AL-QALAM ‫القلم‬

ISSN 2071-8683 E-ISSN 2707-0077

Volume 25, Issue, 1, 2020
Published by Institute of Islamic Studies,
University of the Punjab, Lahore, Pakistan.

‫اتکبااصملفحاهردقمہمآررھتجیفریاکدیقنتیهااصتخیصاطمہعل‬
A special and critical study of the Book of Musahif and
Prolegomena of Arthur Jeffory
* Dr. Muhammad Munir Azhar
**Dr. Hafiz Hamid Hammad
***Hafiz Abdul Azeem
*Assistant Professor, Department of Islamic Studies, Islamic University Bahawalpur
** Lecturer, Department of Islamic Studies, GC University, Faisalabad
***M.Phil. Scholar, Rafah International University, Faisalabad Campus

Abstract
The Holy Quran is based on the greatest and noblest literature. The arrangement,
collection, narration and science of recitation of holy Quran is the basic kinds of
Quranic literature. Much has been written about these topics. ``kitab -ul-
masahif``by Ibne Abi Dawood is one of important books written in this era. This
book is written according method of Muhaddseen and discusses about the
narrations and collections of Quran from the followers of the Holy Prophet. It also
talks about the pattern of compilers. Based on correct and fruitful knowledge.
Although some unauthentic narrations are also presented in this book. That is the
reason of preference to this book by some verifiers or orientalists. This article is a
well step to give a complete introduction of this important source of knowledge.

‫ رمسفحصم اهرعمجه‬، ‫ ام اینبدی علول ںیم ےس ملع قاءت‬،‫قآم دیجم تہب ےس الضف اهر ارشف علول رپلمتشمےہ‬
‫ اس وموضع یک اهنیل اتکوبں ںیم ےس ای امہ اتکب‬، ‫دتهنیِ قآم ںیہ نج ےک وحاےل ےس تہب ھچک اھکل ایگ ےہ‬
‫ ہی اتکب دتهنیِ قآم اهر احصہب رکال ےک ےھکل وہےئ اصمفح رپ ثحب رک ی ےہ ۔ہی‬، ‫’’اتکب ااصملح‘‘ یھب ےہ‬
‫دحمنیث ےک رطہقی رپیھکل یئگاتکب ےہ سج ںیم یاہت دیف اهر درتمولعتاتںیہ ح ہ ھچک زمکهر رهایات‬
‫ یہی هہ ےہ ہ ہی اتکب قآین وموضاعت رپ قیقحت رکےن هاےل تہب ےسنیققحم اک رمعج ریہ‬،‫یھب یایئ اج ی ںیہ‬
‫ےہ۔زی ِرظناقمہلںیممہےناساکایاعترف اهر زجتہیشیپرکےنیکوکششیکےہ۔‬
‫اتالانبایبداهدرحمه اهلل اکاعترف‬
‫اماکرصتخماعترفسحذلیےہ۔‬،‫اوبداهداصحننسےکاصحزادےںیہ‬
ٔ ‫اوبرکبدبعاہللنبامیلسماتال‬
 ‫‪A special and critical study of the Book of Musahif------‬‬ ‫‪Al-Qalam‬‬

‫س‬
‫دبعاہلل نب امیلسم نب اشعث نب ریشب نب دشاد نب رمعه نب رمعام ازدی جستااین ےہ اهر ام یک تینک اوب رکب‬
‫س‬
‫‪1‬‬
‫ےہ۔امیکهالدتیااعسدت‪۰۳۲‬ھوک جستاامرہشںیموہیئ۔‬
‫ادتبا یئ میلعت اےنپ هادل رتحمل اتال اوب داهد رہمح اہلل ےس احلص یک‪ ،‬ام ےک هادل رتحمل اک امشر آہمئ دحت ںیم‬
‫داهددحتیکامھااتابتکلںیمشالمےہوجنفدحتےکالعهہہقفاک‬ ‫وہیاےہ‪،‬امیکمیظعرمہبتاتکبننسأیب ٔ‬
‫یھبرتہبنیذریخہےہاهرہلمجاہقفےئرکالےکیہقفدتسمالتاکیاومجمہعےہ۔اتالاوبداهدرہمحاہللملعےکوصحك‬
‫یکاخرطرفسںیم اےنپےٹیبوکاےنپرمہاہرےتھکےھت‪،‬اتالاصحاموکخااسم‪،‬ابجك‪،‬اصبہاام‪،‬افرس‪،‬رصبہ‪،‬دغباد‪،‬‬
‫وکہف ‪ ،‬دمہنی ‪ ،‬شال ‪ ،‬رصم ‪ ،‬اهر ثعور ےک العوقں ںیم اےنپ رمہاہ ےل رک ےئگ اہجں ےس هہ اےنپ اشمخئ ےس رشف ذملت‬
‫‪2‬‬
‫احلصرکےترےہ۔‬
‫انبایبداهدےکویشخهالتذمہ‬
‫آپےکتہبےساشمخئںیہ‪،‬بحمادلنیهاظعےنونے(‪)90‬ااستذہاکذرکایکےہذلیںیمدنچاکذرکایکاجیاےہ‪:‬‬
‫نھ‬
‫‪3‬‬
‫ادمحنبازرھ‪،‬ااحسقنبایامیھ شلی‪،‬دمحمنببار‪،‬دمحمنبثم‪،‬ویفسنبومیساطقم۔‬
‫آپےسضیفیااگتفمیکریثکدعتادےہ‪،‬دنچامہیالدرجذلیںیہ‪:‬‬
‫ادمح نب دمحم نب السل اوب رفعج العحااهی‪،‬اتال یلع نب رمع دارینطق‪،‬دبعارلنمح نب ایب احمت‪،‬اوب صفح رمع نب شانیھ‬
‫‪4‬‬
‫اصحاصتفینریثکہ‪،‬اوبرکبنباجمدہدغبادیاصحاتکب’’الشبعۃا‘‘‪،‬اوبادمحدمحمنبدمحماحمکریبک۔‬
‫‪5‬‬
‫انبایبداهد رہمحاہللےن‪316‬ھوکهافتیایئ۔‬
‫انبایبداهداکدیقعہهکلسم‬
‫اوب رکب دبعاہلل نب ایب داهد رہمح اہلل الہ س هاامجلع ںیم امشر ےیک اجےت ےھت اهر قهع ںیم یلبنح ےھت۔‬
‫العہمانبامیقل رہمحاہلل ےناموکاےسیآہمئںیمامشرایکےہوجتفصعلووکتاےتنےھتاهرایسرطحامےکاقعدئوک‬
‫اجےنن ےک ےیلرتہبنی ذرہعی ام یک اینپفینصت وظنمہم احہیئ ےہوج اوصك دیقعہ رپ لمتشم ےہ اسںیم اوہنں ےن‬
‫اےنپهادل‪،‬اتالادمحاهردرگیآہمئےسوقنمكدیقعہوکلقنقتایاےہاهرآخرپقتایاےہ‪:‬‬
‫ؔہ ہیریما‪،‬ریمےهادلاهراتالادمحاکدیقعہےہ‪،‬ایسرطحنجالہملعوکمہےنیایایاامیکیاتمہی‬
‫’’‬
‫یچنہپےہ‪،‬امتاکہیااقتعدےہاهروجاسےکالعهہیسکدیقعہوک ریمیرطفوسنمبرکےوتهہوھجٹ‬
‫‪6‬‬
‫اتہکےہ۔‘‘‬
‫‪Volume 25, Issue, 1, 2020‬‬ ‫‪|07‬‬
 ‫‪A special and critical study of the Book of Musahif------‬‬ ‫‪Al-Qalam‬‬

‫اتالانبایبداهدیکوتقیث‬
‫اتالانبایبداهد رہمحاہلل ےکیارےںیموتقیثهرجتحیدهونںوقنمكںیہ‪:‬‬
‫وہمجرآہمئخحهدعتلیےنانبایبداهدوکہقثقاردیاےہ‪،‬اوباحدمنبادس رہمحاہللقتاےتںیہ‪’’:‬ںیمےندبعاہلل‬
‫نبامیلسمنباشعثاسیجاعملںیہنداھکی‘‘‬
‫‪7‬‬

