शासन निर्णय क्रमांक : अभ्यास-२११६/(प्र.क्र.४३/१६) एसडी-४ दिनांक २५.४.

२०१६ अन्वये स्थापन करण्यात आलेल्या

समन्वय समितीच्या दि. ३.३.२०१७ रोजीच्या बैठकीमध्ये हे पाठ्यपुस्तक निर्धारित करण्यास मान्यता देण्यात आली आहे.

मराठी
अक्षरभारती
इयत्ता नववी

महाराष्ट्र राज्य पाठ्यपुस्तक निर्मिती व अभ्यासक्रम संशोधन मंडळ, पुणे ४.

आपल्या स् मार्टफोनवरील –¶‚स सकीकी‌वा द्
रेाठ्यपुस्तक
प ाच्या पहिल्या
पृआ ठावरील र ¿र फ्रि द् ‌वारे
डिजि टल प ाठ्यपुस्तक व प्रत् येक प ाठामध् ये
असलेल्या र ¿र फ्रि द् वा
‌ रे त्यााठा
प संबं धि तअध ्ययन अध्यापन ास ाठी
उप युक्तएकश् राव्यस ाहित ्यउपलब ्ध ह ोईलर
प्रथमावृत्ती ः २०१७ © महाराष्ट्र राज्य पाठ्यपुस्तक निर्मिती व अभ्यासक्रम संशोधन मंडळ,
दुसरे पुनर्मुद्रण : २०१९ पुणे - ४११ ००४.
यापुस्तकाचेसर्वहक्कमहाराअMराज ्यपाठ्यपुस्तकनि र्मित
ीवअभ ्यासक्रमसंशोध नमंडळाकडे
राहतील या पुस्तक तीला कोणताही भाग संचालक महाराअM राज ्यपाठ्यपुस्तक नि र्मित
ीव
अभ ्यासक्रमसंशोध नमंडळयांच ्यालेखीपरवानगीशिवायउद्धृ तकर तायेणार नाही

मुख्य समन्वयक मराठी भाषा अभ्यासगट सदस्य

श् री
मतीप्रा
चीरविंद्रसाठे श् री समाधान शिक3तोड डाॅसुभाषराठोड
श् री बापूशिरसाठ श् री मोहन शिरसाट
श् री मतीप्रां
जलीजोशी श् रीनानालहाने
श् री मतीवैदेही तारे डॉशारदानि वाते
मराठी भाषातज्ज्ञ समिती ः
श् री मयुरलहा ने श् री मतीअ नुजाचव्हाण
श् रीनामदे वचंकांबळेअध ्यक्ष प्राविजयराठोड श् री प्रवीणखैरे
फादरफ् रान्सि स दिब्रिटोसदस ्य डॉमाधवबस वंते श् री मतीति प्रभालोखंडे
श् री देविदास ता डॉमंजूषासावरकर
डॉस्ने हाजोशीसदस्य श् री संदीपरोकडे श् री मतीजयमालामुळीक
डॉरोहिणीगायकवाडसदस ्य श् री मतीस्मितागालफाडे श् रीमती्वात
स ीताडफळे
श् री मतीमाधुरीजोशी ्य सदस डॉप्रमोदगारोडे डॉ नंदाभोर
श् रीप्रमोदडाेंबे डॉकमलादेवीआ वटे
श् री अमरहबीबसदस ्य श् रीशिवाकांबळे श् री
हेमंतगव ्हाणे
श् री मतीअ र्चन ानरसापूरसदस्य
श् रीमतीवित
स ाअनिल वायळ
सदस ्यतस चिव संयोजन ः श् री
मतीवित
स ाअनिल वायळ
विशेषा धिकारीमराठी
चित्रकार ः फाख नदाफयश वंतदेशमुख
मुखपृष्ठ ः फाख नदाफ
प्रकाशक
अक्षरजुळणी ः भाषाविभागपाठ्यपुस्तकमंडळपुणे
विवेकउत्तमगोसा वी
नियंत्रक निर्मिती ः स च्चिदा नंदआफळेमुख ्यनिर्मित ीअ धिकारी
पाठ्यपुस्तकनिर्मित ीमंडळ राजेंद्रचि ंदरकरनि र्मित
ीअ धिकारी
प्रभादे
वीमुंबईत२५ राजेंद्रपांडलोसकरसहायकनि र्मितीअ धिकारी
कागद ः ७०जीएसएम क्रि मवोव
्ह
मुद्रणादेश ः
मुद्रक ः
निमंत्रित तज्ज्ञ
श् रीशिवाजीतांबे
डॉसुजातामहाज न
 प्रस्तावना
प्रिय
विद्यार ्थ्यांनोण
तुम
्हांस र्वांचे इ यत ्ता
नववीच्यार्गात
व स्वाग तआ ह ेर łअक्षरभ ारतीø
मराठी इयत ्ता
नववीचे
ह ेापठ्यपुस्तक
तु
मच्या हातात देता नाअ ति शयआनंद ह ो
तआ ह ेर
मित्रां
नोणआपणएक मेकांशीसंवादस ाधण्यासाठीमराठीभाषेचाव ापरकर तोरमराठीह ीआपल्याराज्याची
राज भ ाषाआ ह ेरआपले विच ारणकल ्प नाभण ावभ ावनास मोरील ्यक्तीस
व मोर योग्यप्रकारेआ णि
प्रभावीपणेमांडायच्या
अस तीलतरभ ाषेवरप्रभुत ्व ह वेरयापुस्तकाच ाअभ्यासक3ल्या मुळेतुमचेभ ाषेवरील्वप्रभुत
व ाढावेणभाषेचाविविध
प्रकारेापर
व करणेतुम ्हांलास हज जमावेअसेआम ्हांलाव ाटत ेर
याप ाठ्यपुस्तक ात
ून विविधस ाहित ्यप्रकारांचीओळख तुम्हांलाकऑन दिलीआ ह ेणतेावचूनतुम ्हांलामराठी
भ ाषेचे शब
्दवैभवविविधा ंगी आ ह ेणह े लक्षात येईलर भ ाषाह े नव निर ्मितीचेाध
स न आ ह ेरतुम
्हांलानवनिर ्मितीचा
आनंद मिळावाणम ्ह णून यापुस्तकात अनेकभ ाषि कF तीदिल्याआ ह े तर
प ाठ्यपुस्तक ाततुमच्या विच ारशक्तीण कल ्प नाशक्ती व सृज नशील तेल ासं ध ी देण्यास
ाठी अनेक कF तीदिल्या
आ हे तण त्या कF तीतुम ्हीज ऑर कर ार भ ाषाभ्यासाच्या कF तींतून ाभषेचेटकघ ण त् यांचे उप योग स मजावून घ्यार
त्याचबरोबर लेखनक्ष मता व अ भिव्यक्ती विक ास यांस ाठीविविधकF ती व नमुने दिले आ ह े
तण त् यांच ातुम
्ही
अभ्यास कर ार याकF तींतूनतु मच्यातील लेखनकौशल ्यव व ाङ्‌मयीन अभिऑची न क् कीच वाढणार आ ह ेर दैनं दिन
व्यवहारामध् ये आ धु निक तंत्रज् ञानाच ाव ापरह ीतुम
्हांलाकर ावयाच ाआ ह े व त्याचेफ ायदे ह ी मजस ून घ्या यचे
आ हे तपर ाठ्यघ टक ाशीसंबंधि तपूरक माहितीस ाठीापठ्यपुस्तक ामध् येदिलेल्यार्भसंदग्रंथसूचीच ावसंक3 तस्थ ळांच ा
अभ्यास ास ाठी ा वपर कर ावाअसे आम ्हांलाव ाटत ेर
तु
मच्या कल ्प क तेल
ाआ णिविच ारांनाच ालनादेण
ाऱ्यायाप ाठ्यपुस्तक ाब ाब तचे तु
मचे मतआम ्हांला
नक् की कळवार
तुम
्हांस र्वांनाशुभेचछा ् घ

पुणे (डॉ. सुनिल मगर)

दिनानंक २८ए प्रि
लण२०१७णअक्षय ्यतृ
तीया संच ालक
भ ारती यसौरन८वैशाख१९३९ महाराअ्राज ्यप ाठ्यपुस्तक निर
्मितीव
अभ्यासक्र मसंशोध न मंडळणपुणेर
 भाषाविषयक क्षमता ः द्‌वितीय भाषा मराठी
इयत्ता नववीच्या अखेरीस विद्यार्थ्यांमध्ये भाषाविषयक पुढील क्षमता विकसित व्हाव्यात, अशी अपेक्षा आहे.

क्षेत्र क्षमता

१र विविधप्रसारमाध ्यमांद् वारेप्रस ारितह ोण ाऱ्याबात म्याणच र्चा वसंव ादस मज पू

र्वकऐक ता
येणेर
२रस ार्वजनिक ठिक ाणांवरीलसूचासन मज पू र्वकऐक ता येणेर
३रघरवपर िसरात ीलअनौपच ारिक विषयांवरीलसंावदऐक ता येणेर
श्रवण ४र विनोदणग ाणीणक विता णकथ ावसंव ादऐकूनआनंदघे ता येणेर
५रगी तेणसमू ह गीतेणक विता णवक ्त्यांचीभ ाषणेविविध व स ाहित ्यप्रकारांच्याध ्वनिफित ी
  स मज पू
र्वकऐक ता येणेर
६र विविधबोलीभ ाषालक्षपू र्वकवस मज पू र्वकऐक ता येणेर

१रग ाणीणक विता णस मू ह गीतेतालब द्ध री तीने ्ह णताम येणेर

भाषण २र विविधस ाहित ्यप्रकारांचेयोग्यप्रक ारेादरीकस रणकरता येणेर
संभाषण ३रस ्वतनचेविच ारसुस ्पष्ट पणे मांडता येणेर
४र विविधउपक्र मांच्या नियो ज नाच्याच र् चेतस ह भ ागघे ता येणेर
५रभ ाषणसंभ ाषणाच्याकौशल् यांच ाप्रत्यक्षउप योगकर ता येणेर
१रप ाठ्यपुस्तकवप ाठ्येत रइ तरस ाहित्याचेसमज पू र्वकप्रक टवाचनकर ता येणेर
२र विरामचिन्हांचीदखलघेऊनअ र्थ पू
र्णप्रक टवाचनकर ता येणेर
३र दिलेल्या ताउ ऱ्याच्याआश याचीमध ्यवर्तीकल ्प नाणस ारांशण विच ारस मज ूनघेऊनलेखन
वाचन कर ता येणेर
४र विविधस ाहित्याचेसमज पू र्वकव ाचनकऑनत्याच ाआस ्वादघेतायेणेर
५रआं तरजा लावरउपलब ्ध असण ाऱ्याआवश ्यकत्या माहितीचेाचनवकर ता येणेर
६रस ार्वजनिक ठिक ाणच्यासूचनास मज पू र्वकव ाचूनत्याबाब तयोग्य विच ारकर ता
येणेर
१रश् रुतलेखनकर ता नाशुद्ध लेखनाच्या नियमा ंचेक ाटेकोरपणे ालनपकर ता येणेर
२रऐकलेल्याणव ाचलेल्यासाहित्याच्याआश यावरीलकाढलेल्या मुद्द यांच ाविस्ता
रकर ता
येणेर
३र दिलेल्या विषयामध् ये स्वतनच्याविच ारांचीभरघ ालूनपुन र्लेखनकर ता येणेर
लेखन ४र योग्यम ्ह णीणाक्प्रच
व ारणशब्द वशब ्दस मू ह यांच ाउप योगकऑनपर िच् छे द लिहितायेणेर
५र दिलेल्या विषयावरमुद् ‌द्यां च्याआ धारे्वत संत्रलेखनकर ता येणेर
६रघ टनाणप्रसंग यावरआ धारित सुसंग तविच ारकऑनत्याब ाब तलेखनकर ता येणेर
७रघ डलेलेप्रसंार्य गणक क्र मणघ टनायांचेवृत्तान्तलेखनकर ता येणेर
८रप ाठ्यपुस्तक ातस माविष्टक3लेल्याउपयो जि तलेखनात ीलघट क ांवरलेखनकर ता येणेर
 १रशब ्दकोशसंद र्भास ाठीाहता प येणेर
२र मराठीभाषे तील्हम णीणाक्प्रच
व ारयांचीयादीकरता येणेर
३रऑनल ाइनअ र्ज भरणेणबिलेभरणे यांस ारख्यासुविधांच ाव ापरकर ता येणेर
४रसोशल मिड ियाच्या योग्यव ज ब ाबद ारवापराब ाब तजा णीव जा गृतीह ोणेर
५रसंगणक ावरीलाहित स ्याच ाव ापरकर ता नासंबं धि तांच्या हक्कां चेउ लंघन ह ोणारनाहीण
अध्ययन याचीदक्ष ता घेणेर
कौशल्य
६रप्रसारमाध ्यमेसंगणकइत्यादींवऑनउपलब ्ध ह ोणाऱ्याकल ाकFतींच ाआस ्वादघेता येणेण
चिकि त ्स क विच ारकर ता येणेर
७रसंगणकइं टरने टच्यास ाहा य्याने ाषाभंतर लिप् यंतरणकरता येणेर
८रभ ाषेच्या विक ास ास ाठीउपलब्ध असण ाऱ्याॲप्क3शनच ाव ापरकर ता येणेर
९र विविधस ामाज िकस मस्यासो डवण्यासंदर्भात उप ायसुचवणेर

१रउप मावउ त्प्रेक्षा

अलंक ारओळख ता येणेयांवच त्ालेखनात
उप योगकर ता येणेर
२रअव ्ययीभावस मासवद्‌वंद् व‌ स मासओळख ता येणेयांवच त्ालेखनात
उप योगकर ता
येणेर
भाषाभ्यास
३रव ाक्यातीलसामान्य ऑपओळख ता येणेर
४रशुद्ध लेखनाच्या नियमा ंच ालेखनामध् ये उप योगकर ता येणेर

शिक्षकांसाठी

मराठी अक्षरभारती इयत्ता नववी हे पाठ्यपुस्तक अध्यापनासाठी आपणांस देताना अतिशय आनंद होत
आहे. विद्यार्थ्यांमधील भाषिक कौशल्ये अधिकाधिक विकसित होण्याच्या दृष्टीने पाठ्यपुस्तकामध्ये
विद्यार्थ्यांच्या भावविश्वातील पाठ, कविता, गीते, कृती, स्वाध्याय यांसारख्या अनेक घटकांचा समावेश
केलेला आहे. तसेच व्याकरण घटकांची मनोरंजक, सोप्या व कार्यात्मक पद्धतीने मांडणी केली आहे.
उपयोजित लेखन या विभागामध्ये विद्यार्थ्यांच्या लेखन कौशल्य विकासासाठी विविध कृती व त्यांचे नमुने
दिलेले आहेत. या वैविध्यपूर्ण कृतींतून विद्यार्थ्यांमधील भाषिक कौशल्यांचा विकास होणार आहे. त्याचबरोबर
त्यांच्यातील निरीक्षणक्षमता, विचारक्षमता व कृतिशीलता यांसही संधी मिळणार आहे.
शिक्षकांनी स्वत:च्या सृजनशीलतेने, कल्पकतेने विविध भाषिक कृतींची रचना करावी. त्याचबरोबर या
विविध कृती तयार करण्यासाठी विद्यार्थ्यांनाही प्रेरित करावे. आधुनिक तंत्रज्ञानाच्या विविध माध्यमांचा वापर
करून अध्यापनात अधिकाधिक संदर्भ देणे अपेक्षित आहे. पाठ्यपुस्तकातील गद्य व पद्य पाठांमधील
कठीण शब्दांचा अर्थ लक्षात घेण्यासाठी शब्दकोशाचा वापर करावा व त्यासाठी विद्यार्थ्यांनाही प्रेरणा द्यावी.
मराठी अक्षरभारती इयत्ता नववी हे पाठ्यपुस्तक तुम्हांला आवडेल, अशी आशा आहे.
 अनुक्रमणिका
भाग - १ भाग - २

अ. क्र. पाठ/कविता, लेखक/कवी पृ. क्र. अ. क्र. पाठ/कविता, लेखक/कवी पृ. क्र.
१र स र्वात ्मक ाशिवसुंदर ा प्रार्थ
ना १ ५र व्या यामाचेमहत् त्वक विता १८
तकुसु माग्रज तर ाअ्संतश् रीतुकडो ज ीमहाराज
२र सं तवाणीत ६र ऑ लिंपिकव र्तु ळांच ागोफ २०
भअ े
ट ील ाी
ग ज ीवासंत ततुकाराम २ तब ाळ ज रपं डित
सआ ंतFप
क ाझ ालीत सं तबहिणाब ाई ४ ७र दिव्याच्याशो धामा गचे दिव्य २३
३र łबे टाण मीऐक तोआ ह ेघ ø ६ त डॉरअ निलगो डबोले
तवरपुरक ाळे ८र सखूआ ज ी २७
४र ज ीरआ यरपीररेल ्वे १२ तर ाज नगवस
तप्रबो ध नक ारठाकरे | हास्यचित्रांतलीमुलंस्थू लवाचन ३१
| क ाझीरंा ग स ्थूलवाचन १५ त मधुकरधर्मापुरीकर
तवसं तअवसरे

भाग -३ भाग -४
अ. क्र. पाठ/कविता, लेखक/कवी पृ. क्र. अ. क्र. पाठ/कविता, लेखक/कवी पृ. क्र.
९र उ जाड उघ डे
माळरानह ीक विता
३५ १३र तिफनक विता ४७
तल लिता ग ादगे त विठ्ठलव ाघ
१०र कुलूप ३७ १४र ते ज ीवनद ायीझाड ४९
तश् री
रकFरकोल ्हट कर तभ ारतस ासणे
१५र माझेशिक्षकवसंस ्का र ५२
११र आभ ाळात
ल्यापाऊलव ाटा ४०
त शंकरर ावखर ात
१२र पु
न्हाएकद ाक विता ४३ १६र शब्दांच ाखेळ ५५
तप्र तिमाइंगोले त ह ेलनक3लर
| व्हेनि
सस ्थू
लवाचन ४५ | विश्वकोशस ्थू लवाचन ५८
तर मेशमंत्री | उप योजि तलेखन ६३
 भाग - १
१. सर्वात्मका शिवसुंदरा

कुसुमाग्रज -विष्णुवामनशिरवाडकर १९१२त१९९९ :  ज् ञानपीठपार

ितो
षिकविजेतेसिद्धप्र
लेखक ण वीणनाटककारर
łजीवनलहरीøण łवि शाखाøण ł समिधाøण łस्वगतøण ł हिमरेषाøण łवादळवेलøण łमार वाøण łकि नाराø या इत्दी काव्यस ंग्रहल
łवैजयंतीøणłराजु कणुटøण
म łकझतेयøणłनट स म् राटøणł वीजम ्हणालीधरतीलाøण षकøłविदू
इत् यादीनाटक3सप्र
िद्धर
परमेश ्वरा
स वंदन कऑन अंधारातून उजेडाकडे नेणया्चीण स ंकटा शीस ामना करण् याची शक् ती
ण क वीप्रस ्तु
तगीतातून
मागतआहेतर

सर्वात्मका शिवसुंदरा स्वीकार या अभिवादना।

तिमिरातुनी तेजाकडे प्रभु आमुच्या ने जीवना।।
सुमनांत तू गगनात तू
ताऱ्यांमध्ये फुलतोस तू
सद्‍धर्म जे जगतामधे
सर्वांत त्या वसतोस तू
चोहीकडे रूपे तुझी जाणीव ही माझ्या मना।।
श्रमतोस तू शेतामधे
तू राबसी श्रमिकांसवे
जे रंजले वा गांजले
पुसतोस त्यांची आसवे
स्वार्थाविना सेवा जिथे तिथे तुझे पद पावना।।
न्‍यायार्थ जे लढती रणी
तलवार तू त्यांच्या करी
ध्येयार्थ जे तमि चालती
तू दीप त्यांच्या अंतरी
ज्ञानार्थ जे तपती मुनी होतोस त्यांची साधना।।
करुणाकरा करुणा तुझी
असता मला भय कोठले
मार्गावरी पुढती सदा
पाहीन मी तव पाउले
सृजनत्व या हृदयामध्ये नित जागवी भीतीविना।।

प्रस्तुत गीत हे काव्यानंदासाठी घेतले असून, ते विद्यार्थ्यांकडून तालासुरात म्हणवून घ्यावे.

1
 २. संतवाणी

(अ) भेटीलागी जीवा

संत तुकाराम - तु काराम बोल ्होबा अं बिले मोरे १६०८ ते १६५०क् ्यवहार
व आ णिअध् यात ्म यांचीसुय ोग्य स ांगड
घाल णारे वारकरी स ंप्रदा
यातील स ंतक वीरदां भिकताणदैववादणअहंकारी वृत्ती
णदुराचारइत् यादींचापरखड स माचारत्यांनी
आपल् याअ भ ंगांमधून घेतलेला आहेर प्रे
मण नैति कताण कऐ णाव सर्वांभ ूती ्वरईशया मूल्
यांना प्रमा
णभूत मानून आपल् या
प्रापं चि कजी वनाचाआद र्शतेभअ ंगातूनमांडतातर
प्रस
्तु
त अ भ ंगातून स ंत तकाराम महाराजयांनी आपल्यामनातील विठ्ठलाचया
ु ्भ ेटीची ओढस मर्प क एअ टान ्ता
तून
व्यक्त क3लीआहेर

भेटीलागीं जीवा लागलीसे आस ।

पाहे रात्रंदिवस वाट तुझी ।।१।।
पूर्णिमेचा चंद्रमा चकोराजीवन ।
तैसें माझें मन वाट पाहे ।।२।।
दिवाळीच्या मुळा लेंकीं आसावली ।
पाहातसे वाटुली पंढरीची ।।३।।
भुकेलिवा बाळ अति शोक करी ।
वाट पाहे उरि माउलीची ।।४।।
तुका म्हणे मज लागलीसे भूक ।
धांवूनि श्रीमुख दांवी देवा ।।५।।

स कल स ंतगाथाखंडदु स राक्श् री
तुकाराममहाराजांची
भ ंगाथा
अ णअ भ ंगक्रमांक११३६
स ंपादकक् प्रा
रडॉररररारगो स ावीर

2
 स्वाध्याय
प्र. १. तक्ता पूर्ण करा.
अ.क्र. वाट बघणारा कोणाची वाट बघतो वाट बघण्याचे कारण
१ चकोर चंद्र कि रणहेचत् याचेजीवन
२ माहेरचेबोलावणे ये
णे

३ भु
क3लेलेबाळ

४ पांंडॉरंगाची
प्र. २. योग्य अर्थ शोधा.
अ आ स लाग णे्हण म जेर
१ध् यासलाग णे२उत ् हठावाढणे३घाईहो णे ४तहानलाग णे
आ वाटॉली ्हणमजेर
१धाटॉली २ वाट ३ वळण ४ वाटपहाणे
प्र. ३. भावार्थाधारित.
अ स ंतत कारामांनीपांडॉरं
ु याभ गाचेटीबाबत
् दिलेल् याएअ टान ्ता
तीलु म ्हां
तलाआ वडलेलाएअ टान ्तस्पष्ट करार
आ चकोराच् याएअ टान ्ता तून
स ंतत कारामकाय सिद्धकऑइच
ु ् छितातणते मच्तयाशब्दांतलिहार
ु
उपक्रम :
१ स ंतबहिणाबाईंचाłजलाविणमास ाøहाअ भ ंग मिळवून वर्गातत्याचेवाचनकरार
२ स ंतकान ्होपात्रायांचाłनकोदे वरा याअंतआतापाSøहाअ भ ंग मिळवून वाचार

भाषाभ्यास
अलंकार
पआ णजेव्हाकथाणकादंबरीणकविताणनाटक वगैरे स ाहित ्य वाचतोरतेव ्हादैनं
दिन जगण् यातील भ ाषेपेक्
षाथोडी
वेगळी भ ाषाआपल् यालावाचायलामिळतेरआपल् यालास ाहित ्य वाचताना आनंद मिळवून देण्यातत् याभ ाषेचामोठा
वाटाअ स तोरदैनं दिनव्यवहारातील भ ाषेपेक्
षास ाहित् याचीभ ाषावेगळी ज् याघटकांम ु ळेठरतेणयात्तील घटकएक म ्हणजे
łअलंकारøरअलंकार भ ाषेचे
स झद र्यक स ेख ु
लवतातणहेआपल्यालाआ णखीकाहीउदाहरणेघेऊनपहायचेआहेर
अलंकाराचे मुख्य दोन प्रकार

१ शब्दालंकार २ अर्थालंकार
यमकणअन ुप्रास
आ णि इतर उपमाणउ त्प्रे
क् षाणऑपकआ णि
इतर

3
 (अा) संतकृपा झाली

संत बहिणाबाई १६६८त१७००च वारकरी स प्रदा

ं यातील सत
ं क वयित्रीर सत ं त ाराम
कु या्चं याशिष्यार व्
ओ याण
श्लोणरतकआ ् या्त इ यादी रचना प्र सिद्धर सत
ं ताराम
कु या्चं यााव्यरच
क न ेचा आ णिव्यक्ति मत्त्वाा च ब हिणाबाई या्चं या
ाव्यरच
क नेवरप्र
भ ावा ज णवतोरभक्तिभ ावनेचात उ ्क टविष
आ ्का रहा्त यां्च याअ भ रचगं नेचावि शे षर
प्रस
्तु
तअ भ ात गं स तं बहिणाबाई यानी ं महाराअरातील
्वारकरी स प्रदा
ं यऑपी मारतइ उ भ ारणीमध्ये
स तां
ं ा
च मोलाचावाटा
क स ाहेरआ याचेवर्णन3लेले
क हेर
आ

संतकृपा झाली ।
इमारत फळा आली ।।१।।
ज्ञानदेवें रचिला पाया ।
उभारिलें देवालया ।।२।।
नामा तयाचा किंकर ।
तेणें रचिलें तें आवार ।।३।।
जनार्दन एकनाथ ।
खांब दिधला भागवत ।।४।।
तुका झालासे कळस ।
भजन करा सावकाश ।।५।।
बहिणी म्हणे फडकती ध्वजा ।
निरूपणा केलें बोजा ।।६।।

स कल स ंतगाथाखंडदु स राचस ंतबहिणाबाईंचेअभ ंगणअ भ ंगक्रमांक३२

स ंपादकच प्रा
रडॉररररारगो स ावीर

4
 स्वाध्याय
प्र. १. चौकटी पूर्ण करा.
कळ स चढ वणारे पायारच णारे

वारकरी संप्रदायरूपी
इमारत उभे करणारे संत

खांबहो णारे भिंतीभउ ार

णारे

प्र. २. कंसातील उत्तरांच्या आधाराने संकल्पना स्पष्ट करा.

पायारच णे
वारकरी संप्रदायरूपी आ वाररचणे
इमारतीशी संबंधित संकल्पनाचा
खांबहो णे
अर्थ स्पष्ट करा.
कळ स चढ वणे
पर िसर प्रचाराने यापक क3लाण
व् वै
भव ापर्यंतपोहोचवलाण वारकरी स ंप्रदा
याचीस्थापनाण स ंप्रदा
यालाग ु
ऐकFपेने
बळकट
क3लेर
प्र. ३. भावार्थाधारित.
१ łतु काझाला स ेकळ स । भ जनकरा स ावका श।।øयाओळीचा भ ावार्थ स्पष्ट करार
२łज् ञानदे वेंरचि लापाया।उ भ ार िलेवाल
दे या।।ø याओळीचाअ र्थ स्पष्ट करार
प्र. ४. अभिव्यक्ती.
१ स ंतांचेकार्य स माजालानेहमीचर्ग दर्श माकठरतेणयावि षयीु मचतेमतस ोदाहर
णस्पष्ट करार
उपक्रम :
łभ क्ति गंेच् यावाटे वरøयाहेरविरइनामदार यांच्याप ु
स्तकाचे वर्गातस ामू
हिक वाचनकरार

भाषाभ्यास
* अलंकाराच्या संदर्भातील महत्त्वाचे शब्द पुढीलप्रमाणे असतात.
१ उपमेय तज् याचीतु लनाकरायचीतेउपमे यर
उदारणआंबा स ाखरे
स ारखागोडआहेर याउदाहरणातआंबाहेउपमेयआहेर
२ उपमानतज् याच् याबरोबरत लनाकरावयाचीतेउपमानरउदारणइथे स ाखरहेउपमानर
ु
३ समान धर्म तदोन वस्तूं तअ स लेला स ारखेप णाकि हवादोन
वस्तू
तीलस मानगुण ध र्मरउदारणगोडप णार
४ साम्यवाचक शब्दत वरील स ारखेप
णादाख वण् यासाठी वापरलेला
शब्दरउदारण स ारखार
* खालील उदाहरणातील उपमेय, उपमान, साधर्म्यदर्शक शब्द व समान गुण ओळखा.
अआईचे प्रे
म स ागरा स ारखेअ स तेर
आमच् यागा वचेस रपंचक र्णासारखेदान शूरआहेतर
इराधाचाआ वाजको कि ळे स ारखामधु रआहेर

5
 ३. ‘बेटा, मी ऐकतो आहे!’

व. पु. काळे त वस ंतपु

ऐ षोत्तमकाळे१९३२त२००१क्कथालेखकण निबंधकारणनाटककारणकादंबरीकारर
łलचबकळ णारीणसं मा øण łप णमाझ् याहातांनीøण łपेन स लामत तोøणु लमोहरøण
łग łक र्मचारीøण łका रे
भुललास ीøणłऐक स खेøणłवन फ ॉरदरोडøणłमा याबाजारøणłस ्वरøणłस ंवादिनीøणवलयø ł इत् यादीकथास ंग्रहल
łहीवाट एकटीचीøण łपार्टनरø इत् यादी कादंबरीलेखनसिद्धप्र र आक र्षक थानक3ण ओघ वती निवेदन
शैली
आ णि चटपटीत स ंवादयांमु ळेत्यांच् याकथा वाचक प्रिय आहेतर
स ंगीत कले
वर जिव ापाडप्रे म कर णारे वडीलव त् यांच् याअपघाताम ु ळेस ंगीत से
वेपा स ून अंतरलेल्या
वडिलांच्यास ौख्यासाठीधडपड णाराु लगमा यांचेभ ावस्पर्शी वर्णनप्रस्तु तपाठातलेखकांनीक3लेआहेर

तिसरीघंटाघ णघ णलीवबाहेरचास ंमिश्र कोलाहलबंदपडलारउगीचइकडJन च ति कडेवळणाऱ्या

माना्टे स
जच् यादिशेकडे स्थिरझाल्यारलोकांचेलक्षआताआपल् याकडेआहेण याचीखात्रीवाटताच
मी गंभ ीर आ वाजात बोला यलासु ऐ वात क3लीणसłłभ्य स्त्री तप ु
ऐ षहोण माझ्यावादनविद् यालयाचा हा
प हिलाचजाहीरका र्यक्रमआहेरआपल् याचर णीहीकलास ादरकरतानामलातिशय अ आनंद वाटत
आहेरआप णशांतप णाने यासर्व का र्यक्रमाचाआस ्वादघ् यावाणअ शीआपल् यालानम्र विनंतीकऑनण
मीकार्यक्रमाला सु ऐ वातकरतोरआजच् याका र्यक्रमाची सु ऐ वातशिरी
ł ष भ ाग वतøयाच्याफिड् लवादनाने
‌
होईलर हा विद् यार्थी माझ्याविद् यालयातु कताच
न शिका यला आला आहेर कलेच् याप्रां तातील हा
नवखा म ुस ाफिर आहेण हे ल क्षा त घेऊन आप णत् याच् याRशारीचेु क रा
ौत वेण ही विनंतीघ वढेøø ए
बोलून मी शिरी षकडे पाहिलेर मलाया मु लाची अ तिशयभ ीती वाटत होतीरसखरे ांगायचे म ्हणजेण
माझ्यामनातूनमला शिरी षलाका र्यक्रमद् यायचाचनव ्ह ताणकारणन ु कताच शिका यलालागलेलाहा
विद् यार्थीमाझ्याविद् यालयाचेना वखराबकरील याचीमलाखात्री होतीण्हण म ूनचमीत्यालाका र्यक्रम
देण्याचेटाळतहोतोघ
मीशिरी षकडे पाहिलेर त्याच् याचेहऱ्यावर धीटपणावआत ्मविश्वासप ु रेपूर तिबि प्र ंबित झाला
होताल णत्प याचेहेअ वस ानफ ारवेळराह णारनाहीणहेमीओळखूनहोतोरवर पडदा जाऊनबाहेरचा
श् रो तृ
वंृद नजरेला पडताचयाचा त् हा धीरसु टेलयाची मला खात्री होतीर शिरी षने ण खूकरताच मी
पडदे वाल् याला इ शारा क3ला आ णि पडदा झरझर वर गेलारफ ूटलाइटचा झगीत प्रका श डो~ ्यांवर
पडताच शिरी षनेडोळे मिटJनघेतलेरयाप्रक त् ाशाचीडो~्यांनाजराशी सवय झाल् यावरशिरी षलास बंध
श् रो तृ
वृंदिसला
द आ णि त् याचक्ष णीत्याच् यामनाचीझालेलीबिचचललत् याच् याचेहऱ्यावरस्पष्ट दिसू
लागलीर तो गडबडJन गेला आहेण हे मी ओळखलेर त् याला आता स ावऑन धर णेणशिक्षक या नात्याने
माझेक र्तव्यहोतेरमीवाल् तंबोरे
यालावतबले वाल् यालाखूणक3लीरतंबोऱ् याचाधीरगंभ ीरआ वाजघ ु मू
लागलार शिरी षने डोळे मिटJन कणुणाचे तरी यानध्क3ल्यासारखेदिसलेवप ु न ्हात् याचा चेहरा पू र्वीच् या
आत ्मविश्वासाने ्हाऊनन निघालावहलक3चत् यानेषड् ł ‌जøला वलारएकादहातेबारावर्ष ांच् याम ु
लाने
शांतपणेवाज वायलासु ऐ वात क3लेली पाSनशां लोकतसब लेर धीमेप णाने शिरी षने भ ूप रागातली ‌ गत्
वाज वायलासु ऐ वात क3लीर तेचसते ूरघ मात् चाहीफ रक नाहीर तो
रे शांतप णेवाज वू लागला आ णि र
आजप र्यंत बस ला नव्हता एवढा धक् कामला ब स लाघ कानांवर विश्वासब स ेनाण नजवरही रे सब ेनाघ

