NUMER 5/2019

CZASOPISMO ELEK TRONICZNE KLUBU JAGIELLOŃSKIEGO

Konserwatysta
w odczarowanym świecie
BROLA – CHIBNER – TYSZKA -DROZDOWSKI – KWIATKOWSKI
SIKORA – SPENGLER – GADZAŁA – WOJTYŁO – WONS
KLUBJAGIELLONSKI.PL
5/2019
 PRESSJE 5/2019

REDAKCJA KOREKTA

Agnieszka Barszcz Jakub Brola

Jakub Brola Karolina Pilawa
Bartosz Brzyski
Daria Chibner SKŁAD I ŁAMANIE
Piotr Kaszczyszyn
(współredaktor naczelny) Rafał Gawlikowski
Filip Leśniewicz
Konstanty Pilawa PROJEKT OKŁADKI
(współredaktor naczelny)
Piotr Popiołek Rafał Gawlikowski
Michał Rzeczycki
(szef warszawskiego kolegium) PROJEKT REKLAM
Błażej Skrzypulec
Kamil Wons Magdalena Karpińska
Jan Woźniak
WYDAWCA
STALI WSPÓŁPRACOWNICY

Rafał Gawlikowski
Marcin Kędzierski
Krzysztof Mazur
Paweł Musiałek KONTAKT
Mateusz Tondera
Piotr Trudnowski Pałac Spiski
Bartosz Wójcik Rynek Główny 34, 30-013 Kraków
tel. 124290273
ZAŁOŻYCIELE PISMA pressje@klubjagiellonski.pl

Jadwiga Emilewicz
Arkady Rzegocki

ISSN 1644-7050 Dofinansowano ze środków

Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego

4
 SPIS TREŚCI

Spis treści
PRESSJA REDAKCJI

Co powinien czynić konserwatysta w dobie późnej nowoczesności? Jak odnaleźć

się w ideowo mu nieprzyjaznej demokracji liberalnej, w rzeczywistości odcza-
rowanej, świecie, do którego konserwatywny język i wartości już nie przystają?
Inspiracji szukamy w figurach anarchy i eksploratora bezdroży autorstwa Ernsta
Jüngera.

8 Jakub Brola
SMUTEK PUSTEGO KASYNA

KONSERWATYZM PO NIEMIECKU

Martin Heidegger, Ernst Jünger, Friedrich Jünger, Oswald Spengler. Do intelek-

tualnej pomocy zawezwaliśmy plejadę niemieckich nazwisk. Czytamy uważnie
i wyciągamy z nich krytyczne wnioski.

20 Daria Chibner
KONSERWATYZM W EPOCE TOTALNEJ MOBILIZACJI

30 Z Oswaldem Spenglerem rozmawia Jonathan Ratcliffe

„NOWE OTCHŁANIE”. POŚMIERTNY WYWIAD
Z OSWALDEM SPENGLEREM

38 Mikołaj Kwiatkowski
HEIDEGGER, JŰNGER I ZIELONY KONSERWATYZM

KONSERWATYZM PO FRANCUSKU

Podział na lewicę i prawicę zanika. Czy to koniec nowoczesności? Tak uważa Ala-
in de Benoist. W dobie przeobrażeń, które prowadzą nas w nieznane, potrzebu-
jemy myślicieli nonkonformistycznych.

45 Krzysztof Tyszka-Drozdowski
ALAIN DE BENOIST. PONAD LEWICĄ I PRAWICĄ

5
 PRESSJE 5/2019

TEKA BARTYZELA

Jakie wnioski można wyciągnąć z lektury intelektualnego ojca polskiego monar-

chizmu? Czy konserwatyzm, jaki wyłania się z jego prac to postawa ideowa, któ-
rą warto naśladować? Mamy mocno mieszane uczucia.

54 Kamil Wons
ARKA NOEGO I POWRÓT KRÓLA. SYLWETKA JACKA BARTYZELA

PRESSJA SREBRNEGO EKRANU

Joker i Parasite. Wiwisekcja społecznego, politycznego i jednostkowego zła oraz

filmowy przekrój społecznych problemów współczesnej Korei Południowej.
W dziale kinowym staramy się oglądać te obrazy, które mówią nam coś o świecie,
który nas otacza.

61 Kamil Sikora
WSZYSCY MIESZKAMY W MROCZNYM GOTHAM CITY

65 Michał Wojtyło
NIE DZIEJE SIĘ DOBRZE W KOREI POŁUDNIOWEJ

REALISTYCZNA KOREKTA GEOPOLITYKI

Sprawa jest prosta: geopolityka ma swoje zasadnicze ograniczenia, a Polska po-

trzebuje innego paradygmatu, aby skutecznie realizacja naszą rację stanu. Tym
podejściem jest tzw. realizm państwa średniego.

71 Łukasz Gadzała
POLSKA POŚREDNIKIEM NARODÓW

6
Pressja
Redakcji
 PRESSJE 5/2019

Smutek
pustego
kasyna
Jakub Brola

Narrator późnej powieści Ernsta Jüngera przemawia do nas z per-

spektywy „końca historii”, a nawet z punktu jeszcze „późniejszego”,
bo już po upadku uniwersalnego państwa Hegla i Kojève’a, w realiach
swoistego restartu systemu, który za sprawą starcia „tytanów” z „bo-
gami” przygotowuje, nomen omen, grunt pod nową „erę geologiczną”.

To punkt, w którym bohater powieści zwraca się
w stronę Mitu, oczekując „nowego początku” – od-
rodzenia Ziemi. Czy postawa anarchy to strategia na
czas epoki nieuchronnie „fellachicznej” – by sięgnąć
po wyrażenie Spenglera – a przecież właśnie w tym
duchu ta powieść była już czytana – a przynajmniej tu
i ówdzie anonsowana? Niekoniecznie.
* kolejne kroki – w chwilach wolnych od publicznych
„Eumeswil jest fellachiczną dziurą”, zapisuje w swoim
dzienniku narrator powieści Ernsta Jüngera, uważny
czytelnik Herodota, Ksenofonta i Spenglera, chwilo-
wo zatrudniony w kazbie wszechwładnego, choć nie-
przesadnie krwiożerczego Condora, któremu usługu-
je w podwójnej roli barmana z doktoratem – uznajmy
to za figurę nowoczesności – i nadwornego historyka
z dostępem do czegoś, co dla wygody nazwać można
wehikułem czasu.
Cokolwiek kostyczny Martin Venator właśnie dobie-
ga do trzydziestki – choć mógłby mieć i lat siedem-
dziesiąt, tak ostrożne i niespektakularne są jego
zatrudnień niespiesznie znosi zapasy prowiantu do
leśnej kryjówki, gdzie zamierza przetrwać pierwsze
miesiące po spodziewanym zamachu stanu.
Biegły w sztuce samoograniczenia i nienachalnej
obecności, Venator skrzętnie, choć tylko na własny

8
JAKUB BROLA — SMUTEK PUSTEGO KASYNA
użytek, komentuje to, co widzi i słyszy, a widzi
i słyszy niemało. „Dobrze zrobiłem, rezygnując
z repliki”, notuje przy okazji sporu przy rodzinnym
stole, przy którym nie może liczyć na zrozumienie.
Puenty, jakie dopisuje wieczorem w zaciszu skrom-
nego gabinetu, nie mają w sobie nic z łatwego l’esprit
de l’escalier, spóźnionej salwy oddanej w kierunku
nieobecnego przeciwnika. „Kto chce coś w świecie
usłyszeć, ten musi udawać głuchego”, przekonuje
w którymś ze swoich brulionów Lichtenberg, któ-
rego dykcja stale pobrzmiewa w tej mgławicy frag-
mentów, aforyzmów i nocnych zapisków barmana,
które składają się na 400-stronicowy esej o naturze
władzy. Ale – po kolei.
Jesteśmy w Eumeswil – na rumowisku idei, po dru-
giej stronie muru czasu.
ŚWIAT ZDEGRADOWANY
Powieść Jüngera przenosi nas na północnoafrykań-
skie wybrzeże doby pozornie postapokaliptycznej,
w epokę ponownego rozdrobnienia, jakie nastąpi-
ło po rozpadzie państwa powszechnego i – jak się
domyślamy – wojnie nuklearnej. Gdzie jesteśmy?
Najpewniej na obszarze dzisiejszego Maroka – gdzie
niemiecki pisarz, pogrążony w codziennej lekturze
Ciorana, spędził kilka wiosennych dni na krótko
przed swoimi osiemdziesiątymi urodzinami – wśród
obłaskawionych słońcem wzgórz porosłych kolcza-
stym wilczomleczem, o którym okoliczny lud powia-
da, że jest „bardziej trujący niż teściowa”.
Całkiem możliwe, że bez poważnej szkody dla powie-
ściowej substancji i szyfrów autorskich odnaleźliby-
śmy Eumeswil również w Andaluzji, na wybrzeżu pro-
wansalskim lub w miastach Lewantu, w sycylijskich
Syrakuzach lub choćby na Capri – w samotni cesarza
Tyberiusza, którego Venator tak chętnie podgląda
w miksującym czas i przestrzeń luminarze. W ten
sposób rozpoznajemy się w samym sercu Braudelow-
skiego uniwersum Śródziemnomorza, tego samego,
choć przecież już całkiem innego, z jego rekwizytami
i kodami, wśród ruin i zgliszcz, które nie przestały
do nas mówić, na styku kultur, które odkładały się
tu piętrowymi warstwami, wśród kościołów, którym
dobudowano minarety i meczetów, które przysposo-
biono do potrzeb chrześcijańskich świątyń.
Szybko orientujemy się, że historia zatoczyła nowe
koło, choć tragedia powróciła niekoniecznie jako
farsa. Podobnie jak po śmierci Aleksandra Wielkie-
go, okaleczony i ponownie zdezintegrowany świat
przyszłości, którą poznajemy w ujęciu retrospektyw-
nym, rozpada się na osłabione „państwa diadochowe”
i „epigonalne miasta-państwa”. W nowej rzeczywisto-
ści niewielkie Eumeswil, oaza rzucona między dome-
ny wielkich chanów, to ledwie półsuwerenny plankton,
punkt tranzytowy i baza wypadowa dla lepiej uposa-
żonych graczy, którzy szukają w okolicy mocnych wra-
żeń – fundując sobie egzotyczne safari lub, dla zabicia
czasu, upojny wieczór w luksusowej kantynie władcy,
gdzie wśród męskich prostytutek i posągowych ency-
klopedystów ze świty tyrana mogą do woli komento-
wać gnomiczne passusy z Montaigne’a, Heraklita czy
Machiavellego. Jeśli czujny majordomus gospodarza
będzie w dobrym nastroju – co jednak nie zdarza się
zbyt często, bo też i zakres obowiązków na to nie
pozwala – zaprowadzi gościa do swojego prywatne-
go gabinetu, gdzie, jak w całej powieści, „nie jest ani
za zimno, ani za gorąco, a rozmawia się raczej cicho
niż głośno”. W środku, na jednej ze ścian, dostrzeże
obraz Vermeera, „jeden jedyny, uratowany z Wielkich
Pożarów”.
Daleko na południe od miasta, już poza granicami
wyobraźni jego najbardziej zuchwałych mieszkańców,
rozpościera się na poły legendarny Las, którego wy-
karmiony uranem ekosystem stale mutuje, wzbogaca-
jąc się o fantastyczne i pożądane przez kolekcjonerów
kuriozów gatunki flory i fauny. I właśnie ów Las, zra-
zu jedynie wzmiankowany na prawach anegdoty, sta-
nowi punkt przeznaczenia bohaterów powieści. Póki
co Żółty Chan, którego marzeniem są wielkie łowy,
zbiera uczestników planowanej wyprawy: „szperaczy,
przeważnie karłów nieprześcignionych w sztuce śle-
dzenia tropów; ponadto uczonych, którzy nie pasują
do żadnego fakultetu, w połowie mitologów, w poło-
wie interpretatorów marzeń sennych”.
Jeszcze dalej, na wybrzeżu, rozciąga się Wielkie Skła-
dowisko: tutaj ludzkość ponownie przerabia lekcję
paleolitu, wegetując w wydrążonych pieczarach;
złachmanieni i bezbronni potomkowie kosmonautów
i fizyków kwantowych, od pokoleń niezdolni do ob-
róbki kamieni i drewna, posługują się wyrzuconymi
na brzeg przedmiotami – metalowymi elementami
9
 PRESSJE 5/2019

maszyn, których przeznaczenia nie są już w stanie ła neoewangelicko-augsburskiego). Wymiana han-

dociec. „Nie nadawali się nawet na niewolników”, dlowa opiera się na złocie.
wspomina Attila, jeden z bohaterów powieści, który
zdołał dotrzeć do tego limba, pod wieloma względa- Mieszkańcy korzystają z fonoforów – telefonów ko-
mi łudząco podobnego do plutonicznego krajobrazu mórkowych, których możliwości pozostają w prostej
przyszłości, jaki na kartach Możliwości wyspy suge- zależności od statusu społecznego właściciela, choć
stywnie opisał Michel Houellebecq w scenie konfron- większość aparatów, obok funkcji płatniczej, służy
tacji zażenowanego klona protagonisty ze zdegenero- jedynie do odbierania sygnałów nadawanych przez
wanymi niedobitkami gatunku homo sapiens. Attila centralę. Do dyspozycji elit – które poznajemy na
wspomina tych ludzi jako „jakby martwych, raczej przykładzie szefa bezpieki – pozostają monologują-
wegetujących sennie, jak wówczas, gdy Prometeusz ce jednokanałowo telewizory, tu i ówdzie mowa jest
obdarował ich ogniem”. również o podziemnych instalacjach obsługi ruchu
w stratosferze, zasadniczo jednak niepodobna oprzeć
„Dziedzicem Ostatniego Człowieka nie jest prymityw, się wrażeniu, ze trafiliśmy na pustynną planetę mło-
ale upiór”. dego Luke’a Skywalkera, gdzie technika pozostaje
odległym wspomnieniem po przyszłości usmażonej
POZDROWIENIA Z PRZYSZŁOŚCI impulsem elektromagnetycznym, przyszłości świado-
mie, wobec uwiądu ambicji mas lub decyzją jakiegoś
Gardner Dozois, pisarz i wydawca, piętnastokrotny Nadleśniczego, nieresuscytowanej, zdegradowanej do
laureat prestiżowej nagrody Hugo w dziedzinie edy- roli śmieszno-strasznego gadżetu – laserowego dział-
torstwa, w opublikowanym w połowie lat 70. ubiegłe- ka przytroczonego pod pyskiem wielbłąda – słowem:
go wieku artykule – tekście humorystycznym, choć jest eumeswilańska technika dodatkiem do nieskom-
pisanym przede wszystkim ku przestrodze – zdiagno- plikowanego życia, jakie z przerwami wiedzie się tu
zował dokuczliwą i chyba dość powszechną przypa- od czasów Eumenesa i Ptolemeuszy.
dłość ambitnych autorów mierzących się z gatunkiem
science fiction. „Łatwo ją rozpoznać”, zagaja Dozois. Eklektyzm kosmopolitycznego państwa-miasta ude-
„Jest rok 2653, a mimo to ludzie nadal jeżdżą samo- rza na każdym kroku: stylem Eumeswil jest brak
chodami napędzanymi benzyną, z silnikami spalino- stylu, intelektualną treścią życia jego mieszkańców
wymi, mieszkają na przedmieściach, robią zakupy – tych żyjących poza twierdzą – brak treści. W pono-
w supermarketach, należą do klubów i co tydzień woczesnej, posthistorycznej optyce Venatora, któ-
strzygą trawniki”. Wyliczanka Dozoisa jest długa, ry medytuje na metapoziomie historiozoficznego
kończy się rzutem za trzy punkty: „Każdy mężczyzna uogólnienia, „zużyciu uległa historyczna substan-
ma włosy obcięte na jeża”. cja”, zgasła wiara w utopię, a wraz z nią – w postęp,
w który nie chcą już wierzyć nawet liberałowie (choć
Zbliżamy się do połowy trzeciego tysiąclecia po z zasadniczo innych względów). „Nasi ludzie w Eu-
Chrystusie, ale w zapyziałym Eumeswil – którego meswil nie chcą żyć lepiej w jakiejś przyszłości, chcą
nazwa wywodzi się od imienia jednego z antycznych żyć dobrze teraz”, zauważa cierpko narrator. „Nie
diadochów – wyczuwamy atmosferę portowego mia- chcą słyszeć brzęku monety, chcą mieć ją w mieszku.
sta kolonialnego epoki przednowoczesnej: mamy Od gołębia na dachu wolą wróbla w garści. Nikt nie
niską, przeważnie piętrową zabudowę, ziejące mro- wychodzi na ulicę dla idei; chyba że chleb czy wino
kiem spelunki, orientalne prostytutki, piorących się zdrożeją o jeden halerz albo dochodzi do bijatyki
po twarzach tragarzy, woźniców i rzemieślników z woźnicami podczas wyścigów”. Awanturnicze ser-
cechowych, roześmianych Murzynów, czekających ce nie ma tu, co prawda, czego szukać, ale „w sumie
na lepsze czasy pasterzy kóz i wirujące kłębowisko można tu robić lub nie robić tego, co się chce”.
arabskiego targowiska; gdzieś ponad dachami pię-
trzy się smukły minaret, rozgrzane powietrze niesie Na tle miasta twierdza tyrana jawi się jako herme-
zapach tureckiej kawy, którą tyran wypija po mszy tyczna bańka nierzeczywistości, to właściwie świat
(całkiem możliwe, że jest członkiem jakiegoś kościo- równoległy, niespecjalnie kompatybilny z przaśny-

10
JAKUB BROLA — SMUTEK PUSTEGO KASYNA
mi realiami podzamcza. Ciągnące się do białego świ-
tu pogwarki w kantynie Condora mają w sobie coś
z jowialnej atmosfery salonu madame de Pompa-
dour, innym razem zaś – coś z klimatu spotkania
elegijnie usposobionych lejtnantów po najlepszych
akademiach wojskowych, pochylonych w milczeniu
nad mapą niepewnej kampanii.
MIASTO ZNIWELOWANE
Bohaterowie Eumeswil poruszają się w realiach
świata „zniwelowanego” – to kolejne z Nietz-
scheańskich pojęć diagnostycznych, które Jünger
z pożytkiem aplikuje w powieściowym laborato-
rium. „Duch świata jakby niekiedy zamieniał się w
straszliwego Prokrusta”, przekonuje Venator, któ-
ry jako historyk cierpliwie tropi w luminarze ko-
lejne przykłady „równościowego obłędu demago-
gów”. „Pigmeje skracają nogi wysokim Murzynom,
aby sprowadzić ich do właściwych rozmiarów; biali
murzyni niwelują światowe języki”, obwieszcza w
innym miejscu. W sytuacji skrajnej, pod rządami
demagoga wyposażonego w odpowiednie środki,
zrównanie bywa gorsze od ucisku, przekonuje nas
Venator, bowiem „uciśniony może znów się pod-
nieść”, natomiast zrównany jest już tylko „fizyczną
i moralną ruiną”.
Jednym z symptomów niwelacji jest „degrada-
cja języka”, skorelowana ze wspomnianą „utratą
substancji historycznej”. To jeden z bardziej fra-
pujących wątków powieści, wyeksplikowanych we
fragmentach poświęconych pracy Thoferna – na-
uczyciela retoryki. Globalne skarlenie nie nastąpi-
ło w wyniku eksplozji termojądrowej; degradacja
języka miała dokonać się dużo wcześniej, bo już
„u schyłku epoki wojen narodowych”, zapowiadając
proces „wielkich zjednoczeń”. O czym konkretnie
mowa? O powszechnej wulgaryzacji języka, zani-
ku wzniosłości, dominacji „niskich form wesołości”
i „trzeciego tonu” („najniższa płaszczyzna nazywa-
nia spraw i czynności”). Gdzieś po drodze, mówi
nam Thofern, wytrzebiono „regionalne bóstwa”,
a w końcu nastąpiła również „erozja władzy oj-
cowskiej”.
Na końcu pojawia się udający mieszczanina fellach
i jego osiedle godne termita.
FATALNA ATMOSFERA KASYNA
Owszem – świat przedstawiony w Eumeswil, podobnie
jak w pozostałych powieściach wizjonerskich lub zgo-
ła fantastycznych (Na marmurowych skałach, Szklane
pszczoły oraz wciąż czekające na polskiego tłumacza:
Problem Aladyna i spolszczone w skromnym fragmen-
cie Heliopolis), jest rzeczywistością modelu, co przed
dwudziestu laty zauważył Wojciech Kunicki, fundator
rodzimej jüngerologii i życzliwy egzegeta twórczości
niemieckiego pisarza. To zresztą stały element prozy
narracyjnej Jüngera, wystawiający jego kolejne powieści
na tu i ówdzie stawiany zarzut szklarniowej sztuczno-
ści; germanista Łukasz Musiał, wczytując się w kolejne
strony dzienników wojennych, dostrzegł w Jüngerze
konstruktora „latających modeli rzeczywistości”, a dzie-
ląc się swoimi refleksjami po lekturze „Eumeswil” uty-
skiwał na „skłonność do typizacji”, która „potrafi zwieść
Jüngera na manowce pretensjonalnej enigmatyczności”.
Bo też miasto-państwo Eumeswil, zaludnione przez
męskie prostytutki, tokujących pretorian-encyklope-
dystów i metanarratora, który taksuje ludzkie dzieje
z perspektywy heglowskiej wiedzy (prawie) absolutnej
i kresu historii, jest makietą. Spektakularną sceną te-
atralną na środku pustyni, oddaną do dyspozycji wy-
koncypowanych przy biurku bohaterów, którzy przez
większą część powieści po prostu deklamują mniej lub
bardziej efektowne wyimki z późnej eseistyki Ernsta
Jüngera (zwłaszcza z Państwa powszechnego i Eksploracji
bezdroży, tekstów szczęśliwie dostępnych również pol-
skiemu czytelnikowi).
W tym modelu nie ma, niestety, równorzędnej prze-
strzeni dla kobiet, właściwie nieobecnych, zredu-
kowanych do roli lojalnych sekretarek i pasywnych
kochanek (nierzadko w jednej osobie), które zgod-
nie z wolą Condora pozbawione są wstępu na zamek,
a zatem de facto do jedynego miejsca, w którym pulsu-
je kadłubowe życie intelektualne Eumeswil. „Wyczu-
wa się w tym fatalną atmosferę kasyna”, zauważy po
latach Heinrich Böll, dominujący nastrój tego pisar-
stwa Jüngera. O krok dalej poszedł Tomasz Burek w
felietonowej impresji towarzyszącej polskiemu wyda-
niu powieści Na marmurowych skałach. Dla zmarłego
przed rokiem krytyka rzeczywistość powieści Jüngera
była „światem tajemnych wspólnot homoerotycznych,
mężczyzn zbabiałych, zhisteryzowanych sadystów
i estetów”.
11
 PRESSJE 5/2019

To opinia przeszarżowana, na dłuższa metę nie do Dozoisa. To refleksje narratora noszą tu jeża. Politolo-
utrzymania, ale w jakiś sposób oddająca pierwsze giczny wokabularz metahistoryka, który przemawia
wrażenie po kontakcie z tą prozą. Osowiali panowie do nas z nieokreślonego precyzyjnie punktu w trze-
raczej monologują niż dialogują, z rzadka tylko dając cim tysiącleciu po Chrystusie, nie przekracza progu
do zrozumienia, że bromek potasu nie stanowi oczy- ostatniej ćwierci ubiegłego wieku. I nie udaje, ze jest
wistego składnika diety na dworze tyrana („trudno inaczej.
pogodzić obfite posiłki i próżnujące życie z ascezą”).
Kobiety, „po męsku” stanowcze, same wychodzą Bodaj najsilniej widać to na przykładzie powieścio-
z inicjatywą. Z cokolwiek komicznym niekiedy efek- wego wykładu o rozumnym tyranie – pod kilkoma
tem. „Proszę nie robić ceregieli”, mówi posągowa względami górującym, przynajmniej w optyce narzu-
Ingrid bohaterowi na chwilę przed miłosnym zbliże- conej czytelnikowi przez Venatora, nad nominalnie
niem. „Twarde łoże, nie było ceregieli”, pospiesznie liberalnymi trybunami, którzy reprezentują pierwia-
referuje nazajutrz narrator. „Zachowała się stosow- stek „niwelujący”. Przy założeniu, że niemal wszyscy
nie do stosunku służbowego” – wyjaśnia. reprezentują tu pierwiastek niwelujący. Różne jest
jedynie tempo, z jakim niwelacja postępuje w naprze-
MIEDZY WIERSZAMI miennych fazach „mężów” i „mocy” (z jednej strony
monarchów, dyktatorów i tyranów, z drugiej – demo-
Jakkolwiek Wojciech Kunicki, tłumacz i autor po- kracji, republik i anarchii). Co zyska miasto po oba-
słowia, przestrzega przed wpisywaniem tej książki leniu Condora? Zamianę przemocy „jawnej” na „ano-
w kontekst bieżących debat politycznych rodem nimową”. Na tym polegać ma, jak chłodno wyjaśnia
z Republiki Federalnej Niemiec, zarzucając niektórym nam narrator, liberazione.
z jej komentatorów – skądinąd uznanym jüngerystom
– swoiste „manko lekturowe”, lektura niektórych frag- TYRAN
mentów skłaniać może do wniosku, ze coś jednak jest
na rzeczy. Narrator powieści okazjonalnie przywołu- „Naszej nauce nie udało się rozróżnić typu demagoga
je do mikrofonu co ciekawszych korespondentów ze od tyrana i despoty”, zagaja Venator w momencie,
świata pozapowieściowego, raz po raz puszczając do w którym nurt powieści, i tak nieprzesadnie rwą-
czytelnika oko. Nie chodzi, rzecz jasna, o ostentacyj- cy, osiąga konsystencję kisielu i zastyga w miejscu.
ne kryptocytaty ze Schmitta czy zawoalowane, choć Nietrudno przeoczyć tę pozornie techniczną uwagę,
czytelne gry ze swoimi liberalnymi krytykami. Gdy a przecież Jünger prawdopodobnie oddaje w tym
Venator przygląda się swoim dekadenckim krajanom, miejscu głos swemu krajanowi Leo Straussowi, który
sarkając, że „po Sokratesie odziedziczyli jedynie scep- trzy lata po drugiej wojnie światowej, już jako wykła-
tycyzm, nie wynieśliby go jednak, jak Ksenofont, na dowca Uniwersytetu Chicagowskiego, opublikował
swoich barkach z pola walki”, uderza podobieństwo – komentarz do Hierona – zakurzonego dialogu Kse-
już na poziomie języka – do diagnozy, jaką postawił nofonta, bodaj jedynego dzieła okresu klasycznego
socjolog Helmut Schelsky w książce Die skeptische w całości poświęconego naturze tyranii (On Tyranny,
Generation (Sceptyczne pokolenie), pisząc o „procesach 1948; wyd. pol. 2009).
odpolitycznienia i odideologizowania”, które miały
doprowadzić do utarcia głęboko nieufnego, pozbawio- Nieklawe jest życie tyrana, zwłaszcza, jak się wydaje,
nego wiary i iluzji pokolenia powojennej rekonstruk- życie erotyczne – mówi syrakuzański Hieron poecie
cji i cudu gospodarczego. O ile jednak Schelsky ska- Symonidesowi w antycznym dialogu Ksenofonta,
zywał swoich sceptycznych rodaków przynajmniej na ale naświetlony komentarzem Straussa tekst zaczy-
materialny sukces, Jünger-Venator widział w obywa- na opalizować nowymi, paląco aktualnymi sensami.
telach Eumeswil już jedynie syte i wykastrowane koty. Amerykańsko-niemiecki filozof zaczyna swoje roz-
ważania od przytomnej konstatacji, że „współczesna
W powieści Jüngera nie wszyscy mężczyźni maja nauka polityczna nie jest w stanie zrozumieć, czym
włosy obcięte na jeża – fanów autora Księcia piechoty rzeczywiście jest tyrania” (a w konsekwencji – współ-
przepraszam za godny wypłazowania wtręt na temat czesny totalitaryzm), po czym (re)konstruuje wę-

12
JAKUB BROLA — SMUTEK PUSTEGO KASYNA
złowe punkty problemowe tekstu: rządy w sytuacji
„postkonstytucyjnej”, napięcie miedzy prywatnym
a publicznym, filozofem a społeczeństwem. Tym
samym wytycza plac, na którym blisko trzy dekady
później budować będzie Jünger, budujący fabularną
otulinę dla pozostającego w opozycji do wszystkiego
i wszystkich (tak liberałów, jak i konserwatystów)
„anarchy”. Ksenofont czytany przez Straussa – a więc
przede wszystkim miedzy wierszami – daleki jest od
absolutyzowania rządów prawa; rozumny, kierujący
się cnotą tyran lepszy miałby być od rządów ludu, i to
nawet wówczas, gdyby władze zdobył przemocą.
Echo modelu uszlachetnionej, antycznej z ducha ty-
ranii, jaśniejącej zwłaszcza na tle alternatywy w po-
staci skorumpowanego trybunatu, bez trudu odnaj-
dziemy w Eumeswil. Condor ma coś z Hierona – ale
i Periandra, Augusta, Tyberiusza – zaś w roli zbioro-
wego Symonidesa odnalazłaby się grupa przenikli-
wych doradców tyrana. A historyk-barman Venator?
Tutaj sprawa jest prosta, wszak narrator nie bez koze-
ry określany jest przez swoich rozmówców „naszym
Ksenofontem”.
OD SZOFERA DO KATECHONA
„Władza nie realizuje się wyłącznie w polityce”, przy-
pomina nam Venator i zwraca uwagę na rolę sfery
prywatnej. Tu właśnie przebiegać ma granica, za
którą „tyrani i demagodzy degradują się do roli de-
spotów”. Za tą granicą rozciągają się na poły socjopa-
tyczne inferna władztw Nerona („pierwszy śpiewak”),
Kommodusa („typ niedoszłego anarchy”) i „pewnego
wielkiego demagoga, który pojawił się, gdy odkryto
planetę Pluton”. Właśnie Hitlerowi, którego nazwisko
w powieści ostatecznie nie pada, poświęca Venator
wymowny passus: „Był dyletantem w wielu dziedzi-
nach, także jako strateg, na nieszczęście wielu ludzi,
był jednak technicznie perfekcyjny, szofer w każdym
calu, który w końcu kazał się skremować benzyną”.
Eumeswil nie zostanie spalone przez swego tyrana,
a jemu samemu nie jest pisany los perfekcyjnego
„szofera”. Choć drogę na szczyt utorował sobie Con-
dor za pomocą miecza, jest władcą tolerancyjnym,
sprawnie zarządzającym zbiorowymi emocjami przy
pomocy administracyjno-policyjnych śluz, rygli
i wentyli bezpieczeństwa. W społeczeństwie fella-
chów – to zapożyczenie od Spenglera – służy temu
choćby mnogość domów uciechy, które „zaspokajają
wszelki gust, choćby najbardziej zboczony”. „Co ktoś
robi w domu lub nawet w stajni, to jego sprawa, nie
wtrącamy się” – podkreśla wielkodusznie szef aparatu
bezpieczeństwa.
Tyran, któremu marzy się „mała Florencja”, toleruje
nawet prasę opozycyjną, z która prowadzi cierpliwą
grę o sumie zerowej, grę aż do samego finału zasad-
niczo dżentelmeńską i bezkrwawą. „Co pan powie na
to, ze przeciwnicy nazywają pana grabarzem trybu-
natu?”, pyta w jednym miejscu redaktor liberalnego
„Strzyżyka”. „Nim przyjdzie grabarz, musza być zwło-
ki”, odpowiada niezrażony pracownik ministerstwa
sprawiedliwości. Condor, jako pilny uczeń Machiavel-
lego, nie wątpi, że już choćby dla samej listy subskry-
bentów gazety – jego potencjalnych przeciwników
– warto podtrzymywać przy życiu iluzję swobodnej
cyrkulacji słowa drukowanego. Płynna jest granica
miedzy wykazem stałych czytelników a listami pro-
skrypcyjnymi.
Sztabowcom tyrana trudno jednocześnie przypisać
niskie motywy. Nie kieruje nimi chęć zysku, nie są
również oportunistami, którzy w porę opowiedzie-
li się po odpowiedniej stronie. Każdy z nich – Attila,
Domo, Bruno – rozgrywa własną grę, próbując skie-
rować kurs Condora w inną stronę. Cała trójka do-
strzega w tyranii „jedyną ramę zdolną nadać formę
zatomizowanej masie oraz odwlec walkę wszystkich
przeciwko wszystkim”.
ANARCHA
Wydaje się całkiem możliwe, że pośród co najmniej
kilku dobrych powodów do napisania tej powieści,
czynnikiem rozstrzygającym okazała się potrzeba
przydania życia fabularnego nowemu z efektownej
galerii typów, znanych nam dotąd z tekstów dyskur-
sywnych Jüngera: po żołnierzu frontowym (publicy-
styka lat 20.), robotniku (1932) i leśnym wędrowcu
(1951) pojawia się bliski krewny tego ostatniego –
anarcha.
Na pierwszy rzut oka status Martina Venatora nie
rożni się znacząco od pozycji lokaja w pałacu dyk-
tatora, pal już licho, że raczej w typie któregoś z re-
13

