Şeyhülislam Mustafa Sabri Efendi - Hilafet Ve Kemalizm

(Hilâfet-İ Muu/zâma-i Islâmiye)
HİLAFET ve KEMALİZM
Ş EYH Ü LİSLÂM
M U S TA F A S AB R I EFEN D İ
(Sabık Osm mlı Sadrazam Vekili)
Sadık ALBAYRAK
ARAŞTIRMA YAYINLARI
ÇatalvcşıiK Sok. D cfnc Han No: 27/16
Cagaloğlıı - İSTANBUL
Tel: 511 79 74-526 16 12
Araştırına Yayınlan: 22
D iz|i : Eldim Dizgi

Baskı : Ekim Ofset smtscm
Kap ik : Yılmaz Yalçıncı
ŞUBAT 1992
İçindekiler
Takdim ..................................................................... 7
Islâm'da Imamet-i Kübrâ....................................19
İttihat ve Terakki...................................................35
Hilâfetin yıkılışına do^ru................................... 39
Karşıt fetvaların ardından................................. 47
Hilâfet Gerçeği...................................................... 65
Hilâfet ve Emperyalist Oyunlar.......................... 77
Lozan ve Ingilizler................................................ 80
İç ve Dış Sapıklar.............................................. 101
Hilâfet Hükümet ve Siyâsettir......................... 121
Din ve Milliyet......................................................135
Maskeler Sıyrılıyor........................................... 158
Sıyrılan İkinci M aska........................................169
Dini Devletten Ayırma Cinayeti....................... 179
İstifa Ediyorum....................................................182
Hezeyan Toptancıları.......................................191
İcmâ-ı Ûmmet'i Saptıranlar.............................. 212
Fukahanın K ıyası............................................. 219
Kadını AvrupalI Hale Getirmek......................231
Hafız IsmâH'e Cevap......................................... 249
Veyl O Dalkavuklara......................................... 259
Ramazan Orucu Fidye ile
Geçişlirilebilir n i? ...............................................290
Cühela Marifetleri.............................................. 309
Kemalizm.............................................................315
Mısır Ulemasının Girişimi Sonuçsuz Kaldı. 322
Musa Carullah Efendi....................................... 325
Şehrimize Gelen Rızaeddin Kimdir?.............. 327
Hicaz Kongresine Giden
Rusya Müslümanları........................................330
Hilâfet Kongresi İflas Etti..................................332
fylısır Hilâfet Kongresi Komedisi.................... 335
Hilâfet Kongresinde Hangi Hükümet
Adına Kimler Bulundu.......................................339
Hicaz Kongresi.................................................. 341
İnkılap Türkiyesi................................................ 346
Yeni Türkiye....................................................... 353
İnkılâbımızın Manevi Fütühatı..................... 354
Türkiye ve Hilafet.............................................. 357
Gazi'nin Beyanatı.............................................. 368
Müslümandaki Buhran-ı Hazır.......................370
Türk Asrîliği ve Arap Medeniyeti.................... 384
Asya'lı Değiller.................................................. 394
Ayak Uydurma!; Mecburiyetindeyiz................ 397
Son Cevabım ız..................................................403
Türkiye İnkılabı ve Mısır Basım...................413
T A K D İM
Mustafa Sabrt’nin inaç ve kanaatine göre, din ite ah

lâk aynı doğrultuda ele alınmalıdır. İnsanlığın giderek ço
ğalan ızd>fabTnın ana temelini de
olu^lufmaktadif. Bu akımın öncülerinde ne vatan sevgisi.ne
dostluk, ne rnilltyet duygusu ve ne de yardımseverlik var
dır. Bunların tümü dinsizlere göre yalandır.
Bu durum. Mustafa Sabri'yi öyle etkilemiş ki. ülkeden
çıktıktan sonra, 150'llkler afv edilmişlerse de o bir daha geri
gelmemiş, ''diyanet hıyanetle eş d e ^ rd e sayıldığı" bir Türk
iye'den uzakta ömrünü noktalamıştır!..
Bu eserde, görüldüğü üzere. O . İttihat ve Terakki'ye
muhalif olarak Tokat'tan mebus seçilmesine rağmen, Ro
manya'ya sürülmüş, OsmanlI Oevleti'nin üç kıtadaki top
raklarını kaybetmesi üzerine, iktidara gelen Hürriyet ve
İ'tiiâf Fırkası’nın kozntopolit yapısı içinde. Şeyhülislam ol
muş. kabinelerde etkili roller almış, hatta Sadrazam vekil
liği gibi bir görevle kabineye başkanlıkta bulunmuştur!
Sultan Vahidüddin'in hem hilâfet ve hem de saltanat
yÖr>eÜmir>e taraf olduğu, Sultastz Hilâfet'in hiç bir kıymet-i
harbiyesinln oiamıyacağına inandığı için, "K uvayI Milliye'-
'çilerin, kurtuluştan sonra seçtikleri Abdülm ecid Efendi'-
nin hilâfetine, işin başında karşı çıkmıştır.
Tüm İttihatçı artıklarının karşısında yer almasının se
bebi, onların "d in s iz " olmatarına d a n yakın inancıdır. Zi
ra o dörtemdeki tüm yazar ve fikir adamlarının "m illi
İrade" ile, "M ustafa Kemal’in iradesf'rıe eş değerde bir
yöntem takip ettiklerinin tesbitine çalışmıştır!
Nitekim, ona göre. Yeni Türkiye "d arağaçlı cum hu
riyet ve İnkılâp" sisteminin bir ürünüdür!
6 HlLÂFJrr l MUAZZAMA-1İSLÂMİYE
Cumhuriyej devrinin şazet6^ **Cucnhuıiyjit**in bir ya-

zarının ifadesi ile, ^'96z hurriyati btf jajevzatktif.” B6yie
bir yönetimde *‘hürrîyet"ten söz edilemezmiâi
H aliyle. Cum huriyet, olsa olsa **Kemalist
C u m h u riye t" olabilirmiş!..
ö yle inandıkları İçin de. tüm devrim/ınkılâp yazarları
Batıya akıl vermeda yarışıyor ve Batıya uymayan bu yem
yönetimden dolayı «la. adetâ Batıya akıl vermek gibi bir he
yecanla "S iz in Mustafa Kem al'iniz yok kil'* sözü ile işin
üstesinden sıyrılıp ;ıkarken. Yeni Türkiye’nin Batıdan ileri
olduğunu vurguluyorlardı!..
Yeni Türkiye'de rejimin partisi CHP'nin bir tüzük prog
ramı yoktu. Öncek "fikir babası" İttihat ve Terakki'nin
konumu da "şekavet çetesi ve zorba o c a ğ ı" olmaktan
öte bir sonuç vermemiştirl
Mustafa Sabii Efendi ye göre, Kemalist gazeteler,
devrimler! gerçekleştirmede, dünya kamuoyunu "a p ta l"
yerine koyuyortaroı veya öyle avunuyorlardı!..
Anadolu'ya gidişte Mustafa Kemal'in "ic a ze tli" olu
şuna bakmayan Mustafa Sabii, daha çok. Hilâfet ve sal
tanat için ilerde doğuracağı tehlikeleri "e n d iş e " ile takip
ittiğini vurgulayarak, iki ayrı fetvanın taşıdığı mananın, Hi
lâfetin kıyamete kedar devamı esasına dayandığının yoru
munu da yapmaktadır!
Oürrizâde'nin imza attığı fetva ıle.başta Rıfat Efendi'-
nin içinde bulunduğu 153 müftünün verdiği fetvanın baş
langıcı tümden Halîfe'nin kurtarılmasından sonra, aksine
İse. işgal altında bulunan İstanbul'la. Anadolu'nun başta
aynı dengede seyr ettiklenm ortaya koymaktadır!
Mısırlı şair Ahm et Şevki ile kâadı AN Abdurrazik’in
"K em alist k ıya rra " olan hizmetleri. Mısır'da en çok
Cam iu'l-Ezher'de münakaşa olmuş. Mansura Kâadısı olan
Ali Abdurrazik, yazdığı bir eserden ötürü de. görevinden
azl edilmiştir! Bunun Türkiye'de propagarxlasını eseri Türk
çe’ye çevirerek yepan da. " Mısır pasaportlu" Öm er Rı
za (Doğrul) olmuştur. İstiklâl Kâhkemelerinden kıl payı
HİLÂFET VE KEMALİZM
kelleyi kurtaran Öm er Rıza, Mısır'da çıkan "Muhadenet

*'e$-Siyaset*' ve benzen gazetelerin muhabirliğini yapa-
rak. Türkiye ile Mısır arasında, Kemalist ıdeolO|iye hizmet
ettiğinden her ikisi de Mustafa Sabri^fendi'nm geniş tep
kisini çekmişlerdir T g ^ ^ ılın ın sonbaharı ve 1924 yılının
ilkbaharı arasında geçen bir bucuk yıllık dönemde. Abdül*
mecid Eferuli'nin sürdürdüğü "halîfelik” ten dem vurarak,
bu zatın "M ustafa Kemal'in halifesi'* olduğu bir dönem
olarak öne sürmektedir! Ona göre, halîfeden çok. hilafet
'nakammın örgemi vardır. Çünkü bu makam, hükümet ve
siyasetten ibarettir. Buna karşı tavır alan Öm er Rıza ve ben
zerlerinin konumunu da "h a ya sızlık" olarak nitelemiştir.
Ayrıca "M illiy e fte baş makaleler yazıp. Türkiye'nin
ortaçağ benzen bir hayattan, "oto-teokratik, mağlup ve
esir bir devlette" beş sene içinde "halkçı, demokratik
ve galip, müstakil ve hür bir d e vle t" yapısına gelindiğini
savunan Ağaoğlu Ahmed'i de "k ö r bir dalkavuk" olarak
tenkit etmektedir.
Hele Lozan'da verilen tavizlerle Türkiye'nin çok şey
ler kaybettiğini ve bunu da yapmak İçin, "İlahî kanunlar'*
tn ortadan kaldırılıp. AvrupalIların hoşuna gidecek bir yapı
ile azınlıkların asıl unsur olan Türklerden daha önce bir hak
ve imtiyaz kazanmasını savunan. "M illiyet "in bay yazar
larından ve Siirt'ten mebus ısmarlanan Mahmud Bcy'ı dc
tenkitle. AB D Başkan'ı VVIlson'un "g ayr-i reşit milletler’*
'den sayılan Türklerin himayesi altında kalması, ancak Batılı
güçlerin istekler nı gerçekleştirdiklerini vurgulamıştır!
İngilizlerle Kemalistlenn "m uvazaa 'stna da temas
eden Mustafa Sabri. 150'lıklerden olmasına rağmen, hem
Saltanattçılar hem de bir kısım 150'lıklerle fikir ve kalem
mücadelesine girişmiş, içte "H ilâ fe f'in gereksizliğini ve
bunun İslam'da yen olmadığını TBMM'nin kürsüsünden sa
vunan İzmir mebusu ve Adliye Vekili Seyyid Boy ile Urla
mebusu Şeyh Safvet Efendi'lere keskin kılıcını bir mata
dor gibi batırmaktan geri kalmamıştır!
Mustafa Sabri Efendi, hilâfet ve saltanatı. Yavuz Se*
lım'ıı. Mısır'ın fethinden sonra söylediği bir şiire dayandırır:
8 H tL Â ^ - 1 m u a z z a m a ! İSlJkMtYH
‘ 'Şayet b e n in
Ve gerek bafkalanrtın yeryüzünde
Bir parmak ucu kadar
Mülkiyet ve hakimiyeti olsa.
Allah’ın mülkünde ortağı olması lazım ge lird i."
Böylece "e ski T ü r k " diyerek, Müslümanlığını över
ken. "Y e n i T ü rk " ü ise, tamamen İsJamdan kendisini so
yutlamış saydığı gibi, vatandaşlıktan atılması üzerine,
yazlığı bir şiirle Türklükten "istifa e d iyo ru m " diyerek, bu
başlık altında kendini ortaya koyup;
"T ö v e b e ya Rabbi tevbe Türklüğüm e!
Beni Tü rk milletinden addetm e!" diye sonunu ha
zırlamıştır!..
Mehmet Errin adlı "Tü rk şairinin:
"Irkım ın binlerce yıl beklediği,
İlk doğan kurtarıcı peygamber sensin" diyerek Mus
tafa Kemal'e "beklenen p e yga m b er" payesini vermesi
ni açıkça tenkitle, onu ve benzerlerini "id m a n lı
dalkavuklar" olarak tenkıfve tahlil süzgecinden geçiren
Mustafa Sabri E fendi, Dantad Ferid Paşa'nm değil de,
Tevfik paşa'nın Mustafa Kem al'e destek verip Ankara’
nın "m illi hüküm et" oimasmı sağladığını vurgulayarak, ta
rihe yeni bir bakış açısı getirdiği gibi, Kemalist ideotojiye
karşı olması hasebiyle, kurtuluş savaş ve "hilâfet
s o ru n u n a " taraftar olarak bakış ve inancını ortaya koy
muştur!
Haliyle. Kenalistienn destekçileri ve Batılüara akıl ho
calığına soyurtar lann. laiklik adır^ ortaya koyduklan ile bil
hassa Fransa’ca 1903'lerde tatbik edilmeye çalışılan
"laik-dinsiz yönetim "den daha ileri derecede bir "h a k
kıyla laikliği tatlıik" yönünden, Frartsız Partamentosu’nda
örnekleme suretiyle Milli Eğitim Bakanı tarafır>dan öne sü
rülmüştür!..
Bu doğrultuda hem kadın meselesi ve hem de dinin
ahkâmına uygun bir sosyal yapı ile Türkiye’nin yeniliği so
runu tamamen * laik" bir temaya oturtulmuyor aksine, bas
kı ve terörün iç'ne atılıyordu.
Öyle oldu ki, içerde inkılâpçılar adına muhalefet nefe

si bile duyulmazken, dışarda, yine Kemalist rejime aykır
davranmaktan kaçkın muhalifler kadar, Yüz Ellilikler İçin
den bir “ suttasız hilâfet*' isteyip Kemalistlerin "halîfesi*
Abdülmecid'den yana bir tavır koyanlar da az değildi. Bun
lar, en çok Mustafa Sabri'nin başyazar ve perde arkasın
dan sahihliğini oğlu İbrahim Sabri ile yaptığı "Y a rın "a
cephe alan ve Mısır'da çıkmaya başlayan*ki daha öncek
dönemlerde ikinci Meşrutiyet'te de çıkan- "M üsavaf'ın sa
hibi İzmirli Hafız İsmail Efendi ile -kİ Oerü'l-Hİkm etİ'l
İslamiye*nin başkâtip ile azalıkiarında bulunm uştur- bi
kalem ve fikir münakaşasına girmiştir. Ayrıca, Yanyalı bi
İttihatçı general olan Vehip Paşa, Mustafa Sabri Efendi'
nin ilaiya'ya gidip Papa'nın önür>e eğildiğini ve başına da
şapka koyduğunu yazması, ve böyle bir iddiada bulunma
sı "M ü s a va t" ile " Y a rın " arasında ithamlara varan tar
tışm alann doğm asına sebeb olm uş, bu durum
Kemalistlerin lehir)e hem Mısır'da sürgün hayatı yaşayan
lar ite hem de Romanya'daki kaçakların parçalanmasına
yetmiştir.
ideolojik bakımdan. Mustafa Sabri Efendi, Hafız İs
mail'e karşı. **dinsiz saltanat" yerine "İslam Cum huri-
ye tr'n i tercihle ilk olarak 1928*11 yıllarda cumhuriyetçi
yönetimlerde "islaml"lik fikrini öne sürmüş bulunmaktaydı.
öte yandan İstanbul basınını da takıp ederek **Yeni
Tu rk iye "d e dini ahkamı hedefinden saptırıcı hareketlere
de gereken cevabı vermekten geri durmadığından, orucun
"fid y e " verilerek geçiştirilmesini öne süren Süleyman Na
zff'e karşı da "O ru ç risalesi" ile tepkisini göstermiştir. Ayn
şekilde, "m o d e m m üctehid" olarak ortaya çıkan Kazan
İl Musa Carullah Efendİ'yi de bu tür laik yaktaşımtarı gös
teren "U z u n Günlerde O ru ç " adlı eserinden Ötürü
Süleyman Nazîf gibi tenkitlerine hedef almıştır. Zira. Hi
caz Kongresine Kazan Müslümanların temsilcisi olarak
katılmak için İstanbul'a uğradığında, şapka ile özgürlük
konusunda Rusya’da -daha- faal olduklarını ifade etmiştir
ki. bu hiç de takdirle karşılanacak bir durum olmamıştı.
8 HÎLÂFET İ m u a z z a m a ! tSLÂMlYE
*'Şayet ben>m
Ve gerek bt^kalarının yeryüzünde
Bir parmak ucu kadar
Mülkiyet ve hakimiyeti olsa,
Allah'ın mülkünde ortağı olması lazım ge lird i."
Böylece "eıJci T ü r k " diyerek. MûslOmanlığıni över*
ken. "Y e n i T ü rk "û ise. tamamen İstamdan kendisini so
yutlamış saydığı gibi, vatandaşlıktan atılması üzerine,
yaztığı bir şiirle Türklükten "İstifa e d iyo ru m " diyerek, bu
başlık altında kendini ortaya koyup;
"T ö v e b e yıı Rabbi tevbe Türklüğüm e!
Beni Tü rk milletir>den addetm e!" diye sonunu ha
zırlamıştır!..
Mehmet Em in adlı "T ü rk şairinin:
"Irkım ın binlerce yıl beklediği,
İlk doğan kıırtancı peygamber sensin" diyerek Mus
tafa Kemal'e "te k le n e n p e yga m b er" payesini vermesi
ni açıkça tenKitle, onu ve benzerlerini "id m a n lı
dalkavuklar" o'arak tenkıfve tahlil süzgecinden geçiren
Mustafa SabrI Hfendİ, Danıad Ferld Paşa'nın değil de.
Tevfik paşa'nın Mustafa Kem al'e destek verip Ankara'
nın "m illi hüküm et" olmasını sağladığını vurgulayarak, ta
rihe yeni bir baxış açısı getirdiği gibi. Kemalist ideolojiye
karşı olması hasebiyte. kurtuluş savaş ve "hilâfet
s o ru n u n a " taraftar olarak bakış ve inancını ortaya koy-
muşturl
Haliyle. Ke nalistlehn destekçileri ve Batılılara akıl ho
calığına soyunanların, laiklik adına ortaya koyduklan ile bil
hassa Fransa'da 1903’lerde tatbik edilmeye çalışılan
"laik-dinsiz yönetim "den daha ilen derecede bir "h a k
kıyla laikliği tatbik" yönünden. Fransız Parlamentosu'r>da
örnekleme suretiyle Millî Eğitim Bakanı tarafırvfan Ör>e sü
rülmüştür!..
Bu doğrultuda hem kadın meselesi ve hem de dinin
ahkâmına uygtn bir sosyal yapı ile Türkiye'nin yeniliği so
runu tamamen 'laik" bir temaya oturtulmuyor aksine, bas
kı ve terörün i(:ine atılıyordu.
öyle oldu ki, içerde inkılâpçılar adına muhalefet nefe

si bile duyulmazken, dışarda, yine Kemalist rejime aykır
davranmaktan kaçkın muhalifler kadar, Yüz Ellilikler İçin
den bir "sultasız hilâfet" isteyip Kemalistlerin "halîfesi'
Abdülmecid'den yana bir tavır koyanlar da az değildi. Bun
iar, en çok Mustafa SabrTnin başyazar ve perde arkasın
dan sahihliğini oğlu İbrahim Sabri ile yaptığı "Y a rm " a
cephe alan ve Mısır'da çıkmaya başlayan-ki daha öncek
dönemlerde İkir>ci Meşrutiyet'te de çıkan- "M üsavaf'ın sa
hibi İzmirli Hafız İsmail Efendi ile -kİ D erü’l-Hikmetl'I
İslamiye'nln başkâtip ile azalıklannda bulunm uştur- bi
kalem ve fikir münakaşasına girmiştir. Ayrıca, Yanyalı bi
İttihatçı general olan Vehip Paşa, Mustafa Sabri Efendi'
nin İtalya'ya gidip Papa'nın önüne eğildiğini ve başına da
şapka koyduğunu yazması, ve böyle bir iddiada bulunma
sı “ M üsavat" ile " Y a n n " arasında ithamlara varan tar
tışmaların doğm asına sebeb olm uş, bu durum
Kemalistlerin lehine hem Mısır'da sürgün hayatı yaşayan
İar ile hem de Romanya'daki kaçakların parçalanmasına
yetmiştir.
İdeolojik bakımdan, Mustafa Sabri Efendi. Hafız İs
mail'e karşı, "d in siz saltanat" yerine "İslam Cum hurİ-
yeti"ni tercihle ilk olarak 1926’li yıllarda cumhuriyetçi
yönetimlerde "İslamP'lik fikrini öne sürmüş bulunmaktaydı
Öte yandan İstanbul basınını da takip ederek "Y e n i
Tü rk iye "d e dinî ahkamı hedefinden saptırıcı hareketlere
de gereken cevabı vermekten geri durmadığından, orucun
"fid ye " verilerek geçiştirilmesini öne süren Süleyman Na
zif'e karşı da "O ru ç risalesi" ite tepkisini göstermiştir. Aynı
şeklide, "m o de rn m üctehid" olarak ortaya çıkan Kazan-
lı Musa Carullah EferKfi’yi de bu tür laik yaklaşımları gös
teren "U z u n Günlerde O r u ç " adlı eserinden ötürü,
Süleym an Nazif gibi tenkitlerine hedef almıştır. Zira, Hi
caz Kongresine Kazan Müslümanların temsilcisi olarak
katılmak için İstanbul'a uğradığında, şapka ile özgürlük
konusunda Rusya'da -daha- faal olduklarını ifade etmiştir
ki. bu hiç de takdirle karşılanacak bir durum olmamıştı.
10 h il â f e t i m u a z z a m a ! ISLÂMİYE
Aynı şekilde. Mustafa Kemal'in İstanbul'u ziyaretlerin

de Dotmabahçe Sarayında İkameti sırasında söylediği
*'Ztllullah'* üzeri Kleki sözlen geniş yankılar uyandırmış ve
bu yolda bir m alule yazıp, "d e vrim liderT'nı öven Ağa-
oğlu Ahm et ile * Resimli Cuma'a** ile ictihad. mezhep ve
hilâfet konularını irdeleyen Habil Adem 'e de saldırmayı ih*
mal etmemiştir!.
Mustafa Sabri Efendi, Yü z Ellilikler'in yurda dönme'
sine izin verici affa rağmen Mısır'dan ayrılmamış, Musta
fa Kem al’in "H ilA fet"! kaldırması ile ona karşı duyduğu
kin. sürekli yazılarında ifade edilmiş, " T ü r k lü k " adına ya
pılan bu işlem l'^n sonucu inar>dığı idealler de sönüp git
miştir!
Bilhassa Mustafa Sabri Efendi, gerek rr>eşrutiyet dö
neminde ve gorekse Kurtuluş Savaşı ile başlayan Anado
lu'daki " m illi" harekette sonucun İslam! hükümet ve
siyasetin aleyhinde olacağı tasbitı ile sürekli muhalif kal
mış. yine Yüz Etlikler'den olan fıiozol (?) Riza Tevfık alaycı
ifadeleri ile sijren çöl seyahatlerinin ardırıdan yurda dört
müş. fakat aynı macerayı yaşayan Refik Hahd ise. gerek
siyasî ve gere kse İlmiyeden bir adam olarak Mustafa Sab-
ri'yi takdirden geri kalmamıştır.
Her ne Kadar Hürriyet ve İtilâf Partisi'nin hükümet
lerinden biri Şeyhülislam ve diğeri de Maarif Nazırı ola
rak bulunm jşlarsa da. Yüz Ellilikleri listesindeki ortak
noktaları ile Hicaz'a gidişlerini. Mustafa Sabri ile olan yol
culuğunu Rıza Tevfik, bir mektubla Celâl Nuri'ye bildirir
ve 1923 yılı 16 Nisan tarihli "A kbaba'da yer alır. Rıza T e v
fik bu mektubla, Mustafa Sabri'yi şöyle bir rol arkadaşlığı
ile hatıratına geçirir:
"Sana bu mektubumu devenin üstünde yazıyorum
Başta Vahdeddin olduğu halde kafilemiz Mekke'ye doğ
ru ^ a düzüldü. Talihimiz o kadar garip cilveler gösteriyor
kı sonumuzun ne olacağını keşf etmek mümkün değil Ha
nı, Türkçe'de "A tta n İnip eşeğe b in m e k" diye bir tabir
vardır. Benim için de öyle oldu. İnkılâbın ilk günlerinde at
HİLÂFET VE KEMALİZM 11
üstünde İstanbui a hûkm ederken mevkiim dü$tû. A r ın ır.

dım fakat eşeğe binecekken talih beni deveye binc.rdı'
Hele softalar tçın işkencelerin büyüğü deve\e bn
mektir. Btzım Sabri Hoca günde en az sekiz defa deve
den yuvarlanıyor. Bereket versin, yerler yumuşak kumo.ı
bir şey olmuyor. Yoksa çoktan ahıretın yolunu tutmuştu.
Bana gelince çocukluğumda mektebten kaçıp Fatih mey
danında kömürcü develerine binerdim, oradan ünsiyetim
vardı. Pek çabuk alıştım. Isbatı da sana bu mektubu deve
nin üstünde yazabitmemdir.”
“ İstanbul'da ikinci TeftazanI geçinen Hoca Sabri bu
rada Allah tarafından yobazlaştı, yongaları dışına vurdu.
Yolda peşimi bırakmıyor. Şimdi merakı ne Şeyhülislam .
r>e de Sadrazam olmak, meşhur şair olmak istiyor. Sözüm
yabana, kendinde buna ehliyet ve istidat görüyor. Hergün
bana naat, gazel, kaside kabilinden bir çok hezeyanlarını
okur durur. Bir kaç gün önce yanıma sokuldu."
**-Feylesof, dedi, bu gece büyük bir şair olacağıma
dair bir manevi m üjdeye nail o ld u m ."
' •Ne oldu, anlat bakalım?
Dedim, ne dese beğenirsin?
•Mana aleminde Molla Cam i hazıotlcri ağzıma
tükürdü!
Demesin mı? Artık dayanamadım. Dedim kı:
•O. senin yüzüne tükürmeyi murad buyurm uş. Sen
şaşkınlıkla ağzını açmışsın! Mesele bundan ibaret!."
Bu soz üzerine benimle ıkı gün dargın durdu. Bilirsin
ki sözümü esirgemem. Her hakikati pervasız açıkça söy
lerim. Beni bunun için kırk köyden koğdular. İstanbul'da
İken de böyle yapmadım mı. hor gerçeği söylemedim mi?
Eminim ki söylediklerim aynen çıkmıştır. Çünkü hikmete,
felsefeye dayanıyordu."
“ Ara sıra canım sıkıldığı zaman Hoca Sabri'ye:
•Bir maval okusana!.. Vaktiyle itilâfcıiara ne maval
lar o k urdun !"
“ Diyorum. O . somurtuyor. Ben koşmalarımdan yine
okuyup gönlümü eğlendiriyordum.. ."
12 Hn.ÂFET-1 MUAZZAMA IİSLÂMIYE
taraflarda İttihatçı yamaktan pek çek. Bizi Hü<

deyde'de fena karşıladılar. Bakalım Mekke’de nasıl ola
cak? Aman hoca yir>e deveden tûştû. Ona yardıma
gidiyorum...”
Bunlan ya;:an Rıza Tevfik, aynı şekilde Mustafa Sab-
ri'yi alaya atmasına rağmen, mektublarına devamla ” ha-
kiM İlim adam ı” olduğunu ve bunun da “ işlerine
gelm ediğini” ifade ile, ” Tü rk iye ” ye bakışını şu şiirle dile
getiriyordu:
“ Yalana inanmam, mavala kanmam.
Pervane ceğilim , ateşe yanmam.
Bir daha **ürkiye adını anmam,
Alırım başımı geçer giderim !”
Bu tur umursamazlık. Rıza Tevfik'in Sevn imzalama
sı ile, İstanbul’a dönüşü üzerine. yır>e Yahya Kemal, bir
dörtlük ile “ fito zo f’un konumunu ortaya koyeu*:
“ Kimseler kızmasın Rıza Tevfik'e
Se vr'i İmzalamaya gitti diye.
Çünkü idam olunan mahkûmun
Çektirirler ipini çing en eye !..”
İşte Rıza Tevfik'in alaytı bir şekilde ifade ettiği M us
tafa Sabri Efendi'nin, Refik Halid Karay tarafır^dan ise bir
başka özelliğini vt siyasal tahhlinı. ” Mir>eİ Bab İİel Mihrab”
adlı ” hatırat” ında daha iyi anlıyoruz:
” Blieclk” te karlı bir kış sabahı idi. Mustafa Sabri
Efendi ile Şeyh Salih Efendi soba başına oturmuş, soh
bet ediyorduk. Ben son yazdığım bir hikayeyi “ Sarı Bal” ı
okumuştum. Sabrİ Efendi bitirmeye çalıştığı dinî bir ma
kaleyi izah ediyordu. Kapının çıngırağı çaldı, köşe pence
resinden başımı çıkardım: Merkez komiseri elinde telgraf,
kann buğulaştııdığı bir sesle:
-M üjde B e ^, dedi. İstanbul'a gidiyorsunuz!
İstanbul'dan çıkalı beş sene olmuştu... Demek, dün
ya gözüyle m er’ileketimi bir defa daha görmek müyesser
olacaktı..” (sh: 35/36)
Sürgünde, Mustafa Sabri ile birlikte otan Refik Ha-

lld, daha sonra siyasal hayatla. Posta-Tetgraf umum mü
dürü olarak, Kemalistterin Anadolu barikatı ile başlayan
açmaz ve sürtüşmelerle İstanbul tarafı ile otan ilişki ve ba
ğını. İttihatçılık kokan bu harekete tepkilerini göstermeleri
doğaldı.
Refik Halid, *‘on iki senelik yıkıcı bir mağduriyet
ten so n ra " iktidar mevkiine gelen Hürriyet ve İkilâf Fırka
sının kabinesinde Şeyhülislam olarak yer alan Şeyhülislam
Efendi'ye dedim ki:
-Vallahi ben bu gidişi beğenmiyorum. Bir parti kabi
nesi ki Maliye nazırı kendisinden değildir. Bahriye Nazırı
hastadır ve Nafıa nezaretine tanınmamış bir ahz-ı asker re
isi getirilmiştir, ondan hiç bir hayır beklenemez!"
"Muhatabım, sözümü tasdik etti, fakat küçük bir ümitle
"H ele bakalım " da demekten geri kalmadı," (sh: 81-82)
Mustafa Sabri Efendi'deki bu bekleyiş, boşuna de
ğildi. Çünkü, kabinesinde yer aldıkları Sadrazam Ferit Pa-
şa'y> Refik Halid aşağıdaki görüşmesini yazarken.
"D a m a t"ın da gerçek yüzünü ortaya koyuyordu;
"...Dam at Ferit Paşa memnun olmuştu: Tekrar yanı
na çağırdı, hem bu sefer bir dakika bile bekletmeden..."
"Y an odada yemeğini yiyordu. Bu halde kabulünden
dolayı itizar etti ve "sam im iyetle bağışlanm am ı" rica et
ti. Yemeği soğuk piliç ve börekten ibaretti. Şarap yerine
de suya karıştırılmış konyak içiyordu..."(sh: 91)
Bu "k o n ya k çı" Sadrazam'ın kabinesi de güçsüzdü,
"iktidara gelmişlerdi ama İktidar olamamışlardı."İçlerin
de bir tek kişiyi Refik Halid beğenmişti ve bir Meclis önün
de. onun lâf edebileceğine inanıyordu:
"Şayet karşımızda bir Meclis-i Mebusan olsaydı, on
iki bakanımızdan hiçbirisi kürseye çıkıp dört kelimeyi bir
araya getirmeye ve bu bakanlıklara ait en ufak bir soruya
doğru cevap vermeye güç getiremezlerdi. İçlerinde parla
menter bir bakan vardı: Şeyhülislam Mustafa Sabri Efen-
d il"
!4 HİL.KFET İ MUAZZAMA-! İSI^MİYE
**0 ise siyasetten uzakta, susmaya mahkûm btr ma

kama getirilmişt. *'Harriyet ve r t it if 'ın altı ay faaliyetten
sonra doğurduğu parti kabinesi, doğrusu, pek sıska, pek
cansız bir siyaset yavrusuydu. Fakat Fehd Paşa'nın on
dan sonra bir bir üstüne düşürdüğü kabinelere nismetle nur
topu gibi kalıyotdu."(sh:9&96)
Pekiyi, naşı olurdu inanç bakımından, ve düşünce akı
mından dolayı birbirine zıt kişiler bir arada olabiliyordu?...
Meselâ. R u a Tevflk ile Mustafa Sabri EfernU'nin ya
kınlığı için olmar>a bile, siyasal bakımdan bir kabinede yer
almalarına en büîOk yakınlık ve çeşni. Rıza Tevtik'in ba
ba yönünden Arr>avut, ana cihetinden de Çerkez olma-
sından kaynaklanma ihtimali olabilirdt. Ama Rıza Tevfik'in
Cisr-M ustafaprşa kökenli olması.onu hem MakedonyalI
ve hem de Yanyalı Batıcılara daha yakın bir hale getirmiş.
Y ü z Elirierin afvı ile. Lübnan'da ikamet ettiği Cünyeden,
künyesini değiştirip. İstanbul'a gelmesine sebeb olmuştu.
Aksine Mustafa Sabri Efendi, fikrinin ve taviz vermez hi
lâfet inancının eseri, sürgün hayatı içinde, "m u h a c ir” bir
siyaset adamı olarak hayatını Mısır’da mühürlemiştir!.
Fakat. Mustafa Sabri Efendi, Şeyhülislamlıktan isti
fa ile kabır>e içindeki forksıyonunu kaybetmiyor, aksine, mü
tareke döneminin kurulan kabinelerinde etkili rolünü
sürdürüyordu. Nitekim, kendinden sonra Meşihat Maka-
mı'na gelen D üTizâde Abdullah Eferuli'nin konumunu ve
ardırvJan tekrar Meşihat'a gelişine dair Refik Halid'in mü
şahede ve tesb İlerine dikkatle siyasî bakımdan son devir
de yetişen ilmiye mensublannın ör>cüsü olmanın hakkını
teslim ediyor:
"Benim ye 1İ rical içinde en tuhafıma giden yem Ş e y
hülislam Dürrizâde Abdullah Efendi kk. Bu zatı iki üç kere
Sabri Efeı>di'n’n yanında. Bâb-ı Meşihat'ta görmüştüm.
Zira dairenin müsteşan idi. Sessiz, terbiyeli, süklüm pük
lüm dururdu. Fotvalan imzalayıp üstelik bir de sadaret kay
makamlığında ifaya başlayınca ua m e t peyda etti. Kendisine
bir diplomat süaü verdi. Hatta daha garibi Hariciye müste-
ım A f e t v e k e m a l iz m ıs
şan İhsan Bey’den Fransızca öğrenmeye bile kalKıştı. Bu

da ne ise ne. bir de bana Fransızca bilirmiş gibi görünme
ye başlamasın mı? İçimden değil, hatta bıyık altında da de
ğil. bir gün karşısında alenen gülümsedim. Kızmamayı
tercih etti, o dahi gülümsedi."(sh:l95)
Halbuki Mustafa Sabrİ Efendi, Şeyhülislamlıkta ha
lefi olan Dürrîzade Abdullah Efertdi'yi verdiği fetvadan ve
tâkıp ettiği siyasetten dolayı, Medine'de vefatı üzerine onu
lakdirle yad etmiştir. Demek ki, Refik Halid'i çokça etkile
miş olacak ki, Mustafa Sabri Efendi'nin Şeyhülislamlık ma
kam ına ikinci gelişini yaptığı icraat ile şöyle
değerlendirmiştir:
“ Sabri Efendi, kendisinden sonra tayin edilmiş olan
memurları hemen kamilen değiştirmiş, hatta erkânı genç
leştirmiş, diğer nezaretlerde de muhtaçlar şuraya buraya
yereştirılmişti. (mutediller memnun ama) aşın Hürriyet ve
İtilâf hiddetinden küplere biniyor, kâh Ferid Paşa'ya atıp
tutuyor, kâh Öfke ile maksada ulaşamtyacağım düşünerek
yine Oamat’a hulûle çalışıyor, hülâsa bocalıyor, ne yaptı
ğını bilemiyordu.*'(sh:206)
Sonunda Hoca Sabrı Efendi, (Konyalı) Zeynelabidin
Efendi ile Doktor Rıza Tevfik Bey -pasaport muamelele
rini ikmal ederek-doğruca limanda demirli bulunan Mısır
bandıralı “ Egypt** vapuruna binip, İstanbul'u terk etme
den ör>ce. bir “ fetva” çıkarıp imzalayarak, Padişah'ı hal
etmek korkusuyla, kabineden azl edilmişlerdi; ki onların da
hesabı, Oamat'ı sadaretten alt etmekti:
“ Damat Ferid Paşa'yi düşürüp de yerine daha iyisini
ve bizim fikrimize daha uygununu bulacak. Padişah’a bul
duğumuzu beğertdirıp onun yerine ikame edebilecek miy
dik? Sarih bir hareket tarzımız yoktu. Sadece Damad’ı
atmak gayretine kapılmıştık.”
"Atmak için de kabinede taraftarımız bakanları hep bir
den istifaya davet edecektik. Kimlerdi bunlar? Şeyhülis
lam Mustafa Sabri Efendi ile Cemal Bey'den başkası
16 HİLÂFET İ MUAZZAMA-IİSLÂMİYE
çıkmadı. Yani hareketin elebaşlart... Her ikisi de tsiıfnna-

melerini yazdılar. Birincisi Padişah'a. İkincisi Sadrazam a
yolladı. Benim ^mdilik postanın başır>dan aynlmamaklığtır
tensip edilmiş ı.'*
"Padişah. Şeyhülislamdın ve sadrazam nazınnın isti

falarını derhal i3bul etti. Umduğumuz tepkiden iz. eser yok.
Yerierir>e hemen yenileri de getirilivermışti. Hatta dahası
var: Yeni Şeyh ülislam, Bab-ı Meşihat'te büyük bir temiz
liğe girişmişti. Selefi Sabri Efendi’ye mensup tanılan bir
çok yüksek mnmurlan azi etti. Galiba Şeyhülıslam-ı sabı
kın el altından bir fetva çıkartıp Padişah'ı haileylemesi ih
timali bu suretle önlenmişti. Şüphesiz Damat Ferid
meseleyi Padişah'a o açıdan anlatmış. Sultan Vahdeddin'i
bir tehlikeden kurtarmıştı."
"Derken teni azlettilef."(5h: 209)
Görülüyor ki. Mustafa Sabri, Sultan Hamid'ın kütüp
hane memulluklu ile başlayan ve Meşrutiyet Meclisi ile de
vam edip sürgünlerle Ş e yhü lislam ve Sadrazam
vekilliğinde karar kılan bir çılelı/mihnetti siyasî hayatta, hiç
bir zaman ınarvJığı esaslardan taviz vermeden hayatın tüm
çilelerine taip olup, rahat ve debdebeli bir ömrü düşünme
miştir! Bu bakımdan. İttihatçılar kadar Kemaiistlefe de duy
duğu duygusal tepkiyi rKKmal karşılamak gerektiği gtbt,
geçmiş olayların cereyan tarzını bir de onun açısından gör
mek ve kaleminden okumak, ortak tarihî noktalar bulmak
için elzemdir.
Sadık Albayrak
İstanbul 1991
İS L A M 'D A İM A M ET-İ K Ü B R A
(Hilâfel'i Muazzama-yi Istâmiye)
Mukaddime
Dinsiz Ahlâk olur mu?
Yalnız dinî bir adam sıfatıyla söylemiyorum. Türkiye'
deki inkılâblar ve siyasî mücadelelere pek yakırtdan temas
etmiş ve son asnn germ ü serdini (acı tatlı olayfannı) görür
ken Avrupayı da. Avrupanm asrî adamlarını da görmüş, ta
nımış, tecrübe sahibi bir adarn sıfatıyla soviuvorultn^r/
beşeriyetin, günden güne arttıömı gördüğümüz ızdırapla-
rır>da en büyük amil dinsizliktir. G erek Türkiyede, gerek sair
*devletlefde nükûmet nüfûzunu elde eden dinsizlikler ki ken
di halindeki bütün insanların başına belâ olmuşlar ve dün
yada kötülük ve kargaşa unsurunu teşkil etmişlerdir.
Her memlekette sağlanması istenen huzur ve emni
yetin en sağlam dayanağı ahlâk olduğu gibi, ahlâkı da din
kadar tutan hiç bir şey olmadığına sarsılmaz bir imanım var
dı. Çok dinsizlerle düştüm kalktım. Dost oldum, düşman
oldum. Ve hiç birinde vefa gibi, hava gibi, hakkına razı ol
mak gibi, mûslümanlıkia beraber insanlık şiarı olan sevier
den eser görmedim. Böyleterin izzet-i nefsi, dostluğu
hamiyeti, milliyeti, vatanperverliği ve her sevi yalandır. Mu:
keddesatı olmayan adamın hiç bir şeyi olmadıöınâVn acı
misallerle şahıd oldum. Bu tecrübeler -Türkiye'de diyane-”
tin hıyanetle eş değerde sayıldığı bir devrede, aksine-
dinimin fazilet ve ulviyeti hakkındaki imanımı arttırdı.
İşte Mustafa Kem ali.. İlk başta, İstanbul'daki tabi ol
duğu hükümetten aldığı resmî memuriyetten başka, Padi
şahın verdiği hususî fermanla Anadolu'da kuvvet ve nüfuz
kazarKİıktan sonra emniyete hiyanet elti ve kendi namına
harekete başladı. Yani Padtşah'ı atdattı. Tabi olduğu hükü
meti aldattı. Onlan da ayağının altına aldı. Şimdi hiç sıkıl
18 HİLÂFET I MUAZZAMA IİSLÂMİYE
madan o Pa jişahlan kaplığı hükümet ve devletin başına

geçmiş oturuyor. Ve hıyaneti. Padişahla ve sair aldattığı
adamlara ati ediyor.
İstanbul da mûstevk devlettenn esareti altına düşen
lâlelin kurtarılması namına Anadolu'da arkasına taktığı kuv
vetle Hilâfeti hükümetten tifrik ve tecnt ederek acze
düşürdükten sonra bile bir müddet. Hilâfetin sırf şerefin
arttırmak içir bu tecrit ve tefrike karar verildiğini iddiada de
vam etmiş, yani bütün hareketlerini Hilâfet Makamına hiz
met şeklinde göstermiş iken, nasıl kahpelik ve hayasızlıktı
ki Hilâfetin en çirkin tezyifler ve tahkirler altında birden bi
re ilgasını ilarya cesaret vermiştir?
Bir takım propagandalarla içte ve dıştaki mûslümanla
rın sevgisine en düşürdüğü Sultan Vahidüddin’in şahsın
burada bahse konu edecek değilim. Esas kuvvet ve selâ
hiyetini onun şahsına borçlu olduğu halde çevirdiği manev
ralarla onun şahsı aleyhindeki hareketir>e uygun bir şekilde
ve zahirî bir makulıyet gösterilebilir, diyelim. Lâkin şahıs
tan kat’ı naz arta Hilâfet Makamının ve o makama büyük
bir hürmette oturtulan Abdülmecid Efendİ'nin r>e kabahati
vardı? Evet Abdülm ecid Efendi', veliahdı olduğu zat
tan ziyade Mustafa Kemal'e sadakat ve itaati cihetiyle ben
ce çok kabahati vardır. Fakat Mustafa Kemal'in kendine
göre onun için yalan yanlış bir kabahat tasavvuruna imkân
yoktur. İşte n>es'ulıyetten uzak bir şahsiyetle, mes'uliyet
kabul etmeyen ve ilgası gününe kadar Mustafa Kemal'in
de tazim lisa nından düşmeyen bir makam! Evet. Mustafa
Kemal'in Anadolu müftülerinden alıp neşr ettiği fetvalar
(x) "N lza m -ı alem sebebi otan Müslümanların Halifesi,
Allah hilafet ve şevketini kıyamete kadar devam ettir
sin, H azretlsrinin..." ibaresiyle başlarken, bu derece mu
azzam ve muhterem olan Hilâfet Makamı, sonra günün
birinde sebebsiz ilga ediliyor ve çeşit çeşit hakaretlere ma
ruz tutuluyor. O derecede ki kıyamete kadar büvûkluöO-
nün devamı temenni olunan bu makamın sonraki sebebsız
(X) Bu Iftvanın lamami ıl«rı it nakl ok>nâcsktw
lifûrsuzluğu suçsuz Abdülm ecid'ı de alıp götürüyor

Sebebsız diyorum, çünkü Hindi Ağa'nın Abdülm ecîd
Efendinin istifa etmemeyi tavsiye eden mektubu kos
koca İslam Hilâfetı'ni ilgaya sebep olabilir mi? Halbuki isti
fa şayiasını da mektup olayından önce Mustafa
Kemal'in adamları çıkarmıştır
Yeni Türkiye'de Hilâfetle beraber Oiyanet’e de en na
mert dönektik ve sapmalarla suikast yapılmıştır. Tıpkı Hi
lâfet meselesinde olduğu gibi başta din kuvvetinden de
istifade ve yardım sağlamaya sıcak bakılmış ve ardından
bir sağdan geri hareketle Türk'ün dini, şeriatı, uleması kı
lıçtan geçirilmeye başlanmıştır. Türk milleti bu kahpelikle
ri unutursa dünyanın en aşağı milletidir. Hakikat, bugünkü
Mustafa Kemal Türkiyesinde herhangi bir mevzu üzerine
elde tutulabilecek sabit ve müstakar bir şey bulunmamak
la beraber, hele Müslümanlığa tevcih edilen döneklik fırtı
nası pek müthiştir. Bütün dinî mübahaselerde; Bir mesele
için şeriat ve İslamiyet esaslarının hakikaten müsait olup
olmadığını araştıran İlmî ve dinî bir münakaşa içinde mi.
yoksa herhangi bir mesele hakkında İslam Dininden mü
saade almak lüzumuna, yani İslam Dininin esasına isyan
hadisesinin karşısında mı bulunduğumuzu birbirinden ayırt
edemezsiniz. Ve mübahase zemini olarak bu iki mevzu-
dan hiç birini elinizde tutamazsınız. Bir kere din dünyadan
ayrılmıştır. Yeni Tûrkiyede dinsizleri taklid ederek gafil müs-
lümanların ve belki ulemanın cahillerinin bite ağzına kolay
gelen bu iki kelimelik kısa cümle İslam Dininin işini bitir
meye kafi gelmiştir. Ve bunun manası: dinin dünyada yeri
yok demektir. İşte bu **kelimetan hafîfetan ale’Misan, sü-
kilâtanı fri-m îza n ” tabirini hatira getiren ve din ile dün
yanın kozunu paylaştıran cümle, dinin Türkiye’de ilgasının
icmal ve ilâmdır. Çünkü her şey dünyaya ve zülf-i yâre do
kunur. Dünyaya temas etmeyen din olmadığı gibi dünya
ya din kanştırılmayacağı ve biraz daha açık tabirle, din
dünyaya karışmayacağı için dünyada yapılan ve özelikle
hükümetçe münasip görülen işlerden dinen caiz görülme
yecek hiç bir şey de yoktur. Tûrkiyede Allah namına ve-
min bile, kalkmak üzeredir. Ki bu, Allah namının da
20 HİLÂFET İ MUAZZAMA ! ISLÂMİYE
kalkması demek olarak artık işin sonuna vardığını göste

rir. Bununla beraber icabında Türkiye'nin dinî bakldir(!)..
Bir taraftan da mûniesibirvi diniye demek olan hocalar,
cılar bugünkü Türkiye'nin en lazla tahkir ve tepelenmesi
gereken unsuilardır. Hocalar, hacılar, dini suret ve siretle-
rınden dolayı âhr edilecekler. Bununla beraber dinin ken
disi de kahr ol«ıcak. Bu dinin gazaba uğramasından şikayet
tarzında bahis, vatana hiyanet sucu teşkil edecek, ö vü n
me tarzında(kl> konuya bir diyecek olmayacak!.. Dinî an'a-
nelere o kadar fena nazarla fciakılacak ki bur>lann aleyhinde
söz söylemiş \'eya yazı yazmış bulunmak Istikl&l Mahke
melerinde maznunların canını kurtarmak İçin en etkili şe
faatçi yerine g«)çecek. (x). Ve bütün bunlarla beraber yine
icabır>daa Tûrl:iye’nin dini baki kalacak!..
Mustafa Kemal'in ve Ankara hükümetinin kahpelik
lerini. sahtekâr tıklarını şu ufacık mukaddimeye sığdıra
cak değilim. Osmek isterim ki bu şekil değiştirmeleri, bu
zıtlıktan işleyetnlmek için insan utanmamazlıkta da kahra
man olmalıdır, -lele dinsizlik olmadan haksızlığın, hayasız
lığın bu derece si tasavvur olunamaz.
insan sözünde sadık, hilesiz, menfaatim başkasmın za-
rannda aramaz. Hak yemez, hakkı inkâr etmez. Hasılı ah
lâk sahibi yapmak için, bizim eskiden bildiğimiz ve hâlâ
sabit-kadem olduğumuz fikre göre, mutlaka dine bağlı bu
lundurmak lazımdır. Şimdi, ahlâkı dirxlen aymp ilim ve ma
arifle tesis etmekten ibaret yeni bir fikir daha vardır ki
dinsizler, ahlaktan bahse iuzûm gördükleri zaman hep bu
fikri ileri sürerler. Çünkü dinlerin lüzumsuzluğuna ve hatta
bazan zararına kail olan çağdaş yenilikçilik (teceddüt), ah
lakın lüzumsuzluğunu da açıktan açığa iddia etmek dere
celerine henüz ulaşamamıştır. Dinsizlik artık ayıp
( k) Son Tolçrof ga:ctos< muhftrrirtohnOon Lûtff F o vıl Boy'm Şar% Istih-
iti MthkamMindo -nuhokomo olunOuŞu «anada **Oaz«t«mS« d M ana-
n « lt r « hücum «tnradlm mİ? OIni mcdraaclarln llgaatnı aScışlamadım
fTM?" dadlÇi yin« çazMcicnn v «rd ı^ raami bôilardandlr. HOacyin Ca-
Md B «y d « muhakemesinde. “ CumhurtyetçI dt^H nVyim? Laik d e ^
miyim ? Benden ne Istiyoraunur?" demişti. Neticede bet beraaL biri
mahkum otan ve lâkin her ikisi de heyetn haUmeye karşı dmauktdefin-
den ıstimdal eden bu zavallılar. dınslzkOin ne mantıÇı. ne kanunu ve ne
de velası olmadıO>n< düşünememişlerdi
sayılmcizsa da ahlâksızlık henüz ayıp sayılmaktadır. Onun
İçin din üzerine kurulu olmayan bir lür ahlâk sistemi bu
lunduğunu ve belki sırf ilme dayanan bu tür ahlakın daha
sağlam olduğunu iddia etmekten hali kalmazlar. Lâkin ben
ce bu sözler kuru lâftır. Ahlâka da hakikatte din gibi inan
m ayan akidesizlerin hilesidir. Çünkü ahlakı din
esaslarından ayırıp İlmî esaslara dayandırmak, insanın din
için. Allah rızası için değil, ahlakın iyi bir şey olduğunu ka
bul ettiği için ahlak sahibi olmayı arzu etmesi manasına ola
cağı gibi, ahlakın dinî vazifelerden sayılmayarak, ilmî
mütalâa ile gerçekte iyi bir şey olmasının da sağlam bir he
sap ile herkesten evvel sahibine faydası olmaktan başka bir
tahlili yoktur. Öyle olunca bu türlü ahlakın zevahirden öte
de tesir etmesinin de bence ihtimali de yoktu. Çünkü ahla
kın dünyada sahibine faydalı olması İçin ahlaklı tanınması
yeterlidir. Ahlâklı tanınmak ise ahlâklı olmak değildir. Şu
halde yalnız ilmî esaslara dayalı ahlak, ciddi olsa da sami
mi olmaz. Vakıa sahibine faydalı olarak görüşü dinden ge
len ahlakta da varsa da onun, menfaati dünyevî olmaktan
ziyade uhrevî olarak, zahir ve batına hakim olan Cenab-ı
Hak huzurunda görülecek muhasebe ve muhakemeye ta
bi olmakla samimiyeti temin edilmiştir. Kişisel çıkar duy
gusundan soyutianmakla ahlakın insan toplumuna faydalı
ve gerçekte bir fazilet olmasına gelince, kaynağı bu gibi
yüce mülahazalardan ibaret olan ahlakın samimiyeti hile
götürmezse de zorunluluğu çok söz götürür. Ahlakın böy
le esaslara istinadı, insanların maneviyatını istişarî mahi
yeti haiz cemiyetler kuvvetindeki zayıf vasıtalar ile
düzenlemek mesabesinde ve din esasına dayanması ise.
manevî insanın da maddî insan gibi icra görevi yapan bir
hükümete, ve adil bir mahkemeye başı bağlı olmak dere
cesindedir. Ve bu hükümet, bu mahkeme:
' ‘Vicdanıdır esareti fi'linde ademin,
Davacısı, şuhûdu, kavanini, hakim i."
diyen şairin anlatmak istediği hükümet ve mahkeme gibi
yine istişarî mahiyette kalan bir şey değil, hakikî hükümet,
hakikî mahkemedir. İslam ulemasından bir zatın: "A klım
beni zalim olmaktan men eder. Mazlum olmaya da izzet-
F.2
22 4Î l Af ET-I MUAZZAMA-I ISLÂMİYE
I nefsim ve yüksek mevkiim mOsskI değildir.*' beytin-
deki akıl'dafi; İslâmî akıl, yani İslam zümtyeti ve uhrevf so
rumluluk endişesi murat olunmak sayesinde kati yasaklı
lık ifade ede bilir. Yoksa menfaat ve mazarratın kati teyid
gücünü yanı başında görmeyen akıl, kolay kolay memnui-
yet dinleme::. insanlan sırf makulât ile ve hayır ve şerri
layık oidukltjı gibi telakki ettirecek İlmi esaslarla böyle ge
tirmek kabil olsaydı, cemiyetleri idare için hükümetler teş
kiline hukuk ve ceza kanunları düzenlenmesır>e hacet kal
mazdı. işte «nsanian baskı ahına almak maksadıyla dün
yevi hûkürmıtler teşkilir>e r>e kadar lüzum varsa da aynı irv
sanlann içyfızûnû ve ahl&kmı kontrol altırra tutabilmek için
de istek ve Korku ifade eden ahiret kanunlan ile destekli
bir hükümet i maneVfyeye lüzum vardır ki onu da ancak din
tazammun öder.
Daha doğrusu dinsizlerin, ilmi sebeblerie ahlaka bağ
lı ve hürmet <ftr olmaları şöyle dursun onlar, ilmin kendisi
ne bile nnenfaat teminine alet ve bir kuvvet olduğu için hür
met ederler. Binaenaleyh bence böyle Hmî esaslara dayalı
ahlâkın sarrimiyetir>e inanmak da. insan İçin hem dinsiz
olup hem de ahlak kayıtlanna bağlanmak da hamakat ese
ridir. UhrevT mes'uliyet endişesi tanımayan adamların ah
lakî istikama ierini muhafaza edemiyeceldehne Kur'ann Ke-
rîm'de şu ayeti İle şehadet eder: Ahirete İnanmayanlar
mutlaka d o ^ru yoldan sap arla r." (Mü'minûn/74)
Türkiye nin haline kıyas olunamıyacak surette Batı'-
da gördüğümüz ve genel ahlakla kaim sandığımız huzur
ve emniyete gelince, bunun sebebi başkadır. Türkiye'de
aydın adını Kullanan açık gözlü ahlaksızlıkların karşısında
saf ve temiz bir avam kitlesi bulunduğundan ahlaka karşı
ahlaksızlık. c»rada daima tûrtû şekillerde galibiyetini muha
faza eder ve bütün siyasî şekavetler ve sahte isimli hükü
metler bu stıyede meydan bulur.
Garp milletlerine gelince; eğer onlar, ahlaki ve İçtimaî
nizamlarını Kendisine, borçlu o\acak dinden soyutlanmış
salar, maaril vasıtasıyla orda ahlâkın değil de açık gözlü
lüğün avam tabakasına sirayeti yûzür>den ahlaksızlıkta den
ge hasıl olmuş ve mağlup edilecek ahlak kalmamıştır. Hal
buki Avrupa ılar dinsiz de değillerdir. Binaenaleyh uygar
milletlerde genel huzur ve saadeti omuzlayan ahlakî kefa

leti maarifin himmetine atf etmekten İse, maarifin yaygın
laşması sayesinde, ahlaksız zorbalann at oynatacak mü
sait zemin bulamamaları neticesine varmak daha mantıkî
olur. Yani İlim ve maarif din gibi doğrudan doğruya ahlâk
amili olamaz. Fakat ahlaksızlıkların tahakkümüne karşı vaki
bir deva, savunucu bir silah yerine geçer. Demek ki ilim
ve maarif sahibine ahlak temin etmek lazım gelmez. Ah-
llikstziıklann şerrinden bağışıklık verir. Hatta alimin kendi-
sTde ahlaksız bir şerir olabilir. İlimlerini din ile, ve din ilmi
İle oğuran ulema, tabiatıyla böyle olmaz. Onların ilmi de
bizzat ahlak ilmidir. Biz dinden soyutlanmış ilmin Islah edici
oiamıyacağını söylüyoruz. Onun içindir kİ Batı'nın okumuş
ları, aydın hükümet adamları kendi memleketlerinde zulüm
ve istlbdatlannı hazm edecek halk bulamayınca sair mil
letler üzerine yüklenmeye kalkışryortar. Eğer ilim ve maa
rif, insanda kendi hakkına razı olmak ve başkaları hakkın
da adilane hareket etmek gibi ahlâkî necabet teminine ki
fayet etseydi, Avrupanın en medenî ve müterakkî addolu
nan devletleri tarafından yabancı milletlere karşı siyasî hak
sızlıklar irtikap edilmez ve bin türlü hile ve desiselerle bu
haksızlıktan haklı göstermeye çalışmazlardı. Siyasette hak
aranmaz, diyecek olursanız, ben de: **Bu izni Avrupanın
İlmi esaalanndan, yani menfaate dayalı ahlak nazariye-
lerinden mİ aldınız?" derim.
Türkiye'de akıllara varıncaya kadar her şeyi yerinden
oynatan Mustafa Kemal'in meslek ve mahiyetini teşrîh et
tiğim eserlerimde yalnız dinî duygularla hitap etmediğime
nazar-ı dikkati çekerim. Belki ben. ihanet afetini muazzez
dinimize münhasır kalmayan bu asrî kaza belânın llhad ve
istabdâdını daima birlikte mevzubahs ederek, yıkılan dinî
müesseselerin yanı başında eskisinden bin kat daha viran
olan hür kalblere de aynı yanıp yakılma İle hitap ediyorum.
İşte memleketin dinini, hilâfetini, hanedanını, tarihini ve hat
ta aile hayat ve adâbınt çiğnerken, bu adamın memleket
ten ve ahaliden aldığı bu en büyük şeyler mukabilinde on-
24 HÎLÂFET ! MUAZZAMA-I ISLÂMİYE
iara gösterd ği tavizler nedir? Diye araştıracak olursanız,

darağaçlarır dan başka mühim ve mûsbet bir bulabilir
misiniz? Kürdistan ihtilâli bahanesiye kurulan istiklâl Mah*
kemelerini takiben dikilen darağaçtannın ne kadar feyyaz
ürünler verdîne bakınız kİ onun tesiri ile Türk Milleti büs-
bütün aklını yerinden oynatmış, erkekler başından fesini,
kadınlar çanâfını atmış ve herkes Mustafa Kemal'i evvel
kinden çok fazla coşkunlukla sevmeye başlamıştır. Birinci
defasında, gace yansı ansızın hırsızlama tarzında reisicum
hur ilân olun Hasına kıyas edilemiyecek surette, ikindde da
ha kolay ve daha korkusuz reisicumhur olduktan sonra me
busların isİrrslerini.Halk Fırkası reisi sıfatıyla bizzat kendi
si tayin ederok, Türkiye'de her şeyin halikı sayıldığı gibi me
bus yaratmak sıfat ve selahiyetini de kendisine verdiren
şey, memiel:etin bitki yetiştirme özelliği ile en iyi ürün ve
ren darağaçlan değil de ne olabilir? Onun için diyoruz kİ
Mustafa Ke nal sayesinde memleketin bütün varlıkları yı
kılmış, dümdüz olmuş, ve orada yükselmiş görünen ne var
sa darağacından ibaret bulunmuştur. Esteğfurullah, evet,
darağaçlan le beraber eller yukarı kalkmış, hatta ayaklar
da!..
Mustafıı Kemal'in. Türk Milletinden canlarına kadar
aldığı şeyler mukabilinde onlara verdiği ve kazandırdığı ne
dir? Tarzında sarf ettiğim istifham-ı inkarîye cevap olarak
İzmir Meselesi'ni hatırıma getirmeye kalkışmayınız! Çür>-
kû İzmir ka2ancının, biraz evvel saydığım mukaddesatını
feda etmek l(arşi:iğında İzmir'i ileri sürmeye mahal yoktur.
İstiklâl davalarına gelince; bir milletin istiklâli, mukad
desatını kaybetmek için değil, muhafaza için lazım olaca
ğından ta'vi'ini bu noktada aramak da mümkün değildir.
Mustafa Kemal'in şapka seyahatinde. Bursa tezahürat ha-
tiblerinden b rinin **Uğrunda her şeyimizi fedâ edeceğiz."
demesinden anlaşılacağı üzere Reisicumhurlarının, her ta
rafından kar fışkıran istibdâdı ile bütün maneviyatını ve ir>-
sanlığını karrgrene çevirerek kendisine alkış uşağı yaptığı
milletin istiklalinden bahs Titaek kadar elim bir istihza
olamaz.
h il â f e t v e KEMALİZM 25
Reisicumhur Mustafa Kemal'in iradesine. '*İrade-i

milliye'* adı verilerek iradesi bile elinden alınan ve başın
daki eşkiya hükümetine karşı halinden şikayet şöyle dur
sun. serbestçe ağlamak hak ve selâhiyetine de malik ol
mayan bir milletin, istiklâli rüyada bile mevzu-bahs olamaz.
Çünkü rüyaları da korku ile doludur. İstiklâl, insanlıkta bir
merhale olduğuna nazaran, söylemeye en şiddetti ihtiyaç
ile muhtaç olduğu sözleri söyletmemek için dilinin yarı ta
rafı kesilerek "h ayvarn natık**özelliğine halel getirilen mil
lette, kendi hesabına İstiklâl kelimesini telâffuza bite kud
ret ve kabiliyet bulunamaz.
Matbuatın tepesine indirilen ve münekkid kalemleri bir
daha yazı yazmaya, gazete çıkarmaya yedi ceddine tevbe
ettiren son tazyik ve tedhiş darbeleri ükerine, yalancı hür
riyet menkibesi-hamd olsun- Türkiye’de unutulmaya baş
ladığından. tavizler bahsinde eski hürriyet yaygaralarını da
tekrara mahal yoktur. Şu halde bütün zayiatımıza karşılık
olarak, iş kala kala, "cumhuriyet** ve "İnkılâp** mefhum
larına kalıyor. Birnaz evvel sağlanan neticeyi de unutma
mış olmak için, "darağaçlı cum huriyet ve İnkılâp** diye
lim. İşte bütün bu yakıp yıkmalar şu İki mefhumu tahakkuk
ettirmek için mübah görülecek, ve bunların, tozu-duman
arasında bütün zararları kaybolacak, hiç bir şey göze gö
rünmeyecek, bunu bizzat Kemalciler de söylüyor. İnan
mazsanız. tarihi, Türkiyedeki son insan boğazlanmalarına
takaddüm etmesi cihetiyle de ayrıca şayan-i dikkat olmak
üzere. "Cumhuriyet** gazetesinde Ankara özet muhabiri
Nüzhet Haşİm imzasıyla intişar eden uzun bir makalenin
şu son fıkralarına bakınız:
"H a y ır Efendileri.. Unutmamalı kİ bu vatanda her
şeyden muazzez, her haktan daha hakim bir inkılâp var
dır. Köhne zihniyetin üstünden bir silindir gibi geçm e
dikçe ve eski, altında yam-yassı olmadıkça bu memle
kette yalnız o hükümrân olacaktır... Behemehal bir da
rağacı kuracaksınız, ve evvela şu "hal-1 tabii” denilen
belâyı aşacaksınız! Nasıl ihmal edilebilir ki inkılâbı besle
26 HlLÂFET-1 MUAZZAMA-IİSLÂMİYE
yip yett^nm TOrk miltetinkı ve yOz binlerce delikanlının ka

nıdır. Hiç bu aziz varlıkann emekleri mel'un ihtirasın
“ hûrrtyet-i kelâm*' dediği gevezeliğe feda mı edilir? İhti
ras kahr olsun, onu boğunuz. Ve hakikati dinleyiniz. O di
yor ki: Efendileri Yalnız İnkılâp ile inkılâbı yapanlar vardır.
Bundan br^ka ne bu diyarda hak vardır, ne de bu kapıda
ekmekl..” (Cum huriyet. 8 Teşrinisani 1340)
Deme < kİ bugünkü Türkiye'de yalnız in k ıl^ He inkıla
bı yapanla* vardır. Diğer mevcudiyetler ne kadar mühim
ve ne kada* memlekete yardımcı ve faydalı olsalar yine yok
mesabesin:ledir. hakkı idamdır. Maaşallah yeni Türkiye di-
yannda ne hak ne de ekmek bırakmayan, eskHeri silir>dir
gibi altına ozip yam-yassı yapan, "hürrtyet-l kelâm " gibi
yeni prensipleri de gevezelik derecesine indiren, memle
kette gayr-i tabiiliği yaşatmak üzere onun zıddH tarrvTu olan
"hal*İ tab P 'nin hayatıria asarak nihayet verdiren bu
"in k ılâ p " ne acayip şeymiş?.. Bir vakitler, ilârn harp de
virlerinde b'ze. hürriyetin her şeyden mühim ve muhterem
olduğunu telkin etmekle bitiremezlerdi. Meğerse onun da
üstünde daha bilmediğimiz neler vermiş! Herşeyden yük
sek olan ini.ılâp imiş. İnkılap ne imiş, demeyiniz. İnkılâp ol
sun da isteise şimdiki gibi hürriyetten istibdâda inkılâb ol-
sunl Esasen hürriyetin iyi bir şey olduğu yalandı. O zamarv
lar bizi aldatmak için öyle söylemişlerdi. Baksana,
"hürriyet-1 kelâm " adı ile hukuk-i beşer beyannameleri
nin başına yazılan şey gevezelikten ibaret imiş. Hakikaten
de öylel La<ln maalesef dikkat edememişiz. Namık Ke
mal'in:
**NE efsunkâr imişsin, ah ey dldâr-ı h ü rriye t
Esİr-1 tşk ın olduk, gerçi kurtulduk esaretten"
demesi de :» ç m a imiş. Asıl sihir ve füsün mkılâbta imiş.
Demek ki hürriyet dedikleri ne sevişilecek, ne de Hân olu
nacak bir ş<^ değilmiş, modası çabucak geçmeye mah
kûmmuş. Yoksa Sultan Hamld 95’de hürriyeti kaldırmasın
da haklı mıydı? Yok yok o haklı olamaz. Osmanlı Sultanla-
nndandır. &)nra, memlekette daha asılmaya müstahak ne
kadar ^ y le r varmış, tik asılacak *‘hal-l tabii*' imiş. Bas-

belli bu da pek hain-i vatan bir şey olacak! Ne ise biz şim
di inkıl&ba gelelim: Bizim eski bildiklerimizi alt-ûst eden,
katıksız cehalete çıkaran hürriyet gibi evvelce takdis etti
ğimiz mefhumları da yokluğa dönüştüren bu inkılâp acaba
nasıl şeydir? Yenir mi yenmez mi? Yenip yutulacak bir şe
ye de hiç benzemiyor. Gerçi, inkılâp dönmek, demektir. Bu
nu yapanlar, sürdürmeye çalışanlar, anlaşılan hergün dö
necekler. dÖr>eklik gösterecekler. Ûç-dört sene evvel hilâ
feti ve Islamiyeti kurtardı denilen adamın panorama gös
terir gibi döne döne Panama şapkası ile ortaya çıkıvere
ceğini (1) ve Müslüman mahallesinde salyangoz satmak
tan beter bir halde, Kastamonu'nun -kıyıcığında da değil-
ortasında Müslüman Tûrklere: " S iz de benim gibi şapka
giyeceksiniz. Huzurum a, hocalannıza varıncaya kadar
baş açık (2) reverans yaparak gireceksiniz. Kadtnlan-
mzı açacaksınız, onlar da yüzlerini cihana göstersiner
ve gözleri ile cihanı görebilsinler! Bunda korkulaca bir
şey yoktur." (3) diyerek, yüzü gözü açılmamış sıkılgan ba
kireleri kandıranlan aruJınr surette, mûsüman zihniyetine
göre küstahlığın en büyüğü derecesini göstermeye cOr’et
edeceğini hiç bir kimse hatır ve hayaline getirebilir miydi?
Bugünkü Türkiye'de her şeyin üstünde tutulan ve dön
mek manasında olan "lnkılâp'*ın içinde bir kerre dinden
dönmek vardır. Belki asıl ehemmiyet inkılâbın bu cihetin
de olacak mı evvelce pek kıymetli bildiğimiz hürriyetler ve
ismet örtülen, bu. dinden d e rn e k hatın İçin fedâ ediliyor,
(1) Mustafa Kamal Anadolu'da şapka seyanalina Hk Panama şapkas* tla

çaifTMŞtır.
(2) "-K aıtam o nu II# TaşkdprU arasında- yollarda bütün köytûior zafer
taklan yapmılardı Kdylûler kurbanlar katarek ve baş açık reverans ya
parak Ûazi HazrettanrM saiAmladıtar... Taşköprûye saat 4*0 20 geçerek
vasa oldular. Kadmk erkekk bOtûn TaşkAprO, Gazi Hazretlerini istikbal
etti. Hocalar da dabH olduÇu halde bOtûn halk baş açık olarak kendileri
ne arzM ta';dm eytedT* (VakM. SO AÇusios 192S)
Mustafa KemaTin en evvel Kastamonu’da şapka giyarek halk ara
sında Irad attiOl nutuktan bk parçadu
28 HÎLÂFET İ MUAZZAMA-t İSLÂMİYE
istibdatlar celtâdlar ta'zîm ve takdise mazhar oluyor.

Şapka beşor ûstû bir saadet tacı mesabesinde tutuluyor.
6yİe olmasit şapka bayramındaki fevkalâde cûş 0 hurûş ne
den neş’et oısin? Bu serpuşun Müslümanlığa dokunur ye
ri yok dedİMerine ne bakıyorsunuz? Alelade bir kûlâb de-
ğtîrmek Q;:ef1ne bu kadar nümayişler. Türkiye'de hemen
her şeyi durduran çılgınca meserret hareketleri görülebilir
miydi? Bu serpuşu ilk önce vilayetlere bizzat Mustafa Ke
mal götûrdtı, tamîm ve terviç etti. Hem de şapka giydikten
ve giydirdik en sonra halkın gözünde büyüdüOû kadar, or>-
dan ör>ce büyOmemişti.
İnkılâbın hali işte bu merkezde...
Cumhuriyete gelince; mukabilinde işlenen bu kadar
tahribata gC re bari bu Cumhuriyetin aslı olsa ir>sanın yüre
ği o derecele yanmaz. Halbuki Kemalist Tü rk iye kadar
Cumhuriyetcen uzak hiç bir memleket yoktur. İşte ben, iç
te ve dışta bulunan bütün Mustafa Kemal dalkavuklannın,
utanmamak ve kızarmamak için idman görmüş yûzlerir>e
bağırarak sfıyfûyorum ki; Türkiye Cumhuriyeti feci bir ya
landan ibarc ttir.Hadleri varsa benimle bu hususta insanca
münakaşa etsinler, ve davamın isbatına insar)ca mani ot
sunlar!..
İnsanca münakaşayı şart koşmaktan maksadım, me
selâ Romanya Müslümanlannın ahlâkını bozmak gayesiyle
Dobruca* Pazarcığrnda Türkçe dille neşr olunan t e r b i ^
siz bir gazeteye Mecidiye'den yazılmış bir makalede ge
çen gün tes.ıdüfen okuduğum vech ile, meyhane kahpe
lerinden aldığı sermaye-i fuyuzat ile müslümanların evlâ
dını talim ve terbiye etmekte bulunan makale yazarının
TÜrkiyedeki tazyik ve tedNş politikasını açıklığa karşı in
kâra kalkışması gibi sarhoş sayıklamalannı, tabiatıyla. İn
sanca mübehese ve m û n a k a ^ hududu dışında bırak
maktır.
Bütün Türkiye memleketterini yerle bir ederek halkı
nın üzerine kurulmuş işret ve sefahet sonfrası haline geti
ren Mustafa Kemal avenesinin meze kırpıntılarından ta
uzaklarda nasip uman böyle gözlen dumanlanmış fıçı gibi

