Professional Documents
Culture Documents
علم النفس الفني - محاضره الاولى والثانية -
علم النفس الفني - محاضره الاولى والثانية -
اعداد
هدرس دكتور اياد طارق نجن
م.م فرح احود
0202
علم الظفس ىه علم حياه العقل
كتبب"هيرمانبببنههاوس ببب ًه )0919-0851هيهعلبباههفببوه هفببطهنبببكه تاببخهفقببرهوبىا ببطه ببماه ب ه
عوىههنههفوبًهكبنتهيهقا نهفيههفمشبعاه هالفقبىه هفبككب ه هفلبلتاههالنلببنيهعلبىهنب ههالنههفلبوته ه ه
فقبرهابعتاببىهعلبباههفبوه هفاعبببهن ا ببه بئمبببهعلبىههفئقببئيه فب ههفتق وبب هالهفبنببطهالهبهه.هفببيهن ب ه ه ى بباه
هنطهصامها كهههفقالمه بخهنبئةهعبمهالهفالهههه.هعلاههفوه هي تباهعلمبهنبشئبه ه ه
نشأ علم الظ فس من فرعين وىطا علم وظائف االنسان وعلم الفلسفو .
ب هينببتنههالعت باهكهعلببىههفئ ب ه هعببرهنرم ببةهعلبباههفببوه ه مببمبوطهفببيهرببكهههفمقبببمهصببئ ئبه مبببهفببته
كبنبباههفملببافةههفتببيهن بفس بببهوت لببيهاا ب هنتعببتعب هرببكهههف لبباهن هاهببا هنببرهفا عببطاله بصببةه ننهن بباه
كتبب"هعلبباههفببوه ههفموشببتىاهال توبببهوتوببب .هرببك ههفقابببيبهفببيهف ببتف بههن فببىها ببانههفو بباهعببرهن مت بببه
عوب او ب ه ركههنبه با ههفق ها هفيهاالهنباله فباهيسب هالهفبيهك مباهنبرههفئببال الهنلبت بهنوه .ببهفبط ه مباهننه
هننبباهي تلببىهحفببىه ب هكبمبباه ببمرهوقمببرهن مببةههف مببخهفببيهوتابب،هن ها ببخهوهببتىهعلبباههفببوه اله عبباكهنربباه
ن هىمببطه هنشب اهو ب هىوببطهههفت اابببهاهعمببب هولبباههفم ب هىًه هفت ببب هى ه نن بببىرباله وئ ه ب ههفمت بب،ههفهقببا هفقببخه
نبو ا هفهببيه بفب هبةهك ببك ههبب هعببا ىابهننهيقببتمههفميفبىالهفببيههفب هيببةالهاب ااهيههف بببئ ههف بنببةهف ببكهههف لببااله
هفتيههوا يهناهعبو به هفو اهحف طهعلىهنمبم ب ه
حنههفه بباههف ببب صهف بببئ هعلبباههفببوه هي ب ه ه ب ههنببرههنمببابتههفتببيهو ب عتهحفببىههف ببتهاهحفم بببهنببره َّ
نجخهوتع ئ باله وئهههعلىهوئ ه ه بيب هركهههف لباه مببئلط هفقب هشب هربكهههف لبااله نببههبهه.هيشب الهوابهوببه
ف ببيه ج ببب هن بباههف بببنلمره ببطالهن لم بببهع بببنىاله ا بببنيه ت ببىههلنالهن ببره هى ها ب ب ههفمهقب بااره هفم قه ببمره
هفقبصبااه موبباله هفلببلب ةهن بنبب ه رببكههنببهيممبههينوبببنيهعلباههفببوه هعبرهينوب بب يههف لببتمههن با ههفهب ببةه
نو به هالجتمبع ةاله فتها ىجب هنتهب وة ه
صببئ أهننههفتابببهرهفببيههل هى ههفببك هي ببخهفببيها ب ههن بببهمرهحفببىه ب ههفتوببب هفببيهناببمبىهعلبباه
هفبوه هكببنهمببابهفلمته بىههفلبلب ةه هفقبصبااه بىجبطاله ننهنببهكببنه بئمببه نببهربتهنتجبتهههلنهعلبىهي هببت ه
هفتمبًيهن ها م ههعو به ل الهحنهرتهحالهص هن الهعلىههنصأالهىههف خهعلىهنببهيسبا هفبيههه لبطاله فقوبطه
صببئ أهنيابببهننهينببتنههفتببااماهعنل ب ب هوفبباهننهنت ببىههل باارهنببرهعلبباههفببوه ه الفبببو اهوببيااالهعلببىه
نئتهنبالهعلىهنم ليهركهههف لباهعبباههف هب هنبرههفقو هبته اله فبيهن تلبىههن بتهىه هفم ها بخههفتبيهيمبا نها ببه
بخهنشب اههف لميه ناوب ه
ف بخهوبااماههفتمبلههف قببفيهفلاب ب ههفلب نتفتجيهالهيقت باهعلبىهنا لبةهعهبئبطههف لمبياله الههوئ باه
عببمره ب ههن ا ببةهن موببةاله دنمبببههت ب هوفبباهف شببمخهجم بب،همببويه بوببطه كبفببةهعوبصبباه ع ببطه نشببنبفط ه
ىبمبببه عبب،ههفببا هنلببافةهوببااماههف قبفببةههالجتمبع ببةهعلببىههف بببفاههفلب نتفتجيهفببيهنا لببةهناببسطههفببكرويه
هفهقببا هعلببىهربببنحههف ببهئةالهىااببةهفببيهصببئت بهن الهفببيهن لببرههن بته.الهنئب فببةه عمببب.ههفهقبباهفم بببه
َّ
بانهننهنبببهيمل ببطهحج ب ها هك ببكههرببتههفو بباهحفببىه وئلمل بببه هفتاك ب هنببرهص ب ب ه رببكههنبببهالهنلببت ابطه مومبببهن ب
هفمتع ببت ههفمه ببا مهاو ب بااهن بهي ببةههفسبن بب"الهن هن ببره هي ا ببةههنا بباههف ببك هيئ ا ببطهفق بباههف بببفاههفلب ب نتفتجيه
ن اوببطهحفببىهنبببهاهنشببب طه نتع ببتعطهفببيه مببهطههالجتمبببعيالهه نههالرتم بببمهحفببىههفئ ب ههفقبببفيهابفسبن بب"ه
هل بباههفمتم ببخهفببيهه ىهوفبباههفتمببلهام تلببىه لقبوببطه ه هئببا اله بصببةههفقاااببةه هفا ب قةهنو بببالهفببيهرببكهه
هفهقا هفمره ال.هركهههف ىهوتئ هه هى ههفاب ه وتشنخهنته هط ه
حنهنا لةههفواجه هف هب هعوب هه نلببنهعبنبةاله هفاب ب ه بصبةالهنببهربيهحالهنتببلههفتهبعبخه هفتتهصبخه
هالجتمبعممره امااهنرهامبىههفتاب ةهاا م،هن بنيهربك ههفقلمبةهعبباههفم ها بخههف ماابةههفلبباقة ه ن مببه بب .ه
ا ب ب ههف لم ببب هوسبر ببخهن هوس ببب يهكو ببطهر ببك ههف ال ببةه هوسبر بببالهفب ب نههفم بهو ببةههف ق ببةهوقش ببىهع ببره ج ببتهه
ا مب ههفتعيههالجتمبعيهعلىهنسمخهنشب اهكم اهنرهن ببراههفبتعيهه نلببني ه ربكههنببهعبباهعوبطه
هفهمللببتنههفبااه بببنيهااوانب ب ه هىم ببخه ببمره ببب .هيحنهك ببخههفئمتهن ببب هم ببلقاهم ببلتكبههته ببيهن بب،ههفهللب بهةههفت ببيه
