Professional Documents
Culture Documents
434-Mitras Gizlerinin Kokeni-Eskichagh Dinleri Ve Mitolijileri-David Ulansey-Husnu Ovaciq-1989-165s
434-Mitras Gizlerinin Kokeni-Eskichagh Dinleri Ve Mitolijileri-David Ulansey-Husnu Ovaciq-1989-165s
Yayımlayan ve Yöneten
NEZtH BAŞGELEN
Çeviri
Hüsnü Ovacık
Kapak
AJANS C+E
Düzenleme
Fiisun Uluiilke
N e z ih B a şg elen
Önsöz
Anneme ve
Babamın Anısına
Boston, M ass.
Ekim 1988
Elb ette C u m o n t'u n açık lam aları ilk b a k ışta ço k tu tarlı g örü n
m ektedir. H iç k arışık o lm ay an b u g örü ş şö y le ö zetlen eb ilir: K ü l
tün tan rısın ın adı olan M itras, eski b ir Pers tanrısı o lan M itra'n ın
a d ın ın Latince (ve Yunanca) b içim id ir; ay rıca R om alılar b u tan
rın ın İran (P ersia) ile bağ lan tılı o ld u ğ u n a inan ıy orlard ı; d o layı
sıyla R om a M itraizm in in , P ers M itra k ü ltü n ü n R om a İm p arato r-
lu ğ u 'n a u y arlan m ış şek lin d en başka b ir şey olm ad ığı v arsay ıla-
bilirdi. B ö ylece C u m o nt, R om a M itraizm in i açık lam ak için y a
p ılm ası g erek en tek şey in, b u kü ltü n ö ğeleri ile esk i Pers d inin in
bu n lara ben zey en ö ğeleri arasınd a bağ lan tı k u rm ak o ld u ğ u nu
öne sü rüy ord u . C u m o n t bü tü n b ilgi v e çab asını o rtay a k oy arak
bu p rog ram ın ı uy g uladı. M itraizm in g izlerin in b ü tü n ayrıntıla-
M ı f ı n « '/ ı t Gizleri 15
iy ilik tan rısı olan A hura M azd a'n ın ilk in san ı ve b o ğ ayı y arat
m ası, A h rim an 'ın başın ı çek tiği k ötü lü ğü n g ü çlerin in b u nları öl
d ü rm esi v e top rağa k arışan göv d elerin d en bu gü n d ü n yad a v a
rolan can lıların ortaya çık m ası anlatılm aktadır.
tıa'da, Sette Sfere tap ın ağın d ak i set bo y u nca v e aslan b a şlı tanrı
v»> y an ın d aki fig ü rlerle b irlik te, Po nza tap m ağ ın ın ise tavanınd a
✓udyak yer alm aktadır.
Beck bö y lece tau ro k to n i'n in , "b e lli bir zam and a, geceleyin
doğu yu solun a ve b atıyı sağ m a alarak gü ney e d oğru bak an bir
k işinin g ö z le m lerin in "01’ b ir ifad esi o ld u ğ u sonucuna varm ak ta
dır. B e c k 'in b u ra d a b e lir ttiğ i "b e lli b ir zam an ", Boğa
takım y d d ızın ın Batıd a b attığ ı zam andır. Bu olay b ir y ıl bo y u nca
b ir ço k kez g ö zlen eb ilir am a her seferind e g ecen in d eğ işik bir
saatind e g erçekleşir. Ö zetlersek , B e ck 'e göre taurok toni, Boğa
tak ım y ıld ızı b a ttığ ı sırad a g ö k y ü z ü n ü n b ir r es m in i tem sil
e tm e k te d ir.na
M itras ve Perseus
3.2. Frig külahı v e harp ile Perseus (solda). Külahın iki yanında kanatlar
görülüyor. Bu kanatlar, külahın sihirli olduğunu belirtm ek am acıyla gös
terilirdi. A m a, res. 3.8'd e (M.Ö. 4. yy v azo süslem esi) görüldüğü gibi
k ülahın kanatsız olarak g österildiği örneklere de sık sık rastlıyoruz.
başlık ile görülür. B u b aşlıkların en sık g örü len i ise -P erseu s ta
k ım yıld ızın ın eski resm inde g ördüğ üm ü z g ibi-ay nı M itras'ın
g iyd iği g ib i bir Frig külahıdır. P e rse u s'u n k ü lah ı tan rısal bir he
diye idi: H ad e s'in B aşlığ ı o larak b ilin en b u k ü lah o na p eriler ta
rafın d an g örü n m ez olu p en ö nem li görevi o lan G o rg o n M ed u-
sa 'y ı ö ld ü reb ilm esi için verilm işti.
İn irdi. Bö ylece, P e rse u s'u n g iydiği H a d e s'in B aşlığ ı'n ın sık sık
hır Frig k ü lah ı o larak g österilm esi, b e lk i de M itras ile P erseus
arasındaki ilişk i ü zerin e te zim izi g ü çlen d iren b ir b aşk a olgu ya
dikkatim izi çek iy or: en azın d an H e re d o tu s'u n zam an ın d an b eri
I V rseus'u n İran v e P ersler ile b ağ lan tılı o ld u ğ u n a inaralm ak ta-
dır.
1.8. Perseus (sağda) kıvrık b ıçak ile (M. Ö. 4.yy Güney İtalya vazo süslemesi)
rilm elidir. Yunan m ito lojisine g öre açık ça d işi, fak at k en d i içind e
d e ğ erlen d irild iğ in d e e rk ek v e y a cin siy etsiz o larak da g örü leb i
lir .""1’
Eğer P e rse u s ile M itras arasın d a bir bağ v arsa, P e rse u s'u n y e
raltında d o ğu m u ile , M itras ik on og rafisin d e sık ça y e r alan
M itras'in k ayad an d o ğm ası arasın d a d a b ir bağ o labilir (fig.3.7).
