almaq iigiin ala!rdakr
todbirlerin heyala kcairitmosi vacibdir:
-tcmir olunan quyuda qapalr tlcivri yunra sisteminin
trtbiqi;
-tcmirden ahnan tullantrlann yrsrlntasr, noql vo ya
ycri udccc zsrcrsizlsgdirilib daniza trikii lmosi;
-boru vc gtanqrn xarici sothindcn ncliin vc ya yuyucu
nrayenin temizl.nmosi Ugiin tirtibat;

87
 -quyuag,lnda tullanl$ eleyhine quyulann
yerloqidirilmasi;
-uasos kornprcssor horulannt qaldrrmadan quyunun
tamir edilmesi ir,.rii1 ,"rU metodlantr t tbiqi'
Cenub rigionlannda yeraltt tamir iqlerinin 20% qum
trxaqnln lslvirrtien ibarstdir. Daniz quwlannda -isa- bu
reqem 5070--a (ratrr' Quyuda qum ttxaq I hilndiirliiyii
bazel bir ner;e t,'iiz metrt Qatlr. Bazen qum tlxacl maye vc
qaz qatlan ile r.iivbelelir. Qumm trxactnrn-qarystnt almaq
ii^giin quyudibi :itisusi silzgeclerle techiz edilir' Quyudibinin
mdhkcmlenctirilnrasi qum gelmesinin qar$lslnl alan
mctodlardan biridir. Qnnrnr tlxaclmn qarysl almaq iigiin
ikinci metod dt:pressiya ve quyu debitinin azaldrlmaslndan
ibaretdir. Trxat:irt qatqtsllu alat iigiincii istiqamrt miivaltq
konstruksiya slr\rn.lkle laydan gelan qurnun yer ssthina
qaldrrllmastclrr.
Gdst.,ril: ll bu tadbirler qurn tlxaorntr emele
gelmesini nriia\ Yan dereceda azaldrr' Lakin otrun tam
l-afvini temin ,de bilmir' Qum ttxaorut 1'uyulmast ve
teirizlenmosr asa$dakr iisullarla aparthr: l "lelonka ile
tamizlenmc; 2.h1ayc ih yuma; 3.Stxrlmtq hava ve ya qaz'la
bmizhme; 4.Su -hava qanstqlan il: yutna; s'Rotor vc ya
lurbin iistrlu ils r'1azma

4.4. Neftaytrme hrllentllunndan resionel istifeda

Melumd 'rr ki, neft-kimya scnayesinin tullantllart ve

elave mehsullan neftpolinrer qatranlanntn (NPQ)
islehsahmn asaii xanmal bazasrdlr' NPQ sintetik yeyinti
xarnmallarrn al'rzedicileri ( albiimin, kanifol' bitum
yallart)
arasrnda xiistlsi yer luturlar' NPQ ahnaqla pirolizin- mayc
mchsullanntn 'v.enidan rasional emalt etilen qrrfulannm
t"*nitiiqtisn.ti gOstoricileriuin abamiyyatli deracada
Vn*qtl"qa",hr",,,ri i.kon verir'
NPQ miixtalif xalq

88
bserriifatr sahdorindr. baha vr delisit mehsullann ovazius
isriladesi de iqtisadi ehetdan effektlidir. Senayed: NPQ
hem radikal, hem da ionlu oliqomerizasiya ile piroliz
mahsullanmn doymamrq karbohidrogenlerin
fraksiyalanndan ahmr [20]. Altnan NPQ-mn asas
gaugmayan csheti odur ki, onlar 62 strukturunda doymamrg
>C=C< elaqalerden ha5qa, heq trir funksional qrup daxil
etmir. Bu da onlann xalq lasprriifah sahelrrinde istiladesini
mehdudlagdrnr,Lanmi ssviyyeda onlann g6stericilsnni
yaxqrla5drtmaq iiqiin reaksiya-aktiv birlegmalarin
modifikasiyasr istifada edilir (nrisal iigiin, doymamrq alilatik
ve ya aromatik tur;sularn ve onlann anhidridinin alavesi ilo
I2ll l22l miicllifleri NPQ dizel yanacatrndan ve akril
tur$usunun pirotz fraksiyalarrndan ahblar. Trdqiqatlann
neticolori gdstrrir ki, akril tur$usunun qatrhfrnr artrrdrqda
ahnal qudronun miqdarr arur ve daha agtq rengdc olur.
Bu, neltayrmra zavodunun tullantrlanmn rasional
istiladesina trir nrjsaldrr. Neftayrrma tullautrlann
rekmille$irilmiq istifadesine misal kimi neli qahqlannrn
polimerlcrle modifi kasiyasrnr goshrmek olar. Ahnrnrg nelt-
polimer komprrzisiyalannrn (NPK) esas neft qudronlan,
bitum qahqlan vc asfaltenlsrdir. Yiiksak molekullu neft
qatqlan propilen va sintetik etilen-propilen kaugukundan
modiirkasiya olunurlar. [2-1]-d. kobaltrn vo nikelin
nalienallanmn neft enral qalevilorinin tullantrlanndan
ahnmasr gristerilir.
Malumdur ki, NAZ neft ya$annrn
tamizlsnmesindrn sonra bir nega min ton iElenmiq gil
tullanhlan emele galir. Bu tullautrlann tarkibinde 30-50 faiz
nefi ya$ qahr. Bunlar istifada olunmurlar ve etraf mflhiti
girklandirirler. [24]{a gcistsrilir ki, neft emallnda emelo
galan qelevi rullant an il-'r , iz.i hclledicilerlo,
yafszlaqdrnlmrq qelavi tullantrlan ila ve miixtelif SAM-la
yallan tullantr gillardan ekstraksiya etmak miimk tind iir.

89
AyrrlmrE ya$i,r r aromatik v.1 kiikiirdlii aromalik
trirlaqmelarin yirksek miqdan ila xarakterize olutrurlar.
Tullantr gillsrirr kcramik materiallann altnmastnda
istifadesi da tit r.uilmrsdir. [2a]-de giistcrilir ki, kcramik
materiallann kirtlasinin tarkibine bu gilin clavesi onlann
mexaniki mohkirmliyi[i artlnr v! xarnmaltn serfini azaldrr.
Foslin sonund;r qeycl etmek lazrnrdtr ki. neftayrma
s:rnayesinin tullitntrlanmn emat birinci niivtr:do etraf
miihira mentl t:rsirin azaldrlurastna yiinaldilmiqdir. Lakin
sosial-iqtisadi eltektin ,la miiessisa iigiin btiyiik mrnasl var:
bel: ki. tulla rrttlarur yerla$irilmesinr gedan rercler.
tullantrlann ir tfiadilsindsn olan galirlcr miiessisanin
geniglanmesi iigirn $orait yaradrr.

90
 FOSIL 5

TaBtT SUI-ARIN vo xazoR DoNizi}rTN NEr-tLo

qtnxr,emraeslnlN Bmoro;i pnontottenl
5.1. Ffdrosferin rcffle qirklenmcoinin uy[pnhEdrnlmes

Hidrokimyavi tedqiqatlann tacriibasi gcistarir ki,

hidrosferin iiavi qirklenmesi tobiatinin eynilEdirilmesi
gotinliklarls bathdrr, bunun da se,lrabr agalrdakr
faktorlardrr:
- hidrosferin iizvi fonunun yaradlhnasmda ir;tirak eden tebii
iizvi bsrlegmalerin geniE spektri , bu birlaqmslarin rarkibi
kifayet qader dyrenilnmyib;
- hidrosfere daxil olan iiavi maddalenu geokimyovi va
mikrobioloji destruksiya hesabrna nisbetan tez
transformasiyasr;
- iizvi birlsgmolsrin hidrosferda fszada vr \raxta miirokkab
xarakterls deyiqmasi.
Uzvi girklendincilerla hidrosfer.n girklenmesi
neflgxarma rayonlannda xiisusih ehsrniyyetlidir. Bu
rayonlarda axtanE kegfiyyatr vo treft yataqlannrn iqlenmssi
z ma etraf Dlthir, at aD iizvi birlegmalaDn (aefl vc neft
mehsullannrn, kimyavi maddslerin ve s.;miqdan keskin
artlr.
Hal-ha.arda geoekoloji tadqiqatlann prilktikasrnda iizvi
hidrosferin iievi girklenmasinin identihka: iyasrnda adeten
3-4 inteqral giistericiler isl.il-ade olunur: oefr- mehsullan,
fenollar, yiingii I (benzol, toluol, ksilol) r,e polisiklik
aromatika. Bu gristaricilor arasrnda en genrl istifade olunan
(lreft mehsullandro. Tullantr girkab sulanrr iiur.vi girftlenm3
deracssini teyin etdikds bu gdsterici kifay:tdir. Lakin tabii
sulann girklenmesini qil,rnetlendirdikde bu gtistarici inrkan
vermir ki, hidrosferin iimumi iievi lbnunda bu girklenmcnin
texnogen xarakter dagrmasr aynlsrn.