6
पंचें द्रिये दगा तर देत नाहीत शी नाण
शंकाअ मनाला चाटJन गेलीर माझयाजाग ्ी तु म ्ही
अ स ताकि हवा
आ णखी को णीहीस अताण तरी याच्त्यामनातही शी तशंका आली अ स तीरु मत
्ही
च स ांगाण सु मारे स हा
महिन् यांपू र्वीशिरी षमाझ् याविद् यालयातआलारधीटप णेत्यानेविचारलेणłłआपणका च पीरजना र्दनशøø
मी सु हास्यम ुद्रे नेłहो यøम्हणताचतो्हण म ालाणłłमाझेवनाशिरी ष भ ाग वतणघरीłश् री øचम ्हणतातरमला
गाण् याचीफ ारआ वडआहेरøø
łłतु लागाण् याचीआ वडआहेतरघøø
łłमाझ्यापे क्षा माझ् यावडिलांनाणमी शिकलेले फ ारआ वडेलरøøया त्च् याचमत ्का रिउत क ्तराचेमला
नवल वाटJलागले वथोडा स ारागही येऊलागलारतोथोडा वेळथांबून ढे
ु प ्हण
म ालाणłłमीआपल्याकडे
शिका यलायेईनलण प माझीएकअटआहेरमी शिका यलाआलोणकीरोजमाझ् याबरोबरमाझवडील े
प णयेतील व शिक वणीचालूअस ताना वर्गातचब स तीलरøøआतात्रमा मलारागआलारमीजा णी वपू र्वक
ह स तम्हणालोणłłमान ्यघत ु झ् याअटीएकदममान ्यलप णत् यासाठीु लातमहिनापन् नासऐप ये फ ीद् यावी
लागेलघøø
łłकबूलघ उद् यापास ून मी येतोर माझ याबरोबर
् वडीलण प येतील बरं काघøøण अस ं म ्हणून माझया्
आश ्चर्य च कि तचेहऱ्याकडेनबघता शिरी षचटकन निघूनगेलारदु स रे दिवशीतोअगदी वेळे वरआलार
त् याच् याबरोबर एक वयस्क र आ णिभ ारदस ्तगृहस्थ आले होतेरशिरी षम ्हणालाण łłहे माझवडीलण े
नानारøøआमचेनमस ्का रझालेरअक्षरएक नबोलतानानाख ुर्चीव रब स लेरमीणपनबोलता्हाय वो लिन
काढलेव शिरी षच् याहातात दिलेरत्यानेबरोबर वहीवगैरेण आ लेलीपाहताचमाझा यांच्त्याबद्दलचा
ग्रह चांगला झालार प हिल्यादिवशीप्रा थ मिक मा हिती वप हिला धडादिल्यावर मी हातात ्हायो लिन
व
घेतलेर माझयाविद् ् यालयातये णाऱ्याविद् यार ्थ्यांना पहिल्यादिवशी्वतक्च स वाज वून दाखवायचे अ शी
माझीप्रथाहोतीर यामागत्ीलहेतू वढाचएणकीमलात् यांनासु च वायचेअ स तेणकीनेटाने टिकलात नीट
तरइतपतवाज वू शकालरत् याप्रमा णे सुमारे वी स एक मिनि टेमी पिलूरागातलीगत एक वाज वूनदाखवलीर
जिव ाचे कान कऑन नाना ऐकत होते व शिरी षमाझ् याकडे वनानांकडे आळीपाळीने बघत होतार मी
व्हायो लिनखालीठे वलेवनानांकडेहिलेर पा त्यांच् याचेहऱ्यावरतृप्ती चेस माधान्पष्टस प णे दिसतहोतेर
łłआप णजाऊ या आताøøण शिरी षम ्हणालाव पिताप ुत्रउठलेर मीच आप णहोऊन विचारलेण
łłका यक स ंका य वाटलंएकहदरीतशøøवा łł उत ्कृष्ट घत् याबद्दलप्रश ्नचनाहीरøøशिरी षनेचमध्ये उत ्तर
दिलेरमलात्याच् याआगाऊस ्वभ ावाचारागआलार
łłआप णकणुठंअ स ताकामालाशøø भ ोचकप णे शिरीषचप ु नक्म्हणालार
मला वाटलेण की मध्ये मध् ये बोलल्याबद्दल नाना शिरी षला दम भ रतीलल णत्प याउलट ते
कौतु काच् यानजरेनेच त्याच् याकडे पाहात होतेर नियमि तपणे रोजपिताप त्राची जोडीयेऊ लागलीर
ु
शिरी षचीप्रगतीपाSन त्र प्र
मा
स ंगीमीण पआश ्चर्य च कि तहोतहोतोर याचात्हातवाज वायलाअ तिशय
हलका होता आ णिमाझ् यासर्व विद् यार ्थ्यांत त्याची आकलन शक् तीफ ारच दांडगी होतीर नाना रोज
त् याच् याबरोबरयेत वएकअक्षरहीनबोलता शांतसब ूनराहातरण मीत् यां पच् याशीबोलत स ेर
न
हांहांम्हणतातीन हिनेमनिघूनगेलेघआ णखीनतीन हिनम् यांनीण हो ाऱ्यामाझ् याविद् यालयाच्या
प्रथमकार्यक्रमातआप णशिरी षलाका र्यक्रमद् यायचाणअ स ामी निश्चय कऑनटाकलाआ णित् यानुस ार
मी शिरी षलाम्हणालोणłłशिरी षअण शीचप्रगतीयम का राSदेरआपल् याविद् यालयाच्याका र्यक्रमातमी
तुझाका र्यक्रमठेवणारआहेरøøहेऐकल् यावरशिरी षलाअत् यानंदहोईलअ शीकल्प नाहोतील णत् पयाच् या
चेहऱ्यावरआनंदाच् याकाहीही भ ावनादिसल्यानाहीतरइतक3चनव्हे तर
ण त् याचाचेहराकाहीसाउतरलाघ
मीविचारलेणłłकयणा तु लाहेऐकूनकाहीचआनंद वाटतनाहीकाशøø भ ीर गं आ वाजातठा शी वस्वऑपाचे
7
उत ्तरआलेणłłमाझ् यापे क्षा नानांनायाचा त्आनंदजास ्तहोईलरøø
पिताप ुत्र
गेलेआ णि प्रत्ये क वेळी मिळणाऱ्याशिरी षच् यातऱ्हेव ाईकउत ्तराचेआश ्चर्य करीतमी
ब स लोरप्रत्ये क वेळीतोनानां वकाघेतो चेनावनानाअगदीराेजत्याच् याबरोबरयेतातण याचेरहस ्य
का यअ स ावेया प्रश ्नाचे उत ्तर मलास ापडेनार याशिवायआ णखीन एक शंका माझ् यामनातवरचेवर
येतसअ ेर ती ्हणमजेण नाना ज वळ अ स ताना शिरी षमोक ळ्या मनाने ्हाय
वोलिन वाज वत नस ावा हीर
दुस रेचदिवशीशिरी षआला नाहीर त् याचा हा प हिला खाडार न स ेल एखाद वेळे स जमलेण अ स े मी
स माधान कऑन घेतलेलण प त् याच् यादुस ऱ्यादिवशी सुद्धा शिरी षआला नाहीर चौथा दिवस गेलार
पाच वा गेला आ णितस ेच पंधरादिवसगेलेघशिरी षचा पत ्ता नव्ह तारस ोळाव् यादिवशी एक मन ु ष्य
निरोपव फ ीचेस पै ेघेऊनआलारłłनानाआजारीअ स ल्यामु ळेशिरी ष येऊ शक णारनाहीøøण स ेअ तो
म ्हणालारथोड्याशात्राग् यानंमी्हण म ालोणłłनानां शीत्यालाका यकरा यचेआहेघइकडेका र्यक्रमज वळ
येत चालला आहेण त् याचे का यशøøशिरी षआला नाहीण त् याची वाट पाSन मीयाचा त् का र्यक्रम रद्द
क3लारत् याचेनावप णकाढायचेनाहीणअ स ेठर वूनमीबाकीचेविद् यार्थीतयारक3लेर स मारं भ ाचादिवस
उग वला आ णिस काळपास ूनशिरी षच् याआठ वणीने मी उगाचच बेचैन झालो होतोर स काळची इतर
कामे आटोपून मी जरा्वस स्थ ब स तो नसब तो तोच दारात शिरी षउ भ ाघ मी ताडकनभउ ा रा हिलोव
त् याच् याज वळगेलोर
łłअरेण तु झा पत ्ता तरीयकाश आ णिआज एकटाच क स ा कायश नाना क स े नाहीत बरोबरश
इकडचीदु नियाति कडेहोईलनाशøø
łłइकडचीदु नियाति कडेचझालीआहे स रर यापु ढेमीएकटाच दिसेनघमाझेनानाररनानाररमाझे
नानाकायमचेगेलेसहो रघøø
बऱ्याच स ां्वत नानंतरयाने त् विचारलेण łłआज आपल् याविद् यालयाचा का र्यक्रम नाशøø मी
खिन्न प णेłहोø ्हणम ालोघ
łłमगमलाकाआज र्यक्रमद् यानाही
र ्हण
म ूनकास ररए वढीचइच् छाप ु रवारøøतो स अ े्हण
म ाल् यावर
मात्रमाझ् यातलाशिक्षकजागाझालारमी स ौम्यआ वाजात्हण म ालोण
łłशिरी षण मी तु झ् याभ ावना ओळखतोल प णआज माझा नाईलाज आहेर आजच् याया पहिल्या
का र्यक्रमा वरच आपल् याविद् यालयाची इभ्रत अ वलंबून आहेर त् यातूनु झीतदोन महिने गैरहजेरी
लागलेलीरतूच स ांगणमीतु लाका र्यक्रमक स ाकायदेऊशøø
अग ति होऊ
क न शिरी षम ्हणालाणłłस रणमाझीए वढीविनं एकच तीमान्यकरारमलाआज वाज वू
देरनंतरजन ्मातहातला वणारनाही ्हायवोलिनलाघøøłłतू ढेप जन ्मभ रवाज वलप णआज
ु वाज वूनकोर
तु झीमनक्स्थितीहीआजबरोबरनाहीरøø
łłमलापरवानगी दिलीतणतरमाझीस्थि मनक्
तीआपोआपच सु धारेलघøø
शे वटीत्याचेदुक् खि तमनपु नक्आ णखीक शालादुखवाणअ स ाविचारकऑनमीत् यालापरवानगी
दिलीणमा त्र प हिलाचका र्यक्रमत् याचाठेवावाअ स ेचमीठर वलेर
त् याप्रमा णेमीवानग पर ी दिलीआ णिशिरी ष वाज वूलागलारशिरी षका र्यक्रमकरण् यातमु रलेल् या
एखाद् या वादकाप्रमा णेवाज वतहोतारइतक3शिकलातरीकणुठे याचाचमीविचारकरतहोतोणि आ
त् याहीपे क्षा मलामु ख ्यप्रश्नअ स ापडलाहोताणकीवीनच न शिका यलालागलेलाु लगमाइतक3उत ्कृष्ट
वाज वतोण तरु ने
ज ु रलेले
म विद्
यार्थी कि ती छ ानवाज वत अ स तीलण अ स ेच बाहेरचे लोक्हण मत
अ सणारण तेव ्हा याच्यानंतरवाज वायला कणुणाला बसव ावेश टा~्यांच् याकडकडाटाने मीभ ाना वर
आलोर शिरी षआतआला वत् यानेमाझयापायां ् वरडोक3ठे वलेरमीया त्लाउठ वतविचारलेणशłł िरी षण
8
 हा का य प्रकार आहेश तू माझ्याकडे न येताणआ खीन कणुठे शिकत होता स शøø डोळे ुशीत
प शिरी ष
म ्हणालाणłłस रणका यहीभ लतीचशंकाघमीतु म ्हांलासर्व स विस ्तरस ांगतोत
ज् यादिवशी मी मच्तयाकडे फ ीव चिठ्ठी पाठवलीण त्याच रात् री
ु नानावारलेर मला धक् काच
ब स लार ज् यांच् यासाठी शिकत होतो तेच गेल् यावर क शाला आताशिका म ्हणून मी ्हाय वो
लिनला हात
लावायचानाहीअ स ेठर वलेøø
łłतु म ्हांलाकदा चि तमाहीत स ेल
अ कि हवानस ेलहीघमाझेनानाएक3काळी ्कृष्ट उत ग वईहोतेलणप
त् यांनाएकदाक स लास ाजबरअपघातझाला वत् याअपघाताततेठार हिरे
ब झालेरयां त्नाकाहीहीऐकू
येतस नेर ओठांच् याहालचालींवऑन त् यांना काही काही शब्द स मजतर ब हिरेप णाच्याइतर गैरस ोईंपे क्षा
स ंगीत से वाअंतरली याचाचनानांनाधक् काब स लार शे वटीत्यांनीमलाकाहीतरी वाद्य शिकण् यासाठी
उद् युक्त क3लेर को णीतरी स ंगीत शास्त्रासाठी स तत धडपड करत अ स ल्याचे पाहाण्यातच त् यांना अमाप
स ौख ्य मिळत होतेण ्हणमूनच ते रोज माझ याबरोबर
् इथेयेत होतेल णत् यांना प ऐकू काहीच येत्हनव तेर
त् यामु ळे मला वारंवार खेद व्हायचाण की मी वाज वण् यातकि तीही प्रग वकौती शल्यदाख वले तरी माझे
नानाकाहीते शकत ऐकू नाहीतणयाविचारानेमलास नानां मोरमोकळेप णावाटतनव ्ह ताघøø
łłज् यादिवशीनानागेले याच दिवश
त् ीमीवलेण ठर कीस ंगीतबंदघप णदुस ऱ्याक्ष च णीमनातविचार
आलाण की माझे नाना तेव ्हामाझेवादन ऐकू शकत नव ्ह तेल णआता
प माझ् याच शेजारी स ून
ब नक् की
ऐकत आहेतर या विचारा स रशीण लोकांच्यानिंदेकडे लक्ष न देता मी याच त्दिवसापा स ून्हाय
वो लिन
वाज वायलासु ऐ वातक3लीरआज स काळप र्यंतमीकणुठेबाहेरपडलो ्ह तोरनव चोवीस ता स उद् एकच यो
गण
ध्एकच यासघमीस रा वलाग कऑ लोणम ्हणजेमलाभ ास व्हायचाणकीप ु ढच् याताना व स ूरमलानानाच
स ांगतआहेतणतबल्याचाठेकात् यांनीचधरलाआहे वतंबोऱ् याच् यातारां वऑनप णत् यांचीचबोटेफिरत
आहेतर आज का र्यक्रमाच् यासु ऐ वातीलाण वढे ए लोक पाSनण मी गडबडJन गेलो होतोल णडोळे पमिटJन
घेताचनानांची र्ती डो~
मू ्यांसमोरआलीरते ्हणम ालेणłबेटा वाज वणमीऐकतोआहेरøमलाजोरचढलार
माझ्याडो~ ्यांसमोर प्रे
नव
क्षक ्ह तेण थिएटरनव ्ह तेणको णीनव ्ह तेरहोते फक्त माझेनानाणमीणि आ स ूरघøø
शिरी षगप ्प ब स लाआ णि मीकाहीचबोलू शकतनव ्ह तोर

vvv

स्वाध्याय
प्र. १. योग्य पर्याय ओळखून वाक्य पूर्ण करा.
अ लेखकांनाशिरी षलाका र्यक्रमद् यायचानव्ह ताणकारणर
१तोन ु कताच शिका यलाआलाहोतार
२त् यालावाद्य वाज वता येत्हनव तेर
३न ु कताच शिका यलाआल् यानेविद्यालयाचेना वबदनामहोण्याचीशक ्यताहोतीर
४तोकलेच् याप्रां तातला वखानम ुस ाफिरहोतार
आलेखकांनाआजप र्यंतबस लानव्हतावढा तेधक् काब स लाणकार णर
१बारा वर्ष ांचाम ु लगा शांतप णेवाज वतहोतार
२ऐन वेळीर्यकाक्रमालाहजरराSनही शिरी
षए वढे सुंदर वाज वतहोतार
३ शिरी षचाचेहरापू र्वीच् याआत ्मविश्वासाने ्हाऊनन निघालार
४मात् रे चाहीफ रकनकरता शिरी षगातहोतार
9
प्र. २. आकृतिबंध पूर्ण करा.

शिरीषची स्वभाव
वैशिष्ट्ये

प्र. ३. जोड्या जुळवा.

पु
ढीलदोनचौकटीतील
शब्दांचा स ह स ंबंधओळखूनजोड् यालावार

भित् राण अ ब
धीटणहजरण १
गैरहजरण
सु
ंदरणस ्तु
ती
कणुऑपण निंदा २
३
४
प्र. ४. खालील परिणामाबाबतच्या घटना लिहा.

परिणाम घटना
१ वडिलांच्याचेहऱ्यावरतृप्ती
चेस माधानहोतेर १
२ शिरीषलावारं वारखेदवाटायचार २
प्र. ५. खालील वाक्यांत अधोरेखित शब्दांऐवजी पाठात आलेले योग्य वाक्प्रचार शोधून वाक्य पुन्हा लिहा.
१ वर्गातीलविद्यार ्थ्यांनी शिक्ष कांचे शिक वणे लक्ष पू
र्वकऐकलेपा हिजेर
२ आपल् याशाळेचेवना वाईटहोऊन येणम ्हणूनप्रतये कविद्
् यार ्थ्यानेकाळजीघ्यायलाहवीर
३उत ्तम वादनानेलेखकाच शिरी
ेषबाबतचेमतचांगलेझालेर
प्र. ६. खालील शब्द व त्यांचे अर्थ यांच्या जोड्या लावा.
‘अ’ गट ‘ब’ गट
१ कोलाहल अ प्रवास ी
२ तऱ्हेव ाईक आ विचित्र
३ मुस ाफिर इ प्रे रित
४ उद् युक्त ई गचधळ
प्र. ७. स्वमत.
अ शिरी षमधीलत म ्हांलास मजलेलीुणव
ु ग ैशिष्ट् येस ोदाहर णस्पष्ट करार
अा शिरी षचीभ ू
मिकातु म ्हांलाकोणता स ंदे
शदेतेणु मचते
् यात
शब्दांतलिहार
प्र. ८. अभिव्यक्ती.
अपाठातीलतु म ्हांलासर्वातआ वडलेलास प्र ंग स ांगूनतो स कारणस्पष्ट करार
आप्रस ्तु तकथेचेस ंवादऑपानेलेखनकरार

10
 भाषाभ्यास
यावर्षी आपण उपमा व उत्प्रेक्षा या अलंकारांचा अभ्यास करू.
(१) उपमा अलंकार
* खालील उदाहरण वाचून कृती करा.
उदारण स ावळाचरंगत ु झापा वस ाळिन भ ापरीघ
* चौकटी पूर्ण करा.
१उपमे य २उपमान
३ स मानधर्म ४ स ाधर्म्यवाचक शब्द
प्रस ्तु
तउदाहरणातłत झारंगø यालापा
ु वस ाळ्या तल् यान भ ाचीउपमादिल्यामु
ळेइथेłउपमाअलंकारøझाला
आ हेर
उदारण कमलापर िमिटती दिवसउमल ु नीळ्यात तर
प्रस
्तु
तउदाहरणात दिवसउग वणेणमा वळणे याक्रिय ेलाकमळाचेउमलणेणमिटणे याचीउपमादिलीआहेर
दोन वस्तूंतील किंवा कृतींतील साम्य चमत्कृतिपूर्ण रीतीने वर्णन केलेले असते, तिथे ‘उपमा’ हा
अलंकार होतो. याअलंकारात स मण स मानणस ारखेणवाणीणजैस ेणतै स ेणप्रमा
णण स ए शणपरीयांस ारखेस ाम्यवाचक
शब्द येतातर
* खालील वाक्यांतील उपमेय, उपमान, साधर्म्यवाचक शब्द, साधर्म्य ओळखा.
१आ भ ाळागतमा यात झीआम ्हांवरीराSदेघ
ु
२त् याचेअक्षरमोत् यासारखेसु ंदरआहेर
(२) उत्प्रेक्षा अलंकार
* खालील कृती करा.
१हाआंबाज णूकाय स ाखर वाटेलु म ्हा
तलार
व रीलउदाहर णांतीलउपमे यणउपमानण स ाधर्म्यवाचक शब्दण स ाधर्म्य शोधार
वरील उदाहरणांमधील उपमेय हे जणू उपमानच आहे, असे वर्णन केलेले असल्यामुळे इथे ‘उत्प्रेक्षा’ अलंकार
झालेला आहे.
* खालील कृती करा.
उदारण गरगर फिरेविमानवुनि हल
पंखउडतन भ ीहे क्षीपचज णूमहान
उदारण तारां
णहीग ्पष्टस बिंबले
स्नानाज णु ंहेमुनि अ वतरले।
वरीलउदाहर णातीलतउपमे यणउपमानण स ाम्यदर्शक शब्दण स मानग ुण
ध र्म वअलंकारओळखार
पमेउय हे जणू उपमानच आहे अशी कल्पना केलेली असते तेव्हा ‘उत्प्रेक्षा’ अलंकार होतो.
याअलंकारातज णूणकायणजेविणगमेण भ ास ेणवाटेणकीणज स ेणत स ेहे
स ाम्यवाचक शब्द येतातर
* खालील ओळींमधील उपमेय, उपमान, साधर्म्यदर्शक शब्द व साधर्म्यदर्शक गुण ओळखा व अलंकाराचे
नाव द्या.
१आईचे प्रे
मम ्हणजेज णूस ागरचघ
२ ति चेडोळेकमळाच्यापाक~ ्यांसारखेसु
ंदरआहेतर
11
 ४. जी. आय. पी. रेल्वे

प्रबोधनकार ठाकरे त क3 शव स ीताराम ठाकरे क् १८८५त१९७३ति इ हास कारण नाटककारण वृत्तप त्रकारण
व्यंग चित्र कारण स माज सु धारकण फर् डेवक् ते र łकणुमारिकांचे शापøण łभि क्षुक शाहीचे बंडø वैच हे ार
िक ग्रंथल
łटाकलेलेपोरøणहीनाटक ग्रामण3ल
्łयांचा स ाद् यंतइ ति हास øणł हिंदवी्वराज
स ्याचाखूनøणłकचदडाचाट णत ्का रø
इत् यादीइति हास विषयकप ु स्तक3लł स ंतरामदा स øणłपं डितारमाबाईसøणłंतगाडगेमहाराजøइत्यादीचरित्रात ्मक
लेखनलłमाझीजी वनगाथाøहेआत ्मचर ित्रप्रसिद्धर
स न१८५३मध् इंग्रजयेांनीम ु ंबईतेठाणेअ स ाएक3रीरेल ्वे
मार्गतयारक3लारलोखंडीऑळावऑन वाफ 3च्या
जोरा वरधावणारी्वे रेल
पाSनलोकांना वाटणारे वलणनरेल्वे विषयीसप रलेल् याअ फव ावत् यातूनर्ग मा
काढत
सुझालेला
ऑ रेल्वे
प्रवास ण याचेअ तिशयसु ंदरणमार्मिक वओघ वत् याशैलीत वर्णनप्रस
्तु
तपाठातूनलेखकांनी
क3लेआहेर

मु ंबई प्रां
तात्वे रेल
अ स ावी अ स ा उठावम ु ंबईला प्रथम स र जम शेटजी जि जीभ ाई आ णिजगन् नाथ
नाना शंकर शेटयांनी क3लार मूळजी जेठा मोरारजी स ण आदमज
गोकणुळदा
ी पीर भ ाईण डेविडसस ूनवगैरे
अनेक नामांकि त नगरशेटजींचे अ र्थात त्यांना पाठबळ होतेचस र न १८५३ मध् येग्रे ट इं डियन पेनिनशु ला
रेल ्वे
चा प हिलाछ ोटा फ ाटाु ंबईमते ठाणेप र्यंत एक3री रस ्त ्याचा तयार झालार लोखंडी ऑळावऑन इंग्रज
आगीनगाडीचाल वणारणहीकल्प नाचलोकांनामोठीअचंब्याचीवाटलीर
अखेरम ु Sर्ताचा दिवसजाहीरझालार दिनांक१८ए प्रि ल स न१८५३ण स ोम वाररोजसी ायंकाळी५
वाजता पहिली आगाडी म ु ंबईSन निघालीर
पानातफ णुलांचे हारण ण तोर
ेणनिशाणे ला वून
१० मोठे खोली वजा डबे शृंगारलेलेर
इं जि नावर अं ग्रे जांचे मोठे निशाण फ डकत
आहेरडब् यांतगादीच्याख ुर्च्या णकोच यांवर
रेल ्वेचे स गळे डायरेक ्टरण स र जम शेटजी
जीजीभ ाईण नाना शंकर शेट आ णिअनेक
इतर नगरशेट जामा निमा कऑन ब स लेलेर
बरोबर पाच वाजता आगाडीने कूऽक
शिटीचा क र्णाफ णुहकून आपल्या भ क भ कण
फ क फ क प्र वास ालासु ऐ वात क3लीरु ंबईमते ठाणे दुत र्फालाखां वर लोक क लियु गातला हा विं ग्रे
जी
चमत ्का र पाहायला आ वास ून उभ े होतेर ना बैलण ना रेडाण नाणि घोडावाफ 3चआ ्याजोरावर एक
नाहीण दोन नाहीण दहायांची डब् माळका ख ुश ाल चालली आहे झ ु कझ ु क करत लोखंडी ऑळां वऑनघ
कमाल आहे ब ुव ाया विंग्रेजांचीघ आता तर का यश विस्तवआ णि पाणीयांचीस ांगड घालून विंग्रे जांनी
वाफ 3लाचगाडीओढायलालावलेघ
मुSर्ताव
र निघालेली हिलीप आगाडी ठाण् याला जाऊन म ु ंबईला सु खऑप परत आलील प णत् या
वाफ 3च्यागाडीतसब ायचा लोकांना धीरच होईनार दुसऱ्यादिवसापा स ून लोकांनाफ मो त ठाणे ते ंबई म
ु
आ णि परतनेणया्तआ णण् याचीदवंडी पिटण् यातआलीरआगाडीतब सणेधोकया ्चेनाहीणवा प्र
स ल वकर
निसु खाचा होतोण हे लोकांनावणपट् याची रेल ्वेच् याकार भ ाऱ्यांनी खूप आटापीटा क3लालण प लोकांत
12
 भ लत् याकच ंड् यानिअ फव ांचेपीक पिकले होतेर वाफ 3ची गाडीहीग्रे विं
जांची विला यती भु ताटकी आहेण
मु ंबईलानव्याइमारती निपूलबांधताहेतण यांच् त्यापायांत जिव ंतगाडायलाफ ू स लावून माणसे नेणया्चा
हा स ाळस ूदडाव आहेण अ स ल्याअ फव ांपु ढे शहाणेप्रचारक का य कर णारशएक दोन दिवस स रकारी
कचेरीतलेकारकूनणयापाऱ् व् यांच् यापेढी वरचेग ु मास ्तेयांना मु ंबई तेठाणयाला ् नेऊनपरतआलेलेलोकांना
दाख वलेरत्यांनीआपलेअन ुभव हीस ांगि तलेरवढ्तेयानेहीणको ाचेस माधानहोईनार
अखेर दर मा णशी एक ऐप या इनाम आ णि मोफ त प्र वास ाचा डंका वाज वलार पै शाच्यालालु चीने
ठाण्याच् याघंटाळीवरचे आ णिम ु ंबईचे लोक आगाडीने जाऊ लागले का त् यांच् याघरची माणसे
आजूबाजूला उ भ ी राSन णाण ठ धायमोकलायचीर त् यांची स मजूतकाढता काढता ्वे रेलचे अ धिकारी
अगदीटेकीलायायचेर एकदातेप्र वास ी ठाणेतमु ंबईची सफ रकऑन सु खऑप परतआलेणम ्हणजेमगमा त्र
चौक शी करणाऱ्यांचे घोळक3च् याघोळक3 त् यांच् याभो वती जमा यचेर ऐप यांचे इनाम पु ढे आठ आण् यांवर
आलेर नंतर चार आ णे झालेर लोकांचा धीर चेपला स े पाSनण इनामे बंद झाली निस र्रास तिकिटेचालू
क3लीरएरवीचाठा णेतमु ंबईच् याबैलांच्याखटारगाडीचाप्र वास म ्हणजेतब ्ब लएक दिवस खा यचाल प ण
आता का यण अ वघ् यास व्वाता स ातठाण्याचा अ स ामी मु ंबईला येऊ जाऊ लागलार मग मा त्र लोकांची
झ ु ंबडलागलीर
इकडे इंजनेर लोक क र्ज त पळस धरीपा स ून बोरघाट पोखरण्याची योजनाठरवत अ स तानाचण
खंडा ळ्या Sन पु ण् याप र्यंतचा स पाटीचारेल ्वे तरस्तास न १८५८ च् याफ 3ब्रुवारीत पु
राझालार त् याचाही
मोठ् याथाटामाटानेणि łओपंग शिरोम णि øकरण् यातआलार खंडाळातप ण् याच् यादरम्यान खडकी आ णि
ु
तळेगवाअ शीदोनच्टेश स नेवणठे ् यातआलीररस्ता एक3रीचहोतार
बोरघाटाचे काम चालले अस तानाच ु ंबईमतप ु ण् याचा रेल ्वे
प्र
वास ज् यारीने चालू झालार स ाक ती
मौजऐकाआतारप ण् याचीगाडीखंडाळ्या लाआलीका स ग ळ्या पासिंजरांनातेथूनपालख
ु याण डोल्
् याण
ख ुर्च्यानिबैलगाड्यांतब सव ूनघाटाखाली खोपवलीला आ णायचेर स गळा का फि लाखोप वलीला
आला का तेथे पु न ्हाआगाडीत ब स ूनु कझ ु क रीत ख ुश ाल मुंबईला र वाना्हाय व चेर प्रवाशांची ही
घाटतउतर णीची सुख सो य निस रबराईपाहण् याचे क ंत्राट मु ंबईच् याकर शेटजी जम शेटजी नावाच्याएका
व्यापाऱ्यानेघेतलेलेहोतेर णीच
घाटतेउतरचारता स धऑनणप ुण ेते ंबईचारेल्वे
ु म प्रवास अ वघ् याअठरा
ता स ांत्हायव चाण याचेचज् यालात् यालामोठे वलनवाटा यचेर
vvv

स्वाध्याय
प्र. १. रिकाम्या जागी योग्य पर्याय लिहून वाक्य पूर्ण करा.
१ भ ारतात सर्वांतपहिलीरेल र
्वे येथून
सु
टलीर
ठाणेद्मु ंबईद्क र्ज तद्प ुण े
२रेल्वे कडेलोकांनाआक र्षितकरण् यासाठी र ठेवलेर
ति कीटद्बक् षीस द्इनामद्प्रलोभ न
प्र. २. आकृतिबंध पूर्ण करा.
भ ारतातील
हिल्यारेल
प ्वे
च् याउद्‌घाटनाचीपू
र्वतयारी

13
प्र. ३. आकृती पूर्ण करा.
अरेल ्वेअ स ावी्हण
म ूनउठा
वकर णारे

आ इं डियनपेनिनशु
लारेल
्वे
धावलेली
ठिका णे ते

इ रेल
्वे
धावण् याच् याम ु
Sर्ता
चा दिवस व स ाल
ई घाटउतर णीची
सु
ख सो
य निस रबराईपाहण्याचेक ंत्राटघेणारे
प्र. ४. खालील शब्दांसाठी पाठात आलेले पर्यायी शब्द शोधून लिहा.

मु
नीम आश ्चर्य फ णुकट

स रळमा
र्गी नावाजलेले गंमत

प्र. ५. कारणे लिहा.

अरेल ्वे चाप्रवास धोक् याचानाहीहेवणपट् यासाठी्वे रेल
च् याकार भ ाऱ्यांनीखूपआटा पिटाक3लार
आइंग्रजांनीदेऊक3लेलीम ु ंबईतठा णेरेल ्वे
प्रवास ाचीइनामेकाही दिवसांनीबंदकरण्यातआलीर
प्र. ६. स्वमत.
अłरेल ्वे चा शोधदे शाच्याआ र्थिकविका स ालागती णारा
दे ठरलाøण मचे
ु तमतलिहार
आ स्वातंर्यत्पू
र्वकाळातभ ारती यांवरअ स लेल् याअंध श्रद्धां च् याप्रभ ावांस ंबंधीत मचेविचारस्पष्ट करार
ु
इ तु मच् यामते्वे रेल
प्र
वास ाचेअ स लेले फ ायदेवतोटे स विस ्तरलिहार
उपक्रम :
टे
लिफ ोनणस्वयंपाकास ाठीचासगॅण स ंग णक यांस ारख्याआध ुनि क स ाधनांपैकीणको त् याहीएका स ाधनाचापूर्व
इ ति
हास जा णूनघ्यावतोरंजकपद्धतीनेलिहार
भाषाभ्यास
समास
* खालील वाक्ये वाचा व अभ्यासा.
‘अ’ गट ‘ब’ गट
१ सू र्याचाउद यझालार सू
र्छिद यझालार
२ प्रत्ये
क दिवशीत् याचीप्र ति आ ठावाढतगेलीर दिवसेंदिवसत् याचीप्र तिआ ठावाढतगेली
* खालील प्रश्नांची उत्तरे द्या.
१दोन ्ही गटातीलवाक्यांचाअ र्थ एकचआहेकाश
२दोनगटातीलशब्द स ारखेआहेतकाश
३अधोरेखि तशब्दांमध् ये łअøगटआ णि łबøगटातीलशब्दांमध् ये को णता फ रकआहेश
बोलण्याच् याओघात आप णशब्दातील परस ्प र स ंबंध दाख वणारेभ वि क् ती
प्रत्ययगाळJन सु टसु
टीत अस े जोड
शब्द
बनवतोरशब्दांच् याअ शा एकत् री कर णालासłमास ø अ स े्हण म तातर शब्दांच् याअ शा एकत् री कर णाने जोोडशब्द तयार होतो
त् यालाłस ामा सिकø शब्द म ्हणतातर
* समास विग्रह - स ामा सिक शब्द को णत् याशब्दांपास ूनयार त झालाहे्पष्टस करण् यासाठी आप णत् याची फ ोड करताेर या
फ ोडकऑनदाखविण् याच् यापद्‌धतीला विग्रहम ्हणतातर वरłबøगटात स ामा सिक शब्द आहेतण तरłअøगटातविग्रहआहेतर
14
 काझीरंगा
|  (स्थूलवाचन)

वसंत अवसरे त१९०७त१९७६क्क वीणप्रवासवर्णनकाररł यात्री øहास्फुटकवितांचा स ंग्रहरł भि क्षूंच् या

प्रदे
शातूनøणłलालनि नदी
ळेडचगरøहीवा प्रसवर्णनेसप्र
िद्धरप्र वासवर्णनांत निसर्गाच् यादेखण् याऑपां स ोबत
त् याप्रदे
शांतीललोकवनाच
जी ेस ूक्
ष्मअ वलोकनण चि ंतनव स माज वादी भू
मिक3तूनक3लेले ्लेषणविश
आढळतेर
प्रस
्तु
तपाठातलेखकांनीłकाझीरंगाø भय अ ारण्याच् याजंगल सफ ारीच वर्ण
ेनक3लेआहेर

सु मारेशे दोन पा
सष्ट चौरस कि लोमीटर्ता विस
रअ स लेलीłकाझीरंगाø शुस्थप ळीअथ वाअ भय ारण्य
स ाऱ्याभ ारताचे एकभ ू षणआहेर एक आ फ्रिका स ोडल् यासइतक3 विविध आ णिअ स ंख ्य प शु प क्षी
आ स ामशिवायजगाच् यापाठी वरइतरत्र कणुठेचआढळतनाहीतरइतक3चनव ्हे तर
ण आ स ाममध्ये वावरणारे
काहीकाहीप्राण ीजगाच् यापाठी वरदुस रीकडेकणुठेहीआढळतनाहीतरRलॉक वाचाना पएक च ्छ विहीन
ु
वानरफक्त आ स ामातचआढळतोरभ ारताचयाइतर ् कणुठल्याहीप्रां
तातयात्चीवस्ती नाहीरत्याचेRलॉक
हेना वसुद्धात् याच् याआ वाजावऑनपडलेआहेर
आ स ामचेवै शिष्ट्यदाख वणारास दु राप्राण ी्हण
म जेएक शिंगीगेंडारराज्याचेप्रतीक ्हणम ूनआ स ामात
ठिक ठिका णी त्याचे प ु तळेभ उ ारलेले आढळतातर णी कणु्हण
म ेल हा अगदी निर्बु द्ध प्राण ी एखाद् या
राज्याचेप्रतीक ्हण
म ूनकापस ंतक3लाजावाशप णप्रथमदर्शनी वाटतो ति तकाहा प्राण ीटाकाऊनाहीर
कोणातरीइंग्रजक वीनेयाव गेंड्रलहान
एक शीकविताकऑनतोमा णसांपे
क्षा क स ाश् आहे रे तेदाख वले
आ हेर
एखाद् याचा प ु तळा पाह णे आ णित् याला
प्रत्यक्ष पाह णेयांतफ ारफ रक अ स तोर मी तर
गेंडा व त् याच् याबरोबर आ स ामातले इतर
प शु प क्षीही प्रत ्यक्ष व ज वळJन पाहण्याची स ंधी
मिळावी्हण म ूनकाझीरंगालाआलोहोतोरशा अ
ठिका णी वन ्यप शूबRधा स काळीलवकरअथ वा
सू र्यास्ता च् यावेळीपाहा यलामिळतातर
आदल् यारात्री खूप पाऊ स पडला होतार
तेव ्हास काळीजरपावस ाचीबु रबु रचालूरा हिलीणतरजंगलातजा णेकठी णहेमीण जाूनहोतोल णमाझपे
नशीबजोरदारहोतेर स ऱ्यादुदिवशीस काळीआका श पूर्णप णेनिरभ्रहोतेरर्वे पू
चा वाराण पइतका शांत
होताण की जंगलातफिरणाऱ्याजना वरांना आमचा वास हीये णे कठीणहोतेर काझीरंगाची भ ूमी ही
क र्दमभ ूमीआहेरइथल्याकमरेइतक्याचि खलातून फिरणेमा णसालाअ शक ्यचर शिवायइथे सर्वत्र इतक3
उंचग वतवाढलेले स तेण
अ कीत्यातहत ्तीव रब स लेलाण मास हीलपूनजातोर
ू
प्र
वाशांनाया जंगलात फिरवून आ णण् यासाठी सआ ामस रकारने पंधरात वी स हत ्ती खा स शिक वून
तयार ठे वलेले आहेतर हे्ती हत वन ्य प शूंना घाबरत नाहीत व दाट ग वतातूनही र्ग काढJ तेशकमा तातर
स ाधार णतक् अ स ास मज आहेण की गेंडा हत ्ती
च् याअंगा वर चालून जातोल णपशेजाऱ् यालानिष्का रणत् रास
दे णे वन ्यप शूंच्यारक् तातचन स तेरगेंडादेखील यानियमालाअप वादनाहीरक्व चि तक3व्हातरीएकटाअ स लेला
गेंडा स मोर येणाऱ्याप शू वर धडक मारायलानिघतोल पणएकलकचडेप णाचे पर्यवस ानति रस टप णात झाले
15
नाहीतरचवलर न जगातीलप्रचंडका य प्रा ण् यांतभ ारतातील शिंगीएक गेंड् याचाचौथानंबरलागतोम ्हणतातर
प हिल्याति घांतआ फ्रिकीहत ्ती ण भ ारती यहत ्ती वआ फ्रिक3तला सफ 3दगेंडायांचास मावे शहोतोर
जंगलात फिरण् यासाठी मला एक हत ्तीण मिळाली होतीर ति चे नाव वैजयंतीसअ े होतेर मोठी
देखणीण इं द्राच् याऐरावताचीु लगमी शो भ ेल अ शी होती णि ती चालत आ प णहोतीशी अ ऐटीतण की
ग वतातूनचालताना णूशमी रे ज स ाडी स ळस ळतेआहेअ स े वाटा वेरनिघाल्यापास ूनथोड् याच वेळातती
एका जरा शा उघड् या ठिका णी आली आ णिमाRताने णक3ल् खू याबरोबर उ भ ी हिलीर रा स मोरच
आमच् याज वळ एक गेंडा अगदी निश्च ल उ भ ा होतार चि लखत घालून पहाऱ्यावर उभ् याअ स लेल् या
एखाद् याविशालकाय योद् ‌ध् यासारखारजराशीमानहाल वूनत्यानेआमच् याकडेपाहिलेवमनातनक् की
क3लेण की आपली जागा स ोडJनु ढेतप मागे होणयाची ् जऐरी नाहीर त्याचा फ ोटो घेणयाची ् माझी मनी षा
जा णूनमाRताने त्तिणीला ह ु चकारतच च ु चकारतउ भ ीक3लीरमीगेंड् याचेमनस ो क्त फ ोटोघेतलेर
त् यामाRताकडJनदोनटींगोअ चीमाहिती मिळालीरबाजारातगेंड् याच् यानाकावरील शिंगाची किंमत
ज वळज वळदोनहजारऐप येइतकीअ स तेहीवएक दुस रीअशीणकीशरीरथंडराखण्यासाठी चि खलाने
अंगमाखूनघे णारागेंडाहा स ामा जि कआरोग् याचा भ ोक् ताअ स तोरस बंधमोठ् याजंगलात फक्त एकाच
ठिका णीजाऊनतोआपलीविआ ठाटाकतोर कि त् ये कमैलदूरअ स लातरीयाचएकात्जागे वरतोनेहमी
परतून येतोरणघावाटेल तेथेयेण टाकशेज ू नाऱ्
यातपाजाऱ् यांना त्रासहोईल अ स ेवागू नये हे स मज णारा
गेंडानिचस ंशय शहाणाचम ्ह टलापाहिजेर
माRताने णक3लीखू व गर ्रकन
वळस ा घेऊन वैजयंती स दु रीकडे
निघालीर त् याच वेळी एक पांढरा शु भ्र
गायबगळा डोक् यावऑन पंख हाल वत
उडालारमीलगेचमनातनक् की क3लेण
की ज वळपास कणुठेतरी्हशरानम ींचा
कळपअ स लापाहिजेरमाझातर <खरा
ठरलार गि रकी घेऊन बगळा जि थे
उतरलाण त् या दिशेने माRताने
वैजयंतीला हाकारले णिआपाचत
पंधरा म्हश ींचा एक कळप शांतप णे
चरतानाआमच् याएअ टीस पडलारम ्हश ीवग तातूनचालतातण यावेळी त् वतातलेग अनेकलहानकीटक
घाबऑनह वेतउडतातरयांना त् खाण् यासाठीबगळेनेहमीच ्हश ींचम ् याज वळअथ वात्यांच् यापाठी वरही
येऊनब स तातरवि शालशिंगांच् यादहातपंधराम ्हश ींच् यामधूनवावरणारेबगळेपाSनमनातआलेणकी
निसर्गाचीहीकाळ्याव रचीपांढरी लिपीक3व्हातरीकागदा वरचित्रि तक3लीपा हिजेरआ स ामीजंगलातल् या
यारानम ्हश ींचीशिंगेदिसायलामोठी सु ंदरआ णि विशालअ र्ध चं द्राकFतीसअ तातर
हत ्ती पेक्षाही उंच अ स लेल् याłए लिफंट ग्रासø हत ्ती ग वत मधूनचि खल त ु डवत माRताने
वैजयंतीला ढेप काढलीर थोडे अंतर चालूनयाव
ु गेल्
र मध् ये च थांबून ति नेस चड वर क3ली आ णि
तुतारी स ारखी दी र्घ किंकाळीफ ोडलीर मला वाटले काहीतरी स ंकट आहेर माRताने इकडेति कडे नजर
फिरवली आ णि ह त्तिण ीलाु ढे प चालण्याची स ूचना क3लीरस ावधप णे पा वले टाकतण ग वतातून चालत
ती एका डबक् यापाशी आलीर डबक् याच् याकाठा वर एक हरी णमऑन पडले होतेरत्तिण ह ीने न ्हाएक प
ु
किंकाळीफ ोडली आणितचड ह वेत फिरवून चारी दिशांचा वास घेतलार ज णू काय मृत्यू ची पावले
16
 आजूबाजूलाकणुठेरेंगाळतआहेतणकीकाय याचामागो वातीघेतहोतीरवैज माRताने
यंतीला जराखाली
वाकायला लावले आ णि आपल् यास ोबत्यालाखाली उडी मारा यलास ांगि तलेर त् यास ोबत्याने खाली
उतऑन हर णाच्याप्रे ताचे नीट निरी
क्षण क3लेर कणुठल्यातरी प्रा
ण् याने छ ातीत शिंग ख ु प स ून
त् याची हत् या
क3लीहोतीर कि तीनाजूकण सु ंदरजीवल प णजनावराच्याएकाआंध ळ्या ण वेड् यालहरीबरोबरचक् काचूर
झालात् याचाघमाझेमन क्षणभ रब धिरझालेर
काझीरंगाचाविस्तीर्ण वनप्रदे
श तु डवतआ णिभिजलेल्यावाऱ्यावरमंदमंदगतीनेतरंगिगत रक् या
घेणारामि ज नीचाव ग वताचावास हुंगत वैजयंती प्र
वास ीबंगल् याच् यादिशेने चालू लागलीर का को ण
जा णेलण प वाटेतपुन ्हातीथबकलीआ णित् याच वेळी स मोऑन हरणांचाकळप ए उड् यामारतपळत
पळत निघूनगेलार त्याहरणांकडेपाSन एका विल क्षण स माधानाने माझे मनभ ऑन आलेर त् यांचा तो
कळप स ारंगांचाआहे अ स ेमनाला वाटJलागलेर किंचि तकाळ स र अंगा वर अस ्पष्ट पांढॉरक3ठिपक3
अ स लेल् याहर णांना स ंस्कृतभ ाषेत स ारंग म ्हणतातर
याहरणांचा कळप वेगाने जातोणत्यावेळी एखादा
काळातपांढराढग वाऱ्यावरतरंगतोआहेअ स े वाटतेरढगालाही स ंस्कृतभ ाषेत स ारंगहेना वआहेर
वै
शाखातल् यापांढॉरक्याढगा स ारखेक्षण ाक्षण ालावेगळे ऑप घे णारे मन ति थेघोटाळत अ स ता
वैजयंतीकाझीरंगाचया्कडेलायेऊनउ भ ीहिलीर रा प्रवास ीबंगलातेथून वळचहोतार
ज
vvv

स्वाध्याय
प्र. १ . काझीरंगा अभयारण्याची वैशिष्ट्ये खालील मुद्दयांना अनुसरून लिहा.
अ भ ौगोलिक वै शिष्ट् ये
आ प्राणिजीवन
प्र. २. ‘प्राण्यांचे गंधज्ञान’ या संकल्पनेबाबत तुमचे मत लिहा.
प्र. ३. ‘काझीरंगा ही कर्दमभूमी आहे’, हे विधान सोदाहरण स्पष्ट करा.
प्र. ४. टीपा लिहा.
१ वैजयंती२एक शिंगीगेंडा ३गेंड् याच् यासवयी
४गा यबगळे
प्र. ५. ‘तुम्ही केलेला जंगल प्रवास’, याविषयी थोडक्यात माहिती लिहा.

