Bu bölümü tamamladıktan sonra öğrenciler aşağıdakileri

yapabilmelidir;

1. Değişik tristör tiplerini sıralayabilmek

2. Tristörlerin iletime ve kesime geçiş karakteristiklerini
açıklayabilmek
3. Tristörün iki transistör modelini açıklayabilmek
4. Tristörün anahtar olarak kullanımını kısıtlayan nedenleri
açıklayabilmek
5. Değişik tipteki tristörlerin kapı karakteristikleri ve kontrol
ihtiyaçlarını ve bunların modellerini açıklayabilmek
• Tristörler bir yarı iletken güç anahtarı ailesidir. Tristörler, güç
elektroniği devrelerinde yaygın olarak kullanılmaktadır [51]. Kesim
ve iletim durumu olan iki durumlu anahtar olarak kullanılırlar. Pek
çok uygulamada tristörler ideal anahtarlar olarak farz edilebilirler,
ancak gerçek bir tristörün belirli özellikleri ve sınırlamaları
bulunmaktadır.
• Geleneksel tristörler kapı kontrollü kesime geçiş yeteneği
olmaksızın tasarlanırlar. Bu durumda, tristör ancak akım başka
yollarla sıfıra getirildiğinde iletim durumundan kesim durumuna
geçebilir.
• Kapıdan tıkamalı tristörler (GTO) hem iletime hem de kesime
geçişin kontrol edilebilmesi için tasarlanmıştır.
• Düşük ve orta güçlü uygulamalarda yerini transistörlere bırakan
tristörler, çoğunlukla yüksek güçlü uygulamalarda kullanılırlar.
• Tristör, üç p-n eklemli, dört katmanlı PNPN yapısında bir
elemandır. Anot, katot ve kapı (gate) olmak üzere üç ucu
bulunmaktadır.
• Anot gerilimi katot gerilimine göre pozitif yapıldığında, J1 ve J3
eklemleri pozitif yönde kutuplanır. J2 eklemi ise ters kutuplanır ve
anot ile katot arasında sadece küçük bir sızıntı akımı akar. Bu
durumda tristör için ileri yön tıkama durumunda veya kesim
durumunda denilebilir ve ID sızıntı akımı da kesim durumu akımı
olarak adlandırılır. Eğer VAK anot-katot gerilimi yeterince büyük bir
değere yükseltilirse ters kutuplanan J2 eklemi kırılır. Bu duurm çığ
kırılması ve bu andaki gerilim değerine de VBO ileri kırılma gerilimi
denir. J1 ve J2 eklemleri ileri yönde kutuplandığından her üç
eklemdeki taşıyıcıların serbest hareketleri büyük bir ileri yön anot
akımı ile sonuçlanır. Artık tristör iletim durumu veya on
durumundadır.
• 4-katmanın omik direncinden dolayı tipik olarak 1 V civarında olan
düşük bir gerilim düşümü olur. İletim durumunda anot akımı harici
bir empedans veya Şekil 9.3a’da gösterildiği gibi bir direnç ile
sınırlandırılır. Eklem genelinde gerekli taşıyıcı akışının korunması
için anot akımının kenetleme akımı olarak adlandırılan akım
değerinden daha büyük olması gereklidir. Aksi takdirde anot katot
gerilimi azalır gibi eleman kesim durumuna geri döner. Kenetleme
akımı IL, tristör iletime geçirildikten ve kapı sinyali kesildikten
hemen sonra tristörün iletimde kalabilmesi için gerekli en düşük
anot akım değeridir.
• Tristörün iletime geçtikten sonra diyot gibi davranır ve artık
kontrolsüzdür. J2 ekleminde taşıyıcıların serbest hareketi nedeniyle