nesansowych Medyceuszy czy syrakuzańskich Hie-
ronów – i taka jest zresztą optyka jego ojca i brata,
niegdyś członków liberalnych elit, dziś już tylko
zgorzkniałych pariasów wyrzuconych na społeczny
margines polis. Ambicje bohatera wydają się niewy-
górowane. „Satysfakcjonowałoby mnie stanowisko
szofera, tłumacza lub sekretarza do spraw drugo-
rzędnych”, zauważa w swoim dzienniku. Lokajski,
bez mała błazeński – sam używa tego określenia –
jest również uniform, w jakim narrator pojawia się
w barze nocnym, by obsługiwać luksusowych gości
tyrana.
A jednak ten barman jest, przynajmniej we-
dle własnych zapewnień, człowiekiem wol-
nym, nie mniej od stojącego na szczycie Con-
dora. Jest – powtarza – wolny właśnie jako
anarcha. Tego samego nie można powiedzieć
o uprzywilejowanych pretorianach tyrana, for-
malnie przełożonych Venatora, nie mówiąc już
o szeregowych gwardzistach, zobligowanych „za-
kaszleć, gdy lekarz chwyta za jądra”.
Anarcha nie jest anarchistą – na blisko 400 stro-
nach powieści Venator stale nas o tym poucza.
Protokół rozbieżności wyrasta niejako z ontologii –
z samej substancji obu typów. Anarchista tym roż-
ni się od anarchy, czym monarchista od monarchy,
Paweł z Tarsu od Chrystusa, małżeństwo od miło-
ści, a zabójstwo od mordu. Anarchiczny jest każdy
człowiek w chwili narodzin, i „to jest właśnie w nim
normalne”. Później, w toku socjalizacji, pierwiastek
anarchiczny miałby ulegać stępieniu i konsekwent-
nemu wygaszaniu. To „obrzezania, upusty prasi-
ły”, przekonuje narrator. W konsekwencji człowiek
prawdziwie wolny jest anarchiczny, niekoniecznie
jest nim natomiast sam anarchista – teoretyk wol-
ności i niewolnik swej idiosynkrazji, tkwiący w fa-
talnym uścisku z władzą, którą bezustannie próbuje
znieść. Anarcha respektuje reguły gry – dzięki temu
zachowuje życie. To jak z przepisami ruchu drogowe-
go, zauważy przy innej okazji Venator. „Anarchista
przypomina pieszego, który ich nie uznaje – i zosta-
je natychmiast przejechany”, wyjaśnia, tym razem
bez zbędnych fajerwerków retorycznych. Anarchista
ma jednego wroga i na nim koncentruje własną pa-
sję. Prowadzący własne wojny anarcha strzela „do-
koła”, i to „nawet gdy maszeruje w szeregu”.
14
PRESSJE 5/2019
Wolność anarchy zdaje się nie mieć granic. Jest „ab-
solutnie możliwe”, przypomina nam narrator, choć
jednocześnie „bardzo nieprawdopodobne”, że któ-
regoś dnia podniesie rękę na samego tyrana. Zaraz
jednak dodaje: „Mogę nie tylko go zabić, mogę go
także ułaskawić”. To zresztą naturalny potencjał
każdego człowieka – nawet jeśli nie zdaje sobie
z tego sprawy – i zarazem wyraz przyrodzonej
równości ludzi. Ten potencjał „drzemie zawsze
w tle, nawet wówczas, gdy dwaj ludzie pozdrawiają
się na ulicy”.
Niespektakularna służba za barem nie koliduje
z „substancją anarchy”; nie urąga jej, raczej posze-
rza pole manewru, wyostrza świadomość, wplata
w wydarzenia, daje okazję do kontaktu z żyjącymi.
Tak widzi to sam narrator, który pracę w kazbie
traktuje jako najbardziej wartościową część wła-
snych studiów historycznych. „Przyznaję, że bez
niechęci usługiwałbym Tyberiuszowi”, wyznaje
w innym miejscu.
STALE ONLINE
Anarcha nie jest anarchistą, nie jest również „le-
śnym wędrowcem”, choć na pierwszy rzut oka oba
typy stanowią równorzędne wariacje na jeden te-
mat, oferty „egzystencjalnie nie do odróżnienia”,
jak zresztą przyznaje powieściowy Venator w ko-
mentarzu do eseistyki samego Jüngera (!). Eume-
swil i Eksploracja bezdroży, powieść z połowy lat 70.
i starszy o ćwierć wieku esej-instruktaż, to dzieła
komplementarne, wzajemnie oświetlające się, stąd
całkowicie zrozumiała decyzja amerykańskiego wy-
dawcy obu tekstów, który pomieścił je w jednym
tomie jako retorycznie spójny wykład różnych odcie-
ni obywatelskiego nieposłuszeństwa. Obie pozycje
traktują o „tyranii” – ale są to jednocześnie dwa róż-
ne, wzajemnie niezestawialne rodzaje tyranii. O ile
Eksploracja bezdroży traktuje o strategii przetrwania
w ramach opresyjnych struktur drapieżnego Lewia-
tana, w świecie zagrożonym widmem komunizmu,
ostrze Eumeswil wymierzone jest, jak się wydaje,
w zniwelowaną – między innymi za pomocą techni-
ki – i samoniwelującą się formułę zachodniej demo-
kracji liberalnej, obficie czerpiąc z Nietzscheańskiej
figury „ostatniego człowieka”: zblazowanego, po-
zbawionego wyższych aspiracji, łaknącego jedynie
JAKUB BROLA — SMUTEK PUSTEGO KASYNA

własnego komfortu, wegetującego w warunkach, o barwę polityczną Martina Venatora jako anarchy
w których „nikt niczego nie traktuje serio”. – a zatem „deklaratywnie ukrytego heglisty”, jak su-
geruje w posłowiu tłumacz polskiego wydania – po
Różnica jest zasadnicza: „leśny wędrowiec” (względ- prostu nie sięga celu, mijając go szerokim łukiem.
nie, w bardziej brawurowym tłumaczeniu Kunickiego, Bohater powieści jest metanarratorem, czy jeszcze
„eksplorator bezdroży”) wybiera samotność wyimagi- lepiej – metaczytelnikiem, który rozpoznał swoją
nowanego eremu. Anarcha pozostaje online, nawet je- kondycję apokaliptyka, by odtąd podglądać świat
śli, jak Venator, „leży krzywo na krzywej szachownicy” przez dziurkę od klucza, jaką w istocie jest powie-
i z nikim mu nie po drodze. Daleki jest jednak od za- ściowy Wielki Luminar – ni to wehikuł czasu, ni
mykania się w wieży z kości słoniowej, by obserwować holograficzna wyszukiwarka internetowa, na ogół
– jak obcesowo ujął to Flaubert – „fale gówna rozbija- zaprzęgana do dyskretnego, zasadniczo jednak ja-
jące się o ścianę”. W ramach proponowanej czytelni- łowego kompletowania przypisów, przyczynków
kowi optyki wypada założyć, że te „fale gówna” biją i apendyksów do księgozbioru tyrana i jego akolitów.
również od środka. Tam chyba najmocniej. Venator przemawia do nas z perspektywy „końca
historii”, a nawet z punktu jeszcze „późniejszego”,
Anarcha pozostaje online – angażuje się, stoi tuż obok, bo już po upadku uniwersalnego i homogenicznego
płaci podatki, sumiennie wywiązuje się ze swoich państwa Hegla i Kojève’a, a więc w realiach swoiste-
obowiązków wobec cezara. Jako taki prawdopodob- go restartu systemu, który za sprawą starcia „tyta-
nie znalazłby w sobie nieco zrozumienia dla nieopie- nów” z „bogami” przygotowuje, nomen omen, grunt
rzonego Tancrediego – drugoplanowego bohatera Ge- pod nową „erę geologiczną”. To punkt, w którym
parda Lampedusy – który świadomie asystuje zmianie narrator zwraca się w stronę Mitu, oczekując „nowe-
historycznej, zachowując nań szczątkowy, ale chyba go początku” – odrodzenia Ziemi.
satysfakcjonujący dla siebie wpływ, niekoniecznie
zaś dla postawy tytułowego „geparda”, wytwornego Wizja nowego początku zarysowana zostaje w par-
księcia Saliny, próbującego ratować resztki własnego tiach wygłaszanych przez powieściowego Bruno-
świata. na – nadwornego filozofa, tu i ówdzie określanego
mianem „maga”. „Ziemia od czasu do czasu ujawnia
WIELKI RESET swój totem, starego węża odrzucającego członki lub
wciągającego je w siebie”, mówi nam bliski współpra-
Narrator powieści nie jest konserwatywnym żałob- cownik tyrana. Widomym znakiem tej metamorfozy
nikiem, który opłakuje utracony Eden. W świecie było-będzie, nade wszystko, „państwo powszechne”,
Eumeswil nie ma już co konserwować. Własną sy- ale i „zanik kultury, wymieranie zwierząt, monokul-
tuację porównuje Venator do „położenia technika tury, pustynie, narastanie trzęsień ziemi i plutonicz-
w przedsiębiorstwie rozbiórkowym, który dlatego nych erupcji, powrót tytanów, zatem Atlasa – uciele-
ma czyste sumienie, że już dawno zburzono zamki śnienie jedności, Antajosa – siły, oraz Prometeusza
i katedry, a nawet stare domy mieszkalne”. Nie – podstępu Matki”. „Z tym wiązał się upadek bogów”,
w głowie mu również heroiczne „trwanie na posterun- czytamy dalej, by za chwilę dowiedzieć się, ci „znów
ku” w imię przegranej „Sprawy”, czy tęskne wygląda- tutaj są”, „oni, co strącili ojca z tronu – a diamento-
nie za kolejnymi „hamulcowymi”. Obca jest mu rów- wy sierp, który go wytrzebił, zastąpiły teraz rozum
nież wiara w „wieczny powrót”, ten osobliwy koncept i nauka”.
Starego Kanoniera. W jednym z bardziej efektownych
fragmentów bohater konstatuje: „Idea wiecznego po- Jünger jako refleksyjny „pisarz mitu”, jakim się stał
wrotu jest jak ryba, która chce wyskoczyć z patelni”. w pełni najpóźniej w latach 50., tak różny od konse-
Wówczas, jak wyjaśnia, „pada na płytę pieca”. kwentnie dyskontującego doświadczenie żołnierza
frontowego Jüngera „decyzjonisty” czy – na krótko
Popularne – zwłaszcza wśród czytelników amery- – „narodowego bolszewika” z kart międzywojennej
kańskich – choć z gruntu błędne są próby wpisa- publicystyki politycznej, po wojnie z dystansu prze-
nia tej narracji w dyskurs libertariański. Pytanie mawiający do czytelnika globalnego, wydaje się dziś

15
 PRESSJE 5/2019

najciekawszy. Jednocześnie, sprowadzając rzecz na czytelnika z wrażeniem pewnej konfuzji, nawet jeśli
grunt rodzimy, nie licząc enklaw filologicznego namy- nie idzie tu, co podkreślił sam Kunicki, o „teologię w
słu życzliwych mu egzegetów, jest to zarazem Jünger sensie ortodoksyjnym”, a raczej – o „teologię przy-
wciąż właściwie nieznany polskiemu czytelnikowi. rody, teologię refleksji, teologię chrząszczy”. Zasta-
nawiam się, czy nie doszło tutaj do jakiejś osobliwej
„Jünger nie myśli historycznie, ale mitycznie”, wyja- kontaminacji, czy może raczej – syntezy konkluzji
śnia w innym miejscu Tomasz Gabiś, rekonstruujący pochodzących z różnych rozproszonych lektur w jed-
wywód Arne Schimmera. „Prawda wydarza się nie ną, słuszną co do intuicji, generalizację, niekoniecznie
w czasie historycznym, lecz poza czasem i pojawia się jednak znajdującą mocne potwierdzenie w przypadku
w historii jedynie zaszyfrowana jako alegoria, symbol tej konkretnej powieści.
i mit”. W tej wykładni autor Eumeswil zapowiadał
powrót tytanów i koniec historii: „Gdzie kończy się Myślenie Jüngera, również tego „późnego”, nawy-
historia, tam droga wiedzie z powrotem do natury kłego do regularnej lektury Starego i Nowego Testa-
albo do mitu, albo do stanu nieobecności człowieka”. mentu (ale i Anioła Ślązaka oraz Jakuba Böhmego)
„Gaja zmienia skórę”, referuje Gabiś, „tytani ogłasza- wydaje się na wskroś „pogańskie”, a z pewnością taki
ją totalną mobilizację, człowiek jest obiektem geo- – by nie stawiać znaku równości między autorem
logicznych metamorfoz, realizuje on tylko to, czego a narratorem – wydaje się historiozoficzny namysł
pragnie Ziemia, dokonuje się duchowa mutacja ga- protagonisty powieści. Chrześcijański teizm jawi
tunku ludzkiego”. się w tej konfiguracji motywów, toposów i inspiracji,
niewątpliwie wyrastających z jakiegoś archaicznego,
„Nie jest tak, że jak Chateaubriand oczekuję powro- pierwotnego zasobu, jako element, w najlepszym
tu” – precyzuje po raz kolejny narrator powieści – razie, przygodny i niekonieczny. Jeśli w świecie Eu-
„mam tylko nadzieję na cos równoważnego, a nawet meswil znajdujemy ślady dyskretnej obecności Boga,
silniejszego w obszarze ludzkim”. „Naglfar zajmuje to w nie w zimnym dostojeństwie chrząszcza żerują-
przewidywalną pozycję” – przekonuje. W mitologii cego w cieniu przepękli, lecz w powolnym geście me-
nordyckiej Naglfar – lub Nagelfar – to okręt umar- tanarratora – właściwego dysponenta ludzkiej histo-
łych, wezwanych do rozstrzygającej bitwy w dobie rii – obsługującego luminar. Swoją drogą – Condor
Ragnarök. zwraca się do Martina Venatora imieniem Manuel
(„Bóg z nami”).
Podziemny charakter techniki, plutoniczność krajo-
brazów, chtoniczność bóstw, walka tytanów z bogami, Gdy bohater powieści zarzuca swoim „dekadenckim”
wąż i orzeł, nadrzędna logika Gai – Matki Ziemi. To rodakom „sceptycyzm”, którego nie wynieśli z pola
coś więcej niż dekoracje budujące klimat tego świata. walki, samemu będąc par excellence sceptykiem poko-
Na długi cień tej prozy trafimy na stronach Dracha – lenia powszechnej demobilizacji, któremu oszczędzo-
powieści Szczepana Twardocha, uważnego czytelnika no doświadczeń frontowych – a precyzyjnie: jakichkol-
Jüngera – którego narracja prowadzona jest z per- wiek doświadczeń i kluczowych cezur biograficznych
spektywy podziemnego boga Welesa – Żmija, a sama – wiodąc u boku tyrana życie wygodne i względnie bez-
rzecz osadzona została w industrialnym, właśnie co- pieczne, wystawia się co najmniej na zarzut hipokry-
kolwiek plutonicznym uniwersum Górnego Śląska. zji. Czujemy, że znaleźliśmy się blisko Cioranowskiej
figury „katorżnika na urlopie” – straumatyzowanego
BÓG NA EMERYTURZE, KATORŻNIK NA URLOPIE antykwariusza, emocjonalnie nam odległego, inte-
resującego zaś o tyle, o ile ma nam do zaoferowania
W znakomitej, iskrzącej od mnogości poruszonych jakąś frapującą glosę do lektury Hegla czy Machiavel-
wątków rozmowie Jakuba Wolaka z Wojciechem lego. „Ale jak to się ma do deklarowanej antymiesz-
Kunickim na łamach „Małego Formatu”, wrocławski czańskości i wywrotowości anarchy? Do krytyki, jaką
filolog sugeruje, że bohater Eumeswil jest „człowie- kieruje pod adresem świata? Ryzyka nie podejmuje
kiem, który przechodzi drogę wtajemniczenia chrze- żadnego Venator” – trafia w punkt Łukasz Musiał
ścijańskiego”. W tej kwestii lektura powieści zostawia w szkicu na łamach „Przeglądu Politycznego”.

16
JAKUB BROLA — SMUTEK PUSTEGO KASYNA
Wiemy, że narrator powieści dzieli z niemieckim pi-
sarzem spojrzenie na świat, całymi garściami czer-
pie z prywatnej biblioteki Jüngera, podziela część
jego wysoce specyficznych pasji (zoologia, botanika)
i niejednokrotnie po prostu Jüngerem przemawia.
Na tym koniec – autor Księcia piechoty nie zechciał za-
prosić Venatora do udziału w „orgiach materiałowych”
lat młodzieńczych, nie kazał mu obserwować, jak za
realizację jego poetyckich haseł zabierają się funkcjo-
nariusze o mentalności pretorianina i nie podarował
cennej lekcji własnej, liczonej w dekadach, emigracji
wewnętrznej. Za hieratyczną frazą trzydziestolatka
kryje się wyniosły podoficer życia, wciąż jednak nie
bardziej światowy od palacza w kotłowni; to nieco już
okrzepły Castorp, który nie zdążył na ostatni pociąg
do Davos, wiec o sporze Naphty z Settembrinim zmu-
szony jest doczytywać w kolejnych odcinkach kroniki
towarzyskiej i na tej podstawie – to jest z drugiej ręki
– wyrobić sobie zdanie. W tym przypadku – na ekranie
luminaru. Venator tyle wie o świecie, ile przeczytał
w swoich księgach, co czyni go świetnym biblioteka-
rzem, ale wątpliwej próby drogowskazem. Podobny
jest w tym do romantycznego bohatera, który uparł
się, by wieść życie na miarę literatury. Gdy w wyjało-
wionym świecie powieści okazało się to niemożliwe,
pozostało już tylko odpowiednie ustawienie głosu na
skromnej ambonce.
To dość, by stanąć w jednym szeregu z ponowocze-
snymi uczniami Nicolása Gómeza Dávili, Josepha de
Maistre’a czy Juliusa Evoli, terminujących w sztuce
czysto estetycznego niekiedy resentymentu, za mało
jednak, by czytelnik poczuł sympatię do – trudno
uwolnić się od tego wrażenia – posągowego bramina
po szkole korespondencyjnej. W tej optyce Eumeswil
to prawdziwy rezerwuar efektownych scholiów w sty-
lu „samotnika z Bogoty”, na ogół przywoływanych na
prawach podwójnego nelsona, użytecznych, bo przy-
dających niezbędnej głębi niejednej retorycznej kału-
ży. W sam raz pod piwniczną debatę przy kufelku lub
cytat otwierający niepunktowaną publikację.
Siła tej prozy leży gdzie indziej.
CO ROBIĆ?
„Prawico, wiesz, że istnieją inni brytyjscy pisarze
niż Chesterton? / I inni francuscy niż Jean Raspail?
/ I inni niemieccy niż Ernst Jünger?”, pyta retorycznie
Wojciech Stanisławski w swojej Odzie do prawicy, dow-
cipnym świadectwie samoświadomości środowiska,
które, jak czytamy w tym samym tekście, nie powin-
no zabierać się za organizowanie „własnych” festiwali
literackich. „Prawico, na początek odstaw majonez”,
radzi publicysta „Nowej Konfederacji”. Co począć, je-
śli samego Jüngera odłożyć na półkę zdecydowanie
nie sposób?
W zwięzłym edytorialu otwierającym ubiegłoroczny
numer jüngerowski redaktorzy „Małego Formatu”
przekonują, że opublikowane niedawno książki nie-
mieckiego pisarza – dzięki inicjatywie Jakuba Barana
wydane przez krakowską Korporację Ha!art – mia-
łyby „ostatecznie” uczynić autora Szklanych pszczół
myślicielem istotnym dla „wszystkich środowisk
kontestujących neoliberalny stan rzeczy”, nie tylko
zaś, jak dotychczas, „dla anarchizujących peryferiów
prawicy”.
To ryzykowna konstrukcja myślowa – wymagająca,
z jednej strony, dużej wiary w gotowość owych konte-
statorów neoliberalizmu do szukania wsparcia akurat
w subtelnych narracjach długodystansowca z Wil-
flingen, zarazem jednak nazbyt łatwo odmawiająca
wiary w siłę nawyków czytelniczych na przywołanych
tu „peryferiach prawicy”, w ostatnich latach równie
często „anarchizujących”, co zabierających się za arty-
kułowanie własnych projektów inżynierii społecznej.
Pierwsze reakcje na jüngerowską ofensywę Ha!artu
skłaniają do ostrożnego sceptycyzmu; dotychczasowe
recenzje Szklanych pszczół (2017) i Eumeswil (2018)
są, oględnie rzecz ujmując, dalekie od entuzjazmu
i raczej nie wskazują na radykalną zmianę optyki czy-
telniczej. „Straszni symplifikatorzy”, o których przy
okazji 10. rocznicy śmierci Jüngera wspominał To-
masz Gabiś, mogą spać spokojnie.
Czy postawa anarchy to strategia na czas epoki nie-
uchronnie „fellachicznej” – a przecież właśnie w tym
duchu ta książka była już czytana, a przynajmniej – tu
i ówdzie anonsowana? Niekoniecznie. Jeśli „filozofię
społeczną późnego Jüngera”, naznaczoną wypły-
wem Maxa Stirnera, sprowadzić do „anarchicznego
samowładztwa monad” – by po raz ostatni zdać się
na intuicję redakcji „Małego Formatu” – programowe
17

walory postawy Martina „Manuela” Venatora właści-
wie wyczerpują się w kilku rytualnych prychnięciach,
skądinąd opanowanych do perfekcji po obu stronach
politycznej osi. Bo też, jak przytomnie zauważył pu-
blicysta Jakub Majmurek, anarcha to koncept tyleż
efektowny literacko, co „zbyt płytki” i „niewystarcza-
jący wobec skali problemów” zdiagnozowanych przez
samego Jüngera. W tym sensie wydaje się, że więcej
do zaoferowania ma wcześniejszy koncept aktywnego,
bo właściwie skazanego na walkę o przetrwanie „le-
śnego wędrowca”.
Wymowną paralelę nakreślił wiele lat temu Jacek
Bartyzel, który postawę anarchy dostrzegł w świa-
topoglądzie młodego Maurice’a Barrèsa, fundatora
jednego z nurtów francuskiej prawicy narodowej.
Egotyczny Barrès, ponoć „bardzo pokrewny psychicz-
nie” Jüngerowi, miał w dekadzie poprzedzającej wy-
krystalizowanie się jego dojrzałej doktryny cechować
się daleko idącym „anarchoarystokratyzmem”, czy-
niącym zeń obywatela zdolnego funkcjonować poza
społeczeństwem, zarazem jednak zainteresowanego
służbą nieokreślonemu wówczas jeszcze „panu”. Ten
„indywidualizm anarchy”, ostatecznie przezwyciężony
w późniejszych latach, miał być, jak przekonuje Bar-
tyzel, wyrazem wyrachowania i zarazem skutecznym
idiomem, za pomocą którego zwracał się autor Wyko-
Jakub Brola
członek redakcji, politolog, tłumacz; absolwent UJ
18
PRESSJE 5/2019
rzenionych do „estetów-dekadentów” i „fin-de-sièc-
le’owych epikurejczyków”, nawracając ich na „wiarę w
ojczyznę i naród”. W tamtych latach z uwagą przyglą-
dał mu się młodszy o sześć lat Charles Maurras, który
również dopiero szukał własnej drogi w Republice. Uj-
mując rzecz cokolwiek obcesowo – jeśli istnieje jakiś
łącznik miedzy Maurrasowskimi „kamelotami króla”
a współczesnymi kabotynami bez króla, to wydaje się
nim anarcha przemawiający z tarasu twierdzy tyrana.
Eumeswil ma w sobie coś z poematu prozą, sytuujące-
go się na pograniczu solilokwium i ćwiczenia ducho-
wego. W tę zdystansowaną narrację można wgryzać
się z najróżniejszych pozycji ideowych – tak z lewa,
jak i prawa, jeśli ta dystynkcja ma jeszcze jakiś sens
– pozostając na bezpiecznym metapoziomie mgławico-
wych intuicji i generalnych diagnoz, które po przeszło
czterech dekadach od publikacji powieści wciąż do-
wodzą swej przenikliwej – i chyba wzrastającej – ak-
tualności. Nie zabraknie jednak czytelników, którzy
bez wahania podpiszą się pod gorzkim wyznaniem
cytowanego już Bölla, który swego czasu przyznał, że
„większa część tego dzieła” jest mu po prostu „obca”.
Konserwatyzm
po niemiecku
 PRESSJE 5/2019

Konserwatysta
w epoce totalnej
mobilizacji
Daria Chibner

Jak żyć w świecie, który nie funkcjonuje zgodnie z bliskimi konserwa-

tyście wartościami, nie rozumie nawet jego języka? Czy konserwatyzm
jest skazany na wyniosłą pozę melancholika-antykwariusza? A może
nie istnieje inna opcja niż tylko próba stworzenia konserwatyzmu re-
wolucyjnego, dokonującego restauracji starego, dobrego świata? War-
to poszukać trzeciej drogi i wybrać się w nią z niebanalnym przewodni-
kiem – Ernestem Jűngerem.

ZNIESMACZONY KONSERWATYSTA PATRZY NA sprawczej, jakby przeszłość przestała być proce-

WSPÓŁCZESNY ŚWIAT
Konserwatysta to figura, z którą wiąże się sze-
reg znaczeń, postać z epoki, w której podział
na ideowe frakcje miał jeszcze jakikolwiek sens.
Mylony dziś najczęściej z tradycjonalistą bądź
przedstawicielem religijnej ortodoksji. Niekie-
dy przedstawiany jako widoczny ślad minionych
zasad i wartości. Ostatni opozycjonista, którego
nikt już nie traktuje z należytą powagą. Egzem-
plarz odchodzący w zapomnienie. Reprezentu-
jący to, kim byliśmy i czego teraz się obawiamy.
Jeszcze obecny, ale nie posiadający żadnej mocy
sem historycznym i przybrała formę zakurzone-
go antykwariatu.
Konserwatysta nie tyle jest postacią tragiczną
i szalonym straceńcem, ile kimś, kogo nie bie-
rze się na serio, bowiem jego słowa nie są już
osadzone w akceptowalnym rezerwuarze zna-
czeń. Owszem, może protestować, wziąć udział
w marszu, napisać tekst, wypowiedzieć się
w mediach. Niemniej to, o czym mówi lub to,
w co wierzy, jest przyjmowane bez większego zainte-
resowania. Tak jakby przegrał jeszcze przed rozpoczę-
ciem walki lub dał się rozbroić przed samym starciem.

20
DARIA CHIBNER — KONSERWATYSTA W EPOCE TOTALNEJ MOBILIZACJI
Naturalnie, konserwatysta może przybrać postać
potwora straszącego dusznym zamordyzmem przy-
wykłe do wolności dzieci współczesności. W końcu
jego przywiązanie do dawnych porządków wraz
z niechęcią do drastycznych i daleko idących zmian
łatwo powiązać z mrocznymi aspektami dziejów. Je-
żeli wskazuje na wady nowoczesności, to przecież au-
tomatycznie musi gloryfikować zamierzchłe, krwawe
tradycje. Prostota takiego przejścia jest ugruntowana
w nieobecności stałego horyzontu przyjmowanych
przez wszystkich idei. Dlatego też potrzebujemy
skrajności, jednoznacznych punktów odniesienia,
wpadających w ucho haseł pomagających nam orien-
tować się w tym chaotycznym świecie.
Z powyższych względów konserwatyści rezygnu-
ją z niegdyś podstawowych dla siebie kategorii np.
z wolności, swobody jednostki i wagi odpowiedzial-
nych, autonomicznych decyzji, ponieważ aktualnie
źle się kojarzą, tak jakoś liberalnie. Sami nakłada-
ją na siebie maski statycznych antykwariuszy, aby
w ogóle zostać zrozumianymi, nawet jeśli mieliby się
w nich udusić. Wszelki radykalny czyn, nie mówiąc
o podejmowaniu działań o realnym znaczeniu, jest
dla nich niedostępny. Jeszcze ktoś posądziłby ich
o nastroje rewolucyjne. Cichy protest i ulga zapo-
mnienia okazują się jedynym arsenałem dostępnym
dla konserwatystów.
Jednakże wcale nie musimy postrzegać ich z per-
spektywy tak prostych wyobrażeń. Nie od dziś
wiadomo, jak łatwo kształtować potoczne pojęcia.
A im bardziej są dla nas obce, tym łatwiej przybierają
określone kształty. O wiele bardziej interesujące jest
spojrzenie na konserwatystę przez pryzmat posta-
wy, jaką reprezentuje, czyli badanie jego specyficznej
formy egzystencji. Na czym polega ten wyjątkowy
sposób konserwatywnego bycia w świecie?
MODEL EGZYSTENCJI KONSERWATYWNEJ
Konserwatysta przede wszystkim przebywa w nie-
właściwym dla siebie miejscu, w rzeczywistości, któ-
ra całkowicie mu nie odpowiada i jest z nim sprzecz-
na. Nie tyle czuje się zagubiony w nowoczesnym
świecie, o ile odrzuca panujące w nim reguły. Ani
nie pragnie uczestniczyć w modernistycznych pro-
jektach reorganizacji świata społeczno-politycznego,
ani nie zgadza się na nieokiełznany postęp rozumia-
ny często ilościowo, nie jakościowo. Jednocześnie
wydaje się zupełnie bezbronny wobec naporu nad-
chodzących zmian, które zdają się nie mieć końca.
Czegokolwiek by nie zrobił, zawsze albo zaprzecza
swej własnej naturze (np. przywiązaniu do trwałych,
stabilnych formuł), albo, zgadzając się na kompro-
mis lub ustępstwa, traci możliwość osadzenia się
w sobie (np. mówiąc obcym językiem, zapomina
o własnym). Nie tylko błądzi w sytuacji bez wyjścia,
lecz także niejako gloryfikuje swój los, kiedy odcho-
dzenie do lamusa przebrzmiałej historii staje się
ostatnim przejawem wierności idei. Choć owa wier-
ność jest już w punkcie wyjścia de facto niemożliwa.
Warto zaznaczyć, że nie chodzi wcale o to, żeby
dokonać głębokiej psychologicznej analizy konser-
watysty w celu odkrycia jego ukrytych motywów.
Drugorzędną jest również kwestia, dlaczego ktoś
jest lub dopiero decyduje się zostać konserwatystą.
Dotykamy problemu egzystencjalnego, pytamy, jak
człowiek może w ogóle żyć w świecie, w którym nie
jest w stanie się osadzić lub zakorzenić, jednocze-
śnie nie zaprzeczając samemu sobie.
Bez wątpienia taka sytuacja dotyka współcze-
śnie bardziej konserwatystę niż liberała. Nie tylko
z powodu ideologicznych sporów, zwycięstwa jednej
myśli nad inną, lecz także ze względu na wpisaną
w konserwatyzm niechęć do radykalnych zmian, któ-
ra nakazuje wartościować pozytywnie to, co stabilne
i trwałe. Dystansowanie się od globalnych przemian
zachodzących w świecie pociąga za sobą ucieczkę
w bierność w swej najbardziej spaczonej formie, przyj-
mującej postać antykwarycznego podziwu dla rzeczy
minionych i automatycznej pogardy dla wszelkich
przejawów nowoczesności.
Nawet wściekłość konserwatysty bywa całkowicie
pozbawiona wyrazu, gdy ogranicza się do ironicz-
nych polemik oklaskiwanych przez wiernych klakie-
rów oraz organizowania protestów czy wystąpień,
których ani nikt nie obserwuje, ani nikt nie komen-
tuje. Nie stanowiąc zagrożenia, okazuje się figurą
śmieszną w swej niezamierzonej pokraczności. Nic
dziwnego, że w pewnym momencie konserwatysta
woli ucieczkę do starych, dobrych czasów, zaklętych
w świętych księgach przeszłości, od walki na rzecz
21

przegranej u podstaw sprawy. Przeszłość zakończo-
na jest zawsze bezpieczniejsza i milsza duchowi niż
ciągłe rozczarowanie bieżącymi wydarzeniami.
ARGUMENT Z AUTORYTETU: ERNST JŰNGER
Czy konserwatysta może w jakikolwiek sposób
wyjść z tej egzystencjalnej matni? Obrócić wszystko
na swoją korzyść? Podjąć jeszcze walkę niebędącą
ostatnią bitwą pokonanych? Pytania te są niezwykle
trudne, ale nic nie stoi na przeszkodzie, by w zgodzie
z konserwatywnym duchem sięgnąć do autorytetu.
Nie będzie to jednak tradycyjny mistrz, nienaganny
moralnie, nie wzbudzający wątpliwości i kontro-
wersji. Ernst Jűnger, przeżywszy ponad sto lat, był
naocznym świadkiem upadania starych porządków.
Z wyjątkową przenikliwością przewidywał, w jakim
kierunku potoczą się losy świata. I choć sytuował się
daleko od wiary w istnienie niezmiennych procesów
historycznych, mających zawsze te same skutki, to w
bardzo wielu przypadkach jego prognozy okazywały
się niezwykle trafne.
W bohaterach kreowanych na kartach jego powie-
ści możemy dostrzec postaci, które z jednej strony
z tęsknotą spoglądają na dawne czasy i minione, acz
wielkie idee, podziwiają osiągnięcia wybitnych ludzi,
a z drugiej paradoksalnie wydają się akceptować rze-
czywistość, w której przyszło im żyć. Bez problemu
aklimatyzują się do zastanych warunków, lawirując
między reprezentantami i organami władzy a prze-
strzenią wewnętrznej wolności, w której odnajdują
ukojenie i miejsce dla siebie. Równocześnie nie wy-
dają się całkowicie bierni. Przejawiają, oczywiście
w różnym stopniu, chęć działania. W pewnych mo-
mentach trawiący ich nastrój niezgody na obowią-
zującą faktyczność dochodzi do głosu, wydając dość
interesujące owoce.
Ernst Jűnger z pewnością nie określiłby stworzonych
przez siebie indywiduów mianem konserwatystów.
Sam był daleki od jednoznacznego etykietowania.
Nie podzielał nowoczesnej fascynacji kategoryza-
cją czy klasyfikacją. Częściej stawiał się na pozycji
odróżnienia, oddzielenia niż przynależności. Jest
przypisywany przez badaczy do formacji intelektu-
alnej, którą szumnie nazwano rewolucją konserwa-
tywną. Niejednokrotnie stawiał tezy, które przez jej
22
PRESSJE 5/2019
innych reprezentantów byłyby nie do zaakceptowa-
nia. Zresztą wyjątkowo trudno określić prawowier-
ną wykładnie myśli tego ruchu, skoro przypisuje się
do niego Carla Schmitta, Edgara Junga czy Arthura
Moellera van den Brucka. Niezależnie od problemów
z ideologiczną spójnością nurtu rewolucji konserwa-
tywnej sam Jűnger bez wątpienia pozostał do końca
swych dni jednym z najbardziej barwnych myślicieli
na intelektualnej mapie Niemiec. W celu spełnienia
obowiązku bycia wiernym sobie niejednokrotnie
balansował między sprzecznościami np. wychwa-
lał zakorzeniony w Grecji kult sprawności fizycznej,
w którym atletyczne ciało miało przekładać się na
potencjał umysłu, równoległe nie stronił od ekspe-
rymentów z narkotykami.
Niektórzy badacze podkreślają, że chociaż było mu bli-
sko do nacjonalizmu, to definiował go dość oryginalnie.
Niemniej trudno uznać go za wiernego wyznawcę Ad-
olfa Hitlera, kiedy nie tylko niemal od samego początku
zajadle krytykował postępowanie i teorie nazistów, lecz
także kategorycznie zdystansował się od przynależno-
ści partyjnej. Część interpretatorów postrzega jego
słynną powieść Na marmurowych skałach jako metafo-
ryczną krytykę niemieckiego narodowego socjalizmu.
Jednakże zarazem nie uchylał się od służby wojskowej
(jako oficer Wehrmachtu stacjonował w okupowanej
Francji, gdzie spotykał się z Jeanem-Paulem Sartrem
i Pablem Picassem), a po ostatecznej klęsce III Rze-
szy nie zgodził się na wypełnienie denazyfikacyjnego
kwestionariusza, co poskutkowało zakazem publikacji
w brytyjskiej strefie okupacyjnej, który jednak dość
szybko, bo już w 1945 r., uchylono. Nie zdecydował się
na taki ruch, mimo że wcześniej tylko łut szczęścia ura-
tował go od represji Gestapo.
Niechęć do totalitaryzmu nie zaowocowała jednak mi-
łością do liberalnej demokracji, której mieli przewodzić
„kelnerzy idei”, przynoszący w pięknym opakowaniu
puste, nic nieznaczące frazesy. Ernst Jűnger nie wi-
dział dla siebie miejsca zarówno wśród dusznej, total-
nej władzy nazistów, jak i w otoczeniu wolnościowych
rządów większości, gdzie kolejne metody wyzwalania
podmiotu szybko dawały się poznać jako nowe formy
zniewolenia. W tym wypadku musiał zająć określoną
postawę, której zdecydowanie powinien się przyjrzeć
współczesny konserwatysta, podchodzący krytycznie
do otaczającego go świata.
DARIA CHIBNER — KONSERWATYSTA W EPOCE TOTALNEJ MOBILIZACJI
WOLNOŚĆ WEWNĘTRZNA CZY NIEZNOŚNY
PRZYMUS DZIAŁANIA?
Jeżeli bohaterowie pojawiający się na kartach ksią-
żek Ernsta Jungera nie są konserwatystami, to kim
w takim razie są? Do kogo jest im najbliżej? W książ-
ce Na marmurowych skałach dwóch braci wiedzie siel-
skie życie w pustelni, badając rośliny i rozmawiając
o rzeczach wzniosłych, podczas gdy w rajskim otocze-
niu, przywodzącym na myśl dawną Europę basenu
śródziemnomorskiego, dochodzi do eskalacji prze-
mocy i przejęcia władzy przez dzikiego Nadleśnicze-
go. Protagonista Eumeswil wiernie służy tyranowi
podobnemu do historycznych monarchów wielkich
wschodnich despotii, a w wolnych chwilach poświęca
się analizie zamierzchłych dziejów, skrzętnie zapi-
sując w notatniku swe najważniejsze przemyślenia.
Narrator Szklanych pszczół, żyjąc w świecie zależnym
od zaawansowanej technologii, wspomina swą daw-
ną wojenną sławę, tęskni za wspaniałością tężyzny
fizycznej, która staje się całkowicie zbędna w dobie
władztwa maszyn.
Wszystkich ich łączy zajmowana względem rzeczy-
wistości pozycja. Nie są to podmioty działające, lecz
obserwatorzy. Ich analizy codzienności, czasów
i miejsc, w których przyszło im żyć, nie tyle porażają
naukową wnikliwością, ile przerażają swą niepodwa-
żalnością. Ten stan niepokoju u czytelnika pogłębia
dodatkowo mnogość analogii ze współczesnością.
Aczkolwiek wydaje się, że wspólna jest im jeszcze
niechęć do podejmowania jakichkolwiek działań.
Wszelki czyn jest im obcy, postrzegają go jako „nie
na miejscu”. Niezadowolenie z zastanej sytuacji nie
przekłada się na żadną reakcję. Ogarnięci zgrozą
trafnych opisów pozwalają swobodnie realizować się
historii. Godzą się na upadek dawnego świata, nawet
nie wywołuje to w nich smutku. Tak jakby wszystko
musiało się toczyć swym własnym rytmem, kiedy
biegu dziejów nie da się już zatrzymać.
Powieści Ernsta Jűngera zasiedlają filozofowie, któ-
rzy powtarzają gest Cycerona z Rozmów Tuskulań-
skich. Filozoficzną rozkosz odnajduje on bowiem
w samotności na wzgórzu, kiedy z dystansu może
przyglądać się ludzkiemu uniwersum. Konserwaty-
ści zgadzają się z zakończeniem Etyki Nikomachej-
skiej, w którym Arystoteles przyznaje, że nie ma lep-
szej drogi do szczęścia niż kontemplacja. Podzielają
zdanie Platona na temat konieczności zachowania
autonomii względem bieżących politycznych rozgry-
wek, będących zagrożeniem dla jednostki, chociaż
nie proponują budowy nowego, lepszego państwa.
W ostateczności myślenie zawsze będzie górować
nad działaniem, a przyczyny zaistnienia rozdźwię-
ku między nimi starała się pokazać Hannah Arendt
w eseju Sokrates. Autorka opisała w nim moment
rozchodzenia się dróg polityki i filozofii, co było we-
dług niej konsekwencją niesprawiedliwego procesu
Sokratesa. Od tej pory życie wewnętrzne zaczęło być
stawiane wyżej niż sprawy publiczne, czyli ponow-
nie kontemplacja odniosła zwycięstwo nad proble-
mami polis. Nie oznaczało to jednak, że filozofowie
raz na zawsze porzucili świat polityki, ale co najwy-
żej przybrali do niego różny stosunek. Platon chciał
zbudować nową rzeczywistość od podstaw, niszcząc
odwieczne reguły rządzące zbiorowością, propo-
nując przy tym własne prawa. Arystoteles widział
prawdziwe szczęście w ramach pielęgnowania osobi-
stej cnoty, w której dzielność polityczna, nadal przez
niego wychwalana, nie mogła się równać z filozoficz-
nym oglądem rzeczy.
Hannah Arendt starała się pokazać, że postępowa-
nie Sokratesa (a w konsekwencji jego metoda) były
u swego źródła działaniami ściśle publicznymi, choć
nie przyniosły efektu w postaci teorii politycznej.
Sokratejskie rozumowanie nie opierało się na tezach,
lecz na wytwarzaniu u współobywateli związków
przyjaźni, na podstawie wspólnego dochodzenia do
doksy – opinii, która mogła być później zaprezen-
towana na zgromadzeniu. Dzięki temu demokracja
mogła stać się taką formą sprawowania rządów, jaką
była w swych założeniach. Inaczej stanowiłaby prze-
cież tylko inną formę dyktatury.
Bohaterowie Ernsta Jűngera podzielają raczej lęki
i obawy Platona niż optymizm Sokratesa. Żywioł
historii pozbawił ich wszelkich złudzeń. Jakkolwiek
łączy ich z wizją Hanny Arendt przekonanie o poli-
tycznym wymiarze prób ustanowienia wewnętrznej
wolności. Uczennica Martina Heideggera słusznie
zauważa, że poświęcenie się kontemplacji (lub po
prostu uporczywe przyglądanie się samemu sobie)
nie jest tchórzliwym gestem ucieczki od rzeczywi-
23

