Yeni Uygur Grameeri

T.C.
MARMARA ONÎVERStTESt
SOSYAL BÎLÎMLER ENSTÎTÜSO
TÜRK DILI BOLDMO
TORK DILI ANABILÎM DALI
KOÇOK
YENI UYGUR TÜRKÇESi
GRAMERI
( YOKSEK LÎSANS TEZÎ )
Kenan YAVAN
Dani$man:Prof. Dr. Mehmet AKALIN
Istanbul- 1989
C.
Kurulu
Marked
Dokümanîasy03
IÇiNBEKiLER
OKSÔZ
I- G1RI§
I- Yeni Uygur Türkçesi Tarihî Geliçimi........................ 1
II- Bugünkü Dogu Türkistan ve Uygur Türkleri.......... 4
III- Alfabe Islah Çaliçmalari............................................ 5
IV- Y en i Uygur Türkçesi‘nin glveleri ve
Kar§ila§tirmali Ses Ozellikleri..................... 9-20
A-) Ses Ozellikleri
I— Lobnor Çivesr#•*•••*•■••#••*••••••••••• 9
11 — H o t e u Y' iv 681 • « « < ••••••••••••••«>*•«••• 12
III- Kerkezî §ive. .................................................... 15
B-) Kelime Farkliliklari............................................... 17
II- SES EÏLGiSi

I- Ses Hadiseleri .21-25
III- $ER1E BÎLG1SÎ

I — ^sr^rler.................................... 5 —2
a— Çokiuk eklera............................ 5
b — îêlik eklerr........................... 25
c- Hâl ekleri.......... .. .......................................................... 25
ç- Isimden isim ïapma ekleri................................... 26
d- Eiilden Eiil Yapma ekleri,.............. .. 29
II* Zirler..... .. ....................................... ............................... .. 52—42
a— Sis zaînirleri......................... 52
b- îçaret zamirleri.................................................. 53
c- Soru zamirleri............................................. 56
ç — Lënüçlülük zainn,rr•...................... >
d- Belirsizlik zamirleri......................................
40
111 — S ix ail c^r.................................. 42—45
a- Karçilaçtirma siiatlari............................. 42
b- Tekit-Berkitme sifatlari.... .. ............................... 42
c- Küçültme sifatlari............... .. ....................................... 42
IV - Zarflar...................................................................................... 43-44
a- Yer zarflari........................................................................ 43
t)— Zamar zarilari............................43
c- Hal zarflari....... ................................................................ 43
V — Ed a 1 ar..................................... 4 4 — 3 f
a- Siralama edatlari......................................................... 44
b- Denkleçtirme edatlari............................................... 44
c- Karçilaçtirma edatlari............................................. 44
ç- Cümle ba§i edatlari.................................................... 44
d- Eon çekim edatlari............ .. ..................... 44
e- Kuveetlendiruie edatlari.................................. 44
f— Unlemler44
"VI— 1uller..................................... ^1—^8
A- Bild irme ekleri. ... .................................................. 31
B- Eiilden Bill Yapna ekleri..................................... 51
C- Isimden Bill Yarna ekleri............................... 53
Ç — Bill gekimi
a— Simdiki zarnan......................... 55
b- G-eçmiç zaman............. ........................................ 56
c — u-elecek z aw an 56
ç- Emlr-Buyruk sagasi................. 56
d- Dilek-Sart sigasi................................................. 57
jj— Cevh.eri fill.58
E- Yardimci f iiller.. ... ................................................... 60
j?— Bartiai^ler.............................. 63
G- Gerund iumlar.. ................................................................ 65
Bibliyografya...................................... 68
Transkrips lyon cetveli................................................................ 69
Hetin (1ang Aldida^................................7 0—84
Tipki bas im ...................... 84
ONSÜZ
Bir dili asil ybnleriyle, onu konugan halk ile,

tarihi, hayat tarzi, sosyal yapisi ve edebiyati ile bir-
likte ele almadan, kaynagtirmadan, o dil hakkmda konus-
mak, hüküm vermek, yargilamak, imkânsiz sayilacak kadar
zordur. En az 12 asirlik bir geçmiee sahip ve çeçitli
mekânlarda geliçen Türkçe’yi, sadece dil açisindan ele
almaya kalkiçmak çok daha zordur.
ister Yeni Uygur Türkçesi olsun, ister Eski Uygur
Türkçesi olsun, her ikisi de Türkistan tarihini ve do-
layli olarak diger Asyali toplumlarm tarihini de anla-
yabilmek için anahtar niteligindeiir. Çünkü Türkçe’nin
bu givesini konuganlar; tarihte dtinyanm bu bolgesinin
gekillenmesinde, o bblgede yagamig olan diger toplumlar-
dan çok daha fazla etkili olmuglardir.
lez konusunu tegkil eden "Küf'jk Yeni Uygur Türkçesi
Grameri" her ne kadar kisitli imkenlar içinde hazirlan-
miçsa da yukaridaki gayeyi hedef aimak için yazilmiçtir.
Bu çaliçma; metin taramasi yapilarak, bunlard an el-
de edilebilecek bilgilere dayanilarak hazirlanmadi. çün-
kü eide edilecek ve faydalanilmasi gereken eserler, me-
tinlerin bugünkü Yeni Uygur Türkçesi edebi dilini yan-
sitabilecek bir seviyede olmasi gerekiyordu. Eakat el-
deki metinler buna cevap verememektedir. Bunun sebeple-
rinden birisi de son zamanlarà kadar süregelen alfabe
islâh çaliçmalari yüzünden, gerek imlâ gerekse gramer
yonünden bir tutarliligin olmamasi. Hatta bazi metinler
kendi içlerinde dahi tutarli olamamaktadir.
Eldeki metinler, basildiklari bolgenin agiz veya
gives ine gore farkliliklar arzetmekte, Bilindigi gibi
oturmug bir yazi dilini incelerken kullanilan metot ve
degerlendirme olçüsü, agizlar ve giveler üstü, müçterek
bir yazi dilini yansitmak olmalidir. îçte bu sebeplerden
çaligmama; mevcut metinler arasi mukayese ayn bar tez
konusu gerektirâigi için, metinler! kaynak olarak alma-
âim. Çalrçmami, bugün Dogu Türkistan Uygur Muhtar Bolge-
si'nin müçterek yazi dili olarak kabul edilmi§ olan Mer-
kezî (Ürümçi) agzi ile yazilmiç gramer ve imlâ kitapla-
rini esas alarak hazirladim. Tezi meydana getiren konu-
lar ve brneklerin bir kismi, genel olarak bu eserlerden
faydalanilarak hazirlanmi§11r. Diger faydalanilan eser-
lerde ayrica dipnot olarak konu içinde belirtilmiçtir.
Transkripsiyon, Yeni Uygur Türkçesi îmlâ Lûgati’ne
gore yapilmiçtir. Ancak burad a çu meseleyi belirtmek ge-
rekmektedir. Yen! Uygur Türkçesi imlssmda bugün dahi
çczülememiç bazi meseleler vardir. Bunlarm baçmda
”i/i" konusu gelmektedir.
"I" ve "i” sesleri Yeni Uygur Türkçesi alfabe sis-
teminde tek bir karakterle gbsterilmektedir. Bu yüz-
den bu karakterin mevcut bulundugu kelimelerde, bir "1/
i" kariçikligi ortaya çikmaktadir. Yen! Uygur Türkçe
si *nde ilerleyen bir ”i” benzeçmesinin yanmda, telaf-
fuzda da "i" s es inin varligi bilinmektedir. Metin lere
bakildiginda bütün sesleri bellrten karakterler mevcut-
ken, bir ”1“ sesini gosteren ayri bir karakter yoktur.
Bu durumda zihinlerde bir takim soru içaretleri uyanmak-
tadir. Acaba kendi içinde dahi tutarlilik kazanamamiç
sinirlari çizilememiç “i”le§me temayülünün derecesi ne
blçüdedirY
Bu meseleyi biraz açikliga kavuçturmak için açagiya
iki ibare konuldu:
"Uygur dilindeki ”1" sesi, ses bblgesi ybnünden,
dil bnü ve dil bnüne yakin olan konsonantlar ile bera-
ber olarak kullanildiginda, kendisinin dil bnü hususi-
yetini saklasa da, lâkin dil üstü veyâ dil arkasi kon-
sonantlari ile birlikte kullanildiginda, milletler ara-
si transkripsiyonda if ade edilen ara vokali " i"ye (di
ger ara vokal de e'dir) meyl eder(l)
"Dilimizdeki dil onü “i" sesi ile dil arka "i" se-
si, 10-11 asirdan bu yana tarihî devir içinde tedricî
olarak devam etti. Bunun neticesinde "i" ile kurulan
bir veya çok heceli sbzlerde mezkûr "i" sesi, dil arka
ve dil onü çeklinde telaffuz edilmiç old j. Bu had ise,
bbyle sbzlere Uygur dilindeki vokallerin uyum kanunu
dogrultusunda ekler getirildiginde, iki cesit durum or-
taya çikardi(2).”
Yukaridaki iki ibarede gbsterilen su kl, her ne ka-
dar ”i"ye temayül olsa da, ayri bir "i" ses inin varligi
agikardir. Bulundugu kelimedeki vokal ve konsonantlarm
ses uyumuna gore teçekkül noktasi degiçmektedir. Bbyle
olmasma ragmen, mesele tam anlamiyla aydmlik olmadi-
gindan, ben de bu karakteri tek sekilde ( i) gbsterdim.
Bu çaliçmam sirasmda degerli yardimlarim ve sab-
rim esirgemeyen degerli Hocam, Marmara Ur.Iversitesi,
ren-Edebiyat Pakültesi, Turk Dili Bblünü Eaçkani Prof.
Dr. Mehmet Akaiin"a teçekkürlerimi bir borg bilirim.
Kenan Yavan
1989
(1; Nasrulla;"Hazirki Zaman Uygur Tili", gincang Helk

Neçriyati, urümçi, 1981.
(2) "Hazirki Zaman Uygur Till" , § incang Helk Keçriyati,
urümçi, 1965.
I- GlRlg
I- YEN! UYGUR TÜRKÇESI TAR1H1 GELigiHi
Çagatay Türkçesi, Islam! urta Asya Türkçesi

edebiyat dilinin inkafinin üçüncü safhaai, ïimurlular
imparat orly gu1 nd a H4u5-1502; Harezm Türkçesi'nin deva-
mi olarak teçekkül ettl. Çeçitli yerli agizlari da içi-
ne al an bu dll, 19. asrin sonuna kadar Oguzlar dismda-
ki Islam-Ïürkler•in edeb! dill olarak yayildi (1).
çagatay tabiri, bazi tarihî sartlar yüzünden
Wüçterek Orta Asya edebî diline, klâsik edebiyatina ve-
rilmiç vazih olmayan sun'î bir adlandirmadir.
Cengiz'in ikinci oglu Çagatay’in ismine daya-
narak, bu rabir yayilmistir. 14. asir baelarinda Mave-
raünnehir hükümranligi, Çagatay"in torunu Duva Han'in
eline geçtigi zamanlarda, baglarda devletin admi be-
lirtmek içja kullanilan "Çagatay" sozü, resmiyette de
Çagatay devleti olarak anilmaya baglamiçtir. Daha son-
ralari da bu devlette hakim olan Turk dil ve edebiyati
na da çagatay dili ve edebiyati denilmi^tir.
çagatay Ddebiyati, Hakaniye (Karahanlilar;
devrindeki Küçterek Urta Asya klâsik edebiyatinin deva-
mi olup 13-2u. asirlar arasi, 7 asir boyunca meydana
gelen yazma edebiyatm umumi adlandirilisidir. bu asir
lar arasinda Turk boylari içinde ortak olarak kullani
lan Uygur yazi dili, "lürk dili, Türkçe, Kaskar Türkçe
si" çeklinde adlandirilmanin yaninda, çagatay dili sek-
linde de amlmiçtir.
11) AK AD IK Mehmet,"Tarihî Turk giveleri" A.ü. Yaymlan

Ankara, 1979.
T. C.
TûksyVôgretim Kurula
Dokümantasyon Merkel
Aslinda Karahanlilar âevrinde, "Türk" deri-
len umumi adla bir araya gelmiç her çeçit kabilevi ter
kip mevcut idi. Ama bu devlette Uygurlar ile Kalmuklar
merkezi bir yer tutmaktaydilar.
Bunlardan bagka, devletin smirlari iginde
yagayan Oguz ve Kipçaklar da ahalinin bir kismmi tee-
kil etmekteydiler. 11. asirda Oguzlar batiya Sir Derya'
ya dogru gittiler.
îgte bu tarihi vakalar neticesinde :ski Uyojr
yazisi ile dil ve edebiÿat, tahminen 11. asirdan bagla-
yarak, gimdik. Dogu Türkistan smirlarmdan gikip bati-
ya yayilip taninmigtir.
11. yüzyil sonlarmda Turk dili bütün Tarim
havzasmda bir uluslararasi dil olarak yayilmig vazi-
yetteydi. Bolgenin milll ve aym zamanda cil birl 15i,
bagka bir deyiçle yeni Uygur toplumunun ortaya gikisi
15. ve 16. yüzyillara raetlar(l).
Bugun Yen! Uvgur Türkçesi diye isimlendirilen
Türkçe, Eski Türkçe'den bugüne kadar süregelen Dogu
Türkçesi zincirinin bir pargasidir.
Bugüne kadar Yeni Uygur Türkçesi üzerine-
muhtelif give ve agizlariyla - birgok galigmalar yapil-
migtir. 18061 da kelimeler üzerine galigmig olan J. V.
Klaproth, 1837-1913 yillari arasinda yagayan Kacrui-
mi ve seyyah Armin Vambery, Uygur fonolojisi üzerinde
çaligan, muhtelif giveleri konugan Uygurlardan sagladi-
gi -bilhassa Kagkar ve Yarkent'ten- bir fonetik trans-
kripsiyon bastiran Gunnar Jaring, Wilhelm Radio”, Le
Cog, Karl Menger, Sari Uygurlar üzerine galisan S.E.
Balov, Willy sang, Baskakov, Rus alimi J. Berezin, Jn-
giliz R.B. Shaw, Eransiz F. Grenard, Rus Bantusov, Aly
man Hartman’1 sayabiliriz(2;.
-1-
LlPEOTLAR:
(1) CAR1 R.; "Çigatay Edibiyati*ning gekillinigi Tog-

risiâa Kiskiçe Mülahjze", Bulak mecmuasi, Sayi:
11, Ürümçl, 1984.
(2) Ç AG AT AY Saadet; Turk Lehçeleri ümekleri ve Turk

Lehçeleri Üzerine Denemeler, AÜ. TTCF. Yaymla-
ri; Nu: 214, 279.
-3-
II- EUÜÜKKÜ DOGU TÜDKÏSTAR VE UYGUR T^RKLERÎ
Kazakistan, Kirgizistan, Tajikistan, Turkmenistan,

Uzbekistan, Kuzey Afghanistan ve DoSu Türkistan; Islam
dünyasinin Asya1 da kuzey ve kuzey-dogu sinirlarmi teç-
kil eder.
gimdi Sinkiang veya gincang diye adlandirilan bu
yerin tarihî ve asli ismi, "Dogu Türkistan"dir. Çinli-
ler bu bblgeye 19. yüzyilm son çeyreginde Sincang,
1955 yilmda da "§incang Uygur Muhtar Bblgesi demiçler-
dir. Bu ismin Qince'deki manasi, "Yen! kazanilmig top-
rak"tir.
Qin istatistiklerine gore 1982 Ocak Ayr nüfus sa-
yimmda Dogu Türkistan nüfusu, 7 milyonu müslüman olmak
üzere 13.U81.681 olarak verilmektedir. Müslüman nüfusun
çogunlugunu, Uygur, Kazak, Kirgiz, Ozbek, Tatar gibi
Turk boylari meydana getirmektedir. Çinli müslümanlarin
(Dunganlar) nüfusu gayet azdir. Geri kalan 6 milyon rü-
fusu, Hanlar (müslüman olmayan QinlilerJ, Busier, Torol-
lar, Sibolar, Kançular, iibetliler ve digerleri te*k?l
etmektedirler.O)
Dr. Eden Kaby'ye gore Türk nüfus 7 milyon olup,
Çinden gbçmen olarak Sovyetler Birligine giderek Alma-
Ata, /runze (Digpek) ve Taçkent çivarina yerlesenlerin
sayisi da 220.000 kadardir. Dogu Türkistan'in yüzolçümü
1.710.745 kilometrekaredir.
(1; ALLAHVERDI Mehmet, "Dogu Türkistan mi, Binkiang mi",

Dogu Türkistan* m Besi, Bu: 6, Agustos 1985.
(2J RABY Eden, "Uygur Edebjyati Geçmiçi", Dogu Türkis
tan* in sesi-r Bu: 14, Temmuz 1§87.
-
Ill- ALFÆBE ÎSLAH ÇÆLIgMALAR]^
Uygurlar da Dogu Türkietan*da, Türkçe konu-

