Η ΥΜΝΟΓΡΑΦΙΑ ΤΟΥ

ΚΑΝΟΝΑ
 ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΠΟΙΗΣΗ

ΕΙΔΗ

Λόγια Εκκλησιαστική/ λειτουργική Δημώδης

Λόγια: Α) Θύραθεν
Β) Θρησκευτική προσωπική
 Εκκλησιαστική ποίηση= Υμνογραφία

Χαρακτηριστικά:
• Ποίηση για τις λατρευτικές ανάγκες της Εκκλησίας
• Γλώσσα επί το πλείστον απλή και κατανοητή
• Μέτρα κατεξοχήν τονικά
• Συνυφασμένη με το μέλος

Γέννηση Υμνογραφίας:
• Οι πρώτοι χριστιανοί συνεχίσουν την υμνολογική
παράδοση της Συναγωγής
• Πρώτοι ύμνοι: οι Ψαλμοί του Δαβίδ, Ρυθμικά χωρία της
Παλαιάς και Καινής Διαθήκης
• Κατά στίχον ύμνοι: ποιήματα σε ρυθμικό πεζό λόγο, που
τείνουν να έχουν τον ίδιο αριθμό συλλαβών ανά στίχο και
να τονίζονται στην ίδια συλλαβή
 4 περίοδοι βυζαντινής Υμνογραφίας

Α. Η προ τον Ρωμανό υμνογραφία

Β. Η υμνογραφία του Ρωμανού, η ακμή του
κοντακίου
Γ. Οι γνήσιοι συγγραφείς κανόνων (μελωδικοί)
Δ. Οι μετέπειτα υμνογράφοι (μεταμελωδικούς) μετά
το 1000 μ.Χ.
 Τα σημαντικότερα υμνογραφικά είδη:
α. Το κοντάκιο
• Έμμετρη ομιλία. Σκοπός της η διαπαιδαγώγηση των πιστών
• Ακμή: 6ος αιώνας
• Κυριότερος εκπρόσωπος: Ρωμανός ο Μελωδός

Προέλευση - θεωρίες:
• Δημιουργός ο Ρωμανός
• Καθαρά ελληνικό δημιούργημα
• Κληροδότημα της συριακής ποίησης
Η αλήθεια κάπου στη μέση
 ΔΟΜΗ
Προοίμιο (κουκούλιο ή κουβούκλιο): ιδιόμελο ή
προσόμοιο)
Οίκοι (στροφές)
(Ειρμός: ισοσυλλαβία – ομοτονία)
Εφύμνιο (ανακλώμενο)
Ακροστιχίδα

Διαίρεση των κοντακίων ως προς το περιεχόμενο

Α. Βιβλικά ή δογματικά ή διδακτικά
Β. Αγιολογικά ή πανηγυρικά (εγκωμιαστικά
Γ. Περιστασιακά ή «επ΄ ευκαιρία»

Διαίρεση των κοντακίων ως προς το μέλος:

Α. Ιδιόμελα
Β. Προσόμοια
Η γλώσσα και η μετρική των κοντακίων
• γλώσσα απλή και κατανοητή, σχεδόν δημώδης.
• Μετρική: βασίζεται στους κανόνες της ισοσυλλαβίας και ομοτονίας –
ΤΟΝΗ

Λειτουργική θέση και Μουσική εκτέλεση του κοντακίου (θεωρίες)

• αμέσως μετά την ανάγνωση της ευαγγελικής περικοπής
• κατά το τέλος της Παννυχίδας (αγρυπνίας)

Νικηφόρος Κάλλιστος Ξανθόπουλος(14ος αιώνας): το κοντάκιο

ψαλλόταν από άμβωνος μετά την 6η ωδή του κανόνα - αντανακλά
μεταγενέστερη παράδοση της Εκκλησίας

Σήμερα: αναγιγνώσκεται μόνο το προοίμιο και ο α΄ οίκος στην

ακολουθία του Όρθρου μετά την ς΄ ωδή του κανόνα και πριν το
συναξαριακό υπόμνημα της ημέρας «Κοντάκιον και Οίκος».
Επίσης μόνο το προοίμιο των κοντακίων ψάλλεται κατά τη Θεία
Λειτουργία, πριν από την ανάγνωση του Αποστόλου.
Μουσική εκτέλεση του κοντακίου: Δεν την γνωρίζουμε

