Download as pdf or txt
Download as pdf or txt
You are on page 1of 42

See discussions, stats, and author profiles for this publication at: https://www.researchgate.

net/publication/338431433

Türkiye'de Özel Eğitim

Chapter · December 2019


DOI: 10.14527/9786058011434

CITATIONS READS

0 12,021

1 author:

Adem Doğan
Kahramanmaras Sutcu Imam University
40 PUBLICATIONS   67 CITATIONS   

SEE PROFILE

Some of the authors of this publication are also working on these related projects:

Üstün Zekâlı Çocukların Mükemmeliyetçilikleri ve Öz-Yeterlikleri Arasındaki İlişki View project

All content following this page was uploaded by Adem Doğan on 07 January 2020.

The user has requested enhancement of the downloaded file.


Türk Eğitim
Tarihi
Editörler:
Mustafa KILINÇ
Songül KEÇECİ KURT

e
m d ste
klid
sunu

ir
Türk Eğitim
Tarihi
Editörler:
Mustafa KILINÇ
Songül KEÇECİ KURT
Editörler: Dr. Öğr. Üyesi Mustafa KILINÇ - Doç. Dr. Songül KEÇECİ KURT

TÜRK EĞİTİM TARİHİ

ISBN 978-605-80114-3-4
DOI 10.14527/9786058011434

Kitap içeriğinin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir.

© 2019, PEGEM AKADEMİ

Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. A.Ş.'ye aittir.
Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı; mekanik, elektro-
nik, fotokopi, manyetik kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu ki-
tap T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olma-
yan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz.

Pegem Akademi Yayıncılık, 1998 yılından bugüne uluslararası düzeyde düzenli faaliyet yürüten
uluslararası akademik bir yayınevidir. Yayımladığı kitaplar; Yükseköğretim Kurulunca ta-
nınan yükseköğretim kurumlarının kataloglarında yer almaktadır. Dünyadaki en büyük çevri-
miçi kamu erişim kataloğu olan WorldCat ve ayrıca Türkiye'de kurulan Turcademy.com ve
Pegemindeks.net tarafından yayınları taranmaktadır, indekslenmektedir. Aynı alanda fark-
lı yazarlara ait 1000’in üzerinde yayını bulunmaktadır. Pegem Akademi Yayınları ile ilgili detaylı bilgilere
http://pegem.net adresinden ulaşılabilmektedir.

1. Baskı: Aralık 2019, Ankara

Yayın-Proje: Şehriban Türlüdür


Dizgi-Grafik Tasarım: Müge Çetin
Kapak Tasarımı: Pegem Akademi

Baskı: Sonçağ Yayıncılık Matbaacılık Reklam San Tic. Ltd. Şti.


İstanbul Cad. İstanbul Çarşısı 48/48 İskitler - Ankara
(0312 341 36 67)

Yayıncı Sertifika No: 36306


Matbaa Sertifika No: 25931

İletişim
Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA
Yayınevi: 0312 430 67 50 - 430 67 51
Dağıtım: 0312 434 54 24 - 434 54 08
Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60
İnternet: www.pegem.net
E-ileti: pegem@pegem.net
WhatsApp Hattı: 0538 594 92 40
ÖN SÖZ
Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluşunun 100. yılının heyecanını yaşadığımız
bugünlerde; milli ve manevi değerleri bakımından güçlü, geçmişte ve bugün oluş-
turulan eğitim yaşantılarını bilen, geleceğe umutla bakabilen, cumhuriyetimizin
temel niteliklerine gönülden bağlı, alanında ulusal ve uluslararası düzeyde rekabet
edebilir bilgi düzeyine sahip, analitik düşünen, çevresindeki ve dünyadaki geliş-
meleri yakinen takip eden sosyal bireylere sahip olmak, milli eğitim sistemimizin
öncelikli hedeflerindendir. Elinizde bulunan Türk Eğitim Tarihi kitabı bu hedef-
leri gerçekleştirmek amacıyla hazırlanmıştır. Alanında uzman 15 farklı üniversite-
den 22 akademisyen tarafından telif edilmiştir. Bu eser iki ana bölüm ve bunların
alt başlıklarından oluşmuştur. Çalışmanın iki ana bölüme ayrılmasındaki hedef;
eserin üniversitelerde okutulan Türk Eğitim Tarihi dersini alan öğrenciler ve bu
dersi veren öğretim üyelerinin istifade etmelerini sağlamanın yanında bu alana ait
özgün konuları ele alarak eğitim tarihi çalışan akademisyenlerin ve Türk eğitim
tarihine özel ilgi duyanların hizmetine sunmaktır.
Türk Eğitim Tarihi kitabının birinci kısmı Türk Eğitim Tarihi, Türk Eğitim
Tarihinin Konusu, Yöntemi ve Kaynakları, İslâmiyet Öncesi Türklerde Eğitim-Öğ-
retim ve Bilim, İlk Müslüman Türk Devletlerinde Eğitim, Büyük Selçuklu Devleti
Döneminde Eğitim, Türkiye Selçukluları ve Anadolu Beyliklerinde Eğitim, Os-
manlı Devleti Kuruluş ve Yükseliş Dönemi Eğitim Faliyetleri, Osmanlı Devleti’nde
Tanzimat’a Kadar Eğitimde Yenileşme Hareketleri (1776-1839), Osmanlı Devleti
Tanzimat Dönemi Eğitim Faliyetleri, Mutlakiyet (II. Abdülhamid) Dönemi Eğiti-
mi (1876-1909), II. Meşrutiyet Dönemi Eğitimi, Atatürk Dönemi Eğitim Tarihi,
Cumhuriyet Dönemi Eğitim Politikaları, 1950’den Günümüze Türkiye’de Eğitim
Faliyetleri bölümlerinden oluşmaktadır.
İkinci kısım; Türk Eğitim Tarihinde Vakıfların Yeri ve Önemi, Mehmed Esad
Safvet Paşa ve Türk Eğitim Tarihindeki Yeri, II. Meşrutiyet Döneminde İlk ve Orta
Öğretimde Alan Eğitimi, II. Meşrutiyet’ten Cumhuriyet’e Türk Eğitimi Sistemi-
ne Yönelik Metinler (1908-1928), Türkiye’de Geçmişten Günümüze Müzecilik ve
Müze Eğitimi, Türkistan Şehirlerinde Eğitim-Öğretime Genel Bir Bakış, Türki-
ye’de Özel Eğitim gibi özel başlıklardan oluşmaktadır. Kitabımıza ayrıca okuyucu-
ların istifade etmelerini sağlamak amacıyla Türk Eğitim Tarihi Terimleri Sözlüğü
ve Faydalı Linkler bölümü eklenmiştir. Eser hazırlanırken kullanılan kaynaklar
hem metin içinde hem de bölüm sonlarında verilmiştir. Bölümlerin başında eği-
tim ve öğrenmeye dair özlü sözler bulunmaktadır. Ayrıca kullanıcılara daha fayda-
lı olabilme umuduyla her bölüm için birer bölüm sunusu hazırlanmıştır.
Kronolojik olarak hazırlanmış olan Türk Eğitim Tarihi kitabımızın yazılma-
sında emeği geçen tüm yazarlarımıza, kitabın mizanpajı ve basılması sürecinde
yardımcı olan Sayın Servet Sarıkaya şahsında tüm Pegem Akademi ailesine şük-
ranlarımızı sunarız. Bu eserin öğretmen adayları, araştırmacı ve akdemisyenler
için faydalı olması ümidiyle…
Editörler
Dr. Öğr. Üyesi Mustafa KILINÇ
Doç. Dr. Songül KEÇECİ KURT
AMASYA, 2019
BÖLÜMLER VE YAZARLARI

Editörler: Dr. Öğr. Üyesi Mustafa KILINÇ - Doç. Dr. Songül KEÇECİ KURT

I. KISIM: Başlangıçtan Günümüze Kadar Türk Eğitim Tarihi


1. Bölüm: Türk Eğitim Tarihi, Türk Eğitim Tarihinin Konusu, Yöntemi ve Kaynakları
Dr. Öğr. Üyesi Cihan KARA, Artvin Çoruh Üniversitesi

2. Bölüm: İslâmiyet Öncesi Türklerde Eğitim-Öğretim ve Bilim


Prof. Dr. Orhan DOĞAN, Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi
Dr. Öğr. Üyesi Özlem Muraz BUDAK, Gaziantep Üniversitesi

3. Bölüm: İlk Müslüman Türk Devletlerinde Eğitim


Arş. Gör. Serhat ALTINKAYNAK, Sinop Üniversitesi

4. Bölüm: Büyük Selçuklu Devleti Döneminde Eğitim


Dr. Öğr. Üyesi Ahmet YILMAZ, Amasya Üniversitesi

5. Bölüm: Türkiye Selçukluları ve Anadolu Beyliklerinde Eğitim


Dr. Öğr. Üyesi Ahmet YILMAZ, Amasya Üniversitesi

6. Bölüm: Osmanlı Devleti’nde Kuruluş ve Yükseliş Dönemi Eğitim Faaliyetleri


Doç. Dr. Efkan UZUN, Niğde Ömer Halisdemir Üniversitesi

7. Bölüm: Osmanlı Devleti'nde Tanzimat’a Kadar Eğitimde Yenileşme Hareketleri


(1776-1839)
Doç. Dr. Meltem Begüm SAATÇI ATA, Akdeniz Üniversitesi

8. Bölüm: Osmanlı Devleti Tanzimat Dönemi Eğitim Faaliyetleri


Dr. Sevim CEYLAN DUMANOĞLU, Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi

9. Bölüm: Mutlakiyet (II. Abdülhamid) Dönemi Eğitimi (1876-1909)


Doç. Dr. İbrahim Caner TÜRK, Erzincan Binali Yıldırım Üniversitesi

10. Bölüm: II. Meşrutiyet Dönemi Eğitimi


Doç. Dr. Songül KEÇECİ KURT, Amasya Üniversitesi

11. Bölüm: Atatürk Dönemi Eğitim Tarihi


Doç.Dr. Fahri KILIÇ, Bolu Abant İzzet Baysal Üniversitesi

12. Bölüm: Cumhuriyet Dönemi Eğitim Politikaları (1938-1950)


Prof. Dr. Mustafa ŞANAL- Doç. Dr. Eray ALACA, Giresun Üniversitesi
Bölümler ve Yazarları v

13. Bölüm: 1950’den Günümüze Türkiye’de Eğitim Faaliyetleri


Dr. Öğr. Üyesi Mustafa KILINÇ, Amasya Üniversitesi

II. KISIM: Türk Eğitim Tarihine Yönelik Özel Konular


14. Bölüm: Türk Eğitim Tarihinde Vakıfların Yeri ve Önemi
Dr. Öğr. Üyesi Gürkan CEVGER, Amasya Üniversitesi

15. Bölüm: Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Öğretmen Yetiştirme Modelleri


Dr. Sevim CEYLAN DUMANOĞLU, Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi

16. Bölüm: Mehmed Esad Safvet Paşa ve Türk Eğitim Tarihindeki Yeri
Dr. Öğr. Üyesi Pelin İSKENDER KILIÇ, Ondokuz Mayıs Üniversitesi

17. Bölüm: II. Meşrutiyet Döneminde İlk ve Orta Öğretimde Alan Eğitimi
Doç. Dr. Şahin ORUÇ, Yıldız Teknik Üniversitesi

18. Bölüm: II. Meşrutiyet’ten Cumhuriyet’e Türk Eğitimi Sistemine Yönelik


Metinler
Doç. Dr. Savaş KARAGÖZ, Aksaray Üniversitesi

19. Bölüm: Türkiye’de Geçmişten Günümüze Müzecilik ve Müze Eğitimi


Doç. Dr. Cemil Cahit YEŞİLBURSA, Gazi Üniversitesi

20. Bölüm: Türkistan Şehirlerinde Eğitim-Öğretime Genel Bir Bakış


Prof. Dr. Orhan DOĞAN, Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi
Dr. Öğr. Üyesi Aysel ERDOĞAN, Osmaniye Korkut Ata Üniversitesi

21. Bölüm: Türkiye’de Özel Eğitim


Dr. Öğr. Üyesi Adem Doğan, Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi

22. Bölüm: Türk Eğitim Tarihi Terimleri Sözlüğü-Faydalı Linkler


Doktora Öğrencisi Bilgen KELEŞ, Amasya Üniversitesi
İÇİNDEKİLER
Ön Söz������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ iii
Bölümler ve Yazarları������������������������������������������������������������������������������������������������������������iv

I. KISIM: BAŞLANGIÇTAN GÜNÜMÜZE KADAR TÜRK EĞİTİM TARİHİ

1. BÖLÜM
TÜRK EĞİTİM TARİHİ, TÜRK EĞİTİM TARİHİNİN KONUSU,
YÖNTEMİ VE KAYNAKLARI
Giriş������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������3
1. Eğitim Tarihi Araştırmalarında Kapsam ve Yöntem�����������������������������������������������������4
2. Eğitim Tarihi Araştırmalarının Kaynakları��������������������������������������������������������������������6
Bölüm Özeti����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������9
Bölüm Değerlendirme Soruları������������������������������������������������������������������������������������������10
Kaynaklar�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������10

2. BÖLÜM
İSLÂMİYET ÖNCESİ TÜRKLERDE EĞİTİM-ÖĞRETİM VE BİLİM
Giriş����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������11
1. Askeri Eğitim��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������12
2. Toplumsal ve Mesleki Eğitim������������������������������������������������������������������������������������������14
3. Bilim ve Düşünce�������������������������������������������������������������������������������������������������������������15
4. Yazı, Dil ve Edebiyat���������������������������������������������������������������������������������������������������������18
5- İslamiyet Öncesi Türk Devletleri’nin Eğitim Genel Özelikleri����������������������������������21
Bölüm Özeti��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������23
Kaynaklar�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������23

3. BÖLÜM
İLK MÜSLÜMAN TÜRK DEVLETLERİNDE EĞİTİM
Giriş����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������26
1. Cami-Okul Müessesesi����������������������������������������������������������������������������������������������������26
1.1. Eğitim Halkaları������������������������������������������������������������������������������������������������������27
2. İlmî Eserlerin Muhafazası: Kütüphane��������������������������������������������������������������������������28
3. Küttab ve Mektepler���������������������������������������������������������������������������������������������������������28
4. Medrese Müessesesi���������������������������������������������������������������������������������������������������������29
4.1. Tamgaç Buğra Han Medresesi ve Vakıf Belgesi �������������������������������������������������32
Bölüm Özeti��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������37
Bölüm Değerlendirme Soruları������������������������������������������������������������������������������������������38
Kaynaklar�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������40
İçindekiler vii