भाषाभ्यास
खालील शब्दसमूहापासून सामासिक शब्द तयार करा.
शब्दसमूह सामासिक शब्द
१ज् ञानऑपीअमृत त
२पाचआरत् यांचा स मूह त
३प्रत् ये कघरी त
४लंबआहेउदरज् याचेअ स ातो
त
५ग ु ऑआ णिशिष्य त

17
 भाग - २
५. व्यायामाचे महत्त्व

राष्ट्रसंत श्री तुकडोजी महाराज - माणिक बंडोजी ठाकूर १९०९त१९६८ क् स ंतक वीणस माज सुधारकर अंध श्रद्धा ण
जा तिभेदणधर्मभ ेदयांस ारख्यास माजविघातकगोअ टींवरह चढले वूनत्यांनीशभ देक् ती अण हिंस ावआत ्मस ंयम यांचेपाठ
दिलेरगावागावातून ऐदेłगव स े
ु वामंडळेø ्थापन
स क3लीर याकार्याबद्दल भ ारताचहिले ेप राअ्पतीडॉर द्रप्र
राज
स ादें यांनी
त् यांना łराअस् ंतø ही उपाधी देऊनयांचा त् गौर वक3लार त् यांची łअन ुभवसागरøण łभ जनावलीøणसł े वास्वध र्मøण łराअ ट्रीय
भ जनावलीøइत्यादीु सप ्तक3प्रकाशितआहेतर शिक्ष णण भ ेदा भ ेदवअस ्पृ श्यतानिर्मू
लनणअंध श्रद्धा निर्मू
लनणस ्वच ्छ ताण
सर्व ध र्मस मभ ाव यांवि
षयीकळकळीचेआ वाहनकर णारा वअज् ञानीजनतेला वात्स ल्ययुक्त भ ू
मिक3तूनलोक शिक्ष णदेणारा
त् यांचाł ग्रामगीताøग्रंथहासर्वत्र आदरानेवाचलाजातोर
मान वीजी वनातील यायव्
ामाचेमहत् त्वप्रस
्तु
तरचनेतून वीने क ्पष्ट सक3लेआहेर

व्यायामआरोग ्यदायीमित्र।हेध्यानीवा ठे
वे
सू
त्र ।
आळ स वैरी निला
मासर्वत्र । सर्व तोपरी।।

व्यायामावि
णस ात्त् विक भ ोजन।ते हिमारीविकारीहोऊन।
व्यायामेयहो
अ ग्निदीपन।अ न्न पचन स हज चि ।।

व्यायामेजडत्वजाईदूरी।व्यायामेअंगीराहेतरतरी।
रक्त व्यवस्थाउत ्तम शरीरी
वाढे
। विचारी
स जीवप ण।।

व्यायामाने
सशक्त स्नायु ।व्यायामेमान वहोयदीर्घायु
।
व्यायामहीना पित ्तणक फ ण वायु
। ज र्ज रकर ितीअत्यंत।।

व्यायामे
वाढे ति
प्र
कार शक्ति ।स्वावलंबनाचीप्रवृ
त्ति।
व्यायामेअंगीवाढे ्फूर्ति
स ।का र्यकरण् याची।।

18
 स्वाध्याय

प्र. १. व्यायामाचे फायदे दर्शवणारा आकृतिबंध पूर्ण करा.

व्यायामाचे फायदे

प्र. २. चूक की बरोबर ते लिहा.

अव् यायामसर्वांकरताउप युक्तअ स तोर
आव् यायामाने्वजडतवाढतेर
इ व्यायामाने ्नाय ू
स अ शक्त होतातर
ई व्यायामाने ति कारशक्
प्र तीवाढतेर
प्र. ३. शब्दसमूहांबद्दल एक शब्द चौकटींत लिहा.
अ आरोग ्यदेणारीत
आ विरोधकरण्याचीक्ष मताअ स लेली
शक् ती
त  
इ स्वतःचीकामे्वसतःकर णारात
प्र. ४. व्यायाम न करण्याचे तोटे लिहून आकृती पूर्ण करा.

व्यायामाविण

प्र. ५. भावार्थाधारित.
अव् यायामाचेमहत् त्वतु
मच् याशब्दांतलिहार
आłव् यायामेअंगीवाढे ्फूर्ति
स ।का र्यकरण् याची।।øयापंक् ती
तीलु
म ्हां
तलास मजलेलाअ र्थ लिहार
इłआरोग ्यम्
‌धन स ंपदाøयाउक् ती तीलविचाराचा्ता विस
रकरार

भाषाभ्यास
स मास ातकमीतकमीदोन शब्द अ स ावेलागतातर त् यालाłपदø अ स े्हण
म तातरत्यादोनपदांपैकीको
णत् यापदालाप्रा
धान ्य
आहे यावऑन स मास ाचेप्रकारठरतातर
पद प्रधान / गौण (कमी महत्त्वाची) समासाचे नाव
१प हिलेपद प्रधान अव ्ययी भ ाव
२दु स रेपद प्रधान तत्पु ऐष
३दोन ्ही पदे प्रधान द्‌व ंद्
‌व
४दोन ्ही पद गौण बRव् री ही
यावर्षीआपल् यालाłअव ्ययी भ ावøआ णि łद्
‌व ंद्
‌व øहेदोन स मास स मजूनघ् यायचेआहेतर

19
 ६. ऑलिंपिक वर्तुळांचा गोफ

बाळ ज. पंडित १९२९त२०१५ क् प्र सिद्ध लेखकर क्रि क3ट स ामन्यांचे स मालोचकर łप हिलेशतकøण
łकणुमारांचेखेळøण क्रि łक3टमधीलनवलकथाøइत् यादीु सप ्तक3प्रसिद्धर
ऑ लिंपिक स ामन्यांची सु ऐ वात का व क शी झालीश हे स ामने
भ रवण् यामागील उद्‌दिअ टेको णतीश
ऑ लिंपिक वर्तुळांचाअ र्थ का यश यासर्वांचाआढा वाप्रस ्तुतपाठातूनलेखकांनीघेतला्तु आहेर
तप्रस
पाठातून
जाग तिकऑ लिंपिक क्रीडास ्पर्धांविषयीचीहिती
मा दिलीआहेर

मनु ष्याच् यासर्वांगीणव्यक्ति मत्त्वविका स ातक्रीडेचे महत्त्वअनन ्यस ाधारणआहेर सर्व स्तरां वर खेळले
जा णारेक्रीडास ामनेहे भ रातील
जग क्रीडाप्रे
मींचेलक्ष वेधूनणारे
घे ठरतातर
स ंपू
र्णजग भ रातील क्रीडास ामन्यांत łऑ लिंपिक क्रीडास ामन्यांनाø एक मानाचे स्थान आहेर łऑ लिंपिक
२०२०øच् याविज याचेउद् ‌दिष्ट डो~ ्यांसमोरवूनठे आपल् यालाआ वडणाऱ्याखेळावरलक्षकळ द्रितकऑनणत् यांत
पारंगतहोऊनआपल् यादेशालाłऑ लिंपिकविज याचेमानकरीøहोण यासाठी
् धिकअ ा धिकप्र यत ्नशीलराS यार

ऑ लिंपिक गा वाकडे आमची मोटारभ रधाव वेगाने जात

होतीर र्दीग प्रचंड अ स ली तरी रहदारीला णम ु ळीच
अडच नव्ह तीर
येण्याजाण् यासाठी वेगवेगळे्ते रसहोतेर खेळांचे मैदान वळ येऊ ज
लागलेण तस े आमचे डोळे स मोरील क्षितिजाकडे लागलेर खूपच
उंच अ शा स्तंभावर एक भ लामोठा्वज ध फ डफ डत अ स लेला
आम ्हांलादिसलार ऑ लिंपिक स ामन्यांचे ते्वतं सत्र निशाणहोतेर्वजा ध वरील पांढऱ् याशु
भ्र पा र्श्वभ ूमी वर
लालण पिवळ्याण निळ्याण हिरव्यावका ळ्या रंगांची वर्तु ळेएकमेकांतग ु ंफ लेलीहोतीर णूपाचज मित्रच
हातांत हात घालून आपल् यामैत् री
ची स ाक्ष जगाला देत होतेघ ही पाच वर्तु
ळे्हण म जे जगातील पाच खंड
आ णि त् यांचीशु भ्रध वलपार्श्वभ ूमी ्हणजे
म विशालअंतराळर याध ्वजा वरऑ लिंपिकचेब् री दवाक ्य लिहिलेले
आहेत ł सि टियसण ऑ ल्टियसण फ ॉर्टियसरø म ्हणजे ग ति मानताण उच्चताण तेजस्वि तार प्रतये क ्खेळाडJने
जास्ती त जास्तग ति मान होण्याचा प्रयत ्नक3ला पाहिजेल अ धिका धिक उंची गाठण् याची शिकस ्तक3ली
पाहिजे आ णि बल स ंवर्ध नासाठी जास ्ती त जास्तश्र म क3ले पाहिजेतण अ स ास ंदे श हा ध ्वज खेळाडJंना देत
अ स तोरया ध ्वजस ्तंभाज वळ एक स ्फूर्ति दायक म शाल स तत वत तेअ स तेर ऑ लिंपिक स ामने ्हणमजे
क्रीडापटJं स ाठीणि आ क्रीडाशौकि नांसाठीएकप र्वणीचअ स तेरथ्वी पृच् यापाठी वरील सर्व राष्ट्रां तील सु
मारे
पाचतेस हाहजारखेळाडJयास ामन्यांमध् ये भ ागघेतातर स्त्री
तखेळाडJंचीही स ंख् यादोनहजारांच्याआ स पास
अ स तेर प्रेक्षा
गारात सु
मारे स त ्तरते शीऐं हजारप्रे बक्षक स ण् याचीस ो यअ स तेर याशिवाय सु मारेवी पंच स हजार
लोकांनाहे स ामने भे उ राSनपाहता येतातरपोहण याच् ्याशर्यती स ाठीचारतपाचतला वहीबांधलेले स तातर
अ
खेळांचे वि शाल मैदानण याभ त् ोवतालचे प्रचंडप्रेक्षा गारण रहदारी स ाठीुद्दा म म बांधलेल् याअनेक
स डकाण लोहमार्ग ण प ु ऐ ष व स्त्री तखेळाडJयांच्यानिवास ास ाठी बांधलेल् याअ स ंख ्य खोल् याअ स लेल् या
इमारतीण वसतिगृहेणप्रे क्षकांच् याश्र मपरिहारा स ाठी सुसज ्ज अ शी वि शाल उपाहारगृहेतअस े हे एक मोठे
गावच अ स तेघयाला łऑ लिंपिक व्हिलेजø अ स े्हण म तातर łऑ लिंपिक व्हिलेजøवसवण् याची कल ्प ना
इर स र १९५६ मध् ये मेलबो र्न येथे मांयात डण्आलीर प हिले łऑ लिंपिक व्हिलेजøति थलेचर ऑ लिंपिक
20
स ामने दर चार वर्षांनी होतातर स ामने
हे पाचदिवसचालतर इर स र पूर्व७७६ मध् ये हेस ामने झाल् याची
प हिलीनचदग्रीसदेशाच्याइ ति हास ातस ापडतेरयात्वेळी ्पर्धेसतयशस्वी होणाऱ्याखेळाडJंचाणऑ लिव्ह
वृक्षाच् याफ ांदीचीमाळघालूनणवगौर करण् यातयेतसअ ेरग्रीसदेशातीलअनेक शहरेपरस ्प रांतील भ ेद भ ाव
विस ऑन यायशस्वी स्पर्ध कांचेप्रचंडस ्वागतकरतर यास ामन्यांतीलखेळाडJंना रीय राअ
सणसमारं
् भ ाच्या
वेळीमानाच ्थानेमि सळतअ स ेरपु ढे ग्री
क स त ्ते चाऱ ्हासझालाआ णि त् याबरोबरइर स पूर्वी र ३९४मध् ये
हेस ामनेबंदपडलेर
मैत् री चामं त्र स ांग णाऱ्यायाऑ लिंपिक स ामन्यांचीत् यानंतरइर स र१८९४ स ालीआध ुनि कजगाला
आठ वणझालीरत् यावर्षीफ्रा न ्स देशातłऑएक लिंपिकाँ ग्रेसøभ रवण् यातआलीहोतीरया त्काँ ग्रेसला
अनेक राष्ट्रां चे प्र
तिनि धी हजर होतेर कणुबर टीन वाचना
्याफ्रेंच क्रीडात ज् ज् ञाने या काँ ग्रेसमध् ये ऑ लिंपिक
स ामन्यांचे प ु नऐज ्जीवन क3लेर शरीर स ंपदा वाढवण् यासाठीण बलस ंवर्ध न करण् यासाठी णि आ प्रा मु ख् याने
दे शादेशांतीलरी मैत्
वाढJनत्यांच् यातमित्रत ्वाचीस्पर्धाव्हावी यास ाठी प्रा चीनऑ लिंपिक स ामन्यांप्रमा णेच
यापु ढेआंतरराअरीय ्क्रीडास ्पर्धा भ रवाव् यातअ स ेठरलेर१८९६पा स ूनऑ लिंपिक स ामनेदरचार वर्ष ांनी
वेगवेगळ्या देशांतभ रवलेजातातरयात्निमि त ्ता नेजगातस द् ‌भ ावनाण स मताणमैत् रीणविश ्वबंध ु त ्वण शिस्त
वऐक ्य याभ ावनावाढी स लागतातर
यास ामन्यांतनिरनिरा ळ्या एक वी स खेळांची तरतूद आहेरु ऐ षांप स ाठी व स्त्रिय ांस ाठी वेगवेगळे
स ामने होतातर यास ामन्यांच् याव्यवस्थेसाठी एक आंतरराअ्रीय ऑ लिंपिक समिती नेमलेली स तेर याअ
स्पर्धांतभ ागघेणाऱ्याप्रत्ये दे
क शाचेते एक तीन तिनि
प्रधीयासमितीत स तातर
अ यासमितीमधखेळां ये् ची
व्यवस्थात् यात् याखेळांच् याआंतरराअ्रीयस ंघाकडे अ स तेर ऑ लिंपिक स ामन्यांसाठी लाग णारा खर्च
फ ारचमोठाअ स तोरहासर्व पैस ास्पर्ध कदे शउ भ ाकरतातर
क्रीडेच्याक् षे त्रात जातिभेद नाहीण र्मभध ेद नाहीवर्णभेद की नाहीर येथे सर्वांनास मानस ंधीमिळतेर
अमेरिक3तीलसजेी ओ वेन्स हा वंशाने आफ्रिकी खेळाडJर १९३६ मध् ये ब र्लिनला झालेल् याऑ लिंपिक
स्पर्धेत त्याने चार अ जि ंक ्यपदेमिळवलीर इतक3च नव ्हे ण तर त् याचारही बाबतींतयाने त् वे न उच्चां क
प्रस ्थापितक3लेरअमेर िक3च् यायशाचातोमोठा शिल्प कारठरलारअमेरिक3नेचनव्हे तर
ण स ाऱ्याजगाने या
खेळाडJचात्यावेळी वढा क3 गौरवक3लाघक3 वढेकौत क3लेघ
ु ओ वेन्सचा वर्णत्ण याचादेशहेसर्व विस ऑन
स ाऱ्याजगानेत् याचीप्र शंस ाक3लीर
ए मिलझेटोपेकहाझेकोस ्लोव्हाकियाचाखेळाडJर१९५२ स ालीयात्नेहेल सिंकीचेमैदानगाजवलेर
तेथे याने त् ५ण००० मीटर वण धाेव मॅरेथॉन या लांब पल्ल्याच् याशर्यतीत वीन न विक्रम क3लेव न वा
इ ति हास घड वलारजगातीलłमान एक वीरेल ्वे
इं जि नøअ शीझेटोपेकने यातीख्मिळवलीरयामु ळेजगातील
सर्व लोकांना झेटोपेकबद्दल तर अ भिमानवाटलाचल प णत् याबरोबर झेकोस ्लोव्हाकिया दे शाबद्दलही
त् यांच् यामनातआदर निर्माण झालार
आ फ्रिक3तील इ थियो पियाचा अबेबेबिकि ला या खेळाडJने तर वाण अनी पा याने मॅरेथॉनतलांब
पल्ल्याची शर्यतजि ंकलीघ ए वढे मोठे अंतर याने
त् २ तास १५ मिनि टांत काटलेरफ ानीर्सबँक यास्त्री त
खेळाडJनेतर१९४८ स ालीऑलिंपिकचेमैदानण द ाणून स ोडलेर१०० व२००मीटरच्याशर्यतीतप्रथम
क्रमांक मिळवलार भ ारतानेहॉकयास्पर्धे ीच्तअनेक वर्षे अ जि ंक ्यपद टिक वलेरसु प्रसिद्ध भ ारती यहॉकी
खेळाडJध्यानचंद यांचेना व कि त् ये क वर्षे जगात सर्वांच् याजिभ े वरनाचतहोतेरलिंऑ पिकच् यामैदाना वर
खेळाडJखेळतअस तातणतेव ्हाखेळाडJंनापराक्रमाचवाप्रयत ्नवादाचास ंदे शदेणारा्वजधडौलाने फ डकत
अ स तोरत्याध ्वजा वरीलपाचखंडांचीपाच वर्तु ळेस मतेचवाविश्वबंध ु त ्वाचा स ंदे शजगालादेतअ स तातल
तरत्याच् याशेजारीचषु द्रक् विचारांचाअंधकारघाल वणारीयो त ज् ते
वतअ स तेर
21
 स्वाध्याय
प्र. १. आकृती पूर्ण करा.
अ ऑ लिंपिकचे ब्रीदवाक ्य अा
ऑ लिंपिक स ामन्यातूनविक
सित
होणाऱ्याभ ावनार

वाक्यातून
मिळणारा
स ंदे
श

प्र. २. योग्य पर्याय निवडून वाक्ये पुन्हा लिहा.

१ प हिलेऑ लिंपिक व्हिलेजर येथे वस लेर
अ ग्रीसआमेलबो र्नइ फ्रा न ्स ईअमेर िका
२ र पास ूनऑ लिंपिक स ामनेदरचार वर्षांनी
वेगवेगळ्या देशांत
भ रवलेजातातर
अ१८९६आ१९५६इर स र७७६ईइर स रपूर्व३९४
प्र. ३. खालील वाक्य वाचा. अधोरेखित केलेल्या शब्दांबाबत माहिती भरून तक्ता पूर्ण करा. एखाद्या शब्दाला
खालील मुद्दे लागू नसतील तर तिथे- हे चिन्ह लिहा. उदा., ‘व’ यासाठी लिंग, वचन, विभक्ती सगळीकडे
- हे चिन्ह येईल.
१ पु ऐ षांस ाठी
व स्त्रिय
ांस ाठी
वेगवेगळे
स ामने
होतातर
रक्रअ शब्द मूळशब्द शब्दजात प्रकार लिंग वचन विभ क् ती
१ पुऐ षांस ाठी
२ व
३ स्त्रिय
ांस ाठी
४ वेगवेगळे
५ स ामने
६ होतात
प्र. ४. स्वमत.
१ łऑ लिंपिकम ्हणजेविश्वबंध ु
त ्वøहीस ंकल ्प नास्पष्ट करार
उपक्रम : स न२०१६ स ालीझालेल् याऑ लिंपिक स ामन्यातील सुवर्ण रजण त वकांस ्यपदक मिळवणाऱ्याखेळाडJंची
माहिती
आंतरजालाचा वापरकऑनखालीलतक ्त ्यातलिहार
अ. क्र. व्यक्तीचे नाव देश खेळाचे नाव पदक

22
 ७. दिव्याच्या शोधामागचे दिव्य

डॉ. अनिल गोडबोले १९४७ःप्र सिद्धलेखकरł स ंस्का रशिदोरी

्वातं
सर्यवीर
त् स ावरकरøणłथॉम स अल ्वा
ए डिसनøणł१८५७ची यशोगाथाøणसु ł बोधकथाøणłकथाकथनातूनबालविकास øइत् यादीु सप ्तक3प्रसिद्धर
थॉमस अल ्वाए डिसन यांनी
शोधलावलेल् यादिव्याच् याशोधामागचीकथाणए डिसनयांचीप्र योगशीलताण
याचेमा
र्मिक वर्णनप्रस
्तु
तपाठातूनलेखकांनीक3लेआहेर

वस ंत ऋतूचेदिवसर काही दिवस सु ट्टी घालविण् यासाठी मित्रां ना घेऊन थॉम स ए डिसन एका
डचगराळ भ ागातीलखेडेग वाताजाऊनराहिलार स ू र्यग्रह णअ स ल्यामु ळेभ रदिवसासर्वत्र अंधारप स रलार
ति थे काहीशास्त्रज्ञ आ णि ज् योतिष ीस ूर्यग्रह णाचा अभ् यासकरण् यासाठी जमले होतेर मित्रमंडळींच्या
गप ्पारंगातआल् याहोत्यालप णए डिसनक स ल्यातरीविचारातगढJनगेलाहोतार याच् याएका त् मित्राने
स हजप णेविचारलेणłłकयाए डिसन स ाहेबणक स ल्याए वढ् याविचारातगढलातशत्याअंधारावरमात
कर णाऱ्याप्रकाशदेणाऱ्यावस्तू च् याशोधाचीकल्प नातरनाहीु मचना
् यात
डोक्यातशअ स लेकाहीतरी
वेडगळविचारनेहमीच मच्तयाडोक्यातयेतातरøø
ु
łłमलावेडगळ म्हणाकिंवा काहीही ्हणम ाल पणखरेच नेमका अ स ाच विचार माझ् याडोक्यात
आताआलाआहेरमीअ शाकाहीतरीशप्रक देण ााऱ्यावस्तू च् याशोधातआहेणकीजीकिंमतीनेकमी
अ स ेललण प स ामान्यमाणसालाहीरोजयाजीवनात च् ति चाउप योगहोईलरøø
ए डिसनच् यामित्रां नी फ ारस ेभगं ीरप णेमना वरघेतलेनाहीर याज च बऱ्णांनीतरस ते ण् यावहारीचनेलेर
łłतु म ्हाला ही थट्टा वाटतेशणपहातच्याक ंक णाला आर स ा क शालाश माझ्यामनातील
कल ्प नेप्रमा णेअ सणारी वस्तू शोधण्याचेआव ्हानमी्वी सकारलेआहेरøøए डिसनअगदी स हजप णेबोलून
गेलारएखादीकल ्प नामनातआलीणकीति चा स ततपाठप रा
ु वाकर णेहेतर डिसनच
ए ेवै शिष्ट्य होतेर
ए डिसननेआव्हानस्वी कारलेखरेलणपहेकाम वाटते तितक3स ोपे्हनव तेरत्रि कF मरीतया्प्रकाश
निर्माण करण् याचेवरात्री चेदिवसातऑपांतरकरण्याचेयापू र्वीहीकाहीयतप्र्नझालेर स रहं फ्रे डेव ्हीयाने
खा णीमधये ्वापरण्यासाठीएकमानदार दिवात यारक3लाहोतारयात त् वीजवाSनण ने ाऱ्यातारांयाच्
टोकांनाकार्ब नचेम्हणजेकोळ शाच्यापदार्थाचेतु कडेजोडलेलेहोतेरतारां र्ब नजोडलेली चीका टोक3
ज वळआ णलीणकीत्यातूनझगीतप्रकाश निर्माण व्हायचालप णयाप्रका शाच्याउप योगाला फ ार
मर्यादा होत्यार दर वेळीर्ब कानचे तु कडे जाळJन प्रकाश निर्माण कर णे हे काम ख र्ची क होतेर त्यातून
निर्माण होणाराषारी वि वायूहाहीधोकयकादा होतारप्रकाश तरजास्तवेळटिक णारावार ह तोकमी
ख र्चा तनिर्माण करता यायला हवार तोफ ार प्रखरही नकोर त्यातूनषारी वि वायूचा धोकाही नकोर हे
स ारे सेक जमायचेशए डिसनचेविचारचक्र सु ऑझालेर
कोणताही वानशोधएकाएकीलागतनाहीर निरी क्षण अनण ु मानणप्र योगपण ुन ्हाप ु न ्हाप्रयोगकर णे
हे चक्र स तत चालूच अ स तेरडिसनने ए लेटिनमचा उप योग कऑन पा हिलार तो थोडा फ ारयशस्वी
झालालपणअ स लामहागडाप्र योगव्यवहार्यनव्ह तारउन ्हाळ्याचेदिवसरहातातल् यापंख् याने वाराघेत
अ स ताना डिसनच
ए ेलक्ष पंख् याच् याकाडीकडेगेलेरया łł बांबूपा स ूनकार्ब नकरतायेईलकाशøøमनात
विचार आलाण की लगेच प्र योगांना सु
ऐ वातर हा बांबू को णत् याजातीचा अ स ावाश उष ्णक टिबंधात
आ णि विशे षतच आ फ्रिका आ णि आ शिया खंडात बांबूच्याअ स ंख् याजातींची लागवड क3ली जातेर
यापैकीण कोताबांबूयुक्त उप ठरेलयाचाशोधघेणेआ वश्यकहोतेरबांबूच्याजातीगोळाकरण्यासाठी
ए डिसनच् यास हकाऱ् यांनीआ फ्रिकाखंडातहजारोमैलपायीवा प्रस क3लारत् याठिका णीत्यांनाहिंस्त्र
23
प शूं शी आ णिमलेर ियाशीस ततस ामना करा वा लागलार बांबूच्याजाती गोळा करण्यासाठी
ए डिसनने पाणयासारख ् ा पै स ा ख र्च क3लार त् यातूनयात्ने स हा हजार प्रकारच्याबांबूच्याजाती गोळा
क3ल्यार बांबूपास ूनयार त क3लेली फिलॅमेंट ही अधिक काळ प्रका श देणारी ठरलील णअजूनही प
त् याच् यामनाचे पू र्ण स माधान झाले ्हनव तेरयोग प्र स तत चालूच होतेर योग हे प्रचालू अ स ताना
ए डिसनचे चहाण जे वणआ णिझोप हे स ारे योगप्र शाळेतीलवरच टेबला
र भ ूक लागलीण की उभ् या
उभ् याच थोडेस े खायचेण थकल् यासारखेवाटलेण की सब ल्याब स ल्याथोडी शी डॉलकी याय घ् चीर
तरीहीकामातून शी फ थोडी
णुर
स तमिळालीणकीडिस ए नत् याच् यास हकाऱ् यांनास मुद्राव रमास ेमारा यला
किंवा नृतया्च यानाही तर गाणया्च याका र्यक्रमांना घेऊन जा यचार मन ताजेत वाने झालेण कीु न ्हा
प
कामालासु ऐ वातर
सु ऐ वाती सु
ऐ वातीला दिव्याच् याप्रयोगाबाबतची प्रत क ल ् ्प नाच योग्यआहे अ स े एडिसनला
ये
वाटा यचेल पणप्रयोग कऑन पा हिल्यावर त् यातील फ ोलपणा जाणवायचार क3लेला प्रत्ये क प्र योग
आ णित् यातूनयकाआढळले याची पद्धत शीर नचदवऊ ्यांमधूनवलीर ठे अ शा त्याच् याप्रयोगाच्या
दोन शेवऊ ्यांची चाळीस हजार पानेभ ऑन गेलीर ए डिसनचे काही टीकाकार त्याला म्हणायचेण łłहा
स गळा खटाटोप फ णुकटचा गेला म्हणायचाघ कार णयातल् याबRतेक नचदीयाफस लेल् याप्रयोगांच्या
आहेतरøøया टीकाकारांना डिसनने ए ्त
उत र दिले आहेण łłमी जे हजारोयोग प्र क3ले ते फस ले तरी
फ णुकट गेले सअ े क स े्हण म तायेईलश निदान माझ्यानंतरयोग प्र कर णाऱ्यांना हेच प्र योग प ुन ्हाकऑन
पाहण् याचीगरजनाहीरत् यांचेते श्र मआ णिवेळवाचलाहा फ ायदाचनाहीकाशøø
स तत दहा ते बारा वर्षेप्रयोग कऑन पा हिल्यानंतरदिव्यामध् येफिलॅमेंट स ाठी वापरण्यात
ये णाऱ्याटंगस ्टन धातूचायोग प्रयशस्वी झालार इतका महत् त्वपू र्णशोध लागलाल पणतो लोकांना
माहितीसक ा व्हावाश त् याच् याडोक्यात एक ल ्प ना आलीर मेन्लोपार <येथीलभघरा ोवतीयात्ने
प्रचंड मोठा मां व डउ भ ारलार त्या ठिका णी नाना प्रकारच या दिव्
् यांची आक र्षक रोषणाई क3लीर
झाडातण झ ु डपातण अंग णातण ग च्चीव र किंबRना जि थे जागा मिळेलति थे वाटाण्यापास ून
भ ोपळ्या प र्यंतच्याविविध आकाराचे आ णिरंगाचे दिवे ला वण् यात आलेर तोदिवस होता २१
ऑक ्टोबर १८७९ चार घरा भ ो वतीचा दिव्यांचा झगमगाट पाहा यला स ारेवच्गा यागा व लोटलेर
ए डिसनने क3लेल् यायादिवाळीचावर्तमानपत्रात आ णिस गळीकडे ग वग वा झालार वर्तमानपत्रांतून
दिव्याच् याशोधाचीबातमी भ रजग प स रलीर
२१ ऑक ्टोबर १९२९ यादिवशी एडिसनने ला वलेल् यादिव्याच् याशोधाला पन्नास वर्षे पूर्ण
झाल्यावरस ाऱ्याअमेरिक3नेहा दिवसएखाद् यामहोत ्सव ास ारखास ाजराक3लारएकामोठ् यास मारं भ ात
अमेरिक3च् याअध ्यक्षां नीडिसनच ए ा स न ्मानक3लार याघटनेच्यानिमि त ्ता
नेअमेर िक3च् यापोस्टखात् याने
दिव्याचेचित्र अ सणारी तिकिटेही सिद्धक3लीर
प्र
एक सर्वस ामान ्यब ुद्धिमत ्ता अ सणाऱ्याए डिसननेसहे ारेस े क क3ले याचेत्याच् याटीकाकारांना
आश ्चर्य वाटलेलणपत् यांना ए डिसनने र्मि माकप णेस ांगि तलेण łłइतरांषापेक् माझ् यामध् ये
ब ुद्धिमत ्ता
अ धिक होती अ स े ु ळीच
म नाहीलणप स ंकटांना तचड देण्याचीण अ स ंख ्य प्रकारचे प्र योग कऑन
पाहण् याची वहजारोवेळा अपयशआले तरीु न प्हाति तक्याच उमेदीने वे न योग
प्र कऑन पाहण् याची
चि काटी माझ्याज वळ होतीर माझया्यशात एक हिस्सा भ ाग ब ुद्धिमत ्ते चा अ स ल्यासनव्याण ्णव
हिस्सेभ ागहा चि काटीचाआहेरøø
vvv

24
 स्वाध्याय
प्र. १. (अ) आकृतिबंध पूर्ण करा.
१ स रहं फ्रे डेव
्हीयांनी
यार
त क3लेल्
यादिव्याच् याम र्यादा

२ बांबूच्यानिरनिराळयाजातीगोळाकरण्यातए डिसनच् यास हकाऱ् यांनाआलेल्याअडच णी

(आ) रिकाम्या जागा भरा.

१र यादिवशीएडिसनच् याघरा भ ो
वतीआक र्षकरोषणाईहोतीर
२र दिव्याच् याशोधाचीबातमी भ रजग प स रलीर
प्र. २. (अ) योग्य पर्याय शोधून वाक्य पूर्ण करा.
१ लेटि
नमचाप्रयोगरहोतार
स ्वस्तण फ ायदे शीरणमहागडाणव्यवहार्य
२ फस लेल् याप्रयोगातूनहीयोग नंतर
कर प्र
णाऱ्यांचेर वाचतातर
पैस ेणश्र मणकागदणप्र यत ्न
(आ) आकृती पूर्ण करा.
ए डिसनच् याव्यक्ति मत्त्वाचेग ुण
विशे
ष

प्र. ३. खालील वाक्यांतील अधोरेखित शब्दाचे वचन बदलून वाक्ये पुन्हा लिहा.
१घरा भ ो वती दिव्यांचा झगमगाटपाहा यलास ारेवलोटलेर गा
२का र्ब नचा तु कडा जोडJनप्रका शतयारकरण् याचेकामख र्ची कहोतेर
३अमेर िक3च् यापोस्टखात् याने दिव्याचेचित्र अ सणारी तिकिटेही
प्रसिद्धक3लीर
४ फस लेल् याप्रयोगांचीपद् ‍ध तशीरनचदएडिसनने वहीमध्ठेयेवलीर
प्र. ४. स्वमत.
१ स ंशोधकहोण् यासाठीु म ्ही
तस्वतःच् याव्यक्ति मत्त्वातक स ेबदलकरालते८त१० वाक्यांतलिहार
२विज् ञानातवे नशोधलावण् यासाठी फक्त ब ुद्‍धिमत ्ता
पुरे
शीनाही यामता शीआप णस हमतआहात
काशअ स ल्यासअथ वानस ल्यासतु मचेमतस कारणस्पष्ट करार
३त ु मच् यामनातये णारावीन न विचार्यक्प्रतषातआ णण् यासाठीु म ्ही
तको णकोणतेयतप्र्नकरालश

25
 अपठित गद्य आकलन.
पआ णपाठ्य प ु स्तकात ग द्य वप द्य पाठांचा अभ् यासकरतोर विविधस ाहित ्यप्रकारांयाच्अभ् यासाबरोबर भ ाषिक
अंगानेप्रत्ये कपाठाचाअभ् यासआप णांस करा यचाअ स तोरविद् यार ्थ्यांचीभ ाषास मृ द्धी ण भ ाषिकविका स हीमराठी भ ाषा
अध ्ययनतअध् यापनाचीप्रम उद्
ख ु ‌दिअ आहेतण
टे म ्हणूनचपाठ्य प ु स्तकातीलपाठांयाच्स ूक्ष्मअभ् यासानेआपल्यालाकोणतेही
स ाहित ्य वाचल्यानंतरत्याचेआकलन होणेणआस ्वादघेता ये
णे वत् याभ ाषेचे
सुयोग्यव्यावहार िउपक योजनकरताये णेही
उद्‌दिअ टेस ाध्यकरता येतातर शाअ पाठ् येतरभ ाषेच्याआकलनाचेण मूल्यमापनकरण् याचेकौ शल्य प्राप्तहोण्याच् याएअ टी ने
पाठ्य प ु
स्तकातअप ठितग द्य उताराहाघटक स मावि ष्ट क3ला आहेरग द्य उतारावाचूनत्याचेआकलन होणे
वत् यावरील
स्वाध् यायतु म ्ही
स्वयंअध ्ययनानेण करेयेथेक्षिअपेतआहेर
l खालील उतारा काळजीपूर्वक वाचून त्याखालील कृती करा.
प्र.१ खालील अाकृतिबंध पूर्ण करा.
विद् यार ्थ्यांचीस माजातवेगळीओळख निर्माण
कर णाऱ्यासवयी

विद् यार्थिजीवनात चांगल्यासवयींनाअत् यंत महत्त्वाचे स्थान आहेर चांगले स ाहित ्य वाच णाराणयोग्य
त् याच बाबी लक् षात ठे वणाराणयोग्य ठिका णी ख र्च कर णाराण आ वश्यक अ स ेल वढेच ते बोलणाराण नेहमीच
इतरांच्यामदती स ाठी्पतत र अ सणारा विद्यार्थी भ ावी आ युष्यातस माजात आपली वेगळी ओळख निर्माण
करतोरत् याने निवडलेल् याक् षे
त्रातयश स ंपादनकरण् यासाठीयात्लाविशे षमेहनतीची वश्यकआ तापडतनाहीर
तु म ्हीजोप र्यंत मा र्ग दर्शन मिळवण् यासाठी्वतः स Sन पुढाकार घेणार नाहीतण तोप र्यंत त म ्हांला कोणाचेही
ु
मार्गदर्शन मिळणारनाहीरआपल्यालाका यकरा यचेयाचीदिशादुस राठर वणारनाहीर तुम ्हालाच दिशाठरवायची
आहे आ णितु म ्हांलाच त् यादिशेने चाला यचेही अाहेरहे ्वसप्र
यत ्नानेचशक ्य आहेर चांगल् यासवयी क3वळ
स्वप्र
यत ्नाला चालना देत नाहीतण याक3 वळ
त् ध् येयगाठJन थांबत नाहीतण तर यासत्ंपू
र्णमानवीुण ग वृद्धिं गत
करण् यासमदतकरतातर
प्र.२. ‘चांगल्या सवयी अाणि स्वप्रयत्न यामुळे व्यक्तिमत्त्व घडते’ हे उदाहरणासह स्पष्ट करा.
भाषाभ्यास
(१) अव्ययीभाव समास
* अव्ययीभाव समास वैशिष्ट्ये त१प हिलेपदमहत् त्वाचेअ स ूनतेबRधा ्ययअवअ स तेर
२ स ंपूर्णस ामा
सिक शब्द क्रिय ावि शेषणअव ्ययाप्रमा णेकामकरतोर
आण यथाणप्रतिवगैरेसर्गउप ांनास ंस्कृतातअव्ययम ्हणतातर
उदारण १गरजूंना यथाशक् ती मदतकरावीर
२त् यागा वातजागोजागीवाचनालयेआहेतर
३ क्रांतिकारकांनीआमर णक ष्ट स ो स लेर
जागोजागीणघरोघरीयांस ारख्याशब्दांतअव ्यय दिसतनस लेणतरी त् याचाविग्रह अव ्ययास हक3ला जातोणम्हणून
अ शाशब्दांचा स मावे
शअव ्ययीभ ाव स मास ातक3लाजातोर
* खालील शब्दसमूहांपासून सामासिक शब्द बनवा.
१विधीप्रमा णे २प्रत् ये कग ली
त३च कीचीशिस्त ४धोक् याश
ु िवाय५प्रत् कदारी
ये
26
 ८. सखू आजी
राजन गवस १९५९क्प्र सिद्धकथाकादंबरीकारणक वीणस मीक्षकण स ंशोधकर स ाहित ्यअकादमीप ु रस्का र
प्राप्तलेखकर ł भ ंडार भ ोगøण ł धिंगाणाøणłकळपøण łत णकटø इत् यादी कादंबऱ्याल łहुंदकाø काव ्यस ंग्रहल
łकाचक वड् याøहाललितग द्यस ंग्रहप्रसिद्धआहेर
प्रस
्तुत पाठात स खू आजीच् यामनातीलु न् ज यातनव् याजीवनमूल् यांविषयीचे
भ ानण ति ची प्रगतिश ील
एअ टीण निर्णय क्षमताणमाणसांवरचेप्रे
मअ तिशयस हजतेने वओघ वत् याशैलीतलेखवर्ण कानेनक3लेआहेर

