Ευτοπία
Εξαμηνιαία περιοδική
έκδοση
Το περιοδικό Ευτοπία εκδίδεται
από τον αστικό προμηθευτικό
εκδοτικό συνεταιρισμό «Ευτο-
πία» δύο φορές το χρόνο. Όσοι
από τους αναγνώστες επιθυ-
μούν να γίνουν συνδρομητές
μπορούν να στέλνουν ταχυδρο-
μικά 10 ευρώ για τρία τεύχη
(συμπεριλαμβάνονται τα ταχυ-
δρομικά τέλη).
Οφείλουμε να υπενθυμίσουμε
ότι η παρούσα έκδοση είναι πά-
ντοτε ανοικτή στη δημοσίευση
κειμένων που σχετίζονται με τη
θεματολογία του περιοδικού.
Περιοδικό Ευτοπία
Τ.Θ. 18887
Τ.Κ. 11602
Αθήνα
Ηλεκτρονική διεύθυνση
www.eutopia.gr
e-mail: info@eutopia.gr
Eutopia
Journal for libertarian
municipalism
issued twice a year
ISSN: 1791-0013
ευτοπία,
ευτοπία,τεύχος
τεύχος 16ο,
19ο,Ιούνης
Οκτώβρης
20082010
προλογικό σημείωμα
O
ι εξελίξεις που λαμβάνουν χώρα τα δύο τελευταία χρόνια, λόγω της παγκό-
σμιας οικονομικής κρίσης, φαίνεται πως θα είναι καθοριστικές για τη μελλο-
ντική πορεία της καπιταλιστικής κυριαρχίας και των πολιτικών της, αλλά και
για τις απαντήσεις που επιφυλάσσει το επαναστατικό κίνημα. Σε ευρωπαϊκό και πα-
γκόσμιο επίπεδο συνεχίστηκε η εφαρμογή των σχεδίων που εκπονήθηκαν για την αντι-
μετώπιση της κρίσης. Τα αποτελέσματα των μέτρων που πάρθηκαν, φαίνεται ότι, προς
το παρόν τουλάχιστον, έδωσαν μια ανάσα στο κεφάλαιο και την παγκοσμιοποιημένη
οικονομία.
Δεν χρειάζεται όμως να είναι κανείς οικονομολόγος ή ιστορικός για να αντιληφθεί το
μέγεθος της κυρίαρχης φενάκης. Αν σκύψει κανείς από τους δύο τελευταίους αιώνες,
κατά τη διάρκεια των οποίων εδραιώθηκε ο καπιταλισμός, θα αντιληφθεί την ύπαρξη
μιας αλληλουχίας, όπου οι περίοδοι κρίσεων εναλλάσσονται με περιόδους ευημερίας.
Οι κρίσεις είναι εγγενείς στον καπιταλισμό και όλες οι επιμέρους κρίσεις δεν αποτε-
λούν τίποτα άλλο παρά την έκφραση μιας δομικής κρίσης του συστήματος: αυτής που
σχηματοποιείται από τις αντιφάσεις του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής και από
τα πεπερασμένα όρια του, αυτής που βασίζεται στην αφηρημένη εργασία για να δώσει
αξία (εκφρασμένη με το χρήμα, μια εξίσου αφηρημένη μορφή) στα εμπορεύματα. Οι
διαδοχικές χρηματοπιστωτικές κρίσεις των τελευταίων χρόνων δείχνουν πως η πίστω-
ση, που είχε εξασφαλιστεί από τις συνεχείς ροές του πλασματικού κεφαλαίου, εξα-
σφάλισε την επιβίωση του συστήματος, φέρνοντας το όμως κάθε φορά και πιο κοντά
στα όρια του. Στην πραγματικότητα πάντως είναι δύσκολο να πούμε αν μπαίνουμε σε
μια νέα φάση καπιταλιστικού μετασχηματισμού ή αν βιώνουμε την αρχή της κατάρ-
ρευσης του συστήματος.
Η τρέχουσα κρίση υπήρξε πολύ πιο αμείλικτη για την Ελλάδα. Σε μια χώρα όπου οι
λέξεις «χρέος» και «έλλειμμα» ακούγονται μόνιμα τις τελευταίες δεκαετίες ήρθε να
προστεθεί μια άλλη εμφατικότερη, η «χρεοκοπία». Αίφνης τα μέσα μαζικής ενημέρω-
σης άρχισαν ένα βομβαρδισμό με τρομοκρατικούς όρους, τους οποίους ξετρύπωσαν
για λογαριασμό τους από τα εγχειρίδια της οικονομίας οι κάθε λογιών αναλυτές: δη-
μόσιο χρέος, πρωτογενές έλλειμμα, επιτόκια δανεισμού και επιτόκια αναφοράς, ΕΚΤ,
προλογικό σημείωμα 1
ΔΝΤ, αλλά και τα πρωτοεμφανιζόμενα spreads, cds, stress
tests… Όλα αυτά στοιχειώνουν το δημόσιο λόγο τον τελευ-
ταίο καιρό και διανθίζουν τις ομιλίες του πρωθυπουργού,
των υπουργών και των παραγόντων της πολιτικής και της
οικονομίας, σκιαγραφώντας μια εικόνα επικείμενης οικονο-
μικής χρεοκοπίας και εθνικής καταστροφής.
Αν όμως η εποχή μας πρόκειται να μείνει στην ιστορία ως
μια περίοδος κρίσης, εμείς οφείλουμε να γίνουμε οι κατεξο-
χήν κριτικοί αναγνώστες της.
Στο πρώτο σημείο που πρέπει να σταθούμε είναι αυτό στο
οποίο καταρχήν στρέφονται οι σύγχρονοι κήνσορες του
τηλεοπτικού θεάματος, δηλαδή στο ποιος ευθύνεται. Η
βιαστική προκήρυξη εκλογών και η άνοδος του σοσιαλδη-
μοκρατικού ΠΑΣΟΚ στην εξουσία πρόσφερε έναν εμφα-
νή στόχο, την προηγούμενη κυβέρνηση. Κανείς όμως δεν
μπορεί να πιστέψει ότι η κατάσταση αυτή οφείλεται στις
πολιτικές μιας πενταετίας. Τα οικονομικά σκάνδαλα και
ατασθαλίες, οι περιπτώσεις ιδιοποίησης δημόσιου πλούτου
μπορεί να υπήρξαν κραυγαλέα χαρακτηριστικά των τελευ-
ταίων χρόνων της διακυβέρνησης από τη δεξιά κυβέρνηση
αλλά δύσκολα μπορεί να κρυφτεί η διαχρονική διαπλοκή
των ελληνικών κομμάτων με τα επιχειρηματικά συμφέροντα
και τους πάσης φύσης οικονομικούς παράγοντες.
Μπροστά στο αδιέξοδο του επιχειρήματος για την ευθύνη
των προηγούμενων (αφού κάθε προηγούμενος μπορούσε
να επικαλεστεί τα κακώς κείμενα του αμέσως προηγούμε-
νου του στην εξουσία) επιστρατεύτηκε ο κυρίαρχος λόγος
που ακούγεται σε όλο τον πλανήτη σχετικά με την κρίση,
η άπληστη κερδοσκοπία. Πραγματικά, οι περισσότεροι ει-
δήμονες παγκοσμίως τείνουν μέσα από την ψευδοκριτική
τους να αποδώσουν την ευθύνη για την κρίση στις διεθνείς
χρηματοπιστωτικές αγορές. Είναι αναντίρρητο το γεγονός
πως οι αγορές και τα χρηματιστήρια ασκούν πλέον μια άνευ
προηγουμένου εξουσία πάνω στην κοινωνία μέσω της κα-
θοριστικής επιρροής τους στην οικονομική λειτουργία και
ανάπτυξη. Η κριτική στα αλλοδαπά και εγχώρια golden
boys, τα hedge funds και τις εταιρείες αξιολόγησης, επιχει-
2 προλογικό σημείωμα
ρεί να αποδώσει την κρίση σε μια δράκα κακών και άπλη-
στων κερδοσκόπων, οι οποίοι απολαμβάνουν τους παχυ-
λούς μισθούς και τα υπέρογκα bonus τους τη στιγμή που
στοιχηματίζουν τον κοινωνικό πλούτο στα χρηματιστήρια
του πλανήτη, προσδοκώντας τρελά κέρδη και υπεραξίες.
Αυτή η συνωμοσιολογική λογική, που υπονοεί ότι υπάρχει
το άπληστο χρηματοπιστωτικό κεφάλαιο που κερδοσκοπεί
παρασιτικά εις βάρος της πραγματικής οικονομίας (παρα-
γωγική επιχειρηματικότητα, εργαζόμενοι, αποταμιευτές
κλπ.) κρύβει μια αλήθεια που βρίσκεται στον πυρήνα του
καπιταλισμού ως σύστημα: την επιδίωξη για μεγιστοποίηση
του κέρδους. Αυτό το στοιχείο που χαρακτηρίζει και διαπο-
τίζει όλη τη λογική λειτουργίας του καπιταλισμού, είναι που
τροφοδότησε τα χρόνια της ανάπτυξης και της ευμάρειας.
Έδωσε τη δυνατότητα για αύξηση της παραγωγής και δη-
μιούργησε το πλεονάζον κεφάλαιο, που επιδιώκοντας τη
μεγιστοποίηση του κέρδους στράφηκε στον χρηματοπιστω-
τικό τομέα.
Συνεπώς, όσοι σήμερα όψιμα στρέφονται κατά των κερ-
δοσκόπων θα πλειοδοτούσαν στη μυωπική ανάγνωση της
πραγματικότητας αν δεν ήταν υπόλογοι για εξόφθαλμη
φαυλότητα: η ιστορία αποδεικνύει πως η επιδίωξη για με-
γιστοποίηση του κέρδους είναι εγγενές χαρακτηριστικό του
καπιταλισμού και αυτή είναι καλοδεχούμενη από όλους, για
όσο διάστημα οι πιστώσεις ρέουν, εξασφαλίζοντας αύξηση
της κατανάλωσης.
Στην περίπτωση της Ελλάδας όμως το σύστημα έδειξε
πως άγγιξε τα όρια του. Το κεφάλαιο που βρήκε διέξοδο
στον χρηματοπιστωτικό τομέα για την αύξηση των κερδών
του γέμισε τη χώρα αφειδώς με χρήμα προς κατανάλωση.
Δάνεια, πιστωτικές κάρτες και άλλα μέσα δημιούργησαν
μια επίπλαστη ευημερία στον κόσμο, τη στιγμή που οι μι-
σθοί ουσιαστικά καθηλώνονταν, η ανεργία ήταν πανταχού
παρούσα και οι εργασιακές σχέσεις γίνονταν όλο και πιο
επισφαλείς. Παράλληλα τα κέρδη από την τεράστια εκ-
μετάλλευση των οικονομικών μεταναστών και οι αθρόες
επενδύσεις στη βαλκανική ενδοχώρα και τη νοτιοανατολική
Ευρώπη (ακόμα και σε αυτήν την άσπονδη γείτονα Τουρ-
κία) δημιούργησαν το φαντασιακό μιας χώρας πρωταγωνι-
στή στις εξελίξεις της εποχής. Οι ψευδαισθήσεις μεγαλείου
τονώνονταν από τους Ολυμπιακούς αγώνες του 2004, μέ-
χρι τη σταθερή πρωτοκαθεδρία του ελληνόκτητου εμπορι-
κού στόλου παγκοσμίως και από τη γιγάντωση των τραπε-
ζών στην Ελλάδα και το γεωγραφικό της περίγυρο μέχρι
τα απανωτά limit up των χρηματιστηριακών δεικτών. Όσοι
μιλούσαν για το αίμα των εργατών που πότιζε τα θεμέλια
των ολυμπιακών εγκαταστάσεων, για τον ιδρώτα των εκ-
μεταλλευόμενων μεταναστών στα χωράφια της ελληνικής
υπαίθρου, για τα εξαντλητικά ωράρια και τις επισφαλείς
εργασιακές σχέσεις σε επιχειρήσεις και βιομηχανίες, για
τις απευθείας αναθέσεις έργων σε ημέτερους επιχειρηματί-
ες, για σκανδαλώδεις παραχωρήσεις δημόσιου χώρου και
πλούτου στο ιδιωτικό κεφάλαιο, καταχωρούνταν στους μί-
ζερους εχθρούς της ανάπτυξης.
Όμως η φούσκα φαίνεται πως έσκασε. Το χρήμα που πι-
στώθηκε ζητείται πλέον πίσω. Το κεφάλαιο, το οποίο ανα-
ζητώντας νέους τρόπους κερδοφορίας στηρίχθηκε στην
προηγούμενη περίοδο στην παροχή πίστωσης και δανεί-
ων για να εξασφαλίσει κέρδη μέσα από την κατανάλωση,
τώρα βλέπει στη μείωση της ζήτησης το φάσμα της απαξί-
ωσής του. Στην περίπτωση μας αυτή η διαδικασία συνάντη-
σε και τα χαρακτηριστικά μιας κοινωνίας όπου οι πελατεια-
κές σχέσεις κυριαρχούν, το κράτος πρόνοιας ήταν πάντα μια
καρικατούρα των ευρωπαϊκών, και η οικονομία στηριζόταν
κυρίως στην μικρή επιχείρηση και ιδιοκτησία ή στον τουρι-
σμό, ο οποίος είναι με τη σειρά του εξαιρετικά ευάλωτος σε
περιόδους κρίσης. Ο συνδυασμός αυτών και άλλων παρα-
γόντων έκανε το μείγμα εκρηκτικό για την Ελλάδα και τα
αποτελέσματα της κρίσης χειρότερα για όλους.
Οι επιλογές της εξουσίας δεν θα μπορούσαν να είναι άλλες
από αυτές που τώρα βιώνουμε στο πετσί μας. Η υπογραφή
από το ελληνικό κράτος του περιβόητου μνημονίου με το
οποίο αποδέχτηκε την εποπτεία της Ευρωπαϊκής Ένωσης
και του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου, έναντι του δανει-
σμού των δισεκατομμυρίων ευρώ που εξασφαλίζουν την
ευτοπία, τεύχος 19ο, Οκτώβρης 2010
πληρωμή των δανειακών υποχρεώσεων του (προς τους φί-
λους αλλά και τις ίδιες αυτές χώρες που τώρα ξαναδανεί-
ζουν στην Ελλάδα) είχε ως αποτέλεσμα την υιοθέτηση των
σκληρότερων μέτρων που πήρε ποτέ το ελληνικό κράτος.
Περικοπές πιστώσεων και δημοσίων επενδύσεων, ιδιωτικο-
ποιήσεις, μειώσεις μισθών, περαιτέρω ελαστικοποίηση της
αγοράς εργασίας, αυξήσεις άμεσων και έμμεσων φόρων
περιελάμβανε το ορατό μενού των νέων μέτρων. Ανεργία,
αύξηση του κόστους ζωής, επισφάλεια, φτώχεια, διεύρυν-
ση των ανισοτήτων περιέχει το άρρητο μενού.
Η εξασφάλιση της συναίνεσης της κοινωνίας μπροστά σε
όλα αυτά και με δεδομένη την αδυναμία πλέον για εξασφά-
λιση της μέσω του λαϊκισμού των δήθεν κοινωνικών πα-
ροχών, είναι επιβεβλημένη ανάγκη με τον ένα ή τον άλλο
τρόπο, με το καλό ή το άγριο. Γι’ αυτό και τα λόγια περί
εθνικού κινδύνου από τα χείλη του πρωθυπουργού, συνο-
δεύτηκαν από την πλύση εγκεφάλου από τα μ.μ.ε. περί του
αναπόφευκτου και αναγκαίου των μέτρων. Γι’ αυτό και τα
νέα μέτρα ανακοινώνονται μαζί με μια δέσμη θεσμικών αλ-
λαγών εκσυγχρονισμού που περιλαμβάνει νέες διοικητικές
δομές (Καλλικράτης), απογραφή δημοσίων υπαλλήλων,
αλλαγές στην εκπαίδευση (που αποτελεί το γνωστό πεδίο
βολών για κάθε ματαιόδοξο πολιτικό που φιλοδοξεί να μεί-
νει στην ιστορία) και τομές στη δημόσια διοίκηση μέχρι νο-
μιμοποίηση μεταναστών. Γι’ αυτό και τα συνδικάτα μετά τις
κορώνες περί αντίστασης στα αντιλαϊκά μέτρα σπεύδουν
στο όνομα του ρεαλισμού να προσυπογράψουν τη νέα κοι-
νωνική ειρήνη με τα αφεντικά στη νέα συλλογική σύμβαση
εργασίας. Γι’ αυτό και το ιδεολόγημα της ανάπτυξης απο-
κτά πλέον το πράσινο πρόσημο-χρώμα της αειφορίας και
της οικολογίας. Γι’ αυτό τέλος και αυξάνεται η καταστολή
με την ενδυνάμωση των δυνάμεων ασφαλείας, με την αύ-
ξηση του αριθμού των μπάτσων, με την εμφανή παρουσία
τους σε κάθε μητροπολιτικό δρόμο και στενό, με την απρο-
κάλυπτη επίδειξη του οπλισμού τους, με την ανάπτυξη νέων
αστυνομικών μονάδων ταχείας επέμβασης (ομάδες δέλτα,
Δίας κλπ) και με την ανάπτυξη νέων αντιτρομοκρατικών
εκστρατειών.
προλογικό σημείωμα 3
Στην πραγματικότητα το χειρότερο χαρακτηριστικό της
κρίσης που διανύουμε είναι πως δεν είναι μόνο οικονομική.
Για την ακρίβεια είναι πολλά περισσότερα. Είναι μια κρίση
που αγγίζει μια κοινωνία κατακερματισμένη σε κομμάτια,
τα οποία εύκολα στρέφονται το ένα ενάντια στο άλλο: ιδι-
ωτικοί υπάλληλοι εναντίων δημοσίων, αγρότες εναντίων
μεταφορέων, διαδηλωτές εναντίων εργαζομένων, νέοι ερ-
γαζόμενοι εναντίων παλαιών, αλλά και ντόπιοι εναντίων
μεταναστών. Είναι μια κοινωνία που μοιάζει να αποτελείται
από άτομα-καταναλωτές που επιδιώκουν την ατομική ευ-
μάρεια, που στρέφονται σε ατομικές λύσεις και διεξόδους
και που αναθέτουν τη λύση των προβλημάτων τους στους
τεχνικούς της εξουσίας: κόμματα, συνδικάτα κλπ. Μπρο-
στά σε αυτή τη πραγματικότητα η εξουσία μπορεί να τρίβει
τα χέρια της σχεδιάζοντας νέα μέτρα και πολιτικές για την
αναπαραγωγή της.
Η εξέγερση του Δεκέμβρη του 2008 όμως έκανε άμεσα
ορατό για την κυριαρχία αυτό που μπορεί να είναι ο μεγα-
λύτερος κίνδυνος για την ύπαρξη της: τι μπορεί να συμβεί
αν τα ατομιστικά εγώ των κυριαρχούμενων αποφασίσουν
να ενωθούν στο συλλογικό εμείς των χειραφετημένων. Αν
λοιπόν το πραγματικό και ουσιαστικό περιεχόμενο της κρί-
σης δεν κρύβεται στους αριθμούς του δημόσιου οικονομι-
κού ελλείμματος, αλλά στο έλλειμμα συλλογικοποίησης,
χρέος μας είναι να εφαρμόσουμε τα δικά μας μέτρα για την
αντιμετώπισή του.
Η καθολικότητα της κρίσης γεννά προκλήσεις σε ολόκληρη
τη σφαίρα του κοινωνικού ζητήματος. Αν τα τελευταία χρό-
νια συμμετείχαμε, πειραματιστήκαμε και αγωνιστήκαμε με
μορφές αγώνα σε μοριακό ή τοπικό επίπεδο (σε γειτονιές,
εργασιακούς χώρους κλπ) οφείλουμε να προχωρήσουμε σε
ένα άλλο επίπεδο. Οι συνελεύσεις και οι συμπράξεις που
έφεραν κοντά τους κατοίκους μιας περιοχής για ένα τοπι-
κό ζήτημα ή που υπερασπίστηκαν δημόσιους χώρους, που
ένωσαν εργαζόμενους στη βάση της ταξικής αλληλεγγύης
ή που όρθωσαν τείχη αντίστασης στην κρατική ή εργοδο-
τική αυθαιρεσία, οφείλουν να αποτελέσουν μια παρακατα-
θήκη για τη διεύρυνση των αγώνων και το ξεπέρασμα του
4 προλογικό σημείωμα
κοινωνικού αδιεξόδου. Μπορούν να γίνουν ο βατήρας για
τη συνολικοποίηση των αιτημάτων και την άρθρωση ενός
αντισυστημικού λόγου κάθετα ανταγωνιστικού στον κυρί-
αρχο λόγο της εξουσίας και των φερέφωνων της, μέσω της
δημιουργίας κοινοτήτων αγώνα, που θα αποτελούν εστίες
αντίστασης στις επιλογές της κυριαρχίας και θα αγωνίζο-
νται για την λύση των προβλημάτων της καθημερινότητας
στο σήμερα.
Αυτό θα επιτευχθεί βάζοντας τις βάσεις για ρήξη με το
υπάρχον, αρνούμενοι τη λογική της ανάθεσης και προτάσ-
σοντας την αυτο-οργάνωση, σπάζοντας το φόβο που θέλει
να σπέρνει η εξουσία, με όπλο την αλληλεγγύη. Ο αγώ-
νας ενάντια σε ένα σύστημα που θέλει την εκμετάλλευση
ανθρώπου από άνθρωπο μπορεί να υπάρξει μέσα από την
οικοδόμηση δομών, που θα εγγυώνται τη μελλοντική καθο-
λική χειραφέτηση του ατόμου και της κοινωνίας.
η συντακτική ομάδα
Κεντρική διάθεση
Βιβλιοπωλείο "Αλφειός",
Χαριλάου Τρικούπη 22,
τηλ. 210 3623092
Προηγούμενα τεύχη του περιοδικού μπορείτε να βρείτε στα
εξής σημεία:
Αθήνα
στον χώρο των εκδόσεων της "Ελευθεριακής Κουλτούρας"
(Ερεσσού 52, Εξάρχεια)
Θεσσαλονίκη
στο βιβλιοπωλείο "Κεντρί"
(Δημητρίου Γούναρη 22 - πεζόδρομος Ναυαρίνου)
 όλος
Β
στο βιβλιοπωλείο "Subway"
(Π. Μελά 32)
περιεχόμενα
Aφιέρωμα: Ασκήσεις άμεσης δημοκρατίας - Η εμφάνιση των συνελεύσεων στις γειτονιές 6
Από την «κοινωνία της γνώσης» στη γνώση της κοινωνίας
Γιώργος Κυριακού 27
Νοηματοδοτώντας τον αναρχισμό
Davide Turcato
32
Συνέντευξη του Δημήτρη Ρουσσόπουλου στην Ευτοπία 41
Ριζοσπαστική ιστορία - Εναλλακτικό μέλλον, Ο αναρχισμός, ο σιωνισμός και τα κιμπούτς
James Horrox 47
Η Χάνα Άρεντ για το σύστημα των συμβουλίων
Ντόνια Αβραμίδου
59
Συζητώντας για τον συνδικαλισμό βάσης/άμεσης δράσης 62
Συνέχεια «ηγέτες»...Ας προσπαθήσουμε μια φορά χωρίς αυτούς!
ομάδα ελευθεριακών κομμουνιστών 65
Εις ανάμνησιν του Colin Ward
Σταύρος Καραγεωργάκης 67
Kυκλοφορία ελευθεριακών ιδεών 69
Ευτοπική Βιβλιοθήκη: Για μια αντι-ιεραρχική ισορροπία
Andrea Papi
74
 ω
έρ μ
α
α φι
Ασκήσεις άμεσης δημοκρατίας:
η εμφάνιση των συνελεύσεων στις γειτονιές
Από τον Δεκέμβρη του 2008 και μετά, οι τοπικές ανοιχτές/
λαϊκές συνελεύσεις αποτελούν ένα νέο φαινόμενο αυτο-
οργάνωσης σε διάφορες περιοχές. Οι συνελεύσεις αυτές,
αποτελούμενες από -πολιτικοποιημένους όπως συνηθίζεται
να λέγεται- κατοίκους μίας ευρύτερης περιοχής, είναι πειρά-
ματα μη-ιεραρχικής μορφής οργάνωσης σε τοπικό επίπεδο,
τα οποία βασίζουν τον τρόπο λειτουργίας τους στον ανοι-
χτό συνελευσιακό χαρακτήρα και στον αμεσοδημοκρατικό
τρόπο λήψης αποφάσεων. Αυτή η μορφή αυτοθέσμισης έρ-
χεται σε συνεχή ρήξη, τόσο σε δομικό όσο και σε καθημερι-
νό πρακτικό επίπεδο, με τους κρατικούς θεσμούς της πάλαι
ποτέ «τοπικής αυτοδιοίκησης», η οποία με τη νέα μορφή της,
με την εφαρμογή του «Καλλικράτη», παύει πλέον οριστικά
να αναπαράγει αυτόν τον μύθο και εντάσσεται με ακόμα πιο
απόλυτα κομματικούς, γραφειοκρατικούς και κυριαρχικούς
τρόπους στη λειτουργία του κρατικού μηχανισμού.
Η ανάδειξη, από τη μία πλευρά, αυτής της νέας μορφής
αυτοοργάνωσης σε διάφορα σημεία πρωτίστως της Αθή-
6 κοινωνικοί αγώνες
νας, αλλά και της Θεσσαλονίκης, και η αδιάφορη πανήγυ-
ρη, από την άλλη πλευρά, των περιφερειακών-δημοτικών
εκλογών αποτελούν τους δύο βασικούς λόγους για την πα-
ρουσίαση αυτών των τοπικών ανοιχτών/λαϊκών συνελεύ-
σεων στο παρόν τεύχος. Η κάθε συνέλευση έχει τα δικά
της ιδιαίτερα γνωρίσματα βάσει των πολιτικών αντιλήψεων
των εκάστοτε βασικών μελών της, των θεματικών που κα-
λείται να αναπτύξει ή των ζητημάτων που έχει άμεσα να
αντιμετωπίσει καθώς και της ταξικής-κοινωνικής σύνθεσης
της περιοχής στην οποία ξεφυτρώνει και προσπαθεί να ρι-
ζώσει και ν’ αναπτυχθεί. Ο χαρακτήρας της κάθε συνέλευ-
σης είναι αποτυπωμένος στα κείμενα που έχει εκδώσει. Σε
τούτη τη θεματική ενότητα του περιοδικού, σκοπός είναι η
προσέγγιση αυτών των νέων εγχειρημάτων μέσα από την
πλευρά συντρόφων που συμμετέχουν από τις απαρχές τους,
εκφράζοντας τη δική τους άποψη για την πορεία και το πε-
ριεχόμενό τους.
Ασκήσεις άμεσης δημοκρατίας
«Σε Βύρωνα, Μπραχάμι,
Πετράλωνα, Αγία
ο εχθρός είναι στις τράπεζες
και στα δημαρχεία!»1
Κάποτε η διάσωση ενός δημόσιου χώρου ήταν υπόθεση άλ-
λων. Ακόμα κι αν καλούνταν μία συνέλευση κατοίκων, σχε-
δόν πάντα ορίζονταν αυτόματα μία επιτροπή αγώνα ή μία
συντονιστική επιτροπή, η οποία θα καθόριζε από ‘κει και
ύστερα την πορεία του αγώνα. Οι υπόλοιποι θα ενημερώνο-
νταν από αυτήν τη συντονιστική επιτροπή ή επιτροπή αγώνα
και θα συμμετείχαν ή όχι στις επόμενες κινητοποιήσεις. Η
συμμετοχή στην επιτροπή αγώνα ήταν δια-κομματική: κά-
ποιοι από κάθε κόμμα. Τα μεγάλα κόμματα είχαν συνήθως
την πλειοψηφία ενώ οι διάφορες οργανώσεις της εξωκοι-
νοβουλευτικής αριστεράς βρίσκονταν κι αυτές παρούσες
με τις διαθέσιμες κάθε φορά δυνάμεις. Εκεί ξεκινούσε το
κομματικό παιχνίδι: συμμαχίες για τη υπερίσχυση στην επι-
τροπή αγώνα, σχέσεις με τους μεν ή τους δε του δημοτικού
συμβουλίου, κλπ. Πολλές φορές, η όλη ιστορία κατέλη-
γε στην ίδρυση ενός τοπικού εξωραϊστικού ή πολιτιστικού
συλλόγου υπό τον έλεγχο κάποιου κόμματος (συνήθως του
ΚΚΕ). Είναι αλήθεια ότι αυτή η ιστορία της δεκαετίας του
΄80 και των πρώτων χρόνων της δεκαετίας του ΄90 δεν
άφησε και πολλά (με εξαίρεση ίσως στην Αθήνα την υπόθε-
ση του πάρκου Ζωγράφου μετά τα μέσα της δεκαετίας του
΄80). Το μόνο που απέδωσε ήταν η επικυριαρχία των τοπι-
κών κομματικών οργανώσεων στις συνοικίες και η ανεύρε-
ση ή εξάσκηση κομματικών στελεχών. Ανυπαρξία και κυρί-
ως εχθρικότητα απέναντι σε κάθε ανοιχτή κινηματική αντί-
ληψη, απόλυτος έλεγχος, ιεραρχία στον τρόπο οργάνωσης
στη βάση της διαμόρφωσης ενός «κεντρικού συμβουλίου»
ή μίας μικρογραφίας διακομματικού «κοινοβουλευτικού ορ-
1 Σύνθημα που φώναζαν τα μπλοκ των λαϊκών-ανοιχτών συνελεύσεων στο
απεργιακό συλλαλητήριο της ΓΣΕΕ-ΑΔΕΔΥ στις 20 Μαΐου.
ευτοπία, τεύχος 19ο, Οκτώβρης 2010
γάνου» (της συντονιστικής επιτροπής ή επιτροπής αγώνα),
απόλυτη κυριαρχία των κομμάτων, άρρηκτες σχέσεις και
παζαρέματα με τους κρατικούς θεσμούς (υπουργεία ή δη-
μοτικές αρχές), δηλώσεις νομιμοφροσύνης. Το ουσιαστι-
κό αποτέλεσμα όσον αφορά την προάσπιση των δημόσιων
χώρων και τη διαμόρφωση μίας κουλτούρας αντίστασης
υπήρξε επιεικώς πενιχρό στα χρόνια της παχυλά «αναπτυσ-
σόμενης» Ελλάδας...
Για την προϊστορία
Στην υπόθεση της προάσπισης των εναπομείναντων δημό-
σιων χώρων και της παρέμβασης στις γειτονιές, άρχισε αρ-
κετά μετά τα μέσα της δεκαετίας του ΄90 να εμφανίζεται
μία νέα παράμετρος: η τοπική ελευθεριακή-αναρχική δρά-
ση. Η πεποίθηση ότι μία σταθερά εμφανής δράση σε ένα
συγκεκριμένο σημείο αναφοράς, όπως είναι ένα σύνολο δύ-
ο-τριών γειτνιαζόντων δήμων, η ανάδειξη μείζονων τοπικών
ζητημάτων και η διαμόρφωση μετωπικών αυτοοργανωμέ-
νων σχημάτων σε αμεσοδημοκρατική και αντι-ιεραρχική
βάση αποκτούσε όλο και περισσότερους υποστηρικτές, όσο
υπήρχαν μικρά μεν αλλά ιδιαίτερα απτά αποτελέσματα.
Είναι σημαντικό να διερευνήσουμε τις ρίζες που οδήγησαν
στην ανάδειξη των σημερινών εγχειρημάτων στις συνοικίες,
που σίγουρα απέχουν αρκετά από το να είναι μία πανσπερ-
μία, αλλά αποτελούν ένα πολύ σημαντικό και ζωντανό μέ-
ρος των σύγχρονων κοινωνικών αντιστάσεων και μάλιστα
με σαφείς κοινωνικές αναφορές.
Δίχως να υπάρχει σκοπιμότητα υποτίμησης ή παράλειψης
ορισμένων γεγονότων (κι αυτό χάρη συντομίας ή άγνοιας
για κάποια πράγματα), θα προσπαθήσουμε εδώ να κάνουμε
μία σκιαγράφηση αυτής της πορείας, η οποία ξεκινάει από
τις κινήσεις αντίστασης κατά της υφιστάμενης περιφερεια-
κής οδού στον Υμηττό. Την περίοδο του 1997-98, το Αυτο-
διαχειριζόμενο στέκι Αγίας Παρασκευής-Χαλανδρίου προ-
ώθησε με τις μικρές δυνάμεις του, μαζί με κάποιες άλλες
κινήσεις και κατοίκους των περιοχών αυτών, τη δράση κατά
της κατασκευής της περιφερειακής Υμηττού, η οποία κα-
κοινωνικοί αγώνες 7
 ω
έρ μ

α
α φι

τέστρεψε σημαντικό τμήμα του βουνού και απέκοψε τελεί-

ως την πρόσβαση από την πόλη προς αυτό σ’ ένα μεγάλο
τμήμα. Ήταν η εποχή που ξεκινούσαν τα μεγάλα έργα στο
αθηναϊκό λεκανοπέδιο και που μέχρι και τους Ολυμπιακούς
αγώνες του 2004 εξαφάνισαν ουσιαστικά κάτω από το τσι-
μέντο την αττική γη. Η δράση κατά της περιφερειακής του
Υμηττού δεν μπόρεσε να επηρεάσει την πορεία των έργων,
αφού ήταν ιδιαίτερα ανίσχυρη και μοναχική μπροστά στο
μέγεθός τους και το «μεγαλείο» του ιδεολογήματος της ανά-
πτυξης. Ωστόσο, αποτέλεσε ένα πρώτο σημαντικό πεδίο
πολεμικής αυτού του ιδεολογήματος θέτοντας το αδιέξοδο
και καταστροφικό -για το περιβάλλον και την κοινωνία- χα-
ρακτήρα του ατέρμονου καπιταλιστικού επεκτατισμού.
Δύο χρόνια πιο μετά, το μέτωπο της προάσπισης των δημό-
σιων χώρων πέρασε πιο νότια. Η νομαρχία Αττικής, συνε-
πικουρούμενη από τις εμπλεκόμενες πασοκικές δημοτικές
αρχές, επιχείρησε να αφανίσει έναν από τους λιγοστούς
και σημαντικούς εναπομείναντες υγροβιότοπους του λεκα-
νοπεδίου, τη ρεματιά της Πικροδάφνης, κάτω από τόνους
τσιμέντου. Οι μέχρι τότε κινήσεις για τη διάσωσή της ήταν
μεν σημαντικές, αφού γνωστοποιούσαν το θέμα στους κα-
τοίκους που ενδιαφέρονταν, κινούνταν ωστόσο μόνο σε θε-
σμικό επίπεδο και στην προσπάθεια συλλογής υπογραφών
διαφόρων τοπικών φορέων. Το νεογέννητο τότε ελευθερια-
κό στέκι Πικροδάφνη ξεκίνησε μία προσπάθεια ανάδειξης
του ζητήματος σε όλο το μήκος της ρεματιάς (Ηλιούπολη,
Μπραχάμι, Παλαιό Φάληρο). Προώθησε την ιδέα των συ-
νοικιακών επιτροπών κατοίκων, εκ των οποίων η καθεμία
θα έδινε τη δική της βαρύτητα στα μέσα προώθησης του
αγώνα (περισσότερο ή λιγότερο κινηματικά ή νομικά). Επί-
σης, για να συναντούσε κάποιος την συνοικιακή επιτροπή
του Μπραχαμίου δεν χρειάζονταν να περάσει την πόρτα του
ελευθεριακού στεκιού αλλά γνώριζε πως θα την βρει στην
αίθουσα ενός σχολείου της περιοχής. Το ζήτημα δεν ήταν
απλά χωροθετικό αλλά πολιτικό. Τέθηκε δηλαδή εξ’ αρχής
εκεί η σπουδαιότητα της αυτονομίας ενός κοινωνικού αγώ-
να σε σχέση με υπάρχουσες πολιτικές δυνάμεις. Ο συνδυα-
σμός της ανοιχτής κινηματικής δράσης με κινήσεις νομικού
χαρακτήρα επέφερε τη διάσωση μέχρι σήμερα της ρεματιάς
και την αποχώρηση των εργολάβων από την κοίτη της. Το
ελευθεριακό στέκι Πικροδάφνη διαμόρφωσε και έναν μι-
κρό παρόχθιο λαχανόκηπο θέτοντας έτσι στην πράξη την
ιδέα των αυτοδιαχειριζόμενων αστικών κήπων.
Μία πολύ πιο μαζική σε συμμετοχή, τόσο στις συνελεύσεις
όσο και στις κινητοποιήσεις, περίπτωση αποτέλεσε η περί-
πτωση του αγώνα κατά της περίφραξης του λόφου Φιλο-
πάππου. Εκεί, άνθρωποι που κινούνται στον ακροαριστερό
και τον αντιεξουσιαστικό χώρο κάλεσαν λαϊκές συνελεύ-
σεις, οι οποίες είχαν σημαντική συμμετοχή και προχώρησαν
και στo ρίξιμο της περίφραξης που επιχειρήθηκε να τοπο-
θετηθεί. Οι κινητοποιήσεις αυτές οδήγησαν στη δημιουρ-
γία της Πρωτοβουλίας κατοίκων Πετραλώνων-Θησείου-
Κουκακίου με δικό της χώρο συναντήσεων2. Αυτή η κοινό-
τητα αγώνα έχει σταθεί πολύ σημαντική παράμετρος για
μία σειρά κινήσεων και αγώνων από τότε μέχρι σήμερα σ’
αυτές τις περιοχές.
Άλλες κινήσεις που τόνισαν ιδιαίτερα την αξία της αυτοορ-
γάνωσης και της αυτονομίας τέτοιων τοπικών αγώνων ήταν
εκείνη κατά της κατασκευής ΚΥΤ (Κέντρο Υπερυψηλής Τά-
σης) στα όρια των Δήμων Ηλιούπολης και Αργυρούπολης
καθώς και ο, μικρός μεν αλλά σημαντικός, αγώνας ενάντια
2  ερζάκης, Φώτης, “Απαλλοτριώσεις στο λόφο Φιλοπάππου ή ο στραγγα-
Τ
λισμός των δημόσιων χώρων”, Ευτοπία 10, Γενάρης 2004, σσ. 3-5.