4. BÖLÜM
BÜYÜK SELÇUKLU DEVLETİ DÖNEMİNDE EĞİTİM
Giriş����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������41
Selçuklu Kültür ve Medeniyetini Hazırlayan Ortam�������������������������������������������������������42
Büyük Selçuklu Devleti’nden Önceki Eğitim Faaliyetlerine Genel Bir Bakış���������������43
1. Selçuklu Kültür Müesseseleri������������������������������������������������������������������������������������������44
1.1. Selçuklu Medreselerin Kurulmasını Gerektiren Sebepler ve Nizâmiye Devri44
1.2. Nizâmülmülk’ün Selçuklu Eğitim Sistemindeki Önemi (1018-1092)�������������46
1.3. Nizâmiye Medreseleri���������������������������������������������������������������������������������������������47
1.4. Nizâmiye Medreselerinin Kurulduğu Şehirler ve Özellikleri����������������������������48
2. Nizâmiye Medreselerinin Öğretim Kadrosu����������������������������������������������������������������49
2.1. Müderrisler��������������������������������������������������������������������������������������������������������������49
2.2. Muîdler���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������50
3. Selçuklu Medreselerinde Öğrenciler ve Öğretim Programları����������������������������������51
3.1. Öğrenciler����������������������������������������������������������������������������������������������������������������51
3.2. Nizâmiye Medreselerinde Derslerin Amacı ve Okutulan Dersler��������������������54
4. Kütüphaneler��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������56
5. Selçuklar Zamanında Dil ve Edebiyat���������������������������������������������������������������������������57
6. Selçuklu Eğitim Sisteminde Medrese Vakıf İşleyişi�����������������������������������������������������58
Bölüm Özeti��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������58
Bölüm Değerlendirme Soruları������������������������������������������������������������������������������������������59
Kaynaklar�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������61

5. BÖLÜM
TÜRKİYE SELÇUKLULARI VE ANADOLU BEYLİKLERİNDE EĞİTİM
Giriş����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������63
1. Türkiye Selçukluları ve Beyliklerde Eğitim Hayatı ve Medreseler�����������������������������70
1.1. Türkiye Selçuklularında Medreselerin Kurulması����������������������������������������������70
1.2. Türkiye Selçuklularında Medreselerin Yapısı ve Medrese Hayatı���������������������70
2. Türk Tarihinde Beylikler Dönemini Hazırlayan Koşullar������������������������������������������73
2.1. Beyliklerin Ortaya Çıkması ve Anadolu Beyliklerinin Türk Tarihindeki
Önemi�����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������74
3. Türkiye Selçuklularında Ahilik ve Mesleki Eğitim �����������������������������������������������������77
3.1. Ahilik������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������77
3.2. Ahilerde Eğitim�������������������������������������������������������������������������������������������������������78
Bölüm Özeti��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������80
Bölüm Değerlendirme Soruları������������������������������������������������������������������������������������������80
Kaynaklar�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������82
viii Türk Eğitim Tarihi

6. BÖLÜM
OSMANLI DEVLETİ’NDE KURULUŞ VE YÜKSELİŞ DÖNEMİ EĞİTİM
FAALİYETLERİ
Giriş ���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������85
1. Osmanlılarda Çocukların Eğitim - Öğretimi: Sıbyan/Mahalle Mektepleri��������������87
2. Osmanlılarda Medreseler ve Medrese Eğitimi�������������������������������������������������������������89
2.1. Kuruluş Dönemi Osmanlı Medreseleri����������������������������������������������������������������90
2.2. İstanbul’un Fethini Müteakip Kurulan Osmanlı Medreseleri ve Eğitim-Öğre-
tim Sistemi���������������������������������������������������������������������������������������������������������������91
2.3. Medreselerin Gerileme ve Bozulması Söylemi Hakkında Düşünceler������������94
2.4. Osmanlıda Müderrislik �����������������������������������������������������������������������������������������95
3. Osmanlılarda Seçkinlerin Eğitimi ���������������������������������������������������������������������������������96
3.1. Şehzadegân Mektebi�����������������������������������������������������������������������������������������������96
3.2. Enderun Mektebi����������������������������������������������������������������������������������������������������97
4. Osmanlılarda Yaygın (Halkın) Eğitim���������������������������������������������������������������������������99
4.1. Ahilik ve Eğitim �������������������������������������������������������������������������������������������������� 100
4.2. Tekke, Zaviyeler ve Dergâhlar���������������������������������������������������������������������������� 101
4.3.Camiler������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 102
4.4. Kütüphaneler ve Sahaflar������������������������������������������������������������������������������������ 103
4.5. Kahvehaneler�������������������������������������������������������������������������������������������������������� 104
4.6. Devlet Adamlarının ve Zenginlerin Konakları������������������������������������������������ 104
5. Askeri Amaçlı Eğitim-Öğretim Veren Kurumlar ���������������������������������������������������� 105
Bölüm Özeti����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 105
Bölüm Değerlendirme Soruları �������������������������������������������������������������������������������������� 106
Kaynaklar���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 107

7. BÖLÜM
OSMANLI DEVLETİ'NDE TANZİMAT’A KADAR EĞİTİMDE
YENİLEŞME HAREKETLERİ (1776-1839)
Giriş������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 109
1. 18. Yüzyılda Osmanlı Devleti’nde Farklı Öğretim Kurumları�������������������������������� 111
2. Sultan I. Abdülhamid Dönemi (1774-1789)�������������������������������������������������������������� 112
3. Sultan III. Selim Dönemi (1789-1807)����������������������������������������������������������������������� 115
4. Sultan IV. Mustafa Dönemi (1807-1808) ������������������������������������������������������������������ 119
5. SultanII. Mahmud Dönemi (1808-1839)������������������������������������������������������������������� 119
Bölüm Özeti����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 124
Bölüm Değerlendirme Soruları��������������������������������������������������������������������������������������� 125
Kaynaklar���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 126
Zaman Dizini��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 128
İçindekiler ix

8. BÖLÜM
OSMANLI DEVLETİ TANZİMAT DÖNEMİ EĞİTİM FAALİYETLERİ
Giriş������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 129
1. Tanzimat Dönemi Eğitim Teşkilatı����������������������������������������������������������������������������� 130
2. Tanzimat Dönemi Eğitim Kurumları������������������������������������������������������������������������� 133
2.1. İlk öğretim Kurumları����������������������������������������������������������������������������������������� 134
2.2. Orta öğretim Kurumları ������������������������������������������������������������������������������������ 136
2.3. Mesleki ve Teknik Eğitim Kurumları���������������������������������������������������������������� 141
2.4. Yüksek öğretim����������������������������������������������������������������������������������������������������� 142
2.5. Öğretmen Yetiştiren Kurumlar�������������������������������������������������������������������������� 144
2.6. Azınlık ve Yabancı Okullar��������������������������������������������������������������������������������� 145
Bölüm Özeti ���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 147
Bölüm Değerlendirme Soruları��������������������������������������������������������������������������������������� 148
Kaynaklar���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 149

9. BÖLÜM
MUTLAKİYET (II. ABDÜLHAMİD) DÖNEMİ EĞİTİMİ
(1876-1909)
Giriş������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 152
1. II. Abdülhamid Dönemi Genel Özellikleri (1876-1909)������������������������������������������ 152
2. II. Abdülhamid Döneminin Genel Eğitimsel Özellikleri ���������������������������������������� 153
3. II. Abdülhamid Döneminde İlköğretim��������������������������������������������������������������������� 156
4. II. Abdülhamid Döneminde Rüşdiyeler��������������������������������������������������������������������� 156
5. II. Abdülhamid Döneminde İdadiler������������������������������������������������������������������������� 157
6. II. Abdülhamid Devrinde Sultaniler��������������������������������������������������������������������������� 157
7. II. Abdülhamid Döneminde Darülfünun������������������������������������������������������������������ 157
8. II. Abdülhamid Döneminde Mekteb-i Mülkiye�������������������������������������������������������� 159
9. II. Abdülhamid Döneminde Öğretmen Yetiştirme�������������������������������������������������� 159
10.Okul Müfredat ve Programlarındaki Değişiklikler������������������������������������������������� 159
11. II. Abdülhamid Dönemi Ders Kitapları ������������������������������������������������������������������ 161
12. II. Abdülhamid Dönemi Sansürü����������������������������������������������������������������������������� 162
13. Sansür Karşısında Öğretmenler�������������������������������������������������������������������������������� 166
14. II. Abdülhamid Döneminde Yabancı ve Azınlık Okulları������������������������������������� 167
15. İstatistiklerle II. Abdülhamid Dönemi Eğitimi������������������������������������������������������� 168
Bölüm Özeti����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 168
Bölüm Değerlendirme Soruları��������������������������������������������������������������������������������������� 169
Kaynaklar���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 170
x Türk Eğitim Tarihi

10. BÖLÜM
II. MEŞRUTİYET DÖNEMİ EĞİTİMİ
Giriş������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 173
1. İttihat ve Terakki Partisi’nin Eğitim Politikası����������������������������������������������������������� 175
2. II. Meşrutiyet Dönemi’nde İlköğretim����������������������������������������������������������������������� 177
3. II. Meşrutiyet Dönemi’nde Ortaöğretim�������������������������������������������������������������������� 179
4. II. Meşrutiyet Dönemi’nde Yükseköğretim���������������������������������������������������������������� 179
5. II. Meşrutiyet Dönemi’nde Özel Öğretim������������������������������������������������������������������ 181
6. Diğer Okullar����������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 183
7. II. Meşrutiyet Dönemi Ders Kitapları������������������������������������������������������������������������ 183
8. İttihat ve Terakki’nin İdeoloğu olarak Ziya Gökalp�������������������������������������������������� 186
Bölüm Özeti ���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 189
Bölüm Değerlendirme Soruları �������������������������������������������������������������������������������������� 189
Kaynaklar���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 190

11. BÖLÜM
ATATÜRK DÖNEMİ EĞİTİM TARİHİ
Giriş������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 193
1. I. Maarif Kongresi �������������������������������������������������������������������������������������������������������� 194
2. Tevhid-i Tedrisat Kanunu�������������������������������������������������������������������������������������������� 195
3. Yabancı Uzmanlar��������������������������������������������������������������������������������������������������������� 196
4. Yeni Türk Alfabesinin Kabulü������������������������������������������������������������������������������������� 198
5.Yaygın Halk Eğitimi ������������������������������������������������������������������������������������������������������ 201
6. Üniversite Reformu ������������������������������������������������������������������������������������������������������ 207
Bölüm Özeti����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 210
Bölüm Değerlendirme Soruları��������������������������������������������������������������������������������������� 211
Kaynakça���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 212

12. BÖLÜM
CUMHURİYET DÖNEMİ EĞİTİM POLİTİKALARI
(1938-1950)
Giriş ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 215
1. İnönü Dönemi’nde Eğitim������������������������������������������������������������������������������������������� 217
2. İlköğretim����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 221
3. Ortaöğretim������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 224
4. Yükseköğretim��������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 225
5.Öğretmen Yetiştirme ����������������������������������������������������������������������������������������������������� 227
Bölüm Özeti����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 229
Bölüm Değerlendirme Soruları��������������������������������������������������������������������������������������� 230
Kaynakça���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 232
İçindekiler xi

13. BÖLÜM
1950’DEN GÜNÜMÜZE TÜRKİYE’DE EĞİTİM FAALİYETLERİ
Giriş������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 235
1.1. Okul Öncesi Eğitim��������������������������������������������������������������������������������������������� 236
1.2. İlköğretim ve Orta Okullar��������������������������������������������������������������������������������� 238
1.3. Ortaöğretim- Liseler�������������������������������������������������������������������������������������������� 244
1.4. Çıraklık ve Yaygın Eğitim����������������������������������������������������������������������������������� 250
1.5. Uzaktan Eğitim����������������������������������������������������������������������������������������������������� 252
1.6. Üniversiteler���������������������������������������������������������������������������������������������������������� 253
1.7. Türkiye’de Öğretmen Yetiştirme Modelleri������������������������������������������������������ 255
Bölüm Özeti����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 263
Bölüm Değerlendirme Soruları��������������������������������������������������������������������������������������� 263
Kaynaklar���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 264

II. KISIM: TÜRK EĞİTİM TARİHİNE YÖNELİK ÖZEL KONULAR

14. BÖLÜM
TÜRK EĞİTİM TARİHİNDE VAKIFLARIN YERİ VE ÖNEMİ
Giriş������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 269
1. Vakfın Tanımı, Tarihçesi, İşleyişi ve Türleri �������������������������������������������������������������� 270
1.1. Vakıf Nedir������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 270
1.2. Vakıf Müessesesinin Tarihçesi���������������������������������������������������������������������������� 271
1.3. Vakıf Müessesesinin Kuruluşu ve İdaresi��������������������������������������������������������� 272
1.4. Vakıf Müessesinin Çeşitleri�������������������������������������������������������������������������������� 273
1.5. Vakfiye’nin İçeriği ve Vakıf Görevlileri������������������������������������������������������������� 274
2. Tarihi Süreç İçerisinde Vakıf-Eğitim İlişkisi�������������������������������������������������������������� 275
2.1. İslamiyet’ten Sonra Vakıf-Eğitim İlişkisi����������������������������������������������������������� 275
2.2. Büyük Selçuklu ve Anadolu Selçuklu Dönemi Vakıf –Eğitim İlişkisi����������� 276
2.3. Osmanlı Dönemi’nde Vakıf –Eğitim İlişkisi����������������������������������������������������� 276
2.4. Osmanlı Dönemi’nde Vakıf Kütüphaneleri������������������������������������������������������ 279
2.5. Osmanlı Dönemi’nde Eğitimin Finansmanı Açısından Vakıflar������������������� 280
2.6. Cumhuriyet Dönemi’nde Vakıf-Eğitim İlişkisi������������������������������������������������ 281
Bölüm Özeti����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 281
Bölüm Değerlendirme Soruları��������������������������������������������������������������������������������������� 283
Kaynakça���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 284
xii Türk Eğitim Tarihi

15. BÖLÜM
TANZİMAT’TAN CUMHURİYET’E ÖĞRETMEN YETİŞTİRME
MODELLERİ
Giriş������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 287
1. Öğretmen Okullarına Duyulan İhtiyaç���������������������������������������������������������������������� 289
2.Darülmuallimin�������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 290
2.1. Tanzimat Dönemi������������������������������������������������������������������������������������������������ 290
2.2. II. Abdülhamit Dönemi�������������������������������������������������������������������������������������� 292
2.3. II. Meşrutiyet Dönemi����������������������������������������������������������������������������������������� 293
2.4. Taşra Darülmualliminleri����������������������������������������������������������������������������������� 294
3.Darülmuallimat�������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 296
3.1. Tanzimat Dönemi������������������������������������������������������������������������������������������������ 296
3.2. II. Abdülhamit Dönemi�������������������������������������������������������������������������������������� 297
3.3. II. Meşrutiyet Dönemi����������������������������������������������������������������������������������������� 298
3.4. Taşra Darülmuallimatları ����������������������������������������������������������������������������������� 301
4.Öğretmen Yetiştiren Diğer Kurumlar�������������������������������������������������������������������������� 303
4.1.Menşe-i Muallim �������������������������������������������������������������������������������������������������� 303
4.2.Darülmuallimin-i Musiki������������������������������������������������������������������������������������ 303
4.3.Terbiye-i Bedeniye Muallim Mektebi����������������������������������������������������������������� 303
4.4.Ana Muallime Mektebi����������������������������������������������������������������������������������������� 304
Bölüm Özeti����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 306
Bölüm Değerlendirme Soruları��������������������������������������������������������������������������������������� 306
Kaynaklar���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 308