स खू आजी पर वावारलीण हीष्ट गोकदा चि तस ांगण् याइतपत महत् त्वाची नस ेलण कारणआप ण
कि तीतरी रोज
यू मृत अन ्ुभव
तअ स तोरमग स खूआजीमर णपावलीयालावि शे षमहत् त्वका यणअ स ाप्रश ्न
कोणीहीस्थि उप त कऑ शक3लर याबाबत मला काहीही ्हणामयचे नाहीर तरीही स खू आजीचा मृत् यू मला
खोल वर जखम कऑन गेलार आपलं अ स ं काही हरवलंण अ स ं मला आजही वाटतं यर माझ् याजगण् यातलं
एक शु भ्रत निरभ्रकाही स ंपलंअ शीपोक एक ळी वाढते यरको णस खूआजीशमाझीको णलागतहोतीतीश
कोणीच नाहीर ना माझयाजातीच ् ी ना पातीचणील तरीहीप ती याज माझ
वळच्ी होतीर रक्ताच् या
माणसाइतकीचर स खूआजीचं वयवर्षंेनव ्वदरहातातकाठीर वाकूनकमानझालेलंशरीररचेहरा सु रकणुत्यांनी
भ रलेलार स खूआजीग ली
तूनजाताना णी सकोहजम ्ह टलंłłआ ण जीणकणुठंचालली स शøøतरलगेचउत ्तर
łłकणुठंजातो यबाबारम ्हातारंण मास रहाडंगेलीवड् यालाणबघामाज् यामड् यालारøø्हा
ू म तारी यबोलते
का
हेस ग~ ्यांनास मजायचअ ं स नाहील ं णपप्रत्येज क णति च् याशीबोला यचाप्रयत ्नकरतोरम ्हातारीये काप्रत
शी्
बोलतेर मला स खू आजी नेहमीच एक विता वाटतेर ती कवितेत बोलतेर कवितेत तिच् याइतकहजगतेर
प्रचंड भ ाषिकज् ञानमलाकोणाकडंच दिसलंनाहीर
स खू आजी स हज बोला यला
लागली तरी एक कविताच बोला यचीर
म ्हणजे कणुणी ्हमटलंण łłम ्हातारी्प गप
घरात बस ायचं स ोडJन कणुठंनिघाली स
मरा यलारøø तर ती लगेच ्हणमायचीण
łłमरणलोकालाण स रणदिक् कालामाजं
कपाळण भ रलं आ भ ाळमरलं माणू सण
झि जलंकान ुस म ्हातारी वस ाचनीणभ ऑन
उरायचीøøहे स गळंतीज ु ळवूनबोला यची
अ स ं नाहीलणपती बोला यला लागलीण
कीआपोआपच ति च् यातचडातूनतेबाहेर
यायचंर ति च् याशी बोलताना एक अ वर्णनी यआनंद मिळायचार लहानप णीशाळेला जाता जाता आजी
आम ्हांला गोळा कऑन ब स ायचीर शेतातल् यादेवाच्यागोअ टीस ांगायचीर आजीची गो ष्ट कधी कधी
आठ वडाआठ वडाचालायचीर शाळेलाजातानावेळर काही शाळेSन येतानावेळर काहीअ स ातोठरलेला
का र्यक्रम अ स ायचार एकदा आजीनं एक गो ष्ट स हज सु ऑ क3ली आ णिस ंप वलीलण प ती माझया्मनात
दीर्घ काळरेंगाळलीरआजीम ्हणालीणशेतात łł स एक ापहोतारत्याचामाणू स झालारत् यालापंख फ णुटलेर
तो स मुद्राव रगेलारचारतपंतपश्चर्या क3लीरपरतआलारत् याचाबैलझालारखांदामळलारनांगरज ु ंपलार
फ ाळाला नाग णी ड स लीर बैलाची दातकणुडी स लीरबनांगराची नदी झालीर बैलाला आंघोळ घातलीर
27
त् याचा स ाप झालार नागिणीला घेऊन पळालाररøø हे स ांगताना आजीच्याचेहऱ्यावरचे बदलणारे भ ावण
हातांयाच्हालचालीण यास ाऱ्यांतूनसहे ारंआपल् यासमोरघडतंआहेरआप णपाहतआहोतणअ स ं वाटJन
अंगा वर शहारे यायचेर ही गोष्ट ऐकल् यानंतरकि त् ये क दिवस ही गोष्ट माझ् यास्वप ्नात ज शीच्यातशी
घडायचीर बैल आंघोळ करा यला लागलाण की डोळेक्क ट उघडे पडा यचेर ति थूनु ढंप झोपच लागा यची
नाहीरकधीतरीआपल् यास्वप ्नातलास ापनागी णघेऊनजाईलआ णि आपल् यालाहे्वपस्नपडायचंबंद
होईलणअ स ं वाटा यचंलप णकलक वर्ष ांतअ स ंकधीघडलंनाहीरहीकथाकधीअचानकस ्वप ्नातयेतेचर
आजीनं कलक गोअ टीस ांगि तल् याल प णए वढीच क शी मेंदूत ऐतून स लीण ब हा प्रश
्नअन ु त ्तरित आहेर त् या
काळीआ णि त् यानंतरयागोअ टी चाअ र्थ आजीलाविचारलाहोतातरफक्ततीह स ायचीरमध् ये चएकदा
म ्हणालीणłłगावगरतीलाण स पानधरतीलाधरती वापलीणदु मातीहाराकलीøøआता णाला हेकळोणारश
नंतर्हा म तारीलाकाहीचविचारलंनाहीर
स खूआजीगा वातल् याकणुणाच्याहीबार शालाणलग्ना लाणम यतालाहटकूनु ढंप अ स ायचीचर स गळं
ति च् याम ्हणण् यानुस ारचाला यचंर ति च् याशब्दालाचॅलेंजन स ायचगा ंर वातल् याबाप यमाणसांततीएकदम
बरोबरीनं वावरा यचीरएकदागा वच् यालक् ष्मी चीजत् राठरलीरइडंपडलंचाक र बंदीझालीरअ शातगावातली
वस्तू बाहेरजाऊद् यायचीनाहीणअ स ानियमरअ शात स ातबाघोरपड् याचापोरगावावगं वागलारगा वबैठक
ब स लीर पंच म ्हणालेण łłर िवाजानुस ारस ातबाचया ्पोराला दंड कराचरøøस ग~ ्यांनी माना डोला वल्यार
निर्णय फ ायनलरए वढ् यातम्हातारीउठलीर ्हणालीण
म łłपोरगंमांवर डी घा णकरतं यम ्हणूनमांडीकापता
व्हयगाऽऽशøøस गळे टाळा पगळJन बघा य लागलेर बोलायचं का यश शे वटीस गळे उठलेर आपापल् या
घराच् या वाटेला लागलेर
स ातबाचया ् पोराला
कोणीच काही बोललं
नाहीर्हा म तारीचवाला ीगा
भ ीतीहोतीर
एकदा स खू आजी
गावातल् या आ याबा या
गोळा कऑन आमच् या
घरात आलीर तेव ्हामी
कॉलेजातहोतोरआमच् या
भ ागात तेव ्हा प्रौ ढ
स ाक्षरतेचेवर्ग जोरात
होतेलण प आमच् या
गावात एकही चालत नव्ह तार म्हातारी स ग ळ्या आ याबा यांच्यास मोर्हण म ालीण łłआमचं पोरगं ए वढं
का यका य शिकलं यणआपल् यालादुस रामास ्तरक शालापा यजेरतूचशिकीवरंऽऽआमालारøøस खूआजी
पंधरादिवसांतवाचायलाशिकलीर स ग ळ्या बायकांना शिक वतसु टलीर त्यावेळी आमच्यागा वचा
स रपंअंगठे
च वालाहोतारयाला त् ति नंचा वडीतचगाठलारआठ वड् यातस हीपु रता स ाक्षरक3लारआमच् या
गावातलाचोपडा यांचापोरगापहिल्यांदापोली स झालारम ्हातारीनं वच्गायाबायकागोळाकऑनणत् याला
ड्रेसव र ओ वाळलंर दहीत स ाखरेनं तचड गोड क3लंर गा वम ्हणजे म ्हातारीचावळार गोताति ला गावातल् या
स ग ळ्या लहानतथोरांमध्ये आपलंघर दिसायचंर
स खूआजी शिकली सव रलीसअ तीण शहरातजन ्मलीअ स तीणतरकणुठल् याकणुठंपोहोचलीअ स तीर
28
 इतकी प्रचंड ब ुद्धीति ला लाभ ली होतीलप णते ति
च् यान शिबात नव ्ह तंण म ्हणून काही
बिघडलं नव ्ह तंर
ति नं स गळं ति च् याह यातीत काबीज क3लं होतंर स खू आजी मरणपावलीर लहान पोरांस पा ून
म ्हाताऱ् याकोताऱ् यांप र्यंतप्रतये
काच
् ् याडो~ ्यांतूनण
पा
ीआलंरगा वपोरक ंझालंर
आता फक्त आजीच् यादंतकथार घडलेल्यान घडलेल्यारप्रत् ये कगा वातअ शीएक आजीगा वचा
गोता वळास ांभ ाळJनगेलेलीच अ स तेरआतागावगाडाबदललार आजीलाजागाचउरलीनाहीरअडच ण
फक्त उद् याच् याम ु लांचीरत् यांनीअशाआजीचीआठ वणकणुठलीस ांगायचीश

स्वाध्याय

प्र. १. खालील घटनेचा लेखकावर झालेला परिणाम लिहा.

सखू आजीचा मृत्यू

प्र. २. ‘सखू आजी कवितेत बोलते, कवितेत जगते’ हे विधान स्पष्ट करणारी पाठातील वाक्ये शोधा.
प्र. ३. गुणवैशिष्ट्ये लिहा.

सखू आजी

प्र. ४. कंसातील सूचनेनुसार बदल करा.

अ य ाबाबतमलाकाहीही ्हणामयचेनाहीरकाळओळखार
आ आजी णकणुठंचालली स शअधोरेखि तशब्दाचीजातओळखार
इ अाजीमाझ् याज वळचीहोतीरअधोरे खि तशब्दाचाविऐ द्धार् थीशब्द लिSनवाक ्यप ु न ्हालिहार
ई डचगराच् याकणुशीत वस लेहोतेवघअधोरेतेगा खि तशब्दाचा स माना र् थीशब्द लिSनवाक ्यप ुन ्हालिहार
प्र. ५. स्वमत.
अ स खूआजीच् याव्यक्ति मत्त्वविशे षांपैकीम ्हां
ु तलाभ ावलेल् याको णत् याहीदोनशे वि
षांचेस कारण
स्प अ टी कर णकरार
आ खालीलमु द्
‌द्यां नाअन ुस ऑन स खूआजीवि षयीु मचतेमतलिहार
१करारीपणा२आजीचागोता वळा
प्र. ६. अभिव्यक्ती.
अ łबदलत् यागा वगाड् यातआजीलाजागाचउरलीनाहीरø याविधानाबाबत मचेतमतस विस
ु ्तरलिहार
आ तु म ्हांलास मजलेल्यास खूआजीचेव ्यक्तिचित्र रेखाटार
इ स खूआजी वतु मचीआजी यांच्यास्वभ ावातील स ाम्यस्थ ळ शोधार
29
 भाषाभ्यास
* खालील सामासिक शब्दाचा विग्रह करा.
सामाजिक शब्द विग्रह
१ यथामती
२हर स ाल
३गा वोगाव
४आमर ण
५ यथाशक् ती
(२) द्‌वंद्‌व समास
* खालील उदाहरणे वाचा व अभ्यासा.
१म ु लांनी
अाई वडिलांचीअाज् ञापाळावीर
२आईगा वाSनचारपाच दिवसातपरत येईलर
३दूरच् याप्रवास ात
स ोबतअंथऐ णपांघऐ णघ् यावेर
१अधोरे खि तशब्दातकि तीपदेआहेतश
२दोन ्हीपदेमहत्त्वाचीवाटतातयशका

दोन ्ही
पदेमहत्त्वाची द्‌वंद्‌व समास वैशिष्ट्ये स मास ाचाविग्रहआ णि
ण वणअथ वाण किंवाया
स मु
च्च यबोधकउ भय ान्वयीअव्ययांनीनाहीतरकिंवाण
अथ वायाविकल्प बोधकउ भय ान्वयीअव्ययांनीकरतातर

* द्‌वंद्‌व समासाचे तीन उपप्रकार

१) इतरेतर द्‌वंद‌व् २) वैकल्पिक द्‌वंद्‌व
३) समाहार द्‌वंद्‌व
दोन्हीपदेमहत्त्वाची दोन्हीपदेमहत्त्वाची
दोन्हीपदेमहत्त्वाची
विग्रहतआ णिण व यास मु च ्च्य बोधक विग्रह वाण किंवाणअथ वाअ शाविकल्प
दोन्हीपदां स ोबतत्याचप्रकारच् याइतर
उ भय ान्वयीअव ्ययांनीकरा वार बोधकउ भय ान्वयीअव्ययांनीकरा
पदांचा स मावे वार
श स माहारगृ हित
धरलेलासअ तोर
उदारणकFष् णार्जु
न उदारणखरेखोटे उदारण भ ाजीपाला
कFष्णआ णिअ र्जुन खरेकिंवाखोटे भ ाजीअाणि इतरगोअ टी

* तक्ता पूर्ण करा.

बाजूच्या चौकटीतून शब्द किंवा शब्दसमूह योग्य ठिकाणी भरून नंतर उरलेल्या चौकटी भरा.
अरक्र स ामासिक शब्द विग्रह स मास ाचेना व घडोघडी
१ बरे वाईट
२ बरेवाईट बरेकिंवावाईट वैकल्पिकद्‌व ंद्
‌व पाप किंवापु ण ्य
३ प्र तिक्षण
४ मीठ भ ाकरी
५ जन ्मापास ूनमरेप र्यंत
६ खरेखोटे
७
30
 | हास्यचित्रांतली मुलं (स्थूलवाचन)

मधुकर धर्मापुरीकर १९५४च कथालेखकणल लितलेखकआ णि व्यंग चित्रांचेस ंग्राहकतअभ् यासकर

१९७६ पास ून त्यांनी व् यंग चित्रांचा स ंग्रह करण् यास सुऐ वातक3लीर कथालेखनास ोबतच व्यंग चित्रांच् या
आस ्वादाच्यानिमि त ्ता
ने विपुल लेखनर किश ोर वयीन मु
लांस ाठी लिहिलेल् याłअन्‌कॉमनमॅनआररक3रलक् ष्मणरø
या पु स्तकाला महाराअट्र शास नाचाप ु रस्का र मिळालाआहेर त् यांनी आरर क3र नारा यणयांच्याłमालग ु डीडेजø
आ णिłस्वामी ॲण्ड फ्रेंडजø याप ु स्तकांचे मराठीुव अनादक3लेले आहेतर łअप्रपूøण łऑपøण łविश्वनाथøहे
कथा स ंग्रहलłरे षालेखक वस ंतस रवटेøणłहस ऱ्यारे षेतून सव ण्ह याच् यापलीकडलेøहीु स्तप क3प्रसिद्धर
हास्यचित्र ण व् यंग चित्र म ्हणजे का यश तीक शीवाचायलापाहिजेतशहे प्रस ्तु
तपाठातून स ांगि तले
आहेर
हास्यचि त्रे
ण व् यंग चि त्रे
आपल् याला हसव तातण विचार करा यलाभ ाग पाडतातर हास ्यचि त्रेव व्यंग चि त्रेयांमधील
भ ेदा
भ ेदरद ्शवत लेखकांनी याचित्र दुनियेची सफ र प्रस्तु
तपाठातूनवून घड आ णलीआहेर प्रस्तु तलेख ł वयम् ‌
२०१६øच्यादिवाळीअंकातूनघेतलाआहेर
पआ णदररोजका र्टून ्स पाहतोणतीआपल्याइतक् यासवयीची झालेलीआहेतणकीकार्टून ्स च् याऐ वजी
त् याला कणुणी व् यंग चित्र किंवाहास्यचित्र म ्ह टलंण की आप णथबकतोर शिवायण आप णस ह स ाजी पाहत
अ स तोण तीस तात अ ्ट्री
łस
प का र्टून ्स ø म ्हणजे चित्र मालिकार łचि ंटJøहे त्याचे सर्वांतमहत् त्वाचे अ स े
उदाहरणअर शाचि त्राच् याप हिल्याभ ागातकणुणीतरी कणुणालातरी स ांगतअ स तंण बोलतअ स तंण मगत् याच् या
दुस ऱ्यात तिसऱ्याभ ागांतत् यास ांगण् यातबोलण् यातून उलगड णारी गंमत अ स तेघकधी आपल् यालाएकाच
भ ागाचका ं र्टूनपाहायलामिळतंण तेपाSन दकनख ह स ूयेतं
ु आपल् यालार अ स ं चित्र हेहास ्यचित्र अ स तंलप ण
हास्यचित्र म ्हणजेका यणअ स ंविचारलंतरआपल् यालाका य स ांगतायेईलश
कणुणीस ांगेलणवेडं वाकडं चित्र काढलंण की ते झालं का र्टूनघ कणुणीम ्हणेलणत् यातएक जोक अ स तो
आ णि कणुणीस ांगेलणत् यातएकमा णू स अ स तोणतो स ऱ्या
दु लाबोलतोणवाच ते लंकीआपल् यालाहस ूयेतंण
वगैरेरर हे स गळं स ांग णंतबोल णं बाजूला ठे वूनणआपल् यालाहास्यचि त्राची व्याख् याकरायची झाल्यास
अ शीकरता येईलłत सफ ाईदाररे षांनी काढलेलंगमतीदार चित्र ण म ्हणजेहास्यचित्र øर हास्यचि त्राचेवै शिष्ट्य
का यणतरतेहिलं पा की ण आपल् यालाहस ू येतं व्घ यंग चित्र म ्हणजेण हास्यचि त्राचा प ु ढलाटप ्पार व्यंग चित्रसुद्‌धा
आपल् याला हसव तंण प णक3 वळ ह सवणं ए वढाच त् याचा हेतू स तोरन व् यंग चित्र पाहिल्यावर आपल् याला
ह स ूही येतंआ णितेआपल्यालात् याश िवाय काहीतरी स ांगूपाहातअस तंर आप णजरत् याचि त्रापाशीथोडं
थांबूनहिलोण रा तरत्यातकाहीगमतीदारविचारमांडलेला स तोणहे अ आपल्यालक् षातयेतंर
मु लांचीहास ्यचि त्रंकाढ णंहीसर्वांतअ वघड गोष्ट आहेरम ु लांचीम ्हणजेण क3वळ मु लांस ाठीचनाहीण
तर हास ्यचि त्रात जी मु लं अ स तातण ती लं काढ
ु म णं फ ारअ वघड अ स तंण का श त ु म ्हीकाढJन पाहाण तेव ्हा
लक् षातयेईलर कारणण लहानमु लाचं चित्र तआकारानं लहानकाढलंतर ण तेथोडंलहान च मु
लाचं वाटणारघ
एखादामा उंच णू स काढलाणतरतोत्यामा उंच णसाचामु लगा वाटणारकाण छ ेघमगदाढी र मिश्यानस ल्याण
कीहोईलका चि त्रातलंपोरगंतनाहीुव ब ाघ तस ंहीहोणारनाहीरत्यालाशर्टतचड् डीघातलीणकीहोईलका
ते पोरगंर चित्र काढायचा प्र यत ्न क3लाण की आपल् यायाअडच णीलक् षातयेतातर मोठ् यामाणसाकडे
आ णि मु लाकडे आप णबारकाईनं पा हिलेलंच नाहीण हेही आपल् यास्पष्ट प णे लक् षातयेईलघ आ णिइथेच
व्यंग चित्र काराचं कौ शल्यलक् षातयेतं मु
लां
र स ाठी विनोद करणं एक वेळस ोपंलप णव्यंग चि त्रातलंमूल हे
मुलास ारखं दिसणं सर्वांतकठीणघ
आप णइथे वेगवेगळ्या व्यंग चित्र कारांनीण आपापल् याव्यंग चित्रांततहास्यचित्रांतलहान मु लं क शी
काढलीआ णि त् यांच् याबोलण् यातूनण वागण् यातून त् यांचं लहानपणक स ं उमटलंआहेणतेपाS यार हास्यचित्र
31
 म ्ह टलंणकीआधीआठ वणयेतेणशिरती दर फ डणी स याज् येष्ठ
व्यंग चित्र काराच्या चित्रांचीर शाळेतल् या चौथीतपाच वीच्या
ग णि ताच्याप ु स्तकात फ डणी स ांचीहास ्यचि त्रे
होतीणतीपाहताना
ग णि ताचाłबाऊøकमीझालाहोताु लां
म चाघ
त् यांचं हे हास्यचित्र पाहार जाड रेषांनी खरं्हण म जे मोठी
माणसं काढतायेतातण स ाअ आपला स मजर मा त्र याचि त्रात
फ्रॉ घातलेली
क हीलगी
ु म लहानबाळालादूधपाजवाेणत शी या
लहानग्यारोपट्यालापाणीघालतेआहेणतेही कि तीकाळजीनेतदुधाच याबाटलीनेघ
्
श्याम जो शी हे मराठीतले यापिढीच मागच्े महत् त्वाचे हास्यचित्र कारर त् यांची रेषा हीफ डणी स ांच्या
रे
षेपेक्
षाअगदीउलटतनाजूकआ णि
ल वचीकअ शीघत् यांच् यायाहास ्यचित्रांतपाहार

अ रांग णारंमूलकाढलंआहेणत् याचीहालचालजा णवतेणनाहीशकाघिवायदेवालाफł ूलøण

गदी दे
ारा
हा मु लगा त् यारांग णाऱ्याबाळापेक्षामोठाघ हास ्यचित्र आ णिचि त्रात हाच फ रक अ स तोरचि त्रात RबेSब
काढायचा प्रयत ्नअ स तो तर्यचि हासत्रात विनोदी णू
स मा
एखाद् याच् यावागण् यातबोलण् याची ज शी RबेSब
नक्क लकरतोणतशीती चि त्राचीगमतीदारRबेSब क्क लनअ स तेर
डेव
्हीड लँग ्डन या अमेर िकन व् यंग चित्र काराची ही चि त्रं पाहार प हिल्याचि त्रात चतु
र मुलगा पैशाचा
ग लाफ ोडतो आहेण हा त्याचा पराक्रम आपल् याला दिसतो आ णिमग त् याच् याचेहऱ्यावरचे ते भ ाव
आपल् यालाजाणवतातणि आ खरे वाटतातर

तरदु स रंचित्र भ ोकाडपस रणाऱ्याम ु

लाचंलत् यालाव्यंग चित्र म ्हणता येईलरकाबरंशरर चित्र पाहताना
आपलंल क्ष आधीजातंते ण का ळ्या रंगाकडेतम ु लाच्यामोठ् यानेरडणया्कडेरआपल् यालावाटJनजातंकी ण
लहान मु लं उगीचच रडत अ स तातणसतंच हा रडतो आहेण बाकी काही नाहीलणप चि त्राकडे लक्ष पू र्वक
पाहिल्यावरआपल् यालादिसतेणती स ेफ ्टीपिनररआ णि विचार येतोणअरेघपिन हीयालाटोचतअ सणार
आ णिम ्हणूनयाने भ ोकाड पस रले सणअ ारर तस ेच अ स ावेण कारणम ु लांच्यारडण् याला काही łकारणø
अ स तंघइथेत् याचेहातपा यक स ेकाढलेआहेतणपाहार
32
 लहान मु लं लहान क शीदिसतात चि त्रातश
त् यानेमक चं का ं यरहस्यआहेहेपाहायचअं स ेलणतर
ज् याव्यंग चि त्रात तहास्यचि त्रात मोठाण मा
स आ णि
ू
छ ोटाु लगमाअ स ेदोन ्ही आहेतणअ शी चि त्रंपाहावीतर
हे आहेण जाग ति क की र्ती चे व्यंग चित्र कार आररक3र
लक् ष्मणयांव् चं यंग चित्र खेड्
र यातमु लांचेक3स काप णारे
अ स ायचेण म ु लाला ज मिनी वर ब सव ून त्याचे क3स
कापले जायचेर इथे पाहाण तो मा णू स क स ा बस ला
आहेण त् याचा आकार त् याच् या चेहऱ्यावरचे ते
उत ्साहाचे भ ाव आ णिक3 स कापून घेणाराण
क ंटाळलेलाण वैतागलेला लगारर तेच
ु म हाततपा यण
तेचनाकतडोळेलणपफ रककणुठेआहेज् यामु ळेहामोठाणू समावाटतोआणि हेमूलणलहानमूल
वाटतंशआकारानेलहानतमोठेप णआहेचलप णत् याश िवायअ धिकका यआहेश
हीचि ंटJचीचित्र मालिकापाहारइथेहीहाफ रकआपल् यालादिसतोरशिवायणप हिल्याचि त्रात
त् याचि ंटJचाप्रश्नत् याच् याबाबांप्रमा
णेआपल् यालाही्पष्ट स कळतनाहीणमात्र तिसऱ्याचि त्रातत्याचा
łअ र्थ øस मजतोरत् याअ र्थानंहेउत ्तमअ स ेव् यंग चित्र आहेणनाहीकाघ

आ ता आ णखी एक गंमत पाSर हंगेर ियन

व्यंग चित्र कार रेबरयाचे हे यंगव् चित्र र चित्र पाहताच
आपल् यालावाटतेण ही वेग दोनवेगळी चि त्रं आहेतत
एक लहान म ु लगा आ णिएक मोठा मा णू सलपण
भिंती
वर लावलेले तेच चित्र आ णि दोघांच् याक3 स ांची
ठेवणपाहिल्यावरलक् षातयेतेणकीहालहानप णीमोठे
व्हायो लिन वाज वतोआहेआ णि आतामोठाझाल्यावर
लहान व्हायो लिन वाज वतो आहेर लहान मु लांना
łमोठ् याø वस्तूं
चं आक र्षणअ स तं आ णिवाढत्या
वयानुस ार आप णजपलेला छ ंद अ धिक खोलत स ूक् ष्म
अ स ा होत जातोणह्य बाआकाराचं आक र्षणकमी
होतअ स तंअण स ं याव्यंग चित्र कारालास ांगायचआहेर ं

33
 आ ता हे हास ्यचित्र र चित्र कलेवर Rकूमत
मिळवलीण की हास ्यचि त्रात काय जादू करता येतेण
त् याचं उदाहर णर ब्रिटिश व्यंग चित्र कार नॉर्मन थेल वेल
यांचंर म ु लाची कापण त् याचा शर्ट आ णिस ॉक ्स त बूट
पाSन लक् षातयेतंकी ण हा स्का उटचा मु लगा आहेर
त् याच् याकडेसर्व च उप योगी वस्तूअगदीत यारअ स तातर
इथेण त् याच् याब ु टात अगदी मध ्यभ ागी काहीतरी ुस ूनघ
ब स लं आहे अन् ‌ ते काढण्याच् यानादातसअ लेला हा
मुलगा पाहा नाण क स ा वेडा वाकडा झालेला आहेण
शिवायत् याचाचेहराररआपल् यालाअगदीग ु ंतवूनटाकणारंहेहास ्यचित्र र
आता आपल् यालक् षात आलं अ स ेलण की लहान मु लाचं चित्र काढतानाण त्याचि त्राचा किंवात् या
मुलाचालहानआकारचमहत् त्वाचान स तोणतर शरीराच याप्रत
् ्ये
क अ वयवाचाआकारत् याप्रमा णात लहान
अ सणंगरजेचअं स तंमर ्हणजेणहातातपायांचीबोटंती ण लहानकाढलीणकीआपोआपनखलहान ं होतातर
नाकाचाण ओठांचा आकार काढल् यावर कळतंण की लहान म ु लांच्याभुवय ातशाच लहानकिंवाएका
रे
षेच्याअ स तात णि आ लहान मु लांना दाढीत मिश्यान स तातण हेु म ्हां
तलास ांगायची गरज नाहीघ यापु ढे
व्यंग चि त्रंतहास्यचि त्रं पाहताना णि आ काढतानाण अ शा बारीक स ारीक गोअ टींची नचद तु म ्हीसुद्धाघेऊ
शकालर vvv

स्वाध्याय
प्र. १. खालील फरक लिहा.
व्यंगचित्र हास्यचित्र

प्र. २. वैशिष्ट्ये लिहा.

व्यंगचित्रे

प्र. ३. ‘व्यंगचित्र हे व्यक्तीचे गुण-दोष मांडण्याचे प्रभावी अस्त्र आहे’, हा विचार सोदाहरण स्पष्ट करा.
प्र. ४. प्रस्तुत पाठातील व्यंगचित्रांपैकी तुम्हांला आवडलेल्या कोणत्याही एका व्यंगचित्राचे तुम्ही केलेले निरीक्षण
बारकाव्यासह स्वत:च्या शब्दांत लिहा.
प्र. ५. ‘व्यंगचित्र रेखाटणे’ ही कला आत्मसात करण्यासाठी कोणत्या गुणांची आवश्यकता असते, यासंबंधी तुमचे
विचार लिहा.
प्र. ६. ‘लहान मुलांची हास्यचित्रे काढणे अवघड आहे’, याबाबत तुमचे मत स्पष्ट करा.
उपक्रम : ५ मे या जाग ति क व्यंग चित्र दिनाच्या निमि त ्ता
नेशाळेमधये्व्यंग चित्रांचे प्रद
र्शन भ रवा व त् यांचा
आस ्वादघ् यार
34
 भाग -३
९. उजाड उघडे माळरानही

ललिता गादगे१९५४चप्र सिद्धक वयित्रीłर फसव ी क्षितिजेøणłअ ग्निजळøण łस ंवेदनø इत् यादीकवितास ंग्रहल łआ यु
ष्याच् या
काठाकाठानेøण łदुचख आ णिअश् रू øण ł प्रा
जक् ताची फ णुले
आ णिदाहø हे कथास ंग्रहल łनाळबंधाची कहाणीøणłखि डकीतलं
आ भ ाळøहेलितल ग द्य प्रसिद्धर
प्रस
्तु
त कवितेतवयि क त्री नेवस ंतऋतूच्याआगमनाम ु ळेस ृअटी च् यानिसर्गस झद र्यातील बदलांचे मनमोहक वर्णन क3ले
आहेर

स्वागत करण्या वसंत ऋतूचे

रंग उधळले दिशा-दिशांना,
बेरड काेरड इथली सृष्टी
घेऊन आली ती नजराणा ।।१।।
गर्द पोपटी लेऊन वसने
मुरडत आली लिंबोणी,
जर्द तांबडी कर्णफुलेही
घालून सजली नागफणी ।।२।।
लुसलुस पाने अंगोपांगी
झुले वड हा दंग होऊनी,
दुरंगी चुनरीत उभी ही
घाणेरी ही नटुनी थटुनी ।।३।।
सळसळ झळझळ पिंपळ पाने
मऊ मुलायम मोरपिसापरी,
सांबर लाल कळ्यांनी लखडून
उभे स्वागता पाणंदीवरी ।।४।।
पळसफुले ही बहरून आली
या मातीच्या अंकावरती,
कुसुमे सारी या जगातली
पाहून त्यांना मनात झुरती ।।५।।
आंब्याच्या मोहरातून आली
कोकिळेची सुरेल तान,
उजाड उघडे माळरानही
गाऊ लागले वसंतगान ।।६।।

35
 स्वाध्याय
प्र. १. (अ) कारणे लिहा.
अक वयित्री
च् यामतेदाहीदिशांनारंगउधळलेणकार णर
आजगातील सर्व फ णुलेमनात झ कार णर
ऑलागलीण
ु
(आ) खालील आकृतिबंध पूर्ण करा.

वसंतॠतूच्या स्वागतासाठी आतुर असलेले घटक

(इ) पृथ्वीचे रूप खालील बाबतींत स्पष्ट करा.

आगमनापू र्वी वसंतॠतू आगमनानंतर

प्र. २. सृष्टीतील खालील घटक वसंतऋतूच्या आगमनाने कसे सजले, ते स्पष्ट करा.
घटक त्यांचे सजणे
१ लिंबोणी
२नाग फणी
३घा णेरी
४पळ सफ णुले
प्र. ३. खालील शब्दांसाठी कवितेत आलेले समान अर्थाचे शब्द शोधा.
१ भ ेट वस्तू
त
२ स जलीत
३अ रुंदरस्ता त
४ फ णुलेत
प्र. ४. भावार्थाधारित.
१ł स ांबरलालक~ ्यांनीलखडJनउ भ े्वा सगतापाणंदी वरीøणयाओळीचा स ंदर्भ स्पष्ट करार
२łउजाडउघडेमाळरानहीगाऊलागले वस ंतगानøयाओळीतीलु म ्हां
तलाकळलेलेअ र्थस झद र्यस्पष्ट करार
प्र. ५. अभिव्यक्ती.
अ वस ंतऋतूच्याआगमनाने स ृअटीतहो णारेबदलु मचत् यानिरी
क्षण ाने
लिहार
आ स ृअटी
चेस झद र्यका यमराहण्यासाठीु
म ्हां
तलासु
चतीलअ स ेउपाय लिहार

36
 १०. कुलूप
श्री. कृ. कोल्हटकर त श् री पाद कFष्णकोल ्ह टकर १८७१त१९३४ ः स मीक्षकण लेखकण वीण नाटककारण
कथाकारण कादंबरीकारर łमूकना यकøण łग ुप्तमंजूषøण łम ति विकारøण łप्रे मशोधनø इत्यादी नाटक3ल łदुटप ्पीकी
दुहेरीøण शामसु łंदरøइत् यादीकादंबऱ्यालłगीतोपा यनøहाकाव्यस ंग्रहप्रसिद्धłर सु
दाम्याचेपोहेøहायांचात्विनोदी
लेखांचास ंग्रहप्रसिद्धआहेर
स्वभ ावनिआ वप्रस ंग निआ विनोदाचा अ तिशय चपखलप णेवापर प्रस ्तु
त पाठाचे खास वैशिष्ट्य आहेर
बंडJनानांयाकणुलपां
च् च् याहव्यासापायी त्यांच् यावर अनेक चमत ्का रिक प्र स ंग उद् ‌भव तातणयाचेवर्णन प्रस ्तु
त
पाठातविनोदी शैलीतलेखकांनीक3लेआहेर ्तु
तप्रस
पाठहाłसु दाम्याचेपोहेø यालेखस ंग्रहातूनघेतलाआहेर

