1.

4 Retorische kritiek - stijlfiguren

Boek Antoine Braet : Hoe tekstanalyses opbouwen? Hoe kritiek formuleren vanuit retorica?
Braet heeft een lijst gemaakt van stijlfiguren, niet per se vanuit de literatuur, maar vooral
vanuit een algemene invalshoek. Herhaling is een belangrijk stijlfiguur.

o Stijlfiguren in
engere zin (niet-
overdrachtelijk =
letterlijk taalgebruik)

1. Beeldspraak (begrip vervangen door een beeld)

o Overdrachtelijk, figuurlijk taalgebruik waarbij je een begrip gaat vervangen door een
beeld
o Twee tropen/soorten: metaforen en metonymieën

1.2 Metaforen: beeldspraak die berust op een gelijkenis (verschillende vormen)

Metafoor in engere zin
Vorm van beeldspraak waarbij
een zaak vervangen wordt door
een beeld op basis van een
gelijkenis: zaak en beeld staan
niet allebei in de tekst.
Vb. Wat een zwijnenstal!
Vb. Het schip van de
woestijn (=kameel)
Vb. Jij bent mijn oogappeltje
Vb. Ik heb nog een appeltje
met hem te schillen.

Personificatie Vorm van beeldspraak waarbij Vb. Het gevaar loert op elke
je een levenloos object een straathoek.
menselijke eigenschap
Vb. De toekomst lacht ons
toeschrijft of deze als levend
toe.
wezen voorstelt.

Uitgewerkte metafoor Vorm van beeldspraak waarbij

gedurende een hele tekst een
abstract begrip vervangen
wordt door een beeld op basis
van een gelijkenis. De tekst is
dan in feite één lange

1
 uitgewerkte metafoor.
Wordt vooral door politici
gebruikt om lastige zaken op
een partijdige manier te
verduidelijken.

Vergelijking Vorm van beeldspraak waarbij Vb. Een hart van goud
zowel het object als het beeld
Vb. Rood van schaamte
vernoemd worden. De
vergelijking gebeurt vaak met Vb. Een reus van een kerel
de verbindingswoorden als, Vb. zo wit als een lijk
zoals, van, maar soms ook
zonder.

1.2 Metonymia: beeldspraak die berust op nabijheid (beeldspraak waarbij datgene wat
feitelijk bedoeld wordt niet rechtstreeks genoemd wordt, maar aangeduid met behulp van een
nauw verbonden begrip)

Metonymia in engere zin Vorm van beeldspraak waarbij
de relatie tussen beeld en zaak
gebaseerd is op de relatie
plaats-product, oorzaak-gevolg,
maker-gemaakte, bezitter-bezit,
merknaam-product etc.
Vb. Ik heb net een
Shakespeare gelezen, wat een
goed boek!
Vb. Ik heb een Picasso
gekocht
Vb. Ik heb de pamper van
m’n kind zonet ververst
Vb. Heb jij zin in een glaasje
bordeaux?

Pars pro toto Vorm van beeldspraak waarbij Vb. Koppen tellen
en onderdeel van het object
Vb. We krijgen een nieuwe
genoemd wordt, maar het
badkamer
geheel bedoeld wordt. (subtype
van synecdoche) Vb. Hé krullenbol, let eens
op

Synecdoche Vorm van beeldspraak waarbij Vb. De juf telde de neuzen

een deel voor het geheel (pars
Vb. In 1929 viel Duitsland
pro toto) of het geheel voor een
(=leger) Polen binnen.
deel (totum pro parte) genoemd
wordt. Vb. Spanje heeft het EK
gewonnen.

2. Stijlfiguren in engere zin

o Niet-overdrachtelijk, letterlijk taalgebruik

o Twee tropen/soorten: gedachtefiguren en woordfiguren

2.1. Gedachtefiguren: inhoudelijk

2
= stijlfiguren waarbij er iets bijzonder gebeurt met de inhoud (niet zichtbaar op eerste zicht,
dus verstand gebruiken: vaak moet men iets van de context weten om een gedachtefiguur te
kunnen duiden)

Aanspreking (van de lezer Stijlfiguur waarbij de verteller Vb. Aan U draag ik mijn
of luisteraar) zich rechtstreeks tot de boek op
lezer/luisteraar richt met u, je
Vb. U veracht de christelijke
en dergelijke
religie

