BASINÇLI HAVA SİSTEMLERİ

İçindekiler
BİRİMLER...................................................................................................................................................................................................................1

1. GİRİŞ .....................................................................................................................................................................................................................3

2. SIKIŞTIRILMIŞ HAVA ÜRETİMİ EKONOMİSİ ..............................................................................................................................5

2.1 Elektrik üretiminin heaplanması – basit bir hesaplama ...................................................................................................5
2.1.1 Tam yükle çalışan bir kompresör için ..........................................................................................................................5
2.1.2 Ölçüleri Kullanarak Hesaplama .............................................................................................................................6
2.2 Eksik Yük Operasyonu Hesaplaması .. ...................................................................................................................................6
2.3 Performans Geliştirmelerinde Tassarruflar...............................................................................................................................................6

3. ENERJİ TASARRUFU İÇİN SIKIŞTIRILMIŞ HAVA ARZININ AZALTILMASI .....................................................7

3.1 Sıkıştırılmış Hava Kullanımı ........................................................................................................................................................7
3.2 Hava İhtiyaçlarının Değerlendirilmesi ...............................................................................................................................................7
3.2.1 Hava Kalitesi ..........................................................................................................................................................................7
3.2.2 Hava Mikarı – Kapasite ................................................................................................................................................8
3.2.3 Yük Profili ...................................................................................................................................................................................8
3.3 Sıkıştırılmış Havanın Yanlış Kullanımı ..............................................................................................................................9
3.3.1 Düzenlenmemiş Son Kullanımlar .......................................................................................................................9
3.3.2 Terkedilmiş Ekipman .nt....................................................................................................................................................10
3.3.3 Sıkıştırılmış Havaya İhtiyaç Bulunmayan Periyotlar .........................................................................................................................10
3.4 Sızıntılar ........................................................................................................................... ...........................................................................10
3.4.1 Sızıntı Miktarının Tahmini ......................................................................................................................................11
3.4.2 Sızıntı Belirleme .. ...................................................................................................................................................................12
3.4.3 Sızıntılar Nasıl Giderilir ...............................................................................................................................................12
3.4.4 Bir Sızıntı Önleme Programı ..................................................................................................................................13

4. ETKİLİ SIKIŞTIRILMIŞ HAVA DAĞITIMI ................... ..................................................................................................................14

4.1 Giriş........................................................................................................................................................................................................14
4.2 Ana Dağıtım........................................................................................................................................................................................15
4.3 Su Drenajı ............ ................................................................................................................................................................................18
4.4 Drenaj Kapakları.....................................................................................................................................................................................18
4.5 Hava Alıcılar .. .......................................................................................................................................................................................19
4.6 Regülatörler.................................................................................................................................................................................................20
4.7 Dağıtım Şebekesi............................................................................................................................................................................20
4.8 Bakım................ ........................................................................................................................................................................................21
4.9 Sistem İzolasyonu.... ................................................................................................................................................................................21
 •••••••••
5. SIKIŞTIRILMIŞ HAVA MUAMELESİ........................................................................................................................................................22
5.1 Giriş.........................................................................................................................................................................................................22
5.2 Kurutucular............................................................................................................................................................................................24
5.2.1 Desikant Kurutucular .....................................................................................................................................................24
5.2.2 Sorpsiyon Kurutucular .....................................................................................................................................................25
5.2.3 Delikesan (Emiş) Kurutucular................................................................................................................................25
5.2.4 Soğutma Kurutucuları ..........................................................................................................................................................25
5.3 Ardıl Filtreler ..........................................................................................................................................................................................25
5.4 Hava Alımı...............................................................................................................................................................................................25
5.4.1 Hava Alışlı Soğutma .....................................................................................................................................................26
5.5 Kurulum, Konfigürasyon ve Boyutlama ...............................................................................................................26
5.6 MuameleSistemleriBakımı .............................................................................................................................................................................27
5.7 Potansiyel tasarruf alanları .................................................................................................................. ........................................27

6. SIKIŞTIRILMIŞ HAVA ÜRETİMİ ....... ...................................................................................................................................................28

6.1 Pozitif Displasman Kompresörleri ... .......................................................................................................................................29
6.1.1 Karşılıklı Kompresörler ... ..........................................................................................................................................29
6.1.2 Dönen Pozitif Displasman Kompresörleri .............................................................................................................29
6.2 Dinamik Kompresörler. ......................................................................................................................................................................30
6.3 Enerji Etkin Kompresör Seçimi .......................................................................................................................................................30
6.4 Enerji Etkin Kompresör Seçimi Kontrolü ...................................................................................................................................31
6.4.1 Bireysel Kompresör Kontrolü ..... ..........................................................................................................................................32
6.4.2 Çoklu Kompresör Kontrolü .... ........................................................................................................................................34
6.4.3 Basınç Kontrolünün Önemi ............... ........................................................................................................................35
6.5 Boyutlama.......................................................................................................................................................................................................36
6.6 Bakım........... ..............................................................................................................................................................................................36
6.6.1 Kompresör Bakımı.................................................................................................................................................................37
6.6.2 Kompresör galerileri...............................................................................................................................................................37
6.7 Isı Kazanımı ..............................................................................................................................................................................................39
6.7.1 Hava soğutmalı Kompresörlerle Isı Kazanımı ..........................................................................................39
6.7.2 Su soğutmalı Kompresörlerle Isı Kazanımı.................................................................................................40
6.7.3 Kompressör Isı Enerjisi kazanımlarının Hesaplanması ...................................................................40
6.7.4 İşlem Görevlerinde Sıcak Sıkıştırılmış hava Kullanımı ....................................................................40
6.8 Enerji Tasarrufu İçin Saha Entegrasyonu ...........................................................................................................41
••••••••••••••
7. SIKIŞTIRILMIŞ HAVA SİSTEMLERİNİN İZLENMESİ ................................................................................................................42
7.1 İzleme…… ..............................................................................................................................................................................................42
7.1.1 Kompresörler...........................................................................................................................................................................42
7.1.2 Hava Akış Ölçerler..........................................................................................................................................................43
7.1.3 Kompresör Yuvası Hava Akış Ölçerleri ......................................................................................................44
7.1.4 Dağıtım Çizgisi Hava Akım Ölçümü ..............................................................................................................45
7.2 İzleme ve Hedefleme ..............................................................................................................................................................45

8. SIKIŞTIRILMIŞ HAVA DENETİMİ.............................................................................................................................................................46

8.1 Son Kullanım Denetimi..........................................................................................................................................................................46
8.1.1 Sızıntılar ......................................................................................................................................................................................46
8.1.2 Son Kullanıcılar ................................................................................................................................................................47
8.2 Dağıtım Şebekesi Denetimi.......................................................................................................................................................47
8.3 Hava Muamemelsi Denetimi ..........................................................................................................................................47
8.4 Kompresör Yuvası Denetimi ...........................................................................................................................................47

EKLER 1: SAYAÇ DETAYLARI . ................................................................................................................................................................49

A1.1 Pitot Tüpü ............................................................................................................................................................................................49
A1.2 Ölçme Deliği Plakası ............................................................................................................................................................49
A1.3 Türbinsayaçları…….................................................................................................................................................................................50
A1.4 Burgaç Döküm Sayaçları…… ............................................................................................................................................................51

•••••••••
 •••••••••••••
BİRİMLER
•
Güney Afrika metrik birimleri kullandığından, bu kılavuzda ilk tercihtir. Ancak emperyal
birimler de genelde parantez içinde verilmektedir. Kullanılan birimler aşağıda verilen
tabloda gösterilmiştir:

Table 1: Birim Değişimleri

Metrik Emperyal Değişim
Mutlak basınç bar psi 1 barg = 14.7 psig
Bsınç ölçümü barg psig 1 barg = 14.7 psi
Akış, volumetrik l/sec cfm 1 l/s = 2 cfm (yaklaşık)
l/sec cfm 1 l/s = 2 cfm (yaklaşık) J/l
Güç kW hp 1 kW = 1.34 hp
Enerji kWh Btu 1 kWh = 3412.4 Btu
Spesifik enerji J/l

KISALTMALAR:
psi: inç başına pound
psig: ölçülen inç metre başına pound l/sec: litre bölü
saniye
cfm: feet küp bölü dakika
J/l: Jül//litre
kW: kilowatt
hp:beygirgücü
kWh: kilowatt-saat
Btu: İngiliz termal birimleri

Mutlak Basınç = ölçü basıncı + 1 bar

1 bar = 100 kPa
Standart atmosfer basıncı = 1.013 bar
GİRİŞ

Bu kılavuz enerji işletimi ve sıkıştırılmış hava sistemleriyle sistem performansını mali bakımdan en iyi şekilde
kullanabilmek isteyenler için yazılmıştır. Bu kılavuzda yazılı enerji randımanı maddelerinin gerçekleştirilmesi belli
fiyatların düşmesine neden olabilir.

Sıkıştırılmış havanın bu kadar popüler olması, onun enerji taşıyıcı olarak çok yönlü, güvenli ve esnek olmasından
kaynaklanır.

Normalde sıkıştırılmış hava endüstrinin toplam enerji kullanımının %10’una eşit. 10 yıllık kullanım
sonunda sıkıştırılmış hava %10 bakım, 15% işletim ve %75 enerjiden oluşur. Bu yüzden sıkıştırılmış
hava sistemi kurulması enerji kullanımını (bu kılavuzda belirtildiği üzere) azaltacağından, ciddi
ekonomik tasarrufa da meyil verir.

Genel olarak sıkıştırılmış havada kullanılan enerjinin %30’u boşa gittiğinden, basit yöntemler bu israfı yok edebilir.
Bu, üretimden kayıp verilmeden yapılabilir.

Akılda bulunması gereken başka bir faktör de kullanıcıların fark etmesi olmalı, çünkü bu kişiler sıkıştırılmış
havanın başka enerji ortamlarının yanında bedava veya çok ucuz olduğunu düşünürler ve aslında yüksek
maliyetini fark etmezler.

%30 enerji tasarrufunun neden olacağı yıllık mali tasarruf kompresör özelliklerine göre aşağıda
tabloda gösteriliyor.

Bu tablo enerji fiyatları için Eskom'um Megaflex fiyatlarını göz önünde bulunduruyor. 40 saatlik bir hafta sistemi 3
haftalık yıllık kapatmayı göz önünde bulunduruyor. 168 saatlik haftalık kullanım ise sürekli işletmeyi farz
ediyor. Bu rakamlar tahminidir ve elektrik fiyatlarından ve kompresörlerden doğacak farklar göz önünde
bulundurulmalıdır.

Bu kılavuz sıkıştırılmış hava kullanıcısına sistemlerini geliştirme ve iyileştirme konusunda tasarım, işletim ve
performans bazında bilgi veriyor.

Tasarruf yapılacak ana konular şunlar:

• Sıkıştırılmış havanın kullanışı / yanlış kullanımı / isteği (3. Bölüm).

• Sıkıştırılmış havanın dağıtımı (4. Bölüm)
• Sıkıştırılmış havanın işlenmesi (5. Bölüm)
• Sıkıştırılmış hava yapımı (6. Bölüm)
• Sıkıştırılmış hava kontrolü ve izlenmesi (7. Bölüm)

Bu konularda tasarruf yapmanın en iyi yolu yukarda belirtilen sırada konuların ele alınmasıdır. Sızdırma
(Sıkıştırılmış hava dağıtımına bağlı 3. Bölümde) ve kontrol (6. Bölüm) en büyük harcama nedenleri. Bunlar toplam
ziyanın %70’ine eşit.

Bu kılavuz, hava sıkıştırmasının termodinamik işlemi sırasında harcanan sıcak havanın nasıl tasarruf
edileceğini anlatıyor. Sistem işletmesi ve denetimi bölümleri kılavuzun farklı yerlerinde tartışılıyor.

3 Güney Afrika deneyinden yola çıkılarak bulunan bulguların sonucunda yapılacak sistem enerji
tasarrufu teknikleri kılavuzun sonunda gösteriliyor.

2. SIKIŞTIRILMIŞ HAVA ÜRETIMININ EKONOMISI

Sıkıştırılmış havanın sevki büyük miktarlarda elektrik tüketen ve sürekli bakıma ihtiyaç duyan
maliyetli donanımlara ihtiyaç duyar. Ancak, bir çok kullanıcı sıkıştırılmış hava sistemlerinde
yapacakları performans iyileştirmesinin neticesinde yıllık olarak ne kadar para tasarruf
edeceklerinin pek farkında değillerdir.

Elektrik sıkıştırılmış hava üretimi içersindeki en fazla maliyeti kapsar. Başlangıç sermayesi
maliyetleri genel olarak bir yıl gibi kısa bir süre içersinde (kompresörün tipine, üreticisine ve
elektrik fiyatlarına bağlı olarak) elektrik maliyetleri tarafından aşılır. Bakım maliyetleri, sistemin
kalitesine ve kullanımına bağlı olarak başlangıç maliyetinin %10 nu veya biraz daha fazlası
olabilir.

Bu başlığı takibe eden bölümlerde tahmini yıllık elektrik maliyetlerinin basit hesaplamalarını
gösterecektir.

2.1 BASIT BIR HESAPLAMAYLA ELEKTRIK MALIYETLERININ HESAPLANMASI

Elektrik tüketicileri, sadece tükettikleri enerji (kWh) veya enerji üzerinden ve azami KVA talebi
üzerinden fiyatlandırılırla. Azamai talep tipik olarak bir ay içersinde herhangi bir yarım saatlik
kVA talebinin talep ortalamasıdır.

2.1.1 TAM YÜK ALTINDA ÇALIŞAN BİR KOMPRESÖR İÇİN

Aşağıda verilen değerlere bu hesaplamada ihtiyaç vardır:

i. Motor Oranı
ii. Motor verimliliği ( İsim plakası veya el kitabından)
iii. Yılık işletim saatleri
İV. Elektrik Maliyeti. Mesela, tüketim ve azami talep için tarife
V. Motorun Güç faktörü (PF)

%90 verimlilikle çalışan bir motorun, Eskom 0.0746 R/kWh ve R41.33 / kVA (tahminen bu
motorun azami talebe dikkate değer bir katkı sağlamadığını varsayalım) standart tarifesine
göre:

Yıllık Elektrik Enerjisi Maliyeti;

1
= kWx (0.9) x 24 saat x 7 gün x 52 hafta a0.0746 R/kWh
 (0.9) x 24 saat x 7 gün x 52 hafta x 0,0746 R/kWh

Söz konusu yüzde daha yeni ve verimli motorlar için yüksek olabilir. Ancak eski ve yeniden
sarılmış motorlar için bu %80 demektir. Elektrik motorlarının performanslarının izlenmesi
gerekmekte ve eğer verimliliklerinde ekonomik olarak kabul edilebilir değerlerin altında bir
düşme varsa bakıma gönderilmeli veya değiştirilmelidirler.

R/41.33/kVA tarifesi talebi için ve tüm fabrikanın pik talabi ile kompresörün azami talebinin
çakıştığını varsayalım:

Aylık Talep Ücreti = Max kW / 0,9 / PF

x R41.33

2.1.2 ÖLÇÜMLERIN KULLANILMASI SURETIYLE HESAPLAMA

Maliyetleri hesaplamanın bir diğer sağlıklı yolu, amper ve voltların her ikisinin birden tan yük
altında elektirik ölçümlerini yapmaktır. Motor oranına ve verimliliğine ihtiyaç yoktur. Ancak,
tam yük güç faktörü istenir. Bu mevcut değilse imalatçıdan alınabilir.

İhtiyaç Duyulan Veriler:

i. Tam yük Amperi

ii. Tam yük Voltajı
İİİ. Tam yük güç (enerji) faktörü
İV. Tam yük altında yıllık işletim saatleri
V. Elektrik tarifesinin maliyeti.

Buna göre;

Yıllık Elektrik maliyeti =

Güç (enerji faktörü)
Tam yük amper x volt x
1000

x yıllık işletim saatleri

x kWh başına elektrik maliyeti

2.2 KISMI YÜK IŞLETIMLERI IÇIN HESAPLAMA

Söz konusu hesaplama kompresörüm tam yük altında çalıştığı saatlerin yüzdesini ve
kompresörün geri kalan zaman için çalışmasının ortalama fraksiyonu kullanılarak yapılır.

İhtiyaç duyulan veriler:

i. Motor Oranı
ii. Motor Verimliliği - İsim Plakasından
iii. Yıllık işletim saatleri
iV. Elektrik Maliyeti
v. Tam yük çalışmanın yüzde zamanı
vi. Tam yük altında çalışmadığı zamanın yüzdesi
vii. Tam yük altında olduğunda elektrik tüketiminin bir yüzdesi olarak, tam yük altında değilken
elektrik tüketimi.
Zamanının %35 de tam yükün 0.3 de ve zamanının %65 de tam yük altında çalışan bir
kompresör için:

Yıllık Elektrik Enerjisi Maliyeti =

kWx (0.9) x 24 saat x 7 gün x 52 hafta a0.0746 R/kWh
(0.9) x 24 saat x 7 gün x 52 hafta x 0.0746 R/kWh

Megafleks gibi daha karmaşık fiyatlandırma yapıları olan ve Farklı fiyatlarda sanayi müşterileri
için Eskom faturaları gibi Elektrik Hizmetleri. Söz konusu fiyatlara enerji (R/kWh) ve talep
fiyatları (R/kVA) dahil olup gün içersindeki kullanım zamanına, tüketim seviyesine ve sezona
bağlı olarak farklı fiyatları vardır. "off-pik" tarife zamanlarını ucuzlatmak için talebi yeniden
yapılandırmak mümkün olabilir. Potansiyel tasarrufları hesaaplarken bu hususu aklımızda
tutmamız gerekir.

2.3 PERFORMANS İYILEŞTIRMESINDEN YAPILACAK TASARRUFLAR

Sıkıştırılmış havada yüksek basın istendikçe havayı sevk etmenin maliyeti daha da yüksek
olacaktır. 7 barg (100 psig) bir sistem için ilaveten yüzde bir işletme enerjisi her bir 0.14 bar
(2psi) işletim basıncı için gerekecektir.
Kullanım süresi maliyetinin kullanılması gerekir zira, ömür boyu elektrik maliyetleri
kompresörlerin başlangıç maliyetlerinden çok daha büyüktür. Yalnız maotorun veya
kompresörün verimliliği değil, tüm bir sistemin verimliliği dikkate alınmalıdır.

Sıkıştırılmış hava sistemleri düşük maliyet çözümünü yerine gerçekleştirebilmek için,

kullanıcılar sıkıştırma, işlem, dağıtım, kontrol ve izlemenin belirlenmesi için uygun ekonomiye
dayalı sistemler seçmelidirler.

3. ENERJİDEN TASARRUF ETMEK İÇİN SIKIŞTIRILMIŞ HAVA İHTİYACININ AZALTILMASI

3.1 SIKIŞTIRILMIŞ HAVANIN KULLANIMI

Sıkıştırılmış hava kullanımı sürekli olarak izlenmelidir ve yeniden değerlendirilmelidir. Temel

tasarrufların yapılabilmesi için sıkıştırılmış havanın şantiyenin içersinde nerede ve nasıl
kullanıldığı araştırılarak açığa çıkarılmalıdır.

