TABVLA

İstanbul Üniversitesi
Klasik Filoloji Topluluğu Dergisi

Sayı 7
Bahar 2020
Bizi Sosyal Medyadan Takip Edin TABVLA
İstanbul Üniversitesi Klasik Filoloji Topluluğu Dergisi
klasikfiloloji
Danışman Öğretim Üyesi Doç. Dr. Erman GÖREN
Yayın Direktörü Mert KURTULUŞ
klasikfiloloji
Editörler İbrahim Mert İNAN
iuedkft@gmail.com Mert KURTULUŞ
Grafik Tasarım Uğur YILDIRIM
iuklasikfiloloji Kapak Tasarım Uğur YILDIRIM
Sayı 7 - Bahar 2020
Yayın Türü Yerel, süreli, yılda bir
İletişim tabuladergikft@gmail.com
Yayın Tarihi Eylül 2020

İstanbul Üniversitesi
Sağlık Kültür Spor
Daire Başkanlığı’na
kulübümüze sağladığı
basım desteği ve
verdiği dağıtım izni için
teşekkürlerimizi sunarız...
 İÇİNDEKİLER
İBRAHİM MERT İNAN
Sophokles’in Aias’ında Çokanlamlılık Ve Vecizevari İfade Kullanımları......................................3

ÜMİT DURAN
Yunanca Bazı Terimlerin Türkçedeki Latince Ve Arapça Öyküntüleri (Calque) Üzerine Bir
İnceleme................................................................................................................................................................11

MERT AYSOYSAL
Kutsal Kitap Eleştirisi Ve Papalığın Tutumu........ ...........................................................................17

GİZEM AKTAŞLI
Dijital Ortamda İletişim: İnternet Dilinin Melez Karakterine Bir Bakış....................................23

BEGÜM KAYNAKOĞLU
Seneca’nın “De Clementia” Adlı Eserine Ahlak Penceresinden Bakış...........................................29

BEGÜM KAYNAKOĞLU, FİDAN FINDIKOĞLU, MERYEM KARAKURT

Ovıdıus’un Metamorphoses’inde Aşkın Veçheleri.............................................................................35

ASUMAN ŞAHİN
Protohistorik Dönem Kentleri Arkeolojik Peyzaj Tasarımında Yazı Ve Dil................................39

MELİHA YONCA ERDEM

Künstlerroman Karakterleri Olarak Stephen Dedalus Ve Ahmet Cemil......................................45

BAHADIR İKİCAN
Pyrrhos Savaşları Ve Roma’nın İtalya’nın Güneyine Egemen Oluşu............................................49

BETÜL ŞEPİK
KFT Film Okumalarına Dair....................................................................................................53

İBRAHİM MERT İNAN

KFT Vezin Çalışma Grubu.................................................................................................................55
GİRİŞ
İ
lksel toplumlarda yazı olmadığı için
kültürün muhafazası ve belleğin sürekliliği
meydana gelememiştir. Yazının icat olup
kültürü başlatmasıyla bellek de korunur hale
gelmiştir. Bu belleğin anlaşılır şekilde korunup
aktarılması safhasında başat rolü üstlenen dil
de, farklı toplumların kendilerine özgü anlam ve
kelamları aracılığıyla yazının varlığının sürmesini
sağlamıştır. Klasik Filoloji Topluluğu bünyesinde
7. sayısını yayınladığımız TABVLA’da, yazıyı ve
yazının mevcudiyeti olan dili farklı perspektiflerden
incelemeye yöneldik. Öyle ki antikçağ metin
eleştirisinden internet diline, diller arası kelime
alışverişinden peyzajın arkeolojik diline kadar pek
çok disiplinden bakış açılarını derlemeye gayret
ettik.
İlk yazının konusu olan Sophokles’in
Aias’ında, şairin odaklandığı ahlaki temaları
yansıtma safhasında dilin nasıl kullanıldığını
incelendi. İkinci yazıda metinden dile bir
geçiş ile, Yunanca üzerinden öyküntü yapılan
kelimelerin (calque) yolculuğu anlatıldı. Üçüncü
yazıda sakıncalı bir alan olarak görülen kutsal
kitap eleştirisi ve Papalığın tutumuna değinildi.
Dördüncü yazıda ise günümüzde yaygın olarak
kullanılan internet dili, kullanıldığı ortamı ve
dilin melez karakteri mercek altına alındı. Altıncı
yazıda Seneca’nın ‘De Clementia’sında ahlaka ve
yedinci yazıda Ovidius’un “Metamorphoses”inde
aşka dair düşünceleri ve kullanılan dil tematik
olarak yorumlandı. Yedinci yazıda geriye bir bakış
yapılarak, tarih öncesi dönemde yapılan peyzaj
tasarımlarının yazım ve dil kullanımlarına değinildi.
Sekizinci yazıda, baş karakterleri künstlerroman
türünde yaratılan iki romanın karşılaştırmasına yer
verildi. Dosya konusu dışında bulunan tek yazı olan
son yazıda da, Pyrrhos savaşları ekseninde Yunan
ve Roma orduları ve ordu sistemleri tartışıldı.
Dünya çapındaki Koronavirüs salgını
sebebiyle TABVLA’nın 7. sayısı, beklenen basım
tarihinden çok geç yayınlanmak durumunda kaldı.
Sabrınız için teşekkür ederiz.
Editoryal Ekip
İbrahim Mert İnan – Mert Kurtuluş
 SOPHOKLES’İN AIAS’INDA ÇOKANLAMLILIK
VE VECİZEVARİ İFADE KULLANIMLARI
İBRAHİM MERT İNAN*
S
ophokles’in en eski tragedyalarından biri
olan1 ve yaklaşık olarak MÖ 445-440 yılları
arasına tarihlenen Aias, Eustathios’un
deyimiyle bir ‘Homeros sever (philomēros) ve
Homeros öğrencisi olarak şekillendirdiği’2 trag-
edya ozanlığı kariyerinin belki de en belirgin
motiflerini dokuduğu tragedyasıdır. Bunun ned-
eni Aias’ın, başta Homerosçu destan Ilias olmak
üzere, günümüze fragmenter olarak kalmış olan
Aithiopis ve Ilias Mikra’dan3 ve Aiskhylos’un
‘Hoplōn Krisis – Mühimmatın Duruşması’ adlı
tragedyasından4 izler taşımasıdır. Sophokles’in
anlatısını bu ozanlardan ayıran temel unsur, ana
kahramanlarının hemen hemen hepsinde ortak
olarak görülen sağlam iradeleri, başlarına buyruk
oluşları, toplum içindeki tek başınalıkları ve tes-
limiyet yerine ölümü yeğlemeleridir.5 Aias’ın
belirgin karakterini6 ve Sophokles’in alımladığı
anlatıdaki kırılmaları, Homeros’tan iki pasa-
jda okuyabiliriz.7 Ilias’ın 23. kitabında Odysseus
ve Aias, Patroklos onuruna düzenlenen cenaze
oyunlarında güreş tutarlar. Odysseus, karakteri-
yle özdeşleşmiş düzenbazlığıyla (dolos) azametli
Aias’ın sırtını yere getirir. Akhilleus ise ikisini
durdurur ve zaferin ve mükafatın ikisi arasında pay
edilmesini istediğini beyan eder.8 Bir diğer pasajla
Odysseia’nın 11. kitabında Odysseus’un Hadēs’te
Aias ile karşılaştığı sahnede karşılaşırız, Odysseus
onunla konuşmayı denemesine karşın Aias sırtını
dönüp Erebos’ta kaybolur.9 Sophokles’in Aias’ı
alımladığı ve elimizdeki Homerosçu metinlerde
* İbrahim Mert İNAN; İstanbul Üniversitesi, Eski Yunan Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Lisans 3. Sınıf Öğrencisi.
bulunmayan arka plan ise, Proklos’un sunduğu bir
özetle karşımıza çıkıyor:
“... Ἡ τῶν ὅπλων κρίσις γίνεται καὶ Ὀδυσσεὺς
κατὰ βούλησιν Ἀθηνᾶς λαμβάνει, Αἴας δ’
ἐμμανὴς γενόμενος τήν τε λείαν τῶν Ἀχαιῶν
λυμαίνεται καὶ ἑαυτὸν ἀναιρεῖ.
... [Akhilleus’un] mühimmatı hesabına bir
duruşma vardı ve Odysseus Athena’nın
kumpasları yoluyla [mühimmatı] aldı, fakat
Aias aklını oynatıp Akhaların sürüsüne işkence
etti ve kendini ortadan kaldırdı.”10
Bu noktaya kadar karşımızda haşin ve aza-
metli Aias vardı, Akhalar arasında Akhilleus’un
ardından yüce kahramanlık (aristeia) bakımından
ikinci en iyi olduğu Hellas’ın diline pelesenk ol-
muş11 bir kahraman. Fakat hakkı olan Akhilleus’un
mühimmatı, ölümünden sonra yapılan haksız bir
oylamayla Aias yerine Odysseus’a verilmiş, kah-
ramanlık onuru (timē) saldırıya uğramıştı. Bu hak-
sızlığa uğramasında Atreus oğullarının ve Ody-
sseus’un suçlu olduğunu12 düşünerek, gururu ve
yaptıklarının utancından ötürü intihar etmeye doğ-
ru ilerlemektedir.13 Zira Atreus oğulları ve Ody-
sseus’u yakalayıp öldürdüğünü sanarken Atha-
na’nın gözünü karartması sonucu14 ganimet olarak
alınmış sürü hayvanlarını katletmişti. Ne var ki bir
tragedyanın başrolü olmak, tanrılar nezdinde gü-
nahsız birinin başına gelebilecek bir durum değil-
dir. Oyun tanrıçanın Odysseus’a seslenişiyle açılır,
izleyiciler Athana’nın Aias’ın tanrılara karşı işle-
3
 diği hybris suçunun cezasını ödetmeye geldiğini
görmektedir. Çokanlamlılık oyunu daha başından
kaplamaya başlar, zira ne Athana Aias’ın suçunun
ne olduğunu ifade etmiştir ne de mit geleneğin-
de Aias’ın işlediği suçun tanrılar katında bir suç
olduğuna dair net emareler bulunur.15 Athana’nın
Aias’a saldırısı açıktan değildir, Aias’ı çağırırken
ise onun müttefiği (symmakhon) olduğunu belirtir.
Burada de Jong’un dikkati çektiği kelime tekrarla-
rı ile Aias’ın hybris’ini özetlemeye çalışacağız.16
Aias kendisinin en iyi (aristos) kahraman oldu-
ğundan ve yardıma muhtaç olmadığından o kadar
emindir ki, Athana’yı karşısına alır17 ve “iftiharını
(kompos) saklamaz”.18 Nitekim habercinin sahne
aldığı pasajda “iftihar” (kompos) kelimesinin iki
defa geçmesiyle Aias’ın hybris’i belirginleşir.19
Tekrarlayan bir başka kelimeye, Aias’ın Athana’yı
ilk gördüğü an “yanında durmasına” (parestēs)20
teşekkür ettiği sahnede rastlıyoruz. Daha öncesin-
de Odysseus’un Athana’ya, Aias’ın Akha kampına
ne kadar yaklaştığını sorarken aynı fiili (parista-
mai) kullanması Athana’nın ‘yarenliğinin’ niteliği
konusunda belirleyici oluyor. Zira Kamerbeek’ten
fiilin Homeros’tan itibaren hasmane hareket için
kullanıldığını aktaran de Jong’un ifade ettiği gibi,
Athana Aias’a saldırıyor.21 Aias ise, yine aynı fiille
kendi yazgısını dokuyor gibidir:
“Χωρῶ πρὸς ἔργον, τοῦτό σοι δ’ ἐφίεμαι,
τοιάνδ’ ἀεί μοι σύμμαχον παρεστάναι.
İşime döneyim ben. Sana da şunu buyuruyorum,
daima böyle bir müttefik olarak dur yanımda.”22
Buradan itibaren Sophokles’in Aias’ı
kırılma yaşamaya başlar, zira ne dostları
Homerosçu anlatıda karşılaştığımız Akhaların
dostu konumundadır ne de kahramanlığın erdemi
kendisini en iyi (aristos) olarak konumladığı ye-
rdeki erdemle aynıdır.  İçinde bulunduğu dünya-
da düşmanı tarafından dahi övülen23 bilek gücüne
dayalı güç (biē) ve bu gücün yeğinliğinin (aretē)
yerini, Odysseus’un aklı (mētis) ve bu aklın ürettiği
düzenbazlık (dolos) almıştır.
“Ζεῦ πάτερ ἀλλὰ σὺ ῥῦσαι ὑπ’ ἠέρος υἷας Ἀχαιῶν  gerçeğini (etymos) bilmenin kahramanın kader-
ποίησον δ’ αἴθρην δὸς δ’ ὀφθαλμοῖσιν ἰδέσθαι,  ini de bilmek anlamına geldiği30 antik Yunan to-
ἐν δὲ φάει καὶ ὄλεσσον, ἐπεί νύ τοι εὔαδεν οὕτως.
 
4
Ey Zeus baba, hiç olmazsa sen 
kurtar Akhaoğullarını bu sisten 
Nurânî kıl göğü, görme gücü ver gözlerimize, 
Nur içinde de mahvet bizi, 
böylesi hoşnut ederse şimdi seni.”24
Aias Akhalara  düşmandır, onun için bir
“biz” yoktur artık. Ilias’taki ifadesinde Aias
ışığı (phaos) kelime anlamıyla kullanır iken
Sophokles’te ise ışık (phaos) ve karanlık (skotos)
mefhumları birbirinin yerine geçmiş gibidir. Zira
nurânî göğün altında yaşamak  onu  halihazırda
mahvetmektedir:
“ἰώ, 
σκότος, ἐμὸν φάος, 
ἔρεβος ὦ φαεννότατον, ὡς ἐμοί 
Ah karanlık, ışığım benim ! 
Erebos, ey en mücellâ ışığım benim !”25
Aias bile bile yeraltındaki karanlığı ifade
eden skotos kelimesini kullanır. Buradaki karşıtlık
Nooter’a göre ölüm için yakaran bir dua değil,
Aias’ın birbirinin karşıtı olan mefhumların iç içe
geçtiğini göstermek amacıyla kurduğu bir meta-
for ve dokhmiakon’larla26 kurulan bir heyecan
kasırgasıdır.27 Fakat Aias sadece ölmek için ya-
karmaz, ışık ve karanlık mefhumlarının karşıtlığını
sadece yaşam ve ölüm için kullanmaz. Aias intihar
edecektir, fakat meramını dillendirmeden gitmey-
ecektir:
“Αἰαῖ· τίς ἄν ποτ’ ᾤεθ’ ὧδ’ ἐπώνυμον 
τοὐμὸν ξυνοίσειν ὄνομα τοῖς ἐμοῖς κακοῖς; 
νῦν γὰρ πάρεστι καὶ δὶς αἰάζειν ἐμοί
Ai ai ! Kim bilirdi adımın sanımın  
başımdaki belalarla bağdaşacağını böyle ?
Zira mümkün şimdi bana ‘Ai ai’ diye haykırmak
iki defa”28
Bu noktada Homerosçu bir kahraman
olduğunu anımsamamızın faydalı olacağı Aias
adını, kendi ağzından ‘ai ai diye haykırmak, feryat
etmek’ anlamlarındaki ‘aiazein’29 fiiline dayandırır.
Gören’in değindiği gibi, kahramanın adının kaderi
olması motifi yeni bir unsur değildir ve fakat adın
plumunda yaygın olarak bilinen bir kahramanın
adını yeniden yorumlamak, Sophokles özelinde
bir bağlamdan koparma değildir. Nooter’ın te-
mas ettiği gibi sadece Aias, tekrarlanan haykırış
anlamında bir fiil olarak adının yerindeliğini
fark eder ve yorumlar; kimliğine saplanan şiirsel
ironiyi ifade ederek dilde kendi yerini tanımlar.
Kendi kendini analizi sadece Homerosçu Aias’tan
kopuşu belirten bir değinme değil, oyunun ilerley-
en kısımlarında tonunu kendisinin belirlediği bir
yankının yorumudur.31 Gelgelelim, Aias’ın intihar
etmeye gittiği sanıldığı bir bölümde verdiği söylev
(646-92) pek çok açıdan uzun soluklu tartışmalara
konu olmuştur. Baskın iki görüş, Aias’ın bile ist-
eye gerçeği gizlediği ve dürüst olduğu fakat yanlış
anlaşıldığı yönünde. Aias sahnede tek başınadır,
kendisi haricinde sahneye başka giriş ve çıkış
olmayacaktır.32 Hiçbir karaktere hitap etmez,
kaldı ki cesedi bulununcaya dek yanlış anlaşılmış
olacaktır. Aias, kullandığı vecizevari ifadelerle
yer yer Homerosçu Aias’tan ayrılır ve gerek to-
plumca kabul gören gerekse tamamen olağandışı
olan görüşler belirterek elindeki tüm kontrastları
kullanacaktır. Aristoteles Rhētorikē’de, vecizenin
(gnōmē) özel niteliklere değil genel niteliklere
dair bir beyan olduğuna ve bu beyanın işaret
ettiği niteliklerin sadece insan davranışlarına dair
olduğuna işaret eder.33 Nitekim Lardinois’nın ifade
ettiği gibi34 Yunancada vecizevari açıklamalar,
bu söylevdeki gibi tam kelime tekrarlarından
oluşabildiği gibi eş ve zıt anlamlı kelimelerden de
oluşabilir:
“ἅπανθ’ ὁ μακρὸς κἀναρίθμητος χρόνος,
φύει τ’ ἄδηλα καὶ φανέντα κρύπτεται
κοὐκ ἔστ’ ἄελπτον οὐδέν ἀλλ’ ἁλίσκεται,
χὠ δεινὸς ὅρκος χαἰ περισκελεῖς φρένες.
Tüm o uzun ve saymakla bitmez zaman
peydâ eder müphem şeyleri
ve örtbas eder görünür şeyleri
hattâ var değildir beklenmedik hiçbir şey,
fakat dize getirilir
yaman yemin ve dik kafalı zihin.”35
Her şey zamanın (khronos) gözü önünde
meydana gelir, o her şeyi ifşa edebilir36 ve huzu-
runda beklenmedik olan bir şey yoktur.37 Aklın
almayacağı kadar uzun (anarithmos) olması se-
bebiyle, tesir edemeyeceği bir değişim yoktur.
Gören’in Pindarosçu ışık ve karanlık mefhumları
üzerine çalışmasındaki tespiti Aias’ın durumunu
bize nakleder gibidir:
“‘Zaman’ın [khronos] gözler önüne serdiği,
‘müsabaka’ [agōn] zemini üzerinde kendini gös-
teren, ‘yeğinlik/meziyet’in [aretā] meşruluğudur.
Bu işin sonunda gelen ‘tamamlanma’ [telos] tam
da ışığın görünmesiyle fark edilecektir.”37
Aias, khronos’un huzurunda gerçekleşen
agōn’u kaybetmiş görünmektedir, birbiri içine
geçmiş meziyetlerde iradesi kadar sağlam tuttuğu
yemininin (horkos) gereğini yerine getirmeye
çalışmaktadır. Fakat Aias bile değişimin önünde
duramayacaktır:
“κἀγὼ γάρ, ὃς τὰ δείν’ ἐκαρτέρουν τότε,
βαφῇ σίδηρος ὥς, ἐθηλύνθην στόμα
πρὸς τῆσδε τῆς γυναικός· οἰκτίρω δέ νιν
Zira ben ki zamanında
yaman bir şekilde metanet gösteren
daldırılmış bir demir gibi
yumuşatıldım bıçağımın ağzında,
şu kadın yüzünden.
Fakat acıma duyuyorum ona”39
Gnōmē’nin işlevi, buradaki gibi kalıp
ifadelerde değil tekrarlar, eş ve zıt anlamlar-
la da ifade edilebilir.40 Aias kendini demirden
(sidēros) bir kılıca benzetiyor, zira sıcak demir
suya batırıldığında sertleşir fakat kırılganlaşmaz.41
Nitekim Aias, önceki durumunu daldırma
anındaki demirle değil, daldırılmış (baphēi) ve
bu nedenle sert olan demirle karşılaştırıyor.42
Devamında Tekmessa yüzünden kadınsılaştığını
(ethēlynthēn),43 acıma ve merhamet gibi kadınsı
duyguların onu, bıçağın ağzını44 körelttiğini
ima ediyor. Acıma, merhamet ve sükûnet sadece
Aias’a özgü bir düşünce olarak kadınsı değildir.
Finglass’ın dikkati çektiği gibi45 Aias önceki di-
zelerde Tekmessa’yla tartışmayı geçiştirmek için
pek çok kez gnōmē’ye sığınır. Bununla birlik-
te Lardinois, Antik Yunan düşüncesinde şiir ve
retoriğin kadınsı olarak ele alındığı yargısından
hareketle, Aias’ın kullandığı gnōmē’yi söylemi-
nin lirik olması bakımından “yumuşatılmış”
olduğunu düşünmektedir.46 Instone ise buradaki
gnōmē kullanımını, söylevin genelindeki an-
lamsal alanı inceleyerek stoma kelimesinin
5
 söylemini ifade ettiğini ve Aias’ın “söyleminin
yumuşatıldığını” savunur.47 Öyle ki Aias’ın iler-
leyen dizelerde kullandığı değişim temalarının48 da
destekleyebileceği bu görüş, kahramanın Tekmes-
sa tarafından fikrinin değiştirildiğini değil fakat
aynı zamanda ölümünün artık olumsuz ve korku-
tucu bir yanı olmadığını gösterme çabasına vurgu
yapar.
Aias tanrıçanın gazabından (mēnis) kurtul-
mak için deniz kenarında yıkanmaya gider, bu aynı
zamanda bir arınma ritüeli hazırlığıdır. O sırada
kılıcını saklayacak bakir bir yer arayacak, sürüye
saldırırken kullandığı bu kılıcın güvenilmezliğine
vecizevari bir ifadeyle değinecektir:
“ἀλλ’ ἔστ’ ἀληθὴς ἡ βροτῶν παροιμία
‘ἐχθρῶν ἄδωρα δῶρα’ κοὐκ ὀνήσιμα.
ancak doğrudur ölümlülerin [şu] atasözü:
‘düşmandan gelen armağan mükâfatsızdır’ ve
yararlı değildir.”49
Elinde tuttuğu Ilias’ın 7. kitabında
Hektor’dan aldığı kılıçtır ve bilindiği üzere Hektor
Aias’ın düşmanıdır. Fakat burada tutarsız görünen
durum, Aias’ın ilerleyen dizelerde Hektor’un
kılıcını Troya toprağına dikkatle sabitleyecek
olması ve onun kendisine hızlı bir ölüm nasip
edeceğini50 söylemesiyle ortaya çıkıyor. Kyriak-
ou’ya göre bu dizeler ilerideki ifadeyle koşutluk
içindedir zira Aias Akhalarla da düşmandır ve
bu şartlar altında, ölüm ve onu getiren silah hoş
karşılanır.51 Dost (philos) ve düşman (ekhthros)
da Aias’ın kullandığı karşıtlıklar olarak karşımıza
çıkıyor:
“... ἐπίσταμαι γὰρ ἀρτίως ὅτι
ὅ τ’ ἐχθρὸς ἡμῖν ἐς τοσόνδ’ ἐχθαρτέος
ὡς καὶ φιλήσων αὖθις, ἔς τε τὸν φίλον
τοσαῦθ’ ὑπουργῶν ὠφελεῖν βουλήσομαι,
ὡς αἰὲν οὐ μενοῦντα
... zira henüz vakıf oldum ki
hasmım nefret edilesidır tarafımızca
gelecekte dostane davranacağından, bir dosta
gelince,
ona da bu ölçüde destek sağlayarak yardımcı
olmak isteyeceğim,
sonsuza dek böyle kalmayacağından”52
6
Bu sözler Hellas’ın yedi bilgesinden biri
olan Prieneli Bias’ın özdeyişiyle benzerlik gös-
terir:
“ἐρωτηθεὶς τί γλυκὺ ἀνθρώποις, ‘ἐλπίς’ ἔφη,
ἥδιον ἔλεγε δικάζειν μεταξὺ ἐχθρῶν ἢ φίλων·
τῶν μὲν γὰρ φίλων πάντως ἐχθρὸν ἔσεσθαι τὸν
ἕτερον, τῶν δὲ ἐχθρῶν τὸν ἕτερον φίλον.
Ona insanlar için tatlı olanın ne olduğu sorul-
duğunda ‘umut daha hoşnut edicidir,’ dedi, ‘ha-
sımlarla dostlar arasında bir yargıya varmada
hasımları tercih ederim, zira dostlardan biri her
halükârda düşman olacaktır, hasımlardan biri
ise dost olacaktır.”53
Fakat Aias dost ve düşman arasında kesin
bir ayrım yapıp taraf olmaz, düşmanlarını bir an-
lamda tasnif eder. Peki Aias’ın bu söylevdeki asıl
amacı nedir? Neden sessizce ölüme hazırlanmıyor?
Bunun cevabını Nooter’dan alabiliriz: Aias söylem-
ine söyleviyle bir thrēnos veçhesi kazandırıyor.54
Thrēnos da goos gibi bir ağıt türüdür; fakat bu ağıt,
Aias’ın itiraz ettiği o feryat figân yakınan kadınsı
ağıt değildir. Thrēnos Alexiou’nun Simonides ve
Pindaros üzerinden ifade ettiği gibi,55 duyguları
itidalli bir şekilde dizginleyen, vecizevari ve te-
selli edici bir karakteristiğe sahiptir. Bu thrēnos
veçhesi edinmiş söylev, henüz vuku bulmamış bir
ölüm için yas tutacak bir kitleyi teselli etme işlevi
taşır. Nitekim Aias ilerleyen dizelerde söylen-
medik kalan şeyleri Hadēs’te anlatacağını ifade
ederken, Homerosçu lügatte şiirsel anlatıcılık edi-
mini imleyen bir fiil kullanır.56 Taplin’in değindiği
gibi, Aias’ın da tıpkı Ilias’ta Akhilleus’un kendi
trajedisinde olduğu gibi kendi ölümsüzlüğünü
sadece işleriyle değil fakat ‘gelecek kuşaklara
şarkılarla kalan biri’ olarak kazanır.57 Akhilleus’tan
farklı olarak Aias, tragedya boyunca, özellikle bu
söylevde kurduğu karşıtlıklar ve koşutluklarla
kendi hikayesini icra eden bir şair gibidir. Gören,
Pindaros özelinde doğru ve yanlışın mutlak
olmadığını; ışık-karanlık, doğru-yanlış ve yaşam-
ölüm kutuplaşmalarının koşut haline geldiğini ve
şairin üretiminde bu kutuplaşmaların tam ortasında
gerçekleştirdiğini vurgular.58 Bizce de Aias’ın, lit-
eratürde ‘Aldatma’ (Deception, Trugrede) adıyla
yer etmiş söylevi tam da bu koşutluk içinde, belki
de sadece Aias’ın idrak ettiği bir tamamlanmaya de Jong, I. J. F., Rijksbaron, A. (ed.). Where Narratology
(telos) ulaşmıştır: Meets Stylistics: The Seven Versions of Ajax’ Madness
içinde, (s. 81.) Leiden: Brill.
“ἓ τὰν ἀλάθειαν ἰδέμεν, οὔ κεν ὅπλων χολωθεὶς 17. bkz. Lawall, S. N. (1959). “Sophocles’ Ajax: Aristos . . .
ὁ καρτερὸς Αἴας ἔπαξε διὰ φρενῶν after Achilles.” Classical Journal 54/7: 293 vd.
λευρὸν ξίφος 18. Soph. Aj. 96.
19. bkz. (hypsikompōs) Soph. Aj. 766, (ekompei) 770.
Görebilmiş olsalardı hakikati, zorlu Aias 20. Soph. Aj. 92.
silahlara öfkelenip saplamazdı döşüne 21. de Jong, I. J. F., a.g.e., 82.
yalın kılıcı” 59 22. Soph. Aj. 116-7.
23. Aias’ın Hektor tarafından “Akhaların en iyi-
SONNOT
si (Akhaiōn phertatos)” olarak övüldüğü pasaj
1. bkz. Jebb, R. C. (1907). Sophocles, the Plays and Frag-
için bkz. Hom. Il. 7.289, ayrıca bkz. Nagy, G. (1999). The
ments, Vol. 7: The Ajax with Critical Notes, and Trans-
Best of the Achaeans: Concepts of the Hero in Archaic
lation in English Prose, Cambridge, Cambridge University
Greek Poetry. Baltimore: The Johns Hopkins University
Press, s. li-liv.; Finglass, P. J. (2011). Sophocles: Ajax, Ed-
Press, s. 31 vd.
ited with Introduction, Translation, and Commentary.
24. Hom. Il. 17.645-7.
New York: Cambridge University Press, s. 1-10.
25. Soph. Aj. 394-5.
2. bkz. Schein, S. L. (2012). A Companion to Sophocles.
26. “k l l k l” formunda, coşkun bir düşünceyle
Ormand, K. (ed.), Sophocles and Homer içinde, Londra:
kullanılan bir vezin türü. bkz. West, 1982, 108-15.
Wiley and Blackwell. s. 427. = T 1.85–7 ed. Radt.
27. Nooter, S. (2012). When Heroes Sing: Sophocles and
3. bkz. Jebb, R. C., a.g.e., s. xii vd.
the Shifting Soundscape of Tragedy. Cambridge: Cam-
4. bkz. Jebb, R. C., a.g.e., s. iv-xxiii; Finglass, P. J., a.g.e.,
bridge University Press. s. 37-8.
s. 26-33.
28. Soph. Aj. 429-30.
5. bkz. Knox, B. M. W. (1964). “The Ajax of Sophocles”,
29. LSJ9, s.v. aiazein.
Harvard Studies in Classical Philology 65/1, s. 27 vd.;
30. Gören, E. (2013). “Arkaik Yunan Șiirinde Ad,
Segal, C. (1995). Sophocles’ Tragic World: Divinity, Na-
Adlandırma ve Hakikat İlișkisi: Pindaros’un Zafer
ture, Society. Londra: Harvard University Press, s. 17 vd;
Șarkılarında (Yeniden-)Adlandırma.” İstanbul: İstanbul
Finglass, P. J., a.g.e., s. 42 vd.
Universitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü (yayımlanmamış
6. Bu makalede detaylandıramadığımız Aias’ın
doktora tezi). s. 122-139.
kahramanlıklarına hızlı bir bakış için bkz. Hom. Il. 8. 266
31. Nooter, S., a.g.e., s.40.
vd., Hom. Il. 14.409 vd., Hom. Il. 17.281 vd.
32. Soph. Aj. 807.
7. bkz. Burian, P. (2012). A Companion to Sophocles.
33. Arist. Rh. 1394a21-26.
Ormand, K. (ed.), Sophocles and Homer içinde, (s. 70-71).
34. Lardinois, A. P. M. H. (2006). Sophocles and the
Londra: Wiley and Blackwell.
Greek Language: Aspects of Dictıon, Syntax And Prag-
8. bkz. Hom. Il. 23.708-739.
matics. de Jong, I. J. F., Rijksbaron, A. (ed., 2006). The
9. bkz. Hom. Od. 11.538-567.
Polysemy of Gnomic Expressions and Ajax’ Deception
10. bkz. West, M. L. (2003). Greek Epic Fragments:
Speech içinde, (s. 216). Leiden: Brill.
From the Seventh to the Fifth Centuries BC. Londra:
35. Soph. Aj. 646-9.
Harvard University Press, s. 120.
36. bkz. Soph. OC. 617-8, 1453-4, Theogn. 967.
11. Aias’ın bu konudaki yaygın ünü için bkz. Hom. Il.
37. ayrıca bkz. Archil. fr. 122.1.
2.768-9, Hom. Od. 11.469-70, Alkaios fr. 387, Hdt. 5.66.
38. bkz. Gören, E., 2013, a.g.e., s. 104.
12. Soph. Aj. 97-8, 445-6.
39. Soph. Aj. 650-2.
13. Aias’ın duruşmanın hemen sonrasında, sürüye
40. tekrar: ta dein(a)’ – deinos; eş anlam: ekarteroun –
saldırmadan intihar etmesine dair bir başka anlatı için bkz.
periskeleis; zıt anlam: adēla – phanenta, phyei – kryptetai.
Pind. Isthm. 4.53 vd., ayrıca bkz. Pindaros: Bütün Zafer
bkz. Lardinois, A. P. M. H., a.g.e., s. 217.
Şarkıları. Gören, E. (çev. 2015). s. 209. İstanbul: Yapı
41. Homerosçu izdüşümler için bkz. Hom. Il. 22.357,
Kredi Yayınları.
24.205; Hom. Od. 9.391-3.
14. Soph. Aj. 51-2, 85.
42. Demirin işlenme süreçlerine dair detaylar için bkz. Plut.
15. Oyunun skholia yazarı, bu motifin bir tür “intentio
De Pr. Frig. 950c, Plin. NH 34.146, Jebb, R. C., a.g.e.,
auctoris” (prosthēkē tou poiētou) olduğuna dikkat çeker.
s.230
bkz. Elmsley, S. T. P. (ed. 1825). Scholia in Sophoclis Aias
43. LSJ9, s.v. “thēlunō”.
e Codice MS. Laurentiano. Oxford: Clarendon Press. s.
44. “stoma” için yaygın olan okuma, lafzi anlamı “ağız”
248, sv. 766.
(LSJ, s.v. stoma) olan kelimenin Homerosçu bağlamda
16. bkz. de Jong, I. J. F. (2006). Sophocles and the Greek
“bıçağın ağzı” (Autenrieth, s.v. stoma) olarak kullanıldığı
Language: Aspects Of Dictıon, Syntax And Pragmatics.