‫حم‬
‫اوبدمحمالخكاهراصحلنبادمح ر ھماااہلل قتاےتںیہ‪ ’’:‬اوبرکبدبعاہللنبامیلسم رہمحاہللالہرعاقےکاتالںیہ‬
‫‪،‬اوہنں ےن فلتخم رہشهں ےک املعء ےس ملع احلص ایک۔ اطلسم ےن ام ےک ےیل م انبیا سج رپ ھٹیب رک هہ اس ےک‬
‫‪8‬‬
‫اسےنمااحدتایبمرکےتےھت‘‘۔‬
‫‪9‬‬
‫اتالدارینطق رہمحاہللقتاےتںیہ‪’’:‬ہیہقثےھتنکیلدحتںیماکیفایطلغںایکرکےتےھت۔‘‘‬
‫انبدعی رہمحاہللقتاےتںیہ‪ ’’:‬ااحصبدحتےکاہںوبقمكںیہ‪،‬ام ےکهادلےنامےکیارےںیم وجالکل‬
‫‪10‬‬
‫ایکےہ‪،‬ےھجممولعلںیہنوہاکسہاسیکایکهہےہ‘‘‬
‫انبایبداهدرپخح‬
‫ضعبآہمئهدحمنیثےنانبایبداهدرپخحیھبیکےہ‪،‬امںیم وخدامےکهادلرتحملاتالاوبداهدشیپشیپںیہ‪:‬‬
‫‪11‬‬ ‫اتالاوبداهدقتاےتںیہ‪’’:‬اینبدبعاہللھذذا َّ‬
‫کّاب‘‘ ریمااٹیبدبعاہللوھجیاےہ۔‬
‫انباصدع رہمحاہللقتاےت ںیہ‪’’ :‬افکیاتااقكأوبہہیف‘‘ ’’ انبایبداهدےکیارےںیم مہارےےیلهیہیاتاکیف‬
‫‪12‬‬
‫ےہوجامےکهادلرتحملےنامےکقحںیمیہکےہ۔‬
‫‪13‬‬
‫ایامیھاصبہااین رہمحاہللقتاےتںیہ‪’’:‬دبعاہللنبایبداهدکابےہ‘‘۔‬
‫اتالذیبہ رہمحاہلل انباصدعاکوقكلقنرکےکقتاےتںیہ‪:‬انبایبداهدےکیارےںیمانباصدعےکوقك‬
‫اک اابتعر ںیہن وہاگویکہکن ام ںیم دعاهت ه اخمتمص رعمهف یھت‪،‬ام ںیم ےس مہ ای ےن دهرسے اک رمہبت‬
‫‪14‬‬
‫اٹھگیا‪.........‬مہاقام(مہرصعهں)یکآسپںیمالکلوکوبقكںیہنرکےتلذاهہدهونںیہہقثںیہ‘‘ ۔‬
‫اتالاوبداهدےناےنپےٹیبرپوجخحیکےہاسےکیئکوجابدےیےئگںیہ‪،‬امںیمےسروہشردرجذلیںیہ‪:‬‬
‫(‪ )۱‬اتالذیبہ رہمحاہلل قتاےتںیہ‪’’:‬ارگہیخححیحصدنسےسیاتوہوتاسےسرمادداینهیالکلںیموھجٹ‬
‫ےہہنہدحتوبنیﷺ ںیم‪ ،‬اهراتالاصحاکہیوقكدبعاہللیکوجاینےکهقاکےہدعبںیمحدبعاہلل‬
‫‪15‬‬
‫وخداتالنبےئگوتہی ُییاعدتیھبامےساج یریہ‘‘ ۔‬
‫‪Volume 25, Issue, 1, 2020‬‬ ‫‪|07‬‬
 ‫‪A special and critical study of the Book of Musahif------‬‬ ‫‪Al-Qalam‬‬

‫(‪ )۰‬اتکبااصملفحےکققحمڈارٹکبحمادلنیدبعااحبسلمهاظعاکانہکےہہاتالاصحےناےنپےٹیبےکیارے‬
‫دوعهںںیمابمہغل‬
‫ںیمہییاتاسےیلیہکیھتہهہاےنپملعےکیارےںیمھچکزیادہیہوخشمہفےھتاهراےنپیملع ٔ‬
‫آرایئےساکلےتیل ےھت‪،‬اسیکیدص قانبایبداهدےکاسلاک ےمےسیھبوہ یےہوجامےکاهر خیاوبزرہعرازی‬
‫ےکتانیبوہااهروخدانبایبداهدےناسوکلقنایکےہ۔‬
‫انبایبداهدقتاےتںیہ‪’’:‬ںیمےنایدماوبزرہعرازی ےساہک‪:‬ےھجماتالتاکل رہمحاہللےکرغاتںیم‬
‫ےسوکیئدحتایبمرکںیوت خیاوبزرہع رہمحاہللےنهھثنباسیکم رہمحاہللیکدیسہاامسء ریضاہللاہنع ےس‬
‫ن فب‬
‫رهات ایبم یک‪’’:‬ال جصی جصی كیلع‘‘ اس رهات وک اوھنں ےن دبعارلنمح نب ہبیش ےس ایبم ایک احالہکن هہ‬
‫فیعضراهیںیہ‪16.‬ںیمےناسرپاتالاوبزرہعےساہک‪:‬آپاسرهاتوکھجمےسلقنرکںیںیمےنادمحنباصحل‬
‫ےسانسهہدبعاہللنبیاعفےساهرهہاتالتاکلےسلقنرکےتںیہ‪،‬اسرپاوبزرہعیاراضوہےئگاهرریمےهادلےس‬
‫اکشترکےتوہےئاہک‪:‬دوھکیریتااٹیبےھجمایکاتہکےہ؟انبایبداهداکہییھبانہکاھتہایامیھارحلیبوکینتجرهایات‬
‫یاد ںیھت هہ ت اںیھن یھب یاد ںیھت اهر ام ےک یاس ایامیھ ارحلیب ےس زیادہ ملع اھت ویکہکن هہ اتسرهں اک ملع ںیہن‬
‫‪17‬‬
‫اجےتنےھت۔‬
‫ن‬ ‫لمعل‬
‫(‪ )۳‬نمیےکروہشرققحماهراعملدبعارلنمحنب جبیا میاکانہکےہہامےکیارےںیمامےکهادلیکہییات‬
‫یات ںیہن ےہ ارگ ہی یاتوہ وت رماد اضقء یک اتیلہ اک دوعی رکےن یک انب رپ ام وک وھجیااہک ےہویکہکن اعل دحمنیثیک‬
‫داهدیھبدہعہاضقءےسدهریوکدنسپرکےتےھت‪،‬انبایبداهداےنپآپوکاضقءاکالہالتبےتےھتسجرپ‬
‫رطحاتالاوب ٔ‬
‫‪18‬‬
‫امےکهادلرتحملےناںیہنوھجیااہک۔‬
‫م‬
‫اظبہ ڈارٹک بحم ادلنی هاظع یک یاهلی رتہب وسحمس وہ ی ےہویکہکن اس ںیم خح ےک س یک ای دح ی‬
‫هاضحرکدییئگےہ۔لذااسےسہییاتهاحضوہ یےہہهہاےنپنفںیمایدحیربتعماتالںیہحیهہ‬
‫دهرسے اقثت یک اخمتفل ہن رکںی نکیل ارگ ام ےس وقنمك رهایات اقب اامتعد ہقث راهویں یک رهات ےک الخف‬
‫وہںوتایسیوصرتںیمہلصیفاقثتیکرهاتےکاطمقبیہوہاگ‪،‬هاہللأملعیاوصلاب۔‬
‫اتکبااصملفحےکےخسن‬
‫اساتکبےکدهےخسنرعمهفںیہ‪:‬ہخسناظرھہیاهرہخسنششتریتیب‬

