See discussions, stats, and author profiles for this publication at: https://www.researchgate.

net/publication/280080526

Composite Parts Production With Hand Lay Method

Conference Paper · May 2014

CITATIONS READS

0 1,716

1 author:

Ismail Durgun
ID ARGE Eğitim ve Danışmanlık
115 PUBLICATIONS   748 CITATIONS   

SEE PROFILE

Some of the authors of this publication are also working on these related projects:

Heat treatment, material characterization View project

All content following this page was uploaded by Ismail Durgun on 28 July 2015.

The user has requested enhancement of the downloaded file.

 El Yatırma Yöntemi İle Kompozit Parça Üretimi
İsmail Durgun
TOFAŞ ARGE
Yeni Yalova Yolu Cad. No:574 Bursa / Türkiye
ismail.durgun@tofas.com.tr

Öz-Son yıllarda elyaf takviyeli polimer matrisli kompozit
malzemelerin üretimi havacılık, savunma, ev aletleri ve iş
ekipmanları, yapı sektörü, gıda sektörü, korozyon
dayanımlı ürünler, elektrik ve elektronik, denizcilik,
otomotiv gibi çok çeşitli endüstriyel alanlarda kullanımı
yüksek mukavemet, hafiflik, tasarım esnekliği, boyutsal
stabilite, yüksek dielektrik direnimi, korozyon dayanımı,
üretim maliyeti, yüzey uygulamaları, düşük yatırım
avantajları nedeni ile artmaktadır. Kompozit malzemeden
yapısal sistemlerin üretilmesi için çok çeşitli üretim
metotları mevcuttur. Bu üretim metotlarından bazıları
ciddi alt yapı maliyeti gerektirmektedir. Ancak, bazı
kompozit üretim metotları ise az bir alt yapı maliyeti ile
kolaylıkla uygulanabilir hale getirilebilmektedir. El
yatırma yöntemi de bunlardan birisidir.
Bu çalışmada, otomobil üretim fabrikasında kullanılan
kompozit aparatlar hakkında bilgi verilmiş ve ürün
geliştirme sürecinde ihtiyaç duyulan prototip araç ön
tamponunun el yatırma yöntemi ile imalatı yapılmış ve
parçanın boyutsal doğruluğu ortaya konulmuştur.
Parçanın üretiminde polyester katkılı cam elyaf
kullanılmıştır.
uygulamalarının üstün yanları yüksek mukavemet, hafiflik,
tasarım esnekliği, boyutsal stabilite, yüksek dielektrik
direnimi, korozyon dayanımı, üretim maliyeti, yüzey
uygulamaları, düşük yatırım olarak özetlenebilir [3].
Özellikle otomotiv endüstrisinin yüksek kalitede alınabilen ve
seri üretime uygun yöntemlere olan gereksinim bu alanda
kullanılması amaçlanan ürünlerin ve üretim yöntemlerini
geliştirilmesine yardımcı olmuştur. Cam elyaf takviyeli plastik
ürünlerinin otomotiv endüstrisinde kullanılmaya başlaması
polimerik kompozit üretiminde ileri üretim yöntemlerinin
ortaya çıkmasını sağlamıştır [4].
Kompozit malzemeden yapısal sistemlerin üretilmesi için çok
çeşitli üretim metotları mevcuttur. Bu üretim metotlarından
bazıları ciddi alt yapı maliyeti gerektirmektedir. Örneğin lif
sargılama yöntemi ile kompozit yapı üretimi, otoklav
kullanılarak kompozit malzemeden yapısal sistem üretimi ya
da pultrizyon uygulaması ile üretim alt yapı gerektiren ve
teknik olarak da uygulamaları zor olan üretim yöntemleridir.
Ancak, bazı kompozit üretim metotları ise az bir alt yapı
maliyeti ile kolaylıkla uygulanabilir hale getirilebilmektedir
[5]. El yatırma yöntemi de bunlardan birisidir.

