İş ve Enerji Tüketimi

(Fizyolojik Açıdan Çalışma Yeri Düzenleme)

ENM 202 İŞBİLİM DERSİ

Doç. Dr. Elif Kılıç DELİCE

1
 Fizyolojik açıdan çalışma yeri düzenleme Fizyolojik yüklenmeye neden
olan faktörler incelenerek, çalışma yöntemlerinin ve çalışma
koşullarının insan vücuduna uygun şekle getirilmesidir.
 Enerjiye dayanan işler (Bedensel ağırlıklı)

 Kassal iş (Kuvvet uygulanan işler)

Kaslar, dolaşım sistemi, dokular, solunum sistemi, iskelet etkilenir.

 Sensomotor iş Çok fazla kuvvet gerektirmeyen El ve kolun hareketi

(örgü örme, montaj işi)
Duyu organlarımız, kas ve dokularımız etkilenir
 Bilgiye dayanan işler (Zihinsel ağırlıklı)
2
 İş ve işyeri işçinin maksimum verimle çalışabilmesini sağlayacak
şekilde düzenlenmelidir. İşin şekline göre verim %0 ile %30 arasında
değişir.
 Verimi belirleyen üç ana faktör:

 İş esnasında kullanılan kasların büyüklüğü, bedenin hareket eden kısımların

kütlesi
 İşteki statik ve dinamik iş oranları
 İşin şekli (bedenin konumu, işin hızı)

3
 Çalışma yerlerinin ergonomik açıdan düzenlenmesinde; kassal
çalışma, vücut kuvvetleri, yapılan işin süre ve ağırlığı gibi fizyolojik
verilerin özel bir anlamı vardır.

 Ayrıca bu veriler;
Dayanılabilir sürekli zorlanmanın değerlendirilmesi
Çalışma şekliyle vücut duruşunun doğru seçilmesi
Kumanda elemanları ve göstergelerin konumlarının doğru seçilmesi
Dayanılabilir çevre koşullarının seçilmesi
gibi konular açısından da özel bir anlam taşır.

4
 İş fizyolojisi: İş ve çalışma çevresinin etkileri sonucunda insan
üzerinde oluşan yüklenmeleri inceler.

İş fizyolojisi açısından işi en iyi biçimde yapabileceği bedensel

fonksiyonlar tespit edilir. Bunu yapabilmek için;
İşçinin kişisel özelliklerini,

İşin şeklini, ağırlığını, süresini ve çevre koşullarını bilmek gerekir.

5
İş fizyolojisinin amacı, enerji tüketim hızının değerlendirilmesi ile
çalışan üzerinde oluşan fizyolojik stresleri ve yüklenmeleri analiz
etmektir.

İnsanda enerji tüketim hızı kcal/dk ile ölçülür.

İş fizyolojisinde enerji tüketimi yapılan iş sırasındaki oksijen tüketimi

ile belirlenir.

Örneğin dinlenme durumundaki oksijen tüketimi 0,5 litre/dk. iken

ağır işlerde 5litre/dk.ya kadar çıkabilmektedir.

İnsan vücudunda tüketilen oksijenin her litresi için ortalama tüketilen

enerji 4,8 kcal olduğuna göre oksijen tüketiminden yola çıkılarak
enerji tüketimi hesaplanabilir.
6
 İŞ YÜKÜ
 Çalışan tarafından belirli bir kalitede,
belirli bir performansla, belirli bir
zamanda yapılması gereken iş miktarı ve
bu iş miktarının çalışan üzerinde
yarattığı baskılar “iş yükü” olarak
tanımlanmaktadır.

 İş yükü, işin gerekliliklerinden, çalışma

koşullarından, kişinin yeteneklerinden,
alışkanlıklarından ve algılamalarından
etkilenir.

7
 Yük-Zorlanma Kavramı
İş sisteminin insan üzerinde yarattığı etkiler bütününe yüklenme denir.
Çalışanların yüklenmeye karşı gösterdikleri tepkiye zorlanma denir.

8
 Yükün büyüklüğüne, yapılan işin içeriği kadar, işin yapıldığı
ortamın özelliği, gürültü, sıcak, soğuk tozlu oluşu gibi çevre
koşulları da etkiler.

 İş yerinin sosyal havası, yönetimin iş görene yaklaşım biçimi, işin

yapılması, bitmesi gereken sürenin zaman baskısı da iş
koşullarını etkileyeceğinden kısmi yük olarak kabul edilmektedir.

 Yük değerlendirirken yükün düzeyi kadar yükün süresi önemlidir.

 İş yükü iş görende kişinin kendine has özelliklerine bağlı olarak

bir etki oluşturacaktır, kişinin fiziksel özellikleri, yeteneği,
becerisi, deneyimine göre iskelet, kaslar, solunum sistemi, duyu
organları, ter bezleri, merkezi sinir sistemi, ve deride zorlanma
meydana gelir.
9
 Zorlanma kişisel özelliklere bağlı olduğundan, aynı iş yükü,
farklı insanlarda farklı zorlanmalara neden olur.

 Kişinin zorlanması sadece iş sisteminden gelen yüke bağlı

değildir, aynı zamanda onun kişisel özelliklerine de bağlıdır.
İşi yapabilecek özelliklere sahip olmak demektir.

 Her insan belirli konularda, belirli düzeyde farklı yeteneğe

sahiptir. Yetenek genelde doğuştan sahip olunan bir özelliktir
ama eğitim ve antremanlarlada geliştirilebilir.