‫‪Volume 25, Issue, 1, 2020‬‬ ‫‪|07‬‬

 ‫‪A special and critical study of the Book of Musahif------‬‬ ‫‪Al-Qalam‬‬
‫ظ‬
‫ہخسناظرھہیالہپہخسنےہوجہدارابتکلالارھہیرصمںیموموجدےہ‪،‬اتکبیکقاءتاهرامسعےکیارے‬
‫ںیمدرجاانسدےسہیاشارےےتلمںیہ ہہیہخسن‪541‬ھےسےلہپاھکلایگاھت‪ ،‬امسعاتکبیکاانسداهر وتارخیےخسن‬
‫ںیموموجدںیہ‪،‬ہیہخسن‪98‬اهراقرپلمتشمےہ‪ ،‬مہهرقںیم‪20‬ےس‪23‬رطسںیںیہ۔‬
‫ہخسنششتریتیبدهرساہخسنےہوجروہشررشتسمقآررھتجیفریےکایبمےکاطمقباسیکالربئییںیموموجدےہ م‬
‫‪،‬ہ‬
‫هرق ںیم رقتابی ‪ 21‬رطسںی ںیہ‪ ،‬اس ےخسن ےک اکت دمحم ادقملیس یایسلب ںیہ‪ ،‬اتکت ےس قاع ‪ 19‬ذی ادعقلہ‬
‫‪1150‬ھںیموہیئ۔آررھتجیفریےکایبمےکاطمقبہیہخسنیھبہخسناظرھہیےسوقنمكےہ‪،‬حہڈارٹکبحم‬
‫ادلنی هاظع اک انہک ےہ ہ ہی ہخسن ای دهرسا ہخسن ےہوج ہخسن اظرھہی ےس وقنمك ںیہن ےہ ویکہکن اس ںیم رشهع اک‬
‫ہحفص وموجد ےہ اهر یئک ای اقمتات رپہخسن اظرھہی ےس االتخافت یھب وموجدںیہ‪ ،‬م‬
‫اظبہ ہی مولعل وہیا ےہ ہ ہی ہخسن‬
‫یھبیسکدهرسےلقتسمےخسنےسوقنمكےہ‪،‬تذاہتہیوکیئلقتسمہخسنںیہن ویکہکنہی‪1150‬ھںیماھکلایگاھت۔‬
‫ت ده ےخسن ایتر ےیک ےئگ ‪،‬ام ںیم ےس ای ‪1342‬ھ ںیم ایتر وہا اهر دارابتکل المصرہی‬
‫ےلہپ ےخسن ےس م ذ‬
‫رصمںیموموجدےہاهردهرسا ‪1344‬ھںیمایتروہاوج ہبتک ہیملاع ہییاناتسمںیم وموجدےہ‪19‬۔نکیلڈارٹکبحم‬
‫ادلنی هاظع ےک وقبك ام دهونں وخسنں ںیم اتکت یک اکیف ایطلغں وموجد ںیہ‪،‬العهہ ازںی الص ہخسن اظرھہی یک‬
‫‪20‬‬
‫اظہہییہےہوجاقباامتعدےہ۔‬ ‫وموجدیگںیمامیکاتیمہمکرہاج یےہ‪،‬الخہصہیےہہالصہخسن م‬

‫اتکبااصملفحیکطیعاات‬
‫اس اتکب وک ت ےس ےلہپ روہشر رشتسمق آررھت جیفری ےن اینپ قیقحت ےک اسھت شاعئ ایک وج ہ یلہپ دہعف‬
‫اقہہےسعبطوہیئ۔اساتکبرپاسےنییاجاشفنینےساکلایکےہوجہاساتکبرپ‬ ‫‪1355‬ھ‪1936/‬ءںیم م‬
‫الہپاکلےہ۔یامہدنچاقمتاترپیسک راهیےکوحاےلےساینپالیملعاکااہظررکےتںیہالثمدبعاہللنبدمحمنبالخد‬
‫راهی ےک یارے ںیم قتاےتںیہ ھجم وک ام ےک یارےںیم مولعل ںیہن ےہ احالہکن انب ابحم ےن اس راهی وکاینپ‬
‫اتکب ’’اقثت‘‘ںیم ذرک ایک ےہ‪،21‬ایس رطح دراہس رکےن ںیم زیادہ لیصفت ںیم ںیہن اجےت احالہکن ای ققحم وک‬
‫اچےیہہهہامتلرهایاتاکوپرادراہسرکےکوکیئیمتحہلصیفرکے۔اےسییہضعبہگجرپابعرتوکہنےنھجمسیکانبرپ‬
‫اوہنںےنھچکااضےفیھبےیکںیہ۔‬
‫اس ےک دعب اجہعم ال ارقلی ےک رپهرسیف ڈارٹک بحم ادلنی دبعااحبسلم هاظع ےن اےنپ یپ اچی ڈی ےک اقمےل‬
‫ےک وطر رپ اس اتکب رپاکلایک اهر اس ےک ہخسن اظرھہی وک اینبد انبےت وہےئاساک ای ققحم ہخسن شاعئایک ڈارٹک بحم‬

‫‪Volume 25, Issue, 1, 2020‬‬ ‫‪|07‬‬

 ‫‪A special and critical study of the Book of Musahif------‬‬ ‫‪Al-Qalam‬‬

‫ادلنیهاظعاکہیاقمہلدهدلجهںرپلمتشمےہ۔اسیکیلہپاشاع‪1995‬ءںیماهردهرسی‪2002‬ءںیموہیئ۔‬
‫ہیاتکبدارالبشاایاالالسہیمریبهتےسشاعئوہیئ۔ڈارٹکبحمادلنییکہیاتکبدمعہقیقحتاکومنہنےہسجںیم‬
‫صناتکبیکقیقحتےکاسھتاسھترهایاتیکقیقحتیھبشیپیکیئگےہ۔‬
‫ظ‬ ‫ل‬
‫رسیتاہخسناوبااسہممیلسنبدیع ا ھلایل جفظۃاہللاعتیل اکےہنجاکامشراتالیارصادلنیاابلین رہمحاہلل ےکتاہییاز‬
‫ظ‬
‫شارگدهںںیموہیاےہ۔ہیہخسنااہتنیئ دیفےہالھیلجفظۃ اہللاعتیلےناینپلمکماکهشاهردكیگلےکاسھتاسوک‬
‫اھکلےہ‪،‬اسےخسنوکڑپےنھےکدعباجعموماداسےنمآیاےہہیہخسنیایقوخسنںےسزیادہ دیفےہ‪،‬لمکمدراہسرکےن‬
‫ےکدعبرهاترپمکحاگلےتںیہ۔اهراسںیمامیک راہرت ہملسےہ۔اسنومضمںیمایسےخسنرپاامتعدایکایگےہ‬
‫اهرایساتکبےکاطمقبوحاہلاجتدےیےئگںیہ‪،‬اسہخسنںیماتکبرپلیصفتےکاسھتثحبهصیحمتیکیئگےہ‬
‫اهررشتسمقآررھتجیفریاکدمللوجابیھبدیاایگےہ۔‬
‫آررھتجیفرییکدقتمی‬
‫زتاہن یهك قآم ےس ےل رک آج ی تہب ےس انعرص یک اکهش ریہ ےہ ہ قآم دیجم وج ہ املسمونں ےک‬
‫دیقعہاهرلمعیکاینبدےہ‪،‬اسںیموکشکهاہبشتاکراہتسالتشرکںی‪،‬االسیمرشتعیےکاینبدیاصمدراتکبه‬
‫سںیمارگہینکمموہہامےسولوگںاکاابتعراھٹاجےئوتہیامیکییاکایمیبےہ‪،‬اسرطحهہدنیاالسلےک‬
‫ ہملساوصولںںیمدقحاهروکشکهاہبشتدیپارککسںیہ۔‬
‫ایسہلسلسیکایکیوسیبںییدییوسییےکرشتسمقآررھتجیفرییکاکهشےہوجاتکب’’ااصملفح‘‘‬
‫رپ دقمہم یک لکش ںیم ےہ ‪،‬اس دقمہم ںیم قیقحت اک ادنازہ اس ےس وہاتکس ےہ ہ اس ںیم اس ےن قآم دیجم ےک‬
‫قلعتمیئکایوکشکهاہبشتوکوہا دےنییکوکششیکےہ۔قآمدیجمےکیارےںیمضعبوکشکهاہبشتوک‬
‫اسرطحشیپایکےہےسیجهہ ہملساوصكوہں‪،‬هہاےنپدقمہمںیماتھکلےہ‪:‬‬
‫’’الہلقن (ملسماملعء)ےندقمیولوگںیکآراءرپاهرامالیختترپاامتعدایکےہوجاوہنںےناےنپآیاءهادذاد‬
‫‪22‬‬
‫ےسهرہثںیمیاےئیاولوگںےناںیہنایزتاےنےسدهرسےزتاےنیلقتنمایکےہ‘‘۔‬
‫‪23‬‬
‫آررھتجیفریاتہکےہہیبنﷺ یکهافتےکهقام ہملسےکیاسقآمدیجماھکلوہاوموجدہناھت‬
‫احالہکناسیاتوکالہداشنهشنیب‪،‬دحمنیثاهرومٔرنیخایھچرطحاجےتنںیہہآپﷺ یکهافتےکهق‬
‫قآمرکمیاھکلوہاوموجداھت اهرآپﷺ ےنےنھکلاکمکحیھبدیااھتاهراسےکویسیبںداللئوموجدںیہہاحصہب‬