ΥΠΟΘΕΣΕΙΣ
• Α. Παπαδόπουλος Κεραμεύς: από το κοντάκιο ψαλλόταν
μόνο το προοίμιο
• Μεταγενέστεροι μελετητές: μαζί με το προοίμιο ψαλλόταν
και ο πρώτος οίκος.
• Petit: όλο το κοντάκιο διαβαζόταν και το εφύμνιο
εκτελούνταν μουσικά από χορό ψαλτών
• Wellesz και de Matons: το κοντάκιο ψαλλόταν
• Δετοράκης: ψαλλόταν όπως περίπου σήμερα ο
Ακάθιστος Ύμνος, από τον ιερέα, και μόνο το εφύμνιο
επαναλάμβανε ο χορός των ψαλτών ή το εκκλησίασμα

• η μελωδία του κοντακίου ήταν γραμμένη σύμφωνα με

έναν από τους οκτώ ήχους της βυζαντινής μουσικής.
 Υμνογραφία και Εικονομαχία:
η γέννηση του ΚΑΝΟΝΑ
Το είδος γεννήθηκε και ήκμασε στο μοναστικό περιβάλλον της
Παλαιστίνης, με βασικό κέντρο τη μονή του Αγίου Σάββα (α΄ φάση
Εικονομαχίας) Παράγονται κυρίως πλήρεις κανόνες
Υμνογράφοι προερχόμενοι από το περιβάλλον αυτό:
• Ανδρέας Κρήτης,
• Κοσμάς Μαϊουμά,
• Ιωάννης ο Δαμασκηνός,
• οι Γραπτοί Θεόδωρος και Θεοφάνης κ.ά.

Κωνσταντινούπολη: Μονή των Στουδίου, (β΄ φάση). Παράγονται

κυρίως διώδια, τριώδια και τετραώδια
Υμνογράφοι προερχόμενοι από το περιβάλλον αυτό:
• Θεόδωρος Στουδίτης
• Ιωσήφ Στουδίτης

Ιταλιώτες υμνογράφοι:
• Πατριάρχης Μεθόδιος
• Ιωσήφ ο Υμνογράφος
Γιατί δημιουργείται το νέο είδος;
• Κάλυψη λειτουργικών και δογματικών αναγκών.
• απολογητικός χαρακτήρας όχι μόνο κατά των εικονομάχων αλλά και
εναντίον όλων των αιρέσεων, αλλά και των εθνικών και των εβραίων
• Ο Ποιητής – λόγιος μοναχός προσπαθεί να θεολογήσει εκλαϊκεύοντας
το δόγμα. Ωστόσο αναπτύσσονται και μη δογματικά θέματα.

Θέματα
• οι δογματικές διδασκαλίες της Εκκλησίας, όπως διατυπώθηκαν από τις
Οικουμενικές Συνόδους
• η προσκύνηση των εικόνων και των λειψάνων και η εικονομαχία
• η σάρκωση του Ιησού και η αγιότητα της Θεοτόκου και των αγίων
• τα ιερά λείψανα και ο Σταυρός
• η Ανάσταση
• οι αγώνες των μαρτύρων και ομολογητών, τα βασανιστήρια και ο
ασκητικός βίος
• εκκλησιαστικά ζητήματα, η σχέση Πολιτείας και Κράτους κλπ.

Η σύνθεσή του στηρίζεται στη σύνθεση της Βίβλου και την εκκλησιαστική
παράδοση αλλά και τις δογματικές απαιτήσεις της εικονοκλαστικής
εποχής.
 Ο ΚΑΝΟΝΑΣ
8ος αιώνας κ.ε. στην ακολουθία του Όρθρου
Αρχικά δεν ήταν αυτόνομος ύμνος, αλλά
αποτελούνταν από στίχους που ψάλλονταν
διάσπαρτοι ανάμεσα στις βιβλικές ωδές.