5an digerlerl gibi (Kirgiz, Kazak, Ozbek, Tatar... Türk-
leri), yüzlerce yildir müslüman olup, ïslâmlyet*e geçen
diger birçok milletler gibi Arap harflerini kullanmakta-
dirlar.
Ancak Uygur, Kazak ve Kirgizlar* m Arap harf-
lerini resmi olarak kullanmalanyla ilgili dogru gbrü-
2 en bu açiklama, aslinda yanilticidir. Bu had ise, 1982'
de baglamiçtir.
îslâmiyet'e dondükten sonra, genel olarak
Arap harflerinin kabûl edildigi bilinen bir gerçektir.
Bu genel iltihaktan bnce uygulanan model ise, müslüman
olanlarin Arap alfabesini kullanmasi, olmayanlarin ise
gelenege bagli olarak, Uygur yazismi kullanmalari çek-
lindeydi.
Bilindigi gibi 1920'lerde Uygur aydinlari, ya-
zilarmda "reform"un gerekli oldugunu açik olarak be-
lirtmiçlerdir. Bu teçebbüsler Türkiye ve Scvyetler Bir-
ligi’nde yazi degiçikligi uygulamalariyla aeagi yukari
ayni zamana denk gelmiçtir. "Uygurca" tabirinin kulla-
nilmasi ise 1921'de Taçkent'teki Rus alimleri ve idare-
cileri taraiindan yapilmiçtir.
Uygur Türkleri resmî olarak 1950'li yillara
kadar Arap harflerini kullanmiçlardir. 19561 dan once
bile reform hareketinin ^m anlamiyla baçarisizliga ug-
ramasina ragmen, Sovyetler Birligi'ndeki Türk topluluk-
larinin, Dogu Türkistan'da dagmik, ancak belirli pra-
tik etkileri olmuçtur. 1950 yilma kadar Arap alfabesi
ni kullanan Sovyet Uygurlari, Lâtin alfabesine dbndük-
leri zaman (1950- 1946 yillari arasi), ayni yazi, Dogu
Turk1stan'in bazi bolümlerinde de benimsenmiçtir. Ayni
durum Sovyet Uygurlari'nin 1946'da kabûl ettigi degis-
-5-
Kiril yazismâa da tekrarlanmi^tir. Sovyet te-
eiriyle Dogu Türklstan'da bazi kiçiler tarafindan "orta
imlâ" kullanilmiçtir. Bu degiçtirilmiç bir Latin veya
Kiril alfabesi, yaygm bir biçimde kullanilmami?, res-
men de kabûl edilmemiçtir.
Dogu Türkietan'da, Türk topluluklari arasm-
da resmî yazi degiçikllklerinin tarihi 1950’li yillarda
baçlar. 1956* da ise, Sovyet teçviki ve Uygurlar’m re
form istegi ile motifize edilmiç Kiril alfabesi kabûl
edilmiçtir. 1958'de de y in1e ait "pin-yin" transkripsi-
yon sistemi es as almarak motif ize edilmiç ve Latin ya-
zisi konulmugtur. Anlaçildigi kadariyla Arap yszismi
degiçtirme fikri, çe§itli tepkilere yol açmiçtir.
1949'dan sonra azmlik dillerinin kullanilma-
Bi olumlu bir eekilde tesvik edilmi? ve 1950'1i yillar-
da yer alan lenguistik degiçikliklerin gayesi, azmlik-
lar arasinda okuma-yazmi o ran mm ezalmasi olmustur.
Aynca Arap yazismm yenilenme isteginin, Uygur aydin-
larmdan geldigini de unutmamak gerekir.
1960-1964 yillari arasinda bir deneme dbnemin-
den sonra Latin yazisma geçilme karan almmistir. Kül-
tür devrimine bagli olarak, kullanilmasinm yayginlasma
hizi dügmüg, yine de bu yazi 1965'te resmen kabûl edil-
mi^tir. üenig alanda kullanilmasi ise 1974'de ba$lamis-
tir.
1982 yilmda Dogu ïürkistan'daki Uygur, Kazak,
Kirgiz Türkleri'ni içine alan yeni bir yezi tanitildi.
Bu ranitim, 1950'li yillarda degigûirilmis olan Arap
yazisini, birkaç islâh çaliçmasiyla yeniden getirdi.
Yapilan bu reformlarm hangisinin deha tatmin
edici oldugunu soylemek, bir degerlendirme konusudur.
Onemli olan çudur ki, anlagildigma gore son zamanlarda
düzenlenmiç olan Arap yazisi, teknik açidan di&er sis
— 6- '
temierin oteki Turk give ve lehçelerine uygunlugu clçü-
eünde, Uygur Türkçeei için yeterlidir.
Dogu Türkistan’da bu yazmin gerl gelmesi, Uy
gur Turkleri’nin dildeki degigme ve deglgtirmelere neza-
rei ve mudahale hakkmm verilmesi, bu bblgedeki azin-
liklarm siyasî atmosferinin geligtigini gbstermektedir.
Son yazi degiçikligine dahil olan Uygur Türkleri ve di-
ger guruplar; bunu, mill! kimliklerini devam ettirme
aç is indan onemli mütalaa ettlklerlne gore, bu yazi re
f omu, or.lara gore olumlu bir degigikliktir. Surasi unu -
tulmamalidir ki, bu durumlar üç ana yaziya sahip olan
Türkçe konuçan topluluklarm, kültür olarak bolünmesini
hizlandirmigtir. Aynca son 30 yilda sikça meydana gelen
yazi degigiklikleri, farkli yazilarla yetieen nesiller
arasmda bir kargasaya ve kültür uçurumuna yol açmistir.
Dogu Türkistan'daki yazi degiçiklikleri, Çin*
deki etnik azinliklara kargi kültür açis indan siyaset-
teki degigikligi de aksettirmektedir. 1950’11 yillarin
ortalarinda Çinli dilbilimciler, azinlik dillerini Ince-
lemek üzere bolgeye gonderildiler. Asil vazifelerl ilk
yazi reformunun temelini hazirlamakti. Isiah edilmiç
Klril alfabesinin benimsenmesi lie plânlar, güçlü bir
Sovyet siyasî ve kültür eokisini gosterirken, ”pin-yin”
temelli Latin alfabesinin getirilmeslyle ilgill karar,
hem bovyetler lie iliçkilerin bozuldugunu, hem de Uy
gur TÜrkleri’ni Çinliler1e yaklaçtirmak için yapilan
çuurlu bir teçebbüsü aksettirmekteydl.
Arap alfabesinin yeniden getIrilmesi, birgok
Uygur Türkü tarafindan 19791 da baglamiç olan daha de-
mokratik bir g agin belirtisi olarak kabul edilmistir.
Bu temayül, Türkçe incelemeler konusundakl son gells~
melerde de aksetmigtir.
Son yfllarda yapilan çaligmalar, bu geligme-
1ère ornek gosterilebillr. Günümüzdeki Uygur Türk ay-
d ml ar mm, Türkistan’ âa Türkçe konuçan bütün diger top-
luœlarm ortak bir kültür gelenegi olarak kabul edilme-
si gereken Orta-Türk (müçterek Orta Asya klasik Türk
edebiyati) doneminin bnemli eserlerini, edebî baçarila-
rmi kendi kültür mi ras lari çeklinde degerlmdirmeleri,
kayda deger geligmelerdir. gimdiki durumda hem en her vi-
lâyetin, kendilerine mahsus hirer edebiyat ve kültür
dergiler inin, y ay ml ar mm olmasi, edebî ve kültürel fa-
aliyetlerin yaygmligi veya yaygmlaçtirma çabalarini
gozler bnüne sermektedir.
HAHN Ildiko Beller; "Günümüzün Dogu Türkistani'nda

Dil ve Kültür” , Dogu Türkistar 'm Sesi,
4. yil, 4. cilt, Nu:15, Eylül 1987.
— —
IV- YEN! UYGUR TÜÏÆÇESl’N1N glVELERl VE KARÇILAÇTIR-
KALI SES ÔZELLÎKLEKÎ
Yeni Uygur Türkçesi*nin edebl dili; Ürümçi (Dogu

Türkistan’m baççehri) merkez olmak üzere, Kaçkar, Ak-
su, Kumul, Turfan ve Gulca vilayetlerinin yerli çivele-
rini de içine alan "Merkezî §ive"yi temel alarak çekil-
lenmiçtir. Bunun haricinde "Lobnor Sivesi" ve "Hoten
gives!" diye iki give gurubu daha vardir.
Lobnor ve Hoten giveleri, ses ve kelime olarak,
ortak edebî giveden ayri bzelliklere sahiptirler. Mer-
kezî give ise ortak edebî dilden pek farkli degildir.
Eu yüzden Y en i Uygur Türkçesi’nin merkezî gives! ola
rak kabûl edilmigtir.
Bu üç givenin ses, kelime bakimindan farklilikle-
ri, ortak edebî dil ile olan mukayeseleri goyledir:
A- SES ÜZELL1ELER1
I- Lobnor Sivesi: Tarim nehrinin agagi kesiminden, ci
ta kesimine kadar olan yerlerde, Lobnor halkinin çogun-
lugunu tegkil eden "Kara Kogunlular" da denilen halkin
yerli dilidir.
Bu give, kelimelerin birinci ve ikinci hecelerin-
deki Ba* ve Be® seslerinin yumusamazligi, birinci hece-
deki "o" ve ”u“ seslerinin sonraki hecelerdeki vokalle-
re olan "dudaklaçtirma etk!s!"nin güçlU olmasi, konso-
nantlarin müspet asimilasyonunun güçlü olmasi gibi c-
zellikleri lie Yeni Uygur Türkçesi’nin edebî dilinden
farklidir. Bu ozellikleri ile Kirgiz Türkçes!'ne yakin-
d ir.
1-) Kelimenin birinci ve ikinci hecesindeki "a-e*
vokalleri, edebî dildeki gibi Mi-e-o» vokallerine do-
nügmez.
Edebî dll Lobnor gives!
oçuk..................................................... .açuk (açik)
kèri......................... .... kari (yaçli)
atisi . ....................................... atasi(atasi)
2-) Birinci hecedeki "o-b" seslerinin diger hece-

lere olan tesiri,
Edebî dil Lobnor gives!
Bota . . . 1........................ . boto (deve yavrusu)
ogey................................................. bgoy (üvey)
koymigan ....................................... koymogon (koymayan)
5-) Konsonantlarm müspet asimilasyonu,

aldl................................................. alli ( bnü)
osteng ..... .................... bssong (kanal)
4-) Kelime baçmda "i-ü” sesleri bnündeki "y" seal

düçer
yiltiz ...................................... . iltiz (yildiz)
yil .......... il (yil)
yürek ............................................ ürek (yürek)
5-) Bazi kelimelerde, kelime ortasindaki ve kelime,

sonundaki "g-g" ve "y-g-g-ng" sesleri veya bu seslerin
meydana getirdigi heceler dü=er.
bogursak . ....... bosak
tograk............................................ torak ( bir tUr agaç)
münggüz . ...................................müzü ( boynuz)
mozay ...... buzu (buzagi)
6-) Eillin gelecek zaman çekli, eski gekliyle kul-
-\0'
lanilir.
Edebi dil Lobnor gives!
barimen .......... baradimen (gidecegim)
barimlz ......... baradimiz (gidecegiz)
baridu ......... baradular (gidecek, gi
d ecekler)
7-) Geçmiç zaman ve gelecek zaman fillin in 3. ga-
his çokluk ekleri (-lar/-ler) kullanilir.
Edebi dil Lobnor sivesi
bardi .......... bardiLar
keldi ..... ....................... keldiler
baridu ....... baridular
8-) 3. g ahis zamiri için "ol-gol-ta” ku!2 anilir.

Edebi d:.l Lobnor gives!
U. ........... 01 0^
gu . • • • . « . . . . . . golÇçu^
avu yerde........................................ tanda (orada)
avu yerge........................................ tangga ( oraya )
9-) Genetif ile akkuzatif ekleri ayni gekilde kul-

lanilir. Bu ek vokaller ve konscnantlarin ouspet asimi-
lasyonu sebebi ile degigir.
: Edebi djl Lobnor gives!
ademni V .......................................... ademmi (adami, insam)
kbrükning ...................................... kbrükkü (kbprünün)
dadangning ..................................... avanggi (babanin)
■ 10-) Latif eki "-ga/-ka/-ge/-ke" edebi d Hie aym

olmasinm haricinde "bilen" (ile) in anas mi da tagir, bu
manada da kullanilir.
i Edebi dil Lobnor gives!
ogli bilen ................................... ogliga (oglu jle)
yègi bilen . . ......................... yagiga ( dügman ile)
— U-
11-) Bu givede kelime baçmda "y" ses in in yerine
“3“ ses ini ikame yoktur.
II- Hoten Siveslf Bogu Türkistan’m güney bâtisin-

daki Hoten, Niye, Çiriye, Kiriye, Lob, Suma nahiyeleri-
nin yerli agizlarini içine alir. Takriben yarim milyon
ki§i taraiindan kullanilir. Bu çivede vokal ve konsonant
degiçmelerinin çok olmasi, fül koklerlnin sonuna ”-gak7
-âk/-geke/-keke/-guluk/-gülük/-kuluk/-k :lük/-lig/-lig"
gibi eklerin eklenmesiyle isim fiiller yapilmasi ve
isim 1iillerin cünlede haber (bildirme) lonksiyonu tasi-
œasi itibariyla edebî dilden farklidir.
1-) Edebî diideki açik heceli kelimelerin birinci
hecesinde "cû", son hecede "iâ" olur. Bazi kelimeler-
dê sadece son hecedeki "uê" olur.
Edebî dil Hoten sivesi
oyun....................................... uyan (cyun)
ogul • • ■ . . • • . • . . uâi (cgu^)
kolum ..... .................. kulam (elim)
koyuk............................................ kuyag ( koyu)
tokkuz ............................................. tokkaz (dokuz)
2-) 11k hecede "b^ü", son hecede "uê" olur.

otük....................................... ütek (çizme)
blüm .................... ...... ülem (blüm)
kbzüm .......... küzem (gczüm)
3-) 11k ve ikinci hecedeki "r" sesi, birçok du-

rumlarda "y" olur.
vakiraç.............................................vakiyaç ( bagirma)
ravap ............................................. yavap (rebab)
—
ziraet .................... ziyaet (ziraat)
esker ............................................. eskey (asker)
4-) Hece sonundaki "p" sesi, kendisinden sonra ge-

len ünlü veya sedali seslerin tesiriyle "b" olur.
Edebi dll Hoten sivesi
Koyup berdi.................................. kopbedi (birakti)
kèlip iduk ........ kepdük (gelmigtik)
sèlip iduk ................................... sepdük (salmistik)
5-) Kelime sonlarmda "-k/-k>-g/-g" haline geldr.

Edebi dil Hoten sivesi
issik................................................ issig(sicak)
kattik.... ............................ kattig (kati)
kiçik ............................................. kiçig (küçük)
ittik.................................. . . yittig (çabuk)
6-) Benzetme eki olan "dek/tek"2 "dey/tey" sek-

linde kullanilir.
koydek . . . . . koydey (koyun gibi)
ta§tek . • . . . ta§tey (taç gibi)
tcçüktek . . . . toçüktey (desik gibi)
7-) Hill sonlarina "-gak/-gek/-kak/-kek/-kuluk/-

gülük/-guluk/-külük" partisip ekleri getirilerek "ge-
reklilik” manasi yüklendirilir. Ayrica"-glik/-glik/
-iglig/-iglig/- ugluk/-üglük/-eglik/-aglik" ekleri lie
yine bir tür isim fill! yapilir ve cümlede haber veya
t ami a y an roliinü oynar. Bazan da isim olarak kullanilir.
Edebî dil Hoten gives!
una§ kèrek ........ unugluk (makul ol- ge-
rek)
— IS—
kiri$ kèreK ..................................... kiygülük (gir- gerek)
içleydu......... igleglik (çaliçir)
bilidu ............................................. biliglig (bilir)
keldi .................................................... keligllg (geldi)
Bu tür isim fiiller " -siz, -ma/-me" ekleri
lie olumsuz §ekle sokulur.
kilmaslik kèrek ..... .kilmaguluk (yapmamek pe
rek)
barmaymen ................................... (men)barmigak (gitmem)
yazmigan .... .................... yazmaglig (yazmayan)
külmigen ... ......................... külmeglig (gülmeyen)
8-) Isim ïiilin gelecek z am an çekli "-tkan" eki

ile ifade edilir.
deydigan ........................................ deytkaa (diyecek)
baridigan ...................................
baritkan (gidecek)
kilitken (kilaoak, yapa-
kilidigan . ......................... .
cak)
9-) Iki vokal aras ma gelen u-k-/-k-, -p-" sesle-
ri, kendilerini muhafaza eder.
Edebî dil Hoten îvesi
yürigi ............................................... jürikj (yüregi)
kitivi ............................................... kitipi (kitabi)
yatigi ................................... . . yatïkâ (yataSi)
piçigi.................... ..... piçiki 'biçagi)
10-) Kelime baçlarmda "u-b-i" seslerj bnünde, "y"

ses: yerine "j" sesi kullanilir.
y il • • • . • • . • • • • .3 il iyi-L,)
ÿilan ............................................. .jilan (yilan)
-ik-
yiltiz jiltiz (yildiz)
yü rek jürek (yürek)
yilki jîlki (yilki)
yum- . jum- (yum-)
III- Merkezi give:-Bu give, Ürümçi merkez olmak

üzere, Kagkar, Konagehir, Yenigehir, Yarkent, KarSilik,
Mekit, Yenihisar, Artug, Aksu, Kuçar, Korlabay, Turfan,
Piçan, Kumul ve Gulca gibi yiraid en fazla vilayet ve
nahiyenin yerli agizlarindan teçekkül etmiçtir. Bu gi
vey! konuçanlar, Uygur Türkçesi ile konuganlarin 80’i-
ni içine alir.
Ortak konugma dilinden digerleri gibi pek farkli-
liklar gostermez. Kagkar gehrinin Karahanlilar* m, Tur-
fan’in eski Idikutlar’m, Ürümçi'nin ise gimdiki Dogu
Turkistan’in baggehri olmasi sebebiyle, merkez! give
olarak kabul edilmigtir. Edebl dil de bu giveyi esas
alarak gekillenmigtir. liger agizlarla clan farklari:
1-) lagkar yerli agzinda bazi kelime baglarindaki
”y" sesi ile ilk hece sonundaki bazi "r"ler, "j" sesine
dbnügür.
Edebî dil Kagkar agzi
yirak ..................................................jirak (uzak)
yip.................................................. 3 ip (ip)
girde............................................. gijde (bir tür ekmek)
bir . • . • • • • • • • • bij - — r)
2-) Bazi kelimeleràe "u-u" sesleri, "a-e” olur.

Edebî dil Kagkar agzi
ot un ........e.sOtan (odun)
oyuxi «•••••«•••a oydT) (o j- un)
ogul................................................. Ogai (ogul)
otük . . . . . . . . . . . ctek (çizme)
- IS-
5-) Bazi kelimelerâe "e-c-ü" sesleri, ”a-o-n" ha-
line gelir.
Edebî ôil Kaskar a=zi
gül •«••••••••■ gui (çiçek)
küç.................................................. kuç (güç)
g°9.................................................. go§ (et)
mektep .......... mektap (mektep)
4-) Eâebî dildeki bazi kelimelerin baçmâaki "k"

sesi, Kaçkar agzmda "ç" olur.
Edebi dil Xaskar agzi
kim............................. . . . . çim (kim)
kiriç............................................. çiris (girls)
5-) Edebî dilde birçok kelimelerin ilk ve ikinci

hecesindeki "v" sesi; Kumul, Turfan yerli agizlarmda
"g" olur.
Edebî dil Kumul-Turfan aczi
aval ...... • agal (ewel)
halva ..... . . halga (helva)
vede • • . • • • « gede (vade)
vekpe ....... gehpe (vakif)
V 61 G Tl ••■•••• goten (vatan)
6-) E i il in gelecek zaman çekli; Kumul agzmda, Lob-

nor gives, gibi eski çekline yakin kullanilir.
Edebî dil Kumul a^zi
çikimen ........................................ çikidimen (çikacaëim)
çikimiz ........................................ çikidimiz (çikacaziz^
7-) Geçmig zaman yardimci fiili (i-di), Kumul ag-