‫‪Volume 25, Issue, 1, 2020‬‬ ‫‪|07‬‬

 ‫‪A special and critical study of the Book of Musahif------‬‬ ‫‪Al-Qalam‬‬

‫رکال ےن آپ اک مکح تاےتن وہےئ قآم رکمی وک ہنیعب هےسی اھکل ےسیج هہ یازك وہا‪ ،‬ارگ اھکل وہا وموجد ہن اھت وت دیسیا رمع‬
‫افرهقرضاهللعتهاکدیسیااوبرکبید قرضاهللعتهوکہیانہکہآپاسراقآمایہگجعمجرکهادںیوتوکیئینعم‬
‫ںیہنرھکا۔‬
‫اےسی یہ اس اک ہی ارتعاض ہ احصہب ےک احصئ فلتخم ےھت ینعی وج ای ےک یاس اھکل وہا اھت هہ دهرسےےک‬
‫یاس ہن اھت‪ 24‬احالہکن مہ احصیب ےن اسرے اک اسرا ںیہن اھکل اھت ہکلب اینپ آاسین ےک ےیل دنچ وسرںیت اےنپ اےنپ ےفیحص‬
‫ںیم یھکل ںیھت اهر ھچک احصہب رکال ےک یاس زیادہ ںیھت اهر ھچک ےک یاس مک‪،‬یایق وج ام وک یاد ںیھت اسب اهاقت هہ اس‬
‫ےفیحصںیمںیہن ںیھت۔‬
‫اوہنں ےن ای امہ ارتعاض ہی ااھٹیاےہ ہ فحصمِ امثعماقنط اهر ارعابےساخیل اھت۔ ہی ارتعاض اسزیچ اک‬
‫ ہملس وبثت ےہ ہ هہ ملع یارخی اهر دتهنی ےس یا هافق ےہ ویکہکن قآم رکمی رعوبں ےک درایمم رعیب زیام‬
‫ںیم یازكوہااهررعباکرطہقیاکرہیےہہهہاسهقاقنطاهرارعابیکرضهرتوسحمسںیہنرکےتےھتاهر‬
‫اینپزیامیکادعتسادےکاسھتاےسدرتڑپےتھاهرےتھجمسےھت‪،‬رھپدعبےکادهارںیمحرثکتےسولوگںےن‬
‫االسلوبقك رکیا رشهع ایک ‪ ،‬ویمجعں اک رعوبں ےس االتخط وہا وت ولوگں ےن ڑپےنھ ںیم ایطلغں رشهع رکدںی وت اقنط ه‬
‫ارعاباگلےئےئگ۔‬
‫الخہص الکل ہی ےہ ہ دنی االسل ےس رفنتم رکےن اک ای رپایا رحہب ہی ےہ ہ ولوگں ےک ذونہں ںیم االسیم‬
‫اصمدرےکیارے ںیموکشک ه اہبشت دیپا رک ےک ام ےک اامیم وکزتمزلكایکاجےئ ‪،‬اس رطح هہوقتلمعےس‬
‫یھبرحمهلوہاجںیئےگحہتقیقحےہہقآمرکمیوپرےاکوپراآپﷺ یکزدنیگںیمیہوفحمظاھت۔‬
‫اتکبااصملفحیکتبسن‬
‫ایک اتکب ااصملفح یک تبسن انب ایب داهد یک رطف حیحص ےہ؟ اس وساك اک وجاب اہں ںیم ےہ ‪ ،‬هہ املعء ه‬
‫دحمنیثوہنجںےناعممجاهراہفرسرپاتکںیبیھکلںیہ‪،‬امںیماوہنںےناسیکتبسناتالانبایبداهدیکرطف‬
‫یکےہ‪،‬دنچامہوحاہلاجتشیپےیکاجےتںیہ‪:‬‬
‫انب دنمی ےن انب ایب داهد ےک یہمج ںیم اتکب ااصملفح وک ام یک اتکب اتبیا ےہ اهر اسھت اسھت ام یک درگی‬
‫اصتفین‪ :‬اتکب ااصملحیب یف ادحلت ‪ ،‬اتکب مظن ارقلآم ‪ ،‬اتکب اضفلئ ارقلآم ‪ ،‬اتکب رشعتۃا اریسفتل‪ ،‬اتکب رشعتۃا‬
‫ل‬
‫‪25‬‬
‫ااقلری‪،‬اتکباانلخسها مبسوخ‪،‬اتکباثعبلهالبسوراهردرگیبتکاکیھبتذرکہایکےہ۔‬

‫‪Volume 25, Issue, 1, 2020‬‬ ‫‪|07‬‬

 ‫‪A special and critical study of the Book of Musahif------‬‬ ‫‪Al-Qalam‬‬

‫م‬
‫‪26‬‬
‫ایسرطحمجعماوملٔنیفلیامج صیفیابتکلارعلہیبںیمرمعراضاحکہلےناساکذرکایکےہ۔‬
‫ظ‬
‫‪27‬‬
‫زینفشکالغیومنعأاسیمابتکلهاونفلمںیماحیجہفیلخےنیھباساکتذرکہایکےہ۔‬
‫‪28‬‬
‫اهراتالریخادلنیزریلکےناالٔالعلںیم اساکتذرکہایکےہ۔‬
‫اتکبااصملفحےکومشمالت‬
‫اتکبااصملفحیاچناخاءرپلمتشمےہ۔‬
‫ےلہپ خء ںیم اصمفح یک اتکت ‪ ،‬اصمفح ےک وطخط ‪ ،‬اصمفح یک عمج دتهنی ‪ ،‬عمج امثعین هریغہ ےک قلعتم فلتخم‬
‫اوبابےکتحترهایاتاهرآیارعمجےیکےئگںیہ۔‬
‫دهرسے خء ںیم ضعب آیات قآہین اک قآم اک ہصح وہےن هایل رهایات ‪،‬فحصم امثعین ںیم االغط ےک‬
‫یارےںیم رمهی آیار درج ںیہ‪،‬ایس رطح اس خء ںیم اصمفح امثعہین ےک یایمہ االتخافت اهر احصہب ےک ضعب‬
‫اصمفحقاءاتاک اعترفدرجےہ۔‬
‫رسیتے خء ںیماحصہبےک االتخفاصمفح قاءا تاک تذرکہ ےہ‪،‬اسےصح یک دهرسی ثحبہیےہ ہ انب ایبداهد‬
‫ےناینپدنسےسیبنﷺ یکامقاءاتاکذرکایکےہوجاحصہبےنلقنیکںیہ۔اسےصحیکرسیتیامہینیثحب‬
‫اصمفحامثعہینےکفلتخماافلظےکرمسینعیادنازرحتیےکیارےںیمےہ۔‬
‫وچاھتخء فحصمامثعینےکاخاءاهرمیسقتےکیارےںیمےہ۔اموکوخشوباگلےنهریغہےکقلعتمرهایاتهآیار‬
‫ایبمےیکےئگںیہ۔‬
‫یاوچنںی ہصح ںیم اصمفح ےک ابتدےل ‪ ،‬ریغب هوضےک فحصم وک وھچےن ‪ ،‬زنیم رپ رےنھکاهر فحصم ںیم دھکی رک‬
‫اتامرکهاےنهریغہااکحلےکیارےںیمرهایاتهآیارایبمےیکےئگںیہ۔‬
‫اتکبااصملفحاکجہنمیافیل‬
‫ہی اتکب ذموکرہ یاچن اخاء رپ لمتشم م‬
‫ےہ‪،‬ہ خء وک فنصم ےن یئک ای اوباب ںیم میسقت ایک ےہ‪،‬فنصم‬
‫اکرطہقیاکرہیےہہرشهعںیمیسکیابےکےیلایونعاماقمئرکےتںیہ‪،‬اسےکدعباسیابےسقلعتماینپ‬
‫دنسےسامااحدتاهرآیاراکتذرکہرکےتںیہوجاوھنںےناےنپااستذہےسلقنےیکںیہ۔ ضعباهاقتااسییھبوہا‬
‫ےہہفنصمےنوکیئیابیادناھےہاهراسےکتحتوکیئرهاتیاایلقنںیہنایکاسیجہاصمفحیانیعبےک‬
‫یاب ےک ذلی ںیم اوہنں ےن فحصم طلحۃا نب رصمّف االٔیایم ےک یال ےس یاب یادناھ ےہ نکیل اس ےک تحت یسک‬
‫‪Volume 25, Issue, 1, 2020‬‬ ‫‪|07‬‬
 ‫‪A special and critical study of the Book of Musahif------‬‬ ‫‪Al-Qalam‬‬