10
 İşletmelerde Yüklenme Bileşenleri ve Zorlanma
1. Fiziksel ve teknolojik sistemlerden oluşan yüklenmeler  Çevre etkileri ( gürültü, iklim, aydınlatma ve zararlı
maddeler)
 Statik ve tek yanlı kassal çalışma
 Çalışma zamanlarının düzenlenmesi, vardiya ve gece
çalışması
 Kaza tehlikesi
2. Çalışanlardan kaynaklanan yüklenmeler  Görevden korkma
 Başarısızlık
 Aile içi çekişmeler
 Özel endişeler
3. Sistemden kaynaklanan yüklenmeler  Bilgi eksikliği
 İşletme iklimi
 İşletme içi yapısal ve lokal değişiklikler
4. İş görevinden kaynaklanan yüklenmeler  Aşırı yüklenme (termin, performans)
 Monoton
 Beklenmeyen arızalar ve kesintiler
 Azalan heyecan, dinlenme
5. Davranış sistemlerinden kaynaklanan yüklenmeler  Sosyal izalasyon
 Sosyal yakınlık
6. Çalışma rolünün getirdiği yüklenmeler  Rekabet
 Çekişme
 Sorumluluk baskısı
 Eksik iken kendini kabullendirme 11
 İş esnasında kolların, bacakların ve gövdenin konumu önemlidir.
Konumdan konuma iş görenin yüklenmesi ve zorlanması farklıdır.

 Ayakta çalışma konumunda,

 İşin yapılacağı masanın, platformun yüksekliğini belirlemek
 Oturarak çalışma konumunda
 Masa altı boşluğu, derinliği, yüksekliği, uygun tabure veya sandalyenin
şekli ve boyutları
 Ayaklar için destek iş platformunun yüksekliği ile belirlenmelidir.

Eğer iş şekli izin veriliyorsa en ideal yöntem zaman zaman ayakta,

zaman zaman da oturarak iş yapmaktır.

12
 Amaç: Aynı kalitede işin en az zorlanmayla yapılmasını
sağlamak
 Statik kas işinin ortadan kaldırılması veya azaltılması

 Daha az kuvvet uygulama

 Kuvvet uygulama yönlerini doğru seçme

 Zaman zaman iş değiştirme

 Doğru hesaplanmış mola sayısı ve süresi

13
 Metabolik Enerji Tüketim Hızının Tahmini
 Metabolik enerji tüketim hızı Watt cinsinden harcanan enerji miktarını
verir.Aktivite matrisi kullanılarak farklı görevler için değerlendirmeler yapılır.
Aktivite matrisi

14
 Örnek:

Çalışan kutuları sağ taraftaki paketleme hattından

alarak el arabasına yüklemektedir. Yükleme işi
esnasında çalışma hızı yatay eksende 6 feet/dk
olarak ölçülmüştür. Problem kapsamında dikey
düzlemde bir iş yapılmadığı varsayılmıştır. Çalışan
görevini ayakta durarak gerçekleştirmektedir. İş
yapılırken tüm vücut kullanılmaktadır. Buna göre
çalışanın yükleme işi için harcadığı gücü ve sarf
ettiği enerjiyi bulunuz.

15
Çözüm
Enerji tüketim hızının alt limiti olan 80 watt
tabloya eklenir.

İş, ayakta yapıldığı için aktivite matrisinden 45

watt seçilmiştir.

İş aktivitesine tüm vücut (WB) katılmaktadır ve

ağır bir iş olduğu değerlendirilmiştir. Bu nedenle
505 wattlık bir güç harcandığı aktivite
matrisinden belirlenmektedir.
 Buna göre çalışanın yükleme işini yaparken 636
wattlık bir güç harcadığı bulunmuştur.

 Bu gücü oluşturabilmesi için 0,15 kcal/dk.lık bir

enerji sarf etmesi gerekmektedir.

16
Kassal Çalışma Şekilleri
 Fiziksel işlerin yapılması kassal aktivitelere dayanmaktadır.
 Kaslar besinle oluşan kimyasal enerjiyi mekanik enerjiye çevirir. Bu
esnada kasların boyları kısalır, dışarıya kuvvet uygulanır.
 Herhangi bir hareketle bağlantılı olmaması statik iş (konum işi) tutma
işi
 Statik iş;
 Öne, yana doğru eğilerek çalışmamızı gerektiren işler
 Hareketsiz olarak bir yerde durmak
 Gözlem yapmak
 Bir kütlenin tutulması
 Kumanda elemanlarına ulaşmak için kolu gergin tutmak, pedala uzanmak için
bacağı gergin tutmak

 Bu kuvvetin bir hareketle uygulanması dinamik iş (ritmik)

17
• Çalışma hayatında kassal çalışma statik ve dinamik olmak üzere ikiye
ayrılmaktadır.
• Statik kas kasılmalarında, kan damarları kaslardaki sürekli kasılma etkisi ile
büyük bir basınç altında çalışırlar. Bu durum, kaslara giderek daha az kan
gönderilmesine neden olur.
• Dinamik kasılmada ise, kas hareketleri ritmik bir şekilde kasılıp gevşediğinden
kan dolaşımı kılcal damarların uçlarına kadar ulaşır ve kas bol miktarda glikoz
ve oksijen alır ve atıklar da hemen atılabilir.