Η λέξη «κανών» :
1. σημαίνει τον κάλαμο της γραφής, την γραφίδα,
το εργαλείο με το οποίο χαράσσονται ευθείες
γραμμές
2. το επίσημο βιβλίο ή τον κατάλογο (κανονικά
βιβλία, κανόνας της Κ. Διαθήκης)
3. την τιμωρία, το επιτίμιο, που επιβάλλεται στους
παραβάτες των θείων εντολών και των νόμων
της Εκκλησίας (εκκλησιαστικό δίκαιο).
Διάκριση ως προς το περιεχόμενο
Α. Δεσποτικοί
Β. Θεομητορικοί
Γ. Αγιολογικοί
Δ. Περιστασιακοί

Διάκριση ως προς τη μορφή

Α. ασματικοί (ρυθμοτονικά μέτρα – γλώσσα
κοινή)
Β. ιαμβικοί (ιαμβικό τρίμετρο μέτρο και
γλώσσα αρχαία ποιητική)
 ΔΟΜΗ ΚΑΝΟΝΑ
Αποτελείται από 8-9 συστήματα στροφών: ΩΔΕΣ που ψάλλονται στον
ίδιο ήχο της εκκλησιαστικής μουσικής.
• ΕΙΡΜΟΣ: Το πρώτο τροπάριο της κάθε ωδής (εἵρω= ενώνω,
συνδέω) και αποτελεί το ποιητικό και μουσικό πρότυπο για τα
τροπάρια που ακολουθούν.
• Τα τροπάρια ισοσυλλαβούν και ομοτονούν με τον ειρμό.

ΣΥΝΔΕΣΗ με:
Α) ΑΚΡΟΣΤΙΧΙΔΑ: όχι υποχρεωτική – όταν υπάρχει, συνδέει εξωτερικά
τα τροπάρια.
Β) ΕΦΥΜΝΙΟ: σπάνιο

Λόγω των 8 ή 9 διαφορετικών ειρμών, σε σχέση με το κοντάκιο ο

κανόνας να παρουσιάζει μεγάλη ποιητική και μουσική ποικιλία,
γεγονός που πιθανότατα απετέλεσε – μαζί με τον δογματικό του
προσανατολισμό - και τον λόγο της κυριαρχίας του κανόνα έναντι
του κοντακίου.
Θεματικό αντικείμενο των ειρμών
Οι ειρμοί έχουν αποκλειστικά θέματα βιβλικά. Θέμα των ειρμών αποτελούν οι
εννέα προσευχές-ωδές της Βίβλου.

1. α΄ ωδή: Η διάβαση της Ερυθράς θάλασσας και η ωδή του

Μωυσή με την οποία δοξολόγησε τον Θεό (Έξ. 15. 9-11)
2. β΄ ωδή: Η ωδή του Μωυσή όταν παρέδινδε στους Εβραίους τις
πλάκες του Νόμου (Δευτερον. 32. 1-43)
3. γ΄ ωδή: Η προσευχή της προφήτιδος Άννας, όταν γέννησε τον
Σαμουήλ (Α΄ Βασιλ. 2.1-10)
4. δ’ ωδή: Η προσευχή του προφήτη Αββακούμ (Αββακ. 3.1-19)
5. ε΄ ωδή: Το όραμα και η προσευχή του προφήτη Ησαΐα (Ησ. 26.
1-21)
6. ς΄ ωδή: Η περιπέτεια του προφήτη Ιωνά και η προσευχή του
μέσα στην κοιλιά του κήτους (Ιων. 2. 9-10)
7. ζ΄ ωδή: Η προσευχή των Τριών Παίδων εν Καμίνῳ (Δανιήλ 3)
8. η΄ ωδή: Ο ύμνος των Τριών Παίδων
9. θ΄ ωδή: Η προσευχή της Θεοτόκου μετά τον Ευαγγελισμό.

Βιβλίο: ΕΙΡΜΟΛΟΓΙΟ
Η β΄ Ωδή
• Ηδη από τον 9ο αιώνα έχει επικρατήσει η συνήθεια να μη
χρησιμοποιείται η β΄ ωδή. Η οριστική όμως εγκατάλειψή της
συντελέστηκε κατά το 12ο αιώνα
• Έχει υποστηριχτεί ότι η β΄ ωδή εγκαταλείφθηκε ίσως γιατί το
περιεχόμενό της ήταν πένθιμο ή γιατί ήταν ταυτόσημη με την πρώτη.
• Θεωρείται πάντως πιθανό η β΄ ωδή να εξακολουθούσε να βρίσκεται
για αιώνες σε χρήση κατά την περίοδο της Μ. Τεσσαρακοστής, ενώ
εγκαταλείφθηκε σε κανόνες που προορίζονταν για το υπόλοιπο
εορτολόγιο.

