Αστικό περιβάλλον και αστικό οικοσύστημα

Δομή του αστικού οικοσυστήματος

Τα σύγχρονα αστικά κέντρα χαρακτηρίζονται από πυκνή δόμηση, εκτενή χρήση
σκληρών υλικών που καλύπτουν σχεδόν στο σύνολό του τον αστικό χώρο, καθώς και
έντονες ανθρωπογενείς δραστηριότητες. Ως αποτέλεσμα όλων των παραπάνω είναι η
δημιουργία ενός ιδιαίτερου περιβάλλοντος ή οικοσυστήματος που χαρακτηρίζεται ως
αστικό οικοσύστημα. Το αστικό αυτό οικοσύστημα δημιουργείται μέσα στον αστικό
ιστό. Η Επιτροπή Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων (1990) χαρακτηρίζει ως αστικό
περιβάλλον το σύνολο του φυσικού και δομημένου περιβάλλοντος που περικλείεται
μέσα στα όρια της πόλης.
Το αστικό περιβάλλον και κατά συνέπεια το αστικό οικοσύστημα, αποτελείται,
όπως και κάθε άλλο οικοσύστημα, από έμβια στοιχεία όπως τα φυτά, τα ζώα κλπ,
καθώς και από μη έμβια φυσικά στοιχεία όπως το έδαφος, το νερό, ο αέρας, το κλίμα
και η τοπογραφία της περιοχής. Ωστόσο, στην περίπτωση του αστικού
οικοσυστήματος, ως δομικά στοιχεία του μπορούν επιπλέον να θεωρηθούν, το μέγεθός,
τα δημογραφικά, τα οικονομικά και τα κοινωνικά χαρακτηριστικά του πληθυσμού που
κατοικεί σε μια συγκεκριμένη πόλη, καθώς και οι θεσμικοί κανόνες που διέπουν την
οργάνωση της τοπικής κοινωνίας. Στα φυσικά στοιχεία του αστικού οικοσυστήματος
εκτός από τους ελεύθερους ανοιχτούς χώρους θα πρέπει επιπλέον να προστεθούν τα
κτήρια, το οδικό δίκτυο, τα λοιπά κατασκευαστικά στοιχεία, καθώς και το
τροποποιημένο περιβάλλον που προέκυψε από την ανθρώπινη δραστηριότητα. Αν και
τα στοιχεία αυτά αποτελούν παγκοσμίως βασικές δομές του αστικού χώρου, έχουν
ωστόσο διαφορετικό χαρακτήρα ανάλογα με τα την περιοχή στην οποία αναπτύσσεται
ο κάθε αστικός ιστός (ξηρότητα, τοπογραφία, φυσικοί κίνδυνοι και φαινόμενα που
σχετίζονται με τον καιρό κλπ). Επηρεάζουν επίσης με διαφορετικό τρόπο το αστικό
χώρο, ανάλογα με τον τρόπο με τον οποίο αναπτύσσεται και επεκτείνεται η πόλη στην
ευρύτερη περιοχή (ένταση δόμησης και κατοίκησης στο κέντρο ή στην περίμετρο της
πόλης, ρυμοτομία κλπ). Ακόμη και γειτονικές πόλεις μπορεί να παρουσιάσουν έναν
διαφορετικό τρόπο ανάπτυξης του αστικού ιστού τους, παράγοντας κατά συνέπεια
διαφορετικά αστικά οικοσυστήματα (Εικ. 1).

Εικόνα 1. Αλληλεπίδραση των στοιχείων του κοινωνικού και του φυσικού

περιβάλλοντος για τη διαμόρφωση των χαρακτηριστικών του αστικού οικοσυστήματος
 Σύμφωνα με τα παραπάνω, το αστικό οικοσύστημα είναι ένα κοινωνικο-
οιολογικό οικοσύστημα. Αποτελείται δηλαδή από κοινωνικά και οικολογικά στοιχεία.
