11. Mehanizmi razmjene topline ljudskog organizma sa njegovom okolinom. Zračenje.

Generalno, postoje tri osnovna mehanizama transporta toplote. To su:

• Kondukcija, za koju je potreban direktan fizički kontakt tijela sa okolinom;
• Konvekcija gdje se transport toplote iz organizma vrši cirkulisanjem fluida (na primjer
vazduha koji okružuje tijelo)
• Radijacija/zračenje transfer toplote elektromagnetnim IC talasima/valovima.
• Živi organizam razmenjuje toplotu sa okolinom na bar još dva indirektna načina:
respiracijom i evaporacijom (isparavanjem znoja sa površine kože).
Sva tijela emituju energiju u obliku elektromagnetskog zračenja. Prijenos toplote zračenjem je
veoma značajan mehanizam prenosa toplote, pogotovo za živa bića. U slučaju ljudskog
organizma, ovo je osnovni mehanizam kojim čovjek održava temperaturu svog tijela
konstantnom. Brzina emisije elektromagnetskog zračenja nekog tijela je određena Stefan-
Boltzmannovim zakonom, koji glasi:
ΦR
W= =eσT4  Φ= SW = e σ S T 4
S

Φnet = ΦRe - ΦRa = e σ S (T 4 - T )

Iz jednačine se vidi da Φnet može biti:

• jednak nuli, kada su temperature tijela i okoline jednake;

• pozitivan, kada je T > T0 pri čemu tijelo gubi toplotu;
• negativan, kada je T < T0 pri čemu tijelo dobija toplotu.
Za praktično izračunavanje fluksa koristi se uprošćena relacija u kojoj se matematičkim
transformacijama i aproksimacijama za rezultujući fluks dobija:

Φnet = ΦRe - ΦRa = e K S (T - T0 )