16. BÖLÜM
MEHMED ESAD SAFVET PAŞA VE TÜRK EĞİTİM TARİHİNDEKİ
YERİ
Giriş������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 311
1. I.MaârifNazırlığı������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 313
1.1. Galatasaray Mekteb-i Sultânîsi’nin Kuruluşu��������������������������������������������������� 314
1.2. Maârif-i Umumiye Nizâmnâmesi ��������������������������������������������������������������������� 315
1.3.Maârif-i Umumiye Nizâmnâmesi����������������������������������������������������������������������� 319
1.4. Maârif-i Umumiye Nizâmnâmesi ile Getirilen Yenilikler������������������������������ 320
1.5. Dârü’l-muallimat’ınAçılması������������������������������������������������������������������������������ 323
1.6-Darü’l-fünûn’un YenidenAçılması��������������������������������������������������������������������� 324
2. II. Maârif Nazırlığı�������������������������������������������������������������������������������������������������������� 326
3. III. Maârif Nazırlığı������������������������������������������������������������������������������������������������������� 327
Bölüm Özeti����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 327
İçindekiler xiii

Bölüm Değerlendirme Soruları��������������������������������������������������������������������������������������� 329


Kaynaklar���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 330

17. BÖLÜM
II. MEŞRUTİYET DÖNEMİNDE İLK VE ORTA ÖĞRETİMDE ALAN
EĞİTİMİ
Giriş ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 333
1. Türkçe Dersi Alan Eğitimi������������������������������������������������������������������������������������������� 335
2. Coğrafya Dersi Alan Eğitimi��������������������������������������������������������������������������������������� 337
3. Sosyal Bilgiler ve Vatandaşlık Bilgisi Alan Eğitimi �������������������������������������������������� 338
4. Geometri Dersi Alan Eğitimi��������������������������������������������������������������������������������������� 340
5. Fen Bilgisi Dersi Alan Eğitimi������������������������������������������������������������������������������������� 341
6. Tarih Dersi Alan Eğitimi ��������������������������������������������������������������������������������������������� 342
Bölüm Özeti����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 345
Bölüm Değerlendirme Soruları��������������������������������������������������������������������������������������� 345
Kaynakça���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 346

18. BÖLÜM
II. MEŞRUTİYET’TEN CUMHURİYET’E TÜRK EĞİTİM SİSTEMİNE
YÖNELİK METİNLER
Giriş������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 347
1. İkinci Meşrutiyetten Cumhuriyete Türk Eğitimi Sistemine Yönelik Metinler (1908-
1928)������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 349
1. Medrese Devri �������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 368
2. Tanzimat Mektebi ��������������������������������������������������������������������������������������������������������� 369
3. Meşrutiyet Mektebi������������������������������������������������������������������������������������������������������� 370
4. Türkçülük Siyaseti Tamimi Maarif Siyaseti Emek Mektebi Usulü�������������������������� 370
Bölüm Özeti����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 386
Bölüm Değerlendirme Soruları��������������������������������������������������������������������������������������� 389
Kaynaklar���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 389

19. BÖLÜM
TÜRKİYE’DE GEÇMİŞTEN GÜNÜMÜZE MÜZECİLİK VE MÜZE
EĞİTİMİ
Giriş������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 391
1. Dünya’da Müzecilik������������������������������������������������������������������������������������������������������� 392
2. Müze Tanımları������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 395
3. Müzenin İşlevleri����������������������������������������������������������������������������������������������������������� 396
4. Cumhuriyetten Önce Müzecilik ve Müze Eğitimi���������������������������������������������������� 398
5. Cumhuriyet Döneminde Müzecilik ve Müze Eğitimi���������������������������������������������� 403
xiv Türk Eğitim Tarihi

Bölüm Özeti����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 409


Bölüm Değerlendirme Soruları��������������������������������������������������������������������������������������� 410
Kaynaklar���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 411

20. BÖLÜM
TÜRKİSTAN ŞEHİRLERİNDE EĞİTİM- ÖĞRETİME GENEL BİR
BAKIŞ
Giriş������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 415
1. Medreseler ve Medreselerde Eğitim-Öğretim Gören Öğrenciler��������������������������� 421
2. Mektep- Medreselerde Eğitim Öğretim Yöntemi - Dersler ve Ders İçerikleri������ 430
3. Medreselerin Kurulmasında Vakıfların Rolü������������������������������������������������������������ 433
Bölüm Özeti����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 435
Kaynakça���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 436

21. BÖLÜM
TÜRKİYE’DE ÖZEL EĞİTİM
Giriş������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 440
1. Özel Eğitimin Tanım ve Amacı����������������������������������������������������������������������������������� 441
2. Özel Eğitimin Temel İlkeleri���������������������������������������������������������������������������������������� 442
3. Özel Eğitimde Engel Türleri����������������������������������������������������������������������������������������� 443
3. Türkiye’de Özel Eğitimin Tarihsel Gelişimi ��������������������������������������������������������������� 445
4. Özel Eğitim Hizmetlerinin Yaygınlaştırılması ve Örgütsel Yapısı�������������������������� 448
5. Türkiye’de Engelli Bireylerde Durum������������������������������������������������������������������������� 450
6. Özel Eğitime İhtiyaç Duyan Bireylere Sağlanan Eğitim Olanakları����������������������� 453
7. Özel Eğitimin Uygulanması Alanında Yaşanan Sorunlar���������������������������������������� 456
Bölüm Özeti����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 457
Bölüm Değerlendirme Soruları��������������������������������������������������������������������������������������� 458
Kaynaklar ��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 461

22. BÖLÜM
TÜRK EĞİTİM TARİHİ TERİMLERİ SÖZLÜĞÜ-FAYDALI LİNKLER
Sözlük���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 465
Faydalı Linkler������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 473
Yazarlar Hakkında������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 477
21. BÖLÜM
TÜRKİYE’DE ÖZEL EĞİTİM
Dr. Öğr. Üyesi Adem Doğan
Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi

“Eğitim, gerçeklerin öğretilmesi değildir. Düşünmek için aklın eğitilmesidir.”


(Albert Einstein)

Bölüm Kazanımları
Bu bölüm sonunda okuyucunun aşağıdaki konular hakkındabilgi/fikir sahibi
olarak değerlendirmelerde bulunabilmesi beklenir:
• Özel eğitim kavramı ve içeriği,
• Özel eğitimin ilkeleri,
• Özel eğitime ihtiyaç duyan bireylerin engel sınıfları ve türleri,
• Türkiye’de özel eğitimin tarihsel gelişimi,
• Türkiye’de özel eğitimle ilgili yasal düzenlemeler,
• Özel eğitim hizmetlerinin yaygınlaşması ve örgütsel yapısı,
• Türkiye’deki kayıtlı engelli bireylerin engel türüne ilişkin istatistikselda-
ğılımı,
• Türk Eğitim Sisteminde özel eğitime ihtiyaç duyan bireylere sunulan hiz-
metler,
• Özel eğitim personelinin yetiştirilme sürecivebu konuda atılan adımlar,
• Türkiye’de özel eğitim hizmetlerinin gerçekleşme durumu.
440 Türk Eğitim Tarihi

Giriş
Türkiye’de özel eğitim; sağlanan hizmetlerdeki kalite, yasal düzenlemeler-
lesağlanan haklar, sivil toplum kuruluşlarıve toplumun farklı kesimlerinden bi-
reylerin de farkındalıklarının artmasıyla her geçen gün gelişmektedir. Engellilere
yönelik eğitim hizmetleri, sosyal yardımlar ve çalışma hayatına katılımın teşviki
konusunda anayasal düzeyde önemli adımlar atılarak engelli vatandaşlara tanınan
bu haklar güvence altına alınmıştır.1982’de yürürlüğe girenAnayasa’nın 2. madde-
sine göre, Türkiye Cumhuriyeti sosyal bir hukuk devleti olarak tanımlanmaktadır.
Engelli vatandaşları topluma kazandırmak ve onların haklarını güvence altına al-
mak ise sosyal devlet olmanın bir zorunluluğudur. Ancak, “kanun önünde eşitlik”
ilkesinin, toplumdaki dezavantajlı grupların karşılaştığı sorunların çözümü ile
engelli ve engelsiz bireylere eşit hakların sağlanması konularında yetersiz kaldığı
görülmüştür. Buna istinaden,1982 Anayasasının 10. maddesi, 2010 yılında engelli
bireylerin lehine ayrımcılık yapılmak suretiyle, “Herkes, dil, ırk, renk, cinsiyet, si-
yasi düşünce, felsefi inanç, din, mezhep ve benzeri sebeplerle ayırım gözetilmeksizin
kanun önünde eşittir. Kadınlar ve erkekler eşit haklara sahiptir. Devlet, bu eşitliğin
yaşama geçmesini sağlamakla yükümlüdür. Bu maksatla alınacak tedbirler eşitlik
ilkesine aykırı olarak yorumlanamaz. Çocuklar, yaşlılar, özürlüler, harp ve vazife
şehitlerinin dul ve yetimleri ile malul ve gaziler için alınacak tedbirler eşitlik ilkesine
aykırı olamaz” şeklinde değiştirilmiştir. Mevcut anayasanın eğitim-öğrenim hak
ve ödevinin düzenlendiği 42. maddenin 8. fıkrasında, “Devlet, durumları sebebiy-
le özel eğitime ihtiyacı olanları topluma yararlı kılacak tedbirleri alır” ifadesi yer
almaktadır.Söz konusu madde kapsamında, özel eğitime gereksinim duyan birey-
lerin buihtiyaçlarını karşılamak üzere yetiştirilmiş personel, geliştirilmiş eğitim
programları ve yöntemleri ile onların özür ve özelliklerine uygun ortamlarda “özel
eğitim” almaları sağlanmaktadır.
Anayasanın 49. Maddesinde yer alan “Çalışma, herkesin hakkı ve ödevidir”
beyanı, engel durumuna bakılmaksızın tüm vatandaşların çalışma hakkına sahip
olduğunu ifade etmesi bakımından oldukça önemlidir. Yine bu çerçevede, Anaya-
sanın 50. maddesinin 2. fıkrasında, “Kimse, yaşına, cinsiyetine ve gücüne uyma-
yan işlerde çalıştırılamaz.Küçükler ve kadınlar ile bedeni ve ruhi yetersizliği olan-
lar çalışma şartları bakımından özel olarak korunurlar”ifadesi yer almaktadır. Bu
madde ile bedensel bir engeli veya ruhsal yetersizliği bulunan bireylerin çalışma
hayatında özel olarak korunması devletingörevi olarak belirlenmiştir.Anayasanın
61. Maddesinde yer alan “Devlet, harp ve vazife şehitlerinin dul ve yetimleriyle,
malûl ve gazileri korur ve toplumda kendilerine yaraşır bir hayat seviyesi sağlar.
Devlet, sakatların korunmalarını ve toplum hayatına intibaklarını sağlayıcı ted-
birleri alır” ifadesiyle, engellilerin toplumsal yaşamda bağımsız olma, sosyal hayat
Türkiye’de Özel Eğitim 441

ile bütünleşmeve sosyal hayata katılma hakkına sahip olduğu vurgulanmıştır.Bu


temel hakların engelli bireylere ulaştırılması noktasında belirlenen hedefler, kal-
kınma planlarındave yıllık icra programlarında “alınması gereken tedbirler” başlı-
ğı altında hayata geçirilmeye çalışılmaktadır.

1.Özel Eğitimin Tanım ve Amacı


Fiziksel, bilişsel ve duyuşsal açıdan farklı özelliklerle dünyaya gelen bireyler,
bu alanlardaki gereksinimleri doğrultusunda gelişim göstererek yaşamlarını sür-
dürmektedir. Bu süreçte bazı bireyler,belirlenen bir alanda akranlarına göre daha
yüksek ya da daha düşük düzeyde performans sergileyebilir. Bu tür farklılıklar-
dan kaynaklı olarak genel eğitim sürecinin yanında desteğe ya da özel eğitime ge-
reksinim duyan bireylerin çağın gerektirdiği bilgi ve becerilerle donatılmasının,
toplumsal açıdan nitelikli bir yaşam sürecini de beraberinde getireceği ön görül-
mektedir.Bu durumda, bireylerin ilgi, ihtiyaç ve eğilimleri konusunda yapılacak
düzenlemelerle eğitim ve öğretimin bireyselleştirilmesi ve böylelikle eğitimin her
birey için nitelikli hâle getirilmesi ihtiyacı ortaya çıkmaktadır.
Özel eğitim kavramı, Milli Eğitim Bakanlığı Özel Eğitim Hizmetleri
Yönetmeliği’nde (2018), “Bireysel ve gelişim özellikleri ile eğitim yeterlilikleri açı-
sından akranlarından anlamlı düzeyde farklılık gösteren bireylerin eğitim ve sos-
yal ihtiyaçlarını karşılamak üzere geliştirilmiş eğitim programları ve özel olarak
yetiştirilmiş personel ile uygun ortamlarda sürdürülen eğitim olarak” tanımlan-
maktadır. Özel eğitim, normal öğrenci özelliklerinden önemli ölçüde farklılaşan
öğrencilere sağlanan, bireysel olarak planlanmış ve bireyin bağımsız yaşama ola-
sılığını en üst düzeye kadar çıkarmayı hedefleyen eğitim hizmetleri bütünüdür
(Uçuş,2016). İki tanımda da belirtildiği üzere, akranlarından anlamlı düzeyde
farklılık gösteren bireyler, söz konusu farklılığın hangi doğrultuda olduğuna ba-
kılmaksızın, sürdürülebilir gelişim ve eğitim için özel bir eğitim almaya ihtiyaç
duymaktadır. Bu nedenle, özel eğitim, belirli bir alanda yetersizlik hisseden birey-
lere eğitim ile yapılan amaçlı bir müdahale niteliği taşımaktadır. Bu müdahalenin
önleyici, iyileştirici ve yetersizlik alanına göre bireye uygun olma gibi üç temel
özelliğe sahip olması beklenir. Bu anlamda yapılan başarılı bir müdahalenin, ye-
tersizliği olan bireyin okul ve topluma etkin katılımına mâni olan tüm engelleri
ortadan kaldırması, bu engellerden bireyi koruması ya da o engellerin üstesinden
gelmesini sağlamasının beklendiği ifade edilmektedir (Ataman, 2005, s. 20).
Özel eğitimin amacı; özel eğitime gereksinim duyan bireylerin yetersizlik
hissettiği alanların onlar için engele dönüşmesini önlemek, engelli bireylere ken-
dine yetebilecek düzeyde ve toplumla kaynaşmasını, bağımsız ve üretici bireyler
442 Türk Eğitim Tarihi

olmasını destekleyecek beceriler kazandırmakla sınırlı olmayıp üstün yetenekli


bireylerin de yeteneklerini en üst düzeyde kullanmalarına olanak sağlamaktır. Ve-
rilen özel eğitimin niceliği ve niteliği ne kadar üst seviyede olursa, öğrencilerin
bağımsız yaşam becerilerini kazanarak toplumsal hayata katılmaları da o kadar
kolay olur (Ergül, Baydık& Demir, 2013).Bununla birlikte, özel eğitimin tamamen
sorunsuz bir yaşam ve kesin iyileşme ile sonuçlanması her zaman mümkün değil-
dir. Sorunları belirli oranlarda azaltmak, bireyinöz bakım, temizlik, beslenme ve
giyinme gibi temel yaşam becerilerini kazanması bile bazen başarı olarak değer-
lendirilmektedir. İleriki aşamalarda ise bireyin,engel durumunun elverdiği ölçüde
üretime katılması ve kendini gerçekleştirmesinin sağlanması amaçlanmaktadır.

