1.

Teoria tektoniki płyt litosfery

Teoria ta zakładała, że litosfera jest zbudowana z przemieszczających się względem siebie płyt
poruszających się po astenosferze. Siłą poruszającą te płyty są prądy konwekcyjne (prądy te
powstają, ponieważ ciepło wnętrza Ziemi podgrzewa magmę znajdującą się w plastycznej
astenosferze).

Teorie te jako pierwszy dostrzegł Alfred Wegener, który dostrzegł podobieństwa między
kontynentami, uważał to za dryf kontynentów. W swojej hipotezie zawarł argumenty:

• Topograficzne – zbieżność zarysów kontynentów,

• Geologiczne – podobieństwo skał budujących oddalone kontynenty,
• Paleontologiczne – występowanie w przeszłości geologicznej na obszarze odległych
kontynentów tych samych gatunków roślin i zwierząt,
• Paleoklimatyczne – podobieństwo w klimacie,

Tempo dryfu kontynentów – (w przyszłości większość kontynentów będzie się przemieszczało na

północ). Płyty litosfery poruszają się z różną prędkością, średnio ok. 3 cm na rok. Najszybciej płyta
pacyficzna - 10 cm na rok, najwolniej afrykańska – 1 cm na rok.

Skorupa ziemska jest podzielona na większe jak i mniejsze płyty.

7 wielkich płyt litosfery: Eurazjatycka, Amerykańska (Południowoamerykańska,

Północnoamerykańska), Afrykańska, Antarktyczna, Indo - Australijka i Pacyficzna.

Kilka mniejszych: wokół Ameryki Południowej: Kokosowa, Karaibska, Nazca, Scotia,

na południe od Płyty Eurazjatyckiej: Egejska, Turecka, Arabska, Irańska,
na wschód od Azji: Filipińska,
na północny wschód od Australii: Bismarcka, Salomona i Fidżi,

Płyty będące częścią innych: Chińska (część Eurazjatyckiej), Indyjska (część Indo – Australijskiej),
Somalijska (część Afrykańskiej, położona na północ od Madagaskaru),

2. Granice płyt litosfery

Wyróżniamy 3 rodzaje granic płyt litosfery:

• Rozbieżna - Ryftowa (płyty są rozsuwane),

• Zbieżna (płyty nasuwają się na siebie),

A) Rozbieżna – ryftowa (spreadingu)

W tym miejscu powstaje rozrost płyt prowadzących do ich oddalania się od siebie. Płyty rozdziela
szczelina zwana ryftem. Wydobywa się z niej magma. Wypływająca lawa tworzy podmorskie
wzniesienia nazywane grzbietami oceanicznych. Strefa rozrostu płyt występują najczęściej tam, gdzie
skorupa ziemska jest najcieńsza (płyty oceaniczne). Rzadziej występują obrębie płyt kontynentalnych.
Granice te mają wpływ na powstanie nowych kontynentów!

A)
 B) Strefa zbieżna (subdukcji) – pogrążanie płyty oceanicznej pod kontynentalną

Tworzy się w miejscach podsuwania się jednej płyty pod drugą! Najczęściej płyty cieńszej
(oceanicznej) o dużej gęstości pod grubszą). Zjawisko to ulega pod wypływem wysokiej temperatury
oraz ciepła tarcia. Natomiast przesuwanie się płyt powoduje powstanie naprężeń i prowadzi do
trzęsień ziemi oraz także do powstania gór fałdowych!

C) Strefa zbieżna – kolizji – zderzenie dwóch płyt kontynentalnych

Tworzy się w miejscu gdzie płyty kontynentalne nachodzą na siebie, ale ze względu na małą gęstość
skał nie zagłębiają się w płaszczu ziemskim. Na skutek licznych sfałdowań i wypiętrzeń osadów
morskich między płytami dochodzi do powstania wielu gór, np. Himalajów, Kaukaz i Alp. Natomiast
wskutek silnych nacisków na tym obszarze dochodzi do licznych i silnych trzęsień ziemi.

