El Serta Gratulatoria in Honorem Juan Régulo, vol.
IV: Arqueologia y arte miscelánea,
Universidad de La Laguna: La Laguna 1990; p.677-682.
HAMBURGO EN BELETRA VIVO
En 1974 Johano Régulo venis al Ham-
burgo kun bombo en valizo. Li portis la
originalon de La Litomiŝla tombejo,
romano de Karolo Piĉ, por ĉe la Universala
Kongreso “konsulti kelkajn ĉefbonzojn de
nia beletro, kion ili opinias pri tiu verko’,
kiel mi legas en lia letero lastatempa1. “Mi
konsultis kvar: ĉiuj malrekomendis ĝin
eldoni.” Temis pri io avangarda, tempeste
eksperimenta, sisma. Sed ke ĝi ne fariĝis
Stafeto-libro, estis ne pro la bonzoj – la
heroa spito de Régulo al papo Kalocsay pri
la debuto de Ragnarsson, du jardekojn pli
frue, jam akiris aŭreolon de legendo. Estis
pro tio, ke jam finosortis por la eldonejo
kanaria. Erst en 1981, la obuson lanĉas
Artur E. Iltis – vojante hejmen de Ham-
1
La memoro de Régulo eraris kvin jarojn. Post la
apero de tiu ĉi artikolo Reinhard Haupenthal
atentigis min, ke Régulo vizitis lin en 1979, post la
UK Lucerno. Mi tamen lasas la titolon tio, kio ĝi
estis en la festlibro, ĉar en ĝi Hamburgo simbolas la
skuojn, kiujn la romano vekis.
1
burgo, Régulo estis laŭdinta la verkon al R.
Haupenthal kaj vekinta lian apetiton. La
intervalo ebligis, ke Piĉ partoprenu roman-
konkurson de Universala Esperanto-
Asocio... kaj malvenku, ĉar la timida prudo
de la ĵurio laŭris verkon pli konvencian kaj
senriskan2.
* * *
Jes, ekstere avangarda, preskaŭ unika en
la Esperanta literaturo estas La Litomiŝla
tombejo. Sed ene ĝi estas dolore konata…
Voĉdonado de Literatura foiro rezultigis al
ĝi la titolon de la Verko de la Jaro 1981.
Plenrajte, ĉar ĝi ja estas io vere grava en la
literaturo de Esperanto, eĉ se idee ĝi
prezentas nenion originalan, nur novan
veston ĉirkaŭ malnovo. Sed tiun malnovon
ĝi kondukas ĝis absurdo.
2
Éva Tófalvi kaj Oldřich Kníchal: Kiuj semas
plorante. UEA: Rotterdam 1984.
 “Vi verkas romanon.” Unuafraze la ver-
ko tuj konigas sian apartaĵon, la vi-formon.
Leganto de aŭtobiografieskaj romanoj, kia
pli-malpli estas ankaŭ La Litomiŝla
tombejo, kutimiĝis renkonti la protago-
niston kiel mion aŭ kiel lion aŭ ŝion, sed
jen Piĉ kvazaŭ rabas la pozicion de la
leganto-spektanto kaj nomas sin mem vi.
Ĉu la aŭtoro tiel elpaŝas el si mem por
observi sin de ekstere, kiel eksterulo, kaj
iel objektive, kvazaŭ science? La aŭtora
elekto ebligas ludi per diversaj interpretoj.
Ĉu temas pri psikanalizo? Kiel se la mio
estus hipnotita por malkovri ĝian iluzian
mondon, ĝiajn pasintajn farojn, radikojn de
ĝiaj kulposento kaj frustracioj, por ke ĝi
povu liberiĝi de ili tra tiu ĉi puriĝo,
katharsis? Ja preterpase la mio vekiĝas kaj
konstatas: “Mi sidas… Kaj iu parolas. Ne,
tio ne estas mi! Tio estas mia subkonscio!