Sıkıştırılmış hava son kullanıcıya ulaştığında, maliyeti 50c/kWh civarında son derec yüksek
olacaktır. Aşağıda belirtilenlerin yapılabilmesi için her bir kullanımın araştırılması hayati bir
önem taşır:

1. Sıkıştırılmış havayla işletim gereklimidir;

2. Tedarik basıncı gerekenden daha mı fazladır.
3. kullanımda olamadığı süreler için tedarik hattını izole etmek için yeterli tesis var mıdır?

Temizleme ve soğutma işlerinde kullanılan sıkıştırılmış havanın kullanımında iki temel

kullanım hatası vardır: Alternatif olarak temizlik tezgâhları daima hazırdır ve genel olarak
soğutma işlemleri yüksek basınç fanlarıyla veya düşük basınçlı sıkıştırılmış havayla
yapılabilir. Genel kural sıkıştırılmış havanın yalnızca güvenliğe, verimliliğe veya işçiliği
azaltmaya katkısı varsa kullanılmasıdır. Sıkıştırtmış hava kullanıldığında tipik genel verimlilik
yaklaşık %10 dur. Buna göre kullanılan hava asgari miktar, basınç ve sürede olmalıdır.

3.2 HAVA İHTİYACININ DEĞERLENDİRİLMESİ

Hava ihtiyacı havanın kalitesi, miktarı ve tesisinizdeki son kullanıcı tarafından istenilen
basınca göre belirlenir. İhtiyaçların dikkatlice değerlendirilmesi, sıkıştırılmış hava sisteminin
düzgün bir şekilde yapılandırılmasını güvence altına alır.

3.2.1 HAVA KALİTESİ

aşağidaki tabloda belirtildiği gibi, basınçlı havanın kalite aralığı tesisi havasından ve
solunan hava arasındadır.

Sanayi uygulamalarında tipik olarak üç kalitedeki hava seviyelerinden kullanılır. Kalite,

kuruluk ve son kullanıcı tarafından istenilen konteminant seviyesi ile belirlenir ve filtreleme ve
kurutma donanımı ile son bulur.
 TABLO 3: Hava Kalite Aralığı

Tesis Havası Enstrüman Havası İşletme Havası Solunan Hava

Hava Aletleri, hava Laboratuarlar, Gıda ve eczacılık Hastane hava
basınçlı vanalar, genel püskürtme boya, toz süreç havası sistemleri, dalış tüpleri
tesis havası kaplama, klima dolum istasyonları
kontrolü ve/veya kum
püskürtme (kumlama)

Kalite arttıkça havanın üretim maliyet de artar. Yüksek kalitede üretilecek hava yalnız
başlangıç sermayesini arttıran değil aynı zamanda tüm tesisi kapsayacak şekilde enerji
tüketimi ve bakım maliyetleri bakımından çok daha pahallı işletimi gerektiren ilave donanıma
ihtiyaç duyar.

Havanın kalitesini belirleyen bir diğer faktör olsun veya olmasın yağlamadan ari havadır.
Yağlamadan ari hava, yağlamasız kompresörler veya ilave separasyon ve filtre donanımları
bulunan yağlama enjeksiyonlu kompresörlere ihtiyaç vardır. Yağlamadan arî döner vidalar ve
pistonlu kompresörler genel olarak daha yüksek sermaye maliyetine sahiptirler. Yağ
enjeksiyonlu kompresörle düşük verimlilikte ancak yüksek bakım maliyeti olan
kompresörlerdir. Ancak, yağlama enjeksiyonlu kompresörler tarafından kullanılan ilave
separasyon ve filtre donanımları özellikle sisteme düzgün bakım yapılmıyorsa düşük
verimliliğe neden olurlar. Yağdan ari veya yağ enjeksiyonlu kompresör seçiminden önce ürün
kontaminasyonuyla birlikte risk ve maliyet ilişkisi dahil olmak üzere yağlamadan ari
kompresörler için son kullanım özelliklerinin verilmesi dikkate alınmalıdır.

3.2.2 HAVA MİKTARI - KAPASİTE

Sıkıştırılmış hava sisteminin istenilen kapasitesi, sahada kullanılacak aletlerin ve süreç

operasyonlarının (yük faktörlerini dikkate alarak) toplamı alınarak belirlenir. Toplam hava
talebi, her bir alet ve işlem için gerekli maksimum talebin toplamı olmayabilir. Ancak, her
birisinin ortalama hava tüketiminin toplamı önemlidir. Kısa vadeli yüksek talepler hava
alıcısına depolanmış havadan karşılanabilir. Yüksek talep kaynaklarının yakınına Stratejik
olarak konumlandırılmış hava alıcıları etkili olabilir. Birçok vakada talep sisteminin
geliştirilmesine bağlı olarak kontrol stratejisi içersinde kompresör kapasitesi tüm sistem
içersinde düşürülerek çözümlenebilir.

Olması gerekenden büyük kompresörler son derece etkisizdir. Çünkü sistemlerin birçoğu
birim kısmi yük işletiminde üretilen havanının hacim başına daha fazla enerji kullanır. Birçok
vakada çoklu küçük kompresörleri belli bir kontrol sırasıyla işletmek özelliklede talebin pikten
az olduğu zamanlarda daha etkili ve akıllıcadır.

Eğer bir sistem düzgün tasarlanmış ve bakılmışsa, ancak hala kapasite sorunu söz konusu
ise bazı uygulamalarda kullanılacak sıkıştırılmış hava için kompresör ilavesi gözden
geçirilmelidir. Bazı görevler için, fanlar veya elektrikli aletler daha etkili ve uygun olabilir.

3.2.3 YÜK PROFİLİ

Sıkıştırılmış hava sisteminin uygun tasarımı ve işletimi için bir diğer anahtar, tesislerin
sıkıştırılmış hava yük profillerinin zaman süreci üzerindeki isteklerine göre
değerlendirilmesidir. Zaman içersinde havaya olan talebin değişmesi, sistem tasarımında
dikkate alınması gereken temel bir unsurdur. Havaya olan talebin geniş çeşitlilikte olduğu
tesislerde kısmi yük altında etkin olarak çalışabilecek sistemlere ihtiyaç vardır. Sıralı kontrollü
birden çok kompresör, böyle bir durum dsöz konusu olduğunda daha ekonomik bir işletim
sağlayabilir. Daha düz bir yük profiline sahip tesisler daha basit kontrol stratejileri
kullanabilirler.

3.2.3.1 YAPAY TALEP

Yapay talep, uygulamalar için gerekli olandan daha fazla yüksek basınç tedarik etmenin
sonucunda düzensiz son kullanım tarafından istenen aşırı hava hacmidir. Bunun kesinlikle
ortadan kaldırılması gerekir.

3.2.3.2 BASINÇ

Farklı basınç ve işletimler faklı basınçlara ihtiyaç duyarlar. Pnömatik alet imalatçıları aletleri
özel basınçlara göre sınıflandırırlar ve proses mühendislerinin proses işletiminin basınç
ihtiyacını belirlemeleri gerekir. İstenen basınç seviyeleri kurutuculardan, separatörlerden,
filtrelerden ve borulardan kaynaklanan sistem kayıplarını istenen basınç seviyesi için dikkate
alınması gerekir. Daha öncede belirtildiği gibi, her bir 0.14 bar (2psi) basınç işletme basıncı
içersinde %1 oranında ilaveyle işletim enerjisi maliyetini arttırır.
3.3 SIKIŞTIRILMIŞ HAVANIN YANLIŞ KULLANIMI

Sanayide sıkıştırılmış hava son derece yanlış kullanılmaktadır. Dolayısıyla tüm kullanımlara
azami dikkat gösterilerek daha etkin maliyet kontrolü veya sıkıştırılmış hava yerine farklı bir
yöntem kullanılabilir.

Örneğin, çelikhanelerde yapılan ölçümlerde ortalama hava talebinin 7 barg da 5000l/s olduğu
saptanmıştır. yapılan araştırma sonucunda 2.000 l/s havanın uygun olarak kullanıldığı 2.000
l/s havanın 3 barda ve 1.000 l/s havanın ise sıkıştırlmış havaya ihtiyaç duyulmayan su
püskürtme ve rulmanların soğutulması gibi işlerde kullanıldığı anlaşılmıştır.

Sıkıştırılmış hava bir tesiste bulunabilecek en pahallı enerji formudur. Ancak aynı zamanda
temiz, her zamana kullanıma hazır ve kullanımı basittir. Dolayısıyla uygulamalarda diğer
enerji kaynakları daha ucuz olmasına rağmen sıklıkla kullanılır. Kullanıcıların sıkıştırılmış
hava seçeneğinden önce daha az maliyetli güçleri dikkate almalıdırlar.

Altenatif enerji kaynaklarını kullanarak birçok işletim daha ucuz olarak yapılabilir.
Örneğin, sıkıştırılmış hava vorteks tüpleri yerine elektrik panolarını soğutmada
havalandırma veya fanlar kullanınız.
Yüksek basınçlı hava akışını bir orifis içersinden geçirmek suretiyle sıkıştırılmış hava
Venturi yöntemi kullanarak vakum elde etmek yerine vakum sistemi uygulayınız.
Ambalajları şişirmek için veya soğutma, üfleme, karıştırma gibi işlemlerde sıkıştırılmış
hava yerine fanlar kullanınız.
Kalıntıları atmak veya parçaları temizlemek için sıkıştırılmış hava yerine fırçalar, fanlar
veya vakum sistemleri kullanınız
Parçaları kaldırmak için sıkıştırılmış hava üflemesi yerine fanlar, elektrikli hareket
ettirici (aktüatör) veya hidrolik kullanınız.
 Püskürtme tabancaları ve havalı marpuç için yüksek basınçlı sıkıştırılmış hava yerine
düşük basınçlı hava kullanınız.
Güvenli ve uygun olan yerlerde Hareket ettiriciler (aktüatörler) veya aletler için elektrik
motorları kullanınız (elektrikli aletler daha az hassasiyette tork kontrolüne, daha kısa
kullanım süresine ave sıkıştırılmış havayla tahrik edilen aletlere nazaran daha az
Güvenliğe sahiptirler).
Havalı bıçaklar için sıkıştırılmış hava yerine yüksek basınç üfleyicilerini kullanınız.
Konveyörler üzerinde ürün bıçağın altından geçerken durduğu takdirde otomatik olarak
durdurulabilir.

Sıkıştırılmış havanın düzgün olmayan kullanımı düzenli olmayan son kullanımlar ve terk
edilmiş donanıma hava tedarikinin devam ettirilmesidir bunların her ikisi birden aşağıda tarif
edilmiştir:

3.3.1 DÜZENSİZ SON KULLANIMLAR

Basınç regülâtörü son kullanım basıncını sınırlamak amacıyla kullanılmış ve aletten önce
dağıtım sisteminin içersine yerleştirilmiştir. Eğer alet regülâtörsüz çalıştırılırsa sistem
basıncının tamamını kullanır. Bu durum sistemin hava talebini ve enerji kullanımını alet
yüksek basıncı kullandığı sürece arttırır. Yüksek basınç seviyeleri ayrıca donanımın yüksek
bakım maliyetiyle ve daha kısa kullanım ömrüyle karışılacağı arızalarla sonuçlanabilir.

3.3.2 TERK EDİLMİŞ DONANIMLAR

Birçok tesis zaman içersinde tesiste ki birçok donanımın yapılanmasını değiştirir. Bazı
hallerde tesiste bulunan donanımların bazıları ise artık kullanılmaz. Söz konusu bu
donanımlara giden hava akımının kesilmesi, tercihan bunun dağıtım sisteminden tüm
işletimde kullanılan diğer donanımları etkilemeden yapılması gerekmektedir.

3.3.3 SIKIŞTIRILMIŞ HAVANIN İSTENMEDİĞİ DÖNEMLER

Bir diğer ortak kullanım hatası ise ihtiyaç olmadığı zamanlarda yapılan sıkıştırılmış hava
üretimidir. Birçok durumda üretim saatleri dışında sıkıştırılmış havaya ihtiyaç duyulmaz.
Ancak, kompresörlerin kapatılmaması sıkça karşılaşılan bir durumdur.
3.4 KAÇAKLAR
Bu konu, yanlış kullanım konu başlığının başında gelmektedir. Bu konu, burada, tek başına
ele alınmasının sebebi, söz konusu meselenin başlı başına tek ve en büyük israf sahası
olması ve tasarruf sağlamanın en kolay ve en ucuz yolu olmasıdır. Bir sistem içersinde %5 lik
bir kaçak mükemmel ve %10 lık bir kaçak ise iyi olarak değerlendirilir. En yüksek %70 talepli
kaçakları olan sistemler ölçümlenmiştir.
Kaçak yalnız doğrudan bir israf edilen enerji kaynağı olmayıp, aynı zamanda dolaylı yoldan
işletme maliyetlerini arttıran bir unsurdur. Kaçaklar arttıkça sistem basıncı düşer ve havayla
çalışan donanımın etkinliği azalır ve üretim etkilenir. Sıklıkla çözüm olarak kayıpları
karşılamak adına sistem basıncının yükseltilmesi yoluna gidilir. Artan çalışma süresi aynı
zamanda ilave bakım taleplerini ve programsız aksama süresini de beraberinde getirir.

Tablo 4: Kaçaklar Dolayısıyla İsraf Edilen Enerji

Delik çapı 7barg da hava Kaçağı İsraf Edilen Hava Karşılığında Sıkıştırma İçin
İstenilen Enerji
 mm l/s Cfm kW
0.4 (Pin kafası) 0.2 0.4 0.1
1.6 (uygun kafa) 3.1 6.2 1.0

3.0 11.0 22.0 3.5

Tablo 5: Güney Afrika da Hava kaçaklarının Maliyeti

Kompresör Yıllık Sıkıştırılmış Havanın Maliyeti [R]

Kapasitesi[kW] 4Ohr/Haftalık Kullanım[R] l68hrHaftalık Kullanım[R]
75% 50% 75% 50%

18 4260 2840 11795 7864

90 21300 14200 58975 39317

160 7865 25244 104843 69895

315 74545 49697 206408 137605

Kaçakların sistemin herhangi bir yerinden gelmeleri mümkün olduğundan en sorunlu ortak
sahalar:
Kaplinler, hortumlar, borular ve fitingsler
Açık yoğunlaştırma kapanları, ve kapama vanaları ve
Boru bağlantıları, ayırma parçaları ve diş dolgu macunları,
kaçak basınç regülatörleri
Sürekli olarak açık bırakılan hava soğutma hatları
İhtiyaç haricinde işletimde bırakılan Hava kullanan donanımlar.

Birleşik Krallık sanayinin hava kaçaklarından doğan zararı her yıl ₤100 m (bir milyar Rand)
olduğu tahmin edilmektedir. Tablo 4 te en ufak deliklerin bile enerji israfına olan katkısıyla ilgili
örnek vermektedir.

Kaçaklar endüstriyel sıkıştırılmış hava sistemindeki kaçaklar enerji israfında dikkate değer bir
yer kaplar. Söz konusu israf bazı hallerde kompresör çıktısının %20-30 na ulaşır. İyi
bakılmamış bir tesiste kaçak oranı toplam sıkıştırılmış hava üretimi kapasitesinin yaklaşık %
20 ne eşittir. Diğer taraftan faal bir kaçak tespiti ve gerekli tamirat kompresör üretim
çıktısının % 20 kadar kaçağı azaltabilir.

Kaçaklarla mücadelenin ilk adımı, maliyetin ne olduğunun bilinmesi hususudur. Daha sonra
tesisin tümünü kapsayan bir uyarı programının yürürlüğe sokulmasıdır. Düzenli olarak
sıkıştırılmış hava sisteminin, düzgün bir bakımla birlikte kontrol edilmesi kaçakların azaltılması
üzerinde etkili olacaktır.

3. KAÇAĞIN MİKTARININ TAHMİN EDİLMESİ

Kaçak oranının belirlenmesi için ölçüm yapılması gereklidir. Bu ölçümler için Birkaç yöntem
söz konusudur.

Sistem içerisindeki kaçakların tespit edilmesinde takip edilecek en iyi yol hiç şüphesi
ölçümdür. Ancak, uygun ölçümleri yapabilecek cihazların yokluğunda, yüksüz test (no-load)
uygulaması sistemdeki kaçakların tespiti için yürütülmelidir.

3.4.1.1 YÜKSÜZ YÖNTEM 1

Söz konusu yöntem, bilinen miktarda hava üreten, on / off yükte işletilen kompresörlere
uygulanır.

Havayla işletilen tüm alet ve cihazları kapatınız.

Kompresörü çalıştırmak suretiyle tam yük hat basıncında çalıştırınız. Yükten off
konumuna geldikten sonra hat üzerindeki basınç kaçaklar nedeniyle düşmeye
başlayacaktır ve kompresör tekrar yüke geçecektir.
Bir çok kere çevrim yapıldıktan sonra, ortalama yük zamanı (T) ve ortalama yüksüz
zamanı (t) not ediniz.
Buna göre toplam kaçak aşağıdaki şekilde hesaplanır:

Kaçak (l/san) = (Q xT) / (T+t)

Kaçak (%) = [(Tx100)/(T+t)]

Burada Q = Kompresörüm Hava kapasitesini temsil etmektedir (Litre/Saniye)

3.4.1.2 YÜKSÜZ YÖNTEM 2

Söz konusu test kompresörleri modülasyonu için, kompresör çıktıları bilinmediğinden dolayı
çok daha zordur. Aşağıdaki yöntem, alıcının aşağısına doğru olan akımı ölçebilecek basınç
saati varsa kullanılabilir.

● Tüm borulama dahil olmak üzere, alıcının (receiver) izolasyon vanasının, alıcıların
ana hava aşağı akış hacmini (V) Litre ve hesaplayınız. (25 mm ve üstü)
● Sistemi işletme basıncına getiriniz (P1) ve daha sonra izolasyon vanasını kapatınız.
● Zamanı basıncın P2 ye düşmesini kayda geçiniz.
● Daha sonra Kaçak aşağıdaki şekilde hesaplanabilir.