zinda "digen" çeklinde ifade edilir.
- IL -
Edebï dil Fumul a^zi
barganidi bagandige(n) (gitmjptj)
kelgenidi kegendjgen (gelmi = ti)
digenidi .................... .... digendigen (demisti)
b- KELÏrÆ FARXLILIKLAÂI
giveler fonetik larkliligin haricinde, kelime ba-
kimmdan da ïarkliliklar tagir. givelerde edebî dildeki
kelimelerin çogunun kullanilmasmm diçmôa, edebî d 11-
dekine benzemeyen bazi kelimeler de kullamlir. (Sive
kelimeleri) Yen! Uygur Türkçesi*nde takr1oen lu.000 ci-
varinda bu türden kelime mevcuttur.
Ç ive kelimelerinin kullamliç durumu ayni degildir
Farkli muhitlerde farkli gekilde kullanilmaktadir.
Lobnor'da kullanilanlar: ava (ata), agaça (hanim),
çakcigar (goban yildizi), çaytak (dalga), turuein (domuz
yavrusu;, z-airgüç (çekirge), karaçi (eivil, fukara),
kün çiçek (ay çiçegi), kara singek (kara sinek)...gibi.
Kumul'la kullanilanlar: alun (serap), arvak (sihir)
ardak (bozuK, kokmug), ayga bakar (ay çiçegi), kcsme (
giybet, çikayet), sirtik (haber, bilgi), karsak (bir tür
tilki), karniyaruk (bir tür baharat), curungkay (secere)
sersük (aptal, ahmak), sarisil- (periçan ol-, sarsil-),
çiçi (cici), kolük (yük hayvani), sunurk- (hayret et-),
çikar (kaynak), çikma (ürün), sumal (torba), sumçi (kur
naz),.. gibi.
Cugrun (tetik davran-), ükerke (güzellik), ormek
(kil torba),.. gibi kelimeler, Kumul’un sadece daglik
ybrelerinde kullanilir.
Hoten g ives ind e: azma (çelale), b ronce (ayak dola-
gi), otiçi (tabip), haret (marangoz, mobilyaci), amaç
(niçan), besiklik (bugday), ermek (endiselenmek), ha-
pa bol- (utan-), suncak (topuk), hbkünek (kovan), tae-
lik (yad, yabanci), bogunak (toz)... gibi.
—1^4 —
Kaggar agzinda: kuramsak (eskiye ait olan seyler,
kadimî) , sariguç (sicak, yeni, nadir, miinewer), tongra
-kasmak (kir-pas), ertek (hikaye, rivayet), cüktü (cim-
ri),.. gibi.
Turfan agzinda: surmul (i§in yolu, i§in kolayi),
sarsi- (horla- hapgir-), behirsak (vefakar, mihriban),
çurgul (kanaatkar olmayan), ayla (abla, teyze), cartu
(haznedar,,kabya), dagnak (byle)... gibi.
Gulca agzinda: aÿagku (eski, kadim), alman (tez,
çabuk) , bostit ( evlenecek olanlara verilen bed iye), tam-
balka (sert), aykin-yaykïn (açik-seçik), ekin (tarim),
ukak tart- (gam çek-), cusunli- (dikka4 et-) ... gibj.
Aksu-Kuça agizlarmda: anika (babaanne, anneanne,
kaymana) , aymak (mahalle, key) , kapçikay (iki da? ara-
sindaki bos ve düz yer, vadi), çürpe (domuz yavrusu),
kisil (bogaz) , dingeleç (hesap etme), maltak (çilek),
tegü (igaret zamiri), kove (yalak)... gibi.
ive kelimelerinin bulunmasmin sebebi, dab a dog-
rusu belli bblgelerde kullanilmasi; zamanla Uygur
Œurkçesi’ne Arap ve rars dillerinden yabanci kelimele-
rin yerlegmesi neticesinde, aydin tabakanin kullanimdan
uzaklaçtirmasi neticesinde olmugtur. Bu kelimelerin
birçogu Eski Türkçe'nin bir devami idi. Bunlar zamanla
yukaridaki sebep yüzünden edebi dilde kullanilmamis,
sadece bir kisim yerli agizlarda varligini korumustur.
Eski _ .rkçe'den gelip, simdi give durumuna düsen
diger bazi keldmelerden bir kismi da sunlardir:
Lobnor: yangku (yanki), otaçi (tabip), karaçi (sz-
vil), sat (firsat)...
Hoten: altin (talih, sans), aran (abir), ayak la-
gag tabakj, omay (yoldas), ton (don, soguk)...
Kumul: assig (fayda, yararj, elkün (toplum, balk,
millet), yaka (ücret), kbndük (bazinej...
give kelimelerden; tekrarlar, birleçik kelimeler
âeyimler ve diger çekillerden de vardir.
yuday-çuday (çëyle-bbyle), kel-kamiçik (geliçirH-
zel), kara-gücür (rastgele, geliçigbzel), arvang-sar-
vang (berbat), bgen-eogen (açagi yukari), mol-kol (bol
bol) , çèkil-çukul (çile çek-) , sumçi (kumaz) , kakma
(ta§ karma aleti), pasildak (pablamas masar), araçi
(anlaçma saglayan, araca), kok taçka min- (gok taça
bin-) , oçak baçidlki daiîgkan (ocak baçandaki tencere) ...
Cagayan §ivelere dayanan tu edeba dil, imla ve
terminoloji hakamandan Dogu Türkietan* da ve Bat a Tür-
kistan'da farkla çekilde kullanalarCll
Yukarada verilen izahlar ve bmekler, Dogu Tür-
kistan'daki Uygur Türkleri’nin yaçayan §ive ve agaz-
larana gbstermektedir. Bunlaran haricinde bugün ço-
gunlugu Bata Türkistan* da (Sovystler Birligi hakimi-
yetindeki Türkistan) Tarançalar adayla analan, ana küt-
leden ayralmag vaziyette yaâyar Uygur Türkleri de mev-
cuttur.
Türkologlar taraiandan bilhassa Turfan kazalaran-
dan çakaralmas olan metinlerin çozümünde faydalanalan
bu agaz (Tarança agza), bu gün Yeni Uygur Türkçesi’nin
içindedir. W. Radloff 1862 yaland a Tarançalar* an ara-
sanda bir yal kalarak, bir kasam materyaller toplamaç-
tar.
XVIII. yüzyalda oturduklara Alta çehir (Kaçkar,
Yarkent, Aksu, hoten, Turfan, U§)* den alanarak 11i
havzasana (Yedi Su) yerlegtirilmiçlerdir. Daha once
Kalmuklar zamananda Alta gehir bblgesinden harp eslr-
leri lli'ye gbtürülerek toprak içlettirilmislerdir.
Xemleket Çin'in eline geçince, bu politika Çinliler ta-
rafandan devam ettirilmiç, lç Dogu Türkistan'dan esir
al anan bu topluluk yine 11i taraflarana yerleçtirilmls-
-14-
tir. Ekincilikle, tarimla ugraçtiklarmdan, Tarançi
adiyla bilinirler. Uzun zaman ana kütleden ayri kaldik-
larmdan, dillerini mümkün oldugu kadar aslma yakm bir
çekilde korumuçlardir. Radloïf1 tan sonra Pantuçov da -a-
rançrlar1 la ilgilenmiç ve œetin1er yayinlami$tir.
Halihazirda Sovyetler'deki Uygur edebï dilinin as-
lini teçkil ederler.
Il) Gafuroglu Gulam; "Uygur Till Diyalektliriga Ras bcz-

ler l'ogrisida", Sincang Maaripi, 1-. sayi,
Ürümçi, 1982. "Çagdaç Uyg ..ca’nm Niveler!
Hakkinda? VI. Killetlerarasi Türkoloji
Rongresi, 23.9.1988 tarihli teblig, T.Ü.
Ed./ak.
(2) Çagatay Saadet; "Logu Türkçesi", Türk lehçelerj Or-
nekleri II, Sh.54. A.Ü.DIOR âymlari,
Ankara, 1972.
-10-
II- SES BlLGÎSl
I- SES HAEÎSELERi
1" "a" veya "e" sesleri lie kurulan bir heceli sbzlere
ekler getirilâlginde, bu sesler "è" sesine donüçür.
yaz-= yèziç
mang-= mèngig (yürü-)
ket-= ketiç
2= Çok heceli sozlerde son hecedeki "a" veya "e" ses!,
ek getlrildlginde "i" sesine donüçür.
kelem= kelimi ( Raierai)
bala= bal isi (çocugu)
Yabanci dillerden giren bazi kelimeler bu kaidenin
diçmdadir.
insan= insani
vapadar= vapadarim
5= Bir kisim sbzlere ek getirildiginde bazi vokaller
dü§er.
singil(kiz karde§)= singlim
isim= ismi
kbhgül= kbngli
Bazi durumlarda, canli dilde vokal düçmelerine rast-
landigi gibi, hece düçmelerine de rastlanir. Fakat
yazi dilinde bu duruma pek rastlanmaz.
èlip ketti^ epketti^ èketti
koyup koyà kopkoyd^ kokoydi
èlip çikir kett^ èçiketti
4= Ek baçlarmdaki "-k-/-k-" sesleri, gbvde sonundakj
"-g/-g" seslerini "-k/-k" haline dcnüstürür.
tug-= tukkan
tag= takka
beg= bekke
5= Ek basindaki "-s-" sesi gbvde sonundaki "-ç,-t, ,
-z" seslerini canli dilde asimile ederek "-s-" sesi-
ne donüçtürür. Fakat yazi dilinde bu degigme olmaz.
' i§siz= isaiz
ketsün= kessün
açsa= assa
yazsa= yassa
6= "$" sesi, kendisinden once gelen "t" sesini canli
6ilde "g" sesi haline getirir. ?akat yazi dilinde
bu degi§’.ne olmaz.
tb(r)t çam= tbççam .
7= "p,b" sesleri kendlBinden onceki "n" sesini canli
dilde "m" sesine donügtürür.
§enbe= gembe
can pida= cam pida
onbir= ombir
8= "y" sesi kendisinden onceki "n" sesinj "y" sesine
dcnüçtürür.
on yerim= oy yèrim
onyette= oyyette
9= "k/g, k/g" sesleri kendisinden one; cri "n” sesini
canli dilde "ng" sesine dbnüstürür
tenge= tengge
canga= cangga
10= Bazi hallerde "a,e,o,o" vokallerinden sonra, hece
sonuna gelen "-1,-r, -t" sesleri, cenli dilde düser.
kbrgen= kogen
kelgen= kegen
kest= kes
dost= dos
11= Bazi kelimelerde birinci hecedeki bir kisim vokal-
ler, ikinci hecenin vokalinin tesirinde kalir.
hatun= hotun
yaruk= yoruk
etük= btük
-w-
12= Birçok kelimelerde "f" sesi ”p” sesine donüçür.
firsat= pürset
neiret= nepret
taraï= terep
15= "-k/-k" konsonantiyla biten iki veya üç heceli isim
1ère iyelik eki getirildiginde, bu sesler ”-g/-jg,"
seslerine donügür.
bulak=: buligi
tamak- tamigî
kogunluk= kogunligi
14= Teklik iki ve ikiâen fazla heceli isimlere iyelik
eki getirildiginde, bu isiulerin en son hecelerine
giren "a,e" sesleri ” i" seslerine dbnüsür.
ata= atisi
derice= dericisi
terep= teripi ,
ana= anisi
15= Çokluk isimlere iyelik eki getirildiginde, çokluk
eklerinde (-lar/-ler) bulunan "a" ve "e" sesleri,
"î" sesine donüçür
koy^ koylàr^ koyliri
yaz^ yazlar^ yazliri
16= nazi teklik iki heceli isiclere iyelik eki geldigin
de, bu isiœlerin sonundaki "p, b" sesleri "v" sesine
donü^^r.
)
ki.ap= kitivi
mektep= mektivi
sebep= sevëp= sevivi
17= Zamir "n" si kullanilmaz.
yüzige (yüzüne)
byige (evine)
boyidp (boyunda)
koynid in (koynundan)
-v>-
18= "k" sesi, sik sik "gk" gekline girer.
i§ki likki)
içken (ikenj ■
19= Üç heceli yabanci keUmelerde ikinci hecedeki "-e-"
sesi yerine, "-i-" sesi gelir.
memleket= memliket
hareket= heriket
20= ilk hecede genig vokal clan kelimelerde ilerleyen
benzegme yoktur.
kbz= kbzi
kol= koli
21= Yuvarlak vokalle düz vokalli iki kelime yanyana gel
d igind e, yuvarlak vokal duz vokale donüçür.
bu yerde^ bu ye(r)dbiyede
bu ybu yil^ biyil
22= "t-, d-" sesleri dar vckaller bnimde bazan fisilti-
li seslere dcnüçür.
tü§-= çüg- (dug-)
ti§= ç(dig)
23= Bazan senses benzeçmesi de olabilir,
saç= çaç
saç-= çaç-
seç-= çeç-
24= "r" ve "1" sesleri yanyana geldiklerinde "r" sesi
"1" sesine donügür.
barlik= bail àk (varlik)
zerurldk= zerullik (zarurluk, zarurîlik)
25= içseslerde, s:izici dudak sesi "-v-" yerine *• -g-"
sesi kullanilir.
kovlag/ kogla- (kovala-)
sovuk^ sogak (soguk)
kovun> kogun (kavun)
Ill- gELlL BlLGiSi
I- ISlKLZh
a-) Çokluk ekleri: Yeni Uygur Türkçesi'nde de çokluk
eklerI "lar/1er" geklindeîr.
tag-lar, memliket-ler"
b-) iyelik ekleri: Teklik ve çokluk olmak üzere alti

§ahis ta çu çekilâeâir:
Teklik:
1 .çahis= -m/-im, -um/-um
2 .çahis= -ng/-ing, -ung/-ung
3 .§ahis= -i/-si
Çokluk:
l.çahis= -miz/-imiz
2.çahis= -ngiz(-^lar)/-ingiz(-inglar)
5.çahis= -i/-si
1eklik:
l.gahis "bala^, cyi~"
2.§ahis "balang, eying"
3.gahis "balasi, cyi"
Çokluk:
l.gahis "balamiz, cyinâz"
2 .$ahis "balangizfbalanglar), byingiz(oyingler)"
3 .?ahis "balasi, oyi"
c-) Hal ekleri:

1-) Génitif eki= -ning
"Ademning balisi." (Ademin çoeugu.)
2-) Latif eki* -ge/-ke, -ga/-ka
"Oyge mang." (Eye yürü.)
—2,5"-*
3-) Akkuzatif eki= -ni
"Bu kitapni Ikki ketim okudum."
(Bu kitabi Iki kere okudum.)
4-) Lokatif eki= -da/-ta/~de/~te
"Yiginda menmu sozlidim."
(Toplantida ben de konugtum.)
5-) Ablatif eki= -din /-tin
"Çong içiktin kiring."
(Büyük Rapidan girin.)
Yeni Uygur Türkçesi*nde bunlarin haricinde hal ek
leri olarak kabul edilen bazi ekler de vardir. Bunlar
aslmda egitlik eki ve bazi eda;larm kelime gbvdesine
ulanmaslyla meydana gelmigtir. Cumlede kelimeyle bir
buttin olarak te§kil edilir. (Egitlik, gibilik, nispet,
miktar durumlarim belirtir.)
Bu ekler açagidaki gibidir;
-da+ki(lokatif+ aitlik)=-daki^-diki
"Bagdiki gül.»
(Bagdaki gül.J
-giçe/-giçe/-kiçe/-kiçe (-e/-a kadar)
"Uning yüzi kulikigiçe kizirip ketti."
(Onun yüzü kulagma kadar kizard 1. )
-dek/-tek (benzetme)
"lolattek irade."
(Be^-p gibi irade.)
-çe/ -çilik( çe+lik)
"Sèning boyudgçe (boyungçilik) adem kcp az."
(Senin boyun kadar insan çok az.)
Ç-) îsimden isim yapma ekleri:
"i§çi, tcmürçi (demirci),belikçi (balikç1)"

"yol-daç, sinip-dag (smifdapj, kèrin-das
(karmdasy"
+C il :
"ep-çil (becerikll), helk-çil (halkçi), rast-
çil (gerçe:; i), kem-çil (eksikj, iz-çil (sü-
rekli), sol-çil (solcu), ong-çil (sagci)"
+çilik/+çillk:
"artuk-çillk (fazlalik), aldirag-çilik (ace-
lecilik), patkak-çilik (bataklik), hapi- çi-
lik (gonülsüzlük, ieteksizlik), dehkan-çilik
(çiftçilik), kiyin-ç ilik (zorluk), kurgak-ç1-
lik (kuraklik)"
4çak/+çèk, +çuk/+çük:
"yan-çuk (cep), oyur-çuk (oyuncak), tar-çuk
(ensiz, dar), obdan-çak (güzel, güzelce),
yahei-çak (güzelce, iyice)"
4ça/+çe:
"tam-çe (damla), bag-çe (bahçe), çireylik-çe
(güzelce), bagki-çe ;baçkaca, diger), koçum-
çe (ek), Uygur-çe (üygurca)"
4can :
"emgek-çan (çali§kan;, nomus-çan (namusuna '
düçkün, namuslu), uyku-çan (uykuya düçkün),
ozgeri§-çan (degiçken, degiçmeye meyli olan)"
+dang/+tang:
"sor-tang (çorluk, verimsiz, çorak), yar-dang
(yarlik, kayalik yamaç)"
+duruk/+turuk/+dürük:
"boyun-duruk, ègiz-duruk (agizlik, gem)"
+duk/+tük:
"kem-tük (eksik), blüm-tük (olüm hall, clvm-
cül)"
+siz :
"arman-siz (tasasiz, istedigini eide etmis),
"ang-siz (dügüncesiz), ekil-siz (akilsiz),
ehlak-siz (ahlaksiz)"
+Biman:
"adem-siman (insansi, insana benzer), dol-
kun-siman (dalgali, dalgaya benzer), yay-si-
man(yaysi, yay gibi), zencir-sIman (zincirle-
me, arka arkaya)"
+gi/+gi, +ki/+ki:
"yaz-gi (yazin, yaz vakti), küz-gj (güzün),
keç-ki (geç vakitte), ahçam-ki (akçamleyin),
ahir-ki ( sonraki) **
flap/tien:
"tagar-lap (çuvalla, çuval dolusu), ay-lap
(aylarca), patman-lap (batmanla), yepinçi-
lep (yorgani, üzerine crttügüyle)"
+lik/+lik, +luk/+lük:
"atak-lik imeghur, ünlü), aciz-lik, aç-lik,
az-lik, aç-lis (yemeklik)"
4 ide, +kida/+kide: (taklidîj
"dokkide, likkide"
4-ylen/ +eylen:
"alte-ylen (alti kadar, altisiyla), on-eylen,
üç-eylen, ikki-ylen-
+nçi/+inçi:
"tbt-inçiÇ dordüncü), ikki-nçi, ait5-nç i"
d-) jf'iilden isim yapma ekleri:
-ik, -k, -uk, -ak, -gak/-kak, -k, -ik, -ek, -tk, -kek/
-gek :
"bagla-k, borda-k (semiz), piç-ak, taya-k,
tap-kak (buluntu), tbge-k, tükür-ük, tüne-k,
eç-ik, sina-k, buyur-uk"
-in, -un/-ün, -ng, -a%/-ei%:
"tol-un, tüg-ün, «el-in, ek-in, yig-in,
bt-eng (gegmig), kozgil-ang (ayaklanmis),
tala-ng (talan, yagma)"
-nggu/-anggu/-enggü:
"aidira-nggu (aceleci), pegil-ang§u (yazilmis,
bigilmig), seril-ang§u (kaygan), yi^la-nggu
(aglayic), kbtir-enggü (alm agik, yiiksek ruh-
lu), ezil-engü (tembellik, canzizlik, ezil-
mislik)"
-gv/-ku, -gü/-kü, -ga/-ka, -ge/-ke:
"tuy-gu (duygu), sez-gü, gag-ku (sagi),ten-k?
(tepki), il-ga (aaki), aal-ga (salincek), tut
ka (tutacak), süpür-ge, èmiz-ge (emzik)
-gun/-gün, -kun/-kün, -gin/-gin, -kin/-<in:
"tuy-gun (sezgin), tur-gun, uy-gun, tut-kun,
uç-kun (kivilcim), çüç-kün (dü?kün), sat-kin
(hain), sep-kün (yüzdeki pütvrler, sivilce),
kel-kün (sel), yan-gin, tag-kiu"
-1:
"kama-1 (hapishane, kapatilan yen), kah?a-l
(kur^mug agaç v.s.), tüge-l(degil)"
-ma/-me :
"ba$kar-ma (idare), tallan-matsegme), gaç-ma
(sagma), darit-ma (imâ etme), esü-me (hatiraj
os-me lyetlçme, yeserme), eskert-me (tekit
etme)"
"ter-meç (toplanmiç, toplanan), kotur-maç

(pütürlü, düzgün olmayan, karman), eg-meç
(bükülen, bükülmüg), tolgi-maç (dolanan, sar-
magikj, çbgili-meç (çevrilen)"
"ayril-mas, buzul-mas (bozulmaz), çiâimas

