24 
56, nr 1/2010
Bartosz GAPIŃSKI
POLITECHNIKA POZNAŃSKA, INSTY TU T TECHNOLOG II M ECHANICZNEJ , ZAKŁ AD
Strategia pomiaru na CMM elementu obarczonego błędem okrągłości
Dr i n ż . B a r t o s z G A P I Ń S K I
A s y s te n t w In s ty tu c ie T e c h n o lo g ii M e c h a n ic z n e j
P o lite c h n ik i P o z n a ń s k ie j. Z a jm u je s ię w s p ó łrz ę d n o -
ś c io w ą te c h n ik ą p o m ia ro w ą o ra z p o m ia ra m i b łę d ó w
k s z ta łtu . R o z p ra w ę d o k to rs k ą o b ro n ił w 2 0 0 9 ro k u
p o d k ie ru n k ie m p ro f. d r in ż . J a n a C h a jd y . J e s t
w y k o n a w c ą w w ie lu p ro je k ta c h i g r a n ta c h b a d a w -
c z y c h . A u to r k ilk u n a s tu p u b lik a c ji w k ra ju i z a
g r a n i c ą . P e ł n i f u n k c j ę v -c e p r z e w o d n ic z ą c e g o K o ła
S IM P p rz y P o lite c h n ic e P o z n a ń s k ie j.
e-m a i l : b a r t o s z . g a p i n s k i @ p u t . p o z n a n . p l
S tr e s z c z e n ie
W spó łrzę dnoś c iow a t ec h nik a pomiarow a j est j edną z naj dy namic zniej
rozw ij aj ą c y c h się g ałę zi met rolog ii w ielk oś c i g eomet ry c zny c h . Pozw ala na
szy b k i i dok ładny pomiar przy j ednoc zesnej ró ż norodnoś c i realizow any c h
zadań k ont rolny c h . N iej ednok rot nie prob lemat y c zne j est w łaś c iw e dob ra-
nia st rat eg ii pomiarow ej . W lit erat urze b rak j est j asny c h i k omplek sow y c h
w y t y c zny c h dot y c zą c y c h dob oru st rat eg ii pomiarow ej np. dla oc eny
odc h y łk i ok rą g łoś c i. W art y k ule przedst aw iono zalec enia dla w y znac zenia
paramet ró w ( w spó łrzę dne ś rodk a, ś rednic a, b łą d k szt ałt u) dla mierzoneg o
na w spó łrzę dnoś c iow ej maszy nie pomiarow ej ( C M M ) ok rę g u. Przedst a-
w iono ró w nież sposó b szac ow ania niepew noś c i dla pomiaru ok rę g u.
S ł o w a k l u c z o w e : b łą d ok rą g łoś ć , sy mulac j a c y f row a, w spó łrzę dnoś c iow a
t ec h nik a pomiarow a, st rat eg ia pomiaru na C M M .
Strate g y of C M M M e asu re m e n t of a D e tail
with O u t-of -R ou n d n e ss
A b str a c t
C oordinat e M easuring T ec h niq ue is one of t h e most rapidly developing
met rolog ic al b ranc h es. I t enab les q uic k and ac c urat e measurement s in
various inspec t ion t ask s. O ne of t h e possib le measuring modes of C M M s
is t h e c ont ac t measurement . At present , t h e t ec h nic al c apab ilit y of C M M s
and c ust omers’ req uirement s leads t o t h e measurement of not j ust simple
g eomet ric al values, b ut also advanc ed analy sis lik e f orm evaluat ion. H ere,
t h e st rat eg y of measurement is a prob lem, espec ially w h en t h e C M M is
eq uipped w it h a t ouc h t rig g er prob ing h ead. T h e pub lic at ions do not
provide c lear and c omplex rec ommendat ions on t h e measurement st rat eg y ,
e.g . f or t h e out -of -roundness measurement . I n t h e paper suc h rec ommenda-
t ions are present ed f or t h e c irc les measured w it h C M M , in part ic ular f or
t h eir c oordinat es of t h e c ent er, diamet ers and out -of -roundness t y pe.