boşaltma katmanı olmadığından tristör iletimde kalmaya devam
eder. Anot akımı, tutuma akımı IH olarak adlandırılan değerin
altına düşerse, azalan taşıyıcı sayısı nedeniyle J2 eklemi çevresinde
kıtlık katmanı oluşur ve tristör kesim durumuna geçer.
Tutma akımı miliamper
seviyesinde ve kenetleme
Akımı IL’den küçüktür.
IL>IH’dir.
Katot gerilimi anota göre pozitif olduğunda, J2 eklemi doğru, J1 ve J3
ters yönde kutuplanır. Bu durum üzerlerine ters yönde gerilim
uygulanan iki diyodun seri bağlanması gibidir. Bu durumda tristör ters
tıkama durumundadır ve üzerinden ters akım (IR) olarak bilinen ters
yön sızıntı akımı akar.
Tristör ileri yön gerilimi VAK, VBO geriliminden daha yüksek değere
getirilerek iletime geçirilebilirse de bu zararlı olabilir. Pratikte, ileri
yön gerilimi VBO’nun altında tutulur ve tristör kapı ile katot arasına
pozitif bir gerilim uygulanarak iletime geçirilir. Bu durum Şekil 9.3b’de
kesik çizgi ile gösterilir. Tristör kapı sinyali ile bir defa iletime
geçirildiğinde anot akımı da tutma akımından büyük ise kapı sinyali
kesilse dahi, pozitif geri besleme nedeniyle, iletimde kalmaya devam
eder. Tristör kenetlemeli bir elemandır.
Pozitif geri besleme nedeniyle ortaya çıkan
rejeneratif veya kenetleme eylemi iki transistör
modlei kullanılarak gösterilebilir. Bir tristör, biri
PNP diğeri NPN olmak üzere iki tümleyen
transistör olarak ele alınabilir.
Geçici durumlarda, p-n eklemlerinin
kapasiteleri tristör karakteristiğini
etkiler. Tristör kesim durumunda ise,
elemana hızlı bir şekilde yükselen bir
gerilim uygulandığında eklem
kondansatörleri üzerinden yüksek
akımlar akar.
Ayrıca, eklem kondansatörlerinden
geçen büyük akımlar tristöre zarar
verebilir.
Tristör anot akımı arttırılarak iletime geçirilir. Bu aşağıdaki
metotlardan biriyle gerçekleştirilmektedir.
• Isıl: Tristörün sıcaklığı yüksek ise elektron-delik çifti sayısı artar.
Böylece sızıntı akımı da artar ve böylece tristör iletime geçebilir.
• Işık: Tristörün eklemelrine ışık vurulmasına müsaade edilirse
elektron-delik çiftlerinin sayısı artar ve tristör iletime geçebilir.
• Yüksek gerilim: Eğer anot-katot gerilim değeri ileri yön tıkama
gerilim değeri VBO’dan büyük ise rejeneratif iletime geçişi
başlatma yetecek değerde bir sızıntı akımı akar.
• dv/dt: Anot-katot gerilimin artış hızı yüksek ise kapasitif
eklemlerin şarj akımları tristörü iletime geçirmeye yetecek kadar
büyük olabilir.
• Kapı akımı: Eğer tristör ileri yönde kutuplanmış ise, kapı ile katot
uçları arasında pozitif gerilim uygulanarak kapıya enjekte
dilmesiyle, tristörü iletime geçirir.
Kapı akımı arttıkça, ileri yön tıkama gerilimi değeri azalır (Şekil 9.7).
Kapı akımı uygulanmasının ardından anot akımının nasıl değiştiği
aşağıda gösterilmiştir. Kapı akımının uygulanması ile tristörün iletimi
arasında iletime geçiş zamanı ton olarak bilinen bir zaman gecikmesi
vardır. ton, gecikme zamanı td ile yükselme zamanı tr’nin toplamıdır.