Kaçak (litre /san) =V (litre) x [P1-P2] (barg)}

{T (san}

Yukarıdaki denklemin derivasyonu:

Sistem Hacmi = V (m3 )

Sistemin başlangıç Basıncı = P1

(barg) Sistem son basıncı =

P2 (barg) düşen basıncın zamanı

= T (san)
Atmosferik basınç = Pa 1.013 bar

Serbest havanın başlangıç miktarı (P1+Pa) 3 = {(P +P )/ x V (m ) I = Pa}

V P1+Pa P2+Pa 3
Buna göre Akış oranı = (m /sec)

4. Etkili Sıkıştırılmış Hava dağılımı

4.1 Giriş

Havanın nihai kullanımının azaltılması olasılığının hesaplanması ve sızıntının boyutunun

hesaplanmasından sonra önümüzdeki adım dağıtım şebekesini incelemektir. Bu aşamada
enerji kullanımını etkileyen en önemli faktörler şunlardır:

1. Uygun olmayan boru boyutları yüzünden meydana gelen basınç kayıpları

2. Var olan düzlemlerde suyu yoğunlaşmaktadur ve bu yoğunlaşma sonucu bazı aletlere
zarar verilmektedir. Aynı zamanda bu yoğunlaşma ek olarak basınç kayıplarına sebep
vermektedir.
3. Borulardan ve nihai kullanım teçhizatından hava sızıntısı meydana gelebilir. Bu sızıntı
kötü bakım sonucu oluşabilir ve birçok durumda geçici olarak buharlaşan drenaj
valflarıyla sonuçlanır.
Tipik bir hava basınç sistemi aşağıda şekil 1 de verilmiştir. Aşağıdaki bölmeler bu diagrama
aiittir ve ana tasarım kriterlerini ve içeriklerini belirtmektedir.

Şekil 1: Sıkıştırılmış hava sistemi bileşenleri (kaynak:ETSU)

4.2 Ana Dağıtım Borusu:

Genel olarak Sıkıştırılmış havanın kullanılacağı noktaya getirilmesi için en uygun olan metod
yuvarlak dağıtım borusudur. Bu şekildeki bir ağın en önemli avantajları şunlardır:

- herhangi bir açık noktaya olan ivme azaltılmaktadır, çünkü hava iki yönden de bir
noktaya yönelebilmektedir. Böylece sistemdeki basınç düşüşünü azaltmaktadır.
- Otomatik bölge valfleri izole edilmiş alanlara yerleştirilebilir. Bu alanlar farklı işlem
yolları izleyebilir.
- Dağıtım sisteminin değişimi veya genişletilmesi kolaylıka yapılabilmektedir.

Benzer bir şekilde her binanın etrafına ana dağıtım borusu yerleştirilebilir ve aynı zamanda
sadece bir besleme noktası bütün daşıtım şebekesini beslemelidir. Bununla birlikte her ağın
tek bir metreyle teker teker ölçülmesini sağlayabilir. Böyle bir ağın örneği aşağıda verilmiştir:
 Şekil 2: Tercih edilen dağıtım borularının ana hatları (Kaynak:ETSU)

Hava geçiş yerlerinin çapları genellikle işlem hacimlerinin hesaplamalarındaki ivmelere

bağlıdır. 6.0 m/s ile hareket eden bir cismin şekli hedef değer olarak belirlenmiştir. Bu değerin
seçilme sebebi, aşırı basınç kaybını engellemek için uygun oluşudur. Tablo 6 7 barg çıkış
basıncına sahip olan çeşitli borularda maksimum tavsiye edilen akış miktarını belirtmektedir.
Hızlı bir referans değeri için şekil 3 ve 4 teki nomograflar dağıtım hatları için iyi bir yçn
göstericidir. Dağıtım sistemi öyle bir şekilde tasarlanmalıdır ki 0.2 bar dan daha az bir basınç
düşüşüne izin vermemelidir ve bunu yaparken de kullanıldığı yerde tam kapasiteyle
çalışmalıdır.
Tablo 6: Maksimum tavsiye edilen akış oranları:

Boru Deliği Max Akış

mm l/s Cfm
10 5 10
25 25 55
50 100 220
65 180 375
80 240 500
100 410 875
150 900 1,900
Şekil 3: Değişken hızlarda boru taşıma kapasiteleri (Kaynak:ETSU)

Şekil 4: Çelik borulardaki basınç düşüşü (Kaynak:ETSU)

Eğer ana dağıtım borusunda hata yapma imkanımız varsa o zaman bu hatayı ilerideki talep
artışını düşünerek yüksek tarafta yapmalıyız. Enerji verimlilği anlamında standart ölçüden
daha küçük ölçüler yapılırsa enerji sektöründe çok belirgin olur ve beraberindeki sonuçlara
katlanmaya zorlar. Eğer böyle bir şey meydana gelirse havanın hızı fazlalık olacaktır ve
yüksek basınç kayıplarına neden olacaktır. Bu yüksek basınç kayıpları aynı zamanda
yoğunlaşan suyun ayırlmasını da engelleyecekir. Aşağıdaki tablo değişik çaplardaki borular
için harcanan gücü göstermektedir. Bu esnada akış hızı 500 l/s (1,000 cfm) die ve 7barg
basınca sahiptir.

Kompresör yuvasının ana dağıtım borularına olan bağı daha fazla olmalıdır ki bu fazlalık
basınç kayıplarını engellemelidir. Ana dağıtım boru hattında alanın iki katı bir boru kullanmak
da yön gösterici olabilir. Eğer dağıtım borularının uzunluğu 8 metreyi geçmezse o zaman
daha yüksek basınölara izin verilebilir (20 m/s ye kadar). Bu durumda, belirlenen
kompresörler geniş kapsamlı bir nihai kullanıcının yanında montajlanmalıdır.

Tablo 7: Güç harcamasında dağıtım şebekesi (500l/s, 7 barg)

Nominal Boru Deliği 100 m (bar) için Eşit Güç Kaybı

(mm) basınç düşüşü (kW)
 50 2.6 18
65 0.9 5
80 0.2 0.8
100 0.1 0.4

4.3 Su Drenajı

Kurutulmamış Sıkıştırılmış hava için dağıtım ağında suyun yoğunlaşmasıyla ilgili bazı
problemler ortaya çıkabilir. Bu yüzden oradaki suyu ne kadar çok çıkarırsako kadar iyi olur.
Yoğunlaşma genelde dağıtım ağının binanın dışında olduğu yerlerde meydana gelir ve de
kompresör yuvasında var olan sıcaklıktan daha düşük olan sıcaklıklarda meydana gelir.

Sistemde yoğunlaşmış suyun ve bir miktar ölçepin birikmesi basınç düşüşlerine neden olabilir.
Bu oluşumu önlemek için hava akımının olduğu borular drenaj ayaklarıyla bir nevi eğim
şeklinde olmaları gerekir ve bu ayaklar otomatik olarak çalışan drenaj valflarıyla donatılmalıdır
(burada hava harcanmasını önlemek gerekir. Bu harcama manuel olarak çalıştırılan drenaj
valflarında sıklıkla meydana gelen bir olaydır).

Binanın şekli drenaj noktalarını en iyi şekilde belirlememize yardımcı olur. Genelde merkez ağ
hava akımının olduğu ana boruya bakarak 100 metrelik yerde 1 metreden daha düşük bir
seviyeye koyulmamalıdır. Drenaj aralarındaki tavsiye edilen uzaklık yaklaşık olarak 30
metredir. Herhangi bir yan ağ veya yan akış bölgesi üstteki akış bölgesinden uzak tutulmalıdır
çünkü ana boruya su sızma ihtimali vardır. Ek olarak aşağıya doğru uzanan bir ağ borusunun
alt kısmı drenajlanmalıdır.

4.4 Drenaj Parçaları

Enerji verimliliğini sağlamak için drenaj hattının alt kısmına otomatik drenaj parçaları
yerleştirmek gerekir ve bu parçalar otomatik Sıkıştırılmış hava sisteminin içinde olmalıdır.
Uygun elektronik yoğunlaştırıcı parçalar suyun sürekli drenajlanmasını sağlar. Manuel
parçalar ise toplam harcamayı sağlam bir oranda düşürebilir.

Yüzen top şeklindeki drenaj parçaları en sık kullanılanlardır çünkü onlar pozitif bir kapatma
olanağına sahiptir. Bu parçalar sadece su olduğu zaman açılır ve su temizlendikten sonra
hızlı bir şekilde hemn kapanır. Eğer herhangi bir şekilde parçaların içinde çok fazla miktarda
su bulunursa hava tutması gerçekleşebilir ve bu yüzden bir sabitleştirici boru yerleştirilmelidir.
Bu uygulamayla birlikte su rahatça aktarım ağının içine akabilir ve havayı bertaraf edebilir.
Devamında su sabitleştirici borunun içinden geçer ve ana sisteme doğru gider.
 Şekil 5: Su parçalarının havayı tutması (Kaynak: ETSU)

4.5 Hava Alıcıları

Hava alıcıları tedarik tamponları sağlamak için ve kısa vadeli ekser taleplerini karşılamak için
tasarlanmıştır. Bunlar aynı zamanda kopmresör kapasitesini aşabilirler. Aynı zamanda
komresör titreşimlerini yumuşatma görevine de sahiplerdir. Bunu yaparken parçaları ve
sıvıları ayırırlar ve Sıkıştırılmış hava sisteminin daha kolay kontrol edilmesini sağlarlar. Eğer
daha geniş bir alıcı monte edilirse bu alıcı hem doruk noktalarında ara sıra meydana gelecek
hareketleri kontrol eder hem de daha küçük bir kompresörün kullanılmasına olanak sağlar.

Çoğu sistemde alıcı kurutucudan hemen sonra montajlanacaktır. Bazı durumlarda daha fazla
alıcı kullanmak daha mantıklıdır. Bir tanesi kurutucudan önce olmalıdır diğeri ise ara ara
kullanılan noktalarda olmalıdır.

Saklama talep koşullarını kontrol etmek için kullanılır (en yüksek noktaya varan talep
aralıkları). Bu kontrol sistem içinde basınç düşüşünün miktarını ve azalma oranını da kontrol
eder. Saklama kritik basınç uygulamalarını sistemdeki başka olaylardan korumak için de
kullanılır.

Saklama aynı zamanda talepteki basınç düşüşünün miktarını kontrol etmek için de
kullanılabilir ve aynı zamanda bunu yaparken de tedarikteki aktarım hızını da
desteklemektedir. Birçok sistem kompresör işlem modülü barındırmaktadır ve bu da talep
oluşumlarını karşılamaktadır. Ek olarak bazen stratejik saklama çözümleri de uygulanabilir.
Bu çözümler kompresörün kapanmasın aizin vermektedir. Saklama aynı zamanda sistemlerin
kompresör bozukluklarını ve kısa devreleri önlemek için de yardımcı olabilir.

Alıcıların üç ana fonksiyonu vardır:

- saklama kapasitesi sağlamak;

- ikinci bir soğutucu olarak davranmak;
- daha sabit basınç şartları sağlamak,

efektif olarak titremeleri yumuşatırlar. Çoğu kurulumda alıcılar soğutucu sonrasında

beslenmektedir ve sistemdeki alıcılarda ek olarak bir soğutma daha meydana gelmektedir.
Kompresörün küçük olduğu kurulumlarda sonradan soğutucu eklenmeyebilir. Bu da alıcının
en fazla yoğunlaşmış sıvının nerede olduğuna bakarak yerleştirilmesini sağlar. Eğer alıcıda
suyun girişine izin verilirse o zaman ana aktarım borusuna taşınması öngörülmektedir ki bu
da verimliliği etkilemektedir. Alıcı sırf bu yizden otomatik ve manuel drenaj parçalarıyla
yapılmalıdır. Bunun da nedeni herhangi bir yoğunlaşmayı veya katılardaki toz, bölüntü,
karbon vs. Şeyleri bertaraf etmektir.

Şekil 6: Su parçalarının havayı tutması (Kaynak: ETSU)

4.6 Regülatörler

Kontrol ve alet kullanma gibi bazı uygulamalar hava basıncının bu koşullarda ana ağdan daha
düşük olmasını gerektirir. Eğer ayrı bir basınç sistemi kurulamazsa o zaman regulator
kurulmalıdır. Şekil 6 direkt olarak etki eden bir regülatörü simgelemektedir.

Kullanım noktalarında basıncını düşürebilirsek, ki bu basınç yüksek tedarik kullanımlarına

karşıdır, o zaman mükemmel tasarruflar elde edebiliriz. Çoğu hava kullanan aletlerin hava
harcamaları, mesela hava aletleri, püskürtme aletleri ve hava bıçakları, işlem basıncının
artmasıyla orantılı bir şekilde artmaktadır. Basıncın minimum Kabul gören seviyeye indirilmesi
enerji tasarrufu sağlar.

4.7 Dağıtım Ağı

Basıncı ve uygulamayı tajip ederek Sıkıştırılmış hava boru ağının kullanımını takip ederek
yapılır. Eğer hatalı bir boru,valf veya başka bir hava akım bölgesi seçilirse ve bunun
üstesinden gelmek gerekirse o zaman çok daha fazla enerji harcamak gerekebilir. Bu
durumda da yüksek akış hızlarına ve basınç düşüşlerine gerek duyulmaktadır. Bütün
sistemler basıncın düşmesini minimuma indirecek şekilde tasarlanmalıdır.

Aynı zamanda akış/basınç profile de çıkarmak önemlidir. Bu profile çıkarmamızın sebebi

dağıtım ağında darboğazların nerede oluştuğunu görmektir ve onları nasıl bertaraf
edebileceğimizi anlamaktır.
Hava hızları ana dağıtım hatlarında saniye başına 6 metreyi geçmemelidir. Kullanım
noktalarında dağıtım ağının tam kapasiteyle çalıştığı esnada 0.1 – 0.2 bar dan daha fazla
basınç düşüşüne izin verilmemelidir.

Şekil 7 de gösterilen nomograf boru boyutlarına ulaşabilmemiz için iyi bir referanstır.

Akış için doğru boru çaplarını bulmakla eşdeğerli olarak ana valflardan meydana gelen basınç
düşüşlerinin de ayarlanması yapılmalıdır. Tablo 8 nominal boru çaplar için eşdeğer olan
değerleri gösterektedir. Eşdeğer olan uzunluklar var olan boru uzunluklarına eklenmelidir ki
kullanılır olsun. Daha sonra da toplam uzunluk boru çaplarını tamamlamak için şekil 7 de
verilen nomograftaki gibi birlikte kullanılmalıdır.

Şekil 8: Nomograf (Kaynak:ETSU)

Tablo 8: Çelik Tesisatlarında Basınç Kaybı

Metre cinsinden eşdeğer boru uzunlukları
İç Boru Çapı (mm)
Parça
15 20 25 40 50 80 100 125 150 200
Geçiş Valfı Tamemen 0.1 0.2 0.3 0.5 0.6 1.0 1.3 1.6 1.9 2.6
Açık
Geçiş Valfı Yarı 32 5 8 10 16 20 30 40
Kapalı
Diafragm Valfı 0.6 1.0 1.3 2.5 3 4.5 6 8 10
Tamamen Açık
Açı Valfı Tamamen 1.5 2.6 4 6 7 12 13 18 22 30
Açık
 Yuvarlak Valf 2.7 4.8 7.5 12 15 24 30 38 45 60
Tamamen Açık
Yuvarlak Valf (full 0.5 0.2 0.2 0.4 0.3 0.4 0.3 0.5 0.6 0.6
delik)
Tamamen Açık
Yuvarlak Valf (red. 3.4 4.9 2.4 2.2 5 2.6 4.1 3.3 12.1 22.3
delik)
Tamamen Açık
Sallanan Denetim Valfı 1.3 2.0 3.2 4 6.4 8 10 12 16
Tamamen Açık
Bend R=2d 0.1 0.2 0.3 Ø.5 0.6 1.0 1.2 1.5 1.8 2.4
Bend R=d 0.2 0.3 0.4 0.6 0.8 1.3 1.6 2 2.4 3.2
Mitre bend 90° 0.6 1.0 1.5 2.4 3 4.8 6 7.5 9 12
Run of tee 0.6 0.3 0.5 0.8 1.0 1.6 2 2.5 3 4
Kenar çıkış dirseği 1.0 1.5 2.4 3 4.8 6 7.5 9 12
Azaltıcı 0.3 0.5 0.7 1.0 2 2.5 3.1 3.6 4.8

4.8 Bakım

Boru sistemi sürekli denetim ve bakıma ihtiyaç duymaktadır. Enerji kaybını engellemek için
sızıntıları denetlemek, drenajları control etmek ve kontaminasyonu azaltmak kayda geçen
değerli ölçümlerdir.

4.9 Sistem İzolasyonu

Bazı durumlarda dağıtım ağındaki bazı parçaları basınç altında tutmak gerekir. Bu bütün
parçalar için geçerli değildir sadece bazı parçalar Sıkıştırılmış havaya maruz kalmalıdır. Bu
durumlarda boşta duran system diğer aktif sistemlerden izole edilmelidir. Örnek olarak bir
montajlama departmanı çalışmadığı zamanlarda sızıntılara, hatalı kullanımlara ve gereksiz
harcamalara karşı izole edilmelidir. Dağıtım ağına manuel veya elektronik olarak çalışan
izolasyon valfları eklenebilir. Bunlar da gerektiği zaman uygun bir şekilde sistemi kapatırlar.

5. Sıkıştırılmış Hava İşleyişi

5.1 Giriş

Kullanım noktalarında uygulanacak olan Sıkıştırılmış hava genelde o nokta için uygun ve
kalite olan hava olması gerekir. Bu da ürün kirlenmesinin, ürün hasarının, ve kötü kontrolün,
yani meydana gelebilecek hasarın, hava kullanan aletler tarafından engellenmesini sağlar. Bu
uygulamay ek bir basınç anlamında enerjiye ihtiyaç duymaktadır ve kullanılan yönteme bağlı
olarak ek Sıkıştırılmış havaya veya elektriğe ihtiyaç duyulabilmektedir.

Sıkıştırılmış hava uygulamak birim hacim başına kirleticileri konsantre etmektedir. Sıkıştırılmış
hava su buharı, yoğunluk, tanecik (havadan meydana gelen veya borudan oluşan), sıvı veya
buhar halinde yağ (hava sayesinde kompresör tarafından atmosferden alınmış veya basınç
esnasında eklenmiş) veya mikroplar tarafından kirletilebilir. Uygulama miktarı kullanıcının
ihtiyaçlarına gore olacaktır.
Kirli su manasında istenilen hava miktarı, yağ ve mikrop ağırlığı yapılan basınç
uygulamalarından sonar elde edilmektedir. Daha yüksek kalite istenirse o zaman sistemde
daha fazla enerji tüketimine ihtiyaç duyulmaktadır. Ek olarak, daha fazla basınç uygulama
esnasında kayıpları daha da arttıracaktır ve bunun önüne geçmek gerekmektedir.

Tablo 9 ISO/DIS hava kalitesine yönelik tavsiyeleri vermektedir.

Uygulama sistemleri basit system sonrası soğutmalardan, yakalşık olarak tedarik basınç
paketinde her zaman verilmektedir, flterlerden geçen ve soğutulan, içinde tutan, nemlenerek
sıvılaşasn kurutuculara kadar uzanmaktadır. Her sistemde birçok değişiklik vardır; bazıları
diğerlerine gore enerji açısından daha efektiftir.

Üretim metodları daha karmaşık hale geldikçe yüksek kaliteli Sıkıştırılmış hava talebi de
artmaktadır. Değişik üretim uygulamalrı içeren genel bir döküm tablo 10 da mevcuttur. Bu
tablo sadece yön vermek için kullanılabilir; pratikte gerekli olan bir sürü değişik
kombinasyonlara ihtiyaç duyulmaktadır.