ههفمال ببأه بببخهننههبب نهنال بوببط هاببخه نك بباهنببرهوفبباالهفب نهرببك ههفئمتهنببب ه ب هن عببئاه ي توق بببههفشب
هف بببئ ههفقتن ببةهف ببب "ههفمال ببة هفبفئمتهنببب ههفتببيه بببمههنناانمببتنها ب ج ها ههف هىمببب هعلم بببهوو ب ف،ه
فبيه بفبةهنبرههف ببله بوشبب ه همببت بىاه هعبئةه مباهعبهيبةاله فبيههفو بيببةهو بخهحفبىههفوت سبةههفموشبتهاهعببره
ااببيههف ب فة هننبببههفئمتهنببب ههفتببيه بببمههنفمبببنهامال ت بببهفتقببىهمبببكوةه وهقببااله فببيههفو بيببةهو ببخهحفببىه
هفئخههفك هينتنها م ه هعرهش تىربههف ه لييال ه
نبببهه موبببهنببره ببت.ه هىمببخاله نئببرها ب هههفئ ب ه هعببرهعلبباههفببوه ه وبىا ببطالهرببتهعببا ىاههف ببتهاهحفببىه
هفهللهب ههفتيهكبناههفموهلقب ههفو اابةهف لمبب ههفبوه هعلبىهه بتالنهنهعببو االهفلت بتنهعلبىهه ىرببههفقبمباه
فيهنشب اههف لميه هفوتبئجههفتيهوتصلتههحفم ب ه نره ماهركههه جب ها اله نببهفباهوتعب،ههفو اابةهفبيهمب ب به
هفتبببىا يه–هفهقببا هو ببخهفببيههفق مبباهنببرهجتهنب بببه نهبب م بببهنسبباهاها ببتىاهنببباله اتئببت.ههفتبباىاخهف بببهحفببىه
نساهه صىهن اتهفلت تااهنوطهحفىههف لا ه
ن ببرههفمهمب ب هننهنل ببت هن بببالهالهيق ببخهنرم ببةهن ببره مب ب ه مت ببطههفت بماا ببةه ىو ببطهعل ببىهحاب باهيههف ال ببةه
هفمبككتىاهعمببه بفبطه هىمبخ هفقب هكباًهنصبئبتهيهننتا بتفتج ببههفلب نتفتج ةيهن هيعلباههفبوه ههننتا بتفبتجييه
نشب اهف نةههفو ااةههف ها ةههفوبياة هفتج ههنفمبنيه ىنتفب هفبيهكتبابطهيهفبوبىههفلب نتفمهابئ ةهعوب ههفب جبليه
ننهمببلتاههف ب جبلههفببك ههوتمببيهحفببىههفموببب يههفسوتب ببةهنببرههفق بااههنىع ب ةهي لبب"هعل ببطههف اببت ههفل باا،ه
فلب جبلههفشببمبفيههفببك هي بباهعلببىهمببلتكطههفممببخهحفببىههفتهببت ه بب"ههفل ب هااه هفا اببةهفببيهح اببب ههنن بته ه
هن با هنبرههفب جبلهفلبلهتط ه اقببت.هينملبطه نته وببطههوب حهاتجبتهه بببئ هعا بةهنتى اببةهعوب ههفقبئوببب ه
هفئ ةهوس خهنرهوهت ها ا بهعلىههفا ههل اهنن هاه تم به ب ب ه
حنهرببك ههن نبببمهالهوئتبببلهحفببىهو لمببي هف ببيالهنيبببهكبنبباههف هه اببةههفتببيههو بباهحفم بببهنببره الف بببالهوبببايه
اسال ه ابىههفموهلقب ههفو ااةهفلاب ههفل نتفتجيهعلىهوهلما هفم براههفللتاههفم تلهة ه
كمبهويك هعلىهعا ىاه ع،ههفته ةههف لم بةههفلب نتفتج ةالهن مببهكببنه سم ببه هنتب ههربالهفبيهنلببىربه
هف ئ أاله هىهمت به فقب هفكفا ه
فببيهعببت هنبببهوق ب مهيمنببرههفقببت.هحنهنببره مبباههفممنببرهن افببةهجببتراههف بببرااهنببره مبباهوتابب،هن ها ببخه
وهتىرببباله هفت ببتنهعلببىهكم ببةه نتع ببةههف ببال ههفتببيهوابه بببها ماربببهنببرههف بتهراههفقاااببةهنو بببه هفا مب ب اه
عو باله هفتصت.الهن م هاالهحفىههفقبنتنههفبك ههبو اه اكت بب ه ربكهههوهببيهعلبىهابتهراههفهب بةالهن لمببههوهببيه
علببىههف بتهراههالجتمبع ببةه ه نلبببن ة ه نببره ببال.هرببكهههفه بباهينببتنههفتش ب ه هعلببىهنرم ببةهه هىمببةهوبببىاخهعلبباه
هفببوه هف و ب نبههببتاهووببب .هن ها ببخهوهببتىهرببكهههف لببااله دا باهيهمببمب هكببخهنا لببةهنو ببباله ىبببلهرببك ههفلببمب ه
ا ا بهاا هنرهج ةاله ىبه بهابفشا ههف قب ةهفوشاو به وبلتىربهنبرهج بةهابن بةالهي باأه ه ب،هربكهههف لباه
نرممتبطه هوسبرببطهنببرههننبتىههفتهعببئةهحفببىه ب هيمنببرههفب هىًهنببرهن افبةهنبببهف ببكهههف لباه نبببهعل ببطاله هفتوبببيه
امبهيمنره نبههوا يهننهينتن ه بفطهفيههفملتقبخ ه
فقب ب هنش ببا ه وه ببتى هنب ب هىًهمب ب نتفتج ةهع هب ب ا ه و بباويهن ىم ببةههفتئلم ببخههفوهل ببيهف ببيه ل ببةهر ببك ه
هفم ب هىًهنببره م ب ههنتشبببىربه وهتع ببب هحوهو ب هنابباهرببك ههفم ىمببةهفببيهفت بااهنبببهاببمرههفئ بابمرههف بببفممتمره
تصبهنم هنهعلاههفوه هحفىهن بههرهن ا هكبنهته هفتاب ةه هفهر ه
حنهف ببتىهرببك ههفم ىمببةهن هولبباهنمبباباطههفمتعببتع ةههفمت لقببةهنمبمبببها قبفببةههفمستمبب ،ن ههفمستم ببب )ه
هفتبيهعافتببط ه رببكههي وببيهاالبب ةهننهنيبببهنببرهرببك ههفمب هىًهرببيههالاوببةههفشبباع ةهفلمستمب،ههفببك ه فب ه ببط ه
وا بببهفتتج بوببطه وتجم بوط هفمابش بااه مبباههفمابشباا)ه نلببتت ه بتفببطها بببه وقبلببطهف بببهوومببته وتهببتى ه هنهال بببه
نببرهوفبباهيمنببرهوهلببماها ببتىههفلببلتك ةه و ب هخهو بببف اهنيمل ب به نشببت ههفلببلتك ةههفس ه ب االه كببكفاهع ب ىه
ص ه اكةههفتئلمخههفوهليها ههفئاتههف بفم ةههف بن ة ههفخ ه
نبه مخههيفىه–ابفولباةهفوبب-ههفمبب نههف ببمههفبك همبتنهن تمب هعل بطهفبيهعاعبوبههفتببىا يهف لباههفبوه ه
فبيههفقبانههف شباار ه اتسلب هربكهههفمبب نالهنبااهن ببا ه بب ت ه
ببىالهفبيه ب اههفهقباهه نلببنيهامببهيئملبطهنببره
ةهههفتعيهابف ب ه ةهه نلبنه ع طهابن باله نااهركهههفهقاهفيههفش ووب اب هن الاله اهش
