Professional Documents
Culture Documents
Türk Eğitim Tarihi
Türk Eğitim Tarihi
net/publication/338431433
CITATIONS READS
0 12,021
1 author:
Adem Doğan
Kahramanmaras Sutcu Imam University
40 PUBLICATIONS 67 CITATIONS
SEE PROFILE
Some of the authors of this publication are also working on these related projects:
All content following this page was uploaded by Adem Doğan on 07 January 2020.
e
m d ste
klid
sunu
ir
Türk Eğitim
Tarihi
Editörler:
Mustafa KILINÇ
Songül KEÇECİ KURT
Editörler: Dr. Öğr. Üyesi Mustafa KILINÇ - Doç. Dr. Songül KEÇECİ KURT
ISBN 978-605-80114-3-4
DOI 10.14527/9786058011434
Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. A.Ş.'ye aittir.
Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı; mekanik, elektro-
nik, fotokopi, manyetik kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu ki-
tap T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olma-
yan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz.
Pegem Akademi Yayıncılık, 1998 yılından bugüne uluslararası düzeyde düzenli faaliyet yürüten
uluslararası akademik bir yayınevidir. Yayımladığı kitaplar; Yükseköğretim Kurulunca ta-
nınan yükseköğretim kurumlarının kataloglarında yer almaktadır. Dünyadaki en büyük çevri-
miçi kamu erişim kataloğu olan WorldCat ve ayrıca Türkiye'de kurulan Turcademy.com ve
Pegemindeks.net tarafından yayınları taranmaktadır, indekslenmektedir. Aynı alanda fark-
lı yazarlara ait 1000’in üzerinde yayını bulunmaktadır. Pegem Akademi Yayınları ile ilgili detaylı bilgilere
http://pegem.net adresinden ulaşılabilmektedir.
İletişim
Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA
Yayınevi: 0312 430 67 50 - 430 67 51
Dağıtım: 0312 434 54 24 - 434 54 08
Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60
İnternet: www.pegem.net
E-ileti: pegem@pegem.net
WhatsApp Hattı: 0538 594 92 40
ÖN SÖZ
Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluşunun 100. yılının heyecanını yaşadığımız
bugünlerde; milli ve manevi değerleri bakımından güçlü, geçmişte ve bugün oluş-
turulan eğitim yaşantılarını bilen, geleceğe umutla bakabilen, cumhuriyetimizin
temel niteliklerine gönülden bağlı, alanında ulusal ve uluslararası düzeyde rekabet
edebilir bilgi düzeyine sahip, analitik düşünen, çevresindeki ve dünyadaki geliş-
meleri yakinen takip eden sosyal bireylere sahip olmak, milli eğitim sistemimizin
öncelikli hedeflerindendir. Elinizde bulunan Türk Eğitim Tarihi kitabı bu hedef-
leri gerçekleştirmek amacıyla hazırlanmıştır. Alanında uzman 15 farklı üniversite-
den 22 akademisyen tarafından telif edilmiştir. Bu eser iki ana bölüm ve bunların
alt başlıklarından oluşmuştur. Çalışmanın iki ana bölüme ayrılmasındaki hedef;
eserin üniversitelerde okutulan Türk Eğitim Tarihi dersini alan öğrenciler ve bu
dersi veren öğretim üyelerinin istifade etmelerini sağlamanın yanında bu alana ait
özgün konuları ele alarak eğitim tarihi çalışan akademisyenlerin ve Türk eğitim
tarihine özel ilgi duyanların hizmetine sunmaktır.
Türk Eğitim Tarihi kitabının birinci kısmı Türk Eğitim Tarihi, Türk Eğitim
Tarihinin Konusu, Yöntemi ve Kaynakları, İslâmiyet Öncesi Türklerde Eğitim-Öğ-
retim ve Bilim, İlk Müslüman Türk Devletlerinde Eğitim, Büyük Selçuklu Devleti
Döneminde Eğitim, Türkiye Selçukluları ve Anadolu Beyliklerinde Eğitim, Os-
manlı Devleti Kuruluş ve Yükseliş Dönemi Eğitim Faliyetleri, Osmanlı Devleti’nde
Tanzimat’a Kadar Eğitimde Yenileşme Hareketleri (1776-1839), Osmanlı Devleti
Tanzimat Dönemi Eğitim Faliyetleri, Mutlakiyet (II. Abdülhamid) Dönemi Eğiti-
mi (1876-1909), II. Meşrutiyet Dönemi Eğitimi, Atatürk Dönemi Eğitim Tarihi,
Cumhuriyet Dönemi Eğitim Politikaları, 1950’den Günümüze Türkiye’de Eğitim
Faliyetleri bölümlerinden oluşmaktadır.
İkinci kısım; Türk Eğitim Tarihinde Vakıfların Yeri ve Önemi, Mehmed Esad
Safvet Paşa ve Türk Eğitim Tarihindeki Yeri, II. Meşrutiyet Döneminde İlk ve Orta
Öğretimde Alan Eğitimi, II. Meşrutiyet’ten Cumhuriyet’e Türk Eğitimi Sistemi-
ne Yönelik Metinler (1908-1928), Türkiye’de Geçmişten Günümüze Müzecilik ve
Müze Eğitimi, Türkistan Şehirlerinde Eğitim-Öğretime Genel Bir Bakış, Türki-
ye’de Özel Eğitim gibi özel başlıklardan oluşmaktadır. Kitabımıza ayrıca okuyucu-
ların istifade etmelerini sağlamak amacıyla Türk Eğitim Tarihi Terimleri Sözlüğü
ve Faydalı Linkler bölümü eklenmiştir. Eser hazırlanırken kullanılan kaynaklar
hem metin içinde hem de bölüm sonlarında verilmiştir. Bölümlerin başında eği-
tim ve öğrenmeye dair özlü sözler bulunmaktadır. Ayrıca kullanıcılara daha fayda-
lı olabilme umuduyla her bölüm için birer bölüm sunusu hazırlanmıştır.
Kronolojik olarak hazırlanmış olan Türk Eğitim Tarihi kitabımızın yazılma-
sında emeği geçen tüm yazarlarımıza, kitabın mizanpajı ve basılması sürecinde
yardımcı olan Sayın Servet Sarıkaya şahsında tüm Pegem Akademi ailesine şük-
ranlarımızı sunarız. Bu eserin öğretmen adayları, araştırmacı ve akdemisyenler
için faydalı olması ümidiyle…
Editörler
Dr. Öğr. Üyesi Mustafa KILINÇ
Doç. Dr. Songül KEÇECİ KURT
AMASYA, 2019
BÖLÜMLER VE YAZARLARI
Editörler: Dr. Öğr. Üyesi Mustafa KILINÇ - Doç. Dr. Songül KEÇECİ KURT
16. Bölüm: Mehmed Esad Safvet Paşa ve Türk Eğitim Tarihindeki Yeri
Dr. Öğr. Üyesi Pelin İSKENDER KILIÇ, Ondokuz Mayıs Üniversitesi
17. Bölüm: II. Meşrutiyet Döneminde İlk ve Orta Öğretimde Alan Eğitimi
Doç. Dr. Şahin ORUÇ, Yıldız Teknik Üniversitesi
1. BÖLÜM
TÜRK EĞİTİM TARİHİ, TÜRK EĞİTİM TARİHİNİN KONUSU,
YÖNTEMİ VE KAYNAKLARI
Giriş������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������3
1. Eğitim Tarihi Araştırmalarında Kapsam ve Yöntem�����������������������������������������������������4
2. Eğitim Tarihi Araştırmalarının Kaynakları��������������������������������������������������������������������6
Bölüm Özeti����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������9
Bölüm Değerlendirme Soruları������������������������������������������������������������������������������������������10
Kaynaklar�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������10
2. BÖLÜM
İSLÂMİYET ÖNCESİ TÜRKLERDE EĞİTİM-ÖĞRETİM VE BİLİM
Giriş����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������11
1. Askeri Eğitim��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������12
2. Toplumsal ve Mesleki Eğitim������������������������������������������������������������������������������������������14
3. Bilim ve Düşünce�������������������������������������������������������������������������������������������������������������15
4. Yazı, Dil ve Edebiyat���������������������������������������������������������������������������������������������������������18
5- İslamiyet Öncesi Türk Devletleri’nin Eğitim Genel Özelikleri����������������������������������21
Bölüm Özeti��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������23
Kaynaklar�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������23
3. BÖLÜM
İLK MÜSLÜMAN TÜRK DEVLETLERİNDE EĞİTİM
Giriş����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������26
1. Cami-Okul Müessesesi����������������������������������������������������������������������������������������������������26
1.1. Eğitim Halkaları������������������������������������������������������������������������������������������������������27
2. İlmî Eserlerin Muhafazası: Kütüphane��������������������������������������������������������������������������28
3. Küttab ve Mektepler���������������������������������������������������������������������������������������������������������28
4. Medrese Müessesesi���������������������������������������������������������������������������������������������������������29
4.1. Tamgaç Buğra Han Medresesi ve Vakıf Belgesi �������������������������������������������������32
Bölüm Özeti��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������37
Bölüm Değerlendirme Soruları������������������������������������������������������������������������������������������38
Kaynaklar�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������40
İçindekiler vii
4. BÖLÜM
BÜYÜK SELÇUKLU DEVLETİ DÖNEMİNDE EĞİTİM
Giriş����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������41
Selçuklu Kültür ve Medeniyetini Hazırlayan Ortam�������������������������������������������������������42
Büyük Selçuklu Devleti’nden Önceki Eğitim Faaliyetlerine Genel Bir Bakış���������������43
1. Selçuklu Kültür Müesseseleri������������������������������������������������������������������������������������������44
1.1. Selçuklu Medreselerin Kurulmasını Gerektiren Sebepler ve Nizâmiye Devri44
1.2. Nizâmülmülk’ün Selçuklu Eğitim Sistemindeki Önemi (1018-1092)�������������46
1.3. Nizâmiye Medreseleri���������������������������������������������������������������������������������������������47
1.4. Nizâmiye Medreselerinin Kurulduğu Şehirler ve Özellikleri����������������������������48
2. Nizâmiye Medreselerinin Öğretim Kadrosu����������������������������������������������������������������49