M aarten V erm aseren'in be lirttiğ i g ibi, M itra s'ın do ğu m u "b ir
m ucize g ibidir; g en ç M itras san ki gizli b ir g ü ç tarafın d an k aya
lardan dışarı itilm ektedir. B aşın d ak i F rig k ülahı d ışınd a tam a
m en çıplaktır, y u k arıy a k aldırdığı ellerin d e h an çe r ve m eşale
tutm aktadır. B u g örü n ü şü y le o , ay d ın lığ ın y aratıcısı (g en itorlu -
m inis), k ay ad an d o ğan (deus g e n ito r ru p e natu s), h ay at veren
kayadan d o ğ an (Petra g enetrix) n itelik lerin e sah ip tir."123'. Bu
noktada M itraistlerin y eraltı tap ın akların ın , M itras'ın doğd u ğu
kayaları sem b o lize e ttiğ in i, b u n d an da P erseu s g ib i M itras'm da
bir y eraltı m ağ arasın d a d o ğ d u ğu n a inan ıld ığ ı sonucuna a tla
mak ço k çe k ici geliyor. M itras v e P erseu s arasın d aki son b ir b e n
zerlik no k tası da k u llan d ık ları silah larla ilgilidir. P erseu s g en el
likle n o rm al b ir d ü z k ılıç vey a h an çer tu tark en görülm ekted ir.
Bu d u ru m ö zellik le takım y ıld ız P erseu s için geçerlidir. B u ne
denle, F arn ase k ü resin d e -b ilin en e n esk i Y unan-R om a d ö nem i
yıldız k ü resi-P erseu s tak ım y ıld ızı h an çerli o larak g ö sterilm iş
ken, C od ex V o ssianu s'd a düz b ir k ılıç tu tm aktadır.04' A ncak , g e
leneksel o larak P erseus ile bağ lan tılı g österilen silah "H a rp " dır,
yani G o rg o n 'u ö ld ü rm ekte k u llan d ığ ı, e ğ ri bir b ıçak ek lenm iş
M İTRA S GİZLERİN İN KÖKENİ
B u n oktada T arsu s'la ilgili o larak bizi ilg ilen d iren ik in ci olgu,
İÖ d ördü ncü v e İS üçüncü y ü zy ıllar arasınd a p araların ü zerind e
yer alan k entin am b lem ind e g ö rü len bo ğ aya sald ıran aslan fig ü
rüdür. B u figür b azen P erseu s ile birlik te g österilm iştir(fig .4.2)(15’
2. B ö lü m d e g örd ü ğ ü m ü z gibi b ir ak ad em isy en , B au san i, tau ro k -
toninin k ayn ağ ın ın eski o rta-d o ğ u 'n u n her y erin d e rastlan an iş
te bu aslan -bo ğ a sav aşı fig ü rü o ld u ğ u nu öne sü rm üştür. Tarihçi
W illy H artn er’a göre bu sem bolü n ço k ö nem li b ir astron o m ik ni
56 M ITRA S GİZLERİN İN KÖ KEN İ
Gökyüzü Ekvatoru
•fcrimo
O L p rin n jiw c h « B u ıo u «
V A S o m > ıo ttU ije ıu k t» p « r a r « .
f i pandpto<bemouc.&*£^t£î;
•n|cMm<wnö4^dıti.«ekıc«bclf o« lM|ikıew
5.1. K ozm ik yapının R önesans d önem i gösterimi. D ünya m erkezde olm ak
ü zre zodyak, gök ekvatoru v c tropikal çem berler ile gökyüzü küresinin
ekseni görülüyor.
Gökyüzü Ekvatoru
(Fig .2.4) B u hayalı çem ber, e k lip tik veya zod yak dediğ im iz ve
g ü n eş, ay ve gezeg en lerin , fo nd a sa b it görü nen yıld ızların ön ü n
d e, ü zerin d e h areket ed er görü nd ü kleri bir başk a çem ber ile y ir-
m iü ç derecelik b ir açı yapar. G ö k e k vatoru v e ek liptik ik i n o kta
da k esişirler v e e k in ok sları o lu ştu ru rlar: Bu iki no kta, dün yadan
60 M İTRAS GİZLERİN İN KÖKENİ
Bu konu yla bağ lan tılı o larak, M itraizm 'd e aslan ve k ap sem
bo llerin in ilg in ç b ir ik ili olu ştu rd u ğ u na d ik kat çek m ek gerekir.
G ökyüzü Ekvatoru 65
M itra s v e C o k E k v ato ru
ku s, A ra to s'u n P e rse u s'u n u şid d e tle eleştirerek "P erse u s'u n sol
d izi P leia d es'in ço k u zağ ın d ad ır" diyor. (C o m m .in A rat.1.6.12)
Farnase k ü resi v e Salzburg L e v h ası'd a b u k on u d a A rato s'd an
ço k H ip p ark u s'u doğrulam aktadır.
B izi b u rad a ilg ilend iren n o kta, P o rp h y ry 'n in y arad ılış ö ykü
sü ndeki M itras sem bolizm in d en sö z ed erk en Sam an y o lu 'n u n
ö nem ine d eğ inm esid ir; çünkü Sam an y olu , P e rse u s'u n ü zerin
d en geçer. A n tik d ö n em d e Sam an y o lu ile P erseu s arasındaki
bağ lantı iy i b ilin ird i; ö rn eğ in A ratos, P erseu s'u an latırk en o ku
y u cu ların ın P e rse u s'u n ü zerin d en g eçen S am an y o lu 'n u k aste tti
ğini an lıy acağ m d an em in o larak, "to z lu " d ey im ini kullanıyor.
(P haen.253) P erseu s ile S am an y olu arasın d aki b u bağ , İÖ b e şin
ci y ü zy ıld a bile m ito lojid e ö nem li olm alıdır, çü nk ü Pind ar on u n
cu P y th ia n O d e 'd a bu n d an söz etm ekted ir.05’ P o rp h y ry 'n in ruh
ların in iş çık ışın a ilişk in o larak Sam an y o lu için anlattık ların a ba
k ılırsa M itraistler, P erseu s'u n Sam an y o lu üzerindek i y eri ile S a
m an y o lu 'n u y aratılış y o lu n d ak i ru h ların y o lu olarak g ören Pla-
toncu ve n eo -P itag orcu k avram ları birle ştirm iş olabilirler. Bu
k avram lar H eraklid es Po ntik us (İÖ 4.y y ) k ad ar erk en b ir d ö
n em d e g elişm işti v e Ç içero ’n u n 'S k ip io 'n u n R ü y ası'n d a anlattı
ğı gibi erk en n e o P itag o ı'cu lar tarafın d an da k abul ed ilm işti.(IW
E ğ er P o rp h y ry 'n in be lirttiğ i gibi Sam an y o lu , y aratılış y olu n d a
ki ru h ların y olu o larak görü lü y o rd u ise , o zam an P e rse u s'u n Sa
m any o lu ü zerin d e o lm ası P o rp h y ry 'n in M itras'a n ed en "y aratı-
lış'ın ta n rısı"d e d iğ in i açıklayabilir.