2.Özel Eğitimin Temel İlkeleri


Bireyde davranış değişikliğininhedeflendiği eğitim sürecinde dikkate alınma-
sı gerekenbirçok husus bulunmaktadır. Söz konusu sürecin,belirli bir engelin or-
tadan kaldırılması amacına hizmet ettiği düşünüldüğündebu hususlara uyulması-
daha da önem kazanmaktadır. Bir veya birçok özelliği ile akranlarından farklı olan
bireylerin eğitiminde uyulması gereken ilkeler “573 Sayılı Özel Eğitim Hakkında
Kanun Hükmünde Kararname” ile Türk Milli Eğitimini düzenleyen genel esaslar
doğrultusunda şöyle sıralanmaktadır:
a. Özel eğitim gerektiren tüm bireyler, ilgi, istek, yeterlilik ve yetenekleri doğ-
rultusunda ve ölçüsünde özel eğitim hizmetlerinden yararlandırılır.
b. Özel eğitime erken başlamak esastır.
c. Özel eğitim hizmetleri, özel eğitim gerektiren bireyleri sosyal ve fiziksel çev-
relerinden mümkün olduğu kadar ayırmadan planlanır ve yürütülür.
d. Özel eğitim gerektiren bireylerin, eğitsel performansları dikkate alınarak,
amaç, muhteva ve öğretim süreçlerinde uyarlamalar yapılarak diğer birey-
lerle birlikte eğitilmelerine öncelik verilir.
e. Özel eğitim gerektiren bireylerin her tür ve kademedeki eğitimlerinin ke-
sintisiz sürdürülebilmesi için her türlü rehabilitasyonlarını sağlayacak ku-
rum ve kuruluşlarla işbirliği yapılır.
f. Özel eğitim gerektiren bireyler için bireyselleştirilmiş eğitim planı gelişti-
rilmesi ve eğitim programlarının bireyselleştirilerek uygulanması esastır.
g. Ailelerin, özel eğitim sürecinin her boyutuna aktif katılmalarının sağlan-
ması esastır.
Türkiye’de Özel Eğitim 443

h. Özel eğitim politikalarının geliştirilmesinde, özel eğitim gerektiren bireyle-


rin örgütlerinin görüşlerine önem verilir.
i. Özel eğitim hizmetleri, özel eğitim gerektiren bireylerin toplumla etkileşim
ve karşılıklı uyum sağlama sürecini kapsayacak şekilde planlanır.
Bu ilkeler doğrultusunda özel eğitim ileengelli bireylerin temel yaşam bece-
rilerinin geliştirilmesi, öğrenme ihtiyaçlarının karşılanması ve çalışma hayatına-
hazırlanması amaçlanmakta olup bu bireylerin aile ve yakınlarının gelişim süreç-
lerinde etkin rol üstlenerek sürece katkı sağlamaları büyük önem arz etmektedir.

3.Özel Eğitimde Engel Türleri


Özel eğitime ihtiyaç duyan bireylerin engel türleri birbirinden farklılık
göstermektedir. Bu engeller, doğum öncesinde, doğum sırasında veya doğum
sonrasında,bireyin gelişim sürecinde çeşitli nedenlere bağlı olarak meydana ge-
lebilir. Bunlar, bireyinbilişsel, dilsel, fiziksel, sosyal ve duygusal gelişimlerinde,
alanında uzman kişiler tarafından geliştirilen araçlar yardımıyla ölçülebilen dü-
zeyde yetersizlik, yavaşlama, gerileme veya ileride olma gibi durumlarla kendini
gösterebilmektedir. Bunun sonucunda;akranlarına göre farklı özellikler gösteren
ve normal eğitim programlarındanyararlanamayan, kısmen yararlanan veya ya-
rarlandığı halde ancak destek programları ile eğitimlerini devam ettirebilen birey-
ler karşımıza çıkmaktadır.Özel eğitime gereksinim duyan bireyler, genellikle şu
gruplarda sınıflandırılmaktadır (Üzümcü, 2018): (i) Zihinsel Yetersizlik, (ii) Özel
Öğrenme Güçlüğü, (iii) Görme Yetersizliği, (iv) İşitme Yetersizliği, (v) Beden-
sel Yetersizlik, Süreğen Hastalık ve Ortopedik Yetersizlik, (vi) Yaygın Gelişimsel
Bozukluk, (vii) Dil ve Konuşma Güçlüğü, (viii) Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite
Bozukluğu (DEHB), (ix) Üstün ve Özel Yetenek, şeklindedir. Özel eğitime gereksi-
nim duyan bireylere ait inceleme ve tanılama işlemlerinde esas alınan engel grup-
ları ve bu gruplara dâhil olan bireylerin özür durumları Özel Eğitim Hizmetleri
Yönetmeliği’nde(2018) aşağıdaki şekilde tanımlanmaktadır:
• Çok ağır düzeyde zihinsel engelli birey: Zihinsel yetersizliği yanında öz
bakım, günlük yaşam ve temel akademik becerileri kazanamayan yaşam
boyu bakım ve gözetime ihtiyacı olan bireyi(IQ: 0-20*),
• Ağır düzeyde zihinsel engelli birey: Zihinsel işlevler ile kavramsal, sos-
yal, pratik uyum ve öz bakım becerilerindeki eksiklikleri nedeniyle ya-
şam boyu süren, yoğun özel eğitim ve destek eğitim hizmetine ihtiyacı
olan bireyi (IQ: 21-35*),
444 Türk Eğitim Tarihi

• Orta düzeyde zihinsel engelli birey: Zihinsel işlevler ile kavramsal, sos-
yal ve pratik uyum becerilerindeki sınırlılık nedeniyle temel akademik,
günlük yaşam ve iş becerilerinin kazanılmasında özel eğitim ile destek
eğitim hizmetlerine yoğun şekilde ihtiyaç duyan bireyi(IQ; 36-50*),
• Hafif düzeyde zihinsel engelli birey: Zihinsel işlevler ile kavramsal,
sosyal ve pratik uyum becerilerinde hafif düzeydeki yetersizliği nedeniy-
le özel eğitim ile destek eğitim hizmetlerine sınırlı düzeyde ihtiyaç duyan
bireyi (IQ: 51-70*),
• Görme engelli birey: Görme gücünün kısmen ya da tamamen kaybın-
dan dolayı özel eğitim ve destek eğitim hizmetine ihtiyacı olan bireyi,
• İşitme engelli birey: İşitme duyarlılığının kısmen veya tamamen kay-
bından dolayı konuşmayı edinmede, dili kullanma ve iletişimde yaşadığı
güçlükler nedeniyle özel eğitim ve destek eğitim hizmetine ihtiyacı olan
bireyi,
• Ortopedik engelli birey: Hastalıklar, kazalar ve genetik problemlere
bağlı olarak kas, iskelet ve eklemlerin işlevlerini yerine getirememesi
sonucunda meydana gelen hareket ile ilgili yetersizlikler nedeniyle özel
eğitim ve destek eğitim hizmetine ihtiyacı olan bireyi,
• Serebralpalsili birey: Doğum öncesi, doğum sırası veya doğum sonra-
sında meydana gelen beyin hasarının neden olduğu kas ve sinir sistemi
bozukluklarına bağlı motor becerilerde yetersizliğinden dolayı özel eği-
tim ve destek eğitim hizmetine ihtiyacı olan bireyi,
• Otistik birey: Sosyal etkileşim, sözel ve sözel olmayan iletişim, ilgi ve
etkinliklerdeki sınırlılığı erken çocukluk döneminde ortaya çıkan ve bu
özellikleri nedeniyle özel eğitim ile destek eğitim hizmetine ihtiyacı olan
bireyi,
• Özel öğrenme güçlüğü olan birey: Dili yazılı ya da sözlü anlamak ve
kullanabilmek için gerekli olan bilgi alma süreçlerinin birinde veya bir-
kaçında ortaya çıkan ve dinleme, konuşma, okuma, yazma, heceleme,
dikkat yoğunlaştırma ya da matematiksel işlemleri yapma güçlüğü nede-
niyle özel eğitim ve destek eğitim hizmetine ihtiyacı olan bireyi,
• Süreğen hastalığı olan birey: Sürekli ya da uzun süreli bakım ve tedavi
gerektiren hastalığı nedeniyle özel eğitim ve destek eğitim hizmetine ih-
tiyacı olan bireyi,
• Duygusal ve davranış bozukluğu olan birey: Yaşına uygun olmayan
sosyal ve kültürel normlardan farklı duygusal tepki ve davranışlar gös-
termesi nedeniyle özel eğitim ve destek eğitim hizmetine ihtiyacı olan
bireyi,
Türkiye’de Özel Eğitim 445

• Dil ve konuşma güçlüğü olan birey: Dili kullanma, konuşmayı edinme


ve iletişimdeki güçlük nedeniyle özel eğitim ve destek eğitim hizmetine
ihtiyacı olan bireyi,
• Dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu olan birey: Yaşına ve ge-
lişim seviyesine uygun olmayan dikkat eksikliği, aşırı hareketlilik, hipe-
raktivite ve dürtüsellik belirtilerini en az iki ortamda ve altı ay süreyle
gösteren, bu özellikleri yedi yaşından önce ortaya çıkan, özel eğitim ile
destek eğitim hizmetine ihtiyacı olan bireyi,
• Özel yetenekli birey: Yaşıtlarına göre daha hızlı öğrenen, yaratıcılık,
sanat, liderliğe ilişkin kapasitede önde olan, özel akademik yeteneğe sa-
hip, soyut fikirleri anlayabilen, ilgi alanlarında bağımsız hareket etmeyi
seven ve yüksek düzeyde performansa gösteren bireyi ifade etmektedir.
________________________________________________________________________________

*İlgili sınıflamaya ilişkin değerler, Dünya Sağlık Örgütü (WHO) raporundan alıntılan-
mıştır.Zihinsel engelli çocuklar genellikle öğrenmede zorlanma, okuma ve matematik
alanlarında gerilik, dikkat dağınıklığı, konuşma bozukluğu ve gecikmiş konuşma, du-
yusal ve motor problemler, günlük yaşam becerilerinde zorlanma, sosyal becerilerde
yetersizlik gibi konularda problemler yaşarlar (Güldenoğlu& Kargın, 2012)

3.Türkiye’de Özel Eğitimin Tarihsel Gelişimi


Özel eğitimin tarihsel gelişimi incelendiğinde,bugünkü anlamıyla kapsamlı
bir eğitim sürecinden ziyade geçmişte devlet adamlarının yetiştirilmesine yöneli-
kuygulanan bir sürece karşılık geldiği görülmektedir. Devleti yönetecek kişilerin
yetenekli olması ve yeteneklerini geliştirecek düzeyde eğitim alması,tarihin her
döneminde hemen hemen bütün toplumlarınüzerinde durması gereken önemli
bir konu olmuştur (Ağırnaslı, 2017).Kurulduğu dönem ve coğrafya fark etmeksi-
zin, birdevletin bekası, onu idare eden hükümdarların yetenekleri doğrultusunda
aldıkları eğitimle doğrudan ilişkili olmuştur. Nitekim XI. yüzyılda yaşamış Yusuf
Has Hâcib “Kutadgu Bilig” adlı eserinde bey kişinin bilgili, akıllı ve cesur olması
gerektiğine vurgu yapmıştır. Tarih buyunca Türk hükümdarlarından ve onların
hatunlarından bazıları “bilge” sıfatını kullanarak bilgeliğin Türk idareciler açı-
sından ne kadar önemli bir özellik olduğunu göstermişlerdir (Kafesoğlu, 1997, s.
239). Tarihteki pek çok hükümdarve ileri gelen devlet adamının erken yaşlardan
itibarenilmi, askerî ve idarî alanlarda özel bir eğitimden geçirildiği görülmektedir.
Bu açıdan değerlendirildiğinde, özel eğitimin tarihinin oldukça eskiye kadar da-
yandığı söylenebilir.
446 Türk Eğitim Tarihi