Όπως σε όλα τα οικοσυστήματα τα στοιχεία που προαναφέρθηκαν αλληλοεπιδρούν
μεταξύ τους στο χωρικό πλαίσιο μιας συγκεκριμένης περιοχής και επηρεάζουν μεταξύ
των άλλων την συμπεριφορά των έμβιων όντων που διαβιούν στο συγκεκριμένο
οικοσύστημα.

Χαρακτηριστικά του αστικού οικοσυστήματος

Τα αστικά οικοσυστήματα παρουσιάζουν σημαντικές διαφορές με αυτά που
βρίσκονται γύρω από τον αστικό ιστό. Χαρακτηρίζονται μεταξύ των άλλων από
υψηλότερες θερμοκρασίες, περιορισμένη δυνατότητα διείσδυσης του νερού στο
έδαφος, μικρότερα ποσοστά υγρασίας σε αυτό, μεγαλύτερα ποσοστά επιφανειακής
απορροής, καθώς και μεγαλύτερες συγκεντρώσεις ρύπων. Μια τέτοια μετατροπή των
φυσικών χαρακτηριστικών της περιοχής του αστικού ιστού, μπορεί να οδηγήσει τελικά
στην παραγωγή άγονης γης μέσα στον αστικό χώρο. Παράλληλα κατά την επέκταση
του αστικού ιστού, τα απομεινάρια του υπαίθριου χώρου γύρω από αυτόν (δηλαδή
τεμάχια αγροτικής γης, δασικές ή χέρσες εκτάσεις κλπ που διαμορφώνουν τον
περιαστικό χώρο), γίνονται σταδιακά όλο και μικρότερα και αποτελούν ενδιαιτήματα
περιορισμένου αριθμού ειδών άγριας χλωρίδας και πανίδας. Τελικά, στους χώρους
γύρω από την πόλη, παραμένουν τα είδη εκείνα που μπορούν να ανεχθούν το
τροποποιημένο από την επίδραση του αστικού ιστού οικοσύστημα, όπως αυτό
περιγράφηκε παραπάνω. Επιπλέον θα πρέπει να ανταγωνιστούν τα νέα εισαγόμενα είδη
φυτών και ζώων, που συνήθως εγκαθίστανται στην περιοχή σκόπιμα ή μη από τους
κατοίκους της πόλης. Γενικότερα έχει παρατηρηθεί ότι ενώ πολλά εγγενή είδη ζώων
και αυτοφυών φυτών χάνονται όταν ένα φυσικό τοπίο μετατρέπεται σε αστικό,
ορισμένα μπορούν να επιβιώσουν και να εξελιχθούν, προσαρμοζόμενα στις συνθήκες
του αστικού οικοσυστήματος, αλλάζοντας τη συμπεριφορά τους και μερικώς τη
γενετική τους σύσταση. Στα αστικά οικοσυστήματα επικρατούν συνήθως ζωικά είδη
μικρού ή μεσαίου μεγέθους, τα οποία μπορούν να προσαρμοστούν σε ένα ευρύ φάσμα
περιβαλλοντικών συνθηκών. Τα ζωικά αυτά είδη έχουν τις περισσότερες φορές μια
προγενέστερη ισχυρή και μακρόχρονη σχέση με τον άνθρωπο και τις ανθρώπινες
δραστηριότητες. Αντίθετα στα υπόλοιπα οικοσυστήματα επικρατούν ζωικά είδη με ένα
ευρύτερο φάσμα μεγέθους.