M e ş a le T a ş ıy ıc ıla r ve E k in o k s la r
5.8. B oğanın arkasında iki ağaç görülen tauroktoni. Sağdaki ağaçta ilkba
har sem bolü olarak yapraklar ve yanında d ik duran bir m eşale v e boğa
başı var. Soldaki ağaçta ise m eyvalar v e yanında dik duran bir m eşale ve
akrep görülüyor (CIM RM 335)
k in işlerd ir. D o lay ısı ile teorim izin k abul ed ilebilm esi için bu ast
rono m ik tab lo y u nasıl ö ğ ren d ik lerin i ve bu n u n niy e özel bir ö n e
m i o ld u ğ u k an ısın a vard ıklarını açık lam ak zo ru n d ayız. B u açık
lam ay ı altın cı bö lü m d e yap acağ ız. A yrıca, d ö rd ü ncü bö lü m ü n
sonun da M itras v e P erseus arasın d aki bağ lan tın ın ö nem i v e bu
bağ ın nasıl olu p d a d in i bir harek etin tem eli h alin e g elebild iğ ini
so rm uş v e tau ro k to n in in astrono m isi ü ze rin e incelem elerim izin
b u soru ların cev abın ı b u lm ay a y ard ım cı o lacağ ın ı belirtm iştik .
Bu so ru lar cev ap bek lem ey e devam etm ekted ir. A ncak ö n ü m ü z
deki bö lüm d e M itraistlerin B oğa ek inok slu g ö k ekvatoruna ne
d e n ö n em v e rd ik le ri k o n u su n d a y ü rü te c e ğ im iz ara ştırm a ,
M itras ve P e rse u s arasın d aki bağ lan tın ın g erçek anlam ın a ilişkin
cev ap ları da sağlayacaktır.
6
Yine Stra b o 'y a göre, Tarsus Ü niv ersitesin in k en tin siy asi ha-
y atıü zerind e b ü y ü k b ir etk isi vardır. O n u n anlattığ ına göre, A u-
gustu sd ön em in d e ün iv ersiten in e n Önemli ik i filozo fu -ö n ce A t-
heno d o ru sve so nra da N esto r- k en tin p o litik ö nd erliğ in i y ap
m ışlardır. R a m say 'a göre bö y le ce "A u g u stu s d ö n em in d e Tarsus^
bir ün iv ersiten in b irbirin i izley en ik i ba şk an ı aracılığ ı ile devleti
y ön etm esin in tarihte b ilin e n tek ö rn eğ id ir," D)
A te n o d o ru s'u n A u g u stu s ile ilişk isi İsa 'd a n önce 4 5 'd e her
ik isid e A p o llo n y a'd ay k e n başlad ı. B ir y ıl so nra A ten od o ru s A u-
g u stu s'la birlik te R o m a'y a y e rle şti v e İm p arato r ile arkad aşlığ ı
n ı uzu n y ıllar bo y u n ca bu k e n tte sü rd ü rd ü . A ten od o ru s Isa'd an
önce 15 y ılın d a Tarsu s'a d ö n d ü v e ö lü n cey e k ad ar k en tin k ü ltü
rel v e p o litik ö n d erliğ in i yaptı. B u d ö n em d e en ö n em li görevi*
A u g u stu s'u n v erd iğ i y etk iy i k u llan arak Tarsus k en tin in anaya-«
sasın ı y e n id e n d ü zen lem ek o ld u .w) A te n o d o ru s'u n öğretisinin!
ay rıntıları k ay b olm u ştu r am a an laşıld ığ ın a g öre esas o larak ah
lak felsefesi ü zerin d e çalışm ıştı. ,7‘
Sto acılara göre, u zay ve yıld ızlar can lı, k utsal varlıklard ı. Kle-
an tes, ö rn eğ in , şöyle diyordu: "G ü n e şin ateşi, ru h u n varlığıyla
Boğayı Öldürmenin A nlam ı 35
ısınan bir g ö v d en in sıcak lığ ın a ben zed iğin e g öre, g ü n e şin de
b ir ruhu olm alıdır. C en n et d ed iğ im iz sıcak v e p arlak o rtam d a
m ey d ana g elen y ıld ızlar da ö y l e ." ,,B’ A ynı yazar, "u z a y a Tan-
rı'n m ad ın ı v e riy o r" ve "v aro lan bü tü n k u tsallığ ı yıld ızlara bağ -
lıy o rd u ".1'7’ D io g en es Laertus, K risip p u s'u n in an cın ı şöyle açık
lıyor: "U z a y bir tanrıdır, y ıld ızlar tanrıdır, dü n ya da tanrıdır;
am a en bü yü k tanrı C e n n et'te o tu ran A k ıl'd ır."0* A ynı k ay n ak
tan ö ğren d iğ im ize g öre K risip p u s, "T an rıya D a ir" ad lı çalışm a
sında uzay ın ruhu v e ak lı olan can lı b ir v arlık o ld u ğ u n u b e lirti
yor.0” Ç içero, Sto acıların bu k o n u d a k i d o ktrin in i şöyle özetli-
y o r:"U z a y k u tsal o ld u ğ u n a göre, cen n e tin en sa f ve can lı m ad
desin d en y ap ılan y ıld ızlar da kutsaldır. H er zam an sıcak v e p ar
lak olm aları, bilin ç v e zek a ile y ü k lü y aşay an varlıklar o ld u k la
rım kanıtlıyor."® ”G ö rü ld ü ğ ü gibi, ilk Sto acıların en ö n em li üçü -
Z eno, K leantes, K risip p u s- bir tü r astral dini in an ç sahibiydiler.
Yine belirtelim ki, A rato s'u n k en d i m em lek etin d ek i şöhreti
d e,Tarsus'lu Sto acılar arasınd a y ıld ızların ö n em in i artırm ış ol
malıdır.