9I
 Hal-hazrrda sularda nell mehsullanun miqdannrn
toyinetms metodlanndan en geniq yayrllnrg kolonka
xromatoqraliyasr metodunun qravimetrik va spektrometrik
iisullan ila tamamlanmasrdrr. Bu metodlann mahiyycti
ondadrr ki, iizvi birlegmclcr sudan ekstraksiya olunurlar.
Karbohidrogenler ve qeyri-karbohidrogenler kolonka
xromatoqrafiyasrmn kiimayi ils bir-birindcn aynltr, geki v:r
ya UK spektrometrik iisulla neft mahsullannrn miqdart
tcyin olunur.
Praktiki olaraq sulann biitiin triimunelerinde neli
mahsullan geki vc spektroskopiya iisullarr ile teyin erdikdc
birinci iisulla onlann miqdan daha yiikssk olur. llu
qanunauy[unluq bir tareldcn karbohidrogenlsrin vs qeyri-
karbohidrogenlerin aynlmastnda xromotoqraltk
kolonkanrn az effektiv oldufu, o biri tersfden ise UK
spektroskopiyasrmn istifadasinda metodiki gahgmazlt$ ile
izah edirler. Bela neft mehsullan funksiyastmn terkibini UK
spektroskopiya metodu ile tedqiqi gdsterir ki, ayn-ayn
niimunelorde karbohidrogenlerle birlikde ahemiyyetli
miqdarda tsrkibinda oksigen olan spirt, efir va turqu tipli
birlsEmaler de var. Bu halda gaki iisulunun tetbiqi neft
mehsullanmn artlq giistarmesina sebeb ola biler.
O biri terefdsn ise, UK spektroskopiya neft
mehsullannrn fraksiyalan flgiin istifade etdikde yalnz metil
qruplannrn CH valent pulsasiyasr hesabtna karbohidrogen
birlaEmelerinin konsentrasiyasr l5-18 faiz azaldrlmasrna
getirir. Bundan alave, bu metodun xelasln tayin elmak
iigiin siini karbohidrogcn qanqrqlanndan istifade edilir.
Onlann terkibi neftin real katbohidrogenleriuden 9ox
ferqlidir. Xiisusile bu halda txiyiik xetalar (qattllrn 2O laiza
qedcr azalmasr) neft mehsullartmn suda b<iyiik
konsentrasiyasrnda l-5 mq/l qeyd olunur. Hidrosferin ncft
mehsullan ile qirklenmesini daha daqiq bilmek iiqiin,
mUeyyetr l-unksiyalann individual terkibini dyrsnnrsy5

92
imkan veran daha miiasir analitik [sullanndan istifadc
ctmak lazrmdhr.
Neftgrxarma rayonlannda hidrosferin girklennrasiniu
dyrenihncsinin metodikasrnln prinsipial garrqmaztlr
ondadrr ki, tedqiqatlar sulamr yalnz karbohidrogenlerle
girklenmesinds mobdudlatlr, sulann neftla girklanmasi
tedqiq olunduqda. aga$ qaynar tcmperaturda betrzin.
kerosin, dizel yanaca$ karbohidrogen qangrqlannr
Umumiyyetls nszere almaq lazrm deyil, ona g6re ki, onlar
dayanatli deyillor ve buxarlama naticesinda tezlikle
yalrhrlar. Miitaxassislerin qiymetlandinnasinc grire [27] su
sethina neft daxil olduqdan sonra bir sutka erzinde
buxarlanma neticesinde hidrosferden karbohidrogen
birlegmalerinin benzin fraksiyalannrn 50-80 faizi xaric
olunur.
Qeyd etmak lazrmdrr ki, alifatik karbohidrogenler
yiingiil transformasiyaya msruz qahrlar va bakterial
faktorun msiri altrnda bu proses nisbeten tez gedir: 128,29)-
un malumatlantra g6ro iiq hefie izinde normal alkanlann
6G90 o/o-i, ba5qa alkanlann v: siklanl ann 4O faiz,
pargalanmasr ba5 verir. Yuxandakrlan nazere alaraq, nefl
rayonlannda su muhitinin tcbii girklenmesinin tedqiqatlan
zamanr a5alrdakr metodiki iisullardan istifade etmek teklif
olunur:
l. Sulann tebii girklenmesinin <iyranitmesi daha geniq
birlegmolsr spektrini ehata etmelidir. Qiinki qeyri-
karbohidrogenler vaxt keqdikcc suda hell olan
orqanikamn tarkibinde goxluq regkil edirlar.
2. Tebii neftlerin miirokab va goxkomponentli tsrkibini
nozorr alaraq, neft komponentlerinin m<ivcud
oldufu model redqiqallar <<neft-su>> ncticslerinde
asaslanmahdrr, neft vc tabii su <iyrenilan
rayonlanodan gdtUriilmelid ir.

91
5.2. Tebii sr arda neft girklamsidn metodikl
qiyrnetlendirllm*si

Malumdur ki, etraf miihitin girklenmesi prosesinde

qox hallarda asas rolu left ve qaztu glxanlmast ve emah
mehsullan oynaytr, hamin sayda xam neft, motor yanaca$'
s[rtme yaglan ve s. Biitiin bunlar nriirrkkab maddelarin
qanqrqlardan nrilxlelif molckulyar gskisi ve (pentan, gcksan
ve afrr fraksiyaya qedsr bitumlar, qatraular ve asfaltenler)
qu.ulrrgu lrlan (alitalik, nallenaromatik
karbohidrog,:nllrrindan, hemqinin tarkibinde azot, oksigen,
kiikiird va ba:,qa elemettler olan iizvi) birlegmalerden
ibaratdir. ()traJ' miihih altlan birlagmslerin genig
miixtalifliyi, tsrkibini[ qeyri-sabitliyi oldu$undan rteft
nrehsullantrn a.,'rtlrnasmda va analizindc btiyiik gstinlikler
yaradrr. Analut problenri onunla getinleqir ki, neft
mahsullan 11fuj r qsraildc miixralif aqreqat haltnda olur:
suyun sothinde gnrda ;aklinda; rnahhrl hahnda. astlmlq va
bsik hissecikler llimi ve torpala sorbsiya olunmq halda.
Eyni zarnatda qeyri-polyar tebistitl!. nisbi az
srxh$na gcira rreft mahsullannl tabii m{thitdan ayrnnasl
xiisusi amak tehb etmil. Biitiin hallarda onlar su ;ckilli va
berk fezalardan qeyri-polyar iiz.vi hilledicilerla aynla
bilerlar. Ekrturlttent kimi biitiiu hallarda metilenxlorid,
xloroform. heksan, berzol, p€ntan metonol-benzol qangtll
istifade edilir. t'lkstrag,entlarin praktik olaraq biitiin neft
mehsullanna olan qeyri-spesifikliyi, ona getirib gtxanr ki,
aynlan fazal'a;lavc tsbii genezisin orqanik mehsullan daxil
oiur. Buna gcirr dir hazrrlanmrq melodlann akseriyyetindc
manc olan clentcnlleritr aynlmasr nezprde tutulur. Analizin
bu merhelesindt) adeten kolonka xromotoqrafiyasl metdu
istifada olunur. ltoloulalann doldurucusu kimi iondayiqms
qatranlan, silikaqel, miixtclif aktivlik daraceli aluninium
otridl".i istifai.le olunut. Diametti bir santimetr vlt
uzunlufu t0 santimetr olan aliiminium oksidilc