Hava kalitesi için geniş bir talep yelpazesi bulunmaktadır. Doğru teçhizatı kurmak ve enerji
ihtiyaçlarını eşit bir miktarda sağlamak oldukça önemlidir. Gereksiz uygulamalardan kaçınmak
için bütün efor sarfedilmelidir.

Kullanılan kompresör türü oldukça önemlidir. Yağ kullanmayan bir makine yağ kullanan bir
kompresöre oranla bir seviyelik filtrasyon tasarrufu yapabilir. Böylece yüksek kaliteli hava
gerektiğinde yağsız bir makineyi mümkün olduğunca kullanmak çok önemlidir.
Uygulamalardaki tasarruflara ek olarak, diğer yararlar da vardır. Örnek olarak artan verimlikik
ve uzun vadelik verilebilir. Kurutucu madde kurutucusu kullanma durumunda kompresör
yağının kurutucuyu etkilemesi imkansızdır. Fakat çok fazla kirlenmiş ortamlarda yağsız
makineler kullanıldığında yağın filtrasyon ile bertaraf edilmesi halen gereklidir.

Çoğu makine yüksek kalitedeki havanın sadece bir kısmına ihtiyaç duymaktadır. Bu
durumlarda üretilmiş havayı minimum Kabul edilen seviyede tutmak ve kalitesini istenilen
seviyheye kadar arttırmak durumunda mükemmel tasarruflar ortaya çıkabilir.

15oC sıcaklıkta her 1 m3 ortam havası 12.5 g su bulundurmaktadır. Eğer kompresör 500 l/s
(1,000 cfm) hava üretirse
 Tablo 9: hava Kalitesi Sınıflandırması ISO/DIS 8573.1
KALİTE KİRL KİRL SU YA
SINIF İLİK İLİK Basınç damlama Ğ
Parça boyutu Konsantrasyon noktası (buhar
(micron) (mg/rn3) (°C (ppm vol) içermektedir)
7bar da) (mg/m3)

1 0.1 0.1 -70(0.3) 0.01

2 1 1 -40(16) 0.1
3 5 5 -20(128) 1
4 15 8 +3(940) 5
5 40 10 +7(1240) 25
6 - - +10(1500) N/A
7 - - No Spec N/A
Tablo 10: Hava saflığı için öngörülen ve tavsiye edilen genel standartlar
Uygulama Sınıfları Tipik Kalite Sınıfları
Ya Kir Su
Hava ajitasyonu ğğ
3 2
Hava yatakları ğ2 2
Hava ölçekleri 2 3 3
Hava motorları 4 4-1 5
Tuğla ve cam makineler 4
Makine parçalarının temizlenmesi 4 4 4
Yapı 4 5 5
Nakil, tanecikli ürünler 3 4 3
Nakledilen toz ürünler 2 3 2
Akışkanlar, güç devreleri 4 4 4
Akışkanlar, sensörler 2 2–1 2
Dökümhane makineleri 4 4 5
Gıda ve meşrubatlar 2 3 1
El ile çalıştırılan hava aletleri 4 5-4 5-4
Makine aletleri 4 3 5
Madencilik 4 5 5
Mikro-elektronik üretimi 1 1 1
Paketleme ve tekstil makineleri 4 3 3
Fotoğrafik film işlemleri 1 1 1
Pnömatik silindirler 3 3 5
Pnömatik aletler 4 4 4
İşlem control aletleri 2 2 3
Püskürterek boyamak 3 3 3
Kum püskürtmek - 3 3
Kaynak makineleri 4 4 5
Genel atölye havası 4 4 5

Saat başı üretilen Sıkıştırılmış hava 22.5 l su içerecektir. Serbest hava 15 oC de işlem
görmektedir ve su buhar olarak kalmaktadır: fakat, eğer hava soğutulursa veya basınç
uygulanırsa o zaman su yoğunlaşacaktır. Suyun yoğunlaştığı derece çiy oluşma derecesi
olarak bilinmektedir.

Kompresördeki havanın sıcaklığının artması yoğunlaşmayı engellemektedir, fakat su

soğutucu – sonrası sisteminden geçerken çok fazla miktarda su yoğunlaşabilir. Aoğutucu –
sonrası tipik bir hava sıcaklığı yaklaşık olarak 35oC olacaktır ve su miktarı azaltılacaktır. Su,
halen orada buhar şeklinde bulunacaktır ve herhangi bir sıcaklık azalması sonucu yine bir
miktar su yoğunlaşacaktır. Şekil 8 değişik uç sıcaklıklarda ortamdan alınan suyu
gösterektedir. Sıkıştırılmış havadan daha fazla su çıkarmak soğutucu – sonrası ndan sonar
gerçekleştirilebilir. Hava kurutucuları havayı genelde soğutucu – sonrası kompresörden alır ve
maksimum sıcaklık 35oC olur.

5.2 Kurutucular

5.2.1 Kurutucu maddesi bulunan kurutucular

1.1.1 sınıfındaki kaliteli hava için, ısı sistemli veya ısı sistemi olmayan çift kuleli kurutucu
maddesi bulunan kurutucular uygulanmaktadır. Yağ çıkarma filtresi, su çıkartma filtresi,
toz çıkarma filtresi ve aktif karbon emici ünitelerine ihtiyaç duyulmaktadır. Bu türdeki bir
sistem çok fazla enerji harcamaktadır, bu da Sıkıştırılmış havanın hemen hemen %15
lik bir kısmını veya ona eşdeğer miktarda elektrik kullanmaktadır ki bu elektrik kurutucu
maddesi bulunan kurutucuyla eşdeğerdedir. Böylece filtreler 1.5 bar lık bir seviyede
çalıştığında basınç düşüşü meydana gelmektedir ve ek olarak jeneratör basıncına
ihtiyaç duyulmaktadır.
500 l/s kompresör örneğine 1.1.1 kalitesinde bir hava tedarik edilirse ve basit bir soğutma –
sonrası sistemiyle karşılaştırılırsa yıllık %21 lik ek bir harcama ortaya çıkmaktadır.

Eğer kalite isteği 1.1.1 den daha az olursa o zaman enerji ihtiyacı da azalmaktadır.

Şekil 8: 7 barg hava 500l/s her hafta çıkarılan su miktarı

2.2.1 kalitesinde bir hava tedarik edilirse ve bu da örnek olarak varsıyılırsa o zaman soğutma
– sonrası sistemden yıllık sadece %15 lik ek bir harcama söz konusdur. Bu örneği kullanırken
kurutma maddesi bulunan kurutucuların önce ve sonrasındaki filtrelerin çiy noktasındaki
basıncında sıcaklık 40oC olacaktır.

5.2.2 Sorpsiyon (İçinde Tutma) Kurutucuları

Sorpsiyon kurutucusuyla 2.3.1 kalitesinde bir hava tedarik edilebilir ve bu hava sadece yağsız
bir kompresör tarafından kullanılabilir. Küçük bir motor davlumbazı yavaşça döndürmektedir
ve kurutucu ortam tarafından emilmiştir. Sıkıştırılmış hava davlumbazın mühürlenmiş bir
kenarından verilmektedir ve -15oC ila -40oC derece arasında bir sıcaklığa sahiptir ki bud a
kompresörün yüklemesine bağlıdır. Davlumbazın havayı kurutmak için kullanılmayan bölümü
havayı ısıtmak için kullanılmaktadır ve makinenin soğutma – sonrası aldığı hava için
uygundur, daha doğrusu basınçtan sonar ortaya çıkan atık sıcaklık içindir. 2.3.1 kalitesinde ki
bir havayı bu metodla üretmenin maliyeti, yağsız bir kompresörle ve sınırlı filtrasyonla,
soğutma – sonrası mekanizmasından yaklaşık olarak %3 oranında daha fazladır.

5.2.3 Nemlenerek sıvılaşan (absorpsiyon) kurutucuları

Nemlenerek sıvılaşan kurutucular Sıkıştırılmış havayı ve çözünebilir maddeleri geçerek

işletilir. Bunun bir örneği tuz dur. Tuz sıvı aldıkça çözülen bir maddedir. Onların avantajı
istenilen basınç düşüş miktarını yakalayana kadar (0.1 den 0.4 bar a kadar) gereken
enerjiden başka hiçbir enerji harcamamalarıdır ve aynı zamanda hiçbir şekilde hava hacmi
kaybetmemektedirler. Fakat kurutucuların yenileyici ve nemlenerek sıvılaşan olmayıiları
periodic olarak parçalarının değiştirilmesine ihtiyaç duyabilmektedir. Nemlenerek sıvılaşan
kurutucular en ucuz olanlardır ve enerji açısından en randımanlı olanıdır fakat içerideki
sıcaklığın sadece 6oC altında çiy nokta üretebilirler.

5.2.4 Soğutma kurutucuları

4.4.5 kalitesindeki Sıkıştırılmış hava herhangi bir soğutma kurutucusu kullanılarak herhangi
bir kompresör tarafından üretilebilir ve gerektiğinde yağ çıkarma filtresi kullanılabilir. Standart
soğutma – sonrası bir sistemden sadece %5 oranında daha masraflı olacaktır.

Bu kurutma metodu oldukça tanınmıştır çünkü çiy noktalar üretmektedir ve bu noktalar birçok
iş için uygundur ve enerji randımanlığı ve güvenirliği açısından avantajlıdır.

Üretilen çiy noktanın kış sıcaklıklarından daha yüksek olduğu iklimlerde dışarıya çıkarılan su
yoğunlaşacaktır. Bu durumlarda problemleri önlemek için diğer binaya geçiş noktasında
yoğunlaşma bölmelerine bir parka yerleştirlmesi öngörülmektedir.

5.3 Sonradan filtreler

Filtreler Sıkıştırılmış hava sistemlerinde basınç düşüşlerine neden olmaktadır. Enerji tasarruf
etmek için, sadece minimum filter ihtiyacı karşılanması önerilmektedir. Filtreler yapılacak
işlem için uygun boyutta olmalıdır. Eğer filter bağlantıları gereken boru ağından belirgin bir
şekilde daha küçük ise o zaman basınç düşüşlerine neden olacaklardır. Daha uygun olan
filtrelere daha fazla para ödemek daha mantıklıdır, böylece basınç düşüşleri ve enerji zafiyatı
önlenebilir.

5.4 Hava girişleri

Hava kompresörlerinin bulunduğu yer kompresörlerin kullanacağı enerji miktarını belirlemek

için oldukça önemlidir. Soğuk, temiz, kuru hava girişi daha efektif bir basınç ortaya
çıkarmaktadır. Mümkün olduğu takdirde hava binanın dışından alınmalıdır çünkü derecesi
daha düşük olacaktır. Daha düşük sıcaklıktaki hava daha yoğundur ve makine tarafından
sıkılaştırılacak olan havanın ağırlığı arttırılabilir. Hava girişi yağmur ve şiddetli rüzgar
girişlerine karşın korunmalıdır çünkü bunlar filtrelerin tıkanmasına yol açabilirler ve enerji
kullanımını arttırabilirler. Kompresör ve hava girişi arasındaki boru kısa olmalıdır, düz
olmalıdır ve açık bir çapa sahip olmalıdır. Kompresöre giren havanın durumu oldulça
önemlidir, çünkü giriş filtrelerinin pislenmesi ve yüksek ortam sıcaklıkları belirgin enerji
harcamalarına neden olabilir.

Alınan havanın her 4oC sıcaklık düşüşü için verimlilikte %1 lik bir artış görünmektedir. Girişte
kaybedilen her 25 mbar lık basınç için kompresör verimliliği %2 oranında azalmaktadır.

5.4.1 Giren havanın soğutulması

Giren hava soğutma – öncesi veya soğutucusuyla hava sıkıştırma öncesi soğutulmaktadır ve
enerji tasarrufu sağlayıp geliştirilmiş hava kalitesi ortaya çıkmaktadır. Ikiz iki – aşamalı
soğutucular konvansiyonel soğutucuya bağlıdır ve giren havanın soğutulmasını sağlarlar.
Giren hava -20oC ile -25oC derece arasında soğutulmaktadır ve basıncın çiy noktasını 0 oC e
kadar azaltmaktadır. Ek bir yarar olarak da herhangi bir toz parçasını bertaraf etmektedir
(bunlar su/buz karışımında soğutucu tüplerde toplanmaktadır). Giren havanın yoğunluğu
yaklaşık olarak %15 civarında arttırılmaktadır ve böylece hacimsel sıkıştırılmanın daha etkili
olmasını sağlamaktadır. Filter – öncesi ve soğutma – sonrası cihazları bu durumda
kullanılmamaktadır ve kompresörden çıkarılabilirler. Soğutma – sonrası olmadığı için
sıkıştırılmış hava 100oC ile 120oC arasında çıkmaktadır ve dağıtım sisteminde soğumaktadır.
Bu havanın bir kısmı ortam sıcaklığının üstünde olabilir ve sistemin etkili olabilme
potansiyelini arttırmak için hacim arttırılmaktadır. Bu durumlarda, yağ havadan mutlaka filter
edilmelidir ki patlama riskleri ortadan kaldırılsın.

Giren havanın soğutulma teknolojisi düşük – Sıkıştırılmış püskürtücülerde ve tek aşamalı

kompresörlerde çok değerlidir, fakat daha fazla aşamaları olan ünitelerde uygun değildir.
Sentrifüj yapan komresörlerde tavsiye edilmemektedir çünkü her ne kadar hacimsel akış artsa
da makine kendi uygun şartlarından çok daha uzakta işlem yapacaktır ve böylece etkili
olmayacaktır. Önemli olan bir nokta da kompresör üreticisi tarafından belirlenen giren hava
sıcaklığının minimum tavsiye edilen sıcaklıktan daha düşük olmamasıdır. Eğer aksi durum
olursa kompresörde hasarlar meydana gelebilir ve ana motora fazladan yük binmiş olabilir.

Giren havanın soğutulduğunu doğrulamak için yıllık kullanım gerekmektedir ve o anki şartlar
göz önünde bulundurularak iki ila beş yı arasında sermaye hesaplaması yapılmalıdır.

5.5 Montajlama, Konfigürasyon ve Büyüklük

Benzer olarak her kompresör kurutucuyu kontrol etmek için güvenilir sebeplere sahip
olmalıdır. Bu sermayeye ve Alana bağlı olarak her zaman kullanışlı olmayabilir. Bütün
konfigürasyonlar iyi kurulmuşsa ve bakılmışsa o zaman kullanıma uygundur. Eğer her
kompresör için kurutucu uygun değilse o zaman %100 performans sağlanması için ve
enerjinin en iyi şekilde kullanılıp hava kalitesinin arttırılması için uygun olan kurutucu
seçilmelidir.

Kurutucular iyi havalandırılmış yerlere kurulmalıdır. Sürekli işlemler için bütün filtreler çifter
çifter yapılmalıdır ve değişen valfleri olmalıdır ki bu sayede bakım için kolaylık sağlanma
olanağı vardır. Kurutucunun by pass eden alet ise acil durumlarda bakım için kurulmalıdır; bu
alet normal kullanım esnasında kapatılmalıdır ki olabilecek istenmeyen durumları engellenme
olanağına sahip olsun. Istenmeyen durumlarda kuru hava hattına zarar verebilir.
Filtreler kullanım için uygun büyüklükte olmalıdır. Daha once de bahsedildiği gibi, eğer boru
hattında filtre bağlantıları gerekenden daha küçük ise basınç düşüleri problemelerine neden
olacaklardır. Sırf bu yüzden başlangıçta daha fazla para ödemek önerilmektedir. Böylece
basınç düşüşleri ve enerci harcamaları engellenmiş olacaktır.

5.6 İşleyiş sistemleri bakımı

Bozulma durumları bütün filtrelerde basınç düşüşlerinde artmalara neden olabilir. Bu durum
daha yüksek jeneratör basıncına v eek enerji harcamalarına neden olur. Önemli bir nokta da
basınç düşüşlerini minimumda tutmaktır. Bütün filtreler değişik basınç ölçümleriyle
montajlanmalıdır ve sürekli olarak kalibre edilmelidir.

Bütün kurutucular, daha doğrusu kurutma maddesi olan kurutucularda çiy noktası sürekli
control edilmelidir. Çoğu belirlenen işlem koşullarından daha düşük seviyede işlem yapacaktır
ve enerji harcaması aynı hizada sürekli olarak devam edecektir ve bud a çiy noktası
tasarımında önemlidir.

5.7 Potansiyel tasarruf bölgeleri

Burada görülmektedir ki hava kalitesi için çok geniş bir yelpazeye sahibiz. En önemli
noktalardan biri de yapılacak iş için doğru teçhizatı kullanmaktır ve buna eşdeğer olarak da
enerji harcamalarını minimuma indirmektir. Bazen daha fazla enerji gerekmeyen seviyelerdeki
uygulamalar için harcanabilir. Çoğu tesis yüksek kalitedeki havanın sadece bir kısmına ihtiyaç
duymaktadır. Bu durumlarda mükemmel tasarruflar elde edilebilir çünkü işlenmiş havanın
kullanımı minimum istenilen seviyeye en yakın yerdedir.

Bunun için güzel bir örnek araba üretimi olabilir.İstenen havanın %70 lik bölümü 4.4.2
kalitesindeki havadır ve soğutma kurutucusu tarafından ve yağ çıkarılma sonucu tedarik
edilebilir. Soğutma kurutucusunun enerji ihtiyaçı kurutucu parçası olan kurutucudan çok daha
azdır ve filtresindeki basınç düşüşü 0.2 bar olacaktır.

Havanın %30 luk bölümü 1.2.1 kalitesinde olmalıdır bu da özellikle boyama için ve motor
montajlama bölgeleri içindir. Kurutucu maddesi olan kurutucularda özel filtrasyona gerek
duyulmaktadır ve bu kalitedeki kurutucular için kullanım alanlarında özel montajlamalar
yapılmaktadır. Yıllık enerji tasarrufu her 500 l/s (1,000 cfm) için R20,000 dir ve sadee istenilen
seviyede yapılan işlemler sonucu elde edilebilir. Ek olarak tasarruflar kurutucunun bakımına
ve kullanımına verilecek olan daha az paradan da sağlanacaktır. Bu da filtre parçaları ve
kurutucu parçaları değişimini işaret etmektedir.

6. Basaınçlı hava üretimi

Daha etkili enerji üretiminin ortaya çıkması yeni basınç servislerinin sağlanmasıyla ortaya
çıkmaktadır daha doğrusu en uygun olan kompresörü seömekle ortaya çıkmaktadır. Ana
kompresör türlerinin özellikleri ve türleri bu bölümün içindedir.