(tahammül etmez, dayamksiz), tügi-mes (bit-
mez, tükenmez), kork-mas, sakay-mas (iylles-
mez), yari-mas ^yaramaz), oç-mez (sonnez?"
-nak/-mek:
"bas-mak, tèpiç-mak 'bulusmak), çak-mak, koy-
mé<, oy-mak, iç-mek, yè-mek, il-mek"
-nel :
"çüçü-mel (ek§i, ekçimsi)"
-gur/-gür, -kur/-kür:
"sez-gür (uyanik, dikkatli), çap-kur (çapkin)
bclmi-gur (olmayanlar, olmayan seyler), ct-kür
(keskinj, uç-kur (uçari, çapkin)"
-çak/-çek, -çvk/-çük:
"tartin-çak (çekingen), kari-çuk (korkuluk;,
karan-çuk (korkuluk?, mahtan-çak (bvüngen),
korkun-çak(korkak;, yasan-çuk (gbsterise, mak-
yaja dügkün)"
-duk/-tük:
"ta=lan-duk (birakinti, birakilmis, atilmsj,
kal-ouk (kalinti)"
-di:
"asran-dl (evlatlik),, tüzün-di (düzülmüs, dü-
zenlenmis), çèçin-di (saçmti), çirin-di içü-
rüntü) , sarkin-di ( sarkmti), süpürün-di,
-
(süprüntü), üzün-di (üzüntü)"
-1RU, -elgü/-al&u:
"kon-algu (konak, konulan yer), tur-aigu ( du-
rak), tohta-lgu (durgun), ata-lgu (nam, iclm)"
âm/-em, -um/-üm:
"tut-am, bagla-m, togra-m (dogramj, beseim (ba-
sim, baski), os-üm (faiz), uk-um (mânâ, bilgi),
kir-lm, çik-lm, bil-im"
-t, -it, -ut/-üt, -et:
"tog-ut (dogum), tüz-üt (protokol, resmî içler),
kiy-it (kiyafet, giysi), sark-it, çèg-it (nok-
ta) "
-ç, -guç/-güç, -kuç/-küç:
"içen-ç (inani§, inanç), otün-ç (odünç), aç-
kuç (açacak, anahtar), bas-kuç (donem, devint
§amaldur-guç (vantilator, rüzgar verici;, siz-
güç (cetvel), kis-kuç (mandai;, yelpü-güç (
yelpaze)"
-ça/-çe:
"bog-ça (bohça), sèlin-ça (salmcak), èçin-ça
(açman, arta kalan) , scyün-çe (sevgl/, çü-
çen-çe (düçünce)"
II- Z CIBLER
a-) Sahis zamirlerj:
Teklikî
1 .§ahie= men
2 .çahis= sen
3 .§ahis= u
Vokluk: '
l.§ahis= biz
2.§ahis= s iler
3.§ahis= ular
Ayrica ikinci teklik ve çokluk çahislarda hürmet
ifade eden teklik "sili, ozliri”, çokluk olarak "her
kaysiliri, herbiriliri" çekilleri de kullanilir.
üunlardan baçka kendini küçültme, karçisindakine
hürmet olarak "pekir”, "keminiliri" (küçügünüz, ben-
der.iz) ve 2. gahisa hürmet olarak "cenabllri" ( cenap-
larij da kullanilir.
Sahis zamirlerinin hâl ekleri aimasi:
Teklik çokluk
1. mèning bizning
2. s ening silerning
3. uning ularning
2) hatif:
1. manga bizge
2. sanga silerge
3. uningga ularga
3; Akkuzatif:
— $2.—
1. mèni bizni
2. sèni silerni
3. uni ularni
4; Ablatif:
1. mend in bizd in
2. s end in silerdin
3. undin ulardin
5) Lokatif:
1. mende bizde
2. sende silerde
3. uningda ularda
b-) igaret zamirleri:

avu : "Ene” edati lie "u" zamirinin kaynasmasiyla meyda -
na gelmiçtir. Konuçanm uzaktaki bir nesneyi if are
etmesini bildirir. Bazan "a" olarak da kullanilir,
"runi ozemge, avuni ukamga aldim."
(Bunu kendime, onu agabeyime aldim.)
bu : Yakmdaki bir nesneyi gosterir.
"Bu mèning akam."
(Bu benim agabeyim.)
eae: Yer gosterme ifadesidir.
"Ben hèlimu eçedimu?"
(Sen hâlâ daha orada mi-smï)
eeu/aeu: "Ene" gosterme edati ile "çu" zamirinin bir-
lesmesiyle teçekkül etmisrir. "§u" zamirini güçlen-
dirmek için kullanilir.
"-Ularning oyi mavumu?" (Onlarm evi bu mu?;
"-Hee, eçu." (Evet, i§te o-dur.J
mayu: "kana" gosterme edati ile "bu" zamirinin birleeme-
siyle tegekkül etmiçtlr. "Bu" zamirini kuwetlendirir.
"liavuni ozemge, mavuni ukamga aidim. -
(Bunu kendime,, bunu agabeyâme aidim.) '
mage: "kmçu" ve "yer" kelimelerinin bjrleçmesiyle mey-
dana gelmigtir, "Içte burasi, bu yer" manalarini ta-
§ir,
"Men mesede togulup, mesede oaken."
(Ben burada, bu yerde dogup, burada büyüdüm.)
meye: "Munu" ve "yer" kelimelerinin birlesmesiyle mey-
dana gelmigtir.
"heyege kelgine, sarfga bir gèpim tar."
(Buraya gelsene, sana bir sbzüm var.;
munu : "liana" ve "bu" kelimeleriyle yapilmiçtir. "Kavu"
zamiriyle ayni manada kullamlir.
"Munilarga dikket kiliçimiz kerek.0
(Bunlara dikkat etmemjg rer^k.;
mu ? u : '.’.ana" ve "su" kelimeleriyle vapilmisîr.
"-Ularning cyi mavumu?' (Onlarm evi bu mu?)
"-Eee, musu." (Evet, c- ur.j
gu :
"- Blaming byi agumu?" (ünlarm evi su mu?)
"Eee, çu." (Evet, çu.)
u:
"ü kona gèzit." (0 esk: gazete.)
A » o
" U kitap mening ernes." (0 kitap benim degil.;
îçaret zamirleri;
1-) Leklik ve çokluk seklinde krllanrlir.
"bu» bular, u= ulsr, su- eular, mavu= mavvlsr..
2-) Çekim ekleri alirlar.

" bu= bun ing, buni, buninp.ua ( bur a degil), bu -
ningda (buda deg il) , buningdin (budin 1e-
gil;, mununing, nununi, suning, suninrda"
5-) Sczi igaret zamirlerïnin eski (Çafatay) bir ki-
sw gekim gekilleri de, Yen! Uygur Türkçesi’nëe be-
raberce kullamlir.
y alm hal= bu u gu mugu esu

datif = bunga anga gunga — —
lokatif = bund a and a sunda — —
(munda) (unda)
ablatif = bund in and in gundin — —
( mu nd in) (undin)
benzetme = bundak andak gundak muçundàk egun-
(mundak) (mundaK) nak
egitlik = bunge ange gung e mugunge es^n-
bungilik angilia gungilik musungilik ge
esun-
gilik
"men sen! mungilik keg ikidu d ep oylimiran."

(Ben seni bu kadar gecikir d iye düsünmedjm.j
"Andak ka:3anga mund ak çdmüç. rr
(0 kadar kazana, bu kadar kepge.)
"Ularning dyi angilik gong ewes."
(Onlarm evi o kadar biiyak deSil.*’
Içaret zamirlerinin hâl ekleri almasi:

Teklik ç okluk
1J Pen it if
1. buning bu laming
2. guning §ularning
5. u(avu)n ing ul avu) laming
2) Latif
1. buningga bularga
2. guningga aularga
3. u(avu)ningga uk avu)large
3) Akkuzatif:
1. buni bulami
2. çuni çulami
3. u(avu)ni ulavujlarni
4-) Ablatif
1. buningdin bulardin
2. uningdin çulard in
3. u( avu)ningdm u( a vu) lard in
5) Lokatif :
1. buningda bularda
2. guningda çularda
3. ulavu)ningda ulavu)larda
c-; Soru zamirleri:

kim :
"Bu mecliske bizdin kirn katniçiduï"
(Bu mediae bizden kirn katildiï)
neme: (ne)
"Meme yèzivatisen?"
e yaziyorsun?)
kc,; si (hangi) :
"Bügün kaysi muellim dere o11i"
(Bugiin hangi muallim ders yapti?)
kaçan (ne zaman):
“îçing kaçan tügeydu?”
(için ne zaman biter?)
keyer (nere, neresi) :
"Sen %eyerce çong bolgan?"
kSen nerede büyüdünï)
ne knere, neresi):
Yukarida adi geçen "êyer” zamiri He aynx
manayi tagir. "Ke" soru zamiri lle "yer" kelimesi-
nin blrlegmeslyle meydana gelmiç, zamanla "yer" ke-
limesi kullanimdan dügmüç, fakat fonksiyon olarak"ne
yer** man as i kalmiçtir. Bu zamir gimdiki siirlerde "ne-
me" (ne) man as md a kullanilmaktadir.
“gincangda ne kkeyer) eng issik?"
(gincang'da neresi en sicak-tir?)
kayak (ne taraf):
* •
"Ça" soru zamiri He "yak" (taraf, yaka, yon)
kelimesinin birleçmesiyle meydana gelmistir.
"Ehmet kayakka ketti?"
(Ahmet ne tarafa gitti?)
kenj khani, nerede):
"Tursun kèn i?"
kTursun nerede?)
nemi$ka/nemj$ke kniye, niçin)
Bu zamiY "nème" ve "i§" kelimelerinin birleçerek,
"-ka/-ke" datif eks.yle birlegmelerinden meydana eel-
miçtir. "Kerne üçün" (niye, niçin) manalarma gelir.
"Kemiçka derske barmiding?"
(Kiçin dense gitmedin?)
nekem (ne zaman, hangi vakit):
"Ne" soru zamiri lie vakit gcsteren "kern" sozünün
birleçmesiyle meydana gelmiçtir. "Kaysi vakit" (han
gi vakit, ne zaman) man as ma gelir.
"Tünügün nekemde kelding?"
(Dün gece ne vakitte geldin?)
nevak (ne vakit, ne.zaman):
"Ke" soru zamiri ile vakit menasmda kullanilan
"vak" sozünün birleçmesiyle meyâana gelmistir. Yuka-
ridaki "nekem" zamirinin ytiklendigi manayi tasir.
"Tünügün nevakta kelding?"
(Dün gece ne vakitte geldin?)
nèçük (ne için, niye}:
"Canan naz uykuda yètip nèçuk oyganmas?"
(Canan naz uykuya yatmiç nig in uyanmaz?)
kandak inasilj
"Bu oyge kandak kirdingY"
(Bu eve nasal gird in?)
kandaklarge (nasal, hangi, ne sebeplerden delaya):
"Sen kandaklarge bu yerge kèlip kalding?"
(Sen hangi sebeplerden, ne yüzden buraya gel
din?)
nèmandak/nèmançe (niye, niçin, ne sebepten bu kadar):
"Kerne" zamiri ile "andak", "ange" zamirlerinin bir-
legmesiyle meydana gelmistir.
"Bugün adem nèmandak InèmançeJ kep?"
(Bugün niye insanlar bu kadar gok ?)
"Asta gep kil, nèmange (nèmandak; varkiraysen?"
(Yavas konug, ne diye bu kadar baginyorsun?)
nèmisi:
"Kème" zamirinin III. gears iyelik ekind en orteya
gikmig olup, "neri" inesi, neyi) manasinda ve parti-
siplerden sonra "kandak i§" (nasil ig) manasinda kul-
lanilir.
"Buning nèmisi yaman?"
(Bunun nesi kotu?)
"Tünügün kelmigining Bemisi?"
(Dün gece gelmemenin sebebi ne?)
ç-) Donüglülük zamirj:
Y eni Uygur lürkçesi *nde bu zamir "oz" kelinesiyle
ii’ade edilir. lyelik eki almiç çekilleri her üç ça-
hisa gbre çoyledir:
Teklik:
1 .§ahis= ozem
2 .§ahis= bzeng
3 .§ahis= dzi
Çokluk:
l .§ahis= bzimiz
2 .§ahis= bzenglar
3 .§ahis= ëzliri
Ayrica 2. çahista hürmet ifade etmek için, teklik
"bzih%iz", çokluk "bzliri" eekillerï de kullamlir.
Donüçlülük zamirinin hâl ekleri almaai:
Teklik Çokluk
1)Bat if :
l.bzemge ozimizge
2.bzenge bzingizge
3 .bzige ozlirige
2J Génitif:
1. bzemning ëzimizning
2. ozengning bzingizning
3. bzining bzlirining
3 J àkkuzatif :
1. bzemni bzimizni
2. ozengni bzidgizni
3. bzini bzlirini
4) Lokatif:
1. ozemde bzimizde
2. bzengde bzingizde
5. bzide bzliride
5) Ablatif:
1. ozemdin ozimizdin
2. bzengdin ozingizdin
3. bzidin bzliridin
Not : "Ozem, ozeng, ozenglar'1 aclmda kaide olarak, "bzum

bziing, bzünglar" çeklindedir. Fakat Yeni Uygur Turk
çesi’nde gimdiki durumda boyle kabul edilip kulla-
nilmaktadir. (Hemit Tomür, Hazirki Zaman Uygur Til
Grammatikisi -Morfologiyé-, Milletler Nesriyati,
fekin, 1987.)
d-) Belirsizlik zamirlerj;

her:
"Her ki§i oz ornida oltursun."
(Herkes kendi yerinde otursun.;
herkim (herkes):
"Bu i§ herkimning kolidin kèlidu. "
(Bu iç herkesin èlinden gelir.;
hernerne (her §ey):
"Uning kolidin hemème kelidu."
(Onun elinden herçey gelir.)
herkaysi (her tur;:
"Yiginga memliki . Jizdiki herkaysi az sanlik
milletlerdinmu vekil katnasti."
(Toplantiya memleketimizdeki her tiir azmlik
milletlerden de vekil katildi.)
herkaçan (her zaman):
"Yolga çiîçka herkaçan teyyar turunglar."
(Yola çikmaya her zaman hazir olun.)
-40-
heç :
"Hèç ki§i yok."
(Hiç kimse yok.J
"Heç terepke manggili bolmaydu."
(Hiç bir tarais yürümek olmaz.)
hèçkim ihiç kimse), hèçnème Ihiçbir sey), hèçkandak (
(hiçbir türlüJ, hèçkaysi ihiçbir), heçkaçan (hi?bir
2aman), heçkançe (hiç), hèçne Ihiçbir yer), hèçkeyer
’.hiçbir yer), heçkayak ihiçbir tarai) , hèçbir (hiçbir<,
neçnerse (hiçbir sey)
"Hèçkim kelmidi."
(Hiç kimse gelmedi.)
Açagiâaki belirsizlik zamirleri de, sorza-
mirlerinin somma "-3u(-dur;/-tu(-tur) ekleri retiri-
lerek veya bnüne "allai' (ne oldugu meçhul duru'lari
yerleri ve çahislari belirtmek için) eki getirlerek
yapilir.
kimdu (kimdir):
"Kimdu, biri isikni çekti."
(Kimdi, birisi kapiyi çekti.)
nèmidu: Helirsiz bir ?eyi bilîrir. Kendasinên sonra
"bir nème" veya "bir terse" gelebilir.
"Kbzümge nèmidu bir nerse kbrüngendek bo_di."
(Gbzüme neyin nesidir bir çey gbriinür gibj ol-
du. )
Yerleri:
"kandaktur, kaysidu, kaçandu, nedu/keyerdu,
kayaktu, nèmiçkidu, allikim, allikandak, allikayak."
—
III-8IFATLAR
a-) Kargilagtirma sifatlari:
"kizilrak” (daha kizil), "koprek” (daha çok),

“uzunrak” (daha uzun)
b-) Tekit-berkitme sifatlari:
"kipkizil","yèpyèngi", "kopkok"
c - ) Küçültme sifatlari; nôy4 g î ne)
"az-gira" (azicik, biraz), "salkin-gina" (se-
rincej
As il sayilar:
"bir, i<ki, üç, tb(r)t, bee, alte, yette, sek-
kiz, tokkuz, on, yigirme, ottuz, kirik, «111k,
atmiç, yetrois , seksen, toksan, ytiz, roing, mjl-
yon, milyard"
Yaklaçiklik bildiren sayi guruplari: "ellikçe, bir
neççe, uir kançe, neççe on, bir kançe ming,
onga yè<in, yüzdin kop, be§din artuk, yüzli-
gen ade, roingligen iççi, seksen neççe koy”
Kesirler:
"tottin üç" (5/5),"ondin yette" (7/10),"bir
put un or. d in yette" (1 7/lü) , " ikki pütün tot-
tin bir" (2 1/4/
S ira sayilan:
"birinçi, ikkinçi, burunki, avalki, keyinki,
bireylen(biriyle), üçeylen (üçüyle)
Belirsizlik sifatlari:
"hemme" (bütün, hep, çesit-çeçlt?
"pütün/pütkül" lbütün, hep)
"barlîk" (bütün, hep)
"barge" (bütün, hep)
"kop" (çok), "az", "cümle", "tamam"
- ^1-
IV ZARFLAR
a-) Yer zarflari:
Yen! Uygur Türkçeai'nde cümle içInde zarf ifade
eden kelimelerin bir kismi agagidadir. Bunlar da Tür-
kiye Türkçesi’nde oldugu gibi ayni forksiyonu taçir-
lar.
"bèri, aidi (on), arka, üst, ast (ait), yan, yirak,
yèkin, içkiri ( içeri) , taçkïri (digari), yokuri-,
toven (dip, açagi), anda, munda... gibi.
b-) Zaman zarflari:

"bügün, e(r)te, tünügün (dün gece), bultur (gpçen
yil) , keçe, ahçam, raenggü, ebediy, keç, kündüz, ha-
zir ( çimci) , deslep (ewelki, once) , baya (demin),
emdi ($imdi), burun (once), ilgiri (ileri, sonraki),
Remise (daima)... gibi.
c-) kâl zarflari:

"çapsan (çabuk), asta (aheste, yavas), kesten (kas
ten), intayin (pek), hèli (hayli)... gibi.
Yeni Uygur Türkçesi'nde ayrica zarf yapici bazi

ekler de vardir.
+larçe/+lerçe (çokluk ve eçitlik eki ile yapilmiçtir):
"insanlarçe, kehrimanlarçe"
+ç ilap/+ç ilep ( -ca/-ce ve "gibi" manalarmi tasir) .
"horozçilap "
4çisiga/+çisjge (-casina/-cesine)
"eskerçisige" (askercesine)
+lap/ + lep ("ile" ve beraberl5k, birliktelik ifade
eder).
"ikki kollap" (iki kolla tutmak), tort ayaklap
(dort ayakla)
—1(3 —
v- EDAïLAR
a-) Siralama edatlari:
"ve, hem, bilen, yene"
b-) Denklestirme edatlari;
"ya, yaki (veya)"
c-) Kargilagtirma edatlari:
"hem... hem, ne... ne, meyli (ister... ister)"
ç-) Cümle basi edatlari:
"emma (ama), lèkin (làkinj, birak (fakat), epsuski
(yazik ki, maalesef), isitki (yazik ki), belke/bel-
ki/belkim, hetta (hatta), gerçe/gerçi, hususen,
çunglaçka (çbyle ki;, çünki, emise (degilse, oyley-
sej, nayiti (nihayeti), peket (sadece, yalnizj,
yalguz (yalniz, sadece)"
d-) Son çekim edatlari:
"-ning üçün, -din arkilik (-dan/-den
dolayi), -ga/-ge kar$i, -ga/-ge dair, -ga/-ge ka
rita (-a/-e bakarak, -a/-e ybnelik;, bile, birle,
songra, burun (once)"
e-) Kuwetlendjrme edatlari:
" tèhi (dahi, daha, -da/-de, bile), hud di ( aym,
aynen),goya*
f-) Unlemler:
1-) Duygu ifade edenler:
"belli (bvunme), vah (uygun gorme), ohu/ohuy (
(memnuniyet) , ayhay (bëgenme), èh (çiirlerde se. .iç
ifadesi), pah (hayretj, ah (kaygi), hey (acinma,
üzülme), eh-èh (halsizlik, aci çekme), vaycan (ag
ri, usanç, korku), viyey (kadm ve kizlar tarafm-
dan sbylenen hognutsuzluk, itiraz, korku), vayyey
(agri, itiraz), barikalla (ovme), apia hekber/apla
(Allahu Ekber= gazap, ümiisizlik, piçmanlik), es-
tagpurulla (tovbe), apa (kadm ve kizlarda korku)"
— k k-
2-) Buy ru k, çagirma, kovalama ifade edenler:
"me (al), bes (kâfi), ti§ (siki dur), k^ni (haydi),
çuh I at ve e§ege binmek), tak (tavuk kovalamak),
çak (kopek kovalamak), kii§ (kuglari kovalamak), çih
(egege binmek), peg (kediyi kovalamak), hey/hoy (in
sana seslenmek)" .
3-)Cevap ifade edenler:
"bee (tastikleme), yak (hayir), lebbey (hürmetle
emir bekleme), hog (bu)ruk bekleme), hop (makul
kargllama)"
Yukarida verilen bazi edatlarm cümle içind e kulla-

nilmalari ise goyledir:
emise: * Oyleyse, d eg ils e"manala rmi taçir. Cümle basi
edatidir.
"-Men baralmaymen" (Ben gidemeyecegim.)
"-Emise men baray." (Oyleyse ben gideyim.)
"-Men bu yiginga katnagmaymen."
(Ben bu toplantiya katilmayacagim.')
"-Emise nèmigka keldidg?"
(Oyleyse niye geldin?)
meyli: Ihtiyara bagli olma, pervasizlik, tevekkül ifa-

de eden bir kargilagtirma edatidir. (ister... is-
ter.) (
"Meyli barsun. (ister gitsin, ister gitmesin.)
"Meyli, yèzivering." (Ister yaziverin, ister
yazmaym, siz bilirsiniz.)
"Barm1sang meyli, ihtiyar bzengde."
(Gitmezsen sen. bilirsin,)
tèhi: Kuvvetlendirme edatidir.
—
"U kebiliyetlik adem, tèhi ïngilizçe bilidu.)
(0 kabiliyetli insan, îngilizce bile bilir.)
"Tèhi hazir keldim."
(Daha yeni geldim.;
"Tenkid kilmsa külüvatidu tèhi."
(Tenkit bile/dahi edlise gülüyor.)
kèni:Çagirma ünlemi olarak kullanilir.