P lu tark 'ın be lirttiğ i İsa 'd a n önce 6 7 tarihini M itras G izem cili
ğ inin y ayılm ay a başlad ığ ı zam an o larak kabul e d ersek, Po sid on-
y u s'u n y aşam ı (c. İsa 'd a n önce 135-50) b u in an cın o rtay a çıktığı
d ö nem le çak ışm ak tad ır. Elbette, b u d ö n em Sto a o k u lu n u n önde
ri o larak -y an i, "za m a n ın ın en etkin en te lle k tü e l k işisi"o larak -
P o sid ony us, ay nı d ö n em in TarsusTu Sto acıları arasın d a ço k et
kili olm alıdır. (D ah a ö n ce g örd ü ğ ü m ü z gibi, so n rad an Tar
su s'u n e n say g ın k işis i o lan A ten ed o ru s, b u d ö n em d e P o sid on
yus ile ilişkiliyd i.) Bu d urum d a, İsa 'd a n önce birin ci yü zy ılın ilk
y an sın d a -y an i M itras G izem ciliğ in in o rtay a çık tığ ı dönem de-
T arsus'da Sto acılığ ın astrolo ji v e k ozm o lo ji ile g eleneksel o larak
varolan ilişk isin i sü rd ü rd ü ğ ü n ü , am a b u d ö n em d e P osid onyus
tarafından b u u n su rların y enilend iğ ini v e g ü çlen d irild iğin i v ar
sayabiliriz. A yrıca, astrolojinin İncili o lan P h a e n o m en a 'n ın y a
zarı S to acı A ra to s 'u n k en d i m em lek etin d ek i prestiji sayesinde
TarsusTu Sto acıların zaten P o sid on y u s'u n b u alan d ak i fik irleri
M ITRA S GİZLER İN İN KÖKENİ
H ip p a rk u s v e E k in o k s la rın G e r ile m e s in in B u lu n u şu
Şim d i b u b ö lü m ü n b aşın d a so rd u ğ u m u z ü çü n cü so ru y a g e
lelim : N a sıl o ld u d a bö y le sin e tu h af v e çap raşık b ir sem boller
sistem i, R o m a İm p arato rlu ğu n d a b ir d in i hareketin o d ak n o k ta
sı h alin e g eldi? A slın d a, elbette, bu so ru yu zate n y an ıtlam ış b u
lunuyoruz. Ç ü n k ü , eğ er M itras ik on og rafisin in o ld u k ça tu tarlı
ve bü tü n lü ğ ü o lan b ir astral in an ç sistem in in ifad esi o ld u ğ u nu
gösteren araştırm alarım ız y eterin ce açık sa, bu n u n tu h af v e k a rı
şık b ir sem boller sistem i o lm ad ığın ı g örd ü k dem ektir. B u n u n la
beraber, M itras ik on og rafisin d e ifad e ed ilen in an ç sistem in in te
m elini d ah a iy i anlay abilm ek için b irk aç n o ktay a d ah a g öz ata
biliriz.
Böyle özelliklere sah ip bir tan rıy a g österilen dini bağ lılığ ın en
iyi ö rn ek lerin d en b iri A p u leiu s'u n (İsa’d an so nra ik in ci y ü zy ıl)
A ltın E şe k isim li eserinde yer alm aktadır. B u k itab ın bir p asajın
da eserin kahram anı L ucius, İ s is G iz e m c iliğ i k ültüne k ab u l e-
dü m esind en sonra, "in san so y u n u n k u rta rıc ıs ı" olarak tan ım la
dığı tan rıçay ı şu sözlerle ö ver: "Sen,. K ad e r Tanrıçasının d ü ğ ü m
lerini çö zebü irsin. Sen , Talih Tan rıçasın ın tah rik lerin i d u rd u rabi
102 M ÎT R A S GİZLERİN İN KÖ KENİ
nem in d erin lik lerin e g ittiğ i şe k lin d e k i esk i in an çların kalın tıları
görülse d e, artık hak im olan öğreti, gök sel ö lü m sü zlü k tü ," 1661İl
ginçtir, bü yü cü lerin ve G n ostik lerin b azı m etin lerin d e, ru hların
g ö k cisim leri arasın d aki y olcu lu k ların ın ço k teh lik eli o ld u ğ u ve
h er k ad em ed e astral g ü çlerin sak in leştirilm esi g erek tiğ i anlatıl
m aktadır. (W1
Bö ylece, g erek genel o larak kad erci astrolo jin in y ayg ın laşm a
sı, g erekse astral ö lü m sü zlü k ö ğretisinin y ü k selişi, esas niteliğ i
y ıld ızlar ü zerin d ek i gü cü o lan M itraizm in tan rısın ın k ab u l g ör
m esini sağ lad ı. A m a hem en vu rg u lam am ız g erek ir k i, b u iki ol
gu o lm ak sızın d a, u zay ın b ü tü n ü n ü y erin d en o yn atm a yeteğ i
o lan b ir tanrı, çev resind e ö zgü n b ir d in i g e le n e k y aratm a k ariz
m asın a sahiptir.
K ilik y a K o rsa n la rı
A sla n -B o ğ a S a v a şı
Ö zet
tem sil e tm e sid ir ."* G eçerk en işaret ed elim ki, A tlas ve Perseu s
arasın d a an tik d ö n em d e sık ı b ir m itolojik bağ vard ı: O vid iu s'a
göre, G o rg o n 'u n kesik başım A tlas'a göstererek onu taşa çeviren,1
P erseu s'tu r,(5>
nın d an k alm a can avarlar o lan T îtan 'ları d a y en erek ik tid arını
perçinlem iştir. G ig a n to m a k i adı ve rile n b u ö yk ü d e M itras sa
natınd a y e r alm aktadır. (Fig. 7.7)
M itra s v e H e lio s
Bö yle b ir bağ lan tın ın id eo lojik tem eli, Ç içero'n u n , yuk arıda
a lıntı y ap tığ ım ız S k ip io 'n u n R ü y a sı'n d a im a ediliyor. Ç içero,
g ü neşi k o z m o k ra to r o larak tan ım lad ığ ı p asajd an hem en önce
aynı nitelik leri b ir başk a u zay o lgu su , sab it yıld ızlar küresi için
d e b e lirtiyo r: " (Sabit yıld ızlar kü resi), d iğ erlerini de k ap sar; o
e n bü y ü k tanrıdır, içind e b ü tü n diğ er k ü releri barındırır.... O nun
altın d a ters y ö n d e d ö n e n y e d i kü re d ah a vardır.... O rtad a güneş
vardır, o , b ü tü n ışık ların tanrısı, y ön eticisi ve eg em enid ir; evre
n in ak lı v e y o l g ö ste ricis id ir."“ ’ G ö rd ü ğü m ü z g ib i b u p asajda,
ik i d eğ işik u z a y varlığı -g ü n eş v e y ıld ız k ü resi- d eğ işik k elim e
lerle, u zay ın eg em eni o larak nitelenm ek tedir. Ç içero'n u n y azıla
rınd a ifad e e d ile n k o zm o lo jik g elen ek, ik i k ozm o k rator arasın
daki bağ lan tın ın h an g i ortam d a ortaya çık m ış o labileceğ ini açık
lıyor. Bu y azılard a ik i k o zm o k ratoru n sö z k on u su o ld u ğ u , ilk
k ez F ranz C u m o n t tarafın d an farked ild i v e C u m o n t bu k arm a
şık d ü şü n cey i P o sid on y u s'a k ad ar izledi. A şağ ıd aki yorum u nd a
C u m o n t, P o sid o n y u s'u n g ü n eşi k o zm o k rato r o larak gördüğünü
b elirttik ten so nra şö y le d ev am ediyor:
M e ş a le T a ş ıy ıcıla r v e D io sk u r la r
ek inok sları tem sil ettiğ ini ö n e sü ren tezim izle nasıl b ağ d aştırıla-
bilir? D io sk u rlarla ilgili b azı v erileri inceleyerek b u so ru yu y a
nıtlayabiliriz.