Şekil 9.8.
İletime geçiş karakteristiği
İletim durumunda olan bir tristör, ileri yön akımının tutma akımı IH’nin
altına düşürülmesiyle kesime geçirilebilir. Tristör değişik teknikler ile
kesime geçirilir. Tüm komutasyon tekniklerinde anot akımı yeteri
kadar uzun bir süre tutma akımının altında tutulur.
Dıştaki p-n eklemleri J1 ve J2 nedeniyle kesime geçiş karakteristiği
diyotlarınki ile benzerdir. Giriş gerilimi alternatif olan devrelerde, ileri
yön akımı sıfıra düştüğü andan hemen sonra tristör uçlarında ters
gerilim görünür.
Kesişme geçiş zamanı tq, ters toparlanma zamanı trr ve yeniden
birleştirme zamanı trc’nin toplamıdır. Kesime geçişin sonunda, J2
ekleminin çevresinde bir kıtlık katmanı oluşur ve tristör ileri yön
gerilimini tıkama özelliğini geri kazanır. Tüm komutasyon tekniklerinde
kesime geçiş süreci boyunca tristöre ters gerilim uygulanır. Ters
toparlanma yükü QRR, kesime geçiş süreci boyunca toplanması
gereken yük miktarıdır. QRR, tristörde enerji kayıplarına neden olur.
Devam ediyor
Tristörler kısa bir darbe ile kolayca iletime geçirilebilirler. Kesime
geçiş için ise özel sürme devrelerine veya kesime geçiş sürecine
yardımcı özel dahili yapılara ihtiyaç duyarlar. Kesime geçiş özelliği
olan tristörler de vardır. Sadece iletime geçiş özelliği olan elemanlara
«geleneksel tristörler» veya sadece «tristör» denir. Fiziksel yapıları
ve iletime geçiş ve kesime geçiş davranışlarına göre sınıflandırılırsa;
1. Faz denetimli tristörler (SCR:Silicon Controlled Rectifier)
2. İki yönlü faz denetimli tristörler (BCT)
3. Hızlı anahtarlamalı asimetrik tristörler (ASCR)
4. İki yönlü triod tristörler (TRIAC)
5. Ters iletimli tristörler (RSCT)
6. Kapıdan tıkanabilen tristörler (GTO)
7. FET kontrollü tristörler (FET-CHT)
8. MOS tıkamalı tristörler (MTO)
9. MOS denetimli tristörler (MTC) ……
 • 9.6.1 Faz Denetimli Tristörler
Tristör, kapıdan katota doğru bir kapı darbesi geçtiğinde ileri yönde
iletime başlar ve düşük bir ileri yön gerilim düşümü ile hızlıca
kenetlenir. Kapı sinyali ile tristör akımı sıfıra düşmeye zorlanamaz.
Akım devrenin kendi doğal özelliğine bağlı olarak sıfıra düşebilir.
Kesime geçiş zamanı tq 50-100 us düzeyindedir. Bu elemanların diğer
bir ismi dönüştürücü tristördür. İletim gerilimi 400 V için 1,15 V, iletim
gerilimi arttığında 4000 V için 2,5 V’a çıkabilir.
Bu devrelerde bir yardımcı tristörün (TA) kapısı bir sinyalle tetiklenir
ve bu tristörün yükseltilmiş çıkış sinyali, ana tristör TM’nin kapısına
uygulanır (Şekil 9.10).
Düşük maliyet, yüksek verim, dayanıklılık, akım-gerilim değerleri gibi
özellikleri nedeniyle bu tristörler 50-60 Hz’lik şebeke geriliminde
çalışan AA-DA dönüştürücü devrelerinde ve kesime geçebilme
özelliğinin önemli olmadığı uygulamalarda kullanılmaktadır
• 9.6.1 Faz Denetimli Tristörler
 • 9.6.2 İki Yönlü Faz Kontrollü Tristörler (BCT)
Yüksek güçlü faz kontrolü için yeni bir kavram olan BCT’nin sembolü
Şekil 9.11a’da gösterilmiştir.
Bir pakette iki tristöre sahip olmak, daha kompakt donanım
tasarımına imkan vermek, soğutma sistemini basitleştirmek ve sistem
güvenilirliğini artırmak gibi avantajları bir arada sunan eşsiz bir
elemandır. BCT’ler statik volt-amper reaktif (VAR) dengeleyicileri,
statik anahtarla, yumuşak yol verisiler ve motor sürücüler gibi
uygulamalar için uygundur. 6,5 kV-1,8 A ila 1,8 kV-3 kA değerlerine
çıkabilirler.
BCT’nin elektriksel davranışı Şekil 9.11b’de gösterilen bir silisyum
dilimde birleştirilmiş iki ters paralel tristör ile aynıdır.
İletime ve kesime geçiş: BCT’nin bir ileri yön akımını, diğeri ters yön
akımını başlatma için iki kapısı vardır. Tristör, kapılardan herhangi
birisine uygulanan akım darbesi ile iletime geçer.
• 9.6.2 İki Yönlü Faz Kontrollü Tristörler (BCT)
• 9.6.3 Hızlı Anahtarlamalı Asimetrik Tristörler
 • 9.6.4 Işık Uyartımlı Silisyum Kontrollü
Tristörler (LASCR)
• 9.6.5 İki Yönlü Triod Tristörler
TRIAC, her iki yönde akım iletebilen ve genellikle AA faz kontrol
devrelerinde kullanılan bir elemandır. Aşağıdaki şekilde gösterildiği
gibi, ortak kapı uçlu, ters paralel bağlı iki SCR ile gösterilebilir.