7
 ve buradaki ifadenin bir teşbih olduğudur. Literatürden
örnekler için bkz. Hom. Il. 15.389, Eur. Suppl. 1206 Ar.
Nub. 1108, LSJ9 s.v. stoma, III 1a.
45. Soph. Aj. 292-4, 579-82; Finglass, P. J., a.g.e., s. 225.
46. Lardinois, A. P. M. H., a.g.e., s. 218-219, ayrıca bkz. dn.
17.
47. Instone, S. J. (2007). Hesperos - Studies in Ancient
Greek Poetry Presented to M. L. West. Finglass, P. J.,
Collard, C., Richardson, N. J. (ed. 2007). ‘Darkness, my
Light’: Enigmatic Ajax içinde (s. 233). Oxford: Oxford
University Press.
48. bkz. Soph. Aj. 670-6.
49. Soph. Aj. 664-5.
50. Soph. Aj. 819-22, ayrıca bkz. Jebb, R. C., a.g.e., s. 128.
51. Kyriakou, P. (2011). The Past in Aeschylus and
Sophocles. Berlin/Boston: Walter de Gruyter. s. 207.
52. Soph. Aj. 678-82.
53. Diog. Laert. 1.87. ayrıca bkz. Arist. Rhet. 1389b23-25,
Jebb, R. C., a.g.e., s. 231-2.
54. Nooter, S., a.g.e., s. 43 vd.
55. Alexiou, M. (20022). The Ritual Lament in Greek
Tradition. Oxford: Rowman and Littlefield. s. 103 vd.
56. bkz. ‘muthēsomai’ (anlatacağım) Soph. Aj. 865.,
Nooter, S., a.g.e., s. 52.
57. bkz. Taplin, O. (1979). Arktouros - Hellenic Studies
presented to Bernard M.W. Knox on the occasion of his
65. birthday. Bowersock, G. W., Burkert, W., Putnam, M.
C. J. (ed. 1979).Yielding to Forethought: Sophocles’ Ajax
içinde, s. 129. Berlin/New York: Walter de Gruyter.
58. Gören, E. (2008). Bakkhylides’te Mecaz Kullanımı
ve Işık-Karanlık Metaforunun İzinde Areta, Nika ve
Alatheia İlişkisi. İstanbul: İstanbul Universitesi, Sosyal
Bilimler Enstitüsü (yayımlanmamış yüksek lisans tezi). s.
105.
59. Pind. Nem. 7.25-27. Vurgu ve adaptasyon bana ait,
çeviri için bkz. Gören, E., 2015, a.g.e., s. 177.
KAYNAKÇA
Antik Kaynaklar
Diogenes Laertios
DORANDI, T. (ed. 2013). Diogenes Laertius’ Lives of
Eminent Philosophers, edited with Introduction. Cam-
bridge: Cambridge University Press.
Pindaros
GÖREN, E. (çev. 2015). Pindaros: Bütün Zafer Şarkıları.
İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
Sophokles
ELMSLEY, S. T. P. (ed. 1825). Scholia in Sophoclis Aias
e Codice MS. Laurentiano. Oxford: Oxford Clarendon
Press.
FINGLASS, P. J. (ed. 2011). Sophocles: Ajax, Edited with
Introduction, Translation, and Commentary. New York:
Cambridge University Press.
JEBB, R. C. (ed. 1907). Sophocles, the Plays and Frag-
ments, Vol. 7: The Ajax with Critical Notes, and Trans-
lation in English Prose. Cambridge: Cambridge University
Press.
8
Modern Literatür
ALEXIOU, M. (20022). The Ritual Lament in Greek
Tradition. (ikinci basım, ilk basım 1974). Oxford: Rowman
and Littlefield Publishers.
AUTENRIETH, G. – KEEP, R. P. (2014). An Homeric
Dictionary for Use in Schools and Colleges. New York:
Cambridge University Press.
BOWERSOCK, G. W., BURKERT, W., PUTNAM, M. C.
J. (ed. 1979). Arktouros - Hellenic Studies presented to
Bernard M. W. Knox on the occasion of his 65. birthday.
Berlin/New York: Walter de Gruyter GmbH.
FINGLASS, P. J., COLLARD, C., RICHARDSON, N. J.
(ed. 2007). Hesperos - Studies in Ancient Greek Poetry
Presented to M. L. West. Oxford: Oxford University Press.
GÖREN, E. (2008). “Bakkhylides’te Mecaz Kullanımı
ve Işık-Karanlık Metaforunun İzinde Areta, Nika ve
Alatheia İlişkisi.” İstanbul: İstanbul Universitesi, Sosyal
Bilimler Enstitüsü (yayımlanmamış yüksek lisans tezi).
(2013). “Arkaik Yunan Șiirinde Ad, Adlandırma ve
Hakikat İlișkisi: Pindaros’un Zafer Șarkılarında
(Yeniden-)Adlandırma.” İstanbul: İstanbul Universitesi,
Sosyal Bilimler Enstitüsü (yayımlanmamış doktora tezi).
FRANCESE, C. (ed. 2019). Greek Core Vocabulary.
Turkish Edition (çev. İNAN, İ. M.) Dickinson College
Commentaries (Çevrimiçi 30 Ocak 2020, http://dcc.dickin-
son.edu/greek-core-list-turkish).
de JONG, I. J. F., RIJKSBARON, A. (ed., 2006). Sopho-
cles and the Greek Language: Aspects of Dictıon, Syntax
And Pragmatics. Leiden: Brill Academic Publishers.
KNOX, B. M. W. (1961). “The Ajax of Sophocles”. Har-
vard Studies in Classical Philology 65/1: 1-37.
KYRIAKOU, P. (2011). The Past in Aeschylus and
Sophocles. Berlin/Boston: Walter de Gruyter.
LAWALL, S. N. (1959). “Sophocles’ Ajax: Aristos . . . after
Achilles.” Classical Journal 54/7: 290-294.
LIDDELL, H. G. – SCOTT, R. – JONES, H. S. (19969).
A Greek-English Lexicon with Revised Supplement (9.
basım, ilk basım 1843). Oxford: Oxford Clarendon Press.
MARKANTONATOS, A. (ed., 2012). Brill’s Companion
to Sophocles. Leiden: Brill.
NAGY, G. (1999). The Best of the Achaeans: Concepts of
the Hero in Archaic Greek Poetry. Baltimore: The Johns
Hopkins University Press.
NOOTER, S. (2012). When Heroes Sing: Sophocles and
the Shifting Soundscape of Tragedy. Cambridge: Cam-
bridge University Press.
ORMAND, K. (ed., 2012). A Companion to Sophocles.
UK: Wiley and Blackwell Publishing.
SEGAL, C. (1995). Sophocles’ Tragic World: Divinity,
Nature, Society. Londra: Harvard University Press.
WEST, M. L. (1982). Greek Metre. Oxford: Oxford Clar-
endon Press.
(2000). Homeri Ilias: Volumen II. Rhapsodiae XIII-XX-
IV. Münih/Leipzig: Walter de Gruyter.
(2003). Greek Epic Fragments: From the Seventh to the
Fifth Centuries BC. Londra: Harvard University Press.
YUNANCA BAZI TERİMLERİN TÜRKÇEDEKİ
LATİNCE VE ARAPÇA ÖYKÜNTÜLERİ
(CALQUE) ÜZERİNE BİR İNCELEME
ÜMİT DURAN*
Ö
teden beri gerek çağdaşı gerek ardılı bir-
çok toplumu etkileyen ve bir nevi bir “kül-
tür lokomotifi” mahiyetinde olan Yunan
kültürüyle, bilhassa bu kültürün erken dönem-
lerdeki metinleriyle karşılaşan kültürlerde Yu-
nanca terimlere1 karşılık bulma çabası uzun bir
geçmişe sahiptir. Güçlü bir Yunan etkisi altında
kalmış olan Romalılar da eski Yunanca terimlere
yönelik bu çaba MÖ 2. asırda başlamıştır. Cicero,
Seneca, Lucretius, Horatius ve daha birçok yazar
eski Yunanca terimlere Latince karşılık bulmak ve
Arapça ve Latince el yazması, 15.yy
* Ümit DURAN; İstanbul Üniversitesi, Rus Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Lisans 4. Sınıf Öğrencisi.
Latinceyi eski Yunanca karşısında söz sahibi hale
getirmek için çabalamışlardır.2 Araplar’da çeviri
faaliyetleri başta Bağdat, Şam gibi şehirlerdeki
çevirmenler ile 4. asır civarında başlamış, Abba-
si Halifeliği döneminin başında (8. ve 9. asırlar)
ise siyasi otorite tarafından desteklenen geniş
çaplı bir faaliyet olarak altın çağını yaşamıştır.3
Bu faaliyetlerde ana dili Süryanice olup Arapçayı
iyi bilen Hıristiyan çevirmenlerin büyük rolü
olmuştur. Türkçede4 ise terim oluşturma çabaları
Batılılaşmanın yoğunlaştığı 19. asırda, özellikle de
dilde sadeleşme yöneliminin yoğunlaştığı 20. asır
ortalarında zirveye ulaşmıştır.
Gelişen bilim, teknoloji ve değişen yaşam
şartlarıyla birçok dilde sayısız kavram ve terim
oluşmakta, küreselleşmenin de etkisiyle bu kavram
ve terimler yeri geldiğinde müthiş hızla diğer
dillere yayılmaktadır. Bu aktarım süreçleri çeşitli
mekanizmalardan pay almaktadır ve bu mekaniz-
malar her dilde olduğu gibi günümüz Türkçesi’nin
haznesini de oldukça etkilemiştir. Bu dilsel me-
kanizmalar 4 yöntem olarak tanımlanabilir:
1. alıntılama5 (İng. borrowing, loanword, Alm.
Lehnwort): kaynak dildeki terimi hedef dilde
kullanmak; .Örn: Fr. concept, Tr. konsept.
2. anlam genişletici aktarım (İng. semantic
loan)6: hedef dilde kullanımda olan bir terimin
anlam alanını, kaynak dilden yeni alınan terimin
işlevini görecek biçimde genişletmek. Örn: Fr.
basic - Tr. temel.7
3. (yeniden) dolaşıma sokmak: kaynak dildeki
9
 terime hedef dilde karşılık olarak halihazırda mi olan öyküntüyü, diğer dilsel aktarım yöntem-
ağız ya da lehçelerde izole biçimde kullanılan lerinden ayıran noktaların tespitinde gerek Türkçe
bir kelime; artık kullanılmayıp halkça tama- gerek İngilizce literatürde bir fikir birliği yoktur ve
men unutulmuş bir “ölü kelime” (İng. obsolete bu sebeple farklı bakış açılarından hareketle farklı
word) veya unutulmaya yüz tutmuş fakat az da tasnif ve tanımlamalar yapılagelmiştir. Makalenin
olsa hâlâ bilinen bir “eski kelime” (İng. archaic bağlamından uzaklaşmamak gerektiğini ve kısa
word)8 kullanmak; örn: erek9 (ağız/lehçe kelime- bir makale sınırları içinde yeterli derinlikte nüfuz
si). tin (ölü kelime). us (eski kelime) edilemeyeceğini düşündüğümüz için bu tasnif ve
4. öyküntü10 (Alm. Lehnübersetzung, Fr. calque, tanımlamaların bir değerlendirmesini yapmamayı
İng. calque11, loan translation): kaynak dildeki yeğliyoruz. Kelime öbeği bazında Aksan ve İmer
öğenin “oluşturulma şekli”ni hedef dilde taklit tarafından detaylıca incelenmiş olan öyküntü
edip “yeni bir öğe”12 oluşturmak, örn: Lat. natu- yöntemini bu makalede sadece kelime bazında ve
ra - Tr. doğa.13 felsefe terimleri üzerinden incelemekteyiz.14
Kısaca tanımlayacak ve benzeri kavram- Öyküntü yöntemini mercek altına
lardan farklarını belirtecek olursak öyküntü, A dil- aldığımızda şunu görürüz; öyküntüler tek bir
indeki kelimeyi B diline almak yerine, A dilindeki kelimeden (basit, türemiş veya bileşik), bir kelime
kelimenin türetilme biçimini B dilindeki bir öğede grubundan veya bir cümleden meydana gelebilir.
uygulamak, taklit etmek ve böylece hedef dilde yeni Gerek günlük dilde gerek spesifik alanlarda
bir kelime oluşturmaktır. Bir dilsel aktarım yönte- kullandığımız bu öyküntülerden tek kelime olanlara

Walton Polyglot İncili, 1654

10
“evrim” (evolution), “girişim” (müdahale); kelime
grubu olanlara da “veri tabanı” (database), “bilim-
kurgu” (science-fiction); cümle bazında olanlara
ise “Kendine iyi bak.” (Take care of yourself.)
örnek olabilir. 30’lu yıllardan bu yana çıkardığı sö-
zlüklerde sunduğu önerilerle TDK ve bireysel baz-
da Ziya Gökalp, Nurullah Ataç, Ali Püsküllüoğlu,
Aydın Doğan günümüzde kullandığımız öyküntül-
erin15 birçoğunu oluşturmuşlardır.
Öyküntülerin Türkçeye katkılarını
inceleyebilmek adına öyküntüleri şu iki gruba
ayırabiliriz:
a) Başka bir dilde oluşup Türkçeye geçen
öyküntüler; örn: Lat. moral, Lat. potansiyel,
Arap. nazariye.16
b) Türkçede oluşturulan öyküntüler; örn:
kavram, mefkûre,17 evrensel.18
Gerekli durumlarda Türkçeye yabancı
kökenli kelimelerin kabul edilebileceğini savunan-
lar ile kavramlar için yabancı kelime almak yerine
Türkçe bir karşılık bulmak gerektiğini savunanlar
arasında sonu gelmeyen tartışmalar dönmüştür. Bu
tartışmalarda öyküntü yöntemi ile oluşturulan ter-
imler ana unsurlar olmuşlardır. Öyküntü yöntemi
ile dilin zenginleşeceğini; kavramları ve olguları
yabancı kökenli terimlerle adlandırmanın dili
zayıflatacağını savunanlara karşın, yabancı ke-
limelerin tarihsel bir arka plan ile Türkçeye
geldiğini ve gerek kültürel gerekse entelektüel bir
birikimi olduğu için yabancı kelimelerin Türkçeye
girmesinin sorun olmadığını savunanlar olmuştur.
Bir cephe de bu dilsel mekanizmalar arasında
orta karar bir denge tutturulması gerektiğini ve
bu yöntemlerin pragmatist bir bakış açısıyla
kullanılması gerektiğini savunmuştur.
Önerilen öyküntüler kimi zaman reddiyeler
ile karşılaşmışlardır.19 Arapçadan gelme ve vecede
(‫وجد‬, bulmak) fiilinden türeyen vicdan terimi yer-
ine bulunç teriminin türetilmesini eleştirir. Vicdan
terimi Arapçada “bulmak” anlamındaki fiilden
türemiş olsa bile Türkçe karşılığının bulmak fi-
ilinden bulunç olarak türetilmemesi gerektiğini,
çünkü vicdan teriminin Türkçede “bulmak” ile
ilgili herhangi bir şeye gönderme yapmadığını
söyler. Terimlerin anlam alanlarının zaman içinde
değişebileceği fakat literal anlamın hep aynı
kalıyor olması dikkate alındığında, öyküntü terim
oluştururken literal anlam-güncel anlam ilişkisine
dikkat edilmesi gerekliliği, önemli bir husus olarak
karşımıza çıkmaktadır.20
Eski Yunanca terimler ve bunların Türkç-
eye girmiş Latince-Arapça öyküntülerini, ve varsa
Türkçe öyküntülerini 2 kelime grubu üzerinden in-
celeyebiliriz.
ousía - essentia - hüviyet - kimlik
ousía: Platon öncesinde “mülk, sahip olunan
şeyler” anlamında iken Aristoteles ile bir-
likte “öz, asıl” anlamında da kullanılmaya
başlamıştır.21
essentia: Yunanca ousía terimini karşılamak
için esse (olmak) fiilinden türetilmiştir. Quin-
tilianus Institutio Oratoria 2.14.2’de bu ter-
imin başarısız bir şekilde Plautus tarafından
türetildiğini ve Eski Yunanca terimlere Latince
karşılıklar üretmenin kolay olmadığını, bazı du-
rumlarda bunun farkında olup Yunanca terimi
Latinceye kabul etmek gerektiğini ifade eder.22
hüviyet (‫)هویة‬: El-Kindî tarafından Arapçadaki
3. tekil eril kişi zamiri hüve ‫ ه َُو‬kelimesinden
türetilmiştir.23
kimlik: “Kim” soru kelimesinden hüviyet keli-
mesine karşılık olarak önerilmiştir. Bir öyküntü
değildir.24
poiótēs - qualitas - keyfiyet - nasıllık
poiótēs: İlk kez Theaitetos’ta tespit edilen terim
muhtemelen Platon tarafından türetilmiştir.25
“Nitelik, nasıllık” anlamında kullanılan ter-
imin kökünde kabaca “nasıl” anlamındaki poiós
(ποιός) vardır.26 vardır.26
qualitas: “Nasıl” anlamındaki qualis keli-
mesinden türetilen kelime “nitelik, nasıllık”
anlamlarındadır.27 Cicero Academica’da terimi
kendisinin türettiğini söyler.28
keyfiyet (‫)كيفيّة‬:“Nasıl” anlamındaki keyfe ‫كيف‬
kelimesinden türemiştir ve “nasıllık, nitelik”
anlamında kullanılmıştır. Farsça asıllı cevher
‫ جوهر‬terimi ile birlikte ousía terimine karşılık
olarak kullanılmıştır.
nasıllık: 20. asrın ikinci yarısından itibaren
kullanımda olan ve nasıl kelimesinden türetilen
11
 terim, keyfiyet teriminin öyküntüsü ve alternatifi
olarak kullanıma girmiştir.
Türkçe farklı kültürler ve dillerle yaşamış
olduğu etkileşimlerin izlerini bir bagaj gibi be-
raberinde taşımaktadır. Bu etkileşimler sonu-
cunda haznemize girmiş kelimelerden kimi gün-
lük konuşma dilimize girmiş kimi sadece belirli
kullanım alanlarına sahip bir terim olarak kalmış
kimi de Türkçede kendine kalıcı bir yer bulamadığı
için yitip gitmiştir. Bu etkileşimler sayesinde eski
Yunanca, Latince ve Arapça birçok kelime vere-
rek Türkçe kelime haznesine “doğrudan” katkıda
bulunmuştur. Bu dillerdeki terimlere öyküntü
olarak Türkçede türetilmiş terimler ise, karşılığı
olarak türetildikleri kaynak terimlerin ayak izini
(calque) ve karakterini taşıdıkları için bu üç dil
Türkçeye doğrudan katkının yanı sıra “dolaylı”
olarak da katkıda bulunmuştur. Bu sebeple
Türkçedeki kimi öyküntü terimlerin kaynak ter-
imleri ile birlikte incelenmesi Türkçe terimlerin
anlaşılmasına katkıda bulunacaktır.
SONNOT
1. Makale boyunca terim ve kelime, anlam farkı gözetilme-
den birbirinin yerine kullanılmıştır.
2. bkz. Dürüşken, Ç. (1994). “Latinlerde Dil Bunalımı”.
Lucerna: Klasik Filoloji Araştırmaları. s. 11-17.
3. Gutas, D. (19978). Yunanca Düşünce Arapça Kültür.
(çev. Şimşek L.) İstanbul: Kitap Yayınevi. s. 15-17.
4. Türkçe terimi ile sadece günümüz Türkiye Türkçesini
kastediyoruz.
5. Bu yöntem, hedef dile geçen terimin imlasının özgün
halden sapıp sapmadığına bakarak iki alt tür halinde de
incelenebilir.
6. Türkçe literatürde karşılığını bulamadığımız seman-
tic loan için anlam genişletici aktarım karşılığını uygun
gördük.
7. Orta Yunancadan Türkçeye geçen ve “toprak altında
olan ve yapıya dayanak oluşturan kısım” anlamındaki
temel (themélio). Fransızca basic teriminin anlamını da
karşılayacak şekilde anlam genişlemesine uğramıştır.
8. Türkçe literatüre henüz girmemiş bir ayrım İngilizce
literatürde archaic word ve obsolete word terimleri ile
ifade edilir, fakat İngilizce literatürde bu terimlere dair
fikir ayrılıkları vardır. Genel olarak archaic word tabiri
thee ya da thou gibi, anlamı bilinen fakat günlük dilde
kullanımı bırakılmış kelimeleri; obsolete word ise tama-
men unutulmuş ve sadece çok eski metinlerde karşılaşılan
kelimeleri ifade eder (örn: Eski İng. snotor “akıllı, zeki”).
9. Derleme Sözlüğü’nde erek kelimesi için 1. maddede
“Otlakta hayvanların toplandığı yer, dinlenme yeri.” ifadesi
12
geçmektedir. Erek teriminin 1932-34 yılları arasında yapılan
ilk derlemede tespit edildiğini ve gaye karşılığı olarak
Osmanlıca’dan Türkçeye Cep Kılavuzu’na (1935) alındığını
tahmin etmekteyiz.
10. Calque teriminin kökü olan Latince calcare (ayakla
bir şeyin üstüne basmak) fiili; “bir şeyin üstüne basarak
iz bırakmak” anlamında ilk kez İtalyan sanatçı, yazar
ve mimar Giorgio Vasari tarafından 16. asır ortasında
kullanmıştır, bkz. Casselman, B. (2010). Where a Dobdob
Meets a Dikdik: A Word Lover’s Guide to the Weirdest,
Wackiest, and Wonkiest Lexical Gems. Adams Me-
dia. “Kopya, imitasyon, taklit” anlamına gelen Fransızca
calque, Latince calcare fiilinin bu anlamdaki kullanımından
türemiştir ve diğer dillere Fransızca üzerinden geçmiştir.
Bu terim Batı dillerinin çoğunda, Fransızcadaki gibi calque
şeklinde veya benzer imla ile geçer. Türkçede ise calque
terimine Vardar öyküntü, Karaağaç anlam aktarması,
Aksan tam çevirme sözcük, İmer çeviri öğe ve Dilbilim
Sözlüğü (Boğaziçi Üniversitesi Yayınları) ödünçlemeli
çeviri demiştir. Makalemizde diğerlerinden daha yaygın ve
isabetli bir terim olduğunu düşündüğümüz için Vardar’ın
önerisini kullandık.
11. Çoğu Batı dilinde kullanılan calque terimi hem bir
kelime türetme metodunu hem de bu metot sonunda ortaya
çıkan kelimeyi ifade etmek üzere iki anlamda kullanılır.
Türkçede metot için öyküntü, bu metodun ürünü içinse
öyküntü terim ifadesi kullanılmak suretiyle bir ayrım
yapılarak olası anlam karmaşası engellenebilir.
12. Teknik olarak benzerlik taşıyan “öyküntü” ile “neolo-
gizm” arasındaki farkı belirtmeyi gerekli görmekteyiz.
Öyküntü, bir kaynak dildeki belli bir terim oluşumunu
referans alıp hedef dilde bu oluşumu taklit ederek
yapılır. Neologizm için ise herhangi bir dili referans
almak şart değildir. Bu sebeple neologizmler öyküntüleri
kapsamaktadır. Bir dildeki her öyküntü bir neologizm iken
her neologizm bir öyküntü değildir. Örneğin aslı Latince
astellarium olan ve Türkçeye Fransızca’dan geçen atölye
kelimesine karşılık türetilen işlik kelimesi bir öyküntü değil,
neologizmdir. Astellarium Latincede “yıldızcık, kıvılcım”
anlamındaki stella kelimesinden, işlik ise iş kelimesinden
türemiştir ve işlik kelimesi, atölye terimine karşılık olarak
önerilmesinden önce Türkçede bulunduğu için bir öyküntü
değildir (bkz: Kolektif. (1993). Derleme Sözlüğü. c. V, 1.
b., Ankara: TDK, s. 1765. işlik maddesi).
13. Latince natura terimi “doğmak” anlamındaki nasci
fiilinden türemiştir. İlk kez olarak dilde sadeleşme
çabaları doğrultusunda terim önerme amacıyla basılan
Osmanlıca’dan Türkçeye Cep Kılavuzu’nda görülen doğa
terimi de “doğmak” fiilinden türetilmiştir, bkz. Kolektif.
(19352). Osmanlıcadan Türkçeye Cep Kılavuzu. Ankara:
TDK. s. 207.
14. bkz. Aksan, D. (20156). Her Yönüyle Dil: Ana
Çizgileriyle Dilbilim. Ankara: TDK. c. II, s. 34-35.; İmer,
K. (1991). “Türkçenin Söz Varlığındaki Yeni Öğeler”. Dil-
bilim Araştırmaları. İstanbul: Hitit Yayınları.
15. Tespit edebildiğimiz kadarıyla Türkçede öyküntü yönte-
minden kayda değer olarak ilk bahseden eser Rıza Tevfik’in
sadece ilk iki cildini (1916 ve 1920’de) yayınlayabildiği
Kâmûs-ı Felsefe’sidir, bkz. Tevfik, R. (2015). Kâmûs-ı
Felsefe. İstanbul: Doğu Batı Yayınları. s. 660-661. Tespit
edebildiğimiz kadarıyla öyküntü olgusunun akademik
dünyada ilk kez incelenmesi ise Bruno Miglorini’nin 1948
tarihli ve Calco e irradiazione sinonímica adlı çalışmasıdır.
16. a maddesinde verilen öyküntülerin Eski Yunanca kaynak
terimleri sırasıyla şunlardır: ēthikós, dúnamis, theōría.
17. Fransızca idéal kelimesi her ne kadar Eski Yunanca
asıllı bir kelime olup “görmek” anlamındaki eidomai
fiilinden türemişse de Fransızca’daki idéal terimi daha
çok “düşünme” fiiline gönderme yapması sebebiyle Ziya
Gökalp’in mefkûre terimini fakara (‫“ )فَك ََر‬düşünmek”
fiilinden türettiği düşünülebilir. Bu durumda mefkûre ve
idéal arasında etimolojik denklik yoktur. Öyküntü yönte�
minde kaynak terim ile öyküntü terimin etimolojilerinin ne
dereceye kadar denk olmaları gerektiği tartışılmalıdır.
18. b maddesinde verilen öyküntülerin Fransızca kaynak
terimleri sırasıyla şunlardır: concept, idéal, universel.
19. bkz. Timurtaş, F. K. (1981). Dil Dâvâsı. İstanbul: Yeni
Asya Yayınları. s. 57.
20. Örneğin; Türkçedeki canavar kelimesi aslen Farsçadır
(‫ )جانور‬ve literal olarak “can sahibi, canlı” anlamındadır.
Farsçada “hayvan” anlamında kullanılmaktadır ve “vahşi,
esrarengiz yaratık” anlamı Türkçeye hastır. Canavar literal
olarak “vahşi, esrarengiz yaratık” anlamına gelmediği için
bu kelimeye bir öyküntü oluşturmak isteyip bu terimin
Farsçadaki türeme yolunu taklit ettiğimizde Türkçede
oluşacak kelime de literal olarak “vahşi, esrarengiz yaratık”
anlamını vermeyecektir. Böylesi durumlarda türetilen
terim ile terimin karşılaması beklenen anlam arasında
uyumsuzlukların meydana gelme ihtimali vardır.
21. bkz. LSJ, s.v. ousia.
22. bkz. Lewis&Short, s.v. essentia.
23. Fârâbi Harfler Kitabı’nda, koşaçtan (copula) türemiş
terimler olan Eski Yunanca ousía ve Farsça hest için Arapça
ilim dilinde bir karşılık ihtiyacı doğduğunu ve bu ihtiyacın
hüve ‫“ ( ه َُو‬o”, 3. tekil eril kişi zamiri) terimi aracılığıyla
karşılandığını belirtir. Fârâbi’ye göre hüve kelimesi mecaz
anlamda kullanıldığında Türkçedeki “-dır, -dir”, Yunan-
cada estin ἐστιν ve Farsça hest ‫ هست‬koşacını karşılayacak
niteliktedir; Zeyd hüve âdil (Zeyd adildir). Bu sebeple Eski
Yunancada estin koşacından ousía teriminin türemesi gibi
Arapçada da hüve zamirinin koşaç olarak kullanımından
hüviyet türetilmiştir. bkz. Fârâbi (2008). Harfler Kitabı.
(çev. Ö. Türker). İstanbul: Litera Yayıncılık. s. 51. ayrıca
bkz. Nasr, S. H., Leaman, L. (2007). History of Islamic
Philosophy. c. I. Oxford: Routledge. s. 805.
24. bkz. TDK, s.v. kimlik.
25. bkz. Duke, E. A., Hicken, W. F., Nicoll, W. S. M.,
Robinson, D. B., Strachan, J. C. G. (ed.) (1995). Platonis
Opera I: Euthyphro, Apologia Socratis, Crito, Phaedo,
Cratylus, Sophista, Politicus, Theaetetus. Oxford: Oxford
University Press.
26. bkz. LSJ, s.v. poiótēs.
27. bkz. Lewis&Short, s.v. qualitas.
28. Cic. Ac. 1.7.25. bkz. Warmington, E. H. (ed. 1967).
Cicero: De Natura Deorum, Academica. Cambridge:
Harvard University Press.
KAYNAKÇA
Antik Kaynaklar
Cicero
WARMINGTON, E. H. (ed. 1967). Cicero: De Natura
Deorum, Academica. Cambridge: Harvard University
Press.
Platon
DUKE, E. A., HICKEN, W. F., NICOLL, W. S. M., ROB-
INSON, D. B., STRACHAN, J. C. G. (ed., 1995). Platonis
- Opera I: Euthyphro, Apologia Socratis, Crito, Phaedo,
Cratylus, Sophista, Politicus, Theaetetus. Oxford: Oxford
University Press.
Modern Literatür
AKSAN, D. (20156). Her Yönüyle Dil: Ana Çizgileriyle
Dilbilim. c. II. Ankara: TDK.
CASSELMAN, B. (2010). Where a Dobdob Meets a Dik-
dik: A Word Lover’s Guide to the Weirdest, Wackiest,
and Wonkiest Lexical Gems. Adams Media.
DÜRÜŞKEN, Ç. (1994). “Latinlerde Dil Bunalımı”. Lu-
cerna: Klasik Filoloji Araştırmaları.
FÂRÂBİ (2008). Harfler Kitabı. (çev. Ö. Türker). İstanbul:
Litera Yayıncılık.
GUTAS, D. (19978). Yunanca Düşünce Arapça Kültür.
(çev. Şimşek L.). İstanbul: Kitap Yayınevi.
İMER, K. (1991). “Türkçenin Söz Varlığındaki Yeni
Öğeler”. Dilbilim Araştırmaları. İstanbul: Hitit Yayınları.
Kolektif. (19352). Osmanlıcadan Türkçeye Cep
Kılavuzu. Ankara: TDK.
Kolektif. (1993). Derleme Sözlüğü. c. V, 1. b. Ankara:
TDK.
LEWIS, C. T., SHORT, C. (1975). Latin Dictionary. Ox-
ford: Clarendon Press.
LIDDELL, H. G. – SCOTT, R. – JONES, H. S. (19969).
A Greek-English Lexicon with Revised Supplement (9.
basım, ilk basım 1843). Oxford: Oxford Clarendon Press.
NASR, S. H., LEAMAN, L. (2007). History of Islamic
Philosophy. c. I. Oxford: Routledge.
TEVFİK, R. (2015). Kâmûs-ı Felsefe. İstanbul: Doğu Batı
Yayınları.
TİMURTAŞ, F. K. (1981). Dil Dâvâsı, İstanbul: Yeni Asya
Yayınları.
13
TABVLA DERGİSİNİN ÖNCEKİ SAYILARI