7.15. Gövdesin*
de zodyak bu
lunan aslan
başlı tanrı.
H eykelin y al
nız göğsü oriji
naldir; gerisi
m odem b ir
restorasyondur
(CIM RM 545)
M ilras'm Kozm ik Sembolizmi 13 7
A sla n -B a şlı T a n n v e G o rg o n
ren şö y le diyor: "Y ıla n ın y ed i h alk ası k esin lik le g ezeg enlerin sa
y ısın ı v erm ek ted ir v e h alk aları da g ü n eşin zo d yak taki y örüng e
sin i g österm ek ted ir." i44’ A yrıca, tan rın ın elind ek i anahtar, bü yü k
o lasılıkla, M itraistlerin inan cına g öre ru h ların g ök yü zü n e in iş ve
M itras’tn Kozm ik Sembolizm i
Elbette, M itra s'ın aslan -başlı tan rısın ın kaynağ ınd a esas o la
rak G o rg o n olsa b ile, b aşk a o lgu ların d a so n d u ru m u nu alm ası
na k atk ıları olm uştur. Bu tü r b azı olası etkiler, H ow ard Jack so n
ve Jo h n H in n eis tarafın d an in celen m iştir. m Bun lardan, çok sayı
da kanıt ile d estek len en bazılarım ele alm ak ta y arar vardır. B u n
144 M İTRA S GİZLERİN İN KÖ KENİ
DİPNOTLAR
B ö lü m 1
B ö lü m 2
B ölü m 3
1. A ntik bilgilerle beraber, bu takım yıldızın tarihi için bkz. W. Rathm ann,
"P erseus (Stem bi id), "PW , cilt 1 9 .1 , 992-96.
2. Salzburg Plakası için bkz. A. Rehm v e E. Weiss, "Z u r Salzburger Bro-
zesscheibe m it Sternbild ern." jahreshefte des österreichen Archäologischen
Instituís 6 {1903),'39; Codex Vossianus Leidensis 79 için bkz. G eorg Thiele,
Antike H im m ehbilder (Berlin: W eidm ann, 1898), s. 111.
3. Thailia Phillies H owe, 'T h e O rigins and Function of the G orgon H ead,"
A ¡ Arch. 58 (1954), 216, n. 43.
4. H eredot. 7. 61. 3.
5. Büyük olasılıkla im ha etm ek anlam ına g elen Yunanca pertho kelim esin
den türetilm iştir; bkz. H owe, "G orgon H ead," 216.
6. Stat. Theb. 1. 719-20.
7. Vermaseren, Secret God, s. 29.
8. Statius, Sfafius, çeviri J. H . M ozley (London: W illiam H einem ann, 1928),
cilt 1, s. 392.
9. A. S. Geden, Select Passages Illustrating M ithraism (N ew York: Society for
Prom oting C hristian Knowledge, 1925), p. 39.
10. C harles Dupuis, O rigine de tcus ¡es cuites (Paris: H . Agasse, 1795), cilt 1,
bölüm s. 78. .
11. Bkz. C um ont, M ysteries, s. 200.
12. Fritz Saxl, Mithrns: Typengechictlicbe Untersuchungen (Berlin: H eindrich
keller, 1931), s. 14.
13. Farklı g örüşlerin özeti için bkz. H ow e, "G orgon H ead".
14. Clark H opkins, "A ssyrian E lem ents in the Perseus-Gorgon Story"
A j Arch. 38 (1934), 344.
15. G orgon'un K orint farzındaki g elişm esi H um fry Payne tarafından de
taylı b ir şekilde N ecrocorinthia adlı çalışm asınd a incelenm iştir. (Oxford:
O xford U niversity P ress), s. 80.
16. C . Blinkenberg, "G orgonne et lionne/'Reı». Arch., ser. 5, no. 19 (1924), s.
267.
17. C 1M RM 75.
18. C IM R M 719.
N otlar 149
19. C IM RM 1123.
20. Vennaseren, Secret C od, s. 18.
21. C arl Kereyi, A thene (Zurich: Spring, 1978), s. 68.
22. A pollodorus, The Library, çeviri Sir Jam es G eorge Frazer (Cambridge:
H arvard U niversity Press, 1939), c ilt 1, s. 155.
23. Vermaseren, Secret God, s. 75.
24. Farnese Küresi ve C odex V ossknus için bkz. Thiele, A ntike H immelsbilder,
resim 4 v e 111.
25. Franz C um ont, ''R apport sur une m ission a Rom e," Academ ia des Insc
riptions et Belles-Lettres, Com ptes R endus, 1945, s. 418.
B öliim 4
1. M itraizm ile Kilikya'daki Perseus kültü arasında bir bağlantı olm ası ih
tim ali d aha ön ce d e öne sürülm üştü. Bkz. A . L. F rothm ingham "T h e C os
m opolitan R eligion o f Tarsus and and the origin o f M ith ra" (abstract), A J
Arch. 22 (1918), 63-64.
2. Plut. Vif. P om p. 2 4 ; P lutarch, Plutarch's Lives, çeviri Bernadette Perrin
(Cam bridge: H arvard University Press, 1968), d lt 5, s. 173-75.