İçinde yaşadıkları toplumun geleneksel yapısına göre farklılık göster-


mekle birlikte, geçmişte engellilerin, genel olarak ikinci sınıf vatandaş ya
dabakıma,yönlendirilmeye ve korunmaya muhtaç bireyler olarak görüldüğü
anlaşılmaktadır (TBMM, Engelli Haklarını İnceleme Raporu, 2013). Ortaçağ
Avrupası’nda bazı kurumlara yerleştirilerek toplumdan soyutlanan, tek çatı al-
tında dinî temelli merhametle bakılan ve ikinci sınıf insan muamelesi gören en-
gellilerin herhangi bir sosyal ve bireysel hakka sahip olmadıkları belirtilmektedir
(Gökmen, 2007). Yapılan alan yazın araştırması sonucunda, Osmanlılar’dan önce
Anadolu topraklarında hüküm süren devletlerin tarihinde de engelli bireylere sağ-
lanan bir ayrıcalık ya da onlara yönelik bir eğitim planlamasına rastlanamamakta;
özel eğitimin yalnızca askeri alanda ve devlet idaresinde görev alacak kişilerin ye-
tiştirilmesine yönelik olduğu anlaşılmaktadır.
Çağdaş anlamda özel eğitim hizmetlerinin Türkiye›de yaygınlaşması, engel
gruplarına göre değişiklikgöstermektedir. Bu değişimlerin ise 1700’lü yıllarda
özel gereksinimi olan bireylere tanınan haklarla başlayarak devam ettiği görül-
mektedir (Orhan& Genç, 2015). Osmanlı İmparatorluğu’ndaengelli bireylerin
yaşlılar evinde korunduğu ve yetenekleri doğrultusunda,kendilerine uygun iş-
lerde çalıştırıldığını kanıtlar nitelikte belgelere rastlanmıştır(Kargın, 2004). Yine
aynı dönemde üstün zekâlı ve özel yetenekli çocukların eğitim aldığı “Enderun
Mektepleri”,bireylerin sistemli olarak seçildiği, eğitim aldığıve istihdam edildiği ta-
rihteki ilk eğitim kurumları olarak göze çarpmaktadır.Osmanlı İmparatorluğu’nun
özellikle son dönemlerinde girmiş olduğu savaşlardan dolayı öksüz, yetim veya
kimsesiz kalan çocukların bakım, korunma ve barınmasına yönelik hizmetle-
rin vakıf ve dernekler aracılığıylayürütüldüğü görülmektedir.Nitekim, Osmanlı
Devleti’nde 1585-1683 tarihleri arasında 313 vakfiyeye göre vakıf kurucularının,
tesis ettikleri vakıfların gelirlerinin %73’ünü yetim, fakir ve muhtaç çocukların
bakımı ve eğitimi gibi muhtelif sosyal hizmetlerin yerine getirilmesi için belirli
ödenekler ayrıldığı ifade edilmektedir (Ünal, 2012).Yine Osmanlı Devleti’nin son
dönemlerinde 1908 yılında ilk olarak Kırklareli’de Himaye-i Etfal Cemiyeti, kim-
sesiz veya bakıma muhtaç çocukların barınma ve eğitim ihtiyaçlarını karşılamak
üzere kurulmuştur(Sarıkaya, 2003). Sonradan “Çocuk Esirgeme Kurumu” adını
alan bu dernek, uzun yıllar Türkiye’de kamu yararına faaliyet göstermiştir. Sosyal
Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu Kanunu”nun 2011 yılında “Sosyal Hizmet-
ler Kanunu” şeklinde değiştirilmesi ile günümüzde bu hizmetler,Aile,Çalışma ve
Sosyal Hizmetler Bakanlığınca yerine getirilmektedir.
Özel eğitim, 30 Eylül 1889 yılında İstanbul TicaretMektebi çatısı altındaişit-
me engelli çocuklara eğitim veren bir okulun açılması ile örgün eğitim sistemi
içinde yer almaya başlamıştır (Tanyeri, 2016). Takip eden eğitim-öğretim yılında,
Türkiye’de Özel Eğitim 447

görme engellilere yönelik bir bölüm eklenerek Cumhuriyetin ilk yıllarına kadar
bu öğrencilere eğitim verilmeye devam edilmiştir (Arı & Kartal, 2017). 1913’te
Tedrisat-ı İptidaiye Kanunu ile özel eğitimin geliştirilmesi kararı alınmış ve 1921’de
İzmir’de açılan Özel İzmir Sağırlar-Körler Okulu 1924’te Sağlık ve Sosyal Yardım
Bakanlığı’nadevredilmiştir. Bu okulun söz konusu bakanlık bünyesinde 25 yıldan
fazla süre hizmet verdikten sonra 1950 yılındaMilli Eğitim Bakanlığı’na devredil-
mesi, engelliler konusunun sadece bir sağlık konusu ve sorunuolmayışının farkına
varıldığınıgöstermektedir. Aynı yıl içinde, Milli Eğitim Bakanlığı bünyesinde Özel
Eğitim Hizmetleri Başkanlığı’nın kurulmasıile eğitim boyutunun ağırlık kazandığı
söylenebilir.
31 Ocak 1928’de Atatürk’ün desteği ile kurulan Türk Maârif Cemiyeti (Türk
Eğitim Derneği) vasıtasıyla üstün yetenekli ve çalışkan öğrencilerin yurtiçi ve
yurtdışında eğitim alması amaçlanmıştır (Akyüz, 1992). 1948 yılında, 5245 sayılı
“Harika Çocuklar Yasası” diğer adı ile “İdil Biret ve Suna Kan’ın Yabancı Mem-
leketlere Müzik Tahsiline Gönderilmesine Dair Kanun” çıkarılmış,kanun kapsa-
mında yedi yaşındaki İdil Biret piyano ve 12 yaşındaki Suna Kan keman, dersleri
almak üzere Fransa’ya müzik eğitimine gönderilmiş veher ikisinin de 16 yaşına
kadar tüm eğitim masrafları devlet tarafından karşılanmıştır.
1961’de engelli bireylere yönelik ilk anayasal düzenlemeylebu bireylereeğitim
hizmetleri sunulması zorunluluğu getirilmiştir. Bunun yanında, ilki 1963-1967 ve
onuncusu 2014-2018 yılları arasında uygulanan beş yıllık kalkınma planları ince-
lendiğinde, öğrenme güçlüğü yaşayan öğrencilere yönelik özel eğitim verilmesi
konusunun ilk kez İkinci Beş Yıllık Kalkınma Planında ele alındığı görülmüştür
(DPT, 1968, s. 160; Akça, Şahan & Tural, 2017, s. 397). 1985-1989 yılları arasında
uygulanan Beşinci Beş Yıllık Kalkınma Planında (DPT, 1984) ‘özel eğitim gerek-
tiren geri ve üstün zekâlılar ile işitme, konuşma, ortopedik özürlüler için eğitim
imkânlarından söz edilmesi önceki kalkınma planlarında çok az vurgulanan bu
konuya özel önem verildiğini göstermektedir (Altundemir, 2012, s. 102). 1980
yılında Özel Eğitim Genel Müdürlüğü olarak kurulan birim, 13.12.1983 gün ve
179 sayılı Kanun Hükmünde Kararname ile Özel Eğitim ve Rehberlik Dairesi
Başkanlığı’na dönüştürülmüştür. Aynı yıl gelişmiş ülkelerdeki özel eğitim model-
leri incelenerek konuyla ilgili kapsamlı bir çalışma başlatılmıştır. Bunun sonucun-
da,2916 sayılıÖzel Eğitime Muhtaç Çocuklar Kanunu çıkarılmış vebu durumdaki
öğrencilerin kaynaştırma programları oluşturularak uygulanmaya başlanmıştır.
2014-2018 yılları arasında uygulanan Onuncu Kalkınma Planında (T.C. Kalkınma
Bakanlığı, 2013) ise, konuyla ilgili şu ifadelere yer verilmiştir: (i) İlk ve orta öğre-
timde başta engelliler ve kız çocukları olmak üzere tüm çocukların okula erişimi
sağlanacak, sınıf tekrarı ve okul terki azaltılacaktır (Madde 147); (ii) Özel eğitime
448 Türk Eğitim Tarihi

gereksinim duyan engellilerin ve özel yetenekli bireylerin, bütünleştirme eğitimi


doğrultusunda, uygun ortamlarda eğitimlerinin sağlanması amacıyla beşeri ve fi-
ziki altyapı güçlendirilecektir (Madde 148), (iii) ….korunmaya muhtaç çocuklara
yönelik kurum bakımı dışında alternatif modeller geliştirilmesinin yanında fiziki
çevre şartlarının engellilere uygun hale getirilmesi, engellilerin eğitime ve işgücü
piyasasına katılımının artırılması ve bakım hizmetlerinin niteliğinin yükseltilme-
si, artan yaşlı nüfusa yönelik hizmetlerin çeşitlendirilmesi ve yaygınlaştırılması
ihtiyacı önemini korumaktadır (Madde 275), ve (iv) Engellilere yönelik eğitim,
istihdam ve bakım hizmetlerinin etkinliği ve denetimi artırılacak, bu kapsamda
kaynaklar daha verimli kullanılacak ve fiziksel çevre şartları engellilere uygun hale
getirilecektir (Madde 284).2019-2023 yılları arasında uygulamaya konmak üzere
hazırlanan 11. Kalkınma Planında (T.C. Kalkınma Bakanlığı, 2018) da özel eğiti-
me yönelik şu ifadelere rastlanmıştır: (i) Özel eğitime gereksinim duyan bireylerin
eğitim hizmetlerinden istifade edebilmeleri için beşeri ve fiziki imkânlar güçlen-
dirilecektir (Madde 552. s. 136), (ii) Özel eğitime gereksinim duyan bireylerin tes-
piti için il bazlı taramalar gerçekleştirilecek ve ihtiyaç haritaları oluşturulacaktır
(Madde 552.1), (iii) Özel eğitim hizmetinin yaygınlaşması için mobil platformlar
kurulacaktır (Madde 552.2), (iv) Özel yetenekli çocuklar için Eğitim, Bilim ve De-
ğerlendirme Kurulu oluşturulacaktır (Madde 552.4), (v) Üniversitelerle işbirliği
yapılarak zekâ ve yetenek testlerinin niteliği geliştirilecek, zekâve yetenek tanıla-
ma ve izleme merkezleri oluşturulacaktır (Madde 552.5.), (vii) Engellilerin meslek
edinmesine yönelik uzaktan eğitim programları geliştirilecektir (Madde 572.1) ve
(viii) Engellilerin işgücüne katılımını ve istihdam edilebilirliğini artırmak için ge-
nel ve mesleki eğitim, mesleki rehabilitasyon, kendi işini kurma hibe desteği ve iş
ve meslek danışmanlığı hizmetleri geliştirilecektir (Madde 572.2). Buradan, özel
eğitime gereksinim duyan, özellikle engelli bireylerin, eğitimine ilişkin alınan ted-
birlerle konuya verilen önemin giderek arttığı sonucuna ulaşılabilir.

4.Özel Eğitim Hizmetlerinin Yaygınlaştırılması ve Örgütsel Yapısı


Türk Milli Eğitim Sistemi’ninözel eğitim alanında öğretmen yetiştirme se-
rüveni, 1952–1953 eğitim-öğretimyılında Gazi Eğitim Enstitüsü bünyesinde iki
yıllık bir eğitim-öğretim sürecini kapsayan Özel Eğitim Şubesi’nin açılması ile
başlamıştır. İlkokul öğretmenliğini en az iki yıl süreyle başarılı bir şekilde yürüt-
müş ve mesleki bilgi ve becerilere haiz, çocuklara karşı şefkatli, azimli ve sabırlı-
olduğuilgili milli eğitim müdürlüğünce belgelendirilen kişiler arasından öğrenci
kabul eden (Pektaş,2008)bu program, iki dönem mezun verdikten sonra kapatı
lmıştır(Ataman,2008).1955-1979 yılları arasını kapsayan süreçte ise özel eğitim
okul ve sınıflarında, özel eğitim konusunda 2-3 haftalık hizmet içi seminere tabi
Türkiye’de Özel Eğitim 449

tutulan ya dabu alanda herhangi bir eğitim almamış sınıf ve branş öğretmenleri
görevlendirilmiştir (MEB, 2011). 1978-1979 eğitim öğretim yılında, “Özel Eğitim
Öğretmenliği Sertifika Programı” açılarak 625 sınıf öğretmenine bu alanda eğitim
verilmiş (Ataman, 2005) ve bu program, 1982 yılında yüksek öğretimin yeniden
yapılandırılmasına kadar devam etmiştir.Bununla birlikte, özel eğitim alanına
üniversite düzeyinde personel yetiştirme programı, 1981 yılına kadar yalnızca
Ankara Üniversitesi’nde yürütülmekte iken, 1981 yılında, Eskişehir İktisadi ve
İdari Bilimler Akademisi’nde (yeni adıyla Anadolu Üniversitesi) “Özel Eğitim Ser-
tifika Programı”nın başlatılmasıyla ülke çapında özel eğitim personeli yetiştirme
çalışmaları hız kazanmıştır.1983 yılında Anadolu Üniversitesi Eğitim Fakültesinde
Özel Eğitim Öğretmenliği Programı öğrenci alımına başlamışve ilk mezunlarını
1987 yılında vermiştir (Çağlar, 1990). Adı 1989 yılında “Özel Eğitim Öğretmenliği
Bölümü” şeklinde değiştirilenbirimde“İşitme Engelliler Öğretmenliği” ve “Zihin
Engelliler Öğretmenliği” programları birlikte yürütülmüştür (Kavak, Aydın, &Al-
tun, 2007). Özel eğitim alanında görev alacak öğretmen ve personelin yetiştirilme-
si için gerekli tedbirlerin alınacağı,1985-1989 yılları arasında uygulanan Beşinci
Beş Yıllık Kalkınma Planında (DPT, 1984) vurgulanmış (Yükseköğretim Kurulu
Başkanlığı, 2007, p. 24), 1986 yılındaGazi Üniversitesi Gazi Eğitim Fakültesi Eği-
tim Bilimleri Bölümü’nde “Özel Eğitim Anabilim Dalı”kurularak Özel Eğitim Öğ-
retmenliği programına öğrenci alınmaya başlanmıştır. Bu programda eğitim alan
öğrencilerin diplomaları “özel eğitim öğretmeni lisansı” olarak düzenlenmekle
birlikte,söz konusu öğrenciler yükseköğretimlerinin ilk iki yılında ortak zorunlu
mesleki ve alan eğitimi derslerini, 3.ve 4. yılındaise zihin engelliler veyagörme-
engelliler öğretmenliği alanlarından birinde uzmanlaşmak üzere ilgili programda
ön görülen dersleri almışlardır. Bu programları, Abant İzzet Baysal Üniversitesi,
Ankara Üniversitesi, Karadeniz Teknik Üniversitesi, 19 Mayıs Üniversitesi, Konya
Selçuk Üniversitesi, Marmara ve Sakarya Üniversiteleri Eğitim Fakültelerinde açı-
lan Özel Eğitim Öğretmenliği Programları izlemiştir.Bugün Türkiye ve KKTC’de
27 devlet ve 14 vakıf olmak üzere toplam 41 üniversitede Özel Eğitim Öğretmen-
liği programı,alanda görevlendirilecek öğretmen adaylarını yetiştirmeye devam
etmektedir (YÖK, 2019). Bunun yanında, Yükseköğretim Kurulu Başkanlığınca
2018 yılında güncellenerek 2018-2019 eğitim-öğretim yılı itibariyle uygulanmaya
başlanan öğretmen yetiştirme programlarının tamamında “Özel Eğitim ve Kay-
naştırma” dersine zorunlu mesleki ders statüsünde yer verilmiştir. Söz konusu
dersin, içeriği itibariyle (Özel eğitimin ilkeleri; özel eğitimle ilgili yasaldüzenleme-
ler, kaynaştırmave destek özel eğitim hizmetleri vs.) farklı branşlarda görev alacak
dahi olsalar, tüm öğretmen adaylarının konuyla ilgili farkındalıklarının arttırılma-
sına yönelik olduğu düşünülmektedir.
450 Türk Eğitim Tarihi

1992’ye gelindiğinde,3797 sayılı kanunla “Özel Eğitim, Rehberlik ve Danışma


HizmetleriGenel Müdürlüğü” kurulmuş, Müdürlüğebağlı 3 daire başkanlığıve on-
ların da altında 23 şube müdürlüğü oluşturulmaksuretiyleson derece kapsamlı bir
teşkilatlanmaya gidilmiştir. Müdürlük, 2019 yılı itibari ile “Özel Eğitim ve Rehber-
lik Hizmetleri Genel Müdürlüğü” adı altında ve bünyesindeki 7 daire başkanlığı ile
çalışmalarını sürdürmektedir (Bkz. Şekil 1).