94
doldurulmuq giiqa kolonkada bitki va hel,-\1an piyl^ri, bilk'
yaglan qatranlar mumlar, bitumlar, agr l.arbohidrogenler
ve bezi yuyucu maddelar tutulur. Aliiminiuiu qanqr$mn bul
miqdan kifayetdir ki, lfi) mq polyar birlogmaler udulsun.
Mineral yaflar ve bagqa qeyril>olyar ve zsif polyar
maddelsr kolonkadan kegirler va onlan m:lum olan suyun
kimyevi analizlerinden biri ile tsyin etmrk olar. Analizin
son mcrhslesinde gski, spckrrofbtometrik liiminissent,
xromotoqrafi k vo kiitlr-spektromelrik iis ullardan istifade
edilir. Qeki iisulu, he9 bir standarr mehlui talab etmeyen,
arbitraj iisulu kimi teklif olunur. Lakin onun hessashfr
kigik oldulu iigiin analiz iigiin rsbii sularrn gox bdyiik
hecmi teleb olunur. Xromotoqralik metod
karbohidrogenen iimumi miqdarmr teyin etmaye imlian
verir. Yalnu sayl mehdud olunn,uq bagqa-bagqa
komponentler iizre. Lakin bu iisullardan. en esaslanmtgt
infraqrrmrzr spektroskopiya iisuludur. hanst ki, metil vc
metilen radikallan ils I.Q. giialanmalann segihre iisulu ile
udulmaslna asaslantr [31].
Tebii miihitin girklanmesinin qiymrtlandirilmesinde
en miihiim ve Qetin sual antropogen ve tabii girklenmelarin
bir-birinden deqiq aynlmasrdtr. h{alumdur ki,
karbohidrogenler quruya ve hidrosfere ca tlann hcyat
fealiyyeti mticosindo daxil ola bilar.ler (helwanlar, bahqlar,
fito v) zooplantanlar, bakteriyalar li s.). Hetta
suaxarlannda ve su h,0vzalarinds krt.tbohidrogenlerin
yrf,rtnasrnda esas rolu fitoplantonlar ve bakteriyalar
oynayrlar. Yeriistii sularda tebii karbohidrogenlerin
miiqdan 1,5 mqfl gatrr [32] ve ehemiyyetli dcreceds BBQ
artrqdrr. BBQ ap$ nenasr, iimumi istilade hiivzalarinda
0,3 mqfl va bahq tesarriifatr h<ivzelarinde 0,05 mq/I,
hemqinin terkibinda ve strukturunda gtiriinsn fsrqlerin
olmadrtr iigiin antropogeu va tabii girklenmeuin bir-
birindan aynlrnasr problenri daha da ciddi oldu[unu
gristerir. Tebii sulann antropogen vs lebii qirklenmelerinin

95
aynlnasrna aid bu nrisal kimi Rusiya va Yaponiya
miilcx?ssislerinin iqlsrini giisterek:
Novogerkassk Hidrokirnya i nslitutunun geniq tadqiqatlan,
liiminissent, ultra bencivgeyi va infraqrrmzr spektrometrik.
Eoki metodlan ile kolonkah, naziktebaqoli ve qaz
ile apirnlan tedqiqatlar
xromotoqrafiyasmrn istiladesi
g<isterir ki, tltrii vi.l neft karbohidrogenlarinin
identifikasiyasrna a5atrdalirlar qoyula bilar:
l. karbohidrogenlsr v! polyar komponenllerin
nistrctinde fsrq;
2. qrup terkibinde fcrq, yeni alilatik va aromatik
karbohidrogenler arasrndakr nisbi l-arq;
3. aromatik ve alifatik karbohidrogenlarin
komponentlarinin terkibinin xiisusiyystleri.
Tokio rayonunda giiclti qirklanmiq sulann
xromotoqraliyaya" kiitle spektru ve bir srra bagqa
metodlarla darindan analizi o natic€ye gatirdi ki,
girklendiricilsrin ssas indikatoru aqafrdakr faktorlardrr [33]:
l. Karbohidrogenlerdeki karbon miqdannrn su
niimunalcrindaki iimumi karbonun miqdanua nisbati.
2. Karbohidrogenlerdeki karbonun miqdannrn etilasetat
ile ekstraksiya olunnug fraksiyadakr karbonun
miqdanna
3. Xromotoqramlarda aynlmayan karbohidrogenlerin
miirekkeb qanqr$mn miqdanmn normal alkanlann
miqdarma
4. Cliit vr tck karbon aton an ile nomral alkanlanu
miqdannm nisbatinin miirekkab olmast.
Sonda qeyd edek ki, teqdim edilcn har iki ig yanagma
tebii sulann karbohidrogenlerls ve antropogen
menbalsrindan girklenmssinin qiymetlcndirikuesi qiymetli
informasiyadrr. Lakin bu takliflar keyliyyet xarakteri
claqryrr, giinki deqiq etaplar iizra prosedurlar gosterilmir.

96
5.3. Neft re Xozar donizinin ekologiyas

Flora ve faunaya qoxlarafli resinta gi is tlanizlsrin vo

okeanlann neft va neft mehsullarr iftr Eirkli'r'rmrrsi problemi
xiisusila ciddi xarakter dagryrr. Bu baxtmdo.n Xazsr denizi
<xiisusi veziyvatdcdir>. izolyasiyada olarartr o baqqa su
h6vzalarindsn tez vc onlardan qox rreft v': nr:ft mehsul]an ilo
bilavasite slaqode oluh [-14].
Nelt vo onutr torrmeLri karhohidrogenlarin,
kiikiirdlii. azotlu, oksigedi maddolarin rniir:kkab tcbii
birleqmeleridir. Nlclurn olduSu kimi, vulr.nda g<isterilcn
qruplardan neltc qoxlufundan asrh olarael, onlar metan,
melannaften, naftel, aronratik va s. b<iliiniirler. Xam neftin
tarkibins turqular, ellrlar, kotonlar. I'enollar va miixtelif
metallar daxildir. Ona baxmayaraq ki, 'irrdil'edek neftin
kimyavi terkibi tam dyranilm-ryib^ bu giin nLrltbrds 400{en
artrq individual karhchidrogenlar qeydr atrub. Neftin
toksikliyi ise goxdan malumdur ve,)Dun t,'rkibi ve t-ziki-
kimyavi xassaler ile byin olunur.
Xezrrin tebii $araitinde adet:r uxan neft
<ktihnedir>, giinki birinci sutka arzilrde, su',iun srthine taze
t<ikiilmiiq neftin ytngiil liaksiyalan buxarlamr. Bundan
olava, qrsa miiddcrds onun bir hissesi 'uda hell olur.
Hemginiu qeyd etnrok lazrmdrr ki. ncftin (b"rxarlanma) hall
okna siirati tabaqeniu qallnhgrndan. kiilayiu vc dal-Ialann
istiqametindan, suyun srrkulyasiyasr v: tutnperaturundan
asrh olaraq dayiqir. [3,1] melumatlanna giira havamu
temperaturundan asrh olaraq, birin<i surki. erzinds suyun
sothinden 80%-a qedar benzjt va 2?,% a! rrell buxarlamr.
lakin mazutun bu nrtiddttdo itkisi tl,3'1,;,-d )n arttq olmur.
Xeiler denizinin ekologivasrnrn pislsgmcsintle neftle yanaql
polisiklili, aromatik karbohidrogenlrr (l:AK) da crddi
tehliika yaradrrlar, onlann flora va lautaya tasiri iss kifayat
qeder ciyrauilneyib.

97
 Mclum oldulu kimi, asasan benzol halqalarrndan
rbarat olan PAK siklik individual karbohidrogenlsrin
PAK-lar rsasen kanserogen v'J mutagen
-il" fcrqlanirler.
oruDuna aiddir,
;il;iiyi on gox konserogen 3'4
t"-.fi"""Olt, hansr ki. stra[ miihitin inr]ikatoru kini qsbul
olunui ve PAK terkibitrde 20olo-' qaderdir
Osascn PAK yanma prosesiude, neft nnhsullatmu
frzvi maddclerin, ktimiiriin, alaon' bitu'run vi
pollmer
emahnda ve istitadcsinda yaramr'
-"*ri"ltnttom yenidsn
pAt<-to tebii manbelcn qrilbnlar va sualtr
ijeniz mrihitind"
piiskiirmsleri, hemginin PAK-rn atmosfer
""ft""f.ii"
y;G;i;; ile ltrrudan getirilmesi ve sahillisnanasasaxtnlardtr'
iiqii sayrhr:
irfrc-* deniza ,laxil r-rlan menbelerindcn arlnl' PAK-rn
axlnl. atmosfer valrutrlarr va Eshsr
"*ui"r,
I['".rw"tii-ilissasi daniz nriihitina gemigiliklr getirilir'
fisril; ki, orta statistik payr 35-50 faiza baratnr gdtiiriiliir
1351.
r'c senaye qazlart
$sharlerde avtomobillerin iqilanmig
l)AK-rn asas kiitlesini taqkil edir, hansrlar ki, atmosfer
yallntllan ilo yuyulur va gaylara. su h<ivzel:rine l<ikriliir' Ru
mr"naOo anateliii gox olan vl daniz sahilinda yerlsqen'
,eray".i inkiqaf eimig geharlar iqlanmil PAK-rn emale
galmesinin stasionar msnbeyidir [34]' -N{iieyyen -edilib ki' I
"tut i$lrnmiq qazlarda hrr 500 ml yanacaqdan 800-900
-t,t
mkq qcder 3,4 beuzaPiren aYrtltr'
tam
Saciy-vevidir ki, PAK-rn miqdan Xezar danizi ii.giin
iJqi( ofu"-uyrb, lakin onun drnize ns qadar daxil
otaugunu tlsewiir etmak gatir deyil' Xai''cr.. d.snizinit
strafinda 100 milyondan arlrq ahali ya$aytr vr loO-den artiq
scnaye qeharlari yerlaqir, onlarla neftayrrma zavodlarr
iqleyir
olunur'
- neft yataqlan istismar
va bdyiik
Yuxandakrlardan g<iriiniir ki' Xszer dan2inin
girklanme qorxusu ne qsder
-
ciddidir' Bu biitiin Xezaretrall
;ik;l*" problemidir' Texminan qirklendiricilrrin -80%-i
Votqo guyi it" gatiritr' Azcrbaycamn sahillerinin gox hissesi