şahitleri hakikati ne kadar İnkâra çalışsalar faydası yoktur.
Alemin gözü kör değil. Daha geçenlerde Türkiye’de yeni
den sahneye konan mebuslar ve risayet-i cumhur seçimi
komedisi özerine maruf *‘Tan** gazetesi ne ağır şeyier yaz
dı ve bu ağır İthamların altır>da Türkiye esir pazarının rek
lamcı gazeteleri, cevap vereceğiz diyerek, ne kadar kıvran
dılar ne kadar ezildilerl Kendilerini de. müdafaa denilen kut
sal vazifeyi de ne kadar kepaze ettiler!..
Bundan başka. Türkiye gazetelerinin, abdestinde şüp
hesi olanlarda görülen vesvese ile daima mevzu bahs et
tiklerine nazaran AvrupalIlar, Garb milletleri, Avrupa ve
Amerika münevverleri Türkiye'nin hükümet ve idare siste
mini bir türlü anlayamıyorlarmışl **Nasıl oluyor da sizde
hiç gürültü, patırtı olm adan, münazaa ve mücadeleye
hacet kalmadan en m ühim seçimler sessizce, sedasız
ca İcra ediliyor? Hükümet neyi arzu ederse halk da hep
bir ağızdan onu arzu ediyor. Hükümet makinesi İle hal
kın hareketi hiç bir noktada biri birine tekleşmiyor.
Muntazam, dengeli ve belki müttehid bir kitle halinde
siniz. Keşki bizim mekleketimizde de böyle o ls a l.." 01-
yortarmış... Lakirdiden anlayan aklı başında adamlara gö
re bu sözler pek acı bir istihza mahiyetindedir. Lâkin Avru
pa seyahatlarinde böyle tarizli ve imalı sözlere muhatap ol
maktan hali kalmayan Kemalist ricali pişkinlikten gelerek,
AvrupalIların akıl erdiremedikeri ve güya hayret ve gıbta
ile karşıdan baktıktan bu simayı, şöyle kestirme bir cevap
ile halletmek yolunu buluyorlar: “ Sizin Mustafa Kemali
niz yok kil...'*
İşte Türkiye idare ruhunun, Türkiyedekl esrar-engiz
Cumhuriyet muammasının tahlili, Mustafa Kem erin eliyle
seçtiği mebuslardan Yakup Kadri (x) gibi yazarlarının or
taya koyduğu bu vecize içindedir. Yani yeni Türkiye'de
Mustafa Kemal her şeydir, bütün milletin ve bütün mukad
desatın temeli de d ^ i l , edatâ kendisidir. Lâkin Avrupaln
lar Hz. Isa'dan sonra insana tapmayı kabul edemedikle-
(x) Ytkup Kadri (KaraoaınanoÇlu)nın “ Kem ılizm " adlı baçmakalesine ba
lanız: Ek: 1
30 HÎLAFET İ MUAZZAMA-t İSLÂMİYE
rinden kendttenne bir Mustafa Kamal vücuda oatirecnemı^

ler, yahut Alliihın Isa'ya hutûlûnO akıllanna sıgdırdıklan hal
de» Cumhur!/et namına bir adam tanıyarak, bir miUetin bir
ç a ^ hUÛlOnO akıNanna sığdıramıyortar. MOstûrrumiıkta ise
mahlûka tapınak veya hulûle kail olmak hiç bulunmadığırv
dan. Türkiye, Müslüman Dini üzere oiduğu müddetçe kerv
dişine böyle t>ir mabud tedarik etmek lüzumunu dO^nnte*
diği gibi, sulum ve halffeler devrinde padişahlara izafe edi
len kutsiyet bile peygambere vekalet derecesini geçmedi-
ğlne göre, kutsiyeti böylece kanaatkârane bir surette dint
kaynakiardar iktibas eden Sultanlar, insanların şimdiki gi
bi Allah ve Peygamber tanımaz, maddiyat varken mar>evi-
yata önem vermez olduğu devirlerde kutsiyet payesini mil
lete vererek e kıllarını yerinden oynattıktan sonra kutsiyet
lerini de, mev :udiyetlerini de ellerinden alarak hepsmi nef
sinde toplaya ^ asıl bir mabud halinde kendilerine prezan-
te etmek yolunu keşf edememişler. Or>lar ne ise, eskimiş
ve modası geçmiş adamları Ya şu Avrupalılann şaşkınlığh
na ne dersiniz? Yeni Türkiye'nin, kül halinde her ş e ^ tak-
lıd ederek tert kki edeceğiz dediği AvrupalIların şa^ınlığı-
nal.. Cumhuriyetteki hikimiyet-i milliye esasına sadakatle
saplanarak ip n ucunu bir kere millet denilen ç o ğ u n lu k
kaptırmış olduklarından, bu dağınık kuvveti Türkiye Cum
huriyetinde okluğu gibi bir adamm avucunun içirte sıkıştır
mak, ve **Hakimlyet-i mlillyeyi ne yapacaksınız?'* deme
ye cür'et ederler olursa "m illeti İhtiva eden kabza onu
da İçine atm m tır." diye vermek usulünü bir türlü akıllan
kavrayamıyor. Yok, yok yeni Türkiye'nin Avrupa’yı kendi
sine marifet ve medeniyet üstadı olarak göeterdiğirîe ne ba
kıyorsunuz? Bu bir tevazudur. Türkiye Mustafa Kemal'i
olmayan Avru|ia'nın öğrencisi nasıl otur? Yahut arkasın
dan nasıl gideı? Daha İlk adımlarda onları geçmiş ve ka
bul ettiği Cumhuriyeti, onların akıl erdiremeyeceği bir
mahiyete dönüııtûrmüştür. Demek ki Türkiye'nin Inlutâp da
hisi, herkesin bildiği Cumhuriyette bile inkılâp vücuda ge
tirerek:
"Ç ele bi böyle olur bizde de konser d e d iğ in " fehvasın
ca. Türk'ün eseri haline koyduktan sonra kabul etmeyi şe
refiyle mütenasip bulmuştur.
HÎl AFET v e KEMALİZM 31
İT T İH A T V E TE R A K K İ
Anayasa hukuku kitablannın tarifine gdre. Cumhuri

yetlerin hükûmet-l ferdiye karşrtı olmasına rağmen işte
Türkiye Cumhuriyeti, tek kişide tecelli eden bir Cumhuriyet-i
ferdiyedir. Hem ferd hem Cumhuriyet İki zıt nasıl biraraya
gelir, demeyinizl.. O takdirde, A v ru ^ ıla r gibi Türkiye Cum
huriyetini anlamaktan acziyetinizi göstermiş olursunuz, işte
Türkiye Cumhuriyeti bir adamdan ibaret olduğu ve bir ada
mın kendi kendisiyle mücadele ve münazaa etmesi muta
savver olmadığı Türkiye'de parti kavgaları, seçim mü
cadeleleri, hükümete karşı matbuat hücümları ve tenkitle
ri görülemez. Türkiye Cumhuriyeti yalnız bir adamın şah
sına o kadar inhisar etmiştir kİ şayet o bir adam, eski arka
daşlarından bir çoklannı şimdiye kadar sürekli açığa çıkar
dığı gibi bugünkü a'van ve yardımcılarının çoğunluğundan
da aynlarak bir kaç bendesiyle ve belki tek başına bir tara
fa kalsa Türkiye Cumhuriyetinin onun bulunduğu tarafta
olduğuna hûkm edilmek lâzım gelir.
Vaktiyle benim mebusluğum zamanında ittihat ve T e
rakki mebuslarının yarıdan çok fazlası ve adetâ büyük ço
ğunluğu *'Htzb-f C e dtd " adı ile ötekilerden ayrılmaya baş
ladılar. Ve bil'fHI aynidılar. Lâkin T a ra t, Enver, Cemal,
*'hizb-i kadlm "de kaldığından İttihat ve Terakki onların
tarafında kalmış ve ayrılan çoğunluk, ihtihat ve Terakki'
ye ast sayılmıştı. Halbuki ekseriyet halinde bulunan **Hizb-l
Cedid"in maksadı İttihad ve Terakkiden ayrılmak değil, sı
nırlı kişilerin tahakkümünden kurtularak ayıklanmış bir itti
hat ve Terakki teşkil etmek idi. Fakat aynimak istedikeri
mütegallibe azınlığının partiden tard ve ihracını akıllarına
getirmeyerek partiyi yeniden teşkile lüzum gördüklerinden
girişimlerinde muvaffak olamadılar ve eski vaziyetlerine
dönmek mecburiyetini kabul ettiler. O zaman “ Tanzim at”
gazetesine yazdığım bir makalede, mealen: "İttihatçılar,
32 HfLÂFET-l MUAZZAMA-! ÎSLÂMİYE
boşuna uylaşm ayın, Tal*at, Enver. Cemal nerede ise K-

tlhat ve Te i akki oradadır. Çünkü htihad ve Terakki orv
tann şahsından İbarettir. Bütün diyerlerinlz bir araya
toplanarak onlan yalnız başına bıraksanız ylr>e parti or>-
tarda kalır. Çünkü Itthad ve Terakki kanuni ve meşru
bir siyasi piırti deyil. Bir şekavet çetesi ve bir zorba oca-
ğıdır.** derr iştim.
Sonunca ne partisine, ne Meclis-i Mebusana. ne de
Padaşaha sormadan Tûrkiyeyl Harb-i Um um rye sokan İt
tihat ve Terakki kahramanları hakkında o zamanki sözüm
ne kadar do>)ru İdi ve ne kadar d§ru çıktı ise Türkiye Cum
huriyeti hakkında şimdiki sözüm de o kadar ve belki daha
fazla doğrucur. Hele bir partiyi üç •beş kişinin zabt etme
sine nisbetk bir memleket cumhuriyetini bir adamm şah
sında toplama ve yutması sabık İttihat ve Terakki'yo ben
zemiş (...okunmadı) çok işlenmiş ve çok tatbik edilmiş bir
istibdat olduğundan adına İstibdat denilmek bile, istibdat
ile memnudur. Bu, Cumhuriyet postuna bürünmüş kuzey
kutbuna arkasını dayamış bir bozkurt istibdâdı. ve daha
doğrusu bir aç kurt istibdadıdır. Hiç bir memleketin başına
gelmeyen bu afet, kendi milletini kendi askerine kırdıran
bu ordu hamakatı AvrupalIların anlayamıyacagı ve teşhis
edemiyeceyi helak edici bir marazdır.
Her hususta Garp, millet ve devletlerini rehber İttihaz
edeceyiz dry»>n şarlatanlann. cumhuriyeti millete bırakma
yıp cumhuriyet hülâsası gibi bir şahsa temsil ettirmeleri
ne, memleke te muhtelif partilerin kurutmasını kabul etme
melerine. seîm mücadelelerini kabul etmemelerine, siya
sî mücadele /e münazaalardan kurtulduk diye sevinrnek
ve iftihar etmekten utanmamalarına; hükümeti tenkit.
Meclls-İ Mebı sanı tenkit vadilerinde söz söylemeyi men et
melerine; nteouslan bir adama tayin ettirmelerine ve müt-
tefikan milletin reyini onlara verdirmelerine ve sonra onla
ra bile Meclis-i Mebusanda serbest söz söyletmemelerine;
**söz hürriyet '* gevezeliğinden kurtulduk, (İye yme utarvna-
dan sevinmeh)rir>e ve iftihar etmelerine ilâve olarak: *‘A v
rupalılar da bizim gibi yapmak İsterler amma yapamaz

lar. (Hakimiyet Milletindir) levhasını kalın yazı ile Meclis-
i M ebusan'ın en göze çarpan bir yerine astıktan sonra
artık millet halt etmesin. Haddini bilsin. Biz ona haki
miyet Unvanı verdik. Efendiliği ile kanaat etsin. Hiçbir
şeye kanşmastn. Her şeyi biz yapacağız. Fakat nam ona
alt olaracak. Şeref onun, zahmeti bizim , daha ne ister.
Her mezlyyetl, her şerefi Mustafa Kemal'in üzerinde
topluyorsak da o da miletin halâsını olduğu gibi her ha
rekette "Milletin iradesini yerine getiriyorum." diyerek
kendisini aradan çıkarmak fedâkârlığını kabul ettiği ci
hetle, her şeyi Mustafa Kemal'in elinde olmasından mil
letin şeref ve nüfuzuna bir halel gelmek şöyle dursun,
belki bu suretle şeref ve nüfuzu artar. Hükümetin ve yü
ce meclisinin milletten aldığı kuvvet ve selâhiyetle mil
leti karşısında tirtir titretmesi ve gazaba gelince kırıp
geçirmesi bile milletin kendi kuvvet ve kudretine ter
cüm an olduğundan, millet İçin m em nun olacak ve hat
ta iftihar edilecek bir şeydir." Fikrini milletin kafasına sok
mak ve bütün dünyaya anlatmak...
İşte Avrupa hükümetleri ve diplomatları bu ince nok
talan kavrayamazlar. Ya kendilerinde veya milletlerinde bu
yüksek kabiliyet yok. Her halde onlar, yeni Türkiye ricali
gibi cesur değil... Millet kendilerinden korkacağına kendi
leri milletten korkuyorlar. Güya Cumhuriyetin gereği bu
imiş... Halbuki o eski Cumhuriyetler, ve o cumhuriyetler
deki hükümetin zayıf kalması gibi büyük bir mahzur var
dır. Milleti korkutmayan hükümet, dışarıyı nasıl korkutabi
lir? Ama milleti korkutup sindirince muttakiyet ve istibdat
olurmuş. Yok yok o istemiyerek, mecburî korkutmak sure
tinde olur. Yeni Türkiye’de ise millet hükümetten istibdat za
manlarına nisbetle bin kat fazla korkar, lâkin memnun ola
rak korkar. Sanki millet, bu yeni cumhuriyet hükümetinin
gönüllü esiridir.
M h il â f e t i m u a z z a m a ! ISLÂMİYE
Işto n eşelenin ruhu buradadır. Marifet ve dehâ-i hü

kümeti mutlakıyetteki hükümet kuvvetiyle hükümetten he
sap sorması ve mebus seçimine kadar her i^ onun üzeri
ne terk etntesi hep bu memnuniyetin esendir. İçte son me
bus seçim.nde Mustafa KemaFe sanki bütün millet, " v e -
kilterlmizi seçm ede sen vekil o l!' demiç ve onun bü
tün millet Mustafa Kemal'i milletin ittifakla istediği mebus
lar bu adamlar olduğunu kerameti ile bilmiş, anlamış ve
yahut ikinci seçmenlerden, birinci seçmenlere kadar bü
tün millet fertleri ile teker teker görüşmüş, arılaşmış gibi
bir fikirler uyumluluğul..
TOrkiyn Cumhuriyetinin, "n e sihirdir ne keran>et" tar
zında haya oyununu andıran nazartyeler silsilesinin cere
yanına kap irdiğimiz sözlerimiz de mevzuu gibi ciddiyetini
iyiden kaybetti. O ddi konuşmak lâzım gelince, betti bir şey
ki mutlakiyot ve istibdat mukabili olan meşrutiyetten ve d ^
ha fazla okrak cumhuriyetin içip ettiği ve Ankara Hükû-
metl'nin Meclis-i Mebusan duvanna astığı "H aklm iyet-I
M illiye", kaimesinin lafzı veyahut locadaki hünü hattı ile
değil de manâsının tahakkuku icabı ile, millet için memle
kette siyasî mücadeleler sahasının bil-fiil açılmasına daya
lıdır. Hakimıyet-İ Milliye devrinde muhtelif partiler, muhte
lif içtihatlar <^zükmeme ihtimali yoktur. Hele mebus seçi
mi gibi Haklmiyet-i Milllye"nin temel taşı halinde bulunan
bir meseley*}, millet karışmayıp hükümetin, özellikle ken
disi milletin seçimine muhtaç olan reisicumhurun el koy
ması hakimiyet-! milliyenin (ha)sına. havsalasına sığacak
şeylerden doğildir. Şayet Ankara yaranının iddia ettiği gibi
hükümet, m İlete hakimiyetini ve hükümete karşı her hak
ve selâhiyetini vermiş, millet de "A ld ım , kabul ettim. Fa
kat yine s a ra hibe e ttim ." demiş ise bu hal. cumhuriyet
ve hakimiyet için millette ehliyet olmadığının ve belki bu
tür idare milletçe kabul olunmadığının en sarih bir itirafı
dır. Millete h ıkimiyet verilir de kabul etmez, yine istibdat
taki gibi hakimiyeti hükümete terk ederse olur mu? Kabul
etmek değil, kapar bile. Amma böyle vermenin, kapar mı
HtLÂFET VE KEMALİZM 35
sın? tarzında acı bir istihzadan başka manası olmadığı için

milleti malına sahip olmak üzere ciddi bir davet telakki edil
mesine imkân görülememiştir. Ve bu acı istahzayı millet da-
rağaçiarına verdiği yüzlerce, binlerce kurbanlarla tecrübe
ederek anladıktan sonra İttihat ve Terakki devrinde **Has-
ret olduk eski İstibdada biz*’ yanıp-yıkılmasıyla hakimi
yeti hükümetten beter bulduğu gibi, şimdi ise, o devrin dön
me dolabından daha müthiş bir kurt-kapanına düştüğünü
görerek her şeyden ve hatta dünyasından bile vaz geç
miştir. V
Milletin, hakimiyeti hükümete terk ettiği falan yok. O.
her hakkı kemal-i şerefle kullanıyor. Lâkin hükümetini, ve
bilhassa Gazl’sini pek çok sevdiğinden hukukunu kullanır
ken memleketin muhtaç olduğu sükûnete dikkat ve ihtima
mını unutmadığı için seçimlerde hiç gürültü patırdı, niza ve
kavga olmuyor. Hükümetin namzetlerini kabulde tereddüt
göstermeden hemen millet ittifak ediveriyor. Hükümetle mil
let arasında, yine Mustafa Kemal sayesinde tam bir den
ge hüküm sürüyor... diyerek Türkiye'nin son senelerdeki
vaziyetini tevcih ve izah etmeye acaba imkan var mıdır?
Acaba Ankara hükümet ricalinin ve bütün Kemalist gaze
telerin ahmak yerine koyduğu dünya kamuoyu, onların ha
lın için hakikat-i halden bu derece göz yummayı ve kendi
sine gösterilen ahmak yerinde durmayı kabul eder mi? Hü
kümetin arzusuyla bütün millet fertlerinin re’y ve rızası ara
sında bu kadar uygunluk sağlanmasına beşeriyat tabiat ka
nununca ihtimal verebilir misiniz? 300 şu kadar mebusun
hepsi Mustafa Kem al’in adayı olduklarına hürmeten bü
tün milletin müsavi ve müttefik oy alsınlar, bir hane halkı bir
fikirde ittifak edemez. Nerede kaldı 14 milyon millet efra
dı!,. Türkiye sekenesi Allah'ta, Peygamber’de bu derece
ittifak edememiştir. Sonra Mustafa Kemal ve adayları İyi
adamlar, vatanperver adamlar olduklan için bütün İyi adam
lar da onlara oy versinler. Lâkin memlekette hiç kötü adam,
hiç vatan haini yok mu? Türkiye gazeteleri yalnız İstanbul’
da 50 bin sabıkalı bulunduğunu yazıyorlardı. İşte bu fena
36 I^lLÂFET-1 MUAZZAMA-IISLÂMİYE
adamlar da meçimde kenditeri gibi bir fena adama oy ver

seler yal Ha/ır, onlar da oylannı Mustafa Kemal'in aday
larına veriyor. Suikast suçlarına girilenler, girişecek olan
lar, diyerek ‘larağaçlan’na çekilen bu kadar adamlara sah
ne olan Türkiye'de Mustafa Kemal'in namzedi hilâfına oy
vermek hakkını kullanan tek bir adama tesadüf edilemiyor.
Reisicumhuıun hayatına kast edecek adam var, hem çok.
Lâkin ne ker dişine ve ne gerekli gdrdûOû mebus adayian-
na muhalefet edecek tek bir adam yok. Zahir bu memle
ketin insanlaı kanur^ muhalefet yaprnaktan hoşlanmaz. iNâ
cinayet şeklinde yapmak ister. Hulâsa seçimlerde bir mil-
letin şu kadar milyon efradından bir tar>esi bile hariçte kal
mamak üzere hepsinin içten istedi He tayin edilmiş aday
larda ittifak etmesini tabiat-ı beşeriye kabu etmez. Ya bu
nun tahtında müstatir bir "h uve” vardır, veyahut Türkiye
sekenesini i ısanlık sının dışında fa a etmek lâzım gelir.
Türkiye'de lcra-1 hükümet eden aç gözlü müstebitler bu mü
him noksanı düşünemediler. Düşünseler, seçimlerde
"kesr-l m ufriddek" kabilinden hiç olmazsa küçük bir azın
lığı muhalif göstermek inceliğine riayet ederlerdi.
H İL Â F E T İN YIK ILIŞ IN A D O Ğ R U
"Allah sîzlerden iman edip iyi davranışlarda bulunan

lara, kendilerinden öncekileri sahip ve hakim kıldığı (halîfe
seçtiği) gibi kendilerine de yeryüzüne sahip ve hakim kıla
cağını (halîfe kılacağını), onlar İçin beğenip seçtiği dini (İs
lam'ı) onlann iyiliğine yerleştirip koruyacağını ve geçirdik
leri korku dör>emlerlnden sonra, bunun yerine onlara gü
ven sağlayacağını va'detti. Çünkü onlar bana kulluk eder
ler, hiçbir şeyi bana eş tutmazlar. Artık bundan sonra kim
inkAr ederse, işte bunlar asıl büyük günahkârlar (fâsık-
lar)dır." (Nûr (24) 55)
Mustafa K em ere beşeriyetin çok üstünde bir vasiyet
vermeye çalışan müstebitierden bed-mest Yunus Nadi bir
makalesinde onu binblr cepheli bir prizmaya benzetmiş
ti. Hakikaten pek çok cepheli ve daha çok yüzlü olan bu
mahlûkun, şimdi dalma lAnetle yad ettiği veli-nitemi Da-
mad Ferid Paşa hükümeti zamanında memuriyet-i fevka
lâde ile Anadolu'ys gönderilirken Halîfe tarafından da eli
ne verilen hususî ve mahrem ferman sayesinde başına top
ladığı kuvvetle emanete hıyanet ve emniyeti sui istimal ede
rek hükûmet-i metbuasını, HalTfe'nin şahsını, sülâlesini. İs-
lamiyetin asırlardan beri miras bıraktığı Hilâfetini ve niha
yet şeriatını, dinini yıkabilmesindeki fevkalâdelikler, cezbe
ye tutulmuş dalkavuklarının tasvir ve tasavvurları vech ile
ker>dtsinin büyüklüğünde aranması ise. huzurunda bu
oyur>lar oynanan milletin kOçûklüğür>de aramak daha doğ
ru olur.
Bir kaç sene İçinde Türkiye'de olup biten işler ve oy
nanan oyunlar insana hakikaten hüzün verir. İlk başta. İs
tanbul'daki HafTfeyi ve Halîfe'nin hukuk ve nüfuzunu kur
tarmak dâvası! Arkasından halîfenin hukuku ve nüfusu bu
kurtarma davacıları tarafından gasp olunarak Hilâfetin sal
tanat ve hükümetten tefriki devresil Üçüncü devre Cum
huriyet ilânı! Dördüncü devre Halâfetin tamamen ilgâsı ve
38 HİLÂFET I MUAZZAMA -IİSLÂMIYE
dinî kurumlann tatili İle hükümette lAikllOin tatbiki ve hOkû*

met kuvvet yte memlekette dinsizliğin tervici! Şu kadar var
kİ bu devrede, devletin dini, Oirt-i Ulftm olduğu hakkında
eski Kanun-i E M a î’den devr olunmuş madde, geçerliliği
olmamakla beraber TeşMIâtH Esasiye Kanunu'nda lâfzen
ibka edilmhîr. DirnlArlar bununla bir müddet avundular ve
dinsiztiklerH kar^ bunu kesmez bir silah gibi kullandılar.
Halbuki dindârların elinde ciddi bir İş göremeyen bu hayır
sız dinî mac de, ekseriya zorlanan kör silahlar, sahibini kes
mesi kabilinden olarak, Kürdistan kıyamı üzerine elebaş-
lan asıp kesen hükümetin fevkalâde işine yaradı. Hala ehM
imana karşı kurulmuş bir tuzak gibi devletin TeşkilâtH Esa
siye Kanun jnda yazılı duruyor. İşte bu tedhiş devresiyle,
bu devir içi'ide Mustafa Kem arin hakiki çehresini göste
ren şapkalı Türkiye manzaralı dramın beşinci perdesini tem
sil etmiş oluyor.
inkılâp(;ı ve dolapçı Ankara hükümetinin nereden baş
layıp nerede- karar k ıl^ ıru gösterecek çizgilerden birirs teş
kil eden HiUıfet meselesinin Selanik hokkabazlan ekrvje al
dığı şekilleri ve her şekle göre hokkabazlann maksadına
alet olarak l;ullanılan kalemleri bu eserde takip edeceğiz.
1
Şimdi Hilâfetin en ağır cezalarla İsmini unutturmaya
çalışan Keınallstlor. birinci perdede **Sebeb-i nlzamn
alem olan Hat1fe>l Mûslimin idam e-Allahu hilâfetehu ve
şekvetehu la yevm i'd-din H a zre tle ri..." diyerek sahne
ye çıkmışlar jı. Kemald sahtekârlığının dolandırıcılığının bu
na ait vesik.ısını İki sene evvel kendi elleriyle neşr ettiler.
Damad Ferid Paşa’nin ikinci devre-i Hûkümetir>de Anado
lu'daki Mustafa Kemal harekâtının Makam-ı Hilâfete kar
şı bagy ve isyan mahiyeti iktisap ettiğine dair Makanvı
Meşlhat-ı Utâm iye’den bir fetva sadır olmuştu. Bu fetva
ya mukabil o zaman Kemalcller de bir fetva uydurmuşlar
ve bunu eikrinin akındaki bir takım müftülere imza ettire
rek Anadolu’da neşr etmişler. Ankara hükümetinin
mürewlc-i efkarı olarak İstanbul'da intişar eden "C u m h u -
rfy«t Gazetesi” yakm ttr mazilnin vukuatını okuyucuları

nın nazarn ibretine vaz etmek maksadıyla 25 Haziran 1340
tarihli nüshasında her İki fetva suretini ” Fesat ve hakikat
karşı karşıya” başlığı altında sütunlarına dere etmişti. Biz
de onları aynen buraya naki edeceğiz. T a ki fesadın han
gisinde ve hakikatin hangisinde olduğunu basiret ve ba
sar sahibieh takdir etsin:
"Şeyhülislâm Oörrfzade'nin Fetvası”
” Sebeb-i Nizam-ı alem olan halife-i İslam idame-Allahu
hilafetehu ila yevmi'l-kıyam Hazretlerinin taht-ı velâyetin-
de bulunan bilâd-i islâmîyede bazı eşhas-ı şerire ittifak ve
ittahat ve kendilerine bazı ruesa intihap ederek teb-a-yı
sadıka-İ Şahaneyi hiyel ve tezvirat ile iğfal ve idlale ve bila-
emr-İ ali ahaliden asker cem'Ine kıyam edip zahirde aske
rî iaşe ve teçhiz bahanesiyle ve hakikatte cem-i mal sev
dasıyla hilâf-i şer’I şerif ve mugayir-i emr-i münîf bir takım
garamat ve vergiler tarh ve tevzi' ve envan tazyik ve işken
celerle halkın emval ve eşyasını gasp ve garet ve bu vech
ile ibadullaha zulmü itiyad ve tecrlme cesaret ve memalik-
i nriahrusenin bazı kurra ve bilâdına hücüm ile tahrib ve hâk
ile yeksan ve teb'a-yi sadıkadan nice nûfus4 masumeyi kati
ve itlâf ve dimaM mahkûnei sefk ve iraka ettikleri ve canib-i
Emürü'l-Mümininden mansup bazı memurin-i ilmiye ve as-
keriyye ve mulkiyeyi hod-be-hod azl ve kendi hem-pâratarını
nasb ve merkez-l Hilâfet ile memaiik-İ mehrusenin muva
salât ve münakalât ve muhaberatını kat’ ve taraf-ı devlet
ten sadır olan evamirin men' ve merkezî diğer memalikten
teehd ile şevket-i Hilâfeti kesr ve tevhtni kasd ederek ma
kamı muallâ-ı imamete ihanet etmekle taat-i imamdan hu
ruç ve devlet-i aJiyye’nin nizam ve intizamını ve bilâdın asa
yişim ihlâl için neşr-i eracif ve işaâ-yı ekâzib ile naşı fitne
ye saik ve sal-i bil-fesad oldukları zahir ve muhakkak olan
emr-i aliden sonra halâ inat ve fesatlarında ısrar ederler
ise mezburların habasetlerinden tathir-l bilâd ve şerr u ma-
zarratlanndan tahlis-i ibad vacip olup "Allahın buyruğuna
dönünceye kadar saldıran tarafla savaşın!" (Hucurat (49)-9)
40 HİLÂFET ! MUAZZAMA-IİSLÂMİYE
nas8-ı kerinnj mucibince kati ve kJtalİerl meşru ve fa a

olur mu. beyan buyurulal
E l ^ / a p « AHahu tealâ a*lem: Olurl
(Ketebehu eMaldr ee-eeyid

CXirrte*de AbduRah, uftye anhu)
Bu suretle memalik4 mabrusen şahanede harb ve dar*
be kudrettori bulunan mOslümanlar, imam-ı Adil Halifemiz
Sultan ValiidOddûn Han Hazretlerinin etrahr>da toplanıp
mukatele için vaki olan davet ve emrine icabet ve bûgat-ı
mezburun ile mukatele etmeleri va d b olur mu, beyan bu-
yurula?
El-Ce\ap: Allahû Teala A'iem: Olurl
(Ketebehu el-fakIr/Es-Seyyid
Oûrrfzade Abdullah ufıye anhu)
**Cum'iuriyet" gazetesinin tabirine göre hakikî ule
manın fetviisı:
**Sebet>-i nizam-ı alem olan halTfe-l Mûslimin adamel-
lahu hilâfet »hu ve şevketuhu ila yemvl'd-din hazretlerinin
makanfH saltanat ve hilâfeti olan lstar)bul: Em lrO'l-
M û'm lnln'in hılâfn merzlyyesı olarak a'dân mûslimin olan
dûvel-i muh asama tarafından fiilen işgal edilerek, asakir-i
islamiye eslihasırKlan tecrid ve bazılan bi-gayr-ı hakkın kafi
ve makaiTH Hilâfetin muhafazasını kâfti bilcümle Istihkâmat
ve kila' ve vesait I saire-i harbiyeyl zabt ve muamelât-ı Tes
miyeyi tedvire ve cuyûş4 mûsliminl teçhize memur olan
Bab-ı AİT ve Harbiye Nezaretine vasiyet edilerek Halîfeyi
menafi-i halcikiye4 milleti zâmin tedabir ittihazından fiilen
men* ve Idare-I örfiye ilan ve dıvann harblar teşkil ile İngi
liz kavaninini tatbiken muhakeme ve tecziye etmek sure
tiyle Halifenin hakk-ı kazasına müdahale ve kezalik hilâf-ı
merzH HilâfetpenahT olarak ecza-i Memalik-i Osmaniye'
den İzmir, /vdana. Maraş-Antep. Urfa ve havalisine düş
manlar taraflıdan tecavüz edilerek tab’a-yi gayr-i Mûslime
HÎLÂFET VE KEMALİZM 41
ile bil-içtirak İslamları katliam ve mallarını nehb ü garet ve

muhadderatı tecavüz ve mukaddesat-ı MÛslimîni tahkir eder
oldukiannda ber-vechi meşruh maruz4 hakaret ve esaret
olan HalTfe-t Müslimin'in istihlâsı hususunda kudret-İ müm-
kineleri sarfetmek Müslimîne farz olu mu?
Et-Cevap; Olurl
Bu suretle hukuk-i meşruasmı ve Hilâfetin kudret-i ma
r>evtyesini istirdat ve bil-fill maruz-i tecavüz olan memalık-ı
mezbureyi düşmanlardan tathir için mücadele eden
cumhur4 Müslimîn şer'an baği olurlar mı?
EI>Cevap: Olmazlar!
Bu suretle düvel-i muazzamanın ikrah ve iğfaiiyle ^'a•
kıa ve hakikata gayrn muvafık olarak sadır olan fetvalar.
cumhur4 Mûslimin için şer'an muta' ve mamulün-bih olur
mu?
El-Cevap: Olmaz'*
Arz olunan fetvaların, başında Ankara Müftüsü ve bu
gün Diyanet İşeri Reisi R ıfa t Efendi olduğu halde 153
müftü tarafından im za ve neşr olunduğunu da
" C u m h u r iy e t" kaydediyor. Mezbur R ıfat Efendi
"Ta a d d ü t^ zevcat dirvi İslam'da m ecburi değildir '* di
yerek lâik Ankara hûkün>etinin teaddut4 zevcata dair meş
ru izin, dinî hükümleri ibtai hakkındakı arzusunu terviç et
fiğinden, din ve dünya ayrılığına dair hükümet-i lâ-dıniyyey
ve şapka iktisasını kabui ve müdâlaa maksadıyla gazete
lere beyanatta bulunduğundan, yukarıda bahs ettiğimiz Ho
ca Rıfat'tır. Geri kalan 152 müftünün büyük bir kısmı mer
kum gibi lâik olan hükümetin mizacına hizmet mukabilin
de kendilerine bir dünyalık demin etmek daiye-i manfure
sinde kalan yağcılardan ve diğerleri de Ankara eşkiyası
nın zorbalık baskısına direnemiyen zavallılardan ibarettir
Bunlann haricinde mezkur hokkabaz ve müzevvir fetvala
ra imza koymaktan kaçmmalan sebebiyle bağiler tarafından
darağactru çekMen müftüler de vardır ki asri hakikî alim vas
fına layık olan bu şüheda-i dinden Cum huriyetçi Yunus
NadI hiç bahs etmiyor. Şimdi bu müftülerin ruhlarına üç
4:’ h il â f e t i m u a z z a m a ! ISLÂMİYE
sene ew>)l Mekke-1 Mükerreme'öe muhacir olarak irtihal

eden ve Maticetü’LKObrA’nın ctvanna defn olunan birinci
fetva sah bi Şeyhülislam Dürrizade Abdullah Bey'in ru*
hu mûlâKı olmuştur. Mustafa Kemal aleyhinde bağî fetva
sını vermok şerefi nasıl merhum mûşammileyhaya nasıp
olmuş ise. öldükten sonra Cenab-ı Hatice'ye k o n ^ bu
lunmak g.b« fetvasının mükâfatı olduğuna şüphe etmedh
Qim en yüksek bir pâye de yine bu talihli zata nisbel ol
muştur V<*fattnda ben de Mekke-i Mükerreme’de küm. Ce-
nâzesındc hazır bulundum. Ve dünyadaki fetvası gibi ahi-
rettekı mesvasmı da kıskar>dım.
Mukabil fetvaların esası tezvirat ve uydurmalara da
yalı olduğuna gelince; bugün bunu isbata hic hacet kalma
mıştır. Anedoludaki Mustafa Kemal harekâtının, İstanbul’
da esaret lalirvde bulunan Halîfeyi kurtarmaya yönelik ol
duğu rr>ezl;ûr fetvalarda tasrîh ve iddia edilmiş iken, mez
kûr harekâtın örtce Halîfeyi makam ve salâhiyetinden tec-
rid ile, ikinci olarak Hilâfeti büsbütün ortadan kaldırmakla
neticeler>d ğir>e nazaran o hareketin.....kendilerine Hilâ
fet Makam>na karşı asî ve bağ? hükmü veren Dürrîzade*-
nin fetvasır ı kendilen kabul etmiş olduklan gibi Halîfeyi tah-
lısten ve er çok Hilâfet Merkezir>de İr>gıliz kanunlannın tat
bikine karş Hilâfet Makamının hüküm verme hakkını istir
dat ve iadeden dem vuran kendi fetvalannı da yine kendi
leri. en hairce ve... surette tekzîb etmişlerdir. Kurtarılması
va*d olunan Hilâfet Makamı bugün nerededir? Kimlerin eliy
le yıkılmıştı'? Hilâfetin hakkn kazâsı, ahkamn şer'ryyenin
Icrâsı manasına olduğu halde şeriat kanunlannı ilga ede
rek yerırte ecnebi kanunlannı. İsviçre kanunlannı tatbik
edenler kimlerdir'^ Gözleri kör.... okuyucular bütün bu id
diaların yerindeki terslıkeh görüyor. Halîfeye "İdam e A l-
lahu hilâfet»hu ve şevketehu İla y e vm l'd d in ..." diye dua
ederek, fetva alıp veren Hilâfet düşmanfannm sahtekâdık-
lerına bakınız?... Türkiye'de mukaddesatı tahkir etmekten
zevk alan ve İslam kadınlarını "m u h a d d e ra t" tabirinden
uzaklaştırmak için ne lâzımsa yapmaktan geri durmayan
heriflerin fetvâlanrvja mukaddesatı ve muhadderatı mevzu-

bahs......olduklarından utanmak da besbelli, kadınlardan
hayâyı kaldıranlara düşmüyor mu şimdi? Türkiyede evvel
ki hususî harem hayatını umuma açan Mustafa Kemal'in
hükümet erkânı o devirlerde İslam Türk kadınına ait sui-
kastiannı gizlemek ve Türk milletini aldatmak için gayet mu-
hafazakârane idare-i kelâm ediyorlardı. Mustafa Kemal'
in mukarreblerinden ve Türklüğün en münevver ve
teceddüt-perver mürşktterinden olan Müfide Feıid Hanım'-
ın -bugün Londra seftri olan Ferîd Bey'İn haremi- Türk
kadınlığı hakkında (Asosiet Press) muhabirine vuku’bulan
beyattna ben bile inanarak, sözlerini *'Dinî M ücedditler"
namındaki eserime ayr>en dere etmiştim. Diyordu ki:
‘^Haremin sakin hayatı kadının tabiatı ve miilet-i ic-
tlmalyenln zarureti ile tevafuk etmektedir. Ben şimdi
ye kadar Amerika ve Avrupa kadınlarının İstifade etmek
te olduktan İstiklâli kıskanıyordum. Fakat şimdi görü
yorum ve anlıyorum kİ Rus kadınının ısrafatı, Avustur
ya kadınının müfrit hassasiyeti, İngiliz kadınının lâkay-
diliğl, ve Amerikalı kadının garabet-i ahvali karşısında
harem kadını daha alî evsaf ve meziyetlere moliktir.
Ecnebiler nazarında kadın hukuku; tuvalet için çılgınca
sarfiyat yapmak, geç evlenmek ve çocuk doğurmamak
demektir. Ecnebi kadınları moda mağazaları, tiyatrolar ve
romanlar için yaşarlar.... Bize. Türk kadınlarına gelince; biz
de asri kadın hukukumuzu elde etmeyi kafamıza yerleştir
di ve bu mücadelede tabiî meziyetlerimizden bir kısmını fe
dâ ettik.
Biz de tahrip edici, müsrif ve lüzumsuz birer mahlûk
haline geldik. Şimdi arlık bu hayata bir nihayet vermenin
tam zemînidir. Millî hareket, tarzımız artık taayyün etmiş
tir. Esasen çoktan beri kadının mevkii kendi evi olduğuna
ve onu onda muhafaza için en güzel çarenin harem hayatı
bulunduğuna kaniyiz. Harem hayatı, kadına daha geniş
bir hürriyet temin eder ve onu suistimaie sevk etmez. Biz
halis ev kadınlarıyız. A z çok hepimiz aynı şekilde elbi
44 HtLÂFET-t MUAZZAMA-1ISÜVMİYE
se ve peço U lıy o r u z . Bu, m o d a y ı kurtMin olmamıza da

mani oluyor, fcşte biz. TOrk kadınlannm hürriyetini böyle
anlıyoruz.'*
Hem İstanbul'daki halifenin ve hükümetin Muitafa Ke
mal aleyhinde fetva tsdan meselesine vanncaya kadar bü
tün efal ve icraatlannda düşman devletler tarafından (mek-
rûh) oldukkmnı iddia ediyorlar, hem de daha sonra gelişen
olaylar üzerine onlan sorumlu tutmaya kalkışıyorlar Hal
buki ne de/letler Halîfeyi eşkiya-i Kemaliye kadar zecr ve
baskı altımı almışlar ve ne de birinci fetvanın sahibi Dunri-
zAde m erhum Anadolu'da mukabH fetvaları imzaya davet
olunan mOlOier derecesinde cebr ve Ikrâha maruz kalmış
idi. Hasılı mukabil fetvalar serapâ yalanlar ile doludur. Saf
Anadolu alıalisine hoş görünmek için Halîfe hakkında fet
valarında kullartdıklan ululayıcı lâfıdar He ani fırsatın hulO-
lûnde Hallfoye reva gördOkleh alçakça hakaretleri karşHaş-
tınnca heriilerin yalancılığının ve kallaşltğının seviyesi bi
raz daha ar laşılır. Sahtekârtıklannın en belli bir vesikası ma-
hiyetir>de bulunan ve mukabil fetvaian beş sene evvel kendi
gazeteleh He tekrar neşr ve ilân etmekten sıkılmamalan da
utanmanın akıllarına gelmemek derecesinde bunlarca
unutulmuş bir hale geldiğine delalet eder.
K A R Ş IT F E TV A L A R IN ARDIN DAN
Şeyhûlltlâm Dürrîzade merhumun adı geçen fetvası

bana Mısır macerÂmı yad ettirir. Mısırlılar bu fetvanın ba
na ait olduğu görüşünde ısrar etmişler. Ve bir çok defa ga
zeteleri ile vaki olan tashih ve tezkîrime rağmen iki Şeyhû-
iislamı birbirinden temyiz ve tefrike bir türlü muvaffak ola
mamışlardı. İstanbul'dan Mısır’a ilk geldiğim zaman, ga
zeteleri "sahlbu-l-fetvA** Mustafa Sabrf geldi, dediler. Ve
Mısır'da oturduğum kadar hergün matbuatta arsızca tariz
lerle ve hususî telgraflarla beni ta'ctz ettiler. Bu meyanda;
"M ısır hainlere sığınak olamaz, Hicaz’a g id in ." diyen
ler bile oldu. Ben ise fetva vermek şerefinin maalesef ba
na nasip olmadığını ve Mısırlıların en açık bir meselede ce
halet ve dalâletlerini yüzlerine vurmak İçin hakikati beyan
mecburiyetinde kaldığımı, Hicaz Meliki Hazretlerinin da
veti üzerine Mısır'dan ayrılırken "el-M ukaddam ” ve "e l-
E hra m " gazetelerinde yazdım. Benim makalem onları büs
bütün çıldırtmış. Bu terbiyesiz edebiyat numunelerini
Mekke^ Mükerreme’de okudum. Benen daha sonra Dür-
rtzade Abdullah Bey de Mekke-İ Mükerreme'ye geldi ve
arası çok geçmeden orada irtihal-i dar-ı bekâ oldu. Bunun
üzerine Mısır gazeteleri: "M ustafa Sabrf, sahlbu'l-fetva,
Mekke'de ö ld ü ." diye yazdılar. Melik Hüseyin Hazretle
ri bunlarla münakaşayı münasip görmediği için ben bir şey
yazamıyordum. Nihayet ailem efradından bir kısmının has
talanması hasebiyle beş ay sonra Mısır’a avdet ettim. Bu
defa da. Mustafa Sabrî yine geldi, Hicaz’da vefat mese
lesinin aslı yokm uş, dediler. Ben cevap vermemekte de
vam ediyordum. Bir kaç ay sonra "E m fru ’ş-Ş u a ra " laka
bını verdikleri Şevki Bey, sabık Hldlv'in İstanbul’dan av
det eden validesini istikbal sadedinde uzun bir kaside yazdı.
Bu kasideyi "e l-A h ra m " gazetesi ser-sütûn halinde neşr
46 IİİLAFET'I MUAZZAMA-1 tSLÂMİYH
etti. Kasidenin 5-10 beyti HatTfe VahklûddHı'in ta'n ve te^-

nüne tahsis olunmuştu. Müşarünileyh, **Tağutlann velisi"
ve "K ötülerin İm am ı" tabirleri ile anılıyor. Buna mukabil
Mustafa Kemal de bir İslam kurtarıcısı gibi göklere çıkarı
lıyordu. Dayanamadım. Açık bir mektup ile kasideye lüzum
suz dere edilen bu çirkin yersiz sözleri tenkit ettim. Cer>abH
Hak Kur'arn Keriminde şairleh tavsif ederken "Yapm adık
larını söylüyorlar" buyuruyor. Den ise bu şairi "B ilm e
diklerini söylüyorlar" denilecek kısım sırasına bulduğu
mu söyledim. Kasidede Mustafa Kemal'in " f e r d " tabiri üe
istibdadı kaic>ırdığı iddia olunuyor. Halbuki Türkiye'de
"ferd" giymentş, "kıred", "m a y m u n " peyda olmuştur, de
dim. Bundan başka Em m irü't-M ü'm inin'e höksız yere te
cavüz E m lrü 'v Ş u * f* ’<1ât' büyük bir had
dini bilmezlik olacağı gibi veli-nimeti bulunan Hidrv ailesi
ni medh ederiıen o ailenin efendisi makamında bulunan
bir zatı hicv etmek şiir ve edep noktasından medh oluna
nın efendisine saldırı derecesırode çirkin düşmüş olduğu
nu ve sabık H id iv’e, Umumî Harb zamanında olduğu gibi
mütarekeden :ıonra Sultan Vahidüddin'in. benim kendi
min de kabinesinde dahil bulunduğum bir hükümet) tara
fından, aylık, b nlerce lira tahsisat verildiğini zorunlu olarak,
yüzlerine çarpiım. Em iru'ş-Şuara bunu da bilm iyor, de
dim. Hülâsa, şairin kendi veli-nimetini medh edsrken "a n
lamadığı cihetten" veli-nimetinin veli-nimetino tecvüz et
tiğini ve binaenaleyh şuursuz şair olduğunu isbet ettim. Lâ
kin bundan ne şair utandı, ne Mısırlılar, ne de medhiyeyi
büyük bir övünş ve gurur ile kabul eden Hidiv'in validesil
Aksine Em iru't-Şuara'nın avam bana adi küfürlerle haka
ret ettiler. H ü cım edenler arasında bir Mahkeme-i Şer'iy-
ye avukatının a eyhimde pek Heri gitmesi ve Mustafa Ke
mal'in Mehakin-i Şer*iyye ve Ahkâm-ı ŞeTiyye düşmanı
olduğunu bilmemesi pek acayibime gidiyordu. Benim için
"M ekke'den kura haberi geldi ve insanlar kendlaİrKİen
kurtuldu derken, "el-M ukaddam " sahifelerl üzerinde yi
ne seti yü kse lne ye b aşlad ı." diyordu. Hem de bu adam
yine beni **Şerde ebedi fetvâ sahibi’*tabiri ile anıyordu.

Bunun üzerine yazdığım makatelenmin birinde bu müzmin
hatalarını tashih ederken: ” Sizl tezkir ettiğim kadar bir
m ü’minl tezkire çalıksam, müzekker olurdu.** demiştim.
O sıralarda bir garibeye daha şahit oldum. **el-
Ahram'*a edebi makaleler yazan Yusuf Hamdİ Yeğen:
“ Emiru'ş-Şuara Şevki Bey vaktiyle Suttan Abdülhamîd'İ
medh sadedinde kasideler yazmıştı. Şimdi nasıl hicv
ediyor?'* diyerek, şairin benim tenkit ettiğim kasidesini ten>
kit etmek istedi. Ardından; Muhammed Kandil er-Rahmanî
admda diğer bir avukat ve yazar, son kasidenin Suttan A b-
dülhamld merhum hakkında olmayıp belki Sultan Vahi-
düddin'e alt olduğunu ve hatta bu sebeble, müşarüna-
leyh’in dostu ve Şeyhülislamı bulunan Mustafa Sabrî'nin
tepki ve tenkitlehni çektiğini ihtar etti. Yusuf Hamdİ ise ka
sidede Sultan Hamid'in hicvi kast olunduğunu iddiada ıs
rarlı olarak, istibdat gibi, ihticab gibi şeylerden bahis olan
ve Sultan Vahidüddin’e uygun olmayıp, Sultan Hamİd'e
yakışan bazı beyitleri ile de istişhat ettikten sonra da **Şeyh
Mustafa Sabrf ^ n e başka türlü anladı, derseniz, onu ba
na sorm ayınız, kendisine s o ru n u z.” dedi. Ve benim ka
dar tenkidinde batıl ile vekardan haramı cem eden başka
bir adam daha göremediğini, ilave etti. Sanki o diyarda Kör
ceryanı tenvir ve tevkie çalışmak batıl, haksız hakareti red
etmek de vekar dışında bir hareket saytiryordu. Haydi bp-
kalım, dedim. Yeni bir fahiş hatayı hamil olarak karşıma ye
ni bir muteriz daha çıkmış oldu. Şe vkl’nin kasidesindeki
hiciv. Sultan Hamfd'e mi aittir, yoksa Sultan Vahidüddin'e
mi? Şair ise orada değü, fakat şairliğin yüksek zevkinin ken
disine bahş ettiği gurur hakkı ile burnu Kaf Dağında ola
rak sessiz ve suskun oturuyor. Ve hiç olmazsa bir defaya
mahsus olmak üzere İnsafa gelerek: ” Yok, bu kadar yan
lıştık olmaz, Şeyh Mustafa SabrTnİn telâkkisi doğrudur
ve benim hücüm Sultan Vahidüddin'e aittir.” demiyor
du. Yahut sarhoştuk durumu ile ihtimal ki şair kendisi de
•sözünün siyak ve sibakındaki kati karineden kat-ı nazarla-
48 HlLÂFET-t MUAZZAMA ] İSLÂMtYE
hangi padbıahı hicv ettiğini tamamen btlmiyordu. Bunun

üzerine dedim ki. Yusuf Hamd! B e y in anlayamamış ol
masına rağmen şairin maksadı Sultan Vahidûddin'e ta
arruz olduğu şû p l^ ve tereddüt götürmez. Suttan Hamtd’e
atıp tutmak a hasmı bulunan İttihatçıları alkışlamak, mo
dası geçmit ve foyası meydana çıkmış bir yanlışlıktır ki
Mustafa Ksmal'İ n>edh e ^ r e k Suttan VahtdOddin'I ba
tırmak gibi o zaman için henüz revacını muhfaza etmekte
bulunan yeni bir dalalet mevcut iken Şevki ayannda bir
şair-i devranını bugünkü kasidesini bayat bir dalâlet-i fik-
riyeye istinat ettirmek hiç münasip değildir. Hicvinin nite
lemelerinde Suttan Vahidüddin'in hal ve mesleğine teva
fuk bulunmamasına gelince, bu cihet. Yusuf Hamdî Bey'e
hak verdirmekten ziyade, şairin haksızlığını ortaya kayan
benim tenkeJime hak verdirir. Ben böyle yazdıktan sonra
Yusuf Hamel Bey artık aidiyet meselesindeki hatasında
daha fazla ısâr edemiyerek sert-i hacalet için bu defa da
beni acı sözlülükle, kaba sözlülükle muahezeye başladı.
Ve ‘ ‘kalem y »rlne eline sopa almış, rast gelenin kafası
na İn diriyo r." dedi. Son cevabımda:
"Mısıriılıırt Ne acayip adamlarsınız? Mustafa Kemal'
in siyasi kasınlartndan diye bana ve Halîfe'ye ilk başta üst
perdeden taarruz ve tecavüz eden sîzsiniz. Büyük büyük
yanlışlıklara düşen de sîzsiniz. Ağır tenkitlere dayanama
yacak adam tıûyük hatalardan kaçınır, ve hele ağır teca
vüzlerde buluıimaz. Benim elimde sopa görüyorsanız onu
sizin elinizden aldım. Beni. bâtH ile vekar haricir>e çıkmayı
cem etmekle tavsif eden zatın kendisi zulm ile tazallümü
cem ettiğinin farkında olmuyor. Hem tecavüz ediyor, hem
de karşılık şiddetli gelince şikayet ediyor. Ve sîz daha ne
lerin farkında değilsiniz. Bırakınız Türkiye'ye ait siyasi me
selelerin avamızmı... Siz henüz iki Şeyhülislamı dört defa
ihtardan sonra büe yine birbirinden ayırt edemiyorsunuz.
İki Padişahı da biribirinden temyiz edemiyorsunuz. Baş şa
iriniz tavsif ve tasvir ederken iltibasa düşüyor. İçinizdeki
havas muhatat>ını da şairin muradını yanlış taşhis ediyor.
Arapça makalelerle size ve en büyük şairinize mukabele'

de bulunmaaını cOr'etkârlık saydığınız ve ne kadar Arapça
yazsa da Arap olmadığı betti oluyor, dediğiniz Mustafa Sab-
rl ise şairinizin şiirini ve muradını sizden daha doğru anlı
yor. Kendiniz sebeb olarak açtığınız münakaşa yolunda her-
gün bir hatarxzı tashih ettikçe bur>dan mahcup ve yola gel
miş olacağınız yerde bana hizmet ediyorsunuz. Istaı^bul'-
dan Mısır toprağına ilk defa sığındığımız zaman İskende
riye’de aHemle beraber üzerimize süprüntü ve çamur attı
nız. Ve sonra gazetelerinizde menşur ve manzum yazılan-
nızla şahsımıza ve mesleğimize taarruzdan geri durmadı
nız. Garipliğinden cesaret alarak namus sahlbterine sataş
mayı bir şey sanmaktaki hatanızı da sopaya teşbih ettiği
niz kalemimie size anlatacağım ve cezasız bırakmıyaca-
ğım,” dedim. Ve son makalemi ibnl er-Rumî'nin beyitleri
ile bağladım
Hakikaten benim Mısır sergüzeştim ve oradaki vazi
yetim görülecek bir şeydi. Mısırlılar Mustafa Kem al'e ku
laktan aşık olmuştular. O sebeble ulemasının, cuhelâ-
sınm ağûrKİa bu İsim, esma-l hüsnadan biri gibi dola
şıyordu. Onun hasımlanrKİan olduğum için de beni mİ-
safİrUğIme ve muhacirliğime rağmen pek nezaketsiz ve
belki pek terbiyesiz bir surette karşıladılar. İslam m env
leketl emeliyle iltica ettiğim o memleketin hakkımdaki
o sul-muamelesini değil dünyada, ahirette bile unutma
yacağım. Paraca ve hatta İlimce pek zengin otan bu di
yarda gördüğüm akıl ve muhakeme fakirliğini başka bir
yerde göremem. Yoksulluğun azami haddi İçinde ya n
dan fazlası hasta olan aile fertlerimin İhtiyacını tedarik
İçin gece yanlan eczahanelere koşarken bir taraftan da
matbuat mücadelesinde Mısırlılara kerKİl dilleri İle yazı
yetiştiriyordum. Karşımda kurulan ve bir garip yüreği
susturamamakla cahlliyet ırkçılığı alevlenen bir m em
leketin mûrtafık cephesi asla manevî kuvvetimi sarsa
madı. Ben yalnızdım. Bir makalemde kendilerine yaz
dığım üzere o diyarda benim gibi garip olan hak ve ha
50 HlLÂFET-1 MUAZZAMA! ISLÂMİYE
kikatten beşka müzahirim yoktu. Pek ender olarak ba-

na taraftar çıkmak isteyen zevat bile imzalarını gizle
yerek yazıyorlar ve seslerini kAfI derecede yükselteml-
yorlardı. Mtıamaflh benim yardıma ihtiyacım yoktu. Bel
ki yerlilerdim de bir doOru sözün çıkmasına memleke
tin Ihtiyaa vardı. Münakaşa devam ettikçe muanzlanm.
düştükleri f atalarla benim elime adeta silah ve müham-
mit depoları teslim ediyorlardı. O günkü hayatın şidde
ti arasında hu eğlenceli m ücadele benim için bir teselli
teşkil etti. M uanzlann hepsi Mısırlı İdi. Yalnız, Tü rk ve
yahut İhtim ıl ki melez bir şey olarak Lâzkiye sabık mu
tasarrıfı Abdülgani Sünnî vardı. Bu da Mustafa Kemal'in
ve gûya onun arkasında bulunan bütün Türk milletinin mû-
dâfii sıfatıyla her ikisinin de hasmı mevkiinde kalan bana
hücum edtyc>r ve ağza alınmaz tabirlerle beni yerlilerden
fazla ısırmaya çalışıyordu. Ancak adam Mustafa Kem al'
in mahiyetini Hilâfet ve İslamiyet hakkındakı suiniyyeti le
hiyle hareket ediyordu. Mıstritlann ahmaklığ'na tam bir iti
madı olduğundan en adı muğalatanm orada geçeceğine
kail bulunuyc>rdu. Harîf muhitin ruhunu anlamıştı. Ve me
sele Mustafa Kemal'in galip gelmesinde kfi. Yunan'a ga
lip. Hafîfe’ye galip, Şeyhûlisiam’a galip, dirvi İslama gakp...
Galip olsun da Kime galip olursa olsun. Mısır'ın, bu. tarihi
bir seciyesidi'. H z.ö m er'm valisi Am r bin el-As Hazretle
rinin: *‘Arzuha zehep, ve mâuha aceb ve ehluha li-men
galeb*' diye Mısır'ı tarif etmesinden çok evvel. Firavun ve
Hz.Musa devrine ait olarak Kur’an-ı İCarim'deki *‘Ûstün ge
lirlerse. he ıta ld e sihirbazlara uyarız, d ed iler." (Şua-
ra/40) nazmn cefHi bu seciyeyi pek güzel izah etmektedir.
İşte hükümetten elini çeken Halîfe'nin nüfûzu daha fazla
ve bütün Islan alemine şamil olacağından, gûya Mustafa
Kemal'in Harfe'ye fazla paye vermek için hükümeti elin
den bıraktırarak İstanbul'da oturmakta iktifa usulünü ihdas
ettiğine varıncaya kadar Abdülgani Sünni adındaki gay
retli ve cür'etlı müdafi tarafından kidia olunmuştur. O sıra
da bir aralık ^«ert Mahkemelerin ilgası mevzubahs oldu.
HİLÂFET VE KEMALİZM sı
Ve bütün Mısır gazeteleri “ Mebaklm-i D ln iyye" diye yaz

mışlardı. Avukat Abdülgant Türkiye'de dinî mahkemeler
bulunmadığını ve Ş e rl Mahkemelerin. Dinî Mahkemeler ol
madığını, çünkü oraya gayr-l mûslimlerin de müracaat ete-
bileceğini yazarak güya bu havadisi tashih etti. Halbuki
Mehakim^ Ş e r'Iy y t, Mehakinvl Diniye olmasa Mustafa
Kemal onlan niye üga edecekti? Fakat Mısırlılar, bugünkü
şapkalı GazTnin gerek diyanetperverliğine ve gerek hilâ
fete hürmetkârlığına toz kondurmamak için sarf edilen bu
hezeyanlara gazetelerinde, kulaklarında bol bol yer veri
yorlardı. Nihayet Mustafa Kemal gayrete geldi. Hakkındaki
bu yalancı isnattan red edecek icraata girişti. Yani İstan
bul'da halîfe makamına nasp ettiği Abdülm ecld Efendi’yı
ve bütün A M Osmanı vapurlara doldurarak mal ihtirasın
dan fazla bir sür'at ve suhuletle harice sevk etti. Mehakim-i
Şer'iyyeyi kapattı. Medaris-İ diniyeyi kapattı. İnkılâbın yeni
bir perdesini açtı ve birlikte Mısırlıların perdeli gözlerini de
açarak beni utandırdı. Abdülganî Sünnî'ye gelince, o ka
dar yazılardan sonra bu netice üzerine utandı mı bilmem.
Bana kalırsa. Hayır! Çünkü o yazıları henüz yazarken bile
utanmamaya kadar vermiş gibi yazıyordu. Maamaflh Arap
ça kitabımda ben bu herifin mugalatlarını kafi derecede yü
züne çarparak Mısır’da tesis ettiği dalalet suçlarına mühim
surette sekte vurdum. Mezkur eserde çok şeylerden bahs
edilmiş olmakla beraber en ziyade hükümetsiz hilâfet ola-
mıyacağı meselesine, kitabın mevzuunu teşkil edecek de
recede ehemmiyet verilmiş ve Abdülmecid Efendl'nin sul
tadan mücerred hilâfet makamındaki vaziyeti tenkit edil
miştir. Şimdi günü geçmiş olan bu konu, Hilâfet meselesi
nin geçirdiği değişikliklerden en şayan-ı tetkîk bir safhası
na ait olmak cihetiyle şu kitabımızı da alakadâr edecek öne
mi haizdir. Binaenaleyh meseleyi aşağıdaki şekilde bura
da da bir nebze izah edeceğiz:
Yeni Türkiye hükümetinin İslam Dininden ilgisini kes
tiğine daha 1 9 ^ 'd e Hilâfetle hükümeti birbirinden ayırdık
tan zaman hûkm etmiş ve Mısır gazetelerinde bu rey ve
52 HİLÂFET İ MUAZZAMA*! İSLÂMİYE
mütalâamı hat'iyyet ve sarahatle ortaya koymuştum. HUâ*

feti hOkûmeUer) tecrid ve tefrik etmek ne demek olduğunu
İslam aleminin ve özellikle İslam ulemasının tereddütsüz
anlaması lâ; ım gelirken, maalesef, o zaman Mısır muhar
rirleri ve Mısır uleması şayan*ı taaccub bir idrak sukutu İİe
meselenin mahiyetini kavrayamadılar. Sanki Mustafa Ke>
ma Yunan askerini hezimete uğrattığı bir İzmir hücumu ile
İslam Aleminin de akii ve muhakemesini de bozmuş, da*
ğftmış idi. Binaer>aleyh o zamanlar isiamın an’anelenni peşi
sıra yıkarker de yine hep bu adamı mazur görüyorlardı. Ve
belki aiktşlıyxdu. Gûya ki İslam Dini'nin müesses mûdev*
ven prensipleri yokmuş, ve her şeyden yüksek İlmî mahi
yeti ile teşhis, olunmak lazım gelen bu din. bir beldenin olu
şup verilmet ine tabi imiş ve daha doğrusu gavur İzmir'ine
feda edilir bir şeymiş gibi düşünüyorlardı. Öyle diyebilirim
ki Mısır'ın btyük çoğunluğunun, Hilâfeti hükümetten tefrik
meselesini, nsas şeriate muhalefet derecesi nokta-i naza
rından alaya almak suretiyle gösterdiklen düşûr>ce sapık
lığı. dinî mes etelerde hal ve akt hakkını haiz olmak merte
besinden onlan Iskat etmiştir. Ve Ankara hükümetinin bi
lahare Hilâfoti büsbütün ilga etmesinden bir bucuk sene
evvel Hilâfet Meselesi'nin esas telâkkisinde kifayetsizlik
lerini. kabiliytitsizliklerini isbat etmiş olan bu alimler için artık
bundan soma Hilâfet kongrelerinde söz söylemek ve gö
rüş beyan e mek salâhiyeti kalmamıştır.
Okuyucular arasında bu sözlerini haddinden büyük bir
dava tarzında görenlerin bulunması ihtimaline karşı iddia
larımı isbat i'deceğim: Hükümetle bir arada olan hilâfetin
hükümete dinî bir renk ve büyük bir şeref vermekten baş
ka bir büyüklüğü olamıyacağı gibi hükümetin de dinî bir sı
fat ve haysi> etten ibaret bulunan Hilâfete kuvvet verme
sinden başka zarar verecek bir yeri olmadığından Hilâfet
le hükümeti hirbirinden tecrid etmek, dini dünyadan ve si
yasetten ve t il-mukabele dürıyayı ve siyaseti yani hükümeti
dinden ayırmak demekti ki ayırım olayında bu muamma ga
yet bariz ve t>edihî olduğu halde Mısır uleması, tüm açıklı
Hll-ÂFET VE KEMALİZM 53
ğına rağmen bu noktayı anlayamadı. Ve bu hadiseden beş

altı ay sonra Türkiye matbuatı ve Mustafa Kemal hüküme
tinin ricali, şimdi Türkiye'de herkesin serbest serbest söy
lediği bu, din ve dünya ayrılığını ikrar ve ifşaya bağlamış
ken. Mısır uleması bu açıklamalar üzerine, yine ayırım ha
disesinin istihdaf ettiği vahim maksada intikal için lazım ge
len uyanıklığı kazanamadı. Ancak bu açıklamalar üzerine
Hilâfetin hükümetten tefriki din ile dünya arasını ayırmak
dernek olduğu ortaya çıktı. Ve iddialarımın bu kadarı sabit
Dktu. Amma Kemalcilertn itirafları ile sabit olu, yoksa Mı
sırlıların kendiliğinden veya benim ihtar ve ikazımdan an
lamaları ile değil! Hatta işin bu kademesinde dinin dünya
dan ve siyasetten ayrıldığı anlaşıldı da hükümetin dinden
aynidıı yir>e belli olmadı. Halbuki bunlar, bu ayrılıklar en ba
sit mantıkî intikal ile mağlum olacak derecede birbirinin ay
rılmaz birer parçaları İdiler. Lâkin bu yumuşaklığın sebebi
vardı: Zira Kemalciler dinin dünyadan ve siyasetten ayrıl
dığını itiraf etmişler, fakat bunun ayrılmaz gereği mesabe
sinde oba büe hükümetin dir>den aynkkğını henüz harfi har
fine itiraf etmemişlerdi. Mısır'ın ehl-i hal ve akti ise akılları
nı saplandığı girdaptan ancak Kemalcilerin itiraf ettiği ka
dar hareket ettirebiliyorlar. Mantıkî gereklerin baskısına rağ
men başka türlü asla yerinden oynamıyorlardı. Halbuki on
ların itirafına hacet kalmadan meselenin daha başında ben
anladım ve anlatmaya çalıştım ki Mustafa Kemal Hilâfeti
hükümetten neye ayırıyor ve hükümeti kendi tarafına ala
rak Hilâfeti mühmel ve muattal bir halde niçin Abdülm e-
ctd Efendi'ye terk ediyor? Çür>kü Hilâfetle Hz. Peygamber
Efendimizin makamına geçmek ve binaenaleyh ahkam-ı
şer'iyye dairesinde icra-l hükümet etmek vazifesi var. An
kara hükümeti İse ahkam-ı şer’Iyyeye tabi o lm â ra k ha
reket etmek istiyor. Böyle olmasa hükümeti kendisine alan
Mustafa Kemal Hilâfete neden rağbet etmiyordu? Ona rağ
bet etmiyordu? Ona rağbet yerine, cesaret etmedi, desek
Hilâfeti daha sora büsbütün İlgâya cesaret eden adam, uh
desine almaya cesaret edemez miydi? Şu halde Hilâfetin
kabahati Peygamber postu olmak gibi. Mustafa Kemal'in

aslına inanmsdığı bir pâyeden ibaret bulunmasında, yahut
Hilâfetle bir arada bulunacak bir hükümetin şerT kanurv
iar ite mukayyed bulunmasında görülüyordu. Onlar ise hü
kümeti o kayıt ardan kurtarmak azminde idiler. Hilâfete düş
manlıkları da hep bundan ileri geliyordu. Lâkin Mısırlılar
Mustafa Kemal'in Hilâfet düşmanı o id u ^ n a da inanmıyor
lar. Ş e rl kemunları hükümetten uzaklaştırmak niyetinde ol
duğuna da in£;nmryoriardt. Şimdi bu noktalar tamamen be
nim dediğim şekilde sabit oldu ve o zamanlar Müslümanlk
ğına ve hamiyet-i Islamiyesine toz kondurmadıkları Mus
tafa Kemal htıkümeti, şimdi Halîfeyi kovduğu gibi, bu asır
da ittibaa lâyık değildir, diyerek şahat-ı Islâmiye kanunları
nı da Türkiye'den kovdu da bize de evvelki meselelerin ye
rine münakaşa ve mücadele zemini olarak şimdi Avrupa
kanunlan ile Mûslûmanlığin İlahî kanunlannı mukayese vazi
fesi çıktı. Mısırlılar bu hale ne buyururlar? İşte, durup du
rurken Hilâfet:en ayrılan hükümetin yapacağı, dinî ve ş e rl
kanunlardan sıyrılmak idi. Hz.Peygamber Efendimizin ne
hükümeti ve ne de hükümetten mütevaris Hilâfeti bulun
madığını son zamanlarda iddia ederek ortaya atılan Mısır’ın
Mansura Kadısı Şeyh Abdürrazik, bu davasına hakkıyla
müvazi olarak hükümetlerin din ile mukayyet dmamalarh
nı da beraber iddia etti ki en doğrusu da budur. Yani İslâ
mî hükümetlerden, kendi zeminleri ile Hilâfet ya nez' edilir
veya tefrik edilirse mutlaka bu hükümetleri din ile ve ahkam-
I şer'iyye ile mukayyet olmaktan çıkarmak maksadıyla nez
ve tefrik edilir. Bu maksadı evvelce, yani Mustafa Kem al'
in Haiâfeti hükümetten ve belki hükümeti dinden ayırdığı
zamanda anlemayıp ve bu münkeri o zaman lâyık olduğu
şiddet ve ehemmiyetle karşılamayıp da Mansura Kadısı'-
nın kitabi kör iz l e r i açılan... ve ancak bugün ifaya mec
buriyet hissedım Mısırlılar ve Ezherlilerin boynunda geç kal
mış olmak vel>al ve mes’uliyeti hâlâ duruyor! (1)
(1) Mansura kadınnm kitabı hakkında söyüyeceÇimiz sözlen bu esarin

sonlanna bırakıyoruz.
İ9te hükümeti Hilâfetten ayırmanız, hükümeti dinden

ayırmak ve çıkarmak, ş e rl şerifin hükümet üzerindeki mu-
rakebe hakkını kesmek ve hükümet sıfatıyla şeriatın emir
ve nehyinin tanımamak ve tanıttırmamak gibi vahim r>eti-
cetere münhasır olacağı ap-aşikâr bir şeydi. Lâkin Mısır ule
ması hani hani bu şariat ayrımını uydurmaya ve Tarih-i Hu-
lâfa’dan misal bulmaya çalışıyorlardı. Halbuki ısırıcı hule-
fa devirlerindeki vuku bulan ve hilâfeti hükümet ve kuvvet
ten ayıran zorlayıcı hareketler şimdi bizim için İmtisal! ve
özellikle ihticaca salih ve makbul bir şey olmamakla bera
ber şIrTHtikl hal ile o zamanlardaki ahval arasında dağlar
kadar fark vardır. Yalnız şurasını söylemek yetertidir ki o
devirlerde halîfelerden hükümet kuvvetini alanların mak
sadı alel-ade tegallubten ibaretli. Hilâfeti uhdesine almayı
gözüne kestiremiyen ve bunu Mustafa Kemal gibi tahkir
edici değil, belki çok muazzam gören mûtegallip, hükümeti
almakla yetinme zorunluluğunda kalarak hilâfetle hükümet
de bu suretle zarureten birbirinden ayrılmış olurdu. Yoksa
eski mûtegallibler hilâfet sıfatını beğenmediklerinden ve
Peygamber mevkiinin şerefine inanmadıklanndan yahut o
sıfat olur>ca şeriat kanunları hükümette işlerlik kazanmış
olmak lazım geldiğini düşünerek ve Mustafa Kemal gibi
dinsiz inhkılâp fikri takip ederek hilâfeti, mevsimi gelince
büsbütün ılga etmek üzere ayrı bir tarafta bırakmış değil
lerdi. O devirlerde Avrupa tahsil ve terbiyesi ile müslümanlık
zihniyetinden uzaklaşmış ve Mustafa Kemal'in kâfirane
bid'atlannı Müslümanca tevile kıyam ederek, 13 asırlık İs
lam Tarihini alaşağı ettiğini bugün daha serbest bir lisanla
hükümet ricaline söyleten (1) merkumun icraatına vaktiyle
İslam Tarihinden m i l l e r arayıp bulan Mısır ulemasının ah
makçı gayretkeşliklerini hayvanlıkla tavsif etmek çok de
fi) Adiıys vtkJii Mshmut Es'ad mel'unu Tsmyiz Mahkemeslnd« irad alil'
Ai bir nutukU böyia aöylamiftt (Vakit 20/8/1026) Bkz: Ek; II
5<> h il â f e t i m u a z z a m a ! ISLÂMIYE
ğildir. Ksnun-i Esaside yazılı olan hükümranlık hukukuna

bile müdahale edilen ve Um um î Harbe Türkiye’nin iştiraki
ilân olur>ı1uQu sırada iradesini istihsale lüzum görülmeyen
Suttan Rıışad gi3i (2) Osmanb Halîfelen de Meşrutiyetten beri
millete krırşı tegallup ve tahakküm görülmek şöyle dursun,
Enver glDI. Mustafa Kemal gibi türedilerin tegallup ve ta
hakküme ne halîfelerin maruz kaldığı malûm ve maruf iken
Mısıılılann Hilâfet meselesini münakaşa esr\astr>da hâlâ Ha
lîfelerin i:ıtlbdadır>dan bahs etmeleri, hükümetten ve emr
û nehydo alâkası kesilerek halîfe yapMİan Abdülm ecid
Efendl'yo “ Emlrü'l-MO'mlnfn** demeleri hayvanlık ve Sul
tan Vahiıfuddln’in hiyaneti hakkır>daki iftiralara, tahkik ve
tetkik etmeden ağızlarını doldura dokfura iştirak etmeleri
de edebsizlik değil de nedir? Mustafa Kemal Türkiye’de
hükümeti hilâfetten ayırdığı zaman bu meseleyi güya İs
lam Dini ve İslam Tarihi nokta-i nazarından tetkik maksa
dıyla 13933 numaralı **el-Ahram" da uzun bir makale ya
zan ve Emevl, Abbasî ve Osmanii halîfelerini tarih boyun
ca zulm ve istabdatla lekeledikten ve Vahidüddln'e g r in
ce hepsinin kötülülderirti unutturduğnu recmen bil-gayb ifa
de ettikten sonra: *'Bu fenalıklann cümlesi ümmetin kerv
dl üzerirHİe tasarruf hakkını tamamen bir adama verm e-
sindedir. Şim di bu hakikati gören Tü rk mllietinln halî
feye, Hz.l’ eygamber'in ef’atifKİen namazda imam olmak
gibi Allaîı İle kullan arasında kalacak ve halîfe tarafırv
dan müs'akillen ifasında m ahzur olmayacak vazifeleri
terk eder )k ibadullahın hukukuna taalluk eden İlahî ah
kâmın tarifiz ve murakabesinde kerKilni temsil eden mil-
iet vekİIU'rir>e, yani Meclİs-l M ebusan'a tevdi etmiş ot-
masırtda hiç bir m ahzur olmadığını ve Halîfelerin üm
meti esaret altır>da bırakan fesatn istibdadına mani ol-
(2) JÖnlûrlı Komitesinin HsrtH Umunuye iştirak İçin Almanya ile ttlilak
muetieOesi ı>kt ettiğinden Pedişah'a malumat venlmedıkten başka o za*
man Sadraz ım bulunan Meırlı Sald Halim Paşa'nm bSe buna aorvadan
mutlak olduÇurHi. İzmir Sukasdı meaaioairvian dolayı Ankara ht*lM Mah
kemesinde klıcvap edtien KûçOk Ta i'a l ve benzen Jöntûrk erkSnevn ıta-
delenne atfın 1348/1926 tanMi (Ta n ) gazetesi yazmıştır.
mak üzere ihdas edilen böyle bir vazifeleri taksim usu

lünün fayan-i kabul ve tebrik görülmesi lazım geldiğin
ve buna İman edenlerin kendi birincisi o ld u ğ u n u " söy
leyerek makalesine nihayet veren Mısır'ın namlı fuzeiastn
dan Muhammed eMMısıfye şimdi insan ne dese öfkesin
alabilir? islamın mazisi ve tarihine ait o derece geniş ma
lumat ile İslamın ve Türkiye'nin hal-İ hazırı hakkında gaf
letlerine mebni, uzaklara matuf nazarları ile önünü göre
meyen bakar-körler gibi hareket ettiklerine şahit oldular
Böyle ulemanın. İslamiyetin zararına hizmet eden ilimler
cehilden beter bir şekilde sahiblerinin yüzlerine çarpılma
ya lâyıktır. Hiç bir zorunluluk yokken Mustafa Kemal'in or
taya çıkardığı hilâfet ve hükümet tefriki bid'atını te'vil et
mek mecburiyeti sanki onlann üzerir>e tereddüp ediyordu
Hertf yaptığı işleri İslam Alemine ve İslam Ulemasına hiç
sormuyor, lâkin onlar İslam Dininden ziyade bir türedinin
hareketlerine tabi imişler gibi arkasından te'vil yetiştirmeye
çalışmaktan, bir defa da " d u r bakalım, ne yapıyorsun?''
demeye vakit bulamıyorlardı. İslamın hükümet ve hilâfeti
ni herifin istediği şekle sokmak için böyle çapraşık te’viUer
bulmaya hacet ve zaruret nereden hasıl olmuştu? Yoksa
İslam Dini ile oynanabilir de Mustafa Kemal ile oynanmaz
mı? Yani İslam Dini'nin semadan nazil olmasından daha
önemli olmak üzere bu adam da gökten zenbil ile mi inmiş
ti? İzmir'i feth etmiş imiş, feth etmeye yetişmeyeydi! Çün
kü onu bir İslam fatihinin takip ettiği fikir ve gaye ile fell
etmedi. Şark'ta Müslümanlığı yıkmak ve Avrupalılık mef
küresini muzaffer kılmak için feth etti. Maksat bu olduğu
mj Mustafa Kemal'in Maarif Vekili Hamdullah Suphi "M u
alllmin Cem iyeti" kongresinde irad ettiği nutukta açıkla
mıştır. Kendi ibaresi de aynen şöyledir:
"E1er)dller1 Bugünkü Tü rkiye Şark'ta Oarbiılık mü
messilktir. Garbiılara karşı Garbın düsturtannı müda
faa ederek muharebe ettik. AvrupalIlar mağlup oldular
Muzaffer olan Avrupalılıktır. Biz mağlup olsaydık, köh
ne Asya ve Asyalılık kazanırdı. Siz, benim karşımdaki
58 HİLÂFETİ MUAZZAMA-nSLÂMlYE
muallimler Tü rk milletinin kulağına sdylediğimiz yem

sözün, veni hakikatin telkincileri olarak bitmiş bir ha
yat şekli yerine yeni bir hayat şekli kuruyorsunuz " {Va>
tan gaze tesi, 13/6/1341)
“ Fe ehten biha ve sehlen ve Inna biha evvelü el-
m ü'm inO n " diyen Mısır aleminin şimdi kulaktan çınlasın.
Eğer İslam alemi ve İslam uleması, (a ihtidasından yanlış
lıkla Islan kahramanı sartdıklart Mustafa Kemal'den. Isla-
mın şeaiıine ve Hilâfetin hukukuna taarruz tarzında aykın
hareketle>r ve ferta alâmetler görülmeye başladıği dakika
dan itibaren herife karşı İslam Dlni'nin icap ettiği vaziyeti
takınsaydı şimdiki gibi iş işten geçmeden. Türkiye'nin dini
ve İslam aleminin hilâfeti hak ile yeksan edilmeden vazife
lerini İdrak ve ifa etmiş olurlardı. Benim gibi bir adam yarı
emir unu ê butun kuvvetini aramıza girmiş olan din düş-
maniannm dûşmaniıklartfv müstümanlara anlatmak ve ken
dilerini ikra etmek yolunda tüketirse bu düşmanlıklara kar
şı tedbir flınmasına nasıl vakit bulacağız^ Din düşmanla
rına karşı elimizi kolumuzu harekete getirmeden evvel zih
nimizi harekete getirmekte bu kadar zahmet çeker ve bu
kadar geç kalırsak, onlarla to im başa çıkabilmemiz müm
kün ve mutasavver değildir. İşte içimizdeki İslam DirW düş
manlarının bütün maskeleri yüzlerinden düştüğü ve şap
kalarına vtınncaya kadar açıklık kazandığı bir zamanda yaz
dığım eserlerimin bir çok sayfalarını halâ KemaJistlerin din
sizliğinde şüphe eden Müslümanların şüphelerinin izale
sine ait de il ve vesikalarla doldurmak mecburiyetinde kal
malı mı idim? Böyle adamların ahıretteki vaziyetini Cenab-ı
Hak şu ayat'i kerîme ile beyan buyuruyor;
"V e "Ş a ye t kulak verm iş veya aklımızı kullanmış
olsaydık, (şimdi) şu alevli cehennemin mahkûmları ara-
sır>da o lm ız d ık ." diye İlâve ed erler." (Mülk/10)
Şirzeme-i Kemaliye'nin, hükümeti hilâfetten ayınrken
dinden de ayırmış olduklan gerek mantıkî gereklerde ve ge
rek din ile c ünyayı veyahut din ile siyaseti ayırmak gibi ya-'
rı açık, yan kapalı tabirler altında kendi iritaftarı ile bütün
subût bulduktan sonra bunun mahzurlarının da o kadar bü
yütülecek bir şey değilmiş gibi sayıldığını görüyor ve Ke-
malcılerin İslam Dini'ne yönelik suikasdına karşı bu dere
ce mütegafıl davranan İslam Alemi’nin dalgınlığından me
yus oluyordum. Herifler; dünyadan ve siyasetten ayırdığı
nız dini ahirete mi gönderiyorsunuz, diye bağıran bir müs-
lOman sesi duyulmaması ne kadar gücüme gidiyordi. Dün
yayı ve siyaseti, yani hükümeti dinin müdahalesinden kur
taracak. dini hakuk-i medeniye ve siyasisendin iskat etmiş
oian bir memlekete. Dâr-ı İslam, denebilir miydi? Başı
şeriata bağlı olmamak üzere müteşekkil bir hükümet, İs
lam hükümeti olamıyacağı gibi o hükümet bir ecnebi hü
kümet değil, de. halkın, milletin kendi kendine teşkil ettiği
bir millî hükümet ise öyle bir milletin de kişilerce isimleri
Ahmed. Mehmet olmasına rağmen, İslam Dini ile ilgileri
hükümetleri vasıtasıyla toptan kesitmiş olması zarurî idi.
Yalnız bu hallere karşı içinden kan ağlayan ve elinden bir
şey gelmediği gibi memleketinden hicret imkanım da bula
mayan aceze-i ahali için bir mazeret hakkı kalıyor. (1). Fa
kat bunlara bedel Türkiye dışında, Ankara hükümetinin din
ve dünyayı birbirinden ayırmaya ve bu suretle dini ahirete
bırakarak dünyadan vücudunun izalesine matuf icraat ve
kararlarındaki cinayeti Mustafa KemaHn hatırı için kapat
maya veya hafif göstermeye çalışan müstümanların ve bil
hassa akıltılannın vaziyetleri. İslâmî kaideler nokta-i naza
rından pek tehlikeli bir halde bulunuyordu. Demek ki herîf.
Anadolu'nun ortasında kurduğu dinsiz hükümetle, bir ta
raftan 600 seneden beri ve belki daha fazla bir müddetle
İslam Dini'ne göğsünü kale yapan bir milleti toptan İlhada
sevk ederek din ve dünyalarını tahrib ettiği gibi, bu icraatı
kendilerine tasdik ettirdiği uzaktaki müsiümanların dinî va
ziyetlerini de tehlikeye sokarak onlara da az zararı dokun-
(1) “ Kenditenne yaztk eden kimselere melekler, canlarını alırken (Ne İ9-
de kUrtiz) dediler. Bunlar. (Biz yeryüzünde çaresizdik) diye cevap verdi
ler Melekler de: (Altatıın yeri geni? değil miydi? Hicret etseydiniz ya?)
dediler. İşte onların bannağt cehennemdir: Orası ne kötü bir gidiş (ye-
rl)dır7Erfcekler. kadınlar ve çocuklardan (gerçekten) aciz olup hiç bir ça
reye gücü yetmeyenler, hiçbir yol bulamayalar müstesrtadır. /İşle bunla
rı. umulur kİ /Ulah affeder: /Ulah affedici. bağışlayrCKfır." (Ni$a/97*99)
60 HtLÂFET l MUAZZAMA-! İSLÂMİYE
muş olmu/ordu.
Bu yasdıkianm. hop Mustafa Kemal hükümetinin hi
lâfeti resnteri ve sarahaten ilga ve OsmanlI Hanedânını
Türkiye duMr>a ihraç etmeden evvelki icraat ve kararlarına
aittir. Ve hûkûmet-İ merkuma mûslûmanhğa ve hilâfete ne
fenalık etti, ne darbe vurdu ise. işte hep o evvelki icraat
ve kararlan İle, yani hilâfetin hükümetten tefrikine ve lâik
hükümet teşkiline dair olan icraat ve kararlan ile yapmış.
Esasları o zamandan kurulmuştur. Hilâfetin açıkça ilgası
ite Abdülm ecid Efernli'nin ve sair har>edanın ihractr>dan
ibaret otan sonraki hadiselere gelince, yeni bir şey sayıl
masına bilil layık olmayarak evvelce kurulan esasın tatbi
kinden ibarettir. Mısır gibi. Hınö gibi İslam alemi ise esası
mutazammın olan evvelki hadiselere karşı ilgisiz davrana
rak, ehemmiyetçe ikinci derecede kalması lazım gelen sor
hilâfet hadisesi üzerine yaygarayı kopardılar. O güne ka
dar Ankara hükümetinin koltuğu altında yaşayan ve belki
mühim vazf ler ifa eden Abdülaziz Çavfş büyük bir alim
ancak bu hıdise üzerine Türkiye’yi terk ederek "K em alcı
bombası M üslümanlığın ciğerine isabet e d iyo r" başlık
lı Mısır'da rrakaleler yazıyor. Halbuki HHâfet Makammm hü
kümeti... hıkuk ve salâhiyeti ve bütün rr>eşgulıyeti 'ef’ ve
nez' olunduktan, ve buna da İslam alemi "E h le n ve
sehlen" rıza gösterdikten sonra artık hiç bir işi, vazifesi,
ve hükmü o mayan halîfenin İstanbul'da oturması ile dtşar-
da oturması arasında önemli bir fark olmaması gerekir . Aca
ba İslam alemi. Mustafa Kem arin hükümetten tecrid olu
nan hilâfet nakam ınaikba ettirdiği Abdülm ecid Efendi'yi
İstanbul’dan çıkartırken mi azJ olundu sandı? Halbuki o,
İstanbul'da otururken de mazul olarak oturuyordu. Daha
nasb olunurften işten el çektirilmiş, ve vazifesinden azl edil
miş değildi. İnsan daha başka türlü nasıl azl edilir? Hükü
meti Mustafa Kemal almak ve hilâfeti Abdülm ecid Efen-
di'ye bırakmak suretiyle aralarında gûya taksim yaptılar ve
bu taksim üzerine ittifak ettiier değil mi? Halbuki bütün kuv
vet ve salâhiyet, hükümeti alan tarafa gitmiş ve hilâfetin
lâfzı bir isimle kalan halîfe öte taraftaki kuvvet ve hüküme
tin emrine kendini teslim etmiş, mutbu iken, tabi olmuştu.
Nasıl kİ hükümetin bir polisi, Halîfeyi bir gece yarısı ansı

zın saraydan ve İstanbul’dan çıkarıp atmaya kâfi geldi. Ve
o zaman Abdülm ecld Efendi bir bucuk sene evvel tayin
olunduğu makamın Makam-ı Hilâfet olmadığını anladı.
Onun İçin ben vaktiyle Sultan Vahidüddin'in hal'I ve hilâ
fetin hükümetten tecridi ilan olunduğu zaman. **Bu hadi
senin: Halîfenin ^ h s ın ın değil, Hilâfetin sonudur.'* di
ye Mtstr gazetelerinde bağırmıştım: (el-Ahram. 2 Kanuni-
evvel 1922, ef-Mukaddam, keza.). O tarihte yazdığım şey
ler tesadüfün te’yid ettiği kenanet veyahut ince bir feraset
eseri değildi. BesbelH bir şey olduğu için bunu vaktinde arv
lamak bana bir mefharet ve marifet hissesi ayırmaz. Fakat
anlamayanlar, özellikle söyledikten sonra anlamayanlara
büyük bir masiyet ve hacalet yükler.
Hakikaten ne idi o hükümet ve hilâfeti.. Ahkam-ı Şer’-
iyyenin icrasına memur ve hilâfet ve hükümet reisi olan
Hz.Peygam ber’In halîfesi ve vekili olacak zatın elinden hü
kümeti alınca o zat Cenab-ı Peygamber'In nesine vekalet
edecekti? Dolmabahçe Sarayı'da ikamete mamur olduk
tan başka Abdülmecid Efendi’ye bir vazife ayrılmamış ol-
duğur>dan mûşarünileyh'in nasb olunduğu bir buçuk sene
işgal ettiği makam, asla Makam-ı Hilâfet değildi. Dinî
irşadat tarzında uydurulan ve bir gün aslı çıkmadıktan baş
ka nesli bile gösterilmeden va'd olunan vazifler ise ulema
ya ait vazifelerden ibaret olacaktı. Çünkü ulema da verese-
enbiya olmak cihetiyle bir tür hilâfet vekaleti haizdirler
Ve ulemanın hilâfeti ile halîfenin hilâfeti arasındaki fark bi
linin elinde hükümet ve maddî kuvvet bulunarak, diğerinde
bulunmamasıyla ortaya çıkar. ( ...)
İşte ey okuyucu! Mustafa Kemal’in inkılâplarının uğ
radığı bu devirleri de, merhaleleri de sakın unutma ki bu
oyunların ne acayip yollardan geçerek şimdiki uğursuz ve
çelişik neticelere vasıl olduğunu kuşatabilesini Evet, hatı
rına gelir ki Kemalciler bir zaman: **Hilâfet hükümetler
de olur, hem daha parlak olur.'* diye ne kadar tutturmuş
lar. Mustafa Kem al’in halîfesi Abdülm ecid Efendi nin.
K4
62 HÜJVFET l MUAZZAMA ! ISLÂMİYE
yuvasınckm daha çûrûk olan vaziyeti makul ve meşru gös-

termeye çalışmışlar ve tam bir buçuk ser>e bu davayı takip
ve isbat sahasında çene çalmışlar, yazı yazmışlar, bizim
kilere de oedendirmişierdi.(...)
Hulâseten hilâfet “ Hükümet-I Ş e r'iyye " demek oldu
ğu ve *‘HLkumet-l Meşruta*' ve "Hükûm et-İ Cum hurtye"
gibi hükunetm bir tür özelliğir>den ibaret bulurtdu$u cihet
le. nasıl hC kûmetten aynimış Meşrutiyet ve Cumhuriyet oİ€h
mazsa. öylece hûkürr>etten tefrik edilmiş Hilâfet de oiamı-
yâcaktı. 6 i' bunu İslam alemine anlatn>aya çalışıyor ve mu
vaffak olamryorduk. Tam bu esnada, hükümetten tecerrCıtle
aklî ve şer T mahiyeti kalmamış ve yalnız lâfzI manası kal
mış olan "H ilâ fe te " alıştırdığı İslam efkâr-ı umumiyesi ile
çocuk oyuı>cağı gibi oynamaktan kolay bir şey olmadi^ını
tefrik ve tecrkJ meselesinde mükemmelen tecrübe etmiş
olan Mustdfa Kemal bu vak’adan bir sene sonra günün
birinde bir l-ranstz muharrirme (Matin muharriri Moris Ma-
res) vaki olan beyanatında: "H üküm etten m ücerred Hi
lâfet olamıız, belki hilâfet hükümetten İbarettir," diye
rek bir semi evvelki icraat ve iddialanmn gerek mütâkatla
ve gerek İslam alemi ile istihzadan başka bir şey olmadığı
ve bu istiluMyı kabul edenlerin yûzûr>e vurmak tarzırKla ik
rar ve ifşasına başlamış ve tefrik-i hükümet ve hilâfet ka-
ziyyesine ail Mustafa Kemal'in mel’un maksadı hakkında
o zaman ka«far geçen görüntülere adırmayan İslam alemi
nin kafasına " T a k ! " dedirtmek için mezkûr kaziyeyi ken
disi setr etmek ve efkar ve siyasetim hiçe saydığı da o be
yanatında $<>yiediği müsiümanlan tefrik-İ hükümet ve hilâ
fet meselesi ile nasıl bir oyun oynadığını anlatmak zama
nının hulul etmek üzere olduğuna ima ve işaret etmiştir.
O esnada isanbul'da serbest matbuat erkânına karşı ku
rulan istiklâl Mahkemesi vasıtasıyla suçluların ve avukat
larının lisanından "L â ik C u m h u riye t" İçin toplanan arz-İ
itaat ve ubudyet istekleri de KemaicHerin memleketteki va
ziyetlerinin kendilerine emniyet-bahş bk halde bulur>duğu-
nu göstermiş ve Müslüman ahalinin 17-18 seneden beri
teKrar tekrar $ûr>gO kuvvetiyle tarO mar edilen efkâr-t umu-

miyesi hakkında bu muhakemeler sukOneti d efe bir tec
rübe ve bir *‘ Lâİk Konferans" yerine geçmiş olarak arka
sı çok geçmeden de Hilâfetin adına ek olarak isminin de
ilgâsı ve Al-i Osman'ın kadınlanna ve ufacık çocuklarına
varıncaya kadar tümünün Türkiye'den ihracı ve Mehakim-
i Şer’iyye ve Medaris-i Islâmiye gibi dinî müesseselerin de
yine ilgası vukua gelmiştir.
Mustafa Kemal hükümetinin Hilâfeti tamamen ilga et
mesi üzerine, evvelce hükümetten mücerred Hilâfeti mü
dafaa eden dalkavuklar, tıpkı, sahibi hangi tarafı gösterir
se o tarafa koşan eğitilmiş köpekler gibi istikamet değişti
rerek, hilâfetin bu zamanda ehli kalmadığı, lüzumsuzluğu,
evvelden de aslı olmadığı tarzında mutad üzere derece de
rece yükselen yeni yeni davalar takibine koyuldular. Bu dal
kavuklardan en hararetlilerinin davalarını delillerini de bu
kitabta tetkik ölçüsüne vuracağız ve mugalatalarının foya
sını meydana çıkaracağız. Lakın daha evvel hilâfeti bir kerre
icmalen tarif edelim:
H İL A F E T G E R Ç E Ğ İ
Hilâfet lügatte başkasının halefi olmak ve yerine geç

mek manasınadır, örf-i şerldeki manasının hülâsası da dinî
ve dünyevî riyaseti, yani hükûmet-i Islâmiye riyasetini ih
raz ederek Peygamber Efendemiz (s.a.v.) Hazretlerinin ha
lîfesi olmaktır ki riyaset makamında Cenab-ı Peygamber'-
in yüce eserine ne kadar uyulursa hilâfet sıfatı da o nis-
bette tahakkuk ve tecelli eder. Hilafet sıfatının tahakkukun
da en ziyade gözetilecek nokta burası olmakla beraber lü-
gât manası İle "halîfe" sayılacak zatın mûstahief olması
na imam Ibni Hazm lüzum göstermiş ve Cenab-ı Peygam
ber Efendimizin halifesi unvanını yalnız Ebu Bekr-i Sıddîk
Hazretlerl'ne hasr eylemiştir. Çünkü Peygamber Efendi
miz tarafından istihlaf olunmak şerefini yalnız Müşarünileyh
haiz olarak, meselâ Hz.Farûk da bu itibarla olsa olsa Ebu
64 HİLÂFET İ MUAZZAMA-! İSLÂMİYE
Bekr'in halifesi olabilir. Çünkü kendisi onun tarafından is-