Çoğu modern endüstriyel hava kompresörü, “paket” halinde kompresörle, işlem motoruyla ve
birçok aksesurın kendi üstüne monte edilmiş ve kolay kullanım için tasarlanmmış bir şekilde
satılmaktadır. Iki ana kompresör türü vardır: pozitif yer değiştirme ve dinamik. Pozitif yer
değiştirme türünde belirli bir miktar hava veya gaz için sıkıştırma dairesinde ve hacminde bir
tutma yeri vardır. Bu da belirli bir yer tutmaktadır ve mekanik olarak azaltılmaktadır ve
boşaltmadan once basınçta bir artış sağlanmasına yardımcı olmaktadır. Sabit hızda, hava
akımı boşaltma basıncının eğişmesine esas olarak sabit kalmaktadır. Dinamik kompresörler
sürekli akıan gaz veya havaya enerji aktarmaktadır. Bunu da yüksek hızda dönen kompresör
çarklarıyla sağlamaktadır.

Kompresör

Pozitif Displasyon Santrifüjlü

Dinamik Dönen Pistonlu Akslı,

Tek işlem Çift işlem

vana Sarmal vida sıvı vida döner

Şekil 9: Kompresör ailesi ağacı

Hızın enerjisi basınç enerjisi olarak değiştirilmiştir. Bu da kompresörün çarkları boşaltma

kıvrımları veya difüzörleri (bu parçalar hareket etmeyen türdendir ve çarklar bunların içinde
dönmektedir). Santrifüj türindeki dinamik kompresörlerde çarkların bıçak şekilleri hava akımı
ve oluşan basınç (veya kafa) arasındaki ilişkiyi göstermektedir.

6.1 pozitif yer değiştirme kompresörleri

Bunlar ya pistonlu ya da dönen şekilde olmalıdır. Dönenler çift sarmallı vida şeklinde, tek
sarmallı vanalı vida, sıvı vida, kayan veya döner vana şeklinde olmalıdır (bazen kaygan vana
ismi de verilmektedir). Bunların çok değişik konfigürasyonları vardır. Prensip olarak, küçük
hacim temizleyici ve çok yönlü bir kompresör tek aşamalı bir makineden daha etkilidir.

6.1.1 Pistonlu Kompresör

Pistonlu kompresörler adından da anlaşıldığı gibi pistonlara sahiptir ve bisiklet pompaları gibi
çalışmaktadır. Krank mili tarafından çalıştırılan ve elektirk bir motorla bağlanan bir piston hava
veya gaz tarafından silindir içinde kaplanan havayı azaltmaktadır. Tek olarak çalışan bir
pistonda sadece bir yöne basınç vuruşu vardır. Ikili olarak çalışan pistonlarda ise pistonun her
yöne hareket ettiği zaman vuruş meydana gelmektedir.

Hava soğutmalı tek olarak veya çift olarak çalışan pistonlarda kapasite oranı 2.5 ile 250 l/s (5
ten 500 cfm ye kadar) arasındadır. Bu kompresörler genelde hava alıcılarına monte
edilmektedir. Gıda, klima and ilaç üretiminde yağlanmamış piston kompresörleri almak
mümkündür. Fakat bu durumlarda yağ püskürtmeli ve filtreli kompresör kullanmak daha
uygundur çünkü kompresörde var olan yağ dışarıya atılacaktır. Endüstride kullanılan büyük
pistonlu kompresörler çift işlem yapan ve su soğutanlardır. 250 den 1,000 l/s (500 den 2,000
cfm) e kadar çift işlem yapan ve suyla soğutulan pistonlar yağlamalı veya yağlaması olmayan
şekilde mevcutturlar. Bu makineler full yük veya parka yük olarak en yaygın olanlardır.

Yağsız olanlar özel karbon veya Teflonla kaplanmış yüzeyliler olarak kullanıma sunulabilir.

Günümüzde piston kompresörleri oldukça yüksek rakamlarda kullanılmaktadır. Güzel korunan

piston makineleri hala en verimli enerji üreten kompresörler olarak bilinmektedir. Her ne kadar
kötü bakım yapıldığı zaman verimlilik düşüyor olsa da kompresörler günümüzde bu ünvanı
hala korumaktadırlar. Son on yılda her ne kadar dönen vana, döner vidalama ve sentrifüj
kompresörleri üretimi artmış olsa da yuıkarıda bahsi geçen kompresörler de etkilidir. Şunu da
belirtemliyiz ki yeni üretilen bu ürünlerin bakımı ve montajlanması daha kolaydır.

6.1.2 Dönen pozitif yer değiştirme kompresörleri

En yaygın olarak kullanılan dönen kompresör tipi sarmal vidalı olanıdır (aynı zamanda döner
pervaneli ve sarmal kısım olarak ta bilinmektedir). Bay ve bayan döner – vidaları tutulan
havayı karıştırmaktadır ve böylece vidalarda havanın hacmini düşürmektedir. Bu durumda
hava boşaltan döner vida kompresörlerinin düşük başlangıç maliyeti, düşük yoğunluk boyutu,
düşük fiyatı varıdr ve tedarikleri çok kolaydır. Döner vidalı kompresörler 2.2 – 450 kW (3 –
600 hp) arasında mevcuttur ve hava veya su soğutmalıdır. Daha az kullanılan döner
kompresörler tek vidalı olanları, döner vanalı olanları, sıvı döngüsü olanları ve kaydıran
türden olanları içermektedir.

Tek aşamalı yağ püskürten döner vanalar veya vida kompresörleri 2.5 ile 250 l/s (5 ten 500
cfm ye kadar) işlem yapabilirler. 250 l/s den 1,000 l/s (500 den 2,000 cfm ye kadar) e kadar
olanlarlarda yağ püskürten vidalı makineler kullanılmaktadır.

Yüksek hava kalitesi isteyen kullanıcılar yağ püskürtmeli ve filtrasyonlu makimneleri

kullanmaktadır çünkü bu makinelerin sermayesi daha düşüktür. Yüksek kalitede hava
sağlayan bu metodun yağsız kompresör kullanımına karşı daha az enerji verimliliği vardır.

100 l/s ile 2,000 l/s (200 den 4,000 cfm ye kadar) arasındaki yağsız uygulamalarda, iki -
aşamalı dönen – dişli vida kompresörleri veya yağlamasız olan vida kompresörleri
kullanılabilir. Bu gibi durumlarda verimlilik yüksektir çünkü sıkıştırma iki aşamada meydana
gelmektedir ve vidaların birbirine yakın işlemleri vardır. Bunlar yağsız piston makineleri kaar
verimlidir ve uzun ömürlüdür fakat yağ enjekte eden makinelerle karşılaştırıldığında yüksek
sermaye fiyatları vardır. Kapasiteleri 1,000 ila 2,000 l/s (2,000 dan 4,000 cfm ye kadar)
arasındadır. Çift aşamalı yağsız döner vidalı kompresörler veya çok aşamalı santrifüj tipinde
olabilirler. Bunların her ikisi de yağsız kullanılmaktadır.

6.2 Dinamik kompresörler

Bu kompresörler hava veya gazın basıncını arttırır. Bunu yaprken de hızın enerjisini alır ve
basınç enerjisine dönüştürür. Dinamik kompresörler santrifüjlü ve akslı olanları içermektedir.
Santrifüjlü olan en fazla kullanılanıdır ve endüstrideki Sıkıştırılmış hava kullanımında en
yaygın olanıdır. Her karıştırıcı yüksek hızda dönmektedir ve ilk olarak radyal akımı hava veya
gaza dönüştürür. Ondan sonra volüt veya difüzörden geçer ve geride kalan hızın enerjisini
basınç enerjisine dönüştürür. Bazı büyük üretici fabrikalar hava için santrifüjlü kompresörleri
kullanmaktadır. Bazı durumlarda ise talepleri karşılayabilmek için üretici fabrikalar başka
kompresörleri kullanmaktadır fakat santrifüjlü kompresörler bu durumda ana yükü
taşımaktadır.

Karışık akımı olan kompresörlerin çarklaı ve rotorları vardır. Bunlar hem akslı hem de
santrifüjlü kompresörlerin özelliklerini yansıtmaktadır.

Akslı kompresörler rotor ve bir düzine bıçaklardan oluşmaktadır. Aynı zamanda bunlara
uygun olarak statör ve hareket etmeyen sıralı vanalara sahiptir. Dönen bıçaklar hızın enerjisi
taşımaktadır ve bunu öncelikle akslı olanda yapmaktadır. Sabit olan vanalar bu durumda
difüzör gibi hareket etmektedir ve artan hızın enerjisini basınç enerjisine dönüştürmektedir. Bu
tipteki kompresörler yüksek akım kapasiteleri için kullanılmaktadır ve genelde yüksek
sıkıştırma verimliliğine sahiptir. Daha verimli çalışması için var olan sıcaklıkları ve basınçları
belirlemek gerekmektedir. Aynı zamanda dinamik kompresörü belirlerken tasarım akışını ve
basıncını da belirtmek önemlidir. Bu gibi kompresörlerin enerji ihtiyaçları ve kontrol aralıkları
tasarım dışında meydana gelen işletim koşullarından oldukça etkilenmektedir.

Genel olarak tamamen dolu veya kısmen dolu durumunda enerji verimliliğinde daha fazla
safhanın olması daha verimli olmasını sağlar.

Santrifüj makineleri 250 l/s (500 cfm) den çok büyük kapasitelere kadar mevcuttur ve çok
popüler olmakla birlikte en verimli enerji kullananlardır. Bu verimlilik 1,000 l/s (2,000 cfm) de
görülmektedir. Çok safhalı yağsız santrifüj kompresörleri 2,000 l/s (4,000 cfm) den daha
yüksek koşullarda bile çalışabilir. Bu durum çok büyük akslı kütle akı konfigürasyonları ortaya
çıkana kadar mevcuttur. Santrifüjlü kompresörler eğer doğru bir şekilde kullanılırsa çok
güvenilirdir ve genelde düşük bakım masraflarına sahiptir.

6.3 enerji verimliliği olan kompresörün seçimi

Genelde, kompresörün ve sonraki sistemin seçimi prensip olarak şunlara dayanmaktadır:

- gereken kapasite ve basınç;

- elde bulunan sermaye;
- belirlenmiş hava aktarım kalite oranı.

Farklı olan kompresörler konfigürasyonları için relatif verimlilikler tablo 11 de verilmiştir.

 Tablo 11: Relatif verimliliği olan kompresör konfigürasyonlarının özeti

Açıklama Kapasite (l/s) Spesifik enerji Parça yükleme

(J/l)* verimliliği**
Yağlanmış piston 2-25 510 iyi
25-250 425 iyi
250-1,000 361 mükemmel
Yağlanmamış piston 2-25 552 iyi
25-250 467 iyi
250–1,000 404 mükemmel
Yağ enjekte eden vana ! 2-25 510 kötü
vida 25-250 446 orta
250-1,000 404 orta
Yağlanmamış dişli 25- 250 429 iyi
rotor!vida 250- 1,000 382 iyi
1,000 - 2,000 382 iyi
Yağlanmamış santrifüjlü 250- 1,000 446 iyi
1,000- 2,000 382 mükemmel
Above 2,000 361 mükemmel

Tablodaki bütün kompresörler 7 barg basınçla çalıimaktadır.

* J!I ÷ 21 kW!100 cfm e.g. 510 J!I 24.29 kW!100 cfm
** verimlilikler spesifik enerji harcamalarına göre ölçülmüştür (jouIes!Iitre (J!I)).

Spesifik güç figürleri alanlardaki sonuçlara göre elde edilmiştir ve bu sonuçlar BS 1511
bölüm2: 1984 ttür. Bunlar elektirk kullanımı motor verimsizliklerini gözönünde
bulundurmaktadır ve gerçek elektir girişini şaftı olmayan elektrik girişinin değerlendirmesini
yapmaktadır. Bu değerlendirmeler aynı zamanda üretici tarafından da verilmektedir.

Konfigürasyonlar arasında enerji kullanımına dair ciddi farklılıklar gözlemlenmektedir. Göz

önünde bulundurulan diğer bir nokta da kompresörün kısmen yüklü olduğu zaman
göstereceği işlem performansıdır.

6.4 enerji verimliliği olan kompresörün kontrolü

Sıkıştırılmış hava sistemleri kontrolü sıkıştırılmış hava tedarik sisteminin ihtiyaçlarını

karşılamaktadır (hernekadar her zaman gerçek zamanda olmasa da) ve sistemin tamamında
enerji verimliliğini belirlemek için en önemli belirleyici faktörlerden biridir.

Verimli sistem çalışması ve yüksek performans için uygun kontrolün yapılması şarttır.
Herhangi bir kontrol stratejisinin amacı gereksiz olan kompresörleri kapatmak veya
ertelemektir. Bu kapatma veya erteleme ek kompresörler getirilene kadar veya ihtiyaç
duyulana kadar yapılmaktadır. Her bir parametre ful yük ile çalıştırılmalıdır. Sadece süsleyici
olan ful çalışmamalıdır (bu sadece kompresörün tam kapasitesinin daha altında çalıştığı
zaman sıkştırılmış hava da göz önünde bulundurularak enerji harcamalarının artmasından
dolayıdır). Kompresör sistemleri genelde çoklu kompresörleri kapsamaktadır ve bu
kompresörler havayı ana üniteye taşımaktadır. Bu makinelerin kombine edilmiş kapasiteleri
minimum bir seviyede ayarlanmaktadır ve ünitenin maksimum hava taleplerine cevap
vermektedir. Bu bütün makinelerin talepleri için pek fazla gerekli olan bir şey değildir çünkü
parçaların yüklemesi değişik zaman dilimlerinde meydana gelebilmektedir. Sistem
kontrollerine her zaman bireysel kompresör (lerin) çıkışlarını azaltmak için ihtiyaç
duyulmaktadır. Bu ihtiyaç daha düşük talep zamanlarında ortaya çıkmaktadır. Sıkıştırılmış
hava sistemleri genelde sabit bir basınçla çalışması için ayarlanmıştır ve havaya hacim
katmak için ayarlanmıştır. Bu da sistem taleplerine göre değişiklik göstermektedir. Sistem
basıncı kontrol edilmektedir ve önceden belirlenmiş bir seviyeye varıldığında sistem kontrolü
kompresörün çıkışını azaltmaktadır. O zaman kompresör çıkışı tekrar arttırılmaktadır ve
basınç ta önceden belirlenen seviyenin altına düşmektedir.

Bu iki basınç seviyesi arasındaki farka kontrol aralığı adı verilmektedir. Hava sisteminin
talebine bağlı olarak kontrol aralığı 0.14 ten 1.4 bar (2-20 psi) arasında her yerde olabilir.
Geçmişte bireysel kompresör kontrolleri ve denetimi olamyan çok yönlü makine sistemleri
yavaş ve kesin olmayandı. Bu da geniş kontrol aralıklarına ve yüksek basınç değişimlerine yol
açmaktaydı. Bu yüksek değişimler sonucu bireysel kompresör basınç kontrol noktaları
belirlenmekteydi ve böylece basıncı istenilen basınçtan daha yüksekte tutmak
hedeflenmekteydi. Bu da değişimlerin minimum istenilen seviyenin altına inmeyeceği
garantisini vermekteydi. Günümüzde, daha hızlı ve daha doğru sistemler bulunmaktadır. Bu
sistemler mikroprosesör bazlı sistemlerin daha az aralılarda ölçüm yapmasını ve daha net
yanıtlar alınmasını sağlamaktadır. Bu avantajın da anlamı daha tam bir kontrol sisteminin çok
daha az bir ortalama basınç uygulamasının ortaya çıkmasının göstergesidir. Bu da minimum
sistem taleplerinin altına inmememizi sağlamaktadır. Basınçtaki daha az değişimler sadece
daha az enerji kullanımını sağlamaz aynı zamanda üretim kalitesi kontrolünü de arttırır.

Sistemin ortalama basıncını düşürürken dikkat edilmelidir çünkü büyük ve ani değişimler talep
edilen minimum basıncın altına da düşülmesine sebep olabilir. Bu da ekipmanın düzgün
olmayan bir şekilde çalışmasını sağlar ki bu istenmeyen bir durumdur. Bu problemler sistem
kontrollerinin ve saklama kapasitesinin dikkatlice birleştirilmesi sonucu bertaraf edilir.

Kullanılan kompresörün tipi açık bir şekilde belirlenen sistem ve üretim alanı için kontrolün
türünü gösterir. Eğer bir sistem tek bir kompresöre sahipse o zaman basit bir kontrol sistemi
yeterli olabilir. Diğer tarafta, çok kompresörlü bir kompleks sistem varsa ve talep değişiyorsa o
zaman uç kullanımlar birçok değişik ve karmaşık stratejiye ihtiyaç duyacaktır. Herhangi bir
durumda hem kompresöre hem de sistem kontrolü seçimine öenm verilmelidir. Çünkü bunlar
sistemin performansına ve verimliliğine etki edecek en önemli faktörler olabilirler.

Enerji verimliliği için bireysel makinelerin kontrolünü göz önünde bulundurmak çok önemlidir.
Aynı zamanda çoklu tesislerin akış ve basınç taleplerine karşı talepleri karşılayıp
karşılamadıklarına dair bilgi almak gerekir.

Göreceli olarak düşük sermaye çıkışı için modern kompresör kontrol sistemi %5 ile %20
arasında tasarruf yapabilir. Bu da toplam öretim masraflarını kapsamaktadır. Bazı durumlarda
iyileştirilmiş basınç kontrolleri aynı zamanda üretimde de kazanca yol açacaktır.

6.4.1 bireysel kompresör kontrolü

Komresör üreticileri kontrol stratejileri için birçok değişik metod geliştirmiştir. Start, stop gibi
kontroller kompresör motorunu çalıştırır veya durdurur. Yükle, boşalt kompresörü çalışan
motora bağlar ve motordan kurtarır veya hava taleplerinde artış veya azalma taleplerini
belirler. Değişen giriş ve çok aşamalı kontroller kompresörün parça parça (kısmen)
çalışmasını sağlar ve azalan talepler esnasında daha az hava taşınmasını sağlar.
Start, stop var olan en basit kontroldür veya hem pistonlu hem de dönen vidalı kompresörlere
uygulanabilir. Makinenin boşaltma basıncı talebine karşın kompresörü çalıştıran motor çalışır
veya durur. Tipik olarak, herhangi küçük bir basınç değişimi motorın start veya stop etmesi
sinyalini almasını sağlar. Böyle bir kontrol sıklıla devir olan bir sistemde kullanılmamalıdır
çünkü startlar motorun fazladan ısınmasını sağlayacaktır ve diğer kompresör öğeleri daha sık
bakıma ihtiyaç duyacaktır.

1,000 l/s ye kadar olan çoğu kompresör otomatik bir start stop düğmesine bağlanabilir. Bazı
makineler bu moda otomatik olarak geçmektedir. Otomatik start stop kontrolleri yükleme
olmadığı zaman makineyi 10 – 15 dakika içinde durdurur ve daha sonra eğer hava talebi
varsa makineyi otomatik olarak başlatır. Yükleme olmadığı zaman çalışan zaman zorunludur.
Bu durum ancak daha yumuşak bir starter eklenirse ortadan kaldırılır ve böylece motor çok
fazla starttan korunmuş olur.