stości lub wyrazem pogardy wobec świata zwykłych
ludzi. Mimo awersji wobec politycznych żywiołów,
sprawy publiczne wcale nie zniknęły z obszaru za-
interesowań filozofów. Filozofia polityki, choć czasa-
mi udawała, że nie jest konsekwencją filozoficznych
rozważań, lecz wynika z dobrze rozumianego zdro-
wego rozsądku (jak w przypadku koncepcji Thomasa
Hobbesa lub Niccolo Machiavellego), zawsze swój
początek brała w zdystansowanej obserwacji bieżą-
cych wydarzeń. W takim razie zwrot ku sobie nie
jest wcale objawem negacji życia społecznego, ale
początkiem refleksji nad nim.
W podobny sposób zachowują się niektóre postacie
obecne na kartach powieści Na marmurowych skałach,
Eumeswil czy Szklane pszczoły. Ich dystans nie jest
wyrazem zwykłego pogodzeniem się z losem. Oczy-
wiście nie rzucają się w wir aktualnych wydarzeń, co
nie oznacza jednak, że nie poddają analizie tego, co
ich otacza. Martin Venator w trakcie długich nocy
spędzonych na podawaniu napojów w kabzie nie tyl-
ko prowadzi wnikliwe zapiski na temat tego, czego
był świadkiem, lecz także wielokrotnie powraca do
zaobserwowanych zdarzeń, aby przenikać je świa-
tłem swego rozumu w celu wyprowadzania niezwy-
kle słusznych wniosków, które porażają czytelnika
zarówno metodami ich formułowania, jak i zaska-
kującą zbieżnością z „prawdziwą” historią. Bracia
z pustelni Na marmurowych skałach, badając rośliny
podczas sielankowych dni, nadal rozmyślają o zbli-
żającej się dzikiej grozie, która raz na zawsze zakopie
w mrokach przeszłości świat, którego wieczne trwa-
nie okazuje się jedynie pobożną iluzją. W ostatecz-
ności ich interpretacje stają się przepowiedniami,
w których rozum jawi się jako bezbronny wobec
narastającej fali przemocy. Chociaż myślenie potra-
fi trafnie łączyć ze sobą fakty, odkrywać tajemnice
natury, wiązać ze sobą przyczyny i skutki, to jednak
jest bezsilne w starciu z potęgą działania, które nie
zważa na roztropne uzasadnienia. Rotmistrz Ri-
chard, zagubiony pośród nowoczesnej technologii,
z pewnością nie błądzi w świecie idei, kiedy na pierw-
szy rzut oka określa niebywałe zmiany dokonywane
przez maszyny w dotychczasowym paradygmacie
egzystencji. Studiując dawne czasy, widzi, jak prze-
sunięcia znaczeniowe, także w błahych kwestiach
stosunków wielkości czy jednostek miary, prze-
kształcają dobrze nam znaną codzienność. Wszyscy
24
PRESSJE 5/2019
powyżsi bohaterowie nie byliby w stanie posunąć się
tak daleko w swoich badaniach bez osiągnięcia wcze-
śniej stanu wolności wewnętrznej, która jest warun-
kiem koniecznym kontemplacji.
Jaki wniosek wypływa z tego dla konserwatysty?
Obecnie wolność wewnętrzna nie ma zbyt do-
brej opinii wśród tych, którzy pragną usadowić się
z dala od nowoczesnych prądów politycznych.
Z jednej strony za bardzo kojarzy się z liberalną wizją
świata, a z drugiej strony przywołuje na myśl takie
kategorie, jak np. egoizm, samolubstwo, nadmierną
koncentrację na „rozwoju osobistym”, przesadny
indywidualizm, zahaczający wręcz o autoerotyzm.
W perspektywie społecznej sąsiaduje z polityczną in-
dolencją, niechęcią do uczestnictwa w sprawach pu-
blicznych, dbaniem wyłącznie o własne dobro oraz
domaganiem się z uznaniem coraz to nowszych praw,
które mają umożliwić dostęp do nieskrępowanej re-
alizacji jednostkowych pragnień.
W tym kontekście indywidualizm jest czymś zgub-
nym dla życia społecznego, bowiem ogranicza
się do troski o samego siebie. Ponadto decyzje
jednostki tracą wymiar związany z ponoszeniem
odpowiedzialności za podejmowane czyny, kie-
dy widzi się je w barwach nieograniczonej przez
nic ekspresji świadomości. W takiej perspekty-
wie wolności wewnętrznej człowiek ma pragnąć
jedynie władzy nad samym sobą, a rzeczywi-
stość oceniać przez pryzmat własnych wrażeń
i spostrzeżeń. Wolna wola znika pod presją miłego,
spokojnego życia wewnętrznego, ponieważ od tej
pory wszelki wybór nosi w sobie skazę indywidu-
alistycznej aberracji, niszczącej stabilne podstawy
każdej wspólnoty.
Niestety taka interpretacja zaprowadzi konserwa-
tystę wyłącznie do wypaczenia pojęć. Dodatkowo
stanie się on ofiarą nie tyle prywatnych uprze-
dzeń, o ile zgody na porzucenie konstytutywnych
niegdyś dla jego postawy kategorii. Swoboda życia
prywatnego nagle staje się dla niego czymś obmier-
złym i niegodnym szacunku, chociaż sam jest zdez-
orientowany w kwestii wybrania najstosowniejszej
dla wszystkich formy egzystencji. Nie poświęcając
się samemu sobie, ucieka w bezpieczny tradycjo-
nalizm, ponieważ nie musi wyjaśniać, dlaczego
DARIA CHIBNER — KONSERWATYSTA W EPOCE TOTALNEJ MOBILIZACJI
coś jest słuszne. Wystarczy mu autorytet tradycji,
która powinna być rozumiana sama przez się – jest
przecież dobra, bo stara i kiedyś już praktykowana.
Konserwatysta nierzadko popada również w drugą
skrajność, zastępując myślenie działaniem, które
jest niestety tylko parodią czynu, gdyż nie daje efek-
tów. Przecież nic nie jest śmieszniejsze od protestu
bez celu, sytuacji, kiedy ma się świadomość tego, że
nic nie jest w stanie zatrzymać zachodzących zmian.
Po pewnym czasie konserwatysta zaczyna z nienawi-
ścią podchodzić do de facto najważniejszego dla sie-
bie pojęcia wolności, która kojarzy mu się wyłącznie
z uprawnieniem do wyrażania jednostkowych dążeń.
Czyż świat nie byłby o wiele przyjemniejszym miej-
scem, gdyby ludzie nie posiadali wolnej woli i wszy-
scy wciąż poruszaliby się w stałym, niepodważalnym
horyzoncie znaczeń?
Filozof odżegnujący się od natłoku codzienności
to śmieszna figura tylko dla tych, którzy pozostają
uwięzieni w stosunkach zależności od rzeczy ze-
wnętrznych. Nie należy zapominać o tym, że dzia-
łanie jest nie tylko widowiskowe i przejmujące, lecz
także zdeterminowane przez bieżące wydarzenia.
Granice czystego, wolnego działania są dość kruche,
skoro zazwyczaj za wykonanie czegoś oferuje się
nam coś w zamian np. władzę, zaszczyty, szacunek,
podziw. Ponadto działanie po prostu się zdarza tu
i teraz, w odpowiednim miejscu i czasie. Podmiot
działający niekoniecznie wie, co ma nastąpić później.
Mimo to nadal wolimy kierować swój wzrok ku czy-
nom niż ideom. Z tych powodów postacie z powieści
Ernsta Jűngera budzą nasz, nomen omen, wewnętrz-
ny sprzeciw. Czytelnik nieraz bywa zmęczony ich
długimi, filozoficznymi wywodami oraz mierzi go
ich pochwała bierności (aż chciałby ich popchnąć,
zmusić do jakiejś reakcji, działania). Gardzi ich mo-
nologicznymi skłonnościami, z niesmakiem nazywa
ich koniunkturalistami. Konserwatysta również jest
zaniepokojony stanem ich ducha. Chociaż może po-
dziwiać ich szacunek do przeszłości, to wylewająca
się z nich rezygnacja nie wprawia go w dobry nastrój.
Sam raczej nie chciałby rozpłynąć się w przeszłości.
Wolałby, aby żadna służąca nie wytknęła mu, że pa-
trzy w gwiazdy, a przez to nie rozumie najbliższego
mu, codziennego świata.
NIEZBĘDNY FUNDAMENT DOJRZAŁEJ
POLITYCZNOŚCI
Jednak o wolności wewnętrznej nie można ani za-
pomnieć, ani jej z niesmakiem odrzucać, ponieważ
jest podstawowym oraz pierwszym warunkiem moż-
liwości uprawiania polityki, czyli zmiany bądź zacho-
wania świata. Już Sokrates wiedział, że prawdziwa
polityczność musi mieć swój początek w wolnych
i świadomych własnej opinii (doksa) obywatelach.
Kiedy wchodzimy na arenę publicznych zmagań
zniewoleni przez zewnętrzne okoliczności, nasze
postępki nigdy nie będą służyć wspólnemu dobru,
lecz wyłącznie prywatnym interesom, niezależnie
od naszych chęci.
Konserwatysta szanujący tradycję bez jej wnikliwego
rozumienia niczym nie różni się od wyborcy, który
popiera slogany wyborcze miłe dla jego ducha, gdyż
zapewniają mu odpowiednie profity (niekonieczne
materialne). Jednakże, aby cokolwiek zrozumieć,
trzeba być najpierw wolnym, wiedzieć, kim się jest
(a nie po prostu chcieć być kimś). Wynoszona przez
wielu na piedestał życzliwość dla rzeczy zewnętrz-
nych bardzo łatwo przeobraża się w pragnienie po-
siadania. Oczywiście nie mówimy w tym momencie
o wychwalaniu wolności od wszystkiego, co jest sta-
rym toposem stoików. Nie chodzi tutaj nawet o po-
stulat poprzedzania działania myśleniem. Gra toczy
się o zwrócenie uwagi na pojęcie wolności, które nie
wyłoniło się nagle z liberalno-lewicowych rozważań.
Jego rodowód jest o wiele starszy i nadal stanowi
ono nieusuwalny fundament zachodniej cywilizacji.
Wewnętrzna wolność rotmistrza Richarda, Marti-
na Vernatora i braci pustelników wraz z filozoficz-
ną kontemplacją jest niezwykle ważną sugestią dla
konserwatysty, który nie powinien zaniedbywać
troski o samego siebie. Postawa zdystansowana od
nieustannie napływających zdarzeń z jednej stro-
ny umożliwia wnikliwą obserwację zachodzących
w danym momencie procesów, a z drugiej strony po-
zwala osadzić się w świecie, nawet jeśli nie do końca
nam on odpowiada. Nie istnieje nic bardziej konser-
watywnego od roztropnej analizy, pomagającej zo-
rientować się w otaczającej rzeczywistości. Swoboda
życia prywatnego nie jest rezultatem wprowadzania
najbardziej optymalnych form rządów, lecz jest do-
25

piero warunkiem zaistnienia prawdziwej i twórczej
polityczności. Konserwatysta bez własnego miejsca,
pozostając w sprzeczności z samym sobą, jest w rów-
nym stopniu narażony na manipulacje oraz podąża-
nie za głośnymi, acz niekoniecznie prawdziwymi
opiniami. Jest jak zwykły obywatel, który idzie za
głosem własnych pożądliwych upodobań.
Zdystansowanie od bieżących wydarzeń wcale nie
oznacza politycznej obojętności. Nie musi również
przeobrazić się w uporczywe poszukiwanie istoty
rzeczy. Bohaterowie powieści Jűngera, zajmując
wygodną pozycję w otaczającej ich rzeczywistości,
nie przemieniali się ostatecznie w antykwariuszy
spoglądających sentymentalnie na zdobycze prze-
szłości. Ich długie, nieraz nużące czytelnika wywody
są świadectwem osiągnięcia stanu umożliwiającego
jakiekolwiek działanie, nie będącego jednocześnie
wyrazem eksplozji uczuć. Uzyskali taką formę wol-
ności wewnętrznej, która jest nie tylko źródłem
wszelkiego myślenia, lecz także początkiem czynu.
Kto bowiem bardziej przysłuży się ojczyźnie – czło-
wiek zależny od zewnętrznych okoliczności czy ten,
który po zdobyciu prywatnej swobody całą swą ener-
gię poświęca sprawom publicznym? Nie mówimy
o zaspokajaniu doraźnych potrzeb zmysłowych,
lecz o świadomych i odpowiedzialnych jednostkach,
które dopiero po osiągnięciu pewnego rodzaju du-
chowości mogą współpracować. Inaczej, niezależnie
od deklarowanych poglądów, popadają po prostu
w inne formy zniewolenia.
KONSERWATYSTA W EPOCE TOTALNEJ
MOBILIZACJI
Niemniej wolność wewnętrzna to dopiero punkt
wyjścia. Pomaga umiejscowić się w świecie, ale nie-
koniecznie pomaga się w nim odnaleźć. Dystans
i autonomia względem życia społecznego, aby nie
przerodziły się w osamotnienie oraz indyferentyzm,
muszą zostać uzupełnione przez wnikliwą obserwa-
cję teraźniejszości. Nie można ze wstrętem odwra-
cać się od świata, nawet jeśli stoi on w opozycji do
naszych przekonań. Dane procesy i tak będą w nim
zachodzić.
Ernst Jűnger wyłożył to dobitnie zarówno w Robot-
niku, jak i w innych tekstach, w których pojawia się
26
PRESSJE 5/2019
kategoria totalnej mobilizacji. Życie człowieka nie
wygląda już tak jak dawniej. Zmiany, które zaszły
na zawsze przeobraziły oblicze codzienności. Do
głosu doszła nowa forma bytu – robotnik. Nie jest
on jednak synonimem tego, co najgorsze w dziejach,
ale stanowi reprezentację przebiegu danych faktów.
Wszystko mogło potoczyć się inaczej, jednak zna-
leźliśmy się w takim, a nie w innym punkcie. Forma
bytu robotnika wyraża z jednej strony sprzeciw wo-
bec wartości mieszczańskiego świata, z drugiej ob-
razuje przemiany zachodzące w stosunkach władzy.
Właśnie on jest nowym podmiotem społeczeństwa.
Inaczej rozumie wolność, wysuwa inne roszczenia
oraz ma związek z innymi siłami niż dotychczasowe
stany. Wraz z nim zmieniają się reguły ludzkiej egzy-
stencji. Jako forma bytu zawiera w sobie i wchłania
w siebie wszystko. Nie ma już miejsca na nic więcej.
Od tej pory możemy realizować się tylko w niej i po-
przez nią, nie istnieje żadna inna droga.
Ową nową zasadą świata jest praca, nie będąca
związana ani z żadnym aspektem moralnym, ani
z prostymi czynnościami technicznymi. Praca nie
przekształca rzeczywistości, lecz ją trawi. Nie wpisu-
je nowych rozwiązań w ramy postępu, ale rozsadza
go od środka. Zachodzą druzgoczące transformacje
w obrębie naturalnych oraz duchowych więzi na ca-
łej kuli ziemskiej. Dochodzi do zmierzchu zarówno
masy, jak i indywiduum, ponieważ między ludźmi
zacierają się wszelkie różnice. Panuje powszechna
równość, gdyż nie istnieje żadna inna forma bytu
poza robotnikiem. Całość dnia codziennego ulega
rozmyciu, kiedy stabilność ugina się tyranii nie-
ustannego ruchu.
Nastała era totalnej mobilizacji, w której czas wojny
to czas zwyczajny. Ernst Jűnger nie opisuje walki
wszystkich ze wszystkimi, lecz mówi o podporząd-
kowaniu całości jednemu celowi, kiedy wszelka
różnica, odejście od wyznaczonej normy, ulega zni-
welowaniu. Pociąga to za sobą wulgaryzację języka,
upadek obyczajów oraz ogólne „schamienie” życia,
czyli kult prostych przyjemności. Rzeczywistość
zyskuje nową jakość, cechuje się niestabilnością,
szybkością, płynnością, zmianą. Materię zastępu-
je ruch. Od wytworu ważniejszy jest sam akt pracy,
wchłaniający wszystkich członków społeczeństwa,
niezależnie od ich statusu. Postęp staje się pojęciem
DARIA CHIBNER — KONSERWATYSTA W EPOCE TOTALNEJ MOBILIZACJI
archaicznym, sugerującym przemianę jednej rzeczy
w drugą, podczas gdy gra toczy się o pozostawanie
w nieustannym pędzie. Nie tyle wychodzenie do
przodu, o ile ciągłe poruszanie się.
Na to nakłada się jeszcze kwestia techniki, która
wskazuje na samą gotowość do mobilizacji. Postępu-
jąca automatyzacja przeobraża siły twórcze w powta-
rzalne wyrobnictwo. Oddając kolejne pola działania
maszynom, popadamy w kolejne formy zniewolenia,
nie zauważając, że okazujemy się coraz bardziej bez-
radni wobec zwyczajnych problemów egzystencjal-
nych. Co więcej, nie jesteśmy nawet świadomi, że
redukując własną aktywność do włączenia sprzętu,
przekształcamy także podstawowe kategorie, któ-
rymi zwykliśmy się posługiwać. Niezauważalnie
formułują się inne wielkości, mierniki i wskaźniki.
W pewnym momencie dostrzegamy, że posługujemy
się przestarzałym językiem, który nie potrafi ani
opisać, ani nazwać rzeczywistości. Konstruowaliśmy
coraz to nowsze mechanizmy, a zostaliśmy bez pod-
stawowych narzędzi. Odwrót stał się niemożliwy.
Nawet, jeśli nie przekonuje nas całość argumenta-
cji niemieckiego myśliciela, trudno nie zgodzić się
z niektórymi jego wnioskami, szczególnie, że wiele
z nich okazało się proroczych. W końcu kto by się
spierał, że ludzkość coraz bardziej istnieje w prze-
strzeni online, a nie offline? Jakie wnioski z tych
rozważań mogą płynąć dla konserwatysty? Czy
ma po prostu rzewnie płakać nad upadkiem świa-
ta, koncentrując się na nostalgicznym wspomnie-
niu przeszłości? Bynajmniej. Chociaż refleksja na
temat rzeczywistości bywa gorzka, to ucieczka od
niej jest zdecydowanie najgorszym rozwiązaniem.
Zatopienie się w historii również jest pewną formą
bezpiecznego zniewolenia, które uprzedmiotawia
poprzez bierność. Im bardziej podmiot jest zanurzo-
ny w przeszłości, tym bardziej staje się podatny na
niechęć do działania. Paradoksalnie swoją postawą
wyklucza jakąkolwiek ewentualność działania.
Ernst Jűnger nie wierzył w historiozofię rozumianą
jako odkrywanie nieuchronnych praw rządzących
dziejami, przed którymi w żaden sposób nie mo-
żemy się bronić. O wiele bardziej interesowała go
filozofia historii, czyli refleksja nad samymi proce-
sami zachodzenia danych wydarzeń. Badał historię
w swoim żywiole, a nie przez pryzmat naszych ocze-
kiwań względem niej. Zdystansowana obserwacja
przeszłości po prostu zdaje relacje z faktyczności,
chociaż nie istnieją żadne zasady mówiące o tym, że
wszystko musiało skończyć się narodzinami obecnej
formy życia. Tak już jest i tyle.
W tym krótkim stwierdzeniu skrywa się wielka dla
konserwatysty szansa, z której może skorzystać,
o ile nie będzie przywiązany do koncepcji przeno-
szenia dawnych form bytu we współczesne ramy, co
z definicji jest zajęciem nonsensownym. Choć kon-
serwatyzm trudno podejrzewać o rewolucyjne ciągo-
ty, to przekonanie o jego niezmienności miesza go
niepotrzebnie z tradycjonalizmem. Jűnger nigdy nie
odżegnywał się od zmian, lecz od ich gwałtownego
wprowadzania wolał uważne studiowanie przyczyn
i skutków. Dopiero po tym akcie namysłu decydował
się na stosowny zwrot, zawsze jednak kierował się
bardziej w stronę reform niż budowania wszystkie-
go od podstaw, bowiem wolność jednostki nie ist-
nieje bez odpowiedniego posługiwania się rozumem.
A pewnych praw naturalnych nie warto ruszać nie
dlatego, że mienią się blaskiem tradycji, ale z powo-
du ich zasadności wynikającej z korzyści, jakich do-
starczają jednostkom i społeczeństwom. Współcze-
sny konserwatysta nie powinien obrażać się na świat,
który nie wygląda tak, jak to dawniej bywało. Ernst
Jűnger zwraca uwagę, że jeśli pewne transformacje
są już nieodwracalne, możemy jedynie wykorzystać
ich siłę w taki sposób, by przyniosły nam korzyści.
Tutaj otwiera się pole do twórczej aktywności czło-
wieka. Klaruje się przestrzeń dla odpowiedzialnej
wolności podmiotu. Miejsce, w którym można się
nie tylko zakorzenić, lecz także stopniowo rozprze-
strzeniać.
Jednakże, czy protagoniści powieści tego autora nie
zdają się przeczyć powyższej postawie? Na pierwszy
rzut oka nie wyglądają na podmioty działające, ale
raczej pokornie poddają się władzy, uciekając do sa-
motni własnej duszy. Ernst Jűnger wraz z biegiem
swojego życia coraz bardziej tracił, i tak niewielki,
optymizm. Ze stworzonych przez niego figur re-
prezentujących określony sposób bycia w świecie,
takich jak żołnierz frontowy czy eksplorator bezdro-
ży, ostatnia z nich – anarcha – wydaje się najmniej
skora do wielkich czynów. Takim mianem określa się
27

Martin Venator, który nie posiada wielkich ambicji,
rozkoszuje się studiami historycznymi, rozpływa we
własnych rozważaniach. Oczywiście pozostaje wolny,
gdy jako służący znajduje się najbliżej tyrana, ale tak
naprawdę jego właściwe miejsce jest niezwykle od-
ległe od wszelkich roszczeń władcy. Bierność boha-
tera nie ulega zachwianiu nawet pośród najbardziej
złowieszczych wydarzeń. Jednak w ostateczności
Martin Venator decyduje się na aktywność, wycho-
dzi poza samego siebie, za co płaci najwyższą cenę
– życie.
WSKAZÓWKI ERNSTA JŰNGERA DLA
KONSERWATYSTY
Reasumując, nie idzie oto, by po prostu działać dla
samego miłego poczucia bycia aktywnym. Czyn
jest godny i słuszny wtedy, gdy wykonuje się go
w odpowiednim momencie, po stosownych przygo-
towania. Postępki, które są konsekwencją emocjo-
nalnego wzburzenia, uczuciowego niezadowolenia
bądź subiektywnego poczucia niesprawiedliwości
to domena gwałtownych rewolucji. Po opadnięciu
wrzawy pozostaje nicość. W końcu chodzi o nada-
nie sensu działaniu, połączenie aktywnej i biernej
strony człowieka.
Konserwatysta nie musi ograniczać się do narzeka-
nia lub patetycznych gestów, wywołujących tylko
śmieszność. Być może walka nie jest jeszcze prze-
grana, ale toczenie niepotrzebnych bitew skutkuje
jedynie utratą sił. Czasami lepiej przeczekać w oko-
pach zamiast wyrywać się na pierwszą linię frontu.
Jednakże czekanie też powinna określać jakaś myśl
przewodnia, która w przeszłości szuka jedynie inspi-
racji, a nie gotowych rozwiązań. Rzeczywistość nale-
ży obserwować, analizować, wyciągać z niej wnioski.
Bez zrozumienia istoty zmian niemożliwym jest nie
tylko adekwatne zareagowanie, lecz także zmienie-
nie aktualnych prądów na nasz użytek. Warto przy-
pomnieć sobie, że rozdźwięk między działaniem
a myśleniem, rozsądnym planowaniem a efektywno-
ścią, wolnością wewnętrzną a wolnością zewnętrzną
jest tylko twierdzeniem, postulatem, nie prawdą ob-
jawioną. A nawet, jeśli wyjątkowo mocno zakorzenił
się w naszej percepcji, nie oznacza to, że będzie obo-
wiązywał zawsze i w każdych okolicznościach. Tego
właśnie uczą nas procesy historyczne.
28
PRESSJE 5/2019
Konserwatysta może zapamiętać kilka wskazówek
Ernsta Jűngera. Po pierwsze, podejmowanie prób na
rzecz zaprowadzenia zmian w rzeczywistości, która
zarówno nam nie odpowiada, jak i nie stanowi naj-
lepszego miejsca dla ludzkiej egzystencji, bez osią-
gnięcia wolności wewnętrznej jest skazane na niepo-
wodzenie. Tylko człowiek rozumiejący wyznawane
przez siebie wartości, potrafiący osiągnąć spełnienie,
nie zważając na potencjalne nagrody, wyswobodzo-
ny z zewnętrznych zobowiązań, może odpowiedzial-
nie troszczyć się o dobro wspólne. Wspólnota zło-
żona z niewolników popadających w coraz to nowe
formy zależności nigdy ani się nie odnajdzie, ani nie
zakorzeni w ustroju republikańskim.
Po drugie, nie należy rezygnować z obserwacji siebie
oraz życia społecznego, gdyż dopiero rzetelne zro-
zumienie aktualnej sytuacji umożliwia nie tylko wy-
ciąganie wniosków, lecz także rozważenie dalszych
kroków. Działanie pochopne, wynikające z gniewu
pomieszanego ze złością lub sentymentalna rezy-
gnacja antykwariusza zakochanego w przeszłości
oznacza to samo – niewykorzystanie sił rządzących
obecnymi procesami.
Po trzecie, działanie jest sensowne oraz godne po-
chwały, o ile nie jest rezultatem samego miłowania
aktywności, która zawsze jest spektakularna, wzbu-
dza nawet podziw, ale konsekwencje nieprzemy-
ślanych czynów są o wiele bardziej druzgoczące dla
porządku rzeczywistości niż zachowawcza bierność.
I przede wszystkim – konserwatysta powinien
poważnie przemyśleć swój stosunek do wolności,
będącej czymś więcej niż liberalną polityką upraw-
nień bądź prostackim zaspokajaniem zmysłowych
pożądań. Dzieła Ernsta Jűngera pokazują, że da się
przetrwać w koszmarnych czasach, nawet niezgod-
nie z własnymi przekonaniami, ale bez wierności
samemu sobie i uformowania własnego miejsca żyć
nie sposób. Konserwatysta w ostateczności sam za-
decyduje, jaką przybierze formę – bytu czy też bycia,
jeżeli tylko postara się wyjść poza wyznaczone mu
ramy śmiesznego reliktu przeszłości.
DARIA CHIBNER — KONSERWATYSTA W EPOCE TOTALNEJ MOBILIZACJI

Daria Chibner
członkini warszawskiego kolegium redakcji czasopisma idei „Pressje”. Doktorantka
w Instytucie Filozofii Uniwersytetu Warszawskiego. Członkini Klubu Jagiellońskiego.

29
 PRESSJE 5/2019

Nowe
otchłanie
Pośmiertny wywiad z Oswaldem Spenglerem

Spengler zmarł w 1936 r. jako człowiek zgorzkniały, do końca pokła-

dający wiarę w niemieckie imperium, jakie dopiero wyrosnąć miało na
glebie pruskiego militaryzmu. Był głęboko rozczarowany narodowymi
socjalistami i samym Hitlerem, ale nie dożył II wojny światowej. Spró-
bujmy wyobrazić sobie tego erudytę w lokalnej bibliotece lub – jeszcze
lepiej – logującego się w serwisie Jstor, by przyswoić sobie wszystkie
nowinki od Gilles’a Deleuze’a po Harry’ego Pottera. Co miałby do po-
wiedzenia na temat współczesnego świata? .