Özel
Ö e Eğitim
ğt ve Rehberlik
Hizmetleri
metleri Genel
Hizm
H Gen Müdürü
nel Mü
n üddürrü

Eğitim Politikaları m Rehberlik


m,
Eğitim, R berrl
Rehb rlik
k Programlar ve neklilee
erin
Özel Yeteneklilerin Reh
ehberrlik ve
Rehberlik e İİnceleme
n
nceleme ve
ve
Grup Başkanlığı K
Kaynaaştırrm
ve Kaynaştırmam
ma Öğretim Materyalleri mesi Grup
Geliştirilmesi Grup A raşttırma
Araştırma Değerlendirme
De
eğerlendirm
ğ m
me
Grup p Başkanlığı
Başşkan
nlıığı
n ığı Grup Başkanlığı anlığı
Başkanlığı Gr
rup
up Ba
Grup aşkanlıığı
ı
Başkanlığı Gr
rup
u Başkanlığı
Grup Başkannlıığı
ı

Eğitim
Eği
itim
m ve Öğretim
Ö ğretiim Prog.
P . İzleme,
İz
zleme, İnc
İnceleme
celem
c me
Str
rateji Geliştirme
Strateji Geliştirm
me Ders
Ders Kitap.
er Kita
ap. v
ve Öğrt.
e Öğ
Öğrt. Re
Rehberlik
ehberlik ve Arşt.
Arşşt.
Kaynaştırma
Kayn
naştıırma
ı ve Değ
Değr.
ğr.
ğ
G
Grubu Mat. Grubu
Grubu
Gru Merk.
Merk. Grubu
Grubu
G
Grubbu Grub
Grubu
bu

Rehberlik
hberlik Ders
D ers Kitapları
Kitaplaarı ve
v
Stratejik
Str
ratejik
k Planlama
Planlam
ma Psikososyal
Hizmetleri
metleri Eğt.
ğt. Arç. Ger.
Eğ r. Arşt.
Arrşt. Özel Büro
Ö Bü
üro
üro Projeler
Projeler Grubu
G u
G
Grubu Hizmetler Grubu
Grubu ve
v e Geliş. Grubu
Grrubuu

Bütçe Yatırım ve
v İnsan
İn
nsan
s Kaynaklar
Kaynakları,
rı, Biilişim Hiz
Bilişim Hizm. ve
Mevzuat
uat Grubu
u Donatım
onatım İİdari
dari
d ve Destek
k İs
İstatistik
statistik G
Grubu
Hizmetleri
tleri Grubu
Grub
bu Hizmetleri
H izmetleri
i Grubu
Grubbu

Şekil 1: Özel Eğitim ve Rehberlik Hizmetleri Genel MüdürlüğüTeşkilat Yapısı (https://


orgm.meb.gov.tr/alt_sayfalar/teskilat_yapisi.html Erişim tarihi: 23.09.2019)

Özel eğitim ve rehberlik hizmetleri, Milli Eğitim teşkilat yapısı gereği, mer-
kezdeÖzel Eğitim ve Rehberlik Hizmetleri Genel Müdürlüğü,taşradaise illerde
Milli Eğitim Müdürlüğü bünyesinde bir müdüryardımcısı ve ona bağlı «Rehber-
lik ve Araştırma Merkezleri» aracılığıyla sevk ve idare edilmektedir.Ayrıca şahıs,
kurum ve kuruluşlar tarafından açılan özel eğitim okulları desteklenmekte vebu
kurumlar özel eğitimin taşra örgütünün parçaları olarak hizmet vermektedir.

5.Türkiye’de Engelli Bireylerde Durum


Türkiye’de idari kayıtlara dayalı olarak nüfusun genel yapısı, göç, engellilik, iş
gücü, doğurganlık, bina ve konut gibi alanlarda on yılda bir yapılan ve sonuncu-
su2011 yılında gerçekleştirilenNüfus ve Konut Araştırması(NKA)’na ilişkin rapor
2013 yılında yayımlanmıştır. Ülkemizde yapılan en kapsamlı araştırmalardan biri
olan söz konusu araştırmanın sonuçlarına göre en az bir engele sahip bireylere
ilişkin veriler Tablo 1’de sunulmuştur.
Türkiye’de Özel Eğitim 451

Tablo 1. Yaş grubu ve cinsiyete göre en az bir engeli olan nüfus (nx1000)
Yaş Grubu Kadın Kadın (%) Erkek Erkek (%) Toplam Toplam (%)
Toplam 2791 7,9 2085 5,9 4879 6,9
3-9 86 2,1 110 2,5 196 2,3
10-14 58 1,8 81 2,4 139 2,1
15-19 61 2,0 85 2,6 145 2,3
20-24 60 2,0 110 3,4 170 2,7
25-29 70 2,3 96 3,0 166 2,6
30-34 96 3,0 111 3,4 207 3,2
35-39 113 4,1 115 4,0 228 4,0
40-44 128 5,6 112 4,7 241 5,1
45-49 188 7,8 143 5,9 332 6,9
50-54 198 10,7 133 7,1 330 8,8
55-59 259 15,0 157 9,2 417 12,1
60-64 269 20,4 149 12,3 419 16,5
65-69 267 27,2 158 18,3 425 23,0
70-74 288 36,3 169 26,3 458 31,9
75+ 650 50,3 356 40,9 1006 46,5
Tablo 1’de görüldüğü gibi, ülkemizde en az bir engeli bulunan (görme;
işitme;konuşma; öğrenme güçlüğü vs.) 3 yaş ve üzeri bireylerin Türkiyenüfusuna
oranı %6,9 olarak tespit edilmiştir. Bu oran kadınlarda %7,9 iken erkeklerde %5,9
olarak bulunmuştur. Konuya yaş grupları açısından bakıldığında ise, yaş ilerle-
dikçe en az bir engele sahip olma oranının sürekli arttığı gözlemlenmektedir.Söz
konusu durumun Türkiye haritası üzerinde gösterimi Şekil 2’de yer almaktadır.

Şekil 2:Türkiye’deen az bir engeli olan (3 yaş ve üzeri) bireylerin illere göre ora-
nı (%) https://ailevecalisma.gov.tr/media/5677/nufus-ve-konut-arastirmasi-
engellilik-arastirma-sonuclari.pdf
452 Türk Eğitim Tarihi

Araştırma verileri, %100 veya ileri derecede görme engelli bireylerin, ülkenin
genel nüfusuna oranının %1,4 olduğunu göstermiştir. Bu oran erkekler için %1,3
iken, kadınlar için %1,5 olarak hesaplanmış ve nüfusun %7,6’sı görmede biraz zor-
landığını ifade etmiştir. Görmede çok zorlanan veya hiç göremeyen nüfusun ülke
geneline oranı 30-34 yaş grubunda %0,6 iken 50-54 yaş grubunda %1,9’a yüksel-
mektedir. Van, Muş (%96,6) ve Şanlıurfa’nın (%95,4) görmede en az zorluk yaşa-
nan iller olduğu tespit edilmiştir.
İşitme cihazı kullanıyor olmasına rağmen ileri derecede işitme güçlüğü yaşa-
yan veya hiç işitmeyen nüfusun genel ülke nüfusuna oranının %1,1 olduğu ortaya
çıkmıştır. Nüfusun %3,7’si ise işitmede biraz zorlandığını beyan etmiştir. İşitme
cihazı kullanıyor olmasına rağmen ileri düzeyde işitme güçlüğü yaşayan veya
hiç işitmeyen nüfusun oranı 25-29 yaş grubunda %0,4 iken, 55-59 yaş grubunda
%1,3›e; 75 ve üzeri yaş grubunda ise %14,5›e kadar yükselmektedir. İşitme güçlüğü
yaşamayan (işitme cihazı kullanımı ile bu güçlüğü aşanlar dâhil) kişilerin oranının
en yüksek olduğu iller sırasıyla Muş (%97,7), Van (%97,6) ve Şırnak’tır (%97,1).
İleri düzeyde işitme güçlüğü yaşayan veya hiç işitmeyen nüfus oranının en yüksek
olduğu iller ise Tunceli (%2,7), Artvin (%2,2) ve Çorum (%2) olmuştur.
Tutukluk ve kekemelik gibi nedenlerden dolayı konuşma güçlüğü çeken nü-
fusun (3 yaş ve üzeri) oranı %0,7’dir. Bu oran 15-19 yaş grubunda %0,6 iken 65-69
yaş grubunda %1,3 ve 75 ve üzeri yaş grubunda %4 olarak görülmektedir. Konuş-
mada çok az zorlandığını belirten kişilerin oranı %1,5’tur. Konuşma zorluğu ya-
şayan nüfusun genel nüfusa oranının en yüksek olduğu illerin ise Tunceli (%1,8),
Artvin (%1,6) ve Rize (%1,2) olduğu görülmüştür. Buna karşılık, herhangi bir ko-
nuşma bozukluğu, tutukluk, kekemelikyaşamayan nüfusun oranının en yüksek
olduğu illerimiz İzmir, Kocaeli (%98,4) ve Van’dır (%98,3).
Yürümede, merdiven çıkma veya inmede zorluk yaşamayan nüfusun (3 yaş
ve üzeri) genel nüfusa oranı %90’dır. Bacaklarını kullanarak hareket etmede çok
zorlandığını veya hiç yürüyemediğini belirten nüfusun oranı %3,3’tür. Hiç yü-
rüyemediğini beyan eden erkekler için %2,4 olan bu oran, kadınlarda %4,1’dir.
Yürüyemediğini ya da yürümede çok zorlandığını belirten 20-24 yaş grubundaki
nüfusun oranı %0,8 iken bu oran 40-44 yaş grubunda %2’ye çıkmakta; 60-64 yaş
grubunda %8,5’e, 75 ve üzeri yaşlarda ise %30’a ulaşmaktadır. Yürüme konusunda
çok zorlanan veya hiç yürüyemeyen bireyler sırasıyla en çok Tunceli (%6,2), Ço-
rum (%5,9) ve Kırşehir (%5,7)’de yaşamaktadır.
Akranları ile kıyaslandığında, yeni bilgi ve becerileri öğrenme (okuma ve yaz-
ma, hesaplama, basit problemleri çözme gibi), yakın geçmişte yaşanan olayları ve
bunlara ilişkin zamanları zihinde tutma ve dikkatini toplamada çok zorlandığını
Türkiye’de Özel Eğitim 453

veya bunların hiçbirini yapamadığını ifade eden nüfusun (3 yaş ve üzeri) genel
nüfusa oranı %2’dir. Bu oran erkekler için %1,6 iken, kadınlar için %2,4 olarak ger-
çekleşmiştir. 20-24 yaş grubunda öğrenme-hatırlamada %1 oranında yaşanan bu
sorun, 60-64 yaş grubunda%3,5’e, 75 ve üzeri yaş grubunda ise %14,2’ye yüksel-
mektedir. Zihinsel engel, hafıza sorunu ve dikkat dağınıklığı kategorilerinde hafif
güçlük çektiğini belirten nüfusun oranı %3,4; hiç güçlük yaşamadığını beyan eden
kişilerin toplam nüfusa oranı ise %94,6 olarak bulunmuştur. İller bazında yapı-
lan değerlendirmeler; öğrenme, basit dört işlem yapma, hatırlama veya dikkatini
toplamada yaşıtlarına göre bir hayli zorlanan veya bunların hiçbirini yapamayan
nüfusun genel nüfusa oranının en yüksek olduğu illerin Giresun (%5,5), Sinop
(%5) ve Artvin (%4,7) olduğunu göstermektedir. Diğer yandan belirtilen nüfus
oranının endüşük olduğu iller ise, sırasıyla, Kocaeli, İstanbul (%1,1) ve Ankara’dır
(%1,3).
Ülkemizde ve dünyada yıllara göre engellilik oranının arttığı görülmekte olup
bu artışın önümüzdeki dönemlerde daha da büyüyeceği düşünülmektedir.Yaşam
standartlarının yükselmesine bağlı olarakülke nüfuslarının yaşlanması, yaşlılarda
engelli olma riskinin yüksek olması, kalp ve damar hastalıkları, diyabet, kanser ve
akıl sağlığı bozuklukları gibi kronik hastalıkların tüm dünya üzerinde artış gös-
termesi, engelliğinin artmasının nedenleri arasında görülmektedir (Dünya Sağlık
Örgütü, 2011).

