DERS 5

Türk Dilinin Tarihî Gelişimi – II

HAZIRLAYAN
Dr. Yasemin BULUT*
Dr. Nurgül YILDIZ*

*
Marmara Üniversitesi Öğretim Görevlileri

1
 BÖLÜMDEKİ KONULAR
Bu ünitede öğrenilecek konular:
1. Yeni Türkçe Dönemi.
2. Türk dilinin bugünkü durumu ve yayılma alanları.

ÖĞRENİLECEK KAVRAMLAR

Yeni Türkçe :
Tarihî lehçe :
Çağdaş lehçe :
Konuşma dili :
Yazı dili :

TÜRK DİLİNİN TARİHİ GELİŞİMİ – 2

Bu dönem, Türkçenin aynı anda biri Harezm bölgesinde, diğeri Anadolu’da olmak
üzere iki yazı diline ayrıldığı, farklı dil özelliklerine sahip lehçelerin edebiyat dili olarak
gelişme kaydettiği dönemdir. Yeni Türkçe Dönemi’ni Kuzey, Doğu ve Batı Türkçesi olarak
üç başlıkta inceleyebiliriz.

Harezm Türkçesi (13-14. yy.): Ceyhun Irmağı’nın Aral Gölü’ne döküldüğü yerde
Karakum Çölü ile Kızılkum Çölü arasındaki bölgede teşekkül eden, Altın Orda Devleti’nin
belli başı şehirlerinde ve Kırım’da da etkili olan tarihi Türk lehçesidir. Harezm Türkçesi
Karahanlı Türkçesinin bir devamı olmakla birlikte içinde Kıpçakça ve Oğuzca ögeler
bulunduran tam bir geçiş dönemi Türkçesidir.

Harezm Türkçesiyle yazılmış başlıca eserler şunlardır:

a. Satır Altı Kur’an Tercümesi

b. Mukaddimetü’l-Edeb (Edebi Öğrenime Giriş): Zamahşarî’nin kaleme aldığı

Arapça pratik bir sözlüktür..

1
 c. Kısasü’l-Enbiyâ (Peygamberler Kıssaları): Kur’an-ı Kerim’de söz edilen
peygamberlere ait kıssaların anlatıldığı Rabguzi mahlaslı bir kadı tarafından yazılmış eserdir.

d. Mu’înü’l Mürid (Müridin Yardımcısı): İslâm mahlaslı bir şair tarafından

yazılmış dinî, tasavvufi bir eserdir.

e. Hüsrev ü Şîrîn: Nizamî’nin aynı adlı mesnevisinin Türk edebiyatındaki ilk

tercümesidir. Kutb mahlaslı bir şair tarafından kaleme alınmıştır.

f. Nehcü’l-Ferâdis (Cennetlerin Açık Yolu): Kerderli Mahmud tarafından yazılan

Kırk hadis ve her hadisi açıklayan menkıbelerden oluşan dinî, ahlakî eserdir.

KUZEY TÜRKÇESİ

Kıpçak Türkçesi (14-16. yy.): Hazar Denizi ile Karadeniz’in kuzey kesimini içine
alan Türk göçleri Kuman ve Kıpçak unsurlara dayandığı için bu bölgede gelişen Türk yazı
dilleri Kıpçakça temelinde bir yol izlemiştir. Kıpçak Türkçesi Avrasya’dan Orta Doğu’ya
kadar uzanan geniş bir bölgede önemli bir edebiyat dili olmuştur. Kıpçaklardan kalan eserler
üç grupta incelenebilir:

a. Karadeniz’in kuzeyindeki Deşt-i Kıpçak bölgesinde yazılan eser:

Codex Cumanicus (Kumanca Bilgiler Kitabı): Deşt-i Kıpçak bölgesine yerleşen

Kıpçak Türklerinin dili hakkında yazılmış gramer kurallarından ve sözlükten oluşan bir
eserdir. Eserde Hristiyanlığa ait ilahiler ve bilmeceler yer almaktadır. Eserin ne maksatla
yazıldığı bilinmemekle birlikte yabancılara Türkçe öğretmek ya da Kumanlara ana dilleriyle
Hristiyanlığı yaymak amacıyla yazıldığı sanılmaktadır.