Anahtar Kelimeler : El yatırma, kompozit, cam elyaf, Otomobil üzerine takılan parçaların el yatırma yöntemi ile imal
polyester, prototip edilmemektedir. Fakat otomobil fabrikaları üretim hatlarında
gerek çizik önleme (Şekil 1-2) gerek montaj parçalarının
I. GİRİŞ pozisyonlanması (Şekil 3) ve gerekse de gövde üretim
hatlarında punta kaynak pozisyonlama (Şekil 4) gibi bir çok
Endüstride hızlı teknolojik gelişim ve artan rekabet, yüksek kullanım alanı vardır.
performansa sahip ürünlerin tasarlanmasına, bu durumda hafif
ve yüksek mukavemetli malzemeleri gerekli kılmıştır [1]. Bu
ihtiyaçlar kompozit malzemelerin geliştirilmesi için itici güç
olmuştur. Son yıllarda elyaf takviyeli polimer matrisli
kompozit malzemelerin üretimi ve havacılık, savunma, ev
aletleri ve iş ekipmanları, yapı sektörü, gıda sektörü, korozyon
dayanımlı ürünler, elektrik ve elektronik, denizcilik, otomotiv
gibi çok çeşitli endüstriyel alanlarda kullanımı oldukça
artmıştır [2].
Şekil 1. Radyo montaj çizik koruyucusu
Kompozit ürünlerin günümüzde mühendisler, tasarımcılar,
üreticiler ve yöneticiler tarafından yaygın olarak
kullanılmasındaki en önemli etken sunduğu değişik performans
avantajlarıdır. Kompoziterin sağlayacağı bu faydaların daha iyi
anlaşılması sonucunda, tasarımcılar, mühendisler ve
tasarımlarını son ürüne dönüştüren ilgili diğer meslek grupları,
işlerini daha kolay ve etkin şekilde yapabilirler. Kompozit

__________________________________________________________________________________________________________________________________________