मचआ ् याबंडJनानांना कणुलपांचा मोठा शौकर अनेक धातूंचीण अनेक आकारांचीण अनेक कळींची
कणुलपेजमवूनत्यांनीएक स ंग्रहालयबन वलेआहेरघरातदूधतदुभ त् याच् याकपाटापास ूनतोतहत शाच्या पै
ति जोरीप र्यंत प्रतये क् ठिका णी त्यांनी कणुलपेवून ला नाक3बंदी कऑन टाकली आहेर घरा वर एखादा डाका
पडणार आहे अ शी बातमी कळJनही णीकोइतकीयतारी करतस नेलघ बरेण इतका बंदोबस्तकरण् याचे
कारणविचारालणतरतेआपल्याचीज वस्तूं चेरक्ष णव्हावेहीइच् छान स ूनणकणुलपांचास ंग्रह मित्रमंडळींच्या
नजरे स पडावाए वढीचआहेर याहव्यासामु ळेचबंडJनानांनीकाही ड्यांसक दोनतदोनवकाहीदारां स दोन्ही
बाजूंनीकणुलपे वलेली
ला आहेतर
ए वढा खटाटोप कऑन ठे वल्यामु ळे बंडJनानां वर अनेक चमत ्का रिक प्र स ंगही अाले आहेतर एकदा
त् यांच् याधान् याच् याकोठीच्याकणुलपाचीकि ली त् यांच् याकणुटॉंबानेवलीर हर कणुलूपजरानिरा ळ्या पद्धतीचे
अ स ल्यामु ळेत्यालाकि लीशोधण्याकरतात्यांनी स गळाबाजारपालथाघातलाणतरी कि लीमिळेनाघ
बरेणकणुलूपलोहाराकडJन वाकाढ
वेतरपोटचयापोरापे ् क्षा हीममतेने वाढवलेल् याकणुलपाचीहाडे खि ळखि ळी
होतानाणपाह ेहेबंडJनानां स ारख्यांनाजरादुर्घ टचहोतेरशिवायगृहस्थ इतकामानीणकीत् याने शेजाऱ् यांपाशी
कधीप स ाभ रधान ्यहीउस नेमा गि तले्हनव तेरअस ोणअ शारीतीने हिलादिवस प तरघरातील सर्व मंडळींनी
त् याकणुलपानिमि त ्तकडकडीत उपा स काढलार दु स ऱ्यादिवशी द् वादशीलण प तोदिवसहीस ग~ ्यांनी
ति तक्याच धा र्मिकप णाने उपा स ात काढलार नानांचे तर डोळे पांयाची ढरे वेळहोणआलीर
् शे वटीसर्व
हकीगत कळताच आम ्ही
स्वतक् लोहारा स घेऊन नानांच्याघरी गेलो वते कणुलूप एकदाचेफ ोडलेल णप
त् यामु ळेनानांचाआमच् यावरइतकाघ ु स्साझालाणकीतेपंधरादिवसप र्यंतआमच् याशीनीटप णेबोलेनातचघ
आपल् याउप योगातील सर्व कि ल्ल्याबंडJनाना आपल्याजानव्यात अडक वूनवत ठे अ स ल्यामु ळे त्या
कधी हर वत नाहीतरवतात हर यात्बRतकऑन त् यांच् याकणुटॉंबाच्याताब् यातल् या कि ल्ल्यार वरील अनर्थ
ग ु दरल्यापास ूनस ाधी बाजारी कणुलपेच ते कणुटॉं यास्वा बाचधीन
् कऑ लागलेर ही कणुलपेकि ल्ल्यां च् याबाबतीत
काहीचविधिनिष ेधबाळगतनस तरत् यांनाकोणतीही कि ली ण खि ळाकि हवाकाडीचालतअ स ेरकधीकधीतर
नुसत् याहिसक् यानेचतीउघडतअ स तरत् यांचीअ शीवसु ł धै वकणुटॉंबकम्‌øवृत्ती पाSनशे वटीनानां यापदरच
च् ् या
एका विश ्वासू नोकरालाही चोरी याचीकरणइच् ् छाझाली व तो हजारपाचशेचे डबोले घेऊन पळJन गेलार
तिजोरीलाण कोतेकणुलूपवाला यचेयाचाबंडJनानांफना ारदिवसप्रश्नपडलाहोतारप्रथमत्यांनीअक्षरीकणुलूप
लावलेलण प ति जोरी अंधारातस अ ल्यामु ळे कणुलपाची अक्षरे जम वताना तीदिसेनातच नीट ्हण ण म ून त्यांनी
ति जोरी मह त् प्र
यास ाने उजेडातणून आ वलीर
ठे पणतेव ्हापास ून अक्षरे ज ु ळवताना ती वळ उ ज भ े राहा णारा स ही
दिसू लागलीर तेव ्हाती कणुलपेही कणुचकामाची ठरलीर यापे क्षा अक्षर शत्रू
कणुलपे पु ष्क ळ बरीण अ स ा टोला देत
देतयांत्नी त्याकणुलपाच् याऐ वजी दुस ऱ्याकणुलपाचीयोजना क3लीर हे कणुलूप ुसते न दाबले की लागत स ेरअ
37
उघडतानामा त्र त् यालाकि ली चीजऑरलागेरएक3 दिवशीबंडJनाना्हांआम कडेह र्षितमुद्रे ने येऊनम्हणूलागलेण
łłआमच् याआ र्यभ ूमीच याप ्ुत्रां
नाकल ्प कतानाही्हण म ूनचोहोकडेओरडचालूआहेरप णहाआरोप निव्वळ
खोटा आहेर अहोण आम ्हांलास ंधीमिळत नाही स ाधीघ ती मिळती तर ्हां आम मध् येशेकडो एडिसन झाले
अ स तेरøø शाभदे िमानाच्याया उकळीचा अ र्थ विचारता बंडJनानांनी प्रथम आपली णत् याकोही प्रकारे्तुती स
कर णारनाही से अ आम ्हांपास ून वचनघेतलेरनंतरलोहाराच यामदतीने
् यांनीत् ्वतच
स त यारक3लेलेएकणुलूप
दाख वलेरते ्हणमालेणया łł कणुलपाचीकल्प नामलाआमच् याति जोरीचया्कणुलपावऑन सुचलीर याकणुलपाचे
ग ुण ध र्मत् याकणुलपाच् याअगदी विऐद्ध आहेतर त् याकणुलपास उघडण् यालाकि ली पाहिजेत याला ला वताना
मात्र पाहिजे ते कणुलूप ुसते न दाबून वता लायेतेतमाझुसे त् यानहिसड् यासरस े उघडतेर हे कणुलूप मीतआता
ति जोरीलावून ला र्वी पूचेकाढJनटाक णाररøø
हाअक ल्पितप्रकारएेकूनआम ्ही नानांचेमन वळवण् याचाप ु ष्क ळप्रयत ्नक3लालप णज् याचेनावतेघ
नानांयाच्अंगीएढ निश्चय हाएकअलौ कि कग ुण आहेरłआपल् यालोकांतकोणत् याहीकलेलाउत ्ते जन
नाहीøशी अ ु टपप ुट करत त् यांनी ठरलेला बेत लागलीच अमलात णलारआ थोड्याच दिवसांत आमच् या
अन ु मानाप्रमा णेति जोरीची चोरी झालीण ्हातरतेव नानांति चाळपापड झालाघ ते्हण म ालेण łłआमच् याकडे
चोरसुद्धादेशब ु डवे वकलेलाआ श्रय नदेणारेस अतातघøø
यानंतरनानां ति जोरी
नी स घंटेचेकणुलूपला वलेवतीआपल् यानिजा यच् याखोलीतनेऊनवलीर ठे ते
म ्हणालेणłłआतामा त्रचोरमाझ्याहाती निचस ंशय स ापडणाररबेट्यालाकळ णार सुद्धानाहीणकीकि ली चा
प्र योग सु ऑ होताच घंटा वाजायला लागून घरातील सर्व मंडळी जमतील व तत ्का ळ त् याला कोतवाल
चा वडी दिसेलघघंटेच्याआ वाजाबरोबरमीताडकनउठJनयाच्त् यामानग ु टी स ब स लोच स मजाघøøहाविचार
आम ्हांलाहीसपंतपडलारज् यादिवशीतेकणुलूप वण् ला याचाबेतठरलात्याच दिवशीरात् री
आम ्हांलाघंटानाद
ऐकूआल् यामु ळेआम ्ही बंडJनानांयाच्निजा यच् याखोलीतगेलोणतो यचमतका ्का रस ांगावाघबंडJनाना्वतच स
उजव् याहाताने ति जोरीचे कणुलूप उघडतसअ ून डाव् याहाताने आपलाच उज वा हात जोराने पकडJन łचोरघ
चोरघøम ्हणूनओरडतआहेतरयानंतरवकलरचआमच् यागा वातलोकांचीएकटोळीआलीरत् यांच् याज वळ
चाकूण सु ऱ्याण कणुलपे वगैरे बरेच जिन्नस विकण् यासाठी होतेर यांच् यात्ज वळची बRतेक कणुलपे बंडJनानांनीच
विकतघेतली वघरातील सर्व ज ु नीकणुलपेकाढJनयांनी त् त्यांच् याजागी यानवीनकणुलपांची ्थापना
स क3लीर
क र्मध र्मस ंयोगाने एक नाटकमंडळीही याच सु मारा स आमच् यागा वात आलेली होतीर ति चा प हिला प्रयोग
łसुभद्रा हरणअथ वा चौर्यविपाकø त् याच दिवशी होतार यास ्तवआपली सर्व मंडळी बरोबर घेऊन बंडJनाना
निर्भय चि त ्ता ने नाटकाला गेलेर जाताना यांनी्हत्मटले सुद्धाण की łआता चोरांना म्हणावेणयाण क शी चोरी
करतातीपाSरु मचत ् याबापजन ्मीसुद्धा अ शीतऱ ्हे तऱ्हे चीकणुलपेु मत्ही पाहिलीसनतीलघøø
नाटक स काळीपाच वाजताआटोपलेरनानापरत येऊनपाहतातसर्व तो पेट्यां चीकणुलपेज शीच्या
तशीअ स ूनआतीलमालत्रमा चोरी स गेलेलाघ शोधकरताणहीटोळीहीपळJनगेलेलीआढळलीर यावऑन त्
उघडअ स ेअनु माननिघालेणकीयालोकांनी बिचाऱ्याभ ोळस रनानांकडेआपलीसर्व कणुलपेखप वूनु ढे
प
रात् रीअना यास ेत्यांनी्वतचच स ्याच कि ल्ल्याचाल वूनमाललां वलाघ ब सु दै
वानेयारात् त् री बंडJनानांचेकणुटॉंब
त् यांच् याताकदी स नज ु मानताआपले सर्व दागि नेअंगावरघालूननाटकालागेलेहोतेण यामु
ळेत्वढे
ते मा त्र
बचा वलेरयापु ढे बंडJनानां स नेहमीयांच्त् याकणुटॉंबाने टोम णा द् यावाण की łदागि ने घालण्याच् यामाझ् या
हौशीबद्दल आप णस दा मला दो ष लावत होताल णपशे वटी आपल् याकणुलपांपेक्षामाझ् याहौशीनेच
आपल् यामिळकतीचाबचा वक3लाघøø
बिचारेबंडJनानाया तरी
वरका यबोलणारशत्यांच् यातचडालाआपोआपचकणुलूपब स लेघ
vvv

38
 स्वाध्याय
प्र. १. (अ) खालील आकृतिबंध पूर्ण करा.
नानांयाच्कणुलूपस ंग्रहालयातीलकणुलपां
वै
शची
िष्ट् ये स ाध्याबाजारीकणुल
पांचीवै
ु शिष्ट् ये

(अा) कारणे शोधा

१काहीक ड्यांनाआ णि काहीदारांनादोनदोन पेकणुल
ु लावलेलीहोतीण
णत कार
२नानांनीशेजाऱ् यांनापस ाभ रधान ्यमागि तलेनाहीणण कार
त
(इ) खालील चौकटीत दिलेल्या संकल्पनांचा अर्थ स्पष्ट करा.

संकल्पना संकल्पनांचा अर्थ

१ वसु धै
वकणुटॉंबकम्‌वृत्ती
२ अ क्ष रशत्रू
कणुलूप
३ चोरकलेलाआ श्रय देतनाहीर
४ माझ्याहौशीने मिळकतीचाबचा वक3ला
(ई) आकृती पूर्ण करा.
नानांयाच्अंगचेग ुण

प्र. २. (अ) खालील शब्दांचे अर्थ शोधून लिहा.

१दु र्घ ट २हव् यास ३कणुचकामी
प्र. ३. पाठात आलेल्या विनोदी वाक्यांचा शोध घ्या व ती लिहा.
प्र. ४. सहसंबंध शोधा.
१अंधारचतमचच कि ली च
२ स ावधचबेस ावधचचविश्वासूच
३रमेशचनामचचतेच
प्र. ५. स्वमत.
१बंडJनानांच्यातचडालाआपोआपकणुलूपब स ण् याचीतु म ्हांलास मजलेलीकार णे्वभ
स ाषेत
लिहार
प्र. ६. अभिव्यक्ती.
१बंडJनानांच्याछ ंदाच्यावर्णनातूनपाठात णारा घड विनोद मच्तयाशब्दांतवर्णनकरार
ु
२व ्यक्ति मत्त्वविकास ातछ ंदाचेअ स लेलेमहत्
त्व लिहार

39
 ११. आभाळातल्या पाऊलवाटा

नैसर्गि क स ाधनस ंपत ्ती नेस मृद्धअ स लेल् याभ ारतातप्राण

ीतपक् षीयांमधीलवैविध ्यहीथक्क कर णारेआहेर
भ ारतात क्ष्यांच्प या१२४६जातीआहेतरप क्ष्यांच् यादुनियेतल् याअनेकआश ्चर्य कारकगोअ टींपैकीगोएक ष्ट
म ्हणजे प क्ष्यांचे स्थ लांतरयरहो
पक् षी स्थ लांतर काण कणुठJनवकधी करतातण याचे वि वेचन प्रस
्तु
त पाठात
आलेआहेरप्रस ्तु तपाठłआपली स ृअटी आपलेधनø यापु स्तकातूनघेतलाआहेर

प क्ष्यांच् यादुनियेतल् याअनेकगोअ टी आश ्चर्य जनकआहेतलप णत् यातही सर्वांतस्तिमि तकर णारे
काहीअ स ेलतरअनेकपक् षी तजातीवर्षा तूनदोनदाकरत स लेलाअ हजारोमैलां वासचार प्र
भ ारतातल् या
कोणत् याहीस रो वराकडे हिवाळ्या च् यासु ऐ वातीलानजरटाकलीनि तर
रनिरा ळ्या जातींच् याबदकांनी
पाणीअ क्ष रशचझाकलेलेदिसतेरहेषी पक्म हिन् यादोनमहिन् यांपू र्वीतरइथेनव्हतेरएकदमहजारचच् या
स ंख् ये नेहेआलेकणुठJनश
युरोप आ णि उत ्तर अा शियातून हजारो मैलां वास कऑनचाबदकप्र
3च नव ्हे
ण तर इतरही अ स ंख ्य
जातींचेपक् षीनियमि तपणेहिवाळ्या च् याआरं भ ीयेऊलागतातरभ ारतात ये णारे ्वे
तबलाक
श ज र्मनीतून
येतातण तर बदकांयाच्काही जातीस ायबेर ियातूनर बलाकांया च्स्थ लांतरावि षयी कालिदास ाच्या
वाङ् ‌मयात उ ले ख आढळतातर हं स पक् षीसुद्धा पावस ाळ्या तदिसत नाहीतणशी अ वर्णनेप्रा चीन
वाङ् ‌मयातआहेतरमा त्र याकाळातहेपक्षी नक् की कणुठेजातात याचीमा त्र माहिती दिसतनाहीर
याच्याउलट यु रोपमध्ये अनेक पक् षीहिवाळ्या तदिसेना स े होतात याची जाणी वहोतील णते प
नक् की का य करतात हे ण कणुालाच
माहिती ्हनव तेर अनेकांच्या
स मज ु तीप्रमा णेर्फ ब पडJलागण् यापू र्वी
हे पक् षी बेडJकण ख वलेकरी अथवा
काहीस स्तन प्रा ण् यांप्रमा णे चि खलात
अथ वा कपारीत गाडJन घेऊन प्रदी र्घ
हिवाळी झोप काढत अ स ले
पाहिजेतर पु ढे मा णूस एका खंडातून
दुस ऱ्याखंडात प्रवास कऑ लागला
तेव ्हात् याच् यालक् षात आलेण की
आपल् या खंडातून गायब होणारे
पक् षीत् याचऋतूतदुस ऱ्याखंडात दिसून येतातर
प क्ष्यांच् यास्थ लांतराचाअभ्यासकर णेणहीकाही स ोपीष्ट गोनाहीलणपअ वघडातल्याअ वघड
प्रश्नातूनविज् ञानालामा र्ग काढावालागताेर क्ष्यां
प च् यास्थ लांतराचे र्ग मा
शोधण्यासाठीएक स ाधापण
क ष्टस ाध्य उपा य गेल्याशतकापास ूनवापरला जात अाहेर एखाद् याविशिष्ट भ ागात अनेक पक् षी
पकडJन त् यांच् यापायात ख ुण ेचे वाळे अडक वून द् यायचेर ॲल् युमिनि अमचे बन वलेलेवाळे हे हलक3
अ स तातणत्याचेप क्ष्यांनाओझेहोतनाहीर यावाळ्याव रज् यास ंशोधनसंस्थे नेते वले लात्यास ंस्थे
चे
नावआ णि ख ुण ेचा क्रमांक अ स तोर कोणत् याक्रमांकाचे वाळे को णत् यापक् ष्यालाण कणुठे आ णि क3व ्हा
40
लावलेयांचीस ंस्थे कडेनचदअ स तेर
वाळे अडक वलेले हे षीप पक्ु
न ्हामोकळेस ोडले जातातर एखादा वाळे अस लेला पक्षीजिव ंत
अथ वा मृतयाज्लास ापडेलया त्ने त्यास ंस्थे ला कळ वावे अ शी अपेक् षाअ स तेर अर्थात लावलेल् या
सर्व वा~ ्यांची माहिती परत मिळतेच अ स े नाहीलुशंपरंभ त रातल् याएक दोन वा~ ्यांचा जरी पत ्ता
लागला तरीयातून त् मौल ्यवान मा हिती मिळJशकतेर क3रळात वाळे वलेले ला परीट षी काबूलण
पक्
अ फ गाणि स्ता नण वायव्य पाकि स्ता न या भ ागांतस ापडले आहेतर क3रळातलाच एक रानपरीट
भ्रक्वब्रÆ च्चत्म्Æत्क् ब्रम ्ह दे
शातस ापडला आहेर ज र्मनीत वाळे वलेला ला बलाक बिकानेरमधये ्
स ापडलाआहेर
अलीकडच् याकाळातविमाने णि आ रडार यंत्रणेम ळेसुद्धाप क्ष्यांच् यास्थ लांतरावि
ु षयीमोलाची
माहिती मिळाली आहेर तरी सुद्धा प क्ष्यांच् या या गूढसवयींस ंबंधीचीकि त् ये क रहस् ये अद् याप
उकललेलीनाहीतर
प क्ष्यांच् यास्थ लांतराचेअनेकप्रकारपाडता येतीलर हिमालयास ारख्याप र्वतरांगांमधये राह
् णारे
पक् षी थंडीत खाली दरीत वाअथस खल भ ागात उतरतात णिआ उन ्हाळ्यात परतवर स रकतातर
त् यांचाएकू णप्रवास काही कि लाेमीटरचाचस अतोरअनेकदादुष्का ळणमहापूरअथ वाबर्फवृअटी मु ळे
एखाद् याप्रांतातन्न अ मिळेना स े झालेण की पक् षी ताे प्रां
तस ोडJन तात ्पु
रते स रीक
दु डे जातातर ळात
ु म
अन् नाचे दुर्भिक्ष हीच स ्थ लांतरामागची मूळ प्रे
रणा आहेर प क्ष्यांना थंडी वाऱ्याची फ ार शी काळजी
नस तेर अन् नाचा प ु रे
स ा पुरवठा अ स ेलण तर पक् षी ब र्फाळ प्रां तातही ्यवस्थि
व त जगू शकतातर एर वी
दोन ते पाच हजार मीटर उंचीप र्यंतस ापडणारे हिमकाक पक् षी
एव ्ह रेस ्ट चढ णाऱ्यागिर्याराेहकांयाच्
मागे मागसेाडेआठ हजार मीटर्हण म जे सु मारे स त ्ताव ी
स हजार फ णुटां र्यंतप आल् याची नचद आहेर
ए वढ् याउंची वर या पक्ष्यांना बर्फण थंडी आ णिह वेची कमी होतणारी जा घनता याचा कोणत् याही
प्रकारे रासत्होत अ स लेला दिसत नाहीर हिवाळ्या त पक् षी द क्षिणेकडे्थसलांतर करतात तेु ळे थंडीम
नाहीतर र्फपडJन
ब अ न्न शोधणेकठी णझाल् यामु ळेर
अनेक पक् षी अ स े आहेतण की जे बर्फपडायला लागण् याच् याबरेच आधीण अ न्न अद् यापही
भ रपूरउपलब्ध अ स तानाचअापल्याद क्षिणयात्रे लासु ऐ वातकरतातरहेषी स्थ
पक् लांतरा स ाठीअन् नाच् या
तु टवड् याचीवाटपाहातसबतनाहीतर सू र्यद क्षिणेकडेकूझुलागलाणकीत् यांचेमनज णूउचलखातेण
दक्षिणेची ओढ लागतेण आतील अस ्वस्थ तावाढतेर एका जातीचे अनेक पक् षी एक त्र येतात णि आ
ठरा वीकमु Sर्ता लाप्र याणकरतातरयापक्ष्यांच् याबाबतीत ्थ लां
स तराचाआताअन् नाशीस ंबंधउरला
नस ून ठरा वीक ऋतूत ठरा वीक दिशेने झेप णेघेहा एक łधा र्मिक विधीø अ स ल्यासारखा त्यांच् या
जीवनाचाच एक भ ाग झाला आहेर परतीच् याप्रवास ाचेहीस ेच तर वस ंतागमाला स गळेच पक् षी
अना मिकओढीनेआपल् याउत ्तरेतल् याघरांकडे निघतातर
vvv

41
 स्वाध्याय
प्र. १. (अ) पक्षी स्थलांतराच्या अभ्यासाच्या वाळे अडकविण्याच्या पद्‌धतीचा घटनाक्रम लिहा.

(अा) पक्ष्यांच्या स्थलांतराची वैशिष्ट्ये लिहा.

(इ) स्थलांतर करणाऱ्या वेगवेगळ्या जातींतील पक्ष्यांचे साम्यघटक लिहा.

प्र. २. फरक स्पष्ट करा.

दक्षिणेतील हवामान उत्तरेतील हवामान

१ १
२ २
३ ३
प्र. ३. चौकटी पूर्ण करा.
अप क्ष्यांच् यास्थ लांतराचीमूळ प्रे
रणात
अाबलाकांचे भ ारतात ्थ लांसतरण हो ारे श त दे

इ आध ुनि काळातप क्ष्यांच् यास्थ लांतराची हिती
मा णदे ाऱ्यागोअ टी त
ई गिर्यारोहकांच्यामागेजाणारेषी पक्त
प्र. ४. कारणे लिहा.
अ फक्त ॲल् युमिनि अमचेच वाळेक्ष्यां प च् यापायातअडक वतातकार णर
आ हिवाळ्या तपक् षी द क्षिणेकडे्थ सलांतरकरतातण कार
र
प्र. ५. सूचनेप्रमाणे कृती करा.
अप क्ष्यांनाघराकडेजाण्याचीचाSललागतेर याअ र्थाचेपाठातील वाक ्य शोधार
आज र्मनीआ णिस ायबेर ियाहेउत ्तरयेईलअ स ाप्रश ्नतयारकरार
इ व ाळे अडवलेले षी पक् मोकळेस ोडले जातातर अधोरे खि त शब्दाचा विऐ द्धार् थी शब्द वापऑन
व ाक ्यप ु न ्हालिहार
प्र. ६. स्वमत.
१पक् षीनिरी क्षण ातून क्ष्यां
पच् याजीवनपद् ‍ध ती स ंबंधीत मचीमते
ु स विस ्तरलिहार
२त ु मच् यामतेमान वीजी वन वपक् षी जीवन यांच्यातीलमहत् त्वाचेस ाधर्म्य स ोदाहर
णलिहार
प्र. ७. अभिव्यक्ती.
१ łपक् षी जा य दिगंतराøहीउक् ती पाठाच्याआधारेतु मच् याशब्दांतस्पष्ट करार
२त ु म ्हांलाप क्षिमित्र बनायलाआ वडेलकायशत ु मचेमतस कारणलिहार
42
 १२. पुन्हा एकदा

प्रतिमा इंगोले १९५३ च ग्रामी णकथाकारण क वयित्री र łहजारी बेलपानøण łअक सिदीचेदानेøण सुगरनच
ł ा खोपाøण łजा वयाचं
पोरø इत्यादी कथास ंग्रहल ł भुलाईø हा कवितासंग्रहल łब ु ढाईø ही कादंबरीसिद्धप्र
र अस ्स ल वैद
र्भी बोलीचाभप्र
ावीवापरहे
त् यांच् यालेखनाचेखास वै शिष्ट्य आहेर
नवनिर्माण
ाचाध् यासघेतलेल् यामनाच्याभ ावस्थितीचवर्ण
ेनप्रस्तु
तकवितेत वयि
क त्री
नेक3लेआहेर

पुन्हा एकदा
चमकावी वीज
उतरावी खाली
भिनावी रक्तात
पेटावे स्नायू
करीत पुकार
पुन्हा एकवार
पुन्हा एकदा
घालीत पिंगा
पावसाच्या सरी
व्हाव्यात बेभान
कोसळाव्या खाली
मातीत माती
व्हावी एक...
पुसून टाकीत
भेदाभेद...
पुन्हा एकवेळ...
पुन्हा एकदा
घुमावा वारा
युवक इथला
भारला जावा
भुलावी तहान
विसरावी भूक
नवनिर्माणाची
लागावी चाहूल
उजळावी भूमी...
दिगंतात...
पुन्हा एकदा...

43
 स्वाध्याय
प्र. १. कवयित्रीला असे का म्हणावेसे वाटते? ते लिहा.
१पा वस ाच्यास रीको स ळाव् यातणकार णर
२ भुलावीतहानस वि रावीभ ूकणकार णर
प्र. २. खालील घटनांचे कवयित्रीला अपेक्षित परिणाम लिहा.
गोष्टी परिणाम
१ वीजचमक णेर
२ वाराुमण
घ ेर
प्र. ३. खालील प्रतिके व त्यांचा अर्थ यांच्या जोड्या लावा.
‘अ’ गट ‘ब’ गट
१ वीजरक् तातभिनावी अ सर्व त्र भ ारत भ ूमीचमका वी
२मातीतमाती ्हावएकवी आ स माजातील भ ेद
भ ावन ष्ट व्हावे
३न वनिर्माण ाचीचाSललागावी इमातीने भ ेद
भ ावविस रा वा
४प ुस ूनटाकीत भ ेद
भ ाव ई माणसांतउत ्साह निर्माण
व्हावा
५उजळा वीभ ूमी दिगंतात उ नवनवीनगोअटी चीनिर्मि
तीकरण्याचीइच ्छा व्हावी
प्र. ४. भावार्थाधारित.
łमातीतमाती ्हावीएकणप व ुस ूनटाकीतभ ेदाभ ेदø याकाव्यपंक् ती तीलस ामा
जि कआ शयस्पष्ट करार
प्र. ५. अभिव्यक्ती.
१ आपल् यादे शात शांततानिर्माण
व्हावी यास ाठी łप ु
न ्हाएकदाøका य व्हावे अ सेतु
म ्हांस वाटतेण
ते ्वतः
स च् या
श ब्दांतस विस ्तरलिहार
२कवितेचात ु म ्हांलास मजलेलाभ ावार्थ स्पष्ट करार

अपठित गद्य आकलन.

l खालील उतारा काळजीपूर्वक वाचून त्याखालील कृती करा.
प्र. १. चौकटी पूर्ण करा.
अझेंड् याचापांढरारंग ुण
ांचानिदर्शक
आझेंड् याचाक3 शरीरंग ुण
ांचानिदर्शक
इझेंड् याचा हिरवारंग ुण ांचानिदर्शक

आ पल् या झेंड् याचा मधला भ ाग पांढरा आहेर त् याचा अ र्थ का यश पांढरा रंग प्रकशााचा स त् याचा व स ाधेप णाचा
निदर्शक आहे आ णित् यावरील शअ ोकचक्र का य स ांगतेशते स द्
‌ग ुण ांचीण ध र्माची खूण स ांगतेरया झेंड् याखालीकाम
क रताना आप णध र्ममय राSण स त ्यमय राS अ स ा त् याचा अ र्थ आहेर आपल् या वर्तनाचीहीस ूत् रेराS देतर या च क्रा चा
अा णखी का य अ र्थ आहेश चक्र म ्हणजे गतीर हे चक्र स ांगतेणकी ग ति मानराहार क3शरीरंग त् यागाचा व नम्र तेचा
निदर्शक आहे आ णिहिरवारंग म ्हणजे हरितश्यामल भ ूमातेच याारध ्वजाखाली उ भ ेराSन सेवावृत्ती
नेव निरहंकारीप णाने
आप णपृथ्वीवर स्वर्ग निर्मूय ार

प्र. २. झेंड्यातील अर्थपूर्णता स्वभाषेत स्पष्ट करा.

44
 व्हेनिस
|  (स्थूलवाचन)

रमेश मंत्री - रमेश राजाराम मंत्री १९२५त१९९८ ः कथाकारण प्र वासवर्णनकारण विनोदी लेखकर
łथंडीचे दिवसøण łसु
खाचे दिवसøण łनवरंगø इत् यादीप्र
वासवर्णनेप्र
सिद्धर १९७९ स ाली एकाच वर्षा
त३४
पु स्तक3प्रकाशितकरण् याचाविक्रमत् यांच् यानावावरआहेर
łव्हेनिस
øयापाण्यावरतरंगणाऱ्याशहरातील वातावरणण ह वामानणनिसर्गस झद र्य व जीवनमानणया
सर्वाचेवर्णनप्रस
्तु
तपाठातलेखकांनीक3लेआहेर

व्हेनिस हे त्यागाडीचे अखेरचे स्टेश न होतेरयात्मु ळे रेल ्वे

चे दोन नोकर łअाॅल अाऊटø अ स े
इंग्रजीतूनअाणि त् याअ च र् थीइटालियन व फ्रेंचमधूनओरडतडब्यातडब् यांतून फिरतहाेतेर याअमेरत् िकन
म ्हाताऱ् यांज वळ चि कार स ामान होतेर ्हेनिस
व लाबिऱ्हाड बदलायच् याइराद् यानं आल् यासारखेणत् यामु ळं
त् यांनी दोनर्टर्सपोबोलावलेर मी या त्स्त्रिय ांचेऔपचार िक आ भ ारमानून माझछ ी ाेटी बॅग घेऊन
निघालोर स्टेश नच् याबाहेर येऊनपाहतो तर्ता रसनव्ह ताच घ होतातो एक प्रचंड काल वाण एखाद् या
विस ्तीर्ण नदी स ारखारहाचतोग्रँड कानॉलरत् यातअनेकपॉटरटॅक ्सीम ्हणजेलहानमोटरलाँसचीआ णि
माेठ्यायांत्रिक नावाउभ् याहोत्यार łव्हेनिझिय ातव्हेनिझिय ाण पियाझात पियाझाøअ स ात् यांचा प ु कार
चाललाहोतारटॅक ्सी पेक्षाब स स्वस्तपड णारहे स ांगायलाकाहीअ र्थ तज्ज्ञ लागतनाहीरमीअडीच शे
लिरांचेबोटीच तिकीट
े काढलेरदोनएक शेवा प्रस ीपोटातघेऊनआमचीना वजोरात निघालीर
ते वाता वरणअ तिशयप्र सन्न होतेरशाल वि कालव्यावर अनेक उत ्साहीप्र वास ीवेगाने जात ये
करत होतेरयवे हावर वाहनांची वाहतूकचालावीतशीत् याजलमा र्गावर नावांचीधावपळ चालली
होतीरअनेकप्रकारचया्नावाकालव्यातूनचालल् याहोत्याहर वेतगार वाहोताण वाऱ्यातउत ्साह होताण
मनात स ंगीतहोतेणि आ सभ ो वारप स रलेल् यापाण्यातताऐ्यण होतेर रोमला भ ेटलेला एक इटा लियन
लेखमला क म ्हणालाहोतातेखरेचहोतेर ्हेनिस हेłव जगातलंअएकच स ं शहर आहेणकीत् याचं वर्णन
करतायेत नाहीर तिथं प्रत्यक् षातगेलंपाहिजेर ति थलीह वाखा लीपाहिजेर ति थं रा हिलं पाहिजेर तरच
तु म ्हांलाव्हेनिस म ्हणजेका यते स मजेलरø
कारणहेपाण्यातलेअस ेजगातलेएकमे वअद्‌भुतशहर आहेरज् याशहरात एकहीमोटारनाहीर
वाहतूकनियंत्रणकर णारा पोली स नाहीर्रॅफटिक लाईट् ‌स नाहीतणि आ रस्त्यावर धक् काब ु क् की नाही
अ स े हे जगातले एकमे व शहरण कारणयालाखऱ् याअ र्थाने रस्ते
च नाहीतर आहेत तेवेत काल फक्त
काल वे अाणित् यांना जोडणारे पूलर आईच् याग ळ्या त मु लाने हात टाक वाात स े हे पूलरडि ला कण
प्रेमळरहागा वम ्हणजेऑढअ र्थाने शहर नव्हे चण तरअनेक छ ोट्याबेटांचाहाु ंजकाचप आहेर निळ्या
मखमली स ागरा वर टाकलेल् याहिऱ्यामाणकांच् याढिगास ारखाहा लांबून दिसतोरमधूनच च र्च किंवा
ज ु ना राजवाडा यांचीटोक3 आ भ ाळात घ ुसतातर ग्रँड कानॉलच् याकि नाऱ् यावरख ुर्च्याटाकलेल् यार चार
ख ुर्च्य ांच् यामध् ये टेबल अा णित् यावर रंगीबेरंगी प्रच छ त्री
ंडर याख ुर्च्य ांवर ब स ूनकॉ फ ी घेतस मोऑन
स रक णाऱ्याविविध आकारांच् याआ णिअनंत प्रकारांचे उताऑ वाSनने णाऱ्यानावांचीयेजा पाहत
ब स ायचेरतीचगंमत यानावांतून प्र
वास कर णाऱ्यांनाही पाहायलामिळतेर डेकवरयेऊनकि नाऱ् यावरच् या
निऐद् यो गीस ंथण शांतणचित्र विचित्र प्र वाशांच्याकडेपाहतपु ढेप ढे
ु स रकायचेर हेशहर निऐद् यो ग् यांसाठीच
आहे यातशंका नाहीण कार णइथे ये णाऱ्याप्र वाशांनाक स लीही घाई ग र्दी नस तेरन् यूय ाॅ
र <ण मु ंबईण
हाँगकाँगअ शाशहरांतल् याधावपळीपा स ूनहे निवांत शहर सर्व स्वी अ लिप्त आहेर

45
 व्हेनिस चे रस्ते म ्हणजे पाणरस्तेअ स तात याचीकल ्प नानस लेला एक म ु नीम एकदा लंडनSन
व्हेनिस लाविमानानेआलार्त रस ्यावरस गळीकडेपाणीचपाणी झालेलेपाSन याने
त्आपल् यामालकाला
तार क3लीण łłव ्हेनिस मध् ये
पूर आला आहेर स गळे रस्ते पाण्यानं तु
डॉंब अाहेतर परतयेऊ की पूर
ओ स रेप र्यंतवाटपाSतेकळवा घøø
व्हेनिस म ्हणजे अ फ ाट जलद र्शन  घ व ्हेनिसम ्हणजे क3वळ कालव्यांचेच नव्हेतर कालव्यातही
तरंगणारे शहर  घ एक प्रचंड उत ्साह आ णिउत ्सव  घ दोन दिवसांच्यानिवांतमु क् कामानंतर हे गोडण
कला सक्त आ णिनिळ्यापाण् यावरतरंगणारे शहर स ोडतानामनालाखूपचRरRर वाटलीर
vvv

स्वाध्याय
प्र. १. टिपा लिहा.
१ ग्रँडकानॉल२व ्हेनिस च् यास्टेश
नबाहेरचापर िसर
प्र. २. खालील मुद‌द्यां ् च्या आधारे व्हेनिसचे वर्णन लिहा.
अ व्हेनिसम ्हणजेअ फ ाटजलद र्शन
आ व्हेनिस म ्हणजेअ वर्णनी य शहर
प्र. ३. खालील संकल्पना स्पष्ट करा.
अ व्हेनिस ंजकाप र
म ्हणजेहिऱ्यातमाणकांच् याढिगास ारखाबेटांचाु
आ व्हेनिस तशहर र
म ्हणजेअद्‌भु
प्र. ४. ‘व्हेनिस हे पाण्यातले जगातले एकमेव शहर आहे’, पाठाच्या आधारे या विधानाची सत्यता पटवून द्या.
प्र. ५. तुम्ही पाहिलेल्या तुम्हाला आवडलेल्या कोणत्याही स्थळाचे वर्णन तुमच्या शब्दांत करा.

भाषाभ्यास
विरामचिन्हे
* खालील वाक्ये वाचा व अभ्यासा.
१आ वडलेकातुलाहेु सप्तक
२होजे वणानंतरमी सर्व गोअ टीवाच णारआहेज याम्हणाली
३ वडील्हण म ालेञानेश
ज् ्वरीण कणुीलिहिलीु ला
त ठाऊकआहेका
व रील स ंवादवाचताना वाक ्य कणुठे स ंपतेणप्रश
्न आहे की उद्‌गार आहेण हे काहीच कळत नाही कारणयावाक्यात
विरामचि न ्हे
नाहीतर बोलताना काही विधाने करतानाण ्नविचारतानाण
प्रश आश्चर्य ण ह र्षण क्रोध आदी भ ावनाव्यक्त करताना
माणू
स त् यात् याठिका णीकमी अ धिक वेळथांबतोण्हण म ून तोच आ शय लिSनदाख वताना वाचकालाहीकळा वाण यास ाठी
विरामचि न ्हांचा वापरक3लाजातोर
वरील वाक्यातील चिन्हे आणि त्यांची नावे यांचा तक्ता तयार करा.
विराम चि न ्हे ना वे

46
 भाग -४
१३. तिफन
विठ्‍ठल वाघ १९४५ ः सु प्र
सिद्धक वीवलेखकरłका ळ्या मातीतमातीतøण यावाटे
łपंढरीच
वरøणłक्पा शीचीचंद्रफ णुलेøण
łपाऊ स पाणीøहेकविता स ंग्रहलłअंधार यात्राøहेनाटकलłडेबूøहीकादंबरील वऱ्हाडबोली
ł आ णि इ तिहास øणł वऱ्हाडी्हण
म ीø
इत् यादीु सप ्तक3प्रसिद्धर
पेर
णीण बैलांषयीच वि ेप्रे मण पा वस ाच्या दिवसांतील मातीच सु
गंधण ा शेतकऱ् यांचे स्वप ्नण पा वस ाच्याआगमनाने
शेतकऱ्
यांचीहोणारी शेतीकामांचीलगयाच बगण ेवर्णनक वीने
्तु
तप्रस
कवितेतूनक3लेआहेर

का यामातीतमातीत तिफनचालते तिफनचालते

ईजनाचतेथ यथ यढगढोल वाज वते
नंदीबैलाच याजोळीले
् स दाशी वहकालते
व टीबांधूनपोटालेपाराबतीउनारते
व टीपोटालेबांधते यीकाटीले
झो टांगते
झोयीकाटीलेटांगते याततान त्ु
लंलळते
त् याततानलंलळतेढगबरस ते
ु
काकरात बिज वाईज स ंहास रंचांदनं
धरतीचयाआंगोपां
् गीलाळानौस ाचंगांेदनं
स री वरी स री येतीमाती ्हातीधती
ु न होते
तिचाकस ्तु रीचवा ा स भ ूलजी वालेपाळते
भ ूलजी वालेपाळते वाटस ांजीलेपाहेते
मैना वाटॉलीपाहेते तिफनराघ
हानते
ू
राघू तिफनहानतेढगबर स ते
व लाटाकती तिफन शितू वखरपाहेते
पानी भिजलंढेकूललोनीयाले पा वाटते
का याढेकलातया डोहिर्व स पनपाहेते
डोयास पनपाहेतेकाटा यातपा ऐतते
काटापायातऐततेलालसरगांतडते हिर्व स पन फ णुलते

हिर्व स पन फ णुलतेढगसबर ते

47
 स्वाध्याय
प्र. १. खालील अर्थाच्या शब्दसमूहाला कवितेतील योग्य शब्द दया.
१पेरणीस ाठीलाग णारेबियाणे
२ शेतकरी णी पेर
स ाठीवापरतोते वजारअ
३पाराबतीकरतेयादोन त् कFती
प्र. २. खालील ओळींतील अधोरेखित संकल्पना स्पष्ट करा.
१काकरात बिज वाईज स हास रंचांदनं २का याढेकलातया
डोहिर्व स पन पाहेते
प्र. ३. या कवितेत आलेले वऱ्हाडी बोलीतील शब्द शोधा व त्यांना प्रमाणभाषेतील शब्द लिहा.
वऱ्हाडी शब्द प्रमाणभाषेतील शब्द

प्र. ४. कवितेच्या आधारे खालील तक्ता पूर्ण करा.