2.1. Müderrisler��������������������������������������������������������������������������������������������������������������49
2.2. Muîdler���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������50
3. Selçuklu Medreselerinde Öğrenciler ve Öğretim Programları����������������������������������51
3.1. Öğrenciler����������������������������������������������������������������������������������������������������������������51
3.2. Nizâmiye Medreselerinde Derslerin Amacı ve Okutulan Dersler��������������������54
4. Kütüphaneler��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������56
5. Selçuklar Zamanında Dil ve Edebiyat���������������������������������������������������������������������������57
6. Selçuklu Eğitim Sisteminde Medrese Vakıf İşleyişi�����������������������������������������������������58
Bölüm Özeti��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������58
Bölüm Değerlendirme Soruları������������������������������������������������������������������������������������������59
Kaynaklar�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������61
5. BÖLÜM
TÜRKİYE SELÇUKLULARI VE ANADOLU BEYLİKLERİNDE EĞİTİM
Giriş����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������63
1. Türkiye Selçukluları ve Beyliklerde Eğitim Hayatı ve Medreseler�����������������������������70
1.1. Türkiye Selçuklularında Medreselerin Kurulması����������������������������������������������70
1.2. Türkiye Selçuklularında Medreselerin Yapısı ve Medrese Hayatı���������������������70
2. Türk Tarihinde Beylikler Dönemini Hazırlayan Koşullar������������������������������������������73
2.1. Beyliklerin Ortaya Çıkması ve Anadolu Beyliklerinin Türk Tarihindeki
Önemi�����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������74
3. Türkiye Selçuklularında Ahilik ve Mesleki Eğitim �����������������������������������������������������77
3.1. Ahilik������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������77
3.2. Ahilerde Eğitim�������������������������������������������������������������������������������������������������������78
Bölüm Özeti��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������80
Bölüm Değerlendirme Soruları������������������������������������������������������������������������������������������80
Kaynaklar�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������82
viii Türk Eğitim Tarihi
6. BÖLÜM
OSMANLI DEVLETİ’NDE KURULUŞ VE YÜKSELİŞ DÖNEMİ EĞİTİM
FAALİYETLERİ
Giriş ���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������85
1. Osmanlılarda Çocukların Eğitim - Öğretimi: Sıbyan/Mahalle Mektepleri��������������87
2. Osmanlılarda Medreseler ve Medrese Eğitimi�������������������������������������������������������������89
2.1. Kuruluş Dönemi Osmanlı Medreseleri����������������������������������������������������������������90
2.2. İstanbul’un Fethini Müteakip Kurulan Osmanlı Medreseleri ve Eğitim-Öğre-
tim Sistemi���������������������������������������������������������������������������������������������������������������91
2.3. Medreselerin Gerileme ve Bozulması Söylemi Hakkında Düşünceler������������94
2.4. Osmanlıda Müderrislik �����������������������������������������������������������������������������������������95
3. Osmanlılarda Seçkinlerin Eğitimi ���������������������������������������������������������������������������������96
3.1. Şehzadegân Mektebi�����������������������������������������������������������������������������������������������96
3.2. Enderun Mektebi����������������������������������������������������������������������������������������������������97
4. Osmanlılarda Yaygın (Halkın) Eğitim���������������������������������������������������������������������������99
4.1. Ahilik ve Eğitim �������������������������������������������������������������������������������������������������� 100
4.2. Tekke, Zaviyeler ve Dergâhlar���������������������������������������������������������������������������� 101
4.3.Camiler������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 102
4.4. Kütüphaneler ve Sahaflar������������������������������������������������������������������������������������ 103
4.5. Kahvehaneler�������������������������������������������������������������������������������������������������������� 104
4.6. Devlet Adamlarının ve Zenginlerin Konakları������������������������������������������������ 104
5. Askeri Amaçlı Eğitim-Öğretim Veren Kurumlar ���������������������������������������������������� 105
Bölüm Özeti����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 105
Bölüm Değerlendirme Soruları �������������������������������������������������������������������������������������� 106
Kaynaklar���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 107
7. BÖLÜM
OSMANLI DEVLETİ'NDE TANZİMAT’A KADAR EĞİTİMDE
YENİLEŞME HAREKETLERİ (1776-1839)
Giriş������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 109
1. 18. Yüzyılda Osmanlı Devleti’nde Farklı Öğretim Kurumları�������������������������������� 111
2. Sultan I. Abdülhamid Dönemi (1774-1789)�������������������������������������������������������������� 112
3. Sultan III. Selim Dönemi (1789-1807)����������������������������������������������������������������������� 115
4. Sultan IV. Mustafa Dönemi (1807-1808) ������������������������������������������������������������������ 119
5. SultanII. Mahmud Dönemi (1808-1839)������������������������������������������������������������������� 119
Bölüm Özeti����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 124
Bölüm Değerlendirme Soruları��������������������������������������������������������������������������������������� 125
Kaynaklar���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 126
Zaman Dizini��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 128
İçindekiler ix
8. BÖLÜM
OSMANLI DEVLETİ TANZİMAT DÖNEMİ EĞİTİM FAALİYETLERİ
Giriş������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 129
1. Tanzimat Dönemi Eğitim Teşkilatı����������������������������������������������������������������������������� 130
2. Tanzimat Dönemi Eğitim Kurumları������������������������������������������������������������������������� 133
2.1. İlk öğretim Kurumları����������������������������������������������������������������������������������������� 134
2.2. Orta öğretim Kurumları ������������������������������������������������������������������������������������ 136
2.3. Mesleki ve Teknik Eğitim Kurumları���������������������������������������������������������������� 141
2.4. Yüksek öğretim����������������������������������������������������������������������������������������������������� 142
2.5. Öğretmen Yetiştiren Kurumlar�������������������������������������������������������������������������� 144
2.6. Azınlık ve Yabancı Okullar��������������������������������������������������������������������������������� 145
Bölüm Özeti ���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 147
Bölüm Değerlendirme Soruları��������������������������������������������������������������������������������������� 148
Kaynaklar���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 149
9. BÖLÜM
MUTLAKİYET (II. ABDÜLHAMİD) DÖNEMİ EĞİTİMİ
(1876-1909)
Giriş������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 152
1. II. Abdülhamid Dönemi Genel Özellikleri (1876-1909)������������������������������������������ 152
2. II. Abdülhamid Döneminin Genel Eğitimsel Özellikleri ���������������������������������������� 153
3. II. Abdülhamid Döneminde İlköğretim��������������������������������������������������������������������� 156
4. II. Abdülhamid Döneminde Rüşdiyeler��������������������������������������������������������������������� 156
5. II. Abdülhamid Döneminde İdadiler������������������������������������������������������������������������� 157
6. II. Abdülhamid Devrinde Sultaniler��������������������������������������������������������������������������� 157
7. II. Abdülhamid Döneminde Darülfünun������������������������������������������������������������������ 157
8. II. Abdülhamid Döneminde Mekteb-i Mülkiye�������������������������������������������������������� 159
9. II. Abdülhamid Döneminde Öğretmen Yetiştirme�������������������������������������������������� 159
10.Okul Müfredat ve Programlarındaki Değişiklikler������������������������������������������������� 159
11. II. Abdülhamid Dönemi Ders Kitapları ������������������������������������������������������������������ 161
12. II. Abdülhamid Dönemi Sansürü����������������������������������������������������������������������������� 162
13. Sansür Karşısında Öğretmenler�������������������������������������������������������������������������������� 166
14. II. Abdülhamid Döneminde Yabancı ve Azınlık Okulları������������������������������������� 167
15. İstatistiklerle II. Abdülhamid Dönemi Eğitimi������������������������������������������������������� 168