Za ljudski organizam K= 5 kcal/m2×h×0C (ili 20,9 J/m2×h×0C).
e koeficijent emisivnosti,
σ = 5.67·10−8 W/(m2 K4 ) Stefan-Boltzmanova konstanta,
S površina sa koje se emituje zračenje,
a T apsolutna temperatura tijela koje emituje zračenje.
Iz knjige:
Vrijednost koeficijenta emisivnosti se kreće izmedu 0 i 1. Svako tijelo koje emituje zračenje će
takođe iz okoline apsorbovati određenu količinu zračenja. U skladu s tim, ukupna brzina emisije
zračenja tijela pri njegovoj interakciji sa okolinom je
∆Q
=εσS (T 4pov−T 4ok ), (3.42)
∆t
pri cemu je Tpov temperatura površine tijela, a Tok temperatura njegove okoline.
Napišimo temperaturu površine tijela kao
Tpov = T + ∆T, gdje je
T = Tok temperatura okoline,
a ∆T razlika temperatura izmedu tijela i njegove okoline.
Sada brzinu emisije zračenja (3.42) možemo napisati kao
∆Q
=εσS ¿, (3.43)
∆t
a odatle je
∆Q
=εσS [ T 4+ 4 T 3 ∆ T + …−T 4 ] . (3.44)
∆t
Pri izvođenju relacije (3.44) smo pretpostavili da je ∆T T, tako da smo uzeli u obzir samo član
koji sadrži ∆T, a sve članove koji sadrže više potencije po ∆T (∆T na 2 , ∆T na 3 , ∆T na 4 ) smo
zanemarili. Pošto je koeficijent zračenja sa površine dat sa h zra =4 εσ T 3, relaciju (3.44) možemo
napisati kao
∆Q
=h zra S ∆ T . (3.45)
∆t
Što je manja razlika između temperature tijela i temperature okoline, to je primijenjena
aproksimacija bolja. Tačnije, ako je razlika u temperaturama oko 10% ili manja, aproksimacija će
dati dobro slaganje sa stvarnom vrijednošću brzine prenosa toplote zračenjem. Koliko dobro
neka površina emituje zračenje povezano je i sa tim koliko dobro ona apsorbuje zračenje iz
svoje okoline. Parametar emisivnosti je jako mali za sjajne reflektujuće površine metala i iznosi
oko 0.1. S druge strane, crne površine imaju parametar emisivnosti izmedu 0.9 i 1. Najbolji
emiteri zračenja imaju velike vrijednosti parametra emisivnosti. Unutar odgovarajućeg
teorijskog modela, najbolji apsorber i emiter je apsolutno crno tijelo. Njegova emisivnost je 1.
Pri temperaturama ljudskog tijela, emisija se odvija u infracrvenom (IC) dijelu spektra
elektromagnetskog zračenja. U ovom dijelu spektra, emisivnost površina koje zračenje je
između 0.9 i 1, sa izuzetkom izglačanih metalnih površina. Ljudsko tijelo ima veliki koeficijent
emisivnosti, oko 0.97. Ovo je razlog zašto lako i brzo možemo osjetiti izvore zračenja u našoj
blizini. Snijeg je primjer površine čija emisivnost mnogo zavisi od temperature. U vidljivom
dijelu spektra njegova emisivnost je jako mala, dok je u IC području jako velika. Valna dužina, a
time i boja svjetlosti emitovane sa toplog objekta, zavisi od temperature. Naprimjer, komad
slabo zagrijanog metala emituje zračenje samo u IC području, daljim zagrijavanjem emituje
jarku crvenu svjetlost, a pri još većem zagrijavanju emituje svjetlost veoma blisku bijeloj boji.
Temperatura do koje bi morali zagrijati idealni emiter (apsolutno crno tijelo) da bi dobili
odgovarajuću boju svjetlosti posmatranog izvora se često koristi za opis boje ili nijanse boje
toga izvora, i to u obliku temperature boje. Recimo, svijeća ima temperaturu boje oko 1900 K,
volframova nit u sijalici oko 2700 K, sunčevi zraci u blizini površine Sunca izmedu 5500 K i 6000
K, itd. Valna dužina λmax pri kojoj se dešava maksimalna emisija je povezana sa temperaturom
preko Wienovog zakona:
b
λ max= , (3.46)
T
gdje je T apsolutna temperatura,

dok je b = 2.9*10−3 m K Wienova konstanta.

U slučaju Sunca, maksimalna emisija se dešava pri valnoj dužini od 502 nm, što odgovara
zelenom području vidljivog dijela spektra. Odgovarajuća temperatura je 5780 K. Ljudsko oko je
najosjetljivije na ovo područje vidljivog dijela spektra.