Rok 2017 obfitował w rocznice, które pozwoliły spoj-
rzeć na historię „Zachodu” z podwójnej perspekty-
wy: stulecia rewolucji rosyjskiej i pięćsetlecia Refor-
macji. Celebrowaliśmy wtedy stulecie zakończenia
Wielkiej Wojny, ale i setną rocznicę publikacji jednej
z najbardziej ambitnych i zarazem kontrowersyj-
nych książek – pierwszego tomu Zmierzch Zachodu
[Der Untergang des Abendlandes] Oswalda Spenglera.
W okresie międzywojennym książka spotkała się z ży-
wiołowym przyjęciem ze strony społeczeństwa zmę-
czonego wielką polityką, niejako z marszu stając się,
jak często i nie bez słuszności się podkreśla, jednym
z tekstów założycielskich niemieckiej rewolucji kon-
serwatywnej, która utorować miała drogę faszyzmo-
wi i narodowemu socjalizmowi. Do grona czytelników
zafascynowanych traktatem Spenglera należeli Lu-
dwig Wittgenstein i Thomas Mann, oddanymi fana-
mi byli zarówno H. P. Lovecraft, jak i Allen Ginsberg.
W gronie europejskich myślicieli, którzy potraktowa-
li autora Zmierzchu Zachodu najzupełniej poważnie,
okazał się Theodor Adorno, który poświęcił Spen-
glerowi co prawda krytyczny, zarazem jednak pełen
zrozumienia esej (Prismen. Kulturkritik und Gesell-
schaft, 1955).
Nowe opracowania poświęcone temu dziełu należą
dziś jednak do rzadkości; jednym z takich wyjątków
jest kapitalna monografia Johna Farrenkopfa Pro-
phet of Decline: Spengler on World History and Politics
(Prorok zmierzchu: Spengler o polityce i historii świata,
2001), która oferuje nam solidny wgląd w biografię
intelektualną Spenglera aż po lata 30., zwracając
przy okazji uwagę na Amerykę jako samodzielnego
gracza w historii świata – wątek, jak wiemy, w swo-

30
POŚMIERTNY WYWIAD Z OSWALDEM SPENGLEREM

im czasie zignorowany przez niemieckiego myślicie- Spengler był witalistą. Wierzył, że los wyższych kultur
la. Niedostatek nowych badań nie wynika jedynie ma w sobie coś z wegetacji roślin, które przechodzą
z faktu tabuizacji książki ze względu na skojarze- przez fazę wzrostu i – na późnym etapie – rozkwitu
nia z radykalną prawicą, choć niektóre odłamy „al- w postaci ogromnych cywilizacji, by ostatecznie wy-
t-rightu” faktycznie wykazują Spenglerem pewne czerpać ostatnie rezerwy witalne i upaść. Przekonany
zainteresowanie, nawet jeśli sprowadza się to do był również, że możliwe jest dokonywanie sensow-
rytualnego powtarzania mantry o upadającym Za- nych porównań między różnymi kulturami, choćby po
chodzie. Główną przyczyną wydaje się prosty fakt, to, by przekonać się, dokąd zmierza dziś Zachód, który,
że przez długi czas Zmierzch Zachodu postrzegany jego zdaniem, na początku XIX stulecia wszedł w fazę
był jako modelowy przykład absurdalnego history- „cywilizacji”, a ta trwać ma jeszcze do około 2200 roku.
cyzmu – narracji roszczącej sobie pretensje do praw- „Zmierzch” nie oznaczał natychmiastowego upadku,
dy o sekretnym mechanizmie ludzkich dziejów, co lecz postępującą erozję tkanki kulturowej – sztuki
z kolei umożliwiać miało skuteczne przewidywanie i kreatywności – oraz powolny ruch w kierunku kolo-
przyszłych wydarzeń. salnych zespołów miejskich i imperiów budowanych
na kapitale i technologii. Wyjąwszy prace Kojina Ka-
Oswald Spengler był uważnym czytelnikiem Nietz- rataniego, Petera Sloterdijka i Manuela DeLandy’ego,
schego, Herdera, Vico i Goethego, łącząc ich idee tego rodzaju ekscentryczne ujęcia należą dziś do rzad-
w wyjątkowym spojrzeniu na historię świata. Od- kości. Zmierzch Zachodu zawsze mnie fascynował. Kto
stąpił od europocentrycznej optyki własnych czasów wie, być może, jak sugerują to niektórzy, ta książka
i sformułował koncepcję ośmiu wyższych kultur, może być ostatnim wielkim wierszem niemieckiego
które wypracowały własne, wysublimowane sposo- romantyzmu. Tak czy owak – to prawdziwe dzieło
by „odczuwania świata”, obejmujące obszar sztuki, sztuki.
religii, techniki, rzemiosła wojennego i matema-
tyki. Nie istnieje wspólna i uniwersalna historia, Spengler zmarł w 1936 r. jako człowiek zgorzkniały,
a jedynie cykle narodzin i śmierci całych komplek- do końca pokładający wiarę w niemieckie imperium,
sów kulturowych, wpisujących się w Heraklitową jakie wyrosnąć miało na glebie pruskiego military-
formułę ciągłego przepływu wszechrzeczy. Wspo- zmu, by następnie postawić się Brytyjczykom. Był
mniane kultury (czy też dusze) to: (1) apollińska, głęboko rozczarowany narodowymi socjalistami i sa-
względnie lub klasyczna, reprezentowana przez mym Hitlerem, ale nie dożył II wojny światowej i nie
antyczny Egipt, Mezopotamię, Chiny, Indie i Me- miał szansy zobaczyć jej skutków. Wyobraźcie sobie
zoamerykę; (2) faustowska, reprezentowana przez tego erudytę w lokalnej bibliotece lub – jeszcze lepiej
Zachód oraz (3) nieco mgliście ujęta magiczna, re- – logującego się w serwisie Jstor, by przyswoić sobie
prezentowana zbiorczo przez Izrael, Persję, świat wszystkie nowinki od Gilles’a Deleuze’a po Harry’ego
islamu oraz wczesnego chrześcijaństwa. Ilekroć Pottera. Co miałby do powiedzenia na temat współ-
Spengler wspomina o Zachodzie, nie chodzi tu czesnego świata? Podjąłem się małego eksperymentu
o popularną dziś formułę „od Platona do NATO” myślowego, by spróbować wyobrazić sobie jego odpo-
(from Plato to Nato). Faustowska domena Zacho- wiedzi w wyimaginowanym, pośmiertnym wywiadzie.
du rozpościera się w czasie od wieków średnich po
współczesność i jest substancjalnie inna od klasycz- *
nego świata apollińskiego. Głównym wyróżnikiem
faustowskiego Zachodu jest, zdaniem Spenglera, Dziękuję za przyjęcie zaproszenia, Herr Spen-
nieomal chorobliwa obsesja na punkcie przezwy- gler. Co uznałby pan dziś za najbardziej istotny
ciężania każdej napotkanej przeszkody. Końcowy aspekt własnego dzieła?
efekt przywodzi na myśl późny lot sowy Minerwy,
tym razem przemawiającej językiem Nietzschego, Patrząc wstecz, powiedziałbym, że musiałoby to być
który oznajmia nam, co na Zachodzie poszło źle na coś, czego co prawda zabrakło w samym Zmierzchu
przestrzeni rozpościerającej się od epoki gotyckich Zachodu, ale co uwzględniłem w późniejszych tek-
katedr po Napoleona i rewolucję przemysłową. stach: Duchu pruskim i socjalizmie oraz w Latach decy-

31
 PRESSJE 5/2019

zji, będących uzupełnieniem mojego głównego dzieła. Całkiem możliwe, że ostatnich prawdziwie faustow-
U progu lat 20. stało się dla mnie jasne, że współcze- skich piratów znajdziemy w Dolinie Krzemowej. Do
sna historia Zachodu sprowadza się do brytyjsko-nie- dziś nie rozstali się z futurystycznymi mitami, które
mieckiej rywalizacji o status światowego imperium. bez reszty zawładnęły powojenną Ameryką. W czasie
Miałem wrażenie, że politykę Brytyjczyków najlepiej zimnej wojny świętą księgą i zarazem wyrocznią ame-
oddaje postawa wikinga, który wyrusza w świat, by rykańskiego imperium w jego szczytowym punkcie
grabić i plądrować, a po powrocie obnosi się ze swoim była fantastyka naukowa. Jak napisałem na kartach
łupem. Proszę pomyśleć o wiktoriańskim kryształo- Zmierzchu, również w odniesieniu do marksizmu, faza
wym pałacu i współczesnym centrum handlowym, „cywilizacyjna” Zachodu sprowadza się do woli narzu-
którym tyle uwagi poświęcił Peter Sloterdijk. cenia całemu światu określonej jego wizji. Właśnie to
robią dziś Bill Gates, Elon Musk i Mark Zuckerberg.
Dla odmiany Niemcy przejawiali głębokie przywiąza- Oni wciąż dysponują przestrzenią ekspansji, stawiając
nie do archetypu pobożnego rycerza, który opozosta- sobie kolejne cele: internet dla mieszkańców Trzecie-
je do dyspozycji wspólnoty i państwa, co stanowiło go Świata, sztuczna inteligencja oraz to, co stanowi
wyraz tradycji pruskiego militaryzmu. Wielka Bryta- kwintesencję imaginarium faustowsko-gnostyckiego
nia już wcześniej zdołała osiągnąć status imperialny; – transhumanistyczne przezwyciężenie śmierci.
moim największym błędem było niedocenienie Amery-
ki, którą potraktowałem po prostu jaką przyszłą wersję Przed stuleciem przekonywał pan, że Zachód
brytyjskiego imperium. A zatem kowboj powinien uzu- stanął w obliczu cezaryzmu. Uważa pan, że
pełnić galerię figur i stanąć obok wikinga i pirata. Za- właśnie z tym mamy dziś do czynienia? Kto jest
nim opublikowałem drugie wydanie pierwszego tomu współczesnym Cezarem? Technokraci z Doliny
Zmierzchu, zdałem sobie sprawę, że to Nowy Jork naj- Krzemowej?
prawdopodobniej będzie kolejną światową metropolią
– Rzymem, ku któremu poprowadzą wszystkie przyszłe Tak, z pewnością oni. Nikt dotąd nie miał dość wła-
drogi i właśnie dlatego umieściłem to miasto na liście dzy, by w ciągu własnego życia zdołać umieścić wy-
następców Paryża i Londynu. […] Przeoczyłem Amery- twory własnej pracy w każdym gospodarstwie domo-
kę, jednocześnie jednak jako jedyny pojąłem, że jest to wym, co więcej – sprawić, by ich posiadanie stało się
spadkobierca mentalności wikińskiej. właściwie obowiązkiem. To duch Christophera Wre-
na – pierwszego architekta, któremu udało się dożyć
Proszę powiedzieć nam coś więcej na ten temat. końca prac nad własną katedrą – tyle że podniesiony
do potęgi. Ci ludzie są w stanie w dowolny sposób
Niemcy ulegli Anglosasom, więc wygląda na to, że na przemodelować ludzką egzystencję. Kto nie posiada
placu boju pozostała już tylko jedna cywilizacja świa- dziś internetu lub pozostaje poza mediami społecz-
towa, a śladów tradycji wikińsko-piracko-kowbojskiej nościowymi, ten zalicza się do współczesnych idiotes,
szukać należałoby dziś w globalizacji dokonywanej na nie-obywateli. Wyobraźmy teraz sobie, że to Niemcy
amerykańską modłę. Wszystko inne na tej planecie po wygrały drugą wojnę światową. Nie chodzi mi, rzecz
prostu padło ofiarą pseudomorfozy – uległo zdeformo- jasna, o to, jak wyglądałby stworzony przez nazistów
waniu przez kulturę dominującą. Zasadnicze pytanie system operacyjny. Idzie mi o to, że nie wyobrażam
sformułowałbym w ten sposób: co się stanie, gdy ten sobie sytuacji, w której efektem takiego rozstrzygnię-
sposób postrzegania świata stanie w obliczu wyczerpa- cia wojny byłby komputer obecny w każdym domu.
nia się zasobów wolnej przestrzeni do zasiedlenia („po- W takim świecie Cezar byłby oczywiście łatwy do
granicza”) i rabunkowej eksploatacji? Ziemia już stała wskazania – byłoby to po prostu globalne władztwo
się zbyt mała; pomimo wyścigu kosmicznego, przy Führera. Nie wydaje mi się jednak, by przetrwało
całym jego faustowskim sznycie, wolnej przestrzeni, ono długo, nie rozpadając się na szereg mniejszych
w mojej ocenie, już nie ma. Zachód osuwa się w ni- państw-sukcesorów. Jest natomiast wysoce prawdo-
hilizm z tej samej przyczyny, co w przypadku świata podobne, że efektem próby przekształcenia świata na
Aleksandra Wielkiego: zabrakło już lądów, które można modłę nazistowską byłyby czystki etnicznie i ludobój-
byłoby podbić. stwo przeprowadzone na niewyobrażalną skalę.

32
POŚMIERTNY WYWIAD Z OSWALDEM SPENGLEREM
W kontrze do wniosków płynących z lektury Człowie-
ka z Wysokiego Zamku Philipa K. Dicka nie uważam,
by Amerykanie byliby w stanie skutecznie postawić
się nowym porządkom, odwołując się przy tym do
idei walki w „słusznej sprawie” jako legitymizującej
podstawy ich tożsamości czy imperatywu „nigdy wię-
cej”. Stało się to oczywiste w trakcie marszu białych
nacjonalistów w Charlottesville. Kto wówczas okazał
się prawdziwą siłą stojącą za hasłem „nigdy więcej”?
Facebook, Google i tak dalej, które rozpędziły i roz-
broiły „wrogów cywilizacji”. W sytuacji, gdy internet
rozbija przebrzmiałe, liberalne hierarchie moralne
ery powojennej, wyciągając na wierzch sprawy przez
długi czas rugowane poza nawias dyskursu głównego
nurtu, koniecznością staje się interwencja ze strony
tych, którzy dysponują mocą ponownego poskleja-
nia całego społeczeństwa. Na tym polega prawdziwa
władza. Mogli to oczywiście zrobić wcześniej, ale wy-
konali ruch we właściwym momencie, występując w
roli prawdziwych „cywilizatorów”. A jednak nie mogą
sobie pozwolić, by powiedzieć: „Jestem królem”; nie
pozwala na to amerykańska kultura polityczna.
Mógłby pan wyjaśnić, dlaczego właściwie nie
mogliby się w ten sposób określić? Wydaje się
to cokolwiek paradoksalne. Co z wywodzącymi
się z Doliny Krzemowej ruchami monarchistycz-
nymi w rodzaju NRx (ruch neoreakcjonistyczny
– przyp. red.)?
Owszem, raz na jakiś czas pojawia się ktoś pokro-
ju Petera Thiela czy Menciusa Moldbuga i mówi:
„wybierzmy sobie króla”; ideolodzy tego ruchu są
w pełni świadomi swojego statusu Cezarów, twór-
ców nowych światów. Neoreakcjonizm opiera się na
idei miast-państw, a nie państw narodowych, i to jest
w nim interesujące. To trochę tak, jakby przedsiębiorcy
z Doliny Krzemowej mogli dowolnie rozporządzać ca-
łym światem złożonym z niewielkich miast. Ameryka
to jednak kraj zbudowany na mentalności wspólno-
ty i pogranicza, tutaj nie znajdziesz „ani królów, ani
żebraków”, jak zostało kiedyś powiedziane. To oczy-
wiście ideał, w rzeczywistości bardzo odległy od rze-
czywistości.
Należałoby się teraz cofnąć do lat 60. i hippisów
związanych ze środowiskiem Whole Earth na czele ze
Stewartem Brandem, którzy dwie dekady później pro-
jektowali prototypy publicznego internetu, próbując
w ten sposób zarobić na utrzymanie ich podupadłych
komun. Pokochali Ayn Rand i pieniądze, co nie było
przesadnie trudne. Libertariańska i anarchizująca le-
wica może z powodzeniem skręcić w prawo i pozostać
w granicach amerykańskiej formy świata. Wrogiem
staje się wszystko, co w jakikolwiek sposób ogranicza
proces rozbijania świata na samodzielne wspólnoty
i neoplemiona: próby wzmocnienia państwa naro-
dowego, gwałtowny protest Danmore’a w sprawie
różnorodności w Google’u, wskrzeszanie dawnych
hierarchii, które spowalniają proces otwierania się
rynków. Czy Google obawia się mediów? A może
konsumentów? Uniwersytetów? Firma nie posiada
równorzędnych rywali, jako taka jest niezastępo-
walna. […]
Pozwólmy sobie na brutalną szczerość: cała ta nudna
gadanina o różnorodności i potrzebie inkluzyjności,
co do której wszyscy pozostają zgodni, jest absolutnie
niezbędna do powstania światowego imperium nie-
wyczerpanego pogranicza oraz do narzucenia jednej
konkretnej optyki całej reszcie. Idzie to tak: „Możesz
zachować własną tożsamość, o ile dostosujesz się do
infrastruktury i soczewek, które przygotowaliśmy dla
każdego dzięki naszej technologii”. Owa tożsamość,
czy może raczej selfizm, wpisuje się w postawę wikin-
ga, który obnosi się ze wszystkim, co ma. Nietzsche
dobrze rozpoznał naturę Eurypidesowej postaci Gra-
eculusa – małego Greczyny, który zostaje wpuszczony
na scenę, by wygłosić swoją kwestię; to figura tyleż
pogodna, co bezbarwna. Myślę, że to esencja wspo-
mnianej „tożsamości”. Przekłada się to na wrzask
miliardów podobnych sobie ludzi, domagających się
uznania z samego tytułu nagiego istnienia. Wyobraź-
my sobie, że każdy człowiek podłączony jest do inter-
netu: daje to siedem miliardów małych Graeculusów.
Demokratyzacja oraz upowszechnienie się mentalno-
ści wikińskiej prowadzi do świata ostatniego człowie-
ka – każdy mieni się nadczłowiekiem na tej tylko pod-
stawie, że jako obdarzony samoświadomością może
obwieścić innym swoje płaskie istnienie.
Problem polega na tym, że ta z ducha faustowska po-
trzeba włączenia wszystkich w ramy tak zaprojekto-
wanego świata może natrafić na poważną przeszkodę.
Naśladowanie amerykańskiego sposobu życia i tego,
co Sloterdijk określił modelem społeczeństwa jako
33

centrum handlowego, w którym dokonujemy czysto
konsumenckich wyborów, wymaga zaangażowania
naprawdę poważnych zasobów. Nie sposób nie zgo-
dzić się tutaj z niemieckim filozofem, który przeko-
nuje, że właściwym celem państwa współczesnego
Zachodu stało się ciągłe pielęgnowanie – właściwie
rozpieszczanie – jednostek i gwarantowanie im „do-
brego życia”, w odróżnieniu od tradycyjnego zadania
polegającego na ochronie własnych obywateli.
Niejednemu wyda się to wcieloną utopią, ale z per-
spektywy kogoś, kto szuka czegoś więcej, kto wciąż
odczuwa faustowski zew nieskończoności, ale nie
wie, jak za nim podążać, nowa rzeczywistość musi
przypominać spełniony koszmar dekadenta. Jak
wspomniałem na przykładzie Graeculusa, mode-
lowym mieszkańcem tego świata jest niemy fel-
lach, bytujący gdzieś na rubieżach wyższych kultur,
człowiek „końca historii”, o którym pisał Kojève
we Wprowadzeniu do lektury Hegla; ktoś, kto zdając
się na zwierzęcy instynkt, powrócił do prostej eg-
zystencji w stanie naturalnym, klecąc lepianki na
przedmieściach sztucznego Edenu. Na długo przed
Kojève’em w tym samym duchu o nadchodzącej
przyszłości pisał Vico, zapowiadając powrót barba-
rzyństwa. […]
Ziemia nie jest nieskończona, co zresztą coraz moc-
niej sobie uświadamiamy. Rzecz nie w tym, że może
zabraknąć nam ropy lub innych surowców; na od-
wrót – jest ich dostatecznie dużo, by zamienić świat
w szklarnię. Faust i jego ambicje, dość niemądre
zresztą, są zbyt duże jak na możliwości planety.
W połowie stulecia lękano się przeludnienia. Dzisiaj,
w pasie od Europy przez Bliski Wschód po Singapur
i Japonię, ludzi raptownie ubywa, ale mimo to konsu-
muje się coraz więcej. W moim Zmierzchu sporo miej-
sca poświęciłem zagadnieniu związku depopulacji
z dekadencją społeczeństw, ale nie wydaje mi się,
by sto lat temu ktokolwiek poza mną i kolegą nietz-
scheanistą Ludwikiem Klagesem na serio rozważał
problem nadmiernej konsumpcji lub kwestię ogra-
niczeń w możliwości eksploatacji planety. Paradok-
salnie to właśnie my, nietzscheaniści, mogliśmy
się zdobyć na ten ton refleksji spekulatywnej, być
może właśnie dlatego, że zawsze niestrudzenie wy-
patrywaliśmy nowych nihilizmów i nowych otchła-
ni, które można byłoby przezwyciężyć.
34
PRESSJE 5/2019
Wow! Nie spodziewałem się usłyszeć Spenglera
rozprawiającego o zmianach klimatycznych.
A dlaczegóż by nie? Jako cynik i pesymista z natury
nie mogę niestety służyć gotową radą, ale uważam
problem za autentycznie fascynujący, poczynając
od komputerowych modeli klimatu i szalonych pro-
jektów planetarnej geoinżynierii po apokaliptyczne
opowieści na temat szóstego masowego wymierania
gatunków. Wszystkie kultury obciążone są patologia-
mi, w przypadku tej faustowskiej jest to potworna ob-
sesja na punkcie przekraczania własnych ograniczeń
z tej tylko racji, że istnieją. Postawiłbym tezę, że tyleż
samo z ducha Fausta znajdziemy w Granicach wzrostu
(raport Klubu Rzymskiego z 1972 r. – przyp. red.)
oraz ideologii postwzrostu [degrowth], co w pozbawio-
nym horyzontu neoliberalizmie, techno-optymizmie
Doliny Krzemowej i pozostałościach po martwej
idei globalnego komunizmu. Idea odwrotu od ładu
opartego na paliwach kopalnych i technologii, które
doprowadziły nas do obecnego punktu oraz zastąpie-
nie ich technologią opartą na zasobach odnawialnych,
może okazać się gestem najbardziej pozytywnym
i zarazem z ducha faustowskim. Jednocześnie jest to
perspektywa naznaczona skrytą obsesją nieśmier-
telności. Dostrzegamy ryzyko autodestrukcji i wma-
wiamy sobie, że jeśli odwrócimy pewne procesy, nasz
świat automatycznie zyska przedłużenie życia. Co
jednak padnie jako pierwsze: Faust i jego dom uciech
czy nasza planeta? Wydaje mi się, że kultura Zachodu
wolałaby zabrać ze sobą do grobu całą planetę niż so-
bie po prostu odpuścić.
Marksiści powiadają, że ludziom łatwiej byłoby
wyobrazić sobie koniec świata niż alternatywę
dla amerykanizacji spod znaku „końca historii”.
Co pan o tym sądzi?
W końcowych partiach Człowieka i techniki postawi-
łem sobie wariant tego pytania: co jeśli Zachód stano-
wi ostatnią formację kulturową człowieka, ponieważ
ten zmierza do zniszczenia świata? Bomba atomo-
wa była wówczas jeszcze pieśnią przyszłości, ale dla
osobowości faustowskiej tego rodzaju perspektywa
wydawała się oczywistością. W rzeczy samej nic nie
zaskakuje mnie bardziej niż sam fakt, że wciąż tu je-
steśmy, że nie doszło do „wzajemnie gwarantowanego
zniszczenia”. A przynajmniej – jeszcze nie. Trzeba bę-
 POŚMIERTNY WYWIAD Z OSWALDEM SPENGLEREM
dzie poczekać na rozwój wydarzeń po tym, jak Amery-
ka straci status hegemona i przekonać się, czy dawny
arsenał wciąż pozostaje w użyciu.
Podobnie jak Zachód, który potrzebował całych stu-
leci, by wyłonić się ze świata zdominowanego przez
wpływy duszy magicznej i apollińskiej, tak i dziś potrze-
ba czasu, by pojawiła się nowa kultura wyższa. Cokol-
wiek jednak wyłoni się zza rogu, trzeba mieć świado-
mość, że „to” już tu jest i tylko czeka na swój moment.
W tej chwili Zachód obejmuje cały świat i jedyne, co
może jeszcze zrobić, to wznosić nowe piętra wzajem-
nych osieciowań, angażujących kolejne masy ludzkie
na potrzeby systemu i jego nowoczesnych wartości.
Może się to wydać cokolwiek przerażające, ale w tym
przypadku najlepszego modelu dostarczyła powieść
science-fiction Kantyczka dla Leibowitza: wizja obcej
nam przyszłości, w której pozostałości po zachodniej
nauce pozostają wykoślawione i niezrozumiałe. Oto,
co naprawdę szokuje ludzi: to, że nas zabraknie, by
skorygować przyszłych barbarzyńców i powiedzieć:
„nie, to nie tak!”. To, że jesteśmy śmiertelni.
W Kantyczce pisarz Walter Miller nie zdołał jednak
pójść na całość. Musiał wykreować przyszłość, w któ-
rej po nowych Wiekach Ciemnych pojawi się jakaś
kapitalna technologia jutra. Faust powróci – właśnie
w ten sposób chcemy myśleć. Na tym polega nasza
zbiorowa nerwica – jesteśmy organicznie niezdolni
do pogodzenia się ze śmiertelnością naszego świato-
poglądu. Wiemy, jaki los spotkał Grecję, Rzym, Egipt,
Mezoamerykanów i tak dalej, a jednak nie dopusz-
czamy do siebie myśli, że to samo może przydarzyć
się nam. W tej narracji nawet barbarzyńcy przyszłych
wieków będą musieli jakoś do nas nawiązać. Oczywi-
ście nie wykluczam takiego scenariusza. Na podobnej
zasadzie renesans próbował wskrzesić świat apolliń-
ski. Nie wypaliło. Skończyło się na uwielbieniu Pro-
meteusza i ubóstwieniu człowieka, nie zaś na odno-
wieniu kultu greckich bogów. Górą okazał się Faust.
To się może wydarzyć ponownie; taka nieudolna re-
animacja, która prowadzi do czegoś zupełnie innego.
A co pan myśli o pomysłach japońskiego histo-
ryka, marksisty-kantysty Kojina Karataniego?
Zdaje się, że ma on do powiedzenia mnóstwo in-
teresujących rzeczy na temat zmierzchu Amery-
ki i – generalnie – przyszłości.
Zafrapowała mnie książka Karataniego Isonomia
and the Origins of Philosophy. Czuję, że autora nie za-
wodzi intuicja, gdy kreśli porównanie między bezpań-
stwową społecznością średniowiecznej Islandii i Ame-
ryką pierwszych osadników. Niekoniecznie jednak ma
rację w przypadku analogicznych uwag w odniesieniu
do antycznej Jonii w okresie poprzedzającym perski
podbój. Przez większą część swego dzieła Karatani sta-
ra się zrobić dla ekonomii politycznej to, co Heidegger
zrobił dla zagadnienia Bycia – w tym sensie, że chodzi
tu o realną tradycję filozoficzną, do której możemy dziś
wrócić. Zestawienie Islandii i Ameryki zdecydowanie
się broni – ponownie mamy tu wikinga i kowboja obok
siebie. Natomiast sam fakt, że Karatani zakłada, że
w przyszłości wymiana oparta będzie na czymś, co sam
nazywa „modelem D” (właściwym dla postkapitalizmu,
w odróżnieniu od wcześniejszych modeli, koncentrują-
cych się na roli, kolejno, lokalnych wspólnot, państwa
narodowego i globalnego kapitalizmu – przyp. red.), do-
wodzi, że jest dzieckiem swojej epoki – stulecia Ameryki.
Karatani dodaje, że gdy rzesze mieszkańców Indii
i Chin staną się „amerykańskimi konsumentami”, ka-
pitalizm wolnorynkowy będzie skończony, ponieważ
ten do swojego przeżycia zawsze potrzebuje państwa.
Oto idea „końca historii” w podrasowanym wydaniu.
Czy to nie Kojève napisał, że w Rosjanie i Chińczycy
to po prostu biedni Amerykanie? Gdy wszyscy sta-
ną się częścią amerykańskiej kultury konsumenc-
kiej, państwo narodowe zniknie, Stany Zjednoczone
również, o czym przekonany jest Karatani. Wydaje
mi się również, że japoński autor nie przestrzelił,
twierdząc, że Ameryka osuwa się po równi pochyłej
od czasu zakończenia zimnej wojny, a to za sprawą
podkopywania amerykańskiego przemysłu i dumy
narodowej przez globalny rynek. Wystarczy wsłuchać
się w dziwaczną i niemożliwą do realizacji, a jednak
skutecznie sprzedaną wyborcom fantazję Donalda
Trumpa na temat wznoszenie murów i powrotu do
ery amerykańskiej produkcji przemysłowej. Ludzie
jednak czują, że coś się zmieniło. Ameryka dokonała
aktu wysoce przewidywalnego samopodważenia wła-
snej pozycji. Nie chodzi tylko o politykę neoliberalną
i niepowodzenia amerykańskiej polityki zagranicznej
czy o globalizującą moc internetu. Na głębszym po-
ziomie to podważenie autorytetu państwa i otwarcie
jego granic dokonało się w samej duszy Ameryki. Nie
mogło być inaczej.
35

Karatani już wcześniej rozprawiał o cyklicz-
ności historii. Co więcej – jest przekonany, że
trzecia wojna światowa wydarzy się w naszym
stuleciu jako efekt schyłku Ameryki. Co pan
o tym sądzi?
W książce Structure of World History Karatani zdaje
się wyrażać przekonanie, że wybuch trzeciej wojny
światowej jest prawdopodobny, ponieważ sytuacja
międzynarodowa przypomina tę z lat 80. XIX wieku,
gdy kolejne potęgi rzucały wyzwanie Wielkiej Bry-
tanii. Nie wiem, jak mógłby wyglądać taki konflikt.
Epoka totalnej mobilizacji, tak mocno związana
z produkcją przemysłową, dobiegła końca. W cza-
sie hegemonii Ameryki doszło do przejścia od fazy
postfordowskiej czy też postindustrialnej do spo-
łeczeństwa informacyjnego, podobnie jak epoka
przemysłowa zatriumfowała pod globalnym sztan-
darem Imperium Brytyjskiego. Reszta świata musi
przyśpieszyć i ścigać liderów, by w ogóle utrzymać
się na powierzchni, ale trzeba pamiętać, że finalną
ceną obu wojen w przypadku Wielkiej Brytanii była
utrata imperium oraz podział samych Niemiec, któ-
re zostały pozbawione istotnego znaczenia politycz-
nego w skali globalnej, może za wyjątkiem statusu
lidera wyczerpanej Unii Europejskiej. A dzisiaj, na
końcu tego procesu, ta sama Wielka Brytania zda-
je się mówić: „Sir, chciałabym już opuścić to grono”.
Postępuje w ten sposób, ponieważ nie chce dłużej
mierzyć się ze skutkami utraty dawnego statusu,
który właśnie teraz stał się tak boleśnie oczywisty
i wstydliwy, i to daleko bardziej niż w latach dekoloni-
zacji. Dzieje się tak przede wszystkim dlatego, że dla
wielu jej mieszkańców Wielka Brytania zmieniła się
w tak szybkim tempie. Chłopi, w istocie od dawna
będący współczesnymi fellachami, zaczynają podno-
sić głos: „Nikt nas nie pytał o zdanie”.
Nawiązuje pan w tej chwili do masowej migracji
i zmian demograficznych?
Owszem. W tej chwili obserwujemy masowe ru-
chy ludności z Afryki i Meksyku do Europy i Sta-
nów Zjednoczonych, co jedynie przybierze na
sile wraz ze zmianą klimatu, która uderza w lo-
kalne społeczności. To zdefiniuje na nowo przy-
szły charakter wyjałowionych ośrodków dawnego
imperium. Uwagę należy skoncentrować jednak
36
PRESSJE 5/2019
nie na Syrii, lecz Indiach, gdzie w ciągu ostatniej
dekady susza mocno dała się we znaki 10% świa-
towej populacji. W skali globalnej są to migracje
o znaczeniu historycznym. W takiej sytuacji łatwo
o sięganie po porównanie z wędrówkami barbarzyń-
ców, które przypieczętowały upadek Rzymu. Jeśli jed-
nak wyciągnęliśmy z przeszłością jakąś naukę, to naj-
pewniej tę, że imperium rzymskie nie upadło z dnia
na dzień, a raczej przesunęło swoje kluczowe ośrodki
w kierunku północnym oraz – z drugiej strony – do
Anatolii. Rzym przez całe stulecia rozpuszczał się
w barwnym tyglu złożonym z Wandalów i Fran-
ków odzianych w togi oraz wśród Greków bizan-
tyjskich, którzy samych siebie nazywali Romaioi.
I tak aż do momentu, gdy stary świat duszy
apollińskiej po prostu przeminął. Z perspek-
tywy tych wszystkich krzykaczy z „Nowej Pra-
wicy” czy „alt-rightu”, Zachód jawi się jako
świat wyjałowiony, pozbawiony mężów stanu
i prawicowych polityków zdolnych przedłużyć pra-
gnienie wieczności. Sytuacja jest dużo bardziej po-
ważna niż przed stuleciem. Podjąłbym walkę, gdy-
bym jeszcze wierzył w jej sens.
Co ma pan na myśli? Czy nacjonalizm na Zacho-
dzie nie ma przed sobą żadnych perspektyw?
Nacjonalizm nie polega na noszeniu pludrów po
dziadku czy wymachiwaniu miniaturową flagą. Tu
chodzi o szeroko podzielane uczucie, które zdolne
jest mobilizować całe społeczności pod wspólnym
przywództwem. Jedyną formą totalnej mobiliza-
cji, jaka jeszcze możliwa jest na Zachodzie, sta-
nowi konsumpcja i gromadzenie informacji. Ro-
botnik i wojownik Jüngera, figury zmierzające
w tym samym celu w tym samym czasie, przeobra-
ziły się w pracownika przemysłu informacyjnego
i „wojownika klawiatury” w poszukiwaniu wła-
dzy, jaką daje zdolność do kontrolowania innych
dzięki informacji. Przed nami dużo większe dziwy
niż „wojny memów”, nawet jeśli tego rodzaju zja-
wiska dają świadectwo godnej politowania wege-
tacji „realnej” polityki. Jeśli faktycznie czeka nas
wojna, to będzie ona polegać na starciach dronów
i cyberatakach w rodzaju Stuxneta (pierwszego
znanego robaka wykorzystanego do szpiegowania
i przeprogramowywania instalacji przemysłowych –
przyp. red.). Efektem będzie niszczące przyspiesze-
POŚMIERTNY WYWIAD Z OSWALDEM SPENGLEREM

nie technologiczne, obfitujące w koszmary, których

obecnie prawdopodobnie nawet nie jesteśmy w sta-
nie sobie wyobrazić.

Z języka angielskiego przetłumaczył Jakub Brola.

Jonathan Ratcliffe
doktor nauk historycznych (Australian National University w Canberze), historyk
idei, redaktor magazynu „VoegelinView” i twórca bloga „Mechanical Owl”, poświęco-
nego problemom współczesnej filozofii polityki. Prezentowany fragment pochodzi
z bloga Autora i został pierwotnie opublikowany jako An Imaginative Interview with
Oswald Spengler w marcu 2018 roku.

37
 PRESSJE 5/2019

Heidegger,
Jűnger i zielony
konserwatyzm
Mikołaj Kwiatkowski

Technika – dziecko postępu naukowego XIX w. – dawała olbrzymie moż-

liwości, z których jednak nie każdy był zadowolony. Wśród nich znaleź-
li się m.in. niemieccy konserwatyści, którzy z niepokojem spoglądali
na kroczącą nowoczesność. „Techniczność”, mechaniczny i masowy
sposób wytwarzania rzeczy oznaczały redukcję doświadczenia świata,
który nie jawił się już jako coś, co istnieje, ale jedynie jako zbiór zaso-
bów do wykorzystania. Podążenie tą drogą groziło, ich zdaniem, tym,
że sprowadzimy świat do jego toksycznego wycinka.

Ekologia w ostatnich tygodniach zawładnęła debatą
publiczną w Polsce i na świecie. Problem zmian klima-
tu i wyniszczania natury wobec drastycznej szybkości
i tragicznego charakteru tych zjawisk stał się proble-
mem zagrażającym istnieniu człowieka i natury na Zie-
mi w takiej formie, jaką znamy. Troska o środowisko
i zwierzęta stała się także problemem politycznym,
dzielącym społeczeństwa i pokolenia. Widoczne jest
to w reakcji na wystąpienie 16-letniej Szwedki, Grety
Thunberg, na forum ONZ, która wywołała skrajnie
różne emocje w mediach całego świata. Wszystko za-
leżało od opcji politycznej. Nastolatka oskarżyła poli-
tyków o zniszczenie marzeń młodych ludzi. Miało się
do tego przyczynić zaniedbanie środowiska. Jeszcze
bardziej alarmujące od wystąpienia szwedzkiej dziew-
czyny są wyniki raportów naukowych.
Najłatwiejsze do dostrzeżenia są zmiany klimatyczne.
Raport IPCC (Międzyrządowego Zespołu ds. Zmian
Klimatu) z 2018 r. informuje, że w stosunku do cza-
sów sprzed Rewolucji Przemysłowej średnia tempera-
tura na Ziemi wzrosła o ok. 1°C i będzie rosnąć nadal.

