ALE
 ALEFF
Urednik BrankoKuk  
ić 
4. knjiga

/\s
 ALE
 ALEFF
Z a š t it
it n i z n a k B i b l i o t e k e j e
a l h e m i j s k i s i m b o l z a  S u b l i m c i c i j u
 

E m il M . S IO R A N
Istorija 
i utopija

P r e v e o s a fr
fr a n c u s k o g

BrankoJelić 

2009

 
 E m i l M . S i o r a n Istori
ij
jai utopija 

Naslovoriig
ginala 
Emil M. Ciorun Histoireet Utopie 

Oprein a  
 
M ile G r o z đ a n i ć

Izclava č 
B ran k o K ukić I GradacK, Čačak—Beograd

D r u g o i z d a n je
je

Š ta m p a  
Š t a m p a r i j a Zuhra, B e o g r a d , V i t a n o v a č k a 1 5

© B r a n k o K u k iićć I GradacK 
 

www.gradac.org.yu

 
Istorija i utopija
 

7/

O dva tipa. društva.   — A z te z e m l j e k o ja je bila naša

  J Pi smo dal
 JP da l ek om  a s ada v i š e ni j e ni č i ja,j a, Vi m e ,
 pr i j ate
at el j u   p o s l e t o l i k o g o d i n a ć u tta
a n ja
ja ,
s a le
l e ć e ttee d a V amam p o d r o b n o
p i š e m o o n o m e č iim
m e ssee b
baa vi
vim , k a o i o o v o m , , d i v n o m “
s v e tu
tu u k o m e , k a k o k a ž e t e , i m a m s r e ću ć u d a ž iivv i m i k a o
p u t n iik
k s vuv u d a k is i s tta
a r iim
m . M o g a o b iih h Va am m o d go vo riti da
s e n i č iimm n e b a v i m i d a o v a j sv s v e t n i je j e d iivv a n . A i i t a k o
k r at
a t a k o d g o v o r n e bi b i m o g a o , i p o r e d t o g a š t o j e tta a-
čan, da utaži Va ašš u r a d o z n a l o s tt,, n iitt i d a u d o v o l ji ji m n o g o -
b r o j n i m p i tta a n j i m a k o jja a m i p o s t a v ljlj a t ee.. J e d n o m e đ u n jjii m a ,
k o j e ses e jjee d v a m o ž e r a z llii k o v a t i o d p r e k o r a , o s t a v i llo o j e na
m en e p o se b n o snaža an n u ttii s a
akk . Ž e l e l i b iiss ttee d a zzn nate nam e-
ravam Ii da se jednog dana vratim našem jeziku, ili mislim
d a o s t a n e m v e rra a n o v o m d r u g o m j e zzii k u n a k o m e se se , k a k o
Vi to sa ass v im
im n e o s n o v a n o p r e t p o s t a v l jja a r e , s l a k o ć o m i z ra ra -
ž a v a m — a j a t u lla a k o ć u n e p o s e d u j e m , n i t i ć u jjee i k a d a p o -
s e d o v a t i. i . U p u s t iio o b iih
h ssee u p r iičč a n j e o j e d n o j m o r i k a d a b ih ih
V am
a m p o t a n k o i s p r iičč a o p o v e s t m o ji j i h o d n o s a ssa a ovim po-
z a j m l j e n i m j e z iik k o m , ssa a s v iim m o v i m t o l i k o p u t: t : i o d v a g iv
iv a -
nim rečima, rečima pretanjenim, toliko tananim da čak
p re
r e sstt a jju
u d a p o s t o jjee , p o v i j e n i m p o d t e ššk k iim
m b r e m e n o m š tto o
i m g a n a m e ć e z a h t e v d a iizz r a z e n e z n a t n u r a zl zlik u u z n a č e -
n j u , r e č i m a k o j e ssu u p o s t a l e b e z i z r a ž a j n e z a t o š t o ssu u s v e iz iz -
r a z i le
l e , r e č i m a k o j e zza a s ttrr a ššu
u jju
u s v o j o m v e l ik i k o m t a č n o š ćću u,
r e č im
i m a o p t e r e ć e n i m u m o r o m i s ti t i d lj
l j i v o š ćću
u , d i s k re
r e t n iim
m
čak i u pro oss tta
a š ttvv u . K a k o o d j e d n o g S k iitt a m o ž e t e o č e k i v a -
t i d a im i m s e p r iill a g o đ a v a , d a u o očč a vva
a n jih o v o n e d v o s m is l e n o
značenje i njima se krajnje savesno i pošteno siuži? Među
njima nema ni jedne jedine čija iznemoglošću obeležena
o t m e n o s t n e iz i z a z iv
i v a u m e n i v r t o g la l a v i c u : u n j iim m a v i š e n e-
e-
m a n i n a j m a n j e g ttrr a ga g a z e m l jjee , k r vi
v i , n i d u š e . P o p u t m r tv tv a -
ca kruta i dostojanstvena sintaksa steže ih u svoje okvire i
o d r e đ u j e i m m e s tto o ssa a k o g a iih h n nii s am
am B o g n e b bii m o g a o p o -
m e r iitt i.
i . K o l ik
i k o k a ffaa iiss p i jjee m , k o l iik
k o c i g a r e t a p o p u š i m , k o l ii--
k o p u t a p o g l e d a m u ra r a z n e r e č n iik
k e d o k n a p iš i š e m k o l iik
ko-to-
l i k o p r a v i l n u r eč e č e n ic
i c u n a o v o m n e d o s t iž iž n o m , p o m o m
m i š lj
l j e n jju
u o d v e ć p l e m e n i t o m i o d v e ć o t m e n o m je z ik u ! T o
s am
am , n a n e s r e ć u , u v i d e o t e k p o s l e , k a d a je b i l o p r e k a s n o
d a o d u s t a n e m o d t o ga d a n naa n j e m u p iš i š e m , i n a č e n iik kada
ne bih ostavio naš jezik; pokatkad mi se događa da zaža-
I i m z a n j e g o v i m m i r iiss o m s v e ž iin n e i t ru
r u l e žžii , za
za o n o m m e -
š a v ini n o m S u n č e v e ssvv e ttll o s ti
ti i g o v e đ e b a l e g e k o j o m j e o n
p 'r
' r o žžee tt,, n j e g o v o m r u ž n o ć o m š tto
o rra
a đ a s et
e t u i n j e g o v o m d iv
iv -

8/

n o m r a s p u š t e n o š ć u . N i s a m u sstt a
ann jju
u d a m u s e v r a t iim
m ; je
je -
 z i k k o j i sa
s a m m o r a o d a p r i h v a t iim m k a o s v o j v e z u j e n i e z a ssee
b e i s e b i p o t č in i n j a v a u p r a v o n a p o r im
i m a k o j e sa
sa m m o r a o d a
u l o ž i m u č e ć i g a . J e s a m l i j a „ o t p a d n i k " , k a o š t o m i tot o u v i-
i-
 j e n o s t a v l j a t e d o z n a n j a ? U j e d n o m t i b e t s k o m t e k s t u k a ž e

st oe i d
i kao j ed a„ loetka od:ž bs ivnea psraem d eol elloon ga
o r isšvteet uu dp auos tbiin ni h
j ii““ z. aJ a pnr ee diedoe mu
k o m e sa s a m p r o v e o d e ti t i n j sstt vo
v o . IIp pak k,, m o r a m d a d o d a m d a
 je
 j e d i n o z b o g o p s e n a k o j i m a m e o k r u ž u j e m o j e p a m ć e n j e ,
ili zbog njegove nepouzdanosti, taj predeo proglašavam
z a ra ra jj.. S v e n as a s p r o g a n j a n a še še p o r e k l o ; o s e ć a n j e k o j e u m e -
n i b u d i m o j e p o r e k l o n e m i n o v n o se s e iz i z rra
a ža
ž a va
v a n e g a t iivv n iim m
r e č imi m a , j e z ik i k o m s a m o k a ž n ja j a v a n jja
a, svesno prihva ćen e i ob-
z n a n j e n e p o n i ž e n o s t i, i, p prr is
i s tta
a ja
ja n j a n na
a p o r a z . D a li li o v a k v o
r o d o l j u b l j e m o ž d a s p a d a u n a d l e ž n o s t p s iih h i jja a t rrii j e?
e ? P r iihh v a-
a-
ta m t a k kvv u o c e n u , a li li n e m o g u d a z a m i sl s l im
im n e k o d r u g o , te te
m i ov o , s o b ziro m na n na a š e s u d b i n e , i z g l e d a — š t o d a Va Va m
t o k r i je je m ? — k a o j e d i n o r a z u m n o .
S r e ć n i j i o d m e n e , V i s ttee b e z r o p t a n j a p r i h v a t i li l i n a ššuu z a-a-
vičajnu prašinu; Vi ste, uz to, sposobni da podnosite sve
r e ž i m e , p a i o n e n a j st s t ro
ro ž e . T o n e z n a č i d a n e č e z n e t e z a
ž i v o t o m p o s v o j o j v o l j i i z a n e r e d o m , a li li , n a k r aj a j u k r a je je v a ,
n e m a , k o l ik i k o m i j e p o z n a t o , čo čo v e k a k o j i j e k a o V i o d b o j a n
p r e m a p r a z n o v e r i c a m a v e z a n i m z a ,, , , d e m o k r a t iijj u “ . P o s to to -
 ja
 j a l o j e , d o d u š e , r a z d o b l j e u k o m e s a m i h s e g n u š a o k o l i -
k o i V i , a m o ž d a č a k i v iš i š e : t a d a s a m b i o m l a d i n is is a m m o -
g a o d a p r i h v a t i m k a k v e d r u g e i st s t in
i n e o s i m s v o j ih i h , n i titi d daa
p r i z n a m p r o t i v n i k u p r a v o d a iim m a s v o j e is i s ti
tin e , d a s e p o n o -
si njima ili ih nameće. Nisam bio u stanju da shvatim da
s e p o l i t ič i č k e p a r t i je je m o g u s u k o b i t i a d a p r i t o m j e d n a d r u -

gč uega n eL uj undi sš k
t ea. vUrs
r spta
t aa rtl rre
aemb ea n dt aar n
s eo ms ti
t irdei,
iž, i m
s iu
m bv o
i dl e oo nseammo n ć ae šl ot go
čovečanstva bez strasti i ubeđenja, nepodobnog da pri-
hvati ono što je apsolutno, lišenog budućnosti, ograniče-
n o g u s v ak ak o m p o g l e d u , n e s p o s o b n o g d a se u z d i g n e d o
o n e v i s o k e m u d r o s t i k o j a m i je j e o t k r i v a l a d a je j e s v r h a rara s -
prave da se zastupnik protivnog mišljenja smoždi. Zauz-
v rar a t,
t , s i s te
t e m i k o j i s u h t e li l i d a g a u k l o n e k a k o b i z a u z e l i n j ee--
g o v o m e s t o i z g l e d a l i s u m i , b e z i j e d n o g i z u z e t k a , lepi ,
u s k l a đ e n i sa sa k r e ta t a n j e m Ž i v o tta a , m o g t a d a š n j e g b o ž a n s t vva a.
Kada je reč o čoveku koji do svoje tridesete godine nije
b i o o p č i n j e n s vi v i m v i d o v iim m a e k s tr t r em
e m i z m a , n e z n a m t r eb eb a
l i d a m u s e d i v i m i li li d a g a p r e z i r e m , d a v i d i m u n j e m u s ve ve -
ca ili mrtvaca. Nije li se on, u nedostatku biološke snage,

9/

p o s t a v i o i z n a d i l i i s p o d s v o g v r e m e n a ? S a s vi v im j e s v e j e d n o
da li je tu u pitanju pozitivna ili negativna nedovoljnost.
P o š t o n e o s e ć a ž e l ju ju i n e m a v o l jej e d a u n iišš ta
t a v a,
a, o n b u d i p o -
 d o z r e n j e , o n j e s a v la la d a o t o g d e m o n a u s e b i il il i m u , š tot o je
je
 j
 joo š g o r e , n ik a d a n ij e b i o p o d l e g a o . I s t in s k i ž i v e t i z n a č i o d -
b a c ivi v a ti
t i d r u g e l j u d e ; d a b i s m o ih i h p r ihih v a t i li
li , m o r a m o z n a a--
t i d a se s e o d r i č e m o , d a o b u z d a v a m o s v o j e n a g o n e , d a d el ela -
m o p r o t i v s v o j e s o p s t v e n e p r i r o d e , d a slcibim os voju   
s trcig u ;  m i s h v a t a m o s l o b o d u s a m o k a o s l o b o d u z a n as as sa -
m e , a p r o t e ž e m o j e n a s v o je j e b l iži ž n j e je
j e d i n o p o c e n u is c r-
pljujućih napora; otuda nepostojanost liberalizma, tog
i za
z a z o v a n a ši š i m n a g o n i m a , t o g k r a t k o ttrr a jjn nog i ču des no g
u s p ehe h a , to t o g i z u z e t n o g , n a ši š i m d u b o k i m , n e o d o l ji j i v iim
m p o r i-
i-
v i m a p o t p u n o o p r e č n o g st st a n
njj a . M i p o s v o j o j p r i r o d i n nii-
s m o s p o s o b n i z a n j eg e g a : jjee d i n o n a s iiss t r o š e n o s t n a š e s n a g e
č i n i p r i je j e m č i v i m z a n je j e g a . T o je j e b e d a s o j a k o j i r n o rra a da
o m l iti t a v i n a j e d n o j s tr t r an
an i d a b i se o p l e m e n i o n a d r u g o j , i
č ij
i j i se
s e n i j e d a n p r e d s t a v n ik i k — o s iim m ako p reran o n e o ro n e — 

žnar
aer ,pzrai dnr že auvraa v„nhoutme žaenni ho "s t nnaeč eilza v. i šPka
koaš,t on ej eg ov ei zz am
naa nzj a
k auegnaesrl -i
g i j e , t o l e r a n t n o s t n i j e u s ta t a n jju
u d a o č a r a v a m l a d e I jju ude. Čo-
v e k s e n e m o ž e u m e š a ttii u p o l it i t ičič k e b o r b e a d da
a n e i sks k u si
si
štetne posledice tog svog postupka; okrutni izgled našeg
doba posledica je obožavanja kojim su mladi bili okruže-
n i:
i: p o t r e s i c lo lo k o j ih
ih j e d o š l o u n e d a v n o j p r o š l o s t i p o s l e d i -
c a s u la l a k o ć e ssa a k o j o m o n i p r ih ih v a t a j u n e k u z a b l u d u i p r e -
tvaraju je u delo. Ako im date nadu da će sudelovati u
n e k o m k r v o p r o l i ć u , i l i i m p r u ž i t e p r i li li k u d a u n j e m u s u -
deluju, oni će vas slepo slediti. Na kraju rane mladosti,
č o v e k j e , p  per đefinitionem  , fanatik; i ja sam bio takav, i to
u t o l iki k o j m e r i d a j e t o b i l o s m e š n o . S e ć a te t e lili s e o n o g v r e -
m e n a k a d a s am a m n e p r e s t a n o i z g o v a r a o b u n t o v n i č k e d o s e t- t-
k e,
e , n e t o l ik i k o z b o g t o g a š to t o m i j e p r ič i č i n ja
ja v a l o z a d o v o l j s t v o
da izazivam ogorčenje u svojoj okolini, koliko iz potrebe
d a se se o s l o b o d i m g r o z n i c e k koo ja
j a b i m e , da d a n iiss a amm m oga o da
n a đ e m o d u š k a u v e r b a l n o j p o m a m i , s as a s vi
v i m i z v e s n o s at atr-
la? Ubeđen u to da su stari ljudi vinovnici svih zala u na-
šem društvu, došao sam na ideju da treba smaknuti sve
građane što su navršili četrdesetu, koja predstavlja poče-
tak skleroze i pretvaranja čoveka u mumiju, prekretnicu
od koje, kako mi se dopalo da u to verujem, svaka jedin-
ka postaje uvreda za naciju, a teret za zajednicu. Taj mi se
p l a n u č i n i o t o l ik i k o d i v n i m d a n is i s am
a m o k l e v a o d a g a ''o ob zna -
n i m ; o s o b a m a k o j ih
i h se
s e o n t ic
i c a o n iijj e s e m n o g o s v i d e la
l a n j e-
e-
 

10 /

g o v a s a d rržž in
in a , p a s u m e n a z v a llee I j u d o ž d e r o m : t a k o je je m o -
 ja k a r i j e r a d r u š t v e n o g d o b r o t v o r a p o č e l a u n e p o v o l j n i m
o k o l n o s t i m a . V i s a m i , i a k o s ttee t aka k o p l e m e n i t i ii,, s v r e m e n a
n a v r e m e , t a k o p r e d u z i m l jij i v ii,, n a v e l i s te
t e m e s i llnnim ograda-
m a i p r iim m e d b a m a d a d i g n e m r u k e o d o s t vva a r iivv a n j a m o j e z a
a--
 m i s llii . D a llii j e m o j p l a n b i o z a o s u d u ? O n j e i zr zr a ž a v a o s a m o
o n o š to t o s va va kkii s v o j o j z e m l ji j i p r iv i v r ž e n č o v e k p r i ž e l jjk ku je u
dnu duše: da polovina njegovih sunarodnika bude smak-
nuta.
K a d m i s li l i m n a te te tr
t r e n u t k e o d u š e v l je je n j a i p o m a m e , n a
b e z u m n e s p e k u l a c i je j e k o j e ssu u m i z a m a g l ji j i v a llee d u h i h a r a all e
u njemu, sada smatram da su oni bili posledica ne nekih
m o j iih h m a š ta ta n ja
ja o č o v e k o i j u b l ju j u i u n i šštt aavv a n jju
u , p o t p u n e za-
o k u p l jjee n o s t i n e k a k v o m č is i s tto
o t om
o m , n e g o z v e rs rs k e s u m o r n o -
s t i k o j a je je , s k r iivv e n a p o d o b r a z i n o m ž a arr a , u z im im a l a m a h a na
m o j u š te t e tu
t u , a č iijj i s a m i p a k b i o s a u č e s n ik ik , p r e s r e č a n š t o n e
m oram , ka aoo t o l iikk i d r u g i,i , d a s e o p r e d e l ju j u j e m i zm zm e đ u d o -
s a d n o g i u ž a s n o g . P o š t o m i j e p r i p a l o o n o u ž a s n o , št šta s a amm
b o l j e m o g a o p o ž e l e t i ? D u š a m i jjee b iill a k u r jja a č k a , i m o j a k rr--
v o l o č n o s t , h r a n e ć i se s e s o b o m , iiss p u n jja a v a lla
a m e jjee z a d o v o l j -
s t v o m i l a s ka k a lla
a m i : u k r a t k o , b i o s a m n a j s r e ć n ij ij i l i k a n t r o p . 1
I s to
t o v r e m e n o s a m t e ž io i o z a s la l a v o m i o d u s t a jja ao o d nam ere
d a je j e s t e k n e m : š tta a ona vre di nakon što se pro slavim o, go-
v o rio sam u sebi, čim na n naas skreće pažnju sa m o sa ad
daa--
šnjih i budućih pokolenja i nameće nas jedino njima, a is-
ključu je na ass i z p r o š l o s t ii?? Č e m u b i ttii p o z n a t a k o z a n a s n iijj e
z n a o t a j i t a j m u d r a c i l i t a j i ta j l u da k, je j e d a n M a r ko A u r e -
lije ili jedan Neron? Nikada, zacelo, nismo postojali za to-
l ik
ik o n a ši š i h i d o l a , n a š e i m e n i jjee , z a c e l o , u z n e m i r iill o n i j e d a n
raniji vek, a kakvu važnost imaju buduća stoleća, kakvu
v a ž n o s t im i m a b u d u ć n o s t , ta ta p o l o v iin na vremena, za on o g ko
l u d u je z a v e č n o š ć u ?

m o ćNue ćkua kVvaih i hm prreećm i i— ljj earn jbai it on abki la

š lj loaj ip n
r eadč u
ač i ng as ča
in amk
ma upsrpi čeao — d ap os e-
o s l o b o d i m t o li l i k i h p o m a m a ; zza a to bi bio potreban jedan
od onih beskrajnih razgovora kakvi se samo na Balkanu
znaju, ili, bolje rečeno, kakvi su se samo na njemu znali
v o d i ti
t i . M a k a k v a d a su s u b il i l a m o j a p r e m i š lljj a n ja ja , o n a n i k a k o
n is
is u b iill a j e d i n i r a z l o g p r o m e n e m o j e u s m e r en e n o s t ii;; t o m e
 j
 jee m n o g o d o p r i n e l a j e d n a p r i r o d n i j a i ž a l o s n i j a p o j a v a ,
s t a r o s ^ s a s v o j im i m s im
i m p t o m i m a k o jjii n e v a arr a ju
ju : p o ć e o s a m
d a i s p o lljj a ^ a ir
ir tt-- s v e v e ć u t o l e r a n t n o s t , š t o j e , k a k o m i s e ččii-

i O s o b a o b o l e h i o d l iik k a n t r o p i j e , c lu
lu S e vvn
n e b o l e s t i k o j a s c s a s tto
oji u tom e
š t o b o l e s n i k v c i u j e d a s e p r e t v o r i o u vu vu kkaa . - P r i m . p r e vv..

11 /

n i lo
l o , n a g o v e š t a v a l o n e k i d u b o k u n u t ra r a š n jjii p o r e m e ć a j , n ee--
k u,
u , b e z s u m n j e , n e i z le l e č i v u b o l jjk
k u . N a j v iišš e m e jjee o n e s p o -
k o j a v a l o t o š t o v iš iš e n iiss aam m i m a o s n a g e d a p r i ž e lj lj k u j e m
smrt nekog neprijatelja; baš naprotiv, shvatao sam ga,
u p o r e đ i v a o n j e g o v u o z l o je j e đ e n o s t sa
s a s v o jojo m : o n j e p o s t o -
 j
 jaa o , a j a s a m — š t o j e p r e d s t a v l j a l o s r o z a v a n j e z a k o j e s e n i-
s a m u s u đ i va v a o d a u p o t r e b i m p rra a v u r eečč — b i o z a d o v o l ja ja n
 š t o o n p o s t o j i. i . M o j e m r ž n jjee , u z r o k m o j ih i h l ik
i k o v a n j a , izi z da
da-
na u dan postajale su sve slabije i udaljujući se odnosile
s u sasa s o b o m n a j b o l ji j i d e o m e n e s a m o g . J e d n a k o s a m s e p i- i-
t a o : št
š t a d a r a d i m ? u k o j i ć u t o p o n o r u b r z o s k l iz i z n u t i?
i? U p o -
r e d o s a s l a b l jej e n j e m m o j e e n e r g i jjee jja ača
all a jjee m o j a s k l o n o s t
p r e m a t o l e r a n t n o s t ii.. N a jzj z a d , n iiss a
amm v iišš e b i o m l a d : drugi  
čovek u  u k a z i v a o m i se s e k a o b i ć e k o j e s e m o ž e z a m i sl s l it
it i,
i, p a
č a k i k a o s t v a r n o b i ć e . O p r a š t a o s a m s e s a Jedinimi n je-  
gouimvlcisn ištvom ; 
 mmudrost me je privlačila: da li je bilo
svršeno sa mnom? To treba da se dogodi da bi čovek po-
s t a o isk ren i   d e m o k r a t . N a s v o j u v e l i k u s r e ć u , u v i d e o s a m
d a t o n i j e b a š s a s v im i m s lulu č a j ssaa m n o m , d a su s u s e u m e n i ssa a-
č ui sa
n svaaml i iz
inz iv ezsan p i etdr aagl jo vhi t efa
f aon ad tai zzm
omdas tiupp oi mk ok j ia odsatat aj et a b
k im
l o l aud op sit
lo ittai:
i :-
a-
n j u b i l o k o j e o d m o j i h n o v i h n a č e l a , b i o s a m nepom irljlji-   
vi    liberal. To sam i danas. Tu je posredi srećna nespoji-
v o s t,t , b e s m i s le le n o s t k o j a m e s p pa a sa
s a vvaa. Ponek ad želim da
p o s l u ž im i m d r u g im i m a k a o p r iim m e r ssa a v rršš en
e n o u m e r e n o g č o v ee--
k a , a u is is ttii m a h o s e ć a m s e s r e ć n i m š t o m i t o n e p o l a z i z a
r u k o m , t o l i k o s t ra r a h u j e m o d i z la l a p e l o s ttii . D o ć i ććee t rree n u t a k
k a d a ć u se s e , n e s t r a h u j u ć i v i š e o d n j e , p r i b l iž iž i t i o n o j i d e a l -
n o j u r a v n o t e ž e n o s t i o k o j o j p o k a t k a d m a š tta a m ; p a a k o ććee -
t e sa s a g o d i n a m a m o r a ttii d a a,, k a o št š t o ssee n a da da m , p o p u t m e n e
p a d n e t e n a n iiss k e g ra r a n e , m o ž d a ć e m o p r i k ra r a juju o v o g v e k a
zasedati tamo, jedan pored drugog, u vaskrslom parla-
m e n t u i, o b o j i c a i z lla a p e l ii,, m o ć i ć e m o u n j e m u d a p ri r i s u s tv
tv u -
 j e m o č a r o b n o m p r i z o r u k o j i ć e s e n e p r e s t a n o p o n a v l j a t i .
Č o v e k p o s t a je j e t r p e l j iivv s a m o u o n o j m e r i u k o j o j m u s n a a--
g a o p a d a , u k o j o j p r ij i j a tntn o p o d e t i n j u j e , u k o j o j j e o d v e ć
u m o r a n d a b i k i n j i o d r u g o g č o v e k a i z lj u b a v i ili iz m r ž n j e .
M o j i p o g l e d i o s v e m u s u , k a o št š t o v i d it i t e , „ š iirr o k i . O n i
s u t a k o š iirr o k i d a n e z n a m š t a z a p r a v o m i s li l i m o b i lo lo k o m
p i ta
t a n j u . S a m i ć e t e s ad a d a o t o m e d a p r o s u d i t e . T a k o , n a pr p r ii--
m e rr,, n e z n a m š t a d a V a amm o d g o v o r i m n a V a še š e p i t a n j e : ,,,, D a
l i j o š o s t a je j e t e p r i s v o ji ji m p r e d r a s u d a m a p r o t i v n a š e m a l e
^ a p a d n e s u s e tk t k e , d a li l i j o š i d a n a s g a j i t e p r e m a n j o j i st stu
m r ž n ju j u ? “ U n a j b o l j e m s lu lu č a jjuu m o g u d a V a s z a č u d i m , i li li d a

12/

V a s r a z o č a r a m . S t v a r j e , v i d i t e , u t o m e š t o n a s d v o j i c a n i- i-
s m o i m a l i iiss t o iiss k u s t vvo
o ssa
a Mađarskom .
P o š t o s ttee ssee r o d i llii s o n e s t rraa n e K a r p a tta
a , n i s te
te m o g l i d a
u p o z n a t e m a đ a r s k o g žža a n d a r m a , k o g a ssa am se kao dečak,
živeći u Transilvaniji, strahovito bojao. Kad bih ga izdale-
k a u g l e d a o , o b u z i m a o b i m e p a n i č a n sstt r a h p a b iih h se d da
a-
v a o u b e g : o n j e b i o o v a p l o ć e n j e sstt r a an
nca a,, n e p r iijj a t e lljj a ; m r -
z e t i je
j e z n a č i llo
o m rzeti njega. Z b o g n j e gga
a ssa
a m s e sa p r a v o m
 m a đ a r s k o m ž e s t i n o m g n u š a o ssvv iih h M a đ a rra a . O v iim m hoću da
Vam kažem koliko su m e  o n i zanim ali   K a s n i jjee , p o š t o ssu u
s e p r i lil i k e b i le
l e i z m e n i le l e , n i s a m v iišš e i m a o r a z l o g a d a b u -
d e m k iv i v a n n a n jjii h . IIp p a k , č iin n j e n i c a j e d a j o š d u g o n iiss a m
m o g a o d a z a m i s li l i m n e k o g u g n j eett a ačč a a d a ssee p rrii tto om ne
setim njihovih mana i njihovog sjajnog izgleda. Ko se bu-
n i,
i , k o u s t a jjee n a o r u ž j e ? R e t k o k a d a r o b , a g o t o v o u v e k
u g n j e ta
t a č k o j i j e p o s t a o r o b . M a đ a rrii v e o m a d o b r o p o z n a j u
ugnjetavanje zato što su izvanredno stručno ugnjetavali
d r u g e : n a c i o n a l n e m a n j i n e iizz b i v ššee A u s t rro ouga rske m ona r-
h i jeje m o g l e b i d a p o s v e d o č e o t o m e . Z a t o š t o s u u s v o j o j
p r o š l o s t i z n a llii d a tta a k o d o b r o i g rra a ju
ju u l o g u g o s p o d a r a , o n i
su u naše doba bili manje spremni od bilo koga drugog
n a r o d a i z ssrr e d n j e E v r o p e d a p o d n o s e r o p s t v o ; a k o ssu u vo-
l e li
l i d a z a p o v e d a j u , k a k o n e b i v o l e l i s l o b o d u ? C r p u ć i ssa a-
m o p o u z d a n j e iizz s v o jjee p r o g o n i te t e l jjss k e t rra
a d i ccii j e , o d l iičč n o
upućeni u mehanizam porobljavanja i netrpeljivosti, oni
s u s e p o b u n i l i p r o t iv i v j e d n o g r e žžii m a š t o p o d s e ć a n a r e ž iim m
koji su oni sami bili nametnuli nekim drugim narodima.
Po što d o sa ad
d a n i s m o iim m a li
l i ttu
u srs r e ćću
u d a b u d e m o u g n j e tta a č ii,,
m i , p a k , d r a g i p r i jja a t e l jju
u , n i s m o m o g l i iim m a t i n i tu s r e ć u d a
b u d e m o p o b u n j e n i c ii.. L iišš e n i t e d v o j a k e s r e ććee , m i p r iiss t o jj--
n o n o s i m o s v o j e o k o v e , i n e b i b i llo o lep o da poričem do-
b r e s tr t r a n e n a ššee n e n a m e t lljj i v o s ttii , o t m e n o s t n a š e g r o b o v a -

znaja
j ap,a d
d oa k
m ou ziissbttioi gm sa vho jje
per isz k
n raoj emmn odsattii nga
om as
usrra
apju
jrue t p
e rr iem
evma n
a j au zun ekm
o jia-
rujućim krajnostima; tolika razboritost prelazi sve grani-
c e ; o n a j e t o llii k o p r e k o m e r n a d a m e p o n e k a d , i p a akk , b a ccaa
u o č a ja j a n j e . Z a v i d iim m , p r iizz n a j e m V a m tto o , n a š iim m su sedim a
z b o g n j i h o v e n a d m e n o s ttii , zza a v iid
d im
i m i m č a k i z b o g n j ih ih o v o g
 j
 jee z i k a , s u r o v o g d a s u r o v i j i n e m o ž e b i t i , o b d a r e n o g l e p o -
t o m u k o j o j n e m a n i č e g l jju u d s k o g , ssa a z v u č n o s t iim m a iz ne-
k o g d r u g o g s vvee t a , j e zzii k a m o ć n o g i k o r o z iivv n o g , p o d e s n o g
z a m o l i t v u , z a u r llii k a n j a i r id i d a n j a , k o j i s e iizz n e n a d a p o j a v i A
i z p a k lla a d a b i p o t o m d o k je j e s v eett a i v e k a o v a p l o ć a v a o n a a--
g l a s a k iz i z t o g o b i t a v a l iišš t a i n j e g o v b llee ssa a k . P r e m d a z n a m sa-

13 /

m o m a đ a r s k e p s o v k e , n i k ad a d a m i n e d o s a d i d a s lu lu š a m taj
 je
 j e z i k , o n m e o č a r a v a i p r e s t r a v l j u j e , p o d l e ž e m n j e g o v o j
d r a ž e s n o s t i i n j e g o v o j g r o z o m o r n o s t i , s vi v i m o n i m n e kt kta -
r o m i c iijj a n k a l i j e m n a t o p l jjee n i m r eč
e č iim
m a , ta
ta k o p r i i a g o d e n i m
o n o m e š t o za z a h t e va
v a s a m r tn
t n i r o p a c.
c . N a m a đ a r s k o m b i ttrr e -
b a l o d a i z g o v o r i m o s v o j e p o s l e d n j e r eč e č ii,, il
i l i , p a k , r e č i ko
ko -
 j
 jii m a o d b i j a m o d a u m r e m o .

s p oS
d vaer e u
. As vkeom u
č o, v se vke dmoabnrjoe rma rzzmi m
i s lliis, v oujvei dneećke a ddaaš nsjue og n
is o -i
uvek, čak i u vre m e n ajveć eg p r o c v a t a s v o j e d r ž a v e , b i li l i sa
sa-
m i usred E v r o p e , o s a m l jjee n i u s v o j o j g o r d o s t i i s v o j i m ja -
 dikovanjima, da između njih i ostalih naroda nikada nije
postojala duboka srodnost. Posle nekoliko upada na Za-
p a d , g d e s u m o g l i d a p o k a ž u s v oj o j u p r v o b i tnt n u d i v lj lj a č n o s t
i daju joj punu odušku, oni su se, pretvorivši se od osva-
 ja
 j a č a u n e p o k r e t a n n a r o d , v r a t i i i n a o b a l e D u n a v a d a n a
n j i m a p e v a j u i j a d a jju u se
s e , d a n a n j im
i m a i s tr
tr o š e s v o j e n a g o n e .
 T i i s t a n č a n i H u n i p r o ž e t i su m e l a n h o l i j o m s a z d a n o m o c l
potisnute svireposti, kojoj nigde drugde nema ravne: re-
kao bi čovek da je tu reč o krvi koja bi stala da sanjari o
s e b i s a m o j i n a p o s l e t k u s e p r e t v o r i l a u m e l o d i ju ju . I d a n - d a -
nji bliski svojoj biti, iako ih je civilizacija dotakla, pa im
čak i udarila svoj pečat, svesni da potiču od horde kojoj
n e m a ra r a v n e , p r o ž e t i u i s t i m a h d u b o k o m i t e a tr t r a lln
nom uo-
braženošću što im daje više romantičan nego tragičan iz-
g l e d , o n i n is i s u m o g l i d a n e i s p u n e z a d a t a k k o j i s u b i li li p o -
z v a n i d a iz i z v rš
r š e u m o d e r n o m s ve v e tu
tu : d a p o v r a t e u g l e d
š o v i n i z m u , u n o s e ć i u n j e g a d o v o l j n o s jja a ja
ja i z l e k o b i d a b i
g a u č in i n il
i l i ž i v o p i s n i m u o č iim m a p o sm s m a tr
t r a čča
a oslo b ođ en o g
iluzija. Utoliko sam više skJon da priznam njihovu vred-
nost zato što sam zbog njih doživeo najgore poniženje,
p o n i ž e n j e š t o ga g a o s e ć a č o v e k r o đ e n k a o r o b , i o n u „ s t i-

sdte
toem, n ai zjanzzv
evpaondun opšaltjjiinvju
jiuja
j a“ . kNoijsat ej eIi
I,i ip Vo i rsaseačmim
im
i oa s je
jeetdi llin
i oo gn omuožriiv
av li
lai --
n j e k o j e n a m p r u ž a na n a še š e n a s tot o ja
j a n je
je d daa bu de m o o bjektivni
p r e m a o n i m a k o j i s u n a m s e ru r u g a lil i , k o j i s u na na s p o p l j u v a -
l i i z l o s t a v l jaj a l i , n a r o č i t o o n d a k a d u s e b i o s e ć a m o i sstt e p o -
r o k e i i s ttee ja ja d e ? N e m o j t e n a o s n o v u o v o g a d a z a k l j u č i te te
k a k o ž e l im i m d a b u d e m p r o i z v e d e n u M a đ ar a r a . D a l e k o je je o d
m e n e t o li l i k a u o b r a ž e n o s t : zzn n a m s v o j e gr g r a n i c e i ž e l im im d a u
n j i m a o s t a n e m . S d r u g e s tr t r a n e , z n a m i g r a n i c e n a š e ssu u s etet-
k e,e , i d o v o l jn j n o je je ddaa m o j e o d u š e v lj lj a v a n j e n j o m e o p a d n e —  
m a k a r i z a j e d a n s t e p e n — p a d a se s e vi v i še
še n i m a l o n e p o n o -
s im
i m č aš
a š ćuć u k o j u m i j e u k a za z a la
la p r o g o n e ć i m e .

14/

N a r o d i u m n o g o v e ć o j m e rrii n e g o p o j e d i n c i b u d e u n naa-
m a p r o t iivv r e č n a o s e ćća a n jja
a ; i s t o v r e m e n o iih
h v o l i m o i m r zzii -
m o , t i p r e d m e t i n a š e IIjj u b a v i i m r ž n j e n e z a s llu užuju da pre-
m a n ji j i m a g a jjii m o n e k o o d r e đ e n o s n a ž n o o s e ć a n j e .
Pristrasnost koju ispoljavate govoreći o zapadnjačkim na-
r o d i m a , č i jjee n e d o s t a t k e n e u o č a v a t e j a s n o , p o s l e d i c a jjee
udaljenosti: tu je po sredi pogrešno gledište ili čežnja za
o n i m š to t o jjee n e d o s t iižž n o . N i šštt a b o l jjee n e z a p a ž a t e n i n e d o -
s ta
ta tk
t k e b u r ž o a s k o g d r u šštt v a
a,, p a ča
ča k p o d o z r e v a m d a p o k a -
zujete izvesnu popustljivost prema njemu. Ništa prirodni-
 je
 j e o d t o g a d a V a m i z d a l j i n e o n o i z g l e d a č u d e s n o ; k a k o g a
 ja v r l o d o b r o p o z n a j e m — d u ž a n s a m d a s u z b i j a m i l u z i j e
k o j e b i sstt e o n j e m u m o g l i g a jjii t ii.. T o n e z n a č i d a m i s e t o
 drušrvo be zu slovn o n e dop ada —poznata V Va a m je j e m o j a ssll a -
b o s t p re r e m a o n o m e š tto o jjee g r o z n o — a li li k o l iičč iin
n a n e o s e t lljj i -
v o s t i k o jja a jjee n e o p h o d n a d a b bii s e o n o m o g l o p o d n o s i t i s i l -
n o p r e m a š a z a llii h e c i n iizz m a k o j im i m a r a s p o lla a ž e m . M a l o jjee
r e ć i d a u n jjee m u i m a m n o g o n e p r a v d i ; o n o j e zza a is
i s ta
t a k vvii n -
t e s e n c ij
i j a n e p r a v d e . J e d i n o b e s p o s l iičč a r ii,, g o t o v a n i , m a js j s to
to -
ri u gadosti, mali i veliki pokvarenjaci koriste dobra koja
o n o i z lla a ž e i i z o b i l jjee k o j iim
m s e o n o d i č ii:: t a u ž i v a n j a i t o i z o o--
b i l je
j e p r e d s t a v lljj a jju
u s a m o o n o š t o ssee v i d i n a p r v i p o g l e d . Is -
p o d p o v r š iin n s k o g s j a ja
ja k o j iim
m s e o n o r a z m e ć e s k rrii v a ssee s vvee t
t eš
e š k iih
h j a d a k o j e V a m n e ć u p o t a n k o o p i s iivv a t ii.. C i m e d rru u-
g im
i m , a k o n e n e k iim m č u d o m , d a o b j a s n iim m o t o š to t o ssee o n o n e
p r e t v a r a u p r a h i p e p e o n a n a š e o č ii,, iill i t o š t o gga a n e k o ovo-  
gača sa n e d i g n e u v a z d u h ?
V i ć e t e m i p r i g o v o r i ttii : ,,,, N a ššee d r u š t v o n iijj e g o t o v o n iim m a-
l o b o l j e . B a š n a p r o t i v ! " P r i z n a j e m t o . D o i s t a , u t o m e i je -
s ttee t e š k o ćać a . S u o č e n i s m o ssa a d v a n e p o d n o š l ji j i v a t iip p a d rru u-
štv a a,, i o p a s n o jjee t o š to to d r u š t v e n e n e p r a v d e k o j e p o s t o j e u
v a š e m d r u š ttvv u o m o g u ć a v a j u o v o m d r u š tv t v u d a iiss tr tr a
ajj a v a u
s v o j i m n e p r a v d a m a , i d a d o s t a u s p e š n o s u p r o t s tta a v l jja
a svo o--

 je
 jžeiim
ms u
t r amh oo tžee sster azhaomt aem
r iittai kuo pj er vsoemk ordeed
dvua sz bn oe gg utjougga
.a Všatšoe m
j e rea--
rra
z o r i o u t o p i jju u , i z v o r p r e p o r a đ a n ja u s t a an nova i naroda.
B u r ž o a z i j a j e s h v a t iill a k a k vvu u k o r iiss t m o ž e i z v u ć i iizz t e č iin nje-
n i c e u b o r b i ssa a p r o t i v n i c i m a sta tu saquo.  , , č u d o “ k o j e j e
s p as
as aavv a
a,, č u v a o d t r e n u t n e p r o p a s t ii,, j e s ttee u p r a v o n e u s p e h
one druge strane, prizor što ga*pruža jedna velika izobli-
č e n a i d e jja a , r a z o č a r a n j e k o j e jjee i z tto o g a p r o i s t e k l o i k o j e jjee ,
o b u z e v š i d u h o v e , m o r a l o d a i h p a r a llii š e . T o j e rra azočara nje
doista bilo neočekivano, i ono predstavlja čudesnu pot-
poru buržuju koji od nje živi i u njoj naiazi razlog cla se

15 /

o s e ć a b e z b e d n i m . M a s e n e p r e l a z e u a k c iijj u a k o i m a j u d a
b i ra
r a jju
u sam o izm eđu sada ašš n jjii h i b u d u ć ih
i h z a lla
a; po m iren e sa
o n i m n e v o l jjaa m a k o jjee p o d n o s e , o n e n e m a jju u n iik
k a k vvee k o rrii -
s t i o d t o g a d a n e p r o m i š lljj e n o k r e n u u s u s rree t d r u g i m , n e -
p o z n a t im
i m a lili s iigg u r n i m n e v o lljj a m a . N e v o l jjee k o j e s e d a jju u
p r e d v i d e t i n e p o d s t i ć u l jju
u d e d a m a š tta a jju
u o b u d u ć n o s t i i n ii--
 j e p o z n a t o d a j e n e k a - r e v o l u c i j a i z v r š e n a u i m e n e k e su -
m o r n e b u d u ć n o s t i iill i n e k o g g o r k o g p r e d s k a zza a n jja
a. Ko bi u

p
mrao ši l so vmo jjiivme knue pmr a o vg da ao mdaa, nnaossl
av vlou ttidi rduaš ttv
ćvee.
o. os m
v ooj iim
gmu ćni tti
eid sst
otsatrro
aocm
ii--
d r u š t v u d a s e o d r ž i , p a ča č a k i u č vvrr sstt i , d a ć e o n o m o g u ć n o ,
o s tv
t v a r iivv š i s e , p o h i t a ttii u p o m o ć o n o m e š t o j e p r e ž iivv e l o ?
S vi
vi m i , k a k o o v d e t a k o i t a m o k o d v a ass , n a l a z i m o s e n na a
m r t v o j tta a ččkk i,
i , jjee r s m o p o d j e d n a k o i z g u b i llii o n u n a i v n o s t zza a-
h v a l j u ju
j u ć i k o j o j s e s ttvv a arr a
ajj u h i m e r i č n e k o n s t r u k c i jjee o b u -
 dućnosti. Život bez utopije naposletku postaje nepodno-
š lljj i v , b a r e m z a n a j v e ć i b r o j l ju
j u d i : s v e ttu
u je p otre b an no v
d e l iirr i jju
u m , j e r ć e ssee b e z n j e g a o k a m e n i t i. i. T o j e jjee d i n a o č i -
g l e d n a s t v a r k o j u o t k r i v a a n a l iizz a s a d a š n j iicc e . D o k s e tta
aj de-
l ir
i r i jju
u m n e j a vvii , p o l o ž a j n a
ass IIjj u d i k o j i ž i v i m o u o v o m , zza a-
p a d n o m , s v eett u i p a k o s t a jjee n e o b i č a n . Z a m i s llii ttee si s i l n iim
m
s u m n jja a m a p r o ž e t o d r u š ttvv o u k o m e , i zzu u z iim
m a jju
u ć i n e k o lik o
u m no p ore m eće n ih osoba, niko n nii š ta
ta n e p r iih hvata u pot-
p u n o s t i , u k o m e s e s v i, n e o p t e r e ć e n i p r a z n o v e r i c a m a i
u b e đ e n j i m a , p o z iv i v a j u n a s lo lo b o d u a n i k o n e p o š t u j e o n a j
o b l iik k u p r a v l jja
a n j a d r u š t v o m k o j i j e b rra ani i ote lorvo ru je. Tu
 j
 jee r e č o i d e a l i m a b e z s a d r ž i n e , il i, d a s e p o s l u ž i m o i s t o t o -
l i k o i z v i t o p e r e n o m r eečč jju u , p r a z n iim m m itovim im a. V i s te r a z o -
č a rar a n i p o s l e o b e ć a n j a k o j a n iiss u m o g l a b i ttii iiss p u n j en en a ; a m i
s m o r a z o č a r a n i zza a t o š t o n a m n iiss u d a tta a nika ak
k v a o b e ć a n ja .
B i llo o k a k o b i lo lo , m i s m o s v eess n i p o v l a s t iicc e k o j u i n t e l i g e n c i jjii
d a j e r e ž i m k o j i je , z a s a ad daa,, o s tta
a v lljj a d a i d e n a p r e d p o s v o -
 j
 joo j v o l j i , n e p o t č i n j a v a j u ć i j e s t r o g i m o d r e d b a m a b i l o ka -
k v o g i m p e r a t i v a C i n jjee n i c a jjee d a b u r ž u j n i u š t a n e v e r u j e ;
ali to predstavlja, ako smem tako da se izrazim, pozitivnu
s tr
tr a an n u n j e g o v o g n iišš tta a v iill a , p o š t o s l o b o d a m o ž e d a ssee iiss p o -
l j i j e d i n o o n d e g d e n e m a vvee rro o v a n jja a , g d e a k s iio om i ne po-
s t o je j e , a z a k o n i iim m a ju
j u o n o l i k o a u t o rrii ttee t a k o l iik ko ga ima jed-
na hipoteza. Kad bi mi se neko suprotstavio tvrdeći da
b u r ž u j i p a k v e r u j e u n e š t o , d a n j e m u n o v a c z a c e l o zza am e-
n j u je j e d o g m u , o d g o v o r i o b iih h d a j e tta a d o g m a , n a j g rro o z n iijj a
o d s vvff h , z a d u h — m a k o l ik ik o t o č u d n o z v u č a l o — n a j p o d n o -
š lj
l j i v ij
ij a . M i n e z a v i d i m o d r u g i m I j u d i m a z b o g n j i h o v i h b o -
gatstava ako nam, zauzvrat, oni ostavljaju potpunu slobo-

16

d u d a u m i r e m o o d g la l a d i on cik ok a h om i tožel liim o.  Ne, ni-

 j
 jee t o l i k o s t r a š n o o v o d r u š t v o k o j e s e n e b r i n e o v a m a , k o -
 j
 jee d i ž e r u k e o d v a s , j a m č i v a m z a p r a v o d a g a n a p a d a t e ,
p o ziva vas da to činite, i čak va ass p r i m o r a v a n a t o u t rree n u -
c im
i m a s v o j e L een n os
o s ttii , k a d a n e m a d o v o l jn j n o e n e r g i j e d a s e ssa a-
m o s e b e g n u š a . P o d j e d n a k o r a v n o d u š n o , u k r a jjn n j o j llii n i jjii ,
p r e m a s v o j o j k a o i p r e m a v a ššo o j s u d b iin ni, on o ni na koji n na a-
č i n n e ž e l i d a s e u p l i ć e u v a š e n e v o l j e — n i t i z a t o d a b i iih h
u b l a ž i lloo , n i t i z a t o d a b i iih h u č i n i llo o jjo
o š t e ž i m — i a k o v a s iiss-
k o r išiš ć a vva
a , o n o t o č iin n i m e h a n i č k ii,, b e z p r e d u m i š lljj a jja a i zlo-
b e , k a o š to t o t o p r i llii č i u m o r n i m i z a s i ć e n i m g r u b i m s t v o rro o-
v i m a k o j i s u s k e p t i c iz i z m o m z a r a ž e n i iiss t o t o l i k o k o l ik ik o i
njihove žrtve. Razlika među režimima manja je nego što
t o i z g lel e d a ; vvaa s p r i n u d a č i n i u s a m l j een nim , do k sm o m i u uss a -
m l jej e n i b e z i k a k v e p r i n u d e . D a llii j e r a z m a k iizz m e d u p a k l a i
n e p o d n o š l j i v o g r a jja a t o l i k o v e llii k i?
i ? S vvaa ssuu d r u š t v a r đ a v a , a llii
 p r i z n a j e m d a p o s t o j e rra a z n i s t u p n j eevv i l o š e g , p a a k o s a m
i z a b r a o d a ž i v iim
m u o v o m d r u št š t vu
vu , u č i n i o s a am m to zato što
z n a m d a p rra avim ra azz llii k u m e đ u n iijj a n s a am
m a najgoreg.
D a b i se s e s l o b o d a i s p o l j il il a , o n a z a h t e v a , k a o š t o s a m
V a m t o r e k a o , p r a z a n p r o s t o r ; o n a z a h t e v a ta taj p r a z n i p r o -
s t o r — i u n j e m u u m i r e . U s l o v k o j i j e o d r e đ u j e u p r a v o jjee i
u s l o v k o j i j e u k idi d a . N j o j n e d o s t a jju u t e m e l jjii : š tto o bu de pot-
p u n i ja
ja , t o ć e b i ttii n e p o s t o j a n i jja a, jer je sve ugro žava , čak i
načelo iz koga proističe. Čovek nikako nije sazdan tako
d a j e p o d n o s i , i llii d a j e z a s llu u ž u j e , ttee g a i s a m a p r e i m u ć s t v a
koja mu ona pruža strahovito pritiskaju, pa mu sloboda
naposletku toliko teško pada da preterivanjima do kojih
o n a d o v o d i o n p r e t p o s tta a v l jja
a p r e t e rrii v a n j a s ttrr a h o v lla
ade. Na
t e n e d o s t a t k e n a d o v e z u j u s e i n e k i d r u g i n e d o s t a c ii:: p o š t o
 j
 jee o d b a c i l o , , o n o š t o s e p o m o ć u r a z u m a n e d a o b j a s n i t i " ,
, ,o
, o n o a p s o l u t n o " i ,,,, p o r e d a k “ , i p o š t o n e m a p r a vvu u m e t a fi
fi -
z ik
i k u k a o n i p r a vvu u p o l iicc i jju
u , llii b e r a l n o d r u š t v o n a g o n i p o j e -
d i n c a d a s e p o v u č e u s a m o g s e b e , o d v a j a j u ć i g a u iiss t i m a h

ot odj osnl oobg oad ši t n

o e odno sjteasj tue ,k oo rde nnij,e gaokvoi hj ev loansat i tui hn d
a juvbe ićnoaj . mAekroi
 površinska  , to je zato što on a, po što je sama p o seb i k krr h -
k a,a, n e m a n i k a k v o g n a č iin n a d a ssee o d r ž i i d a p r e ž i v i o p a s n o -
s ttii k o j e jjee u g r o ž a v a j u s p o l j a i i z n u t rra a; p o re d toga, on a se
p o j a v i jjuu j e s a m o z a h v a lj l j u j u ć i j e d n o m r e ž iim m u k o j i s e b llii ž i
kraju svog postojanja, u trenutku slabljenja i raspadanja
 j
 jee d n e d r u š t v e n e k la s e : s l a b o s t i p l e m s t v a o m o g u ć i l e su d a
se u XVIII veku veličanstveno trabunja; a slabosti buržoa-
z i je
je d a n a s n a amm o m o g u ć a v a j u d a s e p r e p u š t a m o s v o j iim m

17 /

m u š iicc a m a . S l o b o d e c v et e t aj
a j u s a m o u b o l e s n o m d r u š ttvv e -
n o m t eell u : r e č i „ t o l e r a n t n o s t " i , ,,n n e m o ć “ im i m a ju
j u i s t o znzn a č e -
n j e . T o j e o c i g l e d n o u p o l it i t i c i , k a o i u s v e m u . K a d s am am n a -
zreo tu istinu, izmaklo mi se tle pod nogama. )oš i sada
u z a l u d u z v i k u je j e n i : „T
„ T i p r ipi p a d a š j e d n o m d r u š tv tv u s l o b o d -
nili ljudi", ponos koji zbog toga osećam uvek je praćen
u ž a s o m i o s e ć a n j e m u z a lu l u d n o s t i.i . k o j e p r o i s tit i č e iz
iz m o g
s t r a š n o g u b e đ e n j a . IJ p r o t ic i c a n j u v r e m e n a s l o b o c l a n e is -
p u n j a v a g o t o v o n i m a l o v iišš e tr t r en
e n u tta
a k a n e g o š to to i h z a n o s
i s p u n j a v a u ž i v o t u m i s ti t i k a . O n a n a m i z m i č e u p r a v o u t r e- e-
n u tk
t k u u k o m e p o k u š a v a m o d a j e p o j m i m o i f o r m u l iš iš e -
m o : u n j o j n ik i k o n e m o ž e s p o k o j n o da d a u ži
ž i v a.
a. B e z n a d e ž n o
smrtna, čim se ustoliči, ona iskazuje, u vidu postulata,
u v e r e n j e d a n e m a b u d u ć n o s ttii i s v o m s v o j o m p o c l ri riv e n o m
snagom nastoji da sebe porekne i dovede do samrtnog
r o p c a . Z a r u n a š o j l jju ubavi prem a njoj nem a izvesne izopa-
č e n o s t i?
i? 1 z a r n e z a p r e p a š ć u j e t o š to t o o b o ž a v a m o o n o š to to
n e ž e l i,
i , n i t i m o ž e d a t ra ra jjee ? Z a va v a s k o j i s ttee je
j e i z g u b i l i,
i, o n a
 p r e d s t a v l ja
j a sv
sv e ; z a n naa s k o ji
ji j e p o s e d u j e m o , o n a j e s a m o
v a rk
r k a , z a t o š to
t o z n a m o d a ć e m o j e i zg z g u b i ti
ti i z a t o š t o j e o n a ,
u svs v a k o m s llu u č a ju
ju , p r e d o d r e đ e n a d a b u d e i z g u b l jjee n a . S to
to -

sg va e ms it,r aunser eodk on i sšt

š et abveil
i,l a n u
e k z ao nme em asesreu jnuaćl ia zzim
ib
moog, tgolgead ammo og unć a-
n o s t i s p a s e n j a k o j e se s e k rir i j u u n a m a ssa a m i m a . I J o s t a lo lo m , u
i s to
t o r i ji
j i n e p o s t o j i p o t p u n o n i šštt a vvii l o. o . P o g r e š i l i b isi s t e a k o b i- i-
ste pretpostavili da se ništa ne nazire u ovoj nečuvenoj
p r a z n i n i u k o j u s m o s a ttee r an a n i i k o j u V am a m s a z a d o v o l js js r v o m
i s a ž a l j e n j e m o t k r i v a m ; j a u n jo j o j n a z i r e m — d a l i j e tu tu u
p i tat a n j u p r e d o s e ć a n j e i l i p r i v iiđ đ e n j e ? — n e š t o p o p u t i šč š č ek
e k ii--
v a n ja j a p o j a v e n e k ih ih d rugihbo gov a . K o j ihih b o g o v a ? T o n i k o
n e b i m o g a o d a k a že ž e . Z n a m s a m o t o , k a o i s vi v i d r u g i Ij Ij u d i,
i,
d a se s e p o l o ž a j p o p u t o v o g a u k o m e se s e n a la l a z im
im o n e m o ž e
beskonačno dugo podnositi. U najdubljem kutku naše
svesti neka nada nas muči, neko predosećanje nas ushi-
ć u j e . S t ar ar e n a c i j e n e m o g u , m a k o l i k o t r u l e b i l e — o s i m
a k o n e p r is i s ta
t a n u d a iz iz u m r u — d a ž i v e b e z n o v i h i d o l a . A k o
Zapad nije smrtno bolestan, on mora ponovo da razmo-
t rrii s v e i d e j e k o j e su su n e k i o d n j e g a u k r a l i i p r i m e n i l i, i , i z vvii -
t o p e r u j u ć i ih i h , n a d r u g o j s tr t r an
a n i:
i: h o ć u d a k a ž e m d a j e o n
d u ž a n — a k o h o ć e j o š d a s e p r o s l a v i k r a ttk k o t r a j n iim
m bu đe-
n j e m i z m r tv t v i lla
a i llii o s t a t k o m o s e ć a n j a č as a s ti
ti — d a p r e u z m e
u t o p i j e k o j e j e , i z p o t r e b e za z a d u h o v n o m u d o b n o š ć u , p r ee--
pustio drugima, odričući se tako svoga duha i svoga po-
s l a n jaja . IIaa k o j e t r e b a l o d a o n p r im i m e n i k o m u n i s ti ti č k o u č e n j e