8 κοινωνικοί αγώνες Ασκήσεις άμεσης δημοκρατίας

στα σχέδια ανάπλασης της πλατείας Εξαρχείων. Στην πρώ-
τη περίπτωση, είναι αναμφισβήτητο ότι αναδείχθηκε για
αρκετούς μήνες ένα αυτοοργανωμένο τοπικό κίνημα όπου οι
πάσης φύσης κομματικοί μηχανισμοί και δημοτικοί παρά-
γοντες ήταν ουσιαστικά ανίσχυροι μπροστά του και έφτα-
σε μέχρι και στο σημείο της σύγκρουσης με τις δυνάμεις
καταστολής. Στη δεύτερη περίπτωση, μία βραχύβια αλλά
αποτελεσματική συνύπαρξη κατοίκων και συντρόφων από
άλλες περιοχές επέφεραν τη ματαίωση σημαντικού μέρους
του σχεδίου ανάπλασης της πλατείας Εξαρχείων. Η δημι-
ουργία της Πρωτοβουλίας κατοίκων Εξαρχείων και μετέ-
πειτα της Επιτροπής Πρωτοβουλίας κατοίκων Εξαρχείων
αποτελεί μία σημαντική παρουσία στην περιοχή με κομβικό
μάλιστα ρόλο ιδίως σε κρίσιμες στιγμές που ακολούθησαν
τον Δεκέμβρη του 2008.
Εκείνη την περίοδο, η υλοποίηση των μεγάλων έργων που
συνδέονταν και με τους Ολυμπιακούς αγώνες σήμανε σε
πολύ μεγαλύτερο βαθμό την διεύρυνση κινήσεων και επι-
τροπών που αφορούσαν δημόσιους χώρους. Μέσα σε αυτό
το πλαίσιο, δυνάμεις από τον χώρο των οικολόγων και του
Συνασπισμού διαμόρφωσαν ένα συντονιστικό επιτροπών
και κινήσεων σχετικών με τη διεκδίκηση δημόσιων χώρων,
το οποίο όμως κινήθηκε σε μία θεσμική και μόνο βάση.
Η ενασχόληση με μείζονα τοπικά ή διατοπικά ζητήματα, η
σύγκλιση κοινού μετώπου πάλης πάνω σε αυτά σε μία βάση
εξωθεσμική αν όχι αντιθεσμική, αμεσοδημοκρατική και μη-
ιεραρχική, και η δράση σε ένα συγκεκριμένο τόπο αποτέλε-
σε πλέον μία από τις βασικές πρακτικές αγώνα για αρκετές
αντιεξουσιαστικές/αναρχικές συλλογικότητες ή μεμονω-
μένους συντρόφους. Συνεχώς νέα μέτωπα ανοίγονταν και
νέα απτά αποτελέσματα προέκυπταν, ενώ μέσα από το βί-
ωμα του κάθε αγώνα όλο και περισσότερο αποκαλύπτονταν
ο ρόλος των κομμάτων, των δημοτικών παρατάξεων, του
κρατικού μηχανισμού και των μ.μ.ε. Ιδιαίτερα κατά μήκος
της δυτικής πλευράς του Υμηττού (Ζωγράφου, Καισαρια-
νή, Βύρωνας) αναδείχθηκαν κοινότητες αγώνα που πάντοτε
άφηναν τη βάση για κάτι επόμενο.
ευτοπία, τεύχος 19ο, Οκτώβρης 2010
Υπήρξαν βέβαια και υπάρχουν οι περιπτώσεις επίσης εκεί-
νες που τέτοιου είδους συνελεύσεις ή πρωτοβουλίες αγώνα
έπεσαν ή πέφτουν στην παγίδα της διύλισης του κώνωπα
μεταξύ των αντικρουόμενων απόψεων πέντε με δέκα αναρ-
χικών και δύο-τριών αριστεριστών, με αποτέλεσμα την εξύ-
ψωση της αυτοαναφορικότητας και συνεπώς της αυτοδιά-
λυσης. Σ’ αυτό το ζήτημα όμως θα επανέλθουμε πιο κάτω.
Η παρουσία της έννοιας της ανοιχτής/λαϊκής
συνέλευσης
Οι πρώτες λαϊκές συνελεύσεις που άρχισαν να θέτουν δυ-
ναμικά στην πράξη το ζήτημα της αυτοοργάνωσης σε τοπι-
κό επίπεδο, αναφορικά βέβαια σε ένα συγκεκριμένο θέμα,
ήταν εκείνες της περιοχής των Πετραλώνων-Θησείου-
Κουκακίου από το 2002 και μετά.
Από τότε, η έννοια της ανοιχτής/λαϊκής συνέλευσης δεν
παρουσίασε μία ιδιαίτερη και με διάρκεια δυναμική μέχρι
τη στιγμή του Δεκέμβρη του 2008. Εκεί, οι αναρχικές-
ελευθεριακές πρακτικές, από την επίθεση κατά των δυνά-
μεων καταστολής και κρατικών και καπιταλιστικών στόχων
μέχρι την πλήρη αυτοοργάνωση της συνέχισης της εξεγερ-
τικής διάθεσης, με την πλήρη απουσία κομματικών μηχα-
νισμών μέσα από αμεσοδημοκρατικές συνελευσιακές μορ-
φές, βρήκαν άπλετο πεδίο γονιμοποίησης και έγιναν βίωμα
χιλιάδων ανθρώπων. Κι αν τους επόμενους μήνες απέμειναν
αρκετά λιγότεροι με την ίδια εξεγερτική διάθεση για να ση-
κώνουν το βάρος της αντίστασης στους δρόμους, το βίωμα,
η αξία και η άμεση «αποτελεσματικότητα» της αμεσοδημο-
κρατικής συνελευσιακής πρακτικής αποτέλεσε και αποτελεί
το μέσο οργάνωσης εκείνων που δεν έχουν να περιμένουν
τίποτα και από κανέναν.
Για τη γενεαλογία του πράγματος, η έννοια της «ανοιχτής
συνέλευσης» είχε εισαχθεί ως τότε από την αυτόνομη συλ-
λογικότητα των «μητροπολιτιτικών συμβουλίων» αντικα-
θιστώντας το σύνηθες «εκδήλωση-συζήτηση» σε σχετικά
καλέσματα. Παράλληλα, είχαν αρχίσει να σχηματίζονται
κοινωνικοί αγώνες 9
 ω
έρ μ
α
α φι
σε διάφορα σημεία της χώρας ανοιχτές συνελεύσεις αναρ-
χικών-αντιεξουσιαστών, προσπαθώντας να αποτελέσουν
σχήματα σύμπραξης των περισσότερων δυνατών συντρό-
φων κατά τόπους.
Μέσα από τον Δεκέμβρη του 2008, ο όρος της ανοιχτής
συνέλευσης παντρεύτηκε με εκείνον της λαϊκής συνέλευσης,
συνεχίζοντας από τη μία πλευρά μία υφιστάμενη πλέον
ελευθεριακή «πρακτική» ονοματοδοσίας, και επιχειρώντας
από την άλλη να αναφερθεί σε ένα άρρητο σύνολο εν δυνά-
μει συμμετεχόντων σ’ αυτήν ανθρώπων μίας ευρύτερης πε-
ριοχής. Οι ανοιχτές/λαϊκές συνελεύσεις του Αγίου Δημητρί-
ου (Μπραχάμι), του Χαλανδρίου, του Βύρωνα-Ζωγράφου,
του Περιστερίου αλλά κι εκείνες της Άνω Πόλης και των
δυτικών συνοικιών στη Θεσσαλονίκη αποτέλεσαν ορισμέ-
νες από τις βασικότερες πτυχές της γέννησης αυτού του
εν εξελίξει «φαινομένου» μέσα στα γεγονότα εκείνων των
ημερών. «Η πρακτική αυτή αποτέλεσε μια προωθημένη πο-
λιτική πρόταση της εξέγερσης, στην πραγματικότητα ήταν
η μόνη που ανταποκρινόταν στον γνήσιο λαϊκό της χαρα-
κτήρα. Έφερε δυνητικά στο πεδίο της δημόσιας συζήτησης
το σύνολο των πολιτικών και κοινωνικών ζητημάτων που η
εξέγερση έθετε, και μάλιστα σε συνθήκες αδιαμεσολάβη-
της επικοινωνίας»3. Το άνοιγμα της ενασχόλησης απ’ την
πλευρά αυτών των νέων κοινοτήτων αγώνα με διάφορα
ζητήματα, και όχι με ένα συγκεκριμένο, είναι κάτι που πα-
ρουσιάζεται μετά τον Δεκέμβρη του 2008. Θέματα όπως η
εργασία και η οικονομική κρίση θα συνυπάρχουν στην ίδια
πλέον συνέλευση με θέματα οικολογικά ή δημόσιων χώρων.
Η συνέλευση λοιπόν δυνητικά αρχίζει να λειτουργεί ως μία
πειραματική μικρογραφία αυτοδιεύθυνσης απέναντι στην
εξουσία της δημοτικής αρχής και των αρμόδιων κρατικών
υπουργείων.
Παράλληλα ασφαλώς με αυτές τις συνελεύσεις ξεφύτρω-
σαν και άλλες συνελεύσεις που διατήρησαν τον «μονοθε-
ματικό» τους χαρακτήρα, με επικέντρωση συνήθως στην
3  υτοπική κοινότητα αγώνα, “Για τις νέες κοινότητες ταξικού και κοινωνικού
Ε
αγώνα”, Ευτοπία 17, Ιούνης 2009, σ. 29.
10 κοινωνικοί αγώνες
προάσπιση κάποιου δημόσιου χώρου. Περιπτώσεις όπως
το πάρκο Κύπρου και Πατησίων (Κυψέλη) και το πάρκο
Ναυαρίνου (Εξάρχεια) –το καθένα με τα δικά του βέβαια
χαρακτηριστικά- έχουν ιδιαίτερη αξία στο βαθμό που απο-
τελούν σημαντικές μικρές νίκες και χώρους συνάντησης
των ανθρώπων. Σε μία περιοχή όπως το Μπραχάμι, η Συ-
νέλευση για τη διεκδίκηση του Ασύρματου αποτελεί ένα ιδι-
αίτερα ζωντανό εγχείρημα προάσπισης ενός δημόσιου χώ-
ρου, όπου τα γνωρίσματα της αυτοοργάνωσης, της άμεσης
δημοκρατίας και της λαϊκής συμμετοχής της γειτονιάς βρί-
σκουν σίγουρα μία από τις πιο αυθεντικές τους μορφές που
μπορεί να συναντήσει σήμερα κάποιος σε όσα συμβαίνουν4.
Συνελεύσεις και εργασιακά
Ένα άλλο νέο γνώρισμα των νέων αυτών κοινοτήτων αγώ-
να είναι η άμεση εμπλοκή τους στις εργατικές κινητοποιή-
σεις. Για πρώτη φορά είχαμε με τέτοιο τρόπο και σε τέτοιο
βαθμό την παρουσία μικρών μεν αλλά ζωντανών μπλοκ
ανοιχτών/λαϊκών συνελεύσεων από διάφορες περιοχές
(Αγία Παρασκευή, Πετράλωνα, κλπ) δίπλα σε πρωτοβάθ-
μια σωματεία (ΣΒΕΟΔ, σωματείο σερβιτόρων-μαγείρων,
κλπ) και συνελεύσεις εργαζομένων (π.χ. ανοιχτή συνέλευση
εργαζομένων-ανέργων, πρωτοβουλία εργαζομένων από το
Μπραχάμι και τους γύρω δήμους). Οι προσυγκεντρώσεις
των ανοιχτών/λαϊκών συνελεύσεων στις περιοχές τους πριν
από τη διακριτή συμμετοχή τους στα συλλαλητήρια της
ΓΣΕΕ-ΑΔΕΔΥ αποτελούν έναν τρόπο σύνδεσης της απερ-
γίας με την παρουσία στις συνοικίες, έναν τρόπο σύνδεσης
του εργατικού αγώνα με τον συνολικότερο αγώνα για μια
καλύτερη ζωή που επικεντρώνει σε ένα τοπικό επίπεδο.
Ο ρόλος της αριστεράς
Η αριστερά για άλλη μια φορά βρίσκεται σε αδιέξοδο.
Εκτός από δύο-τρεις εξαιρέσεις οργανώσεων της άκρας
4 Για περισσότερα: asyrmatos.espivblogs.net.
Ασκήσεις άμεσης δημοκρατίας
αριστεράς που αρκετά χρόνια τώρα έχουν κατανοήσει ότι
η σχέση με τους αναρχικούς-ελευθεριακούς έχει μεγαλύ-
τερη επαναστατική αξία με τη σύμπραξη και την αποδο-
χή στοιχείων και πρακτικών τους και όχι με μία απέλπιδα
συνήθως προσπάθεια παραγκώνισης ή αλλοίωσής τους,
η αριστερά των μεγαλύτερων κομμάτων και σχημάτων δε
θέλησε -ευτυχώς- να ενισχύσει το νέο αυτό «φαινόμενο»
και να το στηρίξει με ρητό πολιτικό τρόπο. Ακόμα και οι
καλύτεροι αγωνιστές της υπήρξαν αρχικά επιφυλακτικοί
απέναντι σ’ αυτές τις νέες τοπικές συνελευσιακές μορφές,
οι οποίες αδιαφορούν για τις δημοτικές παρατάξεις, κα-
θιστούν με την άμεση δράση τους λίγο-πολύ άχρηστο το
λόγο των δημοτικών αντιπροσώπων και δε διέπονται στις
ενέργειές τους από κανέναν υπερβάλλοντα ζήλο απέναντι
στην αστική νομιμότητα.
Η προσπάθεια των κομμάτων και οργανώσεων της αρι-
στεράς (ΣΥΡΙΖΑ, ΑΝΤΑΡΣΥΑ, κλπ) να οργανώσουν ένα
μέτωπο τοπικών επιτροπών κατά των μέτρων της κυβέρ-
νησης βούλιαξε κι αυτή όπως και η προσπάθεια συγκρό-
τησης τοπικών εργατικών πρωτοβουλιών και επιτροπών
κατά του ασφαλιστικού προ διετίας περίπου. Ακόμα και η
προσπάθεια συγκρότησης ενός συντονιστικού πρωτοβάθ-
μιων σωματείων με ισχυρότερη κάποια στιγμή αντιπροσώ-
πευση μέσα στη ΓΣΕΕ δε φαίνεται να προχωρά κατ’ ευχήν.
Οι νέες μορφές αυτόνομης εργατικής δράσης έρχονται να
παντρευτούν με ευρύτερα κοινωνικά και ταξικά υποκείμενα
που δεν έχουν καμία πίστη ή καμία πρόσβαση στα ερμητικά
ευτοπία, τεύχος 19ο, Οκτώβρης 2010
κλειστά κελύφη ενός καθεστωτικού συνδικαλισμού σε από-
λυτη κρίση.
Ακόμα και στις δημοτικές-περιφερειακές εκλογές του Νο-
έμβρη, οι υποψήφιοι που προέρχονται από τις λεγόμενες κι-
νήσεις πόλης είναι αρκετά δυσανάλογοι με αυτές. Το ότι τα
ψηφοδέλτια της αριστεράς πάσχουν από έλλειψη τέτοιων
υποψηφίων συνδέεται με το γεγονός πως η αριστερά σή-
μερα δεν έχει κατορθώσει να διατηρεί μέσα στους εργασι-
ακούς χώρους και τις γειτονιές μία ζωντανή λαϊκή βάση.
Εξαίρεση βέβαια αποτελεί το ΚΚΕ με τα γνωστά του «προ-
πύργια» που τα διαφυλάσσει ως κόρην οφθαλμού αφού
αποτελούν τις κυψέλες αναπαραγωγής του κομματικού του
μηχανισμού.
O ρόλος της τοπικής ελευθεριακής δράσης
Η επιγραμματική αναδρομή που έγινε στην αρχή είχε σαν
βασικό στόχο να τεκμηριώσει την άμεση σύνδεση της ελευ-
θεριακής/αναρχικής δράσης σε τοπικό πεδίο αναφοράς
με την ανάδυση πλήθους τοπικών αγώνων κυρίως για την
προάσπιση δημόσιων χώρων από τις ορέξεις των αρμόδι-
ων υπουργείων, των νομαρχιακών και δημοτικών αρχών,
των μεγαλοεργολάβων και διαφόρων ειδών παρασίτων που
αυτοπροσδιορίζονται ως «επιχειρηματίες». Τα μικρότερα ή
μεγαλύτερα «επιτεύγματα» αυτών των αγώνων της τελευ-
ταίας δεκαετίας χαρακτηρίστηκαν κατά βάση από την αυ-
τοοργάνωση των αγωνιζόμενων, την απουσία ιεραρχικών
δομών, την αμεσοδημοκρατική συνελευσιακή λειτουργία,
την ξεκάθαρη υπέρβαση της αστικής νομιμότητας, την ψυ-
χροπολεμική έως και εχθρική σχέση μεταξύ των κινήσεων
αντίστασης και των τοπικών δημοτικών αρχών και παρα-
τάξεων. Αγώνες όπως εκείνοι του λόφου του Φιλοπάππου,
της ρεματιάς της Πικροδάφνης, του ΚΥΤ Αργυρούπολης-
Ηλιούπολης, των πάρκων Ναυαρίνου και Κύπρου και Πα-
τησίων, του Ασύρματου, κλπ, αποτελούν χαρακτηριστικές
περιπτώσεις.
Αυτές οι μορφές οργάνωσης, προτού αρχίζουν να εξελίσ-
κοινωνικοί αγώνες 11
 ω
έρ μ
α
α φι
σονται σε αρκετά κοινά αποδεκτές κοινωνικές πρακτικές
οργάνωσης και αγώνα, αποτέλεσαν μία από τις βασικές κα-
τευθύνσεις της ελευθεριακής/αναρχικής δράσης στις παρα-
πάνω περιοχές. Η ύπαρξη μίας συνέχειας δράσης ορισμέ-
νων χρόνων σε περιοχές όπως το Μπραχάμι, τα Πετράλω-
να, η Αγία Παρασκευή και το Χαλάνδρι, ο Βύρωνας, κ.α.
αποτέλεσαν βασικές παραμέτρους για την ανάδειξη νέων,
πολύ ευρύτερων ασφαλώς κοινοτήτων αγώνα. Η εξέλιξη
αυτή βέβαια εκτυλίχθηκε μέσα και μετά τις άγριες μέρες του
Δεκέμβρη του 2008.
Ωστόσο, αυτό δε σημαίνει πως τα συγκεκριμένα σχήματα
δράσης αποτέλεσαν κάποιες πεφωτισμένες πρωτοπορίες.
Η θεωρία του Μάξγουελ περί ιδιόρρυθμων ή ανωμάλων
σημείων, που αναφέρει ο Λ. Μάμφορντ στο βιβλίο του
Οι Μεταμορφώσεις του Ανθρώπου φαίνεται να ταιριάζει
πολύ περισσότερο στην ερμηνεία αυτής της υπόθεσης. Η
θεωρία αυτή «παίρνει υπ’ όψη της τον άμεσο αντίκτυπο της
ανθρώπινης προσωπικότητας στην ιστορία, όχι μόνο με τα
μαζικά κινήματα, αλλά και με μικρές ομάδες ατόμων, που
είναι αρκετά δραστήριες και επεμβαίνουν την κατάλληλη
στιγμή και στο κατάλληλο μέρος για τον σωστό σκοπό»5.
Μέσα από μία τέτοια προσέγγιση ερμηνεύεται πολύ καλύ-
τερα ίσως η αδιαφορία που επιδεικνύει ο περίγυρος όσο
κι αν μία ομάδα ανθρώπων προσπαθεί να ανεβάσει πολλά
σκαλιά τον κοινωνικό-ταξικό ανταγωνισμό απ’ την πλευρά
της τάξης των εξαρτώμενων, αλλά και ο καταλυτικός ρό-
λος που έπαιξαν οι περισσότερο ή λιγότερο οργανωμένες
αναρχικές/αντιεξουσιαστικές συλλογικότητες τον Δεκέμβρη
του 2008 και μετά.
Μεταξύ ρεφορμισμού και ριζοσπαστισμού
Οι ανοιχτές/λαϊκές συνελεύσεις αποτελούν ένα δημόσιο
πεδίο συζήτησης και σύμπραξης –ευτυχώς σε κάποιες πε-
5 Mumford, Lewis, Οι μεταμορφώσεις του Ανθρώπου, Νησίδες, Θεσσαλονί-
κη, σ. 163, 1998.
12 κοινωνικοί αγώνες
ριπτώσεις- πλήθους ετερογενών ανθρώπων. Οι συζητήσεις
για τη σχέση με τα μέσα μαζικής «ενημέρωσης», τις δημοτι-
κές αρχές, τα κόμματα, τα υπουργεία, τις δικαστικές οδούς
διεκδίκησης, κλπ. είναι συχνές. Μέσα σ’ αυτές, μπορεί κά-
ποιος να εντοπίσει ορισμένα από τα ριζοσπαστικότερα στοι-
χεία που ενυπάρχουν σήμερα έξω από έναν συγκεκριμένο
πολιτικό χώρο αλλά συνάμα αντιλήψεις και πρακτικές που
δε φαίνεται να έχουν καμία όρεξη να έρθουν σε σύγκρουση
με τους κυρίαρχους θεσμούς. Είναι αλήθεια πως σε πολλές
περιπτώσεις, η σύγκρουση με αυτούς δεν επέρχεται ως συ-
νειδητή επιλογή αλλά ως φυσικό επακόλουθο της αδιαλ-
λαξίας ή της επιθετικότητας των κυρίαρχων.
Θα ήταν τουλάχιστον αφελές να εξυμνήσει σήμερα αυτές
τις διάσπαρτες προσπάθειες των συνελεύσεων γειτονιάς.
Πρόκειται για νέα πειράματα τα οποία, εκτός από τους νέ-
ους δρόμους που ανοίγουν, διαμορφώνουν και αμέτρητα
δυσεπίλυτα προβλήματα.
Η κριτική ωστόσο που γίνεται σ’ αυτές τις νέες μορφές, χα-
ρακτηρίζοντάς τες τουλάχιστον ως ανούσιες αλλά μέχρι και
απολίτικες, αρνείται τη διαρκή ύπαρξη ενός δίπολου μεταξύ
ριζοσπαστισμού και ρεφορμισμού. Καθιστά έτσι ταυτόχρο-
να τον εαυτό της εκπρόσωπο του πρώτου και νόμιμο επικρι-
τή του δεύτερου. Αρνείται να θέσει το ζήτημα της εξουσίας
επί του πρακτέου σκιαγραφώντας μόνο το αντίπαλο «δέος»
της αντιεξουσίας απλά σαν ένα αόριστο ιδεολόγημα.
Το πεδίο αυτό το συνελεύσεων γειτονιάς αποτελεί το έδα-
φος της μεταξύ τους συσχέτισης σε πραγματικές συνθήκες
κοινωνικού και ταξικού ανταγωνισμού και όχι εικονικές. Οι
μάχες αποτελούν κορυφές μίας ολόκληρης σειράς καθημε-
ρινής δράσης και προσπάθειες όπου οι αντιφάσεις και τα
διλήμματα δε λείπουν ποτέ. Σ’ αυτά τα καθημερινά ζητή-
ματα, «στην πραγματικότητα, πρέπει να εμποδίσουμε τον
ρεφορμισμό από το να συντρίψει τις ριζοσπαστικές από-
πειρες, δημιουργώντας γύρω τους ένα περίβλημα που θα
απορροφάει τους κραδασμούς τους οποίους προκαλούν και
θ’ ακυρώνει τα αποτελέσματά τους, ακριβώς όπως πρέπει
να εμποδίσουμε τις ριζοσπαστικές απόπειρες να υπονομεύ-
Ασκήσεις άμεσης δημοκρατίας
σουν τις ρεφορμιστικές, ακυρώνοντας το ρόλο τους. Πρέπει
να εμποδίσουμε τις εννοιολογικές καινοτομίες των ρεφορμι-
στών να καταλήξουν στην εξάλειψη του σκληρού πυρήνα
από τον οποίο προέρχονται και του βάθους της ριζοσπαστι-
κής κριτικής, ακριβώς όπως πρέπει να εμποδίσουμε τη ρι-
ζοσπαστική αδιαλλαξία να μπλοκάρει τις πιθανότητες μιας
θεωρητικής ανανέωσης»6.
Τι να μη μέλλει γενέσθαι
Αν η συνήθεια ήταν, πριν από μερικά χρόνια, οι αναρχικοί/
αντιεξουσιαστές μίας περιοχής να συμπράττουν μέσα από
μία μορφή ανοιχτής συνέλευσης αναρχικών/αντιεξουσια-
στών ή ενός αυτοδιαχειριζόμενου χώρου, η ανάδειξη της
έννοιας της ανοιχτής/λαϊκής συνέλευσης αποτελεί μία νέα
βάση ή επιλογή πάνω στη δυνατότητα μιας τέτοιας σύμπρα-
ξης. Οι περισσότερες πρωτοβουλίες προς την κατεύθυνση
αυτή λαμβάνονται από αναρχικούς/ελευθεριακούς μίας πε-
ριοχής, βασιζόμενες αρχικά ακριβώς στη διαθεσιμότητα
των ιδεολογικά συγγενών τους στον συγκεκριμένο τόπο.
Αυτό ωστόσο που πρέπει να επισημανθεί είναι ο κίνδυνος
το κάλεσμα για τέτοιες ανοιχτές/λαϊκές συνελεύσεις να
αποτελέσει απλά και μόνο στην ουσία έναν ονοματολογι-
κό τρόπο αντικατάστασης προηγούμενων μορφών τοπικής
αντιεξουσιαστικής σύμπραξης. Η υποβάθμιση της έννοι-
ας αυτής απλά σε ένα επίπεδο τοπικής σύμπραξης κάποιων
αντιεξουσιαστών και αριστεριστών δεν έχει να προσφέρει
τίποτα πέρα από βαρύγδουπες γενικολογίες περί κοινωνι-
κής αυτοοργάνωσης. Τέτοιες συσσωματώσεις αργά ή γρή-
γορα οδηγούνται σε εσωτερικές προστριβές, αυτοαναφορι-
κές ατέρμονες συζητήσεις και συνεπώς διάλυση, δίχως να
έχουν κατορθώσει να συστήσουν μία διευρυμένη κοινότητα
αγώνα στο πεδίο των γειτονιών. Εδώ ακριβώς «κολλάει»
και η προαναφερόμενη διύλιση του κώνωπα...
6 Ibanez, Thomas, Για μια ελευθεριακή πολιτική εξουσία, Ελευθεριακή Κουλ-
τούρα, Αθήνα, 2010, σ. 14.
ευτοπία, τεύχος 19ο, Οκτώβρης 2010
Ι. Ανοιχτή λαϊκή συνέλευση
Φώτης Κατέβας
Αγίου Δημητριου
Στις 11/12/2008 καλείται η πρώτη Ανοιχτή Λαϊκή Συνέλευ-
ση Άγιου Δημήτριου στον κατειλημμένο χώρο του δημαρ-
χείου της περιοχής. Πλήθος εξεγερμένων από το Μπραχά-
μι και τις γύρω περιοχές βρίσκονται και συνδιαμορφώνουν
εν μέσω, και εξαιτίας, της κοινωνικής εξέγερσης του Δε-
κέμβρη. Η αφορμή γνωστή (…), οι αιτίες είναι δεκάδες:
καταπίεση, καταστολή, ανεργία, κοινωνική ανισότητα κ.α.
Σχεδόν όλη η κοινωνία στοχοποιεί το κράτος, το κεφάλαιο
και τις δυνάμεις καταστολής.
Η κατάληψη, λοιπόν, του δημαρχείου και κατ’ επέκταση η
ανοιχτή λαϊκή συνέλευση δεν ήταν τυχαία ως προς τη χρο-
νική στιγμή και τον τόπο. Το να βρεθούμε στο χώρο όπου
λαμβάνονται οι αποφάσεις της τοπικής εξουσίας, να τον
καταλάβουμε και να τον μετατρέψουμε σε χώρο αντιπληρο-
φόρησης, συνεύρεσης και αγώνα της τοπικής κοινωνίας για
μας καθρεφτίζει το όραμά μας για μια ιδανική κοινωνία, η
οποία λειτουργεί οριζόντια και με αμεσοδημοκρατικές δια-
δικασίες.
Ιδέες για μια τέτοια κοινωνία είχαν αρχίσει να αναπαράγο-
νται και να ριζώνουν εδώ και δύο δεκαετίες στην περιοχή,
αρχικά με τη δράση αντιεξουσιαστικών ομάδων και μετέ-
πειτα με την προ δεκαετίας δημιουργία του «ελευθεριακού
στεκιού Πικροδάφνη». Κατά τη διάρκεια των χρόνων αυ-
τών η ζύμωση ιδεών του συγκεκριμένου πολιτικού χώρου
με την τοπική κοινωνία είχε ως αποτέλεσμα την δημιουργία
αδιαμεσολάβητων και από τα κάτω αγώνων κυρίως σε ζη-
τήματα που αφορούν την ποιότητα της ζωής μας, κάποιοι
από τους οποίους στέφθηκαν με επιτυχία (διάσωση του
ρέματος Πικροδάφνης, ΚΥΤ Αργυρούπολης-Ηλιούπολης
και Μπραχαμίου).
Κάπως έτσι φτάσαμε στη δημιουργία μιας τακτικής ανοι-
χτής λαϊκής συνέλευσης, η οποία αρχικά βρίσκονταν σε
κοινωνικοί αγώνες 13
 ω
έρ μ
α
α φι
εβδομαδιαία βάση και μετέπειτα δύο φορές το μήνα. Χώ-
ρος συνέλευσης παραμένει το δημαρχείο, για τους λόγους
που αναφέρθηκαν παραπάνω. Ως συνέλευση βρισκόμαστε
σταθερά απέναντι από το δημοτικό συμβούλιο και τις κομ-
ματικές παρατάξεις, αφού από τη λογική της ανάθεσης και
της απραγίας για ζητήματα που αφορούν εμάς, ως τη λο-
γική της αυτοδιεύθυνσης και της αυτοδιαχείρισης υπάρχει
σαφώς ένα αγεφύρωτο χάσμα.
Οι πρώτες συνελεύσεις πραγματοποιήθηκαν μέσα σε ένα
έντονο εξεγερσιακό κλίμα. Οι κουβέντες μας, τα κείμενά
μας και οι δράσεις μας αφορούσαν την δολοφονία του Α.
Γρηγορόπουλου, την υπόθεση της Κ. Κούνεβα και τους
συλληφθέντες του Δεκέμβρη. Με αφορμή αυτά τα γεγονό-
τα, που κατέκλυζαν την επικαιρότητα ούτως ή άλλως, προ-
σπαθήσαμε να καταδείξουμε το βίαιο ρόλο της εξουσίας
εναντίον της ίδιας μας της ζωής.
Επιθυμία όσων συνεχίσαμε να βρισκόμαστε στη συνέ-
λευση μετά το πέρασμα του θερμού διμήνου (Δεκέμβρι-
ος–Ιανουάριος) ήταν η επαφή και με άλλους κατοίκους,
εργαζόμενους και μετανάστες της περιοχής, ώστε να απο-
τελέσουμε ένα τοπικό μέτωπο αγώνα από τη βάση που θα
απαντά συλλογικά σε κάθε πρόκληση της εξουσίας, ενώ
παράλληλα θα δημιουργεί και όχι μόνο θα ακολουθεί τα γε-
γονότα. Μας ενδιέφερε και μας ενδιαφέρει να αγωνιστούν
οι άνθρωποι που ίσως ποτέ δεν είχαν κατέβει στο δρόμο και
δεν είχαν ξεσηκωθεί. Επιδιώκουμε ένα άνοιγμα στις γειτο-
νιές μας και το χτίσιμο δεσμών με αυτές, να μιλήσουμε και
να δράσουμε με κόσμο που ενώ έχει σιχαθεί τα παιχνίδια
της εξουσίας, δεν έχει σημείο απεύθυνσης και αναφοράς
και μένει κλεισμένος σπίτι του.
Μέσα από αυτή τη λογική προχωρήσαμε στην κατάληψη
μιας αίθουσας του παλιού τρίτου δημοτικού σχολείου Αγί-
ου Δημητρίου με σκοπό να διεξαχθούν μαθήματα ελληνι-
κών σε μετανάστες, όπως και έγινε. Με το πέρασμα του
χρόνου, η κατειλημμένη αίθουσα απέκτησε και άλλες χρή-
σεις όπως μαθήματα αυτομόρφωσης, μαθήματα αγγλικών
και πλέον στεγάζει και την πρωτοβουλία εργαζομένων-
14 κοινωνικοί αγώνες
ανέργων Μπραχαμίου και γύρω περιοχών. Η πρωτοβουλία
αυτή δημιουργήθηκε μετά από εκδήλωση της ανοιχτής λαϊ-
κής συνέλευσης για τα εργασιακά ζητήματα και στόχο έχει
την επαφή και δράση των εργαζομένων σε τοπικό επίπεδο,
πέρα από το κλαδικό. Επίσης, τον Φλεβάρη του 2010 μέσω
μιας άλλης εκδήλωσης που αφορούσε την ψυχική υγεία,
θελήσαμε να αναδείξουμε πώς ο καπιταλισμός και οι αξίες
που προάγει έχει κατασπαράξει τη ζωή των ανθρώπων και
ειδικά αυτών που βαφτίστηκαν «ανίκανοι» από το κράτος.
Παρόλο που οι δράσεις μας δεν σταμάτησαν ποτέ να βρί-
σκονται σε αλληλεπίδραση με κεντρικά ζητήματα ή με κινή-
σεις τοπικών εγχειρημάτων άλλων περιοχών (συμμετοχή σε
πορείες, προσπάθεια «δικτύωσης γειτονιών» κ.α), προσπα-
θούμε κυρίως να αναδείξουμε ζητήματα που αφορούν την
περιοχή μας.
Ένα τέτοιο παράδειγμα είναι ο «Ασύρματος», μια περι-
φραγμένη έκταση πολλών στρεμμάτων, ίσως ο τελευταίος
αδόμητος χώρος της περιοχής, κατακερματισμένος από τις
δημοτικές αρχές και τα οικονομικά συμφέροντα, που έχει
όλες τις προοπτικές να αποτελέσει πηγή ζωής για την περι-
οχή. Μετά από κάλεσμα της Ανοιχτής Λαϊκής Συνέλευσης,
πολλοί κάτοικοι ενδιαφέρθηκαν για τη «μοίρα» του «Ασυρ-
μάτου» και έτσι δημιουργήσαμε μαζί τους μια νέα ξεχωρι-
στή συνέλευση (Ανοιχτή Συνέλευση για τη Διεκδίκηση του
Ασυρμάτου) η οποία απελευθέρωσε το χώρο και συνεχίζει
να τον διαχειρίζεται και να τον διαμορφώνει.
Σχεδόν όλες οι παραπάνω δράσεις και κινήσεις ξεκίνησαν
ως πρωτοβουλίες ατόμων οι οποίες στηρίχθηκαν από τα
υπόλοιπα μέλη της συνέλευσης εφ’ όσον δεν υπήρχαν ση-
μαντικές διαφωνίες. Μέσα σε αυτό το κλίμα λαμβάνονται
οι αποφάσεις μας γενικότερα, καθώς η ομοφωνία είναι ο
επιθυμητός τρόπος λήψης αποφάσεων αλλά δεν είναι πά-
ντα πραγματοποιήσιμη. Γνωρίζουμε ότι η λήψη αποφάσεων
εντός της συνέλευσης δεν είναι πάντα μια εύκολη υπόθεση
προς διαχείριση αλλά το σημαντικό είναι να επικεντρωνό-
μαστε σε όσα μας ενώνουν και μπορούμε να πράττουμε από
κοινού.
Ασκήσεις άμεσης δημοκρατίας
Ενάμιση χρόνο μετά την έκρηξη του Δεκέμβρη, ο κόσμος
ξανακατεβαίνει με τόση μαζικότητα στο δρόμο υπενθυμίζο-
ντας σε κράτος και κεφάλαιο ότι δεν έχει ξεχάσει να αγω-
νίζεται. Η καπιταλιστική κρίση ξέσπασε αναμενόμενα πάνω
στους καταπιεζόμενους. Οι λέξεις «περικοπές μισθών»,
«μείωση συντάξεων», «μαζικές απολύσεις», «Δ.Ν.Τ» εντά-
χθηκαν βίαια στο καθημερινό μας λεξιλόγιο. Η απάντηση
σε όλη αυτή την τρομοκρατία που μας επιβάλλεται είναι
οι συνεχείς δράσεις σε κάθε γειτονιά, η αλληλοβοήθεια, η
αλληλεγγύη και η αυτοοργάνωση. Θέλουμε όλες αυτές οι
έννοιες να γίνουν καθημερινότητα στις γειτονιές μας, να
παρουσιάσουμε μια άλλη οπτική γωνία από αυτή που μας
πλασάρεται μέσα από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, να πά-
ρει ζωή κάθε πλατεία από ανθρώπους που συζητούν, συ-
μπράττουν και δημιουργούν χωρίς κομματικές γραμμές…
αυθόρμητα και αυτόνομα!
Κώστας Κ., Κώστας Μ., Αθηνά Σ.
ευτοπία, τεύχος 19ο, Οκτώβρης 2010
II. Λαϊκή συνέλευση
Πετραλώνων-Θησείου-
Κουκακίου
Σκιαγραφώντας τις κοινωνικές αντιστάσεις που αναπτύσ-
σονται στις γειτονιές των Πετραλώνων, του Θησείου και
του Κουκακίου τα τελευταία χρόνια, παρατηρούμε ότι οι
λαϊκές συνελεύσεις, ως μέσο οργάνωσης και αγώνα, έχουν
μετατραπεί σε εκείνο το πεδίο συνεύρεσης και επικοινωνίας
το οποίο φιλοξενεί αναζητήσεις και αντιπροτάσεις, που ξε-
διπλώνονται σε επίπεδο γειτονιάς.
Λαϊκές συνελεύσεις για τα τοπικά ζητήματα
Η πρώτη λαϊκή συνέλευση στις γειτονιές μας πραγματο-
ποιήθηκε τον Νοέμβριο του 2002. Ήταν η αρχική πρωτο-
βουλία κάποιων πολιτικοποιημένων κατοίκων των Πετρα-
λώνων να καλέσουν σε συγκέντρωση με αφορμή μία σειρά
ενεργειών που ελάμβαναν χώρα γύρω από τους λόφους του
Φιλοπάππου με βασική επιδίωξη τον έλεγχο, την εμπορευ-
ματοποίηση και την οικονομική τους εκμετάλλευση ενόψει
της ολυμπιάδας του 2004. Από τότε και μέχρι σήμερα, οι
πολύμορφες δράσεις που αναπτύχθηκαν γύρω από το συ-
γκεκριμένο ζήτημα αφενός έδωσαν την ευκαιρία σε εκα-
τοντάδες κόσμου να αναλάβει πρωτοβουλίες για ζητήματα
που αφορούν αυτόν και την καθημερινότητά του και αφετέ-
ρου οι λόφοι, οκτώ χρόνια μετά, να παραμένουν ελεύθεροι
από οποιαδήποτε εμπορευματική τους χρήση.
Από εκεί και πέρα η αυτοοργάνωση δοκιμάστηκε και σε
πολλά άλλα τοπικά ζητήματα. Στις κεραίες κινητής τηλε-
φωνίας στο Θησείο, τα Πετράλωνα και το Κουκάκι, στην
αντίσταση στην εμπορευματοποίηση των ελάχιστων ελεύ-
θερων δημόσιων χώρων που έχουν απομείνει στις γειτονιές
μας και κατ’ επέκταση στην Αθήνα, στις συνελεύσεις που
έγιναν έξω από το εργοστάσιο της Πάλκο μετά την απόφα-
κοινωνικοί αγώνες 15
 ω
έρ μ
α
α φι
ση των αφεντικών να μεταφέρουν τη γραμμή παραγωγής
στην Βουλγαρία και την απόλυση 500 εργατριών, στις κινη-
τοποιήσεις ενάντια στη μετατροπή του Θησείου και μέρους
των Άνω Πετραλώνων σε ζώνη διασκέδασης, στις κινή-
σεις ενάντια στα συστήματα επιτήρησης και ελέγχου που
είναι εγκατεστημένα στη βασική γέφυρα (πλάι στον σταθμό
του ηλεκτρικού) που συνδέει τα Άνω με τα Κάτω Πετράλω-
να και τελευταία στις συνελεύσεις για την οργάνωση των
αντιστάσεών μας απέναντι στην επίθεση των αφεντικών με
πρόσχημα την οικονομική κρίση.
Το στοίχημα βέβαια για τις λαϊκές συνελεύσεις τίθεται όταν
τα γεγονότα ξεπερνούν τον τοπικό, μερικό χαρακτήρα και
απαιτούν μία συνολικότερη αντίληψη για τη ζωή μας. Τέ-
τοιες περιπτώσεις είναι οι κινήσεις αλληλεγγύης στην Κων-
σταντίνα Κούνεβα και κατά προέκταση οι συνθήκες εργα-
σίας στις εταιρείες υπενοικίασης εργαζομένων, οι δράσεις
κατά τη διάρκεια της εξέγερσης του Δεκέμβρη του 2008 και
φυσικά η προσπάθεια που επιχειρείται να στηθεί από τις
αρχές του καλοκαιριού, της συλλογικής απάντησης στη λε-
ηλασία των ζωών μας από τα οικονομικά και πολιτικά αφε-
ντικά αυτού εδώ του τόπου.
Αντι-ιεραρχία, συναίνεση και πολυμορφία
δράσεων
Μέσα στο χρόνο και μέσα από τριβές οι λαϊκές συνελεύσεις
που γίνονται στις γειτονιές μας έχουν αποκτήσει χαρακτήρα
αντι-ιεραρχικό. Προτάσσουν την αυτοοργάνωση, τη συζή-
τηση και τη συναίνεση για τη λήψη των αποφάσεων. Συ-
ναίνεση δε σημαίνει κιόλας και ομοιομορφία. Η συνέλευση
συγκροτείται από ένα ετερόκλητο πλήθος ανθρώπων, και
στα πλαίσιά της ο καθένας έχει την ευκαιρία να ξεδιπλώ-
σει το σκεπτικό του και να το προχωρήσει εάν δεν υπάρχει
κάθετη αντίθεση από κάποιον ή κάποιους. Για παράδειγμα,
στον αγώνα για τους λόφους του Φιλοπάππου κάποιος κό-
σμος επιλέγει να κινείται και μέσα από θεσμούς (π.χ. μη-
νύσεις), ενώ κάποιο άλλο κομμάτι του κόσμου καθορίζει
16 κοινωνικοί αγώνες
τις κινήσεις του αντιθεσμικά. Το σημείο συνάντησης αυτών
των δύο τάσεων δημιουργείται εκεί που ο σεβασμός στον
καθένα/καθεμιά και η εμπιστοσύνη ανάμεσα στα δρώντα
υποκείμενα αποτελούν συλλογική κατάκτηση. Η πολυμορ-
φία των συνελεύσεων σημαίνει και πολυμορφία δράσεων.
Η… χωροταξία της λαϊκής συνέλευσης
Στις 4 Απριλίου του 2009, η λαϊκή συνέλευση κατοίκων των
Πετραλώνων, του Θησείου και του Κουκακίου, που εκείνη
τη χρονική περίοδο βρίσκονταν σε έντονη δραστηριοποίηση
με αιχμή τη δολοφονική επίθεση στην Κωνσταντίνα Κούνε-
βα, αποφάσισε να προχωρήσει στην κατάληψη ενός χώρου.
Ο χώρος αυτό είναι το πρώην ΠΙΚΠΑ, στη συνοικία των
«πέτρινων», στα Άνω Πετράλωνα, το οποίο μέχρι και σήμε-
ρα παραμένει κατειλημμένο. Στα πλαίσιά του εγχειρήματος
έχουν γίνει διάφορες εκδηλώσεις και αυτοοργανωμένα μα-
θήματα, ενώ βρίσκεται και μία συνέλευση για θέματα υγεί-
ας η οποία κάποιες ημέρες την εβδομάδα λειτουργεί και τον
χώρο της κατάληψης ως συμβουλευτικό χώρο.
Η ιδέα της κατάληψης ενός χώρου σχηματοποιήθηκε μέσα
στις συνελεύσεις που έγιναν στη γειτονιά κατά τη διάρκεια
της εξέγερσης του Δεκεμβρίου του 2008. Ήταν εκείνη η πε-
ρίοδος όπου η πρακτική της κατάληψης διαχύθηκε κοινω-
νικά και σε πολλές γειτονιές της Αθήνας ξεπήδησαν παρό-
μοια εγχειρήματα.
Παρά την ύπαρξη του χώρου της κατάληψης οι λαϊκές συ-
νελεύσεις γίνονται σε δημόσιους χώρους, πλατείες και πάρ-
κα, αναλόγως τη θεματική που τους απασχολεί και το εάν
αυτή είχε κάποιο συγκεκριμένο χωροταξικό προσδιορισμό.
Η μη επιλογή ενός δημοτικού χώρου είναι αποτέλεσμα τόσο
της γραφειοκρατικής διαδικασίας που πρέπει να ακολουθη-
θεί για να ζητηθεί η αίθουσα των πολιτιστικών κέντρων που
βρίσκονται στις γειτονιές μας αλλά και η συνειδητή επιλογή
της άρνησης συνδιαλλαγής με τις δημοτικές αρχές. Επίσης,
συνήθως επιλέγεται η εγγύτητα του χώρου που σχετίζεται
με το υπό συζήτηση θέμα, ώστε να δίνεται αφορμή για συμ-
Ασκήσεις άμεσης δημοκρατίας
μετοχή και σε κόσμο περαστικό ή που δεν είχε ενημερωθεί
για τη συνέλευση.
Κοινωνική δραστηριοποίηση έξω από θεσμούς
και δημοτικές αρχές
Όπως γίνεται κατανοητό από τις παραπάνω γραμμές το
πνεύμα που διαπερνά τις συνελεύσεις στις γειτονιές μας εί-
ναι μία κοινωνική δραστηριοποίηση οριοθετημένη έξω από
θεσμούς και δημοτικές αρχές. Ατομικές πρωτοβουλίες επι-
λογής μίας θεσμικής οδού, όπως αναφέρθηκε, έχουν υπάρ-
ξει (π.χ. λόφοι του Φιλοπάππου), αλλά ως μία επιπλέον
επιλογή από κάποιους, χωρίς φυσικά να παρακάμπτονται
οι συλλογικές αποφάσεις.
Προσπάθειες από τοπικές οργανώσεις κομμάτων, κατά
βάση της αριστεράς, με σκοπό το καναλάρισμα των δρά-
σεων στη βάση της αντιπροσώπευσης και της μεταφοράς
του αγώνα από το δημόσιο χώρο στα δημοτικά συμβούλια
έχουν υπάρξει. Αυτές οι προσπάθειες εμφανίζονται πιο
έντονες στην απαρχή μίας κινητοποίησης και είναι στην
ευχέρεια της σύνθεσης της λαϊκής συνέλευσης να επιλέξει
τον τρόπο με τον οποίο θα κινηθεί και να δώσει απαντή-
σεις στους επίδοξους χειραγωγούς. Ένα παράδειγμα αυτού
του γεγονότος μπορούμε να εντοπίσουμε τον Δεκέμβριο του
2006, όταν στο Κουκάκι ξεκίνησε μία σειρά κινητοποιήσε-
ων για την κεραία κινητής τηλεφωνίας που βρίσκονταν στην
ταράτσα ενός εξαόροφου πάρκινγκ. Στην πρώτη συνέλευση
εμφανίστηκαν τοπικοί παράγοντες του ΚΚΕ οι οποίοι άρχι-
σαν να βγάζουν λόγους για να συγκροτηθεί επιτροπή και να
πάει στο δημοτικό συμβούλιο της Αθήνας και να πιέσει με
αυτό τον τρόπο. Γρήγορα όμως η κενότητα των λόγων τους
αποκαλύφθηκε από τους γείτονες που βρίσκονταν εκεί, οι
οποίοι έχοντας δοκιμάσει ήδη επί πολλά χρόνια τη θεσμι-
κή οδό δοκίμασαν παράλληλα και το αδιέξοδο της επιλο-
γής αυτής, με αποτέλεσμα σύντομα να φανεί ότι χώρος για
έλεγχο του αγώνα δεν υπήρχε, οπότε και οι εκπρόσωποι του
ΚΚΕ δεν εμφανίστηκαν ξανά.
ευτοπία, τεύχος 19ο, Οκτώβρης 2010
Από το τοπικό στο κεντρικό
Τον Μάιο του 2010 κάτοικοι του Θησείου με μία σειρά συ-
νελεύσεων και δράσεων εναντιώθηκαν στο σύστημα ελεγ-
χόμενης στάθμευσης του δήμου Αθηναίων, το οποίο λει-
τουργεί ενισχυτικά στην μετατροπή του Θησείου σε ζώνη
κατανάλωσης. Παράλληλα, σε κεντρικό πολιτικό επίπεδο
έχουμε την ένταξη του ελληνικού κράτους στο μηχανισμό
επιτήρησης του ΔΝΤ και τις συνακόλουθες κοινωνικές αντι-
δράσεις. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο μία πρωτοβουλία κατοί-
κων του Θησείου που συμμετέχουν στον αγώνα ενάντια στο
σύστημα ελεγχόμενης στάθμευσης καλούν σε λαϊκή συνέ-
λευση με θέμα την πολιτική και οικονομική κατάσταση που
διαμορφώνεται και την «οργάνωση της αντίστασης, της
αλληλεγγύης και της υποστήριξης που μπορούμε να βρούμε
ο ένας στον άλλον».
Από τη πρώτη συνέλευση που έγινε στην Κορεάτικη Αγο-
ρά στις 14 Ιουνίου, έχουν γίνει ακόμη τέσσερις συνελεύσεις
(στα Άνω και στα Κάτω Πετράλωνα) και μία διαδήλωση
«για την υπεράσπιση των κοινωνικών μας κατακτήσεων και
την κοινωνική αλληλεγγύη».
Είναι η πρώτη φορά που από ένα τοπικό μερικό ζήτημα
προκύπτει μία λαϊκή συνέλευση που θέτει στο επίκεντρο της
ενασχόλησής της ένα κεντρικό πολιτικό ζήτημα που καθο-
ρίζει τις ζωές όλων μας. Και αυτό είναι ένα στοίχημα για
αυτό το μόρφωμα αγώνα στο κατά πόσο θα μπορέσει να
ανταποκριθεί, να συνδιαμορφώσει, να συγκροτήσει απα-
ντήσεις, να αναπτύξει δράσεις. Αυτές είναι οι προκλήσεις
που φέρνει μαζί του το φθινόπωρο, αυτές είναι οι προκλή-
σεις που θα δοκιμάσουν τον καθέναν και την καθεμιά από
εμάς.
Βαγγέλης
κοινωνικοί αγώνες 17
 ω
έρ μ
α
α φι
III. Π
 ρωτοβουλία κατοίκων
Καισαριανής
Σαν μια γενική αυτοπαρουσίαση, θα μπορούσαμε να πού-
με ότι η Πρωτοβουλία Κατοίκων Καισαριανής είναι συλ-
λογικότητα που δρα με κινηματικές αντιγραφειοκρατικές
διαδικασίες και δεν εκφράζει καμία κομματική παράταξη.
Απευθύνεται σε όλους όσοι θέλουν να δράσουν πέρα και
έξω από τις διαχωριστικές γραμμές που θέτουν οι δημοτικές
παρατάξεις, σε όσους τοποθετούνται ενάντια στη διαμεσο-
λάβηση και εμπιστεύονται στην πράξη την ικανότητα των
κατοίκων να οργανώνουν οι ίδιοι τους αγώνες τους και να
διεκδικούν μια ανθρώπινη πόλη, να παίρνουν τη ζωή τους
στα χέρια τους.
Δημιουργήθηκε το καλοκαίρι του 2007 μετά από πρωτο-
βουλία μιας χούφτας Καισαριανιωτών που θέλησαν να
κινητοποιηθούν ενάντια στα σχέδια επέκτασης της Μονής
του Αη-Γιάννη στο δάσος του Υμηττού. Κι αν αυτή ήταν η
αφορμή. H βαθύτερη αιτία ήταν η πλήρης απουσία κινη-
ματικής και από τα κάτω δράσης στην περιοχή της Και-
σαριανής για πάρα πολλά χρόνια. Η ασφυξία που ένιω-
σαν μερικοί κάτοικοι της Καισαριανής μέσα στη πάλαι ποτέ
«κόκκινη γειτονιά» μεταφράστηκε σε συλλογική πνοή μέσα
από την δημιουργία και την σταθεροποίηση της δράσης της
Πρωτοβουλίας.
Αρχικά, η Πρωτοβουλία καταπιάστηκε με τοπικά ζητήματα
περιβάλλοντος και οικολογίας επισημαίνοντας ταυτόχρο-
να την βαθιά πολιτικότητα των ζητημάτων αυτών. Από την
ανάπλαση-τσιμεντοποίηση μιας παιδικής χαράς και την κα-
ταστροφή του δάσους του Αη-Γιάννη από την Εκκλησία και
από την αντίσταση ενάντια στους νέους αυτοκινητόδρομους
στον Υμηττό και το παραμύθι της ανακύκλωσης, η Πρωτο-
βουλία ανέδειξε την επιδιωκόμενη καταστροφή του περι-
βάλλοντος και την υποβάθμιση της ζωής μας και των γει-
τονιών μας από τους οδοστρωτήρες των κατασκευαστικών
κεφαλαίων (και όχι μόνο) ενώ ταυτόχρονα προσπάθησε να
18 κοινωνικοί αγώνες
δημιουργήσει συνθήκες αντίστασης των κατοίκων σ’ όλα
αυτά. Και σε πολλές περιπτώσεις το πέτυχε: η παιδική χαρά
παραμένει ως τέτοια και όχι ως… πάρκινγκ, το αρχονταρίκι
των παπάδων δεν κτίστηκε ποτέ στο δάσος του Αη-Γιάννη,
ενώ πολλοί Καισαριανιώτες πλαισίωσαν τις δράσεις και τις
κινητοποιήσεις που έγιναν στην Καισαριανή ενάντια στην
κατασκευή των αυτοκινητόδρομων και την λεηλασία του
Υμηττού. Επιπλέον, με κάθε αφορμή, η Πρωτοβουλία πα-
ρεμβαίνει στην καθημερινότητα της γειτονιάς με τον λόγο
της πάνω σε διάφορα κοινωνικά ζητήματα: μεταναστευτικό,
κρατική καταστολή, εκπαιδευτική αναδιάρθρωση, καταπά-
τηση κοινωνικών δικαιωμάτων και πολιτικών ελευθεριών,
καταλήστευση ασφαλιστικών ταμείων και αποδιάρθρωση
εργασιακών σχέσεων κ.α.
Από τον Σεπτέμβρη του 2009 δημιουργήσαμε και το στέκι
μας. Το ονομάσαμε “Τετράγωνο” ώστε να μας θυμίζει τους
ελεύθερους κοινόχρηστους χώρους στα προσφυγικά οικο-
δομικά τετράγωνα της Καισαριανής, που λειτουργούσαν
(και λειτουργούν…) ως τόποι κοινωνικής συνεύρεσης των
κατοίκων κάνοντας δυσδιάκριτα τα όρια του δημόσιου και
του ιδιωτικού. Πρόκειται για έναν ανοιχτό (και νοικιασμέ-
νο…) κοινωνικό χώρο όπου γεννιούνται και στεγάζονται
πλήθος δραστηριοτήτων ενώ εκεί λαμβάνουν χώρα και οι
εβδομαδιαίες συνελεύσεις της Πρωτοβουλίας. Συνελεύσεις
που λειτουργούν με βάση την συναίνεση και την πρωτοβου-
λία ταυτόχρονα προσπαθώντας να απελευθερώνονται η
δημιουργικότητα, το ενδιαφέρον και η διάθεση του καθε-
νός που συμμετέχει. Το πρόγραμμα των εκδηλώσεων δη-
μοσιοποιείται με τα μέσα που διαθέτουμε (αφίσες, κείμενα,
ιστότοπο) ενώ μέσα σε ένα χρόνο από την ύπαρξή του έχει
στεγάσει δεκάδες κινηματογραφικές προβολές και ανοιχτές
συζητήσεις (για τα ναρκωτικά, το παλαιστινιακό, τον ρόλο
των ΜΜΕ και την αξία της αντιπληροφόρησης, τον Δεκέμ-
βρη του ‘44 και την ιστορική μνήμη της Καισαριανής κ.α).
Επιπλέον, έχουν υπάρξει και δημιουργικές-πολιτιστικές
δραστηριότητες όπως η ομάδα του θεατρικού παιχνιδιού
και τα σεμινάρια κατασκευής και εμψύχωσης κούκλας.
Ασκήσεις άμεσης δημοκρατίας
Μέσα σ’ αυτήν την «πολυπραγμοσύνη» μας έχουμε κατα-
κτήσει την παρουσία μας στους δημόσιους χώρους της πό-
λης είτε με ανοικτές προβολές και συζητήσεις είτε με τον
θεσμό των χαριστικών-ανταλλακτικών παζαριών που ορ-
γανώνει η Πρωτοβουλία και αποτελούν ένα σημαντικό κοι-
νωνικό και πολιτικό γεγονός που έχει ήδη καταγραφεί στην
μνήμη και τις συνειδήσεις πολλών συμπολιτών μας. Κατά
καιρούς, η Πρωτοβουλία παρεμβαίνει καλώντας και μαζι-
κές κινητοποιήσεις όπως π.χ. τον Δεκέμβρη του 2008 ενά-
ντια στην πολιτική της καταστολής και της τρομοκρατίας
και την άνοιξη του 2009 ενάντια στην κατασκευή των νέων
αυτοκινητόδρομων στον Υμηττό. Βέβαια, έχει συμμετάσχει
και σε αντίστοιχες διαδηλώσεις σε άλλες γειτονιές όπως
π.χ. μετά την εισβολή στο στέκι Ρεσάλτο στο Κερατσίνι ή
την δολοφονία του 25χρονου μετανάστη N.Toddi από πυρά
αστυνομικών στον Βύρωνα. Επίσης, σε πολλές περιπτώ-
σεις έχουμε δράσει άμεσα και με δυναμικό τρόπο μέσα από
δεντροφυτεύσεις και καθαρισμούς σε ελεύθερους χώρους,
την καταστροφή της περίφραξης των παπάδων στο δά-
σος του Αη-Γιάννη ή την διεκδίκηση του Σκοπευτηρίου από
την Σκοπευτική Εταιρεία. Τέλος, σε μερικές περιπτώσεις,
έχουμε παρέμβει και στο δημοτικό συμβούλιο για τοπικά
ζητήματα που «καίνε»: αυτοκινητόδρομοι, ανακύκλωση, δά-
σος Αη-Γιάννη κ.α. ενώ δεν λείπουν και οι «συλλογικές μας
μεταφορές» σε διπλανές ή μακρινότερες γειτονιές ώστε να
βοηθήσουμε αντίστοιχες κινητοποιήσεις π.χ. δημοπρατήσεις
πλατειών στον δήμο Ζωγράφου.
Όπως, αναφέρθηκε παραπάνω η Πρωτοβουλία δεν εκπρο-
σωπεί καμία δημοτική παράταξη. Αυτό δεν είναι απλά μια
de facto πολιτική θέση αλλά και μια ζωτική ανάγκη που πα-
ρουσιάστηκε μπροστά μας στην πάλαι ποτέ «κόκκινη γειτο-
νιά» που έχει κατακλυστεί από κομματικούς μηχανισμούς,
από «προοδευτικές μεγαλοστομίες προοδευτικών δημάρ-
χων» και από παχιά στρώματα ανάθεσης και διαμεσολά-
βησης στο πεδίο του κοινωνικού, αφού η Αριστερά από την
δεκαετία του 1960 δεν κυριαρχεί απλώς στα εκλογικά του
Δήμου αλλά έχει διαμορφώσει και συγκεκριμένες συνειδή-
σεις για την τοπική αυτοδιοίκηση και την δύναμη των κατοί-
ευτοπία, τεύχος 19ο, Οκτώβρης 2010
κων. Aποτέλεσμα; Ένας δήμος που βρίσκεται στα χέρια της
Αριστεράς (ΚΚΕ/ΣΥΝ) εδώ και 5 δεκαετίες να μην έχει να
παρουσιάσει τίποτα πραγματικά ρηξικέλευθο ή έστω δια-
φορετικό από αυτό που πάντα καταδίκαζε λεκτικά ενάντια
στον επάρατο δικομματισμό. Από αυτό το γεγονός απορρέει
και η ιδιαίτερη (από)στάση μας απέναντι στον θεσμό του
Δήμου και των Δ.Σ πέρα από την γενικότερη κριτική μας
στάση απέναντι στους θεσμούς αυτούς. Απ’ αυτή την ιδι-
αιτερότητα της Καισαριανιώτικης κοινωνίας απορρέει και
η σχέση μας με τοπικούς συλλόγους και φορείς όπου ο κα-
θένας τους περισσότερο αποτελεί ένα κομματικό φέουδο
παρά κάποιον ζωντανό οργανισμό.
Η στάση μας απέναντι στα σώματα ασφαλείας είναι σαφέ-
στατα εχθρική αφού αποτελεί τον κατασταλτικό και τρομο-
κρατικό στρατό της σύγχρονης δημοκρατίας που δεν διστά-
ζει να ρίχνει στο ψαχνό, να στοχοποιεί, να ποινικοποιεί και
να περιστέλλει κοινωνικά δικαιώματα και πολιτικές ελευθε-
ρίες. Επιπλέον, τα σώματα ασφαλείας είναι ένας από τους
καταλυτικούς παράγοντες για την αλλοίωση του κοινωνι-
κού ιστού και της Καισαριανής ειδικότερα. Η τοποθέτηση
του πολυδύναμου τμήματος των ΥΜΕΤ στα νότια σύνορα
της πόλης και δίπλα στην Πανεπιστημιούπολη, εμπνεύσε-
ως της Χούντας, έχει δώσει προνόμια στα «αστυνομικά όρ-
γανα» ώστε να αναζητούν ή και να βρίσκουν κατοικία στην
πόλη μας κατά εκατοντάδες, γεγονός που πρόσφατα κατα-
γράφηκε με παραστατικό τρόπο μέσα στα εκλογικά αποτε-
λέσματα των εθνικών εκλογών του 2008 και τα ανεβασμένα
ποσοστά της ακροδεξιάς. Τυχαίο; Δε νομίζω!
Μέσα στο σκηνικό της κρίσης, η Πρωτοβουλία φιλοδοξεί
να παίξει έναν δυναμικό ρόλο που θα απαντά στις αγωνίες
μας και τις ανάγκες μας συνάμα. Δεν μας αρκεί η πολιτική
καταγγελία και η άνευρη διαμαρτυρία ενώ μας πατάνε ζω-
ντανούς! Καταρχήν, θέλουμε να καταδείξουμε την σημασία
της συλλογικότητας και της αλληλεγγύης στις μέρες που
διανύουμε ενώ προσπαθούμε όσο το δυνατόν να ωθήσουμε
τους γείτονες μας να συμμετέχουν στις αυτοοργανωμένες
δράσεις μας και να πάρουν τα πράγματα στα χέρια τους. Να
κοινωνικοί αγώνες 19
 ω
έρ μ
α
α φι
ανασυστήσουμε τους κοινωνικούς δεσμούς και να μεταδώ-
σουμε την ανάγκη για αυτοοργάνωση και αλληλοβοήθεια
Εδώ και καιρό, προβληματιζόμαστε πώς μπορεί η δράση
και η παρουσία μας να απαντά και στις ανάγκες επιβίω-
σης μεγάλων κομματιών του πληθυσμού που βυθίζεται στην
ανέχεια. Έτσι, προσπαθούμε να συγκεκριμενοποιήσουμε θε-
σμούς όπως τα ανταλλακτικά παζάρια και οι συλλογικές
κουζίνες. Πλάι σ’ αυτά μας ενδιαφέρει να πλατύνουμε τον
πολιτισμό της αντίστασης και της αλληλεγγύης στην γει-
τονιά μας βρίσκοντας συμμάχους και συνοδοιπόρους. Μας
ενδιαφέρει ν’ αλλάξουμε την γειτονιά μας, την ζωή μας και
την κοινωνία στην οποία ζούμε… με αργά και σίγουρα βή-
ματα προς τα μπρος.
20 κοινωνικοί αγώνες
IV. Α
 υτόνομη συνέλευση
Ζωγράφου
Τον Ιανουάριο του 2009 καταλαμβάνεται για 2 περίπου
βδομάδες ένας δημοτικός χώρος στην πλατεία Γαρδένια
στην περιοχή του Ζωγράφου. Πραγματοποιούνται σε κα-
θημερινή βάση εκδηλώσεις, οι οποίες αποφασίζονται μέσα
από ανοικτές συνελεύσεις. Το περιεχόμενό τους είχε να κά-
νει με την εξέγερση του Δεκέμβρη -που είχε προηγηθεί- και
τους φυλακισμένους της, την υπόθεση της Κ. Κούνεβα, το
βομβαρδισμό της Γάζας, τους δημόσιους χώρους της γει-
τονιάς μας κ.α. Την πρωτοβουλία της κατάληψης ανέλα-
βε ένας μικρός αριθμός ανθρώπων με αντιεξουσιαστικές-
ελευθεριακές αντιλήψεις, οι οποίοι είχαν συμπράξει στο
παρελθόν στου Ζωγράφου σε εγχειρήματα που αφορούσαν
στους δημόσιους χώρους και κυρίως είχαν συμμετέχει στον
αγώνα για τη διεκδίκηση της βίλας Ζωγράφου. Μετά τη
λήξη της κατάληψης οι συνελεύσεις συνεχίζονται -φυσικά
όχι τόσο μαζικές όσο κατά τη διάρκεια της κατάληψης- και
δημιουργείται η Αυτόνομη Συνέλευση Ζωγράφου. Η συνέ-
λευση βρίσκεται σε εβδομαδιαία βάση και πραγματοποιεί-
ται σε έναν κατειλημμένο χώρο μέσα στην Πανεπιστημιού-
πολη Ιλισίων.
Προϋπόθεση συμμετοχής κάποιου σε αυτή δεν είναι η συμ-
φωνία σε επίπεδο πολιτικής ταυτότητας. Δεν είναι δηλαδή
συνέλευση αναρχικών ή κομμουνιστών κλπ. Η δέσμευση
συμμετοχής κάποιου υπάρχει ως προς τη συμφωνία του τρό-
που λειτουργίας και λήψης αποφάσεων της συνέλευσης. ότι
δηλαδή λειτουργούμε αντι-ιεραρχικά και αυτο-οργανωμένα.
Αυτό σημαίνει ότι δεν υπάρχει κάποιο «δευτεροβάθμιο όρ-
γανο» λήψης αποφάσεων, αλλά οι αποφάσεις λαμβάνονται
από τη συνέλευση με ομοφωνία ή με συναίνεση (τουλάχι-
στον μέχρι στιγμής δεν έχει προκύψει κάτι διαφορετικό),
και την ευθύνη υλοποίησης των αποφάσεων έχουν οι ίδιοι
οι συμμετέχοντες σε αυτήν.
Τον ενάμιση χρόνο λειτουργίας της Συνέλευσης τα θέματα
Ασκήσεις άμεσης δημοκρατίας
με τα οποία έχουμε ασχοληθεί είναι πολλά και διαφορε- έναν ανταγωνιστικό λόγο μπροστά στην εντεινόμενη επί-
τικά μεταξύ τους, αν και μπορούμε να πούμε ότι προσπα- θεση κράτους και κεφαλαίου που ζούμε. Για παράδειγμα
θούμε να έχουν κάποια αναφορά στη γειτονιά. Έχουμε λοι- μέσα στο καλοκαίρι που πέρασε, στις όμορες γειτονιές μας
πόν ασχοληθεί με το ζήτημα του Υμηττού και το επικείμενο (Καισαριανή, Παγκράτι, Βύρωνα) η εκεί ανοικτή συνέλευση
Προεδρικό Διάταγμα αλλαγής των ζωνών προστασίας του πραγματοποίησε μια σειρά εκδηλώσεων με ανταλλακτικά
βουνού. Για το εν λόγω ζήτημα πέρα από μοιράσματα κει- παζάρια, συζητήσεις, λαϊκά γλέντια, προβολές κλπ. τονί-
μένων, αφισοκολλήσεις κλπ. πραγματοποιήσαμε τον Απρί- ζοντας τα στοιχεία της αλληλοβοήθειας και της κοινωνικής
λη του 2009 ανοικτή συζήτηση- ενημέρωση για το θέμα αλληλεγγύης.
σε πλατεία στα Άνω Ιλίσια. Η εκδήλωση αυτή ήταν και η
Πέρα από τις κλασικές πολιτικές ή κοινωνικές ομαδοποιή-
παρθενική μας παρέμβαση στη γειτονιά.
σεις (πολιτικές ομάδες, σωματεία, συνδικάτα) οι ανοικτές
Στην ίδια θεματική -αυτή των δημόσιων χώρων- έχουμε συνελεύσεις γειτονιάς μπορούν εδώ και τώρα να απαντή-
ασχοληθεί με το ζήτημα μιας σειράς πλατειών και δημοτι- σουν έμπρακτα σε καθημερινά κοινωνικά αδιέξοδα. Είναι
κών οικοπέδων, που ο δήμος Ζωγράφου θέλει να τα μετα- ένα πεδίο που μπορεί να αναπτυχθεί μια διάσταση κοινωνι-
τρέψει σε χώρο στάθμευσης αυτοκινήτων. Το χειμώνα που κής οργάνωσης «από τα κάτω».
πέρασε μαζί με άλλους κατοίκους και επιτροπές κατοίκων
των εν λόγω πλατειών, προβήκαμε σε διάφορες δυναμικές
κινητοποιήσεις -όπως αποκλεισμούς του δημαρχείου και Αλέξανδρος από Α.Σ.Ζ.
άλλων δημοτικών κτηρίων. Άλλα θέματα με τα οποία έχου-
με ασχοληθεί είναι η αστυνομοκρατία -τόσο γενικά στην
Αθήνα όσο και πιο ειδικά στη γειτονιά μας-, η αλληλεγγύη Υ.Γ. Το κείμενο δεν είναι συλλογικό κείμενο της Α.Σ.Ζ.
στους μετανάστες, η οικονομική κρίση κ.α. Για τα παραπά- και απηχεί τις απόψεις του συγγραφέα. Για περαιτέ-
νω έχουμε πραγματοποιήσει μοιράσματα κειμένων, αφισο- ρω ενημέρωση σχετικά με την Α.Σ.Ζ. υπάρχει το blog:
κολλήσεις, συναυλίες, προβολές κλπ. Τον τελευταίο καιρό syneleysizografou.blogspot.com
προβήκαμε στην έκδοση εφημερίδας τοίχου -ενός ευέλικτου
οργάνου αντιπληροφόρησης, που ελπίζουμε να βγαίνει τα-
κτικά.
Η Αυτόνομη Συνέλευση Ζωγράφου δεν έχει ακριβώς το
χαρακτήρα ανοικτής συνέλευσης γειτονιάς -όπως οι ανοι-
κτές συνελεύσεις κατοίκων σε άλλες γειτονιές (π.χ. Πετρά-
λωνα)- αλλά ούτε όπως είπαμε και κλειστής πολιτικής ομά-
δας. Μάλλον προσπαθεί να ισορροπήσει ανάμεσα σε αυτά
τα δύο. Ευελπιστούμε ότι με τη μεταστέγαση της σε κάποιον
ανοικτό χώρο, όπου οι συνελεύσεις θα είναι δημόσια ανα-
κοινωμένες, θα αποκτήσει μια άλλη δυναμική παρέμβασης
στη γειτονιά.
Οι ανοικτές συνελεύσεις κατοίκων που έχουν ξεπηδήσει σε
διάφορες γειτονιές της Αθήνας, μπορούν να αρθρώσουν