Allusie Stijlfiguur waarbij vaak Vb. Bloed, zweet en olie (=

indirect (adhv. zinspeling, bloed, zweet en tranen)
woordspeling, toespeling) naar
iets “bekend” wordt verwezen,
zoals een bekend persoon, een
gebeurtenis, een tekst,
uitspraak…

Amplificatie (=exageratie) Stijltechniek waarbij een zaak, Vb. Kijk, dit is onze poes,
persoon of gebeurtenis van met zijn koude pootjes op je
meerdere kanten breedvoerig schoot, met zijn zachte vel.
(bijna overdreven zelfs) Zie hoe hij je aankijkt, zijn
beschreven wordt. Vaak wordt kop een masker, als een sfinx
het begrip in één of meer die vragen spint.
synoniemen herhaald en komen
er verschillende stijlfiguren aan
te pas.
Doel is om iets beter of
slechter, mooier of lelijker etc.
voor te stellen dan objectief
gerechtvaardigd is.

Anekdote Een kort verhaal waarin een
meestal grappige of
opmerkelijke gebeurtenis wordt
neergezet om zo de aandacht te
trekken.
Vb. Ik stond laatst in de lift
van een ziekenhuis. Er stond
een vrouw tegenover me…

Anticipatie Stijlfiguur waarbij je afwijkt Vb. Eens je hem hebt, wil je

van het gewone taalgebruik om hem nooit meer missen: een
datgene wat je wil zeggen computer van Mac
gevoeliger, sterker uit te
drukken.

Stijlfiguur waarbij de vb. Dat is allemaal goed en

schrijver/spreker vooruitloopt wel, hoor ik u denken, maar
op bezwaren of als je krampachtig vasthoudt
tegenwerpingen (en ze bij aan… Nou dat ligt eraan.
voorbaat weerlegt) waarvan
hij/zij verwacht dat ze bij het
publiek leven.

3
Antithese Stijlfiguur waarbij Vb. in ziekte en gezondheid
tegengestelde begrippen of
Vb. door dik en dun
gedachten worden verbonden.
Vb. rijken worden rijker, de
armen worden armer

Apostrof(e) Stijlfiguur waarbij de Vb. Ik zou graag mijn familie

spreker/schrijver zich afwendt en vrienden bedanken.
van het eigenlijke publiek en
zich richt tot iemand anders

Dubitatie Stijlfiguur waarbij de spreker Vb. Wie ben ik, dat ik dit
of schrijver (schijnbaar) doen mag?
twijfelt aan de eigen
capaciteiten om de taak
waarvoor die staat, te
vervullen.

Epitheton Een toevoeging van een Vb. De Leeuw van

karakteriserende bepaling
(adjectief of soms zelfs een
naamwoord)
Vlaanderen
Vb. snelvoetige Achilles
Vb. er is waterproof, krasvrij
bewijs

Eufemisme Stijlfiguur waarmee iets Vb. niet erg slim in plaats

mooier, vriendelijker en of van dom
minder onaangenaam wordt
Vb. zelfdoding in plaats van
voorgesteld dan het in
zelfmoord
werkelijkheid is
(=verzachtende, verbloemende Vb. het is niet echt mijn
uitdrukking) smaak

Evidentie Stijltechniek waarbij er een Vb. Anne komt hem

aanschouwelijke en tegemoet, te paard, zonder
indringende beschrijving van reiskoets, zonder bagage,
een gebeurtenis of toestand zonder reisgenoten, zonder
wordt gegeven aan de hand van haar man,…
een concreet, gedetailleerd en
zo mogelijk dramatisch beeld
(vaak met andere stijlfiguren).
De lezer wordt als het ware
ooggetuige gemaakt. Het doel
is om de lezer te
emotioneren/dramatiseren.
Vaak in combinatie met fictio
personae, TT, enumeraties,
climaxen,…

Exclamatie Een emotionele uitroep, die tot Lang zal hij leven!
bedoeling heeft om aandacht te
trekken