18
 Kuvvetli bir statik kas kasılması sırasında, kasa glikoz ve oksijen
ulaşmaz, atıklar kastan atılmayarak birikmektedir. Bu nedenler, ağrı
oluşur ve uzun süreli statik kas kasılmasına dayanılmaz.
 Dinamik kas kasılması için uygun bir ritim sağlanmışsa, herhangi bir
yıpranma olmaksızın uzun süre devam ettirilebilir (Örneğin, kalp
kasları).
 Statik kas kasılması sırasında, kan ulaşımı kasılmayla ters orantılı
olarak azalır. Uygulanan kas kuvveti, maksimum kas kuvvetinin %60
'ına ulaşınca kan akışı tamamen kesilir.
 Sonuç olarak sürekli statik kas kasılması doğuran faaliyetler arzu
edilen bir olay değildir.
 Statik işlerde çok büyük molalara ihtiyaç duyulmaktadır. Bu statik işin
ne kadar verimsiz ve sakınılması gereken bir iş olduğunu gösterir.
19
 İşyerinde düzenleme yapılarak öncelikli olarak statik çalışma azaltılmalıdır.
 Oturma konumunda sırt ve kol kaslarında statik bir yüklenme sözkonusudur.
Fazla enerji harcadığından enerji darboğazı olabilir.
 Ayakta duranlar için statik zorlanma fazla olması ile birlikte kasların
yorulmasının yanısıra; kanın geri gitmemesinden dolayı (gitmesi zorlaşır),
varis (damarların genişlemesi) tıkanmalar, iltihaplaşma gibi sorunlar oluşur.

20
Dinamik ve statik kassal çalışmada kaslardaki kan dolaşımı ve kan
ihtiyacı.
21
 Uzun süreli statik çalışma, insan vücudu üzerinde kalıcı zararlar
meydana getirebilir.
 İş düzenleme ile bu zararların önüne geçmek gerekir.
 Kas gücüne dayalı işlerde aşağıdaki tedbirlerin alınması, çalışanların
sağlığı üzerinde muhtemel kalıcı zararların önlenmesi bakımından
önemlidir.
 Uygun çalışma ve dinlenme süreleri uygulanmalıdır.
 Vücuda statik duruşları minimize edecek şekilde pozisyon
verilmelidir.
 Statik işlerden mümkün olduğu kadar kaçınılmalıdır.

22
 Fizyolojik Ölçüm Yöntemleri

Fiziksel ağırlıklı işlerde, insan vücudunda ortaya çıkan fizyolojik

tepkiler aşağıdaki parametrelerle ölçülebilir.

 Nabız frekansı,
 Kan basıncı,
 Oksijen tüketimi,
 Solunum sıklığı,
 Vücut sıcaklığı.
 Beslenme yoluyla elde edilen enerjinin kalorik eşdeğerinin
maksimum %20’si mekanik enerjiye dönüşebilir. Geri kalan kısım
ısıya dönüşür. Vücut sıcaklığı yapılan işin ağırlık derecesini
belirleyen önemli bir ölçüttür.
23
 Fizyolojik Ölçüm Yöntemleri
 Fiziksel işler, kassal ağırlıklı işler olup insan vücudunun, daha çok iskelet, kas, solunum ve dolaşım sistemlerini
etkiler. Kassal ağırlıklı işlerde, insan vücudunda ortaya çıkan fizyolojik tepkiler aşağıdaki parametrelerle
ölçülebilir.

 Fizyolojik göstergeler:
 Nabız frekansı, nabız aritmisi, nefes frekansı, tansiyon değişiklikleri, vücut sıcaklığı, cilt sıcaklığı, kan basıncı,
oksijen tüketimi,solunum sıklığı, titreme

 Elektro-Fizyolojik göstergeler:
 Elektrokardiyogram (EKG),Elektroansefalogram (EEG), Kaslardaki elektriksel potansiyeldeki değişimler
(Elektromiyogram), Göz Aktivitesi (EOG)

 Biyokimyasal göstergeler:
 Vücut salgılarının (ter, kan, idrar) kimyasal analizleri,Kandaki laktik asit düzeyi

 Psiko-fizyolojik göstergeler:
 Kırpışma eşiği frekansı

 Psikolojik göstergeler:
 Mülakat, anket, zorlanmanın derecelendirilmesi

24
Fizyolojik tepki değerlerine göre işlerin sınıflandırılması

Normal Oldukça
Fizyolojik tepki Hafif Ağır Çok Ağır
(Orta) Ağır

Oksijen sarfiyatı
<0.5 0.5-1.0 1.0-1.5 1.5-2.0 >2.0
Vo2 ( L/dak)

Nabız(atım/dak) <90 90-110 110-130 130-150 150-170

Enerji Sarfı
<2.5 2.5-5.0 5.0-7.5 7.5-10.0 >10.0
(kcal/dak)

25
 Sistematik İş Yükü Tahmin Metodu
(Systematic Workload Estimation)

 Fizyolojik iş yükünün tahmin edilmesine yönelik olarak geliştirilmiş

gözleme dayalı bir metottur.

 En son bulunan değer çalışanın vücut ağırlığı ile çarpıp 70’e

bölünür.