Aŭ, eble, mia dajmono, kiu diktas...” (p.40)
Okaze la aŭtoro, cetere, mencias, ke
Freŭdo al li ne fremdas. Krom daŭra ĉe-
esto de sekso – pli porna ol erotika kaj
ŝajne apartenaĵo de la aludita iluzia mondo
– freŭdemulo frandas ankaŭ ripetajn re-
memorojn el la gepatra hejmo, sangajn
verberalojn3 kaj flagelalojn4, nemoralecon
de la patro: “...la patra ekzemplo bremsis
kaj avertis. Vi ne volis fari virinon mal-
feliĉa. Vi restis senvirina, fine...”, kaj ruin-
iĝon de la patrino: “...eble vi nur serĉis
patrinon” (p.29).
Aŭ eble adekvatas apliki la teorion de la
finna filozofo Erik Ahlman (1892-1952)
pri triunuo de la mio5. Laŭ ĝi, per mi ni
celas malsamajn aferojn. En “mi pensas” ĝi
signifas alion ol en “mi malvarmumas”. La
unua estas la t.n. epistemologia subjekto,
dum la dua estas la empiria mio, tuto de
psikaj-fiziologiaj procezoj. Sed ekzistas
krome tria, la vera mio. Ĝuste ĝin ni
aludas, se ekzemple pri artisto ni diras, ke
“li trovis sin” aŭ se ni prenas kiel devizon
“estu vi mem”. La vera mio estas la memo,
la plej profunda kvalito de la homo, aŭ kiel
3
batpuno
4
skurĝobatado
5
Erik Ahlman: Ihmisen probleemi (La problemo de
la homo). Porvoo 1955, p.95-98.
2
Sven Krohn (1903-1999), disĉiplo de Ahl-
man, ĝin nomas, la kernohomo profunde en
nia interno.
Do, Ahlman eble klarigus, ke tiu kiu
parolas en La Litomiŝla tombejo, estas
ĝuste la epistemologia mio, kiu observas la
agojn de la empiria mio kaj celas malkaŝi
la veran mion. Ahlman skribas, ke la vera
mio ne povas mem konscii; ĝi devas esti
trovita de la individuo. Kaj ju pli fidele la
homo realigas en la vivo sian veran mion,
des pli aŭtente li estas vera homo kontraste
al amasuloj.
Sed kiel malvuali la veran mion? Jen mi
ekvidas parencecon de la Piĉa verko kun
ekzistadisma filozofio en ties vasta senco.
Reprezentante ekzistadismon en la Espe-
ranta romano, ĝi estas ekzemplo pri mal-
fruiĝoj en la Esperanta kulturo, pri kiuj
Giorgio Silfer parolas en Enkonduko al
literatura kritiko (ĉap. VIII).
Baza demando de ekzistadismo estas
ĝuste: “Kio mi estas?” Ekzistadisto neas la
eblon alproksimiĝi la mi-problemon helpe
de racia rezonado. La mio devas esti sper-
tata, travivata. Tio eblas nur sub specialaj
kondiĉoj, kiujn Karl Jaspers nomas lim-
situacioj. Tiaj estas sufero, morto, kulpo-
sento, timo kaj similaj cirkonstancoj, kiuj
saturas ĉi nian romanon. Ĉe Jean-Paul
Sartre tia estas naŭzo, kiu abrupte fulm-
kaptas onin. Ĉiuj ĉi limsituacioj kunfandi-
ĝas en angoro, kaj ĝuste angoro, “kiu vin
knedas kaj rompadas” (p.107), estas ŝlosila
ideo ĉe Piĉ. Ree kaj ree la vorto aperas en
la teksto, kaj ni notu ankaŭ, ke la unua el-
donita poemaro de Piĉ nomiĝas ĝuste
Angoro (1982). Pro komuneco de temoj la
du verkoj harmonie ĝemelas kaj iujn erojn
de la poemaro Piĉ trempis en la romanon –
aŭ inverse.
La angoro de Piĉ estas sento de soleco
kaj vaneco. “Vi scias nur, ke vi estas sola.
Kiel tiam, kaj kiel ĉiam. Kaj vi sentas, ke
ĉio estas nur imago kaj disreviĝo... Vana,
sencela vivado.” (p.108). Lian angoron
nutras senĉesa meditatio mortis, timo antaŭ
la tiktakoj de interna morthorloĝo kaj sam-
tempe ankaŭ adoro al la morto, ĉar: “Nur la
morto estas absolute unika, sola, ne-
ripetebla kaj originala.” (p.24). Enkorpiĝo
de tiu adoro estas por li grafino Henrieta,
kiu havis la misteran feliĉon morti juna kaj
ĉasta. Kaj lia templo estas la tombejo.