Devam ediyor
• 9.6.6 Ters İleten Tristörler (RCT)
 9.6.7 Kapıdan Kesime Geçirilebilen Tristörler (GTO)

GTO’da tristör gibi pozitif kapı sinyali ile iletime geçer. Ancak, GTO
negatif bir kapı sinyali ile kesime geçirilebilir. GTO, kenetlenemeyen
bir elemandır. SCR ile benzer akım gerilim değerlerinde çalışabilirler.
GTO, kapısına uygulanan kısa süreli bir pozitif darbe sinyali ile iletime,
kısa süreli negatif darbe sinyali ile de kesime geçer. GTO’nun SCR’ye
göre avantajları;
1. Zorlamalı komutasyon uygulamasına ve devresine ihtiyaç yoktur
2. Komutasyon olamaması ile, akustik ve elektromanyetik gürültü az
3. Daha hızlı kesime geçebilme ve böylece daha hızlı anahtarlama
4. Daha yüksek dönüştürücü verimleri elde edebilme
9.6.7 Kapıdan Kesime Geçirilebilen Tristörler
İletime geçiş için büyük bir başlangıç
kapı tetikleme darbesi gereklidir.

İletimdeki bir GTO’nun iletimde

kalması için, kapısına iletime
geçirmek için kullanılan darbe
sinyalinin en az %1’i kadar darbe
sinyali sürekli uygulanmalıdır.
Kesime geçiş devresi, GTO’nun gereksinimlerine uygun olmalıdır. GTO
büyük bir kesim akımına ihtiyaç duyduğundan, bunu sağlamak için,
genellikle dolu bir kondansatör (C) kullanılır. R1, R2, SW1 ve L
elemanlarından oluşan devre üzerinden akan kapı akımının kesime
geçiş hızını (di/dt), L bobini sınırlandırır (Şekil 9.17)
• 9.6.8 FET Kontrollü Tristörler (FET-CTH)
• 9.6.9 MTO’lar
• 9.6.10 ETO’lar
• 9.6.11 IGCT’ler
• 9.6.12 MCT’ler

