zeven wetenswaardigheden

over de architectuur van de LocHal

Myrthe Breukink
 Colofon
teksten
Myrthe Breukink
bronnen
Gesprekken met Hans Clijssen (oud-
medewerker NS), Ingrid van der
Heijden (Civic Architects), Fedele
Canosa (Mecanoo), Lotte van Dijk
(Textielmuseum), Helma Schellen
(seats2meet), Peter Kok (Bibliotheek
Midden-Brabant)
beelden
Beschikbaar gesteld door
Bibliotheek Midden-Brabant en via
spoorzone013.nl (H1), plan-t.nl (H1),
octatube.nl (H5), gebouwvanhetjaar.
nl (H5) en eigen beelden
Over de totstandkoming van dit boek
Naast enthousiast geocacher en
teamlid van cacheteam ‘GeelBusje’,
ben ik rondleider in de LocHal. Een Inleiding
deel van kennis en feiten die ik voor de
rondleidingen vergaarde verwerkte ik
Gefeliciteerd! Je hebt, bewust of
in dit boek. Hoewel ik dit bescheiden
onbewust, het boek behorende bij
boekwerk met zo groot mogelijke
de Geocache ‘De LocHal’ gevonden.
zorg heb samengesteld, kunnen er
Je bent er bijna. In dit boek vind je
onvolledigheden of onjuistheden in zijn
de laatste, essentiële stap voor het
geslopen. De luxe van een uitgebreide
vinden van de cache. We hebben
redactie of een co-auteur had ik helaas
wat interessante informatie voor je
niet. Voor zover in dit boek meningen
te vinden zijn, betreft het die van
verzameld over de LocHal. Veel plezier!
mijzelf, en niet die van de bibliotheek,
GeelBusje (Thomas, Myrthe en Sam)
gemeente of architecten.
BeeksePythagoras (Helma)
Myrthe Breukink
1
De LocHal was eigenlijk een
overdekte kraanbaan
De LocHal werd gebouwd tussen
1932 en 1935 als onderdeel van
de werkplaats van de Nederlandse
Spoorwegen. De voornaamste
werkzaamheden die in het gebouw
plaatsvonden waren de reparatie en het
herstel van locomotieven.
In totaal waren er 28 zogenaamde
‘standen’, gespecialiseerde
werkputten, waar verschillende
werkzaamheden plaatsvonden. De
locomotieven moesten van stand
naar stand worden gebracht. Dat kon
op meerdere manieren. Ten westen
van de LocHal bevond zich vroeger
een overdekt ‘rolwagenspoor’:
op een speciale wagen konden
locomotieven worden gereden, en in
noord-zuidrichting ter hoogte van de
standen worden gebracht. Een andere
en nog opvallender manier om de
locomotieven in noord-zuidrichting te
verplaatsen was met de kranen. Drie
kranen zijn anno 2019 nog in de LocHal
aanwezig.
De kranen rolden op hoogte over
rails door de LocHal. De benodigde
constructie, die uiteindelijk zo bepalend
is voor de uitstraling van de LocHal,
was in oorsprong vooral functioneel.
Dat geldt ook voor de gevels en daken,
die de medewerkers en het materieel
moesten beschermen tegen weer en
wind.
Dat maakt de LocHal in de basis
eigenlijk een overdekte kraanbaan.
De essentiële rol die de kraanbaan
in de LocHal heeft is in het ontwerp
benadrukt door deze zo veel mogelijk
te respecteren. De kraanbaan is in
zekere zin heiligverklaard, en mocht
nergens worden onderbroken of
gesloopt. Dat betekende, ondanks het
enorme volume van de LocHal, een
uitdaging voor de ontwerpers in het
bepalen van de positie van de nieuwe
verdiepingsvloeren. Het kwam zelfs zo
ver, dat in de positie van de vloeren
nog slechts 50 millimeter speling was.
2
De crisis had ook voordelen
De LocHal maakt onderdeel uit van de
Spoorzone, de voormalige werkplaats
van de spoorwegen. Al vanaf het
einde van de twintigste eeuw waren er
gesprekken gaande over het vertrek
van de reparatiewerkzaamheden uit de
Spoorzone. Voor de gemeente Tilburg
was het gebied van grote potentiële
waarde voor de stad.