14
 KUTSAL KİTAP ELEŞTİRİSİ VE
PAPALIĞIN TUTUMU
MERT AYSOYSAL*
E
1-) Eleştiri ve Metin Eleştirisi
leştiri, çok boyutlu bir kavramdır. Bunun
sebebi eleştiriye yönelik tanımın belir-
siz olmasıdır. Eleştiri ve tenkit kavramları
yaygın kullanımın aksine salt olumsuzluğu nitel-
emez. Kavramın kökenine baktığımızda dil-
imizdeki eleştiri kelimesinin, Arapça tenkid’in
Türkçeleştirilmiş hâli olduğunu görürüz. Tenkit,
Arapça naḳd (‫ )نقد‬sözcüğünden gelir. Sözcüğün iki
anlamı vardır:1
1. ‘gagalama’, ‘eleştirme’,
2. ‘metal para’, ‘akçe’”.
Burada ince bir nüans vardır. Tenkit, “ga-
galama”, yani “iğneleme” olarak ele alınabilecek
olsa da bir başka görüş, kelimenin ikinci anlamından
yola çıkarak, tenkidin bir şeyi kıymetlendirme
anlamını taşıdığını savunur. Nitekim tenkit, “bir
insanı, bir eseri, bir konuyu doğru ve yanlış
yanlarını bulup göstermek maksadıyla inceleme
işi” olarak ifade bulan bir eleştiri tekniğidir.3
Kelimenin batı dillerindeki karşılığı olan critic
kavramının kökeni olan antik Hellence’deki krinō
(κρίνω) fiilinin anlamlarına baktığımızda ise
şunları görüyoruz: “karar vermek, hüküm vermek,
değerlendirmek; seçmek, ayırmak”.4 Krinō’nun bu
anlamlarını metnin bilimsel eleştirisi (tenkidi) ya
da özetle metin kritiğine yönelik olarak tek tek ele
alabiliriz:
a. Karar vermek, hüküm vermek: Metin
eleştirisinde tarafsız bir gözle metni incelemek,
metnin niteliğine dair kararlara varmak ve met-
* Mert AYSOYSAL; İbn-i Haldun Üniversitesi, Yüksek Lisans Öğrencisi.
nin niteliği üzerine hükümler vermek gerekir.5
b. Değerlendirmek: Metne dair karar ve hüküm
verme sürecini kapsar.
c. Seçmek ve ayırmak: Metne sonradan
eklenmiş kısımları bulma ve çıkarma işlemidir.
Bunlar çevirmenin ya da yazmanın (scriptor)
kasıtlı ya da kasıtsız müdahaleleri sonucunda
gerçekleşir.
Durum böyleyken, eleştirinin (tenkit, kri-
tik) bilimsel açıdan önemi ortadadır. Yine de se-
mavi inançlar konusunda, eleştirinin yerini salt
inancın ve teslimiyetin alması gerektiği de bir ger-
çektir. Çünkü söz konusu semavi inançlar, kutsal
kitabın belirlediği kural ve ibadet emirlerine bağlı
olmayı şart koşar. Hâl böyleyken inanca yönelik
eleştirisel yaklaşımlar, inancın içinde olanlar için
hazmedilmesi en zor durumlardır. İşte kutsal kitap
eleştirisi (biblical criticism) bu duruma en somut
örneklerden ve en ilginç deneyimlerden biridir.
2-) Kutsal Kitap Eleştirisi (Biblical Criticism)
Tarihsel bir öneme ve uygulamaya sa-
hip metin eleştirisi geleneğinin kutsal kitap liter-
atüründe de uygulanması kaçınılmaz bir gereklilik
olmuştur. Zira kutsal kitabın farklı edisyonları ve
farklı tercümeleri söz konusuydu.6 Örneğin Kutsal
Yazı kanonunu oluşturan ilk Hıristiyan olduğu
iddia edilen Markion, dört Müjde’den (Markos,
Matta, Loukas, Iōannes) sadece Loukas’a yer
vermiş, Eski Ahit Tanrısı’na dair izlenimlerini
dahi buradan elde etmiş ve bu nedenle sapkın
olarak nitelendirilmiştir.
15
 Kutsal Kitap eleştirisinin en ilginç yanı,
Kutsal Kitap’a yaklaşımında görülebilen ortaçağ
tutuculuğu ve liberalizmin arasında gidip gelm-
esidir. Bunun sebebi hiç kuşkusuz din ve bil-
imin yollarının kesişmesidir. İlk eleştiri metodu
XVIII. Asırdan itibaren Tanakh metinleri üzerine
uygulanmış daha sonra İnciller bu çalışmaya dahil
edilmiştir.7 Kutsal Kitap’ın içinde de kendi içinde
yorumlanan ve ele alınan kısımlara örnek verile-
bilir. Bunlar:
1. I. ve II. Tarihler kitapları, I. Krallar ve II.
Samuel kitaplarına yönelik eleştirel yaklaşım
içerirler.
2. Eyüp kitabı, Tesniye’de yer alan içeriğe karşı
eleştirel yaklaşım içerir.
3. Matta ve Loukas, Markos’un Iesous’un hayatı
ve kişiliğini anlatma üslubunu eleştirirler.8
Eski Ahit’in kapsamlı olarak ele alınışını
Origenes’te (184/185 – 253-254) görüyoruz.
Daha sonra Alexandreialı papaz Dionysius (MS
3. yy) Vahiy kitabının yazarı konusunda farklı
bir görüş bildirmiş ve görüşünü üslup açısından
temellendirmiştir. Dionysius’un çalışmasının
farkında olmadan aynı sonuca ulaşanlar da
çıkmıştır.9
a) Modern Eleştirinin Öncüleri
Kutsal Kitap Eleştirisi, bilimsel bir disip-
lin olarak XVIII. yüzyılda uygulanmaya başlanır.10
Metin eleştiriş tarihinin Antikçağ’a kadar gittiğini,
Kutsal Kitap’ın bile kendi içinde eleştirinin
bulunduğunu hatırlarsak, bu uygulamanın bilim-
sel bir disiplin olarak bu kadar geç oluşmasını el-
bette inançsal niteliğe yorabiliriz.11 Ortaçağın din
merkezci anlayışında Kutsal Kitap üzerine özgün
ve bilimsel çalışmada bulunmak şartların elverdiği
bir durum değildi. Önce Rönesans ve ardından re-
formla beraber insan aklına dayalı yorum ve bilim-
sel çalışmalar ön plana çıkmaya başlamış, netice
itibarıyla da Kutsal Kitap’ın bilimsel incelemesine
de zemin hazırlanmıştır. Spinoza aynı anakronik örnek ve yazar
1- Spinoza (1632–1677)
İlk modern Eski Ahit eleştirmeni olarak
görülür. Konudaki en önemli eseri 1670 yılında
kaleme aldığı Tractatus Theologico-Politicus’tur
(Tanrı-bilimsel Politik İnceleme). Yazar bu eseri
16
kendi adıyla basamamış ve yerel dilde değil, lin-
gua franca olan Latince dilinde yazmıştır. Yine
de çok ağır itham ve hakaretlere maruz kalmış,
Yahudilik’ten dışlanmıştır. Eserin elde bulunması
bile suç sayılmıştır.12
Eserde 20 bölüm vardır. Eski Ahit metin
eleştirisini asıl olarak ilgilendiren bölümler yedi
ve sekizdir. Bu iki bölümü açarsak:
a-) Yedinci Bölüm: Kutsal Kitap’a yöne-
lik eleştirel yaklaşım ve incelemeni nasıl olması
gerektiğini ele alır.
b-) Sekizinci Bölüm: Yazarın eserinin
en dikkat çekici bölümü olup Tevrat, Yeşu,
Hakimler, Samuel ve Krallar kitaplarının Musa
tarafından yazılmadığı görüşü ele alınıp savunu-
lur.13
Görüşlerinin temel dayanağını aldığı
yazar, MS 11 – 12. yy arasında yaşamış Rabbi
Ezra Abram bin Ezra’dır (Abenezra). Spinoza’nın
Ezra’dan aldığı temel aldığı görüşlerin iki temel
iddiası vardır: Anakronizm iddiası ve farklı yazar
ya da yazarlar olduğu görüşü. Örnek:
1. Yasa’nın Tekrarı kısmını (31:9) yazanın
Musa olamayacağı belirtilmiştir.
2. Yaratılış’ta (12:6) geçen “O günlerde orada
Kenanlılar yaşıyordu” ifadesini Musa dışında
biri yazmalıdır. Çünkü anakronizme işaret eder.
Spinoza’ya göre Ezra bu durumu sır olarak
belirtmiştir.
Spinoza, Ezra’nın görüşlerine katkı da
sağlamıştır. Örneğin:
1. Tevrat’ın birçok yerinde Musa’nın kendisin-
den üçüncü şahıs anlatımıyla bahsettiğini be-
lirtir.
2. Tevrat’ta bulunan bazı yer isimlerinin
Musa’nın zamanındaki isimler değil de sonraki
dönemlere ait isimler olması.14
konusundaki çelişkileri Tanakh’ın geneline
yaymıştır.
2- Richard Simon (1638-1712)
1687 yılında Eski Ahit’in Tenkidî Tari-
hi (Histoire Critique du Vieux Testament) adlı
eserini yazmıştır.15 Spinoza’nın yedinci kısımda
yaptığı gibi Kutsal Kitap metnine yaklaşım usulü
konusuna dikkat çekmiş, yine Spinoza’nın sekiz-
inci kısımda yaptığı gibi Tanakh’taki anakronik
hata ve yazar sorununu ele almıştır. Çok ciddi tep-
kilere maruz kalan Simon, yine de yılmamış ve
1689 tarihinde Histoire Critique du Texte du
Nouveau Testament (Yeni Ahit’in Tenkidî Tarihi)
isimli eseri kaleme almıştır.16
Simon’un iki önemli özelliği vardır. Bun-
lar, Kutsal Kitap çalışmaları konusunda örnek
alınacak bir teknik geliştirip bunu bir disiplin ha-
line getirmesi ve bir teolog olarak Tevrat yazarının
Musa olmadığı konusundaki görüşü sahiplenme
cesaretini göstermesidir.17
3- Jean Astruc (1684-1766)
1753 yılında Conjectures sur les mémoires
originauz dont il paroit que Moyse s’est servi
pour composer le livre de la Génèse (Musa’nın
Yaradılış Kitabını Yazarken Yararlandığı Sanılan
Asıl Anılar Hakkındaki Düşünceler) isimli, Kutsal
Latince İncil
Kitap eleştirisinin tarihini etkileyecek çok önemli
bilgiler içeren bir eser kaleme alır ve bir müddet te-
reddütten sonra eseri yayınlar. Astruc’un getirdiği
en önemli yorum Tanakh’ta Tanrı adının Yehova
ve Elohim olarak iki şekilde geçmesidir.18 Yazar,
bunları eş anlamlı olarak ele almamış, gerekçe
olarak da bu farklı kullanımın rastgele değil bilin-
çli bir tercih olarak yapıldığını öne sürmüştür. As-
truc, buradan yola çıkarak Tekvin kitabının birden
fazla yazar tarafından yazıldığı sonucuna ulaşmış
ve yazılan metinler aynen kopya edildiği için de
söz konusu durumla karşılaşılmıştır.19
Astruc, Tekvin kısmının rekonstrüksiyo-
nunu yapmış ve metni dört sütun olarak yazmıştır:
A: Elohim Kaynağı
B: Yahvist Kaynak
C: Tekvin’in 7/20-24 cümleleri
D: İsraile ait olmayan malzemeler
Böylece Astruc Tevrat’ın değişik yazar-
larca derlendiği teorisini ortaya atmıştır.Ona göre
17
 Tekvin, Musa zamanında yazılmasına karşın olup P kaynağı içerik olarak tarih ve hukuk diye
aktarıcılar (scriptor[es], müstensih) büyük hatalar ayrılmaktadır. Tarih metni Sürgün öncesine aitken
yaparak kitapta değişikliklere sebep olmuşlardır.20 hukuk metni de Sürgün sonrasına aittir.24

4- J.G.Eichhorn (1752-1827) 7- J. Wellhausen (1844-1918)

1780 – 1783 yılları arasında Einleitung in
das Alte Testament (Eski Ahit’e Giriş) adlı eseri
yazmıştır. Tevrat’ta Musa’ya ait olan ve olmayan
bilgilerin bir arada bulunduğunu dile getirmiştir.
Tanrı’nın isimlerinin Yehova ve Elohim olarak
geçtiğini teyit etmiş, bunun yanında Kohenler
(Ruhban Metni) kaynağının olduğunu da öne
sürmüştür.21
5- H. Hupfeld (1796-1866)
1853 yılında Die Quellen der Genesis von
neuem untersuch (Yaratılış Kitabının Kaynakları)
adlı eseri yazmıştır. Hupfeld kaynakları şöyle
sınıflandırmıştır:
1- Birinci Elohist Metin (E1)
2- Yahvist Metin (J)
3- İkinci Elohist Kaynak (E2)
Ayrıca Hupfeld, bu kaynakların anonim bir
editör tarafından bir araya getirildiğini iddia eder.22
6- K. H. Graf (1815-1869)
Karl Heinrich Graf, 1866 yılında Die ge-
schichtlichen Bücher des Alten Testaments (Eski
Ahit’in Tarihsel Kitapları) isimli bir eser yazmıştır.
Bu eserde Kutsal Kitap’ın içeriğini tarihlendirme
yoluna giderek kronolojik olarak şöyle bir sıra
oluşturmuştur:
1- Yahvist (J) ve Elohist (E) Kaynaklar:
Diğer kaynaklarda ele alınan meselelere hiç
değinmeyen yazınlardır.
2- Tesniye (D) Kaynağı: Tarihin sonraki döne-
mini ele alan kısımlar içerir. Biri Yahvist, Elohist
ve Tesniye kaynaklarını birleştirmiştir.
3- Kohen (P) Kaynağı: Sürgün döneminde
yazılmış ve Ezra tarafından ilan edilmiştir.
Diğer üç kaynakla birleştirilmiş ve Tevrat’ı
oluşturmuştur.23
Graf, bu çalışmasıyla tarihlerin tespit
edilmesi konusunda önemli katkı sağlamıştır. Wellhausen, aynı Hupfeld gibi dört kaynağı
Ona göre Tesniye Kaynağı, MÖ 622 yılında yani düzenleyip tek bir metin haline getiren bir redak-
Musa’dan tam altı yüzyıl sonra yazılmış, J, E törün var olduğunu düşünmüştür.
ve D kaynakları birbirinden ayrı üç ayrı çağa ait
1882 yılında, Prolegomena zur Geschichte
Israels (Eski İsrail Tarihine Giriş) adlı eseri
yayınlamıştır. Wellhause, dört ayrı edebi kaynağın
olduğunu ve bunların üslup, ilgi alanları, olaylara
bakış açısı ve gramer ile kelime haznesi açısından
ayrıldığını iddia eder.25 Hipotezini temellendirdiği
dört kaynak ve açıklamaları şunlardır:
1- Yahvist (J) Kaynak: MÖ 950’li yıllarda
yazıldığı tahmin edilmektedir. Tanrı’nın ismi
devamlı olarak YHVH şeklinde zikredilmiştir.
Ataların hikâyeleri, Mısır’da yaşanan baskı ve
zulüm, Mısır’dan çıkış, çöldeki yaşam, Sina
dağındaki ahitleşme ve vaat edilmiş topraklara
ulaşmadan önce yaşananlar anlatılır.
2- Elohist (E) Kaynak: MÖ 850’li yıllarda
kaleme alındığı tahmin edilmektedir. Kuzey
İsrail krallığında kaleme alınmış ve bunun se-
bebinin Güney İsrail krallığına ait metnin yeniden
yorumlanma ihtiyacı olduğu düşünülmüştür.
Dolayısıyla ilk metinde geçen antropomorfik un-
surlar yer almamakla beraber Tanrı’dan sürekli
olarak Elohim diye bahsedilir. Yahvist ve Elo-
hist kaynakların Kuzey ve Güneyliler tarafından
sonraki yüzyıllarda birleştirilerek tek bir metin
haline getirildiği düşünülür.
3- Tesniyeci (Deuteronist - D) Kaynak: MÖ
622 yılında, Kral Yoşiya zamanında bulunmuş
kitaptır. Tesniye de diğer kaynaklara (JE)
katılmış ve değişime uğraşmıştır.
4- Kohen (P) Kaynak: Ezra’nın görev döne-
minde (MÖ 458 civarı), Ezra tarafından yazıya
geçirilmiştir. MÖ 400 yıllarına doğru, Kohenler
sınıfından bir yazar, daha önceki dökümanlarla
P kaynağını birleştirmiştir. MÖ 330 yıllarında
Aleksandros zamanında Tevrat artık kanonik ka-
bul edilmiş ve ilave olmamıştır.