9tt
orta sirklenn $ say rr. lakin bazi yerler, xiisusilc Bakr
limam v. Sumqayrt sahilleri 9ox girklidir. Verilan
malumallara grirr, 1998-ci il iigiin Bakr huxtasrnda 60 mln
kub metrdan arrlq qirklendirici madd:ler yrgrlb, onlardan
40 faizinin terkibinde neft olan birlagmolardir. O illarda
Sumqayrt yaxrnh[rnda gdtiiriilen g6kiintii tarkibinda her bir
kiloqram kiilloyo l-2 qram karbohidrogenler, 0,5-l qram
fenollar ve 0,1-0,6 qram civ, diiqiirdii. Bioloji ndqteyi-
nozprdeu bu sahelsr laktiki dlii sayrhrlar giinki nare vs
bagqa hahqlar esasetr bu faunadan qidalanrrlar. Xszarin bu
sabillerinds karbohidrogenlarin ve fenolun qox viikssk, lG
30 defe BBQ artlq konsentrasivasr miiqahide edilir.
Buna gtire Prezident Ilham Oliyevin serencam ils 2007-ci
ildan Xezer denizinda c'koloji nriihitin miihafzesi sisterniniu
yaradrlrnasr ve girkli sulann dnize atrlmasrrxn qaba$nr
almaq, mikrotrioloji Fraili Dormaya salmaq iigiin
Mardckanda, Buzovnada, Bilgahde, Nardaranda v;1
Pirgafirda onrizleyici qurSular tikilib v.r artrq i$leyir.
Bundan slava Prezidentin gcisteriqina gtire ritan rlin
texmi[e n altr aylnda nezrrda tutulur ki, biitUn Xszer
denizinin sahili boyu, Pirqalldan-Novxamya qcder (15 km
masafeds) tamizl-ryici qurgular tikilsin, bu da Xazor
dsnizinin ekologiyasrna btiyiik mir sbet tesir gtislcr:lcek.

5.4. Quyulann qaalmasl ve tikintisi zamaru Xezerin

girklelnresi

Xazer denizinin neftle Eirklenmosi problemin.r

haxrldrqda asas fikir onun manbelerina verilir. Bu,
diizgiiudiir. t akin deniz nellin qrxanlmasrndan awal
girklsnir, ona gdre ki, qultlann tikibuasi vr qazrhmasr
prosesiniu bir nege spesifik xiisusiyyoli var. hansrlar ki.
girklenmenin xarakterirri va hecmini 1ryil edir.
Malunt oldu!'u kinri. qazma prosesinda, mtixtalif
toksikliyi olan xiisusi materiallar vr kimy:vi reagentlcr
99
tetbiq cdilir, unlar llora vr fauna iiqiiil bol"iik tchliika
yaradrr [-14]. Qa.zma tullantrlan arastnda birinci Seri qazrna
axar sulan tutur. Tadqiqallar gosterir ki. bir burulun
tcxniki suya tehhatl 25--10 kub metrdon 100-120 krb metr
hedlcrindsdir p,'d. Okscr hallarda sutkada 40 kub metrsdek
qnzma axar suliLn su htivzalarinc atrhr. Qazma axar sulan
hem qazma merrrlulrt ilo. ham dc onun komponentlari ilc -
kimyevi reagenll:lrli1, neftle vo nelt nrahsullan ilo girklanir.
Qazrna ullantrlarrmn tahliikali ntivlcrinden biri
qazxra mehlullart, glanu ve qaztlmrg siixurlardtr. Xiisusile
qiama mrhlu llan toksikdirlrrr. Onlara prolilakrika
mcqsedila neft i,lr xiisusi reagentlsr olava edilir. Tadqiqatlar
giishrir ki, qazrua zannnl qazruantn axar sulan 0,24 kub
metr, qema ntr:hluht 0,20 kub netr ve qazma qlamt 0,18
kub metr, I kuh l1retr tullantrlarn tarkibinde (nefti va
qazrlmrg suxuril rn nczen almavaraq) 6tt kq cirkl:rndirici
iizvi maddal:,r alrela galir [3 i---18].
Qaznra lullanttlannda ala$rdakr toksik birlaqmaler
ve reagenllor vai dtr: akril polimerleri, pctrasil. kaustik soda,
poliakrilamid, rrompik nel't. Biitiin hunlar Xazi-rr denizinc
atrhr. Qeyd etnrrk lazlrudlr ki, bu proses daimi davanr edir
v, ona ezarel olunnur. Haztrda qazma zamatrl straf
mthitin girklrunresi xarakleri vt n:rticalcri tam
ciyrrnilrnevib,. l-flmginin onlann Xez=rr dinizi[in flora ve
faunasrna tasiri am tedqiq olunnaylb.

100
 FOSIL 6
DoNiz euYrrt-ARININ'riKh\IrlslN Da EKoLoJI
TAFILT1KOSIZ LIK

Diinyada karbohidrogenl.:rin grxanLnasrntn

quyudan denizlcra kegnrsi tendensiyasl ;rrtr;r. Bu proses
Xczpt va Qara donizde, Arkrika ve Uzaq $arc1 denizleriniu
qellinde miiqahide olunur. Drrniz quyllanl u t;kinrisinde va
istismannda etraf miihit karhohidrogcnlJrrir, dJniz suyuDa
atrlan qirkab sularla va ses-kiiyh r;irklanir. (- irLlandiricilarin
hacmi ve intensivliyi tikiutinirr vc islismann
lexnologiyalanndan asrlldrr.

6.1. Qaznarun texnoloii rullenhlsn

Malun oldulu krmi. qaz.ma proseri zamaru esas-rn

texnolojl tullanr ar emala galir. eaznranrn rexnoloji
tullantrlan aqagdakrlardrr: q zlna $lanu, rrlermri$ texnoloji
qazma mayeleri va qazma girkab sulan.
Qazrnada iki ssas anlayr5 var: <<qazrlmrq su\un ve (qazma
glaru>. Quyunun dr:rrinleidirihntsi zamanr onun dibindc
q--
llrry$ siixurlar amala gslir. Onlarr 1,,;1 sJthine neql
etdikde texnogen fakrorlarm tesiri altrnclil qazma plaml
amale galir. Buna grir:r dr q az.ma qurguslrnuo temizlayici
sirkulvasiya sisteminda qaznra mayes,ndcn qazrlmrq
siixurlan deyil, qazma qlanum alrnrlar. (raznrl gluol
I*ry": ve lziki-kimyavi xasselarin.: gtir: srixurlardan gox
ferqlenir. Layihelendirdikdc qazrni slamnun hacmini
tllminen 20 faiz qaztlruq siixurlarrn tr..lcrritrden gox
gritiiriirler [.10]. Bunu 4 amille esaslaudrrrrla i:
- tezyiqin azalmasr ila qlam hrssaciklarini rr arastnda olan
boglufun artmasl
- gatlann aural.: g:lmosi v5 gr.nl$lonm.rsi;
- gil hiss:ciklarimn qigmesi;

t0l
- flamln srthina yuma mayesirdelr adqcziya [rticasinda
kolloid hisseciklcrirrin yapt;mast.
Qaiana qlanuntn mineraloji terkibi qaztlan siixullarln
litoloji torkibindcn astltdtr va quyularln derinliyi artdlqr-ir
ohcmiyyetli derccede deyi;ir. Qaztna $lammrn kimvevi
rcrkihi onun mineral t:rrkibind:rn. yurna mayesinin
xasselorinden asrtdrr. Qazna qlamlmn qranulornelrik
terkibi q zma alstinin tipindsn va iilqiisiindan, siixurlann
mexaniki xasselerinden ve onun tamizlenme efl-ektivliyindan
asrhdrr. Misal iiqiin, Saxalinctr qazrlan quyulardan
grittiriilrnfiq qazma Elanun,n liakri,-:lr trrt:ibinc vr suda
gokma siirotina baraq [it;1.