6.Özel Eğitime İhtiyaç Duyan Bireylere Sağlanan Eğitim Olanakları


Kanunlar önünde eşitlik ilkesinin engelli bireylerinkarşılaştığı sorunla-
rın çözümünde yetersiz kalması sebebiyle toplumun diğer kesimlerine sağlanan
haklardan eşit oranda yararlanabilmeleri için dezavantajlı gruplara yönelik bazı
ayrıcalıklar tanımlanmıştır. Benzer şekilde, sosyal devlet anlayışı gereği,bu birey-
lerineğitim ve öğretim hakkından engelli olmayan bireylerle eşit ölçüde faydalana-
bilmesiiçin bazı yasal düzenlemeler yapılarak, bu gruplara yönelik pozitif ayrımcı-
lık maddesi mevcut anayasadakiyerini almıştır. 
İçinde bulunduğumuz yüzyılda, kişiye verilen önem ve değerin gün geçtikçe
arttığı bireyselleşen bir toplumun oluşumuna şahit olmaktayız. Bu çerçevede,ülke
nüfusunun önemli bir kesimini oluşturan engelli bireylerin de ihtiyaçlarınaistina-
den eğitim-öğretim olanakları geliştirilmektedir. Bubireylerin en önemli hakla-
rından biri olan eğitim ve öğretim hakkı, göz ardı edilemeyecek kadarönemli bir
konunun temelini teşkil etmektedir. Özellikle 1950ler’den sonra eğitim alanında
yapılan çalışmalarincelendiğinde hem kanuni düzenlemeler hem de uygulamalar
açısından çok sayıda iyileştirme çalışmasının hayata geçirildiği görülmektedir. Ül-
454 Türk Eğitim Tarihi

kemizde 9.361 özel eğitim sınıfında 145.980 kız ve 252.835 erkek olmak üzere top-
lam 398.815 engelli öğrenciye 14.043 öğretmen ile örgün eğitim hizmeti verilmek-
tedir (Millî Eğitim İstatistikleri, 2019). Özel yetenekli öğrencilere yönelik Bilim
veSanat Merkezi, engelli bireylere yönelik meslek edindirme okulları, kaynaştırma
programları gibi çok sayıda uygulamayla özel eğitim ihtiyacı duyan bireylerin top-
lumla barışık, mutlu ve huzurlu bir şekilde yaşaması sağlanaraktoplumda önemli
bir yere sahip olduklarıhatırlatılmaya çalışılmaktadır.Eğitim-öğretime ilişkin sağ-
lanan imkânlar ise şöyle sıralanmaktadır:
• Sağlık kurulu raporu ile engelli oldukları belirtilen çocuklar veyaRehber-
lik Araştırma Merkezleri tarafından yönlendirme raporu verilençocuk-
lar için Millî Eğitim Bakanlığı tarafından eğitim yardımı yapılmaktadır.
• Engelli çocuğu olan aileler Rehberlik ve Araştırma Merkezlerine başvu-
rarak danışmanlık hizmeti alabilmektedir.
• Engelli bireylerin resmi ya da özel eğitim merkezlerinden aldıkları eği-
timle ilgili giderleribütçe uygulama talimatları doğrultusunda devletçe
karşılanmaktadır.
• Engelli oldukları halde zorunlu eğitim çağında olan çocukların özel eği-
tim-öğretim hizmeti almaları sağlanmaktadır.
• Zihinsel engelli bireyler engel durumuna göre yapılandırılarak açılan
okullarda ya da normal okullarda kaynaştırma eğitimi alabilmektedir.
• Görme engelli öğrenciler ilkokulu bitirdikten sonra eğitim hayatlarına
normal okullarda kaynaştırma eğitimiyle devam edebilmektedir.
• Görme engelli öğrenciler için Braille alfabesi ile yazılmış ortaokul ve lise
ders kitapları devlet tarafından basılarak bu öğrencilere ücretsiz dağıtıl-
maktadır.
• Görme konusunda sorun yaşayan üniversite öğrencileri öğrenim gör-
dükleri kurumlara başvuru yaparak sınav sorularını daha büyük puntolu
harflerle yazılmış olarak alabilmektedir.
• İşitme engelli öğrencilere okul öncesi, ilkokul, ortaokul ve lise seviyesin-
de gündüzlü veya yatılı eğitim hizmeti veren okullar mevcuttur.
• Meslek liselerine gitmek isteyen işitme engelli öğrenciler bu kurumlara
sınavsız yerleşebilmektedir.
• İşitme özürlü öğrenciler liseyi tamamladıktan sonra yükseköğrenimle-
rini Eskişehir Anadolu Üniversitesi’ne bağlı Entegre Yüksek Okulu’nda
devam edebilmektedir.
Türkiye’de Özel Eğitim 455

• Üniversite giriş sınavlarında ortopedik ve görme engelliler için ayrı sınav


mekânları hazırlanır. Görme engelliler veya az gören öğrenciler için bu
sınavlarda 30 dakika ek süreverilir. Ayrıca sınav sırasında bu öğrencilere
soruları sesli olarak okuyacak ve cevapları işaretleyecek yardımcı gözet-
men verilerek sınavları yapılır.
• Ortopedik engelliler için okul öncesi, ilkokul, ortaokul ve meslek lisesi
seviyesinde yatılı ve gündüzlü olmak üzere eğitim alma imkânı sunul-
maktadır.
• Tedavileri uzun süreli olan ve öğrenim çağındaki çocuklar bazı hasta-
nelerde “Hastane Okulları” açılarak eğitimlerine orada devam etmeleri
sağlanmaktadır.
• Engellilerin profesyonel olarak spor yapmalarına imkân sağlamak için
“Türkiye Bedensel Engelliler Spor Federasyonu” mevcuttur.
• Herhangi bir yükseköğretim kurumunu kazanan engelli öğrenciler o il-
deki valilik bünyesindeki sosyal yardımlaşma ve dayanışma vakfına baş-
vurarak burslardan yararlanabilir.
• Engelli öğrenciler Kredi ve Yurtlar Kurumu Genel Müdürlüğünün öğ-
renci yurtlarından engel durumlarına göre ayarlama yapılarak faydalan-
maları sağlanır.
• Kredi ve Yurtlar Kurumu tarafından verilen harç ve öğrenim kredile-
rinde engellilik oranı %40’ın üzerinde olduğunu belgeleyen öğrencilere
öncelik tanınmaktadır. Ayrıca kredinin geri ödenmesinde %50 indirim
yapılmaktadır.
• Tüm eğitim öğretim kurumları, kamu ve özel sektör binalarında engelli-
ler için rampa veya asansör bulunması istenmektedir. Toplu taşıma araç-
larında da engelli bireylerin faydalanabileceği donanımlar yapılmaktadır.
• Engelli bireyler için belediyeler, halk eğitim merkezleri,Türkiye iş ku-
rumu, mesleki eğitim merkezleri, vakıflar veilgili dernekler hobi ya da
meslek edinme kursları açmaktadır.
• Millî Eğitim Bakanlığı engelli bireylere özel meslek kursları açmakta-
dır. Bu kurslara devam eden engelli kişiler kurslara devam ettikleri süre
boyunca kanunen çırak ve öğrencilere verilen haklardan yararlanmak-
tadırlar. İşe yerleştirmelerde bu meslek edinme kurslarından belge alan
engelli vatandaşlara öncelik verilmektedir.
456 Türk Eğitim Tarihi

• 2019-2020 eğitim öğretim yılı itibari ile 81 ilde 142 Bilim ve SanatMerke-
zinde yaklaşık 45.000 üstün yetenekli öğrenci ücretsiz eğitim almaktadır.

7.Özel Eğitimin Uygulanması Alanında Yaşanan Sorunlar


Özel eğitime gereksinim duyan bireylerin bu eğitimlereerişim konusunda,
tüm engellilerin aynı şartlarda olmamasından kaynaklı bazı sorunlarla karşı kar-
şıya kaldığı bilinmektedir. Bunların başında engellilerin eğitim olanaklarına yete-
rince ve aynı ölçüde ulaşamaması gelmektedir. Engelli bireylerin fiziksel engellere
ve ayırımcılığa maruz kalması, toplum içindeki düşük roller, işsizlik, yoksulluk ve
daha birçok konu engellilerin karşılaştığı diğer sorunlar arasındadır (Besiri, 2009).
Engellilere yönelik oluşan ön yargılardan kaynaklı eğitim ve istihdam alanlarında
karşılaştıkları sorunlar, bu bireylerin bir anlamda toplumun kıyısında bekletilme-
sine neden olmaktadır. Burada engelli bireylerin eğitiminde yaşanan sorunlara ait
bazı araştırmalarda elde edilen bulgulara yer verilmiştir.
Okul öncesi eğitimde kaynaştırma uygulamaları gereği özel gereksinimli ço-
cukların yerleştirilmesi sürecindeyaşanan sorunlar arasında,özel eğitim ve kay-
naştırma konusunda yeterli donanıma sahip olmayan okul öncesi öğretmenlerin-
den kaynaklı sorunların arttığı ifade edilmektedir (Altun & Gülben, 2009; Gök
& Erbaş, 2011; Temel, 2000).Türkiye’de Kaynaştırma/Bütünleştirme Yoluyla Eği-
timin Durumu (Tohum Otizm Vakfı, 2011) raporunda, destek eğitim hizmetleri-
nin yetersizliği kaynaştırma eğitiminde yaşanan sorunların temel nedeni olarak-
vurgulanmakta ve yönetmeliklerin uygulanması aşamasında sorunlar yaşandığı
ifade edilmiştir.Yine, okullarda kaynaştırma sınıfı uygulamalarında engelli öğ-
rencilerin akranlarıyla ilişkilerinin normalleşmesi amaçlanırken sınıf öğretmen-
lerinin kaynaştırma eğitimi hakkında yeterli düzeyde bilgilendirilmediği sonucu-
na ulaşılmıştır. Bunun, eğitim fakültelerinin bir kısmında özel eğitim derslerinin
gerektiği gibi verilmemesinden kaynaklandığı ifade edilmiştir (Çetin, 2004).Batu
ve Topsakal(2003)’ün çalışmasında, öğretmenler özel eğitim, kaynaştırma uygula-
ması ve bireyselleştirilmiş eğitim planı hazırlama konusunda kendilerini yetersiz
hissetmekle birlikte özel eğitim uzmanlarından yeterince yardım alamadıklarını
belirtmişlerdir.
Arslan ve Aslan (2014) tarafından gerçekleştirilen araştırmada, zihinsel en-
gelliler sınıf öğretmenlerinin, engellilerin eğitimi konusunda sınıf öğretmenlerin-
den ve branş öğretmenlerinden daha fazla duyarsızlaştığı sonucuna ulaşılmıştır.
Araştırmacılar, bunu,önceki dönemlerde zihinsel engelliler sınıf öğretmenliğine
alan dışından ve sınıf öğretmenliği bölümlerinden atanmış olmalarından kay-
naklı memnuniyetsizlik ile gerekçelendirmiştir. Bu da özel eğitim alanında, yal-
Türkiye’de Özel Eğitim 457

nızca alanda eğitim görmüş öğretmenlerin istihdam edilmesinin gerekliliğini


ortaya koymaktadır.Çetin ve Doğan (2018) tarafından Bilim ve Sanat Merkez-
lerinde görev yapan matematik öğretmenlerinin karşılaştıkları sorunlar üzerine
yapılan güncel bir çalışmada,bu merkezlerde görevli öğretmenlerin yoğunçalış-
ma saatleri sebebiylesosyalleşmede sorun yaşadığı, maddi ve özlük haklarında
kayıplarla karşı karşıya kaldığı, bu nedenle çalışma şartlarından memnun olma-
dıkları ifade edilmiştir.Ertem (2005) tarafından yapılan çalışmada ise, özel eğiti-
me gereksinim duyan kişilerinaile bağlarının oldukça zayıf olduğu görülmüş ve
bu bulgudan hareketle özel eğitime muhtaç aile ferdi bulunan ailelere Rehberlik
Araştırma Merkezlerinde eğitim verilmesi önerilmiştir. Böylelikle, bu bireylere en
yakın çevresinin daha ilgili ve özenli davranarak sosyal hayata uyumu konusunda
bazı ilerlemelerin olabileceği önerisinde bulunulmuştur.Gündüz ve Akın(2015),
Türkiye’de devlet okullarında özel eğitimle ilgili birçok sorun yaşandığı ve bunla-
rın en önemlisinin özel eğitim öğrencilerine uygun eğitim ortamlarınınsunulama-
ması olduğunu ifade etmiştir. Aynı araştırmada,özel eğitime yönelikdesteğin,şehir
merkezlerinde kırsala oranla daha fazlasağlandığını veşehir merkezi dışında yaşa-
yan özel gereksinimli bireylerinnispeten ihmal edildiğini belirtmişlerdir.
Her ne kadar yukarıda bahsi geçen araştırma bulguları ışığında sürece dair
aksaklıklar daha fazla göze çarpıyor olsa da, ülkemizde son yıllarda merkezi yer-
leştirme puanı ile öğrenci alan özel eğitim öğretmenliği programlarının giderek
yaygınlaşması, özel eğitim odağında yapılan bilimsel araştırma ve yayın sayısının
artması, yalnızca bu alanda yazılmış makalelerin yayımlandığı ulusal ve ulusla-
rarası dergilerin yoğun bir çalışma sürecinde yayın hayatına devam ediyor ol-
ması, yine bu alanda ulusal ve uluslararası nitelikte bilimsel etkinliklerin giderek
daha fazla düzenleniyor olması bilebugün Türkiye’de özel eğitime verilen önem
ve desteğingözle görülür bir biçimdearttığını göstermektedir. Özellikle son yıllar-
da “herkesin bir engelli adayı olduğu” gerçeğine dikkat çekilerek, Türkiye’deözel
eğitim hizmet ve kalitesinin yükseltilmesiadına birçok çalışmanıneşzamanlı bir
şekilde yürütüldüğü, gerek engelli gerekse üstün yetenekli bireyler konusunda ih-
tiyaç duyulandüzenlemelerin kanun ve yönetmelikler nezdinde gerçekleştirilerek
uygulama boyutundakiaksaklıkların hassasiyetle giderilmeye çalışıldığı gözlem-
lenmektedir.

Bölüm Özeti
Bu bölümde,özel eğitim kavramı ve içeriği ile özel eğitimin ilkeleri tanımlan-
mış, bu eğitime ihtiyaç duyan bireylerin engel sınıfları ve türleri hakkında bilgi ve-
rilmiş, Türkiye›de özel eğitimin tarihsel gelişimi ile özel eğitim konusundaki yasal
458 Türk Eğitim Tarihi

düzenlemelere değinilmiştir. Ayrıca, özel eğitim hizmetlerinin yaygınlaşması ve


örgütsel yapısı, Türkiye’deki kayıtlı engelli bireylerin engel türüne ilişkin istatistik-
sel dağılımdan yola çıkılarak Türk Eğitim Sisteminde özel eğitime ihtiyaç duyan
bireylere sunulan hizmetler, özel eğitim personelinin yetiştirilme süreci ve bu ko-
nuda atılan adımlar ve son olarak Türkiye’de özel eğitim hizmetlerinin gerçekleş-
me durumu ele alınmıştır. Tüm bunların sonucunda, özel eğitim konusunda ge-
linen noktanın geçmişe kıyasla sevindirici düzeyde olduğu söylenebilir. Nitekim,
10.-18. yüzyıllar arasında yalnızca devlet idaresinde ve askeri alanda görev alacak
kişilere özgü olduğu düşünülen özel eğitim, Osmanlı Devleti Dönemi’nde 18. yüz-
yıl itibariyle engellilerin de gereksinim duyduğu bir gerçeklik olarak ele alınmaya
başlanmış, Cumhuriyet’in ilk yıllarından da başlamak üzere gerek üstün yetenekli
gerekse engelli bireyler için planlama ve uygulamasına önem verilen bir süreç ha-
line gelmiştir. Bu eğitimi vermekle görevli personelin yükseköğretim düzeyinde
yetişmesi sürecinde atılan adımlar, konunun kalkınma planları ve anayasada her
geçen gün daha hassasiyetle ele alınmasının ülkemizde bu eğitime gereksinim du-
yan bireyler, aileleri ve yakınları açısından oldukça sevindirici olduğu söylenebilir.

Bölüm Değerlendirme Soruları


1. Aşağıda özellikleri verilen bireylerden hangisinin özel eğitim kapsamın-
da eğitim alması beklenir?
A) Kişisel gelişim düzeyi normal olan
B) Örgün eğitimini yarıda bırakan
C) Akranlarından anlamlı düzeyde farklı olan
D) Kişisel ihtiyaçlarını karşılamakta zorluk çekmeyen
E) Sosyal çevresiyle uyumlu olan

2. Türkiye’de idari kayıtlara dayalı olarak en az bir engeli olan nüfusun ge-
nel nüfusa oranı nedir?
%3 B. %5 C. %7 D. %10 E. %13
Türkiye’de Özel Eğitim 459

3. Doğum öncesi, doğum sırası veya doğum sonrasında meydana gelen


beyin hasarının neden olduğu kas ve sinir sistemi bozukluklarına bağlı
motor becerilerde yetersizliğinden dolayı özel eğitim ve destek eğitim
hizmetine ihtiyacı olan bireyin aşağıdaki gruplardan hangisinde değer-
lendirilir?
A) Serebral palsi
B) Ortopedik engelli
C) Orta düzeyde zihinsel engelli
D) Hafif düzeyde zihinsel engelli
E) Çok ağır düzeyde zihinsel engelli

4. Özel eğitimin amacı aşağıdakilerden hangisi değildir?