18
 4-) Papalığın Kutsal Kitap Karşısında Tu-
tumu
a-) Trent Konsili (Concilium Tridenti-
num, 1545-1563)
Trent Konsili’ni üç döneme ayırmak olanaklıdır:26
1-) Hazırlık ve Başlangıç Dönemi
2-) Konsilin Bologna’ya Nakli, Tekrar
Trent’e Dönüşü ve İki Kez Ertelenmesi
3-) Konsilin Kesintiye Uğramadan Devam
Ettiği Dönem
Trent konsili boyunca geçen yirmi yıl
içinde papalığın üç kez el değiştirdiğini görme-
kteyiz: Papa III. Jules, IV. Paul, IV. Pie, Söz ko-
nusu konsil, nitelik olarak bir karşı refom hareketi
olarak da tanımlanabilir. Dolaysıyla asıl amaç
Protestanlığın aleyhine hareket etmek ve bu mez-
hebin daha fazla yayılmasını önlemekti.27
Trent Konsili’nin konumuzla ilgisi
olan kısmı hiç şüphesiz Kutsal Kitap ve Kilise
Geleneği’nin birlikte ele alınması hususudur. 8 Ni-
san 1546’da imanın kaynağı sorunu konuşulmuş
ve Kutsal Kitap’ın yanında “Gelenekler”in değeri
ve otoritesi vurgulanmıştır. Oturumda alınan karar
şöyledir:
“Kutsal Konsil, ortodoks babaları örnek
alarak, gerek Eski Ahit gerekse Yeni Ahit’teki
bütün kitapları aynı dindarlık duygusuyla ve aynı
saygı ile kabul eder ve yüceltir. Çünkü Tanrı her
iksinin de tek müellifidir, aynı şekilde gerek imana
gerekse adetlere ilişkin gelenekleri de Mesih’in
kendi ağzından gelmiş, Kutsal Ruh tarafından dik-
te ettirilmiş ve devamlı bir miras yoluyla Katolik
Kilisesi içerisinde muhafaza edilmiş olarak kabul
eder ve yüceltir. Konsil, onları aynı saygıyla ku-
caklar.”
Dolayısıyla gelenek yazıya geçirilmemiş
Tanrı sözü olarak ele alınmıştır.28
Kutsal Kitap’la ilgili bir diğer husus MS
381’de Papa Dimasus tarafından Hieronymus’a
yaptırılan çeviridir (vulgate).29 Konsilin dördüncü
oturumunda Hieronymus’un çevirisi yegâne
kaynak olarak kabul edilmiş, dahası otuz dokuz
bölümden oluşan Eski Ahit’e ilave kitaplarda ekle-
nerek sayı 44’e ulaşmış, eklenen ilave kaynaklara
deuterokanonik metinler denmiştir.30
b-) Birinci Vatikan Konsili (Concilium Vatica-
num Primum, 1869-1870)
Papa IX. Pius tarafından yayınlanan Ebedi
Baba (Aeterni Patris) isimli ferman mührü (bul-
la) ile resmiyet kazanmıştır.32 Burada önemli olan
Papa’nın yanılmazlık otoritesinin kabul edilm-
esi ve Papa’nın dinin merkezine konulmasıdır.33
Zaten de facto halde olan bu konunun resmi-
yete kavuşturulması, rasyonel hareketlere
karşı bir kalkan oluşturulmak istenmesi olarak
açıklanabilir.33 Papa IX. Pius tarafından Kutsal Ki-
tap kritiğinin yasaklanması yine bu amaca yorum-
lanabilir.34
c-) Kutsal Ruh Vahyi (Divino afflante Spiritu -
1943)
Söz konusu bildiri ile Papa XII. Pius, Kut-
sal Kitap kritiğine izin vermiştir. Böylelikle önces-
inde Papa XIII. Leo tarafından 1902’de Vigilantiae
bildirisiyle kurulan ve asıl amacı kritikçilere karşı
Kutsal Kitap’ın otoritesini korumak olan Kutsal
Kitap Heyeti (Pontificia Commissio Biblica) daha
serbest çalışabilmiştir. Böylelikle 1948 yılında
Tevrat’la ilgili doküman teorisi kabul edilmiş,
1964 yılında da İncillerin Gerçek Tarihi Üzerine
(De Historica Evangeliorum Veritate) bildirisiyle
İnciller üç aşamada tamamlamıştır.35
d-) İkinci Vatikan Konsili (Concilium Vatica-
num Secundum, 1962-1965)
Papa XXIII. John ve ardından Papa VI.
Paul’un başkanlığını üstlendiği konsilini konu-
muz için önemli kılan, 1965’te Tanrı’nın Kelamı
(Dei Verbum) isimli yasanın kabul edilmesidir. Bu
yasaya göre Kutsal Kitap’ın otoritesi ve merkezde
yer alışına vurgu yapılmıştır.36 Böylelikle her
Hıristiyan tarafından okunması teşvik edilmiş ve
çeşitlilik dillere tercüme edilmesi desteklenmiştir.37
SONNOT
1. bkz. s.v. “Tenkit” t.y., par. 3.
2. Tansel, 1962, s. 192.
3. bkz. Özdemir, S. M. (2005). “Üniversite öğrencilerinin
eleştirel düşünme becerilerinin çeşitli değişkenler açısından
değerlendirilmesi”. Türk Eğitim Bilimleri Dergisi, 3(3), s.
298.
4. Çelgin, G. (2011). Eski Yunanca-Türkçe Sözlük.
Kabalcı Yayınevi, s. 385.
5. Bağır, M. A. (2014). “Kutsal Kitap Eleştirisi: Eski Ahit
Örneği ve Modern Dönem Öncüleri”. Harran Üniversitesi
19
 İlahiyat Fakültesi Dergisi, 31(31), s. 282.
6. Bağır, M. A., a.g.e., s. 284.
7. Bağır, M. A., a.g.e., s. 284-5.
8. Bağır, M. A., a.g.e., s. 286.
9. Bağır, M. A., a.g.e., s. 286.
10. Bağır, M. A., a.g.e., s. 287.
11. Bağır, M. A., a.g.e., s. 288.
12. Bağır, M. A., a.g.e., s. 289.
13. Bağır, M. A., a.g.e., s. 289.
14. Bağır, M. A., a.g.e., s. 289.
15. Bağır, M. A., a.g.e., s. 294.
16. Bağır, M. A., a.g.e., s. 295.
17. Bağır, M. A., a.g.e., s. 295.
18. Bağır, M. A., a.g.e., s. 296.
19. Bağır, M. A., a.g.e., s. 297.
20. Bağır, M. A., a.g.e., s. 297.
21. Bağır, M. A., a.g.e., s. 297.
22. Bağır, M. A., a.g.e., s. 301.
23. Bağır, M. A., a.g.e., s. 301-2.
24. Bağır, M. A., a.g.e., s. 302.
25. Bağır, M. A., a.g.e., s. 303.
26. Şahin, M. (2014). “Katolik karşı reformu olarak
Trente Konsili ve Katolik geleneğe etkisi.” Marmara
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi,
İstanbul. s. 44.
27. Şahin, M., a.g.e., s. 44.
28. Şahin, M., a.g.e., s. 44.
29. Şahin, M., a.g.e., s. 55.
30. Şahin, M., a.g.e., s. 58-9.
31. Şahin, M., a.g.e., s. 60.
32. Özalp, M. (bt). “Papanın Yanılmazlığı Doktrini ve I.
Vatikan Konsili: Taraflar, Tartışmalar ve Ultramontanizmin
Zaferi.” Karadeniz Teknik Üniversitesi İlahiyat Fakül-
tesi Dergisi (KTUİFD), 1(2), s. 122.
33. Özalp, M., a.g.e., s. 143.
34. Profesör Dr. Baki Adam’a Göre Hristiyanların Tevrat
Anlayışı. (2006, 22 Kasım) https://www.hristiyanturk.com/
forums/topic/prof-dr-baki-adama-goere-hristiyanlaryn-
tevrat-anlayythy/
35. Profesör Dr. Baki Adam’a Göre Hristiyanların Tevrat
Anlayışı. (2006, 22 Kasım) https://www.hristiyanturk.com/
forums/topic/prof-dr-baki-adama-goere-hristiyanlaryn-
tevrat-anlayythy/
36. Taşpınar, İ. (2011). “Katolik Kilisesi’nin modern
dünyaya uyumu: II. Vatikan konsili ve katoliklerin
yaklaşımı.” M.Ü. Ílâhiyat Fakültesi Dergisi 41 (2011/2), s.
115.
37. Taşpınar, İ. a.g.e., 115.
KAYNAKÇA
BAĞIR, M. A. (2014). “Kutsal Kitap Eleştirisi: Eski Ahit
Örneği ve Modern Dönem Öncüleri”. Harran Üniversitesi
İlahiyat Fakültesi Dergisi, 31(31), 279-310. https://der-
gipark.org.tr/tr/download/article-file/257762
ÇELGİN, G. (2011). Eski Yunanca-Türkçe Sözlük.
20
Kabalcı Yayınevi.
ÇELGİN, V. (2015). Eski Yunan Filolojisine giriş.
Yayımlanmamış ders notu, Eskiçağ Dilleri ve Kültürleri
Bölümü, Hacettepe Üniversitesi, Ankara. Erişim adresi:
http://egitim.bilgiyonetimi.net/course/view.php?id=34
ÖZALP, M. (bt). “Papanın Yanılmazlığı Doktrini ve I.
Vatikan Konsili: Taraflar, Tartışmalar ve Ultramontanizmin
Zaferi.” Karadeniz Teknik Üniversitesi İlahiyat Fakül-
tesi Dergisi (KTUİFD), 1(2), s. 115-145. https://dergipark.
org.tr/tr/download/article-file/341209
ÖZDEMİR, S. M. (2005). “Üniversite öğrencilerinin
eleştirel düşünme becerilerinin çeşitli değişkenler açısından
değerlendirilmesi”. Türk Eğitim Bilimleri Dergisi,
3(3), 297-316. https://dergipark.org.tr/tr/pub/tebd/is-
sue/26123/275185
Profesör Dr. Baki Adam’a Göre Hristiyanların Tevrat
Anlayışı. (2006, 22 Kasım) https://www.hristiyanturk.com/
forums/topic/prof-dr-baki-adama-goere-hristiyanlaryn-
tevrat-anlayythy/
SCHIRRACHER, T. (2013). “Kur’an ve Kutsal Kitap, En
büyük iki dinin karşılaştırmalı değerlendirilmesi.” Hristiyan
Kitaplar. https://hristiyankitaplar.com/tr/kitaplar/kuran-ve-
kutsal-kitap
ŞAHİN, M. (2014). “Katolik karşı reformu olarak
Trente Konsili ve Katolik geleneğe etkisi.” Mar-
mara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yük-
sek Lisans Tezi, İstanbul. http://acikerisim.istanbul.
edu.tr/bitstream/handle/123456789/32916/52388.
pdf?sequence=1&isAllowed=y
TAŞPINAR, İ. (2011). “Katolik Kilisesi’nin modern
dünyaya uyumu: II. Vatikan konsili ve katoliklerin
yaklaşımı.” M.Ü. Ílâhiyat Fakültesi Dergisi 41 (2011/2),
s. 107-120. https://dergipark.org.tr/tr/pub/maruifd/is-
sue/17579/184091
Etimoloji Türkçe çevrimiçi sözlük içinde. https://www.
etimolojiturkce.com/kelime/tenkit
YIKAR, Ö. F. (2017). “Kutsal kitap araştırmalarında
kaynaklar teorisi ve tesniye (d) kaynağı.” Marmara
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi,
İstanbul. http://dspace.marmara.edu.tr/handle/11424/36483
 DİJİTAL ORTAMDA İLETİŞİM: İNTERNET DİLİNİN
MELEZ KARAKTERİNE BİR BAKIŞ
GİZEM AKTAŞLI*
D
il ve dilin işlevi, eski Yunan sözlü kül-
türünden itibaren bir iletişim aracı olarak
toplumun belleğine işledi. Kelimelerin
güçleri, şairlerin ise Mousa’ları vardı. Homerosçu
şiirlerin ozanları, şiirleri sözlü olarak icra ederlerdi
ve bu sözlü icra eski Yunan kültüründe bir gelenek
hâline gelmişti. Müsabakalarda (agōn) muzaffer
olan yiğitlerin şanları Epinikion’lar ile tescillenir,
dizeler ne zaman dillendirilse ölümsüzleşirlerdi.
Platon’un Kratylos diyaloğunda dilin kendisinde
bir doğruluk olup olmadığı, dilin doğal olarak
mı yoksa uylaşımsal olarak mı oluştuğu, ilk ad/
yasa koyucunun (nomothetēs)1 kim olduğu gibi
sorulara yanıt aranmıştı. Nitekim Benveniste2 ve
Saussure’ün3 ifade ettikleri gibi, Yunanlar dilin
işlevini yalnızca dil düzleminde değil, felsefi ve
mantıksal düzlemlerde de ele almışlardır. Öyle ki
18. yüzyıla kadar dil büyük ölçüde bir spekülasyon
nesnesi olarak kaldı. 19. yüzyılda Sanskritçe’nin
çözümlenmesiyle Hint-Avrupa dillerinin birbirl-
eri arasındaki bağlantı keşfedildi. Bu gelişmenin
ve karşılaştırmalı dilbilimin ortaya çıkmasının
ardından modern dilbilim de Saussure’ün
çalışmalarıyla kimlik kazandı. Saussure Genel Dil-
bilim Dersleri’nde dil ve dil yetisi (fr. langue/lan-
gage) ile söz-dil (fr. langue/parole) ayrımını yapar.
Saussure’e göre dili sözden ayırmak, toplumsal
olguyu bireysel olgudan; temel olguyu ise ikincil
ve rastlantısal nitelikli olgudan4 ayırmak demektir.
Bu sayede dil ilk defa kendi içerisinde ve kendisi
için incelenir:
*Gizem AKTAŞLI; İstanbul Üniversitesi, Fransız Dili Ve Edebiyatı, Lisans 4. Sınıf Öğrencisi.
“Dil yetisinin hem bireysel hem de toplum-
sal bir yanı vardır, bunların biri olmadan
diğeri düşünülemez. (…) Dil, dil yetisinin (lan-
gage) gerçi en önemli, ama yalnızca belli bir
bölümüdür. Hem dil yetisinin (langage) to-
plumsal ürünüdür hem de bu yetinin bireylerce
kullanılabilmesi için toplumun benimsediği zo-
runlu bir uzlaşımlar bütünüdür.”5
Dilin tanımını yapan Saussure, dilin sosyal
bir kurum olduğunu ve sesler aracılığıyla en az iki
kişi arasında bir anlaşma kurma yolu olduğunu
belirtir.6 Konuşma, konuşucunun (locuteur) ses
aracılığıyla bir bildiri göndermesi ve dinleyicinin
(auditeur) gönderilen bildiriyi çözmesiyle oluşur.
Yazıda ise seslerin yerine onları karşılayacak im-
geler, yani harfler kullanılır. Yerleşmiş bir ses sis-
temi bulunmayan herhangi bir insan dili yoktur.
Konuşma her şeyden önce insan için doğal olan
sesin kullanılmasıyla oluşur.7 Örneğin konuşmanın
bu karakteri üzerinde durulan Platon’un Phaidros
diyaloğunda, yazmanın sonucunda ortaya tama-
men yapay bir ürün çıkması sorununun üzerinde
durulmuştur.8 Platon’un merceğinden bakar-
sak konuşma insan için doğal iken, yazı bizim
dışımızda yer alır. Ong, Phaidros diyaloğunu
bu bağlamda ele alırken yazının başlı başına bir
teknoloji olduğuna dikkat çeker; yazı insanın ken-
di edinciyle ustalaşabileceği teknolojik bir araçtır
ve teknolojiler toplumları değiştirme gücüne sa-
hiptir.9 Sözlü kültürden yazılı kültüre geçişte
matbaanın etkisi ve toplumda yarattığı etkiler bu
21
 konuda örnek oluşturabilir. Matbaanın icadından
itibaren yaşanan değişimleri ve sonrasındaki süre-
ci McLuhan, kitap-araç ve okuryazarlık (literacy)
kavramları ile ele alır.10 Baudrillard bu kavramdan
bahsederken matbu kitabın doğuşunun yalnızca
taşıdığı içeriğiyle değil, teknik özü aracılığıyla
uyguladığı temel sistematikleşmenin zorlamasıyla
uygarlığımızda bir dönüm noktası olduğunu be-
lirtir.11 Kitap her şeyden önce teknik bir modeldir.
Harfler, kelimeler ve sayfalar gibi kendine has bir
iletişim düzeni içerir. McLuhan bu teknik mod-
elin insanların algılama modellerini değiştirecek
güçte olduğunun altını çizer.12 McLuhan’ın dey-
imiyle “Medium is the message”, aracın kendisinin
mantığını ileti olarak dayatmasıdır.13 Kitap-aracın
içerisindekiler dünyanın yeniden yorumlanmış,
parçalanmış ve süzülmüş bir özüdür.14
21. yüzyılın ilk çeyreğini tamamlarken
bizler de teknolojik bir aracın getirdiği yeni-
liklere ve bunun sonuçlarına şahit oluyoruz.
Geçtiğimiz yüzyılın sonlarında artık yaygın bir
şekilde kullanıma giren internet yalnızca enfor-
masyon paylaşmaya yarayan bir mecra değil,
aynı zamanda sosyal hayatımızın sürüp gittiği bir
ortamdır.15 McLuhan’ın küresel köy kavramı inter-
net ortamı için de düşünülebilir. İnternet dünyada-
ki insanların büyük bir kısmını, herkesin aynı anda
aynı yerde olduğu başka bir ortamda toplayarak
zaman ve mekân algılarımızda değişikliklere
sebep olmaktadır.16 McCulloch’un Because
Internet’de ifade ettiği üzere,17 “çevrim”e (net-
work) kendi kültürlerini taşıyarak katılan insan-
lar; internette kullanıcı olarak yer alarak başka bir
kültür bağlamına, dolayısıyla internet kültürüne
dahil oluyor. Aynı zamanda internet ortamının
teknolojik yapısı sebebiyle dili de farklı bir biçim-
de kullanıyoruz. Makalede üzerinde duracağımız
konu, dijital ortamda iletişim ve bilhassa anlık
mesajlaşma uygulamalarında kullanılan internet
dilinin konuşma ve yazıdan pay alarak büründüğü
‘melez karakteri’ olacak.
İnternet Dilinin Melez Karakteri
İnternetten önce yazı yazarak iletişim
kurmak, mektup ve telgraf gibi aracılarla
sağlanabilen bir pratikti. Günlük ve seyahat anıları
gibi kişisel metinlerde ise yazı yazmanın bir amacı
22
ve bir hedefi olduğu varsayılıyordu. Bu bağlamda
internetin bir aracı olarak iletişim pratiğine
getirdiği yeniliklerden biri de, McCulloch’un
ifadesiyle “gayrıresmî yazı”dır.18 Bir amacı olsun
ya da olmasın, bugünlerde hepimiz yazıyı sad-
ece iletişime geçmek için ileti oluşturup gönder-
mek amacıyla kullanıyoruz. Kalem yerine klavye
ya da dokunmatik ekran kullanmamız haricinde
önemli bir ayrım daha var. Bu ayrım, internet dil-
inde “konuştuğu gibi yazmak” ya da “yazarak
konuşmak” olarak adlandırılabilecek bir yapıya ve
bu yapının içerisinde hem konuşma dilinden hem
de yazı dilinden yapılar içermesine dikkati çeker.
Crystal bu yapısından dolayı internet dilinin melez
bir dil olma özelliğini taşıdığını belirtir.19 Bu me-
lez karakteri açıklamadan önce, Crystal’ın Inter-
net and the Language kitabında sunduğu tabloların
dökümünü yaparak konuşma ve yazmanın yapısına
değinelim.20
Konuşma zamana bağlıdır, gelip geçicidir.
Alıcı ve gönderici konuşmanın geçtiği zamanda,
yani şimdiki zamanda bulunurlar. İletişim anlıktır
ve gecikme içermeden sürer. Karşılıklı konuşma,
anlık ve hızlı yapısından ötürü tasarıya müsaade
etmez. Yanıt odaklıdır, karşımızdaki göndericinin
gönderdiği iletiye hemen o anda cevap vermemizi
talep eder. Dilbilimdışı ipuçları ve prosodi yapıları
içerir, gösterici işlevi yerine getiren vücut ve yüz
hareketleri sayesinde göndericiyi daha rahat gö-
zlemleriz. Göndericinin söylemindeki tonlama,
ritim, durak ve tempo bizi bağlam içerisinde tu-
tar ve gönderdiği mesajı daha rahat çözmemize
yardımcı olur. Karşılıklı konuşmada dilin ilişkisel
işlevini yerine getiren yapılar sıkça kullanılır. Bu
tür konuşmalar gayrıresmî ifadeler, ek bilgi tüm-
cecikleri (ya, öyle mi, işte, sonracığıma vb.) içerir.
Konuşma zamanda eklemlendiği için cümlelerin
sınırları bulanıktır ve nerede başlayıp nerede
biteceği belirsizdir. Konuşurken duraklamalar,
sözün karşı taraf tarafından kesilmesi gibi
durumlar yaşanabilir. Konuşmanın söz dağarcığı o
ana bağlıdır ve simultane olarak kullanılır.
Yazı ise uzama bağlıdır, sınırları belli
bir alanın içerisinde yer alır, sabit ve kalıcıdır.
Eğer söz konusu bir mektup değilse çoğu zaman
okuyucunun kim ya da kimler olacağı bilinmeden
yazılır, bu da iletişim bağlamında bir kopukluğa
işaret eder. Yazının okunması da geri bildirimi de
gecikmeli gerçekleşir. Metindeki bağlam her za-
man doğru anlaşılmayabilir. Gösterici işleve sahip
olmayan yazıda çoğu zaman muğlak bir yan bulu-
nur. Yazı uzunluk ve karmaşıklık bakımından çok
katmanlıdır, bir konuşma içerisinde takip edile-
meyecek kadar bağlaç ve yan cümlecik içerebilir.
Bir metin yazılırken ön hazırlık yapılabilir, öyle ki
yazarı metni oluştururken yaptığı hatalar okuyucu-
nun haberi olmadan düzeltilebilir. Konuşmadaki
ölçü yerine yazıda noktalama işaretleri kullanılır
ancak ifade ettikleri vurgular konuşmaya kıyasla
kısıtlı kalacaktır.
Martinet’nin La Linguistique Synchro-
nique adlı eserinde belirttiği üzere, dil zamanda
yan yana sıralanmış fonemlerden (ses birimcikleri)
ve semlerden (anlam birimciklerinden) oluşan çift
eklemli bir sistemdir.21 Dilin gösterenleri işitimsel
oldukları için zamanda yer alarak çizgisel şekilde
ilerlerler.22 Yazı ise konuşma dilinin başka bir dü-
zlemde, uzamda göstergeleştirilmesiyle oluşur.23
İnternet dilinin zamanda yer alışı, kullanıcılarının
elektronik söylemler oluşturma olanağı ile
açıklanabilir. İnternette, yazıyla oluşturulan
ve uzamda yer alan “özerk söylem”deki gibi
müellifinden kopuk söylemler oluşturulmaz.
Bilhassa anlık mesajlaşma uygulamalarında
bir konuşan özne olarak internet kullanıcısı,
Benveniste’in teorisinde yer alan sözceleme edi-
mini kullanmaktadır.24 Bir özne karşısındaki kişiye
hitap ederek oluşturduğu söylemlerde “burada ve
şimdi”de (hic et nunc) “ben-sen” ayrımını yapar
ve buna göre belirteçler kullanır. Kullanıcılar da
anlık mesajlaşma uygulamalarını kullanırken, yüz
yüze olmasalar da “burada ve şimdi” elektronik
söylemler oluşturmalarıyla zaman düzleminde yer
alırlar. Oluşturdukları elektronik söylemler sad-
ece okunmayı bekleyen hareketsiz yazılı metin-
ler değildir, iletişim kurmak için oluşturulurlar
ve buradaki iletişim eş zamanlı olarak karşılıklı
katılım gerektirir. İnternet dili bu haliyle
konuşmadan pay alarak zamanda yer alıyorsa da
konuşmadan farklıdır, çünkü hem bir gecikme
hem de bir ivedilik ihtiyacı söz konusudur.25
Gecikme, göndericinin iletiyi oluşturma ve
alıcının gönderilen iletiyi okuma süreciyle oluşur,
ki bu konuşma hızına göre yavaş işleyen bir
süreçtir. Anlık mesajlaşma uygulamasındaki ive-
dilik ise teknolojinin talep ettiği bir gerekliliktir
ve gönderilen yazılı iletiye mümkün olan en kısa
zamanda yanıt vermeyi koşullar. Dilbilimdışı
ifadelerden (jest, mimik, prosodik unsurlar)
yoksun olan internet diliyle kurulan iletişimin
getirdiği bazı riskler vardır. Öyle ki yukarıdaki
sebeplerden ötürü bu iletişim, konuşmanın doğal
akışının bozulması ve gönderilen iletiye verilmesi
öngörülen yanıtın gecikmesiyle iletişimin kesin-
tiye uğraması gibi risklerle karşı karşıya kalabilir.
Kullanıcıların melez internet dili ile
kurdukları iletişimin mahiyetini Chomsky’nin As-
pect of the Theory of Syntax’da geliştirdiği edinç/
edim (compétence/performance) kavramlarından
hareketle açıklamaya çalışacağız.26 Konuşucu
ve dinleyiciler dillerinin yapısı konusunda bir
sezgiye, yani zihinlerinde örtük olarak dilbilgisel
dizgelere sahiptirler. Böylece dilin tümce yapısına
uygun olan ve olmayan tümceleri ayrıt edebilirler:
bu edinci oluştururlar. Bu sayede konuşucular di-
lin sahip olduğu kurallara uygun olarak daha önce
işitmedikleri tümceleri sonsuz sayıda üretebilir ve
somut bir biçimde gerçekleştirebilirler: bu da edimi
oluşturur. Dil edimi iletişim kurarken ortaya çıkar
ve burada esas olan iletişimin sözlü olmasıdır.
Konuşan özne, sonlu sayıda kuraldan
sonsuz bir deneyim üretir. Bu deneyim, öznenin
yaratıcılığını söz yoluyla icra etmesidir. İletişim
süresince, hem konuşucu hem de dinleyici kendi
edimlerini kullanırlar. Bu sayede karşılıklı ve eş
zamanlı olarak, karmaşık gramer yapılarından
türetilmiş tümceleri çözümleme, yeni tümceler ku-
rarak edimlerini gerçekleştirme pratiğinin içinde
bulunurlar. Gelgelelim, söz konusu kullanıcıların
iletişim kurmak için gayrıresmî yazıyı yoğun
bir şekilde kullanmaları önemli bir husustur.
Kullanıcılar bir müellif ya da beyan eden özne
olarak, melez internet dili aracılığıyla yazılı bir
iletişim kurarken; fiziksel olarak karşılarında bu-
lunmayan bir muhatap ile dijital bir ortamda bir
araya gelirler. Melez internet dili yoluyla iletişim,
dil edimlerinin kısıtlı ve hatta eksik bir şekilde
kullanımına sebebiyet verebilir.
23
 Genel olarak yazıdan ve doğal konuşma
pratiğinden farklı bir yapıya sahip olan internet
dili, kullanıcılarını insan eliyle yapılmış (artefact)
bir ortam olarak internet ortamının gerektirdiği
şekilde iletişim kurmaya mecbur kılar. Burada
kullanılacak olan dil de ortama göre üretilmiş ve
şekillendirilmiş bir dildir. McLuhan’ın Tetrad
kavramı üzerinden konuya açıklık getirelim.27 Tet-
rad (Dörtlü) kavramı, kullandığımız teknolojilerin
üzerimizdeki etkilerini özetleyen dört maddeden
oluşur: Geliştirme, ters çevirme, geri alma ve es-
kime.
Yeni teknolojiler beden ve zihnin
erişimini genişletir; mikroskop gözümüzün, araba
ayaklarımızın, kütüphaneler aklımızın bir uzantısı
olarak görülebilir. Teknolojiler ve araçları bi-
zde değişiklikler yaratır; bir şeyleri geliştirir,
hızlandırır, mümkün kılar ve bir şeyin üzerinde
yoğunlaşır. Ters çevirme, eldeki teknolojinin bize
kendisiyle beraber getirdiği sorunlardır. Öyle ki
trafik sıkışıklığı yaşayan bir sürücünün deneyim-
ledikleri ters çevirmeden kaynaklanır, araba kul-
lanmaya alışmış ve bu teknolojiyi kanıksamış olan
birey artık aracın yol açtığı problemleri deneyim-
lemeye başlar. Geri alma, araçların insan duyu ve
motor becerilerinin yalnızca bazılarını teşvik et-
mesi ve güçlendirmesidir; örneğin radyo yalnızca
duyma becerisini geliştirirken televizyon görmeye
ve duymaya odaklanır. Eskime ise teknolojilerin
bir önceki teknolojiyi eskitmesidir; televizyonun
gelmesiyle miadı dolan radyo ve internetin gelm-
esiyle miadı dolan televizyonun akıbeti, bir önceki
teknolojinin sürekli yeni gelen tarafından kenara
itilmesi durumunu açıklar niteliktedir.
İnternet dilinin de bir teknolojinin ürünü
olduğu gerçeğiyle beraber onu tetrad dahilindeki
kavramlar üzerinden ele alabiliriz. İstediğimiz
zaman ve istediğimiz yerde zahmetsizce iletişim
kurmamızı sağlayan teknolojik araçlarımız,
sağladıkları hız ve kolaylık ile “insanlığı geliştirme
ve ileriye taşıma” misyonunu yerine getirir gibi
görünür. Söz konusu kolaylık, iletişim kurmak
gibi doğal ve insanî bir eylemin artık büyük ölçüde
teknolojik araçlar vasıtasıyla gerçekleştirildiği
düşünüldüğünde şaibeli bir husus olarak karşımıza
çıkar. Çünkü iletişim bir araçla sağlanıyorsa,
24
iletişim süresince etkin olan herşey o araca uyum
sağlamak durumunda kalır. Yeni teknolojik araçlar
kolaylık sağlamak adına kendilerinden önceki
iletişim kurma pratiğini işte bu şekilde değişime
uğratmıştır. Burada söz konusu değişim, araca
uygun iletişim modelinin teşvik ettiği insan duy-
usunda meydana gelir. Doğal bir iletişimde, söz
ağzımızdan çıkar çıkmaz hitap ettiğimiz kişinin
verdiği reaksiyonu görürüz. Görme ve işitme
birbiriyle ilişkilidir ve iletişim kurarken beraber
çalışırlar. Bizi dengede tutan bu birliktelik, in-
ternet dili dahilinde bozularak insan duyusun-
da önceliği görmeye verir. İletişim kurarken
yalnızca bir duyumuzu, görmeyi kullanmamızla
onu ön plana aldığımız ölçüde bütün duyularımız
arasındaki oran değişir. McLuhan bu konudan
bahsederken, herhangi bir duyunun yüksek bir
yoğunluk düzeyine çıkarıldığında öteki duyular
üzerinde anestetik bir etki yapabileceği ihtimaline
dikkati çeker. Öyle ki McLuhan’a göre duyular
arasındaki oranın ortadan kalkması bir çeşit kimlik
yitimidir.28
Eski Yunan uygarlığından itibaren
iletişiminin esas olarak konuşulan söze ve duy-
maya dayalı olduğu düşünülürse, internetin bir
teknoloji olarak yarattığı değişimin büyüklüğü fark
edilecektir. Dijital ortamda iletişim, bu ortamda
üretilmiş, yeniden yorumlanmış, parçalanmış ve
süzülmüş bir dil vasıtasıyla gerçekleştirilmektedir.
Saussure yazmanın sözlü ifadenin dönüştürücüsü
değil tamamlayıcısı olduğunun altını çizer, çünkü
kelimeleri oluşturan harfler en nihayetinde ses
sisteminin yazıdaki karşılığıdır ve her bir sözcük
işlevsel ses birimciklerinden oluşur.29 İnternet dili
deneyimiyle görüyoruz ki, dilin çift eklemli sis-
temini oluşturan ses birimcikleri yalnızca yazı boy-
utunda kullanılırken onu oluşturan ses görmezden
gelinmektedir. Ses, dil ile söze ve akabinde
yazıya dönüşmüşken, internet dili ile sözü sesten
ayırarak söylemlerimizi yazıyla oluşturuyor ve bu
şekilde iletişim kuruyoruz. Oysa Ellul’un Sözün
Düşüşü’nde belirttiği üzere, insanı canlı bir varlık
olarak diğerlerinden ayırt eden şey gördüğü değil
duyduğu şeydir; orada olmayandan bahsedebilen,
söylenmemişi söyleyebilen, hatta söylenmemiş
olanla bile bir şeyler söyleyebilen sözüdür.30
Diğer yandan McLuhan’ın belirttiği üzere yazının
işitmeyi görmeyle değiştirme ve yankılarıyla bir-
likte kişinin anlama tarzını bir metni anlamaya
dönüştürme işlevleri vardır.31
Her teknoloji kendisinden önceki teknolo-
jiyi eskitir ve eskisinin insanlığı ilerleteceği
umudu tükendiğinde yenisine bel bağlanır. Matbaa
teknolojisiyle birlikte sözlü kültürün yerini alan
yazılı kültür, eskiden kopuşun ve yeni algı model-
lerinin dünyayı sarmalayışının en kesin örnekler-
inden biridir. Ancak yazılı kültürün de yerini, yeni
teknolojiler aracılığıyla başka bir kültür almıştır:
görsel kültür. İnternet de bu kültürün içerisindedir,
dolayısıyla internet dilinin mahiyeti de bu kültürün
içerisinde aranabilir.
Görsel kültürün içeriğini, bir önceki
paragrafta bahsettiğimiz “kolaylık” kavramı
ışığında değerlendirelim. Bu kültürün en önem-
li özelliği imajlarla çalışması ve imajlarla
düşünmeye zorlamasıdır. Kolaylık, imajların
veçhesini kazandığında her şeyin büyük ölçüde
basitleşmesinden ileri gelir. Unutulmamalıdır
ki bir imajın amacı karmaşık kavramları süz-
erek totaliteyi vermektir. Sözgelimi, bir kilisenin
fotoğrafı bize kiliseyle ilgili hiçbir şey söylemez,
orada kilisenin geçmişini ve ve ruhani anlamını
bulamayız. Aslına bakılırsa bu imaj kilisenin
kendisi bile değildir, bir taklittir:
“Bir imaj mucizeleri, ancak yalnızca kaydedilmiş
mucizeleri aktarır, bu mucizeler gerçekleştikten
ve rahmeti kaybolduktan sonra.”32
Taklit etme açısından düşünüldüğünde
imajlar; herhangi bir şeyin totalitesini taklit
ederken bile, onu gördüğümüz için bize somut ve
gerçekmiş gibi gelirler, imaj görüldüğünde bu onun
var olduğunun delili olarak kabul edilir. Vizüelin
egemenliği, her şeyi olabildiğince basitleştirerek
kısa yoldan hızlıca aktarma eğilimine de neden
olur. Böyle bir egemenliğin sınırlarında yazılı
kültürün yok olduğunu ve bunun sebeplerinden
birinin dilin yalnızca “birisiyle konuşmak” olarak
düşünülmeye başlanması olduğunu görüyoruz.
Dil, sözlü kültürden beri hakikatle ilişkiliydi ve
hakikat gerçek gibi kesin değildir, aksine bir
muammadır; oysa imajlar her zaman gerçeklikle
ilişkilidir. Dilin eski itibarının yerle bir edilmesi,
imajlar kadar apaçık ve tartışmasız sonuçlar ver-
memesinden ötürüdür. İmajlara güvenmek ve on-
lara itibar etmek, dili anlamsız seslere indirgeyerek
bir nesne olarak algılanmasına sebep olur. İnternet
dili açısından da durum böyle gözükmektedir. Sa-
nal alem olarak adlandırılan, sesten kopmuş sözle
söylemler oluşturulan, görme duyusunu ön plana
çıkaran bir ortamda dil yalnızca iletişim kurmaya
yarayan bir araç, bir nesne olarak algılanma teh-
likesiyle karşı karşıyadır.
SONNOT
1. Ad-yasa koyucu (nomothetēs) için bkz. Plat. Crat. 388e1,
tartışma için bkz. Gören, E. (2016). Kratylos’a Yorumlar:
Physis-Nomos Karşıtlğı Bağlamında Filolojik ve Yorum-
bililmsel bir İnceleme, 2. Cilt. İstanbul: Dergâh Yayınları.
s. 138.
2. Benveniste, E. (1999). Problems in General Linguis-
tics. Coral Gables, Fla: University of Miami Press. s. 18.
3. Saussure, F. (1978). Genel Dilbilim Dersleri. (çev. Var-
dar, B.). Ankara: Türk Tarih Kurumu. s. 27.
4. Saussure, F. (1978). a.g.e., s. 44.
5. Saussure, F. (1978). a.g.e., s. 39, (langage) vurgusu bana
aittir.
6. Saussure, F. (1978). a.g.e., s. 37-41.
7. Saussure, F. (1978). a.g.e., s. 39.
8. Plat. Phdr. 274b7-278e3, bkz. Yunis, H. (2011). Platon:
Phaedrus. Cambridge: Cambridge University Press. s. 52-
82. Ayrıca bkz. Yunis, H. (2011)., a.g.e., s. 223-243, Fowler,
H. N. (2005). s. 560-577.
9. Ong, W. J., Hartley, J. (2013). Orality and Literacy:
The Technologizing of the Word. New York: Routledge. s.
80-82.
10. McLuhan, M. (2005). The Medium Is The Message.
Corte Madera: Gingko Press. s. 57.
11. Baudrillard, J. (1974). Tüketim Toplumu. (Özgün adı:
La Société de Consommation. Çev. Deliceçaylı, H. – Kes-
kin, F.). İstanbul: Ayrıntı. s. 154-156.
12. McLuhan, M. (2005). a.g.e., s. 69.
13. McLuhan, M. (2005). a.g.e., s. 26.
14. Ong, W. J., Hartley, J. (2013). a.g.e., s. 80-82.
15. McCulloch, G. (2019). Because Internet: Understand-
ing the New Rules of Language. New York: Books on
Tape. s. 41-64.
16. McLuhan, M. (2007). Gutenberg Galaksisi: Tipo-
grafik İnsanın Oluşumu. (Çev. Güven Çağalı, G.)
İstanbul: Yapı Kredi Yayınları. s. 102-105.
17. McCulloch, G. (2019). a.g.e., s. 37.
18. McCulloch, G. (2019). a.g.e., s. 7.
19. Crystal, D. (2017). Language and the Internet. Cam-
bridge: Cambridge University Press. s. 50-51.
20. Crystal, D. (2017). a.g.e., s. 59-61.
25
 21. Martinet, A. (1974). La Linguistique Synchronique:
Études et Recherches. Paris: Presses Universitaires de
France. s. 7-41.
22. Saussure, F. (1978). a.g.e., s. 115.
23. Saussure, F. (1978). a.g.e., s. 56-59.
24. Benveniste, E. (1999). a.g.e., s. 53-54.
25. Crystal, D. (2017). a.g.e., s. 48.
26. Chomsky, N. (2015). Aspects of the Theory of Syntax.
Cambridge, Massachusetts: The MIT Press. s. 3-15.
27. McLuhan, M., McLuhan, E. (1992). Laws of the
Media: The New Science. Cambridge, Massachusetts: The
MIT Press. s. 7.
28. McLuhan, M. (2007). a.g.e., s. 78-84.
29. Saussure, F. (1978). a.g.e., s. 56-62.
30. Ellul, J. (2012). Sözün Düşüşü. (Özgün adı: La Parole
Humilée. Çev. Arslan, H.). İstanbul: Paradigma. s. 18.
31. McLuhan, M., 2007, a.g.e., s. 78-84.
32. Ellul, J. (2012). a.g.e., s. 39.
KAYNAKÇA
Antik Kaynaklar
Platon
GÖREN, E. (çev. ve yor. 2016). Kratylos’a Yorumlar:
Physis-Nomos Karşıtlğı Bağlamında Filolojik ve Yorumbi-
lilmsel bir İnceleme, 2. Cilt. İstanbul: Dergâh Yayınları.
PLATON (2012). Phaedrus. (çev. YUNIS, H.). Cambridge:
Cambridge University Press.
PLATON (2005). Euthyphro, Apology, Crito, Phaedo,
Phaedrus. (çev. FOWLER, H. N.) Cambridge: Cambridge
University Press.
Modern Literatür
BAUDRILLARD, J. (1974). Tüketim Toplumu. (Özgün
adı: La Société de Consommation. Çev. DELİCEÇAYLI, H.
– KESKİN, F.). İstanbul: Ayrıntı.
BAYRAV, S. (1998). Yapısal Dilbilimi. İstanbul: Multilin-
gual.
26
BENVENISTE, E. (1999). Problems in General Linguis-
tics. Coral Gables, Fla: University of Miami Press.
CHOMSKY, N. (2015). Aspects of the Theory of Syntax.
Cambridge, Massachusetts: The MIT Press.
CRYSTAL, D. (2017). Language and the Internet. Cam-
bridge: Cambridge University Press.
DAVIS, B. H., BREWER, J. P. (1997). Electronic Dis-
course: Linguistic Individuals in Virtual Space. Albany:
State University of New York.
ELLUL, J. (2012). Sözün Düşüşü. (Özgün adı: La Parole
Humilée. Çev. ARSLAN, H.). İstanbul: Paradigma.
ERKMAN, F. (1987). Göstergebilime Giriş. İstanbul: Alan
Yayıncılık.
MARTINET, A. (1974). La Linguistique Synchronique:
Études et Recherches. Paris: Presses Universitaires de
France.
McCULLOCH, G. (2019). Because Internet: Understand-
ing the New Rules of Language. New York: Books on Tape.
McLUHAN, M., McLUHAN, E. (1992). Laws of the
Media: The New Science. Cambridge, Massachusetts: The
MIT Press.
McLUHAN, M. (2005). The Medium Is The Message.
Corte Madera: Gingko Press.
(2007). Gutenberg Galaksisi: Tipografik İnsanın
Oluşumu. (Çev. GÜVEN ÇAĞALI, G.) İstanbul: Yapı
Kredi Yayınları.
NICHOLSON, G. (1999). Plato’s Phaedrus: The Philoso-
phy of Love. West Lafayette: Purdue University Press.
ONG, W. J., HARTLEY, J. (2013). Orality and Literacy:
The Technologizing of the Word. New York: Routledge.
ROBINS, K. (2013). İmaj: Görmenin Kültür ve
Politikası. (Özgün adı: Into the Image: Culture and Politics
in the field of Vision. Çev.TÜRKOĞLU, N.). İstanbul:
Ayrıntı.
SAUSSURE, F. (1978). Genel Dilbilim Dersleri. (çev.
VARDAR, B.). Ankara: Türk Tarih Kurumu.
 SENECA’NIN “DE CLEMENTIA” ADLI
ESERİNE AHLAK PENCERESİNDEN BAKIŞ
BEGÜM KAYNAKOĞLU*
C
lementia hoşgörü, ılımlılık, ölçülülük, in-
saf, yumuşama, müsamaha anlamlarına
gelen Latince bir Sözcüktür. Bu sunum-
da Roma Stoası’nın en önemli temsilcilerin-
den olan Seneca’nın imparatorun öğretmeni ve
danışmanıyken ahlaki bir eser niteliği taşıyan De
Clementia’yı yazmasındaki amacı, söz konusu
kavramın esere nasıl nüfuz ettiğini detaylandırarak
açıklamaya çalışacağım. Burada öğretmeni olduğu
imparatorun, aynı zamanda De Clementia adlı
eseri de kendisine ithaf ettiği Nero olduğunu
söylememiz gerekir. Karmaşık bir eser olan De
Clementia’nın yapısı gereği pedagojik, felsefi ve
politik bir metin olduğunu söyleyebiliriz.1
De Clementia eseri imparator Nero döne-
minde (MS 55-56), Seneca’nın yazdığı, üç kitap-
tan oluşan inceleme yazısıdır. Yazılması imparator
Nero’nun hükümdarlığının ikinci yılına rastlar.
Konuyu esinleyen, Nero’nun bir idam hükmünü is-
temeyerek imzalarken, “Keşke yazı yazmasını hiç
öğrenmeseydim!” diye haykırmasıdır. Seneca’nın
Nero’ya övgülerini onun tahttaki ilk yıllarında
gösterdiği göreceli yumuşaklıkla bağlantılı olarak
değerlendirmek gerekir.
Eserde en çok geçen kavram clementia’dır.
Seneca’nın clementia kavramını Nero’yla
özdeşleştirme sebebi eser boyunca karşımıza çıkar.
Seneca için clementia bir hükümdarda bulunması
gereken bir özelliktir, örnek hükümdar tasviri
yaparken de bu kavramı sıklıkla kullanacağını
göreceğiz ve söz konusu eserden yaptığımız çevir-
*Begüm KAYNAKOĞLU; İstanbul Üniversitesi, Latin Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, 4. Sınıf Öğrencisi.
ilerle pekiştireceğiz.4
Seneca’nın Nero’nun ağzından yazdığı
bu övgü metni, Genç Plinius tarafından kaleme
alınmış bir övgü metni olan Panegyricus5 ile
neredeyse aynıdır.6 Bu tür, ölmüş bir hükümdar
yerine hayatta olan bir hükümdarı övmesi sebebi-
yle Isokrates’in aynı adlı övgü metninden ayrılır.
Plinius bunu gerekçelendirmek için, mektubunda
imparatorun başarılarını örnek göstermek ve er-
demlerine özendirmek istediğini vurgular. Bu ger-
ekçelendirme ile Seneca’nın Plinius ile aynı fikirde
olduğu anlaşılır, ancak Seneca kendisine mahsus
bir özellik ekler. Seneca, bu övgü türünü Nero’nun
ağzından yaparak değiştirir, Nero’nun erdemini
ve gücünü kendisi övmek yerine, Nero’nun yerini
alarak bu övgüyü gerçekleştirir. Bu durum, aslında
bizzat Nero’nun söz yazarı olması bakımından
ironiktir ancak Seneca’nın iki şeyi başarmasına
izin verir. Birincisi; bu bölümde Seneca’nın,
Nero’nun şahsına yüksek bir övgü sunmamasıdır.
Dalkavukluk yaptığı izlenimini vermekten elinden
geldiğinde kaçınır. Doğrudan övgüde bulunmadığı
için güvenilirliğini korur ve böylece daha sonra
Nero’nun düşünceleri olarak sunulan şeyi na-
zikçe düzeltebilir. İmparatorun gücünde bazı
sınırlamaların olduğuna ve erdemlerinin artmaya
devam edebileceğine dikkat çeker. İkincisi; Sen-
eca, Nero’nun konuşma yapmasını sağlayarak,
onu anlayışlı bir yönetici olarak sunar. Tanrıların
ve onların dünyadaki temsili olarak fiilen yönet-
me gücünün kendisinde olduğunun farkındadır.
27
 Eğer Nero, Seneca’nın bahsettiği gibi biri olabil-
irse, hazların en büyüğüne erişecek ve Seneca’nın
önerdiği erdemlerle uyum sağlayabilecektir7.
Plutarkhos’un şu sözü, Seneca’nın övgüyü
Nero’nun kendi konuşmasıyla yapmasını destekler
niteliktedir: “Yetkili kişilere tavsiyelerde bulun-
mak zordur.” Çünkü onlar başkalarının otoritesine
girmeyi düşmanca görürler. Seneca bu yüzden er-
demi tanımlarken, Nero’nun kendi hoşgörüsünün
yansımasını tanıyabileceği şekilde, hoşgörü
hakkında yazmayı amaçlar.8
Birinci kitabın başında Seneca, bu eseri
yazmasındaki amacın Nero Caesar’a ayna tut-
mak ve tüm zevklerin en büyüğüne ulaşacağını
ona göstermek olduğunu söyler.9 Bu övgü metni,
Nero’nun erdeminin bir yansıması olarak tasvir
edilir, Seneca ise fiilen ayna vazifesi görür. Ayna
imgesi, Seneca’dan önce iki şekilde karşımıza
çıkar. Felsefi geleneğe göre Platon, hayatı ru-
hun aynası olarak tanımlamak için ayna imgesini
kullanır. Edebi gelenekte ise MÖ 4. yüzyılın hatibi
ve sofisti Alcidamas, Homeros’un Odysseia’sını
yaşama ayna tutması bakımından över. Seneca bu
geleneklerden her ikisini de kullanır. Seneca’nın
aynasında bulunan yansıma, hem Nero’nun erdem-
li hayatının yansımasını içerir hem de yaşamının
Seneca
28
erdem ve akılla nasıl yoluna gireceğini açıklar.
Seneca’nın aynası yalnızca övgü için değil aynı
zamanda tavsiyelerine uyması halinde Nero’yu
nasıl bir mutluluk beklediğini göstermek için
tasarlanmıştır.10
“Sertliği gizli tutuyorum, ama hâlihazırda
bir hoşgörüye sahibim. Böylece kendimi
karanlıktan gün ışığına çıkardığım yasalara
hesap verecekmişim gibi eylemlerimi hesaba
katarak kendimi gözetim altında tutuyorum.
Bir suçlunun gençliğinden diğerinin yaşından
dolayı merhamete geldim; birini yüksek konumu
sebebiyle bağışladım, diğerini itibarsızlığı se-
bebiyle; hoşgörü göstermek için hiçbir neden
bulamadığım zaman kendime hoşgörü göster-
dim. Bugün ölümsüz tanrılar benden yeniden he-
sap sorarlarsa, onlara insan soyunun hesabını
vermeye hazırım.”11
Clementia kavramı ilk kez burada
karşımıza çıkar. Seneca severitas12 ve clementia
kavramını birbirine yakın koyarak birini gizle-
meyi diğerini ise yakın tutmayı hedefler. Bir yö-
netici olarak Nero’nun gücünü ölçülü bir şekilde
göstermesinin en uygun yolu budur. Konuşma,
yönetiminde hoşgörünün gerekliliğini fark eden bir
Nero betimler. Bu konuşmada, Nero’nun sıklıkla
hoşgörü göstermesi için iki neden açıklanır. Birin-
cisi, tanrıyı temsil etmek gibi bir sorumluluğa sa-
hip olması ikincisi ise hoşgörü göstermekten haz
almasıdır. Cezalandırılmayı hak eden bir adamı
bağışlamak için bir sebep bulamadığında, kendi-
sine hoşgörü gösterir.13
Seneca, iyi bir yöneticinin iki önem-
li özelliğini tanımlar. Biri gücü diğeri ise
hoşgörüsüdür. Seneca bir kralın Roma’ya hükmet-
mesinin ideal olduğunu düşünmemiş olsa da yer-
inde olan sistemi kabullendiği, Nero’nun konumuna
dolaylı olarak imtiyaz gösterdiği görünür. Seneca,
rex ve princeps kavramlarını sıklıkla değiştirir,
buna rağmen Nero için rex unvanını doğrudan kul-
lanmaz. Yalnızca Iulius Hanedanlığı’nda bu iki
kelimenin anlamdaş olduğunu kabul ettiği görül-
ür. Eğer Roma varlığını sürdürmeye devam ed-
erse, Nero tamamen kontrol altında ve hoşgörülü
olmalıdır.14
“Bununla birlikte en yukarıdakiler tarafından
da en aşağıdakiler tarafından da en çok tak-
dir edilen senin hoşgöründür; çünkü her insan
diğer iyi şeyleri kendi servetinin ölçüsüne göre
yargılar veya daha büyük ya da daha küçük
olanları bekler, oysa herkes hoşgöründen aynı
şeyi bekler; hiç kimse insana özgü hatalar için
hazır bulunan hoşgörünün görünür olmamasına
sevinecek kadar kendi dürüstlüğünden fazlasıyla
memnun değildir.”15
“İmparator’un hoşgörüsü ihtiyacı olan herkesi;
en üst konumdakileri de, alt tabakadakileri
de sarar, insan doğası gereği hata yapmaya
meyillidir ve imparator bunun için hoşgörü
göstermeye hazırdır. Ancak Seneca’ya göre
hoşgörü ne gelişigüzel ne sıradan ne de aşırı
olmalıdır, çünkü kimseye hoşgörü göstermemek
kadar herkese hoşgörü göstermek de
zalimliktir.”16
Seneca eserin devamında devletle Nero
arasında kurduğu bağı şu şekilde tanımlar:
“Sen devletin ruhuysan, o da senin beden-
inse, sanıyorum ki hoşgörünün ne kadar gerekli
olduğunu görüyorsun; çünkü başkasını bağışlıyor
göründüğün zaman kendini bağışlıyorsun.”17 Sen-
eca, Nero’ya insanlara iyi davranmanın önemini
göstermek için bu çıkarımı daha fazla kullanır.
Devlet yöneticinin organıysa eğer, devlete mer-
hamet ve hoşgörü göstermesi kendisine hoşgörü
göstermesi demektir. Hasta uzuvları iyileştirmeye
çalışmalı ve kan sadece gerektiği akmalıdır. Clem-
entia, vücudun zayıf kısımlarını iyileştirebilen
bir ilaçtır. Nero, clementia’dan yarar sağlar.
Akıl-beden benzetmesi, somut bir anlamda fayda
sağlayacağı izlenimini vermeye yardımcı olur.18
“Öyleyse, söylediğim gibi, hoşgörü bütün
insanlar için de doğayla uyumludur, koruyacak
daha fazla şeye sahip olması ve daha büyük bir
nedenle ortaya çıkmasıyla en çok imparatorlara
yakışır. Çünkü bir bireyin acımasızlığı çok az
zarar verirken imparatorların hiddeti savaş
demektir.”19
Seneca bu sözleriyle imparatorda yöneticiye ünü ve güveni, halka refahı beraberinde
hoşgörünün önemini daha da vurgular. Bütün in-
sanlar merhamet gösterebilir ancak imparatorlar en
büyük güce sahip olduğundan en büyük hoşgörü
onlarda olmalıdır.
“Yüce ruhluluk kim olursa olsun bir ölümlüye
yakışır, hatta rütbe olarak daha aşağıda olana
bile; zira kötü bir talihe mani olmaktan daha
mühim ya da daha cesurca ne olabilir ki. Gene
de bu yüce ruhluluk iyi bir talihin içinde daha
büyük bir yere sahiptir ve düz bir yerdense
kürsüde daha iyi ortaya çıkar.”20
Yüce ruhluluk, bu çeviride anlamsal
karşılık magnanimitas21 olarak verilmektedir.
Magnanimitas kavramı Seneca’ya göre bütün iyi,
hoşgörülü insanlarda bulunmalıdır ama impara-
torda her şeyi çözen, iyileştiren bir erdem haline
gelir. Bu alıntıyla birlikte clementia ve mag-
nanimitas kavramlarının Seneca’nın tüm ahlak
felsefesinin içine işlediğini görürüz, bu erdemlerle
Seneca devletin başında görmek istediği yüce ruh-
lu, hoşgörülü ve bilge insanı tasvir eder.
Diğerlerinin gücü kişisel ve etkisizken im-
paratorun gücü sınırsızdır. İmparator bir suçludan
intikam alabilir ama suçu işleyen için tüm gücünü
açığa çıkartmazsa bu hayranlık uyandırıcıdır. Eğer
imparator isterse, öfkesi savaşa dönüşebilir. Öz-
denetim, imparatorun karşılaşacağı tek sınırlama
türüdür. Eserin başındaki temaya geri dönerek
Seneca, Nero’ya tanrılara öykünmesini tavsiye
eder.22 Seneca Nero’nun hoşgörüsünü şu şekilde
tanımlamaktadır:
“Ey Caesar, senin gösterdiğin hoşgörü ger-
çek hoşgörüdür, kusursuz, asla vatandaş kanı
akıtmayan ve şiddetin doğurduğu pişmanlıkla
devreye girmemiş olandır; bu hoşgörü en geniş
yetke içinde ruhun en doğru özdenetimi ve kend-
isine duyduğu sevgi gibi, insan soyuna karşı
duyduğu birleştirici sevgidir.”23
Nero’nun insanlara iyi davranması gerekir,
böylece kendisini savunmaları ve ona itaat etmeleri
için insanların geçerli sebepleri olacaktır. Seneca
hoşgörünün yalnızca şöhret için arzu edilmediğini,
yöneticinin güvenilirliğini arttırdığını da be-
lirtir.24 Clementia’nın etkileri şöyledir: Clementia
29
 getirir. Bu faydalar dışsaldır. Seneca eserin başında
bahsettiği gibi orada, mükemmelliğin kendisinden
daha mükemmel bir kazanç olmadığını söyler.
Aynı zamanda kendini gözlemlemek ve
dünyadaki yerinin farkına varmak bir zevktir. De
Clementia’nın birinci kitabı tamamen bu dışsal
şeylere adanmıştır. İmparatorun halk nezdinde
rolünü ve kendisini en iyi nasıl idare edebileceğini
incelemiştir.25 İkinci kitaba gelindiğinde ise bu
kitabın girişi de birinci kitaptan çok farklı değildir.
Seneca Nero’ya hoşgörülü olmayı öğretmek ye-
rine kendisi gibi olmaya devam etmesini öner-
erek övgüsünü sunmaya devam eder.26 Clemen-
tia kavramını daha iyi değerlendirebilmek adına
okuyucuyu anlam karmaşasından kurtarmayı he-
defler.
“Bilmeyenler hoşgörünün karşısında
katılığın bulunduğunu zannederler; ancak hiçbir
erdem başka bir erdemin karşısında yer almaz.
Öyleyse nedir hoşgörünün karşısındaki? Aklın,
cezalandırırken başvurduğu vahşetten başka bir
şey olmayan gaddarlık.”27
Crudelitas28 Nero’da bulunamayacak bir
özelliktir çünkü bir erdem değildir, hoşgörünün
tam karşısında durduğundan imparatorda
bulunmamalıdır.
Seneca’nın yakındığı bir diğer nokta
ise merhametle hoşgörünün karıştırılmasıdır.
Gaddarlığın nasıl katılıkla karıştırılmaması ger-
ekliyse aynı şekilde hoşgörü de merhametle
karıştırılmamalıdır. Çünkü Seneca’ya göre mer-
hamet insanı zayıf gösteren zihinsel bir hastalıktan
başka bir şey değildir, hastalık bilge kişiyle
bağdaşmaz, yüce bir ruhun kederli olması da
mümkün değildir.29 Hoşgörü, bağışlamaktan daha
itibarlıdır.30
Seneca genel itibariyle üç kavram
arasındaki anlam farklılığı üzerinde durmaktadır:
Acıma (misericordia), bağışlama (venia), hoşgörü
(clementia)’dır. Gerek bağışlama gerekse acıma
Stoacı düşünceye göre zayıflık olarak kabul edil-
ir. Mantıkla uyum içinde olan hoşgörü ise zih-
nin cezalandırma yetkisi içindeki öz-denetimidir.
Adil ve iyi olandan yola çıkarak yargıda bulu-
nan hoşgörü özgür bir yargıya sahiptir. Bu eser,
günümüze ulaştığı kadarıyla, üç kavram arasındaki
30
farklılıkları ortaya koyduğu sırada yarıda kesilme-
ktedir.31
Seneca’nın ikinci kitapta tartıştığı bilge,
birinci kitapta tanımlandığı gibi görevlerini ve
karakter özelliklerini imparatorla paylaşır. Bilge,
toplum ve ortak iyi için endişelenir ve merhametin-
de bir tanrı gibidir.32 Bilge kişi birçok cezayı
bağışlayacak, karakteri bozuk ama iyileştirilebilir
olan birçok kişiyi koruyacaktır.33 Yaralananları
iyileştirecek ve onları düzeltecektir.34 Eser boyunca
Seneca, Nero’ya hem kendi hem de halkın iyiliği
için olması gerektiği gibi bir yönetici olduğunu
göstermeye çalışır. Seneca Nero’yu yalnızca kral
olarak değil aynı zamanda Stoacı bir bilge olarak
gösterip, tartışmayı ustaca imparatordan uzak tu-
tar.35
Seneca’nın eser boyunca tasvir ettiği im-
parator Stoa’nın ahlaki normlarıyla beslenmiş
ahlaklı bilge kişidir. Eser iyi bir motive edici
olarak imparatora, genel anlamda da okuyucuya
rehber olmuştur.
SONNOT
1. Nichols, M. (2013). The Reflections in Seneca’s De
Clementia. Yayımlanmamış Tez, Baylor University. s. 4.
2. Howatson, M.C., a.g.e., s. 213.
3. Clementia,-ae.f.: sakinlik, soğukkanlılık, durgunluk,
yumuşaklık, merhamet, hoşgörü, müsamaha. (Çevrimiçi,
Erişim Tarihi 30 Ocak 2020). https://logeion.uchicago.edu/
clementia
4. Aksi belirtilmediği sürece yapılmış tüm çeviriler tarafıma
aittir.
5. bkz. s. v. “Panegyricus”: övgü konuşması, şenlik
konuşması.
6. Genç Plinius’un İmparator Traianus’a yönelttiği övgü
konuşmasıdır.
7. Nichols, M., a.g.e., s. 30-31.
8. Calvin, J. (1998). Commentary On Seneca’s De Clem-
entia. USA: E. J. Brill. s. 14.
9. Seneca, De Clementia, I.1.1.
10. Nichols, M., a.g.e, s. 23.
11. Seneca, De Clementia, I.1.4.
12. Severitas,-atis, f.: ciddiyet, ağırbaşlılık, sertlik, katılık.
(Çevrimiçi, Erişim Tarihi 30 Ocak 2020). https://logeion.
uchicago.edu/severitas
13. Nichols, M., a.g.e, s. 33.
14. Nichols, M., a.g.e, s. 33.
15. Seneca, De Clementia I.1.9.
16. Seneca, De Clementia, I.2.2.
17. Seneca, De Clementia, I.5.1.
18. Nichols, M., a.g.e, s. 35
19. Seneca, De Clementia, I.5.2.
20. Seneca, De Clementia, I.5.3.
21. Magnanimitas,-atis, f: yücegönüllülük, asillik,
yücelik. (Çevrimiçi, Erişim Tarihi 30 Ocak 2020). https://
logeion.uchicago.edu/magnanimitas
22. Nichols, M., a.g.e, s. 36.
23. Seneca, De Clementia, I.11.2.
24. Nichols, M., a.g.e, s. 35.
25. Nichols, M., a.g.e, s. 36.
26. Calvin, J, a.g.e, 1998, s. 229.
27. Seneca, De Clementia, II.4.1.
28. crudelitas,-atis, f: zalimlik, gaddarlık, acımasızlık.
(Çevrimiçi, Erişim Tarihi 30 Ocak 2020). https://
logeion.uchicago.edu/crudelitas
29. Seneca, De Clementia, II. 4.4.
30. Seneca, De Clementia, II. 7.3.
31. Seneca. (2014). Hoşgörü Üzerine. (çev. Demiriş, B.)
İstanbul: Doğu Batı Yayınları. s. 18.
32. Nichols, M., a.g.e, s. 37.
33. Seneca, De Clementia, II. 7.4.
34. Nichols, M., a.g.e, s. 37.
35. Nichols, M., a.g.e, s. 38.
KAYNAKÇA
Antik Kaynaklar
Seneca
PAGE, T. E. CAPPS, E. (ed., 1928). Seneca: Moral Essays
Volume I. (çev. Basore, J. W.). London: The Loeb Classical
Library, Princeton University Press.
SENECA. (2014). Hoşgörü Üzerine. (çev. Demiriş, B.)
İstanbul: Doğu Batı Yayınları.
SENECA. (2018). Epistulae Morales: Ahlak Mektupları.
(çev. Uzel, T.). İstanbul: Jaguar Kitap.
Suetonius
SUETONIUS (2017). On İki Caesar’ın Yaşamöyküsü.
(çev. Varınlıoğlu, G.). İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
Vergilius
VERGILIUS (2015). Georgica: Çiftçilik Sanatı. (çev.
Dürüşken, Ç.). İstanbul: Alfa.
Modern Literatür
CALVIN, J. (1998). Commentary On Seneca’s De Clem-
entia. USA: E. J. Brill.
ERİM, M. (1986). Latin Edebiyatı. İstanbul: Remzi Kita-
bevi.
HOWATSON, M. C. (ed., 2015). Oxford Antikçağ Sözlüğü.
(çev. Ersöz, F.). İstanbul: Kitap Yayınevi.
NICHOLS, M. (2013). The Reflections in Seneca’s De
Clementia. Yayımlanmamış Tez, Baylor University.
31
 Metamorphoses, Ovidius (Antonio Tempesta 1555-1630, Metropolitan Müzesi)