102
 Cadvel I I .

Qaznra Elallsu fraksiot lsrkibi vr onun suda g<ikme

siirati (Saxalin)

Hiss-rciklerin Miqdan laizla Q<ikma siirrti,

6le iisii. mkm qrkiden snVs

<44 38,7 0,05

u-62 "t.: 0,20

62-88 3.3 0.39

88-125 4.2 0.77

125-149 l,_5 t,z

149-11'7 i,9 t,'7

177-250 3,8 2.6

250-+m i,6 ;1,8

420-840 15. t 8."t

>840 19.7 10,7

Cedval I l{sn gtiriindii},ii kimi, qarana Elarunrn

fratsiya tarkibi ged$ hiidudlarda dayiEir. Qeyd etnek
lazrmdt.r ki, ,slam kiitlssiain lexmilen 4A faaintn <ilgiileri ,14
mkm az hissaciklerlp toqdim olunur, Bunun neticssinde
mininum iki problem lara r. Birincisi, bele kigik
hissecikleri rexaniki t.n zlomJ quriulan ile yrnla

103
mayesind:n ayltnlaq c?tilrdir. Trkrar sirkulyasiya zamaal
onlar daha altlq dispersiyaya mirtu qahrlar' Kigik
fraksiyalan alr rlrDaq iiqii efleklill kirnysvi bmizlsma
lazrmdrr. ikincisi. hissecikhrin olciileri azaldrqca' su
miihitinda onlarn gtikmr siirsti de azahr. Belelikle, 5'uma
mehlulunu ve .!,a $lamt douize axrtdltlda suyun lrulantqhp
uzun miidd:t ,1alacaq. Belslikla, qu\rdamr qazrlmasrnda
ekoloji tahiiitlsizlifi qi1l51loudir:rck biriuci ndvbede
qaana suxurla,ilm vox. qazrna qlarntn xasselerini aualiz
etmek laztm.ltr.

islanilmis terni'11rji qazna m:'hlullan

Qaznra prosesind: 1rr1-ucu nrayeden elava baEqa

texnoloji Dr,tyclar istifadc olunur. IVIisal iiqiin. bufer va
perforasiya mr,l'el.rri. Quyutla istifad$ olu[andan sonra
onlar <iglan'lmisu qazrna mayebri kateqoriyasrna keqirlar.
galir
Qazmada en qo r. iglenitmiq q:rzrlla t'uma mehlulu amela
(QYM). Qaz-mirmn sonunda onun hacnd srryolki hrmina
baraber olur. l-akin qaznra prosesind-r onutl hec'mi arta
bilsr, egar qazlrla gil lavlartuda apatltrsa vo ya bu yuma
mayesi, digor rnaye il: av:z olunduqda. bu halda QYM
qazrna prosesirlda :mele g:lir. Qiumamn ruaf miihita
tesirini qiyrnatl;,'ndirdikde. bir qavda olaraq YalDlz i$ledlnri$
yuma mayelar-- baxlhr, tru da metodiki nezilrdsu diizgiir
deyil.

Qai,rra axar sulnn (OAS)

Brt sulitr :sas![ qazrna mey'danqasrorn vo
avadanhFnrn 3 '.tJrrlmasrnda ve soludulmasrnda amele galir.
Bu suyun h:rcurinit azaldllnasr. onlann tekrar istifadcsils
(misal iiq.iin, texnoloji prosesde )'u)'ucu mayenin
hazr rlalrmas tnd, ir.) hayrlta ker;irila bilar, Lrkin bu halda
QAS-m mexaniki v: kimyevi 12li2l3nnresi 1'aqjffil1. QaTrna

104
prose sinde amela galen yuma mayesi henrginin bark vc maye
fazaya ayrrhr. Maye laza qa;zma axar sularr tcrkibinde
istifade edilir.

Oazma slamrnrn ekoloji xarakteristikasr

Qazma glamrnrn ekoloji t:hltikasi agafrdaktlarda[

ibarctdir: toksiki rrsir va suyun bulandlnlmasr. Axrnncr
bahqlann ve planktonlann hayat lbaliyyetinin pozulmasrna
getirib qxanr. Bu problemin ciddi aspektlarindon biri
orqaniz:nl31s toksiki tesirdir. Ha l-hazrrda qazma glamrnrn
msnfi tesirina baxrldtqda, yalnz onda olan mineral
komponentlarin miqdan g<itiiriiliir, kimyavi terkibiua ise
baxrlrurr. Tedqiqatlar g<istarir ki, kimycvi maddalsrin
hsraket eden formalan daha tehlirkelidir.

6.2. Defiz miihitina qezma texrxrloji tullennlenun

ahlmnsrrun hiiquqi {spektlrri

Rusiyada <Texniki nizauta satnmar> qanunu qebul

edildikdsn sonra. daniz niihitinitr tanzimlannresi maselcsi
hal-hazrrda gox aktual olub. Bu qanun gergivcsiude xiisusi
texniki reqlamentlarin, hamin sayda ekoloji tshliikesizlik
talablari hazrrlanmasr nazcrda tu luluh. Qazmalrn texnoloji
tullantllannln danizp atrlmasr vacib meselal:rdrrndir. Iikoloji
qanunvericiliya grira qazna prosesinda yuyucu mehlulun
sirkulyasiya sistetrx qapah olmahdrr. Lakin ba5qa fclllardo
oldutu kimi, Xsz:rr denizinds de qapah sirkulyasiya sislemi
btbiq olunmur [4-r]. Bu halda iqlsnilmiE yuyucu Daye v.
qazma glanl denize atrlrr. Hal-hazrrda quyulann yalmz
dsniz suyu ila yuyuknasr ile mehdudlagmrr. Neft ve qaz
quyulannrn miirrkkeb konstruksiyalan var. Birinci
intervatn nominal diametri, bir qayda olaraq, 914,4 rnm

105
g6tiirtltir. )iuxan interval deyanetsiz suxurlardan ibarsr
oldu$u iigiin d.:,niz suyu ile yuyr masr zamanr ugulur ve
boEluqlar amela g:tirir. Buna gcirr de liilenin diamelri l5-25
faiz nominaldan arttq olur. Bu boyirk diametrdo qazma
qlamrnrn elfektiv hidravlik neqlini yaratmaq getindir.
Bunun iigiin yuyucu mehlulun qalxma siiratini arttrmaq
laztmdrr ve .,nun tutucu qabiliyyctini qattlaqdrrmaq
vacibdir.

Birinci iisulun tltbiqi qazma nasoslanrut nabsuldarh$ ile

mchdudlaqrr. \'uyucu mayeni[ qalxma siireti bir qayda
olaraq 0,1 rrr/si;n{ir, ikitci iisulun l:rtbiqi zamau deniz
suyundat yuyruu nrayo kimi irnrina etntek lazrmdrr. Lakin
bu QOST 17 .1.:i.112.77 t:lehlerin:r cavab vernir.

106
 al,AvO
DORSLIKDO RAST GOLINAN TER}VIiNLORIN
QISA LU6ATI
Anlropogencz insan lbaliyyotinin tesiri altrnd:r tobii
ohyck tlorin doyii;mrsi vo iiz-iizii no in ki;al'r.

Acrozol qirz miihitindr asrhnr,s hork v.r mayc qcklindc

maddadir. Maddslor mayc .,scklind:r olduqd.r duman, bork
;aklindc isa tiistii adlanrr.
Absorbsiya uducu oisim ih nraddonin vr ya cnerjinin
udulmasr: qai.rn mays ilo vc ya hrrk maddo ilc; hcr bir
qi rklandiricinin-girkland iricilo.

Adsorbirt adsorbcntin s.lhindc yrSrlmrqnrirddo.

- btiyiik xiisusi (daxili vc xarici) selhi olan cisim

Adsorbent
onunla Lmasda olan qazlardan vo va m.hlullardan
maddalarin toplanmasr (adsorbsiya) godir.

lliosl'era atmosl'erin a;a!r hisscsidir, biitrin hidrosl'era vc

ya Iitosferin iist qatlnl ohata odir. Iliosferj,r tarkibino canh
orqanizmlcrdcn ba;qa onlann pargalatrna qahqlan da
daxildir.

ZTrorli nradds kimyovi birlc;nrcdir. inran orqanizmilo

lomasda olduqda istchsalat travnlasr vo./a Fr$c xcstoliyi
y:rrada bilor.

Antropogen tcsir bc;oriyyotin otral'rniihit.r tosiri.

Tullantrlarrn yol verilc bilon hoddi (TYIiH) tmoslcrc

lullanan z:rrorli maddolorin hxltljdir. Hrr qiriklcndirici
mcnbe iigiin o $ort ile tryin olunur ki, y*rin atrallnda bu
maddclarin konsctrtrasiyasl BBQ artrq olmr srn.