Devam ediyor
• 9.6.13 SITH’ler
• 9.6.14 Tristörlerin Karşılaştırılması
Yüksek gerilim uygulamalarında gerilim
değerinin karşılanabilmesi için iki veya
daha fazla tristör seri bağlanabilir. Ancak
üretime süreci nedeniyle, aynı kesim
durumu akım değeri için gerilim değeri
Şekil 9.29’da gösterilen kesime geçiş
karakteristiğinde gösterildiği gibi aynı
olmayabilir.
Diyotlar sadece ters yön tıkama gerilimlerini paylaşırken, tristörler
hem kesim durumunda hem de ters yönlü gerilim uygulanması
durumunda gerilimi paylaşmaktadır. Gerilim paylaşımı Şekil 9.30’da
gösterildiği gibi her tristöre bir direnç bağlanarak gerçekleştirilir.
Gerilim paylaşımının eşit olması için tristörlerin kesim durumu
akımlarının Şekil 9.31’de gösterildiği gibi farklı olması gereklidir.
Tristörler paralel bağlandıklarında, karakteristiklerindeki farklılıklar
nedeniyle yük akımını eşit paylaşamazlar. Eğer bir tristör diğerinden
daha fazla akım taşırsa güç kaybı artar ve tristörün zarar
görmemesine kadar bu olumsuz durum ilerleyebilir.
Eşit akım paylaşmasını zorlamak için her tristöre Şekil 9.33a’da
gösterildiği gibi küçük bir direnç seri bağlanabilir. Şekil 9.33b’deki
manyetik bağlaşımlı bobinler ile de akım paylaşımı sağlanabilir. T1
tristöründen geçen akım artarsa T2 tristörüne bağlı sargıda ters
polaritede bir gerilim indüklenir ve T2 tristörü üzerinden geçen akım
yolunun empedansı azaltılabilir. Dolayısıyla T2 tristöründen geçen
akım değeri artar.
 9.9 di/dt KORUMASI
Tristör akımının eklemlere düzgün biçimde yayılması için minimum
bir zaman ihtiyaç vardır. Pratikte elemanlar di/dt’ye karşı
korunmalıdır. Şekil 9.34’te kalıcı durumda Dm, T1 kesimde iken
iletimdedir. Dm iletimde iken T1 tetiklenirse, sadece devrenin kaçak
endüktansı tarafından sınırlandırılan di/dt öok yüksek değerler
alabilir. Pratikte di/dt Şekil 9.34’te gösterildiği gibi Ls seri endüktans
eklenerek sınırlandırılır. İleri yönde di/dt değeri;

Şekil 9.34
di/dt sınırlayıcı endütanslı
tristör anahtarlama devresi
Şekil 9.35a’daki S1 anahtarı kapatılırsa T1 tristörüne uygulanan
basamak gerilim filtrelenir ve dv/dt değeri elemanı iletime geçirecek
kadar büyük olabilir. dv/dt değeri Cs kondansatörü ile
sınırlandırılabilir. T1 tristörü iletime geçtiğinde ise kondansatörün
deşarj akımı Şekil 9.35b’deki Rs direnci ile sınırlıdır. Bastırıcı devre
olarak bilinen RC devresi ile tristör üzerindeki gerilim üstel olarak
yükselir.
dv/dt sınırlaması ve deşarj için Şekil 9.35d’deki gibi, birden fazla
direncin kullanılması mümkündür. R1 direnci dv/dt değerini
sınırlandırırken (R1+R2) direnci de deşarj akımını sınırlandırır;