ευτοπία, τεύχος 19ο, Οκτώβρης 2010 κοινωνικοί αγώνες 21

 ω
έρ μ
α
α φι
V. Ανοιχτή συνέλευση κατοίκων
Αγίας Παρασκευής
Η ανοιχτή συνέλευση κατοίκων Αγίας Παρασκευής ήταν
η απάντηση στην ανάγκη μιας πρωτοβουλίας κατοίκων να
κατανοήσει, να συζητήσει και να επικοινωνήσει με τους συ-
μπολίτες της το γενικότερο κλίμα αμφισβήτησης του κατε-
στημένου που ήρθε ως συνέπεια της κοινωνικής εξέγερσης
του Δεκέμβρη. Ήταν η απαίτηση εκείνων των ημερών: από
τη μία η αύξηση του ενδιαφέροντος για τα κοινά γενικό-
τερα και από την άλλη για τις τοπικές υποθέσεις ειδικότε-
ρα. Η ιδέα της αποκέντρωσης, το να μεταφέρουμε δηλαδή
την αμφισβήτηση και το εξεγερσιακό πνεύμα στο τόπο που
ζούμε και κινούμαστε καθημερινά, μας ώθησε στο να δημι-
ουργήσουμε ένα αυτο-οργανωμένο τοπικό εγχείρημα, μια
δομή αγωνιστική και κινηματική που θα μας επέτρεπε να
αλληλεπιδρούμε με την τοπική κοινωνία και να πράττου-
με άμεσα για ζητήματα που αφορούν την καθημερινότητα
μας. Η δυναμική επανεμφάνιση των λαϊκών συνελεύσεων
και των κινημάτων πόλης σε συνδυασμό με τις εμπειρίες
που είχαμε αποκομίσει από τις κοινότητες αγώνα της εξέ-
γερσης διαμόρφωσαν και έθεσαν τις βάσεις της ανοιχτής
συνέλευσης κατοίκων Αγ. Παρασκευής. Η πρώτη ανοιχτή
συνέλευση πραγματοποιήθηκε στις 15 Φεβρουαρίου 2009
με αφορμή την δίκη για το ιδιοκτησιακό καθεστώς του κτή-
ματος Σιστοβάρη.
Η συνεχής τσιμεντοποίηση των δημοσίων χώρων στην
πόλη, η αποξένωση και ο εγκλωβισμός στην ιδιωτική μας
σφαίρα, η αδυναμία για δημόσια έκφραση και συνεπώς η
έλλειψη ελεύθερων χώρων, καθόρισαν την θεματολογία της
συνέλευσης τον πρώτο χρόνο της λειτουργίας της. Η κατα-
πάτηση του κτήματος Σιστοβάρη, η καταπάτηση δασικών
εκτάσεων του Υμηττού στην Αγία Παρασκευή, το προεδρι-
κό διάταγμα λεηλασίας του Υμηττού και τα σχέδια για τους
νέους αυτοκινητόδρομους, το κτήμα και η βίλα Ιόλα ήταν
τα θέματα με τα οποία καταπιάστηκε η συνέλευση τον πρώ-
το χρόνο. Η συνέλευση διεύρυνε τους θεματικούς της ορί-
22 κοινωνικοί αγώνες
ζοντες με την έλευση του 2010 και ασχολήθηκε με θέματα
όπως τα τοπικά συμβούλια πρόληψης και παραβατικότητας
(ΤοΣΠΠΑ), τις μαθητικές καταλήψεις στην πόλη, την ρα-
τσιστική αντιμετώπιση των Α.μ.Ε.Α. από πολιτιστικό σύλ-
λογο του δήμου, την οικονομική κρίση, το δημόσιο χρέος,
το Δ.Ν.Τ., τα αντικοινωνικά οικονομικά μέτρα της κυβέρ-
νησης κτλ… Παρόλο που η συνέλευση παρέμενε για ένα
μεγάλο διάστημα «μονοθεματική» στο λόγο και στη δράση
της, στο εσωτερικό της αναπτύχθηκαν διάφορες συζητή-
σεις με θέματα που δεν είχαν να κάνουν με την καταπάτηση
και την υπεράσπιση του δημοσίου χώρου. Θέματα όπως οι
εργασιακές συνθήκες και η ανεργία, η κατάσταση των δη-
μοτικών υπηρεσιών, η οικονομική και η πολιτική επικαιρό-
τητα, αλλά και θέματα πιο θεωρητικά και αυτο-αναφορικά,
όπως ο σκοπός και τα μέσα μια ανοιχτής συνέλευσης γειτο-
νιάς, η δυναμική και τα όρια της, ο τρόπος λειτουργίας της,
ήταν μερικά από τα ζητήματα που μας απασχόλησαν ση-
μαντικά. Ήταν που σ’ αυτές τις συζητήσεις διαφωνήσαμε,
σκεφτήκαμε, συμφωνήσαμε και διαμορφώσαμε ένα άτυπο
πολιτικό πλαίσιο.
Δομή και λειτουργία της συνέλευσης
Η συνέλευση είναι αυτόνομη πολιτική ύπαρξη, αποτελεί-
ται από τα μέλη που συμμετέχουν σε αυτήν, άρα δεν ετε-
ροκαθορίζεται από ιδεολογικά προσχήματα και κομματικές
γραμμές. Συμμετέχουμε όλοι ισότιμα σαν κάτοικοι της Αγ.
Παρασκευής . Δεν έχει καμία σχέση με δημοτική παράτα-
ξη και κομματικά συμφέροντα. Αυτό που μας ενδιαφέρει
είναι η ουσιαστική ενεργοποίηση του κάθε ανθρώπου γύρω
απ’ τα ζητήματα της πόλης και της ζωής του και όχι η λο-
γική της διαμεσολάβησης και της κομματικής κηδεμονίας.
Δεν πιστεύουμε σε ειδικούς και σε πολιτικές αυθεντίες που
θα μας λύσουν τα προβλήματα. Αντίθετα πιστεύουμε ότι
ο καθορισμός των συλλογικών υποθέσεων είναι υπόθεση
όλων μας. Είναι με αυτό το σκεπτικό που η οργάνωση της
συνέλευσης είναι «οριζόντια» και άμεσο-δημοκρατική και η
δράση μας αδιαμεσολάβητη και άμεση.
Ασκήσεις άμεσης δημοκρατίας
Δεν υπάρχουν αρχηγοί και άτομα τα οποία ο λόγος τους
έχει αυξημένη βαρύτητα. Οι αποφάσεις παίρνονται ισότιμα
απ’ όλους τους συμμετέχοντες στη βάση της συνδιαμόρ-
φωσης. Δηλαδή όλοι μας προσπαθούμε να συνεισφέρουμε
και να συναινέσουμε στις αποφάσεις της συνέλευσης. Στό-
χος μας παραμένει όχι η κοινή ιδεολογική ταυτότητα αλλά
η ανάδειξη δημοσίων θεμάτων, και η άμεση δράση γύρω
απ’ αυτά. Οι δράσεις που επιλέγουμε ποικίλουν ανάλογα με
τους στόχους και τις δυνατότητες μας: δυναμικές παρεμβά-
σεις, μαζικές πορείες, κινήσεις αντιπληροφόρησης, συντο-
νισμός με παρόμοια εγχειρήματα για την ανάληψη κεντρι-
κών μαζικότερων δράσεων. Συνελεύσεις γίνονται τακτικά
κάθε βδομάδα με την θεματολογία να αποφασίζεται από
την προηγούμενη συνέλευση. Η συνέλευση δεν έχει κάποιο
στέκι. Σταθερό σημείο συνεύρεσης δεν υπάρχει , αντ’ αυτού
για το καλοκαίρι και τις ζεστές μέρες επιλέγονται ανοιχτοί
χώροι (πλατείες) και τον χειμώνα και τους κρύους μήνες τα
σχολεία ή το δημαρχείο.
ευτοπία, τεύχος 19ο, Οκτώβρης 2010
Αγώνας, κοινότητα, ζωή με νόημα
Από την πρώτη κιόλας στιγμή με αφορμή την καταπάτη-
ση του κτήματος Σιστοβάρη, κάναμε σαφές ότι δεν είμα-
στε εδώ για να κάνουμε αντιπολίτευση στην δημοτική αρχή,
ούτε είμαστε μια στείρα ακτιβίστικη ομάδα. Γράφαμε χαρα-
κτηριστικά στο πρώτο κείμενο μας «…Για να σταματήσουν
να παίρνουν αποφάσεις για εμάς χωρίς εμάς, για να γίνου-
με ενεργοί συντελεστές των ζωών μας…». Προτάσσου-
με ξεκάθαρα την ανασύνθεση της τοπικής κοινωνίας γύρω
από τις αρχές της άμεσης δημοκρατίας, της ισότητας και
της αλληλεγγύης. Αυτό σημαίνει ότι εκτός από κινηματική
δομή, η συνέλευση αποτελεί και μια πρόταση για την οργά-
νωση του δήμου. Απέναντι στην αντιπροσώπευση και την
ανάθεση προτείνουμε την ενεργή και επί ίσων όρων συμ-
μετοχή των κατοίκων στις συλλογικές υποθέσεις μέσα από
λαϊκές συνελεύσεις. Στο αγωνιστικό κομμάτι η συνέλευση
είναι πόλος συσπείρωσης για όλους εκείνους που δεν κα-
λύπτονται από κάποια θεσμική ή μη συνδικαλιστική δομή.
Άνεργοι, μαθητές, φοιτητές αλλά και εργαζόμενοι που δεν
ανήκουν σε κάποιο σωματείο ή είναι ξεκρέμαστοι από το
γραφειοκρατικό συνδικαλισμό, κατεβαίνουν στο δρόμο και
δρουν συλλογικά σχηματίζοντας μια κοινότητα αγώνα με
κοινή αναφορά τον τόπο ζωής και κατοικίας τους. Την στιγ-
μή που τ’ αφεντικά και το κράτος για να διασωθούν από την
κρίση τους σαρώνουν κυριολεκτικά τα πάντα, η δημιουργία
μιας γραμμής άμυνας στις γειτονιές που θα συσπειρώνει κό-
σμο και θα δημιουργεί δίκτυα αλληλεγγύης και επικοινω-
νίας, αποτελεί ανάχωμα απέναντι στο φόβο, την ανασφά-
λεια και το καταθλιπτικό μέλλον που μας ετοιμάζουν. Προς
αυτήν την κατεύθυνση κινείται και η συνέλευση μετά την
τελευταία της εκδήλωση «ή το χρέος ή εμείς!».
Κοινωνική απεύθυνση και μέλλον
Δεν έχουμε κερδίσει ακόμα το βασικότερο στοίχημα: να
δούμε μαζικά την τοπική κοινωνία να συμμετέχει στις δια-
δικασίες μας. Να βιώσει δηλαδή την συνέλευση σαν μέρος
κοινωνικοί αγώνες 23
 ω
έρ μ
α
α φι
της καθημερινότητας της. Παρόλο που ο αγώνας της συνέ-
λευσης έχει αποτυπωθεί στην πόλη και οι δράσεις κι ο λό-
γος της χαίρουν μεγάλης εκτίμησης από σεβαστό μέρος των
κατοίκων, ο κόσμος που συμμετέχει στην τακτική συνέλευση
σπανίως ξεπερνά τα 30 άτομα. Από την μία βλέπουμε στις
θεματικές συζητήσεις και στις προπαγανδισμένες δράσεις
συμμετοχή της τάξης των 200 ατόμων και άνω, και από την
άλλη, δυο με τρεις δεκάδες στις εβδομαδιαίες μας συνε-
λεύσεις. Για να χτυπήσεις την ανάθεση χρειάζεται υπομονή,
σταθερή παρουσία, ανοιχτές συμμετοχικές διαδικασίες και
χρόνος. Κείμενα, αφίσες, πανό, εκδηλώσεις, παρεμβάσεις,
πορείες, καθημερινή ζύμωση. Η συνέλευση έχει καταφέρει
να εδραιωθεί στις συνειδήσεις των αγωνιζόμενων κατοί-
κων. Ο αγώνας και η δομή της συνέλευσης χαράζονται στη
μνήμη της τοπικής κοινωνίας. Κανείς δεν ξέρει πως θα με-
τουσιωθεί και θα εξελιχθεί η εμπειρία και η παρακαταθήκη
της ανοιχτής συνέλευσης κατοίκων σε καιρούς αναβρασμού
και ολικής συστημικής κρίσης όπως τους σημερινούς. Πά-
ντως το σίγουρο είναι ότι θα αποτελέσει σημείο αναφοράς
στις αγωνιζόμενες γενιές που θα ακολουθήσουν. Στο παρόν
όμως, αποτελεί σελίδα ιστορίας που συνεχίζει να γράφεται
στον δρόμο για την κοινωνική απελευθέρωση.
Κυριάκος Γ.
24 κοινωνικοί αγώνες
VΙ. Ανοιχτή Συνέλευση Αγώνα
Άνω Πόλης
Η Ανοιχτή Συνέλευση Αγώνα Άνω Πόλης είναι ξεκάθαρα
ένα γέννημα του Δεκέμβρη του 2008. Ωστόσο, δεν δημι-
ουργήθηκε από το πουθενά. Η Άνω Πόλη είναι μια περιοχή
με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά.
Περιοχή της παλιάς πόλης της Θεσσαλονίκης για πολλούς
λόγους έγινε η περιοχή κατοικίας της ριζοσπαστικής νεο-
λαίας της πόλης. Βρίσκεται αρκετά κοντά στα πανεπιστήμια
και το κέντρο της πόλης και παράλληλα μπορείς (ούσες;)
να βρεις σπίτι με αρκετά φθηνό ενοίκιο (αν ήσουνα αποφα-
σισμένος να καταβάλεις πολύ προσωπική εργασία). Έτσι
από την δεκαετία του ‘70 η πυκνότητα ριζοσπαστών στην
Άνω Πόλη ήταν πολύ μεγαλύτερη από ότι σε άλλες περιο-
χές της πόλης.
Αφορμή λοιπόν για τη δημιουργία της συνέλευσης ήταν τα
γεγονότα του Δεκέμβρη. Μετά από καλέσματα ανοικτών
λαϊκών συνελεύσεων προέκυψε τελικά το όνομα της συνέ-
λευσης και ένας βασικός πυρήνας ανθρώπων θέλησε να συ-
νεχίσει να βρίσκεται, να συζητά, να δρα, όταν ο Δεκέμβρης
είχε πια περάσει. Η συνέλευση όμως βίωσε πολύ σοβαρά
εμπόδια εξαρχής, με βασικότερο την έλλειψη ενός κλειστού
δημόσιου χώρου για να συνευρίσκεται. Για να μην πλατει-
άζουμε, μέχρι και ο προθάλαμος του ναού των Ταξιαρχών
χρησιμοποιήθηκε για να φιλοξενήσει τη συνέλευση (αν και
ο παπάς της ενορίας μάς καταράστηκε για πάντα)! Τελι-
κά, μετά από ένα χρόνο περιπλάνησης, φιλοξενούμενοι
σε χώρους αλλά και καταλαμβάνοντας για την διενέργεια
συνελεύσεων και εκδηλώσεων την δημοτική βιβλιοθήκη, η
συνέλευση σήμερα στεγάζεται σε χώρο που νοικιάστηκε.
Το ζήτημα «ενοίκιο ή κατάληψη χώρου», μας απασχόλη-
σε αρκετά αλλά τόσο η έλλειψη κατάλληλων για τις δρα-
στηριότητες που είχαμε επιλέξει χώρου για κατάληψη, όσο
και η επιλογή να μην γίνει η υπεράσπιση της κατάληψης
Ασκήσεις άμεσης δημοκρατίας
κεντρική δραστηριότητά μας, μας οδήγησε στην ενοικίαση
του χώρου. Με τι όμως καταπιάνεται η συνέλευση; Γενι-
κή κατεύθυνση της συνέλευσης είναι να αναπτύσσει και να
«κυκλοφορεί» τους αγώνες τους οποίους είτε αναπτύσσει η
ίδια, είτε είναι αγώνες στους οποίους συμμετέχουν τα μέλη
της, είτε είναι αγώνες που θεωρεί σημαντικό να έρθουν σε
επαφή με τον κόσμο της περιοχής. Τον Δεκέμβρη του 2008
λοιπόν λειτούργησε ως κόμβος αντιπληροφόρησης και κυ-
ρίως δημιουργίας σχέσεων μεταξύ ανθρώπων που θέλουν
να αγωνιστούν για ό,τι τους πνίγει στο σύγχρονο καπιτα-
λιστικό κόσμο. Στη συνέχεια η συνέλευση καταπιάστηκε με
το ζήτημα της επίθεσης στην Κωνσταντίνα Κούνεβα, το
ζήτημα των περιφράξεων στο δημόσιο χώρο που τόσο την
ταλαιπώρησε, το ζήτημα των εμποδίων στην δημόσια υγεία
κ.α. Την επόμενη χρονιά δόθηκε μεγάλο βάρος στην κατα-
σκευή του στεκιού. Όμως η συνέλευση εξακολούθησε να
λειτουργεί και να παρεμβαίνει σε ζητήματα όπως ο αγώνας
για τη διεκδίκηση δεδουλευμένων χρημάτων από εταιρεία
στην οποία δούλευε μέλος της συνέλευσης, η στήριξη του
αγώνα για την ανάκληση της απόλυσης του βιβλιοϋπάλλη-
λου Ντίνου Παλαιστίδη, η στήριξη του αγώνα υγειονομι-
κών, μελών της συνέλευσης, που μετακινήθηκαν από τις ερ-
γασιακές τους θέσεις για λόγους καταστολής των αγώνων
τους, η ενημέρωση για το πολυνομοσχέδιο στην Παιδεία
αλλά και την κατάσταση στην δημόσια υγεία και τους εκεί
αγώνες εν μέσω κρίσης, η προβολή ντοκυμαντέρ και ταινι-
ών που σχετίζονται με τη σημερινή κρίση κ.α. Από τα παρα-
πάνω γίνεται φανερό ότι η συνέλευση δεν έχει παρέμβει για
ένα αμιγώς «τοπικό» ζήτημα π.χ. την καταστροφή ενός πάρ-
κου της περιοχής, και αυτό διότι μέχρι τώρα δεν έχει προ-
κύψει ένα τέτοιο τοπικό πρόβλημα. Επιπλέον η συνέλευση
έχει μια λογική να ασχολείται με ζητήματα που πραγματικά
απασχολούν τα μέλη της ή θεωρούν τα μέλη της ότι αξίζει
να αναδειχθούν και όχι «να φτιάξει αυτή» έναν κοινωνικό
αγώνα (κάτι αδύνατον άλλωστε).
Η συνέλευση δεν είχε τακτικό ραντεβού. Βρισκόμασταν σαν
συνέλευση πάνω κάτω μια φορά το δεκαπενθήμερο, ενώ
ευτοπία, τεύχος 19ο, Οκτώβρης 2010
από φέτος λέμε να βρισκόμαστε πιο τακτικά μια φορά την
εβδομάδα. Αυτό έχει να κάνει κυρίως με τη σύνθεση της,
αφού αποτελείται από εργαζόμενους (και τώρα πια ανέρ-
γους) που δυσκολεύονται με τα ωράρια τους και τις υπο-
χρεώσεις τους. Έχει επίσης νεκρές περιόδους π.χ. το μισό
καλοκαίρι, τις γιορτές. Οι αποφάσεις της μάλλον λαμβάνο-
νται με συναίνεση. Πρόθεση είναι πάντα η ομοφωνία αλλά
αυτό δεν είναι πάντα εφικτό. Ποτέ βέβαια δεν λειτούργησε
με όρους πλειοψηφίας-μειοψηφίας, ενώ όταν ήταν μεγα-
λύτερη σε μέγεθος παίρνονταν πρωτοβουλίες από μέλη της
συνέλευσης χωρίς να χρειάζεται να συμφωνήσουν όλοι και
όλες. Οι παρεμβάσεις της τώρα έχουν είτε τον χαρακτή-
ρα της αντιπληροφόρησης π.χ. μια εκδήλωση, μια προβολή
ταινίας, ή της άμεσης δράσης π.χ. μια παρέμβαση σε έναν
εργασιακό χώρο, συνήθως μαζί και με άλλο κόσμο. Γενικά,
θέληση της συνέλευσης είναι να αναδεικνύεται ένα ζήτημα
με σοβαρό, συστηματικό τρόπο και όχι μόνο με ακτιβισμό.
Επίσης, αυτό που κυρίως την ενδιαφέρει είναι η δημιουργία
άμεσων σχέσεων με άλλους ανθρώπους στους κοινωνικούς
αγώνες. Έτσι δεν έχει καμία σχέση με τοπικούς θεσμούς
αντιπροσώπευσης και διαμεσολάβησης των κοινωνικών
σχέσεων (δήμο, τοπικούς φορείς κτλ.). Καθώς η κατεύ-
θυνση μας είναι η γενικότερη χειραφέτηση της κοινωνίας,
επιλέγουμε μέσα που εξυπηρετούν αυτόν τον σκοπό, που
περιλαμβάνουν την άμεση επαφή, την άμεση δράση, την
αμφισβήτηση των διαχωρισμών μεταξύ μας.
Τώρα, για το φθινόπωρο οι στόχοι της συνέλευσης δεν
έχουν ακόμα ξεκαθαριστεί. Σίγουρα θα προσπαθήσουμε να
αναπτύξουμε περισσότερες σχέσεις με τη γειτονιά, καθότι
το στέκι που δημιουργήθηκε είναι πολύ νέο. Επίσης θα κα-
ταπιαστούμε με πλευρές της κρίσης, όπως αυτές τις βιώνου-
με στην καθημερινότητα, όπως επηρεάζουν την καθημερινή
μας αναπαραγωγή. Θέλουμε να έχουμε έτοιμα αντανακλα-
στικά για οποιουσδήποτε αγώνες προκύψουν στην περιοχή
μας ή γενικότερα, θέλουμε να διερευνήσουμε περισσότερο
τις διαθέσεις του κόσμου της περιοχής σχετικά με την αντι-
μετώπιση της κρίσης. Για παράδειγμα, σε μια πρώτη εκδή-
κοινωνικοί αγώνες 25
 ω
έρ μ
α
α φι
λωση που κάναμε για την κρίση τον Μάιο που μας πέρασε,
φάνηκε ότι ένας κόσμος θέλει να συζητήσει περισσότερο το
ζήτημα της «αχρήματης», αλληλέγγυας οικονομίας, καθώς
και παρεμβάσεων πάνω σε ζητήματα επιβίωσης (εξώσεις
αυτομείωση)Υπάρχουν και άλλες προτάσεις. Θα δούμε.
Εκτιμούμε ότι η κρίση βαθαίνει, η επίθεση του κράτους και
26 κοινωνικοί αγώνες
των καπιταλιστών θα βαθύνει, ότι πολύς κόσμος θα ψάξει
να βρει συλλογικές απαντήσεις για τα δεινά της κρίσης και
έχει σημασία να υπάρχουν μορφώματα σε κάθε γειτονιά που
μιλούν και παρεμβαίνουν σε μια κατεύθυνση κοινωνικής χει-
ραφέτησης και ανατροπής της υπάρχουσας κοινωνικής και
πολιτικής τάξης πραγμάτων.
Ασκήσεις άμεσης δημοκρατίας
Από την «κοινωνία της γνώσης»
στη γνώση της κοινωνίας

Τ ην περίοδο που διανύουμε, η οποία όλο και περισ-
σότερο χαρακτηρίζεται από τη χιονοστιβάδα του
καπιταλισμού που παρασύρει στο διάβα της συλ-
λογικές αναφορές στέλνοντας την ιστορία των αγώνων για
την κοινωνική χειραφέτηση στα αζήτητα, κάθε προσπάθεια
ανασύνθεσης στην πολιτική διεργασία έρχεται αναπόφευ-
κτα σε επαφή με το ζήτημα της εκπαίδευσης και της παιδεί-
ας. Είναι ζήτημα κομβικό σ’ ότι αφορά την αναπαραγωγή
των παντός είδους σχέσεων στο καθημερινό εργαστήριο
της ζωής, ενώ από την άλλη ο αξιακός-πολιτισμικός παρά-
γοντας που το εκθέτει ως κοινωνικό παράδειγμα, αφορά το
μετασχηματισμό σε σφαίρες ελευθερίας και αυτονομίας. Η
απογύμνωση της πολιτικής δράσης από ζητήματα καθημε-
ρινής σημασίας που τόσο πολύ τονίζονται από τις σχεδόν
καθιερωμένες σχολές του «τρόπου ζωής» (life style) επιφέ-
ρει ένα τραγικό αδιέξοδο, αφού κάθε προσπάθεια χειραφέ-
τησης συναντά τον ακατέργαστο κι ακαλλιέργητο εαυτό
της. Μια προσπάθεια κοντολογίς που επιδιώκει να συνολι-
κοποιεί το κοινωνικό ζήτημα, αυτονόητα, έρχεται σε επαφή
με τις πιο «δύσκολες» πλευρές της, αυτές του καθημερινού
και της ρουτίνας.
Από την άλλη οι αλλεπάλληλες μεταρρυθμίσεις στο θεσμό
της εκπαίδευσης που έχουν στόχο τους τη στρατολόγηση
γενιτσάρων, καταναλωτών και ευέλικτων εργαζομένων, για
την ολοκλήρωση της ουτοπίας του συστήματος, έχουν στο
οπλοστάσιό τους ένα χυδαίο παιδοκεντρισμό. Περιτυλίγο-
ντας με ρητορείες το δούρειο ίππο που επεμβαίνει σε κάθε τι
που δεν εντάσσεται στην Αγορά και ξεμπερδεύοντας με τον
«αναχρονισμό» και τον «συγκεντρωτισμό», εγκαινιάζουν και
μια νέα Βαβυλωνία σύγχυσης νοημάτων κλείνοντας πονηρά
το μάτι σε μια φιλελευθερο-ελευθεριάζουσα ηθική. Όπως
θα έλεγε με άλλα λόγια και ο Ζαν-Κλον Μισεά στο πόνη-
μα του Η Εκπαίδευση της Αμάθειας, ότι σήμερα δεν φτά-
νει να λέμε για το «τι κόσμο θα παραδώσουμε στα παιδιά
μας» αλλά «σε τι είδους παιδιά θα παραδώσουμε αυτόν τον
κόσμο», το κοινωνικό ζήτημα που είναι επιμερισμένο στις
ανεξάντλητες όψεις του, οφείλει να ανασυντίθεται και να
παρεμβαίνει στο μέλλον από το χρόνο του παρόντος.
Η ελευθεριακή προσέγγιση της παιδείας και του οργανω-
τικού της καθρέφτη που είναι η εκπαίδευση, καθορίζει με
κάποιο μέτρο -που μόνο κοινωνικά δοκιμάζεται- τη διεύρυν-
ση των δημιουργικών δυνατοτήτων αυτοδιεύθυνσης. Μια
απόπειρα μέσα σε άλλες, όχι παραγωγής θέσεων σε μια
καλύβα για ένα αδειανό πουκάμισο, αλλά μια προσπάθεια
για την ανάδειξη μιας εν δυνάμει συνολικής δυνατότητας,
θα καταβάλει περιληπτικά κι ίσως περιεκτικά το παρακάτω
κείμενο.

ευτοπία, τεύχος 19ο, Οκτώβρης 2010 ελευθεριακή εκπαίδευση 27

Η ελευθεριακή εκπαίδευση και το γιατί
Ελευθερία και παιδεία είναι αδιαχώριστες ως ζωντανές
κοινωνικές δυναμικές. Η παιδεία έχει ως προϋπόθεση τη
διαρκή ελευθερία στην αναζήτηση, στην έρευνα, στην δοκι-
μασία, στον πειραματισμό, ενώ η ελευθερία εξαρτάται από
τη διεύρυνση των πεδίων της γνώσης προς όφελος της κοι-
νωνίας και της σχέσης Φύσης και Ανθρώπου. Η εκπαίδευ-
ση, μια συντηρητική διαδικασία εκμάθησης της συσσωρευ-
μένης γνώσης και κοινωνικής εμπειρίας είναι απαραίτητη
για την απόκτηση γνώσεων που δεν χρειάζεται εκ νέου να
ανακαλυφθούν. Είναι όμως, μια περιοριστική διαδικασία
εκμάθησης και προώθησης των δυνατοτήτων και κλίσεων
του ατόμου η οποία οφείλει διαρκώς να ακολουθά τις νέες
ανακαλύψεις ελευθερίας στην κοινότητα.
Η εκπαίδευση της αλληλεγγύης υπερβαίνει το εξουσιαστι-
κό σχολείο και τις όποιες αντίστοιχες δομές, αφού θέτει ως
βάση της την ισότητα μεταξύ των εμπλεκομένων: μαθητών,
δασκάλων και κοινωνίας. Η αυτοδιαχείριση εκπαιδευτικών
θεσμίσεων, πραγματοποιείται από τις ελεύθερες και με δη-
μοκρατικές δομές κοινότητες, με στόχους την προαγωγή της
ελευθερίας της σκέψης, της ελευθερίας επιλογής μορφωτι-
κών πεδίων και διαρκούς αναμόρφωσής τους αντίστοιχα
με τις κυρίαρχες κοινωνικές ανάγκες της επιβίωσης και της
παραγωγής αγαθών αλλά και με κριτήριο αυτό της τέχνης
ως υπέρβασης της καθημερινότητας και της διεύρυνσης της
σχόλης. Όλη αυτή η κοινωνική διεργασία κρίνεται ως μια
διαρκής πορεία αναζήτησης της ελευθερίας και εξήγησης
της πραγματικότητας που διαρκώς επανακαθορίζεται. Είναι
η πανάκεια, ώστε η ισότητα στα υλικά αγαθά και στις απο-
φάσεις να αποκτήσει ένα νόημα τελειοποίησής της.
Η γνώση και η εκπαίδευση είναι κομμάτια αναπόσπαστα
της ζωής. Μέσω αυτών μπορούμε να επιβιώσουμε, να
εμπλουτίσουμε τη ζωή μας και να αναπτύξουμε τον χώρο-
χρόνο ελευθερίας με στόχο την απόλαυση, τη χαρά και την
ανακάλυψη γνώσεων που απελευθερώνουν διαρκώς τον
άνθρωπο από την αναγκαστική εργασία.
28 ελευθεριακή εκπαίδευση
Η ελευθεριακή εκπαίδευση δεν μπορεί να είναι η εφαρμογή
της επινόησης κάποιου ιθύνοντος νου αλλά η ίδια η πραγ-
μάτωση της επιθυμίας ανθρώπων να απαλλαχθούν κατ’
αρχήν από τα δεσμά της καταπίεσης και της ανισότητας
που βιώνουν και να γευτούν το όνειρο μιας μάθησης που
αποτελεί πραγματική τους ανάγκη. Είναι έργο του ίδιου του
τμήματος των καταπιεσμένων που θέλουν όχι μόνο για λο-
γαριασμό των παιδιών αλλά και των ίδιων, να γεύονται τη
γνώση, να βελτιώνουν τη ζωή τους, να νέμονται εξίσου τα
υλικά αγαθά, να συνεργάζονται και να συναποφασίζουν για
την κοινωνική ευημερία.
Το ελευθεριακό σχολείο, στις όποιες του εκδοχές, είναι ένα
σύνολο σχέσεων, κυρίως, που τείνει να εφάπτεται με τους
χώρους της εργασίας και της παραγωγής δίνοντάς τους ηθι-
κή υπόσταση και νόημα δημιουργίας, που συνδέεται με την
οικογένεια για την εξέλιξή της σε κύτταρο που προστατεύει
τις ελευθερίες των μελών της, που παρεμβαίνει στη γειτονιά
με την έννοια της συμμετοχής στην οργάνωση και προγραμ-
ματισμό της ικανοποίησης των αναγκών της, που δίνει τον
απαραίτητο τόνο στον τρόπο απόδοσης της δικαιοσύνης
καθιστώντας τον, χώρο μάθησης στην πράξη της ισότητας
μέσα από τη διαφορά. Είναι ένα σχολείο ενάντια στην αδι-
κία που μαθαίνεις το δίκαιο, εν λόγω και έργω, είναι ένα
σχολείο ενάντια στην ιεραρχία που μαθαίνεις στην ισότητα,
είναι ένα σχολείο ενάντια στον ανταγωνισμό που μαθαίνεις
στην αλληλεγγύη.
Η ελευθερία προϋποθέτει μια δεοντολογία ζωής που ανανε-
ώνεται στην πράξη για την ισότητα όλων μεταξύ τους. Έτσι
η δημιουργία και αναδημιουργία νόμων (του ρήματος νέ-
μομαι=μοιράζομαι) γίνεται μια διαδικασία σε μια οριζόντια
σύνθεση ανθρώπων που χωρίς διακρίσεις αποφασίζουν,
προγραμματίζουν και εφαρμόζουν στην εκπαίδευση. Είναι
ένα «δύσκολο» σχολείο αφού η ανάληψη ευθύνης είναι κυ-
ρίαρχη στους στόχους του.
Απέναντι στην ισότητα ενώπιον της εξουσίας και των κατε-
στημένων νόμων της, η ισότητα μεταξύ όλων όσων εμπλέ-
κονται στην όποια μορφής εκπαίδευση, ανεξαρτήτου ηλικί-
Από την «κοινωνία της γνώσης», στη γνώση της κοινωνίας
ας, φύλου, φυλής, γλώσσας καθώς και άλλων διαφορών
που δυνητικά αποτελούν το υλικό για την ανάδειξη προ-
νομίων στο σύστημα, υπάρχει ο αντίποδας της συνεργα-
σίας. Η δημοκρατική συνεργασία των μελών αντικαθιστά
τον ανταγωνισμό με διάφορες μορφές συνεργασίας. Έτσι
το ψεύδος για την κοινωνική ισορροπία ή το κοινωνικό συμ-
βόλαιο με στόχο τη λείανση των διαφορών φέροντας ως
αναγκαία συνθήκη την ύπαρξη και τη διαιώνιση της ύπαρ-
ξης μιας ηγετικής ομάδας και τάξης, καθαιρείται για λογα-
ριασμό μιας επαναστατικής εξισωτικής ανάγκης.
Ενάντια στην ανισότητα των ίσων, η ισότητα των «άνισων»
ολοένα και περισσότερο μέσα στο χρόνο και στο χώρο κα-
τοχυρώνει τη διεκδίκηση των κοινωνικών μας δυνατοτήτων
να ξεπερνάμε τις αξιολογικές κλίμακες, τις μηχανιστικές
αναγωγές που έχουν διαιρέσει την κοινωνία στους «πάνω»
και στους «κάτω». Απέναντι στην ανοχή που προκαλεί νέους
πόλους και ανταγωνισμούς, η κατανόηση του διαφορετι-
κού φέρνει κοντά διαφορετικούς κουλτούρες, διαφορετικές
στάσεις ζωής, διαφορετικές συνήθειες, δημιουργώντας νέες
συνθήκες και συμφωνίες σε μια προσπάθεια κατάργησης
βασανιστικών εθίμων, προνομίων και κάθετων διακρίσεων.
Απέναντι στο διαχωρισμό φύσης και κοινωνίας ή κοινωνίας
και ανθρώπου, η εκπαίδευση αυτή ξαναφέρνει την κοινωνία
μέσα στη φύση και τον άνθρωπο μέσα στην κοινωνία του.
Απέναντι στο διαχωρισμό πνεύματος και ύλης ή ψυχής και
σώματος, το κοινωνικό εργαστήρι δασκάλων και μαθητών
επαναφέρει τον άνθρωπο στην ολότητά του.
Η ελευθεριακή εκπαίδευση αντλεί από την παράδοση των
αγώνων για την πραγμάτωση της ελευθερίας και σε κάθε
νέα κοινωνική συνθήκη προωθεί την αλλαγή προς νέες δυ-
νατότητες. Αποτελεί την εναλλακτική λύση απέναντι στο
σχολείο-ίδρυμα που εμποδίζει τις δεξιότητες και κλίσεις
των ανθρώπων να αναπτυχθούν προς όφελός τους και
προς όφελος της κοινωνίας. Η μετατροπή όλης αυτής της
πανανθρώπινης ιδρυματικής δραστηριότητας που σήμερα
εγκλωβίζει χιλιάδες ανθρώπους σε δραστηριότητες προσα-
νατολισμένες στο ατομικό συμφέρον, σε δημοκρατικές κοι-
ευτοπία, τεύχος 19ο, Οκτώβρης 2010
νότητες ανακάλυψης και ελευθερίας είναι κάτι παραπάνω
από αναγκαία.
Είμαστε δάσκαλοι για όσα ξέρουμε και μαθητές για όσα
μαθαίνουμε. Αυτό δίνει και τη δυνατότητα να μπορούμε να
καταργούμε δυναμικά τους ρόλους εξουσίας που δηλητη-
ριάζουν την ανθρώπινη ζωή δημιουργώντας υπηκόους και
υποταγμένους ανθρώπους. Η χαρά της ανακάλυψης της
γνώσης για κάθε ηλικίας ανθρώπους είναι ένα αγαθό προ-
σβάσιμο αναιρώντας ρόλους εξουσίας που αποδίδονται σε
όσους κατέχουν τη γνώση ικανοποίησης αναγκών ή γνώση
των λειτουργιών κάθε ιεραρχικού συστήματος.
Κάθε νέα ανακάλυψη που διασταυρώνεται με τη σωρευμέ-
νη εμπειρία και βασίζεται σ’ αυτήν, αποτελεί γνώση που εν
δυνάμει ανήκει σ’ όλη την κοινωνία. Κάθε μέσο μετάδοσης
της από τον έναν στον άλλο, από τη μια κοινότητα στην
άλλη, απ’ το ένα έθνος στο άλλο, είναι θεμιτό, στο βαθμό
που η κατοχή της ή η μετάδοσή της δεν μπορεί να δημιουρ-
γήσει μια νέα κλίκα προνομίων αλλά να αναπτύξει με ένα
ξεχωριστό τρόπο την κάθε διαφορετική συλλογική (εθνική,
κοινοτική, κλπ.) ή προσωπική συγκρότηση. Κάθε ομάδα,
ιερατείο, επιστημονικό επιτελείο, που δεν θέτει τη γνώση
στην κοινωνία αποτελεί ένα αντικοινωνικό εργαλείο αναπα-
ραγωγής προνομίων και ρόλων εξουσίας.
Η ελευθεριακή εκπαίδευση προσανατολίζεται στην κατά-
κτηση της γνώσης που δημιουργεί, αναπτύσσει και εξελίσ-
σει την ανθρώπινη οργάνωση, που απαλλάσσει ολοένα και
περισσότερο τα μέλη της από το σωματικό μόχθο, που ανα-
καλύπτει εκ νέου ή ανανεώνει τη σχέση ισορροπίας κοινω-
νίας και φύσης, που εξελίσσει τις ανθρώπινες σχέσεις σε
πεδία ισότητας.
Απέναντι στον κατακερματισμό της γνώσης που βιώνουμε
σαν την αποδόμησή της σε «πληροφορίες» που δεν μπο-
ρούν να συσχετιστούν, η ζωντανή ελευθερία της κοινότητας
συνθέτει τις πολλαπλές εμπειρίες ξαναδίνοντας ζωή στο
δέντρο της γνώσης. Η σύγχρονη εκδοχή του διαρκούς κομ-
ματιάσματος σε τομείς με βάση τις διαρκώς νέες αναγκαι-
ελευθεριακή εκπαίδευση 29

ότητες του καπιταλιστικού συστήματος, προάγει την από-
λυτη εξειδίκευση. Η γνώση μπορεί να γίνει υποχείριο του
συστήματος εκμετάλλευσης και κυριαρχίας εφόσον κάθε
τομέας μπορεί να αναπαράγει ρόλους εξουσίας και να εγκα-
θιστά τεχνητές κοινωνικές ανάγκες, απόλυτα διαχειρίσιμες.
Η πρόσκτηση της γνώσης πρέπει να είναι απεικόνιση της
κοινωνικής ζωής που διέπεται από τις πρακτικές της αλ-
ληλεγγύης, της αλληλοβοήθειας, της καλοσύνης και της
αγάπης. Επίσης κάθε γνωστικό αντικείμενο είναι απόλυτα
εξαρτημένο από τα άλλα και όλα μαζί συνεισφέρουν για
την ικανοποίηση των ριζικών αναγκών του ανθρώπινου εί-
δους με σεβασμό στη φύση.
30 ελευθεριακή εκπαίδευση
Ενάντια σε κάθε πολιτικό, θρησκευτικό, κοινωνικό δόγμα
και παράδοση, η εκπαίδευση των ίσων, αναδεικνύει τις
πραγματικές δυνατότητες του ανθρώπου και της κοινωνίας
να αυτορρυθμίζεται. Η γνώση του σώματος, η γνώση της
φύσης, η γνώση των συλλογικών δυνατοτήτων είναι ανεξά-
ντλητη και ανοιχτή. Κάθε νέα κατάκτηση γνώσης μέσω της
ελεύθερης αμφισβήτησης του υπάρχοντος δίνει τη δυνατό-
τητα στα μέλη, να πειραματίζονται και να τεκμηριώνουν.
Κάθε άνθρωπος μπορεί να συνδιαμορφώνει σε αποκεντρω-
μένες κοινότητες και να σχεδιάζει τρόπους μετάδοσης, ανα-
κάλυψης, εμπέδωσης και αμφισβήτησης των δεδομένων.
Οι βιβλιοθήκες, τα μουσεία, τα εργαστήρια, ο δρόμος, η
γειτονιά, ο αγρός, η φύση, η αγορά, το εργοστάσιο, η κα-
τοικία, η συνέλευση, η περιήγηση, οι τέχνες αλλά και κάθε
άλλο κοινωνικό ή φυσικό πεδίο αποτελεί μορφωτική πηγή
που μπορεί να αντικαθιστά παράλληλα με την προσπάθεια
για την ανατροπή της κατεστημένης κοινωνικής οργάνωσης
την σχολειοποιημένη γνώση και τη, θέσει, αυταρχική δομή
της κοινωνίας και των σχολείων της. Είναι η αναγκαία προ-
ϋπόθεση της κοινωνικής αυτομόρφωσης.
Η ελευθεριακή εκπαίδευση είναι βασικός στόχος ενός κινή-
ματος που παλεύει για μια κοινωνία ισότητας, αλληλεγγύης
και κοινωνικής δικαιοσύνης.
Δεν είναι μια υπόθεση του επέκεινα ή γενικώς του «μετά».
Δεν είναι κάτι που θα έρθει μετά από τη «μεγάλη νύχτα»,
είναι αυτό που κερδίζεται -με αυτά ή με άλλα λόγια- ως χώ-
ρος και χρόνος ελευθερίας και δημιουργίας, σε ένα κόσμο
που το ιερό και οι ολίγοι άρχουν.
Γεννιέται και ξαναγεννιέται από το κέλυφος του παλιού κό-
σμου. Ζει στις διεκδικήσεις του κοινωνικού κινήματος για
τη διεύρυνση των ελευθεριών και της ισότητας, εκεί όπου
τα παιδιά γίνονται συμμέτοχοι υπεύθυνοι σε δημοκρατι-
κές κοινότητες ζωής, εκεί όπου δοκιμάζονται ατομικά και
συλλογικά νέες συμπεριφορές ελευθερίας, όπου μικροί και
μεγάλοι, διεκδικούν ένα κόσμο ισότητας και αλληλοσεβα-
σμού, «μικρό» ή «μεγάλο». Γεννιέται και ζει σε σημερινές
Από την «κοινωνία της γνώσης», στη γνώση της κοινωνίας
προσπάθειες μέσα στα όποια εκπαιδευτικά ιδρύματα που που αποκεντρώνουν την κοινωνία, που εξισώνουν το δικαί-
όχι μόνο αμφισβητούν αλλά πειραματίζονται, παράγουν ωμα της συμμετοχής όλων στις αποφάσεις. Η κοινότητα θα
σκέψη, κερδίζουν χώρους παιδείας. Είναι παντού όπου άν- μπορεί να στηρίζει την κοινότητα των παιδιών δίπλα στους
θρωποι δημιουργούν κοινωνίες μέσα στην κοινωνία όπου συνεργαζόμενους φυσικούς γονείς.
η κοινότητα είναι το υπέρτερο αγαθό και η ισότητα είναι η Η οικογένεια, σε μια δυναμική εξέλιξης της κοινωνίας προς
αλήθεια και ζητούμενο. τη χειραφέτηση, δεν μπορεί να διαιωνίζεται έχοντας τους
ίδιους ρόλους. Η ανεκτίμητη προσφορά της στην υπόθεση
της αλληλεγγύης, της συναισθηματικής κάλυψης, της επι-
Το παιδί βεβαίωσης της ύπαρξης πρέπει να συνεχιστεί όχι με τη με-
Το παιδί είναι μια ξεχωριστή περίπτωση ανθρώπινου πλά- τάλλαξή της σε ένα φουτουριστικό και εφιαλτικό αναπαρα-
σματος. Είναι ενάντια σε κάθε κανόνα και σε κάθε συνθήκη, γωγικό ρόλο αλλά στην εν δυνάμει διάχυσή της μέσα στην
ιεραρχική ή επαναστατική, και δείχνει πάντα το δρόμο για κοινότητα. Τα παιδιά, όπως και οι φυσικοί γονείς έχουν τη
τις απέραντες δυνάμεις μας να νιώσουμε τον κόσμο μέσα δυνατότητα να προσεταιρίζονται νέες σχέσεις μακριά και
στον κόσμο. Είναι ένα άγνωστο σύμπαν με ξεχωριστές ανά- πέρα από σχέσεις ιδιοκτησίας του ενός από τον άλλον. Εί-
γκες που πρέπει να ικανοποιούνται. Όλα τα ερωτηματικά ναι τα ξεχωριστά μέλη που η κοινότητα μαζί με τους φυ-
που μπορεί να γεννιόνται δεν μπορούν να απαντηθούν ούτε σικούς τους γονείς υπερασπίζεται τις ανάγκες τους και το
με θεολογικά αξιώματα ούτε με επιστημονικές βεβαιότητες. δικό τους ξεχωριστό κόσμο. Δεν ανήκουν σε κανέναν.
Και οι δυο αυτοί παράγοντες έχουν επιφέρει ένα τεράστιο
αδιέξοδο στα παιδιά και κατά συνέπεια σ’ όλη την ταξική
ιεραρχημένη κοινωνία που αναπαράγει διαρκώς τον εαυτό Γιώργος Κυριακού
της έχοντας ως στήριγμα είτε τον επιστημονισμό είτε την
οιαδήποτε θεολογική ρητορεία.
Ο κόσμος των ενηλίκων οφείλει να στηρίζει τις κοινότη-
τες των παιδιών χωρίς να επεμβαίνει στον ιδιαίτερο ψυ-
χισμό τους, έχοντας το ρόλο του εμψυχωτή επικουρικά γι’
αυτό που θέλουν να εκφράσουν είτε μέσω του σώματος,
είτε μέσω της ψυχής. Οι όποιες κατακτήσεις για την τεκ-
μηρίωση της ύπαρξης της παιδικής ηλικίας, που συνοδεύ-
ονταν και από κοινωνικές αλλαγές στην παραγωγή και στα
ήθη, δεν μπορούν να μπαίνουν μέσα σ’ ένα κλειστό σύστη-
μα κοινωνικών σχέσεων, αναπαραγωγής της ιεραρχίας και
προσκόλλησης στο πρότυπο του ανταγωνιστικού κόσμου.
Πρέπει να απεμπλακούν από αυτόν τον κυκεώνα προλήψε-
ων, προκαταλήψεων και βεβαιοτήτων και να εξελίσσονται
σε προσπάθειες έρευνας, αμφισβήτησης και επαναδιαπραγ-
μάτευσης. Σ’ αυτό θα βοηθήσουν όλες αυτές οι δομές που
απελευθερώνουν την εργασία, που προσεγγίζουν την υγεία,

ευτοπία, τεύχος 19ο, Οκτώβρης 2010 ελευθεριακή εκπαίδευση 31

Νοηματοδοτώντας τον αναρχισμό
του Davide Turcato
Ο Νταβίντε Τουρκάτο εργάζεται ως γλωσσολόγος στο
Βανκούβερ του Καναδά και ερευνά την ιστορία του αναρχι-
σμού για πολλά χρόνια σε συνεργασία με το Πανεπιστήμιο
Σάιμον Φρέιζερ. Είναι συντάκτης της πολύτομης συλλογής
των έργων του Ερρίκο Μαλατέστα. Τμήματα της παρού-
σας εισαγωγής προέρχονται από μια εργασία που παρου-
σιάστηκε στο Έβδομο Συνέδριο Ευρωπαϊκών Κοινωνικών
Επιστημών Ιστορίας που έγινε στη Λισαβόνα της Πορτο-
γαλίας από 26 Φεβρουαρίου έως 1 Μαρτίου 2008. Το κεί-
μενο “Νοηματοδοτώντας τον Αναρχισμό” είναι η εισαγωγή
στο δεύτερο τόμο “Τhe Emergence of the New Anarchism
(1939-1977)” της δίτομης συλλογής “Anarchism, A
Documentary History of Libertarian Ideas” και γράφτηκε
τον Ιούλιο του 2008.
Σ
τις αρχές της δεκαετίας του 1960 ο George
Woodcock είχε πει ότι το έτος 1939 σημάδεψε “τον
αληθινό θάνατο του αναρχικού κινήματος στην
Ισπανία”. Οι ομάδες, τα περιοδικά, τα σχολεία και οι κοινό-
τητες που ακολούθησαν “σχημάτισαν μόνο το φάντασμα
του ιστορικού αναρχικού κινήματος”1. Ο ισχυρισμός θα
εκλαμβανόταν ως αληθοφανής και δεν θα εμφανιζόταν
στις αναλύσεις για τον αναρχισμό απ' τις απαρχές του. Για
μεγάλο μέρος της ιστοριογραφίας οι αναρχικοί ήσαν πά-
ντοτε αναγκαστικά αποτυχημένοι. Ο αναρχισμός, με τη σει-
1 George Woodcock, Anarchism (1962. Ανατύπωση Harmodnsworth, 1971),
433.
32 ελευθεριακή σκέψη
ρά του, περιγράφεται ως νεκρή, θνήσκουσα ή καταδικασμέ-
νη ιδεολογία, ανάλογα με την χρονολογική σκοπιά του κα-
θενός. Η εξήγηση γιατί δεν μπορεί να είναι αλλιώς, γίνεται
το έργο του ιστορικού.
Η μαρξιστική ιστοριογραφία ακολουθεί μια γραμμή καθιε-
ρωμένη από τον ίδιο τον Μαρξ που ονόμασε τον αναρχισμό
μια μορφή σεχταρισμού τυπικής των πρώιμων σταδίων στην
ανάπτυξη του προλεταριάτου. Μέσα σε αυτή την γραμμή ο
αναρχισμός εντοπίζεται πάντοτε με την πλευρά των χαμέ-
νων στην ιστορική πορεία. Έτσι, η κύρια αφηγηματική της
μαρξιστικής ιστοριογραφίας για τον αναρχισμό περιστρέ-
φεται γύρω από το “τέλος”, το “θάνατο” ή τη “διάλυσή”
του. Για παράδειγμα, ο ιταλικός αναρχισμός φαινομενικά
πέθανε μεταξύ 1877 και 1891, παρότι υπέβοσκε μεταξύ των
χαμηλών τάξεων μέχρι και την επαύριο του Δεύτερου Πα-
γκόσμιου Πόλεμου. Εν περιλήψει η μαρξιστική γραμμή έχει
ως εξής: ασχέτως της υπό εξέταση περιόδου, μετά από μια
εφήμερη ακτιβιστική ώθηση ο αναρχισμός υπέκυψε κατά
το τέλος αυτής της περιόδου, φθίνοντας μετέπειτα επ’ αό-
ριστον, και συχνά επιδεικνύοντας εκπληκτική ζωτικότητα
στον επιθανάτιο αγώνα του2.
Η κριτική της φιλελεύθερης ιστοριογραφίας χρωματίζεται
από συγκατάβαση. Μια από τις πρώτες νεκρολογίες εκδό-
θηκε το 1911 από τον Ernest Alfred Vizetelly ο οποίος ανα-
γνώρισε ότι ο αναρχισμός αξίζει συμπάθειας, αλλά ισχυρί-
2 Για ένα παράδειγμα στην αγγλική γλώσσα, Richard Hostetter, The Italian
Socialist Movement (Princeton, 1958)· στους ιταλούς μαρξιστές ιστορι-
κούς που έχουν γράψει για τον αναρχισμό περιλαμβάνονται οι Elio Conti,
Luciano Cafagna, Franco Della Peruta και Enzo Santarelli.
Νοηματοδοτώντας τον αναρχισμό
στηκε ότι οι υπερβολές του τον καταδίκασαν σε αποτυχημέ-
νη κατάληξη. Ο Irving Louis Horowitz επιβεβαιώνει ότι “ο
αναρχισμός καταδικάστηκε εκ των προτέρων σε αποτυχία”
διότι αποτελεί θολή άποψη. Όμως, “οι ίδιες οι ασάφειες
και οι ανεπάρκειές του” εν μέρει εξελίχθηκαν από την σύγ-
χρονη κοινωνία: “οι αναρχικοί είναι ρομαντική, αφηρημένη
ράτσα που δεν μπορεί, δόξα τω θεώ, να συμβιβασθεί με τις
καταπιεστικές υπερβολές του πολιτισμού”. Για τον Raymond
Carr οι αναρχικοί “ήσαν ειλικρινείς” αλλά “απλοϊκοί σε αυ-
τοκαταστροφικό βαθμό”. Τέλος, για τον James Joll η ιστο-
ρία του αναρχισμού απεικονίζει την ανακολουθία του και
το αδύνατο της εφαρμογής του. Παραδέχεται, ακόμη, ότι
ο αναρχισμός αποτέλεσε σταθερή απειλή για την μικροα-
στική αυταρέσκεια, καταλήγοντας: “Υπήρξαν λίγες στιγμές
στην ιστορία όπου κάτι τέτοιο το είχαμε περισσότερη ανά-
γκη από ό,τι σήμερα”. Συνοψίζοντας και σε αντιδιαστολή με
την μαρξιστική ιστοριογραφία, η οποία σπεύδει να σημάνει
πένθιμα για τον αναρχισμό, η φιλελεύθερη ιστοριογραφία
εύχεται στον αναρχισμό μακροζωία ως μονίμως αποτυχη-
μένου κινήματος3.
Ως πεπρωμένο του αναρχισμού η οπισθοδρόμηση και ο
παραλογισμός του συνδυάζονται στην σημαντική ανάλυ-
ση του Eric J. Hobsbawm Πρωτόγονοι Επαναστάτες που
γράφτηκε το 1959. Ο Hobsbawm ερμηνεύει τον αναρχισμό
ως ένα χιλιαστικό κίνημα. Αφηρημένη επαναστατικότητα
και αδιαφορία για την πρακτική πολιτική σημαίνουν για τον ρότητα αποτελεί το έδαφος όπου ο Hobsbawm επεκτείνει
Hobsbawm ότι ο αναρχισμός δεν είναι μόνο παράλογος την ετυμηγορία του από το παρελθόν προς το μέλλον, κα-
αλλά και αμετάβλητος. Όπως σημειώνει ο Jerom Mintz, ταλήγοντας ότι ο αναρχισμός έχει μια ιστορία ανεπίλυτης
στο βιβλίο του Hobsbawm οι αναρχικές “νοοτροπίες και αποτυχίας, δεσμευμένης να ηττηθεί μαζί με τους προφήτες
πεποιθήσεις των ετών 1903-5, 1918-20, 1933 και 1936 ανα- που, “αν και όχι άοπλοι, δεν γνώριζαν τι να κάνουν με τα
μιγνύονται ή θεωρούνται εναλλάξιμες”. Επιπλέον, η σταθε- όπλα τους και ηττήθηκαν για πάντα”4.