b. Memluklar Devri’nde yazılan eserler

c. Kırımda yazılan eserler

DOĞU TÜRKÇESİ

Çağatay Türkçesi (15-20. yy.): Timurlular Dönemi’nde İlhanlı ve Altın Orda

Devletlerinin kültür merkezlerinde gelişen yazı dilidir. Çağatay Türkçesinin en büyük ismi
Ali Şîr Nevâî’dir. Nevâî’nin beş mesnevisi ve dört divanı yanında Türkçeyi Farsçayla
karşılaştırarak Türkçenin Farsçadan üstün olduğunu anlattığı Muhakemetü’l-Lugateyn (İki
Dilin Muhakemesi) adlı ünlü bir eseri vardır. Bunların dışında Nevâî, edebiyatımızın ilk
tezkiresi sayılan Mecâlisü’n-Nefâis (Nefis Meclisleri) adlı eserin de yazarıdır.

2
 Ali Şîr Nevâî dışında bu dönemin önemli isimleri Sekkâkî, Haydar Tilbe, Gedâî,
Hüseyin Baykara, Şeybanî Han, Bâbur, Ebulgazi Bahadır Han’dır

BATI TÜRKÇESİ:

1. Eski Anadolu Türkçesi (13-15. yy.):

1071 yılında Selçuklu hükümdarı Alp Arslan’ın Malazgirt Zaferi’yle Oğuz Türkleri
akın akın Anadolu’ya yerleşmeye başlamıştır. 1075 yılında Anadolu’da Oğuzlar Anadolu
Selçuklu Devleti’ni kurmuştur. XIII. yy.da Moğolların Orta Asya’yı işgal etmesiyle
Türkistan’da kalan Oğuzlar da Anadolu ve Azerbaycan’a göç etmişlerdir. 1243 yılında
Moğolların Anadolu’yu da istila etmeleri sonucu Anadolu Selçuklu Devleti dağılmış,
Beylikler Dönemi başlamıştır. Bu dönem Oğuz-Türkmen lehçesinin yazı diline dönüştüğü
dönemdir.

Ünlü gezgin Marco Polo anılarında Anadolu’dan Turcia Minor (Küçük Türkiye),
Orta Asya’dan Turcia Major (Büyük Türkiye) diye söz eder. Yani Batılılar XIII. yy.dan beri
Anadolu’dan Turcia olarak bahsetmektedirler. (The Adventures of Morco Polo Newyork,
1948)

XIII. asır zengin Türk edebiyatının filizlendiği bir yüzyıldır. Çeşitli tarihî ve sosyal
sebeplerle, Moğol istilasından kaçan kimi şeyhlerin Anadolu’ya gelmesi, bir yandan yıkılış bir
yandan kuruluş manzarası gösteren Anadolu’daki buhranlı hayat, zengin bir tasavvuf
inancının gelişmesini sağlamış, yeni tarikatlar kurulmuş, çeşitli tekkeler açılmış, Anadolu
çeşitli sufiler yetiştiren bir yer olmuştur.

Anadolu’ya gelen halk kitleleri, başta destanları ve türküleri olmak üzere her türlü
halk edebiyatı miraslarını da yanlarında getirmişlerdir.

İran yoluyla edebiyatımıza giren ve Türk ülkelerinde yerli ve millî vasıflarla bezenen
Divan Edebiyatı da ilk eserlerini XIII. yy.da vermiştir. Hoca Dehhani yalnız din dışı
konularda eserler verip bu yolda kasideler ve gazeller söyleyen Divan Edebiyatının ilk
şairlerindendir.

Eski Anadolu Türkçesiyle yazılmış başlıca eserler şunlardır:

XIII. asır: Ahmed Fakih “Çarhname”, Sultan Veled “Divan” Şeyyad Hamza “Yusuf
u Zeliha”

XIV. asır: Hoca Mesud “Süheyl ü Nevbahar”, Aşık Paşa “Garipname”, Kadı
Burhaneddin “Divan”
3
 XV. asır: Süleyman Çelebi “Mevlid”, Şeyhi “Hüsrev ü Şirin”, Bergamalı Kadri
“Müyessiretü’l Ulum”, Kitab-ı Dede Korkut

2. Osmanlı Türkçesi (16-20. yy.)

Osmanlı Devleti’nin hüküm sürdüğü yerlerde kullanılan tarihî Türk lehçesidir. Üç

dönemde incelenebilir.