107
Hidroslbra bi.itiin yer sulannrn cemidil; rnaterik (ycraltr,
torpaq, yeriistii), ()kcan va atmosl'cr.

Turqu ya$$lar atmosfcr ya[rntrlarrnda kiikiird

tullantrlarrnln crimcsi ncticcsindc tur$utir$nlq ya[t5 (qar).
llahqlann vc deniz orqanizmlorinir mehviu:r gctirib qlxarlr.

I)renaj orazinin siini yolla quruduhnasr. qrun( sr!liiilnln

soviyycsinin aqafr sahnmesr va ya ortl:rrri rianovl:rria vl vr'.
borularla kenar trlilmesi.

l)csorbsiya absorbsiya prosesindc ur.t uimul nadtlcnin

uducunun sothindin aynlmasr.

Dctergent sothi aktiv sintctik maddr<lir, sonaycda vo

moiEotdo yuyucu mayc vo cmulqttor kimi ir;bn:;. Su
tutumlannrn osas kimyovi qirklondiricilorin<lon hirirlir.

Antropogen girklenme insanlann tosorriifat l-caliyyati

n.ti€sindc ctraf miihitin qirk lendirilnrcsid ir.
Atmosl'erin girklanmesi atmosl'cr havtsrnrn tiziki va
kimycvi maddclerla ve ya orqanizmlcrlo girklenmasi, heyat
miihirina menfi tcsir g<istormck ila mii;ayiot olunur.

Qlulagma havada zcrorli vo partl;rylcl rllr/.f3killi

nraddelorin hiss olunan konscntrasiyada oltri:rsr.

Acrozol qirklsnmesi - havtnrn xlrda dispci s mayc vo berk

nraddclarlc Airklcnmcsi.

Hidrosferin girklennlcsi hidroslcro r;irk lautl iricilcr ., '

miqdarda vc konscntrasiyada daxil olurlar ki. miihirin
nornral $crailinin pozulmasr bag vcra bilir.

108
istiliklo girklonmc liziki girklonrnonin nilviidiir (atlrton
antrolx)gon), rniihitin tcmpcratIruntlrr tlalx:lr:rsr ilr
lii$ahidi olu nur, isasJn sirnays tu lla n u lir r lii bag hdr r.

Tozlanma havada tabii vc ya:ultrop(,gcu nrlnrseli xrrda

bork hissociklorin olmasrdrr, gox hallarda partlayrq lohliikrsi
y:rradrr. Yiiksok toz konscntrasiyasr zamlnr pefr xcsteliyi
silikoz yaranrr.

Sulann duzlaEmasr antr()pogon vo ya tobii srbcblar

nrticrsinde duzlann adi konscntrasiyalanndan artlq olmasl;
lirin su iigiin 0,5-lq/l; $orrn.zc su iiqiin 3-l0q/l vo ;or su
iiqiin ovvelki (tabii) duzlann konscn trasiyasrndan l0-50 q/l
artrq olduqda.

Sanitar mthalizt zonasr sonayc nrliossi$sini tikinti

cra:risindcn aynlan zolaq.

Ijkoloji risk zonasr quruda v. ya diinya okc:rnlannrn

akvaloriyasrnda o ycrlcrdir ki, harada insan Iealiyy.rti
tohliikoli ckoloji ;orait yarada bilrr. Misal tiqiin. tj:niz
akvatoriyasrnda su alltndan ncliqlxirrllia,/auranr tankcrlor
iisiit] tchliikc yaranlr. ncliin da_[rhntrsr rh notic:rlon:rn q:rza
bai; vero bilcr.

Q irk lcnd iricinin monbcyi l) maddolorin tullanrr ndqtesi

(boru vo s.), 2) girklcndirir:i maddo istchsal cdrn tcsrrriilat
vc ya tebii obyekq rcgion haradan ki, qirklondirici maddc
daxil olur.

Kanscrogen qorxulu gii;lcrin inkigal)na v. ya yarannaslna

gorait yaradan madde. Ilu nraddohrin Qox hisscsi
antropogen mcngclidir.

Buraxrla bilcn qatrlrlrn hcddi normativdir. Otral miihitdc

z.rirli maddrlarin miqdandrr ki, hansr ki, dainri kontaktda
t09
olduqda vr y;, mireyvon \raxt insana tesir etdikde onun
saglan lg-rnu t:rir etnrir vo fleslinds xoiagelmsz neticeler
emale getimrir

Qirklendiricileriu kurnulyasiyast girklendiricilerin

tesirinden zcrarli etfekr.lerin cemlenmesi.

Antropogeo j,iiklanme insaulann v5 ya onlann

leserriifatlDrn irtitiivlykde tebietl vr't Va onun ayn-ayn
ekoloji kompo,,rentlarina vr elemefltlarin: (landgafta, tebii
ehtiyatlara, calltlara re s.) birha-;a I'e ya dolayrsl ila
tesirinin dcrr+,; idir.

Orraf miihitin r:ronitorinqi ilsanr lhato edan tebii miihitin

veziyyetinin mirqahidesi vs itsan hayatl iigiin zerarli ve ya
tehliikeli olar kritik situasiyalar yarannasr haqqmda
xstnrdarhq etn:,rsi.

Atmosferin h;,.r'astmr miihafizasi - atmost-erin biitUn

tabaqelarinds l:imyar.i terkibin saxlanmaslu temin eden
kompleks tcdbit lerdir.

Havanrn lrtmi,4anmesi havadau kenar qanElqlann

grxarrtnasr re liziki-kimyevi iisullarla i:nun keyliyyatinin
tabii bala sa lttu: rasr.

Axar sulanu t:,:nzlanm:si insanm sa$lamllglna vo tebiota

xoqagalmrz tasit gristarrr bilan orqanizmlarin, a-srhntq ve hell
olrnuq maddalarlln k:ntr edilmssidir.

Qirkab sul;lrrr, biolcrji tcmizhnmasi - sulardan iiavi

maddelerin rnili roorqaniz.mlerie ayrtlmasrdlr. Bu halda iizvi
maddplar n,neral 5:kline kcqir .

ll0
Q'irkab sulann mexaniki iisulla trmizhtmssi texniki
qurgular ve ]'a al:tbrl-r \.iingul cok?ti \'3 va .if,n maddelrrin
va ya agyalann aynhuursr.

Qirkab sulanl kinl'avi iisulla mi:{enmesi t:.

girklendiricilerin kimyevi reagentlerlc vr nr:tddelerin fizik!
kimyevi xa;selarinin istifad:rsi ile avnlmar, Kaoquly'asiya,
adsorbsiya ve xlorla5maru daxil edir.

Zarerli tullantrlant yayrlnusr t-rziki krsirl:,r altrnda (hava

axlm, qazlann tlift'tziya ve :. i ;irkletdiricilarin
konsentrasiyasrnru atmos[erdl azald]lmasl.

His - korbohidrogenhrin tln vanmarna),1 v1., ya termiki

pargalannrasr naticssind: emele gahr b:rk ruadJadir.

Ekoloji risk lebii obycktlaria irn tropo irn deyiqiklikleri

g

zamanr ekoloji ehtivatlar iiqiin rcr;ag.rlrnez laticalaritr

ehtimahdrr.

Smoq roz hisssciklrrinin v: durnarr damcrlanmn

birleqmosidir. Temrin havarun qirklenmlriini .xaraktcriza
etmek iigiin genig istilada olunur. intemi\ snroq bronxial
astmaya, bofiulmaya. allergik reaksiyalara vo g<izbrin
qroqlanmasrna ssbeb olur.

Sorbsiya bark madd: v.; -!"a maye il: :trl[ miihitdan

maddelarit sotulmasr. Sortrent uducu madd:dir.

Texnogenez - insa r istehsal f:aHy-vati. lriiri altrnda tebii

komplekslarin dayigm;si prosesidir.

Ternosl-era ilsau Lrrohndsn terniki tr rexnogen

obyektlere j.evrihni; biosfe ri n bir hisi:sidir,

lll
Toksiktk iarcrlilik. bazi kimyevi elementlarin.
birlsqmalerin orqani;,nrlcro (insamn heyvanlara, bitkilere,
mikroorqanizrnlerc v. s. ) zerorli 1*rsir goslerme
qabiliyyatidir.

Stratosfera atmosl'erin iist qatrdrr (qiitblardr Ycnu

solhinden 8-10 km, ekvatorda 16-1S-dsn 40 km qeder) orta
va qiitb en dairasinda daimi temperaturla farqlenen (-
45darocir S; -75 dsrccc S ihn l'aslindrrn asrlr olaraq); a$agt
hissssinda hiindiirliikla k.rskit qalxau tempetaturla ve
maksimum azon konsentrasiyasl olan qat. 22-25 km
hiindiirliikde yerhqmir.
Troposfera atmosferin a5a$r qattdrr (16-18 km qcder
ekvatorda, lt)-12 km orta etr dairesindo vs 8-10 km
qiitblerde). Oraya atmosfer havastnln klttlesinin 4/5-ft
daxildir (su buxan da daxil olmaqla) ve burada meteoroloji
prosesleriu asas hissesi baq verir v! planetill yeriistii hayatr
burada toplanmrqdrr. Troposl'erda tenrperatur drrectsi
hiindiirliikden baqlayaraq aga[r diigiir, orta hesabla I her
100 m-da 0.65 deracs.