Γενικά η περιορισμένη βιοποικιλότητα των αστικών οικοσυστημάτων οφείλεται
στον περιορισμένο αριθμό, το μικρό μέγεθος, καθώς και την περιορισμένη
διαφοροποίηση που διαθέτουν οι βιότοποι του αστικού ιστού, σε σχέση με τους
βιότοπους των ελεύθερων εκτάσεων. Η πυκνότητα και το είδος της βλάστησης που
βρίσκεται μέσα στον αστικό ιστό, η απόσταση μεταξύ των ελεύθερων ανοιχτών χώρων
της πόλης, καθώς και η ύπαρξη φυσικών συνεχόμενων διαδρομών που ενώνουν τους
χώρους αυτούς μεταξύ τους ή/και με το περιαστικό πράσινο, είναι παράγοντες ύψιστης
σημασίας για την αύξηση της βιοποικιλότητας των αστικών οικοσυστημάτων. Θα
πρέπει ωστόσο να σημειωθεί ότι τα οικοσυστήματα που έχουν μικρό αριθμό ειδών είναι
ευμετάβλητα και παρουσιάζουν μικρότερη προσαρμογή σε αλλαγές που μπορούν να
προέλθουν από την ανθρώπινη δραστηριότητα ή την κλιματική αλλαγή. Με άλλα λόγια
η βιοποικιλότητα είναι αυτή που δημιουργεί μέσα από διαδικασίες εξισορρόπησης την
σταθερότητα των οικοσυστημάτων. Κατά συνέπεια, παρότι το αστικό περιβάλλον έχει
πιο σταθερά χαρακτηριστικά από αυτά του ανοιχτού υπαίθριου χώρου, το αστικό
οικοσύστημα είναι ιδιαίτερα ευμετάβλητο και ασταθές, λόγω της μικρής
βιοποικιλότητας που διαθέτει. Ένας παράγοντας που μπορεί να παίξει σημαντικό ρόλο
στην δημιουργία εύρωστων, ανθεκτικών και πλούσιων αστικών οικοσυστημάτων, είναι
η διατήρηση της φυσικότητας του τοπιού, δηλαδή η διατήρηση της ενδημικής
βλάστησης, της υφής και του ανάγλυφους της περιοχής καθώς και η δημιουργία
τεχνητών κατασκευών που μπορούν να υποκαταστήσουν φυσικές διαμορφώσεις και να
παίξουν αντίστοιχο οικολογικό ρόλο (π.χ. δημιουργία καταφυγίων, φώλιασμα πουλιών,
χώρους εξεύρεσης τροφής, νερού κλπ). Η τόνωση της οικολογικής ευαισθησίας των
πολιτών, η δημιουργία προστατευμένων περιοχών ή μεγάλων ανοιχτών εκτάσεων,
όπου η ελάχιστη ανθρώπινη όχληση επιτρέπει την παραμονή των άγριων ειδών,
αποτελεί επίσης έναν επιπλέον παράγοντα διατήρησης της βιοποικιλότητας μέσα στο
αστικό οικοσύστημα. Δεν είναι τυχαίο άλλωστε, ότι ο μεγαλύτερος αριθμός ενδημικών
ζώων και φυτών παρατηρείται σε πόλεις που ο πληθυσμός είναι εξοικειωμένος και
περισσότερο ευαισθητοποιημένος με το φυσικό περιβάλλον.
Οι βιοκοινότητες που συναντάμε στα αστικά οικοσυστήματα, παρουσιάζουν
αρκετές ομοιότητες μεταξύ τους, σε αντίθεση με αυτές των φυσικών και αγροτικών
οικοσυστημάτων. Αυτό οφείλεται στις ομοιότητες των κατασκευαστικών δομών που
αποτελούν βασικά στοιχεία του δομημένου περιβάλλοντος (τυπολογία κτηρίων,
υποδομές, κλπ), στις παρόμοιες ανθρώπινες δραστηριότητες που λαμβάνουν χώρα
μέσα στον αστικό ιστό όλων των πόλεων, καθώς και στη σκόπιμη ή την ακούσια
υποστήριξη της εγκατάστασης νέων ειδών μέσα στον αστικό ιστό ή στον περιαστικό
χώρο. Αν και η αστικοποίηση παραδοσιακά συνδέεται με την αναβάθμιση της
ποιότητας της ζωής, μια σειρά από σύγχρονες ασθένειες φαίνεται ότι σχετίζονται
άμεσα με τα προβλήματα του ίδιου του αστικού χώρου. Τέτοια προβλήματα πιθανώς
μπορούν να αντιμετωπιστούν μέσα από έναν περισσότερο οικολογικό σχεδιασμό των
πόλεων, όπως για παράδειγμα η αύξηση των “πράσινων χώρων” του αστικού ιστού και
η αναβάθμιση της ποιότητάς τους.