32
 OVIDIUS’UN METAMORPHOSES’İNDE
AŞKIN VEÇHELERİ
BEGÜM KAYNAKOĞLU, FİDAN FINDIKOĞLU, MERYEM KARAKURT*
L
atin edebiyatının en önemli şairlerinden biri
olan Ovidius’un Metamorphoses eserinde
tüm anlatılardaki ortak temanın aşk olması
sürpriz değildir. Fakat anlatılarının genelinde de
aşkın müşfik olduğunu söyleyemeyiz. Ovidius’un
bu eserinde aşk genellikle dönüşümlerin
arkasındaki gerçek itici güç olarak tanımlanır.
Ovidius’un sevgiye bakış açısı bugünkü popüler
anlayışımızdan oldukça farklıdır. İrlandalı yazar ve
eğitmen olan C.S. Lewis’in Aşkın Alegorisi’nde de
dikkat çektiği gibi, günümüzde kullandığımız ro-
mantik aşk kavramları Ortaçağ’da icat edilmiştir.1
Ovidius’ta aşk tehlikeli, denge bozucu bir güçtür.
Cicero da Tusculanae Disputationes adlı eser-
inde amor’un genellikle arzudan kaynaklandığını
(libidinosus) ve bu arzunun yasak bir ilişkiye ve
hatta felâkete yol açtığını göstermeye çalışmıştır.2
Ovidius’un eserinde, hem yaşadığı
dönemden hem de Metamorphoses öncesi eser-
lerinden hareketle, ortak temanın aşk olduğunu
düşündüren çok fazla etken vardır. Ovidius, aşkın
Metamorphoses’teki rolünü politik nedenlerden
dolayı da vurgulamış olabilir. Ovidius’un yaşadığı
dönemin imparatoru olan Augustus’un, ahlâklı
yaşama teşvik etmek için büyük girişimlerde
bulunduğunu, evlilik dışı ilişkiden caydırmak
için yasalar çıkardığını, hatta zinayı, Roma’dan
sürülmeye yol açan bir suç saydığını biliyoruz.
Aşkın bu suça sebep olan türü Ovidius’ta olum-
suz bir şekilde ifade edilmiştir ancak Ovidius,
Augustus’un bu girişimini eleştirmeyi amaçlamış
*Begüm KAYNAKOĞLU, Fidan FINDIKOĞLU, Meryem KARAKURT; İstanbul Üniversitesi, Latin Dili ve Edebiyatı,
Lisans 4. Sınıf Öğrencileri.
da olabilir.
Ars Amatoria (Aşk Sanatı) adlı yapıtında,
kendisini aşk öğretmeni (praeceptor amoris)
olarak tanıtan Publius Ovidius Naso’nun Metamor-
phoses eserinde seçtiğimiz anlatılar olan “Apollo
ile Daphne” ve “Echo ile Narcissus” anlatılarında
aşkın farklı veçhelerini göstermeyi amaçlıyoruz.
Bu anlatılarda Ovidius’un aşka, genellikle buhran
durumuna sürükleyici bir rol yüklediği görülür ve
bu buhran durumuna dahil olmamak için aşkın
beslenmesini sağlayan güzel duyguların açığa
çıkarılıp, aşkı sömüren duyguların bastırılması
gereklidir. Cupido kavramı insanları da tanrıları da
peşinde sürükleyen, tüm zaafları haiz bir duyguyu
işaret eder.
Bu anlatılarda aşkı vazgeçmeme hali
besler ve bu direnç duygunun çoğalmasına sebep
olur. Sevdiği kadından asla vazgeçmeyen, aşkı
karşılıksız olmasına rağmen peşinden gitmeyi
sürdüren aşık modeline, Propertius, Tibullus gibi
pek çok elegia şairlerinin dizelerinde rastlarız. Bu
temalar elegia şiirinin temel motiflerini oluşturur.
Sık sık rastladığımız kapı metaforuyla, aşıkların
defalarca o kapıdan geri çevrildiğine tanık oluruz.
Lakin Ovidius’un Metamorphoses’inde, elegia
şiirinde aciz olan aşık bu defa pervasız, vazgeçmek
nedir bilmeyen, zorba olan bir aşıktır. Ovidius
Ars Amatoria ve Remedia Amoris’te olduğu gibi
karşımıza romantik bir aşk şairi olarak çıkmaz.
Nasıl Ovidius Metamorphoses eserinin başında
ilk defa böyle bir eser yazıyor olmanın belirtil-
33
 erini sergiliyorsa, aynı şekilde belki de ilk defa
aşkı bu kadar dolaylı yönlerden ele alıp olumsuz
yönlerini göstermek istemiştir. Metamorphoses’te
Ovidius’un aşk temasında ilkleri denediğini
söyleyebiliriz.
Apollo ile Daphne
Cupido, oklarıyla alay eden Apollo’ya bir
ders vermek amacıyla sadağından iki ok çeker.
Bunlardan kalplerde aşk yaratan okunu Apollo’ya,
aşkı öldüreni ise Peneus ırmağının kızı Daphne’ye
atar. Böylelikle Apollo Daphne’ye aşık olur. Fakat
buna karşılık vermeyen kız, Tanrı Apollo’dan
sürekli kaçar. Aşkına karşılık bulamayan tanrı,
kızın ardınca giderek onu yakalamaya çalışır.
Sonunda, bu yorucu kaçıştan gücü tükenen kızı tam
yakalayacağı sırada Daphne, babasından kendisini
başka bir şeye dönüştürmesini ister. Birden bir
gevşeme başlar elinde, göğsü incecik kabuklara,
kolları dallara, başı ağaç doruğuna dönüşür.
Apollo sağ kolunu kütüğe sararak, bir kalp vuruşu
sezer kabukta ve yürekten bağırarak “Karım
olmadın, adınla anılan bir ağaç oldun artık. Senin-
le süslenecek saçlarımız, sadağımız, kavalımız”
diyerek üzüntüsünü dile getirir.3 Apollo’nun aşkı
pervasızdır çünkü Daphne tarafından reddedi-
lmesine rağmen Daphne’den vazgeçmemiştir.
Apollo, Cupido’nun attığı sevgiyi yaratan, ışıl ışıl
sivri bir okla vurulmuştur. Apollo’nun karşılaştığı
Daphne de bu oklardan nasibini almıştır, ancak
Daphne’ye atılan ok, aşkı defeden ve sivri olma-
yan bir oktur. Daphne, bir defne ağacına dönüşerek
yaşamın devamlılığını simgelemiş ve farklı bir
biçimde yeniden doğmuştur. Bu mitolojide en
çok kullanılan simgelerden biridir. Zaferin simge-
si olarak kullanılması, Apollo’nun aşık olduğu
kişinin bir parçasıyla resmedilmesi bir tesadüf
değildir.
“Kucakladı dalları canlıymış gibi kollarıyla
Öptü bir süre kütüğü, ağaç duymadı öpücükleri.
Bağırdı yürekten tanrı: Karım olmadın, adımla
Anılan bir ağaç oldun artık. Seninle süslenecek
Saçlarımız, sadağımız, kavalımız...”4
Daphne’nin dönüştüğü defne ağacının
doğasına baktığımızda kışları çok soğuk olma-
yan bölgelerde yetişmesiyle, Apollo’nun güneş
34
tanrısı olarak, sevgisiyle onu beslediği kanaatine
varabiliriz, bunun yanı sıra bu ağaç belki de hekim
tanrı olan Apollo için de bir deva olmuştur, zira bu
ağaçtan tıbbi amaçlarla da faydalanılabilir.
Echo ile Narcissus
Narcissus’un annesi, oğlu doğar doğmaz
geleceğini merak ettiğinden kâhin Tiresias’a gid-
er ve “oğlum çok yaşar mı ?” diye sorar. Tiresias,
onlara çocuğun kendi yüzüne bakmazsa çok fazla
yaşayacağını söyler. Fakat kâhinin sözü dinlen-
mez ve Narcissus’un beklenmedik sonu Tiresias’ı
doğrular. Ergenlik çağına gelen Narcissus’a birçok
genç kız ve nymphalar aşık olur. Fakat Narcissus
hiç kimseye yüz vermez. Nympha Echo, kırlarda
dolaşan Narcissus’u gördükçe yüreği tutuşur, gi-
zlice hep onu izler. Kimselere gönül vermeyen
Narcissus, Echo’nun aşkını da istemez. Çok üzülen
Echo, ormanlara inzivaya çekilir. Üzüntüsünden
zayıflar ve sonunda inleyen bir ses olarak dağlarda
görünmez olur.
Narcissus’un küçümseyip hor gördüğü
kızlar, Tanrılardan öçlerinin alınmasını isterler.
“Sevsin de sevdiğine kavuşmasın, budur dileğimiz”
diye Nemesis’e seslenirler. Nemesis kızların
dileğini kabul ederek Narcissus’a bir düzen kurar.
O yörede bir oluğun suları gümüş gibi parlar, ne
çobanlar ne de dağlarda otlayan keçiler oraya
ayak basar. Bir av dönüşü yorgun olan Narcissus,
susuzluğunu gidermek için bu pınarın suyuna eğilir
ve gördüğü güzel yüze tutulur. Şimdiye dek kim-
selere gönül vermeyen genç adam bir anda kendi
suretine âşık olur. Artık gözlerini sudan alamaz.
Kaç kez kollarını kaldırarak gördüğü yüzü tutmak
ona sarılmak ister ama hiçbir zaman bir sonuç elde
edemez. Sevdiğine dokunup yanına alamadığı için
aşk onu tüketir ve sonunda sudaki görüntüsüne ba-
karak ölür. Narcissus’un öldüğü yerde sarı ak tüy-
cüklü bir çiçek biter. Bu çiçeğe onun adına ithafen
nergis denir.5
“Naiad’lar, kesmişler saçlarını yattığı yere
Koymak için, Dryadlar ağlamış böyle, onların
Çığlıklarını da yankıtmış Echo. Odun toplamış
Bir yığın düzenlemiş, Ölüm ışıldakları, salaca,
Hepsi var, Narcissos’un ölüsü yok ortada.
Yalnız sarı, ak tüycüklü bir çiçek öldüğü yerde”6
 Narcissus kendisinin bir imgesi olan bu
yanılsamayla, kendi bedeni arasındaki ayrımın
yarattığı anlam belirsizliği pek çok yorumcuya
esin kaynağı olur. Çünkü göz aldanması bu mi-
tin temel ögesidir ve bazı psikanalitik çözümle-
melere girişilmesine imkân sağlar. Yaptığımız
bu alıntıda Bonnefoy’a göre ayna, narsistliğin
temel araçlarından biridir ama kimse aynaya
baktığında karşısındakini başkası sanmaz. Nar-
cissus aynadakini başkası sanır, işte onun cezası
bu tuhaf yanılgıdır. Ovidius’un öykülerinde
göz aldanır; öykülerin kahramanları gördükleri
için, daha doğrusu görmeyi beceremedikleri için
kaybederler. Hayatının baharında ölen çocukların
kanından doğan ve sümbül, menekşe, dağ lalesi gibi
Flora’nın bahçesindeki bütün yer altı tanrıçalarının
güzel çiçekleri gibi Narcissus da genç ölür. Ama
Narcissus’un bir ayrıcalığı daha vardır: Kendini
uyuşturur ve büyüler. Narcissus narkē isminden
gelir ve eski Yunanca anlamı uyuşukluktur. Nergis
yanılsamayı ve yanılgıyı yaratmak için bir araçtır.7
Aşk, birbirine zıt duygu durumlarıyla vuku
bulan, bizi mutlu veya mutsuz olmaya itebilen, an-
cak tüm bunlara rağmen, bu duyguyu tatmaktan
geri kalmak istemediğimiz, biz fark etmesek de
hayatımızın bir yerinde bizi bulabilen, sevgi, mu-
habbet, şehvet, arzu, ihtiras, zaaf, özlem gibi du-
ygularla bütünleştirebileceğimiz duygu durumu-
dur. Kimisine göre güzel hatıraların final çizgisi,
hüsranla biten duygular yığını, kimisine göreyse
yaşamın ta kendisi, tek sebebidir.
Bütün bu hikayeler, var olan her şeyin
değişip başkalaştığını ama yok olmadığını anlatır.
Tıpkı aşk gibi. Aşk da başkalaştırır, değiştirir ama
asla kaybolmaz hapsolduğu ruhta, sarıp sarma-
lar tüm bedeni. Kaosu kosmosa dönüştüren, tüm
hayatımıza tesir eden bu itici güçten başka ne ola-
bilir ki, insana hükmeden tanrıları peşinde deli di-
vane eden bu duygunun kendisi değil de nedir.
Tüm bunlar demek değildir ki Ovidius
bu eserinde, Ars Amatoria, Remedia Amoris,
Amores’te olduğu gibi yalnızca aşkı temel aldı.
Metamorphoses eserinde anlatılara hakim olan
tek bir tema olduğunu söyleyemeyiz, bunu iddia
dahi edemeyiz. Ancak yine de şu fikre kapılmaktan
kendimizi alıkoyamayız. Şair söyleyeceklerini di-
zelere dökerken aşk duygusundan uzaklaşmamış,
diyeceklerini ya tek tek bu duyguyla süslemiş ya da
anlaşılmasını umarak kuytu bir köşede bırakmıştır.
Kim bilir, belki de bunu hiç ummamıştır.
SONNOT
1. Lewis, C. S. (1996). The Allegory of Love: A Study In
Medieval Tradition.
2. Cic. Tusc. 4.68-76. (ed. KING, J. E.) London: The Loeb
Classical Library. Harvard University Press.
3. Eraslan, Ş. (2001). Ovidius’un Metamorphoses’inde
Mitolojik Anlatımların Derlenmesi. (Yayımlanmamış
Yüksek Lisans Tezi). s. 5-6.
4. Ov. Met. 1.555. çev. Eyüboğlu, İ. Z. (1994). Ovidius:
Dönüşümler. İstanbul: Payel Yayınları. s. 37.
5. Eraslan, Ş., a.g.e., s. 13-14.
6. Ov. Met. 3.505-510. çev. Eyüboğlu, İ. Z., a.g.e., s. 84-85.
7. Bonnefoy, Y. (1981). Antik Dünya ve Geleneksel To-
plumlarda Dinler ve Mitolojiler Sözlüğü. (çev. Yılmaz,
L.) Ankara: Dost Kitabevi. s. 806-807.
KAYNAKÇA
Antik Kaynaklar
Cicero
CICERO. (2015). Tusculanae Disputationes. (ed. KING, J.
E.). London: The Loeb Classical Library, Harvard Univer-
sity Press.
Ovidius
EYÜBOĞLU, İ. Z. (çev. 1994). Ovidius: Dönüşümler.
İstanbul: Payel Yayınları.
OVIDIUS. (1921). Metamorphoses. (çev. MILLER, F. J.)
London: The Loeb Classical Library. Harvard University
Press.
Modern Literatür
ANDERSON, W. S. (1995). “Aspects of Love in Ovid’s
‘Metamorphoses’”. The Classical Association of the Mid-
dle West and South. (CAMWS, s. 265-269).
BONNEFOY, Y. (1981). Antik Dünya ve Geleneksel
Toplumlarda Dinler ve Mitolojiler Sözlüğü. (çev. Yılmaz,
L.). Ankara : Dost Kitabevi.
CASSIN, B. (ed. 2004). Dictionary Of Untranstables:
A Philosophical Lexicon. (çev. APTER, E., LEZRA, J.,
WOOD, M.). Princeton University Press.
ERASLAN, Ş. (2001). Ovidius’un Dönüşümler’indeki
Mitolojik Anlatımların Derlenmesi. Erzurum: Atatürk
Üniversitesi. Sosyal Bilimler Enstitüsü (yüksek lisans tezi).
LEWIS, C. S. (1977). The Allegory of Love: A Study In
Medieval Tradition. Oxford: Oxford University Press.
LIVELY, G. (2011). Ovid’s Metamorphoses: A Reader’s
Guide. Continuum International Publishing Group.
35
36
 PROTOHİSTORİK DÖNEM KENTLERİ
ARKEOLOJİK PEYZAJ TASARIMINDA
YAZI VE DİL