26
 3= İki kola çalışma gerektiren işler (two-arm
work)
7= Hafif iş
8= Orta seviye iş
9= Ağır iş
4= Tüm vücut çalışma (Whole-body work)
10= Çok hafif iş
11= Hafif iş
12= Normal iş
13= Ağır iş
14= Çok ağır iş

SWE değerleri ( kcal ·min-1·70kg)

Kod 0 1 2 3 4 5 6 7
S 1.2 2.0 2.2 2.5 2.6 3.0 3.4 3.1

W 3.25 3.65 3.85 4.15 4.25 4.65 5.05 4.75

E 4.5 4.9 5.1 5.40 5.5 5.9 6.3 6.0

Kod 8 9 10 11 12 13 14

S 3.6 4.1 3.6 4.85 6.1 7.35 8.6

W 5.25 5.75 5.25 6.5 7.75 9.0 10.2

E 6.5 7.0 6.5 7.75 9.0 10.2 11.5

27
 Min
İş SWE
Zaman kcal
İşyükü Tahmin Formu (SWE) Tanımı kodu
değeri
Tarih: Gözlemci: İşçi No: Yaşı Ağırlığı
kcal/dak
Durağan
Elle çalışma

Oturma Tek kolla çalışma

S Ayakta durma İki kolla çalışma

Tüm vücut çalışma

Yürüme
Elle çalışma

Yavaş tempoda Tek kolla çalışma

W Normal tempoda
İki kolla çalışma

Tüm vücut çalışma

Efor gerektiren işler
Elle çalışma
Hızlı Tek kolla çalışma
E Normal
Yavaş İki kolla çalışma
Tüm vücut çalışma

28
YORULMA VE MOLA
İş yükü nedeni ile bir organın, bir kasın ya da tüm organizmanın
işlevsel yeteneğinin, performansının azalmasıdır.

Bu azalma ancak dinlenme ile giderilebilir. Yorgunluk, çalışma

esnasında veya işten sonra hissedilir.

Yorgunluk üç sınıfa ayrılarak incelenebilir:

Kas yorgunluğu,
Zihinsel yorgunluk,
Genel yorgunluk.

29
Kas yorgunluğu

 Bir kasın ya da kas grubunun iş yapabilme yeteneğinin,

performansının zorlanmanın artmasıyla azalmasıdır.

 Zorlanma arttıkça, performans yavaş yavaş azalmakta, sonunda

uyarıya rağmen kas artık görevini yapmamaktadır.

 Kas kasılması sırasında kimyasal bir süreç yaşanır. Bir kasın enerji
harcama ve enerji yenileme aktiviteleri ard ardınadır.

30
Zihinsel Yorgunluk Belirtileri

Kısa süreli işten soğuma olabilir yada uzun süreli motivasyon yüksekliğinden dolayı fark
edilebilir. Zihinsel yorgunluğu gidermek için de dinlenmek şarttır.

Resepsiyon bozukluğu: Gözlerin yanması, şaşı bakma, görüş alanının daralmaya başlaması
Algılama bozukluğu: Optik aldanmalar, reel olayları algılayamama, hayal görme.
Koordinasyon bozukluğu: Göz-el koordinasyonunun zayıflaması.
Konsantrasyon ve dikkat bozukluğu: Zaman zaman ne yaptığını unutma, işten kopma, ne
yapacağını bilememe.
Düşünme bozukluğu: Çağrışım, hatırlama özelliklerinin yavaşlaması, zihinsel hesaplamalarda
hataların olması, hesap hızının yavaşlaması.
Çalışma ve kontrol gücünde azalma: İş yapma isteksizliği, ilgisizlik.
Sosyal ilişkilerde bozukluk: Bilgi iletiminde isteksizlik, kolay öfkelenme, duygusal dengesizlik.

31
Genel yorgunluk

Kişinin bedensel ve zihinsel anlamda hissettiği yorgunluktur.

Bu durumda, kişi kendini iş yapmaya hevessiz, ileri derecelerde

felç olmuş gibi hisseder.

Eğer dinlenebilme olasılığı varsa bu durum bir problem

oluşturmaz.

Yorgunluk hali hissetme aslında bir koruma mekanizmasıdır. Bu

sayede kişi kendini daha fazla zorlayamayacaktır.

32
DİNLENME

33
Yorulmanın insan üzerindeki etkileri

 Dikkatin azalması
 Algılama kaybı ve yavaşlama
 Düşünme zorluğu
 Verimli olma isteğinde azalma
 Zihinsel ve bedensel çalışmada verim
kayıpları
34
Yorgunluğu Ölçmek
Yorgunluğu ölçmek mümkün değildir. Sadece bedensel faaliyetler
için harcanan enerji miktarı joule cinsinden ölçülebilmektedir.

Ancak yorgunluğun belirtilerini, göstergelerini ölçmek mümkündür.

Bu ölçümler;

İş performansının nitel ve nicel ölçümü,

Elektroensefalografi (EEG)
Sübjektif yorgunluk algılaması
Psikomotor testler
Mental testler
35
İş molaları

Mola, bir vardiya süresinde işe ilişkin faaliyetlerin durdurulduğu

zaman dilimi olarak tanımlanır. İş süresi; kasın yorgunluk süresidir.

Planlanmış mola: İş yasalarının öngördüğü, işletmenin önceden

düzenlediği mollardır. Dinlenme değeri en yüksek mola çeşitidir.
Planlanmamış mola: Malzemenin, takımın, işe katkıda bulunacak
tekniker, usta gibi diğer kişilerin beklendiği bekleme süreleri ile
arızaların yol açtığı, yani iş akışı gereği ortaya çıkan molalardır.
İsteğe bağlı mola:İş gören işini diğer çalışanlardan bağımsız yapma
olanağı varsa yorgunluk hissettiğinde işe kısa bir ara verebilir.
Gizli mola:İkincil bir iş yaparak, iş değişikliği yaparak dinlenme
36
• Molanın dinlenme değeri azalan bir üstel
fonksiyondur.
• Yorgunluk iş yükünün ağırlığı ve süresi ile üstel
bir fonksiyon ilişkisi içinde artar. Dinlenme
değeri ile aynı şekilde azalır.
• Bir moladaki dinlenme değeri başlangıçta en
fazladır ve mola zamanının uzamasıyla gittikçe
düşer.
• Bunun için çok sayıda kısa mola bir uzun
moladan daha iyidir.
• Eğer belirli bir zorlanma fazından sonra gelen
dinlenme süresi yeterli değilse yorgunluk
tamamen ortadan kalkmaz, kalp atış frekansı
başlangıç düzeyine dönmez, yeni gelen
zorlanmada organizma çok kısa zamanda
performans sınırına ulaşır.