7. Mühendislik ve Teknoloji Sempozyumu, 15-16 Mayıs 2014 / Çankaya Üniversitesi / Ankara 283

Şekil 2. Far traversi çizik koruyucusu
Şekil 3. Etiket ve sigla pozisyonlama aparatları
Bu çalışmada, otomotiv ürün geliştirme sürecinde ihtiyaç
duyulan prototip araçlarda kullanılan polyester reçine ve cam
elyaf katkılı araç ön tamponlarının el yatırma yöntemi ile imal
edilmesi incelenmiştir.
Şekil 4. Punta kaynak pozisyonlama aparatları
II. EL YATIRMA YÖNTEMİ
El yatırma yöntemi düşük üretim adetlerinde yaygın kullanımı
olan, ilk zamanlardan beri endüstride sürekli gelişime açık
olan ve üzerinde çalışılan üretim yöntemlerinden olmuştur [6].
Bu yöntem bir kalıba elle yerleştirilen elyaflara / kumaşlara bir
rulo veya fırça ile reçine emdirilmesi sonucunda kalıbın
şeklinin verilmesi işlemidir (Şekil 5). Parçanın şekli kalıbın
şekli tarafından tayin edilir ve kalıp yüzeyi tipik olarak
parçanın dış yüzeyiyle temas halindedir. Kullanılacak kalıp
düz bir levha olabileceği gibi sonsuz kenarlardan ve eğrilerden
de oluşabilir. İlk olarak kalıp ayırıcı cam lifli parçanın kalıba
yapışmasını engellemek için uygulanır. Sonra renklendirilmiş
bir reçine olan jelkot yani yüzey kaplama reçinesi parçaya renk
vermek için kalıba uygulanır. Daha sonra cam lifi ve polyester
reçine, hızlandırıcı tabakalar halinde uygulanır ve bu tabakalar
reçineyi homojen şekilde yaymak ve air ceplerini yok etmek
için merdanelerle preslenir. Çok katmanlı cam lifi ve reçine
istenen kalınlık elde edilinceye kadar yataklanır. Reçineler
kumaşlara kat kat sürüldüğü gibi kumaşın özelliklerine bağlı
___________________________________________________________________________________________________________________________________________
284 7. Mühendislik ve Teknoloji Sempozyumu, 15-16 Mayıs 2014 / Çankaya Üniversitesi / Ankara
olarak çok katmana aynı anda da reçine sürülebilir. Daha sonra
reçine emdirilmiş kumaşlar oda sıcaklığı ve atmosferik basınç
altında veya farlı sıcaklık ve basınçlar altında kurumaya
bırakılır. Kuruma işlemi tamamlanan parçalar kalıptan
ayrılarak kesme, çapak alma ve boyama gibi işlemler
sonrasında kullanıma hazır hale gelirler.
Şekil 5. El Yatırma Prosesi
El yatırma yönteminde en çok tercih edilen kalıplar dişi
kalıplardır (Şekil 6). Pürüzsüz olarak elde edilmek istenen
yüzeye göre kalıp seçimi yapılır. Kalıp yüzeyi ile temasta olan
yüzey pürüzsüz olan yüzey olacaktır.
Şekil 6. Dişi ve erkek kalıplar
El yatırma yönteminin imalat aşamaları;
• İdeal ortam sıcaklığı en az 10ºC olmalıdır. Eğer sıcaklık bu
değerlerin altındaysa, katalizör veya sertleştirici oranı
arttırılmalı veya kış için kullanılan katkı maddesi
eklenmelidir.
• Eğer sıcaklık 5ºC veya altındaysa laminasyona ortam
şartları iyileşince başlanılmalıdır.
• Ortam havasının kuru olması gerekir. Laminasyon işini
nemli ortamlarda yapmamak gerekir.
• Kalıp yüzeyinde çizik, toz ya da yağ türü yabancı maddeler
bulunmamalı ve kalıp daha önce kullanılmışsa üzerindeki
kalıp ayırıcı kalıntılarından da arındırılmalıdır.
• İlk olarak altı saat arayla kalıp üç kez ve daha sonraki
uygulamalarda ise bir kez cilalanmalıdır. Kalıp silinir ve
sonra birinci kalıp ayırıcı olarak vaks sürülür. Kalıp ayırıcı
ürünün kalıba yapışmaması için kurumaya bırakılır.
• Süngerle ikinci ayırıcı olarak polivinil alkol (PVA) sürülür.
• Fırçayla viskozitesi yüksek jelkot kalıba tek yönde 0.25 ile
0.50 mm arasında bir kalınlıkta sürülür. Reçine bazlı bu
malzeme ürünün kalıptan eklenen pigmentler aracılığı ile
istenilen renkte çıkmasını sağlar.
 • Takviye elemanı olarak kullanılacak elyaf hazırlanır.
Takviye malzemesi olarak en çok cam elyaf kullanılmak ile
birlikte aramid ve karbon elyafları da takviye malzemesi
olarak kullanılabilir.
• Bu işlemde reçine olarak oda sıcaklığında sertleşebilen
epoksi, polyester ve vinilester reçineler kullanılmaktadır.
• Reçine içerisinde hızlandırıcı bulunmuyor ise reçine
içerisinde hava kabarcığı kalmayacak şekilde hızlandırıcı
katılarak karıştırılır.
• Jelkot üzerine fırça ile reçine sürüldükten sonra keçe veya
kumaş şeklindeki elyaf yerleştirilir ve fırça darbeleriyle
reçine emdirilir.
• Rulolanarak hava kabarcıkları çıkarılır.