Yumuşak start kontrolleri değişken start zamanları sağlamaktadır ve bunların minimum start
akımları vardır. Böylece akım dalgalanmaları bertaraf edilmiş olur ve motorun hasar görmesi
de engellenir.

Yükle, boşalt kontrolleri aynı zamanda sabit hız kontrolleri olarak ta bilinmektedir. Motorun
sürekli çalışmasını sağlar fakat uygun boşaltma basıncı oluştuğunda kompresörü boşaltır.
Kompresör üreticileri bir kompresörü boşaltmak için değişik stratejiler uygulamaktadır. Fakat
çoğu durumda yüklemesi olmayan döner vida kompresörü kullanışlı olmayan ve %15 - %35
aralığa sahip olan bir yükleme gerçekleştirir. Bunun sonucunda bazı yikleme boşaltma kontrol
şemaları doğru olmayabilir.

Giriş kontrolünü değiştirmek (sıkmak) kompresör çıkışının akışları karşılaması için değişken
olmasını sağlar. Sıkmak genelde giriş valfını kapatmakla meydana gelmektedir ve bunun
sayesinde kompresöre hava girmesine izin verilmemektedir. Bu kontrol şeması santrifüjlü
kompresörlerde uygulanmaktadır. Bu kontrol metod yer değiştiren kompresörlerde
uygulandığı zaman kompresör çıkışını ölçmek için uygun olmayan bir yönteme dönüşür.
Santrifüjlü kompresörlerde kullanıldığı zaman daha verimli sonuçlar elde edilmektedir. Giriş
vanaları kullanıldığı zaman o vanalar havayı giriş çarklarının yönlendirdiği yere yönlendirir.
Kapasite azalması potansiyel dalgalanmalara ve minimum sıkma kapasitelerine bakılarak
sınırlandırılmkatadır.

Döner vidalı makineler genelde her iki aşamalı yükleme yapmayan ve modülasyon kontrolü
yapan manuel veya otomatik değişken veya düğmeyle birlikte monte edilmektedir.
Modulasyon sadece tasarımın yüklemesinden %75 daha fazla ise kullanılabilir: bunun altında,
iki aşamalı yükleme yapmayan sistem daha verimlidir. Herhangi bir makinede iki aşamalı
sistem 0.5 bar civarında çalışmaktadır ve bu da ful yük ve boş yük arasındadır. Doğru ebatlı
hava alıcısı kontrol avını önlemek için tam olarak yerleştirilmelidir. İki veya üç aşamalı giriş
emme valf boşaltıcılarının piston makineleri, açık veya kapalı giriş valfları, veya beş aşamalı
boşaltıcılar en fazla verim sağlayanlardır. Değişken sıkma valflarına sahip piston, vana ve
vida makineleri kapalı basınç alanlarında etkinlik göstermektedir. Bu yüzden de düşük
yüklemelerde ekşn değillerdir. Onlar pozitif yer değiştirme makineleridir ve sıkma sıkıştırılma
seviyesinin artmasına neden olmaktadır.
Bazı kompresörler iki veya daha fazla parçalı yük olan durumlarda çalışmak için
tasarlanmıştır. Bu igib kontrol şemasında çıkış basıncı yakından kontrol edilebilir ve
kompresörün start, stop veya doldur, boşalt işlemlerine gerek duyulmamaktadır.

Pistonlu kompresörler iki aşamalı (start, stop veya doldur, boşalt), üç aşamalı (%0, %50,
%100) veya beş aşamalı (%0, %25, %50, %75, %100) kontrol olarak verilmiştir. Bu kontrol
şemaları genelde motor güç kullanımı ve yükleme kapasitesi arasında direk bir bağlantıya
sahiptir.

Bazı döner vidalı kompresörler kendi basınç hacimlerini (oranını) kaygan veya dönen valfler
kullanarak değiştirebilirler. Bunlar genelde modulasyon giriş valflarıyla birlikte
uygulanmaktadır ve daha etkili bir basınç kontrolü sağlamaktadır. Bu da geliştirilmiş parça
yükleme verimliliği demektir.

Santrifüjli kompresörler dinamik makinelerdir ve parça yüklemelerde verimli olarak

çalışmaktadır. Çıkış normal olarak modulasyon tarafınca tasarım akışının %70 ine kadar
azaltılmaktadır. Talebin daha az olduğu durumlarda, bazı tesısatlarda çift kontrollü makineler
montajlanmalıdır. Bu makineler harcanan enerjiyi parça yüklemelerinde bulunan Sıkıştırılmış
havayı bypass ederek bertaraf etmektedir. Yön veren giriş vanaları içeride bulunan
sıkmavanalarına karşın tercih edilmektedir. Çünkü bunlar parça yükleme verimliliğini ve düşüş
oranını arttırmaktadır. Daha doğrusu tasarım dışı koşullardaki giriş bölgelerinde bahsi geçen
olayı gerçekleştirmektedir.

Değişken hızdaki yönlendiriciyi kullanılarak (VSD) pistonların ve vidalın kompresörlerin

motorları birçok kontrol ve verimlilik önermektedir. Geçmişte harcamalar engelleyiciydi; fakat,
elektronik aletlerdeki yeni buluşlar ve kontrol mekanizmaları bu sistemleri daha popüler hale
getirmektedir. Doğru olarak yağlanmamış bölgelerin aşılmaması içinmkompresör hızının
azaltılmasına dikkat edilmelidir.

VDS ler özel olarak tasarlanmadığı sürece santrifüjal kompresörler için uygun değildir.

6.4.2 çoklu kompresör kontrolü

Tanım olarak sistem kontrolü bireysel çoklu kompresörün sisteme tedarik ettiği havayı kontrol
etmesi demektir. Otomatik sistem kontrolğne girişten önce, kompresör sistemleri “cascadin
set points” denilen bir sistemle belirlendi. Bireysel olarak çalışan kompresör baınç noktaları
kompresör kapasitesine ekleme veya çıkarma yapmaları ve sistem taleplerini karşılamaları
için tasarlanmıştı. Bu strateji sonucu geniş kontrol aralıklarıdır.

Verimli olan otomatik bir sistemin amacı kompresör talepleri doğrultusunda maksimum
verimliliği elde edebilmek için çalışmaktır. Bu duruma da birçok yönden ulaşılabilir. Fakat
taleplerdeki dalgalanmalar, mevcut saklama ve donanımın karakteristikleri sıkıştırılmış havayı
kullanmak için oldulça büyük önem taşımaktadır.

Sıralamalar, isimlerdeki harf sırasıyla veya sistemleri düzenlemeyle yapılmaktadır. Bu da

kompresör kapasitesinin sistem taleplerini karşılaması gerektiği anlamını taşımaktadır.
Sıralamalr sadece bir ana kontrol ünitesi olarak belirlenmektedir çünkü bütün işlemler ana
kontrol ünitesinden yapılmaktadır ve yönlendirilmektedir. Sıralamalr bireysel kompresör
kapasitelerine uygun olarak kompresör sistemlerini kontrol etmektedir ve bu da kontrol edilen
sistemlerin basınç talebini karşılamaktadır. Kontrol sistemi genelde daha verimli sonuçlar
sunmaktadır çünkü sistem etrafında basınç kontrol aralıkları daha dardır. Bu dar aralıklar
ortalama sistem basıncında düşüşlere izin vermektedir. Az önce olduğu gibi bu durumda yine
dikkatli davranmalıyız çünkü ortalama sistem basıncını hızlı bir şekilde düşürürsek, minimum
olarak belirlenen seviyeden daha aşağıya inmiş oluruz ve bu da donanımın verşmsiz olarak
çalışmasına neden olur. Sistem kontrollerini saklama kapasiteleriyle dikkatli bir şekilde
birleştirirsek o zaman bu problemler bertaraf edilmiş olur. Otomatik sıralamalr için değişik
formlarda kontroller mevcuttur. Bu da çoklu donanımlarda kullanımın optimize edilmesine
yardımcı olur ve dönen sıralamada yükü eşit bir şekilde dağıtmış olur.

Mikroprosesör bazlı sistemlerin basınç düğmelerine veya kontrol noktalarına oranla daha
doğru basınç kontrol sistemleri vardır. Bu sistemler yüksek basınç değişimlerini ve gereksiz
enerji kullanımını engellemektedir. Bu durumlarda üretim yapılmayan saatlerde düşük basınç
taleplerini gözönünde bulundurulur ve onlara düzenleme yapılır ve aynı zamanda sistem
izolasyon valfları da kontrol edilebilir.

Bazı çoklu makşne kontrol sistemleri basınçla kombine edilmiş bir şekilde çalışmaktadır ve
doğru makinelerin çalıştığına dair emin olmak için sürekli sinyal talebinde bulunmaktadır.

Ağ kontrolleri en yeni kontrol sistemlerini önermektedir. Önemli olan bu kontrolörlerin gereksiz

yere çalışan kompresörleri durdurmasıdır. Onlar aynı zamanda çalışan kompresörlerin daha
verimli bir modta çalışmasına izin verir. Ağlarda kullanılan kontrolörler kombine edilmiş
olanlardır. Onlar bireysel kompresör kontrolü ve sistem kontrol fonksiyonları sağlamaktadır.
Multi – master terimi sistem kontrolünün her bireysel kompresör kontrolörünün becerisine
aittir. Bu bireysel kontrolörler ya birbirine bağlıdır ya da bir ağ oluşturmaktadır. Böylece bütün
işlem statüsünü ve bilgilerini paylaşmaktadır. Ağdaki kontrolörlerden biri lider olarak
tasarlanmıştır. Kontrolörler bilgiyi paylaştığı için değişen hava talepleri daha hızlı ve etkili bir
şekilde yapılabilir. Bunun sonucu da ince bir basınç kontrol aralığıdır. Bu da hava sisteminde
hedef basıncın daha da azalmasına yardımcı olmaktadır. Her nekadar sistem kontrolü için
başlangıç fiyatları yüksek olsa da, bu kontroller gün geçtikçe daha sık kullanılır hale
gelmektedir çünkü sonuçta işletim maliyetini ciddi bir şekilde azaltmaktadır.

Kontrol sistemleri binaların kontrol edildiği yönetim merkezlerine kurulabilir ve yanında da

kompresör şartları denetimi de bulunmalıdır. Ek olarak izolasyon valfları bölgesinin otomatik
işletimi, kompresörlerin elektrik motor girişleri okuyucusu ve merkeze metre olarak uzak olan
hava talebi departmanı bulunmalıdır.

6.4.3 basınç kontrolünün önemi

Basınç kontrol sistemlerini geliştirerek birçok çok kompresörlü kurulumda enerji tasarrufu
yapmak mümkündür. Sistemlerin çoğunda iki ana eksiklik bulunmaktadır:

- son kullanıcı tarafına gerekenden daha fazla ve daha yüksek sevşyede basınç tedarik
edilmektedir ve
- üretilen basınçlar çok yüksektir ve talebe göre değişmemektedir.

Bu iki sorunun sonuçları şekil 10 da gösterilmiştir, bu da tipik bir “cascade control system”
örneğini göstermektedir.
 Tablo 10: “cascade pressure control” tipik bir örnek (Kaynak:ETSU)

Makinenin en kritik parçası tarafından istenilen minimum basınç genelde kompresör

yuvasında kabul edilen en düşük basıncı vermektedir. Bu basınca kritik noktada ulaşıldığına
emin olmak için (daha doğrusu kontrol basıncı) kompresör yuvasındaki basınç gereken
değerden 0.7 bar (10 psi) daha fazla ayarlanacaktır. Bu da dağıtım ağında basınç kayıplarını
engellemektedir. Bu durum hava akımının en yüksek olduğu zamanda bize elverişli fırsat
vermektedir ve bu durumda dağıtım kayıpları en fazladır. Örnek olarak, eğer 5.8 barg (85
psig) ye ihtiyaç duyulursa o zaman kontrol basıncı 6.5 barg (95 psig) olmalıdır. Bu kontrol
basınç değişimi şekil 10 da alttaki iki sırada gösterilmiştir.

Şekil 10 daki sol kısım kompresörün baamaklı değişimini göstermektedir ve tipik bir “cascade
pressure control system” örneği göstermektedir. Maksimum akış hızında her dört kompresör
işlem halinde olacaktır ve bu da D bölgesinde gösterilmiştir. Hava kullanımı düştükçe
kompresör yuvasındaki basınç artacaktır ve yükleme yapmayacaktır. Eğer kullanım halen
düşerse, basınç o zaman C bölgesine geçer ki burda da başka bir kompresör boşalmaktadır
ve böylece A bölgesine kadar devam edecektir. A bölgesinde sadece bir kompresör
yüklemeyi sağlamaktadır. Basınç değişimlerinin doğasına bakarak minimum kontrol bandları
her kompresör için 0.2 bar dır ve bu da çok geniş bir kapsamlı kontrole yol açmaktadır (0.8
bar).

Geniş kapsamlı bir kontrolün sonucu ise, maksimum hava kullanımı dışında, son kullanıcı ve
kompresör kontrol basınçları her zaman gerekenden %10 daha fazla olacaktır (tablo 12 ye
bakınız). İkinci olarak ta birçok uygulamada hava kullanımı basınç kullanımıyla doğru
orantılıdır. En kötü senaryo ise tablo 10 da üstteki iki sıra ile gösterilmektedir ki bunlar akşam
satleri ve haftasonu kullanımını göstermektedir ve gerekenden en az %15 civarında daha
fazla maliyete neden olabilirler.

Tablo 12: üretilen basıncın tasarruf edilmesi

 Basınç Enerji tasarrufu (%)
Barg (psig) Tek aşamalı Çiftaşamalı
7(100) - -
6(90) 5 5
5.5(80) 10 11

Üretim maliyetlerini minimumda tutmak için:

- basınç kontrolü makinenin en hassas bölgeleri esas alınarak yapılmalıdır;

- kompresör sıralamaları her zaman minimum üretilen basıncı elde etmek için dar bir
şekilde yapılmalıdır.

5.5 Ebatlar

Kompresörler yapacakları göreve bağlı olarak ebatlandırılmalıdır. Herhangi bir makineyi uzun
süreli olarak düşük yüklemelerde çalıştırmak ekonomik değildir çünkü elektrik motorunda
etkisizlikler meydana gelir. Eğer motor etkisizlikleri gözönünde bulundurulursa kapalı güç açık
gücün %15 - %70 i kadar olabilir.

Çok kompresörü olan yeni kurulumlar için, tek bir boyutlu kurulumu seçmek en mantıklısıdır.
Böylece tam kapasiteye yakın olarak çalışan kompresörleri talebi karşılayabilirler. Sistemin
tamamında verimliliğin sağlandığına dair dikkat edilmelidir. Burada gözönünde
bulundurulması gereken konu bazı küçük kompresörlerin daha az olan verimlilikleridir.

6.6. BAKIM

Bütün elektro-mekanik teçhizatlarda olduğu gibi sıkıştırılmış hava sistemleri de verimli

çalışmak ve zamansız yıpranmayı minimize etmek için periyodik bakıma ihtiyaç duyarlar.
Yetersiz bakım, düşük sıkıştırma verimliliği, hava kaçırma, ve basınç farklılığına yol açıp,
enerji tüketimi üzerinde olumsuz etki gösterebilir. Ayrıca yüksek çalışma sıcaklığına, zayıf
nem kontrolüne ve aşırı kirlenmeye yol açabilir. Sorunların çoğu basit ayarlamalar, temizleme,
parça değişimi ve elverişsiz koşulların giderilmesi yollarıyla çözülebilecek önemsiz
pürüzlerdir. Sıkıştırılmış hava sistemlerinde yapılması gereken bakım arabalarda yapılan
bakıma benzerlik gösterir: filtreler ve akışkanlar değiştirilir, soğutma suyu denetlenir, kayışlar
ayarlanır, sızıntılar bulunur ve onarılır.

Sıkıştırılmış hava sistemindeki bütün parçaların bakımı üreticinin yönergeleri

doğrultusunda yapılmalıdır. Üreticiler uygulanması zorunlu olan denetleme, bakım, ve servis
programlarını sağlarlar. Pek çok durumda, üreticinin tavsiye ettiği, teçhizatı korumak amacıyla
tasarlanan bakım aralıklarından daha sık parça bakımı yapmak verimlilik ve ekonomi
açısından mantıklı olur.

Bir sistemin bakımının iyi yapıldığı ve doğru işlediğini anlamak için periyodik olarak sistem
gücünü, basıncı ve akımı değerlendirmek gerekir. Eğer belirli bir basınç ve akış düzeyinde
güç kullanım oranı yükselirse, bu sistem verimliliği düşüşte demektir.
Bu değerlendirme aynı zamanda sıkıştırıcının tam-kapasite çalışıp çalışmadığını, ya da
kapasitenin zamanla azalıp azalmadığını gösterecektir. Yeni sistemlerde sistemin ilk
kuruluşundaki işleme özellikleri not edilmelidir.

Belirli sistem parçalarının bakımı aşağıdaki gibidir.

6.6.1 SIKIŞTIRICI PAKETİ

Sıkıştırıcı paketinin bakım ihtiyacı duyan başlıca kısımları; sıkıştırıcı, ısı değiştirici yüzeyler,
hava-yağ ayrıştırıcısı, yağ, yağ filtresi, ve hava giriş filtresidir.

Sıkıştırıcı ve ara-soğutucu yüzeyler temiz ve kirden arınmış tutulmalıdır. Eğer bu kısımlar

kirlenirse, sıkıştırıcı verimliliği kötü yönde etkilenecektir. Fanlar ve su pompaları da
performanslarının tepe noktasında işlev görmeleri için denetlenmelidir.

Yağ soğutmalı döner vidalı bir kompresörde hava-yağ ayrıştırıcısı yeniyken tam yüklemede
genellikle 2-3 psi lık bir diferansiyal basınç düşüşü ile başlar. Bakım yönergeleri genellikle
ayrıştırıcıda 10 psi lık bir basınç düşüşü olduğunda değiştirmeyi tavsiye eder. Pek çok
durumda ayrıştırıcı değişimini daha erken yapmak mantıklı olur; özellikle elektrik fiyatları
yüksekse.

Kompresör yağı ve yağ filtresi üreticinin tavsiye ettiği aralıklarla değiştirilmelidir. Yağ zararlı bir
hale gelebilir ve hem teçhizat hem de sistem verimliliğini düşürebilir.
Yağ enjekteli döner kompresörlerde yağ; rulmanları, çarkları, ve iç içe geçmiş rotor yüzeylerini
yağlamaya yarar. Yağ ayrıca conta görevi görür ve kompresör sıcaklığının çoğunu ortadan
kaldırır. Sadece üreticinin tavsiye ettiği yağ kriterlerine uyan yağlar kullanılmalıdır.