Bölüm Özeti����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 168
Bölüm Değerlendirme Soruları��������������������������������������������������������������������������������������� 169
Kaynaklar���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 170
x Türk Eğitim Tarihi
10. BÖLÜM
II. MEŞRUTİYET DÖNEMİ EĞİTİMİ
Giriş������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 173
1. İttihat ve Terakki Partisi’nin Eğitim Politikası����������������������������������������������������������� 175
2. II. Meşrutiyet Dönemi’nde İlköğretim����������������������������������������������������������������������� 177
3. II. Meşrutiyet Dönemi’nde Ortaöğretim�������������������������������������������������������������������� 179
4. II. Meşrutiyet Dönemi’nde Yükseköğretim���������������������������������������������������������������� 179
5. II. Meşrutiyet Dönemi’nde Özel Öğretim������������������������������������������������������������������ 181
6. Diğer Okullar����������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 183
7. II. Meşrutiyet Dönemi Ders Kitapları������������������������������������������������������������������������ 183
8. İttihat ve Terakki’nin İdeoloğu olarak Ziya Gökalp�������������������������������������������������� 186
Bölüm Özeti ���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 189
Bölüm Değerlendirme Soruları �������������������������������������������������������������������������������������� 189
Kaynaklar���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 190
11. BÖLÜM
ATATÜRK DÖNEMİ EĞİTİM TARİHİ
Giriş������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 193
1. I. Maarif Kongresi �������������������������������������������������������������������������������������������������������� 194
2. Tevhid-i Tedrisat Kanunu�������������������������������������������������������������������������������������������� 195
3. Yabancı Uzmanlar��������������������������������������������������������������������������������������������������������� 196
4. Yeni Türk Alfabesinin Kabulü������������������������������������������������������������������������������������� 198
5.Yaygın Halk Eğitimi ������������������������������������������������������������������������������������������������������ 201
6. Üniversite Reformu ������������������������������������������������������������������������������������������������������ 207
Bölüm Özeti����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 210
Bölüm Değerlendirme Soruları��������������������������������������������������������������������������������������� 211
Kaynakça���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 212
12. BÖLÜM
CUMHURİYET DÖNEMİ EĞİTİM POLİTİKALARI
(1938-1950)
Giriş ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 215
1. İnönü Dönemi’nde Eğitim������������������������������������������������������������������������������������������� 217
2. İlköğretim����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 221
3. Ortaöğretim������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 224
4. Yükseköğretim��������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 225
5.Öğretmen Yetiştirme ����������������������������������������������������������������������������������������������������� 227
Bölüm Özeti����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 229
Bölüm Değerlendirme Soruları��������������������������������������������������������������������������������������� 230
Kaynakça���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 232
İçindekiler xi
13. BÖLÜM
1950’DEN GÜNÜMÜZE TÜRKİYE’DE EĞİTİM FAALİYETLERİ
Giriş������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 235
1.1. Okul Öncesi Eğitim��������������������������������������������������������������������������������������������� 236
1.2. İlköğretim ve Orta Okullar��������������������������������������������������������������������������������� 238
1.3. Ortaöğretim- Liseler�������������������������������������������������������������������������������������������� 244
1.4. Çıraklık ve Yaygın Eğitim����������������������������������������������������������������������������������� 250
1.5. Uzaktan Eğitim����������������������������������������������������������������������������������������������������� 252
1.6. Üniversiteler���������������������������������������������������������������������������������������������������������� 253
1.7. Türkiye’de Öğretmen Yetiştirme Modelleri������������������������������������������������������ 255
Bölüm Özeti����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 263
Bölüm Değerlendirme Soruları��������������������������������������������������������������������������������������� 263
Kaynaklar���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 264
14. BÖLÜM
TÜRK EĞİTİM TARİHİNDE VAKIFLARIN YERİ VE ÖNEMİ
Giriş������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 269
1. Vakfın Tanımı, Tarihçesi, İşleyişi ve Türleri �������������������������������������������������������������� 270
1.1. Vakıf Nedir������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 270
1.2. Vakıf Müessesesinin Tarihçesi���������������������������������������������������������������������������� 271
1.3. Vakıf Müessesesinin Kuruluşu ve İdaresi��������������������������������������������������������� 272
1.4. Vakıf Müessesinin Çeşitleri�������������������������������������������������������������������������������� 273
1.5. Vakfiye’nin İçeriği ve Vakıf Görevlileri������������������������������������������������������������� 274
2. Tarihi Süreç İçerisinde Vakıf-Eğitim İlişkisi�������������������������������������������������������������� 275
2.1. İslamiyet’ten Sonra Vakıf-Eğitim İlişkisi����������������������������������������������������������� 275
2.2. Büyük Selçuklu ve Anadolu Selçuklu Dönemi Vakıf –Eğitim İlişkisi����������� 276
2.3. Osmanlı Dönemi’nde Vakıf –Eğitim İlişkisi����������������������������������������������������� 276
2.4. Osmanlı Dönemi’nde Vakıf Kütüphaneleri������������������������������������������������������ 279
2.5. Osmanlı Dönemi’nde Eğitimin Finansmanı Açısından Vakıflar������������������� 280
2.6. Cumhuriyet Dönemi’nde Vakıf-Eğitim İlişkisi������������������������������������������������ 281
Bölüm Özeti����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 281
Bölüm Değerlendirme Soruları��������������������������������������������������������������������������������������� 283
Kaynakça���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 284
xii Türk Eğitim Tarihi
15. BÖLÜM
TANZİMAT’TAN CUMHURİYET’E ÖĞRETMEN YETİŞTİRME
MODELLERİ
Giriş������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 287
1. Öğretmen Okullarına Duyulan İhtiyaç���������������������������������������������������������������������� 289
2.Darülmuallimin�������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 290
2.1. Tanzimat Dönemi������������������������������������������������������������������������������������������������ 290
2.2. II. Abdülhamit Dönemi�������������������������������������������������������������������������������������� 292
2.3. II. Meşrutiyet Dönemi����������������������������������������������������������������������������������������� 293
2.4. Taşra Darülmualliminleri����������������������������������������������������������������������������������� 294
3.Darülmuallimat�������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 296
3.1. Tanzimat Dönemi������������������������������������������������������������������������������������������������ 296
3.2. II. Abdülhamit Dönemi�������������������������������������������������������������������������������������� 297
3.3. II. Meşrutiyet Dönemi����������������������������������������������������������������������������������������� 298
3.4. Taşra Darülmuallimatları ����������������������������������������������������������������������������������� 301
4.Öğretmen Yetiştiren Diğer Kurumlar�������������������������������������������������������������������������� 303
4.1.Menşe-i Muallim �������������������������������������������������������������������������������������������������� 303
4.2.Darülmuallimin-i Musiki������������������������������������������������������������������������������������ 303
4.3.Terbiye-i Bedeniye Muallim Mektebi����������������������������������������������������������������� 303
4.4.Ana Muallime Mektebi����������������������������������������������������������������������������������������� 304
Bölüm Özeti����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 306
Bölüm Değerlendirme Soruları��������������������������������������������������������������������������������������� 306
Kaynaklar���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 308
16. BÖLÜM
MEHMED ESAD SAFVET PAŞA VE TÜRK EĞİTİM TARİHİNDEKİ
YERİ
Giriş������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 311