Freonlar halogcnterkibli maddeler qrupudur (CF CL-r.

ClFz CLz, CH CLF-r ve s.). Otaq tenf.Eraturunda qaytrayr.
yiiksek buxarlanmaya malikdir. Yer sethinde kimysvi
inertdirlar. Soyuduculuq sonrryesinde vc tozlaytct kimi kcnd
teserriifatrnda istifada olunur. Stratoslbre qalxaraq
fcrtokimyavi parqalannraya xlor ionlanntn aynlnrast ila,
meruz qahrlar, Natical: aynlan xlor ionlan ozott
molekullanntn da{rlmasrna gatirir. IVIelum olduf,u kimi,
ozon planeti scrt ultrabandvqayi gtialannradan qoruyur.

Flotasiya ..miixrelif maddalerin xtrda hissaciklerini aytrmaq

iisuludur. Usul maddelerin sathinin su il: nriixtalif darecedc
(orta hesabla OoC-den 200C ve +200C-drk) riitubetlenme

112
qabilivyotin) es,Lslantb. Florasiya faydah qazrntrlarr
zrrngiula$innak iigiin, onlardan bog siixurlan aylmaq
iigiin, qirkab sulan yap torkibli mayelerden remizlemok
iigiin istifade olunur.

Sanaye (rniihendis) ekologivasr iimumi (bajyiikll

ekologiyanrn blmasidir. Senayenin tcbiate ve ,ksine. tlbii
miihitin miiassiselerin ve onlann komplekslerinin
fcaliyyetina tasiridir.

I]missiya - ctraf miihire qazqakilli tullantrlann ve ya isriliyin

aynlmasrdrr.

Tabii antropogen tezahiir insantn vs tabii faktorlanu

tesirlarinin c:mrndrn yaramr.

Antropogen tezahiir insanrn teserriifat faaliyycti ve otrun

hereketi naticesinde yaranlr.

Senaye zehcri -har bir senaye miiessisesi tarafindan attlan

vc ya bn miiassisalarin atdrfl,r nraddelarin bir-birino
tesirinden emele gelen z:harli maddadir.

ll3
 \

isriraoa oLUNAN euanlw.lrrN SIYAHISI

I.lIIr payc B., Msfinyopprr. C. Kon'rpolt 3arprllreun

Bo3ayrrruoro 6ac<:efina.-M.: Crpofo'rsaar, 1989.
H.f., A66acos
2.Mnp-Ea6aen M.O., Carr.reaosa @.LI., Alexnepona
B.M. Orxo.{ npouecca geact[amrulauuu ryapoHa KaK
aHT[or(cHAEIHT ronruna.-<A:ep6afirxancroe net[rexoe
xo3n:icrBo), I 991r, Nel 0, c.28-32.
3.Mrp-Ea6aer lv(.@. Sroaorsqecrue upo6aeubl [rcrloJTb3oBaurrx
neQru u ueQrenyrogyrros.-Tau xe, 1992, Ne I I - 12, c.54-57 .
4.Mr.rpEa6aen M.O. Hei[rruue cuolucro-act[anrrenonrre
eetqgcrBa.-(X BM i.I.f, tr rexHororn, ToIIJTHB I,I MaceJr), M., 1996,
Ne6, c.43-46.
5.MupEa6aen M'.(D. Bucoxorrronel(yJlrpnble coe,4rnennr ueQref,
A:ep6aiaxana.-i'ztu xe, M., 1998, No5, c.44-45
6.Mup-Ea6aen M.O. Boupocu 3I(oJrorHIr n netlrexnrrorr.-
<tDusuxq MareMarlrr(a, HayKa o 3eMne)), Eaxy, 2000, Ns4, c.83-89.
?.Mir-Babayev h,{.F. Hava makanrmn'ekologiyasr: ders vesaiti.-
Bakr, AzTU,200i.
8.A6pocuuon A,.A., f'ypeen A.A. 3xolornqecKre acrteKrrl
npHMeHeHH, ne( reupo,ry'rcron (Teruaruvecxufi o6:op).-M.:l-fi WI'
Teuet[rexuru, l9!r7.
g.HaqHoHanEHErir n.naH aeficrsEft rlo oxpaEe orpyxaroqeft
cpegu..-Bary, I ocxouxrsr rro 3KoJIom[ I{ Korrponlo 3a
npuporonrrB3oBa iruer'l, I 998.
l0.Arlree H.A. llpe4ornparleHl,Ie 3arpr3nen[, Mopr. M. He.qpa
1981.
I l.A.S. Sadrqov. Otrafmiihitin miihafizesi. Bakr, 1992.
l2.Kecersuas f C., Maxxyq6eros 3.A. 3"t,tura oKPYx&E€fi
cpearr flpu ao6r,tqe, T?aucflopre I{ xpaHeH}rLI ue<[tu r ra:a- M.
Heapa 1991.
l3.flanos f.E., flepxmuu JI.<D., JIHcsHstri f.H. Oxpaua
orpyxalonreft c[)e,qEl Ha flpeanpurursx neSrenofi H raaosofi
rrpoMrrrlJleuHocra. M.Heapa, I 986.

n4
 l4.Cnpaoo.nrra< aeQreuepepa6orwrxa: flo.u pe4axquefi I'A.
Jlacroerclua, E.A. Paaqemo, M.I.Py.rytra.-JI.:Xuunr, 1986.
l5.Illenenea kl.Ll., lews*tenro E.A., Kapufion A.K. a 4p.
Cnuxerue BpeAHBD( arr6pocoa r,r coKparrleur{e 6eaaorapararx
uor:epr, ner[renpoA]rroB rrpE xpareEr{r,r rrx B peepByapax.-
Xallur neQru u rara: Marepualsr IV Mex.qynap. xontfepeuqur,r,
Toucx, 2000, r.2, c.423-425.
l6.Jlnaqax [I.@., Bopoxon I0.8. Oxpaua orpy.xaroqefi cpe,qr:
Yqe6soe uoco6ne-M.: Crpofiu:aar, 1988.
lT.Poea I.A., IOQrur B.A. O.nrcrxa crorrnf,D( BoA r{ Broprrruoe
r{cfloJrr3oBaxr{e neQteupo4yoor. M.:He4pa, 1987.
l S.Iepacrmona B.H., flonosa V.H. OqrcrKa BoI or
ueQrenpoa5ncror x xeJre3a c rrpHMeHeHleM rIpEpoAHED(
qeonmos.-Xfiuu.r neQrr u rasa: Marepua.nur fV Mex4ynap.
xon$epenrryll, Torracx, 2000, r.2 , c.467469.
l9.Boporqos B.H. Orrcprrrue roprrbre arqpa6orr<u B
rroAromBlrerrbnrx pa6omx npn o6yctpoicro,e ne$rerasouro<
uecropo:r<4erufi CpeAxero [Ipno6re.-Cypryr, 1999.
2O.Illoprurona E.A. Hexoroprre Bo3MolKHEre csoco6Er
yrunnsaquft orxoAoB 6ypeum u nerfrego6rrru--<Enonorrrqecroe
pecypcu u upupoAorroJrE3oBaur.re)), Brm.5, Cypryr, 2002, c.99_
109.
2l.floxron rro yruJru3arlxr u nepepa6o.rre m)roAoB 1ygteaar. n
uer[re4o6rrvu: flpllnqmuarnmre rexuortorur{ecr<ue pemenrrr.
Ifu.l. Parpa6orra rrpurrrlr [tranrulo( rexr]oJrorulrecKnx rrpoqeccoB
pa:4eaenr.rr nerpreIruraMoB. Cypryr, I 996.
22-flotuarolg no yrr rtl3arull a nepepaborxe c,rxoAoB 6ypenur
HeQreAo6hr.rtr: flplrrqanuanrnrre rexrroJronrqecrro< pernenufi no
o6earpena,rnanuro rruraMoBEx aM6apoB u xe(r:re:arpxsuenHoro
rpyma. Cypryr, 1996.
23.llpuueueuue ynrTpa,urctrepcHurx oi<cuanro< a4cop6enroa 4m
orrucrKu neSreco4epxaqrx crorrrrED( no,u/CnporrcxHa E.E.,
lfuaxoa B.f., f.nasrosa E.A. u 4p.<<He!prexru[r)), M., 1998, r.3g,
Ne2.