12. Ljudski organizam i transport toplote.

Prema nultom zakonu termodinamike tijelo stupa u toplotni kontakt sa okolinom u cilju
izjednačavanja temperature. Kada se predmet nalazi u termodinamičkom ekvilibrijumu sa
okolinom, on mora odavati i istovremeno primati istu količinu toplote putem transportnih
procesa (kondukcijom, konvekcijom i radijacijom).
Živi organizmi stupaju u toplotni kontakt sa okolinom i razmenjuju toplotu, ali neće uspostaviti
termodinamički ekvilibrijum. Naime, jedan od važnih parametara homeostaze je održavanje
konstantne vrijednosti temperature organizma, koja je uglavnom različita od temperature
okoline. Za normalnu temperaturu ljudskog organizma obično se uzima vrijednost od (37 ±
0,5)0C. Vrijednost temperature zavisi od doba dana (niža je ujutro), temperature okoline,
neposrednih fizičkih aktivnosti, količine i vrste odjeće i zdravstvenog stanja organizma.
Ako postoji višak toplotne energije, ona se mora odstraniti da ne bi došlo do povećanja
temperature organizma. Organizam će se osloboditi viška toplote, stvorene u procesu
metabolizma, uglavnom putem sljedećih transportnih procesa:
 • radijacija (oko 54%)
• kondukcija i konvekcija (oko 25%)
• evaporacija - isparavanje znoja (pri normalnim uslovima iznosi oko 7%)
• respiracija - izdisanje toplog vazduha iz pluća i udisanje hladnog vazduha (oko 14%).
Za održavanje konstantne temperature u nekoj sredini koristi se termostat. Funkciju
"termostata" u organizmu vrši hipotalamus (nalazi se u mozgu). Ako temperatura tijela raste,
hipotalamus inicira vazodilataciju. Krv se usmjerava u krvne sudove koji se nalaze bliže površini,
čime se povećava temperatura kože i izaziva znojenje. Oba ova efekta povećavaju odavanje
toplote u okolinu.
Ukoliko je temperatura niža od normalne, termoreceptori u koži šalju informaciju
hipotalamusu.
Hipotalamus inicira drhtavicu, pri kojoj se oslobađa određena količina toplote u organizmu i
time povećava njegova temperatura.
Pri normalnim temperaturnim uslovima hlađenje putem znojenja je zanemarivo u odnosu na
radijaciju i konvekciju. Pri ekstremnim uslovima i povećanoj fizičkoj aktivnosti organizam može
da izgubi putem znojenja više od 1 litra tečnosti na sat. Na isparavanje 1 litra znoja organizam
će utrošiti oko 540 kcal (toplota isparavanja vode iznosi 2,257 kJ/g= 0,54 kcal/g na normalnom
atmosferskom pritisku)
Na brzinu odavanja toplote umnogome utiče i stanje okoline. Ukoliko je, npr., vazduh koji
okružuje tijelo zagrijan i sadrži visok procenat vlage, isparavanje znoja je usporeno ili je
nemoguće, što može dovesti do toplotnog udara i pri nižim temperaturama.

13. Analiza gubitaka energije kod čovjeka putem kondukcije, konvekcije i zračenja
Kada je hladno i oblačno tokom dana, zračenjem dolazi do značajnih gubitaka toplote sa
površine tijela. U slučaju vjetrovitog vremena, do izražaja može doći konvekcija. Kada je hladno i
vjetrovito, imamo kombinaciju gubitaka energije putem konvekcije i zračenja. U tom slučaju će
koeficijent ukupnog prenosa toplote biti veći od pojedinačnih koeficijenata h konv i h zra, koji se
odnose na konvekciju i zračenje, respektivno. S obzirom da se gubici sa površine tijela gomilaju
kumulativno, koeficijent ukupnog prenosa toplote sa površine tijela usljed oba navedena
mehanizma je hpov = hkonv + hzra. Razmotrimo sada još složeniju situaciju koja podrazumijeva
prenos toplote sa ljudskog tijela u njegovu okolinu. U ovom slučaju, moramo razmotriti sljedeće
mehanizme gubitaka toplote:
• kondukcija kroz sloj tkiva
• kondukcija kroz sloj odjeće
• konvekcija sa površine odjeće
• zračenje sa površine odjeće
Da bismo razmotrili ovaj problem, moramo znati razliku temperatura između tijela i njegove
okoline, tj. moramo znati T ti – T ok.
Osim toga, moramo znati vrijednosti svih koeficijenata prenosa toplote, povezanih sa
mehanizmima uključenim u gubitke energije i sa površinama sa kojih se ovi procesi odvijaju.
Kondukcija se odvija kroz sloj tkiva i kroz sloj odjeće, pa će u skladu sa relacijom (3.39)
1 1 1
= + + … biti
huk h 1 h2