La mondo de Piĉ estas absolute trista ĝis
en ĉiuj detaloj. Eĉ ne unusolan harmonian
– laŭ normala mezuro – homon ni renkon-
tas. Ĉies vivo estas iel tordita kaj ŝirita.
Ĉiu devas mem porti sian suferadon, ĉar
vera interkomunikado ne eblas. Ĉiu estas
kondamnita al soleco.
Konstante ripetiĝas la morna lamento, ke
la litomiŝlano estas ĵetita en malpropran
tempon kaj falsan mondon. “Vi estis homo
el alia jarcento. Vi estis trafinto el tute
malsama epoko. Vi estis veninto el ia fora,
eksa tempo.” (p.225). Principe do almenaŭ
ia guto da feliĉo povus esti atingebla, se
nur la cirkonstancoj estus ĝustaj. Sed la li-
tomiŝlano jam ĉenaske maltrafis la epokon.
En ĉio ĉi temas pri fremdiĝo, kiun la
Esperanta literaturo ripetas, eĉ gurdas, jam
ekde la poemoj de Zamenhof. La Lito-
miŝla tombejo tamen reprezentas, laŭ mia
kono, la plej totalan fremdiĝon kaj
pesimismon inter la Esperanto-aŭtoroj. Se
la amikino de la junulo en Mia penso,
poemo de Zamenhof aperinta jam en la
Unua Libro en 1887, “sur la kampo, for de
l’mondo” kantis “pri vivo detruita”,
reŝirante la vundojn de la knabo, ŝi tamen
kantis ankaŭ “kanton pri l’espero”. Piĉ
esperon ne konas.
La fremdiĝo de nia heroo radikas en la
medio, en kiu li kreskis. Etburĝa familia
fono, edukiĝo en glortradicia gimnazio,
katolika mistiko kaj la tuta etoso en la
miljara Litomiŝlo, kie ĉiu angulo spiras
pasintecon. “Malriĉo kaj mizero ekzistis ja
ak6 en Litomiŝlo. Sed en Litomŝlo la
diferencoj estis iel malpli diferencaj…
Litomiŝlo neniam havis industrion. La
socialaj kontrastoj tie estis tial relative
mildaj kaj vole nevole ĉiam iom
patriarkaj.” (p.141). Tiun ĉi kvietan idilion
detruis industriigo, milito kaj sociaj-
politikaj tumultoj.
La litomiŝlano ne vidas ian eblon mem
influi la iradon de sia sorto. “Ĉar pri viaj
6
eĉ
3
plej privataj aferoj ĉiam, ĉie kaj ĉiel
decidas ne vi, sed iu alia, iaj mallumaj,
obskuraj, postkulisaj fortoj, kiujn neniu
elektis, neniu delegis, kaj al kiuj neniu
donis la rajton.” (p.172). Al li la mondo
similas Parmon de Stendhal. Parenteze,
ankaŭ la protagonisto de La naŭzo de
Sartre okaze legas la Stendhal-an romanon.
La persona Parmo de Piĉ estas Ĉeĥo-
slovakio. Post plurajara tenebro dummilita
ne aperis libero. La tenebroj nur alivestis
sin. “La aferoj komencas ricevi tute novajn
nomojn. Kamuflajn nomojn. La terminoj
ĉesas esti terminoj. Iom post iom ili iĝas
nur falsaj etiketoj. La vortoj ekas perdi
siajn originajn sencojn kaj signifojn.
Komencas vastiĝi novaj kultoj kaj novaj
bizancismoj.” (p.101). Ekregas socialismo
estrata de burokratoj, pri kies senmoraleco
la indigno de Piĉ eksterme fajras: “…
hundo kaj hieno… kariero kaj profito…
karaktera ruino… Korupto! Mensogo!
Karaktera kurbeco! Trompo! Denunco!”