‫رهات یا ای وک لقن ںیہن ایک۔ شاتذ ام ےک یدی اس فحصم ےک یارے ںیم وکیئ یات دشہ رهات وموجد ہن‬
‫فنصم احصہب اهر یانیعب ےس رمهی قاء ا ت وک فحصم ےک ونعام ےک تحت لقن رکےت ںیہ۔ الثم‬ ‫‪29‬‬
‫وہ۔‬
‫فنصم ےن فحصم یلع نب ایب اطل رض اهلل عته ےک یال ےس ای یاب اقمئ ایکےہ اهر اس ےک تحت دیسیا یلع‬
‫رضاهللعتهےسوسنمبایقاءتیاںیاافلظلقنیکےہ‪:‬‬
‫حدثىا عبدہللا ‪ ،‬حدثىا محمد بن عبدہللا املخسمی‪ ،‬حدثىا مظھس بن عبدامللک حدثىا‬
‫ٔ ٓ‬ ‫ٔ‬
‫عیس ی بن عمس عن عطاء بن الظائب عن ابی عبدالسحمن عن علی اهہ قسا ‪:‬امن السطول‬
‫‪30‬‬ ‫بما ٔاهصل إلیہ ٓوامن ٔ‬
‫املومىون۔‬
‫اوب دبعارلنمح رضحت یلع رض اهلل عته ےس ایبم رکےت ںیہ ہ ’’اوھنں ےن اس آت وک آنم ارلوسك‬
‫۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔اهررھپآنماوملٔونممڑپاھ۔‘‘‬
‫فنصمےنوجھچکاتکبںیملقنایکےہهہتامیکاینپراےئںیہنےہہکلباساکایتہبیاہصحهہےہسج‬
‫ںیمهہدرگیاملعءیکآراءلقنرکےتںیہ ‪،‬رھپضعبدہعفامآراءرپدقن هرصبتہ یھبرکےتںیہ اسیج ہاحصہباهریانیعب‬
‫ےکاصمفحےکاالتخافتاکتذرکہرکےتوہےئقتاےتںیہ‪:‬‬
‫’’مہاےنپیاسوموجدفحصمامثعینیہاکاابتعررکںیےگاهروجرهایاتاحصہبهیانیعبےکاالتخفقاءاتےک‬
‫یارےںیموقنمكںیہامےسفحصمامثعینںیمیمکیشیباجیہنوہیگ۔فنصم رہمحاہلل قتاےتںیہ‪:‬‬
‫ٔ‬ ‫ٔ‬ ‫ٓ‬ ‫ٔ‬ ‫ٔ‬
‫’’ال هسی ان هقسا القسان إال ملصحف عثمان الری اجتمع علیہ اصحاب الىبیﷺ فإن قسا‬
‫‪31‬‬ ‫ٔ‬
‫اإلوظان بخالفہ فی الصالۃ امستہ باإلعادۃ‘‘ ۔‬
‫’’ مہارےیدیقاءترصف فحصمامثعینےکاطمقبوہیگسجرپیبنﷺ ےکاحصہباکاامجعےہ۔ارگوکیئ‬
‫امنزںیماسےکالخفقاءترکےوتںیماےسامنزولیاےناکمکحدهںاگ۔‘‘‬
‫اساتکبںیمومٔفل رہمحاہللایونعامیادنےنھےکدعباسوکیاترکےنےکےیل مہمسقیکرهایاتلقنرک‬
‫دےتیںیہالثمرموفع‪،‬رملس‪،‬مقغوع‪،‬حیحص‪،‬نسح‪،‬فیعضاهرعطقنمهریغہ۔‬
‫اتکبااصملفحںیمفنصماکاولسب‬
‫فنصم رہمحاہللےکاولسبوکدنچاکنتیکوصرتںیم ایبمایکاجاتکسےہنجںیمےسامہدرجذلیںیہ‪:‬‬

‫‪Volume 25, Issue, 1, 2020‬‬ ‫‪|00‬‬

 ‫‪A special and critical study of the Book of Musahif------‬‬ ‫‪Al-Qalam‬‬

‫‪ :1‬فنصم رہمحاہللےناساتکبںیمدحمیاہنرطہقیاکروکاانپیاےہ‪ ،‬مہیابںیمااحدتهآیاروکاانسدےکاسھت‬

‫ایبمرکےتںیہ‪،‬اسےلسلسںیمهہیالقاهراجعمںیہاهردنسےکاسھتاماوقاكوکاقنیلئیکرطفوسنمبرکےکهہ‬
‫ییاذلہموہاجےتںیہ‪،‬امرهایاتیکتحصهفعضوکایبمںیہن رکےت۔‬
‫‪ :2‬هہ رهایات وکعمج وت رکےت ںیہ سج رطح احصہب اهر یانیعب ےک اصمفح ےک قلعتم رهایات وک عمج ایک ےہ‬
‫اهراحصہبرکالےکاصمفحےکیارےںیماساتکبںیمیلیصفتمولعتاتںیہ‪،‬حہهہدنساهرنتمرپیلیصفتدقن‬
‫ںیہنقتاےت۔‬
‫‪ :3‬ایهاہعقوکدعتمددنسهںےسیھبلقنرکےتںیہضعباهاقتیسکیابےکذلیںیمرصفایرهاتوک‬
‫ذرکرکےنرپاافتکرکےتںیہ۔‬
‫‪ : 4‬اہتبلاصمفحیانیعبےکیابںیم’’فحصمطلحۃانبرصمفاالٔیایم‘‘ےکیالےسونعاماقمئایکےہنکیلاس‬
‫‪32‬‬
‫ےکتحتوکیئایایبمںیہنایک‪،‬شادئامےکیدیاسفحصمےکیارےںیم ھچکیھبیاتہنوہ۔‬
‫‪ :5‬اس اتکب ںیم االتخف اصمفح االٔاصمر ےک قلعتم دنچ رهایات وک ضحم ومازہن یک رغض ےس ایبم رکےتںیہ‬
‫‪،‬اسرےےکاسرےاالتخافتوکذرکںیہنرکےت۔‬
‫‪:6‬رمسقآمےکقلعتماصمفحںیموموجدہقفتمرهایاتوکذرکرکےتںیہ‪،‬ضعبدہعفایسیاترپاافتکںیہنرکےت‬
‫ہکلبرصن نبویفس وحنی ےساحلصرکدہرهایاتوکیھبذرکرکےتںیہیامہالعہمداین ‪33‬ےنفنصمیکذرکرکدہ‬
‫آیاتےسزادئیھبیھکلںیہ۔‬
‫‪ :7‬ہیاتکبقآمدیجمیکقاءاتاهراسےکیہقفااکحلےکقلعتماحصہباهریانیعبیکرهایاترپلمتشمےہنج‬
‫ےکادنررثکتےساالتخفیھبیایااجیاےہ۔‬
‫‪:8‬اس اتکب ںیم فنصم ےن تہب یس زمکهر اهر فیعض رهایات وک یھب ذرک ایک ےہ ‪،‬یہی هہ ےہ ہ ہی اتکب‬
‫رشتسمنیق هرغتسمنیب اک قآم ےک وموضاعت رپ قیقحت ےک ےیل امہ رمعج ےہ‪ ،‬اوھنں ےن اس اتکب یک ضعب‬
‫وصنصےسادتسالكرکےتوہےئقآمدیجم ںیمکشدیپارکےنیکوکششیکےہاهرتہب ےساےسیاہبشتوکوہا‬
‫دےنییکیعسیکےہوجدحمنیثےکیدییالکلیاتںیہنںیہ۔‬
‫‪ :9‬اساتکبوکنفیکاهنیلاتکبوہےناکازعازاحلصےہسجیکهہےساساکاانپایاقملهرمہبتےہاهر‬
‫اظہےہہ مہشقنِاهكےکادنرھچکیمکوموجدوہ یےہاهراسیکلیمکتیکرضهرتوہ یےہ۔‬
‫م‬

‫‪Volume 25, Issue, 1, 2020‬‬ ‫‪|07‬‬

 ‫‪A special and critical study of the Book of Musahif------‬‬ ‫‪Al-Qalam‬‬

‫دق‬‫‪ :10‬فنصم رہمحاہللےناساتکبوکایبمرکےنںیماتاتهدیاتےکولہپوکاہھتےساجےنںیہندیااهر ّ‬