"Keni cyge kireyli."
(Hayoi eve girelim.)
huddi: Kuwetlendirme edatidir. Benzerlik ve benzerligi

güçlendirae rolü oynar.
"Huddi oz kozi bilen korgendek sozlevatîdu."
(Aynen gozüyle gormüç gibi konusuyor.)
"Kolumni tutup bake, huddi auz."
(Elini tutsana, tipki buz.j
nayiti (nihayeti;: Baglama edatidir."Topu-topu,

olsa-olsa, sadece* nanalarmia kullanilir.
"Bügün nayiti ikki saetla ders bar."
(Bugün topu topu sadece iki east ders ver.J
"uning,birla balisi bar, nayiti."
( Unun sadece bir çocugu var, nihayetin-5 e. >
yene: ±sagiama edati olarak kullanilir.

"Men mangay, kiçikip kalmay yene."
(Ben gideyim, kecikmeyeyim yine.)
peket: Baglama edatidir."Sadece"manasini ifade eder.

"Hemmeylen keldi, peket Ehmetla kelmidd."
(Herkes geldi, sadeee Ahmet gelmedi.)
— Lj b —
yaiguz: Baglama edatidir.
"Hemweylen keldl, yalguz Ehmetler kelmiâi."
(Herkes gelâi, yalniz Ahmetler gelmedi.)
goya: Baglama edatidir. "Güyâ, sanki, aynen" manalarmi

taçir.
"Goya cz kozi bilan korgendek eozlevatidu."
(Sanki kbzüyle gormüç gibi konusuyor.)
belki/belkim: Baglama edatidir.

"Ekberning riyiti yahçîdu belkir."
(Belki Ekber’in niyeti iyiôir.)
hetta: Baglama edatidir.

"Ular helkning azadliki üçün hetta cèninimu
beridu."
(Onlar halkin hürriyeti için, hetta canini
dahi verir.)
Buniarm haricinde ek durumunda clup ta edat va-

zifesini yüklenen ekler de vardir.
-mu : Soru eki olmasinin yaninda" da/ ce, dahi" ne nala-
rinda da kullanilir.
"Ehmet keldimu?"
(Ahmet geldi mi.)
"U bügün... kèçikip keldi."
(0 bugün de gecikti.)
-çu: Bir çeçit soru ekidir.

"Tursun keldi, Ehmetçu?"
(Tursun geldi, Ahmet -de- geldi mi?)
-ma: înanmazlik ve çüphe belirtir.

-
"Tünügün keldingma?"
(Dün gece gelâin-oyle-mi?)
-gu/-ku: Tekit edatiâir. Aynca, "da/de", "dahi" mana-

sinda kullanilir.
"Ken sanga èytkangu? Yadingdan çikip kaldimu?"
(Ken sana demigtim ya. Aklindan çikti mi?)
"Bunigu alduk, emdi kandak içlitimiz?"
(Bunu da aidik, §imdi nas il çalistiracagiz?)
da/de: Ovme, esef, tekit, uygunluk belirtir. Ayrica Ye-

ni Uygur Türkçesi'nde diger eklerden farkli olarak
kelime govdesinden ayri yazilir.
"Kangdi de bu marina."
(Yürüdü bu makine.)
"Vakit yok te, bolmisa menmu yazattim."
(Vakit yok, olsaydi ben de yazardim.)
-kin: Kararsizlik, bilmezlik, dügünçeli olmak manalarini

tagir.
"Igikning aid ida vèlisipit turidu, kîm keldi-
kin?"
(Kapmin bnünde bisiklet duruyor, kim geldi
-acaba-?)
"Kenmu bir parçe makale yazdim, bolamdikin?"
(Ben de bir parça makale yazdim, oldu mu -aca-
ba-?)
-la : a-) "Sadece" manasinda kullanilir. .

"Ken Kasimnila kordüm, ba^kisini uçratmidim."
(Ben sadece Kasim’i gdrdüm, baçkasma rastla-
madim.)
b-) ”-âek” ekinden sonra gelerek, benzerlik ifade
ed er.
"Menmu sizdekla muçu mektepning okuguçisi."
(Ben de sizin gibi bu mektebin okuyucusuyum.)
c-) Datif ve Ablatif eklerinden sonra "dogru” mana-
sinda kullanilir.
"Oygila mang, çay teyyar."
(Eve dogru git, çay hazir.)
"Ken idaridinla keldim."
(Ben idared en dogru geldim.)
ç — ) Hadisenin tazeligini, üzerinden fazla zaman geç-
medigini veya hemen yapilacagim gbsterir.
"Ken tünügünla kelgenidim."
(Ben -daha- dün gece gelmigtim./
d-) Lokatif ekinden sonra gelerek çart bildirir.
”0y mesilisi muçu binalar pütkendila bel boll-
du."
(Ev messiesi, ancak çu binalar bittikten sonra
hallolur.)
e-) Birdenbirelik, çabukluk bildirir.
"U kèlipla i§ka çüçüp ketti."
(0 gelir gelmez içe gitti.)
f-) Gerundium fonksiyonu taçir.
“Biz tang atmayla/atmastinla yolga çiktuk."
(Biz tan atmadan yola çiktm. )
ze: Riza gbstermeme, razi olmamayi bildirir.

"Biz kètimiz, senze megede kalisen? Kenmu bu-
ningga koçalmaymen."
(Biz gidelim sen burada kal -byle mi-? Ben bu
na katil#mayacagim.)
-a: Hayret, taaccüp bilâirir.
"Kiçikip kalâinga? Kège barding?"
(Geciktin a, nereye gittin?)
Hareketin sürekliligini, güçlülügünü bildirlr.
"Bu hetni yazdinga yazding."
(Bu mektubu yazdm ha -durmadan- yazdm.)
ïalvariç bildirir.
”Hu§ belay, manga bir parçe het yezip beringa."
(Ke olur, bana bir parça mektup yazin.)
-SO-
VI- FÎÎLLER
A-) Bildirme ekleri:
Teklik:
1. §ahis= -men ’'okuguçimen" ( okuyucuyum)
2. §ahis= -sen 11 okuguc is en" ( okuyucusun)
3. gahis= (-dur/-tur) "okugugi(dnr)"(okuyucu)
Çokluk:
1. §ahis= -miz "okugugimiz" (okuyucuyuz)
2. §ahis= -siler "okugugisiler" (okuyucuyuz)
3. §ahis= (-dur/-tur)
B-) Fillden fill yapma ekleri:

a-) Eaktitif1er :
1- iki ve daha fazla heceli kelimelerde, vo-
kallerle biten fiillere -t- faktitifi getirilir
"i§le-t-","yasa-t-", "taçla-"
2“ "“§> -Ç, -t ve -k" lie biten bazi fiillere
"-ur-, -ür-, -ar-" faktitifleri getirilir.
"pis-ür-, iç-ür-, koç-ür-, çik-ar-"
3- "-tur-, -tür-, -dur-, -dur-, -guz-, -güz-,
-kuz-, -küz-" faktitif1er! her iki durumda da
(hem vokal, hem de konsonantla biten fiillere)
getirilir.
"et-tür-, et-küz-"
"bak-tur-, bak-kuz-"
"al-dur-, al-guz-"
"ye-dür-, ye-güz-"
"yu-dur-, yu-guz-"
"Sun! balilarga kaynatkuzdum."

(Suyu balalara- çocuklara- kaynattirdim.)
"Sbzni ularga sbzletküzüng."
(Sbzü onlara soylettirin.)
-Si-
b-) Meçhullük ekleri:
1- "-1" lie biten flillere "-in-n eki getlri-
lerek,
"kil-in-"
“bil-in-"
2- "-1" nin haricinâeki konsonantlarla biten

fiillere "-il-, -ul-, -ül-" ekleri getirilerek,
"yaz-il-^> yèzilêi"
**kur-ul-^ kuruld ï"
"kor-ül-> kbrüldi»
3- Vokalle biten fiillere M-n-, -yil-,
-yul-, -yül-, -1-" ekleri getirilerek,
"ula-n-yulandi"
"yasa-1-yasaldi"
”içle-n-^ iglendi"
"de-yil-^ deyildi"
"Oyning içigi èçildi.”

(Evin kapiBi açildi.)
"Kiltik ètildi.”
(Silah atildi."
"Emgek korali teyyarlandi."
(Emek ordusu hazirlandi."
c—) Bonü§lülük ekleri:

Vokalle biten fiillere "-1-, -n-" ekleri, kon-
sonantla bitenlere ”-il-,-in-, -un-, -un-" ekle
ri getirilerek,
"U düçmen üstige taçlandi."
(0 düçman üstüne atildi.)
"Okuguçilar bizdin tartindi."
(Okuyucular bizden çekindi.)
—S
ç-) Kaçareket ekleri:
, -u§-, -ü§-" ekleridir.
"Balilar meydanda yügürüçti."
ôouklar meydanda -beraberce- yürüdü.j
U-) Isimden fill yapma ekleri:

+r-/+ar-X +er-, +ay-/+ey-, +y-:
“kaygu-r- (kaygilan-), kona-r- leskimek;, kis-
ka-r- (kisal-), az-ay- vazal-), tar-ay- (daral-)
çong-ay- (büyu-), pes-ey- (küçül-)"
+ra-/+re-, +kira-/+kira-, +rire-/+ira-: (taklidî)
"hok-re- (kükre-,, yalt-ira- (parla-)"
+sit-:
"teng-sit- (denkleçtir-), kem-slt- (küçük dU-
§ür-)”
+sira-/+Bire-:
"su-sira- (susa-), uyku-BÎra- (uykusu gel-),
yat-sira- (yadirga-), kan-sira- (kan iste-),
külüm-Bire- Igülümse-)"
4-s in- :
"az-sin- Çazimsa-), hodük-sin- (üzerine alm-),
gerip-sin- (kendini garip hisset-), ègir-sin-
(agir bul-)"
+8i-: (taklidî)
"pulang-çi- (sallan-) , tarak-ei- (tarak-trruk
ses çikar-), ging-çi- (üzül-), hav-sl- (havla-'"
+gur-/+knr-,+gar-/+kar-:
"bac-kur- (idare et-), su-gar- (sula-, su ver-),
ang-gar- (fark et-)"
+la-/+le-, +da-/+de-, +sa-, +ça-:
"alki$-la-, ulug-la- (hürmet et-, büyük gor-),
astï-la- (agagila-), iç-le- (çaliç-), samal-fa-
(rüzgârlandir-, havalandir-), ün-de- (seslen-)"
— 5%-
41&?-/+les-:
11 Kanun-laç- , makan-laç- (yerleç-, mekan tut-,
asan-la§- ( kolaylaç-) , av? t-las- ( baymdir ha
ie getir-), tiken-le§-, rezil-les-, mesllhet-
leç-“
+lan-/+len-:
"çaâ-lan- (mutlu ol-), koral-lan- (silahlan-^
güaan-lan- (eüphelen-), mung-lan- (bunlan-)"
4 j- :
"bèk-i- (peki§-, tak-), bey-i- (zengin ol-),
tinç-i- (dinçleg-), çing-?- (katilaç-, pekis-,
Eiki haie gel-, saglamlaç-), lèy-i- (çamurlu
ol-, pislen-), cim-i- (saklnleç-, âurul-)"
+irka-:
"yat-irka- (yadirga-J, aç-irka- (acik-)“
<ilda-/ilde-, +u5ia-/+ülde- (taklidî):
"pirilda-, pijilda-, gijilda-, takilfa-"
+ik-/+ük-:
"bir-ik-, tèr-ik- (kiz-), iç-ik- (içine at-),
kbn-ük- (aliç-), zèr-ik- (cam sikii-)"
-Sk -
a-) ?irvîK5 zens ; ?ekllde y.spilir:
1- "-p,-ip, -up,-tp" ekleri île yapilan fî-
illere, "yat-^ ysrdimca fiilinJn eklenmeei ve fiat
soara "-a" ekj vt "-ôur" yardimci fiili p<lenerek
yapilar. Arkasindan eahis ekleri getjrilir. 01.n-
suzluk ifsse eôen durumlarôa eki,
e&aa fille, basas da yaicrnci fille çetirilir.
en
aïs
u
f )?u %ekll:
"oûvataadu"/Lokup+yat-a~c(u)-ôy
"okuvatlduau"<ôkup+yat-e-du-mu
2- "-p,-ip- ,-üp,-üp" ekli fiillere "-mak+ta"/
Lrek+t<" eklerj getirilerek yeyilzr.
"okup+yat-QaktK-me%^>cku7atmaktiên
. 5- »-&akta/-aekte" eklerj lie yapilir. Çoklnkla
5. içdn kullanil?^. ve scru sekli
cktnr.
kyaz-makta-men^> yazmaktÎBen
—s
b-) ktsmie zeman: (-di - , -ti - -tu/-tü, -du/
leklik: -dü^
l.gahis= -m "bardim" (gittim;
2,§ahis= -ng "barding"
3.§ahis= --
Çokluk:
1 .§ahia= -k "bsrduk”
2 .§ahis= -nglar "bardinglar"
3 .§ahis= —
Ayrica, "-gen/-gen, -kan/-ken" partisipleri lie
de hem bgrenilen geçmlç zaman, hem de gorülen
geçmiç zaman çekllleri yapilir.
"Bular Tayvange ottuz yil aval kelgenï
fBunlar Tayvan’a otuz yil ence gelmis.)
"Bu hetni men yazgan."
û mektubu ben yazdim. )
c-) Gelecek zaman: (-y, -a/-e)

Tekllk:
l .$ahis= -men "Igleymen, barimen"
2 .$ahis= -sen "içleyssn, barisen"
3 .§ahis= -du "igleydu, baridu"
Çokluk:
1 .§ahis= -miz "içleymiz, barimiz"
2 .§ahis= -slier "içleysiler, barisiler"
3 .ç- -is= -du "i=leydu, baridu"
"içleymen"^ i§le-y-men
"barimen" bar-a-men
ç-) Emir- buyruk sigasi:

Tekllk:
l,§ahis= -y/-ay/-ey "içley, baray"
2 .gahiE= -ng, -ing . "islenp^
3 .çahis= -sun "barsun, kelsun, içlisun”
ÇokluV:
l.çahie® -yli , -aylî/-eyli "isleyli"
2 . §ahis= -nglar/-ingla r/ -inglar/ -unglar/
-ünglar "içlerîglar, beringlar"
3 .§ahis= -sun "içlisun, barsun, kelsun"
1) Konsonantla biten fiillere "-ay/-ey" eki
getirilir.
"Dünyaâa sen kal, men :lüp kètey."
lDünyad a sen kal, ben oleyim -olüp gideyim.
2) Vokallerle biten fiillere "-y" eklenir.
"tara-y, kara-y"
Buyruk türünün olumsuzu için fill koküne, sa

ins eklerinden once -ma/-r:e eki getirilir.
’’bar-ma-y, kel-me-y"
d-) Dilek- gart sigasi: (-sa/-se)

Teklik:
1 .§ahis= -m "barsam"
2 .§ahis= -ng "barsang”
3 .§ahis= —
Çokluk: .
l.çahis= -k/-k "barsak, kelsek"
2 .§ahis= -nglar "barsanglar”
3 .§ahis= -
"U kançe vakirigimu kulak salguçi çikmidi."
(0 ne kadar bagirsa da kulak salan çikmadi.)
- 5^ -
"iôuk (idik), iding (idin), idi (ldi)"
"men oyde Lar idim"
(âen evde var idim -vardiK-.)
"Siz okutguî idingiz."
(Siz okutucu -ydunuz- idinjz.)
"Ahval yah^t iken."

(Durum iyi îmis.)
: Inkâr ve jnanmazlik,. çîiphe if adesl olarek kullari-
"_ning Lu hekte pikri bar imiç.'

(Onun bu konuda fikri varmi$(l))
"men yèzipûikenmigmen."
(Ber yazmigmi$im(!))
2 r & / enjseZermese er^me+ze : " îs e’ c evh erî fi il in in

menfilik gosteren gekli "emise" dir. Fakat fonksi
ysn itibariyla "oyleyse" ve bazan da "degilse" sek-
l.nde aslî fonksiyonuyla ifade edilir.
"Emise i§e baçlayli."
(Oyleyse 25e ba^layalim.)
Êmise k .dak %ilimîz?"
(C leyse nasil yapacaîz?)
cnrs^?r+mes : "Degil" manaeinda kullanilir.

"lien emes."
(Ben degil -im-.)
"Yahgi ernes."
(îyi degil.)
-Sf-
u Bynir% tot derizisi bardur
u evin dort penceresi vardir
E-) Yardimci fiiller:
bol-
"Kar yègip, hemme yer appak kar bolup kèttl.”
(Kar yagmiç, her yer bembeyaz kar oldu.)
"Emdi bu kitaplarning hemmisi sèning boldi."
(Çimdl bu kitaplarin hepsj senin oldu.)
ket-
"Bclilar meydanda yügürüp kètti."
(Çocuklar meydanda yürüyüp gitti.)
kil-
"Een oglumni allm kîlimen.”
(Ben oglumu alim yapacagim.)
kel-
11 Bu çapan sizge layik kèl j ru, manga sel kene kèl ? -
çi mümkin."
(Bu ceket size uygun gelir, bana çok bol gelebilfr.)
"U by silerge tar kèlip kaptu."
(0 ev sizlere dar gelir.)
"hèning saetim yahçi çikti."