(p.184). Ĉi tie la romano kuntuŝiĝas kun
Metropoliteno (1933) de Varankin, pri-
skribanta la ascendon de stalinismo en
Sovetio. Tamen, la du verkoj antipodas:
Varankin furiozas kontraŭ la burokratoj
kiel konvinkita komunisto, Piĉ rifuzas la
tutan sistemon.
Sed… ĉu sufiĉas vidi en Piĉ disidenton
de socialismo aŭ, laŭ lia propra vortigo,
nereĝimiston? Ne. Kun la socia filozofio
de Piĉ oni nepre restas disidento, eksterulo,
ĉie ajn, ĉar laŭ ĝi la homo vere ne mastras
sian sorton sed estas tretata “ĉiam, ĉie kaj
ciel”. Kaj kiel tio entuite eblus, se la vivo
malhavas sencon, konsistante nur el
hazardaj eventoj kaj pura arbitro sen
Ariadna fadeno? Tiaj ĉi disidentoj tamen
estas tute sendanĝeraj por la reĝimo, ĉar ili
entreprenas nenion por ŝanĝi la situacion.
Iliaj verkoj povus senriske aperi ĉe ŝtata
eldonejo; nur ke cenzuristoj tro dupas por
kompreni tion. Tute male estis kun la
aktiveco de inĝeniero Zorin en Metro-
politeno: oni eĉ supozas, ke Varankin
verkis la romanon en Esperanto, ĉar en la
rusa ĝi ne povintus aperi.
 La finna verkisto Erno Paasilinna dividas
sian kolegaron en kvar kategoriojn laŭ ilia
rilato al la potenchavantoj: defiantoj,
kunlaboremuloj, silentantoj kaj petoluloj.
Piĉ apartenas, malgraŭ siaj grumbloj pri la
reĝimo, al la silentantoj. Pri ili diras Paasi-
linna: “La silentantoj estas estetikuloj,
verkistoj en sia privata mondo… Ili turnas
la dorson al la mondo kaj ilia motivo estas
jen malestimo, jen protesto, jen indife-
rento. Inter ili multas ermitoj.” 7 La silen-
tanto Piĉ ekkrias: “La sola solvo: ne
rigardi, ne aŭskulti, ne perceptadi ilin!”
(p.173). Mala principo al Varankin kostis
pereon en gulago, eble aldonas al nia
diskuto voĉo el Litomiŝlo…
Ke “la vivo iras kiel akvo de rivero”
(p.211) kaj la homo estas nur senpova guto
en ĝi, havas en la Esperanta literaturo
ankaŭ aliajn adeptojn spite al tio, ke tia
koncepto fakte neas ankaŭ la ŝancon influi
la akceptigon de la internacia lingvo kaj
tial kondukas al fenomeno, kiun mi volas
nomi negativa esperantismo. Fama adepto
ĝia estis Raymond Schwartz, kies granda
romano nomiĝas ĝuste Kiel akvo de
l’rivero (1963). Jen kiel iu ĝia rolulo
kristaligas sian plene litomiŝlanan mond-
koncepton: “Kio ni estas entute? Nur
guteto da akvo en granda riverego. Neniu
povas iri kontraŭ la fluado. Ni estas kun-
tirataj… Tio estas la komuna destino de la
homaro. Ni estas kaptitoj de nia ĉirkaŭaĵo,
ne nur korpe, sed ĉefe, kaj ĉefe, mense.”
Tiun filozofion dividas La granda
kaldrono (1978) de John Francis kaj same
tiel la eventoj spitas kaj subpremas la
homon en Hura! (1930) de Julio Baghy kaj
en liaj siberiaj romanoj Viktimoj (1929) kaj
Sur sanga tero (1933). Tamen neniu el ili
estingas ĉiujn lumojn kiel Karolo Piĉ; ili eĉ
prezentas provojn, falontajn ja, ekstari
kontraŭ la sorto kaj mastri ĝin.
Ĉar la ĉirkaŭa mondo estas falsa kaj
mensoga, la litomiŝlano rifuĝas en sia
propra interno kredigante al si, ke “ekstere
estas nenio, interne estas ĉio” (p.121). En
tiu enfermita mondo li febre okupiĝas pri
7
Erno Paasilinna: Yksinäisyys ja uhma (Soleco kaj
spito). Keuruu 1984, p.51.