37
 Mola düzenlemesinde kurallar
 Molanın ilk bölümünde dinlenme değeri en büyüktür. Mola süresi
uzadıkça dinlenme değeri azalır. Bu nedenle kısa molalar verilmelidir.
 Vardiya süresi uzadıkça kısa molaların sıklığı ve süresi artırılmalıdır.
 Molaların sıklığı bedensel (ve zihinsel) çalışmanın ağırlığına bağlıdır.
Çok ağır işlerde birkaç dakikalık işlerden sonra mola verilmesi
gerekebilir.
 Aşırı sıcak ve gürültünün bulunduğu ortamların dışında verilen molalar
yararlıdır.
 Molada başka bir yan iş yapılırsa, molanın değeri kaybolur.

38
Dinlenme sürelerinin hesaplanması(1)

Metabolik enerji tüketimine bağlı olarak dinlenme süresi aşağıdaki formül

yardımı ile hesaplanır.

Burada,

: Toplam dinlenme zamanı (dk.)

: Toplam çalışma zamanı
M: Ortalama enerji tüketimi (kcal/dk)
S: Standart metabolik enerji tüketim hızı (4kcal/dk)
1,5: Dinlenme durumundaki ortalama enerji tüketimi
39
Örnek

Bedenen çalışan bir işçinin 1 dk.da 4,8 kcal enerji sarf ettiği
ölçülmüştür. Bu işçiye 8 saatlik fiili bir çalışma için ne kadar
dinlenme süresi verileceğini hesaplayınız.

116,4 dk.

40
Dinlenme sürelerinin hesaplanması(2):
 Rt : Dinlenme süresi(dak)
 K : İşin enerji maliyeti (kcal / dak)
 S : Standart enerji maliyeti (kcal / dak)
 Erkekler için = 5 kcal / dak
 Kadınlar için = 4 kcal / dak
 T : İşin süresi (dak)
 BM : Basal metabolizma (kcal / dak)
 Erkekler için = 1.7 kcal / dak
 Kadınları için= 1.4 kcal / dak
 C : Katsayı
 20-30 yaş için = 1.00
 30-40 yaş için = 1.04
 40-50 yaş için = 1.10
 50-60 yaş için = 1.20
 60-70 yaş için =1.25

41
Örnek:
• Altyapı inşaatında çalışan 35 yaşındaki erkek bir işçi 2 saat boyunca
çalışmakta ve 30 dakika dinlendikten sonra tekrar çalışmaya devam
etmektedir.
• Çalıştığı 2 saat boyunca 1200 kcal enerji harcayan işçinin çalışma-dinlenme
düzeni konusunda ne söylenebilir? (S = 5 kcal/dk, C=1.04)
Çözüm:
• K=1200/120=10 kcal/dak
• Sonuç= ((120x(10-5))/(10-1.7))x1.04=75 dakika

• İşçinin 30 dakika dinlenmesi yeterli değildir. 45 dakika daha dinlenmelidir.

42
ENERJİ GEREKSİNİMİ
İnsanın 24 saatlik enerji gereksinimi üç farklı çevrimden oluşur:

 Temel çevrim,
 Serbest zaman çevrimi,
 İş çevrimi

Toplam harcanan enerji= TÇ+SÇ+İÇ

43
Temel Çevrim
Nötr bir klimatik ortamda (sıcaklık 22-25 derece, göreli nem oranı %50-
60, rüzgar hızı z<0,1 m/s) hareket etmeksizin yatan ve 12 saat önce
yemeğini yemiş bir kişinin bir günde harcadığı enerji olarak tanımlanır.

Yemeği 12 saat önce yemiş olmasının sebebi organizmanın besini

sindirmek için bir enerji harcamaması içindir.

İnsan vücudunu tam dinlenme halinde iken temel yaşam fonksiyonlarını

devam ettirebilmesi için gerekli en düşük enerji miktarına bazal
metabolizma denilmektedir. Bazal metabolizma değerleri yaşa, ağırlığa,
boya ve cinsiyete bağlıdır.

Temel çevrim, hücrelerin canlı kalabilmesi, kalp atışı, nefes alma, kasların
kasılabilmesi, tüm organların beslenebilmesi için gerekli olan bazal
enerjidir.
44
Bazal Metabolizma

45
 Temel çevrimde harcanan enerjinin organlara dağılım oranı aşağıdaki gibidir:
 %26 İskelet kaslarında
 %26 Karaciğerde
 %18 Beyinde
 %9 Kalpte
 %7 Böbreklerde
 %14 Diğer organlarda
 Sağlıklı kişilerde yapılan ölçümlere dayanılarak elde edilen bir denklemle Temel Çevrim Enerjisinin (TÇ)
kişisel yaklaşık değeri elde edilebilmektedir.