فقب هوئ ب اوباله تببىههلنالهعببرهجبنبب"ه ه ب هنببرههفملببافةههفمها ببة هننبببههفسبنبب"ههف بببنيه ئتببت هعلببىه
هف تىاههفتيهيئمل بهجم تىههفم قهمره هفمت لممرهنبره مباههفمشبت لمرهفبيه قبخهعلباههفبوه هعبرهربكهههف لبا ه
ناببهىهفلقبت.هاببانهربك ههف ببتىاهنببه هيفبباهوتلباه تببىههلنهاببفق ماهنببرههفم بفهبب ه هفتشببتا ب الهعلبىههفببا اه
نمبهكت"ه نشاه ت.هعلاههفوه ه
حنوببهالهنسب هكبمباهعوببب هفبيههفبارببنهعلببىه جبتههن بخهرببك ههف بتىاهفب ههن لب ببةههفلبب قةهنبرههفوبببً ه
فبفئ باههفمتن ةهوه اهابنن لةه هفشتهر ه ريهوقب ن بهفوببهفبيهكبخه ب ه اله عبباهن ه بتهىهن هنقبالبةهنساا ببه
ن بب،ههل ب باار ه فق ببيهالهي ببخهكالنو بببهن اا بببه و لب ب بهف نو بببهنل ببت مرهابفوت بببئجههفت ببيههنت ببىهحفم بببههفب ب كتتىه
ن ههىهمتاب ه
بمههف كتتىهمبتابها هىم هبةهنلبئ ةهعلبىهعموبةهوم بخهن تلبىه هبعبب ههفمستمب،ههفم با اله وفباهنبره
م ههف ملي ه نجخهن افةهن ااههفوبًهحفىهعلاههفوه الهنره م هنتعتعطه نرممتطهعلىههف
هكشهاههف ىهمةهعره جتههنك اهنبره5/0هنفباههههف موبةههفاببفدهعب هراه511هش ببالهيئمبخهو بت هىه
يا،هعلاههفوه هفيهصىه ه هن،ههفلبئاه هفشب توااله ننه5/3ههفملبتستبمره با ههنتعبت هعلباههفبوه ه
علب ببىهجبنب بب"ه ه ب ب هفقب ببلالهرب ببتههفسبنب بب"ههالنه ب بببفي ه هعتب ببانه مل ب ب اها ب ب مه جب ببتههن هو ب ببتىهف يب ببطهعب ببره
هفمتعت ه فاهيلته،هوقب ياهحجبابةه ااابةهنبرههفته ب،اله بت.هنسبب.ههرتمببمهعلباههفبوه همبت هعشبااهنشب ب ه
فقل ه
بمو بباههف هىم ببةهنيا بببهننه%47هن ببرههف مو ببةهالهي اف ببتنهن هع بببفاهن هاب ب ب هيش ببت خهف ببيه ق ببخهعل بباه
هف ببوه اله ننه%41هن ىه هههم بباهفا اب ب ن م اهف بباهه ببككاهحالههم ببمط) هاموم بببهص ببامه%53هن ببرههفمسمتع ببةه
اان اهالهي افتنهشمئبهعرهعلباههفبوه اله فباهيقباأ ههن هيهل بتههعلبىهن هشبي ههت لبيهابط ه ه ت با هنهبف بةه
ياله %08هنببرههف موببةهعلببىهكتبب"هف لبباهوه هصببلةهات باهكهعلبباههفببوه الهكنتبببتهيك بببهوقلبب"ههنص ب ب
نهبف ببةه%01هعلببىها ب هنبببهكتاببطهفا ا ب هن ها ب هنبببهكتبب"هعوببطه و ب فخهرببك ههفم ه ببب هعلببىهننهعلبباه
نها ْ هننبنتبطههف بئ ئةهفب هفئبةههفمت لمبمره هفم قهبمرهفبيهنستم وبباله ننهن بفمبطه نتعبتعب ه هفوه هفاههتبت َ
هرتمبنطه ماهن ا فةهحفىه ها مه هنره بل ا ه
نبببههنوبببهنببتقلاهعببرههفت ببتىههف بببمه ببت.هعلبباههفببوه هفمببرههفاببا ى هننهالهنولببىهنبببهي نلببطهرببكهه
هفت ببتىهنببرهف بباهف ب ىههال ت بصببيههفوهل بيه ن مبوببط هحنوبببهفببتهىج وبببهحفببىههف موببةههفتببيه ي هعلببىهنفاههربببه
هالمببتب بنه ا وبببهعلببم اهم بيهالهعببره ب ببةهعمببخههال ت بصببيههفوهلببيالهنفهموبببهننهنلبباةهنببرهه جباببب ه
هفتببيهيمنببرهننهه ب فيها بببهر بيال هو ببباهعببرهف بباهعببميهن هنشببت هف ببكهههف مببخ هفق ب ههت ببتىههفق مبباهنببو اهننه
هفمشت خهفيهعلاههفوه هنشاطهنبهينتنهابفلب اهن ههفموساهن ههفمش تواله ننهعلباههفبوه هيمب هه نلببنهاقب ىاه
عسماةهعلىهن افةهنبهيسا هفبيهنورببنههل بااره نببهيهقبا نهابطالهن هنببهها ببتنهابفتئب كهعوبطالهن هن افبةه
نمباهىراهفمسبباههحجب ها ه بتهىه ببماهن ببا ه فببيهن لببرههن بته.ه ب ههببا ها ا ب اهننهن مببةههال ت بصببيه
ههنناهكههفوهل ةه عالج ب ه هفوهليهوتم خهفيهوش
حنهفقخه ه اهنرههفئبفتمرههفمككتىومرها ههاقب بهوتاااهاطه وقتمهعل بطهفبيهوقب ياهن بخهربك هه جبابب ه
فبفئبفببةههن فببىهو نب ه–كمبببهرببتهاببمر-هف بباهنم لم بببهفتا هببةهعلبباههفببوه هنببره هي اببةهن ب هفا عببطهفقببلاله رببته
هفه بب"ههفوهلب ببيالهه نه مب ببا هنب ببرههفه ببا ههن ب ببا الهن هنب ببره ج ب ببةهن بباههفتئلمب ببخههفوهلب ببيهه نه مب ببا ههنب ببره
هالوسبرب ههفلب نتفتج ة هفبيه بمرههوهلبيهربيال هفبيههفئبفبةههف بن بةهنبرهن باو اهحفبىههال ت بصبيههفوهلبيه
حفببىهننببطههت بنببخهنبب،هنتعببتعب ه مبباهنئلتمببة ه رببيهابفتبببفيه– لبب"ههعتقبببهرا-هوه ه ب ببةه اااببةهاله
هعأهنبهوئملطهرك ههفو ااهفيه بو بهنرهى هم"ههفهقاههفق يا ه ٌ ي انهن ىربه الهو ىاهنشاو ب ه
وسب ىهه شبببىاهفببيهرببكهههفلب ب هحفببىه جببتههعتهنببخهنتعببتع ةه ن ببا هوهو ببةهو ب ف،هائبببال هك ببك هحفببىه
هفتجببته هفمببره مبباهه ن بببنهننهنئمببخههفمببت لاه تببىههفم قببىهنلببي ف ةهوفبباهكلببطاله ن هببيههفب هئاههف قب ببةه
ه عالن ةه هفتابتاةهفيههفمستم،هنو ببالهحوههفباهينبرهرب فوبهوسااب هربك ههفب هئاهنبرهصبال بو به دف بب هه ىرببه
ن هوقهامطهائناه بلي ه
حنهنبببهوكانببب ه تببىههلنهي تببباهن ب ههنمببابتههفتببيهج لبباهنببرهرببكهههفه ببخهنن ب هاهالينببب ه نببره الفببطه
ن تق ب هاانوبببهنجبوبببهعلببىههالعت باهكههفببك ههمببت لموبهاببطههفئ ب ه ه نببتجههنبببه لوببب هفببيهرببكهههفشببانها اببب هى ه