4
Esperanto. Li verkas en ĝi kaj jen ĝuste,
kial La Litomiŝla tombejo estas tiel grava
kaj necesa: ĝi estas romano pri Esperanto-
verkisto. Ni ekscias ne nur pri vivcirkon-
stancoj kaj pensado de unu verkisto. Ni
sekvas lin en la laboro mem, en despera
serĉado de la plej taŭga vorto, de la ĝusta
esprimo, kun ĉiama sento de vaneco de ĉia
penado manke de eldoneblo. Romanoj,
poemaroj, eseoj amasiĝas manuskripte,
sole poemoj okaze aperas ie tie. “Kaj vi
luktas… kun la ĉiama insida vaneco-
sento… Kun tio, ke ĉiuj viaj laboroj restas
neeluzitaj, ke vi verkas nur por viaj propraj
ŝrankoj kaj tirkestoj, superflue, por neniu.”
(p.200).
En tiu luktado la verkisto trovas sian
stelon de espero en Régulo. “Li konas vin.
Ankaŭ li legis plurajn viajn manoskriptojn.
Siatempe li rifuzis vian kolekton de
eksperimenta poezio Ebria ĵaztamburo.
Sed poste li ricevis vian esearon Tra la
literaturo. Li pretis eldoni ĝin. En iu letero,
tamen, li subspiris, ke jam longan tempon
li vane serĉas verkonton de libro pri la
esperanta recenzarto. Iom facilanime vi
promesis, ke vi verkos la volumon…
Antaŭ la Portlanda Kongreso vi sendis al li
la unuajn cent paĝojn... Li estis entu-
ziasma... Sed poste la laboroj iel mal-
rapidiĝis... Post jaroj, fine, vi forsendis al li
la lastajn paĝojn de la verko. Vi ne ricevis
respondon… Eble li ofendiĝis pro la longa
atendado…” (p.199). Ne, Régulo ne
ofendiĝis. Ekpaneis lia eldonejo.
Tiel do la nuna romano fariĝis la unua
eldonita libro de Piĉ – post pli ol tri jar-
dekoj de intensa verkado, pruvantaj pri
persisto, kiun tenis viva ne espero pri foja
trovo de eldonisto; temas pri manio,
interna pelo, maniero de vivo, aŭ, propra-
vorte de Piĉ, “obsedo, malsaneca spito, io
absolute stranga kaj nekomprenebla”
(p.201). Nun, kiam de li aperis du pliaj
romanoj, La mortsonorilo de Chamblay
(1983) kaj Klaĉejo (1987), kaj unu plia
poemaro, Obsedo (1984), en liaj ŝrankoj
kuŝas, laŭ atesto de Vl. Novobilský en
SERTA, vol. II: Esperantismo (p.510), 14
aliaj manuskriptoj. Eble eĉ 15, se jam
pretiĝis tiu de lia kvara romano, Ordeno de
verkistoj8, de kiu la revuo Esperanto
novembre 1986 publikigis fragmenton.
La sentojn kaj spertojn de la Litomiŝla
verkisto liaj kolegoj certe trovas ankaŭ siaj.
Pli fundan envidon ol la romano de Piĉ
neniu prelego donus pri ĉio ĉi. Kaj kiel
brile Piĉ reĵetas la deprimon antaŭ la dis-
proporcio inter vastegaj nacilingvaj litera-
turoj kaj la nana Esperanta: “...dudek
milionoj da volumoj estas precize tiom
kiom dudek mil volumoj, ĉar neniu povas
tralegi dudek milionojn da volumoj. Dudek
milionoj estas fantoma muzea kolekto. Ili
ne estas vivanta librostoko!” (p.49).
Do, Esperanto fariĝas por nia ermito la
oazo de lia azilo. Pri Somera Esperanto-
Kolegio en Dokso li diras ion, kio ilustras
lian sintenon al Esperanto ĝenerale: “...la
Doksaj semajnduopoj ĉiam estis kvazaŭ
rivelo kaj miraklo. En la sufokaj tenebroj
de la kvindekaj jaroj ili estis eta Paradizo,
io ekster tempo kaj spaco, perlo elportita el
abismo, sunoza insulo savita el diluvo...”