18 /

u p r a k s i, i , cl a g a p r i l a g o d i s v o j i m t r a d i c i jja
a m a , o p l e m e n i , llii-
beralizuje i zatim ponudi svetu, on je prepustio Istoku
p r e i m u ć s t v o d a o s t v a rru u j e o n o š to t o jjee n e o s t v a r l jjii v o i d a iizz
najlepše iluzije novog doba crpe moć i ugled. U ideolo-
š k ojo j b o r b i o n s e p o k a z a o m a lo lo d u š a n i n e b o r b e n , n e k i m u
z b o g t o g a č e sstt iitt a ju
j u , d o k b i gga a z b o g t o g a t re re b a lo o s u đ i v a -
t i , j e r ssee u n a š e d o b a p r e v lla ast na add dru gim na rod im a go to-
v o n e m o ž e o s t v a r i ttii b e z o s l a n j a n j a n a u z v i š e n a L a ažž n a n a
a--
č e la
l a k o j iim m a s e m u ž a n s t v e n i n a r o d i s lu l u ž e z a t o d a b i p r i k r i li li
svoje nagone i svoje namere. Ostavivši stvarnost radi ide-
 j
 jee , a i d e j u r a d i i d e o l o g i j e , č o v e k s e n e o s e t n o p o m e r i o
p r e m a j e d n o m s e k u n d a r n o m s v eett u , p r e m a s v eett u s p o r e d -
n ih
i h p r o i z v o d a , u k o m e f iik k c iji j a d o b i j a ssvv o jjss tv
tv a o s n o v n e d a -
t e . T o n e o s e t n o p o m e r a n j e p o s le l e d i c a jjee s vvii h p o b u n a i
svih jeresi Zapada, pa ipak Zapad odbija da iz njega izvu-
č e k r a j n je
j e z a k l jju
u č k e : o n n i jjee i z v r š iio
o r e v o l u c i jju
u koju je bio
dužan da izvrši i koju je celokupna njegova prošlost zah-
t e v a lla
a , n i ttii j e d o v e o d o v r h u n c a p o r e m e ć a j e š t o iih h j e iizz a -
zvao. Odričući se u korist svojih neprijatelja onoga što je
sam započeo, on se izlaže opasnosti da dovede u pitanje
r a s p l e t s v o j e d r a m e i d a p ro ro p u
uss t-
t- i p o s l e d n j u p r i llii k u . N e
 zadovoljavajući se time što je izneverio sve one preteče,
s ve
v e o n e o t p a d n i k e — p o č e v o d L u ttee rra
a p a s ve
v e d o M a rrk
k ssa
a — 
k o j i s u gga a p r i p r e m i li l i z a n j e g o v o p o s la la n je i d u h o v n o g a
u o b l ič
i č i llii , o n j o š z a m i š lljj a k a k o ć e n e k o s p o l j a d o ć i d a i zzvv rr--
š i r e v o l u c i j u k o j u on  treba da izvrši, i kako će mu vratiti
njegove utopije i njegove snove. Da li će najzad shvatiti
d a ć e u p o l i t i c i iim m ati neku bu du ćn ost i neku u logu da o occ l-l-
igra samo ako bucle u sebi samom ponovo otkrio svoje
n e k a d a š n j e s n o v e i u t o p i je j e , k a o i i z m i š lljj o t iin
n e k o j iim
m a se
služila njegova stara oholost? Za sada njegovi protivnici,
koji su se pretvorili u teoretičare dužnosti koju on izbe-
gava da ispuni, grade svoja carstva zahvaljujući njegovoj
p l a š l jjii v o s t i i z a m o r e n o s t i . K a k v o ssee t o p r o k l e t s t v o n a n je je -
g a o b o r i l o z b o g k o g a n a k rra a jju
u r a z d o b lljj a s v o g p o l e t a o n
ra đđaa s a m o o n e p o s l o v n e I jju u d e , o n e b a k a llee , o n e m u ć k a r o o--
š e s a g l u p i m p o g l e d i m a i z a k r ž lljj a li l i m o s m e s i m a , k o j e s rree -
ć e m o s v u d a , u I tta a l iijj i k a o i u F r a n c u s k o j , u E n g l e s k o j b a š
k a o i u N e m a č k o j ? Z a r jjee t a akk o t an
an a n a a,, t a k o s l o ž e n a c i v iill i -
zacija morala naposletku da dovede do pojave tog ološa?
M ožd a se m ora aJJ o p r o ć i k r o z t o , k r o z Jrak vo p o n i ž e n j e , d a
b i s e m o g l a z a m i s llii ti t i d r u g a v rrss ta
t a lljj u d i . K a o d o b a r llii b e r a ll,,
n e ž e l im i m d a u s v o j o j s rrd d ž b i o d e m t o l iik k o d a l e k o d a p o st st a a--
n e m n e t r p e lljj i v , n iitt i d a ssee p o v o d i m s v o j iim m p o r iivv i m a , i a k o

19 /

 je
 j e s v i m a n a m a p r i j a t n o k a d a m o ž e m o d a i z n e v e r i m o n a -
č e la
l a k o j a s e p o z iv
iv a j u n a n a ašš u p l e m e n i t o s t . H t e o s a m p r o -
sto-n ap ros to da Va am m s v r a t iim
m p a ž n j u n a t o d a b i o v a j s v e tt,,
k o j i n i j e n i n a j m a n j e ččuudesan, m og ao u neku ruku takav
d a p o s t a n e k a d a b i p r i s tta a o — n e d a s e b e k o n a č n o u n iišš ttii
( č e m u j e i i n a č e p r e v iši š e s k lol o n ) n e g o — d a o d s t r a n i s v o jjee
izrode namećući sebi n eostva rlj  z a d a t k e , k o j i s u u
ljive z
o p r e c i sas a o n i m g r o z n i m z d r a v iim m r a z u m o m š to to g a u unna ak
kaa--
zuje i upropašćuje.
O s e ć a n j a k o ja
j a o n u m e n i b u d i p o m e š a n a su s u i sstt o tto
oliko
k o l ik
i k o i o s e ć a n j a k o jja a g a jjii m p r e m a s v o j o j z e m l jjii , p r e m a
M a đ a r s k o j , il i l i p r e m a n a š o j velikoj   s us e t k i, o č ijo j s t e n a-
m e t l j iv
i v o j b l i z i n i V i v i š e k a d r i d a s u d i ttee n e g o j a a.. K a k o d a is-
ka žem — a da to ne zvu či nevero vatn o — sve o n o ne izm er-
no dobro i ioše što o njoj mislim, i osećanja koja ona u
m e n i i z a z iivv a k a d a r a zzm m i š lljj a m o n j e n o j s u d b iin n ii?? G o t o v o n ii--
m a l o n e t e ž iim m d a V a s n a v e d e m d a p r o m e n i ttee m i š lljj e n j e o
n j o j,
j , n e g o ž e l i m s a m o d a z n a te t e š tta
a o n a p r e d s t a v lljj a z a m e -
n e i k o l iik k o m e s t o z a u z iim m a u m o j iim m o p s e s iijj a m a . Š t o vvii s e o
t o m e r a zzm m i š ljl j a m , t im
i m s e v iš i š e u č v rršš ć u je
j e m o j e m i š lljj e n j e d a
s e o n a t o k o m s t o llee ć a i z ggrr a d iill a n e o n a k o k a o š t o s e iizz ggrr a- a-
đ u j e j e d n a n a c iijj a , n e g o o n a k o k a o š t o s e sstt v a rra a je
j e d a n s vvee tt,,
pošto razni trenuci u njenoj evoluciji manje spadaju u
 i s t o rrii jju
u , a v iši š e u j e d n u m r a č n u i z a sstt rra a š u jju
uću ko sm og on i-
 ju . T i c a r e v i š t o s u s e p o n a š a l i p o p u t n e k i h i z o p a č e n i h b o -
ž a n s t a v a , ti t i u m o l i t v u i s tr t r a v u u t o n u l i d i v o v i , k o j e s u p r ii--
vlačili svetaštvo i zločin, bili su, kao i oni tirani iz nedavne
prošiosti što su ih zamenili, bliži geoioškoj vitalnosti ne-
g o l jju u d s k o j s la l a b o s ttii , b i l i s u d e s p o t i k o j i s u u n a š e v r e m e
p r e n e l i i ssk konsku ž ivotnu sna agg u i i s k v a r e n o s tt,, i s v o j iim
m ne-
i s c r p n iim m z a llii h a m a h a o s a o d n e l i p r e vva a g u n a d s v iim m a nama.
 T i m k r u n i s a n i m i l i n e k r u n i s a n i m c a r e v i m a b i l o j e i o s t a l o
važno da preskoče civilizaciju, da je, ako ustreba, progu-
t aj
a j u ; ta t a j p o d u h v a t b i o jjee , ,,zz a p is is a n “ u n j i h o v o j p r i r o d i , p o -
š tto
o su s u o n i o d v a jjk k a d a o p s e d n u t i i s tto o rrn
n ž e l jjo
om : že ljom da
protegnu svoju svemoć na naše snove i naše pobune, da
s r v o r e c a r s tv t v o k o j e ć e b it
i t i i s tto
o t o l iik
k o o g r o m n o k o l iik k o i na-
ša razočaranja ili naši užasi. Takva nacija, koju granice Ze-
m l jjii n e k u g l e p o t p u n o z a o k u p l jja a j u i u n j e n i m m i s llii m a , i u
n j e n i m č iin n o v i m a , n e m o ž e s e o c e n j i v a ttii n a o s n o v u u o b i -
č a j e n i h m e r iill a , n i ttii s e m o ž e o b j a š n ja j a v a t i o b i č n i m r e č iim
m a,
razumljivim jezikom: za to bi bio potreban posebni jezik
g n o s tit i č a r a , o b o g a ć e n p o s e b n i m j e z ik i k o m o p š t e p a r a llii z e.
e.
O n a s e, e, b e z s u m n j e , k a o š t o n a ass R i l k e 2 u t o u v e r a v a , g r a -

20/

n i č i s a B o g o m ; n a n e s r e ć u , g r a n i č i s e i s a n a š o m z e m l jo jo m ,
i u b l i ž o j i li li d a l jjo
o j b u d u ć n o s t i g r a n i č iićć e s e i s a m n o g i m
d r u g i m z e m l j a m a , a n e u s u đ u j e m s e d a k a ž e m s a s vvii m a ,
u p r k o s s a ssvv im im o d r e đ e n i m u p o z o r e n j iim m a k o jja a m i opa ko
pre do seć an je nam eće. Ma gd e d da a ssee n a l a z iimm o, on a na ass
v e ć d o t i č e , a k o n e u p r o s t o r u , a o n o s a s vvii m i z v e s n o u n na a-
š o j p si s i h i . S p r e m a n s a m v iišš e n e g o b i l o k o d a p r i z n a m š t a
 j
 joo ; d u g u j e m : d a li b i h b e z n j e n i h p i s a c a i k a d a p o s t a o s v e -
s ta
ta n s v o j iih h j a d a i s v o j e o b a v e z e d a i m s e p o s v e t im i m ? D a n ii--
;e bilo nje i njih, zar ne bih proćerdao svoje transove,
u p r o p a s t iio o s v oj
o j u p o m e t e n o s t ? V e o m a ssee b o j iim m da Vam u
o v o m t re r e n u t k u n i j e p o v o l jjii o vva a n a k l o n o s t k o jja a m e navo-
d i d a o n j o j i z r e k n e m n e p r iiss t rra a s a n s u d i i z rra a z i m j o j s v o jjuu
zahvalnost. Stoga prigušujem neumesne pohvale, prigu-
š u j e m i h u s e b i d a b iih h i h o s u d i o n a t o d a s e u m e n i ssll o -
b o d n o r a zzm mahnu u..
U v r e m e k a d a s m o u ž iivv a llii u t o m e d a t a ččn no u tvrđujem o
u čemu se slažemo, a u čemu razilazimo, Vi ste me već
p r e k o r e v a l i z b o g m o j e n a s ttrr a ann o s ttii d a b e z p r e d r a s u d a su su-
d im
im i o o n o m e š t o m i p prr ia
ia n jja a zzaa ssrr c e i o o n o m e č e g a s e
g n u š am a m , z b o g t o g a š tto o g a ji j i m s a m o d v oj oja k a , n e m i n o v n o
l a ž n a o s e ć a n j a , k o j a sstt e V i p r i p i s iivv a l i m o j o j n e s p o s o b n o -
s ti
ti d a o s e t i m i s t iin n s k u s ttrr a
ass tt,, p o d v l a č e ć i u is is ti
ti m a h z a d o -
v o l js
j s t v a k o j a ssa a m u t o m e n a l a z iio o. V Va
a šša
a d i j a g n o z a n i je
j e b i lla
a
netačna; ipak, bili ste u zabludi u pogledu zadovoljstava.
 Mislite li da je tako prijatno biti obožavalac i žrrva nepri-
s t ra
r a s n o g r a s u đ iivv a n jaja , o d u š e v l j e n j e m i s p u n j e n i č o v e k k o j i
se ne poistovećuje sa svojim oduševljenjima, delirični
s t v o r koji teži objektivn osti?   T
 T o s e n e p o s t i ž e b e z p a t n j i :
n a g o n i n e g o d u j u , p a ssee č o v e k i p o r e d n j iih h i u p r k o s n jjii m a
p r i b li
l i ž a v a p o t p u n o j n e o d l u č n o s t i , sstt a n jju u jjee d v a r a z l iičč i tto
om
o d o n o g s tta a n jaj a k o j e o s o b e š ttoo p a d a jju u u e k sstt a azz u n a z i v a ajj u
„ p o s l e d n j im
i m s t u p n j e m p o t iirr a n j a s v o g a J a a““ . D a b i h s a am m o t- t-
krio šta stvarno mislim o nekoj potpuno nevažnoj stvari,
d a b ih i h s e iizz jaj a s n iio
o ne samo o n ekom prob lem u , n eg o i o
n e k o j s iitt n iicc i,
i , m o r a m d a s e s u p r o ttss ta t a v iim
m glavn om ne do-

sl ata
ta tk
tzkau ksovj oe g sde ubhoar,e o rnaozjn si ktlaobnoorsi t ip d
r iah viin
na ttearme s k
e ,a oi d se vj eo j ie n
na
saočpee---
s t v e n e i u i s ttii m a h o k r e ć e m s e o d n j iih h ; ssll i č a n ssa am n ek om
svuda prisutnom virusu, razdiranom između žudnje i za-
sićenosti, kobnom i bezopasnom činiocu, podjednako
n e s t r p l ji
j i v o m i r a v n o d u š n o m p r e m a ssvv eem m u , š tto o ne zna ko-

- Aus uijs k i k n již e v n ik (1 8 7 * 5 - 1 9 2 6 ), je c la n od n a jv e ć ih lir ič a r a XX v e k a

 2 1  /

 j o j p o š a s t i d a s e p r i k l o n i , n e s p o s o b n o m d a p r i h v a t i j e d n u
od njih i za nju se specijalizuje, što prelazi bezuspešno, i
ne praveći nikakvu razliku među njima, sa jedne na dru-
gu, kao murdar bez premca, nosilac neizlečivog i njegov
majstor-kvariš, onaj što izneverava sve nesreće, kako tuđe
tako i sopstvene.
N e m a ž e l je j e k o j u č e š ć e im i m a m o d ž e l j e d a m i s e n ik ik a d a
n e u k a ž e p r i li l i k a d a z a u z m e m s ta v , d a se se o p r e d e l i m z a n e -
š t o il i l i d a s e b e o d r e d i m . A l i m i n e g o s p o d a r i m o u v e k na na-
š im
i m p o r i v im i m a , t im i m s t a v o v i m a u z a č et e t k u , titim z a č e c i m a t e o -
rije. Nesvesno skloni stvaranju sistema, mi ih neprestano
stvaramo, osobito u politici, području tobožnjih proble-
m a , u k o m e s e ra r a z m a h u j e o n a j r đ a v i f i lo l o z o f k o j i s e k r i jeje u
s v a k o m o d n a s , p o d r u č j u o d k o g a b iih h h t e o d a se s e u d a l ji ji m
i z je
j e d n o g o b i č n o g r a z lo l o g a , z b o g j e d n e o č i g l e d n e s tv t v ar
a r i k o-
o-
 ja u m o j i m o č i m a d o b i j a z n a č a j o t k r o v e n j a : p o l i t i k a s e z a -
n i m a i s k l ju j u č i v o z a čo č o v e k a . P r e st s t av
av š i d a o s e ć a m n a k l o n o s t
p r e m a b i ć im i m a , i p a k u z a l u d n o n a s t o jjii m d a z a v o l i m s tv t v ar
a r ii;;
p r i m o r a n d a o s ta t a n e m u m e đ u p r o s t o r u k o j i i h ra r a z d va
v a jja
a,
o k o m l ju j u j e m s e na n a n ji j i h o v u s e n k u i i s c rp r p l ju
j u j e m s e b o r e ć i se se
s a n j o m . S e n k e su s u i o n e n a c i je je č iji j a s u d b i n a p r i v la la č i m o j u
pažnju, manje zbog njih samih, a više zbog izgovora koji
m i p ru r u ž a j u d a s e i s k a lljj u j em em na o n o m e š t o n e m a n i o b r i s a
n i o b l ik
i k a , n a e n t it
i t e ti
t i m a i s im
i m b o l im
im a . D o k o n i č o v e k k o m e
s e d o p a d a ž e s t i n a z a d r ž a v a svs v o ju
j u p r i s t o j n o s t t a k o š t o o st
st a -
 j e u o k v i r i m a a p s t r a k t n o g p a k l a . P r e s t a j u ć i d a s e z a n i m a
 za jedinku, on se oslobađa imena i lica, obara se na ono
n e o d r e đ e n o , o n o o p š t e , i, i, u s m e ra r a v a ju
ju ć i p f e m a n e o p i p l ji
ji-
v o m s v o j u ž u d n j u z a is i s t re
r e b l ji
ji v a n j im
i m a , iz
iz u m e v a n o v i ž a n r :
p a m f l e t koji ji s en eod n osi ni n ajeda nod ređ enip red m et.
P o š t o s e č v r s t o d r ž i m z a č e t v r t in in e i d e j a i z a n a z o v i m a -
š ta
t a n ja
j a , p o š t o s a m r a z m i š l ja ja n j e m p o č e o d a s e b a v im i m s lluu č aj
aj-
no ili podstaknut histerijom, a nikako težeći duhovnoj
s t r o g o s t i,
i , m e đ u c i v il
i l iz
i z o v a n i m l j u d i m a s& s & m s e b i i z g le
le d a m
k a o u l je j e z , k a o t r o g l o d i t z a l ju j u b l j e n u t rro ošnos t, u ton u o u
p
p rr eo vi sr tai tčne i či zk en emk oo gl i tvvi eđ,e nojba usv
szveet
ett a,
ap, anneigč on iimz g sr čt re anhj ao mp uk t io ij it mni-
ie-
ne krvi. Potpuno neosetljiv na ono čime jasnoća nastoji
d a p r i v u č e , k a o i n a za z a r a z n i u ti ti c aj
a j la
l a t in
in s k o g d u h a , o s e ć a m
k a k o A z i ja j a k l ju j u č a u m o j im i m ž il i l a m a : jej e s a m l i j a p o t o m a k n ee--
k e h o r d e č i je j e s e n i i m e n e m o ž e o d s t id i d a p o m e n u t ii,, il ili č o -
v e k š t o p r e n o s i , p o j a č a v a j u ć i g a, a , g lla
as nek e n ekada bu čne,
a d a n a s n e m e r as a s e ? Č e s t o d o l a z i m u is i s k u š e n j e da d a iz
i z m i s l im im
za sebe drugu genealogiju, da odbacim svoje pretke, da

22/

i z a b e r e m s e b i p r e t k e m e đ u o n i m a k o j i su , u s v o j e v r e m e ,
znali da na rod e za avv iijj a ju
ju u c r n o , n a s u p r o t m o j i m p r e c i m a ,
n a š imi m p r e c i m a — s k r o m n i m i u c v e l j e n im i m , o b r v a n i m s iill n i m
n e s r e ć a m a , s t o p l je je n i m sa b l a t o m — k o j i su s t e n j a l i p o d v e -
ko vn im p rokletstvom . Da, kad da
a p o d l e g n e m t aš a š ttii n i,
i, s k l o n
sa m d a v e r u j e m d a s a amm p o t o m a k n e k e h o r d e š tto o s e p ro ro -
s lla
a v il
i l a s v o j i m o t imi m a č i n a m a , d a sa sa m s r c e m T u r a n a c , z a k o -
n i ti
t i n a s l e d n i k s te t e p a , p o s l e d n j i M o n g o l . .. ..
N e ž e l imi m d a zza a v rršš im
i m o v o p i s m o a d a V a s j o š je je d n o m n e
u p o z o r i m d a ssee k l o n i t e o d u š e v l jjee n j a il il i s u r e v n j iivv o s t i k o j e
u V a m a iz i z a z i v a m o j a ,, ,, ssrr eć
e ć a “ , t o je
j e s t,
t, o d r e đ e n i j e r e č e n o ,
s re
r e ć a š t o m o g u d a s e š e p u r im i m u g r a d u k o g a se s e , b e z s um um -
nje, neprestano sećate i pored toga što ste čvrsto ukore-
n j e n i u n a š ojo j iš
i š č e z l o j d o m o v i n i . O v a j g ra ra d , k o j i n e b i h d a o
n i z a j e d a n d r u g i g r a d n a s ve v e ttuu, up ravo je zato u zrok m o-
 j
 jii h n e d a ć a . K a k o , p o m o m e m i š l j e n j u , m e đ u s v i m d r u g i m
g r a d o v i m a n e m a n ik i k a k v e ra
r a z llii k e , č e s t o m i s e d o g a d a d a
z a ž a l im
i m š t o jjee r aatt p o š t e d e o o v a j g r a d i š t o o n u n j e m u n i- i-
 j
 jee b i o u n i š t e n , k a o t o l i k i d r u g i . D a j e b i o r a z o r e n , o s l o b o -
d i o b i m e s r e ć e da d a u n j e m u ž iivv iim m , t e b iih h m og ao da pro-
v o d i m d a n e n e g d e d r u g d e , u n a j za z a b a č e n i je
j e m k u tk
t k u b i lo
lo
k o g k o n t in
i n e n t a . N i k a d a m u n e ć u o p r o s t i ti t i š tto o m e je vezao
z a p r o s t o r,
r , n i tto o š tto o sa amm z b o g ' n j e gga a čov ek iz o d re đ e n o g
m e s ta ta . D o d a ć u j o š d a n i j e d n o g j e d i n o g č as as a n e z a b o r a -
v lljj a m d a n j e g o v i ž iitt e l jjii — č e t iirr i p e t i n e n ji j i h , k a o š tto
o je to
Š a n f o r 3 p i ''ii m e t i o — „ u m i r u o d j a d a “ . D o d a ć u j o š , V am
am a z a
nauk, da se ostali, oni retki povlašćeni u koje i sftm spa-
d a m , n e u z b u đ u ju m n o g o z b o g t o g a , i d a č a k z a v i d e to j
v e l ik
i k o j v e ć i n i n a n j e n o m p r e iimm u ć s t vvu
u : o n a z n a od čeg a   
 umire.

Pariz, 1957. godinc 

^Francu ski m ora list (174 1 —1794 ).

23/

RusijCL i virtis *- o n e k a d m i s e d o g a đ a d a m ii--

 sll obode 
 s slim kako bi trebalo da sve
z e m l j e l iičč e n a Š v a jjcc a r ssk
ku,
da, kao ona, uživaju u higi-
 j
 jee n i , o t u ž n o s t i , o b o ž a v a n j u z a k o n a i b e z g r a n i č n o m p o -
štovanju čoveka, i da tonu u njih; s druge strane, privla-
č e m e s a m o o n e - n a c i jjee č iijj a m i š lljj e n jja a i č i n o v i n iiss u
opterećeni nikakvim moralnim obzirima, nacije gro-
z n i č a v e i n e z a jjaa ž lljj i v e , u v e k g o t o v e d a p r o ž d e r u o n e
o s t a l e i d a jjee d n a d r u g u p r o g u t a jju u , n a c iijj e k o j e g a z e vvrr e d -
n o s ti
t i šštt o iim
m o m e tta a ju
j u u s p o n i u s p eeh h, od b ojn e p rem a mu-
d r o s t i , t o j b o l j k i s tta
a r iih
h n a r o d a k o j i s u ssii ti ti s e b e s a m i h i s v ee--
ga, i takoreći očarani što zaudaraju na buđ.
I s t o t a k o , ia
i a k o s e g n u š a m t ir ir a
ann a , iip
p a k v i d i m d a o n i ttvv o -
r e p o t k u i s tto o r i jjee i d a s e b e z n j iih h n e m o ž e z a m i s llii ttii n i iidde-
 j
 jaa o s t v a r a n j u j e d n o g c a r s tv a , n i n j e g o v r a z v o j . S a v r š e n o
odvratni, nadahnuto bestijalni, oni su siika i prilika čove-
ka prim ora no g d daa u svom ponaša ann jju
u i s p o l jjii p o t p u n o
oprečne karakterne osobine, oni otkrivaju krajnju grani-
c u d o k o j e o n m o ž e d o p r e t i č in i n e ć i ssrr a m n a d e l a i i s p o lljj a -
v a ju
j u ć i s v o j e v rree d n o s t ii.. I vva a n G r o z n i — d a p o m e n e m o tira -
n i n a k o j i n a j v iši š e o p č i n j a v a — n o s i o j e u s e b i s v e š tto o p o sto ji
u s k r o v i ttii m i n a j s k r iivv e n iijj i m k u t o v iim
m a l jjuudske ps iho logije.
 Ta
 T a j č o v e k š t o j e b i o p o d j e d n a k o s l o ž e n u s v o m e l u d i l u i u

smv loj u
j o jp pr eo lt ivtoi crii,o kuo joi bjrea sz a
v oc j u
m ov rl ae d, atta
v ji npur oi ,t odt oi pn ežki vl ee, is n
a v oe jiissuc zrrp
pe --
n e h a l u c i n a c i jjee , tta a m e š a v iin n a M o n g o l ij i j e i V i za z a n t ij ij e u k o j o j
s u b i l e z d r u ž e n e v r llii n e i m a n e jjee d n o g k a n na a i j e d n o g b a z ii--
l e jja
a , tto o d e m o n s k i m s rrd d ž b a m a i o g a v n o j m e l a n h o l iijj i p o d -
ložno čudovište, razapeto između sklonosti prema proli-
vanju krvi i sklonosti prema kajanju, obdareno veselošću
 koju su podrugivanja dopunjavaia i krunisala, taj je čovek
o s e ć a o n e o d o l jjii v u s k llo
o n o s t p r e m a z llo o č iin
n u ; n jju
u oseća m o i
s vi
vi m i , k o l i k o g o d n a ass i m a : t u j e r e č o d i z a n j u r u k e n a d rru u-
ge Ijude ili na nas same. Samo, ta sklonost ostaje u nama
nezadovoljena, tako da su naša dela, ma kakva bila, plod
naše nesposobnosti da ubijamo druge ljude, ili da sebi
o d u z m e m o ž iv i v o t . M i t o n e p r i zzn
n a j e m o u vvee k k,, m i o b i č n o n e
ž e l i m o d a u p o z n a m o s k rrii v een n i m e h a n i zza am na ašš i h m a n a .
Ako sam neprestano zaokupljen carevima ili rimskim im-
p e r a t o r i m a , t o j e z a t o š t o s e ttee m a n e , k o j e ssu u u n a m a p r ii--
k r i v e n e , u n jjii m a o t v o r e n o i s p o lljj a v a jju
u. O n i n naa s o t k r iivv a j u
nama samima, ovaploćavaju i osvetljavaju naše tajne. Mi-
s li
l i m n a o n e m e d u n j iim m a k o j i s u ssee , o s u đ e n i n a v e llii č a n -

24 /

stveno izrođavanje, ostrvljivali na svoje najbliže i, strahu-

 ju
 j u ć i d a b i ih o v i m o g l i v o l e t i , o t p r a v l j a l i ih n a o n a j s v e t . M a
k o l i k o d a s u b i l i m o ć n i , o n i ssu u iipp a k b i llii n e s r e ć n i , j e r s t re
re p -
n ja
j a d r u g i h I j u d i n i jjee p o t p u n o z a d o v o l jja a v a l a n j iih
h o v e ž e lljj e .
Z a r o n i n iiss u t a k o r e ć i ssll i k a o n o g z l o g d u h a k o j i o b i t a v a u
nama i uverava nas da bi najbolje bilo smaknuti sve ljude
iz naše okoline? Carstvo se stvara sa takvim mislima i ta-
k v i m n a g o n i m a : u t o m s ttvv a rra a n jju
u s u d e l u j e i o n a j n a j d u b l jjii
s lo
l o j n a š e svs v e s ttii u k o m e s e k r iijj u o n e m a n e k o j e su su n a m
najdraže.

I s k rrss la
l a i z d u b i n ž š t o ssee jjee d v a d a j u n a s llu
u t iitt ii,, i i z je
je d n o g

vi sl ju
jkuojne ssse
keosga m p oor ikvva oa d, tte
iez žv n
e sjja
an iih
zha pgooj se p
d oi ndaacrae ni jue m
i z v se vs enti omm r apzzd
iz odjja
oa --
b ljl j i m a , i n i je j e u n e p o s r e d n o j v e z i sa sa v r e d n o š ć u n a r o d a u
k o m e s e iiss p po o lj
lj a va
v a -,
- , rraa z li
l i k a l z m e d u N a p o l e o n a i D ž i n g iiss -k -k a -
n a m a n ja j a j e o d r a zzll i k e iizz m e đ u N a p o l e o n a i b i llo o k o g a fra n n--
c u s k o g p o l it i t ič
i č a r a i z p o t o n j iih h r e p u b llii k a . A l i t e d u b i n e , k a o
i t aj a j p o r iivv , m o g u d a p r e s a h n u , d a s e iiss c r p u .
Karlo Veliki, Fridrih II Hoenštaufen, Karlo V Bonapar-
t a i H i t l e r o s e t i l i su su , s v a ak
ki na svoj način, želju da ostva re
z a m is a o o o s n i v a n j u s v e t s k o g c a arr s tv
tv a:
a : u n j e n o m o s ttvv a ri riv a -
n j u o n i ssu u , s a m a n j e --vv iišš e ssrr e ć n i m p o s l e d i c a m a p o o s t a llee
n a r o d e , d o ž i v e l i n e u s p eeh h . Z a p a d , n a k o m e ta ta z a m is a o d a a--
n asa s i zza a z iivv a j o š s a m o p o d s m e h i l i n e l a g o d n o s t , s a d a ž iivv i
o b u z e t s t iidd o m z b o g s v o j iih h o s vva
a jja
a n ja
j a ; a li
li z a n i m l jjii v o je
je d a
se njegovi recepti nameću i šire upravo u trenutku kada
s e o n p o v l a č i u se se b e - , u p e r e n i p r o t i v n j e g o v e m o ć i i n jjee -
g o v e p r e v llaa s t ii,, o n i n a iill a z e n
naa p o v o l j a n p r iijj e m i z v a
an n njego-
v ih
i h g r a n ic
ic a . O n p o b e đ u j e p r o p a d a j u ć i . T a k o j e u d u h o v -
n o j o b l a s ttii G r č k a p r e v a g n u l a t e k o n d a k a d j e p r e s tta ala da
bude sila, pa čak i nacija; drugi su opljačkali njenu filozo-
f i j u i n j een
n u u m e ttn n o s t , o b e z b e d i llii d u g v e k o n o m e š t o j e
 ona stvorila, ne mogavši pri tom od nje da preuzmu nje-
ne sposobnosti; isto tako, od Zapada se uzima i uzimaće
s e sv
s v e o s i m n j e g o v o g d u h a . J e d n a c iivv i llii z a c i jjaa po ka zu je se
plodna ako je kadra da podstiče diuge da se na nju ugle-
d a j u ; a k o p r e s t a n e d a iih h z a s e n j u jjee , o n a s e s v o d i n a s k u p
os t a t a k a i r a z v a l i n a .
Iščezavajući iz ovog kraja sveta, ideja o stvaranju car-
stv a n e o č e k i v a n o ć e n a aćć i iizz v a n r e d n o p o v o l jjn
n o p o d n e b l jjee
u Rusiji, gde je, uostalom, uvek postojala, osobito u du-
h o v n o j o b l a s t ii.. P o s l e p a d a V i z a n t iijj e , M o s k v a j e z a s v e t p
prr a
a--
voslavaca postala treći Rim, naslednica ,,pravog“ hrišcan-

25/

stva, istinske vere. To je predstavljalo prvo buđenje ideje

o s p a s it i t e lj
lj s k o j u l o zi
zi. D a b i d o ž i v e l a n j e n o d r u g o b u d e n j e ,
R u s iji j a je
j e m o r a l a d a sa s a č ek
e k a d a n a š n je j e v r e m e ; a llii o v o g a p u -
t a o n o j e b i lo l o p o s le
l e d i c a o d rir i c a n ja
ja Z a p a d a o d te u l o g e . U
XV veku Rusija je iskoristila prazninu koja se pojavila u
području vere, kao što danas koristi prazninu u oblasti
p o l it
i t ik
i k e . T o su s u z a n ju ju " bi
b i l e d v e p r iill iik
ke da seb e p o tp u n o
u b e d i u s v o ju ju o d g o v o r n o s t p r e d i s to t o r ij
ij o m .
K a d a je j e M e h m e d I I o p s e o C a r ig i g r a d , h r iš
i š ć a n s k i s ve
v e tt,,
podeljen kao i uvek, a uz to i srećan što je zaboravio na
krstaške ratove, uzdržao se od uplitanja u taj rat. Taj stav
izazvao je među opsađenima najpre srdžbu, koja se po-

t oj m
n e . , Kporlee d
e. b ajjausćni ose
sme iziszli
lm
i keođmu splo lao n
miak,e pi rpe ot vt a
o jrniilloag uz az ad po rv eopl js
jasšt vć a
e -,
p a p a je j e o b e ć a o p o m o ć , a li l i j u je j e p r e k a s n o p o s lla ao: čem u
h i t a ti
t i r a d i t ih ih , , o t p a d n i k a “ ? T a ,, ,, ššii z m a “ ć e , m e đ u t i m , o j a č a -
t i n a d r u g o j s tr t r an
a n i.
i . D a li l i j e R im i m p r e t p o s t a v i o M o s k v u V i- i-
z a n t ij
i j i ? D a l e k i n e p r i ja j a t e l j u v e k j e p r i h v a t l ji ji v ij
i j i o d b l iiss k o g
n e p r i ja j a t e lj
l j a . A n g l o s a k s o n c i ć e u n a še š e v r e m e n a s llii č a n n a -
č i n p r e t p o s t a v i t i, i , u j e d n o m t rree n u t k u , u E v r o p i , ru ru s k u p r e -
v a g u n e m a č k o j p r e v a z i z a t o š to t o j e N e m a č k a b i la l a oclvećbli-  
zun jih .

 T e ž n j e R u s i j e d a p r e đ e sa n e o d r e đ e n o g p r v e n s t v a n a
i z r a z itit u p r e v l a s t n is is u n e o s n o v a n e . Š ta ta b i b i l o sa sa z a p a d n i m
s v e t o m d a o n a n i je j e z a u st
s t av
a v il
ila i r e s o r b o v a l a m o n g o l s k u n a -
 jee z d u ? U t o k u v i š e o d d v e s t o t i n e g o d i n a p o n i ž e n j a i r o b o -
 j
v a n j a R u s ij ij a j e b i l a o d s t r a n j e n a i z isi s t o r i je
j e , d o k su n a Z a p a -
d u n a c ij i j e p r u ž a l e s ebe b i sk
s k u p o z a d o v o l js js t v o d a s e u z a j a m n o
r as
a s ttrr žu
ž u D a j e b il i l a u s ta t a n ju
j u d a se s e n e s m e t a n o r a z v ij ij a , o n a
b i v e ć n a p o č e t k u m o d e r n o g d o b a p o s ta t a la
l a si
sila p r v o g r e -
da: u XVI ili XVII veku bila bi ono što je sada. A Zapad?
M o ž d a b i b i o pravoslavan  , a u R imi m u b i se se , u m e s t o S v e t e
s t o li
l i c e , š e p u r i o S v e ti t i s in
i n o d . A l i R u sisi m o g u d a n a d o k n a d e
 s v o j e z a o s t a j a n j e . A k o i m s e u k a ž e m o g u ć n o s t — k a o š to
to
se na osn ovu svega to da p red videti —da srećn o ostvare
svoje namere, nije isključeno da će se oni obračunati s
p a p o m . O n i s u p r e d o d r e đ e n i d a — b i lo l o u im i m e m a rk
r k s iz
iz m a ,
b i l o u i m e p r a v o s l a v l jja
a — u n i š t e u t ic i c a j i u g l e d K a t o l i č k e c r- r-
k v e , č ij
i j e t e ž n j e n e m o g u t rp r p e t i a d a se se p r i t o m n e o d r e k -
nu onoga što je bitno u vlastitom poslanju i programu.
V i d e v š i u n j o j,j , u d o b a v l a d a v i n e c a r e va v a , o r u đ e u A n t ih i h r i-
i-
s t o v im
i m r u k a m a , o n i su su jej e u s v o ji j i m m o l it i t v a m a proklinjali;   
s a d a k a d j e s m a t ra r a ju
j u s a ta
t a n s k im
i m z a s t u p n i k o m R e a k c i je j e , za
za -
 

26/

s ip
i p a jju
u j e u v r e d a m a k o j e ssu
u n e š t o d e l o t v o r n i jjee o d n j iih
ho vih
n e k a d a š n j i h a n a t e m a ; u s k o r o ć e j e s m o ž d i ttii s v o j o m t eežž ii--
n o m , ssvv o m s v o j o m s n a g o m . I t a k koo , n iji j e ba
ba š n e m o g u ć n o
d a ć e n a š e s t o l e ć e u v rsr s ttii t i m e đ u s v o j e z n a m e n i tto
osti, i kao
beznačajnu apokalipsu, iščezavanje poslednjeg nasledni-
k a s v e t o g P e ttrr a .

O b o g o t v o r a v a j u ć i I sstt o rrii j u z a t o d a b i B o g u u b i o u g le le d ,
m a r k ssii z a m j e u s p e o s a m o d a B o g a u e in in i n e o b i č n i m i j o š
n e o d o l j iivv i j e p rrii s u t n iim
m . U č o v e k u s e m o ž e u g u š it it i s v e o s i m
potrebe za apsolutnim, koja bi nadživela i razaranja hra-
m o v a , p a č a k i i š č e z a v a n j e r e l i g i j e n a Z e m l jjii . P o š t o j e r u u--
s ki
k i n a r o d u s v o j o j b iitt i r e l iig g i o z a n , t a n j e g o v a r e l iigg i o z n o s t
n e m i n o v n o ć e p r eevv a ggn n u t i . T o m e ććee d o b r iim m d e l o m d o p r ii--
neti neki istorijski razlozi.
Prihvatajući pravoslavlje, Rusija je ispoljila svoju želju
da se odvoji od Zapada; bio je to njoj svojstven način da
s e b e joj o š n a ssa a m o m p o č e t k u o d r e d i . I zzu u z iim
m a jju
u ć i p l e m ić k e
krugove, Rusija nikada nije dopustila da je katolički misi-
o n a r i — u d a t o m s llu učaju jez u iti — skren u s p ra vo g puta.
R a s k o l n e i z ra r a ž a v a t o l iik k o r a z i la
la ž e n j a u v e r s k o m u č e n j u ,
k o l ik
i k o t e ž n jju u z a e ttn n i ččk
k iim
m p o t v r đ i v a n j e m : u n je je m u s e m a -
n j e i s p o l jaj a v a s p o r o k o n e k o g a p s t r a k t n o g p iitt a n ja j a , a v iišš e
ukazuje jedan nacionalni refleks. Crkve se nisu podelile
oko beznačajnog pitanja prihvatanja ili odbacivanja stava
 filioque  . 1 V i z a n t i jja
a je že lela da stekne pun u sam ostalnost,
a
š eM n eo snk av a ount oa ll iiz
c iio ik
zmo ep.r eM
. eRđaus tkioml i, id joekr e ss ei pre
r er effo
odrsm
t aavcl ji ajja
aj uu p
k raezraul a-
al
k a o p o r o d i č n a s v a đ a , k a o b r u k a ukrilu Z  Z a p a d a , t e ž n j a
pravoslavne crkve za samostalnošću će, dobivši dublje
o b e l e ž j e , o z n a č i t i o t c e p l jjii v a n j e o d s a m o g z a p a d n o g s vvee ta ta .
Odbacivši katolicizam, Rusija je usporila svoju evoluciju,
propustila najpovoljniju priliku da se brzo prosveti, a u
i s ti
ti m a h j e t im i m č i n o m o j a č a l a s v o jju u s u š t in in u i j e d i n s t v e n o s t ;
z a s t o j u n j e n o m r a z v o jju u č i n i o jju u jjee različitom ,d ru gači-   
 jo
 jom   o n a j e t o m e i t e ži
:  žila , p r e d o s e ć a j u ć i , b e z s u m n j e , d a
ć e Z a p a d j e d n o g a d a n a z a ž a llii t i z b o g t o g a š t o je je b i o iz m a -
 kao ispred nje.
Kako bude postajala jača, postajaće i sve svesnija svo-
 j
 jii h k o r e n a , o d k o j i h ć e j e m a r k s i z a m n a n e k i n a č i n z a c e l o
11.at. ,,,,i o d s ina“ ; tim rcčim a do pu n jen a je, na T reće m saboru hrišćanskih
c rrk
k a va
v a , o d n č a n o m 5 89
8 9 . g o d i n e u T o l e d u , d o g m a p o k o j o j D u h S v e t i , , pr
pr o-
o-
i z l a z i o d B o g a O c a “ ; i s t o č n e c r k v e n i s u p r i h v a t i l e t u d o p u n u . —  P r i m .  
 p r e v .

27/

udaljiti; posle neminovne kure univerzalizma, ona će se

o p e t p o r u s i t i, i, u k o rrii sstt p r a v o s lla a v lj
lj a . U o s t a l o m , o n a j e
m a r k s iizz m u u d a r i lla a t a k o s n a žaž a n p e č a t d a g a j e, e, z a c e l o , p o -
s llo
o v e n i la
l a . S va
v a ki
k i n a r o d o b d a r e n i z v e s n o m d u h o v n o m s n a- a-
g o m , k o j i p r ih i h v a t a s o p s t v e n i m t ra r a d ic
i c iijj a m a t u đ đu u id eo logi-
 ju a s i m i l u j e j e i i z v i t o p e r a v a , s k r e ć e j e u s m e r u s v o j e
n a c i o n a l n e s u d b i n e , i s k r i v l ju
ju j e j e u s v o j u k o r i s t, t , t a k o d a je je
n a p o s l e tkt k u n e m o ž e m o r a z li li k o v at
a t i o d n j e g o v o g vl v l a s t it
it o g
d u h a . O n p o s e d u j e so s o p s tv
t v e n u p e r s p e k ttii v u k o j a n e m i n o v -
no sve iskrivljava, njegovo videnje ima manu koja ne sa-
m o š t o g a n e z b u n j u j e n e g o m u , n a p r o ti t i vv,, la
l a sk
sk a i p o d s t i -
če ga. Iako su lišene objektivne vrednosti, istine kojima se
on diči su, uprkos tome, delotvorne, pa kao takve dovo-
d e d o z a b l u d a k o j e č iin n e i s ttoo r ij
i j s k i p e j z a ž r a z n o l ik i k i m , s t im im
što se samo po sebi razume da se istoričar, koga njegova
s tru k aa,, n j e g o v t em
e m p e r a m e n t i n j e g o v o o p r e d e l j e n j e č iin
ne
s k e p t ič
i č n i m , o d m a h p o s t a v lljj a iz
i z va
v a n I s ti
ti n e .

Dok su se zapadni narodi iznurivali u svojoj borbi za

s l o b o d u i, j o š v iš i š e , u s te t e č e n o j s l o b o d i ( n i š ta t a n e i s c r p lj lj u j e
t o l ik
i k o k o l ik i k o p o s e d o v a n j e i l i z lo l o u p o t re
r e b l jja
avan je slob od e),
r u s k i n a r o d j e t r p e o n e t r o š e ć i ssvv o ju j u s n a ggu u ; jjee r n a r o d i ttrr o -
š e s v o j u s n a g u s a m o u is i s t o r iijj i,
i , p a k a k o j e o n i z n j e b i o is -
t i s nu
n u t,t , b i o je je p r i m o r a n d a p o d n o s i n e p o g r e š i v e d e s p o t s k e
s iiss t e m e k o j i su s u m u b i llii n a m e tn t n u t i:
i : b i lo
lo j e t o a n o n i m n o ,
v e g e t a t i v n o b i ti t i s a n je
j e , k o j e m u j e o m o g u ć i l o d a o ja ja č a , u v e -
ć a s v o j u e n e r g i j u , n a g o m i lla a z a l i h e s n a g e i iz s v o g r o b o v a -
n ja
j a iizz v u č e n a j v e ć u m o g u ć u b i o llo o š k u k o ri r i s t.
t . U t o m e m u jjee
p o m o g l o p r a v o s la l a v l je
je , a llii o n o n a r o d s k o , k o j e je j e b i lol o i z-
z-
v a n r e d n o u s a đ e n o u n je j e ga
g a d a b i g a d r ž a l o i zv zv a n d o g a đ a -
 ja , n a s u p r o t z v a n i č n o m p r a v o s l a v l j u k o j e j e u s m e r a v a l o
v la
l a s t p r e m a z a v o j e v a č k i m c iill jjee v i m a . T u s e is i s p o l ja
ja v a j u d v a
l ic
ic a p r a v o s l a v n e c r k v e : o n a je j e , s j e d n e s tr tr a n e , n a s t o j a l a d a
u s p a v a n a r o d n e m a s e a, s d r u g e s tr tr a n e,
e , p o m a g a l a je j e c a r e-e-
v im
i m a , p o d s t ic i c a la
l a n j ihi h o v u a m b ic i c iijj u i o m o g u ć a v a l a o g r o m n a
o s v a j a n ja j a , k o j a su su b il i l a v rršš e n a u im im e p a s i v n o g n a r o d a . T o
 j
 jee b i l a s r e ć n a p a s i v n o s t , j e r j e o n a o b e z b e d i l a R u s i m a n j i -
h o v u s a da d a š n juju p r e v lla a s t,
t , k o jaj a je j e p l o d n j ih i h o v o g z a o s t a ja ja n j a
u is i s t o r i jjss k o m r a z v o jju u . B i llo o d a s u p r o ž e t i d o b r i m i li li r đ a-
a-
 v im
i m n a m e r a m a p r e m a n ji j i m a , ssvv i p o d u h v a t i E v r o p e v e za
za -
n i sus u z a n j iihh ; č i m n a n j ih ih u s r e d s r e đ u j e s v o j a i n t e r e s o v a -
n ja
j a i s v o j e z e b n j e , o n a p r iz i z n a j e da
d a o n i n j o m e p o t e n c i jja
aln o
g o s p o d a r e . T a k o je j e , e to
t o , g o t o v o o s ttvv a r een
n j e d a n o đ n jjii h o -
vih najstarijih snova. Okolnost da su oni to postigli pod

28/

z n a m e n j e m j e d n e s ttrr a n e i d e o l o g i j e ččii n i n j i h o v u s p e h jo jo š
p a r a d o k s a l n i jij i m i z a n i m l jjii v iijj iim
m . N a k ra r a jju
u k r a j ev
e v a , v a ž n o je
je
t o d a j e s a m r e ž i m ru s k kii , i d a j e p o t p u n o u s k l ad a d u s a tra -
d i c ij
i j a m a ttee z e m l jjee . Z a r n i jjee s iim m p t o m a t i č n o t o d a ssee rree v o -
l u c iijj a , k o j a j e n e p o s r e d n o p r o i z a š la l a iizz p r o z a p a d n i h t e o r i-i-
 ja , s v e v i š e u s m e r a v a l a p r e m a s l o v e n o f i l s k i m i d e j a m a ?
Uostalom, narod manje predstavlja skup ideja i teorija, a
v i š e s k u p o p s e s i jja a: o ps esije Ru uss aa,, b e z o b z i r a n a t a b o r k o -
m e p r iip p a d a j u , u v e k ssu u , a k o n e i s to to v e t n e — a o n o b a r e m
s l ič
ič n e . J e d a n Č a a d a j e v 2 2-- k o j i u s v o j o j n a c ij i j i n i j e v i d e o n ii--
k a kv
k v u v r e d n o s t , iill i j e d a n G o g o l j , k o j i j o j se s e n e m i llo os rdn o
p o d s m e h n u o , b i l i s u j o j iiss tto o t o l iik k o p r i v r ž e n i k o l iik k o i D o-
s t o je
je v s k ii.. N a j p o m a m n i jjii n iih h il i l i s t,
t , N j e č a jjee v , 3 b i o j e n j o m e
i s to
t o t o l iik
k o o p s e d n u t k o l iik ko i Po bed on oscev,4 ob erprok u -

sr aij
i j tao rvva
aSž vneat. o S
g vsei noosdt aa l, oo jje
ke osr ae m
l i or epaokzci
cai o. n a r . J e d i n o j e t a o p s e -

Da bi Rusija prihvatila liberalni režim, trebalo bi da

z n a t n o o s lla a b i , d a j o j ssn
n a gga
a v e o m a o p a d n e , p a b i č a k t rree b a -
l o i d a i z g u b i ssvv o j u p o s e b n o s t i o s t a n e b e z s v o j iih h b i tn
tn i h na-
c i o n a l n i h o d l iik k a . K a k o b i o n a t o m o g l a p o s t i ć i k rra aj svo je
netaknute unutrašnje snage i svoje hiljadugodišnje samo-
d rž
r ž a vn
v n o s ttii ? U k o l iikk o b i d o t o g r e ži žim a d o s p e l a u j e d n o m
s k o k u , o n a b i s e o d m a h r a ssp p a la
la . IIzz v e s n o m b r o j u n a c ij
ija p o -
trebna je izvesna količina straha da bi se održale i u punoj
m e r i r a z v iill e . I ssa ama Francusk kaa m o g l a je je d a s e z a p u t i k a d e -
m o k r a t iijj i ttee k u o n o m t re r e n u t k u u k o m e ssu u n j e n e u n u ttrr a
a--

šš en j ep or epvl
vr lua gs et ii,,p opčreiiplper edma aploap udšat a jju puo, sut aknoem ez esesme ,l jja
n
a e dt eožsetćoij nvvia
i-
poštovanja i razborita. Prvo carsrvo predstavljalo je njenu
poslednju ludost. Posle njega, otvorivši vrata slobodi, ona
ć e s e t e š k o n a n j u n a v ik ik a v aatt ii,, d o ž i v l jja
avajući m n og e p otre-
s e,
e , z a rra a z llii k u o d E n g le l e s k e k o j a ssee — —ee t o p r i m e r a š t o z b u n j u -
 j e — o d a v n o n a n ju n a v ik la n e d o ž i v e v š i u n u t r a š n j e s u k o b e
i n e i zl z l a ž u ć i s e o p a s n o s t im i m a , zza a h v a l jju
ujući ko n form izm u i
prosvećenoj nedotupavnosti njenih žitelja (u njoj se, koli-
k o m i j e p o z n a t o , n i jjee r o d i o n i j eed d a n j e d i n i a n a rrh h is
i s t)
t).
V rem e, naposletku, ide na arr u k
kuu p o d j a r m l jjee n i m n a c ij ij a -
m a k o j e , s k u p l ja j a j u ć i sn s n a g u i g o m i lla a j u ć i il
i l u z i je
je , ž i v e u b u -

2
' RFei lvoozlouf sc k
i oi npai rs a(c1 8
—4p7r-o1s8v e8t2i )t ,e lj
loj s(n
1 i7va
v9a4č —1
—t1er
e8
r o5ri
r6i )s.t ič
ič k e o r g a n i z a c ij
ij e „ N a r o d n a
 volja“.
P r a vn
v n i k i p o l i t ič
i č a r ( 1 8 2 7 - 1 9 0 7 ) , v iš
i š e o d d v e d e c e n i je
je b i o n a č e l u S i n o -
da, najvišeg upravnog organa Ruske pravoslavne crkve.

29/

d u ć n o s t i , u n a d i ; a č e m u b i s e I jju
u d i j o š m o g l i n a d a t i u s lo
lo -
bodi ili u režimu koji je ovaploćuje, režimu što se svodi
na razuzdanost, spokojstvo i omlitavelost? Čudo od reži-
m a k o j e n e m a n iš i š tta
a d a p o n u d i I ju j u d im
i m a , d e m o k r a t iijj a je
je z a
 je
 j e d a n n a r o d i s t o v r e m e n o r a j i n j e g o v a g r o b n i c a . Ž i v o t i m a
smisla samo zahvaljujući njoj; ali ona je beživotna... Sreća
u s a d a š n j e m t r e n u t k u , ''p pro pa st u skoroj b u du ćn osti — eto
u čemu se sastoji krhkost tog političkog poretka za koji
č o v e k n e m o ž e d a se s e o p r e d e l i a d a se se n e u p l e t e u m u č n u
dilemu.
S n a b d e v e n a v e ć i m z a li li h a m a s n a ge g e i m n o g o s re r e ć n ij
ij a ,
R u s ij
i j a n e m o r a d a p o s t a v l ja j a s e b i t ak a k v a p i t a n ja
ja , p o š t o n e o -
g r a n i č e n a v la
l a s t z a n ju j u p r e d s t a v lljj a , k a o š t o jeje t o v e ć K a r a m -
z i n 5 p r i m e t i o , „ sa
sa m u o s n o v u n j e n o g p o s t o j a n j a “ . Z a r se

žuupćria vdoo un jteo,mnee šsto taos totuovji

j ie kn je
jst
setnre
rae mvie li lsi k
l oab ondaid, mn oik
i kćandoas tn n e addo szea--
p a d n i m s v e to t o m , k o j i j e , n a ža ž a lo
l o st
s t , o d a v n o d o s p e o d o s lo -
b o d e ? O n a s e, e , u z to t o , n i m a l o n e s ti t i d i s v o g a e a rs r s ttvv a , n e g o ,
b aš
a š n a p r o t iv i v , m i s lil i s a m o n a š ir ir e n j e n j e g o v i h g r a n i e a . K o s e
više od nje potrudio da izvuče korist iz tekovina drugih
n a r od
o d a ? D e l o P e tr t r a V e l ik i k o g , p a i s a m o d e l o r e v o l u e i jjee , p r o -
i z a š l o j e i z genijalnog gotov a n stu a . Rusija je đovitljivo
p o d n e l a č a k i s t r a h o t e t a ta t a r s k o g u g n j e t a v a n ja ja .
Ako je umela da oponaša Zapad povlačeći se istovre-
m e n o u p r o r a č u n a t u u s a m l j e n o s t, t , o n a je j e jo
jo š b o l jjee z n a la la
d a g a n a v e d e d a jo j o j s e d iv i v i i d a o č a r a n j e g o v e i n t e le le k t u a l -
c e.
e . E n c i k l o p e d i s t i s u s e o d u š e v l ja j a v a l i p o d u h v a t iim m a P e tr tr a
Velikog i Katarine Velike isto onako kao što će se nasled-
n i c i v e k a p r o s v e ć e n o s t i — h o ć u d a k a ž e m l e v ič ič a r i — o d u š e -
v lj
l j a v a t i L e n j in i n o v i m i S t a lj l j i n o v i m p o d u h v a t iim m a. O va poja-
va govori u prilog Rusiji, ali ne i zapadnjacima koji su,
p o š t o su s u k o m p l i k o v a n i i l u c k as a s ttii u n a j v e ć o j m o g u ć o j m e -
ri, i pošto nastoje da otkriju ,,napredak“ na drugoj strani,
izvan sebe samih i onoga što su stvorili, danas bliži nego
Rusi — što je p ara d ok sa lno — junac im a iz rom an a D osto -
 je
 j e v s k o g . U z t o t r e b a d a p o d v u č e m o d a o n i p o d s e ć a j u sa sa--
m o n a s la l a b e s t r a n e t ih ih ju ju n a k a , a n e m a j u n i n j i h o v e o k r u t -
n e h i ro r o v e , n i m u ž a n s t ve v e n u z l o v o l jju u : t o su s u „ z lil i m d u s im im a
o p s e d n u t i l ju j u d i “ k o j iim m a s u s il il n a u m o v a n j a i m o r a l n i o b z i -
r i u n i š ti t i li
l i sn
s n a g u , l j u d i r a z j e d a n i i z v e š t a č e n i m g r i ž a m a s a-
v e s t i i s t o t in i n a m a p it i t a n ja
j a , t o su su m u č e n i c i k o j e m u č i s u m -
nja, zasenjeni i satrveni svojim nedoumicama.
 ^Rusk i k n jiževn ik i istoriča r (1 7 6 6 —
—1
1 8 2 6 ))..