T h e unc ert aint y est imat ion f or roundness measurement w it h C M M is
disc ussed, t oo. T h e result s of dig it al simulat ions and ex periment al
measurement s c onf irmed t h at t h e minimal numb er of prob ing point s is not
suf f ic ient . O n t h e ot h er h and, t oo larg e numb er of prob ing point s does not
improve t h e f inal measurement result . T h e rec ommendat ions f or t h e C M M
measurement st rat eg y of a det ail w it h out -of -roundness c onc erning t h e
numb er of prob ing point s and C M M ac c urac y are g iven as w ell.
K e y w o r d s : f orm deviat ion, c oordinat e measuring t ec h niq ue, measuring
st rat eg y .
1 . W stę p
K on iec zn oś ć p rodukc ji c oraz lep s zy c h , b ardziej n iezaw odn y c h
i t ań s zy c h p rodukt ów w y m us za n a p roduc en t ac h rozw ój i dos ko-
n alen ie kon s t rukc ji i t ec h n olog ii w s p art ej m et rolog ią . J edn ą
z n ajdy n am ic zn iej rozw ijają c y c h s ię dziedzin m et rolog ii jes t
w s p ółrzędn oś c iow a t ec h n ika p om iarow a, a w ram ac h n iej w s p ół-
rzędn oś c iow e m as zy n y p om iarow e ( an g . C oordin at e M eas urin g
M ac h n ie – C M M ) . P ozw alają on e n a p ołą c zen ie duż ej s zy b koś c i
i dokładn oś c i p om iaru ze zn ac zn ą róż n orodn oś c ią m oż liw y c h do
zrealizow an ia zadań p om iarow y c h [ 1 ] . E f ekt y w n oś ć t eg o p roc es u
zależ y od dokładn oś c i i w y p os aż en ia C M M , ale w rów n ej m ierze
od w iedzy op erat ora. D ob ór p op raw n ej s t rat eg ii p om iarow ej
PAK vol.
M ETR OLOG II I SY STEM Ó W POM IAR OW Y CH
p ozw ala n a s króc en ie c zas u p rzy jedn oc zes n y m zac h ow an iu lub
n aw et p op raw ie dokładn oś c i p roc es u p om iarow eg o.
2 . E l e m e n ty od n ie sie n ia
I s t ot ą w s p ółrzędn oś c iow ej t ec h n iki p om iarow ej jes t det ekc ja
w s p ółrzędn y c h p un kt ów p om iarow y c h , n a p ods t aw ie kt óry c h
ob lic zan e s ą elem en t y zas t ęp c ze. J edn y m i z n ajc zęś c iej kon t rolo-
w an y c h s ą elem en t y t y p u okrą g i w ałek. W p rzy p adku p om iaru
okręg u m in im aln a m et rolog ic zn a lic zn a p un kt ów p om iarow y c h t o
4 . J edn ak jes t t o zb y t m ała lic zb a dan y c h b y dokładn ie okreś lić
p aram et ry okręg u [ 2 ] . R ów n oc ześ n ie p row adzon e b adan ia p oka-
zują , ż e n ie c elow e jes t n adm iern e zw ięks zan ie lic zb y p un kt ów .
O c en y odc h y łki i p aram et rów g eom et ry c zn y c h okrą g łoś c i do-
kon uje s ię w zg lędem okręg u odn ies ien ia – jes t t o okrą g dob ran y
w okreś lon y s p os ób do odw zorow an eg o p rof ilu p rzedm iot u.
Zg odn ie z n orm ą I S O / T S 1 2 1 8 1 -1 : 2 0 0 3 [ 3 ] m oż liw e jes t s t os ow a-
n ie 4 s p os ob ów w y zn ac zan ia okręg u odn ies ien ia.
- O krą g ś redn i n azy w an y rów n ież okręg iem G aus s a – okrą g , dla
kt óreg o s um a kw adrat ów odc h y leń m iędzy t y m okręg iem a od-
w zorow an y m lub zm ody f ikow an y m p rof ilem p rzedm iot u jes t
n ajm n iejs za an g . L eas t S q uares R ef eren c e C irc le – L S C I .
- N ajm n iejs zy okrą g op is an y – n ajm n iejs zy m oż liw y okrą g , kt óry
m oż e b y ć op is an y n a odw zorow an y m lub zm ody f ikow an y m
p rof ilu zew n ęt rzn ej p ow ierzc h n i w alc ow ej an g . M in im um
C irc um s c rib ed R ef eren c e C irc le – M C C I .