Giriş filtreleri ve giriş borusu da temiz tutulmalıdır. Kirli bir filtre kompresör kapasitesini ve
verimliliğini düşürebilir. Filtrelerin bakımı; tesisin havasındaki kirleticiler de göz önünde
bulundurulduğunda, en azından üreticinin tavsiye ettiği aralıklarla yapılmalıdır.
6.6.2 KOMPRESÖR TAHRİKİ

Eğer elektrik motor tahrikli bir kompresörün bakımı gerektiği gibi yapılmazsa, normalden fazla
enerji tüketmekle kalmayacak, ayrıca tahmini kullanım ömründen daha kısa sürede
bozulmaya meyilli olacaktır. Motor bakımının en önemli iki adımı yağlama ve temizlemedir.

6.6.1.1 YAĞLAMA

Aşırı yağlama da en az yetersiz yağlama kadar zararlıdır ve erken motor bozulmasının

başlıca sebeplerindendir. Motorlar üreticinin tavsiye ettiği aralıklarla yağlanmalıdır, bu süre
yıllık kullanım saati ve motor hızına bağlı olarak 2 ayda bir ila 18 ayda bir arasında
değişkenlik gösterebilir. Rulman yağı mekanizmalı motorlarda yağlamadaki ilk adım yağ
mekanizmasını temizlemek ve tahliye tıpasını çıkartmaktır. Yüksek kaliteli yeni yağ eklenmeli
ve tahliye tıpasını değiştirmeden önce motor 1 saat kadar çalıştırılmalıdır.
Bu yöntem aşırı yağın sargılara damlamadan ve zarar vermeden motordan arındırılmasını
sağlar.

6.6.1.2 TEMİZLEME

Motorlar sıcaklığı dağıtma ihtiyacı duyduğundan, bütün hava geçişlerini temiz ve herhangi bir
tıkanıklığa mahal vermeyecek şekilde tutmak gerekir. Kapalı motorlarda soğutma paletlerinin
çöküntüsüz kalması çok önemlidir. Zayıf motor soğutması motor ısısını yükseltebilir ve sargı
direncini artırabilir; bu da motor ömrünü kısaltır ve enerji tüketimini artırır.

6.6.1.3 KAYIŞLAR

Motor V-kayış tahrikleri de periyodik bakım gerektirir. Sıkı kayışlar aşırı rulman eskimesine,
gevşek kayışlar da kayma sebebiyle enerji israfına yol açabilir. Normal kullanımda kayışlar
esner ve eskir, bu nedenle ayarlama ihtiyacı duyarlar. Bu konuda en temel kural her 400
saatlik kullanımda kayışları gözden geçirmek ve ayarlamaktır.

6.6.1.4 GENEL

Kompresörler çok uzun saatler boyunca sıklıkla ağır şartlar altında çalışırlar. 500 1!s lik
kompresörü bir araba gibi düşündüğümüzde, ortalama 30 mph süratte yıllık 70,000 mili
kapsar. Bu temelde bazı kompresörler yıllık 250,000 mil e karşılık gelen bir performansla
çalışırlar. Bu sebeple iyi bakım yapmak çok gereklidir.

Pistonlu kompresörler, özellikle yağsız olan türleri, bakımsızlık yüzünden verimlilik sorunuyla
en çok karşılaşanlardır. Döner kanatlı ve vidalı makinelerin verimliliği bu kadar hızlı düşüş
göstermez, ama tabii ki bu kompresörlerin de bir kullanım ömrü vardır.
Örnek olarak; bu makine türleri 25,000 saatlik kullanımdan sonra verimliliği korumak için geniş
kapsamlı bir bakıma tabii tutulmalıdırlar. Yağsız dişli rotor ve vidalı makineler 40,000 saate
kadar çok iyi performans gösterirler, bundan sonra yavaşça artan iç boşluklar yüzünden
verimlilikte ağır bir düşüş meydana gelir. Bu tür makineler verimliliği korumak için önemli
yenilemelere gereksinim duyarlar.

Santrifüjlü kompresörler daha az hareketli parçaları olduğundan ve nispeten geniş boşluklarla

yapıldıklarından, verimliliklerini uzun müddet korurlar. Hava giriş filtreleri, soğutucu su sistemi,
ve ara-soğutucuların bakımı dikkatli bir şekilde yapılmalıdır aksi takdirde verimlilik süratle
düşecektir.

Türü ne olursa olsun kompresörlerde bakımı aksatmak yanlış bir ekonomi olur. Servis için
üreticilerin ve üreticilerin onayladığı acentaların kullanılması ve orijinal tasarımlı orijinal yedek
parçaların kullanılması tavsiye edilir. Görece ucuz olan başka bir parçanın,
mesela kötü tasarlanmış bir boşaltım vanasının takılması, kompresöre vereceği tahribat
dolayısıyla uzun vadede daha pahalıya gelecektir.

6.7 ISI GERİ KAZANIMI

Endüstriyel bir hava kompresörü tarafından kullanılan elektrik enerjisinin yüzde 80-93 kadarı
ısıya dönüşür. Bu ısı düşüktür ve genellikle boşa gider, ama bir çok durumda bu kayıp geri
kazanılabilir. Düzgünce tasarlanmış bir ısı geri kazanım ünitesi elde olan bu termal enerjinin
50% - 90% kadarını geri kazanabilir ve hava veya su ısıtmak gibi gerekli işlerde kullanabilir.

Isı; kompresörlerin kendileri tarafından, çok aşamalı kompresörlerdeki iç soğutucular

tarafından( ki bu onların verimliliğini artırır), ve son soğutucular tarafından dışarıya yayılır.
Kompresörler hava veya su soğutmalı olabilirler. Su soğutmalı kompresörlerde ısı normalde
su gömlekleri tarafından sıkıştırma silindirlerinden atılır. Pistonlu kompresörlerden 50 C
civarında sıcak su elde edilebilir ve kazan suyu beslemeden, sanayi suyu ve ev kullanımına
kadar çeşitli amaçlarla kullanılabilir. Hava soğutmalı kompresörlerden, özellikle paketli döner
makinelerden, ılık su elde edilebilir ve alan ısıtmak ya da hava perdesi gibi amaçlarla
kullanılabilir.

6.7.1 HAVA SOĞUTMALI KOMPRESÖRLERDE ISI GERİ KAZANIMI

6.7.1.1 HAVAYI ISITMAK

Hava soğutma paketli döner vidalı kompresörler alan ısıtma veya diğer sıcak su kullanımları
için Isı Kazanımı için uygundurlar. Yerel atmosferik hava sistemin son soğutucusundan ve
yağ soğutucusundan geçirilerek ısıtılır, buradan geçerken ısı hem sıkıştırılmış havadan hem
de yağdan ayıklanır. Paketlenmiş kompresörler tipik olarak kabinlerin içine koyulduğundan ve
zaten ısı dönüştürücüler ve fanlar içerdiğinden, gerekli olan sistem modifikasyonları, bir kanal
sistemi ve kanal yüklemesini sağlayacak ve kompresör soğutma fanına fazla basınç
yapılmasını önleyecek yeni bir fanın eklenmesidir. Bu ısı geri kazanım sistemleri basit bir
termo-statik kontrollü mafsallı hava deliği ile ayarlanabilir. Isıtma gerekmediği zamanlarda -
mesela yaz aylarında- sıcak hava bina dışına salınabilir. Hava deliği ayrıca ısıtılmış bir
bölgeye sürekli sıcaklık sağlamak için termo-statik olarak düzenlenebilir.

Sıcak hava alan ısıtmak için, endüstriyel kurutma için, yağ yakıcılar için ön ısıtma soluklu
hava olarak, ya da ılık hava gerektiren herhangi bir işlem için kullanılabilir. Pratik olarak, (tam
yüklemede) her 50 I!sec (100 cfm) için yaklaşık 15 kWh saatlik enerji mevcuttur. Soğutucu
hava girişi sıcaklığının üzerinde olan 17 to 22°C (30 to 40°F) hava sıcaklığı elde edilebilir.
80% -90% oranında geri kazanım verimlilikleri yaygındır.

Eğer kompresörün hava kaynağı dışarıdan değilse, ısınmış havanın içeri girmemesi
hususunda dikkatli olmalısınız, çünkü bu işlem kompresör verimliliğini düşürecektir.
Yaz ayları boyunca her türlü sıcak hava atmosfere salınmalıdır, aksi takdirde sıcak hava
yakın çevreye yayılacak ve nihayetinde kompresörün içine geri çekilecektir; ki az önce
söylendiği gibi bu durum verimliliği düşürecektir.

6.7.1.2 SU ISITMASI

Bir ısı dönüştürücüsü kullanarak, paketli su soğutmalı ya da döner vidalı kompresörlerde

bulunan yağ soğutucularından artık ısıyı ayrıştırarak sıcak su elde etmek de mümkündür.
Tasarıma bağlı olarak ısı dönüştürücüler içilmez ya da içilebilen su üretebilirler. Sıcak su
gerekli olmadığında yağ standart yağ soğutucusuna yumuşatılır.

Sıcak su; merkezi ısıtmada, kazan sistemlerinde, endüstriyel temizleme işlemlerinde,

kaplama işlemlerinde, ısı pompalarında, çamaşır yıkamada, ya da sıcak suyun gerekli olduğu
diğer işlemlerde kullanılabilir. Isı dönüştürücüleri aynı zamanda sıcak hava, sıcak su üretme
fırsatları sunar, ve kullanıcıya sıcak hava/sıcak su oranı çeşitliliğini belirleme imkanı verir.

6.7.2 SU SOĞUTMALI KOMPRESÖRLERDE ISI GERİ KAZANIMI

Alan ısıtması için ısı geri kazanımından faydalanmak su soğutmalı kompresörlerde pek
yaygın değildir çünkü fazladan ısı dönüştürme aşaması gereklidir ve mevcut ısının sıcaklığı
düşüktür. Ancak, pek çok su soğutmalı kompresör oldukça büyük olduğundan, alan ısıtması
için ısı geri kazanımı çekici bir fırsat olabilir. 50%-60% geri kazanım verimliliği tipiktir.

6.7.3 KOMPRESÖR ISI ENERJİSİ TASARRUFUNU HESAPLAMA

Enerji tasarrufunu ve ısı geri kazanım üniteleri için geri ödeme periyotlarını hesaplarken ısı
geri kazanımını termal enerji için kullanılan mevcut enerji kaynağı ile (ki bu kömür gibi düşük
maliyetli fosil yakıt olabilir) karşılaştırmak önemlidir.

6.7.4 SICAK KOMPRESLENMİŞ HAVANIN İŞLEME GÖREVLERİNDE KULLANIMI

Bir cam fabrikasındaki makara dişli valflar ya da şahmerdanla dövme çekici gibi bazı işleme
uygulamaları sıcak kompresli havadan faydalanır. Güvenlik önlemleri yüzünden sıcak
kompresli hava sıklıkla kullanılmaz, çünkü boşaltma sıcaklığı çok yükselirse kompresör
yağının ani ateşleme riski vardır.

Eğer sıcak kompresli hava kullanılacaksa bütün hava borusu işlemi soğumayı önlemek için
geciktirilmelidir, ve büyük boy yoğuşma geri kazanım sistemi sonradan biçimlenebilecek ek
yoğuşmayı karşılamak için sisteme koyulmalıdır. Son soğutucuya bu durumda gerek yoktur.
Sıcak hava kullanmak özellikle hava kullanım derecesine yakın bir şekilde sıkıştırıldıysa ve
boru çalışıyorsa dikkate alınmalıdır, ki bu sayede ısı ve basınç kaybı en aza iner. Sıcak hava
kullanarak elde edilen hacimsel artış, bu görevde kullanılan enerjiden 25% tasarruf sağlanır,
tabii ancak kullanım noktasına kadar hava sıcak tutulursa.

Tablo 13: Tam yüklemede hava soğutmalı döner vidalı kompresörlerde elde edilen Isı geri
kazanımı.

( 90% motor verimliliği varsayıldığında)

 Kapasite (l/s) Nominal Ilık Elde
Motor hava Edilen
akışı Isı
Güç
(kW) (l/s) (kWh/h)
40 15 450 12
60 22 810 18
159 55 1,600 45
314 110 3,700 89
450 160 5,600 130
585 200 8,900 162
725 250 8,900 203

6.8 ENERJİ TASARRUFU İÇİN SAHA ENTEGRASYONU

Paketli kompresörleri, ısı geri kazanım sistemleri ile kullanırken maksimum yarar sağlamak
için henüz planlama ve dizayn aşamalarındayken hava kompresörlerinin kullanılacak sahaya
entegrasyonunun göz önünde bulundurulması önemlidir. Bu paketli sistemler genellikle döner
vidalı kompresörleri kullanırlar, ki bunların düşük ses düzeyinde çalışmak gibi özellikleri
vardır.

Merkezi sistem kurulumu ve son kullanıma yakın küçük çaplı kompresörler arasında seçim
yapmak gerekirse, seçim genellikle şunlara bağlı yapılacaktır;

 Fabrikanın fiziksel düzenine

 Kanalların pozisyonuna
 Kompresör çalışma saatlerine

Küçük kompresörler genellikle büyüklere oranla daha az verimlidirler ve merkezi olmayan

sistemde karar kılınırken bu durum göz önünde bulundurulmalıdır. Pratik olduğu yerlerde
hava kompresörleri geniş hava ihtiyacı duyulan noktalara yakın kurulmalı ve mümkünse, eğer
geri kazanım bir seçenekse boru kullanımını, sermaye ve işletme maliyetlerini azaltmak için
ısı ihtiyacı duyulan noktalara yakın kurulmalıdır.

7. SIKIŞTIRILMIŞ HAVA SİSTEMLERİNİN GÖZLENMESİ

Sıkıştırılmış hava sistemleri üzerine yeterli donanıma sahip olmadan verimli çalışıp
çalışmadıkları yargısında bulunmak mümkün değildir. Bu rehber boyunca enerjinin israf
edildiği pek çok örnek durum vardır, israfı fark edecek bir mekanizma olmadığı sürece bu
durumun devam etmesi ve minimum enerji maliyetlerine ulaşamamak muhtemeldir. Bu kısım,
sıkıştırılmış hava sistemlerinde kurulacak minimum sayaç miktarı için ana hatları belirtir.
7. 1. 1 KOMPRESÖRLER

Bir kompresörün çalışma koşulları kolaylıkla değerlendirilebilir. 14. Tablo, farklı türdeki
kompresörlerde gereken ölçümleri özetler.

Özellikle bütünleşik paket içinde olan yeni kompresörler, artık gerek duyulan bütün araçlarla
birlikte gelir. Ancak var olan sistemler için gerekli olan minimum araç listesi aşağıda
verilmiştir:

 Alıcı üzerinde basınç-ölçer;

 Kompresör soğutma gömleğinde ve son soğutucuda meydana gelebilecek blokajları
saptamak için su sıcaklığı-ölçerler
 son soğutucu ısı dönüştürücüsündeki tıkanmayı saptamak için kompresör çıkışında ve
alıcı içinde hava sıcaklığı-ölçerler
 Uygulanabilir yerlerde ara soğutucu basıncı ve sıcaklığı-ölçerler.
 Tüm saha için bir basınç profili çıkarmak ve böylece yüksek basınç kaybı olan bölgeleri
belirlemek için dağıtım sistemi boyunca seçilmiş noktalarda basınç-ölçerler
 Yüklü ve yüksüz çalışma süreleri arasındaki farkı görebilmek için çalışma saat-
metreleri
 Kwh-metreler (50kW üzerinde oranı olan kompresörlerde (150 1!sec)).

İlk dört araçtan elde edilen ölçümler günlük olarak kaydedilmelidir: çalışma saatleri, kWh
metreler kullanım trendlerini bulmak için haftalık okunmalıdır. Değerlerdeki herhangi bir ani
yükselme gözetleme ve hedefleme aktiviteleri uyarınca anında araştırılmalıdır.

Çoğu modern kompresör otomatik olarak çalışma koşullarını kayda geçen, anormal çalışma
koşulları oluştuğunda alarmla uyaran, ve son olarak herhangi bir zarar meydana gelmeden
makineyi kapatan mükemmel elektronik gözlem sistemlerine sahiptir.

Var olan kompresörlere donanım iyileştirmesi yapmak için benzer gözetleme üniteleri satın
almak mümkündür. Bu özellikle kompresör çalışma koşullarının verimlilik üzerinde önemli
etkiye sahip olduğu iki aşamalı su soğutmalı piston kompresörler için faydalıdır. Pek çok
fabrikada yeterli bakım becerileri bulunmadığından, bu tür erken uyarı sistemleri çok
gereklidir.
Tablo 14 : Kompresör Değerlendirmesi

Kompresör Türü Ölçüm* Bulgular

Bütün türler Hava boşaltım sıcaklığı Son soğutucudan

son soğutucunun altında. sonraki Giriş havası
ve sıkıştırılmış hava
sıcaklığı arasındaki
Giriş filtresi diferansiyel 15°C den fazla
basıncı** sıcaklık farkı soğuyan
yüzeylerin tıkandığını
ve verimliliğin
düştüğünü gösterir.
Üreticinin
belirttiğinin
dışındaki değerler
verimlilik kaybına
yol açan tıkanmış
giriş filtrelerine
işaret edebilirler.

İki aşamalı piston,dişli rotor Ara soğutucu basıncı Üreticinin servis

ve vidalı türler
Yağ enjekteli pervaneli ya
da vidalı türler
Santrifüjlü türler
kılavuzunda belirttiğinin
dışındaki ölçümler
soruna işaret eder.
Kompresör boşaltım 0.3 bar’dan yüksek
basıncı ile gerçek basınç farkı yağ
dağıtılan basınç arasında ayrıştırıcısında
fark. soruna ve verimlilik
düşüşüne işaret eder.
Üreticinin
Ara aşama sıcaklıkları ve belirttiğinin
basınçları, küçük dişli dışındaki değerler
sarsıntı düzeyleri ve hava soruna işaret eder.
girişi basınç farkı. Makine en elverişli
koşulda çalışmıyor.

*Bu amaçla kullanılan bütün basınç ve sıcaklık ölçerler düzenli olarak ayarlanmalıdır.

**Çoğu kompresörde giriş filtresi basınç farkı ölçer bulunur, eğer yoksa edinilmesi tavsiye
edilir.
7.1.2 HAVA AKIM ÖLÇERLER

Pek çok farklı şekilde hava akım ölçer mevcuttur, her birinin güçlü ve zayıf yanları vardır;

En yaygın kullanılan 4’ü şunlardır:

 Pitot tüpü (ya da curnon-metre)

 Türbin-metre
 Ölçme deliği plakası
 Burgaç dökme-metre

Yukarıdaki sayaçların hepsi gerçek hava süratini ve basıncını ölçerler, ve hatasız bir standart
hava-akım oranı ( 0°C’de 760 mm Hg) ölçümü yapmak için sıcaklık dengelemesi gereklidir.

Bütün bu sayaçlar hakkında detaylı bilgi Ek 1’ de verilmiştir.