30/

Svaka civilizacija veruje da je jedino njen način života

d ob ar i za
amm i s llii v , d a o n a t rree b a d a p r i d o b i je
j e s v e t z a n j e g a ili
da mu ga nametne; on za nju ima istu važnost kao i izriči-
to iskazana ili prikrivena soteriologija; u stvari, njegovo
p r o p a g i r a n j e p r e d sstt a vvll j a o t m e n i i m p e r i jja a l iizz a m č ijija o t m e -
nost iščezava čim on pribegne vojnoj sili. Carstvo se ne
s tv
tv aarr a s a m o i z k a p rrii c a . D r u g i n a r o d i s e p o d j a r m l ju ju j u z a t o
da bi vas oponašali, zato da bi vds, vaša verovanja i vaše
o b i č a jjee u z e l i k a o s v o ojj o b r a zza a c ; p o t o m s e j a v lljj a iizz o p a č e n i
neodoljivi zahtev da ih pretvorite u robove kako biste u
njima po sm atrali laska avv i iill i k a r i k a t u r a lln
n i z a m e t a k v a s ssa a-
m i h . S l a žžee m s e s m i š lljj e n j e m d a p o s t o j i h i j e r a i h i j a c a arr ssrr vva
a
p o v r e d n o s t ii:: M o n g o l i i R i m l jja ani n nii s u p o d j a r m l ji j i v a llii n a rro o-
d e i z iiss ti
t i h r a z l o g a i n j iihh o v a o s v a j a n j a n is i s u i m a l a i s ttee p o s l e -
d i c e . I pa
p a k , n e o s p o r n o jjee d a s u o n i b i llii p o d j e d n a k o v iičč n i
t o m e d a s vvo oga pro ott iv
i v n iik
k a d o v e d u d o p r o p a sstt i svocleći ga   
n asvo juslik u .
B i l o d a i h j e i z a z i v a l a i l i p o d n o s i l a , R us i j a s e n i k a d a n i -
 j
 jee z a d o v o l j a v a l a m a l i m n e s r e ć a m a . U t o m p o g l e d u t a k o ć e
biti i ubuduće. Ona će se navaliti na Evropu zbog fizičke
n e m i n o v n o s t ii,, z b o g a u t o omm a ttss k o g p o m e r a n jja a s v o j e m a ssee ,
i z b o g s v o j e p r e v e l iik k e i n e z d r a v e v iitt a lln n o s t i k o jja a t o l ik
ik o i d e
n a r u k u s tv t v a rra
a n jju
u ca arr sstt v a ( u k o m e s e u v e k o t e l o v l ju ju j e m e -
g a lo
l o m a n i jja a j e d n o g n a r o d a ) , z b o g t o g s v o g z d r a v lljj a p r e p u -
nog neočekivanih stvari, užasa i zagonetki, stavljenog na
raspolaganje jednoj mesijanskoj zamisli, koja predstavlja
z a č e t a k i p r ' e d z n a k o s v a j a n jja a . K a d a ssu u s l o v e n o f i l i ttvv r d i lili d a
o n a t re re b a d a s p a s e  s v ete t , o n i s u ssee ttu u s llu u ž i llii e u f e m i z m o m :
svet se g o to v o nikako ne m ože spa ass ttii u k o l ik i k o s e n j iim me
prethodno ne zagospodari. Kada je u pitanju jedan na-
r o d , o n o t k r iivv a s v o j e ž i v o t n o n a č e l o u ssee b i s a m o m , i l i g a a,,
u p r o t i v n o m , n i g d e n e o t k rrii v a : k a k o b i g a m o g a o s p paa sstt i
n e k i d r u g i n a r o d ? R u s i jja a i d a n a s m i s llii — d a j u ć i s v e t o v n o
o b e l e ž j e s l o v e n o f i llss k o m n a č iin n u i z rraa ž a v a n jja a i s l o v e n o f il il -
s k o j z a m i s llii — d a jjee d u ž n a d a d o n e s e s p a ass s v e t u , a n a p r -
v o m m e s ttu u Z a p a d u , p r e m a k o m e , u o s t a llo om , nika add a n iijj e
o s e ć a l a n e š t o s a sv s v iim
m o d r e đ e n o , n e g o j ee,, n a p r o ttii v , o oss e ć a lla
a
d a jej e o n i p r i v lla ači i od bija, da prizo ro m truleži — p ož eljn e
k o l i k o i o p a s n e ; s k o j o m t re r e b a s ttu
u p a t i u d o d i r, r, a l i j e s e j o š
pre kloniti —budi u njoj surevnjivost (mešavinu potajnog
o b o ž a v a n j a i j a v n o g g n u š a n j a ))..
Pošto mu je mrsko da sebe odredi i da prihvati neke
g r a n i c e , p o š t o n e g u j e d v o s m i š l e n o s t u p o l iitt ic i c i i u m o r a llu u,
i — š t o je j e j o š o p a s n i j e — u g e o g r a f iijj i, i, n e o p t e r e ć e n b i l o k o o--

 
 31/

 j o m o d o n i h n a i v n o s t i š t o s u s v o j s t v e n e „ p r o s v e ć e n i m lj
 jo ljuu-
d i m a “ , k o j i s u z b o g p r e t e r iv i v a n j a u k o j a i h je j e g u r n u l a ra r a ci
ci-
onalistička tradicija postali nesposobni da proniču u
s tv
t v a r n o s t, t, p o š t o j e p r e v e j a n z a h v a l ju j u j u ć i k o l iik k o s v o j o j in in -
t u i c ij
i j i,
i, t o l i k o i v e k o v n o m i s k u st s t vvu
u u pretvaran ju, Rus je
m o ž d a d e t e k a d a s e p o s m a t r a sa sa i s t o r i js
j s k o g s t a n o v iš i š t a , al
a li
t o n i u k o m s lu l u č a ju
j u n i je j e k a d a s e g l e d a s a p s i h o l o š k o g sta-
novišta; otuda potiče njegova složena priroda čoveka sa
m l a d i m n a g o n i m a i s ta t a ri
r i m t a jn jn a m a , a o t u d a i p r o t i v r e č n o -
s t i , z a o š t r e n e d o g r o t e s k n o g , u n j e g o v i m s t a vo v o v im
im a . K a d
nastoji da bude dubok (a to lako postiže), on izvitopera-
va i najbeznačajniju činjenicu, najbeznačajniju ideju. Re-
k a o bi b i č o v e k d a o n l u d u je j e za
z a m o n u m e n t a ln l n o m g ri rim a s o m .
U istoriji njegovih ideja, revolucionarnih ili onih drugih,
s v e j e o m a m l ju j u j u ć e , g r o z n o i n e s h v a t l ji j i v o . O n j e jo j o š i d a- a-
nas nepopravljivi ljubitelj utopij&; a utopija je optimistič-
k o g r o t e s k n o , p o t r e b a d a s e sr s r e ća
ć a —p— p a, a, p r e m a t o m e , o n o
š t o je j e n e v e r o v a t n o — z d r u ž u j e sa sa p o s t o j a n j e m , d a s e je je c ll--
no optimističko, nestvarno viđenje dovede do one tačke
u k o j o j ć e u i st s t i m a h d o s e g n u t i d o s v o g a p o lla a z iš
i š t a , t o je je s t
c llo
o c ini n i z m a , k o j i j e h t e l o d a s u z b i je je . U k r a tk t k o , u t o p i jja a pred -
s ta
t a v lj
l j a č u d o v i š a n p r i z o r i z b aj ajk e .
M o g u ć n o j e, e , a li l i n i je j e i z v e s n o d a j e R u s ij ija k a d r a d a
ostvari svoj san o osnivanju svetskog carstva; zauzvrat,
o č i g l e d n o j e d a o n a m o ž e d a o s v o ji j i i s e b i p r i p o j i ce c e llu
u
Evropu, pa čak i da će to preduzeti, makar samo zato da
b i u m i ri r i lla
a o s t a li
l i s v et
e t .... . N j o j je j e d o v o l jjn n o tako m alo! G d e bi
s e m o g a o n a ć i u b e d l j i v ij i j i d o k a z s k r o m n o s t i, i , u m e r e n o s t i? i?
D o v o l jaj a n j o j je
j e d e o k o n t in i n e n t a ! D o k se s e to
to g a n e p o d u h v a -
t i , o n a t a j d e o p o s m a t ra r a is i s t o o n a k o k a o š to t o su
su M o n g o l i
p o s m a t r a l i K i n u , a T u r c i V i z a n t ij i j u , s t o m r a z l ikik o m , i p a k ,
š t o jej e o n a v e ć p o t p u n o p r ih i h v a ti
t i l a d o b a r b r o j z a p a d n j a č k ih ih
vrednosti, dok su tatarske i otomanske horde samo u
b r o j č a n o m p o g l e d u b il i l e n a d m o ć n e u o d n o s u n a s vo v o jju
u
buduću žrtvu. Žalosno je, bez sumnje, što ona nije imala
s v o ju
j u r e n e s a n s u : t o j e u z r o k s v e k o l ik i k o g n j e n o g z a o st
s t aj
aja -
n jaj a u o d n o s u n a Z a p a d . M e đ u t im im , sa s v o j o m s p o s o b n o -
šću da se razvija bez predaha, ona će kroz sto godina, a
m o ž d a i p r e , b i ti t i is
i s t o t o l i k o i st s t a n ča č a n a i i s t o t o l i k o r a n j iv
iv a
koliko i Zapad, koji je dosegao do stepena civilizacije od
k o j e g s e m o ž e o t ić i ć i d a ljl j e s a m o krećući s esila zn omlini-  
 jom .  N a j v iš
i š a a m b i c i jaj a is
i s t o r i je
j e s a s to to j i s e u t o m e d a z a b e l e -
ž i p o m e r a n j a t o g s te t e p en
e n a . P o š to t o j e n i ži ži o d o n o g a n a k o m e
s e E v r o p a n a l az a z i,
i , s te
t e p e n n a k o j e m j e R u s ij ij a m o ž e s a m o d a

 
 32/

s e p o m e r a n a v i še š e , pa
p a t im i m e i o n a u is is ti
ti m a h u z d i ž e : t o z n a -
č i d a je j e R u s iji j a o s u đ e n a n a to t o d a sese u z d i ž e . I p a k , n e i z l a ž e
l i s e o n a o p a s n o s t i d a o n a k o n e o b u z d a n a , p r i s v o m u z d i- i-
zanju izgubi ravnotežu, rasprsne se i propadne? Sa svojim
d u š a m a o b l ik i k o v a n i m u s ek e k ta
t a m a i s tete p a m a o n a p r o i z v o d i
n e o b i č a n u t is is a k p r o s tr t r a n s t v a i u s t a ja ja lo
l o s ti
ti , o g r o m n o s t i i sa-
p e t o s t i i, i, n a p o s l e t k u , u ti t i sa
s a k d a s e t u s u o č a v a m o sa sa S e v e -
r o m , al a l i n e k i m n a r o č i ti t i m S e v e r o m , n e s v o d l ji j i v im
i m n a n a še še
a n a l izi z e , o b e l e ž e n i m u č m a lo l o š ć u i n a d o m k o j i u ž a sa s a v a ju
ju ,
 j e d n o m n o ć i i s p u n j e n o m m n o g i m e k s p l o z i j a m a , j e d n o m
z o r o m k o j u ć e m o p a m t i t i . K o d t i h H i p e r b o r e j a c a č ij i j a p ro
ro -
š lo
l o s t,
t , k a o i s a d a šn š n jo
j o s t,
t , k a o d a p r ip ip a d a n e k o m d r u g o m , a
n e n a š e m t ra r a ja
j a n ju
j u , n e m a n i t rra a g a o d m e d i t e ra ra n s k e p r o v i d -
n o s t i i p r o i z v o l j n o s t i. i . P re r e d k rh rh k o š ć u i u g l e d o m Z a p a d a
oni osećaju nelagodnost, koja je posledica njihovog ka-
snog buđenja iz učmalosti i njihove neiskorišćene snage:
t un
s a j ežnpoog
s rč
eodvieko sa
e..
ć.a O n jne i m
ć ea nse v l ak
sjee ov treetdi ntoosmt i oksoej će asnej uj ,a vslaj avl doad 
- 
će ga. Jedina svetla tačka u našoj budućnosti jeste njiho-
v a p o t a j n a i n e s t r p l j ivi v a č e ž n j a z a is is t a n č a n i m s v e t o m , č i je je
č ar
a r i o m e k š a v a ju
ju s n a žn ž n e n a g o n e . A k o d o s e g n u d o t o g s ve ve -
ta (a takav nam izgleda očigledni smisao njihove sudbi-
n e ) , o n i ć e s e c i v i lil i z o v a t i n a u š trtr b s v o j i h n a g o n a i i s k u s ić ić e
i s a m i d e l o v a n j e viv i r u sasa s l o b o d e .
S t o s e j e d n o c a r s tv t v o v i š e h u m a n i z u j e , t o se s e v i š e u n j e- e-
mu razvijaju protivrečnosti zbog kojih će ono propasti.
P o š t o m u j e i z g l e d r a z n o l ik i k , a s tr tr u k tutu ra
ra ' h e t e r o g e n a ( d o k
 j
 jee k o d n a c i j e , k o j a p r e d s t a v l j a o r g a n s k u r e a l n o s t , o b r n u t
slučaj), potrebno mu je, da bi opstalo, koheziono načelo
terora. Ako ono prihvati tolerantnost, ona će mu uništiti
 j
 jee d i n s t v o i s n a g u , i d e l o v a ć e n a n j e g a k a o k a k a v s m r t o n o -
s an
a n o t r o v k o j i bi b i o n o s a m o s e b i u b r i z g a v a l o . S t v a r j e, e , n a i-i-
m e , u t o m e š to t o t o lel e r a n t n o s t n i j e d r u g i , n e u o b i č a j e n n a z iv iv
s a m o z a s l o b o d u , n e g o i z a d u h ; a d u h , j o š k o b n i ji ji p o c a arr -
stva nego po pojedince, nagriza te džinovske tvorevine,
dovodi u pitanje njihovu postojanost i ubrzava njihovo
r as
a s p a d a n je j e . S t o ga
g a je j e o n g l a v n o o r u đ e k o j im i m s e slslu ž i p o -
d r u g l ji
j i v o n a s t ror o je
j e n a p r o m i s a o d a b i p o n ji j i m a u d a r il
il a .
Kad bi nam, uprkos proizvoljnosti tog pokušaja, palo
n a p a m e t d a u t v r d i m o g d e s e u E v r o p i n a l a z e područja   
n akojim ažive na rodipuni životnesn a g e, u s t a n ov i l i b i -
s m o d a , št š t o se
s e v iš
i š e p r i b l iž
i ž a v a m o I st s t o k u , ž iv
iv o t n i n a g o n s v e
v i š e ja
j a ča
č a , a d a p o s t a j e s v e s la l a b i ji
j i š to
to v i š e i d e m o p r e m a Z a -
padu. Rusi nikako nisu jedini narod koji se danas odliku-

 
 33/

 j e ž i v o t n i m n a g o n o m , i a k o n a e i j e k o j e g a t a k o đ e p o s e d u -
 je
 ju
 j u s p a d a ju , u r a z lič it o m s t e p e n u , u p o d r u č je p o d s o v je t -
s k i m u t i c a j e m . T e n a c i je
j e j o š n i su
s u n i izi z b l iizz a p o k a z a l e z a štšt a
s u s v e s p o s o b n e ; n e k e o d n ji j i h , k a o , n a p r i m e r , P o l js j s k a il
ili
M a đ a r s k a , o d i g r a l e su su u i s to
t o r ij
i j i u i o g u k o j a se se n e m o ž e z a -
n e m a r i v a tit i ; d o k su
s u s e n e k e d r u g e , p o p u t J u g o s l a v ij ije , B u -
garske i Rumunije, pošto su živele u senci drugih, samo
nakratko budile iz svoje učmalosti. Ipak, ma kakva bila
n j iih
h o v a p r o š l o s t i b e z o b z i ra
r a n a s t e p e n n j ih i h o v e c i v il
i l i zo
zo v a -
n o s t i , s v e o n e j o š i d a n a s r a s p o la l a ž u b i o l o š k i m k a p i t a lo lo m ,
k o j i b i s m o u z a l u d p o k u š a v a l i d a o t k r ij ij e m o n a Z a p a d u .
Zlostavljane, razbaštinjavane, sunovraćivane u stradanje
koje je ostajalo nepoznato, razapinjane između osećanja
i z g u b l je
j e n o s t i i ž e l je
j e z a p o b u n o m , o n e ć e u b u d u ć n o s ti ti
m o ž d a d o b i t i n a d o k n a d u z a to t o li
l i k a is
i s k u še
š e n ja
ja , p o n i ž e n j a ,
p a č a k i t o l i k e n i s k e p o s t u p k e . Ja čin ci živivotnog na gon a   

nn eo m j e odžae ssme oo d b ro er da vi ti
ti ili
l i sup ot im
ilj
lm
j a ; kdr a j ebvis
a je i sim
mao i je
im jli
lei pordo rneidkinlil iu, lpi out re
roenbo-
što u sebi kriju ti jedini krajevi na svetu koji u svojoj sil-
noj zaslepljenosti još polažu svoje nade u sudbinu Zapa-
d a . Z a m i s l im i m o s a d a d a je j e n a š k o n t iin n e n t sa s a st
s t av
av n i d e o ru -
s k o g c a rs r s tv
t v a,
a , z a m i s l im i m o p o t o m k a k o t o c a rs r s ttvv o , z a t o š t o je je
o d v e ć p r o s t r a n o , s la l a b i i r as a s p a d a s e , št št o b i p r i r o d n o d o v e -
l o d o o s a m o s t a lj l j i v a n j a n a r o d a š to t o u n je je m u ž i v e : k o j i b i o d
n j ih
i h i z b i li
l i u p r v i r e d i d o n e l i E v r o p i o n a j vi v i š a k n e s t r p l ji ji v o -
s ti
t i i s n a g e b e z k o g a j o j p r e t i o p a s n o s t d a ć e z a p a s t i u n e- e-
izlečivu obamrlost? Ubeđen sam da bi to bili narodi koje
s am
a m u p r a v o p o m e n u o . S o b z ir i r o m n a u g l e d k o ji j i o n i u ži ž i v a-a-
 ju
 j u , m o ja t v r d n ja iz g le d a ć e s m e š n a . „ P r ih v a t a m d a b i t o
m o g l i b i ti t i n a r o d i iz iz s r e d n j e E v r o p e “ , r e ć i ć e č it i t a la
la c , ,, , , a li
z a r b i t o m o g l i b it i t i b a lk l k a n s k i n a r o d i ? " — N e ž e l i m d a ih ih
b r a n im i m , a li li n e ž e l im i m n i da d a p r e ć u t k u j e m n j i h o v e v r e d n o s t i. i.
Zar ta sklonost prema pustošenju, prema unutrašnjem
n e r e d u , p r e m a ž i v l je j e n j u u s ve v e tu
t u š t o je j e n a llii k ja ja v n o j k u ć i u
p l a m e n u , t o p o d r u g l j iv i v o v i đ e n j e v e li l i k i h n e s r eć e ć a š t o su s e
već zbile ili će se zbiti u skoroj budućnosti, ta žučnost, to
slatko lenstvovanje čoveka što pati od nesanice ili ubice,
z a r je j e b e z i k a k v e v r e d n o s t i ta t a k o b o g a t o i ta t a k o t e š k o n a sl sle -
đe, to zaveštanje iz koga izvlače korist oni koji otuda do-
l a z e i k o j ii,, o p t e r e ć e n i , , d u š o m “ , s a m i m t iim m do kazu ju da u
s e b i j o š n o s e o s t a t a k d iv i v lj
l j a š tv
tv a ? D r s k i i o j a đ e n i , o n i b i ž e -
l e li
l i d a se s e o v e n č a j u s la la v o m , a ž u d n j a z a n j o m n e r a s k i d i v o
 jee p o v e z a n a s a v o l j o m z a s a m o p o t v r đ i v a n j e m i p r o p a d a -
 j
n j e m , s a s k l o n o š ć u k a brzom o p a d a n j u . A k o s u i m r e č i

34/
  j
 jee t k e i a k o j e n j i h o v n a g l a s a k n e l j u d s k i i p o n e k a d g a d a n ,
to je zato što ih hiljadu razloga nagoni da jače viču od
o n i h p r o s v e č e n i h l ju
j u d i k o j i v iši š e n is
i s u u s ta ta n ju
j u d a v ič
ič u . P o -
š t o s u o n i j e d i n i „ p r i m i t iv
i v c i " u E v r o p i , m o ž d a ć e jo jo j d a t i
n o v p o d s t ic
ic a j , u č e m u ć e o n a s v a k a k o v i d e t i s v o j e p o s l e d -
nje poniženje. Pa ipak, ako jugoistočna Evropa predsta-
v lj
l j a s a m o n e š t o u ž a s n o , z a š to to , o n d a k a d o d e m o i z n j e i
u p u t iim
m o s e p r e m a o v o m k ra r a jju
u s ve
v e t a , o s e ć a m o k a o d a p a- a-
d a m o — t o j e p a d a n j e , d o d u š e , d i v n o — u p r a z a n p r o s t ’o r? r?

Zivljenje u dubini, pritajeno bivstvovanje, to jest biv-

s t v o v a n j e n a r o d a k o j i s u — p o š t o s u im i m a li
l i to
t o o g r o m n o p r e- e-
i m u ć s t v o d a i h je j e d o s a d a is i s to
t o r ij
ij a o d b a c i v a l a — m o g l i da da
nagomilaju snove, to skriveno bivstvovanje koje će mora-
t i d a d o ž i v i n e s r e ć e š t o ih i h v as a s k rsr s a va
v a n je
j e sa
sa s o b o m d o n o s i ,
p o č i n j e iz i z B e č a , t e k r a jn j n j e tat a č ke
ke d o k o j e j e d o p r l o z a p a d -
njačko slabljenje. Austrija, čija istrošenost deluje gotovo
kao kakav simbol ili ostavlja skoro komičan utisak, oliča-
va sudbinu koja će Nemačku kasnije snaći. Kod Germana
s e v iš
i š e n e m o ž e o t k r i ti t i ni
n i j e d n o j e d i n o k r u p n o z a st s t ra
r a n ji
ji-
v a n j e , n iki k a k v o p o s l a n j e n it i t i b i lol o k aka k va
va p o m a m a , n e m o ž e
s e v i š e o t k r i t i n i štš t a š t o b i ih i h č i n i l o p r i v l a č n i m i li l i m r s k imim .
K a o v a rv r v a ri
r i k o ji
j i m a je j e u n a p r e d b i lo l o o d r e đ e n o d a d o ž iivv e
izuzetnu sudbinu, oni su razorili Rimsko carstvo da bi
E v r o p a m o g l a d a s e r o d i ; o n i su su j e s t v o r il i l i,
i , p a susu b i l i d u -
ž n i d a j e r a z o r e ; p o s r ć u ć i sa s a n j im im a , o n a j e o s e t i la la p o s l e d i -
c e n j ihi h o v o g i s c rp
r p l ji
ji v a n j a . M a k o l ik ik a b i lala ž i v o t n a s n a g a k o -
 ju o n i j o š p o s e d u j u , o n i v i š e n e m a j u o n o š t o s e k r i j e iz a
svake energije, ili što je opravdava. Osuđeni na to da po-
s ta
ta n u b e z n a č a j n i , b u d u ć i Š v aj a j c a rc
rc i,
i, z a u v e k l iš iš e n i s v o j e u o -

b
š li jčaaj je
jue noe n s veoojdi m
m eor se lnaobsetl i,
ii,ms vverdl iennai mnanaa to tio sdvao jjiemd nua m
k oa nrjaz
aeznmi m i-
p o r o c i m a , b e z i k a k v o g d r u g o g iz i z lla
a z a se s e m d a p r e d s t a v lj l j a ju
ju
 — i t o i m j e j e d i n o č e m u s e m o g u n a d a t i — j e d n o b e z n a č a j -
n o p l e m e , o n i n is i s u d o s t o j n i s tr tr ah
a h a k o j i s u jo jo š k a d r i d a iz i z a-
a-
z i v a j u ; v e r ov a t i u n j i h , i l i i h s e p r i b oj a v a t i , z n a č i č i n i t i i m
č a sts t ko k o jju
u o n i g o t o v o n i m a l o n e za z a sl
s l u ž u juju . N j ih
ih o v p o r a z
z n a č i o j e n e o č e k i v a n u b l a g o d a t z a R u si s i j u . D a s u u s p e l i da da
ostvare ono što su smerali, ona bi barem za sto godina
morala da se odrekne ostvarivanja svojih velikih ambicija.
A l i o n i n is i s u m o g l i t o d a o s t v a re r e , j e r ssu u vrhu na c svo je ma-
t e r iji j a ln
l n e m o ć i d o s t ig i g l i u tr t r e n u t k u u k o m e v i š e n iišš ta t a n is i s u.
u.
i m a l i d a n a m p o n u d e , u k o m e su su b il i l j
i ciki ipruzni.  V e ć je je
bio kucnuo čas nekih drugih naroda. „Zar Sloveni u od-
 

35/
 n o s u n a o v a j s v e t k o j i n e s t a je j e n e p r e d s t a v l j a ju
j u neka d ašn je   
G erm ane  ?“ , p i t a o s e s r e d i n o m p r o š l o g v e k a H e r c e n , 6 n aj aj-
p r o n i c l ji
j i v i ji
j i i r a z n i m n e d o u m i c a m a n a j v iš i š e r a s t rz
r z a n i ru
ru s k i
liberal, intelektualac koji je postavljao vidovita pitanja,
z g a d e n n a d sv s v o jo
j o m z e m l j o m , ra r a zo
z o č ar
a r an
an Z a p a d o m , p o d -
 je
 j e d n a k o n e s p o s o b a n d a t r a j n o o s t a n e k a k o u n e k o j z e m l j i
k o j u b i iz i z a b r a o s e b i z a d o m o v i n u , ta t a k o i u o k v i rir i m a jeje d n o g
pitanja, iako je voleo da apstraktno razmišlja o životu na-
r od
o d a , p r e d m e t u n e o d r e đ e n o m i n e i sc s c r p n o m , e m i g r an an t -
s k oj
o j ra
r a z b ib
i b r iz
i z i.
i . M e d u t im i m , a k o m o ž e m o v e r o v a ti ti j e d n o m
d r u g o m R u su s u , S o l o v jo j o v u , n a r o d i n is
is u o n o š t o z a m i šl š l j a jju
u
d a sus u , n e g o o n o š tto o B o g u s v o j o j v e č n o s t i m i s li li d a su su . N e
z n a m š t a B o g m i s li l i o G e r m a n i m a i S l o v e n im i m a ; ipip a k , z n a m
d a je j e d a o p r e d n o s t o v i m p o s l e d n j i m a , i d a je j e i s to
t o t o l ikik o
u z a l u d n o č e s ti t i t a ti
t i m u n a t o m e k o l iik k o i o s u đ i v a ti ti g a z b o g
toga.
D a n a s v iš i š e n e m a n i k ak a k v ih
i h n e d o u m i c a u v e z i sa s a p iitt a-
a-

n j sevmo j o
0 k jo jzee m
je
j e l ji
jui : p, ,D,rDoaš lloi mj e ov ve akju g toor loik
isktoa sR ub sasi oa sptovsotraevnl ja j ab leoz se
sik
eb
ik a -i
a-
k v e s v r h e ? “ P o s t o j a n j e t o g g o r o s t a s a im a , k r a t k o i j a s n o r e -
č e n o , j e d a n s m i s a o , i t o k a k a v s m i s a o ! K a i' i ' t a n a k o j o j b i b ii--
l a p r ik i k a z a n a r a s p r o s t r a n j en e n o s t r a z n ih i h i d e o l o g i jja a o t k r i lala b i
d a s e o n v e ć p r u ž a p r e k o s v o j ih i h g r ana n i ca
ca , d a p o v l a č i s v o j e
g ra
r a n ici c e o n d e g d e h o ć e , g d e m u s e d o p a d a d a ih ih p o v u č e ,
1 d a n j e g o v o p r is i s u s t v o s v u d a m a n je j e izi z a z iv i v a p rere d s t a v u o
k r i zi
z i , a v i š e o e p i d e m i ji ji , p o n e k a d k o r i s n o j , č e s t o š t e t n o j ,
a u v e k m u n j e v it i t o j.j.
R i m s k o c a rs r s tv
t v o b i l o je j e d e l o j e d n o g g r ad a d a ; E n g llee s k a je je
p o l o ž i la l a t e m e l j e s v o m e c a rs r s ttvv u z a t o d a b i d o s k o č i la l a s ićić u-
u-
š n o s t i o st st r \'
\ 'a na n a k o m e s e n a la l a z i;
i; N e m a č k a je je p o k u š a l a d a
s t v o r i s v o j e c a r s t v o k a k o s e n e b i u g u š i la la n a j e d n o j p r e n a -
s e l je
j e n o j t e r i to t o r i jij i . S v o j e e k s p a n z i o n i s t ič i č k e n a m e r e R u s ij ija
ć e p r a v d a t i — š t o je j e j e d i n s t v e n s llu u č a j u i s t o r ij ij i — o g r o m n o -
š ću
ć u s v o g a p r o s to t o r a . „ P o š t o p r o s t o rra a imi m a m d o v o l j n o , z a š to to
g a n e b i h i m a l a od više? “ — t a k o b i g l a s i llo o pa rad ok sa lno
n e i s k a z a n o r a s u đ i v a n je j e k o j e s e k r ij ij e k a k o u n j e n i m p r o -
k l a m a c i ja j a m a t a k o i u n j e n i m ć u t a n j im im a . P r e t v a rra a j u ć i b e s- s-
k o n a č n o s t u p o li l i t ič
i č k u k a t e g o r ij ij u , o n a ć e p o t p u n o i z m e n i -
t i k l a s iči č n o p o i m a n j e i t r a d i c io i o n a l n e o k v i r e i m p e r i ja j a l iz
iz m a ,
i p r o b u d i t i š i r o m s ve v e ttaa n a d u k o j a ć e b i ti t i o d v e ć v e l ik ik a d a
se ne bi izvrgla u duboku pometnju.

%   R u sk
sk i
rev oluc iona r c l e m o k r a tt,, f i llo
oz of p r o s v e c i te
te l i i k n i iižž e v n i k
(1812-1870).

36/

S a s v o jjii h d e s e t v e k o v a s t ra
ra h o v a
a,, t a m e i o b e ć a n j a , o n a
  j
 jee b i l a s p o s o b n i j a n e g o b i l o k o j a d r u g a z e m l j a d a s e p r i l a -
g o d i m r a č n o j sstt ra r a n i i s tto
o r i jjss k o g ttrr e n u t k a u k o m e ž i v iim
m o.
A p o k a l iip
p s a j o j i z v a n r e d n o o d g o v a r a , n a v i k lla a j e n a n jju u i
oseća naklonost prema njoj, i u njoj se danas okušava vi-

št am
aemn.e g„ Ko ui kd aa d taa rka
an
on ihjjeeit
it,apšš,,o šot oRjuesoi jjo
čo i?g“l,e zdanpoi tpa roo m
s ee n
v ei lća G
s voo
oj
gj orrilij-
k o j i j e b i o u o č i o p o m a m u k o jju u o n a k r iijj e p o d s v o j o m p rrii -
v i d n o m n e p o k r e t n o š ć u . S a d a z n a m o k u d a o n a h iitt a , a o s o -
b i t o z n a m o d a j o j s ee,, k a o š t o j e t o b i o s l u čča a j s n a c i jjaam a ko-
 j
 jii m a j e b i l o d a t o d a s t v o r e c a r s t v a , v i š e ž u r i d a r e š i
p r o b l e m e d r u g i h n e g o s v o j e s o p s ttvv e n e . T o z n a č i d a t o k
n a š e g ž i v o t a nvrem en u z a viv i s i o d o n o g a š to to ć e o n a o d l u -
č it
it i i li p r e d u z e t i : o n a č v r s t o d r ž i n naa ššuu bu du ćn ost u svojim
r u ka
k a m a . .... S r e ć o m p o n a ass , v r e m e n e iiss c r p l jju uje on o o d če-
ga smo sazdani. Ono neuništivo, ono se drugde začinje.
d a l i u n a m a , iill i iizz v a n n a ss? ? Ka ko to da u tvrdim o? B ilo k ka a-
k o b i l o , u o v a k v o j s iitt u a c iijj i v r e d i s e z a n i m a t i s a m o z a s ttrr a -
t e šk
š k a i m e t a f i z i č k a p i t a n j a , t o j e s t o n a p i t a n j a k o j a n a s č v rr--
s t o v e z u j u z a i sstt o r iijj u i o n a k o j a n a ass o d n j e o ttn n ž u : v r e d i ssee
zanimati samo za skup sadašnjih zbivanja i za ono apso-
l u t n o , z a n o v i n e i J e v a n đ e lljj a ..
. . . N a z i r e m d a n k a d a ć e m o č i-
t at
a t i j o š s a m o t e l e g r a m e i m o l iitt v e . U p a d l j iivv o j e d a š t o n na
as
više zaokuplja ono što nas neposredno okružuje, to više
o s e ć a m o p o t r e b u d a m u s e s u p r o ttss ta t a v lj
lj a m o , t a k o d a u
i s t o m t r e n u t k u ž i v i m o u s v eett u i i z v a n s vvee ta t a . N a k r a jju
u k rraa-
 je v a , d o k g i e d a m o k a k o c a r s t v a s m e n j u j u j e d n o d r u g o ,
preostaje nam jedino da pokušamo da nađemo neku sre-
dinu između iscerenog lica i vedrine.

1957.

37/

Ti rc
rcii ni k uo  o naj ko nije došao u iskuše-
UČi te telj
lji 
i   nje da bude prvi u državi
ni šta neće shva ti ti u po l i ti č-
 koj igri, u težnji da se drugi
I j u d i p o t č i n e k a k o b i p o t o m b il i l i p r e tv
tv o r e n i u p r e d m e t e ,
n i t i ć e n a s lul u t it
i t i e l e m e n t e o d k o j iih h s e sa s a s t o ji
j i v e š t in
in a p r e -
zi r a n j a . R etki su s u l juj u d i ko j i nisuni su o s et i l i — u b i l o k o j o j
m e r i — ž u d n j u z a m o ć i: i : u r o đ e n a n a m j e ta ta ž u d n j a , p a
ipak, ako je dobro razmotrimo, ona se ukazuje sa
s v im
im o b e l e ž j i m a n e z d r a v o g s ta ta nj
n j a k o g a s e o s l o b a đ a m o sa s a-
m o s l u č a j n o , i l i , p a k, k , z a h v a l ju
ju j u ć i u n u t r a š n j e m s a z r e v a n j u
s l ič
i č n o m o n o m s a zr z r ev
e v a n ju
j u š t o s e o d i g r a l o u K a rl rl u V o n d a
k a d a je j e , o d r e k a v š i s e p r e s t o la l a n a v r h u n c u s lla a v e,
e, p o k a z a o
s v et
e t u d a k r aj a j n ja
j a zaz a s ić
ić e n o s t m o ž e d a n a v e d e č o v e k a n a g e -
stove koji zaslužuju isto onoliko divljenje koliko i gestovi
š t o susu p l o d k r a j n j e h r a b r o s t i. i. I p ak
ak , b i l o d a o d r i c a n j e p r e d -
stavlja anomaliju ili čudo kome se treba diviti, do njega,
tog izazova našim stalnim psihološkim odlikama, našem
identitetu, neočekivano dolazi u nekim izuzetnim trenu-
cima, ono predstavlja granični slučaj koji filozofa ispunja-
v a n a j v e ć i m z a d o v o l js j s t v o m , a i s to t o r ič
ič a ra
r a z b u n j u je
je .
P o s m a t r a j tet e s e b e u t r e n u t k u k a d a v as a s a m b i c i jaj a r a sp
s p i-
i-
nje, kada se od nje tresete kao u kakvoj groznici; prouči-
t e,
e , p o t o m , p a ž l ji j i v o n j e n e , ,n , n a p a d e “ . U t v r d i ć e t e d a se se p r e
n j ih
i h j a v lj
lj a ju
j u n e o b i č n i s i m p t o m i , n e k i n a r o č i t i ž ar a r , k o j i će
će
vas svakako poneti i uznemiriti. Zatrovani budućnošću
zbog preteranog priklanjanja nadi, iznenada osećate da
ste odgovorni za sadašnjost i budućnost, da se nalazite u
s r e d iš
i š t u t ra
r a ja
j a n j a i s p u n j e n o g v a š im im d r h t a j imi m a sa
s a k o j iimm , k ao
u z r o k s v e o p š t e a n a r h ij i j e , sn
s n e v a t e o t o m e d a s e ra r a s p r s n e te
te .

oP d
a ižgl ji
jriavvoa pj ur a ut e ćv ia ššt
štoaj se
skerv
r vzi,
ib, iv
i vuas rue dvsaršo
šeođj egnl ai vna
ni ai pproorm eme ne će akj ouj e va
vsae-
ma, vi vrebate znake koji na njega ukazuju i u njima uži-
v a te
t e . A k o p o l i t ič i č k o l u d i lo l o , tata j u z r o k j e d i n s t v e n i h p o r e m e -
ćaja i nelagodnosti, potpuno zagospodaruje razumom,
ono, u naknadu za to, ide naruku nagonima i zagnjuruje
v as
a s u s p a s o n o s a n h a o s. s . O r a s p o l ’o ž i ć e v a s i o d u š e v i t i p o m i -
sao na dobro, a naročito na zlo koje zamišljate da ste u
stanju da učinite; a vaše mane ostvariće takav podvig, ta-
k v o č u d o d a ć e va v a s o d r e d i t i z a g o s p o d a r a s vi v i h i s vev e ga
ga .
P r im i m e t ići ć e te
t e o k o s e b e sl s l i č an
an p o r e m e ć a j k o d o n ih k o j e
m u č i is is t a s t r a stst . D o k g o d o n a b u d e g o s p o d a r i l a n ji jim a , o n i
ć e b i ti t i n e p r e p o z n a t l ji j i v i,
i , o b u z e t i p i ja j a n s t v o m r a z l ič ič i ti
t i m o cl cl
s v ih
ih d r u g i h p i ja j a n s t a v a . S v e ć e s e p r o m e n i t i u n ji ji m a , č a k i
 

38/

b o j a n j ih
i h o v o g g la
la sa
s a . A m b i c ij
i j a je
j e d r o g a k o ja ja č o v e k a k o j i j o j
s e o d a p r e tv t v a r a u p o t e n c i ja
j a l n o g lu l u d ak
a k a . O n o m e k o t e z na na -
k e,
e , ta
t a j iz
i z g l e d p o m a h n i t a l e ž i v o t in i n j e , t e n e s p o k o j n e i n e- e-
k o m r u ž n o m e k s t a zo z o m t a k o re r e ć i o ž i v lj
l j e n e c r te
t e li
l i c a n i je
je p o -
smatrao na sebi ni na drugim Ijudima ostaće nepoznato
 k o b n o i b l a g o t v o r n o d e l o v a n je V
Vll a st
s t i , to
t o g o k r e p l ju
ju j u ć e g
pakla, sinteze otrova i leka za sve bolesti.
Z a m i s l it i t e sas a d a o b r n u t p r o c e s : p o š t o j e o n a g r o z n i c a iš iš -
ć e z l a , n i s t e v iš i š e o m a đ i ja j a n i i p o s t a l i s t e pretera .n o  normal-
n i.
i . N e m a t e v iš i š e n i k a k vu v u a m b i c ij i j u , p a , p r e m a t o m e , n ik ik a -
k v u m o g u ć n o s t d a p o s t a n e t e n e k o i li l i nene š t o - , p r e t v o r i li l i st
st e
se u oličenje ništavila, ovaploćenje praznine; vaše žlezde
i utroba postali su pronicljivi, kosti vam više nisu u zablu-
d i,
i , t e lol o v a m j e p r e p l a v lj l j e n o l u c idid n o š ć u , o s l o b o đ e n o s e b e
samog, izvan igre, izvan vremena, ono lebdi vezano za
 j e d n o ,, ,,ja
ja““ š t o s e o k a m e n i l o u s v e o b u h v a t n o m z n a n j u u
kom en em a . konkretnih zn an ja. G d e d a p r o n a đ e t e p r o -
hujali trenutak? Ko će vam ga vratiti? Svuda vidite mahni-
t e i l i o m a đ i ja j a n e l ju j u d e , m n o š t v o n a s t ra r a n i h l ju ju d i k o j e j e ra ra -
z u m o s t a v i o d a b i s e s k lo l o n i o k o d v as a s , j e d i n o g č o v e k a k o ji ji
 j
 jee s v e r a z u m e o , p o t p u n o n e z a v i s n o g p o s m a t r a č a , z a l u t a -
I o g m e đ u l a k o v e r n e l ju j u d e , z a u v e k o d b o j n o g p r e m a s ud u d e-
e-
lovanju u sveopštoj lakrdiji. Pošto se rastojanje koje vas
o d v a j a o d d r u g ih i h l j u d i n e p r e s ta t a n o p o v e ć a v a , n a p o s l e tk tk u
d o l a z i ttee d o t l e d a s e p i ta t a t e n i s te
te li li m o ž d a o p a z i li li n e k u re-
alnost koja svima ostaje nevidljiva. Bilo da je to otkriće
b e z n a č a j n o i l i p r e s u d n o v a ž n o , n j e g o v a s a d r ži ž i n a o s t a ć e za za
v as
a s n e ja ja sn
s n a . P o u z d a n o z n a t e s am a m o t o d a st ste s e d o m o g l i
n e č u v e n e u r a v n o t e ž e n o s t i, i , k o ja
j a p r e d s ta t a v lj
l j a u s p o n n a v iš iš i
s t e p e n d u h a š to t o s e o s l o b o d i o b i lo l o k a k v o g sa s a u č e s n iši š tv
tv a sa
d r u g i m l j u d i m a . V i d it i t e s e b e k a o č o v e k a n e p r il i l ič
i č n o r az
az u m -
nog, uravnoteženijeg od svih mudraca... A ako, ipak, liči-
t e n a b e s o m u č n i k e k o j i v as as o k r u ž u j u , o s e ć a t e d a ć e t e s e
od njih uvek razlikovati nekom malenkošću-, zbog tog
os e ć a n j a , i l i t e i l u z i j e , a k o i č i n i t e i s t o š t o i on i , n e č i n i t e
t o sa s a i s ti t i m p o l e t o m i s a i st s t o m u b e đ e n o š ć u . P o d v a l ji ji v a n j e
će za vas biti pitanje časti i jedini način da suzbijete ,,na-
pade“ koji su vas spopali, ili da sprečite da vas oni pono-
v o n e s p o p a d n u . A k o je j e za z a t o b i lol o n e o p h o d n o u p r a v o n e- e-
kakvo otkrovenje, ili nekakvo strahopoštovanje, iz toga
ć e t e i z v e s t i z a k l ju j u č a k d a ć e o n i k o j i n is i s u p r o š l i k r o z s li lič n u
k r i z u v i š e t on u t i u l u d os t i s v oj s t v e n e n a š oj r a s u ^
 J e s t e li o v d e z a p a z i l i s i m e t r i č n o s t ? E>a b i č o v e k p o s t 9 o
" p o l it
i t ič
i č a r , t o j e s t d a b i iim m a o s p o s o b n o s t i z a t ir ir a n in
in a , n e o -

39

p h o d a n j e j e d a n m e n t a ln l n i p o r e m e ć a j ; d a b i p r e s t a o d a bubu -
d e p o li l i t iičč a r , is
i s to
t o t o lil i k o j e n e o p h o d a n d r u g a č i ji ji p o r e m e -
ć a j:
j: z a r tut u , u st s t va
v a ri
ri, n i j e r e č o p r e o b r a ž a j u n a š e m e g a l o m a -
n ij
i j e ? O d r e ć i se s e tet e ž n j e d a b u d e m o p r v i u d r ž a v i i p r i k l o n i ttii
s e t e ž n j i d a b u d e m o p o s l e d n j i u n jo j o j — t o z n a č i z a m e n i ttii ,
z a h v a l ju
ju j u ć i p r o m e n i št š t o s e o d i g ra
r a l a u n a š oj
o j o h o l o s t i , d i-
i-
n a m i č k o l u d i lo l o sts t a tič k ir in l u d i l o m , n e o b i č n o m v r s t o m b e z -
 u m l j a , n e o b i č n o m i s to t o t o li
l i k o k o l ik
i k o i o d r iicc a n j e k o j e i z n j e
p r o i z l a z i i k o j e , p o š t o p r e s p a d a u a s k e zu z u n e g o u p o l it i t ik
ik u ,
n e u l a z i u o k v i r e n a š e te te m e .

P o š t o s e v e ć h il i l j a d a m a g o d i n a ž u d n j a z a s ti t i c a n j em
em m o -
č i u s i tn
t n j a v al
a l a u m n o g i m , m a l im im i v e l i k i m t iirr a n i jaj a m a š t o su
su
o v d e - o n d e h a ra r a le
l e , iz i z g le
l e d a d a je je d o š a o č a s u k o m e o n a n a j- j-
zad treba da se sabere, usredsredi, kako bi dostigla vrhu-
n a c u je j e d n o j j e d i n o j t i ra r a n ij
i j i , k o j a ć e b it
i t i i zzrr a z t e ž u d n j e š t o
 jee p r o ž d i r a l a i j o š i s a d a p r o ž d i r e Z e m l j i n u k u g l u , k r a j n j i
 j
ci l j svi h na ši h ma šta nj a o mo ći , kr unu svi h na da nj a i na ši h
zabluda. Raštrkano ljudsko stado biće sakupljeno pod

vniaš d
t az onr aomd n ej se ednnoogg nnaedmci el ol u s r dZne m
o gl j ipa
pnaust
s t ikr u
a ,g lnue kpar ekdv okgi m
ču
č ue dćoe-
nacije, obuzete prestravljenošću sličnom ekstazi, padati
n a k o l e n a . P o š t o c e o s v e t p a d n e n a k o l e n a , z a v r š ić ić e s e je d -
no veliko poglavlje istorije. Zatim će novo carstvo početi
da se raspada i vraća u onaj prvobitni nered, u onu staru
a n a r h iji j u ; p o n o v o ć e iz i z b i ti
ti n a p o v r š i n u p r i g u š e n e m r ž n j e i
poroci, a sa njima i oni mali tirani iz prohujalih razdobija.
P o s l e v e l ik i k o g r o p s tv
t v a , d o ć i ć e o b i č n o r o p s t v o . A l i n a k ra r a jju
u
m o n u m e n t a l n o g r o b o va v a n ja
j a , o n i š to to g a b u d u p r e ž i v e l i p o -
n o s i ć e s e s v o j im i m s t id
i d o m i s t ra r a h o m i, k a o ž r t v e k o j iim m a ne-
ma ravnih, svečano će obeležavati sećanje na njega.

lD
e ći ar e, r 1
s t o le t oj e pm o sotj apj ermo r oskv. e Š tuov ev riš
i šeen ipj io sdma a tsu
sra
rua mC est m ireinjaj iv
ih
vcai
nčjc
ei  
a p ok a lipse  j  jee d i n a s li k a k o j a j e u s t a n ju d a o t k r i j e n j e g o v
s m i s a o . V r e m e č ij i j i je
j e d o l a z a k p r e d s k a z a n p r ib i b l iižž a v a s e sasa -
m o g a z e ć i , s a m o s a ti t i r u ći
ć i l j u d s k e g o m i llee ; s l a b ih ih ć e i zzgg in in u -
ti isto toliko koliko i onih jakih, pa će izginuti čak i ti ja-
h a č i,
i , o s i m  jed nog.  V e k o v i m a s u l j u d i i s p a š t a l i i j a u k a l i
zbog njega, zbog njegovog strašnog ugleda. Vidim kako
na obzorju on postaje sve veći, čujem čak naše jauke, a
n o ć k oj o j a - ć ^ p r o d r e t i u n a š e k o s ti t i n e ć e u n ji jih u n e t i s p o -

1N e m a č k i s li
li k a r i g r a v e r ( 1 4 7 1 —1 5 2 8 ) , ) e d a n o d n a j v e ć i h p r e d s t a v n i k a
renesanse.

40/

kojstvo, onako kao što je kralja Davida ispunjavala spo-

kojstvom, nego užas.
Ako o njemu sudimo imajući na umu tirane koje je
o n o s t v o r ili l o , n a š e d o b a je j e , z a c e l o , b i lo
lo s v e d r u g o s a m o n e
d o b a o s r e d n j o s t i.i . D a b i s m o p o n o v o p r o n a š l i t ak a k v e t irir a n e,e,
t r e b a l o b i d a s e v r a t im i m o u d o b a R i m s k o g ca c a r st
s t va
v a , il
il i u d o -
b a m o n g o l s k i h n a j e zd z d i . H i t le le r , m n o g o v i še š e n e g o S ta t a lj
lj i n ,
z a s lu
l u ž u j e d a m u s e p ri r i z n a d a j e d a o t o n o v o m v ek ek u . O n
 j
 jee k r u p n a f i g u r a , m a n j e s a m p o s e b i , a v i š e z b o g o n o g a
š t o n a g o v e š t a v a , o n j e n a g o v e š t a j n a še š e b u d u ć n o s t i,i, v e s n i k
 d o l a s k a m r a č n o g m e s i je j e i k o s m i č k e h i s te t e r ij
ij e , p r e t e č a
o n o g d e s p o t a š to t o ć e g o s p o d a r it i t i k o n t i n e n t imi m a , š t o ć e u je je -
d i n j e n j e s v e ta
ta o s t va
v a r iti t i p o m o ć u n a u k e, e , k o ja j a je je p r e d o d r e -
đ e n a n e d a n a s o s l o b o d i — n e g o d a n a s p o d j a r m i . T o s e ne ne -
k a d a z n a l o , i o p e t ć e se s e j e d n o g d a n a z n at at i. R o đ e n i s m o
z a t o d a b i s m o p o s t o j a li l i , a n e z a t o d a b is i s m o s p o z n a l i sv s v e t;
t;
d a b i s m o b i v s t v o v a li l i , a n e d a b i s m o s e p o t v r đ i v a l i. i. P o š t o
 j e r a s p a l i l o i p o d s t a k l o n a š u ž u d n j u z a s t i c a n j e m m o ć i ,
z n a n j e ć e n as a s n e u m i t n o d o v e s t i d o p r o p a s ti t i . N a š a s u d b i- i-
n a b o l jjee j e u o č e n a u Posta nju n e g o u n a ši š i m m a š t a n ji jim a i
sistemima.
O n o š t o s m o o t k r i li l i z a h v a l ju
j u j u ć i s e b i sa s a m i m a , b i lo lo k o -
 j e s a z n a n j e i z v u č e n o i z n a š e v l a s t i t e r i z n i c e m o r a ć e m o d a
p l a t i m o joj o š v e ć o m n e u r a v n o t e ž en e n o š ć u . P o š t o p re r e d s ta
t a v lj
lja
p l o d d u b o k o g u n u t ra r a š n je j e g n e re
r e d a , n e k e o d r e đ e n e i li li di
d i-
f u z n e b o l e s t i,
i , p o r e m e ć a j a u sa s a m o j o s n o v i n a š e g p o s t o ja ja -
n ja
j a , z n a n j e n a r u šaš a va
v a e k o n o m i ju j u j e d n o g b ić ić a.
a. S v a k o m o r a
d a b u d e k a ž n j e n a k o p o k u š a d a i u n a j m a n j o j m e r i iz m e -
ni svet koji je sazdan tako da ostane ravnodušan prema
s v e m u i d a s e n e r a z v ij ij a ; p r e i li li p o s l e , o n ć e s e p o k a j a t i š t o
ga nije ostavio netaknutim. To vredi za spoznaju, a još vi-
š e za z a a m b i c ij
ij u , j e r z a d i ra r a n j e u o n o š t o je j e t u đ e p o v l a č i za za
s o b o m p o s l e d i c e k o j e s u t e že ž e i n e p o s r e d n i j e o d p o s l e d i- i-

cua miz
i zaatzevavri
rai ju
jnui.hČzoavdei k
ra
ra n
n aj ej m
p r eu uotne roušj et ost
s tje
j er ah
anh eud okkous tčii vdor,u il
igl ii msa
s a lmj uo-
d im
i m a , a li l i o n i n a p o s le l e t k u p r e n o s e n a v as a s s v o j e s tr tr a h o v e .
Zato i tirani žive u užasnom strahu. Užasni strah koji će
o s e ć a t i n aš a š b u d u ć i g o s p o d a r b ić i ć e , b e z s u m n j e, e, „ u i e p š a n
t ak
a k v im
i m g r o z n i m o s e ć a n j e m s re r e ć e k a k v o n i k o n i je je d o ž i v e o ,
o s e ć a n j e m č ij i j e ć e r a z m e r e p o t p u n o o d g o v a r a t i v e li l i č in
in i
t o g u s a m l je je n i k a u p r a v o m s m i sl s l u r e č i, i, u s p r a v l je je n o g na-
spram svekolikog čovečanstva, sličnog nekakvom bogu
š t o v la l a d a o k r u ž e n u ž a so s o m i s v e m o ć n o m p a n ik ik o m , k o m e
s e n e z n a n i k a d a s e p o j a v i o n i k a d a ć e i š č e z n u t i, i , k o j i u s ee--

41/

bi združuje žučnost jednog Prometeja s nadmoćnošću

 j e d n o g J e h o v e i p r e d s t a v l j a s a b l a z a n z a u o b r a z i l j u i m i s a o ,
i z a z o v m i t o l o g i ji
j i i t e o l o g i jjii .
P r i r o d n o j e d a s e p o s l e č u d o v i š ta t a k o j a n iiss u p r e k o r a č i -
vala granice jednog grada, jednog kraljevstva ili jednog
carstva, pojave moćnija čudovišta zahvaljujući nekoj uža-
snoj nesreći, uništenju nacija i naših sloboda. Pošto pred-
s ta
t a v lljj a o k v i r u k o m e o s t v a r u j e m o o n o š t o je je s u p r o t n o n a -
š im
i m t e ž n j a m a , u k o m e iih h n e p r e s t a n o i z v itit o p e r a v a m o , u
s v o j o j b i ti
t i Is
I s t o r i ja
ja z a c e l o n i je
j e a n đ e o s k a . K a d a jeje p o s m a t r a -
m o , o s e ć a m o s a m o j o š je j e d n u ž e lj
l j u — d a o g o r č e n j e p r o g lla
a-
s iimm o z a sp o z n a ju .
 S v i s u l j u d i z a v i d l j iv
i v i m a n j e il i l i v iš
i š e , a p o l i ti
ti č a r i u n e o -
g r a n i č e n o j m e r i. i . Č o v e k p o s tta a je
j e p o l i t ičič a r s a m o u o n o j
m e r i u k o j o j n e p o d n o s i n i k o g a p o r e d i l i i z n a d s eeb be. Upu -
stiti se u neki poduhvat, bilo kakav, čak i onaj najbezna-
č a j n i j i,
i, z n a č i r o b o v a t i z a v i sstt i,
i, n a j v i š o j i s k l j u č i v o j p o v l a s t i c i
živih Ijudi, koja uvek određuje i pokreće njihove činove.
K a d a p r e s t a n e t e d a o s e ć a t e z av a v is
is tt,, p o s l e t o g a n i s t e v iši š e n ii--
šta drugo do kukavac, ništavilo, senka od čoveka. I bole-
stan čovek. Ako vas, pak, zavist podržava, ona je lek za
posustajanje oholosti, ona bdi nad vašim interesima, po-
b e đ u j e b e z v o l j n o s t , p o s t i ž e čču uda. Za r nije ču dn o što ni u
 je
 j e d n o j t e r a p i j i i n i u j e d n o m m o r a l u n i j e o b a s u t o h v a l o m
n j e n o b l a g o t v o r n o d e j sstt v o , iia a k o o n a , m i lo l o s r d n i ja
ja o d P r o -
viđenja, ide ispred nas kako bi nas usmeravala? Teško
o n o m e k o n ju j u n e o s eećć a , k o j e z a p o s tta a v lljj a i llii i zzb
begava! O n
t im
i m e u iiss ttii m a h i zb z b e g a v a p o s l e d i c e p r v o b i tn tn o g g r e h a , p o -
trebu da dela, stvara i razara. Pošto nije u stanju da zavidi
d r u g i m l jju u d i m a , šštt a b i o n m e đ u n j iim m a t r a ži žio ? P r e t i m u
o p a s n o s t d a s e n a p o s le l e ttk
ku pretvori u olupinu o d čoveka.
D a b i b i o s p a s e n o d p r o p a s t i, i, t r e b a l o b i g a p r i m o r a t i d a
s e u g l e d a n a t ir ir a n e , d a i zv z v u č e p o u k u i z n j iih h o v i h p r e t e r iivv a -
nja i njihovih nedela. Od njih će, a ne od mudraca, nauči-
t i k a k o d a p o n o v o z a v o l i s tv tv a
arr i,
i, k a k o d a ž iivv i, i, k a k o d a s e
m o r a l n o s ro r o za
z a vva
a . N e k a p o đ e n a tr tr a
agg p r eme m a g r e h u , n e k a se se
v rar a t i p r v o b i t n o m g r e h u a k o ž e l i d a i s am a m u č e s tv tv u j e u o p -
š t eme m s r o z a vava n j u , d a i s a amm sud eluje u on oj, večn im pro klet-
stvom izazvanoj, euforiji u koju su Ijudska bića utonula.
D a li l i ć e m u t o p o ć i z a rru u k o m ? N iišš tta a n i jjee n e i z v e s n i je je o d t o -
g a , j e r o n o p o n a š a s a m o s a m o ć u t i r an a n a . Z a l im i m o g a , s m i l u jj--
m o s e jja a d n i k u k o j i,i , p o š t o n e p r iiss ta t a je
je d a o d r ž a v a s v o j e p o -
r o k e , n i ti t i d a se s e n a d m e ć e sa s a b i lo
l o k i m , o s t a je j e s o v e s tr tr a n e
s e b e s a m o g i i s p o d s v ih ih .

42/

A k o n a š i č i n o v i p r o i s t iičč u i z z a v iiss t ii,, s h v a t i ć e m o z a š t o

s e,
e , u s v o m k o n a č n o m v id i d u , p o l it it ič
ič k a b o r b a s v o d i n na a s m ii--
c a l iei e e i l u k a v st
s t v a k o j i s u p o d o b n i z a o d s t r a n j i v a n j e n a š iih h
s u p a r n i k a i llii n a šiš i h n e p r i j a t e lljj a . Ž e l i t e l i d a u d a r it
it e b a š p o
o n i m a p o k o j im i m a t rree b a u d ar a r i t i ? A k o t o ž e l iitt e , o n d a n a j p r e
s m a k n i te t e o n e k o j i — p o š t o r a z m i ššll j a ju j u d r ž e ć i s e k a t e g o r ijij a
i p r e d r a s u d a k o j ih i h s e i v i d r ž i ttee , i z a t o š t o s u u z v as as p r e v a -
l i li
l i iiss t i p u t — n e m i n o v n o s a n jja a ju
j u o t o m e d a va v a s is
i s t iiss n u i li
li

d
n aa vnaji
j ish u
, bo ij
isj ta
tua.l iT m
o soug uva
v adšai npar jič
ičo epkaas jnui .j i Ksaudp abri n
h i cs i;
ie; do go rkaonpiač o
i t ev la
lšae-
sti, p.rva bi mi briga bila da smaknem sve svoje prijatelje.
Postupati drugačije znači ne poštovati pravila igre, ubijati
u g l e d t iirr a n ij ij i . V e o m a s ttrr u č a n u o v o j o b l a ass t ii,, H i t le le r j e d a o
 dokaza o svojoj mudrosti oslobodivši se Rema, jedinog
č o v e k a k o m e j e g o v o r i o , , ti“ , i d o b r o g d e l a s v o jjii h p r v o b i t -
nih saboraca. Staljin je, sa svoje strane, bio isto toliko na
visini, kao što to pokazuju procesi održani u Moskvi.
D o k g o d n e k i o s va
v a jja
a č n i ž e u s p e h e , d o k g o d n a p r eed du-
 j
 jee , o n m o ž e d a d o p u s t i s e b i d a p o č i n i b i l o k a k a v z l o č i n ,
 j
 jaa v n o m n je n je ć e g a o s l o b o d i t i k r iv ic e ; č im g a s r e ć a iz n e -
veri, i najmanja njegova pogreška okreće se protiv njega.
S v e z a v i s i o d tren u tka u k o m e t iirr a n iin n u b i jjaa: zločin poči-
njen na vrhuncu slave učvršćuje autoritet neprikosnove-
n i m s t r a h o m k o j i u l iv iv a . V e š t i n a u l iivv a n j a s t rra
aha i iznuđ iva-
n j a p o š t o v a n j a s v o d i ssee n a o s eećć a j k a d a j e p r a v i t r e n u t a k d a
s e p o n e k i n e p r ij i j a t e lljj sm
s m a k n ee.. O l ič i č e n j e n e s p r e t n o g i llii z lo
lo -
srećnog despota, Musolini je postao svirep onda kad je
n j e g o v p o r a z b i o o č i g le l e d a n , a n j e g o v u g l e d o k a l ja ja n : s v eett e-
e-
ć i s e u p o g r e š n o m t rree n u tk t k u , o n je j e u t oko k u n e k o l ik i k o m e s ee--
c i p r o i g r a o s vvee š to to j e p o s t i g a o d v a d e s e t o g o d r š n j i m m u k o -
t rp
r p n i m r a d o m . N a p o l e o n j e b i o m n o g o o š t rro o u m n i ji: d a je
.k a
ass n
nii j e p o g u b i o v o j v o d u o d A g n e n a 2 — p o s le le p o h o d a n a
R u si
s iju , n a p r i m e r — —o o s t a o b i z a p a m ć e n k a o d ž e lla at; um esto
t o g a , t o u b i s ttvv o s a d a s e u k a z u j e s a m o k a o m r lj lj a n a n j e g o -
v o m i m e n u , i t o je j e svs v e.
e.
A k o s e u i d e a l n o m s lu lu č a jju
u m o ž e v lla a d a t i n e č iin ne ći pri
t o m z l o č i n e , n i u k o m s llu u č a j u n e u n o žžee s e v l a d a t i n e č i n e -
ć i p r i t o m n e p r a v d e . I p a k , tr t r e b a tta a č n o o d r e d i t i u k o j imim ć e
s e r a z m e r a m a č iin n i t i i o n i p r v i i o v e d r u g e , i p r i b e g a v a t i iim m
samo na mahove. Da bi vam ih ljudi oprostili, valja znati
g l u m i t i g n e v i l i l u d i lo l o , s t v a ra
r a t i u t is
is a k --d
d a s t e n e h o t i č n o s vvii -

1 F r
raa n cu
cu s k
kiiv e llii k a š ( 1 7 7 2 - 1 8 0 4 ) ; p o N a p o l e o n o v o m n a r e đ e n jju u otet u
N e m a č k o j , g d e s e n a l a z i o u e m i g r a c iji j i,
i, o p t u ž e n k a o z a v e r e n iik
k i osuđen
na srnrt streljanjem.