ASUMAN ŞAHİN*

“Ona başka şeyler de verildi, her birinin kendi yazdırdığı ziyafet stelinde şöyle der:
adı vardı: küp, küre, piramit, sonsuz kum. Tahta, “Atalarım zamanında viraneye dönmüş, terk
taş ve insanlar arasında yürümek için bir gövde. edilmiş kentleri yenileme işlerini üstlen-
Her günün tadını çıkarmayı hak etti. İşte senin dim ve buraya birçok insanı yerleştirdim.
tarihin, tıpkı benim tarihim gibi.” J. L. Borges, Topraklarımdaki eski sarayları yeniledim.
Armağanlar.

A
Onları görkemli üslupla bezedim ve içlerine
rkeolojik veriler ışığında; tabletler, kaya tahıl ve saman depoladım.”
kabartmaları, orthostatlar, steller gibi hem Geç Tunç ve Demir Çağlarının Yukarı
mimari hem de yazınsal önem taşıyan Mezopotamya ve Anadolu devletlerinde krallar,
arşiv belgeleri ve dış mekan eserleri; kent doku- yeni kentler kurulması, meyve bahçeleri, sulama
su, yaşam biçimi, dinsel ve mitolojik ritüeller ve sistemleri inşa edilmesi, kaya kabartmalarının
yönetim gibi konulardaki dönemsel izlerle bize yontulmasına kadar uzanan büyük ölçekli projel-
neler anlatmaktadır? erde çevre ile ilişki kurmaya özen göstermişlerdir.
Erken Mezopotamya epik şiirinde kentler, Krallar toplumsal belleğin ve kentlerin inşa edilm-
kültürel imgelem ve siyasal anlatılarda önde gelen esiyle yakından ilgilenmişlerdir. Assur-Ninova,
bir rol oynar. Örneğin Nibru (Nippur) kenti siyasi Urartu-Tuşpa, Hitit-Hattuşa, Kargamış, Zincirli
alanda hareket eden tanrısal iktidar anıtı olarak gibi efsanevi kentlerin hikayeleri ve peyzaj tem-
kişileştirilmiştir. sillerinde yer alan yazılı kentsel tasarım kayıtları
“Ninnurta konuşur: Sevgili kentim, kutsal mekan bize şunu gösterir: O dönemin bize sunduğu so-
Nibru’nun başı göğe ersin, kentim kardeşlerimin mut toplumsal ve siyasi veriler olmasına karşılık,
kentinde birinci gelsin, göçmenlerin bedeni toplumun yaşam biçemine uzanan pek çok hikay-
gölgemde tazelensin.” eyle, efsaneleşen çok katmanlı toplumsal olay-
Yeni bir kentin kurulum amacı acaba lara bağlı dinamiklerin izlerine de ulaşmamızı
iktidarın refah ve uygarlık ideallerini siyasi sağlamışlardır.
seçkinler gözünde somutlaştırmak mıydı? Yok- Kent, insanların birbiriyle buluştukları,
sa yaşamsal veriler ve ihtiyaçlar kentliliği mi malların değiş tokuş edildiği ve fikirlerin yayıldığı
doğurdu? Arkeolojik bulguların değerlendirilmesi ilişkiler ve kararlar merkezidir. Kentte farklı faali-
somut bilgiye ulaşım açısından bu kapsamda zor- yet alanları oluşmaktadır ve her bir unsur kendi
dur. MÖ 9. yüzyılda yaşayan Assur Kralı II. Assur- içinde sıkı ilişkiler kurulan sistemler bütünüdür.
nasir-apli, kentin yeniden yapılanmasına ilişkin Kent aynı zamanda doğanın da bir unsuru olma

*Asuman ŞAHİN; İstanbul Üniversitesi, Protohistorya ve Önasya Arkeolojisi Anabilim Dalı, Lisans 3. Sınıf Öğrencisi.

37
 özelliğini sürdürmektedir. Kent; sosyal ve fizik-
sel morfolojisinin yanısıra insan ve doğa unsurları
ile bir bütün halinde karşımıza çıkmaktadır. Yazılı
veya yazısız bütün kaynaklar değerlendirildiğinde
karşımıza insan doğa iletişiminin asal olduğu du-
rumlar çıkmaktadır ve bu verileri değerlendirerek
geçmişe dair izleri yakalamaya çalışmaktayız.
Yazı öncesine ait bulguları az olan yerleşim
alanları tıpkı bir flaşın yanıp sönmesi gibi geçen
zaman aralığından bize bıraktıkları plan karesi
izler ile varlıkları hakkında az da olsa fikir üret-
me şansına sahip olabiliyoruz. Taş veya kemikten
yapılmış buluntular, mağara resimleri, çok az da
olsa günümüze kadar ulaşabilmiş yerleşim izleri
antropolojik, arkeobotanik veya arkeozoolojik
verilerin kısıtlı olmasına karşın iklimsel bulgular
ile değerlendirildiğinde karşımıza yaşamsal ve to-
Resim 1: Zincirli, Gaziantep, Kral Barrakip
Tanrı Sembolleri altında Bayındırlık İşleri Yazıtlı
Orthostatı MÖ 8. yy. Eski Şark Eserleri Müzesi,
İstanbul.
38
plumsal izler çıkarmaktadır.
Kentlerin Neolitik dönemden iti-
baren varlığı hep tartışılmaktadır. Kent olgu-
sunun hiyerarşik sistem ve yazıyla eş tutularak
değerlendirilmesi bu kavramı gölgelemektedir.
Neolitik dönemden itibaren tam zamanlı çalışan
zanaatkârların varlığını yadsımak, ortaya çıkan
yerleşimleri değerlendirdiğimiz takdirde pek
mümkün değildir. İletişim insani bir olgudur ve
her nasıl olursa olsun insan yaşamında bir şekilde
gerçekleşmiştir. Bulgular açısından kısıtlı verilere
sahip olsak da, yazı öncesinin sessiz tanıkları olan
tüm verileri değerlendirdiğimizde; insanın çok da
kolay olmayan süreçlerde yaşam mücadelesi ver-
irken kendilerine ait ‘iletişim izlerini’ bırakmayı
başarmışlardır. Paleolitik dönemden Altamira
mağara resimleri veya Neolitik dönemden Çatal-
höyük duvar resimlerini, Göbeklitepe stellerindeki
natüralist figürlerin güçlü anlatımlarını ya da ilk
dönemlerden bize ulaşan bezemelerdeki anlatıları,
figürinlerin betimlemelerini, ölü gömme âdetler-
ini, yaşamdan izler taşıdıklarından bize göster-
dikleri iletişim örneklerini göz ardı edemeyiz.
İnsan zihni acil ihtiyaçlarından
uzaklaştıktan sonra varoluş tuvalinin üzerinde
özgürce oynamaya ve hem mağara, ağaç, pınar
gibi doğal yapılara hem de bunların imgelerinden
hareketle başka nesnelere damgasını vurmaya
başlar. Kentin bazı işlev ve amaçları, kentin
karmaşık birliği ortaya çıkmadan bu işlev ve
amaçları beslemek ve desteklemek için bütün bir
çevre düzenlemesinin çok öncesinde basit yapılar
halinde kendini göstermiştir. Birçok kentsel
yapı ve simge, ilkel biçimde tarım köylerinde de
mevcuttu. Surların köyü çevreleyen hendek ve
barikatlar biçiminde var olduğu söylenebilir. Kent-
sel karışım insan yeteneklerinin her yönde muaz-
zam ölçüde gelişmesiyle sonuçlanmıştır. Kent;
bir insan gücü seferberliği yaratmak, uzak mesafe
taşımacılığına hakim olmak, zaman ve mekan
bakımından geniş alanları kapsayan bir iletişimi
yoğunlaştırmak, inşaat mühendisliği ve mimarlık
sayesinde büyük çaplı bir gelişimle birlikte icat-
lar patlamasının yaşanmasında ve dahası tarımsal
üretkenliği artırmak bakımından etkili oldu.
 Bu kolektif kentsel bilinç dönüşüme
paralel sıçramalar yaşandı. Evin içinde ocak
ateşine yakın duran tanrılar, güneşle, ayla, yaşam
sularıyla, fırtınayla ve çölle özdeşleştirilen uzak
tanrıların; yer ve gök tanrılarının gölgesinde kaldı.
Yerel kabile reisi ulu krala dönüşüp tanrısal veya
yarı tanrısal sıfatlarla donanmış olarak tapınağın
en yüksek dinsel mertebedeki muhafızı konumuna
geçti. Kentlerle köylerarasında hiyerarşi meydana
geldi, artık eşit değillerdi. Kent, ortaya çıkışıyla
mevcut alt yapı ve kültürleri geride bırakmadan,
onlardan her türlü alanda faydalanmayı bilerek za-
naatkâr sınıfın ortaya çıkmasını sağlamıştır. Yönet-
ici sınıfın iktidar gücüyle iz bırakan yapılaşmalar
ortaya çıktıkça uygarlık parçaları peydah olmaya
başlar.
Hemen hemen tüm kentlerde gerek sa-
vunma amaçlı gerekse doğa olaylarından korun-
ma amacıyla tanımlanan sınırlar ve bu sınırlarla
çevrelenen sur duvarlarından kalıntılar, arkeolojik
peyzaj içinde önemli bir yer tutar. Surlar çekirdek
oluşumlardır. Bunun içinde ise birbirine paralel
veya dik kesen sokaklar, avlulu konut yerleşimleri
veya tapınaklar, aşağı şehir/yukarı şehir olarak
ayrılan kent bölümleri, işlikler, fırınlar gibi ortak
kullanım ve depolama alanları oluşturulmuştur.
Krala geçen dini görev bunun hakkını ver-
mek istercesine gücü ve iktidarı elinde tutmasını
sağlayacak göstergeleri de sunması gerekmek- Resim 2: Nineve Kuzey Sarayı, Kabartmalı ve
tedir. Bu noktada kent peyzajları farklılaşmaya Yazıtlı Kral Steli, Kral Sanherib. MÖ 705-681, Eski
başlar ve ideolojinin yaygın hale getirilmesi Şark Eserleri Müzesi, İstanbul.
amacını da güden kralî yazıtlar, steller, orthostat-
lar ve kaya kabartmaları karşımıza çıkar. Peyzaj
artık yazı ve betimlemeler ile iktidarın iletişim her şeyden önce gücün bir ifadesidir. Bu güç kend-
gücü haline gelmiştir. Arşiv belgelerinin yanı ini, kudretli değerlere sahip aslan, boğa ve kartal
sıra kamuya açık alanlarda yapılan törenler de heykelleri gibi kutsal koruyucuların kullanımında,
kalıcılığı betimler olmuştur. Kale surlarında, ana pahalı inşaat malzemeleri ve sanat-zanaatkârlığın
giriş kapılarında, arşiv belgelerinde kentin bu yeni tüm kaynaklarının da bir araya ustaca getirilmes-
ideolojik oluşumu ve kamuya hitap eden iletişim inde dışa vurmaktadır. Kırsal peyzajdan bütünüyle
gücü açıkça bellidir. Ona bakanda korku yarat- ayrılan bu doku ulaşılmaz bir konumdadır.
mak ve onu etkisi altına almak amacıyla yaratılan Gılgamış destanının çeşitli versiyonlarında
devasa ölçekler kullanılmıştır. Pişmiş sert kilden Gılgamış, Uruk surlarıyla tapınağının yapımcısıdır:
veya taştan kalın duvarlar otorite görselliğini
“Her şeyi görmüş olan ülkeme tanıtmak istiyo-
taşımasının yanı sıra, yapıyı uzun süre ayakta tuta-
rum. Denizleri tanımış olanı, her bir şeyi bilmiş
rak mühendislik başarısı da elde edilmiştir. Sonuç
olanı, Gılgamış’ı, her şeyi tanımış olan evrensel
olarak bugün anıtsal mimari adını verdiğimiz olgu,
bilgeyi. Uzak yollardan gelmiş, yorgun ve sakin