38
 MIKOŁAJ KWIATKOWSKI — HEIDEGGER, JŰNGER I ZIELONY KONSERWATYZM

Naukowy przewidują, że prawdopodobnie podniesie „umiejętność” i służyła do opisu czynności związanych

się jeszcze o 0,5°C w ciągu najbliższych dekad. Wino- z przetwarzaniem przyrody oraz do opisu działal-
wajcą takiego stanu rzeczy jest człowiek i jego dzia- ności człowieka, która była sztuczna, nienaturalna.
łalność, zwłaszcza w zakresie emisji dwutlenku węgla Technika jest więc działalnością ludzką, a jej podsta-
i innych gazów cieplarnianych. Eksperci wskazują, że wowym zadaniem – przetwarzanie materii.
konieczne jest drastyczne zmniejszenia emisji tych
gazów w celu ograniczenia wzrostu temperatury. TECHNIKA JAKO ODKRYWANIE I WY-DOBYWANIE

Niepokojące są także badania dotyczące wymiera- Przejście do najbardziej interesujących nas kwestii
nia kolejnych gatunków fauny i flory. W maju 2019 przedstawionych przez Martina Heideggera będzie
r. IPBES – Międzyrządowa Platforma ds. Różnorod- możliwe, gdy uwzględnimy podstawy tych przeko-
ności Biologicznej i Funkcji Ekosystemu – pod auspi- nań, które pozwolą zrozumieć nam podstawowe
cjami Programu Środowiskowego ONZ opublikowała tezy tego filozofa. Przede wszystkim podkreśla on,
raport The Global Ecosystem Assessment, poświęco- że technika jest odmienna od swej istoty. Dla He-
ny różnorodności biologicznej Ziemi. Wynika z niego, ideggera odnalezienie tego, co właściwe i istotne dla
że obecne tempo wymierania kolejnych gatunków danego fenomenu nie jest tożsame z nim samym
zwierząt jest skutkiem działalności człowieka. Mniej i można go dostrzec niezależnie od niego samego.
więcej milion gatunków zwierząt i roślin jest zagro- „Tak więc również istota techniki wcale nie jest czymś
żonych wyginięciem. Wynika to przede wszystkim ze technicznym. Dlatego nigdy nie doświadczamy na-
wzrostu liczby ludności na naszej planecie. Specjali- szego odniesienia do istoty techniki, dopóki tylko
ści wskazywali także inne przyczyny takiego stanu przedstawiamy i uprawiamy to, co techniczne, zado-
rzeczy: użytkowanie przez człowieka nowych lądów walając się tym lub tego unikając”.
i wód, eksploatację żywych organizmów, zmiany kli-
matyczne, zanieczyszczanie i inwazyjność gatunków Technika jest przede wszystkim urządzeniem, łaciń-
niewystępujących pierwotnie na danych terenach. skim instrumentum. Sprowadza się do dwóch współ-
należących do siebie kwestii: 1) wytwarzania i korzy-
Kilkadziesiąt lat przed wystąpieniem młodej Szwedki stania z narzędzi, takich jak nowoczesne maszyny;
i raportami współczesnych organizacji, które wskazu- 2) bycia środkiem do celu – myśliciel przekonuje, że
ją na przeobrażenia Ziemi, niektórzy publicyści poli- do techniki przynależy również to, do czego jest ona
tyczni ostrzegali przed możliwością zaistnienia powy- używana i czemu ona służy. Heidegger zauważa, że
żej zarysowanych zagrożeń. Nie byli reprezentantami zawsze, gdzie traktujemy coś jako środek i cel, mamy
lewicy, z którą zwykle łączy się idee troski o naturę, do czynienia z przyczynowością. Stosujemy środki,
ale stali na przeciwległym jej biegunie, w kręgu tzw. aby dotrzeć do celu. Natomiast „to, czego konsekwen-
Rewolucji Konserwatywnej w Niemczech. Intelektu- cją jest jakiś skutek, zwie się przyczyną”. Dla filozofa
aliści w okresie po II wojnie światowej sformułowali również cel może być przyczyną, ponieważ kiedy dąży
tezy krytykujące współczesną technikę, widząc w niej się do celu, stosuje się środki.
niebezpieczeństwo. Mowa o pisarzu Friedrichu Geor-
gu Jüngerze oraz nawiązującym do tego środowiska Heidegger naucza za Arystotelesem, że istnieją cztery
i inspirującym się nim Martinie Heideggerze, jednym przyczyny: 1) causa materialis – materia, 2) causa for-
z najwybitniejszych filozofów XX w. malis – forma, 3) causa finalis – cel, 4) causa efficiens
– twórca. Możemy to zobaczyć na przykładzie wytwa-
Etymologia interesującego nas pojęcia pozwoli na rzania czary. Materiałem jest srebro, forma to postać,
zrozumienie relacji zachodzących między techniką do której kształtujemy materię, celem jest kult ofiar-
i jej antyprzyrodniczym charakterem. Rzeczownik ny, który określa formę i rodzaj tworzywa. Ostatni
„technika” jest słowem powszechnie występującym typ przyczyny to osoba złotnika, który wytwarza
w nowożytnych językach europejskich. Jego źródło- naczynie. Heidegger przekonuje, że starożytni Grecy
słów jest jednak starogrecki –τέχνη oznaczała „zręcz- nie posiadali pojęcia kauzalności, zamiast niego po-
ność”, „kunszt”, „biegłość”, „sztukę”, „rękodzielnictwo”, sługiwali się terminem αἲτιον, oznaczającym „coś, co

39
 PRESSJE 5/2019

obciąża winą coś innego”. Cztery przyczyny stają się Rozbieżność pomiędzy współczesną techniką a jej
w ten sposób współprzynależne do siebie sposobami dawną wersją Heidegger obrazuje na przykładzie
obciążania winą. W ten sposób Heidegger pokazuje, wiatraka: „wprawdzie jego skrzydła obracają się na
czym jest technika jako środek. wietrze, lecz są bezpośrednio poddane powiewowi.
Wiatrak nie pozyskuje energii strumienia powietrza,
Filozof przekonuje, że aby odkryć odwieczną isto- aby ją gromadzić”. Należy dodać do tego, jaki jest wła-
tę techniki, zarówno dawnej, jak i tej nowoczesnej, ściwy temu odkrywaniu rodzaj nie-skrytości. Filozof
należy cofnąć się do myślenia starożytnych Greków. określa go jako dostawianie, które ma własny stan.
Podstawowa jego teza głosi, że τέχνη przynależy To „zasób” (niem. Bestand), który „charakteryzuje
do ποίησις. Kluczowe pojęcie dla filozofii Greków ni mniej, ni więcej tylko sposób, w jaki wyistacza się
– ποίησις – zwyczajowo tłumaczone jako „wytwarza- wszystko, czego dotknie wyzywające odkrywanie. To,
nie”, zostaje przez filozofa oddane jako wy-dobywanie. co stoi w sensie zasobu, nie stoi już naprzeciw nas
O wy-dobywaniu należy myśleć po grecku, aby uchwy- jako przedmiot”. Tym samym człowiek jest nastawio-
cić jego sens. Nie jest ono tylko wytwórstwem, dzia- ny na to, aby dostawał coś jako zasób, a zarazem musi
łalnością rzemieślniczą, ale także działalnością arty- on brać to coś takim, jakim się ono ukazuje – w ten
styczną. Dotyczy to również natury, która wy-dobywa sposób skupiamy się na dostawianiu czegoś rzeczy-
się z samej siebie, na przykład kwiat z nasion. Nato- wistszego jako zasobu. To coś skupiającego Heidegger
miast to, co wy-dobyte rękodzielniczo oraz artystycz- określa mianem ze-stawem (niem. Ge-stell).
nie, ma zalążek w tym, kto dokonuje wy-dobywania.
Heidegger mówi, że wy-dobywanie związane jest Poprzez powyższe pojęcie filozof rozumie „to, co sku-
z nie-skrytością, grecką ἀλήθεια, którą zwykle tłuma- piające owego nastawienia, które nastawia człowieka”
czymy jako „prawdę”. Technika pozwala wy-dobyć na i „wyzywa go do odkrywania czegoś rzeczywistego
jaw, poznać, czym coś jest. Wy-dobywanie odkrywa w sposób dostawiania do zasobu”. Jest to sposób
przed człowiekiem nie-skrytość. Heidegger pyta, co odkrywania, który nie jest techniczny – technika
istota techniki ma wspólnego z odkrywaniem i odpo- odpowiada na jego wyzwanie, lecz nie jest nim. Ze-
wiada, że „wszystko”. -staw, powiada Heidegger, również ma do czynienia
z nie-skrytością, w nim współczesna technika odkry-
Korzystając z techniki, coś wy-dobywamy. Budując wa coś rzeczywistego jako zasób ponad dociera do
dom, widzimy, jak on jest zrobiony, skupiamy czte- nie-skrytości, skupia on, ze-stawia ze sobą materię,
ry sposoby obciążania winą – cegły, cement, formę- odkrywa, że jest ona jego częścią. Tam, gdzie panuje
-plan, który chcemy zrealizować i widzimy jego cel ze-staw, wszelkie techniczne odkrywanie jest „nazna-
– zamieszkanie w nim. Technika jest więc drogą do czone piętnem sterownia zasobem i zabezpieczaniem
poznawania rzeczywistości i prawdy o niej. Wy-doby- go”. Tym, co odkrywamy jako zasób, jest otaczają-
wamy dzięki niej to, co nie-skryte z tego, co jest skryte. ca nas rzeczywistość, w pierwszym rzędzie natura.
W ten sposób rozumiemy dokładniej Heideggera – nie W konsekwencji ze-staw skrywa przed współczesnym
uważa on, że technika jest naukowa, ale odwraca to człowiek to, w czym wydarza się, a więc nie-skrytość.
stwierdzenia i przekonuje, że to właśnie nowoczesne
nauki są techniczne, prowadząc do lepszego pozna- W ten sposób docieramy do kwestii niebezpieczeń-
nia rzeczywistości. Myśliciel widzi problem techniki stwa. Dla myśliciela technika jako taka jest groźna
w obrębie tej tematyki, obawia się, że technika może w przeciwieństwie do ze-stawu, będącego istotą
przestać służyć człowiekowi do odkrywania praw- współczesnej techniki jako formy wy-dobywania. He-
dy, a skupić się na wy-dobywaniu czegoś innego. No- idegger boi się, że nowoczesna technika będzie wy-
wożytna jej odmiana poprzez wy-dobywanie energii korzystywana przez człowieka do ze-stawiania rze-
z przyrody przekształca ją – uwalnia energię, która jest czywistości, przemiany jej ontologii poprzez stanie
w niej zgromadzona, przemienia i następnie rozdziela się zasobem dla niej. Filozof nie chce, żeby człowiek
do dalszej działalności technicznej. Filozof zaznacza, stawiał wyzwania przyrodzie, stając się dzięki temu
że „opanowujące współczesna technikę odkrywanie panem Ziemi. Heidegger boi się, że poprzez technikę
ma charakter nastawiania w sensie wyzwania”. człowiek zacznie dostosowywać przyrodę do tego, aby

40
MIKOŁAJ KWIATKOWSKI — HEIDEGGER, JŰNGER I ZIELONY KONSERWATYZM
stała się ludzką własnością, która nie egzystuje po-
przez ten ruch naturalnie. Nie chce również, by pola,
rzeki, zwierzęta, które także mogą stać się zasobem,
były własnością człowieka i podlegały jego woli. He-
ideggera przeraża możliwość wprowadzenia woli czło-
wieka w miejsce naturalnych procesów biologicznych,
którym są podległe zwierzęta i rośliny.
O tym, że myślenie intelektualisty nie jest oderwane
od rzeczywistości, świadczą współcześnie otaczają-
ce nas fenomeny. Wolę ujarzmienia natury widzimy
przykładowo w gospodarstwach rolnych, które w imię
maksymalizacji wydajności faszerują zwierzęta hor-
monami, dzięki czemu stają się one większe i możliwa
jest prężniejsza produkcja mięsa. Innym przykładem
są sztucznie zapładniane krowy. Odbywa się to po
to, aby dawały więcej mleka. Innym przykładem jest
działalność firm przemysłowych i wielkich korporacji,
które prowadzą do wycinki lasów i eksploatacji coraz
to nowszych złóż naturalnych. Działalność człowie-
ka powoduje zaprzęgnięcie natury do nowoczesnych
procesów technologicznych, które w ten sposób okre-
ślają jej sens i przeznaczenie. Przyroda przestaje być
sobą. Jest ona zasobem, który traktuje się jako wy-
zwanie dla ze-stawu. W takiej sytuacji, zdaniem He-
ideggera w latach 50. XX w., człowiek balansuje nad
krawędzią przepaści, gdyż uważa siebie samego za
pana Ziemi.
PERFEKCJA TECHNIKI JÜNGERA
Myśl Friedricha Georga Jüngera nie jest tak skom-
plikowana, jak filozofia Heideggera. Sednem jego
przekonań jest pojęcie perfekcji techniki, której roz-
przestrzenianie się powoduje, że w miejsce natury po-
jawia się rzeczywistość przetworzona przez technikę
i zostaje wtłoczona w organizację techniczną. Przy-
kładowo, rozwój techniczny wpływa na powstanie
maszyn, które jednak nie istnieją samotnie, ale z ludź-
mi – ogromne statki przewożące ładunki z jednego
kontynentu na drugi potrzebują ludzi do swej obsługi,
podobnie wielkie huty i fabryki. Poprzez korzystanie
z techniki zostajemy do niej „przyłączeni” i współist-
niejemy z nią. Organizacja techniczna poszerza suk-
cesywnie swoje pola, nad którymi panuje – tym pod-
stawowym jest przyroda, istotowo niezorganizowana.
Podstawą przekonań myśliciela jest zależność pomię-
dzy obfitością natury i niezorganizowaniem technicz-
nym. Im bardziej natura staje się zorganizowana, tym
jest jej mniej. Ekspansja techniczna zmniejsza roz-
miar rzeczywistości naturalnej.
Jünger bardzo sugestywnie pokazuje to na przykła-
dzie połowu ryb. Tam, gdzie jest ich wiele, tam nie
potrzebujemy odpowiednich regulacji. Organizacja
techniczna pojawia się tam, gdzie mamy do czynienia
z brakiem, niedoborem. „Pstrągi łowić mogą w na-
szych strumieniach jedynie właściciele lub dzierżawcy
dbający o nie, wypuszczający narybek i opiekujący się
nimi. Gdyby wszyscy mieli prawo, wówczas szybko
zabrakłoby pstrągów”. W ten sposób widzimy inny
wymiar rozprzestrzeniania się techniki, która opano-
wując rzeczywistość naturalną, powoduje jej wyjało-
wienie, biedę i przetworzenie.
Perfekcja techniki, w rozumieniu autora, nie jest
czymś wskazującym na jej doskonałość. Perfectus po
łacinie oznacza „skończony”. Zgodnie z tym znacze-
niem Jünger tworzy swoją figurę, która polega na
zapełnianiu świata techniką. Dzieje się to samoistnie.
Technika dąży do dominacji nad całą rzeczywistością.
Towarzyszy jej gospodarka rynkowa wraz ze swoim
dążeniem do zysku. Zakreślona w ten sposób figu-
ra tworzy błędne koło. Z jednej strony technika jest
podstawą kapitalizmu, a z drugiej musi się rozwijać
wraz z kapitalizmem, który karmi się materią, z któ-
rej wytwarzane są produkty na rynku. Obie części są
w ten sposób ściśle ze sobą związane. Ekonomiczna
racjonalizacja, również typowa dla kapitalizmu, staje
się techniczna. Autor określa to mianem gospodarki
rabunkowej, nazywając ją „najbrutalniejszą formą
niegospodarności”. Uprawia się ją w ramach organi-
zacji technicznej tak, że powstaje złudzenie nadmiaru,
w rzeczywistości sprowadzające się do zagospodaro-
wania przyrody, podkopuje podstawy uporządkowa-
nego gospodarowania, które nie jest nastawione na
wyjałowienie rzeczywistości.
Nadmiar, przed którym ostrzega Jünger, można za-
obserwować w ogromnej ilości produktów, których
współczesny człowiek nie jest w stanie w pełni spożyt-
kować i które nas otaczają. Technika przetwarza przy-
rodę, wytwarzając nowe byty i jakości. W miejsca łąk
i lasów pojawiają się miasta i fabryki. Problem powsta-
je, gdy dostrzegamy, że natura jest skończona i nieod-
nawialna. Zniszczona przez chemię ziemia nie wyda
41

z siebie plonów, złoża węgla, gazu i ropy nie odrodzą
się na nowo. A bytów przetworzonych nie da się już
praktycznie ponownie wykorzystać. Materia przetwo-
rzona technicznie staje się bezużyteczna. Zardzewia-
ła blacha nie nadaje się do niczego, stare komputery
i maszyny stają się atrakcyjne jedynie dla muzealni-
ków. Jünger zauważa, że „z metodami gospodarki
rabunkowej wiąże się nierozerwalnie brzydota i nowe
strefy zagrożenia. Powietrze będzie bardziej zanie-
czyszczone dymem, wody zatrute, zniszczone lasy,
zwierzęta i rośliny. Wszystko to prowadzi do stanu,
w którym trzeba ‹‹chronić›› naturę przed ślepą eksplo-
atacją oraz interwencjami techniki, okalając wielkie
połacie krajobrazów, odgradzając je i okładając muze-
alnym tabu”.
Organizacja techniczna przede wszystkim dotyczy
krajobrazu i jego przemian, surowców oraz zwierzęt.
Taka forma działalności różni się od opiekuńczego
i świadomego podejścia do zagadnienia, które charak-
teryzuje się brakiem poszukiwania korzyści w przy-
rodzie, z którym spotykamy się, gdy gospodarstwo
rolne staje się fabryką. Jünger powiada, że „przemia-
na gospodarstwa rolnego w fabrykę, jeśli dokona się
z powodzeniem, musi prowadzić do zmiany stosunku
człowieka i zwierzęcia; stanie się czysto mechaniczny.
Zwierzę traktowane będzie jako pragmatyczny me-
chanizm przynoszący korzyści”. Przemiana ta sym-
bolizuje przejście od dawnej techniki do nowoczesnej.
Technika przed-nowoczesna nie pozwalała człowieko-
wi na całościowe opanowanie rzeczywistości, wobec
czego był on poddany rytmowi przyrody. Nowocze-
sna jej forma poprzez maszyny pozwoliła zaś na pod-
porządkowanie natury technice i człowiekowi, a także
na ujarzmienie harmonijnej cykliczności przyrody.
Tym, czego boi się pisarz, okazuje się zatem He-
ideggerowski ze-stawem, a więc używaniem natury
do pozyskania korzyści dla człowieka i naruszanie
typowej dla niej egzystencji. Jünger lokalizuje ją
bardzo konkretnie, w sferze ekonomicznej, której
symbolem jest przemiana naturalnie funkcjonu-
jącego gospodarstwa, które przynosi człowieko-
wi pożywienie, w fabrykę nastawioną na czysty
zysk. Praktyka współczesnego świata potwierdza
obawy obu myślicieli. W 2018 r. organizacja Com-
passion in World Farming Polska opublikowała
nagrania i zdjęcia ze śledztwa w jednej z polskich
42
PRESSJE 5/2019
farm świń, z których wynikało, że zwierzęta są za-
mykane w zbyt małych klatkach, traktowane jak
maszyny reprodukcyjne, które mają rodzić jak
najwięcej prosiąt, i pozbawiane opieki weteryna-
ryjnej. Raport informował również, że świnie były
zestresowane, o czym świadczyło ich zachowanie,
a 90% z nich pozbawiono możliwości poruszania się,
dlatego wydalały „pod siebie”.
Jünger przewidział wiele problemów współczesnego
świata, między innymi groźbę katastrofy ekologicznej.
Już w okresie II wojny światowej twierdził, że Ziemia
nie będzie w stanie znieść eksploatacji technicznej.
Zgodnie z przekonaniami pisarza człowiek powi-
nien troszczyć się o Ziemię tak, aby jej nie zniszczyć
i zachować harmonię natury. Miało to przynosić ko-
rzyści w przyszłości. Konsekwencje działań człowie-
ka Jünger opisywał w następujących słowach: „gdy
karczuję las dla pól, wówczas plony tych pól będą
mniejsze. Gdy góry pozbawiam lasu, wówczas spu-
stoszy je erozja. Gdy odwodnię bagna, gdy obmuruję
i wyprostuję koryta rzek, wówczas gospodarka wod-
na popadnie w nieład. Gdy zaorzę step, wówczas po-
wstaną pustynie”. Zniszczenie lasów oznacza również
wyniszczenie zwierząt i roślin. Nadmierna eksploata-
cja ziemi doprowadza do jej wyjałowienia i powstania
pustyń. Jünger dostrzegał zagrożenie przekształce-
nia się techniki w jej własne przeciwieństwo. Powo-
dem miało być niszczenie przyrody wraz z rozwojem
technicznym. Intelektualista widzi, że człowiek ist-
nieje w ścisłej zależności z naturą, karmi się nią, nie
może bez niej żyć, gdyż to ona pozwala mu na egzy-
stencję. Obejmująca rzeczywistość perfekcja techniki
grozi naruszeniem tej relacji. Skończoność materii
natury powinna implikować troskę o nią, chociażby
wyrażającą się w wysokiej jakości produkowanych
tworów. Jednak tak się nie dzieje, ważniejszy od na-
tury okazuje się zysk ekonomiczny.
Gdy Jünger pisał swoje dzieło w latach 30. i 40., wi-
dział oczami wyobraźni to, co w XXI w. potwierdza-
ją współcześni naukowcy. Z badań przedstawionych
w raporcie IPBES wynika, że „trzy czwarte środowiska
lądowego i około dwie trzecie środowiska morskiego
zostały znacząco zmienione przez ludzkie działania”.
Ponadto od 1992 r. podwoił się obszar miejski na Zie-
mi, człowiek zajął ok. 85% mokradeł, a mniej więcej
jedna trzecie powierzchni lądowej i 75% zasobów
MIKOŁAJ KWIATKOWSKI — HEIDEGGER, JŰNGER I ZIELONY KONSERWATYZM
słodkiej wody jest wykorzystywanych podczas upra-
wy roślin i hodowli zwierząt. Tym, co umożliwiło tę
ekspansję człowieka, jest technika. Dzięki Jüngerowi
wiemy, że dąży ona do objęcia całej rzeczywistości.
PODSUMOWANIE I WNIOSKI
Tezy Heideggera sprowadzają się do pojęcia ze-stawu,
a Jüngera – do figury perfekcji techniki. Dzięki nim
możemy zobaczyć zagrożenia współczesnej techniki
oraz zinterpretować aktualne problemy ekologiczne,
do których należą masowa przemiana natury, trakto-
wanie jej jako ze-stawu, oraz perfekcja techniki, której
towarzyszy gospodarka rabunkowa, wykorzystująca
naturę do produkcji nowych towarów w wielkiej ilo-
ści, aby osiągnąć zysk bez zważania na konsekwencję.
Przykładem jest wycinka Puszczy Amazońskiej w celu
tworzenia nowych pól uprawnych. Czyniący to nie za-
uważają, że poprzez swoją działalność niszczą drzewa,
które oczyszczają powietrze z dwutlenku węgla.
Argumentacja Heideggera oraz Jüngera jest zgoła
inna niż ta, którą przedstawiają myśliciele pro-ekolo-
giczni; obaj odwołują się do konieczności istnienia na-
tury. Filozof głosi, że jest to odrębnie istniejąca sfera
Mikołaj Kwiatkowski
absolwent historii na Uniwersytecie Warszawskim, student filozofii na UW.
Interesuje się historią dwudziestolecia międzywojennego, katastrofizmem
i filozofią religii.
rzeczywistości, zaś pisarz twierdzi, że dzięki niej moż-
liwe jest życie człowieka. Obaj nie odwołują się ani do
etyki, ani do popularnych argumentów utylitarnych,
mówiących o konieczności zmniejszania cierpienia na
świecie, ani do idei podmiotowości zwierząt i ich rów-
ności z człowiekiem, jak chociażby czyni to australij-
ski etyk – Peter Singer. Zagrożenie, które symbolizują
obie zarysowane przez niemieckich myślicieli figury
(ze-stawu i perfekcji techniki), ma wymiar egzysten-
cjalny.
Celem współczesnego świata ma być zatrzymanie
dążeń techniki do opanowania rzeczywistości, a więc
powstrzymanie perfekcji techniki i ze-stawu. Dzięki
Jüngerowi możemy zrozumieć, że egzystencja ludz-
ka jest ściśle związana z naturą, daje człowiekowi
energię. Heidegger poprzez ze-staw pokazuje nam,
że człowiek, traktując przyrodę jako wyzwanie oraz
wprowadzając do niej technikę, niszczy ją, a zaraz
sam siebie pozbawia koniecznej do życia energii.
43
Konserwatyzm
po francusku
KRZYSZTOF TYSZKA-DROZDOWSKI — ALAIN DE BENOIST. PONAD LEWICĄ I PRAWICĄ

Alain de
Benoist.
Ponad lewicą
i prawicą
Krzysztof Tyszka-Drozdowski

Podział na lewicę i prawicę zanika. Czy to koniec nowoczesności? Tak

uważa Alain de Benoist. W dobie przeobrażeń, które prowadzą nas
w nieznane, potrzebujemy myślicieli nonkonformistycznych.

Emmanuel Berl powiedział kiedyś, że w człowieku
prawicy czasem najistotniejsze jest to, iż zaprzecza,
że jest człowiekiem prawicy. Alain de Benoist nie lubi
określać się mianem prawicowego myśliciela. Jest
zdania, że współczesny świat polityczny wyszedł
z orbity podziału politycznego, do którego jesteśmy
przyzwyczajeni. To być może jedyny intelektualista
naszej doby z takim wyczuleniem na nowe zjawiska,
wyróżniający się całkowitym brakiem przywiązania
do szablonów intelektualnych. Schemat, nieważne jak
dopracowany, staje się zbędny, gdy zamiast odsłaniać
rzeczywistość, zaczyna ją deformować. I choć de Benoist
nie jest myślicielem francuskim, tylko europejskim, to
wyróżnia go zaleta rasowo francuska: lucidité. Widzieć
jasno w otaczającym świecie – to jego znak rozpoznaw-
czy. W perspektywie, którą nam przedstawia, pewien
świat odchodzi w przeszłość, razem z nim podziały i po-
jęcia, które już tylko mącą nam wzrok. Oś, która rozbiła
politykę na lewicę i prawicę, narodziła się wraz z nowo-
czesnością i, tłumaczy nam Francuz, przemija wraz z nią.
POZA LEWICĄ I PRAWICĄ
Ujmując rzecz historycznie, to na prawicy najczęściej

45

podważano tę oś. De Benoist przytacza słowa José
Antonio Primo de Rivery, który miał stwierdzić, że
być na lewicy albo na prawicy to wybrać jedynie poło-
wę wrażliwości, a czasem „odrzucić całość, aby zastą-
pić ją karykaturą połowy”.
Podziały polityczne są płynne. Przykład francuski
może posłużyć tu za dowód. Na początku XIX wieku
nacjonalizm, trójkolorowy sztandar i „Marsylianka”
należały do skrajnej lewicy, a pod koniec tego same-
go wieku przesunęły się na skraj prawicy. Wiele kwe-
stii i teorii, które bierzemy za prawicowe, narodziło
się na lewicy; tak było ze społecznym darwinizmem,
z eugeniką, nowoczesnym nacjonalizmem czy ko-
lonializmem. Historia wyjaśnia, że nasze odruchy –
kojarzenie tych pojęć z prawicą – są uwarunkowane.
Podobnie z wielkimi postaciami, jak Napoleon, Cle-
menceau czy de Gaulle, do których odwoływali się
raz jedni, raz drudzy. U nas kimś, kto uwalnia się od
wszystkich podziałów, jest Piłsudski. Socjalista, po-
tem autorytarny wódz, który fascynuje młodych na-
rodowców (chodzi mi o takich ludzi jak Zdzisław Stahl,
Ryszard Piestrzyński czy Zygmunt Wojciechowski) –
widzących w nim potężne wcielenie ideałów, którym
endecja pozwoliła spróchnieć – a po drodze wywołu-
jący podziw wszystkich, bez względu na to, gdzie roz-
siano ich na politycznym spektrum.
Istnieje jednak ważniejsze rozróżnienie. De Benoist
podpisuje się pod uwagą Alaisdaire’a MacIntyre’a:
dzisiaj dyskusja toczy się w zamkniętym kole. Uczest-
niczą w niej konserwatywni liberałowie, centrowi li-
berałowie i lewicowi liberałowie. Francuz jest przede
wszystkim antyliberałem. Jest przekonany, że to
od sporu liberałów z antyliberałami zależeć będzie
kształt świata.
LIBERALIZM, CZYLI ZŁUDZENIE
Najkrócej mówiąc, liberalizm to błąd antropologicz-
ny. De Benoist wymienia zjawiska, które rodzi ten
błąd: kultura narcyzmu, deregulacja ekonomiczna,
religia praw człowieka, rozpad wspólnoty, teoria
gender, apologia hybryd wszelkiej maści, wyłonienie
się „sztuki nowoczesnej”, podporządkowanie wszyst-
kiego logice rynku, panowanie tego, co efemeryczne
i zmienne. Do tego właśnie ma prowadzić wyniesienie
jednostki na ołtarz.
46
PRESSJE 5/2019
Liberalizm nie stanowi pochwały wolności jako takiej,
lecz wolności czysto indywidualnej. Tutaj to nie naro-
dy rozporządzają swoją wolnością, wolne są wyłącz-
nie jednostki. Jednostka jest suwerenna, niezależna
od wszystkich układów odniesień, nieskrępowana
wartościami wspólnoty. Liberalizm to indywidualizm.
Ideologia liberalna zakłada, że jednostka nie rodzi się
we wspólnocie, lecz dopiero ją wybiera. Pojedynczy
ludzie podejmują decyzję, „umawiają się na społe-
czeństwo” i tak powstaje nowy byt oparty o kontrakt.
Nie ma żadnego rodzaju przynależności, która współ-
tworzy jednostkę, która określa, czym jest – to byłby
zamach na wolność. Z natury indywiduum wynikają
prawa i nie obciążają go żadne obowiązki, chyba że
sztucznie narzucone przez wspólnotę. Prawa nie
służą temu, aby spełniać dobro, raczej tworzą ramy,
w których człowiek wybiera własne wartości, prawo-
mocne o tyle, o ile nie zderzają się z wyborami innych.
Jednostka powinna kierować się rachunkiem, co przy-
niesie jej najlepszy interes, odsuwając na bok historię
i tło społeczne, z którego wyrasta, a sugerowanie się
przeszłością, wsłuchiwanie w tradycję, mąci wolność
wyboru. Człowiek liberalny zatyka sobie uszy jak
Odyseusz, aby nie dotarły do niego żadne wezwania
moralne. Te mogłyby pokrzyżować jego racjonalną
kalkulację.
Na tym polega liberalne złudzenie. Przecież człowiek
nie może wybrać, czy chce być Polakiem, mężczyzną
czy kobietą, nie może wybrać rodziny, w której się
urodził, ani odrzucić jej historii. Jednostka może
nadać znaczenie swojemu życiu w kontrze do tych
przynależności, lecz nie bez tych przynależności.
Jeżeli wytniemy jednostkę ze wszystkich więzi, nie
ocalimy wcale jakiejś istoty, tego, czym człowiek jest
naprawdę. Zamiast tego ujrzymy pustkę. Liberalizm
porusza się w abstrakcji, zamykając oczy na konkret-
ne uwikłanie każdego z nas.
Państwo liberalne to niezwykły twór. To pierwsza
w dziejach konstrukcja polityczna, która wyklu-
cza ponoszenie ofiary dla wspólnoty, stawiając się
w niesłychanym położeniu: w razie zagrożenia swo-
jego istnienia nie może liczyć na własnych obywateli.
Nikt nie poświęci życia, aby je ocalić. Nikt nie odda
życia za ojczyznę, bo w perspektywie liberalnej oj-
czyzna to fikcja.
 KRZYSZTOF TYSZKA-DROZDOWSKI — ALAIN DE BENOIST. PONAD LEWICĄ I PRAWICĄ

Genealogia państwa liberalnego każe patrzeć wstecz aż
na wojny religijne. To ten wstrząs wywołał narodziny
liberalizmu, który rozwinął się z przeświadczenia, że
jedyny sposób, aby uniknąć wojen domowych, to za-
bronić państwu odwoływania się do wspólnego układu
wartości. Gdy wykastrujemy państwo z wartości, ura-
tujemy społeczeństwo przed konfliktami. Druga woj-
na światowa stanowiła podobny wstrząs. Środek, jaki
zaproponowano tym razem, to wyłączenie narodów
z historii.
Wolność jednak to nie abstrakcja. Wyrasta ona ze
splotu historycznych warunków, jest zawsze osadzona
w tkance związków z innymi ludźmi i wyłania się ze
wspólnoty, z konkretnej formy życia, poprzedzającej
wolność. Człowiek nie dokonuje wyborów w pustce,
lecz w pewnym otoczeniu historycznym i kulturowym.
Przeciwnie, sednem współczesnego liberalizmu jest
pogląd, że wolność zaczyna się od wykorzenienia.
Demokracja oznaczała zdolność wspólnoty do kształ-
towania własnego losu. Dzisiaj oznacza zazdrosną
obronę praw jednostek, poszerzanie i rozbudowywa-
nie indywidualnej wolności. Gdy cały nacisk kładziemy
na wymiar indywidualny, podkopujemy warunki, które
pozwalają na zaistnienie wolności zbiorowej.
LIBERALIZM TO CHOROBA DEMOKRACJI
lać, kim jest, na podstawie tego, co odziedziczy-
ła. Spadek ogranicza jej pole manewru. Dopóki
nie uwolnimy się od przeszłości, dopóki nie ode-
pchniemy od siebie tradycji, taki jest nowoczesny
wniosek, dopóty nie wyzwolimy swojego pełnego
potencjału. Po tej pracy rozbiórkowej jednostka
staje się probierzem wszystkiego, a ostatecznie
przeobraża się w homo oeconomicus. Produkuje
i konsumuje, oblicza, co wyjdzie jej na dobre, wy-
kluczając wszystko, co nie daje korzystnego wyni-
ku. Ten nowy człowiek, jakiego wprowadza w histo-
rię nowoczesność, to egoista pochłonięty własnym
interesem. To typ ludzki, który ma mentalność
i odruchy handlarza. W społeczeństwie, w którym
taki rodzaj człowieka zdobywa przewagę, wszystkie
stosunki przeradzają się w relacje rynkowe.
Przyczyną kryzysu demokracji jest liberalizm. Tutaj
de Benoist zgadza się z Marcelem Gauchetem, który
uważa, że zrastanie się demokracji z liberalizmem
jest nienaturalne i uruchamia permanentne napięcie.
Jego natężenie spotęgowało się na naszych oczach
i wydrążyło zarówno lewicę, jak i prawicę, czy-
niąc rozróżnienia pomiędzy nimi – przynajmniej
w świecie zachodnim – zbędnymi.
LEWICA, CZYLI KULTUROWA AWANGARDA
LIBERALIZMU

„Nowoczesność”, tłumaczy de Benoist, „można rozu-De Benoist przygląda się zmianom, jakie przez
mieć jako epokę, w której społeczeństwo traci pierwsze
ostatnie dekady zaszły na lewicy. Najbardziej ude-
miejsce, a na czoło wysuwa się jednostka, zaś samo
rzające jest porzucenie walki o sprawiedliwość
społeczeństwo zaczyna być postrzegane jako suma społeczną i rozpoczęcie krucjaty przeciw wszelkim
jednostek”. Można powiedzieć inaczej, że to czas, gdy
możliwym dyskryminacjom. Kawiorowa lewica
wszystko, co osadza jednostkę i co ją wiąże, zostaje
żyła z dala od robotników, a na dobitkę postanowi-
rozpuszczone i usunięte. Trzeba się zastanowić, czy
ła jeszcze odciąć się od nich politycznie. We Francji
mówienie o ponowoczesności jest zasadne, skoro ruch
odwróciła się otwarcie plecami do klas ludowych
odrywania jednostek od przeszłości nadal trwa. Czy
wtedy, gdy okazało się, że większość jej dawnego
może ponowoczesność to chwila, kiedy nowoczesność
elektoratu głosuje teraz na Front Narodowy (dzi-
zostaje zakwestionowana? A jeśli tak, to co to znaczy
siaj to nadal prawda i partia, którą najchętniej
„zakwestionowana”? Czy miarą ma być liczba jej kryty-
popierają robotnicy, to Zjednoczenie Narodowe).
ków, czy może pojawienie się prób odwrócenia skut-
Czerwony mesjanizm wypalił się, zastąpiła go po-
ków nowoczesności? Nigdzie w świecie zachodnim garda do ludu, nasilająca się w miarę przechodze-
taka próba się nie pojawiła (nie liczę zagarniania coraz
nia lewicowych polityków do wyższych warstw
większych kawałków Europy przez muzułmanów). klasy średniej. Rozziew między zwykłymi ludźmi
a lewicą jest dla niej boleśniejszy niż dla prawicy, bo
Indywidualizm to zjawisko zachodnie. To punkt, to ona zawsze – przynajmniej tak utarło się myśleć
w którym jednostka odmawia – nie chce już usta- – lepiej wyrażała interesy ludu.