(Benim saatim iyi çikti.)
■ 'Hemmimizdin sen usta çikting."
(Sen hepimizden usta çiktin.J
kor-
"Ken oz gepimni yahçi kbrimen."
(Ben kendi sbzümü iyi gbrürüm.)
"Bu çarini bizmu muvapik kbrduk."
(Bu çareyi biz de uygun gordük.)
— to—
"Asta gep kilinglar, bala uhlap kaldi."
(Yava§ konuçun, çocuk uykuya daldi.)
"Tamikingni gapsan ye, sovuk kalidu."
(ïemegini çabuk ye, soguyup kalir.)
koy-
"U bizge karap külüp koydi." .
(0 bize bakarak güldü.)
"Ularning byige bir berip koymisak bolnaydu.”
(Onlarin evine bir gid ip bakmazsak olmaz.)
et-
"bèrip et-^ bèrivet-" , "ÿasap et-\yasivet-"
"U balisini cyge kirgüzüvetti."
(0 çocugunu eve gird ird i.)
"U ozini ilimge bèrivetti."
(0 kendini lire verdi.)
■‘sèlip aldi^ sèlivaldi", "elip aidelivaldi"

"Yamgur yagkiçe byge yètivalayli."
(Yagmur gelene -yagane- kaoar eve yetigelim.)
ber-
"U kepterlirige uva yasap berdi.”
(0 güvercinlerine yava yepti.)
"Bügün have salkin bolup berdi."
(Bugün hava eerinleyiverdi.j
bt- (gee-, agikla-J

"henmu bz pikrimni bayan kilip btey."
(Sen de kendi fikrimi beyan edeyim.;
-LI-
"Ukutkuçi okuguçllar koygan suallarga cavap berjp
otti."
(ükutucu, okuyucularm suallerine cevap verdi.)
yat-/ oltur-/ yür-/ tur- (Bkz. Fiilerin Çimâiki Z. Çek, )

"okup yat-^ okuvat-", "kilip oltur-^ kilivat-”
"sèli^lp tur-^sèli§ivat-", "oynap yür-^> oynavat-"
”U karivatta kitap okup yatidu."
(O kerevette kitap okuyor -okumakta-,)
”Ular sinipta Sers tekrar kilip olturidu."
(Onlar sinifta ders tekrar ediyorlar.)
"Ehmetler içikning aldida gep eèliçip turidu."
( Ahmetler kapmin bnünde -karçilikli- konusuyorlar. )
"Balilar meydanda oynap yüridu."
(Çocuklar meydanda oynuyorlar.)
Yukaricaki misallerde adi geçen yardimci fiiller, ay-
ni zamanda,bir mana ta§lyip,eimdiki zaman2 ifade et-
mek için kullanirlar. Diger kullamliç sek:lier! asa-
gidadir:
oltur?:
"Çunçilik bir i§ üçünmu het yèzip olturamsen?"
(Bu kadarcik bir i? için de mektup yaziyorsun?)
tur- :
"Untup kalmay het yèzip tur."
(Unutmadan mektup yaz.)
"Siz olturup turung, men hazir kèlimen."
(Siz oturun, ben çimdi gelecegim.)
£ür-:
"U hèkaye yazimen, roman yazimen dep yürüp, neççe
yil vakitini isirap kilivetti."
(0, 0 kadar vaktini; hikaye yazacagim, roman yaza-
cagira 3iye israf etti.)
"Bu içni unin'gga èytip yürme, yenel "
(Bu i§i yine ona sbylemeî)
kl-
r-);yartisipler:
-gan/-Ren/-kan/-ken : Geçmiç zaman partisipidlr.
"okugan (okuyan/ okumu§), bakkan (bakan/bakmig)"
-vat kan/-ivatkan/-uvatkan/ -üvatkan: gimd iki zaman par-

tisipidir.
"okuvatkan (okumakta olan, okuyor olan),
bekivatkan (bakmakta, bakiyor olan), turuvatkan,
korüvatkan"
-ydigan/-idigan: Gelecek zaman partisipidir.

"okuydigan (okuyacak olan), bekiè igan"
-r/-ar/-er: Gelecek zaman partisipidir.

"içler, kèter"
-ginl/-gini ü;ün (-gan+i/-gen+i üçün= -digi/-djgj için)

"Vekiller kelip bolnigini üçün yigin birkün kèçik-
türiild i. "
(Vekiller gelmedigi için toplanti birgün gecikti-
rildi.)
-gançe/-ginçe (-digi/-digi kadar):
-ginîmçe/-ginimçe( -digim/-digim kadar):

"Bilginimçe sbzlidim."
(zildigim kadar sbyledim.)
-gandin/-gendin keyin (-5iktan/-dikten sonra):

"Kelgendin keyin, yahî içlar kerek.”
(Geldikten sonra iyi içler gerek.)
n-y sorigandm key in nemigka cavap termeymen?"
(O sorduktan sonra ne cevap verecegim?)
-Randek/-êndek (-rigi/~gjgj gihi):
"Sen mèni yahçi çüçenginingdek/çügengendek, nenmu
sêni yahçi çüçinimen."
(Sen beni(-m hakkimda) iyi âüçünâügün gibi, ben de
send iyi dtiçünürüm. )
-d ik):
"Legenim degen"
(nedigim dedik?)
"Earginim bargan."
(Oittigim/gidi§im gidig.)
-ganda/-gende (-digmda/-digind e,-d igi/-5 ini zaman) :

"ular kelgende, biz meclis egivatattjk."
( Cnlar geldiklerin.de, biz Neelis açmaktaydik. )
an/-gen çagda (-digi/-digi zamanda):

"Ular kelgen çagda, biz meclis èçiva’at~uk."
(Onlar geldigi vakitte, biz meclis açmaktaydik.)
-gu/-gü/-ku/-kü (-asi/-esi):
"bargum (gid es im), bargung (gid es in), bargusi
( gidesi)"
"nügünkü kinoga mening bargum yok."
(Bugünkü filme benim gid es im yok.)
-andek (-acak kadar):

"i-lening silerge tonugturgudek tear: him yok. "
(Benim sizlere taniçtiracak, anlatacak kadar tec-
rübem yok.)
— L k—
G—) Gerund iumlar:
-p/-ip. ■ . /-up/-Up:
"Scrap, yèzip, kogup, turup"
"Olturup okung."
(Oturarak, oturup okuyun.)
"Un i èlip nème kills en?"
(Onu alup ne yapacaksin?)
Bu partisip ekiyle yapilan bazi kelime guruplari
birleçerek bir kisim ses ve çekil degi§ikligine ug-
rarlar.
"apar-^èlip bar- ( alip ait-) "
"èçik- <epçik- ^èlip ç i;- ( alip çik-) "
"egir--4 epkir- èlip kir- ( alip gir-) "
"eget-epket- èlip ket- (alip git-)"
"yaza-yaza, tüze-tüze"
olumsuz halde: -may/-mey
"Külmey sozle."
(Gülmeden sbyle.)
"Eu yerde turmay, bir terepke mangayli."
(Burada durmayip, bir taraia gidelim.)
"Tama- tama kbl bolar."
(L'amlaya damlaya gol olur. )
-a .......... -mayla (-ar............. -âz) :

"U bügün tang ata atmayla yürüp ketti."
( O bugün tan atar atmaz yürüyüp gitti.)
-gaç/-geç/-kaç/-keç (-mca/-ince) :
"Sen het yazmigaçka, menmu het yazmidim."
(Sen mektup yazmaymca, ben de mektup yazmadim.)
"jbügünmu yamgur yagkaç, bag seylisige ç ikalmiduk. "
(hugünde yagmur yagmca, bag gezmesine ç îkamadik. )
-guçe/-kuçe/-güçe/-küçe (-ene kadar»-mcaya kadar, 9-

d ikçe) :
"Sen œangguçilik hemme nerslni teyyarlap koyimiz.”
(Sen gidene -gidinceye- kadar herçeyî hazirlariz.)
"Barguçe unîng bilen bille bardim."
(Sidene kadar onunia beraber -git-dim.)
Olumsuz he.li: -ma/-me olumsuz3.uk ekinin fi il koküne
eklenmesiyle yapilir.
"Muçu isni tügetmigiçe ketmeymen."
(Bu i§i bitirmedikçe gitmeyecegim.)
-g 111/-gili /-kïli/-kili (-ali/-di, -mak/-mek için) :

"men kusçe ogengili tôt yil boldi."
(Ben Busça ogreneli dort yil oldu.)
"Ular tamak yigili ketti."
(Onlar yemek yemeye gitti.)
"Bügun kitap algili barimen."
(Bugün kitap almaya -almak için- gidecegim.)
-gili bol- ( -mak/-mek mümkün):

"Bek ègiriken, kotergili bolmaydu."
(Bek aîrmiç, kaldirmak mümkün degil -mümkün olmaz.)
"Bu ■_ Ji ikki künde tügetkili bolidu."
(Bu i$i iki günde bitirmek mümküniür.)
-gili koy- (-mak/-mek için):

"Akam bargili koymidi."
(Agabeyim gitmek için birakmadi.)
-sr part is ipinin olumsuzluk çekli (-mes + te/-mes+tin)

— U 6—
gerundium fonksiyonu tasir. (-ma3an/-meden once, -madi-
gi/-medigi müddetçe, -madan/-meden)
"Soguk kelmeste içlarni tiigiteyli."
(Soguk gelmeden i§leri bitirelim.)
”U dem almastin tot saat i=lldi."
(0 dinlenmeden dort saat ;aliçti.)
- fcT-
BlBLÏYOGRAfYA
1-) TOKÜR Hemit;"Hazirki Zaman Uygur Till Grammatikisi
(Korfologiye), Killetler Keçriyati, Pekin, 1987.
2-) TÔMÜR Hemit; POLAT Abdurup; "Çagatay Till", Hecker
Uygun Heçriyati, Kaçkar, 1987.
3- ) EI4ÎLOGLU Abdulla Temen ; "Uygurge" , Tayvan, 1983-85 -
4-) §incang Helk Negriyati; "Hazirki Zaman Uygur Edebiy
Tilining imla Lugiti", Ürümçi, 1985.
5-) GAEUHOGLU Gulam ; "Uygûr Till liyalektliriga Has
Sozler TogrisIda", încang Maaripi, sayi 1, Ürüm
çi, 1982.
6-) ; "Çagdaç Uygurca*nin giveleri Hak-
kmda" , VI. Milletlerarasi Türkoloj i Hongresi,
23.9.1988 tarihli teblig, I.Ü. Ed. Fak. Istanbul.
7-) AH AL IE Mehmet ; "Tarihî Turk Çiveleri", A.Ü. Yaymla-
n, Ankara, 1979.
8-) CAKÎ R.; "Çigatay Edioiyatining gekillinisi Togrisi-
da Kiskiçe Mülahize", $ulak, sayi 11, ürümçi,1982.
’ -) Ç AG AT AY Saad et ; "Turk Lehçeleri Omekleri II" , A.Ü.
LTOF Yayinlari, Ankara 1972.
10-) ; "Turk Lehçeleri Üzerine Denemeler",
A.Ü. ETCH Yayinlari, Ankara, 1978.
11-) Kesrulla; "Hazirki Zaman Uygur Till", gincang Ilelj<
Neçriyati, Ürümçi, 1981.
12-) RABY Eden; "Uygur Edebiyati, Geçmiçi", Logu Türkis—
tan'in Sesi, 4.cilt, 4.yil, Nu:14, 1987.
13-) CARLSON Charles F.f"1. Kjlletlerarasi fogu Türkis-
tan Kültür ve Tarih Seminari", 6-8 Nisan 1988.
14 -) HANN Ildiko Beller ; "Günümüzün BoSu Türkistan^'n-
da Lil ve Kültür", Bogu Türkistan'in Sesi, 4.yil
4.cilt, Ru:15, Eylül 1987.
- 68—
Transkripsiyon Cetveli:
Karsiligi Arap
Hèvir Tomür
TANG ALDÎDA
(Iovèst)
Mesul muherriri: lohti Ayup
Çincang Helk Keçriyati
Ürümçi, 1987
-4o-
ÜJKE SAYÏSÏDÏN BA$LAN*A% HÎKAYE.
(ÜJKE TÜVlDlK BAgLANSAN HÎKAYE) ,
Çeiïgki çü§ vakti. Tomuz issiki rasa kayniân bir

çag.
Behti Çoi% isimlik bir bala üjme sayisi çüçüp tur-
gan bgzining levide putmi sanggilitip olturup yiraklar-
ga karap ravab çalmakta iâi. l'este- Igik aid id a olturup
çak ègirivatkan çong yaçlik ikki ayal tengla burulup ka
rap, mungluk çelingan ravabka bir pes kulak saldi. Ravap
peyzi bilen çèlinmakta idi.
-Eceb mungluk çaldi. îkkimiz bir pede nah$a tovli-
maylimu,- dedi ayallard in Noruzhan isimlik biri yenidiki
Gülemhanga karap.
-Tovlisak-tovlayli, ho§ keni baglangla,- dbdi Gü-
lemhan makul kelip,- bir çaglarda nah$a degenni tomuçuk-
tek èytattidglal
-Vay... U çaglirim kelmeske ketti.
r-Undak boisa, ikkimjz teng tovlayli!
Nahçini Koruzhan baslidi, Gülemhan egesti:
Atuçning yoli taçlik
Terisang bolar açlik
Eriktiki lay sudek
Otüp baridu yaglik
Hoy... Otüp baridu yaçlik
(2)1ah§a ègiz-pes eytildi. Ikkis ining avazi mas kel-
migeçke 1, ^"gla tohtap bir-birige %arap külüçti.
-Asr,in Atuçluk bilen üstün Atuçluk kcçulup nahça
tovlisa avazi kolagmaptu degendek, ikkimizning nahsisimu
kolaçmay kaldi. Kandak bolgani bu?!- Redi Gülemhan külke
arilaç.
-Yak hoçnam, kolaçmiganlik emes, kerip kalduk,- d'e
di loruzban.
Hey, kerip nahçidinmu kaptuk, emdi nabsini Elagül
eytsun. Avazi saz, bek yekimlik, uning nahçisi ademning
— —
kulikiga neri-neritin hugyakîdu,- dedi Güleahan Elagülai
mahtap.
-Huddi Hizir Eleyhisselam dua kilgandek silining
Behti Çongmu us ta ravabçi bolup kaldi. lining çalgan ra-
vabini bek ar%ligum kblidu. Kanga kaylangla Güle^han, bu
zerek bal ini kandak tuguvaldingla?- Noruzhanmu Behti
Çorfgni mahtiâi.
-Bilining Elagülge yetmeydu,- dedi Gulemhan Ices ini
süzüp,- siliçu hoçnam, Elagülning baska yerini koyup,
yalguz açu avazini apirip serlep satidigan bolsangla
neççe ser altunga yaraydu,- Gülemhan czining a^zidin
çikkan sbzge ozi (zoklinip) kakaklap külüp ket+i.
Bularning cyi mehellining çetide bolup ozliri ara-
tam yekin koçnilar idi. Yogan bir tüp "üjme derihi (3)
oyning aldiga koyuk sayetaslap turgaçka, yaz künliri
hoylining havasi salkin bolatti. Ikkiylen su tapta açu
üjme sayiside olturup çak igirmekte. Içtin he rip kelgen
Behti Çong ravab çalmakta.
Behti çorgnirTg dadisi Bavut ahun 1933. y lining kis-
liki Kegker Yengiçerdiki Çolak zihuyga kargi uruçta ok
tikip olgen; Êlagülning dadisi Hesen ahun boisa 1935. yil
2. ayda çeherge otun satkili kirgende Kahung Yihgning
Ke$ker Koniêrde kalgan kirginçilikiga duç kelip kelip
biguna çepilip blgenidi. Bu ikki erdin Davut ahun Gülem-
han bilen Behti Çongni; Hesen ahun Noruzhan bilen Blagül-
ni taglap ketkendin keyin ikki tul ayal oz balilirini
bekip çong kïldi. Hazir 15 yaçlarga kelgen Elegül bilen
17 yaglarga kelgen Behti Çong bir-biridin sa^lam, bir
biridin zèrek çong bolmakta idi.
Noruzhan bilen Güiemhanning yas korami ançe çong e
mes idi. Lekin yokuzluk, muhtaçlik ularni ezip atmis
yaçlik momaylarning haliga keltürüp koyganidi. Bular oz
turmugini kamdaç üçün ki§-yaz demey u heptidin bu hepti-
gige gak egiretti. Bazar künliri egirgen yiplirini setîp
yene pahta alatti. E§inçe pilliga gayida bir çarek, gayi-
5a yerjm çarek konak setivalatti-de umaç ve zagriga tayi-
rip hayat keçüretti.
(4)Ravab haman caranglimakta. Bulakka saga ketken
Elagül bgir kapakni kotürginiçe hoyliga kirip keldi. Beh-
ti Çong ravabni tehimu zoklinip çelîeka baslidi.
-Elagül balam, yenîmizga kelmey omingda turupla bir
pede nahça tovlivetkinel- Bedi Sülemhan,- heli biz nahça
tovlap zadi kamlaçturalmiduk.
Elagül Behti Çongniîîg aid id a tohtap ançe tartinmayla
nahça èytti:
Atuç bzi obdan yurt,
Düçenbe bazari bar.
Yetimçini kollaydu,
Hessultan mazari bar.
Hoy... Eessultan mazari bar.
Atuçnïng yoli yaman,

Toçuydu otun saman.
K adan balla bilmeydu,
Hemmidin këyük yaman.
Hoy... Hemmidin kbyük yaman.
-Cenîm balam, kaltis leven eytting- dedi Gülemhan
ve Koruzhanga beçîni kisaytip asta piçirladï,- musu ikkl
bala çapsanrak çong boisa, kozüm oçuk vaktiia (5) ikki-
sining beçinî bir kilip koygan bolsam dep arzu kilimen.
-i.enmu §u arzuda... Hudayim nés ip kilar, - Bed i No-
ruzhan.
-Bizgu erlirimizdin yaçla ayrilip biteley ottuk. Bu
balilarni bolsimu hudayim teleylik kïlal- Bèd i Gülemhan.
-Hudayimmu teley dègenni bendemning koli bilen b**eri-
men deptiken. Hemme gep silige baglik. Hurcunning bir bxe-
çîga tavar-durdun, bir beçiga etles-çaye togkuzup, duha-
vida uzun çapan, kizil duhavida cilitke tiktürüp ekelsi-
le, altun bileyzük, altun halka, bortmeâl... Hemme nemi-
ni tek kilslla, bordak koydin tort-beeni i?ik aldiga ekl-
lip baglisila, tagarlap un, gürüç, tulumlap yag ekilip
dovilisile, yogan kazanda polo dümlep aldimizga tartsila,
menmu bal tartip yegili agzim yoktek, oltursam neççisi
kelip "alsila- baksila henim" dep tazim kilgili tursa,
imam ahunum nikani okusa, teley digen çu emesmu?
koruzhan kakaklap küldi, §ad külke se^nani bir aldi.
-Vay cenim hoçnam, hemmisi silidin aylansun,- dedi
G-ülemhan tazim kilip,- men oglumga bikardin-bikar Eehtî
Çong dep at koymigan, kim bilidu, bir küni (6) bolmisa
bir küni behti "eçilip kalsa hemme i§ sile digen yerdin
çakamdu, buni hudayim ozi bilidul
-Viyyey hosnam, poloning gepini kilip rastin polo
yegüm kelip kaldi,- dedi Noruzhan agzidîki serik suni
yutkandek kilip- bizning oylerdimu hirer ketîm yaS puri-
tip polo dümligili nesip bolarmu? Bizgu meyli, mueu ikki
baliga hirer kahamdin polo yegüzgen bolsak, kandak hue
bolup keterken deymen.
rRast dedingla hognam, meningmu agzïmga serik su
olaçti. Polo degenning bzigu es il, purikïmu esil tamak
cumu !
G-ülemhan bir az tohtevelip hesret bilen yene davam
kildi:
-Hudayim polo bilen narin çëpni tgemberdi ....Jen Se~
metbayga berip, bizge kelgende serik aptap bilen sogak
suni beriptiken. ÿunglaçka polo dümleçke halimiz yetmey
btidigan ohgaymiz.
-Hudayim ihtiyar kilip bermeptiken, §u yerdimu îgem-
berdi bilen Semetbay zorluk kilip polo bilen narin çëpni
tartivaptiken,- dèdi Noruzhan aççik külüp.
-Niyiti yaman kara kosaklar, Hudayimning aldidimu
uççukluk kiptiken- de?
-Kilmamdiganî.. Bizdin ikki-tort ser yipni s'etival-
guçe u§§ukluk kilivatkan hek, polo, narinni korgen yerde
u§§ukluk kilmay cim turamti?
(7)Hudayim §ük turdîmekin?
-Hudayimniiîg agamçisi uzun, bir küni bolmisa bir kü-
ni keli§türüp cacisini beridu.
-U,.. Hu§... Yene yip sodisiga çüçüp kettuk. Bu gep-
ler turup tursun,- dedj. ^ülemhan çirayiga ciddiy tüs elîp,
-cenlmiz aman boisa bu ikki balining beçini bir kilayli.
Av ad a men aldida blüp ketsem sile, sile aid Ida oliip ket-
sengla men ige bolup çokum çundak kilayli. Elagül balam,
sü^ningni ekel, Hudayim bergen uluk s uni bir içeyli, ekel
cenim balam1
Elagül su kapikini kbtürüp aniliri terepke keldi ve
ikki çbçekke su koyup aniliriga sundi. Ôgzidin Behti
Çongning tovligini anglandi:
- Elagül, menmu su içey deptim!
Elagül yene bir çbçekke su toldurup Behti Çong te
repke avaylap 'elîp mangdi.
Koruzhan bilen Gülemhan bir-birige kariçip:
-Ho§ keni, Hudayim bergen uluk suni içeyli, veümiz-
ge vapa kilip bihi§ yüzi kbreylil Deyiçti ve ikkisi teng-
la beyit okuçti:
Akkina kbyrek kiyipla, ak tikenler ilimisun,
îkkimizning vedisini belki-alem tuymisun.
Helki-alem tuysa-tuysun, vede yalgan bolmîsun,
Vediside turmigan esla musulman bolmisunl
SEPER
(8)"Hükümet Çeçker, Yekendin nurgun bala algudek,