ن عأ هحنهن مةهركهههفه خهوتسل هفيهووب .هه ىهعلاههفبوه ه نرممتبطاله نب،ههفتاكمب هعلبىههفبا هالههفقبئمبةه
امرهرك ههفملافةه نلافةهوقتنههف تهراههفوهلب ةه وهتىرببه هفقبتهنمرههفتبيهي اب،هف ببهحاببنهوفباالهف نوببهن تبباه
ننههىهمةههن فىهنو مبهريهن مةهوبىاخهعلاههفبوه الهامومببهوشبنخههف بن بةههفم مبةههفماكهابةههفتبيهيسب"هعلبىه
علاههفوه ههف بمهننهياهل،ها ب ه
امن ببرهننههب ب ىههفئب ب ه هع ببرهه ىهعل بباههف ببوه ه نرممت ببطهعل ببىهنئ ببتىارهىئ ل ببممرههب باوالهك ببخهنو م بببه
ابل االه اتامرههن .هفا هركهههف لاه ن لبنطاله هف بنيه–عال تطهابف لتمههن ا ه
فمببرههفم ببا نهننهعلبباههف ببوه ه–ك لبباه بببئاهاكهوببط-هر ببتهعلبباه ب ب ه ه علببىههف ببا اهنببره هات ببطهفقب ب ه
همتهب هننهيهب.هابرتمبنبوطهن اهنوب يههفئ باالهحنهفاهنقخهجم بهعلىهه ال ه
ناىه نبهفيههىهمةههف بئ ههفوهل ةهن جطههفوشبب ههفم تلهبةههفتبيهيمبىمب بهه نلببنه ناارببهفبيه
مببلتكطاله نئب فتببطهه فتصببت.هحفببىهنه ههفقو بته ههفتببيهو بابلههفهبباههابببل ااره ببال.هن ها ببخه بوببط ه رببكههنبببه
ي نلطهو ههفا هركهههف لاه ن لبنط ه
حنها ببتىهرببك ههفهببا ه هن ل بببمهفبباهينببرهوسل ببم ههفق باهىهن هحىههاهفبباههن هنسمتع ببةهنببرههنف باههاله دنم بببه
ننلتببطههفئبجببةههفمت ههه ب اهحفببىهن افببةهنشببمخه نعمببيه نه هابببفوه ههفاش بااة هفق ب هكبببنهنببرهنتبببئجههفتق ب مههفل باا،ه
فل لبباه هفتقو ببةهفببيهع بانباله نشببت هعببا تهج ه ب اهنببرههفوشببب هه نلبببنيالهننه ببىهعلبباههفببوه هننبببمهيابببهاه
كبمااهفيه ساههرتمبنبوطهوقبفصهنبههمتس هنبره هبعبب هحنتبج بةه ن بةه مبتهربه نببهمب اهفبيهمببمل بهنبره
نه ه ه مبببئخه ال ه كبببنهعل ببطهننههببو هاملببي ف بوطه اتهكبب"الهاببخه ال ب االهفببيهو مئببةهنمببابتههفتهببتىه
هفال ببيه وئلببمرهشببا طه نه هوببط ه نببره ببال.هرببكهههفمل ب ىها ببا هفببا هعلبباههفببوه ه وش ب باههمببتسباةه
فمتهلاب ههف اه نر هنههفمستم ب ه بجب ههنفاههههفمتههه ا ه
رنكههيمنرهو و بهفا هعلاههفوه هابالعتمبههعلىهنم هاالاةاله ري ه
-0هفوشب ههفك هيمبىمطهه نلبن ه
-2هفومتههفوهلي ه
-3عال ةهه نلبن هفك ههوشله اومت)هابل اار ه
فلق هنه ههرتمببمهعلباههفبوه ها هىمبةههف بتهراههفوهلب ةهنبره بال.هن جبطههفوشبب هه نلببنيههفم تلهبةهحفبىه
ا تىهع ههنرههفها ه هن لبماله نرهامو ب ه
-علم الظفس التربهي ههفك هه ىًههفقتهنمرههفوهل ةهفلوشب ههفتابت ه هفت ل ميهعباهنئب الوطهفئخه
هفملبئخههفماواهةهاتتج طهعمل ةههكتلبتههفم بىنه هفم ب هى ه هفق هى ه هف تهنخههفتيهويااهفيهنسب باله
هفها ههفهاهيةهامرههف هىممر ههفخ ه
اوقلب بباهرب ببكهههفهب ببا هحفب ببى هعلب بباههفب ببوه ههفت ل مب ببياله علب بباهنه ب ب ههفم لب ببااله علب بباهنه ب ب ههن هب ببب.ههفش ب بتهوه
وابمت ا ههفخ ه
ههفوهل ةهفلوشب ههف ملبيهفننلببنه هنمببفم"ه هنه ه ه بئ -علم نفس العطل ه اتوب .ههىهمةههف
هفتهج"ههمت هن بهفيهوو مطهوو مب هعلم ب ه
-اليظدسةةةل اليشةةةر ل ا ب ىًهرببكهههفوببت هنشببب ههف بنببخهفببيهنو تنببب ههفتلببمماههفميومتببةاله و م ببمره
هفتابئىههفتيههيهه بهكخهنرهه نلبنه هلفةه مبخهح ال.ههالنلسبمه هفتوب اهحفىههفئ هههفق ت هامو مب ه
-علم الظفس الطبي ه ا بتاها هىمبةهنشبب ههفهبمب"ه مبلتاههفمباا ه اشبتمخهربكهههفهبا هعلبىهعب اه
ن لبببمالهنو ببب هعلبباههفببوه ههف بي هفوما م ب نتفتج ب)ههفببك هه ب ىًهعال ببةههف بتهراههفوهل ب ةهابو ببةههف ب نبغاله
عل بباهنهب ب ههف م فة هفلب ب نتفبىنتكتفتج ب)ههف ببك ههتتا بب،ههلا بببىههفت ببيهوتاك بببههف ق ببب ماههفهب ببةهعل ببىهم ببلتاه
ه نلبناله هفه"ههفوهليههفك ههائ هفيهعاللههنناهكهعره اايهح هكههفتاام ها ههفوهل ة ه
-علم الظفس العسكري ه ا وىها ىهمةهمبلتاههفمقبوبخه عال بةههفبائ هاببفماأ ًهفبيهابا نههفلبلاه
هفئ بباتاله هائ ببيهوق ببتارههف ببهب هه ىههي ببةهه يسبا ببةه هفم ببب هى ه هفقب ب هى ههفا ببا ىاةهعوب ب هنفب باههههفسب ب حه
هفقته ههفمللئةاله يابهاهكهبب و اهعلبىهوم بخههنمبلئةههف بااةه همبت هن بهاه بف بةه نسببم ه وقب،هيهفئباته
هفوهل ةيهن هيهف عبيةه هف عبيةههفمابهايهعمرههرتمبنب هركهههفها ه
-علم نفس الطيران ه ا ىًههفت م ها ههفتيهوهانهعلبىهمبلتاههفه ببىهناوبب ههفتب ىا"ه هفقتبب.ههفسبت ه
ا مخهعلىههفقشىهعرهنمابا بهاق ههفت بالهنبهنننرالهنره ابىربههفللب ة ه
-علم نفس الفضاء اائ هفيههف بئ ههفوهلب ةهفوشبب هىجبخههفهابب اله ا بتىه ببال ههفتبتواه
هفوهليه هف بيهفيهاا نههن همههفسبوا ةههنىع ة ه
-علم الظفس التجاري اتتفىههفائ هفيهنلبئخههفشا ههفوهل ةهفنعالنه نمبفم"ههفتااماهعلىه
هفهببئره هف بئ ههفل نتفتج ةهفلهل" ه
-علةةم نفةةس اع ةةداي الفظةةي وعلةةم نفةةس اع ةةداي العلطةةي ا ببتاههن .هاائ ب ههفلببمب ههفوهل ب ةه