47

Lewica stała się libertyńska, socjalizm porzuciła dla
hedonizmu, przesuwając swoją uwagę ze spraw spo-
łecznych na obyczajowe. Małżeństwa homoseksualne,
wzywanie do zalegalizowania pobytu wszystkich niele-
galnych imigrantów, domaganie się praw dla mniejszo-
ści, zachłystywanie się sztuką współczesną – wszystko
to oznaczało kulturową secesję, przejście do wrażliwo-
ści obcej skromnym ludziom, do których lewica wcze-
śniej się odwoływała. Secesji kulturowej towarzyszyła
secesja w dziedzinie polityki ekonomicznej.
Lewicowa polityka gospodarcza niewiele różni się pod
tym względem od prawicowej polityki gospodarczej.
Rozbieranie osłon socjalnych, prywatyzacje, dezindu-
strializacja, te wszystkie zjawiska, które kojarzą się
głównie z liberałami, są równie trafne w odniesieniu do
rządów lewicowych. Serge Halimi z „Le Monde diplo-
matique” użył sformułowania „wielki skok w tył”. Po
obu stronach podziału mamy do czynienia z regresem
w polityce społecznej.
Dla de Benoista, który sięga tutaj po Jean-Claude’a
Michéę, powód jest prosty, choć długo pozostawał nie-
uchwytny. Winą trzeba tu obarczyć przejście lewicy do
obozu postępu, czyli do obozu nowoczesności. Oświe-
ceniowy ideał wydarcia jednostki z tradycji, historii
i obyczajów, krótko: ze wspólnoty, ponieważ tylko na
tej drodze stanie się ona samodzielna, przyniósł krzyw-
dę ludowi. Rozerwał siatkę organicznych więzi, w któ-
rej żył człowiek, siatkę tradycyjnej solidarności, w któ-
rej jednostka znajdywała oparcie.
U swoich początków socjalizm i oświecenie to dwa od-
rębne kierunki. Pierwszym socjalistom nie przyszłoby
do głowy, żeby mówić o sobie jako o lewicy. Ani Pro-
udhon, ani Marks, ani Bakunin, ani Sorel nie chcieli,
aby tak ich nazywano, bo socjalizm był poza lewicą
i prawicą. De Benoist zauważa, że dzielenie polityki
na lewicę i prawicę nabiera prawomocności dopiero
pod koniec XIX, a właściwie na początku XX w. Fran-
cuscy socjaliści nie czuli nostalgii za Ancien Régime, ale
postrzegali tradycyjną solidarność, która wyrosła pod
władzą monarchów, jako coś dodatniego. Pierre Le-
roux – to on puścił w obieg słowo „socjalizm” – mógł
twierdzić, że nie tylko społeczeństwo nie wzięło się
z umowy, lecz że „człowiekowi daleko jest do nieza-
leżności od społeczeństwa i wszelkiej tradycji, żyje on
dopiero dzięki społeczeństwu i tradycji”.
48
PRESSJE 5/2019
Lewica, jako kulturowa awangarda liberalizmu, stanę-
ła po stronie sił, które ogołociły człowieka ze wspar-
cia płynącego od wspólnoty. To te tradycyjne więzi,
usuwane przez rewolucję francuską i wszystko, co
z niej potem wyszło, osamotniły człowieka w walce
o byt. Płaszczyzna kontaktu ze wspólnotą skurczyła
się. Michéa, którego de Benoist przywołuje z upodo-
baniem, wyjaśnia, że jednostka została w ten sposób
okaleczona. Ten ubytek wypełnia sztucznymi prote-
zami, modą, konsumpcją i spektaklem lejącym się
z ekranów. Wrogiem przestał być kapitalista, stał się
nim „reakcjonista”, biały heteroseksualny mężczyzna,
którego największą zbrodnią jest tęsknota za czasami,
gdy coś znaczył. Z chwilą jednak, gdy lewica wchodzi
w kontakt z liberalizmem, podpisuje na siebie wyrok.
Ten drugi ją wchłania.
LIBERALNY KONSERWATYZM JEST NIEMOŻLIWY
Tak samo jest z prawicą albo dokładniej z konser-
watyzmem. Liberalny konserwatyzm to oksymoron.
W świecie politycznej algebry jedno twierdzenie,
według de Benoista, jest nieubłagane: liberalna eko-
nomia prowadzi nieuchronnie do lewicowej kultury.
Ekonomiczny liberalizm zawsze rozwija swoje do-
pełnienie, liberalizm obyczajowy. Slogany Maja 68’,
takie jak „rozkosz bez granic” albo „zakazuje się za-
kazywać”, to przecież slogany liberalne.
Jak można z uporem twierdzić, że jest się na raz kon-
serwatystą i liberałem? Jak można opowiadać się za
zatrzymaniem imigracji, a przy tym opowiadać się
za liberalnym porządkiem ekonomicznym, które-
go ideałem jest mobilność i elastyczność, otwar-
te granice – laissez faire, laissez passer - i pochwała
nomadyzmu? Jak można bronić narodów, a przy
tym zakładać, że społeczeństwa to tylko skupiska
jednostek, oddzielnych atomów? Jak ubolewać nad
zamykaniem rodzinnych interesów, a przy tym po-
pierać wolny handel? Jak, dodaje de Benoist, dążyć
do zachowania dziedzictwa przeszłości, a przy tym
zachwycać się liberalnym kapitalizmem, który mieli
to dziedzictwo na pył?
W ujęciu liberalnym jednostka ma prawo wybrać
takie życie, jakie uznaje za dobre i nie ma tu złego
wyboru, o ile nie szkodzi on innym. Żaden konser-
watysta nie zgodzi się z poglądem, że wszystkie war-
KRZYSZTOF TYSZKA-DROZDOWSKI — ALAIN DE BENOIST. PONAD LEWICĄ I PRAWICĄ
tości warte są tyle samo. Kto mówi jednak w świecie
liberalnym o wspólnych wartościach czy zasadach,
ten podnosi rękę na wolność jednostki.
Liberalizm jest skazany na konflikt z konserwaty-
zmem, bo jeden napędza ruch, który wyniszcza tra-
dycyjny ład, a drugi stara się uratować z tego ładu, co
tylko może. Ten pierwszy zmierza do tego, aby uni-
cestwić wszystkie zapory, jakie przed rynkiem stawia
społeczeństwo. Tymi barykadami przed logiką zysku
i pieniądza są najczęściej tradycyjne style życie i wzor-
ce, które służyły za drogowskazy naszym przodkom.
Porządek liberalny musi je zmieść, tak jak wszystkie
światopoglądy i wyznania, które potępiają chciwość
i egoizm. Każdy system poglądów, który stawia barie-
rę przed natychmiastowym spełnieniem pragnienia,
musi upaść. Liberalizm jest nihilizmem. Jeżeli nie ma
wartości powszechnie uznawanych, umocowanych
w jakimś porządku, a są za to tylko jednostki i jej wy-
bory, skoro wspólnota jest fikcją, w którą można się
zaangażować lub z której można wystąpić, jeżeli świat
nie posiada żadnego znaczenia, oprócz tego, które
wypływa z decyzji jednostek, to gdy konserwatyzm
paruje się z taką ideologią, sam staje się nihilizmem.
Liberalizm to rewolucja siejąca największe spustosze-
nia w dziedzinie moralności.
Kapitalizm prowadzi do całkowitego odwrócenia
tradycyjnej hierarchii wartości. Wartości merkantyl-
ne zawsz stały najniżej, bo wynikały z konieczności,
dzisiaj wciągnięto je na sam szczyt. Społeczeństwa
tradycyjne, dowodzi de Benoist, zawsze ceniły za-
chowania bezinteresowne, które obecnie strąca się
na niższe szczeble w imię pochwały egoizmu. Libe-
ralizm wprowadza atmosferę hybris, utraty miar. Te
miary, które świat antyczny i chrześcijański uzna-
wał za niepodważalne, w świecie liberalnym stają się
przedmiotem negocjacji.
Być może Friedrich von Hayek zamknął tę dyskusję
swoim słynnym „Czemu nie jestem konserwatystą”.
Austriak uzasadnia swoje stanowisko w ten spo-
sób: konserwatyzm zalicza się do „konstruktywi-
zmu”, podczas gdy liberalizm nie zakłada żadnego
projektu społecznego. Postawa zachowawcza stoi w
sprzeczności z „porządkiem spontanicznym”, który
wyłania się bez nadzoru i bez planu, a tradycje i war-
tości są usiłowaniem nadania życiu pewnego kształ-
tu. W oczach szczerego liberała, konserwatyści są
planistami w dziedzinie kultury.
De Benoist karci prawicę za to, że chce bronić dzie-
dzictwa przednowoczesnego, opowiadając się jedno-
cześnie po stronie sił nowoczesności, które to dzie-
dzictwo rugują. Biją się o system, którego rdzeniem
jest oświeceniowy uniwersalizm, śmiertelny wróg
narodowych tradycji. „Po tej prawicy”, podsumowuje
Francuz, „nie ma się już czego spodziewać”. Prawica
stała się tak samo materialistyczna jak lewica. Obie
złączył kult pieniądza.
CZYM JEST POPULIZM?
W Europie Zachodniej narody przestają intereso-
wać się rozgraniczeniami między lewicą i prawicą.
Tamto rozróżnienie przyćmiewają nowe, przede
wszystkim ciągle powiększający się rozziew między
społeczeństwem a klasą polityczną. Sięgnijmy znów
po przykład francuski. Sondaż z 2016 r. wykazał, że
85% Francuzów będzie rozczarowanych wynikami
wyborów prezydenckich w 2017 r., bez względu na to,
kto je wygra. W przeciągu ostatnich dziesięcioleci roz-
padły się „rodziny socjologiczne”, to znaczy zniknęły
pewne stałe wyborcze. Kiedyś całe rodziny głosowały
tak samo z pokolenia na pokolenie, im bardziej wie-
rzący, tym bardziej na prawo, im bardziej robotniczy,
tym bardziej na lewo. Skończyły się trwałe orientacje
wyborcze, płynność elektoratu narasta, coraz więcej
jest ludzi, którzy w swoim dorosłym życiu głosowa-
li na wszystkie partie. We Francji widać to jasno, bo
60% z tych, którzy wybrali w 1988 r. na prezyden-
ta kandydata socjalistów François Mitteranda, już
w 1993 r. nie poparło jego partii. Badania Instytutu
Elabe z 2016 r. pokazały, że tylko 16,4% wyborców
utożsamia się z Les Républicains i tylko 14,1% z Par-
tią Socjalistyczną. A więc zaledwie 30,5% Francuzów
odnajdywało się w dwóch największych partiach, któ-
re nieprzerwanie rządziły krajem od 50 lat.
Zwykli ludzie nie potrzebują złożonych analiz, aby
spostrzec to, co widać gołym okiem. „Społeczeństwo
ma poczucie”, wykłada de Benoist, „że partie prawi-
cowe prowadzą lewicową politykę, a partie lewico-
we – politykę prawicową”. Gdy tylko dojdą do władzy,
upodabniają się do siebie, lecz to ujednolicenie kosz-
tuje. Jego ceną jest z jednej strony porzucenie narodu
49

przez prawicę, a z drugiej porzucenie ludu przez lewicę.
To odrzucenie narodu i ludu doprowadziło najpierw do
absencji wyborczej, potem do głosowania na znak pro-
testu, w końcu do głosu oddanego na populistów.
Przez ostatnie dekady lud doświadczył przemian,
które gruntownie przekształciły warunki jego życia.
Te zmiany wprowadzono bez zgody społeczeństwa,
bez żadnej dyskusji. Francja peryferyjna – to termin
zbudowany przez socjologa i geografa Christophe’a
Guilluy – a więc ci, którzy nie mieszkają w metropo-
liach, utraciła bezpieczeństwo ekonomiczne, a także
bezpieczeństwo kulturowe, czyli przestała czuć się
we własnym kraju jak u siebie. Klasa polityczna była
głucha na niepokój, jaki budziły w głębokim narodzie
konsekwencje globalizacji. Głosowanie nad Trakta-
tem Konstytucyjnym z 2005 r. okazało się przeło-
mem. Wtedy wyszło na jaw, że establishment idzie
w kierunku, w którym nie chce podążać szeroki kawał
francuskiego społeczeństwa. Pod demokratyczną fra-
zeologią kryła się pogarda do tych, do których powin-
no należeć ostatnie słowo. „Nie włączono narodów do
konstrukcji europejskiej”, pisze de Benoist, „a w tych
rzadkich przypadkach, gdy pytano narody o zdanie,
lekceważono ich opinię”.
Masowa imigracja to kolejna kwestia, w której naród
nie miał nic do powiedzenia. Żadna partia, żaden przy-
wódca nie zatroszczył się o to, aby przekonać się, czy
Francuzi – ale też Niemcy, Belgowie, Anglicy, bo to
zjawisko dotyczące całej Europy Zachodniej – życzą
sobie przekształcenia podstawy kulturowej swoich
państw. Piętrzący się strumień imigracji i wprowadze-
nie polityki łączenia rodzin sprawiły, że tymczasowa
imigracja przerodziła się w zaludnianie obcą popula-
cją. Rzeka nowych ludzi, w przeważającej mierze bez
jakiejkolwiek bliskości kulturowej z krajem, do którego
przybywali, wlała się do Europy, czego skutki rdzenni
mieszkańcy odczuli w każdej sferze życia: w życiu co-
dziennym, w pracy, w szkole, w służbie zdrowia i na
ulicach, gdzie wskaźniki przestępczości biją rekordy.
Państwa narodowe przeobrażono w państwa wielokul-
turowe. Odpowiedzialni za tę zmianę o historycznym
rozmachu nie zamierzali prosić społeczeństwa o zgodę.
Demokracja liberalna zdegenerowała się w oligarchię
finansowo-medialną, której zasadę stanowi pogarda
dla ludu. W 2005 r. zarysowało się pęknięcie, które
50
PRESSJE 5/2019
zorganizuje politykę: po jednej stronie ci, którzy na
globalizacji zyskali, a po drugiej ci, którzy stali się jej
ofiarami. Wyłoniła się nowa klasa nomadów, wyróż-
niająca się od innych klas swoją ruchliwością – geo-
graficzną, intelektualną i zawodową – i odrzucająca
wszystkie osłony społeczne, wszystkie formy stabil-
ności, które chronią przeciętnych ludzi przed zmien-
nymi kolejami losu. To klasa dążąca do zniesienia
granic, uznająca programy społeczne za podtrzymy-
wanie roszczeniowej patologii, traktująca narody jako
groźny anachronizm, z którego znów może wylęgnąć
się faszyzm, przesiąknięta permisywizmem i odrzu-
cająca moralność tradycyjną jako zlepek uprzedzeń.
Imigracja to dla nich żaden problem, bo z jej ujemny-
mi konsekwencjami muszą mierzyć się ludzie z przed-
mieść albo z mniejszych miast, nomadzi z kolei cenią
sobie wielokulturowość, bo mogą zjeść sushi. Tych,
którzy chcą przywrócić bezpieczeństwo ekonomiczne
i kulturowe, piętnują mianem populistów.
Populizm to rekonstrukcja podziału politycznego.
To koniec horyzontalnego rozróżnienia na lewicę
i prawicę, teraz rzeczywisty podział jest wertykalny,
na górze elity, na dole lud, na górze wykorzenieni
kosmopolici, na dole ci, którzy nie mają dokąd uciec.
De Benoist kładzie nacisk na to, że współcześnie nie
mamy do czynienia z ochlokracją, władza nie wpadła
wcale w ręce hołoty, jak głoszą konserwatyści. Nie,
rządzi nami oligarchia. To przed tą oligarchią trzeba
bronić lud, na tym polega populizm.
Brexit stanowił drugie – po referendum z 2005 r. –
wielkie starcie między kosmopolityczną arystokracją
a ludem. Francuski ekonomista Jacques Attali stwier-
dził wtedy, że Brytyjczycy chcą odwrócić postęp i nie-
które kwestie należy umieścić pod kloszem i chronić
przed demokracją. Laurent Cohen-Tangui, adwokat
o międzynarodowej renomie, wezwał do zakazania
referendum w traktatach, inni proponowali, aby
przy tak ważnych zagadnieniach pułap niezbędnej
większości podnieść do 60% albo i wyżej. Jean-C-
laude Juncker już wcześniej przedstawił stanowisko
podzielane przez nową klasę: nie ma zgody na taki
demokratyczny wybór, który uderzałby w traktaty.
Tym wszystkim wypowiedziom towarzyszył zmaso-
wany atak mediów na tych, którzy opowiedzieli się za
opuszczeniem Unii Europejskiej. Zwolenników Brexi-
tu przedstawiano jako niewykształconych chamów,
KRZYSZTOF TYSZKA-DROZDOWSKI — ALAIN DE BENOIST. PONAD LEWICĄ I PRAWICĄ

ksenofobów nie rozumiejących wspaniałego świata,
w którym żyją, prymitywów trzymających się kur-
czowo nacjonalistycznych złogów. Oligarchia coraz
częściej daje wyraz temu, jakie obrzydzenie budzi w
niej podklasa przywiązana do ojczyzny. Dlatego go-
rąco wierzy, że zamiast ludu, który o niczym nie ma
pojęcia, to eksperci powinni o wszystkim decydować.
De Benoist to wielki czytelnik Schmitta, co tłumaczy
jego wyczulenie na neutralizujące działanie współcze-
snego liberalizmu. Ten dąży, co jest jego trwałą cechą,
do zastąpienia polityki zarządzaniem. W przekonaniu
francuskiego myśliciela domaganie się władzy eksper-
tów to domaganie się zaniku polityki. Technokratycz-
na liberalna ideologia wygasza politykę twierdzeniem,
że istnieje tylko jedno właściwie rozwiązanie. Wiedza
ekspercka rozstrzyga tu bez wątpliwości na korzyść
jednego słusznego wariantu, a reszta jest nieporozu-
mieniem, za które należy obarczyć ludzi niekompe-
tentnych. Ludem trzeba nieustannie się opiekować,
aby przypadkiem nie hamował postępu i nie szedł
pod prąd historii. Populizm to odrzucenie tej kurateli.
Populizm to nie zwarta ideologia, to pewien styl poli-
tyczny. To nie faszyzm odrodzony pod nową postacią,
bo ani nie marzy o nowym człowieku, ani nie opowia-
da się przeciw demokracji. Populizm może łączyć się
z suwerenizmem, ale nie musi, podkreśla de Benoist,
może mieć wymiar tożsamościowy, ale nie jest to
konieczne. Istnieje cały nurt lewicowego populizmu,
którego fundament teoretyczny wyłożyli Chantal
Mouffe i Ernesto Laclau. Mouffe, belgijska filozof po-
lityki, zauważyła – i z tym spostrzeżeniem zgadzają
się wszystkie odcienie populizmu – że aby demokra-
cja się odrodziła, trzeba najpierw zrozumieć, iż jej li-
beralna odmiana nie stanowi spełnienia dziejów. To
na Węgrzech wyrósł jej rywal.
rzędzi, którymi można bronić własnego interesu, bo,
jak wyjaśnia de Benoist, to „demokracje bez demosu,
bez ludu”. Nieliberalne demokracje oddają te instru-
menty na powrót w ręce narodów. Jeżeli narody chcą
przetrwać, muszą wybrać: liberalizm albo demokracja.
Weszliśmy w lata rozstrzygnięć.
MYŚLICIELE PONAD BARYKADAMI
Jeżeli przyjmiemy, że de Benoist to prawicowy pi-
sarz polityczny, to rzuci nam się w oczy, że my takiej
prawicy nie mamy. Nie mamy nonkonformistycznej
prawicy, idącej na przełaj przez zastygłe podziały, do
których spycha się u nas refleksję polityczną, prawi-
cy antynowoczesnej i krytycznej wobec kapitalizmu.
Francuz ma słabość do Proudhona, Sorela czy młode-
go Maurrasa, do tych, którzy sprzeciwiali się z równą
mocą zarówno marksizmowi, jak i liberalnemu kapi-
talizmowi. Potrzeba nam po prawej stronie myślicieli,
którzy chodzą luzem, gotowych zrobić wyłom w ide-
ach.
Czy de Benoist jest myślicielem prawicowym? On
sam uważa, że metki „prawica” i „lewica” niczemu już
nie służą. Przed wojną inny francuski pisarz, Alain,
stwierdził: „gdy stawia mi się pytanie, czy podział na
partie prawicowe i lewicowe, na ludzi prawicy i lewicy
nadal ma sens, to pierwsze, co przychodzi mi do gło-
wy, to że ten, kto stawia mi to pytanie, nie jest czło-
wiekiem lewicy”. De Benoist nie wybrał jednak żadnej
ze stron barykady. Patrzy na nią z góry.

Politolog Sylvain Kahn w pisze, że na naszych oczach

doszło do „orbanizacji Europy”. Orban świadomie rzu-
cił wyzwanie liberalizmowi, wpuszczając trochę ożyw-
czego powietrza w ideologiczną atmosferę naszej epo-
ki. W 2014 r. w ramach letniego wyjazdu partii Fidesz
oznajmił, że naród to nie zbieranina jednostek, lecz
wspólnota, „którą trzeba organizować, wzmacniać
i rozwijać. W tym znaczeniu nowe państwo, które bu-
dujemy, nie jest państwem liberalnym, tylko nielibe-
ralnym”. Demokracje liberalne pozbawiły narody na-

51
 PRESSJE 5/2019

Krzysztof Tyszka-Drozdowski
historyk idei, publicysta „Teologii Politycznej”. Autor książki Żuawi nicości. Przy-
gotowuje pracę doktorską na temat filozofii Charlesa Maurrasa. 

52
Teka Bartyzela
 PRESSJE 5/2019

Arka Noego
i powrót króla.
Sylwetka
ideowa Jacka
Bartyzela
Kamil Wons

Jacek Bartyzel jest z pewnością jedną z najbarwniejszych posta-

ci współczesnego polskiego konserwatyzmu. Nieugięty monarchi-
sta konsekwentnie odrzucający nowoczesność. Ta pryncypialna po-
stawa stworzyła obraz politycznego Don Kichota, zaś tytuł jednego
z najważniejszych dzieł jak w soczewce skupia postawę walczącego ze
współczesnym światem tradycjonalisty. Tylko prawda jest nieco mniej
idealistyczna.

54
KAMIL WONS — ARKA NOEGO I POWRÓT KRÓLA. SYLWETKA IDEOWA JACKA BARTYZELA
MOZOLNE BUDOWANIE IDEOWEJ ARKI NOEGO
Pierwszą rzeczą, na jaką należy zwrócić uwagę przed-
stawiając oblicze ideowe bohatera tego tekstu, jest
rozróżnienie pomiędzy pesymizmem prowadzącym
do marazmu a czymś, co Pagani nazwał volonta d’an-
tivita, czyli wolą przeciwstawienia się rzeczywistości,
która jest nieakceptowalna dla danej osoby.
Umierać, ale powoli Jacka Bartyzela nie jest bynaj-
mniej wezwaniem do położenia się w trumnie. Wręcz
przeciwnie: tytuł został zaczerpnięty z okrzyku bo-
jowego Sebastiana I, króla portugalskiego poległego
w bitwie po Alcácer-Quibir. Taka genealogia wpływa
na wieloznaczność tytułu. Poza oczywistym odwoła-
niem do idei walki do samego końca pozostaje jesz-
cze sens symboliczny. Ciało zabitego monarchy nigdy
nie zostało odnalezione, co dało początek jednemu
z najważniejszych portugalskich mitów politycznych.
„Sebastianizm” odwołuje się do nadziei na przybycie
bohatera, który odnowi Portugalię, na powrót króla,
który oznaczać będzie ostateczne zwycięstwo.
Podobnie jest z postawą prof. Bartyzela, który pomi-
mo dojmującej świadomości zwycięstwa „sił nieładu”
nie zamierza złożyć broni. Postępuje tak, gdyż wie, że
„degeneracja” nie może trwać wiecznie. Za Nicolásem
Gómezem Dávilą mówi nam: „To, że »cywilizacje są
śmiertelne«, jest największą pociechą dla tego, kto
żyje w dzisiejszych czasach”. Dlatego pisze raczej nie
dla współczesnych, ale dla przyszłych pokoleń, dla
których chce zachować resztki utraconego porząd-
ku. W swoim mniemaniu – niczym iroszkoccy mnisi
– zbiera i konserwuje doskonałość minionych poko-
leń dla potomnych. We wstępie do Umierać, ale powoli
prof. Bartyzel przedstawia się jako adwokat dobrego
imienia tych wszystkich, którzy z rewolucją walczyli.
Stwierdza, że „obowiązującą wersję historii piszą – to
oczywiste – zwycięzcy, ale prawda jest uciekinierką
z obozu zwycięzców”. Całkowite zapomnienie byłoby
ostatecznym zwycięstwem „sił nieładu”.
Z tego punktu widzenia oskarżenia o nieżyciowość
i antykwaryczność nie mają żadnego sensu, gdyż naj-
ważniejsze staje się przekazanie esencji, nie zaś zmia-
na obecnej rzeczywistości. Ta jest już stracona, mar-
twa. Po niej jednak musi nastąpić jakieś odnowienie.
Tak jak po upadku Rzymu przyszło średniowiecze,
tak po całkowitej degeneracji „sił nieładu” będziemy
świadkami narodzin nowego ładu. Sprawą drugo-
rzędną jest, czy nowy ład jest tylko kolejnym cyklem
w ramach historii czy ostatecznym zwycięstwem sił
dobra. Liczy się to, że nieład również ulega rozkłado-
wi. Takie podejście historiozoficzne możemy intepre-
tować w kategoriach pewnej racjonalizacji – moralny
upadek świata usprawiedliwionym jest przejściowym
charakterem tegoż upadku, po którym przychodzi re-
stauracja sił porządku.
Nie brak w tej postawie romantycznego poświęcenia
dla sprawy. Bartyzel traktuje swoją pracę niczym
ideową arkę Noego, służącą przechowaniu odcho-
dzącego świata na czasy po obecnym potopie. Sam
nie liczy na zapamiętanie ani nie wie, jak zostaną
wykorzystane jego słowa. Najważniejsze jest odda-
nie „Sprawie”. Jak to jednak często bywa, nadmiar
pokory powoduje pychę.
Powyższe podejście jest również wyzwaniem meto-
dologicznym przy próbie ekstrakcji osobistych prze-
konań autora. Pomimo emocjonalnego stosunku do
tematu, o którym sam wspomina, prof. Bartyzel sta-
ra się na pierwszy plan wysuwać historyczne postaci
i idee, którymi się kierowali. Z drugiej jednak strony
jego światopogląd jest tak silny i wyrazisty, że można
próbować go odczytać metaforycznie.
FUNDAMENTEM ŁADU JEST MONARCHIA
Najważniejszym elementem światopoglądu Jacka
Bartyzela jest monarchizm. Nie można go rozpatry-
wać jako prostej, estetycznej emocji lub ideowego
poparcia dla jakiejkolwiek monarchii. Na takie mia-
no zasługuje tylko monarchia tradycyjna, na czele
z jej najdoskonalszą formą, czyli monarchią katolicką.
W tej wizji wszelacy królowie, książęta lub cesarze za-
siadający na tronach na mocy konstytucji, woli ludu
lub utrwalonej uzurpacji są jedynie elementami para-
monarchii. Jedynym ładem jest ten organiczny, idą-
cy z góry ku dołowi, od Boga, przez jego wikariusza
(króla) działającego w porozumieniu z Kościołem do
instytucji lokalnych, aż po jednostkę.
Monarchia jest odwieczną i naturalną formą rządów,
a człowiek – zdaniem Jacka Bartyzela – posiadać ma
instynkt monarchiczny. W historii forma ta, aż do cza-
55

sów nieładu, była dominująca, poza ograniczonymi
czasowo i terytorialnie przypadkami (z największym
w postaci Republiki Rzymskiej). Kolejną cechą jedy-
nowładztwa jest jego sakralny charakter. Dotyczy on
nawet władców pogańskich, ale oczywiście w sposób
niedoskonały i zaciemniony. Poprzez namaszczenie
król stawał się istotą Chrystusobodobną (christomi-
metes), wikariuszem Boga na ziemi, był święty (w ro-
zumieniu łac. sacer, a nie sanctum). Zgodnie z zasadą
dwóch ciał król posiada dwie natury: ludzką oraz kró-
lewską. Po śmierci władcy ta druga wciela się w jego
następcę, stanowi swoiste „ciało królestwa”.
Ład tradycyjny, w którym funkcjonuje monarchia, jest
wszechogarniający oraz niekwestionowalny, dotyczy
wszystkich. Suwerenna władza króla jest mu dana, ale
nie jest nieograniczona. Podlega prawu naturalnemu
i prawom monarchii, musi być sprawiedliwa. Król,
który się od tych zasad odwraca, przestaje być władcą
prawowitym. Nikt, nawet on sam, nie może tego ładu
zanegować i odrzucić. Monarcha, nawet legitymistycz-
ny, ustanawiający konstytucję (nieład) działa bezpraw-
nie. Nie zależy więc ład od żadnej ziemskiej woli, nie
jest jednostkowym projektem ideowym. Najpełniej
ilustruje to zasada sukcesyjna, która jest tutaj modelo-
wa (dziedzictwa można się zrzec, a dziedzica wydzie-
dziczyć, sukcesja zaś jest automatyczna). Władza nie
pochodzi z wyboru, nie jest kwestią ludzkiej decyzji.
Królem zostaje się z wyroku Opatrzności. Le roi est
mort, vive le roi! – koronacja jest obrzędem, ale nie ona
czyni monarchą.
NATURALNY PORZĄDEK ŚWIATA USTANOWIONY
Z WOLI BOGA
Nie tylko król musi spełniać nadany mu przez los obo-
wiązek, dotyczy to wszystkich ludzi. Każdy ma swoje
miejsce w hierarchii, która definiuje jego prawa, przy-
wileje i obowiązki. Należąc do jednej z trzech (trady-
cyjnych dla ludów indoeuropejskich) grup, tj. duchow-
nych, wojowników lub robotników, spełniać należy
swoje obowiązki. Otrzymuje się w zamian za to przy-
wileje. Powyższe stanowisko tworzyło swoisty społecz-
ny podział pracy, w którym każda z grup „wytwarzała”
jedną wartość, a otrzymywała dwie pozostałe.
I tak duchowni/filozofowie opisywali świat, zapew-
niali strawę duchową i dostęp do Boga. Wojownicy/
56
PRESSJE 5/2019
rycerze gwarantowali ład oraz bezpieczeństwo, zaś lud
dostarczał żywność i dobra materialne. Podział nie był
jednak zekonomizowany – nikt nie wyliczał wartości
rynkowej działalności duchownego lub rycerza. Każdy,
kto spełniał swój obowiązek wobec wspólnoty, musiał
mieć zapewniony byt. Stąd Kościół, podobnie jak ry-
cerstwo, gromadził majątek, na który pracowali chło-
pi. Z ziem podlegających duchownym utrzymywano
jednak nie tylko ich samych, a również szkoły, szpitale
czy przytułki. Podporządkowanie gospodarki wspól-
nocie miało też ciekawe konsekwencje – mieliśmy do
czynienia z minimalnymi podatkami oraz swoistym
„państwem minimum”. Nie był to jednak raj z liber-
tariańskich snów, gdyż pozbawiony został wolnego
rynku (np. system cechowy nie dopuszczał konkurencji
w celu efektywnego zapewnienia bytu wszystkim swo-
im członkom).
Jak wyżej zostało nadmienione, podstawą ładu jest
prawo. Przy czym nie należy go rozumieć w sposób
pozytywistyczny. W zasadzie powinno się używać
liczby mnogiej, gdyż mamy tutaj do czynienia z pra-
wami: bożym, naturalnym, zwyczajowym (królestwa
oraz ziem) i stanowionym. Poza tym ostatnim wszyst-
kie są niezmienne lub ich zmienność wykracza poza
wolę i czas życia pojedynczego człowieka. Interpreta-
cja praw, podobnie jak wszystkiego innego, opiera się
nie na indywidualnym rozumie, ale na autorytecie.
Bardzo ważną kwestią było społeczne zróżnicowanie.
Status prawny danej jednostki mógł być wypadkową
praw: stanowych, cechowych, miejskich, kościelnych,
lokalnych, królestwa, a nawet przywilejów nadanych
konkretnym rodom. Co więcej, jurysdykcje poszcze-
gólnych praw były wyraźnie zaznaczone, nawet bez-
pośrednia władza królewska często kończyła się za
miedzą opactwa, rogatkami miasta lub w pewnych
wypadkach nawet za progiem domu. Kwestia prawa
w sposób najmocniejszy pokazuje jeszcze jeden
aspekt ładu – wykracza on poza życie jednego czło-
wieka. Stanowi kontinuum, w którym tak samo waż-
ne są przeszłość, teraźniejszość i przyszłość.
W takim rozumieniu absolutyzm jest tylko błędem,
reformacja błądzeniem, dopiero rewolucja francuska
staje się bluźnierstwem. Zbrodnią Francuzów było
obalenie monarchii jako zasady, podniesienie ręki na
wikariusza Boga, odrzucenie ładu, który od tej pory
KAMIL WONS — ARKA NOEGO I POWRÓT KRÓLA. SYLWETKA IDEOWA JACKA BARTYZELA
ulega jedynie dalszemu rozkładowi. Stąd bierze się
organiczna niechęć Jacka Bartyzela do demokracji.
Z zasady jest ona zaprzeczeniem ładu, swoistą jego
odwrotnością. Poprzez swoją oddolność i uzurpację
do rozstrzygania spraw jest triumfem pychy ludzkie-
go umysłu.
KONTRREWOLUCYJNA MĄDROŚĆ ETAPU
We wstępie do swojego najbardziej znanego dzieła
– Umierać, ale powoli – Jacek Bartyzel dzieli historię
kontrrewolucji na dwa okresy. Są to, w kolejności
chronologicznej, legitymizm oraz nacjonalizm.
Pierwszy z nich zdominował większą część XIX w.
i cechował się próbami przywrócenia dawnego ładu.
Legitymiści walczyli o powrót/utrzymanie się u wła-
dzy prawowitych dynastii z prawami monarchii. Cho-
dziło po prostu o odwrócenie skutków rewolucji. Ich
głównym przeciwnikiem w tej walce był liberalizm
w różnych odcieniach – od radykalnego jakobinizmu po
umiarkowany i konserwatywny orleanizm (ideologia
konstytucyjnej monarchii lipcowej we Francji).
Koniec wieku XIX i początek XX niosły za sobą istotną
zmianę. Nieład wprowadzony przez rewolucję okazał
się trwalszy, niż się spodziewano. Zmiany społecz-
no-ekonomiczne uniemożliwiały prosty powrót do
świata sprzed rewolucji (widać to na przykładzie wsi
hiszpańskiej, która nie mogła już dawać oparcia karli-
stom). Na horyzoncie pojawił się również nowy wróg
dążący do dalszego rozkładu, a był nim oczywiście so-
cjalizm. Nowa sytuacja sprawiła, że niegdysiejsi wro-
gowie (liberałowie) mogli się stać sojusznikami.
Ład z kolei był tak zrujnowany, że nie było możliwości
prostego powrotu do tego stanu. Dlatego potrzebny
był stan nadzwyczajny, „dyktatura szabli” powstrzy-
mująca dalszy rozkład i dająca nadzieję na przywróce-
nie ładu w dalszej perspektywie czasowej. To dlatego
Charles Maurras czekał na „Monka”, a tradycjonaliści
hiszpańscy poparli gen. Franco. Kontrrewolucja na
tym etapie dążyła do ustanowienia dyktatury nowego
typu. W przeciwieństwie do dyktatury proletariatu czy
rządów Komitetu Ocalenia Publicznego ta miała iść
z góry, przywracać ład, zamiast tworzyć nowy. Wynie-
siony przez ciąg wydarzeń wódz miał w zastępstwie
króla ustanowić porządek. Nie kierując się ideologią,
społecznym konstrukcjonizmem, ale mając na celu
ograniczenie anarchii i przywrócenie starych praw.
POWAŻNE RYSY NA IDEOWYM SZKLE
Tutaj pojawiają się pierwsze pęknięcia w wyideali-
zowanym obrazie Jacka Bartyzela jako nieugiętego
i bezkompromisowego wroga nowoczesności. Jego
przeciwnikiem jest nieład, dlatego wszystko, co usta-
nawiać ma ład katolicki, warte jest chociażby rozpa-
trzenia. Najwyraźniej widać to na przykładzie nacjona-
lizmu. Bohater tego szkicu jest w pełni świadom jego
nowoczesnej genealogii oraz wypaczeń związanych
z uwielbieniem etnosu lub rasy. Obchodzi ten problem,
wprowadza rozróżnienie na dwa typy idealne nacjona-
lizmu: nacjonalitaryzm i nacjonalizm integralny. Dalej,
stosując rozwinięty przez Johna Finnisa arystotele-
sowski koncept pros hen, szuka „przypadku głównego”
nacjonalizmu, czyli najbardziej klasycznego i esencjal-
nego (podobnie zresztą radzi sobie z wielością prawic),
względem którego można określić przypadki „peryfe-
ryjne” i „graniczne” .
Nacjonalitaryzm Jacek Bartyzel definiuje jako „ideolo-
gię głoszącą ustrojową zasadę suwerenności narodu
– mającą swoje źródło w demokratycznej doktrynie
»suwerenności ludu« (souveraineté du peuple) Rousseau
– oraz etniczno–językową i/albo rasową »zasadę naro-
dowościową« (le principe des nationalités), domagającą
się zgodności pomiędzy państwem a narodowością.
Konsekwencją tego stanowiska jest akceptacja jedynie
państwa narodowego (l’état national), którego grani-
ce wyznaczone są według rozsiedlenia narodowości
(względnie ras jako szczepów etnicznych)”.
Z kolei pod pojęciem nacjonalizmu integralnego rozu-
mie on „koncepcję, która w oparciu o solidarystyczną
i kulturową definicję narodu jako historycznej i po-
nadklasowej wspólnoty przeznaczenia, domaga się pro-
wadzenia przez państwo polityki podporządkowanej
ponadpartykularnemu dobru wspólnemu narodu”.
Dla naszego bohatera nacjonalizm integralny stanowi
„przypadek główny” nacjonalizmu, zaś wszelkie jego
odmiany lub lokalne manifestacje są poboczne lub
wręcz graniczne.
Jednak nawet modelowy przykład nacjonalizmu inte-
gralnego (ten, który nazwę ustanowił), reprezentowa-
57