Genellikle aynı RC veya bastırıcı (Snubber) devre hem dv/dt koruması

hem de ters toparlanma zamanı nedeniyle oluşan geçici gerilimlerin
bastırılması için kullanılır.
• 9.11.1 Tristörün Spıce Modeli
• 9.11.2 GTO’nun SPICE Modeli
• 9.11.3 MCT’nin SPICE Modeli
• 9.11.4 SITH’in SPICE Modeli
DIAC veya «alternatif akım diyodu» da tristör ailesinin bir üyesidir.
Kapı ucu olmayan TRIAC’a benzer. DIAC’ın kesiti Şekil 9.40a’da
gösterilmiştir. DIAC, PNPN yapısında, dört katmanlı iki uçlu yarı
iletken elemandır. MT1 ve MT2 DIAC’ın iki ana ucudur. Herhangi bir
kontrol ucu yoktur. DIAC, uygun polaritede gerilim uygulanması ile
iletim durumuna geçer.
Çift yönlü diyot
olarak düşünülebilir.
DIAC, AA sinüzoidal gerilm kaynağına bağlandığında Şekil 9.42’deki
gösterildiği gibi sadece her iki yönde kaynak gerilimi kırılma gerilimi
değerini aştığında yük akımı akmaktadır
Güç devresi genellikle 100 V’un üzerindeki yüksek
gerilime maruz kalırken, kapı tetikleme devresi
genellikle 12-30 V arasında gerilimde tutulur. Bu
nedenle tristör ile kapı tetikleme devresi arasına
elektriksel yalıtım gereklidir. Yalıtım optokuplör
veya darbe transformatörleri ile sağlanabilir.
Darbe transformatörü ile gerçekleştirilen basit bir yalıtım devresi
Şekil 9.45a’da gösterilir. Şekil 9.45b’deki devre ise R direncine bir C
kondansatörü bağlanarak darbe genişliği büyütülebilir.
Tristörün sürekli tetiklenmesi tristör güç kayıplarını arttırır. Bu
nedenle, Şekil 9.45c’de gösterildiği gibi bir yardımcı sargı ile elde
edilebilen darbe dizisinin kullanımı tercih edilmektedir.
Osilatörü bloke etmek için yardımcı sargı kullanmak yerine Şekil
9.45d’deki osilatör (veya zamanlayıcı) ile birlikte bir VE kapısı
kullanılabilir. Pratikte VE kapısı Q1 transistörünü doğrudan sürmez ve
genellikle transistörden önce bşr tampon katı bağlanır.
Şekil 9.44 ve Şekil 9.45’deki kapı devrelerinin çıkışları Şekil 9.46’da
gösterildiği gibi diğer kapı koruma elemanları ile birlikte kapı ile katot
arasına bağlanırlar. Şekil 9.46a’da Rg direnci tristörün dv/dt
kapasitesini arttırır, kesime geçiş zamanını azaltır, tutma ve
kenetleme akımlarını arttırır. Şekil 9.46b’de Cg kondansatörü ise
yüksek frekanslı gürültü bileşenlerini yok eder, dv/dt kapasitesini ve
kapı gecikme zamanını arttırır. Şekil 9.46c’de Dg diyodu kapıyı negatif
gerilimlerden korur.
Bununla beraber, SCR’ler için dv/dt kapasitesinin arttırılması ve
kesime geçiş zamanının azaltılması için negatif kapı gerilimi
istenmektedir.

Yukarıdaki tüm bu özellikler Şekil 9.46d’de gösterildiği gibi

birleştirilebilir. Burada D1 sadece pozitif darbelere izin verirken, R1
geçici salınımları sönümlendirir ve kapı akımını sınırlar
Devam ediyor
• Aynı tipteki tristörlerin karakteristikleri arasındaki
farklılıklardan dolayı seri ve paralel bağlı olarak
çalışan tristörlerin kalıcı ve geçici durumda
korunabilmeleri için akım ve gerilim paylaşım
devreleri gereklidir. Güç devresi ile kapı devresi
arasında yalıtım araçları önemlidir. Darbe
transformatörü ile yalıtım sağlanması basit ama
etkin bir yöntemdir. Endüktif yük durumunda
tristörlerin tetiklenmesinde sürekli darbeler
yerine kayıplarını azaltan darbe dizini kullanılır.
UJT’ler PUT’lar tetikleme darbelerinin üretiminde
kullanılır.