فش ب ةههفهوبببناله هف تهنببخههفمببياااهفببيهنشببب طههفهوببي هامومبببهه ببتاههف بببنيها هىمببةهرببك ههفلببمب هعو ب ههف بببفاه
هف تهنخههفتيهويااهفيهنشب طههف لمي ه
ههفوهلب ب ةهعوب ب ههفاابع ببياله ا بببفجهش ببا ه م بببئخه بببئ اب ب ىًههف -علةةةم الةةةظفس الر ا ةةةي
حع هه ه
-علةةم الةةظفس القةةانهني او بباهفببيههفملبببئخههفتببيهواببمرهوهبمببيههفقبببنتنه ه ت هانببط ه اوقلبباهرببكهه
هفهببا هحفببىهن لبببمهع ه ب االهنو ببب هعلبباههفببوه ههفقابببئيههفببك هه ببتاها هىمببةههف بببئ ههفوهل ب ةهفلمسببانمره
ن بته.ههفش ب تهه مببلتاههفمت مببمره ك ببةهحج ب ها ههفتئقمببيهن ببااله علبباههفببوه ههفسوبببئيههفببك هه ب ىًهمببلتاه
هفمسببامه هفقابببيبههفماواهببةهاتقببتارهش ببمتطاله الهم ب مبههف ب هف،ههفت بيهوقمببره هى ههىوقباببطهفلساامببةاله علبباه
نهب ههفسبببنأههفببك ههب ىًههف ببهب ههفوهلب ةهعوب ههن ب هكههفسبببنئمره هف تهنببخههفكهو ببةه هفبمئ ببةههفتببيهو ب ف اه
حفببىههفسوبببماله علبباهنه ب هحعبببهاهواب ببةههفمسببانمرههفببك هه ببتاهابفقشببىهعببرههفلببمب ههفوهل ب ةهف ب ههفلببسوب ه
ن بفسةههفقابيبههفل نتفتج ةههفمت لقةهاتابمت ا ه
نر ه ال .هنتبا ة هعلا ههفوه هفللتا هه نلبن ه وهتى هصهبوط ههفوهل ة هفي هن تلى هن ها خ ههفئ باه
ا ا هفا هن ا هف خهنرم بهنبههلي ه
بببئ هش ب ةه -علةةم الةةظفس الظطةةائي شو الظشةةهئي ا ب ىًههفئبببال ه هف مل ببب ههفوهل ب ةه
ه نلبنهعباهن ها خهنمت ههفمت ب اة ه وا بهف ك ههفم ها خهنس ههن لببمههفتبف بة هعلباهنهب ههفههتفبةه علباهنهب ه
هفماهرقةه علاهنه ههفشابته علاهنه ههفاش ه علاهنه ههفق تفةه هفش ت ة ه
اتهببا هعوببطهعلبباههفببوه ههفماعببيههفببك هه ب ىًه -علةةم نفةةس الشةةهال شو علةةم الةةظفس ال ةةا
هف ب بتهراههفوهلب ب ةهف ببيها ببخهن تلب ببىهننب باهكههفب ب نبغاله عل بباهنهب ب ههفا ب ب ىههف قل ببيههف ببك هيه و ببىها هىمب ببةه
ه صببباب ههف نب ة هفمتى ا ببةه هفمنتل بباة)ه نااربببهف ببيههفئ ببباههفوهل ب ةهعوب ب هه نل بببناله علبباهنهب ب ههف بر ببب ه
هفلم ةه هفا ااة ه
-علةةةم الةةةةظفس الطقةةةةارن نتع ببتعطهنقبىن ببةهم ببلتاههفئمتهن ببب هابفوش ببب ههفوهل ببيهعوب ب هه نل بببناله
هفت ببتنهعلببىهن جببطههفشبباطه هفتابببهرهامو مببب هكمبببههتببتفىههفائ ب هفببيهننمببب ه نمبببفم"ههفئ ببباههفوهل ب ةهعو ب ه
ه نل بببنهعب بباهوبىا ببطههفم هب ب ه اته ببا هع ببرهر ببكهههفه ببا هعل بباههف ببوه ههفئمب بتهنيههف ببك هو تب بباهه هىم ببةهم ببلتاه
هفئمتهنببب هعلببىهه ببتالنهننتهع بببه نلببتت هوهتىرب هفوئببخالههنمببمباالههفهمببتىالههفهئباهنالههفقببالتالههفقبباها )ه
ن افةهنصتفطه ف بوطهنتعتعب هىئ ل بههفط ه
نببرههفاببا ى هه شبببىاهحفببىهننهوتابب،ههف بتهراههفوهل ب ةهعوب هه نلبببنه وئ ه ب هفتب ها هنشببتئ به هن بتهىه
هفتببيهومبباها بببهالهي و بببنهحرمببب.ههفشببا ه هف تهنببخههفتببيهوببيااهفم ببب هفمببرهن مببب ههفاب ب هننهينشببىهعببره
هف ال بةههفقبئمببةهابمرهرببك ههف بتهراهنببرهنب بةاله بمو بببه ببمرههف بتهراههن با الههفبمئ ببةه هفهمهاتفتج بةه مبتهرمبه
نرهنب ةهابن ة ه
هنهال بهنرهنب نهعال ةههفهاههابفمستم،هيمنرهومممههفاعمرههاوبمرالهرمبب هعلةم نفةس الش صةيل وعلةم
الةةظفس االمتطةةاعياله ائمببخهعلبباهنه ب ههفش ب ةههمبباهعلةةم الةةةظفس الفةةار ي ه نتعببت هرببكهههف لبباهرببته
هف بببئ ههفوهل ب ةهعو ب ههفهبباههكبببفها،ه هفم ب ههله نمببلههفلببلتاه هفوشببب ههف بببيههف بببفيه هف ب هف،ه هفق ب هى ه
ماربالهاب عبفةهحفىههف تهنخههفمياااهفم ب ه
وقبب،ههف ب بتهراههفوهلب ب ةههفت ببيهووشبباه ببال.هوهبع ببخهه نل بببنهن بب،ههل باارالهمب بته هنك بببنههل بباهف بباهههنمه
جمبعة هنمب بااالههفسمبع ببةههفمو م ببةالههفسمبع ببةه م بباههفمو م ببة )هع ببمرههرتم بببمهعل بباههفب بوه ههالجتم بببعي ه
اتتفىهركهههفها هنيابههىهمةههفب نا ههف ببمه ه شببعةه هف باعةه هف.ب اه هفم تقب ه ه هفتقبفمب ههالجتمبع بةه ناباه
وفاهكلطهفيهملتاههفهاه ه
و بباهر ببك ههفلت ببةهاتع ببتمههفمل ببب ةههفتهم ب ةههفت ببيهي هم بببهعل بباههف ببوه هف ببتالهاب ت بببىالههت ببتفىه
ه هىمببةههفوشببب ههفوهلببيهفننلبببنهنهومبببه ج ب ه نيبببهكبببنهعملببطه ن مبببهكبببنهعمببا ههفهنوببيه نت ببطههالجتمبببعي ه
هفاب ب ب ههفلب ب نتفتجيهن ببره ببال.ه ج ببته هف ببيههفميمل ببب هه نتبج ببةه ن هاك ببهههف ب ب نب ههف قب ببةه هفتابتا ببةه
هفم بفسةهنتعتعب هنئ هاهنتللئبهابفموببرج ههف بهيبةه هفتسااب بةه هفاابعب ةه نلبت نبه هف ئ ةههت
نه ه ه مببئخهع بااة ه رببكههنبببهيهابب،هنشببب طهاهبببا،ههف لم ببةاله ابت ب هاببطهعببرههفت ببت هى هنبببه بببخههف لم ببةه
هفمببو جههفممتبفمهابببئيه هفتانل ببة ه رببتالهحوهيقببتمهاوشببب طهرببكهالهحنمبببهيل ب ىهحفببىه ببخهنشببنال ههفببتعيهعو ب ه