Η ακροστιχίδα των κανόνων

• Δεν απαντά πάντα. Δεν χρησιμοποιεί σχεδόν ποτέ ο Ανδρέας
Κρήτης, σπάνια την χρησιμοποιεί ο Δαμασκηνός, ενώ πάντα
ακροστιχίδα χρησιμοποιεί ο Κοσμάς. Στους μεταγενέστερους
κανονογράφους η ακροστιχίδα είναι συνήθης, αλλά όχι
υποχρεωτική.
• η ακροστιχίδα των κανόνων είναι σχεδόν πάντα έμμετρη και μάλιστα
προσωδιακή: σε ιαμβικό τρίμετρο ή δακτυλικό εξάμετρο. Σε
μεταγενέστερους χρόνους η ακροστιχίδα μπορεί να επεκτείνεται σε
2 στίχους ή να πάρει και άλλες μορφές.
• Συχνά απαντά επίσης και αλφαβητική ακροστιχίδα. Οι πεζές
ακροστιχίδες είναι εξαιρετικά σπάνιες.
ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ

• Ιαμβική (κανόνας Θεοφανείων του Κοσμά του μελωδού):

Βάπτισμα ῥύψις γηγενῶν ἀμαρτάδος
• Δακτυλική (κανόνας Θεοφάνη στον άγιο Πάμφιλο):
Δῆμον δωδεκάριθμον ἀεθλοφόρον ἀναμέλπω
• Προσθήκη ονόματος στη θ΄ ωδή ή στο θεοτοκίον: (π.χ.
Ιωσήφ υμνογράφος, συμπληρώνει το όνομά του στο τέλος
ιαμβικής ακροστιχίδας):
Ὦ Χριστέ, τῆς γῆς τὸν κλόνον παῦσον τάχος. Ἰωσήφ.

• Ακροστιχίδες των ιαμβικών κανόνων. Σχηματίζονταένα

τετράστιχο ελεγειακό επίγραμμα, σε προσωδιακό μέτρο.
(ιαμβικός κανόνας Χριστουγέννων του Δαμασκηνού):
Εὐεπίης μελέεσιν ἐφύμνια ταῦτα λιγαίνει
υἷα θεοῦ, μερόπων εἵνεκα τικτόμενον
ἐν χθονὶ καὶ λύοντα πολύστονα πήματα κόσμου.
ἀλλ΄ ἄνα, ῥητῆρας ῥύεο τῶνδε πόνων.
Το εφύμνιο
• Κληροδοτήθηκε από το κοντάκιο και δεν απαντά πολύ συχνά.
Σταθερά το χρησιμοποιεί ο Κοσμάς, ενώ ο Ανδρέας και ο Δαμασκηνός
σχεδόν το αγνοούν. Οι μεταγενέστεροι κανονογράφοι το
χρησιμοποιούν σπάνια και όχι σε όλα τα τροπάρια των ωδών.

Τα θεοτοκία - σταυροθεοτοκία
• Το τελευταίο τροπάριο της κάθε ωδής, αφιερωμένο στην Θεοτόκο.
Στους κανόνες που αναφέρονται στο πάθος του Κυρίου τη θέση του
θεοτοκίου παίρνει το λεγόμενο σταυροθεοτοκίο, το οποίο έχει ως
θεματικό αντικείμενο την Θεοτόκο σε σχέση με τον σταυρικό θάνατο
του Χριστού.