43/

repi, priprem ati uža ass n e sm s m i c a li

l i c e ssa a d o b r o ć u d n i m iz r a -
z o m l i c a. a . N i jej e l a k o d r ža ž a t i u s v o jjii m r u k a m a n e o g r a n i č e n u
v la
l a s t ; u t o m e s e i st s t ič
ič u j e d i n o l ju ju d i k o j i z n a j u d a s e p r e n e -
m a ž u , iill i m u č k e u b i c e v e l i k o g f o rrm m a t a . G l e d a n o s a Iju d -
s k o g s t a n ov o v iš
i š tta
a , n i k o n e z a s lu l u ž u j e v e ć e d i v l je je n j e , d o k a k o
s e g l e d a s a i s t o r iijj s k o g s tta a n o v iš
iš tta
a , n i k o n e d e l u j e j a d n i je je o d
t ir
i r a n i n a č ij
ij u su su o d l u č n o s t o s la la b i l i n j e g o v i m o r a l n i o b z i r i .
,, A n a r o d ? “ , u p i tat a ć e n e k o . M i s li li la
la c i llii iiss t o r i č a r k o j i o v u
reč upotrebljava bez ironije time isključuje sebe iz ozbilj-
n e r a s p r a v e . I s u v iš i š e se
s e d o b r o z n a za z a št
šta j e , , n a r o d “ p r e d -
o d r e đ e n : p r e d o d r e đ e n j e d a p o d n o s i d o g a đ a j e i h i rro ove
upravljača, pristajući na planove koji mu iscrpljuju snagu
i p r e d s t a v l j a jjuu t e š k o b r e m e z a n je je g a . S vva aki p olitičk i op it,
ma koliko „napredan" bio, odvija se na njegovu štetu,
o k r e ć e s e p r o t i v n jjee g a : p o b o ž j o j il il i đ a v o l o v o j o d l u c i , o n
n a s e b i n o s i ž i g r o p s t v a . B e s k o r i s n o j e s a ž a l jjee v a t i g a : n j e -
 g o v a j e s t v a r i z g u b l je
j e n a . N a c i je j e i c a rrss t va
v a b iivv a j u s t v o r e n i z a
a--
h v a l ju
ju j u ć i n j e g o v o n i p r isis tta
a ja
j a n ju
j u n a n e p r a v d e č i ja ja jjee o n ž rr--
t v a . N e m a š e f a d r ž a v e n i ttii o s v aj aja č a k o j i g a n e p r e z i r e ; n o
o n s e m i ri r i s t im
im p r e z i r o m i o d n j e g a ž iv i v i.
i. K a d b bii p r e s t a o
da bude mekušac ili žrtva, kad bi izneverio svoju vokaci-

 ju
 jsum, i sdlu
lruu ršet vč oii.. N
b ie ibš čuedzilmo ,o ap rsa e v enljiikmi oip itsi m
t o irsi jttiai : un iiššnta
ta
a j oup nš jt ei jm
emu
ne dop ušta nam da pred vidim o ta ak k o llee p u m o g u ć n o s t . T a -
k a v k a k a v j e , o n p r e d s ta t a v lj
l j a p o d s t r e k u v o đ e n j u d e s p o t ii--
zma. On podnosi svoja iskušenja, ponekad je sam njihov
u z r o k , i u s t a jjee p r o t i v n j iih h s a m o z a t o d a b i p o h i t a o u ssu u-
s r e t n o v i m i s k u š e n jjii m a , k o j a ć e b iitt i j o š g r o z n i ja ja o d o n i h
s ta
t a ri
r i h . P o š t o j e r e v o l u c i ja j a z a n j e g a j e d i n o s k u p o z a d o v o l j- j-
s t v o k o j e s e b i m o ž e d a d o p u s t i , o n s e u n ju ju s u n o v r a ć u j e
n e t o l ik i k o d a b i iizz n jjee i z v u k a o p o n e k u k o r iiss t , iill i u č i n i o
s v o j p o l o ž a j s n o š l ji ji v iijj i m , k o l ik ik o z a t o d a b i i s a am
m stekao
p r a v o d a b u d e d r za z a k , š t o p r e d s ta t a v lj
lja p r e i m u ć s t v o u k o m e
nalazi utehu za svoje uobičajene nedaće, ali on ga gubi
č i m s e u k in i n u p o v l a s t i c e d a t e u d o b a n e r e d a . P o š t o m u n ii--
 j e d a n r e ž i m n e o b e z b e đ u j e s p a s e n j e , o n s e p r i l a g o đ a v a
s v a k o m o d n j ih ih i n e p r i l a g o đ a v a s e n i je je d n o m . I t a k o , j e -
d i n o n a š t a o d v r e m e n a P o t o p a p a s v e d o S t rra a š n o g ssuuda
m o ž e d a p o l a ž e p r a v o j e s t e t o da d a p o š t e n o i g rra
a s v o jju
u u lo -
gu pobeđenog.
E s ad
a d , v r a tit i v š i s e sa
sa o v e t e m e n a p i t a n j e n a š iih h p r i j a ttee -
lja, reći ću da, pored navedenog razloga da se oni smak-
n u,
u , p o s t o j i j o š je j e d a n r a zl
z l o g : o n i o d v e ć d o b r o p o z n a j u na-
še granice i naše neclostatke (prijateljstvo se svodi samo

44/

na to) da bi gajili i najmanju iluziju o našim preimućstvi-

m a . P o r e d t og o g a , p r o ttii v n i tto
om e da bu dem o pretvo ren i u
p r e d m e t o b o ž a v a n j a — n a šštt a b bii , p a
akk , ja
ja v n o m n j e n j e b i lo
lo
p o t p u n o s p r e m n o — z a d u ž e n i da d a b d e n a d n a šo š o m p r os
o s eč
eč -
n o š ć u , n a d n a š imi m stvcirnim  r az
a z m e rraama, oni potpu no pod-
s e c a ju
ju k r il
i l a m i tu
tu k o j i b i s m o v o l e l i d a s t v o r i m o o s e b i , v e -
z u j u n a s z a n a š p r a v i lil i k i o t k r i v a jju
u l a ž n u s l ik
ik u k o j u i m a m o
o s e b i s am
am i m a . A k a add a na na m u p u t e p o n e k u p o h v a l u , o n i u
njih unesu toliko stvari koje se podrazumevaju, i toliko
tančina da zbog silne obazrivosti njihovo laskanje deluje
k a o kak a kv
k v a u v re
r e d a . O n i p o t a j n o p r i žžee i jk jk u j u d a o s l a b i m o , d a
b u d e m o p o n i ž e n i i d a d o ž i v i m o p r o p a st s t . I z je
je d n a č a v a ju
ju ć i
n aš
a š u s p e h s a n a s i ln ln i m p r i s v a jaj a n j e m o n o g a š to t o n a m n e p rrii -
p a d a , o n i svs v u s v oj o j u p r o n i c lljj iv
iv o s t u s r e d s r e d u j u n a p r o u č a -
v a n j e n a š ih
ih m i sl s l i i n a ššii h g e s t o v a d a b i o b z n a n i li li k a k o o n i
n e m a j u b a š n i k a k v u s a d r ž in in u , i p o s t a j u b l a g i t e k o n d a k a d
n a m k o l a k r e n u n i zb z b r d o . D o k g l e d a jju u k a k o s e s tr t r o p o š tta
a-
v a m o , ok o k r u ž u ju
j u n a s t o llii k o m p a ž n j o m d a ne ne m o ž e m o
 s u m n j a ti
t i u t o d a n as
a s tta
a d a s tv tv a r n o v o l e , u z b u đ u j u s e z b o g
n e s r e ć a k o j e s u na
n a s z a d e s i llee , i zzb
b e g a v a j u d a m i sl
s l e o s v o j im
im
nesrećama kako bi saučestvovali u našim i naslađivali se
n j im
i m a . D o k s m o s e u z d i z a l i n a d r u š t v e n o j l e s t v ic ic i,
i, o n i su

snadaas
ads anm emo gi u
lo
l o sdrad nd oo ppuosm t ensesoe bpiods am a o tt rma elliin
, ob il t uo
ipl io ss u pb
e je
ikv itd
iven i ,-a sa
n
drugačijim nego što smo, oproste nam naše nekadašnje
u s p e h e , j e r su su u v e r e n i d a n e ć e m o d o ž i v e t i n ik ik a k a v n o v
uspeh. Njihova je slabost prema nama tolika da najveći
c ttee o s v o g v r e m e n a t r o š e na n a b r i ž l j iivv o i r a d o z n a l o p r o u č a v a -
n j e n a š ih ih m o r a l n i h i z o p a č e n o s t i i n a u s h iićć a v a n jjee n a š iim m
n e d o s t a c i m a . C e z a r j e s iill n o p o g r e š i o š t o s e n i jjee č u v a o s vvo o-
 j
 jii h p r i j a t e l j a , o n i h k o j i , p o š t o su g a p o m n o p o s m a t r a l i , n i-
s u m o g l i d a p r ih ih v a t e d daa se on po ziva na neko svoje božan-
sko poreklo; oni su odbili da ga uvrste u red bogova;
svetina je na to pristala, ali ona pristaje na sve. Da se njih
bio otarasio, on bi, umesto da pogine kao običan čovek,
d o ž i v e o d a m u s e u d u g o m r a z d o b l jju u u k a zzu u ju
j u n a j v iš
iš e p o -
časti, što bi predstavljalo propadanje koje odgovara pra-
v o m b o g u . I a k o je j e b i o p ro r o n i ccll j i v , C e z a r j e u p o n e č e m u b i o
n a i v a n i n i j e z n a o d a s e n a ši ši p r i s n i p r i j a t e l j i n a j ž e š ć e p r o -
t iivv e p o d i z a n j u n a š e g k kii p a .
U r e p u b l i c i , r a ju ju z a s l a b e l iičč n o s t i , p o l i t i č a r j e m a l i ttii r a a--
n i n k o j i s e p o k o r a v a z a k o n i m a ; jja a k a l ič i č n o s t iih h , m e đ u t im
im ,
ne poštuje, ili, bolje rečeno, poštuje jedino one zakone
k o j e je j e s a m a d o n e l a . V ič i č n a svs v eem m u š to t o jjee t o l i k o g n u s n o d a

45/

n e m a d o v o l jn j n o jja
a ki
k i h r e č i k o j im
im a b bii ssee o n o m o g l o o s u d iitt i ,
 j
 jaa k a l i č n o s t v i d i u u l t i m a t u m u t a k o r e č i o n a j č i n k o j i m n a j-
v i š e m o ž e d a s e d i č i u s v o m e ž iivv o t u , n j e g o v v rrh hunac. M o-
ć i u p u t iti t i jjee d a n u l t iim
m a t u m i llii v iš
iš e n ji h — t o , z a c e l o , p r u ž a
uživanje koje je toliko silno da, u poređenju s njim, sva
o s t a la
l a u ž iivv a n jjaa d e l u j u k a o k aka k vva
a p r e n e m a g a n ja . N e m o g u
d a s h v a ti t i m d a n e k o m o ž e p o l a g a ttii p r a v o n a tto o d a u p r a v lljj a
d r ž a v n i m p o s l o v iim m a a k o n e č e z n e z a ttii m i z a z o v o m s a k o -
 j
 jii m s e n i j e d a n d r u g i n e m o ž e u p o r e d i t i , i z a z o v o m n a j d r -
skijim i još gnusnijim od napada koji obično posle njega
d o l a z ii.. „ K o l i k o j e u l ti t i m a t u m a n j e g o v o m a s IIo o?“ — tako bi
t r e b a l o d a g lla a s i p iitt a n j e k o j e s e p o s t a v lj lj a u v e z i s j e d n i m
š e f o m d r ž av a v e . Z a r o n n e m o ž e d a s e p o h v a l i n iijj e d n i m u ll--
t iim
m a t u m o m ? A k o j e t ak a k o , iiss t o ri
r i j a gga
a prez ire, jer on a posta-
 j e n a d a h n u t a s a m o o n d a k a d g o v o r i o u ž a s n i m s t v a r i m a ,
dok joj je dosadno kad govori o tolerantnosti, Iiberali-
z m u , r e ž i m u u k o m e t e m p e r a m e n t i s la la b e i u k o m e i n a ajj -
ž u č n i jjii p o j e d i n c i i z g le
l e d a j u , u n a j b o l jjee m s lu
l u č a jju
u, kao kakvi
z a v e r e n i c i u o b lla a n d i.
Žalim one Ijude u kojima se nikada nije začeo bezu-
 m an sa ann o g o s p o d a r e n j u i k o j i n ik i k a d a n iiss u o s e t i llii k a k o ssee
r a z n a r a z d o b l jja
a u n j i m a k o v i tl
t l a jju
u . K a d s e s a m o s e t iim m on o-

gbao gv, r eumkeonma e us akm om , oe s jeeć aAjju

uhćr iim
imnaen u 3t oblj
l jiiv
iov umžouj de nnj ua čzeal ov ai rrv
m
v aor-
r -j
s t v o m , s llu u š a o t o p o t h o r d i š to t o ssuu u m e n i n a d i r a llee k a o p l ii--
m a i i z a z i v a llee s lla a t k e k a t a sstt ror o ffee ! P r e m d a s a m s a adda po to n u o
u s k r o m n o s t , iip p a k ssa am i p ore d toga zad ržao n aklonost
p r e m a t ir i r a n iim
m a , k o j e u v e k p r e t p o s t a v l ja j a m s p a s i o c iim ma i
p r o r o c i m a ; v i š e iih h v o l i m z a t o š tto o s e n e s k rrii v a jju u iz a n e k i h
f o r m u l a c iijj a , z a t o š t o j e n j i h o v u g l e d d v o s m i s le le n , z a t o š t o
n j ih
i h o v a ž u d n j a z a vvll a š ćću u n ji j i h s a m e u n i št št a
avv a , d o k o n i d ru ru -
gi, potpuno obuzeti bezgraničnom ambicijom, prikrivaju
njene ciljeve varljivim poukama, okreću se od građanina
kako bi vladali svestima, kako bi ih osvojili, u njima se
u č v r s t iill i i p o č i n i llii p u s t o š s t r a jjn n i m p o s l e d i c a m a , n e i z lla ažu-
ć i s e p r e k o r u — k o j ii,, m e đ u t i m , z a s l u ž u j u — d a s u n a m e t l jjii -
v i i li
li s a d iiss t iičč k i n a s t r o j e n i . K o l iik k u t e ž inin u i m a m o ć o s v a j a č a ,
k a d a j e u p o r e d i m o ssa a m o ć u jjee d n o g B u d e , j e d n o g H r iiss ta ta ,
i l i j e d n o g M u h a m e d a ? O d r e c i t e s e p o m i s l i o s t iicc a n jju u s lla a-
v e a k o n e o s e ć a t e ž e lljj u d a o s n u j e t e n e k u r e l iig g i ju
ju ! I a k o s u
u t o m p o d r u č j u m e s t a z a p o s e d n u t a — i t o č v r s t o — l ju ju d i s e
s t imi m n e m i r e tta a k o b r z o : š tta a s u d r u g o v o đ i s eek kti ako n e

■^B og ( n a č e l o ) z l a u s t a r o p e r s i jjss k o j Z o r o a s t r o v o j r e l ig
ig i ji
ji .

46/

d r u g o s t e p e n i o s n iivv a č i r e llii g ij ij e ? A k o u z m e m o u o b z i r s a m o
e f ik
i k a s n o s t , o č i g l e d n o j e d a jjee d a n K a l v iin n i llii j e d a n L u ttee r , z a a--
to što su izazvali sukobe koji još ni danas nisu okončani,
b a c a ju ju u z a s e n a k j e d n o g K a r lla a V i llii j e d n o g F i li l i p a IIII . D u -
hovni cezarizam prefinjeniji je od cezarizma u pravom
s m i s lu l u r e č i i i z a z iivv a v iišš e k r u p n i h p o r e m e ć a j a n e g o o n : a k o
ž e l iti t e d a z a s o b o m o s t a v iitt e n e k o i m e u iiss t o rrii j i , v e ž i t e g a
za kakvu crkvu pre nego za neko carstvo. Tako ćete steći
novopečene pristalice koje se potpuno vezuju za vašu
s u d b i n u i l i z a v a š e h i rro ove, vernike k oje ćete m oć i da p o
svojoj volji spasavate ili zlostavljate.
Vođi neke sekte ne uzmiču ni pred čim, jer su i njiho-
vi moralni obziri sastavni deo njihove taktike. Ipak, da ne
i d e m o č a k d o s e k t ii,, k o j e p r e d s t a v l jja a j u g r a n i č n i ssll u č a jj,, n a
razini ambicije više vredi osnovati kaluđerski red nego
u p r a v lj l j a ttii n e k o m d r ž a v o m i l i o s v o j iitt i o r u ž jjee m n e k e z ee--
m l je je . U v u ć i s e u d u h lljj u d i , z a g o s p o d a r i t i n j ih i h o v i m t a jn jn a -
rna, lišiti ih u neku ruku njihove ličnosti, njihove jedin-
s t v e n o s t ii,, o d u z e t i iim m č a k i p o v l a s t iicc u , z a k o j u s e s m a t rra a da
 j
 jee n e p r i k o s n o v e n a , p o s e d o v a n j a ,, s a v e s t i“ — k o j i j e t o t ira ir a -
n ini n , k o j i j e t o o s v a j a č t e ž i o d a o s ttvv a r i tta a k o a m b i c i o z n e c ii--
l je
j e v e ? V e r s k a s t r a t e g iijj a u v e k ć e b i ttii t a n a n i jjaa i s u m n j i v i jja a od
D uh ovn a . ve žb cin ja 
 političke strategije. Uporedite / , ispod

sč aij
i j eogg os el jjeerna o
vnmo di u
s kš rneen
ongo ši ćz gulleekdoaj us k
kr
orti k
v ar i vv a
e lli
mi koa up rM
e parkei d aevneolliisj et -,
jja
vom V la ćlcic> cu , p a ć e t e v i d e t i k o l ik i k o r a s t o jja a n j e d e l i u is-
povedaonici primenjivana lukavstva od lukavstava lcance-
lara ili vladara.
Š to
t o s e u d u h o v n i m v o đ a m a jja a č e r a z g o r e v a žžu u d n j a zza a
s t ici c a n j e m m o ć i , o n i t im i m v iišš e n a s t o jjee , n e b e z r a z llo o g a , d a jjee
o b u z d a j u u d r u g i m lj u d i m a . K a d b i m o g a o d a č i n i š ta m u
 j
 jee v o l j a , s v a k i o d n a s z a u z e o b i č i t a v o t l e , č a k i v a z d u h , i
s m a t rra a o b i s e b e n j iih h o v i m v lla a s n i k o m . D r u š t v o k o j e b i h t ee--
l o d a b u d e s a v r š e n o t r e b a l o b i d a u v e d e u m o d u i l i d a s v i-
m a n a m e t n e n o š e n j e l u d a č k e k o š u lljj e . J e r č o v e k d e l a ssa a-
m o z a t o d a b i č iin n i o zzll o . N a s tto o je
je ć i d daa ga os lob od e od
oč ep m
s eud nd u
r ut og sotmi v, lla
aa ššć
nć eu pi rdeamuas m
p oelriitet ic
i cni j, ergeol viiggei jtee sž n
e jiez jje
p
edr enm
a čaa vnae--
 j
 juu sa a u t o r it a r n im r e ž im im a p o š t o — b a š k a o i o n i, ia k o
p o m o ć u d r u g i h m e t o d a — ž e l e d a gga a u k r o ttee , d a o b u z d a j u
o j e g o v u p r iirr o d u , n j e g o v u u r o d e n u m e g a l o m a n i jju u. O n o
š t o imim j e u č v r s t iill o u g llee d , o n o z a h v a l jju u j u ć i č e m u s u d o sa-

■Oelo Ignasija I.ojole (1491?-1556), osnivača jezuitskog reda.

47/

d a s a v l a d a v a l e n a š e s k l o n o s t i — h o ć u d a k a ž e m a s k e ts ts k i
e l e m e n t — u p r a v o j e t o p r e s t a lo l o d a d e l u j e n a na n a s.
s. T o ć e
d o v e s t i d o o p a s n o g o s lo l o b a đ a n ja j a ; k a o lj l j u d i k o j im im a s e n e
m o ž e u p r a v l ja ja t i n i u j e d n o m s m is i s lu
lu r eč e č i,
i, p o t p u n o o s a m o -
staljeni, oslobođeni svojih okova i praznoverica, pripre-
m l j e n i s m o z a l e k o v e k o j e d o n o s i te t e ro
r o r.
r . O n a j k o s t re re m i
p o t p u n o j s l o b o d i d o s e ž e d o n je j e sas a m o z a to t o d a b i s e v r a t io io
na svoje polazište, u svoju prvobitnu potčinjenost. To je
u z r o k r a n j iv i v o s t i v i s o k o r a z v i je j e n i h d ru r u š tat a v a,
a , b e z o b l iičč n i h
m a s a b e z i d o l a i i d e a la l a , u o p a s n o j m e r i o s l o b o đ e n i h fa f a na
na -
t iz
iz m a , n e p o v e z a n i h o r g a n s k i m v ez e z a m a , i t o l ik ik o p o m e t e -
n i h u s r e d s v o j i h h i r o v a i li li s v o j ihih g r č e v a d a r a č u n a j u — i t o
 je
 j e j e d i n a s t v a r o k o j o j su o n a k a d r a d a s a n j a j u — s a s i g u r -
n o š ćuć u i d o g m a m a k o j e će ć e imi m r o p s tv t v o d o n e ti ti. N e s p o s o b n a
d a p r ih i h v a ta
t a juj u t o k o m d u ž e g r a z d o b lj l j a o d g o v o r n o s t z a s vo vo -
 ju s u d b i n u , o n a j o š v i š e n e g o p r i m i t i v n a d r u š t v a p r i p r e -
m a juj u u s to t o li
l i č a v a n je j e d e s p o t iz i z m a d a b i ih ih o n o s l o b o d i o p o -
s l e d n j i h o s ta ta ta t a k a izi z n u r e n e , p r a z n e i b e s k o r iiss n o o p s e s i v n e
žudnje za sticanjem moći.
Svet bez tirana bio bi isto toliko dosadan koliko i zoo-
l o š k i v rtr t b e z h i j e n a . G o s p o d a r k o g a č e k a m o u st s t r ah
ah u b i ć e
u p r a v o l ju j u b i te t e l j tr
t r u l ež
e ž i,
i , u č ij i j e m ć e m o p r i su s u s t v u s v i i z g le
le -
d a t i k a o l e š in i n e . N e k a o n d o đ e d a n as a s o n ju j u š i,
i, n e k a s e p o t -
puno zagnjuri u zadah koji se iz nas širi! Novi smrad već
l e b d i n a d s v e to
to m .
 Da čovek ne bi podlegao iskušenju da se baci u politi-
k u,u , t re
re b a n e p r e s t a n o d a m o t r i n a s e b e . K a k o d a t o p o s t i g -
ne, osobito u demokratskom režimu, čiji se glavni nedo-
s tta
a ta
t a k s a s tot o ji
ji u t o m e š t o b i l o k o m e d o p u š t a d a t e ž i
o s v a j a n ju
j u v l a st
s t i i d a p o t p u n o p u š t a n a v o l jju u s v o j iim
m a m b i-
c ij
ij a m a ? Z b o g t o g a se s e u n je j e m u s i ln
l n o m n o ž e r a z m e t lj l j i v c i,
i,
n a g v a ž d a l a b e z s v o g u s u da d a , b e z n a č a jn
j n i lu
l u d a c i k o j im
im a k o b
o d b i j a d a u d a r i s vo v o j p e č a t,
t , n e s p o s o b n i z a p r a vu vu p o m a m u ,
n e p r i s ta
t a l i k a k o z a v e l ikik u p o b e d u , t a k o i z a p r o p a s t . I p a k ,

n oj ih
k ijheo ivzau n
z ei št nta
t aev n
l i oč st
sntoos m
t i ouggurćoaž va av ai j oub. eRz ebpeuđbul ji ek an akše
šoej as lo
ldo rbžoi ddeo,
s e b e m o r a l a b i d a s e u n a j v e ć o j m e r i u z n e m ir i p r i p o j a v i
n e k o g v e l ik i k o g č o ve v e k a , d a ga g a p r o g n a p r e k o s v o ji j i h g rraa n icic a ,
i l i b a r e m d a s p r e č i s ttvv a ra r a n j e l e g e n d e o k o n j e g a . A k o j o j je je
m r s k o t o d a u č in i n i , t o z n a č i da d a , z a s l e p l jjee n a s v o j o m v e l i- i-
k o r n n e s r e ć o m , o n a v i š e n e v e r u j e n i u s v o j e u s ta ta n o v e , n i
u r a z l o g e s v o g p o s t o ja j a n j a . O n a se s e z a p l iićć e u s v o j e z a k o n e ,
a ovi je, štiteći njenog neprijatelja, navode i podstiču da

4 8  /

s e o d r e k n e v la l a s ti
t i t e u l o g e . P o d l e ž u ć i p o s l e d ic i c a m a p r e t e ri ri -
vanja do kojih je njena tolerantnost dovodi, ona štedi
protivnika koji nju neće poštedeti, dopušta stvaranje mi-
t o v a š to t o je j e p o d r i v a j u i r u še š e , n a s e d a u m i ln ln o j p i t o m o s t i
s v o g d ž e la l a t a . Z a s l u ž u j e li l i o n a d a o p s t a n e k a d je j e n j e n a v lala -
s ti
ti t a n a č e la l a p o d s t ič i č u d a i š č e zn z n e ? T ra r a g i čnčn a p a r a d o k s a ln o s t
s l o b o d e s a s to t o ji
j i s e u t o m e š to t o IjI ju d i s k r o m n i h s p o s o b n o s t i
 — a j e d i n o o n i o m o g u ć a v a j u n j e n o s t v a r n o k o r i š ć e n j e — n e
m o g u d a o b e z b e d e n j e n o tr t r a jja
a n je
je . N j i h o v o j b e z n a č a j n o s t i
i m a m o d a z a h v a l im i m o zaz a s ve v e š to t o i m a m o i z b o g n j e o s ta t a je
je -
m o b e z i če č e g a . P r e m a t o m e , o n i n ik i k a d a n is is u n a v is is i n i s v o g
z a da
d a tkt k a . T u m a lu l u s p o s o b n o s t m r z e o sa sa m u v r e m e k a d a
s a m b e z ik i k a k v ih i h o g r a d a v o l e o t ir i r a n e , k o j i su su — t o n i k a d a
n e ć e m o c l o v o l j n o n a g la l a s iti t i — n a s u p r o t s v o j o j k a r ik ik a t u r i
( s v a k i d e m o k r a t j e o p e r e t s k i t ir i r a n i n ) , I ju ju d i k o j i i m a j u n e -
ki, čak i p  preveliki    usud. Obožavao sam ih zato što, obda-
r e n i n a g o n o m z a z a p o v e d a n j e m , n e pa p a d a juju t a k o n i s k o d a
s tu
t u p a j u u r a z g o v o r s p r o t iv i v n i k o m , il i l i d a ssee sl sl u ž e a r g u m e n -
tima; oni naređuju, odlučuju ne pristajući da opravdava-
 ju s v o j e č i n o v e ; o t u d a n j i h o v c i n i z a m , k o j i s a m c e n i o v i š e
o d s v ih ih v r li l i n a i s vi v i h p o r o k a , ta t a j b e l e g n a d m o ć n o s t i , p a č ak ak
i u zr z r vi
v i š en
e n o s ti ti , k o j i ih ih j e , p o m o m m i š lj lj e n j u , o d v a j a o o d
o s t a l ih
i h s m r tn t n i k a . P o š t o n is i s a m b i o u s ta t a n ju
j u d a ih ih p o s t a n e m
d o s t o j a n d e l o m , n a d a o s am a m s e d a ć u t o p o s t ić i ć i r e č ju
ju , n e -
p
s ar m
e s ta
tdaan ou z i zpgoomv aora
rća jju
duućhi osvonfi
f iih
i zhmsere i sota
r e ds
d tga rva
v oa mp on set agnl u
emp o si st ti:
i :o ohnt eoo-
l iik
k o o d v r a t a n k o l ik i k o s u o n i t o b il i l i u z p o m o ć s re r e d s ta
t a v a ko ko -
  j
 jaa im j e v la s t s ta v lja la n a r a s p o la g a n je , h t e o s a m d a p u s t o -
š im
i m ž i v o m r e čj č j u , d a d i g n e m u va v a z d u h r eč e č i s v et
et z a j e d n o s
n j o m , d a o d l e t i m u v a z d u h s n j im i m a i d a s e n a p o s l e tk tk u s r u -
š im
i m p o d n j ih i h o v i m o s t a c im i m a ! L i š e n t ih ih n a s t r a n ih
i h ž e l ja
j a , s v e-
e-
g a o n o g a š to t o m i j e u k r aš a š a va
v a llo
o ž iv
i v o t , sa
s a da
d a sa
sa m d o t e r a o d o -
t l e d a m a št š t a m o j e d n o j č u d e s n o u m e r e n o j d rž r ž a vi
vi, k o j o m
u p r a vl
v l j a g r u p a p o m a l o i z la l a p e l ih
i h o s a m d e s e t o g o d iš iš n j a k a ,
s p o n t a n o p r ij i j a t n ih
i h , j o š d o v o l jnj n o l u c idid n ih d a b i s e s v o j o m
oronulošću valjano služili, oslobođenili želja, žaljenja i
s u m n jij i , i t o l ik
i k o z a o k u p l je je n i h o p š t o m r a v n o t e ž o m i o p -
š ti
t i m d o b r o m d a bi b i i n a s am am o s m e h g l e d a l i k a o n a z n a k n e -
reda ili rušenja poretka. Sada sam toliko nisko pa da mi i
s a m i d e m o k r a t i i z g le l e d a j u p r e v iš
i š e a m b i c io
io z n i i p r e v i š e p o -
m a m n i . IpI p a k , b i o b ih i h n j ih
i h o v s a u č e s n ik
i k k ad
a d b i n j ih
ih o v a m r -
ž n j a p r e m a t ir i r a n i ji
ji b ili l a m o r a l n o b e s p r e k o r n a ; a li li o n i s
gnušanjem odbacuju tiraniju samo zato što ih ona poti-
s k u j e u p r i v a t n i ž i v o t i p r i m o r a v a d a s e s u o č e sa sa s v o j o m

49/

n i š ta
t a v n o š ć u . J e d i n a v rs r s ttaa v e l ič ič i n e k o j a im j e d o s t u p n a j e -
s t e v e l i č in i n a p o r a z a . L i k v i d ir i r a n j e im im d o b r o d o l i k u j e i, i, k a d a
s u m u v r l o vi v i č n i,
i , z a s lu l u ž u j u n a še še p o š t o v a n j e . U o p š t e n o g o -
voreći, da bi se jedna država dovela do propasti, potreb-
n a jej e i z v e s n a i 2r v e ž b a n o s t , p o s e b n e s k l o n o s t i , p a č a k i n e -
k i t al a l e n titi. A l i m o ž e s e d o g o d i t i d a o k o ln o s t i t o m e i d u
n a r u k u ; t a j z a d a t a k se s e ta t a d a la l a k o m o ž e i z v r š it it ii,, k a o š t o t o
d o k a z u j e p r i m e r z e m a lj l j a k o j i m a su s u k o l a k r e n u l a n i z a st stra-
n u , li l i š e n i h u n u t r a š n ji ji h m o g u ć n o s t i z a d e l a n j e , o b r v a n i h
o n i m š t o j e n e r a z re r e š iv
i v o , ra r a z d o r im i m a , d e l o v a n j e m p r o t i v re re č -
n i h m i š lj l j e n j a i t e ž n ji j i . T a k a v j e b i o s lu l u č a j sasa s t a r o m G r č -
k o m . P o š t o s m o m a l oč o č a s g o v o r i li l i o p o r a zu z u , r ećeć i ć e m o d a
 j e n j e n b i o s a v r š e n : r e k a o b i č o v e k d a s e o n a o k o n j e g a
t ru
ru d ila k a k o b i g a p o n u d ila k a o o b r a z a c p o r a z a i k a k o b i
potonje naraštaje odvratila od pokušaja da ga dosegnu
Pošto je ono što je činilo njenu bit bilo proćerdano, po-
š t o s u jo j o j i d o l i b i li l i u z d r m a n i , a p o l iitt i č k i ž i v o t r a z d i r a n s u- u-
k o b i m a i z m e đ u d v e s t ra r a n k e — s ttrr a n k e o n i h k o j i su su b i li
li z a
M a k e d o n i ju j u i s t ra r a n k e p r is i s t a li
l i c a R im im a — o n a j e p o č e v o d I I I
v e k a p r e n a š e e r e m o r a lla a , k a k o b i rree š il il a s v o j e k r i z e i o t k l o -
n i la
l a p r o k l e t s t v o k o j e su s u za z a n ju ju p r e d s t a v lj lj a l e n j e n e s l o b o d e ,
d a s e o s l o n i n a t u đ in i n s k u v la la st
st , d a v i š e o d p e t s t o t in in a g o d i -
n a ž iv i v i p o d r im i m s k i m ja j a r m o m ; n a t o su s u jej e b i l i n a g n a l i u p ra
ra -
v o o n a s il i l n a i s ta
t a n č a n o st s t d o k o j e s e b il il a d o v i n u l a i o n o d u -
b o k o t r u l je
j e n j e š to
t o j u jej e b i l o z a h v a t il ilo . S v o d e n je m
m n o g o b o ž a č k e v e re
r e n a g o m i l u m i t o v a , o n a ć e iz i z g u b i ti
ti
svoj verski duh, a zajedno s njim i svoj politički duh, te
neraskidivo povezane realitete: dovesti u pitanje njene
b o g o v e z n a č i d o v e s t i u p it
i t a n je
j e i d rž
r ž a vu
vu n a d k o j o m o n i
 b d e . O n a n i je j e m o g l a d a n a d ž iv i v i n j iih
h o v u s m r t, t, k a o š t o n i
R i m n e ć e n a d ž i v e t i s m r t s v o ji jih b o g o v a . D a b i s m o s e u v e -
r il
i l i d a j e s t ar
a r a G r č k a z a j e d n o sas a s v o j iim
m s m i s lo l o m z a v e r u iz -
g u b i la
l a i s v o j s m i s a o z a p o l it
i t ik
ik u , d o v o l jjnn o je da p og led am o
n j e n e r e a k c i jej e z a v r e m e g r a d ana n s k ih
i h r a tot o v a k o j im
i m a je
j e R iimm
b i o z a h v a ć e n : u v e k se s e o p r e d e l j u j u ć i z a p o g r e š n u s tr tr a n u ,
p r i d r u ž u j u ć i se s e P o m p e j u p r o t iv
i v C eze z a ra
r a , B r ut
ut u p r o t i v O k -

t aovvi jnaon ao pi rAe n

d d teol n
j i vi jaal,a Aznat onne isr
ji sjrueć
e ćpur ,o tki av oOdkat aj ev i jua nnae,p or enka i ds n
e orme-
n i z a n ju j u v e l ik
i k i h n e u s p e h a n a la l a z il
i l a n e k o j e m s t v o s t a b il il n o -
sti, utehu i udobnost koje pruža ono što se ne da popra-
viti. Što su prosvećenije nacije koje su site svojih bogova,
ili kojih su sami bogovi siti, tim su više one izložene opa-
snosti da lako podlegnu neprijatelju. Građanin postaje
s v e iz i z o b r a ž e n i ji
j i n a u š t rb r b u s ta t a n o v a;a; p o š t o j e p r e s t a o d a v e -

50/

ru je u njih, više n ije u stanju da ih brani. K ada su se, u do -

diru sa Grcima, Rimljani naposletku otesali i kada su, pre-
m a t o m e , i o s l a b i l ii,, r e p u b l iicc i ssu
u d a n i b i l i i z b r o j a n i . O n i su
s e p o m i r iill i s a d iikk t a t u r o m . a m o ž d a ssu u j e p o t a j n o i p r iizz iivv a -
l i : n i j e d a n d i k tta
ator ne od luču je d daa pređ e R ubikon ak o mu
u to t o m e o p š t a z a m o r e n o s t n a r o d a n e iid d e n a ru
ru k kuu.
N a č e l o s m r ti
ti , k o j e jjee s v o j s t v e n o s v iim
m r e ž iimm i m a , l a k še še
s e d a u o č iitt i u r e p u b l iik k a m a n e g o u d ik i k tta
a ttu
urama: o n e prve
o b z n a n j u j u g a i j a v n o i sstt ič ič u , d o k g a o v e d r u g e p r iik k r iivv a jju
u
i p o r i č u . U p r k o s t o m e , z a h v a lljj u j u ć i s v o j iim m m etodam a,
o v e p o s l e d n je u s p pee vva
a ju
j u s eeb
bi da obe zb ed e du že a nad da a s vvee
 punije t r a j a n j e : o n e p o d s t i č u d o g a d a j , u n a j v e ć o j m e r i
u ž i vav a ju
j u u n j e m u , d o k g a ssee o n e d r u g e r a d o l i š a vva a ju
ju , p o š t o
 j
 jee s l o b o d a s t a n j e n e p o s t o j a n j a p r i n u d e , a o n o m o ž e d a
s e.
e . . . i z v r g n e u n e š t o s u p r o t n o o n d a k a d a g rra a đ a n i , i s c r p lljj e -
n i te t e š k o m o b a v e z o m d a b u d u s a m o s v o jjn n e l iičč n o s ttii , n e žžee -
l e v iš i š e n iišš tta
a d r u g o d o d a s e p o n i z e i o d r e k n u s v o g a jja a, d daa
za d ov olje svo ojj u č e ž n jju u z a r o b o v a n j e m . N i š ta t a ž a l o s n i jjee o d
slabljenja i propasti jedne republike: o njima bi trebalo
g o v o r i t i e l e g i č n i m i l i e p i g r a m a t iičč n i m t o n o m i l i , jjo oš pre,
t o n o m k o j i o t k rrii v a m o u d eell u D uhzakona^. „ K a d a j e S u lla a
h t e o d a v r a t i R i m u s l o b o d u , o v a j v iišš e n i j e b i o u s tta anju da
 j
 jee p r i m i ; b i l o m u j e o s t a l o s a m o j o š m a l o v r l i n e , i k a k o s e
i t o m a l o v r llii n e n e p r e s t a n o t o p i llo o, um esto da se pro bu di
p o s l e C e z a rra a , T iib
b e r iijj a , K a l iigg u l e , K lla
a u d iijj a , N e r o n a i D o m i -
c ij
ij a n a , o n j e s v e v i š e p o s t a j a o r o b : s v i d r ž a v n i u d a r i b i l i su
u p e r e n i p r o t i v ttii r a n
naa , d o k n i jjee d a n n i jjee b i o u p e r e n p r o t iv
iv
tiranije.“
S t va
v a r u p r a v o i j e s t e u t o m e š t o ssee ttii r a n iijj a m o ž e z a v o l e -
t i , j e r s e č o v e k u d o g a đ a d a v iišš e v o l i d a t rru u l i u s t rra
ahu ne-
g o d a ssee s u o č i ssa a s t rree p n j o m š to t o jjee o s e ć a p r e d z a h t e v o m
d a b u d e s l o b o d n a l i č n o sstt . K a d tta a pojava u zm e m aha, do-
 l a z e c e za
z a r ii:: k a k o d a iih
h o p t u ž u j e m o lclc a d o n i u d o v o l jja
ava ju
z a h t e v i m a p r o i z a š l i m i z n a š e b e d e i p r e k l in
i n j a n j e m š t o iih
h
u s v o m e k u k a v iičč llu u k u n j im
i m a u p u ć u j e m o ? O n i č a k z a s llu užu-
 j
 juu d a im s e d i v i m o : o n i h ita ju k a u m o r s t v u , n e p r e s t a n o n a
n j e g a m is i s le
le , n e u z m i č u p r e d n j e g o v o m g r o z o t o m i g n nu
u-
snošću, na njega usredsređuju sve svoje misli tako da
zbog toga zaboravljaju na samoubistvo i progonstvo, te
m a n j e u p e č a t l jjii v e a llii b l a ž e i p r iijj a ttn
n i jjee n a č i n e o s l o b a đ a n j a
o d p r o t iivv n i k a . P o š t o ssuu i zzaa b r a llii n a j ttee ž i n a č in
in , o n i m o g u d a
i m a jju
u u s p e h a s a m o u n e s iigg u r n i m v r e m e n i m a , d a b i u n jjii -

5U a s p rra
ava Š
Šaa r lla
a M o n t e s k j e a (1 6 8 9 - 1 7 5 5 ) , f r a n c u s k o g p o l i t i č k o g m i sl
s l io
io -
ca i književnika.

51/

ma održavali haos ili da bi ga potpuno suzbili. Razdoblje

k o j e j e p o v o l jn j n o z a n jjii h o v u s p o n p o d u d a r a ssee s k r a jjee m
 j e d n o g c i v i l i z a c i j s k o g c i k lu s a . T o j e o č i g l e d n o k a d a j e r e č
o a n t i č k o m s v eett u , a b i ć e is i s to
t o t o llii k o o č i g l e d n o i z a m o d e r -
n i s v eett k o j i i d e p r a v c e m p r e m a t ir ir a
ann iijj i m n o g o v e ć o j o d
o n e š to t o jjee h a r al
a l a u p r v iim m v e k o v i m a n a ššee er e r e . N a j jjee d n o -
s t a v n i je
j e r a z m i š ljlj a n j e o i s to t o r iijj sk
s k o m p r o c e s u č ij ij a s m o m i
krajnja tačka otkriva da će cezarizam biti način na koji će
naše slobode biti ukinute. Ako kontinenti treba da budu
s p o j e n i , s j e d i n j e n i , t o ć e b i ttii o s t v a r e n o s i lo lo m , a n e u b e đ i -
v a n j e m ; t o b u d u ć e c a r s ttvv o b iićć e , k a o i R i m s k o c a r s ttvv o , o b -
l i k o v a n o m a č e m , i n a st s t a ć e u z p o m o ć s vvii h n a ss,, p o š t o n a ši ši
s o p s t v e n i s t r a h o v i z a h ttee v a jjuu da bu de stvoren o.
U k o l ikik o b i m i n e k o p r i g o v o r i o d da a g o v o r i m k o jjee šštt a , o d -
g o v o r i o b i h m u d a je j e cl
clo s ta m o g u ć n o d a p r e u r a n j e n o
p r e d v i d a m o n o š to t o ćeć e ssee d o g o d i t i. i . D a ttuum i n nii s u g o t o v o n i -
m a l o v a ž n i . P r vi v i h r iš
i š ć a n i o č e k i v a l i s u s v a k o g t rree n u t k a p r o -
past sveta; prebacili su se samo za nekoliko hiljada godi-
n a ..
.. . LJ o č e k i v a n j u s a s v i m d r u g e v r s t e , i j a m o g u d a s e
p r e b a c i m ; a llii , n a k r a ju ju k r a j eevv a , v i z i ji
j i s e n e o d m e r a v a t e ž ii--
n a,
a , n i ttii s e o n a d o k a z u j e : vi v i z iijj a b u d u ć e t i rra a n i je
je n a m e ć e m i
se kao nešto što je toliko neosporno očigledno da mi iz-
g l e d a d a b iih h s e o s rra a m o t iioo ka ad d b ih
i h h t e o d a d o k a ž e m n jjee n u
osn ovan ost. T Tuu jjee p o s r e d i iizz v e ssn n o s t k o jja a jjee i s t o v r e m e n o
n a l i k n a j e z u i n a n e k i a k s io i o m . P r ih i h v a t a m j e ssa a že stin om

 j
 ja
Naen, s n
e ne i sg toi vč ok roigmz aknoej seš
e še ta
tnaj aiknae i psrae u b ab ceu
đ jeenmj e mse , m
paa t če m
a
akka tni če abr iih
ah.
m o g a o d a k a ž e m , k a o K iitt s6 s 6 , d a m e „ o s e ć a j tta am e obu zi-
m a “ . P r e b iih h m o g a o d a k a ž e m k a k o m e n e k a s v e tl tlo s t p r e -
p l a v lj
l j u jjee , jja a sn
s n a i n e p o d n o š lj l j iivv a , z b o g k o j e p r e d v i đ a m , n e
s m a k s v e t a — g o v o r i o b i h k o j e š tta a on d a kad bih to rek ao —
n e g o k rra a j je j e d n o g c i v i llii z a c iji j s k o g s ttii l a iill i jjee d n o g n a č iin n a b iivv -
s tv
t v o v an
a n ja
j a . O g r a n ič i č a v a ju j u ć i ssee n a o n o š t o ssee u p r a v o d o g a đ a
 a n a p o s e n a E v r o p u , r e ć i ć u d a k r a jjn n j e jjaasno vidim da se
n j e n o j e d i n s t v o n e ć e i z g rra a d i t i z a h v a l jju
u j u ć i s a g l a s n o s t i i sa-
v e t o v a n j u , n e g o p o m o ć u n a ssii l j a , u s k la la d u sasa z a k o n i m a
koji upravljaju stvaranjem carstava. Da bi se te stare naci-
 j
 jee o d r e k l e i o s l o b o d i l e s u r e v n j i v o s t i i p r o v i n c i j a l n i h o p s e -
s ij
i j a u k o j e s u s e u p e t l jja
a l e , n a t o ć e m o r a t i d a i h n a t e r a jjee d -
n a g v o z d e n a ru r u ka
k a , j e r o n e n a tto o n ik
ik a d daa n eće do b rov oljno
pristati. Pošto budu porobljene, one će, osećajući se me-
d u s o b n o č v rrss ttoo p o v e z a n e p o n i žžee n o š ć u i p o r a z o m , m o ć i

GVeliki engleski romantičarski pesnik (1795-1821)

52 /

cta s e p o s v e t e , p o c l b u c ln ln i m i p o d r u g l jjii v iim

m p o gle d o m svog
novog gospodara, stvaranju jeclne nadnacionalne tvorevi-
n e.
e . N j ih
i h o v o r o p s t v o b i ć e b llii s tta avo, on e će se revn osn o i ne-
žno starati o njemu, trošeći na to poslednje ostatke svog
s t v a r a la
l a č k o g d a rra a . O n e ć e s k u p o p l a t iitt i n j e g o v b llee s a k k..
 T a k o ć e , i d u ć i i s p r e d v r e m e n a , E v r o p a d a t i , k a o i u v e k ,
p r i m e r ssvv eett u i s ttee ććii ssll a vvu
u s v o j o m u l o g o m p r o t a g o n i s ttee d o -
g a đ a j a i n j ih i h o v e ž r ttvv e . N j e n s e z a d a t a k s a s t o j a o u t o m e d a
unapred cločara nedaće drugih, da pati radi njih i pre
n ji
j i h , d a iim m po n u d i svoje sopstven e grčev e kao ob razac k kaa-
k o o n i n e b i m o r a l i d a iizz m i š lljj a ju j u o r i g iin
n a l n e i o s o b e n e g rr--
č e v e . Š t o s e v i š e t r o š i lla a r a d i n j ih
ih , š t o s e v i š e b r i n u l a i u z n e -
m i r a v a llaa , t i m s u b o l j e o n i ž i v e l i k a o p a r a z it i t i k o j i ssee h r a n e
strahotama što ih ona preživljava i kao naslednici onoga
š t o jej e o n a i z v o jjee v a l a s v o j iim m pobu nam a. O ni će se i u bu u--
dućnosti njoj obraćati za pomoć, sve do onog dana kada
ć e , i s c rp
r p l jjee n a , o n a m o ć i d a i m z a v e š t a j o š s a m o n e k e o tt--
patke.
 

53 /

Odiseju    J t r e n e g o š t o z a s p i m o n a j v e ć i

 zlo
 zl opamće
pamćenj ci  
njci  d
s eekou ć iv r u e mmeins lai m ap r sovvooj d e imn eo-
prijatelje na komade, vade-
ć i im i m o č i i u t r o b u , s t e ž u ć i im im ž i l e i c e d e ć i k r v i z n j ih ih , g a-
a-
z e ć i i d r o b e ć i sv s v a k i n j ih i h o v o r g a n , a li l i iimm u is i s ttii m a h
ostavljamo, iz ljubavi prema svom bližnjem, da koriste
s v o j k o st s t u r.
r . P o š t o im i m u č i n i m o ta ta j u s t u p a k , s m i r u j e m o
s e i m r tv t v i u m o r n i n e o s e t n o t o n e m o u s a n . Z a s l u ž il il i
s m o d a p o č i n e m o p o s le l e t o l ik i k o g o s tr t r v lj
l j i v a n ja
j a i t o l iik ko pe-
d a n t n o g r ad a d a.
a . M o r a m o , u o s ta t a llo
o m , d a p o v r a t im i m o s na n a gu
gu
k a k o b i s m o n a r e d n e n o ć i m o g llii o p e t d a z a p o č n e m o tu tu
o p e r a c ij i j u , k a k o b i s m o o p e t p r io io n u l i n a p o s a o š t o b i o b e s -
h r a b r i o i H e r k u l a p r e o b r a ž e n o g u k a sa s a p inin a . D o i s ta t a , imi m a ti
ti
neprijateljž nije sinekura.
N a š n o ć n i p r o g r a m n e b i b i o t o l ik i k o p r e t rp r p a n k a d a bi bi
nam bilo dopušteno da danju puštamo na volju svojim
r đ a v im i m s k lo l o n o s t imi m a . D a b is i s m o s e d o m o g l i n e t o li l i k o s re re ć e
koliko uravnoteženosti, trebalo bi da smaknemo dobar
b r o j s v o j ih i h b l iižž n j ihi h , d a s v a k o g d a n a z v e rs r s k i u b i jja am o go m i-
l e l ju j u d i , p o u g l e d u n a s v o j e v e o m a s re re ć n e i v e o m a d a le k e
p r e t k e . O n i n is i s u b i li l i t o lil i k o s r e ćn ć n i,
i , p r i m e t i ć e č it i t a la
la c , p o š t o
zbog male gustine naseljenosti u pećinsko doba nisu baš
m o g l i s v e v r e m e j e d n i d r u g e d a k o lj l j u . N e k a je j e t ak ak o ! A l i
o n i s u z a p o m e n u t o im i m a li l i i z v e s n e n a k n a d e , b iill i s u b o l jjee
s r e ć e n e g o m i : id i d u ć i u l o v u b i lo l o k o m t rree n u t k u d a n a , n a- a-
s r ć u ć i n a d i v l j e ž i v o t i n j e , o p e t su s u u b i jja a l i b i ć a is i s t e v ii-- s te te . N a -
v i k l i n a p r o l iv i v a n j e k rv r v i,
i , lala k o su s u m o g l i d a s ti t i š a ju
ju s v o j u p o -
mamnu želju za ubijanjem; oni uopšte nisu morali da
skrivaju svoje ubilačke namere i odlažu njihovo izvršava-
n je
j e , d o k s m o m i o s u đ e n i n a t o d a m o t r im i m o n a s vo v o jjuu k rv rv o -
l o č n o s t i o b u z d a v a m o je j e , d a je je p u š t a m o d a u n a m a p a t i i
c v il
i l i j e r s m o p r iim m o r a n i d a se s e m i r iim m o s a o d la g a n je m , s
n e o p h o d n o š ć u d a o d g a đ a m o i zv z v rš
r š a va
v a n je j e svs v o ji
j i h o s v e t a il il i
da od njih odustajemo.
N e o s v e t it it i s e z n a č i v e z a t i s e z a p o m i s a o o o p r o š t a j u ,
utonuti u nju, zaglibiti se u njoj, znači zatrovati svoj du-
 š e v n i ž i v o t m r ž n j o m k o ju
j u u s eb
e b i p r ig
ig u š u j e m o . P o š t e đ e n i
n e p r i ja
j a t e lj
l j o p s e d a n a s i s m u ć u je j e , n a r o č i to
t o o n d a k ad ad s m o
odltičili    da ga više ne mrzimo. Uostalom, mi mu stvarno
o p r a š t a m o s a m o a k o s m o d o p r in i n e l i n j e g o v o m p a d u ili g a
v i d e l i s v o j imi m o č imi m a , a k o sms m o b i li li s v e d o k n j e g o v o g s ra ra m -
n o g k r a ja ja , i lil i a k o — t ad
a d a ssee u n a j v e ć o j m e r i i z m i r u j e m o s
n j im
i m — p o s m a t r a m o n j e g o v le l e š . T a s e s rree ć a , isi s t in
in i z a v o l jju
u,

54 /

r e t k o k a d d o ž iv
iv lj
l j av
a v a -,
-, b o l j e j e n e r a č u n a t i n a t o N e p r i j a t e l j
n ik
i k a d a n i j e o b o r e n n a t lo l o ; p o š t o u v e k o s t a je
je n a n o g a m a s

čp av
aovbae dpnr ei čdk n
ima mi az ra
r ai zdoamn al išcem
ea,
am
, pbrv
rov aj a žml ji
jui v joemo dploik
i kdar udgai v saen jis
iu
s p su
sr u
e-
e --
protstavlja svoju ozarenu zajedljivost.
N a jjvv iš
i š e s m o n e s r eč e č n i z b o g t o g a š to t o m o r a m o d a s e od od -
u p i r e m o o n o m e n a j i s k on o n s k ij
ij e m u n a m a , d a o d o l e v a m o
o n o m e č e m u n as a s v u ku k u n a ši š i k o r e n i. i . I z to t o g a p r o isi s t ič
ič u o n e
m u k e p r o s v e ć e n o g č o v e k a p r i m o r a n o g d a se s e s m e š i, i , p ri
r i s i-
i-
l jjee n o g d a b u d e u g la l a đ e n i d v o li l i č a n , n e m o ć n o g d a u n iš i š ti
ti
protivnika drugačije sem rečima, osuđenog na klevetu i
t a k o r e ć i o č a j n o g š t o m o r a d a u b ij i j a n e m r d n u v š i p r s to to m ,
 j e d i n o z a h v a l j u j u ć i s n a z i k o j u p o s e d u j e r e č , t a n e v i d l j i v a
k a m a . R a z n o v r s n i su su n a č i n i k o j im i m a s e s v ir i r e p o s t s lu l u ž i . Z a-a-
m e n ju j u j u ć i d ž u n g lu l u , r a z g o v o r o m o g u ć a v a n a šo š o j o k ruru t n o s t i
da se razmahne bez neposrednih posledica po naše bli-
ž n j e.e . K a d b i s m o z b o g h ir i r a n e k e z l o k o b n e s il i l e izi z g u b i li
li m o ć
g o v o r a , n i k o v iš i š e n e b i b i o b e z b e d a n . U s p e li li s m o d a p o -
t rree b u z a u b i ja j a n j e m — a o n a n a m j e u k rv rv i — p r e b a c i m o u
s v o j e m i s li l i : j e d i n o se s e to t o m m a js j s to
t o r sk
sk i i z v e d e n o m o p e r a c i -
 j o m m o ž e o b j a s n i t i m o g u ć n o s t p o s t o j a n j a d r u š t v a i n j e g o -
vo trajno opstajanje. Treba li iz toga izvesti zaključak da
n a m p o l a z i z a r u k o m d a s a vl v l a d a m o s v o ju j u u r o đ e n u i s k va va -
r e n o s t , s v o j e u b i l a č k e s p o s o b n o s t i? i ? K a d a b i s m o t o u č i n i li li ,
p o g r e š n o b i s m o o c e n i li l i m o ć r eećć i i p r e u v e l iičč a l i n j e n o m a -
g i č n o d e l o v a n j e . O k r u t n o s t k o ju j u s m o n a s le l e d il
ili i k o j o m
r a s p o l a ž e m o n e d a se s e ta t a k o la l a k o o b u z d a t i; i; d o k g o d j o j s e
p o t p u n o n e p r e p u s t im i m o i d o k j e n e iž i ž i v im
i m o d o k ra r a ja
ja , u
d n u d u š e o s t a je j e m o o k r u t n i i g o t o v o n i m a l o se s e n e o s lo lo b a -
đ a m o t o g z la la . Iz I z r a z i t i m u č k i u b i c a s m i šl š l ja
ja z l o č i n , p r i p r e -
m a g a i iz iz v rš
r š a v a i, i, iz
iz v ršr š iv
iv š i g a , o s l o b a đ a s e n a n e k o v r e m e
s v o j ih
i h u b i lala č k i h p o r i v a ; z a u z v ra r a t , o n a j k o n e u b i ja j a z a t o š to
to
n i jjee u s t a n ju j u d a u b i j e , ia ia k o o s e ć a ž e l j u d a t o u č i n i , n e o -
s t v a rer e n i u b i ca c a , č o v e k s l a b e v o l je j e i s e tnt n i p o b o r n i k p o k o l ja ja ,
u m i s li l i m a u b i ja j a b e z b r o j I ju j u d i i č a m i i p a t i m n o g o v i š e n e- e-
go onaj drugi zato što ga neprestano muči žaljenje zbog
s v ih
ih s t r a h o t a k o j e n i je j e u m e o d a p o č i n i . N a is i s ti
ti n a č inin , o n a j
ko se ne usuđuje da se osveti truje sebi život, proklinje
s v o j e m o r a l n e o b z i r e i o p r o š t a j , ta ta j p r o t i v p r i r o d n i či čin .
Osveta, bez sumnje, nije uvek slatka: pošto se osveti, čo-
 v e k o se
s e ća
ć a d a je
j e u m o r a ln l n o m p o g l e d u isp od s v o j e ž r t v e , i li
li
s e z a p l ić
i ć e u c e p i d l a č k a , g r i ž o m s a v es
e s ti
t i iziz a z v a n a r a z m i š lj
lja -
n ja
j a ; p r e m a t o m e , i o s v e t a n a m t rru u j e ž ivi v o t , i a k o j e o n a vi v i-
š e u s k lal a d u s a o n i m š t o s m o , sa sa o n i m š t o o s e ć a m o , sa sa o s o -