Üriimçige apirip ayropilan zavotiga isçi kilgudek, mektep-
lerde okutkudekl" begen hever mehellilerge keng tarkaldi.
- -
Buni angligan ^ülemhanning yürigi "kart" kilip, kb-
zige karangguluk tikildi. "Bu kandak geptu, navada buni
Behti Çorî*g aifglap kalsa, yaglik kilip menmu barattim, dep
capa salsa kandak kilarmen" dep gem kildi.
Behti Çong bu heverni allikagan ai%lap bolgan, belki
uning yürikige ot bolup tutagkanidi. gunga u heg tuydur-
may nahiyige kirip bzini tizimga aldurup koydi.
Bu iglardin bihever ana, bziçe oglining yürüs-turusi-
ga kbz-kulak bolup yürdi. Azrak yokap ketse "nege banding,
nede turdung" dep kistasmu yoyatti. Behti Çong bu scfal-
soraklarga cavab berigning komiga pisingrfgide külüp ko-
yatti.
Behti Çongning pisiügngide külup koyusi bin kançe
kètlm tekrarlangandin key in anining gum an ini kozgiî.
"Ku. Ik in ing içidin oyun g ikmigidi . " Bedi- de, mehellige
çikip ting-tinglagka baglidi. Keheliide bu gep askara idi.
(9)"Behti Çong, Abihan, Ablet lègenler Ürümçige ba-
ridiganga yeziliptu” degen gep hemme ad emuing agziga ç ik-
kanidi. Buni angligan Gülemhan hogicin ketkili kil kaldi.
Berigan halda aldirap byige kaytip keldi- de, Behti Qong-
ni aldiga gakirdi:
-Cenim balam. Rast gepingni kilgina, yezildingmu-
yèzilmidingmu?
Behti Çong neme deyigni bilmey verge karap cim tu-
ratti. Anining aççiki keldi:
-Begins, yezildingmu-yezilmidingmu?
-Yezildim...,-Dedi Behti Çong ye rd in besini kotermey
turup.
-Yezildiml?- Çbçüp ketken ana kbzlge yas aldi ve yi-
ga arila? sbzlidi,- Kandak kilgining bu? Sen ketseng men
kandak kilimen? Sen menifg tagdek yblençüküm emesmiding?
Anining kbzidin ya§ yamgurdek kuyuldi.
-Yiglima anal Dedi Behti Çong teslikte,- Ürümçige
berip i§çi bolsak aylik bèridu deydu. Eger aylikka ige
bolup kalsam, künimiz bu yerdikidin yahgirak bolandikin
deymen, aval ozem barsam andin sèni aldurup ketsem hem-
mimiz bu yerdiki zulumdin yirakla kutulimiz emesmu?
—U gepliringgu rast,- dèdi Noruzhan otturiga çüsüp.
(10)-Biz Atuçluk degen ezeld in oz yèrimizde kbklep
baraksak bolalmaydigan hek. Elagülning rehmetlik dadisi
hernie e: "Atuçning bzide bay bolmak tes, çunga Atusluk ya-
ka yurtka çikip keyergila barsa oket kilip ongayla bay
bolup kèlidu” deytti. Çunïngga ohçag, t'rümçige barsang
seniifgmu beating èçîlip kalsa eceb ernes 1
N o ru z banning bu sbzi 'Giilemhanga tes ir k il g an boisa
kèrek, yigisi avalkidin pesiyip kaldi. Behti Çong bir az
yènikliçip, anisini tèhimu kizïkturugka baglidi:
-Ürümçi dègenni bek çong hem bek yah$i geher deydu,
-dèd 2 u,- aldi b ilen men baray, berip caylis ivalsamla,
hayal kalmay sèni, Noruzhan anamni hem Elagülnimu èllp
kètim^n.
Jlar uzak sozleçti. Talaç-tartis yèrim kèçgiçe da-
vam kildi. Gülemhan ahiri Behti Çongni yolga sèllçka ma-
kul bold i.
Torgay tola sayraydu,

Kogaytuning yolida.
Olsem arminim yoktur,
Bu okuçning yolida.
Alla-Alla, vay balla,
Kadanlikni taçlangla.
Uzundin uzunga sozulup kètivatkan yüzligen harvïlar-
da Ürümçige karap yolga çikkan ya= balilar (11) kèni-kè-
niga patmay huçal nahça èytatti. Ular bzlirining mungluk
ve caranglik nahçisi bilen bu seperge tentene kilatti.
Karvanning bègida manggan harvidin tartip ahirki harvigi-
çe hemme adem nahça eytkaçka bu yolda huddi çavkunluk
nah§a deryasi èkivatkandek tuyulatti. Uningdin kotiril-
gen sada yol boyidiki yeza-ki§laklamï, çol-cezirilemi,
menzll-btenglemi titritip, zil-zilige keltüretti.
^ytinglar, nahçini aller èytmay kim èytidu? Hemmi-
ninglar Ürünçige kètivatisler, silemi okuç-bilim yurt-
liri, zavut-kanlar kütüp turuvatidu. Eytinglar avazing-
larni boluçiga koyup èytinglarl Nahganglar her bir tut
del-dereh, gül-giyalarning her bir tal yopurgaklirigiçe
singsun,- dedi hayacanlangan kèrl harvike? ya?lar@a ka-
rap.
Her bits ige bird in kala kogulgan kbtek harvilar go
ya kuruttek midirlap bekla asta mangatti. Yagsirap ket-
ken çakliri bir-biridin set giçirlap, kiçining mèngisini
koçuyatti, yold in aççik çang-topa kbtürületti. Yaçlar
goya kerining bu azabliridin huzur tapkandek avazining
bariçe nahça èytatti.
Karvan haman ilgirilimekte. Payansiz çbl-oeziriler-
ni çeksiz uzun saylami kum-tograklik yollarni, tag ari-
lirinï besip btmekte. Septlier, aylar btkenseri, (12)
yaçlamihg tugulup osken yurtlirî ata-aniliri yiraklarda
kalmakta. Arilik uzogansèri ular yurt-makanini, ata-ani-
sini sèginiç azabi peyda bolmakta idi.
Behti Çongning ravabi tinimsiz caranglaytti. Baski-
lar uningga tengkeç kilip nahça èytatti. Behti Çong ra-
vab çalgan haman kbz aldiga Elagül kèletti. Anisining
mungluk kiyapiti korünetti. Bu hiyallar ot-ates bolup vu-
cudinï koydüretti. Harvilar Kara geherdin btüp say yoli-
ga çikkanda, kalilar tuvigidin kètip aksaçka baçlidi.
Harvikeçler ularni takilap yene mangdi. Harvilar Toksun
ve parça saygandin btüp Davançing tagliriga yamaskanda
yaglar Ürümçige az kalganlikini bilip bagkidin rohlinip
kètigti. gunga ularning nahçïlirimu hugal yangraçka bag-
lid 1.
Torgay tola sayraydu,
Davaif^Çiiï^ni^g yolida.
Ôlsem arminim yoktur,
Bu okuçning yolida.
Alla-Alla gülkeke
Emdi kelduk bu çegeî..
Harvilar çig dengdin kozgalganda yaçlarnïng yürek-
liri huçalliktin oynaçka ba§lidi. Ulambay Ürdmçi deryasi
yakisiga kelgende asman-pelek boy tartkan baraksan kara
yagaçlar ularni heyran kaldardi. Harvilar üç taçtin btüp
Ünimçi koçisiga kirgende, sehernlng koça kurulusi, by-
imaretlirining çekli, §eher ahalisining kiyapiti, kiyi-
niçliri, gep-sbzliri hetta yürüç-turuçlirimu yaslarga
ba§kiçe tuyuldi.
Bügün tîrümçi ahalisi cenuptin kelgen kala harvisi-
ning kbplükige heyran kalganrau, yaki her hil kiyingen
cenup yaçliriri kbrmekçi bolganmu, koçiga çikip tamasa
kbrmekte idi. Ulamiiîg içide Uygurlar, Kazaklar, Ozbek-
ler, Tatarlar, Ruslar, Henzular hem Huyzular bar idi, her
milletning her hil kiyapitliri, kiyim-kèçekliri yaçlar-
ning këzige baçkiçe korünetti. Ularnïng hemmisila humar-
din çikmiganoek hès kiliçip, "Hudayim buyrusa ete-bgüngi-
çe Ürümçi digenni koz-karnimiz toyguçe tamaça kilimiz"
dep piian tüzüçti.
Lekin ularning pilanliri gu künila . Jbat boldi.
Harvilar bir ar%a koçiga kelgende huddi kotanga kala kir-
gendek, yogan bir dengge kiriçke baçlidi. Dervazida tur-
gan Ikki korallik esker goya kotanga kirgen kalilarni
sanavatkandek ularni kbzdin keçürüçke baslidi. Harvilar
dengge kiripla yaçlarni kbde-korpisi bilen koçup çügürü-
vètip çikip kitiçti. Dengning bgzisige allikaçan pos ko-
yulganidi. Buni korgen yaplanning erhvayi uçup, demi içi-
ge çü?üp bu kismet-tekdirge (14) heyran boluçti. Hemmisi-
ning kallisida "kandak i§ bu? Page kepkalduk?" Digen en-
siz sifâller peyda boldi. Uzun ctmey dengde külreng çapan
kiygen eskerler peyda boldi. Ular yaçlarga "uyakka mang,
buyakka tur*" hep varkirap-çarkirap, ularni yatak oyliri-
ge oruulaçturdï. Her kim udul kelgen oylerge kirip pahal-
din yatidigan orun tüzeçke mecbur boldi ve gu kèçisidin
baglap bz hurcunini bègiga koyup çekmen çapanlirini yèpi-
nlp uhlagka baglidi. Hckümet ularga etigenliki bird in nan
çüglüki suyuk aç, keçte yene bird in nan bèrip birkançe
künni ctküzdi. Dervaza kattik konturul kilingan Bgzilerge
pos koyulgan çarâitta ular hèç yerge kimir kalalmidi. Yol
üstidiki çohlukliri yokaldi. Yol boyi kalgan sirin hiyal-
lîri berbat bolup vehimlik hiyallar kënglini kaplidi.
Bir küni etigenliki dengce ugtumtut ciddiylik peyda
boldi. Eskerler kbpeydi. Ular hemme yaçlarni toplap ol-
turgandin kèyin yoklima kilîçka baçlidi. Bu nbvet ularni
Aksuluk, Keçkerlik dep ayrip turmasdin is irlik boyiçe ça-
kîrip gong üç bblekke ayridi.
Biraz vakittin kèyin bir munçe aptomobil dengge ki
rip birinçi türkümdiki yaçlami kode-korpisi bilen koçup,
ehlet dbvisini kaçiligandek kaçilap dengdin èlip çikip
kalgan bbleklemimu ikkinçi, üçünçi (15) türkümde kelgen
aptomobillarga kaçilap çikip ketti...
$U Ki$LÎKi SOSUZ KATTÎK BOLSANÎOl
Ürümç id in lik adem bèsip çïkkan ondin artuk abtomo-

bil güçüng tag yoli bilen gerkke karap kètivètip Pukang
etrapiga yetkende birdinla yoldin çikip, Bogda tègining
gerbiy oimal ètikidiki bir èkinga ikki kilomètirçe içki-
rilep kdrdi. Êkîn bargansèri tariyip manggili bolmaydigan
yerge yetkendila, maçinllar tohtap ademlemi yük-takliri
-$o-
b il er, çügürüvetkendin kèyin kelgen yoli bilen kaytip kè-
ti§ti. Ahirki maçînldiki korallik sakçîlar bilen çèdir
by, kazan-kumuçlarmu §u yerge çü§ürüldi. Her bir maçinida
kirik-elliktin ziç olturup kelgen yaçlar maçinîdin çîiçken
yèriùe top-top gujmekliçip tèngîrkap dm olturusatti.
Hemmeylenning bè§ i sèllngan, kapiki türülgen, kbng-
lini ègir gem-kaygu baskanidi.
-Kege kepkalduk?- Dedi Behti Çong heyranlikni basal-
may 1
-Gep kilmay çük oltur!- Dedi yènldlkl biri.
-Bu hek bizni atkili ekelgenmu kandak, karimamsen,
terep-terepke esker koyup, pilimotlarni tiklep boldi.
(16)Derveke etrapni eskerler koreap bolganidi. îkki
igizlikke ikki dane tehsilik pilimot kurup koyulganidi.
Kalgsn eskerler kazan-kumuç, çedir bylerning etrapini çb-
ridep aram èlîvatatti. Ularning ba°liki pat-pat bèsini
kbtürup etrapka ve topliçip olturgan yaçlarga karap ko-
yatti.
Arid in birer saattek vakit btkende èkinning baç te-
ripidin uçkandek tez kèlivatkan bir kançe atlik herbiler
kcründi. Ular yètip kèlip, bu yerdiki baçlik bilen ças
bèrip kbrügkendin kèyin tbt-beg minuttek sbzlesti.
Kiska sbhbettin kèyin bir demie ciddiy herket bas-
landi. Eskerler puçtek çèlip, varkirap-çarkirap yaçlarni
bir orunga toplidi. Baya atlik kelgen baslik ikki kedem
aldiga çikip sbzlimekçi bolgandek ikki yèniga karap koy-
di. Bu çagda yene bir kiçi uning yèniga keldi. U kisi
tercimanidi.
-Siler nème kilgïli keldinglar bilemsiler?- I-èdi hè-
liki herbiy baglïk yaçlarga karap. Uning: sualiga hèçkim
cavab bermigendin kèyin bzi sbzlegke baçlïdi,- siler bu
yerge intayin §ereplik bir vezipini orunlaç üçün yenl,
Çincangni islah kili§ üçün keldinglar. Eu yerde bir tas
-Tl-
081eng kuruluçi bar, slier §u bstei%nl çapisiler. U si-
lerge gingduben canabliri (17) tapçurgan çerepllk vezipe.
Bu vezipini ket iy icra kiliginglar kerekl Eger kimki
yahçî iglimise, boyun tolgap karçilik korsetse, yaki ke-•
çip ketmekç1 boisa, undak kiçiler eksilinkilabçilar ka-
tarida kattik cazalinidu. Hetta blüm cazasiga tartilidu...
Herbiy baçlik yene bir munge sbzligendin keyin yas-
larni Ikki ret tizip benlerge ayridi. Her bir benge bz
igidin bencang teyinlidi. Her tig benni bir pey kilip pey-
canglikka herbilerdin adem bèkitti. Teçkilles ahirlagkan-
din kèyin ularni tag igige clip mangdi. Bir neççe kilomè-
tir mengand in kèyin bir pey korallik esker igellep turgan
bir azgalga kelip tohtagti. Bu azgalning etrapidiki tag
ustige bayrakg ilar kadalgan. Kuhim orunlarga post koyul-
ganidi, eskerler gu küni keç klrgiçe yaçlarga gedir tik-
türdi ve aghana kurulu§lirini kildirdi.
ltisi etigenliki ularga cotu-kürek ve bagka emgek
saymanlirini tarkatti. Çügke yèkin hemme ademni ben, pey
boyige tizip tek kilip ig meydaniga elip mangmakgi boldï.
§u gagda hèliki herbiy baglik gedirdin gikip aldi bilen
yahçi igleç togrisida kiskige tohtalgandin kèyin etrapka
sang il it an bayrakgilarni korsitip:
-Silernidg herket dàifengler asu bayrakgilaming
igide bolidu! Her kandak kigining bu dairidin (18) halkip
gikigka ket-i ruhset yok. Kimde-kim bayraklarga yèkinlay-
diken yaki geklengen rayondin halkip gikip ketmekgi boli-
diken, soz-soraksiz etip taglinidu. Ken §uni èytip koyay-
ki: Bu yerde ètilgan ademning soriki yok! Buni her bir
adem èside giilg sakligi lazim,- dep cakalidi.
Herbiy baglikning sbzi ahirlagkandin kèyin korallik
eskerler yaglami i? meydaniga heydep maiigdi. îç meydani
ange yirak ernes idi. U yerni burunla blgep, kozuk urup
teklep koyuçkandiken. Yèrim sa- etke kalmay, ig orniga yè-
tip bargan yaglarga benler boyige is teksim kilindi.
Birer kilometir uzunlukka sozulgan is ornida resmi
i§ baglandi. Liyen Caïïg, peycanglar is meydanini ayl in ip
yüretti. Ular hemme ademni ba= kotermestin isleske mecbur
kilatti. Kimki susluk kilsa, peycai%lar su yarning bzidi-
la caza beretti. Baglap koyatki, yatkuzup uratti.
Katrik tagka cotu çèpip, lom tomür urgan balilarnine
kolliri i§ baçlangan birinçi künila kapirip kanap ketti.
Terep-tereptin nale-peryadlar angliniçka beçlidï.
Sèntebiming ahirlari idi. meycanida ègir emgek
davam kilmakta, püttin dala cotu-kbreklerning tarak-turuk
avazi, içlevatkanlarning ègir hasiraçliri ve nazaret kil-
guçîlarning aççik varkiraçliri bilen tolgan.
(19?-Geyret kilinglar balilar, blümdin bagkisi tama-
çal- Dèdi Hüsen yènîdîki yigitlemi rigbetlendürüp,- "o-
zen^ni bar kilguçe küçüngni her kil" dègen bir gep bar.
Kandak dedim Behti Çong?
Hüsen Keçker Konaçerlik bolup besidin heli issik so-
gak künlerni btküzgen yigirme üç yaçlar.......... siLk)
sidiki kavul yigit idi. Uni bu ketim herbiier bir ben
ademge mes ul kilip teyinlegti. Behti Çongmv del musu ben-
de idi.
-Togra èyttinglarl- Bedi Behti Çong uning meksitini
çüçinip- bizni bu hek mugu i§ka sells üçün gollap blip
keptiken, beribir i§ka salidu. Bizningmu bu hekke içlep
bermey amalimiz yok.
1§ normal davamlaçevattl. Çedlr terept in kelivatkan
üç atlik esker yigitleming dikkitini tartti.
-Bir ademni baglap kelivatamdu- kandak?- Dedi Behti
Çong.
Hemmeylen =u terepke karap üç atlikning otturisida
baglangan bir ademning kelivatkanlikmi baykasti.
Atliklar yekinlaçmakta. Keynidin kelivatkan atlik
esker baglanguçini "lidam mang" dep kamçilap kelmekte idi.
T. C. '
Kurulu
Dokümantasyoa
G
»
» sr
»4
V
f
kÈw Mm
C
G
c^
« t
c
? c
i
G
V
J
ï
%
G;
f
cL
O
t
Vf
Vt»
c- 't;
% G.
। 61 G
c i= Il
L
‘t;
£
%
I Ci (n
-f
u
V
L:
F
L
L
% p- A
-£ t
ÿ
I
t
?n v -f
&F
V?ü o
i iA
-c
G ' i E
t; G - G
X;
L
1a
r -c
h l Jr
X '-_ G, t-
F " R ^2 r I V;
kx
& c L, C 4> u,x»» r
: Li j < c.ÿ S> ti
t '& £f «F &i it
x; c: 'KT -f ♦C
c- g =r *c c
-jj* <Sj 6^^ Ujx!Ü
— *U i.j1 j j.i .jjXj'Vjj >21^1