Η αναδυόμενη επιστήμη της αστικής οικολογίας μελετά την αλληλεπίδραση των
διαφορετικών παραγόντων του αστικού οικοσυστήματος και τη συμπεριφορά των
έμβιων όντων στο αστικό περιβάλλον, προσπαθώντας να δώσει λύσεις στα αστικά
περιβαλλοντικά προβλήματα. Αποτέλεσμα της έρευνας που γίνεται στο πλαίσιο της
αστικής οικολογίας (η οποία ξεκίνησε μετά τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο), είναι ο
βιοκλιματικός σχεδιασμός των πόλεων και των κτηρίων, δηλαδή ο σχεδιασμός του
αστικού περιβάλλοντος με βάση τη γνώση που αποκτήθηκε για την οικολογία των
ανοιχτών περιοχών. Στον βιοκλιματικό σχεδιασμό των πόλεων βασικό ρόλο παίζουν οι
ελεύθερες ανοιχτές περιοχές που βρίσκονται μέσα στον αστικό ιστό. Τα αποτελέσματα
που προκύπτουν από την αστική οικολογία γίνεται όλο και πιο σημαντικά λόγω της
μετακίνησης του παγκόσμιου ανθρώπινου πληθυσμού στις πόλεις. Ένα από αυτά τα
αποτελέσματα είναι ότι οι αστικές περιοχές μετατρέπονται σε περιβαλλοντικά
ευαίσθητες τοποθεσίες, όπου αλλάζει η δομή του οικοσυστήματος μέσω της ρύπανσης
και της αλλοίωσης των φυσικών οικοτόπων, λόγω της αλλαγής της χρήση γης. Πολλές
από τις δράσεις που ασκούνται μέσα στον αστικό ιστό επηρεάζουν σημαντικά τον
περιαστικό χώρο αλλά και περιοχές πολύ μακριά από αυτόν, μέσω της ρύπανσης των
υδάτων και του αέριου περιβάλλοντος. Οι έρευνες που γίνονται στο πλαίσιο της
αστικής οικολογίας παράγουν συχνά μοντέλα αειφόρου διαχείρισης του αστικού ιστού.
Με την εφαρμογή αυτών των αποτελεσμάτων και τη χρήση αστικών οικολογιών
πόρων, πολλές πόλεις έχουν ήδη σημειώσει σημαντική πρόοδο στην βελτίωση των
συνθηκών του αστικού περιβάλλοντος και τον μετριασμό των επιπτώσεων της
κλιματικής αλλαγής.
 Δημιουργία αστικών βιοτόπων
Σε όλα τα αστικά οικοσυστήματα, αυτοφυή και ενδημικά φυτά εγκαθίσταται
χωρίς καμιά ανθρώπινη παρέμβαση στους ανοιχτούς χώρους της πόλης. Πολλές φορές
αυτό γίνεται με εισβολή των ειδών αυτών από το αγροτικό ή άγριο περιβάλλον που
βρίσκεται κοντά στον αστικό ιστό. Με αυτό τον τρόπο τα αστικά οικοσυστήματα
δημιουργούνται και στην συνέχεια εξελίσσονται ως ένα βαθμό αυθόρμητα μέσα στην
πόλη. Ωστόσο η δημιουργία, η επέκταση και η διατήρηση των αστικών βιοτόπων θα
μπορούσε να γίνεται οργανωμένα και να αποτελεί μέρος του σχεδιασμού της πόλης,
έτσι ώστε να ενθαρρύνεται η εγκατάσταση των ειδών που εισβάλουν σε αυτή, αλλά και
να διατηρούνται όσα από αυτά έχουν ήδη εγκατασταθεί μέσα στον αστικό ιστό.