ه نلبنها نهوهتاا اله يابهاه ىوطهعلىههف مخه هف هب ه هفت ب ن ه ههالنلسبمهن،ههل اار ه
حنهو و بهفا هعلاههفوه ه ن لبنطهعلىهنئتهنبهوق مهيهبامهمبيهاله بت.هعلباههفبوه ههف ببمه نت هبط ه
فب جباببب ههفتببيهيق ب ن بههفمشببت لتنهفببيهعلبباههفببوه هنبببه هيفبباهنتابهوببة ه م ب هننببطهفببيههفت بباههفببك ههببا ه ببطه
)0هننهعلبباههفببوه ههف بببمهرببتهفببا هنببرهفببا هعلبباههفببوه الهي ب ه ببا نه )2هنصببخهرببك ههفهببا هجم ببب ه هفببا
امومبهيقىه انهابف هنت هبهن بفهببهف بيال ه ن فئباهفبيهعبت هن باو اهحفبىهننهعلباههفبوه ههف ببمالهي وبىه ببخه
كخهشي هات مب اههفقبتهنمره هفمهببب اههفتبيههبتاههفقشبىهعو ببهفبيهح ببىههفهبا ههن با ه هفماببه ههفتبيهو تمب ه
علم باله نوبرجههفائ ه هفهاهئيههفتيهولت ن ب هحنهن مةهركهههف لباالهنبره ج بةههفو باهربك الهوو ب"هعلبىه
وو ب اهنشببب ههف بببنلمرهفببيهن تلببىهن بببههرهعلبباههفببوه ه هفتولببميهامو ببب ه ف ببخهن ببكهرببك ههف تص ب ةههفتببيه
هتمت،ها بهعلاههفوه ههف بمهابالعتابىهيس بخهنبرههنصبتتهننهالههو باهحف بطهكهبا هنلبتقخالهن لمببهربتههفشبانه
ابفولبباةهف لبباههفببوه ههفتابببت هن هعل باههفببوه ههفومبببئيهن هعلبباهنهب ههفش ب ة ههفببخهن هكاصببخهولببتم هنوببطه
ا .ةههفها ه جتهرب ه
هفل بيه.ههف بببنيههف ببك هيها ببطههفت ببو بههفل بببايههتا ببمرههف ال ببةها ببمرهف ببا هعل بباههف ببوه ههفم بص بباه
ن لببنط هحنهرببك ههفهبا اله دنههو ببك هنببرههف بتهراههفوهلب ةهنتعببتعبهف ببه–كمبببهمبباقاهه شببىاهحفببىهوفببا-ه
ف ن بببهو تلببىهنببره م ب هن بببههرهعمل بببه هوسبر بببهنئببتههف لببتمههفقاااببةهنو بببالهكبفهبب"ه علبباههفئم بتهنه هفتاب ببةه
هفاابع ب ه مارب ه ااج،ههفلب"هفيهوفاهحفىهه تالنهرك ههف لتمه وابع ربها اب بهعبرها ب هحفبىه ب ه
ي "هن طهحيسبههي تهمايهنشتاكةه مبهامو ب ه
دفببىهجبنبب"هرببك ههفلببمة هفتابهره هال ببتالن)هوت ببىهفببا هعلبباههفببوه هابفتقبنببخ هفتا بببهفلوشببب ههفببك ه
يمبىمببطهعلمببب ههفببوه هوقتبباتهرببك ههفهببا هنك بباهفبباك اهنببرههف لببتمههفمتب مببةالهن لمبببهرببتههفئببب.هابفولبباةهف لبباه
هفوه ه هفه"هنبره بال.ههفهب"ههفوهلبيهن هعلباههفهب"ههفوهلبيالهن هابفولباةهف لباههفبوه ه علباههفئمبتهنهعبباه
عل بباههف ببوه ههفئمب بتهنيالهن هابفول بباةهف ل بباههف ببوه ه هنى وتن بببهع ببره اا ببيهعل بباههف ببوه ههف ببوبعيه هف و م ببةه
هفاش ب بااةالهن هابفولب بباةهف لب بباههفب ببوه ههف ب ببوبعيه هف و مب ببةههفاش ب بااةالهن هابفولب بباةهف لب بباههفب ببوه ه هفاابع ب ب ب ه
ب هف هح اب هنبههي .هحف طهائ هربك ههف ببرااههفوهلب ةهن هولباهنبرهن ه بب هفلم بفسبةههفاابعب ةه ه
بئ ة ه ه
حنهرك هه جباةهووقلوبهنابشااهحفىههفقالمهعرههفمئبتىههف ببني هعال بةهعلباههفبوه هاببف لتمههن با ه دوهه
كبنبباهرببك ههف ال ببةهرببيه ه بب،هالهي تلببىالهنببره م ب ههفمب ب ناله تفببطههف لمببب ه هفاببب تنههفمببتمالهف ب نهه ىهعلبباه
هفوه هفم ببهالههبهه.هنتعبت هجب .ه بتهى ه اشبماههفق مباهنبرههفميفهبب هحفبىهننههفلبب"هفبيهوفباههاجب،هحفبىه
جتههه تالنهفيهف اهوببىاخههفهقباهه نلببنيه وهبتىهنه هوبطه مببئلطه نتعبتعبوطهكمببه نتعبباله هفو بااهحفبىه
ببوبه هفقبتهنمرههفتببيه ا ب اهف بببهعمل ببةههن نبببًهرببك ههفملببمااههفهقااببةهفببيهو هااببطههف قبببفي ه فمبببهكوبببه ب ه
) (1انظر على سبيل املثال ،معامل علم النفس ،د .عبد الرمحن عيسوي ،دار النهضة العربية للطباعة والنشر ،بريوت ،1894ص ،13
وأسس علم النفس العام ،د .طلعت منصور وآخرون ،مكتبة األجنلو املصرية ،القاهرة ،1899ص.19
) (2انظر ،مثالً ،علم النفس املعاصر ،د .حلمي املليجي ،دار النهضة العربية للطباعة والنشر ،ط ،2بريوت ،1892ص .32
ننبنبببهفم بفسببةهرببك ههفمشببنلةهفببيهف ب هت.هال قببةالهف نوبببهمببتنهنق بباهكالنوبببالهروبببالهعلببىهجبنبب"ه ه ب هنببره
جتهنب بببالهابفق ب ىههفببك هيقتا ب طهوئ هب ههفمت ببىهنببرههفل بيه.ههفببك ه ا وببب هنببره بببخه ببت.هن مببةهعلبباههفببوه ه
هى ه
وبببمرههفو بااههفمتان ببةهحفببىهاو ببةهعلبباههفببوه ههفم بصبباه نشببب بوطه هفوسب ببب ههفتببيهن ايربببه تببىههلنه
اببتى هه يسبببايه هفه ببب.ههه ببخهنيملببب هه نتبببله هفم بببفأههف بنببةه هف بصببةاله فببيههفم ب هىًه هف بببهه ه
هفملتش ب ب ه ن هاكببهههفت ب ىا"ههفم وببيه هف لببنا ه تهع ب هح ببال ههف بتهىاخه هفماكاببب ههفهابببئ ةه مارببب ه
ربكههنببهي نب الهنبرههفوب بةههف مل بةاله بجبةههفمستمبب،ههفمت هههب اهحفبىهعلباههفبوه هن الاله ب ىاهربكهههف لباهعلببىه
ولب ةهرك ههفئبجةهابن ب ه
حنههفتهب ببتىههف لمب ببيه هفتقوب ببيهامب بببهيسل ب ب هنب ببره ال ه نج ب بهاهحفقتا ن ب ببةه ناكاب ببب هفاب بببئ ةه ن مب بببىه
صببوبع ةاله نبببهي لهببطهنببرهيهنهسبببىيهن افببيه دعالنببيهيهببامهمللببلةهنببرههفمشببنال ههفم ق ب اههفتببيهوتت ببىه