(p.115). Tia insulo ja Esperanto estas por
multaj, iagrade por ĉiu. Ankaŭ Esperanto
taŭgas kiel opio kontraŭ fremdiĝo. Pri tio
abundas ekzemploj literaturaj – ĉi-loke mi
mencias nur unu el la plej grandiozaj, la
poemon En amara horo (1924) de
Kalocsay:
Vi estu mia bela mensogo sorĉebrila,
Vi estu la konsolo en nia mond’ amara!
Esprimante pli ĝeneralan fremdiĝon inter
esperantistoj, La Litomiŝla tombejo per sia
vi-formo finfine montras vin mem, la
leganton…
La fremdiĝo de la romanulo tamen estas
de pli serioza kvalito, kaj li devas plendi,
ke ankaŭ inter esperantistoj oni ne
komprenas “vin”. Ankaŭ Kalocsay veas en
la citita poemo, ke en “amuziĝanta societo”
li restas “poeto sen popolo”, sed se en la
kazo de Kalocsay ni rajtas kulpigi pri tiu
nekompreno la esperantistan publikon, en
la kazo de Piĉ kulpas li mem. Li provas
nenion por transpontigi sian fermitan
8
La verko aperis en 1997 ĉe Artur E. Iltis.
5
solecon. Kaj jen ni venas al la lingvo de la
romano.
Anstataŭ aŭtenta respondo al bezono
evoluigi la prozan lingvon de Esperano –
kion la aŭtoro mem asertas en la sam-
voluma, tre interesa studo La romano kaj
ĝiaj lingvaj problemoj – la ekscesoj de la
Piĉa lingvo farigas plia elmontriĝo de
senelira fremdiĝo, vole nevole. Piĉ devas
havi eĉ sian propran Esperanton, alian ol
tiu de la cetera mondo. Sed oni notu bone:
la Piĉa lingvo ne estas verkista truko nek ia
lingva dandismo; male, ĝi fluas el tio, kies
priskribon ĝi servas, mem estante ĝia
parto. Sekve, Piĉ devas havi propran Espe-
ranton kaj ĝuste en tia Esperanto devis esti
verkita tiu ĉi romano. Tial, kondamni tiun
ĉi verkon pro la herezo de ĝiaj novaj
vortoj, prefiksoj kaj sufiksoj, estas funda
eraro. Ŝati aŭ hati piĉismojn ĝenerale estas
alia afero. Sekve, ni ne miksu la juĝon pri
ilia pravigebleco ekster tiu ĉi verko en nian
juĝon pri la verko mem. Jen paradokso:
Piĉ ja “kulpas” pri sia lingvo, ĉar li ĝin
kreis, kaj pri la rezulta nekompreno, sed pri
la nekompreno de tio, ke sen la lingvaj
propraĵoj tiu ĉi verko ne imageblus, li jam
ne kulpas.
La apero de La Litomiŝla tombejo
hamburge skuis la beletran vivon kaj eĉ pli
vaste la komunumon de Esperanto de la
80-aj jaroj. La unua, kiu publike elpaŝis
por defendo de la aŭtoro, montrante la
gravecon de lia verko en la Esperanta
literaturo, estis denove Régulo. Klarvide li
prijuĝis la romanon por la revuo Esperanto
de UEA, kiu aperigis lian recenzon en
aprilo 1982, post longaj monatoj de
hezitado kaj kun senkulpiga prefaco de
Simo Milojević, la redaktoro. (Sed kial
grumbli? Paso de apenaŭa jaro ĝis la apero
de recenzo tamen kurtas, kiam temas pri
Esperanto-libro!) Ke poste la mondo
evoluis, tion montras, ke inter siaj unuaj
faroj kiel nova redaktoro de Esperanto la
juna Mark Fettes novembre 1986 presigis
fragmenton, supre menciitan, el nova verko
e Piĉ – sen ekskuzoj. Tio al li kostis kelke
da venenaj leteroj.