Uiteindelijk kwam de Spoorzone na vele
jaren van plannen in 2011 vrij. Dat was
voor de bouw een hoogtepunt in de
crisis. De plannenmakers wisten daarom
dat het tempo van de ontwikkelingen
in de Spoorzone lager zou liggen dan
in vergelijkbare, eerder ontwikkelde,
industriële gebieden. Er werd gekozen
voor een ontwikkeling waarin weliswaar
een visie werd neergezet, maar
waarin ruimte bleef voor verschillende
mogelijke concrete uitwerkingen.
Om te voorkomen dat leegstaande
gebouwen in verval zouden raken en
de Spoorzone tot spookstadsdeel zou
verworden, koos de gemeente ervoor
panden een tijdelijke bestemming
te geven. Creatieve bedrijven, een
skatehal, een volkstheater, horeca
en andere invullingen bevolken in de
tussentijd de industriële panden.
Mede dankzij deze tijdelijke bewoners
van de bestaande gebouwen in de
spoorzone steeg door de jaren heen
de waardering voor het industriële
erfgoed. Diverse gebouwen hebben
inmiddels een definitieve metamorfose
gekregen, zoals de Houtloods, de
Polygonale Loods en natuurlijk de
LocHal. De gemeente Tilburg heeft nu
het voornemen veel van het erfgoed in
de Spoorzone te behouden.
3
De LocHal had heel anders
ingedeeld kunnen zijn
Door de jaren heen passeerden
verschillende plannen voor de
herbestemming van de LocHal:
het gebouw had ook een
parkeergarage kunnen worden,
of een onderwijsinstelling kunnen
huisvesten. In 2013 besloot de
Tilburgse gemeenteraad dat in de
LocHal de bibliotheek gevestigd moest
gaan worden, en in 2014 werd een
oproep gedaan aan architecten om met
plannen te komen voor een combinatie
van bibliotheek en ontmoetingsplek
(‘stadshal’).
In deze aanbesteding werd uitgegaan
van een opsplitsing van de LocHal:
de oostzijde zou als bestemming de
bibliotheek krijgen, terwijl de westelijke
helft opener zou worden gelaten
en stadshal zou worden. Historisch
gezien geen onlogische keuze: de
LocHal is lang in twee delen gesplitst
geweest, waarbij het oostelijke deel
een periode magazijn als bestemming
had. Bovendien wordt bij industriële
en slecht geïsoleerde panden als
de LocHal vaker gekozen voor de
zogenaamde doos-in-een-doos.
Uiteraard liepen de visies en voorstellen
waarmee architectenbureaus
reageerden op de aanbesteding uiteen.
Eén van de vijf voorstellen ging uit van
een radicaal andere opzet. Het team
van architecten bestaand uit CIVIC
Architects (destijds Cloud Collective),
Braaksma en Roos en Inside Outside,
geadviseerd door ingenieursbureau
Arup, geloofde in een andere indeling.
Volgens hen zou de monumentale
uitstraling van de LocHal veel beter tot
zijn recht komen als op veel plekken het
zicht op het oorspronkelijke gebouw
behouden bleef.
De gemeente koos uiteindelijk voor dit
voorstel. In de huidige opzet is op veel
plekken het zicht horizontaal, verticaal
of diagonaal onbelemmerd. Met name
vanaf de entree aan de spoorzijde biedt
de LocHal een spectaculair perspectief.
Tegelijk is de gevel met name op
de hogere verdiepingen zeer nabij.
Daarmee heeft de LocHal zijn grandeur
behouden zonder de menselijk maat te
verliezen.
4
Er waren vier
architectenbureaus betrokken
bij de vormgeving van de
LocHal
Ten tijde van de uitvraag voor het
ontwerp van de LocHal werkten
twee architecten van The Cloud
Collective aan de Willem II-Passage
even verderop. Inmiddels hebben
die architecten het bureau Civic
Architects opgericht. Ze werkten
al vaker samen met Braaksma en
Roos architectenbureau, die zijn
gespecialiseerd in herbestemming van
bestaande gebouwen. Voor deelname
aan de aanbesteding van de LocHal
werd deze samenwerking opnieuw
opgezocht.
Er werd een derde
samenwerkingspartner gezocht, en dat
werd het bureau Inside Outside van
Petra Blaisse. Zij hebben veel ervaring
in interieur- en landschapsarchitectuur
en staan met name bekend om hun
ontwerpen met textiel.