1 1 1
= + , (3.47)
hkond htki h odj

gdje je
k
h tki = k tki/d tki i h odj = k odj/d odj, analogno jednakosti (3.37)- h kond= .
d
Kombinovanjem koeficijenata h kond i h pov = h konv + h zra, koji se odnose na pojedinačne
gubitke toplote izazvane kondukcijom, konvekcijom i zračenjem, možemo dobiti koeficijent
ukupnog prenosa toplote h uku. Pritom koristimo relaciju (3.39), tako da imamo:
1 1 1
= + . (3.48)
huku hkond h pov

Iz relacija (3.47) i (3.48) slijedi:

1 1 1 1
= + + . (3.49)
huku htki hodj h pov

Dakle, prenos toplote iz ljudskog tijela u njegovu okolinu se vrši kondukcijom kroz tkivo i odjeću,
te konvekcijom i zračenjem sa površine odjeće. Pretpostavimo da imamo ravnotežnu situaciju,
tj. da je brzina kojom toplota napušta jedan sloj jednaka brzini kojom toplota ulazi u taj sloj.
Tada je brzina prenosa toplote kondukcijom kroz tkivo jednaka brzini prenosa toplote
kondukcijom kroz odjeću, te brzinama prenosa toplote konvekcijom i zračenjem sa površine
∆Q
odjeće u okolinu. U skladu s tim, imamo: =huku S (T ti −T ok )
∆t
Ako znamo temperature T ti i T ok, možemo odrediti brzinu prenosa toplote iz ljudskog tijela u
njegovu okolinu.
14. Fickov zakon difuzije. Vrste transporta kroz ćelijsku membranu. Fizičke karakteristike
biomembrane.
Fickov zakon difuzije: Maseni tok (ili maseni fluks Φm) se može definisati kao količina
supstancije (mase ∆m) koja prođe kroz uočeni poprečni presjek u jedinici vremena iz sredine sa
višom c1 u sredinu sa nižom koncentracijom c2

∆m C 2−C1
Φ m= =DS (2.168)
∆t l
Fickov zakon nam govori da je brzina masenog protoka ∆m/∆t direktno srazmjerna površini S
kroz koju se protok odvija i gradijentu koncentracije (C2 − C1)/l. Konstanta srazmjere D se zove
koeficijent difuzije i mjeri se u m2/s.
Biološka membrana (biomembrana) je opnasti gusti sloj organskih supstancija, lipida i
bjelančevina, koji odvaja određenu biološku sredinu od okoline. Debljina biološke membrane je
reda veličine nanometra.
Odlikuje se aktivnošću i selektivnošću (propušta samo određene vrste čestica pod određenim
uslovima).
Preduslov života ćelije je velika površina membrane, kroz koju se može odvijati intenzivna
razmjena supstancije (jetra pacova, čija je masa samo 6 grama, sadrži membrane ukupne
površine od nekoliko stotina kvadratnih metara).
Fizičke karakteristike:
-Velika čvrstina i elastičnost
-Izvanredan električni izolator (membrane mitohondrija, čija je debljina oko 8 nm, mogu da
održavaju na svojim stranama napon od čak -200 mV, što znači da pad napona kroz membranu
iznosi 250.000 V/cm)
-Izvanredan toplotni izolator (razlika temperature na stranama biomembrane je oko 0,1 0C, što
znači da ona održava promjenu temperature u pravcu normalnom na površinu od oko
12.5000C/cm)
Transport supstancije kroz biomembrane- To je komplikovan proces, koji se samo u nekim
slučajevima može prikazati modifikovanim Fikovim zakonom difuzije. Osnovne vrste transporta:

 pasivni transport, spontana difuzija čestica kroz membranu iz sredine sa višom u

sredinu sa nižom koncentracijom tih čestica;

 olakšani transport, transportuju se čestice sa mjesta više ka mjestu niže

koncentracije, ali uz pomoć molekula "nosioca" koji se nalaze u membrani;
  aktivni transport, kada maseni tok ide iz sredine niže u sredinu više koncentracije
prinudnim procesom, u kome se sistemu mora dovoditi energija.