1. I.MaârifNazırlığı������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 313
1.1. Galatasaray Mekteb-i Sultânîsi’nin Kuruluşu��������������������������������������������������� 314
1.2. Maârif-i Umumiye Nizâmnâmesi ��������������������������������������������������������������������� 315
1.3.Maârif-i Umumiye Nizâmnâmesi����������������������������������������������������������������������� 319
1.4. Maârif-i Umumiye Nizâmnâmesi ile Getirilen Yenilikler������������������������������ 320
1.5. Dârü’l-muallimat’ınAçılması������������������������������������������������������������������������������ 323
1.6-Darü’l-fünûn’un YenidenAçılması��������������������������������������������������������������������� 324
2. II. Maârif Nazırlığı�������������������������������������������������������������������������������������������������������� 326
3. III. Maârif Nazırlığı������������������������������������������������������������������������������������������������������� 327
Bölüm Özeti����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 327
İçindekiler xiii
17. BÖLÜM
II. MEŞRUTİYET DÖNEMİNDE İLK VE ORTA ÖĞRETİMDE ALAN
EĞİTİMİ
Giriş ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 333
1. Türkçe Dersi Alan Eğitimi������������������������������������������������������������������������������������������� 335
2. Coğrafya Dersi Alan Eğitimi��������������������������������������������������������������������������������������� 337
3. Sosyal Bilgiler ve Vatandaşlık Bilgisi Alan Eğitimi �������������������������������������������������� 338
4. Geometri Dersi Alan Eğitimi��������������������������������������������������������������������������������������� 340
5. Fen Bilgisi Dersi Alan Eğitimi������������������������������������������������������������������������������������� 341
6. Tarih Dersi Alan Eğitimi ��������������������������������������������������������������������������������������������� 342
Bölüm Özeti����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 345
Bölüm Değerlendirme Soruları��������������������������������������������������������������������������������������� 345
Kaynakça���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 346
18. BÖLÜM
II. MEŞRUTİYET’TEN CUMHURİYET’E TÜRK EĞİTİM SİSTEMİNE
YÖNELİK METİNLER
Giriş������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 347
1. İkinci Meşrutiyetten Cumhuriyete Türk Eğitimi Sistemine Yönelik Metinler (1908-
1928)������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 349
1. Medrese Devri �������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 368
2. Tanzimat Mektebi ��������������������������������������������������������������������������������������������������������� 369
3. Meşrutiyet Mektebi������������������������������������������������������������������������������������������������������� 370
4. Türkçülük Siyaseti Tamimi Maarif Siyaseti Emek Mektebi Usulü�������������������������� 370
Bölüm Özeti����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 386
Bölüm Değerlendirme Soruları��������������������������������������������������������������������������������������� 389
Kaynaklar���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 389
19. BÖLÜM
TÜRKİYE’DE GEÇMİŞTEN GÜNÜMÜZE MÜZECİLİK VE MÜZE
EĞİTİMİ
Giriş������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 391
1. Dünya’da Müzecilik������������������������������������������������������������������������������������������������������� 392
2. Müze Tanımları������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 395
3. Müzenin İşlevleri����������������������������������������������������������������������������������������������������������� 396
4. Cumhuriyetten Önce Müzecilik ve Müze Eğitimi���������������������������������������������������� 398
5. Cumhuriyet Döneminde Müzecilik ve Müze Eğitimi���������������������������������������������� 403
xiv Türk Eğitim Tarihi
20. BÖLÜM
TÜRKİSTAN ŞEHİRLERİNDE EĞİTİM- ÖĞRETİME GENEL BİR
BAKIŞ
Giriş������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 415
1. Medreseler ve Medreselerde Eğitim-Öğretim Gören Öğrenciler��������������������������� 421
2. Mektep- Medreselerde Eğitim Öğretim Yöntemi - Dersler ve Ders İçerikleri������ 430
3. Medreselerin Kurulmasında Vakıfların Rolü������������������������������������������������������������ 433
Bölüm Özeti����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 435
Kaynakça���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 436
21. BÖLÜM
TÜRKİYE’DE ÖZEL EĞİTİM
Giriş������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 440
1. Özel Eğitimin Tanım ve Amacı����������������������������������������������������������������������������������� 441
2. Özel Eğitimin Temel İlkeleri���������������������������������������������������������������������������������������� 442
3. Özel Eğitimde Engel Türleri����������������������������������������������������������������������������������������� 443
3. Türkiye’de Özel Eğitimin Tarihsel Gelişimi ��������������������������������������������������������������� 445
4. Özel Eğitim Hizmetlerinin Yaygınlaştırılması ve Örgütsel Yapısı�������������������������� 448
5. Türkiye’de Engelli Bireylerde Durum������������������������������������������������������������������������� 450
6. Özel Eğitime İhtiyaç Duyan Bireylere Sağlanan Eğitim Olanakları����������������������� 453
7. Özel Eğitimin Uygulanması Alanında Yaşanan Sorunlar���������������������������������������� 456
Bölüm Özeti����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 457
Bölüm Değerlendirme Soruları��������������������������������������������������������������������������������������� 458
Kaynaklar ��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 461
22. BÖLÜM
TÜRK EĞİTİM TARİHİ TERİMLERİ SÖZLÜĞÜ-FAYDALI LİNKLER
Sözlük���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 465
Faydalı Linkler������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 473
Yazarlar Hakkında������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 477
21. BÖLÜM
TÜRKİYE’DE ÖZEL EĞİTİM
Dr. Öğr. Üyesi Adem Doğan
Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi
Bölüm Kazanımları
Bu bölüm sonunda okuyucunun aşağıdaki konular hakkındabilgi/fikir sahibi
olarak değerlendirmelerde bulunabilmesi beklenir:
• Özel eğitim kavramı ve içeriği,
• Özel eğitimin ilkeleri,
• Özel eğitime ihtiyaç duyan bireylerin engel sınıfları ve türleri,
• Türkiye’de özel eğitimin tarihsel gelişimi,
• Türkiye’de özel eğitimle ilgili yasal düzenlemeler,
• Özel eğitim hizmetlerinin yaygınlaşması ve örgütsel yapısı,
• Türkiye’deki kayıtlı engelli bireylerin engel türüne ilişkin istatistikselda-
ğılımı,
• Türk Eğitim Sisteminde özel eğitime ihtiyaç duyan bireylere sunulan hiz-
metler,
• Özel eğitim personelinin yetiştirilme sürecivebu konuda atılan adımlar,
• Türkiye’de özel eğitim hizmetlerinin gerçekleşme durumu.
440 Türk Eğitim Tarihi
Giriş
Türkiye’de özel eğitim; sağlanan hizmetlerdeki kalite, yasal düzenlemeler-
lesağlanan haklar, sivil toplum kuruluşlarıve toplumun farklı kesimlerinden bi-
reylerin de farkındalıklarının artmasıyla her geçen gün gelişmektedir. Engellilere
yönelik eğitim hizmetleri, sosyal yardımlar ve çalışma hayatına katılımın teşviki
konusunda anayasal düzeyde önemli adımlar atılarak engelli vatandaşlara tanınan
bu haklar güvence altına alınmıştır.1982’de yürürlüğe girenAnayasa’nın 2. madde-
sine göre, Türkiye Cumhuriyeti sosyal bir hukuk devleti olarak tanımlanmaktadır.
Engelli vatandaşları topluma kazandırmak ve onların haklarını güvence altına al-
mak ise sosyal devlet olmanın bir zorunluluğudur. Ancak, “kanun önünde eşitlik”
ilkesinin, toplumdaki dezavantajlı grupların karşılaştığı sorunların çözümü ile
engelli ve engelsiz bireylere eşit hakların sağlanması konularında yetersiz kaldığı
görülmüştür. Buna istinaden,1982 Anayasasının 10. maddesi, 2010 yılında engelli
bireylerin lehine ayrımcılık yapılmak suretiyle, “Herkes, dil, ırk, renk, cinsiyet, si-
yasi düşünce, felsefi inanç, din, mezhep ve benzeri sebeplerle ayırım gözetilmeksizin
kanun önünde eşittir. Kadınlar ve erkekler eşit haklara sahiptir. Devlet, bu eşitliğin
yaşama geçmesini sağlamakla yükümlüdür. Bu maksatla alınacak tedbirler eşitlik
ilkesine aykırı olarak yorumlanamaz. Çocuklar, yaşlılar, özürlüler, harp ve vazife
şehitlerinin dul ve yetimleri ile malul ve gaziler için alınacak tedbirler eşitlik ilkesine
aykırı olamaz” şeklinde değiştirilmiştir. Mevcut anayasanın eğitim-öğrenim hak
ve ödevinin düzenlendiği 42. maddenin 8. fıkrasında, “Devlet, durumları sebebiy-
le özel eğitime ihtiyacı olanları topluma yararlı kılacak tedbirleri alır” ifadesi yer
almaktadır.Söz konusu madde kapsamında, özel eğitime gereksinim duyan birey-
lerin buihtiyaçlarını karşılamak üzere yetiştirilmiş personel, geliştirilmiş eğitim
programları ve yöntemleri ile onların özür ve özelliklerine uygun ortamlarda “özel
eğitim” almaları sağlanmaktadır.