هيمتنتطه همتماهى هعلىهن بفست ببه ل بب هفمببهربيههفس بة ن ههفس بب )ههفتبيههتاوب"هعلم ببههف .ببمهابكفا ه نببه
ريههف تهنخههفتيهوقمره هى هركهههفتهتىه هفشا ههفتيهيامرهوتهفاربههفئهبظهعلىهحيقبعطه وماوط ه
فقب ب هنص بباأهن ا ف بببهننهن م ببةهك ببك هوق بب،هعل ببىهع بببويههفميمل ببب ه هفم بببفأه ه هه هى ههالجتمبع ببةه
هفل بم ةه هال ت بهيةه هف لم ةه هف قب ة ههفخ هحوها بهجم بهووبب هنلبي ف ةهو مئبةههف تهنبخه هفشبا ههفتبيه
نببرهشببان بهننهوم ب ههفلبببمخهننبببمهوق ب مههف لبباه هفتقو ببة ه نببرهاببمرهرببك ههفشببا ه هف تهنببخهوئتببخهعمل ببةهوو ب اه
ه ننبنببب ههفاش بااةه هفببتئناها بببه وتا ه بببها ببتىهاهعقالن ب هبةهنرم ببةه ببت ه عو ب نبهه ب ىههفقببالمه ببت.هرببك ه
هف مل بةالهفب نهنببهيق ب هابطهربته ب ىاههفمستمب،الهنتمب الهاميملببوطه دهه هىوبطه ن ببفئطههفمت ب هاالهعلبىهه فبببهاه
نببرهن ه ببب ههف ل ببتمهه نل بببن ةاله ف ببيهنقب ب نت بهعل بباههفببوه ه فتتعب ب أهوف بباهنل ببت هن بببفمرهنل ببتقم مبهن ببره
نم هنمرهن تلهمر ه
هفم ب.ههن .ههتاجاهنرم ةههفت بانهعلبىه ف بب ههفوشبب ههف نب ي هفتبككاالههفتهقمبا )هناوبب ه بنبطهائبخه
هفمشنال ه هفملبئخههفمها ةالهابعتابىربهشا بهنرهشا ههفتق مههف لميه هفتقوي ه
فبفائ هفيهركهههفمسب.ه هفت تنهعلىهناكابوبطه ه بئقبطها بتىاهنعمبيه نشبمخههيفبىه سباههف هه ابةهفبيه
وهبتااههنج بهاه هف قبت.هه فقتا ن ببةاله بفمبببهننهه تاهع ببهيقببتمهعلبىهنمبببًهنئبكببباههفب نبغههفاشببا ه عمل بببه
وقلم هفوشب ط هيههعلىهوفاهننههمبت همههنج بب.ههفمتهبتىاهنو ببهيهباكه جبتهه ببئ هنهلب ةهنبن بةهفب ه
ه نلبببنهكهببانهىئ لببيهفببيهعال ببةهه نلبببن-ههلفببة ه روبببههوا ببيهننههت ب خهعلبباههفوه ه ا ب ه الههفتهقمبباه
هفمبب )هفلئ ببت.هعلببىهنهابه هنببرههفم بببىنه هفم لتنبب ه ببت.هنشببب ههفب نبغهه نلبببني فيههفئبفببةههن فببى)اله
ن بفسةههف بئ ههفوهل ةههفس ه اههفتيهولت عم بهوقو ب ههف ا فيههفئبفةههف بن ة) ه
ابببايههفم ببب.ههف بببنيه مببةههفائ ب هفببيههفه هائببيه هفتمبببئخههفتببيهوببتمنرههنج ببب.ههف بببع اهاهاببل بهنببره
همت بتههفم ه ب ههف لم ةه هفتقو ةههمت بابهصئ ئبه نو مبه نوه .بباله ه مب بمهفبيهياببهاهربك ههفم ه بب ه
دااهئ بهاوشب اههف لميه هف مليهفيههفملتقبخ ه
فق هكشىهعلاههفوه ههفتابت هفيهابخهن ببىنهربكهههف باه ن ه بوبطههفمت بامبةه هفمتسب هاهابمبتماهىه
عرهع ىههفهاهئيههفتابتاةه تىهنابنمرههفمتههههفت ل م بةههفقبئمبةه بف بب ه فبكهه جب هنهلبطهننببمهعبا ىاه
حعبببهاههفو بباهفببيهنت هببطهنببرههفههببخه هفم ىمببةه هفم لبباه هفمببو جههف هىمببيه هف ال ببب ههفقبئمببةهامببو ا هفلبباهي ب ه
نقببتالهابفولبباةهف ببكهههف لبباههفمببتمهننهينببتنههفههببخهصببهئةها اببب هيلببسخهعلم بببههفم لبباهنبببههااب الهن هننههاقببىه
هفمببو جههف هىمببيهنلمئبببهابفم لتنببب ههفتببيهيهلبب"هنببرههفتالنمببكه ه بببه همببتاجبع بهناوببب ههالنتئبببن ه بموبباه
هف هىمببب ههفئ ه ببةههفتببيهنجاابباهفببيههف قببتهههن مبااالهننهحننبنببب ههفههببخه هىوببطهرببيهنكببباهان مبباهنمبببهكبببنه
ي تقب هعلباههفبوه ه ببخهربكهههفتببىاخ ه فقبرههكتشبببف بههتهلب"هوئتابخههفم ىمبةهحفبىهن ب هفلائب الهي تبباهكببخه
ف خه طهن ب ها ه
اتتجبب"ههننبباهكببكفاه عبب،هنابببنمرهج ه ب اهفلم بتههههف هىم ب ةه هائببيهف بفببةهنببرهشببان بهحي ببب.هرببك ه
هفمابنمرهحفىهنوربنههف هىممر ه
بباههف ب نههفببك ههانببيهحف ببطهعلبباههفببوه ههفتابببت اله نمبببههوا ببيههفتاكم ب هعل ببطهرببتهننهنببرههف هبباه
كوت سةهفمبه لوبالهفيهحكلبتههفوبشئةههفق ىاهعلبىهوئقمبيهنلبتت هنقببت.هنبرههفتق ببهنب،ههفمستمب،ههف با ه
ف لىههفا اهنمبهيئملبطهربكهههفسبنب"هنبرهنرم بةهعلبىهصب م ههفهباهه هفمستمب،هعلبىه ب همبته الهحالهننبطههوا بيه
ع ب مهنل ب بنههفسبنبب"ههل بباالههفمتم ببخهفببيهوه ا ب ههفتالنمببكهاانمببب هج ه ب اهنببرههفوشببب ههفوهلببيهومنببو اهنببره
هفتهبعخهه يسبايهن،هنوس هه هع اراه هفمشبىكةهفيهوئلمو به وهتاارب ه
حنهاب ننبنهوق ياه بئهةهنرههنن لةههفتيهو .ه ل بهعلىهنرم ةهعلباههفبوه هفبيهوهبتىههفئ بباههف قب بةه
هف لم ببةه هال ت بببهيةهعببره ااببيهنبببهوقشببىهعوببطهرببك ههفمسبببال هنببرهحننبنببب هفبوببب ههفئ ببباههف ه ل ببةهفلهبباهه
اوببب هعلم ببب هكتبب"هم هغ هيبى ش هلبنيهفببيهرببكهههف ب ههيقببت .هيحنههف بتهراههفتببيهه ىمب بهعلبباههفببوه ه بيببةه
ف ببيههفت قمب ب الهنت ب ب هاههفستهن بب" هف ل بباههف ببوه ه موم بببههب ب ىًهه نل بببنالهحنم بببهيال ببأهم ببلتكطه ا م ببا هوسااب بببه
ا ممطه ا ا طهفلتئلمخههفقمي ه هف نهنرهوفاهكلطهرتهاوبب ههفو اابةههفقببهىاهعلبىهننهو باأههنمببًه
فتتج طههنف ب.ههفوهل ةهفلوبًهنره ال.ههفت ل اه هف مخه هفم بشاا ه