कवितेचा कवितेतील कवितेतील तुम्हांला कवितेतील नैसर्गिक
विषय पात्र सर्वांत आवडलेले प्रतिक घटना

प्र. ५. अभिव्यक्ती.
१łकाटापा यातऐततेलालरगस त
ांडते
हिर्व स पन फ णुलतेøण
याओळीचा स ंदर्भ स्पष्ट करार

भाषाभ्यास
* खालील वाक्ये वाचा.
१मी शाळाजातोर२मी शाळेतजातोर
ही दोन वाक्येतुम ्हीवाचलीतरयांपैकी प हिलेवाक ्य च ु कीचेआहे आ णिदुस रे वाक ्य बरोबर आहेर यादोन्ही
वाक्यांमध् ये
का य फ रक आहेशप हिल्यावाक्यातłशाळाø हाशब्द आहेरदु स ऱ्यावाक्यातłशाळाø याशब्दालाłततø
हाप्रत्ययलागलाआहेर
* खालील वाक्ये वाचा.
१राम मित्राशीबोलतोर२रेश ्मापालीलाघाबरतेर३कल्प नादुकानातजातेर
यावाक्यांमध् ये
ण मित्रण पालण दुकान यानामांनाु क्रमे
अन त शीणतलाण तत हे प्रत ्यय जोडलेले आहेतर्यय प्रत
लागण् यापूर्वीयाशब्दांमध् ये
काहीबदलझालेआहेतरउदारण मित्रट् मित्रातण पालट्पालीतदुक ण ानट्दुकानातर शब्दाला
प्रत्ययलागण् यापू
र्वीहोणाऱ्यायाबदलालाशब्दाचेसामान्यरूपम ्हणतातर शब्दाच् यामूळऑपालासरळरूप म ्हणतातर
उदारणłदुकानøहे स रळऑपआ णिदुकानातहेस ामान ्यऑपर
नामांकिंवा
ना सर्व नामांलाग नाणारे प्रत्ययअनेकप्रकारचेअ स तातर तलाणततणतनेणत शीणतचाणतचीणतचे इत् यादीर
नामांवनासर्व नामांना्ययांप्रतबरोबरचशब्दयोगीअव्ययेजोडलीजातातर ्हासुद्धा
तेवस ामान ्यऑपहोतेर

48
 १४. ते जीवनदायी झाड

भारत सासणे १९५१ःप्र सिद्धलेखकणथाकारणनाटककारणकादंबरीकाररłअन र्थ øणłलाल फ णुलांचेझाडøहे

कथा स ंग्रहःł सर्प øणłदूरतेथेदूर
्हाøणतेव
łरात्रøयालघ ु
कादंबऱ् याप्रसिद्धर
फ लदायीवजीवनदायीलिंबाचेझाडआ णि मानवीजी वन यांचीसु ंदर स ांगडघालण् याचा यशस्वी प्रयत ्नप्रस
्तु
त
पाठातलेखकांनीक3लाआहेर

मीराहतहोतो याघराच्त् यामागंएक लिंबाचंझाडहोतंर लिंबम ्हणजेकडJ लिंबनव ्हे रआप णखातोत्यालिंबाचं
झाडर खि डकीलगतच होतं ते काटेरी णिलिं आ बाच् याफ ळांनी गच्च लगडलेलं अ स ंर ल स लशीत हिरवंगार आ णि
चैतन्यमयरप्रदे श स गळाउन ्हाचाहोतारत्याभ ागातएकूणचउन ्हाळाजास्तणआ स मंततापूनजाईरआ स पास चीजमीन
तापून करपूनकितप री पडलेली दिसेर जी काही झाडं आ स पास होती ती मलूल णि काळपट आ हिरवीदिसत आ णि
पाणथळतरपरिसरातकणुठंचनव्हतीर स गळीकडं शु ष्क कोरडीजमीनरघरसुद्धातापून निघेरयास ग ळ्या पार्श्वभ ूमी वर
तेझाड्हण म जेविलक्ष णजीवनमयआ णि जीवनदायीवाटेर
खरं तर भिंतीचया ्उंचीचे झालेलं लिंबाचे झाड म ्हणजे भ ो वतालच्यास जीवांच्यादिलाशाचं कळ द्र झालं होतंण हे
माझ्याल क्षा त आलंर त् याझाडाखाली łकाळी भ ोर
स ावलीø सअ ेर मोरीचण ं पा
ीस गळं त् याझाडाला
जाईर त् यामु ळं ज मिनीत नेमक तिथंी
च ओल अ स ेर
त् याओल स रज मिनीतमलाकाही शंख दिसूलागलेर
आज इथं दिसलेला शंख उद् याति थं दिसेर रात् री
तून
तो बराचस रकलेला अ स ेर लहानतमोठे अनेकशंख
मग दिसूनयेऊ लागलेर मग ल क्षा त आलंण की या
झाडाखालीगोगलगाईची वस्ती आहेरइतक् यामोठ् या
आकाराच् यागोगलगाईची वस्ती मी प्रथमच पाहत
होतोणि आ प्रथमच मी अ स ंही पा हिलंण की त् या
गोगलगाई शंखपाठीवरघेऊनतरचालतातचलपरंत ु
त् याझाडांवरहीचढतातर फ ांदी
वरचि कटरंगानंबरबटलेल् यागोगलगाईपाह णंणत् यांचाप्रवास निरख णंहामाझाआ णि
लहानमु लांचाकौतु काचाका र्यक्रमहोऊनब स लाहोतार
लवकरचएकपारव् याचीजोडीत्याग र्द हिरव्याआश ्चर्यातदिलास ाशोधूलागलीरयात्जोडीनंकाड्याका ड्यांचं
घरटंएक त् यालिंबाच् याकाटेरीझाडातयला बांधासु ऐ वातक3लीर खि डकीतून कि हवादारातूनहळJच हिलंपा की
ण ग ु ंजांच् या
डो~्यांचीणल ु कल ुकत् यानजरेचीपार वीएअ टीस पडेर भ ो वतालच्यारखरखीतूनत्याजोडीनंथंएक डअ स ाआ श्रय शोधून
काढलाहोतारमाझाु लगमा ति थं वारं
वारजाऊनपाहीम्हणूनमगतेजोडपंहळJहळJ दिसेना स ंझालंर
चि मण् याआ णि इतरप क्षी यांनीतेझाडनेहमीगजबजलेलं स ेरअ ज णूगातंबहरतं स ंगीतम यझाडघत ु रेदार लब बु
ु ल
आ णि पोपटनेहमी ति थं दिसतरत् यास ग~ ्यांते चं झाडम ्हणजेकळए द्रणआकए र्षणआशएकण ्वासनाचविश ंण ्वासाचं
ठिका णझालंहोतंकलकर लाटआ णि गजबजाटरत् याझाडानंज णूअनेकप क्ष्यांनाजगण् यासाठीवंआशन ्वासक निमंत्रण
दिलं होतंर ते आश्वासन कहठोकहठी दूरप र्यंत पोचूनभ ो वतालच्यातप्त वाता वरणातून अनेकक्षी प त् याएकमे व थंड
झाडाकडंथव् याथव्यानं येतसअ ल्याचंमाझ् याल क्षा तआलंर

49
 झ ाडाख ाली ु ंग्म याचंही एक वेगळंच विश ्व होतंर अनेकरंगी कि डे सुद्धा त् यादलदलीत होतेर एकदा पाहत
अ स ताना स ापाची कात आढळJन आलीर झाडां वर खारीची वस्ती तर होतीचण ल थंप ड स ावलीत कणुत् री हीति थं
विस ाव् याला येतरफ णुलांस पा ून ते फ ळांपर्यंतचा स गळा जी वनप्र वास त् याझाडाचा मला पाहायला मिळाला नाहील
परंतुशे वटच् याबहरातफ णुलं लागलेली हिलीर पा हीफ णुलंचि मु कलीण मंद गोड वास ाची आ णिअद्‌भुतफ ळदार
आश ्वासन घेऊन आलेली अ स तर फ णुलां ळं लम वकरच त् याझाडाभ ो
ु वती पंखधारी चि मु कल् यापऱ् याउडJ लागल् यार
फ णुलपाखरं आ णिरंगीत उडते कीटकर फ णुलचु खे चि मु कले पक् षी आ णिभ ंु गेर एका छ ोट्याफ ांदी वर मधमाश्यांचं
पोळंही रचलं जाऊ लागलंर तेव ्हामात्र खि डकी लावून घ्यावी अ स ं वाटJ लागलंलपणत् यामाश्यांनी कधी कणु णाला
दं शक3लानाहीर
łस जीवांस ाठीवनदा जी यी कळद्रø अ शी त्यालिंबाच् याझाडाची व्याख् याझाल् याचं माझ् यालक् षात आलंल प ण
इतक ंचनव ्हे तरणमाणसंहीत्याझाडाकडंआक र्षितहोतहोतीर
ज् याकणुण् यादाक्षिणात्य स्त्री नंहेलिंबाचेझाडराहत्याघराच् यामागक3ं वळ भ ाडेकअऑ स तानावलं लाहोतंणति नं
त् याझाडाला कणुंप णघातलं नव्ह तंर मुक्ततमोकळं झाडण ति नं ज णू कडJपणाच्याआ णि क ंज ुष ीच्याम र्यादा घातलेल् या
नव्ह त् याआ र स पास चेलोक येतण लिंबाचीफ ळंम ुक्तप णेघेऊनजातर फ ळंकधीकमीपडलीनाहीतण फ ळांनीलगडलेलं
तेझाडएष्ट लागण् यासारखंण स मृ द्धी चीभ ावनाजाग वणारंआ णि जीवनदायीहोतंसर ग~ ्यांसाठीचघ
म ्हणजेअ स कीण ं माणसंपण शु तपक् षी कीटक
ण ण स ापणकणुत् री आ णि खारीणगोगलगाईअ शास ग~ ्यांनाचतेआक र्षू न
घेत अ स ेरभ ो वतालच्याका हिलीतलंसवि ाव् याचं आ णिआनंदाचं ज णू आ शी र्वादमयआश ्वासन आ णिजगण् याचा
दिलास ारर
इतक ंमहत् त्वत् याझाडालाआलेलंपाSनमीकिच तहोऊनगेलोहोतोरयाघराच ज् ीहकीकतमीस ांगतोआहेणती
एकजोडइमारतहोतीरट् विन
‍ ब्लॉकर शेजारीजेराहतहोतेण यांच् यापर सत्दारीक्क च पाण् याचाहाप स ाहोता ्हणमजेभ रपूर
पाणीहोतेर त्रअंग माणातआ णि पर स दारात वताच ग ीकाडीही ्ह तीर नव मा णसंउदा स दु ण र्मु खलेलीणत्रस्तवाटतरत्याघरातली
स्त्री नेहमीगि दा नेघालून स ेल
ब परंपाण ुत ीआ णि जमीनमु बलकअ स तानाही यांनी त्हिरवाआनंदप स रवण् याचाप्रयत ्नकधी
क3लानाहीरमला वाटतंझाडलावणंणतेजग वणंणत् याद् वारेवर दूरआनंदाचेआ णि आश ्वासनाचेस ंगीतम य स ंदेशप स रवण
आ णिसर्व स जीवांचेआ शी र्वादघेणंहीएकप्र वृत्ती चअ स ावीलागतेरजोण मा स एखादंझाडजग
ू वतोणतो निसर्गातएक
łहिरवाचमत ्का रøऐज वतअ स तोरहे लिंबाचंझाडचबघानाघज् याकणुण् याबाईनंहेझाडला वलंहोतंणतीबाईइथूननिघून
गेलीहोतील जाताना
ु परंत एकअद् ‌भुतना ट्य तीआपल् यामागंठेवूनगेलीरवर्षी दरणदरॠतूतत्याझाडाच् याअन ुष ंगानंएक
उत ्सव स ाजराहोतअसणारंफण णुलंयेतसणारं अ घमघण माटदर वळतअ सणारंआ णि मगआखएक ्खा फ लोत्सव र फ ळांचं
लगड णहे ंर स गळंघडतअ सणारणमीतरवळक3एकाऋतूतला स जीवांच्याजागत् यानांदत्याअ स्ति त ्वाचा स ाक् षी दारहोतोल
प णशेजारचीती णसंशमा तीअनेक वर्षंत् याघरातराहतआलेलीहोतील नुत् परंयांनी त ते हिरवंłकौतु कøपा हिलंनण त् यांनी
झाडंलावलीणनत् यांनी फ णुलंफ णुल वलीरहानिसर्गातलाआनंदत् यांच् यामनातकधीपोचल्यामी चं पाहिलंनाहीर च म ्हणूनच
कदा चि ततीणसं मात् यांच् यापर स तअंग णास ारखीचउदा स ण भ का स णतप कि रीअशीचवाटतरा हिलीमनानंर
ते झाड ला वणारी ती क्षिणातदा ्यबाई एकदा ति
च् याम ु लास ह आमच् याघरी आली होतीर ति नं आल् याबरोबर
प्रथमजाऊनतेझाडपाहिलर ति चाताेहळ वेपणामलास ृजना शी स ंबं धितवाटलारमलावाटतं स ृजना शीणनवनिर्माण ाशीण
निर्मिती शीमनजोडलेलंसअ ेलतरतेताजंराहतंणझाडां फ णुल वण नांणऐज वणंणत् यांचाł हिरवास ंदे शøदूर वरपोहोचवणं
यातूनसमन ृजनात्मकआ णि आनंदीण निर्मि ती क्ष महोतअ स ावंमाग एक र ठे ं वलेलंफ ळदारझाड कि ती जिव ांनाजग वतंण
आनंददेतणजी वनदेतंआशण ्वासनआ णि आ शी र्वाददेतंहेहिलं पाकीमनथ क्क होतंहे र र्ममज् यांनीजाणलंते ण मला
वाटतंआनंण दीराहतातरजे ुस ते
नभ ौति गोअ
क टीचाध् यासघेतातणगिदानेवून ले सब तातणत्यांच् याभ ो वतालीकधी हिरवं
झाडउग वतनाहीआणि त् यांच् यामनातकधीपक् षीचिवचिव तनाहीतघआनंदापा स ूनते बिचारे वंचि तराहतअस ावेतर
त् याजीवनदायीझाडानंआपल् याł हिरव्याभ ाषेतøमला स ंबरं अ चकाहीकाही स ांगि तलर
50
 स्वाध्याय
प्र. १. कारणे लिहा.
१लेखकाला लिंबाचेझाडजीवनदायीवाटलेणकारणर
२पारव् याचीजोडी लिंबाच् याझाडावरराहतेणकार
णर
३लेखकाला खि डकीलावूनघ्यावीअ स े वाटलेणकारणर
प्र. २. चौकट पूर्ण करा.
पाठातीलर्श
नाददक शब्द

प्र. ३. लिंबाच्या झाडाला खालील वैशिष्ट्ये कोणी कोणी प्राप्त करून दिली.
१ स ंगीतम यझाडत
२आ श्रय दायीझाडत
३ आश ्वासकझाडत
४ जीवनदायीझाडत
प्र. ४. ‘परसदार’ या शब्दापासून चार अर्थपूर्ण शब्द तयार करा.
प्र. ५. पाठात वर्णन आलेल्या दोन कुटुंबांची दिलेल्या मुद्‌द्यांच्या आधारे तुलना करा.

जोडइमारतीत राहणारी दोन कुटुंबे

मुद्‌दा कुटुंब क्र.१ कुटुंब क्र.२
परस दार
माणसे
स्त्रिय
ा
पाणीजमीन
हिरवाआनंद
प्र. ६. चूक की बरोबर ते लिहा.
१पर स दारीपाण याचा्हाप स ाअ स लेल् याशेजाऱ्यांचीबाग फ णुललेलीहोतीर
२इतरप क्ष्यांच् यात् रासामु
ळेपारव् याचीजोडी लिंबाच् याझाडावऑनहललीर
३ लिंबाचंझाडला वणारी स्त्री
अत् यंतहळवीहोतीर
४ लिंबाच् याझाडावरीलमधमाश् याकधीकणु णालाचावल्यानाहीतर
प्र. ७. स्वमत.
१ वृ क्ष वमानवीजी वन यांच्यातीलपरस ्प रस ंबंधांविषयीु
मचतेमतस ोदाहरणस्पष्ट करार
२झाड स जीवांस ाठीवनदा जी यीकळद्रक स ेबनू शकतेणहेविधानवून
पट द् यार
प्र. ८. अभिव्यक्ती.
लेखकाच् याम ु
लाने पारव्यांच् याजोडीचा आ श्रय त ् यांचे घरटेवारं वार पा
हिल्यामु ळे पारव्
याचे जोडपेहळJहळJ
दिसेना स ेझालेरहीघटनाु मत
्हालाका य स ांगतेणते ्पष्ट करार
स
51
 १५. माझे शिक्षक व संस्कार

शंकरराव खरात १९२१त२००१ क् कथाकारण कादंबरीकारण लेखकर द लित चळ वळीत सक्रिय स ह भ ागर łतडीपारøण
łस ांगावाøणłआडगा वचेपाणीøइत्यादीकथास ंग्रहłझोपडपट् टी
øणł फ ूटपाथनंर१øणłमाझंनावøरइत् यादीकादंबऱ्यालłतराळत
अंतराळøहेआत ्मचर ित्र प्रसिद्धर
विद् यार्थिदशेत
शिक्षकांकडJनक3ल् याजा णाऱ्यास ंस्का रांचेमहत्त्वणप्रस्तु
तपाठातूनलेखकां्यक्तनी
क3ले
व आहेर

मीमाझीवचगाीशाळास ोड णारहोतोर ढील

ु प शिक्ष णास ाठीेंध जि र स ातारा येथीलयस हा्कूलमध् जाण ये् याचा
विचार करत होतोरस त े माझेयत प्र ्नही चालू होतेर यातत्यश मिळणारयाची मला खात्री होतीर्हण म ूनच मी माझया्
शाळेतीलशिक्षएकाकाची भ ेट घेत होतोर यांचा त्स लाण मार्ग दर्शन मला मिळत होतेररी र हश् णमंतरा व देशमु ख हे
गावचेच र हिवास ीर त्यांनी मला इंग्रजी त र्ख डकरांचेभ ाषांतर शिक वलेर ते से त्कास उटमास्तरही होतेर यांनी त्शाळेचे
स्का उटपथकपक ्क ्यापायावरउ भ ेक3लेहोतेर रीकात्
र श् रे मास्तरांनीमलाचौथीच यावर्गात
् ग णि तशिक वलेरअंकग णि ता स ारखा
अ वघडवि षयत् यांनी स ोप्पाकऑन शिक वलारआमचेकात् मास रे ्तरअंगानेस डपातळणदम्याच् याविकारानेयांना त् कधीत
कधीत् रासव्हायचारकात् रे मास्तरांच्याघरीमाझेवडीललाकडंफ ोडा यलाजायचेर
श् री र गोळीवडेकर मास ्तर मला मराठीवीत पाच होतेर ति
हा
ते स भ इ ूगोलशिक वायचेर त् यात इंग्रजी प हिलीत
तर्ख डकरांचे पहिलेभ ाषांतर शिक वायचेर श् री र गोळीवडेकर खरेशेतीत ज्ज्ञ शिक्षकर शाळेचया्बागा करण् यातच त् यांचं
अ र्ध लक्ष अ स ेर त्यात त्यांचा व माझा ज वळचा पर िच य झालार त् याचं कार णशाळेचया्łबागाø आमच् यासारख्या
मु लांच्याजिव ावरच तर उभ् याहोतर आम ्हीम ु लं वयानं त स ंच हाडात पिंडाने मोठाडरटाच्कअ याकामाला क णखरर
शाळेचीवचगा् याओढ् याकाठचीबागहीखरेतरआम ्हांम ु लांच्याजिव ावरचांगली फ णुललेलीण भ ीउ अ स ेरयाबागेतल् या
विहिरीचं पाणी दोनतदोनस ता राहाटेने ओढJनण बागेतल् याफ णुलझाडांनाण फ ळझाडांना आम ्हीदेत अस ूर तेव ्हाती
फ णुलझाडंफत ळझाडं तराऑन उ भ ी राहात होतीर यामु
ळेत्श् री
र गोळीवडेकर मास ्तर आमच् यावर प्रे म करा यचेर बागेतील
जमीन कणुदळीणटिका वाने खांवयाच दा ीण त् याचे वाफ 3 करायचेण बंध घाला यचे अ शीस गळी कअ टाची कामे आम ्ही मुलं
करतअ स ूर
हेडमास ्तरश् री रनाईकमास ्तरयांचा शाळेतदरारा स ेरत सअ ेतेशिस्ती चेकडे भ ोक् ते र याशिस्तप्रिय हेडमास ्तरांनी
माझ्याशाळेला चांगलीचशिस्तलावलीरशाळेची स रीदु घंटा होताच ते हातात छ डी घेऊनशाळेचया्दारात थांबतर
अ शाशिस्ती तमगको णउ शीरा येईलघअ स ात्यांचादरारार
श् री नाई
र हेक मलाइंग्रजीचौथीतइंग्रजीआ णि इ तिहास शिक वतरत् यातइंग्रजीचेłरेनतमा र्टिनøचेग्रामरतेआवडीने
शिक वतरते स दानकदाविद् यार ्थ्यांनास मु पदे शकरतरश् री रायग
र ावकरमास्तरां स ारखेतेकधीहीस इतर ार्वज निका र्यात
पडत नस तर आप णबरं अन्‌ आपली शाळा बरीण हेच त्यांचं का र्यर त् यामु ळे त्यांनी शाळेला शिस्तआ णली आ णि
परीक्षेच् यानिकालाच् याएअ टी नेत्यांनी शाळेचीचांगलीप्रगतीक3लीर
ेंधला शिका यलाजाणार्हण म ूनमी रीनाई
र श् मास क ्तरांना भ ेटलोरत्यांनीमला योग्यअ स मां र्ग दर्शनक3लंर शाळेत
अ स तानाही यांचं माझत्् यावर लक्ष होतंर शिस्ती च् याएअ टी नेसक ं वागावेण जीवनात आपली प्रगतीशी क कऑन घ् यावीण
याबाबतीत यांनी त् क3लेला हितोपदे शमीकधीचवि स ऑ शकतनाहीर
श् री ररायगावकरणदे शपांडे याशिक्षकांनीतरमलास ंस्का रए ष्ट्या फ ारचउपकFतकऑनठे वलेआहेरक स ेतेएकत
दोनप्र स ंग येथे‌धृत उद् कऑनस ्पष्ट करतोर
52
 क ्तीस
णुस ारख्याखेळात सुद्धा जातपात मानली जात स ेर अ आमच् यागा वातही आम्हांम ु लांस ाठी वेगळी तालीम
होतीरलहानप णीमीबऱ् यापैकीकणुस ्त ्याकरतअ स ेरहंगामातकणुस ्त ्याकऑनमीकधीखोबरेणतरकधीनारळणतरकधी
एखाद् याऐप यापर्यंतइनामे मिळवलीआहेतरएकपटका सुद्धाएकदा मिळाल्याचेआठ वतेर
अ स ाचबाहेरगा वीमी्त्यां कणुसचा फ ड पहायलागेलोहोतोरतेथेएकाथोराड लालाणłयाला
ु म जोडण यालाजोडø
म ्हणूनफ डातफिरवतहोतोर दोन राउंड माऑनही यालात्कणुणीजोड उ भ ारा हिला नाहीर तेव ्हा आमच् यातलाएक
म ्हणालाणłशंकऱ् याउठतोस काशधरतोस काकणुस ्ती त् यागड् याबरोबरशø
मी łहा हाø ्हण
म त मैदानात गेलो णिलढत आ करण् याची तयारी र्शवदलीलण प मला कणुणीतरी ओळखले आ णि
हटकलेर
मी हिरमुस
लाहोऊन माघारी गेलोर हा स ंग प्रमाझ्यामनाला लागला हे ओळखून रा यगावकरांनी माझीस मजूत
घातलीर्हण म ालेणłअरेणस माज अजून निद्रि स्तआहेरखेळाततमैदानातजातनपाहता शल्यकौपाहावेणहेअजूनत् याला
नीट स मजले नाहीरण प एक दिवस अ स ायेईलकीण हेस ारे नष्ट होईलर त ु म ्हांलाही खेळाततस्पर्धेतमानानेवले बोल
जाईलरø
अ स ाचएकदु स राप्र स ंगर
शिमग्याच् याध ु ळवडीलाआमच् यावस्ती तील प्रौ
ढ वर्गाततमा शाचाफ ड उ भ ारा हिलार त् यादिवशी प्रौ
ढ स ाक्ष रतेचा
वर्ग बंद होताल पणरायगावकर मास्तरांना याचीकल ्प नानस ल्याने ते नेहमीप्रमा णेवर्गालाभ ेटद् यायलाआलेर प्रौ ढ
वर्गाच् याक ंदिलाच्याप्रकाशात तमा शा चालला होताण ते पाSन यगावकरा र चटकन परत फिरलेरत् यांनापाहताच मी
त् यांनाआड वागेलोरमाझीमानखालीझालीहोतीणते ्तरमपाSन्हणालेण
मास łłअरेघधू
आज लिवंदनघहेचालायचेचघøø
अन्‌मास्तरतस ेचवाटेलागेलेर
मग मास्तर मला दुस ऱ्यादिवशीबोललेण łłशंकरघ तू हेयानात ध् ठे वर जि थं प्रौ ढ स ाक्ष रतेचवर्गा चालतोण त म ्ही
ु
अभ् यासकरतात् याविद् ये च् यामं दिराततमा शाक स ाउ भ ाररशøø
स रांनीमलाक3लेलाशहामी उपदेकधीचवि स ऑ शकतनव ्ह तोर
vvv

स्वाध्याय

प्र. १. खालील वाक्यांचा संदर्भासहित अर्थ स्पष्ट करा.

अ शाळेचया्łबागाøलेखकां स ारख्याम ु
लांच्याजिव ावरउभ् याहोत्यार
अालेखक स ातारा जिल्ह्या तीलेंधलाजायच् याविचारातहोतेर
प्र. २. जोड्या जुळवा.
शिक्षक गुणवैशिष्ट्य
१श् री
रनाईक अस ्का उटगाईडअध् यापनतज्ज्ञ
२श् रीरदेशमु ख आग णि तअध् यापनतज्ज्ञ
३श् री रगोळीवडेकर इ स मु पदे शकआ णिशिस्तप्रिय
४श् री रकात् रे इ शेतीत ज्ज्ञ
प्र. ३. चौकटी पूर्ण करा.
पाठा वऑनत ु म ्हांलाजाणवलेलीलेखकाची
्वभसाववै
शिष्ट् ये
लिहार

53
प्र. ४. खालील परिणाम ज्या घटनेचे आहेत त्या घटना लिहा.
अ परिण ामत हिरमुस
लेहोऊनलेखकणुस ्ती च् यामैदानातूनफिरलेर
माघारी
घटनात
आ परिण ामतलेखकाचीमानखालीगेलीहोतीर
घटनात
प्र. ५. समर्पक उदाहरण लिहा.
अ खेळात
सुद्धाजातपातमानलीजात
सेअ आलेखकांनीआ णि त् यांच् यामित्रां
नीक3लेलं
कअ टाचेकाम
प्र. ६. आकृतिबंध पूर्ण करा.
हिरमुस
लेल् यालेखकाची स मजूतघालताना यगावक
रार स रांनी
व्यक्त क3लेले स कारात्मकविचार

प्र. ७. चौकटीतील वाक्प्रचारांचा अर्थ लिहा.

दरारासणेर
अ हिरमुस
लेहो
णेर
प्र. ८. स्वमत.
१ łविद् यार ्थ्यांच् याव्यक्ति मत्त्वविका स ात शिक्ष कांची भ ू मिकामहत् त्वाचीआहेøण याविधानाबाबत
तु
मचेमतस ोदाहर णस्पष्ट करार
२ शिक्ष क वविद् यार्थीयांच्यातीलनाते स ंबंधाविषयीु मचत् यास ंकल ्प नास्पष्ट करार
उपक्रम ः
तुमचेप्रा
थ मिक शाळेतील
शिक्ष आठक वावत् यांतीलअविस
्मरणी
य शिक्ष कां शी
स ंबं धितअ स लेल्
यातु
मच् याआठ वणी
लिहार

भाषाभ्यास
* अधोरेखित शब्दांविषयी खालील माहिती भरून तक्ता पूर्ण करा.
वाक्ये सरळरूप सामान्यरूप प्रत्यय
१ रमे
शचा भ ाऊ शाळेतगेलार १
२
२बँक3ने शेतकऱ्
यालाक र्ज िदलेर १
२
३ सु
ट्टी
ततोमित्रांश
ीखेळतोर १
२
४मंडईत फ ळांच्यागाड् याआहेतर १
२
54
 १६. शब्दांचा खेळ

हेलन केलर १८८०त१९६८क्वि स ाव् याशतकावरआपल् याअलौ कि का र्यानेआ णि व्यक्ति मत्त्वामु

ळेज्यालोकोत ्तर
व्यक् तींचाप्रभ ावपडलाणत् यामध् ये हेलनक3लरयांचेना वअग्रगण ्यआहेरअंधत ्वणम ु
क3प णाआ णि ब धिरत ्वअ शाति हेरी
अपंगत ्वाशीस ामना देत यांनी
त् आपलेशिक्ष णपूर्णक3लेर अंधारातून प्रक शाकाडे ने णाऱ्याशिक्ष णप र्वाचे थ क्क कर णरे
अन ुभव त् यांनी ł`व्रब् Æक्व क्वभ्र क् ब्ø या आत ्मकथनात मांडले आहेतर त्याचा मराठी अनुव ाद श् री
र माध वक र्वे
यांनीłमाझी वनकजी
हा णीø यापु स्तकऑपानेक3लाआहेर
प्रस ्तु
तउताराłमाझी वनकजी
हा णीøहेलनक3लरअनुव ादमाध
त वक र्वेयापु स्तकातूनघेतलाआहेरअपंगत ्वामु ळे
भ ाषाशिक्ष णातये णारे अडथळे वहे अडथळे दूर करण् यासाठीयांत्नी वत् यांच् याशिक्षि क3ने क3लेले यत ्नण प्र
याचेवर्णन
प्रस
्तु
तपाठातक3लेआहेर

माझ्याआठ वणीतलाण यु आ ष्यातलास ग ळ्या त महत्त्वाचा दिवस म ्हणजे माझ्याबाईतॲनी मॅन्सफिल ्ड

सुलि व्हॅनतमला शिक वायला आल् यातोदिवसर दोन अगदी परस ्प रविरोधी यु
ष्यंआ क शी एक त्र येतातण याचं
मला नवल वाटतंर ३ मार्च १८८७र मला आठ वं वर्षंलागायला तीन हिने
म बाकी होतेर यादिवश
त् ी दुपारी मी
पोर्च मध् ये उ भ ी होतेत शांतण क शाच्यातरी अपे क्षेतर आईच् याखा णाख ुण ा आ णिघरातल्यालगबगी वऑन आज
काहीतरी वेगळं घड णार ऊ याचा मला स ाधार णअंदाज आलाण म ्हणून मी दारापा शी जाऊन पा यऱ्यांवर वाट पाहत
रा हिलेरअचानकपो र्च झाकूनटाक णाऱ्याहनीसकल्‌वेलीच याजा् ळ्या मधूनऊन वाटकाढतआलंआ णि माझ् या
उंचा वलेल् याचेहऱ्यावर प स रलंर नकळतच माझी बोटं बाजूच् यासवयीच्यापानांवऑन आ णिवस ंत ऋतूचं स्वागत
करायलाच उमलाव् यात त शा क~ ्यांवऑन फिरलीरभ विष्यात माझ्यासाठीयकाचमत ्का र लिSन ठे वलायण याची
काहीमलाकल ्प नानव ्ह तीर
त् याआधी काही आठ वडे रागानं आणिकड वटप णानं मन इतकह व्यग्र झालं होतंण की त् यास्वतक् शीच
चाललेल् यास ततच्याझगड् यानं मी अगदी थकून गेले होतेर दाट कह अ ध स तानाु
ु म ्हीतकधी स मुद्राव र गेला यतश
अ शावेळी वाटतंसण हजस ्पर करता्श येईलअ शापांढऱ् याअंधारानंआपल् यालावेढलं यआ णि तशाधु क् यातूनजहाज
वाटकाढतकि नाऱ् याच् यादिशेनं येतसअ तंर कि नारागाठेप र्यंतता णअ स ताेर छ ातीधडधडत स तेर
अ वाटतंणआता
का यहोणारशशिक्ष णालासु ऑ वातहोणया्आधीमाझीअ वस्थात् याध ु क् यातस ापडलेल् याजहाजा स ारखीहोतीर फ रक
इतकाचकी ण माझ् याकडंहोका यंत्र वगैरेकाहीचनव ्ह तंआ णि बंदर कि तीवळ ज आलं यणतेहीकळा यलाकाहीमा र्ग
नव्ह तारłप्रकशाप्रक घ ा शह वायमलाघøअ स माझ ं ् याआत ्म ्याचं निक्शब्दआ क्रं दनचालायचनेमक ंर ् यात् याहव्
च याशा
क्ष णीप्रे माच्याप्रकाशातमी ्हाऊनन निघालेर
माझ्याज वळ कणु णीतरी येतयस ं मला जा णवलंर आईच हेण अ स ं स मजून मी हात ढे
ु प क3लार तरसदुऱ्याच
कोणीतरी माझा हात हातात णि घेतला
मला उचलून आ कडे वर घेतलंर ऊ याच माझ् याबाईण ॲनी सुलि व्हॅनर त् या
मलाशिक वायलाआल् याहोत्यात्ण याहीपे क्षा जास ्तमाझ् यावरमायेचीपाखरघाला यलाघदुस ऱ्यादिवशी स काळीच
बाई मला आपल् याखोलीत घेऊन गेल् यार त् यांनी मला एक बाRलीदिलीर łपर् <न्स इ न्स्टिट्युशनø मधल्याअंध
मु लांनीमाझ यासाठी
् भही ेटपाठ वलीहोतीरबाRली ब्रि जमननं
लाॅरा स ज वलीहोतीर र्थात अ हेस गळंमलाकालांतरानं
कळलंथोडा
र वेळमी याबाRली शीखेळल् यावरबाईंनीबोटांनीहळJचयामाझ हाता ्वरअक्षरंज ळवलीरłरितक्वत्तत्ø
ु
हाबोटांचाखेळमलाफ ारआ वडलारमीहीबाईंप्रमा णबोटं
ं फिरवूलागलेर शेवटीजेव ्हाएकदामीतीअक्षरंबरोबर
काढली तेव ्हाबाल सु लभ आनंद आ णिअ भिमानानंफ णुलून आलेर धा वतच जि ना उतऑन मी आईपा शी गेलेर
ति
च् यासमोरहातधऑनत्यावरप ु न ्हाएकदामघाचीचअक्षरंबोटांनीज ळवून
ु लिहिलीरमीएक शब्द ज ु ळवतहोतेण
55
हेकाहीमलात्यावेळीमाहीत ्ह तंर किंबRना
नव शब्द म ्हणूनकाहीअस तंहे ण तरीमलाकणुठंठाऊहोतं क शमी फक्त
बोटांनीबाईंचअनं ु कर णकरतहोतेरनंतरचयादिवसां ् तमी ह्या पद्धच तीनं पिन् ‌ण हॅटणकपअ सेकि तीतरी शब्दआ णि
ब सणंण उ भ ं राहणंण चाल णं अ शी थोडी क्रिय ापदंहीशिकलेर बरेच दिवसबाईंबरोबर राSन राSनणये क प्रतवस््तू ला
काहीतरी वअ ना स तंणहेमाझ्यालक् षातआलंर
एक दिवस मी माझ्यानव्याबाRली शी खेळत सअ तानाच बाईंनी माझु नीण
ी ज चि ंध् याझालेली बाRली
माझ्यामांडी वर ठे वूनु न प्हाहाता वर लिहिलंण रितक्वक्र म ्हणजेण दोन ्हीबाRल्यांनाशब्द एकचघ त् याआधी
łक्तम्ø आ णिłच्चतत्तÆतब्रतø म ्हणजे łवॉटरøर तर मी हट् टानं म ्हणायचीण म ्हणजे खा णाख ुण ा करतच
łłनाहीघøø माझा हा गचधळ बघून त् यांचा हिरमोड झाला आ णित् यांनी तोषयवि ते वढ् यावरच ठेवलार प ु न ्हा
कधीतरीतानमानशब बघून्द शहेिक वावेतणअस ंत् यांनीठर वलंअ स ावंरआताप ु न ्हाबाRली वऑनत् यांचं शिक वणं
सु ऑ झालं होतंर त् यांचं ते पु न ्हाप ु न ्हा स ांग णं स हन न होऊन मी माझी नवी बाRली हिसका वून मि ज नी वर
आपटलीर त् याबाRलीचेु कडे
त होऊन माझ् यापायांशी पडलेले मला णवल्याव जा र मला उक ळ्या फ णुटJ लागल् यार
वाटलंण बरं झालंण एकदाची पीडा गेलीर ए वढा थयथ याट कऑनही ना खंत ना खेद अ स ाच माझा आवि र्भाव
होतार ती बाRली वडती माझी नाहोती नाघ यानि
माझ
श्च ्लण अंधाऱ् याजगात हळव् याण हळॉ वारभ ावना कणुठJन
उग वणारश बाईंनीत्र मा बाRलीचे ते कडे झाडJन
ु त शेकोटीज वळच एका बाजूला लोटलेर माझी डोक3दुखी गेल् यानं
मलाहीयस हां वाटलंरबाईंनीमाझीहॅटमाझ याहातात
् वल्याव ठे रमीओळखलंणआताबाहेरण छ ानउबदारउन ्हात
जा यचं यर ह्या विचारानं मीु न ्हा
प आनंदानं टॉ णटॉणउड् यामाऑ लागलेर पाऊल वाटेनं जात आम्हीविहिरीपा शी
आलोर इथंही हनी स कल्‌ वेलीच याजा् ळ्या होत्यार त् यांच् याफ णुलांसु चागंध दर वळत होतार को णीतरी हिरीतून वि
पाणी काढत होतंया र त्पाण् याच् याधारेत बाईंनी माझा हातवलार धऑन ठे एका हातावऑन अजून थंडगार पाण् याचे
ओघळ वाहत अ स तानाच बाईंनीयाच हाता त् वर बोटांनी शब्द लिहिला च्चतत्तÆतब्रतर आधी स ावका शण मग
झरझरर मी एकदम निश्च ल उ भ ी हिलेर रा माझं स गळं ल क्ष बाईंच् याबोटांच्याहालचालींवर एक वटलं होतंर
एकाएकीण इतक3 दिवस आप णकाहीतरीस ऑनविगेलो होतोण याची अस्पष्ट जा णी व झालीर गमा वलेली ्मृ तीस
परतयेण्यातला थरार मीुभव अनलारर च्चतत्तÆतब्रत वॉरर वॉररआ णिभ ाषेचं कोडं एकदम माझ् यासमोरसज ं
उलगडलंचर अरेच् याण पा णी्हण म जे आपल् याहाता वऑन थंडगारण नाचतण उ स ळत काहीतरी जातं तेश याएका त्
जिव ंतण चैतन्यमय शब्दानं माझ्याआत ्म ्याला ज शी जाग आ णलीर प्रका शण आ शाण आनंदाची उधळ णक3लीण
मुक्त क3लंरअजूनहीत स े ह्या वाटेतबरेचअडथळेहोतेल णलौकरचपतेदूरहो णारहोतेर
विहिरीपा स ून मी परतलेण ्हामन तेव न वीन गोअटीशिकण् यासाठी आतु र झालं होतंर आता प्रत्ये क गोअ टी ला
नावहोतं आ णि नावातनावातून उमलत होता एक3कवा न विचारघ घरात आल् यावर मी्पर स ्श करा यची ती प्रत क ्
ये
वस्तू ज शी्पर्शा स ग णि क चैतन् यानं थरथरायचीर मला ज शी एक वेगळीच नवी एअ टीमिळाली होतीर आता या त्
एअ टी तून मी स गळं łपाहतø होतेर दारापा शी आल् यावर मला मी मोडलेल् याबाRलीची आठवणझालीर चाचपडत
शेकोटीज वळ लोटलेले बाRलीच कडेेमी
ु त गोळा कऑन उचललेर त ु कडे जोडJन पाहतु न प्हात् यांची बाRली
करण् याचा मी क स ो शीनंयतप्र्नकरत राहिलेर आता माझ्याहातून घडलेल् याच ु कीची जाणी व होऊन माझे डोळे
भ ऑनआलेरप हिल्यांदाचमलाखऱ् याअ र्थानंपश ्चा त ्ता पझालाण फ ारवाईट वाटलंर
त् याच दिवशी मी खूपवे नशब्द शिकून घेतलेर सते गळेच काहीण नेमक3 कोणते ते आतावत आठ नाहील
प णत् याशब्दांत łआईøण łबाबाøण łबही णøण łबाईø हे शब्द होते वढंए निश्चितर आ यु ष्यात नव् यानं आलेल्याया
शब्दांनीमाझया्भ ावविश्वातपालवी फ णुटलीरदिवस तोमाझ् याएअ टी नं फ ारना ट्य मयहोताररात् री
मीमाझ्याचि मु कल् या
पलंगा वर झोपी गेलेण्हा तेव माझ् याइतका दु स रा आनंदी जीव कणुठेस ापडला नसतारदिवसभ राच्याआनंददा यी
आठ वणीु न प्हाप ुन ्हामी आठ वत रा हिलेर आ यु ष्यात पहिल्यांदाच मला łउद् याø कधी उग वतो यण ह्या ची उत ् हठा
लागूनरा हिलीहोतीर
56
 स्वाध्याय
प्र. १. खालील वाक्यांचा अर्थ स्पष्ट करा.
अ बाRलीचशेक
े ोटीजवळलोटलेले कडेतहेलननेगोळाक3लेर
ु
अाहव् याशाक्षण ीहेलन प्रे
माच्याप्रकाशात्हा
न ऊन निघालीर
प्र. २. w-a-t-e-r हा शब्द हेलन कशा शिकल्या ते लिहून आकृती पूर्ण करा.

w-a-t-e-r शब्द शिकल्या

प्र. ३. जोड्या जुळवा.
‘अ’ गट ‘ब’ गट
१आत रहोणेर
ु अखूपआनंदहो णेर
२ हिरमोडण हो
ेर आ प्रे
मकर णेर
३उक ळ्या फ णुटणेर इउत ्सु
कहो णेर
४पाल वीफ णुट णेर इनाराजहो णेर
५मा येचीपाखरघालणेर ईन वीनउत ्साह निर्माण
होणेर
प्र. ४. फरक स्पष्ट करा.
शिक्षण ालासुऐ वात हेलनची क ाहीशब्द
होण्यापू
र्वी भावावस्था शिकल् यानंतर

प्र. ५. खालील गटातील लेखननियमांनुसार योग्य असलेला शब्द लिहा.