 Strange tamen – tiel jam vastas la
Esperanta literaturo – el lingva vidpunkto
la disputata ĉeĥo ne alportis ion efektive
unikan: en la romano Blua kardo H. Sentis
enmondigis jam en 1923 plenfaskon da
lingvaj mortnaskitoj, inter ili ankaŭ samajn
kiel Piĉ. Sentis iris eĉ pli longen, ekzemple
per uzo de novaj literoj, tiel ke la okulo
trovas lian lingvaĵon malpli Esperanta ol
tiu de Piĉ, kiu certe ne ofendas la Funda-
menton, male, li advokatas ĝisekstreman
ekspluatadon de ties latentoj. Lia lingvaĵo
estas “eksperimente ortodoksa”, kiel trafe
difinis Régulo en sia recenzo. Kaj ni jam
ekvidis, ke Piĉ ne restas sen imitantoj,
diference de Sentis. Leksikajn adeptojn li
ricevis ekz. en la romanverkistoj Deck
Dorval, Serĝo Elgo kaj Sara Larbar. Klare
senteblas lia stilo en la freŝviva lingvo de
du promesplenaj junuloj hispanaj, Georgo
Kamaĉo kaj Francisko Ksavero Moleono.
Kaj kelkfoje la elana stilo de iu gazet-
artikolo sugestas al mi, ke la aŭtoro lernis
ĉe Karolo Piĉ. Kaj laste sed ja plej signife:
la ekzemplo de Piĉ spronis la ekeston de la
Praga artliteratura skolo, kies ĉefaj aŭtoroj
Jiři Karen, Josef Rumler kaj Eli Urbanová
ricevis impulsojn de sia samlandano – kaj
same gustumis la galon de ĝisostuloj.
Preterpase ni rimarku, ke neniu el tiuj,
kiuj ŝtonumis la lingvon de La Litomiŝla
tombejo, dediĉis linion al ĝi kiel literatura
verko nek al ĝiaj enhavo kaj idearo, kies
prijuĝon emas forgesi ankaŭ la ekzaltitoj
de la lingvo.
Ĉiel ajn, estas vere bedaŭrinde, ke la
lingva baro fortimigis multajn de konatiĝo
kun tiu ĉi romano. Ekzilopostulaj leciona-
doj pri danĝeroj, kiujn Piĉ onidire pre-
zentas al la Zamenhofa lingvo, kovris al
multaj la fakton, ke tiu dolĉmiena pekulo
kreis unu el la plej mirindaj atingoj de la
literaturo de ilia lingvo.
Kiu tamen venkas siajn antaŭjuĝojn kaj
kuraĝe eklegas, premie ĝuas stilon, poezie
belan, kiu ĉiam pulsas samtakte kun la
enhavo kaj ofte atingas tian virtuozecon, ke
sole tio pravigas la benon. Kaj eĉ se kiel
ajn mankas en la romano ĝojo, lumo kaj
feliĉo, tamen troviĝas en ĝi ankaŭ vere
belaj kaj kortuŝaj paĝoj kiel ekzemple la
50-a ĉapitro, kie la aŭtoro priparolas, jes,
prikantas sian kunloĝantinon Ria. Per
konstanta emo al detala priskribo Piĉ kva-
zaŭ pentras antaŭ ni pejzaĝon, Litomiŝlon
– ie li komparas verkiston al pentristo. Kaj
super, en kaj tra ĉio estas la atmosfero…
La Litomiŝla tombejo estas libro de
ekstremoj. La lingvajn principojn de la
Fundamento ĝi kondukas ĝis rande de
abismo. La sakstraton de la esperantista
fremdiĝo ĝi iras ĝis la fino. La socian
pasivismon, kiu rekte subfosas la Finan
Venkon, ĝi kultigas. La duon-Kristaj
protagonistoj de fruaj Esperanto-romanoj,
Leonardo Marston en Stranga heredaĵo
(1922) de H. Luyken kaj Johano en Idoj de
Orfeo (1923) de H.J. Bulthuis, ĉe la fino
turniĝis en la litomiŝlanon de Karolo Piĉ.
Per tiu metamorfozo negativa esperantismo
atingis sian literaturan apogeon kaj – tion
ni esperu – gloran entombigon.
Osmo Buller
Oulu (Finnlando)