Anayasanın 49. Maddesinde yer alan “Çalışma, herkesin hakkı ve ödevidir”
beyanı, engel durumuna bakılmaksızın tüm vatandaşların çalışma hakkına sahip
olduğunu ifade etmesi bakımından oldukça önemlidir. Yine bu çerçevede, Anaya-
sanın 50. maddesinin 2. fıkrasında, “Kimse, yaşına, cinsiyetine ve gücüne uyma-
yan işlerde çalıştırılamaz.Küçükler ve kadınlar ile bedeni ve ruhi yetersizliği olan-
lar çalışma şartları bakımından özel olarak korunurlar”ifadesi yer almaktadır. Bu
madde ile bedensel bir engeli veya ruhsal yetersizliği bulunan bireylerin çalışma
hayatında özel olarak korunması devletingörevi olarak belirlenmiştir.Anayasanın
61. Maddesinde yer alan “Devlet, harp ve vazife şehitlerinin dul ve yetimleriyle,
malûl ve gazileri korur ve toplumda kendilerine yaraşır bir hayat seviyesi sağlar.
Devlet, sakatların korunmalarını ve toplum hayatına intibaklarını sağlayıcı ted-
birleri alır” ifadesiyle, engellilerin toplumsal yaşamda bağımsız olma, sosyal hayat
Türkiye’de Özel Eğitim 441
• Orta düzeyde zihinsel engelli birey: Zihinsel işlevler ile kavramsal, sos-
yal ve pratik uyum becerilerindeki sınırlılık nedeniyle temel akademik,
günlük yaşam ve iş becerilerinin kazanılmasında özel eğitim ile destek
eğitim hizmetlerine yoğun şekilde ihtiyaç duyan bireyi(IQ; 36-50*),
• Hafif düzeyde zihinsel engelli birey: Zihinsel işlevler ile kavramsal,
sosyal ve pratik uyum becerilerinde hafif düzeydeki yetersizliği nedeniy-
le özel eğitim ile destek eğitim hizmetlerine sınırlı düzeyde ihtiyaç duyan
bireyi (IQ: 51-70*),
• Görme engelli birey: Görme gücünün kısmen ya da tamamen kaybın-
dan dolayı özel eğitim ve destek eğitim hizmetine ihtiyacı olan bireyi,
• İşitme engelli birey: İşitme duyarlılığının kısmen veya tamamen kay-
bından dolayı konuşmayı edinmede, dili kullanma ve iletişimde yaşadığı
güçlükler nedeniyle özel eğitim ve destek eğitim hizmetine ihtiyacı olan
bireyi,
• Ortopedik engelli birey: Hastalıklar, kazalar ve genetik problemlere
bağlı olarak kas, iskelet ve eklemlerin işlevlerini yerine getirememesi
sonucunda meydana gelen hareket ile ilgili yetersizlikler nedeniyle özel
eğitim ve destek eğitim hizmetine ihtiyacı olan bireyi,
• Serebralpalsili birey: Doğum öncesi, doğum sırası veya doğum sonra-
sında meydana gelen beyin hasarının neden olduğu kas ve sinir sistemi
bozukluklarına bağlı motor becerilerde yetersizliğinden dolayı özel eği-
tim ve destek eğitim hizmetine ihtiyacı olan bireyi,
• Otistik birey: Sosyal etkileşim, sözel ve sözel olmayan iletişim, ilgi ve
etkinliklerdeki sınırlılığı erken çocukluk döneminde ortaya çıkan ve bu
özellikleri nedeniyle özel eğitim ile destek eğitim hizmetine ihtiyacı olan
bireyi,
• Özel öğrenme güçlüğü olan birey: Dili yazılı ya da sözlü anlamak ve
kullanabilmek için gerekli olan bilgi alma süreçlerinin birinde veya bir-
kaçında ortaya çıkan ve dinleme, konuşma, okuma, yazma, heceleme,
dikkat yoğunlaştırma ya da matematiksel işlemleri yapma güçlüğü nede-
niyle özel eğitim ve destek eğitim hizmetine ihtiyacı olan bireyi,
• Süreğen hastalığı olan birey: Sürekli ya da uzun süreli bakım ve tedavi
gerektiren hastalığı nedeniyle özel eğitim ve destek eğitim hizmetine ih-
tiyacı olan bireyi,
• Duygusal ve davranış bozukluğu olan birey: Yaşına uygun olmayan
sosyal ve kültürel normlardan farklı duygusal tepki ve davranışlar gös-
termesi nedeniyle özel eğitim ve destek eğitim hizmetine ihtiyacı olan
bireyi,
Türkiye’de Özel Eğitim 445
*İlgili sınıflamaya ilişkin değerler, Dünya Sağlık Örgütü (WHO) raporundan alıntılan-
mıştır.Zihinsel engelli çocuklar genellikle öğrenmede zorlanma, okuma ve matematik
alanlarında gerilik, dikkat dağınıklığı, konuşma bozukluğu ve gecikmiş konuşma, du-
yusal ve motor problemler, günlük yaşam becerilerinde zorlanma, sosyal becerilerde
yetersizlik gibi konularda problemler yaşarlar (Güldenoğlu& Kargın, 2012)
görme engellilere yönelik bir bölüm eklenerek Cumhuriyetin ilk yıllarına kadar
bu öğrencilere eğitim verilmeye devam edilmiştir (Arı & Kartal, 2017). 1913’te
Tedrisat-ı İptidaiye Kanunu ile özel eğitimin geliştirilmesi kararı alınmış ve 1921’de
İzmir’de açılan Özel İzmir Sağırlar-Körler Okulu 1924’te Sağlık ve Sosyal Yardım
Bakanlığı’nadevredilmiştir. Bu okulun söz konusu bakanlık bünyesinde 25 yıldan
fazla süre hizmet verdikten sonra 1950 yılındaMilli Eğitim Bakanlığı’na devredil-
mesi, engelliler konusunun sadece bir sağlık konusu ve sorunuolmayışının farkına
varıldığınıgöstermektedir. Aynı yıl içinde, Milli Eğitim Bakanlığı bünyesinde Özel
Eğitim Hizmetleri Başkanlığı’nın kurulmasıile eğitim boyutunun ağırlık kazandığı
söylenebilir.
31 Ocak 1928’de Atatürk’ün desteği ile kurulan Türk Maârif Cemiyeti (Türk
Eğitim Derneği) vasıtasıyla üstün yetenekli ve çalışkan öğrencilerin yurtiçi ve
yurtdışında eğitim alması amaçlanmıştır (Akyüz, 1992). 1948 yılında, 5245 sayılı
“Harika Çocuklar Yasası” diğer adı ile “İdil Biret ve Suna Kan’ın Yabancı Mem-
leketlere Müzik Tahsiline Gönderilmesine Dair Kanun” çıkarılmış,kanun kapsa-
mında yedi yaşındaki İdil Biret piyano ve 12 yaşındaki Suna Kan keman, dersleri
almak üzere Fransa’ya müzik eğitimine gönderilmiş veher ikisinin de 16 yaşına
kadar tüm eğitim masrafları devlet tarafından karşılanmıştır.
1961’de engelli bireylere yönelik ilk anayasal düzenlemeylebu bireylereeğitim
hizmetleri sunulması zorunluluğu getirilmiştir. Bunun yanında, ilki 1963-1967 ve
onuncusu 2014-2018 yılları arasında uygulanan beş yıllık kalkınma planları ince-
lendiğinde, öğrenme güçlüğü yaşayan öğrencilere yönelik özel eğitim verilmesi
konusunun ilk kez İkinci Beş Yıllık Kalkınma Planında ele alındığı görülmüştür
(DPT, 1968, s. 160; Akça, Şahan & Tural, 2017, s. 397). 1985-1989 yılları arasında
uygulanan Beşinci Beş Yıllık Kalkınma Planında (DPT, 1984) ‘özel eğitim gerek-
tiren geri ve üstün zekâlılar ile işitme, konuşma, ortopedik özürlüler için eğitim
imkânlarından söz edilmesi önceki kalkınma planlarında çok az vurgulanan bu
konuya özel önem verildiğini göstermektedir (Altundemir, 2012, s. 102). 1980
yılında Özel Eğitim Genel Müdürlüğü olarak kurulan birim, 13.12.1983 gün ve
179 sayılı Kanun Hükmünde Kararname ile Özel Eğitim ve Rehberlik Dairesi
Başkanlığı’na dönüştürülmüştür. Aynı yıl gelişmiş ülkelerdeki özel eğitim model-
leri incelenerek konuyla ilgili kapsamlı bir çalışma başlatılmıştır. Bunun sonucun-
da,2916 sayılıÖzel Eğitime Muhtaç Çocuklar Kanunu çıkarılmış vebu durumdaki
öğrencilerin kaynaştırma programları oluşturularak uygulanmaya başlanmıştır.