a. Klasik Devir Osmanlı Türkçesi: XVI. yy.dan XIX. yy.a kadar süren bu
dönemde edebiyatımız Divan Edebiyatı (klasik edebiyat) ve Halk Edebiyatı olmak üzere iki
ayrı koldan gelişmiştir. Bu dönemde edebiyat dili, Arapça, Farsça ve Türkçenin karışımından
meydana gelen suni bir dil hâline dönüşmüştür. Yabancı ögeler artmış, yazı dili konuşma
dilinden ayrılmıştır. Divan Edebiyatı’nın başlıca şahsiyetleri Zati, Fuzuli, Baki, Şeyhülislam
Yahya, Nefi, Nabi, Nedim, Şeyh Galip, Evliya Çelebi, Kâtip Çelebi, Naima, İbrahim Peçevi;
Halk Edebiyatı’nın başlıca şahsiyetleri ise Karacaoğlan, Aşık Ömer, Erzurumlu Emrah ve
Dadaloğlu’dur.

b. Tanzimat Devresi: Bu dönem Türk edebiyatının Batı’ya yönelen ilk safhasıdır.

1839 yılında ilan edilen Tanzimat Fermanı’yla Türk toplumu Batı’ya açılmış, makale, fıkra,
deneme hikâye, roman ve tiyatro gibi eserler verilmeye başlanmıştır. Yeni düşünceleri kısa
sürede halka ulaştıracak olan gazeteler yeni edebiyat anlayışında önemli bir rol oynamış ve bu
yeni dönem Osmanlı Türkçesini etkilemiştir. Bu dönemin önemli isimleri Ahmet Midhat
Efendi, Şinasi, Muallim Naci, Namık Kemal, Ziya Paşa; Tevfik Fikret, Cenap Şahabbettin,
Halit Ziya’dır

c. Yeni Lisan Devresi: 1911’de Selanik’te Ziya Gökalp, Ömer Seyfettin, Ali Canip
öncülüğünde çıkarılan Genç Kalemler dergisinin hayata geçirdiği yeni lisan hareketi Osmanlı
Türkçesini sona erdirmiştir. Yeni Lisan hareketinin amacı, millî bir edebiyat yaratmak,
Arapça, Farsça tamlamaları kaldırmak, İstanbul ağzına dayalı bir yazı dili oluşturmak ve yazı
dili ile konuşma dili arasındaki farkları kaldırmaktır.

4
 TÜRK DİLİNİN BUGÜNKÜ DURUMU VE YAYILMA ALANLARI

Binlerce yıllık köklü bir geçmişe sahip olan Türkçe, bugün de Avrupa, Asya, Afrika
gibi geniş bir coğrafyada konuşulan ve yazılan bir dildir. Başta Türkiye olmak üzere
Özbekistan, İran, Çin, Kazakistan gibi ülkelerde Türk dili yoğun olarak konuşulmaktadır.
Bugün dünya nüfusunun ortalama %3’üne denk gelen 220 milyon kişinin Türkçe konuştuğu
düşünülmektedir.

Türkçenin geniş bir coğrafyaya dağılmasının doğal bir sonucu olarak birçok lehçe ve
ağızları ortaya çıkmıştır. Bu lehçelerin bir kısmı konuşma dili olarak, yirmiye yakını ise yazı
dili olarak kullanılmaktadır.

Bir dilde ağızdan ağza değişen, yazı dilinden farklı söyleyiş özellikleri taşıyan dile
konuşma dili; bir dilin lehçe veya ağızlarından birinin zaman içerisinde ortak hâle gelmesi ve
yazılmasıyla kurulan dile ise yazı dili denir. Günümüzde Türkiye Türkçesi, Kırgız Türkçesi,
Azeri Türkçesi, Tatar Türkçesi gibi diller yazı dili olarak kullanılırken Horasan Türkçesi,
Halaç Türkçesi, Salar Türkçesi gibi sadece konuşma dili olarak kullanılan Türk lehçeleri
bulunmaktadır.

Türk lehçelerinin sınıflandırılması Türk dili çalışmalarında önemli bir yer

tutmaktadır. Lehçelerin tarihî, coğrafi ve fonetik verilerinden yola çıkarak birçok
sınıflandırılması ortaya konmuştur. Türkçe ile ilgili ilk sınıflandırmayı Kaşgarlı Mahmut
Divânü Lügati’t Türk adlı eserinde yapmıştır. Çok çeşitli sınıflandırmalar yapılsa da Türk
dilinin lehçelerini altı grupta toplayabiliriz:

1. Bulgar Grubu: Rusya Federasyonu’na bağlı özerk bir cumhuriyet olan

Çuvaşistan’da, Tataristan ve Başkurdistan’da konuşulan Çuvaşça, bu grubun
çağdaş lehçesidir.