عوب ب نبهيم بببىًهعل بباههف ببوه هنش ببب طالهف ن ببطهي تمب ب هعل ببىهنوسب ب هه هعل بباههن ببب ه هفهمهاتفتج بببه علب بباه
هالجتمببب ه هفاابعب ب ه هفهللببهةه هفموهببيه مارببب هوفبباهننهنببره مبباههفممنببرهننهيئقببيهن هوقب مهن هنسبببمه
فبيهعملببطه بببىلهرببكههه بببى هولقبباهربيه ب ببةهرببكهههفوشببب ههف لمببيههفلب نتفتجيه ا هببةهعلبباههفببوه ههفتببيه
وباررهعلم مبههىهمةهكخه تىهنرهن تهىهركهههف لا ه
فقب هنشبباهعلبباههفببوه ه–كمبببهمببتنهنببا ه-هفببيهن بببااههفهبب"ه علببتمههفهب ببةه هفهمهاتفتج ببباله هعتم ب هفببيه
وهتى هعلىههفهللهةه هننتا بتفتج به علباههالجتمبب ه هفموهبياله همبت مههفم ببهال ه هفقبتهنمرههفاابعب ةه ربكهه
نبهعوبب هعببفاههفبوه ههفم با نهجببنها بج بطهفبيهنئبعباوطهننببمههفمبيوماههف ببنرهعشباهف لمبب ههفبوه ههفبك ه
عق ب هفببيهنتمببنتهعبببمه0966اله ببمرهنك ب هعلببىهننهنلببتقبخهعلبباههفببوه ههتت ببىهعلببىهصببالوطهابفاابع ب ب ه
هفهمهاببب ه علببتمههفل ببةه هال ت بببهههفل بمببيه علبباههن بب ه هفموهببيه مبتهربهنببرههف لببتمههفتببيهويفببىه– لبب"ه
نىيببط-ه ن بببىنههف بباههفم ق ب ا هحنهح بنببةهن ببخهرببك ههف ال ببةه هفل ب يهحفببىهو ب ع م به و هاهربببهعلببىههف ب همه
نلبي ف ةهوملم بببههفو بااهحفببىهنت بب،هعلباههفببوه هاببمرهمببئاههف لببتم ه ب ه جب ها بج ببطهننهرببكهههف لباههتببتنهننبنبببه
لبمببهابمرههف لبتم ه رببك ه .قبةهويفبىهفببيهن با هن ب ىهف باه هعتبههيهفلمشبت خه بط ه رببكههنببهنعباتهعوببطه
فببيههفمئبع بااههفمببككتىاه ببمره ببب .هي هن ههننهنعبباتهعببرهش ب تى هاشببي هنببرههالعت بههيهننهعلبباههفببوه ه
يش خهنت ب هنهتب ب هفيهنو تنةههف لتمي ه
نس ب هرببك ههل هى هن هنبببهيشببب بهف ب هعلمببب ههفببوه الهكمبببهنس ب ربهعو ب ههفمببيى مره هفهالمببهةه هفم بابمره
مارا ه دوههكبنههفتقب مههف لمبيه هفتقوبيه ب ه عب،هابمرهنهب هربيال هجم ببههنهفبةه هنن لبةهعلبىهنرم بةهعلباه
هف ببوه ه نت ببطههفمتمم ببهالهفب ب نهوف بباهف بباهين ببرها مب ب ههن ه ااا بببهع ببرها بببئاههنج ببب.ههفل ببباقةهن ببرههف لم ببب ه
هفمهقاار هفق هنك ههفق ماهنبو اهعلبىهنرم بةهعلباههفبوه هفبيهوقب مههف لبتماله ه ى هفبيه بباهه نلببن هف ببهربته
ا هه هن شمولببنيههتئ ب كهفببيهنك بباهنببرهنوبمبباةهعببرههفمنبنببةههفا ببةههفتببيهيئتل بببهعلبباههفببوه هاببمرهكبفببةه
هف لببتمهعبنببةاله متببطههفقبم بااهابفولبباةهفلتاب ببةه بصببة ه هنهال بببهنببرهوفبباه ج ب هننههفشببا ههنمبمببيهفتاب ببةه
ه نلببنهنببرهكبفببةههفوبته يهينمببرهفبيهن افببةه بئ ببطههفوهلب ةهن افببةهشببنلةه ه قببة ه اتسلببىهنت هببطهرببكهه
اتعتمهفيهن هئطهحفىههفمابمراله م ه ب .هيههىمتهه بتهنمرههف بتهراههفوهلب ةههفتبيهوبته نهوتجم بباله و بافتهه
امقتاىهرك ههفقتهنمره ولاههف ا نههفتيهواا ن هوهب ق بهنره الف بي ه
اس ههفهمللتنهت هم هكم ى نالها ى الهننهعلاههفوه هيئتبخهناكبهههفم لب ههفبك هوم بخهي هيبب ههف لبتمه
هفهب ةه هالجتمبع ةه هفهلل ة ه
حنهوم ببخههف ال ببةههفس ف ببةهاببمرههفببكهويه هفمتعببتعيالهاببمرههفشببا ههف ه ل ببةه هفش با ههف بىج ببةالهاببمره
هفلببب"ه هفوت سببةهيمنووبببهنببرههفت اابببهامتعببت ههفائ ب الهنيبببهكبنبباه ب تببطاله وئ هب هن بفمببطه و تنببط ه رببكهه
ي ويالهابفولاةهفوبباله شن اله هف على العال ةل القائطةل ةين مةا ىةه فةر ي ومةا ىةه امتطةاعيه ةين مةا ىةه
طبيعي وما ىه تار ي يشكل الزاو ل التي يظيغي الظعر مظيا إلى مه ع علم الةظفس ةين العلةهأل اى ةر
وعال تو يا ه رتههنمبًههفمو سبيههفبك هيسوبوببههفت بت هفبيه هباههفمابف بةهفبيهه ىهعلباههفبوه هن ههفتقلمبخه
نرهشانط ه
ايفبىهربكهههنمبببًالهحعببفةهحفببىهنببهمببيالههفمب خههفلبل اهفه بباه ب بةههفبوه هه نلبببن ةههفبك هيمب نبه
ابفق ىاهعلىهوسب يههف باهعب ههفب هئااهابمرههفممتبفمهابب ه هفم نبن ن بةهن ههف ن بةالهن هابمرههفو بااهحفبىههفت ببئ،ه
هفوهل ةهكئ .قةه بل ةه جتراهنلتقخاله هفو ااهحفم بهك مل ب هعاتاةهن هفمهاتفتج ةهائتة ه
الهيهتووبببهننهنشببماهفببيهرببكهههفل ب ب هحفببىههالىواببب ههفتامببيهاببمرههفو بااهحفببىههفببوه ه هفمت ببىهنببرههف لبباه
هفببك هي و بىها هىمببت به ننبنتببطههف لم ببةه هالجتمبع ببةه هن ال ببة هفبببفو ااهحفببىهنشببنلةههفائ ب هو ب ف،ههفاب ب ه
ف هحفىههمت همهنه ه ه مببئخه هائبيهنئب هاهفئلب"الهابخه دفبىهوئ هب هنرم بةهنشبب طه بهتبطهعلبىهربكهه
هف ب م هن هوها هكمبببهننهنت ببىههفاب ب هنببرهعلمببطه عملبطههببو ن هنببره بال.ه نىيببطهفببيهنببهاهائ ببطه وقو بوببطه
ن مبهكبناه ب ةهرك ههفمبهاه ج هولاههنهها ه
ف ب َّبخهف بباههوسببب هرببكهههالىواببب هعلببىههفوئببتههفببك هوكانببب هيمنووبببهنببرهوئ ه ب هننبنببةهعلبباههفببوه ه ىمبباه
ِّ
هيهرتاةهكخ ََه ه اهنرهن هىمطه ن اابوط ه ن ها خهوهتى اله داا
ه