2014-2018 yılları arasında uygulanan Onuncu Kalkınma Planında (T.C. Kalkınma
Bakanlığı, 2013) ise, konuyla ilgili şu ifadelere yer verilmiştir: (i) İlk ve orta öğre-
timde başta engelliler ve kız çocukları olmak üzere tüm çocukların okula erişimi
sağlanacak, sınıf tekrarı ve okul terki azaltılacaktır (Madde 147); (ii) Özel eğitime
448 Türk Eğitim Tarihi
tutulan ya dabu alanda herhangi bir eğitim almamış sınıf ve branş öğretmenleri
görevlendirilmiştir (MEB, 2011). 1978-1979 eğitim öğretim yılında, “Özel Eğitim
Öğretmenliği Sertifika Programı” açılarak 625 sınıf öğretmenine bu alanda eğitim
verilmiş (Ataman, 2005) ve bu program, 1982 yılında yüksek öğretimin yeniden
yapılandırılmasına kadar devam etmiştir.Bununla birlikte, özel eğitim alanına
üniversite düzeyinde personel yetiştirme programı, 1981 yılına kadar yalnızca
Ankara Üniversitesi’nde yürütülmekte iken, 1981 yılında, Eskişehir İktisadi ve
İdari Bilimler Akademisi’nde (yeni adıyla Anadolu Üniversitesi) “Özel Eğitim Ser-
tifika Programı”nın başlatılmasıyla ülke çapında özel eğitim personeli yetiştirme
çalışmaları hız kazanmıştır.1983 yılında Anadolu Üniversitesi Eğitim Fakültesinde
Özel Eğitim Öğretmenliği Programı öğrenci alımına başlamışve ilk mezunlarını
1987 yılında vermiştir (Çağlar, 1990). Adı 1989 yılında “Özel Eğitim Öğretmenliği
Bölümü” şeklinde değiştirilenbirimde“İşitme Engelliler Öğretmenliği” ve “Zihin
Engelliler Öğretmenliği” programları birlikte yürütülmüştür (Kavak, Aydın, &Al-
tun, 2007). Özel eğitim alanında görev alacak öğretmen ve personelin yetiştirilme-
si için gerekli tedbirlerin alınacağı,1985-1989 yılları arasında uygulanan Beşinci
Beş Yıllık Kalkınma Planında (DPT, 1984) vurgulanmış (Yükseköğretim Kurulu
Başkanlığı, 2007, p. 24), 1986 yılındaGazi Üniversitesi Gazi Eğitim Fakültesi Eği-
tim Bilimleri Bölümü’nde “Özel Eğitim Anabilim Dalı”kurularak Özel Eğitim Öğ-
retmenliği programına öğrenci alınmaya başlanmıştır. Bu programda eğitim alan
öğrencilerin diplomaları “özel eğitim öğretmeni lisansı” olarak düzenlenmekle
birlikte,söz konusu öğrenciler yükseköğretimlerinin ilk iki yılında ortak zorunlu
mesleki ve alan eğitimi derslerini, 3.ve 4. yılındaise zihin engelliler veyagörme-
engelliler öğretmenliği alanlarından birinde uzmanlaşmak üzere ilgili programda
ön görülen dersleri almışlardır. Bu programları, Abant İzzet Baysal Üniversitesi,
Ankara Üniversitesi, Karadeniz Teknik Üniversitesi, 19 Mayıs Üniversitesi, Konya
Selçuk Üniversitesi, Marmara ve Sakarya Üniversiteleri Eğitim Fakültelerinde açı-
lan Özel Eğitim Öğretmenliği Programları izlemiştir.Bugün Türkiye ve KKTC’de
27 devlet ve 14 vakıf olmak üzere toplam 41 üniversitede Özel Eğitim Öğretmen-
liği programı,alanda görevlendirilecek öğretmen adaylarını yetiştirmeye devam
etmektedir (YÖK, 2019). Bunun yanında, Yükseköğretim Kurulu Başkanlığınca
2018 yılında güncellenerek 2018-2019 eğitim-öğretim yılı itibariyle uygulanmaya
başlanan öğretmen yetiştirme programlarının tamamında “Özel Eğitim ve Kay-
naştırma” dersine zorunlu mesleki ders statüsünde yer verilmiştir. Söz konusu
dersin, içeriği itibariyle (Özel eğitimin ilkeleri; özel eğitimle ilgili yasaldüzenleme-
ler, kaynaştırmave destek özel eğitim hizmetleri vs.) farklı branşlarda görev alacak
dahi olsalar, tüm öğretmen adaylarının konuyla ilgili farkındalıklarının arttırılma-
sına yönelik olduğu düşünülmektedir.
450 Türk Eğitim Tarihi
Özel
Ö e Eğitim
ğt ve Rehberlik
Hizmetleri
metleri Genel
Hizm
H Gen Müdürü
nel Mü
n üddürrü
Eğitim
Eği
itim
m ve Öğretim
Ö ğretiim Prog.
P . İzleme,
İz
zleme, İnc
İnceleme
celem
c me
Str
rateji Geliştirme
Strateji Geliştirm
me Ders
Ders Kitap.
er Kita
ap. v
ve Öğrt.
e Öğ
Öğrt. Re
Rehberlik
ehberlik ve Arşt.
Arşşt.
Kaynaştırma
Kayn
naştıırma
ı ve Değ
Değr.
ğr.
ğ
G
Grubu Mat. Grubu
Grubu
Gru Merk.
Merk. Grubu
Grubu
G
Grubbu Grub
Grubu
bu
Rehberlik
hberlik Ders
D ers Kitapları
Kitaplaarı ve
v
Stratejik
Str
ratejik
k Planlama
Planlam
ma Psikososyal
Hizmetleri
metleri Eğt.
ğt. Arç. Ger.
Eğ r. Arşt.
Arrşt. Özel Büro
Ö Bü
üro
üro Projeler
Projeler Grubu
G u
G
Grubu Hizmetler Grubu
Grubu ve
v e Geliş. Grubu
Grrubuu
Bütçe Yatırım ve
v İnsan
İn
nsan
s Kaynaklar
Kaynakları,
rı, Biilişim Hiz
Bilişim Hizm. ve
Mevzuat
uat Grubu
u Donatım
onatım İİdari
dari
d ve Destek
k İs
İstatistik
statistik G
Grubu
Hizmetleri
tleri Grubu
Grub
bu Hizmetleri
H izmetleri
i Grubu
Grubbu
Özel eğitim ve rehberlik hizmetleri, Milli Eğitim teşkilat yapısı gereği, mer-
kezdeÖzel Eğitim ve Rehberlik Hizmetleri Genel Müdürlüğü,taşradaise illerde
Milli Eğitim Müdürlüğü bünyesinde bir müdüryardımcısı ve ona bağlı «Rehber-
lik ve Araştırma Merkezleri» aracılığıyla sevk ve idare edilmektedir.Ayrıca şahıs,
kurum ve kuruluşlar tarafından açılan özel eğitim okulları desteklenmekte vebu
kurumlar özel eğitimin taşra örgütünün parçaları olarak hizmet vermektedir.