- N ajw ięks zy okrą g w p is an y – m oż liw ie n ajw ięks zy okrą g , kt óry
m oż e b y ć w p is an y do odw zorow an eg o lub zm ody f ikow an eg o
p rof ilu w ew n ęt rzn ej p ow ierzc h n i w alc ow ej an g . M ax im um
I n s c rib ed R ef eren c e C irc le – M I C I .
- O kręg i n ajm n iejs zej s t ref y – n azy w an e rów n ież okręg am i
C zeb y s zew a – dw a w s p ółś rodkow e okręg i ob ejm ują c e odw zo-
row an y lub zm ody f ikow an y p rof il, kt óry c h róż n ic a p rom ien i
jes t n ajm n iejs za an g . M in im um Zon e R ef eren c e C irc les – M ZC I .
3 . Szac owan ie n ie p e wn oś c i p om iaru
P rzew odn ik G U M [ 4 ] w p row adza p ojęc ie n iep ew n oś c i s t an dar-
dow ej u, rozum ian ej jako n iep ew n oś ć w y n iku p om iaru w y raż on ej
w f orm ie odc h y len ia s t an dardow eg o oraz n iep ew n oś c i rozs zerzo-
n ej U, rozum ian ej jako w ielkoś c i okreś lają c e p rzedział w okół
w y n iku p om iaru [ 5 , 6 ] . U= k ⋅u, g dzie w s p ółc zy n n ik rozs zerzen ia
w y n os i k = 2 p rzy p rzy jęc iu p oziom u uf n oś c i p = 9 5 %
W y zn ac zen ie n iep ew n oś c i t y p u A m a c h arakt er eks p ery m en t al-
n y i op iera s ię n a s erii p ow t arzaln y c h p om iarów dan ej w ielkoś c i.
W p rzy p adku p om iaru n a C M M dokon uje s ię p ojedy n c zeg o p o-
m iaru dan ej w ielkoś c i, w ów c zas n iep ew n oś ć s t an dardow a u jes t
w art oś c ią rów n ą odc h y len iu s t an dardow em u sx [ 7 ] .
M ierzon y n a C M M okrą g c h arakt ery zują c zt ery w art oś c i:
w s p ółrzędn e p ołoż en ia ś rodka w dw óc h os iac h , ś redn ic a oraz
w art oś ć b łędu ks zt ałt u. Ze w zg lędu n a c h arakt er p om iaru n a C M M
w łaś c iw e jes t w y zn ac zen ie n iep ew n oś c i p om iaru oddzieln ie dla
w s p ółrzędn y c h ś rodka, ś redn ic y i b łędu ks zt ałt u.
W p rac ac h b adaw c zy w y korzy s t an o w s p ółrzędn oś c iow ą m a-
s zy n ę p om iarow ą D E A G lob al I m ag e C lim a 7 . 7 . 5 o b łędac h g ra-
n ic zn y c h M P E E = ± ( 1 , 5 + ( L / 3 3 3 ) ) µ m i M P E P = 1 , 7 µ m [ 8 ] .
W c elu w y zn ac zen ia n iep ew n oś c i p om iaru okręg u p rzep row adzo-
n o p om iar w zorc a o ś redn ic y Ø 1 0 0 , 2 5 m m . W y kon an o p om iary
dla róż n ej lic zb y p un kt ów 4 – 6 4 każ dy z w arian t ów p ow t arzają c
1 0 0 razy . B y m oż liw a b y ła s zc zeg ółow a an aliza dokon an o oc en y
p aram et rów n iep ew n oś c i dla c zt erec h okręg ów odn ies ien ia ( L S C I ,
M ZC I , M I C I , M C C I ) . Zg odn ie z p rzeds t aw ion y m i zalec en iam i za
w art oś ć n iep ew n oś c i rozs zerzon ej U9 5 n ależ y p rzy ją ć odc h y len ie
s t an dardow e p om n oż on e p rzez w s p ółc zy n n ik rozs zerzen ia k = 2 dla
p oziom u uf n oś c i 9 5 % . U zy s kan e w art oś c i p rzeds t aw ion o w t ab . 1 .