3 Ernest Alfred Vizetelly, The Anarchists (1911· ανατύπωση, New York,

1972), 299-300· Irwing Louis Horowitz, επ., The Anarchists (New York,
1964˙ ανατύπωση, 1970), 588-9· Raymond Carr, “All or Nothing”, The
New York Review of Books 24, no. 16 (13 Οκτωβρίου 1977): 22· James
Joll, The Anarchists, 2η έκδ. (1979· ανατύπωση, Cambridge, Mass., 1980),
257· James Joll, “Anarchism between Communism and Individualism”, στο
Anarchici e anarchia nel mondo contemporaneo (Turin, 1971), 284.
Τα γεγονότα του 1968 και η εμφάνιση της “νέας κοινωνικής
ιστορίας” άλλαξαν το σενάριο. Το ανανεωμένο ενδιαφέρον
για τον αναρχισμό προκάλεσε τη δημιουργία πολυάριθμων
4 E.J. Hobsbawm, Primitive Rebels (Manchester, 1959), 57-58· Jerome R.
Mintz, The Anarchists of Casas Viejas (Chicago, 1982), 271.

ευτοπία, τεύχος 19ο, Οκτώβρης 2010 ελευθεριακή σκέψη 33

έργων που έθεσαν το κίνημα αυτό υπό θετικό φως, υπο-
γραμμίζοντας την αναρχική προσαρμοστικότητα στις με-
ταβαλλόμενες συνθήκες. Παρ’ όλα αυτά η απόδοση πα-
ραλογισμού δεν σταμάτησε αλλά ελαττώθηκε σε λιγότερο
ωμές, μα εξίσου σοβαρές, διατυπώσεις. Για παράδειγμα, το
εγκυκλοπαιδικό Απαιτώντας το Αδύνατο του Peter Marshall
υποστηρίζει με πάθος την σχετικότητα του αναρχισμού,
πασχίζοντας να αποκαταστήσει παρανοήσεις όπως εκείνη
της σχέσης του με την τρομοκρατία. Όμως καθοδηγούμενη
από τέτοιες προκαταλήψεις η συζήτησή του για την αναρχι-
κή βία καταλήγει να επιβεβαιώνει μερικά από τα εξαίρετα
στοιχεία (γαλλικά στο κείμενο: “pieces de resistance”) του
παραλογιστικού στερεότυπου, καθώς σημειώνει ότι, “οι πιο
βίαιες ενέργειές τους δεν προχωρούν πέρα από το στήσι-
μο οδοφραγμάτων ή την είσοδο σε χωριά με στοιχειώδη
οπλισμό”, όπως κάνει και το χιλιαστικό στερεότυπο. Μερι-
κά παραδείγματα που αφορούν διαφορετικές περιόδους και
χώρες ίσως φωτίσουν περαιτέρω το σημείο αυτό5.
Το βιβλίο Πέρα από τους Μάρτυρες του Bruce C. Nelson
καταπιάνεται με την υπόθεση της Χέιμάρκετ, εστιάζοντας
όχι στα “δένδρα”, τους μαρτυρίσαντες ηγέτες, αλλά στο
“δάσος”, το κίνημα και την κουλτούρα του το οποίο ενσω-
μάτωνε την πραγματική κινηματική ιδεολογία. Υποστηρί-
ζει ότι, η “ιδέα του Σικάγο” κατανοείται καλύτερα όχι ως
αναρχική αλλά ως έκφραση μιας παράδοσης ρεπουμπλικα-
νισμού των τεχνιτών, ανασχηματισμένου με σοσιαλιστικούς
όρους. Ο Νέλσον καταλήγει ότι, ενώ ο αναρχισμός του Σι-
κάγο τελείωσε με την Χέιμάρκετ, το ευρύτερο κίνημα ενσω-
ματώθηκε στο ευρύτερο ρεύμα της αμερικανικής εργατιάς
συνιστώντας, έτσι, την αληθινή κληρονομιά της Χέιμάρκετ.
Στο βιβλίο του Εργάτες, Γείτονες και Πολίτες ο John Lear
παρέχει μια παρόμοια αφήγηση για τους αστικούς εργάτες
του Μέξικο γύρω από την Μεξικανική επανάσταση, όταν
ήσαν οργανωμένοι από την αναρχική Εστία του Παγκό-
σμιου Εργάτη (“Casa del Obrero Mundial”). Το σχετικό
5 Peter Marshall, Demandin the Impossible, τροποποιημένη έκδοση (London,
1993), 629-630.
34 ελευθεριακή σκέψη
ρεύμα της έρευνας εστιάζει στις θέσεις της αντικουλτούρας
και της αντι-κοινότητας. Στο Οι Αναρχικές Ιδέες και αντι-
κουλτούρες στη Βρετανία, 1880-1914 ο Matthew Thomas
καταγγέλλει την ασχετοσύνη του βρετανικού αναρχισμού.
Αναλύοντας τις αναρχικές αντικουλτούρες που αφορούν
στις σεξουαλικές σχέσεις, την παιδαγωγική, τον εναλλα-
κτικό κομμουνισμό και την εργασία, ο Thomas αποκαλύ-
πτει την επίδρασή τους στην ευρύτερη πολιτική κουλτούρα.
Μέσα σε αυτή την διαδικασία σκιαγραφεί την αντίθεση με-
ταξύ του πραγματιστικού εφικτού και του καθαρολογικού
ανέφικτου. Ισχυρίζεται ότι οι αναρχικοί ήσαν αποτελεσμα-
τικοί στο βαθμό που συμβιβάζονταν με την καθαρολογία,
συνιστώντας, έτσι “καταγγελία του αναρχισμού ως ιδεο-
λογίας”. Η κίνηση από το θεσμικό προς το πολιτισμικό πε-
δίο εξετάζεται περισσότερο από τον Richard D. Sonn στο
Αναρχισμός και Πολιτισμική Πολιτική στην Παρηκμασμένη
Γαλλία. Για τον Sonn η αναρχική υποκουλτούρα ερμήνευσε
επιτυχώς την νοοτροπία των παριζιάνικων κατώτερων τά-
ξεων και είλκυσε τους αβάν-γκαρντ καλλιτέχνες. Εντούτοις
η πολιτισμική ζύμωση είχε αντίστροφη σχέση προς την ικα-
νότητα των αναρχικών να οργανώνονται και να προωθούν
τους στόχους τους. Με τρόπο όμοιο στο Το Παρίσι και οι
Αναρχικοί ο Alexander Varias ασχολείται με την σχέση με-
ταξύ αναρχισμού και παρισινής κουλτούρας. Υποστηρίζει
ότι, η δύναμη του παρισινού αναρχισμού ήταν η διαφορε-
τικότητά του που του επέτρεψε να καταπιαστεί με ζητήματα
κεντρικά στην παρισινή ζωή. Αυτή η διαφορετικότητα ήταν,
όμως, και η αδυναμία του αφού το Παρίσι ήταν πόλη των
αντιθέσεων τις οποίες αντικαθρέφτιζε ο αναρχισμός6.
Αν και διαφορετικά τα έργα αυτά υπογραμμίζουν τον ρεα-
λισμό και την αποτελεσματικότητα του αναρχισμού. Αλλά
η αποτελεσματικότητα δεν μετράται σύμφωνα με τους στό-
6 Bruce C. Nelson, Beyond the Martyrs (New Brunswick, 1988)· John Lear,
Workers, Neighbors, and Citizens (Lincoln, 2001)· Metthew Thomas,
Anarchist Ideas and Counter-Cultures in Britain, 1880-1914 (Aldershot,
2005), 236-8· Richard D. Sonn, Anarchism and Cultural Politics in Fin De
Siècle France (Lincoln, 1989)· Alexander Varias, Paris and the Anarchists
(New York, 1996).
Νοηματοδοτώντας τον αναρχισμό
χους των αναρχικών, παρά εν αντιθέσει με αυτούς. Για τα
εργατικά κινήματα των Nelson και Lear, καθώς και για τις
αντι-κουλτούρες του Thomas, οι αναρχικοί στόχοι θεωρού-
νται, τελικά, ως υποχρέωση. Είτε αγνοήθηκαν, αν και όχι
ονομαστικά, ή μετατράπηκαν σε επαχθή εμπόδια. Ρεαλι-
σμός, ευελιξία, σκοπιμότητα και αποτελεσματικότητα πα-
ρουσιάζονται ως ασύμβατες με τους αναρχικούς στόχους
έννοιες, στόχοι που αντιμετωπίζονται ως συνώνυμοι της
καθαρότητας και του αδύνατου. Για τους Sonn και Varias,
ομοίως, η διαφορετικότητα που επέτρεψε στους αναρχι-
κούς να παλέψουν για σύγχρονα ζητήματα τους εμπόδισε
την επιδίωξη των στόχων τους.
Από τη σκοπιά του ορθολογισμού και υπό την έννοια της
συνάφειας μεταξύ επιθυμιών, πεποιθήσεων και συμπεριφο-
ρών, όσοι συμφωνούν με την άποψη του Hobsbawm περί
“μνημειώδους αναποτελεσματικότητας” και όσοι αναζη-
τούν να σώσουν τον αναρχισμό από αυτήν την κατηγορία
αποτελούν τις δυο πλευρές του ίδιου νομίσματος και συ-
νοψίζονται από την κοινή αντίληψη του αναρχισμού ως
αναγκαστικά αποτυχημένου ή ενός μονίμως αποτυχημένου
κινήματος. Η πρώτη άποψη δίνει βάρος στους δηλωμένους
στόχους των αναρχικών και υπογραμμίζει την ανεπάρκεια
και ματαιότητα των μέσων που αναπτύσσουν για τις επιδι-
ώξεις τους. Η δεύτερη δίνει βάρος στα μέσα των αναρχι-
κών, υπογραμμίζοντας την προσαρμοστικότητα και αποτε-
λεσματικότητα, αλλά τις σταθμίζει με μέτρα διαφορετικά
από τους διακηρυγμένους στόχους των πρωταγωνιστών
που αντιμετωπίζονται στην καλύτερη περίπτωση ως νεκρό
γράμμα ή, στην χειρότερη, ως νεκρό φορτίο. Και στις δυο
περιπτώσεις η έλλογη κατανόηση του τρόπου, με τον οποίο
οι αναρχικοί επιλέγουν τα μέσα υπό το φως των σκοπών
τους, είναι ελλιπής. Γι’ αυτούς ο αναρχισμός λαμβάνει νό-
ημα εισάγοντας στοιχεία παραδοξότητας, ανακολουθίας ή
παραλογισμού, με την μορφή ανέφικτων στόχων, μάταιων
μέσων ή θολών πεποιθήσεων. Δυστυχώς, η απόδοση παρα-
λογισμού έχει αρνητική επίδραση στον τρόπο που οι ιστο-
ρικοί καταγίνονται με τα έργα τους. Είναι ένας γρήγορος
ευτοπία, τεύχος 19ο, Οκτώβρης 2010
τρόπος για την ανάπτυξη επιπόλαιων εξηγήσεων, αντί για
σαφείς ερμηνείες. Τίποτα δεν είναι παράξενο ή γριφώδες
όταν ο παραλογισμός είναι εύκαιρος ως αρμόζουσα εξήγη-
ση. Εν ολίγοις, η απόδοση παραλογισμού προσιδιάζει στην
ευτελή ιστοριογραφία.
Οι παραλογιστικές εξηγήσεις, όμως, δεν είναι ασυνήθι-
στες στην ιστοριογραφία. Η απόδοση παραλογισμού έχει
συζητηθεί πολύ στις πολιτικές επιστήμες. Ιδιαιτέρως έχει
εξετασθεί σθεναρά από θεωρίες οι οποίες αντιμετωπίζουν
τον ορθολογισμό μάλλον ως μεθοδολογική αρχή παρά ως
εμπειρικό υπόβαθρο. Οι θεωρίες αυτές είναι πρόσφορες
στο ιστοριογραφικό πεδίο και παρέχουν ένα μοντέλο εναλ-
λακτικό του παραλογιστικού. Συγκεκριμένα, ο ορθολογι-
σμός βρίσκεται στο κέντρο της ερμηνευτικής θεωρίας που
εκφράζουν οι φιλόσοφοι Willard V.O. Quine και Donald
Davidson. Η θεωρία αυτή ισχυρίζεται ότι ένας θεμελιώ-
δης περιορισμός για την ερμηνεία κάποιου προσώπου είναι
η αντιμετώπισή του ως έλλογου παράγοντα. Στον πυρήνα
αυτής της θεωρίας βρίσκεται η μεθοδολογική αρχή γνωστή
ως “αρχή της επιείκειας” την οποία ο Quine εφαρμόζει στο
πρόβλημα ερμηνείας. Υποστηρίζει ότι, “όταν αντιμετωπί-
ζονται εξαιρετικά λανθασμένοι ισχυρισμοί είναι πιθανό να
ενεργοποιήσουν κρυφές γλωσσικές διαφορές” και θωρεί
ότι “η ανοησία κάποιου συνομιλητή μας, πέραν κάποιου συ-
γκεκριμένου σημείου, είναι λιγότερο πιθανή από μια κακή
ερμηνεία”. Όσο πιο παράλογες οι καταλογιζόμενες πεποι-
θήσεις, τόσο πιο ύποπτη είναι η ερμηνεία7.
Το σημείο εκκίνησης του Davidson είναι ότι “ούτε η γλώσσα
ούτε η σκέψη μπορούν να εξηγηθούν πλήρως με όρους της
μιας ή της άλλης, και καμία δεν έχει αντιληπτική προτεραι-
ότητα”. Η παρουσία ταυτόχρονα μιας θεωρίας των πεποι-
θήσεων και μιας θεωρίας των νοημάτων πιθανόν να αποδί-
δει άλογες σκέψεις και πράξεις σε κάποιο άτομο αλλά κάτι
τέτοιο αποτελεί φορτίο για τέτοιες αποδόσεις. “Αν δούμε
7 Willard V.O. Quine, Word and Object (Cambridge, Mass., 1960· ανατύπω-
ση, 1977), 26-28, 57-59, 69.
ελευθεριακή σκέψη 35
κάποιον να τραβά και τις δυο άκρες ενός σχοινιού μπορού-
με να υποθέσουμε ότι θέλει να κινήσει το σχοινί προς ασύμ-
βατες κατευθύνσεις. Μια τέτοια εξήγηση απαιτεί ανάλυση
της επικουρικής βοήθειας. Το πρόβλημα δεν υφίσταται αν
η εξήγηση αυτής της ενέργειας είναι η κοπή του σχοινιού”.
Για τον Davidson, κλειδί για την επίλυση της ταυτόχρονης
αναγνώρισης νοημάτων, πεποιθήσεων και επιθυμιών ενός
κάποιου παράγοντα είναι μια “πολιτική έλλογου συμβιβα-
σμού”: “Η πολιτική αυτή μας καλεί να προσαρμόσουμε τις
θέσεις μας... με τα λόγια και τις συμπεριφορές των άλλων
προσώπων με τρόπο που να ερμηνεύει κατανοητικά τα λε-
γόμενα και τις νοοτροπίες τους. Αυτό απαιτεί να βλέπουμε
τους άλλους σαν τους εαυτούς μας ως προς τον ειρμό και
την ορθότητα”. Ο Davidson τονίζει ότι, η πολιτική του δεν
είναι μεταξύ πολλών άλλων επιτυχημένων. Αλλά, μάλλον,
“είναι η μόνη διαθέσιμη πολιτική, αν επιθυμούμε να κατανο-
ήσουμε τους άλλους ανθρώπους”8.
Μεγάλο μέρος της ιστοριογραφίας για τον αναρχισμό βρί-
σκεται στην αντίθετη κατεύθυνση του έλλογου συμβιβα-
σμού. Σε αντίθεση με την υπογράμμιση του Davidson της
ολιστικής διασύνδεσης πεποιθήσεων, επιθυμιών και του
κόσμου, καθώς και των προτάσεών του για βελτίωση της
συνέπειας με την αλήθεια, η ανάλυση που αναφέρουμε πιο
πάνω εισάγει, σε κάποιο βαθμό, μορφές αποσύνδεσης από
την πραγματικότητα, την εσωτερική ασυνέπεια ή τις ασήμα-
ντες πεποιθήσεις. Η επιείκεια, με την έννοια της αυστηρής
μεθοδολογικής προσέγγισης, απουσιάζει σε μεγάλο βαθμό
από την ιστοριογραφία περί αναρχισμού. Η κατανόηση του
αναρχισμού με τους δικούς του όρους σημαίνει ότι, κάθε
φορά που τον κατανοούμε με όρους που φαίνονται παράξε-
νοι ή παράλογοι, είναι η κατανόησή μας που πρέπει να εξε-
τασθεί. Τόσο εξαιτίας των εγγενών χαρακτηριστικών της
θεωρίας και της τακτικής του, όσο και επειδή συχνά οδη-
γούνταν με τη βία στην παρανομία ο αναρχισμός, διαθέτο-
8 Donald Davidson, Inquiries into Truth and Interpretation, 2η έκδοση
(Oxford, 2001), 144, 156, 159-160· Problems of Rationality (Oxford, 2004),
23-24.
36 ελευθεριακή σκέψη
ντας πηγές και πόρους διαφορετικού είδους από άλλα κι-
νήματα. Έτσι, τα συμβατικά προβλήματα πρέπει να προσεγ-
γίζονται με αντισυμβατικούς τρόπους ώστε να απαλλαχθεί
ο αναρχισμός από την φαινομενική του παραδοξότητα.
Το χάσμα μεταξύ του φαίνεσθαι και της πραγματικότητας
του αναρχισμού απεικονίζεται καλά και μέσα από το ζήτημα
της οργάνωσης. Για παράδειγμα, αν αποφάσιζε να μελετή-
σει τον ιταλικό αναρχισμό μέσω των οργανώσεών του κατά
την διάρκεια των σχεδόν τεσσάρων δεκαετιών μεταξύ της
Πρώτης Διεθνούς και του Πρώτου Παγκόσμιου Πόλεμου,
δεν θα είχε και πολλή δουλειά να κάνει. Μόνον μια βραχύ-
βια απόπειρα δημιουργίας κόμματος που συνέβη το 1891. Η
επόμενη τυπική οργάνωση εθνικής εμβέλειας σχηματίστη-
κε το 1919. Η ιστορία του ιταλικού αναρχισμού ακολουθεί
μια κυκλική πορεία, αποτελούμενης από ξεσπάσματα εξε-
γέρσεων που ακολουθούνται από περιόδους αδρανειών και
αναζωπυρώσεων, παρόμοιων με εκείνων που ο Hobsbawm
αναγνωρίζει στην Ισπανία. Έτσι, ακόμη και ιστορικοί που
απορρίπτουν την χιλιαστική προσέγγιση, όπως ο Nunzio
Pernicone, διαπιστώνουν ότι το ιταλικό αναρχικό κίνημα
φαινόταν να είναι “εγκλωβισμένο σε έναν βίαιο κύκλο ανά-
πτυξης και υποχώρησης” όπου κάθε αναζωογόνηση συνέ-
πιπτε με ένα νέο κύμα καταστολής που εξάλειφε κάθε τι
που είχε επιτευχθεί. Ένα τέτοιο μοτίβο δημιουργεί εικόνα
αδυναμίας ενώπιον της καταστολής και της κυκλικής επα-
νεμφάνισης σαν κάποιας αυθόρμητης βλάστησης, δίνο-
ντας έτσι αφορμές για ερμηνείες που βλέπουν ασυνέχειες,
αυθορμητισμό και απουσία οργάνωσης ως στοιχείων του
αναρχισμού9.
Η πολιτική του έλλογου συμβιβασμού, όμως, μπορεί να θέ-
σει τον ιστορικό σε πορεία αμφισβητούμενων εμφανίσεων.
Στην πορεία αυτή πιθανόν να θεωρήσει ότι η απουσία τυ-
πικής οργάνωσης δεν σημαίνει ότι οι αναρχικοί δεν οργα-
νώνονταν, αλλά, ίσως, ότι δεν οργανώνονταν τυπικά. Έτσι,
ο ιστορικός δε θα αναζητήσει κογκρέσο, κομματικά προ-
9 Nunzio Pernicone, Italian Anarchism, 1864-1892 (Princeton, 1993), 7.
Νοηματοδοτώντας τον αναρχισμό
γράμματα και κομματικές δομές, αλλά πρέπει, μάλλον, να
ερευνήσει το πυκνό δίκτυο διασυνδέσεων μεταξύ ατόμων
και ομάδων, αν θέλει να μελετήσει τον τρόπο με τον οποίο
λειτουργούσε συλλογικά ο αναρχισμός. Στις διαρκείς, και
πολλών κατευθύνσεων, προσωπικές διασυνδέσεις μεταξύ
των ατόμων και των ομάδων μπορεί κανείς να εντοπίσει τον
συντονισμό και την συνέχεια που αναζητούνται συνήθως
στις απρόσωπες δομές και τους παγιωμένους ρόλους των
τυπικών οργανώσεων. Οι αναρχικοί όντως οργανώνονταν,
αλλά ο αναγκαστικά παράνομος χαρακτήρας αυτού του ορ-
γανωτικού έργου το εξαφανίζει από τον ιστορικό απολογι-
σμό. Οι κινητοποιήσεις που προκαλούνταν μέσα από παρά-
νομες προετοιμασίες εκδηλώνονταν με την μορφή αυθόρ-
μητων αναστατώσεων του φλογερού πλήθους, ενισχύοντας
έτσι το παραλογιστικό στερεότυπο. Παρομοίως, οι φαινο-
μενικές εξαφανίσεις του ιταλικού αναρχισμού είναι σφάλμα
του ιστορικού και όχι του κινήματος που διέθετε περισσότε-
ρη συνέχεια και οργανωτικά μέσα από όσα αποκαλύπτει η
εθνική εμβέλεια. Ο ιταλικός αναρχισμός ήταν ένα διεθνικό
κίνημα που εξαπλωνόταν στις ακτές του Ατλαντικού Ωκεα-
νού και της Μεσογείου. Οι φαινομενικές είσοδοι και έξοδοι
από την ιταλική σκηνή στην ουσία αντιστοιχούν στις μετα-
τοπίσεις της πρωτοβουλίας από την ιταλική περιοχή στο
διεθνές πεδίο, ιδιαιτέρως σε καιρούς καταστολής10.
Το χάσμα μεταξύ φαίνεσθαι και πραγματικότητας είναι
εξίσου εντυπωσιακό ως προς τις αναρχικές ιδέες περί ορ-
γάνωσης. Όπως παρατηρεί ο Gerald Brenan, “η πραγμα-
τική ιστορία του αναρχικού κινήματος δεν περιέχεται στα
βιβλία αλλά στα καθημερινά φύλλα και τις αναμνήσεις των
εν ζωή αναρχικών”11. Μελετώντας, έτσι, τους σημαίνο-
ντες διανοητές και τα βιβλία τους για να ανιχνεύσουμε τις
αναρχικές ιδέες ίσως παραπλανούμαστε. Για παράδειγμα,
μέχρι τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο δεν υπάρχει σημα-
10 Davide Turcato, “Italian Anarchism as a Transnational Movement, 1885-
1915”, International Review of Social History 52 , αρ. 3 (December, 2007).
11 Gerald Brenan, The Spanish Labyrinth, 2η έκδοση (ανατύπωση, Cambridge,
1990), 360.
ευτοπία, τεύχος 19ο, Οκτώβρης 2010
ντικό βιβλίο ή φυλλάδιο στην αναρχική φιλολογία σχετικά
με την οργάνωση. Επιπλέον, η οργάνωση ήταν αντικείμενο
των πιο έντονων, διχαστικών και μακρόχρονων αντιθέσεων
του ιταλικού αναρχισμού που μεταφέρθηκε επί δεκαετίες
στον τύπο. Οι αντιθέσεις αυτές είχαν ευρύ αντίκτυπο, ιδι-
αιτέρως όσον αφορά στη συμμετοχή στο εργατικό κίνημα.
Επιπλέον, η αντιθέσεις των Ιταλών έμοιαζαν σημαντικά σε
εκείνες που υπήρχαν μεταξύ των κολλεκτίβων και των κομ-
μουνιστών στην Ισπανία. Βεβαίως η τελευταία αυτή αντι-
παράθεση εκδηλώθηκε και σε επίπεδο τακτικής. Καθώς οι
αναρχοκομμουνιστικές ιδέες διαπερνούσαν την Ισπανία, τα
αντικαθεστωτικά στοιχεία μετατρέπονταν σε απόστολους
της νέας ιδεολογίας, αλλά οι θεωρητικές αποκλίσεις παρέ-
μειναν συνδεδεμένες με τις οργανωτικές. Ως την δεκαετία
1890 οι αντιθέσεις περιορίστηκαν στα θεωρητικά στοιχεία,
αλλά παρέμεναν οι ρωγμές στην τακτική. Εν ολίγοις, η τα-
κτική δεν ήταν μόνον ένα σημαντικό, πλην βοηθητικό, στοι-
χείο των αντιθέσεων στην Ισπανία, αλλά ο ίδιος ο πυρήνας
τους12.
Στο τέλος, και σε αντίθεση με την απουσία μέριμνας για τα
πρακτικά ζητήματα που προϋποθέτει η χιλιαστική ερμηνεία,
η πλέον συνεχής έγνοια των αναρχικών στην Ιταλία και την
Ισπανία δεν ήσαν οι απώτερες ουτοπίες αλλά τα βέλτιστα
μέσα προς χρήση εδώ και τώρα. Η έμφαση των οργανώ-
σεων σε αυτές τις φροντίδες συνεπάγεται μια διαφορετική
θεώρηση για τον αναρχισμό. Για παράδειγμα, καθίσταται
προβληματική η εξέταση της Ισπανίας ως εξαιρετικής πε-
ρίπτωσης στην οποία ο κολλεκτιβισμός παρατάθηκε περισ-
σότερο από οπουδήποτε αλλού. Αντίθετα, τα ίδια ζητήματα
τακτικής συζητούνταν στην Ισπανία και αλλού επί δεκαε-
τίες. Γενικότερα, μια ριζική αλλαγή στην ταξινόμηση των
αναρχικών ρευμάτων είναι επιβεβλημένη. Καθιερωμένες
κατηγοριοποιήσεις βασισμένες σε ετικέτες, όπως ατομικι-
12 George Richard Esenwein, Anarchist Ideology and the Working-Class
Movement in Spain, 1868-1898 (Berkeley, 1989), 113, 134-5· Jordi Piquè
i Padró, Anarco-collectivisme i anarco-communisme (Barcelona, 1989),
134-8.
ελευθεριακή σκέψη 37

σμός, κολλεκτιβισμός, κομμουνισμός και αναρχοσυνδικα-
λισμός, συχνά αποκρύπτουν περισσότερα από όσα αποκα-
λύπτουν. Μια κατηγοριοποίηση, αντίθετα, βασισμένη στην
οργάνωση και τη συμμετοχή σε εργατικά κινήματα φανερώ-
νει παραμελημένες συγγένειες μεταξύ ιταλών οργανωτών,
ισπανών κολλεκτιβιστών και γάλλων συνδικαλιστών.
Παρά το εύρος της η συζήτηση αναρχικών για την οργά-
νωση έχει περάσει απαρατήρητη έξω από τους αναρχικούς
κύκλους. Επιπλέον, ήταν μια συζήτηση με μεγάλη επιτήδευ-
ση. Σε αντίθεση με το χονδροειδές στερεότυπο του αναρ-
χικού που απορρίπτει την οργάνωση αυτοστιγμεί, πολλές
38 ελευθεριακή σκέψη
από τις ιδέες που συζητήθηκαν μεταξύ οργανωτικών και
αντιοργανωτικών έχουν καταστεί κοινή αξία στην σοσια-
λιστική φιλολογία, ιδιαιτέρως μέσα από τα έργα του Rober
Michels του οποίο το βιβλίο Πολιτικά Κόμματα αξιολογεί-
ται ως “ένα από τα πλέον σημαίνοντα βιβλία του εικοστού
αιώνα”. Ο Michels αναγνωρίζει ότι “οι αναρχικοί ήσαν οι
πρώτοι που επέμεναν στις ιεραρχικές και ολιγαρχικές επι-
πτώσεις των κομματικών οργανώσεων”13. Τα ερωτήματα
που έμπαιναν δεν ήταν περί οργανωτικότητας ή μη, αλλά
περί τυπικής οργάνωσης. Οι αντι-οργανωτικοί καταψήφι-
ζαν την συμμόρφωση σε κανόνες που επιφέρει η γραφειο-
κρατία, ζήτημα του οποίου η σπουδαιότητα, και οι συνέπει-
ες αναγνωρίστηκαν, μετέπειτα, από κοινωνιολόγους όπως ο
Rober K. Merton. Οι αντι-οργανωτικοί ήθελαν την διακοπή
της οργάνωσης στο σημείο όπου μετατρεπόταν σε γραφει-
οκρατία. Εστιάζοντας στα πιθανά εξουσιαστικά αποτελέ-
σματα της αναρχικής οργάνωσης, παρά τις προθέσεις των
συμμετεχόντων, η αντιπαράθεση αφορούσε την “αθέλητες
συνέπειες της σκόπιμης κοινωνικής δράσης”.
Σε ένα άλλο κλασσικό κείμενο των κοινωνικών επιστημών,
το Η Λογική της Συλλογικής Δράσης του Mancur Olson, ο
συγγραφέας ισχυρίζεται ότι, τα συλλογικά αγαθά δεν πα-
ρέχονται σε μεγάλες ομάδες, εκτός και αν υπάρχει κατα-
ναγκασμός ή ειδικά κίνητρα. Ο Olson αντιπαραθέτει την
θέση αυτή με την “αναρχική πλάνη” ότι “μόλις καταρριφθεί
το υπάρχον, καταπιεστικό, εκμεταλλευτικό κράτος μια νέα,
εθελοντική, φυσική οντότητα θα προκύψει και θα πάρει την
θέση του”. Την ίδια στιγμή ισχυρίζεται ότι, οι μικρές ομάδες
είναι αποτελεσματικότερες από τις μεγάλες. Η αλήθεια εί-
ναι ότι, αυτή ήταν η κύρια διαφωνία των αντι-οργανωτικών.
Ο Olson παραδέχεται ότι οι ομόσπονδες ομάδες εξαιρού-
νται αυτού του κανόνα. Πράγματι, η ομοσπονδία ήταν η
καθιερωμένη μορφή αναρχικής οργάνωσης. Τελικά, ανα-
γνωρίζει ο Olson, ότι “ακόμη και μια μεγάλη ομάδα που
13 Robert Michels, Political Parties, (New York, 1962), 325.
Νοηματοδοτώντας τον αναρχισμό
πασχίζει για μια ουτοπία μπορεί να έχει λόγο να ενεργήσει
ως ομάδα”. Έτσι, αναπάντεχα κατά κάποιον τρόπο, ο Olson
εκών-άκων δικαιώνει τον ορθολογισμό των αναρχικών ιδε-
ών περί οργάνωσης σε πείσμα της παραχάραξης της πραγ-
ματικότητας για τον αναρχισμός14.
Η αναγνώριση ότι η λογική ενός ατόμου είναι μια μεθο-
δολογική εικασία, μάλλον, παρά μια εμπειρικά ελεγχόμενη
υπόθεση, σημαίνει ότι η απόδοση παραλογισμού καταδει-
κνύει περισσότερο τα μειονεκτήματα του παρατηρητή, παρά
εκείνα του παρατηρούμενου. Όταν ένας επαγγελματίας
ιστορικός όπως ο Perez Zagorin γράφει ότι “η ανιδιοτέλεια
και ο ηρωισμός των καλύτερων αναρχικών ακτιβιστών προ-
καλεί τον θαυμασμό μας και, ταυτόχρονα, η ανοησία τους
μας εξοργίζει και μας ακινητοποιεί” εκφράζει ένα διαδεδο-
μένο συναίσθημα που εξηγεί σε σημαντικό βαθμό την υπο-
βαθμισμένη ποιότητα της ιστοριογραφίας για τον αναρχι-
σμό. Όσο πιο απροβλημάτιστα διατυπώνονται τέτοιοι ισχυ-
ρισμοί, τόσο πιο πολύ αφορούν στην “μνημειώδη αναποτε-
λεσματικότητα” της ιστοριογραφίας που εκπροσωπούν15.
Η αναβίωση του αναρχισμού την δεκαετία του 1960 απο-
κάλυψε αυτή την αναποτελεσματικότητα, εξαναγκάζοντας
πολλούς ιστορικούς να μετριάσουν την εμπιστοσύνη σε
προγενέστερους ισχυρισμούς. Ο Hobsbawm αποκάλεσε
την αναζωογόνηση αυτή “αναπάντεχη” και “εκπληκτική”
καθώς και “αδικαιολόγητη”· και ο Woodcock εξέδωσε μια
νέα έκδοση του βιβλίου του που, αντίθετα από την πρώτη,
“δεν θα ήταν μια θρηνωδία”16. Ακόμη, οι νεώτεροι ιστορικοί
ξανάρχισαν το μοτίβο του αναρχισμού ως μονίμως αποτυ-
χημένου κινήματος. Έτσι, για τον Varias το 1968 ήταν η
14 Mancur Olson, The Logic of Collective Action (Cambridge, Mass.: Harvard
University Press, 1965), 53-54, 62-63, 130-131, 161 n 94. Για περισσότε-
ρα επιχειρήματα υποστήριξης των αναρχικών θέσεων, Michael Taylor,
“Anarchy, the State and Cooperation”, κείμενο 65 στον παρόντα τόμο.
15 Perez Zagorin, βιβλιοκριτική του The Anarchists του James Joll, The Journal
of Modern History 38, αρ. 4 (December, 1996).
16 E.J. Hobsbawm, Revolutionaries (New York, 1973), 90-91· George
Woodcock, Anarchism 2η έκδοση (Harmondsworth, 1986), 8.
ευτοπία, τεύχος 19ο, Οκτώβρης 2010
επανεμφάνιση ενός κινήματος “προορισμένου να είναι διη-
ρημένο, ασυνεπές και χωρίς συγκεκριμένους στόχους” που,
για τον λόγο αυτόν, “ποτέ δεν θα μπορέσει να γίνει κάτι
άλλο από υποκουλτούρα”17.
Σε πείσμα των ανεπαρκών αλλά πεισματωδών αναλύσε-
ων του αναρχισμού με όρους ασυνέχειας, αυθορμητισμού,
κυκλικότητας και αναγκαστικής καταδίκης, η αναζωπύρω-
ση του αναρχισμού στην δεκαετία του 1960 μπορεί να εκ-
πλήσσει λιγότερο μέσα από μια καλύτερη κατανόηση της
λογικής του. Στην καρδιά της αναρχικής θεωρίας και τα-
κτικής βρίσκεται η αρχή της συνέπειας μεταξύ μέσων και
σκοπών, η οποία δεν είναι δόγμα αλλά εκπορεύεται από την
πραγματιστική προϋπόθεση να παραμένει στον σωστό δρό-
μο. Επομένως, οι αναρχικοί δεν αντιμετωπίζουν την ήττα
ως κατηγορηματική, αναπόφευκτη αποτυχία. Και πάλι, σε
αντίθεση με το παραλογιστικό στερεότυπο που θέλει τους
αναρχικούς δονκιχωτικούς πρωταθλητές χαμένων αγώνων,
μια τέτοια στάση κινητοποιείται λογικά από την σκοπιμότη-
τα της επιδίωξης των αναρχικών στόχων.
Η συζήτηση μεταξύ αναρχικών για τον αντιμιλιταρισμό
κατά τη διάρκεια του Πρώτου Παγκόσμιου Πόλεμου απει-
κονίζει το σημείο αυτό. Σε αντιπαράθεση με τον Κροπότ-
κιν και άλλους που ένιωσαν ότι έχουν καθήκον να πάρουν
συγκεκριμένη θέση μέσα στην σύγκρουση του πολέμου,
ο Ερρίκο Μαλατέστα διαφώνησε ότι, κάθε φορά που οι
αναρχικοί ήσαν αδύναμοι να δράσουν αποτελεσματικά
ώστε να αποδυναμώσουν το Κράτος και τους καπιταλιστές,
το καθήκον τους ήταν “να αρνηθούν κάθε εθελοντική βοή-
θεια προς τους αγώνες του εχθρού και να μείνουν στο πλάι
διασώζοντας τις αρχές τους –που σημαίνει να σώσουν το
μέλλον”18. Αντίθετα από την κατάρρευση της Δεύτερης Δι-
17 Varias, 168.
18 E. Malatesta, “Anarchists Have Forgotten their Principles”, Freedom
(London) 28, αρ. 307 (November, 1914), 85 (ανατυπωμένο στο Anarchism:
A Documentary History of Libertarian Ideas, Volume One, 286-289).
ελευθεριακή σκέψη 39
εθνούς κατά τον πόλεμο, η θέληση της πλειοψηφίας των 1899: “δεν είναι ζήτημα να πετύχουμε την αναρχία σήμε-
αναρχικών να υπερασπιστούν τις αρχές τους και να επιβι- ρα, αύριο ή στους επόμενους δέκα αιώνες, αλλά το ζήτημα
ώσουν από τις αδυναμίες τις στιγμής πράγματι έσωσαν το είναι ότι βαδίζουμε προς την αναρχία σήμερα, αύριο και
μέλλον. Ο αντιμιλιταρισμός από τότε έγινε όχι μόνο θεμέ- για πάντα”. Τα κεφάλαια που ακολουθούν δείχνουν πώς
λιο αδιαμφισβήτητο του αναρχισμού, αλλά και θεμελιώδες οι αναρχικοί προχώρησαν πάνω σ’ αυτό το μονοπάτι κατά
στοιχείο των περισσότερων ριζοσπαστικών κινημάτων. τη διάρκεια σχεδόν τεσσάρων δεκαετιών, από το 1939 ως
το 1977. Παρά την τάση πολλών ιστορικών να προφητεύ-
Οι ιστορικές ήττες του αναρχισμού παραμένουν. Επιπλέον,
ουν για την μοίρα του αναρχισμού, ουδείς γνωρίζει αν οι
την ώρα που οι αδυσώπητοι ιστορικοί τις θεωρούν κατηγο-
αναρχικές ιδέες τελικά θα θριαμβεύσουν. Για τους αναρχι-
ρηματικές επιβεβαιώσεις της ματαιότητας του αναρχισμού,
κούς κάτι τέτοιο δεν θα εξαρτηθεί από το αμετάβλητο της
οι ήττες αυτές ετοιμάζουν το έδαφος για μελλοντικές ανα-
ανθρώπινης φύσης ή το αναπόδραστο της ιστορικής πο-
ζωπυρώσεις του αναρχισμού, αφού μέσα από τις ήττες τους
ρείας, αλλά από την βούληση των κοινωνικού ακτιβιστή
οι αναρχικοί αφυπνίζονται μπροστά στην ανάγκη διάσωσης
να καθοδηγηθεί από την αλληλεγγύη, μάλλον, παρά από
του μέλλοντος. Υπό αυτό το φως κατανοείται ο αναρχισμός
τον εγωισμό. Σε κάθε περίπτωση και παρά το ότι κανείς
μεταξύ 1940 και 1960. Ούτε η ήττα των ισπανών αναρχι-
δεν μπορεί να προβλέψει αν η αναρχία θα πραγματοποιηθεί
κών το 1939 σημάδεψε τον θάνατο του αναρχισμού, ούτε η
κάποτε, ο πλούτος, το εύρος και η εμπέδωση των αναρχι-
αναζωογόνησή του το 1968 βλάστησε αυθόρμητα. Μεταξύ
κών ιδεών που καλλιεργεί ο παρόν τόμος δικαιολογούν μια
αυτών των σημαντικών ετών οι αναρχικοί εξακολουθούσαν
μετριοπαθέστερη αλλά στερεότερη πρόβλεψη την οποία οι
την εξέλιξη των ιδεών τους. Στοιχεία της αναρχικής σκέ-
τέσσερις δεκαετίες από το 1977 ως τα σήμερα μόλις έχουν
ψης διέπουν πολλές όψεις της κοινωνικής και πολιτισμικής
αρχίσει να επιβεβαιώνουν: ότι ο αναρχισμός είναι εδώ και
ζωής, από την τέχνη ως τις επιστήμες και την τεχνολογία,
θα παραμείνει.
ως τις σεξουαλικές σχέσεις. Αν ο αναρχισμός υπήρξε φά-
ντασμα, ήταν ένα φάντασμα πολύ ζωηρό. Όπου οι αναρ- Vancouver, Ιούλιος 2008
χικοί ήσαν πολύ λίγοι για να καταφέρουν έναν αντίκτυπο
σαν μαζικό κίνημα, εργάστηκαν για το μέλλον και για να
μεταδώσουν αναλλοίωτα ιδανικά στις μεταγενέστερες γε- Μετάφραση: Γιώργος Φράγκος
νεές. Ασυνέχεια και αυθορμητισμός, καταβαράθρωση και
αναγέννηση είναι τα αλληλοσυμπληρούμενα μέρη των πα-
ραλογιστικών ερμηνειών που διακόπτουν τις αλληλοσυνδέ-
σεις μεταξύ των ηττών και των αναζωπυρώσεων του αναρ-
χισμού. Απεικονίζοντας την συνέχεια της αναρχικής σκέψης
και πράξης, το πλούσιο υλικό που περιέχει ο παρόν τόμος
ρίχνει φως σε αυτές τις σχέσεις και βοηθά στο γεφύρω-
μα του χάσματος που χωρίζει τις παραλογιστικές ερμηνείες
από την επαρκή κατανόηση του αναρχισμού.
Σε αντίθεση με το στερεότυπο του αναρχισμού ως δόγμα-
τος του “όλα ή τίποτα”, ο Μαλατέστα διατύπωνε ήδη στα

40 ελευθεριακή σκέψη Νοηματοδοτώντας τον Αναρχισμό

Συνέντευξη του Δημήτρη
Ρουσσόπουλου στην Ευτοπία
Η συνέντευξη του Δημήτρη Ρουσσόπουλου προς την Ευτο-
πία πραγματοποιήθηκε την άνοιξη του 2010 στην Αθήνα.
Ο Δημήτρης Ρουσσόπουλος είναι ένας από τους σημαντι-
κότερους υποστηρικτές της κοινωνικής οικολογίας. Είναι
ο ιδρυτής και ο εκδότης του περιοδικού Our Generation
(1961-1994) και εκδότης του εκδοτικού οίκου Black Rose
Books, δηλαδή ενός από τους σημαντικότερους αριστε-
ρούς εκδοτικούς οίκους παγκοσμίως, ο οποίος εδράζεται
στον Καναδά και έχει εκδώσει δεκάδες αναρχικούς τίτ-
λους1. Επίσης είναι συνιδρυτής των γαλλόφωνων εκδόσε-
ων Les Editions Ecosociete. Έχει γράψει το βιβλίο Political
Ecology, Beyond Environmentalism, το οποίο έχει μετα-
φραστεί σε 5 γλώσσες (και στα ελληνικά με τον τίτλο Πο-
λιτική Οικολογία), ενώ στα ελληνικά κυκλοφορούν επίσης Ευτοπία: Στον Καναδά αποτελείς για δεκαετίες ενεργό
δύο κείμενά του με τίτλους «Η κατανόηση της πόλης και μέλος σε αρκετές προσπάθειες ανάδειξης ενός κινήματος
η ριζοσπαστική κοινωνική αλλαγή» και «Συμβούλια γειτο-
πόλης. Ποια μπορεί να είναι τα βασικά στοιχεία που θεω-
νιάς» στη συλλογή κειμένων με τον τίτλο «Η πόλη και η
ρείς πως είναι σήμερα χρήσιμα να αποκομίσει κανείς μέσα
ριζοσπαστική κοινωνική αλλαγή, Θεωρία και πρακτική των
από αυτήν τη μακροχρόνια πορεία αγώνων;
κινημάτων πόλης», Ελευθεριακή Κουλτούρα, Αθήνα, 1989.
Ο Ρουσσόπουλος είναι ο ιδρυτής του Urban Ecology Center Ρουσσόπουλος: Οι άνθρωποι της ηλικίας μου χρησιμοποι-
of Montreal αλλά και συνιδρυτής του Institute of Political ούν ένα διάσημο ρητό που λέει «η γενιά μου είναι η χώρα
Alternatives of Montreal. Το παρακάτω κείμενο αποτελεί μου», το οποίο σημαίνει, ότι εμείς που γεννηθήκαμε πολιτι-
ένα απόσπασμα της τρίωρης συνέντευξης που παραχώρησε κά τη δεκαετία του ‘60, και φτάσαμε στην αποθέωση (στα
ο Ρουσσόπουλος στην Ευτοπία.2 ελληνικά) το 1968, ήμασταν εξαιρετικά αφοσιωμένοι στο
έργο του εκ θεμελίων μετασχηματισμού της κοινωνίας. Και
μ’ αυτό εννοώ ότι ο μοναδικός τρόπος για να αλλάξει εκ
1  ια περισσότερες πληροφορίες σχετικά με τον εκδοτικό οίκο βλ. www.
Γ θεμελίων η κοινωνία είναι να αλλάξει από τα κάτω προς τα
blackrosebooks.net και www.blackrosebooks.com. πάνω. Και όταν λέμε «από τα κάτω προς τα πάνω» εννοού-
2 Όσες και όσοι επιθυμούν όλο το υλικό ας απευθυνθούν στη διεύθυνση του
περιοδικού για να τους αποσταλεί (με αντίτιμο τα έξοδα αποστολής). Οι
σαμε ότι, με κάποιον τρόπο, έπρεπε να δημιουργήσουμε κι-
σημειώσεις που υπάρχουν στο κείμενο είναι του μεταφραστή. νήματα που να φέρνουν σε επαφή ανθρώπους που δεν είχαν