55/

b e n im u n u t r a ašš n jjii m z a k o n o m s v a ak k o g č o vvee k a ; o n a jjee i sstt o

tako i zclravija o d v e l i k o d u š n o s t i . U s t a r o m v e k u s m a t r a -
10 se da su se Erinije javile pre bogova, uključujući tu i
Zevsa. Da je osveta starija od vrhovnog božanstva —to je
v e o m a v a ž n a s t va v a r k o j a jjee n a s l u ć e n a u a n t i č k o j m i to t o l o g i j ii..
O n i k o j i — b i l o i z n e m o ć i , b i l o z a t o š t o i m s e n i j e u ka ka -
z a l a p r i li
li k a , b i l o i z t e a t r a lnl n e v e l iik k o d u š n o s t i — n i ssu u reag o-
v a li
l i n a s m i c a llii c e s v o j iih
h n e p r iji j a t e lljj a , n o s e n a s v o j imi m l icic i m a
ž i g p r i k r iivv e n i h s r d ž b i , t ra
ra g o v a t e š k e u v r e d e i l j a g e , s r a m o -
te što su oprostili. Šamari koje drugima nisu opalili okre-
ću se protiv njih, pljušte im po licu i iznose na videlo nji-
ho v za ak
k lljj u č aak
k . D o k iih h g llee d a m o o n a k o u n e z v e r e n e i
o p s e d n u t e , u s r e d s r e đ e n e n a sv s v o juju s rra a m o t u , p r e p u n e jjee tt--
k o st
s t i , k o l iki k o u z d r ž a n e t o llii k o i g o t o v e d a p la l a n u , iimm am o
u t is
is aak k d a o n i č iin ne natčovečanske n ap ore kak o bi otkloni-
11 o p a s n o s t d a p o d l e g n u g r če č e v im
i m a . Š t o jjee n j ih i h o v o n e st
str-
p l je
j e n j e v e ć e , t o v i š e m o r a ju j u d a g a p r iik k r iivv a jju
u, a kada im to
ne pođe za rukom, onda najzad planu, ali beskorisno,
glupo, jer ispadaju krajnje smešni, isto onoliko smešni
k o l i k o i o n i lj l j u d i k o j i s e , p o š t o s e u n j iim m a n a k u p i l o p r e v ii--
š e ž u č i i p o š t o ssu u p r e d u g o ć u tta a li
li , p o t p u n o z b u n j u j u p r e d
s v o j im
i m n e p r ij i j a t e lljj iim
m a i p o k a z u j u d a i h n is is u d o s t o j n i . N ji-
h o v p o r a z jo j o š v i š e ć e u v e ć a ti t i n j iih
h o v u o z l o j e đ e n o s t , i sva-
ko iskustvo, ma koliko beznačajno bilo, predstavljaće za
n j ih
i h j o š j e d n u k a p u č a š i ''žž u č i k o j u m o r a ju j u d a i sspp ij
iju .
C o v e k p o s t a jjee p i t o m i jjii , p o s t a jjee clob a r s a m o u n i š t a v a -
 j
 juu ć i o n o š to je n a jb o lje u s o p s t v e n o j p r ir o d i, s a m o p o d v r -

gs a
c ivpali
ljiunći i zsavbooj rea vt eal.o Ddoi skc igpol idn i o n
m am l oakkr av rn oi sut i ,n aa j m
s vaonj j d
ouj hm de ri -i
p a m t i u v r e d u k o j u jjee d o ž i v e o , o p r o šštt a j s e s v o d i n a b o r b u
s a v lla a s t iitt im
i m n a g o n i m a , n a n a p a d u s m e r e n p r o t i v so so p s t v e -
n o g ,,,, j a “ . N a š i p o d l i p o s t u p c i d o v o d e n a s u s k lla ad s nam a
s a m i m a , o b e z b e đ u j u n aš a š k o n t in i n u i t e tt,, sp
s p a jja a ju
ju n a s s n a š o m
p r o š l o š ć u , p o d s t i č u n a ššee m o ć i d o č a rra a v a n j a ; iiss t o tta ako, ma-
š t o vivit i s e p o k a z u je m o s a m o o n d a k a add i š č e k u j e m o n e s rree -
ću koja će zadesiti druge ljude, samo u nastupima gađe-
n ja
ja , u o n o m r a s p o l o ž e n j u k o j e n as a s p o d s t ič ič e a k o n e d a
č i n i m o s r a m n a d e l a , a o n o b a r e m d a o n j iim m a s a n jja a r iim
m o.
K a k o b i u t o m p o g l e d u m o g l o b it i t i d r u g a č iijj e n a p l a n e t i n a
k o j o j ssee tta a p u t b e z o č n o š ir i r i p o p u t ka ka k v e p o š a ass ti
ti ? K u d g o d
d a k r e n e m o , s p o t i č e m o s e o n e š t o lljj u d s k o ; tta a o d v r a ttn na
 sveprisutnost zaprepa šćuje na ass i č in in i o g o r č e n i m , p r e d
n j o m z a p a d a m o u n ek e k a k vu
v u o t u p e lo l o s t prožetujarošću. U
s v o j e v r e m e , k a d a p r o s t o r n i jjee b i o p r e ttrr p a n , k a d n i j e b i o

56/

p r e p l a v l j e n I ju
ju d i m a , iizz v e s n e se
s e k te
t e , k o j e je
je n e s u m n j i v o n a
a--
dahnjivala neka blagodatna sila, preporučivale su uško-
p l ja
j a v a n j e i p r i m e n j iv
i v a l e g a;
a; u s l e d d e l o v a n j a p a k l e n o g p a
a--
radoksalnog sticaja okolnosti, one su iščezle upravo u
t rree n u t k u u k o j e m b i n j ih i h o v o u č e n j e b i l o u m e s n i je j e i k o r ii--
snije nego ikada. Stvorovi opsednuti razmnožavanjem,
d v o n o š c i s p o r u ž n e l im i m l i c imim a , p o s tta a li
l i s m o p o t p u n o n ee--
p r ivi v l a č n i j e d n i d r u g iim m a , i n a ššee ffii z io i o n o m i je je m o g l e b i d a
povrate svoju negdašnju draž samo na upola pustoj Ze-
mlji, na kojoj bi živelo najviše nekoliko hiljada stanovni-
k a.
a. R a z m n o ž a v a n j e n a ašš ih
ih b l iž iž n j ih
ih g r a n i č i s e s n e č i m o d -
v r at
a t n iimm , a o b a v e z a d a ih ih v o l imi m o g o t o v o j e s m e š n a. a. U p r k o s
t o m e , s v e n a š e m i s li l i z a g a d e n e su su p r i s u s t v o m l ju ju d s k o g ,
s v e o n e zau daraju n a I j u d s k o i n e u s p e v a j u d a s e i z n j e -
g a i š č u p a ju j u . K o j u b i i sts t in
in u o n e b i l e u s ta t a n jju
u d a o t k r i ju
ju , d o
k o g a b i o t k r o v e n j a m o g l e d a s e v in i n u , k a d a ta ta j k u ž n i s m r a d
guši duh i onesposobljava ga da uzima u obzir bilo šta
drugo osim smrdljive i opasne životinje čiji vonj podno-
s i? O n a j k o j e p r e s l a b d a b i o b j a v i o r a att č o v e k u n ik ik a d a n e
b i t r e b a l o d a za z a b o r a v i , u t re r e n u c imi m a s v o g ž a rra a, da se m oli
da dođe drugi potop, koji bi bio nemilosrdniji od onog
prvog.
Spoznaja uništava ljubav: proničući u naše vlastite taj-
n e , p o č i n j e m o d a m r z iim m o s v o je j e b l iižž n j e u p r a v o z a t o š tto o su
su
nam slični. K a d ačovekvišen em ailuzi ij
jaos e b i, n em aih  
 
ni odrugimIjudim a; o n o o d v r a ttn n o k o j e o tk tk r i v a m o s aam mo-
p o s m a t rra a n j e m p r o t e ž e m o , o s n o v a n im i m u o p š tta a v a n je
je m , n a
ostale smrtnike; pošto su oni u svojoj biti izopačeni, ne
g r e š i m o k a d a iim m p r i p i s u j e m o s ve v e p o r o k e . D o s t a j e zza a n i-
i-
m l ji j i v o t o š t o v e ć i n a n jjii h p o k a z u j e d a n e u m e il il i n i k a k o n e
želi da im ulazi u trag, da ih otkriva u sebi samima ili u
drugim ljudima. Lako je činiti zlo: to svakome polazi za
r u k o m ; z a u zzvv rra a tt,, i z rrii č i to
to p r e u z i m a n j e o d g o v o r n o s t i z a
n j e g a , p r i z n a v a n j e n j e g o v e n e u m i tn t n e r e a l n o s t ii,, p rree d s tta
a-
v lljj a n e o b i č a n p o d v i g . U p ra r a k sis i b i l o k o m o ž e d a se se n a d m e -
ć e s a đ a v o l o m ; u t e o r i ji j i s ttvv a rrii s t o j e d r u g a č i je
je . P o č i n i t i g r o -
z n a d e l a i z a m i s li l i t i grozotu   — t o su č i n o v i k o j i s e n e m o g u
 —
s v ese s tit i j e d a n n a d r u g i: i : i zm
z m e đ u p r o ž i v l j e n o g c i n i zm zm a i a p p--
straktnog cinizma nema ni jedne jedine dodirne tačke.
B u d i m o s u m n ji j i č a viv i p rer e m a o n i m a k o ji j i p r iih
hvata ajj u n e ku ku
u m i r u jju u ć u f il
i l o z o f iijj u , k o j i v e r u ju ju u D o b r o i r a d o g a p r o g l a -
š av
a v aja ju i d o l o m ; o n i n e b i d o t l e d o š l i d a su , p o š t e n o z a g l e -
d a n i u s e b e s a m e , p o m n o p r o u č i li l i d u b i n e s v o j e p s i h e iill i
 s v o j e k u ž n e k l i c e ; a li
li o n i IIjj u d i n j iih
h, do du še, m a lo im a  

57/

k o j i su
su b i li
l i t o l i k o r a d o z n a l i ilil i t o li
li k o n e s r e ć n i d a su p r o d r -
l i d o o n o g a n a j d u b l j e g sl s l o ja
j a u sv s v o m b iićć u , zn
z n a j u š ta
ta d a m i -
s le
l e o ć o v e k u : o n i v iš i š e n e ć e m o ć i d a g a v o l e , je j e r v iš
iš e n e v o -
l e s e b e s a m e , o s t a j u ć i u is i s ti
ti m a h — i t o ć e b i ttii k a z n a k o j a
će ih snaći —još čvršće vezani za sebe nego ranije...
D a b i s m o m o g l i d a sa s a č u v a m o v e r u u s e b e i u d r u g e lju -
d e , i d a n e b i s m o u o č i l i i lu l u z o r n o s t , n i š ta t a v n o s t s v a k o g č in in a ,
m a k a k av a v o n b i o , p r i r o d a n as a s jej e u č i n il i l a n e p r o z i r n i m z a n as as
s a m e , p o d l o ž n i m z a s l e p l je j e n o s t i k o ja j a r ađ a đ a s ve v e t i u p r a v lj lja
n j imi m e . K a d b i s m o se s e p o d u h v a t iill i t og o g a d a s e b e d o k ra r a jja
a pro-
u č i m o , z g a đ e n o s t b i n as a s p a r al a l i s a la
la i o s u d i l a n a b e s k o r i s n o
življenje. Izgleda da je Sokrat prevideo nespojivost čina i
u p o z n a v a n j a s a m o g s e b e ; d a n i je je tat a k o,o, z a r b bii s e o n k a o p e -
d a g o g , k a o č o v e k o v sa s a u č es e s n ik
ik , u s u d i o d a u s v o j i g e s l o i z
delfskog proročišta sa svim ponorno dubokim odricanji-
m a k o j e o n o p o d r a z u m e v a i n a k o ja j a na nas p o ozz iivv a ?
D o k g o d č o v e k p o s e d u j e s o p s tv t v en
e n u v o lj lju i d o k g o d n e
ž e l i d a jjee s e o d r e k n e ( u t o m e s e sa s a s tot o jja
a la
l a L u c i fe f e r o v a k r iv
iv ii--
c a ) , o s v e t a j e n e š t o š t o ssee m o r a i z vr v r ši
š i t ii,, o r g a n s k a n u ž n o s t
k o j a o d r e đ u j e s v e t ra r a z n o l ik i k o s t i , s v e t n a š e g ,, , ,ja “ , k o j a n e
m o ž e i m a t i n e k i s m i s a o u s v e tl t l u i s t o v e t n o s t i. i . K a d a b i b i llo o
t a č n o d a „ ž i v im i m o u J e d n o m " ( P l o t in i n ) , k o m e b i s m o s e s ve ve -
t il
i l i t a m o g d e s e sv s v ak
a k a ra
r a z lil i k a g u b i , g d e s e sv s v i o s e ć a m o j e- e-
d i n s tvt v e n i u o n o m e n e ra r a s p o zn z n a t lj lj i v o rtrt i u k o m e g u b i m o
s v o j e o b r is i s e ? M i , u s ttvv a ri
r i , ž i v i m o u o n o m e š to t o jeje m n o g o -
s t r u k o ; n a š e c a r s t v o j e s t e c a r s t v o n a š e g ,, ,, j a “ , a s p a s e n j e s e
n e m o ž e p o s t i ć i p o m o ć u s v o g ,, ,,ja “ . Ž i v e t i z n a č i p r i h v a t it it i
o s e ć a j,j , pa
p a , p r e m a t o m e , i s a m o p o t v r đ iv iv a n je ; o t u d a n e z n a -
n je
j e ( s a s v o jo jo m n e p o s r e d n o m p o s l e d ic o m — o s v e t o m ),
o s n o v a f a n t a z m a g o r i je j e , u z r o k n a šiš i h o d i s e j a n a z e m l jjii . Š t o
v i š e p o k u š a v a m o d a se s e o t r g n e m o o d s v o g a ,,,, j a “ , t o v iišš e u
n j e g a to t o n e m o . U z a lu l u d n a s t o jiji m o d a g a r a z n e s e m o ; t a m a n
s m o p o m i s li l i li
l i d a n ama m j e t o p o š l o z a r u k o m , k a d li s e o n o
u k a z u j e s ig i g u r n i je
j e u s e b e n e g o i k ad ad a a;; s v e č i m e s e s lulu ž i m o
d a b i s m o g a u n i š ttii l i s a m o p o v e ć a v a n j e g o v u s n ag ag u i p o -
s t o ja
j a n o s t , i n j e g o v a ja ja č in
i n a i n j e g o v a i z o p a č e n o s t t o l ik
i k e susu
da se, onda kad patimo, ono širi još više nego onda kad
u ž i v a m o . T a k o s t v a ri r i s t o j e s n a š i m ,,ja “ , a u t o l i k o p r e s n a- a-
š im
i m č in i n o v i m a . K a d a m i s l im i m o d a s m o ih i h s e o s l o b o d i llii , v e -
z a n i s m o z a n j i h v iš i š e n e g o i k a d a; a ; čač a k i o n d a k a d s e iizz v rg rg -
n
nu a s .u Mpir isvei dnnaep čo isnl eo tk
as tvkeu, ounvie k
g ovsepzoudjaerm
e on az m
a ap oi dpuoht vč iant j ač vij
i jaejm
u
snio ostvarivanju pristupili ubeđeni u njegovu korisnost
i l i p r o t i v s v o j e v o l je j e , n a kr
k r aj
aju s e p r e t v a r a m o u n j e g o v e r o -
 

58/

b o v e i l i l a k o v e r n e ž r ttvv e . N i k o n e m o ž e n i d a s e p o m e r i s
m e sts t a a d a se s e p rrii t o m n e v e ž e z a o n o m n o g o s t m k o , zza a p rrii -
v i d , z a ,,
,, j a “ . D e l a t i z n a č i og r e š i t i s e o a p s o l u t .
S u v e r e n o s t č iin n a p r o t e la
la z i , r e c i m o t o o t v o r e n o , i z n a ššii h
p o r o k a , k o j i g o s p o d a r e d e l o m ž iivv o tta a š ttoo jeje v e ć i o d o n o g
k o j i m g o s p o d a r e n a š e v rrll i n e . A k o s t a n e m o n a sstt r an a n u ž i vvo
o-
ta, a osobito na stranu istorije, naši se poroci ukazuju kao
u n a j v e ć o j m o g u ć n o j m e r i k o r is is n i;
i; z a r n e m o ž e m o r e ć i d a
s e z a h v a l ju ju j u ć i n jjii m a g r č e v i t o d r ž i m o z a st s t v a ri
ri i d a n a
o v o m s vvee tu t u n e š t o p r e d s tta a v lljj a m o ? P o š t o ssu u o n i n e r a s k id i d ii--
v o p o v e z a n i s n a ššii m p o l o ž a j e m u ssvv eett u , n e m a i h s a m o č o -
v e k k o j i j e p o t p u n o l iišš e n v o l jjee . H t e t i i h b o j k o t o v a t i z n a č i
z a v e r i t i s e p r o t i v s e b e , p o l o ž i t i o r u ž j e u j e k u b o r b e , i z ggu u-
b i ti
t i u g l e d u o č i m a s v o g a b l iižž n j e g iill i o s ta ta t i z a u v e k d o k o n .
 T v r d i c a z a s l u ž u j e d a m u z a v i d i m o , n e z b o g u š t e đ e n o g
n o v c a , n e g o u p r a v o z b o g n j e g o v o g t vvrr d iičč lu lu k a , k o j i p r e d -
stavlja njegovo pravo blago. Vezujući je za jedno područ-
 je
 j e s t v a r n o s t i , u g l a v l j u j u ć i j e u n j e g a , p o r o k , k o j i n i š t a n e
r ad
a d i n e p r o m i š lljj e n o , p o t p u n o z a o k u p l ja ja j e d i n k u , p r o d u -
bljuje njen unutrašnji život, pruža joj opravdanje, odvra-
ć a j e o d o n o g n e o d r e đ e n o g . N e m a v iišš e p o t r e b e d o k a zzii v a -
ti praktičnu vrednost nastranosti, izopačenosti i zabluda.
U o n o j m e r i u k o j o j s e s v e s n o o g r a n i č a v a m o n a o v a j ssvv et et ,
n a s a d a ššn n j i t re
r e n u t a k u k o m e ssee s u k o b lljj a v a jju u po jedin ač n e
v o l je
je , u k o m e h a arr a žžu u d n j a d a s e b u d e p r v ii,, m a llii p o r o k p o -
k a z u j e s e d e l o t v o r n i ji j i o d v e l iik k e v r l iin
n e . Politička d i m e n z i -
 ja b i ć a ( p o d r a z u m e v a j u ć i o v d e p o d p o l i t i k o m d o v r š a v a - -
nje onoga biološkog) štiti vladavinu činova, vladavinu
d i n a m i č n e n iiss k o st s t ii.. U p o z n a t i s e b e s a m e z n a č i o t k r i ti ti

ongo auv nnoagš up obkirt e, tsakč ua pn aš

ao šč iih
ihg lge edsnto
tiohv ai l, i osnkor i sv ra
reanm
i hn om šutkoa jjeeo du tk
tkkoa-
a--
 ji
 j i h z a v i s i n a š a e f i k a s n o s t . S v e š t o p o t i č e i z d o n j i h s l o j e v a
naše prirode prožeto je snagom, sve što dolazi odozdo
podstiče nas: podstican surevnjivošću i gramzivošću, čo-
v e k u v e k s ttvv a rra a v iišš e i z a p i n j e v iišš e n e g o o n d a k a d g a p o d -
s ttii č u p l e m e n i t a o s e ć a n j a i n e k o r i s t o l jju u bivost. Jalovost
p r e t i j e d i n o o n i m a k o j i n e p r iiss ta t a jju u da održavaju i obzn a-
n ju
j u j u s v o j e m a n e . M a k a k v o b i llo o p od ru čje k oje na ass p r iivv la
la -
č i , d a b i s m o s e u n j e m u o d l iik k o v a l i, i , t rree b a d a r a z v i ja ja m o
o n u n e z a j a ž l jjii v u s ttrr a n u n a š e g k a r a ak k t eerr a , d a b r i ž l j i v o n e g u -
 j e m o n a š e s k l o n o s t i p r e m a f a n a t i z m u , n e t r p e l j i v o s t i , g o -
n j e n j u i k a ž n jja a v a n jju
u . N i š tta a n i jjee u m o r a l n o m p o g l e d u t a akko
s u m n j i v o k a o p l o d n o s t . A k o s t rree m i ttee č is
i s tto
o t ii,, a k o t e ž i t e n e -
kakvoj unutrašnjoj providnosti, odreGite^g.bez oklevanjti

 
 59/

svojih obdarenosti, iskijučite se iz ki'užnog toka činova,

p o s t a v i te
t e s e iz
i z v a n l ju
ju d s k o g , o d r e c i t e ssee — d a s e p o s l u ž i m o
 je
 j e d n i m i z r a z o m i z t e o l o š k o g g o v o r a — „ o p š t e n j a sa b o ž j i m
s t v o r o v im
i m a " ..
.. .
Velike obdarenosti ne samo što ne isključuju velike
mane nego ih, naprotiv, prizivaju i jačaju. Kada sveci op-
tužuju sebe za ovo ili ono nedelo, treba im verovati na
r eč
e č . N j ihi h o v o z a n i m a n j e za z a p a tnt n j e d r u g i h lj lju d i g o v o r i p r o -
t iv
i v n j iih
h . S tata j e d r u g o n j iih h o v o s a ž a lljj een n j e,
e , s a ž a l je
je n j e u o p š t e ,
ako ne n ed osta ta  k o j i s e k r i j e u d o b r o t i ? C r p e ć i s v o j u
k k
delotvornost iz opakog načela koje u sebi skriva, ono se
r a d u j e n e v o l j a m a d r u g i h l ju j u d i , u ž iv
i v a u n j im im a , n a s l a đ u j e s e
o t r o v o m š to t o g a o n e p r o i z v o d e , u s t rree m l j u j e ssee n a sv sv a z la la
k o j a p r i m e ć u j e i li li p r e d o s e ć a , s a ann ja
ja o p a k llu u k ao o obeća-
n o j z e m l ji j i , p o l a z i o d t o g a d a o n p o s t o jjii , g o t o v o n i k a k o n e
uspeva da se na njega ne poziva i, ako samo po sebi nije
r u š i l a č k o , o n o i p a k iz i z v la
l a č i k o r i s t iz
iz s v eeg ga što je takvo. K ao
krajnje izvitopereni vid dobrote, ono se naposletku pre-
t vvaa r a — k o d s v e ta t a c a u jo j o š v e ć o j m e r i n e g o k o d n as as — u n j e -
n u n e g a c i j u . D a b i s e u t o u v e r i o , č it i t a la
l a c tr
t r e b a d a u z m e ži ži-
t ij
ij a s v e t a c a i u n j i m a p o s m a t r a n e z a j a ž l ji ji v o s t s k o j o m s e
o n i u s t rree m l ju ju j u n a n aš a š e g r e h o v e , č e žn ž n j u k o juj u o n i o ssee ć a juju
z a m u n j e v it i t im
i m s r o z a v a n je j e m i l i b e s k r a j n o m g r i ž o m s a ve v e st
st i,
njihovo ogorčenje pred skromnim razmerama naših ne-
d e l a i n j ih i h o v o ž a l jjee n j e š to t o n e m o r a ju j u u v e ć o j m e r i d a br br i-
nu za naše iskupljenje.
M a k o l i k o s e v is i s o k o č o v e k u z d i ga g a o , o n o s t a jjee z a r o b l jeje -
nik svoje p rirode , svog p rvo bitno g pad daa . L j u d i s v e l ik ik i m
p l a n o v i m a , i li l i p r o s t o - n a p r o s t o d a r o v i ttii lljj u d i , p r e d s t a v lj lj a -
 j
 juu č u d o v iš t a , v e lič a n s t v e n a i g a d n a , k o ja iz g le d a ju t a k o
k a o d a s m i š lj l j a j u n e k o s t r a ššn
n o n e d e l o ; i,i , d o i s ta
ta , o n i p r i p r e -
maju svoje delo..., u potaji rade na njemu, kao kakvi zlo-
č in
i n c i : z a r n e m o r a j u d a ssm m a k n u s ve v e o n e k o j i id i d u i s ti
tim p u -
t e m k a o i o n i ? L j u d i s e b a t r g a jju u i s tv
t v a ra
r a ju
ju s a m o z a t o d a b i
s m o ž d i l i n e k a b i ć a i llii B iićć e , n e k e s u p a r n i k e iill i S u p a r n ik ik a .
B e z o b z i r a n a t o na n a k o j e m s te t e p e n u s e n a la la z e , d u h o v i m e -
đusobno ratuju, uživaju u izazivanju i potpuno mu se po-
d a ju
j u : i s v ec
e c i z a v i d e jeje d a n d r u g o m e i j e d a n d r u g o g a o d b a -
cuju, kao što to, uostalom, rade i bogovi, što dokazuju
o n e n e p r e s t a n e s v a đ e, e , ta
ta n e s r eećć a s viv i h O l im im p a . O n a j k o
p r i s t u p i p r o u č a v a n j u i s t o g p o d r u č j a i llii is i s t o g p it
it a n j a k o j e i
m i p r o u č a v a m o u g r o ž a v a n aš a š u o r i g in
i n a l n o s t , n a š e p o v la la s ti
ti-
c e , c e l o v i t o s t n a š e g ž iivv o t a , o d u z i m a n a m n a š e h i m e r e i l i -
šava nas povoljnih izgleda na uspeh. Naša dužnost da ga

 
 60/

s ru
r u š im
i m o , o b o r i m o n a z e m l j u , il il i b a r e m n i p o d a š t a v a m o
u k a z u j e s e k a o n e k a m i s ij ija , p a č a k i k a o n e k a n e m i n o v -
nost. Dopada nam se jedino onaj čovek koji se uzdržava
o d s v a k o g d e l a n j a , k o j i s e n e i s p o l ja j a v a n i n a k o j i n a č in in ; a l i
n i o n n e s m e d a p o s t a n e u z o r : p : priznati    mudrac podstiče
z a v is
i s t i č in i n i je
j e o p r a v d a n o m . A k o s e is i s t ič
ič e u l e n s t v o v a n j u ,
a k o s e u n j e m u o d l ik i k u j e , č a k i n e k a le le n š t i n a i z l a ž e s e o p a -
s n o s t i d a b u d e n a r u ž e n a , j e r p r e v i š e p r i v la l a č i p a ž n j u . ..
. . N a j-
j-
p o ž e l jn
j n i ja
j a b i b il i l a d o b r o o d m e r e n a p o v u č e n o s t , a li l i n ik
ik o -
m e n e p o l a z i z a ru ru k o m d a s e d o n je d o v i n e .
S l a v a s e s t ič ič e s a m o n a š te te t u d r u g i h , o n i h k o j i j oj i s t o ta t a-
k o t e ž e, e , p a s e ča č a k i u g l e d s ti tič e p o c e n u b e z b r o j n i h n e p r a v -
cti. O n a j k o j e i z a š a o, i li li s e s a m o u p i n j e d a i z a đ e , n a g l a s d o -
k a z u j e d a j e i z s v o g ž iv i v o t a o d s t r a n i o s v aka k i m o r a l n i o b z iirr , d a
 j
 jee p o b e d i o s v o j u s a v e s t , a k o j e s a v e s t i u o p š t e i k a d a i i m a o .
O d r e č i se s e s v o g a i m e n a z n a č i o s u d i t i s e b e d a s e c li l i m o s k r št št e -
n i h r u k u ; a v e z a t i s e z a n j e g a z n a č i m o r a l n o s e s ro r o z a t i.
i. T r e -
b a li l i d a s e m o l i m o i l i d a p i š e m o m o l it it v e ? D a ž iv iv i m o ili d a
s e izi z r a ž a v a m o ? I z v e s n o j e d a na n a s n a č e l o e k s p a n z i je j e , k o j e je
je
n e o d v o j iv i v o o d n aš a š e p r ir i r o d e , n a v o d i d a na n a p o z i ti ti v n e o s o b i -
n e d r u g i h l ju j u d i g l e d a m o k a o n a n e š t o š t o je j e s t e č e n o n a ra ra -
čun naših pozitivnih osobina, kao na neprestano izaziva-
nje. Ako nam je slava uskraćena, ili nedostupna, mi zbog
t o g a o p t u ž u j e m o o n e k o ji j i s u d o n je j e d o s e g l i, i , z a t o š t o su su ,
p o n a š em e m m i š lj l j e n ju
j u , m o g l i d a j e s e d o m o g n u s a m o o t e v ši ši
 j e o d n a s . o n a n a m j e p o p r a v u p r i p a d a l a , t r e b a l o j e d a j e
m i s t e k n e m o , i d a n i je j e b i l o s m i c a li l i ca
c a ttii h u z u r p a t o r a , n a m a
b i p r ip ip a l a . „S „ S la
l a v a j e k ra r a đ a u m n o g o v e ć o j m e r i n e g o s v o ji ji -
n a “ — t o j e o t r c a n a k r il il a ti
t i c a o g o r č e n o g č o v e k a i, u i z v e s n o j
m e r i, i , sv
s v ih
i h n as a s . R e t k o k o u ž i va v a u t o m e d a b u d e n e p o z n a t i li li
n e s h v a ć e n ; m e đ u t iim m , a k o o t o m e d o b r o r a z m i s li l i m o , za
za r s e
to uživanje ne izjednačava sa gordošću dotičnog čoveka
š t o s e u z d i g a o i z n a d t a š t i n a 1  p oč a s t i , s a ž e l j o m z a s ti ti c a -
n j e m n e u o b i č a j e n o g u g l e c l a i n e k a k v e s l a v e sam o us
uso p -  
stve n imočim a— a  t o , z a c e l o , p r e d s t a v l j a o n a j n a j v i š i o b -
lik, vrhunac gladi za slavom?
O v a r e č n i je j e p r e ja j a k a : tu t u j e n a p r o s t o p o s r e d i glad čiji se
k o r e n i n a l a z e u n a š i m č u l im i m a i k o j a j e iz i z r a z fi fi z i o l o š k e p r e -
ke potrebe, vapaj naše utrobe. Da bismo odvratili pažnju
s a n je j e i p o b e d i l i j e , t r e b a l o b i d a r a z m i š lj lj a m o o s v o j o j b e -
z n a č a j n o s ti t i , d a j e d u b o k o d o ž i v i m o , n e u ž iv i v a ju
j u ć i u to to m e ,
 j e r p o t p u n a u b e đ e n o s t d a n i s m o n i k o i n i š t a v o d i , a k o n a
n ju
j u n e p r ip i p a z i m o , s a m o z a d o v o l js js t v u i o h o l o s t i : č o v e k n e
m o ž e o p a ž a t i sv s v o juj u s o p s t v en e n u n iši š tta
a v n o st s t , n i d u g o r a zm zm i-

61/
 š l ja
j a t i o n j o j a c la s e p r i t o m z a n jju u č u lno čvrsto n e veže...
I z v e s n i m o s e ć a n j e m s r eć e ć e p r o ž e t a j e ž e s ti t i n a sa sa k o j o m s e
obelodanjuje njena krhkost; isto tako, kad neko javno iz-
ražava prezir prema slavi, to nikako ne znači da je on ne
p r i ž e l j k u j e ; o n j o j r o b u j e u p r a v o u o n o m t re re n u t k u u k o -
m e o b z n a n j u j e d a je j e o n a n iš iš ta
ta vvn
n a . Ta T a j e ž e l ja ja , s v a k a k o , o d -
v r a t n a , a l i j e s v o j s tvt v e n a - n a š e m u s t r o js j s t v u ; d a b i s m o j e iš -
čupali iz sebe, trebalo bi osuditi i put i duh na to da se
o k a m e n e , n a d m e ta t a t i s e s m i n e r a l o m u n e r a d o z n a l o s t i, i, z a -
b o r a v i t i p o t o m d r u g e l ju j u d e , p o t p u n o ih i h is i s ttii s n u ti
ti i z s v o j e
s v es
e s ttii , j e r v e ć n j ih
i h o v o p r i su s u s tv
tv o , p r o ž e t o r a d o š ć u i z a d o -
v o l js
js t v o m , b u d i u n a m a z l o g d u h a k o j i n a m n a r e đ u j e d a
i h z b r i š e m o i d a i za z a đ e m o i z s v o jjee a n o n i m n o s t i p o t a m n j u -
 j
 juu ć i p r i t o m n j i h o v u s la v u .
L j u t i m o s e n a ssvv e o n e k o j i su su ,,
, , iizz a b r a li li “ d a ž i v e u i s to to m
r a z d o b l ju j u u k o m e i m i ž i v iim m o , k o ji j i h r le l e n a p r e d p o r e d n as as ,
o m e t a j u n a š e k r e t a n j e i li li n as
a s o sstt a v lj lj a j u z a s o b o m . J a s n i jjee
r e oč će n
m n oo ,š ćsuv akankei knoagmmj rerv r vs oa gv rčeov
omv ek
ee k
n ai k, dmorkz aseske. n M
i kiar ida
ni dma on es emsi rnima do-
im
s n a d m o ć n o š ć u k a k v o g ž i v o g č o ve v e k a , č iijj e s a m o p o s t o j a n j e
predstavlja za nas prekor i pokudu, podsticaj da se prepu-
s t im
im o i s k u še š e n ji j i m a sk s k r o m n o s ti t i . N e p o d n o š l j iv i v o o č i g le le d n u
činjenicu da nas toliko na ašš i h b l iž i ž n j ih
i h n a d m a š a i/ i/ b e g a v a m o
d a u v i d i m o t a k o šštt o s e b i p r i p i s u j e m o , za z a h v a ljl j u ju
ju ć i n a g o n -
s k o m i l i o č a j n i č k o m l u k a vs v s tv
tv u , s v e o b d a r e n o s t i , i š t o j e d i -
n o s e b i p r i d a j e m o p r e i m u ć s t v o d a s m o jjee d i n s ttvv e n i . G u ši ši-
m o s e o d b e s a p o r e c l s v o j ih i h s u p a r n i k a il il i s v o j i h u z o r a :
z a u z vrv r a t,
t , k o l i k o o la l a k š a n j e d o ž i v lj lj a v a m o p r e d n j i h o v i m
g r o b o v i m a ! I u č e n ik ik m o ž e d a o d a h n e i p o s t a n e p o t p u n o
svoj čovek tek posle učiteljeve smrti. Svi mi koliko nas
g o d i m a ž a r k o ž e l im i m o p r o p a s t o n iih h k o j i na n a s b a ca c a ju
ju u z a -
senak svojim obdarenostima, svojim radovima ili svojim
p o d v i z i m a , i s p o ž u d n i m i g r o z n i č a v iim m n e s t r p l je j e n j e m č e-e-
k a m o n j ih i h o v e p o s l e d n j e tr t r een
n u ttk k e . A k o n as as n e k o n a d m a š i
u p o d r u č ju j u u k o m e d e la l a m o , t o j e d o v o l jja a n r a z l o g da da p o -
ž e l im
i m o d a o d n je j e g a b u d e m o o s lo lo b o đ e n i : k a k o d a m u
o p r o s t imi m o t o š t o na n a s p r im i m o r a v a d a m u s e d iv iv i m o , d a g a u
d n u d u š e , i p a t e ć i z b o g t o ga g a , o b o ž a v a m o ? N e k a n e s t a n e, e,
n e k a s e u d a lj l j i,
i, n e k a n a p o s l e t k u c rk rk n e , k a k o b i s m o m o g l i
d a ga g a o b o ž a v a m o n e p a t eć e ć i s iill n o p r i to t o m i n e o s e ć a ju ju ć i
g o r č i n u , k a k o b i p r e s ta ta l e n a ašš e v e l ik ik e m u k e !
K a d b i b i o k o l ik i k o - t o l ik i k o p r e v e jja an, u m esto da nam bu u--
d e z a h v a la
l a n z b o g n a š e v e l ik
i k e s la
l a b o s ti
ti p r e m a n j e m u , o n b i
zbog nje bio kivan na nas, optužio bi nas za pretvaranje i

62/
 o d b a c i o g a d e ć i n a s s e iill i s a ž a lljj e v a jju ući na ass . P r e v i š e z a c to
to v o -
I j a n s o b o m , n e p o z n a j u ć i u o p š t e iz i z i s k u sstt v a p a t n jjuu koju
d i v l je
je n j e n e k o m e p o v l a č i z a s o b o m , n i p r o t i v r e č n e p o r i v e
k o j e o n o u n a m a iizz az a z iv
iv a , o n g o t o v o n i m a l o n e s llu uti da
s m o , d i ž u ć i g a n a p i je j e d e s t a l , p ri
r i s t a llii d a s e p o m e r i m o n a -
n i ž e n a l e s tv tv i c i v r e d n o s t i i d a ć e o n m o r a t i d a p l a t i c e h
z b o g t o g p o m e r a n ja j a : d a li li ć e m o i k a ad d a m o ć i d a z a b o rra a v ii--
m o kakav je udarac — a da toga, prizna jem o, nije ni bio
s v e s t a n — tat a j ć o v e k , z a c e l o , z a d a o s l a tk t k o j i l u z i jjii o n a š o j jjee -
d i n s t v e n o s t i i n a š o j v r e d n o s t i ? P o š t o j e n e s m o t r e n o i llii
p r e l a z e ć i g r a n iicc e d o p u s t iio o d a ga g a p r e d u g o o b o ž a v a m o , sa-
d a m o r a d a p o d n e s e p o s l e d i c e t o g s v o g p o s ttu upka: kako
n a m j e d o z l o g r d i llo o , o d l u č u j e m o d a g a vvii š e n e s m a ttrr a ammo
p r a v imi m b o g o m , t e tta a k o o n p o s t a jjee lla a žn
ž n i b o g , p r im im o r a n d a
s e k a jjee z b o g t o g a šštt o j e t o l iik ko vrem ena n eosn ova no bio
p r e d m e t n a ššii h m i s li li . M o ž d a s m o ga ga o b o ž a v a li s a m o n a d da a-
 j
 juu ć i s e d a ć e m o m u j e d n o g d a n a v r a tit i m i lo z a d r a g o . A k o
v o l im
i m o d a p a d a m o n i č ic i c e p r e d n e k im i m I j u d i m a , jjo oš više vo-
l im
i m o d a s e o d r ič i č e m o o n i h p r e d k o j im i m a s m o ssee p o n i z il ili .
S v a k o p o d r i v a n j e is is p u n j aavv a č o v e k a o d u š e v l je j e n j e m , u llii v a
m u s n a g u ; s t o g a su s u n iiss k a o s e ć a n j a p r e k o p o t r e b n a , s t o g a
su ona praktično nepogrešiva. Zavist koja plašljivca pre-
t va
v a ra
r a u llu u d o s m e l o g č o v e k a , a k e p e c a u ti t i g rra
a, po d stiče rad
n e r a v a i s t r u j a n j e u t e lu lu , u n o s i u n j e g a n e k a k v u d r h t a v i c u
k o j a g a s p r e č a v a d a n e o m l it it a v ii,, d a j e i n a j b e z n a č a j n i jjee m
l i c u u s r e d s r e d e n s ttrr a st s t ve
v e n izi z rra
a z ; d a n e m a n jjee , n e b i b i lo lo
dog ađa ja, pa čak ni s v e t n e b i p o s t o j a o ; o n a j e o m o g u ć i lla
 n a
č o v e k u d a o p s t a n e , s t e k n e i m e , p o s t a n e v e l i k p k prekogre-   
ha  , z a h v a ljl j u jjuu ć i ttoo j p o b u n i p r o t iv i v n e p o z n a t e s lla ave k ojo m
 j
 jee u r a ju b i o o v e n č a n , i k o j o m n i j e m o g a o — k a o n i g r e š n i
a n đ e o , n j e g o v i n s p i r a tto o r i n j e g o v u z o r — d a s e z a d o v o l ji ji .
S v e š t o ž iv i v i,
i, s v e š t o s e k r e ć e s v e d o č i o t o m p r v o b i t n o m
g r e h u . Z a u v e k v eezz a n i za z a p o m a m u S at a ta n nee , g o s p o d a r a V r e- e-
m e n a , k o j i ssee j e d v a r a z li l i k u j e o d B o g a , p o š t o p r e d s t a v l ja j a ssaa-
m o n j e g o v o vidljivo l i c ee,, m i s m o o b r v a n i t im im d u h o m p o -
bune koja nas nagoni da izvršavamo svoju dužnost živih
l ju
ju d i p o d s t i č u ć i n a s d a s e o b a r a m o j e d n i n a d r u g e u b o r b i
koja je, bez sumnje, žalosna, ali i okrepljujuća: kad god,
s u z b ivi v š i s v o j e p l e m e n i te t e p o r i v e , p o s t a n e m o s v eess n i s v o j e
u l o g e r u š it it el
e l j a , b u d i m o s e iizz o b a m r lo l o s t ii,, o ž i v lljj a v a m o .
Zato što slabi našu bit, divljenje nas, sas^im obrnuto,
n a p o s l e t k u o b e s h r a b r u j e i či č i n i p o t i š te
te n im ; s t o g a s e o k r e -
ć e m o p r o ti t i v čov ek a . kom esm os ediv ivili , j e r j e k r i v z a t o š t o

n a m j e n a m e t n u o t eešš k u o b a v e z u d a ssee u z d i g n e m o n a r a -

63/

z i n u n a k o j o j s e o n n a lla
a z i.
i. N e k a s e , p r e m a t o m e , n e č u d i
 što su naša hrljenja prema njemu praćena uzmicanjima i
š tto
o , s v r e m e n a n a v r e m e , p r iiss t u p a m o p r e i s p iitt iivv a n j u s v o jjii h
o d u š e v lljj e n j a . N a š n a g o n z a s a m o o d r ž a n j e m p o z iivv a n a s n a
red, podseća nas na našu dužnost prema nama samima,
p r im
i m o r a v a na n a s d a p o n o v o d o đ e m o s eeb b ii,, da
d a ssee p r iib
berem o.
M i p r e s t a j e m o d a c e n iirr rrii o o v o g i l i o n o g č o v e k a , i li li d
da a mu
l a s k a m o , n e z a t o š tto o ssu u n a v o d n o s p o r n e n j e g o v e p o z i ttii v -
n e o s o b i n e , n e g o z a t o š t o se s e b e m o ž e m o d a u z d i ž e m o ssa a-
m o n a n j e g o v rra a č u n . l a k o n i jjee p r eess a h lla a, na ašš a s p o s o b n o s t
divljenja prolazi kroz krizu u toku koje, potpuno se po-
d a vš
v š i č a r iim m a i p o m a m a m a o tp t p a d n i š ttvv a , n a b r a j a m o s v o je je
i d o l e d a b i s m o i h je j e d n o g za
z a d r u g i m o d b a c i llii i u n i šštt iill ii,, a t a
po m am a iko no bo rca, koja sa amm a p o s e b i z a s llu u ž u j e p rree z iirr ,
i p a k p r e d s t a v lj l j a č in
i n i o c a k o j i p o k r e ć e n a ššee s p o s o b n o s t ii..
N is
i s k ii,, p a p r e m a t o m e d e l o t v o r n i p o k r e ta t a č n a d a h n u ća ća ,
z l o p a m ć e n j e ssll a vvii v e llii k u p o b e d u u u m e t n o s t ii,, k o j a n i jjee u
s tta
a n j u d a g a s e l i š i — k a o n i f i llo o z o f i jja
a , u o s t a l o m : m i s llii ttii

zpno adčl oi s dt io m
i si kš lrjja
iatti o s vsoej eo sr vđ eati
tvi eti
t i ,n azngoan č ie . uAmkeot io pnrjeerm uu š i tti
si u sdvi m
o joe
na osnovu onoga što on isključuje i odbacuje, jedan si-
s t e m p o d s e ć a n a v e š t o i z v rršš e n o b r a č u n . P o š t o s u n e m i llo os-
rdni, filozofi su, kao i pesnici, kao i svi oni koji imaju ne-
š t o d a k a ž u , ,, , , n e p o p u s t l jjii v i I j u d i “ . B l a g i IIjj u d i i m l a k o n j e
n e o s t a v l jja a j u z a s o b o m n i k a k a v ttrr a agg , n e z a a.. t o š t o ssu u l iišš e n i
d u b l jjee m i s a o n o s t i iill i p r o n i c lljj iv i v o s t i , v e c s t o g a š tto o iim m n ed o-
s tta
a je
j e a g rree s iviv n o s t , k koo ja
j a , m e đ u t i m , n iik kako ne po dra zu m eva
p o t p u n o o č u v a n u ž i v o t n u s na n a gug u . U o p r e c i ssa a s v e t o m , m ii--
s l il
il a c je j e č e s t o s la l a b a š a n č o v e k , k r ž l jja avk o, i u tolik o je jetkiji
 j e r o s e ć a s v o j u m a n j u b i o l o š k u v r e d n o s t i z b o g n j e p a t i .
S t o g a ž i v o t b u d e v i š e o d b a c i v a o , o n ć e t iim m više, a all i b e z u -
spešno, pokušavati da zagospodari njime i potčini ga se-
b i.
i. D o v o l j n o u s k r a ć e n d a bi bi t r a g a o z a s r e ć o m , a all i p r e v i š e
g o r d d a b i j e n a š a o iill i d a b i s e s n j o m p o m i r iio o , i sstt o v r e m e -
n o s ttvv a ra r a n i n e s ttvv a rra a n , s tr tr aašš a an n i nem oća n, o n p od seć a na
n e k a k a v s p o j d i v l j e z v e r i i u t v a rree , n naa beso m u čnika ko ji bi
ž i v e o u m e t a f o r ič i č k o m s m i sl s l u r eečč ii..
V e o m a p o s tto o ja
j a n o , vvee o m a b u d n o z lo lo p a m ć e n j e m o ž e
p o t p u n o s a m o d a p r eed d s tta
a v lljj a a rrm m a ttu u r u j e d n e j e d i n k e : ssll a -
b o s t k a rra a k ttee rra
a n a j č e ššćć e jjee p o s l e d i c a s la la b o g p a m ć e n j a . N e
z a b o r a v l jja a t i p r e t r p l j e n u u v r e d u — t o j e j e d a n o d k l jju uče va
u s p e h a , v e š t iin n a k o j o m s u p o t p u n o o v l a d a l i ssvv i I ju ju d i s a
č v r s tit i m u b e đ e n j i m a , j e r ssee ssvv a k o u b e đ e n j e s a s tto o j i n a p rr--
v o m ^ nc
n c s t u o d m r ž n j e ii,, n a d r u g o m m e s ttu
u , o d I j u b a v ii.. Z a
a--

64/

u z vr
v r a tt,, n e d o u m i c e s u u ssuu d o n o g a k o , n e s p o s o b a n u p rra a-
v o i d a v o l i i d a m r zi z i , n e m o ž e d a ssee o p r e d e l i n i zza
a šštt a , č a
akk
 n i z a s v o j e u n u t r a š n j e r a z d o r e . A k o ž e l i d a sese p o t v r d i , d a
se oslobodi svoje apatičnosti, da igra neku ulogu, neka iz-
m i s llii z a s e b e n e k e n e p r i jja
a t e l j e i č v r s t o s e z a n j iih
h u h v a t ii,,
neka probudi svoju uspavanu okrutnost ili sećanje na te-

šnkaep rue vdraekd eu kž oi vj eo t u

j e, n
p ea r ač a
zbk o ir igt o
o l op roepnsetbarj ea gnnj eu oz !a hI t n
e vaaj mi zavnej -i
s tata n m i n i m u m p o d l o s t ii.. N e k a n i k o n e c iiii g n e r u k e o d s vvee -
ga niskog što je u stanju da učini ako mu je stalo do toga
da se „održi u životu". ZLopamćenje štiti čoveka od pro-
m e n a , a k o o n u z t o z n a d a g a o d r ž a v a , d a g a n e g u j e , i zzb be-
g a v a m l it it a v o s t i o t u ž n o s t . T r e b a l o b i d a p a m t im im o č a k i z l o
koje su nam stvari učinile: ima li boljeg lukavstva od toga
d a b i s m o s e p r e k a l iill i u d o d i ru r u s n j iim m a, da bism o postali
p r i je
j e m č i v i z a s ttvv a r n o s t i d o n j e s e p r o b i t a č n o s p u s t iill i ? L Lii -
šeno bilo kakvog životnog naboja, „čisto osećanje" pred-
s t a v l j a contrciclictioninađjecto,  n e š t o š tto o n i jjee m o g u ć n o ,
f iik
k c i ju
ju . S v e u s v e m u , o n o n e p o s t o j i , p a m a k a r n a s t o j a l i d a
g a o t k r i jjee m o u v e rrii , p o d r u č j u u k o m e o n o , k a k o s e ssm ma-
t r a , c v eett a . N e m o ž e m o s e ttrr s iitt i d a ž iivv i m o , a j o š m a n j e d a s e
m o l iim m o B o g u , a d a p r i t o m n e p r iin n o s iimm o ž rrtt ve
ve d e m o n u .
Z a B o g a s e n a j č eešš ć e v e z u j e m o z a t o d a b i s m o s e o s v e t i llii ž i -
v o t u , d a b i s m o g a k az a z n iill i , d
daa li
li m u n a z n a n j e d da a m o že m o i
be z njega, d daa s m o n a ššll i n e š t o b o l jjee ; v e z u j e m o s e j o š i z a t o
što se gnušamo ljudi, zato da bismo im se osvetili, želeći
d a im i m d a m o n a zzn nanje kako n naa m n j iihh o v o d r u š t v o n i jjee n e o -
p h o d n o p o š t o ssu u n am a m o t v o r e n a vvrr a ta ta jjee d n o g d r u g o g d o -
m a , i k a k o p u z i m o p r e d N j im i m z a t o d a n e b is is m o m o r a l i d a
p u z i m o p r e d n j iim m a . B e z ttee k u k a vvn n e , m u t n e , s k r iivv e n e k o m -
ponente, našoj pobožnosti nedostajala bi energija, a mo-
ž d a o n a n e b i b i lla a k a d rra a ča ak
k ni da se zam etne.
Reklo bi se da su bolesnici dužni da nam otkrivaju ne-
s t va
v a r n u p r i r o d u č iiss t iih
h ose ćan ja, da se u to m e sastoji n njj i -
h o v z a d a tta a k i s m i s a o n j iih h o v iih
h n e v o l ja
j a . N i š tta
a p r i r o d n i je
je o d
toga, po što se m ane naše ra ass e u n jjii m a u s r e d s r e đ u j u i p o -
staju još gore. Pošto je išla od vrste do vrste i uporno, s
v e ć i m i l i m a n j imim u s p e h o m , n a s t o jja a la
l a d a iim m u t is
i s n e s v o j ž iigg ,
u m o r n a o d s v o g k r eett a n jja a , B o l e s t j e , b e z s u m n j e, e , m o r a lla a
da poželi mirovanje, da potraži nekoga nad kime će na
m ir u m o ć i d da
a p o t v r d i ssvv o jju u nadm oćnost, ne kog a ko se n nii -
k a k o n e b i s u p r o t sstt a v lljj a o n j e n i m h i rro o v iim
m a i njen om de-
s p o t izi z m u , n e k o g a n a k o g a b i d o i s tta a m o g l a d a rra ačuna. Po o--
čela je da luta, pokušavala je na svim stranama da nađe

65/

n e k o g a , i u t o m t ra r a g an
a n ju
j u d o ž i v e lla a jeje m n o g o n e u s p e h a .
Najzad je srela čoveka, osim ako ga nije i stvorila. Prema
t o m e , svs v i s m o m i b o l e s n i ci c i , j e d n i p o t e n c i ja
ja l n i ( t o j e o n o
m n o š t v o I juj u d i k o j i s e d o b r o o s e ć a ju ju , m i r n a i b e z o p a s n a
l ju
ju d s k a v r s t a ),
) , a d r u g i i z ra
r a z i ti
t i , b o l e s n i c i u p r a v o m s m i s lu
lu
 reči, cinična i strastvena manjina. Ove dve kategorije Iju-
di naizgled su slične, a u stvari nespojive: između moguć-
n o g b o l a i s tv t v a r n o g b o l a p o s t o j i z n a ta ta n r a azz m a k .
I J m e s to
t o d a z b o g t o g a k r i v i m o s e b e s a m e , s v o ju j u k rh
rh k u
t e le
l e s n u g r a đ u , m i d r u g e o k r i v l ju j u j e m o z a s v o j e sstt a n je je , z a
n a j m a n j u n e l a g o d n o s t , č ak a k i z a n ek ek u m ig r e n u , o p t u ž u j e -
m o i h da d a m i m o r a m o d a p la l a ć a m o c eh e h za z a n j iih
h o v o z d r a v lljj e ,
d a s m o p r ik i k o v a n i za z a b o l e s n iičč k u p o s t e lj lj u z a t o d a b i o n i
m o g l i p o s v o j o j v o l jjii d a s e kr k r e ću
ć u i d a sk s k a ku
k u ć u . S k o l ikik i m
l i b i s m o u ž i v a n j e m g l e d a l i k a k o s e n a šša a b o l e s t , i l i n a š a sla -
b o s t š irir i i z a h v a t a n a šu š u o k o l in
in v i ii,, k a d b i t o b i l o m o g u ć n o ,
svekoliko čovečanstvo! Razočarani u svom očekivanju, sr-
d i m o s e n a s v e lj lj u d e , k a k o n a o n e i z n a ašš e o k o l i n e , t a k o i
n a s v e o s t a le l e , ž e l i m o d a b u d u i s tr t r e b l je
je n i , jo
j o š u g r o ž e n i jiji
on d
e znaasa ss,vie džai včeaassl j Laid
igdoen. iSjjeea, ml eop voegl i zkai j b
e do lnoivčik, on geuznctib
š toen
ernajv
an , i ku
k
  buoc-
c--
lovi, odvajaju od sveta; drugi bolovi, oni slabi, koji su u
m o r a l n o m p o g l e d L i n a j g o ri r i , p o t č iinn j a v a j u na na s n j e m u , z a t o
š t o p o k r e ć u o n o n a j n i ž e l i   n a š o j d u š i. i. N e t r e b a i m a t i p o -
v e r e n j a l i  b o l e s n i k e , o n i s u o d l u č n i , z n a j u d a i s k o r i š ć a v a -
 ju
 j u i b r u s e s v o j a z l o p a m ć e n j a . J e d a n o d n j i h o d l u č i o j e j e d -
n o g d a n a d a s e v iišš e n ik i k a d a n e r u k u j e sa sa č o v e k o m k o j i s e
d o b r o o s e ć a , a llii u b r z o j e o t k r i o d da a su m n o g i o d o n i h k o -
 j
 jee j e b i o o s u m n j i č i o d a su z d r a v i , u s t v a r i b o l e s n i . Z a š t o
onda da stvara sebi neprijatelje na osnovu prenagljenih
s u m n ji j i ? O n j e , t o jjee p o t p u n o o č i g l e d n o , b i o r a z b o r it i t ij
ij i o d
onih ostalih i imao je moralnih obzira kojih nema običaj
d a se s e d r ž i o l o š k o m e je j e p r i p a d a o , b a n d a p r ik i k r a ć e n i h , n e- e-
z a j a ž lj
lj iv
iv i h i p r o r o k o v a n j u s k lo l o n i h l ju ju d i k o j u b i s m o m o r a l i
d a i z o l u j e m o z a t o š tto o o n a ž e l i s ve v e d a sr s r u ši
š i k a k o b i n a m e t- t-
n u la
l a s vo v o jju
u v l a st
st . B o l j e p o v e r a v a j m o p o s l o v e n o r m a l n im im
l ju
ju d i m a , k o j i su s u j e d i n i s p r e m n i d a s tv t v a ri
ri o s t a v e o n a k v e k a -
k v e s u : r a v n o d u š n i i p r e m a p r o š l o s ti t i i p r e m a b u d u ć n o s t i, i,
oni se ograničavaju na sadašnjost i u nju se uklapaju bez
žaljenja i nada. Međutim, čim mu zdravlje popusti, čovek
od tog trenutka sanjari još samo o raju i paklu, ukratko,
b a v i s e reform isa njem : ž e l i d a p o p r a v i o n o š t o s e n e d S .
p o p r a v i t i,i , d a i z m e n i n a b o l j e il i l i d a u n iš i š ti
t i d r u š t v o , k o j e vi vi -
š e n i j e u s tta a n ju
j u d a p o d n o s i , z a t o št š t o v iišš e n e m o ž e d a p o d -

66/

no si sebe sam og. Č ove k koji pati opasan je po društvo, to

 j
 jee n e u r a v n o t e ž e n a o s o b a k o j a j e t i m o p a s n i j a š t o n a j č e š ć e
m o r a d a p r i k rrii v a s v o jju u b o l e st
s t , i z v o r s o p s t v e n e e n e r g i je
je .
N a o v o m s ve v e ttu
u č o v e k n e m o ž e d a p o k a ž e sv s v u s vov o ju
ju v r e d -
n o s t,
t , n iitt i d a o d i g r a n e k u u l o g u b e z p o m o ć i k a k v e b o l e s ti ti,
n e p o s t o j i d iin n a m i č n o s t k o j a n iijj e zn
z n a k n e k e f iizz i o llo
o š k e n e-
e-
 v o l j e iill i u n u t r a š n j e o p u s t o š e n o s t i . K a d a o s t v a r i m o u n u t rra
a-
š n ju
ju r a v n o t e ž u , n i z a š t a s e n e z a g r e v a m o , n e v e z u j e m o s e
č a k n i z a ž i v o t , j e  j r jesm
  o  život; ako ta uravnoteženost išče-
z n e , u m e s t o d a s e iz i z j e d n a č a v a m o sa sa s t vvaa r iimm a , m i s l iim m o ssa a-
m o jo j o š n a t o d a n a p r a v i m o d a r m a r m e đ u n j iim m a , i llii d a iih h
o b l ik
i k u j e m o p o s v o j o j v o lljj i . O h o l o s t p r o is i s t iičč e i z n a p e t o s t i i
p r e m o r e n o s t i s vvee st sti, iz n e m o g u ć n o s t i d a s e p r o s t o d u š n o
ž i v i.
i. M e đ u t im i m , b o l e s n i c i , k o j i n ik i k a d a n iiss u p r o s t o d u š n i , z a -
m e n j u jju u o p a ž e n u s ttvv a rrn n o s t i s k r iivv lj
l j e n o m p r e d s t a v o m š to to j e
0 njoj imaju, tako da su im opažaji, pa čak i refleksi slični
nekakvom sistemu opsesija koje su toliko neodoljive da
o n i n e m o g u d a ssee u z d r ž e d a n e s a o s eć e ć a ju j u ssa a n j iimm a kao
p o d m u k l i i ž u č l j iv i v i z a k o n o d a v c i k o j i s e t r u d e d a s v o j e pa p a tt--
n j e u č i n e o b a v e z n i m z a sv s v e k a k o b i k a z n iiii i o n e š t o s e u uss u -
đ u j u d a n e k o d i fi fi k u j u i n e n a m e ć u d r u g i m I j u d i m a . A k o
s e ljl j u d i k o j i s e d o b r o o s e ć a j u p o k a z u j u p r e d u s r e t l ji j i v ii,, a k o
n e m a ju j u n ik i k a k a v r a z l o g d a b u d u n e p o m i r lj l j iv
iv i , t o d o l a z i
o t u d a š t o su su n j i m a n e p o z n a t a r a z o r n a s v o jjss tv tv a p o n iž e n j a .
O n a j k o je j e d o ž i v e o p o n i ž e n j e n iik kada ga neće zaboraviti i
n e ć e s e s m i r it it i d o k g a n e u t k kaa u n e k o d e l o k o j e ć e b i ti ti
sposobno da ovekoveči njegove strahote. Stvarati znači
ostaviti ljudima u nasleđe svoje patnje, znači želeti da se
d r u g i l ju j u d i u n e s u u n j iih h i prihvate ih kao svo je, p rož m u se
n j im
i m a i p o n o v o i h p r o ž iivv e . T o v a ži ž i z a p e ssm m u , a m o ž e v a ži ži-
t i i z a k o s m o s . U k o l ik i k o ssee n e o s l o n i m o n a p r e t p o s t a v k u o
n e k a k v o m g r o z n i č a v o m , p r o g o n j e n o m b o g u , k o ji j i j e p a t iio o

so n
d i tgi r oččeve av ja sivbe ito g od m
e a
sum lnj ea ns voedmpua vdiadvi vl ij ci vei, tnr ea gm
o voi ž p
e rmv oob oi tbnja
jiah-
b al
a l a . A s u š ttii n u t o g b o g a n a s l u ć u j e m o t e k o n d a k a d i n a ass
same spopadne drhtavica slična drhtavici koju je on mo-
rao osetiti u trenucima kada se gušao s haosom. Mi misli-
m o n a n j e g a p r o ž e t i s vvii m o n i m š to t o se s e u n a m a o p i r e o b l ii--
ku i zdravom razumu, prožeti pometnjama i pomamama,
p r i d r u ž u j e m o m u s e u s r d n im i m m o li l i t va
v a m a u k o j iim m a se mi
r a z l a ž e m o u n j e m u , a o n u n am a m a , jjee r n a m j e b l iizz a k k a d g o c l
s e n e š t o s l o m i u n a m a i k a d a ssee , n a n a m a s v o j s t v e n n a č iin n,
1 m i b o r i m o s h a o s o m . D a l i o v e r e č e n i c e iizz rra a ž av
a v a jju
u nek ka a-
k v u u p r o š ć e n u T e o l o g ij ij u ? K a d a p o s m a t r a m o o ovv a j s k lele p a n i