PAK v ol . 5 6, nr 1/2 0 10  25

Tab. 1. Z e s t aw ie n ie w ar t o ś c i n ie p e w n o ś c i r o z s z e r z o n e j U95
Tab. 1. C o mp ar is o n o f t h e e x p an d e d u n c e r t ain t y U95
W s p ó łr z ę d n e
ś r o d k a X ; Y µm
L S C I 1, 11
M Z C I 1, 2 0
M IC I 1, 0 3
M C C I 1, 8 6
4. I m p u l s o w y p o m i a r o k r ą g ł o ś c i n a C M M
P r owadz on e b adan ia [ 2 , 9 ] wykaz ał y, iż u m ies z c z ają c elem en t
w pr z es t r z en i pom iar owej C M M u ł oż en ie pr z edm iot u , r oz u m ian e
jako poł oż en ie eks t r em ó w odc h ył ki okr ą g ł oś c i wz g lędem os i
u kł adu ws pó ł r z ędn yc h , jes t pr z ypadkowe. L os owa jes t t akż e
det ekc ja ws pó ł r z ędn yc h pu n kt ó w powodu ją c , pr z y n iewys t ar c z a-
ją c ej ic h lic z b ie, z n ac z n e r oz r z u t y u z ys kiwan yc h wyn ikó w.
O pr ac owan o pr og r am C Y R K I E L do s ym u lac ji pom iar u okr ą -
g ł oś c i n a C M M [ 1 0 ] . P oz wala on n a wyz n ac z en ie lic z b y pu n kt ó w
pom iar owyc h w z ależ n oś c i od t oler an c ji wykon an ia, m odelu b ł ędu
okr ą g ł oś c i i jeg o war t oś c i or az od pr z yjęt eg o elem en t u odn ies ien ia
[ 3 ] . P r z epr owadz on o s z er eg b adań s ym u lac yjn yc h pot wier dz ają -
c yc h , ż e s t os owan ie n iewielkiej lic z b y pu n kt ó w pom iar owyc h
powodu je z n ac z n e r oz r z u t y war t oś c i, a jedn oc z eś n ie powyż ej
pewn ej ic h lic z b y z m ian a war t oś c i ws pó ł r z ędn yc h ś r odka, ś r edn i-
c y i b ł ędu okr ą g ł oś c i jes t z n ac z ą c o m n iejs z a od n iepewn oś c i
pom iar u dan ej war t oś c i.
W yn iki s ym u lac ji pot wier dz on o w b adan iac h lab or at or yjn yc h .
R ó ż n ic e war t oś c i pom iędz y pom iar em , a s ym u lac ją n ie pr z ekr a-
c z ał y war t oś c i ± 2 µ m , c o odpowiada z ał oż on ej n iepewn oś c i s ym u -
lac ji or az C M M . P r z ykł adowo pr z eds t awion o z m ian ę war t oś c i
ś r edn ic y okr ęg u w z ależ n oś c i od lic z b y pu n kt ó w pom iar owyc h
i elem en t u odn ies ien ia u z ys kan ą w pr og r am ie C Y R K I E L ( r ys . 1 ) .
100.2 6 0
100.2 5 0
100.2 40
Średnica okręgu [mm]
pr z eds t awiają pr z ykł adowe r ez u lt at y dla pom iar u pier ś c ien ia
o ś r edn ic y wewn ęt r z n ej 1 0 0 , 2 5 m m , ob ar c z on eg o b ł ędem okr ą -
Ś r e d n ic a B łą d k s z t ałt u
g ł oś c i o war t oś c i 0 , 0 3 7 5 m m i m odelu t r ó jg r an ias t oś c i.
µm µm
0 ,9 7 1, 2 0 5 . W n io s k i
0 ,8 9 1, 2 0
1, 2 3 2 ,4 0 W s pó ł r z ędn oś c iowe m as z yn y pom iar owe s ą u n iwer s aln ym i
1, 7 0 2 ,2 5 i dokł adn ym i u r z ą dz en iam i pom iar owym i. P oz walają n a s z yb ką
kon t r olę s kom plikowan yc h elem en t ó w, c z ęs t o z as t ępu ją c u r z ą -
dz en ia s pec jaliz owan e. N ależ y jedn ak pam ięt ać o odpowiedn im
dob or z e lic z b y pu n kt ó w pom iar owyc h . K aż dy dodat kowy pu n kt
z więks z a in f or m ac ję n a t em at r z ec z ywis t eg o ks z t ał t u powier z c h n i,
jedn ak r ó wn oc z eś n ie jes t ob ar c z on y pewn ym b ł ędem wpł ywają c
n a koń c ową dokł adn oś ć pom iar u .