अ शिरी षण शिरिशण शिरी शण शीरी ष“
आ पु
नर्वस नणपूनर्वस नणप ु नर्वस नणप ु
नरवस न“
इ पारंपार िकणपारंपर िकणपारंपारीकणपारंपरीक“
ई क्रि डांण ग ण क्रीडांण
ग ण क्रिंडागणण क्रि डांगन“
प्र. ६. खालील वाक्यातील काळ ओळखा.
काल अ शब्द शिकूनघेतलेर आ स काळीमाझ
आई ् याखोलीत
येऊनगेलीर
इ आ यु ष्यातपहिल्यांदाचमलाउद् याकधीउग वेलयाचीउत ् हठालागलीर
प्र. ७. स्वमत.
१त मचु् यामतेहेलनक3लरयु आ ष्यातपहिल्यांदाłउद् याचीøवाटकापाहातअ स ेलश
२łॲनी सुलि
व्हॅननस त् यातरłहेलनøघडली स तीøण
न विधानाच
स त ्यता
ी पटवूनद् यार
प्र. ८. अभिव्यक्ती.
१त ु मच् यामते दिव्यांगम ु
लांना भ ाषाशिक्षण ातयेणारेस ंभ ाव
्यअडथळे लिहार
२ł सर्वस ामान ्यम ु
लांबरोबर दिव्यांमग ु
लांनाशिक्षण ाचीस मानस ंधीद् यायलाहवीøणयाविचाराचसेामा
जि क
महत् त्वजा णावते शब्दबद्धकरार
उपक्रम :
नस ीमाRरजयां ूक चेłचाकाचीख ुर्ची øहेआत ्मवृत्तमिळवून वाचार
57
 विश्वकोश
| 
  (स्थूलवाचन)

विश्वकोशाचीओळखकऑनदे णाराहापाठआहेरआपल् याज् ञानविषयगरजक ाआ णिव्यावहार िक स ोयी यांच्या

एअ टी ने
सर्व विषयसंग्राहकमराठीविश्वकोशअ धिकउप युक्तआहेरको णत् याहीशब्दाचेवेगवेगळे स ंदर्भ विश्वकोशातून
मिळJशकतातर हेस ंदर्भ पाह णेणयास ंदर्भांचा अभ् यासकर णेयाभ ाषास मृ द्धी च् याएअ टी
ने अत् यंत आनंददा यीक्रियप्र ा
आहेतरहाआनंद मिळावाणविश्वकोशपाहण् याचीगरजकळा वी वविश्वकोशअभ् यासण् यासाठी सवय लागावी याहेतूने
स्थू
लवाचनविभ ागातस मावे शअ स लेलाहापाठमहत् त्वपू
र्णआहेर

तु मच् याशाळेचया्अथ वा त मच् यागा वातील

ु स ार्वज निक ग्रंथालयातु मत
्हीगेलात तर अनेक łजाडतमोठ्ठी
पु स्तक3øअ स लेलंकाचेचकपाट ं त ु मचलक्षं वेधूनघेईलरमराठीच याविविध
् स ाहित ्यस ंपदे स ोबतमराठी ्वकोशण
विश
मराठीयु त ्पव् त ्तीकोशण मराठी चरित्रकोशण मराठीशब्दकोश अ स लेलीग्रंथ हीस ंपदा हा प्रत्ये क वाचनालयाचा
łमान बिंदूøघयापाठातआप णमराठीविश ्वकोशाचापरिच यकऑनघेऊ यार
मानव ्यविद् याविज् ण ञान वतंत्रज् ञान यांतील सर्व विषयांचेअ द्यय ावतज् ञानएकाव् यापक योजनेखाली स ंक लित
कर णारा अस ा हा मराठी्वकविश ोशघ मराठी विश ्वकोशामध्ये मानव ्यविद् या शाखेअंतर्ग त धर्म व तत्त्वज् ञानण
अ र्थश ास्त्रण राज ्यशास्त्रण मानसश ास्त्रण शिक्ष णशास्त्रण स ाहित ्यण इ ति हास ण एश ्यकलाण भ ूगोल आ णिक्रीडाया
विषयांचास मावे शक3लाआहेरत स ेचविज् ञान वतंत्रज् ञान शाखेअंतर्ग तभ ौति कीणरस ायनशास्त्रणग णि तत स ांख्यि कीण
जीवशास्त्रण अ भि यांत्रिकीण कF षिविज् ञानण माहितीत्रज् तंञान स ंग णकविज् ञानण वास ्तु
कलाण भ ूविज्ञान आ णिवै द्य क या
विषयांचास मावे शक3लाआहेरको णताहीमहत् एक त्वाचाविषयअन ्यअनेकवि षयांशी स ंलग्न अ स तोरअ शाअनेक
विषयांचीएक त्र माहिती मिळालीणतरतो षयविनीटस मजूनघेता येतोर
मु ख ्यविषय वत् याचेस ंलग्न विषयांचेज् ञान प्राप्तकरण् यासाठीमराठी ्वकोश
विश उप योगीपडतोर
शिक्ष णाचा प्र स ार ज स ा झपा ट्या ने वेग घेऊ लागलाण भ ाषास मृ द्धी ची वाटचाल ज शी दमदार होऊ लागलीण
तशीभłाषाøसर्वार्थाने ु लू
ख लागलीरभ ाषात भ ाषांमध्ये आदानप्रदान होऊन अनेक न वेशब्द मराठीत ऑढ झालेर
वाढत्याऔद् योगिकीकर णामु ळेस माजाच्यावैज्ञानि क वतां त्रिगरजक ा वाढJलागल् याअनेक
र न वे शब्दअ स्ति त ्वात
आलेर शब्दांनानवीनआ यामप्राप्तझालेरत् याचबरोबर सर्व विषयसंग्राहकविश ्वकोशाचीगरज निर्माण झालीर
उच्च शिक्ष णाचे माध्यम म ्हणून मराठीचा होत गेलेला धिका धिक सअ ्वी कारण मराठीमधये ्निर्माण झालेली
स ंदर्भग्रं थाची तीव्र गरज आ णिशास नव्यवहाराची भ ाषा म्हणून राज ्यपातळी वर मराठीला मिळालेली्यता मानया
पार्श्वभ ूमी वरमराठी भ ाषेतील सर्व विषयसंग्राहकविश ्वकोशाचीगरजअधोरेखि तझालीर
मराठी्वकविश ोशाच्यानिर्मि तीमधये प्हिलेस ंपादक म ्हणूनर्कती त र्थ लक् ष्मणशास्त्री जो शीयांचेयोगदान
अत् यंतमोलाचेआहेरत स ेचमराठी्वकविश ोशाचापरिच यकऑनघेतानाज् ञानकोशकारडॉरश् री धरव्यंकटेशक3तकर
यांचेहीकFत ज्ञ तापू र्वकस ्मरणकर णेआ वश्यकआहेरस ्वातंर्यत्पू र्वकाळातत्यांनीक3लेलीगिकाम रीशेवि षउ खनीय
ले
आहेर तथा पित् यानंतरच्याकाळात विशे षतक््वा स तंर्यो
त्त ्तर काळात ज् ञानविकास ाच्याक्षेत्राचा ज् यावेगाने विक स ा
झालाण हा विका स ल क्षा त घेऊन विद्य मान ज् ञानक्षेत्रांचा सर्वांगीणपरिच यकऑन दे णारा łमराठी ्वकोशø विश हा
आश ्वासकप्र यत ्नआहेर

58
 l विश्वकोश असा तयार झाला...
१वि षयवारतज्ज्ञां च् यासमितीचीरचनाक3लीगेलीर
२प्रत् ये कवि षयाच्यानचदीचीशी र्षक3 निश्चितक3लीगेलीर
३म ु ख ्यणमध ्यमणलहाननचदीतील द्
ु‌द्यांम चीटाच णेयतारक3लीगेलीर
४नचदींच् याम र्यादाआखूनटाच णांमध्ये तशास ूचनादिल्यागेल्यार
५प्रत् ये कवि षयातील ख ्यणममध ्यमणलहान वनाममा
ु त्र नचदींच् यायाद् यातयारक3ल्यागेल्यार
६अकारवि ल्ऊ यानुस ारयायाद् यालावण् यातआल् यार
१९७६ यावर्षीमहाराअ् राज ्य स ाहित ्य स ंस्कृती मंडळाने मराठी ्वकोशाचविश ा प हिला खंड प्रका शित क3लार
आत ्ता प र्यंत विश्वकोशाचेवी स खंड प्रका शित झाले आहेतरशाले य विद् यार ्थ्यांस ाठी कणुमार्वकविश ोशाचीनिर्मि ती
करण् यातआलीअ स ूनत्याचेजीवस ृअटी आ णि प र्यावरणभ ाग१ व भ ाग२प्रका शितकरण् यातआलेआहेतरआध ुनि
क
तंत्रज् ञानाचावापर कऑन मराठी विश्वकोशाच्यावी स खंडातील मा हिती मोबाईल ॲपमधये ्स माविष्ट करण् यात आली
आ हेर
l विश्वकोश यासाठी पाहावा....
१आपल् याज् ञानविषयकगरजामराठीतून भ ाग वण् यासाठीर
२ जाग ति क ज् ञानक्षेत्राचे क्षितिज विस ्ता रताना आपल्याविविध विषयांतील कणुतूहला स इ ष्ट वळण
लागण् यासाठीर
३अ भिव्यक् ती लायोग्यचालना मिळण् यासाठीर
४ सर्व प्रकारचेप्रग्भल व स ूक् ष्मज् ञानमराठी भ ाषेतून
मिळण् यासाठीर
l विश्वकोश असा पाहावा...

१ शब्द अकारविल ्ह्यां नुस ारअन ु ज् ञेय

पाहा वेतर
२बाराखडीतील्वर स वव्यंजन यांच्यास्थानान ुस
ारअन ु क्रमेदिलेला शब्द पाहावार
एन ्सायक् लो पीडियाब्रि टानिकाप्रमा णे मराठी भ ाषेतील सर्व विषयसंग्राहक विश ्वकोश तु मच् याज् ञानातण त मच् या
ु
भ ाषिक स मृ द्धी तनिश्चितभ रघाल णाराआहेरभ ाषावत् यासंबंधीचेस ंदर्भ र यांचीगंमतअन ुभव ण् यासाठीविश ्वकोश
पाहण् याचीसवय लावूनघ्यायलाहवीर
तुमच् यामाहिती स ाठीुम ्हां
तलाआ वडणारी शब्दकł ोडीø वफ ा शन ्स पैकीłकश3रचनाøयाशब्दांचेस ंदर्भ विश्वकोशाचा
आधारघेऊन येथेदेतआहोतर
तुम ्हांलाआ वडणारेण को
तेही शब्दररत् यांचेअ र्थ र स ंदर्भ विश्वकोशातून शोधाव भ ाषेचेअनोखेअंगजा णून
घ् याविश
र ्वकोशआता च्चरक्त्त्Æव्रªव्रच्चत्क्वव्ररक्त्व्रत्त्व्रÆत्रम्क्वªरक् यास ंक3तस्थळावरउपलब ्ध आहेर
१) शब्दकोडे
l पुढील पानावरील शब्दकोडे दिलेल्या वाक्यांच्या आधारे सोडवा.
१łस ्वे
दगंगाø याकविता स ंग्रहाचेक वीर
२ एका स ाहित्यिकाचेआडना वłश् री पादकFष्णरø
३ तुरुं
गातअ स तानादेखील यांचीज्काव्यप्रतिभाबहऑन येईणअ स ेस ाहित्यिकदे शभक्त र
४ łसु धारकøचे स ंपादकर
५ क वीयशवंतयांचेआडनावर
६ विनोदी स ाहित ्य लिहिण ाऱ्याएका स ाहित्यिकाचेआडना वर
७ मालतीबाईबेडेक यांनी रवापरलेल् याटोपणनावातीलआडना वर
८ क वीकणु सुमाग्रज यांचेआडनावर
59
 ४

३ ५

२ र ६

७
१
८

९ १ ३च् या
१
े डिस
२ १ ेंबर ा प्रकारचे łहाचतोचहाøहेवाक ्यदोन्ही कडJनजरीशब्द
व ि न øयान अ श
र त वाचले तरी स एक ारखेच बनतेर अ शा
łआ र्थ वर्ल्डच् याअंका लेर
ॉर <
न् यूय िद्धक3
डेसप्र प्रकारच्याशाब्दिक रामतीवर आधार ित हे
श ब्द ो
क
प हिले कोडेअ स ावेणअ स ाअंदाजआहेर

मुलांनोण विविध
वृत्तपत् रे
ण मासिक3ण स ाप् ताहिक3 यांमध्येये
णारी
शब्दकोडीु
मत
्हीस ोड
वता आ णिभ ाषेची गंमत
अन ुभवतार
१ फ्रेंच भ ाषाशब्दकोड्यांसाठी सर्वांतस ोईस्क रभ ाषार
२कानडामध् ये फ्रेंच वइंग्रजी शब्द योजून‌वि द् भ ाषिक शब्दकोडेलोकप्रिय
र
३र शियामध्ये शब्दकोड् याचा वापरप्रचारा स ाठीहीर
४ शब्दकोड् यासाठी चि नी भ ाषेचाअप वादर

वर्तु
ळाकार चौकोनांचीकोडी
बदामाच्याआकाराची चित्र चौकटी
फ णुलीच याख ्ुण
ेच्याआकाराची शब्दकोड्यांचेप्रकार
स ाम्याकारी
शास्त्रीयकिंवाग ुप्तलेखनाची अ नियमि तआकाराची
अ शा कल ्प नांवर आधारलेले अनेक प्रकार ऑढ आहेतर स ंग णकीयखेळांमध्ये
विविध प्रकारच्याशाब्दिक
कोड्यांचा स मावे
शहोतोर
१प्र सिद्धविधानअथ वाअ वतर णदेऊनत् यांचेलेखकओळखण् यास स ांग णेर
२एका शब्दातीलअक्ष रे
फिरवूनवीन न शब्द तयारकरणेर
३काही शब्दांतील िकाम् र याअ क्ष रांच्याजागा भ रणेर
60
(२) केशभूषा

आजकाल क3 स ांच्यावेगवेगळ्या स्टाईल ्स कर णेण त

म ्हांला सर्वांना
ु
आ वडतेलणपम ु लांनोण ु
मत्हांला आश ्चर्य वाटेलण की पौरा णि क
काळापास ूनआक र्षक3 शरचनेचेआक र्षणसर्व स माजातहोतेर

केशभूषेत अंतर्भूत असणाऱ्या गोष्टी

े नीटकरणेविंचरणेकणुरळेकरणेस रळकर णे
क3स काप णे ध ुण
आ दिम लोक क3 स ांना मातीचा लेप वूनलाआपला
उद्‌देश पराक्रम वग ुणवशिष्ट् दाख
ै ये वण् याकर ितात्यातविज यचि न ्हे
आ णि पदक3ला वतर
क3शभ ूषेचामु
ख ्य क 3शभ षेचा
ू
उद्‌दे
श स ामा जि कउद् ‌दे
श क3शभ ू
षेचाउगम यातूनझाला
स ाअ वार

क इतरांना
3स दिसूनदेणयाच् याप ु
रातन
कआ र्षकता स ामा
जि क स ंक3तान ुसार
स्त्री
च् याप्रयत ्नातूनशबंक3धाचीकल ्प ना
किंवास झद र्य प्रतीक ्मकक3ात शभ ू
षा
पुढेआलीअ स ावीर
वाढवणे

अ जि ंठाण वेऑळण को णार <ण खज ु

राहोयेथील
शिल्पाकFतींत आढळ णाऱ्यास्त्री
तप ु
ऐ षांच्याक3 शरचना उ खनीय
ले
आहेतर याप्रा
चीनक3शरचनांचेअन ु कर णभ ारती
य स्त्रिय
ाकरतानाआढळतातर

61
 स्वाध्याय
प्र. १. टीप लिहा.
१विश ्वकोशाचाउप योगत
२विश ्वकोशाचीनिर्मिति प्र
क्रिय ात
प्र. २. ‘शब्दकोडे सोडवल्यामुळे भाषिक कौशल्य वाढते’, याविषयी तुमचे मत लिहा.
प्र. ३. विश्वकोश पाहण्याचे तुम्हांला लक्षात आलेले फायदे लिहा.
प्र. ४. केशभूषेचे उद्देश सांगून त्यात कोणत्या गोष्टींचा अंतर्भाव होतो, ते स्पष्ट करा.
प्र. ५. विश्वकोशाचा उपयोग तुम्हांला मराठी भाषेतील ज्ञान प्राप्त करण्यासाठी कसा होऊ शकेल, ते लिहा.
भाषा सौंदर्य
विश्वकोश अकारविल ्ह्यां नुसार अन ु ज् ञेय
पाहा वा हे आपल् याला कळलेर त् यासाठी स ंपू
र्णवर्णमालाआता ॲ व
ऑहेस ्वरधऑनआपल् यालाक्रमानेु खोद्ग
म तअ स ायलाहवीरत्यायोग्य वर्ण ांची आ णित् यांची उ च्चा रस्थानेणपरिपू
र्ण
आकलनहीअ स ावयास ह वेरउदारणस ्वरणस्वरादीणयंजनणव्महा प्राण णमृदूव्
यंजनेणकठोरव्यंजनेणअन ु नासिक3र
खालील कोडे सोडवा व त्याच्या शेवटच्या रकान्यातील वर्णांचे विशेष ओळखा.
१ १पै स ेनदेताणविनामूल
्यर
२ ´ २पा णीस ाठवण् याचेमातीचेभगोल ांडेर
३ ३ जि च् यातरेतीचणे खूपप्रमा
जास ्तअ स तेशी अ जमिनीचीजातर
४ ´ ४रहस ्यमयर
५ ५खा स महाराअरीय
्नप क्वान्न पो र ळ्या मोदक
ण करंण ज् यायांमध्ये
हेभ रतातर

वरील कोडे वै
शिष्ट्य पू
र्णआहेर त् याचे उत ्तर तु
म ्हांलास ोड
वायचे आहेर हे कोडेस ोड वल्यावर तु
म ्हांलानिश्चितच
भ ाषेचसेझद र्य व गंमतलक् षातयेईलर अ शाकोड्यांचा अभ् यास करारत् यातील भ ाषिक वै
शिष्ट् ये
स मजूनघ् याव अ शी विविध
वैशिष्ट्यां चीकोडीयतारकरण् याचातु म ्ही
स्वतचप्र
यत ्नकरार

भाषाभ्यास
अनुस्वार लेखनाबाबतचे नियम :
* खालील शब्द वाचा.
łरंगøण łपंकजøण łपंचमीøण łपं डितøण łअंब ु जø हे शब्द तत्स म आहेतर हे आप णपरत सवर्णा ने सुद्धा लिS शकतोण म ्हणजे
अन ु स्वारानंतर ये णाऱ्याअ क्ष राच्यावर्गातील अन ुनासिक वापऑन लिS शकतोर उदारण रङ् ‌गण पङ् ‌कजण पञ्चमीण प ण्डितण
अम ्बु जअ स ेरवि शेषतचज ु ने स ाहित ्य वाचलेतरअ स ेलेखन दिसतेर परंतु
ण आजकालअ शीपरत सवर्णा ने
लिहिण् याची पद्धत
ज ुनीझालीआहेरत्याऐ वजीअन ु स्वारच वापरलेजातातरखालील शब्द बघाक स े दिसतातघ
łनिबन ्ध øण łआम ्बाøण łखन ्तøण ł स म ्प øण łदङ्‌गाø हेशब्द बघा यलाविचित्र वाटतात नाघ कारणहे तत्सम नाहीतर परत सवर्ण
लिहिण् याचीपद्धत फक्त तत ्स म शब्दांप ु रती र्यादि
म तआहेर स ंस्कृतनस लेलेमराठी शब्द शी र्षबिंदूदेऊनच लिहावेतर
मराठीत स्पष्टोच्चारित अनुनासिकाबद्दल शीर्षबिंदू द्यावा.
* खालील शब्द वाचा.
łसिंहøणł स ंयमøणłमांस øणł स ंहाररøयाशब्दांचा उ च्चा रखरेतरखूपवेगळाआहेनाश याशब्दांचेłसिंव्ह øण łस ंय्यमøण łमां्सवøण
łस ंव्हारøउ च्चा रअ स ेहोतस अ लेतरी लिहितानाशब हे
्द तस े
लिSनयेतर
य्‌, र्‌, ल्‌, व्‌, श्‌, ष्‌, स्‌, ह्‌यांच्यापूर्वी येणाऱ्या अनुस्वारांबद्दल केवळ शीर्षबिंदू द्यावा.
पर-सवर्णाने लिहा. अनुस्वार वापरून लिहा.
घंटाणमं दिरणचंपाणचंलणमंगल जङ् ‌गलणचेण ्डूण स ञ्चणगोन ्ध ळणबम ्ब
62
 · उपयोजित लेखन

१. पत्रलेखन
आ पल् यामनातील भ ावनाण विचारण मतेु द्म‌दे
स ूदपणेणसुसंबद्ध पद्धतीने अपे
क्षि तव्यक् ती
प र्यंतलिखि त
स्वऑपातपोहोचवण् याचेउत ्तममाध ्यमम ्हणजेप त्रलेखनहोयर
प त्रलेखन

पचऔ ार िक अनौपचार िक
व्यावहारिक घरग ु तीणकौटॉं बिक
यापू
र्वीच् याइ यत ्तां
मध् अये
नौपचार िक वऔपचार िकप त्रलेखनाचेकाहीप्रकार म ्ही
ु त
अभ् यासलेआहेतर
स्वपरिच यणमाग णीवतक्रा रयाऔपचार िकप त्रप्रकारांयाचा वर्षीआप णअभ् यासकर णारआहोतर
मायनावविषय ज् यांनापत्र पाठवायचेत् यांचा
पत ्तालिफाफ्यासह
औपचारिक पत्रप्रारूपाचे
प्रमुख घटक

प त्र पाठवणाऱ्याचा विषयानु

ऑपमांड णी
पत ्ताव दिनांक
मु ख ्यमजकूर स मारोप
कF ति प त्रिक3तएखादी स ूचनाणआ वाहनण निवेदनणजा हिरात इत् यादीप्रकारांपैकीकFती ए दिलेली अ स ेलण
तीकFतीषय विस मजूनघेऊनतु म ्हांलापत्रलेखनकरायचेआहेर
प त्रलेखनाचाविषय निवेदनण स ूचनाणजाहिरातणबातमीयादींपैक इत् ीएकर
कFतीचया्आकलना वऑनप त्रलेखनर
पत्रलेखनाचे
प त्रलेखनाच्यास ंपू र्णप्रा
ऑपाचा स मावे शआ वश्यकर
स्वरूप कFतीतील सर्व म ुद्देलेखनातये णेआ वश्यकर
पत् राच् याविषयानु ऑपप्र भ ावीभ ाषाशैलीर
औपचारिक पत्राची मांडणी
१र पत् राच् यासुऐ वातीला उजव् याकोपऱ्यातप त्र लिहिण ाऱ्याचेनावण Rद्दा ण पिनकोडस ह पत ्ता ण दिनांकण तपतई ्ताही
अ स ावार
२र डावीकडे योग्यमायनालिहावार स ंबं धितव्यक् ती चेनावणR द्दा णपत ्ता लिहावार
३र कFतीत शे षवि
नामदिलेअ स ेलतरच ते लिहावेरअन ्यथा प्र तिण प्रेष
क याठिका णीłअर बर करø अ स ाउ ले
ख
करावार
४र औपचार िकपत् रातपत्राचाłविषयøलिहिण ेआ वश्यकआहेर
५र विषयानंतरयात्खालीमहोदयद्महोदयाअ स े लिSनपत्रलेखना स सु ऐ वातकरावीर
६र विषयानुस ारलेखनव भ ाषाअ स ावीर
७र श े वटीयोग्यते स ंबोधनवापऑन स मारोपकरा वार
लक्षात घ्या, औपचारिक पत्रलेखन ही एक कला आहे, तसेच ते शास्त्रही आहे.
63
 नमुना १
l खालील निवेदन वाचा-
स ंबं धितविषयास ाठी्वतपर
स िच यप त्र तयारकरार
महात्माफ णुलेविद् यालयब ु
लढाणा
आंतर शाले यनाट्यमहोत ्सव ातील ्पर्धांसस ाठी
एकपात्री प्रयोग कलाकारांची निवड
अं तिम दिनांक इच् छुकविद् यार ्थ्यांकडJनस्वतपर िच यप त्र
दिर२६ मागविण्यातयेतआहेर
डिसेंबर नाट्यविभ ागप्रमु
ख
पास पोर्टआकाराचा फ ोटोआ वश्यक

स्वपरिचय पत्राचे मुद्दे

१ स ंपूर्णनाव ५ शैक्षणिकपा त्रतावि शे
षप्रशिक्ष ण
२पत ्ता ६ छ ंद
३ स ंप र्कक्रमांक ७अन ुभव पारितोषिक3
४जन ्मतारीख ८इतरकलांमधील प्राव ीण्य

टीप : स्वपरिचयपत्रातील सर्व माहिती विषयानुरूप परंतु काल्पनिक असावी.

नमुना २
अ मरावतीक रांसुवर्णस
ना ंधी
łस रगमø स ंस्थाअमरा वतीद्वारेआ यो जि त सर
सर्व ्वांनी
ंना ‘दिवाळी पहाट’ सहभाग
नागरिका ी
स्थ ळत वस ंतरा
वदेशपांडेहॉल व्हाव
निमंत्रण े
कौस्तुभ व स ोनालीयां माडेच्या
सु रेलणबहारदारयनाच गा ाका र्यक्रम
तृ
प्त कराकानांना
स ोमवार प्र
फ णु
ल्लि तकरामनाला पहाटे
दिनांक ५र३०
२नोव ्ह ेंर घरपोच तिकिटांचीस ो
य वहॉल वरविक्रीसु
ऐर वाजता
रसिकनागर िक यानात्याने

का र्यक्रमाची तिकिटेस ंपल्यामु

ळेहाचका र्यक्रमप ु
न ्हा घरपोच तिकिटेमा गि तल् याप्रमा
णेनमिळाल्याबाबत
स ादरकरण् याचीमागणीकरणारे त्र लिहार
प स ंबं धितव्यक्ति कडेतक्रा रकरार
विद्यार्थ्यांसाठी : स्वपरिच यप त्र हाकF तिप त्रिक3तीललेखनभविागातमूल
्यमापनात
स मावि
ष्ट नाहीरमा
त्रणविद् यार ्थ्यांस ाठीहा
प्रकारघटकउप युक्तअ स ल्यानेणत्याचाअभ् यासकरा वार
64
 २. गद्य आकलन
प्रश ्नांचीरचनाकरताये णेणहेमहत्त्वाचे भ ाषिककौ शल्यआहेरहेकौ शल्य प्राप्तहोण्यासाठीद्य łग आकलनø या
घटकाचा स मावे शअभ् यासक्रमातकरण् यातआलाआहेर
दिलेलाउतारा वाचूनत्यावरआधार ितपाचप्रश्नतु म ्हांलातयारकरावयाचेआहेतरहेपाचप्रश्नअ स ेअ स ावेतणकी
त् यांचीउत ्तरेप्रत की्एका वाक्यातयेतीलर
ये
उतारा स ंकल ्प नास मजूनघ् यार
व ि ा
च स मजूनघ् यार
र
काळजीपूर्वक वाचा

१र तयारक3लेला्नप्रश अ र्थ पू र्णअ स ावार
२रको णशकोठेशक3व्हाशकाशइत् यादीप्रकारचया्प्रश्नांचीरचनाकरण् याचा स रा वकरा वार
३रप्रश्नाचेउत ्तरउताऱ्यातचअ स ेलअ स ेचप्रश ्नअ स ावेतर
४रउत ्तरेपडताळJनवीतर पाहा
५रउत ्तरे लिहिण् याचीआ वश्यकतानाहीर
६रप्रश्नाच् याशे वटीप्रश्नचि न ्ह देणेआ वश्यकआहेर
७रउताऱ्यालाłयोग्य शी र्षको णतेसअ ेलøसअ ाप्रश ्नतयारकऑन येर
नमुना गद्य आकलन उतारा
* खालील उतारा वाचा व त्याच्या आशयावर प्रश्न तयार करा.
łपूर्वरंगर घ लेखक अ र्थातच आपले सर्वांच े आ वडतेु र लरपदे शपांडेर łपू र्वरंगø हे एक प्र वासवर्णन म ्हणून
प्र
सिद्धआहेलप णपूर्वे कडीलदे शांचेप्रवासवर्णन यापेक्षा पूर्वे
कडीलदे शांतीलविविधलोकांचेłअंतरंगøहेच व याला
ना
स ाजे स ेठरेलर अ र्थातच हे क3वळ एक प्र वासवर्णनच नाहीण तर ते आहे विविध शांदे तील अनेक्यक्व तींचे स्वभ ावण
राहणीण त्यांचे आचारतविचार ए वढेच नव्हे ण तर त् यांचे वैशिष्ट्यपूर्णपोशाखण खा द्य पदार्थ यांचा बारकाईने क3लेला
अभ् यासआ णि त् याचे मनो वेधक चित्रणघ आ णियाचित्रणालाु लंप च् याविनोदी शैलीन ेप्राप्तझालेला अनोखा łरंगø घ
पुस्तकाची सु ऐ वातचहोतेलेखकाचयाप्र ् वास तयारीनेयात घ त् लेखकाचाउड णारागचधळणपरदेशीजाताना याव
घ्ी
लाग णारी इंजेक ्शने आ णित् यातीलर्मक चाऱ्यांचा गलथानप णा विनोदी भ ाषेत्यक्त व करताना ु लंप नी इतक3छ ानकि स्से
स ांगि तलेआहेतणकीहि प ल्यांदावाचतानाचहेु सप्तकमनाचीपकडघेतेर
गद्य आकलन उतारा प्रश्न
१पू र्वरंगप ु स्तकाचेलेखको णश
२पू र्वरंग यापु स्तकाचा वाङ् ‌मयप्रकारकोणताश
३प ु स्तकाची सु ऐ वातलेखको णत् याविषयानेकरतातश
४प ु स्तकातको णत् यागोअ टींचाअभ् यासलेखकानेबारकाईनेक3लेलाआढळतोश
५प ु स्तकातूनलेखकांच्याको णत् यालेखन शैलीचािच परयहोतोश

65
 ३. कथालेखन

पउ यो जि त लेखनप्रकारामध
ये
łकथालेख
् नø हा घटक विद् यार ्थ्यांच् यास ृजनशीललेखनालावाव दे णारा आहेर
कल ्प नाण नवनिर्मि तीण्वभ
स ाषेत प्रकटीकणहे
र यावयोगटाचेवै शिष्ट्य पू र्णपैलू आहेतर कथालेखनाच्यायोग्य स रा वाने
भ ावीकथालेखकघडJ शकतीलर
कथाविषयांनुस ारकथांचेविविधप्रकारपडतातर
उदारण
१ शौर्यकथा २ विज् ञान कथा ३ बोधकथा ४ ऐ ति हासिक कथा ५ ऑपककथा ६ विनोदी कथा
इत् यादीरकथालेखनाचे महत्त्वाचे घटक जा णून घेणयास ् ाठी खालीलु द् ‌द्यांम चा अभ् यासकऑन कथालेखन तं त्र जा णून
घेऊ यार
क थाबीज कल ्प कता शी
र्षक पात्रांचेस्वभ ावविशे
ष
कथेची सु ऐ वात पात्रांमधीलस ंवाद
कथालेखन
कथेतीलघटना वस्थ ळ विषयालाअनुस ऑन भ ाषा
क थेतील पात्
रे कथेचा शे वट
कथेची सु ऑ वातव शेवट तात्पर्य कथेतूनमिळालेला
कथालेखन भ ूतकाळात
यांचीस ांगड बोधण स ंदे शणमूल्य

खालील मुद‌द्
् याचा सविस्तर विचार करूया.
(१) कथाबीज-
कथालेखन ही कल ्प कते वर आधारलेली कला आहेर कथाबीज हा कथेचा प्राण अ स तोरकथालेखन करताना
कथाबीजाच् याविषयास अन ुस ऑन दैनंदिन निरी क्षण ण वाचनण अन ुभव ण स ृजनशीलकल ्प नाण भ ावनायांचा विचार
कऑनकथाबीज फ णुल
वावेर
(२) कथेची रचना-
कथेलाप्रा रंभ ण मध ्य व शे वट अ स ावार कथेची सु ऐ वातआक र्षक अ स ावीरवाक्यांची रचना पाल्हाळिक नस ावीर
अ र्थ पू र्णछ ोटी छ ोटी वाक्ये
अ स ावीतर कथेचामजकूर स ाततया ्नेउत ् हठा वर्ध क अ स ावार कथेतीलआ शयालाकाहीतरी
वळणअ स ेलणतरउत ् हठाअ धिक वाढतेरकथानेहमी भ ूतकाळातच लिहावीर
(३) कथेतील घटना व पात्रे-
कथाबीजानुस ारकथेतील पात् रेव घटना निवडाव् यातण त् याकथाबीजाला पु ढेनेऊशकतीलर घटना घडण् याचे स्थ ळ
सुसंगत निवडावेरपात्रण घटना व स्थ ळांच्यावै शिष्ट्यां चेबारकावे जा णून घेऊन वर्णन करावेरवर्णन चित्र दर्शीअ स ावेर
(४) पात्रांचे स्वभाव विशेष-
कथेतीलआ शयालास मर्प कअ स ेपा त्रांच् यास्वभ ावविशे षांचेवत् यानुस ारअ स लेल् यावर्तनांचेवर्णनकरा वेर
उदारणरागआलातरतत् यानेहाताच याम्ुठीकरकचूनआ वळल्याइत् यादीर
(५) कथेतील संवाद व भाषा-
कथेतनिवडलेल् यापरिसराला कथाबीजाला अन ुस ऑन कथेची भ ाषाअ स ावीरअालंकार िक भ ाषेचावापरकऑन
कथेची परिण ामकारकतावाढवतायेतेर विराम चि न ्हांचा योग्य वापर करावार स ंवादाचीपरिण ामकारकता
विराम
चि न ्हांमुळेनिर्माण होतेरत्रांपा
च् यातचडी पात् राच् यावै शिष्ट्यां च् यागरजेनुस ारग्रामी णभ ाषाव बोली भ ाषायांचा
वापरस हजतेनेयला करा हवारकथेमध् ये वाक् प्रचारणम्हणीयांचासुय ोग्य वापरकरावार
66
 (६) शीर्षक तात्पर्य-
स ंपू र्णकथेचाआ शयणकथेतीलमूल ्य स ंदे
श व्यक्त कर णारे
शी र्षकअ स ावेरकथेतून
मिळणारा
स ंदे
शमूल्य कि हवा
कथेतील वै
शिष्ट्यपूर्णआ शयप्रतिबि
ंबितकर णारे्पर्य तात
अ स ावेर
कथालेखन पूर्णत: सृजनशील कल्पकतेवर अपेक्षित आहे. कथाबीज विस्तारासाठी, अपूर्ण कथा पूर्ण
करण्यासाठी वेगळा नावीन्यपूर्ण विचार किंवा कल्पना अपेक्षित आहे.
विद्यार्थ्यांनो, तुमच्या सृजनशील कल्पनेला खूप धुमारे फुटू शकतात. त्यांना फक्त निरीक्षण व कल्पकतेने अभिव्यक्त
करा.
कथालेखन मूल्यमापनाच्या नियोजित कृती
१ कथाविषयांवऑनकथालेखन३ दिलेल्
याशब्दांवऑनकथालेखन
२ मुद्
‌द्यांव ऑनकथालेखन४कथेचापू र्वार्धदेऊनउत ्तरा
र्ध लिहिण
े
कि हवाउत ्तरा
र्ध देऊनपूर्वार्धलिहिण
ेर

क थालेख नास ाठी वरीलपे

क्षा वेगळ्या ण स ृजनशीलपद्
‌धतीने
कFतींचीमां
णी ड क3लीजाऊ शकतेरअ शावैविध
्यपू
र्णकFतींचा
शोधघ् यावावत् यांचाअभ् यासकरा वार

कथालेखन नमुना
l खालील अपूर्ण कथा वाचा. तुमच्या विचार व कल्पनेने कथा पूर्ण करा.

२६ जाने वारीण भ ारताचाणतं ग त्र दिनर अ र्णवस्वच ्छ शाले य ग णवे शातयतार होऊन
शाळेत गेलार माननी य प्रमुख पाRण् यांच् याउप स्थितीतर्यक्रमका सु ऐ झालार विद् यार ्थ्यांनी
ध ्वज वंदन क3लेर राअ्गीतण ्वजगीतण
ध देशभ क् ती पर गीतस ादर क3लेर अध ्यक्षां च् याप्रे रणादायी
भ ाषणानंतरर्णव अ चे दे शभ क् ती चा स ंदे श देणारे व देशभ क् ताबद्दल कFत ज्ञ ता्यक्तव कर णारे
भ ाषणझालेर वृ क्षा रोप
णणखाऊ वाटपझाल्यानंतरु ले
म घरीजा यलानिघालीर
अ र्णवदेखील आपली तीनचाकी स ायकल घेऊन निघालार स ावका शप णे Rतात ्मा
चौकाप र्यंतपोहोचलारलालदिव्याचा स ंक3तमिळताचजागेवरचथांबलारचौकातखूपग र्दी
होतीर अनेकछ ोटीु लं महातात छ ोटे ति
रंगी झेंडे घेऊन पालकांच् यावाहनां वर ब स ली होतीर
हिरवादिवादिसताच थांबलेली र्दीपग ु
ढेस रकलीर अ र्णवनेही हातानेवेग चाकाला
दिलार
ए वढ् यातसर्वांचंलक्ष वेधून णारं घे अ स ंर

l तुम्ही लिहिलेल्या कथेला योग्य शीर्षक द्या व तात्पर्य लिहा.

l तुम्ही कथा तयार करताना व लिहिताना कोण कोणत्या गोष्टी विचारात घेतल्या, त्यांची यादी करा.