3. C um ont, M ysteries, p. 37. Cf. E. D. Francis, "P lutarch's M ithraic Pirates,"
in M ithraic Studies, cilt 1 s. 209; Robert Turcan, M ithras Platonicus (Leiden:
E. J. Brill, 1975), s. 1-13. Plutark'a karşı b ir görüş için bkz. G ordon, Franz
C um ont and the Doctrines of M ithraism ," s. 245, n. 119.
4. Vermaseren, Secret G od, s. 27.
5. Joseph Fontenrose, P hyton (Berkeley: U niversity of C alifornia Press,
1959), s. 279-80.
6. G eorge M acD onald, Catalogue o f the G reek C oins in the H unterian Collecti
on (G lasgow: Jam es M aclehose and sons, 1901), d lt 2, s. 525, pi. 58, n. 21.
Bu paranın tam tarihini çıkarm ak m üm kün değildir, ama A egeae kenti
nin çıkardığı paraları Sezar dönem ine göre tarihlem eye b aşladığı İsa'dan
ö n ce 4 7'd en sonra b asıldığı kesindir. G eorge Francis H ill, Catalogue o f the
Grek Coins o f Lyconia, Isauria, and C ilicia (London: Trustees o f the British
M useum , 1900), s. cxii-iv.
7. G- A. W ainwright, "S o m e C elestial A ssociations of M in ," /Eg. Arch. 21
(1935), 156.
8. Louis Robert, "D ocum ents d 'A sie M ineure," BCH 10 (1977), 98-99.
9. Perseus'u gösteren Tarsus paralarının katalogu için bkz. F. Im hoof-Blu-
mer, "Coin-Types of Som e Kilikian C ities,'' FH S 18 (1898), 171.
10. Age., 171-72.
t5 0 M İTRAS GİZLERİN İN KÖ KENİ
11. W illiam M. Ramsay, The cities o fS t . P aul (London: H odder and Stough-
ton, 1907), s. 152-53.
12. Im hoof-Blumer, "C o in -T y p es," 171.
13. Vermaseren, Secret God, s. 112.
14. D aha geniş b ilgi için bkz. Robert, "D ocum ents," 101.
15. Tarsus'da aslan-boğa savaşını gösteren paralar İsa'dan önce 366-333
arasında Pers satrabı M azaios dönem inde (Bkz. Robert, "D ocum ents",
111 v e n.116), İsa'd an sonra ikinci yüzyıldaH adrian (Age.) v e çüncü y üz
yıld a G ordian v e D ecius (Im hoof-Blum er, "C oin-Types," 175 ve n. 2-3)
dönem lerinde çıkanlm ıştır.
16. Bu fikrin doğuşunu A. L. Frothingham 'a borçluyum "C osm opolitan R e
lig io n ". 1 918'd e Frothingam , T arsus'lu Perseu s ile b ağlantılı olan
M itras'ın şehrin am blem i olan aslan-boğa savaşındaki aslanın yerini al
ması sonucu boğa öldürm e sahnesinin ortaya çıktığını öne sürm üştü. Ne
var ki Frothingham , B oğa'nın üzerindeki yeri çok anlam h olan takım yıl
dız Perseu s'd an bahsetmiyordu.
Bölü m 5
1. Ö rneğin bkz. O tto J. Brendel, Sym bolizm o f the Sphere (Leiden: E. J. Brill,
1977), s. 53.
2. Pl. Ti. 36c. C um ont Fig. 5. 2'de görülen iki çem beri yanlışlıkla zodyak v e
Sam anyolu olarak tanımlıyor. (Textes, d it 1, s. 89 ve n. 5). Plato'nun Tima-
«¿s'unda sözü edilen, b ir haç oluşturan iki çember, ancak bunlar zodyak
v e g ö k ekvatonı olarak anlaşıldığı takdirde b ir anlam ifade eder; bkz. F. M.
C ornford, Plato’s Cosm ology (Indianapolis: Bobbs-M errill, 1975), s. 72-93.
Aynı m otifin eski görsel ifadelerinin d e aynı anlam a geldiğinivarsaym ak
yanlış olm az. Bkz. Brendel, Sym bolizm , s. 53.
3. Fig. 5.4 'd e görülen gök ekvatorun kesin konum unda, bahar ekinoksu
{ekvatorun zodyakı kestiği nokta), B oğa'nın en parlak yıldızı A ldebaran
ile aynı boylam üzerindedir. Büyük b ir rastlantı sonucu bu sırada, sonba
har ekinoksu da A krep’in en parlak yıldızı A nteres ile aynı b oylam üze
rindedir, çünkü A ldebaran ile A ntares birbirlerine tam 180 derece uzak
lıktaki boylam lar üzerindedirler. Ayrıca, bu durum da gökyüzü ekvatoru,
Tauroktonide y er alan bütün takım yıldızlarının en p arlak yıldızlarının
bir veya iki d erece yakınından geçm ektedir. Yani, Alfa K an iş M in örü n
Prokion, alfa H idra’nın Alfard, alfa K ra teı'in A lkes v e alfa C orvi'n in Al
Chiba yıldızlarını; v e ayrıca B oğa'nın iy i b ilin en yıldız küm esi PJeydas.
Büyük olasılıkla M itraistler bu çarpıcı astronom ik rastlantının farkınday
dılar.
N oliar 151
1. Tarsus tarihi için bkz. Ramsay, Cities o f St. Paul, s. 85-244; H etty G oldm an,
Excavations at G özlü Kule, Tarsus, 3 cilt. (Princeton: Princeton University
Press, 1 9 5 0 ,1 9 5 6 ,1 9 6 0 ).
2. Strabo, T he G eography o f Strabo, çeviri H orace Leonard Jones (Cambridge:
Harvard U niversity Press, 1929), cilt 6, s. 347.
3. Ramsay, Cities o f Sf. Paul, s. 235
4. C ic. A tt. 16.11.
5. Strab. 1 . 1 .8 - 9 ,1 . 3 .1 2 .
6. Ramsay, Cities o f St. P aul, s. 216-18.
7. Age., s. 221.
8. Vita III, Jean M artin, Histcrrie du Texte des Phenom enes d'Aratos (Paris: Lib-
rarie c. Klincksieck, 1956), s. 56.
9. E. Vernon A rnold, Roman Stoicism (Cham bridge: C ham bridge U niversity
Press, 1911), s. 84.
10. Age., s. 91; bkz. Strab. 14. 671 v e Diog. Laert. 7 .1 7 9 .
11. Arnold, R otm n Stoicism , s. 96.
12. Age., s. 96-98.
13. Age., s. 107.
14. C ic. Div. 2. 42. 88-90.
15. Edwyn Bevan, L ater G reek Religion (London: J. M. D ent and Sons, 1927),
s. 3.