ευτοπία, τεύχος 19ο, Οκτώβρης 2010 κοινωνική οικολογία 41

ιδέα για το τι είναι πολιτική ή οικονομική εξουσία (power)
στην καθημερινή τους ζωή. Έτσι η δεκαετία του ‘60 ήταν
μια περίοδος κατά την οποία φτωχοί άνθρωποι ήρθαν σε
επαφή για πρώτη φορά, όπως επίσης και οι μαύροι και οι
γυναίκες το ίδιο. Στις αρχές της δεκαετίας του ‘70 είχαμε
το κίνημα απελευθέρωσης των γυναικών. Επίσης οι ομοφυ-
λόφιλοι ήρθαν σε επαφή για πρώτη φορά και οργάνωσαν
κινήματα για τη διεκδίκηση των δικαιωμάτων τους. Και εμ-
φανίστηκαν για πρώτη φορά και οι περιβαλλοντιστές, που
σχημάτισαν το περιβαλλοντικό κίνημα το οποίο αργότερα
έγινε το οικολογικό κίνημα. Αυτά τα κινήματα εκδηλώθηκαν
επειδή δείξαμε ιδιαίτερη προσοχή στο πώς οργανώνεις τους
ανθρώπους και πώς τους φέρνεις σε επαφή μεταξύ τους.
Πώς θεμελιώνεις ένα διαπροσωπικό σύνολο σχέσεων το
οποίο δημιουργεί μια γνήσια συντροφικότητα για συγκεκρι-
μένους, πολύ θεμελιώδεις, ριζοσπαστικούς και δημοκρα-
τικούς στόχους. Και ως αποτέλεσμα ενός τέτοιου είδους
κινήματος, γνωρίζαμε ότι υπήρχαν δύο επίπεδα στα οποία
έπρεπε να δουλέψουμε.
Πρώτον, θα έπρεπε να δουλέψουμε με το συγκεκριμένο ζή-
τημα που μας απασχολούσε. Για παράδειγμα, αν ήμασταν
περιβαλλοντιστές ή οικολόγοι, μπορεί να ενδιαφερόμασταν
συγκεκριμένα για την προστασία της φύσης ή την προστα-
σία συγκεκριμένων πάρκων, ποταμών, δασών, ή των άγριων
ζώων. Αυτά είναι μεγάλα ζητήματα που διατρέχουν όλο το
πεδίο. Αν ήμασταν όμως περισσότερο πολιτικοποιημένοι,
θα ασχολούμασταν με το εξής θεμελιώδες γεωπολιτικό
ερώτημα: ποιο είναι εκείνο το πεδίο μέσα στο οποίο θα ρι-
ζώσουμε το πολιτικό μας κίνημα; Και βρήκαμε ότι το πεδίο
αυτό είναι η γειτονιά και η πόλη.
Έτσι γνωρίσαμε μια μεγάλη παράδοση της σκέψης, η οποία
περιελάμβανε ανθρώπους σαν τον Πολ Γκούντμαν3, τον
Μάρεϊ Μπούκτσιν, την Τζέην Τζέικομπς4 και τον Λιούις
3  aul Goodman (1911-1972): αμερικανός αναρχικός κοινωνιολόγος και ποι-
P του έχουν κυκλοφορήσει στα ελληνικά από τις εκδόσεις Νησίδες. Βλέπε και
ητής.
4 Jane Jacobs (1916-2006): καναδή συγγραφέας και ακτιβίστρια.
42 κοινωνική οικολογία
Μάμφορντ5. Αυτοί είναι κάποιοι από τους μεγάλους δια-
νοητές οι οποίοι πίστευαν ότι η πόλη είναι ο αναγκαίος γε-
ωπολιτικός χώρος μέσα στον οποίον το κίνημα πρέπει να
αγκυροβολήσει προκειμένου να γίνει μια πολιτική πραγμα-
τικότητα. Ο αγώνας για την εξουσία, για τον επανακαθορι-
σμό της εξουσίας, για την αποκέντρωση της εξουσίας, για
να παρθεί η εξουσία από τους συγκεντρωτικούς πολιτικούς
θεσμούς της κοινωνίας μας πρέπει να γίνει στο επίπεδο της
γειτονιάς και της πόλης. Έτσι, για πρώτη φορά, στο τέλος
της δεκαετίας του ‘60 είχαμε μια αίσθηση της μορφολογίας
της πολιτικής μας. Δεν ήταν διεθνής, δεν ήταν εθνική, δεν
ήταν καν περιφερειακή, αλλά ήταν επικεντρωμένη τοπικά
σε μια πολιτική και οικονομική πραγματικότητα, σε μια κοι-
νωνική και πολιτισμική πραγματικότητα, που ονομαζόταν
«πόλη». Την ίδια στιγμή, σε όλον τον κόσμο ελάμβανε χώρα
ένα πολύ ενδιαφέρον φαινόμενο- το οποίο είχαμε προβλέ-
ψει ότι θα συμβεί- και αυτό ήταν η γιγάντωση του φαινο-
μένου της αστικοποίησης. Έτσι για παράδειγμα γνωρίζαμε
ότι, το 2003, για πρώτη φορά στην ιστορία του ανθρώπι-
νου πολιτισμού, η πλειονότητα του παγκόσμιου πληθυσμού
ζούσε σε πόλεις. Και αυτό έχει πολύ σοβαρές πολιτικές και
οικονομικές συνέπειες για το πώς θα δημιουργήσουμε το εί-
δος του κινήματος που θα φέρει ένα νέο περιεχόμενο ελευ-
θερίας.
Έτσι, στην περίπτωση του Μοντρεάλ δουλέψαμε πολύ
σκληρά για να δημιουργήσουμε το πρώτο κίνημα αστικής
οικολογίας (urban ecology). Με άλλα λόγια αμφισβητή-
σαμε τους περιβαλλοντιστές και τους οικολόγους, και τους
είπαμε «είναι καλό να τρέχεις για να σώσεις αυτό ή εκείνο
το ποτάμι ή το δάσος ή το είδος ζώων, αλλά το θέμα είναι
ότι η πόλη, αφού η αστικοποίηση είναι το πιο βαρύ φορτίο
που επωμίζεται η φύση». Η πόλη είναι ένα δίκτυο εξαγωγής
5  ewis Mumford (1895-1990): αμερικανός διανοητής ο οποίος ασχολήθηκε
L
ιδιαίτερα με την κριτική στο σύγχρονο τεχνολογικό πολιτισμό. Αρκετά έργα
το 12ο τεύχος της Ευτοπίας (Ιούνης 2005) που ήταν αφιερωμένο στο έργο
του.
Συνέντευξη του Δημήτρη Ρουσσόπουλου
σκουπιδιών και ρύπανσης, και ταυτόχρονα ένα δίκτυο εισα-
γωγών, ένα δίκτυο κατανάλωσης των πιο σημαντικών στοι-
χείων της φύσης. Αντλούμε τα πάντα απ’ έξω, και εξάγουμε
σκουπίδια. Και αυτή η αντίθεση μεταξύ της αστικής ζωής
και της φύσης είναι που συμβάλει περισσότερο στην αλ-
λαγή κλίματος και σε ολάκερη την περιβαλλοντική κρίση.
Έτσι, ως κοινωνικοί οικολόγοι γνωρίζαμε ότι, αν δεν υπάρ-
ξει μια νέα ισορροπία μεταξύ της ανθρώπινης κοινωνίας και
της φύσης, το όλο σύστημα θα καταρρεύσει. Και εφόσον η
κύρια πηγή γι’ αυτήν την κρίση μπορούμε να πούμε ότι είναι
η αστικοποίηση και η πόλη, πρέπει να στρέψουμε την προ-
σοχή μας πολιτικά και οικονομικά στην πόλη. Τι να κάνουμε
με τις πόλεις;
Έτσι λοιπόν στο Μοντρεάλ προωθήσαμε την αστική οικο-
λογία, που σχετίζονταν με τα ζητήματα της στέγασης, των
συγκοινωνιών, της ρύπανσης του νερού και του αέρα, με τη
δημόσια υγεία, με τον τρόπο με τον οποίο το επιβαρημένο
αστικό περιβάλλον επηρέαζε την υγεία, κυρίως των παι-
διών και των ηλικιωμένων, και με το ζήτημα του πρασίνου.
Με άλλα λόγια με όλα τα πράγματα που κάνουν την πόλη
καρκίνωμα, ένα είδος παρασίτου το οποίο υπάρχει στο οι-
κοσύστημα. Αυτά ήταν τα στοιχεία που έπρεπε να ενωθούν
για να καθορίσουν την αστική οικολογία. Και στην καρδιά
της αστικής οικολογίας, ως πρόταγμα, ήταν η βασική μας
φιλοσοφία, η βασική μας πολιτική, δηλαδή η κοινωνική
οικολογία. Αυτό σήμαινε ότι δεν υπάρχει οικολογική λύση
για ο,τιδήποτε, εκτός αν η κοινωνία, και πιο συγκεκριμένα
η αστική κοινωνία, εκδημοκρατιστεί ριζικά. Αν οι σχέσεις
εξουσίας μεταξύ διαφόρων ανταγωνιστών της κοινωνίας
και μεταξύ των ανθρώπων και των δομών εξουσίας δεν
αλλάξουν ριζικώς, τόσο πολιτικά, όσο οικονομικά, κυρίως
όμως πολιτικά, δεν υπάρχει περίπτωση να διαχειριστούμε
τα οικολογικά προβλήματα και δη, τα αστικά οικολογικά
προβλήματα. Αυτή ήταν η συμβολή της κοινωνικής οικολο-
γίας.
Έτσι στα τέλη της δεκαετίας του ‘90 στο Μοντρεάλ, βγαί-
νοντας από το τη δεκαετία του ‘60, είχαμε τη λογική του
ευτοπία, τεύχος 19ο, Οκτώβρης 2010
πώς οργανώνουμε ανθρώπους, πώς γνωρίζουμε τους γεί-
τονες, πώς φτιάχνουμε ενώσεις γειτονιάς, πώς μπορούμε
να οργανώσουμε κύκλους συζητήσεων στη βάση της γειτο-
νιάς, πώς δημιουργούμε μια λογική ταυτότητας. (…) Όλα
αυτά καθόριζαν την κατεύθυνση στην οποία θα πορευό-
μασταν. Έτσι λοιπόν, πήρα μέρος σε μια πολύ σημαντική
μάχη που έλαβε χώρα στο Μοντρεάλ. Το πρώτο σημαντικό
είναι να προσδιορίζεις με ποια ζητήματα θα ασχοληθείς.
Θα ασχοληθείς με τις συγκοινωνίες, με την ατμοσφαιρική
ρύπανση, με την ηχορύπανση, με τι θα ασχοληθείς; Ποιο
είναι το πιο σημαντικό κλειδί για να ανοίξεις την πόρτα της
συνείδησης των ανθρώπων; Αποφασίσαμε με τους συντρό-
φους μου ότι το πιο σημαντικό ζήτημα ήταν αυτό της στέ-
γασης. Πού ζουν οι άνθρωποι; Πώς ζουν; Σε ποιες συν-
θήκες ζουν; Έτσι για να μην περιαυτολογώ, συμμετείχα σε
έναν εντεκάχρονο αγώνα για να σώσουμε μια πολύ μεγάλη
γειτονιά στο κέντρο του Μοντρεάλ, στην οποία βρίσκονταν
1800 άνθρωποι και 647 σπίτια. Και οργανώσαμε αυτή τη
μάχη σε διάφορα στάδια. Οργανώσαμε συμβούλια γειτο-
νιάς, συλλογές υπογραφών, δημόσιες συναντήσεις, διαδη-
λώσεις. Και προέκυψαν κατηγορίες για πολιτική ανυπακοή,
συλλήψεις, φυλακίσεις, δίκες. Όμως μετά από 11 χρόνια
εντατικών αγώνων, νικήσαμε! Και καταφέραμε να σώσουμε
μια περιοχή 6 οικοδομικών τετραγώνων, στην καρδιά του
Μοντρεάλ, και οικοδομήσαμε το μεγαλύτερο συνεργατικό
πρόγραμμα στέγασης σ’ όλον τον Καναδά6. Αυτό το μη κερ-
δοσκοπικό συνεργατικό πρόγραμμα στέγασης στηρίζεται σε
μια ομοσπονδία η οποία απαρτίζεται από 22 μικρές κοοπε-
ρατίβες. Αυτό είναι κάτι για το οποίο εγώ επέμεινα, επειδή
όταν έχεις μια μικρή μονάδα, τότε μπορείς να είσαι βέβαιος
για τη δημοκρατική συμμετοχή, ότι ο δημοκρατικός έλεγ-
χος είναι πιο πιθανό να συμβεί, παρά αν έχεις μια τεράστια
οργάνωση 1.800 ανθρώπων. Είναι πολύ σημαντικό επίσης
ότι αυτή η ομοσπονδία στηρίζεται σε ένα καταπίστευμα γης
(land trust). Αντιλαμβάνομαι ότι αυτό είναι κάτι ξένο για
σας και δύσκολο να το συλλάβετε, όμως το καταπίστευμα
6 Πρόκειται για το Milton-Parc.
κοινωνική οικολογία 43
γης είναι το εξής: η κάθε μία από τις 22 κοοπερατίβες έχουν
και ελέγχουν έναν συγκεκριμένο αριθμό σπιτιών, όμως η
γη, η περιοχή των 6 οικοδομικών τετραγώνων ανήκει σε
όλους. Είναι ένα κομμάτι γης που ανήκει σε όλους αυτούς
συλλογικά. Και γιατί είναι σημαντικό αυτό; Γιατί δεν γί-
νονται αγοραπωλησίες σπιτιών στο συγκεκριμένο κομμάτι
γης. Δεν υπάρχει κερδοσκοπία σ’ αυτήν την περιοχή. Έχει
αφαιρεθεί αυτή η περιοχή από την καπιταλιστική αγορά.
Πρόκειται για κάτι αρκετά ριζοσπαστικό και καταφέραμε
να το πραγματοποιήσουμε.
Το επόμενο πράμα που κάναμε μετά απ’ αυτό ήταν να
ιδρύσουμε το Κέντρο Αστικής Οικολογίας του Μοντρεάλ
(Urban Ecology Center of Montreal)7. Στεγάζονταν σε ένα
τριώροφο κτίριο, στο οποίο κάναμε όλοι μας πολιτική δου-
λειά ως οικολόγοι. Και είχαμε εφημερίδες, περιοδικά, δη-
μόσιες συναντήσεις και άλλα πολλά. Και αυτό το Κέντρο
είχε στόχο να δημιουργήσει ένα κίνημα οικολογίας στην
πόλη, να καλλιεργήσει οικολογική συνείδηση στην πόλη,
προωθώντας την κοινωνική οικολογία μέσα σ’ αυτό το πα-
ράδειγμα. Φτιάχνοντας μάλιστα τη βάση μιας νέας κατα-
νόησης της κρίσιμης κατάστασης μεταξύ της πόλης και του
περιβάλλοντος οικοσυστήματος. Και επομένως αρχίσαμε
να επηρεάζουμε αυτά που οργάνωναν οι άνθρωποι σε άλ-
λες πόλεις, αφού αποτελούσαμε ένα μοντέλο. Είχαμε ένα
κτήριο σαν αυτό, στο οποίο δούλευαν 12 με 15 άνθρωποι,
οι οποίοι πληρώνονταν, αλλά ταυτόχρονα πίστευαν σ’ αυτό
που έκαναν, και δημιουργήθηκε μια ατμόσφαιρα, ένα ήθος,
μια δυναμική που άρχισε να επηρεάζει τα πράγματα. Ένα
από τα σημαντικά στοιχεία που είχε ήταν ότι ασκούσε επιρ-
ροή στο δημοτικό συμβούλιο. Το δημοτικό συμβούλιο άρχι-
σε να ενδιαφέρεται για αυτό που προωθούσαμε. Εμείς, από
τη θέση μας, δεν αποδεχόμασταν το ενδιαφέρον του δημο-
τικού συμβουλίου, απλώς επειδή έλεγαν ότι ενδιαφέρονταν.
Γνωρίζαμε ότι θέλουν να αποτελέσουν μέρος του παιχνι-
διού, αλλά εμάς μας ενδιέφερε τι κάνουν και πώς το ορί-
7 www.ecologieurbaine.net.
44 κοινωνική οικολογία
ζουν αυτό. Έτσι ένα από τα πράγματα που κάναμε, που ήταν
πολύ σημαντικό για την εξέλιξή μας, ήταν ότι οργανώσαμε
ανεξάρτητα συμβούλια πολιτών, τα οποία ονομάζαμε συνα-
θροίσεις πολιτών (citizen summates). Εκεί ήρθαν άνθρωποι
από όλες τις πλευρές του Μοντρεάλ, για να συζητήσουν
για όλα τα είδη των οικολογικών προβλημάτων της πόλης
και για τις πιθανές λύσεις. Αρχίσαμε με το πρώτο συμβού-
λιο το 2001 στο οποίο συμμετείχαν περίπου 250 άνθρωποι,
ενώ εμείς περιμέναμε να έρθουν 80, αφού ξεκινήσαμε με
πολύ ρεαλιστικούς και μετριοπαθείς στόχους. Μέχρι το 5ο
συμβούλιο πολιτών, που έγινε τον περασμένο Ιούνιο (2009)
συμμετείχαν πάνω από χίλιοι άνθρωποι. Έτσι προοδευτικά,
με την πάροδο του χρόνου, χτίσαμε τη βάση συμμετοχής και
εμπλοκής με την αστική οικολογία και τον εκδημοκρατισμό
της πόλης, με τον εκδημοκρατισμό της γειτονιάς. Και είχε
αποτέλεσμα να βρίσκονται τόσοι πολλοί άνθρωποι μαζί σε
ένα δίκτυο, όπου έπρεπε να γνωρίζονται μεταξύ τους (άλ-
λωστε είναι πολύ σημαντικό για ακτιβιστές, για ανθρώπους
που εμπλέκονται σε ένα κίνημα, να γνωρίζονται μεταξύ τους
και να γνωρίζονται καλά και να είναι ικανοί να βρίσκουν
τρόπους που να μπορούν να δουλεύουν μαζί). Έξω απ’ αυτό
τον κύκλο πραγμάτων με τα οποία ασχολούμασταν, αρχί-
σαμε να καταλαβαίνουμε ότι το δημοτικό συμβούλιο θέλη-
σε να αντιγράψει και είχε επηρεαστεί από κάποιες ιδέες που
προέκυψαν απ’ αυτές τις συναθροίσεις. Αυτό είναι μια ολό-
κληρη ιστορία. (…)
Η δεύτερη μεγάλη αλλαγή που έγινε, η οποία είναι πολύ
ριζοσπαστική για το πολιτικό σύστημα των πόλεων και το
πολιτικό σύστημα της βόρειας Αμερικής, είναι το ζήτημα
της δημόσιας διαβούλευσης. Όταν το δημοτικό συμβούλιο
ή ένας δήμος στην πόλη σου θέλει να χτίσει κάτι, ή να αλ-
λάξει ένα δρόμο, ή να αυξήσει τους φόρους, κλπ., ξέρουμε
ότι μια ομάδα ανθρώπων μαζεύονται στο δημαρχείο (στα
ελληνικά) και λένε «αυτό θέλουμε να κάνουμε» και αυτό κά-
νουν. Και αν δεν αρέσει στους πολίτες αυτό που έκαναν,
τότε δε θα τους ξαναψηφίσουν. Εμείς είπαμε στο Μοντρε-
άλ ότι αυτό δεν είναι αρκετό. Όταν θέλει το δημοτικό συμ-
Συνέντευξη του Δημήτρη Ρουσσόπουλου
βούλιο να κάνει κάποια πράγματα, θέλουμε να μας ζητούν
τη γνώμη μας. Θέλουμε να συμμετέχουμε σε μια δημόσια
συζήτηση για το κατά πόσον αυτή η πρόταση είναι αποδε-
κτή από εμάς ή όχι. Και συνεπώς εισαγάγαμε την πιο ριζο-
σπαστική πρακτική δημόσιας διαβούλευσης. Τι κάναμε; Για
παράδειγμα: σ’ αυτήν την περιοχή ένα σύνολο ανθρώπων
θέλουμε να γίνει ένα συμβούλιο για να συζητηθεί ένα ζήτη-
μα που μας απασχολεί. Αρχίζουμε τη συλλογή υπογραφών,
και πρέπει να συγκεντρώσουμε έναν συγκεκριμένο αριθμό
υπογραφών. Αν το πετύχουμε αυτό, οι πολιτικές αρχές είναι
υποχρεωμένες, δεν έχουν άλλη επιλογή, αλλά είναι υπο-
χρεωμένες να διεξάγουν δημόσια διαβούλευση για το ζή-
τημα που μας απασχολεί. Και έτσι ο κόσμος έρχεται στο
συμβούλιο και εκφράζει τις απόψεις του, και αν υπάρχει μια
συμφωνία, εναλλακτική με αυτό που προτείνει το δημοτικό
συμβούλιο, τότε αυτή η εναλλακτική υλοποιείται. Πλέον
αυτό είναι κάτι που χρησιμοποιείται ευρέως, και βοήθησε
στη δημοκρατική εξέλιξη κρατών όπως η Ελβετία, ή ακόμα
και πόλεων όπως της Καλιφόρνιας. Ίσως γνωρίζετε ότι οι
Καλιφορνέζοι μάζεψαν 700.000 υπογραφές, και τον Νο-
έμβριο θα γίνει δημοψήφισμα για τη νομιμοποίηση της μα-
ριχουάνας. Και είναι πιθανόν να υιοθετηθεί. Έτσι, από τη
βάση τους, οι πολίτες της Καλιφόρνιας έχουν έναν τρόπο
να αποφασίζουν για τα πράγματα στο διάστημα μεταξύ των
εκλογών. Με αυτόν τον τρόπο, οι άνθρωποι αποκτούν μια
αίσθηση δημοκρατικής συμμετοχής, δημοκρατικής πολιτι-
κής, διαφορετικής από το να βάζεις ένα κομμάτι χαρτιού
μέσα σε μια κάλπη.
Και τελικά αυτό που κάναμε στο Μοντρεάλ, κάτι που πα-
ροτρύνω να κάνουμε μαζί και εδώ, είναι ότι δημιουργήσαμε
ένα επιστημονικό ερευνητικό ινστιτούτο. Διότι όταν προ-
τείνεις πολιτικές, όταν ασκείς συγκεκριμένη κριτική, πρέπει
να τις στηρίζεις σε στέρεο έδαφος. Έτσι δημιουργήσαμε
το Ινστιτούτο Πολιτικών Εναλλακτικών του Μοντρεάλ
(Institute of Political Alternatives of Montreal-IPAM)8.
Έτσι έχουμε το Κέντρο Αστικής Οικολογίας, έχουμε το
8 www.ipam.org.
ευτοπία, τεύχος 19ο, Οκτώβρης 2010
Ινστιτούτο Πολιτικών Εναλλακτικών του Μοντρεάλ και
έχουμε και αυτήν την αίσθηση ότι επηρεάζουμε την πολι-
τική κατάσταση της πόλης, και αυτό άρχισε να επηρεάζει
και άλλες πόλεις της βορείου Αμερικής. Αυτό μάλιστα που
ενώνει τα πράγματα στο επίπεδο της πραγματικής πολιτικής
είναι η αστικοποίηση που λαμβάνει χώρα σε όλον τον πλα-
νήτη. Τα οικολογικά, τα οικονομικά, τα πολιτικά προβλήμα-
τα, τα προβλήματα της δημοκρατίας, όλο και περισσότερο
θα συγκεντρώνονται στις πόλεις. (…)
Ευτοπία: Το βασικό σημείο αναφοράς για τις ιδέες της
κοινωνικής οικολογίας και του ελευθεριακού κοινοτισμού
ήταν για αρκετά χρόνια το Ινστιτούτο Κοινωνικής Οικο-
λογίας στο Βερμόντ. Ποια υπήρξε η δική σου σχέση με το
Ινστιτούτο και ποια είναι η κατάσταση που υπάρχει σήμε-
ρα;
Ρουσσόπουλος: Ο Μάρεϊ Μπούκτσιν και οι κοινωνικοί οι-
κολόγοι, οι αμερικανοί κοινωνικοί οικολόγοι μάς υποστήρι-
ζαν πολύ σε ό,τι κάναμε στο Μοντρεάλ. Ο Μάρεϊ ερχόταν
συχνά στο Μοντρεάλ και μιλούσε σε μεγάλες συναντήσεις
και ενθάρρυνε το πολιτικό κόμμα που είχαμε φτιάξει, που
λεγόταν Οικολογία Μοντρεάλ. Είναι πολύ σημαντικό να
καταλάβετε ότι, σύμφωνα με τον Μάρεϊ, αυτό που κάνα-
με στηριζόταν στην ελευθεριακή τάση, στην ελευθεριακή
σκέψη, στην αναρχική σκέψη. Στην πραγματικότητα ο Μά-
ρεϊ αναφερόταν συχνά σε ένα απόσπασμα από βιβλίο του
Μιχαήλ Αλεξάντροβιτς Μπακούνιν, στο οποίο έλεγε ότι η
πόλη, στο επίπεδο των δήμων, είναι το επίπεδο που είναι
πιο κοντά στους ανθρώπους, και που είναι πιο εύκολο να
επηρεαστεί από την πολιτική δράση. Ο Μπακούνιν το είπε
αυτό. Έτσι η σκέψη του Μάρεϊ περί ελευθεριακού κοινοτι-
σμού προέρχεται απ’ αυτήν την τάση. Πολλές φορές λοι-
πόν επισκεπτόμασταν εμείς το Ινστιτούτο Κοινωνικής Οι-
κολογίας και το ίδιο έκαναν και αυτοί. Ανάμεσα σ’ αυτούς
ήταν η Χάια Χέλερ (Chaia Heller), η Σίντι Μίλστι (Cindy
Milstein), η Τζάνετ Μπιλ (Janet Biehl) και όλοι αυτοί οι
άνθρωποι που ερχόντουσαν συχνά στο Μοντρεάλ και μας
βοηθούσαν.
κοινωνική οικολογία 45
Ωστόσο σήμερα το Ινστιτούτο Κοινωνικής Οικολογίας δεν πριν… Συνεχίζω να θεωρώ τον εαυτό μου αναρχικό. Μπο-
είναι αυτό που ήταν κάποτε. Είναι μια πιο μικρή συγκέντρω- ρώ να σας πω τι είδους αναρχικός είμαι, παρ’ όλα αυτά
ση και ετήσια συνάντηση κοινωνικών οικολόγων όπου συ- είμαι αναρχικός. Και ο κόσμος στο Μοντρεάλ λέει «Ω! Αυ-
ζητούν σημαντικά θεωρητικά και πρακτικά ζητήματα. Έτσι τός είναι αναρχικός! Αλλά παρ’ όλα αυτά τον συμπαθώ» ή
εμείς, με το Ινστιτούτο μας το IPAM προσπαθούμε να το «δεν τον συμπαθώ.» Γιατί ένα από τα θαυμάσια πράγματα
ανεβάσουμε και να το βοηθήσουμε να προχωρήσει παραπέ- του να είσαι αναρχικός είναι ότι υπάρχουν και κάποιοι που
ρα. (…) δε σε συμπαθούν. Ωστόσο συνεργάζομαι πολύ στενά με τον
δήμαρχο του Μοντρεάλ, ο οποίος γνωρίζει ότι είμαι αναρ-
Ευτοπία: Πώς αυτοπροσδιορίζεσαι σήμερα πολιτικά; χικός, αλλά δεν τον ενοχλεί, γιατί υπάρχει το συγκεκριμένο
Υπάρχει ένας πολιτικός προσδιορισμός τον οποίον υιο- έργο για το οποίο σας μίλησα. Διότι πίσω απ’ ό,τι έχουμε
θετείς; κάνει όλοι μας (γιατί δεν είναι δικό μου κατόρθωμα) βρί-
Ρουσσόπουλος: Τη δεκαετία του ‘60, μέχρι το 1967, θεω- σκονται πολλοί άνθρωποι που έχουν τέτοιες ελευθεριακές
ρούσα τον εαυτό μου ελευθεριακό μαρξιστή, επηρεασμέ- ιδέες. Μπορεί να είμαι εγώ αυτός που μπορώ να τις εκφρά-
νος από τη σχολή της Φρανκφούρτης. Έπειτα ανακάλυψα, σω με έναν συγκεκριμένο τρόπο, αλλά οι ιδέες τους είναι
μέσα από τα διαβάσματά μου και μέσα από συναντήσεις με κομμάτι μιας πολιτικής κουλτούρας.
διαφόρους ανθρώπους, όπως ο Πολ Γκούντμαν, ο Τζορτζ
Μπινέλο9, ο Μάρεϊ Μπούκτσιν, ανθρώπους σαν αυτούς,
Απομαγνητοφώνηση-μετάφραση:
άρχισα να ενδιαφέρομαι για την αναρχική παράδοση. Και
Σταύρος Καραγεωργάκης
ο κύριος λόγος για τον οποίον άρχισα να ενδιαφέρομαι για
την αναρχική παράδοση ήταν γιατί είναι η μόνη παράδοση
που είναι θεμελιωδώς αντιμιλιταριστική. Και αυτό γιατί η
πρώτη μου ενασχόληση με την πολιτική ήταν στο αντιπολε-
μικό κίνημα του τέλους της δεκαετίας του ‘50 και έπειτα στο
‘60. Πρόκειται λοιπόν για μια αντιμιλιταριστική παράδοση
επειδή θέλει να παροπλίσει το κράτος από την στρατιωτι-
κή του εξουσία, και επειδή θέλει να παροπλίσει το στρατό
και την αστυνομία. Οι άλλοι της αριστεράς, είτε είναι μαρ-
ξιστές ή σοσιαλιστές ή σοσιαλδημοκράτες, συνεχίζουν να
πιστεύουν ότι το κράτος πρέπει να παίζει ένα ρόλο επιβο-
λής, αστυνόμευσης, να έχει στρατό κλπ. Διαφέρουν μετα-
ξύ τους βέβαια ως προς το βαθμό που το επιθυμούν αυτό.
Οι αναρχικοί όμως θέλουν να απαλλαγούν απ’ όλα αυτά.
Έτσι, μέχρι από τα τέλη της δεκαετίας του ‘60 άρχισα να
θεωρώ τον εαυτό μου αναρχικό… Δηλαδή πενήντα χρόνια

9 George Benello: αναρχικός κοινωνιολόγος, συγγραφέας του βιβλίου From

the Ground Up, Εssays on Grassroots and Workplace Democracy, ο οποίος
συνεργαζόταν με τον Ρουσσόπουλο.

46 κοινωνική οικολογία Συνέντευξη του Δημήτρη Ρουσσόπουλου

Ριζοσπαστική ιστορία
- Εναλλακτικό μέλλον
Ο αναρχισμός, ο σιωνισμός και τα κιμπούτς
του James Horrox
Πρόκειται για διάλεξη που έδωσε ο James Horrox το
2009 με τίτλο “Radical Histories/Alternative Futures:
Anarchism, Zionism and the Kibbutz”. Ο Horrox διδάσκει
πολιτική και φιλοσοφία στο πανεπιστήμιο του Μάντσε-
στερ και είναι συγγραφέας του βιβλίου Living Revolution:
Anarchism in the Kibbutz Movement. Είναι συνεκδότης
του λονδρέζικου αναρχικού περιοδικού Freedom. Πολλές
φορές αναφέρεται η σχέση των κιμπούτς με το αντιεξουσι-
αστικό όραμα. Το ιδιαίτερο ενδιαφέρον του κειμένου αυ-
τού βρίσκεται στην καταγραφή των αναρχικών επιρροών
στη σύσταση και λειτουργία των κιμπούτς. Κείμενα σχετι-
κά με τα κιμπούτς έχουν δημοσιευτεί και σε προηγούμενα
τεύχη του περιοδικού: στο 3ο τεύχος δημοσιεύτηκε μια συ-
νέντευξη που παραχώρησε ο Νόαμ Τσόμσκυ στην Ευτοπία
(σσ. 4-6) και στο 8ο τεύχος η ομιλία του Yaacov Oved “Ο
αναρχισμός στο κίνημα των Kibbutz” (σσ. 14-22), ομιλία
στην οποία παραπέμπει συχνά ο Horrox.
Ο σύγχρονος διάλογος για το ισραηλινό-
παλαιστινιακό ζήτημα συχνά υπονομεύεται από
μία επίμονη τάση ανάγνωσης του παρελθόντος
μέσα από, όπως τις ονομάζει και ο άγγλος ακαδημαϊκός W.
H. Greenleaf, «μοντέρνες προκαταλήψεις»- εννοώντας την
ηθικοποίηση των γεγονότων με μία οπτική που ερμηνεύει
και αξιολογεί το παρελθόν μόνο μέσα από το πρίσμα των
σημερινών πραγματικοτήτων. Η μυωπική, ωστόσο διεισδυ-
ευτοπία, τεύχος 19ο, Οκτώβρης 2010
τική, εφαρμογή της αντι-αποικιακής πείρας και γνώσης της
αριστεράς και η ιδεολογικά κατευθυνόμενη διαστρέβλωση
από την, μετά το 1948, εποχή της σιωνιστικής εγκαθίδρυ-
σης κράτους, έχουν αναδρομικά αλλοιώσει την πολύπλοκη
και πολυδιάστατη ιστορία των αρχικών κοινοτήτων κι-
μπούτς, αντιμετωπίζοντάς τα ως μία απλή και μονοδιάστα-
τη εξέλιξη προς την κρατικοποίηση. Επικεντρώνοντας, σχε-
δόν αποκλειστικά, στη μετέπειτα κεντρική τους σχέση με το
κράτος του Ισραήλ, αποτρέπεται η ανάπτυξη μιας ολιστικής
κατανόησης των πρώτων εκφάνσεών τους και άρα αποκλεί-
εται γι’ αυτά και μια δίκαιη θέση στο πάνθεον των ριζοσπα-
στικών εγχειρημάτων. Παρόλο που δε μας εκπλήσσει αυτή
η παραδρομή από την οπτική του σύγχρονου αναρχισμού,
ιδιαίτερα σε ένα πλαίσιο γενικότερης έλλειψης ορθολογικού
διαλόγου για ο,τιδήποτε σχετίζεται με το ισραηλινό-
παλαιστινιακό ζήτημα, δεν μπορεί να παραβλεφθεί ότι, όχι
μόνο αγνοεί ένα εφαρμόσιμο και δυνητικά παραδειγματικό
μοντέλο συμμετοχικής οικονομίας και πολιτικής, αλλά εξα-
λείφει επιτυχώς μία ολόκληρη ιστορία, στην οποία οι ελευ-
θεριακές ιδεολογίες έπαιζαν για κάποιο καιρό ένα σημαντι-
κό ρόλο.
Για τη ριζοσπαστική ευρωπαϊκή νεολαία που ίδρυσε τα
πρώτα κιμπούτς κατά τη διάρκεια του δεύτερου και τρίτου
μεταναστευτικού κύματος (Aliyah1), ο σιωνισμός δεν ήταν
απλά το τέλος της εξορίας και η επαναδημιουργία του Με-
γάλου Ισραήλ (Eretz Israel). Ήταν η δημιουργία από την
1 Σημαίνει «άνοδος», τα κύματα των εβραίων που μετανάστευσαν στη γη του
Ισραήλ.
ιστορία των κινημάτων 47
αρχή μιας ολοκληρωτικά νέου τύπου κοινωνίας σε ένα
καινούριο μέρος. Οι πρωτοπόροι των κιμπούτς, μη βρί-
σκοντας κρατικές δομές, πέρα από τα καταρρέοντα αποι-
κιακά τεχνάσματα των οθωμανών Τούρκων, και αργότερα
της βρετανικής κυριαρχίας, αναγνώρισαν στον καινούριο
τους τόπο ένα πρωτόγνωρο κενό εξουσίας. Επιδιώκοντας
να αποτρέψουν την ανάδυση του καπιταλισμού, με τη δημι-
ουργία πρωτότυπων χώρων αυτόνομης παραγωγής, είδαν
στη δημιουργία των κιμπούτς κολλεκτίβων έναν τρόπο με-
τάφρασης του ουτοπικού ιδανικού μιας «συνεργατικής κοι-
νότητας χωρίς εκμεταλλευτές ή εκμεταλλευόμενους»2 σε
ένα μόνιμο κοινωνικό σύστημα ικανό να ηγηθεί της κάλυ-
ψης του προαναφερθέντος κενού. Μακρυά από αυτό που
η Έμα Γκόλντμαν ονόμασε «το όνειρο των καπιταλιστών
εβραίων… για έναν εβραϊκό κρατικό μηχανισμό που θα
προστατεύει τα προνόμια των λίγων ενάντια σε αυτά των
πολλών»3, ο στόχος τους ήταν να χτίσουν μία ακρατική κοι-
νωνία βασισμένη στην αυτοδιοίκηση, την ισότητα και τη
συνεργασία με το γηγενή πληθυσμό σε τοπικό επίπεδο. Οι
ιδέες του Κροπότκιν, του Τολστόι, του Προυντόν και του
Λαντάουερ 4 ήταν γνωστές και κατανοητές στον εργατικό
σιωνιστικό κοινωνικό περίγυρο των αρχών του 20ου αιώνα
και το περιεχόμενό τους επηρέασε πολλούς εξέχοντες ιδε-
ολόγους, όπως επίσης και κινήματα. Επιπλέον, το κίνημα

2 “Degania, the Mother of the Kibbutzim, is 90 Years Old”, Communa ,

(http://www.communa.org.il/dgania.htm, August 20th 2006).
3 Goldman, Emma, “To the Editor: Spain and the World”, αναδημοσιευ-
μένο στο British Imperialism & The Palestine Crisis: Selections from the
Anarchist Journal ‘Freedom’ 1938–1948 (London: Freedom Press, 1989), σ.
24.
4 Gustav Landauer (1870-1919): εξαιρετικά δραστήριος γερμανοεβραίος
αναρχικός συγγραφέας που έπαιξε πολύ σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη της
γερμανικής αναρχικής σκέψης. Εκτός από πολιτικά κείμενα, έγραφε μυθι-
στορήματα, κριτικές θεάτρου και μετέφρασε στα γερμανικά Κροπότκιν αλλά
και Σαίξπηρ. Ήταν κατά της χρήσης βίας, ωστόσο ο ίδιος έπεσε πολλές
φορές θύμα της κρατικής βίας, αφού φυλακίστηκε αρκετές φορές για τα
γραπτά και τη δράση του και εκτελέστηκε στη φυλακή στις 2 Μαΐου του
1919. Στα ελληνικά κυκλοφορούν τα βιβλία του: Το μήνυμα του «Τιτανικού»,
Επιλεγμένα Δοκίμια, μτφρ. Γιάννης Καραπαπάς, Τροπή, Αγρίνιο, 2000 &
Έκκληση για σοσιαλισμό, μτφρ. Γιάννης Καραπαπάς, Τροπή, Αγρίνιο, 2001
(Σ.τ.Μ.).
των κιμπούτς πριν το 1948 κατάφερε εύλογα να υλοποιή-
σει αυτές τις ιδέες σε μεγαλύτερο βαθμό από οποιοδήποτε
άλλο ουτοπικό πείραμα, χτίζοντας με επιτυχία μία ολόκλη-
ρη εθνική υποδομή στη βάση της συνεργατικής δουλειάς
(cooperative labour) που ήταν οργανωμένη μέσω μιας ομο-
σπονδοποιημένης συμμαχίας κομμούνων (communes) ουσι-
αστικά ολόιδιων με αυτές που οραματίζονταν οι αναρχικοί
θεωρητικοί του 19ου αιώνα. Μέσα σε αυτές τις κοινότητες η
περιουσία ήταν κοινή, το μισθολογικό σύστημα είχε εγκα-
ταλειφθεί, η παραγωγή και η κατανάλωση οργανωνόταν
συλλογικά με άμεση δημοκρατία, με την αυτοδιαχείριση και
την κυκλική εργασία να διασφαλίζουν τη διατήρηση ενός

48 ιστορία των κινημάτων Ο αναρχισμός, ο σιωνισμός και τα κιμπούτς

αντι-ιεραρχικού οικονομικού πολιτισμού. Η κατανομή των
αγαθών και των πόρων γινόταν ανάλογα με τις ανάγκες και
όλα τα μέλη επωφελούνταν (ή υπέφεραν) από τη συσσώ-
ρευση του συνολικού προϊόντος της υπερεργασίας. Δίχως
εξαναγκαστικούς μηχανισμούς, η πολιτική εξουσία ανήκε
στη γενική συνέλευση των μελών των κιμπούτς (την Asefa),
στην οποία όλα τα ζητήματα που σχετίζονταν με τη ζωή
στην κοινότητα συζητούνταν σε ανοιχτές συναντήσεις και οι
αποφάσεις λαμβάνονταν με ομοφωνία (στα πρώτα, οικεία
kvutzot5) και αργότερα με πλειοψηφία. Με λίγα λόγια, το
κίνημα των κιμπούτς όσο υπήρχε πριν την εγκαθίδρυση του
κράτους του Ισραήλ λειτουργούσε πάνω κάτω ως ένα βιώ-
σιμο μοντέλο συμμετοχικής οικονομίας και πολιτικής, καθι-
στώντας το, όπως παρατήρησε και ένας ανταποκριτής της
λονδρέζικης αναρχικής εφημερίδας Freedom τo 1962, «ένα
από τα καλύτερα παραδείγματα δημοκρατίας που υπάρχει
και σίγουρα το πιο κοντινό στην εφαρμογή του αναρχισμού.
Οποιαδήποτε προσφιλής στον αναρχισμό θεωρία… [είναι]
τμήμα του καθημερινού προτύπου επιβίωσης. Εδώ στο μι-
κρόκοσμο μπορούν να ιδωθούν οι αρχές αυτού που μπορεί
να συμβεί σε μία αυθεντικά ελεύθερη κοινωνία»6.

Ριζοσπαστική Ιστορία
Η γενιά των νέων εβραίων που έφερε στη ζωή το κίνημα
των κιμπούτς στις αρχές του 20 ου αιώνα είχε υποστεί την
επιρροή σχεδόν κάθε κοινωνικής και πολιτικής ιδεολογίας.
Ο φιλελευθερισμός, ο λαϊκισμός, ο τολστοϊσμός, όλες οι
παραλλαγές κοινωνικής δημοκρατίας των μπολσεβίκων
και μενσεβίκων, καθώς και κάθε τάση του αναρχισμού, από
τον μηδενισμό ως τον κομμουναλισμό (communalism) του
Κροπότκιν, αγωνίζονταν για το ποια θα υπερισχύσει ανά-
5 kvutzot, μία άλλη ονομασία για τα κιμπούτς, οι χρήστες της οποίας έδιναν
με αυτόν τον τρόπο έμφαση στο μικρό μέγεθος της κοινότητας και την οικει-
ότητα που υπήρχε ανάμεσα στα μέλη της (Σ.τ.Μ).
6 S.F., “Reflections on Utopia”, Freedom, March 24th, 1962, σ. 15.
μεσα στους ρώσους διανοούμενους της Παλαιστίνης7. Το
πιο σημαντικό μέσο διάχυσης των αναρχικών ιδεών που
επηρέασαν τον αυτοπροσδιορισμό των αρχικών υποστηρι-
κτών του κινήματος των κιμπούτς ήταν η φιγούρα του, γεν-
νημένου στην Ουκρανία, συγγραφέα και ιδεολόγου Aaron
David Gordon, το πνευματικό κύρος του οποίου ήταν τέ-
τοιο που η μνήμη του θα υπερείχε στο κίνημα των κιμπούτς,
αλλά και στον εργατικό σιωνισμό συνολικά, για τις δεκα-
ετίες που ακολούθησαν. Επηρεασμένος από τον καββαλι-
7 Near, Henry. The Kibbutz Movement, A History Volume 1, Origins and
Growth, 1909-1939 (Oxford: Oxford University Press, 1992), σ. 13.

ευτοπία, τεύχος 19ο, Οκτώβρης 2010 ιστορία των κινημάτων 49

στικό και χασσιδιστικό μυστικισμό8, τον αντικομφορμιστικό
νιτσεϊκό υπαρξισμό και τον τολστοϊκό αγροτικό αναρχισμό,
ο Γκόρντον πίστευε ότι τα ανθρώπινα όντα βρίσκονται στη
βέλτιστη δυνατή κατάσταση όταν απορρίπτουν τα μηχανικά
τεχνάσματα του μοντέρνου πολιτισμού και ζουν σε οργανική
σχέση με τους άλλους ανθρώπους και τη φύση. Ο σιωνι-
σμός του Γκόρντον ήταν πιστά πασιφιστικός και αντιμιλι-
ταριστικός, και (σημαντικό όταν εξετάζεται η μετέπειτα κε-
ντρικότητά του στην ισραηλινή εθνική αφήγηση) η ιδέα ενός
εβραϊκού κράτους δεν αναφέρεται ποτέ σε όλο το εύρος της
δουλειάς του. Όντας σκληρά αντιτιθέμενος στις καπιταλι-
στικές μορφές της εργατικής εκμετάλλευσης, ο Γκόρντον
απέρριψε τον «σοσιαλισμό»- με τον οποίο εννοούσε πάντα
τον μαρξισμό- και την έμφασή του στην ταξική πάλη ως το
κλειδί για να υπερνικηθεί ο καπιταλισμός. Έβλεπε τον μαρ-
ξισμό ως συνέχεια της κυρίαρχης μηχανιστικής αντίληψης
του ανθρώπινου όντος και της κοινωνίας, ως την έκφραση
μιας αποξενωτικής σκέψης παρά μιας απάντησης σ’ αυτή,
και υποστήριζε ότι, εφόσον η τάξη ήταν από μόνη της μία
τεχνητή οργάνωση των ανθρώπινων όντων, ένα οικοδόμημα
της βιομηχανικής κοινωνίας, δε γινόταν να αναμένεται από
το προλεταριάτο να αποτελέσει παράγοντα για τον ανθρώ-
πινο μετασχηματισμό. Επιπλέον, η μαρξιστική έμφαση σε
αλλαγές στην οικονομική οργάνωση έμοιαζε στον Γκόρντον
προνομιούχα στη δομή, εις βάρος του περιεχομένου: πίστευε
ότι η κοινωνία δε θα άλλαζε αν το άτομο δεν άλλαζε, και
άρα μέσω της αυτοβελτίωσης του καθενός και όλων των
ατόμων θα μπορούσε η ανθρωπότητα (και σε αυτό το πλαί-
σιο η εβραϊκή διασπορά) να κατορθώσει μια ανανέωση.
Ο πασιφισμός, ο κοινοτισμός και η εναντίωσή του στο κρά-
τος έκαναν πολλούς να βλέπουν τον Γκόρντον ως έναν από
8 Η καββάλα είναι μορφή ιουδαϊκού μυστικισμού που στηρίζεται σε παλιές
γραμματολογικές και αριθμολογικές θεωρίες και στη λογοτεχνία των χεκχα-
λότ και αναπτύχθηκε τον 4 ο αιώνα μ.Χ.. Ο χασσιδισμός ήταν μια μυστικιστι-
κή σύνθεση από την οποία προέκυψε ένα επαναστατικό κίνημα (18 ος αιώνας)
με αρχηγό τον θαυματοποιό Ισραήλ μπεν Ελιέζερ. Βλ. Eliade, Mircea &
Couliano, Ioan P., Λεξικό των Θρησκειών, μτφρ. Ευάγγελος Γαζής, Χατζη-
νικολή, 1992, 18.7 & 18.9 (Σ.τ.Μ.).
50 ιστορία των κινημάτων
τους πρώτους αναρχικούς ιδεολόγους του κινήματος των
κιμπούτς. Η αντιεξουσιαστική και αντιμαρξιστική κριτική
στην καπιταλιστική νεωτερικότητα που εισήγαγε στο κίνημα
θεωρείται πολλές φορές πρόδρομος ειδικά της σύγχρονης
οικοαναρχικής σχολής, ενσωματώνοντας σημαντικά στοι-
χεία πρωτογονισμού, βιοπεριοχικής δημοκρατίας, πασιφι-
σμού, αναχωρητισμού (secession), ιδεολογικής (intentional)
κοινότητας κ.ο.κ.9 Ο ίδιος ο Γκόρντον ήταν γενικά απρόθυ-
μος να βάζει ταμπέλες στη φιλοσοφία του, αλλά ο εμπλου-
τισμός της θεωρίας του με στοιχεία ρομαντισμού, λαϊκού
(volkisch10) εθνικισμού, αντικαπιταλισμού, κοσμικού πνευ-
ματισμού και μυστικιστικής έμφασης στη γη ως πηγή δη-
μιουργικότητας, φέρουν σημαντικές συνάφειες με συγκε-
κριμένα ευρωπαϊκά αναρχικά ρεύματα της εποχής του, μία
επικάλυψη που συναντάμε ιδιαίτερα αναφορικά με τις ιδέες
του γερμανού συγγραφέα Γκούσταβ Λαντάουερ (Gustav
Landauer). Ενώ το κοσμικό, πνευματικό περιεχόμενο της
σκέψης του Γκόρντον στεκόταν αντίθετο στις κύριες αξίες
του υλιστικού μαρξιστικού σοσιαλισμού, ενσωμάτωσε όπως
και ο Λαντάουερ, την κοσμική πνευματοκρατία (secular
spiritualism) του Σπινόζα και του Τολστόι με τον Νίτσε και
τους ρομαντικούς λαϊκούς (volkisch) φιλόσοφους σε μία
πασιφιστική, αντικρατική και πιστά αντιεξουσιαστική θέση.
Ο ασυνήθιστος βαθμός στον οποίο τα κύρια στοιχεία αυτής
της οπτικής ταυτίζονται με τον αναρχοσοσιαλισμό του Λα-
ντάουερ τονίστηκε μάλιστα από τον ίδιο τον Γκόρντον όταν
το 1920 επέστρεψε στην Παλαιστίνη από ένα συνέδριο της
Hapoel Hatzair11, που διεξάγονταν στην Πράγα, υποστηρί-
ζοντας ότι βρήκε τις ιδέες του στα γραπτά του Λαντάουερ12.
9 Margulies, Hune E., “Dialogue and Urbanism: On Buber, Naess, Spinoza
and the Question of Diversity,” The Martin Buber Homepage , (http://
buber.de/material/urban, March 3rd, 2009).
10 Όρος που χρησιμοποιείται για να χαρακτηρίσει την πνευματική τάση που
υποστήριζε την αναγέννηση του γερμανικού έθνους (Σ.τ.Μ.).
11 H Hapoel Hatzair (Ο Νέος Εργάτης) ήταν μία σιωνιστική ομάδα που έδρα-
σε στην Παλαιστίνη από το 1905 έως το 1930. Ιδρύθηκε από τον Γκόρντον,
τον Yosef Ahronowitz και τον Yosef Sprinzakand με στόχο την ίδρυση νέων
εβραϊκών αγροτικών κοινοτήτων (Σ.τ.Μ.).
12 Tyldesley, Michael, No Heavenly Delusion: A Comparative Study of Three
Ο αναρχισμός, ο σιωνισμός και τα κιμπούτς
Ο ίδιος ο Λαντάουερ θα γινόταν σταδιακά βασική αναφορά
στον ιδεολογικό αυτοπροσδιορισμό των κιμπούτς της δεκα-
ετίας 1920 και ‘30. Το κύμα των επαναστατικών αγώνων
που σάρωνε την Ευρώπη ως επακόλουθο του Πρώτου Πα-
γκοσμίου Πολέμου και που είδε μία γενιά που είχε στερηθεί
τα πολιτικά της δικαιώματα να στρέφεται σε ριζοσπαστικές
αριστερές ιδέες, οδήγησε σε μεγαλύτερη πολιτικοποίηση,
σε σύγκριση με τους προγόνους τους, τους πρωτοπόρους
των κιμπούτς του τρίτου μεταναστευτικού κύματος (1919-
1923) οι οποίοι έφταναν στην Παλαιστίνη. Πολλοί που συ-
νέβαλαν στην εδραίωση και επέκταση του κινήματος των
κιμπούτς κατά τη δεκαετία του ‘20 το έκαναν με τη μνήμη
των διαφόρων ευρωπαϊκών επαναστάσεων που ήταν ακόμα
φρέσκες στο μυαλό τους. Κάποιοι από αυτούς είχαν αναμει-
χθεί άμεσα στις εξεγέρσεις και οι περισσότεροι φέραν μαζί
τους λεπτομερείς ιδέες για το καινούριο είδος κοινωνίας
που ήθελαν να δημιουργήσουν στην Παλαιστίνη. Ανάμεσα
σε αυτή τη γενιά υπήρχε ένα σοβαρό και διάχυτο ενδιαφέ-
ρον για τις αναρχικές ιδέες. Εκθέσεις και άρθρα από ευρω-
παίους αναρχικούς αναδημοσιεύονταν σε πολλές εφημερί-
δες και περιοδικά της εποχής και η δουλειά του Κροπότκιν
συγκεκριμένα διαβαζόταν πολύ. Ο ίδιος ο Κροπότκιν είχε
καταγράψει αντισημιτιστικές τάσεις και ταυτίστηκε ιδιαίτε-
ρα με τους εβραίους εργάτες το διάστημα που πέρασε στην
Αγγλία και τις ΗΠΑ, συναντώντας και αλληλογραφώντας
με πολλούς από αυτούς που έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στην
κατάστρωση σχεδίων για τους συνεργατικούς οικισμούς, με
χαρακτηριστικό παράδειγμα τον Φραντζ Οπενχάιμερ13, συ-
νεργάτη του Τίοντορ Χερζλ14 και αρχιτέκτονα της πρώτης
moshav κοινότητας στη Μεράβια. Το 1923 η Αλληλοβο-
ήθεια του Κροπότκιν έγινε ένα από τα πρώτα βιβλία που
Communal Movements, (Liverpool: Liverpool University Press, 2003), σ.
48.
13 Franz Oppenheimer (1864-1943): γερμανοεβραίος κοινωνιολόγος. Στα ελ-
ληνικά κυκλοφορεί το βιβλίο του Το Κράτος , μτφρ. Γιάννης Καραπαπάς,
Τροπή, Αγρίνιο, 2002 (Σ.τ.Μ.). 17 Link-Salinger, Ruth, in Yassour, Avraham. ed., Gustav Landauer on
14 Theodor Herzl (1860-1904): θεωρείται ο πατέρας του σύγχρονου πολιτικού
σιωνισμού και έμμεσα της δημιουργίας του κράτους του Ισραήλ (Σ.τ.Μ.).
ευτοπία, τεύχος 19ο, Οκτώβρης 2010
μεταφράστηκαν στα εβραϊκά και διανεμήθηκαν στην Πα-
λαιστίνη, μετά τη Μεγάλη Γαλλική Επανάσταση.
Ο Γκούσταβ Λαντάουερ ήταν, παρόλα αυτά, αυτός που κυ-
ριάρχησε στη λογοτεχνία του ριζοσπαστικού πυρήνα του
σοσιαλιστικού σιωνισμού στις αρχές της δεκαετίας του ‘20.
Οι ιδέες του Λαντάουερ ήρθαν στην προσοχή των αριστε-
ρών σιωνιστικών κύκλων της Ευρώπης από τον κοντινό του
φίλο Μάρτιν Μπούμπερ (Martin Buber)15 στη διάρκεια
των δύο πρώτων δεκαετιών του 19ου αιώνα. Ο Μπούμπερ
είχε παρατηρήσει πως ο αρχικός τρόπος ζωής των kvutzot
πραγμάτωνε πολλές από τις ιδέες που ο Λαντάουερ είχε
προσπαθήσει να εισάγει στο ευρωπαϊκό αναρχικό κίνημα,
ενώ ο ίδιος ο Λαντάουερ είχε αρχίσει να ενδιαφέρεται ιδι-
αίτερα για την πρόοδό τους για τους ίδιους λόγους. Από το
1913 περίπου, έδινε διαλέξεις στα ευρωπαϊκά εβραϊκά νεα-
νικά κινήματα των οποίων τα μέλη θα μετανάστευαν στην
Παλαιστίνη με το τρίτο μεταναστευτικό κύμα. Το Μάρ-
τιο 1919 προσκλήθηκε από το σοσιαλιστή σιωνιστή ηγέτη
Nachum Goldman να παρουσιάσει το άρθρο του σχετικά με
την ανάπτυξη του κινήματος των κιμπούτς σε ένα συνέδριο
που συγκλήθηκε στο Μόναχο από τις γερμανικές σοσιαλι-
στικές σιωνιστικές οργανώσεις για να συζητήσουν τη σχέση
τους με τους κοινοτικούς οικισμούς στην Παλαιστίνη. Η
ομοιότητα ανάμεσα στα δύο16 ερμηνεύθηκε ως «μια ένδειξη
της σοβαρότητας με την οποία ο «ουτοπισμός» του Λαντά-
ουερ ως πρόγραμμα και προσχέδιο υιοθετήθηκε από αυτούς
τους εβραϊκούς κύκλους της εποχής που προσπαθούσαν να
χτίσουν στη σύγχρονη Παλαιστίνη μία εθελούσια (volunta-
ristic), συνεργατική «ελεύθερη» κοινωνία»17 [η έμφαση δική
15 Martin Buber (1878-1965): αυστροεβραίος φιλόσοφος. Στα ελληνικά βλέ-
πε: Μπούμπερ, Μάρτιν, Μονοπάτια στην ουτοπία, μτφρ. Βασίλης Τομανάς,
Νησίδες, Θεσσαλονίκη, 2000 (Σ.τ.Μ.).
16 Η αλληλογραφία αυτή μεταφρασμένη στα αγγλικά από τον ιστορικό και
μέλος των κιμπούτς Avraham Yassour μπορεί να βρεθεί στο βιβλίο του James
Horrox, A Living Revolution: Anarchism in the Kibbutz Movement, (San
Francisco: AK Press), June 2009.
Communal Settlement: Exchange of Letters, (Haifa: University of Haifa),
σ. 21.
ιστορία των κινημάτων 51
μου]. Η βιογράφος του Λαντάουερ, Ruth Link-Salinger,
σημειώνει ότι «όταν…κάποιος διαβάζει προσεκτικά -και
μάλιστα ανάμεσα στις γραμμές της επιστολής- την επιστο-
λή που προσκαλεί τον Λαντάουερ, μπορεί να κατανοήσει ότι
η πραγματική «ουτοπία», την οποία αυτοί οι διανοούμενοι
ονειρευόντουσαν, συνάδει με τις κοινωνικές κατασκευές με
τις οποίες το όνομα του Λαντάουερ είχε συσχετιστεί τόσο
στη Γερμανία, όσο και στο εξωτερικό, ως αποτέλεσμα των
γραπτών του και των πολιτικών δραστηριοτήτων του» 18.
Η Link-Salinger προχωράει τόσο πολύ τη σκέψη της που
ισχυρίζεται ότι οι ιδέες που είχε ο Λαντάουερ μέχρι τότε
αποτέλεσαν μάλιστα «το «προσχέδιο» με τις περισσότερες
προτάσεις για την ουτοπία μετά το Freiland του Hertzka
του 19ου αιώνα»19. Όταν το 1920 ο Μπούμπερ αναφέρθηκε
στον Λαντάουερ ως «ο μυστικός πνευματικός ηγέτης» και
«ο ονομαζόμενος ηγέτης του νέου ιουδαϊσμού», εξηγεί ακρι-
βώς γιατί η φιλοσοφία του γερμανού αναρχικού είχε τόση
απεύθυνση:
«Η ιδέα του Λαντάουερ ήταν και δική μας ιδέα. Αυτό απο-
τελεί αναγνώριση του γεγονότος ότι το κύριο θέμα δεν είναι
η αλλαγή της τάξης και των θεσμών, αλλά η επανάσταση
στη ζωή του Ανθρώπου και στις σχέσεις ανάμεσα στον Άν-
θρωπο και το σύντροφό του… και σε αναλογία με αυτή την
ιδέα, ο Λαντάουερ έπρεπε να συμμετέχει στο χτίσιμο μιας
νέας γης και μιας νέας κοινωνίας ως οδηγός και ως μέντο-
ρας»20.
Πρέπει να συγκρατήσουμε στη μνήμη ότι ο στόχος του κι-
νήματος των κιμπούτς ήταν η δημιουργία μιας νέας κοινωνί-
18 Link-Salinger in Yassour, Avraham. ed., Gustav Landauer on Communal
Settlement, σσ. 21-22.
19 Link-Salinger, Ruth, Gustav Landauer: Philosopher of Utopia, (New York:
Hackett, 1977), σ. 53.
20 Buber, Martin in Oved, Yaacov, “Anarchism in the Kibbutz Movement,”
The Anarchist Communitarian Network, (http://www.anarchistcommu-
nitarian.net/articles/kibbutz/kibbtrends.html, February 5th, 2003). [Έχει
δημοσιευτεί η ελληνική μετάφραση του κειμένου ως “Ο αναρχισμός στο
κίνημα των Kibbutz,” Ευτοπία 8, Δεκέμβριος 2001, σσ. 14-22. (Σ.τ.Μ.)].
52 ιστορία των κινημάτων
ας και ενός νέου είδους ανθρώπινου όντος, με το τελευταίο
να φαίνεται ως απαραίτητη προϋπόθεση (sine qua non) του
πρώτου. Ήταν γεγονός ότι οι ιδέες του Λαντάουερ άσκησαν
μεγάλη επιρροή στις νεανικές ομάδες των εβραίων του τρί-
του μεταναστευτικού κύματος. Βλέποντας το καπιταλιστικό
κράτος ως «μια κατάσταση, μία συγκεκριμένη σχέση ανά-
μεσα στα ανθρώπινα όντα»21, όπως ο Γκόρντον και ο Τολ-
στόι, η κοινωνική σκέψη του Λαντάουερ επικέντρωνε στην
ιδέα ότι προϋπόθεση για την αλλαγή της κοινωνικής τάξης
πραγμάτων είναι μια διαδικασία ολοκληρωτικής πνευματι-
κής ανανέωσης και όχι απλώς η ριζοσπαστική ανατροπή
των θεσμών του καπιταλισμού και του κράτους. Ακολου-
θώντας την ίδια αριστερή, λαϊκή (volkisch) παράδοση του
ευρωπαϊκού ρομαντισμού όπως ο Γκόρντον, ο Λαντάουερ
αντιλήφθηκε την ανανέωση του Geist (πνεύματος), την
αποκατάσταση της οργανικής ενότητας του έθνους και την
αναζωογόνηση της κοινότητας ως απαραίτητη προϋπόθεση
για μια μελλοντική κοινωνία, στην οποία το συγκεντρωτικό
κράτος αντικαθίσταται από συμμαχίες και ενδοσυμμαχίες
μικρών, στενών ιδεολογικών κοινοτήτων (intimate inten-
tional communities), ζωντανών «κυττάρων οργανιστικής
και άμεσης κοινότητας όλων όσων συμμετέχουν σε άμεσες
και ζωτικές σχέσεις»22. Ο Λαντάουερ και ο Μπούμπερ συν-
δέθηκαν με την πίστη ότι αυτή η ουτοπία πρέπει να πραγ-
ματοποιηθεί εδώ και στο τώρα, με τα μεμονωμένα άτομα
να ενώνονται σε κοινότητες, σε «μια πραγματική οργανική
δομή» η οποία μέσα στο χρόνο «καταστρέφει το Κράτος με
το να το εκτοπίζει»23.
Ως αποτέλεσμα των πολιτικών δραστηριοτήτων του Λαντά-
ουερ στην Ευρώπη, και ιδιαίτερα της εγγύτητάς του με τον
Μπούμπερ, οι αρχικές ομάδες των εβραϊκών νεανικών κινη-
21 Gustav Landauer, “Weak Statesmen, Weaker People” (1910), in Anarchism
in Germany and Other Essays, the Barbary Coast Collective, (1994), σ. 1.
22 Landauer, Gustav in Wehr, Gerhard, Martin Buber. Leben, Werk, Wirkung.
(Zürich: Diogenes, 1996), σ. 119.
23 Buber, Martin, Paths in Utopia , (New York: Syracuse University Press
1996), σ. 48 (ελληνικά από εκδόσεις Νησίδες Σ.τ.Μ.).
Ο αναρχισμός, ο σιωνισμός και τα κιμπούτς
μάτων Hashomer Hatzair, η Blau-Weiß, η Jung-Jüdischer
Wanderbund, η Brith Olim, η Werkleute και η Habonim-
οι οποίες συνέβαλλαν όλες τους σημαντικά στα κιμπούτς
τις δεκαετίες του ‘20 και ‘30- ήρθαν κοντά στον αναρχι-
σμό του24. Ίσως η πιο σημαντική ομάδα από όλες ήταν η
Hashomer Hatzair (ο Νέος Φύλακας), που αποτελούσε το
νεανικό κίνημα στο προσκήνιο της διαδικασίας δημιουργίας
των κιμπούτς κατά το τρίτο μεταναστευτικό κύμα. Από όλες
τις ομάδες που έφταναν στην Παλαιστίνη στις αρχές του
‘20 η Hashomer Hatzair ήταν που διάβαζε τον Λαντάουερ
με περισσότερη επιμέλεια. Ο Gershom Scholem θυμάται ότι
«το βιβλίο του Λαντάουερ Έκκληση για Σοσιαλισμό, άφη-
σε μια βαθειά εντύπωση όχι μόνο σε μένα, αλλά σε έναν,
όχι μικρό, αριθμό νέων σιωνιστών» και πως «η κοινωνική
και ηθική αντίληψη αναρχικών, όπως ο Τολστόι και ο Λα-
ντάουερ, ήταν ανεκτίμητης σημασίας στο χτίσιμο της νέας
ζωής στο Μεγάλο Ισραήλ»25. Ο Manes Sperber, μέλος της
Hashomer Hatzair κατά τις αρχές του ‘20, ομοίως θυμά-
ται πώς η Οκτωβριανή Επανάσταση «έθρεψε το ενδιαφέ-
ρον μας για τους κοινωνικούς επαναστάτες… και για την
αναρχοκομμουνιστική θεωρία του Κροπότκιν… πολύ περισ­
σότερο από τον μαρξισμό»26. Η Hashomer Hatzair, γράφει
ο Sperber, «δεν ήθελε να εξασκήσει εξουσία μέσα στο Κρά-
τος, αλλά να κάνει το Κράτος και την εξουσία περιττά »27
[η έμφαση δική μου]. Οι πρώτες ομάδες της Hashomer
Hatzair οραματίζονταν την αναγεννημένη πατρίδα ως «μια
κοινωνία διαμορφωμένη με το πνεύμα των αναρχικών ιδα-
νικών που διαδίδονταν τότε στην Ευρώπη»28, και η προσ-
δοκία τους ήταν να δημιουργήσουν «ένα κράτος που δε θα
ήταν κράτος, αλλά μια μεγάλη συνομοσπονδία κομμού-
24 See Tyldesley, No Heavenly Delusion.
25 Gershom Scholem in Oved, “Anarchism in the Kibbutz Movement”.
26 Manes Sperber in Löwy, Michael. Redemption and Utopia: Jewish Liber-
tarian Thought in Central Europe, (London: The Athlone Press, 1992), σ.
165.
27 Manes Sperber in Löwy, Redemption and Utopia, σ. 165.
28 Yassour, “Introduction: Chapters in the History of the Kvutza and Kibbutz”,
Yassour, Avraham. ed., The History of the Kibbutz a Selection of Sources –
1905-1929, σ. 22.
ευτοπία, τεύχος 19ο, Οκτώβρης 2010
νων»29. Το 1920 μία από τις σημαντικές αρχικές φιγούρες
του κινήματος, ο Meir Yaari, έκανε σαφές το προηγούμενο
με το να προσπαθεί κατηγορηματικά να διαχωρίσει το κί-
νημα των κιμπούτς από τον σοσιαλισμό που εφαρμοζόταν
οπουδήποτε αλλού στον κόσμο:
«Αυτή τη στιγμή ζούμε δύο μεγάλες προσπάθειες στην αν-
θρώπινη αναγέννηση. Η μία στην Ρωσία, όπου επιθυμούν
να αλλάξουν την ανθρώπινη ύπαρξη μέσω του κράτους, της
μηχανής, της κοινωνικής θέσης, του τρόμου και της οργά-
νωσης, και η άλλη εδώ, σε αυτήν τη χώρα, όπου η προσπά-
θεια είναι ποιοτική, μικρή και δύσκολη. Είναι το μονοπάτι
για τη φυσική συνεργασία μικρών ανθρώπινων ενοτήτων
προς μία νέα κοινότητα… Εκεί στην Ρωσία όλα προσδιορί-
ζονται μέσα από κανονικότητες. Εδώ μας οδηγεί η αληθινή
ζωή και η ελευθερία. Εκεί ένα κράτος, εδώ μια κοινότητα».
Κάπου αλλού ο Yaari θυμάται πως η Hashomer Hatzair
έφτασε στην Παλαιστίνη με τη φιλοδοξία να συστήσει «μια
αναρχική κοινότητα» στην περιοχή: «Οι κοινότητές μας δεν
ανέχονται την κυβέρνηση. Δημιουργούν έναν αναρχικό ιστό
μέσω της ελεύθερης ένωσής τους»30. Μετά από μερικές δε-
καετίες ο Yaari επανέλαβε τη δήλωσή του ότι «ο δρόμος της
Hashomer Hatzair προς τα κιμπούτς ήταν αναρχικός»31, και
θυμάται πώς κατά τη δεκαετία του ‘20 «ήμασταν αυτό που
είναι γνωστό ως “αναρχικοί”. Πιστεύαμε στην ίδρυση μιας
νέας κοινωνίας στο Μεγάλο Ισραήλ, ζούσαμε σε μία εποχή
μεγάλων ελπίδων και ονείρων… πιστεύαμε στο πρωτότυπο
μιας μελλοντικής κοινωνίας, στην οποία οι ζωές των ατό-
μων θα ήταν ελεύθερες από τον καταναγκασμό, όντας αυ-
τόνομες»32.
Σε αυτό το κοινωνικό περιβάλλον, το μοντέλο των κιμπούτς
φαινόταν ως ένα πρακτικό μέσο για την εμπόδιση της ανά-
δυσης των κρατικών δομών και ταυτόχρονα για την ίδρυ-
29 Yassour, “Chapters in the History of the Kvutza and Kibbutz”, σ. 21.
30 Yaari, Meir, στο Oved, “Anarchism in the Kibbutz Movement”.
31 ό.π.
32 ό.π.
ιστορία των κινημάτων 53