Het collectief van deze drie bureaus,
aangevuld en van advies voorzien
door ingenieursbureau Arup, werd
door de Gemeente Tilburg gekozen
om het ontwerp van de LocHal te
maken. Vervolgens zochten Bibliotheek
Midden-Brabant en KunstLoc Brabant,
die het grootste gedeelte van de
LocHal huren, een architectenbureau
om het ontwerp van het interieur te
maken. Dat werd Mecanoo, een bureau
met veel ervaring in het ontwerp van
bibliotheken.
Naast architecten waren er
natuurlijk nog vele anderen die bij
de totstandkoming van de LocHal
betrokken, zoals de gebruikers, de
aannemer, de groenontwerper, vele
adviseurs, en de makers van de
textielen. Met name de rol van de
toekomstige gebruikers is bijzonder,
omdat zij al vroeg in het proces zijn
betrokken. Bibliotheek Midden-Brabant
en KunstLoc (toen BKKC en Kunstbalie)
waren al voor de uitvraag deelnemer
aan overleggen en betrokken in
keuzes. Deze aanpak wordt door de
bibliotheek zeer gewaardeerd, en
vermoedelijk is het de kwaliteit van
het gebouw, met name waar het gaat
om de bezoekerservaring, ten goede
gekomen.
5
In de LocHal is een ruimte te
vinden met een bijzondere
akoestiek en constructie

In de LocHal heeft een bijzondere

ruimte een nieuwe plek gekregen.
De Glazen Zaal, die op de eerste
verdieping staat, maar ook vanaf de
tweede verdieping goed zichtbaar
is, werd oorspronkelijk gebouwd in
Amsterdam.
Architectenbureau Zaanen Spanjers
ontwierp eind jaren ’80 de verbouwing
van de Beurs van Berlage. In de
voormalige Graanbeurszaal zou het
Nederlands Philharmonisch Orkest gaan
repeteren en optreden. Er was echter
geen akoestische scheiding met een
naastgelegen zaal. Zaanen Spanjers
ontwikkelde daarom samen met
constructeur Mick Eekhout (Octatube)
een groot glazen volume.
Nadat het orkest verhuisde wilde
men de Graanbeurszaal voor grotere
evenementen gebruiken. Het Glazen
Zaal werd verkocht voor 1 euro aan
de beste nieuwe bestemming. Dat
klinkt als een koopje, maar aan de
demontage, opslag, vervoer en
assemblage werd nog zo’n 400.000
euro besteed.
Tegenwoordig zijn we aan kozijnloze
constructies zoals de Glazen Zaal
meer gewend, maar in 1990 was dit
nog uitzonderlijk. Ook bijzonder is de
akoestiek van de zaal. Glas presteert
vanwege de hardheid akoestisch niet
erg goed. Daarom zijn een aantal
ingrepen gedaan om de akoestiek van
de ruimte te verbeteren: één van de
glazen wanden heeft een ‘cellovormige’
kromming, die net als diverse andere
gebogen elementen de geluidsgolven
spreidt. De vele driehoekige panelen
zijn voor absorptie bedoeld.
Nog een nadeel van glas is dat het
kan breken. Het glas van de zaal
is getemperd, zodat het bij grote
beschadigingen in kleine stukjes breekt.
De constructie van de zaal is echter zo
gemaakt, dat de glazen platen elkaar
dragen. De platen hangen aan elkaar en
zo draagt de bovenste plaat zo’n 3000
kg. Bij de bouw van de zaal in de Beurs
van Berlage brak één van de platen, en
het toeval wil dat dit nu juist één van de
bovenste was. De berekeningen van de
constructeurs klopten gelukkig, en de
naastgelegen platen namen de functie
van de ontbrekende plaat over.
Tegenwoordig wordt de Glazen Zaal
verhuurd en vooral gebruikt tijdens
symposia en congressen.
6
De textiele architectuur van de
LocHal werd in Tilburg geweven
De Gemeente Tilburg wilde behalve de
spoorweggeschiedenis van de LocHal
ook de textielgeschiedenis van Tilburg
in het gebouw zichtbaar laten worden.
Grote geweven doeken zijn daarom
onlosmakelijk onderdeel gemaakt van
de architectuur van LocHal.
De vormgeving van de textielen
verwijst op allerlei manieren naar
de architectuur van de LocHal zelf.