tihlâf edilmiştir. Gerçi Ebu Bekr e »-S ıd d ik 'ı da, ashab-ı
kiramdan hiç bir Kimseyi de Fahr-ı alem Efendimiz kendi
lerine halîf ) oarak açıkça göstermemişlerse de kendilerin
den sonra Ebu Bekr'in o makamı işgal edeceği gerek işa
ret ve gerek doğal işaret ile anlatmaktan hali kalmamışlar
dır. Bu seoeple ashab-ı kiram müttefikan Ebu Bekr’e
*‘Halîfe-i Pasullllah" unvanını vermişlerdir. Cenab-ı Pey
gamber Ef>)ndemizin onu ker>di}erine halîfe nasb ve inti-
hab ettiği herhangi bir suretle ashab-t kirama malum olma
sa bu ismi Mûşarünileyh'e ıtlak etmekte bu derece dilbirfı-
ği olabilir miydi? Hatta Ö m er el-Farûk'a "Hatlfe-I
Resulillah" dennediler. Ve bir müddet "Resulullah'ın ha*
Iffeslnln h u lif e t r dedikten sonra bu tabiri uzunca bula
rak "E m lrt'l-M ü 'm lfn ” demeyi münasip gördüler. Riva
yete nazaraı ibtida bu ad ile Hz. Ömer'i Abdullah bin Cahş
veyahut Anır bin A s ile Mağîretu Ibni Şube yad etmiş, ya
hut bir taratman fütuhat haben getiren bir zat Medine'ye gi
rişte ' ‘Em fnrhm ü'm lnfn nerede?" diye sormuş, ve bu ih
timallerden herhangi birinin n e tic e s in i bu unvan ashab-ı
kiram tarafından da tasvıb ve tahsin ile kabul edilmiştir.
Maamafîh “ halîfe" lâfzının lügavt manasının tahak
kukunda istıhlâf edilmiş olmak şartına lüzum yoktur. İstih-
lâf edilmeksizin de herhangi bir makama kaim olan zata
lügat bakım ndan “ halife" ıtlak edilmesi sahihtir. Binae
naleyh Ebu Bekr es-Sıddîk'tan sonra Islamın reisliğinde
bulunan zata da mümkün olduğu kadar sîret-i Nebeviyeyi
takip etmek şartıyla “ Rasulullah'ın halîfesi" denilmesin
de bir mani yoktur. Evet, bir tür lâkip ve alem halinde
“ Halîfe-1 Rasulıllah" ûnvanı ile müşerref olan yalnız Ebu
Bekrez-Sıdcîk’dır. Lakın biz burada lâkab nitelenmesin
den ziyade manevî nitelemeyi nazar-i dikkate alarak İslam
hükümeti başkanlığındaki Cenab-ı Peygamber Efer>dimi-
zin yüce eserine ne kadar uyulursa hilâfet sıfatının o nis-
betle tahakkuk ve tecelli edeceğini söyledik. Bu itiyad ile.
Hilâfet mevkitrKfe bulurtan zevatın Cenab-ı Peygamberi
hakkıyla temsil etmesi ve hilâfetin tam manasıyla nitelen
miş bulunması nadir olduğundan fıkıh kitablarında
**hilâfet" tabirinden ziyade ‘Tm am et-İ K Ü b râ " tabiri ma
ruftur. **Benden sonra hilâfet 30 senedir. Bundan son
ra R>eUkli§e ve saltanata dönüşür.'* mealindeki hadis-i şe
rifin manası da "h ilife M kamile"nin az vakit devam ede
ceğini bildirmekten ibarettir.
Lâkin benim de şu izahatımdan, bu zamanda hilâfet
kalmadığına ve binaenaleyh Ankara hükümetinin hilâfeti
ilga kararında isabet ettiğine kail olduğum anlaşılmamalı
dır. Hilâfeti ilga etmenin mûslûmanlığa karşı ne büyük ci
nayet olduğunu anlatmak maksadıyla bu eseri yazan adam
dan öyle bir fikir çıkmasına imkan var mıdır? Daha doğru
su ben hilâfetin lüzümunda şüphe ve tereddüd gösteren
insanların hem akıllı hem de müslüman olmalarına ihtimal
veremem. Çünkü bu zamanda Hz.Peygamber Efendimizi
hakkıyla temsil edecek bir halîfe ister bulunsun, ister bu
lunmasın. İslam hükümeti bulunacak ya ve o hükümetin
reisinin eser-i cefA-i Nebeviye mümkün mertebe uygun ha
reket etmesi Müslûmanlarca matlub ve mültezem olacak
ya. işte bu noktalar matbub ve mültezem olunca hilâfetin
lüzumunda da tereddüde mahal kalmaz. Hilâfete ehil adam
yoksa, hükümet riyasetine de ehil adam yok demektir. Hal
buki hükümet ve riyaset-İ hükümet her halde muattal kala
maz. Mümkün olduğu kadar ehliyeti haiz otan bir zatı ora
ya geçirmekten sarf-ı nazar edilemez, ö yle İse bu zatın
mümkün olduğu kadar Cenab-ı Peygamber'in yolundan git-
nnesinden de sarf-ı nazar edilemez. Yani Müslüman hükü
metinde ahkâm-ı şer'iyye tatil edilemez. Müslüman hükü
metinde ahkâm-i şer'Iyyeyi muattal bırakmamak lüzumu.
Müslûmanlara hükümet lazım olduğu kadar mutlaka hilâ
fetin de lüzumunu İntaç eder. Çünkü daima İslam hükü
meti bulunsun ve onun reisi mümkün olduğu kadar Pey-
gamber'imizin yolunda gitsin, demenin, üzerimizde daima
mümkün olduğu kadar Cenab-ı Peygambere hilâfet ve ve
kâlet edebilecek bir zatı icra-i hükümet etsin, demekten kıl
kadar farkı yoktur. Evet, benim Türkiye Cumhuriyeti'nin ku
rucuları gibi. İslam Dlni'nin hayatına kasd eden Allah ve
66 HİLÂFET İ MUAZZAMA-IISLÂMİYE
Peygambe' dûşmanlanmn, bin türlü hile ve desiseler isti
mali ile hilâfeti ilga ederek; "B u n d a n sonra Tü rkiye Hü
kümeti ve hiç bir hükümet Peygam ber'e vekalet ve
ahkam-ı çer’iyyeye tabiiyet etmiyecek, böyle kayıtlarla
mukayyed olmayacek" denmesme aklım ermez. Lâkin bir
vakitte Mensura kaâdısı Abdürrazik, sabık Mecelle ko
misyonu re si ve İzmir meusu müteveffa Seyid Bey, vak
tiyle "K askie-I B ürde"ye nazire söyleyen Mısınn emlrû'ş-
şuarası Şe\ kî, Seblllürrefad muharrirlerinden Ö m er Rı
za gibi mûilûmanlık davasında bulunan heriflerin hilâfet
meslesinde Ankara hükümetinin herakâtını tasvlb etmele
rine akil erd remez. Acaba bu adamlar da Şeriat-ı Muham-
mediyenin İslam hükümetlerinde ve İslam diyannda yürür
lükten kaldııılmasını mı istiyorlar? Çünkü hilâfeti ılgâ eden
Ankara hükiımetinin bugün Türkiye'de vasıl olduğu netice
budur. Vakıa hilâfet meselesinin müslümanca ictihad ve
ihtilâfa müsait bazı ince noktaları vardır. Fakat Ankara hü
kümetinin b j mesele hakkındaki fikir ve maksadı o ince
noktalardan büsbütün bu mesele hakkındaki fikir ve mak
sadı o ince r oktalardan büsbütün ayrı olmak üzere gayet
basit ve vâzıfıtır. Mustafa Kemal şimdiki zamanda Peygam
berin hilâfeti ıe ehil insan bulunmadığından veyahut müs-
lümanlan bir noktada cem ve idare imkanı bugün için mev
cut oimadığır dan hilâfeti ilgâ etmedi. Belki peygamberi, ye
ni tabir ile istıhlâfe (1) şayan görmediğinden ayet ve ha
dislere dayat şeriat kanunlarının bu medeniyet asrında
krymet-i tatbi üyesi olamıyacağına kail olduğurxtan ilgâ et
medi ki bu da Müslümanlığın bu medeniyet asrında kıymeti
olamıyacağını söylenmekten kat’iyyen farklı bir şey dcrğıldi.
Ankara hükümetinin Türkiye inkılâbı namına bütün icraatı
ve o hüküme in en yetkili ricalinin aşağıdaki açıklamalan,
bu dediğim şeylere bağıra bağıra şahadet etmektedir. Ad
liye vekili Ma ım ud Es'at Bey. Temyiz Mahkemesirxje nut
kunu irad ederken, harfiyyen şu sözleri söylemişti:
(1) IttıhiSf; Ysrme t>«şkasını halet yapmaktan tbaret olarak sabtktn sıfa
tıdır Şımdtki Türk muharrirlennin «amai ettiği g ib tfthıftn sıfatı olarak ba#-
kasıfMiı yerine geçm ek OeğASr
Htl-ÂFET VE KEMALİZM 67
**Hükkam-ı kiram l... Muasır medeniyet içinde Tü rk

milletinin mukadderatını, ortaçağa ait esaslara, bütün
açık hakikatlere rağmen özel bir kasıtla veya çuursuz
bir İnatla, bağlı kılmak davası, tarihin suçlar/cürümler
diye kayd etmey hak kazandığı bir faciadır. Bu gün m-
knâb dönm eyen katT kararları bu kanlı cephenin sah
ne olduğu 13 asn tekmil saçmalıkları ile baş açağı et
miş b u lu n u yo r." (Vakit. 20/6/1926) (Bkz: Ek: II).
Mustafa Kenuıİ inkılâbının, 13 asır süren İslam tarihi
nin ve İslam Dtni*nin butlanını meydana getirmekle muvaz
zaf ve möbahi olduğuna delalet eden bu gibi vesaik, say
maya gelmeyecek derecededir. Ben bunlardan bir haylisi
ni eserlerime de koydum. Şimdi, hilâfetin itgâsında Anka
ra hükümetine taraftarlık ve yardakçılık eden Müslüman-
lardan nümune olarak isimlerini az evvel zikr ettiğim eş
has ne demek istiyorlar? Mesela ilkbaharda Kahire'de top
lanıp dağılan Hilâfet Kongresini tezyîf ile Türk gazetele
rinde tekrar tekrar mevzu bahs eden Öm er Rıza. 25 Ma
yıs tarihli " V a k it" gazetesinde "H ilâfet kongresi
kom edisi" başlığı ile yazdığı makalesinde naki ettikten
sonra şöyie diyor:
"Cam iu'l-Ezher şeyhi, hilâfetin peygamberden son
ra vücut bulduğunu, binaenalyh İslam Dini ile alâkası
bulunmadığını unutuyor. Bundan başka Müslümanlar
arasında vahdet vücuda getiren amil, hilâfet değil, biz
zat M ü s lü m a n lığ ın ... ru h an i ve insanlığı irşad
eden yücelikleridir." "Bkz: Ek; III).
Bir kere hilâfeti, gözden düşürmek ve İslam Dini ile mü
nasebeti olmadığınt anlatmak için bunun Peygamberden
sorıra vücut bulduğunu dermeyan etmesi gayet haklıdır. Hi
lâfet. Müslûmüanlann hükümetinin, kendisini. O n a b -ı Pey-
gamber'in eserine tabiiyetle muvazzaf ve mukayyed bilme
sinden ibaret olduğunu söylemiştik. Şimdi asr-ı saadetle
CenabH Peygamber'den sonra ayrıca bir de eser-i Nebe-
vıye'yâ uymakla muvazzaf bir hükümet reisi mevcut değil
di diyerek Peygamber Efendimiz'den sonra da müslûman-
6^ HİLÂFET İ MUAZZAMA-1 İSLÂHİYE
lar kendil^nne hiç hükümet reisi ittihaz etmesinler yahut

ederlerse onu Peygamberin eserine tabiiyetle muvazzaf kıl-
masmlar rru? Herif, asrn saadetten sorva gelecek hükümet
reislerinin olduğu kadar Cenab*ı Peygamber'in mukamını
boş bıraknamaya çalışacak sıfat ve haysiyette olmasnı ha
iz. hem dc Peygamber zamanında b ö ^ bir şey yoktu, di
yerek İslamiyet namına sanki bir bid'at gibi... hükünıet ve
rets-i hükümetin eser-i Nebeviye tabi olmasını, yanı **Lüık"
olmasını bnğeniyor. Laik hükümet ve hükümet başkanı asr-ı
saadette var mıydı? Dalkavuğun mugalatasını beğeniyor
musunuz? Asr-ı Nebevide mevcut değilmiş. Tabiî olamaz
dı. Çünkü vOcud-i şerifleri hilâfet ve vekâletten ibarettir.
Fakat o zaman hilafet yoktu, diyerê asrn saadetten sonra
İslim Dini'r>e ait her hizmete (ne) verilecektir? Hilâfet, İs
lam Dini'ne hizmet eder mi? Hükümet reisinin Peygambe
re vekalet sebebiyle memlekette İslam Dini'nin hüküm ve
kanunlarını yürütmesini ve İslam Dini'nin himayesiyle mu
vazzaf olup, islamiyete hizmet etmez de Ankara hüküme
tinin İslam hanunlannı ve 13 asırlık İslam esaslarını hergûn
tahkir ve tesyîf ederek Müslümanlarda alemin içine çıka
cak yüz ve İ'aystyet bırakmaması İslamiyete hizmet e d ^ ..?
' ‘Müslümanlığı yükselten hilâfet değil, bizzat m üslü-
menliğin kendisidir." diyor, işte mûslûmanlığın ulviyetini
inkâr etmemekle münazaradaki mevkiini CKİden sır>dırmış
olan bu. dinriz hükümetin dindâr dalkavuğuna demeli ki:
Peki. Müslümanlığın yanı başında Peygamber vekili bulu
nacak bir hCkOmet idaresinde mi mahzuz olur, yoksa bu
ulviyeti irtica şeklinde göstermeye bütün kuvvet ve belâ-
gatıyla çalışan "lâ ik " hükümet idaresinde mİ mutlu olur?
Müslümanlık ın insanlığı irşad eden tealimi de senin dediği
gibi çok güzeli Lâkin gözlerin görmüyor mu ki Türkiye'nin
iâ-dini hükümeti bütün bu öğretimi ta'tii ve tenkil etti.... ya
zı yazdığın ":^ b ilü rr e ş a d " ı kapattığını bilirsin. Evvelce o
mecmuada (c'ine) hizmetle geçimini temin ediyordun. O ka
pılar kapandKtan sonra şimdi de küfür ve ilhadı Öncü ya
parak sefil hayatını sürüklemeye çalışıyorsun. Çünkü bu-
gün Türkiye’deki dinsiz hayatın sürmesi böyle yazılarla ka

zanılır. Gazetelerde böyle yazılara yer bulunur. Eğer hilâ
fetin icap ettirdiği Müslüman hükümeti olsa, aksine şimdi
Müslümanlığın Türkie’de kapalı kalan tealîm kapılannı... gi
bi dini imar>ı para ve menfaat olan herifler de o zaman ona
göre başka tûrtü yazardınız. Asıl Ankara hükümetini hilâ
fete ve Islamiyete karşı harekâtının muhtelif safhaları var
dır ki onların hepsini herkesten fazla bir alâkadârlıkla ta
kip ederken Araptan, TOrkten bir çok (alçaklarla) çarpış
tım. Her adımda, arası çok geçmeden zamanın beni tas
dik ettiğini... muanzlanmın haksızlığı zaten pek bariz bir hal
de olmakla beraber Mustafa Kemal'in son harekâtına....
evvelki kûfriyatı biraz üstünü kapalı kaktığından bir gün ev
velki yardakçılannın da vaziyeti....... gerek olsa yine şim
dikine nisbete bir mazerete istinat ettirilebiliyordu. Lâkin
bugün....
İslamiyet! yıkmak için hilâfeti yıktığı tamamen tebey-
yun ve tahakkuk ettiği bir zamanda Öm er Rıza Bey, hem
Müslümanlığın ülvlyetinden. faziletinden bahs ederek hi
lâfet yıkıcılığı çarpışmasını yürütmüş, bir çok şeyler gibi ha
yasızlığın de san olmadığını gösteriyor. Hilâfet... en yük
sek ve hakim mevkide bulunacak adama, din-i Mübin'In
hamisi sıfat ve vazifesini ele geçirirken, bir memlekette İs
lam Dininin şan ve şerefinin bakâsına taraftar olduğunu
söyleyip.... hilâfeti ve İslamiyet! birlikte tezlH ve tahrfb eden
lere hak vermesi, akıllara hayret veren bir tenakuzdur.
Öm er Rıza denilen adam Mısır'da açılan hilâfet kongresi
ni tenkit ve belki istihzaya layık........ biraz hakkı vardır. La
kın kor>grenin başarısızlığa mahkumiyetinden Ankara hü
kümetinin hilâfeti hedmı etmiş olduğuna delil ve hüccet...
sayması, işte, bu edebsizliğin kaynağıdır!.... Öldürdüğü hi
lâfeti diritrr>eye çalışan... sanki Û r İslam mühitl mesaisin
de daima... maruz kalsa bundan Ankara’ya ve Mustafa Ke
mal'e alt olarak çıkacak netice hissesi dalma (mevcut ola
caktır.) Onun İçin kor>grede hazır bulunan Mısırın ve muh
telif İslam memleketlerinin (temsilcilerinden beklenen) en
7C h il â f e t i MUAZZAMA-I ISLÂMİYE
birind va2ife İslam htlAIetini kendi eliyle yıkan ve kendi aya*

ğı ile tekrr»eleyen (alçaklan) protesto ederek işe başlamak
idi. Lakın muhtelif maksatların tesiri altmda... kongre aza
sı tam bir halis niyyetle mücehhez olmadıklarından bu di*
nî celâdet gösteremediler... Hilâfet dOşmantannın yardak
çıları kongre ile alay etmeye cesaret bulurlar. Eğer kor>gre
gelecekteki müzakerelere iştirak edecek azalann bir hayli
noktalarda ihtilâf edebileceğini ve lâkin her şeyden evvel.
Türkiye'de türeyen dinsiz hûkünnetin Hilâfet-i Muazzazama*
yİ Islamiyyeyi şu hale getirmekle İslam Dinine ve Mûslü*
manlara btîyük bir ihanette bulunmuş olduğu kanaatinde
bütün Islan alemi murahhaslannın ortak fikirde olması ik
tiza edece<)ini umuma tercüman olarak ilk celsesinde ve
açılış nutkunda kayd ve tesbit edeydi, Hilâfetin yeni kuru
culuğunu omuzlayan hadimleri, yıkjcılarır)a karşı birirKi za
feri kazanmış ve Hilâfet dûşmanlannın ağızlannı kapatmış
olacaktı. H ılbuki hilâfete Türkiye’den tard ve teb'îd ede
rek her isteyen için kendi tarafına ve muhitine çekmek fır*
satımhazırkımış olan Ankara hükümetine dil uzatmak mü
nasip değilmiş gibi iltimasi bir vaziyet, hilâfet ve Islamiye-
tin dostunu düşmanım tanımak ve yüce menfaatlerini her
şeye tercih «itmekle mükellef d a n kongre heyetir>e zaaf iras
etmiştir.
Hilâfet kongresi daha geçen sene (1925) açılacaktı.
Buna mukaddime olarak kongrede Mısır müslümanlarını
temsil edecek ulema ve fuzalâdan müteşekkil ilmi heyet
tarafından is.lam Alemi'nin her tarafına davetname şekiırv
de nıatbu mecellelef neşr olunmuş ve mû'temerin (kong
renin) programı ve toplantı maksadı hakkında izahat veril
mişti. Bu ihzar! mecellelerin mûrKterecatında hakkıyla ta
rafsızlık ve samimiyet hissi muhafaza edilemediğini göre
rek mû'temerin muvaffakiyeti hakkında o zamandan şüp
heye düşm üşüm . Mezkur mecellelerde isim tasrih edile
rek hilâfetler nin kabul edilmemesi esas ittihaz olunan ze
vat... Abdülr>e€ld Efendİ'nin hilâfetine sultadan ve hükü
metten soyutlanmış olduğu için gayr-l sahîh nazarıyla ba
HİLÂFET VE KEMALİZM 7!
kılacağını ifade eden fıkrasını kaltırtmıştı. Hilâfetin hükümet

kuvvetinden tecrîd ve tefrikini haiz olmadığını ve belki hi
lâfetin İslâmî hûkûnf)etten ibaret olduğunu ûç sene evvel
Abdölm ecid Efendi İstanbul'da sultasız ve hükümetsiz
otururken ve Mustafa Kem al’in isteklisi iken Mısır gazete*
terinde isbata çalıştığı esnada beni de oradaki köpek ya
zarlara karşı sultasız hafife gibi yapa yalnız bırakan Mısır
uleması, demek ki Mustafa Kemal, Türkiyedeki hilâfet su*
ikasdını ikmal edinceye kadar hakikati bile bite seslerini çı*
karmamışlar. Ve belki bana saldırırken Mustafa Kemal
makam*ı hilâfet aleyhine harekâtında alkışlayan sefihleri*
ni onlar da en az sukûtteri ile teşci’ etmişlerdi. O zaman
Mustafa Kemal hükümetsiz hilâfet olur, demişti. Bunlar
da olur, diyordu. Ben. olmaz, dedim, kabul etmediler. Sonra
Mustafa Kemal de olmaz, diyerek hilâfeti ilga etti. Şimdi
Mısırlılar da Abdülmecid Efendi'nin hilâfetini, hükümetten
soyutlanmış olduğu için sahih değildi, diyorlar. Lâkin M us
tafa Kemal, sahih değil, dedikten sonra bunlar da onu tas
dik ettiler. Mısırtılann fikirlerindeki değişiklik, hakikati son
radan olsun İtiraf mahiyetinde değil de sırf yine Mustafa
Kem al'i tasdik mahiyetinde olduğuna mebni, Mustafa Ke
mal'in tayin ettiği Abdülm ecid Efendi'nin hilâfetinin sa
hih olmadığı ve belki Mustafa Kemal'in kendisinin hilâfet
düşmanı olduğu tebeyyün ettikten sonra bu hilâfet düşma
nının halife-i mahlu' olan Sultan Vahidüddin'in hilâfetten
hal'inin de sahih olmadığı şu hakikatlerle birlikte yine te-
beyyun etmek lâzım gelirken, Mustafa Kemal'in Vahidüd-
din aleyhinde Mısırlılar üzerinde yaptığı eski etki. Mısır ka-
muoyurıda değişikliğe uğradıktan sonra da yine önemini
muhafaza etmiş olarak kongrede hilâfeti mevzu-bahs oia-
caz zevat meyanından Vahidüddin’i ihraca kâfi geliyor. (1).
Ve adı geçen değişikliğin hak ve hakikat noktasından hiç
bir semeresi görülmeyerek evvelce Vahidüddin'in aleyhin
de ve Abdülm ecid Efendi'nin lehinde Mustafa Kemal ile
birleşen Mısırlıların bu defa da her ikisinin hilâfeti aleyhin
de merkum ile birleşmeterinden ibaret kalıyor. Bu nokta-
(t) o zaman m•<ûm nvlşarOndaytı. hayatta kS.

n HİLÂFET İ MUAZZAMA-IİSLÂMİYE
lar Mısırlıi^nn fikirlerine ya ineicam>ı mantıkî bulunmadığı

na veyahut derin bir h a k t i k ve garazkârlık bulur>duğuna
delâlet edor.
İ8t£mburdakl hilâfet makamı fasılalı darbeleri ile büs
bütün yıkılmcaya kadar *‘Batalu’l-lslam " yalancı unvanı
nı verdikle.'i yıkıcının. İslam alemi tarafından alkışlara ve
halîfetin lanetlere gark edilmesini İslam Tarihi.bu devrin
Müslümanları ûzürinde silinmez bir leke olarak kayd ede
ceği gibi, yıkılan hilâfetin yerine yenisinin tesisi mevzu-
bahs olduğu zamanda Osmanlı hanedânından hilâfete bu
seretle zi'l-ved olan iki zattan hiç birisinin ismi ileri sürüle-
miyeceğini koşmak ve esas ittihaz etmek, hak ve haki
katin İzhar ve ihyâsına taraftarlık manası ifade eden taraf
sızlıkla te'lT' kabul edecek bir şey değildir. İslam Aleminin
ve bilhassa Mısır'ın. Mustafa Kemal lehinde ve halîfe aley-
hir>de bu derece yanlış telakkiye kaptimast ve yanlışlık an
laşıldıktan tonra da evvelki gaflet hareketlerinde ö rü le n
hararete muadil bir hararetle muhabbet ve rıefret hedefle
rini tam mukabil taraflanna göre tebdil etmiyerek, hatayı
tamir ve tellifi etmenin hakkını vermekte tutuculuk göster
mesi, ortada dönen bir takım siyasî a'raz ile efkâr-ıTsIâmi-
yenin ciddiyetini, safvet ve salâhetini kaybetmiş olduğuna
delâlet eder Acaba Mustafa Kemal'in hilâfet ve İslamiyet
düşmanı olduğu tebeyyun ettikten sonra aleyhinde efkâr-t
islamiyenin /eteri derecede görülmemesi, hilâfeti yıkarken
Türkiye'den Osmanlı Hilâfetinden uzaklaştırarak, istenilen
tarafa çekilebilecek bir hale getirmiş olmasının minnettâr-
lığını mı muhafaza ettiklerinden ileri geliyordu?
işin içinde özel maksatlar bulunmasa, hilâfeti ihya
maksadıyla t>>pianan İslâmî bir kor)êde. hilâfetin katli a l ^ -
hine söz söylemek için gerek vardı, mani yoktu, ö yle ya
bu İslam murahhastan dünyanın dört bir yanmdan gele
rek Kahire'do niye toplantı yaptılar? Murahhas gönderme
yen ufak tefek bazı mûslûman muhitlerinin meseleye ala-
kakâdariık gtıstermekteki geri kalmalannda Ankara hükü
metinin tesiri olduğunu bilmek lâzım gelir. Ankara hûkû-
meti ile tamamen müttefik ve müttehid bulunan Bolşevik

Rusya hükümetinin idaresi altındaki Müslümanlar da mu
rahhasları ile "M e k k e " kongresine iştirak ettikleri halde
Kahire’de toplanan hilâfet kongresine iştirak edememiş
lerdir (x). Evet, tesir ve tazyik altında murahhas gönder
meyen yerleri istisna ettikten sonra bütün İslam bölgeleri
murahhasları Kahire'de niçin toplantılar? Muazzam İslam
Hilâfeti'nin başına gelen ve kendilerini tedbir almaya sevk
eden halin esasını bir kere ortaya koymak lazım değil mi?
Asırlardan beri Türkiye'de devam eden Hilâfetin aslı ve nes
li ve meslek ve akidesi başta meçhul, daha sonra fena ala
metlerle ma'lûl bir şahıs paldır güldür yıkıyor. Ona bu hak
rterden gelmiş ve nasıl mecburiyet hasıl olmuş?
(X ) Bakınız: Ek: IV
H İL Â F E T V E E M P E R Y A L İS T O Y U N L A R
Yuka ıdakı izahatınızın gereğince hilâfet. İslam hû-

kümetind(»n ibaret ise. lâik Ankara hükümeti gibi dini bağ
lardan. AlLıha hamd olsun, soyutlanmamış ve soyutlanmayı
da hatırına getirmemiş bulunan Müslüman hükümetlerinin
her birindC! hilâfet mevcut demektir. O halde bu hükümet
ler. hilâfeti ker>dı muhitlerine almak için neye telâş ve te
halük gösteriyorlar? Yok bu hükümetler, bilmiyerek ürünü
toplamaya mı çalışıyorlar? İkinci olarak yeryüzür>de bulu
nan sayısız İslam hükümetlerinden her birirvje halifenin bir
den fazla .olması, hadis-i şerifte men olunmuştur; ve bu
hadis-i şer!', birden çok olmaya engel olmak İçin ortaya çı
kan ikinci h iâfenin öldürülmesini emr etmektedir. Şimdi bu
noktalara cevap verelim:
Hilâfetin şer1 martası bizim dediğimiz gibi. İslam hü
kümeti reisliğinden başka bir şey değildir. Ve bir memle
kette. bir m llette iki hükümet olamıyacağından dolayı ha
lifenin de birden fazla olmasına meydan verilmemesi
hikmet-i ida'd noktastr>dan zarurî bir şeydir; Müslümanlık
ise, şeriat nazarında tek millet sayıldığından^ müslüman-
tarın hilâfetinde de vahdet lâzım olduğu kadar hükümetle-
rir>de de vahdet lâzım ve matlubdur. Bütün bunlann sebe
bi de Müslünanlann parçalanmaya doğru gitmemesini te
min etmektir. Lâkin dünyanın şinîki durumu, islamın bir
idare altında toplanmasına mani olacak sayısız İslam hü
kümetlerinin varlığını gerekli kılıyorsa, bu, hükümetlerin sa
yısı ölçüsünc'e artık halifelerin de taaddüdü zaruret kesb
eder. Çünkü hilâfette vahdetin lüzumu, hükümeti mutazanv
mm olmastrxlan ve hükümetin vahdet icap etmesinden
neş'et etmiştir. Binaenaleyh zarurete binaen müteaddit İs
lam hükümeti srinin varitğmı kabul ediyorsak, müteaddit ha
lîfelerin varlığını da kabul etmemiz iktiza eder. Şu izahata
nazaran şimciki halde mevcut İslam hükümetleri Müslü-
manlann din ve dünyasına nezaretle peygamber mevkiin

de bulunduklarını, yani biMiil İslam halifesi olduklarını bil
meli ve o yüce esere uygun hareketten ibaret olan yüksek
vazifelerini takdir etmelidir.
Müslümanların, ihtimal ki bir hükümet idaresi altında
toplanmasına mani olan son durumlarının gereği olarak bir
tür hilâfet daha vardır ki o da örfen en büyük ve en kudretli
İslam Hükümetine has olan bir sıfat ve ünvandan ibarettir.
İslam hükümetlerinin kendi aralannda bir tanesine fazla pa
ye ve adeta riyaset vermelerini ifade eden bu manaca hi
lâfet tabiatıyla taaddüt edemez. Kahire kongresinde mü
zakere mevzuu olan hUâfet de budur. Her iki manasınca hilâfet,
hem dinî ve hem siyasî bir makam olmakla beraber sonun
cu manasıyla biraz daha siyasi bir hususiyet kazanır. Yani
Müslümanlığın son vaziyetince siyasî menfaaetleri böyle
bir makamın vücudunu icap ettirmiştir.
Şimdi belki Ankara hükümetinin hilâfet meselesinde
avukatlığını deruhte eden özel para ile tutulan adamı Öm er
Rıza, benim son özlerimden ip ucu olarak Ankara hükü
metinin ilga ettiği hilâfette, işte sadr-ı İslam’da mecut ol
mayıp sonradan ihdas edildiği anlaşılan ve dinî olmaktan
fazla siyasî haysiyeti haiz olan ikinci tür hilâfettir, diyecek
olur. Lâkin böyle demekle Ankara hükümetinin mevkiini
kurtaramaz. Çünkü, evvelâ hükümet-i merkume ahkam-ı
şer'iyye ile mukayyed olmamak için hilâfetin birinci türünü
de İkincisi ile birlikte ilgâ etmiştir. Hatta daha doğrusu Müs
lüman hükümetlerinin, aralarında paylaşamadığı makam,
hilâfetin siyasî ciheti galip olan ikinci türü olduğu halde
Mustafa Kemal'in en fazla istemediği ve ilgâ etmek iste
diği ise Hilâfetin, dinî ciheti galip olan birinci nev'idir. Ya
hut ikinci ite birincinin müşterek kaderini teşkil eden dinî
noktadır. Yani her ikisinde bulunan ahkam-ı şer'iyye ile mu
kayyed noktasıdır. İkincinin ihtiva ettiği ziyade-i farikaya,
yani en baş hükümet olmak noktasına gelince, bundan An
kara hükümetinin istemiyeceği ve rağbet etmiyeceği bir ci
het yoktur. Onun istemediği ve düşman olduğu dindar hü-
76 h il â f e t i MUAZZAMA ! ISLÂMİYE
kümetlerir en başında bulunmaktadır. Hûkûmettenn din

dar olmasına o kadar mu’teriz kİ bunun için en baş hükü
mete sahip olmayı bile kabul etmiyor.
Saniy en, ikir>ci tür hilâfetin daha ziyade siyasî mahi
yeti haiz bulunması ve hatta Isiamın bir hükümet idaresi
altırtda top anmasına mani olan son durumundan sonra or
taya çıkmış olması, hilâfetin dinî ve asH mahiyetir>den uzak
laşmak tarzında değil, belki İslâm'da bir hükümet ve bir
hilâfet olm.ık ana kaziyesinin bir tür tazmin ve telâfisinden
ibaret olaMk ehemmiyetini arttırır, eksiltmez.
Salisen. Islâmın son vaziyetine g6re siyasî çıkarları
nın varlığın icap ettiği hûr hilâfete Mustafa Kemal'in ha
sım ve mu ın z olmasının manâsı nedir? Gerçek siyasî çı
karlar .bunun varlığının gerekmediğine kail olamaz.Zira İs
lam hükümetleri arasında bir baş hükûnrtet bulunmanın şu
andaki tsiâm a)emir>e bir tür vahdet sağlayan siyasî çıkan
apaçık okjı ktan başka tekmil İslam aleminin buna taraftar
olması ve yalnız Kemallstlerin, Ingiliz gibi asırlara varan hi
lâfet düşmanları ile hem-fikir olarak bunun aleyhinde bu
lunması siyasî Çfkariarır>a aynca kati bir hücettır. Öm er Rt-
za'nin zikri geçen kongre makalesinde: "İn g iliz hüküme
tinin m em ı ru olduğu söylenilen" tarzırtda tanıttırdığı Hirv
dİ Inayetullah Han'in. yine adı geçen makale ifadelerin
den olmak üzere: "Hilâfet meselesinin tehir edilmesi, fa
kat daimî bir hilâfet heyetinin teşkili, bu heyeti yaşata
cak ve faaliyeti idame edecek malî bir müessesenin vü
cuda getirilmesi gibi pek eskilerce fikirler beyan ettik
ten sonra hilâfetin bir ferde tefvizini âmir ru s s bulun-
m adğını, hilâfetin hllâfet-i akvam o ld u ğ u n u " söyleye
rek kongrerle hilâfet aleyhdârı gibi görüş beyan eden ye
gane muralıhas olması da bu meselede Mustafa Kemal
ile, Ingiiizlein ve Ingiliz memurunun fikirleri birbirine ya
kın olduğunu göstermektedir. Hindli murahhasın kişisel hi
lâfeti nefy ederek, hilâfet-i akvama kail olması da ciddi bir
tetkik eseri olmayıp zamanımızda moda otan demokrasi na-
zariyelerinir sathî surette taklîdir>den ibarettir. Halbuki
“ Rabbin meiaktare: Ban yaryüzünda bir halifa yapaca*

ğım , dadı vakit" (Bakara: 30) ayet-i kerîmesinde işaret bu-
yurulduğu üzere, farz üzerine hakim olan benî beşer hilâ
feti, yani mutlak surette hilâfet-i nev'Iyye-i insaniyeyi geç-
tekten sonra hükümet-i akvam gibi teşkilâtı temsil eden hi
lâfet hep kişisel hilâfete racidir. Çünkü hükümetlerde pa
dişah veya reisicumhur gibi her ne ad ile olursa olsun mut
laka bir baş bulunur. Hükümet bir meclisten ibaret olsa bi
le bu meclise İçlerinden riyaset eder. Ondan da kat’ı na
zarla meclis hûkümetferi ^ n e hûkûmet-i akvam değildir.
Belki hükümet-i efraddır. Her ne ise Ingilizler gibi. İngiliz
memur olduğu sanılan İnayatullah Han'ın da müslûman-
iıktaki hilâfet fikrine taraftar olduğu görülüyor. Şimdi bu mü
nasebetle başka bir mesele-i mûhimmeye sözü akta
rıyorum:
LO Z A N VE IN G İLİZLER
Kemalcilerin hilâfeti ve Osmanh Devleti’ni fedâ ede

rek büyük devletlerden, harb-i umumî mütarekesinin son
senelerinde Türklere en ziyade muarız görünen İr>gilte-
renin "L o z a n " kongresinde desteğini kazanmak üzere da
ha evvelden gizli bir pazarlık yapmış olmalan hakkında ben
de bir kanaat vardır ki... İzmir'i, Edirne'yi Türkiye'ye iade
ve ecnebi imtiyazlarını ilga hususunda Anadolu'da Yunan
ordusunu bazmakla büyük devletlere karşı umumî harbte-
ki mağlubiyetimizi de galibiyete dönüştürmesi pek ziyade
uzak olan Kemaici hamasetten ziyade... lehinde bir dava-
nak olması lâzım gelen bu büyük hiyaneti keşf etmek için
ince bir iteri görüşe lüzum yoktur. Hatta bu gizli pazarlığın
bazı diplomasi ifadelerinden sızan ifşaat ve itiraflarına bile
tesadüf edilir.
78 HlLÂFET-l MUAZZAMA-! ISl-ÂMİYE
Lozan Kongresi son bularak murahhaslann ınemle

ketlerine avdetini müteakip Avam Kamarasında bu mese
le mevzu-bahs olduğu zaman mebuslardan biri: “ lr>giliz
tarihinde l>6yle bir inhizam siyaseti geçmemiştir. Tü rk -
1er, harbtc Ingllizlere galip gelselerdi bundan fazla m ü
saadelere mazhar olamazlardı.** diyerek konferans ka-
rarlauını İnalız menfaati hesabına tenkit etmişti. Hariciye
müsteşarı 3u itiraza kısaca şu cevabı verdi: " B u mesele
yi kadım Tü rk Devleti ile şimdiki Tü rk Devleti arasın
daki farka dikkatle muhakeme ediniz. Şimdi o millî bir
devlettir.*' Bu muhtasar cevabın manası derindir. Ve o de
rin mananın kısaca ifadesi de şimdiki Türk Devletı’nin bir
İslam Devleti olmadığını, yani İslam hilâfetini haiz olmak
tan sarf-ı n.izar ettiğindendir. İngılterinin en büyük kazan
cı işte bu noktadadır, demek isteniliyor. Yoksa Türkiye miHI
devlet olmakla İngiltere'nin Harbn Umumideki galibiyet hak
kından feragat etmesi ve harbten evvelki vaziyetir>e nisbetle
biraz da Üste vermesi lazım gelmez.
Lozan sulbünün, hakikaten araştırma ve düşünüp ta
şınmalara muhtaç esrarı vardır. Bu esrar perdelerim yalnız
selamet-i muhakeme ile, yalnız mantık kuvvetiyle parçala
yıp maverasına nüfuz etmek mümkün iken Kaziyye olarak
akl-i selim sahibleri ve hakikat takipçileri için, bu muam
manın halline yardım edecek delil ve emareler ve itiraflara
da sahip olmak güç bir şey değildir. Büyük devletler tara
fından "Sevr** muahedesinde yerin dibine geçirilen Türk
iye'nin Lozen muahedesi ile birden bire şahikalara çıkma
sı. mağlup iken galibiyet semalarında takla atması, asırlar
dan beri süren kapitülasyonları üzerinden kaldınp atması
sihir midir, keramet midir, yeni Türk peygamberinin bir mu
cizesi midir'M
Mustaf.ı Kemal ordusunun Yurtan ordusunu Anado
lu'da mağlup etmesi Kamelıstlerce ne kadar büyütülse yi
ne bu zaferin, (Lozan) kazancına nlsbetje bacağı çok kısa
kalıyor. (Sakarya) kenanndan başlayıp İzmir sahilinde ni
hayet bulan bu muzafferiyetin tesiri (Atina) üzerinde his-
solunması yine çok fazla ve çok uzak ihtimal iken bu zafe

rin İtalyayı. Fransayı. Büyük Britanya adasından İngilizleri
korkutması, yumuşatması. Ankara kuvveti Önünde baş eğ
dirmesi sayesinde müyesser olmuştur? Harb-i Umumî
arkadaşları olan Bulgar, Avusturya-Macaristan ve Alman
ya devletleri ile birlikte Türk'ü de mağlup ederek, yine Mus
tafa Kemal ve arkadaşlarının kumanda ettiği ordulara isti-
nad eden Türkiye hükümeti. (Mondros) mütarekesi ile ema-
na düşüren ve Boğazlanaçtinpistanbul'a kadar giren İngi-
lızier, Fransıztar. İtalyanlar nasıl oluyor da yalnız başına ka
lan Türk'ün son hamlesi önünde hepsi birden aczim izhar
etmeye ve üstünlüğünü teslim ederek çekilip gitmeye mec
buriyet hissediyorlar? Lozan masasının başında, neticele
nen bir harbin silâh arkadaşlığı vazifesini ifa etmiş bir mil
letin mümessili ve şahsen sevdikleri Venizelos’u susturup
Türk murahhasına üst perdeden söz söylemek ve istekle
rini sıralamak fırsat ve selâhiyetini veriyorlar? Dostlarına
düşmanlık, düşmanlarına dostluk mükâfatı tevdi eder gibi
bir vaziyet alıyorlar?) İngiliz ve Fransız siyaseti ne kadar
vefasız olsa da bu mertebe gafil ve kendi menfaatlerini bu
derece gayr-i müdrik olamazdı. Yok yok gaflet ve hama
kat. İngiliz ve Fransız hariciye nazırlarının ağzını, dili sağır
İsmet (Paşa)nın Lozan Meclisinde sebebsiz bağladığına za-
hib olanlardır. İ’tilâf Devletleri, Kral Kostantin’e temayül
göstererek Venizetos’tan yüz çevirdiği için Yunan milleti
ne ne kadar gücenmiş olsalar, yine Umumî Harbte Alman
ya ile birleşerek ve Boğazları kapatarak harbin uzamasına
sebeb ve kendilerine büyük engel olan Türk milleti ile on
ları bu vaziyete sokan İttihat ve Terakki'ye ve İttihat ve
Terakki'nin istihalesi halinde bulunan Kemalistlere hiddet
lerinden fazla hiddet edememeleri iktiza eder. Özellikle İtilâf
taraftan olarak Yunan Milleti’nin, kadrini bilmediğine kız
dıkları Venizelos’a Lozan'da kendileri de bir tekme vura
cak değillerdi ya! Zamanın ahengine sesini uydurarak " Y a
şasın Mustafa Kemal Paşa!" diye bağırmakla haili müm
kün olmayan bu muammaları aklı başında kalan her Türk-
80 HİLÂFET İ m u a z z a m a ! ISlAMtYE
'ûn ve TurViye ile alâkadâr olan her mûslümanın d û ^ n -

mesi ve bu sorulan kendi kendine somtası lazım gelir.
Halbuk bu sözler, her kerameti ker>dilerine isnat eder
ken şımardıkça şımaran Kemalistter tarafından, kâfi de
r e c e k ifşa »dilmiştir. Bu şımanklık vesikalarından bir kıs
mını tetkik etmekte olduğumuz konulann aydınlanmasına
medar ölmek üzere bu makamda ayağıda zikr ve irad
ediyoruz:
"Y e n i 1 ûrkiye ve Alem'* başlımı ve A â ogiu Ahm et
İmzasıyla 524 numaralı *‘MİIIiyet"te yazılan baş makale
den: (30/7/1 !)2T).
"Biz Asyaloto-teoKiaıik. magtup, esir bir devletten, beş
sene İçinde Avrupai, halkçı, demokratik, galip hür ve müs
takil bir devlet çıkardık! Bu hayır-bahş Herkûl ameliyesi na
sıl yapıldı? Uzaktan ve yakından bakanlann aynı derece
de gözlen kamaşıyor rıkıllan şayıyor. başları dönüyor!"
"V e gerdekte, Lozan sulhnamesinin yeni Türkiye'ye
temin etmiş o'duğu istiklâl ve beyne'l-milâl. bu Türkiye'nin
tahakkuk ettirmiş okluğu mucizelerdeo birisi değil midir?"
"Unutmamalıdır ki Kapitülasyonlar rejimi ta Fatih za
manından beıi devam ettiği gibi. Lozan kongresine kadar
vaki olan hiç t^r beyne'l-milel konferansta da Türk murah
hasları Avrupa murahhasları ile müsavi telakki edilerek ma
sa başına otummuş değildiler. Devletin kuvvetli zamanla-
nnda dahi Türk mura ıhaslan Asyai bir devletin murahhas
ları muameles ne m; ju z kalmışlar ve ikinci derecede öne
mi haiz olmuşlar. Tarihie ilk defa Lozan Konferansırnladır
ki Türk murahhasir.rı Avrupa mümessilleri ile müsavi ola
rak masa başına otur ryodar ve işte bu masa üzerindedir
ki. Fatih zamaitından beri devam eden o menhus kapitü
lasyon zincirlerini milletin ve devletin boynundan alıp par
çalıyorlar!"
"V e buna *‘ûrk ne zaman muvaffak oluyor, biliyor mu
sunuz? "H asta A dam "ın ölüm hükmü verildiği günün fer-
dâsında mağlup Türkiye'nin her tarafı istilâya uğradığı bü
tün zinde cihaz an elinden alındığı, hükümeti, hükümdarı
düşmanlarla birleşerek kendisine hıyanet eylediği devrin
nihayetinde!.."
Yağma yok Ağaoğlu Ahm et adtndaki kör dalkavuk!'

Herkesi de kendin gibi kör mO zannediyorsun? Düşmanlar
la biıieşerek Türkiye'ye hiyanet eden hükümet ve hüküm-
dAnn bu hryaneti menfaatleri hesabına irtikap ettiği Inglliz-
ler, Fransız ve halyanlar da kendilerine bu derece hizmet
eden dostlarını düşmanlarına çiğneterek İstanbul'dan kaç
maya mecbur olacak derecde aciz ve Lozandaki son hü
küm mevkiini muhafaza ederken de yine hep dostlarına
rağmen düşmanlarını muzaffer çıkaracak derecede hesa
bını ve pusulasını şaşırmış olabHir mi?
Makaleden nakle devam edelim:
"B u hadise yeni Türkiye'nin tahakkuk ettirmeye mu
vaffak olduğu mucizelerden, efsanelerden en mühimmi, en
anlaşılmayanı değil midir? Unutmamalıdır ki Umumi Harb
esnasında İtilâf Devletleri, yani Fransa, Ingiltere, İtalya ve
bütün müttefikleri Türkiye'^ kendi aleyhlerinde olarak gör
meyi KapHûlasyonlann ilgasına tercih etmişlerdi. Türkiye'
nin müttefikleri bulunan İtalya, Avusturya, Macaristan ve
Bulgaristan ise ittihat ve ittifaka rağmen, Kapilütasyonla-
nn ilgasını düşmanlar ile beraber onlar kadar şiddetli içe
rikli bir lisanla protesto etmişlerdi. O derecede dost ve düş
man devletdler kapitülasyonlara kıymet ve ehemmiyet ve-
rtyortardıl"
"işte bu dost ve düşman devletlerdir ki, bu defa yine
mOttehiden ve müttefikan aynı kapitülasyonları bütün te
ferruatı ile beraber lağv etmeye mecbur kalıyorlar.!"
Acaba neden mecbur kalıyorlar? Herb-i Umumîdeki
dost düşman, yani galip ve mağlup devletlerin hepsi bir
den yeni Türkiye'nin önünde neye mağlup ve mecbur ka
lıyorlar?
"Mağrur Lord Gürzan'un İlk kere olarak eğilmek ve
testim-i nefs mecburiyetini hissediyort"
Neden, acaba neden? Galip Ingiliz murahhası, mağ
lup Türkiye murahhasının önünde bedavaya eğildi mİ? Bu
eğilme her halde Türkiye ricalinin Gazi Hazretlerine (t) arz-ı
tazimat mahiyetide olmamaktır.l"
F .5
8:î HtLÂFET-I MUAZZAMA-! İSLÂMİYE
"V e .(imin önOndel DOnkû bir m a^ûbun Sevr'de ha

yatına nihayet verilmiş ve tedfin merasimi icra edilmiş bir
ölü önümle!"
Lord G ürzon’un karşUıklı razı okiş hali, bu ölünün top
rağına hû'meten vuku bulmuş olmasın!?"
"B ü t( n bir an'anaye, bütün bir zihniyete, bütün bir be
şeriyete karşı icra edilen bu ameliyeyi yapanlar yeni Türki
ye'yi vücu la getiren aynı rühberterdir: Yani Gazi ve İsn>et
Paşa ve arkadaşları!.."
Ha ha! Aiaşıldı: Kocaman devletlerin eğilmesi Musta
fa Kemal'in mavi, İsmet'in kara gözlerine karşı olmuş?
"Asırkırdan beri devam eden kapitülasyon zincirleri
parçalanıp atılıyor. Ve Türk devletini Avrupa Devletleri ile
müsavi ve nem-hukuk olduğu esası resmen bütün devlet
ler tarafmdam kabul ve tasdik oluyor. Yalnız dört sene ev
vel bunun tıöyle olacağını birisi çıkıp da iddia etmiş olsay
dı. drvanelIK değilse- hiç olmazsa hülyaperestUkle t a ^ edi
lirdi? Fakat işte bugün bu. muazzam ve tarihî bir hakikat
ve bir vak'adır!"
"Dahi lehberlerin ÖrKİerlikleri ile bu vak'ayı tahakkuk
ettirmeye muvaffak olan Türk milleti için diğer ve nisbeten
daha pürüzsüz ve daha az karışık olan sahalarda da aynı
derecede muvaffakiyetler ihrazı hiç de uzak sayılmamalı
dır. Zira yapılan ameliye- mahiyeti itibariyle bir değildi. Ve
muhtelif teferruatı arasında sıkı bir alâka ve ahenk mev
cuttur. Lozan sulh-namesinin esaslarını telkin eden ruh ne
idiyse, şahsî saltanatın ve hilâfetin ilgası. Cumhuriyetin te'-
sîsmi, medenî kanunun kabulünü ve sonunda bütün yapıl
mış ve yapılmakta bulunan değişikliklerin icrasını ilham
eden de o d ırl"
"E n kuvvetli olduğu zamanlarda kapitüiasyoniarı ka
bul eden bir devletin en zayrf gözüktüğü bir zamanda aynı
kapitülasyonian her-çi-bad-a-bad (ne olursa olsun) kaklır-
maya kalkışabilmesi için bu devletin maddî ve manevî bürv
yesınde müh m ve derin değişikliklerin vaki olması lazım
değil midir?"
HİLÂFET VE KEMAlJZM 83
İşte Ankara cephesinde mühim bir mevkii haiz olan bir

adamın imzasıyla ve tam itina ile **Mitliyet*' gazetesinde
neşr olunan ve yeni Türkiye hükümeti kurucularının med-
hini hedef alan bu makale kadar onları itham edecek
partak bir itiraf vesikasını insan arasa bulamaz. Makalenin
bütün belâ^tıyta yeni Türkiye hesabına öğündüğü ve hay
retler celb etmeye çalıştığı noktaya, ey okuyucu, sen de
parmağını iyice bas! İngilizler, Fransızlar, Italyanlar gibi
Harb*ı Um um fde Türklere ve müttefiklerine galip gelen on
güçlü devletlerin, savaştan sonra sulh masasının başında
idama mahkum bir mağlup sıfatıyla karşılaştıkları Türklere
en kuvvetli devirlerinde ve hatta galip geldiği muharebeler
neticesinde bie edilegeldikleri müsaadeleri ibraz etmeleri
için İşın içinde bam-başka bir sebeb bulunmak ve gayet
esrar-ertgiz bir manevra çevrilmiş olmak lâzım geldiği gi
bi. bu mar>evrada Türkler kazanmış ve müsaedatı ibraz
eden büyük devletler kaybetmiş olmak ihtimali de yoktur.
Çünkü Türklere karşı harp meydanında kazanarak İstan
bul'a kadar giren bu devletler, sulh-masasımn başında akıl
larını ve menfaatlerini kaybetmiş olamazlar. Yunan ordu
sunun Anadolu'dan çekilmeye mecbur olnuısına müsavatta
kalmak manasından fazla bir mana atf ederek Türkiye'nin
Yunan'a galip geldiğini kabul etsek bile, hassaten Yuna
nistan'a nisbetle kazanılan bu galebenin mükâfatını aslın
dan, çok büyük bir faizle, Türkiye'ye karşı galibiyetleri s6z
götürmeyen diğer bütün devletlerin de ödemeye mecburi
yet duymaları hiç bir akıl ve mantığa ve siyaset ve menfa
at mikyasına sığmaz.
Büyük devletler Lozan muahedesinde Türkiye'ye ver
dikleri bol b d müsaedata mukabil elbette verdiklerinden
daha mühim olarak acaba Türkiye’den ne aldılar? Hakika
ten, galibin mağluba vermesi ve verdiğinden çok fazlasını
alması gayr-ı kabil olduğu cihetle galip devletlerin bu an
laşmada mutlaka Türkiye'den çok büyük şeyler almak ol
duğuna hükm edilmek lazım gelmez mi? Özellikle Türki
ye'ye açıktan verilen menfaatler karşılığında onlardan alı»
nan ş e h r in gizli tutulması tavizlerin önemini kat kat arüır-
makta ve akıl ve mantığı cidden meraka düşürmektedir.
84 HİLÂFET I MUAZZAMA-IÎSLÂMİYE
İşte bt bûyOk muammayı zaman çözmüştür. Ve sufet4

halle nazajan. oefçekle meselenin işin j i ^ i tutı>
lacak ka3a~ mûnim olduğu tahakkuk etmektedir. & İh ü n aK-
tınben b TO t sonra Türkiye'ye allı yüz seöeiik hilâfetle, bin
şenelik İsiftmiyetin ilga olunmasindan ve şimdiye kadar
yefy ü 2ûf^>rkutuplan (tefecesTnde hiç b ir t ^ lf in eti yeti-
şemiyen Feiam haremterinin na-fnahremlefe açılmasından
anlaşıtfyof <i yeni Türkiye hükümeti, umumî harbte yenik
diiflî devieBenn ^ û n e k ^ i devtetinin ve mtlietınin muka<F
desatmı atarak yani en zalim galiplere en sefil majlûbla-
nrv yerebileceği şeyleri vererek; milletlerin, vatanlannı ve
mevcudiyetlerini tehlikeye koyan muharebelere kadar gi-
rişmeyi göze alırken son gaye olarak muhafazasını dûşOn-
dükleri mar evî varlıklarından Türk milleti hesabına feragat
ederek milk tin Umumi Harb'e iştirakinin tazminatını ödemiş
ve Türk'ün mazisine ve müstakbeline alçaklık verecek olan
bu yüz karasını kapatarak işin içinden yüz akıyla (f) çıkmış
göünmek üzere devletlerden biraz da üste almışl!
Şimdi c ikkat ettiniz mi? Ankara murahhası fsmet'in Lo
zan sulh kongresinde büyük devletlerin murahhastanna ka
fa tutar ve a eme çalım satarcasma takıryjığı vaziyetle Mus
tafa Kemal den aldığı talimat mucibince sulh alış verişin
de oynadığı role ve gösterdiği marifet ve maharete!.. Koca
kahramanlar, bir taraftan hilâfet hükümetini ve b iz z a tT O -
feyi inglllzlere satılmış göstermekte lekelemeye çalışırken
asıl kefKjileri devledin hilafetini, İslam kanunlannı, milletin
dinini ve~TİT!hini Ingıliztere. Fransızlara ve Italyanlara sau
mışlar. Merrıieket satmak iftirasına kıyas kabul etmeye bir
hakikat olm ak üzere kendileri memleketin ruhunu ve na-,
muşunu satmışlar. E v satmakla evin haremindeki namu
su satmakta t hangisi daha ağır bir â lç ^ık tır? özellikle
lîfe ve hükümet hakkırKİa, memalıkini Ingâiziefe sattılar, di
yerek M. Kemal şirketinin yaptığı hokkabaz yaygaralan akıl
ve mantığın kabul edemeyeceği ve hilâfetin sübû-
tuna şahit olduğu bir müfteri efsanesi mahiyetinde bulun-
duğuria nazaran bu müfteriler memleketin namusu ile be-
raber milletin akıl ve mantığını da yok bahasına satmışlar-
dır^ öyle olmasa para İle satın aldıkları Türkiye'den Ingitiz-

Ü r i hangi kuvvet çıkarabilirdi? İki paralık Mustafa Kemal
kuvvetin baskısına boyun eğerek Ingilizlerin. Fransızların
ve sair devletlerin İstariburdan çekilip gitmelerini ancak Ke-
malıstlerin idam ettiği Türk aklı kabul edebilir. Kemalıstler-
den biraz para ile daha ziyade zorla aldıkları Musul'da ba
kınız ingillzler nasıl yerleşmiş oturuyorlar! Denizlerin ha
kimi olan Ingiliz'in elinden iç karadaki Musul'u kurtarama-
ya kadir olamayan Kemalist kuvveti, açık boğazların biti*
şiğirıde bulunan İstanbul'u nasıl kurtarabilirdi? Acaba İn*
gılizler İstanbul'u bırakıp giderken onu kendilerine satan
adamlardan paralarını geri almaya da vakit bulamamışlar
mıdır? Bu sıralarda baş-bayi Halîfe Vahüdüddin de hazır
Türkiye dışında bulunduğuna nazaran Ingılızler, paraları*
nın karşılığında rehine olarak kendisini niçin zabt ve tevkif
etmediler? Diğer ItılAfcı bayi ler de İstanbul ve Türkiye kıy
metindeki Ingiliz liraları cebienr>de bulur>duğu halde itti*
hat ve Terakki firarileri gibi Avrupa'nın lüks şehirlerinde
ve mükellef otellerinde safa sürmeyi bırakıp da Arabistan
çöllerinde ve Balkan kayalıklarında oturmak-istemeyi ne
den tercih ettiler? Har^gı tarafa bakılsa sokak politikacıları
nın süprüntü propagarKlalanrKlan ibaret olduğu görülen if
tira tozu dumanı arasında dinini, namusunu pazara çıkar
dıkları Türk milletinin memleketini salmak efsaneleri ile de
akılları üzerlerine heva oyunu oynayan hokkabazarın oyun-
lannm mahiyeti Türkiye'de ve İslam Aleminde tamamen an
laşıldıktan sonra halâ bu oyunu ara sıra tekrar etmekten
utanmayan kalemi ve vicdanı nasırlaşmış yazarlar Türki
ye'de bulunduğu gibi Türk milletinin aklı üzerinde oynanan
bu hava oyunlarının Türkiye dışındaki komisyoncu şube
leri de gazete adı verdikleri kepazelik yaftaları ile daima
bu hava ve iftira oyununu tekrar ederek mültecilerin arka
sından **Vatanlarmı Satanlar" diyerek ûrürler. Türkiye'
deki müfteriler darağaçlannın sayesinde yüzlerine tüküren
bulunmayacağından emin olarak maskaraca oyunlarına de
vam edebildikleri halde hariçteki maskaralık şubelerinin ha-
86 HÎLÂFET-IMUAZZAMA-I tSLÂMlYE
yasızhkta 'güvendikleri dayanak noktalan. Türk miHetınin ak-

İl ile istilua edilebileceği veyahut Türk milletinde adata ai
data akıl bırakmadıktan hakkında kanaat tammelendır.
Onun için Türk milletine bu adamlann yaptığı sürekli ha
kareti hiç <imse hiç bir millete yapmamıştır ve hiç bir mûl-
letin aklı 1e oynanılmak hakaretine Türk milleti kadar ta
hammül ettiği görülmemiştir. SelAnlk'İ kâbe-i hürriyet itti
haz eden Jö n -Tü rk le rin Türk aklı üzerir)e oynadığı büyük
hava oyun an, Bosna-Hersek'e kadar uzanan Osmanlı Ru-
melinin Türkiye hesabına başını yedikten sonra da bugün
halâ o zamanın Selanik'te ve Manastır'da çıkan "S ila h "
ve "Sür>g';)" gazetelehnin demdarlığım yapmak ve hatı
ratını ihya etmek üzere Batı Trakya'da kalan bir avuç R u
meli Türklı'nün aklını şaşırmak vazifesi He mükeHef bir Ke
malist gazetesinin yine o meş'um hava oyunlarına devam
ettiği ve eıki baykuş nameleri ile tarihin tekerrürüne ter
cüman old jğu ibret gözü önünde görülmekte ve milletten
de eskisi gibi yine bir ses işitilmemektedir. Eski baykuş dö
küntüsü de aynı gayeye vasıl oluncaya kadar habis r>efes-
ler sarf etmektedir.
Muhaliflere isnat ve iftira edilen vatan satmak cürmû
ile Türk mıHetının namusunu ve dinini satmaktan ibaret ola
rak Mustafıı Kemal ve arkadaşları tarafından bil-fiH işlef>en
cinayet araıonda bazı Kemaltsöehn iddiasırta nazaran şöyle
bir fark varc ır ki güya büyük dahinin Türkiye'de yaptığı din
siz hareketler ve mûnfıklıkiar Avrupa devletlerini aldatmak
için siyasetim icrası lazım gelen muvakkat şeylermiş. Hat
ta Lozan muahedesindeki müsaedat-ı düvelryenın iç yüzü
ne dair benim burada yazdığım şeyleri de belki bu tür Ke-
malistler keıdi fikirlerinin ve iddialarının te’yîdi mahiyetin
de telâkki ederler. Buna inanan mûslümanlara gelince, on
ların bunu üşenmeden muhakeme edecek aklı olmadıktan
başka Avruı^ılart aüdatma meselesinin aslı çıkmaz da bu
na intizar erlerken bir gün kendilerinin canı çıkarsa Avru-
pada bu artımlann, kaybedilmiş olacak hakiki bir din ve
imanı da yoKtur. Çünkü dinleri her tahrib darbesine müsa-
a olan... adamların mûslûmantıkiarının aslı olmadığına

hûkm edilmek daha doğru olur.
Avrupalıltarı aldatmak teranesiyle, aldanmaya talip
müslümanları aldatmak dinsiz Kemalistler için hakikaten
hoş bir eğlencedir. Demek ki Türkler hilâfeti ilga etmişler
Muvakkaten, yani AvrupalIları aldatmak için, şer’I kanun
lan ilga ederek İsviçre Kanununu almışlar Muvakkaten
şapka giymişler: Muvakkaten, camileri yıkıyorlar: Muvak
katen, yani AvrupalIları aldatmak İçin kızlarını Hristiyanla
ra tezviç edecekler: Muvakkaten, yani AvrupalIları aldat
mak İçin, yan çıplak bir halde kanlarını na-mahrem erkek
lerin koHan arasında oynatıyorlar: Muvakkaten, o Avrupa
Ulan aldatmak için!!..
Va*d ettiğimiz vesikaJan nakle devam edelim:
29 Temmuz 1927 Tarihli “ MIHiyet" gazetesinin "T ü rk
Mİlletl'nln İstihkakı" başlıklı başmakalesinden: (Siirt Me-
busu Mahmul (x). sayı: 523)
"L o za n sulbünün senedi devriyesi münasebetiyle İs-
met Paşa Hazretleri'nin yaptıkları beyanatta bu muahe
de ile Türkiye'nin Garp usulünde millî bir devlet olmak hak
kını teyid ettiğini ve milletimize bugünkü vaziyeti temin
eden, uzun ve çetin bir mücadeleden ibaret olduğunu izah
ettikten sonra şu sözleri ilave buyurmuşlardır:
(Dört seneden beri Türk Milieti’nin gelişmeleri, mille
timizin istidat ve istihkakının Lozan gününde fark edildiğin
den daha yüksek bulunduğunu ispat etmiştir.)"
"Şüphe yok. muhterem İsmet Paşa bunları ifade eder
ken o günlerin ızdırabırıdan, müzakereler esnasında ken
disine tevcih edilen tarizlerden, Türk Milleti hakkında hak
sız ve yersiz olarak yapılan iftira ve isnatlardan mülhem ol
muştur. istilâya uğratılan topraklarını istirdat için, çiğnenen
haklarını müdafaa için, tehdit altında bulunan hayatını kur
tarmak için mücadele sahnesine dahil olan Türk Milleti, fe
dâkârlığın mükaâfatını büyük ve kati bir zaferle görmüş
tü. Lozan'da hayat ve haklarını beyne'l-mllel bir hüccet ile
tesbit ettirmek istiyordu. Talep ettiği şeylerde mübalâğalı
(I) Sonfadan “ Soydan" aoyadmı aldı/SA BKZ. Ek; V

88 HİLÂFET-I MUAZZAMA-IISI-ÂMİYE
teiakki edilecek hiç bir madde yoktu. “ Her millet m ukad

deratına bizzat sahip otmalıdır. Devletlerin istiklali her
tür taarru;: ve müdafaalardan azade bulunm alıdır. Mil
letler için hürriyet, müsavat ve hakk-ı hayat asildir.*’ Biz
Lozan'da ^ ektiyle bu prensipieıi onaya koyan ve bunların
müdAfi lıdi'fi deruhte ettiklerini s d y i^ e n l^ e karşı karşı
ya gelmişti i. Bütün bu sözlü sözler, yalnız kitap ve rtaza-
rıyat sahasında kalacaktı. Her halde zalim ve müstebit ol
mayı göze .ılmadan Türk Milleti'nin istediği bu tabiî hakla
rı red etme< çok müşkül olacaktı. Lozan'da hasım cephe
sinde bulurıanlar hakikatin Önünde, dünyanın her tarafın
da ilan ettikleri kendi prensiplerinin önünde tereddütsüz
eğilmeli idiler Fakat böyle olmadı. Haklı taleplerimize de
makavemel ettiler Açıkçası Türklere m edeni bir millet
muamelesi yapmaktan çekiniyorlardı. Muarızlarımızın
zahiren İstinat ettiği sebebler şunlardı:
1) Tü rk lAİlletl, askeri bir millettir. İyi harp eder, fa
kat medeni kabiliyeti noksandır.
2) Tü rk iye 'n in idari ve siyasî usulleri İlahî kanurv
lardan mülhem dir. O nun zihniyeti, asrî hayata uymaya,
asri usul ve? akideleri kabule müsait değildir.
3) Tü rk iye ’de emniyetsizlik, asayişsizlik asildir.
O nun İçin ecnebilerin ve gayr-i müslim azınlıkların ha
yatını orade hususî ahkam İle teyit etnteiidir.*'
Türk adliyesi, eldeki kanunlarla mutlak bir adaletin te
minine kadir jeğiidir. Orada muayyen hususlar için beyr>e'l-
milel muhtelit mahkemelerin bir tür hakkn kazası olmak la
zımdır.”
5) Bütün bu esaslar nazarn dikkate alınınca Lozan'da
bundan dört sene evvel iddia ettikleri vech ile Türk Milleti
medenî hukuk ve hürriyete mazhar olabiimesi için behe
mehal bir istihale ve istihzar devresi geçirmelidir. Yanı bir
kaç sene d a ta esaret ve tahakküm altında yaşamalıdır"
"Lozan rreydanının muhasım cephesir>de aleyhimizde
irad edilen bu sebebleri kırmak için -İsmet Paşa'nm dediği
gibi- pek çetin mücadelelere katlandık. Orada hür ve me
deni mitletiere yaraşan bir sulh akt ettik, işte dört seneden
beridir ki, içtimai ve siyası sahalarda çalışıyoruz. Bugün bü
yük bir emniyetle o vakit bize yapılan yukarıdaki isnatlar
üzerinde durmak ve bunların ne kadar çür ük iddialara da
yalı bulunduğunu göstermek mümkündür:"
" T ü r k Milleti, yalnız harp sahnelerinde değil, inkı
lâp ve medeniyet sahnelerinde de hiç bir miiietten geri
kalmadığını gerçekleştirdiği ıslâhat hareketlerle isbat
e tti."
Türkiye Cumhuriyeti'nin kanunları, muasır milletlerin
kanunlarından mülhem olarak yapılmıştır. Türkiye'de asa
yiş ve adaletin hükümran olduğunu anlamak için yalnız bu
rada çalışan ecnebi mütehassislerini, ecnebi sermayedar
larını dinlemek kâfidir. Türk adiiyesinde yapılan ıslâhat ve
inkılâbın yüksek derecesini halâ havsalalarına sığdırama-
yanlar var. İsviçre Medenî Kanununu aynen kabul ve tat
bike başlamak suretiyle T ü rk Milleti ıslâhatta, asri ha
yat ve medeniyete uymakta ne kadar halis ve samimi
bir emel ile mütehassis olduğunu gö ste rd i."
Bu vesikadan açıktan açığa anlaşılıyor ki Ankara’nın
murahhası İsmet, Lozan sulh müzakeresinde Türkiye adı
na devletlerden sağladîğrmüsaadeleri kılıcTna dayanarak
sağlamamış, Türkiye’nin dini kanunlarla idare olunmasın-
dan, yani İslâmî bir hükümet olmaktan feragat edeceği hak-
kTnoâ devTetıere yerdiûl teminat saye^fide elde et'mTş. O
zaman devletler Is m e f in bu teminatına güçlükle ina'rimış-
lar. Fakat şimdi İsmet: (İşte o gün verdiğim iz sözde na
sıl durduğum uzu A vru p a ’ya göstererek vadimizi yeri
ne getirmek hususundaki sadakatimizi isbat ettik. Tü rk
iye’yi Müslümanlıktan çıkardık. İlâhî kanunları attık, mi-
deniyete kabiliyetimizi onlann o günkü tahminlerine gö
re irtanmıyacakları derecede bir sür'at ve muvaffakiyet
le m eydana koyduk.) diye seviniyor ve iftihar ediyor, ki
bizim de isbat etmek istediğimiz müddeamız budur.
Müddeamızın önemine göre te'yidâtını ibraz etmeye
üşenmiyeceğiz. işte bir vesika daha:
90 HILÂFET-I MUAZZAMA-IISLÂMİYE
18 Mayıs 1927 tarihli gazete3ir>e"SUrt Ma-

b u tu M ahm ut" İmzası ve "İnkılâp T û rk iy e ti" başlığı ile
yazılan başnakaleden:
"2 0 . asırda yaşıyorduk. Fakat manevi hayatımız,
yani terbly<) usullerimiz, kanunlarımız, adetlerimiz.
adabH Ictimaiyemiz kurun-1 vustal (orta çağa ait) sim a
sını m uhatara ediyordu. O ruh ve İdare İle hayatın bu
günkü m ücf deielerinde -hiç olmazsa- müdafaa vaziye
tinde bile kiılmak müşküldCt. İlahi bir hamle İle esaret
bağından sıynimak lazımdı. Son İnkılâp işte bu zaruret
ten d o ğ d u .'
"Umum* Harbten sonra eski reisicumhur Amerikalı
Prof. Vllson Jlyor ki:
"(Dünyada reşid milletler vardır. Gayrn reştd milletler
vardır. Gayr-i reşid milletler idare usullerinde münhasıran
dinî esaslard ın ahkâm çıkaran milletlerdir. Reşit milletler,
bu bağlardar kendilerim kurtaramazlar. Bu dünyada aml-
riyet ve hakimiyet behemehal reşid milletlere Özgü olmalı
dır. Bununla beraber gayr-l reşit milletler kendi başlarına
bırakılamazisr. Çünkü dayar>dıklan hükümler güçsüzdür.
Kendilerini kkıre edemezler. Uluslararası ihtilâflara yol açar
lar. Kuvvetli devletlerin hırslannı çekerler. Onun için gayrn
reşid milletleri reşid milletlerin mandasına tevdi etmelidir.)
"Mantıkî safsatalar çoğunlukla en kuvvetti hakikatle
re bile galip geliyor: Vllson'un bu mantığı, Um um i Harb
sülhüne bir c sas teşkil etmişti. Hakkımızda tatbik edil
mek istenen Sevr cezası bu mantığa İstinaden hükm
o lu n m u ştu ."
Dinî kanınlarla idare olunan mıletlerin istiklâline mü
dahale edilerek vesayet altına alınmak tarzında Amerika rei
sicumhurunun Umumî Harb sonunda ortaya attığı ve dev
letlerin kabul ottiği düsturun Türkiye’ye Sevr muahedesir>-
deki ağır şartU ria cezalandırmaya sebeb olması hakkındaki
bu apaçık itiraf, bizim yukarıdan beri ortaya attığımız iddi
aların en açık bir isbatıdır. Merhum Halîfe Vahidüddin'e
mensup hükümetler, memleketin dinini fıdye-i necat vere-
(X ) Mâksleyt kaynığından araştırıp kıtabm aonuoa koyduk Bkz: Ek; VI
rek devletlerin ağır sulh tekliflerinden Tûrklyeyi kurtarmak

yolunu düşünmemişler. Çünkü vatanın istiklâli kaziyyesi-
nin çok kıymetli tanınması, vatanın daşında ve toprağındaki
maddî kıymetten neş'et etmeyip vatanın istiklâli sayesin
de milletin mahfuz kalacak olan dini ve namusu gibi ma
neviyat ve mukaddesatının kıymet ve izzetinden ileri gel
diğine nazaran, bu mukaddesatı fedâ ederek kazanılacak
istiklâlin hayvanları memnun edebilecek ve maneviyatı ile
yaşayan insanlar İçin en büyük esaret sayılabilecek bir şey
olduğu cihette böıê bir şeyi teklîfe cesaret edebilmiştir.
Halbuki Türkiye'nin (en kara) hükümetçileri bu pazarlığa
tam manasıyla mal bulmuş Mağribî gibi sarılmışlar ve in
sanların istiklâlinde maksadı fedâ ederek vasıtayı kurtar
makla aldattıkları... adamlara alçaklığı marifet bahasına
satmak istemişlerdir.
Vesikadan satırları altına çizgi koyduğumuz ilk fıkra
ların sonurtdakı **llahî bir hamle İle esaret bağından sıy-
nlmak lazımdı. Son inkılâp İşte bu zaruretten d o ğ d u ."
cümlelerine de dikkat ediniz. Türkiye’deki dinsizlik inkı
lâbı bir zaruretten doğmuş!.. Bu inkılâp öyle iddia edildiği
gibi milletin arzusuna tabi olmaktan, falandan değil, gâlıp
devletlerin mizacına uygun hareket zorunluluğundan ileri
gelmiş. Böyle yapılmasa Türkiye'nin istiklâlini kurtarmak
mümkün olmayacakmış. İlahî (I) bir hamle İte.....ve esaret
bağından sıyrılmışlar, Yani dinden sıyrılacaklannı devlet
lere va'd ederek Türkiye'nin istiklâlini ve esaretten kurlu-
luşnu temin edebilmişlerdir. Dinden ve İlahî kanunlardan
sıyrılmak hareketine de "İla hî ham le" demeye utanmıyor
lar. Dilin kemiği yok. denildiği gibi bunların yüzünde utan
mak da olmadığından lâ-llâhî hareketlerini İlahî hareket di
ye nitelemekte güçlük çekmiyorlar. Vay maskaralar vayt
Diğer ve son vesikaya geçelim:
26 Tem m uz 1928 tarihli "M illiy e t" gazetesinin " L o
zan Hatıralan" (x) başlığı altında yayınlanan (Siirt Mebu
su M ahm ud'un) baş makalesinden:
(X ) Makaleyi kıtabm tonuna olduğu gibi araştmp koyduk. Bk2; Ek; VII
92 h i l â f e t i m u a z z a m a ! iSlJ^MlYE
*'AnkEtra-25 Tem m uz 1927- İki gün evvel sulh müna

sebetiyle y a z d ı n ı z makaleyi okuyan bk ecnebi dostumuz
açıktan açığa bize dedi ki:
(Ooğnjsu siz Lozan muahedesinin Önem ve mahiyeti
ni olduğu (ibi okuyuculannıza açıklayamıyorsunuz. Halbuki
bu muahede Türk tarihinde. Türk Milletı'nin. İçtimaî ve si
yasî hayatı yolunda mühim bir dönüm noktasıdır. Lozan
müzakerelefini fena İdare etmek yüzünden harp mey
danlarında kazadığınız o emsalsiz zaferler hiçe m üncer
olabilirdi. :.ozan muahedesi Tü rkiye için yenilik ve İn
kılâp hareketlerinin zaferi için AvrupalIlar tarafından te-
yld etilmiş resmi bir hüccet oldu. Onu her sene layık ol
duğu derecede kutlamalısınız.)
**Şûph()8iz dostumuzun hakkı vardır. Millî Türkiye,
m û s te ^ Yunan ordusuna karşı mukaddes bir harp açmış
tı. Düşman cephede yalnız Yunanistan bulunmuyordu. Sevr
antlaşmasır m bahş ettiği hukuk ve ımtıyazlan bir türlü fe-
dâ edemeyon Avrupa'nın sair devletleri de -zahirde değil
se bile, man m - Yunan ordusu Me beraber bulunuyordu. Mü
cadelemiz kati bir zaferle neticelendikten sonra Lozan'a
gittik. Buratla yalnız Yuruınistan'la olan davamızı değil,
bütün Avruda ile aramızda asırlardan beri mevcut olan
Ihtilâflan hsl ve tasi etmek mecburiyetirKfe kaldık. Sulh
masasında, artık m üzm in bir hale gelm iş bulunan Şark
meselesini *ıal ve A n ado lu'nun merkezinde doğan ye
ni Tü rkiye cevletl ile Avrupa arasıiKİakİ yeni münase
betleri baştfın başa tanzim etmek lazımdı. Bunun için de
Lozan masalında eşit koşullar dairesinde Avrupa ile karşı
karşıya oturmaktan başka çare yoktu. Halbuki Um um î
Harb'ten sonraki sulhlerin düzenlenmesinde galip müt
tefikler çok insafsız bir müzakere usulü ibda’ etmişler
di. Tıp k ı ilk cağlarda olduğu gibi mağiublara söz hakkı
verilm iyor, istedikleri şeyleri onlara sadece dikte etti
rerek imzalatıyorlardı. İşte OsmanlI İmparatorluğunun
hayatırta sorı veren ve Tü rk milletinin hiç bir sahada irv
klşafına m eydan verecek kapıyı açık bırakmayan Sevr
muahedesi S>altanat Türfcjyesine bu suretle kabul etti
rilmiştir. Türtierin azmi bütön bu usulleri söküp attı. Lo
zan muahedesi büsbütün başka esaslara dayandınidı."
Demek ki Sevr Andlaşması saltanat ve hilâfet hükü

metine Avrupa devietlerinin insafsızcasına zorlaması sa
yesinde kabul ettirilmiş, saltanat ve hilâfet hükümetinin In-
gilizler tarafından satın alındığını iddia ediyordular ya! Cebr
ile bey ve şira bir arada içtima' eder mi? Yoksa siz yalan
söylemeye ve iftira etmeye utanmaz mısınız? Gak. kendi
ifadenizle yatanınızı tutmak ve iftiralannızı yüzünüze vur
mak ne kadar kolay oluyor.
Makalede bir yabancı dost dilinden yazarın naki ettiği
şu cümleler de dikkate şayan ve düşündürücüdür:
"Lozan müzakerelerini fena idare etmek yüzünden
harp meydanlarında kazandığımız o emsalsiz zaferler hi
çe müncer olabilirdi. Lozan muahedesi Türkiye için yeni
lik ve inkılâp hareketlerinin zaferi için AvrupalIlar tarafından
teyid edilmiş resmî bir hüccet oldu."
8u cûmielerin'en kuvvetli manası şudur: "H a rp mey-
danlannda kazandığınız o emsalsiz zaferler" diyerek bü
yütmeye çalıştığınız şeyler Avrupa devletlerinin nazarında
(bir) hiçtir. Siz Lozan muahedesindeki mûsaedatı büyük
d e r t le r e va'd ettiğiniz yenilik ve inkılâp hareketleri saye
sinde temin ettiniz. Yenilik ve inkılâbınıza dair Lozan’da ya
pılan ve devletlerin de işine gelen pazarlık, gerek Türkiye
için ve gerek yenilik ve inkdâp hareketlerinin Türkiye'de za
feri için AvrupalIlar tarafından te’yid edilmiş iki taraftı bir
senet mahiyetini haizdir. Bu senet icabınca siz Türkiye'de
va'd ettiğiniz yenilik ve inkılâp hareketlerini icra edeceksi
niz. Devletler de o hareketlerde size müzaheret edecek
lerdir. Demek Türkiye'nin lâ-dini teceddüt hareketleri dev
letlerce o kadar lüzumlu kİ hem bunun karşılığında devlet
ler Türkiye'ye Lozan muahedesindeki müsaadeleri bahş
ediyorlar, hem de teceddüt hareketlerinin İcrasında Anka
ra hükümetine kendileri de yardım edecekler. T a ki teced
düt ve inkılâp hareketleri Türkiye'de muzaffer olsun, müş-
kılât ve engeller yüzür>den akamete mahkûm olmasın!
AvrupalIların Türkiye teceddüt ve inkılâbına birinci yar
dımları yeni Türkiye rehberlerine inkılâp hareketlerinden do
94 HlLÂFET-1 MUAZ21AMA-IİSLÂMİYE
layı dahilde muanz ve mu'tenzter zuhur ettikçe inkılApçt-

lann: “ Biz hu sayede devletlerle şerefli bir sulh akdine
muvaffak c>lduk. Bu sayede Tü rk iye 'yi ecr>ebt kapltü-
lasyontann lan kurtardık." diyebtlmelehrKfodtr. D i ^ mu
zaheretleri de Avrupa matbuat ve muhaberatının Türkiye
inkılâbının kı>nusu geçtikçe daima burum lehinde idare-i ke
lam etmeleri. Mustafa Kemal'in ve hükümet adamlanmn
medih ve menkıbelerini teşhir etmekten geri durmamaları
gdstermekt(<dir.
Vesika>a avdet ediyoruz:
"Lozan mücadelesinde İsmet Paşa'nın sökmek İçin en
fazla uğraştı^ cephe, kapitülasyon belâsı kH. Devletler ara
zi. nakdî meselelerden ziyade kapitülasyonların ilgâsı me
selesinden sinirleniyorlardı. Onlar esasa muvafakat etmek
le beraber yeni Türkiye'nin tasavvur ettiği ıslâhatı tahak
kuk ettirinceye kadar bir intikal devresi daha geçirmek lü
zumunu ilen sürüyorlardı. Bu nokta etrafında bütün dev
letlerin murthhasları ittifak etmişlerdi..."
Demek lû devletler Lozan müzakeresi esnasında Türk
iye murahha )lan tarafından va'd edilen la-dinf teceddüt ve
inkılâp İslâhatının kuvveden tele çıkacağıruı inannmıyortar-
mış. kapıtülasyonlann ilgasını inkılâp va’dinin tahakkukurv
dan sonraya tehir etmek islemişler.
“ Bunlann hepsine ilmi ve amelî r>okta-i nazardan ma
kul cevap vermekten İsmet Paşa gen kalmadı. En niha
yet. Türkiye D.M. Meclısi'nın ve reisinin son kararı budur.
diyerek görücünde ısrarlı bulunduğunu ilave etti "
“ Müdafiia ettiğimiz netice sağlanmıştı. B u, A vru
pa'nın göbeğinde kazanılmış büyük bir zaferdi. Konfe
rans esnasır da ıslâhat hareketlertrufe sam im î olduğu
m uzu, n>emleketl muasır kunanlaıia idare edeceğimi
zi, ecne biler) ve onlann hukukuna karsı hayır-hah ola
cağımızı söyleyen baş-m urahhasim iz İsmet Paşa, bu
gün bir hüküTiet reisi sıfatıyla verdiği sözü tutuyor. Ar
tık kanunlanınıza dini bir mahiyet atf edilemez. Artık ha
kimlerimizin ;ü rü k esaslardan ilham almış olduğu söy
lenemez. A rlık Tü rk iye 'n in kanunları azınlık ve yaban
cıların hukukunu yeteri derecede sağlayam ıyor, deni
lem ez."
İşte açıkça görülüyor ki Lozan mücadelesinde Hoca

Nasreddin Efendl'nin yorgam gibi kavga, Türkiye'nin dini
üzerinde olmuş, asıl pazarlık bunun üzerinde cereyan et*
miş. Şimdi artık dini kanunlarını terk eden Türkiye'nin din
sizliğine Avrupa'nın bir diyeceği kalmamış. Türkiye dinden
çıkarsa, orada azınlıkların, yani gayr-İ müslim milletlerin hu
kuku daha iyi sağlanırmış!
Devletlerin evvelce Türkiye'de cari olan İslam kanun
larına bu derece düşman olmaları dinî husumetten mi neş'-
et ediyordu? Yoksa İslam kanunlarına dayanan bir hükü
met idaresi altında Hristiyanlann ve gayrn müslim azınlık-
lann zulme maruz kalacağı mülahazasırKİan mı neş’et edi
yordu? Ikir>d ihtimal daha makul gibi göründüğüne rağmen
gerçeğe uygun değildir. Çünkü Meclis-İ Mebusan'ında tek
bir Hhstiyan mebusu bulunmayan yalancı Türkiye Cumhu
riyeti değil, parlamentosunda Dürzlleıie gayr-ı müslim me
busları, a'yanlan, kabinesinde Hristiyan Nazırları bulunan
Türkiye Meşrutî hükümetinin bile gayr-İ müslim azınlıklar
hakkında İslam kanunları kadar adalet ve merhamet iddi
asına hakkı yoktur. Lozan müzakerelerine hakim olan dev
letler bunu bilmeyecek derecede gafil değillerdi. Ve şayet
bilmiyorlarsa Türkiye idaresindeki gayr-İ müslim azınlıkla-
nn kerxfilerine sormakla anlayabilirlerdi. 10 Tem m uz hür
riyet ilânından sonraki ilk Osmanlı Meclls-I Mebusan'ın-
da İttihat ve Terakki hükümetinin Makedonya'da Rum
larla Bulgariar arasında uzun bir niza' ve şikak meselesi
teşkil eden Kiliselerin haksız olarak Bulgarlara verilmesini
tercih suretiyle İhtilâle nihayet vermek istediği ve mesele
Meclis-i Mebusan'a sevk edildiği esnada İzmir Mebusu
Aristidi Paşa tarafından mecliste söylenen sözü burada
hatırlatmak isterim: "Hüküm etin fetvahanesi var, Meclis-i
Mebusan bu meseleyi oraya havale etsin, Fetvahane'-
nin vereceği rey'e biz Rumlar ra zıyız."
Gayrn müsItm aztnlıklarm ve bilhassa Hristiyanlann hu
kukunu himaye namına uzun devirlerde Osmanlı Devleli’-
in başına musallat olan Avrupa genel siyasetinin ve biihas-
96 HİLÂFET-I MUAZZAMA-IİSLÂMİYE
sa lr>giliz siyasetinin hakikat ve samimiyetten ne kadar

uzakta kaldığını anlamak için, bugün İstanbul'da kalan
gayr-i müslim azınlıktan şahit göstermeye hacet yoktur. Bik
hassa o ajınlıklann çoğunluğunu haiz bulunan Rumlar, za
lim Ankarft hükümetinin idaresi altında inlerken sabık Os
manlI Dev eti'nin idaresinde bulundukları zamana ait tatlı
hatıralann :azibesi ile mübadele tekRflerini kabul etmemek
te musir olarak yerlerinde kalmayı ve Ankara'nın tahammûl-
ötesi zulümlerine tahammül etmeyi tercih ettiklerini söyle
meye de gerek yoktur. (..... )
...Bug jn memleketleri veya ker>dileri Türkiye'den ay
rılan komşı- Hristiyan devletlerin idaresine intikal eden Hris-
tiyanlar brkı Osmanlı idaresinden, son Örnek olarak hepi
mizin şahit olduğumuz Sultan Hamld idaresine rahmet
okumakta \e hasret nazan ile bakmakla tereddüt etmiyor
lar. Sultan Hamîd idaresinin medeniyet ve adil düzeni ise
babasının t ayrından ziyade varisi bulunduğu İslam idare
sinin hayırlı bakiyesini muhafaza etmekte bulunmasından
ileri geliyordu.
Türkiye 'nin satvetine cihan devletlerinin boyun eğdi
ği Yavuz Sultan Selim devrinde padişahın gayr-i müslim
teb'ayı istanu kabule zorlamak hakkmdaki iradesine.: "Ş e r-
I Şerff z lm n e t ehline böyle bir zorunluluk yü kle m e z."
diyerek kamı duran Şeyhülislam Zenbilll Ali Efendİ'nin
dayandığı ve Yavuz Selim gibi azametli bir padişahın,
önünde aztr inden geri dönmeye mecbur olduğu İslam şe
riatı kanunler idaresinin adaleti İle şaki Ankara hükümeti
nin adaletini mukayeseden, İslam Dininin dostuna da düş
manına da teeddüb etmek düşer.
Lâkin Batı medeniyetinin insaf ve adalet hususunda
ne derece samimiyetten an olduğuna bakınız ki Osmanlı
Devleti'nin s-Tn devirleri süresince gayr-ı müslim azınlıkla
rın himayesini dillerine dolayarak devletin başına musallat
d a n Garp siyaset ve matbuatı iki paralık Ankara hüküme
tine dalkavukluk için maziye ait bütün davalannı inkâr zil
letine kadar düşünüyorlar.
(Deyi Te lgra f) adındaki meşhur İngiliz gazetesinden

naklen, 4 Teşıinisanî 1928 tarihli “ Milliyet** gazetesinde
neşr edilen aşağıdaki yazıda bakınız ne deniliyor:
"Yeni Türkiye*' (x)
"Deyi Telgraf gazetesi son gelen nüshasında "M ü’
tarekeyi müteakip on senelik Türkiye” ünvanlı uzun bir ma
kale neşr etmiştir. Gazetenin hususi surette İstanbul'a gön
derdiği muhabir, makalesinde, hayret-engiz bir istihale dev
rinden ve muzaffer Türk milletinin bütün engelleri devire
rek tarihte emsali görülmemiş ordularla İlerlediğinden bahs
etmekte ve Gazi Hazretlerinin Garbiılaşma siyasetini iza
ha çalışmaktadır. Muhabir diyor kİ:
(Tarihle iştigal eden kimseler ister Türk dostu, ister Türk
düşmanı olsun, son on senelik Türkiye’deki olay ve hare
keleri göz önüne getirince eski fikrini radikal bir surette ve
bütün sür'atiyle değiştermek mecburiyetindedir. Yeni Türk
iye bütün eski an’aneleri tamamiyle yıkmıştır. Eski çürük
Türkiye imparatorluğu dehşetli bir değişim ile bam-başka
yeni muazzam bir Türkiye Cumhuriyeti kurmuştur).
"Muhabir Türk milIT mücadelesinin bazı tarihî sayfa
larından bahs ederek artık Tü rkiye'd e bir azınlık mese
lesinin kalmadiğır>dan ve Tûrklerin kendi evlerinde hakim
olduklanndan Rum . Erm eni ve Yahudilerin geçmişte
Tü rld ye'yl hasta adam yapan unsurları olduklanndan
bahs etmektedir."
Demek kİ AvrupalIlar tarafından gayr-i müslüm teb'a-
sına karşı daima kabahatli çıkarılan eski Türkiye'nin kaba
hati yokmuş, kabahat gayr-ı müsüm teb’ada imiş. Dinden
imarvdan soyutlanan yeni Türkiye'ye hürmeten AvrupalIlar
şimdi bu hakikati İtiraf ediyorlar. Bir mühim Ingiliz gazete
sinin Türkiye'deki eski İngiliz himayesi görenleri aleyhine
bu kadar açık surette dil değiştirmesi Garp siyaset ve me
deniyetinin gerektiğinde ne derecelere düşebileceğini gös
teren bir vesikadır.
{m) Yazının tûmö kitabm sonundadır./Bkz; EK: VIII