67
 ४. जाहिरात

łजा हिरातø याशब्दातच ति चा अ र्थ स ामा

वलेला आहेर इंग्रजीत łजा हिरातø स ाठी सरिªब्Æब्क्ब्Æ हा
शब्दआहेर यातीलłसरिøचाअ र्थ łकडेøआ णि łªब्भ्रक्वøचाअ र्थ ł वळणेø कि हवाłलक्ष वेधून णेøघे अस ाआहेर
म ्हणूनचलोकांचेलक्षएखाद् यागोअ टी कडेवेधूनघेते हिरात
तीयरजा होयाएअ टीनेविविध क्षेत्रांतील निर्मि
तवस्तू ण
उत ्पादने यांचीग्राहकाकडJनमाग णीनिर्माण कर णारीहिरात जा हीएकलाआहेर
जच्आ यास ंग णक वमाहितीतत्रज्तंञानाच्यायु
गातीलइंटरनेट
वमोबाइल क्रां तीम
ळेजाहिरात
ु क्षेत्राचीक क्षा
अ धिकविस ्ता
रतचाललीआहेर
क लाण क्रीडाण शिक्ष णण आरोग ्यण व् यापारण दळ णवळणण प्रस ारमाध
्यमण मनोरंजन अ शासर्व च क्षेत्रात
जा हिरातीला शेषमहत्
वि त्व प्राप्तझालेआहेणम ्हणूनचłयु
गøआहेजा हिरातींचेररøसअ े्हणण
म ेवावगेठरणार
नाहीर
l जाहिरातक्षेत्रातील भाषेचा वापर

ज हिरात हा
ा स ंदे
श स्वऑपाचा स ंवाद अ स तो आ णिको णत् याहीस ंवादाचे महत्त्वाचे माध्यम भ ाषा हेच
अ स तेर
याएअ टी
नेजाहिरातलेखनात भ ाषाहीु ढीलप्रमा
प णेमहत्त्वाचीठरतेर
l जाहिरातीची भाषा-

१आक र्षकमजकूरर
२ स ाधीणस ोपीण
स रळणआक र्षकणस ्पष्ट वओघ वती
भ ाषार
३ब ुद्धी
लाफ ार
स ाता
णनदेणारीर
४ ग्राहकाच् यामनातविश
्वासार्ह ता
निर्माण
कर णारीर
५ शब्दांचागैरवापरनक3लेलीर
६लोक भ ावनांचीजोडणजा णअ सणारीर
७ वेचकणअ र्थ पू
र्णणप्रसन्न वपरिण
ामकारकर
८ल यबद्ध व वाचकां शीसुसंवादस ाधणारीर
९विनोदाचीझालरहीअ सणारीर
१०मान वीभ ावभ ावनांचीस ंवेदन
शीलताणण
जाारी
वजप णारीर
उ दाहरणादाखलजा हिरातीचेकाही
नेनम
ु आप णपाहिलेणतरत्यातूनहिरातक
जा लेचीविविधऑपेआपल्या
लक्षा तयेऊ शकतातर

68
 आजचे युग जाहिरातीचे युग

वस्तूं
चीमागणीवाढवण् याची
कलाम ्हणजेजा हिरात
इंटरनेट मथळा

चित्र पट उपमथळा
जाहिरात
वृत्तपत् रे तयार तपशील
करताना
मासिक3 लक्षात क ंपनीचीुद्रा
म
घ्यायच्या
आका शवाणी बाबी क ंपनीचेवना

दूरदर्शन क ंपनीचापत ्ता

जाहिरातींसाठी
अनेक माध्यमे

लोकांच्या मनात एखाद्या वस्तूविषयी अावड निर्माण करणे हा जाहिरातीचा हेतू.

सुभाषित
बोधचिन्हाचे महत्त्व

जाहिरातीचा वस्तू
चीओळख उत ्पादकाचीओळख
मथळा
उखा णा
जाहिरातीची आकर्षकता
स ंतवचन किंवात
शाप्रकारचीरचना
छ ायाचि त्रे मुद्रा घोषवाक ्य
जाहिरातलेखनाच्या मूल्यमापनाच्या कृती.
l शब्दांवऑनजा हिरातलेखनर
l जा हिरातदेऊनत्यावरीलकFती स ोडवि णेर
l विषयदेऊनजा हिरातलेखनर
l दिलेल् याजा हिरातीचधिकेआक अ र्षकपद्धतीनेप ु
नर्लेखनर
l दिलेल् याम ु
दद्यांव रजा हिरातलेखनर
या व्यतिरिक्त वेगळ्या ण स ृजनशीलपद्धतीने कFतींचीण
मां
ीक3ली
ड जाऊ शकतेर अ शास ृजनशीलवैविध
्यपू
र्णकFतींचा
शोधघ् यावावअभ् यासकरा वार
69
 जाहिरात लेखन नमुना
नमुना क्र.१
l खालील जाहिरात वाचून त्याखालील कृती करा.

श्री. हनुमंत वाळके यांची व्यायामशाळा

वाळके शक्ती जिम

स्वत:सोबत एक १०% सवलत
-: आमची काही खास वैशिष्ट्ये :-
व्यक्ती आणा. मिळवा.
•वातानुकुलीत प्रशस्त जागा
• सोयीस्कर वेळा • आधुनिक यंत्रसामग्री
• अनुभवी शिक्षक • माफक फी
पत्ता
निराम
य स दनण शास्त्री
मार्ग णजळगा व
प्रथम येणाऱ्यास प्रथम प्राधान्य.

(अ) चौकट पूर्ण करा.

व्यायामशाळेची
वैशिष्ट्ये

(आ) जाहिरातीतील काही मजकूर चुकीचा वाटतो का? सकारण नमूद करा.
(इ) वरील जाहिरात अधिक आकर्षक बनवण्यासाठी तुम्ही कोणकोणते बदल सुचवाल?
नमुना क्र.२
l नमुना क्र. १ मधील जाहिरातीचे अधिक आकर्षक स्वरुपात पुनर्लेखन करा.
नमुना क्र.३
l खाली दिलेल्या बातमीच्या मथळ्यावरून आकर्षक जाहिरात तयार करा.
łपाठ्य प ु
स्तक3तरपु
स्तक3 सव लतीचया्दरातमिळतीलरø

लक्षात घ्या.
कमीतकमी शब्दांतजास्ती तजास्तआ शय स मज णेअपेक्षि तर
शब्दरचना व वाक ्यरचना स मजण् यास स ोपीसणेअ आ वश्यकर
आलंकार िक वकाव ्यमय शब्दांचा वापरतजा हिरातआक र्षकहोण् यासमदतर
काळान ऑु पजा हिरातीतील भ ाषावापरणेआ वश्यकर

70
 ५. मुलाखत
ए खाद् याव्यक् तीश
ीस ंवादस ाधून
ति चे विचारण जीवनका र्य लोकांपर्यंतपोहोचवण् याचे प्र
भ ावी
माध्यमम ्हणजेमु लाखतहोयर
स्वतचकमीतकमीबोलून स मोरच्याव्यक् ती
लाबोलतेकरणया ्चीकलाम ु लाखतकाराने स ंपादन
करावीलागतेर

पू
र्वज् ञान वाता
वरणातकFत्रिमतासनावीर
मुलाखतकाराने शब्दांतज वळीक
स हज स ंवाद
लक्षात ठेवावे मु
लाखतीचाहेतू कमीबोलणे
योग्यआदर
व्यक् ती
विषयीमा
हिती
मुलाखतकाराने
घ्यावयाची काळजी

प्रत्यक्ष म ु
लाखतघेणे मुलाखतीचे दोन भाग शब्दबद्धकर णे

मुलाखतीची वैशिष्ट्ये
मुलाखत घेताना मुलाखत लिहिताना
१ प्रश ्नो
त ्तरस्वऑपात स ंवादर १ सुऐ वातीस प्रा स्ता
विकद्पर िच ्छेदर
२ मोकळेवाता वरणर २ नेमक3प्रश्नतउत ्तरस विस ्तरर
३ स मोरच्याव्यक् ती चामानराखत ३ मूळआ शयालाधक् कानलावता
स ंवादर आक र्षक स ंपादनर
४ व्यक् तीलाबोलतेणकरेर

मु
लाखतघेणेणमु
लाखतदे
णेणमु
लाखत वाच णे
वम ु
लाखतऐक णे
याआनंददा यीक्रिय
प्र ाआहेतर

बालमित्रचित्र कलास ्पर्धेतत मच् याशाळेतील

ु चि रअ मितद्कणुरअ मिताघोलपयास द्हीस
राज्यपातळी वरप्रथमक्रमांक मिळालाआहेरत् यासंदर्भातत्याचीद् ति
चीमु
लाखतघ् यार

71
 मुलाखत लेखन नमुना

विद् यार्थीमित्रां
नोण
ख ाली लमुलाख तह ी का ल्पनिक असल ी ण तरी त ्याती
ल विषयवत ्याचेग ांभ ीर्य महत् त्वाचेआहेरव्यसन ाध ीनता
ह ासुएढ व निक ोप ज ी वनालाल ागलेलाश ाप अस तोर त ्याप ासून ज ाणीवपू र्णक अन्‌ निर्धा रानेदूर असलेल्या
व्यक्तींन ाच सुख ी व निरामयज ी वनाच ासूर गवस तोर हाआनं दीज ीवनाच ामंत्र ज ाणून ्या
घ व क ोणत ्याह ी
लोभाला
क धी चबळ ी पडJनका रस ्वतक्चेवपर्याया नेसमाज ाचेनिक ोपमनचर ाअ्प्रगती स ाठी आवश्य क अस तेर

नमस्कारघ आज व्यसनमुक्ती दिनर त ्यानिमि त्ताने सोनेग

ाव याग ावात
व्यसनमुक्तीक ळद्र स्थापन क रण ारे
मानसोपच ार तज्ज्ञ डॉर शैलेश व ाघ यांच ी
अक्ष यचौधर ीयांनी
घेतलेल ीहीमुल
ाख तव ाच ार त ्यांच ्याłमुक् तानंदø
व्यसनमुक्ती
क ळद्राब ाब तअ धिक ज ाणूनघेऊ यार
प्रश
्न क् सरनमस्कारणłमुक् तानंदøहेक ळद्रस्थापन क रण ्याच ीगरज का भ ासल ी श
उत ्तर क् ने
अ क प ालक नेहम ी
च म ाझ ्याक डे व्यसनमुक्ातीब ब तस लाघेण ्यास व मुलांवर उपच ार क रण ्यास ये
तर
त ्यांच ी
गरजवइच् छाओळखूनम ी हेक ळद्रस्थापन क 3लेर
प्रश
्न क् डॉक्टरह ीकि शोरव यीनमुलेव्यसन ाध ी नते
क डे का वळल ी अस ती लणअसे तुम ्हांलाव ाटत ेश
उत ्तर क् छा नप्रश्न विच ारलारव्यसन ाध ी नहोण्याच ीका रणेी चआहे
बर तर का ह ी मुलेअबोलणआत ्मविश्वास ाच ी
क मतरता शैक्ष
ण णिकअप यशण क ौटॉंबिक ता णतणावण प्रे
मभंग यांमुळे ानसिक
म नैर ाश्याच ्याभ ावनेलाबळ ी
पडJन त ्यातूनाबहेर पडण्यास ाठीमित्रपरिवाराच ाआध ार घेतातर त ्यात संध ीमिळाल्यास ती व्यसनांक डे
आ कर ्षितहोतात र
प्रश
्न क् मुले कद ए मव्यसनाध ीनबन तातक ीसुऐाती
व लादुसरे
का ह ी
सेवनक रतात श
उत ्तर क् रंख तरणसुऐवाती लागंम तवनं तरसव यम ्ह णूनव्यसन
क 3लेात
ज ेरयागोअ टी
łस्लोपॉइझ निंगøआहे तहे
त ्यांनाक ळतन ाह ी र
प्रश
्न क् डाॅरयामुल ांमध ्ये
का ह ी वेगळी अश ी लक्षणेआढळ तात का श
उत ्तर क् त ्यांनाझोप ये तन ाह ी ण त ्यांचे ह ात
तप ायथ रथ रतात ण त ्यांनाभ ीती
व ाटतेणकाय म अस ्वस्थताज ाणवत
अस तेलपण ते्वत
स क्Sनक बूलक रतन ाह ीत र दीर्घसंव ादा नंतरच ती
व्यसनाध ी
नता ल क्षात ये
तेर
प्रश
्न क् व्यसनाध ी
नतेचेयक्
वै
तिक आ णि स ामाजिक दुष्परिणामहोतात का श
उत ्तर क् कि शोरव यीनमुलांमधी लव्यसन ाध ी
नतात ्यांच ्यास ाठी
वसम ाज ास ाठी
ही
घ ातकअस तेर
प्रश
्न क् डॉक्टरण यापरिस्थितीतआपण क ोण ता
स लाद् यालश
उत ्तर क् प ालका ंनी
मुलांशीमोक ळासंव ादस ाध ावार विच ारण म तव्यक्त क रण ्याचे स्वात ंत्र्यअस ावेर घराती ल
वाता वरण सुसंादी
व व मैत्री
पू
र्णअस ावेर प्रत
्येकव्यक्ती स्वतंत्र व्यक्ति मत्त्वआहे याच ी स र्वांनी
च ज ाण
ठेवावी र

72
 ६. संवाद लेखन

संव ादलेखन याघ टका चे प्रमुख उद् ‌दिष्ट विद् यार ्थ्यांनासुसंवादी बनवणेर łसंवाद क ौशल्यøाहप्रभावी
व्यक् ति मत्त्वाच ाअपर िह ार्यपैलूआहेरउत्F ष्ट संव ादस ाधणारी व्यक्तीत ्यांच ्याकार्यक्षेत्रात
स्वतक्चेवेगळेपणसिद्ध
क रतेरविशिष्ट विषया वरव्यक्त क 3लेल ी
म तमता ंतरेणत्याविषया वरचेचि ंतनव विषया नुपसुसंग तअसेसंभ ाषण
म ्ह णजेसंवादहोयर
संवाद

हे असावे हे नसावे
१ संव ाद क ोण ाक ोणातसु आहेण याच ी १होतन ाह ी स्वप ाचेसंव ादनस ावे
तर
स्पष्ट क ल्प नालेखनात ून यावीर २बोलणेप ाल्हाळिक नस ावेर
२संव ादा ंती
ल दोनव्यक्तीभिन्नस ्तरावरी ल ३ मध ्ये
बोलणे
च थांबवल्याच ी
भ ावनानस ावी
र
व यण व्यवस ायण लिंगण स ामाजिक व ४संव ादओढJनत ता णूनक 3लेलानस ावार
स ांस्Fतिक प ार्श्वभूम ीअस ती ल तर ५संव ादमुद् दे
सोडJनभरकट णारानस ावार
त ्यानुस ारभ ाषाब दलती अस ावी र
संवादासाठी आवश्यक स्वभाव वैशिष्ट्ये
३ संव ादाती लव ाक ्ये
सोपी णसुटसु टीतण
१संवे दनशी लता २गुणग् राह कता
अनौपच ारिक अस ावीत र
३अन ाग्रह ीवृत्ती ४ विवेक शी लता
४संव ादा लायोग्यसमारोपअस ावार
५भ ावनिकता ६ विश्वास ार्हता
५ संव ाद व ाचल ्यावर त ्या विषया वरच ा
७स ्वाग तशी लरसिक वृत्तीर
स र्वांग ीणविच ारवाच का प र्यंत
पोहोचावार
ही
वै
शिष्ट् अंगये ी
अस ती
ल तरचम ाणूससुसंादी
वबन तोर

विद्यार्थ्यांसाठी सूचना
ज ाग तिकप र्यावरणदिन ानिमित ्तłआनं दनिक 3तनøयावृक्षवाटिक3तर्6
वृक्षारोपण कार्यक्रमाचे आयोजन
इच् छुक विद् यार ्थ्यांनी
२५ ए प्रि लप र्यंतव र्गशि क्ष का ंक डे आपल ीन ावे नचदवावीतव
५जूनल ास का ळी ७र३०ल ाश ाळे तजम ावेर
टी पक्त ये ता नाउन ्हाळी सुट्टीत जमवलेल्याफ ळबियासोब तआण ाव्यात र

वरी
लसूचन ाव ाच ाव तुम
्हीव तुमचामित्र यांच ्याती
लसंव ादलिह ार
73
 संवाद लेखन नमुना

एक मित्र दुस रामित्र

राजू स ंजू
राजू : पल्आ याफळ्याव रचीस ूचनावाचलीकाश
संजू : होवाचलीनंआ णिमीत्याका र्यक्रमाला जा णारआहेरमीनावहीदिलं यर अरेणतू
येतो स नंश
राजू : हेकायविचारणंझालंशमाझीतरखूप दिवसांपा स ूनयारी
त सु ऐआहेर
संजू : तयारीशअन् ‌तीशक ीकायश
राजू : अरेघ ती स ूचनातर आता आली व आत ्तासर्वांनाकळलेल प णमाझी त यारी
आधीचझालीर
संजू : कोणतीयारी त क3ली स रेतूश
राजू : जंगलतोड आ णित् याचे परिण ामहेवारंवारऐकून माझ् यामना वर इतका पर िणाम
झालाणकीझाडंआप णचला वायचीअ स ामी निश्चय क3लारमीखूपरोपे यार
त
क3लीरअनेकझाडांच् याबियागोळाकऑनठे वल्यातर
संजू : व ाघ राजूण तू छ ानतयारी क3ली स र मीु ला
त हे करायला मदत करीनचल पण
माझ्याकडेजेवढ् याबियाआहेतत् यासु द्
‌धामीघेऊनये णारआहेर
राजू : आप णदोघेमिळJनआपल् यापरिसरात सुद्धात् यादिवशीकाहीझाडंला वूर
संजू : राजूणमलात झा मित्रअ स ल्याचा अ भिमानवाटतोण
ु कारणतू सू
द्धा माझ्यासारखाच
वृ
क्षप्रे
मीआहेस र

वरील
स ंवादाचामजकूरक3 वळ नमु
नाआहेर दिलेल्
याविषयावरविद् यार ्थ्यांनी
अ धिक प्र
भ ावी
स ंवादलेखनकरावेर

74
 ७. वृत्तान्त लेखन
वृत्तान्त लेखन

घडलेल्या घटनेचे नेमके वर्णन

वृत्ता
न ्तलेखनातरागणआनंदणदुचखणआश ्चर्य इत् यादीती
व्र भ ावनाव्यक्त कर णेअपेक्षि तनाहीर
कल ्प नेलाजिअ बात लक्षात ठेवा स त ्यकथन व वस्तुनिष्ठता
वावनाही यांस महत् त्व
* सभा, संमेलने, शिबिरे, कार्यशाळा यांच्याविषयी एखाद्या घटनेसंबंधी सविस्तर व क्रमवार माहिती सांगणे म्हणजे वृत्तान्त लेखन होय.
वृत्तान्त लेखन

आटोप शीर
वआक र्षकपद्‌धतीनेलेखवश्यक
नआ दिनांकण वेळणठिका णदेणेआ वश्यक
l खालील विषयावर वृत्तान्त लेखन करा.
लक्ष द्या.
घटनेचेनेमकवर्ण3न नवमहाराष्ट्र विद्यालय
स्थ ळणकाळणव ्यक् तीयांचाअचूकउ ख ले विमाननगरणवस ई
जागतिक विज्ञानदिन सोहळा
लहानवाक्ये वलहानपरिच ्छेद जाग ति कविज् ञानदिनानिमि त ्तसुप्रसिद्ध
घटनांचा योग्यक्रम खगोल शास्त्रज्ञ
स्प अ टी
कर ण डॉरज यंतनारळीकयां र चेव्याख् यान
मथळा प्रम
खउप स्थितीतर
ु
ी
3ब्रुवार स्थळ-
२८ फ ळेव ा
ी १ १वाजत डॉरहोमी भ ाभ ासभ ागृह
स का ळ
वृत्तान्त
वृत्तान्त लेखन नमुना
{ स्वच्छता अभियान कार्यक्रम {
२ऑक ्टोबरआअ टी
जि र चंद्रपूरयेथील शारदा विद् यालयात महात्मागांधीज यंती निमित ्तस्वच ्छ ता अ भि यान
का र्यक्रम स ंप न्न झालार यादिवशीच्याका र्यक्रमाचे प्रम ख पाRणेम ्हणून
ु शहरातील प्र
सिद्ध आहारतज्ज्ञ डॉर ज यंत
करोडेउपस्थितहोतेणतर ्यक्ष अध स्थान शाळेचया्म ु ख् याध् यापकांनीभ ूषवलेर
इ यत ्ता
आठ वीतेवी दहा स ाठी łस्वच ्छ भ ारत सु
ंदरभ ारतø याविषयावरवक् तृत ्व स्पर्धा आ यो जि तक3लीहोतीर
अकरा वीव बारा वीच्याविद् यार ्थ्यांनीपरिसरात łस्वच ्छ ताअ भि यानøराबवलेरप्रम ख पाRण्यांनीłमाझीशरीर
ु
स्वच ्छ ता आ णिआहारø याविषयावर उत ्तम उद्‌बोधन क3लेरप्रत्ये क स्पर्धेतील प हिल्यातीन क्रमांकांनाक्षिसब े
देण्यात आलीर अध ्यक् षीयभ ाषणानंतर श् रीर गावंडेस रांनी आ भ ारप्रद
र्शन क3लेर पस ायदानाने का र्यक्रमाची स ांगता
झालीरत् यानंतरसर्व विद् यार ्थ्यांनाखाऊदेण् यातआलार
• वरील
वृत्ता
न ्तवाचावत् यासाठीचीकFती
यारत
करार
75
 ८. लेखनकौशल्य
निबंध लेखन
इ यत्तानववी मध ्ये
आपण विवि ध लेखन क ौशल्यांच ्याप्रका रांच ाअभ ्यास क यार निबंधलेखन म ्ह णजेविषया नुप
क 3लेल ीविच ारांच ी
मुद् दे
सूदम ांडणी
होयरएख ाद् याविषया च ्याअनुषंग ानेआपल ्यामनातयेण ारे
विच ारणभ ावनाण क ल्प नाण
स्वानुभवयांनाप्रभावी भ ाषेतमुद् दे
सूदपणेांडणे
म ्ह णज
म ेनिबंधलेखनर निबंधलेखन ातलिहिणाऱ्याच ्याविच ारांचेप्र तिबि ंब
पडतअस तेरलेखनक ौशल्याच ाविकासवअ भिव्यक्तीक्षम तेचाविकासहेनिबंधलेखनघ टका चेप्रमुखउद्दिष्ट आहेर
निबंधलेखनासाठी आवश्यक गोष्टी/क्षमता

निरी
क्षण बRश् रुतता चिकि त ्सक भ ावना चि ंतन
विच ार
वाचन शब्दसंपत्ती क ल्प ना अनुभव विषया नुप
भ ाषा
प ाठ्यपुस्तकाती ल निबंधलेखनतलेखन क ौशल्यांतर्गतआपण इ यत्तानववी
स ाठीप्रसंगलेखनण आत ्मकथ नण
क ल्प नाप्रधान यानिबंधप्रका रांच ाअभ ्यास क यार
क ल्पकताण तर <संग ती ण विच ाराच ी सुसंग तव सुसंबद्ध म ांडणी ही लेखनक लेचीका ह ी वै शिष्ट् ये
आहे तर आपण
निबंध लिहित ो्हम णजेविषया च ्याअनुषंग ानेअसलेलेआपलेवाचनण चि ंतनण निरी क्षणण विच ारवभ ावनायांनाशब्दबद्ध
क रतोरआपलेअनुभवमुद् ‌द ेसू दपणेांडत
म ोरत ्यास ाठीप्रत्येकअनुभव ाक डेसंवेदनशी लतेने ाह ता
प यायलाहवेरआपल ्या
शब्दांतीलअनुभवइ तरांच ्यामनालाभिडेलअस ाम ांडता यायलाहव ारशब ्दांत
ूनाषाभ सझ दर्यव्यक्त व्हायलाहवेर
वाचनण आ क लनण निरी क्षणण विच ारण भ ावनाण क ल्प नाव अनुभव यांच ीप्रभावीशब्दांतअ भिव्यक्ती ह ा
लेखनक ौशल्यविकास ाच ाग ाभ ाआहेर

निबंधलेखन ास ाठी आवश्य क क्षम ता ण क ौशल्ये ण अभ ्यास घ टक हे सर्वच निबंधप्रका राब ाब तसम ान असले तरी
प्रत्येक निबंध प्रका राचे स्वतक्चे वेगळेपणत असेरनिबंध प्रका र ह ाता ळता नाती वैशिष्ट् येल क्षातघेणेणती अभ ्यासणेण
सु
योग्यउप योग क रणेआवश्यक ठरतेर
(१) प्रसंगलेखन-
आपण अनुभवलेल ी ण ऐ क लेल ीण एख ादी घ टनाण एख ादा प्रसंगण एख ादाविच ारण एख ादी समस ्याआपल ्याला
नेहम ी
च विच ार क रायलाप्रवृत ्तक रीत अस तेरतो प्रसंग जर आपल ्याब ाब तीत घडल ातर आपल ी प्रतिक् रि याकाय
असेलश अस ा विच ार क 3ल ्यास आपण प्रसंग ाचे विश्लेष ण तटस्थ पणे क श कत ोर अश ा विच ारांनाण भ ावनांनाण
संवे दनशी लतेची णभ ावनिकतेची जोड देऊनशब्दबद्ध क 3लेण तरतोप्रसंगवाचण ाऱ्याच ्यामनालाभिडतो्या त प्रसंग ाचे
शब्दचि त्रडो~ ्यांसमोरउभेा रSशकत ेरआपल ्या भ ावनाप्रभावी पणेांडणम ्याचेक ौशल्यहीव्यक्त होऊनलेखन क ौशल्याच ाण
अ भिव्यक्तीक्षम तेचाविकासस ाध्यहोऊश कत ोर
प्रसंगलेखन करताना लक्षात घ्यावयाचे मुद्दे :
१प्रसंग ाच ी णघ टनेचीक ल्प ना
२सूक् ष्म निरी क्षण
३भ ावनांच ी अ भिव्यक्ती
४ चि त्रदर्शीसंवेदनशी ललेखन
76
 प्रसंगलेखन नमुना
l खालील बातमी वाचा.
कारगिल दिन अ जव ानमेजररमाकांत
मर
मात ृभूम
ीच ्यासेवे तशह ीद
र
अ क ोलाशहर ानेसुपुत्र ावला
गम र
अमर देश
कार्यास ाठीशह ीद मेजररमाकांतयांना
जवान भ ावपूर्णश्रद्धां जल ी
स्थ ळक्आ दर्श विद् यालयाचेप टांगणरवेळसंध ्यार६व ार
वरी
लप्रसंग ीतुम
्हीउप स्थित
होता
रत ्याभ ावपू
र्णप्रसंग ाचेलेखन क रार
(२) आत्मकथन- आत्मकथन नमुना
आत्मलेखन करताना लक्षात घ्यावयाचे मुद्दे :
१सज ीवआ णिनिर्जीवघ टका ंब ाब तस र्वसम ावेश क ♦♦ वाहनेहळJच ालवार
विच ारर ♦♦ पुढे क ए कि लोम ीट रच ाघ ाटआहेर
२त ्यांच ्याभ ावनाणसुख दुक्खणसव यी णउप यो गिताण ♦♦ गरजपडेल तेव ्हाकर्ण भचग ाव ाजव ार
कार्य यांच ाशोध निरी क्षणशक्तीनेघेणेर ♦♦ ग ति रोध का वरवाहनाच ी ग ती क मीक रार
३ आपण स ्वतक् ती
वस्तू आहो तअश ीक ल्प ना ♦♦ वाहनच ालवता ंनाभ्रमणध ्वनी बं द ठेव
ार
क रणेर ♦♦ लक्षातठेव ातłन ाह ी पेक्षा उश ी रबराøर
४ क ल्प नाशक्तीच ्याम ाध्यम ात ूनाट्य
न पू र्णरीतीने
क ल्प नाम ांडणेर वरदिलेल ामह ामार्गावरी लसूचन ाफलक तुमच्याशी
५संपू र्णलेखन क रता नाभ ाषा ए क वचन ी बोलतो आहेण अश ीक ल्प ना क राव त ्याघ टका चे
प्रथ मपुऐषी
अस ावी र आत ्मकथ न लिह ार

(३) कल्पना प्रधान

कल्पना प्रधान लेखन करताना लक्षात घ्यावयाचे मुद्दे
१ क ल्प नाप्रधानलेखनक ौशल्याच ाउद् दे शच क ल्प नाक रतायेणे
ाआहेरह
२मुख्य क ल्प नानिबंध ाच ्याश ीर्षकात च दडलेल ी
अस तेर
३ए कातून दुसरीक ल्प नाअश ीक ल्प नांच ी स ाखळ ी लेखनक ौशल्यवाढवतेर
४ क ल्प नाव ास्तवालाधन कि हवागम तीदा रअस ावी र
५ विषया संबंध ी सुचलेल ्याक ल्प नांच ाविस् तारक रावार

संपर्कात अडचणी आमच्या काळातील अशक्य कल्पना

रोजच्या व्यवहारात व्यत्यय
उपयुक्तता भ्रमणध्वनी नसते तर...!
काळाची गरज-तंत्रज्ञान
अतिरेकी वापराचे दुष्परिणाम सृजनशील विचार व कृतींना मारक

77
 l हे शब्द असेच लिहा.

विद् यार ्थ्यांनोणप्रत्येकशब्दालास्वतक्च ाअ र्थ अस तोरवर्णा च ाअ र्थ पू

र्णसमूहम ्ह णजेशब ्दहर ी शब्दांच ीव्याख ्या
हेच दर्शवतेरत ्याचप्रमाणे्दा शबलासं दर्भानुस ारही अ र्थ प्राप्तहो तोर
उ दारण १ आजम ाझ ्याआज ी
च ीप ाठखूप दुख तहोती र
२ आजम ी वं द्य łवन ्दे म ात रम्
‌øकविताप ाठ क 3ली र
प ाठ याए का शब च ्दाचेदोन्ही व ाक ्यांती लअ र्थ भिन्नआहे तर याचप्रमाणेłशब ्दøजरचु क ीचालिहिलागेलातरी
त ्याच ाअ र्थ ब दलूशकत ोरअग दी वेगळ्या चअ र्थाच ाशब्द तया रहोऊश कत ोर
उ दारण १ कृतज्ञतउप का राच ी ज ाणअसलेल ा
कृतघ्नतउप का राच ी ज ाणनठेवण ारा
२ पाणीत पिण ्याचेप ाणी जल
पाणितह ात
प ाणी शब्द प ाणि अस ालिहिल्याने क 3वळऱ्ह स्वई का रण दीर्घई का र लिहिल्यानेशब ्दाच ाअ र्थ बच दलल ार
यावन ल क्षात ये तेणक ी आपले म्ह णणेक्षित अपे योग्य अ र्थ वाह ी होण ्यास ाठी शब्दांचे सु योग्य म्ह णजेच
लेखननियमांनुस ारलेखनहोणेआवश्य क अस तेर
ख ालीका ह ी असे शब ्द दिलेले आहे तण क ी जे नेहम ीतुमच्याव ाचन ात ण लेखन ातये तात ल परंतुते चुक ण ्याच ी
शक्य ता ही अस तेरयाशब्दांच ाअभ ्यास क रार त ्यांचे उच् चारानुस ार लेखन योग्य लेखननियमांनुस ार समजून घ ्यार
त ्यांच ासर ाव क रावत ्यांचेयोग्यउप योजन क रार

अं तक्क रण
गर िब ी प्रीती व्यक्
ति मत्त्व
अ निर्णित चमत्F ती सत्Fत्य गर ी
ब
अ र्थ शास्
त्रज्ञ ज ीवितकार्य महत् त्व स ामू
हिक
अ स्ति
त ्व ठरावीक मू
र्तिपूजा स ार्वज निक
आश ीर्वाद तत् त्वज्ञान मै
त्री
ण स ार्वत्रिक
उ ज्वल दातृत्व मै
त्रिणी
ला स ाहित्यिक
उन ्मेष दीपप्रज्व लन वक् तृ
त ्व सूचना
ओजस ्वी ए ष्टिक ोन
वाङ्मय
‌ स् ू
र्ती
औ चि त्य निर्मिती विषण ्ण सृजनशी
लता
ऋण निर्देश निर्भर्त्स ना वै
फ ल्य स्मृति
दिन
कर्तृत ्व निष्क्
रि य वै
शिष्ट्य स्मृती
क ी
र्ती परिस्थिती हळJहळJ ह ार्दिक
क ु
त्सित परीक्षा क्रीडांगण दय

78
 l पारिभाषिक शब्द
ज् ञानप्र
स ाराचया्विविध माध्यमांत आ णिजीवन व्यवहारात स ततबदल होत अ स तातर स ाहजि कच त् यात् या
ज् ञानक् षे त्रातवाव्यवहारात प्रचलितशब्दांSनवेगळे शब्द वापरले जातातर वि शिष्ट ज् ञानक् षे
त्रातीलमाहितीण स ंकल ्प ना
यांच्याप्रकटीकरणालायोग्य ठरतीलस अ ेशब्द वापरण्याची गरज अ स तेर भ ाषिक व्यवहाराच्यायावेगळेप णातून
ज् ञानक् षेत्रां
चीवाव्यवहारांची परिभाषासिद् ‌धहोतेर अ शापरिभाषेतून शास्त्रभाषेचाव ज् ञानभ ाषेचाविकास होतअ स तोर
बदलतेजी वनव्यवहारणवाढत्यागरजाआ णि
विस्ता रणारी ञानक्ज् षे
त्रेयांनुसारłपार िभाषिक स ंज् ञाøनिर्माण होतातर
पार िभाषिक पदनामांच् या वापराम ळेकिंवा पार
ु िभाषिक स ंज्ञां च् या वापराम ळेविचारण स ंकल ्प नायांच्या
ु
प्रकटीकरणातवि शिष्ट ताणनिर्दोषता येतेर िभा
पार
षिक स ंज्ञां चामूळउ द्देश व्यवहारसापे क्ष भ ाषेचेउपयोजनहाआहेर
शिक्षण विविध
ण शास्त्रेण प्र
शास नण आरोग ्यण स माजण उद् यो गण व्यापारणन् यायण आ र्थिक व्यवहारणकलाण स ंस्कृती
इत् यादीविविधक्षेत्रां मध् ये
आ वश्यकतेन ुसारपारिभाषिक स ंज् ञाउप योगात आ णल्याजातातरयास ंज्ञां मु ळेज् ञानव्यवहार
अ धिकप्र भ ावीआ णिसु स्पष्ट होतातर याएअ टी नेपारिभाषिक स ंज्ञां नाअनन ्यस ाधार णमहत् त्वअ स तेर
त्क्क्म्त्निव् सु लेखन ब्रप्रब्रÆत् सचिव ण चि टणी स
सप्रत्रिब्रक्प्रत्क्भ्रप्रत्Æक्वक् श ै क्षणिकअ र्ह ता व्क्रिब्र`व्ब्रत्Æब्र बालरंग भ ूमी
सप्रÆक्वक् का र्यवाहीद्कFती क्वक्ब्ररि सु खा त्मिका
ब्रक् जनग णना सम्ब्रक्Æ अ भिक र्ता द्प्रतिनि
धी
त्त्क्„ब्रत्ªब्र नै मित्ति करजा त्Æब्रम्क्व प्र वर्ग
सक्क्ªब्रत् वर्धापनदिन flक्वतरित्Æत् स्वतपर िच य
क्वनित्Æक्वक् महामंडळण निगम flक्वक्त्भ्ररिब्रÆभ्रप्रत्Æब्र वास ्तविकताप्रमा णप त्र
–त्क्ूत्म्ब्र दै निक वेतनणरोजंदारी flक्वक्वÆत्क्क् पु स्तकवि क्रीकळद्र
„प्र भ ावगीत –क् बडतर्फ
ींत्म्त्ञ्चक्ब्र मासिकतप त्रिका †ªब्रक्Æ घटना
ींब्ररिप्रत्क्†त्क्क्त्Æक्वक् व ै द्य कीयतपासणी †प्रव्त्क्म्ब्र दे वाणतघे वाणण
†निब्रम्व्च्चत् द्रुतगतीमहामा र्ग विनिमयकर णे
थीब्रच्चसम्ब्रक्प्र व ृत्तसंस्था …भ्रभ्रप्रत्क्¿ब्रप्रक्वरि का र्यालयीनअभिलेख
†व्द्रÆक्वक् प्रद र्शन …ब्रक्Æत्Æक्वक् निदे शनणउद्‌बोधन
·ब्रक्ब्रत्क्ींब्रब्रÆक्म् सर्वस ाधार णसभ ा ीत्Æ`क्ब्र अं शकालीनणअ र्धवेळ
·क्वªब्रक्ब्रÆ„ब्रÆÆब्र श ास कीयप त्र ·क्वक्वरिच्चक् सदिच ्छा
ीक्वम्त्क्क्ब्र का र्यक्रम त्क्रिद्रक्क् हस्तप त्रक
ीक्क्द्रब्र नळतकारागीर क्वक्त्द्रक्ब्र माननी य
ीक्वप्रब्रÆींक्वक्ब्र हातखर्च क्त्क्क् मान वता वाद
त्क्रिब्र अन ु क्रम णि का ¿ब्रम्Æब्रब्ररि„ब्रÆÆब्र नचद णीकFतत्र प
त्क्क्वक्ब्र क निष्ठ लिपिक ¿ब्रप्रब्रनिÆक्वक्Æ स्वाग ति का
¿ब्रभ्रब्रव्क्Æ अल ्पोपहार त्क्वक्त्क्क् वृत्तप त्रकारिता

79
 पूरक पुस्तके व संदर्भग्रंथ यांची यादी

१ हातीयांच्ज याशून्यहोतेत स ंपादनअऐ णशे वतेर

२ मुस ाफिरतअच् तगोडबोले
यु
३ एकहोताका र्व्हरत वी णाग वाणकर
४ मनमेंहैविश ्वासतविश ्वासनांगरेपाटील
५ आ यडेअरत कि रणबेदी
६ आका शाशीजडलेनातेत यंतज नारळीकर
७ समि धात स ाधनाताईआमटे
८ खरेख ु रेआ यडॉलत सु धामू र्ती
९ स ंस्कृतीचयापाऊ ् लख ुण ातदरतार भ ो स ले
१० व्यक् तीआ णिव ली तप ुरलरदे शपांडे
११ झाडाझडतीतविश्वासपाटील
१२ स्वामीतरणजितदे स ाई
१३ सुगममराठीव् याकर णवलेखनतमोररार वाळंबे

महत्त्वाच्या संकेतस्थळे व लिंक्सची यादी

https://en.wikipedia.org/wiki/Vasant_Purushottam_Kale
https://en.wikipedia.org/wiki/Prabodhankar_Thackeray
https://en.wikipedia.org/wiki/Kaziranga_National_Park
www.kaziranga-national-park.com/
https://en.wikipedia.org/wiki/Olympic_Games
https://en.wikipedia.org/wiki/Jayant_Narlikar
https://www.youtube.com/watch?v=_POUfe2zVe0
https://en.wikipedia.org/wiki/Shankar_Ramchandra_Kharat
https://en.wikipedia.org/wiki/Helen_Keller

शिक्ष ां
क नी पाठ्य प ुस्तकात दिलेली पूरकु
स्तपक3ण स ंदर्भ ग्रंथण स ंक3तस्थळेव लिंक ्स यांचा वापर कऑन
पाठ्य टकघ ा शीस ंबं धितअ धिकमा हिती
मिळवावीरत्यामाहितीचाअध् यापनातस ंदर्भ म ्हणून वापरकरावार

80