Erkekler için;

𝑇Ç = 280 + 21𝐵 + 58𝑚 − 28𝑌 kj/24 saat

Bayanlar için;

𝑇Ç = 2750 + 8𝐵 + 40𝑚 − 20𝑌 kj/24 saat

B: boy(cm), m:ağırlık(kg), Y:yaş(yıl) 46

 30 Yaşındaki Erkekler ve Kadınlarda Ağırlık ve Boya
Göre Temel Çevrim Enerjisi (kj/gün)
Temel enerji çevrimi; Ağırlık (kg)
Boy (cm)
50 60 70 80 90
150 5468 6048 6623 7203 7778
Kütleyle orantılı olarak
artmaktadır. 160 5678 6258 6833 7413 7988

170 5888 6468 7043 7623 8198

Uzun boylu insanlarda daha
fazladır.
180 6098 6678 7253 7833 8408

190 6308 6888 7463 8043 8618

Yaşlı popülasyonda daha
azdır. Boy (cm)
Ağırlık (kg)

Kadınlarda erkeklere 50 60 70 80 90

nazaran daha azdır. 150 5334 5737 6140 6539 6943

160 5410 5813 6216 6615 7018

170 5489 5893 6296 6695 7098

180 5569 5972 6376 6775 7178

47
Serbest Zaman Çevrimi

Meslek gereği yapılan işin dışındaki, günlük faaliyetler

için harcanan enerji olarak tanımlanır.

Pasif bir yaşam süren kişilerde 800-1200 kj/gün olarak

hesaplanan bu enerji kişisel aktivitelerin derecesine göre
2500 kj/gün ve biraz üstü olabilir.

48
İş Çevrimi
Yaptığımız işin ağırlığına göre harcadığımız enerjidir. Günlük
yaşamımızda yaptığımız işin ağırlığına göre temel çevrim ve serbest
zaman çevriminin ötesinde bir enerji harcarız. Buna iş çevrimi denir.

İşin ağırlığı Erkek İşçiler (kj) Kadın İşçiler (kj)

Çok hafif iş <2100 <1600
Hafif iş 2100-4200 1600-3200
Orta ağır iş 4200-6300 3200-4800
Ağır iş 6300-8400 4800-6400
Çok ağır iş 8400-10500 6400-8000

49
 Temel hareketlerde harcanan enerji
Çalışma Türü Harcanan Enerji Çalışma Türü Harcanan Enerji
(J/sn) (J/sn)

Ayakta durma 41,7 Yük Kaldırma 573,4

(10 defa/dk-0 cm-
100cm-20 kg)
Yüklü merdiven 1141,9 Yük Kaldırma 483,4
çıkma (10 defa/dk-0 cm-
(100 basamak/dak- 150cm-10 kg)
10 kg)
Yük Kaldırma 398,4 Yükle yürüme (düz 251,7
(10 defa/dk-0 cm- yol-4km/saat-10 kg)
100cm-10 kg)

Yapılan iş analiz edilerek her bir faaliyet (oturma, yürüme, yük taşıma, kaynak yapma, cıvata sıkma
vb.) ve bu faaliyetin süresi tespit edilir. Bu faaliyetlerde harcanan ortalama enerji tablolar yardımı ile
bulunur.
50
 Çeşitli beden konumlarında yatmaya göre daha fazla harcanan
enerjinin oranı

Aynı is için ne kadar çok kas ise iştirak ediyorsa verim o kadar düşüktür, çünkü fazla kasın
çalışması demek, beden kütlesinin daha fazla kısmının hareket etmesi, bu hareket için de daha
fazla enerji harcanması demektir

51
Yanlış beden duruşu performansı büyük
çoğunlukla etkiler…

52
Sürekli Performans Sınırı (SPS)

 Vardiya içindeki normal molalar dışında ek molalara gerek duymadan, 8

saatlik bir vardiya boyunca sürekli yapılabilecek maksimum iş yükünü
karşılamak için gerekli güç olarak tanımlanır.

 SPS; kişiden kişiye, fizyolojik özelliklere ve koordinasyona bağlı olarak

değişen sabit olmayan bir sınırdır.

 Erkeklerde 275-300 Watt (8 saatlik vardiyada yaklaşık 8600 kj enerji),

kadınlarda 185-200 Watt (8 saatlik vardiyada yaklaşık 5800 kj enerji)

53
 Vücudun uygun olmayan konumundan dolayı «Kör Güç» harcaması
olur.
 SPS sınırının altında olsa bile dayanılması zor olan işler mevcuttur.
 Kör Güç minimum seviyeye indirilmeye yani vücut konumu en uygun
pozisyona getirilmeye çalışılır.
 Vücut konumundan dolayı SPS sınırının çok az bir kısmı iş
performansına kalır.

54
SPS için Koşullar

İş esnasında göreve katılan kas kütlesi toplam kas kütlesinin

1/6-1/7’sinden fazla olmalıdır.

Dinamik kas işi yapılmalıdır.

Klimatik koşullar işi zorlaştırıcı, fazla enerji harcanmamasına

neden olmamalıdır.

SPS her iş gören için aynı ya da belirli bir değer değildir.

55
 Çeşitli işlerde ölçülen verim
İş Verim (%)
Cıvata sıkmak 5
Yük kaldırma 9
Düz yolda yüksüz yürümek 27
Düz yolda yük taşıma ve yüksüz 15
geri dönüş
Yokuş yolda yük taşıma ve yüksüz 19
geri dönüş

Verim
İnsanın işi yapmada ortaya koyduğu gücün, aynı zaman diliminde
harcadığı enerjiye oranı verimi verir.