‫اظمہ ہ ایک ےہ‪ ،‬ح ہ ہی ای تقیقح ےہ م‬
‫تاہنی نف اس اتکب ںیم ذموکر زمکهر رهایات ےس ارتحاز رکےت‬ ‫رظن اک م‬
‫وہےئحیحصاهرنسحرهایاتےسرھبوپرافدئہااھٹےتںیہ۔‬
‫اوبرکبدبعاہللنبامیلسمنباشعثےکرفتداتیکدنچاثمںیل‬
‫البہبشہیاتکباےنپوموضع مہایامہداتسهیےہاهرمولعتاتےسرھبوپرےہ۔انبایبداهد رہمحاہللےن‬
‫اتکبااصملفحںیم ایسیرهایاتاکذرکایکےہوجامےکوسایسکاهرےنایبمںیہنںیکنجیکدعتاداکیفزیادہےہ‪،‬‬
‫اہیںمہومنےنےکوطررپرصفنیترهایاتوکذرکرکرےہںیہ‪:‬‬
‫ٔ‬
‫یلہپ رهات ‪:‬قال عبدہلل ‪ :‬حدثىا عبدہللا بن محمد بن خالد ‪ ،‬قال حدثىا یصید قال‪ :‬اخبرها‬
‫ٓ‬ ‫ٔ‬ ‫ٔ‬
‫مبازك عن الحظن ان عمس بن الخطاب طال عن ایۃ من کتاب ہللا فقیل کاهت مع فالن‬
‫ٔ‬ ‫فقتل یوم الیمامۃ فقال‪:‬إها ہلل ‪ٔ ،‬وامس بالقسان ُ‬
‫فجمع ‪ ،‬وکان اول من َج َمعہ فی‬
‫‪34‬‬ ‫املُ ْ‬
‫ص َحف۔‬
‫نسحرصبی رہمحاہللقتاےتںیہہدیسیارمعنباطخبرضاهللعتهےنقآمرکمییکیسکآتےکیارے‬
‫دیسیرمعرضاهلل‬
‫ںیموپاھچوتامےساہکایگہهہآتالفںاحصیبےکیاسیھتوججامیہمںیمدیہشوہےئگںیہوت ا‬
‫عته ےن’’إیاہلل‘‘ڑپاھ(اوسفساکااہظرایک)اهرقآمرکمیوکعمجرکےناکمکحدیاوتاےسعمجایکایگاهرهہتےسےلہپ‬
‫صخشےھتوہنجںےناےسفحصمںیمعمجرکهایا۔‬
‫رهاتیکاسادیتیثیح‬
‫اسرهاتیکاسادیتیثیحدنچاکنتیکوصرتںیمدرجذلیےہ‪:‬‬
‫اس رهات یک دنس ںیم دبعاہلل نب دمحم نب الخد ںیہ ام یک تینک اوب اہیم ےہ‪،‬اےس اتال انب ابحم ےن اقثت ںیم ذرک‬
‫‪36‬‬
‫ایکےہ۔‪ 35‬اسرهاتےکدهرسےراهییتذنباھرهمرذاذیںیہاهرہیہقثاهراقب ِتجحںیہ۔‬
‫ن‬
‫رسیتےراهیابمرکنباضفلانبایباماقیشدعهیںیہاهرتینکاوباضفہلےہ‪،‬اتال جبینبنیعماهراتالبایئ‬
‫‪37‬‬
‫ےناںیہنفیعضاہکےہ۔اتالادمحنبحبتلاهراحظفانبرجحےناںیھندمسلاهررملساہکےہ۔‬
‫مکح‪:‬اهكوتاسرهاتیکدنسںیمااطقنعےہویکہکننسحرصبی رہمحاہللیکدیسیارمعرضاهللعتهےس‬
‫الماقت یات ںیہن ‪،‬ایس رطح ابمرک نب اضفہل فیعض ےہ اسیج ہ ذموکر وہا اهر دهرسی یات ہی ےہ ہ عطقنم‬

‫‪Volume 25, Issue, 1, 2020‬‬ ‫‪|07‬‬

 ‫‪A special and critical study of the Book of Musahif------‬‬ ‫‪Al-Qalam‬‬

‫وہےن ےک اسھت اسھت حیحص رهات ےک اخمفل یھب ےہ زین اس ےک ضعب ُرهات رپ الکل یھب ایک ایگ ےہ اسیج ہ اهرپ‬
‫ذموکروہاکچ۔‬
‫اجیہ‪ :‬ہی رهات حیحص اخبری یک رهات ےک الخف ےہسج ںیم ہی رصاح ےہ ہ رضحت اوب رکب رض اهلل‬
‫عتهےن زتذنبیاترضاهللعتهوک قآمرکمیےنھکلاکمکحدیااھت ‪ 38‬اهرانبایبداهدےندهرسیہگجوخدیہحیحص‬
‫اهرنسحدنسےکاسھترضحتیلعرضاهللعتهاکوقكذرکایکےہ‪:‬‬
‫ٔ‬ ‫ٔ‬ ‫ٔ‬ ‫ٔ‬ ‫ٔ‬
‫’’اعظم الىاض اجسا فی املصاحف ابو بکس ‪ ،‬زحمۃ ہللا علی ابی بکس ‪ ،‬ھو اول من جمع بین‬
‫‪39‬‬
‫اللوحین۔‘‘‬
‫’’اصمفحےکیارےںیمتےسیھرکاخیاےنهاےلاوبرکبںیہ‪،‬اوبرکبرضاهللعتهرپاہللیکرتمحوہاوھنں‬
‫ےنتےسےلہپقآمدیجموکدهوتگںےکدرایممعمجایک۔‘‘‬
‫ل‬
‫اتال اوب رمعه ادلاین رہمح اہلل ےن یھب اینپ اتکب ’’ا مقیع ‘‘ںیم اس وقك وک ذرک ایکےہ۔ ‪40‬زین ایخك رےہہ‬
‫ےنتجیھبدقتمنیمهاتمٔخنیےنعمجقآمےکوحاےلےسثحبهصیحمتیکےہهہامتلدیسیایلعرضاهللعتهےکاس‬
‫وقكوکذرکرکےتںیہیامہیسکےنہیذرکںیہنایکہقآموکتےسلبقدیسیارمعرضاهللعتهےنعمجایکاھت‪41‬۔‬
‫ٔ‬
‫دوسری روایت ‪:‬حدثىا عبدہللا قال حدثىا إطماعیل بن اطد قال‪ :‬حدثىا ھوذۃ قال‬
‫ً‬ ‫ٔ‬ ‫ٔ‬ ‫ٔ‬
‫حدثىا عوف عن عبدہللا بن فضالۃ ‪ ،‬قال ‪ :‬ملا ازاد عمس ان یکتب اإلمام اقعد لہ هفسا‬
‫ٓ‬ ‫ّ‬ ‫ٔ‬
‫من اصحابہ وقال‪ :‬إذا اختلفتم فی اللغۃ فاکتبوھا بلغۃ مضس فإن القسان هصل علی زجل‬
‫‪42‬‬
‫من مضس۔‬
‫’’دبعاہللنباضفہلقتاےتںیہ ہدیسیا رمعرضاهللعته ےنحفحصماتالانھکلاچاہوتاحصہبرکالوکقآم‬
‫ن‬
‫ااٹھکرکےنےکےیلاھٹبیااهراہک‪:‬ح مھااراتغلںیماالتخفوہوتمترضمہلیبقیکتغلںیمانھکلویکہکنقآمرکمی‬
‫رضمہلیبقےکایآدیمرپاُیاےہ۔‘‘‬
‫اسرهاتیکاسادیتیثیح‬
‫اسرهاتےکراهیاامسلیعنبأدسنبایبااحلرثدغبادیںیہ‪،‬دارینطق رہمحاہللےناموکہقث‪،‬یدهق‪،‬‬
‫هرعاهرافلضاہکےہ‪43‬۔اسرهاتےکدهرسےراهیوھذہنبۃفیلخنبدبعاہللیفقثںیہ‪،‬احظفانبرجحےنام‬
‫‪44‬‬
‫وکیدهقاہکےہ۔‬