-IaS ^Jf* .4^4^ jü T
.IXà'.^Jl». Y^;)J <^>7 ur'-”"^ Ô**
-O^^z 5
™ 5 >âl à1-4^ 19 33 q)»-15 ojjh U-" "H
Gy }'y ô^y? u^4^jCâ -U 1 «*>i 4 y»* ^_)G ......
-i934 Uy, VaS y ^r-"
<iL ^■•■«3 «»■'» * 4.3 aS j »S „1 «Jl-< ÿyy 4^j4®a^ -• 2 cW j *6 < tS —
.f Ve*5*l*>-**S /*~® jAÂiai
—Ij Ojjli ^14)3 a y> ,^5A^j"'XJ^-J y

■Y Y AJ Q d <r^
-j) J?”* Ù U*'** Ù'"^! J wJ U?:"
g Aj UiL*^ U ^4 J, *■ .......
Jp" jü- ' ‘Cr'*î^ ^43aS3aS Y 4Î J 'I j
û -? ^-Ây -tS-JL» yp>} U '»—y y3y^ i*'*®'6**
lé j '.'^—J 15 ;Ji * y-% 4 j;J
-^f Jir ^"4 c 17 ûî

.(5AJ !Xi> ■^5'?' — jjaAayj
.ÎJ 4j^j J ^1 j_P -,j .»« -JÿS j4,1 a G5y
Y->y-S <3 V ‘ôP Cy^ '<sx J -o

-. 4Û « j» A * f.
. .v. j LA.; a——f Y b P ' ''^ Là»J lé vîLj j a J’ Ji :! <r~ '“
— s ^z^-
-y1* «y tS•'■*;» j’i - U" ® û&?^ LT*îZ "/!? jy
^'ét.ajp3 _ -V'I ;L é.jy
_ ; S.y <5j iéyî jl jtj -ur'--» j ü i" 4yâw)4A p - yp^
_'S lé. J CJ ,13 lî-'a 4Â4J y *»-* J A; j ÿ 4.5
«a - H *3* jT ‘■’*?? z^
o’j’a yJadU j *J V*z
2
3
1 G
G«
i U
<t-
i G •G
*»' C.
%
V
H»
L <£
1 f 5r %
L
t
3U "t. F
t c L C
F
X»'- t,
V
t h 1 c
c
f
ït G.
'll
CT
F X 1\ f
X
G 1 g
L
(L
X V *
T
k .b
o
ci
? U
Tt L
-c
£ c 1
U 11
G. CT S.
-1
c
f c-
L t
CT Dn
G
-i
F F v k
>»
G C -V % »
L ,b " t
CT V 1 ï R
1 L 1
G t
Vs
G, »
’V i
k,
CT
G •C
6
k.
F
%
C -
C; f
n
r
Ê Ux k
5
,-^g -
* X. cr g
X
L
CT L
V
G-
F f
i &
G, G
.1 1 t 1 NC
«v % .C
Xi 67
L
f’»"T' ^“t. rMr,^ ^r—f?i

Mc» frS v? ? ^rf" - ^r-l îYl-jfMÇ, (.,, rinn K^n,
9iiinr n'"'?/' TO^n? pf -r^ ^f.»'1 -;i9J rp—<c.
H'm 5fMp rr—49'
rC g( :
- V
c(cff5n ^r9
7" qfint*
ff M -=^-«'1'^9' "f Y ry
-((^ rf^TÇl ~ 9-^^P' n.M -f ; 4,P r«^ J.
MrA- $'(yrc ?T9 *
b^-n <f(["?-/' q^rvr:
— K[4 r>-p9 r r.c Ç JïMrP r-p<?
v’ : "i qf~Yn-P- %gfrrM?
^<^^9 M n-r«o r”jir9 hTfCÎ^ 9 p^"
"i sY< qrY^ M’Y pfcr
rp
(ff M r ypp -civ J
ç(^' ^Y '^RT 7-f' ^rrT^ 7~f
jkY' -YY' rpP' <fc^J Mg,9
— rt^ e^<^ "H
r arî r;cfA pr-»^ ^9 rr -WgU r;mn
<^wO A y? r^«p 0*
-'KY" rfiî q|TT| n[fA pr~»J -p' »-*-■
r^y h^ ST”’ -c-r ♦'{■ ^rjO rfP") rf S^*1 hfr^ ri- —
'M &Y ff'rn" r—" ^?F r^«
% sfffA rfCvfm,—-I *
-fr ^mn-p n^’-" h?
juyj y-T A g,pP'— c^r -Mrp

— frWrï» ^rr/' ^c^nr @1^ ^r-"^ ”/
»^,9 Mrr9 Ar.rcÇ’ ïYl
Y 91 ri r-f T
!
•c \ t t k 1 4' S. i
G \ L
1L LR -r
9
L
b U. .t H
• î ^ 43 Î ^ î f .
G?
V k
:
b %V
«c_
b
U X rt C
& Z
1
t
F {X
V —t G»
L
f
G:
t ï
te» L ï (o
L
G % î
C
y •r r l Ç:
^t*
G.
t
«Ç ï
È &
C G- r ■G %
X
' c_ r s.
K
C
V 1 ► t
rj
ç ry, r
l
t
r C? r U
c, i 1 ^l* G F
ï GT
e-p »■»>
i L r G,
f î f L
n
t
L
-C Ci i b
c^
éyV O
(:
•c G,
4
T
U T t; »
A
k_
ni 1 r
g t 1 r
H t-
(X r
y
X i: . S:
[% t
y r
-ï
:i1 \
G *L
>1
i ' < r Nt w: t- G
"9
T cF R F
x k te»
1r t L
i F K
f- 't: EF
t»
rï
ta»
't; G,
£
>r f'
r L
k«»
Xt G
G
-ï 1sv fl l
T f
ZX i G-
CT
V
Ci
O
G
L
G s t L। tf
H'
\=
f
j t < VI ^t; e- r R r
ï T -t G
V F Y
1 ï
G
LJ k-
*
!
k J
ï l
U
s»
d.
?n
L
U
s..
H' i
te
U
k
?
L, i
L •t- V
î
£ î k%
G X
.r %
4
X
GT
r
k Y G "
G
P. ï c
A
vx
ÎÂ
U
Y
CT |
1 "i» L.
G ç
T Gt F
♦C
& . 't: %'
!&
T
^CT
4m ï- k 1.
Ia
* F b
X- 11 r »,
1 L -c
•£
kp»
4
ir-n 4 r ? b
-c G y t:
F cï S. •r û
U
G: %" U
r;k
v% \Â
r A
il C F
et
U* k F
V'» X
t
4 c ,r V
*
.
#i
c n te:
u
f' 4" x.«L
'T L
" r
x-
G C
k
" ik CT J 11 G L GP U
<C? G,
F L ' k:
G, "' t, r M
r G-
-t b
,r i I
G;
CT
.r .i
?A>
c_
XS f
b.
I
1 f*
k»« y\
4
(*>
G
G. >_
V J
fs 4 s- » L
g s H t'
F
%( E.I i tet t
LA’
'»>
't.
'cT
«r L
F tel I •f V
< ;
& J
K 61
^C7
4 4 V ?x
H' G i
L
i
L i r> Ci -c S, ¥* f k* iA V .f h
L
» b
i»
IA K
s 1
O. MV
’V G
'g; r
r¥- . X
} c: te a
? V G
i>
Cf
G
i
G
,r
tK» "C, U
V'
<y
8’ •V =G>
F
h- o k»s
F
&
s
G -V
c J
rn t c K U
b! "w Px *
i i
lV :l r
H <P
Y 7 & k y
"ÎA k -R v—
H:
y r c
L H
ci T
4- t
S. ‘
Sp i.1 i :l f t
=C" %
L c- t L. .i %
.1
L- t : .[ G i
C C- V c L e.
-t
L r 5-i ^ & «
■îi L
vt I
G; t l
1
L I 4
s «V
t* c- L2 «v
te. 1 .V C
G F x
Lu K s.
i t ;
i
R
. _b L
7* U 4
G - i r
1 C t_
c L |T % > ; r -L
—b 'é; U c l c-
w h • \l
C7 v,> X;
< =t L
't; t» Y i
-ï -i «Ç V.
f k g C t
t-. *
G> %
l
(
(À
C
Lt U if »
G
c T c
k ï
V
6 K
h
T G»
t
ç t
L. U >
L>
Ci s»
-ï L 1 k
Kx
t- G
> G>
5 '
* L CL
V
C
»
" E Ü.
f
t
* k
< q L
'K
% I
*’ c
R <r IÆ kf»
UV
L r L v»<
iv b
Z r
c ç c?
U ï- G
Ç
(X
L k
t. L
G> G'
*i
I
t»
'(n G; &. C
t L
CT
r U
G,
%
L h F
V\ ix G,
& £ J
f t
e. L
CT
H t
b lA w
t G, >
Px P
C
> > h*
4 K -Vt XI
b
»" %. k
r C U
5 b
4
G. L r
& c,
c;
%-
P <€P «V
U -1’ «f
c G.
Ÿ «C
I t
w»
(n S: t. r
£
U - r f te
Y G
-t 4 I; \ $ T L
G
-t
ç_
(&
H. ■r s G:
O
U
I
e/ R X
r
-G
G*
L
:C
G
c
t
c
r
V
CT
i
>»3
%
t c
L\
G.
C •î l.
1 î"
* r
'X’ f g,
.1
s.
! c G; <
«L Ci
t ”1.
f t =r
► U P
! r 1
r °> r *î
i i Gn .1 •t t.
G
1 G f
-r -c t CT t c c
h r
SA
te.
i
<A <s
1c
s
P 't;
T
]; U
r
L
A
i
*y
U\ T
ta
f
t f
P
JL t; <
i G, %-
U G
.r !►
H
G-
.t t
X*
L
F
G L\ c b-
s. e •i L E G
g c
k
I <L %- G
r
t k
t.L
k »* h «4 A
U
r
G
X i.
X-
11
t,
C.
c
& ï » f: t;
•G
G t T
G? i
1 t.
X L v% L Xi «F X
_ -r £ 't,
X
P
c •C X %
«c rr «c 1 1» < E < c c
r X: 1 ,t \Â ■f
,F u <
% x. x: i -r <c x: :
r ■s
& r
%
t£ kV f t
>T
L c
R
h
L:
'cv
G>
r
ix h
r
S.
i e.
G"
%
» S
h
B.
«f 8
tv 1 U
»
'i; O
?
C,
û
«! €
v* £ f
*&
-C
M»<»
x; . K#
r c- T
L *>: £ T
A -c
G
«V
G U
*C vp
l- x*
t %
G-
fi r
L
U
9- t' %
•S
t
c
a K
1 -f
t;
U
ÜL
t B-
£
k
g
C x; ='
T c V <*»■
x;
,e x; F fi
\£>f
4 t- G «V
x C ïr I
ï-r l
G.
Je
ta V- - V U\
L ç- V. G-
-i r
l r C
s.
.1 ; \ b
l 1 -VS: 1
i
V
=7 H
F v V
U
1
F
r U
-c
<t c
l
R G,
A
k: 1-
c v\
-c
t «7
s. w tr r
i
t
.1
c
T c
i 4 PS f
-t 't;
'X
I c-
G,
5
IA
6.
1
r u -L !- (K
P
L.
i
w x<
't:
w 9}» v Lr c. ‘G, G. L
i
L J s A
lr r. r
L t h L l
't. t- - r <c r 1 t là [ t
C
4
1 k r .r g :Lr k
•C C y «C l 11 £ L\
t i
f
L îî 13 c 4
c
% h. £ r U s> Ÿ A je c I
r T c 1
4; » F 4’ L ê P
-1 Ÿ
ÿ t 4
£ LpT
q»
? C v£" -c G: -C à F "U ; LA
£ 6 ^ U U G.
•* G. .r C S ? t «
M» 7 h
?
IA
çf
't* o 7 CT 4 1
C(^
T tr L.
rv
V i r
k
H f S L CT 1
LD» 6ü b b à G
-
«r r t> S- G, p
lf r p ir r H rf^
s t r t
np -
U LA & r 1
b Q
. > •L «C G^ c
1 r 1.
।
G, -f 4: c- &
u' t U b ï?
r<
t, -t'
4 Vf *
y <t
CT .r
«C < .c .t C:
।
£ V g?
'k CT u
9
C. b ï .r E
t 1 J
l U
;A
%; LA
Ç. * %- S> px
y 1; 1 1
J “t 5”
'F c
r Ü 4: L U C- 4
w 1 i •t. < *
5 i a JF 5
r %t
1
00
£ r . e «c E % V.
1 fü ex
t. t *4. \D«
w U vu CT t» > r
T. C.
TRkaekôgrraÜm Kurula
Doküxnanîasyon Mexke^
ProQuest Number: 28534885
INFORMATION TO ALL USERS

The quality and completeness of this reproduction is dependent on the quality
and completeness of the copy made available to ProQuest.
ProQuest.
Distributed by ProQuest LLC ( 2021 ).

Copyright of the Dissertation is held by the Author unless otherwise noted.
This work may be used in accordance with the terms of the Creative Commons license
or other rights statement, as indicated in the copyright statement or in the metadata
associated with this work. Unless otherwise specified in the copyright statement
or the metadata, all rights are reserved by the copyright holder.
This work is protected against unauthorized copying under Title 17,

United States Code and other applicable copyright laws.
Microform Edition where available © ProQuest LLC. No reproduction or digitization

of the Microform Edition is authorized without permission of ProQuest LLC.
ProQuest LLC
789 East Eisenhower Parkway
P.O. Box 1346
Ann Arbor, MI 48106 - 1346 USA

Yeni Uygur Grameeri

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Yeni Uygur Grameeri

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

Dani$man:Prof. Dr. Mehmet AKALIN

II- SES EÏLGiSi

III- $ER1E BÎLG1SÎ

Bir dili asil ybnleriyle, onu konugan halk ile,

(1; Nasrulla;"Hazirki Zaman Uygur Tili", gincang Helk

Çagatay Türkçesi, Islam! urta Asya Türkçesi

11) AK AD IK Mehmet,"Tarihî Turk giveleri" A.ü. Yaymlan

(1) CAR1 R.; "Çigatay Edibiyati*ning gekillinigi Tog-

(2) Ç AG AT AY Saadet; Turk Lehçeleri ümekleri ve Turk

Kazakistan, Kirgizistan, Tajikistan, Turkmenistan,

(1; ALLAHVERDI Mehmet, "Dogu Türkistan mi, Binkiang mi",

Uygurlar da Dogu Türkietan*da, Türkçe konu-

HAHN Ildiko Beller; "Günümüzün Dogu Türkistani'nda

Yeni Uygur Türkçesi*nin edebl dili; Ürümçi (Dogu

2-) Birinci hecedeki "o-b" seslerinin diger hece-

5-) Konsonantlarm müspet asimilasyonu,

4-) Kelime baçmda "i-ü” sesleri bnündeki "y" seal

5-) Bazi kelimelerde, kelime ortasindaki ve kelime,

8-) 3. g ahis zamiri için "ol-gol-ta” ku!2 anilir.

9-) Genetif ile akkuzatif ekleri ayni gekilde kul-

■ 10-) Latif eki "-ga/-ka/-ge/-ke" edebi d Hie aym

II- Hoten Siveslf Bogu Türkistan’m güney bâtisin-

2-) 11k hecede "b^ü", son hecede "u^e" olur.

3-) 11k ve ikinci hecedeki "r" sesi, birçok du-

4-) Hece sonundaki "p" sesi, kendisinden sonra ge-

5-) Kelime sonlarmda "-k/-k>-g/-g" haline geldr.

6-) Benzetme eki olan "dek/tek"2 "dey/tey" sek-

7-) Hill sonlarina "-gak/-gek/-kak/-kek/-kuluk/-

8-) Isim ïiilin gelecek z am an çekli "-tkan" eki

10-) Kelime baçlarmda "u-b-i" seslerj bnünde, "y"

III- Merkezi give:-Bu give, Ürümçi merkez olmak

2-) Bazi kelimeleràe "u-u" sesleri, "a-e” olur.

4-) Eâebî dildeki bazi kelimelerin baçmâaki "k"

5-) Edebî dilde birçok kelimelerin ilk ve ikinci

6-) E i il in gelecek zaman çekli; Kumul agzmda, Lob-

7-) Geçmig zaman yardimci fiili (i-di), Kumul ag-

Il) Gafuroglu Gulam; "Uygur Till Diyalektliriga Ras bcz-

b-) iyelik ekleri: Teklik ve çokluk olmak üzere alti

c-) Hal ekleri:

Ç-) îsimden isim yapma ekleri:

"i§çi, tcmürçi (demirci),belikçi (balikç1)"

"ter-meç (toplanmiç, toplanan), kotur-maç

"ayril-mas, buzul-mas (bozulmaz), çiâimas

b-) igaret zamirleri:

2-) Çekim ekleri alirlar.

y alm hal= bu u gu mugu esu

lokatif = bund a and a sunda — —

"men sen! mungilik keg ikidu d ep oylimiran."

Içaret zamirlerinin hâl ekleri almasi:

c-; Soru zamirleri:

Not : "Ozem, ozeng, ozenglar'1 aclmda kaide olarak, "bzum

d-) Belirsizlik zamirlerj;

"kizilrak” (daha kizil), "koprek” (daha çok),

b-) Zaman zarflari:

c-) kâl zarflari:

Yeni Uygur Türkçesi'nde ayrica zarf yapici bazi

Yukarida verilen bazi edatlarm cümle içind e kulla-

meyli: Ihtiyara bagli olma, pervasizlik, tevekkül ifa-

tèhi: Kuvvetlendirme edatidir.

kèni:Çagirma ünlemi olarak kullanilir.

huddi: Kuwetlendirme edatidir. Benzerlik ve benzerligi

nayiti (nihayeti;: Baglama edatidir."Topu-topu,

Buyruk türünün olumsuzu için fill koküne, sa

Gy }'y ô^y? u^4^jC^a -U 1 «>i 4 y» ^_)G ......

.f Ve5l*>-**S /*~® jAÂiai