ση μιας ακρατικής κοινοπολιτείας στην περιοχή. Πολλοί
εμιγκρέδες πίστευαν ότι η απουσία κρατικών δομών θα
άφηνε χώρο για την αλληλογονιμοποιημένη ανάπτυξη και
τον αυτοπροσδιορισμό των εβραίων και αράβων της περιο-
χής. Κατά το δεύτερο μεταναστευτικό κύμα ο Γκόρντον είχε
τονίσει τη σημασία της σύμπραξης και της «συνεργατικής
ζωής και εργασίας που προορίζεται για το καλό και των δύο
λαών». Ο Μπούμπερ, ομοίως, απέρριψε δημόσια την ιδέα
κατάτμησης της γης σε κράτη, πιέζοντας αντιθέτως για την
ελεύθερη συμφωνία μεταξύ των δύο ανεξάρτητων εθνών,
ενωμένα στην από κοινού ανάπτυξη της μοιρασμένης πα-
τρίδας τους. Η κοινή εργασία, η συνεργασία σε τοπικό επί-
54 ιστορία των κινημάτων
πεδο, η καλλιέργεια ζωντανών ανθρώπινων σχέσεων, η εν-
δυνάμωση των πολιτιστικών δεσμών και η εμβάθυνση της
αλληλοκατανόησης ανάμεσα στους δύο λαούς θα μπορού-
σε, πίστευε ο Μπούμπερ, να κάνει το κίνημα των κιμπούτς
να αναδυθεί ως πρωτοπόρος πυρήνας μιας άμεσα δημοκρα-
τικής, πλουραλιστικής κοινωνίας, ούτε αποκλειστικά εβρα-
ϊκής, ούτε αποκλειστικά αραβικής. Ως τρόπο ενθάρρυνσης
της ενδυνάμωσης και της οικοδόμησης σχέσεων πρόσωπο-
με-πρόσωπο με άτομα σε μικρές ομάδες, τα αρχικά μέλη της
Hashomer Hatzair πίεσαν προς την ίδρυση αραβικών νεα-
νικών κινημάτων, ένας από τους στόχους των οποίων ήταν
να ενθαρρύνουν τη σύσταση αραβικών συνεργατικών που
θα βασίζονταν στο μοντέλο των κιμπούτς. Ομοίως, πολλοί
από τους πρωτοπόρους των κιμπούτς έφτασαν πιστεύοντας
στα κοινά συμφέροντα εβραίων και αράβων εργατών στην
ταξική πάλη και τάσσονταν υπέρ μορφών κοινού αγώνα,
για παράδειγμα μέσω του μηχανισμού ενός αραβοεβραϊκού
συνδικαλιστικού οργάνου (Irgun Meshutaf ). Κατά τη δε-
καετία του ‘20 η Hashomer Hatzair άσκησε πολιτική πίε-
ση στη Histadrut (εβραικό συνδικαλιστικό κίνημα) «ώστε
να προχωρήσει… στη δημιουργία μιας διεθνούς οργάνω-
σης εβραίων και αράβων εργατών, που θα βασίζεται στην
αλληλοκατανόηση για τις ιδιαίτερες εθνικές ανάγκες κάθε
εθνικής οντότητας», επιχειρηματολογώντας ότι «μόνο μία
διεθνής εργατική οργάνωση θα πραγματοποιήσει την κοι-
νωνική επανάσταση στη χώρα»33. Σε ένα γράμμα που δημο-
σιεύτηκε στην αναρχική εφημερίδα του Λονδίνου Freedom
το 1940, ένας βρετανός πιλότος εγκατεστημένος στην Πα-
λαιστίνη σχολίασε ότι:
«Κανένα από τα κιμπούτς που επισκέφτηκα, ή κάποιο μέ-
λος από αυτά που συνομίλησα… δεν ήθελε να οικοδομήσει
μια Παλαιστίνη αποκλειστικά για τους εβραίους. «Έχουμε
υποφέρει πάρα πολλά για να επιθυμούμε να αποκλείσουμε
οποιονδήποτε από αυτή τη γη, όπως εμείς κυνηγηθήκαμε
33 “The Program of the National Kibbutz Movement of the Young Guard” in
Avraham Yassour, ed., The History of the Kibbutz: A Selection of Sources,
σ. 192.
Ο αναρχισμός, ο σιωνισμός και τα κιμπούτς
από τις χώρες που γεννηθήκαμε» μου είπε ένας από αυτούς.
Η βασική ιδέα τους είναι να δουν όλους τους ανθρώπους
[sic] να ζουν ο ένας με τον άλλον με τις ίδιες σχέσεις ισότη-
τας και ελευθερίας που επικρατούν στα κιμπούτς»34.
Η HaKibbutz HaArtzi, η ομοσπονδία των κιμπούτς που
ιδρύθηκε από τη Hashomer Hatzair το 1927, σταδιακά έγι-
νε η σπονδυλική στήλη του κινήματος των κιμπούτς, αλλά
τα χρόνια πριν ιδρυθεί το κράτος, το μεγαλύτερο από τα
κύματα των κιμπούτς ήταν το Kibbutz Hameuhad, που δη-
μιουργήθηκε το 1924 από μέλη της Gedud HaAvoda (Ερ-
γατική Ταξιαρχία). Η Gedud, μια αναρχοσυνδικαλιστική
εργατική δύναμη, αναπτύχθηκε μέσα από τις ιδέες του
γεννημένου στην Ρωσία στρατιώτη Josef Trumpeldor. Η
σχέση του Trumpeldor με το ρεβιζιονιστικό νεανικό κίνη-
μα Beitar35 που δημοσιεύτηκε μετά το θάνατό του (από τον
φίλο του Ze’ev Jabotinsky) επισκίασε το γεγονός ότι στα
νιάτα του ήταν μανιωδώς αντικαπιταλιστής και αντιεξουσι-
αστής. Γνωρίζοντας τις ιδέες του Κροπότκιν ως φοιτητής
στο Πανεπιστήμιο της Αγίας Πετρούπολης, ο Trumpeldor
παρακολουθούσε με ενδιαφέρον τις δραστηριότητες των
τολστοϊκών κομμούνων κοντά στην πόλη του Piatigorsk
στο βόρειο Καύκασο της Ρωσίας, και κατά τη δεκαετία του
1900 άρχισε να συνδέει τους τολστοϊκούς οικισμούς με τη
δική του φιλοδοξία για την Aliya. Ήδη το 1908 είχε σχεδί-
ασε ένα λεπτομερές πρόγραμμα για κοινοτικούς οικισμούς
στην Παλαιστίνη. Σε μια σειρά επιστολών προς τους φί-
λους του στην Ρωσία και την Παλαιστίνη περιγράφει την
ιδέα της ίδρυσης μιας κομμούνας, πρώτα στην Ρωσία και
έπειτα στην Παλαιστίνη, αναφερόμενος επανειλημμένα
στον Κροπότκιν και τον Τολστόι, και ενθαρρύνοντας τους
φίλους του να αντλήσουν έμπνευση από αυτούς τους στο-
χαστές. Οι λίστες για ανάγνωση που επέδειξε ο Trumpel-
34 Woodcock, George, The Basis of Communal Living , (London: Freedom
Press, 1947), σ. 24.
35 Το κίνημα Betar ή αλλιώς Beitar είναι ένα νεανικό κίνημα που ιδρύθηκε το
1923 στη Ρίγα, της Λάτβια από τον Ze'ev Jabotinsky. Τα μέλη του Betar
έπαιξαν πολύ σημαντικό ρόλο στη μάχη εναντίων των Βρετανών κατά τη δι-
άρκεια της βρετανικής κυριαρχίας και στη δημιουργία του Ισραήλ. (Σ.τ.Μ.).
ευτοπία, τεύχος 19ο, Οκτώβρης 2010
dor εκτείνονται σχεδόν σε κάθε τάση της σοσιαλιστικής
σκέψης, από το λαϊκισμό ως τον αναρχισμό, δίνοντας έμ-
φαση στο βιβλίο του Κροπότκιν Η κατάκτηση του ψωμιού
ανάμεσα σε άλλα («γραμμένο σε απλή γλώσσα» όπως πα-
ρατήρησε ο Trumpeldor «κατάλληλο για οποιονδήποτε»36).
Ο Trumpeldor επηρέασε σε όλη τη διάρκεια του Yishuv37,
αλλά κυρίως στην ίδρυση της Gedud HaAvoda. Ο αρχικός
στόχος της Gedud ήταν να δημιουργήσει «μία γενική κομ-
μούνα εργατών», σε εθνικό επίπεδο, μια συνεχώς επεκτεινό-
μενη κομμούνα με κοινοτιστικό πλούτο: «Όπως ο Κροπότ-
κιν», έγραψε ο Trumpeldor το 1908, «πιστεύω ότι μόνο μία
πολύ μεγάλη, εδαφικά εκτεταμένη κομμούνα οδηγεί στην
αναρχία»38. Οι ιδέες του Κροπότκιν επηρέασαν επίσης σε
μεγάλο βαθμό τον Yitzhak Tabenkin, μία ακόμη σημαίνου-
σα φιγούρα των πρώτων χρόνων της Hameuhad. Παρόλο
που ποτέ δεν αυτοαποκαλέστηκε αναρχικός, ο Tabenkin
αντιτέθηκε στην ιδέα του εβραϊκού κράτους και υπερασπί-
στηκε μία «από τα κάτω» προσέγγιση του σοσιαλισμού,
θεωρώντας τα πολιτικά σύνορα της Μέσης Ανατολής, που
ακολούθησαν το διαμελισμό της Οθωμανικής Αυτοκρατο-
ρίας, ως ένα τέχνασμα που επιβλήθηκε από τον ευρωπαϊκό
ιμπεριαλισμό. Παράλληλα, εισηγήθηκε ως όραμά του για
τον εβραϊκό λαό την οργάνωση σε κομμούνες ως κομμάτι
μιας «παγκόσμιας συμμαχίας κομμουνιστών»39. Πιστός στις
αναρχοκομμουνιστικές ιδέες του, ο Tabenkin υποστήριζε
ότι τα μέλη των κιμπούτς οφείλουν να οικειοποιηθούν τις
36 Trumpeldor, Josef, “Letters and Program” in Avraham Yassour (ed.), The
History of the Kibbutz - A Selection of Sources – 1905-1929, σ. 62.
37 Yishuv σημαίνει «οικισμός». Είναι ο όρος που χρησιμοποιείται στα εβραϊκά
για να αναφερθεί στο σώμα των εβραίων κατοίκων της Γης της Επαγγελίας
πριν από την εγκαθίδρυση του κράτους του Ισραήλ. Ο όρος άρχισε να χρη-
σιμοποιούνταν τη δεκαετία του 1880, όταν υπήρχαν περίπου 25.000 εβραίοι
που έμεναν στο Μεγάλο Ισραήλ, συνέχισε να χρησιμοποιείται μέχρι το 1948,
οπότε και υπήρχαν περίπου 700.000 εβραίοι και συνεχίζει να χρησιμοποιεί-
ται μέχρι σήμερα εννοώντας τους κατοίκους της Γης της Επαγγελίας πριν τη
δημιουργία του κράτους του Ισραήλ (Σ.τ.Μ.).
38 Trumpeldor, “Letters and Program”, σ. 59.
39 Gorenberg, Gershom. The Accidental Empire: Israel and the Birth of the
Settlements, 1967-1977, (Holt Paperbacks, 2007), σσ. 15-16.
ιστορία των κινημάτων 55
αναρχικές ιδέες, αναγνωρίζοντας ότι οι μοναδικές συνθή-
κες του Yishuv πριν το 1948 πρόσφεραν μία ευκαιρία για τη
δημιουργία μιας κοινωνίας δίχως την ανάγκη κυβέρνησης40.
Το 1921 συμμετείχε στην ίδρυση ενός κιμπούτς, του Ein
Harod, το παράδειγμα για την ομοσπονδία Hameuhad, η
οποία σύμφωνα με τους ιδρυτές της, θεωρούσε τον Κρο-
πότκιν ως «τον πιο κοντινό σε εμάς από οποιονδήποτε άλ-
λο»41 κατά τα πρώτα χρόνια της, αναγνωρίζοντας την ιδέα
του ρώσου αναρχικού περί εθελουσίων μη-κυβερνητικών
οργανώσεων ως «εξαιρετικά κατάλληλη για την πραγματι-
κότητα που γεννήθηκε με το κίνημα των κιμπούτς»42.
Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι η ιδέα δημιουργίας ενός εβραϊ-
κού έθνους-κράτους δεν ήταν τόσο διαδεδομένη στους σιω-
νιστικούς κύκλους μέχρι τη δεκαετία του ‘30. Ο σιωνισμός
στο τέλος του 19ου και στις αρχές του 20ου αιώνα είχε κυ-
ρίως (όχι όμως και αποκλειστικά) αντι-κρατική χροιά, με
τους υποστηρικτές του εβραϊκού κράτους περιορισμένους
στο μικρό σύμπλεγμα γύρω από τον Χερζλ. Η επιρροή του
αναρχισμού δεν περιορίστηκε στους εργάτες των κιμπούτς,
αλλά είχε πολύ ευρύτερο αντίκτυπο στις ιδέες πολυάριθ-
μων επιφανών ιδεολόγων σιωνιστών (όπως, αναφορικά, ο
Φραντζ Οπενχάιμερ, ο Berl Katzenelson και ο Mark Yar-
blum) και σε εργατικές οργανώσεις (Hapoel Hatzair, Poalei
Zion, Zeirei-Zion, He-Halutz, κ.α.). Από αυτές, η Hapoel
Hatzair («Οι Νέοι Εργάτες») αποτελεί μία ενδιαφέρουσα
περίπτωση. Η Hapoel Hatzair υπήρχε στην Παλαιστίνη
από το 1904, και ακολουθώντας την κοινωνική φιλοσο- την εβραϊκή αναγέννηση, που είχε τις ρίζες του στον πασιφι-
φία του Γκόρντον προώθησε την ελευθεριακή εναλλακτική σμό, την κοινότητα, την αυτοαπασχόληση και τον αντικρα-
στους πιο ορθόδοξους μαρξιστές σιωνιστές του κινήματος τικό πνευματικό εθνικισμό, εμπεριείχε πολλά από τα κύρια
Poalei Zion43 κατά τη διάρκεια των πρώτων χρόνων της στοιχεία του αναρχισμού του Λαντάουερ και η οργάνωση
εγκατάστασής τους. Το πρόγραμμα της Hapoel Hatzair για στο σύνολό της επηρεάστηκε βαθιά από τις ιδέες του. Το
τεύχος της εφημερίδας της Hapoel Hatzair Die Arbeit τον
40 Oved, “Anarchism in the Kibbutz Movement”.
Ιούνιο του 1920 είχε τίτλο Τετράδια του Λαντάουερ (Gustav
41 Yassour, Avraham. “Prince Kropotkin and the Kibbutz Movement”, Yas- Landauer Gedenkheft) και περιείχε επανεκδόσεις των γρα-
sour, Avraham. ed., In a Kibbutz Commune (A Collection of Papers), (Hai- πτών του Landauer που αφορούσαν στην εβραϊκή εμπειρία
fa: University of Haifa), σ. 31. και την ανάγκη για κοινοτικούς οικισμούς. Την ίδια χρονιά,
42 Yassour, Avraham. “Prince Kropotkin and the Kibbutz Movement”, σ. 31.
43 Poale Zion: κίνημα μαρξιστικών εβραϊκών εργατικών κύκλων που δρούσε σε
ο Αναρχικός Κομμουνισμός (Anarchist Communism) του
διάφορες πόλεις της ρωσικής αυτοκρατορίας (Σ.τ.Μ.). Κροπότκιν εμφανίστηκε στην ανθολογία της οργάνωσης

56 ιστορία των κινημάτων Ο αναρχισμός, ο σιωνισμός και τα κιμπούτς


Maabarot 3 μαζί με ένα άρθρο για τον ίδιο, γραμμένο από
έναν από τους βασικούς ιδεολόγους της οργάνωσης, τον
Chaim Arlosoroff, χάρη στην επιρροή του οποίου η ομάδα
παρέμεινε γενικά συνεπής όσον αφορά στο περιεχόμενό της
και τις ιδέες του Λαντάουερ, του Γκόρντον και του ρώσικου
λαϊκισμού κατά τη δεκαετία του ‘20.
Ο Arlosoroff γοητεύτηκε αρχικά από τις ιδέες του Κροπότ-
κιν, όντας φοιτητής οικονομικών στο Πανεπιστήμιο του Βε-
ρολίνου, και μέσω του Μπούμπερ γνώρισε τον Γκόρντον και
τον Λαντάουερ. Ως συντάκτης της εφημερίδας της Hapoel
Hatzair Die Arbeit εξέδωσε άρθρα για τον Προυντόν και
ευτοπία, τεύχος 19ο, Οκτώβρης 2010
τον Κροπότκιν, αλλά και αποσπάσματα από κείμενά τους,
μαζί με τα δικά του γραπτά. Το 1919, στο άρθρο του “Λαϊκός
εβραϊκός σοσιαλισμός” («Der Jüdische Volkssozialismus»)
ο Arlosoroff υποστήριξε μία εθελούσια, αντιεξουσιαστική
μορφή σοσιαλισμού που βασίζεται στην επιστροφή στη
φύση, ως εναλλακτική της μοντέρνας γραφειοκρατικής
κοινωνίας. Το άρθρο αυτό φέρει όλα τα χαρακτηριστικά
γνωρίσματα της επιρροής που είχε πάνω του ο Κροπότκιν
και ο Λαντάουερ, με το κοινωνικό σύστημα που περιγράφει
για την Παλαιστίνη να είναι αναγκαστικά «ένας σοσιαλι-
σμός της ελευθερίας, ένας αντικρατιστικός σοσιαλισμός,
ένας αναρχικός σοσιαλισμός- διαφορετικά η σοσιαλιστική
ιδέα δε θα πετύχει ποτέ»44. Οι εβραίοι εργάτες στην Παλαι-
στίνη, υποστήριζε ο Arlosoroff, πρέπει να αυτοοργανωθούν
σε «μεγάλες ομοσπονδίες ελεύθερων κομμουνιστικών συλ-
λόγων»45 ως βάση για έναν νέο τρόπο ζωής στον οποίο «η
κρατική εξουσία παραγκωνίζεται από τις ελεύθερες σχέσεις
μεταξύ των ανθρώπινων ομάδων»46. Σε αυτή την ελεύθε-
ρη συμμαχία των κοινοτήτων «οι κομμούνες θα ρυθμίζουν
τα κοινά τους ζητήματα μέσω της συνεργασίας. Μέσα από
αυτό, θα αναδυθεί μία μελλοντική κοινωνία στην οποία θα
επικρατεί η αρμονική συνεργασία»47. Σε όλη τη διάρκεια της
δεκαετίας του ‘20 ο Arlosoroff συνέχισε να παρουσιάζει τις
αναρχικές ιδέες ως εναλλακτική στις υλιστικές, ταξικά προ-
σανατολιζόμενες απόψεις του σοσιαλισμού που χαρακτήρι-
ζαν τη σοσιαλιστική σιωνιστική ρητορική αυτή τη δεκαετία.
Μέχρι το 1926, οπότε και έβγαλε τον διάσημο πλέον λόγο
του Η ταξική πάλη στην πραγματικότητα της γης του Ισρα-
ήλ (Class War in the Reality of the Land of Israel), ο Arlo-
soroff αντιτιθόταν στις προσπάθειες των σιωνιστών μαρξι-
στών να παρουσιάσουν την εβραϊκή κινητοποίηση στην Πα-
λαιστίνη μέσα από ταξικές προσεγγίσεις του σοσιαλισμού,
χρησιμοποιώντας το ίδιο λεξιλόγιο που χρησιμοποίησε στο
44 Arlosoroff, Chaim, in Avineri, Shlomo. Arlosoroff (London: Peter Halban
Publishers, 1989), σ. 104.
45 Avineri. Arlosoroff, σ. 104.
46 ό.π.
47 ό.π.
ιστορία των κινημάτων 57
άρθρο του για τον Κροπότκιν, όπου παρουσίαζε τον αναρχι-
σμό ως εναλλακτική στις μαρξιστικές επιρροές.
Εναλλακτικό Μέλλον
Κατά τις δεκαετίες του ‘20 και ‘30 το όνειρο όσων συμ-
μετείχαν στο αρχικό κίνημα των κιμπούτς για μια ακρατι-
κή κοινοπολιτεία ελεύθερων, αυτοκυβερνόμενων κοινοτή-
των χειραγωγήθηκε και αφομοιώθηκε συστηματικά από
τους θεσμούς που προσέβλεπαν στη δημιουργία κράτους,
καθώς το αναδυόμενο κρατικό εργαλείο που καθοδηγείτο
από τον νεοανερχόμενο καριερίστα πολιτικό David Ben-
Gurion σφετερίστηκε το ουτοπικό γίγνεσθαι του κινήμα-
τος των κιμπούτς, διατηρώντας το μύθο αυτής της ουτοπίας
για τη δική του νομιμοποίηση. Ενώ οι νέοι ιδεολόγοι του
δεύτερου και τρίτου μεταναστευτικού κύματος έχτιζαν το
kvutzot τους, οι θεσμοί του πολιτικού σιωνισμού κινούνταν
στο παρασκήνιο αγοράζοντας γη και σφυρηλατώντας δι-
πλωματικές σχέσεις με τη βρετανική κυβέρνηση. Το γεγο-
νός αυτό έλαβε χώρα, μάλιστα, μετά το τέλος του Πρώτου
Παγκοσμίου Πολέμου με την εντολή σχηματισμού κυβέρνη-
σης, όταν η πολιτική δύναμη στην Παλαιστίνη αναλήφθηκε
από βρετανικές και σιωνιστικές οργανώσεις. Η επακόλουθη
ανάδυση συμφερόντων μετά το διαχωρισμό του κόσμου σε
δύο ανταγωνιστικά μπλόκα κατά τα μέσα του ’40 σήμαινε
ότι το μέλλον της εβραϊκής κοινότητας στην Παλαιστίνη
έγινε ζήτημα οικονομικών και στρατηγικών συμφερόντων,
ζήτημα εγκατάστασης ενός μόνιμου πράκτορα της Δύσης
σε μια περιοχή πλούσια σε φυσικούς πόρους. Η αλήθεια
είναι ότι με όποιες φιλοδοξίες και αν έφτασαν οι ριζοσπά-
στες νέοι του δεύτερου και τρίτου μεταναστευτικού κύμα-
τος, ο σκοπός του σιωνιστικού κινήματος και των ουτοπι-
κών σχεδίων που έφερε περιορίζονταν και συγκρούονταν
πάντα με τους πολλαπλούς ιστούς εξουσίας που γεννιόνταν
από την εξωτερική εμπλοκή ξένων υπερδυνάμεων. Ανεξαρ-
τήτως της επιτυχίας των μελών του κινήματος των κιμπούτς
στη δημιουργία και συνέχιση ενός νέου ριζοσπαστικού τρό-
που ζωής μέσα στις κοινότητές τους, η δυναμική αυτών των
58 ιστορία των κινημάτων
κοινοτήτων ως πολιτική δύναμη σε εθνικό επίπεδο είχε από
την αρχή δομικά παρεμποδιστεί από μία πραγματικότητα,
η οποία τις καθιστούσε πιόνια των εξωτερικών πολιτικών
των δυτικών κρατών. Μία πραγματικότητα που δε λήφθηκε
υπόψη στις εξηγήσεις που έδωσαν οι αναρχικοί και σοσια-
λιστές ιδεολόγοι σχετικά με τη λειτουργία των αγροτικών
κοινοτήτων πάνω στην οποία βασίζονταν οι κάτοικοι των
κομμούνων (communards).
Στην επακόλουθη ενσωμάτωση της εμπειρίας του αρχικού
κινήματος των κιμπούτς στην εθνική ισραηλίτικη αφήγη-
ση, τα στοιχεία εκείνα της ιστορίας τους που συμφωνούν με
τη δημιουργία του κράτους τονίζονται και σκιαγραφούνται
ως πρότυπα πατριωτισμού και αφοσίωσης. Οι πτυχές των
ουτοπικών καταγωγών του κινήματος των κιμπούτς που θα
ήταν πολύ ανατρεπτικές για το νέο κράτος, δηλαδή ο αντιε-
ξουσιαστικός τους χαρακτήρας, η εχθρότητά τους απέναντι
στον καπιταλισμό, το κάλεσμά τους για διεθνισμό κτλ, απο-
κρύφτηκαν συστηματικά, εξαιρέθηκαν από τους ιστορικούς
απολογισμούς και παραλείφθηκαν από το αναλυτικό εκπαι-
δευτικό πρόγραμμα του Ισαραήλ. Δεν αποτελεί έκπληξη,
λοιπόν, ότι ο σύγχρονος μονοχρωματισμός που κυριαρχεί
αναφορικά με τον σιωνισμό παραποίησε την ιστορική ετε-
ρογένεια του κινήματος. Με αυτό τον τρόπο, όμως, ση-
μαντικά μαθήματα της ιστορίας βρίσκονται σε κίνδυνο να
παραβλεφθούν. Η πιο βαθιά ανάγνωση αυτής της πολύ-
πλοκης και πολυδιάστατης ιστορίας και η προσπάθεια να
την κατανοήσουμε μέσα στο δικό της πλαίσιο μάς παρέχει
εν δυνάμει πολύτιμα εργαλεία για μια καλύτερη κατανόηση
των πραγματικοτήτων του παρόντος και για τη δημιουργία
μιας πιο συνεκτικής οπτικής ενός μελλοντικού πολυεθνικού
μετασιωνιστικού Ισραήλ/Παλαιστίνης.
Μετάφραση: Φανή Αραμπατζίδου
Ο αναρχισμός, ο σιωνισμός και τα κιμπούτς
Η Χάνα Άρεντ για το σύστημα
των συμβουλίων
Η Χάνα Άρεντ είναι μια πολιτική φιλόσοφος του
20ου αιώνα η οποία δεν μπορεί να ενταχθεί σε κα-
μιά από τις σχολές που κυριάρχησαν στη σκέψη
της εποχής της. Παρά την τεράστια σημασία που αποδίδει
στο πολιτικό, απέφυγε κάθε μορφή πολιτικής στράτευσης.
Η σκέψη της, και κυρίως η περισσότερο γνωστή κριτική της
στον ολοκληρωτισμό, τόσο στη ναζιστική όσο και στη στα-
λινική του εκδοχή, παρείχε επιχειρήματα στους υπερασπι-
στές της αστικής δημοκρατίας. Παρόλα αυτά, αν μελετήσει
κανείς το σύνολο του έργου της, καταλήγει στο συμπέρασμα
ότι η κριτική της στην αντιπροσωπευτική αστική δημοκρα-
τία είναι εξίσου δριμεία. Η Άρεντ είναι μια στοχαστής που
υπερασπίζεται την άμεση, πρόσωπο με πρόσωπο, δημοκρα-
τία και αντιτάσσεται στη διαχειριστική αντίληψη της πολι-
τικής και την ηγεμονία της οικονομίας.
Αξίζει να γίνει αναφορά σ’ αυτό που η Άρεντ θεωρεί ως
το πιο αξιόλογο αποκύημα της επαναστατικής παράδοσης,
η σημασία του οποίου έχει υποβαθμιστεί από τους ιστο-
ρικούς. Γίνεται λόγος εδώ για το συμβουλιακό σύστημα.
Αυτό που έλκει το ενδιαφέρον της φιλοσόφου είναι ότι τα
συμβούλια, με διάφορες μορφές, αναδύθηκαν στο πλαί-
σιο όλων των αυθεντικών επαναστάσεων του 19ου και του
20ου αιώνα, χωρίς οι επαναστάτες σε κάθε περίπτωση ν’
αναφέρονται στην ίδια θεωρητική παράδοση1. Οι “ειδικοί”
της επανάστασης στην καλύτερη περίπτωση αναγκάστηκαν
ν’ αποδεχτούν αυτά τα αυθόρμητα λαϊκά δημιουργήματα,
1  ρεντ, Χάνα, Για την επανάσταση, μτφρ. Βασίλης Τομανάς, Νησίδες, Θεσ-
Ά να παραχωρηθεί και από έναν φωτισμένο μονάρχη.
σαλονίκη, 2005, σ. 243.
ευτοπία, τεύχος 19ο, Οκτώβρης 2010
αποδίδοντάς τους μεταβατικό ρόλο στην επανάσταση, χω-
ρίς να κατανοούν πως οι πολίτες οργανώθηκαν σε συμβού-
λια με την πρόθεση οι θεσμοί αυτοί να συγκροτήσουν μια
νέα τάξη πραγμάτων η οποία θα επιβίωνε της επανάστασης
ως η νέα μορφή διακυβέρνησης 2.
Η Άρεντ απαριθμεί τις ιστορικές στιγμές κατά τις οποίες
έλαβε χώρα η συγκρότηση συμβουλίων. Με χρονολογική
σειρά γίνεται αναφορά στην Παρισινή Κομμούνα του 1871,
στα Σοβιέτ που δημιουργήθηκαν στη Ρωσία το 1905 και
το Φεβρουάριο του 1917, στα Arbeiter- και Soldaten-räte
(Συμβούλια εργατών και στρατιωτών) στη Γερμανία κατά
τα έτη 1918 και 1919 και, τέλος, στο συμβουλιακό σύστη-
μα στο πλαίσιο της Ουγγρικής Επανάστασης το 19563.
Αυτές οι μορφές οργάνωσης των πολιτών συνιστούν, κατά
την Άρεντ, θεσμούς ελευθερίας με τη θετική έννοια4, καθώς
στο πλαίσιο τους έγινε πραγματικότητα η άμεση συμμετοχή
όλων των πολιτών στη διακυβέρνηση. Ένα χαρακτηριστι-
κό το οποίο μοιράζονται αυτές οι πολιτικές απόπειρες είναι
η διάθεσή τους να εξαπλωθούν ως πρόταση συλλογικής
οργάνωσης αλλά και να οργανωθούν σε ευρύτερη βάση,
συγκροτώντας συμβούλια συμβουλίων5. Η ομοσπονδιακή
οργάνωση τέτοιων στοιχειωδών μονάδων πολιτικής συ-
2 ό.π., σ. 232.
3 ό.π., σ. 242.
4 Η Άρεντ κάνει διάκριση μεταξύ της ελευθερίας να πράττει κανείς, της ελευ-
θερίας χάριν-του (freedom), την οποία χαρακτηρίζει θετική, και της ελευθε-
ρίας από περιορισμούς (liberty), της αρνητικής ελευθερίας. Η τελευταία, σε
αντίθεση με την πρώτη, δεν προϋποθέτει τη δημοκρατία. Θα ήταν δυνατό
5 ό.π., σσ. 247-248.
ελευθεριακή σκέψη 59
γκρότησης συνιστά, κατά την Άρεντ, πρόσφορη απάντηση
τόσο στο κομματικό σύστημα, που στηρίζεται στην αντι-
προσώπευση όσο και στη σύγχρονη μαζική, και απολιτική,
κοινωνία6.
Σε σχέση, ιδίως, με το κομματικό σύστημα η Άρεντ αντι-
λαμβάνεται τα συμβούλια ως απόλυτα ανταγωνιστική μορ-
φή οργάνωσης. Παρότι και οι δύο πολιτικές μορφές είναι
δημιουργήματα της νεοτερικότητας, η αντίθεσή τους έγκει-
ται στην αντίληψη που βρίσκεται στη βάση του καθενός σε
σχέση με την ιδιότητα του πολίτη. Στο κομματικό σύστημα
οι πολίτες περιορίζονται στο ρόλο των εκλογέων αντιπρο-
σώπων, οι οποίοι προεπιλέγονται, στην ουσία διορίζονται,
από την κομματική ιεραρχία. Οι αντιπρόσωποι αυτοί μπο-
ρεί, στην καλύτερη περίπτωση, να υπερασπίζονται τα συμ-
φέροντα των πολιτών αλλά δεν είναι δυνατό στο πρόσωπό
τους να εκφράζονται οι γνώμες και οι πράξεις του εκλογικού
σώματος, οι κεντρικές δηλαδή, πολιτικές λειτουργίες7. Αντί-
θετα, στα συμβούλια, όπου οι πολίτες συμμετέχουν άμεσα
στη διακυβέρνηση, εκδηλώνεται η πολιτική τους ελευθερία,
μέσω της αδιαμεσολάβητης πράξης και έκφρασης γνώμης.
Εξάλλου, τα προγράμματα των κομμάτων προσφέρουν ένα
υλικό άνωθεν σχεδιασμένο και έτοιμο προς επιτέλεση σ’
ό,τι αφορά τα πολιτικά ζητήματα, σε αντιδιαστολή με τα
συμβούλια, όπου είναι εφικτή η αυθόρμητη δημιουργία8. Το
κομματικό σύστημα, ακόμα και στην επαναστατική του εκ-
δοχή, αντιλήφθηκε τον κίνδυνο που αποτελούσαν τα συμ-
βούλια για τη συγκεντροποιημένη κεντρική εξουσία γι’ αυτό
και προχώρησε στην αποδυνάμωση και την καταστολή τους
μετά την επικράτησή του, τόσο στο πλαίσιο της Γαλλικής
όσο και της Ρωσικής Επανάστασης.
Το κομματικό σύστημα, κατά την Άρεντ, οφείλει σε μεγάλο
βαθμό την επικράτηση του στο συγκεντρωτικό χαρακτήρα
6 ό.π., σ. 259.
7 ό.π., σ. 249.
8 ό.π., σ. 244.
60 ελευθεριακή σκέψη
του έθνους-κράτους9. Η Άρεντ αντιλαμβάνεται την ύπαρξη
του έθνους-κράτους τόσο ως πρόφαση για την επιβολή μιας
συγκεντρωτικής πολιτικής εξουσίας, όσο και ως το πλαίσιο
στο οποίο εκδιπλώνεται η γενική βούληση του λαού, μια
έννοια ασύμβατη με την πολιτική ελευθερία. Στην επίκληση
στη γενική βούληση αποδίδει η Άρεντ την τρομοκρατική
τροπή και τελικά την αποτυχία της Γαλλικής Επανάστασης.
Θεωρεί ότι η γενική βούληση ανέλαβε το θεσμικό ρόλο του
αποκεφαλισμένου μονάρχη. Το έθνος-κράτος και η επι-
κράτηση του αντιπροσωπευτικού, κομματικού συστήματος
συγκροτούν μια μορφή διακυβέρνησης κατ’ ουσίαν ολιγαρ-
χική10. Οι σύγχρονες δημοκρατίες είναι δημοκρατικές μόνο
κατ’ όνομα. Υπάρχει ένας επιπλέον λόγος γι’ αυτό. Πρόκει-
ται για τη θέση της Άρεντ πως, σε ό,τι αφορά τα πολιτικά
ζητήματα, δεν υπάρχουν ειδήμονες, άνθρωποι οι οποίοι κα-
τέχουν μια ειδική γνώση της οποίας ο καθένας δεν μπορεί
να γίνει κοινωνός11. Παρότι η φιλόσοφος αναφέρεται σε
πολιτικές αρετές, οι αρετές αυτές συνίστανται στη διάθε-
ση, το ενδιαφέρον, ακόμα και το πάθος των ανθρώπων να
συμμετέχουν στη διακυβέρνηση. Αυτά τα χαρακτηριστικά
είναι τα μόνα κριτήρια καταλληλότητας για το πεδίο των
πολιτικών πραγμάτων. Στην ουσία η Άρεντ αναφέρεται σε
μια αυτοεπιλογή ως προς την παρουσία του καθενός στο
δημόσιο χώρο12.
Υπάρχει, ωστόσο, μια κριτική που επιφυλάσσει η Άρεντ
στην πραγματικότητα των συμβουλίων και ειδικά στην ερ-
γατική τους μορφή. Αφορμή αυτής της κριτικής είναι η πρό-
θεση των εργατικών συμβουλίων, κυρίως στη διάρκεια της
Ουγγρικής Επανάστασης, να αναλάβουν τη διαχείριση των
εργοστασίων. Αντίθετα με ό,τι συμβαίνει στο πεδίο της πο-
λιτικής, η διοίκηση ή η διαχείριση απαιτούν εξειδικευμένες
γνώσεις και συγκεκριμένες ικανότητες. Δεν υπάρχει δηλα-
δή τίποτα το οποίο να εγγυάται πως οι άνθρωποι που είναι
9 ό.π., σσ. 228-230.
10 ό.π., σ. 250.
11 ό.π., σ. 245.
12 ό.π., σ. 258.
Η Χάνα Άρεντ για το σύστημα των συμβουλίων
κατάλληλοι και αποτελεσματικοί όταν πράττουν πολιτικά ους, αλλά, αντίθετα, τείνει να οργανώνεται θεμελιώνοντας
είναι ικανοί να διοικήσουν με την ίδια επιτυχία13. Θεωρεί μια νέα τάξη πραγμάτων η οποία φιλοδοξεί να διαρκέσει
μάλιστα η φιλόσοφος πως αποτελεί ενός είδους υποβιβα- στο χρόνο16.
σμό για τους εργάτες, οι οποίοι λειτουργούσαν ως πολίτες
Η αξία της υπεράσπισης των συμβουλίων από την Άρεντ
εντός των συμβουλίων τους, να στρέψουν το ενδιαφέρον
δεν εντοπίζεται στην πρωτοτυπία της. Πολλά πολιτικά κι-
τους πάλι στο χώρο του εργοστασίου. Η κριτική της Άρεντ
νήματα και οι άνθρωποι που τα συγκροτούν εξακολουθούν
στη διαχειριστική όψη των εργατικών συμβουλίων έχει βα-
να αναφέρονται σε αυτά ως φωτεινές στιγμές της επανα-
θύτερες ρίζες στη σκέψη της. Στη βάση της βρίσκεται η δι-
στατικής παράδοσης. Το ενδιαφέρον έγκειται στην πορεία
άκριση μεταξύ αναγκαιότητας και ελευθερίας. Το εργοστά-
που ακολουθεί ώστε να καταλήξει στο συμπέρασμα ότι τα
σιο, σ’ αυτά τα συμφραζόμενα, υπάρχει για να παρέχει τα
συμβούλια είναι η πιο πρόσφορη μορφή πολιτικής οργάνω-
αναγκαία της επιβίωσης και, μ’ αυτήν την έννοια εξυπηρετεί
σης. Η αφετηρία της είναι φιλοσοφική. Πρώτα συγκρο-
τις ανάγκες του ανθρώπου ως μέλους του είδους του, όχι ως
τεί μια θεωρία για την πολιτική ελευθερία, η οποία είναι
πολιτικής οντότητας. Η διαχείριση της δραστηριότητας του
συστηματική και μετά αναζητά στην ιστορία τις πολιτικές
μόχθου στο πεδίο της αναγκαιότητας δε συνιστά, κατά την
μορφές που ανταποκρίνονται σε αυτήν. Το έργο της Άρεντ
Άρεντ, πολιτική πράξη, ανήκει περισσότερο, με όρους αρ-
δεν μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως πολιτικό ευαγγέλιο, η συ-
χαίας ελληνικής ‘πόλεως’, στην επικράτεια του οίκου παρά
στηματικότητα και η ανεξαρτησία, όμως, της σκέψης της
το δήμου14.
μπορεί να φανεί χρήσιμη στους ανθρώπους που σκέφτονται
Ανεξάρτητα πάντως από αυτή τη λειτουργία των συμβου- και δρουν για την κοινωνική ανατροπή.
λίων, την οποία η Άρεντ αντιμετωπίζει με κριτική διάθε-
ση, είναι άξιο παρατήρησης πως, συγκριτικά με τις άλλες
μορφές πολιτειακής οργάνωσης, το συμβουλιακό σύστημα Ντόνια Αβραμίδου
κερδίζει την ανεπιφύλακτη εύνοιά της15. Η προτίμηση αυτή
οφείλεται στον αυθόρμητο χαρακτήρα της συγκρότησης
των συμβουλίων αλλά και στην πραγμάτωση εντός τους
της πολιτικής ελευθερίας. Επιπλέον, η Άρεντ θεωρεί πως
το συμβουλιακό σύστημα είναι απαράμιλλη απόδειξη ότι ο
λαός, όταν απεκδύεται την κηδεμονία των κυριάρχων του,
δε μετατρέπεται σ’ έναν όχλο που δημιουργεί συνθήκες χά-

13 ό.π., σσ. 254-255.

14 Arendt, Hannah, Die hungarische Revolution und der Totalitäre
Imperialismus, Piper, München, 1958, σσ. 41-42.
15 Για τη θετική αποτίμηση των συμβουλίων πρβλ. Αρεντ, Χάνα, Η Ανθρώπινη
Κατάσταση (Vita Activa), μτφρ. Στέφανος Ροζάνης & Γεράσιμος Λυκιαρ-
δόπουλος, Γνώση, Αθήνα, 1986, σσ. 294-295, Arendt, Hannah, Crises of
the Republic, Harcourt-Brace, New York 1972, σ. 231 και Άρεντ, Χάνα,
Περί βίας, μτφρ. Β. Νικολαϊδου-Κυριανίδου, Αλεξάνδρεια, Αθήνα, 2000,
σσ. 84-85. Τον ενθουσιασμό της Άρεντ για το σύστημα των συμβουλίων δι-
απιστώνει και η Άγκνες Χέλλερ στο Χέλλερ, Άγκνες, Η μεγάλη δημοκρατία,
μτφρ. Γεράσιμος Λυκιαρδόπουλος, Έρασμος, Αθήνα 2007, σ.13. 16 Άρεντ, Χάνα, Για την επανάσταση, ό.π., σ. 251-253.