‫‪Volume 25, Issue, 1, 2020‬‬ ‫‪|77‬‬

 ‫‪A special and critical study of the Book of Musahif------‬‬ ‫‪Al-Qalam‬‬

‫رسیتے راهی وعف نب ایب ہلیمج ادبعلی اوب لہس رصبی ںیہ ‪،‬اںیھن احظف انب رجح ےن ہقث اہک ےہ اهر اسھت‬
‫مبہ‬ ‫لب َّّ‬
‫ِم ِیادقلرها شبع‘‘ دقراهرعیشتےس مںیہ۔‪ 45‬وچےھتراهیدبعاہللنباضفہللببی‬ ‫اسھتہییھباہکےہہ’’ ُر َّ‬
‫‪46‬‬
‫زرھاینںیہ‪،‬امیکرهایاترملسںیہ‪،‬اتالانبابحمےناںیھناقثتںیمذرکایکےہ۔‬
‫اجیہ ‪:‬اس ںیم ای وت عمج قآم یک تبسن رضحت رمع یک رطف یک یئگ ےہ ےسیج اهرپ یھب ذرک ایک ایگ ےہ اهر‬
‫داهدیکایبمرکدہرهاتحیحصاخبرییکرهاتےکالخفےہہسجرهاتںیمےہہدیسیاامثعم‬
‫دهرساانبایب ٔ‬
‫زت نب یات ‪،‬دبعاہلل نب زریب‪ ،‬دیعس نب اعص ‪ ،‬اهر دبعارلنمح نب احرث نب ھشاال وک اہک ہ‬
‫رض اهلل عته ےن ذ‬
‫ن‬
‫ارگاتکتقآمےکدهرام مھاارایسک ظفل یکاتکت ںیماالتخفوہاجےئ وت متاس ظفل وک تغلقشی ںیمانھکلحیحص‬
‫ٓ‬ ‫ٔ‬
‫اخبری ےک اافلظ ہی ںیہ ’’إذا اختلفتم اهتم وشید بن ثابت فی شییء من القسان فاکتبوہ بلظان‬
‫‪47‬‬
‫قسیش فإهما هصل بلظاهھم‘‘ ۔‬
‫ل‬
‫‪48‬‬
‫العہماوبرمعهادلاین رہمحاہللےنیھباسرهاتوک’’ا مقیع‘‘ ںیمذرکایکےہاهرایسیاتوکراحجاہکےہ۔‬
‫مکح ‪ :‬اهال ہی رهاتحیحص رهاتےکالخفوہےن یک انبء رپ شاذےہویکہکنح ہقثراهی اهقث یک اخمتفلرکےوت‬
‫ہقثیکرهاتشاذوہ یےہ۔حہحیحصیاتہیےہہفحصماتالےنھکلاکمکحدیسیاامثعمےندیااھت‪ ،‬دهرسایاریخی‬
‫اابتعرےسداھکیاجےئوتیھبہیرهاتیاتںیہنوہ یویکہکنآذراجیبماکهاہعقدیسیاامثعمرضاهللعتهےکدهرںیم‬
‫وہااھتاهراسهقرضحترمعرضاهللعته زدنہںیہنےھتاهرقآمعمجرکےناکمکحدیسیاامثعمرضاهللعته ےن‬
‫دیااھت۔‬
‫رسیتییاتہیےہہقآمدیجمتغلقشیںیمیازكوہااھتویکہکنآپﷺ ہلیبققشیےسےھتاهرآپﷺ‬
‫یکتبسنرضمیکرطفرکیاےباینبدےہ۔‬
‫ٔ‬
‫رسیتی رهات ‪:‬حدثىا عبدہللا قال حدثىا احمد بن طىان طمعت عبدالسحمن بن مھدی‬
‫ُ‬ ‫ٔ‬
‫یقول‪ :‬خصلتان لعثمان بن عفان لیظتا البی بکس وال لعمس ‪ :‬صبرہ هفظہ حتی قتل‬
‫‪49‬‬
‫مظلوما ‪ ،‬وجمعہ الىاض علی املصحف۔‬
‫دبعارلنمح نب مھذذی رہمح اہلل قتاےتںیہ ہدیسیا امثعم نب افعم ںیم دهوخایبں ایسیںیہ وج ہدیسیا اوبرکب هرمع‬
‫ںیمیھبںیہنںیہ۔ایوخیبہیےہہاوہنںےناےنپآپوکربصرپوبجمرایکیتحہاموکدیہشرکدیاایگاهردهرسی‬
‫وخیبہیےہہاوھنںےنولوگںوکاییہفحصمرپعمجایک۔‬

‫‪Volume 25, Issue, 1, 2020‬‬ ‫‪|77‬‬

 ‫‪A special and critical study of the Book of Musahif------‬‬ ‫‪Al-Qalam‬‬

‫اسرهاتیکاسادیتیثیح‬
‫اسرهاتےکےلہپراهیادمحنبانسمنبادسنبابحمںیہ اهرامیکتینک اوبرفعجهایطسےہ۔احظفانب‬
‫رجح رہمحاہلل ےناموکہقثاهراحظفاہک ےہ‪ 50،‬دهرسےراهیدبعارلنمحنبمھذذینباسحمربنعیںیہ۔احظف‬
‫ےناموکہقث‪،‬تبث‪،‬احظف‪،‬اعملارلاجكهادحلتاہکےہ۔‪51‬یلعنبدمینیقتاےتںیہہںیمےنامےسزیادہملع‬
‫هاالںیہنداھکی۔اهراسرهاتوکیلعنبنسحنبھتۃااہللارعملهفانباسعرکےنیھبیارخیدمہنیدقشمںیمدهاانسد‬
‫ےکاسھتذرکایکےہ۔ایوتیہیدنسےہاهردهرسیدنسدنمرہذلیےہ‪:‬‬
‫أهبأها أبو علي الحداد أها أبو وعيم ها أحمد بن بىداز ها عبد ہللا بن أحمد بن‬
‫أطيد قال طمعت أحمد بن طياز يقول طمعت عبد السحمن بن مهدي يقول كان‬
‫‪52‬‬
‫لعثمان شيئان‪.........‬‬
‫م‬
‫ایسینعمیکاهریھبرهایاتںیہ۔اتالوغبیےناینپاتکبرشحاہنسلںیماوب حلزےسلقنایکےہہاہلل‬
‫‪53‬‬
‫اعتیلامثعمرپرمحرکےارگهہولوگںوکایقاءترپعمجہنرکےتوتولگقآمدیجموکرعشںےکاسھتڑپےتھ۔‬
‫‪54‬‬
‫اتالاوبرمعهداینےنیھبایسینعمیکرهاتوکایدهرسیدنسےسذرکایکےہ۔‬
‫اظبہمقغوعےہنکیلاسرهات‬
‫مکح‪:‬امامتلرهایاتیکاجچنڑپیاكےکدعبںیماسہجیتنرپاچنہپوہںہہیرهات م‬
‫ےکت ُرهاۃ ہقث ںیہ۔اهراس ینعم یک اهر یھب رهایات ںیہ وج ذریخہ دحت ںیم وموجد ںیہ لذا ہی رهات دنس اهر‬
‫نتمدهونںاابتعرےسحیحصےہ۔‬
‫الخہصثحب‪:‬‬
‫اس نومضم ںیم دحمنیث ےک جہنم ےک اطمقب یھکل یئگ ای امہ اتکب ’’ ااصملفح‘‘ ہفنصم اتال اوب رکبےک قلعتم‬
‫اعترفاهررصبتہشیپایکایگےہ‪،‬قآمرکمیےکرمس‪،‬طخ‪،‬اتکت‪،‬اصمفح‪،‬قآءتاهرعمجهدتهنیرپاالسیمادب‬
‫داهدیاهوجداس‬
‫ںیمایتہبیاذریخہوموجدےہسجںیماتکبااصملفحاکامشراهنیلرماعجںیموہیاےہ‪،‬انبایب ٔ‬
‫ےکہامیکذاترپالکلیھبایکایگےہنکیلاصمفحاهرقآءتهریغہےکیارےںیمهہایربتعمذرہعیںیہ‪،‬ام‬
‫یکلقنرکدہارثکرهایاتربتعماهراقبوبقكںیہ۔اسےلسلسںیماہجںرپاوھنںےنایسیرهایاتذرکیکںیہوجوہمجر‬
‫املعء یک قیقحت ےک یسکع ںیہ هاہں رپ دحمنیث ےک اوصك یحیج ےک اطمقب ام رهایات وک رپاھک اجےئ اگ اهر ربتعم‬
‫رهایاتوکوبقكایکاجےئاهرارگهہدهرسیحیحصرهایاتےکاعمرضوہوتاںیہنردرکدیااجےئاگ۔‬

‫‪Volume 25, Issue, 1, 2020‬‬ ‫‪|77‬‬

 ‫‪A special and critical study of the Book of Musahif------‬‬ ‫‪Al-Qalam‬‬

‫وحاہلاجت هوحایش‬
‫‪1‬‬
‫انبدعو؛دبعاهللنبدعوارجلاجن(ل‪365‬ھ)‪،‬ااكللمفافعضءارلاجك‪،265/4‬داراركفل‪،‬بهت‪،‬عبطوسل‪،‬اسك‬
‫‪1988‬‬
‫ذھبی؛سمشادليدمحمنبأدمحنبامثعم(ل‪748‬ھ)‪،‬سأالعلالبتلاء‪،222/13‬ؤمششهارلاسله‬ ‫‪2‬‬

‫واعظ‪ ،‬عبد السبحان‪،‬تحقیق کتاب المصاحف‪ ،‬ص‪ ۶۳:‬تا ‪ ،۱۴‬دار البشائر االسالمیہ‪ ،‬طبع اول‪۴۹۹۱ ،‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪4‬‬
‫بیطخ‪،‬اوبرکب‪،‬یارخیدغباد‪،34/۱۰‬مكبتهاخن‪،‬اقهن۔‬
‫‪5‬‬
‫ذیبہِ‪،‬زیماماالدتعاك‪۳۳/۶‬۔‬
‫‪6‬‬
‫االیی‪،‬اوبدبعاہلل‪،‬رتذام‪ ،‬اجعمرشهحاوظنملماااحلئا‪،‬ص‪2:‬‬
‫‪۰۳۳/‬۔‬ ‫اتالاوبرکبےسہیوقكانبہطبےنلقنقتایاےہ‪،‬دےئھکی‪ :‬انبأیبیلع ‪،‬اقبطتالجتااہلب ‪۲۰/۰‬۔‪ِ،‬اهرذیبہ‪،‬الشتر‪13‬‬
‫جغیثدغبادو ‪،‬یاريدغباد‪465/9‬۔‬ ‫‪7‬‬