A) Engelli bireyleri toplumsal hayatın içinde tutmak
B) Bireyin bağımsız yaşama olasılığını en üst düzeye çıkarmak
C) Bireylerin yetersizliğinin engele dönüşmesini önlemek
D) Üstün yetenekli öğrencilerin akranlarıyla aynı gruplarda eğitim al-
masını sağlamak
E) Engelli bireylere öz bakım, temizlik, beslenme gibi temel yaşam be-
cerilerinin kazandırılması
460 Türk Eğitim Tarihi

5. Aşağıda verilenlerden hangisi Türk Milli Eğitimini düzenleyen genel


esaslar doğrultusunda özel eğitim ile ilgili temel ilkelerden birisi değildir?
A) Özel eğitime erken başlamak esastır.
B) Ailelerin, özel eğitim sürecinin her boyutuna aktif katılmalarının
sağlanması esastır.
C) Özel eğitim gerektiren tüm bireyler, ilgi, istek, yeterlilik ve yetenek-
leri doğrultusunda ve ölçüsünde özel eğitim hizmetlerinden yarar-
landırılır.
D) Özel eğitim politikalarının geliştirilmesinde, engelli bireylerin ör-
gütlerinin görüşlerine yer verilmez.
E) Özel eğitim hizmetleri, özel eğitim gerektiren bireylerin toplumla
etkileşim ve karşılıklı uyum sağlama sürecini kapsayacak şekilde
planlanır.

6. Aşağıdakilerden hangisi bir engel türü değildir?


A) Üstün ve Özel Yeteneklilik
B) Özel Öğrenme Güçlüğü
C) Zihinsel Yetersizlik
D) İşitme Yetersizliği
E) Anti-sosyal kişilik bozukluğu

7. Türkiye’deözel eğitim,aşağıdaki gelişmelerden hangisiyle örgün eğitim


sistemi içinde yer almaya başlamıştır?
A) 1363 yılında II.Murat tarafından Enderun Mekteplerinin açılması
B) 1889 yılında İstanbul Ticaret Mektebi içerisinde işitme engelli oku-
lunun açılması
C) 1908 yılında Kırklareli’nde Himaye-i Etfal Cemiyetinin(Türkiye Ço-
cuk Esirgeme Kurumu)kurulması
D) 1921 yılında Özel İzmir Sağırlar-Körler Okulu’nun açılması
E) 1950 yılında Milli Eğitim Bakanlığı bünyesinde Özel Eğitim Hiz-
metleri Başkanlığının kurulması
Türkiye’de Özel Eğitim 461

8. Türkiye’de özel eğitim alanında ilk öğretmen yetiştirme programı aşağı-


daki yükseköğretim kurumlarından hangisinde açılmıştır?
A) Ankara Üniversitesi
B) Gazi Eğitim Enstitüsünde
C) Karadeniz Teknik Üniversitesi
D) Abant İzzet Baysal Üniversitesi
E) Eskişehir İktisadi ve İdari Bilimler Akademisi

9. Türkiye’deki idari kayıtlara dayalı olarak görme konusunda çok zorla-


nanveya hiç göremeyen nüfusun oranı %_____; farklı nedenlerle konuş-
ma güçlüğü çeken nüfusun oranı % ____; akranları ile kıyaslandığında
öğrenme güçlüğü çeken nüfusun oranı%___; işitme cihazı kullanıyor
olmasına rağmen duymada çok zorlananveya hiç duyamayan nüfusun
oranı ise %____ olarak hesaplanmıştır.

10. Türkiye’de özel gereksinimli bireylere sunulan hizmetlerden biri olarak,


engelli çocuğu olan aileler,_____________________________ başvura-
rak ücretsiz danışmanlık hizmeti alabilmektedir.

Kaynaklar
Ağırnaslı, N. (2017). Selçuklular döneminde şehzâde eğitimi. Medeniyet ve Toplum Dergisi, 1(1)
, 73-91. https://dergipark.org.tr/tr/pub/metder/issue/31233/455466
Akça, Y., Şahan, G., & Tural, A. Türkiye’nin kalkınma planlarında eğitim politikalarının değer-
lendirilmesi. International Journal of Cultural and Social Studies (IntJCSS), 3 (Special Issue),
394-403. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/388899
Akyüz, Y. (1992). Atatürk’ün eğitim düşüncesinin kökenleri. Atatürk Araştırma Merkezi Dergi-
si, 4. 361-362.
Altun, T., & Gülben, A. (2009). Okulöncesinde özel gereksinim duyan çocukların eğitimindeki
uygulamalar ve karşılaşılan sorunların öğretmen görüşleri açısından değerlendirilmesi. Sel-
çuk Üniversitesi Ahmet Keleşoğlu Eğitim Fakültesi Dergisi, 28, 253-272.
462 Türk Eğitim Tarihi

Altundemir, M. E. (2012). Kalkınma planlarından eğitime bakış: Kamusal mallar teorisi pers-
pektifinden. Bilgi Ekonomisi ve Yönetimi Dergisi, 7(1): 94-105. http://www.beykon.org/der-
gi/2012/SPRING/M.Altundemir.pdf
Arı, A., & Kartal, M. S. (2017). Tüm Öğretmenlik Programları İçin Özel Eğitime Giriş Tüm Öğret-
menlik Programları İçin. Konya: Eğitim Yayınevi.
Arslan, G., & Aslan, G. (2014). Zihin engelli bireylere eğitim veren öğretmenlerin tükenmişlik
düzeylerinin incelenmesi (Tokat ili örneği). Eğitim Bilimleri Araştırmaları Dergisi, 4(2), 49-
66.
Ataman, A. (2004). Özel Eğitime Öğretmen Yetiştirme Sisteminin Genel Değerlendirmesi ve
Bir Yetiştirme Programı Önerisi. 13.Ulusal Özel Eğitim Kongresi Bildirileri. Ankara: Kök
Yayıncılık.
Ataman, A. (2005). Özel Eğitime Giriş (2. Baskı). Ankara: Gündüz Eğitim.
Ataman, A. (2008). Gazi eğitim enstitüsü özel eğitim şubesi ilk mezunları. Özel Eğitim Dergi-
si, 9(1), 1.
Batu, S. & Topsakal, M. (2003). Özel eğitim danışmanlığı süreci ve bir danışmanlık örneği. An-
kara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Özel Eğitim Dergisi, 4(1), 19-29.
Besiri, A. (2009). Yoksulluk ekseninde engellilerin eğitimi. Türkiye Barolar Birliği Dergisi, 83,
353-374.
Çağlar, D. (1990). Türkiye’de özel eğitimin bugünkü durumu ve sorunları. Eğitim Bilimleri I.
Ulusal Kongresi, 24-28.
Çetin, Ç. (2004). Özel eğitim alanında çalışmakta olan farklı meslek grubundaki eğitimcilerin
yaşadığı güçlüklerin belirlenmesi. Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Özel Eğitim
Dergisi, 5(1), 35-46.
Çetin, A., & Doğan, A., (2018). Bilim ve sanat merkezlerinde görev yapan matematik öğretmen-
lerinin karşılaştıkları sorunlar.  Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Özel Eğitim
Dergisi, 19(4), 615-641.
Dünya Sağlık Örgütü, (2011). Dünya engellilik raporu.  http://siteresources.worldbank.org/
TURKEYINTURKISHEXTN/Resources/455687-1328710754698/YoneticiOzeti.pdf
Ergül, C., Baydık, B., & Demir, Ş. (2013). Özel eğitim öğretmen adaylarının ve öğretmenlerinin
zihin engelliler öğretmenliği lisans programı yeterliklerine ilişkin görüşleri. Kuram ve Uy-
gulamada Eğitim Bilimleri, 13(1), 499-522.
Ertem, İ. Ö. (2005). İlk üç yaşta gelişimsel sorunları olan çocuklar: üç sorun ve üç çözüm. Anka-
ra Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Özel Eğitim Dergisi, 6(02), 13-25.
Gök, G. & Erbaş, D. (2011). Okul öncesi eğitimi öğretmenlerinin kaynaştırma eğitimine ilişkin
görüşleri ve önerileri. International Journal of EarlyChildhood Special Education, 3(1), 66-87.
Gökmen, F. (2007). Türkiye’de özürlü haklarının gelişimi. Başbakanlık Özürlüler İdaresi Baş-
kanlığı, Öz-veri Dergisi, 2(4).
Güldenoğlu, B., & Kargın, T. (2012). Karşılıklı öğretim tekniğinin hafif derecede zihinsel engel-
li öğrencilerin okuduğunu anlama becerileri üzerindeki etkililiğinin incelenmesi. Ankara
Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Özel Eğitim Dergisi, 13(01), 17-34.
Gündüz, M., & Akın, Ö. E. Ö. A. (2015). Türkiye’de devlet okullarındaki özel eğitimle ilgili
sorunlar ve çözüm önerileri. Journal of Research in Education and Teaching, 4(2), 86-95.
Kafesoğlu, İ. (2009). Türk Millî Kültürü(28. Baskı),İstanbul: Ötüken Neşriyat.
Kargın, T. (2004). Kaynaştırma: Tanımı, gelişimi ve ilkeleri. Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri
Fakültesi Özel Eğitim Dergisi, 5(2), 1-13.
Kavak, Y., Aydın, A., & Altun, S. A. (2007). Öğretmen yetiştirme ve eğitim fakülteleri (1982-
Türkiye’de Özel Eğitim 463

2007), Ankara: Yükseköğretim Kurulu Yayını.


MEB. (2018). Özel Eğitim Hizmetleri Yönetmeliği.https://orgm.meb.gov.tr/meb_iys_dosya-
lar/2018_07/09101900_ozel_egitim_hizmetleri_yonetmeligi_07072018.pdf
MEB. (2011). Özel Eğitim Okullarında Aile Eğitimi Uygulamalarının Değerlendirilmesi. Ankara:
Eğitimi Araştırma ve Geliştirme Dairesi Başkanlığı
Millî Eğitim İstatistikleri, (2019). Örgün Eğitim Raporu, 2018-2019. https://sgb.meb.gov.tr/
meb_iys_dosyalar/2019_09/06141052_meb_istatistikleri_orgun_egitim_2018_2019.pdf
Orhan, S., & Genç, K. G. (2015). Engellilere yönelik ülkemizdeki özel eğitim hizmet uygulama-
ları ve örnek ülke karşılaştırması. Sosyal Politika Çalışmaları Dergisi, 35(2), 115-146.
Pektaş, H. (2008). Özel eğitim programlarından ve farklı programlardan mezun öğretmenle-
rin bireyselleştirilmiş eğitim programı kullanma durumlarının saptanması. Yayınlanmamış
yüksek lisans tezi, Gazi Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Ankara.
Sarıkaya, M. (2003). Savaş Yıllarında Himaye-i Etfal Cemiyeti’nin Çocuk Misafirhanesi ve Ço-
cuklar. Atatürk Dergisi, 3(1), 193-202.
Tanyeri, Y. (2016). İzmir school for the deaf. TurkishArchives of Otorhinolaryngology, 54(1), 1-4.
TBMM İnsan Haklarını İnceleme Komisyonu, (2013). Engelli Haklarını İnceleme Raporu.
Temel, Z. F. (2000). Okul öncesi eğitimcilerinin engellilerin kaynaştırılmasına ilişkin görüşleri.
Hacettepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 18(18), 148 -155.
T.C. Başbakanlık Devlet Planlama Teşkilatı Müsteşarlığı. (1968). İkinci beş yıllık kalkınma planı
(1968-1972), Ankara: Başbakanlık Devlet Matbaası. http://www.sbb.gov.tr/kalkinma-plan-
lari/ (08.10.2019 tarihinde erişim sağlanmıştır).
T.C. Başbakanlık Devlet Planlama Teşkilatı (1984). Beşinci beş yıllık kalkınma planı (1985–
1989), Ankara: DPT Yayın No: 1974. http://www.sbb.gov.tr/kalkinma-planlari/ (08.10.2019
tarihinde erişim sağlanmıştır).
T.C. Kalkınma Bakanlığı (2013). Onuncu kalkınma planı (2014-2018), Ankara. http://www.sbb.
gov.tr/kalkinma-planlari/ (08.10.2019 tarihinde erişim sağlanmıştır).
T.C. Yükseköğretim Kurulu Başkanlığı. (2007). Öğretmen yetiştirme ve eğitim fakülteleri
(1982-2007) (Öğretmenin Üniversitede Yetiştirilmesinin Değerlendirilmesi). Ankara: YÖK
Yayını. https://www.yok.gov.tr/Documents/Yayinlar/Yayinlarimiz/ogretmen-yetistirme-
ve-egitim-fakulteleri.pdf (08.10.2019 tarihinde erişim sağlanmıştır).
T.C. Yükseköğretim Kurulu Başkanlığı (2019). Özel Eğitim Öğretmenliği Programı Bulunan
Tüm Üniversiteler. https://yokatlas.yok.gov.tr/lisans-bolum.php?b=20903 (09.10.2019 tari-
hinde erişim sağlanmıştır).
Tohum Otizm Vakfı (TOV), (2011). Türkiye’de Kaynaştırma/Bütünleştirme yoluyla eğitimin
durumu raporu. Kaynaştırma /bütünleştirmenin etkililiğini artırmak için politika ve uygu-
lama önerileri projesi. https://www.tohumotizm.org.tr/wp-content/uploads/2018/06/3.pdf
Türkiye İstatistik Kurumu. (2011).Nüfus ve Konut Araştırması. https://ailevecalisma.gov.tr/me-
dia/5677/nufus-ve-konut-arastirmasi-engellilik-arastirma-sonuclari.pdf
Uçuş, Ş. (2016). Sınıf öğretmeni adaylarının ve okul öncesi öğretmeni adaylarının özel eğitime
ilişkin metaforik algılarının incelenmesi. Adıyaman Üniversitesi Eğitim Bilimleri Dergisi,
6(2), 360 – 388.
Ünal, V. (2012). Osmanlı’nın son dönemlerinde korunmaya muhtaç çocuklar için kurulan sos-
yal hizmet kuruluşları. Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 36(2), 1-27.
Üzümcü, M. (2018). Din öğretiminde özel gereksinimli öğrenciler için uyarlamalar. Electronic
Turkish Studies, 13(11), 1437-1460.
View publication stats

You might also like