67/

s ve
v e t,
t, k a k
koo d a z b o g n j e g o v o g i z g le l e d a n e o k r iv
i v im
im o n j e g o v o g
 T v o r c a , a p o g o t o v o k a k o d a g a s m a t r a m o s p o s o b n i m i l i
s a m o s p r e tn t n i m ? B i lo lo k o j i d r u g i b o g p o k a z a o b i s e st
s t r u čn
č n i-
i-
 j
 jii i l i u r a v n o t e ž e n i j i o d n j e g a : k u d g o d p o g l e d a m o , s v e sa- sa -
m e g r e š k e i d a r m a r ! N e m o g u ć e jjee o p r o s t i t i m u g r e š k e , a li li
 je
 j e i s t o t a k o n e m o g u ć e i n e r a z u m e t i g a . I m i g a r a z u m e -
m o z a h v a l ju j u j u ć i s v em
e m u o n o m e š to t o je
je u n a m a f r a g m e n t a r -
 n roi,v re
p rneemd eo nv or šs et i, in, o a i onne ujsep, em llo
oe. đNu jtei mg o, v i m
p oadou hv rveam t enno as i dpae čgaat
u s p e š n o p r i v e d e k ra r a ju
ju . N j e m u s e , n a n a šu š u n e s r e ć u , i z n ee--
k ihi h n e r a z u m l ji j i v ih
i h r a z l o g a ž u r i lo lo . I z o p r a v d a n e n e z a h v a l -
n o s ti t i , a i z a t o d a b i s m o m u p o k a z a l i n a ššee n e r a s p o l o ž e n j e ,
t r u d i m o s e — k a o s t r u č n j a c i z a r a z a r a n j e s v e t a — d a o š t e t ii--
m o z d a n j e k o j e j e o n s ag a g rraa d iio
o , d a d o p r in i n e s e m o d a jo jo š
b e d n i jjee i z g le l e d a d e l o k o j e jjee jo j o š na
n a p o č e t k u b i lo lo d o v e d e n o
u p it i t a n je j e . B i lo l o b i, i , b e z s u m n j e, e , m u d r i jjee i d u h o v n o o t m e n i -
 j
 jee n i š t a n a n j e m u n e d i r a t i , o s t a v i t i g a o n a k v o g k a k v o j e , n e
i s ka
k a ljl j i v at
ati n na a n je je m u g n e v z b o g n e s p o s o b n o s t i n j e g o v o g
 T v o r c a ; a l i k a k o n a m j e o n o s t a v i o u n a s l e đ e s v o j e m a n e ,
n e m o ž e m o d a i m a m o o b z iirr a p rree m a n j em e m u . A k o g a , ka ka d
s v e u z m e m o u o b z i rr,, p r e t p o s t a v l j a m o lj l j u d i m a , o n , za z a h v a-
a-
I j u ju
j u ć i to t o m e , n e o s ta t a je
j e p o š t e đ e n n a še še z l o v o l j e . M o ž d a s m o
g a z a m i s li li li
li s a m o z a t o d a b i s m o o p r a v d a l i i i z n o v a p o t h r a -
n j iviv a lil i s v o je j e p o b u n e , d a b i s m o i m d a v a li li p r e d m e t k o j i i h j e
c lo
l o s t o jja a n , d a b i s m o s p r e č a v a l i n j iih h ov o jenjavan je i srozava-
n jej e , p o d s t ič i č u ć i ih i h o s n a ž u j u ć o m z l o u p o t r e b o m s v e to to g r đ a ,
t o g o d g o v o r a n a č a ri r i i a r g u m e n t e d u h o v n e k l o n u l o s ti ti . B o -
g a s e n ik i k a k o n e m o ž e m o o ta t a rra
a si
s i t i . P o n a š a tit i se
se p r e m a n j e -
m u k a o d a s m o m u r a vn v n ii,, k a o d a n a m j e o n n e p r i ja ja t e l j,
j, t o
predstavlja drskost koja okrepljuje, koja podstiče, pa sto-
g a t re r e b a v e o m a s a ž a lj lj e v a tit i o n e k o j e j e o n p r e s t a o d a r az az-
d r a ž u je j e . Z a u z v ra r a t,
t , k o lil i k a jjee t o s re r e ćća a š to
to m o ž e m o d a g a b e z
u
das tr
t gr u
a ča
čoabvaasnijajpa apmr oo ggl rads n
imj aom oa di guovvroed
ja erdnaim
ma ,z ad as vgea na
nnai je
jšeed nn eovgo tl rj ee ,-
n u t k a n e š t e d i m o , č a k n i u ssvv o j im i m m o l iitt v a m a !
K a k o z l o p a m ć e n j e n ij i j e n e š to
t o na
n a š t a s a m o m i im im a m o
p r a v o , i B o g m u je j e p o c ll l l o ž a n ( k a o štšt o t o p o k a z u ju m n o g e
s v e t e k n j ig i g e ) , j e r s a m o ć a — m a k a r b il ila i p o t p u n a — n i k a k o
n e č u v a o d n j e g a . T o š t o čča a k n i z a j e d n o g b o g a n i jjee d o -
b r o d a b u d e s am a m , u k r a ttk k o z n a č i s l e d e ć e : s t v o r i m o s v e t ka ka -
k o b i s m o i m a li l i n a k o g a d a se s e o b a ra
ra m o , k o g a d a s e c a m o i
n a k o m e d a p o k a z u j e m o s v o ju ju n a d a h n u tu t u r e č it
it o s t.
t. A k a -
d a s v e t ,, , , is
is p a r i“
i“ , o s t a j e — b i l o d a je je u p i t a n j u č o v e k i l i b o g
 — o v a j t a n a n i o b l i k o s v e t e : o s v e t a s e b i , k o j a p o t p u n o z a o -

68/

k u p l jja
a o n o g a š t o joj o j s e p r ik
i k l a n j a , i k o j a n i u k o l i k o n i j e u n i- i-
š t av
a v a lla
a č k o p o š t o d o k a z u j e d a s e o n j o š n a g ad a d a ssaa životom ,
d a s e z a n jjee g a v e z u j e u p r a v o m u k a m a n a k o j e s e b e u d a ra ra .
M i n e m a m o o b iičč a j d a u z v ik i k u j e m o „ o s a n a "".. P o d j e d n a k o
nemoralni, iako na različite načine, božansko načelo i sa^
t a n s k o n a č e l o l a k o s e d a jju u z a m i s li li ti
t i ; a n đ e l ii,, p a k , o s t a j u i zz--
van domašaja naše uobrazilje. Ako gotovo nikako ne
u s p e v a m o d a iih h z a m i s li
li m o , a k o o n i z b u n j u j u n a š u m a št št u
u,,
t o d o l a z i o t u d a š t o se
se , n a s u p r o t B o g u , đ a v o l u i s v iim
m a na
a--
m a , j e d i n o o n i — u k o l i k o n e s e jju u sm rt! — oza ru ju i pos ta-
  j
 juu s r e ć n i i b e z p o d s t i c a j a z l o p a m ć e n j a , k a o i — t r e b a l i li t o
d a d o d a m o ? — b e z p o d s t ic ic a jja
a lal a sk
s k an
a n jja a, koga p reza po slen e
ž i v o t i n j e ( a m i s m o t o ) n e m o g u d a se s e Ii
Ii š ee.. N a š ra r a d z a vi
vis i
o d t o g a šštt a o n j e m u n a ššii b l iž i ž n j i m i s le l e , m i t rra a ž i m o n j ih ih o v a
l a sskk a njn j a i m o lj l j a k a m o za z a njn jih , n e m i l o s r d n o p r o g o n i m o
o n e m e đ u n j im im a k o ji ji o n a am m a iz i z rrii č u p o m a l o u z d r ž a n i l i
č a k p r a v ič ič a n s u d i, k a d a b i s m o m o g l ii,, n a t e rra a li
l i b i s m o ih d a
i z rrii č u p r e t e r a n o p o h v a l n e , s m e š n e s u d o v e , n e s r a z m e r n e
n a š im i m s p o s o b n o s t i m a i llii n a š im i m o s t v a r e n ji ji m a . P o š t o s e o d -
m e r e n a p o h v a l a s v o d i n a n e p r a v d u , n e p r i s t rra a s n o s t n a iza -
zivanje, a uzdržanost na uvredu, šta onda svet čeka da bi
s e b a c i o n i č ic ic e p r e d n a am m a ? U p o g l e d u d r u g i h l jju u d i n a sstt o -
 j i m o d a o t k r i j e m o , p r o s i m o s n i s h o d l j i v i z r a z , n e p r i k r i v e -
n o o d u š e v lljj a v a n j e n a ši š i m g e s t o v iim m a i plod ovim a našeg
m u k o t r p n o g r ad a d a,
a , p r iz
i z n a n j e ža ž a ra
ra u k o m e n e m a n i k a akkve
zadnje misli, ekstazu pred našim ništavilom. Moralist ši-
ć a r d ž ij i j a , p s i h o l o g u k o m e s e k r ij ij e g o t o v a n , lla aska avv a c p o -
z n a j e n a š u s lla a b o s t i b e s r a m n o je j e i s k o r iišš ć a v a . N a š j e p a d
t o l ik
i k o d u b o k d a s rra a čču u n a tto
o i l i c e m e r n o n e o d m e r e n o d ii--
v l je
j e n j e , s ra r a č u n a t e i l ic i c e m e r n e i z llii v e d i v lj lj e n j a p r i h v a t a m o
takve kakvi su, ne crveneći zbog njih, jer udvoričke laži
p r e t p o s t a v l ja j a m o ć u tta a n jjuu k o j e p r e d s t a v l ja ja o p t u ž b u . U b a č e -
n a u f iizz i o l o š k e p r o c e s e k o j i s e o d v i jja a j u u n a m a , u n a ššee
unutrašnje organe, pohvala utiče na rad naših žlezda,
združuje se s našim lučenjima i podstiče ih, a pored toga
u s m e r e n a j e n a n a ša ša n aj a j n i ža
ž a , p a p r e m a t o m e i n a j d u b l ja ja i
n a j p r i r o d n i ja
j a o s e ć a n j a , iizz a z iv
iv a u n a m a r u ž n u e u f o r i ju ju k o -
 ju z g r a n u t i p o s m a t r a m o ; p o d j e d n a k o z g r a n u t i p o s m a t r a -
m o p o s l e d i c e p o k u d e , k o j e su s u j o š iizz ra
r a z iitt ij
i j e , p o š t o z a d iirr u ,
d a b i ihi h u z d r m a l e , u s a m e t e m e l je j e n a š iihh b iićć a a.. K a k o o v e n ii--
k o n e m o ž e n e k a ž n j e n o u g r o z i ti t i , o d g o v a r a m o n a tta aj na-
p a d b i lol o s m e s t a z a d a j u ć i u d a rra a c b i l o l u č e ć i ž u čč,, š t o j e jjee d -
n a k o p o m n o p r i p r e m l j e n o m o d g o v o r u . D a b iiss m o
p o t p u n o m i r n o p r im i m i l i p rer e k o r,
r , t rree b a l o b i d a s e n e s a m o

69/

n a š e s k i o n o s t i n e g o i s am a m i na
n a ši
ši o r g a n i p r e o b r a z e , p o t p u -
n o p r o m e n e . P o š t o se s e to
t o n e ć e d o g o d i t i b aša š u b l is is k o j b u -
dućnosti, mi se dragovoljno priklanjamo pred smicalica-
m a la l a sk
s k a n ja
j a i v r h o v n o m v la la šć
š ć u o z l o je
j e đ e n o s t ii..
S u z b i tit i u s e b i p o t r e b u z a o s v e t o m z n a č i h t e t i ra r a s ki
kin u -
t i s v r e m e n o m , o n e m o g u ć i t i n a s t o ja ja n j e d o g a đ a j a , z n a č i
t e ž i t i o d b a c i v a n j u z lal a , a s a n j i m e i č in in a . N o č iin n, ta žu d n ja
z a u n i š t a v a n je j e m k o j a j e n e o d v o j iivv i d e o n a š e g ,, , ,ja “ , p r e d -
s ta
t a v lj
lj a p o m a m u k o ju j u s a v lal a đ u j e m o s a m o z a h v a lj lju j u ć i
o n i m t r e n u c i m a k a d a , s it it i z lo
l o s t a v l ja
j a n j a n a š ih
i h n e p r i ja
ja t e l j a ,
p r e p u š t a m o t e lj l j u d e n j ih
i h o v o j sus u d b i n i,i , o s t a v lj
l j a m o ihih d a
b u đ a j u i ž i v o t a r e z a t o š t o i h v i š e n e volim  d o v o l jn
o d jn o d a
 b i s m o s t r a s tv t v e n o p o k u š a v a l i d a i h u n i š t im im o , d a i h ra r a s k o-
o-
m a d a m o , p r e t v o r im i m o u p r e d m e t k o ji ji ć e m o p r e k o n o ć i se-
c iirr at
a t i . M e đ u t im
i m , tat a p o m a m a p o n o v o n as as s p o p a d a a k o u
n a m a i u n a jm j m a n joj o j m e r i p o n o v o o ž i v e o n a s k lo l o n o s t p re
re -
m a p r i v id i d u i o n o s tr t r as
a s n o z a n im
i m a n j e z a s v e š to
t o je
j e b e z n a č a j-
j-
no od kojih je sazdana naša privrženost životu. Čak i ka-
da je sveden na ono najmajušnije, život se hrani samim
s o b o m , s t r e m i v iš iš k u b i tk tk a , ž e l i d a se
se u v e ć a b e z i k a k v o g

r auzt lo
a loom g aa t di zemlo
iz l oav. a Ins jta
tea mž u jdend jna o pg r opžodniiržea vmauju j ušćic
i ceug ii snllo oe n
z aa ;d rm
ž iovgolgi
s m o o č e k i v a t i d a ć e s e o n a u g a si sit i u č o v e k u , a v i d e l i s m o
d a u o p š t e n i je j e t a k o, o , d a o n a jo j o š ž e š ć e h a ra ra i m e đ u s a m i m
b o l e s n ic i c im
i m a . S p o s o b n o s t o d r ic i c a n j a p r e d s ta t a v lj
l j a jeje d i n o m e -
r iill o d u h o v n o g n a p re r e tk
t k a : d o u n u t ra r a š n jeje o g o l jjee n o s t i n e d o -
s e ž e m o o n d a k a d n as a s sts t v ar
a r i o s ta t a v lj
lj a jju
u , n e g o o n d a k a d ih
s e m i o d ri r i č e m o - , ta t a da
d a d o s e ž e m o d o o n e k r a jn j n jej e t ač
ač k e g d e
s e v iš i š e n e v e z u j e m o z a o v a j s v et et n i z a s e b e s a m e i g d e p o -
bediti sebe znači odreći se svega, uzdržati se spokojno,
b e z ž a l je j e n j a i, i, n a r o č i t o , b e z s e te t e ; je
j e r s et
e t a , m a k o l iik k o n eu-
p a d l ji j i v i e t e r ič i č a n b i o n j e n i z g le l e d , ip a k s p a d a u z l o p a m ć e -
n jej e : t o j e g o r č i n o m p r o ž e t o s a n ja j a r en
e n j e,
e, u č e ž n j u p r e r u š e -
n a s u r ev e v n ji j i v o st
s t , m u t n o z lo lo p a m ć e n j e . D o k g o d o n a n a m a
v llaa d a , n i o d č e g a n e o d u s t a je j e m o , n e g o s e z a g l iib b lj u j e m o u
s v o m e , ,j ,j a “ , n e o s l o b a đ a j u ć i s e p r i t o m d r u g i h l ju ju d i, n a k o -
 jee m i s l i m o u t o l i k o v i š e z a t o š t o n i s m o u s p e l i d a s e o s l o -
 j
b o d i m o s v o g a ,, , , j a “ . B aša š u t re re n u t k u k a d a č v r s t o o d l u č u j e -
m o d a p o b e d i m o ž e lj l j u z a o s v e to t o m , j a č e n e g o i k ad ad a
o s e ć a m o k a k o o n a g u b i s t rp r p lj
l j e n j e u n am am a , g o t o v a d a p r e -
đ e u n a p a d. d . „ O p r o š t e n e " u v r e d e iz i z n e n a d a t r až až e z a d o v o -
Ijenje, preplavljuju naše besanice a još više naše snove,
p r e t va v a r a ju j u s e u m o r e , t o li li k o d u b o k o p r o d ir u u n a š e p o -
n o r e d a n a p o s l et e t k u p r e d s t a v lj lj a ju
j u o n o č i m e su s u o n i is is p u -

/
70

n jej e n i . A k o u t o m p o g l e d u s ttvv a arr i t a

akk o s t o jjee , č eem
m u se ond a
grubo prenemagati glumeći plemenita osećanja, čemu
polagati nade u nekakvu metafizičku pustolovinu, ili raču-
n a t i n a is i s k u p l jjee n j e ? O s v e t i t i s ee,, p a m a k a r s a m o u m i sl s l im
im a ,
z n a č i n e o p o z i v o s e p o s tta a v iitt i n naa o n u s tra n nuu p r e d k o jo m
o s t a je
j e n e d o s e g n u t i a p s o llu u t , jjee r u p r a v o j e r e č o a p s o l u t u !
D o k r a ja ja ž i v o t a m u č e n a ass , iiss c rrpp lj
lju j u i p r o g o n e n e s a m o
, , zza
a b o r a v lljj e n e “ i l i ć u t k e p o d n e s e n e u v r e d e n e g o č a k i o n e
u v r e d e n a k o j e s m o o š t r o o d g o v o r i llii i t a o p s e d n u t o s t k o jja a
b i t r e b a l o d a n a s d i s k v a l iiff ik
ik u j e u n a š i m s o p s t v e n i m o č i m a ,
b a š n a p r o t iv
iv , la
la ssk
k a n a m i č iin n i n as
as r a t o b o r n i m . Ž i v o m č o v e -
ku nikada ne opraštamo ni najmanje poniženje, nijednu
reč ili pogied koji izražavaju neko ograničenje. A nije čak
t a č n o n i t o d a m u ih o p r a š t a m o k a d daa u m r e . S llii k a n j e g o v o g
 l e š a st s t iš
iš a vva
a, be z sum nje, naš gn ev i prim ora va nas da bu-
d e m o b l a g i p r e m a n j e m u ; a llii č iim m o n a i š č e z n e , i č im im u n a a--
š e m s e ćća a n j u ssll i k a ž i v o g č o v e k a p r e v a g n e n a d s l iik ko m po-
k o j n iki k a i d o đ e n a n j e n o m e s tto o, nna a ššee s ta
t a rree o m r a z e p o n o v o
se pojavljuju, praćene svim onim sramotama i poniženji-
m a k o j i ć e ž i v e ttii k o l i k o i m i i k o j iih h b i s m o s e v e č n o s eećć a llii
k a d a b i n a m b e s m r tn t n o s t p r ip
ip a l a u d e o .
P o š t o n a s s v e p o z l e đ u j e , z a š to to d a ssee n e d r ž i m o s a m o
s k e p ti t i c iz
i z m a i d a n e p o k u š a m o d a u n jjee m u p r o n a đ e m o
m elem za svoje ra ann ee?
? K a d b iiss m o t a k o p o s t u p i llii , p o d l e g l i
b is i s m o jjo o š j e d n o j o b m a n ii,, p o š t o jjee S u m n jja a s am o p r o i z v o d
n a š ihi h s r d ž b i i n a š iih h ra zlog a da se ža lim o, i u neku ruku
o r u đ e k o j iim m s e p o v r e đ e n i č o v e k s llu uži da bi sebe i dru ge
I ju
j u d e m u č i o . A k o r a z a r a m o ććvv rrss ta ta u b e đ e n j a , t o n e č i n i m o
i z s k r u p u l o z n o s t i n a t e o r i jjss k o m p la l a n u , i l i z a b a v e r a d ii,, n e -
g o i z b e s a š tto o v i d i m o k a k o n a m o n a i z m i č u , a i s tto o ta akko i
iz želje da ih, kad već nama izmiču i kad već mi ne pose-
d u j e m o n i j e d n o č v rrss to to u b e đ e n je , n i k o n e p o s e d u j e . S k o o--
 j
 jii m b i s e p r a v o m d r u g i l j u d i r a z m e t a l i i s t i n o m ? Z a h v a i j u -
 j
 juu ć i k o jo j n e p r a v d i b i s e o n a o t k r ila n jim a k o ji m a n je
v r e d e n e g o m i ? J e s u llii ssee m u č iill i , jjee s u l i p r o v o d i li li b e s a n e
n o ć i d a b i j e p o s tta a li
l i d o s tto
o j n ii?
? D o k s e m i u z a llu u d m u č im o
kako bi je dosegnuli, oni se šepure kao da je ona samo
n j im im a n a m e n j e n a i k a o d daa je p o s e d u j u n a o s n o v u o d lu k e
P r o v i đ e n j a . M e đ u t iim m , o n a n e m o ž e b it i t i i s k l jju
u č i v o n j iihh ov o
d o b r o , p a i h st s t o ggaa , k a k o b i s m o - ih i h s p r e č i llii d a n a n jju u p ola-
ž u p r a v o , u v e r a v a m o d a ssu u ssee , o n d a k a d iim m s e č iin n i d a ssu u
 j e s e d o m o g l i , u s t v a r i, d o k o p a l i s a m o j e d n e f i k c i j e . D a r ie
b i s m o m o r a llii s a am m i m a ssee b i d a p r e b a c u j e m o z b o g t o ogg a , g o -
d i n a m d a u n j ih i h o v o j s r e ć i u o č a v a m o r a z m e t lljj iivv o s t , n a d -

71/

m e n o s t , z a h v a lj l j u j u ć i č eme m u m o ž e m o b e z g r iž i ž e s a v es e s ti
ti d a
i h s m u ć u j e m o i d a ih i h , p r e n o s e ć i n a n ji j i h n a šaša z a p r e p a š ć e -
n ja
ja , u č i n i m o i s t o t o l ik i k o r a n j iivv im i m i i s t o t o l ik ik o n e s r e ć n i m
k o l i k o s m o t o i s am a m i.
i . S k e p t ic i c iz
i z a m j e s a d iz iz a m o z l o j e đ e n i h
duša.
Š t o se
s e vi
v i š e z a d r ž a v a m o n a o n o m e š to t o n a s je j e p o z l e d i llo o,
t o n a m s e vi v i š e o n o u k a z u je j e k a o n e o d v o j iv iv o o d n a š e g p o -
ložaja ljudi sputanih sopstvenim sklonostima. Najveća
m o g u ć n a r a v n o d u š n o s t k o j o j b i s m o m o g l i t e ž it i t i s a sstt oj
oji s e
u tot o m e d a o s t a n e m o n a p o d j e d n a k o m o d s to t o jja
a n ju j u o d ž e l je je
z a o s v e t o m i o d o p r o š ta t a ja
j a , u sr s r ed
e d iišš ttu
u z l o v o l jjee i v e l ik ik o d u -
š n o s t i k o j e susu p o d j e d n a k o m l it a v e i p r a z n e , j e r su p r e d o -
d r e đ e n e d a je j e d n a d r u g u p o t ru r u . I p a k n ik i k a d a n am am n e ć e p o -
ć i z a r u k o m d a ssee o s l o b o d i m o s k l o n o s ti ti s v o j e g r e š n e
p r i r o d e , p a m a k a r s e z b o g t o g a u z g ra r a ž a n ju
j u n a d s a m i m s o- o-
b o m č a k z a u v e k o d r e k l i b i lo l o k o g m e s ta t a n a le l e s t v ici c i b ić
i ć a rara s -
 p o r e đ e n ih p o v r ed
ed n o s t i .

72/

 Meha
 Meha,ni
,ni za.
za. r n  i V l a k ak
a k av
a v b i o gr
g r a d u k o ji ji m e
Uto
topi
pi j e  slučaj nanese, čudim se što
u njemu svakog dana ne iz-
bijaju pobune, ne dolazi do
pokolja, nečuvenog krvoproiića, ne nastaje anarhija kao
d a je
j e d o š a o s m a k sv s v et
e t a . K a k o n a t ak
ak o s k u č e n o m p r o s t o -
r u t o li
l i k i I ju
j u d i m o g u z a j e d n o d a ž i v e n e u n i š t a v a ju ju ć i i
n e m r z e ć i s m r tn t n o j e d n i d r u g e ? U s tvtv a
arr i , o n i s e m r z e,
e,
a li
li n isis u s p o s o b n i d a z a d o v o l jjee z a h t e v e k o j e n j i h o v a

vmar ždnr uj aš tv
tpvroe,d onbjeih
ih
z bpeodsut aj ev lj
l jna j.e Tg ao vsolla
a boap svtoal jja
jaa n
, jta
tea ni enm
jeog oć vsup apsa
soa --
s to
t o ja
j a n o s t.
t . S v r e m e n a n a v r e m e u n je je m u d o đ e d o n e k o g
p o t r e s a k o j i na n a ši
š i n a g o n i is i s k o ri
r i š ć a vav a ju
j u ; p o t o m n a s t a v i ja ja m o
d a s e g l e d a m o u o č i k a o d a s e n iš iš tta
a n i jjee d e s i llo o i d a z a je je d -
n o ž i v i m o , n e r a z d ir ir u ć i p r e v i š e v i d n o j e d n i d r u g e . S v e p o -
n o v o d o l a z i n a s v o je j e m e s to t o , o k r u t n o s t se s e p r i v r e m e n o st s t i-
š av
a v a , i t o n j e n o m i r o v a n j e u k r a j n j o j l in in i j i j e i s t o t o l i k o
 o p a s n o k o li k o i h a o s k o j i g a je b i o p r e k i n u o .
M e đ u t im i m , j oš
o š v iš i š e ses e č u d i m t o m e š to t o susu , s o b z i r o m na
to da je društvo onakvo kakvo je, neki zapinjali iz petnih
ž il
i l a d a z a m i s le l e d r u g o , p o t p u n o d r u g a č i je j e d r u š tvtv o . G d e s e
t o m o ž e n a l a z it i t i i z v o r t o l i k e n a i v n o s t i,
i , i li
li t o l ik
ik e l u d o s t i ?
A k o je j e o v o p i ta
t a n j e p r ir i r o d n o i b a n a l n o u n a jv jv e ć o j m o g u ć o j
m e r i, i , r a d o z n a l o s t k o ja j a m e je j e na
n a ve
ve L a d a g a p o s t a v i m m o g u ,
z a u z v ra ra t , p r a v d a t i n j e n o m i z o p a č e n o š ć u .
D o k s a m t ra r a g a o za z a n o v i m i s k u š e n jij i m a , i u p r a v o u tr tr e -
n u tk t k u k a d a sa s a m p o č e o d a g u b i m n a d u d a ću ć u d o ž i v e t i n e- e-
ko od njih, palo mi je na pamet da se bacim na utopijsku
l i t e ra
r a t u r u , d a p r e g l e d a m r e m e k - d e l a i z t e o b l a s ti ti, d a m e
p r o ž m u c e l o g i d a s e z a g n j u r im i m s e u n ji ji h . N a m o j e v e l ik ik o
z a d o v o l j s t v o , u n j im i m a sa s a m n a šaš a o d o v o l jjnn o s tv tv ar
a r i d a u t o li lim
s v o j u ž e l j u z a is i s p a š ta
t a n j em
e m , s v o ju
j u ž u d n j u z a m u č e n j e m sa-
m o g s e b e. e . P r o v e s ti
t i n e k o l i k o m e s e c i u p o p i s iv iv a n ju s n o v a
o b o l jo j o j b u d u ć n o s t i, i , o „ i d e a l n o m " d r u št š t v u , č it
i t a ju
j u ć i ne
ne -
p o d n o š l ji
j i v o d o s a d n e k n j ig ig e — k a k a v n e o č e k i v a n i d o b it a k !
Ž u r im
i m d a d o d a m d a t a o d b o j n a l it i t eerr at
a t u ra
r a s a d rž
rž i m n o š t v o
p o u k a i d a v r e m e p o s v e ć e n o č it i t a ri
r i j u t iih
h d e l a n i je
j e s a sv
s v iim
m
izgubljeno. U njima najpre uočavamo ulogu (plodnu ili
kobnu, kako hoćete), koju u nastajanju događaja igra
 pred stu va  o s r e ć i a n e s r e ća
ć a , p r e d s t a v a k o j a o b j a š n j a v a za za -
što se, iako se trajanje gvozdenog doba poklapa sa traja-
n j e m i s t o r ij
i j e , s v a k o d o b a t r u d i d a g o v o r i k o j e š t a r ij i j e o z la
l a t-
t-
n o m d o b u . U k o l i k o b i s e s tta a v il
il a ta ta č ka k a n a ta ta b u n c a n j a , t o
b i d o v e l o d o p o t p u n o g z a st s t o ja
j a u ra r a zvz v o ju
ju . M i d e l u j e m o sa s a-

73/

m o u k o l i k o s m o o p č i n j e n i o n i m š t o j e n e o s t v a r lj ljiv o , a t o
znači da društvu koje nije u stanju da stvori neku utopiju
i d a s e p o s v e t i n j e n o m o s ttvv a r iv iv a n jju
u p r e t i s k l e ro
ro z a i p r o -
p a st
s t . M u d r o s t , k o ju
j u n iišš tta njava, prep oru ču je d
a n e o p č iin atu  ,
..,
postojeću sreću; čovek odbacuje tu sreću, i jedino ga to
o d b a c i v a n j e p r e t v a r a u i s t o r iičč n o g st s t vvo
ora, hoću da kažem
u I j u b i t e l j a izrna štcin es reće .

„Uskoro će svemu doći kraj i pojaviće se novo nebo i

n o v a z e m l j a " , ččii t a m o u n o v o z a v e t n o m O tkriven juJova -  
novom.  O d b a c iitt e „ n o v o n e b o “ i z a d r ž it i t e s a m o „ n o v u z ee--
m l ju
j u “ , p a ć e t e o t k r i t i s k r i vvee n i u z r o k s t v ara r a n jja
a i form ulu
u t o p i js
j s k i h s iiss t eem
m a : r a d i v e ć e t a č n o s t i u i zzrr a z u , m o ž d a b i
r e č , ,,zz e m l ja
ja “ t r e b a l o z a m e n i t i r e č jju u , ,,d d r ž a v a “ ; a llii tu
tu j e
posredi samo sporedna stvar; važne su perspektiva poja-
vljivanja nečega novog, grozničavost koju izaziva iščekiva-
n j e n e č e g a b i t n o g , d e g r a d iirr a n e , m o d e r n i z o v a n e p a r u s iijj e ,
iz kojih proizlaze tim ubogim ljudima tako dragi sistemi.
B e d a j e , o d i sstt a , u t o p i sstt i g lla
avna pom oćn ica, pred m et koji
 on obrađuje, hrana za njegove misli, osloriac za njegove
o p s e s i j e . D a n e m a n j ee,, o n n e b i i m a o č i m e d a ssee b a v ii;; a llii
o n a g a z a o k u p l ja j a , p r i v lla
a č i g a i l i m u s m e tata , u z a v i s n o s t i o d
t o g a d a l i j e b o g a t i llii s iirr o m a š a n ; s d r u g e s t r a n e , p a k, k, b e d a
n e m o ž e b e z n j e gga a , n jo j j e p o t r e b a n t a ajj te
t e o r e t iičč a r , t a
ajj v a-
a-
t re
r e n i p o b o r n i k b u d u ć n o s t ii,, u t o l iik k o p r e š t o o n a ssa ama, b bee ss--
k o n a č n o r a z m i š lljj a n j e o m o g u ć n o s t i b e k s tv t v a iizz s v o j e vl v l a s ti
ti -
t e s a d a šnš n j iicc e , g o t o v o n e b i m o g l a p o d n e t i s v o j e t eš e š k e jjaade
d a n ij i j e o p s e d n u t a j e d n o m drugom z e m l jjo o m . S u m n j at at e li
u t o?o ? A k o s u m n j a t e , t o z n a č i d a n i sstt e iiss k u s iill i p o t p u n u n ee--
maštinu. Ako u nju zapadnete, videćete da ćete, što vaša
o s k u d i c a b u d e v e ćća a , ti
t i m v iišš e v r e m e n a t r o š it i t i na
n a r e fo fo r m i -
s a n j e sv sv e g a — —u u m i s llii m a , š tto o zzn
n a č i p o t p u n o u z a lu lu d . N e m i-
s li
l i m s a m o n a u s t a n o v e , ttee č o v e k o v e t v o r e v i n e , jjee r n j ih ih ć e -
t e , r a z u m e ssee , o d m a h i n e o p o z i v o o s u d i ti t i , n e g o m i s li lim i
n a p r e d m e t e , n a s v e p r e d m e t e , m a k o l iik ko bezn ačajni on i
b i li
l i . P o š t o n e m o ž e t e d a i h p r i h v a t iitt e o n a k v e k a k v i s u u,, h ttee -
l i b isi s ttee d a i m n a m e t n e t e s v o j e z a k o n e i s v o j e h i rro ove, da na
njihov račun postupate kao zakonodavac ili tiranin, hteli
b i s tet e j o š d a ssee u m e š a t e u ž i v o t e l e m e n a t a k a k o b i s te te i z m e -
n i l i n j i h o v u f izi z i o n o m i jju
u i s ttrr u k ttu
uru. A k o va ass v a z d u h r a zz--
d r a ž u j e , o d l u č u j e t e : n e k a p o s t a n e d r u g a č i jjii ! I k a m e n i s tto o
t a k o , a t a k o đ e i r a s ttii n j e , i č o v e k . K a d b i s ttee s a m o m o g l i d a
s e s p u s t i ttee , s o n e s t r a n e o s n o v a b i ć a,a , d o t e m e l jja
a h aosa, da
b i s t e ih i h s e d o m o g l i , d a b iiss t e s e u n j im
i m a n a s t a n i llii ! K a d a ččoo-

74/

v e k n e m a n l p r e b i j e n e p a r e u d ž e p u , o n s e rra a s p a lljj u j e , bbu u-

l a z n ii,, s a
ann ja
j a d a s v e p o s e d u j e , i d o k g o d t a p o m a m a t rra a je
je ,
sve to doista i poseduje, postaje ravan Bogu, ali to niko
ne prim eću je, čak ni B og, čak n nii o n s a amm . D e l iirr i jju
u m s ir ir oo--
m a h a u z r o k j e d o g a đ a j a , i z v o r iiss t o rrii jjee : ttu u jjee r e č o m n o š t v u
g r o z n i č a v i h l juj u d i k o j i ž e l e d a s e n a o v o j z e m l ji ji , i s m e s t a a,,
u k a ž e jjee d a n d r u g i ssvv eett . O n i n a d a h n j u jju u u t o p i jjee , z b o g n jjii h
s e o n e p i ššu u . I p a k , p o d s e t i m o n a t o d a r e č ,,,, u t o p i jja a“ do-
slovn o znači m es tokojen epostoji.
A od a kle b i t o p o t i c a l e t e d r ž a v e š t o ih ih z l o i n e d o t i č e ,
gde ljudi blagosiljaju rad i gde se niko ne boji smrti? Lju-
d i m a jjee u n j i m a n a m e ttn n u t a ssrr e ćća a s a zdz d a n a o d g e o m e t r iijj -
s k ih
ih llu u d i l a , u r e d b a m a p r o p i s a n i h e k sstt a azz a , b e z b r o j n i h o t u -
žnih divota, onakvih kakve pogledu neizostavno nudi
p r i z o r j e d n o g savršen og   ss ve
v e tta
a , j e d n o g i z m i š l jjee n o g s vvee ta ta .
K a m p a n e l a 1 s a s m e š n o m p e d a n tn t n o š ć u o p i s u j e S o lla a r ccee
kao ljude koji ne boluju od ,,kostobolje“, reumatizma,
prehladd, išijasa, kolika, vodene bolesti, nadimanja cre-
v a “ ... U G r a d u S u n c a s v e g a i m a u iizz o b i l jju u „ z a t o š t o j e s vva a-
k o m e s t a llo o d o t o g a d a ssee iiss tta a k n e u o n o m e š t o rra a d ii.. O n o -
ga koji drugima zapoveda u ma kakvom poslu nazivaju
K ra ljem ...  P o d e l j e n i u g r u p e , ž e n e i m u š k a r c i p r i h v a t a j u
 se ra add a p r i tto o m n iik
k a d a n e k r š eećć i n a r e đ e n j a s v o j i h k ralje-   
va  i n iikk a d a s e n e p o k a z u j u ć i u m o r n i m , k a o š tto o bism o m i
t o č i n i li
l i . O n i u s v o j iim
m k r a l j e v iim
m a v i d e o č e v e i l i s t a rrii j u b ra ra -
ć u “ . — N a i st s t e b u d a l a š ttii n e p o n o v o ć e m o n a i lla a z iitt i u d e l i m a
o v o g ž a n r a , a n a r o č i t o u k n j iig g a m a K a b e a 2 , F u r jjee a 3 i li li M o -
ris a 44,, k o j e ssuu s v e o d r e d a l i š e n e o n e t ru r u n č i ccee o p o r o s t i , k o -
 j
 jaa je ta k o n e o p h o d n a k a k o k n již e v n im ta k o i n e k n již e v -
n i m d e llii m a .
D a b i n e k o z a m i s l i o p o pravu u t o p i j u , d a b i s a u b e d e -
n j e m d a s e o n o m o ž e i z g r a d iitt i d a o s llii k u i d e a l n o g d r u š ttvv a a,,
o n m o r a u iizz v e s n o j m e r i d a b u d e n a i vva an, pa ča ak k i ned otu-
p a v a n , a ka k a d a j e tta
a n e d o t u p a v n o s t o d v e ć v i d lljj iv iv a , o n a n a a--
p o s l e ttk
k u r a z d r a ž u j e č iitt a o cca
a . Č i tl
t l jjii v e s u j e d i n o l a ž n e u t o p i -
 j
 jee , o n e u t o p i j e k o j e , n a p i s a n e z a b a v e i l i r a z o n o d e r a d i , i l i

i z m r ž n j e p r e m a l jju
u d i m a , n a g o v eešš ta
t a v a jju
u Gidiverovaputo- 
1 lta lija
lija n s k i f ilo z o f i d r u š tv e n i te or e tič a r (1 5 6 8 — —11 6 3 9 ). U d e lu G r a d S u ttii - 
ca   (1623) izložio shv va
a ta
t a n jjee o i d e a l n o m d r u š t v e n o m u r e đ een nju.
S£rancuski utopist (1788-1856), učenik Roberta Ovena. Napisao utopi-
stički šocijalno-filozofski roman P u t it I k a r i j u  (1845).
^Fr a n c us k i s oc ija li liss t utop is t (1 7 7 2 — —1 1 8 3 7 ), n a p is a o v e li lik
k i b r oj d e la .
^ E n g l e s k i s li
li k a
arr , k n j i ž e v n i k i s o c iijj a llii s t ( 1 8 3 4 —
—1
1896), p o red 'kn jižev n ih
dela, objavio je, zajedno sa Hindmanom, N a č e la s o c i j a li z m a   (1883).

75/

va njcf'   i l i p o d s e ć a j u n a n j i h , n a t u b i b l i j u č o v e k a o s l o b o -
đenog zabluda, kvintesenciju realističkih vizija, utopiju
oslo
lobođenu n a d e. S v o j i m j e s a r k a z m i m a S v i f t u t o l i k o j
m e r i o s l o b o d i o j e d a n ž a n r n jjee m u s v o js
j s tv
t v e n e n a i v n o st
sti d a
g a j e t i m e u n i štš t io
io .

Da li je lakše sročiti utopiju ili apokalipsu? I jedna i

druga imaju svoja načela i svoje šablone. Pošto se opšta
m e s tta
a u u t o p i ji
j i b o l j e sl
s l a žu
ž u s n a š im
im g l a v n i m n a g o n i m a , t o j
t e m i p o s v e ć e n o jej e m n o g o v iišš e kn k n ji
j i g a n e g o t em
e m i a p o k a li
li p -
s e.
e . N i j e s v a k o u s t an
a n ju
j u d a r a č u n a n a n e k u k o s m i č k u k at ata -
s t ro
r o f u , n i titi ddaa v o l i je j e z i k k o j iim m se on a p redsk azu je i obzn a-
n j u j e , k a o i n a č i n n a k o j i s e t o č in in i . M e đ u t im im , o n a j k o
s m a t r a d a se s e ta
t a k va
v a k a ta t a s ttrr o fa fa m o ž e d o g o d i t i, i, i tu p o m i s a o
o d s v e g s rc r c a p rir i h v a tta
a , č it i t a ćeć e u J e v a n đ e l jjii m a s a z a n o s o m
s v o j st
s t v e n im
i m i z o p a č e n i m l j u d i m a o b r t e i k l iš iš e e k o j i će
će d o -
živeti veliki uspeh na Patmosu: „[...] nebo će se pomrači-
t i, m e s e c n e ć e v i š e si s i j a ti
t i , z v e z d e ć e p a s t i [[.. . ..]] s v a p l e m e n a
n a z e m l ji j i u d a r i ć e u j a d i k o v k e [ .. .. .]
.] s v e to t o d o g o d i ć e s e z a ž i- i-
v o t a o v o g n a r a š ta t a ja
ja “ . — O v o p r e d v i đ a n j e n e č e g n e č u v e -
n o g , j e d n o g b i tn t n o g d o g a đ a jja a , o v o i š če č e k iv i v a n je
j e o d p r eess u d -
n e v a ž n o s t i m o ž e d a se s e p r e o b r a t i u il i l u z ij
i j u , i u to t o m s lu
lu č a ju
ju
u z e ć e v i d n a d e u p o j a v lj l j i vva
a n j e r a jaja n a Z e m l ji j i il
il i n e g d e
d r u g d e ; i li l i s e,
e, p a k , m o ž e p r e o b r a t i t i u n e s p o k o j s t v o i ta -
 da će se ukazati kao vizija nekakvog idealnog Najgoreg,
k a t a k l i zm z m e o d k o j e s e s la l a d o s t ra
r a s n o s t rraa h u jjee .
„ [ . . . ] i i z u s tta a m u š t r čča aše oštar m ač kak o bi njim e n aro-
d i m a u d a r c e z a d a v a o . “ — O v d e su s u , b e z s u m n j e, e, p o s r e d i
u o b i č a j e n i n a č i n i p r iik k a z i v a n j a s t rara h o t e , š a b l o n i . S v e t i J o -
v a n je j e m o r a o d a u p a d n e u n jjii h č im i m s e o p r e d e l i o z a o va va j
v e l ič
i č a n s t v e n i n e r a z u m l ji ji vvii g o v o r , z a o v o r a z m e t lljj iv i v o p r iik ka-
z i v a n j e r u š e n j a k o j e j e , ka k a d se s e s ve
v e u z m e u o b z i r , p r i h v a t l ji ji -
vije od opisivanja nekih ostrva i država gde vas guši bez-
l ič
ič n a s re r e ća
ć a , g d e va v a s „s
„ s v e o p š t a h a r m o n i jja a“ steže i du ševn o
l o m i . V e ć i n a s n o v a i z u t o p i je j e o s t v a r i lla
a se
s e , a li
li u d u h u p o t -
p u n o r a z l ič i č i to
t o m o d d u h a u k o m e ih i h j e b ili l a za
z a m i s llii l a ; o n o
što je za nju bilo savršenstvo, za nas je nedostatak; njene
h i m e r e p r e t v o r i le l e s u s e z a na n a s u n e s r e ć e . O n a v r st sta d r u -
š tv
t v a k o j u u t o p i ja j a z a m i ššff j a g o v o r e ć i s a z a n o s o m o n j o j u k a- a-
zuje rram se u praksi kao nepodnošljiva. Prosudite kakvo
 je
 j e t o d r u š t v o n a o s n o v u s l e d e ć e g k a r a k t e r i s t i č n o g o d l o m -

^Fantastični putopis (1726), delo engleskog književnika Džonatana Svif-

t a ((1
16 67-17 45).

76/

ka iz dela. Put uIkariju:   „ D v e h i l j a d e p e t s t o t i n a m l a d i h

ž e n a ( m o d i s t k i n j a ) r ad a d i u j e d n o j r a d i o n i c i,i, j e d n e s e d e ć i , a
d r u g e s t o j e ć i; i ; d r a ž e s n e s u g o t o v o s vvee . .. K a k o j e s v ak ak a o d
n j ih
i h n a v i k lal a d a r a d i i s t u s tv tv ar
ar , o n a r a d i jo jo š d v o s t r u k o b r ž e ,
i uz to savršeno. Svakog jutra iz ruku tih lepih radnica ra-
đ a s e n a h i lj l j a d e n a j o t m e n i jjii h u k r a sa s a z a g llaa v u . .... “ O v a k v a
p i s a n i ja
ja s p a d a j u u p o d r u č j e m e n t a l n e z a o s t a l o s t i i l i l o š e g
u k u sas a . Pa
P a i p a k , K a b e j e u m a t e r ij i j a lln
n o m p o g l e d u t a č n o na-
s l u t i o st
s t vva
a ri
r i ; p r e b a c i o s e s a m o u o n o m e š t o je je b i t n o . P o -
š t o n i š t a n i j e z n a o o r a s t o j a n j u k o j e r a z d v a j a življenje o cl  
 proizvođenja  ( m i u p u n o m s m is i s llu
u r e č i ž i v im
i m o s a m o i zv zv a n
o
dn a oogt ak rši jto
teo kr o
ad b im
im
k ooj,a sjaemvoe ziazvznv aa nz as vsv
sovji
jai hku
k uč ivnrosvtu
t ua ) ,r andij
ia,
aj e, bmi loog ad oa
 je
 j e p o s r e d i z a n a t s k i , i n d u s t r i j s k i , i l i n e k i d r u g i r a d . D o k č o -
v e k č i tat a u t o p i j s k e p o v e s t i, i , n a j v iišš e m u p a d a u o č i t o d a n ji ji -
hovi pisci ni u najmanjoj meri ne ispoljavaju psihološku
p r o n i c l jjii v o s t , č u l o zzaa o n o š t o j e p s i h o l o š k o . N j ih ih o v i ju n a -
c i s u a u t o m a t i , f i k c i j e il il i s i m b o l i: i : n i j e d a n o d n j ih i h n i j e re re a -
l a n , n i j e d a n o d n jjii h n e p r e d s ta t a v l ja
ja n e š t o v i š e o d m a r i o n e -
t e , i d e j e i z g u b l j e n e u s r e d je j e d n o g s v et e t a b e z o r i j e n t ir ir a . Č a k
i deca postaju u njima neprepoznatljiva. U Furjeovoj ,,fa-
lansterskoj državi“ ona su tako neiskvarena da nikada ne
dolaze u iskušenje da nešto ukradu, da „uberu jabuku sa
d r v e t a “ . A l i d e t e k o j e n e k r a d e n i je j e d e t e . Č e m u i z m i š l jja ati
d r u š t v o u k o m e ž i v e m a r io i o n e t e?
e ? F u r je j e o v o p i s fa f a la
l a n s t er
er e
 p r e p o r u č u j e m k a o n a j d e l o t v o r n i je j e s re
re d s t v o z a p o v r a aćć a
n je .
P is
i s a c s a s t a n o v i š te
t e m p o t p u n o s u p r o t n i m s ta t a n o v i š tu
tu La -
r o š f u k o a 6, t v o r a c u t o p i j a j e m o r a l is is t k o j i u n a m a u o č a v a
samo nekoristoljubivost, želju za žrtvovanjem, samopre-
g o r n o s t . B e ž i v o t n i , s a vvrr še
š e n i i b e z n a č a j n ii,, z g r o m l j e n i D o -
b r o m , n e o p t e r e ć e n i g r e h o v i m a i p o r o c i m a , li l i š e n i tr
t r e ć e d i-
m e n z i je j e i o b r is
i s a , p o t p u n o n e u p u ć e n i u ž i v o t , u v e š ti ti n u
c r v e n j e n j a z b o g s e b e , u n o š e n ja j a p r o m e n a u sv s v o ja
j a o s e ćaća n j a
s ttii d a i s v o j e m u k e , n j i h o v i juj u n a c i g o t o v o i n e n a s lu l u ć u j u zaza -
d o v o l js j s t v o k o j e n a m p r ič i č iin
n j a va
v a o n e m o ć a l o s t n a ši ših b ii-
ž n ji
j i h , n e s t r p lj
l j e n j e sa
sa k o j im
im o č e k u j e m o i p r a t i m o n j i h o v o
brzo propadanje. To nestrpljenje i to zadovoljstvo mogu,
kad se ukaže prilika, da izviru iz radoznalosti odlične ka-
k v o ć e i d a n e s a d r ž e n iš i š ta
ta ssa
a ta
t a n ssk
k o . D o k g o d s e j e d n o b i-
ć e u z d i ž e , p o s t iižž e u s p e h e , n a p r e d u j e , n e z n a m o k a kvkv a je

6 I:ra
I:ra n cn sk i m ora list (1 6 1 3 — —1 1 6 8 0 ); u svo jim  M a k s i m a m c i   ( 1 6 6 2 ) i z r a z i o
p e s i m i s t iićć k o g l e d a n j e n a lj
lj u d s k
kuu p r ir
ir o d u .

77/

o n o l i č n o s tt,, je j e r j e — p o š t o g a n j e g o v o u z d i z a n j e u d a lljj a v a
o d n j e g a s a m o g — l iš i š e n o r e a ln l n o s t i,
i , j e r n e p o s t o j i . I s t o ta -
k o , s a m i s e b e p o č i n j e m o d a u p o z n a j e m o t e k o d o n o g tr tre -
n u tk t k a u k o m e p o č i n j e m o d a p r o p a d a m o , u k o m e se s e ssvv a -
k i u s p e h n a r a z iin n i lljj u d s k i h iin nteresa p ok az u je kao
n e m o g u ć : z a h v a lljj u j u ć i t o m p o r a z u k o j i n a ass ččii n i p r o n i c lljj i-
i-
v im
i m , p o s t a je j e m o g o s p o d a r i s v o g v la la s t it
i t o g b iićć a i o d b a c u j e -
m o s v e o p š t e m r ttvv il i l o D a b iiss m o b o l jjee s h vva a ti
tili s o p s t v e n o
p r o p a d a n j e iill i p r o p a d a n j e d r u g iih h l jju u d i , ttrr e b a d a i s k u s i m o
z l o i d a se s e , u s llu u č a jju
u p otreb e, u njega zag nju rim o: kak o da
t o o s t v a r i m o u ttii m d r ž a v a m a i n a t im im o s t r v iim m a o d a k l e jjee
z l o a p r io i o r n o m o d l u k o m i i z d r ž a v n o g r a z l o g a iiss k lljj u č e n o o??
 T a m a j e t a m o z a b r a n j e n a , a d o p u š t e n a j e j e d i n o s v e t l o s t .
 T a m o n e m a n i t r a g a o d d u a l i z m a , j e r j e u t o p i j a u s v o j o j b i-
t i a n t i m a n i h e jjss k a . N e p r i ja j a t e l js
j s k i n a s t r o jjee n a p r e m a a n o m a -
l i j i , p r e m a i z o b l ič i č e n o m , n e p r a v i lln n o m , o n a te t e ž i u č v rršš ć iivv a -
nju istorođnog, uzora, ponavljanja i pravovernosti. Život
p r e d s t a v l jaj a r a ssk k id
i d , je
j e r eess , k r š e n j e n o r m i m a t e r iijj e , d o k č o -
vek u odnosu na život predstavlja jeres na drugi stepen,
p o b e d u i n d i v id i d u a l n o g , p o b e d u h ir ir a , n e n o r m a ln l n u p o jaja v u ,
š i z m a t iičč k o g s t vvo o r a k o g a d r u š t v o — s k u p u s p a v a n ih ih č u d o -
višta — te ži da vra ti n a prcivipu t.  P r o b u đ e n o č u d o v i š te te , je -
r e t i k u p r a v o m s m i s llu u r eečč i,i , o v a p l o ć e n a u s a m l j e n o s t , iizz r a z
n a r u š a v a n ja j a s v e o p š t e g p o r e t k a , u ž iv i v a u s v o j o j i z u z e t n o s t i, i,
o s a m l ju ju j e s e u s v o j iimm s k u p i m p o v l a s ti t i c a m a i traja njem 
svog života plaća prednosti koje stiče u odnosu na svoje
b l iž
i ž n j e : š t o se
s e v i š e o d n j ih
ih r a z li
l i k u j e , t o ć e i s t o v r e m e n o b i-
i-
 ti opasniji i krhkiji, jer na račun svoje dugovečnosti po
m u ć u j e s p o k o j s t v o d r u g i h l j u d i i u s r e d d r ž a v e s t iičč e s tta a ttu
us
n e p o ž e ljn e o s o b e.
„ N a š a o č e k i v a n j a u p o g l e d u b u d u ć e g s tta a n ja
ja IIjj u d s k e v rr--
s te
t e m o g u s e “ , r e k a o je j e K o n d o r s e 7 , „ s v e s ti ti n a o v e tri v a ž n e
s tv
t v ar
a r i:
i: p o t p u n o o t k lla a n j a n j e n e j e d n a k o s t i m e đ u n a c iijj a m a ,
dalje produbljivanje jednakosti među jedinkama iz istog
n a r o d a ii,, n a p o s l e t k u , u s a v rršš a v an a n jjee č o v e k a . "
N e p r e s t a n o z a o k u p l j e n a o p i s i v a n j e m stva rn ih d r ž a v a ,
istorija, koja svuda i uvek ustanovljuje pre propast nego
o s t v a r iv i v a n j e n a ši
š i h n a d a,
a , n i jej e p o t v r d i lla
a n i je
je d n o o d p o m e -
n u t ih
i h p r e d v i đ a n j a . Z a T a c it i t e n e p o s t o j i id ea lni   R i m .
Odstranjujući iz savršene države iracionalno i nepo-
p r a v l jjii v o , u t o p i ja
j a s e s u p r o t s t a vvll j a i t r a g e d i jjii , p a r o k s i zm
zm u i

7Francuski matematičar, sociolog, ekonomist, enciklopedist i prosveti-

teljj (1 V 4 3 —1 7 9 4 ); teo retič a r n a p retk a Ij
tel Ijud
ud sk og d uh a .