39
 olarak bütün güç uğraşlarını bir stele kazıttı ve
berkitilmiş Uruk’un surlarını yaptırttı. Tunçtan
yapılmış gibi duran şu bedenlere bak: Eşi olma-
yan iç duvarları seyret. Çok uzaklardan gelen şu
eşiğe bir dokun, Uruk surlarına bir çık ve onu
boydan boya gez. Temellerini incele, tuğlalarını
yokla, gör hepsi pişmiş tuğladan mı? Temellerini
yedi bilgeler oturtmamış mı?’’
Akkad metninde yer alan dizelerde ise sur
içindeki genel atmosferi şöyle betimlemektedir:
“Gel ey Enkidu, etrafı surlarla çevrili
Uruk’a, insanların şık tören elbiseleri ile göz
kamaştırdığı, her günün bayram gibi yaşandığı
yere gel.’’ kullanılmış olduğunu belirtebiliriz. Her yeni kent
İlk kentlerde insan hayatı ve enerjisi daha
önce ulaşılması mümkün olmayan bir ölçüde sanat
biçimine dönüştürülmüştü. Artık, her nesil geride
kendi ideal biçim ve imgelerinin kalıntılarını
bırakabilmekteydi. Belgelerde de kent peyzajının
görkemini anlayabileceğimiz gibi Uruk surları
etkileyici bir eserdir. 9,5 kilometrelik bir uzunluk
üzerinde 550 hektarlık bir alanı kuşatmaktadır
ve dairesel bir kule yükselmektedir. Bu surların
Resim 3: Zincirli, Gaziantep, Kabartmalı Orthostat, Müzisyenler, MÖ 8. yy. Eski Şark Eserleri Müzesi,
İstanbul.
40
Gılgamış metinlerindeki surlar olup olmadığı bilin-
memektedir. Ancak günümüze ulaşan bu görkemli
kent peyzajı ile bütünleştiğinde, sınırları içinde
yer alan tapınakları; Oval Tapınak, Sin Tapınağı,
duvarlarla çevrili mahalleleri, Akkad dönemi
yapılarıyla Habuba Kabira’ya, Tell Asmar’a teknik
ve yerleşim ilkeleri ile dönemsel peyzaj açısından
bir model oluşturmuştur. Uruk Kenti bize bu
devasa peyzaj özelliği ile yazı olmasa bile ideolojik
düzlemdeki iletişim gücünü göstermektedir.
Kentleri, kendi yaşamsal aktarımıyla oluşturduğu
modellik kavramında incelediğimizde kanıtsal
olmayan ancak karşılaştırma metodu ile eşleşen
öğelerle kent peyzajının kendi içindeki ortak dilin
oluşumu bir önceki deneyimlerden esinlenilmiş
olması bize bir dil aktarımının sürekliliğinin
olduğunu gösterir.
Görkemli kentlerin kurulmalarına ait metin-
lerin yanı sıra kırılganlık, tükeniş öğelerinin de
yer aldığı metinler kentsel peyzajların çöküşlerine
tanıklık ederler. Kentlerin kayboluşunun sayısız
ve karmaşık nedenleri hala gizli kalmaktaysa da
belli başlı nedenler; ekolojik dengedeki bozulma-
lar, doğal afetler, saldırılar, salgın hastalıklar veya
o kenti terk etmek başka bir bölgeye göç etmek
orada kent kurmak gibi faktörlerdir.
Ur kenti hakkındaki çöküşten bahsedilen
metinde esir alınan Kral İbbi-Sin, Ur’un Elamlılar
tarafından ateşe verildiğinde şu satırları yazdırır:
“Kentlerimi zamanımda bir yırtıcı kuş gibi
bizzat yakıp yıkıldığı için Anşan ülkesinin
uçlarına götürdüm. Ur’da hem zayıflar hem de
güçlüler açlıktan kırılmakta, evlerinden artık
çıkamayacak ihtiyarlar yangında can vermekte,
anaların memesinde uyuyan bebeler balık misali
suya atılmakta, ey Kraliçem! Annesi olduğun
kent arkandan ağlamakta, tapınağın boğulmakta
olan bir adam gibi sana kollarını uzatmakta.”
Kayboluşun izleri kent peyzajının trajik duru-
munu belgelemektedir.
Kentler toplumsal eylemlerin tiyatrolarıdır.
Anma törenleri, devletin kamusal gösterileri,
ritüeller ve festivaller kamusal mekanlardaki
gündelik performanslar, cenazeler, şölenler, buna
benzer pek çok aktivite ile birlikte kentler sürek-
li olarak konusu her an değişebilen bir dramanın
etrafında şekillenmektedir. Sadece o anda yaşayan
halkın değil daha sonraki dönemlere iz bırakan
kentsel peyzajları da bize sunmaktadır. MÖ 14. ve
13. yüzyıllar boyunca Hitit uygarlığının başkenti
Hattuşa böylesi törensel bir kent yerleşim şemasına
sahiptir. Hattuşa’da aşağı kent; Fırtına tanrısına
adanan Tapınak A Kompleksi, kralların saray kom-
plekslerinin yer aldığı Büyükkale kale yerleşimi,
Nişantepe ve Südburg kutsal havuz alanları ile pek
çok tapınağın yer aldığı Yukarı Kent; tören kapıları
ve alanlarının da bir araya geldiği sağlam bir sur
sistemiyle sınırlandırılarak anıtsallık içeren kent
peyzajı oluşturulmuş.
İktidarın gücü kent dışında kırsal peyzajda
da kaya kabartmaları olarak yer alır. Muhtemelen
savaş için gidilen yollar üzerinde yer alan kayalara
işlenen betimlemeler daha çok kralın gücünü
temsil eder. Askeri birlik içinde bu işleri yapan bir
zanaatkâr işgücünün de olduğunu bize gösterir.
Sonuç olarak diyebilirz ki Protohistorik
dönem, kentlerin oluşumunda önemli rol oynayan
halkların ihtiyaçlarını, iktidarların gücünü veya
zayıflığını her alanda bize ulaşabilen yazı ve yazı
öncesine ait bulgular ışığında görebiliyoruz. Kent
ve kent yaşamındaki izler bizi o dönemde bir an
için empati yapmamızı sağlayarak düş gücü ile
geçmişten gelen yansımaları birleştirerek kentler-
in peyzajı hakkında bir yolculuğa çıkarmaktadır.
Mekansal ve kentsel anlatım süreçlerinin
katmanlaşmasına bağlı olarak gelişimler zamana
yayılımlar ile oluşumlar izlenebilmektedir. Steller,
orthostatlar, obeliskler kentsel peyzajdaki kültsel
ve kamusal bağlamda yükseltilen anıtlardı. Bunlar
bir yandan kralın yaptıklarını anlatırken diğer yan-
dan da yenilenen görsel anlatı temsilleriyle impar-
atorluk ideolojisini güncelleştirip anıtlaştırdılar.
İnşa edildikleri alanlarda kentsel mekanları
dönüştürdüler. Kültsel avlular, kamusal meydanlar
kapılar ile törensel-görsel bir iletişim atmosferi ha-
line getirdiler.
Günümüzde de kentsel dokuda yer
alan iktidarın gücü yönetimsel kurguları ile
karşımıza her an çıkabilmektedir. Kentler temsili
güç sembolleri ile donatılmaktadır. Geçmiş ve
günümüzdeki izler bize bunu göstermektedir.
Gelecekte ise ne olacağını henüz bilemiyoruz.
KAYNAKÇA
BORGES, J. L. (2008). Atlas. İstanbul: İletişim Yayınları.
HARMANŞAH, Ö. (2015). Eski Yakındoğu’da Kent,
Bellek, Anıt. İstanbul: KÜY Yayınları.
HUOT, J. L., THALMANN, J. P., VALBELLE, D. (2000).
Kentlerin Doğuşu. Ankara: İmge Yayınları.
MIEROOP, M., de V. (2018). Eski Yakındoğu Tarihi MÖ
3000-323. İstanbul: Homer Kitabevi.
MUMFORD, L. (2013). Tarih Boyunca Kent. İstanbul:
Ayrıntı Yayınları.
REDFORD, S., ERGİN, N. (2016). Türkiye’de Şehirler ve
İçkaleler Demir Çağından Selçuklulara. İstanbul: KÜY
Yayınları.
SEVİN, V. (1991). Yeni Assur Sanatı I Mimarlık. Ankara:
Türk Tarih Kurumu.
SEVİN, V. (2010). Yeni Assur Sanatı II Assur Resim
Sanatı. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
YAZICIOĞLU, G. B., KESKİN, A. (2018). Assurlular -
Dicle’den Toroslar’a Tanrı Assur’un Krallığı. İstanbul:
Yapı Kredi Yayınları.
YILDIRIM, E. (2017). Eskiçağ Mezopotamya’sında Lid-
erler, Krallar, Kahramanlar. İstanbul: Arkeoloji ve Sanat
Yayınları.
41
42
 KÜNSTLERROMAN KARAKTERLERİ
OLARAK STEPHEN DEDALUS VE AHMET
CEMİL
MELİHA YONCA ERDEM*
1
900-1930 yılları arasını kapsayan ve yük-
sek modernizm diye adlandırılan dönemde
Batı’da yaygınlaşan sanatçı romanları yani
künstlerroman, büyüme romanlarının, diğer
adıyla bildungsroman’ın bir alt türüdür. Bildungs-
roman’ın çocukluk, ergenlik, gençlik ve olgunluk
doğrultusunda kronolojik bir biçimde ilerleyen
yapısını tekrar eden künstlerroman, bu yapının
merkezine estetik arayışı koymasıyla farklılık arz
eder. Bu romanlarda ana karakter, estetik arayışın
öznesi olacak kadar yetenekli, ancak henüz ken-
di kimliğini tam anlamıyla tanımlayamadığı için
duygu, düşünce ve hayalleri epey karışık olan bir
sanatçı adayıdır. Bu tür romanlar şüphesiz yazarın
yaşamından kuvvetli izler taşır. Hatta Harry
Levin’e göre sanatçı romanları, büyüme roman-
larına kıyasla daha gerçekçi dizayn edilmiştir.1
Çünkü künstlerromanın yazarın kendi yaşamıyla
daha fazla örtüştüğü aşikardır.
Modernizm akımının sanatçıları, moderni-
tenin büyüttüğü daha iyi bir dünya umudunun boşa
çıktığını düşünen, insanlık için umut vaat eden
tek yolun ise sanat olduğuna inanan fildişi kulesi
mensuplarıdır. Büyüme romanları, toplumun an-
cak vicdan sahibi bireylerce kurtulabileceği mesa-
jını verirken sanatçı romanları, kurtuluşun sanatçı
çevrelerinin oluşturduğu Bohemya’dan geleceğini
savunmuştur. Dikkatle incelendiğinde gerek kün-
stlerroman karakterinin gerekse bildungsroman
karakterinin ortak düşmanları; toplumun maddi-
yatçılığı, ön yargılılığı, iki yüzlülüğü, çifte stan-
*Meliha Yonca ERDEM; İstanbul Üniversitesi, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Doktora Öğrencisi.
dartları, baskıcılığı ve çıkarcılığıdır. Sanatçı ro-
manlarının yazarları bu paradoksu, romanlarındaki
sanatçı adaylarının sıradan insana duyduğu özlem
ve özenmeyi anlatarak yansıtmıştır. Modernist
yazının bir parçası olan bu türün belirleyici özel-
liklerinden belki de en önemlisi, sanatçı ana karak-
terlerin “eksik” yazarlar ya da şairler olmasıdır. Bu
eksiklik, sanatçı ana karakterleri arayışa ve bir o
kadar da bunalıma sürüklemiştir.2
Künstlerroman örnekleri olarak James
Joyce’un Sanatçının Bir Genç Adam Olarak Por-
tresi’nde3 yazar olmaya karar veren, ancak bu
kararını destekleyecek bir yetenek sergilememiş
olan ana karakter Stephen Dedalus’un henüz ol-
gunlaşmamış ve eksik bir yazar olarak yaratıcılık
yolculuğuna çıkışının öyküsü; Halit Ziya Uşak-
lıgil’in Mai ve Siyah4 romanında ise Ahmet Ce-
mil’in emsalsiz bir eser yaratma yolculuğu ve hüs-
rana uğrayan kendini tamamlama çabası, yani mavi
hayallerinin beyaz bir gerçekliğe varamayışının
öyküsü okunur. Modernist anlayışla yazılan bu iki
romanda karşılaşılan yegâne amaç, sanatı yaşamın
merkezine almaktır. Bu yüzden iki ana karakter
için de edebî bir eserde biçim güzelliği, seçkin dil
arzusu, yeni hayaller ve imajlar ortaya koymak
esastır. Daha önce söylenmemiş özgün bir eser
yazmak, bu romanlarda görülen sanatçı ana karak-
terlerin peşinden gittiği en yüce idealdir. James
Joyce’un Portre’sinde Stephen, Mai ve Siyah’ta
da Ahmet Cemil hayatlarını tam olarak bu hayalin
pençesinde idame ettiren iki ayrı karakterdir. On-
43
 ları birleştiren nokta, benliklerinde modernist bir
sanatçı ruhu taşımalarıdır.
Stephen ve Ahmet Cemil, hayatlarında
hem otoriteyi temsil eden “baba” figürünü kay-
betmeleri hem de iç dünyalarında karşılığı bulun-
mayan bir “aşk hayali” büyütmeleri açısından bir-
birlerine benzerler. Bu iki durum, onların hassas
ve sanatçı ruhlarını beslemiştir. Çünkü otoritesiz-
lik eser yaratma konusunda aşkınlığın yolunu aça-
cağı gibi, hayata dökülememiş ideal aşk olgusunun
doğuracağı eksiklik hissiyatı da sanatçıyı estetizm-
de mükemmelliği yakalayıp bu eksikliği giderme
eylemine yönlendirecektir. Söz konusu iki roman
incelendiğinde ana karakterler Stephen ve Ahmet
Cemil’in daha ilköğretim yıllarından itibaren duy-
gusal, iç dünyalarına dönük, okul ortamındaki
diğer arkadaşlarından farklı özelliklere sahip old-
ukları görülür. Stephen ve Ahmet Cemil, gerçeğin
donukluğundan ziyade hayalin esnekliğinde ve
aşkınlığında kendilerini gerçekleştirebileceklerini
duyumsarlar.
Joyce’un romanında ana karaktere göre,
estetik kavrayış belli evrelerden geçmektedir. Bu
evreleri aşmak, güzele ulaşmak için şart koşulur.
Stephen, söz konusu evreleri “bütünlük”, “uyum”
ve “aydınlık” olarak ifade eder ve bunları ayrıntılı
bir şekilde açıklamaya çalışır. Onun için “bütün-
lük” (integritas), estetik objenin kavranabilme-
si için gerekli olan sınırlandırma ile sağlanabilir.
Sınırlandırılmış estetik kavrayış, bütünü mey-
dana getiren parçalar arasındaki düzeni görür. Bu
da Stephen için “uyum”un (consonantia) ifade-
sidir. “Aydınlık” (claritas) ise estetik olan şeyin
bütününde görülen uyumun zihinde algılandığı
anda hissettirdiği en yüce güzelliğin büyüsüdür.
Ana karakter bu düşüncelerini Luigi Galvani’nin
“yüreğin büyülenmesi” sözüyle destekleyerek if-
ade eder. Sanatı evrelerince ele alan ana karakter,
onu aynı zamanda biçimsel bir sınıflandırmaya
tabi tutar. Onun için sanat; lirik, epik ve dramatik
biçimlerle meydana gelmektedir. Ancak bu biçim-
ler sanatçının, eseri aracılığıyla yarattığı imgeyi
kendi haricindekilere duyurabildiği ölçüde ve
kendi kişiliğine büründürebildiği ölçüde bütün bir
imgeyi birbirinden ayrıştırabilir. Stephen, aslın-
da biçimsel özün de lirikten meydana geldiğini
44
savunur; epiğin ve dramatik olanın lirik edebiyat-
tan geliştiğini ifade eder.5 Stephen’ın gelenekten
koptuktan -hatta rahip olmayı reddettikten- sonra-
ki hayal dünyasının dinamikliği, ani esinlenişlerle
dile getirdiği ahenkli mısralarla açığa çıkar. Onun
için şiirin biçim güzelliğine sahip oluşu önem taşır.
Romanın bilhassa son bölümünde, ana karakterin
biçimsel ve ritmik estetiği zorunlu kılan şiir po-
etikasının bir nevi uygulaması dikkati çeker. Ana
karakter, hayal dünyasını kurallardan arındırdığı
takdirde yeni mısralar söyleyebilmektedir. O
artık, esin gücünü -geleneklerden münezzeh bir
biçimde- serbest bıraktığında hayalî unsurların
söze dönüştüğünün, âdeta bedene büründüğünün
bilincindedir; tamamen hislerle örülü ve biricik
olan estetiğini meydana getirebilmekte, mısraları
zihninden bir bir dökebilmektedir:
Oh! İmgelemin bakire döl yatağında kelâm
ete kemiğe bürünmüştü. Melek Cebrail bakire-
nin odasına varmıştı. (…) Mısralar zihninden
geçip dudaklarına ulaştı ve mırıldanırken şiiri,
bir şiirin ritmik akışını dudaklarında duydu.
Gül kırmızısı ışıltı uyakların ışınlarını ortalığa
yaydı: ways, days, blaze, praise, raise. Işınlar
yeryüzünü kavurdu, insanlarla meleklerin
yüreklerini tüketti: onun başına buyruk, gönlü
gülden olan ışınlar…6
Roman boyunca okunan Stephen karak-
teri, gerçeğin tüm katılığına karşılık hayalin en-
ginliğinde ve estetiğin hazzında dolaşmayı tercih
etmiş; bu tercihin bedelini de yalnız kalışla ve
çevresine hakim olan genel kuralları çiğnemek
zorundalığıyla ödemiştir. Onun sanatçı kişiliği, il-
hamla birlikte özgün olan eserin arayışına girmiş
olsa da tasavvurundaki mükemmelliği hiçbir
zaman tam anlamıyla yakalayamamıştır. Kaldı ki
bu “ifadede yetersiz kalış” durumu yine modernist
sanatçıların seçkinliğinden ileri gelen bir nitelik-
tir. Öz itibarıyla Stephen için sanattan kasıt, her
hâlükârda sanat olmuştur.
Mai ve Siyah romanında ise estetiğin
çerçevesini okuyucuya aktaran Ahmet Cemil
karakteridir. Ahmet Cemil’in bir nevi sığınağı olan
sanat, hayallerini yaşatıp gerçekliğin siyahlığın-
dan uzaklaşabildiği tek şeydir. Onun en büyük
hayali, modern kaidelerle tasarladığı sanat eseri- Cemil, lisanın bütüncül olmasını, nağmeler, ren-
nin sayesinde üne kavuşmak ve hayatının mefis- kler ve derinlikler barındırmasını, doğrudan haya-
tosunu7, yani Raci’yi alt etmektir. Ahmet Cemil es- ta karışmasını, şüphesiz hayatın anındaki “insan”ı
kinin karşısında duran, hem geleneksel hayat tarzını anlatmasını istemektedir.10 Ahmet Cemil’in mod-
hem de geleneksel edebî anlayışı benimseyemeyen ern şiir anlayışında bilhassa biçim güzelliği önem
estet bir karakterdir. O, gündelik yaşayışında bile arz eder. Bir şiirin ahenk unsurlarını, yani vezni ve
her şeyi estet ölçütlerle değerlendiren, her şeyde kafiyeyi belli bir uyum içinde barındırması saf bir
güzellik arayan taraflarıyla ön plana çıkar. sanatın oluşumu için gereklidir. O, şiirde nasıl an-
Orhan Koçak’ın Ahmet Cemil’in haya- lamı duyuş konusunda zor beğenen biriyse, biçim
ta bakışını, bir çeşit romantik sanatçı idealizmi- konusunda da seçicidir. Biçimin müziksel tını
ni psikanalitik düzlemde okuduğu makalesinde, yaratma işlevi üstünde durduğu bir konudur. Ona
Cemil’in dünyasındaki “ego ideali-süper ego” göre bir şiir ne kadar anlam dolu olursa olsun, sesin
karşıtlığına dikkati çeker: değerinden yoksunsa başarısızdır.11 Görülmektedir
“Ego ideali, yitirilmiş kusursuzluk imgesinin ki ses ve ritmin vurgusu hem Ahmet Cemil’de hem
başka bir yoldan geri alınmasına hizmet eder; de Stephen’da öne çıkmaktadır.
süper egoysa yasağın ve görevin içselleştirilme- Mai ve Siyah’ta tıpkı bir insan hayatının
sidir.” seyri gibi maviden siyaha, yani doğumdan
ölüme gelişen bir kompozisyon Ahmet Cemil’i
Koçak, kapılma hâlini, “idealin özgül merkeze alarak verilmiştir. Ana karakterin sık sık
oluşum biçimi” olarak açıklar. “Narsisistlik, tam- tanımlamaya çalıştığı ideal eser, bir nevi onun
lık ve ihtiyaçsızlık” hâlini babanın hayatta old- hayatının taklidi gibi olacaktır.12 Nasıl ki onun
uğu günlerin “Süleymaniye’deki beş odalı evcik”i hayatı hayal kırıklıklarının, emellere ulaşamamanın
temsil ederken, babanın ölümüyle o evcik zindana
dönüşür. Bunun yerine Cemil’in sanatsal arzuları, Halit Ziya Uşaklıgil
bu tamlık hâlinin yeni imgeleri olurlar. Bir bakı-
ma onun hayatında ideallerle zorunluluklar karşı
karşıya kalmaya devam eder.8
Mai ve Siyah romanı, Tepebaşı’nda
gerçekleşen bir yemek toplantısıyla başlar. Bu to-
plantıda Ahmet Cemil ve çalıştığı matbaadan ark-
adaşları ile geleneksel edebiyatın temsilcisi Raci
bulunur. Burada yeni bir estetik duyuşun peşinde
olan Cemil’in Raci’ye hitaben söyledikleri, aslında
tüm eser boyunca okunacak estet kahramanın nasıl
bir karakter sergileyeceğini özetler tarzdadır. O,
şiirsel geleneğe bağlı kalan Raci’ye daima karşıt bir
tutum sergiler ve onun savunduğu eski şiiri donuk,
süslü ve anlaşılmaz olarak eleştirir; modern şiiri
savunur.9 Ahmet Cemil için şiir sanatı, Stephen’ın
söz konusu meseledeki görüşleriyle paralel olarak
insanın her türlü duygusal derinliğine tercüman
olacak özgün bir lisanı yansıtmalıdır. Ona göre bu
lisan, kâh güneşin batışındaki üzüntülü renkleri
yansıtabilmeli kâh yas tutmanın ümitsizliğiyle
ağlayabilmelidir. Kurallarla sınırlandırılamayan,
ancak ruhu sarsan nağmelere benzemelidir. Yani