ευτοπία, τεύχος 19ο, Οκτώβρης 2010 ελευθεριακή σκέψη 61

Συζητώντας για τον συνδικαλισμό
βάσης/άμεσης δράσης
Διήμερο εκδηλώσεων της Ευτοπίας σύντομη αλλά ιδιαί-
και της ομάδας ελευθεριακών κομμουνιστών τερα κατατοπιστική
αναφορά στην ιστο-
Στις 27 και 28 του περασμένου Φλεβάρη, η Ευτοπία και
ρία της σχέσης του
η ομάδα ελευθεριακών κομμουνιστών διοργάνωσε ένα δι-
αναρχικού κινήματος
ήμερο εκδηλώσεων-συζητήσεων με θέμα «Συνδικαλισμός
με τους εργατικούς
βάσης/άμεσης δράσης». Οι εκδηλώσεις έγιναν στο Πάντειο
αγώνες, αλλά κυ-
πανεπιστήμιο.
ρίως στη φύση αυ-
Τον Φλεβάρη, συμπληρώνονταν τέσσερις μήνες διακυβέρ- τών και στις μορφές
νησης του ΠΑΣΟΚ. Μετά από ένα πρώτο τρίμηνο κρεσέ- συνδικαλιστικής ορ-
ντο του Χρυσοχοϊδη για την πάταξη των αναρχικών, με τη γάνωσης που έχουν
σχετική επικουρική συμβολή των τηλεοπτικών ειδησεογρα- λάβει και λαμβάνουν
φικών παραθύρων, ήταν ξεκάθαρο πλέον πως θα ξεκινού- από τη δεκαετία του
σε η μεγάλη επίθεση για την οικονομική πάνω απ' όλα και '70 έως και σήμερα.
κατ' επέκταση κοινωνική και πολιτική αποδυνάμωση των Με βάση τις πολύ
εργαζομένων και συνταξιούχων. Διακρίνοντας αυτό που ενδιαφέρουσες ερω-
φαινόταν πλέον ξεκάθαρα, η ομάδα ελευθεριακών κομμου- τήσεις που ακολού-
νιστών και το περιοδικό θεώρησε πως είναι ιδιαίτερα σημα- θησαν από παρευρι-
ντικό να συμβάλουν σε αυτή τη διερεύνhση των τρόπων με σκόμενους στην εκ-
Ο σύντροφος Μάσιμο Βαρένγκο
τους οποίους η αυτόνομη ταξική-εργατική δράση βρίσκεται δήλωση, ο Varengo
στο πεδίο του ταξικού-κοινωνικού ανταγωνισμού. Για τον ανέπτυξε τις απόψεις του γύρω από την κατάσταση που
λόγο αυτόν, η πρώτη εκδήλωση είχε θέμα τη «συνδικαλι- επικρατεί σήμερα στην Ιταλία, τις δυνατότητες που έχουν
στική εμπειρία βάσης στην Ιταλία», μία χώρα όπου η σύν- σήμερα τα εκεί συνδικάτα βάσης, τις μεταξύ τους σχέσεις,
δεση του αναρχικού κινήματος με τους συνδικαλιστικούς τη σχέση του αναρχικού κινήματος με τον συνδικαλισμό,
της σύνθεσης που αποτελεί τη σύγχρονη «τάξη των εξαρτη-
αγώνες αναγάγει της ρίζες της σε μία περίοδο εκατονταε-
μένων», τα όρια της καθεαυτής συνδικαλιστικής δράσης σε
τίας, ενώ παράλληλα η ανάδυση του κοινωνικού κινήματος
σχέση με ένα επαναστατικό πρόταγμα, κλπ. Αν και η εκδή-
στη δεκατία του '70 επέφερε μία τεράστια νέα σειρά ερ-
λωση δεν είχε την προσδοκούμενη συμμετοχή, η συζήτηση
γατικών αγώνων. Βασικός ομιλητής σ'αυτήν την εκδήλωση
που έγινε με βασικό ομιλώντα τον σύντροφο Μάσιμο ήταν
ήταν ο σύντροφος-μέλος της FAI (Federazione Anarchica
εξαιρετικά ενδιαφέρουσα και έδωσε την ευκαιρία να επικαι-
Italiana-Milano) Μαssimo Varengo. O Varengo έκανε μία

62 εκδηλώσεις Συζητώντας για τον συνδικαλισμό βάσης/άμεσης δράσης

ροποιήσει την επικαιρότητα της αναρχοκομμουνιστικής, θα τον τρόπο και τη μορφή οργάνωνσης που αυτός νομίζει στο
λέγαμε, προσέγγισης στο θεμελιώδες ζήτημα του ταξικού εργασιακό του πεδίο; Μήπως η παράδοση των κατά τό-
ανταγωνισμού. πους εργατικών λεσχών και πολύ περισσότερο των γηγενών
εργατικών κέντρων πόλης έχουν να προσδώσουν μία νέα
Τη δεύτερη μέρα το θέμα της εκδήλωσης ήταν «ο ταξικός
επιπρόσθετη κατεύθυνση στην ιδέα του αυτοδιαχειζόμενου
αγώνας βάσης και οι κοινωνικές του προοπτικές στην ελ-
χώρου και στην έννοια του κοινωνικού κέντρου;
ληνική επικράτεια σήμερα». Η εκδήλωση αυτή είχε περισ-
σότερο τον χαρακτήρα μίας συζήτησης που απέρρεε από Σε κράτη, όπως η Ιταλία, όπου το αναρχικό κίνημα έχει μία
τη συμμετοχή παλιών αγωνιστών, μελών πρωτοβάθμιων παράδοση υπεραιωνόβια, αλλά και η επαναστατική αριστε-
σωματείων, καθώς και συντρόφων από ομάδες εργασιακής ρά, στην επανεμφάνισή της μέσα στη δεκαετία του '70 έδω-
ή κοινωνικής δράσης και αναρχοσυνδικαλιστικές κινήσεις. σε μία νέα ώθηση στη συνδικαλιστική δράση, οι σύγχρονες
Δόθηκε εδώ μία ακόμα ευκαιρία να ακουστούν και να συζη- μορφές συνδικαλιστικής οργάνωσης αποτελούν μετεξέλιξη
τηθούν διαφορετικές εμπειρίες και προσεγγίσεις, ιδιαίτερα μίας μακροχρόνιας κινηματικής αλλά και ευρύτερα κοινωνι-
και ενόψει των επικείμενων τότε σκληρών οικονομικών κυ- κής διεργασίας. Αυτή η εμπειρία αποτελεί μία χρήσιμη ανα-
βερνητικών μέτρων. φορά για εμάς, προκειμένου να ανακαλύψουμε ιδέες και
να μην επαναλάβουμε πράγματα που τα θεωρούμε λάθη.
Ακολουθεί απόσπασμα από την εισήγηση της Ευτοπίας-
Άλλωστε, σήμερα, η διεθνιστική ταξική-κοινωνική δράση,
ομάδας ελευθεριακών κομμουνιστών στη συγκεκριμένη εκ-
ειδικά στα πλαίσια υπερκρατικών οργανισμών, όπως είναι η
δήλωση:
Ευρωπαϊκή Ένωση, δεν μπορεί παρά να είναι ζητούμενο για
Οφείλουμε να διερευνήσουμε τη σημασία και τις δυνατότη- την αντιμετώπιση των αφεντικών.
τες που μπορεί να έχει σήμερα η αυτόνομη εργατική δράση.
Από την πλευρά μας, θεωρούμε πως η συμμετοχή του καθε-
Μπορεί άραγε να αποτελέσει ικανό ανάχωμα, ικανή γραμμή
νός μας στα υπάρχοντα κλαδικά όργανα και ακόμα καλύτε-
άμυνας σε αυτόν τον ραγδαίο (αντι-)κοινωνικό μετασχημα-
ρα στη διαμόρφωση νέων ακηδεμόνευτων πρωτοβάθμιων
τισμό που προωθείται στις σύγχρονες κοινωνίες; Αξίζει να
σωματείων πρέπει να είναι κάτι περισσότερο από αυτονόη-
επαναφέρουμε την έννοια της συνδικαλιστικής οργάνωσης
τη. Από την άλλη πλευρά, οφείλουμε πάντα να δούμε ποια
μόνο στα πλαίσια του διλήμματος της δεκαετίας του '70
ανάμεσα στον κλαδικό και τον εργοστασιακό συνδικαλι-
σμό (σήμερα θα μπορούσε κάποιος να μιλήσει για εταιρικό
συνδικαλισμό); Πώς μπορεί να συνδεθεί με αποτελεσματι-
κό τρόπο η αυξημένη κινητικότητα από δουλειά σε δουλειά
με την έννοια του συνδικαλισμού της άμεσης δράσης; Ποια
μπορεί να είναι η σχέση των ακηδεμόνευτων εργατικών ορ-
γανώσεων ή συλλογικοτήτων με έναν ευρύτερο κοινωνικό,
θα λέγαμε, συνδικαλισμό, που αναπτύσσεται σε ένα τοπικό-
περιφερειακό επίπεδο και μιλάει κυρίως για τον «μετά ή έξω
από την εργασία» χρόνο; Είναι ζητούμενο για μία ουσιαστι-
κά αυτόνομη εργατική δράση η προσπάθεια συγκρότησης
ενός αντιεξουσιαστικού ή ελευθεριακού χαρακτήρα ΠΑΜΕ
ή η αυτονομία της επιλογής του καθενός να παρέμβει με

ευτοπία, τεύχος 19ο, Οκτώβρης 2010 εκδηλώσεις 63

είναι τα όρια του συνδικαλισμού, ιδιαίτερα σήμερα που το
ηθικό περιεχόμενο μεγάλου μέρους της εργασίας είναι άμε-
σα συνδεδεμένο με τον καπιταλισμό και μόνο. Υπ' αυτήν
την έννοια, αλλά και με την έννοια της διαμόρφωσης κοι-
νοτήτων αντίστασης που θα θέτουν στο σύνολό τους την
ανατροπή αυτού του ηθικού και πολιτισμικού περιεχομένου
του σύγχρονου καπιταλιστικού και ολοκληρωτικώς κρα-
τικά ελεγχόμενου κόσμου, η ενδυνάμωση του συνδικαλι-
σμού της άμεσης δράσης, συνδεδεμένου με έναν ευρύτερο
κοινωνικό συνδικαλισμό, και η διαμόρφωση νέων λεσχών
ταξικής αντίστασης και κοινοτικής αλληλοβοήθειας σε το-
πικό-περιφερειακό επίπεδο μπορεί να αποτελέσει ζωογόνο
γέφυρα μεταξύ της εργασιακής συνθήκης και της καθημε-
ρινης ζωής, θέτοντας παράλληλα όλο και πιο επιτακτικά
το ζήτημα της περιφερειοποίησης και κοινοτικοποίησης της
οικονομίας.

η συντακτική ομάδα

64 εκδηλώσεις Συζητώντας για τον συνδικαλισμό βάσης/άμεσης δράσης

Συνέχεια «ηγέτες»...
Ας προσπαθήσουμε μια φορά
χωρίς αυτούς!
Η ομάδα ελευθεριακών κομμουνιστών προέκυψε μέσα από
τη συνεύρεση συντρόφων που βρίσκονται κοντά στο περι-
οδικό Ευτοπία. Σκοπός της ομάδας αποτελεί η ανάδειξη
του ευτοπικού λόγου στο πεδίο της πολιτικής δράσης και
η έμπρακτη ενδυνάμωση των τάσεων προς την κοινωνική
απελευθέρωση. Εδώ αναδημοσιεύουμε ένα κείμενο της
ομάδας που κυκλοφόρησε κατά τη διάρκεια της μεγάλης
απεργιακής διαδήλωσης της 5ης Μάη.
Μ ια χούφτα καθαρμάτων, που κυριαρχεί στο πα-
γκόσμιο οικονομικό σύστημα των τραπεζών, των
χρηματιστηρίων και των οίκων οικονομικής αξιο-
λόγησης, καθορίζει με τα παιχνίδια της τις ζωές μας. Αυτός
είναι ο καπιταλισμός: αιμοβόρος και αδίστακτος. Ας αντι-
κρύσουν πια το πραγματικό του πρόσωπο όσοι δεκαετίες
τώρα πάλευαν να του φτιασιδώσουν ένα ανθρώπινο πρό-
σωπο.
Η κρίση που διατρέχουμε δεν είναι απλά οικονομική. Είναι
πολύ περισσότερο υπόθεση πολιτική και ουσιαστικά υπόθε-
ση πολιτειακή. Τα υπάρχοντα κράτη είναι δομημένα κατά
τέτοιον τρόπο ώστε να εφαρμόζουν μία πολιτική, η οποία
βασικό στόχο έχει την επιβολή των επιταγών της καπιταλι-
στικής αγοράς στις κοινωνίες. Είναι όμως παράλληλα και
μία κρίση ακόμα πιο βαθιά, μία κρίση πολιτισμική, αφού
δεκαετίες τώρα το κράτος και τα πολιτικά κόμματα δούλευ-
αν στο να διαλυθεί κάθε ουσιαστική αξία, όπως η αλληλε­
γγύη, η ανιδιοτέλεια και η συνεργασία, και προωθούσαν
ευτοπία, τεύχος 19ο, Οκτώβρης 2010
τον ωχαδελφισμό, το «βόλεμα» και το εργατοπατεριλίκι.
Έστησαν μέσα στις τελευταίες δεκατίες μία και μόνη λα-
τρεία, αυτή του χρήματος, γεμίζοντας όλους τους δρόμους
με υποκαταστήματα τραπεζών, πολυκαταστήματα και αλυ-
σίδες super-market. Επιχείρησαν να εκκενώσουν την κοι-
νωνία από κάθε έννοια αξιοπρέπειας προσπαθώντας τώρα
να μας μετατρέψουν σε πληβείους του παγκόσμιου χρημα-
τοοικονομικού συστήματος.
Όσοι ζούσαν μέσα στη ματαιοδοξία του υπερκαταναλωτι-
σμού, των δανείων, του κομματικού μέσου και της «τακτο-
ποιημένης» ζωής, μάς λοιδορούσαν όταν τους λέγαμε πως
κάποια στιγμή τα αφεντικά θα θελήσουν να τελειώνει αυτό
το παραμύθι, θεωρώντας μας φαντασιόπληκτους και κινδυ-
νολόγους. Δυστυχώς, η ώρα της κρίσης ήρθε πιο γρήγορα
απ' ό,τι κι εμείς περιμέναμε...
Βλέπουμε όμως πως οι ιδέες και οι προτάσεις μας, αυτές
που κάποτε ακούγονταν ουτοπικές, σήμερα αποτελούν μία
ουσιαστική διέξοδο από το αδιέξοδο που μας έχουν φέρει
ο καπιταλισμός και τα κράτη. Ή θα υποδουλωθούμε οικει-
οθελώς ή θα εξεγερθούμε προσπαθώντας να ανοίξουμε ένα
ελπιδοφόρο παράθυρο προς το μέλλον.
Εντείνουμε τον πόλεμο κατά του κράτους και του καπιταλι-
σμού, που επιχειρούν να διαμορφώσουν ένα αύριο οικονο-
μικού και πολιτικού ολοκληρωτισμού.
> Ας πετάξουμε στην άκρη το αστικό σύνταγμα και ας συ-
γκροτήσουμε μία συντακτική-καταστατική συνέλευση,
όπως εκείνη που διαμόρφωσαν οι εξεγερμένοι της παρι-
αναδημοσιεύσεις 65
 σινής Κομμούνας, η οποία θα εκφράζει τις αγωνιζόμε-
νες δυνάμεις και θα αποφασίζει προς την κατεύθυνση του
κοινού συμφέροντος.
> Ας πετάξουμε στην άκρη το σάπιο αστικό κράτος και ας
συγκροτήσουμε τη ελλαδική-αιγαιακή Συνομοσπονδία
των αυτόνομων Περιφερειών και Δήμων. Ας μην αφήσου-
με το ευρωπαϊκό υπερκράτος να καταστήσει τους τόπους
μας υποδουλωμένες στα σχέδιά του περιφέρειες (όπως
επιχειρείται να προωθηθεί μέσα από τον «Καλλικράτη»).
> Ας τελειώνουμε επιτέλους με την αστική κοινοβουλευτι-
κή δημοκρατία, δανειζόμενοι εκείνο το αρχαίο στοιχείο
της άμεσης δημοκρατίας και απογειώνοντάς το σήμερα
σε μία κοινωνική δημοκρατία, όπου μέσα από τις αμεσο-
δημοκρατικές συνελεύσεις και τον αιρετό και ανακλητό
χαρακτήρα των εκπροσώπων σε θέσεις ευθύνης οι υπο-
θέσεις της ζωής θα είναι υπόθεση όλων και όχι κάποιων
ψηφισθέντων «ειδημόνων».
> Ας τελειώνουμε με την κυριαρχία των τραπεζών στη ζωή
μας, καταργώντας τες και διαμορφώνοντας εκτεταμένα
δίκτυα αλληλοβοήθειας και ανταλλαγής προϊόντων και
υπηρεσιών μεταξύ κοινοτικά ή εργατικά ελεγχόμενων πα-
ραγωγικών μονάδων.
> Ας διαλύσουμε την οικονομία της αγοράς, διαμορφώνο-
ντας μία νέα οικονομία ζωής. Ως κοινωνικοποίηση των
μέσων παραγωγής δεν μπορεί να εκλαμβάνεται εκείνη
στην οποία προτρέπει το ΚΚΕ και της οποίας την απο-
τρόπαια κατάληξη είδαμε και βλέπουμε στις ΕΣΣΔ, στις
υπόλοιπες χώρες του ανατολικού μπλοκ και στην «κομ-
μουνιστική» Κίνα. Κοινωνικοποίηση σημαίνει κοινοτικο-
ποιημένη οικονομία, γέννηση και εξέλιξη οικονομικών
δραστηριοτήτων που υπόκεινται στον κοινοτικό έλεγχο
(σε επίπεδο περιφέρειας, δήμου ή χωριού) και με άμεση
συμμετοχή στις αποφάσεις των εκάστοτε εργαζομένων.
> Ας διαλύσουμε την αστυνομοκρατία που επιχειρούν να
επιβάλουν παντού, γνωρίζοντας πως μόνο η εμπιστοσύνη
μεταξύ των ανθρώπων και η εκμηδένιση της ανεργίας και
66 αναδημοσιεύσεις
της φτώχειας μπορούν να εξαλείψουν το μικροέγκλημα.
Αντί για όλα αυτά τα παράσιτα που σήμερα αποτελούν
τα όργανα της τάξης τους, οι λαϊκές πολιτοφυλακές από
εκ περιτροπής πολίτες των αυτόνομων δήμων μπορούν να
είναι πραγματικά αποτελεσματικές.
Αυτό όμως που άμεσα πρέπει να γίνει είναι η διαμόρφωση
όλο και περισσότερων πυρήνων αυτόνομης αντίστασης, η
γέννηση κοινωνικοεργατικών κέντρων σε κάθε δήμο ή πε-
ριφέρεια, η συγκρότηση τοπικών σωματείων εργαζομένων/
ανέργων και αυτοαπασχολούμενων, η ενίσχυση των πρω-
τοβάθμιων σωματείων με συνελευσιακή μορφή λήψης απο-
φάσεων, η παρουσία στο δρό­­μο.
Άλλωστε, «όταν θα έρθουν εκείνες οι μέρες –και είναι
στο χέρι σας να επισπεύσετε τον ερχομό τους– όταν μια
ολόκληρη περιοχή, όταν μεγάλες πόλεις μαζί με τα προ-
άστιά τους απαλλαχτούν απ' τους κυβερνήτες τους, το
έργο μας θα είναι ξεκάθαρο: όλα τα μηχανήματα πρέπει
να επιστραφούν στους αληθινούς ιδιοκτήτες τους, έτσι
ώστε όλοι να έχουν το μερίδιό τους στην κατανάλωση, και
η παραγωγή θα συνεχιστεί για καθετί που είναι αναγκαίο
και χρήσιμο. Έτσι, η κοινωνική ζωή όχι μόνο δεν θα δι-
ακοπεί αλλά θα συνεχιστεί με τη μεγαλύτερη ενέργεια»
(Π.Κροπότκιν).
Από κανέναν πολιτικό δεν περιμένουμε να βάλει «κόκκινη
γραμμή» στις ορέξεις των αφεντικών. Γι' αυτό,
βάζουμε μαυροκόκκινη γραμμή
με την άμεση και αυτοοργανωμένη δράση μας
ομάδα ελευθεριακών κομμουνιστών
Μάης 2010
libcommu@yahoo.com
Συνέχεια «ηγέτες»...Ας προσπαθήσουμε μια φορά χωρίς αυτούς!
Εις ανάμνησιν του Colin Ward
Τον Φλεβάρη που μας πέρασε πέθανε ο Κόλιν Γουόρντ
(Colin Ward), ο οποίος υπήρξε ένας από τους σημαντικό-
τερους αναρχικούς συγγραφείς του δευτέρου μισού του ει-
κοστού αιώνα.
Γ
εννήθηκε σ’ ένα προάστιο του Έσσεξ στις 14 Αυγού-
στου του 1924. Ο πατέρας του ήταν δάσκαλος και η
μητέρα του στενογράφος. Οι γονείς του ήταν πολιτι-
κοποιημένοι και ο ίδιος θυμάται να παρακολουθεί ομιλία
της Έμα Γκόλντμαν στην πρωτομαγιά του Λονδίνου το
1938. Ο Γουόρντ δεν ήταν καλός μαθητής στο σχολείο και
έτσι τα παράτησε όταν έφτασε σε ηλικία 15 ετών και έπιασε
δουλειά σε αρχιτεκτονικό γραφείο. Κλήθηκε να υπηρετήσει
τον αγγλικό στρατό το 1942, κατά τη διάρκεια του δευτέρου
παγκοσμίου πολέμου και τότε ήταν που ήρθε σε επαφή με
τις αναρχικές ιδέες. Τον έστειλαν στη Γλασκόβη, όπου εκεί
παρακολουθούσε εβδομαδιαίες συναντήσεις αναρχικών
ομάδων και εντυπωσιάστηκε από το λόγο τους. Εκτός αυ-
τού, στη Γλασκώβη υπήρχε η μοναδική βιβλιοθήκη που είχε
μια πολύ πλούσια αναρχική βιβλιογραφία (Mitchell
Library). Άρχισε λοιπόν από τότε να αρθρογραφεί για
αναρχικές εφημερίδες. Όταν αποστρατεύτηκε το 1947, τον
κάλεσαν να συμμετέχει στη σύνταξη της εβδομαδιαίας
αναρχικής εφημερίδας του Λονδίνου Freedom. Το 1966 πα-
ντρεύτηκε την Harriet Unwin (κόρη της Dora Russell, που
υπήρξε μορφή του αγγλικού φεμινιστικού κινήματος και σύ-
ζυγος του φιλοσόφου Bertrand Russell), η οποία είχε ήδη
δύο αγόρια αλλά είχε χηρέψει. Απέκτησαν ακόμα ένα γιο
μαζί και αργότερα πήραν υπό την κηδεμονία τους ( για μι-
ευτοπία, τεύχος 19ο, Οκτώβρης 2010
κρό διάστημα) άλλα δύο αγόρια. Ένα χρόνο πριν το γάμο
του ο Κόλιν Γουόρντ παρακολούθησε ένα ετήσιο σεμινάριο
προκειμένου να γίνει δάσκαλος. Δίδαξε στο Wandsworth
Technical College μέχρι το 1971, οπότε και επέστρεψε στην
αρχιτεκτονική αναλαμβάνοντας ταυτόχρονα την έκδοση του
Bulletin for Environmental Education για λογαριασμό του
Town and Country Planning Association. Το 1979 παρα-
τάει κι αυτή τη δουλειά για να αφοσιωθεί στο γράψιμο. Με-
τακομίζει στο Suffolk το 1980, όπου είχε την ευκαιρία να
ασχοληθεί αποκλειστικά με το γράψιμο1.
Από το 1961 μέχρι το 1970 εξέδιδε το αναρχικό περιοδικό
Anarchy, το οποίο από πολλούς θεωρούνταν το πιο σοβαρό
εγγλέζικο θεωρητικό αναρχικό περιοδικό και φιλοξενού-
σε άρθρα πολλών σημαντικών νέων συγγραφέων, όπως ο
Μάρεϊ Μπούκτσιν. Θεωρούσε τον εαυτό του αναρχοκομ-
μουνιστή, όπως είχε δηλώσει άλλωστε και σε συνέντευξη
που έδωσε στο Ράδιο 3 του BBC το 1968. Ωστόσο, οι επιρ-
ροές του, εκτός από τον Κροπότκιν, προέρχονταν από τον
Μάμφορντ αλλά και τον Γκέντες. Το 1973 κυκλοφόρησε
το τρίτο του βιβλίο με τίτλο Anarchy in Action, το οποίο
είχε απήχηση και μεταφράστηκε από τότε σε επτά γλώσσες.
Από το 1978 και μετά άρχισε να αρθρογραφεί και για άλλα
έντυπα. Ο Γουόρντ υπήρξε, μαζί με τον George Woodcock,
τον Max Nettlau και τον Peter Marshall, ένας από τους λί-
γους ιστορικούς της αναρχικής σκέψης και πράξης 2. Ωστό-
1 Για περισσότερα βιογραφικά στοιχεία βλέπε: Goodway, David, Anarchist
Seeds beneath the Snow, Left-Libertarian Thought and British Writers
from William Morris to Colin Ward, Liverpool University Press, Liverpool,
2006, σσ. 309-325.
2 Βλέπε τα αντίστοιχα ιστορικά έργα: Woodcock, George, A History of Lib-
67
σο η ιστορία του αναρχισμού δεν ήταν από τα αγαπημένα
του θέματα. Ένα από τα ζητήματα με τα οποία ασχολήθη-
κε πολύ σοβαρά ήταν αυτό της αρχιτεκτονικής. Παρ’ όλα
αυτά καταπιάστηκε και με μια σειρά άλλων θεμάτων, όπως
αυτό της στέγασης, της ελευθεριακής και περιβαλλοντικής
εκπαίδευσης, της οικολογίας και άλλα. Ήταν πολυγραφό-
τατος, αφού εκτός από τα εκατοντάδες άρθρα, έγραψε ή
επιμελήθηκε δεκάδες βιβλία. Ένα από τα βιβλία του που
επηρέασε πολύ ήταν Το Παιδί στην Πόλη που κυκλοφόρη-
σε πρώτη φορά το 1978, στο οποίο εξέταζε τη δημιουργική
χρήση του αστικού περιβάλλοντος από τα παιδιά. Κέρδισε
κάποια βραβεία για τα βιβλία του και δίδαξε για ένα ακα-
δημαϊκό έτος στο London School of Economics.
Αυτοί που τον γνώριζαν λένε ότι ήταν ένας πρόσχαρος και
κοινωνικός άνθρωπος, με χιούμορ, που του άρεσε να τρα-
γουδά. Πέθανε στις 11 Φεβρουαρίου του 2010 σε ηλικία 85
χρόνων. Η γυναίκα του Unwin, έπαθε καρδιακή προσβολή
δύο μέρες μετά το θάνατό του, καταφέρνοντας ωστόσο να
κρατηθεί στη ζωή.
Ας κλείσουμε με τα δικά του λόγια: «…μια αναρχική κοινω-
νία, μια κοινωνία που οργανώνεται χωρίς εξουσία, υπάρχει
πάντα, όπως ο σπόρος κάτω απ’ το χιόνι, ο οποίος έχει θα-
φτεί υπό το βάρος του κράτους και της γραφειοκρατίας του,
του καπιταλισμού και της σπατάλης του, των προνομίων και
των αδικιών τους, του εθνικισμού και της αυτοκτονικής πί-
στης του, των θρησκευτικών διακρίσεων και των προληπτι-
κών διχασμών τους».
Εργογραφία στα ελληνικά
1. Αναρχισμός, μτφρ. Γ. Πελεγρίνης, Ελληνικά Γράμματα, Αθή-
να, 2006.
2. Ε λευθερία της κίνησης, Μετά το αυτοκίνητο, μτφρ. Γ. Καρύ-
τσας - Θ. Κουραβέλος, Άρδην, Αθήνα 2009
3. “Η αναρχική κοινωνιολογία του φεντεραλισμού,” μτφρ. Ε. Κο-
λοβού & Γ. Φράγκος, Ευτοπία 17, Ιούνης, 2009, σσ. 33-41.
ertarian Ideas and Movements, The World Publishing Company, Cleveland and
New York, 1962, Nettlau, Max, Ιστορία της Αναρχίας , Διεθνής Βιβλιοθήκη,
Αθήνα, 1988 & Marshall, Peter, Demanding the Impossible, A History of Anar-
chism, Harper Perennial, London, 1992.
68
4. “Μια αναρχική προσέγγιση της πολεοδομίας,” Ευτοπία 2, Ιού-
λιος, 1999, σσ. 8-12.
5. “Ο αναρχισμός σα θεωρία οργάνωσης,” στο Murray Bookchin
& Colin Ward, Αυθορμητισμός και οργάνωση, Ελεύθερος Τύ-
πος, Αθήνα, 1976, σσ. 62-81.
6. “Φονταμενταλισμός,” μτφρ. Ν. Παπαδόπουλος & Μ. Καστα-
νάρα, Ελευθεριακή Κίνηση 11, Απρίλιος 1996, σσ. 25-41.
Εργογραφία (μόνο βιβλία)
Violence, 1970
Work , 1972
Anarchy in Action, 1973
Vandalism. Architectural Press, London,1973
Utopia , 1974
Tenants Take Over, 1974
British School Buildings: Designs and Appraisals 1964-74, 1976
Housing: An Anarchist Approach, 1976
The Child In The City, 1978
The Plotlanders, 1985 (με τον Dennis Hardy)
When We Build Again: Let’s Have Housing That Works!, Pluto
Press, London, 1985
Goodnight Campers! The History of the British Holiday Camp,
1986
Chartres: the Making of a Miracle, 1986
The Allotment: Its Landscape and Culture, 1988
The Child in the Country, 1988
The Allotment: Its Landscape and Culture, 1988
Welcome, Thinner City: Urban Survival in the 1990s, 1989
Freedom to Go: After the Motor Age, 1991
Reflected in Water: a Crisis of Social Responsibility, 1997
Talking Anarchy (με τον David Goodway), 2003
Cotters and Squatters: The Hidden History of Housing, 2004
Anarchism: A Very Short Introduction, 2004
Σταύρος Καραγεωργάκης
Kυκλοφορία ελευθεριακών ιδεών
Κροπότκιν, Πιότρ Α., Αλληλοβοήθεια, Ένας παράγοντας
της εξέλιξης , μτφρ. Ευμορφία Στεφανοπούλου, Καστα-
νιώτης, Αθήνα, 2009, σ. 274: Το έργο αυτό του μεγάλου
αναρχικού στοχαστή Κροπότκιν είναι ίσως το πιο σημαντι-
κό του, σηματοδοτώντας τόσο την πολιτική όσο και την επι-
στημονική του σκέψη. Σε κάθε περίπτωση είναι το βιβλίο
που θεμελίωσε το επιστημονικό κύρος του Κροπότκιν και
είναι ευτύχημα που κυκλοφορεί επιτέλους και στα ελλη-
νικά. Το βιβλίο γράφτηκε στα εγγλέζικα και εκδόθηκε για
πρώτη φορά το 1902, όταν ο Κροπότκιν ζούσε στην Αγ-
γλία. Τα κεφάλαια του βιβλίου δημοσιεύτηκαν ως άρθρα
το διάστημα 1890-6 και βασίστηκαν σε στοιχεία επιστημο-
νικών αποστολών που διεξήγαγε ο ίδιος ο Κροπότκιν στην
ανατολική Σιβηρία και τη Μαντζουρία.
Ο Κροπότκιν σ’ αυτό του το έργο αναμετριέται με το χο-
μπσιανό homo homini lupus (ο άνθρωπος είναι λύκος για
τον συνάνθρωπό του) αλλά και με την άκρως ανταγωνιστι-
κή ερμηνεία του δαρβινισμού, που αποδίδει στον τελευταίο
την ανάγνωση μιας φύσης με «ματωμένα νύχια και δόντια».
Ο Χομπς, ο «πεσιμιστής φιλόσοφος», όπως τον χαρακτηρί-
ζει ο Κροπότκιν, είχε άδικο όταν υποστήριζε ότι ο πόλεμος
και η καταπίεση είναι χαρακτηριστικά της ανθρώπινης φύ-
σης. Οι ιστορικοί, γράφει ο Κροπότκιν, «κληροδοτούν στις
επερχόμενες γενεές λεπτομερείς περιγραφές κάθε πολέμου,
κάθε μάχης, και κάθε σύρραξης» αλλά παραμελούν να ανα-
φερθούν και να μελετήσουν την ουσία της καθημερινής
ζωής που είναι τα κοινωνικά ένστικτα και οι κοινωνικοί τρό-
ποι, στάσεις και συμπεριφορές που λαμβάνουν χώρα στις
περιόδους ειρήνης και που χαρακτηρίζουν τις μάζες, «παρό-
λο που οι μάζες κατά κύριο λόγο μοχθούσαν εν ειρήνη, ενώ
ευτοπία, τεύχος 19ο, Οκτώβρης 2010
οι λίγοι επιδίδονταν στον πόλεμο». Σ’ αυτό το βαθιά πολι-
τικό έργο ο Κροπότκιν τονίζει και τον αρνητικό ρόλο του
κράτους, το οποίο αφού απορρόφησε όλες τις κοινωνικές
λειτουργίες, ευνόησε την ανάπτυξη του ατομικισμού.
Στα δύο πρώτα κεφάλαια ο Κροπότκιν ασχολείται με την
αλληλοβοήθεια στις κοινωνίες των μη ανθρώπινων ζώων.
Μέσα από δεκάδες παραδείγματα ο συγγραφέας δείχνει
ότι ένα πολύ βασικό χαρακτηριστικό στις κοινωνίες των
ζώων είναι η αλληλοβοήθεια, χωρίς να αποκλείει το στοι-
χείο του ανταγωνισμού. Ο Κροπότκιν ισχυρίζεται ότι οι ικα-
νότεροι για την επιβίωση σ’ αυτές τις κοινωνίες είναι εκείνοι
που μαθαίνουν να συνεργάζονται, και όχι οι δυνατότεροι.
Μάλιστα ο Κροπότκιν τονίζει ότι δεν πρόκειται πάντα για
μια συνεργασία που προκύπτει από μια καθαρά βιολογική
βάση. Όσο ανεβαίνουμε την κλίμακα της εξέλιξης, τόσο
επιβεβαιώνουμε το συνειδητό χαρακτήρα της, τόσο πιο εύ-
κολα δηλαδή συναντούμε παραδείγματα ειδών και μελών
των ειδών, που επιλέγουν συνειδητώς τη συνεργασία προ-
κειμένου να επιβιώσουν και να ευημερήσουν. Η αλληλοβο-
ήθεια, η συνεργασία, είναι που ενισχύει και την ανάγκη για
κοινωνικότητα. Η κοινωνικότητα, είναι το χαρακτηριστικό
των ικανότερων, χαρακτηριστικό μάλιστα που καλλιεργεί
τα ηθικά συναισθήματα μεταξύ των μελών των κοινωνιών.
Ο Κροπότκιν, δίχως περιστολές αναγνωρίζει ηθικά συναι-
σθήματα στα άλλα ζώα, αναφέροντας αρκετά παραδείγ-
ματα και κάνοντας πλήθος αναφορών, άποψη η οποία επι-
βεβαιώνεται σήμερα από αναγνωρισμένους ζωολόγους και
πρωτευοντολόγους, όπως τους διεθνούς φήμης Frans de
Waal και Marc Becoff.
βιβλιοπαρουσιάσεις 69
Στο τρίτο κεφάλαιο ο Κροπότκιν προσπαθεί να διαλύσει
την, ακόμα και σήμερα, διαδεδομένη άποψη ότι οι άγριοι
διακατέχονταν από έναν άκρατο ατομισμό. Ο συγγραφέας
αναφέρει αρκετά παραδείγματα που δείχνουν την αλληλεγ-
γύη μεταξύ των άγριων. Ωστόσο, τόσο σ’ αυτό, όσο και στα
υπόλοιπα κεφάλαια του βιβλίου υπάρχει πάντα η επιφύλα-
ξη σ’ εμάς σήμερα, κατά πόσον αυτά τα στοιχεία που είχε
στα χέρια του ο Κροπότκιν ήταν επαρκή προκειμένου να
φτάσει σε τόσο γενικά συμπεράσματα. Στο τέταρτο κεφά-
λαιο, όπου ο συγγραφέας αναφέρεται στις κοινωνίες των
βαρβάρων, μεταξύ άλλων, κάνει λόγο για την ανάπτυξη της
κοινοτικής γεωργίας στην Βραζιλία, την Κεντρική Αμερι-
κή, το Μεξικό, την Μαλαισία και αλλού, αλλά και στον
αμεσοδημοκρατικό τρόπο λήψης αποφάσεων που χρησιμο-
ποιούν οι Καβύλοι. Ο ρώσος στοχαστής πιστεύει ότι ειδικά
η κοινοτική γεωργία και η κοινοκτημοσύνη της γης βοήθη-
σε αυτές τις κοινωνίες να αναπτυχθούν και να προλειάνουν
το έδαφος για τη δημιουργία των ενώσεων. Στα κεφάλαια
πέντε και έξι, όπου και εξετάζεται η αλληλοβοήθεια στη
μεσαιωνική πόλη-κράτος, ο Κροπότκιν αναφέρει με ενθου-
σιασμό ότι «καμία περίοδος της ιστορίας δε θα μπορούσε
να απεικονίσει καλύτερα τις δημιουργικές δυνάμεις των μα-
ζών από τον 10ο και τον 11ο αιώνα, όταν τα οχυρωμένα
χωριά με τις αγορές τους, “οάσεις μέσα στην έρημο της φε-
ουδαρχίας,” άρχισαν ν’ απελευθερώνονται από το ζυγό των
αρχόντων τους και σιγά σιγά να οργανώνονται ως πόλεις»
(σσ. 153-154). Σ’ αυτό το κεφάλαιο περιγράφει τη γέννηση
των συντεχνιών και την ανεξαρτητοποίηση των πόλεων με
τη συγκρότηση κομμούνων, στόχος των οποίων υπήρξε η
ελευθερία, η αυτοδιοίκηση και η ειρήνη.
Στα τελευταία δύο κεφάλαια ο Κροπότκιν καταπιάνεται
με τις σύγχρονες κοινωνίες, και όπως είναι αναμενόμενο,
εστιάζει στο ρόλο των συνδικάτων, δίχως όμως να ξεχνά
τις χιλιάδες ενώσεις, συλλόγους, ακόμη και επιστημονικές
εταιρίες που σχηματίζουν οι άνθρωποι. Είναι χαρακτηριστι-
κό ότι την εποχή που γράφει ο Κροπότκιν το ένα τέταρτο
των εργατών ανήκουν στα συνδικάτα (σ.220) κάτι που φα-
70 βιβλιοπαρουσιάσεις
ντάζει αδιανόητο σήμερα, όχι τόσο λόγω των διώξεων των
συνδικαλισμένων, όσο λόγω της απίστευτης απαξίωσης του
θεσμού και της αδιαφορίας. Ακόμα μεγαλύτερη εντύπωση,
σε σχέση με τα σημερινά δεδομένα, προκαλεί η παρουσία-
ση των απεργιών. Ο Κροπότκιν αναφέρει ότι οι απεργίες
οδηγούσαν σε άμεση πείνα στους εργάτες, στους οποίους
κόβονταν οι πιστώσεις από τους μπακάληδες, ενώ δεν ήταν
λίγες οι φορές οπού η αστυνομία πυροβολούσε εναντίον
των πορειών. Αυτές οι καταστάσεις δείχνουν το σθένος
εκείνων των ανθρώπων που με κάθε κόστος πάλευαν για
την κατοχύρωση εργασιακών δικαιωμάτων, τα οποία σή-
μερα, σε πολλές περιπτώσεις παραδίδονται αμαχητί στους
εργοδότες.
Ο Κροπότκιν βλέπει στη φύση και την κοινωνία όχι μόνο
ανταγωνισμό αλλά και συνεργασία, και τονίζει ότι αυτό
είναι το τελευταίο στοιχείο που βοηθά τους συνεργαζόμε-
νους να επιβιώσουν. Τέλος, εκτός από την παρατήρηση της
αλληλοβοήθειας στη φύση και τις κοινωνίες, ο Κροπότκιν
ανάγει την αλληλοβοήθεια στο θεμέλιο των ηθικών αντιλή-
ψεων.
Θορώ, Χένρι Ντέιβιντ, Πολιτική ανυπακοή, μτφρ. Κώ-
στας Δεσποινιάδης, Κατσάνος, Θεσσαλονίκη, 2010,
σ. 111: Ακόμη μία ελληνική μετάφραση του κλασικού έρ-
γου του Θορώ, που μαζί με το βιβλίο του με τίτλο Walden
ή η ζωή στο δάσος, θεωρούνται τα δύο καλύτερα κείμενά
του. Η ιδιαιτερότητα αυτής της έκδοσης είναι ότι περιλαμ-
βάνει εκτός από το κείμενο με τον ομώνυμο τίτλο, ένα ακό-
μα του Θορώ, με τίτλο «Η δουλεία στη Μασαχουσέτη»,
αλλά και ένα πολύ ενδιαφέρον επίμετρο του προσωπικού
φίλου του Θορώ, Ralf Waldo Emerson, το οποίο ίσως εί-
ναι προτιμότερο να διαβαστεί πρώτο, αφού μας δίνει πολύ
ενδιαφέροντα βιογραφικά στοιχεία. Αυτό είναι το βιβλίο
στο οποίο ο Θορώ εξηγεί και τους λόγους για τους οποίους
αρνούνταν να πληρώσει φόρους, γεγονός που τον οδήγησε
για ένα μόνο βράδυ στη φυλακή. Στο κείμενο αυτό ο συγ-
γραφέας εξηγεί γιατί οφείλουν οι πολίτες να μην υπακού-
Kυκλοφορία ελευθεριακών ιδεών
ουν στους νόμους. Ο Θορώ χλευάζει τους νόμους, το σύ-
νταγμα, τις εκλογές, τις φυλακές, το χρήμα. Γράφει για τη
φυλάκισή του: «Έβλεπα ότι παρόλο που υπήρχε ένας τοίχος
ανάμεσα σε εμένα και τους συμπολίτες μου, υπήρχε άλλος
ένας, ακόμα πιο δύσκολος να τον σκαρφαλώσουν ή να τον
σπάσουν, ώστε να γίνουν κι αυτοί ελεύθεροι όσο εγώ. Ούτε
για μια στιγμή δεν ένιωσα περιορισμένος εκεί μέσα και οι
τοίχοι μού φάνηκαν σαν μια τεράστια σπατάλη πέτρας και
κονιάματος». Στην πολιτική ανυπακοή μπορεί να βρει κανείς
επίσης τα πασιφιστικά στοιχεία της σκέψης του Θορώ, που
επηρέασαν τον Τολστόι, τον Μάρτιν Λούθερ Κινγκ, αλλά
και τον Γκάντι, ο οποίος διάβασε αυτό το κείμενο στη φυ-
λακή.
«…μια σελίδα, μια σφαίρα, μια σελίδα, μια σφαίρα…», Η
ιστορία της Action Directe: Χρονικό- Κείμενα- Συνεντεύ-
ξεις, Δαίμων του Τυπογραφείου, Αθήνα, 2010, 2η έκδοση,
σ. 189: Πολύ ενδιαφέρουσα και πλούσια αυτή η συλλογή
κειμένων η οποία επανακυκλοφόρησε συμπληρωμένη. Πε-
ριλαμβάνει χρονικό ενεργειών της οργάνωσης, πρωτότυπα
κείμενα, συνεντεύξεις κρατουμένων, συνεντεύξεις και άλλα.
Δώστε ιδιαίτερη προσοχή στο κείμενο του Ρουιγιάν «δεκα-
οχτώ χρόνια σκαστά» που αποτελεί μετάφραση από το βι-
βλίο του που κυκλοφορεί στη Γαλλία. Σ’ αυτό περιγραφεί
με πολύ γλαφυρό τρόπο τις συνθήκες κράτησης που επικρα-
τούν στις γαλλικές φυλακές για τους πολιτικούς κρατουμέ-
νους σαν τον ίδιο: «Να λοιπόν που για περισσότερο από 13
χρόνια στριφογυρίζω με ένα νούμερο κρατουμένου. Ξέμαθα
πολλά πράγματα. Έχω ξεμάθει τη νύχτα. Δεν κάνει ποτέ
νύχτα στις φυλακές σας. Είμαστε πάντα κάτω από τους
προβολείς μιας πορτοκαλί αύρας, όπως στους βελγικούς
αυτοκινητόδρομους και στα πάρκινγκ των σούπερ μάρκετ.»
Ιbanez, Tomas, Για μια ελευθεριακή πολιτική εξουσία, μτφρ.
Μαρλέν Λογοθέτη, Ελευθεριακή Κουλτούρα, Αθήνα, 2010,
σ. 20: Αυτό το μικρό βιβλίο περιλαμβάνει ένα εξαιρετικό
ευτοπία, τεύχος 19ο, Οκτώβρης 2010
κείμενο του Τόμας Ιμπάνιεθ, το οποίο αποτέλεσε την εισή-
γησή του στη συνάντηση που πραγματοποιήθηκε στη Γενεύη
τον Ιούλη του 1983, με θέμα τη σημερινή φύση της εξουσίας
και τις αντιστάσεις απέναντί της. Στο κείμενο αυτό ο Ιμπά-
νιεθ πραγματεύεται τη σχέση της έννοιας της ελευθερίας με
εκείνη της εξουσίας και τη θέση που οφείλει να έχει σήμερα
το σύγχρονο ελευθεριακό κίνημα απέναντι στο ζήτημα της
πολιτικής εξουσίας. Πρόκειται για έναν λόγο που θέτει με
απλό και συνοπτικό τρόπο πολλά και σημαντικά ζητήματα,
χρήσιμο να διαβαστεί από κάθε ελευθεριακό ή αναρχικό.
Κ. Φλώρος, Οι άνθρωποι που κύκλωσαν το άλφα, Η ιστο-
ρία του ισπανικού ελευθεριακού κινήματος κατά τη διάρκεια
της δικτατορία 1939-1977, εκδόσεις 1704621, Αθήνα, 2010,
σ. 409: Το βιβλίο αυτό αποτελεί το αποτέλεσμα της σο-
βαρής, επίπονης και εξαιρετικής δουλειάς ενός συντρόφου
που επέφερε ένα από κάθε άποψη πρωτότυπο και σημαντικό
για τα ελληνικά δεδομένα έργο. Η πρωτοτυπία του έγκειται
στο ότι είναι ο καρπός μιας έρευνας που περιλάμβανε πρω-
τίστως μια σειρά από συνεντεύξεις επιζώντων αγωνιστών
εκείνης της περιόδου αλλά και την αξιοποίηση αρχειακού
υλικού του International Institute of Social History του Άμ-
στερνταμ και μιας εκτενούς βιβλιογραφίας.
Σε αυτόν τον ογκώδη τόμο εξιστορείται η σχετικά άγνω-
στη πορεία του ελευθεριακού κινήματος της Ισπανίας στα
χρόνια που ακολούθησαν το τέλος του ισπανικού εμφύλι-
ου μέχρι και το τέλος της δεκαετίας του 70. Στις σελίδες
του που «…παρουσιάζεται αναλυτικά η ένοπλη ελευθεριακή
αντίσταση κατά της δικτατορίας…», χωρίς να «…έχει σκο-
πό να αναδείξει κάποια από τις κινηματικές λειτουργίες ή
να υποβαθμίσει κάποια άλλη» δεν λείπει η κριτική διάθεση,
ενώ γίνεται προσπάθεια να αναφερθούν και όλες οι διαφο-
ρετικές οπτικές που αφορούν τα γεγονότα που εξετάζονται.
Αποτέλεσμα αυτού είναι να περιγράφονται και γεγονότα
που μπορεί να μην τιμούν το αναρχικό κίνημα ή να ανα-
δεικνύονται κάποιες χρόνιες και άλυτες στο εσωτερικό του
κινήματος διαφωνίες που αποτέλεσαν τροχοπέδη στην ανά-
βιβλιοπαρουσιάσεις 71
πτυξη του, αλλά αυτά αποτελούν περισσότερο προτερήμα-
τα μιας έκδοσης που έχει σκοπό «…να προσθέσει γνώσεις
και επιχειρήματα στους προβληματισμούς και τους σχεδια-
σμούς μας για την κοινωνική απελευθέρωση».
Εξάλλου, ο συγγραφέας θεωρεί ότι, όπως θα αντιληφθούν
αυτοί που θα διαβάσουν το βιβλίο, η σημασία του ισπανι-
κού ελευθεριακού κινήματος δε βρίσκεται μόνο στα, αρκετά
γνωστά σε όσους ανήκουν στον αναρχικό χώρο, γεγονότα
του εμφυλίου, αλλά και στο βαθμό που οι εξόριστοι ισπανοί
αγωνιστές συνέβαλαν στη διασπορά και τον εμπλουτισμό
των αναρχικών ιδεών στον κόσμο με την επιρροή τους στα
θεωρητικά και πρακτικά ζητήματα της αναρχικής πολιτικής
δράσης.
Τέλος (στη σειρά αλλά όχι σε σημασία) θα πρέπει να ανα-
φερθεί πως το συγκεκριμένο βιβλίο μπορεί να βρεθεί σε
καταλήψεις και πολιτικούς χώρους και τα χρήματα που θα
μαζευτούν από την ελεύθερη συνεισφορά όσων το προμη-
θευτούν θα διατεθούν στην κάλυψη αναγκών φυλακισμέ-
νων συντρόφων.
Ερευνητική Ομάδα, «Ακούστε καλά τι λένε οι φοιτητές…»,
Μια ανταγωνιστική έρευνα για το λόγο και τη δράση των
φοιτητών στο κίνημα του 2006-2007, Εκδόσεις Κινούμε-
νοι Τόποι, Αθήνα, 2010, σ. 125: Το βιβλίο αυτό αποτελεί
τον καρπό μιας εργασίας που σπάνια αναλαμβάνεται από
συλλογικότητες στην Ελλάδα. Πρόκειται για μια έρευνα
της φοιτητικής κινητοποίησης του 2006-2007, για τους
σκοπούς του κοινωνικού ανταγωνισμού, στα χνάρια μιας
παράδοσης που πάει πίσω στην ιταλική αυτονομία και την
ομάδα «Σοσιαλισμός ή Βαρβαρότητα». Στόχος της παρού-
σας έκδοσης λοιπόν είναι η παρουσίαση αυτής της έρευνας
που αποσκοπούσε στη διερεύνηση της συγκεκριμένης κι-
νητοποίησης και της υποκειμενικότητας που συμμετείχε σε
αυτήν, την κατανόηση των αιτιών της, την ανάδειξη και την
κυκλοφορία των σημαντικών πλευρών της, την επαφή με
το υποκείμενο που αναδύθηκε, αλλά επίσης και τη δοκιμή
72 βιβλιοπαρουσιάσεις
στην πράξη («να ερευνήσουμε την ίδια την έρευνα», όπως
γράφεται και στην εισαγωγή) του ίδιου του εργαλείου της
έρευνας.
Ο αναγνώστης μπορεί να παρακολουθήσει βήμα βήμα το
συλλογισμό, τα προβλήματα, όπως και τις λύσεις που επέλε-
ξε η ερευνητική ομάδα για να αντεπεξέλθει στις προκλήσεις
που της τέθηκαν στη διαδικασία της ερευνητικής εργασίας,
καθώς το βιβλίο αρθρώνεται σε διακριτά μέρη. Σε αυτά
παρουσιάζονται κατά σειρά η μέθοδος της έρευνας (μεθο-
δολογικά και θεωρητικά προβλήματα στη σύλληψη και το
σχεδιασμό, υποθέσεις εργασίας, προβλήματα στη διεξαγω-
γή της), η παρουσίαση με ταξινομητικό τρόπο των αποτε-
λεσμάτων της και τέλος συμπεράσματα που αφορούν τόσο
την φοιτητική κινητοποίηση όσο και την ίδια την έρευνα.
Πέρα από το ίδιο το αποτέλεσμα της εργασίας, η έκδοση
έχει αξία στο βαθμό που επαναφέρει τη χρήση ενός πα-
ραμελημένου εργαλείου, της έρευνας, σε μια εποχή που η
εντατικοποίηση της επίθεσης του κράτους και του κεφαλαί-
ου καθιστά περιττή πολυτέλεια την εγκατάλειψη ενός ακόμα
πιθανού όπλου του κινήματος.
Πρωτοβουλία Αναρχικών Κόσμος, Εγχειρίδιο ιστορικότη-
τας λόγου και δράσης, Σύνοψη του κοινωνικού αναρχισμού,
Πρωτοβουλία Αναρχικών Κόσμος, Αθήνα, χ.χ., σ. 263:
Αυτό το βιβλίο γράφτηκε με σκοπό να αποτελέσει ένα εγ-
χειρίδιο λόγου και δράσης του αναρχισμού. Στις σελίδες
του ο αναγνώστης μπορεί να βρει συμπυκνωμένες τις έννοι-
ες που απαρτίζουν το ιδεολογικό-πρακτικό σώμα του κοι-
νωνικού αναρχισμού, σε μια παράθεση που περιλαμβάνει
τις αρχές της αναρχίας, τους στόχους και το περιεχόμενο
του αγώνα και θέσεις πάνω σε θέματα όπως η εξουσία, το
κράτος, η δημοκρατία, ο καπιταλισμός, ο μαρξισμός, η πα-
γκοσμιοποίηση, η πατρίδα κλπ. Το σύνολο των όσων γρά-
φονται και αναλύονται τεκμηριώνεται και υποστηρίζεται με
παραθέματα που περιλαμβάνουν αποσπάσματα από έργα
θεωρητικών του αναρχισμού και με εκτενή παραρτήματα
Kυκλοφορία ελευθεριακών ιδεών
που περιλαμβάνουν κυρίως μεταφρασμένα κείμενα. Πρό-
κειται για το συνθετικό αποτέλεσμα πολύχρονης εργασίας
και ιδεολογικής επεξεργασίας, το οποίο, παρά την έλλει-
ψη πληρότητας του, αποσκοπεί να δώσει στους αναρχικούς
τα εφόδια «… να ξεκινήσουμε τουλάχιστον σε ένα πρώτο
επίπεδο να οργανώνουμε με σαφήνεια και συνοχή το ποιοι
είμαστε και τι θέλουμε.»
Ράιντερς, Ραλφ & Φριτς, Ρόναλντ, Το Κίνημα 2 Ιούνη, Δι-
άδοση, Αθήνα, 2009, σ. 160: Αρκετά οργανωμένη δουλειά
που παρέχει εξαιρετικά χρήσιμες πληροφορίες για τη γερ-
μανική οργάνωση 2 Ιούνη, η οποία δρούσε το ίδιο διάστημα
με την RAF. Το βιβλίο περιλαμβάνει τέσσερα κείμενα, ένα
χρονολόγιο, αλλά και ένα πολύ χρήσιμο ευρετήριο. Το πρώ-
το κείμενο περιγράφει τη γένεση της οργάνωσης, το δεύτε-
ρο τον σχεδιασμό και την εξέλιξη της απαγωγής του Πέτερ
Λόρεντς, αρχηγού του χριστιανοδημοκρατικού κόμματος,
μέσω της οποίας η 2 Ιούνη πέτυχε την απελευθέρωση κρα-
τουμένων, μεταξύ των οποίων και ο Ρολφ Πόλε, ο οποίος
συνελήφθη ενάμιση χρόνο αργότερα στην Ελλάδα (1976),
και παρά το κίνημα αλληλεγγύης εκδόθηκε στην Γερμα-
νία. Το τρίτο κείμενο αποτελεί μια συνέντευξη που έδωσαν
μέλη της οργάνωσης και μεταξύ άλλων σκιαγραφούν και
τις αρχές τους, ενώ στο τελευταίο κεφάλαιο του βιβλίου ο
Ράιντερς περιγράφει τις συνθήκες που βίωναν οι πολιτικοί
κρατούμενοι στις γερμανικές φυλακές.
Αυτονομία, Απόψεις, αγώνες, μαρτυρίες των Ιταλών Αυ-
τόνομων (1970-1980), Λέσχη των Κατασκόπων του 21ου
αιώνα, Αθήνα, 2010, σ. 376: Χρήσιμη συλλογή κειμένων
για το κίνημα των αυτόνομων της Ιταλίας. Η συλλογή πε-
ριλαμβάνει αρκετά κείμενα που αγκαλιάζουν πλήθος ζητη-
μάτων γύρω από την αυτονομία. Ιδιαίτερη έμφαση δίνεται
στις διώξεις που υπέστησαν οι αυτόνομοι το 1979, αλά και
νωρίτερα, το 1975, όταν οι χριστιανοδημοκράτες πέρασαν
τον νόμο Ρεάλε, βάσει του οποίου έδινε το ελεύθερο στην
ευτοπία, τεύχος 19ο, Οκτώβρης 2010
αστυνομία να πυροβολεί (με αποτέλεσμα το θάνατο 150 δι-
αδηλωτών μέσα σε ενάμισι χρόνο), επέτρεπε όμως επίσης
και την προφυλάκιση μέχρι 4 χρόνια χωρίς διεξαγωγή δί-
κης! Η συλλογή περιλαμβάνει μεταξύ άλλων κείμενα των
Γκουαταρί, Ντελέζ, Πιπέρνο και Νέγκρι.
Ντε Παζ, Πέντρο, Ο άνθρωπος που σκότωσε τον Ντου-
ρούτι, Μια noir νουβέλα για την ισπανική επανάσταση,
Δαίμων του Τυπογραφείου, Αθήνα, χ.χ., σ. 152: Για το τέ-
λος, κάνουμε μια εξαίρεση παρουσιάζοντας εδώ όχι ένα πο-
λιτικό, αλλά λογοτεχνικό βιβλίο, λόγω της συνάφειας με
τα ζητήματα με τα οποία ασχολείται αυτή η στήλη. Όπως
φαίνεται και από τον υπότιτλο του βιβλίου, πρόκειται για
μια νουβέλα που αφορά στη δολοφονία του Ντουρούτι. Ο
ντε Παζ πιάνει το νήμα από τα πραγματικά περιστατικά της
δολοφονίας του Ντουρούτι και από εκεί κι έπειτα σκαρώ-
νει την ιστορία του, βάσει της οποίας δύο αξιωματικοί, ο
Ντουράν και ο βοηθός του Αλκαζάρ, προσπαθούν να εξι-
χνιάσουν την υπόθεση δολοφονίας. Το τέλος της ιστορίας
θα υπενθυμίσει σε όσους και όσες εμπλέκονται στα επα-
ναστατικά κινήματα μία από τις πιο επικίνδυνες παγίδες
στις οποίες μπορεί να πέσουν. Πολύ ευχάριστο βιβλίο, που
συνοδεύεται μάλιστα από ιστορικές πληροφορίες για τον
Ντουρούτι.
Σταύρος Καραγεωργάκης, Φάνης Ευθυμιάδης
Μπορείτε να αποστέλλετε βιβλία στη διεύθυνση του πε-
ριοδικού για σύντομη παρουσίασή τους στη στήλη, με
την επιφύλαξη ότι η παρουσίασή τους δεν είναι δεδομέ-
νη. Τα βιβλία καταλήγουν στην Ευτοπική Βιβλιοθήκη.
βιβλιοπαρουσιάσεις 73
 ευτοπική βιβλιοθήκη
Για μια αντι-ιεραρχική ισορροπία
του Andrea Papi
Το κείμενο αυτό δημοσιεύθηκε στο περιοδικό «Χώρος και
Χρόνος» (τεύχος 1, Φεβρουάριος 1990, Αθήνα, σ. 22-30)
και αποτελεί μία πολύ ενδιαφέρουσα διατύπωση του τρό-
που με τον οποίον μία βιοτοπική προσέγγιση, όπως αυτή
της κοινωνικής οικολογίας, μπορεί να άρει την κυριαρχική
σχέση του ανθρώπου πάνω στη φύση, γεγονός που αποτε-
λεί απαραίτητη προϋπόθεση και για την άρση και της κυ-
ριαρχίας στις ανθρώπινες κοινωνίες. Σε γενικές γραμμές
η μετάφραση παρέμεινε όπως είχε δημοσιευθεί, ωστόσο
έχουν γίνει ελάχιστες αλλαγές.
Επαναπροσδιορισμός των εννοιολογικών
κατηγοριών
Το πολιτικό είναι ένα από τα βασικότερα προβλήματα που
πρέπει να λύνονται, όποτε εμβαθύνεται κάποια μορφή κοι-
νωνικής συμβίωσης, είτε από τη θεωρητική είτε από την
πρακτική πλευρά της. Υπογραμμίζω ότι εννοώ το πολιτικό
και όχι εκείνο της πολιτικής. Η διαφορά τους θα εξηγηθεί
αμέσως για να μην υπάρξει καμιά ασάφεια. Η σφαίρα της
πολιτικής συχνά φορτίζεται με πολλές προκαταλήψεις και
ηθικότητες και τις περισσότερες φορές εξετάζεται με συγκί-
νηση χωρίς μια κριτική προσέγγιση για κατανόησή της.
Για να ξεκαθαρίσουμε καλύτερα τη διάκριση που βρίσκεται
μέσα μας, σκέπτομαι πως είναι χρήσιμο να πάμε στην αρ-
χική ερμηνεία, σ’ αυτήν που έχει τις ρίζες της στην αρχαία
ελληνική παράδοση. Το πολιτικό γεννιέται σαν επίθετο
της «πόλεως», για να ορίσει την κυριαρχία της, τείνει δε να
74 αναδημοσιεύσεις
εκφράζει και να σημαίνει όλο εκείνο που αποδίδεται στην
«πόλιν», δηλαδή της κοινωνίας, του λαού, του δημοσίου κα-
θώς και της διαχείρισης, δηλαδή του τρόπου της κυβέρνη-
σης της. Από εδώ εμφανίζεται η έκφραση πόλις-κράτος,
που θέλει να εκφράσει το κράτος της πόλης. Με τον καιρό
η «πόλις» έγινε το σύμβολο της κάθε κοινωνικής συμβίω-
σης, ανεξάρτητα από το μέγεθος της, με αποτέλεσμα σή-
μερα να μιλάμε για πολιτική ολόκληρου του πλανήτη. Έτσι
όταν μιλάμε για το πολιτικό πρόβλημα, εμβαθύνουμε με ει-
δικό τρόπο στο πώς να διαχειριστούν οι κοινωνικές σχέσεις
στο εσωτερικό μιας ή πολλών κοινωνιών. Ζητάμε δηλαδή
να ορίσουμε και να κατανοήσουμε ποιοι είναι οι μηχανισμοί
και οι μέθοδοι που χρειάζονται, για να επιθυμήσουμε αυτό
που αφορά το σύνολο της «πόλεως», την αναγωγή δηλ. που
θα μας ενώνει.
H πολιτική απεναντίας, σύμφωνα με τους συνηθισμένους
όρους είναι οι κινήσεις, οι ελιγμοί στο εσωτερικό της κυρί-
αρχης πολιτικής τάξης, που δεν την αμφισβητούν, αλλά που
ζητούν να ενσωματωθούν μέσα σ’ αυτήν για να έχουν το
μεγαλύτερο δυνατό όφελος. Για παράδειγμα σήμερα, αφού
η διαχείριση των κοινωνικών πραγμάτων είναι ολοκληρω-
τικά στα χέρια των κομμάτων, το πρόβλημα της πολιτικής
είναι εκείνο του να ενεργείς στο εσωτερικό και ανάμεσα στα
κόμματα, χωρίς να τίθεται το κεντρικό πρόβλημα, εάν δη-
λαδή είναι σωστή ή όχι η ύπαρξη τους. Λέμε λοιπόν ότι
το πολιτικό πρόβλημα εμβαθύνει την ερμηνεία και αναζητά
να προσδιορίσει τον καλύτερο τρόπο για τη διαχείριση της
«πόλεως» ανεξάρτητα από την κυρίαρχη τάξη.
Το θέμα που προτείνω είναι εκείνο του να προσδιορίσου-
με ποιος τύπος διαχείρισης και ποιοι μέθοδοι συλλογικών