98 HILÂFET-I MUAZZAMA-1İSI-ÂMİYF.
İÇ V E DIŞ S A P IK LA R
İngiliz erle Mustafa Kemal muvazaasmn izlennı, Lozan
müzakereleri zamanına kadar tehir etmeyerek "M udanya"
mütarekesinden ve Yunan'ın hezimete uâtılmastndan ev
velki. yanı Ingilizleri Anadolu'da ortaya çıkan Kemal? kıya
mını bastıımak üzere hem İstanbul'daki halîfe hükümeti
ne cebr ve tazyik icra ettikleri, hem de müşkilât göstermek
ten gen durnıadıklan zamanlarda bile bulmak mümkündür.
İstanbul'un ve Halîte'nm ecnebi askeri işgali altında ser
best hareketten mahrum vazıyeti. Anadolu’yu Hafife aley
hine ayaklıindıran Mustafa Kem al’i mücadelede galip ge
tirmeye sex»b oiduÇu gibi baslar>g«cır>dan itibaren üç se-
ne suren Mustafa Kemal tıareketınm Yur>anlılara karşı yüz
agartamıyarak mağlubiyetle ve Anadolu ıçırKle şehirden şe-
hıre çekilmekle geçen bırtr>cı. ıkına ve kısmen ûçûr>cû se
nelerinde bile, memleketin savunması namına yine bu ha
reketten hzyır ve menfaat husulu ihtimalini hatırır>dan çı
karmayan ve esasen Mustafa Kem al'i Anadolu'ya hususî
bir vaziyet /e mahiyette gönderen Padışah’ın. hiç bir za
man bu kıyiUTU tam vicdanı ile bastırmak meslekini istilzam
etmryerek (1) İrvgıiızien savsamakla vakit geçirdiği ve Mus>
tafa Kemal'le onlara oyun oynamaya çalıştığı esnada In-
gılızter de a^mı adamla Pedişah'a Hilâfet Makamı'rva oyun
etmek fırsatını kaçırmamışlardır. Umumî Harp neticesinde
İzmir'i, ve-ktv geçici olsun İstanbul'daki Hilâfet Huküme-
tt’nın eltndert atarak Yunanlılara veren ve sonra bunu An
kara'nın lâik hükümetine aide eden İngilizler, kasti olarak
suçlu duruma düşürdûklen Hilâfeti, bu alışveriş ıçtnde İs
lam Alemino sızdırmadan komisyon alarak aldılar. Taac
cüp olunur ki bir İzmir meselesi, İslam Hilâfeti'nin başını
yemeye yetti de İslam’ın o muazzam Hılâfetı'ni, Türkiye
l i ) Mustafa lU n a l Ûzsrme latMiburdan asfcar aavkı. aaoatoc gactıÇı tval-

da Yunan ordusuna karşı karvdtainm bir tş görmediği ve afcame Anado-
tu'nun pek çok yerlerini Yunan ordusuna harban işgal ettirerek devlete
(Sevr) muahedesindeki eğe şerttann yûtieblmeeeie sebeb olduğu be za
mana müsadiftir. Yunan ordusuna karşı hayal asan göetarmeye başla
diktan sona ise Mustafa Kem al'in açıkça Hilâfet Makemı'na isyan ede
cek derecede şimarması bile Padişah tarafından oddi bar karşılığı davet
etmemtşUr. OlU.aie şayande ki Mustafa Kemal Ut utanmazcateıa telg
rafını kendili hakkında mutayım ve mûsaid bk meslek takip etmesinden
nin muazzez diyaneti gibi can damarına dokunacak iki me
sele Ankara hükümetinin başını yemeye halâ kâfi ge
lemiyor.
Fransız tilozofo mösyö Gustave le Bon 1923'de yaz
dığı *'Dûnyamn adenvi m uvazenesi" adlı eserinde:
*‘ir>gilizlef1n Um um i Harb mütarekesinden sonra Hi
lâfeti yıkmak sevdasına düşmelerini, 250 m ilyon müs-
tümanın dinî bağlan ile bu büyük kemiyetin yücelttiği
Hallfe'nin kuvvet ve önemini hakkıyte anlayamamış ol
maktan doğan bir hata" olarak telâkki eder, İngilizler'-
ın. siyasiyatta »deaist olmadıklarını ve girişimlerinde bir en
gele çarpar çarpmaz hatalarında ısrar etmeyerek icabına
göre derhal btr ric'at çizgisine mesleğini döndürme sana
tında yektâ olduklarını söyleyen Fransız filozofu, adı geçen
eserinde Ingilizleri. bence, hakkıyla tarif etmek üzere si
yasette idealist olduklarım ve lâkin idealist görünmemek
teki maharetleri icabından olarak gayelerine ulaşmak İçin
takibine başladıklan yolda ısrarlı olrrtayıp lüzumunda yol de
ğiştirmeyi suhuletle kabul etmek mesleğinde olduklarını
söylese daha fazla işin özüne uygun olurdu. İşte İngilizler
ce Hilâfeti yıkmak bir İdealdi. Onun için, kendi elleri ite, ken-
drkuvvetiî İle bu maksada ulaşmak güç veya zor olduğu
anlaşıldıktan sonra, bu kitabm yazılış tarihlriin İdrak ede
mediği bir zamanda Hilâfeti, Mustafa ke m a re yıkhrmak
yoluna giriştiler. Ve muvaffak oldukr. Um um T HârFteh
mağlup çıkan Türkiye'nin Hilâfeti haiz olan Padişah'ını ve
Padişah hükümetini, Türkiye'nin UmumT Harb’e iştirakte
nr>edhal sahibi olmadıkları halde, mağlubiyetin sorumlulu
ğu altında acze düşürmek... Halife hükümetiyle Türkiye'
nin çıkartanna oldukça uygun bir sulhe yanaşmadıktan baş
ka Anadolu'da devam eden Mustafa Kemal harekâtından
da İstanbul'daki Halife hükümetini sorumlu tutarak, sulh
şartlarını ^ i k ç e ağırlaşırmak... Ve el altından Mustafa Ke
mal Ue anlaşarak Türkiye nam ve hesabına müsaedâtı ona
va’d etmek ve kendisini bu seretle HaHfe'nin şahsına kar
şı takviye ve teşci' eylemek tarzında takip olunan plân sa-
dolayı "vatanparvar vaıtr” adını vardiği TavfTk Paşa'nin hûkûmalı za
manında çaktı. Padişah da ondan sonra o hûkOmati sonuna kadar da-
Çıştlrmarfi. DaÇiştirmak için vuku bulan (avsiyalari da dînlamadı.
100 HİLÂFET't MUAZZAMA-t tSLÂMiYE
yesindo Hiblfet'e ait IngHiz suikaadı yoluna girmiş olduğu

gibi, bu işi Mustafa Kem al’e gördürmekte şöyle bir şuhu*
let ve maharet de vardır ki İslam Alemi'nin o zaman İslam'ın
kurtarıcısı. Hilâfet'in m0r>dT tanıdığı Mustafa Kem al’in. Hİ~
lâfet’İ yıkaasğını kimse hatırına getirmiyor ve yıkma işlemi
son buluncrya kadar buna kimse inanmıyordu. Nitekim Hi
lâfet'in hûk jmetten soyutlanması ile başlayan en büyük
darbenin örıem ve vehametini İslam Aiemi bir türlü anla
yamadı. Ve bunu te’vfl ve tahfffe çalışan -işgüzar- alimle
rin meş'um himmetleriyle kabul ettikten sonra alt taratmı
getirmek Mustafa Kemal için pek kolaylaştı. M üslüm aıv
lar ise If bu raddeye gelinceye kadar Mustafa Kemal'i In
giliz d ü ş m ın ı ve Tü rkiye'd eki Mustafa Kemal düşm an
larını da lr>ç llizleıin dostu ve müttefiki zannetmekte de
vam ediyorlardı. Şimdi ise, Ingillzlerin asıl müttefiki U m
olduğu. İstatnburdaU Hflİfeti yıktırmak için Mml kullarv
dı§ı M üslünanlarca anlaşılmak zamanı çoktan gelmiş,
ve yalnız bundan sonra It^glflzlerln anlayacağı bir şey
kalmıştır kİ o da b u Hfrtfet yıkıcılığının kendi siyasetle
rine de hayır getirmfyecegi meselesinden ibarettir. Çün
kü Müslümanların bu en büyük makam ve mercit uzun ma
zisinden tevırus ettiği tecrübelerle alemin dengesini tutan
sulh amlllennden biri idi. Ve bunun varlığı İle başka dev
letlerin idaresinde bulunan Müslûmanlar teselli bulmuş olu
yorlardı. Şimdi ise Hilâfetsiz İslam Alemi tesellisîz kaldığı
gibi Ingilizleı in son halifenin hayatını kurtarmış görünme
sine rağmen Hilâfete vaki olan suikasttaki eli ve rolü kapa
lı kalmadı. Son zamanlarda "M u s u l" meselesinden dola
yı İngilizlerle tekrar yüzüşür gibi olduktan sonra yelkenleri
irHjirmeye mecbur olan Mustafa Kemal'in de anlayacağı
bir şey vards ki o da l s i« n HHâfeti nı Lozan K o n f e ^ s T m
da ucuz satmış ve Musul M teel ^ ’nln. o zamanki altş-verlş
esnasında t ürkıye lenme ham için ısrar etmediğinde hata
ifetmış omfSSîJir. b*mdı t urkıye'nın ikinci bir Hilâfeti ve ikir>d
^ dini daha yoktur ki onlan fedâ ile de M usul'u kazana
bilsin! 3 KanunlsânT 1926 Tarihli "V a k it" gazetesinde ya
zılı olduğu üzere. Cemiyet-I Akvam'ın Musul meselesine
ait kararı ile. Türkiye’nin Sevr muahedesinin ortadan (ko
parmak) kaldırmak istediği araziden fazla mühim arazi kı-
sımlarını ortadan (koparmış) kaldırmış olduğunu Belgrad

safili Hikmet Bey gazetelere beyanatında söylemiştir. O
halde Sevr muahedesini kabul etmiyerek bütün hilâl dev-
ietlerini Anadolu'da ve Lozan'da mağlup eden Ankara HO-
kûn>etl’nin yalnız bir ingilizi üfürükle havaya uçurması de
ğil, Musul'dan Irak'tan bile koğması lazım gelirdi. Lakın ma
alesef yeni Türkiye, hilâfet ve diyanet gibi tavizler sermaye
si sayesinde elde ettiği galibiyet zulmü en sefih mıras-yedi
cömertliği İle bir alış-verişte harcamıştı
İslam'ın Hilâfet kalesini içinden yıkmak için, Inyılizle-
rin Anadolu'da beliren Mustafa Kemal harekâtından isti
fade etmek istedikleri ve İslam Oinı hakkında gı/li düşmarv
lığı hasebiyle böyle mel'un bir hizmete istihdama elverişli
olduğunu anladMarı o sergerdeye ‘‘Mudanya" mutarekesırv
de ve Lozan muahedesinde fazla nüfuz ve önem verdir
dikleri pek bariz bir hakikattir, işin içinde İngilizlerle Mus
tafa Kemal arasında Hilâfet ve İslamiyet aleyhine bir an
laşma ve bir gizli pazarlık olmasa, sırf Anadolu’dan Yu-
nan'ı çıkarmakla, büyük devletler şöyle dursun. Yunan'ı bile
yola getirmek ve Lozan'da ortaya atılan Türkiye isteklerim
kabule mecbur etmek lâzım gelmez. Evvelâ, bu mücade
lede Yunan arazisinden bir karış yer işgal olunmamıştır.
İkinci olarak. Büyük Devletlerin Umumi Harb'te silah arka
daşı bulunan ve yine o harbin zeyli olmak üzere kendileri
tarafından İzmir’e sevk olunan Yunan Devleti, kendilerinin
hakim bulunduğu sulh konferansında Türkiye'nin nasıl
mağlubu sayılır? Umumî Harb hesaplarını tasfiye eden sulh
konferanslarında mûnferid galibiyetlerin ve mağlubiyetle
rin hükmü olsa. Almanya, Avusturya orduları harbte
Romanya ve Sırbistan memleketlerini hemen baştan ba
şa işgal etmişler ve mütarekeye kadar çekilmemişlerdi,
ûyel iken Düvel-i Muazzam. Avusturya arazisini Roman
ya ve Sırbistan arasında paylaştıran müttefiklerine peşkeş
çekti. Ve muhasımlanna göz açtırmadı. Acaba Türkiye'ye
gelince, devletlere bu cömertlik nereden geldi? Eskiden
beri sanki Türkiye’yi pek severler ve himaye ederler mıy-
F.6
lO: HİLÂFET İ MUAZZAMA-I İSI^MİYE
di? O hakie iîn içinde başka esrar ve esoab bulunduğu*

nu kabul fttmek zaruri olmaz mı? Sultan Abdülham îd'ın
kumandan Edhem Paşa merhum Yunan ordusuna karşı
bu seferki gibi Anadolu içlerinde değH. Yunanistan içinde
üstünlük sağlamıştı. Öyle iken, ne Edhem Paşa saltariat
iddiası ve Hilâfetin ilgası hakkını kendisinde görmüş ve no
de devietk r ve bilhassa ingilizler galibiyetimiz üzerine ya
bancı İmtiyaz statükolarını değiştirmişlerdi. Hatta harbin
esas gerekçesi olan Girid üzerindeki hukukumuzu bile ta
nımaya ve /unan'a tanıttırmaya yaklaşnnamtşlardır. Biz bü-
m iyormuytz ki Kemalciler; İngiltere. Fransa ve İtalya gibi
müslOman teb'ası bulunan deviettere Hilâfet'ie beraber
Türkiye'de Hilâfetin kazâ hakkını devletlere Hilâfet'le be
raber Türkiye'de Hilâfetin kazâ hakkını temsil eden Şer'I
Mahkemek rin ilgasını. Sovyet hükümetine de Türkiye'ye
dinsizlik ink tâbi yaparak o yol ile Bolşevikliğin tervicini va'd
etmek sayesinde Lozan sulbünde birinci taraftan mûlâye*
met. ikinci taraftan müzaheret gördüler. Hilâfetin ve ŞerT
Mahken>ele in ilgası arzusunda bulunan devletler bizim iyi-
liğimizi mi düşünüyorlardı yoksa kendi elimizle kuyumuzu
mu kazıyorlardı? Orasını siz takdir ediniz. Demek ki Mus>
tafa Kemal'in murahhası Türkiye'nin hilâfeti ve diyaneti fe
da etmek sayesırtdo sulh konferansında başarı kazanabil-
miştir.
Kitabım zın başlarında söylediğimiz vech ile inkılâpçı
ve dolapçı Ankara hükümetinin nereden başlayıp nerede
karar kıldığın gösterecek sinema şeritlerinden birini teşkil
eden Hilâfet Meselesİ'ne ait hareketli devirlerin ortaların
da. yan) yalnız Hulefa-i Raşidin'in hilâfetleri sahih ve diğer
lerinin gayr-ı sahih olmak: mevsimin modası ve günün pa
rolası olduğu zamanlarda sabık Adliye Vekili ve İzmir Me
busu mütevı ffa Seyyid de bu meseleye dair Ankara Mec
lisinde uzun bir nutuk irad etmiş ve bir bucuk sene evvel
hükümet kuv^'etinden soyutlanan Hilâfet'in artık tamamen
ilgası hakkıncaki gerekçeyi içerdiği için Ankara pazarında
önemle deöeı verdirilmek istenilen bu nutuk, kitap şeklin
de tab’ ve r>eşr olunmuştu. Tûrkrye'de 15-20 seneden beri

türeyen ve günden güne açıklık kazanan dinsiz kuvvetle
rin ve hükümetlerin avukatlığım yaparak onlardan bol bol
istifade eden merkum, ilmi ve dinî hakikatleri bilmiyentere
karşı tahrif etmek san’atında maharet ve cahilane göste
rirken dünyada misli ender bulunan şarlatanlardan oldu
ğu görüldü. Nutuklarında avamın işitmediği dini kitaplar ve
İslam ulemasının isimleri ile beraber konuya İlgisi olmayan
bir takım ıimî meselelerin ötesinden berisinden ağzını dol-
dura doldura bahs etn>ek adeti ve şöhret sebebi idi. Bu ma
rifetleri ile dinsiz hükümetlerin ve partilerin himayesi sa
yesinde bu herif beş-on sene Türkiye'de bir dinî alim gibi
yaşadı.
Bahse konu nutkunun baş tarafında da kendisinin
maksadı meselenin dinî yönünü izah etmekten ibaret olup
siyasî yönü maksadından hariç olduğunu ve o cihetin çö
zümü Meclis'e ait bulunduğunu söylüyor. Herif hainliğe da
ha buradan başlıyor, din yönünü siyaset yönünden ayrı gös
teriyor. Ve din, siyasete karışmaz demek isteyerek dinin
dünyadan ve hükümetten ayrı olması tarzındaki kâfirce da
vaya taraftarlık ve yardakçılık gösteriyor. Yine nutkun ba
şında. sözü istediği kadar uzatmaya hakkı olduğunu anla
tırken de:
**Bu mesele gayet önemlidir. İslam aleminde daha
şimdiye kadar böyle (bir) İnkılâp vaki olmamıştır. Değil
İslam aleminde, t^lk i yeryüzür>de vaki olan İnkıllapla-
nn en büyüğü, en önemlisidir.*' diyor. Nutkun ve kitabın
özü de Hulefa-l Raşidîn Hazretlerinden sonra Hilâfetin şart
ları tam olmadığından, o zamandan bugüne kadar mevcut
hilâfetlerin sur? (görünürde) olduğunu ve binaenaleyh ilga
sında şer*an bir mahzur olmadığını beyandan ibarettir. Hi
lâfetin yeni ilga olunduğu zamanda nasıl ağız kullanıldığı
na dikkat ediyor musunuz? Herîf şer'an mahzur olmadığın
dan bahsediyor. Şimdi ise herhangi bir şeyin şer'an mah
zuru bulunmasının da ör>emi yoktur. Çünkü, şeriatın ör>e'
mi yoktur. Ne ise bunu bırakalım da biz de Seyyid'in sö
züne göre mukabele edelim:
M h il â f e t ! m u a z z a m a ! ISLÂMİYE
Haki <î veya sun her ne şekilde olursa olsun Müslüman

lık aleminde Asr-ı Saadetten bugüne kadar muhafaza edi
len ve ilgası, değil İslam Alemi'nin. belki bütün yeryüzü
nün en mühim inkılâbını teşkil eden Hilâfet Makamı zaman
ve makar cihetiyle bu derece önemi haiz dduğu halde böy
le (bir) makamı kendi elimizle yıkmak için araya araya bu-
labiieceğ miz şer'1 cevaz bizi tatmine kifayet edebilir mi?
Bunun tkıasında şer'an mahzur yokmuş diyelim, ibkasın-
da mahzur var mıydı? Cevazdan tahylr (istediğini seçme)
anlaşılar£;k, ilgası caiz olan şeyin ibkâsı da caiz olduğun
dan böylf) mühim bir meseleye cesaret verdirmek için bize
şer'? cevttz değil, şer'î vücup lâzımdı. İslâm Alemi'nin ve
belki yer) üzünûn bu derece önemle telâkki ettiği hilâfeti
mize kusur ve noksanlık isnat etmek için bu derece alışık
ve inceden inceye ilmî tetkiklerde bulunmak zorunluluğu
bize nereden hasıl oldu? Bu ne kötü dava, bu ne kötü tet-
kikat! Müslümanlar bir hareketin içinde görünüp duran iha
net elini yakalamaya koşmayıp da böyle bedhahane ve mü
nafıkça nutuklara karşı ağızlarını açarak mest ve mebhud
kalmayı ca vazife bileceklerdi? Bu şarlatan herifin nutku
nu dinlerken bir müslüman kalkıp da: **Bu sözlere naza
ran İslam'ın bin üç yüzser>elik hilâfeti, tam şartlannı haiz
olmadığı ıın farkına varılmayarak devam ^ i p durm uş,
onun dinî kusurlarını düşmanlarına vekaleten sen an
lamış ve meydana çıkarmışsın! Pek iyi, şim di onu dinî
nokta-i nazanndan kusurlu diye beğenmiyerek bozalım
da yerine Ankara'nın lâyık ve lâ-dini hükümetini mi ika
me edelim, demek İstiyorsun? Sözü uzatma ve maksa
dını açık /e çabuk söylet" diyerek harîfin safsatalannı ağ
zına tıkamadı! O zaman İslâm'ın bin üç yüz senelik hilâfe-
tini yıkan Ankara hükümet ricali şimdi de Islameyitin bin
tiç yuz senelik tarihini yıktıkiannı öğüne öğüne söylüyorlari
Kitabın beşinci sayfasının sonunda; "H e r şeyden ev-
vel şu noktayı arz edeyim ki Hilâfet hükümet dem ek
tir ." deniyor. Vay utanmaz herif vay! Bunu hilâfetin ilgası
ve Abdülm ecid Efendl'nin Türkiye’den ihracı zamanında
söylüyor. Ondan evvel: ‘ ‘Hilâfeti hükümetten ayırmak
lâzımdır, hilâfet başka hükümet başkadır. Hatta hükü
metten soyuttanmtş hHâfet daha nüfuzlu ve şerefli olur. "
diye tutturan Ankara hükümetinin hükümetsiz hilâfeti İslam
alemine kabul ettirmeye çalıştığı zamanlarda bu hakikati
neye söylemedi? Başta halkı aldatarak hilâfetin hükümeti
ni yani kuvvetini elinden almak ve zamanı gelinece onu bir
tekme ile yıkıvermek için böyle yapmak lâzım idi değil mi?
Sekizinci sayfasında da; " Y a Davudi Inna cealnake hali-
feten fi'l-a m fehkum beyne'n-nase b ri-h a k k ı" ayetini
okuyarak fâ-i tefhkiye ile hilâfete hüküm yürütüldüğünü ve
hilâftten maksat ihkakn hak ve ibtal-ı bâtıl kaziyyesi, yani
halkın hukukunu korumak suretiyle halîfenin vazifesi hü
kümet vazifesi olduğunu da şimdi itiraf ve hükümetsiz hi
lâfet hakktndaki eski davalarımız yalandı, demek istiyorl
Sonra bu kaşarlanmış avukat, Ankara'nın eski dava
larından dönerken nasıl bir tenakuz çukuruna düştüğünü
de fark edemiyor. Hilâfet, hükümet demekse, onu ilgâya
lüzum gösterenler hükümeti de ilga etseler yat Son iddia
ve itiraflarına göre, hükümetten ibaret olan hilâfetin ilgası
hükümetin ilgasını icap etmez mi? Lâkin hükümetin ve hü
kümetteki efendilerinin bendesi bulunan avukat bu cihete
hiç yaklaşmıyor. Onun İçin, kitabın 26. sayfasında " B u n
dan hükümet tesisine de lüzum yoktur, manası çıkmaz,
hilâfetin şartlannı toplayan bir İmam tayini güçleştiği
surette yine hükümet tesisi vacip o lu ." diyer. Düşüne
miyor ki İslam hükümet demek olan Halîfe tayinine lâyık
adam bulunmadığı surette de hükümet ve hükümet reisli
ğini en küçüğü liyakatla boş bırakmamak zaruri olduğu ka
dar hilâfet makamını da boş bırakmama zarurî olur. Bu " H i
lâfet, hüküm ettir." şeklinde kendilerinin de sonunda iti
raf ettiği kaziyyenin mantıkî gereğidir. Evet şurası var ki hi
lafet yalnız hükümetten ibaret değil de hükümet-i İslami-
yeden ibarettir. Ve bu adamlar İslâmî hükümet reisliğine
tamamen lâyık adam bulunmazsa Islamiyetten büsbütün
vaz geçelim ve yalnız hükümeti ibka edelim, demek isti
yorlar.
106 HİLÂFET İ MUAZZAMA-! ISLAm IYE
Mefkum müteveffana. İmanvt A'zam ve sair bazı ekA*

biri M antu '‘un hilAfeti aleyhinde bulunmakla hilâfet pren
sibine aley >dâr gibi göstermeye çalışması da şaşkıncı bir
şarlatanlık! r. Nasıl ki1mam-ı A'zam 'ın, Hz.Hasan evlâdın
dan (Muhamnted Mehdî)ye bey'at ve müzaheret için giz
lice halkı teşvik etti^ne dair kitabtrKia yazdığı fıkralarda şar
latanlığın fcyasını çıkararak o konudaki şaşkınlığı te’yid et
mektedir.
Herif konuşmasında daha bir çok mugalatalar yapıyor:
‘ ‘ Halife vekil demektir. Ona vekaleti veren millet,
İsterse vekile ihtiyacım yok, kendi İşimi kertdim göre
ceğim , ruşd yaşına ulaştım, tasarruf-i âm hakkını artık
kimseye vorm iyeceğim diyecek olursa, ona ne der>e-
bilir, işte şimdi biz de böyle yapmak İstiyoruz. Buna fı
kıh ve hukuk itibariyle hiç bir mani yoktur.** diyor, (sh:
45)
Demek ki millet şimdi kimseye vekalet vermıyerek işi
ni kendi görmek isliyor ve onun İçin hilâfeti Ilga ediyormuş,
öyle ise sö;:ûm yabana. Ankara Meclisindekilere heyet ve
kalet verdi? Yoksa onlar vekilin de üstür>de olarak milletin
hiç bir dediği yok. Vuku bulurKaya kadar hiç bir şeyden
haberi de yok. Rüşte ulaştı dediği millet, Ankara hüküme
tinden, umacıdan korkan çocuktan beter bir halde, korku
yor. Ve bu fokkabazlıkları milletin sahih bir seçimle vekil
leri bile olmayan zorbalar M eclisin daha zorba olan müte-
gallibesı çıkarıyor. Mustafa Kemal'in temsil ettiği ve bu mu-
tegallibe, darağacı kuvvetiyle milletten zorla yetki alan Mec-
lis'ten de zo'la yetki alarak bütün işleri görüyor. Gerisi 8or>-
suz yalan!..
Hz.öm «rr de ölürken yerine halîfe tayin etmemiş. İşi
altı kişiden kurulu bir şurâ meclisine bırakmış. Halbuki
H z.Öm er'in (bu) havalesinden hilâfet vazifesi sonuna ka
dar o Mecle>'le idare olunsun, manası çıkmaz. Halifeyi o
meclis seçsi*!, demek istemiştir. Nitekim öyle de olmuştur.
H z.E bu Bekr, Ö m er, Osm an ve Ali Hazeratı'nın hi
lâfet vazifeleri ne kadar büyük bir liyakat ve dikkatte ifa et
tiklerine daiı de gerçekte güzel ve etkili, lâkin kanundışı
H lLÂ rnr v e k e m a u z m 107
btr takım sözler söyiedıklen sonra; ya Hulefa-İ Raşidîn'i

kabirlerinden çırakıp bu makama oturtmak yahut hilâfet,
hükümet demek olduğuna göre, Hulefal Raşldîn kabirle-
nnden çıkarıp bu makama oturtamayınca hilâfeti ilga lazım
gelirse hükümeti de birlikte ilga etmek lazım gelir. Safsa
tanın mantıkî sonucu budur. ‘ ‘Başımızda heyulâ gibi bir
halîfe bulunmanın ne manası var?“ diyor. “ Heyulâ'* ta
biri ile de halîfenin vazifesiz, boşu-boşuna oturduğuna ta
riz etmek istiyor. Halbuki halîfenin vazifesini ve hükümeti
ni. “ Böyle daha İyi olur** kelimesiyle, elinden alan da ken
dileridir. Sonra böyle söyleyen de kendileri...
Hilâfetin ve imam tayininin lüzumu hakkında ayet yok
muş. Hadis de yokmuş. Yalnız imamların, yani halîfelerin
Kureyş'ten oiacağır>a dair olan hadıs-ı şerif ile hilâfetten bah
seden b«r iki hadis varmış. Onlar da yeterli değilmiş. “ İmam
nasbinin vücubu hakkında ki oiemanın icmaına bir şey
denem ezse de ailâme Adududdin, “ M evakaf" adında
ki muteber kitabında: Şartiannı haiz imam bulunmazsa
ehl-i İslam üzerir>e İmam tayin etmenin vacip olmadığı
nı, ya za r." diyor. Pek iyil Biz de hepsini kabul ettik, diye
lim. Hilâfet olmasa da olurmuş. Olunca kimin gözüne batı
yorsa onu da araştırmayalım. Ve hepsinden vaz geçelim.
Çünkü bir diyeceğiniz yok ya! Artık müslümanlara hükü
metin lüzumunu münakaşasız kabul edeceğinize şüphe
yoktur. Lâkin bu hükümet, İslam Dini kanunları ite mi amil
otsun yoksa Avrupa kanunlarını mİ taklid etsin? Madem ki
din ve şeriat noktasından meseleyi tetkik edeceğinizi söy
lediniz. O halde yine hiç şüphe yok ki Müslüman Hükümeti.
İslam kanunları alanında hareket etmesi lazım gelir. Böyle
de olunca o hükümet, Hz.Peygamber Efendimizin hükü
meti makamına kaim olur ve reisi de ol hazretin, kaim-
makamı ve halîfesi tabirine liyakat kazanır. Yani, siz halî
feyi kaktırmak isterken o, yine sizin karşınıza çıkar ki bunu
da istemezsiniz, öyle ise sizin hilâfeti ilga etmekten asıl
maksadınız İslâmî kanunlar ile mukayyet olmayan lâik hü
kümet kurmaktır. Lakın münafıklığınızdan konuşmanızda bu
nu açıkça söylemiyorsunuz!
m HİLÂFET İ m u a z z a m a ! İSLÂMIYE
işte Sjibık Adliye Vekili ve O a rü TF ü n û n m eşhur mü*

derritl mitteveffa Seyyid Bey'in utanmadan nutuk diye
irad ettiği ve kitap diye bastınp dağrtttğı yalduEİı ibarelerin
foyasi bu kadarcık bir temasla izale edildikten sonra onun
altında antarv ka >p fikirter bundan ibarettir.
X X
Mansı-ra kadısı Ali Abdürrazik'ın ' ‘ el-lslam ve

U sulû‘l-Hükm'* adı ile geçen sene neşr ettiği kitap, Mısır'
da mühim l)ir hadise teşkil etmiştir. Kitabı ben de gördüm.
Yazan, İsiem Oini'nde hilâfetin yeri olmadığını iddia edi
yor, kitap V9 sünnet gibi ş e rl delillerden dayanağı yoktur,
diyor. Bu herifin sesinin perdesi, müteveffa Seyyld'in se
sinden de yüksek. Hulâfa-1 Raşidln’in hilâfetlerini de tes
lim etmiyor, Ebu Bekr'ın hilâfeti hakkındakı mûslûmanla-
rın icmaını da sağlam görmüyor. Hülâsa. *‘Nasb-ı İm a m "
hakkında şimdiye kadar Müslümanlar arasında meşhur ve
müsellem o an şer1 vücubu lammryor. “ Ebu Bekir kendi
kendine ha îfe dedi. Hz.Peygam ber'in hükümeti yoktu
ki halâfi ve halîfesi olsun." diyor. Sonra Cenab-ı Peygam-
ber'in "m e l'ik " olmadığım ileri sürüyor. Ebu Bekırin hilâ
feti z a m a n ın ^ zekat vermeyentere karşı açtığı muharebe
leri tenkit ediyor. İslam Tarihi'nde “ M ürteddin" muhare
beleri adı ile bilinen o olaylarda tenkil olunan adamtann
hepsinin m Oled olduğunu teslim etmiyor. Neticede İslam
Dini'nin cebıî gücü ve hükümetle münasebeti olmadığını
iddia ederek tıpkı Türkiye'de geçerli olan dinsiz hüküme
tin dâvası gihi dinin dünyadan ve siyaset ve hükümetten
ayrılması lüzumuna kail oluyor. Herifin iddiaları hilâfet me
selesine dâir o güne kadar Türkiye'de yazılan eserlerde
gördüğümüz Eylerden çok fazla ve o nisbette bâtıl olmak
la beraber bı son mübtedi* hilâfetin inkârı ile hükümetin
dinden soyutlanması lüzumunu beraber iddia ederek hem
sözleri arasında bu cihetten marrtıkî bir irtibat gözetmiş,
hem de hilâfeti ilgadan maksad. hükümetin dinsizleştiril-
mesi olduğu f akkındaki bizim eski davamızı te'yid ve tas-
dîk etmiş olu^'or.
HİLAFET VE KEMALİZM 109
Bu kitabın yayını üzerine Mısır uleması ve İslam ka

muoyu takdire şayan dinî bir gayret ve uyanış eseri göste
rerek yazarının te’dîbini istemişlerdir. "E z h e r"d e kurulan
25 kişilik bir bOyûk ulema heyeti huzurunda muhakemesi
icra edilmiş ve muhakeme neticesinde herîfin ulemâ mes
lekinden tart ve ihracına karar verilmiş; hükümetçe de, do
ğal olarak, memuriyetinden el çektirilmiştir. Demek ki Mı
sır bu defa İslam? vazifesini hakkıyla ifa etmiş ve benim ken
disine hakkımı helâl etmeye kısmen hak kazanmıştır. İs
lam Oini'nin Mısır'da bu suretle sahihsiz bırakılmamış ol
ması Türkiye'de hükümet taraftartannı KUOURTmuştu. Ga
zeteler. Mansura Kâadısı aleyhindeki tezahürata “ Ta as
subun zaferi" adını taktılar. Ve nasıl karşılık vereceklerirti
bilemediler. Ardından kitabını, bizim mahud (Öm er Rıza)’ya
terceme ettirip tefrika suretiyle neşr ederek ve yazarın ilmi
kudret ve fikri hürriyetine şahid olarak hızlarını almaya ça
lıştılar. İslam! ilimlerle münasebetleri olmayan Türkiye ga
zetelerinin Mansura Kâadısı'na taraftar çıkmalarının hiç bir
İlmî krymeti olmadıktan başka İslam Dini hakkındaki suini
yet ve düşmanlıktan herkes nazarında ortaya çıkan bu ga
zetelerin taraftarlığı, iki taraf arasında gizli bir haince ittifa
ka delâlet etmekle, mezkûr kitaba faydalı olmaktan ziyade
zarar ve şüphe çekici olmuştur. Eserin Türkiye'deki cahil
propagarKİacıları bir vakit yazarının ismini doğruca yaza-
mamışlar bile. Tercemesine tahsis edilen sütunun başın
da günlerce: “ Müellifi Ali Abdürrezzak" ibaresi görülmüş
ve Tûrkler için alışılmamış olan doğrusunun, yani aslında
ki “ Abdurrazık"ın farkına varılamamıştır.
Bundan başka Türkçe dercemesinde bazı tahrifler de
vardır. Yeni Türkiye hükümeti ve basını sahtekarlık yapma
dan olur mu? Sanki Mansura Kâsdısı'nm kitabındaki bo
zukluk yetmiyormuş gibi kitabı kendi görüşlerine uydurmak
içinh biraz da Kemalcıiar bozmuşlar. Tercemeye sırası ile
okumadığım halde “ Vakit" gazetesinin 21 Ağustos (1926)
tkarihli sayısında tesadüfen gözüme ilişen büyük bir tahrif
ile bu hakikate muttali oldum.
110 HİLÂFET İ MUAZZAMA-! ISLÂMtYE
Hâyasıs Ankara hükümeti Anadolu'yu ve İslam Alemi'-

ni tğfal için; *'Sebeb-i nizam>i alem olan Halife-i Müsli-
mîn edama Allahu hllâfetehu ve şevketehu İIA yevmi ed-
din hazretlerlnin....ilh" tarzında neşr ettiği letvalarta ken
disini Istanb jldaki halîfeinin hürmetkâr bir hizmetçisi gös
terdikten bir müddet sonra Halife Vahidüddin'in şahsını
bin türlü des'seler ve entrikalarla ekarte ederek yerine bü
yük bir tazimle Abdülm ecid Efendi yi getiriyor. Getirirken
Harîfe'nin hCkümetmi ker>disine çaldırtıyor. Ve hükümet
siz halîfe daha şerefli ve kapsamlı olur diyerek bu kaçır
manın içerdkî suikasdı belh etmemeye çalışıyor ve başa
rıyor. Daha sonra hilâfeti ilga ediyor Abdülm ecid Efen-
di'yi de Türkiye'den koğuyor. Bu hareketi haklı ve isabetli
göstermek maksadıyla Seyyid'in kitap şeklinde basılan nut-
kur>dan başka ayrıca bu konuya dair Ankara'da yayınlanan
kitabta yalnız Hulefa-ı Raşidiyn Hazeratı'nın hilâfetleri sa-
hîh olduğunu ve alt tarafındakıler müstebit me'tklerden iba
ret olarak hılâlotlerinın aslı olmadığını yazdıkları gibi “ Hilâ
fet. benden sonra 30 senedir.** hadîsim de o kitabta or
taya koymuşl ardı. Bu sefer ise Hulefâ-i Raşidyn'in hilâfet
lerim inkar edon Mtsırirrmı kıtabır>a mal bulmuş Mağribi gibi
saldırdılar. Bu hain ve korkak herifler gerideki adımlar üze
rinde dolaşacaklarına Hz.Peygamber'ın peygamberliğinin
asli yoktu, deîp işin içinden çıkmalı, yani asıl maksadtar»-
nı söiylemelıd rler. Evet, bunun da sırası geliyor. İma yo
luyla tekrar tekrar söylediler ya!.. Açıkça soylerT>elerınin sı
rası gelecek domek istenm Hilâfeti hükümetten tefrik ede
rek halîfenin hükümet kuvvetini elinden aldıktan sonra hi
lâfeti ilga etmek kolaylaştığı gibi dini, siyasetten ve dünye
vî kuvvetten tecrid ile beraber, sahiplenecek hocaları kırıp
geçirdikten so ıra bunun da mülğa olduğunu ilan etmek
çok kolaylaşm^tır.
Mısırlı kâadımn kitabı hakkında yazacağım şeyler çok
uzun olmayacaktır. Onun kitabını Mısır'ın en büyük alim
lerinden iki yüce zat kadar. Şiyh Bahiyt ve Muhammed
el-Hazar Hüse'/İn, baştan a y a ^ kadar takıp ve tetkik ede
rek mükemmel eserler yazmışlardır. Ben o eserleri kendi
tenkitlerimi tesbit ettikten sonra gürdüm (1). Onlar sabık
kâadının kitabının hemen her birini münakaşa zeminine
koymuşlar ve el-hak muzaffer O LM U ŞLA R ! ^ n onu yal
nız bir iki can damarından yakalamıştım. Mısır alimlerinin
reddiyelerini okuduktan sonra da hedefemi genişletmeye
ve bu ilaveden başka bir şeyle kendi sözlerimi ta'dile lü
zum görmedim.
Bu kişilerin kitabları ve bilhassa Şeyh Bahlyt'in eseri
içerik itibariyle benim kısa ve kıvrak görüşlerime kıyasen
^ zengindir. Fakat hiç bir yerde onlarla görüşlerimiz bir
birine aykırı düşmemiştir. Yalnız mûslümanlar nazarında
halîfenin sultasına ve kuvvetine Cenab-ı Hakkın sultasın
dan müstefat sayılmak zuretiyle İlahî bir renk verildiğine
dair kâadının kitabında arlaya attığı iddiayı onlar ceffe'l-
kalem red ve inkar ettikleri ve hilâfet sultasının yalnız üm
metinin sultasına İlahi kanundan iktibas etmesi itibariyle
makamında bir tür kudsıyet bulunduğunu inkâra lüzum yok
tur. Ancak halifenin emri şari’in (kanun koyucunun) emri
ne muhalif olmamak şartıyla mukaddestir. Ve İslam halî
felerinde lâ-yuhtîlik (hata etmezlik) imtiyazı yoktur. Binae
naleyh hilâfet sultasının dayanağına itiraz eden kâdı efen
di. halifeleri Katolik papazları gibi göstermekte haksızdır.
Halifeleri överken meslekleri icabı ile mübalağa vadisine
sapan bazı şairlerin sözlerini güya İslam anlayışı diye ken
di anlayışına delil olarak irad etmesi ise, reddiye yazan alim
lerin dedikleri gibi gayet manasızdır.
**Dinf Mücedditler"de de yazdığım vech ile hilâfet hü
kümeti. yani İslam hükümeti tam manasıyla bir meşruti hü
kümettir. Ve İslam uleması bu İslam Devieti'nin mebusları
durumundadırlar. Kitabı bahse konu olan Mansura Kâadı-
sı "e s -S iy a s e t" gazetesinde büyük İslam muharriri
EmfruM-Beyan Şekib Arslan Bey'e karşı yazdığı bir ma
kalede İslam hükümetinin meşruti hükümet mahiyetinde
olduğunu inkar ederse de İslam hükümetlerinde bulunan
meşrutiyet. Avrupa asr! hükümetlerindeki meşrutiyetten da-
(1) 8u tM rt^rl tabii öm ar Rua da görmüştür. Lakın aslını Türkiye gaza-
lalanr>dt ballandıra ballandıra torceme aimiıkan, reddiyelerden bahso
b< yaklaamarmşttr
î 12 HİLÂFET ! MUAZZAMA-IİSLÂMİYE
ha kuvvetli \ e daha esaslıdır. Çünkü asrı hükümetler par

lamento ile ihtilâf halinde hükümet reisinin iradesiyle
MecliS'i Mebusan’ı fesh edebilirler. Lâkin İslam Devleti'-
nin, İslam ulemasından kurulan parlamentoyu fesh
edemez.
> M ansurı Kâadısı Ali Abdurrazik, Mısır ilmf ve dinî me-
hafilinde galeyanı mucib olan adı geçen eseri. Türkiye in
kılâbını te'yîd maksadıyla yazdığını belli etmemeye çalış
mış ve kitab a Türkiye'nin ve Mustafa Kemal'in ismini hiç
kaale almamış olduğu halde daha sonra *'es-Siyaset" ga
zetesiyle neşr ettiğini söylediğimiz makalede Ankara hü
kümetini açıktan açığa müdafaa ederek kitabında gizledi
ği mel’un maksadı meydana koymuştur.
Türkçernizin eski bir atasözündeki“ Slroz K â a d ısr’na
taş çıkaran Mısırlı kâadının kitabı hakkında söyliyeceğim
sözlerin çok uzun olmayacağını arz etmiştim. Ben ilk ön
ce, bu kâdının ahmakça, hilâfetini tanımadıklarından dola
yı Ebu Bekr in hilâfetini kabul etmeyen bu kâadıya da mür-
ted muamelesi yaparım. Ve ne yapıyorsun, derse. Ebu
Bekr’in mesleğini tatbik ediyorum. O içtihadında hala et
mişse aynı hayatı ben de yaparak Ebu Bekr'in eserine ik
tifa etmekle iftihar ederim, derim. Ankara hükümeti. İsla-
mın huzururda tezkiye edeceğim diye. Sıddîk-ı Ekber ve
Farûk-l A ’zc m gibi İslam Tarihi'nin yüz-suyu olan dâiierin
(?) yine teslim ve itiraz edeceği vech ile bütün dünyanın
hükümetlerine iffet ve adalet nümunasi gösteren zevata dil
uzatmak abe stir. Ankara hükümetine pâye vermek için baş
tan ayağa Csmanlı Sultanlarının hizmetleri yırtıldı. Bu da
kâfi gelmemiş. Şimdi de Ebu Bekr'in ve Ömer'in makam
larına saldırılıyor. Ve Mustafa Kemal'i ve hükümetini sa
vunma gayrotiyle Osmanlı halîfelerine Hulâfa-i Raşidîn’in
de kadrini hor görmek ve hilâfet sıfatlarını ibtal etmek la
zım geliyorsa Ankara hükümetinin nasıl bir hükümet oldu
ğunu bari bu'adan anlamalıdır. Kendisine mûslümanlar ara
sı bir yer ve :>ir meşrutiyet verdirmeleri için Peygamber’in
birinci halîfesini önemden düşürmeye lüzum hasıl olmak
kadar merkum hükümet hakkında elîm bir düşüş olabilir
mi?
Markum yazar, Ebu Bekr. Hz.Peygamber'in halîfesi

mi kk. de^ıl mi idi? Diye tutturduğu sırada HzAlİ ile Sa*d
bin Ubade gibi Ebu Bekr*e bey'atten kaçınan bir kaç zat
tan başka bütün ashabın. kendtsir)e: ‘*HatIfe-i Rasululiah'*
dediğini inkAr edemiyor. “ Mitel ve Nihal" sahibi İmam Ibni
Hazm ’ın: "E b u Bekr'i Hz.Peygam ber İstihlAf etmese bu
kadar ashab kendisine halîfe demezdi. Çünkü halife,
kendi kendine bu makama kaim olan değil, o makam
sahibinin ikamesiyle kaim olan m anasınadır." demesi
de lügat itibariyle tenkit edişine rağmen müşarünileyhi
Hz.Peygamber Efendimiz açıkça istihlaf etmemiş bile ol
sa o kadar ashabın halîfe tabir ve telkininde kendisi Pey
gamber makamına kaim telakki ettiklerine delâlet bulun
duğu zahir, bahir bir haldedir. İslam Dinl’nde sahabe-i ki
ram anlayaşının ne derece 6nemi haiz olduğunu da Man
sura Kâdısı bilir. Bir iki müstesnadan başka bütün asha
bin Ebu Bekr'in hilâfetine kail olması yazarın iddiası vech
ile icma teşkil edemese bile müthiş bir tevatür teşkil eder
Kur'arn Kehm'in kelimeleri de bize işte böyle münferit mu
halefetlerin ihlâl edemediği hadd-i tevatürle vasıl olmuştur
Dikkate şayarnlır ki Hz.Peygamer’den sonra İslamın reis
liğini derunte etmeye en ziyade lâyık bir zat sıfatıyla Ebu
Bekr'e rakip olması gereken Öm er bin el-Hattab'in ken
disı, halkı Ebu Bekr'e biyate davet ediyor ve Mansurâ Kâ
adıst'nın kitabında yazılı olduğu üzere şöyle söylüyor
"Cenab-ı Hak sizin reylerinizi içinizden en hayırlınız olan
Cenab-ı Peygamberin dostu ve ikinin İkincisi tabiri İle
Kur'arH K e ^m in o hazrete ittisal ve münasebetine şahid
olduğu zat üzerir>d6 toplanarak kalkın biy'at edin."
Cumhur-i ashabın tabiri üzere Ebu Bekr'e "Halîfe-I
RasuMlah" denildiğini, kekmenin lügat manası yoluyla bu ad-
landrmanın Peygamber'den geldiği anlaşılması bile bir iki is-
tisr>adan başka bütün ashabtf) bu tabir ûzerirKİe ittifakından
aynı kayr>ağa intriuü edebüirl Zira hulefa sözürkin İslam Oinirv
deki önemi Cenabn Peygamber’den mülhem olduklanna hük-
medridığinden Heri gelmektedir. Daha doğrusu bir iki saha-
114 HİLÂFETİ MUAZZAMAİİSLÂMİYE
binin Ebu Bc kr'e bey'atta muhalif veya geri kalmasını

lâfet ve İman tayini kaziyyesindeki icmaa mani göstermek
mantıksız bir şeydir. Çünkü bu muhalefet. Ebu Bekr'i ter
cih noktasınr ait olarak hilâfet prensibinde, yani hilâfetin
ve imam nasl)inın lüzumu meselesinde muhalefet ifade et
mez. Nasıl ifade edebilir ki Ebu Bekr’ın hilâfet ve imame
tinde muhalif kalanların en mühimmi olan İmamı Ali, da
ha sonra bizzat hilâfet ve imameti kabul etmiştir. Onun için
Cenab-ı Peygamber den sonra ashab-ı kiramın icma' ve it
tifak ile imam nasbına lüzum görülmüş olması meselesin
de tereddûte düşmek akıllı işi değildir. Ne demek? Halkın
umur ve muamelâtını tedvir için ashab zamanında hükü
mete ihtiyaç yok muydu? Ve sahabe asn hiç bir zaman hü
kümetsiz kalcı mı? Bunun lüzumunda herkes müttefik ol
duğu halde cumhur-1 ashabın tensibi ile Hilâfet Makamı’-
na Ebu Bekr seçilmiş olunmuştur. Ebu Bekr'e başta rey
vermeyen bir <aç zata sorulsa. Mûşarünileyh'in işgal etti
ği makamın, Hilâfet Makamı olduğunu tasdikte sairleri gi
bi onlar da teıeddüt etmezlerdi. Mesele bundan ibarettir.
Yazar bir ırakk imam tayini hakkır>daki icmaı itiraf ede
cek gibi otuyoı. Lâkin bu sefer de bu icmaın. vûcup mahi
yetinde ş e rl b r hüküm ifade edebilmesi için kitap ve sün
nette varlığı icsp eden müstenidi yoktur, diyor. ‘ *Ey İman
edenler! Allah'a itaat eden. Peygamber'e ve sizden olan
emir sahibleıine (idarecilere) de itaat edin.*' (Nisa/59) Ve
. ."Halbuki onu, Rasûle ve ya aralarında yetki sahibi
kimselere (Ulu'l-emr'e) götürselerdi, onların arasından
işin içyüzünü snlayanlar, onun ne olduğunu bilirlerdi.”
(NisaMs) ayetlorı ile 'im a m la r K ureyş'tendir.’*, "M ü s lü
man cemaate İmam lüzum ludur.” , " H e r kim de boyu-
nunda (devlete bir bağlılık) bey'atı olmayarak Ölürse, ca-
hiliyet ölüm ü İle Ölür.” , "B e n d e n sonra E b u Bekr ve
Ö m er'e iktidâ e d iniz.” tarzındaki hadîs-i şeriflerin de
mevzu-bahs. km a için dayanağı olmaya kifayet edecek
açıklığı haiz olduklarını teslim etmiyor. Halbuki daha fazla
açıklık olsa, icına ile istidlâle hacet kalmaksızın mezkur
HİLÂFET VE KEMALİZM U5
nassların kendileri imam nasbinin lüzum ve vücuduna de

lil sayılır. Daha doğrusu, bence. ‘ ‘Onlara (düşmanlara) kar
şı gücünüz yettiği kadar kuvvet ve clhad için bağlanıp
beslenen atlar hazırlayın...” (Enfal/60) ayet-i kerîmesi bile.
İslamtn şevketini muhafaza için hükümet teşkili ve imam
nasbi lazım ve vacip olduğuna re'sen detil veyahut bu bab-
taki icmaa müsnedün ileyh olarak kifayet eder.
Yazar bir aralık da. imam ve halife tayininden maksat,
şerT ahkâmı tenfiz ve islamın esaslarını ikame için herhangi
bir şekilde olursa olsun bir hükümet teşkili ile bir hükümet
reisi tayini ise, bunun lüzumununa diyeceği olmadığını ik
rar ile beraber, fukahânın imamet konusunda tarif ettikleri
halîfe ile bunun arasında fark bulunduğundan bunlardan
birinin lüzum ve vücudunu iktiza etmez, diyor. Ben de ev
vel ve aher, eserlerimde arz ettiğim vech ile halîfeyi her
hangi bir şekildeki hükümetin riyasetinde bulunarak dün
ya siyaseti ve din hiraseti (korunması) başta mümkün ol
duğu kadar Hz.Peygamber’in mesleğini takip etmek sure
tiyle makamına kaim olan (geçen) zat olmak üzere kabul
ederim ve Mansura Kâadısı'nın bu son sözünü hilâfeti iti
rafa mecburiyet manasına tutarım. Çünkü kendisinin ay
nen tabi üzere ş e rl ahkâmı tenfiz ve dinî şeairi ikame için
herhangi bir şekilde olursa olsun bir hükümet teşkili ile bir
reis-i hükümet tayininin lüzum ve vücubuna bir diyeceği
yoksa, işte benim istediğim ve Ankara hükümetinin iste
mediği hilâfet ve halîfe de yoktur. Dikkate şayandır ki
“ Öm er Rıza” mel’unu Türk basınında.yazarın bu sözünü
kat'î olarak yanlış terceme etmiştir.
Yazar bu konularda halîfelerin, hükümetlerini cebr ve
kuvvet sayesinde idame ettikleri ve hiç birinin, zamanında
muarazadan salim kalmaması gibi her hükümet için az çok
tabiî olduğu cihetle asıl mseleye tesiri olmayacağı ve sa-
ded dışı sayılacak şeylerde dermeyan etmiştir. Ulûm ve fü-
nün'un şubelerini ihmal etmeyen İslam ulemasının siyasî
ilimlere ilgisiz kalmaları halîfelerin Istibdâdından neş'et et
tiğine dair olan görüşü de sadetle sahih olarak ilgisi olma
yan meselelerden olmakla beraber, din ulemasının siyasi

yat ile iştıgelden memnuniyeti Ankara hükümeti gibi lÂ-dinî
hükümetlerce halîfe hükün>etlerirKfen çok fazla gerekli ol
duğuna na;:aran bu memnuniyeti büyük bir kabahat say
makla Mansura Kâadısı adetâ baltayı taşa vurmuş oluyor
Hele halîfelerin İslâmî hükümetleri hakkında: *‘ lstlbdatla-
rını ve hırslarını tatmin için bir din uydurarak, bu dini
bütün idarf işlerine, bütün siyasi girişimlerine yegane
kaynak ve yegane merci göstermişlerdir.'* demesi her
noktadan bi' galat-ı rü'yet esendir. Müslümanlann umûr ve
muamelâtına dini hükümetler karıştırılmamış. İslam Dini'-
nin kendisi :;ayısız ayet ve hadisleri iie bu işlere müdahale
etmiştir. Ve hükümetler ihtiras ve istibdatlarını tatmin için
dini her işe karıştırmak şöyte dursun bizim bildiğimiz An
kara hûküm>)ti gibi zalim ve eşkıya hükümetleri, diledikleri
gibi hareket edebilrnek üzere dinin halkın işlerine müda
halesi ve hükümetler üzerindeki murakabesini kesmeye ça
lışırlar. Çünkü dm zalime ve müstebıde yardım etmez, en
gel olur. Vaktiyle halifeleri azdırıp çileden çıkaran ve istib-
dâda sevk edenler de. şimdiki dinsiz hükümetlere yaran
mak için hilâfet aleyhinde yazılar yazan dalkavukların tıy
netindeki adamlardır.
Halîfelerin bazı devirlerde hilafet sıfatı haleldâr olduğu
na ve bazan kuru bir isimden başka hiç bir hükmü ve nü
fuzu kalmad ğtna ve şevket ve haysiyetleri sönen halîfeleri:
"Onların ölümlerine dünya gözyaşı dökmedi- Ve bayram
lar ile cuma ar da ibtal olunmadı."
Beytinin medlûlünce; ne arayan, ne de arkalarır>dan
ağlayan bulınmadığına dair olan sözleri de yazarda kâi
natın gerçeklerim görecek göz olmadığını gösteriyor. Kita
bımızın baş taraflarında ismi geçen Mısır'ın emîru'ş-
şuarası Şevk î de Ankara hükümetinin hilâfeti ilgâsından
İslam Dini'ne bir zarar gelmediğini bir şiirinde yazmış. Mı
sır'ın dinsizleıi ile Türkiye’nin lâ-dinî hükümeti arasında del-
lâllık vazifesim ifa etmekte bulunan Öm er Bıza 26 Hazi
HÎLA f E T v e KEMALİZM 117
ran 1926 tarihli “ Vakit" gazetesinde ŞevkCnln bu şiirin

den Türkiye inkılâbı adına fahr ve mübahat ile bahs edi
yor. (x) Bu şiirin Manaura Kâadısı'nın kitabından mukad
dem veya muahhar olduğunu ve hangisinin hangisine da
lâlette örtder olduğunu anlayamadım. Bir kerre vazifeleri
ni müdrik ve muktedir. Islâm halifelerinden sonra müstü-
manlığa zaafı görüldüğü ve ahlâk fesadına meydan açıl
dığı inkâr edilemeycek bir halde iken meselâ şimdiki mOs-
lümanbk alemk)!. hulâfa-i raşidîn yahut halîfe Öm er bin Ab-
dülaziz, yahut halîfe Fatih, ve halîfe Yavuz Selîm devrin
deki gibi gören adamlar eski bir Arap şairinin şu beyitleri
ne hakkıyla ma-sadak olurlar:
“ İnsanlardan, hayvan da vardır.
işitir, görür insan su relinde...
Malındaki her bir musibeti bilir.
Aldırmaz dinine isabet edene..."
(X ) Bkz; Ek-lX
118 Hİl AFFT-I m u a z z a m a ! ISLÂMİYE
H İLA F E T: H Ü K Ü M E T V E S İY A S E T T İR
K â » iı Abdürrazik'in. halîfelenn nüfuzu kalmadığından

bahs ettiği eski devirlerde onların makamına yine bir ta
kım İslarrT hükümetler geçerek şer*î ahkâmı tenfîzden iba
ret olan f>i)âfet vazifesi onların tarafından ifa edilmesi sa
yesinde İfJam Dini payidâr olmuştur. Kitabın son fasıllarında
yazarca tıçıkça tecviz olunduğu üzere değer hilâfet büs
bütün ilgi, olunmakla beraber yerine bugünkü Türkiye'de
olduğu gioi dinden soyutlanmış ve ^ k i dinsizliği sürdü
ren hükümetler kaim otsa az vakitte İslam Dini'nin ahkâm
ve esaslannın nam ve nişanı kalmayacağını temine hacet
var mıdır, oilmem? Türkiye'de hilâfet ilga edilmiş ve İslam
Dlni'ne de yok edici darbeler indirilmiştir. Bunun uğursuz
etkilen sai' İslam memleketlerine de bulaşmaktan hali ka'-
mamakla t>eraber, Allaha hamd olsun, başka taraflarda bu
dereceye kadar hilâfeti temsil eden İslam hükümetleri
mevcuttur. Mısırlı Kâadı ile şairi yanıttan da burasıdır. Şa
yet bu iki 2ayıf görüşlü adam, dekolte kadınlan balotarda
yabancılarla kucak kucağa dans eden ve hükümet adam-
lanna nutu.dannda on üç asırlık İslam Tarihi’ni yerle bir et
tik diye övCnmek hakkı veren Türkiye'de de İslam Oini'r>e
bir zarar g€ Imediğine kail iseler artık onların bildiği İslam
Dini. **Müs'ümanlıkta hitan vardır. Binaenaleyh bu di
ne giren bi’ daha çıkam az." diyen "C e lâ l Nuri'nin bildi
ği İslam Dini gibi acayip bir şey yahut kuvvet ve hükümet
dalkavuklarnın yüzlen gibi nasırlanmış bir madde olmak
lâzım gelir.
Mensura Kâadısının kitabının ikinci, üçüncü kısmı da
ha bozuktur Buralarda İslam Dini'nin hükümeti ve kaza
hakkı olamtyacağı, Hz.Peygamber'in de icra-i hükümet et
mediği çünkü kendisinin padişah olmadığı ve İslam Dini'
nin ahkâmı hükümetin cebrf gücü ile değil de insanların vic
danî arzuları ile boyun eğilmesi ve ikna gücüne dayanma-

sı lazım geleceği iddia edilmektedir. Vicdanî arzu ile bo
yun eğmek ve zorlayıcı güç ite değil, ikna gücüne dayan
mak gibi cazibeli şeyleri zon zamanların hükümetleri ve hü
kümet yardakçıları İslam Dini'ne tavsiye etmekten ve mü
nasip irm e k te n geri durmazlar. Bu vaziyette kalmak din
lere daha iyi nüfuz temin edeceğini de söylerler. Halbuki
nüfuz için can veren hükümetler nedense bu güzel ve çe
kici durumu kendileri için bazan yeterli görmezler ve zorlayı
cı güce malik olmadan mutmain olamazlar. Maamafih biz bu
meseleyi akıl ve hikmet ve dinin konusuna uygun nok
tadan tetkik edecek değiliz. Münazaramızın tutmuş oldu
ğu yolda yürüyerek İslam Dini'nln bu konudaki mizaç ve
rıazasını takip edeceğiz. Nitekim kâdı efendi de deminki
müddealarını isbat sadedinde Cenab-ı Peygamber’in bazı
yerlere memur gönderdiği vaki' İse de bunların kâadının
ziyade valiye benzediğini (1) ve her halde Asr-ı Saadet'in
hükümet teşkilâtından mahrum olduğunu söyliyerek
Hz.Peygamber'in padişah olmadığını açıklayan hadîs-i şerîf
ite “ Dinde zorlama yoktur, çünkü doğruluk, sapıklık ve
eğrilikten ayırt edelm iştir.” (Bakara/256). “ ...Dileyen
iman etsin, dileyen İnkâr etsin..." (Kehf/29), “ Eğer Rab-
bin diieseydi, yeryüzündekiierin hepsi elbette iman
ederlerdi. O halde, sen, inanmaları İçin insanları zorlu
yo r m usun?’*(Yunus/99), “ Çünkü sen ancak öğüt veri
cisin. Onların üzerinde bir zorba değilsin.*’ (Qaşlye/21)
ve “ Biz onların dediklerini çok İyi biliriz. Sen onların
üzerinde bir zorlayıcı değilsin. Sadece tehdidimden kor
kanlara Kur'anla ^ ü t ver.” (Kâf/45) gibi İslam Dininin zor
layıcı olmadığını gösteren ayetleri kayd ve irat etmiştir.
(1) K&admın vazıfefti valıninkinden fazla hûkûmeı işi olduğu ve daha zi
yade hükümet ve hakimiyele delalet ettiği için müellif Cenab-ı Peygam-
bef'in kâadılannı valiye benzetmek istiyor. Başka bir eserimde bahs elli
ğim vech ile Romanya'da Müslüman adı taşıyan bazı türedi gençler vak
tiyle hûkûmet-i mahalliye tarafmdan müslümar»lafa verilmiş olan şer'î mah
keme teşkili imiiyazırta kendi elleri ile balta vurmaya heveslenmelerin
deki şaşkınlığın derecesini bundan anlayabilirsiniz.
lîO h il â f e t -! MUAZZAMA ! ISLAMİYE
Ayetinrie istidlâlinin cevabı gelecektir. Vad ettiğim vech

İle konuyj uzatmamak İçin. Hz.Peygamber Efendimizi
(s.a.v.) icra-l hükümete benzeyen efalinin hepsine birer
kulp takmaya çabşmastf>ı da mûriaitaşa ile karşılamayacadtfn.
Ancak Manaura gibi bir beldede senelerce şer'î şerîf adı
na k&adılıl> eden bir adamın daha sonra şeriatın ve Cenab-ı
Peygambe r‘in kâaza hakkını inkâr etmesi. Mensura kâadh
lığında kendisinin de sahtekâr olduğunu söylemek dere
cesinde bir hayasızlıktır. Cenab-ı Peygamber'in. Allah ta
rafından kliaza hakkı olmadığ] halde; **Allah ve Resulü bir
İşe hükûrrt verdiği zaman, inanmış bir kadın ve erkeğe,
o işi kerKİİ İsteklerine göre seçme hakkı yoktur. Her kim
Allah ve Resulüne karşı gelirse, apaçık bir sapıklığa
düşmüş o u r ." (Azhab/36), "E ğ e r bir hususta anlaşmaz
lığa düşeıseniz -Allah'a ve ahiret günürte gerçekten
inanıyorsi m z- onu Allah'a ve Resulüne g ö tü rü n ." (Ni-
sa/59). " H ıy ır , Rabbine and olsun kİ, aralarında çıkan
anlaşmaz! k hususunda seni hakem kılıp sonra da ver
diğin hükümden içlerinde hiç bir sıkıntı duymaksızın
(onu) tam manasıyla kabullenmedikçe iman etmiş ol
m azla r." (Nisa/65) ve "O n la r, aralarında hüküm verm e
si için Allah'a ve Peygam ber'e çağnldıklannda, bakar
sın ki İçlerinden bir kısmı yüz çevirip dör>erter/Ama eğer
(Allah ve Rasuiûnûn hükm ettiği) hak kendi lehlerine ise,
ona. gönülden bağlı olarak saygı ile gelirler./Kalblerin-
de bir hastalık mı var; yoksa şüphe ve tereddüt İçinde
midirler? Yoksa Allah ve Rasulü'nûn kerutllerine zulüm
ve haksızlılı edeceğinden mi korkuyorlar? Hayır, asıl za
limler kendilerİdirl/Aralarında hüküm vermesi için A l
lah'a ve Rf sulü'ne davet edildiklerinde. "İşittik ve itaat
ettik." dem ek, sadece müminlerin söyliyeceği sözdür,
işte asıl bunlar kurtuluşa erenlerdir. "(Nur/48-51) tarzın
daki ayet-i kerime nedir? Kâadı bu apaçık ayetleri görme
miş mi?
Bir aral k yazar, Cenab-ı Peygamber'in kâazası ve kâ-
adılan bulunduğunu teslim ile beraber valilerini ve kâadı-
lannı tayinde takip etti^ usul ve nizamatın bilinmediğine,

ve siyaset ve hükümet ruhu mesabesinde bulunan malî iş
ler ile fazlaca meşgul olduğunu ve bir çok tahsil ve ciba-
yet memurtan bulunduğunu da teslim ile beraber varidat
ve mesarifi o halde r>eden defterlere kayt ettirmediğine
tahviM kelam ediyor? Peygamber Efer>dimiz Hazretlerinin
işlerinde basitlik olduğunu da söylüyor. Cenab-ı Peygam-
ber’in kAazaya ait usul ve nizamatı meçhul veya mefkut
ise H z.öm er tarafından Mısır’a kâadt tayin olunan Ebu Mu
sa etÊş’arfnİn elir>e verdiği ve İbni Kayyım el-Cavzî'nin
"h am u'l-M uvakklIn " ında ve sair muteber eserlerde maz
but ve mebsut bulunduğu vech ile en müterakki hukuk mü
tehassıslarını hayrette bırakacak derecede mükemrr)eltiğine
şahit olduğumuz kâaza düsturlannı Ömer nereden aldı?
H z.Ö m er’in Cenab-ı Peygamber'den başka muallimi var
mıydı?
-r Peygamber EferKtimiz Hazretleri'nin hükümetine de
lâlet eden bütün alamet ve olayları te'vfl ve ta'me çalışan
Mensura KAadısı, Qazavat*ı Nebeviye'ye gelince, bocalı
yor, geveliyor. ne kulp takacağını şaşırıyor.
...Ne olurdu Cer)ab-i Peygamber muharebe yapmamış
olaydı, KAadının İşine ve ibda* ettiği iddialarına pek yara
yacaktı. Lâkin yaptı. Hem pek mühim muharebeler yaptı.
İnkâr edilemez ki etsin. Şimdi ne yapsın? Cenab-ı Peygam-
ber'in hükümeti ve saltanatı yoktu ki muharebeleri onlar
namına yapmış olsun. Din namına yaptı, dese, dinin zorla
yıcı gücü olmadıöını iddia etmişti. Muharebe ise cebrin en
son derecesidir. İşte Peygamber Efendimizin Bedir, Uhud,
Ahzap, Tebûk. Mekke'nin fethi. Hayber'in fethi ve benzeri
namlarla bilinen ve gerçekleşen savaşları Mısırlı Kâadı'nın
kitabını ve kitabındaki müddealanm berbat etmeye kâfi gel
miştir. Denilse yendir ki Asr-ı Saadetteki muharebeler müş
riklerin beHni kırdığı gibi bin üç yüz sene sonra yeni dava
larla ortaya atılan Mansura KAadısı da belini kırmıştır. He
rif kafiyen bu muharebe meselesinin altından kalkamıyor
Ve bu müşkülü kitabında hal edemeden bırakıyor. 6u mu-
F.7
122 HU-ÂFET-I MUA2ZAMA-!İSLÂMİYE
harebekf yüzünden Hz.Peygamberdin, İtirafına mecburiyet

hasıl olan hükümetini, nübüvvetinin dışında da din He atâ*
kası olm.)yan beşert ve dünyevî bir mesele halinde saymayı
düşünmıjş. Kulakların alışmadığı bu fikre kail olmakta ne
beis ve ne mani var? Demeye kadar Heri gittikten sonra bu
fikrin ker di görüşünce de uzak ihtimal olduğunu ilâve edi
yor. Lakın Türkçe gazetelerde yayınlanan tercemede ika'
edilen ta ırifat cümlesinden olmak şu son cümle tay edile
rek Cenab-ı Peygamber'in hükümeti ile nübüvvetinin, biri
birine ba'^ı olmayan ayn ayrı işler ve sıfatlardan ibaret ol-
ması surtttindeki fikir, yazarın muhtar görüşü gibi gösteril
miştir. 8unun sebebi; çünkü yazarın, kendir>den ziyade
gayretini 'jûden mütercim, mezkur tahrîfi yapmaza, yazar,
kitabmın asıl can alacak noktasında bir şeye karar veremı-
yerek me;!hepsiz kalacaktır. Nasıl kİ biraz evet de söyledi
ğimiz vech ile harît bu bahsi kati bir karara bağlayama-
mış ve an-:ak gevelemiştir. İşte mütercim, kitabın bu ayb»-
nı kapatmaya çalışıyor. Ve yazarın görüşünü bu merkez
de imiş gilM gösteriyor. Gerçi bu sahtekârlığa hacet kalma
mak üzere* yazar, daha itende Cenab-ı Peygamberin hü
kümetine nüstakil ve gayr-i dinî m a r^ vermekten ise bu
nu büsbütün inkar ederek Hazret'in hükümeti yoktu diye
kesip atıyor, ama dağlar gibi muharebat-ı Nebevryeyi orta
dan kaldırmadan böylece kesip atnoanın hiç bir önemi ol-
mayacağırı, besbelli idrak edîan mütercim, efendisi için
b a ^ bir mezhep kararlaştırmak ihtiyacından kurtulamıyor.
İşte m jharebat -1 Nebeviyeye ait olayfar. Peygamber
Efendimizin hükümet ve sultasına delalet hususunda hiç
bir fikir ilkelliğinin Önünde duramryacağı kahr edici vesika
lar teşkilett ği gibi Kur'arvı Kerîm'deki sayfalar dolusu ci
hat eyetleri ve hem bu hükümet ve sulta meselesini te'yîd
eder, hem ce olaytaria müeyyed olduğu için te'vfli kabil ol
madığı halde bulunan adı geçen ayetler, yukanda geçen
*‘Dinde zo ra m a yoktur..** ve benzerleri gibi. Peygamber
Efendimizin hükümet ve sultası olmadığma delH olarak ya
zar tarafından irad olunan ayetler hakkında da zevahiri üze
re telâkki edilmeyerek te'vîle zorunluluk husule getirir. Bu

ayetler de: IRasulüm) Sen sevdiğini hidayete erdiremez
sin, bilakis Allah dilediğine hidayet verir.'* (Kasas/56),
"(R esulüm ) İnkâra koşanlar sana kaygı vermesin. Ç ü n
kü onlar, Allah'a hiç bir zarar verem ezler." (AM im-
ran/176). "(Resulüm) Elbette sen ölülere duyuramazsm,
arkalarını dönüp giden sağırlara o daveti İşittiremez-
s in ." (Rum/52) ayetleri gibi küfür ve inadında dik başlılık
edenleri takbih etmek suretiyle Cenab-ı Peygamber'! tes-
llye sadedinde verid olmuşlardır. Peygamber Efendimizin
zorlayıcı olmaması, Cenab-ı Hakkın kudreti dahilinde ola
bilecek surette insanları kalbterine hakim olarak onları ar
zu edilen tarafa yönlendirme iktidarına malik olmamak ma
nasına olduğu gibi, dinde ikhar ve icbar olmaması da. bu
tabirler mükellefi müteannid yapan şeylerde müstamel ve
mutasavver olduğundan bu cümleyi takip eden ayetten de
anlaşılacağı vech ile "R ü şd ile dalâl birbirinden aynlmış-
tır." ve mesele hak ve hikikatın temayüz etmesindedir. On
dan sonrasına gelince, çıkarlarını isteyenler için cebr ve ik
rah tabihr>e mahal olmayıp yalvararak hak ve hakikati ka
bule talip olmak düşer, demektir. "O nlan uyarsan da uyar-
masan da onlar İçin birdir, İnanmazlar." (Yasin/10). " O n -
lan bırak, yesinler, eğlensinler ve boş emel onları oya-
laya dursun. (Kötü sonucu) yakında bilecekler." (Hicr/3)
tarzındaki ayetlerde Cenab-ı Peygamber'in irşadlarından
mütenebbih dmayantarın ezelî şekavet ile felah bulmama
ya ve ahiret azabından kurtulmamaya mahkûm bedbaht
lardan ibaret olduğunu beyan etmek suretiyle yine Cenab-ı
Peygamber'! tesliye kabilinden olarak, yoksa beşîr ve ne
zir sıfatlarını haiz olan o Hazreti, Cenab-ı Hakkın idaresi
taallûk etmedikçe etkisi olmayacağını beyan ve kâfirleri in-
zardan men ve nehy manasına veyahut onları kendi ken
dilerine terk ederek tebliğ ve irşad vazifesini yüzüstü bı
rakmaya teşvik manasına yorumlanamaz. Bu kere "B iz ,
her ümmete bir İbadet tarzı gösterdik kİ, onlar bunun
tatbikçiieridirler. Öyle ise onlar bu işte seninle çekiş-
1Î4 HİLÂFET İ MUAZZAMA-IİSLÂMİYE
m«s<nler Sen, Rabbine davet et. Zira aen, hakikaten

doatoğrtj bir yoktasm./Eğer seninle münakaşa ve mü
cadeleye girişirlerse, **Allah, yaptığınızı çok i ^ bilmek
tedir." df'l/Çünkü Allah kıyamet gününde, İhtilAf etmek
te o ld u ğı nuz konulara dair aranızda hükm edecektir."
(Hac/67-€9) ayetlerini de zahiri manaları ile sözün gelişine
mı bırakacağız. Böyle olursa, yani ıhtü&fın çözümü kıyamete
bırakılırsa Cenai>ı Peygamber’e dünyada ma'kulât ile ik
na vazifesi bile kalmıyor. Binaenaleyh yalnız ayetlerin ma
nası ve gelişi asla Masnura kâadısmtn sarvjığı gibi olamaz.
Gerek.....veyahut benim ilave ettiğim bütün bu ayetler. Is-
lamın bideyetindeki kuvvetin yetersizliği zamanına ait ola
rak. daha sonra nazil olan mücadele ve muharebe ayetle
ri ile mefsC'h olmak da mümkündür. Cumhur-I ulemanın rey
leri de bu merkezdedir. Gerçekte bu gibi ayetler hep Mek-
kfdir, sey ayetleri ise Medenîdir.
Hülâsa. Cenab-ı Peygamber'in hükümet ve sultası me-
vut okluğunu kabul etmek zaruridir. Çünkü muharebe ve
musalâha hükümet ve sultânın en barız şiarıdtr. Şu kadar
var kİ Fahı-İ Alem Efendimiz hükümet ve saltanatı...... ve
padişah ih ışamı göstermeye rağbet etmemiştir. Yoksa za
hir! alayiş \>e merasimden kat'n râzarla tam manasıyla hü
kümeti vardır. (...../Okunamamıştır....)
........ (Dkunamamışttr)
....Fazla olarak bu ayetlerin içinde Hz.Peygam berin
savaşlarımı pek açık bir dini safha dolduranlar da vardır.
Şu ayettern bakınız ve Peygamber EferKİimiz’in savaşları-
nı din ile iKiisi olmayan beşerî ve dünyevî meşgaleler ha
linde saymak isteyen yazarla gayretkeş mütercimin bun
lardan has I ibret alamamış olmalarına hayret ediniz:
"Rtrte tamamen yok oluncaya ve din de Allah İçin
tatbik edilinceye kadar onlarla sa va şın ." (Bakara/193).
"Onlarla sıvaşırsınız, veya müslüman olurlar. Eğer ita
at ederseniz, Allah size güzel bir mükâfat ve rir."
(Felh/16), " O halde, dünya hayatını ahiret karşılığın
da satanla*, Allah yolunda savaşsınlar. Kim Allah yo-
lur>da sava pr da öldürülür veya galip getirse biz ona ya
kında büvi'k bir mükâfat ve re ce ö iz." (Nısa/74)
*‘ K«ndilerİne Kitap veıilenlarden Allah’a ve ahiret

gününe inanmayanı Allah ve Raaulünün haram kıldığı
nı haram saymayan ve Hak Dini (kendisine) din edinme
yen k lm s e lc ^ , küçülerek elleriyle cizye verinceye ka
dar savaşın.*' (Tevbe/29)
*'Şöyle kİ: Allah yolunda onlara bir susuzluk, bir
yorgunluk ve bir açlığın erişmesi, kâfirleri öfkelendire
cek bir yere (ayak) basmaları ve düşmana karşı bir ba
şarı kazanmaları, ancak bunların karşılığında kendile
rine salih bir amel yazılması içindir.** (Tevbe/120).
**Allah m ü'm inlerden mallarını ve canlarını onlara
(verilecek) cennet karşılığında satın almıştır. Çünkü on
lar Allah yolunda savaşırlar, öldürürler ve öldürülürler.
(Bu) Tevra t'ta, İncH'de (1) ve K ur'an 'da Allah üzerine
hak bir vaddir. Allah'tan daha çok sözünü yerine geti
ren kim vardır? O halde O ’ nunla yapm ış olduğunuz bu
alış verişten dolayı sevinin. İşte bu, (gerçekten) büyük
kurtuluştur.'* (Tevbe/111)
"E ğ e r Allah'a hak ile bâtılın ayrıldığı gün, iki ordu
nun birbiri ile karşılaştığı (Bedir savaşı) günü kulum u
za indirdiğimize inanm ışsanız, bilin kİ, ganimet olarak
aldığınız herhangi bir şeyin beşte biri Allah’a, Resulü
ne, O 'n u n akrabalarına, yetimlere, yoksullara ve (harç-
lıksız kalmış) yolcuya aittir.** (Enfal/41)
" E Y iman edenleri (Savaşm ak için) herhangi bir
(1) Bu kerime, eeçnvy ûmetferde Oe ciriaâm dm Me (Igık olduâçnu

9<Meny(K. Kendileri ile mOr>uara sadedinde bulunduğum mCıbtedilerin
mkanna raÇmen cıhadm lalam Otnindeki mevkii ia# nümune olarak naki
ettâvnu ayetlerden ve halukaBerden apaçdt anlaaikyor Muharebelef dtnl
Çayelefe mı istinat etmek, yoksa vatani ve mitfî gayelere mi? Bence, m-
san dmı ebedi saadet va'd eden bir hakikat diye sever. Mıliell ve vatanı
nı da kend«irw mensup olduŞu için. Bmaerâieyb şuursuzca hareket eden
avam, vazriesmtn ûel tarafı mûratlıâe sapmadıkça rranetı ve vatanmı nef
sinden fazla sevemez. Ve kendini onlar için fedâ edemez. Mıiet ve vatan
teranelerine (İtfthT) musikisinden fazla kudsiyel ve tesir vermeye çalışan
vatanpervtrienn aküne kendi nefsi için vsianın milletine zindan ve hatta
mezbaha yapdÇmı çok kere gördük. Hele mtlliyetperverierin yüzde etksı
ede teşkil ederek m»iO r>este bizzat iştirak etmeyi hayatı İçin yOksOnûp
tek başına yaşarlar. Ve bunu gayet tabii bir durum sayarlar. “ Dini Mü-
cedditl#r‘*de diyanet ve mitUyel mukayesesine dair bir bahis yazmıştım.
126 Hİl Af ET İ m u a z z a m a ! İSLÂMİYE
topluluk ile kerşılaştıOınız zaman sebat edini Ve Allah'ı

çok anın kİ b a y r ıy a erişesiniz.** (Enfal/45)
"T e k ra r savaşmak İçin bir tarafa çekilme veya di
ğer bölüğe jla ş ıp m evzi tutma durum u dışında kim öy
le bir günd«) onlara arka çevirirse muhakkak kİ o, Al
lah'ın gazal)i ile döner, onun yeri de cehennemdir. O
ne kötü varılacak y e rd ir." (Enfal/16)
"İm a n c»dlp, Allah yolunda hicret ve cihat edenler;
(muhacirleri) banndıran ve yardım edenler var ya, işte
gerçek m ü'm inler onlardır. Onlar İçin mağfiret ve bol
nzık vardır. " (Enfai/74)
"H aram ayları çıkınca müşrikleri bulduğunuz yer
de öldürün. Onları yakalayın, onlan hapa edin ve onla
rı hergözetlome yerinde oturup bekleyin. Eğer tevbe
eder, namazı dosdoğru kılar, zekâtı da verirlerse artık
yollarını seroest bırakın. Ç ü nkü Allah çok yargılayan,
çok estrgeynndlr." (Tevbe/5)
" E Y İman edenleri Size ne oldu ki "A lla h yolunda
savaşa ç ık ın " denildiği zaman yere çakılıp kalıyorsu
nuz? Ahiret (hayatına) dünya hayatını tercih mi ediyor
sunuz? Faka! dünya hayatının faydası ahiretin yanında
pek a zd ır." (Tevbe/38)
"E ğ e r (size emr olunan bu savaşa) çıkmazsanız, (Al
lah) sizi pek ıc ık lı bir azap İle cezalandıracak ve yerini
ze sizden bat ka (emirierine itaat eden) bir kavim getire
cek; siz (savaşa çıkmamakla) O 'n a hiç bir zarar veremi-
yecekslnlz. Ç ü nkü Allah her şeye kadirdir." (Tevbe/39)
"E ğ e r ah: O 'n a (Muhammed’e) yardım etmezseniz,
(iyi bitin ki), iki kişiden biri olduğu halde (Rasulullah ve
Ebu Bekir) kâlirler O 'n u (Mekke'den) çıkardıktan zaman
Allah ona yardım etmişti. Hani onlar mağarada (Sevr ma
ğarasında) İdi er. (Ebu Bekir korkunca Rasulullah) o za
man arkadaşı 1a "üzülme Allah bizimle beraberdir" diyor
du. Bunun üzerine Allah ona (sükûnet sağlayan) emniye
tini indirdi. O nu sizin görm ediğiniz bir ordu ile destek
ledi ve kâfir olanların sözünü alçalttı. Allahın sözü İse
(zaten) yücedir. Çünkü Allah daima üstündür, hikmet sa
h ib id ir." (Tevt>e/40)
*'And olsun, sîzler güçsüz olduğunuz halde Allah,