Sayaçlara eklenmiş kayıt çizelgeleri akım oranı ihtiyacı hakkında çok değerli bilgiler
sunacaktır. 24 saatlik ya da 7 günlük kayıt çizelgesi sunan kayıt cihazları alınabilir.
11. figür ayrıca kritik basınç ihtiyacı periyotlarını saptamaya yarayan statik basıncı gösterir.
Ayrıca kompresörlerin ihtiyaçla nasıl başa çıktığını ve kontrol basınçlarının günün veya
haftanın belli anlarında azaltılıp azaltılamayacağını açıkça gösterir.

7.1.3 KOMPRESÖR YUVASI HAVA-AKIMI ÖLÇÜMÜ

Kompresör yuvasındaki ana havayolu üzerine kurulacak bir hava akım sayacı çok değerli iki
bilgi sunacaktır.

 Gerçek kullanım ihtiyacı profili, ve temel kaçak ya da tesisin minimum kullanım bilgisi.
Bu bilgi kompresörlerin yüklemeli-yüklemesiz çalışma saatlerine göre yapılan bir
tahmine tercih edilebilir; çünkü kompresör çıktı kapasitesi dizayn edilmiş düzeyden çok
yüksek bir düzeyde olabileceğine rağmen dizayn edilmiş düzeyde kabul edilmelidir.
 Genel elektrik üretim verimliliği elektrik tüketim değerleriyle eşleştirildiğinde mesela;
enerji girdisinin hava çıktısına oranı belirli bir ihtiyaç doğrultusunda hesaplanıp analiz
için kullanılabilir. Bir kompresörün verimliliğini oturtmaya çalışırken dikkatli olmak
gerekir , çünkü sayaç tesis ihtiyacını okuyacaktır, kompresör çıktısını değil.

Basınç dikkatlice gözlemlenirse kompresör çıktısını tahmin etmek mümkün olabilir.

Yüklemedeki bir kompresörde eğer sistem basıncı yavaşça düşüyorsa, kompresörün bütün
çıktısı, yoğuşma veya conta kaybı olmadan, akım sayacından geçecek ve kompresör çıktısını
tahmin etmek mümkün olacaktır.

200 kW (600 I!s veya 1,200 cfm) oranının üzerinde tek-shift üzerinde çalışan elektrik üretim
sistemlerinde kalıcı bir akım sayacı kurmak yararlı olacaktır. Tam zamanlı kullanımda, bu
kapasitenin yarısı kadar olan sistemler sayaç gerektirir. Bu limit yıllık hava maliyetinin %10 u
civarına mal olan bir sayaç üzerine dayanır ve verilen bilginin %10 tasarruf sağlayacağını ve
12 aylık geri ödeme dönemini varsayar.

7.1.4 DAĞITIM ÇİZGİSİ HAVA AKIM SAYACI

Geniş bir dağıtım ağı çevresindeki hava akımının kalıcı ölçümü çok pahalıya mal olabilir. Bu
temel olarak iyi pratiğin halka ana sistemlerinin kullanımına yol açmasından kaynaklanır;
öyleyse kullanılan tüm havanın makul bir oranını hesaplamak için pek çok kısım ölçülmelidir.

Örnek olarak, 500 1!sec (1,000 cfm) ‘ı aşan tesis ya da kısımlar kalıcı sayacın kurulumunu
gerektirir.

Kalıcı ölçüme bir alternatif ise bütün ana hatlara hava akım ölçüm cihazları koymak ve portatif
bir sayaç kullanmaktır. Bu, her hatta bir portatif basınç çevirgeci, kayıt çizelgesi ve ölçme
deliği plakası koymak; ya da türbin akım sayacına veya pitot tüplerine ekleme noktası
eklenmesi demektir. Her ölçüm noktasına sırayla bir sayaç eklenebilir ve uygun düşen
yerlerde hava tüketimini düşürecek önlemler alınabilir.

7.2 İZLEME VE HEDEFLEME

Gözlemleme ve Hedefleme (M&T) sıkıştırılmış hava sistemlerinden daha geniş uygulamalara

sahiptir. Sıkıştırılmış hava sistemlerine uygulandığında M&T şu şekilde tarif edilebilir:

Sıkıştırılmış havanın haftalık kullanımını (kWh türünde ya da hava-akım sayaçlarındaki

ölçümüyle) önceden belirlenmiş hedefle karşılaştırmak; ki bu iyi pratiği yansıtır.

Gözlemleme ve Hedefleme “Enerji ve Para Tasarrufu:3E Stratejisi” kitapçığında anlatılmıştır.

8. SIKIŞTIRILMIŞ HAVA DENETİMİ

Bu kısım kolaylıkla uygulanabilecek bazı hesap tekniklerini de içeren fırsatları belirleyen bir
stratejiyi özetler.

İdeal olarak, sıkıştırılmış hava sistemlerini geliştirecek adımları atmadan önce, mevcut
sistemin yıllık maliyetini gösterecek hesaplamalar yapılmalıdır. Eğer kalıcı ölçüm kurulursa,
bu en iyi çözümleri bulmak için önemli miktarda bilgi sağlayacaktır. Kalıcı sayaçlar olmazsa
her kompresörün enerji tüketimi motorun boyutundan, ortalama yüklemesinden (açık ya da
kapalı zamanlarında) ve çalışma saatlerinden yola çıkılarak tahmin edilir. Toplam enerji
maliyetleri bütün kompresörlerin bilgilerini ekleyerek hesaplanabilir. Harekete geçmek için iyi
bir itici güç olursa, yıllık maliyetlerin %30 unun kurtarılabileceği tahmin edilmektedir.

Sıkıştırılmış hava sistemleri kullanıcıları sistemlerini incelemek üzere bağımsız bir

hesaplamacı tutmayı düşünmelidirler. Bu konuda uzmanlaşmış şirketler bulunmaktadır. Bu
hesaplamalar ayrıca elektrik şirketleri, teçhizat tedarikçileri, enerji hizmeti şirketleri, ve
mühendislik firmalarınca da yapılır. Bilinçli bir tüketici hesaplamaların kalitesi ve anlaşılırlığı
değişkenlik gösterebilir. Ticari olarak tarafsız olan bağımsız hesaplayıcılar tavsiye
sunmalıdırlar. Bağımsız hesaplayıcılar belli bir üreticinin ürünlerini tavsiye etmemelidir.

Yıllık maliyetleri hesapladıktan ve gelişmeyi temellendirecek bir yol haritası çizdikten sonra
sıkıştırılmış hava sisteminin tüm hesap denetimi yapılmalıdır.

Kapsamlı bir sıkıştırılmış hava sistemi hesap denetimi hem hava kaynağını ve kullanımını
hem de arz ve talep arasındaki ilişkiyi incelemelidir. Denetçiler genellikle sıkıştırılmış hava
sisteminin çıktısını ele alırlar, kilowatt-saat türünden enerji tüketimini hesaplarlar, ve sistemi
işletmenin yıllık maliyetini ortaya koyarlar. Denetçi aynı zamanda kaçaklara bağlı toplam hava
kayıplarını ölçerler ve önemli olanları saptarlar. Sıkıştırılmış hava sisteminin her parçası ayrı
ayrı incelenir ve sorunlu kısımlar belirlenir. Kayıplar ve sistem kaçaklarına bağlı kötü
performanslar, uygunsuz kullanım, ve toplam sistem dinamikleri hesaplanır ve yazılı bir rapor
yanında atılması gereken adımlar tavsiye edilir.

Son kullanıcılarla başlamak iyi olacaktır, çünkü burada sağlanacak her gelişme hava dağıtım
ağı üzerinde ( mesela yedek boru işi ve basınç kayıplarında azalma) ve kompresör talepleri
üzerinde etkili olabilir. Aynı zamanda burası en önemli tasarrufların yapıldığı kısımdır.

8.1 SON KULLANIM DENETİMİ

8.1.1 KAÇAKLAR

İlk öncelik genellikle en büyük israf olan saha kaçak oranını belirlemektir. Bunu yapmak için
yüklemesiz bir kaçak testi yapılmalıdır (3.3. kısma bakınız). Çıkan sonuçlardan, toplam hava
kaybı yüzdesi ve yıllık kaçak kaybı maliyeti hesaplanabilir. Bunu takiben bir kaçak araştırması
yapılmalıdır. Denetçi bir kaçak yönetim programı sunmalıdır.
8.1.2 SON KULLANICILAR

Kaçak değerlendirmesinden sonra her sıkıştırılmış hava kullanımının detaylarına eğilmek

önemlidir. Yapılması gereken önemli konular:

 Başlıca tesis parçalarının hacmini tahmin edin ve ya tesis oranlarından ya da

hesaplamalardan kaç saat çalıştırıldıklarını not alın ki nu şekilde hava kullanımı
kesintisi yapılabilsin ve dağıtım kanallarının eşit boyutta olup olmadığına karar verin.

 Bazı durumlarda; daha az basınçta işleyen parçalar tavsiye edilir. Denetçi ayrıca var
olan sıkıştırılmış hava gücü kullanan parçaların sıkıştırılmış hava dışında başka enerji
kaynakları kullanan parçalarla değiştirilmesini tavsiye edebilir.
 Gerçek işleme basıncını dizayn edilmiş basınç ile karşılaştırın ve uygun olursa
düşürücü bir vana takın ( eğer bütün dağıtım hattı basıncı düşürülemiyorsa)
 Yerel depolama ve diğer modifikasyonlar tavsiye edilebilir.
 Sıkıştırılmış hava kullanmayan diğer işleme metotlarını araştırın.

8.2 DAĞITIM ŞEBEKESİ DENETİMİ

Dağıtım ağı incelenmeli, çizimler edinilmeli ve aranacak başlıca şeyler şunlardır:

 Farklı çalışma kalıplarındaki bölgeleri izole etmek için bölgelendirme ayarlamaları.

 Yeterli boru boyutlaması ve drenaj: ana hatlar boyunca çıkarılmış bir basınç profili
geniş basınç kayıplarını belirlemede faydalı olabilir.
 Artık boru hattı işlerinin kaldırılması ya da kaynak hatların kısaltılması.

8.3 HAVA İŞLEME DENETİMİ

Aşağıdaki program uygulanmalıdır;

 Denetçi genellikle sıkıştırılmış hava uygulamalarını inceler ve teçhizatın doğru

çalışması için gerekli uygun hava işleme düzeyine karar verir. Gerçek hava kalitesi
düzeyleri bundan sonra ölçülür. Eğer hava yeterince işlenmiyorsa, alternatif işletme
stratejileri tavsiye edilir. Eğer hava fazla işleniyorsa ( enerji israfına bir işarettir)
tavsiyeler sistemin modifikasyonu yönünde olur. Bazı durumlarda, sadece belirli son-
kullanım parçaları yüksek işleme havası gerektirirler, ve denetçi sistemdeki farklı
noktalar için farklı hava işleme düzeyleri tavsiye edebilir.
 Bütün drenaj sifonlarını kaçak yapmadığından ve havayı tutmadığından emin olmak
için kontrol etmek gerekir.
 Kompresörlere hava girişlerinin olduğu yerler ılık, ıslak ya da tozlu hava vermediğinden
emin olmak için kontrol edilmelidir.

8.4 KOMPRESÖR YUVASI HESAP DENETİMİ

Sıkıştırılmış hava için mümkün olan en düşük talep profilini çıkartmış olarak, talebin mümkün
olan en verimli şekilde karşılandığından emin olmak gerekir. Bunu yapmak içi aşağıdaki
adımları takip etmek gerekir;

 Portatif ampermetre kaydedicileri kurarak kompresörlerin bir haftalık elektrik

tüketimlerini kaydedin ya da destek kabloları üzerinde kaydedici talep edin. Aynı süre
içinde ayrıca yüklemedeki işleme saatlerini kaydedin, eğer sayaçlar mevcutsa.
 500 I!s’ dan yüksek talebi karşılayan, hava akımı sayacı kurulu olması gereken
sistemler için, gerçek hava talebini bir haftalık süre için kaydedin. Eğer bu mümkün
değilse hava talep profilini kompresörler için bir hava çıktı kapasitesi düşünerek tahmin
edin; bunu yüklemedeki saatler bilgisi ile birleştirin (Kompresörler modülasyon
kontrolünde olduğunda bunu yapmak mümkün olmayacaktır).
 Eğer bir hava akım sayacı kuruluysa bazı zamanlarda kontrol basıncı düşük hava
kullanımını yansıtacak şekilde ayarlayabilmek için bir haftalık statik hava basıncını
kaydedin.
 Elektrik ve hava akımı kayıtlarından hava üretim verimliliğini hesaplayın. Her makineyi
gerçek çıktı kapasitesini gözlemek ve her makinenin J!I (or kWh!100 cfm)
performansını belirlemek için makineleri ayrı ayrı çalıştırmak önemlidir. Bu değerler
daha sonra makineler iyi mi, orta mı, yoksa kötü mü diye yargılamak için
karşılaştırılabilir. Bu durumda basit bir hesaplama kötü makinelere bakım yaparak ne
kadar enerji tasarrufu yapılabilir ya da tercihen talebi karşılamak için daha verimli
olanları kullanmalı mı? Gibi soruları yanıtlar.
 Her kompresörün yükleme profillerini en uygun boyda makineler her hangi bir anda
çalışıyor mu hususunda karar vermek için inceleyin.
 Kompresör kontrolünün daha iyi metotlarını düşünün, öngörüye dayalı değişim ya da
dönüşlü zamanlamaya dayanan kompresör yükleme profilleri gibi.

Sistem hesap denetimleri sistem yetersizliklerini saptamak amacıyla dizayn edilmişlerdir. Eğer
bir sistemin kötü dizayn edildiğine kanaat getirildiyse, tatmin etmeyen işleme koşullarında
çalışıyorsa, ya da dayanıklı donanıma ihtiyaç duyuyorsa sistemin daha detaylı bir analizinin
yapılması tavsiye edilir.

Kapsamlı bir değerlendirme ayrıca kapsamlı ölçümler ve arz-talep döngüsünün analizini içerir.
Bazı denetçiler ayrıca ayrıntılı bir sistem akım diyagramı hazırlayacaktır. İyileştirmeler
yapıldıktan sonra mevcut ve önerilen maliyetleri de içeren finansal bir değerlendirme de
yapılabilir

EKLER 1: SAYAÇ AYRINTILARI

A 1.1 PİTOT TÜPLERİ

Pitot tüpü kurulumu nispeten kolaydır. Sıkıştırılmış havanın statik basıncını ve statik artı dinamik (ya da toplam)
basıncı ölçen iki basınç hattı içerir. İki hat arasındaki basınç farkını ölçerek, havanın sürati ölçülebilir. Ancak boru
boyunca dinamik basınç profili dikkate alınmazsa pitot tüpleri kusurlu sonuç verebilirler. Bu sorundan kaçınmak
için üreticinin yönergeleri takip edilmelidir.

Tipik bir pitot tüpü örneği 12. şekilde görüldüğü gibidir.

Pitot tüpleri genellikle kalıcı sayaç kurulumlarında kullanılırlar. Akım oranı hakkında mükemmel bir bilgi sunarlar
ve nispeten ucuzdurlar.

A 1.2 ÖLÇME DELİĞİ PLAKASI

Ölçme deliği plakası sayaçları akan su akımı içine yerleştirilmiş ve iki flanşın arasına kıstırılmış delikli ve makineli
bir disk içerir. (Şekil 13). Ölçme deliği plakası akım oranını ölçmede kullanılan en yaygın alet olma unvanını
sürdürmektedir.

Ölçme deliği plakası kendi başına sayacın ana parçasıdır. Sonuçlanan basınç farkı basınç tıpalarından farklı bir
basınç düşürücüye bağlanmış darbe hatları yoluyla ölçülür.

Basınç tıpaları ölçme deliği plakasının boru hattı botunca yukarıya-aşağıya yerleştirilmiş olabilir. Alternatif olarak,
ölçme deliği plakaları köşeli ya da flanşlı basınç tıpaları ile plaka taşıyıcı halka birliğinin bir parçası olabilirler.
Farklı tıpa yerlerindeki farklı performanslar formül olarak boşaltımın verimliliğini belirlemekte kullanılabilir.

Ölçme deliği plakasının boru hattındaki yeri de ayrıca önemlidir. Basınç farkı ölçümü dönmeye ve diğer sıvı
etkilerine duyarlıdır, bu nedenle ölçme deliği plakası yukarı-aşağı akımdan belli bir mesafeye yerleştirilmelidir.
İngiliz standardı BS1O42 ve uluslararası standart ISO 5167 gerekli boyutların ayrıntılarını belirtirler. Ancak ölçme
deliği plakası üreticileri standart gereklilikler konusunda tavsiyede bulunmalıdır ve yayımlanmış standartlara
referans yapmak genellikle gereksizdir. Tipik bir gereklilik en az 10 boru çapının sayacın yukarı akımında
bulunması ve 5 boru çapının sayacın aşağı akımında bulunmasıdır.

A1.3 TÜRBİN SAYAÇLARI

Türbin sayaçlar serbestçe hareket eden pervane ya da hava borusuna konulmuş vida içerirler.(Şekil 14) Rulman
dragı minimize edilmiş ve kanatlar iyi tasarlanmışsa işlem akışı türbinde bir tork yaratacak ve hava akımı oranına
orantılı bir süratte dönmesine yol açacaktır. Eğer manyetik bir bobin ya da optik bir alet sayaç yuvasına
yerleştirilirse, türbin kanadı önünden her geçtiğinde bir voltaj atımı gerçekleşir. Atış oranı akımın oranına orantılı
olacak ve havaya hacim kazandırmak için bütünleşen toplam atış rakamı sayaçtan geçmiştir.

Bu tür sayaçların tepkisi, rulmanların çekim etkisi önemli hale geldiğinde yani düşük akım oranları haricinde
yaklaşık olarak doğrusaldır. Doğrusallıktaki her hangi bir kırılma sisteme bir kalibrasyon eğimi verilerek aşılabilir;
ki bu sinyal atışını akım oranına dönüştürmede kullanılır.

A 1.4 BURGAÇ DÖKÜM SAYAÇLARI

Burgaç döküm sayacı bir sıvı akıntısının dik bir cisim etrafında akması prensibiyle çalışır; akışmazlıkla ilgili
etkiler aşağı akım boyunca girdap yaratır. En yaygın kullanılan cisim şekli dikdörtgen ya da üçgen şekillerdir.
Girdaplar sıralı olarak cismin her iki tarafından da akım süratine orantılı olarak dökülürler.

Girdapları ölçmenin pek çok yolu vardır. Yaygın metotlardan biri, dik cisim destek dingiline yerleştirilmiş piezo-
elektrikli hücreler kullanmaktır. Girdapların dökümü cisimde bir kaldırma hareketi sağlar ve bu dingilde küçük
dönme hareketleri sağlar.
Her hareket hücreyi sıkıştırır ve küçük bir elektrik akımı üretir.

Diğer metotlar, girdaplar tarafından modüle edilen ultrasonikleri kullanırlar, ya da girdapların dökümü ile gelen
küçük dalga basınçlarının saptanmasını içerirler.