5
 2. Oğuz Grubu: Oğuz grubunun çağdaş lehçeleri şunlardır:

a. Türkiye Türkçesi: Türkiye, Irak, Suriye, Kıbrıs, Yunanistan,

Bulgaristan, Makedonya, Avrupa, Amerika, Avustralya ve çeşitli Arap ülkelerinde
konuşulan çağdaş lehçedir.

b. Gagavuz Türkçesi: Moldova Cumhuriyeti’nin güney kesiminde,

Romanya ve Bulgaristan’da konuşulmaktadır.

c. Azeri Türkçesi: Azerbaycan Cumhuriyeti’nde ve İran’ın bir parçası

olan Güney Azerbaycan’da konuşulan çağdaş lehçedir.

d. Halaç Türkçesi: İran’da Tahran’ın 200km güneyine düşen Kum ve

Arak kentleri dolaylarında yaşarlar.

e. Horasan Türkçesi: İran’ın Horasan bölgesinde konuşulan Türkçedir.

f. Türkmen Türkçesi: Türkmenistan Cumhuriyeti, Horasan, Afganistan

ve Pakistan’da konuşulan lehçedir.

3. Uygur Grubu: Uygur grubunun çağdaş lehçeleri şunlardır:

a. Özbek Türkçesi: Özbekistan, Afganistan, Tacikistan, Kırgızistan,

Kazakistan ve Türkmenistan Cumhuriyetleri’nde konuşulur.

b. Yeni Uygur Türkçesi: Çin Halk Cumhuriyeti’nin Doğu Türkistan

bölgesinde Uygur Türklerinin konuştuğu lehçedir.

c. Sarı Uygur Türkçesi: Çin’in Gansu eyaletinde konuşulan lehçedir.

d. Salar Türkçesi: Çin’in Çinhai, Gansu eyaletleriyle Doğu Türkistan’da

konuşulan lehçedir.

4. Kıpçak Grubu: Çağdaş lehçeleri şunlardır:

a. Karaim Türkçesi: Polonya, Litvanya ve Kırım’da Musevi Karaim

Türklerinin konuştuğu lehçedir.

b. Kırım Türkçesi: Kırım ve Romanya’da konuşulan lehçedir.

c. Karaçay-Balkar Türkleri: Kuzey Kafkasya’da konuşulan Türkçedir.

6
 d. Kumuk Türkçesi: Kuzeydoğu Kafkasya ve Dağıstan’da konuşulan
lehçedir.

e. Tatar Türkçesi: Rusya Federasyonu’na bağlı Tataristan Muhtar

Cumhuriyeti’nde ve Kırım’da konuşulmaktadır.

f. Başkurt Türkçesi: Rusya Federasyonu’na bağlı Başkurt Muhtar

Cumhuriyeti’nde konuşulan lehçedir.

g. Kazak Türkçesi: Kazakistan Cumhuriyeti’nde ve Doğu Türkistan’da

konuşulan lehçedir.

h. Kırgız Türkçesi: Kırgızistan, ve Doğu Türkistan’da konuşulan çağdaş

lehçedir.

i. Karakalpak Türkçesi: Özbekistan Cumhuriyeti’ne bağlı Karakalpak

Muhtar Cumhuriyeti’nde konuşulur.

j. Nogay Türkçesi: Rusya Federasyonu’na bağlı Dağıstan, Karaçay-

Çerkez, Çeçen-İnguş Muhtar Cumhuriyetleri’nde yaşayan Nogay Türklerinin dilidir.

5. Güney Sibirya Grubu: Lehçeleri şunlardır:

a. Altay Türkçesi: Rusya Federasyonu’na bağlı Altay Özerk Bölgesi’nde konuşulur.

b. Hakas Türkçesi: Rusya Federasyonu’na bağlı Hakas Muhtar Cumhuriyetinde ve

Çin’de konuşulmaktadır.

c. Şor Türkçesi: Hakas Muhtar Cumhuriyeti’nde yaşayan Şor Türklerinin dilidir.

d. Tuva Türkçesi: Rusya Federasyonu’na bağlı Tuva Muhtar Cumhuriyeti’nde yaşayan

Tuva Türklerinin dilidir.

e. Kuzey Sibirya Grubu: Kuzey Sibirya Grubunun lehçesi Yakutçadır. Rusya

Federasyonu’na bağlı Yakut Muhtar Cumhuriyeti’nde yaşayan Yakut Türklerinin
dilidir.