ny przez Action Française, psuje wycyzelowany obraz.
Charles Maurras, lider ruchu, to Francję, a nie mo-
narchię, prawdę i ład, traktuje jako dobro najwyższe.
Tymczasem za to przedmiotowe traktowanie „esencji”
nie spotyka go ze strony Jacka Bartyzela najmniejsza
uwaga krytyczna.
Skrajnym przykładem rzeczonego uprzedmiotowie-
nia jest sprawa sukcesji. Nie wnikając zbyt głęboko
w kwestię pretendentów do tronu Francji, wyróżnić
możemy trzy główne nurty: legitymistyczny, orleań-
ski i bonapartystowski. Pomijając ten ostatni jako
uzurpatorski, pozostają dwa związane z dynastią
Burbonów. Pretendent legitymistyczny jest wyzna-
czony przez fundamentalne prawa królestwa, pra-
wowitym władcą, z kolei władcy orleańscy pocho-
dzą z bocznej linii Burbonów, która uzyskała tron
w wyniku rewolucji lipcowej. Co wybrał Maurras?
Linię orleańską, gdyż… pretendent legitymistyczny
był Hiszpanem (po śmierci Henryka hrabiego Cham-
bord prawa do korony przeszły na linię hiszpańską
Burbonów).
W swoim dziele – Umierać, ale powoli – Jacek Barty-
zel beznamiętnie, w jednym zaledwie zdaniu pisze
o samej decyzji, całą energię poświęca na wyjaśnie-
nie, że wybór ten nie oznaczał jednocześnie przyjęcia
orleańskiej wizji monarchii (czyt. konstytucyjnej).
Natomiast w książce Prawica-nacjonalizm-monar-
chizm krytykę ze strony monarchistów integralnych
przywołuje raczej z kronikarskiego obowiązku. Pod-
porządkowanie monarchii demokratycznym zasa-
dom jest zbrodnią odbierającą jej miano prawowitej,
zaś podporządkowanie królestwa dobru narodu…
normalne.
A to nie wszystko. Action Francaise wzywała do wal-
ki z „czterema skonfederowanymi stanami wrogów
Francji” (masonerią, protestantami, żydami i cu-
dzoziemcami) jako tymi, które, kontrolując repu-
blikę, przynoszą zgubę Francji. Zestawmy to teraz
z tym, co o nacjonalitaryzmie pisze Jacek Bartyzel:
„W świetle takiego kryterium można zauważyć, że
te postaci nacjonalizmu, które zamanifestowały się
najwcześniej, jak nacjonalizm rewolucyjny (jakobiń-
ski), oraz trwają nadal w formach zdefiniowanych
wyżej jako nacjonalitaryzm, a priori dokonują wy-
kluczenia ze wspólnoty narodowej całych klas, jak
58
PRESSJE 5/2019
również grup niemieszczących się w wąskich ramach
jedności etnicznej czy językowej, a nawet posuwają
się do ich eksterminacji, takie zaś nastawienie musi
być traktowane jako wypaczona i źle pojęta troska
o dobro narodu.”
Widać jak na dłoni, że to nie nacjonalizm integralny
jest „przypadkiem głównym”, ale to, co Jacek Barty-
zel nazywa nacjonalitaryzmem. Nie może on jednak
tego przyznać, gdyż musiałoby to oznaczać odrzucenie
nacjonalizmu jako takiego, a ten zbyt głęboko tkwi w
ideologicznym DNA naszego bohatera. Dlatego brnie
on w udowadnianie jakoby pojedyncze i wyjątkowe,
bliskie tradycjonalizmowi manifestacje nacjonalizmu
stanowić miały jego esencjalną i idealną formę.
W PUŁAPCE HISTORYCZNEJ FORMY
Analiza myśli Jacka Bartyzela nastręcza trudności.
Kod wydaje się logiczny i prawidłowy, ale program po
wpisaniu danych wyrzuca błędne odpowiedzi. Widać to
np. kiedy czyta się serię polemik z Adamem Wielom-
skim wokół wpisania króla Jakuba VI & I Stuarta (był
szóstym Jakubem na tronie Szkocji i pierwszym na
tronie Anglii) do Kalendarzyka reakcjonisty. Wynik, czy-
li obrona monistycznej (takiej, w której relacja władzy
duchownej i świeckiej polega na całkowitej dominacji
jednaj nad drugą) monarchii suwerennej, protestanc-
kiej z ducha, jest błędny, podczas gdy argumentacja
i ostateczne „wyznanie wiary” w postaci krystalicznej
definicji katolickiego rozdziału władz świeckiej i du-
chownej, są prawidłowe.
Dzieje się tak dlatego, że Bartyzel, szukając istoty, mi-
mowolnie dopisuje do niej cechy przygodne. Per ana-
logiam do stanowiska tradycjonalistycznych katolików
uznających nadzwyczajną formę rytu rzymskiego za
jedyną i prawidłową formę liturgii fakt bycia zgod-
nym z ortodoksją w momencie największego rozkwitu
oznaczać ma zarazem najwyższą formę rozwoju. Jest
to rozumowanie błędne, zakłada bowiem pewien ro-
dzaj końca historii. Jacek Bartyzel twierdzi np., że za-
sady dziedziczenia powstały w procesie historycznym,
nie przeszkadza mu to jednak nadawać im charakteru
ostatecznego po tym, kiedy się ukształtowały.
Monarchia średniowieczna, uznawana za wzorcową,
powstała w danych okolicznościach, o czym pisze sam
KAMIL WONS — ARKA NOEGO I POWRÓT KRÓLA. SYLWETKA IDEOWA JACKA BARTYZELA
zainteresowany. Co istotne, monarchia ta, wyrażając
prawdę w kontekście historycznym, nie jest idealnym
odbiciem historii. Cały jej konstrukt był ortodoksyjny
jedynie w ramach trójkąta: papież, cesarz, królowie.
Upadek cesarstwa i reformacja uniemożliwiają jego
prawidłowe działanie, dlatego powstają monarchie na-
rodowe popadające w monizm. Dla Jacka Bartyzela zaś
fakt posiadania przez nie cech identycznych lub podob-
nych do tych w okresie modelowym jest wystarczający
do uznania, że dalej działały prawidłowo. Co więcej,
do samej koncepcji ładu dopisane zostają cechy, które
wyłoniły się już po okresie modelowym, takie jak np.
suwerenność.
Problematyczna staje się główna zasada mająca na celu
identyfikację prawidłowego wzorca. Jest nim tradycja
rozumiana jako mądrość pokoleń przekazywana nam
w pewnym kontinuum czasowym. To, co ma nam da-
wać pewność, to zadawnienie instytucji i ładu – dłu-
gie trwanie ma stanowić potwierdzenie przychylności
Opatrzności. Jednak, gdyby się nad tym dłużej zasta-
nowić, tak rozumiany tradycjonalizm jest de facto ewo-
lucjonizmem Edmunda Burke’a pomnożonym przez
historyczną skalę.
Co definiuje legitymistyczne prawa królów Francji?
Tradycja i zadawnienie, prawo salickie itd. Jednak hi-
storia królów frankijskich to ciąg uzurpacji. Pierwszym
tradycyjnie namaszczonym królem Franków był Pepin
Krótki (ur. 714), a sakra udzielona mu przez św. Boni-
facego miała na celu usankcjonowanie jego zamachu
Kamil Wons
członek zespołu redakcyjnego „Pressji”. Stały autor portalu opinii Klubu Jagiel-
lońskiego. Członek Klubu Jagiellońskiego.
stanu oraz obalenia dynastii Merowingów. Podobnie
było z założycielem dynastii Kapetyngów, czyli Hugo-
nem Kapetem (ur. 940), który został królem dzięki od-
sunięciu od władzy dynastii Karolingów. Dalej władza
przechodziła już w ręce dynastii Kapetyngów, w tym
Walezjuszy i ostatecznie Burbonów. Prawa fundamen-
talne monarchii francuskiej są więc wynikiem ewolucji
historycznej, w której najpierw mieliśmy elementy wy-
boru władcy, potem przechodzące w zasadę sukcesji.
Ewolucji podlegało również rozumienie zakresu wła-
dzy królewskiej: od słabych królów zależnych od swo-
ich feudałów, przez monarchów stanowych, po abso-
lutnych Ludwików. Jak widać, mamy tutaj do czynienia
z ciągłą zmianą.
Innym dobrym przykładem ewolucyjności „zadawnie-
nia” jest starożytny Rzym. Najpierw mamy monarchię,
która zostaje obalona. Ustanowiona republika ulega
zadawnieniu i w ten sposób Juliusz Cezar, przejmując
władzę siłą, staje się uzurpatorem. Jednak ustanowio-
ny przez niego ład później również podlega zadawnie-
niu, przechodząc w Cesarstwo i stając się podstawą
średniowiecznych koncepcji relacji cesarza z papieżem
i królami. Powstaje więc pytanie, kiedy zadawnieniu
ulegnie dynastia Windsorów i wygasną prawa preten-
dentów Jakobickich? Czy ustrój Stanów Zjednoczo-
nych jest już zadawniony? Jak to wygląda w przypad-
ku republikańskiej Francji lub posiadającej monarchię
konstytucyjną Wielkiej Brytanii? Czyżby cały ten kon-
strukt opierał się tylko na argumencie „ze starości”?
59
Pressja
srebrnego
ekranu
KAMIL SIKORA — WSZYSCY MIESZKAMY W MROCZNYM GOTHAM CITY

Wszyscy
mieszkamy
w mrocznym
Gotham City
Kamil Sikora

To nie jest kolejna opowieść o tym, jak bohater obdarzony nadprzyro-

dzonymi siłami ratuje świat przed niebezpiecznym przestępcą lub za-
stępami obcych. „Joker” to film, który nie przedstawia historii chore-
go psychicznie człowieka i niespełnionego komika. To opowieść o nas:
o społeczeństwie, które jest ślepe, głuche i nieme na tragedie dziejące
się wokół. W  postaci głównego bohatera jak w  soczewce skupiają się
wszystkie paradoksy i patologie szeroko pojętego Zachodu.

61

Kiedy obserwujemy coś wymykającego się logice,
za  wszelką cenę próbujemy posłużyć się jakimś
znanym schematem, ufając, że i tym razem droga
na  skróty pozwoli nam opanować dyskomfort nie-
zrozumienia. Lubimy wierzyć w proste rozwiązania
i  powtarzaną jak mantra logikę filmów pop. Ocze-
kujemy potwierdzenia, że  zło jest złem, a  dobro
dobrem. O  wiele łatwiej żyje się w  czarno-białym
świecie, w którym granica między jednym a drugim
jest wyraźna i  bezdyskusyjna. Jednak rzeczywi-
stość wygląda często zgoła inaczej. Tylko  abstrak-
cyjnie pojmowane zło jest dla nas oczywiste. Ocena
rzeczywistych postaci, wydarzeń i  czynów nastrę-
cza nam niekiedy wielu trudności.
Tytułowy Joker to  z  pozoru bohater jednowy-
miarowy. Faktycznie, gdyby  skupić się wyłącznie
na  brutalnych morderstwach, których  dokonał,
wyrok mógłby być tylko jeden. A jednak po wyjściu
z sali kinowej miałem nieodparte wrażenie, że kto
jak kto, ale  Arthur Fleck jest raczej ofiarą, wytwo-
rem naszych czasów, niż bezwzględnym krymina-
listą zasługującym na śmiertelny zastrzyk, krzesło
elektryczne czy odsiadkę w zakładzie dla psychicz-
nie chorych.
Zaryzykowałbym tezę, że na swój sposób wszyscy
bohaterowie, którzy  mieli do  czynienia z  Joke-
rem, są źli – no, może nawet bardziej źli niż Ar-
thur. W  zupełnie przypadkowej kolejności: Penny
Fleck (matka, która  karmi syna marzeniem o  sła-
wie), Thomas Wayne (ojciec, który odrzuca swojego
syna), Murray Franklin (fałszywy przyjaciel), Ran-
dall (przyjaciel, który okazuje się fałszywy) czy na-
wet sąsiadka, która  odrzuca zaloty naszego boha-
tera! Symboliczne zerwanie maski przejawia się
w czymś jeszcze. Otóż w klasycznych filmach o su-
perbohaterach, chociażby ze stajni Marvela, dobro
ma tam zawsze twarz Iron Mana, Kapitana Ame-
ryki lub poczciwego Hulka – to oni stają przeciwko
złu, które jest wyraźnie zarysowane w  postaciach
Thanosa czy Ultrona. Tymczasem w Jokerze nie ma
dobrych postaci. Może najsmutniejszym wnio-
skiem po seansie filmu w reżyserii Todda Phillipsa
jest to, że nasz świat tak bardzo wypaczył rozumie-
nie dobra i zła, że dużo łatwiej jest wziąć w obronę
seryjnego mordercę niż jakąkolwiek inną postać
tego filmu.
62
PRESSJE 5/2019
JOKER MA WIELE TWARZY
Arthur Fleck to  niespełniony komik, kochający syn,
klaun, specyficzny, ale raczej niegroźny. Dziwna fizjo-
nomia, specyficzne poczucie humoru, szukający – jak
my wszyscy – miłości, akceptacji i szczęścia. Na pierw-
szy rzut oka może się wydawać, że mamy do czynie-
nia z  bohaterem tragikomicznym. Uśmiechamy się
pod nosem, oglądając estradowe wyczyny przyszłego
Jokera, który chce rozśmieszyć świat. Współczujemy,
gdy Arthur opiekuje się schorowaną mamą lub wtedy,
gdy  widzimy, jak źle jest traktowany przez  kolegów
z pracy. Dodatkowo sami wymierzylibyśmy sprawie-
dliwość grupie gówniarzy, którzy w pierwszej scenie
dają wycisk biednemu Arthurowi. W  końcu czuje-
my odrazę na  myśl o  spotkaniu z  niewyobrażalnie
bogatym i  bezwzględnym Thomasem Waynem od-
prawiającym bohatera z pustymi rękami, bez słowa
wyjaśnienia.
Powstaje zasadnicze pytanie: czy Joker jest zły? Jest
to kwestia jednocześnie banalna i intrygująca. W No-
wym Testamencie możemy przeczytać: „Nic nie wcho-
dzi z  zewnątrz w  człowieka, co mogłoby uczynić go
nieczystym; lecz  co wychodzi z  człowieka, to  czyni
człowieka nieczystym” (Mk, 7, 15). Doprawdy? Na-
tchniony Duchem Świętym autor próbuje nam wmó-
wić, że wszystko to, co Arthur „dostał” od społeczeń-
stwa, nie wpłynęło na to, kim się stał. Ale przecież zło
w nim nie wzięło się znikąd. Jeśli człowiek nie rodzi
się zły, w co bardzo chcemy wierzyć, to coś albo ktoś
sprawia, że staje się nieczysty.
Fleck jak gąbka pochłania zło całego świata. Staje
się tym, czym był karmiony przez  całe swoje życie.
Na przemoc odpłacał przemocą; na swoje niezawinio-
ne cierpienie odpowiadał niezrozumiałymi zbrodnia-
mi. Prosta matematyka, bez  logiki. Na  zło odpłacał
złem, bez kalkulacji i wyrachowania. Niewinny seryj-
ny zabójca.
To zło banalne. Zło, w  którym  nie  da się odnaleźć
radykalizmu, bo przecież Joker w  wizji Phillipsa ni-
jak ma się do tego, co proponował nam Christopher
Nolan w Mrocznym Rycerzu. Jesteśmy w pułapce, bo
działalność Jokera nie wpisuje się w żadne znane nam
kategorie. Tym samym nie potrafimy go jednoznacz-
nie ocenić. To z jednej strony przypomina figurę Ad-
KAMIL SIKORA — WSZYSCY MIESZKAMY W MROCZNYM GOTHAM CITY
olfa Eichmanna – „przemysłowca Zagłady”, na widok
którego Hannah Arendt nie mogła wyjść ze zdumie-
nia, bo przecież zło miało jawić się jako coś okropnego,
obrzydliwego i  budzącego strach. Zarówno w  przy-
padku Eichmanna, jak i Jokera w wizji Phillipsa sty-
kamy się z czymś, no właśnie, banalnym, a w posta-
ci Jokera jest to wręcz coś infantylnego. Nie sposób
doszukać się pewnej grozy działania u  Flecka (kto
pamięta postać graną przez Heatha Ledgera, ten do-
skonale zna zło, którym epatował Joker Nolana).
Eichmann jak i Arthur Fleck nie budzą lęku. Dopiero
ich czyny napawają trwogą. I nawet jeśli Jokerowi bli-
żej do zła banalnego, to przecież jest też w tym jakiś ra-
dykalizm i totalizm działań. Obaj są podobni do zwie-
rząt lub dzieci: stwarzają wrażenie istot niezdolnych
do  zadawania cierpienia. A  równocześnie nie  mamy
do czynienia ze złem radykalnym. W Fauście Goethe-
go czytamy: „Jam częścią tej siły, która wiecznie zła
pragnąc, wiecznie dobro czyni”. Gdyby odwrócić ten
cytat i powiedzieć, że Arthur naprawdę chciał czynić
dobro, ale  wszystko to, co otrzymał od  innych, do-
prowadziło do zadawania cierpienia, to też do końca
nie czulibyśmy satysfakcji z takiej odpowiedzi. Tajem-
nica zła i ludzkiego szaleństwa po raz kolejny zaburza
świat logiki i racjonalności.
BARCELONA, HONGKONG I… GOTHAM CITY
Społeczeństwo jest systemem naczyń połączonych.
Wypadałoby powiedzieć, że  poszczególni jego człon-
kowie powinni być za  siebie współodpowiedzialni –
w końcu łączą i przyświecają nam wspólne wartości.
W  idealnym świecie tak  by  to  wyglądało – w  końcu
w  Deklaracji Niepodległości z  1776 r., a  w  zasadzie
w  każdym tego typu nowoczesnym dokumencie, na-
wet jeśli nie  literalnie, możemy przeczytać, że  wszy-
scy ludzie są sobie równi, że  wszyscy mamy takie
same prawa itd. A jednak z każdym kolejnym rokiem
podziały polityczne, gospodarcze, ideologiczne tyl-
ko się pogłębiają.
Bogata Północ kontra biedne Południe, peryferie kon-
tra centrum, powracające ze zdwojoną siłą konflikty
między prawicą a  lewicą. Prof.  Leder w  niedawnym
wywiadzie z  Grzegorzem Sroczyńskim stawia tezę,
że czekają nas czasy wielkiej polaryzacji: „Gdy wracają
prawdziwe antagonizmy, ludzie zaczynają czuć staw-
kę polityki, że  «naprawdę o  coś chodzi»”. W  Anglii
takie nastroje wywołał brexit, we Francji konflikt Ma-
crona i  Frontu Narodowego, a  później ruch żółtych
kamizelek. Kiedy dla codziennego życia przestaje być
wszystko jedno, kto będzie rządził, ludzie się w poli-
tykę angażują”.
Ten gniew można wyczuć w  społeczeństwie. Jak
zatem świat w  którym  żyjemy, może być miejscem
tak  nieprzyjaznym dla ludzi? Okazuje się bowiem,
że amerykański sen jest mitem – ciężka praca wcale
nie  gwarantuje bogactwa, a  nawet jeśli, to  bez  żad-
nego zanurzenia w  czymś głębszym niż głębia port-
fela. Życie staje się wręcz nieznośne. Utraciliśmy raj
i  w  końcu możemy obserwować te wszystkie niepo-
koje społeczne dziejące się na każdej długości i szero-
kości geograficznej. Choć powody protestów w  Bar-
celonie, Chile, Hongkongu są różne, to  sprowadzają
się do tego samego mianownika: buntu mas niezado-
wolonych z fantasmagorycznych obietnic stawianym
prostemu człowiekowi ze strony kapitalizmu.
KTO SIĘ ŚMIEJE OSTATNI?
Nowoczesny Zachód, ukształtowany ostatecznie
po 1945 r., wraca na naszych oczach do punktu wyj-
ścia. Samotność jako konsekwencja wojny przeradza
się dziś w  samotność będącą konsekwencją globa-
lizacji. Żyjemy w  nieustannym tłumie, a  jednak czę-
stokroć jesteśmy zdani tylko na siebie. Depresja, fala
samobójstw, ucieczka w  świat wirtualnych uniesień
oferowanych nam przez media społecznościowe. Jed-
na wielka bańka złudzenia, że mamy władzę i wpływ,
że sami decydujemy o sobie.
Protesty, które widzimy w  Jokerze nie  różnią się
niczym od  tego, co obserwujemy współcześnie.
Nie  uciekniemy nawet od  głównego motywu ma-
ski.  Starożytny prosopon, choć pierwotnie oznaczał
maskę zakładaną przez aktorów, stał się ostatecznie
metaforą człowieka żyjącego w  teatrze życia. Każdy
z  nas dziś ją zakłada. Nikt nie  chce być złapanym
na  byciu nagim – takim, jakim naprawdę jest. Fał-
szywość współczesności idealnie obrazowana jest
poprzez hasztagi, wykadrowane zdjęcia z  filtrami;
szczęście mierzy się liczbą wyświetleń, „podań da-
lej” i  polubień. Każde odstępstwo od  normy, każda
63

„nienormalność” staje się obiektem ataków. Niepra-
womyślność jest szczególnie źle postrzegana w  kwe-
stiach dotyczących polityki. Innowierców i  odszcze-
pieńców należy poddać eksterminacji w imię czystości,
świętego spokoju i dobrze wykonanego obowiązku.
Kiedy pojawia się Joker, nikt nie bierze go na począt-
ku za kogoś, kto może stać się iskrą zapalną. Śmieje-
my się z  niego, współczujemy mu. On zarzuca nam,
że go nie słuchamy, gdy mówi o swoich problemach,
odcinamy od  fachowej pomocy i  zostawiamy na  pa-
stwę losu. Później jesteśmy w  szoku, że  ten Arthur
Fleck z coraz większą swobodą pociąga za spust.
ZACHÓD ZACHODU
Zarówno w  Jokerze, jak i  w  trzeciej części trylogii
Mrocznego Rycerza przewija się wątek kryzysu cywi-
lizacji zachodniej, choć w  Jokerze może nie  jest on
tak bardzo obecny i podkreślony.
Jacek Dukaj w  wywiadzie dla Kultury Liberalnej po-
ruszył ten wątek, wskazując, że: „czujemy na Zacho-
dzie, jak wzbiera fala tej rozpaczy egzystencjonalnej.
Nie muszę nic robić, żeby przeżyć, nie mam zadanej
zewnętrznej konieczności – i po co w ogóle wstawać
rano? Po  co podejmować jakiekolwiek wyzwania?
Po co żyć?”. Mroczne Gotham City może być ilustracją
tych słów. To również w bardzo ciekawy sposób opisał
w swoim komentarzu Tomasz Terlikowski, wskazując
na antropologiczne źródła kryzysu szeroko pojętego
Zachodu – liberalnego, globalnego i kapitalistycznego.
Okazuje się bowiem, że nowoczesność wcale nie daje
Kamil Sikora
stały współpracownik klubjagiellonski.pl i „Pressji”. Studiował politologię
na Uniwersytecie Jagiellońskim oraz teologię na Uniwersytecie Papieskim Jana
Pawła II. Członek Klubu Jagiellońskiego. Redaktor i analityk projektu Demagog.
Obecnie pracownik Uniwersytetu Jagiellońskiego.
64
PRESSJE 5/2019
szczęścia – człowiek współczesny wcale nie jest szczę-
śliwy, ale  balansuje na  granicy, którą Joker przekro-
czył.
W którymś momencie rozpacz, ból, cierpienie i brak
zrozumienia doprowadzają do tragedii jednostki, któ-
ra  uderza ze  zdwojoną siłą w  społeczeństwo. Jak pi-
sze Terlikowski: „krzywda, ból, samotność, a przede
wszystkim odrzucenie rodzi monstrum, nadczłowie-
ka wyzwolonego z kategorii moralnych”.
***
Bohaterowie oraz  świat przedstawiony w  Jokerze
nie  napawają optymizmem. Zło uderza zarówno
w biednych, jak i bogatych, nie bierze jeńców. Świat
umiera na  naszych oczach. Jakby tego było mało,
oglądając ostatnią scenę, możemy zadać sobie pyta-
nie, czy to dzieje się naprawdę lub tylko w naszych gło-
wach. W rozmowie z pracowniczką społeczną Arthur
w  przypływie brutalnej szczerości mówi, że  nawie-
dzają go tylko mroczne myśli. Nie ma nadziei, nie ma
wiary, nie ma w końcu miłości. Kolorowy świat – jak
pisał o ponowoczesności Zygmunt Bauman – dzięki
prędkości życia oraz potencjalnym możliwością zmia-
ny daje nam iluzję wieczności. Joker brutalnie zdziera
z  nas tą fałszywą maskę. Bez  odpowiedzi pozostaje
pytanie, czy  film Todda Phillipsa to  przestroga lub
raczej profetyczna wizja.
MICHAŁ WOJTYŁO — NIE DZIEJE SIĘ DOBRZE W KOREI POŁUDNIOWEJ

Nie dzieje się

dobrze w Korei
Południowej
Michał Wojtyło

Opowieść o dwóch daniach, dwóch rodzinach i jednym społeczeństwie.

Parasite to film o pragnieniu wydostania się z nędzy, a także o wyży-
nach dostatku, z których nie widać biedy. Reżyser Bong Joon-ho mie-
rzy się ze wszystkimi warstwami społecznego wkluczenia i jasno do-
wodzi, że boom gospodarczy to nie remedium na całe zło. Czasami jest
to wręcz środek pogłębiający niesprawiedliwość..

DZIEŁO POZA GATUNKOWYM SCHEMATEM
Nowe dzieło Bonga Joon-ho (twórcy m.in. Snowpierce-
ra, netflixowej Okji, The Host) nie podąża za utartymi
filmowymi schematami i całkowicie wymyka się kla-
syfikacji gatunkowej. Na jednej z najpopularniejszych
na świecie baz danych o dziesiątej muzie, IMDb.com,
możemy przeczytać, że jest to jednocześnie komedia,
thriller i dramat. W sedno trafili Michał Oleszczyk i To-
masz Raczek, tuzy polskiej krytyki filmowej, określając
Parasite ubraną w groteskowe szaty, wielowymiarową
baśnią dla dorosłych.
Film opowiada o losach dwóch pozornie podobnych
do siebie rodzin nuklearnych, które składają się z do-
rosłych i dwójki dzieci – chłopaka oraz dziewczyny.
Analogia między nimi wyczerpuje się już na poziomie
liczby członków rodziny i ich płci. Pierwszą istotną róż-
nicą jest bowiem zamożność. Kimowie są biedni, Par-
kowie zaś mają spory majątek. Kwintesencja przepaści
między Kimami a Parkami ukryta jest w tajemniczym
słowie „ram-don”, którego sens jest kluczem do zrozu-
mienia filmu Bonga Joon-ho.
DWA DANIA, DWIE RODZINY I CIEŃ WUJA SAMA
„Ram-don” to potrawa, która pojawia się w jednej ze
scen tego gatunkowego kogla-mogla, kiedy pani bo-

65
 PRESSJE 5/2019

gatego domu nakazuje gosposi przygotować powyżej założenia masek ułożonych, wykształconych oraz
wspomniane danie. Nie próbujcie znaleźć tego słowa kulturalnych obywateli, a także…pozbycia się starych
w wyszukiwarce. Taki posiłek nie istnieje, to neologizm pracowników.
stworzony przez Darcy’ego Pacqueta, tłumacza i twór-
cy oficjalnych, angielskich napisów do filmu. Pacquet Realizacja tego planu przybiera zawrotne tempo. Dy-
wymyślił „ram-don”, ponieważ nie był w stanie pre- namizm ma nasunąć widzowi skojarzenia z brutalną
cyzyjnie oddać znaczenia nazwy potrawy jjapaguri rywalizacją o przetrwanie. Zdaniem Bonga nie istnieje
w języku angielskim. solidarność ubogich, jedynie walka o okruszki spadają-
ce z pańskiego stołu.
Skąd więc pomysł tłumacza na „ram-don”? To połą-
czenie nazw dwóch potraw, ramenu i udonu, które są Drugim ważnym daniem jest udon. Różni się od „ram-
idealnym narzędziem do przybliżenia sylwetek oraz tła -donu” subtelnością, prostotą oraz minimalizmem
społecznego bohaterów tej opowieści. w dodatkach. To także cechy posiadłości małżeństwa
Park. Ich willa w niczym nie przypomina zagraconego
Wywodzący się z kuchni chińskiej ramen to w bardzo i pełnego chaosu mieszkania ubogich Kimów. Budynek
dużym uproszczeniu chudy makaron, który z różnymi jest niezwykle przestronny, nowoczesny i stylowy, każ-
dodatkami zanurza się w wywarze. Ponieważ jest da- dą półkę odpowiednio zaprojektowano i podświetlono.
niem tanim i pożywnym, szybko został rozpropagowa- Właściciele pasują do swojej posiadłości – są bezbarwni,
ny przez Amerykanów po II Wojnie Światowej na kon- mili i ułożeni.
trolowanych przez siebie terenach Dalekiego Wschodu,
stając się w ten sposób symbolem narodowym Japo- Bong, kreując obraz zamożnej rodziny, sygnalizuje wi-
nii. Ówczesny „globalny policjant” zauważył bowiem dzowi amerykański wpływ na południowokoreańską
korelację pomiędzy wzrostem głodu i wzmacnianiem rzeczywistość. Na przykład najmłodszy członek rodu
się prokomunistycznych tendencji. Postanowił więc Parków ma obsesję na punkcie Indian, czego świa-
zażegnać ryzyko wzrostu pozycji skrajnie lewicowych dectwem są sprowadzane ze Stanów Zjednoczonych,
ruchów i zasypał masy robotnicze w Japonii i Korei regularnie przecinające powietrze, zabawkowe strzały
tanią azjatycką pszenicą. Z tego powodu ramen zyskał oraz rozłożony w ogrodzie wigwam. Wykorzystany
wówczas popularność, zwłaszcza wśród pracowników w filmie motyw pierwotnych Amerykanów bardzo
fizycznych, do których docierał dzięki wózkom żywno- sugestywnie wskazuje także na krytykę bezmyślnego
ściowym w trakcie przerw w pracy. W kulturze maso- zapatrzenia w sojusznika zza Pacyfiku, który swoją
wej posiłek szybko stał się symbolem ubogich – Kimów siłę zbudował na rozlewie krwi i wyzysku pierwszych
w Parasite. gospodarzy Ameryki Północnej. Pamięć o tej przemo-
cy wraca w finale filmu.
Kimowie mieszkają w ciasnej suterenie na końcu wą-
skiej, ciemnej uliczki w dużej południowokoreańskiej SMAKI ROZWARSTWIENIA SPOŁECZNEGO
metropolii. To miejsce zapomniane przez świat, co
podkreśla rytuał lokalnych pijaków, którzy oddają Co się stało, gdy obie rodzin się spotkały, a ramen
mocz tuż pod oknem naszych głównych bohaterów. i udon zostały wymieszane, tworząc „ram-don”?
Rodzina trudni się składaniem pudełek do pizzy, a ko- O czym opowiada historia o zmieszaniu posiłku bied-
munikację ze światem zawdzięcza darmowemu Wi-Fi nych i dania bogaczy, rodziny biednych pracowników
z pobliskiej kawiarni, którego zasięg można złapać je- fizycznych i dobrze sytuowanej rodziny z klasy wyższej?
dynie w pobliżu muszli klozetowej.
To nie przypadek, że film koncentrujący się na tema-
Chcąc wydostać się z nędzy, Kimowie wspinają się na tyce nierówności ekonomicznych ma południowoko-
wyżyny intelektualne i sprytnie inicjują kolejne wyda- reańskie pochodzenie. Według OECD nierówności
rzenia. Wszystkie ich wysiłki mają na celu otrzymanie majątkowe w Korei Południowej są najwyższe spośród
przez całą czwórkę zatrudnienia pod dachem zamoż- wszystkich krajów rozwiniętych. W 2015 r. biedniejsza
nego pana Parka. Wymaga to dużej inwencji twórczej, część społeczeństwa była w posiadaniu jedynie 2% ma-