De translucente delen doen denken
aan het half-transparante glas in het
bovenste deel van de gevels. Het
industriële dichte canvas sluit aan bij
de uitstraling van het gebouw. De
schuine lijnen, die het onderscheid
tussen translucent doek en dicht canvas
maken, verwijzen naar de constructies.
Het weven van de textielen gebeurde
in Tilburg, namelijk in het TextielLab van
het Textielmuseum. Het was tot dan
toe de grootste en meest complexe
opdracht voor het TextielLab. Er werd
zo’n 500 uur aan ontwikkeling besteed.
De garens die gekozen konden worden,
moesten aan hoge eisen voldoen wat
betreft uitstraling en brandwerendheid.
Tijdens de ontwikkeling van de stoffen
moesten de wevers daarom creatief
zijn.
Het translucente doek is geweven met
een nylondraad, een soort visdraad.
Om tot een nog lichtere kwaliteit stof
te komen, werd het in twee lagen
geweven, die met een rijgdraad zijn
verbonden en tijdens het assembleren
werden verwijderd. Hetzelfde visdraad
geeft ook de canvassen hun stugheid,
en soms een olieachtige glans aan het
oppervlak.
In de doeken zijn ook decoraties
verwerkt: grote vlakken, of kleine
strepen of kruisen. Ook is er tekst
in de textielen geweven. Daarvoor
werd wederom inspiratie in de LocHal
zelf gezocht: net als op de hijskranen
staat in de stoffen de technische
informatie vermeld, zoals die in de
computergestuurde weefmachines in
het TextielLab werd ingevoerd.
De textiele wanden zijn van groot
belang voor het flexibele en steeds
wisselende gebruik van de ruimtes in
de LocHal. Mede dankzij de textielen
kan de LocHal wisselen van uitstraling
en zich aan vele verschillende situaties
aanpassen.
7
De gevels van de LocHal
vertellen verhalen
Wie goed kijkt, ziet in de gevels van
de LocHal allerlei verhalen terug. Het
bovenste gedeelte van de gevels wordt
de lampion genoemd. De lampion
geeft de LocHal zijn sterke uitstraling.
Tijdens het ontwerpproces was er nog
de bedoeling om zo veel mogelijk van
het historische translucente draadglas
in de lampion te behouden. Dat bleek
uiteindelijk vanwege de slechte staat
van het glas niet mogelijk. Wel is
glas met een vergelijkbare uitstraling
geplaatst. Een deel van het oude glas
is nog wel te vinden in de gevel tussen
het StadsBalkon en de rest van de
LocHal.
Tegen de westgevel van de LocHal
bevond zich vroeger nog een gebouw
(zie hoofdstuk 1), dat lager was dan
de LocHal zelf, maar inmiddels is
gesloopt. Het onderste gedeelte van de
westgevel is daarom nieuw. Daarmee
ontstaat een opvallend contrast in de
gevel: het bovenste gedeelte bevat
- volgens hedendaagse begrippen –
relatief kleine glasplaten, die weliswaar
zijn verstevigd met draad. Het onderste
gedeelte van de gevel bevat veel
grotere glazen panelen, die dankzij
moderne productietechnieken geen
extra versteviging nodig hadden.
Nog vreemder is echter het schouwspel
aan de oostzijde. Ook daar is in
het bovenste deel van de gevel het
karakteristieke draadglas te vinden.
Het onderste gedeelte van deze gevel
bestaat uit witgeschilderd metselwerk.
Dat is opvallend in de LocHal die verder
vooral uit staal en glas is opgebouwd.
Het betreft hier een gevel die al voor
de bouw van de LocHal aanwezig
was en de buitengevel vormde van
een naastgelegen gebouw. Deze
gevel werd, waarschijnlijk uit praktisch
oogpunt, opgenomen als gevel van
de LocHal, en werd daarmee een
tussenwand. Toen later het gebouw
naast de LocHal werd gesloopt
bleef als enige deze gevel overeind.
Daarmee werd de oostgevel van
buitenmuur, na tussenmuur uiteindelijk
binnenstebuitenmuur.
‘Mijn brein is
de sleutel die
me vrij maakt.’
Origineel:
‘My brain is the key
that sets me free.’

Harry Houdini (1874-1926)

Hongaars-Amerikaans goochelaar