B e d ir'd e slze yardım etmişti. Öyle İse, Allah'tan sakı
nın kİ O 'na şûkr etmiş olasın ız." (AM İmran/123)
" O zaman sen, müminlere şöyle diyordun: "in d i
rilen üç bin melekle Rabbinizin sizi takviye etmesi, si
zin için yeterli değil m id ir?" (Al-i imran/124)
"E v e t, siz sabır gösterir ve Allah'tan sakınırsanız
ve eğer onlar (düşmanlarınız) şu anda üzerinize gelirler
se, Rabbiniz, atametli beş bin melekle sizi takviye eder.
/Allah bunu size sırf bir mü)de olsun ve kalbleriniz bu
sayede rahatlasın diye yaptı. Zafer, yalnızca mutlak güç
ve hikmet sahibi A lla h 'ın d ır." (Al-i imran/125-126)
Buhar! ve Müslîm'de; "Rasulullah (s.a.v.) buyurdu kİ:
Allah'tan başka hak İlah olmadığına ve Muhamm ed'İn
Rasulullah olduğuna (zahirde) şehadet, namazı ikame,
zekâtı edâ edinceye kadar insanlar ile muharebe etmek
bana em r olundu. Onlar, Hakk-ı İslâm olmak üze
re canlarını ve mallarını benim elimden kurtarırlar. (Ba-
tınlanndan dolayı olan) hesaplarına gelince o (hesabı
görmek) Allah’a kalm ıştır." (Tecrid/no: 24)
Yine Sahîh-i Buharî'de zikr olunduğu üzere "Ahzab*-
’ın hezimete uğratılmasıyla son bulan Hendek Muharebe-
si'ni mûteakıpTsIam ordusu Medine etrafındaki siperlerden
şehir içine avdet etmiş ve muharebe yorgunluğu giderme
ye medar olmak için ezvacH tahiratından Zeyneb binti
Cahş nezdinde mübarek başlarını yıkamakta iken Cebrail
(a.s.) nazil olarak ve "Y a Rasulellah, silahı bıraktınız mı?
Lâkin melekler bırakm am ıştır." diyerek Benî Kureyzâ
üzerine yürümeleri hakkındaki irade-i Sübhaniyeyi tebliğ
etmiştir. (Buharı, cüz':5, sh: 29)
Peygamber Efendimizin muharebeleri din ile alakadâr
olmayarak sade bir dünya işi ise, bu ayetler, bu hadisler
nedir? Peygamber Efendimiz: "K elim e-İ Şehadet getire
rek İslam Dlnl'ni kabul ettirinceye kadar nas ile m uha
rebeye m em u rum ." buyuruyor. Kur’an-ı Kerîm de (yuka
rıda geçen) ayetler ile mü’minlere cihad vazifelerinin İlahî
128 HİLÂFET İ m u a z z a m a ! İSLÂMİYE
gayesini (österiyor. Dm işi değil de sırıt dünya işi olsa mü-

cahidlerin katillerini ve maktullenni CenatH Hak Kur'anH
Kerim'de neye cennetle müjdeliyor Harp firartarını neye ce
hennem asabıyla tehdîd ediyor? İki tarafın savaşçılarından
neden mü ninlere yardım vad ediyor? Bedir ayetinde açık
landığı üzere neye meleklerden *‘üç bin** ve **beş b in "
tabirteri ile binlerce yardıma ordusu gönderiyor? Dünya işi
ne metaike kanştırarak teşviklerde bulunmanın manası r>e-
dir? H e r ^ 'k muharebsinin avdetinde Fahr-i Alem Efer>di-
miz vazifenin son bulduğuna inanarak yıkanmakta iken Be
nî Kureyzâ üzerine yürümek emnni Cebrail’in tebliğ etmesi
r>e demekt r? Ganimetlerin taksimir>e vanncaya kadar ci
hat alkâmırıın Kur'an nassları ile tayin olunmasına ne ma
na verilebilir? Allah’ın ve Kitabu'llah'ın bu derece müda
hale .ettiği v9 alÂka gösterdiği iş. gayr-İ dinî alabilir mı? Böy
le (bir) nazariyeye ihtimal veren yazar, özeliıkle bu fıke sa
hibinden ziyade kanaat getiren mütercim delirmişler midir?
Yoksa Kur'arH Kerîm’In de bir kısmı dinî ve bir kısmı gayr-
I dinî midir?
**es-Slvaset’' namındaki Mısır gazetesinden naklen
Türk gazetelerinin yazdığına göre (Vakit. 26 Ağustos), kâ-
adı Abdürrazlk, Ezh e r’de muhakeme olunurken kendisi
ne yöneltilen ithamlar arasında: ' ‘ Peygam ber Efer>dİml-
zin, müstümanlığı neşr ve tebliğ için değil, bir memle
ket tesisi İçin cihat ettiğini so ylem işstn r' demişler. Kâ-
adı buna cevaben: eserinde böyle bir şey olduğunu inkar
etmiş. Halbuki, kitabta. dinin cebrî güce ve hükümet kuv-
vetirve istinat edemiyeceğini söylemiştir ki bu da dinin neşri
için muharebe olmaz, ve Peyşgamber bunun için muhare
be etmemiştir, demenin aynıdır. Binaenaleyh memleket ve
devlet te’sîsi maksadıyla harp etmiş olmak ihtimalini kabul
etmiş olur. Israr ederse, kitabında Öne sürdüğü iddıaüa-
nnın en mühirnminden feregat ediyor, demektir. Vakıa mü
ellif. dinde ıkıah ve icbar olmamak esasını pek fazla ilti
zam etmiş cimasma rağmen, kitabın 79. sayfasında;
Hz.Peygamb^^’in dinî davetini tesbit için d h a d yaptığım
söyfemKir. ki o itiraf, kitabında tsraria iltizam ettiği esasa

aytun düşer. Zira, din davetini tesbit için harb ve cihad yap
mak dine kat'iyyen cebr ve ikrah karıştırmak olur. Bu da
kitabın pek çok noktalarına ve özellikle 53. sayfasındaki;
**Peygambef1erteıihir>de.inaanlan. kılıcın keskin tarafı
İle Allaha İmana sevk eden ve dine İkna İçin kavmi İle
muharebe eden kimse b llm iyo n ız." fıkrası ile taban ta
bana zıttır, işte bu tenakuzlar, hep dine cebr ve ikrah ka
rıştırmamak davasını, müddeasınt sikleti ile ezen harp ve
cihad meselesinin altında bocalamaktan başka bir şey de
ğildir. Aynı sikletin sebebiyet verdiği şaşkınlıkla, Cenab-ı
Peygamber'e hiç bir zaman siyaset ve hükümet isnat et
meye yaklaşmayan Şeyh Abdurrazık, 67. sayfada dünya
ve ahiretin siyasetini veriyor.
Sonra, bu makamda benim de acizane bir fikrim var:
Dm için harp ve cihad açmayı gayr-ı medeni bulanlara karşı
ben aksine medenileşmeye ve gelişmeye dayanağı olma
yan vahşi hayvanlann cinsiyet ve n>enfaat mücadeleleri ile
birbirlerini yok etmeleri gibi insanlar arasında da sırf milli-
yel veya menfaat ihtirasları ile vuku bulan muharebeleri
qayr-ı makul ve gayr-i medenî bulurum. Diyorum ki muha
rebe mutlaka dmt bir sıfatla Allah adına yapılmalı ve şer-'l
serikn. yanı İlahî kanunların müsaadesine İktiran etmelidir.
İnsanların canına, malına taallûk eden hükümlerde muta'
ve muhterem olmak için böyle bir kutsiyeti haiz olmalı, ya
nı mahkemelerde mutlaka Allah namına hüküm vermeli
dir. İlahî kanunlara müstenit ve müntehi olmayarak sırf in
sanlar tarahrtdan yapılan kanunlarla insan haklan üzerin
de mahv ve ısbat icra etmeye, asıp kesmek tarzında ceza
lar vermeye,... insan kanı akıtan muharebeler yapmaya be
nim aklım ermez. Ben bu meseleden **lslam Hukuku-
Avrupa Hukuku** adındaki eserimde de bahsettim. Biraz
daha geniş bir zemin üzerinde mütalâa yürüttüğüm o ki-
tabta demiştim ki: "K a n u n namına denilince, akan sular
durur ve kimsenin kanını dökmeye hakkı kalmazmış.
Yağma yokl İşin İçinde Allah’ın kanunu olmaz da se
nin, benim, yani...m eçhul insanlann yaptığı kanunlara
\30 HlLÂFET-l MUA2ZAMA İİSLÂMIYE
kalırsa, onlara dayanarak ben hiç kimsenin malına ve

canına ililm ek için hiç bir kimsede hak tasavvur ede
mem. din, insanlar üzerindeki böyle m ühim tasar
rufları ............... bir yetkiye banlayarak hakimiyet m ev
kiinde bulunan insanlara vicdani bir teslimiyet verir.
Dikkate çııyandır ki Müslümanlıkta koyun veya tavuk bi
le besmele He, yani Allah namına kesilir. Ve bu çarta
riayet edilmezse kesilen hayvanın eti yenmiyeceni K u r'-
an'ın sarahati İle sabittir. Hayvanı boğazlarken böyle-
ce Allahın adını zikr etmenin manâsı.......şartın verdiği
izin üzerine bu boğazlama işine cesaret edebiliyorum.
Ve birıaenaleyh hangi tür hayvanat hakkında m ezuni
yet varsa onlardan seçiyorum . Yoksa etini yemek İçin
hayvanı ke sm eye ne hak ve selahiyetim olabilirdi, de
m ektir.... tlu da hakimin hükm üne dinî bir renk verm e
siyle hasıl olur.*'. Muharebe ise insanların hayatı ile da
ha büyük iTiKyasta oynamayı ve iki taraflı oynamak mahi
yetinde olduğundan dinî dayanağa ihtiyaa daha fazladır.
Hele gayr-i jinî muharebelerde mağlup olmak, telef-i r>efs
etmek telâfisi mümkün olmayan bir hûsrar>dır. Dinî muha
rebelerde Iso şehidi gazisinden geri kalmayacak surene her
ihtimale kar^-ı kazanç ve mükâfat temin olunmuştur. Ve böy
le sağlam teminatlı mar>evî kuvvetle mücehhez olan, yani
dinî gayretiyle hareket eden orduya, vatan ve millet a b ıy
la hareket e<len ordu kati olarak mukavemet edemez. Çûrv
kû bu tarz luırekette iki taraflı kaz anaç olamıyacağı gibi va
tan ve millet aşkının mukabil tarafta da aynı kuvvetle mev
cudiyetine b*r mani olmadığından faik bir manevî kuvvet
sayılmaması lâzım gelir. Lâkin karşı tarafın kendine göre
bir dini bulur arak onun gayretiyle hareket etmesi dinî zih
niyetinin neş'/esini ihlâl etmez. Çûrtkü bizim yukarıdan beri
sözümüz Ha< dine aittir. Ve bu dinî hakkı haiz olmak yal
nız bir tarafa mahsus olarak diğer tarafa karşı imtiyazını
muhafaza eder. Halbuki mütekabil vatan ve milliyet hislen
arasında hak ve bâtıl rûçhanı aramak ve bulmak imkânı
yoktur. Hülâsa dinî saika, özellikle müslüman dininin u M
HİLÂFET VE KEMAUZM 131
saikası şahikalara galebe eder. Ve belki mûslümanlığın

hem maddi c i h a r a hem manevî cihanda hiç mağlubiyeti
mutasavver değildir. Zira dünyada olmazsa ahirette nihaî
zafer onurKiur. Bu sebepledir ki işte meselâ ben yalnız ba*
şıma Türkiye'nin dinsiz hükümetiyle mücahede ederken,
mücadele halindeki bir dinsizi korkutan mağlubiyet ihtimali
beni tehdit edemez.
Şimdi daha iyi anlaşılmış olmak lazım gelir kİ, mûslü-
manın muharebesi de, muhakemesi de din! ile alâkadâr-
dır. Cenab>i Peygamber Efendimizin gazvelerini ve bazı
ayetlerdeki umumi hitaba nazaran belki alel-İttak cihatı din
den ayırmak, cihad ayetlerini Kur'an-ı Kerîm'den çıkarmak
derecesinde zordur. Kur'an-ı Kerîm, hüküm ayetlerini de
ihmal etmemiştir. Muharebe ve muhakeme dinden ayrıla-
mayınca hükümet de zarurî olarak ayrılamaz. Çünkü mu
harebe ve muhakeme hükümet işidir. Müslüman Dini’nin
hükümetle ilgtsinJ kesmeye çalışan Mansura Kâdısına "H ır
sızlık eden erkek ve kadının, yaptıklanna karşılık bir ceza
ve A lla h ’tan (başkalanna) bir ibret olmak üzere, elleıini
kesin. Allah İzzet ve hikmet sahibidir." (Maide/38) ve
"Z in a eden kadın ve zina eden erkekten her birine yüz
sopa v u ru n ." (Nur/2) ayetlerini de sormalı. Hiç şüphesiz
İslam Oini'nin ahkâmından olan bugibi şer'î hadleri hü
kümetten başkası icra edemez. Nasıl ki Mansurâ Kâadısı-
nm, hükümetini inkâr ettiği Hz.Peygamber de bu şer'î had
leri icra etmiştir. Asr-ı saadetle recm olunan (Gam iz bin Ma
lik el-Eslaml)nin olayı meşhur ve mazbuttur, f i)
(1) Muttâf» S«brf Et«ndl‘nln bu «M n . Yftnn"ın 70. tayfasına kadar ya-

ywtâar¥mf va "Payamn ltU m "m S. tayttı (3f Ekim 1930) ila. “ davamı
var) daomasina raŞman ton bulmuştur. S.A.
HILÂFET-I MUAZZAMA ! İSLÂMiYK
OİN VE M İL L İY E T
Ne zamarKlan beri "milliyet** akımlan ^âkkında yazı

yazmak iste dim. Yazı konuiannın biri birine nbbet vermi-
yecek derecede çokluğu bu konuyu geciktirmeye uğrath
yordu. Maamafih ben bu mesele üzerine evvelce de gaze
telerde ve rr ûstakil eserlerde gbrûş beyan etmekten hali
kalmamıştınr. Lâkin Türkiye’nin ve Tü rk milletinin yeni hal
ve vaziyeti yoni sözlere lüzum gösteriyordu. Filistin'i Arap*
iarta YadudibK arasında bir mücadele ve kavga sadmesi ha
line getiren meçhur İngiliz Lordu (Belfor)un vefatı müna
sebetiyle *'eı*Camlatü*l-Arabiyye'* adındaki muteber Ku
düs gazetesinin müteveffaya izafetle neşrettiği eski beya
natı arasındci nazar-i dikkatimi çeken bir söz. din ve mili-
yet meselesi hakkır>da yazmak istediğim makaleleri çabuk
laştırmaya sobeb oldu.
Yalnız yımi Türkiye'de veyahut orasının peyki ve göl
gesi gibi har eket eden muhitlerde değil, belki yeni Türki
ye’nin muaruian sırasında yer almakla beraber bir çok hu
suslarda o diyarın deliliklerini taklide özenen hafif meşreb-
liler, zayıf akıllılar arasında bile "mitliyet** havası çalanlar
ve yolunu şa; ınp dalâlette kalanlar eksik değildir. Şam'da
çıkan Türkçe , Arapça, Çerfcesçe yanar dör>er renkli bir
gazetenin Kâbe yolu üzerindeki Kafkaslılık ruhu ve milli
yet fikri takip ettiğini gördüğüm zaman. Arabistan'da Çer-
kesllk fikrine revaç verilmesini şaheser bir şaşkınlık örne
ği saymakta lalmayarak. Arabistan’da Çerkeslık milliyeti
nin muhafazesı endişesine düşülmesini bile çok münase
betsiz bulmuştum. Hele muhafaza-i milliyet sevdası ile la-
tin harflerini Vabule lüzum görülmesi beni büsbütün sinir
lendirmişti. Şam’da tavattun eden Çerfcesler, milliyetleri
ni kaybedip de muhitin etkisi altında Araplaşsalar bundan
ne ziyan edecekler? Kaybedecekleri Çerkeslik yerine Arap
milliyeti kazarımak ziyan mı. yoksa kâr mı sayılmaya lâyık
tır? Benim elimden gelse Türklerİ de Arap yapanm , sa

ir m üslûmanlan da... Bunların vaktiyle Araplaşm adığı-
na de çok teessüf ederim.
Zenbilll Ali Efendi merhumu, Şeyhülislamtann, ken
dimle kiyas edilemiyecek mertebede, büyüklerinden bitdi-
ğim halde, bu noktada ben Yavuz Sultan Selim'in daha
iyi düçün d û^ne kaniim. CennetmekAn Şeyhûlislam'm de
diği gibi. Türk'ün resmi dilini Arapça'ya çevirmek hak ve
salâhiyetini, şer-i şerîfın riayet ettiği lisan hürriyeti icabıyla
Padişah'a verilemezse de, Padişah'ın mütalâasındaki bü
yük siyasi maslahat ta şer-İ şerifin takdir nazarından kaç
mayacak derecede mühim olduğundan. Yavuz Selim'in
yerinde olsaydım, Şeyhülislam'ı dinlemezim. Lâkin şeriat
mümessillerinin sözlerine karşı gelmekten, o büyük Padi-
şah'ların ne kadar kaçırıdiklarını anlamalı ki Birinci Selim
gibi, yâr ve ağyân kılıcına boyun eğdiren bir Padişah, şer-i
şerifin hükmü önünde kuzu gibi itaat vaziyeti almış, ve fay
dası şer-i şerife de şamil olacak büyük bir azminden vaz
geçivermiştir. Şeyhülislam'ı da İslam Şeriatı'nın hürriyetper-
verliğine dayanarak öyle bir Padişah'ın azmine mani olmak
la tebcne şayan bir celâdet göstermişse de görüş üstünlü
ğü Sultan ^ l l m tarafında kalmıştır.
Milliyet davalarının aleyhinde bulunduğum halde Türk
’ün, vaktiyle dilini değiştirerek Arap olmadığına üzülen aciz
lerinin de, bu fikir ile Arap milliyeti takip etmiş olduğum ve
milliyetçilik aleyhindeki mesleğime karşı bu suretle tena
kuz yaparken, (okunamadı...) taraftar çıkmak gibi bir seciye
za'fı ve hatta bir şaşkınlık ve hamiyetsitlik eseri göstermekle
kaldığım hatıra gelebilir. Zaten milli izzet-i mefsten mah
rum olduğunu iddia ederek, milliyet meselelerindeki ser
best duşüncelehmle beni İthama yetnenen fırsat düşkünü
düşmanlarım vardır. Lâkin, hatıra gelebilmesine rağmen yu-
kanki itiraza mahal yoktur. Türklüğü, Araplıkla mübadele
ye razı olduğumdan dolayı milli izzet-İ nefisten mahrumi
yetime hükm etmek isteyenler Yavuz Sultan Selim ’in de
mitn izzet-i nefisten mahrum olduğunu İddia edemezler
134 HtLÂFET-l MUAZZAMA-IİSLÂMİYE
ya?... Belki aderier del Fakat, utanmaları pek kıt olduğu

bundan da anlaşılan adamlann sözüne aiul ve nalul pazar-
lannda beş para veren olmaz. Zaran yok. bu zıp-çıktı Türk-
lerin millî seciyeleri, Osmanoğlu Yavuz Sel1m*inkinden da
ha yüksek olsun da benimki onun derecesinde kalsın!
En doğrusu miHiyelçüerin iddiası vecbile eğer milliye
tin kryn>eti varsa bu hususta en ziyade önemli noktasını li
san meselesi teşkil etmesi lâzım geldiğine ve Arap dilinin
ne Türk diliy e ne de Çerkeş diliyle kıyas kabul etmiyecek
derecede ûs.ûnlöğû haiz olduğuna nazaran insan, milliye
tin küçüğüne sahip olup da onun ile iftihar edeceğine bü
yüğüne malik olarak onunla iftihar etmek daha kârlı ve da
ha makul olur.
Halbuki Arap milliyetini kazanmayı Türk miHryetinde
kalmaya tercih etmek de millî bir fikir, ve hatta milliyet fik
rinde tercih lahiblerinden olmak derecesinde ileri gitmek
ve yüksek ayarlı milliyet takip etmek mahiyetir>de olmayıp,
meselenin seoebi mıHiyetçıhk fikrinden ziyade İslamcılık zih
niyetidir. Yani, meselâ Türk iken Araplığı tercih eden. Müs
lümanlığa fazla bağlılığı sebebiyle tercih eder, milliyetçilikte
mûşkûlpeserdltğınden değil. Nasd kİ Yavuz Sultan
de milliyetini din fikri İçinde eritmek isteyen büyük bir
İslamcı Idl. Benim de Araplığa eğilimim Kur'ân-ı Kerim (de
ki ayetler) sayesinde Müslümanlığın daha iyi muhafaza edi
leceğine kani dduğumdandır. İslam düşmanlan Arap harf
lerini atmak yoluyla Kur'an-ı Kerim'i ortadan kaldırmak is
tedikleri gibi )>en de Islamiyetin dayanak noktalarını sağ
lamlaştırmak için, Arapçayı lisan ittihaz etmek derecesin
de kendimize mal edinmek isterim. Ama bundan Türklü
ğümüz mutazarrır olurmuş... Biz mOstefid oluruz yal.. Dün
yada da insanların çalışması menfaat ve mazarrat hesabı
üzerine cerey.ın eder. Hayatını ve hayatının sonunu düşün
mek ihtiyacında olan akıllı için dünya ve ahiret saadetini
cem etmekten büyük gaye olamaz. Aman, milliyetimize ha
lel gelmesin, ciiyerek aklın tayin ve temyiz ettiği mühim fay
daları elden kıçırmak olmaz. İnsan milliyetsiz de kalmaz.
Birini kaybederken doğal olarak diğerine malik olur. Elve
rir ki aklını kaybetmesin. Onu daima kendisine rehber itti-

haz etsin. Bu cihet saklandıktan sonra d i ^ r kayıpların gi
derilmesi kabildir. HülÂsa. milliyet insanlardan ayrılmayan
bir sıfattır. Onu kendilerine fıtratları sağlamıştır. Bunaena-
leyh onunla fazla meşgul olmak, hasılı tahsil ile uğraşmak
kadar bâtıl ve beyhude olur. Milliyet haddi-zatında bir ma
rifet ve bir kıymet ise bu. herkeste vardır. Ve hiç bir kimse
nin diğerine karşı, milliyet gibi, kendi kendine hasıl olan bir
sıfatı, temayüz ve tefahur mevzuu yapmaya hakkı yoktur.
İnsanlar kazandıkları faziletlerle biri birlerinden ayrılırlar.
İnsanların kazanılmış faziletlere kabiliyeti olmasa hayvan
lara karşı bile imtiyazlan kalmaz. (Yarın, 14/4/1930, sh: 1
sayı: 62)
Bir insan için mensup olduğu milletin, diğer milletler
mer)suplanna karşı büyük bir meziyet ve övünç kaynağı sa
yılması doğru ise diğerlerinin milliyeti kendilerine nakîse
teşkil etmesi lazım gelir. Çünkü meziyet ve mefharet ne
sebi işlerden olduğu cihetle bunları sağlamaya hak kaza
nan tarafın bulunanlara nisbetle öncülük ve üstünlüğü ha
iz olması, onların da buna karşı meziyetsiz. aşağı konum
da kalmalan gerekir. Ve bu hale nazaran -her müsabaka
da birincilik kürsüsünün sahibi birden fazla olamıyacağı
gibi- dünyada milli üstünlük şerefine hak kazanan millet de
mutlaka bir tane olmak, diğerlerinin milliyeti ise kendileri
hakkında adetâ derece derece töhmet ve hacalet serma
yesi yerine geçmek zarurî olur. Meseleye akıl ve mantık
nazanyla bakılınca verilecek hüküm budur. Halbuki dün
yada mili! şeref ve meziyetin yalnız bir millete inhisan, ci
han milliyetçilerinin gelişi güzel bir tanesinden başkasının
işine gelmiyeceğinden, onları tatmin için her milletin ken
di görüşüne göre diğerlerinden üstün ve şerefli olması ge
rekecektir ki eğer bu görüşler gerçeğe aykırı ise milliyet da-
vatan birer dalalet yoluna çıkar. Ve eğer gerçeğin kendisi
36 HİLÂFET-I MUAZZAMA-1İSLÂMİYE
ise birbi 'ine ayktn ve ters olan bu davaları hakikat tanıya

bilmek Czere dünyada birbirine zıt hakikatlerin varlığını ka
bul etme k. yani her milleti mitliyet meselesir>de ker)di iekfi-
asına uygun olarak işin aslında da diğerlerinden üstün sa
yarak d(>nyadaki milliyetler sayısınca sayısız milfi birinci
liklere düşüncemizde yer vermemiz lazım gelir.
Miin birincilik davasını, teslime layık bir hak gibi her
milletin I ulağına koyarak, *'en İyisi tensin ve yalnız se
nin milletinin şeref İddiasına hakkı vardır.*' tarzında hem
tekelci vn hem genelleyıciliği ifade eden karşılıklı teşrifat
ile her ta*afa ayn ayn cemile göstermek, miHiyet davaları
nı birbirine nakz ettirmek mahiyetinde olduğu gibi, her millet
kendisini diğer milletlerden üstün bilmek ve en ör>de bu me
seleye uygun olmak suretiyle her millet için başkalarına nis*
betle öncülük ve üstünlük hakkını korumakta, "takaddü
mü eş-şeryî alâ nefslhi" tabir olunan meşhur istihale ve
butlan yeıinin de üstünde olarak “ takaddümü eş-şey'f alâ
ma t e l ^ d e m e ale yhi" yani. "Ş e y in kendisi üzerine ta
hakküm edenlere takaddüm etm esi" gibi en bâtıl bir fik
rin bozuk damgası sırıtmaktadır. Fıtratında akıl ve mantık
istikameti bulunmakla mümtaz olan insanlardan, muhal ar
kasında k:>şmak değil, akla yakın şeylere uymak beklenir.
Denil rse ki:
Miliiy')t fikirleri gayrn muattal duygulara dayalı olduğu
cihetle mzkulâta istinat ihtiyacından varestedir. Onun için
milliyet ce eyanlannı akla uydurmaya lüzum yoktur. Akıl ve
mantık ku'allarına u y g u n lu ^ kabul olmamasına rağmen
milliyet dugusu, insanlann tabiatında saklıdır. Hem de ak
lın uygun t»ulduğu şeylere dayalı akımlara daha kuvvetli bir
şekilde saKlıdır."
Biz de bunun cevabında deriz ki: Evet, insanlarda mil-
Iryet taassubu ilkel bir hal olarak mevcuttu. Sonra, sonra
insanlık ter akki ederek, milliyet gibi akh tatmin etmeyen tabd
ortaklıkları yeterli görmemeye ve fikrî ortaklıklar ve bağlar
aramaya başladı, insan türünün en büyük kıymet ve öne
mi aklında olduğu için onun münasebetleri koyun veya ta
HİLÂFET VE KEMALİZM W
vuk sürûsO gibi milli daire içinde sıkıştınlamazdı. Maddî

ve manevî meslek ve doktrinlerin irtibatı buradan doğdu.
Ve bu bagiar. insanın kıymet ve imtiyaz noktası olan aklın
dan kuvvet aldığı cihette, tabiatıyla millî bağlardan yüksek
tutulmaya lâyık görüldü. Çünkü insan, en büyük insanlık
sermayesi olan aklını işletmeye başlayınca her şeyde men
faat aramak ve n>enfaatımn muacceleri ile de kanaat etmi-
yerek ömrünün sonuna ve belki Öldükten sonra intikal ede
ceği aleme doğru sürüp giden müeccel n>enfaatler ve mutlu
akıbetler takip etmek endişisene düştü. Bu menfaatler ve
bunun karşılığındaki mazarratlar arasında, büyüklüğünün
derecesine göre mllfî ortaklık ve münasebetleri bir tarafa
bıraktırarak. gerektiğirKfe, değil millet fertlerini biri birinden,
kardeşi karteşten ve ebeveyni evlâdından ayınrsa çok gö
rülmeyecek mertebede önem kazananlar oldu. Dünyevî ve
uhrevî kısımlara aynlan bu çıkar yollarını, insan, milliyete gi
bi hazırda bulmayarak, aklı ile tetkik ve tecrübeleri sonun
da sonradan keşf etmiş ve güzide emellerinin sağlanma
sını bunlardan beklemeye karar vermiştir. Onun için, bun
larla meşgul olması milliyet havası çalmayı tercihte tered
düt etmez.
Bu çıkarlardan dünyaya ait kısımlarının milliyet duy
gusuna galip gelecek derecede ör>emini bu kondua mua-
rızfanmız olan dinsiz milliyetçiler de takdir ve teslim eder
ler. Meselâ bir millet içinde bulunmak, özellikle o millet fert
lerinin ilerici geçinenlerine yeterli gelmez de bir de hususî
parti teşkiline lüzum görürler. Partilerinin fikir ve görüş ürü
nü bir de programı bulunur. Ve bu programa gönül bağla
yanlar millet İçinde ayrı bir millet vücuda getirmek derece
sinde birbirlerine bağlı olarak, program dışında kalanlar
dan ve özellikle programın muhaliflerinden ayrılırlar. Yeri-
r>e göre muhaliflerin ayn millet efradından olduktan şöyle
dursun. İnsanî kişilerden oldukları bile inkâr edilerek ken
dilerine isnat edilmedik fenalık kalmaz. Yaşamaları felâket,
ölmeleri ninnet sayılır. Ne kötü olsalar, bunlar da bizim mil-
letimizdendir. denilerek haklannda biraz insaf ve merha
met durulmaz. Bu sdzü onlardan muhalrflerir)e merhamet

istediği amnında söylemiyorum. KarşftığrrKia benim de ekerv
dileri bıkkındaki duygularım aynı derecede ŞKSdetiı ve
amansı;:dır. Lâkin ben milliyetçi olmadığım İçin onlara karşı
şiddetli 'Hisumet beslemekte mazur sayılabilirim. Lâkin on
lar hem milliyetçilik davasında hem de milletdaşlarının ka
nına suiıamış bir halde nasıl bulunabilirler? Bu noktadaki
tenakuzu görmemeleri elbette ya akıllannın veya milleyit
duygularının eksikliğır>der>dir. Milletdaşlan hakkır>da mer
hamet duygusu taşımamalan da millet duygusurnlan mah
rum oimalannın eseridir. Muarızlarını milliyet hududu dışı
na çıkannalan da kendi mahrumiyetlerinden neş'et etmek
tedir. ÇCnkü insan kabahatli olabilir. Kabahatine göre en
ağır cezaya da mahkûm olur. Fakat miiiiyetir>den çıkarıla
maz. H a il kendileri *‘lnsan ne yapsa dinden çıkm az" de
miyorlar mı? İşte bu. ne yapsa çıkmamak kaziyesi milliyet
hakkında doğrudur. Din hakkırKla değili öyle iken bu adam
lar hergCn dine söverler de dinden çıkmış olmazlar. Fakat
kendileri başkasını kolaycacık m illiyetin in çıkandar.
Her ne ise bu ciheti uzatacak değilim. Milliyetten çık
manın ve çıkarılmanın imkanı olmakla beraber, bunun din
den çıknr ak kadar dinsiz mHliyetçeHrin de çıkar duygusu
ile bağlı c>lduklan siyasî partileri karşısında milliyet t ^ ı n a
ve milliyet duygusuna beş paralık ör>em vermedikleri göz
önündedir. Parti aykırılığı yüzünden bir millet arasır>da bu
derecede ayn gayrı görüşlere- müstahak olarak veya
olmayarak-maruz kalanlar olur. Aynı millet içinde bu de
rece parçalanma makbul ve övünülecek bir şey olmamak
la beraber çok kere vakidir.
Menfaat uğrurKJa. sevilmeyen milleıdaşların kanını, ca
nını fedâ etmekten çekinmeyenler, milliyet konusunda arz
etmek istediğimiz görüşün fena taraftan bir örnektir. Hal
buki meseleye iyi tarafından da örnek getirebiliriz; Mesela
vatanın korunması duygusuyla insanlar sevgili mılletdaş
lannın savaşlara, ölümlere atılmasına lüzum gösterirler. Bu
nun zahir ve bahir manası vatanın çıkarını denge sırasın
da milliyet duygusuna üstün tutmaktır. Çünkü vatanları on

lara milliyetçilerinden fazla çıkar sağlar. Onun için vatan
yolunda kanlarının son damlasını akıtmaya milleti teşvik
ederler. Eğer uhrevî vatana da inansalar, onun daha fazla
önemli olan menfaatlerini temin yolunda da gerektiğinde,
milletlerini ve milliyetlerini fedâ etmekten hiç çekinmezler.
Demek ki insanlann hareket ve eğilimlerinde her şeye ta
kaddüm eden amil, çıkardır. Milliyet, müsbet menfaatten
sonraya kalır. Belki milliyet meselesi çekilip uzatılarak esas
olan menfaate uydurulur ve icabında alınır, satılır bir şey
dir. Geçen sene İskeçe’den ve dağdan bir takım Pomak-
lar gazetelerle bana yazdıkları mektublannda milliyetlerim
inkâr ederek Türklük iddiasına kalkışmışlardı. Zahir, çıkar
larını bu tarafta görüyorlardı Eğer Türkiye gibi zayıf akıl sa-
hıblerınt cezb eden bir Pomak hükümeti olaydı, bu adam
lar Türkiye'ye heves ederler miydi? (Yarın, 28 Nisan 1930,
sh; 1 ve 4. sayı: 63)
Bundan önceki makalelerimizde "m illiye t” adı veri
len akımın, saliklerini deli divane ettiği derecede, makul bir
şey olmadığını hayli izah ettik. Ve milliyet duygusu insan
larda tabii olduğu kadar ilkel bir haslet olduğundan, insan
ların gelişmesi ile önemini kaybederek onun yerine, insa
nın duygusundan ziyade aklını cezb edecek maddî ve ma
nevî bağların kaim olduğuna nazaran, terakki iddia edilen
asırlarda millî hasep ve nesep davaları takip etmenin, tah
lil sonucu insanlıkta ilkellik devirlerine dönüş mahiyetinde
bulunduğunu da anlatmış olduk.
Bu notka-i nazardan "m illiye t” taassubu medeniyet
le hiç uyum sağlamayan ve duyguları, incelik (ve nezaket)
kazanarak yükselmiş insanlara hiç yakışmayan bir haldir.
Onun için, fazilet ve medeniyet dini olan ve insanı temizle
me gayesi takip eden Müslümanlık milliyet taassubunun
şiddetle aleyhinde bulunmuş ve bu dinin Yüce Peygam
beri milliyet davaları hakkında "Cahiliyet İntisabı” tabiri
ni buyurduktan başka böyle cahilce intisapta bulunan adam
ları azarlamak İçin hiç bir hadis-i şerifte emsaline tesadüf
edilmeyen ağır kelimeleri kullanarak haklarında şiddetli ga
140 HİLAFET İ MUAZZAMA-1ISLÂMİYE
zap izha' buyurmuşlardır. (1). Çünkü, İslam Oini'nin doğu

şu. Arap stan yarımadasının kabile kavga ve mûcadelelen
ile daimi bir savaş sahnesi halir>de bulunduğu zamana te
sadüf etmektedir. Eğer Müslümanlık kabile farkından or
taya çıkan düşmanlıklarla yanıp kavrulan o diyann imdadı
na İlahî rahmet gibi yetişmeseydi, Arap milleti birbirini yer.
bitirirdi. f*eygambehmiz en evvel Arabi birbirine din kar
deşi yapC'.rak o milletin hayatını kurtardı. (2). işte Isam Di-
nirıin sörvlûrmeyi başardığı o ayrılık, gaynlık ateşini körük
lemek ist')yenler hakkında Peygamber Efendimiz büsbü
tün fazla l>ir tepki gösteriyorlar. Biz de milliyetçilik aleyhin
deki mesleğimizi hem Peygamberimizin yüce mesleğine
hem de akıl ve mantık ve insanlık gereğine uyma zorunlu
luğu ile takip ediyoruz. Milliyet tutuculuğu. İslam Dirti'nin
ahkâmına, akıl ve mantık kurallarına uygun olmadığı gibi,
uluslararası adalet fikrinin kurulmasma da en güçlü bir en
geldir. Bu içten gelen duygu ile herkes:
"B e n Uzeyte kabilesinden olmaktan başka.
Bir şey tanımam.
Kabile m dalâlette kalırsa ben de kalırım.
Hak yoluna giderse, ben de giderim.'* (3)
diyen şaire uyarak nefsi hakkında rüşt ve d a l ^ t farkı göz
etmemek ılerecesinde dumanlanmış gözle kalmaya razı
olacağı gibi, milletinin ve milletdaşlarının gayretini güder
ken yabar>cıların apaçık haklannı zıyaa uğratmakla önce
likle tereddüt etmez. Belki bunu miin hamiyet gereklerin
den sayar. İşte milliyetçi, benim milletim, benim kabilem,
benim mahallem, benim akrabam diyerek evren hakkır>da
nefsine taa lukü derecesine göre hüküm veren bir bencil
li) arzt tle. b »n Man tı^ la y e menaubum, diye ıtlıftaf elmelc
«leyen adarm. lakür zvnranda ona: “ Babanın brimam rtajm aâz«ıa aoU"
dayın. Ham da Unaya tabm da yatınmayıp mûsiabcan fayın tamını
açıklayın'* dar.>akllr
( b “ Hapiniz /klah’n ipma yaptım Ayntmaym. Alah'm ûzarinızdakı m-
maÜnihatvtayııikiblrbirint2adû«m anri(ankaR)tahnizilaM a(iıdaa«fbırni-
maı olan lslam«n hidayeti sayeamde hepmız kartla» oldunuz “ (3/103) da
maktır. hliKatçıiar kandı zamanlarında bu ayal Ua herkasi partilanna da-
vai adarlardı. Hatoukı AHahm ıpmdan murat dmaiziann va ıpsiztann ipi
olamazdı.
(3) Bu »ari aöykTtn. Asr-ı Saadattakı ''H u n a yn " s »r^n d a maktul dû»an
Durayt Mn as-Sam al adındaki, mafhur cahüıya »aındır.
dir. Dindâr da dindaşını, sevgi hususunda tercih etse de

hukuk noktasında eşitlik kanununu ihl&l edemez. Bu nokta
da dini, kerKksini taraf tutmaya sürükleyeceği yerde adale
ti gözetmeye zorunlu kılar. Kur'an-ı Kerim: “ E Y m ümin
leri Hak ve adalet vazifesini yerine getirmek hususun
da çok dikkatli ve ihtimamlı davranınız. Şahitlikleriniz
Allah İçin olarak, nefsiniz veya ebeveyniniz veya akra
banız aleyhİrKİe bile olsa hakikat yönüne yönelik olun
sun.'* (Nisa/135) buyurduğu gibi diğer bir ayet-i kerîmede
de: “ Herhangi bir kavim hakkındaki buğz ve husumeti
niz sizi kendilerine karşı adaletsiz muamele ile günah
kârlığa sevk etm esin." (Maide/8) buyuruluyor. Din adam
ları dinlerinin emri gereğince hak ve adalet kanunlarına
bağlı oldukları halde milliyetin hak ve adalet kanunu yok
tur. Onun kanunu taraf tutmaktan ibarettir. Bu sebebten
“ m illiyet" taassubu ile dinî taassup arasında fark vardır.
Hatta bu sebebten din gayretine “ taassub" illaki bile doğ
ru bir tabir değildir.
Kavmiyet manastnca “ m illiyet" fikri insanlık arasın
da haksızlık ve eşitsizlik sebebi olduğundan asrî "m illiyet"
mefhumunda temel değişiklikler yapılmıştır. Meselâ bir dev
letin idaresi altında bulunan halk, muhtelif ırk ve unsurlara
mensup olsa da çağdaş anlayışa göre bir millet sayılırlar.
Ve her unsurun ker>dilerini ayn millet saymasına izin veril
mez. Çünkü böyle yapılmasa bir devletin halkı aralarında
aynlık gayrilik fikri güden muhtelif milletlerden terekküb el
miş olarak birleşik ve samimî siyasî bir kitle teşkil edemez
ler. Ve o devlete hepsi sadakatle bağlı olmazlar Onun İçin
meselâ bugünkü Türkiye'de y£işayan unsurların hepsini
Türk saymak istiyorlar. Kürt, Lâz, Çerkeş. Arnavut farkım
değil, adını bile kabul etmiyorlar. Oradaki Rumlara bile
Ordodoks-Tûrk demeye çalışıyorlar. Demek ki bugünkü
''m illiye t" ırk ve kan bağlarından soyutlanarak siyasî bir
çerçeve içinde ve adetâ “ hükümet m illeti" mahiyetinde
tesbit edilmiştir. Ve bir devlet İçinde başka bir milliyet da
vası takip etmenin, bugünkü anlayışa göre, başka devlet
F .8
142 HILÂFET-I MUAZZAMA-! İSLÂMİYE
davası ta dp etmekten farkı yoktur. Çünkü bir devletin bir

milleti olacak ve içir>de ikinci bir milletin varlığı, devlet içirv
de diğer >İr devletin varlığı kadar tecviz edilmeyecektir.
Özellikle devletlerde, yani halk hükümetienrKle devlet ile
milet tam bir birlik halinde bulunacaktır. Fakat bir devlet
içinde muhtelif dinlerin mensubu bulunabilir ve hüküme
tin resmi dini bunlardan binsi olduğu halde diğerlerinin var
lığını da hükümet tanımamazlık etmez. Çünkü dinde ayrı
lık s^yasett^ ayrılığı gerektirmediğinden din farkını hükümet
kıskanmacan kabul eder. Lâkin bugünkü "m illiyer* tama
men siyas bir mahiyet kazanarak devletin mahiyeti ile bir
leştiği İçin hükümetler, idareleri içinde bir milletten başka
milliyet tanımazlar. Bu hususta cidden kıskar>çlık gösterir
ler. Lozan nuahedesınin. Yunanistan'da azınlık mesele
sinden bat sederken, *‘T ü r k " ismini hiç kaale almaması
nın manas da budur.
Şu izat ata nazaran Yunanistan içinde Türklük ve hatta
Kemalistlik fîkh takip ettiklerini açıktan açığa söylemekle
devlet ve millet mefhumları hakkında birbirinden cahil ol-
duklannı ilan eden iki gazeteci taslağının hareketleri, ce
haletlerine tıağışlanmıyacak kadar devlet bağına karşı bü
yük bir cinayettir. Çünkü bugünkü ''m illiy e t", devlet mik
yası ile ölçü düğünden Türkiye hududu dışında hiç kimse
Türklük iddu) edemez. Ederse, bunun manası "b e n Tü rk
teb’asındar ım " demek olu. Çünkü bugün. "T ü rk lü k "ü n
Türkiyelllikten başka bir resmi ve siyasi manası kalmamış
tır. Azınlıkların yalnız dinleri cihetiyle özellikleri vardır. Ve
bu özellik m jahedeier ile sağlanmıştır. Başka ne milliyet
özelliğine, no de dinsizlik özeiltğine gerek hükümetler ve
gerek devletlerin muahedeleri beş paralık önem vermez.
Ilım düşmanlığı yüzünden aşk ile cehalete sanlmckta
örneği bulunmayan şu azınlık muhitinde kendilerine mûs-
lüman diyerTvîklerir)den ne hükümet ne de Lozan mua
hedesinin tanımayacağı Türk milleti namıruı Yunanistan'
da yaygara koparan mecnunlara biz bu dersleri telkin et
meye çalıştık(’4i onlar cehaletlerine cehalet, ve cinnetleri
ne cinnet katarak, Türklük davası ite kendilerinin memle

keti olmadığına kail oldukları şu memleketten bizi koğma-
ya kalkışıyorlar. Bu kaşarlanmış cahillerin kendilerini tali
mimize karşı mükâfatları da böyle cahilce olmak eğlenceli
bir şeydir. Onarın. 5 Haziran 1930. sayı: 65. sh: 2)
Her memlekette bulunan muhtelif unsarlara mensup
vatandaşlardan mürekkeb bir devlet ve bir birlik vücuda ge
lebilmek için, geçen makalede izah ettiğimiz vech ile milli
yet anlayışının tebdil ve tağyirine mecburiyet hasıl olarak
devlet ve hükümet mizacına tabi bir itibarî iş haline gelme
si. eski “ m illiyet" fikirlerinin iflâsını isbat ettiği gibi Kapi-
talistlikte beraber Nasyonalistlik akımlarının tepkisi mesa
besinde bulunan Komünistlik hadisesiyle de eski milliyet
fikirlerinin modası kalmadığı ve kalsa bile sınırlı etki alanı
ile Komünistlik gibi genişlemeye istidatlı fikrî ve doktriner
akımlar karşısında karşı koyma gücünü haiz olmadığı sa
bit olmuştur. Her milletten insan kaydetmeye müsait olan
Komünistlik, Bolşeviklik gibi tehlikesi büyük akımların kar
şısına çıkabilmek için, tekelci bir fıtrat altında kolay kolay
çoğalmak bilmeyen ve fıtrî farklarla birbirinden müteneffir
kalmak mesleğini takip eden "m illiy e t" kuvvetleri madd
bakımdan yeterli olmayacağı gibi kendisinden başkasını ta
nımayan ve başkalarına karşı hak ve adalet ahkâmı ile mu
kayyet olmayan millî zihniyetler de Komünistlik ve Bolşe
viklik yağmacılığına mani olacak manevî bir kuvvet de yok
tur. Binaenaleyh bu tehlikelerin karşısına çıkacak kuvvet
şu anda kemiyeti, millî kemiyetlerden çok fazla olduktan
sonra başka daima sür’at-le çoğalmak istidadında bulunan
ve haram, helal inançları ile ibahe mesleği (haramı işlemeyi
mûbah gören akım/S.A.)ni red eden din kuvvetleridir.
Garp medeniyeti ile beraber meydan alarak bugüne
kadar dünyada saltanat süren ve son zamanlarda gelişme
alâmeti göstermeye başlayan Kapilalistliğin faiczci mesle
ğine de, bunun yerine geçmek isteyen Komünistlik ibahe-
ci mesleğine de özelliği üzere mani olacak yegâne kuvvet,
din kuvveti ve zihniyetinden ibaret olduğu içindir ki Anka
ra hükümeti, Türkiye’yi Bolşevik Rusya’ya yaklaştırmak
144 HİLÂFirr-I MUAZZAMA I ÎSMMİYn
kasd^la dininden soyutlamaya lüzum gördü. Dinin mümes

sili olan Hilâfet. Türkiye'de Bolşevik seline karşı bir kale
idi. Garip'.ır ki bu kale^ yıkmak hususunda Bolşevik düş
manı geçi len Ingiltere'nin yardımı otdu. Ve daha ganbi ola
rak. Ingili2ier bu halin pişmanlığını hissedecekleri yerde İs
lam alemi'ii baştan başa tazyik eden ve dinsiz Türkiye’
ye mülayim çehre gösteren İngiliz siyaseti halâ devam et
mektedir.
Maka emizin konusunu dağıtmayalım Din ve milliyet
mukayesesi bizi başka vadilere de sevk edebilir. Mevzuya
dönüm rK)kta$ında şunu söyliyeyim kı '*milliyet"cllık aley
hinde man.!um ve martsur yazılanm olduğundan dolayı beni
genellikle milliyet fikrine düşman sananlar yanılırlar. Ben
dilleri ve acetleri aynı olan insanlann birbirienyie anlaşmak
ta en doğal kolaylığa mazhar olacakların ve hem-cinslen
ile bir arad ı yaşamakta bulundukları zevk, lezzet ve saa
deli başka suretle temin edemıyeceklerini takdir ederim
Hiç bir zaman tek başına yaşayamayan ve kendini savun
maya kadir olamayan insanlann teşkil edecekleri en yakın
ortak kitlen n milliyet camiası olduğunu da takdir ederim.
Bunlardan b a ^ a ben ne kadar milliyet fikir ve eğilimi
ni tenkit etsem de. yükselmiş insanlara lâyık görmesem de
alemin milliyetinden vaz geçmediğini, en fazla sevdiğim,
milliyetlerini kendi milliyetime tercih ettiğim Arapların btle
miin taraf tutmak ilkelerinden azâde kalamadıkannı. Arap
lık karşısında Türk'e ve saıreye az çok yabancı nazarıyla
baktıklarını, geri kalan İslâm unşurtannm da aynı illetle ma'-
lûl olduklarını, ve hasılı, diğer İslam ümmetlerini, şimdiki
millî çılğınlıkiarmdan nefret ve şikayet ettiğimiz Türk mille
ti kcKİar da milliyet meselelerinde feragat ve fedâkârlık gös-
teremedikler ni görüyorum. Müslüman Türkierin hepsinin
benim gibi Arab'ı nefsine tercih ettiğini ve sair İslâmî un
surları keredir den ayrı gayn saymadığını. OsmanlI saltana
tının Türk kaçar, belki daha fazla Arnavuttan. Araptan, Çer-
kesten, Boşnaktan, Kûrtten, Gürcüden vükelâ ve vüzerası
bulunduğunu unutup dünkü İttihatçılar'ia bugünkü Kema-
listler'in millî münasebetsizliklerini Türk’e mal ederek kerv
dilerinin de umumî bir tarzda mukabil milliyet davaları ta
kibine koyuldjklannı da görüyoruz.
Lâkin gördüğümüz bütün bu acı şeylerle beraber, herbi-

ri bu suretle kendi havasını çalmakta olan İslam milletleri
nin felâh bulduğunu da görmüyoruz. Bir de alem yanlış
milliyet davalarından vazgeçmiyor diye bizim de onlara hid
detlenerek denk bir yanlış yol takip etmemiz lazım geknez
yal Türkiye'den ayrılan İslam milletlerini İttihatçıların ve Ke-
malistlerin hareketi şaşırttı ise bize de yeniden onların şaş-
kinliğinin bir eşini yapmak vazifesi düşmez.
Evet. Müslüman milletler Umumî Harb'ten sonra ta
raf taraf kendi memleketlerinin ve milletlerinin derdine düş
tüler. Fakat İslam Alemi'nin başına gelen son felâketler ilk
önce Türk'ün başına geldi. Türkiye'yi din düşmanı Ankara
hükümetinin istilâsı üzerine ilk önce Müslüman Türk, va
tanını kaybetti. Ondan önce Bolşevik istilâsına maruz ka
lan Rusya'dan canını kurtaran Müslümüntar, ve hatta Pus
lar İstanbul’da ve Türkiye'de sığınacak yer buldular. Za
ten İstanbul asırlarca Osmanlı payı-tahtı halinde, kişi ve ce
maat olarak, her Müslüman için ve belki her insan İçin tek
lifsiz bir sığınak olmakta devam etmişti. Daha sonra İstan
bul'un kendisi ve bizzat Türkiye'nin müslümanları vatan
sız kalınca onlara karşı hiç bir İslam muhidi kapısını ve kol
larını açmadı. Kenar bucakta bulunan İslam Hükümetleri
nin, İslam gazetelerinin, İslam ulemasının, yeni Türkiye'den
dinini ve ırzını kaçırmak mecburiyetinde kalan müslüman-
lar nereye gidecek, diye düşünmek akıllarına bile gelmedi.
Bir yere gidemeyip kalanlar, şapka giymemek için evlerin
de ölünceye kadar nefsini haps etmeye karar verenler ne
olacak? Hac farizasını edâ maksadıya bile dışarıya çıkma-
tanrtâ izin verilmeyen Türk müslümanları göz göre göre din
lerini kaybedip ve zamanın geçmesi ile unutulup gidecekler
mi? Hele bundan sonraki nesil, babalarının dinine varis olmak
tan tamamen mahrum mu kalacaklar? Merhum babaların
mahrum çocuklarının vebali yalnız Ankara hükümetine mi
ait olacak? Mes'uliyetten çocukların babalarına ve uzakta
yakında bulunan Müslüman hükümetlerine ve Müslüman
milletlerine bir pay çıkmayacak mı? Sağlam Müslümanlık
146 HİLÂFET İ MUAZZAMA ! ISLAm IYE
devri olsii bunun için Arabistan'da, Hindistan’da Afganis-

tan'da vc’ dünyanın her tarafında bulunan Müslüman mH>
letler ayaklanırlar ve hükümetleri aldırmıyorsa onları da
ayaklanır aya mecbur ederlerdi. Ankara hükümeti İslam Di-
ni'nin üztînde hora teperken, dans ederken mutlaka key*
fine bırakmazlardı. Nasıl ki şu andaki Müslüman milletleri>
nin de dirıdaşları yerır>e mıiletdaşlan Ankara baskısı altııv
da olsayc ı, her taraftan müdahaleler vuku bulurdu. Mat
buat yayç aralarının arkası kesilmezdi. O milletler, o hükü
metler müstakil olmasalar bHe istiktAHerini Ingiliz. Frartsız
tahakkürr ünden kurtarmaya çalıştıklannın yarısı kadar ol
sun dinlerini ve dindaşlannı Ankara<nın) tahribine karşı mü
dafaa ede mezler miydi? Ankara'nın sefîrlennı ve şehben
derlerim Hicaz'dan, Mısır'dan. Şam'dan konamazlar mıy
dı? İstıklâ istemeyi Avrupa’dan önrertdiler, İslam Dtni’ne
ilan-ı harp eden Ankara'nın meşruiyetini tasdik etmeyi ve
Türkiye dtıhilinde İslam Dini'ne ve Mûslümanlara reva g6-
rülen ihanet ve hakaretlere müdahale etmeyi de Garp si
yasetinden öğrendiler, asrın modasına göre hareket edi
yorlar değ'I mı? Fakat Müslümanca işler böyle tâkip olun
maz. Ve fıareketlehni Müslûmarx:a düzeniemiyen İslam
milletlerinin yolu selamete çıkmaz.
Türkryi) içinde kısılıp kalan ve gidecek yer ve hicret ala
nı bulamayan Mûslümanlardan başka. Balkan nnemleket-
leri sakinlerinden oldukları halde Kemalist tahriklerinin akıl-
larını başla m dan aldığı ve yüzlenni Türkiye’ye döndürdü
ğü gafillere uymak istemeyen ve lâkin gafil kısmın bozgun
luğu yüzünden husule gelen sarsıntı ile kerKjileh de olduk-
lan yerlerde kalamamak endişesinden muzdanp olan mûs-
lümaniar noreye gitsin? diye düşünecek ve telâş edecek
müslüman hükümetlerden, milletlerden muharir ve müte-
fekkirlerder de alâkadar kimseler göremiyoruz. Balkan
mûslümanlarından. müslümanlığı Kemalistliğe dönüşmüş
bulunan kıs<'mn hamiliğini Ankara hükümeti deruhte etmiş,
bunların menfaati ve müslümanlıkta sebat eden kısmın za
rara uğraması hesabına mahalli hükümeti ta’ciz etmek ve
HİİJ^FET VE KEMALİZM 147
başını anırtmaktan bir an ayrı katmıyor. Ve bu aciz, hami

siz müslüman kısmın ve hatta bizzat müslümanlığın hima
yesi Hhstiyan Balkan hükümeilerinin İnsanî omuzlarına ka
lıyor. öte taraftaki Mısır, Hicaz, Irak hükümetlerinin ve yer-
yûzürKleki İslam miHetlefinin bu işlerden hiç bir haberleri
bile olmuyor. Muhterem *‘intibah" gazetesinin geçen sa
yısında okuduk ki Bulgar Maarif Nezareti İslam mektebto-
rinde Kur'an-ı Kerîm derslerine önem verilmemekte oldu
ğunu haber aldığından dinî tedrisat saatlerinin çoğattıima-
sını emr etmiş. Müslüman teb'asının dinini kaybederek ah
lâksız kalmasına razı damıyacağını da gerekçe göstermiş.
ŞinKk kaderin cilvesine bakın ki Balkan Devletleri idaresin
de bulunan Müslüman halk arasında dahili bir dınlilik ve
dirtsizlik iftirakının mücadele ve muharebesi cereyan edi
yor. Müsiümandan azma Türkiye hükümeti meseleye dı
şardan burnunu sokarak dinsiz tarafa destek oluyor ve res
mî, gayr-İ resmî vasıtalarda) nüfuzunu kutlanarak dindar ta
rafı acze düşürmeye çalışıyor. Pek çok milyonlarca müslü
man teb’ası bulunduğuna nazaran bazılarının büyük bir İs
lam devleti saydığı İngiltere'de dinsiz Türkiye hükümetine
pey-rev olarak Kıbrıs'ta dinsiz Türklerin emellerini terviç edi
yor, İslam mekteblerirtde Kur'an-ı Kerîm harfleri yerine la-
tin harflerini ikame ederek adanın dindar Türklerine kan
ağlatıyor. Kıbrıs'la (Türkiye)nin içi gibi dinsizlerin galebesi
ile neticelenen ve Yunanistan'da. Bulgaristan'da, Sırbis
tan’da. Romanya'da halâ mücadele ve muharebesi devam
eden ve İslam Dini'nin hayat ve mematına müteallik bulu
nan bu meselelerden muhtelif İslam hükümeterinin ve üç
yüz milyonluk Müslüman milletlerinin haberi bile olmuyor.
Mücadele devam eden Balkan memleketlerinde hariçten
ve dahilden ûst-Oste katlanan dinsiz kuvvetlerin dayanış
malı tertib ve teşvikleri eseri olarak, sözüm yabana, müs
lüman mekteblehnin kendi arzuları ile etlerinden almak is
tedikleri Kur'an-ı Kerîm'in hukuk ve hürmetini muhfaza va
zifesi Balkanlardaki Hristiyan hükümetlere yönelik kalıyor.
Soysuz müslümanlar arasında bu derece sahipsiz kalan
148 hilAfet-imuazzama-iislâmiye
Kur'an-ı Kertm'e onlar sahip çıkmak lüzumunu hissediyor'

İar. ö v y û ve şerefi bu Hrıstiyan hükümetlere, âr ve haca-
leti umumiyetle Müslüman devletlere ait olmak lâzımken,
bu ctlviH kadere ne buyurursunuz? Buralarda b u lu r a
Müslümanların ahvali ile Türkiye'deki İslam düşmanı hû*
kümet alâkadâr oluyor da neden İslam hükümetleri alâka*
dâr olmuyor? Ötekindeki dinsizlik gayretinin mukabilinde,
berikiler aiâkadârlığa sevk edecek hiç bir din gayreti yok
mudur? Türkiye hükümeti Müslümanlıktan resmen alâka*
sim kestikten sonra hariçteki Müslûmanlarta meşgul olma*
ya hakkı kalmamış ve bu iştigal hakkı Mısır gibi. Hicaz gibi
İslam hükümetlenne intikal etmiş değil midir? Böyle mukad
des huktktan haberdâr olmayan hükümetlere nasıl kına*
sam.messlenın önem hakkını edâ etmiş olacağımı bil
miyorum.
İşte Balkanlardaki müslümanları da umumen dinsiz-
leştırmedtsn veya densizlere mağlup ettirmeden rahat et*
miyeceği anlaşılan dahil ve haricin müttefik kuvvetleri çir
kinliklerim) devam eder ve yerel Hristıyan kuvvetleri de bu
kadar çalınma karşısında Müslümanlığın fahri hinDayesin-
den usaniıiarsa bu müslûmanlar nereye gidecek? Bu di
yarın Kemalist propagandasına kapılan gafilleri başların
şapka koy.ırak akın akın Türkiye'ye gidiyor. Müslünıanlar
da gitmek lâzım gelirse, nereye gideceklerini bilmiyorlar.
Çünkü bunlara hiç bir İslam muhitinden davet ve sahip çık
ma vuku bulduğu yok. Eğer böyle bir şey olsaydı. gafiHer
de belki yollarım doğrulturiardı. Kendilerinin doğduğu ve
geçmişlerinin gömülü bulunduğu memleketlerinde kalma-
lan daha u)*gun olduğu halde Kemalist tahrikleriyle baş
layan ve bir birine sirayet eden bu umumî müslüman boz-
ğununu yeni Türkiye batakhanesir>e uygunsuz İslam mu
hitlerinde toDİayarak mahv ve heder cihetinden kurtarma
ya çalışmay din borcu bilen müslümanlar nerede?
Umumî Harb mütarekesinden sonra 150 bin Ermeni
Suriye'ye, 100 bine yakın Yahudi Filistin'e yerleşti. Bunun
yüzde biri k£dar Müslüman muhacirin bir İslam muhitine
yerleştiği işitilmedi. Ne zaman ki Türkie, Darü'Lİslam ol

maktan çıktıktan sonra ne Ermeniler ve ne Yahudiler..
(Türkler) derecesinde yersiz ve yurtsuz, bilhassa sahipsiz
kalmamışlardı. Ermenilerin yeni teşekkül etmiş memleke
ti var. Cemiyet-i Akvam’da hamileri var. Yahudilere gelin
ce ( .....okunamadı).
İşte ben bu meseleyi hiç bir tarafa çekmiyerek hepi
mizin kabahatim söylüyorum. Çünkü hiç bir milletin savu
nucusu değilim. Gücüm yettiği kadar hak ve hakikatin ve
isiâmiyetin müdâfiiyim. Mısır, Filistin, Irak ve Suriye gibi
sabık OsmanlI Devieti’nden ayrılarak parça parça olan
memleketlere, o devletin kadrini bilmediklerini başa kak
mak istemiyorum. Bunu bizzat Türkler bilmedi ki onlar bil
sin. Ben ancak hepsinin başına Müslümanlık bağının kad
rini bilmediklerini ve mucibince hareket etmediklerini kak
mak istiyorum.
Biraz evvel arz ettiğim vech ile herkesin milliyetini sev
mesine de bir şey demem. Ancak yeni Türklük gibi dine
zıt çıkan milliyetlerden şiddetle uzak tutarım. Dine aykırı
olmamakla beraber bazı İslam unsurlarının mensupların
da ve bazı Arap yazarlarında tecrübe ettiğim vech ile ev
velce Müslümanlık tarafından red olunduktan sonra Garp
efkârını taklid vesilesiyle yine aramıza giren ve din bağını
ikinci dereceye düşüren ‘‘ m illiyet" aşk ve muhabbetine
de çok kızarım. Hiç bir kimsenin milliyeti nazarımda ale
me rahmet değildir.
Eskiden " d in " , "m illiye t"in İçinde mühim bir rükn
olarak dahil sayılırdı ve dine aykırı bulunan hal ve hareket,
milliyete de aykırı sayılırdı. Böyle milliyete ben de hürmet
ederim. Daha doğrusu "m illiy e t" kelimesinin asıl manası
" d in " demektir. "H an îf olarak İbrahim 'in milletine (di
nine) tabi o lu n u z." ((Nisa/225) ayeti de bunu gösterir. Fa
kat bu kelimeyi Türk yazarları "k a v im " manasında kullan
mışlar. Ve halâ Araplar, bizim "m ille t" dediğimiz yerde
"ü m m e t" derler. Milliyetlerini İslamiyet içinde örtmeyi ge
rekli görerek bu hususta İslam milletlerine tam bir örnek
150 HILÂFET-I MUAZZAMA-IİSLÂMİYE
olacak bk fazilet gösteren eski Müslüman Tûrkler ome mev*

zu olan bu kelimeyi kasten kullanmışlar sanırım. Buna kan-
mıyarak ilm-l hallerine de “ din ve millet ikisi b ird ir" diye
yazmışlar Dini, "m illiye t" yapmak ve mûsKımaniıktan ayn
milliyet ta sımamak istemişler. Viyana kapılarına kadar gi
denler bu Tûrkler İdi. Bu Tûrkler hakkında Ankara Mecli-
si'nin m ûntaz simalarından Bolu Mebusu Falih Rıfkı, bir
kaç sene '»vvei gazetelere yazdığı seyahat makalelerinin
birinde şö/ie söylemişti:
"Osm anlI tarihini bilir misiniz? Bu imparatorluk umu
mi tarihin azametlerırıden biri idi. Hududumuzun bir ucu
Viyana'ya ‘ki saat mesafede, bir ucu İran içlerinde. Kara
deniz, Marmara iki havzamız; Romanya. Bulgaristan. MA-
caristan, Sırbistan. Yunanistan, Arnavutluk birer vilâyeti
miz: Arabistan, bütün Mısır, Şimali Afrika... Brezilyanın bir
vilayeti. bû;ûn İngiltere'yi içine aldığı gibi galiba bu impa
ratorluk büıûn Brezilya'yı içine alırdı. O esnada bazı Fran
sız tûccarlaı büyük p a d i^ t a n mürüvvet istediler. Osmanlı
kim. Fransı! nerede? Kanuni Süleym an için Fransız Kra
lı, valilerinir herhangi birinden daha mühim değildi. Misa
firlerine lütOflarda bulundu. İşte kapitülasyonlar bunlardı."
Demek ki bu İmparatorluktan lütûf g ^ e n devletler de
sonradan ICtûflann hakkını ters olarak ödemişler, tarih-i
umumide bıiyûklûğûne şahit olduğumuz bu imparatorlu
ğun bugün tarihin inkâra kalkışan sizin gibi na-halef evla
dı da uhden, ze düşen kûfran vazifesini yerine getermekte
kusur etmiyorsunuz.
Her ne ise en eski düşmanlarından en yeni düşman
larına kadar büyüklüğünü inkâr edemedikleri Osmanla Dev
leti dini, adaleti, beyne'i-milel mürüvveti şiar edinerek. Av
rupa'da. Asya'da. Afrika’da hakim olmuştu. Şimdi bu dev
leti bozup yeniden kuran milliyetçi Tûrkler ise Ankara ka
pısındaki Sakarya muzaffenyetinin sarhoşluğu ile dini, mil
liyeti ve insaniyeti kaybettiler. (Yarın, 2s/7/1930. sayı; 67,
sh: 1 ,2 ve 3).
Milliyet mefhumunda mühim bir rüKn olarak **din"in

dahil ve muteber bulunduğu ve hele hiç bir milliyete kıyas
edilmiş olmamak üzere Müslüman olmayanı bulunmayan
ve çok kere *'Müslüm8n'* tabirine eşit ve denk gibi sayı
lan **Törk" milliyetinde müslümanlık bir yön veya bir şart
derecesinde gerekli olduğu cihetle, dine hiyanet eden Türk-
lerin cinayeti, milliyete hiyanet olmak lazım geldiği, bun
dan önceki makalemden anlaşılmıştır. İslameyeti kendisi
ne **mllliyer* yaparak,millî ayrılık, gaynlık davası güdmek
gibi ilkelliklerden nefsini tenzih ve arıtmaya muvaffak olan
Türk milliyetinin İslamiyet can damarı yerinde bulunduğu
halde bir takım çibiliyetsiz zıpçıktı Türkler. Müslümanlığa
*'hor’ *bakar da milliyet davasına kalkar. Demek ki bu ser-,
seriler, bu cahiller **ml1Myet** çalımı satarken Türk milıyeti
r>e demek olduğunu bilmezler. **Yarın**ın **din par1işl**ne
rakip olarak partisi** teşkil ederler. Dinsiz milli
yet olamıyacaötnt. ve bilhassa dinsizlikle Türk milliyetinin
taban tabana zıt okfuflunu idrak edemezler.
Türk arasında yeni zuhur eden ve eğer eski **Gaga-
vuz'Mara Türk denilebilirse müslümanlıktan ilgilerini kes
melerine rağmen kendilerine de Türk denilebılen bu
"m illiyet" putperestleri halâ Türkün kalbini yeni Türkiye'ye
bağlayıp yönlendirirken arasını eski Türkiye gibi müsiümoıı
zannettirmek ve Hristiyan toprağında bulunan Türkler, Po-
maklar ve Müslümanlık yönünden Tü rk’e bağlı bulunan
sair unsurlar için Türkiye'yi en doğal bir hicret yeri ve enin
de sonunda gidilecek bir yer durumunda göstermek isterler.
"T ü rk ü n aklı sonradan g e lir", denildiği gibi bu mü-
zevvir propagandaya kapılan şaşkın Türkler de. analarının,
babalannın memleketini bırakıp Türkiye’ye giderken İslam
toprağına güttiğini fark ederek giderler, oraya giderken da
ha ilk adımda başlanna şapka koymak ve İslam kıyafetin
den çıkmak mecburiyetir)e maruz kalmaları bile orası hak
kında ki eski zihniyeti tashihe medar olamıyarak. Türkiye'
ye hicret edenlerin büyük bir çoğunluğu yine her halde es
ki Türkiye'den miras kalan İslamiyet cazibesi ile gider. Yani
152 HİLÂFET İ MUAZZAMA-lISLÂMlYE
Türk'ün ve Türkiye'nin hakkında Öyle sabit bir kanaat var-
dır ki **şiipka**dan alâmet-i küfür otmak özelli^ zail oluyor
da Türk' en Müslümanlık özelliği zail olmuyor. Yani Müs
lümanlık Türk’ün damanna bu derece işlemiştir. Lâkin, her
kesin tes im edeceğine şüphe etmediğim bu sözümün ma
nası: -Oir sizlerin de çok işine geleceği vech ile- *‘T ü rk r>e
yapsa d ild e n çıkmaz ve İslam Dini onun keyfine göre
lâstik gibi uzanır, kısalır." demek olmayıp; maksad, İsla-
miyetle Tîrklüğûn irtibatının şiddetini anlatmak ve islami-
yetten alâkasını kesen Türklerin Türklük milliyeti ile de alâ
kaları olaınıyacağını izah etmektedir. Türk'ün müslüman-
iıkla alâkasını, "m iltî" ve ayrılması imkansız olmasından
çıkarılacak doğru mana dini olmayanın Türk milliyetirıe in
tisaba hakkı olmamasıdır. Yoksa dinsiz Türklerin de müs-
iüman olrrası değildir. Evet, bu iki noktayı temyiz edeme
yen Türkler vardır ki " T ü r k ’ün aklı sonradan gelir’*darb-ı
meseline rağmen, böyle Türklerin aklı sonradan gelmez.
Sonuna kadar aldanır, dinsiz oldukları kadar milliyetsiz ve
cibiliyetsiz Türklerin oyuncağı olur.
Milliyetleri Islamiyetle kaşnaşan ve belki milliyetlenni
İslamiyet K'inde eriterek medeniyet ve İnsanlığa aykırı le
kelerden u:;ak ve temizlenmiş bir milliyet nömûnesi göste
ren Türkler5en muradım, altı yedi asırlık ömür sürmüş. ci>
hangirtık pâyesine ayak basmış, ve Şark medeniyetinin son
temsilcisi olarak her türlü azamet ve semahatıyla dünyaya
"efendi"lil> dersi vermiş olan (1) OsmanlI Türkleridir. Pa
dişahları "K adİm ü’t-Haremeşnl eş-Ş ertfeyn", yani iki İs
lamiyet hârminin mızmetkârı olan bu Türkler'le Selçuk
Türkleri ikUi de dinsiz Türklüğü kabul etmezler, öyle din
den soyutla im iş milliyetin yüzûr>e tükürmezterl
Eski Tü 'k mümessili olan OsmanlI imparatorluğu tari
hini çekemediklerinden, ellerinden gelse üzerine bâbllık çiz
gisi çekmek isteyen yeni Türklerin bite geçen makalem
de naki ettiğ m şahadet ve itirafı ile genel tarihin azamet
lerinden say lan o büyük imparatorluğun ne kadar dir>dâr
olduğuna ve dindârlığı sayesinde İslâmî büyüklüğünü mü
kemmel olarak hazm ederek, sonradan görmelerin, ne ol-
(1) Şimdi Y*nı Türtuy«'d« “ Efendl 'Mı tıfaiı mûlçadtı
dum delisi, olanlann Allah ile rekabet etmek derecesinde
dOştûOCı küçüklüklere düşmediğine bir misal olarak Sultan
Selim l'in şu (Arapça) beyitlerini nazarn dikkat ve ibrete
vaz edelim:
*'Mülk ve saltanat ancak Cenab<ı Hakkındır.
Dünyada herhangi bir emeline ulaşan fani.
Sonuftda elindekini geri verm eye m ecbur olacak.
Geçici elde ettiği şeyin, sorum luluğunu taşıyacak.
(Yani saadeti son bulacak ve sorumluluğu sürecektir.)
Şayet benim ve gerek başkasının yeryüzünde. Bir
parmak ucu kadar mülkiyet ve hakimiyeti olsa,
Allah'ın mülkünde şeriki olmak tazım ge lird i." (1)
Türk milliyetinin rniyannı. Müslüman OsmanlI ve Sel*
çuklu Türklerir)den alarak onlardan evvelki putperest ve
yahut en sonraki hevâperest ve zen-perest Türk'ü kaale
almayışım, Türk'ün tarihindeki şan ve şerefinden bugün el
de mevcut lisanına kadar nesi varsa hepsinin Müslüman
Türk devirlerine ait olduğundandır. En eski Tü rk 'ü n Boz-
kurt masalı'ndan başka bir şeyi olmadığı gibi yeni Tü rk
'ün millî övgü ve eserleri adına bir Frenk şapkası ile bir
Lâtin hurufu ve bir İsviçre Kanunu vardır. OsmanlI Türk
lerinin Viyana kuşatmalanna bedel Anadolu ortasındaki
kuşatıimışlığını takip eden dünkü Sakarya ve İnönü zafer
leri bile şapkalı Tü rk ’ün eseri değildir. Şapkalı Türk'ün he
nüz hiç bir devletle muharebe ettiğine şahit olmadık. Mu
sul'u savaşsız İrtgilizlere verdiğini biliyoruz. Başkasından
bir kanş yer aldığını bilmiyoruz. Şapkalı Türkiye. İskeceli
zengin beylerin, paşaların, hact-babaların din ve dünyaca
İflâs eden çocukları gibi eskiden kalanı bitirmiş, yeniden
bir şey kazanmamış babasının ocağına incir dikmekten baş
ka bir marifet gösterememiştir. Türk milliyeti Islamiyetten
ayrılmayı kabul etmediği gibi Türk'ün dini gidince dünyası
da kalmayacağına eski zengin İskeçe Türkieri ile yenile
rinin hali arasındaki göze çarpan manidâr bir delil değil mi
dir? (Yarm, 8/Ağustos 1930, sayı: 66. sh; 1).
(1) Mûşahin tl«yh bu beyüton Mı«v'm f*lhınd«n sonra sbylsmısUr.