Tablo 1. Yaş grubu ve cinsiyete göre en az bir engeli olan nüfus (nx1000)
Yaş Grubu Kadın Kadın (%) Erkek Erkek (%) Toplam Toplam (%)
Toplam 2791 7,9 2085 5,9 4879 6,9
3-9 86 2,1 110 2,5 196 2,3
10-14 58 1,8 81 2,4 139 2,1
15-19 61 2,0 85 2,6 145 2,3
20-24 60 2,0 110 3,4 170 2,7
25-29 70 2,3 96 3,0 166 2,6
30-34 96 3,0 111 3,4 207 3,2
35-39 113 4,1 115 4,0 228 4,0
40-44 128 5,6 112 4,7 241 5,1
45-49 188 7,8 143 5,9 332 6,9
50-54 198 10,7 133 7,1 330 8,8
55-59 259 15,0 157 9,2 417 12,1
60-64 269 20,4 149 12,3 419 16,5
65-69 267 27,2 158 18,3 425 23,0
70-74 288 36,3 169 26,3 458 31,9
75+ 650 50,3 356 40,9 1006 46,5
Tablo 1’de görüldüğü gibi, ülkemizde en az bir engeli bulunan (görme;
işitme;konuşma; öğrenme güçlüğü vs.) 3 yaş ve üzeri bireylerin Türkiyenüfusuna
oranı %6,9 olarak tespit edilmiştir. Bu oran kadınlarda %7,9 iken erkeklerde %5,9
olarak bulunmuştur. Konuya yaş grupları açısından bakıldığında ise, yaş ilerle-
dikçe en az bir engele sahip olma oranının sürekli arttığı gözlemlenmektedir.Söz
konusu durumun Türkiye haritası üzerinde gösterimi Şekil 2’de yer almaktadır.
Şekil 2:Türkiye’deen az bir engeli olan (3 yaş ve üzeri) bireylerin illere göre ora-
nı (%) https://ailevecalisma.gov.tr/media/5677/nufus-ve-konut-arastirmasi-
engellilik-arastirma-sonuclari.pdf
452 Türk Eğitim Tarihi
Araştırma verileri, %100 veya ileri derecede görme engelli bireylerin, ülkenin
genel nüfusuna oranının %1,4 olduğunu göstermiştir. Bu oran erkekler için %1,3
iken, kadınlar için %1,5 olarak hesaplanmış ve nüfusun %7,6’sı görmede biraz zor-
landığını ifade etmiştir. Görmede çok zorlanan veya hiç göremeyen nüfusun ülke
geneline oranı 30-34 yaş grubunda %0,6 iken 50-54 yaş grubunda %1,9’a yüksel-
mektedir. Van, Muş (%96,6) ve Şanlıurfa’nın (%95,4) görmede en az zorluk yaşa-
nan iller olduğu tespit edilmiştir.
İşitme cihazı kullanıyor olmasına rağmen ileri derecede işitme güçlüğü yaşa-
yan veya hiç işitmeyen nüfusun genel ülke nüfusuna oranının %1,1 olduğu ortaya
çıkmıştır. Nüfusun %3,7’si ise işitmede biraz zorlandığını beyan etmiştir. İşitme
cihazı kullanıyor olmasına rağmen ileri düzeyde işitme güçlüğü yaşayan veya
hiç işitmeyen nüfusun oranı 25-29 yaş grubunda %0,4 iken, 55-59 yaş grubunda
%1,3›e; 75 ve üzeri yaş grubunda ise %14,5›e kadar yükselmektedir. İşitme güçlüğü
yaşamayan (işitme cihazı kullanımı ile bu güçlüğü aşanlar dâhil) kişilerin oranının
en yüksek olduğu iller sırasıyla Muş (%97,7), Van (%97,6) ve Şırnak’tır (%97,1).
İleri düzeyde işitme güçlüğü yaşayan veya hiç işitmeyen nüfus oranının en yüksek
olduğu iller ise Tunceli (%2,7), Artvin (%2,2) ve Çorum (%2) olmuştur.
Tutukluk ve kekemelik gibi nedenlerden dolayı konuşma güçlüğü çeken nü-
fusun (3 yaş ve üzeri) oranı %0,7’dir. Bu oran 15-19 yaş grubunda %0,6 iken 65-69
yaş grubunda %1,3 ve 75 ve üzeri yaş grubunda %4 olarak görülmektedir. Konuş-
mada çok az zorlandığını belirten kişilerin oranı %1,5’tur. Konuşma zorluğu ya-
şayan nüfusun genel nüfusa oranının en yüksek olduğu illerin ise Tunceli (%1,8),
Artvin (%1,6) ve Rize (%1,2) olduğu görülmüştür. Buna karşılık, herhangi bir ko-
nuşma bozukluğu, tutukluk, kekemelikyaşamayan nüfusun oranının en yüksek
olduğu illerimiz İzmir, Kocaeli (%98,4) ve Van’dır (%98,3).
Yürümede, merdiven çıkma veya inmede zorluk yaşamayan nüfusun (3 yaş
ve üzeri) genel nüfusa oranı %90’dır. Bacaklarını kullanarak hareket etmede çok
zorlandığını veya hiç yürüyemediğini belirten nüfusun oranı %3,3’tür. Hiç yü-
rüyemediğini beyan eden erkekler için %2,4 olan bu oran, kadınlarda %4,1’dir.
Yürüyemediğini ya da yürümede çok zorlandığını belirten 20-24 yaş grubundaki
nüfusun oranı %0,8 iken bu oran 40-44 yaş grubunda %2’ye çıkmakta; 60-64 yaş
grubunda %8,5’e, 75 ve üzeri yaşlarda ise %30’a ulaşmaktadır. Yürüme konusunda
çok zorlanan veya hiç yürüyemeyen bireyler sırasıyla en çok Tunceli (%6,2), Ço-
rum (%5,9) ve Kırşehir (%5,7)’de yaşamaktadır.
Akranları ile kıyaslandığında, yeni bilgi ve becerileri öğrenme (okuma ve yaz-
ma, hesaplama, basit problemleri çözme gibi), yakın geçmişte yaşanan olayları ve
bunlara ilişkin zamanları zihinde tutma ve dikkatini toplamada çok zorlandığını
Türkiye’de Özel Eğitim 453
veya bunların hiçbirini yapamadığını ifade eden nüfusun (3 yaş ve üzeri) genel
nüfusa oranı %2’dir. Bu oran erkekler için %1,6 iken, kadınlar için %2,4 olarak ger-
çekleşmiştir. 20-24 yaş grubunda öğrenme-hatırlamada %1 oranında yaşanan bu
sorun, 60-64 yaş grubunda%3,5’e, 75 ve üzeri yaş grubunda ise %14,2’ye yüksel-
mektedir. Zihinsel engel, hafıza sorunu ve dikkat dağınıklığı kategorilerinde hafif
güçlük çektiğini belirten nüfusun oranı %3,4; hiç güçlük yaşamadığını beyan eden
kişilerin toplam nüfusa oranı ise %94,6 olarak bulunmuştur. İller bazında yapı-
lan değerlendirmeler; öğrenme, basit dört işlem yapma, hatırlama veya dikkatini
toplamada yaşıtlarına göre bir hayli zorlanan veya bunların hiçbirini yapamayan
nüfusun genel nüfusa oranının en yüksek olduğu illerin Giresun (%5,5), Sinop
(%5) ve Artvin (%4,7) olduğunu göstermektedir. Diğer yandan belirtilen nüfus
oranının endüşük olduğu iller ise, sırasıyla, Kocaeli, İstanbul (%1,1) ve Ankara’dır
(%1,3).
Ülkemizde ve dünyada yıllara göre engellilik oranının arttığı görülmekte olup
bu artışın önümüzdeki dönemlerde daha da büyüyeceği düşünülmektedir.Yaşam
standartlarının yükselmesine bağlı olarakülke nüfuslarının yaşlanması, yaşlılarda
engelli olma riskinin yüksek olması, kalp ve damar hastalıkları, diyabet, kanser ve
akıl sağlığı bozuklukları gibi kronik hastalıkların tüm dünya üzerinde artış gös-
termesi, engelliğinin artmasının nedenleri arasında görülmektedir (Dünya Sağlık
Örgütü, 2011).
kemizde 9.361 özel eğitim sınıfında 145.980 kız ve 252.835 erkek olmak üzere top-
lam 398.815 engelli öğrenciye 14.043 öğretmen ile örgün eğitim hizmeti verilmek-
tedir (Millî Eğitim İstatistikleri, 2019). Özel yetenekli öğrencilere yönelik Bilim
veSanat Merkezi, engelli bireylere yönelik meslek edindirme okulları, kaynaştırma
programları gibi çok sayıda uygulamayla özel eğitim ihtiyacı duyan bireylerin top-
lumla barışık, mutlu ve huzurlu bir şekilde yaşaması sağlanaraktoplumda önemli
bir yere sahip olduklarıhatırlatılmaya çalışılmaktadır.Eğitim-öğretime ilişkin sağ-
lanan imkânlar ise şöyle sıralanmaktadır:
• Sağlık kurulu raporu ile engelli oldukları belirtilen çocuklar veyaRehber-
lik Araştırma Merkezleri tarafından yönlendirme raporu verilençocuk-
lar için Millî Eğitim Bakanlığı tarafından eğitim yardımı yapılmaktadır.