Fictio personae (citaat in Stijlfiguur waarbij men Vb. Ik heb een brief van mijn

4
directe rede) letterlijk aanhaalt wat iemand
gezegd of geschreven heeft.
Vroeger hoorde ook
parafraseren hierbij.
Werkt dramatiserend
Hyperbool Een sterke overdrijving. Kan
ironisch bedoeld zijn of om te
amplificeren.
Inclusief ‘we’ Stijlfiguur waarbij de ‘we’
gebruikt wordt in de betekenis
van de spreker/schrijver en het
publiek (ik+jullie)
Ironie Stijlfiguur waarbij je het
tegenovergestelde zegt van wat
je bedoelt (=lichte spot).
Litotes Stijlfiguur waarbij een begrip
wordt omschreven door een
ontkenning van het
tegengestelde, met als doel een
sterke bevestiging uit te
drukken. Vaak ironisch
bedoeld.
Oneliner Een kernachtige, meestal
geestige en memorabele
uitspraak die niet langer is dan
één zin.
Paradox Schijnbare tegenstelling.
Bestaat uit een combinatie van
dingen die op het eerste gezicht
niet kunnen, maar die, als je
nog eens nadenkt, wel degelijk
mogelijk zijn. Wordt vaak
ironisch gebruikt.
Perifrase Stijlfiguur waarbij de
eigenschappen van een persoon
5
zus ontvangen. ‘Ik had graag
op je verjaardag geweest’,
schreef ze, ‘maar ik kan
helaas geen vlucht meer
regelen.’
Vb. ik heb een eeuw staan
wachten
Vb. Ik sterf van de honger
Vb. ik lach me dood
Vb.
Vb. We weten allemaal dat
we dringend het probleem
moeten aanpakken.
Vb. Wat ben jij goed
gehumeurd seg!
Vb. Lekker weertje!
Vb. Dat is niet lelijk
Vb. Dat heb je niet onaardig
gedaan.
Vb. Stoppen met roken is
helemaal niet moeilijk. Ik
heb het wel honderd keer
gedaan.
Vb. as knot what your
country can do for you, ask
what you can do for your
country
Vb. Zo snel als een slak
Vb. zeg nooit nooit
Vb. de eersten zullen de
laatsten zijn
Vb. Hoe gespecialiseerder
iemand is, des te minder kan
hij.
Vb. zelfs iemand die rijk is,
kan arm zijn
Vb. stalen ros (fiets)
 of object worden genoemd in
plaats van het bedoelde.
Preteritie Stijlfiguur waarbij de
schrijver/spreker zegt dat hij
het ergens niet over zal hebben,
maar het toch doet.
Quaestie Een reeks van twee of meer
vragen, die vaak retorisch zijn
of waar de spreker zelf het
antwoord op geeft
Retorische vraag Stijlfiguur waarbij een vraag
wordt gesteld, waarop men
geen antwoord verwacht,
omdat het antwoord er
eigenlijk al in ligt opgesloten
Sarcasme =bijtende spot: lijkt sterk op
ironie, maar is een gemenere
vorm van spot en eerder
bedoeld als aanval op een
persoon
Sententie Stijlfiguur waarbij de
spreker/schrijver een ‘wijze’
uitspraak doet die een
algemene stelling bevat en die
opvalt door de stijl. Vaak
memorabel en geliefd om te
citeren.
Subiectie Vraag die door de spreker of
schrijver zowel opgeworpen als
beantwoord wordt
Synoniem Stijlfiguur waarbij een woord
of uitdrukking vervangen
wordt door een ander woord
die eenzelfde betekenis heeft
6
Vb. zilte nat (zee)
Vb. om nog maar te zwijgen
van…
Vb. Om nou te zeggen dat
het lelijk is, gaat mij te ver
Vb. ik zal niet zeggen dat hij
een… is, maar
Vb. Er verandert dit jaar
nogal wat op financieel
gebied. Hebt u alles
geregeld? Is uw financiële
huishouden klaar voor deze
veranderingen?
Vb. Willen jullie oorlog?
Vb. Wie wil later niet goed
verdienen?
Vb. Je moet vooral zo
doorwerken, dan kom je er
zeker.
Vb. je hebt weer een drie
voor het examen, je hebt
zeker hard geleerd
Vb. Ik zeg wat ik denk en ik
doe wat ik zeg
Vb. je gaat het pas zien als je
het door hebt
Vb. Wat is product
placement? Wel, product
placement is..
Vb. Heeft u meer dan 2x in
de week hoofdpijn? Dafalgan
lost uw probleem op.
Vb. fiets – rijwiel
Vb. Vijhonderdduizend euro.
Een half miljoen. Vijf ton.
 Understatement Stijlfiguur waarbij iets
opzettelijk veel zwakker wordt