İM HtLÂFET-I M UA2^M A*I İSLÂMİYE
Bir m İletin milliyetini teşkil ve temsil eden esaslar ara*

sında o m İletin mensup olduğu dinini de kemaM ehemmi
yetle dikkate almak gerektiğinden. dir>e aykırı hal ve hare
ketlerin m niyetine de muzır ve mûnafi sayılması lazım gel
diğini yazmıştık. Bu sebebten. zen-perest Türk'ü, üçünü
de birbirinden aslî unsurtarırıdan sayılan dinde değişme,
doğrudan doğruya milliyette tebeddül ve tegayyur husule
getirdikten, başka ibadetlerin adetlere ve hatta edebiyat
lara tesiri dolayısıyla, milliyetin diğer unsurları üzerinde do
dinin gayet mühim rolleh vardır.
Binaenaleyh bin senedir. Müslüman yaşayan (Şeria
tın kestiği parmak acım az.), (Ram azan'da oruç yiyenin
bayramda yüzü kara olur.) tarzındı dart>ı meseller kabul
eden ve nihayet dini uğruna ölen ve bu zihniyetlerle cihan
gir devletleı teşkiline muvaffak olan dünkü dindar Türk mH-
tetl Asya'dii, Avrupalılık satan bugünkü dinsiz ve an'ane-
siz hercaî Türk ile bir milletten sayılamazlar. Abdestinde
şüphe olmayan dünkü Türk ile iki cami arasında kalmış bi-
namazdan ı>eter bir hale gelen son Türk'ü nasıl bir millet
ten sayabil!‘İZ ki? Bunlardan her ikisinin itikatları da adet
leri de biribii inden tamamen aynlarak hem mezhebleri. hem
de meşrebk'ri değişmiş, yani aralannda ruhen ve fikren ve
sureten ve direten tehaluf hasıl olmuştur. Dini ile beraber
eski milliyetini de unutmaya çalışan, yani Türklükten nasi
bi kalmayan bugünkü Türk, meşhur Türk şairlerinin ede
biyat ömekNırine geçen bir çok şıirtehnden artık bir şey an
lamayacak \'e bir yabancı millet mensubu gibi bu Türkçe
şiirlerin zevkine varamıyacaktır. (Peyant-ı İslam, numa
ra; 4. 17 T e şrinisani 1930. sh: 2).
M A SK ELER S IY R IL IY O R !
Türkiye Cumhuriyeti geçen hafta bir muradına daha

erdi. Teşkilât'i Esasiye Kanunu'ndan. devletin dini İslam
olduğunu söyiiyen fıkrasını kaldırdı. Reisicumhurun ve me
busların. seçimin ardından yeminleri icra olunurken
**Ailah'* adına “ ye m in " etmeyi de dinsiz devlet adamla
rının ağzına yakıştıramıyarak bundan sonra namusa yemin
usulünü tatbike karar verdi. Yeni and içme ibaresini de ona
göre tesbıt ederek değişen Anayasa'nın metnine yazdı.
Dört sene önce (1924) Türkiye'de Şer'I Mahkemeler
ve Dinî Tedrisat ilga olunurken ve hele iki sene evvel de
hkıh ve şeriat kanunlarını yürürlükten kaldırarak yerine İs
viçre Kanunları konulurken Yeni Tü rkiye Devleti'nin İs
lam Devleti olmaktan çıktığını ilân ederek devletin dini, İs
lam olduğu hakkındaki maddenin de daha o zaman
Teşkilât-ı Esasiye Kanunu'ndan çıkaniması lâzım gelmişti.
Lâkin din ve devlet haini hükümet, belki millet hazmedemez
diyerek sahtekârlığı elden bırakmamak üzere manasız bir
lâfzı kalmış olan o maddeyi bir ric'at hattı gibi senelerce
kanun metninde ibka etti... Gafil millet bu cansız madde
nin kanunda mevcudiyetiyle hayli müddet kendini avuttu.
Bazan buna güvenerek dinsizlerle mücadeleye girenler ve
hükümetin gazabına uğrayanlar oldu. Dinsiz Ankara'yı dinli
göstermeye çalışan münafık avukatlar, bu maddeyi dava
larına hüccet makamında kullandı. En sonra geçenlerde
tariht nutkunu ırad eden Mustafa Kemal, bu diyaneti hüc-
cetir>in sahte olduğunu itiraf etti. Yukandan gelen bu işa
retle kanun metnindeki o Ölü maddenin artık defnine ruh
sat verilmiş olarak emre hazır hizmetkârlar meclisince müt-
tefikan gereğinin yapılmasına karar verildi. Ankara Hükü
meti, saltanattan ayırmak suretiyle başta manasını öldür
düğü Hilâfeti bir müddet cansız ve manasız olarak Istan-
156 HİLÂFETİ MUAZZAMA-I İSLÂMÎ YE
bul'da t Jttuktan sonra lâfzını da manas^r^ ekli olarak ılga

ettiği giDi, devletin dinine dair olan Anayasa maddesjr>in
işini bitil meyi de böylece iki hamleye tabi tutarak birincide
manasır>ı ve İkincide lâfzını ilga etmiş oklu, (on satır oku-
namadı/SA). Bu gazete (Muhader>et/SA): ''D evletin dini
ni kanunda yazm aya ne lüzum var? Apaçık olan bir şe
yi söyle *nek İster mi? Din. kâğıttan ve mürekkebten mi
ibarettir?" diyerek meselenin müdafaasını çok kolaylaş-
tınyor. Devletin dinini evvelden kanuna yazmamakla, ya
zılmışını tx>zmak arasır>daki mühim farkı sar>kı bilmiyor. Ma-
şaallah. Vürkiye dinsiz olduktan sonra mı devletin dini açık
lık kazarmış? Bu bebledir ki: anayasalarına dinlerini ya
zan devintierden hiç birisinin dini Tûrkiye’ninki kadar be-
dîhi olarramış! Bir de. kanundan bu sefer devletin dinini
kaldırmış ar. dilini yazmışlar. Burası yazılmadan malum de
ğil mİ imiş? Türk Devleti'nin dİM. Tûrkçedir, demek, bedi-
hinin hem de zikri abes türüne örnek teşkil etmez mi? Es
kisi gibi Csmanlı Devleti olsa belki lisanırxlan bahse lüzum
görülebili di. Hem de devletin dili kâğıttan ve mürekkeb
ten mi iba'ettir ki kanuna yazılmakla mahfuziyeti temin edil
miş sayılıyor? Maamafih dininde durmayan Türkiye'nin di
linde du'acağı da bence çok şüphelidir. Manası
na riayet (dilmeyen muvazaalı maddenin yerine konulma
sı bile Tü ık dili için bir uğursuzluk alametidir.
Anayasadan dini çıkardıktan sonra da "M uhadenet -
*n yaptığı nibi halâ, behadet davaları arasında bilâkis be-
dâhete karşı devletin dinli olduğuna yalancı şahitliği etme
nin faydası olmayacağını İstanbul gazeteleri anlamış ola
caklar ki onlar artık devletin dinini müdafâa etmiyorlar.
"D e vle t rr efhum unun din ve imanla r>e ilgisi olabilir?
Devlet o a c tutar mı. Devlet nam az kılar m ı? " diyorlar.
Binaenale^'h devletin dininden bahs eden eski Anayasa
maddesinin zaten manasız ve ilmen kıymetsiz olduğunu
iddia ederek mûslüman kamuoyunu yeni bir şaşırtma ha
reketle kart’ilamaya çalışıyorlar kİ maksadlan, devletin dirv
sizliğinden milletin dinine bir zarar gelmediğini anlatmaktır.
Demek ki o maddeyi kaldıranlar hiç bir şeyi ilga etme-

mişler. Eskiden de devletin dini yokmuş. Devlet mefhumu
na din isnat ve izafe edilemiyeceğini eski Türkler anlaya
mamışlar... Yeni adamlar gelmiş, bu yanlışlığı görmüş ve
o maddeyi kaldırarak Anayasayı bir manasızlıktan kurtar
mışlar. Eskilerle yeniler arasındaki fark bu sözlere göre ade
tâ bir niza lâfzı derecesine indiği cihetle yeni tadilâtı, mü
cerret ibare ve ifade tashihinden ibaret saymak lâzım geli
yor. Yeni tadilâtta devletin dinini mevzubahs eden bir mad
deden de ahkam-ı şer'iyyenin doğrudan doğruya millet
meclisi tarafından tenfîzi meselesi kaldırılmıştır. Eski ka
nun ile yenisi arasındaki bu fark da acaba lâfzi bir çatışma
kabilinden midir? Devlet mefhumunun dini, imanı olamı-
yacağı gibi bir binadan, bir salondan ibaret olan Meclis'in
âhkam-ı şer'iyyeyi tenfîz etmesinde de manâsızlık ve im
kânsızlık gördüklerinden bunu da kaldırdılar mı diyeceğiz?
Yağma yok, tevile! efendiler! Evvelce ahkam-ı şer'iyyenin
tenfîzi Hilâfet Makamı'na aitti. Hilâfeti ilga ederken, ahkam-ı
şer'iyyenin tenfîzini Millet Meclisine naki etmişlerdi. “ Ha
life v a zife s in i ya p a m tyo rt m illet ken d i İş
İni kendi görecek.” diyerek türlü türlü yaygaralar da yap
mışlardı. Şimdi ahkam-ı şer'iyyenin tenfizi vazifesini millet
meclisinden de söküp atıyorlar. Anlaşılan onun da vazife
sini ifaya ehliyeti olmadığı görüldü. Hem de görüldü ya,
ahkam-ı şer’iyyeyi tenfîz etmedi ya. o halde yine evvelki
madde gibi manasız bir lâfızdan ibaret olan o sözü kanun
metninde ne için ibka edip durmalı? Oradan da çıkar, git
sin. Daha doğrusu ahkam-ı şer'iyyenin tenfiz olunmaması
matlup idi. Ve Hilâfet onun için lağv olunmuştu. Hilâfetin
ahkam-ı şer'iyyeyi tenfîz ile muvazzaf olmasından başka
kabahati yoktu. Kabahati başka Hafîfe'nin şahsına ve sonra
makamına yüklettiler. O zaman ahkam-ı şer’iyyeye dil uza-
tamazlardı. Halîfeyi kötülemek, hilâfeti yıkmak daha kolay
görünmüştü. Yıktılar, vazifesini Millet Meclisine naki etti
ler. Şimdi oradan da alıyorlar. Açıkta bırakıyorlar. Demek
ki Hilâfetin ilgası ve belki daha evvelce hükümetten tecridi
İ58 HİLÂFET İ MUAZZAMA ! İSLÂMIYE
meselesinden itibaren... ahkam*ı şer'iyyenin tenflzine nl>

hayet vermek idi. Kavga onun başında idi. Şimdi buna asn
niza mı diyeceğiz, yoksa d6nme dolabı gibi bir kaç katlı ve
çok derin manalı bir niza* mı?
En sonda ahkam-ı Şer'iyyenin tenffzi vazifesini Millet
Meclisı'rden de alarak açıkta bırakanlann söyliyeceğt s6z
şudur:
Açıkta bırakmadık, vicdanlara tevdi ettikl
Ben de biliyorum, açıkta bırakmadılar, defn ettiler.
Aleyhind ? söylemekten, vicdanlara taarruz etmekten vaz
geçerek medfeninde bari rahat bıraksalar ya! Ne gezer!,..
Devlot mefhumunun din ve imanla alâkası otamıyacağı
ve, devleı mûslüman oldu, devlet namaz kıldı, devlet oruç
tuttu, d e n ıle m iye c ^ meselesine gelince; vakıa mefhuma
fiil isnat olunmaz. İnsan yer, içer, söyler, iradesiyle hare
ket eder ve çok işler yapar ve mahlûk olduğu halde insan
mefhumunun elinden bu işlerin hiç birisi gelmez. Mantık
diliyle **kiıllM tabiî*’ tabir olurmn insanın hariçte vücudu
bile yoktuı. İşte devlet mehfumu da tabiatıyla böyle olarak
kendisine hiç bir iş isnat edilemez. Hani, devlet çıktı, veya
battı, derler ya. Devletin mefhumu hakkında böyle ihtimal
ler bile mutasavver değildir.
Lâkin vaktiyle devletin dini İslam olduğunu söyleyen
ler, devlet ınefhumunundan mı din aramışlar? Devlet, harp
yaptı, devlut sulh akt etti, devlet muzaffer oldu, devlet mü
zakereye girişti, devlet filan teklifi red etti, denildiği zaman
devletin mefhumu murat olmadığı gibi dini mevzu-bahs olan
devletten de yine mefhum kast ve irade edilmez. Haniya
bu defa Artayasa'ya devletin dili Türkçe olduğunu yazmış
lar ya! Halbuki devlet mefhumunun dili de olmaz. Mefhum
konuşabilir mi? Hariçte vücudu yok ki lisanı otsun. Maska
ralığı görüy>>rsunuz ya! Devletin dili oluyor da dini otamr-
yor. Neden'’ Dili bulunur ve konuşmaya kadir olursa dini
de kabul edebilir. Her şeye dili dönüyor da buna dönmü
yorsa, o baııka!..
Maamafıh devlet mefhumunun din ve imanla alakası

olamıyacağı tarzındaki yeni mugalata, eski Türklerden baş
ka. halâ Anayasalarında devletlerinin resmî dininden bahs
eden bütün milletleri, belki geçen haftaya kadar mezkur
maddeyi muhafazaya lüzum gören yeni Türkleri. yani ken-
drtenni bile mantıksızlıkla itham etmektedir. (Yarın, sayı; 20.
27 Nisan 1928, sh; 1 ve 4)
Devletin, İslam Devleti olduğunu beyan eden mad
deyi Anayasadan tay ve ihraç eden Ankara ricalinin şu ha
reketini tevcih sadedinde ‘ ‘devletin din ve imanla alaka
sı olamaz, devlet namaz kılmaz, devlet oruç tutm az."
diyerek, bundan milletin din ve imanla alâkasına halel gel-
miyeceğini anlatmak isteyen mûnâfık gazeteler, hakikatte
milletin gaflet uykusuna halel getirmemek isterler. Millet,
memleket ve hükümetten mürekkeb olan "d e v le t" mef-
humur>d8 evvelâ "m ille t" dahil bulunduğuna nazaran cüz'-
ûn alâkadâr olduğu şeylerle küllün de alâkadâr olmasına
icap eden mantıkî zaruret hükmünce eğer milletin din ve
manla alâkası varsa, devletin de alâkası olmak lazım ğe-
eceğinden başka, malumdur ki Kanurvi Esasiyi millet ya
rar, hükümetine yazdınr. ve yeni tabiri ile dikte ettirir. Onun
çın, "İş bu kanunun icrasına falan rıezaret m em urdur."
arzında her kanunun nihayetine yazılması mutad otan
madde. Anayasanın sonunda yoktur, ki bu da Anayasala
rın sahibi ve murakıbı millet olduğunu gösterir. İşte millet,
hürriyet ve saıresi gibi kendisince mühim ve kıymetli olan
hususları bu kanuna yazarak onlara raiyet edeceğine dair
hükümetten söz alır. Ve haddi zatında Kanun-i Esasiler mil
letle hükümet arasında mün'akit bir esas muahedesi, bir
sulh muahedesi demektir. Kanun-i Esasî'nin başına, dev
letin dinini yazmaktan maksad da devleti teşkil eden mil
letin. kendisine kıymet ve muhafazasına, memleketin mu
hafazası kadar ve belki daha fazla önem verdiği mukad
desatının başır>da dini bulunduğunu hükümete anlatmak
ve ona göre hareket etmesi için hükümeti taahhüt altına
almaktır. Şimdi milletle hükümet arasındaki esas mukavele
nameden dm maddesinin kaldırılmasına razı olan Türk mil
160 h il â f e t -! MUAZZAMA-I İSLAm İYE
leti. milf> maksatları arasından dini çıkararak, nazannda kıy
met ve ehemmiyeti kalmadığını kabul etmiş ve hükümeti
de artık dinine hürmet ve riayet mecburiyetinden azade bı
rakmış C’luyor. Demek ki Kanûn-i EsaaTde mevzu-bahs olan
devletin dini, hakikatte milletin dinidir. Ve onu yûrürtükten
kaldırmi k. milletin dinini yürürlükten kaldırmaktır. Dini hak
kında bu düşüşü kabul eden millet nasıl dinli kalabtitr?
Hükümet-i Cumhuriye. milletin hükümeti olduğu gibi İslam
Dini de milletin dini ise ne için Kanür>-i Esasrdeki özenli
yerine kynöi eli ile batta vursun?
İkinci olarak, millet dinli ve hükümet dinsiz kalamaz.
Bu kabil değildir. Çünkü millet, dint ahkâmla mukayyet ve
hükümet gayr-ı mukayyet olunca hükümet milletin dinine
tecavüz edebilir, demektir. Hükümetin din ile mukayyet ol
masını kabul eden milletd, dinine tecavüz hakkını kerHjisi
vermiştir Hükümet de zaten bu hak ve seiâhiyetı sırf mil
letin dinine tecavüz etmek için almıştır. Yoksa zoru nedir,
Kanun-i Esasî'dekl maddeden zararı nedir? Madem ki bu.
çocuk ak atıcı gazetelehn dediği gibi devle! din ve imanla
alâka, şadından olmayan bir mefhumdan ibarettir. Bu iti
barla akıl sahibi olmaktan da değildir ki din ile alâkası ol
sun! Meseleyi, tamamen medreseye düşürmek mahiyetin
de olan bu te'vtli haydi kabul edelim. Fakat medreseye dü
şen meselede dinsizler mağlup olmaya mahkûmdurlar. İşte
din, millet) ait ve devlet, rtamaz kılamaz, oruç tutamaz ise
de milletir> dinine Kanun-i Esas7'sir>de yer verilmek sure
tiyle de bi' alâka gösteremez mi? Lâkin o zaman devlet,
milletin diril ile mukayyet olur ve Ankara'nın hesabına gel
meyen de budur. Şimdi millet. Ankara'nın istediği rK>ktaya
gelmiş ve jinini Kanun-i Esasi*sinden ihracına muvafakat
etmiştir. D<)mek ki din ile mukayyet olmayan hükümet ona
istediği gibi tecavüz edebilecektir. Millet ker>disi din He mu
kayyet olduğundan, gayr-ı mukayyet kalmasına muvafakat
ettiği hükümetine dinini yıkmak için mezuniyet vermiş ve
millet de din kaydından bu yolla kurtulmak istemiş oluyor:
*'Benlm yK m a ya elim varm az. Senin elinle olsun, bdy-
lece hem toptan olur, hem daha nnuntazam olur. Hem de.
ben yıkmadım, dese, belki bu seretle Cenab-ı Hakkı da
altatırım.*' demek gibi bir şey!..
HÎLAf ET v e KEMALİZM 161
Canım, devlet ve hükümetin din ile mukayyet olmama

sından dine tecavüzü nasıl çıkardın? diyemez siniz. Çün
kü Ankara hükümetinin dir>e tecavüzü olmuş bir iş halin
dedir. Ve bugünkü Kanürvi Esasi ta'dilinin manası vaki sal-
dınyı miin İradeye yaklaştırmaktır. Gerçi Kanun-I Esasî'de-
ki din maddesinin katdırılmasına muvafakatla hükümete
resmen mezuniyet vermeden daha evvel hükümet, mille
tin dinini yıkmış ise de icazet-i lâhikanın geçmiş bir veka
let hükmünde olduğu da malumdur. Hükümet milletin di
nine tecavüz ettiği kadar etmiş, bundan sonra da saldınsı-
na devam edebilecek demektir. Kanurv4 Esasi da'dili, te-
cavüzlerin geçmişine de geleceğine de millet tarafından
hak ve salahiyet veriyor. Meselâ hükümet, dünkü gün ca
milerin bir kısmını fazladır, diyerek yıktığı gibi yarın da bir
bahane ile kalan camilerde cemaatle namaz kılmayı yasak
laşa din kaydı ile mukayyet olmadığını kabul ettiği hükü
metine karşı milletin bir şey demeye hakkı olamaz. Çünkü
hükümet, mukayyet olmadığı hususlarda istediğini yapma
ya mezun olması lâzım gelir. Din ile mukayyet oian miletin
namaz kılması ne kadar tabii ise din ile mukayyet olma
yan hükümetin de istediği anda onu namazdan ve sair di
ni vazifelerden men etmesi o derecede tabiidir, özellikle
iş zıddiyete binerse hükümet sözünü yürütmeye kadirdir.
Çünkü engelleme gücünü de millet onun eline teslim et
miştir. Hele Türkiye'de her kasabanın hükümeti İçin cami
lerinin cemaatını kahr ve tenkil etmek işten bile değildir.
Görüyor musunuz namaz kılmak, oruç tutmak, dindar ol
mak elinden gelmeyen devlet ve hükümet gibi mefhumla-
n? Dtrtsizlik ellerinden nasıl gelebiliyor? Halbuki bu mese
le medreseye düşünce; "İsbatı mutasavver olmadığı yer
de nefy de mutasavver olmamalıdır” kuralı gereğince,
elir>den dindarlık gelmeyen devlet ve hükümetin, dinsizlik
de gelmemeli idi.
İşte size vaki ve muhtemel örnekleri İle hükümetin din
den soyutlanmış olması ve milletin din ile bağımlı olması
nın tabiî ve mantıkî sonucu! Demek ki hükümetin dinden
soyutlanması ile milletin dinine halel gelmemek dâvaları
F.9
)62 HÎLÂFET-t NfUAZZAMA-llSLÂMlYE
katı olarak bâtıldır. Belki hükümetin soyutlanması sırf mi-

letin din ne halel getirmek maksadıyla vaki olur. Bunun baş
ka bir sııbeb ve saik! yoktur. Ve böyle, kendisi din kaydın*
dan azade olduğu cihetle milletin dinini istediği zaman yık*
maktan yekinmeyecek bir hükümeti sırf ihtiar ve intthab et
mekle, >ani daha umulan dinî tahribat vaki olnf\adan önce
millet, hükümeti ile beraber dinini terk etmiş sayılır.
Akıl ve mantığın kabul ettiği bütün bu ir>celemelere gö
re. mille :in fıtratır>da her şeyden mukaddes olması lazım
gelen dinini hükümetin saldırtsından masun ve mahfuz tut
mak için hükümeti de din kaydı altına almaktan başka ça
re yoktur. Hükümet miletin dinini tanımak şartıyla millet de
hükümeti tanıyacak ve mitletin din ile hükümeti arasındaki
uyum ve denge bu şekilde tesis edilmiş olacaktır. Yani ne
zaman milletin dini ile hükümetin arzusu çatışsa, dinin sö
zü üst grêcektlr. Çünkü hükümetin sözü üst gelmekten
dine zarar gelir ama dinin sözü üstün gelmekten hüküme
te zarar çelmez. Zira müslümanlann bütün çıkartannı üst
lenen dinin, hükümetin menfaatini da koruyacağıru şüp
he yoktur Halbuki millet, hükümetini dinine emniyet ettiği
kadar dinini hükünêtine emniyet edemez. Müslüntan ta
biatıyla istibdâda eğilimli olan hükümetlerin ne hüsnü ni-
yetine, ne de akıl ve basiretif>e dini derecesirKİe itimat ede
bilir. Mesnlenin maddî ciheti böyle olduğu gibi dinin sözü
üstün gelmekten hükümetin şeref ve haysiyetine bir nakî-
se gelmec iği halde dindeki ulvî ve İlahî haysiyet, zerre ka
dar elinde kalmayı kabul etmez. Eski İslam hükümdârlan
dinin ve Is am şeriatının naçiz birer hadimi olmakla müfte-
hir idiler. l-‘ükûmet reislerine bu durumu yalnız din ve şeri
at uleması tayin etmemiştir. En münevver İslam edibleri-
nin zihniyeti de bu merkez dedir. Meşhur Abdülhak Ha-
m îd’in, meşhur eserinde **Tank bin Z iyad’*gibi Şam'dan
kalkıp ispaiya’yı fesh eden bir kahraman kumarKfanın di
linden: âmir değilim , âmirimiz Şeriattır.*' (Tank,
sh:67) dedikti ve Tâ n k 'ın üstü bulunan Musa bin Nusayr
da Ta n k 'a hitaben:
"•Senin büyüğün benim! Seni ben terbiye ederim.
Benim büyüğüm Halife'dir! Halîfe beni azarlar, Halİfe'-
nln Amiri de Şeriattır! Vazifesini yapmazsa onun terbi
yesini de Şeriat ve rir." (Târik, sh: 233) dedirtmiş olduğu
halâ Abdülhak Hamtd’te beraber nazar-ı ibret önünde du
ruyor! "N a zır-ı İbret ö n ünd e" diyorum. Çünkü erzel öm
ründe dinsiz Ankara hükümetinin reisine taabbutla (tapın-
makla/SA) geçimini sağlayan bugünkü Hamîd'e sorsanız,
utanmaya lüzum duymayarak evvelki sözlerine belki şunu
ilâve eder:
"Halîfe’nin Amiri olan Şeriat'ın âmiri de Mustafa Ke
mal'dir. Şeriat, Halîfe'nin terbiyesini verm eye kadir ol
duğu gibi Mustafa Kemal de hem Halîfe’nin, hem de Ha-
lîfe'nin Amiri bulunan Şeriat’ın tarbiyesini de ve riri" (Ya
rın. sayı: 21, 11 Mayıs 1928, sh;1-4)
Üçüncü olarak; Devletin dini İslam olduğunu ifade
eden maddenin Kanun-i Esasî'den çıkarılması, Türkiye(nin)
lâik, dinsiz bir hükümet kabul edilmesinin tabiî sonucu ol
duğu malûmdur. İşte devletin şimdi önceki dininden rucu
etmesi de hükümetin dinden soyutlanması manâsına ma
tuf olacaktır. Devletin dini olmamaktan, milletin dini olma
mak lâzım gelmez, diyen te'vilcilerin iddiasına muvafık olan
da budur. Halbuki bir milletin dini olup olmadığını anlamak
için onun teker teker efradını tetkik ve tecrübe ederek umu
munu veya umumiyet yerine geçen çoğunluğu hakkında
hüküm yürütmek kabil olmadığı cihette, milleti temsil eden
hükümetin haline göre milletin dini hakkında bir fikir edin
mek lüzumu hasıl olur. Türk milletinin hal-i hazıra gelince
ye kadar müsiüman milleti olarak tanınması bile vaktiyle
bir İslam devlet ve hükümeti vücuda getirmiş ve böylece
dinî bir manevî şahsiyetle idamesini prezante eden bir hü
kümet ve devlet idaresi altında şimdiye kadar varlığını sür
dürmüş olması sayesindedir. Bu cihet böyle olduğugibi mil
letin ayinesi ve en muteber örneği olan hükümetin, bade
ma milleti, dini ile beraber... İstinkâf etmesi elbette hayra
alamet olmayıp ya milleti hakkıyla temsil etmeyen, yani mil
letin haline uygun olmayan bir hükümet bulunduğuna ya
hut milletin de dinini bırakan bir hükümette hem-hal oldu
ğunu kabul ettiğine delâlet eder.
16A HİLÂFET-I MUAZZAMA-! tSLÂMİYE
Daha joğrusu din$iz hükümet, dinsiz milletin mümes

sili olması lâzım gelir. Çünkü milletin dağınık veya müte
şekkil bir mUel olmak üzere iki tûrtû görûlûşû ve iki tür mev
cudiyeti vardır. Kişi halinde milletin dini olup da hükümet
ve müteşelıkM bir cemiyet halinde dini olmazsa Müslüman
lık böyle bi' milleti kalben dinli olarak kabul edemez. Çün
kü İslam D>ni. akıl ve hikmet dini, ve bir medeniyet dini ol
duğundan mensuplarının hükümet ve cemiyet haline da
ha ziyade ı^nem verir. Zaten, medeniyet, şehir manasında
olan medireye mensup olmak demektir. Şehirde toplu bir
surette yaşayan halkın içtimai bir nizamı bulunması zaru
reti hasıl olur. Bu surette n>edeniyet ve hükümete yol açt-
lır. İşte mû:»lümanlık yalnız kendini dûşündürmeyıp. genel
durum İle beraber genel durumlannı tam bir ehemmiyetle
nazar-ı dikitate aldıran ve bir milletin salâhım, en fazla umu
mî vaziyetl erinin ve içtimai hayatlarının salâhı ile kaim ol
duğunu pe)( güzel bilir. Ve bu medeniyet ve cemiyet dini,
Müslümanlann kişisel hal ve hareketteriree karışır da... da
ha mühim (4an cemiyet ve hükümet hayatına karışmaz mı?
Yani efrat lıalinde müslûman olmayı yeterli görerek hükü
met ve cemiyet halinde müslûman olmaya lüzum göster
mez olur mu? *‘Ben kendime bakanm. Alem in işine ka
rışmam. Siyasetle uğraşmam*' diyen ölgün ruhlu ve düş
kün himmetli mikroplar gibi İslam Dinini de hissiz ve hami
yetsiz amillerden mi sanıyorsunuz? "S izd e n biriniz nefsi
hakkında ne arzu ediyorsa din kardeşi hakkında da onu
arzu etmedikçe inân etmiş olm az." maelinde olan hadis-i
şerîf mucibince müminler için keryji nefsir>den başka umu
mun hayır ve şerri ile de ilgilenmeyi iman borcu gösteren
bir dinde hctkesin kendi kendine müslûman olmayı yeterli
görmiyerek milleti ile beraber.....müslûman olması, müs-
iüman hûkıjmet ve teşkilâtı altında bulunması lazımdır.
Müslüman U r miHetin hükümeti, yabancı hükümeti gibi mil
letin direne <arşı ilgisiz ve tarafsız kalarak milletin dinini be
nimsemez ve kendi dini addetmezse, müslümanlık adına
bu nasıl kepazeliktir? Dinin dünyadan, ve bir başka tabir
le, hûküme' ve siyasetten ayrılmak meselesini çıkaranlar
HİLÂFET VE KEMALİZM 16S
İslam Dİni'na en kestirme yoldan suikast etmek istemiş

lerdir. Müslümanlığın kuyusunu kazmak için düzenlenen
Kemalist kaziyyesinin en müthiş kısmını bu nokta teşkil et
tiği halde bunu haddi zatında Müslümanlığa sığar bir şey gi
bi göstererek Müslümanların gözüne perde çeken gizli din
düşmanlan bizim aramıza girmiş, teker teker millet fertle
rini dinsiz yapmak müşkil olacak ve uzun sürecek, belki
de dmsizler ûzerirte tehlike davet edecek olduğundan böyle
yapmaktan ise hükümeti dJnsizleştirmek ve bundan halkın
dinine zarar gelmez, dersek, sonra dinsiz hükümet de, mil
letin dininin icabına bakar. Bu açık dönme dolabın anlaşıl
mayacak neresi var? Dİndâr ahalinin başına dinsiz hükü
meti neye dikiyorlar? Böyle bir hükümeti halâ müsiüman-
İlk davasında bulunan millet kabul etse bile Müslümanlık
kabul eder mi? Yok, yokl... İslam Dini kendisini tanımayan
hükümeti tanımak gaflet ve zilletinde bulunamaz: "S iz İn-
sanların lyİUği İçin ortaya çıkanimış en hayırlı üm met
siniz. İyiliği em r eder, kötülükten n>en eder ve Allah'a
İnanırsınız.*' (Al-i imran/110) ayet-İ kerimesinde Müslü
manların en birinci ayırıcı sıfatı olarak gösterilen ma*rufu
emr ve münkeri nehy vazHesl ciddi ve mükemmel bir şe
kilde ifa olunması için hükümet mevkiinde bulunmak lâzım
geldiğini ve hükümet ve siyaset kuvveti her kuvvetin üs
tünde bulunduğunu İslam Dini çok iyi bilir. Ve o sebeble
hûkûnrtet ve siyaseti asla ve kafa elden bırakamaz. "A lla
hın hakkını Allaha, ve Kralın hakkını Krala ve rin iz" di
yen Hristryaniık belki hükümet ve siyasete karışmayabilir.
Fakat esasen hükümet dini olan Islarri Dini için, hükümet
ve siyasetten elini çekmek kabil değildir. İslam Oini’nin sair
dinlere kıyas edilmeyecek surette hükümet dini olduğunu
(müverrihler) isbat etmiş ve (tüm Garplıların dikkatini) çek
miştir. öyle iken, hükümetten ayrılmayı kabul edebilecek
durumda bulunan Hristiyaniık bile, muazzam İngiltere hü
kümeti gibi bir çok hükümetlerde görüldüğü vech ile halâ
hükümetten alâkasını kesmiyor da İslam Dini mi kesecek?
(Yarm. sayı: 22. 2S Mayıs 1928. sh 1-4)
166 HİLÂFET ! MUAZZAMA-IISLÂMÎYE
S tY R IJk N İKİNCİ M ASK E (Abdülmecid Komedisi)
Kanun-i Esasrden (Anayasa'dan) devletin dinini sile

rek din vo dünya ayrılığım resmen ilan eden Ankara hükü
meti dinsiz çelvesinden riya maskesini atmış olduğu gibi,
bu mes<3le münasebetiyle. K ahire'de intişar eden
"Müsavat*’ gazetesi de çıkışından beri komik bir maşa ha
linde suistimal ettiği "Hilafetçilik** perdesinin aralığından
dinsiz çefıresini göstererek. Ankara'nın arkasından, o da
maskesini sryırmışlır. Vakıa bu iğreti Müslüman gazetesi,
şinrıdiye kadar neşriyatı/>da. samimiyetle bağlı olmadığı ve
bağlı olmadığından iyice bilmediği MûslOntanhk prensip
lerine dokunacak sözleri kaleminden kaçırarak hakikî mes
lek ve malılyetini dikkatti nazarlardan saklayamamakla sırt
ladığı oyuna beceriksizliğini göstermekten hali kalamıyo-
ru. Lâkin bu defa daha cahilce bu cesaretle foyasını mey
dana koymuş oldu.
İşte Ulam Aleminde Türk diN ile yayınlanan tek hilâfet
gazetesi ( ) de dinin devletten ayrılmasına esas itibariyle
taraftar çı> lyor... Ne hazin bir hal! Mezkûr gazetenin 21 ve
33 numaralı sayılarında bu fikrin takip ve terviç edildiğini
görerek dc hşete düştük. Hilâfet-i Muazzama-i Islâmiye. İs
lam tehzib ve terbiyesinden ziyade alafranga hayata kıy
met veren kbdülmecid Efendi Hazretlerine; muazzam İs
lam hilâfet nin llsan-ı hali olmak vazifesi de. menfaat ümit
ettiği zevat ve makamlann mizacını kollamaktan başka hiç
bir şeye kı/met vermeyen Hafız İsmail Efendl’ye tenez
zül ederse işte böyle günün birinde maskeler sıynlır, re
zaletler smtır kalır, Hilâfet Makamı'nm yayın organı rolünü
ifa etmek için dindar görünmeye lüzum hisseden bir gaze
tenin mûstear dini bu kadar devam edebilir.
Din ve devlet ayrılığının ne kadar müthiş bir dinsizlik
olduğunu b r zamandan beri yazmakla bitiremiyoruz. *’Mü-
M v a f 'ç ı da bunları okuyor. Demek ki Ankara keferesi gi

bi onun da dalâletten nasırlanmış kalemine tesir etmiyor-
muş. Bizim yazılarımızdan başka, Mansura Kâadısı Ali Ab-
durrazik'in bir kaç sene önce neşr olunan Arapça kitabın
da mevzu baha ettiği din ve devlet aynlığı nazariyesini red
ve ıbtaJi için Mısır uleması cUd cild kitablar yazdılar, Ali A b-
rurraztak'in kitabım yerin dibine geçirdiler. Hele Tu nuslu
Muhammed Hazar el-Hüseyn adındaki değeri yüce alimin
kitabını okuyup da bölün münazara r>oktalarında hasmına
nasti kat*î darbelerle galebe ettiğini görüp anlamak, ve sorv
ra ortada hiç bir şey yokmuş, söz alanı Mısır'da kendisine
bırakılmış gibi, lâubalice kalem sallamak, müslâmanlık ka
idelerinin başını gözünü yaran, dinî esasları alt-üst eden
yazılarla Hilâfete hizmet iddiasında bulunmak, sahte diya
netperverlik içinde mukallitçe yenilikler satmak. Ankara'
nm devleti dinden ayırmasına atıp tutarken taraftar çıkmak
inkılâpçılann irtica ve taassup namelerine ağız uydurmak
bütün bu hokkabazlıklar *‘ M üsavat"cı Hafız İsmail Efen
dİ gibi ne medreseden ve ne mektebten feyz alamayan
acziyet sebebiyle muarızlarının Önünde boyun bükme eği
limleri gösteren, OsmanlI saltanatı hanedânından Ingiliz
devlet ricalinin dost ve ölülerine kadar. Mustafa Kem al’e
Övgüler ve Halife Vahidüddin ile birlikte Türkiye'den hari
ce iltica eden muhalefet zümresine hicviyeler yazan
emtru'ş-şuara Ahm et Şe vkî’ye kadar, tesettür-i nisvan
aleyhinde neşriyatta bulunan servet sahihlerinden Hedy Şu-
ravt Hanım'a. ve diyanet ve muhalefet mesleği ile mesle
ği gayr-ı mütecanis daha bir çok kimselere kadar, kuvvet
tahmin ettiği bütün yapışacak kapıları okşamak endişesi
ile yolunu şaşırmış adamlar da görülebilir.
Abdülnr>ecld EferKİl Hazretleıi’nin şer'an sahih olma
yan hilâfetinin dellâllığını deruhte eden bir gazeteden, Al
lahın şeriatına taarruz vukuuna ait hilâfetçilik noktasından
hiç beklenmeyen böyle bir hareket olmakla beraber hilâ-
fetcHikte. saNh olmayan bir hilâfeti temyize kadir olmayan
lara sahih bahasına satmaktan ibaret olduğundan, şeriat
168 HİLÂFET İ m u a z z a m a ! iSlJkMlYE
ahkâmı. h<ık ve hakikatle gûnûn btriode takışması benim

de pek bel> lemediğim bir şey değildi. Yalnız o gûnön seçi
minde acele etti, acemi bülbül vakitsiz öttü. Daha doğrusu
Cenab-ı sahte hHAfetcinin basiretini bağladı, kendi ka
lemi ile kuyusunu kazdırdı. Ve komedi o zamandan intakn
hak vuku buldu. Dinsiz çehrenin vakitsiz sırıtmasında baş
lıca amil Hafız İsmail Efendi'nin kara cehaleti olmuştur.
Bedbaht adam. Kemalistlerden işittiği din ve dünya aynit-
ğını ufak bir şey zannetmiş, şer*î ilimler nazarında bunun
vahametinin ne derece b ü ^ k olduğunu bilmiyormuş. İba-
dat, muamcdât. ukubat. siyasiyat ve içtimaiyata aynknış ah
kâmı ile din ve dünyayı toplu olarak elinde tutan İslam şe
riatının elinden anayasal ve siyasal haklannı almaya, din
siz olmadıkça insanlar nasıl cür'et edebilirler? Devlet işle
rine müdahale edebilen dünyayı terk eder gibi bir köşeye
çekilmeyi kabul etmeyen Kur'an-ı Kerim'dir. Onun -Allahın
kitabı olduğunu tanıyorsak- yalnız ahirete ait haberleri de
ğil, dünyaya ait kanunlannı da kabul edeceğiz. Dini dün
yadan ayırmak, İslam Dini'nin kitap ve sünnette açıklanan
ahkâmın ya'idan fazlasını ta'tB ve ilga etmek demek oldu
ğunu Hafız İsmail Eler)dl biliyor mu? Bilmiyor mu? Mus
tafa Kemal !>u İşi cebir ve hakaretle yapmış, **Müsavat’-
'ct tatlılıkla, htiramla yapacakmış! O da dini devlet işlerme
müdahale elirmeyerek İslam şeriatının dünyevi ahkâmını
ilga edecek *jeğtl mi? İlgadan büyük hakaret olur mu? Hem
de İslam D iri, tabiatıyla gücü yettiği ve inananlanna sözü
nü geçirdiği müddetçe devlet ve hükümet işlerine müda
hale hakkından feragat etmez. O halde, dini devletten et
çektirmeyi luırarlaştıran Müsavatçı da zor kullanmaya mec
bur olacak, Islâm Dini müslümaniann kalbinde ölmedikçe
o da bu işi U-.tlılıkla başaramıyacaktır. Tatlılıkla yapmakta
ki maksadı. >oksa din-i İslam’ın koyucusu bulunan Cer\ab-ı
Hakkın devle t ve dünya İşlerini insanlar kadar bilmediğine
müslümanlaıı ikna edeceğine roi işarettir? İftirak nazariye-
slnin bundar başka müslümana yolu ne olabilir? Mustafa
Kemal tarafından Abdülm ecid Efendi'ye tevcih edilen Hi
lâfet Makamını, hûkûmenen ayrılmış bulunması cihetiyle

İslam Dini*nin tanımıyacağını en evvel kayt ve tesbit eden
ben olmuştum. Hükümetten vaz geçmemeyi İslam Dİnİ'nt
devlet ve hükümeti elden bırakmak gafletine düşürmek is
tiyorlar? Yok yok siyasi istiklâle, en uyanık diplomatlardan
ziyade önem veren İslam Dini, ilk önce, kendisini tanıyan
Müslüman mlletl İle münasebetlerinde İktidar mevkiine ha
kim ve cismani hükümete sahip olarak tanınmak ister.
Onun için, İslam Dini bir memlekette mağlup olmadıkça si
yasete hakimiyet mevkiini elden bırakmaz. Ve başka su
retle ne kadar muhterem olsa bunu, himaye altında muh
terem olmak sayarak, ne haysiyetine ve ne de emniyetine
lâyık bulur. Dini devletten tefr% hacfoesinin manası; e ' ^ c e
hükümet dinini emri altında iken şimdi dini hükümetin em
ri altına vererek mahkum vaziyetine düşürmektir. Tefrîk ta
biri ile hadisenin vahametini kapatmaya çalışıyorlar.
Din hükümete, hükümet de dine müdahale etmeyecek zan-
nını verlyoriar. Halbuki dinin müdahalesinden ve emri al
tından çıkan hükümet mutlaka dini emri altına alır. Türki-
yenin hali buna şahittir. Bu meselenin mantıkî tahlilini de
önceki yazılanmızda arz ettik. Sonradan müslüman mem
leketinde mutlaka İslam Dini’nin kanunlan hakim olmak la
zım gelir, onun için şer‘an *‘Oâr-ı İslam**, ûnvanı. İslâmî
karHjrUann yürürlükte okluğu memleketlere ıtlak olunur. Bu
dm. yukarıda da söylediğimiz vech ile cemiyet ve hükümet
oını olduğundan, en kayıtsız bir devlet bile, vatandaşları
nı. kendi kanunlarından başka kanunların hakimiyeti altın
da görmeye nasıl tahammül etmez ve bunu tabiiyet iddia
sı İle kabıl-ı te’lîf bulmazsa. İslam Dini de başka kanunlar
la idare olunmak isteyen milletlerin İslâmâ tabiiyetlerine
inanmaz. İslam Oini'nin devlet üzerindeki hakimiyet hak
kını tanımak, tabiatıyla, Avrupa'nın fennî ve sinaî terakki-
leriile bu alanda ihtisas sahihlerinin selahiyetlerini tanıma
mak değildir. Hükümetin şeriat kanunlanna boyun eğme
si. hocalann her şeyi bilmek davasırKfa bulunmalan ma-
170 HÎLÂFET-I m u a z z a m a ! İSLÂMİYE
nasınt d ı ifade etmez. *‘M üsavat’*cı. dinin devlet t ^ i n e

müdahalesinden bu manaları çıkararak muarızlarına iftira
ite galebe zemini hazırlıyor. İslam rejiminde şeriat ve şeri-
atçılar hiıkûmetin sahibi olarak her işi ehline tevdi' edecek
ler. Ve yalnız IstAmın şevketi ile mûslûmaniann maslahath
nı gözeteceklerdir. Osmanlı saltanatının inkırazını, dini dev
let işlerire müdahale ettirerek, İslam şeriatının sabit esas
larına ba^lı kalmaktan mütevellit göstermeyi de İslam Ol-
ni'r>e iftira hususunda Kemalistlerden aşağı kalmadığı ve
din aleyhnde ayr>en onlann propagandalarını takTıde özerv
diğini isbat etmiştir
Lâkin Hafız İsmail Efertdi kendine gelsin. İslam Dini

kuru bir rnev'izeden ibaret değildir. Müslümanlık teşkilâtı
demek do değildir; cismani hükümetin yaşama ve tenflz
vazifelerini birden haizdir. Sonra Osmanlı imparatorluğu
na, tarihî hastalığı İslam Oini'nden ve İslam Dini'nin değiş
mez anayasasından gelmemiş, aksine yüce dinine riayeti
gevşetmesinden bulmuş, belâsını da eski ve yeni yenıçe-
rilerir>den ve nihayet dinli n>edreseleri ihmal ederek, aşın
bir rağbet ve fazla bir muhabbetle koynunda beslediği dirv
siz, imansız mekteplerden gelmiştir. Osmanlı imparatorlu
ğu Fatih S ultan ve Yavuz Selim zamanlanr>daki gibi dinL
ne sanidığı ve dini medrese saltanatı temsil ettiği devirler
de cihangirliğe yaklaşmıştı. Türkiye, din kaydını attıktan
sonra, dünya dengesinde, vaktiyle dinli olarak elde ettiği
üstün mertebeye vasıl olmadıkça, alçaklara dillerini kısa tut
mak düşer. *'M üsavat"o ise mazi ve halâ ait yüce haki
katleri, Osmanlı imparatorluğunu bugünkü hâk-i izmihlale
sererek üzerinde tepinmekte hızını ve hıncını alamayan din
sizlerin bik* ters tarafından görmeye ve göstermeye çalışı
yor. OsmanlI imparatorluğunda dinin (devlete) müdahale
sini ve iştirakim temsil eden Şeyhülislam lığı, Um ur-I Di
niye Nezareti tabiri ile dinin devletten aynlık teşkilâtı vez
ninde tasvir etmesi de maküsiyetin bir r>ümur>esidir.
....Abdülm ecid Efendi Hazretleri'nin bahti hilâfet is

nadından bu kadar cesaret alırsa Ankara hükümeti gibi
mevcut bir kuvvete arka çıkarsa, ne cevherler yumurtlaya
cak! Dinsiz (Ankara) hilâfet düşmanı olduğu bilinirken, bu
bedbaht, hilâfete taraftarlık kisvesi altında İslam Dini'nI bal
talamaya kalkışarak, ortaya büsbütün yeni şekilde bir din
sizlik koymak istiyor. Hükümetle arası açılan dinin hilâfet
le de arasını açarak, adetâ bir "Hllâfet-I Lâ-D Inlye" na-
zariyesi kurmaya çalışıyor. Mısır gibi ilim ve İslam mahşe
rinin ortasında çıkarılan bu münker sesten, Türklük namı
na, Türk'ün mazide yaşattığı *'Hllâfet" namına, uzaktan
uzağa utandım. Abdülmecid Efendi Hazretleri’nden "M ü-
s a v a f’a bir tektir, bir tekzib gelmesi ihtimalini de -zayıf ol
makla beraber- hesaba katarak ondan sonraki sayısını bek
ledim. Temenni ettiğim tashihi bulamayınca işte Hafız İs
mail Efendİ’yi ben tevbîh adıyorum, haftfesini de kendisin
den ayırmıyorum. Demek kİ dini her şeyden ayıran asrî mo
daya göre, dinsiz hükümetten sonra bir de "dinsiz hilâfet"
nazarfyesine şahH olacağız. Bu garibenin eşrat-ı saat ara
sında yeri yoksa efratn cehalet arasında yeri vardır.
Demek ki kendi kendine Fransa'da oturan ve şimdiki
halde sabık Osmanlı veiiahdiığından başka bir sıfatı haiz
olmayan Abdülm ecid Efendi Hazretleri, fikirlerinin taraf
tarı olan gazetenin istediği gibi dini devletten ayırmak gö
rüşünde bulunarak, daha halîfe olmadan Hilâfet'e suikast
fikirleri taşıdığım gösteriyor. Dinin devletten ayriimasını ge
rekli gören dinsizler var. Bunu anladık. Fakat bu ayırıma,
hafife tarafı da taraftarlık izhar edince bu hal, hükümetten
tefrik edilen dinin hilâfetten de tefriki mahiyetini alarak dün
yada görülmemiş bir maskaralık olmuştur. Mustafa Kemal,
Hilâfete vazife-i diniye ve mahiyet-i diniye var. diyerek onu
kendisinden uzaklaştırmıştı. Hafız Efendi'nin dinden
tecrit ve tefrik ederek Abdülm ecid Efendi Hazretleri'ne
takdim ettiği lâ-dinT hilâfete ihtimal verseydi o mevkii kendi
sinde alıkordu. Halbuki Hilâfetin, devlette ahkâm-ı şer'iy-
yeyi tenffz vazifesinden "M ü s a va f'ın halîfesinin de mem
172 HİLAFET-I MUAZZAMA-I ISLAm IYE
nun olmadığı anlaşılıyor. Ham Harifeyim, yani Ceriab-ı Pey

gamber* n vekiliyim, diyecek; hem de vekâlebnt dinî v a ^
feden tecrti ve tasfiyeye kalkışacak! Mustafa Komarin ha
reketi. yiıni dinden devleti ayırması dinsizlik olmakla bera
ber Müslümanlık harictr)de dinsiz bir hükümeti akıl kabul
edebilir. ı-akat dinsiz Nlâfeti akıl da kabul etmez. Orum için
Mustafa Kemal, dinden tecridini mümkün gördüğü hükü
meti almış, dinden ayrılması mümkün olmayan Hilâfeti ret
etmişti. Veni Hilâfetçiler ise dinî bir mevki olan Hilâfeti din
den ayımiaya kalkarak olmayacak bir sevdaya düşmüş, ya
ni hem dinsizlik ve hem ahmaklık göstermiş oluyortar. Ak
lın ötesinde kalan böyle Hilâfette Abdûlm ecid Efer>dl Haz
retleri. Cenab-ı Peygamber'in değil de şeytanın bile vekili
olamaz. Çünkü şeytan da böyle bir hamakatı kabul etmez.
Kemalistlor hükümet kuvvetini tamamen ele geçirtnceye ka
dar İslam Alemi'ne dindârlık vad etmişlerdi. Bunlar dinsiz
lik vad ed yortar, hem de Hilâfet hükümeti namına vad edi-
yorlardıt
Merhum Sultan Vahkfüddin'e ve hükümetine Anado
lu'da Mustafa Kemal asî geldiği zaman. Abdüm ecld Eferv
dİ Hazret erl'nin bu İsyana gizliden ve açıktan ne derece
arka çıktığını ve Mustafa Kem arin, merhum Sultan'ı Is-
tanbul'dan htcrete mecbur eden pişdâr kumar>danı nasıl
bir şevk İk) karşıladığını burada tekrara lüzum yoktur. Bir
gün evvel Suttan Vahidüddin’den münhal kalacak va'd
olunan mekama kavuşmak için, onun emniyetini suistimal
eden asî c'ûşmanı İle birleşmek neticesinde Mustafa Ke
mal tarafından Abdûlm ecid Efer>di Hazretlerİ’ne aynlan
ganimet payı, hükümetsiz hilâfetten ibaret olduğuna, ve bu
şekilde Hilâfetin kati olarak sahih olmadığına rağmen bir
birini tutmayan bu iki zıtlığa, Abdûlm ecid Efendi Hazret
leri İstanbiJ'da Dolmabahçe Sarayında oturduğu kadar tam
bir minnet ve şükranla razı olduktan başka diğer hanedan
azası ile beraber Türkiye haricine çıkarıldıktan sonra da.
İstanbul'da iken kabul ettiği hükümetsiz hilâfette aynı mev
kide bulunduğunu beyan ve ilan etmek suretiyle birinci fır
sat antnda durumunu tashihe lüzum görmiyerek Mustafa
Kemal'in tayin ettiğî gibi Hilâfeti gayr-i sahih bir halde kal
mış ve azli sahih olmayan Vahidüddin merhum hayatta
olduğu kadar da bu sıfatla gûya merhum mûşarûnileyh'e
rekabet edip durmuştur. Abdülm ecid Efendi Hazretleri
Türkiye'den çıktıktan dört sene sonra İlk beyanname ola
rak geçenlerde *'Müsavat’*in neşr ederken nasıl kıymet ve
receğini bümedtği ve merhum Hakan'ın ruhunu rencide et
meye vesile ittihaz ettiği manasız Bolşevik Beyannam e-
sTni yazacağına daha dört sene evvel, söylediğimiz beyan
nameyi yazmalı idi. Sonra da Ankara hükümetini her din
siz adımında takip ederek İslam Alemi'nin nazar-ı dikkati
ni çekmeye çalışmalıydı. Bir kaç sene önce Mısır'da E z-
her Meşihâtı'nın riyaseti altında Hilâfet Kongresİ'ne İs
lam aleminden murahhas davet etmek üzere Mısır ulema
sı tarafından neşr edilen ihzari mecellede de Abdülm ecid
Efendi Hazretlerl'nin hükümetten tecrid edilmiş bulunan
hilâfetinin sahih olmadığı yazılmıştı. Lâkin Abdülm ecid
Efendi Hazretlerl'nin ne cereyan eden meselelerden ve
ne de Hilâfetinin baştan beri sahih olmadığırtdan haberi var
dı. Kendisi böyle şeyleri bilmediği gibi bilenlerle münase
bette bulunmayı da alışkanlık haline getirmemişti. İstanbul'
da iken Celâl Nuri sistemindeki adamlann yazılarına ve mu
sahabelerine tutkun olduğu gibi dışarıya çıktıktan sona da
Sultan Vahldüddin tarafından kendi tarafına tebdil-i inti
sap eden. İstanbul'da iken kapısını beklediği ve hüküme
tinde müstahdem bulunduğu Hürriyet ve İtilâfı lânetle an
maya bile layık görmeyen Hafız İsmail Efendİ'nİn, ne söy
lediğini bilmeyen ve yalnız dalkavuklukta kusur etmeyen
gazetesi, kendisinin eski dostlan ve Hafız'ın eski düşman
lan bulunan fttihatçılarta birleşerek. kaybolan Hilâfet tahtı
nı kendisine iade edeceklerdi. Göz dikien yer Hilâfet tahtı
olduğurKlan İslam Dini'nin maruz kaldığı hakaretlere kim
se önem vermiyor. O kadar önem verilmiyor ki Türkiye'nin
bundan önceki dinsizleri demek olan ittihatçılara yaranmak
için Hilâfetin kendi gazetesi bile, aynı özentilikler arasında
İslam Oini’ne tekme atmaktan çekinmiyor. Türkiye inkılâ
bını medh eden Hedy Ş u ’ravI Hanım 'a karşı gûya İslâmî-
174 HİLÂFET-I m u a z z a m a ! İSl-ÂMtYE
yetin tesettjN nisvantnı mOdafae ederken kendisinin mu>

taassıp olmadığını, tesettürü birden bire değil de tedricen
terke taraf ar o ld u ^ n u , yüksek terbiye üe örtünen kadm
ne kadar a<;ılsa nazarında mesture sayılacağını söylemesi
ve daha scnra Mustafa K tm a rin dini devletten ayırması
na başlangıç olarak muvafakat etmesi gibi. İslam Dini'nin
ahkâmı hil^fırta hep bu asri özentiUklerde KemaUsdere de
halet yoksd ittihatçılara yakınlaşma sebebi duyulmuştur.
Çünkü dinin devletten tefriki esasiannı Mustafa Kemal da
ha sonra ayrıldığı İttihatçı arkadaşları ile birlikte kurmuş
tur. Binaenaleyh Abdülm ecld Efendi, bugünün muhaliif-
leri sırasına geçen mezkur arkadaşları kazanmak İçin, ay
nı dinsiz esaslan kabul edebileceğmi Hilâfet gazetesi ile
şimdiden vad ederek, Türkiye’de iken Hilâfetin hükümet
ten fedâkar ık göstermek suretiyle Kemalistler’e söz ver
diği gibi Tündye dışında da Hilâfetin dininden fedakarlık ya
parak Ittihaıçılara söz vermiş oluyor.
Müstaf i Kemal'in ayırdığı Hilâfetle hükümet, bu se
fer besbelli hükümet noktasır>da akıllardan Abdülm ecld
Efendi uhde sinde birleştirilecek ve yalnız Hilâfetin kendi
si değil de dini devlet ve hOkûntet dışında bırakılacaktır.
Gûya ki saltanat ve hilafet atalarından kalmış da din. ata
larından kalnamışl Mustafa Kemal devhr>de hükümet. Hi
lâfetle dini açığa çıkardığı gibi bu defa Hilafet de dinden
soyutianarai hükümetle birleştikten sonra her ikisi İslam
Dini'ni tanımayacaklar ve devlet işlerine müdahale ettirmi-
yecekler. Lâkin yağma yok. efendiler! Şurasını biliniz ki
Mûslümanlar bu meskenette devam ederse Türkiye’de An
kara dinsiz C'umhuriyeti hüküm sürer. Ve belki dinsizliği
yavaş yavaş bütün İslam alemlerine sirayet ettirir. Afga
nistan bunun bir örneğidir. İslam Alemi de İslam inancı
Şapkalı Gazl'nin emir ve işaretiyle bir varmış bir yokmuş
haline gelecek derecede çürükse, bu cereyanın da esfef-i
safiline kadai yolu açıktır. Yok, şayet Müslümanlık gayre
te gelip de Ankara’yı yıkarsa gelecek inkılâbın, sizin dü
şündüğünüz gibi dinsiz Cumhuriyet makamına dinsiz Sal
tanat'ın geçmesinden ibaret olacağına, dinsiz Cumhuriye

ti yıkıp İslam Cumhuriyeti yapmak daha çok tercih edilir.
Çünkü bu inkılâbın amelleri, bizim faraziyemize göre Müs-
lOmanlar, hem de açık gözlü Müslümaniar olacağından ar
tık herhangi bir şahıs veya aile hesabına hareket etmeyip
ancak dinleri ve bizzat kendi menfaatleri hesabına hare
ket edecekler. İşte bu tarz düşüncede M ü s a va f’cı Hafız
İsmail Efendi'nin dinsizlik tarafından asrîliği ve saltanat ta
rafından mûrteciliği iltizam etmesine karşılık olarak bizim
asrîliğimizdir.
Mecid Efendi Hazretleri'nden başka Hilâfet gazete
sine bigane kalmamaları lazım gelen sair Osmanlı hane
danı azasına da. şu dinsiz neşriyatından dolayı Hafız İs
mail Efendi'yi şiddette protesto etmek vazifesi düşerdi. Fa
kat kendilerine nisbet iddia eden bir gazetenin İslam Di-
ni'ne saldırısı onların tarafından da red olunmayınca ben
de paylamamı hepsine yönelterek muazzez dinimin gay
retini güdmek mecburiyetinde kaldım. Bu gayret ve mec
buriyet karşısında benim için hatın sayılabilecek hiç bir nam
ve makam oiamıyacağından paylamamın şiddetini herkes,
buna sebebiyet veren kabahatin önem derecesi ile biçme
lidirler. Şunu da bilmeliler ki din-i İslam'ın şeref ve haysi
yeti ile alakadâr olmayanların Hilâfeti beni hiç alakadâr et
mez. İslam Dini ile Hilafetten hangisi aslî maksut ve han
gisinin önemi ikinci derecede ve uzak olduğunu iyice dü
şünmeden bu meselelerde samimî bir istikamet alınamaz.
İslam Dini'ni muhafazaya lüzum görmiyerek Hilâfet sevda
sını muhafaza etmek, mantıksız olduğu kadar Rahman ta
rafın akamete mahkum olacağını ve Hilâfetin geçirmekte
olduğu felâket devresinden alınacak ibret dersinin bu nok
tada toplandığını bundan sonra bari anlamak lâzım gelir.
(Y a n , ta yı: 23, 23 Haziran 1928, sh: 2-4)
DİNİ D E V L E T T E N AYIR M A C İN A YE Tİ
Esl(i Tûrkier. yani Müslüman Tûrkler dilinde ve Müs

lüman Türkiye'de "d in ve devlet" birebirinden ayrılmayan
iki mua::zam benzerlik halinde bulundu. Milletin varlık se
bebini \'e bütün şeref ve haysiyetini, daima " d in " baş,
“ devtet" eş olarak biribirir>e kenetlenmiş bulunan şu iki
büyük l>elime ile ifade edilirdi. Türkiye'^ parçalayacak,
Türk'ün bedenini ikiye bölecek bir düşman düşünülebilir
di. Fakat Türk’ün din ve devlet adındaki iki vicdanî ma'şu-
kastnı biribirinden ayırabilecek bir düşman tasavvur oluna
mazdı. *'*ûrk'ûn kalbindeki İlahî aşkı sÖr)dOrecek, dini bir
uğruna ı ^ n Türk'ü şehadet mertebesinden Iskat ederek
adi bir öiü derecesine ir>direcek. Türk'ün Allahını ve cerv
netini elinden alarak, dünyada yeni Türkiye denilen esa
ret ve se'alet cehennemine düşürdükten başka ahiretin de
cehennemine liyakat kesb ettirmeden yakasını bırakmaya
cak düşmanı ne kadar büyük bir düşman olmak lazım
gelirdi.
Haddi zatında ilmî kıymetten uzak olan "m illiye t" im
tiyazı. her miHetin kendine göre tam martası ile indî ma
hiyeti haiz uydurma bir şey olduğu gibi ta’yfr ve taklide ma
ruz olarak tanınacak ve "m illiye t" denecek bir hali kal
mayan Türk milliyeti namındaki iki katlı mevhuma Türkü
iman ettirmek mukabilindeki hakiki imanından mahrum
eden ve Türkiye'de din ve devlet arasını bozan n>iHet düş
manları bozgunculuklarının cezasını bir muharebe olduğu
zaman gidecekleri Eski dindâr Türk'ün askerî kıymetini
bundan sonra rüyada görsünler. Dinsiz devlete tabi olan
Türk milleti bundan sonra farzH muhal olarak miHetçe ken
disini dincâr zannetse bile dinsiz devletin emri ile artık can
dan harp «Murteyecek. certr>etsiz ölüme gitmeyecek. Muha
rebe devlet işi olduğu ve devletin din ile alâkası olmadığı
için böyle bir devletin emri ile yapılan muharebe pek de
din Ue alakası olmayacak ki cenneti olsun! Böyle bir dev

let gelecekte harbe giderken **Avn Ü lnayet-1 Bân ilel...*'
harbe gidiyorum, diyemiyecek. devlet işine din karıştırmış
olmamak için ordusunun muzafferiyetine dua bile edemi-
yecek, halâ yemininden Allahın ismini çıkaran devletin Al
lahtan yardım istemeye yOzü olur mu?
Türkiye'de devletle dini ayıranlar dine inanmadıkların
dan. dûşmanlıklanndan ayırdılar. Onlara bir diyeceğimiz
yok. Fakat İslam Dinine inanmakla beraber din ve devlet
ayınmıruı mûslûmanlık müsait olabilir sananlann da, mOs-
lûmanhğı hiç bilmediklerine hOkm etmek lâzım gelir.
CenabH Peygam ber Efendimiz'in hiç kimseden bir
şey okumadığı ve okuyup yazmak bilmediği dinen ve tari-
hen malum ve müsbit olduğu gibi ashab-ı kiramı da bu
Nebi-i *'Ümn>r'nİn sohbetinin şerefinden betşka kazanılmış
bir meziyete malik değillerdi. Hiç bir mekteb ve medrese
de ilim adına kimseden bir şey tahsil etmediler. Bi’set-İ Ne-
bevtye’ye kadar Araplar cehalet ve vahşet içinde idiler. Bil
hassa Hicaz kıtası dünyadan habersiz bir hal ve vaziyette
idi. Halbuki Cenab-ı Peygamber Efendimize hizmet ve ya
kınlıktan aldıkları feyz, onlan hem dince ve hem de dünya
ca Öyle bir kemale getirdi kİ irtihaM Nebevî’den sonra Me-
dir>e’de tesis ettikleri hilâfet hükümeti halâ cihana şan ver
mektedir. On-onbeş sene içirtde dünyanın muhtelif kıtala-
nna hakim bir devlet-i muazzama vücuda geldi. Ashab-ı Ki-
ram’ın din cihetinden başka, hükümet ve siyaset mesele
lerinde de ne derece uyanık olduklannı şundan anlamalı
ki irtihal-i Nebevî gibi en büyük bir felâket anında Peygam
ber Efendimizin defni meselesine de takdimen aralarında
bir hükümet reisi seçimi lüzumunu idrak ve takdir ettiler.
Henüz birmd hükümetlerini teşkil ederken Ebu Bekr-I Sıd-
dik'ı, uyg£u^ milletlerin hükümet şekillerinde bugün en mü
tekâmil şekil olarak kabul ettikleri gibi **Şurâ*'ya dayalı ve
tam manasıyla demokrat bir hükümet reisi seçmişlerdi. Hü
kümet, milletin bey'atı ile vücuda gelmiş ve meşveretle de
vam etmişti. Ebu Bekr İlk hutbesinde:
178 h il â f e t i MUAZZAMA ! ISLÂMtYE
" E / ahallt İşlerinize nezaretle vazifelendirildim. Siz

den ûtlQ n bir adam d e lilim . Bundan sonra da İçiniz
den en zayıfınızı hakkına ulaştınncaya kadar en gûçlû,
ve en k jvvettinizl haddine dönOftûrûnceye kadar en za
yıf sayüca^ım . Doğru hareket edersem , bana yardım
edini Yanılırsam, yanlışımı düzeltini'* demişti.
önrer el-Faruk da. hilâfetinin başında irat ettiği hui-
belerinRı birinde:
"•Yanlış yola saparsam, beni d o ğrultun l" demiş ve
dinleyic lerden birinin:
**-CYİe yaparsan seni kılıcımızla doğrulturuz!** tar
zındaki cevabını da:
**-Kavmİmİn içinde beni kılıcı ile doğrultacak adam
o ld u ğ u rd a n dolayı Cenab-ı Hakka hamd ederim.'* diye
karşılık '/ermişti.
Ashab ı kiram devri ve her birinin hal tercemesi gerek İs
lamiyet i<;in ve gerek doğru uygariık örneği arayan insanlık
için tetkU e şayan bir hazinedir. O korıular hakkında ayn ay-
n makaleler ve büyük büyük kitaplar yazmak lâzınıdır. Bu
rada o b(ıyûk konuya biraz temas e d l ^ . işlem Devleti'nin
dinden ayrılması şöyle dursun, dirte r>e derece yapışık ol
duğunu finlatmak maksadıyla vaki oldu. İşte en yüksek si
yasî terbiye ile daha başlangıcında olgunluğunu haiz ola
rak doğan ashab hükümetinin birinci reisinin seçimini bir
namaz rreselesinden çıkarmışlardı. Peygam ber EferKfI-
m iz ölOrr. hastalığında namaz kıldırmayı Ebu Bekr'e emr
etmiş olouğundan "C e n a b -ı Peygamberin dinim iz İçin
mürtasip gördüğünü bizim de dünyam ız İçin münasip
görm em iz İcap eder.** diyerek ittifakla Ebu Bekr'e bey'-
at etmişkr. Ve dinî riyaset makamının, hükümet reisliğin
den ayn tir şey olmadığını meydana koymuşlardır. Müslü
man hükümetinin dinden aynlamryacağını b a ^ suretle an
lamayanlar. bu dikkate şayan olaydan anlasınlar. Ashab-ı
kiramın hıjkün>et işlerini ne kadar iyi anladtkIannı da unut-
masıniarl İşte İslam’da en büyük Hilâfet Hükümeti mihra
bın etrafında teşekkül etmek suretiyle din ve devleti birbi
rine ve deha doğrusu devleti dine bağlamışlardı.
AbdÜ lm «cld Efendi Hazretleri ise, Mustafa Kemat'-

in devletten ayınpattığı dini:
*6en de İstemem,
der gibi Hiiâfetten de ayırmaya kalkışıyor! (Yann, sayı: 24,
6 Te m m u z 1928, sh: 1).
İS TİF A EDİYORUM
(Ya nn gazetesi mûdûrfyet-l allyesine;
Ankara hOkümetinİn Lozan muahedesiyle vatanla-
n haricinde yaşamaya ntecbur bıraktığı 150 Türkiyeli
hakkırKİa ahiren tabiiyetten Iskat kararı vererek İcra et
tiği yeni taarruz münasebetiyle kaleme aldığım melfuf
cevabnamemin nuıhterem gazetenizde neşrini rica ede
rim, efendim. M.Sabri)
Bir zaman dehre şan veren Türkler

Neydi evvel, ne oldu şimdi de bak;
Mûteezzi olur, ebâ eyler
Oönneden g ^ . işitmeden de kulak;
Darbedir fikri, akla;...zikri elemi
Deli mazurdur, delirdi desem!
Yapamaz hem kıyıp da divane,
Türk'ün endişesizce yaptığını;
Dİn-i İslam'dan mûhînane
Hareketlerte küfre saptığını;
Hele zilletle zulme taptığını.
Akıl almaz cihanda bir kavmin...
Tapar insan olur kİ hayvanat
O dalâlette bir s a m im i^
Hissi İcra-i hûkm eder, lâkin;
Zulme kulluk eden bizim millet.
Tapınır Ölmeyip sürünmek İçin!
HİLÂFET İ MUAZZAMA ! İSLÂMİYE
Memleket sanki bir dev aynasıdır:

Kocaman gösterir çocuklarını;
Hokkabazlarla dalkavukiannı
Arz eden bir tiyatro sahnesidir...
Hareket, hem hayat: Oyuncuiarm;
Çalkanır bin çeşit göbek ve kann...
Ekseriyet, adetçe en a'zam
Ekseriyet, seyirci; Lâkin hem
Bakıyor, hem de titriyor, tir tir.
Çünkü onlardan intih€ü> edilir
Kanlı rollerde harcanan eşhas;
Hep ölen kurtulur, kalanlar için:
Daha möşkildir ihthnal halâs.
Daha müşkiider ah can sağ iken
ölüden beş beter olanlar için:
Dünyevi, uhrevî reha bulmak;
Bu hakikat acıklıdır cidden:
Çıkamaz Türk kolay kolay yüzü akl..
^ flö r ü n bazı kere bir emri,
Atlayıp sahneden: Seyircileri
Oynatır, sulta durdurur saf saf;
Coşturur, koşturur mutaf mutaf!
Türk'ün artık bugün işittiği ses.

Yeni rehberlerinden aldığı ders;
/Vn'anat ve mukaddesat, ahlâk,
Din ve intan, azab-ı vicdan, hak.
Ma'delet, merhantet, haram ve helâl.
Belki bir devren hesap ve suâl.
Akıl ve mantık, ayıp, günah, tarih,
l'z ve namus, edeb. şeref gibi her
Kayd, mülgât.. Ve meydan işte fasih:
E;Ski zincirler kinisin hep;
hûrsun erkek kadınla bezm-i tarab)..
hiele ş e rl Muhammedi denilen.
On asırdır önürKle Türk eğHen
HİLÂFET VE KEMALİZM I»!
Eski kanun ki gökten inmiş İmiş

Onu yıkmaktır en mukaddes İş;
Kalmasın memlekette doğru, dürüst
HİÇ bir varlık olmadan alt-Ost!
Çünkü mana-i inkılâp budurt
Türk'e çıldır, kudur! De. tek deme: Durl
Bir avuç eşkiyaya ait hal.

Olamaz bil-umum millete mal
Diyerek i'tizar eden hatâ
Ya tarafgirlik yapar, ya riya...
Bir avuç eşkiyaya, on milyon
Şu kadar hür adam esir olmazl..
Memleketin dahilinde mekruh farz
Etseniz Türkü: Hariç ez kanun!
Gösterir hep: o dâr-ı ikraha
Müteveccih m uhacirin akını.
Türkün aklında zahmet olduğunu!..
İşi kalmış o kavmin Allah'a!
Gitme ey yolcu! Dön yolundan, eğer

Izzet-i nefse malik insansan,
Siyyema doğru bir müslümansan:
Sana olmaz o memleket mehcer!..
Oradan ge! de ibret at benden;
Yol yakınken nasihat al benden!
Beni hain tanıtlılarsa sana.
Sen de hain, de! Dikkat et ama:
Yeni Türklerce, doğru söyleyenin,
En (modern) ism<i haşşidir: “ H ain"!
Olduğun memlekette tercihan
Otur... İmkânı yoksa, Türkiye'den
Başka yer bul... Ya ölmeden akdem
Gömül ecdadının mezarlığına!
Gitme tev'an kazâ belâ ağına!
Yektir: Aki-ı selim mantığına.
RİO
HİLÂFET İ m u a z z a m a ! İSLÂMIYE
D<)rH İdamdan dlyar-ı adam!..

G.iliba eski isme aldandık.
Ol ada din kardeşin mi var sandın?
Yiişıyor varsa son nefeslerini;
H i; işittin mi dünkü nefeslerini?
Şnndt görsen tanır mısın Türk'ü?
Qi: de bir kere görf.. O gün belki,
ÛrKeceksin geçip de kendinden:
Ailen, ailen değil; sen, sen!..
Bulamam Türk'ü, ben de nalânım.
Ararım: Nerde milletim, vatanım?
İnanılmazdı girse rû'yaya
Dönmeler şaştı “ dönm e Tü rklye "ye !
Bu fenalıkların vuku un a hep.

Milletin cehli gösterilse sebeb;
Ya münevver denen eraziM nas:
Celalinden ziyade yüz karası;
Vatanın en onulmayan yarası;
Onlann ilmi varsa: İlim, iflas
Ediyor Asya-i suğröda:
D a ta bin yıl kalırsa razKfır.
Eski cehliyle şimdi halk, orada
A raıan her devirde mazidir!...
Har i: Sünnet düğünlerinde çocuk
Kesilirken; gürüttû. maskaralık
Yaparak, bastıran adamlar olur
Çocuğun canhıraş nalesini;
işte bunlar da milletin sesini
Boğ ırak, zulum içinde sür-t sürür
Tıbl-ı nakkaresi ile ortalığı
Dolcururtar. Ve muttasıl çalgı
Na'ra, alkış, kaside, ta'zimât!..
f4e f azin mahşer*! hayat ve memat:
Halk, rahat dö^klerinde ölüm
Bekl-}şirken zetü, dört büklüm:
Kaplamış cevvi bir alay baykuş!
HİLÂFET VE KEMALİZM m
Handeden asmanı çınlatıyor!

Ölüler aleminde: Tafra-turûş
Bir hayasız hayat, keyf çatıyor!
Bitme bilmez bu bahis, uzundur çok;
Varılan bir netice var şöyle:
Zîr ü balâsı, has ve ammıyta.
Türk'ü mazur görmenin yolu yok!
Mel'anet. meskenetle anlaşmış.
Kalıplar, sanki mûncemit taşmış!
ö yle şeyler yapıldı Türkiye'de.
Ki tahammül getirmeyip de hemen
ölüler kalkmalıydı kabrinden,
Hareket hissi yoksa İhyada!..
Şuna en çok hayıflanır, yanarım;
Ne felâkettir ey büyük Tanrım!
Ki. demek mümkün olmuyor: Bana ne?
"B a k ın ız T ü rk ’lerin rezaletine"
Denilirken, içinde ben de varım!..
Âh insanda fikr-i milliyet.
Ne kadar cahilane bir illet!
Hep o humma-i cehli coşturarak.
Sevk ederler avamı her tarafa;
Gâh olur, bir paçavradan bayrak
Yapılır, taçlar kalır turfa!..
Ne zamandır bu karha, bizde de pek
Had bir devreye girdi işleyerek;
Şahlanır Türk ocaklarında duman,
Bu dumandan kurum alan ve satan
Yosma beyler, hin oğlu hin paşalar.
O ocaklarda çöp-çatan maşalar;
Bir düzendir ki deme keyfine sen;
İyi dursun bu destgahî düzen!
A yıra n fikridir, her insanı
Asıl insanca: yoksa cinsi değil:
Var mı. milliyeti...
Diğerin hak sayılma imkânı?
Sen Arapsan. falan da Çerkestir!
Kendi şahsınla iftihara yüzün
Tutmasın, sonra milletinle öğün!
1K4 HtLÂFET-l m u a z z a m a ! ISLÂMİYE
İş bu hodgâmlıkla hasta şuur.

Mddeniyette irtica ediyor!
E!;kilerden alır azca moda!..
Hom bu hodgâmhk: M ukaddesm iş
Scinki marttık; Hava imiş, esmiş!
Bc'oce: Milliyet iddiasıyla
Yapılan her rtev* hafiflikler,
Görmemişlikten inbias eyler...
ö>le eblehfirib ahvale.
Fıtratım iktizası zatan ben
Miırtcezip bir nazarla bakmazken,
Hele milletiyle birlikte
Bozkurt'a kaptıran, maymun
Gibi oynattıran, tutup bir gün
Şa'k'lan Garb'a attıran, hem de
Tûıldük ve inkıl&p adlı
Mütenakız, feci kurt masalı:
Bûiibütûn oldu muctb-i nefreti
"K e n d i cinsim de olsa bin lanet
Onar* Dersem, değil miyim haklı?
Bu Kadar iddia*! hürriyet
Eden asrilerin esîr aklı.
A ln iyor yoksa, atsa ben çoktan
Ata::aktım zavallı boynumdan:
Türk'e nisbet vebal ve töhmetini!..
Alsın Allah için hacaletini!
Hal û hüzn*ı iştimal böyle iken.

Yeni bir na'me. bir acib haber:
Karakuşlar karar vermişler
Ben> ıskata tabiiyetten)
İşitip kahkaha ile güldüm ben!
Ve teşekkürler ettim işte ben. fakat.
Ben ıskat edenler, etmiş halt!..
Hay«li oradan şaşkın izam!
Sizi çok bildiğim için tanımam!
Ne ki bir lahza diyetinizden; adam.

Hak boğan, susturan (sehpa-ipi)niz
Çıksa; İpsiz kalırsınız hepiniz!..
Müslüman Türk'ü, öldürüp, ne kadar
Mat-ı mevrüsu varsa hep kapışan,
Bir de. ıskatı arkasından koşan
Muhtelis, muhteris haramiler!
Ne kadar aklınız sizin kıttır.
Asıl ıskattır ki: Sakıttır!
Çabuk geç kaldınız! Ve beyhude
Zahmet etmişsiniz şu meselede...
Sizin olsun karanlık Ankara'nız;
Bana metbu' olur mu hiç dinsiz
Bir hükümet, ne haddi var zaten?!
Ona tabi değildim evvelden!
Tabiiyet telâşi zaittir!
Ben asıl isterim ki: Türklükten
çıkayım, ah! Kabil olsun da;
Sökeyim, işte derdi ta kökten,
Beşeriyet ilaç bulsun da!..
Biraz evvel de söyledim: İnsan,
Çıkamaz yoksa her bataklıktan;
Yenilikler satar da hep geridir;
Denemez: Hür değil misin? Çık, gir!
Kimi hemşehrilik alır fahri!
Şu benim Türklüğüme: Pek cebrî!
Evet, Allah'a itimadım çok;
Ona hiç bir cihetce güçlük yok;
O benim ilticamı red etmez;
Şu yürekten bir hami ret etmez:
Türk eğer... her gelenle Türkiye'de
uyuşan;... İnönü'nde, Çankaya'da
kaynaşan;... üstelikle tedricen
Güzelim inbisar-ı aileyi
bozarak, herkes aherinkinden
Müşterek istifade etmeyi
düşünüp; zencinin firaşi için
185 h il â f e t i m u a z z a m a ! İSLÂMİYE
h izır olmuş birer dekolte kelebek

tuıdar oynak kadınlı, erkekli
nnuhtetif ailâttan mali
muhtelit bezm-i vuslat akt ederek;
medenî bir nev'i Kızılbaşlık
olması için de. mum sör^dûrmek
şiyle dursun, latif, rengarenk
nurlar altında: Aşikâre, açık
aûş ağuşa. çift çift yapışık,
Birbınnden hayat alıp vererek.
Kdlbten kalbe sevgi sızdırarak
raks eden;... ciddi olsa, geçmişine
kûfr edip, daima ilatvı cedid
Bdrgâhında dest bir sine
yalayan hergûnde bir yeni iyd;...
CX)n: Hilâfetçı. Mûslûmancı; bugün:
Bolşevik. Türkçü, diktatör, halkçı.
Kırışık, zü*l-vücûh bir mûncİ
Aşkının sekr ve cinnetiyle mecnun
Eski sermayen mefahirine,
ö ln û ş insanlann kemiklerine
Tülıûrûp. levs atıp...
....Oemekse. artık ben:

Ba'dema^şahit olsun işte cihan
Y a h ız müslüman ve bir insan
olarak kalmak üzere. Türklükten,
şeruf ve izzetimle istifa
ettim Allah'ımın huzurunda!..
Oh, hürriyetim tamam işte!..
Ne. derûnunda gayret-i iman
ne. urukunda mevce-i heyecan,
ve re ecdanınm kanından kan
kalnıayan hanedann Saltanata;
Ne de bir aslı nesli na-ma‘lüm.
Düşmann ırz û din, cehûl ve zalûm.
şımarık, züppe, sonradan görme,

kahpe, namert, kâfiru’n-ni'me.
üste hırsız, reisli ubaşan,
yaman arsız, harîs-ı servet ü şan,
R ehnûm a-i seffah,seffahe.
mütecasir, laim, küstâhe,
Nisbetim var, Hükümetu'Mah'a
tabiimi Milletim de, İbrahim
milletinden, bunania fahr ederim!
En büyük millet, en büyük devlet!
Eski OsmanlI Türk’ünün zaten
— Hani İslam dini üzere iken-
İlm-i halinde yer bulan memat,
buydu... Lâkin sonuncu nesl-i deni
O Nebiyyi Celîle nisbeti
Zayi etmekle kalmayıp, bir de:
Türk'e, hatta o eski Peygamber.
Bilâkis kendi müntesiblerde
diye bir başka yave söylediler:
— Hezeyan hududu yok. ne diyeyim?-
İşte bizzat ruh-i İbrahim;
Söyle tımarhane harcı deli;
Böyle hep akıl ve nakli baltalayan,
çoğu makhur ve münderis, ehli;
Azi kahir ve müfteris hayvan
denecek kavme intisabı nasıl
red ve inkar ederse, elhasıl
Ben de aynıyla red edip Türkü,
attım üstüm denen elim yükü...
Tevbe ya Rabbi tevbe Türklüğüme!...
Beni Türk milletinden addetme!.
İskeçe-1 Temm uz 1927
(Yarın, sayı: 2,29/7/1927)

m HİLÂFET İ MUAZZAMA-IISLÂMÎYE
H E Z E Y A N TO P T A N C IL A R I
Haniva. Türkiye hokkabazlarının, bitmez tükenmez

fahriyeler f>e r\azaran inkılâp ile oraya Avrupa'nın bütün
hürriyeti, bütün medeniyeti ikame ediieydi ya?! Hürriyet ve
medeniyet, kadınlan erkekleri bir arada soyup teşhir eder
gibi İstantul'un deniz sahillerine yaymak ve dinlere söğüp
şayak mıdır? Dinsizlere şehvetperestler ve gönlü geniş
tereslere verilen bu hürriyetlerin karşısırKiaki dir>darların
hürriyeti vn söz hakkı nerede? Hükümete muhalefet etmek
isteyenlerin hürriyeti, içtihat ve tenkit etme hakkı nerede?
Hablukı bir milletin tekâmülüne delil sayılan hürriyet
ve meden yet yolunda atacağı en birinci adım; hükümete
karşı hürriyeti, milletle hükümet arasında Kanunn Esasi söz-
leşnnelerin? rabt edilen siyasî hürriyetleridir. Milletin, hü
kümet istikdatlarına boyun bükmedi^ni ve hükümet esa-
retlennden kurtulup İnsanî haysiyetine sahip olduğunu gös
teren asıl medenî hürriyet budur. Bugünkü Türk milleti ise
hürriyetin t>u doğru adımını atmadıktan başka Meşrutiye
tin ilânından ben attığını da gen almış bir haldedir. Bilenin
bilmeyenin ağzında gezen hürriyetin asıl ve esası işte bun
dan ibaret olup, öte taraftaki dir>e ve ahlâka karşı hürriyet,
mütekâmil nsanlar nazarında hürriyet bile değil de. belki
hürriyetin, sutstımali sayılacak bir şeydir. Çünkü insanın Al
lah'tan korkması, ayıptan korkması ve bu korkuların kayıt
ları ile bağlı olmayı kabul etmesi hiç bir küçüklük ifade et
mez. Allah'ı Peygamber’i saymamak bir manfel ve medenî
şecaat da değildir. Şeriki ve nazîri olmadığından istibdat,
zât-ı uluhiyetine mahsus olan Allah'ın tam manası ile ya
rattığı kullar için kulluktan çıkmalarının imkânı olmadığna
nazaran irtsınm Allah'a ve dinlere karşı hürriyetinin, had
dini bilmemekten başka manası bile yoktur. *‘Blz onların
boyunlanna bir takım kelepçeler geçirdik. O halkalar çe
HİIAFET VE KEMALİZM 189
nelere kadar dayanmıştır. Onun için kafaları yukarı kaL

kiktir.** (Yasin/6) ayetine tamamen uyacak halde o güne
kadar hükümet boyunduruğu içine gömülmüş olan bugün
kü Türk mtlietının dinine, ahlâk ve an'analerine karşı sihir
bazca harekette hûrnyet çalımı satmaya kalkışması kadar
dünyada gülünecek ve iğrenilecek bir şey olamaz.
Ve konumuz olan ''Resimli Cum a"ya dönelim: örnek
leri gösterildiği vech ile. her tarafından şehvaniyet. sefa
hat. dalkavukluk, şarlatanlık akan şu yazılarda bir ciddiyet,
bir hakikat şaibesi bulmak imkânı yoktur. Meselâ. Halîfe
Vahldüddin ile Saray'da sık sık toplantılar yaptığından bah
sedilen bif İngiliz yüzbaşısı (Benet) var: Umumî Harb mü
tarekesi üzerine. İstanbul’un işgali zamanında vakıa bu
adam, kendi kendine küçük bir siyasî merci olmaya ve İs
tanbul hükümetinin ayağına dolaşmaya başlamıştı. Ona gi
dip gelenlerde en fazla hükümete zorluk çıkarmak isteyen
lerdi. Onun için merhum Ferid Paşa bu adamı Saray'a ve-
hayut Padişah'ın huzuruna sokmak şöyle dursun, kendi
yanırsa bile yaklaştırmadı. İngiltere siyasetiyle böyte bir (Ka-
piten) arasında münasebet olduğunu da hiç kabul etmez
di. Mahud gazetenin yazan ise o zamanda şöyle böyle İs
mi duyulan bazı hükümet adamları ile bu Kapitan'ı haka-
yık'i ahvalin büsbütün aksine olarak Padişah'ın huzurun
da bir encümen halinde cem ediyor. Encümen azası ara
sında gösterdiği Cemal Bey ve Vasfi Hoca ise Padişah’ın
huzuruna gayr-i resmî surette dahil oldukları vaki bite ol
mayan adamlardı. Sonra. Vasfî Hoca'nın fotoğrafındaki ko
caman sarığı ve bir kucak sakalı ile, gerçekten kendisinin
gayet küçük sarığını ve tamamen köse sakalını, mukaya-
se edenler, her şeyden bahs eden şu gazetecinin, herke
sin bildiği Vasfı Hoca'nın şahsını bile tanımayan ve ihti
mal ki o devirde İstanbul'da da bulunmayan serseri ma-
salcilardan olduğunu kolaycacık anlarlar. Vasfî Hoca'yı
haydi bilmesin.. Bugün cesedi kabrinde çürümüş iken, hâlâ
etim yemekten vaz geçmeyen İstanbul'un günlük gazete
cilerinin hemen hergün nesr ettikleri fotoğraflarına naza
ran İhtiyar olduğu herkesçe bilinen ve meşhur olan
Halîfe V ahidüddin'L Kaptan Benet encümeninde bir de
likanlı gibi tasvir etmesine ne b uyurulur?
işte ' ‘ Resimli C u m a " ve benzeri hurafe-namelerde

bunun îbi siyasî alçaklar, dme karşı saçma sapan fikirler,
tecrübe ^ z . temyîzsiz. nev-heves gençlerin ve belki mek
tep çocuklarının zıhintenne aşılanıyor ve aşıyı tutturmak >çm
şehvani mevzuların ve çıplak kadm fotoâfiannın etkili yar
dımlarından istifade edilmek isteniliyor
Hel? mecmuanın dinî mevzulara dair alaycı küçüitCı-
cü yazılarında, açık kadınlardan fazla sırıtan cehaletlerle
bunların üzerinden sırtaran cesaretler irtsana şu zehabı ver
mektedir
Türkiye halkı, asırlarca dünyayı titreten ecdadının gö-
ğüslerirtıien her şeyden mukaddes olarak sakladığı İslam
Dını'ne karşı ne kadar derin bir husumet hissi ile mütehas
sis imişler. Türkiye inkılâbının ınzah ettiği fırsatta bu husu
metler. doğruca bir kinle gizlendiği yerlerden boşalmış Çir
kin çirkin akıyor Bunları gören bir yabancı, muhakkak di
yecek ki; "M e ğ e r Türkler, en az bin senedir başlarında
taşıdıkları dinlerinden ne kadar r\efret etmişler de şim
diye kadar söyleyem iyorlarmış. Zahir, bir adamın ken
di dinini aşağılaması ayıp geliyorm uş. İnkılâp münase
betiyle ayıp kalkmış, utanmaya luzum kalmamış ve bu
sırlar m eydana çıkm ış."
Halb Jki meselenin hakikati böyle de değil, belki bun
dan daha aşağıdır: Çünkü bugünkü Türkiye’de, yanı Türk
iye hükümetinin., laik hükümet mesleğine de sığmayacak
bir halde, dinsiz, ahlâksız matbuatın mecralarım bol bol
açarken meydana bunları bırakmış oimak için dinî matbu
atı sustarrnayı da ihmal etmemiştir. Türkiye'deki dmsız ba
sının m er lik ve medenilik rôktasından ne kadar aşağı bir
seviyede olduklarım şundan anlayınız ki hükümet korkusu
ite memle<ette. karşılarına cevap verecek adam çıkmaya
cağını bile bile dm-ı İslam'a tecavüz etmekten utanmıyor
lar.
Bu eşitsiz durumun "La ik hüküm et" prensıb4r>e bile
uymayan t>ir haksızlık olduğunu söylemiştik. Çünkü lâik hü-
kümetlerdiî. dinin ne lehinde ne de aleytwKJe olmayarak la-
rafS4Z vaziyette bulunurlar. Ve daha uygun bir tabirle din

ie iigilenmezlef. Vakıa İslam Dini İle Ugilennf)em6k de müs-
ICmanlıktan çıkmak için kifayet ederse de Türkiye'nin en-
kara hükümeti dine alakadâr olmamakla yetinmiyerek din
sizlik tarafına ilgi göstermiş ve "L A lzm "in de ötesine geç
miştir. (Yann. sayı: 7, 28 Eylül 1927, sh: 1 ve 4)
Yeni Türkiye'nin ileri gelen mebuslarır>dan ve yazar-
lanndan Rusyalı Ağaoğiu Ahm et, geçenlerde cereyan
eden Türkiye'ye özel mebus seçimi komedisinin neticesin
de Reisicumhur Parlisi'nm yüzde 200 ekseriyetle güya ba-
şansı ortaya çıkması üzerine "M illiye t" gazetesi ile neşr
ettiği bir başmakalede:
"Çoktan beri memlekette belirginlik kazanmış gerçek
ve müsbet iki adım mevcut olduğunu, bunlardan birisi mü
nevverler ve terakkiperverler tarafından ve diğeri de-şimdiki
aydınlar dediği sınıfın terbiyesiz tabiri ile /MS*yobazlar ve
alaylılar tarafından temsil olunduğunu söyliyerek, Türkiye
halkını, son siyasî tarihırnle gelip geçen s u n i siyasi parti
ler dışında, en doğru ve en tabiî bir taksim ile dinli ve din
siz kısımlara ayırmak lazım geldiğini işaret ettikten sonra,
bu iki birbirine zıt ve fikrî akımın temsilcileri birbirine karşı
katılıktan uzak, samimî ve namusluca iki parti teşkil ede
rek mücadeleye girişmiş olsaydılar aynı derecede memlO'
keti temsil etmek iddiasında bulunmak hakkını kazanabi
lirlerdi. Fakat ilericiler, daima ideallerim meydana koyarak
açık cepheden yürüdükleri halde tutucular mahiyetlerini ve
emellerini açık meydana koymaktan çekinerek daima per
de arkasında hareket etmek istediklerinden her zaman kar
maşaya sebeb olmuşlardır. Veyahut düşman elinde alet
olarak hıyanete sapmışlardır. Bu hususta yalnız İtilâf ve
Hürriyet fırkasının tarihçesini hatırlatmak yeterlidir" diyor.
Ağaoğlu Ahmed’in herkese malum olan çarpık gözü
ile hakikatleri görerek tasvir ettiği bu sözler, o kadar sayı
sız yalanlar yanlışlarla doludur ki bunları düzeltmek için ayrı
ayrı makaleler yazmak icap eder. Lakın o fıkratan biz bu
rada. konumuzla şiddetli ilgisi olan bir noktasına temas et
192 Hll-ÂFET-I M UAZZAMA ! İSLÂMİYE
mek üzere naki ettik. Yazarm ker>dtsi de belki makalesini,

o noktay fikirlerde tersine tesbH maksadıyla yazmış ve bâtd
bir davayı yürütürken bir çok bâtılı şeyleri de davasının çiz*
gtsi etrafına sıçratmaktan r>efs«nı men edememiştir.
Maksat, seçimde mebus ve mümessil çıkarmaya mu*
vaffak olmayan dindarlan çürütmektir. Öyle iken.yazarın,
konuya Kürriyet ve İ'tilâf Fıkrast'nı karıştırması, muhatab*
larının zihnini karıştırmak için Kemalistlerin. iki tür hasmı
arasında kaçamak oyununa müracaat ettiği gösteriyor.
Düşman elinde alet olarak hıyanete sapmak gibi aynı a ^ *
larda tek ar oluna oluna kendilerinin de inanacağı hakikat
şeklini kcizanan bir iftira müteanfesi bile, yazarın bu söz*
terle kamuoyuna yutturmak istediği karışık (hab)ın yaldızı
makamında ihmal edilmemiştir
Makaleden nakl ettiğimiz şu küçük cümlelerdeki bu*
yuk büyük yanlışların düzeltilmesini buraya sığdıramıyaca*
ğımızı arz etmiştik Yalnız toplu olarak söylemeden geçe*
miyeceğınız rx>ktalar var kı bir kere. Hürriyet ve İ'tilâf. mu*
hafazaka lan ve dırtdarları temsil eden bir fırka değHdi. ki
burada ondan behse yazarın hakkı olabılsmi Düşmanlığı.
Kemalisttere tttıhatçıtıklarrr)dan intikal eden bu Hürriyet
ve l'tilâf'ın da. karşısırrda teşekkül ettiği İttihat ve Terak*
ki Fıkrası gibi dmdârları ve dinsızlen vardı. Bir fark ile ki
İttihatçılar'da dmdârtar, asıl nüfuzu dinsizlerin elır>e ver
miş olduk arı halde Harriyet ve İ’tilâfda bOyle olmamıştı.
Demek kı şimdiye kadar Türkiye'de din partisi, ne yazarın
dediği gıb perde arkasından hareket etmek ve ne de açık
bir cepheıten yurürr>ek üzere teşekkül etmiş değildir. Bu
nun da sebebi: Aydın adı verilen karşı taraftaki dinsiz akı
mın açık b>r yüzü ve sarih bir dtiie ve maksat ve mahiyetle
rini onaya çıkarmayıp diğer cazibeli isimler ve üstü kapalı
programlarla sıyas î teşekküller ve millî, vatanî müddeaiar
arkasına saklanmalarıdır kı işte bu tarz faaliyet, memleket
üzerinde ceberut ve tahakkümlennı tanuımiaymcaya kadar
dındârlara umumî ve mukabil teşkilât ve faaliyet ihtiyacı his
settirmemiş. sonradan da bu kapılar mel'un bir istibdat eli
HİI-AFET v e KEMALİZM 193
He onların Çizerine tamamen kapanmıştır. Başka memle

ketlerin dinsizleri yalancılık ve sahtekârlıkta Türkiye dinsiz
lerine yetişememekle beraber bunların dindar Türk milleti
ne oynadıkları dehşeti oyunda muzaffer olmalarının sırrını
kendilerinin büyüklüğünde ise milletin küçüklüğünde ara
mak daha doğru olur
İşte Ağaoğlu Ahm ed‘ın ve eski ünvanı ile Ahmet Ağa-
y e rin makalesinden burada temas etmek istediğim nok
taya gelmiş bulunuyor: Türkiye'de şimdiye kadar din taraf
tarları samım? ve namusluca hareket etn>emışler. hakikî yüz
ve mahiyetleriyle ortaya çıkmamışlar da perde arkasından
rol çevirmişler. Samimî olmak ve açık cepheden hareket
etmek meziyetini, aydınlar ve ilericiler dediği dinsizler gös
termiş. öyle mi? Vay utanmaz vayt Hakikatle taban taba
na zıddiyeti, yakın geçmişlere ait ufacık bir düşünce ile her
kese malum olabilecek böyle bir açık yalanı düşünmeksi
zin söylemekten utanmamak için insan, yazarın övdüğü
dinsizlerden olmak şarttır.
Arnavutluk'ta, ^ r i a t ilan ediyouz. diyerek Meşrutiyeti
övdürüp ilân edenler. Bâb-ı A li’yi tekbîrlerle basarak Har
biye N azın'nı ve daha başkalarını öldürenler, "A llahın
İpine sımsıkı sarılın, parçalanıp ayrılm ayın" ayet-i kerî
mesini partnerine adetâ bayrak yapanlar, muhaliflerim Hris-
tıyancılıkla itham ettikten sonra. "Patriğe mi rey verirsi
niz, Halifeye m i? " diyerek mebus seçiminde partilerine
oy toplayanlar: dinsiz İttihatçılar olduğu ve o zaman ara
larında Ahm et Ağayef de bulunduğu gibi;., daha dün. Ha
lîfeyi esaretten kurtaracağız, diyerek Anadolu halkını ve Is
lâm askerini arkalarına takan; Halîfe'nin verdiği resmî me
muriyetlere ve hususî fermanlara istinat eden ve bu Hilâ
fet ve İslamiyet halâskârlığı propagarKlası ile bütün İslam
aleminden maddi ve martevî yardım ve müzaheretler te
min ettikten sonra şimdi de İslam siyaseti ile laik Türk hü
kümetinin alâkası olamıyacağım ve Türkiye'nin Şarklılığa
veda ederek tamamen Garplı olmaya azm ettiğini söyle
mekten çekinmeyen, İslamiyet ve Hilâfet maskesi yüzle-
19i HİLÂFET İ MUAZZAMA-1İSLÂMİYE
rinde bultnduğu devrelerde içkiyi, haramdır, diyerek ya

saklayan \*e bugün maskeyi indirdikten sonra da hâlâ Ana-
yasa'da dıMetın dini, dir>-i İslam okluğunu ifade eden mad
deyi. hükümete yaranmak için gazeteler dine hareketler sa
vurmakta /anşırken büyük bir sahtekârlıkla ibka eden; hA-
lâ, gazilik gibi din devrirulen kalma şeref ve şöhret lâkab-
larır>dan is ifadeyi bırakmayan, kendüeh Türkiye’de bir zevk
ve şehvet devri açmakla sevinirken, güya şehvAnI ihtiras
lar nazarırda fena bir şeymiş gibi hâlâ esKt halifeleri (....)
öldüğünden, İslam Dinı'ne... karşı yapılan kepazelikler.,
ciheti kazanmak için yapılıyor. Türkiye'de evvelki din gay
retinin yerine... dinsizlik gayretinin hakikati., dalkavukluk
tan ibarettir. ( .....okunamadı/SA) (Yann, sayı: 8.13 Teşnni-
e w e l 1927', sh: 1 ve 4)
Türkiye halkını iki sınıfa ayırarak, memlekette hayat
hakkı ve her şeref ve saadeti *'terakki- pe rver
m ektebliler" unvanı ile pâyelendırdiği dirtsizlere layık gör
dükten başka, ciddiyet ve samimiyet gibi mertçe hasletleri
de onlara hasr ve tahsis ederek **yobazlar ve alaylılar"
adlı hareket adı altında kalan an'aneci dıyanetperverterin,
Türkiye'de mebus çıkmak ve hatta mebus çıkarmak gibi
anayasa alanından uzaklaştırılmalarına sebep olarak, on-
lan samimiyetten uzak, sahtekâr, yalancı ve dubaracı va
ziyetinde gösteren Rusyalı Türkiye mebusu Ahm et Ağa-
yef’te utannak kabiliyeti olaydı, bu makalesini r>eşr eden
aynı gazete nin bir kaç hafta sonraki sayısında Reısicum-
hürtarının, tarihî hakikatlerin başını-gözûnü yararak ırat et
tiği uzun n ı tku münasebetiyle neşr edilen ve inkılâp kah
ramanının hürnyetçiliğinın başlarında akt edilen Sivas
Kongresi’mt ait olan bir fotoğrafta yine, riyaset mevkiini iş-
işgal edene zamanki kahramanın, etrafına sanklı bir hoca
şimdiki tabiri ile (Y o b a z)- ve bir tarafına bir şeyh efertdı
oturmuş oicuğuna dikkat edip de utartcından yerin dibine
geçmesi lâ::ım gelirdi.
(Milliyet) gazetesinin düşünmeden derç ettiği bu fo
toğraf Reisi :umhurun nutkundan daha beliğ manalar ifa
de ettiği gibi, nutku dikkatle takip eden okuyucular, sabık
Padişah ya\'ennin ve nasb edilmiş kumandanın Padişah
tan başlayarak bütün Osmanlı devlet ncaJı ve mılfî hareket

arkadaşlarını teker teker ve toplu olarak nasıl aldattığını, nut
kun ötesinde berisinde itan ve itiraf etmekte olduğuna ba
karak. Ağaoğlu Ahmed'in dinsiz aydınlara cebren izafe et
tiği samimiyet davasını çürütmek maksadıyla mı acaba bu
uzun nutku söylemeye lüzum görmüştür? diye kerufı ken
dilerine soru sormak mecburiyetinde kalıyorlar.
Büyük kahran^n (t), devlet sisteminden, hilâfet ve sal-
tarâttan vazgeçmekle beraber. Anadolu'da türeyen ve ay-
kın harekâta başlayan kuvvetleri de işgal devletlerine kar
şı dağıtmaya kıyamıyan eski amirlerinin omuzlarına basa
rak şimdiki mevkiine kadar çıkmış; onlar, necîp bir özveri
ile sırf devlet ve vatanın kurtuluşunu düşûndüktenr>den ma
kam ve rütbe düşkünü bir bencile aldanmışlar, hüsnü zan
etmişler, vehayut yeteri derecede sui-zan edememişler!
Şaşkınlıklarına doymasınlar! Şimdi *'millet devleti" namı
na kendi devletini kuran(1)dâhî, ses çıkaramıyacak hal ve
vaziyete soktuğu eski enkazın tepesinden "Lim e n el-
mülkü e L ye vm e " (2) diyerek namına hutbe okuyor ve
bomboş Türkiye'ye hitap ediyor.
Ağaoğlu'nun makalesine dönüyoruz: Yazar, son me
bus seçimi komedisinin gösterdiği neticeye uygun olarak
makalesir>de sty£isl hukuk dışına çıkardığı ve ilerici mek-
tabiilere karşılık tuttuğu yobazlar ve alaylılardan kurulu tu
tucular. yani dindâıiar sınıfı; ulemadan ve şimdi Türkiye'
de vücudu varsa alaylı subaylardan başka avam büyük t ^ k
kitlesine ve bütün askerlere şamil olmak lazım geliyor ki,
artık bunların asker olmayanı, hoca değilse de dindar ol
duğu için yobaz tabiri altında ve asker olanları alaylı tabiri
nin kapmasına dahil olacaklar. Lâkin, önem ve haysiyetle
ri olamasa da sayıca en büyük çoğunluğu haiz olan bu ka
labalığın, mebus seçiminde, hem de Halk Partisİ'ne ati me
bus seçiminde hakkı ve payı olmamak. Türkiye'nin son se
çimi adına ne kadar utar>ç verici bir şeydir! Türkiye'nin akıllı
(t) Bu mesele muştaki oâerafc yaziâcak bir eeerde izah ve »b â i e*iecekiK
(2) Kur'aiH Kerim'den iktibas olunan bu cOmle Cenab-ı Hak tarafından lu-
yamat gOnûnde ırad buyurulacaktır “ Mülk bugün klmln7“ demektir
yazarlarından geçinen Ağaoğlu delirmiş midir ki Türkiye