• İstenilen kalınlığa ulaşılıp parça sertleştikten sonra kalıptan
çıkarılır. Kürlenmeden kalıptan çıkarılan üründe
çarpılmalar meydana geleceğinden ürün, kalıptan
çıkarılmadan önce yeterince beklenmelidir.
Şekil 7. El yatırma proses aşamaları
Yöntemin avantajları;
• Öğrenilmesi ve uygulanması çok kolay
• Özellikle oda sıcaklığında pişen reçinelerin kullanımında
düşük maliyet
• Yönteme uygun malzeme temini çok kolaydır
• Spreyleme’ye oranla daha fazla fiber yoğunluğu ve sürekli
(uzun) lif kullanımı
• Kullanılan araç, gereç ve teçhizat maliyeti düşüktür
• Düşük sayıdaki parça imalatı için çok uygundur
• Boyutsal kısıtlama olmaması
• Yerinde kalıplama imkanı
• Çeşitli renklerde dekoratif yüzey elde edilebilmesi
• Maksimum tasarım esnekliği belirli bölgelerin daha
mukavim yapılabilme olanağı, özel eklemlerin yapılabilme
olanağı
__________________________________________________________________________________________________________________________________________
7. Mühendislik ve Teknoloji Sempozyumu, 15-16 Mayıs 2014 / Çankaya Üniversitesi / Ankara
• Kalıp tasarımı, diğer üretim yöntemleri ile
karşılaştırıldığında çok basittir.
• Çelik, tahta, cam takviyeli plastik ve diğer maddeler kalıp
malzemesi olarak kullanılabilir.
Yöntemin dezavantajları;
• Yöntem laminasyonu (tabakalama) yapan kişinin el
becerisine çok bağlıdır
• Yüksek “Fiber Hacimsel Yoğunluğu” na ulaşmak çok
zordur.
• Reçine oranı düşük tutulmak istendiğinde yüksek oranda
hava boşlukları ve ıslanmayan bölgeler meydana gelebilir
• Bu yöntemde kullanılan reçinelerin yoğunluğu ve
viskozitesi düşüktür. Bu tür reçinelerin insan sağlığı
açısından ağır moleküllü reçinelere oranla daha zararlıdır.
• Pahalı havalandırma sistemleri olmaksızın polyester ve
vinilester için havaya karışan styrene konsantrasyonunu
yasal sınırlarda tutmak zordur.
• Elde edilen parçanın yüzey kalitesi iyi değildir
• Elyaf dağılımı düzensiz olduğundan elde edilen parça
kalitesi düşüktür
• Elde edilen parçalarda kalınlık değişimleri vardır
• Tek yüzü düzgün ürün eldilir
• İşgücü ağırlıklı bir üretimdir
El yatırma yönteminin rüzgar türbin kanatları, plakalar, tekne,
yat gövdeleri, küvet, sıvı tank üretimleri, mimari amaçlı
kalıplama gibi çok fazla kullanım alanı vardır.
III. OTOMOTİV ÜRÜN GELİŞTİRME SÜRECİNDEKİ
KULLANIM
Otomobil ürün geliştirme sürecinde önemli bir yere sahip olan
prototip araç imalatında araçlar üzerinde mümkün olduğunca
yeni olan az plastik parça kullanılmaktadır. Buna özellikle iç
stile ait parçaların tasarımlarının prototip üretimi sırasında hala
son haline gelmemiş olması prototip kalıplarının pahalı olması
ve araçların testleri sırasında plastik parçalara ihtiyacın az
olması neden olmaktadır. Fakat bazı parçalara sürücü
güvenliği veya test gerekliliği açısından ihtiyaç vardır. Bu
parçalardan birisi de ön tampondur. Ön tampon aracın ön
kısımdaki boşluğu kapamasının yanında üzerindeki
ızgaralardan hava girişine müsaade ederek motor performans
testlerine etki eder. Bu nedenle özellikle ızgaralar bölümünün
projeye uygun olması istenilir. Bunun yanında arka tampon
aracın arka kısmını hem güvenlik hem de test gerekliliği
açısından aracın arka kısmını kapatmak için istenirken, torpido
gövdesi de sürücü güvenliği açısından istenir. Bunun
dışındaki plastik parçalar mevcut üretilen modellerden alınarak
gerekirse kesbiç şeklinde modiflenerek prototip araçlar
üzerinde kullanılırlar.
IV.PARÇA ÜRETİMİ
Öncelikle üretilmesi istenilen tampon modeli kullanılarak bir
kalıp projelendirilmesi yapılır. Bu tür projelendirmelerde
285
 genellikle ilk olarak erkek bir kalıp yapılır. Üretilen erkek
kalıptan cam elyaf ve poliyester reçine kullanılarak ve karkas
sistemi ile desteklenerek parça üretim kalıbı elde edilir.
Böylece küçük ters açılarda hem kalıp hem de parçanın
esnemesinden faydalanılarak üretilen parçanın kalıptan
kolaylıkla çıkması sağlanır. Bu çalışmada sadece bir adet parça
üretimi yapılacağı için doğrudan dişi kalıp üretimi yapılmıştır.
Ayrıca ters açılara bakılarak maçalı bir kalıp yapılmasına
gerek olmadığı görüşmüştür (Şekil 8). Kalıpta daha sonradan
delinecek delikler ve referanslama yapılacak bölgeler için
kalıp üzerinde izler oluşturulmuştur.