56
ÖRNEK 1

Bir işçi kürek vasıtasıyla yerdeki kumları 1 m. yükseklikteki arabaya

dolduruyor. 5 dk. sürede 500 kg kumu arabaya yükleyebildiğine göre
işçinin performansı kaç watt’tır?

ÇÖZÜM 1
Yapılan iş:
W= L X g X h
W=500 kg x 9,81 m/ X 1m
1 m. için 4900 yaklaşık 5000 J.

57
5 dk.=300 sn.

Performans (Piş)= W/T 5000J/300sn=16,7 Watt

Normal koşulda eğilmeksizin kürekle çalışmanın verimi Her

ne kadar ortaya koyulan iş 16,7 Wattlık bir güce karşılık geliyorsa da
işçinin harcadığı güç;

278 Watt, bu işin erkek bir işçi için sürekli performans sınırında
olduğunu göstermektedir.

58
ÖRNEK 2
Aralarında 1 m. mesafe bulunan ve bant üzerinde 0,3 m/sn. hızla
hareket eden kutulara 15 kg yaklaşık 150 N ağırlığındaki monitörler
yerleştirilecektir. Yerleşme esnasında monitörler 70 cm. yukarıya
kaldırılıyor. Bu iş için işçinin ortaya koyması gereken performans
nedir?
ÇÖZÜM 2

Yapılan iş;
W=L X g X h =15 X 9.81 X 0,7 m.=103 J

Kutuların işçinin önüne gelme süresi T=1 m/0,3 m

Performans (Piş)= 103 J/3,33 sn= 30,93 Watt 59

İş ağırlıklı olarak yük kaldırma işidir ve yük kaldırma işinin verimi
=%9’dur. Bu iş için işçinin harcadığı güç;

P=30,93/0,09=343,67 Watt

343,67 Watt SPS’nın üstünde bir iştir. İşçi bu işi sürekli yapamaz. Ek
molalara gereksinim vardır. Ayrıca hesaplarda sadece yükü kaldırma işi
dikkate alınmıştır. Monitörü kutu içine yerleştirme de ayrı bir iştir ve
bunun için de ayrı bir enerji harcanmaktadır.

60
ÖRNEK 3

Yerde durmakta olan 150 N ağırlığındaki torbalar işçi tarafından tutulup omuz hizasına kaldırılıyor.
Torbayı yatay eksende omzunda 50m. Taşıyan işçi, 50 m. Sonunda 10 derece eğimli bir rampa
üzerinden torbaları kamyona çıkarıp yükü kamyona indirmektedir. İş analizini yapan endüstri
mühendisi bu iş için aşağıdaki bilgilere ulaşmıştır.

Yükü omzuna 1,5 m. Yüksekliğe kaldırma görevi 9 sn. sürmektedir.

Yatay yolda yük taşıma görevi 43 sn. sürmektedir.
Rampada yük taşıma görevi 21 sn. sürmektedir.
Yükü omzundan kamyona indirme görevi 7 sn. sürmektedir.
Rampadan yüksüz inme görevi 11 sn. sürmektedir.
Yatay yolda yüksüz geri dönme görevi 40 sn. sürmektedir.

İşçinin bu işi yaparken harcadığı ortalama güç ve toplam enerjiyi hesaplayınız. İşçinin kadın veya erkek
olmasına göre SPS’na uygun olarak yorumlayınız.

61
ÇÖZÜM 3

Her bir görev için harcanan enerji hesaplanır.

Yükü omuz hizasına (1,5 m) kaldırma görevi

Yükle birlikte 50 m yürüme

/
7500 j

Rampada yük taşıma (2,5 km/saat): 398,41 J/sn

Yük indirme: 620,1 J/sn
Rampadan iniş: 143,4 J/sn
Yatay yolda geri dönüş (4 km/saat)= 216,7 J/sn
62
Bir torbanın yüklenişinde harcanan toplam enerji ve güç

Yük kaldırma (15 kg., 1,5 m.) 225 J

Yatay yolda yük taşıma (4km/saat) 7500 J
Rampada yük taşıma(2,5 km/saat) 398,41 J/sn*21 sn=8366,61 j
Yük indirme 620,1 J/sn* 7 sn=4340 j
Rampadan iniş 143,4 J/sn* 11 sn=1577,4 j
Yatay yolda geri dönüş (4 km/saat) 216,7 J/sn* 40 sn=8668 j

Toplam harcanan enerji= 225+7500+8366,61+4340+1577,4+8668

Toplam harcanan enerji=30677 j=30,67 kj

Harcanan güç=30677/131
Harcanan güç=234,17 watt

Yapılan bu iş erkek bir operatör için SPS’nı aşmamaktadır. Bu nedenle ek dinlenme süresine gerek yoktur. Ancak
bayan operatör için SPS sınırını aşmaktadır. Bu nedenle ek dinlenme sürelerine ihtiyaç vardır.
63
SPS Üstü İşlerde Ek Dinlenme Sürelerinin Belirlenmesi

Ergonomi literatüründe dinlenme süresinin iş süresine oranının % cinsinden

ifadesine dinlenme ek süresi denilmektedir.

Dinlenme ek süresi, statik ve dinamik işler için ayrı ayrı hesaplanır.

Rohmert tarafından bisiklet ergometer düzeniyle yapılan deney sonuçlarına

göre denklemler oluşturulmuştur.

İş süresi olarak işi yaparken kasların gerilmiş durumda kaldığı süre dakika
cinsinden göz önüne alınmıştır.