66
MICHAŁ WOJTYŁO — NIE DZIEJE SIĘ DOBRZE W KOREI POŁUDNIOWEJ
jątku narodowego. Źródeł tak ogromnego rozwarstwie-
nia należy szukać m.in. w azjatyckim kryzysie finanso-
wym z 1997 r., gwałtownej neoliberalnej transformacji
gospodarczej, masowym eksporcie wytwarzania dóbr,
dominacji na rynku czeboli (tj. Samsung, LG i Hyun-
dai) oraz w nacierającej automatyzacji produkcji.
Ostatnie z wymienionych źródeł rozwarstwienia eko-
nomicznego zostało zasygnalizowane w filmie Bonga.
Jeden z bohaterów, pan Park, jest szefem firmy tech-
nologicznej, a więc branży, która jest odpowiedzialna
m.in. za postęp robotyzacji i sztucznej inteligencji.
Wielu uważa, że to one stanowią źródło problemów
ludzi najmniej wykształconych, ponieważ odbierają
im pracę. W filmie tę warstwę społeczną reprezentuje
rodzina Kimów.
Kwestie niewydolności rynku pracy i braku perspek-
tyw obywateli nie opuszczają filmu Bonga. W jednej
ze scen, gdy panu Kimowi udaje się odnieść sukces
i zdobywa zatrudnienie dla wszystkich członków swo-
jej rodziny, zaczyna on mówić o kwestiach związanych
z bezrobociem. Wspomina o tym, jak wielkim darem
losu było zdobycie zatrudnienia w czasach, gdy „na
ofertę na stanowisko ochroniarza startuje pięciuset
uniwersyteckich absolwentów”. Powyższa wypowiedź
odnosi się do realnie istniejące rzeczywistości społecz-
nej; przywołuje negatywne zjawisko wśród młodych
Koreańczyków, którzy mają coraz większe proble-
my ze znalezieniem pracy. Chociaż oficjalnie liczba
osób szukających zarobku w przedziale wiekowym
od 15 do 29 lat wynosi w Korei Północnej ok. 11%, to
realne bezrobocie w tej grupie szacowane jest na pozio-
mie 20%. Różnica w danych wynika z nieuwzględnie-
nia w niższej wartości osób sztucznie przedłużających
edukację z powodu braku perspektyw na rynku pracy.
Finał wspinaczki rodziny Kimów po drabinie społecz-
nej jest zaskakujący. Niespodziewana powódź niszczy
cały ich dobytek. Kiedy już wydawało się, że wyrwą
się z cuchnącej moczem sutereny, cały ich świat legł
w gruzach. Twórcy filmu Parasite przekonują nas, że
w obecnym systemie nawet najbardziej misterny plan,
potencjał intelektualny oraz solidarność rodzinna nie
są w stanie poprawić materialnej sytuacji najuboż-
szych. „Nie ma co planować, bez planu nie może nic się
nie udać” – podsumowuje swoje płonne starania ojciec
biednej rodziny.
Cała historia ma gorzki smak. Warto zwrócić uwagę
na zakończenie filmu, w którym ukazany został bied-
ny syn zapisujący w liście do ojca obietnicę przyszłego
kupna ekskluzywnej posiadłości Parków. W obliczu
dotychczasowych wydarzeń jest to niemożliwa do speł-
nienia fantazja. Jak to ujął w drastycznych słowach za-
możny pan Park, „jeżdżący metrem zawsze będą śmier-
dzieć jak gotowane szmaty”.
ZEPCHNIĘTE NA MARGINES
Problemy społeczne poruszone w filmie Parasite nie
dotyczą jedynie przepaści między biedą i bogactwem.
Warto przyjrzeć się postaci bogatej pani Park, która
została przedstawiona w karykaturalny sposób. To
niepracująca, niezbyt lotna intelektualnie oraz łatwa
do zmanipulowania kobieta ze śnieżnobiałym psem
na kolanach. W domostwie panuje patriarchat, a za
utrzymanie gospodarstwa domowego odpowiada mąż.
Zobrazowany w ten sposób problem dyskryminacji
kobiet (jego geneza sięga jeszcze czasów monarchii ko-
reańskiej) to ogromne wyzwanie dla rządzących Koreą
Południową.
71% kobiet pracuje za stawkę niższą od średniej krajo-
wej, z czego aż połowa nie otrzymuje nawet najniższe-
go wynagrodzenia! Zgodnie z zeszłorocznym raportem
World Economic Forum Seul plasuje się na 124. miejscu
pod względem ekonomicznego udziału w gospodarce
i możliwości kobiet na rynku pracy. Ostatnia edycja co-
rocznego Glass Ceiling Index (The Economist) wskazuje
na największą płacową dziurę w krajach OECD, liczą-
cą 35% (dwukrotnie wyższą od średniej tych państw).
Jedynie 2% członków zarządów firm, 10% menadże-
rów, 10% inżynierów, 17% członków parlamentu
i 18% naukowców to kobiety! Problem jest systemowy,
co potwierdza wyrok południowokoreańskiego sądu, ska-
zujący KB Kookmin Bank za dyskryminację 112 kobiet
ubiegających się o pracę na karę grzywny w wysokości …
4,500 USD!
Brak egalitaryzmu płciowego na Półwyspie Koreań-
skim wynika w dużej mierze z głęboko zakorzenionych
konfucjańskich norm i wartości w społeczeństwie.
Podstawą konfucjanizmu, będącego obowiązującym
systemem społecznym w dawnym Królestwie Korei,
jest przeświadczenie, że hierarchiczne, jasno określone
relacje w społeczeństwie nie tylko są naturalne, a także
67
 PRESSJE 5/2019

stanowia jedyną gwarancję mogącą zapewnić pokojo- Jedną z przyczyn znacznego obniżenia się jakości
we oraz harmonijne współżycie obywateli. Całkowite życia na starość jest wprowadzony dopiero w 1988
podporządkowane kobiet w tym systemie było spowo- r. powszechny system emerytalny. Osoby, które ode-
dowane sztywnie przydzielonymi im rolami społeczny- szły na emeryturę w połowie zeszłej dekady, nie miały
mi. Mogły być tylko oddanymi żonami i kochającymi wystarczającej ilości czasu, aby zapracować na godziwe
matkami. Nic ponadto. stawki. Co więcej, firmy preferują młodszych pracowni-
ków, dlatego często już w wieku pięćdziesięciu paru lat
STAROŚĆ NAWET BEZ RAMENU personel jest zwalniany. Zmusza to osoby będące nadal
w wieku produkcyjnym do nisko płatnej, fizycznej
Parasite piętnuje kolejne patologie systemu. W jednej pracy na „emeryturze”. W większych ośrodkach nie-
ze scen widzimy bohatera mieszkającego w schronie rzadko kobiety powyżej 50. lat uciekają w prostytucję.
przeciwatomowym. Wyjaśnia on swoim rozmówcom, Problem jest na tyle poważny, że w poprzedniej de-
że ukrywa się tu z powodu ogromnych długów, któ- kadzie zanotowano dwukrotny wzrost liczby samo-
rych nie jest w stanie spłacić, ponieważ nie dostał się bójstw wśród osób starszych. Targnięcie się na własne
do programu emerytalnego. życie w 2010 r. było przyczyną 72 śmierci na każde
100 tys. mieszkańców.
System emerytalny Seulu to tykająca bomba. Sza-
cuję się, że przy obecnym trendzie fundusze w So- Innym czynnikiem popychającym seniorów na połu-
uth Korean National Pension Service skończą się do dniu Półwyspu Koreańskiego do odebrania sobie życia
2057 r. Populacja Korei Południowej jest, obok Japo- jest samotność. Sytuacja niektórych przypomina ży-
nii, jedną z najszybciej starzejących się. To efekt ni- cie mężczyzny zamkniętego w schronie państwa Park.
skiej dzietności (7 dzieci na 1000 osób), ale również Kwestie izolacji osób w podeszłym wieku naświetlił już
największego przyrostu oczekiwanej długości życia ponad 60 lat temu Akira Kurosawa w poruszającym
spośród krajów zindustrializowanych. Oczekiwana Ikiru. Reżyser znany głównie z kręcenia samurajskich
długość życia dla Koreanek ma w 2030 r. przekroczyć przygód, filmów tj. Siedmiu Samurajów, Rashōmon, czy
aż 87 wiosen! Przewidywany w 2050 r. rozkład wie- też będącej inspiracją dla Gwiezdnych Wojen Ukrytej
kowy południowokoreańskiego społeczeństwa mówi Fortecy, tym razem zajął się losem starszego, samotne-
o 71 obywatelach po 65. roku życia przypadających go urzędnika, który pod koniec życia w obliczu śmierci
na każde 100 osób w wieku produkcyjnym. Ten trend szuka towarzystwa u przyprowadzonej przez los mło-
implikuje jeszcze większe obciążenie publicznego sys- dej podwładnej.
temu wsparcia osób starszych.
„KUCHNIA SPOŁECZNA I WIDMO INWAZJI Z PÓŁNOCY”
Już dziś prawie połowa Koreańczyków po 65. roku ży-
cia funkcjonuje w ubóstwie, które jest liczone jako do- Parasite pośrednio odnosi się do historii gorących kon-
chód mniejszy od 50% jego mediany w społeczeństwie. fliktów z północnym sąsiadem oraz nadal wyczuwalnej
Bynajmniej nie jest to wskaźnik zawsze sprzeczny atmosfery strachu przed nieprzewidywalnym Pjon-
z wzrastającą długowiecznością. Trzeba pamiętać, że gjangiem. Namacalnym na to dowodem jest posiadanie
wspomniana połowa mediany w Korei Południowej przez państwa Park w podziemiach domu starego schro-
wynosi ok. 1600 euro miesięcznie, co na pewno luk- nu przeciwatomowego, który zapewne pamięta czasy
susów przy wysokich kosztach życia (m.in. nierucho- wojny koreańskiej.
mości) nie zapewnia, ale wystarcza na przysłowiową
kromkę chleba. Koreańczycy z południa zawdzięczają W filmie strach przed komunistycznymi krewnymi
długą średnią życia jednemu z najniższych poziomów przykryty jest słodko-kwaśną satyrą. Jedna z bohaterek
otyłości, niewielkiej liczbie palących i łatwo dostępnej parodiuje północnokoreańskich reporterów telewizyj-
służbie zdrowia. Jednak sama długowieczność oby- nych, przesadnie wychwalających swojego wodza. Inny
wateli azjatyckiego tygrysa, gdzie wysokość PKB per bohater porównuje przycisk wysyłania wiadomości do
capita równa się 32 tys. USD, to za mało. Za nią po- „guzika nuklearnego”, dzięki któremu narzuca innym
winna iść także jakość mijających lat. swoją wolę.

68
MICHAŁ WOJTYŁO — NIE DZIEJE SIĘ DOBRZE W KOREI POŁUDNIOWEJ

Nawiązanie do północnego sąsiada pojawia się również tego kinowego „ram-donu” pozwala odkrywać coraz to
w przejaskrawionej postaci młodego synka bogatych nowe smaki oraz poziomy interpretacyjne. Z wyjątko-
Parków. Jest on postrzegany przez matkę jako wielki wą lekkością traktuje o sprawach społecznie trudnych
talent plastyczny, którego docenienie wymaga równie i złożonych. Ponadto w tej skomplikowanej fabularnej
wielkiej malarskiej wiedzy. Kilka razy w filmie pojawia układance nie zapomina o pięknej, a jednocześnie nie-
się wzmianka, że chłopczykowi zdarza się niekiedy narcystycznej formie. Jest to po prostu dzieło kom-
zastygać bez ruchu na parę minut. Właśnie wtedy ma pletne. Także reakcje publiczności oraz opinie recen-
spływać na niego artystyczna inspiracja. Jest to klarow- zentów dowodzą, że film Bonga Joon-hu jest dziełem
ne nawiązanie do północnokoreańskiej propagandy, artystycznie wybitnym. Redaktorzy renomowanego
która stara się wpajać swoim obywatelom przekonanie kinematograficznego portalu Rogertebert.com uznali
o niemal boskich zdolnościach liderów komunistycznej Parasite za 15. najlepszy film mijającej dekady. Docenili
Koreańskiej Republiki Ludowo-Demokratycznej, które go również polscy widzowie, zapewniając astronomicz-
objawiają się u nich od najmłodszych lat. ną jak na arthouse pochodzący z Dalekiego Wschodu
frekwencję, która przekroczyła 103 tys. widzów już
„CHOĆBY MISKĘ RAMENU!” po pierwszych 2 tygodniach wyświetlania. Co więcej,
28 października film stał się najchętniej oglądanym
Motyw nierówności ekonomicznych, choć istnieje nad Wisłą dziełem, które zostało nagrodzone Złotą
w kinie od jego początków, jest obecnie wyjątkowo Palmą. Wcześniej spośród filmów, które zwyciężyły
mocno zauważalny. Pojawił się w dalekowschodnich w Cannes, jedynie Pianista Polańskiego mógł się po-
Złodziejaszkach Koreedy (zeszłoroczna Złota Palma) chwalić taką popularnością.
i Płomieniach Chang-donga (także dzieło koreańskie).
Nie zabrakło go również na tegorocznym oskarowym Premier Mateusz Morawiecki wielokrotnie podkreślał
czerwonym dywanie. Wątek ten pojawił się m.in. chęć powtórzenia gospodarczego sukcesu Seulu, uka-
w Faworycie Lanthimosa oraz Romie Cuarona. Wszyst- zując jego szybki wzrost jako model godny naśladowa-
kie wymienione filmy są jednymi z najwybitniejszych nia. Jak jednak pokazuje południowokoreański reżyser
kinematograficznych dzieł ostatnich dwóch lat. Wspól- w swoim dziele, ten niesamowity boom gospodarczy
nym ich mianownikiem jest poświęcenie prawie całe- nie okazał się remedium na wiele społecznych proble-
go czasu ekranowego na postępujące rozwarstwienie mów, a niektóre nawet pogłębił. Nierówności ekono-
ekonomiczne oraz brak solidarności społecznej. Jest tomiczne wzrosły, nadal nie poradzono sobie z niedowar-
wyraźny trend światowego kina i możemy spodziewać tościowaniem roli kobiet w gospodarczej partycypacji,
się kolejnych koncepcyjnie podobnych produkcji. system emerytalny wymaga reformy, a obywatele nie
czują się całkowicie bezpiecznie i nerwowo wypatrują
Film Bonga Joon-hu jest obrazem wybitnym. Wyko- zagrożenia zza granicy na 38. równoleżniku. Niech Pa-
rzystuje zabiegi znane z przeciwstawnych sobie gatun- rasite będzie gorzką miską „ram-donu”, która otworzy
ków filmowych po to, aby poruszać w widzach różne nam oczy na całą, nie tylko tę pozytywną, społeczno-
emocje jednocześnie. Nieustannie zaskakuje i dzięki -gospodarczą rzeczywistość Korei Południowej.
swojej wielowarstwowości przy każdej kolejnej łyżce

Michał Wojtyło
student Stosunków Międzynarodowych Uniwersytetu Ekonomicznego. Absol-
went elektrotechniki na  AGH w  Krakowie. Stażysta w  Centrum Analiz Klubu
Jagiellońskiego

69
Realistyczna
korekta
geopolityki
ŁUKASZ GADZAŁA — POLSKA POŚREDNIKIEM NARODÓW

Polska
pośrednikiem
narodów
Łukasz Gadzała

Geopolityka cieszy się w Polsce rosnącą popularnością, ale warto pa-

miętać, że nie jest ona najbardziej odpowiednim narzędziem do opisu
i analizy polityki międzynarodowej. Przede wszystkim jednak stanowi
niewłaściwą receptę dla polskiej polityki zagranicznej.

O naukowych niedostatkach i determinizmie geopoli- i  rzekomo realistyczne rozumienie rzeczywistości

tyki, a także zawstydzająco luźnym podejściu do fak-
tów cechującym jej propagatorów, napisano w Polsce
już dostatecznie wiele. Debatę na  temat miejsca ge-
opolityki wśród nauk humanistycznych czy  innych
kwestii teoretycznych z  nią związanych można jed-
nak prowadzić bez końca, gdyż w wielu kwestiach jej
krytycy i apologeci nie mogą dojść do konsensusu.
Tę przyjemność zostawmy mimo wszystko na  inną
okazję. Dużo pilniejszej odpowiedzi domagają się
bowiem zalecenia dla polskiej polityki zagranicznej,
budowane na  geopolitycznym fundamencie. Choć
nie  mają one (jeszcze) bezpośredniego przełożenia
na  działania rządzących, to  docierają do  coraz szer-
szego grona osób i kształtują ich myślenie o miejscu
Polski na arenie międzynarodowej. To jednostronne
nie  może się nam jednak na  dłuższą metę przysłu-
żyć – przeciwnie, zwiększa prawdopodobieństwo,
że będziemy powielać błędy, które w przeszłości pro-
wadziły nasze państwo do sytuacji egzystencjalnego
zagrożenia.
CZY GEOPOLITYKA MOŻE SIĘ DO CZEGOŚ
PRZYDAĆ?
Zanim przejdziemy do  krytyki myślenia geopoli-
tycznego i przedstawienia dla niego konstruktywnej
alternatywy, warto poczynić dwa ważne zastrzeże-
nia. Po  pierwsze, geopolityka rozumiana jako bada-
nie wpływu czynników geograficznych na  politykę
państw nie jest sama w sobie niczym złym. Przeciw-
nie, może być ciekawym i  pomocnym narzędziem

71

badawczym, kiedy jest wkomponowana w  szerszą
konstrukcję teorii z dziedziny realizmu politycznego.
W  analizie polityki państw trudno bowiem pomijać
czynniki geograficzne. Każde z  państw jest przecież
położone na określonym terytorium i nie bez znacze-
nia jest np.  dostęp do  morza lub jego brak, czy  od-
separowanie od potężnego sąsiada pasmem górskim.
Po drugie, najbardziej rozpoznawalni przedstawiciele
myślenia geopolitycznego – przede wszystkim Jacek
Bartosiak – zrobili wiele dla popularyzacji polityki
międzynarodowej i  niezwykle ważnych zagadnień,
którymi wcześniej mało kto w  Polsce poważnie się
zajmował.
Problem pojawia się jednak wtedy, gdy  geopolityka
zaczyna być utożsamiana z  polityką międzynarodo-
wą, a  jej propagatorzy wykazują skłonności do  ab-
solutyzowania możliwości eksplanacyjnych tego
paradygmatu. Wedle narracji Bartosiaka geopolityka
jest niczym innym jak „obiektywną rzeczywistością”,
a  „tyrania przestrzeni” istotnie wpływa na  decyzje
państw na arenie międzynarodowej.
Takie twierdzenia – jak słusznie zauważają w swojej
próbie konstruktywnej polemiki z geopolityką Michał
Lubina i  Łukasz Fyderek, opublikowanej na łamach
portalu opinii Klubu Jagiellońskiego – dyskwalifiku-
ją ją jednak jako poważną metodę badawczą i sytuują
wśród pociągających, ale  zwodniczych ideologii poli-
tycznych. Jeżeli jakaś metoda poznania pretenduje
do  wyjaśniania wszystkich zjawisk zachodzących
w  danym systemie, możemy bezpiecznie założyć,
że więcej ma wspólnego z myśleniem magicznym niż
z nauką.
TRZY PODSTAWOWE TEZY GEOPOLITYCZNE
Na takim właśnie teoretycznym podglebiu geopolity-
cy konstruują swoje recepty dla polskiej polityki za-
granicznej. Obraz świata, w którym umieszczają Pol-
skę, na najbardziej ogólnym poziomie można opisać
za pomocą trzech podstawowych tez.
Przede wszystkim geopolitycy explicite bądź implicite
starają się objaśniać politykę międzynarodową z per-
spektywy realizmu politycznego. W  ich książkach
i wykładach roi się od pojęć związanych z teorią reali-
zmu – wystarczy wspomnieć o równowadze sił,  kon-
72
PRESSJE 5/2019
certach mocarstw czy  potędze jako jedynej walucie
w  polityce międzynarodowej. Taki sposób prowa-
dzenia narracji ma w  założeniu stanowić lekarstwo
na myślenie życzeniowe, zakorzenione w ich zdaniem
naiwnych teoriach liberalnych i  konstruktywistycz-
nych, którymi (nie)świadomie posługują się polskie
elity. Geopolitycy mówią wprost – w  polityce mię-
dzynarodowej liczą się tylko twarde interesy i nie ma
w niej miejsca na sentymenty i wartości.
Po  drugie, Polska powinna ich zdaniem myśleć
o  swoim miejscu w  Europie i  na  świecie w  katego-
riach przestrzennych. Oznacza to, że dążenie do za-
pewnienia bezpieczeństwa nie  może kończyć się
na granicach państwa, ale jest dyktowane przez na-
turalne czynniki geograficzne (równiny obejmujące
terytorium Polski i  naszych wschodnich sąsiadów),
które sprawiają, że  bezpieczeństwo Polski nieroze-
rwalnie wiąże się z  tym, co dzieje się na  Białorusi
czy  na  Ukrainie. W  końcu z  Moskwy do  Warszawy
czołgiem dotrzeć jest dość łatwo.
Po trzecie, w optyce geopolitycznej Polska ma poten-
cjał mocarstwowy, o czym najlepiej świadczą słowa
Jacka Bartosiaka: „Boimy się myśleć z  rozmachem,
boimy się myśleć tak, jak myślą imperia. A my byli-
śmy imperium, mieliśmy swoje interesy. Mamy po-
trzebę myślenia w kategoriach wielkiej przestrzeni.”
PRAKTYCZNE WNIOSKI DLA POLSKIEGO PAŃSTWA
Od  geopolityków niewiele dowiemy się na  temat
dalszych losów Unii Europejskiej. Jeżeli już wspo-
minają o  roli, jaką UE odgrywa w  polskiej polityce,
robią to  jedynie po  to, żeby  podkreślić, że  podzie-
lona Europa nie  będzie w  stanie odgrywać samo-
dzielnej i poważnej roli na arenie międzynarodowej.
A że obecnie Europie do jednomyślności daleko, szu-
kają dla Polski innych punktów oparcia.
W  dużo większym stopniu polscy geopolitycy za-
interesowani są wydarzeniami za  naszą wschodnią
granicą. Zdaniem Jacka Bartosiaka, Polska ze wzglę-
du na  swoje  położenie geograficzne jest skazana
na  trwały i  w  zasadzie nierozwiązywalny konflikt
z  Rosją, a  państwa takie jak Ukraina czy  Białoruś
stanowią swoisty bufor przeciwko agresywnej i  re-
wizjonistycznej polityce rosyjskiej. Taka właśnie
ŁUKASZ GADZAŁA — POLSKA POŚREDNIKIEM NARODÓW
polityka Kremla jest zdaniem wielu geopolityków
zjawiskiem naturalnym, ponieważ Moskwa zawsze
dąży do poszerzania swojej strefy wpływów, a w na-
szym regionie geografia jej to ułatwia.
Dlatego właśnie Polska musi wzmacniać swój po-
tencjał wojskowy, aby móc rozstrzygnąć na  swoją
korzyść rywalizację na  „pomoście bałtycko-czar-
nomorskim”. To  wzmocnienie ma nastąpić dzięki
współpracy wojskowej z USA, a naszą pozycję w re-
gionie ma podkreślić budowa projektu Trójmorza
w oparciu o pomoc Amerykanów. Oznacza to wprost,
że  Polska wraz z  mniejszymi państwami regionu
powinna dążyć do  zmiany regionalnego układu sił
i  że  nie  zazna spokoju, dopóki Rosja będzie odgry-
wała najpoważniejszą rolę w  naszym najbliższym
regionie.
GEOPOLITYKA TO NIE POLITYCZNY REALIZM
Po  tej  krótkiej rekapitulacji geopolitycznych tez
od  razu należy obalić jeden popularny mit: otóż
geopolityka to  nie  to  samo, co realizm polityczny.
Podstawy teoretyczne obu szkół są bowiem zupełnie
różne – geopolityka skupia się na  tym, w  jaki spo-
sób czynniki geograficzne wpływają na zachowanie
państw na arenie międzynarodowej, realiści zaś pa-
trzą na  uwarunkowania strukturalne systemu mię-
dzynarodowego, a  więc  na  dystrybucję siły między
państwami.
W  optyce realistycznej pojęcia wykorzystywane
przez  geopolityków – np.  potęga, interesy, strefy
wpływów czy koncert mocarstw – nie biorą się z ta-
kiego czy  innego położenia na  mapie, ale  wprost
z politycznego i gospodarczego potencjału państwa,
czyli podstawowej jednostki anarchicznego systemu
międzynarodowego.
Ponadto geopolitycy w ogóle nie odwołują się do czo-
łowych teoretyków realizmu, takich jak Kenneth
Waltz, John Mearsheimer czy Stephen Walt, obficie
czerpią za to z dzieł myślicieli geopolitycznych – Mac-
kindera, Mahana czy  Spykmana. Trudno się temu
dziwić, bowiem dla geopolityków podstawowym źró-
dłem wiedzy o  świecie niezmiennie pozostaje mapa.
Dla realistów niegdyś tę rolę spełniała natura ludzka,
dziś jest nią struktura systemu międzynarodowego.
Geopolitycy posługują się więc  pojęciowym repertu-
arem realistów i nieraz potrafią właściwie zdiagnozo-
wać interakcje zachodzące między mocarstwami. Go-
rzej, kiedy te recepty proponują państwu średniemu
i zalecają mu działania właściwe mocarstwu. A z tym
właśnie mamy do czynienia w przypadku Polski. Ge-
opolitycy zalecają naszemu państwu myślenie w  ka-
tegoriach przestrzennych, lekceważenie wartości
w polityce międzynarodowej oraz imitację zachowań
mocarstw. Polska jest w Europie państwem średnim,
dlatego trudno traktować te rekomendacje inaczej
niż   karykaturę realizmu. Państwu nie  będącemu
mocarstwem taka karykatura może przynieść więcej
szkody niż pożytku.
REALIZM – PRZYPADEK POLSKI
Dlatego też do  analizy sytuacji Polski potrzebujemy
innego paradygmatu – realizmu państwa średniego.
Polska polityka zagraniczna prowadzona zgodnie
z jego przykazaniami zasadniczo różni się od tego, co
proponują geopolitycy.
Realizm państwa średniego różni się też od realizmu
mocarstw. Do  realistycznego rozumienia systemu
międzynarodowego włącza on pewne elementy li-
beralnego instytucjonalizmu, który  ogranicza mo-
carstwa, za  to  jest bardzo korzystny dla mniejszych
państw. W ten sposób realizm państwa średniego do-
stosowuje działania takiego państwa do posiadanych
przez nie zasobów, nie odchodząc od podstawowych
założeń realizmu, które w dużym stopniu warunkują
funkcjonowanie państw na arenie międzynarodowej.
Z  tego punktu widzenia Polska musi oczywiście
zwiększać swój potencjał wojskowy i  gospodarczy,
tak  jak robią to  wszystkie inne państwa. Musi rów-
nież dbać o równowagę sił w regionie, bo tylko w ten
sposób zapewnia sobie stabilność i możliwość dalsze-
go rozwoju. Ponadto, funkcjonując między mocar-
stwami, musi rozumieć ich zachowania – na przykład
fakt utrzymywania stref wpływów czy  prowadzenia
wojen. Nie po to jednak, aby zachowywać się tak jak
one, ale żeby inteligentnie wpasować się w świat two-
rzonych przez  nie  reguł. Co prawda mniejsze pań-
stwa nie mają takiego pola manewru jak mocarstwa,
ale dzięki właściwemu rozpoznaniu swojej roli w sys-
temie i  dzięki aktywnym zabiegom na  rzecz utrzy-
73

mania ładu multilateralnego, mogą załatwiać swoje
realistycznie definiowane interesy. Ta umiejętność
właściwego określenia swojej roli, jak pisał przed de-
kadą w  Państwie inteligentnym Przemysław Grudziń-
ski, jest nagradzana i  premiowana przez  innych gra-
czy w systemie.
UNIA EUROPEJSKA, GŁUPCZE!
Z  tego punktu widzenia najważniejszym punk-
tem odniesienia dla Polski pozostaje pomijana
przez  geopolityków Unia Europejska. Trzeba jasno
powiedzieć, że  Polska z  żadnym innym organi-
zmem politycznym nie jest tak blisko związana jak
z UE i sytuacja ta w przewidywalnej przyszłości się
nie  zmieni. Bruksela jest miejscem, gdzie Polska
ma – czy raczej może mieć – relatywnie największy
wpływ na swoją przyszłość, bo tam wypracowywane
są najważniejsze koncepcje polityczne dla naszego
kontynentu. Nie trzeba też dodawać, że to państwa
europejskie są naszymi najważniejszymi partnerami
handlowymi, więc  to  z  nimi powinniśmy starać się
budować jak najlepsze relacje. W  samej Unii Euro-
pejskiej również możemy proponować konstruk-
tywne rozwiązania i wspólnie z Francją, Niemcami
czy Hiszpanią tworzyć mocniejsze podstawy dalszej
integracji. Niestety mimo zaklinania rzeczywisto-
ści przez partię rządzącą, tak się obecnie nie dzieje.
A to sprawia, że za bezsilność UE na arenie między-
narodowej odpowiada w niemałym stopniu również
Polska.
Ale  właśnie dlatego, że  czynniki polityczne, dyplo-
matyczne i gospodarcze najmocniej wiążą nas z Unią
Europejską, realizm państwa średniego podpowia-
da, że  Warszawa powinna aktywnie angażować się
w  podtrzymywanie i  umacnianie systemu, z  które-
go od lat czerpie tak wiele korzyści.
Korzyści te nie  wynikają z  posiadania określonych
przewag geograficznych; są raczej rezultatem inte-
ligentnego wpasowania się w  system europejski –
wbrew głosom o potrzebie jak największych zbrojeń
i o czyhających zewsząd zagrożeniach. Do tego docho-
dzi również do bólu realistyczne założenie, że średnie
i mniejsze państwa w dużo większym stopniu niż mo-
carstwa korzystają na  istnieniu instytucji międzyna-
rodowych. Realizm niejedną ma twarz.
74
PRESSJE 5/2019
POLSKA POŚREDNIKIEM NARODÓW
Skoro więc  polska aktywność na  arenie między-
narodowej powinna w  większym stopniu opierać
się na  instrumentach dyplomatycznych, a  mniej
na wojskowych, to warto też poszerzać swoje pole
działania i  podejmować samodzielne inicjatywy.
Aktywność w  ramach organizacji międzynarodo-
wych i stowarzyszeń regionalnych jest dla państwa
średniego niezwykle istotna, ponieważ dzięki nim
może ono załatwiać swoje realistycznie definio-
wane interesy na wielu płaszczyznach i w różnych
miejscach zabiegać o poparcie dla swoich pomysłów.
Państwo, które chce współpracować z  innymi
i  ma pomysły, jak tę współpracę wykorzystać dla
wspólnego bezpieczeństwa i  rozwoju, staje się też
potrzebne w  systemie. Mniej musi się wtedy bać 
o  swoje bezpieczeństwo niż kraj, który  izoluje się
na  arenie międzynarodowej, odmawia dialogu
i  nie  jest zainteresowany stabilnością istniejącego
porządku. W  konsekwencji w  mniejszym stopniu
musi się skupiać na  wojskowym wymiarze swoje-
go bezpieczeństwa, łagodząc tym samym skutki
niekorzystnego położenia geograficznego, które
tak bardzo frapuje geopolityków.
W  przypadku Polski mądra aktywność to  taka,
która  jest oparta raczej na  chęci utrzymania
stabilności systemu niż na  zmianie status quo.
Na  włączaniu do  swoich inicjatyw jak najszersze-
go grona państwa, a  nie  wypychaniu niektórych
poza nawias. Na  dialogu ze  wszystkimi stronami
ewentualnych konfliktów, a  nie  zajmowaniu jed-
nostronnych pozycji.
Na  arenie europejskiej aktywność ta nie  polega
więc  na  antybrukselskim nastawianiu Grupy Wy-
szehradzkiej, ale  raczej na  wypracowywaniu w  jej
ramach konstruktywnych propozycji, które następ-
nie można poważnie omawiać w  innych stolicach.
Być może warto również rozważyć podobne forum
z  państwami bałtyckimi (B3+1). Nie  w  ramach
Trójmorza, które niefrasobliwie wykorzystujemy
do  podmywania istniejącego ładu europejskiego,
ale  po  to, aby umacniać fundamenty integracji
europejskiej, uczyć się od coraz to nowych państw
i przekonywać je do swoich interesów.
ŁUKASZ GADZAŁA — POLSKA POŚREDNIKIEM NARODÓW
Może warto także pozycjonować się jako inteligent-
ny pośrednik między Wschodem a  Zachodem i  tym
samym budować pozycję odpowiedzialnego i przewi-
dywalnego gracza, który nie podejmuje pochopnych
decyzji, ale  dobrze sprawdza się w  roli mediatora
w przypadku wystąpienia konfliktu?
Choć obecnie Polska chce być na  Wschodzie aktyw-
na, to ani Ukraina, ani Rosja naszych usług nie chcą
i nie potrzebują. I tak będzie dopóki nasza wschodnia
aktywność – Partnerstwo Wschodnie czy Trójmorze
– będzie złożona niemal jedynie z  projektów, które
mają na celu zmianę regionalnego układu sił.
Tymczasem Polska odgrywająca rolę rzecznika sta-
bilności – państwa otwartego na  inne poglądy, ak-
tywnego, ale i wstrzemięźliwego w ocenie wydarzeń
za naszą wschodnią granicą – to Polska, która jeszcze
lepiej wkomponuje się w system świata zachodniego
i stanie się partnerem do rozmów dla Kijowa czy Mo-
skwy. A to znacząco zmniejsza prawdopodobieństwo
Łukasz Gadzała
redaktor portalu EURACTIV.pl. Zajmuje się analizą polityki mocarstw i teoria-
mi stosunków międzynarodowych, a także amerykańską polityką wewnętrzną
i zagraniczną.
spełnienia się ponurej wizji wojny z  Rosją, snutej –
i (nie)świadomie prowokowanej – przez Jacka Barto-
siaka i jego akolitów.
***
Jedynie inteligentna aktywność Polski na arenie mię-
dzynarodowej i praca na rzecz budowy stabilnego sys-
temu europejskiego może sprawić, że  przełamiemy
przekleństwo naszego położenia na  nizinie między
Wschodem a  Zachodem. Jeżeli w  dalszym ciągu bę-
dziemy słuchać geopolityków, którzy  Polsce suflują
rolę przestrzennie zorientowanego i  lekceważącego
rolę instytucji regionalnego mocarstwa, nieuchron-
nie wpadniemy w  pułapkę, w  którą nasze państwo
wpadało w minionych stuleciach już niejeden raz. Po-
dążanie drogą realizmu państwa średniego może zaś
przysłużyć się nie tylko interesom Polski, ale i stabil-
ności szerszego regionu – stabilności, która  jest ko-
niecznym warunkiem naszego bezpieczeństwa.
75