‫‪8‬‬
‫وحالهذموکرن‪.‬‬
‫‪9‬‬
‫وحالهذموکرن‪.227/13‬‬
‫ابن عدي‪ ،‬الكامل یف الضعفا ‪367/5‬و‪.377‬‬ ‫‪10‬‬

‫‪ 11‬وحالهذموکرن‪.‬‬
‫‪12‬‬
‫وحالهذموکرن‪.‬‬
‫‪13‬‬
‫وحالهذموکرن‬
‫‪14‬‬
‫ذیبہِ‪،‬ریس‪505/14‬۔‬
‫‪15‬‬
‫ااضی‪225،231/13‬۔‬
‫احظفانبرجحالقسعینےنرقتتالبہذذ تںیماموکہقثاہکےہ‪،‬انبابحمےناےساقثتںیمذرکایکےہاهراتالبایئےن‬ ‫‪16‬‬

‫اس ےسایاعیلرهاتیلےہ۔‬
‫‪17‬‬
‫ذیبہِ‪،‬ریس‪225،231/13‬۔‬
‫ن لب‬
‫یملعم‪،‬دبعارلنمحنب جبی‪،‬ا تکتل‪،299/1:‬دحتاڈیکیملصیفآیاد‪1988،‬ل۔‬ ‫‪18‬‬

‫‪19‬‬
‫ااسحماہللشاہاصحاک ہبتکوجویندیعسآیاددنسھےکاضمافتںیمامےکاگهںںیمهاعقےہ۔‬
‫‪20‬‬
‫واعظ‪ ،‬عبد السبحان‪ ،‬کتاب المصاحف‪ ،‬ص‪ ۹۸،۰۹:‬۔‬
‫ابن حبان‪ ،‬محمد بن حبان‪ ،‬الثقات‪ ،‬رقم ‪۴۶‬‬ ‫‪21‬‬

‫آررھتجیفری‪،‬دوتکر‪،‬دقمہماتکبااصملفح( ہبتکرامحہینرصم‪،‬عبطاهك‪۱۹۳6:‬ل)ص‪4:‬۔‬ ‫‪22‬‬

‫‪Volume 25, Issue, 1, 2020‬‬ ‫‪|77‬‬

‫‪A special and critical study of the Book of Musahif------‬‬ ‫‪Al-Qalam‬‬

‫‪23‬‬
‫وحاہلذموکرہ‬
‫‪24‬‬
‫وحاہلذموکرہص‪6-۲:‬‬
‫انبدنمی‪،‬الفہرت‪،‬ص‪،۳۰۳:‬دارارعملہف‪،‬ریبهت۔‬ ‫‪25‬‬

‫کحالہ‪ ،‬عمر رضا‪ ،‬معجم المولفنی تراجم مصنیف الکتب العربیۃ‪ ،۳۸/۳ :‬دار احیاء الرتاث العریب‪،‬‬ ‫‪26‬‬

‫بریوت۔‬
‫حایج خلیفہ ‪ ،‬مصطیف بن عبد اہلل‪ ،‬کشف الظنون عن ٔاسایم الکتب والفنون ‪۴۰۸۶/۲‬۔‬ ‫‪27‬‬

‫زرکیل‪ ،‬خری الدین‪ ،‬االعالم ‪۹/۱‬‬ ‫‪28‬‬

‫ابن ایب داود‪ ،‬کتاب المصاحف‪ ،‬ص‪۴۸۴ :‬‬ ‫‪29‬‬

‫ابن ایب داود‪ ،‬کتاب المصاحف‪ ،‬ص‪3:6 :‬‬ ‫‪30‬‬

‫ابن ایب داود‪ ،‬کتاب المصاحف‪ ،‬ص‪3:9 :‬‬ ‫‪31‬‬

‫ابن ایب داود‪ ،‬کتاب المصاحف‪ ،‬ص‪۴۸۴ :‬‬ ‫‪32‬‬

‫العہمداین‪،‬اوبرمعهامثعمنبدیعسنبرمعادلاینالصتریفےکیالےسروہشرںیہ۔‪۳۷۱‬ھںیمداہینںیمدیپاوہےئ۔یامہیاوقت‬ ‫‪33‬‬

‫ومحیےنامےکشارگدامیلسمنباجنحےس‪۳۷۰‬ھیکهالدتاکتذرکہایکےہ۔امیکهافت‪۳۳۳‬ھںیموہیئ۔اتالداینرہمحاہلل‬
‫اےنپزتاےنےکتہبیےاعملےھت‪،‬ملعارقلاءاتںیماموکگنسلیمیکتیثیحاحلصےہ‪،‬اوھنںےنقاءاتاهراصمفحےک‬
‫ل‬
‫وحاےلےستہبیسبتکںیھکل۔امںیمےسایا مقیعیفرعمفارموسلاصمفحِألھاالاصمرےہ۔‬
‫‪34‬‬
‫کتاب المصاحف‪ ،‬حدیث (‪ )۶۲‬ص‪۴۳۲:‬۔‬
‫ابن حبان۔ الثقات‪۶۳۰/۰:‬۔‬ ‫‪35‬‬

‫مزی‪ :‬جمال الدین ابو الحجاج بن یوسف‪372/43‬‬ ‫‪36‬‬

‫ایضا ‪ ، 291/38 :‬ابن عدی‪ ،‬الكامل‪ ، 42:/7‬ابن حجر‪ ،‬التقریب ص‪:29:‬۔‬ ‫‪37‬‬

‫بخاری‪ :‬محمد بن اسماعیل ‪ ،‬الجامع الصحیح ‪ ،‬حدیث نمرب (‪)5:97‬۔‬ ‫‪38‬‬

‫ابن ایب داود‪ ،‬کتاب المصاحف‪ ،‬حدیث (‪ )25‬ص‪24: :‬۔‬ ‫‪39‬‬

‫الداین‪ :‬ابو عمرو‪ ،‬المقنع ص‪24 :‬‬ ‫‪40‬‬

‫‪41‬‬
‫لیصفتےئلیکدےئھکی‪:‬زریشک‪،‬دمحمنبدبعاہلل(ل‪۷۹۳‬ھ)‪،‬اربلاھم ‪ 233/1‬اهرویسیط‪،‬الجكادلنیدبعارلنمحنبایبرکب‪،‬‬
‫االاقتم‪377/2‬‬
‫ابن ایب داود‪ ،‬کتاب المصاحف‪ ،‬حدیث نمرب ( ‪ )45‬ص‪284 :‬‬ ‫‪42‬‬

‫مزی‪ :‬جمال الدین ابو الحجاج بن یوسف ‪ ،‬تھذیب الکمال‪53/۶‬۔‬ ‫‪43‬‬

‫‪Volume 25, Issue, 1, 2020‬‬ ‫‪|77‬‬

‫‪A special and critical study of the Book of Musahif------‬‬ ‫‪Al-Qalam‬‬

‫ابن حجر‪ ،‬التقریب ص‪2136:‬۔‬ ‫‪44‬‬

‫‪45‬‬
‫ایضا ‪ ،‬ص‪868 :‬۔‬
‫ابن حجر‪ ،‬التقریب ص‪ ، 646 :‬مزی‪ :‬جمال الدین ابو الحجاج بن یوسف ‪542/26‬۔‬ ‫‪46‬‬

‫بخاری‪ :‬محمد بن اسماعیل ‪ ،‬الجامع الصحیح ‪ ،‬حدیث نمرب (‪)4617‬۔‬ ‫‪47‬‬

‫الداین‪ :‬ابو عمرو‪ ،‬المقنع ص‪253،254:‬۔‬ ‫‪48‬‬

‫ابن ایب داود‪ ،‬کتاب المصاحف‪ ،‬حدیث نمرب ( ‪ )55‬ص‪283 :‬‬ ‫‪49‬‬

‫ابن حجر‪ ،‬التقریب ص‪.:1 :‬‬ ‫‪50‬‬

‫ابن حجر‪ ،‬التقریب ص‪.712 :‬‬ ‫‪51‬‬

‫ابن عساکر‪ :‬عیل بن حسن بن ہبۃ اہلل ‪ ،‬تاریخ دمشق ‪361/4:‬۔‬ ‫‪52‬‬

‫بغوی‪ :‬حسنی بن مسعود (متویف ‪ ،)627‬شرح السنۃ ‪636/5‬۔‬ ‫‪53‬‬

‫الداین‪ :‬ابو عمرو‪ ،‬المقنع ص‪268،267:‬۔‬ ‫‪54‬‬

‫‪Volume 25, Issue, 1, 2020‬‬ ‫‪|77‬‬