7
 TÜRK DİLİNİN GELİŞİM ALANLARI

KARANLIK DÖNEM
(Ana Türkçe)

Eski Türkçe Bulgarca (Eski Çuvaşça)

- Kök Türk T. (7-9.yy)
- Uygur T. (8-14. yy)

Orta Türkçe Güney Sibirya grubu Yakutça

-Hakaniye T.( Karahanlı T.) (11-12.yy) 1. Altay T.
2. Hakas T.
3. Şor T.
4. Tuva T.
Yeni Türkçe

Kuzey-Doğu T. Batı Türkçesi(Oğuz T.)

-Harezm T. (13-14.yy)

Kuzey T. Doğu T. Batı Oğuz T. Doğu OğuzT

-Kıpçak T. (14-16.yy.) - Çağatay T.(15-20.yy.) -Eski Anadolu T.(13-15.yy.) 1.Türkmen T.
a. Kıpçak Grubu 1. Özbek T. __________________ 2. Horasan T.
1. Karaim T. 2. Sarı Uygur T. Osmanlı T. Azeri T. 3. Halaç T.
2. Kırım T. 3. Salar T. (16-20. yy.) (16-20.yy.)
3. Karaçay-Balkar T. 4. Yeni Uygur T. 1. Türkiye T. 1. Azerbaycan T.
4. Kumuk T. 2. Gagavuz T.
5. Tatar T.
6. Başkurt T.
7. Kazak T.
8. Karakalpak T.
9. Nogay T.
10. Kırgız T.

8
 DESTEKLEYİCİ OKUMALAR

 http://yordam.manas.kg/ekitap/pdf/Manasdergi/sbd/sbd13/sbd-13-10.pdf
 http://turkoloji.cu.edu.tr/ESKI%20TURK%20DILI/funda_toprak_harezm_turkcesi
nde_ikilemeler.pdf
 http://www.scribd.com/likable06/d/88363026/86-HAREZM-TURKCES%C4%B0
 http://www.osmanliturkcesiogren.com/
 http://www.isa-sari.com/osmanli-turkcesi-osmanlica-transkripsiyon-alfabesi/
 http://okulweb.meb.gov.tr/46/01/970639/dosyalar/Osmanl%C4%B1%20T%C3%B
Crk%C3%A7esi%20S%C3%B6zl%C3%BC%C4%9F%C3%BC/Osmanli%20Turk
cesi%20Sozlugu.pdf

KAYNAKLAR

Akalın, Mehmet (1988), Tarihî Türk Şiveleri, İlaveli 2. Baskı, Ankara: Türk Kültürü
Araştırma Enstitüsü Yayınları.

Banarlı, Nihat Sami (1987), Resimli Türk Edebiyatı Tarihi, 2 cilt, İstanbul: Millî Eğitim
Basımevi.

Batur, Suat (2008), Divânü Lügati’t Türk, İstanbul: İnkılâp Yayınları.

Çağbayır, Yaşar hzl. (2004), Yusuf Has Hacip Kutadgu Bilig, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı
Yayınları.

Ercilesun, Ahmet Bican, Başlangıcından Yirminci Yüzyıla Türk Dili Tarihi, İstanbul: Akçağ
yayınları.

Hacıeminoğlu, Necmettin (2003), Karahanlı Türkçesi Grameri, 2. Baskı, Ankara: TDK

Yayınları

Kaya, Ceval (1994), Uygurca Altun Yaruk Giriş Metin Dizin, Ankara: TDK Yayınları.

Kaya, Ceval (2008), “Irk Bitig’de Falcılık”, Gizli Diller ve Şifreler, İstanbul: Picus Yayınları.

Korkmaz, Zeynep ve diğerleri (2010), Türk Dili ve Kompozisyon, Genişletilmiş 4. Baskı,

Bursa: Ekin Yayınevi.

9
Özkan, Mustafa, Osman Esin ve Hatice Tören (2001), Yüksek Öğretimde Türk Dili Yazılı ve
sözlü Anlatım, İstanbul: Fizliz Kitapevi.

Sağol Yüksekkaya, Gülden Ed. (2010), Türk Dili Kitabı, İstanbul: Piya Yayıncılık.

Tekin, Talât (1995), Orhon Yazıtları, İstanbul: Simurg Yayınları.

10