B) Uskoki transformacyjne

Są to granicę płyt, wzdłuż których przesuwają się one równolegle względem siebie na skutek różnego
tępa tworzenia nowej skorupy oceanicznej w różnych częściach grzbietu śródoceanicznego. Uskoki te
przecinają skorupę oceaniczną na długich odcinkach i biegną prostopadle lub ukośnie do ryftu.
Maksymalnie przesunięcia wzdłuż tych uskoków przekraczają 600 km. Najwięcej uskoków
transformacyjnych występują w dnie oceanicznym!

C) Rodzaje gór

Wyróżniamy 3 główne rodzaje gór:

• Góry fałdowe – Tworzą się one wskutek nacisków bocznych na osady zgromadzone na dnie
oceanów z płyty oceanicznej w procesie subdukcji! Osady fałdują się i zostają wypiętrzone,
zwykle stanowią rozległe pasma o znacznych wysokościach, zlokalizowane w strefach
krawędziowych płyt litosfery. Stanowią obecnie większość łańcuchów górskich, np. Himalaje.
(powstały w strefie kolizji – sfałdowaniu uległy osady geosynklinalne)
• Góry zrębowe – tworzące się wypiętrzone fragmenty skorupy ziemskiej doprowadzają do
powstania pęknięć – uskoków, wzdłuż których przesuwają się masy skalne. Skały ulegają
przesunięciu! Przykłady takich gór: Sudety,
• Góry wulkaniczne – powstają na skutek wypływu lawy (działalności wulkanu). Mogą
występować na oceanach (wodne wulkany). Na lądach tworzą najczęściej pojedyncze stożki
rozrastające się dookoła krateru. Przykłady takich gór: Kilimandżaro,

D) Ruchy orogeniczne, epejrogeniczne, talasogeniczne, endogeniczne i egzogeniczne

Ruchy orogeniczne (górotwórcze) – są to ruchy odpowiadające za tworzenie gór

Ruchy epejrogeniczne (lądotwórcze) – długotrwałe, pionowe ruchy skorupy ziemskiej ku górze, nie
prowadzą jednak do większych przekształceń warstw skalnych. Jeśli następują ruchy wznoszące ląd,
dochodzi do cofania morza – regresja morza.

Ruchy talasogeniczne (obniżające) – ruchy te prowadzą do obniżenia skorupy ziemskiej, wówczas

morze wkracza na obszar lądowy – transgresja morza.

Ruchy endogeniczne (procesy wewnętrzne) – ruchy te odpowiadają za zdeformowanie i wypiętrzenie

orogenów,
Ruchy egzogeniczne (procesy zewnętrzne) – prowadzą do zrównania powierzchni Ziemi, są wywołane
przez czynniki działające na skorupę ziemską od zewnątrz,

E) Plutonizm – wszystkie zjawiska zachodzące wewnątrz ziemi, plutonizmem zatem nazywamy

zjawiska związane z:
• Lokalnym upłynnieniem skał w głębi litosfery (powstaniem ognisk magmowych),
• Wnikaniem, czyli intrudowaniem powstałej w ten sposób magmy w nadległe skały,
• Krystalizacją skał pod powierzchnią ziemi,

F) Intruzje – powstają w wyniku krystalizacji magmy w obrębie powstałych wcześniej skał,

intruzje możemy podzielić na:
• Zgodne – układają się zgodnie z układem skał, np. sille (żyły pokładowe, najczęściej poziome),
lakolity (przypominają bochenek chleba), lopolity
• Niezgodne – układają się niezgodnie z układem skał, np. batolity, dajki (pionowe)

Magma – płynny stop, w skład którego wchodzą: tlenki glinu, żelaza, magnezu, wapnia i
krzemionka. Wydostawanie się magmy na powierzchnię Ziemi należy do procesów
wulkanicznych. Magma przemieszcza się z ogniska magmowego ku górze poprzez komin
wulkaniczny. Następnie wydostaje się na powierzchnię kraterem lub szczeliną. Od tego
momentu nazywana jest lawą.