N otlar 153
B ö lü m 7
47. C lark H opkins, "T h e Sunny Sid e o f the G reek Gorgon/' Berytus 14
(1961), 25-35. A yrıca bkz., A . L. Frothing ham , "M edusa, Apollo and the
G reat M other," A ] A rch. 15 (1911), 349-77; 'T h e Vegetation G orgoneion,"
A} Arch. 19 (1915), 13-23. H opkins v e Frothingham , G orgoneion 'ım güneş
olarak gösterildiği bir Etrüsk A thena heykelinden söz etmiyorlar. Bu
heykel için bkz., C ook, Zeus, cilt 3, bolüm 1, s. 805. G orgoneion'u yıldız
lı bir önünde A thena’nın kalkanı üzerinde gösterilen v eriler d e vardır.
Bkz. Robert Eisler, W eltenm ante) und H im m elszelt (M unich: O skar Beck,
1910), cilt 1, s. 7-79 v e fig. 23-24.
48. L. Anson, N um ism atica Graeca (London: Kegan Paul, Trench, Triiner,
1910-16/ cilt 6, no. 128, pi. 21. Bazı g eç dönem m ücevherat ü zernde zod-
yak içindeki aynı G orgon motifi bulunmaktadır. Bkz., Frothingham ,
"M ed usa," s. 3 5 2 v e n. 2 , ayrıca Kaiser W ilhelm II, Studien zur G orgo (Ber
lin: W alter d e Gruyter, 1936), s. 87-88 v e fig. 87.
49. John H innels, "R eflections on the Lion-H eaded fig u r e in M ithraism ,"
M om entum H. S. N yberg (Leiden: E. J. Brill, 1975), cilt 1, s. 333-67. Ayrıca
bkz. Huberts v on G all, "T he Lion-headed and the H um an-headed God
in the M ithraic M ysteries", Jacques D uchesne-G uillem in, Etudes ntith-
riaques (Teheran: Bibliotheque Pahlavi, 1978), s. 511-25; john H ansm an,
"A Suggested Interpretation o f the M ithraic Lion-M an Figu re," Etudes
milhriacfues, s. 215-27.
50. M. L. West, The O rphic Poems (Oxford U niversity P ress, 1983), s. 178.
51. Jackson, "L eontocephalin e," s. 20.
52. Bu ilginç anıt üzerine incelem eler için C IM RM 659’de yer alan bibliog-
rafyasına bakınız. A ncak, bu bibliografyada H ans Leisegang'ın önemli
b ir incelem esi y er alm amaktadır. Bkz., "T he M ystery of the Serpent,"
Joseph C am pbell, The M ysteries (Princeton U niversity Press, 1955), s. 208.
Yazıt, C IM RM 696.
53. A ion için b kz. Doro Levi, "A ion," H esp. 13 (1944), 269-314.
160 M İT R A S GİZLERİN İN KÖ KEN İ
B İB L İY O G R A F Y A
A nson, L. Num ism ate Graeca. London: K egan Paul, Trench, Trübner,
1910-16.
A pollod oru s. T he Library. Trans. Sir Ja m e s G eorge Frazer. 2 vols.
Cam bridge: H arvard U niversity P ress, 1995
A ratos, The Phaenom ena o f Aratus. Trans. G. R. Mair. Cam bridge: H arvard
U niversity P ress, 1955
Arnold, E. Vernon. Roman Stoicism. Cam bridge: C am bridge University
Press, 1911
Bausani, Alessandro. "N ote sulla preistoria astronom ica del m itto di
M ithra." In U go Bianchi, ed., M ysteria M ithrae. Leiden: E, J. Brill,
1979, pp. 503-15
Beck, R oger/'C autes and C autopates: Som e A stronom ical Considerations.'*’
Jou rn al o f M ithraic Studies, 2 , no. 1 <1977), 1-17.
------------ . "Interpreting th e Ponza Z odiac II." Journal o f M ithraic Studies 2,
no. 2 (1978), 87-147.
------------ . "M ithraism since Franz C um ont." ln A ufstieg und Niedergang der
röm ischen Welt. N ew York: Walter de Gruyter, 1984. 2.17.4, pp.
2002-115
------------ . "A N ote on the Scorpion in the Tauroctony." Journal o f M ithraic
Studies 1, no. 2 (1976), 2 0 8 -9 .
------------ . "T he Seat o f M ithras at the E qu inoxes." Journal O f M ithraic Studies
1, no. 1 (1976) 95-98,
Betz, H ans Dieter. T he G reek M agical P ap y ri in Translation. C hicago:
U niversity of Chicago Press, 1986
B evan, Edw yn. Later G reek R eligion. London: J. M . D ent A nd Sons, 1927
B ianchi, U go, ed. M ysteria M ithrae. Leiden: E. J. Brill, 1979.
Blinkenberg, C. "Forgonne et lionne." Rev. A rch., ser. 5, no. 19 (1924),
267-79.
B oyancé, Pierre. "L 'A pollon solaire." In M élanges d ’archéologie, d ’épigraphie,
et d'histoire offerts à Jérôm e Carcopino. Paris: Librairie H achette,
1966.
------------. Études sur le Songe d e Scipion. Paris: Boccard, 1936.
Bibliyografya 161
Brendel, O tto J. Sym bolism o f the Sphere. Leiden: E .J. Brill, 1977.
Burket, Walter. Lore and Science in A ncient Pythagoreanism . Cam bridge:
H arvard U niversity Press 1972.
C hapouthier, Fernand. Les D ioscures au service d'une déesse. Paris: E. de
Boccard, 1935.
C icero. A cadem ica. Trans. H. Rackham . C am bridge: H arvard University
Press, 1967.
------------ . The N ature o f the G ods. Trans. H orace C.P. M cG regor. N ew York:
Penguin B okks, 1972
------------ . R epublic. Trans. C. W. keyes. Cam bridge: H arvard University
Press, 1966
C ook, A. B. Zeus. 3 vols. N ew York: Bibio and tannen, 1965.
C ornford, F. M., Plato's Cosmology. Indianapolis: Bobs-M errill, 1975.
Cram er, Frederick H. Astrology in rom an Law and politics. Philadelphia:
A m erican Philosophical Society, 1954.
C um ont, Franz. A fter L ife in R om an Paganism . N ew York: Dover, 1959.