45
 hüsranlarıyla doludur; yine aynı biçimde eseri de
kendi elleriyle sobaya atılmak gibi bir hazin bir
sona sahip olur.
Sanatçının Bir Genç Adam Olarak Portresi
ile Mai ve Siyah romanları, ele alınan modern es-
tetizmin nasıl aşamalardan geçerek çağdaş süreçte
geleneksel olana galibiyetini sağladığını gösterme-
si açısından edebiyat dünyasında önem taşıyan iki
ayrı eserdir. İki romanda birbirine benzer nitelikler
gösteren Stephen ve Ahmet Cemil, geleneksel
olandan modern olana geçişin sancılarını, kendi
hayatlarının doğrudan merkezinde duymuş; hassas
ve bir o kadar da sanatçı ruhuna sahip ana karak-
terler olarak okunmuştur. İki ana karakter de eski
olan şeylerin duvarlarını yıkıp yeniyi inşa etme
arzusunu yaşamlarında ilke edinmişlerdir. An-
cak Stephen da Ahmet Cemil de edebiyatı kend-
ilerine takıntı hâline getirerek modern algılarını
üretecekleri eserlerle yansıtmayı amaçlamışlardır.
Hayata estetik pencereden bakan söz ko-
nusu iki karakter, hayal dünyasında yaşamayı,
gerçeklerin donukluğuna tercih etmişlerdir. Hayalî
tasavvurlar iki karakteri her ne kadar yalnızlığa itse
de, bu durum ne Stephen’ı ne de Ahmet Cemil’i
rahatsız etmiştir. Onlar hayallerini, bizzat mod-
ern sanatçıları okuyarak biçimlendirmiş oldukları
estetik değerlerle somut bir hâle büründürmek
kaygısını duymuşlardır. İkisi de edebiyatı, bil-
hassa şiiri modernist bir bakışla değerlendirerek
biricik ve emsalsiz eserin peşinde hayatlarını
harcamışlardır. Onlara göre şiirde eskinin kalıpları
tamamen kırılmalı, yeni bir eser üretebilmek için
öncelikle yeni bir dil algısı oluşturmalıdır. Üs-
lup kaygıları, müziksel bir söyleyişi yakalamak
çabasını gerektirmiş; bunun için de biçimsel
öğelerin (vezin, kafiye vs.) kusursuz dizilmesi
onlar için önem arz etmiştir. Eser üretirken ke-
lime seçimi konusunda oldukça titiz olan iki ana
karakter, ezgisel duyuş kadar imgesel söyleyişe de
dikkat etmişlerdir. Onların imgeye, biçime, ritme,
insani hislenmelere bağımlı oluşları birer mod-
ernist sanatçı olduklarının başlıca göstergeleridir.
Stephen ve Ahmet Cemil için şiirde mükemmele
erişmek, hayati en yüksek hedeftir.
Sanatçı yaşayışını yahut gelişimini ele
aldığı için bildungsromanın bir alt türü, kün-
46
stlerroman sayılan Sanatçının Bir Genç Adam
Olarak Portresi ve Mai ve Siyah, ana karakterl-
erinin romanların başındaki hâlleriyle sonundaki
hâllerinin aynı kalmamalarını, sanat algılarında
başkalaşıma uğramalarını bölüm bölüm, kronolo-
jik bir sırayla işleyerek söz konusu türün en belir-
gin örneklerinden olmuşlardır. Bu iki roman, mod-
ernizmde sanattan kastın yine sanatın kendisinin
olduğunu doğrudan dile getirmişlerdir. Hatta mod-
ern edebiyatın neliğini ve nasıllığını öyle ayrıntılı
anlatmışlardır ki; Halit Ziya Uşaklıgil’in ve James
Joyce’un şiir poetikalarını sunmak amacıyla bu
romanları âdeta araçsallaştırdıklarını ifade etmek
hiç de abartılı bir söylem olmaz.
SONNOT
1. Ayrıntılı bilgi için bk. Levin, H. (1966). James Joyce:
An Introduction. New York: Oxford University Press.
2. Parla, J. (2000). Türk Romanında Yazar ve
Başkalaşım. İstanbul: İletişim Yayınları. s. 235-237.
3. Joyce, J. (2016). Sanatçının Bir Genç Adam Olarak
Portresi. (B. Göksu, Çev.) Ankara: Yason Yayınları.
4. Uşaklıgil, H. Z. (2009, 11. basım). Mai ve Siyah. (E.
Doğan, Haz.). İstanbul: Özgür Yayınları.
5. bkz. Joyce, J., a.g.e., s. 239-240.
6. bkz. Joyce, J., a.g.e., s. 243.
7. Uysal, Z. (2014). Metruk Ev. İstanbul: İletişim
Yayınları. s. 255.
8. Koçak, O. (1996 Güz). “Kaptırılmış İdeal: Mai ve Si-
yah Üzerine Psikanalitik Bir Deneme”. Toplum ve Bilim
dergisi. s. 70.
9. bkz. Uşaklıgil, H. Z., a.g.e., s. 21-22.
10. bkz. Uşaklıgil, H. Z., a.g.e., s. 22-23.
11. bkz. Uşaklıgil, H. Z., a.g.e., s. 134.
12. Yuva, G. M. (2017). Modern Türk Edebiyatının
Fransız Kaynakları. İstanbul: İletişim Yayınları. s. 318.
KAYNAKÇA
JOYCE, J. (2016). Sanatçının Bir Genç Adam Olarak
Portresi. (B. Göksu, Çev.) Ankara: Yason Yayınları.
KOÇAK, O. (1996 Güz). “Kaptırılmış İdeal: Mai ve Si-
yah Üzerine Psikanalitik Bir Deneme”. Toplum ve Bilim
dergisi. s. 70.
LEVIN, H. (1966). James Joyce: An Introduction. New
York: Oxford University Press.t
PARLA, J. (2000). Türk Romanında Yazar ve
Başkalaşım. İstanbul: İletişim Yayınları.
UŞAKLIGİL, H. Z. (2009, 11. basım). Mai ve Siyah. (E.
Doğan, Haz.). İstanbul: Özgür Yayınları.
UYSAL, Z. (2014). Metruk Ev. İstanbul: İletişim
Yayınları.
YUVA, G. M. (2017). Modern Türk Edebiyatının Fransız
Kaynakları. İstanbul: İletişim Yayınları.
 PYRRHOS SAVAŞLARI VE ROMA’NIN
İTALYA’NIN GÜNEYİNE EGEMEN OLUŞU
BAHADIR İKİCAN*
E
fsaneye göre Romulus tarafından MÖ 753
yılında kurulan Roma kenti, yönetim biçi-
mi olarak krallığı tercih etmiştir. Şehrin bir
kent devleti şeklinde organize olduğu sıralarda
krallık tahtında Etrüsk soyundan gelen lider-
ler oturmaktaydı. Ancak son kral olan Tarquinius
Superbus’un oğlu Sextus’un soylu bir kadın olan
Lucretia’yı kaçırması sonucu soylular ayaklanmış
ve bu isyan kralın kaçışışla son bulmuştur. Bu
tarihten sonra da halk iradesine dayalı cumhuriyet
rejimi MÖ 509-508 yılında kurulmuştur. Bir daha
krallık yönetimi altında yaşamayacaklarına dair
yemin eden Roma halkı, cumhuriyet rejimi idares-
inde oldukça gelişim göstermişse de, kentin MÖ
387 yılında Keltler tarafından yağmalanmasına en-
gel olamamıştır. Roma şehri her ne kadar bir süre
Keltler’in elinde kalmışsa da verilen fidye karşılığı
yağmadan kurtulmuştur. Takip eden süreçte de
Romalılar, bölgedeki rakipleri olan Samnit, Sabin,
Kelt kavimlerini dize getirmeyi başarmışlardır.
Özellikle orta İtalya’daki en dişli rakiplerinden
olan Samnitler ile arasında MÖ 343-290 tarihleri
arasında yaşanan savaşlardan Roma’nın galip
çıkmayı başarması, kentin orta İtalya’da hakimi-
yetini kurmasını sağlamıştır. Sonraki dönemde de
bölgedeki yayılışına devam eden kent, bir sonraki
hedefini Güney İtalya olarak belirlemiştir.
Yunanistan anakarası olarak adlandırılan
Hellas bölgesindeki Hellen kent devletleri gibi
Güney İtalya’da bulunan Hellen kentleri de birlik
gösteremediklerinden zayıf düşmüş ve bölgedeki
*Bahadır İKİCAN; Uludağ Üniversitesi, Tarih, Lisans 4. Sınıf Öğrencisi
varlıklarını devam ettirmek için başka bir egemen
gücün yardımına ihtiyaç duymuştur. Birlik olama-
yan Güney İtalya’daki Hellen şehirlerine saldırıya
başlayan Brutti ve Lucani kavimleri bu kentleri
oldukça zor durumda bırakmıştır. Bölgede bulunan
Hellen kentleri arasında istisnai olarak güçlenen
kent ise Tarentum olmuştur. Bu kent, saldırılara
karşı kendini ve müttefiklerini iyi bir şekilde müda-
faa etmeyi başarmış ve bu savunmayı bilhassa
Hellas’tan getirdiği paralı askerler ve buradaki kral
ve komutanlardan sağladığı destekler sayesinde
güçlü tutmuştur. Sparta kralı olan Arkhidamos’a
MÖ 340’lı yıllarda, Epeiros kralı Aleksandros’a
MÖ 338’de, yine Spartalı olan Kleonymos’a
MÖ 303 yılında Tarentum’un yaptığı yardım
çağrıları, bölgedeki yağmacı kavimlere karşı talep
edilen yardım çağrılarından bazıları olarak tarihe
geçmiştir.
Tarentum’un yakınlarında bulunan ve
bu şehrin Hellas’ta bulunan müttefiklerinin
oluşturduğu paralı asker ve yardımcı kuvvetlerden
oldukça zarar gören Thurii şehri, Lucani kavminin
saldırılarına karşı sırtını Romalılar’a yaslamak
istemiştir. Romalılar da eski müttefiki olan ve son-
radan bir düşman kavme dönüşen Lucanilere karşı
yapılan bu çağrıya kayıtsız kalmamış ve Thurii ken-
tine yardım göndermişlerdir. MÖ 284 yılında Roma
ve Thurii arasında yapılan anlaşma neticesinde
Roma’ya bağlanan Thurii kentine bir Roma gar-
nizonu yerleştirilmiştir. Dahası, Güney İtalya’daki
Locri, Croton ve Rhegium gibi Hellen şehirleri de
47
 Roma hakimiyetine razı olmuştur. Böylece Hellen
dünyasının dört kentini de hakimiyeti altına alan
Roma, orta İtalya’da sağladığı egemenliği güney
bölgelerine de yaymaya başlamıştır. Bölgede
Romalılar’a karşı koyabilecek en güçlü kent
olarak Tarentum kalmıştır. Tarentum bu istisnai
ayrıcalığını; koyun yünü ve çömlek üretimine day-
anan istikrarlı ekonomisi, demokratik anayasası,
15.000 kişilik ordusu, bölgedeki en güçlü donan-
maya sahip olması ve Kıta Yunanistan’ından gelen
destekler sayesinde sağlamayı başarmış bir Hellen
kent devleti olmuştur.
Aslına bakılırsa Roma ve Tarentum
arasındaki ilişkiler MÖ 4. yüzyılın sonlarında
pek de düşmanca gelişmemişti. Nitekim MÖ 303
yılında Tarentum ve Roma arasında bir anlaşma
yapılmıştı. Bu anlaşmaya göre Tarentum’un ti-
cari endişeleri bağlamında Roma donanmasının
ve denizcilerinin Adriyatik Denizi’nin güneyine
girmesi yasaklanmıştı. Ancak Roma donanmasının
MÖ 282’de anlaşmayı ihlâl etmesi, Roma’nın
Thurii’ye asker göndermesi sebebiyle zaten gergin
olan Roma-Tarentum ilişkilerini daha da sıkıntılı
bir hale sokmuştur. Bu ihlâle kayıtsız kalmayan
Tarentum da Roma donanmasına saldırmış, filoyu
tahrip etmekle kalmayıp Thurii kentine gelen
Roma yardımcı kuvvetlerini de geri püskürtmeyi
başarmıştır. Dahası, Thurii kentinde Romalılar
tarafından kurulan oligarşi yönetimini deviren
Tarentumlular burada bir demokratik yönetim
kurulmasını da sağlamışlardır. Romalılar’ın talep
ettiği tazminatı da reddeden Tarentumlular, bir
savaş çıkma olasılığına karşılık müttefik arayışına
girmişlerdir.
Tarentumlular Roma tehdidine karşı,
geçmişte yaptıkları gibi Hellas’tan medet
ummuştur. Şehir bu kez de Büyük İskender ile
akraba olup kendisini İskender’in varisi olarak
gören, batıda İskender’in kurduğu gibi bir im-
paratorluk kurmayı düşleyen ve ordusunu da
tıpkı Makedon ordusu gibi dizayn edip bu kuv-
vetleri Hindistan’dan gelen fillerle destekleyen
Pyrrhos’tan yardım istemiştir. Tarentum’dan gelen
bu yardım teklifi, MÖ 307 yılında Epiros tahtına
çıkmış olan Pyrrhos’un hedeflerine ulaşması için
paha biçilemez olmuş ve çok geçmeden bu teklifi
48
kabul etmesini sağlamıştır. Pyrrhos’un çok geniş
yetkilerle birlikte şehir kalesinin kendine verilm-
esini talep etmesi üzerine bir anlığına yardım tek-
lifini geri çekmeyi düşünen Tarentum, Roma or-
dusunun saldırısı karşısında onun isteklerini kabul
etmek zorunda kalmıştır.
İstediği şartların karşılanması üzerine MÖ
281 yılında Güney İtalya’ya bir kıta asker gönderen
Pyrrhos, bir yıl sonra 20.000 piyade, 3.000 süvari
ve 20 filden oluşan ordusunun başında bölgeye
intikal etmiştir. Ayrıca döneminin en iyi süvari
birliği olarak anılan Thessalia süvari birliğinin de
içinde yer aldığı bu ordu, Romalılar’ın gördüğü
ilk Hellen ordusu özelliğini kazanmıştır. İtalya’ya
bir çıkarma yapan Pyrrhos’un kuvvetlerinin
sayısı, bölgedeki Lucani ve Brutti kavimlerinin
katılımlarıyla 40.000 kişiye ulaşmıştır.
Romalılar ve Pyrrhos arasındaki ilk mu-
harebe Herakleia bölgesinde yaşanmıştır. Elindeki
güçlü orduyu, bilhassa filleri etkili kullanan Pyr-
rhos, Romalılar’ı mağlup etmesine rağmen kesin
bir sonuca ulaşamamıştır. Ancak bu mücadele so-
nucu Güney İtalya’da bulunan Samnit, Hellen, Lu-
cani gibi bazı Roma müttefiki kavimler Pyrrhos’u
desteklemeye başlamıştır. Pyrrhos bu savaşta
kesin olmamakla birlikte 4000 asker kaybederken
Romalılar da 7000 bin asker kaybetmişlerdir.
Nihai hedefi Roma’yı ele geçirmek olan
Pyrrhos, Herakleia zaferinden sonra fazla bekle-
meden Roma kentine harekete başlamıştır. Her
ne kadar Herakleia’da yenilmiş olsa da, halkının
ve bilhassa çiftçilerin desteğiyle bu yenilgiyi
kısa sürede üzerinden atan Roma kenti, çevres-
indeki surun da etkisiyle alınması oldukça zor
bir kent olarak görünmekteydi. Bunun farkında
olan Pyrrhos da Roma’ya saldırmak yerine, onun
müttefikleri ile olan bağlantısını keserek şehrin
kendiliğinden teslim olmasını istemekteydi. An-
cak Epiros kralının bu planı işe yaramamıştır;
çünkü Roma şehrine yaklaşmasına rağmen hiçbir
Roma müttefiki onun yanına geçmemiştir. Roma
şehrinin yaklaşık 40 kilometre kadar yakınına gel-
en Pyrrhos, kentin kendisine bir ordu göndermem-
esi sorunu ile karşılaşınca geri çekilmek zorunda
kalmıştır.
 Kış mevsimini ordusunu takviye kuv-
vetlerle desteklemekle geçiren Pyrrhos, iklimin el-
vermesiyle Batı’da kurmayı planladığı imparator-
luk amacına ulaşmak için tekrar harekete geçmiştir.
MÖ 279 yılında bu kez Ausculum bölgesinde karşı
karşıya gelen Roma kuvvetleri ile Hellen ordusu
oldukça çetin bir muharebeye tutuşmuştur. Bu
kez Pyrrhos’un saldırı planını sezen Romalılar,
ona oldukça zorluk çıkarmalarına karşın savaşı
kazanmayı başaramamışlardır. Her ne kadar zaferi
elde etmiş olsa da Pyrrhos’un kayıpları da oldukça
yüksek bir sayıya ulaşmış, hatta savaşta kendisi
dahi yaralanmıştır. Bu savaşta Hellen ordusu adeta
eriyip gitmiş ve çok sayıda üst düzey komutanını
kaybetmiştir. Ausculum’da 6000 kadar kayıp
veren Romalılar’a karşılık 3500 kayıp veren Pyr-
rhos zafer kazanmış olsa da bu zaferin bedelinin
çok ağır olduğunun farkına varmıştır. Nitekim
zaferinin ne kadar ağır bir bedelinin olduğunu
şu sözlerle dile getirmiştir: “bu biçimde bir zafer
daha kazanırsam mahvolacağım”. Bu zafer de lit-
eratüre Pyrrhos Zaferi olarak geçmiştir. Bu tanım
sonraki süreçte de en az mağlup kadar zayiat ver-
ilerek kazanılan yengileri ifade etmek için tarihte
defalarca kullanılmıştır.
Herakleia’dan sonra Ausculum’da da zafer
kazanmış olmasına rağmen oldukça yıpranmış
olan Pyrrhos, Roma ile anlaşma yolları aramaya
koyulmuştur. Sicilya’da bulunan Hellenler’e Kart-
aca saldırılarına karşı yardıma gitmek isteyişi de
Roma ile anlaşma yolları aramasının bir başka
nedeni olarak ortaya çıkmıştır. Pyrrhos’un yaptığı
barış teklifi Roma Senatosu’nda oldukça ateşli
tartışmalar yaratmışsa da, nihayetinde savaş
yanlısı olan Appius Claudius Caecus’un üstün
gelmesi sonucu barış teklifi reddedilmiştir. Kart-
aca da bu sırada Pyrrhos’a karşı Roma ile ittifak
yapmıştır. Sonuç itibariyle barışı bulamayan Pyr-
rhos, MÖ 278’de İtalya’da az bir kuvvet bırakarak
Sicilya’ya geçiş yapmıştır. Burada başkomutan
seçilen Pyrrhos bölgede gösterdiği başarılardan
destek alarak Kartacalılar’dan adayı tahliye et-
melerini istemiş, bu isteğin reddedilmesi sonucu
adadaki en güçlü Kartaca üssü olan Lilybaeum’a
saldırmışsa da şehri almaya muvaffak olamamıştır.
Bu başarısızlığı bizzat kendisinin komuta ettiği
bir orduyla Afrika’ya saldırarak silmek isteyen
Pyrrhos’un önüne en büyük engel olarak bu kez
49
 müttefiklerinin isteksizliği çıkmıştır. Sicilya’da
yeterli desteği bulamayan ve yokluğunda da
Roma’nın İtalya’da oldukça ilerlemiş olması so-
nucu Tarentum’dan yardım çağrısı alan Pyrrhos,
bölgeyi terk ederek tekrar İtalya’ya gelmiştir.
Onun yokluğu sırasında oldukça güçle-
nen Romalılar, kendisine sırt çeviren mütte-
fiklerini de yanlarına çekmeyi başarmışlar, kay-
bettikleri birçok kenti geri almada da muvaffak
olmuşlardır. Batıda imparatorluk kurma fikrin-
den vazgeçmemiş olan Epiros kralı kuzeye doğru
yürüyüşüne başladıktan sonra Romalılar tarafından
Beneventum yakınlarında durdurulmuştur. Roma
kuvvetleri, bu kez fillerin üzerine yoğun ok ateşi
açarak onları durdurmayı başarmıştır. Ok yağmuru
altında kalan ve geriye kaçan filler, Pyrrhos’un
ordusunda önemli sayıda askerin ölmesine se-
bep olmuş ve bu kargaşayı fırsat bilen Romalılar
da düşman mevzilerine saldırarak muharebeyi
kazanmışlardır. Savaşı kaybeden Pyrrhos ise
önce Tarentum’a gelmiş ve burada Milon adlı
komutanının emrinde az sayıda asker bırakıp bir
daha ayak basmamak üzere bölgeyi terk ederek
Epiros’a geri dönmüştür. Batı imparatorluğu kurma
fikrini bu kez Balkanlar’da ilerleme bağlamında
değerlendirmeyi düşünen Epiros kralı, MÖ 272
yılında Argos’da yaşanan bir muharebe sırasında
bir rivayete göre başına bir kadın tarafından atılan
kiremitle ölmüştür.
Pyrrhos ile birlikte Roma’ya karşı son bir
kez isyan hareketinde bulunan Güney İtalya kentleri
de onun bölgeyi terk etmesiyle birer birer Roma
hakimiyetine girmişlerdir. Hellen soydaşlarının
Roma hakimiyetine girmesiyle yapayalnız ka-
lan Tarentum, muhasarayla karşı karşıya kalınca
bu kez de Kartaca’dan yardım istemiştir. Şehre
yardım amaçlı bir filo yollayan Kartaca, umduğunu
bulamamıştır. Çünkü şehirde bulunan muhafız
komutanı Milon, seçimini Roma’dan yana yapmış
ve ordusu ile birlikte şehirden çekilmesine izin ver-
ilmesi karşılığında kenti MÖ 272’de Romalılar’a
teslim etmiştir. Milon’un muhafız birliğiyle şehri
terk etmesi sonucu savunma gücünden yoksun
kalan Tarentumlular da Romalılar karşısında
tutunamayacaklarını anlayınca barış istemek
zorunda kalmışlardır. Yapılan anlaşmaya göre
50
şehirlerinin surları yıkmaya ve savaş tazminatı
vermeye zorlanan Tarentumlular, şehre bir de
Roma garnizonu kurulmasına göz yummak
zorunda kalmışlardır. Birçok Tarentum soylusu
da Roma’ya götürülerek burada vatana ihanet
suçundan idam edilmiştir. Rhegium kentini de itaat
altına alan Romalılar, Güney İtalya’daki hakimi-
yetlerini sağlamayı başarmışlardır.
Romalılar ve Epiroslular arasında vuku
bulan bu savaşlar silsilesi basit birer siyasi olay
olmaktan çok legion birlikleri ile phalanks bir-
liklerini, paralı askerlerden oluşan ordu ile halk
ordusunu, krallık ile cumhuriyet rejimini karşı
karşıya getirmesi bakımından oldukça önem arz
etmektedir. Hellen ve Makedonları’n phalanks
sistemine karşılık legion sistemini üreten ve tari-
hte eşine az rastlanır şekilde cumhuriyet rejimi ile
yönetilen Roma Devleti, nihayetinde Hellenler’in
eski savaş taktiklerine karşı yeni taktikler üreterek
galip gelmesini bilmiştir. Hellenistik dönemin
mirasçısı olan devletler ve Kartaca Devleti arasına
yeni bir güç odağı olarak yerleşmeyi başaran
Roma, artık bir kent devleti olmaktan çıkmış ve
Kartaca’nın Akdeniz’deki egemenliğini tehdit et-
meye başlamıştır. Sonraki süreçte de bölgenin en
güçlü iki devleti haline gelen Kartaca ve Roma
devletlerinin çıkarlarının çatışması, tarihe Poeni-
cus Savaşları olarak geçen savaşların başlamasına
sebep olacaktır.
KAYNAKÇA
ATLAN, S. (2018, ikinci baskı). Roma Tarihinin Ana
Hatları: I. Kısım Cumhuriyet Devri. Ankara: Türk Tarih
Kurumu Yayınları.
DEMİRCİOĞLU, H. (2015, altıncı baskı). Roma Tarihi I.
Cilt Cumhuriyet. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
DIAKOV, V., KOVALEV, S. (2015, üçüncü baskı). İlkçağ
Tarihi: Roma. (Çev. İNCE, Ö.). İstanbul: Yordam Kitap.
FAULKNER, N. (2015). Roma: Kartalların
İmparatorluğu. (Çev. SÜMER, Ç.). İstanbul: Yordam
Kitap.
FREEMAN, C. (2018, beşinci baskı). Mısır, Yunan ve
Roma. (Çev. ANGI, S. K.). Ankara: Dost Kitabevi.
HOWATSON, M. C. (Ed.). (2015). Oxford Antikçağ
Sözlüğü. (2. Baskı). (Çev. ERSÖZ, F.). İstanbul: Kitap
Yayınevi.
TEKİN, O. (2008). Eski Yunan ve Roma Tarihine Giriş.
(2. Baskı). İstanbul: İletişim Yayınları.
 KFT FİLM OKUMALARINA DAİR
BETÜL ŞEPİK*
K
lasik Filoloji Topluluğu olarak eski üyeler-
imizden Ethem Demirkol’un fikri üzerine
ilkini 2017 senesinde gerçekleştirdiğimiz
Film Okumaları etkinliğini, hem topluluk olarak
bizim hem de fakültemizin öğretim üyeleri
ve öğrencilerinin katılımına açık bir şekilde
sürdürmekteyiz.
Film Okumalarımızda içerisinde klasik
kültür ile alakalı öğeler bulunan filmler seçiyoruz ki
dünya gözünde “antik/eski/unutulmuş” kavramları
ile addedilen klasik kültürün aslında günümüzde
canlı kanlı bir şekilde yaşadığını görebilelim. Film
Okumalarımızda, önce film gösterimi yapılıyor,
ardından konunun uzmanı bir konuşmacıdan
filmi onun gösterdiği şekilde okuyoruz. Sonra
sorduğumuz sorularla ve ilettiğimiz yorumlarla en-
telektüel bir ortamın oluşmasına katkı sağlıyoruz.
*Betül ŞEPİK; İstanbul Üniversitesi, Eski Yunan Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Lisans 2. Sınıf Öğrencisi.
Okumalarımız için akademisyenler, yazar-
lar ve gazeteciler ile görüşüyoruz ve bizim için
bir okuma yapmalarını rica ediyoruz. Kendileri
de uygunluk durumlarına göre kendi alanları ile
bağlantılı olarak anlatmayı tercih ettikleri filmler
ile bizimle buluşuyorlar.
Bu dönem, salgın yüzünden istediğimiz
kadar film gösterimi yapamadık. Güz döneminde
iki, bahar döneminde ise sadece bir film göstere-
bildik. İlk filmimiz Lars von Trier’in Antichrist adlı
filmiydi. Dokuz Eylül Üniversitesi’nden Prof. Dr.
Nevzat Kaya filmin okumasını gerçekleştirdi. Son-
ra, yazar ve sanat eleştirmeni Ali Şimşek ile Taxi
Driver’ı izledik. En son olarak da, İngiliz Dili ve
Edebiyatı’ndan Dr. Öğretim Üyesi Özlem Karadağ
ile yeni Dracula’yı izledik.
Şimdiye kadar 12 film okuması yaptık ve
yapmaya devam edeceğiz.
51
 FİLM OKUMALARI

52
 KFT VEZİN ÇALIŞMA GRUBU
İBRAHİM MERT İNAN*
V
ezin Çalışma Grubu, ilki geçtiğimiz yılın
Klasik Filoloji Topluluğu genel kurul
toplantısında, danışman öğretim üyesi Er-
man Gören’in KFT üyesi Mert İnan’a önerisi net-
icesinde, özgün bir KFT etkinliği olarak hayata
geçti. Odağı eski Yunanca vezinler olan ve öğrenci
inisiyatifiyle hazırlanan bu etkinlik, Eski Yunan
şiir geleneklerine kapsamlı bir bakış sağlama
amacının yanı sıra eski Yunancanın bugün ölü bir
dil olarak anılması veya telaffuz edilemez oluşu
gibi yanlış sanıları gidermek adına başta Klasik
Filoloji öğrencileri olmak üzere antikçağ gönül-
lüsü olan tüm katılımcılarına bir eski Yunanca dik-
siyonu kazandırma amacı da taşıyor. İzlencenin
taslağı şöyledir:
Birinci Hafta – ‘Vezin’, Ton ve Nicelik
eski Yunanca ve Vezinle Tanışma ve Fonetik
Ton, Nicelik ve Veznin Bir-Aradalığı
Hyphantai – Bir İcra Geleneğini Başlatmak
İkinci Hafta – Daktylikon Heksametron
Homerosçu Şiir Geleneğine bir Giriş
Heksametron’un Yapısı ve Unsurları
Ödev Pasajların Dağıtımı
Üçüncü Hafta – Kleos’u Dillendirmek
Genel Hatlarıyla Bir Tekrar
Ödev Pasajların Okunması ve Tartışma
Şiir Geleneklerine ve Mythos’a Değinmeler
*İ. Mert İnan, etkinlik sorumlusu & editör.
Dördüncü Hafta – Pentametron
Pentametron’a Giriş ve Heksametron ile Uyum-
lanma
Ödev Pasajların Dağıtımı
Beşinci Hafta – Elegeia
Genel Hatlarıyla Bir Tekrar
Elegeia Şiirine Bir Bakış
Pasaj İncelemeleri
Altıncı Hafta – Iambik Trimetron
Iambik Trimetron’a bir Giriş
Iambos ve Katalektik Varyasyonlarι
Ödev Pasajların Dağıtımı
Yedinci Hafta – Katharsis ve Son
Genel Hatlarıyla Bir Tekrar
Ödev Pasajların Okunması ve Tartışma
Tragedya ve Komedya Üzerine Değinmeler
Hyphantai – Bir İcra Geleneğini Sürdürmek
Gerekli duyurular yapıldı ve 30
katılımcısıyla bir araya gelen Vezin Çalışma Gru-
bu, Arkeologlar Derneği İstanbul Şubesi’nin ev
sahipliğinde ilk oturumunu açtı. Daktilik heks-
ametron vezni özelinde, Homeros’tan Proklos’a
kadar çeşitli yazarlardan oluşan ödev pasajlar
katılımcılarla beraber okunarak tartışıldı. Ayrıca
topluluğumuzun danışman öğretim üyesi olan
hocamız Doç. Dr. Erman Gören’in katılımıyla
Homeros’un Odysseia destanından bir pasajın
53
 (Hom. Od. 8.267-299) farklı bir icra denem-
esi yapıldı. Pentametron vezni ve Elegeia şiirleri
özelinde Mimnermos’tan Straton’a kadar çeşitli
yazarlardan oluşan pasajlar katılımcılarla beraber
okunarak tartışıldı. Iambik Trimetron özelinde
Sophokles’in Aias ve Euripides’in Bakkhalar
adlı tragedyalarından pasajlar incelenerek Iambik
Trimetron’un konuşma diline yakınlığını tartışıldı.
Bu son oturumla Vezin Çalışma Grubu resmi
olarak misyonunu tamamlamış bir şekilde sona
erdi.
Hyphantai (Dokumacılar) Korosu
Geçen yıl düzenlenen Vezin Çalışma
Grubu’nun bir meyvesi olarak, Türkiye’de ilk
eski Yunanca şiir korosu iddiasıyla kurulan Hy-
phantai (Dokumacılar) korosu, katılımcılarının
54
bu etkinlikte edindiği kazanımları pekiştirmek ve
eski Yunancanın yaşamda bir karşılığını bulmak,
hatta yaratmak adına kuruldu. Hyphantai’ın asıl
hedefleri ise eski Yunanca icralar ve performatif
çalışmaların Klasik Filoloji Topluluğu bünyes-
inde bir gelenek halinde sürdürülmesi ve bu
alanda sadece ülke genelinde değil aynı zamanda
dünya genelinde prestijli icralar ortaya koyma
potansiyelini değerlendirmektir. Bu yılın icra
programında, geçen yıl icra edilen Pindaros’un
Pythia 12 zafer şarkısının yeniden düzenlenmiş
hali ile yeni bir metin düzenlemesiyle Pindaros’un
Nemea 8 zafer şarkısı icra edilecek. Nemea 8 plan-
lanan zamanda tamamlandığı takdirde, sürpriz
bir konukla Bakkhylides’in 4. Dithyrambos’unun
icrası da gündemde.
 İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ
KLASİK FİLOLOJİ TOPLULUĞU

Biz kimiz?
Klasik Filoloji Topluluğu, öğrencilerin Eski Yunan - Roma dünyasına ve bu klasik kültürle ilişkisi çer-
çevesinde Akdeniz, Ön Asya ve Mezopotamya medeniyetlerine ilgilerini arttırmak amacıyla, hem hoş
vakit geçirecekleri hem de bilgilerini pekiştirecekleri etkinlikler düzenleyen bir öğrenci topluluğudur.
Topluluk, Eski Yunan Dili ve Edebiyatı ile Latin Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı öğrencileri tarafından
Prof. Dr. Bedia Demiriş’in danışmanlığında, 5 Temmuz 2012 tarihinde kurulmuştur.

Topluluk ne gibi faaliyetler yapıyor?

- Yalnızca öğrencilerin bildiriler sunduğu, Eskiçağ Dilleri ve Kültürleri Öğrenci Sempozyumu.
- Geçmişi keşfetmenin heyecanıyla İstanbul’un tarihi yerlerine ve antik Akdeniz haritasının farklı
noktalarına geziler.
- Antik dünya konulu film gösterimleri ve temalı okuma günleri.
- Eski Yunan ve Roma’nın sosyal tarihini kısmen de olsa deneyimleyebilmek amacıyla o dönemlerin
gündelik yaşantısına dair çeşitli ayrıntıların yeniden canlandırılması.
- Eski Yunan - Roma komedya ve tragedyalarının sahnelenmesi.
- Antik kültür ve mitoloji esinli sergilerin gezilmesi.
- Dönemsel yayımlanan, içerisinde öğrencilerin makale ve yazılarının bulunduğu, bir basılı yayın
hazırlar.
Bu etkinliklerin verimli olmasında disiplinler arası diyaloğun önemine inanıyor ve arkeoloji, tarih, sanat
tarihi, hititoloji, felsefe ve sosyoloji gibi ilgili diğer disiplinlerden daha fazla öğrencinin katılmasıyla
topluluğumuzun daha da büyümesini umuyoruz.

Nasıl üye olunur?

Topluluğa üye olmak için gereken belge ve şartlar İstanbul Üniversitesi Sağlık Spor ve Kültür Daire
Başkanlığı Öğrenci Kulüpleri Yönergesi’nde de belirtildiği gibi şunlardır:
- Tüm İstanbul Üniversitesi lisans ve lisansüstü öğrencileri üye olabilir.
- Topluluk üyesi olabilmek için, Yükseköğretim Kurumları Öğrenci Disiplin Yönetmeliği’ne göre bir
yükseköğretim kurumundan uzaklaştırma veya çıkarma cezası almamış olmaları gerekir.
- Üyelik, istenilen belgelerin C.III.07 (343) numaralı odadaki topluluk danışman hocamıza veya toplu-
luk başkanına teslim edilmesiyle gerçekleştirilir.

Üyelik için istenilen belgeler nelerdir?

- ÖKM Müdürlüğü tarafından hazırlanan form.
- Disiplin durumunu gösteren öğrenci belgesi.
- 3 adet vesikalık fotoğraf.

Üyelik formuna nasıl ulaşılır?

C.III.07 (343) numaralı odadan basılı olarak veya aşağıdaki QR kodundan çıktı alarak.

55
56