64
Dinamik İşler İçin Dinlenme Ek Süresi Hesabı

İşte harcanan efektif performansın sürekli performans sınırına

oranına göre ne kadar olması gerektiği belirlenir.

, ,
ş

Burada;

: İş süresinin yüzdesi olarak dinlenme ek süresi

ş : Yapılan işin süresi (dakika)
: İşte ortaya konana güç (watt)
: Sürekli performans sınırı (watt)
65
Statik İşler için Dinlenme Ek Süresi

Statik işte ek süre, tutma kuvvetinin maksimum tutma kuvvetine oranına bağlı
olarak elde edilmiştir.

, ,

Burada;

: iş süresinin yüzdesi olarak dinlenme ek süresi

T: Maksimum tutma zamanı (dakika)
t: Tutma zamanı (dakika)
: Maksimum tutma kuvveti (N)
F: Yapılan işteki tutma kuvveti (N)

66
Statik zorlanmalarda ek dinlenme süresini hesaplayabilmek için, iş için uygulanan kuvvetin
işçinin ortaya koyabildiği en büyük statik tutma kuvvetine oranına göre, o kuvveti ne kadar
süre uygulayabileceğinin bilinmesi gerekir.

Statik işte maksimum tutma kuvveti;

Burada;

: Maksimum kas kuvvet (N)

F: İşte uygulanan kuvvettir. (N)

67
 Statik kas kuvveti, maksimum kas kuvvetinin %15 ni geçmiyorsa SPS
üstü iş yapılmamış ve kas kuvvetinde ölçülebilir bir azalma olmamış
demektir.

 Yani, F/ <0,15 ise; uygulanan kuvvet statik işin sürekli

performans sınırının altında olduğunu ve t’nin sonsuz olacağını
gösterir.

 Özetle; ek dinlenme süresine ihtiyaç duyulmaz.

 Maksimum kas kuvveti , iş süresi uzadıkça azalır.

 Büyük kuvvet uygulanan işlerde max kas azalma oranı ve hızı; küçük
kuvvet uygulanan işlerde azalma oranına göre daha fazladır.
68
Örnek
Bir bayan büro çalışanının maksimum tutma kuvveti 250 N’dur.
Çalışanın görevi ortalama 18 N ağırlığındaki dosyaları 40 m. uzaklıktaki
arşive taşımaktır. Taşıma esnasında yürüme hızı 4,8 km/saat (=1,33
m/sn) olduğuna göre, her seferinde 4 dosya taşıyan bu çalışana ek
dinlenme molası vermek gerekir mi?

69
Çözüm

Çalışanın taşıdığı yükün maksimum tutma kuvvetine oranı

𝐹 4𝑥18
= = 0,288
𝐹 250

Bu oran 0,15’ten büyük olduğu için tutma görevi bayan çalışan için SPS’nın üstünde bir görevdir.

Statik görevde bayan çalışanın maksimum tutma zamanı:

2,1 0,6 0,1

𝑡 = −1,5 + − +
𝐹 𝐹 𝐹
( ) ( )
𝐹 𝐹 𝐹

, , ,
𝑡 = −1,5 + ,
−( , )
+( , )
=2,74 dk.

70
Çalışanın yükü tutma süresi;

Dinlenmesi için çalışana verilmesi gereken ek dinlenme süresi;

, ,

, ,

DS=%62

71
Yükü tutma süresinin %62’si kadar ek dinlenme süresi verilmelidir.

0,62x0,5=0,31 dk yaklaşık 18 sn.

Çalışan dört dosyayı taşıma esnasında 0,5 dk. elinde tutmakta ardından
18 sn. dinlenmesi gerekmektedir.

72
Buraya kadar yapılan hesaplamalar bayan büro çalışanının yaptığı işin statik kısmı (dosyaları tutma)
için geçerlidir.

Büro çalışanı aynı zamanda dosyaları tutarak 40m. ilerdeki arşive taşımaktadır. Bu nedenle dinamik
bir süreç burada işlemektedir.

Problem kapsamında bayan büro çalışanının 4 adet dosyayı arşive taşımak için harcadığı efektif
performans 300 watt ve SPS düzeyindeki performansı da 250 watt olarak belirlenmiş olsun.

Bayan çalışanın yaptığı işin dinamik kısmı için verilmesi gereken dinlenme süresi ise aşağıdaki gibi
hesaplanır;

, ,
ş

73
 , ,
ş

, ,

74
Dosyaları arşive taşımak için toplam verilmesi gereken dinlenme süresi;

Toplam DS= 18 sn+ 5,4 sn= 23,4 sn

75
  Mühendisler için Ergonomi –Fatih C.
Babalık-Dora Yayınları

 Ergonomi- Alaettin Sabancı-Nobel

Yayınları
DERS KAYNAKLARI
 Verimlilik, Sağlık ve Güvenlik için İnsan
Faktörleri Mühendisliği Ergonomi-
Necmettin Erkan-MPM Yayınları

 Ergonomi”,Dr.Necmettin ERKAN, MPM

Yayınları No:373, 5.Basım,
  Ergonomics”,K.Kroemer, H.Kroemer, K.Kroemer-
Elbert,Second Edition,Prentice Hall,

 Human Factors Engineering”, Chandler Allen

DERS KAYNAKLARI Phillips,M.D.,P.E., John Wiley & Sons,

 Introduction to Ergonomics”,R.S. Bridger,McGraw-Hill,

 Human Factors in Engineering and Design”,Mark S.

Sanders, Ernest J. McCormick,Seventh Edition,McGraw-
Hill