78/

kvintesenciji istorije. U takvoj državi prestao bi svaki su-

k o b ; v o l j e g r a đ a n a b i le l e b i u n j o j o b u z d a n e , s m i re r e n e , i li
l i na
na
neki čudesan način usklađene; među njima bi vladalo sa-
m o j e d i n s t v o , d o k b i s llu u č a j n o s t i l i p r o t i v r e č n o s t b i le le p o t -
p u n o i s k lj l j u č e n e . U t o p i ja
j a j e m e š a v in in a d e t i n j a s t o g r a c io io n a -
l iz
iz m a i p o s v e t o v l je j e n o g a n g e li liz m a .
M i s m o p o t p u n o o g r e z l i u z lu l u . T o n e z n a č i d a su s u s vi
v i na
na -
š i č in
i n o v i rrđđ a v i;
i ; a li
li k a d a n a m s e d o g o d i d a u č i n i m o n ešto   
dobro,  m i z b o g t o g a p a t i m o j e r s m o s p r e č il il i n a š e s p o n t a :
ne porive: ostvarivanje vrline u svakidašnjem životu svodi
s e n a v e ž b a n j e u is is p a š ta
ta n j u , n a u č e n j e k a k o s e t e l o m u č i .
Grešni andeo što se pretvorio u stvoritelja sveta, Satana,
k o j i u p r a vl
v l j a z e m l jjoo m , u s p ra r a v lj
lj a ssee p r e d B o g o m i p o k a z u -
 je
 j e d a s e n a o v o m s v e t u o s e ć a u g o d n i j e n e g o o n , d a j e o v -
d e č a k j a č i o d n j e g a - , o n n e s a m o š to t o n i jjee u z u r p a t o r n e g o
 je
 j e , n a p r o t i v , n a š g o s p o d a r , l e g i t i m n i v l a d a r k o j i b i o d n e o
pobedu nad Svevišnjim kada bi svekoliki svet bio sveden
na čoveka. B ud im o sto ogg a h rar a b r i p a p r i z n a j m o o d k o g a za za -
visimo.
Velike religije nisu se u tom pogledu prevarile: Mara
nudi Budi, Ahriman Zaratustri, a Iskušavatelj Hristu ze-
mlju i vrhovnu vlast nad njom, realnosti koje su u Satani-
n i m r u k a m a . S t o g a ž e l e t i u s p o s t a v i ti t i n o v u v la l a s t — u t o p i ju ju
n a c e l o j Z e m l j i n o j k u g l i i llii s v e t s k o c a r s t v o — z n a č i n a v rrtt a -
t i v o d u n a n j e g o v u v o d e n i c u , s u d e l o v a ti ti u n j e g o v o m p o -
d u h v a t u i p r i v e s t i g a k ra
r a jju
u, jer on više o d svega že li da se
m i z a j e d n o s a n jjii m o s r a m o t im i m o i p o d n j e g o v im
i m u t ic i c a je
je m
o d r e k n e m o s v e t l o s ti
t i i ž a l je
j e n j a zza
a n a ši
š i m n e k a d a š n j im
i m b lla a-
ženstvom.
 Zatvoren već pet hiljada godina, raj je, po rečima sve-
t o g J o v ana n a Z l a t o u s tto o g , b i o p o n o v o o t v o r e n u ttrr en en u t k u ka-
d a j e H r is i s t o s i z d is
i s a o ; o n a j r a z b o j n i k k o j i se s e n i j e r u g a o ra-
z a p e t o m H r iiss ttu u m o g a o je je d a u d e u ra j, p r a ć e n A d a m o m ,
koji se najzad vratio tamo odakle je bio izgnan, i malim
b r o j e m p r a v e d n ik i k a š tot o ssuu ž ivi v o t a ri
r i l i u p o d z e m n o m b o r a vi vi-
š tu
tu u m r l ih i h o č e k u j u ć i ,,,,č a s i s k u p l jjee n j a " .
S v e n a v o d i n a to t o d a v e r u j e m o d a s u v ra r a tta
a n a n jjee m u
o p e t z a b r a v lljj e n a i d a j o š d u g o n e ć e b i ti ti o t v o r e n a . N i k o n e
m o ž e s il i l o m d a u d e u nj n j e gga
a : o n o n e k o l iik k o p o v l a š će
će n i h k o -
 ji
 j i u ž i v a j u u n j e m u , b e z s u m n j e , z a b a r i k a d i r a l i su s e tu , u
s k la
la d u s a s i s t e m o m č i je je su su d i v o t e m o g l i n a z e m l ji ji d a p o -
s m a t r a ju
j u . T aj a j r aj
aj o s t a v lljj a u tit i s a k p r a v o g r a ja ja : n a n j e g a p o -
- m i š llff a m o o n d a k a d ssm m o n a j u tu t u č e n ijiji, u n j e g a b i s m o v o l e -

li cla se utopirao. Iznenadan podsticaj gura nas i zagnju-

r u j e u n jjee g a : ž e l i m o llii d a u j e d n o m t rree n u t k u p o v r a t i m o
o n o š t o s m o o c i a v n o i z g u b i llii i d a s m e s t a i s p r a v i m o g rree š k u
š t o s m o r o đ e n i ? M e t a ffii zi z i č k i ssm m i s a o n o s t a l g iijj e n a j b o l j e ssee
o t k r i v a u t o m e š t o o n a n i je j e u s ta t a n jju
u da se uskiadi sa b ilo
k o j i m t r e n u t k o m : z a t o i t ra ra ž i u t e h u u u d a i j e n o j , p r a d a v -
n o j p r o š l o s t i k o ja j a ssee o d u p i re r e o z n a č a vvaanju pom oću veko-
v a i k a o d a p r e t h o d i p o s tta a ja
j a n j u . B o l jjkka od k oje o na pa ti — 
p o s l e d i c a rar a ssk
k iid
d a d o k o j e g jjee d o š l o n a s a m i m p o č e c i m a
postojanja sveta —ne dopušta joj da zlatno doba projicira
u b u d u ć n o s t ; z lla a t n o d o b a k o j e o n a p r i r o d n o z a m i šl šlja je -
s tet e d r e v n o , p r v o b i tnt n o z lla
a t n o d o b a ; o n a m u s ttrr e m i , n e t o -
l iik
k o d a b i u n j e m u u ž iivv a lla a , k o l iik ko da bi u njega p o ložila

vbrreemm een ak ozjaet os vdes

eas tb iptrre
ue dpsrtoanv alljj ša l.a Opnr aav is erra jv, ra
a j, rzaać ak onj iam pjoačdeiik t auk-
k
 je
 j e . O n o j n o s t a l g i j i i z k o j e p o t i č e z a m i s a o o o v o z e m a l j -
s k o m r a ju ju n e d o s t a j e , s a ass vvii m s u p r o t n o , u p r a v o d i m e n z i jja a
ž a l je
j e n j a : ttu
u j e p o s r e d i p r e o k r e n u t a , iizz v i t o p e r e n a i i z o p a -
čena nostalgija, usmerena prema budućnosti, potpuno
z a o k u p l j e n a , ..n n a p r e t k o m “ , s v e t o v n o m k o p i jo j o m i g rrii m a s a -
m a p r a ć e n o m m e t a m o r fo z o m o n o g p r v o b it n o g r a ajj a . Ta
Ta s e
m e t a m o r f o z a n a p o s l e ttk k u — d a llii j e ttu u b i o u p iitt a n jju u n e k a- a-
ka v z a r a z n i u ti c a j iill i n e ki a u to m a ti z a m ? — o d i g r a l a u s v a a--
k o m o d n a s . H t e l i n e h ttee li li , m i p o l a ž e m o s v e s v o jjee n a d e u
b u d u ć n o s t , p r o g l a š a v a m o jjee l e k o m z a s v e n e v o l je j e i, iizz je
je d -
n a č a v a juj u ć i j e ssa
a i zn
z n e n a d n i m p o j a v lj iv a n j e m potpuno d
l j iv ru-   
gačijeg v r e m e n a u o k v iirr u s a m o g v r e m e n a , v id i d i m o u n jjo oj
n e k a k v o b e s k o n a č n o , p a iip p a k d o v r š e n o t rar a ja
j a n jjee , n e k a k vvu
u
istoriju izva n vrem en a j a contradiction 
,  a o n a p r e d s t a v l ja  
inad jecto i n e r a s k i d i v o j e v e z a n a z a n a d u u d o l a z a k n o -
v o g c a rrss tv
t v a , u p o b e d u u o k v i ri r i m a n a s tta
a ja
ja n jja
a nad on im što
 je
 j e n e r a z r e š i v o . N a š i s n o v i o b o l j e m s v e t u p o č i v a j u n a j e d
 n o j t e o r iijj s k o j n e m o g u ć n o s t i.
i . Š ttaa j e č u d n o u t o m e š t o je je
p o t r e b n o , d a b i s e o n i o p r a v d a l i , p r i b e ć i čvrstitu pa r a -
doksima?
Dok god je hrišćanstvo potpuno zadovoljavalo duho-
v e , u t o p i jaj a n i j e m o g l a d a i h p r iivv u č e ; č iim m je p o č e l o d a i h
razoćarava, ona je stala da pokušava da ih osvoji i da se u
n j im
im a u g n e z d i . O n a s e s v o ojj s k i ttrr u d iill a d a t o p o s t i g n e j o š u
vre m e renesan se, a all i t o ć e jjoo j p o ć i z a ru r u k o m t e k d v a - ve ve k a
kasnije, u doba „razboritih" praznoverica. Tako se rodila
Budućnost, vizija stalne sreće, raja gde je život potpuno
u s m e i e n , a d e l o v a n j e s llu uča ajj a i s k lljj u č e n o , i g d e s e i n a jm jm a -
n j i h i r u k a z u j e k a o j e r e s i li
li iizz a z i v a n j e . O p i s i v a t i tta
a j raj z n a -

80/

sč a
i lm
o ob iz auml ai šz illjjtai nuj e pnoej ke de i indoesat li n n
e edč ii-
e- gž a
av eš tnoe p
av j eo dnne zoaš m
l jjiii vs ol i vj eo . z aI
razum, predstavlja poduhvat koji služi na čast srcu, a dis-
k v a l ifi f iik
k u j e u m [ K a k o je j e jjee d a n P l a tto o n m o g a o d a p r iiss ta ta n e
d a s e u n j e g a u p u s ttii ? O n j e z a č e t n i k — u m a l o d a z a b o r a -
v i m t o d a k a ž e m - s vvii h t iih h zza abluda, koje je Tom as M o r8,
u t e m e l j i v a č   i l u z i jja a m o d e r n o g d o b a , p r i h v a t i o i u č i n i o jo jo š
n e p o d n o š l ji j i v iijj im
i m . ] Z a m i s llii t i n a b rrzz u r uk u k u i b e z d o v o l jjn no
k r i t i č k o g d u h a d r u š t v o g d e s u , u s k la l a d u s j e d n i m z a sstt r a a--
š u j u č im i m s k u p o m p r a v iill a o p o n a š a n j u , n a ššii č i n o v i p o p i s a -
n i i p r o p i s a n i , g d e ssee , iizz I ju ju b a v i p r e m a b l iižž n j e m u k o j o j s e
i d e d o n e p r i s t o jn j n o s t ii,, p o m n o i s p iitt u jju u č a k i n a š e s k r iv iv e n e
m i s lil i — t o z n a č i p r e n e t i s t ii'' a h o t e p a k l a u z l a t n o d o b a , i llii
s tv
t v o r iitt i,
i , u z đ a v o l o v u p o m o ć , d o b r o t v o r n u u s tta anovu. So-
l a rrcc i,
i, U t o p i jjcc i , H a r m o n i jjcc i - o v a g r o z n a i m e n a ž i t e lljj a i d e -
a l n ihi h d r ž a v a s l iičč n a ssu u n j iih h ov oj sud bini, m ori ko ja i nas
o č e k u j e , p o š t o s m o j e ssa a m i p r o g l a s i llii z a id
i d e a l.
l.
Kujuči u zv ez d e preim ućstva ra add a , u t o p i jjee s u s e m o r a l e
s u p r o t st s t a v lljj a ttii o n o m e š tto o s e k a žžee u Posta n ju . Naročito u
t o m p o g le l e d u , o n e ssu u i zzrr a z I j u d s k o g r o d a p o t p u n o u to to n u -
l o g u ra ra d d,, p o n o s n o g š tto o u ž iivv a u p o s l ed ed i c a m a p r v o b i t n o g
greha, među kojima kao najteža i sada ostaje neprestana
z a o k u p l j e n o s t rra a d n i m u č iin n k o m . M i p o n o s n o i r a z m e t lljj iivv o
n o s i m o n a s e b i b e l e g e s o j a š tto o s i ln
l n o c e n i „ z n o j l i c a sv
sv o -
g a “ , š t o g a p r o g l a š a v a z a z n a k u z v i š e n o s t i , š t o ssee s i l n o r a -
d u j e d o k ssee b a ttrr g a i n a p r e ž e ; o t u d a se s e m i šštt o s m o p r o k l e -
l i z g r a ž a m o p r e d L z a b rra a n ik
i k o m k o j i o d b i j a d a d i r in
in č i , i llii d a
s e is is ttii č e u b i l o k o j o j o b l a s ttii . S a m o o n a j č o v e k k o j i ssee s e ć a
s re
r e ć e iz i z p r a d a v n i h v r e m e n a s p o s o b a n j e d a t o o d b i jja a , iz a -
z iv
i v a jju
u ć i ttii m e n a š e p r e k o r e . I a k o s e m e đ u s v o j iim m b l iižž n j i m a
o s e ć a t a k o k a o d a s e n a la l a z i m e đ u t u đ i n c i m a , o n s e n e r az az -
l i k u j e o d n jjii h a ip i p a k n e m o ž e d a m i ssll i i o s e ć a k a o o n i , n a
koju god stranu pogledao, oseća se tako kao da nije ro-
đ e n u o v o m s v e tu t u ; s ve
v e š ttoo u n jjee m u u o č a v a — č a akk i sam o
 posedovanje imena izgleda mu bespravno prisvojeno...
O n d o ž i v lj l j a v a n e u s p e h u s v o jjii m p o d u h v a t iim
m a, jer se u
n jjii h s m e l o u p u š t a n e v e r u j u ć i u n j i h o v u v r e d n o s t : t o su
su
t o b o ž n j i p o d u h v a t i o d k o j i h g a o d v r a ć a sa svimjasna   
p r ede d s tta
a v a o j e d n o m d r u g o m s vvee ttu u . P o š t o je b i o p r o g n a n
iz raja, čoveku je, kao naknada za njega i zato da na to
p r o g o n s t v o v iš
i š e n e b i m i s llii o i z b o g n j e g a p a t iio
o , d a ta
ta s p o -

8Engleski humanist i državnik, rodonačelnik utopijskog socijalizma

( 1 4 7 8 —
 —1
1 5 3 5 ). N a jv a ž n ij e m u j e d e l o p o l i t i č k o - f i l o z o f s k i r o m a n U t o p i j a  
(1516)

81/

sobnost htenja, sposobnost da stremi činu, da u niega s

o d u š e v l jjee n j e m , s p o l e t o m u rra annjj a . M e đ u t imim , k a k
kaav na por
d a u č in in ii,, k o m e p r e d m e t u d a ssee p o s v e t i p o t p u n o b e z v o l j- j-
ni čovek, koji je uton uo u ravnodušn ost, u ne ob ičnu ap pa
a-
t i j u ? N i š ttaa g a n e p o d s t i č e n a t o d a ssee p r e n e i z s v o j e o d s u t -
nosti. Pa lpak, ni on sam ne uspeva da u potpunosti
i z b e g n e p r o k l e t s ttvv o k o j e p o g a đ a s vvee i j u d e : o n s eiscrplju -  
e u ž a l je
 je 
 j je n j u i n na
a n j e g a t ror o š i v iš
i š e e n e r g i j e n e g o š tto
o je mi
i s p o l j a v a m o u ssvv iimm n a ššii m p o d v i z iim m a.

Kad je Hristos tvrdio da se „carstvo božje" ne nalazi ni

na ovo m , ni n naa o n o m s vvee tu tu , n e g o u n a am m a s a m im im a , o n j e
u n a p r e d o s u đ i v a o u t o p i jjss k e k o n s t r u k c iijj e zza
a č ij
i j e ssee t v o r c e
s v a k o „c „ c a r s t v o " n e m i n o v n o n a lla a zzii izv cinn a s i n e m a n ik ik a -
k v e v e z e s n a š i m p r a v i m , , ja “ i llii n a š iim m ind ividu aln im sp pa a-
s e n j e m . T e ssu u k o n s t r u k c i jjee z a c e l o t o l i k o u t ic ic a l e n a n na a šša
a
s h v a ta
ta n jja a da mi oče ku jem o da će nam sa am
m to k kojim se
stvari razvijaju, ili razvoj društva, doneti oslobođenje. Ta-
k o ć e s e n e š t o k a s n i jjee p o j a v i t i i zzrr a z „ s m e r i s t o r i j e “ , č iijj a ć e
popularnost potpuno baciti u zasenak popularnost reči
„ n a p r e d a k " , la l a k o u o d n o s u n a o v u o n n i je je d o n e o n ik ik a
akk vvvv i
novu značenjsku nijansu. Ipak, trebalo je baciti u staro
g v o ž đ e n e jjee d a n p o j a m n e g o jjee d n u o d s u uvv iišš e če
č e s to
to u p o -
t r eb
e b l jja
a v a n i h r e ččii k o j iim m a je on označava ann. U po dru čju ide-
o l o g i j e o b n a v l jja anja se ne b bii l a k o o oss tv
t v a rrii v a lla
a be z po m o ći
sinonima.
M a k o l iik k o r a z llii č it
i t o b i llo o j e z iičč k o r u h o u k o m e s e o n a
pojavljuje, ideja usavršivosti prodrla je u naš način mišlje-
n jja
a : n j u p r ih i h v a t a čča
a k i o n a j k o jjee d o v o d i u p i t a n j e . N i k o n e
ž e l i d a p r i z n a d a s e is i s t o ri
r i j a p r o s t o - n a p r o s t o o d v i ja ja s v o j i m
t o k o m , n e d r ž e ć i s e n e k o g o d r e đ e n o g p r a vvcc a i n e s ttrr eem m e-
ć i n e k o m c iill j u . N a š e ž e l jjee i n a ššee d o k t r iin ne ob zna nju ju da
o n a i m a s v o j c iill j , d daa h r l i p r e m a n j e m u , d a jjee p o t e n c i j a l n o
do njega dosegnula. Što je veći broj za najbližu buduć-
n o s t ve v e z a n i h o b e ć a n j a k o jja a jjee d n a i d e jja a d o n o s i ssa a sob om ,
o n a ć e i m a t i u t o l i k o v iš iš e iizz g l e d a d a ssee n a m e t n e . N e s p o -
 sobni da „carstvo božje“ otkriju u sebi ili, bolje rečeno,
o d v i š e p r o m u ć u r n i d a b i p rrii sts t a llii d
daa tu
t u n a s t o jjee d a g a o t k r ii--
 ju , h r i š ć a n i s u g a p o s t a v i l i u o k v i r e n a s t a j a n j a : i z v i t o p e r i l i
su jedan Hristov nauk kako bi obezbedili njegov uspeh.
Uostalom, Hristos je doprineo održavanju te dvosmisle-
n o s t i:
i: s j e d n e s ttrr a
ann e , o d g o v a r a j u ć i n a p o d m e t a n j a k o j iim ma
su se fariseji služili protiv njega, uzdizao je unutrašnje
carstvo, koje ne zavisi od proticanja vremena, dok je, s

82/

d r u g e s ttrr a n e,
e , s tta
a v lljj a o d o z n a n j a s v o j i m u č e n i c i m a d a će će ,
p o š t o j e d a n s p a s e n j a b l iizz u , o n i i „ s a d a š n j i n a r a š t a j 1' b i t i
svedoci lcraja svega. Shvativši da ljudi pristaju da stradaju
z a n e o s t v a r i v u z a m i s a o , a l i n e i z a iiss t iinn u , n a p r a v i o j e u st
stu -
pak njiho voj slab boo s ttii . D a j e d r u k č i jjee p o s t u p i o , d o v e o b i u
p i ta
t a n j e s v o je
j e d e l o . O n o š tto o j e u n j e g o v o m u č e n jju u bilo
ustupak ili taktika, kod utopista je postulat ili strast.

V e l ik
ik i k o r a k n a p r e d b i o j e u č i n j e n o n o g d a n a k ac a c l a ssu
u
ljudi shvatili da moraju da se uzajamno povežu stvorivši
d r u š t v o k a k o b i j e d n i d r u g e m o g l i b o l jjee d a m u č e . A k o j e
v e r o v a t i u t o p iijj a m a , o n i s u u t o m e s a m o d o p o l a u s p e llii ;
s to
t o g a ssee o n e n u d e d a iim m u tot o m e p o m o g n u , d a iim m pruže
o k v i r p r i k l a d a n z a p o t p u n o s r eećć a n ž i v o t , z a h t e v a j u ć i u iiss ti
ti
m a h o d n ji jih , u n a akk n a d u z a tto o , d a ssee o d r e k n u s v o j e s llo ob o-
d e i li li , a k o j e b u d u z a d r ž a l i, i, d a j e k o r i s t e i s k l j u č i v o z a t o d a
b i o b z n a n j iivv a l i sv s v o jju
u r a d o s t u s r e d ja ja d a k o j e , n a d m e ć u ć i s e
u t o m e , j e d n i d r u g i m a zza a d a jjuu. Tak ka
av se uk azuje sm isao
paklene nežne brige koju one za njih ispoljavaju. Pošto
s ttvv a r i t a k o st s t o jjee , k a k o d a n e z a m i s llii m o o b r n u t u u t o p i j u ,
p o t p u n o o d s t rra a n jjii v a n jjee b e z n a č a jjnno m alog dobra i ogrom -
n o g z l a k o j i ssu u n e r a s k i d iivv o p o v e z a n i s p o s t o j a n j e m s v a k o g
d r u š t v e n o g p o r e t k a , m a k a k a v o n b iio o ? O v a j p l a n j e p r iivv llaa-
č a n,n , a o v o i s k u š e n jjee n e o d o l ji j i v o . N a k o j i n a č iin
n da d a iizz a đ e m o
n a k ra ra j s t a ak k o o g r o m n i m m n o š t v o m a n o m a li lij a ? U t u sv r-
h u b i llo o b i p o t r e b n o n e š tto o šštt o b i s e m o g l o u p o r e d i ttii s a
univerzalnimsreclstvomzara stva ra n  k o j e s u a l h e m i -
je k
čari pokušavali da pronađu, i čija bi se efikasnost proce-
n j iv
i v a llaa n e n a m e t a li l i m a n e g o n a u s tta anovama. D ok ne bu-
d e s m i š lljj e n a f o r m u i a zza a n j eg
e g a , p r iimm e t iim
m o u zgred da se
a l h e m i j a i u t o p iijj a p o d u d a r a jju u u o n o m e š tto o jjee u n j iim m a po-
z i ti
t i v n o : i s tr t r a jjn
n o ttee ž e ć i d a u r a z n o r o d n i m p o d r u č j iim ma
o s t v a r e sl s l i č a n , a k o n e i i s tto o v e ttaa n ssa
an o p otp u n om preo -
b r a ž a v a n j u , p r v a s e h v a tta a u k o š t a c sa o n i m š t o j e n e s v o -
d l j iivv o u p r i r o d i , a d r u g a s a o n i m š tto o j e n e s v o d l jjii v o u iiss to
to -
r ij
ij i.
i. P r e m a t o m e , i s a an
n o e l iik ksiru života i san o ide a lno j
d r ž a v i p o t ič i č u i z iiss t o g d u h o v n o g n e d o s t a ttk k a i iiss ttee n a d e .
 K a o š t o je
j e j e d n o j n a c i jjii p o t r e b n a — z a t o d a b i ssee r a z llii -
kovala od drugih nacija, da bi ih ponižavala ili ugnjetava-
l a , i li
li n a p r o s t o z a t o d a b i s ttee k lla
a j e d iin
n s t v e n u f iz
i z i o n o m i jju
u — 
 ji
 j i e k a b e z u m n a i d e j a k o j a b i j e v o d i l a i n u d i l a j o j c i l j e v e
p o t p u n o n e p r i m e r e n e n j e n iim m s tv tv aarr n
nii m s p o s o b n o s titim a ,
tako se i jedno društvo razvija i potvrđuje samo ako mu

83/

s e s u g e r iišš u i l i u s a d e iid
d e a l i k o j i n iiss u p r i m e r e n i o n o m e š t o
ono jeste. U životu društava utopija igra ulogu koja je u
ž i v o t u n a r o d a d o d e l jjee n a i d e j i p o s lla a n s ttvv a . IId d e o l o g i jjee s u
uzgredan proizvod i takoreći izraz mesijanističkih ili uto-
pijskih vizija.
S a m a p o s e b ii,, i d e o l o g i jja a n i jjee n i d o b r a n i r đ a v a . S v e zza a-
v is
i s i o d t re r e n u t k a u k o m e s e o n a p r ih i h v a tta
a . M u ž e v n o j n a c iijj i ,
n a p rrii m e r , k o m u n i z a m d a j e p o d s t r eek k ; o n j e g u rra a n apred
i p o m a ž e n j e n u e k s p a n z ij iju ; k a d a je , p pa
ak, reč o nestabilnoj
n a c ij i j i , n j e g o v u t iicc a j m o g a o b i b i ti t i m a n j e p o v o l j a n . N i iiss t i -
n i t n i l a ž a n , o n u b r z a v a n e k e p r o c e s e , i R u s i j a n i j e zbog   
n j e g a , n e g o preko  njega stekla svoju današnju snagu. Da
li bi, nametnuvši se u ostalom delu Evrope, odigrao istu
u l o gug u ? D a llii b i u t im im z e m l j a m a p r e d s t a v lljj a o p r e p o r o d a j n o
n a č e lo l o ? B i l o b i n a m d r a g o k a d b iiss m o t o m o g l i d a o če če k u -
 je
 j e m o : u s v a k o m s lu č a ju , n a o v o p i t a n j e m o ž e s e d a t i s a m o
p o s r e d a n , p r o i z v o l jja a n o d g o v o r , n a k o j i n a v o d e n e k e s llii č -
n o s t i iiss t o r i jjss k o g k a rra a k ttee rra
a . R a z m i s llii m o o t o m e k a k a v j e
u t ic
i c a j i z v rršš i llo
o h r iš
i š ć a n s t vvoo u n a j rra a n i jjee m r a z d o b l jju u svo g po -
s ttoo ja
j a n jja a : o n o j e z a d a l o s u d b o n o s n i u d a rra a c a n t iičč k o m d r u -
š ttvv u , p a r a l iiss a l o g a i n a p o s l e t k u d o k r a j č il il o ; z a u z v r a t , p r e d -
stavljalo je pravu blagodat za varvare, čiji su se nagoni
r a z b u k t a li l i u d o d i ru
r u s a n jjii m . O n o n e s a m o š tto o n i jjee p r e p o -
r o d i llo o jjee d a n o r o n u l i s v eett n e g o jjee , n a p rro o ttii v , p r e p o r o d i llo
o
s a m o o n e k o j i s u v eećć b iill i p r e p o r o đ e n i . I sstt o tta a k o k o m u n i-
z a m ć e u n e p o s r e d n o j b u d u ć n o s t i d o n e t i sp a ass ssaam o oni-
m a k o ji j i ssuu v e ć s p a ssee n i;
i; o n n e ć e m o ć i d a p r u ž i n e k u o p i -

lpelšji
j ievvue nu aždiuv o st .a m r tn
t n i ccii m a , a j o š m a n j e ć e m o ć i d a p o v r a t i
P o š t o s m o ž iigg o s a l i s m e š n e sstt r a n e u t o p iijj e , d a p r e đ e m o
s a ccii a n a n j e n a p o z i t iv i v n a s v o jjss t vva
a, pa s o b ziro m na to da se
I j u d i t a k o d o b r o p r iill a g o đ a v a j u ž i v o ttu u u d r u š t v e n o j z a jjee d -
n i c i i b u d u ć i d a jjee d v a u o č a v a j u z l o k o j e jjee o d n j e g a n e o -
d v o j iivv o , p o s t u p a j m o k a o i o n i , p r iigg r llii m o n j i h o v u n e s vvee -
snost.
N i k a d a n e ć e m o iizz re r e ć i d o v o l j n o p o h v a l a u t o p i jja
am a
zbog toga što su žigosale nedela svojine, strahotu koju
o n a o l i č a v a i v e l i k e n e s r e ć e k o j e iizz a z iivv a . U s v o j o j b i t i s o p -
s t v e n i k j e — b i o s i tta a n i llii k r u p a n — u k a l jja
an, iskva ren čo ve k :
n j e g o v a i s k v a rree n o s t o d r a ž a v a ssee i n a n a j m a n j e m p r e d m e -
 t u k o j i o n d o d i r u j e i l i p rrii s v a
ajj a . A k o s e u g r o z i n j e g o v a i m o -
v in
in a , a kko o mu se o onn a o d u z m e , b iićć e p rrii m o r a n d a d o đ e d o
s az
az n aan
n ja
j a d o k o g a o b i č n o g o t o v o n iijj e k a da da r d a d o đ e . D a b i
p o n o v o d o b i o I jju u d s k o o b l iičč j e , o p e t s te t e k a o ,,,, d u ššu
u“ , po-

84/

trebn o je da bu de u propa šćen i d da

a p r iiss tta
a n e n a svs v o jju
u pro-
p a st
s t . R e v o l u c i j a ć e m u u t o m e p o m o ć i . V r a ć a j u ć i g a u n j ee--
g o v u p r v o b i tn t n u n e m a š t iin n u , o n a gga a upropa šćava u sa ad
da a--
š n j o s t i a s p a s a vva a u a p s o l u t n o m s m i s llu u , j e r o s l o b a d a — tu
 je
 j e , r a z u m e s e , r e č o u n u t r a š n j e m o s l o b a đ a n j u — u p r a v o
one na koje se najpre obara, to jest sopstvenike; ona im
d a je dru ga čijeposlove,  v r a ć a ti t i m I j u d i m a n j iih ho vu neka-
d a š n ju ju d i m e n z i jju u i o p e t ih i h u s m e rra ava prem a vrednostim a
koje su izneverili. Čak i pre nego što će raspolagati mo-
g u ć n o š ć u i li li b iitt i u p r i li
li c i d a i m z a d a u d a r a c , o n a o d r ž a v a
u n ji j i m a s p a s o n o s a n s ttrr a h h:: r e m e t i iim m sa ann , p o t h r a n j u j e n j ii--
h o v e m o r e a m o r a p rree d s tta a v lljj a p o č e t a k b u đ e n j a zza anim anja
z a m e tta a f iizz iik
k u . P r e m a t o m e , r e v o llu u c i ja
ja s e p o k a z u j e k o r i s n a
k a o r a z o r n i č i n iill a c ; čča a k i d a jjee k o b n a , j e d n o b i j e u s v iim m
slučajevima uvek iskupljivalo: jedino ona zna kojoj vrsti
s t r a h o v l a d e t r e b a p r i b e ć i d a b i se p r o d r m a o t a ajj s vvee t so so p -
s t ve
v e n i k a , k o j i j e n a j g r o z n i ji j i m o g u ć n i s vvee tt.. S v ak ak i o b l i k p o -
s e d o v a n j a — n e m o j m o s e p la la š iitt i d a t o p o d v u č e m o — v u č e
č o v e k a n a n i ž ee,, u n i žža a v a g a , g o d i č u d o v iišš t u p r i tta ajen om u
d n u d u š e s v a k o g o d n a s . R a s p o l a g a ttii n e č i m , p a m a k a r t o
b i l a s a m o m e t lla a , s m a t ra
r a t i b i l o š ta ta svojim i m e t k o m z n a č i
s u d e l o v a t i u o p š t e m n e d o s t o j n o m p o n a š a n j u . K o l i k i sa -
m o p o n o s o s e ć a t e k a d o tk t k r i jjee t e d a v a m n iišš tta a ne pripada,
k a k v o jjee t o o t k r i ć e ! S m a ttrr a llii s ttee s e b e p o s l e d n j iim m čo ve-
kom , ka ad d e t o , o d j e d n o m , iz i z n e n a đ e n i s v o jjii m s iirr o m a -
š t vo
v o m , k o j e v a m u n e k u rru u k u p o m a ž e d a s a g llee d a t e s ttvv a rrii
u p r a v o m s v eett lu lu , v i z b o g n j e g a v iš i š e n e p a t it
i t e ; n a p r o t iivv , p o -

lni k
o so i te
tkeosl iek n
o j jiim
m
e et oi nž eelki ti es jve
voeštta
asca m
iill i ok d
a
aka abvuddue št ee vsni ir obm
k o laešsnnii ko.n o -
K a d a č o v e k u d o j a d e t r a d i c i o n a l n e v r e d n o s t i , o n s e n ee--
m i n o v n o o p r e d e l j u j e zza a iid d e o l o g iijj u k o j a iih h p o r iičč e . O n a
m n o g o v iš i š e p r iv i v la
la č i I ju d e s v o j o m n e g a t o r s k o m s n a g o m
n e g o s v o j iim m p o z i ttii v n i m f o r m u l a c ij i j a m a . P r i ž eell j k i v a ttii p r e -
v r a t u d r u š t v e n o m p o r e t k u z n a č i p r o l a z i t i k r o z k rrii z u k o j a
 j e u m a n j o j i l i v e ć o j m e r i o b e l e ž e n a k o m u n i s t i č k i m t e m a -
m a O v a t v r d n j a j e ta t a č n a d a n a ss,, k a o š t o j e t o b i lla a juč e i ka o
što t:e to još i sutra biti. Sve se zbiva tako kao da su, od
v r e m e n a r e n e s a n s e p a n a o v a m o , l ju j u d e p r i v la
l a č i li
l i i l i b e r a llii -
z a m i k o m u n i z a m ; p r v i i h j e p r i v lla ačio po vršno , a dru gi du-
b o k o , jjee r o n n e s a m o šštt o n i je j e p r i g o d a n p r o i z v o d , iiss tto o r iijj -
ska slučajnost, nego naprotiv, predstavlja naslednika
utopističkih sistema i uživaoca plodova dugotrajnog po-
 t a j n o g r ad
a d a ; u p o č e t k u j e b i o h i r i l i š iizz m a , d a b i ssee p o t o m
ukazao kao nekakva sudbina ili nekakvo pravoverje. Da-
n a s s a vvee s ttii m o g u d a s e o k u š a v aj
a j u s a m o u d v e m a v rrss tta am a

85/

pobune: u komunističkoj i u antikomunističkoj pobuni.

 Tpa
 T pa k , k a k o b i s m o m o g l i d a n e z a p a z i m o d a a n t i k o m u n i -
z a m p r e d s t a v l jja a g n e v n u , u ž a s o m i s p u n j een nu veru u budu ć-
nost komunizma?
K ad
a d k u c n e ča č a s n e k e i d e o l o g i jej e , ssvv e d o p r i n o s i n j e n o m
u s p e h u , p a i s a m i n j e n i n e p r i jja a t e l ji
j i ; n i p o l e m i k a n i p o l ii--
c ij
i j a n e ć e m o ć i d a z a u s tta a v e n j e n o š iirr e n je j e , n iitt i d a p o m e r e
t re
re n u t a k k ka
a d a ććee s e o n a n a m e ttn n u t ii;; o n a h o ć e i m o ž e d a
s e o s t v a r ii,, o v a p l o t i ; aall i š t o v iišš e u t o m e b u d e u s p e v a l a , to to
će se više izlagati opasnosti da se iscrpe; pošto se bude
u s t o l ič
i č i lla
a , i z g u b i ć e s v o jju
u i d e a l n u s a d r ž iin n u , iiss c r p š ć e s v o j a
b o g a t s tvt v a , d a b i s e n a p o s llee t k u , o b e z v r e đ u j u ć i o b e ć a n j a o
s p a s e n j u k o j im i m a j e r a s p o l a g a l a , i z v r g lla a u b r b l jja a n j e i llii u
bauk.
Dužina veka koji će komunizam doživeti zavisiće od

bbur zdin
in
e er aksopjoo lm
a g ać oe tpiim
o t rzoašlliiiith
m t ia m
s vao,jjeeo nz aćli l ieh en eui zt bope žiijjne .o D
p roiv
ik l agčoit
v la i tdi
s va
va d r u š t v a k o j a g a j o š n iiss u s a m a u p o z n a l a ; u z m i č u ć i n na a
 j e d n o m m e s t u , n a p r e d u j u ć i n a d r u g o m , o v e n č a n v r l i n a -
ma koje nijedna druga ideologija ne poseduje, on će se
r a š ir
ir iitt i p o c e l o j Z e m l j iin n o j k u g li l i , z a m e n j u j u ć i i š č e z l e il ili
oslabele religije i nudeći svuda današnjim masama apso-
l u t k o j i j e d o s t o j a n n j ih i h o v o g n iišš tta a vvii l a .
K a d a s e p o s m a t r a u v l a s ttii to t o j b iitt ii,, o n s e u k a z u j e k a o j e- e-
d i n a r e a l n o s t k o j a se s e jjo o š m o ž e p r iih h v a t iitt ii,, a k o č o v e k jjo oš
i m a m a k a r i n a j m a n j u iill u z i jju u o b u d u ć n o s t ii:: e t o z a š t o s m o
s v i m i , u r a z l ič i č i t o m s t e p e n u , k o m u n i s t i. i . .... A l i,
i, z a r s u d i ttii o
 j
 jee d n o j d o k t r i n i , n e o b a z i r u ć i s e p r i t o m n a a n o m a l i j e k o -
 je
 j e s u s v o j s t v e n e n j e n o m o s t v a r i v a n j u u p r a k s i, n e p r e d s t a -
vlja jalovu spekulaciju? Covek će uvek očekivati dolazak
pravde; da bi ona pobedila, on će se odreći slobode, za
k o j o m ć e p o t o m ž a llii t ii.. B i l o ččee g a d a s e p o d u h v a t i, i, n j e g o -
v a d e l a i n j e g o v e m i s llii iizz l o ž e n i s u o p a s n o s t i d a z a p a d n u u
ć o r s o k a k , k a o d a o v a j p r e d s tta a v lj
lj a n e o n o d o č e g a o n i d o -
v o d e n e g o n j ih i h o v o i s h o d i šštt e , o n o š t o iih h u s llo o v lljj a v a i o b jja
a-
šnjava. Ne postoji nov oblik društva koji bi bio kadar da
s a ču
č u v a p r e d n o s t i n j e g o v o g s tta a r o g o b llii k a : p r i b l i ž n o j e d n a k
z b i r n e d o s t a t a k a s r e ć e ssee u s vvii m t iip p o v i m a d r u š tv tv a . Z b o g
t e p r o k l e t e r a v n o t e ž e , ttee n e o t k l o n j iivv e s ta t a g n a c iijj e , p o d j e d -
n a k o p a t e j e d i n k e i d rru u š tv
t v a . T e o r iijj e su
su t u n e m o ć n e , p o š t o
d o k t r i n e k o j e u d a rra a ju
j u p e č a t s p o l j n o m i z g llee d u i s t o r i je je n i- i-
k a k o n e m o g u d a u t iičč u n a n j e n t e m e lj l j . H r iišš ć a n sks k a e r a vvee -
o m a s e r a z l iik k o v a l a o d h r iišš ć a an n s t vva
a , a n i k o m u n i s ttii č k a e r a
n i je
j e u sstt a n jju
u d a d o č a r a k o m u n i z a m u p r a v o m s m i s llu u r e ččii .
 

86/

Ne postoji događaj koji je sam po sebi hrišćanski, ili ko-

munistički.
A k o j e u t o p i ja j a b i llaa h i p o s tta a z iirr a n a i l u z iijj a , k o m u n i z a m
ć e , i d u ć i j o š d a l jjee , p r e d s t a v lljj a ttii d e k r e t o m p r o p i s a n u , n a a--
m e ttn n u t u i lluu z i jju
u : i z a z o v u p u ć e n s vu v u d a p r i s u t n o m z lulu , o b a .-  
vezni   o p t i m i z a m . N j e g a ć e t e ššk k o p r i h v a t iitt i č o v e k k o j i —
p o š t o jjee i ssk k u s io i o m n o g o š t o št šta i d o ž i v e o m n o g e n e v o l j e —  
ž i v i o b u z e t v r to t o g l a v i c o m i za z a z v a n o m r a z o č a r a n j e m , i k o j i, i,
p o p u t a u tto o rra
a Posta n ja , o s e ć a o d v r a t n o s t p r e m a v e zzii v a n j u
z l a t n o g d o b a z a p o s t aj a j a n j e.
e . O n t o n e č iin n i z a t o š ttoo pr ezire
l j u d e o p s e d n u t e iid d e j o m „ b e s k o n a č n o g n a p r e t k a “ i n j ih ih o -
v e n a p o r e d a o m o g u ć e p o b e d u p r a v d e n a o v o m s vvee tu t u ; al
a li
on, na svoju nesreću, zna da ona predstavlja materijalnu
nemogućnost, veličanstvenu besmislicu, jedini ideal za
k o j i s e ssa a s igi g u r n o š ć u m o ž e t v r d i ttii d a s e n iik k a d a n e ć e o s ttvv a -
r it
it i i p r o t i v k o g a s u u,, k a k o i z g llee d a , p r i r o d a i d r u š t v o u p r e g -
nuli sve svoje zak on e.
O v a m u č n a k o l eb e b a n j a , o v i u n u t rraa š n jjii s u k o b i n iiss u s v o jj--
s ttvv e n i s a m o u s a m l je je n i k u . I m i d r u g i ih i h o s e ć a m o , j a č e i llii
s llaa b ij
i j e : z ar
a r n i s m o d o š l i d o t le l e d a p r i ž e l j k u j e m o u n i š t e n je je
o v o g d r u š t vva a , i a k o u iiss ttii r n naah zn am o kakva nam razočara-
n jaja p r i p r e m a d r u š t v o k o j e ć e g a za z a m e n iitt i ? P o t p u n p r e vvrr a tt,,
p a m a k a r o n b i o i u z a llu a u kojus
u d a n , r e v o l u c i jja en everu -  
 je
 j e onakoka o što vern ikveru je uB oga   — to
to je s v e š t o s e
 jo
 j o š m o ž e o č e k i v a t i u d o b u u k o m e v i š e n i k o n i j e d o v o l j -
no b ezazlen da bi bio pravi revolucionar. O nd a kad se čo-
v ek
e k , o b rv r v a n p o m a m o m i n t eell e k tta a , p r e p u s t i p o m a m i ha h a os
osa ,
o n r e a g u j e k a o k a k av a v b e s o m u č n i k č iijj e ssu u m entalne spo-
s o b n o s t i o s t a l e n e ta t a k n u t ee,, tta
a j llu
udak što se svo jom vred n o-
šću izdiže iznad svog ludila, ili kao kakav bog koji bi uži-
v a o u to t o m e d a u n a sstt u p u l u c i d n o g b e s a p o t p u n o u n iišš ttii i
s v o j e d e l o i s v o j e b ić ić e .
N a š i s n o v i o b u d u ć n o s t i o d s a d a s u n e r a s k i d iivv o v e z a n i
za naše u užž a
ass e.
e . U n a j r a n i jjii m u t o p i j s k i m d e l iim m a nap ada se
s r ede d n j i v e k , k r iitt ik
i k u j e v e l iik k o p o š t o v a n j e k o j e j e o n p o k a z i- i-
vao prema pakiu i njegova sklonost prema vizijama pro-
pasti sveta. Reklo bi se da su tako umirujući sistemi jed-
n o g K a m p a n e le l e iill i j e d n o g M o r a b iill i z a m i ššll jjee n i jjee d i n o z a t o
d a b i o b e z v r e d i l i h a l u c i n a c iijj e j e d n e s v e t e H i l d e g a r d e 9 .
P o m i r e n i s a o n i m u ž a sn s n iim
m , da annas sm o sved oci prod iranja

^ N e m a č k a be
b e n e c li
li kt
k t in
in k a ( 1 0 9 8 - 1 1 7 8 ) . S v o j i m v i z ij
ij a m a i s v o j o m u č e n o -
šću skrenu l a na sebe pažnj u svo j i h savremeni ka; do pi si val a se sa papa-
ma,, carevi ma i dr u gi m i staknu
ma staknu ti m l i čno sti m a. N api sal a već i bro j ras raspra-
pra-
va različite sadržine.
 

87/

a p o k a l ip
i p s e u u t o p iijj u : „ n o v a z e m l ja j a “ k o jju
u nam predskazu-
 ju
 j u s v e v i š e s e u k a z u j e k a o n o v i p a k a o , a li ta j p a k a o m i o č e -
kujemo, pa čak smatramo svojom dužnošću da ubrzamo
njegov dolazak. Ova dva žanra, utopija i apokalipsa, koji
su n a m i z g l e d a l i t a k o r a azz li
l i či
č i ti
ti , s a d a s e u z a j a m n o p r o ž i m a -
 ju , u t i č u j e d a n n a d r u g i , p a t a k o n a s t a j e t r e ć i ž a n r , k o j i j e
i z v a n r e d n o s p o s o b a n d a o d r a ž a v a o n u v rs r s tu
t u s t v a r n o s ti
ti k o -
 ja
 j a n a m p r e t i , a k o j u ć e m o m i , ip a k , p r i h v a t i t i : ta j p r i s t a n a k
b i ć e p o š t e n i l iš
iš e n i lluu z ij
i j a.
a . T o ć e b i ttii n a č i n n a k o j i ć e m o m i
n a s t o j a t i d a s e besprekorno d r ž im im o p r e d n e m i n o v n o š ć u .

 
 88/

Zl&tTlO doba ,  
Zl&tTlO , , I v a o b o g o v i ž iiv v lljj a
ahh u l jjuu d i tta a-
da ne znajući ni za kakvu
b r ig
ig u , d a l e k o o d m u k e i b o -
la. Za starost tužnu ne zna-
đ a h u , n o g e i r u k e i m d o k ra r a ja
ja v e k a n j iih h ov og jedn ak o
s n a ž n e b e ja j a h u , t e u ži ž i v a h u u g o z b a m a z a š ttii ć e n i o d z lla a
svakog. Umirahu onako ko u san što se tone. Sva im
b la
l a g a p rir i p a d a h u . R a v n ic i c a p l o d n a d a v a š e im im s a m a o d
sebe obilje hrane, koje oni po volji svojoj korišća-
h u . ..
. . “ ( H e s i o d 1, R ad ovi i dani) 
O v a j o p i s z la l a t n o g d o b a p o d u d a r a s e sa s a o p i s o m r aj aja u
S v e t o m p i sm s m u . I j e d a n i d r u g i k o n v e n c i o n a l n i su su u n a jv jv e -
ć o j m o g u ć n o j m e r i j e r n e s t va v a r n o s t n e m o ž e b i ti t i d r a m a t ič
ič -
n a.
a . IpI p a k , o n i im i m a juj u i j e d n u d o b r u s ttrr an a n u : o d r e đ u j u s li l ik u
s t a t ič
i č n o g sv s v e ta
t a u k o m e i s to t o v e t n o s t n e p r e s t a n o sa sa m u s e b e
p o s m a t ra r a , u k o m e v la l a d a v e č n a s ad a d a š n jjo
o s t,
t, v r e m e z a j e d -
n i č k o s v iim
m v i z ij i j a m a ra r a j a , v r e m e i z m i š lj lj e n o k a o s u p r o t n o s t
s a m o m p o j m u v r em e m e n a . D a b i s e t o v rree m e z a m i s l il il o i d a
b i m u s e s t r e m i lo l o , t re
r e b a m r z e t i n a s ta t a ja
j a n j e,
e, o s e ć a t i n j e g o v
pritisak i veliku nesreću koju ono donosi i želeti iščupati
s e i z n j e g a p o s va v a k u c e n u . T o j e je j e d i n a ž e l ja
ja k o ju j e k a d r a
da oseti slaba volja, koja žudi za tim da na nekoj drugoj
strani počine i iščezne. Da smo potpuno prihvatili večnu
sadašnjost, istorije ne bi ni bilo ili, u svakom slučaju, ona
n e b i z n a č i l a is i s t o š t o i r e č i ,, , , b r e m e “ i , ,m
,m u k e “ . K a d n a s o n a
s u v i š e p ri
r i t is
i s k a i s la la m a , o b u z i m a n as as n e k a k v a n e o p i s i v a
malodušnost: perspektiva našeg daljeg koprcanja usred
v e k o v a d o b i ja j a rra a z m e r e n e k a k v e m o r e . O n o š t o j e č i n i llo o ž i-
i-

vz ob to gp rtioja
j ag tan p
ima t iumm o i ito
tloi l na
oa
n šks o—da ok bo as m t ad
aod ad ona
nsatsa t čo il ta
tik
iak loi Ppo r is
vtla
laajča
in
dje
a 
 — č e ž n j o m p o d s t a k n u t a s a n j a r e n j a p r e n o s e u b l a ž e n u
o b a m r lo l o s t p r v o g č o v e k a u o n o m n a js j s ta
t a r iijj e m v rt rtu , d o k
s v o j imi m d u h o m d o č a r a v a m o ssee b i s llii k u a n đ e la la i u p i n je m o
s e d a p r o n i k n e m o u n j ih i h o v u t a jjn n u . S t o v iišš e m i s l im i m o o n ji ji -
m a , t o v i š e o n i is i s k rrss a vav a ju
j u i z n a š e p o t iišš t e n o s t i , i t o n e b e z
i z v e s n e k o r i s ti t i z a na n a s : z ar ar n a m o n i n e o m o g u ć a v a j u d a
p r o c e n i m o k o l ik i k o n e p r ip i p a d a m o o v o m s v et e t u , k o l ik i k o n i-
i-
s m o s p o s o b n i d a s e u n je j e g a u k l o p i m o ? M a k o l ik i k o n em em a -
t e r ij
i j a ln
l n i , n e s r v a r n i o n i b i li l i , i p a k su su t o u m a n j o j m e r i o d
n a s k o j i n a n j ih i h m i s li l i m o i k o j i i h p r i z iv iv a m o , o d n a s š t o
s m o s e n k e i li l i l a ž n e k o p i je j e s e n k i, i , s a su
s u š e na n a p u t, t, p o t p u n o
p r e s e č e n i d ah a h . K a o u t v a r e š to t o j e d v a d i štš t ii,, m i s li l i m o n a n j ih ih

i U z H o m e r a n a j s t a ri
ri ji
ji h e l e n s k i p e s n i k ( o k o 7 7 0 . p r e n . e ) .

 
 89/

i p r i z i v a m o i h s a s v iim m s v o j iim
m j a d iimm a . U n j iih h ov oj pr irod i
n e m a n i č e g , ,,ss t rra
a š n o g “ , k a o š t o ssee t o t v rrd d i u jjee d n o j e l e g i -
 ji ; n e , s t r a š n o j e t o d a č o v e k n a p o s l e t k u d o đ e d o t l e d a
m o ž e d a s e s l a ž e j o š s a m o ssa a n jjii m a , iill i t o d a , o n d a k a d m i -
s li
li d a ssuu o n i b e s k r a j n o d a l e k o o d n j eegg a , n a j e d n o m v i d i k kaa-
k o i s k r s a v a ju
ju i z t m i n e u n a š oj k rrvv ii..

II

P r o m e t e j jjee u z e o n a s e b e d a n a m o t k r iijj e „ i z v o r e ž iivv o -

t a “ , k o j e su
su b o g o v i — d a s e j o š jjee d n o m p o z o v e m o n a H e -
sioda — o d na ass ssaa k rrii l i . I a k o s e h v a l iio
o s v o j o m I u c iid
dn ošću,
o n n i jjee b i o s v e sstt a
ann s vvii h n e s r e ć a k o j e n a m j e n a t o v a r i o n a
v r a t . R e č i š t o i h o n i z g o v a r a u E s h i l o v o j 2 t r a g e d i j i Okova-  
ni Prom etej   p o t p u n o ssu u s u p r o tn
t n e r e č iim
m e k o j e s m o u p rraa-
vo pročitali u R adovi imm ai d a nim a -. ,,U s t a r o v r e m e I ju
ju d i
s u v i d e l i , a l i r đ a v o; s llu u š a l i s u , a lili n iiss u s h v a t a l i on o š t o č u -
 ju .. . R a d i l i su , a l i n i k a d a n e r a z m i š l j a j u ć i p r i t o m . “ Č i t a l a c
v i d i k o j im i m t o n o m P r o m e t e j iizz g o v a r a s v o jjee m i š lljj e n j e , p a j e
i z li
l i š n o d a l j e n a v o d i t i n j e g o v e r eečč ii.. K r a t k o r e č e n o , o n j e
prekorevao Ijude zbog toga što su bili utonuli u onu pr-
vobitnu idilu i upravljali se po zakonima svoje prirode,
koju svest još nije bila načela. Probudivši u njima duhov-
n i ž i v o t , o d v o j i v š i iih
h o d t iih h ,,,, iz
iz v o r a “ u k o j i m a ssu u on i do tle
u ž ivi v a li
l i , n e p o k u š a v a jju
u ć i d a p r o n i k n u u n j iih h o v u d u b i n u ili
u njihov smisao, on im nije doneo sreću, nego im je do-
n e o p r o k l e t s t v o i p a t n jjee v e z a n e z a n e u m e r e n o s t s v o js js tv
tv e -
n u t it i t a n i m a . O n i s u sa s a s vvii m l e p o n e s v e s n o ž i v e llii , a o n d a
 je
 j e o n d o š a o d a i m n a m e t n e s v e s t , d a ih p r i m o r a d a j e p r i -
hvate, i ona je prouzrokovala u njima dramu koja se na-
s t a vl
vlja u s v a k o m o d n a ass i k o j a ć e s e o k o n č a t i t e k k a d a b u -
d e d o š a o k rra a j l j u d s k o m r o d u . S p r o t iicc a n j e m v r e m e n a
svest nas sve više zaokuplja, sve više ovladava nama i
o d v a j a n a s o d ž i v o tta a ; m i ž e l iim
m o d a ssee p o n o v o z a n jjee g a č vvrr -
sto uhvatimo, pa pošto nam to ne polazi za rukom, oba-
r a m o s e i n a s v eess t i n a ž iv i v o t , a p o t o m p r o c e n j u j e m o n j ii--
hovo značenje i njihove datosti da bismo se naposletku,
o g o r č e n i , o k o m i llii na
n a ssee b e ssa a m e . T o n i jjee b i o p r e d v i d e o t a
ajj
kobni prijatelj ljudi koga opravdava jedino njegova iluzi-
 ja , t i t a n k o j i j e l j u d e i p r o t i v s v o j e v o l j e n a v e o n a z l o , n e o -
p r e z n a i n e p r o m i š lljj e n a z m i j a . L jju udi s uslu ša li; z a š t o i m j e

2T v o r a c h e le n s k e tr a g e d ije (5 2 5 —4 5 6 . p r e n . e . ).

90/
 l o p o t r e b n o d a razum
b i lo ejti ? O n i h j e n a t o p r i m o r a o , p r e -
d a j u ć i ih
ih ta t a k o p o s t a ja
j a n j u , is
i s t o r ij
i j ii;; d r u g i m r e č im
im a , p r o g -
n a v š i i h i z v e č n e s a d a š n j o s ti ti . N i j e v a ž n o d a l i j e b i o n e d u -
žan ili kriv; zaslužio je kaznu koja ga je snašla.
H v a li
l i s a n j a i b u n c a n ja
ja t o g v a t r e n o g p o b o r n i k a ,,n a u k e “ ,
tog pristalice m odernog u n a j g o r e m s m i s llu u t e r e č ii,, n a g o -
v e š t a v a juj u h v a l is is a n j a i b u n c a n j a m n o g i h d o k t r i n a r a i z p r o -
šlog veka; utehu za tolike nastranosti nalazimo jedino u
n j e g o v i m p a tn t n ja
j a m a . O r a o je j e , u p r a v o o n , sh va tio šta je tu
u p it i t a n j u , p a j e , n a s l u ć u j u ć i k a k va va ć e n a m b i t i b u d u ć n o s t ,
h t e o d a n as a s p o š t e d i n j e n ih i h u ža ž a ssaa . IpI p a k , p r v i p o d s t iicc a j b i o
 je
 j e d a t : l j u d i m a s u s e v e ć b i l a d o p a l a d o v i j a n j a P r o m e t e j a ,
t o g k v a r i te t e lj
l j a k o j i ih i h j e , o b l iki k u j u ć i ih ih p o u g l e d u n a s a m o g
s e b e , n a u č i o d a , k a o o n , k o p a j u p o skriven imstra n a m a   
života i pored toga što su bogovi to bili zabranili. On je
p o d s t r e k a č u s az a z n ava v a n ju
ju i s p o l jjee n e p r e t e r a n e r a d o z n a l o s t i
i počinjenih prestupa, one pogubne radoznalosti koja
nam ne da da se uskladimo sa svetom: zar idealizujući
znanje i čin, on nije u isti mah razorio biće, a zajedno s
n j im
i m i m o g u ć n o s t p o s t o ja j a n j a z ia i a t n o g d o b a ? I a k o n i su su ra v -
n e n j e g o v i m p a tn t n ja
j a m a , p a t n je j e k o j e n am am j e o n n a m e t n u o
trajaće, međutim, duže no njegove. On je izvanredno i...
n a o p a k o o s t v a r io i o s v o j , , p r o g r a m “ u k o m e je j e s v e lo
lo g i č n o i
u s k l a đ e n o k a o u n e m i n o v n o s t i; i ; sv
s v e š t o n am am je p r e p o r u č i -
v a o i n a m e t n u o , o k r e n u l o se s e iz i z r e d a n a j p r e p r o t i v n je je g a , a
z a t im
i m p r o t i v na n a s . L ju j u d i n e m o g u n e k a ž n j e n o d a se se o s l o b o -
d e s v o j e p r v o b i t n e n e s v e s n o s t i; i ; o n i k o j i, i , p o p u t n je
j e g a , d ir ir -
n u u n ju j u , n e m i n o v n o d o ž i v lj l j a v a ju j u n j e g o v u s u d b i n u , bi b i v a-
a-
 ju
 j u p r o ž d i r a n i , i m a j u i s a m i s V o ju s t e n u i s v o g o r l a . A
m r ž n ja j a k o j o m g a d a ru r u ju
j u u t o li l i k o je j e o t r o v n i j a z a t o š t o u 
njemu m r ze
z e se
se b e .

III

P r e la
l a z a k u s r e b r n o d o b a , a p o t o m u b r o n z a n o i, i, n a p o -
sletku, u gvozdeno doba označava naše dalje srozavanje,
naše sve veće udaljavanje od te večne sadašnjosti čiji još
s a m o p r iv i v id
i d z a m i š lj
l j a m o i s k o j o m v iišš e n e m a m g z a je je d n i č -
k u g ra
r a n ic
i c u : o n a p r ip i p a d a je
j e d n o m d r u g o m s ve v e tu
tu , iz iz m ič e
n a m , i m i s m o t o l i k o d r u g a č i ji ji o d n j e d a g o t o v o n e u s p e -
v a m o d a n a s lu l u t im
i m o n je j e n u p r ir
i r o d u . N e m a m o n iki k a kv
kv u m o -

go u
n ać ndoosits tda
daap rje
j eip
i p sa ed adl o
a ?k oI pkaam
k oo .d ad au n
li
li j onja o_
om_ p jet
eet puu ss tta
t iam
ro
r oo vkroerm
e ne

91/
 kada nam ništa ne dočarava njen nekadašnji izgled? Ona
n a m j e z a u v e k o d u z e t a , t e a ko k o jjoo j s e p o n e k a d p r i b l i ž im im o ,
z a t o i m a m o d a z a h v a l iim m o o n i m s ta t a n jjii m a k r a j n jjee z a ssii ć ee--
n o s t i i m l i ta t a v o s t i u k o j im i m a o n a , m e đ u t im i m , p r e d s t a v l jjaa još
s a m o sso o p s t v e n u k a rrii k a tu t u ru
r u , p a r o d i j u n e p r o m e n l ji j i v o g , iz
iz -
n e m o g l o n a sstt a ajj a n jej e k o j e s e o k a m e n i l o u n e k a k v o j v a n v re re -
m e n s k o j š k rt r t o s ttii , z g r č i lo
l o o k o j e d n o g j a l o v o g t re r e n u ttkka,
oko jednog blaga koje ga osiromašuje, sablasno nastaja-
n je
j e , l iš
i š e n o s v e g a a i p a k p o t p u n o i s p u n j e n o , j e r j e i ssp punje-
n o p r a z n iin n o m . O n e o s o b e k o ji j i m a n i jeje b i lloo d a t o d a d o ži-
v e e k s ta t a zzu
u m o g u d a ssa a g le
l e d a ju
ju s v o jjee k o r e n e j e d i n o a k o
p o t p u n o i š č e z n e n j ih i h o v a v iitt a lln
n o s t,
t , a k o i z g u b e s vva a svs v o jja
a
s v o js
js t va
v a , jej e d i n o z a h v a l ju ju j u ć i o n o m o s e ć a j u d a s e s u o č a v a -
 ju s p r a z n i m b e s k r a j e m , s p o t c e n j i v a n i m p o n o r o m , s p r o -
s t o r o m š t o s e u n a j v e ć o j m e r i š iirr i i s m o l e ć i v i m i n iišš ta ta v -
nim trajanjem.
P o s t o j i p r a v a , s t vva a r n a v e č n o s t , k o j a s e n a l a z i s o n e s tr tr a
a--
n e v r e m e n a : a p o s t o j i i d r u g a , n e g a ttii v n a , la la ž n a v e č n o s t ,
št rru
tu o l im
ise
sme on,a la
ldaaz li e iis
ksop roe dd vs rpeam s eennja
se jaa :, uiz
izpvva
raanv op oodnrau vč ej ač nnoasdt l u ežn k oo sj ot ij
nekog spasitelja i koja nas oslobađa svega lišavajući nas
s v e g a . P o š t o s m o s v e t sk s k i n u li
l i s n j e g o v o g p i je je d e s t a l a , iiss ccrr -
p l j u j e m o s e p o s m a t r a j u ć i s v o j v lla a s t iitt i p r i v i d . D a l i j e zza akr-
ž ljl j a o o r g a n k o jjii n a amm j e o m o g u ć a v a o d a o p a ž a m o sam u
osn ovu naše g b bii ć a?
a ? I j e s m o l i z a u v e k s v e d e n i n a s v o j p r ii--
v idid ? K a d a b i s m o p o b r o j a l i sv s v a z lal a o d k o j iih h pate telo i duh,
sva ona opet bi bila sasvim beznačajna u poređenju sa
z l o m k o j e i zzvv ir i r e iz iz n naa ššee n e s p o s o b n o s t i d a s e p r il il a g o d i m o
v e č n o j s a d a ššn n jo j o s ttii , i llii d a o d n j e u k r a d e m o m a k a r s a m o jjee -
d a n n j e n d e l ić i ć k a k o b i s m o u n j e m u u ž iv iv a li
li .
P o š t o s m o s e z a u v e k s u rv r v a llii u n e g a t iivv n u v e č n o s t , u o n o
r a s p r š e n o v r e m e k o j e s e p o t v r đ u j e s a m o u k i d a jju u ć i ssee b e ,
t u s u š ttii n u s v e d e n u n a n iizz r az a z a rar a n ja
ja , m n o š t v o d v o s m i s l e -
n o s t i, i , p u n o ć u č ij i j i j e i z v o r u n iš iš tta
a v il
il u , ž i v iim m o i u m irem o u
s v a k o m n j e n o m t rree n u ttk k u n e zzn n a juju ć i k a d a  o n b i v s tv tv u j e , j e r
uistinu nikada ne bivstvuje. Uprkos njenoj krhkosti, toliko
s m o z a n jju u v e z a n i d a b i n a m , d a b i s m o o d v r a t i li li p o g l e d sa
n jej e , b i l o p o t r e b n o i n e š tto o v iišš e o d p o t p u n o g p r e v rra ata u n na a-
šim navikama: bilo bi potrebno da nam duh bude povre-
đ e n , d a s e u n a š e m ,, ja “ p o j a v i n a p r s llii n a k r o z k o j u b i s m o
m o g l i d a n a z r e m o o n o n e u n iišš ttii v o i d o n jjee g a d o s e g n e m o ,
a t o p r e d s t a v l jja a m i lo l o s t k o j a s e i zl zliv a s a m o n a n e k o l i k o p r o -
kletnika kao nagrada za njihovo pristajanje da sami pro-

p a d n u . I a k o p r i z n a j u d a n is
is u s p o s o b n i z a t o llii k u ž r ttvv u ,

92/
 ostali ljudi, to jest gotovo svi smrtnici, ne odustaju od tra
g a n ja
j a z a jeje d n i m d ru gim v r e m e n o m ; n a p ro r o ti
t i v , o n i z a n ji jim
p o m a m n o t r a ga g a jju
u , a llii z a t o d a b i g a u k i o p i li l i u o v a j s v e tt,, k kaa-
k o t o p r e p o r u č u j e u t op o p i jja
a , k o j a p o k u šša a v a d a iizz m i r i v e č n u
s a d a š n j o s t i i s tto
o r i jju
u , s lla
a sstt i z l a t n o g d o b a i p r o m e t e j s k e t ee--
ž n j e , il
i l i — d a s e p o s l u ž i m o b i b llii j sk sk o m t e r m i n o l o g i j o m — d a
p o n o v o s ttvv o r i r a j p o m o č u s rree d s ta ta v a s t e č e n iih h z a h v a l jju
ujući
p r v o b i tn
t n o m g rree h u , o m o g u ć a v a ju j u ć i ta
ta k o n o v o m A d a m u d a
u p o z n a p r e im i m u ć s t v a u k o jjii m a j e u ž i v a o s tta a ri
r i A d a m . N i je j e li'
t o p o k u š a j p r e i n a č a v a n j a S ve ve ta ?