------------ . Astrology an d Religion am ong the Grekks and romans. N ew York:
Dover, 1960.
------------ . The M ystreries o f M ithra. N ew York: Dover, 1956
------------. "L e M ysticism e astral dans l'antiqu ité." Bulletins de l'Académie
Royale d e Belgique (1909), 256-86.
------------ . Oriental religions in rom an paganism . N ew York: D over 1956.
------------ . "R apport sur une m ission à R om e." lu Académ ie des Inscriptions et
B elles-Leltres. C om ptes Rendus, 1945, pp. 386-420.
------------. Recherches sur le sym bolism e funéraire des Rom ains. Paris:
Librairie O rientaliste Paul Geuthner, 1942.
------------ . Textes et m onum ents figu rés relatifs aux m ystères d e M ithra. 2 vols.
Brussels: H. Lam ertin, 1896, 1899.
------------ . La Théologie solaire du paganism e romain. Paris: Librairie C. klinck-
sieck, 1909.
D em an, a. "M ithras and Christ: Som e Iconographical Sim ilarities." In Jonh
H innells, éd., M ithraic Studies, cilt 2, pp. 50-17.
de Santillano, G iorgio, and H ertha von Dechend. Hamlet's M ill. Boston:
Gam bit, 1969
162 M İTRAS GİZLER İN İN KÖKisNİ
------------. "M ithraism and Rom an Society." Religion 2, no. (Autum n 1972),
92-121.
------------ . "M ithras' Rindsschulter." Journal o f M ithraic Studies 2„ no. 2 (1978),
213-19.
------------ . "th e Sacred G eography o f a M ithraeum : The exam ple o f Sette
Sfere." Jou rn al o f M ithraic Studies 1, no. 2 (1976), 119-65.
G ottschalk, H.B, H eraclides o f Pontus. O xford: Oqford University Press,
1980.
H ansm an, John. "A Suggested Interpretation o f the M ithraic lio n -M an
Figu re." In Jacqu es D uchesne-G uillem in, ed., Études M ithriaques,
pp. 2 15 -27 .
Hartner, Willy. O riens-O ccidens. H ildesheim : Georg olm s, 1968.
Hill, G eorge Francis. Catalogue o f the G reek Coins o f Lycaonia, Isauria, and
Cilicia. London: Trustees of the British M useum , 1900.
H innells, John. "R eflections on the Bull-Slaying scen e." in John H innells,
ed., M ithraic Studies, cilt 2, pp. 290-313.
------------ . "R eflectio n s orv the L ion -head ed Fifure in M ithraism .” m
M onum entum H .S. N yberg. Leiden: E. J. Brill, 1975, cilt 1, pp.
333-67.
------------. ed. M ithraic studies. 2 vols. M anchester: M anchester University
Press, 1975.
H opkins, C lark, "A ssy rian E lem ents in the Perseu s-G orgon Story," AJ
Arch. 38 (1934), 341-58.
----------- . "T he Sunny Side of the G reek G orgon.” Berytus 14 (1961), 25-35.
H owe, Thallia Phillies. "The origins and Function of the Gorgon H ead." A J
A rch 58 (1954), 209-21.
Im hoof-Blum er, Friedrich. "C oin-Types of Som e Klikian C ities." JH S 18
(1898), 161-81.
------------. "D ie K upferprägung des m ithradatisches reiches und andere
M ün zen d es Pon su u n d P a p h la g on ien s." N u m ism atische
Zeitschrift 5 (1912), 169-92.
Insler, S ." A N ew Interpretation of the Bull-Slaying M otif." In M . B. de Boer
and T.a. edridge, eds., H om m ages à M aarten }. Vermaseren. Leiden:
E. J. Brill, 1978, pp. 51 9 -3 8 .
Jackson, H oward. "T he L eontocephaline in Roman M ithraism .'' Nunten 32,
no. 1 (July 1985), 17-45.
164 M ITRA S GİZLER İN İN KÖKENİ
Jones, R. M. "P osid onius and solar Eschatology." CPhil. 27, no. 2 (April
1932), 113-35.
Julian, The Works o f the em peror Julian, çev. W. C. Wright. Cam bridge:
Harvard U niversity Press. 1962.
Kerenyi, Carl. Athene. Zurich: Spring, 1978.
Lam b, John. The Phenom ena and D iosemia ofA ratu s. London: John W. Parker,
1848.
Le Boeuffle, A. Les Nom s Iaim s d'astres et d e constellations. Paris: So d éié
d'É d ition "L es Belles Lettres," 1977.
Leisegang, Hans. "T h e m ystery o f the Serpent." m Joseph Cam pbell, ed..
The M ysteries. Princeton: Princeton university Press, 1955, pp.
194-216.
Lentz, W. "Som e Peculiarities N ot H itherto Fully understood of 'Rom an'
M ithraic Sanctuaries and Representations." in H inneils, ed.(
M ithraic Studies, cilt 2, pp. 358-77.
Levi, Doro. "A ion ." H esp. 13 (1944), 269-314.
Long, A. A. H ellenistic Philosophy. N ew York: C harles Scribner's Sons, 1974.
M acD onald, George. Catalogue o f G reek Cains in the Hunterian Collection. 2
vols. G lasgow : Jam es M achehose and Sons, 1901.
M anilius, Astronomicia. çev. C.P. G oold. Cam bridge: H arvard University
Press, 1977.
M artin, Jean. Histoire de texte des Phénom ènes d'Arotos. Paris: Librairie C.
Klincksieck, 1956.
Meyer, M arvin. The A ncient M ysteries. San Francisco: H arper and Row,
1987.
M ylonas, George. Eleusis an d the Eleusinian M ysteries. Princeton: Princeton
U niversity Press, 1961.
Neugcbauer. O tto. The E xact Sciences in A ntiquity. N ew York: Dover, 1969.
Origen. Contra C elsum. çev. H enry Chadw ick. Cam bridge: Cam bridge
U niversity Press, 1980.
O rm erod, H. A. Piracy in the A ncient World. Liverpool: Liverpool University
Press, 1978.
Ovid, M etam orphoses, çev. M ary M. Innes. Baltimore: Penguin Books, 1955.
Payne, Humfry. Necrocorinthia. O xford: O xford U niversity Press, 1931.
Philo. Philo, çev. F. H. Colson and G. H. Whitaker. 10 vols. Cam bridge:
Harvard U niversity Press, 1937.
Bibliyografya 165