• Engelli çocuğu olan aileler Rehberlik ve Araştırma Merkezlerine başvu-
rarak danışmanlık hizmeti alabilmektedir.
• Engelli bireylerin resmi ya da özel eğitim merkezlerinden aldıkları eği-
timle ilgili giderleribütçe uygulama talimatları doğrultusunda devletçe
karşılanmaktadır.
• Engelli oldukları halde zorunlu eğitim çağında olan çocukların özel eği-
tim-öğretim hizmeti almaları sağlanmaktadır.
• Zihinsel engelli bireyler engel durumuna göre yapılandırılarak açılan
okullarda ya da normal okullarda kaynaştırma eğitimi alabilmektedir.
• Görme engelli öğrenciler ilkokulu bitirdikten sonra eğitim hayatlarına
normal okullarda kaynaştırma eğitimiyle devam edebilmektedir.
• Görme engelli öğrenciler için Braille alfabesi ile yazılmış ortaokul ve lise
ders kitapları devlet tarafından basılarak bu öğrencilere ücretsiz dağıtıl-
maktadır.
• Görme konusunda sorun yaşayan üniversite öğrencileri öğrenim gör-
dükleri kurumlara başvuru yaparak sınav sorularını daha büyük puntolu
harflerle yazılmış olarak alabilmektedir.
• İşitme engelli öğrencilere okul öncesi, ilkokul, ortaokul ve lise seviyesin-
de gündüzlü veya yatılı eğitim hizmeti veren okullar mevcuttur.
• Meslek liselerine gitmek isteyen işitme engelli öğrenciler bu kurumlara
sınavsız yerleşebilmektedir.
• İşitme özürlü öğrenciler liseyi tamamladıktan sonra yükseköğrenimle-
rini Eskişehir Anadolu Üniversitesi’ne bağlı Entegre Yüksek Okulu’nda
devam edebilmektedir.
Türkiye’de Özel Eğitim 455
• 2019-2020 eğitim öğretim yılı itibari ile 81 ilde 142 Bilim ve SanatMerke-
zinde yaklaşık 45.000 üstün yetenekli öğrenci ücretsiz eğitim almaktadır.
Bölüm Özeti
Bu bölümde,özel eğitim kavramı ve içeriği ile özel eğitimin ilkeleri tanımlan-
mış, bu eğitime ihtiyaç duyan bireylerin engel sınıfları ve türleri hakkında bilgi ve-
rilmiş, Türkiye›de özel eğitimin tarihsel gelişimi ile özel eğitim konusundaki yasal
458 Türk Eğitim Tarihi
2. Türkiye’de idari kayıtlara dayalı olarak en az bir engeli olan nüfusun ge-
nel nüfusa oranı nedir?
%3 B. %5 C. %7 D. %10 E. %13
Türkiye’de Özel Eğitim 459
Kaynaklar
Ağırnaslı, N. (2017). Selçuklular döneminde şehzâde eğitimi. Medeniyet ve Toplum Dergisi, 1(1)
, 73-91. https://dergipark.org.tr/tr/pub/metder/issue/31233/455466
Akça, Y., Şahan, G., & Tural, A. Türkiye’nin kalkınma planlarında eğitim politikalarının değer-
lendirilmesi. International Journal of Cultural and Social Studies (IntJCSS), 3 (Special Issue),
394-403. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/388899
Akyüz, Y. (1992). Atatürk’ün eğitim düşüncesinin kökenleri. Atatürk Araştırma Merkezi Dergi-
si, 4. 361-362.
Altun, T., & Gülben, A. (2009). Okulöncesinde özel gereksinim duyan çocukların eğitimindeki
uygulamalar ve karşılaşılan sorunların öğretmen görüşleri açısından değerlendirilmesi. Sel-
çuk Üniversitesi Ahmet Keleşoğlu Eğitim Fakültesi Dergisi, 28, 253-272.
462 Türk Eğitim Tarihi
Altundemir, M. E. (2012). Kalkınma planlarından eğitime bakış: Kamusal mallar teorisi pers-
pektifinden. Bilgi Ekonomisi ve Yönetimi Dergisi, 7(1): 94-105. http://www.beykon.org/der-
gi/2012/SPRING/M.Altundemir.pdf
Arı, A., & Kartal, M. S. (2017). Tüm Öğretmenlik Programları İçin Özel Eğitime Giriş Tüm Öğret-
menlik Programları İçin. Konya: Eğitim Yayınevi.
Arslan, G., & Aslan, G. (2014). Zihin engelli bireylere eğitim veren öğretmenlerin tükenmişlik
düzeylerinin incelenmesi (Tokat ili örneği). Eğitim Bilimleri Araştırmaları Dergisi, 4(2), 49-
66.
Ataman, A. (2004). Özel Eğitime Öğretmen Yetiştirme Sisteminin Genel Değerlendirmesi ve
Bir Yetiştirme Programı Önerisi. 13.Ulusal Özel Eğitim Kongresi Bildirileri. Ankara: Kök
Yayıncılık.
Ataman, A. (2005). Özel Eğitime Giriş (2. Baskı). Ankara: Gündüz Eğitim.
Ataman, A. (2008). Gazi eğitim enstitüsü özel eğitim şubesi ilk mezunları. Özel Eğitim Dergi-
si, 9(1), 1.
Batu, S. & Topsakal, M. (2003). Özel eğitim danışmanlığı süreci ve bir danışmanlık örneği. An-
kara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Özel Eğitim Dergisi, 4(1), 19-29.
Besiri, A. (2009). Yoksulluk ekseninde engellilerin eğitimi. Türkiye Barolar Birliği Dergisi, 83,
353-374.
Çağlar, D. (1990). Türkiye’de özel eğitimin bugünkü durumu ve sorunları. Eğitim Bilimleri I.
Ulusal Kongresi, 24-28.
Çetin, Ç. (2004). Özel eğitim alanında çalışmakta olan farklı meslek grubundaki eğitimcilerin
yaşadığı güçlüklerin belirlenmesi. Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Özel Eğitim
Dergisi, 5(1), 35-46.
Çetin, A., & Doğan, A., (2018). Bilim ve sanat merkezlerinde görev yapan matematik öğretmen-
lerinin karşılaştıkları sorunlar. Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Özel Eğitim
Dergisi, 19(4), 615-641.
Dünya Sağlık Örgütü, (2011). Dünya engellilik raporu. http://siteresources.worldbank.org/
TURKEYINTURKISHEXTN/Resources/455687-1328710754698/YoneticiOzeti.pdf
Ergül, C., Baydık, B., & Demir, Ş. (2013). Özel eğitim öğretmen adaylarının ve öğretmenlerinin
zihin engelliler öğretmenliği lisans programı yeterliklerine ilişkin görüşleri. Kuram ve Uy-
gulamada Eğitim Bilimleri, 13(1), 499-522.
Ertem, İ. Ö. (2005). İlk üç yaşta gelişimsel sorunları olan çocuklar: üç sorun ve üç çözüm. Anka-
ra Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Özel Eğitim Dergisi, 6(02), 13-25.
Gök, G. & Erbaş, D. (2011). Okul öncesi eğitimi öğretmenlerinin kaynaştırma eğitimine ilişkin
görüşleri ve önerileri. International Journal of EarlyChildhood Special Education, 3(1), 66-87.
Gökmen, F. (2007). Türkiye’de özürlü haklarının gelişimi. Başbakanlık Özürlüler İdaresi Baş-
kanlığı, Öz-veri Dergisi, 2(4).
Güldenoğlu, B., & Kargın, T. (2012). Karşılıklı öğretim tekniğinin hafif derecede zihinsel engel-
li öğrencilerin okuduğunu anlama becerileri üzerindeki etkililiğinin incelenmesi. Ankara
Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Özel Eğitim Dergisi, 13(01), 17-34.
Gündüz, M., & Akın, Ö. E. Ö. A. (2015). Türkiye’de devlet okullarındaki özel eğitimle ilgili
sorunlar ve çözüm önerileri. Journal of Research in Education and Teaching, 4(2), 86-95.
Kafesoğlu, İ. (2009). Türk Millî Kültürü(28. Baskı),İstanbul: Ötüken Neşriyat.
Kargın, T. (2004). Kaynaştırma: Tanımı, gelişimi ve ilkeleri. Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri
Fakültesi Özel Eğitim Dergisi, 5(2), 1-13.
Kavak, Y., Aydın, A., & Altun, S. A. (2007). Öğretmen yetiştirme ve eğitim fakülteleri (1982-
Türkiye’de Özel Eğitim 463