G ł ó wn ym kr yt er iu m dob or u C M M powin n a b yć n iepewn oś ć
pom iar owa. W pr z ypadku wą s kic h pó l t oler an c ji b ą dź n as t awien ia
pr odu kc ji n a jeden t yp elem en t ó w pr ef er owan e s ą u r z ą dz en ia
s pec jaliz owan e. J edn ak pr z y pom iar ac h z ł oż on yc h elem en t ó w,
z powodz en iem m og ą b yć s t os owan e ws pó ł r z ędn oś c iowe m as z y-
n y pom iar owe.
Z apr ez en t owan e w ar t yku le z alec en ia do pom iar u elem en t ó w t y-
pu wał ek-ot wó r poz wolą oper at or om n a ef ekt ywn e wykor z ys t an ie
m as z yn ws pó ł r z ędn oś c iowyc h . J ak pr z eds t awion o s t os owan ie m i-
n im aln ej lic z b y pu n kt ó w pom iar owyc h – 4 dla okr ęg u – powodu je
z n ac z n e r ó ż n ic e w u z ys kiwan yc h war t oś c iac h z ar ó wn o dla poł oż e-
n ia ś r odka jak i war t oś c i ś r edn ic y c z y b ł ędu ks z t ał t u . J edn oc z eś n ie
n adm ier n e z więks z an ie lic z b y pu n kt ó w n ie jes t c elowe, g dyż n ie
powodu je popr awy u z ys kiwan yc h wyn ikó w – ic h war t oś c i z m ien ia-
ją s ię w z akr es ie n iepewn oś c i u r z ą dz en ia pom iar oweg o. P od ką t em
u ż yt kowym do oc en y elem en t ó w powin n o s ię s t os ować kr yt er iu m
m aks im u m m at er iał u – dla wał ka s t os ować m in im aln y okr ą g opis a-
n y M C C I , a dla ot wor u m aks ym aln y okr ą g wpis an y M I C I .
6 . L ite r a tu r a
[ 1] R at aj c z y k E .: W s p ó ł rz ę dnoś c i ow a t e c h ni k a p om i arow a, W ars z aw a,
O f i c y na W y daw ni c z a Pol i t e c h ni k i W ars z aw s k i e j , 2 0 0 5 .
[ 2 ] G ap i ns k i B ., O c e nas ov a L ., R u c k i . M .: S t rat e g y of R ou ndne s s
M e as u re m e nt w i t h C M M . Annal s of D AAAM f or 2 0 0 8 & Proc e e di ng s

of t h e 19 t h Int e rnat i onal D AAAM S y m p os i u m , IS B N 9 7 8 -3-9 0 15 0 9 -

100.2 3 0

100.2 2 0
68 -1, IS S N 17 2 6-9 67 9 , E di t or B . Kat al i ni c , Pu b l i s h e d b y D AAAM
100.2 10
Int e rnat i onal , V i e nna, Au s t ri a 2 0 0 8 , p p . 5 2 7 - 5 2 8 .
100.2 00 [ 3] IS O /T S 12 18 1-1: 2 0 0 3: G e om e t ri c al Produ c t S p e c i f i c at i ons ( G PS ) -
100.19 0 R ou ndne s s - Part 1: V oc ab u l ary and p aram e t e rs of rou ndne s s .
100.180 Int e rnat i onal O rg ani z at i on f or S t andardi z at i on 2 0 0 3.
100.170 [ 4 ] W y raż ani e ni e p e w noś c i p om i aru . Prz e w odni k . G ł ó w ny U rz ą d M i ar;
4 8 12 16 2 0 2 4 2 8 3 2 3 6 40 44 48 5 2 5 6 6 0 6 4 W ars z aw a 19 9 9 .