15. Pasivni transport.

Pasivni transport predstavlja prostu neto difuziju čestica kroz membranu pod dejstvom
gradijenta koncentracije. Model uske duge cijevi u kojoj se nalazi membrana debljine ∆x. Fickov
zakon je sada dat sa:
Φ m=−PS( c 1−c 2)

gdje je koeficijent permeabilnosti definiran sa

ap
P=D
∆x
Difuzija čestica kroz uzanu cijev:

Difuzija
čestica kroz cijelu ćelijsku membranu:
Razmotrićemo slučaj kada je fluks čestica usmeren iz spoljne sredine u unutrašnjost ćelije.
Pretpostavićemo da ćelija tokom ovog procesa ne menja ni svoju površinu S ni zapreminu V.
Ako je na početku procesa prosječna koncentracija čestica u ćeliji bila ci0, poslije vremena t ona
će dostići vrijednost ci. U beskonačno malom vremenu dt u ćeliju će prodrijeti supstancija mase
dm i promjeniti koncentraciju. Priraštaj koncentracije će biti određen relacijom dci = dm/V. Pod
pretpostavkom da je promjena koncentracije čestica u ekstracelularnoj tečnosti toliko mala da
se može zanemariti (c0 = const.), gustina masenog toka se može izraziti na sljedeći način:
16. Olakšani transport.
Mehanizam olakšanog transporta, ili potpomognute difuzije, sastoji se u tome da se česticama,
koje zbog nekih osobina ne mogu samostalno da difundiraju kroz ćelijsku membranu, omogući
to vezivanjem za molekule nosače u membrani. Hidrofilni molekuli (joni, šećeri, amino-
kiseline) vezivanjem za nosače formiraju hidrofobne komplekse, koji lako prolaze kroz
membranu. Transport se odvija sa mjesta više ka mjestu niže koncentracije.
Gustina masenog toka pri olakšanom transportu je:

j m =−P [ c (AN )1−c ( AN )2 ]

gdje su c(AN)1 i c(AN)2 odgovarajuće koncentracije zaposjednutih nosača na unutarnjim

stranama membrane, dok je P prethodno definirana permeabilnost.

17. Aktivni transport

Za razliku od pasivnog i olakšanog transporta, aktivni transport supstancije se odvija u smjeru
porasta koncentracije, tj. sa mjesta niže na mjesto više koncentracije. To ne može biti spontani
proces, već proces pri kome se vrši rad za koji je potrebno dovoditi energiju sistemu. Smatra se
da se aktivni transport realizuje na račun energije, koja se dobija pri hidrolizi ATP-a
(adenozintrifosfata).
Aktivni transport je jedna od najznačajnijih karakteristika životnog procesa. Za funkcionisanje
organizma neophodno je postojanje razlike u koncentracijama jona sa jedne i druge strane
ćelijske membrane. Kada ne bi bilo aktivnog transporta, te koncentracije bi se vremenom
izjednačile pod dejstvom pasivnog i olakšanog transporta, jer to su spontani procesi koji se
neprekidno odvijaju kad god postoji razlika u koncentracijama. Poznata su četiri osnovna
Sistema aktivnog transporta u živoj ćeliji:
-prenos jona kalijuma i natrijuma kroz citoplazmatičnu membranu
-prenos kalcijuma kroz membranu sarkoplazmatičnog retikuluma srčanih i skeletnih mišića
-prenos jona vodonika kroz membranu mitohondrija
-prenos protona pri radu disajnih lanaca mitohondrija
Mada se iz definicije aktivnog transporta može zaključiti da on formalno protivrječi II zakonu
termodinamike, mnogi primjeri to negiraju. Aktivni transport nije paradoksalan pa čak ni
iznenađujući. Mnogi životni procesi svaki za sebe su nespontani procesi, ali se oni ne mogu
posmatrati pojedinačno jer su svi međusobno povezani i odvijaju se obično uz veoma mali
utrošak energije.