geformuleerd dan bedoeld
wordt. Wordt geregeld ironisch
of eufemistisch gebruikt.
Zelfcorrectie Stijlfiguur waarbij je
opzettelijk een fout gaat maken
en deze zelf weer corrigeert.
Vaak ironisch bedoeld.
Zelf-ironie Stijlfiguur waarbij de spreker
of schrijver zichzelf tot
mikpunt maakt van de milde
spot
2.2. Woordfiguren: vormelijk
= stijlfiguren waarbij er iets bijzonder gebeurt met de vorm van de taal. Je hoeft de betekenis
en inhoud niet te kennen om een woordfiguur te herkennen.
Anafoor Stijlfiguur waarbij eenzelfde
woord of woordgroep aan het
begin van opeenvolgende
zinnen of zinsdelen herhaald
wordt
Chiasme Stijlfiguur die bestaat uit een
herhaling van zinnen of
zinsdelen maar met een
omkering: twee bij elkaar
horende zinsdelen/zinnen
worden zo gerangschikt dat ze
elkaars spiegelbeeld vormen
Climax Stijlfiguur waarbij aan de hand
van een opsomming met
telkens sterkere woorden of
uitdrukkingen naar een
hooftepunt gewerkt
Drieslag Stijlfiguur die bestaat uit een
opsomming van drie woorden,
zinsdelen of zinnen
Ellips Stijlfiguur waarbij één of
enkele woorden worden
weggelaten hoewel die
7
Vb. Einstein wist het een en
ander van natuurkunde
Vb. Bill Gates heeft een
aardig zakcentje verdiend
met zijn computers
Vb. Het is tijd – nee, het is
hoog tijd, dat we iets aan het
probleem doen.
Vb. Niemand is volmaakt en
daarvan ben ik het perfecte
voorbeeld
Vb. Niemand die het weet,
niemand die wat doet,
niemand die het wat kan
schelen
Vb. dames en heren, jongens
en meisjes
Vb. je moet niet leven om te
eten, maar eten om te leven
Vb. denkend aan de dood kan
ik niet slapen, en niet slapend
denk ik aan de dood.
Vb. Dat klinkt als een
redelijk idee, eigenkijk best
wel goed. Een geweldig idee!
Vb. Voordat dit plan
doorgevoerd wordt, zijn we
weken, maanden, jaren
verder.
Vb. Ik kwam, ik zag, ik
overwon
Vb. vrijheid, gelijkheid en
broederschap
Vb. Oost west, thuis best
Vb. Voor mij nog geen koffie
 eigenlijk aanwezig zouden
moeten zijn om de betekenis
duidelijk te maken. (suggestief
effect)
Enumeratie Stijlfiguur waarbij een
opsomming wordt gebruikt om
iets te benadrukken. Vaak in
climax/anticlimax.
Inversie Stijlfiguur waarbij de normale
woordvolgorde wordt
omgekeerd
Parallelisme Stijlfiguur waarbij twee of
meer zinsdelen of zinnen naar
inhoud of naar vorm min of
meer gelijk zijn.
Prolepsis Stijlfiguur waarbij het zinsdeel
dat nadruk moet krijgen,
voorop plaatst.
Repetitie Stijlfiguur waarbij een woord,
woordgroepen of
zinswendingen ongewijzigd
herhaald wordt.
Rijm Stijlfiguur waarbij er een
klangelijkheid is tussen een
aantal woorden. Er zijn twee
soorten:
- alliteratie/strafrijm (gelijkheid
van beginklanken)
- assonantie of klinkerrijm
(gelijkheid van beklemtoonde
klinkers)
Woordspeling Stijlfiguur waarbij een woord
of uitdrukking in twee
betekenissen tegelijk gebruikt
wordt als gevolg van de
context. Doel:
herinneringswaarde opvoeren
8
Vb. ik hou van jou. Ik ook
van jou
Vb. Dat heeft me bloed,
zweet en tranen gekost
Vb. Wat ben jij een
vervelend, irritant, misselijk
ventje
Vb. Een afschuwelijke film is
het.
Vb. Het is een harde realiteit.
Telefoonmaatschappijen die
elkaar van de ene naar de
andere rechtzaak slepen.
Energiebedrijven die elkaar
over en weer beschuldigen…
Vb. spreken is zilver,
zwijgen is goed
Vb. Die jurk, die ga ik echt
niet aantrekken!
Vb. Pizza, daar kan ik elke
dag wel een stuk of drie van
naar binnen werken.
Vb. je hebt mensen en
mensen
Vb. uur na uur na uur zagen
we hetzelfde
Vb. weer en wind,
Vb. lief en leed
Vb. vrijheidszin, volharding
en verdraagzaamheid
Vb. bomen en rozen
Vb. je moet op tijd weten hoe
laat het is
Vb. In een gezelschap van
rokers is de niet-roker de
sigaar
9