115
24.Morcprfi E., ,(:nnxx 8., Eepe':oncxa n. Cuxrs: r cso crBa
uognr[n4nponauuax HeQrenolrMepHbrx cMor-r(oMloHeuToB
aHrHr(oppo3r{oHnr,rx noxprrrufi.-Marepnaln Mexryuap.
xonQepenqulr, <Kopposur-98>, Jlrnonil 998, c.282-284.
25.Kuvypa 4., A3r.rHflK E., Mor<pufi E. Knanu(lnqupoBarruoe
Hcnolrb3oBaHrre no6oqnrrx [poa].rooB ae$rexuuu.recxux
npousno4cra.-Xxunr xe$ru u rara: Marepna:u IV Mexq4ynap.
xouQepeu4ru, Toucx, 2000, r.2, c.259-263.
26.,{o.rrouoma M.IO., Kyrsun IO.A., Terrrrueg 3.f.
Koruuoguqtounrre Marepl{ansl Ha ocHoBe IBoraI(TEqecKoFo
nonHflponfineHa r neQrmno< ocrarros.-TaM xe, c.338-340.
2l.Xav.s,tos 8.H., 9e6osenxo T.E,, Caruesa @.A. u np.
Yryruenue KaqecrB BhrcoxonapaabuHr-rcrED( IreQrefi L,
yrrnn3arlm ofiogoB He0r€nep€pa6orr[.-TaM xe, c.480-483.
28.Kpafinon C.P., IIIBeq B.M. I eoxuulc rroa3eMxlr,( BoA
xos.r-ftcrBexxo-uxrbeBoro HzlilHaqexrlc, M., Heapa. I 987.
29.Oouxn f.C. Boaa. Koxrponr, xruuvecxofi, 6arrepnalrrofi I ,
paruauuonHbrtr 6esonacHocrs rlo Me)r(ryHapoaHrrM cragAapraM.
SHrlxrnoneAu.recxuft cnpaaovxxx M.: flporerrop, I 995.
30.fynepor P.C., A6aanon P.3., Mar'oreeo P.A. Eopr6a c .
xer[rnrswu oxpyxarou{eft cpeAEr. O6eoplrar rnrrfoprraqnr
neQrenofi upournunenHocru.-M.: BHIIHO9HI-, 1987, 8r,rr.6.
3l .Crypraron IO.LI., Ayra I.I., Mugxrr A. Bne4erane a
3KonorErrecKyo xnurro. M.: Bucmar IE<o.na, 1994.
32.6avypnn E.A. H,uenrrQtr(auu HeQrrnofi cocra.Bnfloqef,
opnaHr{qecKoro 3arpBHeEH, ruapoc$epsl.<<Bo,u{6re pecypchr,
reoJromq@Koro cpeaa H nong3u6re HcronaeMbre Ioxororo Ypala>,
Opex6ypr: OI-Y, 2000, c. 1 43- 1 53.
33.Edwards N.T. Polycyclic aromatic hydrocarbons in the
tenestrial environment review.-<<Joumal of EnvLonmental>,
1983,v.12,p.4274411
34.Eux6ylaror 3.C., Epuron IO.B., Err6ylarona E.M.,
Crenauoea I,I.3. Mgroao.norwlec(se r{ MeroArr{ecKue rpo6neMu
oqenxu xerfrxnoro 3arpmuerrrrs B rlpupoArtf,D( BoAo(.-((Sxonono-

l16
FeorpaoF{ecKle [po6neMEr [pHpoaofloJrs3oBar)u, He(br€r toBo(
penroHoB>, Htnoresaprorcx, 2003, c. I 08- 12 I.
35.Ceuenon A.A., CrpaAorrcrar A.I., Ilauenxo JI.O.
Cogepxanne r{ rgrrTepnn xgerrr.r{raxaqar r ecrecrBenHErx
yrneBoAopoAoB B noBepxHocrHtni nogax.-<I'r.qpoxllMrrqecKl{e
Mareprrarrbr )), 1977, r.66, c.96- 103.
36.Matusmoto G. Comparalive shrdy on organic constituents in
polluted and unpolluted inland aquatic environments. IV. Indicators
of hydrocarbon pollution for water.-<Joumal of \ry'ater Res.>, 1982,
v.16,# I l,p.l 52r -l 527 .
3T.Carnranos M.A. Sxonoruc r.r 6solomqecra.s qpoalirouBHocrb
Kacnnficxoro uopr.-Bary, I 999.
3S.Komarov A., Pikovsky J. Peculiarities of clistribution of oil
products and polyaromatic hydrocarbons in sea water and
sediments of the North-Eastem shelf of iihe Black Sea.-
Ankara,l993, p.64.
39.lllnuoa 8.A., Illeugron B.IO. Oco6ennogru oqf,crxn
floBTopuono ucrroJrb3oBaHa, 6yponrn< soa.-(He0Tfltoe
xorrf,crao>, M.: 1985, Ns8, c.64-66.
40.Eynaroe A.H., Maxapeuxo fl.II., Illeuetos B.IO. Oxpaua
orgyxarouef, cpeAEr B ueQ'rerarorofi uporr.tam.nenxocra.-M.:
Heapa- 1997.
4l.Eyraror A.lI., llpocerroa IO.M. Eypenue n ocBoeu e
xe1|rrxrx l,r ra3oB6D( cKBoroH. Tepuuuolornveclorf, uonapr-
cnpanovxr.rr.-M. : HeApa, 2007.
42.Kacruon A.f. 3xoronuc Kacnuftcxoro uopr.-Eary, 1994.
43.Hxcrpyrcgrn, no oxpaHe orqpyxarorqef, cpe{Er npu 6ypemrx
crBa:r(trH na ueQm H ra3 Ha cyme (P.(39- 133-94)-M.: PocneQrr,
1994.
44.llarurr C.A. HeQrr Ir 3xoJror[, r(oHT[HeHTaJrbHoro ue.rnQa.-
M.: BHLIPO,2001.
45.Eara6a B.H., Kolecoa A.H., Kononaaos E.A. flpo6neuu
gKororuqecKotr 6glonacHocu ucIIoJIE3oBaH[t BeIrIecrB n
Marepf,anoB n 6ypenxu.-M.:HPl{ farnpou, 2001 .

117
46.Bara6a B.H. O6ecneqeHne sKorlorHrlecroft 6egonacsocrs
crlroHTenbcrBa cKBarKuH na uope.<<EypeHne u neQrs>, 2004, Nsl,
c. i8-21.
47.Eyrroncrufi A.JI., JIe Kour Tyfi, Bolto(osa B.JI. u ap. :
flonuueurae sxo.roruqecroft 6etonacnocrn o6opyaoBaufl, npn
uopcxoft neSrera:o4o6rr.re. -Xur*lns treQru n rara: Marepuaau
IV Mex<gynap. xosQepenqnx, Toucx,2000, r.2, c.452455. t
48.fon.rapon A.I4., Kopnnnon M.IO. Cupano.+rrx no xulttxu, [Isr.
2, Kres. <Bnura uxona>, 1978.
49.Pefi r*repc H.@. flpnpo.qonhrrosaHre, Cnooapr-cnpaoouuux.-
M.: Msrcnr, 1990.
50.Mustafayev [.1., Gurbanov M.A., Mir-Babayev M.F. Some
ecological problems of the power engineering's development in
Azerbaijan. -Transactions of Symposium "Energy with all aspects
in 21-st century", Istanbul. 1994. pp.600-604.
5l.Gurbanov M.A., Mustafayev I.1., Mir-Babayev M.F. Carbon
dioxide accunrulation in the atmosphere: the reason and possible .
consequences.-Abstracts of the 3-rd Intemational Congress on the
Energy, Ecology and Economy, Baku, 1995, p.374.
52.Mir-Babayev M.F. Oil exploration's impact on ecology of the I
Caspian Sea.-Proceedings of International scientifictecnical
conference (Baku,3-6 of November, 2003), Bakq 20CE',pp.9l-911
53.<Camiyyet va Ekologiya> qazoti, Azerbaycan Respublikasrrun
ekoloj i doktirinasi. 17.02.2004.
54.A,rr,res H.A. flpe4o'rnpa[reHue 3arps3HeHl'l, Mopr. M.: Hegpa
1981.

ll8
 MiR-BABAYEV MIR-YUSiF FAZIL oslu
xol-iLovA AiDo ABDULLA qrzr
OLOSGOROV OKROM MUTOLLIB oglu

NEFT SONAYESININ
EKOLOGIYASI
(ders vesaiti)

-l Format 60xE4 r/r,r. F.q.v.7,4. Sifariq N,tl I8.

Kafrz ala nov. Tiraj 200 nUsxa. Qrymcti muqavila ilc

"'l' i -M E D i A' sirk at ir.in nat ba ati

\.__ _