αποφάσεων ενταγμένες σε μια βιοτοπική προοπτική είναι
περισσότερο σύμφωνες, συναφείς και χρήσιμες για τις αν-
θρώπινες οργανώσεις είτε αστικής είτε αγροτικής μορφής.
Θα αναζητήσουμε δηλαδή να ξεκαθαρίσουμε τη σημασία
του πώς είναι δυνατόν να συμβιώσει η ανθρώπινη παρουσία
στο χώρο, συνδεδεμένη σε μια βιοτοπική λογική που δεν
έχει καμιά σχέση με τη σημερινή κυρίαρχη μορφή της χω-
ροταξικής κατάληψης. Μα πριν, αισθάνομαι την ανάγκη να
εμβαθύνω κριτικά τις εννοιολογικές κατηγορίες αναφοράς,
γιατί χωρίς μια σαφή αντίληψη του περιεχομένου που βρί-
σκεται πίσω από τη διάταξή τους υπάρχει κίνδυνος για μια
ευτοπία, τεύχος 19ο, Οκτώβρης 2010
ευτοπική βιβλιοθήκη
πιο μεγάλη σύγχυση. Οι κατηγορίες αυτές είναι: η αρχή,
η «εξουσία», η κυριαρχία, η ιεραρχία και η κυβέρνηση, οι
οποίες εκτός του ότι είναι εννοιολογικές κατηγορίες καθο-
ρίζουν επίσης τους χώρους δια μέσου των οποίων εκφρά-
ζεται η πολιτική απόφαση τόσο στη μορφή όσο και στη
μέθοδο και την αξία της. Αρχή, εξουσία και κυριαρχία στη
συνηθισμένη τους μορφή χρησιμοποιούνται σαν να είναι
συνώνυμες. Στην πραγματικότητα εκφράζουν διαφορετικές
αντιλήψεις και περιεχόμενα, ακόμη και αν βρεθούν να είναι
συγκλίνουσες.
Αρχή σημαίνει κυριολεκτικά «να έχω την δυνατότητα να...».
Αυτό μπορεί να χρησιμοποιηθεί με την έννοια του μπορώ να
κάνω, δηλαδή του να έχω τη δυνατότητα άλλοι να κάνω,
δηλαδή του να έχουν τη δυνατότητα άλλοι να κάνουν στη
δικιά μου θέση. Με την πολιτική έννοια η αρχή είναι μια
λειτουργία, γιατί εκπληρώνει ένα ειδικό έργο στον χώρο
μιας οργανωμένης δραστηριότητας που αφορά τη συλλογι-
κότητα, το σύνολο.
Για να πραγματοποιηθεί το έργο αυτό έχει ανάγκη την εξου-
σία, η οποία αποτελείται από ένα σύνολο νόμων και μηχα-
νισμών άσκησής των. Μ’ αυτήν την οπτική η εξουσία είναι
μια κοινωνική λειτουργία ουδέτερη που ορίζει νόμους και
κυρώσεις και που γνωρίζει πως ο νόμος δύσκολα υπάρχει
χωρίς την κύρωση, λειτουργώντας έτσι σαν ρυθμιστής αυ-
τής της ίδιας της κοινωνίας. Η εξουσία λοιπόν καθορίζεται
σαν ανθρώπινη μορφωτική παραγωγή και ανάλογα του πώς
διευθύνεται μπορεί να γίνει καταναγκαστική αλλά και όχι
καταναγκαστική. Και μπορεί να είναι των λίγων, του ενός,
των πολλών αλλά και όλων. Εξαρτάται από τους μηχανι-
σμούς συμ-μετοχής που έχουν προβλεφθεί για τον κοινωνι-
κό έλεγχο. Σε κάθε περίπτωση η εξουσία είναι μια σταθερά
της κάθε κοινωνικής τάξης.
Πάντα, εξαιτίας της κουλτούρας και όχι της βιολογικής
μορφής, κάθε κοινωνία καθορίζει ρόλους που αντιστοιχούν
σε ξεχωριστές λειτουργίες. Όποιος εισχωρεί σ’ αυτούς τους
ρόλους όπου είναι συνδεδεμένη μια αναγνωρίσιμη λειτουρ-
γία, κατέχει μια εξουσία, η οποία παράγεται από το γεγονός
αναδημοσιεύσεις 75
 ευτοπική βιβλιοθήκη
ότι η κοινωνία αρθρώνεται σε λειτουργικούς ρόλους. Μπο-
ρεί να είναι η εξουσία του υδραυλικού, του οποίου ο ειδικός
ρόλος είναι εκείνος του να είναι αρμόδιος στην υδραυλική,
αλλά και εκείνος του δικαστή, ο οποίος έχει την εξουσία
της δικαιοσύνης, όπως ακόμη του παπά, του δασκάλου, του
καλλιτέχνη. Από τη στιγμή που υπάρχει μια διαφοροποίη-
ση ρόλων και αναγνωρίσιμων λειτουργιών, υπάρχει αυτή η
ασυμμετρία που καθορίζει την πηγή του κύρους, της εξου-
σίας, που άλλοτε μπορεί να περικλείει κυριαρχία, άλλοτε
όχι. Εξαρτάται δηλαδή από την ερμηνεία που δίνεται στους
ρόλους και στις λειτουργίες τους.
76 αναδημοσιεύσεις
Η κυριαρχία απεναντίας είναι μια κατηγορία που υπερίστα-
ται των δύο προηγουμένων. Σημαίνει επιβολή με την κατά
γράμμα έννοια της επιβολής και δείχνει μια κατάσταση
στην οποία κάποιος κυριαρχεί και κάποιος υποτάσσεται,
υπακούει. Η τυπική σχέση της κυριαρχίας χαρακτηρίζεται
από τη σχέση εντολή-υπακοή, η οποία λειτουργεί δια μέσου
της επιβολής. Πολιτικά σημαίνει την εξουσία μιας πλευράς
πάνω σε όλες τις άλλες, εξουσία πλήρης από καταστολή
και επιβολή, δηλαδή βασισμένη πάνω στην ηγεμονία και
την υπεροχή. Η κυριαρχία ορίζει και επικυρώνει μια άνιση
κοινωνική κατάσταση και επιβάλλει την εξουσία, γιατί αυτή
η ίδια δεν την εμπεριέχει.
Και η ιεραρχία είναι επίσης εξουσιαστική. Είναι μια ιε-
ράρχηση αξιών διαφοροποιημένη σε βαθμίδες σπουδαιό-
τητας, σύμφωνα με τις οποίες στην κορυφή βρίσκονται οι
πιο σπουδαίοι και χαμηλά οι λιγότερο, όπου οι περισσότερο
σπουδαίοι κυριαρχούν στους λιγότερο. Όπως οι προηγού-
μενες, είναι μια κατηγορία που οργανώνει και ταξινομεί τις
εσωτερικές διαφορές του κοινωνικού σώματος ανάλογα με
την αρχή της ανισότητας. Πολιτικά εξαρτάται στενά από
την κυριαρχία γιατί κατέχοντας απόλυτο εξουσιασμό και
εφόσον είναι σταθεροποιημένες οι βαθμίδες της σπουδαι-
ότητας, μοιράζει στους πιο σπουδαίους μια εξουσία από-
λυτης υπεροχής, σταθεροποιώντας έτσι μια σχέση με την
οποία οι πιο ψηλοί βαθμοί επιθυμούν και επιβάλλονται
στους πιο χαμηλούς. Όπου υπάρχει η ιεραρχία, κυριαρχεί η
εξάρτηση, η υποταγή στην αρχή των ανωτέρων.
Τέλος η κυβέρνηση, η τελευταία εννοιολογικά κατηγορία
που μας ενδιαφέρει, είναι μια λειτουργία. Εκφράζεται δια
μέσου ειδικών οργάνων που καθορίζονται με το καθήκον
του να αποφασίζουν για τους νόμους, χρήσιμους για τη συ-
νοχή και την καθοδήγηση του κοινωνικού σώματος. Σήμερα
ταυτίζεται με το υπουργικό συμβούλιο, που στην πραγματι-
κότητα είναι ένα μόνο από τα όργανα που το κράτος χρησι-
μοποιεί για την κυριαρχία του. Με μια ερμηνεία πιο πλατιά,
η λειτουργία της κυβέρνησης είναι εκείνη του να διαλέγει το
τι πρέπει να κάνει η συλλογικότητα ώστε να κατορθώνει να
ζει, πραγματοποιώντας όλα αυτά που θεωρεί χρήσιμα και

σύμφωνα με την καθοδήγηση και τη συναίνεση των μελών
της. Πάντα ανάλογα με τις κοινωνικο-πολιτιστικές επιρρο-
ές, η λειτουργία αυτή μπορεί να ασκείται καταναγκαστικά
δια μέσου μιας οργάνωσης κάθετης και ιεραρχικής ή μπο-
ρεί να ασκείται δια μέσου οργάνων που θα αποφασίζουν με
οριζόντιο τρόπο. Πάντως όποια μορφή και αν έχει, για την
εξουσία η λειτουργία της κυβέρνησης είναι αναγκαία.
Μια κοινωνικο-πολιτισμική επιλογή
Στο πλαίσιο που μόλις υπογραμμίστηκε με την προσεγγιστι-
κή κριτική στις ερμηνείες των εννοιολογικών κατηγοριών
του πολιτικού προβλήματος, αναδύονται πλευρές υπέρμε-
τρα ενδιαφέρουσες, δηλαδή ότι η εξουσία και η κυβέρνηση
είναι λειτουργίες που τους χρειάζεται η κοινωνική αποδοχή
για την εσωτερική ισορροπία και τη χειραγώγηση. Μα πάνω
απ’ όλα ότι η κυβέρνηση και η εξουσία και πολύ λιγότερο η
αρχή εμπεριέχουν την ανάγκη του να επιβάλλουν δια μέσου
της κυριαρχίας μια ιεραρχική ταξινόμηση. Αυτό το οποίο
δίνει εξουσιαστική ισχύ στις λειτουργίες των αποφάσεων
και της υλοποίησής τους είναι η εισαγωγή των εξουσιαστι-
κών κατηγοριών της κυριαρχίας και της ιεραρχοποίησης,
ενώ βέβαια αυτές οι ίδιες οι λειτουργίες θα μπορούσαν να
ασκηθούν και χωριστά.
Μπορούμε λοιπόν να υποθέσουμε μια κατάσταση διαφορε-
τικού τύπου από αυτήν που βλέπουμε, μια κατάσταση δηλα-
δή που θα χαρακτηρίζεται από μια διαφορετική ιεραρχική
σύνθεση των κοινωνικών κατηγοριών, σύνθεση φυσικά που
θα έχει τη λογική της κυριαρχίας. Αυτή η κυρίαρχη θέση
είναι για παράδειγμα αναγνωρίσιμη μέσα στην τάση που γί-
νεται όλο και περισσότερο φανερή του να συγκεντρώνονται
οι εξουσίες στα χέρια των ελίτ, που με τη σειρά τους οργα-
νώνουν μηχανισμούς υπερ-ελέγχου στο υπόλοιπο κοινωνι-
κό σώμα. Αναφέρομαι στη μορφή της παιδείας, των μ.μ.ε.,
των μυστικών υπηρεσιών, των πολυεθνικών, μέχρι στην
υπερσυγκέντρωση της εξουσίας σαν οργανωμένο έγκλημα,
το οποίο όχι τυχαία έχει δομικές σχέσεις και όχι τυχαίες
και ευκαιριακές με την οικονομία, τις πολυεθνικές, τις μυ-
ευτοπία, τεύχος 19ο, Οκτώβρης 2010
ευτοπική βιβλιοθήκη
στικές υπηρεσίες, κ.λ.π.. Μια κατάσταση που μου αρέσει
να τη λέω μετα-πολιτική, με την έννοια ότι όποιος έχει την
εξουσία, την διαχειρίζεται πέρα από τα παραδοσιακά πολι-
τικά όρια, επηρεάζοντας και βάζοντας όρους στην εξουσία
των αρχών, της κυβέρνησης και του κράτους, τα οποία με
τη σειρά τους χαρακτηρίζονται από υψηλή συγκέντρωση
και ιεραρχοποίηση.
Όλα αυτά επήλθαν όχι γιατί βρισκόντουσαν στο εσωτερι-
κό των λειτουργιών της εξουσίας και της κυβέρνησης αλλά
γιατί αυτές οι λειτουργίες ανήκαν και ανήκουν βέβαια στις
μορφωτικές απαιτήσεις της κυριαρχίας, παρουσιαζόμενη
έτσι αυτή η τελευταία σαν την αναπόφευκτη διέξοδο στην
αναγκαιότητα άσκησης της εξουσίας. Εάν η κυριαρχία δεν
είναι εσωτερική, είναι δυνατόν να οργανωθεί η διαχείριση
της κοινωνίας χωρίς αυτήν, στηριζόμενη στην αρχή της
ισότητας που θα καθόριζε μια διαστρωμάτωση όχι κάθετη
αλλά οριζόντια. Η κυβέρνηση θα έπαιρνε έτσι τη μορφή
της αυτοκυβέρνησης, δηλαδή μιας διαχείρισης ισότητας και
όχι ελιτισμού, ενώ η εξουσία δίκαια μοιρασμένη θα ανήκε
σε όλους και όχι σε μια μικρή μειοψηφία. Αντίθετα από την
ολιγαρχική ετερο-διαχείριση θα είχαμε μια δημοκρατική
αυτο-διαχείριση, στην οποία ο δήμος, ο λαός δηλαδή, θα
ασκούσε πραγματικά την εξουσία.
Πόλις. Βίος. Άνθρωπος.
Αλλά ας πάμε με τάξη. Προσπαθούμε να αποσπάσουμε το
πολιτικό πρόβλημα και να το συνδέσουμε στη βιοτοπική
πηγή. Θέλουμε να αντιληφθούμε ποια σχήματα και ποιοι
τρόποι του πολιτικού είναι πιο σύμφωνοι στον βιοτοπικό
χώρο, αναζητώντας στο μεταξύ να καταλάβουμε μήπως η
ανθρώπινη θέληση θέλει με αυτήν την προοπτική να επι-
βληθεί ξανά πάνω σε όλα ή ζητά κάτι εναλλακτικό που γεν-
νιέται από την κούραση και την απογοήτευση του να είναι
ο άνθρωπος πάντα τοποθετημένος στο εσωτερικό της λο-
γικής της κυριαρχίας, άσχετα με τον τρόπο που εκδηλώνε-
ται και προσδιορίζεται μέσα σ’ αυτήν. Τα ίδια τα γλωσσι-
αναδημοσιεύσεις 77
 ευτοπική βιβλιοθήκη
κά στοιχεία της λέξης βίος και τόπος μας προσφέρουν ένα
κλειδί αναγνώρισης, προσφέροντας κατά τα φαινόμενα μια
ερμηνεία απλή. Βίος σημαίνει γλωσσικά ζωή. Αφορά και
περιέχει την ανάπτυξη των ζωντανών μορφών, ακόμη και
εκείνων που είναι αόρατες στον άνθρωπο. Εξάγεται έτσι ότι
ο βιότοπος είναι ένα ειδικό κομμάτι του γήινου χώρου, αδι-
αίρετο και ενιαίο, που επαναφέρει όλα αυτά που αφορούν
την ανάπτυξη της ζωής πάνω στη γη, της ζωής σ’ όλες τις
εκδηλώσεις της.
Ήδη αυτή η γλωσσική προσέγγιση ανοίγει μια άβυσσο σε
σχέση με τον κόσμο που εύχεται. Οι κυρίαρχοι διαχωρι-
σμοί δημιουργούνται με κριτήρια που είναι περισσότερο
προς όφελος της καθεστωτικής διαχείρισης, παρ’ ότι χωρίς
άλλο έχουν σχέση με διαφορές γεωγραφικού χαρακτήρα,
δηλαδή γεωλογικές, κλίματος κ.λ.π.. Αλλά αυτή η σχέση
έχει ξεπεραστεί από το γεγονός ότι τα σύνορα καθώς και η
χρήση που γίνεται στον χώρο αντιστοιχούν ουσιαστικά στις
πολιτικές και διαχειριστικές ανάγκες της κεντρικής εξουσί-
ας, η οποία όχι τυχαία τις περισσότερες φορές βρίσκεται
κυριολεκτικά σε αντίθεση με τη βιολογική κατασκευή και τη
φυσική εξέλιξη.
Αλλά το πρόβλημα δε σταματά εδώ. Δεν είναι μόνο να γίνει
η επιλογή νέων κριτηρίων καθορισμού των γεωγραφικών
χώρων. Εάν ήταν έτσι, θα ήταν μόνο ένα συμπαθητικό παι-
γνίδι, ίσως περισσότερο στη μόδα αλλά που στο τέλος θα
εξαντλούταν όπως οποιαδήποτε άλλη ταξινόμηση. Αυτή η
καινούρια εκτίμηση του χώρου, της γης, απαιτεί απεναντί-
ας μια καινούρια συμπεριφορά και ευαισθησία. Μια βιο-
τοπική λογική που θα ήθελε τα ανθρώπινα σχήματα στο
χώρο να βρίσκονται στο εσωτερικό της βιογενετικής δύνα-
μης, σε αρμονία και όχι σε ανταγωνισμό με αυτή. Δεν είναι
βέβαια αυτή μια καινούρια ανθρωπομορφική παρέμβαση
με την οποία ο άνθρωπος θα συνεχίσει την κατάκτηση της
γήινης επιφάνειας, αδιαφορώντας για τις βιολογικές εξε-
λίξεις που την χαρακτηρίζουν, μακάρι πιο συνετά και πιο
περιβαλλοντικά. Πρόκειται απεναντίας για το γεγονός ότι
πρέπει να αρχίσουμε να είμαστε μέρος της γης σαν βιολογι-
78 αναδημοσιεύσεις
κό στοιχείο ισορροπίας της. Να είμαστε είδος ζωντανό με
δικά του χαρακτηριστικά, στο μέσον ενός περιβάλλοντος
που πάλλεται από ζωή και εμπεριέχει όλα τα ζώντα και δι-
αφορετικά είδη, το καθένα με τα δικά του χαρακτηριστικά.
Έτσι το κέντρο αναφοράς μετατοπίζεται από τον άνθρωπο
μέσα στη ζωή και στη σφαιρικότητά της και έτσι δεν είναι
πια ανθρωποκεντρικό αλλά γίνεται βιοκεντρικό. Και αυτό
είναι το καινούριο. Η βιοτοπική κερδίζει έτσι τη δύναμη της
ολοκλήρωσης, δεν κατακτά αδιάκριτα τη γη, μα θέλει να
είναι μέρος της, μια καλή θέληση στο εσωτερικό του περι-
βάλλοντος, ένα στοιχείο του σε αρμονία με το σύνολο. Ο
άνθρωπος σταματά έτσι να είναι ένας κατακτητής που θέλει
να ιδιοποιηθεί τη φύση και η παρουσία του γίνεται οικολο-
γική γιατί αναγνωρίζεται σαν στιγμή ισορροπίας. Και μετα-
ξύ περιβαλλοντισμού και οικολογικής συνείδησης υπάρχει
μια ουσιαστική διαφορά, η οποία αξίζει να αναφερθεί. Ο
περιβαλλοντισμός θέτει το πρόβλημα του μη βιασμού του
περιβάλλοντος πέρα από ένα ορισμένο μέτρο. Με αυτήν την
οπτική, ο άνθρωπος παραμένει εκείνο το είδος που επιθυμεί
τα όρια της ρύθμισης και της ισορροπίας, παραμένοντας
στο κέντρο αν όχι του σύμπαντος, τουλάχιστον της γης. Με
την οικολογική συνείδηση απεναντίας, σταματά να είναι ο
θεμελιακός επιθυμών. Δε βρίσκεται πια στο κέντρο αλλά
στο εσωτερικό, αναγνωριζόμενος σαν ένα μέρος, βέβαια με
τις δικές του ιδιαιτερότητες και σε σχέση με όλα τα άλλα
τα μέρη, χωρίς να αυτοδιορίζει τη δικιά του σχέση σαν τον
προνομιούχο παράγοντα που πρέπει να επιβάλλεται σε όλα
τ’ άλλα τα γήινα είδη.
Στη βάση της βιοτοπικής επιλογής υπάρχει η αποδοχή της
θεμελιακής προϋπόθεσης των οικοσυστημάτων, την οποία
ο Μπούκτσιν (Bookchin), ιδρυτής της κοινωνικής οικολο-
γίας, όρισε με την επιτυχημένη φράση «η ένωση της δια-
φορετικότητας». Με άλλα λόγια, τα διαφορετικά μέρη που
συνθέτουν το όλο έχουν μεταξύ τους μια σταθερή, αρμο-
νική σχέση ισορροπίας. Είναι μια κατάσταση συνεργασίας
στην οποία όλα τα μέρη, από το πιο μικρό ως το πιο μεγά-
λο, αναπτύσσουν μια αναγκαστική λειτουργία της οποίας η

σπουδαιότητα εξάγεται από το γεγονός ότι είναι σε σχέση.
(...)
Σ’ ένα οικοσύστημα δεν υπάρχει μια συγκεντρωτική διεύ-
θυνση και πολύ περισσότερο μια ιεραρχική διαστρωμάτωση
αλλά κάθε ατομικό στοιχείο διατηρεί την δικιά του ειδική
σπουδαιότητα, που είναι αναντικατάστατη και αυτό γιατί
έχει μια σημασία στο εσωτερικό του συνόλου. Δεν υπάρ-
χει μια ελίτ που θα αποφασίζει, ένας κεντρικός πυρήνας
από τον οποίο να εξαρτάται το οικοσύστημα και από τον
οποίον να προέρχονται όλες οι αποφάσεις. Η συνεργασία
δεν αναπτύσσεται μεταξύ οργανισμών διαφοροποιημένων
ανάλογα με τη σπουδαιότητά τους, αλλά μεταξύ διαφορε-
τικών οργανισμών που έχουν ίση σπουδαιότητα ο ένας με
τον άλλον, που αλλάζουν μεταξύ τους ενέργεια, ρόλους,
σκοπούς, φτιάχνοντας μια οντότητα που υποστηρίζεται στη
συμφωνία απ’ όλα της τα μέρη χωρίς να παίρνει αποφάσεις
από άλλους.
Θέλοντας να κάνουμε μια συμβολική μεταφορά, λέμε πως
ένα οικοσύστημα από τη στιγμή που παρουσιάζει σχέσεις
πολύπλοκες μεταξύ ενός τεραστίου αριθμού μελών που
έχουν κοινές, αμοιβαίες και αρμονικές σχέσεις, είναι ένα
κοινωνικό γεγονός. Κατά τα λοιπά, η πολιτισμική πορεία
κυριευμένη από τον νου είναι γεμάτη από συμβολικές μετα-
φορές, σε τέτοιο βαθμό που η φαντασία μας είναι μια συ-
νεχής συμβίωση με αυτό που συμβαίνει ολόγυρά μας. Και
σκέπτομαι ότι, για να εισέλθουμε και να γίνουμε μέρη των
οικοσυστημάτων, είναι αναγκαίο να συμβιώσουμε με αυτά
στα γεγονότα τους και όχι μόνο σε συμβολικό επίπεδο. Εί-
ναι αναγκαίο να είμαστε συνεργάσιμοι στις σχέσεις μεταξύ
των ανθρώπων και στη σχέση με την κοινωνία των οικοσυ-
στημάτων.
Το Πολιτικό σαν οικολογική σχέση
Είδαμε πως οι αξίες των εννοιολογικών κατηγοριών του
πολιτικού προ-βλήματος παίρνουν μέρος στην πολιτισμική
παραγωγή, δεν είναι δηλαδή ενδημική αναγκαιότητα του
ευτοπία, τεύχος 19ο, Οκτώβρης 2010
ευτοπική βιβλιοθήκη
κοινωνικού σώματος αλλά αποκλειστικοί προσδιορισμοί
της συλλογικής φαντασίας που είναι σταθεροποιημένοι
και προσχωρημένοι σε τέτοιο βαθμό ώστε να εμφανίζονται
απαραίτητοι. Έχοντας ο άνθρωπος την ικανότητα του αυ-
τοπροσδιορισμού, μια δυνατότητα δηλαδή του ανθρώπινου
νου, έχει πειστεί εδώ και χιλιάδες χρόνια πως για να έλθει
σε επικοινωνία και σε σχέση με όλο αυτό που είναι διαφο-
ρετικό απ’ αυτόν θα πρέπει να το καταλάβει, να το κυριαρ-
χήσει. Η φύση μάς είχε δωρηθεί απ’ τον θεό για δικιά μας
χρήση και για τις δικές μας ανάγκες, γι’ αυτό θα μπορούσα-
με να την καταλάβουμε, να τη βιάσουμε και να την κομμα-
τιάσουμε για την ευχαρίστηση μας.
Δεν υπολογιζόταν και δεν υπολογίζεται βέβαια παρά μόνο
σαν αντικείμενο μέσα στα ανθρώπινα σχέδια. Αυθαίρετα
δε, είχε παγιωθεί ότι και μεταξύ των ανθρώπων υπήρχε κά-
ποιος που ήταν πιο σπουδαίος δίπλα σε κάποιον που δεν
άξιζε τίποτα. Και έτσι καταχρηστικά στηριζόταν μια ελίτ
που αυτο-ανυψωνόταν στη νόμιμη κυριαρχία επί των πραγ-
μάτων, των ζώων και αυτών των ίδιων των ανθρώπων. Έτσι
στηρίχθηκε η ιεραρχία που της αποδόθηκε αρχικά μια θεϊκή
νομιμότητα, ενώ τώρα τείνει να της αποδοθεί μια έμφυτη
αναγκαιότητα φυσικής προέλευσης. Με αυτόν τον τρόπο
η κυριαρχία και η ιεραρχία έγιναν αξίωμα και κριτήριο με
τα οποία ολοκληρώνονται οι λειτουργίες που είναι απαραί-
τητες στην κοινωνική καθοδήγηση και σ’ αυτήν την ίδια τη
σχέση με τη φύση και το περιβάλλον.
Απεναντίας, η βιοτοπική προσδοκά να εισάγει την κοινωνι-
κότητά μας στο εσωτερικό του οικοσυστήματος, όχι τόσο
με την επίσημη έννοια του περιβαλλοντισμού αλλά με εκεί-
νη την πιο βαθιά της οικολογικής ολοκλήρωσης. (...)
Στο επίπεδο της πλήρους συλλογικής συνείδησης πρέπει να
επιτευχθεί η πολιτιστική ανύψωση στις συμπεριφορές και
στις πράξεις. (...)
Μια ουτοπία χωρίς ελπίδα. Ακόμη και αυτό είναι μια προ-
κατάληψη που η κυρίαρχη κουλτούρα έχει σφηνώσει μέσα
μας για να διασφαλίσει ισόβια τη νομιμότητά της. Η συζή-
αναδημοσιεύσεις 79
 ευτοπική βιβλιοθήκη
τηση που είναι περισσότερο της μόδας για να χτυπηθούν οι
αντιεξουσιαστικές αρχές είναι πως εάν ένα σύστημα ισονο-
μίας και ελευθερίας ήταν δυνατό σε πρωτόγονες καταστά-
σεις, στις παρούσες κοινωνίες που γίνονται όλο και πιο σύν-
θετες δεν είναι αυτό μόνο απραγματοποίητο αλλά και πα-
ράλογο. Όλα αυτά είναι βέβαια σαχλαμάρες. Ανατρέπουμε
αυτή τη «θέση» με το να παρατηρήσουμε το πώς λειτουργεί
ένα οικοσύστημα που παρουσιάζει το μέγιστο της πολυπλο-
κότητας και που στηρίζεται στην αρχή της αντι-ιεραρχικής
συνεργασίας μεταξύ όλων των μερών του. Εάν βασιζόμα-
στε σε μια κάθετη κεντρική μορφή, θα διαλυόταν η ισορ-
ροπία, όπως συμβαίνει στην περίπτωση των ανθρώπινων
συστημάτων. Για να ασκήσει την εξουσία της η κυριαρχία,
έχει την ανάγκη του ελέγχου. Έτσι όσο ένα σύστημα είναι
σύνθετο, πρέπει να απλοποιηθεί, να βιαστεί σπάζοντας την
ευαίσθητη ισορροπία που υπάρχει μεταξύ των μερών και
των διαφορετικοτήτων του. Είναι αυτό που συμβαίνει στην
εποχή μας και από όπου προέρχονται όλες οι οικολογικές
καταστροφές. Δεν είναι τυχαίο το ότι είμαστε κοντά σ’
ένα αντιστρέψιμο σημείο, αφού η κοινωνική πολυπλοκό-
τητα έχει αυξηθεί και συνεχίζει να αυξάνεται υπέρμετρα.
Είναι ανάγκη να σταματήσουμε να εξετάζουμε τα κέντρα
των αποφάσεων σαν πολιτικές αναφορές. Εξ’ αιτίας της
αύξησης της πολυπλοκότητας αυτά απομακρύνονται όλο
και περισσότερο και γίνονται όλο και πιο κάθετα. Και έτσι
λοιπόν έχουν ανάγκη για επιβολή, για μεγα-λύτερο έλεγχο
και τεχνικές απλοποίησης και βίας πάνω σ’ αυτά που κυρι-
αρχούν. Είναι ανάγκη να γυρίσουμε στην αξιοποίηση των
ατομικών μερών, όχι που να λειτουργούν δόλια σε ένα κυ-
ρίαρχο κέντρο, αλλά να λειτουργούν αυτά καθαυτά, καθένα
σε άμεση σχέση με όλα τα άλλα. Έτσι είναι τα πράγματα
για το πολιτικό πρόβλημα. Κάθε άνθρωπος πρέπει να ζει
σε άμεση σχέση με τους άλλους χωρίς να προσπαθεί να
διαχειριστεί αυτή τη σχέση μια κεντρική κυβέρνηση που θα
σκέπτεται για όλους.
Συγχρόνως, κάθε κοινωνική μονάδα θα πρέπει να οργανώ-
νει μεταξύ των μελών της κοινωνικές σχέσεις βασισμένες
80 αναδημοσιεύσεις
στην άμεση δημοκρατία, όπου οι αποφάσεις είναι κοινω-
νική περιουσία και υπάρχει ο πιο σύνθετος σεβασμός των
ατομικών διαφορετικοτήτων. Λοιπόν, ανεξάρτητα από την
έκτασή της, η πολυπλοκότητα γίνεται αυτοκυβερνούμενη
αφού δεν εξαρτάται από ψηλά. Εάν λοιπόν ο βιοτοπισμός,
που είναι σύμφωνος με τις αρχές των οικοσυστημάτων, θέ-
λει να μην έχει μια θεωρητική και ιδεαλιστική σημασία, δεν
μπορεί και δεν πρέπει να παραβλέψει μια αντι-ιεραρχική,
ελευθεριακή και λύση ισότητας του πολιτικού προβλήμα-
τος. Εάν δεν το κάνει αυτό και τοποθετηθεί με περιβαλλο-
ντικό τρόπο απέναντι στο περιβάλλον που μας περιβάλλει,
είναι σίγουρο πως θα αναπαράγει σε επίπεδο ανθρώπινης
κοινωνίας τη λογική της κυριαρχίας και τη διαίρεσή της σε
στρώματα και ιεραρχικούς ρόλους, αφήνοντας κάθε τόσο
το σπέρμα της επιθυμίας για κυριαρχία.
Η ανθρώπινη κοινωνία πρέπει να επιστρέψει στο να είναι
η συμβίωση με τις διαφορετικές μονάδες που είναι η βάση
των οικοσυστημάτων. Διαφορετικά είναι προορισμένη- και
αυτό θα είναι δικιά της επιλογή- να παραμείνει ένας πα-
ράγοντας δυσαρμονίας και καταστροφής. Πρέπει τελικά
να αποκτήσουμε μια ομοιοπαθητική στάση. Στη βιολογία
η ομοιοστατική είναι μια εσωτερική κατάσταση ισορροπίας
των ζωικών οργανισμών που εξασφαλίζει μια φυσική βιο-
λογική δραστηριότητα των κυττάρων και των ιστών.
Προηγούμενα τεύχη της Ευτοπίας
Τεύχος 1 - Μάρτης 1999
n Για να γίνουν πράξεις πρέπει πρώτα οι ιδέες να κυκλοφορούν…
n Σχέδιο “Καποδίστριας”: Οι κοινότητες στο μάτι του κυκλώνα
n Αυτόνομη Παρέμβαση Πολιτών Γλυκών Νερών
n Προδρομικές Κατακτήσεις στην Τοπική Αυτοδιοίκηση
n Κοινότητες και λαϊκές συνελεύσεις στην περιοχή των Σερρών επί
Οθωμανικής Κυριαρχίας (1383-1912)
n Βιβλιοπαρουσίαση: Η νέα διεθνής τάξη και η Ελλάδα - Τάκης
Φωτόπουλος
Τεύχος 2 - Ιούλης 1999
n Τα εν’ οίκω εν δήμω, αναδημοσίευση από το περιοδικό “γη και
ελευθερία”, τεύχος 3, Τροιζηνία, Μάης 1998
n Τουρισμός: Το δίκοπο μαχαίρι των τοπικών κοινωνίων
n Αρχιτεκτονική: Το παράδειγμα της Οίας
n Μια αναρχική προσέγγιση της πολεοδομίας, του Colin Ward, απο
το βιβλίο “Talking houses”
n Το κοινοτιστικό εγχείρημα του Σαρακήνικου
n Η ιστορία του τέλους της ιστορίας
n Βιβλιοπαρουσίαση: Η ιστορία των ουτοπιών - Λιούις Μάμφορντ
Τεύχος 3 - Νοέμβρης 1999
n Κόμης Καποδίστριας το αδερφάκι του μεγάλου αδελφού
n Ο Νόαμ Τσόμσκυ μιλάει για τα Κιμπούτς
n Απόπειρα για λειτουργία συνελεύσεων και επιτροπών γειτονιάς
στα Γλυκά Νερά
n Τι είναι η περιεκτική δημοκρατία, του Τάκη Φωτόπουλου
n Βιοκαλλιέργεια της αγοράς ή συνεργατική βιοκαλλιέργεια
n Βιβλιοπαρουσίαση: Και πάλι μόνοι: η ηθική μετά τη βεβαιότητα -
Zygmunt Baumann
Τεύχος 4 - Απρίλης 2000
n Περί εκλογών & Δημοκρατίας ή κάθε τέσσερα χρόνια μια Κυριακή
πολίτες
n Κοινότητα και τοπική δράση. Μια πρώτη καταγραφή απόψεων
n Μικρο –και Μακρο– Αυτοδιαχείριση, του Υβόν Μπουρντιέ
n Ένα γράμμα για μια προτεινόμενη Κομμουνιστική εγκατάσταση,
του Π. Κροπότκιν
n Οι ψευδαισθήσεις της ανάπτυξης
n Η αναρχία στην πράξη - Μια βελγική κολλεκτίβα, από Alter­native
Libertaire, Βρυξέλλες
n Βιβλιοπαρουσίαση: Πιερ Κλαστρ: Εξουσία και ελευθερία
στις πρωτόγονες κοινωνίες
Τεύχος 5 - Ιούλης 2000
n Οι μικρές μας ορδές απαιτούν την Ευτοπία
n Η σημασία της Κοινότητας και του Συνομοσπονδισμού και η
ανάγκη για μια νέα πολιτική, του Μάρεϊ Μπούκτσιν
n Η δημοκρατία και πέρα από αυτή, του Αμεντέο Μπέρτολο
n Αυτοδιεύθυνση: θρησκεία, σπιριτουαλισμός ή πολιτική εγρήγορση;
n Βιβλιοπαρουσίαση: Γιώργος Σ. Βλάχος: Η συνείδηση ενάντια στον
Νόμο - Επαναστατικές σέκτες και ουτοπιστικές αιρέσεις στον 16ο
και 17ο αιώνα
n Βιβλιοπαρουσίαση: Democrasy & Nature (Δημοκρατία και Φύση),
Διεθνής Επιθεώρηση για την Περιεκτική Δημοκρατία
Τεύχος 6 - Δεκέμβρης 2000
n ή οι Άνθρωποι ή τα Κέρδη
n Ενάντια στην αγοραιοποίηση της ζωής μας - Διήμερο Εκδηλώσεων
- Συζητήσεων στο Πολυτεχνείο
n Ξαναφτιάχνοντας τον Δημόσιο Χώρο… το παράδειγμα των
αυτοδιαχειριζόμενων κήπων της Ν. Υόρκης
n Αυτοδιεύθυνση και ιεραρχία, των Κ. Καστοριάδη & Ντ. Μοτέ
n Σχετικά με τη διαμάχη Μερλίνο - Μαλατέστα
n Γιατί το διαδίκτυο είναι τόσο επικίνδυνο για την πραγματική
δημοκρατία, των Matt Hern και Stu Chaulk
81
Τεύχος 7 - Μάης 2001
n Δάση και καπιταλιστική ανάπτυξη ή πώς κανένα άρθρο 24 δεν
προστατεύει τη φύση
n Τοπική δράση. πραγματικότητες, δυσχέρειες και προσανατολισμοί
n Κοινοτισμός: τι είναι μια τοπική κοινότητα συνεργασίας
n Επτά σημεία (ανάμεσα σε τόσα άλλα)
n Τοπική Αυτοδιοίκηση και κράτος
n Η άμεση δημοκρατία στ’Απεράθου της Ορεινής Νάξου (1987-
1999)
n Άσυλο, χωριό και οχυρό, του Λούις Μάμφορντ
n Βιβλιοπαρουσίαση: Μάρτιν Μπούμπερ: μονοπάτια στην Ουτοπία
Τεύχος 8 - Δεκέμβρης 2001
n Λειψυδρία: σκιαγραφώντας ένα διαρκώς διογκούμενο πρόβλημα
n Εργαλεία για μια κοινοτική οικονομία, του Thomas Faith
n Ένα σχόλιο με αφορμή το άρθρο του Thomas Faith
n Ο αναρχισμός στο κίνημα των Kibbutz, του Yaacov Oved
n Λαϊκές κοινότητες σε αντίσταση
n Το αυτόνομο Στέκι της Καβάλας
n Σκοποί και αρχές λειτουργίας της Δημοτικής Κίνησης Πολιτών
στα Γλυκά Νερά
n Βιβλιοπαρουσιάση: “Κ. Σπέρας: Η απεργία της Σερίφου”
Τεύχος 9 - Ιούλης 2002
n Από την ελληνική “πόλιν” έως την παρισινή κομμούνα
n Σχετικά με την κοινωνία των πολιτών
n Για τους δημόσιους χώρους
n Τοπική αυτοδιεύθυνση
n Αργεντική: μεταξύ της φτώχειας και της αντίστασης
n Η κομμούνα Niederkaufungen
n Οι αγροτικές κολλεκτίβες της Ισπανίας στην εποχή μας
n Αυτοάμυνα της αναρχικής κολλεκτίβας, Colectividad Man­zana­res
n Kοινοτικοποίηση - Κοινοτική ιδιοκτησία της οικονομίας, του Μάρεϊ
Μπούκτσιν
n Η ελληνική γεωργία και η παγκοσμιοποίηση
n Σε ποιον ανήκουν η γη, τα φυλλώματα, το νερό;
n Η απεργία στην Καμάριζα τον Απρίλιο του 1896
82
Τεύχος 10 - Γενάρης 2004
n Απαλλοτριώσεις στο λόφο Φιλοπάππου ή ο στραγγαλισμός
των δημόσιων χώρων
n To Aυτόνομο Στέκι Καβάλας ενάντια στις νέες δεξαμενές
καυσίμων
n Πρόταση για τη συγκρότηση ομάδων λαϊκής βάσης
n Τοπικές οικο-κοινότητες αλληλεγγύης και συνεργασίας
n Ελευθερία, ισότητα, κοινοτισμός, του Φραντσέσκο Μπέρτι
n Η επιβολή των πολυεθνικών στην ινδική γεωργία - Πράξεις
αντίστασης
n Αυτονομία και Δημοκρατία στον Κ. Καστοριάδη
Τεύχος 11 - Σεπτέμβρης 2004
n Στων πολυεθνικών την κυριαρχία το πρόταγμά μας είναι γη και
ελευθερία
n Κολλεκτίβα La Cabe
n To αγροτικό ζήτημα στη Νάξο
n Η συμμετοχική υποκρισία
n Η κοινοτιστική προσέγγιση του χώρου
n Παίρνουμε τις Ζωές στα Χέρια μας: “Τριήμερο Σπυρούδη”
n Η πόλη και η αστική γεωγραφία στο έργο του Ελιζέ Ρεκλύ
μέσα από την εποχή του
n Αναρχοκομμουνισμός: η διερεύνηση του μέλλοντος στο παρόν
Τεύχος 12 - Ιούνης 2005
n Λιούις Μάμφορντ
n Η ευτοπία του Λιούις Μάμφορντ
n Σχόλιο στο κείμενο του Λιούις Μάμφορντ Τεχνική & ανθρώπινη
φύση
n Έχει σημασία το έργο του Μάμφορντ «Η Πόλη στην Ιστορία»
ύστερα από 40 χρόνια;
n Θα υπάρξουν πραγματικά σκεπτόμενες μηχανές;
n Η πρόοδος ως «επιστημονική φαντασία»
Τεύχος 13 - Μάρτης 2006
n Urupia: μια συγκεκριμένη ουτοπία
n Cecilia: Μια πειραματική αναρχική κοινότητα του 19ου αιώνα
n Τόποι και μύθοι στον αναρχισμό της Ιταλίας τον 19ο και 20ό
αιώνα
n Ονίσια μια κολλεκτίβα στην Κύπρο
n Τα καλντερίμια της αντίστασης
n Παιδαγωγική υπεροψία και η αναζήτηση του Καλού Σχολείου
Τεύχος 14 - Φλεβάρης 2007
n Όχι άλλα εμφράγματα στον Αχελώο
n Άραχθος, έμφραγμα στο φράγμα
n Ελευθεριακό παιδικό στέκι El Paso
n Μάρεϊ Μπούκτσιν, ο στοχαστής της ελευθερίας και της οικολογίας
n Βάσεις για τη διαμόρφωση κομμουναλιστικών προγραμμάτων
n H Παρισινή Κομμούνα του 1871
n Αναρχισμός και αγροτικά κινήματα στην Πελοπόννησο της
σταφιδικής κρίσης
n Βιβλιοπαρουσίαση: Μιχαήλ Μπακούνιν, Φιλοσοφία, Θρησκεία,
Ηθική
Τεύχος 15 - Νοέμβρης 2007
n Σκέψεις με αφορμή τις πυρκαγιές του καλοκαιριού του 2007
n Για τον αδέσμευτο κοινοτικό αγώνα στο Ζαγκλιβέρι Θεσσαλονίκης
και πέριξ
n Ολυμπιάδα Χαλκιδικής 1987 - 2003
n Η εξέγερση της Οαχάκα
n Βιοτεχνολογία: Οι καινούριες ιδέες για τη ζωή, η "νέα ευγονική",
ο "μετάνθρωπος" και η προοπτική της τεχνοφασιστικής κοινωνίας
Τεύχος 16 - Ιούλης 2008
n Σαμποτάζ στη Θεσσαλονίκη
n Σχεδίασμα μιας κριτικής κατανόησης του σύγχρονου σχολείου
n Το λυκόφως έρχεται νωρίς, του Murray Bookchin
n Η ρήξη του Μπούκτσιν με τον αναρχισμό, της Janet Biehl
n Νέα σημαία, παλιές ιδέες
n Eκδηλώσεις της Ευτοπίας για την ιστορία του αναρχικού κινήματος
της Ιταλίας
n Απομονωμένη αξιοπρέπεια: Ο κοινοτισμός της Ολύμπου
στην Κάρπαθο
Τεύχος 17 - Ιούνης 2009
n Ο Δεκέμβρης και το μετά
n Για τις νέες κοινότητες ταξικού και κοινωνικού αγώνα
n Το κοινοτιστικό εγχείρημα του Φλαμουρίου
n Η αναρχική κοινωνιολογία του φεντεραλισμού, του Colin Ward
n Νέες κυβερνήσεις, νέα κινήματα, από το περιοδικό "Alter"
n Οι sections του Παρισιού
n "H
 κοινότητα ως αντίλογος στο ιδεολόγημα της ασφάλειας"
n "Κ
 οινωνική Οικολογία και ελευθεριακός κοινοτισμός"
n Η αστική αποκέντρωση του Μπούκτσιν, της Janet Biehl
n Κέντρο Οικολογίας Γούντμπαϊν
n Η μηχανή του "κοινού"
n Eυτοπικό ινστιτούτο
Τεύχος 18 - Γενάρης 2010
n «Γρίπη»: το καθεστώς διαρκούς απειλής και η επίθεση στις
ανθρώπινες κοινότητες
n Αγρός αυτοδιαχειριζόμενο κατειλημμένο έδαφος
n Λίγα πρώτα λόγια για τη Συνεταιριστική Παράκαμψη Μεσαζόντων
(Σ.ΠΑ.ΜΕ.)
n Σχετικά με το νεο-αναρχισμό
n Η βιοπολιτική της ελευθερίας, του Andrea Papi
n Τα οικονομικά σε μια κοινωνία κοινωνικής οικολογίας, του Peter
Staudenmaier
n Εργατική εξουσία και ρώσικη επανάσταση, του Tom Wetzel
n Οι sections του Παρισιού ( β΄ μέρος)
n Ο χορτοφάγος Ελιζέ Ρεκλύ: Εισαγωγικά σχόλια για το άρθρο
«Περί χορτοφαγίας» του Ρεκλύ
n Περί χορτοφαγίας, του Elisée Reclus
n H εν Κρήτη Σοσιαλιστική Πολιτεία του Σταύρου Καλλέργη
- Ο δήμος στην πολιτική σκέψη των πρώιμων ελλήνων
σοσιαλιστών
n Ευτοπική Βιβλιοθήκη: για τη συνάντηση της FICEDL
n Επί του πιεστηρίου: λίγα λόγια για τα γεγονότα του τελευταίου
Δεκέμβρη
83
Για την εικονογράφηση του τεύχους δανειστήκαμε έργα του μεξικανού χαράκτη Αρτέμιο Ροντρίγκεζ