Şekil 10. Kalıptan alınan ön tampon

Prototip araç kullanımlarında parça üzerindeki boya kalitesi

aranılmadığından çok fazla hazırlık işlemi yapılmaksızın
boyama işlemi yapılır. Bu çalışmadaki parça görsel bir
prototip çalışmasında kullanılacağı için boya kalitesi
istenilmiştir. Bu nedenle de parça yüzeyleri zımparalama ve
çelik macun uygulamaları yapılarak hazırlandıktan sonra
boyanmıştır (Şekil 11).

Şekil 8. Ön tampon kalıp modeli

Projelendirilen ön tampon kalıbı için öncelikle mdf

malzemeden bir blok hazırlanır. Hazırlanan blok taşınması ve
frezeleme işlemleri sırasında hasar görmemesi için metal bir
karkas ile desteklenir. Frezeleme işlemi sonrasında elde edilen
kalıp hazırlık işlemleri tanımlandıktan üretime hazır hale
getirilir (Şekil 9).

Şekil 9. Ön tampon üretim kalıbı Şekil 11: Boya sonrası ön tampon

Bu çalışmada ilk katta 450 gr/m2 ve ikinci katta 300 gr/m2 Boyama işlemi sonrasında ızgaralar ve sis farları takılarak
olmak üzere iki kat cam elyaf polyester reçine ile birlikte tampon komplesi kullanıma hazır hale getirilmiştir. Komple ön
kullanılarak ön tampon üretimi gerçekleştirilmiştir. Kalıpta tampon araç üzerine takılarak çalışma tamamlanmıştır.
kürleşme işlemi tamamlandıktan sonra boyama işlemi sırasında
hava kabarcıkları oluşmaması için parça fırında bekletilir.
Kalıptan alınan parçanın kenar kesimleri ve delik delme
işlemleri yapılır (Şekil 10).

___________________________________________________________________________________________________________________________________________

286 7. Mühendislik ve Teknoloji Sempozyumu, 15-16 Mayıs 2014 / Çankaya Üniversitesi / Ankara
 SONUÇ
Üretilen ön tamponun testler için uygun olup olmayacağının
kontrolü için araç üzerine bağlandıktan sonra ATOS 3D
tarama cihazı ile ölçüm işlemi gerçekleştirilmiştir. Şekil 12’de
verilen ölçüm raporunda verilen sapmalar prototip araçlarında
bu tamponun kullanımı için uygundur. Şekil 12’den de
görülebileceği gibi sapmaların büyük bir çoğunluğu +/- 1 mm
içerisindedir.
. El yatırma yöntemi ile yapılan parça üretim süreci enjeksiyon
Şekil 12: Ön tampon ölçüm raporu
Prototip araç üretimi için el yatırma yöntemi yerine prototip
enjeksiyon kalıp kullanarak üretim yapılabilir. Fakat şekil
13’de görülebileceği gibi bir adet tampon üretimi için el
yatırma yöntemi %94,4 daha ekonomik bir sonuç vermiştir.
Yine grafikte görülebileceği gibi 190 adet üretime kadar el
yatırma yöntemi ekonomikliğini sürdürmektedir. Bu örnek için
eğer ihtiyaç miktarı 190 adetten yüksek ise prototip enjeksiyon
kalıp tercih edilmelidir.
__________________________________________________________________________________________________________________________________________
7. Mühendislik ve Teknoloji Sempozyumu, 15-16 Mayıs 2014 / Çankaya Üniversitesi / Ankara
View publication stats
Şekil 13. Maliyet karşılaştırması
Otomobil prototip üretim sürecinde prototip enjeksiyon
kalıplar kullanılarak yapılan üretime göre %90’a varan oranda
maliyet ve %80’e varan oranda da süre düşüşü elde edilmiştir.
kalıplara göre uzun olmasına rağmen prototip araç üretim
sürecinin seri üretim gibi hızlı olmaması nedeni ile istenilen
sürece uygundur.
Üretilen tampon boyama işlemi sonrasında görsel prototip araç
uygulamasında başarı ile kullanılabilmiştir.
KAYNAKLAR
[1] Türkmen, İ., Köksal, N.S., 2013, Cam Elyaf Takviyeli Polyester Matrisli
Kompozit Malzemelerde (CTP) Elyaf Tabaka Sayısına Bağlı Mekanik
Özelliklerin ve Darbe Dayanımının İncelenmesi, CBÜ Fen Bilimleri
Dergisi, Sayı: 8.2, Sayfa: 17-30
[2] Genç, Ç., Arıcı. A.A., 2008, Yat İmalatında Kullanılan CTP Malzeme ve
İmalat Yöntemleri Bölüm I: El Yatırma Yöntemi, Gemi ve Deniz
Teknolojisi Dergisi, Sayı: 178
[3] Yurttaş, Ç., Afşar, E., 2000, CTD Teknolojisi, Cam Elyaf Sanayi
Yayınları, s.8-113
[4] Serbest, B.S., Binbir, E., 2008, Basit Kapalı Kalıp Enjeksiyon Yöntemi
(L-RTM), Gemi ve Deniz Teknolojisi Dergisi, Sayı: 178
[5] Turgut, T., Kayran, A., Alemdaroğlu, N., Ceylan, M., 2007, Vakum
Torbalama Yöntemi İle Kompozit Malzemeden Yapı Üretimi Örnek Bir
Havacılık Uygulaması, Mühendis ve Makine Dergisi, Cilt 48, Sayı: 566
[6] Karabağ, S., 2011, Rüzgar Türbini Kanadı İmalatı, Rüzgar Sempozyumu
ve Sergisi, İzmir
287