Χρήσιμα συμπεράσματα για την δημιουργία των αστικών βιοτόπων μπορούν να
εξαχθούν από τις έρευνες που γίνονται στο πλαίσιο της αστικής οικολογίας, όσο και
από την μελέτη των βιοτόπων που συναντάμε στο άγριο περιβάλλον γενικότερα. Όπως
είναι φυσικό ο τρόπος με τον οποίο δομείται και λειτουργεί ο αστικός ιστός, καθορίζει
σε μεγάλο βαθμό την δημιουργία την ανάπτυξη και την διατήρηση των αστικών
βιοτόπων. Ακόμη όμως και κάτω από τις καλύτερες προϋποθέσεις, πολλές από τις
ανθρώπινες δραστηριότητες που λαμβάνουν χώρα μέσα στις ανοιχτές περιοχές της
πόλης (πάρκα, άλση κλπ), έρχονται σε αντίθεση με την δημιουργία ενός ευνοϊκού
περιβάλλοντος για την διατήρηση της βιοποικιλότητας. Για παράδειγμα ο συνεχής
φωτισμός των ανοιχτών χώρων, μπορεί να βοηθά τους πολίτες να συνεχίσουν τις
δραστηριότητές τους ακόμη και κατά τη διάρκεια της νύχτας και να τους δημιουργεί
ένα αίσθημα ασφάλειας, διαταράσσει όμως τον βιολογικό κύκλο και επιφέρει όχληση
στα ζώα και τα φυτά που είναι εγκατεστημένα εκεί. Το συχνό κόψιμο της χαμηλής και
υψηλότερης βλάστησης σε πάρκα, άλση και κήπους για λειτουργικούς και αισθητικούς
λόγους (προστασία από πυρκαγιές και ερπετά, ευκολία στην μετακίνηση την άθληση
και το παιχνίδι κλπ), καταστρέφει τα ενδιαιτήματα πολλών φυτών και ζώων που θα
μπορούσαν να εγκατασταθούν στις περιοχές αυτές.
Ιδιαίτερη σημασία αποκτά επίσης το περιαστικό πράσινο (δομή, φυσικά
χαρακτηριστικά κλπ) και κυρίως ο τρόπος με τον οποίο αυτό διεισδύει μέσα στον
αστικό ιστό. Το περιαστικό πράσινο μπορεί να αποτελεί αφετηρία ή χώρο μέσω του
οποίου μπορεί να γίνει η μετάβαση των ειδών από το άγριο ή το αγροτικό περιβάλλον
που βρίσκεται γύρο από την πόλη, μέσα στον αστικό ιστό. Στις Ελληνικές ωστόσο
πόλεις, όπου συνήθως γύρω από τον αστικό ιστό είναι εγκατεστημένες επιχειρήσεις,
βιοτεχνίες και βιομηχανικές μονάδες, και η διείσδυση του περιαστικού πρασίνου
διακόπτεται συχνά από οδικά δίκτυα και λοιπές κατασκευές, το περιαστικό πράσινο
χάνει την αξία του ως χώρος αφετηρίας ή σταδιακής μετάβασης των άγριων ειδών
(ιδιαίτερα της πανίδας), από το ελεύθερο περιβάλλον γύρο από την πόλη μέσα σε αυτή.
Η δημιουργία των αστικών βιοτόπων βασίζεται στην επιθυμία ή την ανοχή των
κατοίκων της πόλης να συνυπάρχουν στον ίδιο χώρο με ορισμένα μόνο είδη φυτών και
ζώων. Με άλλα λόγια η παρουσία ορισμένων μόνο ειδών από όσα υπάρχουν στο
ελεύθερο περιβάλλον γύρο από την πόλη είναι επιθυμητά μέσα στον αστικό ιστό (π.χ
ωδικά πουλιά, φυτά με ανθοφορία ή οσμή ), ενώ άλλα είναι ανεπιθύμητα (πχ τρωκτικά,
ερπετά, έντομα, φυτά με αγκάθια κλπ). Με την κατάλληλη σχεδίαση και διαμόρφωση
των αστικών βιοτόπων είναι δυνατή η προσέλκυση και η εγκατάσταση των
ευπρόσδεκτων ειδών και η αποθάρρυνση των ανεπιθύμητων.