LS C I M Z C I M IC I M C C I Liczba punktów pomiarowych
[ 5 ] S ł ade k J .: M ode l ow ani i oc e na dok ł adnoś c i m as z y n oraz p om i aró w
w s p ó ł rz ę dnoś c i ow y c h ; Z e s z y t y nau k ow e Pol i t e c h ni k i Krak ow s k i e j ,
R y s . 1. Ś r e d n ic a o k r ę g u ( w ar t o ś ć ś r e d n ia)
F ig . 1. M e an v al u e o f t h e c ir c l e d iame t e r
s e ri a M e c h ani k a nr 8 7 , Krak ó w 2 0 0 1.
[ 6] Are ndars k i J .: N i e p e w noś ć p om i aró w ; O f i c y na W y daw ni c z a
0.007
Pol i t e c h ni k i W ars z aw s k i e j ; W ars z aw a 2 0 0 3.
0.006
[ 7 ] N orm a PN -E N V IS O 14 2 5 3-2 : 2 0 0 6 S p e c y f i k ac j e g e om e t ri i w y rob ó w
( G PS ) . Kont rol a w y rob ó w i s p rz ę t u p om i arow e g o z a p om oc ą
Różnica wartości średnicy między
p rog ramem C Y RK I E L , a C M M [ mm]

0.005

0.004
p om i aró w . C z ę ś ć 2 : Prz e w odni k s z ac ow ani a ni e p e w noś c i p om i aró w
0.003
w G PS , p rz y w z orc ow ani u s p rz ę t u p om i arow e g o i k ont rol i w y rob ó w ;
0.002
PKN W ars z aw a 2 0 0 6.
0.001
[ 8 ] N orm a PN -E N IS O 10 360 : 2 0 0 3 S p e c y f i k ac j e g e om e t ri i w y rob ó w
( G PS ) . B adani a odb i orz e i ok re s ow e w s p ó ł rz ę dnoś c i ow y c h m as z y n
0.000
p om i arow y c h ( C M M ) , PKN W ars z aw a 2 0 0 3.
-0.001
[ 9 ] G ap i ń s k i B .: D ok ł adnoś ć w y z nac z ani a odc h y ł k i ok rą g ł oś c i j ak o
f u nk c j a m ode l u b ł ę du k s z t ał t u , e l e m e nt u odni e s i e ni a i l i c z b y p u nk t ó w
-0.002

p om i arow y c h . R oz p raw a dok t ors k a, Poz nań 2 0 0 8 .

-0.003
4 8 1 2 1 6 2 0 2 4 2 8 32 36 40 44 48 5 2 5 6 6 0 6 4
LS C I M Z C I M IC I M C C I Liczba punktów pomiarowych [ 10 ] Paw ł ow s k i M ., G ap i ns k i B ., G rz e l k a M ., R u c k i M .: E x p e rt Prog ram s
S u p p ort i ng t h e F orm D e v i at i ons M e as u re m e nt . Ab s t rac t of C onf e re nc e s .
R y s .2 . R ó ż n ic a p o mię d z y w y n ik ami s y mu l ac j i w p r o g r amie C Y R K I E L , V III C onf e re nc e O n Adv anc e d M at h e m at i c al And C om p u t at i onal
a w y n ik ami p o miar u n a C M M – ś r e d n ic a o k r ę g u
F ig . 2 . D if f e r e n c e s be t w e e n t h e s imu l at io n r e s u l t s ( p r o g r am C Y R K I E L )
T ool s In M e t rol og y And T e s t i ng “ AM C T M 2 0 0 8 ” , 2 3-2 5 .0 6.2 0 0 8 ,
an d C M M me as u r e me n t o f t h e c ir c l e d iame t e r E N S C ac h an, Pari s , F ranc j a, s . 3/5 -6.

W yn iki s ym u lac ji s ą z b ież n e z wyn ikam i pom iar u n a C M M , _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _

o t r z y m a n o / r e c e i v e d : 1 6 . 1 0. 2 009
dlat eg o pr z eds t awion o r ó ż n ic e war t oś c i m iędz y pom iar em n a p r z y j ę t o d o d r u k u / a c c e p t e d : 07 . 1 2 . 2 01 0 a r ty k u ł r e c e n z o w a n y
C M M , a s ym u lac ją w pr og r am ie C Y R K I E L ( r ys . 2 ) . R ys u n ki 1 i 2