IV

I d e j a n a k o j u j e V i k o 3 d o š a o d a z a m i s li li „ iid
d e a l n u i st
s t o r ii--
 ju
 j u “ i u g l a v n i m p o t e z i m a p r i k a ž e n j e n „ v e č n i k r u ž n i t o k “ ,
p o n o v o o t k r iv i v a m o , p r im
i m e n j e n u n a d r u š tv t v o , u u t o p i js
js k i m
s iiss ttee m i m a k o j im
i m a j e s v o j s ttvv e n o t o d a ž e l e j e d n o m z as a s va
v a gg--
da da reše „društveno pitanje". Otuda proizlazi njiliova
n e p r e sts t a n a z a o k u p l j e n o s t onimkon ačnim i n j i h o v o n e -
s t r p l j e n j e d a š toto p r e , u n e p o s r e d n o j b u d u ć n o s t i , u s p o s t a -
v e r aja j , n e k a k v o s t a t ič ič n o t rra a ja
j a n jjee , p o t p u n o z a u s t a v l je je n o
M o g u ć n o , p l a g ij i j a t v e č n e s a d a šn š n jo
j o s ttii . „ A k o s a t o l i k o m s i-
g u r n o š ć u p r e d s k a z u j e m “ , k a ž e F u r jjee , ,,,, d a ć e s v e o p š t a h ar ar-
m o n i jja a b i t i u s p o s t a v lj l j e n a u v r l o b l iiss k o j b u d u ć n o s t i , t o č i -
n i m z a t o š to t o ssu
u dve go d ine d ov oljne da bi se organ izovala
f a la
la n s t er
e r s k a d r ž a v a . .... “ O v o j e p r i z n a n j e n a i v n o d a n a i v n i -
 je
 j e n e m o ž e b i t i , a l i i p a k i z r a ž a v a j e d n u b i t n u č i n j e n i c u . D a
l i b i s m o s e u p u s t i li li i u n a jjm m anji po du hv at da u dnu du še
n i s m o u v e r e n i d a a p s o l u t za z a v is
i s i o d n as as , o d n a ši š ih i d e j a i
naših dela, i da smo u stanju da u dosta kratkom roku
o b e z b e d i m o n ji jih o v u p o b e d u ? O n a j k o s e u p o t p u n o s t i
p o i s ttoo v e ć u j e sas a n e č iim m p o n a š a ssee t a k o k a o d a o č e k u j e d o -
l a z a k „ s v e o p š t e h a r m o n i je j e " i l i k a o d a v e r u j e d a j e d a o p r- r-
vi podsticaj za njeno uspostavljanje. Delati znači ukotviti
se u bliskoj budućnosti, koja je tako bliska da zbog toga
p o s t a j e g o t o v o o p i p l jjii v a , z n a č i o s e ćća a t i ssee k a o n j e n s a stst a vv--
ni deo. Stvari ne stoje tako kada su u pitanju Ijudi koje
p r o g o n i d e m o n n a vi v i k e o d la la g an
a n jjaa . O n i s ta t a ln
ln o p o d s e ć a j u
s e b e n a E p i k t e t o v u 4 m i sa s a o d a jjee „ J o ošš k o r i s n i jeje o d u s t a t i o d

^lta lija
lija n sk i ist
istoriča
oriča r, estet
estetiča
iča rr,, filo lo g i filo z o f (1 6 6 8 —1 7 4 4 ), o sn iva č p si
si--
hologije kulture i filozofije istorije kao naućne cliscipline.

4 H e l e n s k i s t o ič
i č a r ( o k o 5 0 — o k o 1 3 0)
0 ).

93/

o n o g a š t o j e k o r iiss n o o d l o ž i t i “ , i a k o n j i h o v a s n a
ažž n a s k llo
o-
no st k ka
a o d l a g a n j u n e p o t iči č e , k a o š tto o j e t o b i o s lluuča ajj k o d
 t o g st s t o iičč a r a , iizz r a z m a t r a n jja
a m oralne prirod e, n eg o pro iz
l a zzii iz
i z n e k a k v o g g o t o v o m e t o d i č k o g u žžaasa
avv a n jja
a i gađ enja
k o j e j e o d v e č u k o r e n j e n o d a s e n e b i u k a z iivv a llo o k a o n eek
ka-
kva disciplina ili nekakav porok. Ako su oni ukinuli ono

šntaoš nj ej ic
i cbui l o
i spu rt erra
a iš nojji
ni cou šktao o-ćpe obdit
ijtei dpno as kl eo, na ekno a ssu
sut aondjjiibv a
e ,c iul ič in
id
da
nai --
l i s u t o z a t o š t o i m j e lla a k š e d a u m a š ttii ž i v e u v r e m e n u k o -
 je
 j e ć e d o ć i p o s l e d e s e t h i l j a d a g o d i n a n e g o d a s e p r e d a j u
u ž i v a n j u u d a t o m i l i u p r e d s t o j e ć e m t re re n u t k u . O n i s u u,, z a a--
c e l o , g o d i n a m a vvii š e m i s llii l i n na a vrem e p o sebi ne go na
o b j e k t iivv n o v r e m e , v iišš e n na a o n o š tto o jjee n e o d r e đ e n o n e g o n a
ono što je delotvorno, više na kraj postojanja sveta nego
na kraj dana. Pošto za njih ne postoje izuzetni trenuci u
trajanju, ili izuzetna mesta u prostoru, oni idu iz klonulo-
s ti
ti u k l o n u l o s t , a k a d a iim m j e s a m o t o k r e tta anje n ap red on e-
m o g u ć e n o , z a u s t a vvll j a ju j u s ee,, g llee d a j u n a s v e sstt ra r a n e , p a ž l jjii v o
osmatraju vidokrug, ali on je iščezao... Tada ih spopada,
ne vrtoglavica nego iznenadni strah, strah koji je toliko
s n a ž a n d a ih ih p o t p u n o s p u tta a vva
a i n e d o p u š t a im d a p o b e g -
nu. To su iz društva isključeni pojedinci, prognanici, ljudi
š to
t o ž iivv e i z vav a n v rree m e n a , o d v o j e n i o d r iitt m a k o jjii n e o d o l j iivv o
n o s i s v e t iin n u , ž r t v e o s l a b e l e i l u c i d n e v o l j e , k o j a s e b o r i ssa a-
m a sa sa s o b o m i n e p r e s t a n o s lu š a .s e b esa m u . Hteti, u pu-
n o m z n a č e n j u t e rree č ii,, zzn n a č i n e o b r a ć a t i p a ž n ju n a s v o j e
htenje, znači odbaciti razmišljanje o volji kao pojavi. Čo-
v e k o d a k c i jjee n e i s p iitt u j e n i s v o j e p o r i v e , n i s v o j e p o b u d e ,
a još manje ispituje svoje reflekse: on im se pokorava ne
r a z m i š lj
l j a j u ć i o n j iim
m a i n e o m e t a j u ć i iih h. N jega ne zan im a
čin sam po sebi, nego ga zanima njegova svrha, namera
koja se u njemu krije; isto tako, njegovu pažnju privlačiće
onon ci štaje voljausm eren a , a n e n j e n m e h a n i zza am . N o-
s e ć i s e ssa a s v e t o m , o n n a s t o jjii d a u n j e m u o t k r i je je o n o š t o j e
definitivno, ili se nada da će to definitivno uvesti u njega,
o d m a h i l i k r o z d v e g o d i n e . .... D a ttii g la la ssa
a od sebe znači do-
pustiti da nas zaseni bilo koji oblik savršenstva: čak i kre-
t a n j e k a o t a k v o s a d rržž i p r iim m e s u u t o p i jjss k o g . I s a m o d i s a n j e
p r e d s t a v l j a l o b i zzaa na ass m u č e n j e d a ssee n e s e ć a m o r a jja a iill i d a
ne n as luću jem o ra ajj , k o j i j e n a j vvii ššii c iill j — k o g a , m e đ u t i m , n ii--
s m o n i s v e s n i — n a š iih h ž e l j a , n e i s k a z a n a s u š ttii n a n a š e g p a m -
ćenja i našeg iščekivanja. Nesposobni da ga otkriju u naj-
d u b l j e m s lo l o j u s v o j e p r i rroo d e , a i s tto o tta ako i od ve ć užu rbani
d a b i i z n jjee g a m o g l i d a g a i z vvu u k u , lljj u d i m o d e r n i h v r e m e -

94/

na projiciraće ga u budućnost, pa scoga u zaglavlju sensi-

m o n i s t i č k o g li li s tta
a ,,
,, L e P r o d u c t e u r " ( , ,P
, P r o i z v o đ a č “ ) o b j a v lljj i-
i-
v a n a k r ili l a ti
t i c a : „ Z l a t n o d o b a , z a k o j e je j e s l e p a t r a d i c iijj a ssm
ma-
t ra
r a la
l a d a j e p o s t o j a l o u p r o š l o s t i , n a l a zzii s e p r e d n a m a “ ,
p r e d s t a v l j a s a ž e ttii i z rra a z ssvv iih
h n j ih
i h o v i h i lulu z i jja
a. S toga je, p o
 eshatologiji koja je proizašla, ne iz nespokojstva nego iz
o d u š e v l j e n j a i e u f o r ij i j e , iizz s u m n j iivv e i g o t o v o n e z d r a v e ž u d -
n j e za z a s r e ć o m , v a ž n o d a se s e u b r z a n j e g o v d o lla a z a k . R e v o llu
u-
c i o n a r m i s li l i d a ć e p r e v r a t k o j i p r i p r e m a b i t i p o s l e d n j i; i ; s vvii
m i m i s li l i m o i st
s t o k ad a d a j e r eč e č o o n o m č im i m e s e b a v im i m o : ono   
 posled n je  p r e d s t a v ljl j a flflk s n u i d e j u ž i v o g č o v e k a . B a t r g a m o
se zato što nam, kako verujemo, po pravu pripada da
o k o n č a m o i s to t o r ij
ij u , d a j e p r i v e d e m o k ra r a ju
j u , z a t o š tto
o nam se
ona ukazuje kao naše područje, kao, uostalom, i „istina,
k o j a je j e n a jz
j z a d o d b a c i l a ssvv o ju j u u z d r ž a n o s t d a b i n a m s e o t- t-
k ri
r i l a . Z a b l u d a ć e b i t i u s u d d r u g i h I ju ju d i ; j e d i n o s m o m i , zza a-
celo, sve razumeli. Ko ne pokuša da nadmaši najpre svo-
 j e b l i ž n j e , a p o t o m i B o g a , k o n e ž e l i d a p o p r a v i o n o š t o
 j e o n s t v o r i o , d a o t k l o n i n j e g o v e n e d o s t a t k e , k o n e s m a -

tt ora
r a čdi na i j se t d
o guaž ašnt odjae tmo updoakru, ši lai , z taatjo sšet oč ojve eskl aobdi ćr i —
č es v—obj ei l so odpa-
s t v e n e s u d b i n e . P r o m e t e j je j e h t e o d a n a d m a š i Z e v sa sa ; p r e -
t v o r iv
i v š i s e n a b r zu zu r u k kuu u d e m i ju ju r g e , m i, p a k k,, h o ć e m o d a
n a d m a š i m o B o g a , d a g a p o n i z iim m o s t vo v o r iv
i v š i r a j k o j i ć e b it it i
l e p š i o d o n o g n j e g o v o g , d a p o t p u n o o d s t rra a n i m o o n o š to to
s e n e d a p o p r a v i t ii,, d a s v eett — d a s e p o s l u ž i m o j e d n i m P rru u-
d o n o v i m 5 i z r a z o m — „ o s l o b o d i m o z llee k o b i “ . P o s v o j o j o p -
š t o j z a m i s li l i , u t o p i ja
j a p r e d s t a v ljl j a k o s m o g o n i js js k i s a ann nara -  
zini istorije.

 V 

R aj
a j n e ć e b iti t i s t v o r e n n a o v o m s ve v e tu
t u d o k g o d l ju ju d i b bu
u-
du nosili žig Greha; prema tome, treba ih iščupati iz nje-
govih kandži, osloboditi ih njega. Sistemi koji su se posve-
tili ostvarivanju tog zadatka imaju neka svojstva u većoj ili
manjoj meri prikrivenog pelagijanizma. Poznato je da je,
p o r ič
i č u ć i p o s l e d i c e p r v o b i tn
t n o g g r eeh
h a , P e l a g i je
j e 6 ( k o j i jjee b i o
Kelt i naivan čovek) poricao da Adamovo teško ogrešenje

^ F r an
a n c u s k i t e o r e t i č a r r a d n i č k o g p o k r e t a , ffii l o z o f * e t iičč a r i e k o n o m i s t
(1809-1865).
6Crkveni pisac i filozof (oko 360 —oko 429), jedan od najžešćih protiv-
n iik
k a s v e t o g A v g u s t iinn a i n j e g o v o g u č e n jja
a o p r e d e s t in in a c i ji
ji .

95/

0 b o ž j u z a b rara n u m o ž e m a u k o j o j m e r i d a p o g a đ a n j e g o v e
p o t o m k e . N a š p r a o t a c j e , p o t o m t u m a č een n jju
u , d o ž i v e o č iiss to
to
l i č n u d r a m u , z a s llu
užio d da
a p a d n e u n e m i l o s t k o j o m j e ssa am o
on bio pogođen, ne doživevši ni u najmanjoj meri zado-
voljstvo da nam ostavi u nasleđe svoje mane i svoje nesre-
ć e.
e . P o š t o s m o s e ssvv i r o d i llii k a o d o b r a i s l o b o d n a b i ć a , u n a a--
m a n e m a n i t ra ra g a o d n e k a k v e p r v o b i t n e i ssk k v a r een
n o s t ii..
  je
 j e u  Tčeešnkjeo- ,s et umj eo žue pz iatma ni sj ul i t jiepr el esmuetno iptiijjse kioug j ekda n
r aok tneerias,t ik n oi tjia-
se pokazala plodotvorna zbog samih svojih preterivanja,
z b o g v e o m a p e r s p e k t i v n iih h b e s m i s llii c a k o j e j e ssa a d ržr ž a lla
a. To
n e z n a č i d a ssu u s e ttvv o r c i u t o p i jja a n jom e n ep os red n o nada ah h-
n j iv
i v a llii ; a llii s e n e r n o ž e o s p o r a v a t i č i n j e n i c a d a u m o d e r n o j
m i s lil i p o s t o j i , n e p r i jja
a t e l jjss k i n a s t r o jjee n a p r e m a a v g u s t iin nizm u
1 j a n s e n i z m u , č i tta a v a jjee d n a p e l a g i ja j a n s k a s t rru uja — ob oža va-
n j e n a p r e t k a i r e v o l u c i o n a r n e i d e o l o g i jjee p r e d s tta a v lljj a ^ e o n o
d o č e g a ć e o n a n a p o s l e ttk k u d o v e s t i — č i ji j i p r e d s t a v n i c i ssm ma-
t ra
ra ju
j u d a s m o s v i m i m a s a potencijalnih i z a b r a n i k a , o s l o -
b o d e n i h b r e m e n a p r v o b i t n o g g rree h a a,, p o d l o ž n i h o b llii k o v a -
n ju
ju k o l iik k o s e t o s a m o m o ž e p o ž e llee t ii,, p r e d o d r e đ e n i h z a
oOnvoe nš7t oo bj ee ć d
a vo b
arn o ,a ms p u
o s sovbonm i h mz aa nsi ffe
veas ttu
s a sv iis
u rsšte
teenms tkv ao .j i Rćće
oe bbe iit
rtti
pogodan da stvori „novi d u h i n o v u volju u  u s v e k o l i k o
l j u d s k o m r o d u , i d a tta a k o n a n e o d v o j iivv o n u ž a n n a č i n n na a-
v e d e s v a k o g č o v e k a d a p o s t a n e d o s l e d a n i r a c iio onalan, da
zdravo sudi i valjano se vlada“.
Pelagije polazi, kao i njegovi daleki učenici, od naju-
p o r n i jjee o p t im
i m i s ttii č k o g v iđi đ e n j a n aša š e p r i r o d e . M e đ u t im im , n nii -
k a k o n i j e d o k a z a n o d a j e v o l j a dobra;  i 2r v e s n o j e č a k d a
uopšte nije dobra, kako ova nova, tako i ona stara. Spon-
tano su dobri jedino Ijudi čija je volja zakržljala; ostali
m o r a j u d a s e p o t r u d e d a b i b i llii d o b r i , i t o i m p o l a z i z a r u -
k o m s a m o z a h v a lljj u j u ć i n a p o r i m a z b o g k o jjii h p o s t a jju u j e tkt k i.
i.
P o š t o jjee z l o n e o d v o j iivv o o d č iin n a , iizz t o g a p r o i z l a z i d a s e n a
a--
š a d e l a n e m i n o v n o u s m e rra a vvaa ju
j u protiv n e k o g a i l i n e č e g a ;
u k r a j n j e m s lu l u č a jju
u , o n a s e u s m e r a v a jju u p r o t i v n a s s a m ih ,
a li
l i m i o b i č n o n e š t o hoćem o   — p o d v l a č i m o t o — s a m o n a ra
 —p ra--
č u n d r u g i h l jju u d i . M i n e s a m o d a n i s m o u m a n j o j iill i v e ć o j
m e r i iizz a b r a n i c i n e g o s m o , n a p r o ttii v , u m a n j o j i llii v e ć o j m e -
r i p r o k i e t n i c i . Ž e l i t e llii d a iizz g r a d i t e d r u š t v o u k o m e l jju u di
v iišš e n e ć e j e d n i d r u g i m a š k o d it it i?
i? A k o t o ž e l i ttee , u v e d i te
te u
n j e g a s a m o I jju u d e v e o m a s lla a b e v o lljj e .

 J E n g le s k i t e o r e t i č a r ( 1 7 7 1 —1 8 5 8 ), je d a n o d z n a č a jn i h u t o p is t a .

96/

U k r a tk
t k o , m o ž e m o d a b ir ir a m o s a m o iz m e đ u b o l e s n e v o -
l je
j e i o p a k e v o l je
j e ; o n a p r v a j e i z v a n r e d n a , z a t o š t o j o j j e zaza -
dat udarac, zato što je paralisana, nedelotvorna; ova dru-
g a jej e š t et
e t n a , p a je j e p r e m a t o m e s t a ln l n o u a k c ijij i , p r o ž e t a
 je
 j e d n i m d i n a m i č k i m n a č e l o m : t o j e u p r a v o v o l j a k o j a o d r -
žava grozničavost nastajanja i prouzrokuje događaje. Liši-
t e č o v e k a n je j e a k o p o l a ž e t e n a d e u z la l a t n o d o b a ! T o b i b i llo o
isto kao i lišiti ga njegovog bića, čija se sva tajna sastoji u
t o j s k l o n o s t i ka
k a č in
i n j e n jju
u z la
l a d r u g i m l juju d im a b e z k o j e g a
 n e m o ž e m o z a m i s li li t i.
i. U p o r n o o d b a c u j u ć i i s v oj o j u s re
r e ću
ću i
sreću drugih ljudi, on deluje tako kao da priželjkuje za-
snivanje idealnog društva; a kada bi ono bilo stvarno iz-
g r a đ e n o , g u š i o b i se s e u n j e m u , p o š t o s u lo l o š e s t ra
r a n e z a si
sić e -
n o s t i n e u p o r e d i v o m u č n i je j e o d I o š ih ih s trtr a n a b e d e . O n v o l i
n a p e t o s t, t , n e p r e s t a n o la l a g a n o k r ete t a n je
je n a p r e d : k a č e m u b i
o n d a iš i š a o u sa s a v r š e n o m d rru u š tv
tv u ? N e s p o s o b a n d a ž i v i u
večnoj sadašnjosti, on povrh toga strahuje od njene jed-
n o l iičč n o s t i,i, o p a s n o s t i k o j u d o n o s i raj u o b a s v o j a v i d a : i u
t e o l o š k o m i u u t o p i js j s k o m v id i d u . Z a r i s to
t o r ij
i j a n i je
je , u k r a j n j o j
l i n i ji
j i , p l o d n a š e g s tr tr a h a o d d o s a d e , t o g s tr t r ah
ah a z b o g k o g a
ć e m o u v e k u p o r n o n a l az a z it
i t i z a d o v o l js
js t v o u z a n i m ljiv o s t i
v e l ik
i k e n e v o l j e i o n o m e š t o j e u n j o j n o v o , i p r e t p o s t a v lj lj a -
ti bilo kakvu nesreću stagniranju? Neprestana zaokuplje-
n o s t n o v i m j e s te t e u z r o k k o ji ji p o t p u n o o n e m o g u ć a v a n a š e
s p a s e n jej e . I d e m o p r e m a p ak a k lul u u o n o j m e r i u k o j o j ses e udu d a-
a-
l ju
j u j e m o o d v e g e t a t i v n o g ž iv i v o t a , či
čija b i p a s i v n o s t t r e b a l o
d a p r e d s t a v lj l j a k lj l j u č s v eg
e g a , p o s l e d n j i o d g o v o r n a s vav a n ašaš a
pitanja; odvratnost koju ona izaziva u nama stvorila je od
nas onu hordu civilizovanih Ijudi, sveznajućih čudovišta
koja ne znaju ono što je bitno. Lagano se lediti, samo di-
s a ti
ti i n iš i š tta
a v išiš e , d o s t o j a n s t v e n o p o d n o s i t i n e p r a v d u š t o
p o s t o j im
i m o , t ra r a ž it
i t i n e k u s re r e d ini n u i z m e đ u l e š i n e i g o l o g d i-i-
s aon ja
d jtao g—ap d r eovsiešgel i.
is. mNoi šitatsak vna
naars,
se, nzia ic p
e lroe,v inš ee ćzea spoopmt ai rni iti
t id sa
saa bdi soms ao-
d o m . D a b is i s m o b i li l i m a n je j e o d b o j n i p r e m a n j o j, j, t re re b a l o b i
d a,
a , z a h v a lj l j u j u ć i n e k o j p o m o ć i sa s a n e b a, a, d o ž i v i m o p u n o ć u
b e z d o g a đ a j a , u p o z n a m o sl s l a s t n e p r o m e n l jjii v o g tr t r en
en u t k a ,
n a s l a đ i v a n j e u is i s t o v e t n o m . AJ AJi t ak a k v a m i llo os t tolik o je p ro-
tivna našoj prirodi da smo presrećni što se na nas ne izli-
v a . P r ik i k o v a n i z a r a z n o l ik i k o s t , m i iz i z n j e c r p e m o o n a j s ta t a lln
n i,
i,
n a š imi m n a g o n i m a t o l i k o n e o p h o d n i z b i r ra r a z o č a ra r a n jaj a i su -
k o b a . O s l o b o đ e n i b ri r i g a i s v e ga g a š to t o s p u ta t a v a,
a , b i li l i b isis m o
p r e p u š t e n i s eb e b i sas a m i m a , z b o g v r t o g l a v i c e k o j a b i na n a s t ad ad a
spopala postali bismo hiljadu puta gori nego što smo sa-

97/

da, kada nas sputavaju razne brige i okovi. Ovaj vid našeg
s r o za
z a v a n j a p r o m a k a o j e a n a rh r h is
i s ti
t i m a , p o s l e d n j im im p e l a g i -
 ja
 j a n c i m a , k o j i su o d s v o j i h p r e t h o d n i k a i p a k b i l i b o l j i z a t o
š t o su
su , o b o ž a v a j u ć i s l o b o d u , o d b a c i li l i s v e d r ž a v e , p o č e v ssa a
o n i m „ id i d e a l n i m " , i z a m e n i llii ih
ih n o v o m v r s tto o m h im i m e rra
a , ve
ve -
ličanstvenijih i neverovatnijih od onih starih. Ako su se
o n i p o b u n i li l i p r o t i v d r ž a v e , i a k o su s u z a t ra
r a ž iill i d a o n a b u d e
ukinuta, učinili su to zato što su u njoj videli prepreku
sb lra
roab; omd enđoumt i mi s,p do rlljjžaavvaan jju
ju
e nvao sl je
je jta
tea,lla
aku
opjja
ar aj ev ou zsavt oo j oš jt oo sje
j en oo n
v ia dl oo --
š a , i k a d b i d r ž a v a n e s t a la la , o n a b i b e z i k a k v iih h o gra n ičen ja
 u ž i v a l a u z l u . Pa i pa k, z a mi s a o a n a r h i s ta da s e u n i š ti s v a -
ka vlast i danas predstavlja jednu od najlepših zamisli na
ko j u s u l j u di i ka da do š l i . Š to s e , pa k, ti č e n j i h ko j i s u h te -
li d a j e o s tv t v a re
r e , n e m o ž e m o d a u d o v o l jn j n o j m e r i i z rra azim o
s v o j e ž a l je j e n j e z b o g t o g a š tto o j e n j i h o v s o j p o t p u n o i š č e zza ao.
M o ž d a s u o n i m o r a l i d a iš iš č e z n u i z v e k a k a k a v j e o v a j u k o -
m e ž iivv i m o , k o m e s e t o l ik ik o ž u r i d a o p o v r g n e n j i h o v e t e o orr i-
i-
 je
 j e i n j i h o v a p r e d v i đ a n j a . O n i su p r e d s k a z i v a l i d o l a z a k e r e
i n d i v iidd u e , a i n d i v i d u a s e b l i ž i s v o m e k r a jju u ; i š č e z a v a n j e d r-r-
žave, a ova nikada nije bila jača i nikada nije više smetala
l ju
ju d i m a ; d o b a j e d n a k o s t i, i , d o k jej e , u m e s t o n jjee g a , n a s t u p i lo lo
doba terora. Sve se neprestano srozava. Kad atentate što
s e d a n a s v r š e u p o r e d i m o s n j ih i h o v i m a te t e n tta
a ttii m a , v i d i m o
da je čak i tu opao kvalitet: u pozadini atentata koje vrlo
r e t k o n e k o j o š p r i s tta a j e d a i zzvv r ššii n e d o s t a jjee o n a j a p s o l u t šštt o
 je
 j e i s k u p l j i v a o n j i h o v e a t e n t a t e , k o j e su o n i u v e k t a k o b r i-
žljivo i tako majstorski izvršavali! Danas niko ne nastoji da
b a c a juj u ć i b o m b e d o p r in i n e s e u s p o s ta t a v lljj a n jju
u „sveop šte ha arr -
m o n i je j e " , n a j v a ž n i je
j e fi
f i k c ij
i j e o d k o j e m i v iš i š e n i šštt a n e o č e k u -
 je
 j e m o . . . Š ta b i s m o , u o s t a l o m , m o g l i o d n j e d a o č e k u j e m o
n a s a m o m k ra r a ju
ju g v o z d e n o g d o b a d o k o g a s m o d o ššll i ? N a
n j e m u p r e o v la l a đ u j e j e d n o o s e ć a n je j e — r a zo z o č a rraa n o s tt,, s k u
up p

n
daa š ih
ivhe rnuajterm
u loiih
h us ndoovba .r eA sat kra
r ao n veiš
i šra
rea za
znaera
rm
a najja
m
a , o t oč a k
jjee npi otsa lj e iiz
dzilcaaz
o k o l n o s t i d a s m o , p r e s t av a v š i d a b u d e m o a n a r h iiss ti t i , s h v a ttii l i
d a j e o n o p r e k o p o t r e b n o i b e s k o ri ris n o .

VI

Patnja u početku računa na dolazak zlatnog doba na

o v o m s v e tu
t u , t r a žžii o s l o n a c ii,, u n e k u r u k u , u k o t v l j u j e s e u
njemu-, ali što se više pogoršava, to se više od njega uda-

98/

Ijava da bi se naposletku vezala samo za sebe samu. Ona

k o j a j e n e k a d a b i la l a p o m o ć n i c a u t o p i js
j s k i h s isi s te
t e m a , s a d a se
se
okreće protiv njih, uočava u njima nešto što krajnje opa-
sno ugrožava njene sopstvene užase, čiju je draž upravo
o t k r i l a . K r o z u s t a j u n a k a Za b elešk i izpodzem lja8   ona će
g o v o r i tit i u p r i lo
lo g h a o
oss u , p o b u n i ć e ssee p r o t i v ra r a zu
zu m a , o n o g
, , d va
v a p u t a d v a j e s u č e t i r i ",
" , p r o t i v „k
„k r i s t a l n o g d v o r c a “ , k o -
p i j e F a l a n s te
te r e .
O naj ko je d o sp eo d o pak kll a , d o i ssp p l a n irir a n e n e s r e ć e , ■
p o n o v o ć e o t k r it i t i n j iih
h o v u u ž asa s n u s iim m e tr
t r ij
i j u u id i d e a l n o j d r-
r-
ž a v i,
i, s rree ć i z a s ve v e lj l j u d e , k o j e s e g n u š a s va v a k o k o jjee m n o g o
p r o p a t io
i o : D o s t o je j e v s k i j e is
i s p o l jjii o n e p o m i r lj lji v u o d b o j n o s t
p r e m a n jo j o jj.. K a k o ssu u g o d i n e p r o i a z i ie
i e , o n s e s v e v iišš e o d r e -
 divao nasuprot furjeističkim idejama čiji je pobornik bio
u s v o j o j m l a d o s t i; i ; p o š t o n i je j e m o g a o d a o p r o s t i s eb e b i t o š tto o
i h j e b i o p r i h v a t io i o , s v o j g n e v je j e z b o g t o g a i s k a l io i o n a ju j u n a-
a-
c i m a s v o j ihi h d e l a , n a d l ju j u d s k i m k a r iik k a t u r a m a . .... v l a s ttii ti t i h p r- r-
vobitnih iluzija. Slikajući te junake, izražavao je gnušanje
nad svojim nekadašnjim zabludama, ustupcima koje je
b i o u č i n i o u t o p i ji j i , č i je
j e m u m n o g e t e m e iip p a k n e ć e d a t i m i- i-
r a : z a r o n d a k a d V e l i k i I n k v i z i t o r 9 d e l i lj l j u d s k i r o d n a sr s r e ć-
ć-
n o s t a d o i i zm z m u č e n u , v id i d o v i t u m a n j iin nu ko ja preu zim a na
s e b e s tat a r a n je
j e o n j e g o v o j s u d b i n i, i , iill i k a d a P e ta ta r V e r h o v e n -
s k i 10
10 ž e i i d a p r o g l a s i S t a v r o g i n a 10 10 z a d u h o v n o g v o đ u b u -
d u ć e d r ž a v e , z a p a p u k o j i ć e b i ti t i r e v o l u c i o n a r i a te t e is
i s t,t, z a r
D o s t o j e v s k i t a d a n e u z i m a k a o u z o r , ,,ss v e š te t e n s t v o “ k o j e su
S e n - S i m o n o v i 11 11 u č e n i c i s ta t a v lj
l j a li
li iziz n a d , ,,p p r o i z v o d a č a “ , ili
A n f a n t e n o v u 12 12 n a m e r u d a s a m o g S e n - S i m o n a p r o g l a s i zza a
p a p u n o v e v e r e? e ? O n u p o r e d u j e k a t o li l i ccii za
z a m s a „s „ s o c iijj a l i-
i-
z m o m “ i č a k i h i zj zje d n a č a v a , d r ž e ć i s e n a č i n a p r o s u đ i v a n j a
k o j i im
im a n e k a s v o jjss tv t v a m e t o d a i i z v e s n e c r t e d e li l i r iijj u m a ,
š t o p r e d s t a v l ja
j a u n a j v e ć o j m e r i s llo o v e n s k u m e š a v in in u . U o d -
n o s u n a Z a p a d , u R u s ij ij i s e s v e p o d i ž e z a s t e p e n v iš iš e : s k e p -
ticizam u njoj postaje nihilizam, hipoteza dogma, a ideja

i k oe n
m đua .t im
iŠ
mi ,g aolnje
j e vu‘ 3nnji
j ieh iuz gnoovsai rsatr
t rvaiiššst
s et ve
v ebnuodsatl akšotjin
iu
n anne e n
g ao l aKzaiim
b eo;
m
u knjizi Francuza koji je Dostojevskom poslužio kao uzor

KNovelar koju je Dostojevski objavio 1864. gođine.

9 L i k i z ro m an a B r a ć a K a r a m a z oovvi  
10J u naci ro m an a  Z l i d t t s i .
11 F rancu ski fi l o z o f i so ci j al ni re fo rm ato r L i t op i s t ( 17 60 —1825)
12F rancu ski so ci j al ni teo reti čar ( 1796—1864) , j edan o đ o sni vača sensi -
m o n i s t ič
ič k e š k o llee .
,;iJ u nak i z ro m ana  Z l i d t i s i .

99/

p r i s t v a r a n j u t o g l i k a . ,yi v i š e n e m a t e o p s e s i j a , j e d i n o i h
 j o š m i i m a m o “ — č i n i n a m s e d a R u s i g o v o r e z a p a d n j a c i m a
k r o z u sstt a j u n a k a D o s t o jjee v s k o g , o p s e d n u t o g č o v e k a u p rra a-
v o m s m i sl s l u r e č ii,, k o j i s ee,, k a o i s vvii n j e g o v i jju unaci, sav b io
p r e d a o j e d n o m sn u u,, s n u o zl zla t n o m d o b u , b e z k o g a , k a ak
ko
n as
a s u v e rraa v a , „ n a r o d i n e ž e l e d a ž iivv e i n e m o g u č a k n i d a
u m r u “ . O n n e o č e k u j e d a ć e se se o n o o s t v a r it i t i u i s tto
o r iijj i,
i, n e -
g o , n a p r o tit i v , s ttrr a h u je
j e o d n j e g o v o g d o l a ssk k a , a llii z b o g t o g a ,
i p a k , n e p r e l a z i u tta a b o r „ re
r e a k c i je
je " , j e r „ n a p r e d a k " n e n a a--
p a d a u im i m e p o r e t k a , n e g o u iim m e h iirr a,a, p r a v a n naa h iirr . D a li li
ć e , p o š t o j e o d b a c i o b u d u ć i r a j , sa čuva ti   o n a j d r u g i , n e -
g d a š n j i , p r a d a v n i ? O n ć e g a u z e t i k a o te t e m u s n a k o j i ć e ssa a-
njati na jpre Stav rogin, p o tom V ersilov1 144, i n a p o s l e t k u
„s m e š n i č o v e k “ 1<5.
, ,U d r e z d e n s k o m m u z e jju u p o s t o jjii ssll i k a K l o d a L o r e n a
 k o ja
j a ssee u k a t a all o g u v o d i p o d i m e n o m A k id .iG a la teja [...]
 Tu
 T u s l i k u v i d e o s a m u s n u , a li n e k a o s l i k u , v e ć k a o s t v a r n i
predeo. Bio je to, baš kao i na njoj, kutak grčkog arhipe-
laga, i bio sam se, kako je izgledalo, vratio tri hiljade go-
dina u prošlost. Video sam plave i nežne talase, ostrva i
stene, cvetne obale; u daljini se ukazivala čarobna pano-
r a m a i z k o j e j e d o l a z i o z o v s u n c a n a z a lla a s k u [ .. . . ..]] T u j e b ii--
la kolevka ljudskog roda [...] Ljudi su se budili i tonuli u
san srećni i nevini; šume su se orile od njihovih veselih
p e s a m a , a v iš i š a k n j ihi h o v e o b i ln l n e s n a g e p r e l iv
i v a o s e u IIjj u b a v
i pro stod u šn u ra ad d o s t.
t . O s e ć a o s am a m g a n a z iri r u ć i u i s ti ti m a h
bezgraničnu budućnost koja ih očekuje a koju oni nisu
čak ni naslućivali, i srce mi je podrhtavalo od radosti dok
s a m o t o m e m i s li l i o " (Zl liid u si').
I V e r s i l o v ć e u s n i t i i s ttii s a n k a o i S t a v r o g i n , a l i s t o m
r a z li
l i k o m š tto o će se sunce n na a za
z a la
la ssk
ku njemu od jedn om
ukazati, ne više kao sunce s početka, nego kao sunce sa
k ra
r a ja
j a b i v s t v o v a n j a „ l ju j u d s k o g r o d a u E v r o p i “ . K a o š t o v iid di-
m o, u M ladiću s e ta ta s li li k a m a l o z a t a m n j u j e , a p o t p u n o ć e
s e z a t a m n e t i u „ S n u s m e š n o g č o v e k a " . Z l a t n o d o b a i n je je -
g o v i k l iš iš e i p r e d s t a v l jej e n i su su u n je j e m u p o m n i je j e i s a v i š e žža a-
r a n e g o u d v a p r e t h o d n a s na n a , k a o d a j e ttuu reč o viziji Klo-
da Lorena koju bi komentarisao neki sarmatski Hesiod.
N a l a z i m o s e n a Z e m l ji j i , ,,,,u v r e m e k a d a o n a j o š n i j e b il il a
o s k r n a v l jeje n a p r v o b i t n i m g r e h o m “ . L j u d i s u n a n jjo oj živeli
,,u n e k a k v o m I j u b a v lljj u i s p u n j e n o m s v e o p š t e m i u z a jja am -
n o m z a n o s u " , i m a li l i s u d e c u a llii p r i t o m n is is u z n a l i z a g r o -

l4 J u n a
akk i z r o m a n a  M l a d i č .
i’ Juna akk n o v e l e „ Sa
S a n s m e š n o g č o v eek
k a ""..

100/

zote sladostrašća i rađanja, lutali su po šumama pevajući

h i m n e i, n e p r e s t a n o o b u z e t i u s h i ć e n j e m , n iiss u z n a llii z a lljj u -
b o m o r u , gn g n e v,v , b o le
l e s ttii , iitt d . S vvii o v i e le le m e n t i n a v e d e n o g
o p i s a d o s t a s u k o n v e n c i o n a l n i . N a n a ššu u s r e ću ć u , n j ih
ih o v a
s r e ća
ć a , k o j a je j e i z g l e d a l a v e ć iitt a , p o k a z a ć e s e k r h k a k a d a b u -
d e s t a vlv l j e n a n a p r o b u : „ s m e š n i č o v e k “ s t ig i g a o j e k o d n j iih h i
s v e i h i z o p a č i o . S a p o j a v o m z la la , k llii š e i i šč
š č e z a v a j u , a ssll i k a
d o b i j a u ž iv i v o s t i.
i . — „ K a o k a k vva a z a r a z n a b o l e s t , k a o a t o m k u- u-
g e k o j i j e k a d a r d a za z a r a z i č i tta a v o j e d n o c a r s tv tv o , t a k o s a m i
 j
 jaa s v o j i m p r i s u s t v o m z a r a z i o tu č a r o b n u z e m l j u k o j a n i j e
z n a l a za
z a g r e h d o k s e ja ja u n j o j n iiss a amm p o j a v i o . N j e n i ž i t e l ji ji
naučili su da lažu, zavoleli su laž i osetili njenu lepotu.
M o ž d a j e ssvv e to t o p o č e l o n a v r l o b e z a z l e n n a ččii n , s a m o za za -
b a v e r a d i, i, i z k o k e t e r i jej e , k a o n e k a k v a š a l jjii va v a iigg ra
ra , a m o ž d a
 j
 jee d o i s t a p o č e l o o d k a k v o g a t o m a , a l i taj ta j a t o m l a ž i p r o d r o
i m j e u sr s r ca
c a i u č i n i o i m s e d o s t o j a n n j i h o v e l ju ju b a v i . M a l o
z a t im
i m p o j a v i lo l o s e ssll a d o s tr t r a ššćć e , iz
i z n j e g a jjee p o n i k l a I j u b o m o -
 ra , a iz o v e — ok rut n os t ... Ah , n e z n am , n e s e ć am s e k ad a
ra,
s e t o d o g o d i lo l o , a li
li u s k o r o , v r l o m a l o v r e m e n a p o s l e t o g a a,,
k r v j e p r v i p u t b i la la p r o l i v e n a : o n i ssu u s e z a č u d i l ii,, u ž a s n u l i i
stali da se udaljavaju jedni od drugih, da se razilaze. Stvo-
reni su neki savezi, ali sada su oni bili upereni protiv dru-
gih. Začuli su se prekori i pokude. Ljudi su otkrili stid i
p r o g l a s i l i g a za z a v r llii n u . M e đ u n ji j i m a s e r o d i l o o s e ć a n j e č a sstt i
k o j e j e p o d i g l o s v o j u zza a s ta
ta v u i z n a d s v a k o g s a v eezz a . S tta a li
li s u
d a z lo l o s t a v l ja
ja j u ž i v o t i n j e , i ž i v o t i n j e su s u p o b e g l e o d n j ih ih u ššu u-
m e i p o s t a l e im i m n e p r i jjaa t e lljj i.
i. P o č e l o j e d o b a b o r b i u k o r is is t
težnji za podvajanjem, za izdvajanjem iz društva, u prilog
l i ččn
n o s t i , r a z li
l i k o v a n j a iizz m e đ u o n o g a š to t o j e m o j e i o n o g a š to to
 j e t v o j e . P o j a v i l i su s e r a z n i j e z i c i . L j u d i s u o t k r i l i t u g u i z a -
v o l e l i j e , sstt al
a l i d a č e z n u z a p a t n j o m i r e k l i d a s e is is t in
in a o t k r i -
v a sa s a m o p o m o ć u n jjee . I t a d da a ses e na
n a u k a p o j a v i l a m e đ u n jjii m a .
Postavši zli, počeli su da govore o bratstvu i čovečnosti i
s h v at ili s u t e id e je . P os t av š i p re s t up n ic i, iz mis lili s u p rav d u
i n a m e t n u l i s e b i č iitt a v e z b o r n i k e z a k o n a k a k o b i je j e s ač
a č u vvaa-

lui ;s taa npoovtioli

l img i lsjo
ju
o t, i ndu
a . bSi eoć ba li
lei zsbue d
sseei li
l ji o p
š osšatmo voa m
n ju
e t tniih
h
o oz n
a ko og n
a i kš a
t o,
s u b ili iz g ub ili, p a č ak n is u h t e li d a v e rt iju d a s u n e k ad a b i-
l i n e v i n i i s r e ćn ć n i . N i su
s u p r o p u š t a l i d a is i s m e v a jju
u m og u ćn os t
p o s t o ja j a n j a tete n e g d a š n j e s r e ććee k o j u su s u n a z iv
iv a li
li o b m a n o m "
( v id
id i „S a n s m e š n o g č o v e k a “ ) .
M e đ u t iim m , p o s t o j i i n e š t o g o r e : o n i će ć e u s k o r o o t k r iitt i d a
 j e s v e s t o ž i v o t u i z n a d ž i v o t a i d a j e p o z n a v a n j e „ z a k o n a
sreće“ iznad sreće. Od tog trenutka bili su izgubljeni; zar
o d v a j a j u ć i i h o d n jjii h s a amm i h d e m o n s k i m d e l o m n a u k e i su-

101/

novraćujući ih iz večne sadašnjosti u istoriju, „smešni čo-

v e k “ n i jjee n a n j ih ih o v u š tet e ttu
u p o n o v o p o č i n i o g r e š k e i lu d o -
s ti
ti š t o i h jjee P r o m e t e j u č i n iio o?
P o š t o j e iz i z v r š io
i o s v o j e n e d e l o , o b u z e t g r i ž o m s av
a v es
e s ti
ti , o n
počinje da nagovara ljude da krenu u borbu za ponovno
osvajanje tog čarobnog sveta koji je sam upravo razorio.
O n s e u n jju u u p u š tta a, aall i a e v e r u j e s t v a rn
rn o u n j e n u s p e h , a
isto tako ni pisac, kako se barem nama čini: odbacivši for-
m u l e u v e z i ssa a B u d u ć n o š ć u , o n s e o k r e ć e s v o j o j o m i lj lj e n o j
o p s e s i j i,
i, b l a ž e n s ttvv u i z p r a d a v n iih
h vrem ena, sam o zato da b i

u
š toen
ečni oz bkor gh koonsot gtao gš tsovveej etta
ao it knrjieog,opvouk fuašnatćaez m
d aa guobrliačžni opsot ssl
. lPe od tii--i-
i--
c e s v o g o t k rrii ć a , da d a p o n o v o u d a h n e ž i v o t s v o jjii m i l u z iijj a m a ,
da spase, m akar kao ideju, svoj na jdraži sa ann. O n zna, ba ašš
k a o š t o i m i t o z n a m o , d a u t o m e n e ć e u s p e t i, i, i j e d v a će će -
m o i z v i t o p e r i tit i n j e g o v u m i s a o tv tv r d e ć i d a o n n a p o s l e t k u z a a--
k l ju
j u č u j e d a jjee postoja n jera ja .d vostru kon em oguće.
Uostalom, zar nije simptomatično to što se Dostojev-
ski, da bi opisao idilični predeo iz tri verzije tog sna, po-
 s l u ž i o s l ik
ik o m K l o d a L o r e n a , 1
16
6 č iijj e j e o t u ž n o č a r o b n e p r e
dele voieo baš kao i Niče? (Kakvu nedokučivu tajnu
po dra zu m eva ta akk o i zn
z n e n a đ u j u ć a o s o b itit a n a k l o n o s t ! ) A i i
o d t re r e n u t k a u k o m e t rree b a d a p r e đ e n a o p i s iivv a n j e p r o p a -
d
paand j ai pte
t eo m
p revtonbj ii tšnteo sih
ihre
r e oć n
ee,, iszraezdiv
ivi n
a ,e Du oks ot oj oj ej vse
ssek zzb
i bviivva
šae čnoiiššvteak n
o ev
p r e u z im
im a n i o d k o g a , n e g o s v e c r p e i z s e b e s a m o g , a o d -
bacuje svaku tuđu sugestiju; on čak prestaje da izmišlja i
s a n j a r i , n e g o vidi   o n o o č e m u p i š e . I t a k o s e n a p o s l e t k u
o n p o n o v o n a la l a zzii u ssvv o m e le l e m e n t u , u s re r e d iišš tu
tu g v o z d e r i o g
d o b a , r a d i k o g a j e b i o n a p a d a o „ k ri r i s ta
t a lnl n i d v o r a c “ i ž r ttvv o -
vao raj.

V II

P o š t o n a s j e p iiss a c č iijj e je
j e m i š lj
lje n j e o o v o m p r e d m e t u
t a k o m e r o d a v n o , o b a v e s t i o o k r hk h k o sts t i n e g d a š n j e g zzll a t n o g
d o b a i o n iišš tta a v n o st
s t i b u d u ć e g z lla
a t n o g d o b a , iizz t o g a ć e m o
m o r a t i d a izi z v u č e m o z a k lljj u č k e k o j i s e n a m e ć u i n e ć e m o vvii -
š e m o ć i d a s e u l ju j u l jk
j k u j e m o H e s i o d o v i m i P r o m e t e jjee v iim m
b u n c a n j im
i m a , a j o š m a n j e n j i h o v o m s in i n t e z o m k o j u s u u tto o-
p i j e p o k u š a l e d a o s tv t v a r e . B e z o b z i r a n a t o d a l i s e z a m i š lljj a

l6Francuski slikar slikar i ba kro reza c (16 00 —1682 ), jeda n od na jizrazitijih ide-
a listi
lističk
čk i n a strojcn ih p ejza žista u evrop sk om slslik
ik a
arst
rstvu.
vu.

102/

k a o s v e o p š t a il i l i d e l im
im i č n a , h a r m o n i jja
a n i k a d a n i jjee p o s t o j a -
l a , n i t i č e i k a d a p o s t o j a t i . Š t o s e , p a k , p r a v d e t ičič e , d a b i č o -
v e k p o v e r o v a o d a je j e o n a m o g u ć n a , d a bi b i j e s a m o z a m i s li lio ,
t r e b a l o b i d a p o s e d u j e n e o b i č a n d a r z a p r e v i đ a n j e č in in j e-
e-
nica, da na neuobičajen način bude povlašćen, da bude
p r e d m e t b o ž a n sk s k e m i l o s ti
t i o s n a ž e n e d a v o l jo
jo m m ilo š ć u ,
d a r a ču č u n a , u z to to , i s n a p o r o m n e b a i p a k l a d a s e p o k a ž u
p l e m e n i tit i , n a p o r o m z a k o j i j e , p r a vvo o govo reći, veo m a ma-
lo verovatno da bi bio učinjen kako na jednoj tako i na
d r u g o j s tr t r an
a n i.
i. M i , p o r e č i m a K a r l a B a r t a 1 177, n e b i s m o , , m o -

gul id dnau sdauč šuev anmeo bči as km on i btirli

l iu n kguu ržni vi odt an ej es nBaogge pur as ve ebdi akna"d a—  
s iig
Međutim, postoje Ijudi koji i dalje žive iako ne dozvolja-
vaju tu izvesnost, i iako je čak nikada nisu doživeli. U če-
m u s e k r ij i j e n j ih
i h o v a t aj
a j n a i z a h v a l jju ujuć i kom čudu su on i,
znajući ono što znaju, još živi?
Ma koliko nemilosrdna bila naša odbacivanja, mi ne
r a z a ra
r a m o u p o t p u n o s t i o n o z a č iim m e č e z n e m o : n aš aš i s n o v i
nadživljavaju naša buđenja i naše analize. Uzalud presta-
 j e m o d a v e r u j e m o u s t v a r n o p o s t o j a n j e r a j a n a o d r e đ e -
n o m m e s tu t u , i li
l i u r a z n e n j e g o v e s llii k e , o n i p a k o b i ta t a v a u n a- a-
 m a k a o v r h u n s k a d a t o s t,
t , kaQ d im
i m e n z iijj a n a še
š e g p r v o b i tn
tn o g
,, j a “ ; s a d a u o v o m e t r e b a d a ga
ga o t k r i j e m o . K a d a n a m t o
p o đ e z a r u k o m , d o ž i v lj l j a v a m o b l a ž e n s ttvv o k o j e t e o l o z i n naa-
z iv
i v a j u s u š t a s ttvv e n iim m ; a li li tat a d a s e n e s u o č a v a m o ssa a B og om ,
n e g o s v e č n o m s a d aš a š n jojo š ću
ću , o t e t o m o d p o s t o j a n j a i s a m e
v e č n o s t i.
i . .... Z a r j e o n d a i s to t o r i ja
ja va
v a ž n a ! O n a n i jej e o b i ta
t a v a l iš
iš t e
b ić
ić aa,, n e g o p r e d s ta t a v lj
l j a o n o u č e m u n j e g a n e m a , n e g a c iijj u
s v a k e st s t v ara r i,
i, ra
r a s k iidd ž i v o g sa sa s o b o m s a m i m ; p o š t o n i s m o
sazdani od one tvari od koje je ona sazdana, mrsko nam
 j
 jee d a u z t o d o p r i n o s i m o n j e n i m g r č e n j i m a . O n a m o ž e ,
a k o j o j j e t o v o lj l j a , d a na n a s s m o ž d i , a llii ć e p o g o d i t i s a m o n a ašš
s p o l j a š n j i v i d i o n o š t o j e u n a m a p r l j a v o , t e osta tk e vre-  
m e n a  k o j e u v e k v u č e m o za z a s o b o m , s iim m bole neuspeha,
znakove neoslobođenosti.
L e k za
z a b o l jk j k e o d k o j iih h p a t im i m o t r e b a d a n a s t o j im im o o t -
k r it
i t i u s eeb b i,
i, u v a n v r e m e n s k o j o s n o v i n a š e p r i r o d e . K a d b i
nerealnost takve osnove bila pokazana, dokazana, bili bi-
s m o n e p o v r a t n o i z g u b l jjee n i . K o j e bi bi d o k a z i v a n j e i k o j i b i
d o k a z m o g l ii,, m e đ u t im i m , d a p r e v a gn g n u n a d d u b o k o m , st stra -
s t v e n o m u b e đ e n o š ć u d a d e o n a s s a m ih i h iizz m i £ e o g r a n i č e -
n o m t r a jja a n ju ju , n a d p r o v a l o m o n i h t re r e n u ta
t a k a u k o j imim a B o g

, 7 S v aj
a j ca
ca rrss k i t e o l o g i f i l o z o f ( 1 8 6 6 - 1 9 6 8 ) , j e d a n o d n a j iiss t a
akk n u t iijj ih
ih p r e d -
stavnika dijalektičke teologije.

10 3 /

predstavlja isto što i svetlost što se iznenada ukazuje na

granicama našeg vidokruga i znači blaženstvo koje nas
projicira u nas same, veliko, izvan svemira doživljeno uz-
buđenje? Ne postoje više ni prošlost, ni budućnost; veko-
vi iščezavaju, materija se povlači, tama potpuno raspršu-
 j
 jee ; s m r t i z g l e d a s m e š n a , a s m e š a n i z g l e d a i s a m ž i v o t . A t o
d u b o k o u z b u đ e n j e b i l o - b i d o v o l jnjn o , č a k i k a d b i s m o g a
s a m o j e d n o m d o ž i v e li l i , da
da n a
ass iz
i z m i r i s n a ši
š im s r a m o t a m a i
n a š im
im n e v o i j a m a , z a k o j e o n o , b e z s u m n j e , p r e d s t a v l ja
j a n a-
a-
k n a d u . Č i n i n a m s e da d a j e svek olik o v r e m e d o š l o d a n a s ,
pre nego što iščezne, poslednji put obiđe... Posle toga
u z a l u d n o j e v ra r a ć a ti
t i s e p r e m a s t a ro r o m r aj a j u , il
i l i h r li
li t i p r e m a
b u d u ć e m r a ju ju : p r v i je j e n e d o s t iž
i ž a n , a d r u g i n e o s t va v a r lj
l j iv
iv . Z a
a--
uzvrat, važno je čežnju ili očekivanje zatvoriti u naš unu-
t ra
r a š n ji
j i s ve
v e t — j e r o n i n e m i n o v n o b iv i v a ju
ju u s k r a ć e n i o n d a
kad se okrenu spoljašnjem svetu —i nagnati ih da otkriju,
i li
li d a s t v o r e u n a m a s rree ć u zza a k o j o m u p r v o m s lu lu č a ju j u ž a li
li -
m o , d o k je j e u d r u g o m s llu u č aj
a j u o č e k u j e m o . R aj a j n e p o s t o j i, i,
o s i m u n a j d u b l je j e m k u tk tk u n a š e g b ić ić a i t a k o r e ć i u o n o m
, , j a “ n a š e g , , j a “ ; a llii d a b i s m o g a t u o t k r i l i , u z t o j e n e o p -
h o d n o i d a s m o r a z m i ssll iill i o s vi v i m r a je
j e v iim
m a , o n i m i šč š č e z l im
im
i o n i m m o g u ć n i m , d a s m o ih i h v o l e l i i m r z e li li n e s p r e t n o ,
o n a k o k a k o z a n e ssee n jja a c i v o l e i m r zzee , a d a s m o ih ih p o t o m
p o m n o p r o u č i li l i i o d b a c i li
l i s a r a zo z o č a rra
a n jju
u s v o js
j s tv
t v e n im
im p o -
z n a v a n j e m s tv
t v ar
a r i.
i.
D a l i ć e č it
i t al
a l a c r e ć i d a j e d n u u tv t v ar
ar u z a m e n j u j e m o d r u -
g o m , d a m i t o v i o z l a tn t n o m d o b u z a c e l o v r e d e k o l ik i k o i v eč
eč -
n a s a d a š n j o s t n a k o j u p o m i š lj l j a m o i da d a o n o p r v o b i t n o ,,ja “ ,
t e m e l j n a š i h n a d a , d o č a r a v a s li l i k u p r a z n i n e i u k r a j n j o j li li -
niji na nju se svodi? Neka je tako! Ali zar praznina koja
pruža osećaj punoće ne sadrži više realnosti nego što je
c e l o k u p n a i s to
t o r ij
ij a p o s e d u j e ?
 

Sddržcij 

O d v a t ip
i p a d r u š tv
t v a — P i s m o d a l e k o m p r iijj a te
t e lljj u /7

R u s i ja
ja i v ir
ir u s s l o b o d e '23

 T i r a n i k a o u č i t e l j i /37

O d i s e ja
j a z lo
lo p a m ć e n j a /53

M e h a n i z a m u t o p i jjee /72

Zlatno dob a / 88
88