Cumhuriyeti namına utanılacak hakikatler ifşa eden bu ma
kalesini gazetenin başına yazmış. üzerir>e de: *‘Bir şeref
borcu'* ballığını kondurmuş! Türk'ün elbette ekseriyeti ha
iz olan dıncârlarına azınlık derecesinde bile mebus verme
yen sözüm yabana bir seçimin şerefi neresinderir? İşte,
akıllı yeri işrjal eden mecnun, son mebuslann geneNikle dırv
Sîzlerden seçilmesindeki hikmet ve isabetini teşrih maksa
dıyla Türkiye'deki din taraftarlarını, samimiyetsiz ve bilmem
ne diyerek tezyif edeyim derken ıntakn hak kabilinden ola
rak, bilhassa son Meclıs-i Mebusan'da halkın çoğunluğu
na temsil hakkı verilmediğini ve genel kurulu ile partamen-
tonun azınbk mebuslarının ınhtsan altma gırdığirk kerxli ağzı
ile söylemiş oluyor.
Dikkat olunmalıdır ki son seçınode dındâr mebus çık
mamasının iltizam edHmesmı. dındârtara seçilmek hakkı ve
rilmedikten başka, seçme hakkının da verilmemesi sure-
tiride tefsir ederek. Meclis-i Mebusan’tn. ihtiva edebileceği
sayılı dindâr unsurlardan tecridi meselesi ile. dışardaki mil
let sahasını ı ihtiva ettiği büyük dindar avam kitlesinden
seçme hakkının alınması meselesini kasten ve mübalağa
lı olarak birb rine karıştırmış olmuyoruz. Belki, seçmekle se
çilmek, meseleleri, gerçekten bınbirine bağlı olduğundan
*‘dindâr1ardsn mebus olm asın!" demek, "d in d irla r ken
dilerine meious seçem esinl" demekle eşittir. (Yarın, sa
yı: 9, 25 Teîinnievvel 1927, sh: 1)
Dinsizle in, bilhassa yeni Türkrye dinsizlerinin açık cep
heden yû emek ve samimî olmak gibi, dindâr-
lara vermek istemedikleri evsaf ve meziyet
lerinden en uzak kimseler olduğuna delâlet edecek şahit
ve vesikalar saymaya kalkışan adam, onların yakın mazi
de geçen sahte dindarlık nümayişleri ile. günden güne or
taya çıkan kapkara dinsizlik hareketleri arasında kalır. Ka
radeniz'in med ve cezir dalgalarını saymaya kalkan adam
gibi şaşınp lulır. Bundan başka hiç olmazsa daigalann med
ve cezir halini birbirinden ayırmak güç birşey değildir. Hal

buki bunların bazan en dinsizce hareketleri bile dini bir çe-
iurKenin koruması altında basit görüşlere karşı teşhisi müş-
kil bir manzara arz eder.
Meselâ geçenlerde "M illiye t" gazetesi başyazarı Si
irt Mebusu Mahmut "T ü rk iy e ve Hilâfet" (x) başlığı ile
yazdığı bir makaleyi, sırf yeni Türkiye'nin dinsizliğini
teyit maksadıyla yazdığı halde Türkiye'de büyük bir isa
betle ilgaiı cihetine gidilen Hilâfet'In din ile alâkası ol
madığını. bu makalenin bir rK>ktasında kayd etmek gi
bi bir hokkabazlık yapmaktan da vaz geçm iyor. Hilâfe
tin din ile İlgisinin kabiM inkar olmadığını ve Tü rkiye’
de Hilâfeti ilga etmenin, açık İzleri hergün sürmekte ol
duğundan dini ilga İçin olduğunu anlamayanlara anlat
mak üzere müstakil bir eser yazdım. Onun İçin bu me
seleyi oraya terk ederek. Sürt Mebusu Mahmutun ma
kalesindeki diğer sözlere geçiyorum:
Merkum Mebus. İtalya mebuslarından ve Faşistlerin
en etkili üyelerinden olmakla beraber müstemlekeler ve İs
lam’ın durumları hakkında en iyi yazı yazmakla maruf ola
rak tanıttığı Mösyö Kantalopa'nın aynı başlık altında ya
zılmış bir makalesini bahse konu ediyor. Italyan mebus
makalesinde özetle diyorm uş kİ:
" T ü rk Cumhuriyeti vakıa Hilâfeti İlga etti. Bütün ka-
nunlanm lâik esaslanna dayandırdı, fakat tıpkı Fransa'
nın vaktiyle takip ettiği siyaset gibi, içerde dinî kurum
lan kaldırmak, dtşarda ise dini kurumlar ile onların alem-
darlannı himaye siyasetini takip ediyor. Başka memle
ketlerdeki Hilâfet akımlanna rehber oluyor. Muhtelif İs
lam kongrelerine İştirak e d iyo r."
İşte Türkiye mebus ve yazan da Ankara hükümetinin
vaziyetir>e ait yabancılann bu gibi anlayışını red ve tekzib
maksadıyla yazdığı makalede şöyle diyor:
" B ir defa bizde bir ruhban sınıfı olmadığı için bun
ların ne İçerde, ne dışarda himayesi m evzu-bahs ola
m a z."
(X ) Makafenm umamt tçm bkz: Ek-X
l‘)8 HlLÂFHT-I MUAZZAMA-! İSLÂMİYE
^'Cumhuriyetimizin siyasetiyle Fransa'nın mahut

Katolik f lyaseti arasında ise hiç bin münasebet yoktur.
Bu İtİbaita İtatyalı yazarın yaptığı kıyas tamamiyle ba
tıldır. M ıılûmdur kİ Fransa Cum huriyeti galiba 1903 se
nesinde olacak tedvin ettiği kanunlarla dahili KatolİkU-
gı imha «rtmiç, dini kurumlan ortadan kaldırmıştı. Hal
buki dfş< rda takip ettiği siyaset taman>en butuın aksi kk.
F ra n s a 'n n D oğu'da Hristiyanları himaye İle kiliseye vs
Papalığa karşı asırlara dayanan bağlılığını gösterdiği vs
hatta bu zeminde bir çok işlen milli bir izzet-ı r>ets me
selesi hs line koyduğu çok defalar va kid ir"
Ankera hükümetinin yarı resmi bir gazetesi otan "Mit-
liy e f’ın baş makalesırıden naki ettiğimiz şu satırların açık
lığına naz aran demek kı yem Türkiye (LAİK) yanı lâ-dıni
Fransa'dan bir kat daha lazia dinsiz imiş. (Lâik) Fransa,
içerde diril kurumlan kaldırmış ise de dışarda Katolikliği,
Hhstiyanlırı ve bilhassa ruhbanları himaye eder, ve gerek
tiğinde. bil yüzden dinî tzzet-i nefsi rerKide olursa buna miH
izzet-i neh derecesırtde ilgi göstererek sebebiyet veren her
hangi bir ilevtet ve milletle mücadele ve muhasemeye gi-
hşirmtş. Halbuki Yer>i Türkiye bu hususta, yani din ve mez
hep alakâdârlığı göstermek hususurxfa. inkılâptan sonra
ki Fransa le de kabiM kıyas olmayacak derecede mesele
yi ciddi sui ette kesmiş imiş. Şimdi her Türk vatarxiaşıker>di
mahiyetin biraz hayret ve hicabla tahattur edebiliyormuş,
asırlardan beri neden bir sürü hurafe-perestlere tabi olmuş
imiş? Türk milletine izafe hurafevf tetâkküer onun kendi malı
değilmiş? Bu sözleri "T ü rk iy e ve Hilâfet" makalesinde
Siirt Mebusu söylüyor. Türk'ün maziye ait olarak şimdi hay
ret ve hicabla hatırladığı, hakikatte ker>di malı olduğunu
söylediği l'urafevi telâkkilerden maksadı da hem de İslam
hilâfeti ve İslam diyanetidir ki " B u hilâfet ve diyanet Tü rk
'e Araplardan gelmiştir. Ker>di malı olmayan bir hura
fevf şeylei'İ Türkler nasıl olm uş da asırlarca benim se
miş olduklanna şimdi utanıyorlar" demek istiyor. Bunun
açıkça ifacesi budur.
Bunu Türkiye iç ve dışarda olup da hem kendılnrim vı

nem Kemalıstlehhâlâ müslûman sanan adamlar
ısıtsin, anlasın **Mllliyet" başyazarının sözlerinden v'kan
manaya hacet kalmaksızın bu meselenin daha açıgmı Re
isicumhurları son nutkunda söylemedi mi? **Yeni Türkiye
devletini Ankara’da kurarken, devletin eskisi gibi dini,
dırvi İslam olduğuna dair yeni Anayasa'ya konulan mad
de, o zamanın eski zihniyetinden ayrılmayan bazı me
buslarına. Hilâfetin ilgasını kabul etmeleri için ödünler
makamında konulmuştu ki ilk fırsatta onun ilgası
tasımlanmıştr* diyor. Demek kı buyuk dahi adım adım din
sizlikte ilen gidiyor Ve her atılan adıma ondan sonraki adı
mı tavizler gösteriyor. Bu ne hokkabazlıktır ki tavizleri de
ker)dı içinden çıkarıyor. Yanı, bunu yıkıyorum, karşılık ola
rak da şunu yapıyorum diyeceği yerde, bunu yıkmakla ye
tinerek. ötekini bırakıyorum, diyor. Halbuki bırakıyorum, de
mesinde ciddi ve sadık olmadığını da bilahare alenen ken
di ağzı He söylüyor.
Şimdi, adı geçen Ağaoğlu Ahm ed'in aydın dinsizler,
davalanni açık yör>den ve samimiyetle yürütüyorlar diye
rek tefahur etmesine karşı Mustafa Kemal'in, yakın geç
mişe ait şu açık sahtekârlık itirafını hangi tarafa kaydede
ceğimizi tayine doğrusu biz de hayret içinde kaldık. İşte
Türkiye dinsizlerinin ntabudu bile açık cepheden hareket
etmemiş, diyerek Rusyalı Türk mebusunu yeni bir sustu
rucu vesika ile utandırmaya kalksak ihtimal kİ “ Gazl'nln
sahtekârlığı bile söylemesi açık cepheden hareket de
ğil midir?*' diye bize cevap verecek!
Fakat ne olursa olsun asıl şaşılacak cihet, bütün bu
dınstzlenn hareketlerine ve bu itiraflara rağmen her adım
da dinsiz dâhinin müslüman yardtkçılarının: "D in de n çık
madı, dinden çıkmış olmadı, bir şey yok, bir şey y o k l"
diye bağrışmaları ve gelecek adıma kalanı göstererek: "İş
te asıl lazım olan bu. duruyor y a l" demeleri, nöbet ona
gelince de başka bir te'vll ve teselli aramaya çalışmaları
dır. Ne garip haldir ki Türkiye'nin bu yeni dahinin müslü
200 HİLÂFET I m u a z z a m a ! ISLÂMİYE
manlıktan çıkmak ve bütün Türkleri de çıkarmak için bu ka*

dar çabalamasına karşı btr lakım sersem ve sırnaşık mûs-
lümanlar ha'â ker>disinin yakasını bırakmıyortari İşte Türk«
iye inkılâbın n meş um mahiyetini hakkıyla anlamaya baş
layan Arabistan ve Hindistan gibi büyük İslam aleminin ba-
sınırKla Mustafa Kemal'in nutku esnasında açıkladığı de
min ki sahtekârlık itirafına ait fıkra, husus! telgraflarla çal-
kandığı ve büyük bir esef ve üzüntü ile karşılandığı halde
Balkan Devkıtlerı idaresinde bulunan bazı küçük İslam ül
kelerinde Türkiye'nin dinsizliğini natık olan bu açıklık bile,
bazı taraflardan bize yazıldığına nazaran hükümetin dirv
den soyutlanması ile tefsir olunarak halkın dinine bundan
zarar gelmediği iddia olunmakta imişi
Bir kere "devlet** ve **hükümet** tabirleri birıbınnden
farklı olarak *'devlet"e halk dahil olduğundan başka, farz
ve takdir olarak mezkûr Anayasa maddesindeki '*devlet**
’ten **hükümet'*. manâsı kast edilmiş olsa bile **milli hü
kümet*'» **halk hükümeti*'» "cum huriyet hükümeti*' ad
lan bile, özellikle böyle millete izafe edilen bir hükümetin
açıktan dinsizliğim ve müsiûman hükümeti olmadığını ilân
etmesi üzerine de onu hata ker>dısır>e hükümet ve metbu'
tanıyan ve onun dm kanunları yerine kasten ikame ettiği
dinsiz kanunl.ıra rızası ile itaat eden millet, teker teker ki
şiler itibariyle değil de toptan irtıdat etmiş olacağı gibi dirv
dâr millete dirisiz miin hükümet teşkil etmelerini tecviz ve
tavsiye eden dışardaki te'vîlci Müslümanların kernlileri bi
le içerdeki mı ietle beraber dınder çıkmış olurtar ki bunu
kabul etmemek küfür inadı değilse, budalalığın en son de
recesidir Milk'tin dini varmış da kendisi muzaf olmak üze
re neye dinsiz hûkünnet teşkil etmiş? Millî hükümet, mille
tin mümessili olduğuna nazaran dır>dâr millet nasıl olur da
kendisine dinsiz mümessil tayın ederek keruli rtamına ve
kendi üzerinde dinsizce icra-i ahkâm olunmasını kabul
eder? Bu açıktan açığa küfre rıza değil midir? Hükümetin
benim üzerimce ahkam-ı diniye ile hûkm etmesin de baş
ka ahkâm ve konanlarla hükme etsin, ben ûzerinKfe şeria
tın, yani Allah ve Rasulü'nün hakim olmasını istemem, de
mek. r>e deme dir?
Mesele bu kadar açık olduğu halde her havaya uyan

ve dinlerini kendilerine oyuncak yapan yalancı müslüman-
lar zırva tevili tarzındaki sözlerle t^malistlerin savunucu-
ludünu ve yalancı şahitliğini yapmakta devam ediyorlar. Si
irt Mebusu'nun teessüfle hikâyesme nazaran baksanıza A v
rupa'da Kemalistlerin dinsizliğine inanmayanlar varmış ki
Kemalistler *‘ halA yaranam adık" diyerek en ziyade buna
kızıyorlar. Acaba onlar da beriki mûslOman avukatlar ah
mak olduklan için mi inanmıyorlar.? Yoksa bu da Kemalist
küfrünün dûyada bile hüsranını gösteren ilahi bir hüküm
mü? (Yarın, sayı: 10, 10/Teşrlnisahi 1927, sh: 1 ve 4)
(Yarm)fn son sayüannda epeyce tekerrür eden bu baş
lığı. yani “ Hezeyan To p ta n c ıla n " terkibini “ Resimli
C u m 'a " yazan Habii Adem için seçmiştik. Lâkin tabirin ilgi
alanına, hatırda olan ve olmayan daha bir çok adamlar haf
ta arasında gelip gelip dahil oluyorlar. Biz de bahsetme
den geçemiyoruz. Söz uzuyor, konunun birinci ilgilisi olan
Habil Ad em 'e ait söz nöbeti biribiri ardınca gecikmeye
uğruyor.
24 Teşrinisani (1927) tarihli “ M illiyet" de Türkiye'nin
yeni mebuslanndan Necib Asım “ Tü rk G e n çle rin e " hi
taben yazdığı makaleye şöyle başlamış:
“ M ebusluğa seçilmemden sonra yazdığım şu ma
kalede, evvelâ acizlerini adaylığa kabul buyuran m uh
terem Reisicum hurum uz Gazi Mustafa Kemal Paşa Haz
retlerine, İkinci olarak da bu seçimi şifahen, telgrafla
mektubla kutlayan zevat-ı kirama şurada teşekkür bor
cum u ödem eyi bir bore bilirim.'*
Türkiye'de hiç bir münakaşa ve mücadeleye lüzum gö
rülmeden bir İki gün İçinde tereyağından kıl çeker gibi
kemaM suhuletle olup biten şu seçim meseleleri ne parlak
bir komedidir! Reisicunhur mebustan seçiyor, mebuslar da
Reisicumhuru seçiyorlar. Çocukların: "O ld u b ittil" yahut
“ Padişahlık" oynaması kadar basit ve gayr-l ciddi bir olay!
Yalnız bu oyun şakaya ve eşelemeye gelmez, çünkü yanı
başında darağacır>dan salıncak oyunu da var. Baksanız
da bu kanlı komediyi de kutlayanlar varmış. Artık bunlar
daki kalb değil de sindirici bir mideden İbarettir.
RI
202 HlLÂFET-lMUAZZAMA-ltSLÂMlYE
Necip Asım , kendisini mebusluğa seçen efendisine

makalesinde alenen teşekkür ettiği gibi diğer bir mebus.
" T ü r k şairi" namı ile anılan idmanlı bir dalkavuk da Mus
tafa Kctmarin heykelinin açılış günü okuduğu manzume
sinde yaltaklanıyor:
"U ç u ru m dnünde koca dünyayı
A vuçla tutarak kurtaran sensin.
B t asra sığm ayan ruhtan belli ki
Sen yıkmak ve yapm ak için gelensin.
Irkımın binlerce yıl beklediği,
İlk doğan münef peygam ber se n sin ."
Tü'kler sanki pek çok eskiden beri müslûmanlığa sağ
lamca rabt-t kalb etmedikleri cihetle başka peygamber bek-
liyoriannışl Halbuki dinsizlik diiir)de peygamber olmadığı
na naz.ıran şair eski ağız alışanlı^ ile peygamberlik dinî
mertebesinden istimdat ederek irticaî bir tarzda medhini
yaldızlamaya çalışıyor. Mustafa Kemal büyük yaratıcı iken
peygamberliğe bakalım tenezzül eder mi? Peygamberliği
beğenmediği için vaktiyle Hilâfeti, yani peygamber vekâ
letini uhdesine almak ıstemtyerek ilgast yönüne gitmeyi ter
cih etmişti.
Mehmen Emfn'in şu sözüne de bakınız:
"A rtık bir Tü rk iye , bir vatan var kİ,
Burada her Tü rk 'ü n sultan kendisi.
Bu aziz toprağın üzerindeki,
Her köylü milletin bir efendisi."
Köylü milletten hariç olmadığı halde milletin efendisi
olmak, ;ok saçma ve çok yalan bir sözdür. "M illet efen
di, hüküm et hizm etkâr!" tarzındaki Cumhuriyet ve milli
hakimiyst yavesini söytryeoekti ama hükümet de mebus şa
irin kervjisinin efendi olduğunu düşürterek böyle söyleme
ye cesaret edemedi. Ve ancak saçmaladı. Hele Kemalist
ıdaresirde ağzını kerpeten bile açmayan her Türk'ün ken
disi sultsn olmuş oldu! En doğrusu bu idare, sultanı; hain,
milleti de: hayvan derecesine indirmiştir. Son zamanlarda
İstanbul Şehremaneti at ve eşek eti satmaları İçin kasap
lara müsaade etmiş. **Mllliyet’*gazetesinin mizah yazan,

bu kararın isabet olduğundan bahs ederken. İstanbul hal
kı bundan sonra at, eşek eti yedikçe kalblerinde bunlara
karşı muhabbet ve merhamet duygusu hasıl olarak
*‘Hlmaye-l Hayvanat C e m iye tr’nin gayesine hizmet eder,
diyor. Türkiye'nin terakki örneklerinden sayılmaya seza
olan bu mesele, şayet oradaki seçim darlığının derecesini
gösteren bir şey sayılmayacaksa bunun, halka at. eşek eti
yedirerek kendilerinde biraz daha ehlî hayvanlara tabiat ve
kabiliyeti vücuda getirmek maksadıyla açıklanması daha
uygun olur.
X X
Avrupa'nın çağdaş medeniyetine değil hayvanları ko

ruma cemiyetlerine bite yüz karası olan bu Türkiye'deki Ke
malist saltanatın dalkavukluğu, meddahlığı yalnız Türkiye
Kemalistlerine münhasır kalmayıp bazan Avrupa gazete
leri veya devlet adamları sırasında da "H e ze y a n
To p ta ncılığı" tabirine uygun olacak surette Türkiye dik
tatörlüğünün dalkavukluğunu yapanlara tesadüf ediliyor.
Mebus Necip Asım 'ın bahse konu edilen makalesini
vayınlayan aynı gazete sayısında tercemesini okuduğumuz,
Italyan sabık Hariciye vekili Kont İsforçiya'nın Londra'
da çıkan mecmualarından birisi ile mütareke devrine ait
neşr ettiği makale, işte bu kabil yazılardandır. "T ü rk iy e '
ye karşı neden mağlûp o ld u k ? " başlığını taşıyan bu ma
kalede: "M ühim meselelerde korkaklığı ile tanınan son
Suttan, artık mahkûm olan ve tarihen rolü sona eren bir
hanedânı temsil ediyordu. Ingiliz üniversitelerinde tah
sil görm üş ve zahiren bir İngiliz cettilmenine benzeyen
Damad Ferîd Paşa bu son Sultan'ın son vezîri İd i." tar
zında amiyane ve sathî mütalâalardan sonra Türkiye'yi ar
tık ölmüş sanan Ingiliz, Fransız, Iteüyan ve Yunan devlet
lerinin Mustafa Kemal'e karşı mağlûp olduğunu yazıyor.
O zaman İstanbul'da bir zaman İtalya siyasî mümessili ola
20*» HİLÂFET İ MUAZZAMA-IİSLÂMİYE
rak bulun in bu zatın yalnız kendisi mezkur hataları neti

cesinde devletlerin mağlup ve mahcup olacaklarını anla
mış imiş!
İşte k emalistler için bu itiraf gayet parlak böbürlen
me ve övünme değil mi? Onlar da gazetelerinde aleme kar
şı yeni bir çalım sermayesi olarak bu makaleyi naki ve ter-
ceme etmişler ya!
Lâkin bu bayat toptancı mallarını sürülmek istenildiği
gibi kabul etmek İçin herkes fikir ve muhakemeden soyut
lanacak ludar gafil ve sade-dil olamaz ki!.. Bir kere Da
mat Ferld Paşa son Sultan'm son vezîh değildi. Ferkf Pa-
şa'nın son sadaretinden sonra tam İki seneyi aşkın bir müd
detle Tevfîk Paşa sadarette bulundu. Ve Padlşah'ı iğfal
ederek M ıatafa Kemal hükümetinin şekavet elir>e teslim
etmek üzere bu müddet içinde sarf-ı mesai etti. Mustafa
Kemal'in ortaya çıkış esaslarına ait bütün esrar perdeleri
ni çak çak edecek meseleleri neşre şimdiye kadar vakit bu
lamadım. Homanya muhitinin Kemalist istibdadına destek
olan hürriyetsizliği bu vazifenin te'hkir>e sebeb oldu. (Ya
rın. sayı: 11. 2/12/1927, sh: 1).
Bu son günlerde eski bir hezeyan toptancısının piya
saya yeni rneta'lar çıkardığını haber aldım. Bosna-Hersek
İslam ula na sı mesleğinden ve hatta İslam Dini'nden zi
yade Türkiye'deki türedi hükümetlerinin mizacına bağlı bir
reisu'l-ulenâ mı vardır, ki zaman zaman o bedbaht diyara
musallat olan dinsizlik ve ahlaksızlık afetini zavallı Bosna
müslûmanlanna da sirayet ettirmeye çalışarak ve lâyık ol-
madıği dini riyaset makamına ker>disini seçme gafletinde
bulunan B(tsnalılara günahlarının cezasını çektirmek ister.
Fransf: Parlamentosunda lâiklik konusu münakaşa
olunurken t>ir mebusun: ‘ ‘ Dünyada laikliği, yani dinsiz
liği bütün :ûmuli İle kabul etmiş bir millet gösterebilir
m isiniz?" diyerek irat ettiği itiraza cevap veren meşhur lâ
iklerden M ja rif Nazırı Erubeau'nun: "E v e t, efendiler,
dünyada böyle bir millet vardır ve bu İşi azm ve cesa
rette tatbik ederek muvaffak olm uştur. O da T ü rk mil
letidir."(1) demesinden de anlaşılacağı vech ile seneler

den beri bütün dünyanın, dinsizliğine şahit olduğu, yâr vo
ağyârın şaşıp kaldığı Ankara hükümetinin Saray-Bosna'da
propagandacılğını deruhte ettiğine nazaran kendiisinin de
Müslüman alimi kıyafetine girmiş bir düşman-ı din olduğu
çoktan tebeyyun ve tahakkuk eden böyle bir adamın o mü
barek dini bakanlık makamını kontratlı gibi işgalde devam
etmesine nza göstermelefi yerel müslüman ahali için ha
kikaten dünyevî bir zül ve uhrevî bir vebal olarak kifayet
eder.
İşte Bosna mûslûmanlarına ahirette cehenneme git
meleri için şefaat ve menfaati dokunacak olan bu reisu'l-
ulemâ. Kemalist hükümetin eserine tab'an müslüman hem
şehrilerine şapka giymeyi tecviz ettikten başka, şapkalıla-
n. diğerlerine örnek olmak üzere serbest serbest camilere
girmeye teşvik edermiş. Şapka giyenlerin namazdan, ab-
destten ve gusulden kurtulmak için bu kisveyi kabule koş
tuklarını sanki biliyor da onları davet ediyor. Şapkanın ta
bii halir)de secdeye engel olan kenarlarını ve en az alın üze
rine gelen siperlerini, çıkastca gözleri, görmüyor mu? iki
sene Önce Ankara hukuk mektebinin resmî açılış günü Re
isicum hur İle Adliye Vekili'nin şeriat kanunları aleyhinde
söyledikleri sözleri te'yld edercesine üç gün sonra
' ‘C u m h u riye t" gazetesinde "İnkılâp ve hu k u k" başlığı
ile yayınlanan makalede: "H ayatın ölü ceset gibi attığı
şeriata uym aya imkan var m ıdır? Sema, namaz kıl, der.
Hayat, insana ibâdete fırsat v e rm e z." denildiğini de gör
memiş mi? Ne ise. Bosna reisu’i-uiemâsının şapka konu
suna ait eski ve yeni sözlerini burada münakaşa etmıye-
ceğiz. Uzun süreceği cihetle onları, bu konu hakkında ay
rıca yazdığımız kitaba bırakıyoruz.
Bizim burada bahs edeceğimiz başka noktalardır. Ce
mal Hoca yakında Türkiye'ye gitmiş, gelmiş. Orada ken
d i Fransa İMüıamn fotoğrafı Meb#rabar bayanaiı 3 Kâanunlevval (1S27)

tarıNı ’*MiHly«r* gazatesının baa^vlâ büyük bu iftiharla near olunmuş
tur Bkz Ek-XI
206 HtLÂFET l MUAZZAMA ! ISLÂMIYE
dişini ne çibi şahsi menfaatler karşılığırKta yeniden bir da*

ha salın almışlar Ki vicdanı kadar kararmış gözleri ile ah
valin gerçeklerini görmiyerek orasıreı cennet, ve haHunı da
cennet eh i gibi göstermeye çalışıyormuş. Ankara hüküme
tine şeriat ve fıkıh kanunlannı i l g ^ hak kazandırma mak
sadıyla fukahAnın içtihadını ehemmiyetten düşürmek üze
re. edille-i şer'iyye-i erbaadan icma-i ümmetle kıyasH fu-
kahânın itimada şayan ofmadıömı söylüyormuş. Vakıa ki
tap ile sünnete, yani ayet>ile hadislere bir şey denemezmiş
Lâkin Türkiye'nin inkUâp hareketlerinde bu iki esasa do
kunacak b r şey görmüyorum, demek istiyormuş. Kadınla
rın yüzlerini açmakta dini bir mahzur ycidur, diyormuş.
İslam Oini'nİ ayak akma aldığı gibi İslam ulemasını da
tekmelerle susturarak papuç hırsızına çeviren bugünkü
Türkiye'ye hem de dinî ve şer'I bir dille savurunaya a ^ ı
varan ulenr anın halâ bu fenâ dünyada bulunduğunu ve in
san sıfatıyla insanlar arasında gezdiğini gördükçe ruhsal
alçaklığın t u derecesine karşı hayretten nefrete, nefretten
hayrete düğmekle yüreğimin hızını atamıyorum. Dünyada
hiç bir meslek görebilir misiniz ki onun içinden bir adam
çıksın da mssleğini hakaretler altıda yıkamaya çalışan ve bil
fiil yıkan düşmanları ile beraber olsun. Tabiat ve insaniyet
ten hanç olan bu durum, yüz bin teessüfle söylüyorum ki
yalnız bazı İslam ulemasında görülmüştür. Nasıl kİ Türki
ye'de şer*T nahken>eler ve medreseler gibi dini kurumlan
yıkan ve dir>i dünyadan ve hükümetten ayırmaya nza gös
tererek dini*! hükümet üzerindeki nüfuzunu kırdıktan son
ra onu hükCmetin emri ve tahakkümü altına sokan Ankara
Meclisi'nin locaları da din ve ilim din aleyhindeki bu ka
rarlara iştirck etmiştiler. Urla Mebusu Şeyh Safvet mel'-
ünu dini HiUıfet kurumunun ilgasını Meclis’e teklif eden az
gın mebuslf j-ın önderi idi. Bunlara kötü ulemâ, demek ya
hut ilimleri noksan cahiller hükmünü vermek yetmez. İlinv
leri yoksa. 2erre kadar akılları, izzet-i nefisleri de mi yok.
Müslümanlıktan da mı yok? Yani bunların ilmi sükûtların
dan ziyade ruhî sukuttan hayrete şayandır. Hayır, hayır en
doğrusu bunlar mûslüman değillerdi. Belki müslümanlığın

uleması kıyafetine giren gizli düşmanları İdi. Nasıl ki bir çok-
lan bugün şapka giyerek aslî mahiyetlerini açığa çıkardılar.
Geçen gün Türkiye gazetelerinde Diyanet İşleri reis
liği tarafından düzenlenmiş Türkçe hutbeler arasında va
tanın savunması mevzuuna ait bir hutbe gördüm. Bunda;
“ Düşmanlara karşı elinizden gelen her kuvveti hazırla
yın.*' ayet-i kerîmesine istinat edilerek, adı geçen ayet-i ke
rtmenin ihtiva ettiği nükte ve işaretlerden uzun uzadıya
bahs ediliyordu. Fakat hutbeyi düzenleyen bu yüksek an
layışlı alçak alimler, ayetteki hitabın müslümanlara ve İs
lam hükümetine ait olduğunu ve dinsiz, lâik Ankara hükü
metinin bununla memur ve muhatap olamıyacağını neye
düşünmemişler? Dinsiz Ankara hükümeti mûslüman dini
nin kitabında mensuplarına tevcih ettiği emirleri kendi üze-
nne atmak hakkını haiz değildir. O. Müslümanlığın düşman
ları tarafındadır. Binaenaleyh ayet-i kerîme gereğince kuv
veti ve silahı o hazırlayacak değil, belki mûslüman kuvveti
ve silâhı onun kendisine karşı hazırlcuıacaktır. Şu halde de
mek ki dinsiz Diyanet İşleri reisliği, ayetin manasını utan
madan ve Allah'tan korkmadan aksine dönüştürüyor. Ve
adetâ Müslüman dininin harp plânım düşmanlarına teslim
etmek alçaklığında bulunuyor.
Lâkin böyle Ankara diyanet işleri reisi gibi, Bosna
reisu'l-uleması gibi sahtekâr din alimlerinin mel'anetçe ha
reketleri müslümanlara dalâlette kalmak için beraat ve tes-
liyet hücceti olamaz. Çünkü İslam Dini kendilerinin de di
nidir ve sorumluluğu ulemaya mahsus ve münhasır değil
dir. Şeytanın varlığı dalâlet ve masiyet ehline nasıl maze
ret sebebi olmazsa böyle münafık ve dalkavuk hocaların
şaşırtıcı sözleri de müslümanlara hak ve hakikatin huzu
runda sorumluluktan kurtuluş sağlamaz. Çünkü akıl ve ba
liğ olan her insan bizatihi mükelleftir. Dünya kanunlarına
muhalif hareket edenlerin cehaleti kendilerini cezadan ve
mahkûmeyetten kurtarmadığı gibi ahiret kanunları hakkında
da cehalet özrü para etmez. Cahiller kıyamet gününde
2a^ HİLÂFET İ m u a z z a m a ! ISLÂMİYE
böyle alirrieri göstererek **Ey Rabbimiz! İşte bunlar bizi

şaşırttı. Binaenaleyh bizim cörm ûm ûzii de onlara yûk*
leterek aıablannı kat kat ve şiddetli kılmakla iktifa bu*
yurt*' (A'rsf: 38) dedikleri zaman, cevabında: "Hepinizin
azabı musaaf olacaktır. Sizin kabahatinizin da ne kadar
büyük o ld u ^ n u gerçi siz anlayamıyorsurHiz." (A ‘raf/38)
buyurulac ıktır. Onun için müslûmaniar gözlerini açmalı ve
hakkı söyleyen ulema ile bâtılı terviç eden mûrıafıkian ayv*
maya çalışmalıdırlar. İşte Bosna’da müslümanlann bir
“ G a yre t" cemiyeti varmış. Cemal Hoca o cemiyet üzerin
de tesir etmeye çalışıyormuş. Maariften, ticaretten dem vu
ruyormuş. Müslümanların ticaretine, ziraatına, sınaatına.
din ve ahükı bozmayacak maarife herkes taraftardır. Fa
kat böyle şeyler için gayret cemiyetleri vücuda getiren müs-
lûmanlara ne olur şaşıp yanılıp bir de dinî gayrete cemiye
ti teşkil etseierf.. Dinlen kendilerine hiç lazım değil mi? Sak
salar ya bu kere Mısır'da, dinsizlik ve ahlâksızlık akımları
na karşı durmak için "İslam Gençleri C e m iye ti" teşkil
olunmuştur. Mebuslardan ve "e l-H izb u'l-V a ta n î" erkânın
dan Abdü hamîd Saîd Bey'ın başkanlığı altında ulemanın
meşhurlar ndan bazı kişilerin yardımlarının eklenmesi ile
kurulup henüz birinci toplantısında çoğunluğu yüksek mek
tep talebesinden olmak üzere beş yüzü aşkın aza kayd
eden bu cemiyet. Mısır'da Kemalist fitnesinin gerçek ma
hiyeti ve yayılma tehlikesi anlaşıldığı tarihten itibaren ya
pılan mukabil hareketler arasında Islamiyetın yanık bağnna
su serpecek en mühim ve en mübarek bir hareket sayıl
maya şayandır. Mısır'ın İslam gençlerine bu hkri Amerika’
da teşekkül eden "İslam Gençleri Cem iyeti" ilham etmiş.
Amenkadakileri de orada mevcut yüzlerce Genç Hristiyarı-
lar Cemiyuti gayret ve intibaha getirmiştir. Sakalını dinsiz
lere hizmM yolunda ağartan Bosna’nın kart reısu’i-
ulemasına bu cıvan-merdane ve dindârane hareketlerden
ibret almak düşmez mi? Orasını kendisinin nasırlanmış kal
bi idrak etmezse. Bosna müslümanlannın hamiyet ve di
rayetlerini :erk edelim de biz şimdi Cemal Hoca’nin yuka
rıya kayt elliğimiz dinsiz safsatalarına cevap verelim: (Ya
rın. sayı: 13, 9 Kanunisanî 1928. sh:1 ve 6)
İCMA-I ÜM M ETİ S A P TIR A N LA R
Bosna reİsuM-uleması Cemal Hoca, şimdiye kadar

dünya üzerinde gelip geçen bütün İslam hükümetlerinin
m e ri ve muteber tuttuğu ahkam-ı şer'iyye ve fıkhtyeyi bir
cümlede kaldırıp atan Ankara hükümetine hak kazandır
mak için, şerl dört delilden kitap ile sünnete bir şey dene-
miyeceğini ve lâkin icma-i ümmetle kıyas-ı fukahâya gelin
ce bunları tanımamakta dinî bir mahzur olmadığını söylüyor.
İslâmiyetin bu gibi geçmiş ilme ait konularını okuma
mış ve tetkik etmemiş bir adam. Cemal Hoca'nın bu söz
lerini işitince icma-ı ümmetle kıyas-ı fukahâ'y< kitap ve sün-
net'ten çok ayrı ve çok aykırı şeyler sanır. Halbuki icma-ı
ümmetle kıyas-ı fukâhâ'ys deliM şer1 olma selâhiyetinin ve
rilmesi de kitap ve sünnetten alınmıştır.
*‘Sİz, insanların İyiliği İçin ortaya çıkarılmış en ha
yırlı ümmetsiniz; iyiliği emreder, kötülükten m en’eder
ve Allah’a inanırsınız.*' (Al-i imran/110). Ümmet-i Muham-
med'in, ümmetlerin hayırlısı olduğuna ve emr ettikleri şey'e
"M a 'ru f" yani, şer'an tanınmış, nehy ettiklerine de ism-ı
merul sıfatıyla "Münker** tabir buyurulduğuna nazaran bu
ümmet tarafından emr olunan, karar verilen şeylerin hak
olması ve uyulması vacip tanınması icap eder. Ümmetin
görüşü, ihtilâf ile inkısama uğrarsa hak ve isabetin hangi
tarafta kaldığı kestirilemediğinden, hak tanınmak imtiyazı
ümmetin ittifaka makrûn olan re'ylerine, yani icmaa alt ol
mak tazım gelir. Şu kadar var ki buradaki ümmetten re'y
ve içtihada ehliyet şartlarını haiz olan ehl-i sünnet ve’l-
cemaat ulemasının hey'et-i umumiyest maksut olarak, ile
ride de izah edileceği vech ile avamın icmaa tesiri olmaz.
210 h il â f e t ! m u a z z a m a ! ISLÂMİYE
böylece sizin insanlar üzerinde âhitter olma

nız, R esi iü 'n de sizin üzerinizde bir olması için
sizi orta (dengeli) bir millet kıldı.'* (Bakara/143) ayet'I ke
rîmesi de Üm m et-i Muhammed'in adaletle muttasıf ve şa
hadeti miikbui olduğuna delâlet ederek, hey'et-i umumi-
yasine hüdâdan ismet vad edildiğini gösterir. Ve artık hak
ve hakikat, İslam ümmeti için, gerdel görûşieri dışında kal
mayan bi‘ İlahî mevhibe halinde bulunmuş olur.
"K e n d isi İçin doğru yol belli olduktan sonra, kim
peygambere karşı çıkar ve m ü'm inlerin yolundan baş
ka bir yola giderse, onu o yolda bırakırız ve cehenr>e-
me so k ar:z." (Nisa/115) ayeti de mOslûmanlann icma-mm
kat’ı bir hüccet olduğunu ifade etmektedir. İşte bu ayet-1
kerîme de Cenabn Peygamber Efendimize kağıtlık ve mu
halefet edenlerle müminlerin mesleğinden başkasına itti-
ba edenle' hakkır>da şiddetli cezayı içermiş bulunuyor. Mü
minlerin rresleğirê muhalefet, Peygambere muhalefet de
recesinde bir cürüm sayılmıştır. Ve bu cûrmû iki muhale
fetin bir arıya gelmesinde mahal yoktur. Çünkü yalnız Pey
gambere muhalefet, cezayı mucip olmak için kifayet eder.
Ve müminlere, yani müminlerin heyet-i umumiyesine mu
halefet de başlı başına bir cürüm teşkil etmese. ewelkir>e
zam ve ilf.vesi lüzumsuz çirkin bir söz vaziyetırKle kalır.
Bundan başka gelecekte zikr olunan müminlerin mesleği,
iman ve İslam yoluna hami edilemez. Çünkü buna muha
lefet Peygambere muhalefet de dahil ve haklı olduğundan
yirte çirkin söz ve istkfrake mahal kalmamak üzere tkirtd
muhalefetin ayrıca bir martası olmak lazımdır ki o da mü
minlerin icma ve ittifakına muhalefetten ibarettir. Hem de
müminlerin mesleğine "ittiba* " tabiri onların mesleğini
kayıtsız ve şartsız aynen kabul etmek manasını ifade ede
rek. iman >e İslam gibi detillere istinat eden şeylerde ıttıba*
tabiri pek jygun olmaz.
"Ü m r>etim dalâlet üzere İçtima e tm e z .", "M ü m in
lerin güze gördükleri şey, Allah katında da g ü ze ld ir.",
"A lla h ın eli cemaatın ü zerin de dir.", "C em aa te bir ka-
nş muhalefet eden kimse, cahiliyet ölümü üzere ölmü>

o lu r." tarzındaki ehâdfs^ şerffeden her blh ayn ayn haber-i
ahad olmakla beraber. Hatem'in sehaveii ve Cenab-ı Ali
(k.v.)’nin şecaatına dair, her biri zan ifade etmekten ileri
geçmeyen haber-l ahad derecesinde olduğu halde mec
mu cihetinden manevî tevatürü haiz olmak cihetiyle İlm-i
zarurî ifade eden rivayet ve hikayeler gibi bu hadisler de
manası mütevatir bir çoğunluk derecesinde bulunarak
hey'el-1 ntecmuası ile icma'ın kati hüccet olduğuna delâ
let etmektedir.
Ayet ve hadislerden başka, icmaın kati hüccet oldu
ğunda bütün ehi-i sünnet ulemasımn icma ve ittifakı var
dır. Ve bu ikirKi icma', icmai icma ile isbat tarzında (istek
üzere müsadere) tabir olunan bâtıl bir devri tazammun
etmeyip icmaın kati hüccet olduğuna akfî delil teşkil eder.
En büyük mectehidlerden kurulu olan bu kadar ulemânın,
bir ağızdan icmai kat’î hüccet olarak kabul etmesi katly-
yete ait hükümlerinde mutlaka kitap ile sünnetten bir nass-ı
kâtia istinat ettiklerini bize bildirir. Kat1 delilini elde etme
den kat1 hüküm vermemek hususundaki adetleri, adalet
leri ve emartetleri bunu kati serette iktiza etmektedir. İşte,
icmaın hüccet-i kâtia olduğunu müttefikan itiraf eden ve ya
lan üzerine ittifakları tasavvur olunmayacak derecede bu
lunan ulemâ, bu ittifakları ile adetâ "b izim elimizde bu
nun k a tı müstenidi va r." diyerek, bize teminat vermiş olu
yorlar. icmaın hüccetini kabul etmeyen miskin de asırdan
aşıra gekp geçen bütün din imamlarının ictihadlanna itimat
sızlık şeklinde de olmayarak sözlerine ve şehadetlerine
inanmamak tarzında ve kendilerini yalancı çıkarmak dere
cesinde bir küstahlık işlemiş oluyor. Halbuki bu icma', ilm-
i zarurî ifade eden tevatürün müslümanların havas kitlesi
ne müstenit bulunan en üst derecesidir.
"B u g ü n size dininizi ikmal ettim, üzerinize nimeti
mi tamamladım ve sizin İçin din olarak İslâmî beğen
d im ." (Maide/3) ayet-i kerîmesi ile kemaline vasıl olduğu
beyan buyurulan İslam Dini'ni ahkâmında kitap ile sünne
212 HILÂFET-I MUAZZAMA ! ISLÂMİYE
tin serahst alanı dışında kalan halli muhtaç meşaleler hiç

CenatH Peygamber Efer>dimizin irtihaNnden sonra, kitap
ve sünnet esaslanndan ahkâm çıkarılmasına kadir ulema
nın icma ve ittifakı merci olmaz da neresi olur? Yoksa ke
maline vaıııl olduğu gelecekte beyan edilen İslam Dini, ak
sine nakıs kalmaya mı mahkûmdur?
Beş vakit namazlanmızı teşkil eden rek'at saytsı. du
ru ve dinamik hareketler gibi dinî zuraretler olarak kabul
ettiğimiz d nl şeairimizin tafsilâtına ait kanaatlerimizde an
cak icma-i jmmet deliline istinat ettiğimiz cihetle, icma kat1
hüccet olrr azsa herhar>gi bir vakit namazını r>asıl kılacağı
mız ve kaç rek'at kılacağımız hakkındaki bilgimizin bile kat'-
lyyetle sab t olmayıp şüphe altında kalması lâzım gelir. Y a
rın, öbûrgûn namazlarda rukû' sücudu ilga edeceğini tah
min ettiğimiz Ankara hükümetinin Bosna reisu'l-ulemâsı gi
bi tasdikçilori belki şimdiden böyle şüphelerin İslam ir>ar>ç-
lan arasıne girmesini arzu ederter.
Bir mkal daha söyliyelim: Beş vakitte okunan ezarvı
Muhammetft hakkındaki hadîsler, tevatür mertebesine ha
iz olmadığıra mebni ezanın kat'iyetle islâmın şeairinden sa
yılması icma* deliline istinat etmektedir. İşte icmaa ş e rl de
liller araşınca kıymet vermemek müsiüman dininin ezan şe-
arini de şüpheye düşürecek bir fitne yolu olur. Bunun mi
sali daha çcktur. Ve hepsi Ankara hükümetinin İslam Dini
hakkında mutasavver bir suikasdını istihdaf eder. (Yarın,
sayı: 14, 3nV^92B. sh: 1 ve 4)
**Ey İm in edenleri Alfah'a itaat edin, Peygam ber'e
ve sizden otan emir sahihlerine fıdarectlere) de itaat edin.
Eğer bir hususta anlaşmazlığa düşerseniz -A lla h ’a ve
ahirete gerçekten irvanıyorsanız- onu Allah’a ve Rasul’e
götürün. (Onların talimatına göre halledin.) Bu hem ha
yırlı. hem do netice bakımından daha iyidir.** (Nisa/59)
ayet-i kerîmesi ise İslam şeriatının dört tür delîllnl de ihtiva
etmektedir. ^.Hah'a itaat Kur*arH Kerlm’e, Peygamber'e ita
at de hadîs-i ^rîflere itaat ve inkiyatı amir olduğu gibi ulu’l-
emre itaatten icnai tanımak, niza* ve tereddüt vukuunda
rr>eseleyi kitap ve sünnetten istinbat edecekleri ahkâma bi
naen muan>ele eylemek, yani kryas-ı fukahâ ile amil olmak
lüzumu anlasHır.
Ayetteki **Ulu'i^fnr'* tabirinin en doğru tefsirine gd-

re bundan, mûslümanların uleması ve müctehitleri murat
olarak bir asrın, bütün mûctehidlerinin ittifakı ile takarrür
eden şer1 bir hüküm icma-ı ümmete müstenit addolunur,
ve itaati vacip olur.
**Ulu'l<mr"i hükümetlerle tefsir etmek makul olamaz.
Çünkü hükümetler zalimar)e ve gayr-ı meşru’ emirlerde ve
yasaklarda bulunmak ihtimali vardır ki bunlan müslüman-
lar tanımakla muvazzaf değillerdir. Hatta *'Herhangi bir işe
itaat. ar>cak şeriata uygun luğuru bağlıdır.*' ve "A lla h'a
masiyette. mahlûka itaat o lu n m a z." gibi İslam! düstur*
tann hükmünce müslümanlık. hükümetlerin böyle gayr-ı
meşru' emirlerine itaat etmemeyi tercih eder.ve bizim dini*
miz bu gibi hürriyet meselelerinde hükümetlere karşı hal*
ka medeni Avrupa'nın esaslarından fazla yetki verir.
"U lu 'l-e m r" hükümetle tefsir edilse bile hükümet
amirleri mûctehkjlik mertebesine haiz bulunmadıkları su*
rette "E ğ e r bilmiyorsanız, zikir (ilim) ehlir>den s o ru n ."
(Nahl/43) ayetinin müeddâsınca hareketlerinde müctehit*
lerden istiyzan ve istiftâ ile mükellef oldukları gibi, ilim ve
ictihad ehlinin müttefikan verecekleri cevabın muktazası-
nı tatbik ve icra ile de mükellef olmaları lâzım gelir. Yoksa
iman ehline müracaatta bir fayda mutasavver olamaz. Ve
bu suret neticesinde de yine müctehitlerin icmaın uyulma
sı lüzumu tebeyun ve tahakkuk etmiş dur.
"IcntSH Üm m et" tabirinden anlaşılacağı vech ile mûc*
tehıtlerin ittifakı bütün İslam milletinin ittifakı mesabesin
de tutularak kerameten hak ve şer'an hüccet sayılmış ve
bütün efradH ümmetin reylerini cem etmek zor olduğu gi
bi. fikir ve görüşe ehliyeti olmayan avamın ittifakına bina
en hükm edilemiyeceğinden. onların mümessili ve ehl-i hal
ü akdi mevkiinde bulunan içtihat mertebesini haiz ulema
nın ittifakı milletin ittifakı mukamına ikame edilmiştir.
Ayet-I kerimenin son fıkrasından anlaşılan kıyas-ı fu*
kahâda gayrn mansus ahkâmı, Allah ve Rasulü tarafından
mansus olan emsal ve eşbahına irca etmekten ibarettir. İşte
kıyas-ı fut<âha budur. Ve bunun makbul ve mu'teber olma

sı işaret olunan ayet ile sabit olduu gibi, bizzat Cenab-ı
Peygamter Efendimiz buse ile orucun bozulup bozulma
yacağını soran zata "M azm aza/suyu ağızda çalkala-
mak/ile bozulursa bununla da b o zu lu r." buyurmuş, öt
müş bab^ısı hesabına hacc etmek İçin soru soran kadına
da: "B a b an ın zimmetlr>de birisine borcu olsaydı da ar-
kasm dar sen ödemek isteseydin, ödeyen>ez m iyd in ?"
tarzır>da cevap vererek kryas-ı fukahâ numuneleri göster
miştir. Allahın ve Rasulunün makbul saydığı kıyas-ı fuka-
hâyı kabul etmeyen Bosna reisu'l-ulemasma ne demek la
zım geleceğini artık siz tayin ediniz. İşte kıyas-ı fukahâ da
teman ümmet gibi ahkam-ı şer'ryyenin dayanaklarından bi-
nni teşkil eder. Şu kadar var ki icma. delB-i kaH; kıyasn
fukahâ ds delîln zannî mertebesini haizdir. Çünkü birincisi
bütün müctehıtienn görüşlerinin ittifakına. İkincisi müete-
hitlerinde ı bir kısmının re'ylerine istinat eder. Hem de bu
re'yler, tabiatıyla indi olmayarak... kıyasın naslardan ma-
klsun aleyhi bulunduğu g^>i ıcmam da bir senedi buKırmıası
zarurîdir.
İcma I Üm m et’in İslam Dini'nde kati hüccet olarak ka
bulü yuka ıdaki şekildeki üzere kitap ve sünnet'ten bir çok
delaile müstenit bulur>duktan başka akfl deliller de bu hu
susta nak? delillerden geri kalmaz. İcma esası, bugünkü
demokrasinin de esasını teşkil ettiğine ve yalnız ilim ve ic-
tihad kayı larının ilavesiyle icma-ı ümmette münevver de
mokrasi e:ia8inın kabul edildiğine nazaran, asrîlik iddiasırv
da buluna 1 Cemal Hoca*nın İslam Dinirx!eki icma-ı ümme
te itiraz etmesi btr cinnettir. Bu cinnet ona. zalim ve müs
tebit bir hükümete dalkavukluk etmesinden gelmiştir. İşte
gördünüz mü? İslam Dini zalim ve müstebit hükümetlerin
emrine kıymet vermiyor, fakat icma-ı ümmeti adetâ ayet ve
hadîs gibi hüccet sayıyor. Hani sahte Ankara Cumhuriye
tinin ağ^n> ja: "İrade-i M illiye" adı üe bir yalan tedavül edi
yor yal İşte icma-ı ümmet o yalan tabirin doğrusudur. Bu
sıfat ve selfthiyeti İslam Dini. İslam milletinin şuurlu mü
messilleri ve tabii mebusları bulunan ulemânın ittifakına iza
fe etmiştir. Milletin vekilleri bir meselede ittifak ederlerse

boyun eğilmez mı? Lâkin Cemal Hoca gibi dalkavuk ve zelîl
hilkatteki adamlar millet vekillerinir> ittifakının kıymet ve öne
mini anlamazlar, müstebit hükümetlerin keyfi hareketleri
ne nass'i kâtı’ gibi iman ederler.
İslam Dini, ehliyet şartlarını haiz müctehidlerin umu
mî ve müttefik kararlarına ittibaı lazım ve vacip kılmış, fa
kat arada ihtilâf vaki ise “ Parteman” (★ ) usulünde oldu
ğu gibi çoğunluk tarafına külliyet ve icma derecesinde
önem vermiyerek, mûctehitlerin çoğunluğuna veya azınlı
ğına uyma hususunda ümmeti serbest bırakmıştır ki bu da
gayet özgürlükçü bir muamele olmakla beraber, hak ve ha
kikâte hürmet nokta-i nazarından da en doğru bir meslek
tir. Çünkü hak ve hakikât görüş sayısı ile ölçülmez ve dai
ma çoğunluk tarafında olmaz. İçtihat sahihleri arasında ih
tilâf olmayıp hepsenin reyi birleştiği ve hariçte hiç bir fikir
ve içtihat kalmadığı surette ise bu müttefekun aleyh.....ve
tabiî bir şey olamazken, icma-ı ümmete ve kıyas-ı fukahâ-
ya şimdiye kadar ehl-i İslamm verdiği kıymet ve ehemmi
yeti vermek istemeyen Cemal Hoca ne demek İstiyor?(* )
( * ) Parl«man; Parlamemo, demek istIyor/S.A.

216 HlLÂFET-l MUAZZAMA-IİSLÂMIYE
F U K A H A N IN K IYA SI
n hiç bir kim M yi fikir ve içtihadımı kabule mec

bur tutm uyorum .'* demesi de riyasetn iimiye makamın
dan çekilmeden söylenecek bir aöz değüdir. İşte Cemal Ho
ca, deği kendisi gibi yalnız kaian ve şartiannı kapsama
yan bir müctehidin. belki bOtûn mûctehidlerin sözünü, ic-
maını bir kuvvet ve bir kıymet saymamak suretiyle o ma
yanda ke ndi bastığı dalı keserken, bugüne kadar işgal et
tiği riyaset-i ulemâ makamının mûsta'nM anh olduğunu iti
raf etmiş olur. Zaten böyle el altından dinsizlere alet olan
dini reisler daha doğrusu deni reisler Ankara kabinesinde
ki Şer'hrreVekâleti'nın ilgasına kabinede ve Meclls-l Me-
busan’dıı bizzat re'y veren Şer'Iyye Vekilleri gibi bugün
Bosna'nın reisu'l-uiemâlık makamının ilgasına da Cemal
Hoca razı olabilir. Dinsizlere bu şekilde hizmetini ikmal et
mekten çekinmryeceğini sanınm. Hizmetinin karşılığını on
lardan fa Elası ile alacağına emindir. Hasılı. Cemal Hoca*-
nın ilk ve son yayınlanan fikirlerine nazaran İslam Dini'nde
ulemâ ve fukahâ unvanı ile dinî meseleleri hal ve fazla sa
irlerinden fazla yetkili kimseler yoktur. Cemaleddin'In yar
dımcısı O sm a n N u ri'n in sözünce İslam Dini'nde
"Ruhbaniyet" de yoktur. Halbuki "Ruhbanfyef'in, dağ ba
şında veya başka bir uzlet köşesine çekilerek dünyayı terk
etmek veâ ibadet ve riyazetle meşgul olmak manasında
olduğunu bu cahil ulema bilmiyorlar da bunu kendi kendi
ne dinî ahkâm vaz'ı ve helal ve haram uydurması mana
sında kulUnıyodar. Mectehidîr>-i Kiram Hazeratını da Allah
tan korkrr adan arzulanna ve akıllanna göre dinde ahkâm
koymaya <alkışan veyahut müstümanlar tarafırıdan kerKİi-
lerine böyle yetki makamı verilen kişiler durumunda sayılı
yorlar ki bu da din imamlan ile onlara tabi olan mûslüman-
iara ayn&ı bir iftiradır. İslam müetehitleh kendi kendileri-
HllÂFET VE KEMALİZM 217
ne teşriH ahkftm hak ve imtiyazını iddia etmek gibi nakîse*

terden çok uzak ve çok münezzehtirler. Onlar ne haramı,
helâ). ve ne de hel&li haram yapamazlar. Cenab-ı Peygam-
ber bile kendi kendine bu hakka malik delildir. Nerede kaldı
din ulemâsı... Müslümanlık, dinde ahkâm ve kanun koy
mayı Cenab-ı Haktan başka kimseye vermez. Müctehitter
Hazeratı ise içtihatlarında Allah'ın ve Peygamberin murad
ve rızasını araştırmaktan başka hiç bir maksat takip etmez
ler. Bosna reisu'l-ulemâsı gibi insanların ve hükümetlerin
mizacını veyahut zamanın ihtiyacını kollamazlar. Bu cihet
le onlannayât ve ehadls üzerindeki tetkikleri zamanın ihti
yacına uymak ve bir arzuya tabi olmak gibi, içtihat ilminde
"T e ş e h h î" tabir edilen çürüklükle malûl olmaz. (..) İlim
lerde müctehid hiç bir şeye bakmayarak mutlak hakkı araş
tırır. Din ilminin müctehidi de kitap ve sünnetin mizaç ve
nzalığı ile kayıtlı olan hakkı arar. Çünkü onun nazarında
hak-ı mutlak İşte bu hakkn mukayyetten İbarettir. Şâari'in
nokta-ı nazarından başka bir şey tanımayan ve kendisini
yalnız emr-l kavil mevkiinde gören İslam Dini müctehitleri-
nin iman ve itikadınca, Şâri'in ihata-i nazarı dışında onun
emrine karşı gelecek ne zaman ihtiyacı, ne de başka bir
şey vardır. Ve retsu'l-ulemâ gibi zamanın ihtiyacını k^lmez-
ler. ilim tahsil etmek isteyen gelinin, kızlann, kadınların te
settüre riayet etmemelerini zamanın ihtiyacından sayma
sı gibi.......Bu hanım kızlar, erkek talebe ile bir mektebe
ihtiiât etmeseler. ö{)retmenin huzurunda da yüzleri peçeli
olarak olursalar ve mektebierine bu kıyafetle gidip gelse
ler yüzleri ile beraber ilim tahsiline karşı akılları da kapan
mış mı olacak? Bu defa belki reis bunda meşakkat olur,
diyecektir. Çünkü zavallı meşakkati da bilmez, insanların
arkasında bunca yük taşımakla geçimini sağladığı dünya
mızda kadının yüzündeki peçeyi bir yük sayanların mak
sadı na-mahrem kadıniarta yüz-göz olmaktır. Bu onlarca
zamana ait bir ihtiyaç ve belki şehvani bir ihtiyaçtır. Sonra,
biçare Reisin Bosna'da eskiden beri kızlann evleninceye
kadar erkekten kaçmadığını Türkistan'da, Arabistan'ta,
2(8 HİLÂFETİ m u a z z a m a ! İSLÂMÎ YE
Rusya’d i ve daha dünyanın bilmem hangi bucağında ka-

dınlann açık gezdiğini delil göstererek, nerede olursa ol
sun bir takım cahilce ve lâubalice hareketlerden ş e rl ah
kam çıkarmaya kalkışması tam Reisu'l-Ulemâ'ya yakışa
cak bir dıışûnce tarzıdır! Bunu alim-i istidlali değil, cahil tes
lisine benzetmek, ve bâtılı makisun aleyh yapmanın beliğ
bir örneğ saymak uygun olur. Fıkıh timi Krtablarındakı ka
rarlaşmış hususları insanlar yaptı, diyerek din imamlarının
ve müsli'manlann havassının, ashab zamanından beri
kemal-i d kkatle muhafazasına itina ettikleri şeaır-i İslamı-
yeye itirratsıziık telkin ederken kerufisi ötede berideki
avam-ı mı isliminin cahilce hareketlermden ders almakta ol
duğunu gösteriyor. Doğrusu bu adamda ulemâ ve fukahâ-
nın sözlerine düşman ve cahillerin hareketlerine hayran ol
mak ibtil^sı var. Besbelli müşabehet İlgisi bunu icap edi
yor!.. (Ya ın. sayı: 15. 17 Şubat 1928. sh: 1 ve 4)
İslarr Dini'nin asli kaynaklannı şöyle bir tarafa bıraka
rak. bazı pervasız insanların ve hatta bazı çılgın milletlerin
uydurduk arı hareketlerden ve emr-i vakilerden din konu
sunda fer/a almak ve hüküm vermek modası zamanımız
da hayli ikırfemıştır. Böyle mûbalatsrz ve saygısız hareket
lerin ve hiıkümierin dünyada bir cezasına çarpılmak tehli
kesi görülmediği cihetle din! meselelerde haddini bilen ve
bilmeyen lerkes birer müftü kesilmiş. yetkHi bir müctehıd
gibi mûtat ia yürütmeyi gözüne kestirmiştir. Nasıl ki geçen
gün Güm ıjlçine'nin yeni cemaat reisi, Balkan gazetesi'-
nin muharririrte kıyafet hakkmda müftünün veremediği fet
vayı vermki. İslam Otni'nin garip tecellisine bakınız ki Saray-
Bosna'nın dini bütün İslam Cemaatı reisi mahallî gazete
lerde neşr olunan mektublan ile dinsiz Retsu'l Ulemâ'yı di-
r>e davet ederken Gümülçir>e Cemaat reisi dirxfâr müftü
efendiyi şf^rf vazifesini ifadan men'e cür’et ediyor. Sanki
hata ederse ne olacak? Dinden mi çıkacak? Yağma yok!
Dinden çıkmakk öyle eski hocalann anlattığı gibi şimdi ko
lay değil. Bir adam kendi istemedikçe onu kim dinden çı
karabilirmiş? İşte Cemal Hoca da öyle diyor. Evet kimse
HtLÂFET VE KEMAUZM 219
çıkaramaz, lâkin dine karşı terbiyesini takınmaya mecbu

riyet hissetmeyerek de zor ile mûslûman kalmak ve adetâ
dmin baştna belâ olmak isteyeni Allah da çıkaramaz mı aca
ba? Bana kalırsa dinden çıkmak korkusunu ceffe'l-kalem
ılga eden asrilerin muradını beri taraftaki gafil müslüman-
lar iyi anlamıyorlar. Dinden çıkmaktan korkmamanın ma
nası, kolay kolay çıkılmadığından değil, çıkıtsa da sanki ne
lâzım gelir, ne kaybedilmiş olur tarzında bir korkusuzluk
ve bir tûr asrîlik şecaati kazanmaktır. Onun için dini tepe
tepe kullanırsın, din beni terk etse bile ben onun yakasım
bırakman dersen, hele o kadar nazlanmasın. Dinin bana
ihtiyacı benim ona ihtiyacımdan ziyadedir dersen, din. es
ki kafalı şaşkın hocalar gibi değildir, milyonlarca müslüman-
lan elinden çıkarmak ister mi dersin, hasılı ne olsa diyebi
lirsin. Çünkü dinin bugün murakıbı ve muhasibi yoktur.
Mahlûl bir arsa gibi herkes onun üzerinde futbol oynamak
hakkına maliktir.
Sözümüzü umumi ve mübhem bir serzeniş tarzında
yürütmüş olmamak İçin misal ile de izah edelim, bakalım
cahil reisu'l-ulemânın dediği gibi insan dinden çıktığını sa
rahaten itiraf etmedikçe mûslümanlığına hiç bir taraftan toz
kondurabitir mi İmiş, kondurulamaz mı imiş? İşte halâ müs-
lOmanlık davasını elinden bırakmayan ve ukalâdan geçi
nen bir çok adamlar var ki. Cemal Hoca'nin da şimdilik Al
lah kelâmı ve islamiyetin ebedî istinadgâhı olduğunu tes
lim ettiği Kur'ann Kerîm'in sarahaten müsaadesine iktiran
eden deaddût-i zevcatı vahşet sayarlar. Yine Kur'an-ın sa
rahati mucibince kadını erkeğe müsavi tutma yasağını, ada
letsizlik sayarlar. Kur'an'daki miras ahkâmını makul ve
mantıkî bulmayarak Frenk kanun verasetleri ile mücade
leye kalkarlar. Kur'arH Kerfm, Hz. Meryem'in iffet ve ismeti
ne mükerrer ayetleri ile şehadet ederken, bütün dünyada
ki kadmlardan eşref olduğunu söylerken, zor ile müslüman
kalmak isteyen ^ kabadayılar. Cenab-ı İsa’nın -haşa- piç
liği hakkında kendi akıllarınca kanaat muhafaza ederler.
Yani Kur’an-ı Kerîm'in şehadetini tekzîb ederler. Türkiye
dışında ve muhalifler arasında ge2en bir İttihatçı asker pa

şası (x) bi irim ki işte bu itikatta bulunur. Hem de Müslü
man geçirir, belki İslam Dini'nde ulemadan geçinir. Ve ta
biatıyla ukm ayı b e ^n m e ye n uiemAdanI Sonra geçen gün
İkdam Gatetesi. D obruca’daki Mehaklm-i Şe r'iyye kadı*
lıklannın ilgası talebinde bulunan o havalinin sûdü bozuk
Türk genç erini alkışlarken kadılıklann muhafazasına çalı
şanları da yobazlar falan diyerek dinsizlere Farmasonta-
ra mahsus tabirlerle tazyike yeltendiği sırada o mahkeme
lerin düstûru’l-amei ittihaz ettiği Mecelle ahkâmı, yani Şe
riat kanunları hakkında da tabiî Türkiye'de münteşir bir ga
zeteye yahşacak terbiyesizlikler de bulunuyordu.
Ş e rl Mahkenneleri çürütmek İçin söylediği sözler ara
sında o mahkemlerden hırsızın eli kesilmesi gibi vahşice
hükümlar tadır olduğunu da ilave ediyordu. Halbuki hırsı
zın bu şekilde cezalandınlmasmı Kur'arH Kerîm emr edi
yor. Şimdi Dobfuca mahkemelerinden böyle hükümler sa
dır da yok ya! Fakat İkdam (Gazetesi) onu şeriata ve Kur'-
an'asövücıılük olsun diye mevzu-bahs etmiş. Hırsızın eli
kesilmesi hakkında, sarih ayet-i kerîmeden başka bir çok
hadîsler bulunduğu gibi Sahîh-1 Buhar! ve İmam-ı Ahmet
bin Hambel'in *'Müsned” inde zikir edHmiş olarak. Cenaba
Peygambeı ‘in kendi sevgili kızı Fatıma dahi çalsa, elini ke
seceğine ycnftin etliğini ifade eden: *‘Sizden önceki insarv
lan ancak onlann, İçlerinde şerefli ve nüfuzlu kimse çal
dığı zaman onu cezasız bırakır, içlerinde zayıf kimse çal
dığı zaman ona ceza verir olmaları helâk etmiştir. Mu-
ham m ed'İn nefsi elinde otan Allah'a yem in ederim kİ,
M uham m eıl'in kızı Fâtıma çalmış olsaydı, muhakkak
onun elini de kese rd im ." (Şahih-ı Buharı terc.9/4004)
hadis-i şerifi de "ik d a m " a gibi dinsizler ne bilirler, rte de
bilseler önem verirler. Türkiye'nin ve Dobruca'nın dinini
ve milleyetini kaybetmiş olan bu Mahkeme-ı Şer'iyye düş
manlan kadar dünyada daha sefil düşünceli adamlar olur
mu acaba? Gayr-i müslim bir devlet İdaresinde bulunan
Mahkeme-i : ^ r ’lyye'yi ilga ettirmek marifet değil, açtırmak
(I) herde adı (eçecekitr; VeMb PaşaTSA
marifettir. Onların ilgâsı, dinine sadık müslûman teb'ası-

nın hatınnı nazarn dikkate almazsa Romen Hûkömeti'nin
çok işine gelir. Bir memlekette hakk-ı kazâya nail olmak,
o ne mühim şeydir, ne büyük bir imtiyazdır, o imtiyaz? Dob-
ruca ve sair memleketlerdeki möslümanlara İslam Dini'*
nin şerefi sayesinde verilmiştir. Şimdi de Dobruca’nin şaş
kın TÛrkleri ellerinde bulunan ve kendi gayret ve himmet
leri ile binde bir... sağlamaya kudretleri yetişmek ihtimali
olmayan o bûyûk nimeti tepmek, ve sırf İslam Dini’ne iha
net olmak için tepmek cinnetinin hummasına tutulmuşlar.
Sırf Müslümanlık Dobruca'da darbelensin. mutazarrır ol
sun diye Şer*î Mahkemelerin İslâm münevverlerine resmî
bir post, maddî bir menfaat temin ettiğini bile dumanlan
mış gözleri görmüyor. Vay şaşkın herifler, vay alçak herif
ler vay! Haydi sen gel de aklın ve insafın varsa şimdi bun
lara yine Müslüman de bakalım! Beri taraftan **lkdam" Ga
zetesi. yobazlar rruüıkeme kâdılıklanr>daki menfaattannı bt-
rakmıyorlar. diye gûya onları ayıplfyor, hükümette bir san-
dalyaya malik olmak ve o sandatyanın ödeneğini almak bir
kabahat ise Türkiye'nin devlet adamları de hep kabahatli
ve menfaat-perest kimselerdir. Onlar da resmî makamlan-
nı ve hükün^ti bozup dağıtsalar ya? Doğrusu gerek Dob-
ruca'daki kendi mahkemeleri aleyhinde teşebbüs eden
Türk ve Müslûman azmanlarının ve gerek Türkiye'deki teş
vikçilerinin şu hareketi, mayası bozulmuş ve aklını kaçır
mış olan Türk milletine mahsus maskaralıklardır ki kendi
menfaatine ve kendi şerefine bu derece haince tecavüz
eden adamlar dünyanın başka milletlerinde görülmek ihti
mali yoktur. Ne ise bu değildi. Hırsız hakkında Kur’an-ı Ke-
rlm'in tayin ettiği mücazatı ta'n ve temi ile andıklarını, bu
na da bir misal olarak Irad etmiştik. İşte biraz evvel saydı
ğımız vech ile, sarahaten Kur'an-ı Kertm'de zikr olunan bir
çok ş e rl ahkâmı beğenmemek ve red etmek cür'etinde bu
lunsunlar, hem de Müslûman kalsınlari Bu ne kadar tena-
kuzl Kur'an-ı Kertm'in mûnderecatını kısmen tahtie eden
(hatalı sayan) adam, onun Allah kelâmı olduğunu kabul et-
F.12
222 HİLÂFET İ MUAZZAMA-IİSLÂMÎYE
mediğiren buna cür’et eder. Cenab*ı Mak bazı şeyleri iyi

bilememişi Şimdi akıllı kulları Allahın yanişılannı tashih,
ediyorl. Denilemez yal Demek ki hertf Allahı beğenmiyor.
Peygarr beri tahkir ediyor, hem de Allah'a iman ettim. Pey-
gamber e iman ettim. MOslûmanım diyor.. Hocalar beni tek
fir etti diye kızıyor. Yobazlar benim dinime vicdanıma ne
karışır? Beni mûalûman yapmak, gâvur yapmak, afaroz et
mek onlann elinde mİ, diyor. Müslümanlıkta ruhbaniyet yok
tur. böy e salahiyetler kimseye verilmemiştir, diyor. Halbuki
işte Hocalar, ellerinde doğrusu söylemekten başka bir şey
olmadıkı için herffl müstahak.... kimseyi gavur yapmak,
mûslûnr anlıkta ibkâ etmek vegûrıahı afv etmek hocalann
elinde elaydı, belki haydi hatır için seni yine mûslûman sa
yacağız... diyebilirlerdi. Lâkin hoca ne yapsın? Herifi Kur'-
an tekfir edriyor, akıl ve mantık tekfir ediyor. Tenakuzlu
imanı tekfir ediyor. "M üslüm anın kusuru olmaz mı?
Cenab-ı Hak gafur ve rahim değil mİ? insan fâsık ve gü
nahkâr olarak müsiüntan kalamaz mı? Hocalar, kebal-
fin bile EhM Sünnet MezhebifKİe kabiM afv olduğunu,
küfrü n u c ip olmadığını söylerlerdi yal..** diyerek yır>e
o beğenmediği hocaların sözü ile mûslûmanlığını mûdöfaa
edecek olsa buna da imkân yoktur. Çünkü insan boyunca
günaha batarak, Allah'ın emir ve nehyine karşı pek çok ku
surlarda bulunarak yine mûslûman kalabilir. Hocalar da onu
tekfir eımezler. Nefsine, şeytana uyup günah işlemek fa
kat gür ahım günah, ve kabahatim kabahat sayarak had
dini bilmek ve kusurunu itiraf etmek başka. Allah'ı kaba
hatli çıkarmak, emir ve nehyini beğenmemek ve makul gör
memek de başka. .. Birinci tür ve şekildeki günahlar ne ka
dar ço^ olsa imana zarar vermez, çünkü imana aykırı ol
maz. üikin ikinci tür ve şekildeki günahın zerresi bile ima
nı zirü ;:eber etmeye kâfidir. Çünkü Allahına ve Rasulüne
iman e mekle itiraz etmek bir kalbte toplanamaz. Allah'a
ve Ras jiü'ne İtimatsızlık, hürmetsizlik hissi hasıl olan kal
bin imanı ve tasdiki yalandır. İlahi ahkâmı lâyık olduğu tes
lim ve ta’zim ile karşılamayanların müslümanlıkları hakkırv
daki ikrar ve iddiaları da yalandır. (Yarın, sayı: 16, 2 Mart
1928. s h: 1 ve 4)
Küfür ve iman meselesinin tetkîki, konumuza dahil de