Η έκταση των κανόνων

• Οι κανόνες είναι πιο σύντομοι από τα κοντάκια και η έκτασή τους
προσδιορίζεται από την ακροστιχίδα, όταν βέβαια αυτή υπάρχει.
Στους κανόνες χωρίς ακροστιχίδα, ο αριθμός των τροπαρίων είναι
θεωρητικά απεριόριστος. Ο συνηθέστερος πάντως αριθμός
τροπαρίων ανά ωδή κυμαίνεται από 3-5.
 ΔΙΑΦΟΡΕΣ ΚΟΝΤΑΚΙΟΥ - ΚΑΝΟΝΑ
1. Η γλώσσα του κοντακίου είναι απλούστερη, σχεδόν δημώδης. Αντίθετα
η γλώσσα του κανόνα είναι λόγια γλώσσα, που κυμαίνεται από την
κοινή εκκλησιαστική ως την αρχαΐζουσα ποιητική
2. το κοντάκιο έχει χαρακτήρα διηγηματικό, συναξαριακό, ενώ ο κανόνας
δογματικό, θεολογικό.
3. Το κοντάκιο είναι περιγραφικό και συχνά διαλογικό και έχει ως στόχο να
προσφέρει διδαχή στους πιστούς. Αντίθετα ο κανόνας είναι λυρικός και
όχι δραματικός όπως το κοντάκιο.
4. Από απόψεως θεματικής ο κανόνας φέρνει το εκκλησίασμα σε επαφή
με τα ποιητικά κείμενα της Βίβλου.
5. Στον κανόνα η Θεοτόκος υμνείται οπωσδήποτε στην ενάτη ωδή και στα
θεοτοκία των ωδών, ενώ στο κοντάκιο γίνεται μνεία στην Θεοτόκο μόνο
αν το κοντάκιο είναι σχετικό με αυτήν.
6. Μουσικά το κοντάκιο είναι μονότονο. Μάλιστα ενώ έχει μεγάλη έκταση,
δεν επιτρέπει περισσότερες από 2 παραλλαγές του ήχου του, μία στο
προοίμιο και μία στους οίκους. Από την άλλη ο κανόνας επιτρέπει 8 ή 9
μουσικές παραλλαγές του ίδιου ήχου.
 Λοιπή Υμνογραφική Ορολογία
• Τροπάρια: Μικρά λειτουργικά άσματα που ψάλλονται
κατά τις διάφορες ακολουθίες. Μετά τον 6ο αιώνα ο όρος
προσδιορίζει τις στροφές των κοντακίων ή των κανόνων.
• Καταβασίες: Έτσι ονομάζονται οι ειρμοί των ωδών
όταν ψάλλονται χωρίς τα προσόμοια τροπάρια των
ωδών που ακολουθούν κατά την ακολουθία του Όρθρου.
Ο όρος προήλθε από τη συνήθεια μετά την ολοκλήρωση
του κανόνα, οι ψάλτες να κατεβαίνουν από τα στασίδια
και να ψάλλουν στο μέσο του ναού σε αργό μέλος το
σύνολο των ειρμών του κανόνα.
 Οι μεγάλοι κανονογράφοι
• Η περίοδος της μεγάλης ακμής του κανόνα συμπίπτει με τα
χρονικά όρια του βίου τριών σπουδαίων υμνογράφων, του
Ανδρέα Κρήτης, του Κοσμά του μελωδού και του Ιωάννη του
Δαμασκηνού
• Αυτοί ανήκουν στην υμνογραφική σχολή των σαβαϊτών.
• Το υμνογραφικό είδος του κανόνα καλλιεργήθηκε επίσης με
μεγάλη επιτυχία στη μονή των Στουδίου στην Κωνσταντινούπολη:
πατριάρχης Γερμανός Α΄ (715-730), Θεόδωρος Στουδίτης (759-
826), Ιωσήφ ο Στουδίτης, αρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης (726-
832).
• Σημαντική σχολή υμνογραφίας δημιουργήθηκε και στις
Συρακούσες από μοναχούς εικονολάρες: πατριάρχης Μεθόδιος
(843-847), Ιωσήφ ο υμνογράφος (816-883), Νικόλαος Μυστικός
(852-925).
• Κανένας υμνογράφος δεν έφτασε το ύψος τη ποιητικής αρετής
των τριών κορυφαίων σαββαϊτῶν υμνογράφων. Ένα από τα
βασικά στοιχεία που διαφοροποιούν τους παλαιότερους
δημιουργούς κανόνων από τους νεότερους είναι ότι οι πρώτοι
συνέθεταν πρωτότυπο μέλος για τους κανόνες τους. Γι’αυτό τον
λόγο οι πρώτοι ονομάζονται μελωδοί, ενώ οι δεύτεροι
υμνογράφοι.