Lawa – stopiona krzemionka, minerały krzemianowe i tlenki metali, zawiera ona gazy
wulkaniczne! Ze względu na zróżnicowany skład chemiczny wyróżnia się kilka rodzajów law:
• Lawa kwaśna – zawiera dużo krzemionki, jest lekka, lecz na tyle lepka, że tworzy czop w
kominie wulkaniczny, zazwyczaj płynie bardzo wolno i tworzy krótkie strumienie, powstają
również stożki o wysokich brzegach,
• Lawa zasadowa – zawiera dużo ciemnych metalicznych minerałów i dość mało krzemionki,
jest cięższa od lawy kwaśnej, ale bardziej płynna i mniej lepka, tego typu lawa wypływa
łagodnie, bez gwałtownych erupcji, może się rozlewać na bardzo dużych powierzchniach, w
znacznej odległości od krateru,
• Lawa obojętna – posiada cechy pośrednie,

Występują również ekshalacje wulkaniczne (są to wydobywające się gazy z wulkanu) oraz
utwory piroklastyczne (luźne okruchy skalne przypominające wielkie „chmury”. Mogą to być
głazy, bloki skalne, bomby wulkaniczne, lapille , popiół wulkaniczny czy pumeks),

G) Wulkanizm – zjawiska zachodzące na powierzchni ziemi. Do takich zjawisk należy wylewanie

się lawy czy trzęsienia ziemi. Na ziemi znajduje się 600 czynnych wulkanów, np. Etna,
Augustine, przykłady wulkanów wygasłych: Góra Ararat,

Rozmieszczenie wulkanów na ziemi – najwięcej wulkanów występuję na granicach płyt litosfery

(w strefach subdukcji, kolizji i ryftowych) oraz w obrębie tzn. plam gorąca.

Co wskazuje na to, że wulkan jest wygasły?

Wskazuje na to lodowiec znajdujący się na wierzchołkach.

Typy erupcji wulkanu:

• Wulkanizm centralny – lawa wydobywa się punktowo z komina wulkanicznego zakończonego

kraterem, wulkany centralne przyczyniają się do powstania stożków wulkanicznych i stożków
pasożytniczych,
• Wulkanizm linijny (szczelinowy) – lawa wydobywa się przez podłużne szczeliny (występuje w
strefach ryftowych),
Podział wulkanów ze względu na rodzaj materiału dominującego w erupcji wulkanicznej:
• Wulkan stożkowy eksplozywny – są to najbardziej gwałtowne wybuchy. Mają one kwaśną,
szybko zastygającą lawę, która zatyka komin wulkaniczny. Gromadzące się w zatkanym
kominie gazy z dużą siłą wyrzucają materiał piroklastyczny (popiół, lapille itd.). Występują w
strefach subdukcji! Charakteryzuje się wysokimi stożkami i małą średnicą.
• Wulkan tarczowy – mają one najłagodniejszy przebieg. Wyrzucają tylko płynną, szybko
rozlewającą się lawę zasadową! Ich stożki wyróżniają się nie wielkim nachyleniem oraz
łagodnymi, bardzo rozległymi stokami.
• Stratowulkan (tzn. wulkan mieszany) – gwałtowne erupcje są przeplatane ze spokojnymi
wylewami lawy kwaśnej. Ich stożki są zbudowane z występujących na przemian warstw lawy
oraz warstw pyłów i popiołów wulkanicznych. Najczęściej tego typu wulkany są wulkanami
Europejskimi.

H) Trzęsienia Ziemi – drgania skorupy ziemskiej wywołane nagłym przemieszczeniem się mas
skalnych. Trwają w ciągu ułamka sekundy do kilku sekund. Większość największych trzęsień
ziemi występuje na styku płyt tektonicznych.

Hipocentrum – miejsce wewnątrz ziemi, w którym fale sejsmiczne rozchodzą się we wszystkich
kierunkach. W ich wyniku powstaje trzęsienie ziemi.

Epicentrum – miejsce na powierzchni Ziemi znajdujące się bezpośrednio nad hipocentrum, do

którego dochodzą fale sejsmiczne. Tutaj odczuwalna siła trzęsień jest największa.

Trzęsienia ziemi mierzymy:

• Skalą Marcallego intensywności,

• Skalą Richtera magnitudową – jaka została wyzwolona energia,

Podział obszarów ze względu na sejsmikę; ze względu na zagrożenie wstrząsami sejsmicznymi, i

ich częstotliwość i siłę wyróżnia się:

• Obszary sejsmiczne – z częstymi i silnymi trzęsieniami ziemi, obejmują młode pasma

górskie,
• Obszary pensejsmiczne – ze wstrząsami występującymi sporadycznie lub częstymi, ale
słabymi, należą do nich strefy starych górotworów paleozoicznych,
• Obszary asejsmiczne – wolne od trzęsień ziemi lub zdarzają się one na takich obszarach
niezmiennie rzadko i cechuje je znikoma siła. Stanowią one najstabilniejsze fragmenty
skorupy ziemskiej i obejmują prekambryjskie kratony, jak również dno basenów
oceanicznych.

Przyczyny występowania trzęsień ziemi:

• Przesuwanie się płyt litosfery (subdukcja, kolizja)

• Gwałtowna erupcja wulkaniczna,
• Przemieszczanie się magmy przez litosferę,
• Opróżnienie komory magmowej,
• Zapadanie się stopów jaskiń,
• Związane z zapadaniem się wyrobisk górniczych lub celowym wyburzaniem budynków i
działaniem terrorystycznym z wykorzystanie bomb,
Skutki trzęsień ziemi:

• Ofiary w ludziach,
• Ogromne zniszczenia mienia i infrastruktury,
• Zmiany w ukształtowaniu Ziemi (wywołują obniżenie lub podwyższenie terenu),
• Powstanie fal tsunami,
• Modyfikują położenie wód podziemnych,

I) Pytania:
a) Uzasadnij, dlaczego w obrębie ryftów dochodzi często do wylewów szczelinowych lawy.

W obrębie ryftów dochodzi do odsuwania się od siebie płyt tektonicznych, w czego rezultacie
powstają głębokie szczeliny (wulkany szczelinowe). To dlatego powszechne jest tam wylewanie
się lawy z wulkanów szczelinowych.

b) W jaki sposób intruzje magmowe wpływają na tworzenie się skał? Podaj kilka przykładów skał
utworzonych w wyniku zachodzenia procesów plutonicznych.

Intruzje magmowe, polegają na powolnym przemieszczaniu się i stygnięciu magmy pod

powierzchnią ziemi, doprowadzają do powstania wielu różnych skał krystalicznych. Magma wolno
stygnąca pod powierzchnią ziemi powoduje powstanie z niej bezpośrednio skał magmowych
jawnokrystalicznych (powolny proces stygnięcia umożliwia ładne wykrystalizowanie minerałów w
skale). Tak powstają, np. granity, sjenity oraz gabro. Czasami pod wypływem wysokiej
temperatury magmy dochodzi do metamorfizmu skał pobliżu intruzji magmatycznej.

c) Na czym polega spreading? Podaj dwa dowody na występowanie spreadingu.

Spreading to proces rozrostu skorupy oceanicznej. Lawa wylewająca się w ryfcie zastyga –
powstaje nowe dno oceaniczne. Dowody na rozrost dna oceanicznego:

✓ Im bliżej ryftu tym skały budujące dno oceaniczne są młodsze,

✓ Występowanie symetrycznych względem ryftów pasów skał o odmiennym
namagnesowaniu,
d) Jaka forma rzeźby powierzchni Ziemi powstaje w miejscu występowania ryftu?

Charakterystyczną formą rzeźby w strefie ryftowej jest grzbiet oceaniczny zbudowany z zastygłej
lawy wylewającej się z ryftu – w jego osiowej części występuje zapadlisko – dolina ryftowa.

e) Jakie zjawiska geologiczne występują w strefie ryftu?

W strefie ryftu występuje: wulkanizm oraz trzęsienia ziemi.

f) Czym są uskoki transformacyjne? W jaki sposób powstają?

Uskoki transformacyjne (przesuwcze) to pęknięcia litosfery ułożone prostopadle do granic płyt

(zwłaszcza w strefie ryftowej). Oddzielają one fragmenty płyt, które przesuwają się w różnym
czasie i w innym tempie.

g) Co to jest strefa Benioffa?

Strefa Beniofa to powierzchnia występująca w strefach subdukcji, wzdłuż której skupiają się
hipocentra trzęsień ziemi. Strefę Benioffa stanowi górna powierzchnia wciąganej w głąb
płaszcza płyty oceanicznej.