ğildi. Lâkin Cemal Hoca'nin bir sözü ile Gümülcine cemaat
reisinin din ulemasına fetvâ dersi vermeye kalkması bizi
biraz da bu meseleden behse sevk etti. Daha yukarıda te
settür meselesine de henüz nöbet gelmeden sevk-i kelâm
ile biraz temas etmiş olduksa da tamamını sonraya bırakı
yoruz. İcma-ı ümmet ile fukahânın içtihadı konusuna ait
ö zü m ü z ü henüz bitirmediğimiz cihetle yine o konuya av
det ediyoruz.
Her ilimde doğru sözü ihtisas sahibine bırakmak lâ
zım gelirken dinî meselelerde din ulemasının nokta-i na
zarlarına kendi fikirlerini tercîh ederek ulemâya ta’n ve
teşni' etmek cûr'etinde bulunan dinsizlerle müctehitlerin
icmama, fukahânın kıyasına kıymet ve ehemmiyet verme
me hususunda dinsizlerden farkı görülmeyen Cemal Ho-
ca’ya diyoruz ki; evet, İslam fukâhâsı, teşri-i ahkâm hakkı
na malik değillerdir. İslam Dini onlara bu yetkiyi vermemiş
tir. Peygamber Efendimiz "B e n Allahın k u lu yu m ." diye
rek risaletini ilan ettiği gibi İslam uleması da hiç bir zaman
Allah ve Peygamber huzurunda kendilerine istiklâl-ı re’yi
andıracak bir sıfat ve selâhiyet iddia etmemişlerdir. Bu böy
le olmakla beraber din babında f£ikîh, gayrn fakîh, alim, ca
hil farkı yokmudur kİ İcmaî ve infiradî müctehit sözünün
önemi olmasın? "H iç bilenlerle bilmeyenler bir otur m u7"
diyen bizzat Kur'an-ı Kerîm değil midir? Farz-ı muhal ola
rak dört ş e rl delilin diğer üçünü Cemal Hoca'nin arzusu
vech ile çürüğe çıkanp yalnız Kur'ana itimat edilse, Kur'an-ı
Kerîm'İn manasını iyi anlamak hussunda yine ömrünü
Kur’an-ı Kerîm'i anlamak için lâzım olan ilim ve tenleri için
de geçirmiş alimlerle cahillerin farkı olmayacak mı? Ve bu
alimler, şu ayetten şu şerl hükmü anlaşılır, diye ittifak eder
lerse onlann ittifakına kıymet ve ehemmiyet verilmiyecek
mi? Sonra^(Bununİa beraber) Müminlerin hepsinin top
tan sefere çıkmalan doğru değildir. Onlardan her top
luluktan bir grup dinde (dinî ilimlerde) geniş bilgi elde
etmek ve kavimlerl (savaştan) döndüklerinde (onları Al-
224 HİLÂFET İ MUAZZAMA-1İSLÂMİYE
iah’ın azaoı ile) korkutmak için garkla kalmalıdır.** (Tav-

be/122) a/et-i kerimasinde cihat farizasından bila istisna
edilerak cinde tefakkuhla vatandaşiannı tezvir ve tahzire
salâhiyet iktisab etmeleri Allah tarafından irade buyurulan
adamlar kimlerdir? **Allah bir kula hayırlı bir (iş) dilerse
dirula fakîh yapar.*' tabirinin aslı ve bir şeref ve meziyeti
yok mudur? T a ashab ve tabiin devrinden itibaren hic bir
dinin uien>asına kıyas olunmayacak surette İslam Oini'f>a
hizmetleri geçen ve ciidii eserien He bütün dünyada hukuk
ilmi dersi \'eren müctehitler. muhaddisler olmasaydı İslam
Dini bize l>adar tahrif ve tağyirden masun olarak nasıl inti
kal ederdi? Cahil Retsu'l-Ulemâ bilsin ki icma-ı ümmetin
dayanağı Hilunan İslam uleması Kur*ân-< Kertm'i 1300 se
neden ber okluğu gibi muhafaza etmişlerdir. Eğer onların
sözü ve icma’ı hüccet olmazsa Kur'an-ı Kerim'in hüccet sa
hibi olmak mevkii de tezelzül eder. 8elki Cemal Hoca gi
bi. dinsizlorin arzusuna hizmet eden din alimlerinin iste
dikleri de tıudur. Lâkin henüz buna sıra gelmemiştir. Evet,
reis Cemaleddin'in, ben her zaman İçin hükmü cari ve
ebedi olan K u r'a rn K erım 'e bakanm , diyerek fukahâyı.
mezhep inıamlannı İstihfaf ederken Kur'an-ı Kerimi elinde
kalkan yaptığına inanmayınız, aldanmayızı. Bu zatın, fu*
kahânın ai(valir>e, müctehid sözüne İtimat etmem, K u r'-
an ve Hacîs'İ tanınm, dediğine ne bakıyorsunuz? Böyle
dinsiz kalkavuğu cahil hocaların asıl maksadı ayet ve ha
disleri ibtai etmektir. Yoksa Kur’an ve hadîsi, hadiseye tat
bik etmek için bile fıkha ve içtihada ihtiyaç bulurnluğunu
bilmeyeceiı ve takdir etmeyecek kadar akılsız otamazlar,
Kur’an ve hadîslere istinat etmek isteyen adam, İslam fık
hı ve fukahâsını nasıl istihfaf edebilir ki nasslara istinat
mesleğinir en sadık, en müdekkik adamlan onlardır. O n
lar Cenabı Risaletpenah Eferxlimizle ashab-ı kiramın si-
ret ve hare<etlenni işleyecek aruı kuralar ittihaz etmek üze
re o derece tetkik ve takip etmişlerdir ki İslam alemindeki
bazı mûslüman kadınlannın adem-ı tesettürünü, davasıria
cahilce bir :'>enet olarak ortaya atan Cemaleddin Hoca ken-
H İIAFET v e KEMALİZM 225
di asrının müslümanlannı bile o kadar bilmez. İşte fıkıh ki

taplarında tesbit edilen Islamın şeairine. İslamın “ Altın
Çağı'* tabir olunan kaynak devrinden alınmıştır. Şimdi bu
na mukabil Cemal Hoca da mûstümanlığı, İtan, Turan
adetlerinden, veyahut İstanbul’da, Bosna’da daha evvel
den açık gezen kızların hareketlerinden alıp çıkartmaya ça
lışıyor.
Kur'an-ı Kerîm'i eline diline kalkan yaparak fukahâ sö
zünü alaya alan Cemal Hoca’nın asıl maksadı, Kur’an ve
hadisleri ibtal etmektir, demiştim. Bakınız bu davamı nasıl
isbat edeceğim:
Malumdur ki, Türkiye’ye daha yakında gidip gelen Mü-
maileyh, oradaki Mustafa Kemal inkılâbından medh ve si
tayişle bahs etmiş ve bu inkılâbın İslam Dini'ne aykırı bir
yönü olduğunu söylememiş. Bosna müslümanlannın da ye
nilik yolunda yeni Türkiye’nin arkasından gitmesi dileğin
de bile buiunuor. Demek ki Cemal Hoca, Türkiye inkılâbı
nın her tarafını beğeniyor. Beğenmediği ve tenkide layık
gördüğü noktalar olsa açıklamalarında onlardan da bahs
ederdi. (1). Türkiyi inkılâbının en mühim yönü ise, orada
hükümetin Mecelle gibi fıkıhtan alınan kanunları ilga ede
rek yerine İsviçre kanunlarını ikame etmiştir. Demek ki Ce
mal Hoca bunu da hoş görüyor. Hatta hoş gördüğü için
icma-ı ümmete ve kıyas-ı fukahâya itimatsızlık göstererek;
Müslümanlık fıkıh kanunlarından ibaret değildir, demek is
teyerek onların şu kanun mübadelelerini zımmen müdafa
aya bile çalışmış oluyor. Halbuki Kemalist Hükümeti fıkıh
ve şeriat kanunlarını ayet ve hadîsler gibi zamanın teced
düdü ile teceddüt etmeyen sabit esaslara dayanmış bulun
mak töhmetiyle hükümetten Iskat etmiştir. Yani ilim-ı fıkıh ka
nunlarının onlara göre kusur ve kabahati Icma veya kıyas
t ı) C«mal«ddin*ı dûştöâO şu bataklıktan kurtarmak İçin, kendisine yar

dımcı çıkan Osman Nuri maskakasının: “ Mustafa Kemal Bosna hoca-
lanndan daha nHislümandır'' demesi de. bu rezillerin Mustafa Kemal'e
bütün icraatında hak verdiklerini göstermez mi?
226 HİLÂFETÎM UAZZAM A-IISLÂM İYE
I fukahâ te rafında debidir. ÇOnkû bunlar zamana göre bir

dereceye <adar deîşebiHr. Asit değişmeyen ve ta'dit ve
tebdil kabul etmeyen kitap ve sünnet vardır ki fıkıh kanuıv
lannın en ‘azla başı bu iki ana esasa bağlı olması asrf (!)
Kemalist hükümetin işine gelmemiştir. Bunu o hükümetin
erkAnı ve dzellikle Adliye Vekili, büyük bir cür'et ve yetki
ile sÖyledi^»r. Bosna'nın reisu'kjlemast işitmedilor mi? G a
zetelerde okumamış mı? Hain münafık! Icman ümmeti ve
kıyas-ı fuk ihâyı beğenmiyor da ayet ve hadisleri beğeni
yor. Öyle rri? Dinsiz efendileri icma ve kıyastan ziyade de
ğişmeyen ayet ve hadisleri istemediklenni sAyterterken, on
ların Bosna'daki savunma vekili, ayet ve hadislere itimat
ederim derse inanır mısınız?.... Ş e rİ delillerden sayılan ic
ma ile kıyasın sonucu, değişmeyen ayet ve hadislere da-
yanmasayclı Kemallstter tarafından bu derecede redde ma
ruz olmayacaktı. Onlar asıl yenUik kabul etmeye ayet ve
hadisler ile anlaşamadılar. Ve bunların İlahî vahy olduğu
na da inanmadıklarından, fıkıh ve şeriat kanunalrını İsviç
re kanunla I ile mübadele ederek bir hamlede işin içinden
çıktılar. Da *ıa doğrusu miiletler ve millet meclisleri tarafın
dan tanzıır olunan bütün asri kanunlar, tıpkı İcma-I ÜM
M E T ve kryas-ı Fukahâ gibi ictihad mahsulüdür. Şu fark
ile ki asrî kanunları vücuda getien İçtihatlar bir kayıt ile mu
kayyet olm ıdığı halde icma-ı ümmetle kıyas-ı fulûıhâyı vü
cuda getiren içtihatların kitap ile sünnetten birine müste
nit ve müntehi olması şarttır. Bu şartı ve bu kaydı kaldtnrv
ca ahkamn hkhrye He zam a n ım tzd^ kanunların, içtihat ürü
nü olmak n*>ktaH nazanndan biri birine nisbetle hiç farkları
kalmaz. Ve fıkıh kanuntan Kemalistlerin bu derece husu
met ve muhalefetine maruz olmaz, dennek ki Kameiistle-
rin bu kanı nlardan sitIh nazar etmelenr>e sebep, bunlan
yapan fukaıânın. serbest ictihadlanna. Allah ve Peygam
ber sözüne başı bağlı bir içtihat takip etmiş olmalandır. Şu
halde hem <emalist İnkılâbını tasvip eden, hem de "a y e
te. hadise diyeceğim yok, fukahâ kelamına İttiba* et
m e m !" diyon Cemal Hoca’nm sözleri arasında intizam ve
insicamdan eser yoktur. Ayete, hadise inanmak ve itimat

etmek İddiasında bulunan Cemal Hoca da, hareketlerini
alkışladığı ve kendilerine perestiş ettiği Kemalistler gibi, ha
kikatte ayet'e, hadis'e fukahft sözünden ziyade hasım olan
bir dinsiz ve imansızdır.
Haydi, ayet ve hadislere iman ve itimadı varsa söylesin
ve cevap versin kİ **Kur'an, hadis teceddüt etmediği ci
hetle her asırda uygulanması gereken kanun o lm a z."
diyen Ankara hükümeti adamlarının sözleri mOslümanlığa
sığır mı, sığmaz mı? Kur'andaki miras ayetlerinin ahkâmı
na aykırı, başka türlü miras kanunu kabul etmek nass-ı
Kur'ana muhalefet midir, muvafık mıdır? Kur*an nassları-
na muhalif hareket......sayılarak dinden çıkmayı gerekli kıl-
masa da Kur’an nasslanna muhafîf kanun yapmak ve Kur*-
an'ın o husustaki ahkâmını beğenmemek müslümanlıkla
içtima edebilir mi? Muharremat ayetindeki (Nisa/23) hük
münce, insanın halası, teyzesi, birader ve hemşire-zadesi
kendisine mahrem olması icap ederken, bunlarla izdivacı
tecviz eden İsviçre aile kanununun Türkiye'de tatbiki Kur'-
an nasslan ile tezat teşkil eden bir Kızılbaşlık değil midir?
(1) Reisu'l-utemâ cevap versin! (Yarın, sayı; 17, 16 Mart
1928, 8h: 1)
(1) Türkiye’nin yeni aile kanununu ben görmedim. Fakat Mısır gazetele
rinin nefrlyattndan anladım kİ bu yeni kanun meselâ bir kızın amcası ile
Izdivacıruı müsaade ediyormuş. Yavaş yavaş kız kardeşleri ile ennele-
nyle de cinai münasebane bulunurları
HİLÂFET*! MUAZZAMA ! İSLÂMİYE
K AD INI A V R U P A L I H A LE G E TİR M E K
Yine :>u adamın **kadınlar yüzlerini açabilirler, bun*

da dinî bir m ahzur yoktur/* diyerek tûrlO mugeüatalarla
mûslümanlann zihnini karıştırmasına meydan vermemek
için. Kemnliatan‘da tatbik ve terviç olurKjuğu vech ile. ka*
dıntarın yalnız yüzlerini açmakla kalmayıp bir çok arzu edi
len yerleri li de açtıktan başka ged kalan kısımlarında da
vücudu setr etmekten ziyade süsleyen yarı çıplak kıyafe
tiyle na-mnhrem erkeklerin kucağında dans etmesi de ca
iz midir?, diye kerufisine sorsunlar ve cevabını istesinler.
Reisu'l-Ulernânın medh ve müdâfaa ettiği Ankara hükün)eti
tarafından Türkiye'de harıl harıl tatbik olunan *‘bato" kı
yafetindeki kadın inkişâfı ve erkek-kadın ıhtılâtı mûslüman-
lığa sığar mı sığmaz mı? Bu rx>ktaya cevap versin; kadının
yüzü avretidir, değildir tarzındaki meselelere kaçmasın. Hi-
lekâdığır>dtın. kalaşitğından bahsi değiştiriyor. Bugün üze
rinde anlaşma olamayan ve müslûmanlan. dindar alimleri
telâşa düş( ren, kadınların Türkiye'deki Kemalist hükümet
adamlarının istediği ve kendi kadınlan üzerinde tatbik etti
ği vech ile tamamen açılmalarıdır. Reisu'l-Ulemâ'nm iste
diği de bud jr. Bugünün tesettür ve adem-i tesettür mese
lesi burulan ibarettir Reis Cemaleddin. Mustafa Kem al’
in Türkiye'ye getirdiği yeniliği beğeniyor, " b iz BosnalIlar
da bu yolu taklid ed elim ", demiyor mu? İşte Mustafa Ke
mal kadınları bu şekilde açmıştır. Reis, biz de bu şekilde
yapalım, demek istiyor. Yü z açıp kapamak meselesi, aley
hinde galeyana gelen müslüman kamu-oyunu şaşırtmak
için Reis’in kaçamak noktasıdır. Başı sıkılığından keruli-
sine itiraz eden saf ulemayı yüz açmak meselesine doğru
çekip götüriiyor ve niza' yeri orası imiş gibi idare-i kelâm
ediyor. Bu h il müslüman memleketlerinde eskiden de var
dı, diyor ve itirazcıları haksız çıkarmaya kalkıyor. Halbuki
meselenin rrünakaşası Mustafa Kemal inkılabt üzerine or
taya çıkmıştır. Ve o inkılâbın mucip olduğu kadınların ge-
Üşmesi bam başka bir şekilde olduğu gibi, bu inkılâbı tas*

vib edenlerce istenen de, kadınların o şekilde gelişmeleri
dir. Türkiye inkılâbı lehinde propaganda yapan Cemal Ho
ca memleketine böyle bir yenilikçilik aşılamak istiyor.
minin ferasetlr>den korkunuz, çünkü o Allah'ın nuru ile
bakar." hadiSH şerffine nazaran mü'minde bulunması la
zım gelen ferasetle bu işin Bosna mûslûmanlannca çok
tan anlaşılması lâzım gelir.
Ankara hükümetinin Türk kadınlannı içtimai durumla-
n itibariyle tamamen Avrupa kadınlarına benzetmek ve er
keklerin arasına kapıp salı vermek İstediğini, harem, se
lamlık engellerini ber-taraf ettiğini, İslam hanelerinde pen
cere kafeslerine vanncaya kadar zorla kaldırdığını Reisu'l-
Ulemâ biliyor. Avrupa kadınlarının açıklıkta erkeklerden
(arktı olmamalan şoyie dursun kol; bacak, göğüs, omuz gibi
erkeklerde açılması mutad olmayan ve belki hatır ve ha
yale gelmeyen bir çok organın Avrupa kadınlarında erkek
lerin baktşlanruı açıldığını da biliyor. Ankara Hükümeti'nin
arzusuna ve her vasıta ile çalıştığına nazaran Türk kadını
da işte böyle olacak. Bir kısmı olmuş. Olmayan ve çoğun
luğu haiz olan geri kalanı da zahirde kendilerine hürriyet
veriliyor, hürmet ediliyor davası altında ister istemez bu yola
sevk edilecektir. İşte hariçteki İslam alemine Türkiye yo
luyla ithal edilmek istenilen yeni fitnelerin en mühimlerin
den biri de eski müsiümanların ev bark yıkımı tabir ettikle
ri bu açık aile hayatıdır. (Bosna)nın İslam aileleri de aynı
yenilik yolur^ girerek aynı derecede açılsınlar mı, açılma
sınlar mı? Balolarda ve dans salonlarında müslüman ha
remleri na-mahrem erkeklerle sarmaş dolaş olsunlar mı,
oknasınlar mı? Yeni Türkiye'yi medh eden Reisu'l-Süfeha,
Cemaleddin Efendi'nin Bosna Müslümanları ile yapmak
istediği gizli pazarlığın manası budur. İslam Dini'nde teset
tür var mıdır, yok mudur, tarzındaki meseleyi, kadın yüzü
mahrem midir, değil midir, şekline sokarak hastalığı bazan
organik bir tabir altında gizleyen, bir taraftan da: "E vle ri
nizde oturun, eski cahiliyet kadınlan gibi güzellikleri-
230 HtLÂFET l MUAZZAMA-! tSLÂMlYE
nlzi dışarda teşhir etm eyin.*' mealinde bulunan

(33/Ahzat>/33) ayetinin ezvac-ı tahirat hakkında nazil oklu
ğunu sOyliyerek diğer İslam kadınlannın tesettür bağından
azade okluklarını iham etmek suretiyle bazan da dilinin al
tındaki m.ıksadını açığa vurduran Relsu'l-Mûnafikİn'İn ule
ma ile tesettür münazaasına girişmestrûn manası da budur.
Yukarıda da ima ettiğimiz üzere kadına erkeklerden
farklı bir ftususiyet vermedikten başka kadını erkeklerden
çok fazla açarak ona srfır-altı bir hususiyet verdiği bilinen
Avrupa m »deniyetinınİslamın mizacına en fazla uymayan
ve kendi ukala ve hükemasını bile çoktan pişmanlığa sü
rükleyen hu kadın hayatı meselesi Avrupa medeniyetinin
en fena tarafı olduğu da malum olmak lazım gelir.
Halbuki, maalesef mûslümanlar arasında Garp
medeniyetinin çığırtkanlığını yaparak bizim ile kanlı bıçak
lı mücadelelere girişen içimizdeki mücedditferin ve inkılâp-
çılann en tHrinci maksadı da Garp medeniyetinin kadın va
ziyetine ve aile hayatına taalluk eden yıkıcılık tarafıdır. O n
lar şimdiye kadar umumî hayatta ayn duran kadınlanmızla
erkeklerimizi karma, bizim i l e n c e alemlerinde biri binrte
yaklaştırm.ık ve kucağa atmak istiyorlar. İzdivacın man&sı
çiftleşmek olduğuna göre, kan-koca arasında hususî bir iz
divaç kabul edilsin, diyortar. Biz bunu kabul etmiyoruz. Ara
mızdaki ar laşamamazlığın en derin uçurumu burasıdır.
Yoksa Avrupa terakkiyatını, fennî ve sınaî ilerlemesini kim
istemez? Bizim bu hususta. Relsu*MİIemâ Cemalleddin
gibi meden yet taraftan gÖrür)en sahtekârfann teşvikine ih
tiyacımız ycktur. "M uhadderat-ı İslam iye" adı ile müslü-
mantarın lisanına ve işitmesine gayet alışık gelen bir gay
ret. hamiyet ve övünme tabiri vardı. İzmir Fâtihi <l) Türki
ye'de asıl bu büyük kaleyi feth etti. Türkiye vatanım istilâ
eden yabarcı düşmanlar ile bu kaleyi feth edemezlerdi.
Bosna müslümanlarının bu ana kadar muhafaza ettiği ve
Sırbistan hükümetinin dinlere hürmeten saldırıdan uzak
tuttuğu böyle bir tsiam sosyal kalesini de Ankara hüküme
ti nammma Bosnadaki ajanı Reis Cemaleddin'in içeriden

içeriye feth etmeye çalıştığı anlaşılıyor. Reisin hakiki mak
sadını ortaya koyduktan sonra şimdi kendisi ile açık açık
konuşabiliriz. Açıklık, kaypaklık üzerine İslam Dini'nin ka
dınlar hakkında erkeklerden farklı bir tür dikkat ve ihtima
mı var mıdır, yok mudur? Evvelâ bunu tetkik edeceğiz. Yüz
açıp k a p a n ık bahsini sonraya bırakacağız. Şapka mese-
lesir>de olduğu gibi kadınların tesettürü meselesinde de ye
ni dinsizler hesabına eski müstümanları iğfal ve idlâle çalı
şan ahır-zaman hocalarından Reis Cemaleddin'in teset
türü ezvac-ı mutahharât'a mahsus gibi göstermesinden
başka **melbusat tamamiyle telâkkiye alt bir şeydir, ve
ona göre her zamanın bir telâkkisi va rd ır." demesine na
zaran merkumun tesettûr-l nisvanı esasından inkâr ederek
bunun da aslı olmadığını söylemek istediği sabit oluyor. Za
ten bunlara göre mûslûmanların dinlerine ait olarak eski
den bildikleri ve itikat etlikleri şeylerden
•İşte bunun aslı vardır,
diyecekleri hiç bir şey yoktur. Daha doğrusu dinî itikatla
rından her birisini dinsizler dillerine dolayarak bunun aslı
yok dedikçe her defasında onları tasdike hazırlanan ve bir
kere de onlara:
•Artık çok oldunuz, edebsizler!
demek ihtiyacını duymayan mûslûmanların müslümanlık-
larının aslı olmadığı için dinî itikatları da birer birer asılsız
çıkıyor.
Müslümanlar arasında yayılmaya başlayan yeni mo
da dinsizlikleri müdafaa sadedinde bazı cahil tevilciler "Z a
manın tebeddülü ile ahkâm tebeddül e d e r." mealinde
ki şer’I kuraldan istiarte etmek isterler. Her hususta zama
nın icabını hakim tanıyan Reis Cem aleddin gibi zamana
tabi alçaklar ve dinsiz maddeciler de bunu daima ileri sü
rerler. Halbuki o kaidenin nerelerde geçerli olduğunu bu
cahiller bilmezler. (....) (Yarın, sayı: 16,3 Nisan 1926, sh; 1)
Müslümanlıkta tesettür-l nisven, kitaba, sünnete, icma-
I ümmete müstenit olarak o derece sabit ve bilinen bir şey
dir ki bunu ancak İslam Dini'nin kendisini inkâr edenler in
kâr edebilir. Kur’ann Kerîm’in şu mufassal ayetine bakınız:
:î 32 HÎLÂFET.IMUA22AMA.||$LÂMİYE
‘* M M n k a c M n ı da tö ylr. Gâzlerini^w«na bakmak

tan) konjtuniar, namus ve İffetlerini esirgesinler. Görünen
ktsımiar' müstesna oknak üzere, zkMtterlni teşhir etme*
sinler. E-aş örtülerini, yakalannın Üzerfr>e (kadar) örtsün
ler. Kocatan, babalan, kocalannın babalan, kendi oğul
lan, kocalanntn oğullan, erkek kardeşleri, erkek kardeş
lerinin cğullan, kız kardeşlerinin oğulları, kendi kadın
lan (m üm in kadınlar), ellerinin altında bulunan (kölele
ri), erke'derden kadına ihtiyacı kalmamış (cinsi güçten
düşmüş; hizmetçiler, yahut henüz kadınlann glzN kadın
lık hususiyetlerinin farkır>da olmayan çocuklardan baş
kasına z r>etlerini göstermesinler. Gizlemekte oldukla-
n zinetu ri anlaşılsın diye ayaklannı yere vurmasınlar.
(Dikkatleri üzerine çekecek tarzda yürüm esinler).
(Nûr/51)
A ye ti kerîmede İslam kadıntannın, kendilerinden kaç-
mayacağ sınırlı erkekler sayıldığı sırada **ev nisaihlnne"
tabiri iie ladınlardan bile bahs olunması çok manidâr ola
rak; Islanr kadınlarının, kendierine izafet ve münasebeti ol
mayan, y ın i ahlâk ve ahvalini bilmedikleri yabancı kadın
lara bile (<Örünmemelenni ifade etmekte olduğu ve bu da
öyle kadmların. kendilerini na-mahrem erkeklere tarif ve
tavsif etmslerl muhtemel olmakla izah edildiği gibi aynı se-
beble, tesettürden İstisna edilen akraba arasında kadınla
rın amcak'/ı iie dayılarından bahs olunmaması, çünkü on-
lann da o-)ullan na-mahrem olmak dolayısıyla aralarında
bahsi geçmek ihtimaline mahal kalmasın diye bazı ulema-
nın telâkk si üzere amcalardan ve dayılardan da tesettür
lazımdır, c-enilmesi şayan'ı dikkattir. İşte burada fukahâ-
nın içtihadı olmasa ayetteki hasr ve kasr icabı ile nisvan-ı
İslam'ın ardalarından da dayUanndan da kaçmalan lâzım
gelirdi. Hadyi. yalnız Kur'an'ı tanınm, diyen Reis Cem a-
leddin bur a bir çare bulsun bakalım! ( N i ^ ) süresinde zikr
olunan munarremat arasında " V e erkek kardeşlerin kız
lan ve kız kardeşlerin k ızla n ..." duyurulduğuna nazaran
anfdaya, d.ıyıya nikâh düşmemesi tesettürden istisnaları
nı beyandtn müstağni bir hale getirmez. Zira nikâh düş
memek başka, tesettürde başka meseledir. Onun için ni*

kAh düşmeyen sair akraba tesettür ayetinin müstesnaları
sırasında zHcr olunmuştur. Amcanın, dayının oğullarına-
mahrem olduğu İçin tesettürden istisnâ edilen akraba me-
yanında bulunmamalan tarzındaki teveccüh ise, fakirin re'-
yir>ce makul değildir. Ve illâ aynı mahzur, kayın pederler
hakkında da cari olabilir. Halbuki **ev âbaî buğulelihinne"
kavM şerifi ile onlar istisna edilmiştir. Amcalar ile ahvali kı
yas ederek müstesnalara ilhak etmek de pek uygun olmaz.
Çünkü amca ile dayı da kardeş kadar yakın derecede ol-
madığiTKİan bu kıyas ayırıcı yasak olur. En uygunu bunları
**Ev beni Ihvanihirme ev beni ehavatihinne*'deki kardeş
çocuklarına kıyas etmektir. Üst taraftaki amca İle dayının
tam karşılığı alt taraftaki kardeş çocuklarıdır. Ayet-i kerîme
işte ancak böyle kıyas-ı fukahâ sayesinde amcalara dayı
lara görünmek caiz olduğunu ifade edebilir.
Bundan sonra, ayet-i kertmedeki ''Gizlemekte olduk
tan zinetlerl anlaşılsın diye ayaklarını yere vurmasın
la r." cümlesi, kadınlann sokakta yürürken zinetlerinin şı
kırtısını duyurmak suretiyle nazarn dikkati çekmelerine de
müsaade etmiyor ki İslam uleması onların hoşa gidecek
tarzda kendi seslerini işittirmekten öncelikle yasaklandık-
lannı da bu cümleden istinbat ediyorlar. Nasıl ki ezvac-t ta-
hirat hakkında varid olan ayel-İ kertmesi de "M ütevazı bir
edâ ile konuşm ayın, lçlr>de kötülük bulunan erkekler
ümide düşerter." diyor.
Yukarıda yazdığımız mufassal tesettür ayetini en faz
la kadınlann zinetini mevzu-bahs ederek bu zinetlerin. zu
huru zaruri olanlardan başkasını örtmeye lüzum göstermiş
ve bu surette o zinetlerin yeri olan organları Örtmek daha
fazla tazım olduğunu anlatmış oluyor. Çünkü kadın süs eş
yalarını, yerlerine nisbet ve ittisalden kat-ı nazarla müsta
kil ve münfasıl bir halde, meselâ kuyumcu dükkanlarında
erkeklerin gömesinde tabiatıyla hiç bir beis olmamak la
zım geldiğine nazaran, mesturiyetin bu zinetlere asılma ye
rinden neş’et ve sirayet ettiği anlaşılır. Ve bu ifade suretiy
23i HİLAFET-1 MUA2ZAMA-HSLÂMİYE
le kadıntn azasım doğrudan doğru mevzu-bahs etmeye bi<

le yaklaşmamak gibi bir tör sözle örtünmeye riayet olur>a-
rak ntesek^nin Ör>emine tenbih ve işaret buyurulmuş olur.
Zuhuru zaruri olan zinetten. kadınlann yüzleri ile enerin
deki zinet murad olanarak ayetin bu noktası da onların el
leri ile yüzlerini örtme mecburiyetinde olmadıkJannı delâ
let etmektC'dir. Bu noktayı biraz sonra ikmaJ edeceğiz. Şim
di tesettür ayetini bırakalım, biraz da hadîslerden bahs
edelim:
İslam şeriatının, kadınlar hakkındaki dikkatini göste
ren hadts-i şerifler sayılmayacak kadar çoktur. Ve manevi
tevatürü haiz olmak suretiyle kat'iyyet ifade edecek merte
bededir. Bunlardan kulağımıza gelen bazılanm aşağıda
naki ve teıceme ediyoruz:
* *‘K ıd ın setri lazım bir şeydir, (avrettir) açığa çı
karsa şeytan onu gö ze tle r."
" A v r e t " , hududun geçit noktası mamasına da gelir,
ve hadîs-i arifte bu manada yakışır.
* "B e n d e n sonraya kalan ve erkekler için en mühim
bir tehlike teşkil eden nıesele, kadın m eselesidir."
* " B ir erkek ne zaman bir kadınla yalnız kalsa m ut
laka şeytan üçüncüleri o lu r."
e "Nam ahrem kadmlann odasına girmekten sakının.
Ensardan l>ir zat, kadının kayın biraderi veya zevcinin
diğer akrahasırıdan biri hakkında r>e buyurursunuz? di
ye sordu, ( evabında, bu da ölüm kadar tehlikelidir, bu
yu ru ld u ."
* "K itd ın yanında ntahremi olmadıkça r>e sefere
çıksın, ne de yanma namahrem bir erkek g irs in ."
* "Kadınlara yolun ortasından gitmek yasaktır."
* "K ad ınlar ne selam verirler, ne de kendilerine
selam v e r ilr ."
Alafrangada selâmdan başka kadının eli de Öpülür.
Garp medeniyetinin, adab-ı muaşeretirte medhaJ ittihaz et
tiği bu merasimden mahiyetine istidlâl etmek güç bir şey
değildir. Ba oiarla yan çıplak kadınları kucaklamak ise bu
adab-ı muaşeretin müterakki bir safhasıdır. Halbuki bir ha

dîsi şerife göre möslümanlıkta kadınlar birbirine bite bu de
rece temas ve yaklaşmaktan memnudurlar.
ir **Hangİ kadın ıtriyattan bir şey sürünerek koku
sunu neşr için erkeklerin olduğu yerden geçerse zani-
ye d lr."
ir **Kadınlartn en hayırlı camii, evlerinin İç buca
ğıd ır."
ir "Camilerde erkek saflarının hayırlısı ilk saftır. Ka
dın saflannın hayırlısı da son saftır. Onların İlk saffı ak
sine safların so n u d u r."
ir "M üm in haremini ve muharimini kıskanır. Cenab-
I Hakkın kıskançlığı m üminden de ziyadedir."
Garp nnedeniyetinde kıskançlık, hissiyatı yükselmemiş
insanlara yakışan bir tür nakîse sayılır ki bu noktada İslam
Medeniyeti, Garp medeniyeti ite hiç yanşamaz.
" B ir beldede hicab-ı zenan ayb olup yine
Bir yerde bais-i cemal ü fahr olur bu hal
Sübhane men tehayyare fî sun'ihi el-ukûl,
Sübhane men bi kudretihi yu'cizu el-fuhûl"
diyen "T e rc i-İ Bend"İn hakim nâzımı Zıya Paşa merhum
da bu farkı anlatmak istemiştir. Son zamanlarda asliyet ve
asaleti bozulmuş türedi Türklerine fena görünen müslü-
manlığın bu gibi hususiyetleri aksine bizim nazarımızda if
fet ve nezahet hâzineleridir.
Köstence'nin maruf tabiblerinden Dr. Sarafidi, on beş
sene evvel (1913)’lerde olsa gerek/SA) bana: "Türklerle
çok vakit bir arada oturduk da iyi adetlerini alm adık..."
elemişti. İyi adetleri nedir? Tarzındaki soruma da: "M e se
lâ nezafetleıi..." diye cevap verdi. "M edeniyetin ölçü
sü doktorlarca sabundur, hangi memlekette sabun sar-
fiyeti fazla ise uygar üstünlük o memleketin hakkıdır."
sözünü de ben bu kişiden işittim. Doktorun söylediği ne-
zafet ise şüphe yok ki Türk’e mûslümanlığından gelmişti.
İşte İslam Dini'nde bir gusul farizası vardır ki müslüman
Türk'ün adını kirleten türedilere bugün şüphesiz bu farı-
236 HlLÂFET-1 MUAZZAMA-1İSLÂMİYE
zada b n senelik ağır bir yûk gibi çekilmez görünür. Hâlbu

ki Islaniyetin sayısız mefahirinden başka yalnız bir gusul
m e s e k ^ bUe akıl ve hikmeti huzur-l ulviyetinde eğtlnêye
m ecbu' edecek bir kıymeti haizdir. Arabistan'ın en susuz
ve en iımmî bir memleketlrıden intişara başlayan bu din,
mûslünanlan ne kadar çok sebeblerle yıkatmak mecburi
yetinde bulunduruyor. Buna şaşmak gerekmez mi7 Dini
nin kucretini bilmeyen gafilleri düşünmeye davet ederim.
(Yarın, sayı 19, 13 Nisan 1928, sh: 1)
.... Müslümanlık hiç bir kimseye doğal İhtiyaçlarından
nefsini soyutlayarak dünyayı terk etnrıeyi emr etmiz. Aksi
ne. evli ik. "Ü m m etim in çokluğu ile ahirette İftihar ede
rim ." dryen Peygamber Efendimiz Hazretlerinin sevilen bir
sünnetiıjir. Ve başka dinlerde olduğu gibi evternnıyenler için
İslam Dini'nde hiç bir rûchan ve imtiyaz yoktur. Demek kİ
'linimiz helâlinden istifade hususunda en küçük bir sınır
lama kcnmasına bile taraftar olmamakla, tabiî ihtiyaçlann
hakkını ink&r etmediğini göstermiştir. Tabiatn beşeriyenin
başkalarına ait kadınlardan da hiç olmazsa oynaşıp gülüş
mek tar.!inda istifadeye saik ve mütemayil olmasına gelin
ce; bu noktada en halis ve en serbest tabiatın istediği şey,
herkesin başkalarından istifade etmesi ve lâkin başkaları
nın kefKİi harknifKİen ne az ne de çok istifade etmemesi
merkezindedir. Bu mûrekkeb arzunun olumsuz yönü, kıs
kançlık dediğimiz haldir ki bu da insanda gayet tabiî ve
umumî t)ir histir. Bu hissin tadilini iltizam eden Garp me
deniyeti, herkesin, biri birine ait olan şehvanî hukuktan kar
şılıklı.... kalbin hazzını ve ruhun şerefini rencide eden bu
manevi «îzaya rıefsini alıştırmak mukabilinde fazla maddi
ihtiraslar temin ederek ve özellikle ruhu hırpalayan ve kü
çülten ct*)6tin adab-ı içtimaiye halirKİe müştereken ve mü-
tekabıier herkese taksim ve tamimi sayesinde önemini tah
kike çalı-‘?arak Garp Medenlyetl'nin yardımının eklenme
siyle beş>îriyet İçin zevkine bakmak ve manevî zarara o ka
dar ör>en vermemek tarzında mûsbet tarafı menfî tarafa
galip ve ınuhdes bir sabit yol kabul edilmiştir Eğer işin İçin
de Garp Madeniyati gibi nüfuz sahibi bir vasıta olmasaydı,

insanlıkta bu muhdas anlayış tarzı kabil edenler İçin yûz
karası sayılmak derecesinden ileriye geçemezdi. Hele nef
sin hazzı meselesinden fedâkârlık ederek İzzel-I nefs tara
tma önem vermeyi tercih eden necîb ve nezih İslam anla
yışının gerektiği tesettürü suçlu ve kabahatli çıkarmak de
recesinde dinsizlerin ve yavuz hırsızların cesaret durumu
almasına tasavvur İmkanı edilemezdi. Islamiyetin nokta-i
nazanndaki ulviyet ve fezilet İnkârı kabil olmamakla bera
ber insanın hürriyet çizgisi, diğerlerinin hukuk ve hürriyeti
ile çatıştığı n o k ta ^ derhal tevkif etmek gibi mazbut ve mü-
tearif kurala da uygun olarak, şehvanî ihtiraslara verilen
fazla hürriyetle iffet meselesinde herkesten biri birine kar
şılıklı ve kısmen hak çizilmesi suretinin mutazammın olma
sından hali kalmayacağı anarşiye Müslümanlıkta müsaa
de edilmemiştir.
Serbest ve kamoa muaşeret hayatına heves edenle
rin bir iddiası vardır Bu hayatta kimse kimsenin haremine
fena gözle bakmaz. Ve fena bir duygu ile dokunmaz. O
mahzurlar medeniyet adâbı ile eğitilmemiş, duygusu incel
memiş adamlar hakkında carîdir. Binaenaleyh bu hayatta
kimseden kimseye hak geçmek ve hak hududuna kısmen
tecavüz vaki olmak mahzuru var değildir. 1813 Numaralı
"Karagöz'* gazetesinden (1 Ağustos 1341/1925, ah: 3)
vaktiyle bir yazı saklamıştım. Yeni hayat muaşeret hakkın-
daki iddiaya açıklıkla tercüman olduğu için o satırları ay
nen buraya geçireceğim. Okuyuculanm. "K a ra g ö z " gibi
adi bir gazetenin yazılanna görüş dayandınlır mı, demesin-
lerl Çünkü söytiyen kim olursa olsun, yeni hayat erbabının
görüşlerini açıkça söylüyor, ve bunu dikkate şayan bir ma
haretle müdâfaa ediyor. Bir de gerek yeni Türkiye'de ve
gerek orasını taklide heveienen komşu muhitlerde en faz
la intişar eden "K a ra g ö z " gazetesi olduğundan, yeni ha
yatta halk kitlesinin en fazla sözlerini dinlemeye rağbet gÖs-~
terdiği bir yol göstericiye söz hakkı vererek onun sözleri
üzerine görüş yürütmek kadar tabiî bir şey olamaz, önce
halk basınırKlan bah$ edilim. sonra Türkiye'deki yeni fık>

zoflann sözlerini de münakaşa zeminine çekeceğiz.
*‘A!ılat'tan arm u da " başlığı altında bu meseleye da
ir yazdığı satırlarda "K a ra g ö z " şöyle diyordu:
"D c ğ ru lâf .stermislntz? Biz çok fena zamanda dün
yaya gelmişiz. Ya bundan 70-80 sene evvel gelmeliydik,
yahut de bundan 20-30 ytl sonra, biz şimdi nsedeniyetle.
yeni hayatla eski hayat arasında bocalayıp duruyoruz. Ama
herkes k^n söylemiyorum. Daha çırkeften atlarken destur
deyen ecinli meraklısı biçare erkeklerle sokakta gördüğü
komşusına yüzünü göstermemek için eteğini kaldıran za
vallı kadınlar var. Bunların yola gelmesi için daha yıllar is
ter. Benim dediğim şöyle yeni hayata giren veyahut girme
ye hazırl.ınan gertçler veyahut genç ruhlu yakılar delidir.
Bunlar no büsbütün alafranga olabiliyorlar, ne de eski usul
yaşayıştı kalabiliyorlar. Böyle ikisi ortası yaşamak ne fe
nadır, bil r misiniz? Fakat ne olursa olsun dünya değişti.
Herkes yavaş yavaş medeniyet yoluna giriyor. Ve yine doğ
rusunu islerseniz, hayata girince inceliyor. Daha insan olu
yor. Gözü etrafı başka türlü görüyor. Yani medenî oluyor.
Tecrübesi kolaydır. Meselâ kadın diye evdeki aşçısı ile ka
rısından. komşu hacı nine ile çamaşırcı dududan başka kim
se görmeyen, evinde entari hırka giyip ayağına şiptik mer
can terlik er geçiren başı takyeli bir adamı şimdiki (mond)
denilen kadınlı erkekli bir topluluğa getiriniz. Adamcağız
karşısında ve etrafında bıngıl bıngıl çini çıplak hatun kişi
leri görünce örKe utanır, ktzanr. sıkılır, sonra nefs-i emma-
resi galete çalar canlanır, şahlanır ve çoğa varmaz öyle
ır hareket yapar ki halis muhlis bir ahlat olduğunu aleme
isbat edet. Fakat bir de bu hayat içmde yetişmiş bir adamı
düşünün. O meselâ denize girer, çok güzel kadınlar gö
rür, fakat bunu görmeye o kadar alışmıştır ki aklına ne şey
tanın iğvası gelir, ne de nefs-i emmarenin sevdası. Sonra
bu adam, meselâ bir salonda yine açık ve çıplak kollu ha
nımlarla vücut vücuda, göz göze, diz dize dans eder, fa
kat yine söylüyorum, vücudunun bir kılı titremez. Aksine
Kadına karşı olan zayıf damarı böyle böyle idman eder, pi
şer. nefs-i emmaresi terbiye görür. Binaenaleyh yeni ce
miyet hayatı dediğimiz hayat, hem eğlenceli hem rahat hem
emniyetli: Geçen hafta bu hayatta pişen bir adam söy
lüyordu:
Geçen gün bizim hanım, erkek aşçının yanına baş açık
çıkmıştı. Canım sıkıldı. Bir daha yapma, dedim. Bu adam
hatunu her akşam ahbaplarına çıkarır, dans ettirir, yalnız
bırakırdı. Onun için merak ettim:
-Neden dedim, herkese çıkarıyorsun ya!
•Herkes başka. Benim çıkardıklarım-yeni hayatta ye
tişmiş kadına hürmet etmeyi bilir insanlardır. Halbuki aşçı
Tosun, kadını armut gibi yenen bir mahluk bilir, o başka
dır. o başta.
Ona hak verdim. Hakikaten bu hayatta pişmek, terbi
ye görmek, ahlatiıktan aşılı armut haline gelmek lazımdır,
lâzım."
Yeni hayatta yetişmiş ve ir>celmiş adamları deniz ke
narında "ü ry a n püryan enfesu'n-nefais kısmından g ü
zel kadınların karşısında aklına şeytanın İğvası, nefs-i
em marenin sevd ası" gelmiyeceği ve " b ir salonda açık
ve çıplak kollu hanımlarla vücud vücuda, göz göze diz
dize dans ederken vücudunun bir kılı titrem iyeceği"
hakkındaki teminat iddiaları tekzip için aynı numaralı ga
zetenin aynı sayfasında r>eşr olunan şu manzumeyi:
" E y kân*, bilirsen, gel etme nazı.
Mızrabı al hele, eline yahu!
Ben koşma söyleyim sen de çal sazı
Bülbüller tünesin teline yahu!
X
Gördüğün güzeli zannetme kızdır,
İyine gelirse al, götür, sızdır.
Amma ki dul için bu işler vızdır,
ve lâkin dokunma geline yahu!
X
2A0 HlLÂFET-tMUAZZAMA-IISLÂMlYE
öytet-j vardır ki.... seçilmez aydan.

Bazısı binici, hoşlanır taydan,
Öyle bir sıçrar ki sanırsın yaydan.
Zenb»rek koymuşlar beline yahu!
X
Kimisi cazibtir bir güle benzer.
Kimisi kokulu, sûnbûie benzer.
Kimisi şakraktır bûlbûie benzer.
Bayılır bitersin dHine yahu!
X
Bu ai-nn kızlan yamandır yaman.
Geçe se eline bir güze aman,
Vang n çıkartırsın, davranıp heman.
Sakın ha basma sen piline yahu!"
Okunr ak yeterli ise de yeni hayat tell&llannın yalancı
lıklarını daha iyi yüzlerine vurmak üzere onlara diyeceğiz
kİ; insanın nefsi bir lezzet için.... salonlarda dans ederken
vücud vücuda göz göze, diz dize gelmenin ne faydası var
dır? *'KanıgÖz**ûn dediği gibi Öyle bir cemiyete yeni giren
adam ilk önce **bmgıl bıngıl çini çıplak** kadınlardan uta
nır, kizanr sonra alışır, yani utanmayı kaldınr. Çml çıplak
kadın erkek göz göze, diz dize, vücut vücuda gelmekten
maksat; incelmiş, medenileşmiş dediği adamlarda olduğu
gibi vücudun bir kılını titretmek midir, yoksa vücudu teme
linden harokete getirmek midir? *'Mond" hayatı icat eden
ler, kadınlerm erkekler üzerinde ve erkeklerin kadınlar üze
rindeki etkisini izale etmek ve iki cinsi biri birinden müte
hassis ve mûtelezziz olmayacak bir hale getimek İçin mi
icat ettHefl Rica ederim insanı ahmak yerine koymasınlar!
Vakıa çok kadın görmek ve çok kere onlara temas etn>ek
bir tür göz tokluğu husule getirir. Yeni hayattaki emniyet
savunucularının mugalatası da bu kurala dayanır. Lâkin bu
rada dikkat olunacak gayet mühim bir nokta vardır ki ka
dın erkek nûnasebetini yalnız açık saçık görüşmekden ve
dans vazıy etindeki azanın temasından ibaret kalırsa bu ha
lin tekerrürü cinsî eğilimleri teskin ve tatmin etmez, aksine
körükler. Kedin erkek münasebetini bir merhaleye kadar gö-
lûrûp orada tevkif etmek üzere ne kadar fazla tekrar etse-

niz, ne kadar fazla tenevvu' ettirseniz bununla nefsinizi Kan
dıramazsınız. Belki daha ziyade susatmış olursunuz. Eski
bir Arap şairinin şu beyitleri çok manidârdır:
‘ ‘Gdzlerini kalbine öncü olarak
Kapıp salıverirsen, g ö rd ü rü n şeyler
Seni huzursuz eder.
ö y le şeyler görürsün kİ
Sen onlann ne tamamına kadir
Ne de bir kısmı hakkında sabredici değilsindir.'*
Eski bir Türk şairinin de:
"Y e tm e z mi temaşa-İ cemal? Elde sunarsın.
Ey aşık mahşerde buldukça yu na rsın ."
dediği gibi dünyada, bir kısmına muvaffak olduktan sonra
onunla yetinip ilerisine gitmekten müstağni kalınmayacak
bir şey varsa o da kadın erkek temas ve yaklaşımıdır. Bi
naenaleyh yeni hayatta altşıkltkla şeytan abasının ve nefs-i
emmare sevdasının etkisi kalmayacağı tarzındaki teminat
davaları bâtıldır.
Evet, yeni hayatta çok kadın görmek ve çocukları ile
vücut vücuda oynaşmak alışkanlığı yüzünden cinsel eğilim
lerde bir tür ülfet ve ûnsiyet duygusuzluğu ve göz tokluğu
husule gelmesi bir şart ile kabul edilebilir ki o da bu mu-
kaddemata doğal sonuçlarının İnzimamıyla cinsî ihtiyaçlar
da yeni hayat adamtan hızmı almış ve doyma noktasına gel
miş olmak şartıyla... Bu manaca alışılıklıkta göz tokluğu bu
lunabilir. Halbuki o suretle " M o n d " hayata iffet temin et
memek, teminatsızlığı teminat yerine kabul etmekten farkı
olamaz. Asri erkeğin kadınlara karşı gözü toktur, ne saye
de: görüştüğü kadınlar sayesinde değil mi? Görüşmediği
kadınlar sayesinde görüştüğü kadınlara karşı gözü tok de-
nilebilseydi. bunu hakikî teminat halinde kabul edebilirdik.
Kadınlı erkekli sosyete hayatı savunuculanndan her zaman
işitilen mugalatanın tahlili işte budur. "K aragö z"cO yazar
bu hayatta hem emniyet, hem de eğlence var demiyor muy
du? Bu iki tabir, biri birine nakz için kifayet eder.
F.13
:!42 HİLÂFET İ m u a z z a m a ! ISLÂMİYE
Hikâyedeki alafranga adamın a ^ ı Tosun'dan karısı

nı kaçır nasırta gelince; bunun nüktesini, herkese bth bh
rinden cMOnç istifade temin eden sosyete hayatına dahil
olmak k;in aşçı parçasının içtimâi mevkii müsait olmama
sında a amalidir...
Şu sözlerimi, alafranga muaşeret hayatı hakkında gö
rüş yürütürken fazla suizanna kapildıj)tfna atf etmeyiniz. Be
nim. *'Dint Mücedditler*' adır)da. basılmış ve lâkin nüsha
ları Türkiye'den muhaceretimizle ast hükümetin eline ge
çerek n«)şr olunamamış bir eserim vardır. Tesettür mese
lesini o lâtabta entr)e-boyuna tetkik ederek kadın erkek kar-
maşasır daki fenalıklara mani olan Islamt tesettür yerine o
fenalıkltra karşı yeni hayatta siyah bir tecahul ve tegafut
sütresi kaim olduğunu red olunamıyacak deliller, şehadet-
ler ve ithaflarla ortaya koydum. (...) (Yarın, sayı: 2 0 .27 Ni
san 192S, sh: 2-3)
....... Namazlan kaç vakit kılacağız? Kaç rek'at kılaca

ğız? Ve nasıl kılacağız? Bütün bunlar Kur'an-ı Kertm'den
anlaşılmaz. Hadîsler de mûtevatir olmayınca rte yapaca
ğız? Bet vakitte kıldığımız namazların dini zaruretlerimiz
den oldtğunu hangi esaslara bina edeceğiz? Hac nasıl ifa
olunur? i-taccm icrasma ve sene içir)deki Özel günlerine va-
rancıya Kadar bütün farz ve ş£ullarını Kur'an-t Kertmeden
mİ anladık? Orucun herkes için muayyen bir farz değil de
fidye ile Icanşık bir faa olduğunu Kur'arvı Kerîm'den çıkar
maya çalışan yeni müctehkllef (I) var. Zekâtın ne olduğu
nu ve ne kadar verileceğini ayetlerden anlayarak tayin ede
meyiz. Bu meseleler hakkında izahat veren hadis-i şerifler
de müte/atirierden değilse ne yapacağız? işte bütün bu
şüpheler n köklerini icman ümmet keser. Biz, asr-ı saadette
ashab-ı kiram Peygamber Efendtmiz’in arkasında kaç va
kitte. kat rek'at namaz kıkltklannı, nasıl oruç tuttuklarım,
nasıl zekât verdiklerini, nasıl hac ettiklerini ve bu hususta
ulemanır icma ettiği noktaları nesilden nesile bizlere ka
dar ulaşan büyük bir tevatürle biliyoruz Hem şüpheye ma
hal olmayacak surette biliyoruz. Çünkü Allaha hamd olsun,

dinimizin ahkâmı zıyaa, nisyana, veya tahrife uğramamış
tır. İslam Dini kadar ahkâmı mahfuz ve mazbut bir din yok
tur. Bunun için sarf olunan himmet akıllara hayret verir. Her
asırda telif edilen binlerce fıkıh kitabını açarsanız İslam Di
ni hakkındaki bilgilere ait olarak asr-ı saadet ve asr-ı as-
habtan başlayıp asırların üzerinden akan muazzam bir te
vatür nehrinin zamanımıza dayandığını görürsünüz. Hem
bu tevatür, yukarıda da söylediğimiz üzere alelade bir te
vatür değil de her sısrın havas ve münevverlerinin tevatü
rüdür. Onun için şimdiye kadar aklı başında olan her müs-
lûman dininin teessüs etmiş inançlarını, ahkâmını gerçek
liği apaçık kaziyeler halinde biliyor ve bunları iki manasıy
la tanımakta hiç bir şüphe ve tereddüde düşmüyordu. Bu
suretle, havasın tevatürüne avamın ve daha münasip ta
birle umumun malûmat ve tevatürünü de İnzimam etmişti.
Icmaa dayalı şer'? ahkâmın böylece tevatüre dayanarak dinî
zaruretler sırasında girmiş olanlardan herhangi birini tanış
mamak, istihfaf etmek. İslam Dininin ahkâmından olduğu
şüphe götürmeyen bir şeyi inkâr ve istihfaf etmek olduğun
dan müslümaniıkla telif kabul etmiyecek ve kalbin tasdiki
ne aykırı ve zrt düşecek bir küfür sayılıyordu. Zamanımız
da dinsizlerin, hakkında ayet yoktur, diyerek itiraza kalkış-
tıklan bir çok şeyler de hep bu kabildendi. Yani hakkında
ayet olmasa bile bu ahkâmın dinde yazdığı başka bir yol
İle, yani icma ve tevatür yoluyla sabit olmuştu. Zaten hak
kında ayet olması da İslam Dini'nde mevcudiyetine kana
at getirmek için lazım olacak değil miydi? İşte bu kanaat
başka vasıtalarla hasıl olmaktaydı. Nitekim tesettür-i nis-
van gibi, teaddüt-i zevcat gibi son asır dinsizlerinin tenki
dine ve belki takbihine maruz olan meseleler de bu me-
yana dahildi. Yani bu tenkitler ve o tenkitçiler İslam Oini'-
ni tenkit ve takbihe yönelik olarak, bu dinî his samimu’l-
kaib tasdik etmek iddiasıyla kabiM telif olamaz. İtiraz eden
lere sorarsanız "H ica p ayeti, ezvca-ı tahirata mahsus
tur.'* diyerek umumi surette tesettür-i nisvanı kabul etmek
Z t4 HİLÂFET İ MUAZZAMA-IİSLÂMİYE
istemezk-r. TeaddOt*) zevcâtı da, haMondaki ayetin adalette

meşrut olduğuna, d t ^ bir ayetin de zevceler arasındaki
adaleti b>zucu gibi gösterdiğini zannederek Hgâya çalışır
lar. Onlann gerek tesettür-i nisvan ve gerek teaddOt-i zev-
cat ayetlori hakkındakl iddlaian da hiç doğru değil ya, fa
kat şimdi tabiî biz burada onun isbatıruı girişmiyeceğiz. T e
settür kom şunu yukarıdan beri tetkik ediyoruz. Teaddût-i
zevcat'ı (la bir sırasında irad ederiz. Şimdi şunu söylemek
istiyoruz ki ayetlerin delâletinden kaçamak noktalan ara
salar da fayda vermez. Çünkü İslam Dİni'nde tesettûr-i nis-
van'ın da teaddüt-i zevcat'ın da vücudu icma-ı ümmet de
liline dayalı olarak münakaşa götürmiyecek surette malum
olan dinî zaruretlerdendir. Ayetler kendi za ’mlannca te'vfl
etseler bi e icntaı te'vfl edemezler. Buna hle girmez. UsuM
fıkıh ulerrıasının **lcma, ayet ve hadise takdim o lu n u r."
tarzındaki kartaatlarının hikmetini ben vaktiyle anlayama
mıştım. Z.ımanımtzdaki dinsizlerin hüsn-i niyete m a h ^ ol
mayarak bu meseleler hakkında kafalan kanştırmaya ça-
lışmalan o kuralın hikmetini bana anlattı. Şimdi onlar, ayet
leri eğip bükerek arzulanna göre istedikleri kadar mana ara
sınlar. Beri taraftaki icma-ı ümmet açıklıklarına karşı nasıl
çare buUkcaktar? Onlara kalsa Ramazan orucunu bile
Kur'arvı kiedm'In ayetine istinaden ilga ederek onun yeri
ne fktye-i savm*ı ikame edeceklerdi. Lâkın boşuna yorU-
masınlar! Ramazan orucunu farz-ı kati olduğundan müs-
lümanlann şüphesi yok ki Kur'an-ı Kerim'den, başka bir ka
çamak yolu çıkarıp da onlan şüpheye düşürmek kabil olsun!
ömûderini Kur’ann Kerim in lâfız ve manâlan arasın
da geçiren ve Kur’arn Kerim ke beraber Cenab-ı Peygam
ber EferKJimiz’in kavli ve fiilî sûnnetlenni ashaba kiramın
telâkki ve teamülünü göz önünde tutarak ş e rl meseleler
üzerinde İcma ve ittifak ile görüş bildiren fukahâ tabakala-
n. bugüiH kadar Kur'arvı Kertmedeki fidye ayetini görme
diler de ayet ve hadîsleri uzaktan işiten bugünün iki bucuk
sahte mO<iehidi mi bunun farkına vardı? Zaten İcman fu-
kâhânın kitap ve sünnete takaddümünü ifade eden usûl ku-
raimin kaynağı da icma ehlini teşkil eden ulemâ ordusu

nun kitap ve sünneti daha iyi görmüş ve anlamış olmaları
hakkındaki tabiî kanaat değil midir? Kitabullah’ın nurundan
istifade kabiliyeti herkeste bulunamadığından gözü ve kalbı
kararmış olanlar Kur'an-ı Kerîm'i bile kendilerine dalâlet ve
silesi yapabilirler. Kitabullah'ta fena kalblerin hüsranını art
tırmak özelliği de vardır. Nitekim şu ayet-i kerîmeler de buna
işaret eder:
K u r’an'dan öyte bir şey İndiriyoruz ki o, mü
m inler İçin şifa ve rahmettir. Zalimlerin İse yalnızca zi
yanını arttırır." (lsra/82)
"H erhangi bir sure indirildiği zaman onlardan bir
kısmı der ki: Bu sizin hanginizin imanını artırdı? İman
edenlere gelince (bu sûre) onların İmanlarını artırır ve
onlar sevinirler. /Kalblerine hastalık (kâfirlik ve münafık
lık) onlara gelince (bu sure) onlann m urdarlığına m ur
darlık katar. O nlar artık kâfirler olarak ö lü rle r."
(Tevbe/124-125)
İcma-i ümmete çok büyük kıymet veren usul uleması,
Kur’an ayetleri üzerinde aykırı içtihatlar yapmaya kalkışa
rak dinî ahkâmın müslOmaniarın kalbindeki yerlerini sars
mak isteyenlere karşı büyük keramet göstermiştir. Çünkü
bedbahtlar, ayetlerde kaçamak ittihaz ettikleri içtihatlarını
icmada yürütemezler. Artık bu sefer de Icmaın hüccet-i kat'-
iyye olduğunu kabul etmeye kalkarlar. Lâkin onu da kim
se dinlemez. Alafranga İlmî ziyniyet erbabının en büyükle
ri ile matbuat üzerinde münakaşa yaptım. Münakaşada da
"T e v a tü r, katT beyyir>e olur m u ? " diyenleri, istatistiğe
kıymet verirken mantıkla alay edenleri gördüm. İrfan ve ze
kâ seviyeleri çok yüksek olmakla beraber henüz, mantığı
ve tevatürü bilmiyorlardı. Şayet tevatür, esbab-ı ilimden
madut ve hüccet-i kat'iyye sayılmazsa, meselâ; Paris'e git
meyen bir adamın "P a ris "in varlığı hakkındaki kati kana
ati hangi İlmî sebebe dayanacaktır? Fatih Sultan Mehmet'
in İstanbul'u feth etmiş olduğunda şüphe edilebilir mi? Ve
bugün birisi çıksa da bunu şüpheli göstermeye çalışsa kim-
7A6 HİLÂFET İ MUAZZAMA-! İSLÂMiYE
$e dinlet mi? İşte icma-ı ümmet ile sabit olan ve dini zaru
retler sırasına giren dini bilgilenmiz de böyledir. Bunların
içinde öyleleri vardır ki mûtevatir bulunmadığı ve icrası vû-
cup mer ebesine çıkmayan sünnet kabilinden olduğu hal
de. İslan Dini*nde mevcudiyeti icnuH fukuhâ ve mûslümarv
ların tevatürü ile kat'iyyet kesb etmiş dinî zaruretlerden ol
duğu için esasını ink&r edenler ıktâr olunur. Ezan, hitan,
nikâh sû'inetleri gibi. (Yarın, sayı: 22. 25 Mayıs 1928. sh;
2-3)
H A FIZ İSM AİL
Cinayet ve Rüsvaylığı Afaki Tutan (İttihat ve Terak-
kl)nin Artakalan Bir Paşasından İstimdat Etti. Hilâfet Me-
selesirKfcn İftira Mezbelesine DüşOyortar.
Kem alistlerin yeni Türkiye'de yaptığı gibi. dini, devlet

ten ayırarak devlet sahasında sözü geçmez ve hükmü yü
rümez bil hale getımeye esas itibariyle taraftar çıkan Mı
sır’da yakınlanan "Müsavat** gazetesine karşı 23 numa
ralı **Yann'*da yazdığım uzun makale ile ona takaddüm
eden makalelerinde, bu mesele dinsizlerin müslümanlık
aleyhinde kurulmuş hairtce bir düzenleri olduğunu, çünkü
devlette etkisi kalmayan dinin, halk arasında da haysiyet
ve İtibarı I almayarak zevale yüz tutacağını ve müslûman-
lık ahkâm ndan mühim bir kısmı esasen hükümete düşen
genel vaz felerden olmakla, devletin din bağından azade
kalması dnmek, daha birinci adımda devletçe yürütülmesi
lazım gelen dinî ahkâmın tatil ve ilgası demek olduğunu,
ve bunun gibi, İslam Hilâfetinin fikir taraflısı olarak aleme
prezante t ^ n bir gazetede tecviz ve terviç edilmesi ka
dar yakışıksız ve mantıksız bir şey olamtyacağmı enine bo
yuna isbat ve izah etmiştim. Söze ek olarak; vaktiyle M us
tafa Kemal tarafından hükümetsiz Hilâfet makamına geti
rilen Abdülm ecid Efendi Hazretlerİ’nin. o tarzdaki eksik
hilâfetleri 2aten sahih olmadığı halde şer*! esaslara vukuf
suzluk yüzünden, şimdiye kadar gerek İstanul’da ve ge
rek hariçte bulunckıklan müddette durumlarının tashihe
muhtaç olduğunu fark edemeyen Müşarünilayh'in. kendi

cehaletine *'Müsavat"çt Hafız İsmail Efendi’nin cehaleti
de eklenerek, hükümetsiz Hilâfetten sonra. Mümaileyh'in
delâletiyle bu kere de dinsiz devlet ve neticede dinsiz hilâ
fet hülyâları kurmakta olduklarına nazaran Melâfet maka
mını, o makamın düşmanlarının bile hatır ve hayaline gel
meyen bir oyuncağa çevirdiklerini vazife gereği söyle
miştim.
“ M ü s a v a f’çı ise gerek kendisine ve gerek onun din
siz nazariyelerini kabul etmiş görünen Halîfesine karşı er
kekçe açtığımız dinî ve ilm! münazara cephesine yaklaş
mayarak namertçesine şahsıma hücum etmekte sadet ve
mübahaseden kaçtığını kapatmaya çalışıyor. Kıyıda bucak
ta bulunan kendisi gibi İslam Dini ve İslam ulemasının düş
manlarından aleyhime mektublar celb ederek onların, ne
zih ve kutsal İlmî münazara sahasında üzerime attığı pis
çamurlardan medet ve yardım istiyor, işte aramızdaki mü-
bahase ve münazara hesabına son ^‘M üsavat" sayısında
okuduğumuz satırlar şunlardır
^'Romanya'dan general Vehib Paşa Hazretleri'nden
sabık Şeyhülislam Mustafa Sabrı Efendi Hazretleri'ne ce
vaben aldığımız mühim mektubdur ki tarafsızlığımız hase
biyle aynen ve üzüntü ile yayınlıyoruz. Elbadî ezlem!
21 Haziran 1928
Huzur-i alîlerine,
Muhterem Bey Efendi Hazretleri,
İskeçe'de münteşir ‘‘Yarın*’ gazetesinin 16 numara
ve 21 Mart 1928 tarihli sayısında ve “ Hezeyan
Toptancılan*’ başlığı ile başlayan makalede imâ suretiyle
acizlerini kast eden bazı satırlar tarafından görülmüş ve ge
reken cevap re'sen baş yazar Mustafa Sabri Efendi'ye ve
rilmiş olmakla beraber kamuoyuna karşı Mümaileyh’in İfti
ralarını cevabsız bırakmamak için karaladığım bir iki satır
muteber gazetenizin bir köşesine sığdırılması niyazı ile ek
olarak takdim edilmiştir. Acizane hürmetlerimin kabulünü
rica ve kalbı dostluklarınızın sürmesini beklerim beyim efen
dim hazretleri. Vehîb Mehmet.
248 HtLÂFET t m u a z z a m a ! ISLÂMtYE
*'l»k<}Ç6*de yayınlanan **Yann” gazetesinin başyazarı

M us :afa Sabd Efendiye:
Efendim.
İslanıiyetin yüce esaslarını r>e şekilde bilip tanıdığımı
ekte takdim ettiğim açıklamada göreceksiniz. Bana karşı
olan isnadınızdan dolayı ivedilikle tevbe ve istiğfar etme
niz lâzım gelir. Yok. sizin iman ve kanaatiniz bundan gayri
ise. müsiûman olmayan ben değH. sîzsiniz. Şu halde **sl>
zin dinin z size ve benim dinim bene.'* der ve geçerim.
Ben başlı başına kanaat ve prensiplehmte yaşar bir ada
mım. Ne Zeyd'in. ne de Amr'ın acz ve meskenet alanına
girmekle zafi kıymetimi sol taraf boşluğuna indirmek iste
rim. Hâvl.tyaniarın hırs, tamah ve menfaat peşinde dola
şan seciyesiz insanlardan daima uzak kalmak isterim. Di
lenmek için sizin gibi ne Papa'nm mûlAkat isteyerek adı
na arz-i vicut eden Kardinai'm dizerim öperim, ne de
şevik"lerı dolar>dtrmak için Şeyhülislamlıktan kalma sarı
ğı atarak başıma şapka giyerimi! Ö züm sözüm birdir. Vic
danî kanaatini düzme ve fakat renkli cümle ve kelimelerle
gizleyen ve saklayanlardan değilim. Bizzat müteharrik ve
başkasını.! teveccüh ve teşvikinden müstağniyim. Müslü
manlığı yalnız kendi nefsine hasr eden gayr-i mûslimler-
den nefrot ederim, işte bu kadar. 21 Haziran 1928.
Vehîb M ehm et"
Yine ıômanya'dan üç tane sarı çizmeli Mehmet Ağa
imzası ite ’M üsavaf'a yazdınlan bir mektubta " Y a n n " ga
zetesi için, meslek ve meşrebi hervüz belli olmayan hercaî
gazete (1) ve benden başlayan y£izar1an hakkır>da da, ma
zileri malum odun yastığı, tabirleri kullanılıyor. Ve işte sırf
tarafsızlığı hasebiyle (II) yayınladığı bu mektubiarta Müsa-
vatçı Hafız İsmail Efendi aramızda açılan din ve devleti
ayırma iirr î münazarasında bahsi kazanmış oluyor. Yan-
yalı bir İttihatçı general ite Oç RomanyalI 0) san çizmeli
Mehmet Ağamdan kurulu olan halt û akt ehlinin karan ile di
ni devletten ayırma davasının isti'naf ve temyiz olarak so
nuçlandırılmasına karşı merhum mantık'ın ağzı dili yok ki
(1) YokM m ı»rff sdiyoflar?
*‘(ttvayı kazanırken beni kaybettiniz.'* diye bağırsınl yoK.

yokl.. Müsavatçı derdini Vehlb Paça'ya değil, Marko Pa
şa'ya anlatsın. Ve isterse Enver Paşa'yı da mezardan çı
kararak bûtûn İttihatçılarla birlikte aleyhime şahitlik etsin!
Dini devletten ayırma cinayeti bununla kapatılamaz. Dinin
devlet üzerindeki etki ve hakimiyetini kesnoek meselesin
den benim haysiyetimi kesmek meselesine nasıl atladın a
Hafız?
Sanki muhtelif renk ve şekle bürünmüş dinsizlerin fiilî
ve sözlü her türlü saldınlan karşısında "O n la r, geri dön
mez dilsiz, sağır ve kördürler" (Bakara/18) vaziyetine dü
şen Müslûmanlar arasında garip kalan İslam Oini'nin ga
rip kalan hukukunu savunurken dinsizlerin başına benim
kadar belâ olmuş bir adam görülmediğinden, şayet benim
kişisel haysiyetimi kırabilirlerse dini meseleler münakaşa
sında dinsizliğin zaferi sağlanacakmış gibi bir duygu ile Ke-
maüstlerden başka ittihatçıların ve İ'tilâfçıların dinsizleri de
bir ağızdan benim davalarımı, delillerimi bırakıp şahsıma
hücum ediyorlar. Buna iftihar ederim ama -velev ki dinsiz
lerin za'mınca- benim gibi bir acize kalmış olan İslam Di-
ni'nin kimsesizliğine yüreğim sızlamasa!..
Gelelim Vehlb Paşa'nın mektubuna;
Ben üç dört ay evvel yazdığım makalelerimin birinde
isim tasrih etmiyerek bir İttihatçı Paşa'nın dinsizce fikirle
rinden bahs etmiştim, isim tayin etmediğimden hücum et
mek istediğim hedefimin şahıs değil, fikir ve mezhep oldu
ğu anlaşılması gerekirken Vehib Paşa bunu kendi üzeri
ne almış. Ben onun ismini okuyuculardan sakladığım hal
de o kerKfisini fikir ve mezhebinden tanımış. Mezhebinde
dinsizlik bulunduğuna nazaran aklı da az olduğu için bu
na kızmış... Şimdi o kendi kendini teşhir ediyor. Güya ben
ona iftira etmişim. Cahil adam henüz iftiranın tûğavT ve ka
nunî manasını bilmiyor. Hüviyeti meçhul ve İsmi tayin edil
memiş bir adama iftira olur mu? Dinsizliğini tenkit ederken
250 HU.ÂFET I m u a z z a m a ! ISLÂMİYE
alemden ismini sakladığım adam iftirama maruz kalmamış,

korumana mazhar olmuştur. Am a ben onun kim olduğu*
nu bılmiyormuşum. Bu da kabahat olmaz ya... Bildtğim hal
de aleoM» tanıttırmamaya gayret ettim. Tarfzimı kendisine
tanıttırmi:} olduğuma gelince, bunun kabahati da bende de
ğil. dinsulik ve İttihatçılık sıfatlarının ker)di3ir>e intıbakmda-
dır. Hattc bu sıfatların birisi eksik olsa intibak tam olamı-
yacağından Vehib Paşa'nin kuşkulanmaya hakkı olamaz.
Demek ki Paşalık. İttihatçılık, dinsizlik sıfatlan toplu olarak
kendisin-je mevcut ise mesele'de iftira yok
tur. Benin tarafımdan teşhir de yoktur. Sıfatlar kendisinde
toplu olarak mevcut değilse onlardan şah&râ intikal etmek
le Vehib Paşa kendi ker>dıne iftira etmiş olur. Binaenaleyh
ikinci şıkka göre Paşa bu açık mektubu ile akılsızlığını ve
birici şıkk ı göre hem akılsızlığını hem de dinsizliğini isbat
etmşitir. İMe böyle dinsizlikleri akiilannın ayağına dolaşan
adamlar kendi ellenyle kendilenni mantık tutukevine teslim
ederler. Vaktiyle köyün birinde bir adamm balı çalınmış. Bal
sahibi kö>ün camiirıde va'z eden hocaya vaazdan evvel
derdini an atmış imiş. Hoca vaazın hararetli bir yerinde irv
sanların al dığını anlatırken: **Bak, bak! Alemin balını çal
mış, şimdi gelm iş camide oturuyor, an da başının üze
rinde dolaşıyor!*' deyince hırsız hemen eliyle başanın et
rafında bir kovalanuıca hareketi yapmak zorurVulu^nu his
setmiş ve hırsızlığı meydana çıkmış. İşte Vehib Paşa da
hikayedeki hırsız kadar kendini ele vermiştir. Yoksa
**Yann" okuyucuları makalemde ismi geçmeyen ve yal
nız dinsizikji mevzubahs edilen Paşa’nin kim olduğunu bil-
miyeceklerdt.
Bir de ftira tabirir^ rağmen Paşa'nin o dinsizlikleri ka
bul edip e mediği mektubundan tamamen anlaşılmıyor.
"E k te takdim ettiğim " dediği açıklama nedir? Bize böyle
bir şey gelmedi. Mektubunu da "M üsavaf'ta gördük. Mek-
tubta "b a şlı başına kanaatlerimle yaşar a d a m ım ." de
mesine nazaran da dini itikatlannın sair müslümanların iti-
HİLÂFET VE KEMAUZM 251
katlanna halâ uygun düşmediği aniaşıiryor. Ne hacet? İs

terse uygun düşsün, isterse açıklamada yazdığı şeyler ehli
sünnet ve'l cemaat akidelerinin aynı olsun. Lâkin Vehbi Pa-
şa'yı evvelden İyi bildiğim İçin bana düşmanlığından sırt
İslam Dini'ne düşmanlığından ileri geldiğini de iyi bildiğim
den vad olunan açıklamada mûslüman görülmesi beni İk
na edemez. Oindâriar, dirisizlik iddia edemezler ama din
sizlik mezhebi, icabı halinde diyanet iddiasına müsaittir. On
lar. özellikle İslam Dini'nin uleması aleyhinde şehadet ede
bilmek için ara sıra müslüman görünmek ihtiyacından kur
tulamazlar. Değil kılıcı kırık Vehib Paşa, lâ-din! Türkiye'
nin şanlı paşası bile Türkiye'nin dinini çizmelerinin altında
çiğnemiş iken, mûslümanlan aldatmak mevkiinden tama
men korkutmak durumuna İntikal edemediği cihetle halâ,
mûslüman değilim, demez. Belki Vehip Paşa da onun hak
kında "M üslüm an değildir*' demekten kaçınır.
özetle Kur'an'ın tevciz ettiği teaddüt-i zevcatı takbih
eden. "İsla m , HrIstiyan arasında kız alıp vermek İşle
mine Kur'an ntani değildir, din uleması ayeti yanlış tef
sir etm işlerdir." diyerek ulemalık ve ukalalık satan, ba
basız çocuk doğmanın fennen muhal olduğunu iddia ede
rek Hz.İsa'yı Hz.Zekeriyya'nın gayr-ı meşru veledi tanı
yan, Hicaz Valisi iken Mekke-i Mükerreme'ye gelen sel
lere karşı engelleyici tedbirler alınması sırasında o zaman
Mekke emtri bulunan Şerif Hüseyin Hazretleri'nin mah-
remane engellemelerinden bahs ederek Zemzem suyu
nun. Mekke etrafır>da biriktirilmiş yağmur suları sayesinde
hactlann ihtiyacına kafi geldiğini ve bunun tükenmemesin
de bir fevkalâdalik olmadığını söyleyen, yine Hicaz Valili
ği zamanında kendini Zemzem kuyusuna atan bir adamın
cesedini çıkarmak için yapılan araştırmada çeşit çeşit hay
van lâşelerine tesadüf edildiğini anlatmaya doyamayan Ve
hib Paşa'nın şimdi mûslüman olduğuna tabit ben inan
mam. Allah'ın iki tane değeri yüce Peygamberi ile Kur'an-
I Kertm'de iffet ve ismetine şehadet etliği Hz.M eryem 'l ve
mübarek Zemzem suyunu lekelemeye çalışan adam, bu
232 HlLÂFET-1 MUAZZAMA-! İSLÂMİYE
gün danyanın dinsizteri ite çarpışmakta bulunan Hoca Sab-

li'yi her htirhangı bir suretle lekeleyerek dinî miıcabede sa
vaş alanı ılışma çıkarmak gayretini gûdmest bile Vehib Pa-
şa'ntn ihti<1â edemıyeceğine yeterli deütdir. Onun için, mûs-
lümanlığını isbat maksadıyla ek olarak takdiminden bahs
ettiği açık aması da çingene delili gibi bir şey olacaktır. Çin
genenin birisi çeri başlarının ikide birde topluluk adına pa
ra istemes inden bıkarak, çingene olmadığına dair yan resmi
bir yerder kanıt almış. Yine bir gün umumî bir yerde otu
rurken yanına sokularak para isteyen çeribaşına bu sefer
çıkışırcasına: *'6enden r>e İstiyorsun, ben çingene de
ğilim. İşte çingene olmadığıma dair kamtıml...*' demekle
karşılık verince, çeribaşı orada hazır bulunan kişilere hita
ben: **Efer>diler, sormak ayıp olmasın. Siz çirıgene mi
siniz?" demiş. Onar da doğal olarak: "H ayır, o râsıl s ö z."
diye ceva|) vermişler. " O halde deliliniz var m ı? " demiş.
"D elile rH' lüzum v a ri" diye cevap vermişler. " Y a bu ada
ma baksanız a çingene oim adığır^ delil gösteriyor." de
dikten sonra çingeneye dönerek: "D elil almaya neden zo
runluluk ıfuyduğun anlaşıldı. Halt etme, ver paralan!"
demiş!
Şimdi gelelim Paşa'nın benim hakkımdaki isr>atlarına;
Ben bir kaç sene önce İtalya seyahalırrHİa şapka giymi
şim. Papa'nın kardinalinin dizlerini öpmüşüm!.. Ortce şu
nu söyliye/im ki yeni Tûrkiye'r>in dinsizliğinin ilk kurucusu
bidunan h:ihat ve Terakki ocağında beslenmiş olarak karı
lı. yangınlı göçtûrücû. ökkirûcü "harvt ya ğm a " lardan ka
zandığı se vetle Türkiye dtşır>da bile saltartat hanedânı üye
lerinden fazla refah İçinde vakit geçiren ve Ankara hükü
metinin Berlin sefiri Kem aleddin Sami Paşa vasıtasıyla
muhalifler arasında İspiyonculuğu idare etmekte olan Ve
hib Paşa’nın. Kemalist inkılâbından başka sabık İttihat ve
Terakki fe>at ve zulümlerine karşı da bütün devirlerinde
mücadele eden benim gibi ezefl bir dûşrnan hakkırtda ha
yır söytemıyeceği gayet belli bir şeydir. İttihatçılar, daha
bundan 16 sene evvel sabık mebusluğum zamanında Türk-
rye'den birinci hicretimde Köstence sokaklarında şapka ile

gezdiğimi iddia ederek, daha sonra sürgünde öldürdükle
ri merhum şair Hüseyin Kâmî'yi de: **Evet, ben de gör
düm İki şapkayı biribiri üzerine giymişti.*’ demeye mec
bur etmişlerdi, özellikle peygamberlere, Cenab-ı Mer
yem 'e ve pâk Zemzem suyuna iftira eden Vehib Paşa'-
nin bana iftira etmesi çok önemsiz kalır. Benim. İtalya se-
yahatımda Şehzade Nizamüddin Efer>di Hazretleri'nin he
diye ettiği Astragan Çerkez kalpağını giydiğimi Vehİb Pa
şa bilir. Sonra kendisi şu anda Köstence'de fesli müslü-
manlar arasında şapka ile gezmekte olduğu halde beni İtal
ya'da şapka giymekte ithama kalkışıyor. Halep orada ise
arşın buradadır, denildiği gibi, isteyen beni burada, Vehib
Paşa'yı da Romanya'da gözleri ile görerek şapkayı kimin
giydiğine ve kimin giyebildiğine yakın hasıl etmekle bera
ber, kendi başında taşıdığı bir kisve ile başkasını lekele
meye çalışan hayasızı da gözle görebilirler.
Kardİnal'In dizini öpmek meselesinde de Vehib Pa
şa mutlaka kendisinin yapabileceği ve ihtimal ki bil-fiil yap
tığı alçaklığı kendine benzetme yoluyla bana da isnat et
mek istemiştir. Vehib Paşa’nin münafıklıkla benim elimi öp
tüğü vardır. Fakat benimm. ahirete intikal eden bir kaç ho
camdan başka kimsenin elini öptüğümü gören yoktur. Pa-
pa'nın kardinaline gelinceye kadar bir hayli İslam padişa
hına yetiştim. Cenr>etmekân Sultan Abdülhamîd'in bir çok
defa Huzur Dersi'ne girdim. Merhum Sultan Reşad'In tah
ta ilk çıkışında kendisine musafaha ile bey'at eden mebus
lar arasında idim. Daha sonra iki defa daha huzuruna gir
dim. Merhum Sultan Vahidüddİn ite mülâkatlarımın sayı
sı ise yüzleri geçer. Bunların hiç birinde el etek öpmek gi
bi bir şekilde mezellet durumunu aldığımı bilmiyorum. Bu
saydığım padişahlar şimdi hayatta değillerdir. Mekke-i Mü-
kerreme'ye Mısır'dan davetleri üzerine gittiğim ve orada
beş altı ay ekmeğine ve nimetlerine boğulduğum sabık Hi
caz Meliki Şerif Hüseyin Hazretteri’nin de pek çok defa hu-
zurian ile müşerref oldum. Fakat onurumu ihlâl edecek zer
25^» HİLÂFET I MUAZZAMA-! İSLÂMİYE
re Kdoar ânaKlanma durumunu göstermedim. Böyle bir

hareketi k>)ndim işlemekten şiddetle kaçındığım gibi bana
karşı yapanlara bile kızarım. Ve ben dünyada ne ilmimle,
ne amelimle iftihar etmeye ker>dimde hak ve salâhiyet gör
mediğim tıalde, zamanın bütün basktlanna rağmen onu
rumu ve kalbimin metanetini bozmamış ve en küçük hak
ve hakikat karşısında en büyük kuvvetlere önem verme
meyi meskık edinmiş olmakla iftihar eden bir adamım. Şertf
Hüseyin hazreüeri’nin basında yazarlığa dönmemi uygun
görmemektri gibi, fikri istiklâlimi iigitendiren bir sebeble kerv
dilerinden izin alarak Hicaz'ı terk ettim. Mısır'a geri dönü
şümden sonra yalnız hastaiannın sayısı altı, yedi tarteden
eksik olma /an aile efradımla beraber yedi sekiz ay tam ma
nasıyla kuıu tahta üzerinde zaruri bir hayat geçirdim. Oğ
lum da orada yatakta hasta yattığı için yalnız başıma hem
hasta bakK:ıl'k yaptım, hem de Mısır'ın o zamanki Kema
list basın ile mücadeleden aynlntadım. Fakirlik ve yok
sulluk sebebiyle Melik Fuat Hazretleıi’ne yahut Mısır'ın
ümerâ ve ayanından bir kişiye sığınntadım. Ettim isem söy
lesinler! Ak;ak İttihatçı paşasından duyduğum, diz öpmek
r>e kelimedir, nasıl bir tabirdir? Vakıa ben, Papa Hazretle
rinin biriciye nazırı Kardinal Gaspari ile görüştüm ve mü
saadeleri ile Vatikan Sarayı'nı gezdim. Kardinal ite mülâ-
kat esnasırda bir aralık kendisirıtn bacağını bacağının üze
rine koyarak oturduğuna dikkat ettim ve bunu Şark adab-ı
muaşeretine biraz garip bulduğum için ben de öyle bir va
ziyet almak lüzumunu duydum. Şerif Hüseyin Hazretle-
ri'nin huzurunda bir gün niahdumlan Şarki Ürdün hûkûm-
dân Em ir A ^ l l a h Hazretteri intiharın bir tür hamaset ese
ri olduğu fikrini öne sürmüşlerdi. Ben derhal Em ir Hazret-
leri'nin göriışlerine iştirak edemiyeceğimi söyledim. Baba
lan da benin fikrimi desteklediler. İntihar konusu bir kere
de Şehzade Nizameddin Efendi HazretlerTnin evlerinde
Vehib Paşs da hazır olduğu halde açılmıştı. Paşa, Şehza-
de'nin babiıları Yusuf Izzeddİn Efendi merhum ile baba
ları mağfuan-leh Abdülaziz Han'm intihar ederek vefat et-
olduklarını düşünerek bütün kuvvetiye intiharın lehin

de söz söylemiş ve benimle münakaşayı uzatmıştı. Aynı
toplantıda konu, gerek İttihatçıların, ve gerek Kemallstle-
rin muhalefetiyle tamamen ayrıldıkları siyasî noktalara in
tikal ederek, İttihatçıların başladığı ve düşman ordulannı
PftyH Taht’a kadar ithale mûsaid ve mûeddi olan kötü bir
mütareke ile bitirdiği Harb-i Umumi ertesindeki acıklı du
rumun sorumluluğunu muhalefetin masum omuzuna yük
letmek suretiyle, muhalefet hükümetine karşı İttihatçılann
ve Kemaldlenn kin dolu ağızlarında dolaşan en ağır itham
ları o mecliste Vehlb Paşa'nın ağzından da işitince tabia
tıyla aramızdaki münakaşa itidÂlini kaybetmiş ve Vehlb Pa
şa ile ilişkimizin kesilmesir>e sebeb olmuştu. Utanmazlığın
terecesine bakınız ki muhalefeti suçlu gösterme alanında
düşmanlarının davasını yerli yerince savunan Vehlb Pa
şa, aynı zamanda suçladığı muhalefet erkânı arasında bu
lunuyor ve Ankara hükümeti hesabına yapılan bu müca
dele. muhalefetle birlikte Ankara'nın zulum ve gadrine uğ
rayarak vatancüdâlığa mahkum ettiği mazlum bir Şehza-
de’nin gurbetteki evinde cereyan ediyordu. Vehlb Paşa'-
nın o günkü küstahlığının derecesi, başta arz ettiğim dal
kavukluğunun etkisi arasında hakkıyla takdir otunamadı-
ğından üzüntü ile ondan sonra Şehzade Hazretleri ile de
teması kestim.
işte burada da bir çok mülûk ve ümerâ ismi saydım
ki kerkileri, hamd olsun, hayattadırlar. Bende alçaklık ve
basitlik lekesini görmüşlerse doğruya şahitlik adına; söy
lesinler! Kardinal GasparI de hayatta olmalıdır. O da söy
lesin ve isterse beni tekzib etsin!
Bundan başka ilim ve siyaset adamlan arasında bü
yük bir mevki sahibi olan maruf bir zat. üç dört ay önce
beni bir İslam hükümetinin himayesinde müreffeh bir ha
yata davet etmişti. Himaye altında fikir istiklâlini korumanın
zorluğundan bahisle teşekkür ve özür diledim. Gerekirse
o zatı da şahit gösteririm. Bir olay daha naki edeyim: A b-
düln>ecld Efendi Hazretlerİ'nin biraderleh Şehzade Sey-
256 HİLÂFET ! MUAZZAMA-IİSLÂMIYE
feddin Ellendi merhuma B eyrut’a geldikleri zaman muh

teşem evini terk ve tahsis eden beldenin ayanından Ebu't-
Hayr eFKassar bize de bir ikametgâh isticar ve tefriş et
mişti. Misafir okşayıcılığının minnetdan olduğum bu zat,
Beyrut'ta Mustafa Kemal aleyhir>de yazdığım Arapça ki
tabın baîim ve yayımırujan vaz geçmemi rica tarzında ba
na bir moktup ^nderm işti. Kitabın neşrinden vaz geçrrıe-
dikten başka bir noktasında bu mektubu mevzu bahs ve
tenkit ederek meslek ve metar>etimden fedâkârlık edemi-
yeceğimı anlattım. Kitabım meydanda, mektup bahsi de
içinde, rrıektup saibi otan zat-ı muhterem de ^ y ru t'ta l..
**Bilmiycr8anız. zikr ehlir>den so run uz!" (Yann, sayı: 25.
(sene: 2) 20 Tem m uz 1928. sh; 1 vn 4)
V E Y L O D A L K A V U K L A R A !.. (I)
Kollerının kaba eti gayet zayıf ve yûzûnûn derisi ga
yet kuvettii bir hasım ile mücadeledeyiz
Mü&ıvatçı, aramızdaki münakaşayı, terbiyesizlik ve
adilik sahnesine çevirdi. Kendisi. Ankara hükümetinin dini
devletten ayırmastna muvafakat etmişti. Biz de bunun müs-
lümanlığa sığmayacağını söylemiştik. Lâkin dünyada ve bil
hassa bizim gazetelerimizin okunabileceği yerlerde mûs-
lümanlık maatteessüf o kadar gevşemiş, o derece çökmüş
ki ona sığmayacak hiç bir şey yok. İşle dini devletten tec-
hd ve leb id ederek devletin ba^nı şeriata bağlı bulundur
mamak fi.<ri en açık bir dinsizlik olduğu halde Müsavatçı
gibi henü2 mûslümanlık davasında bulunan bir adamın böy
le bir fikri müslüman okuyucularının gözleri önünde bana
karşı yürütmeye cesaret etmesi. İslam kamuoyunun haya
tından insanı ümitsizliğe sürükliyecek bir faciadır. Bu faci
ayı temaşa eden müslûmanlardan kaç kişinin tüyleri ürper
diğim anlamak merakırulayım.
İslam Oini’nin ahkâmı müslümanlar arasında kanun
kuvvetini haiz olsun mu olmasın mı? İslamın elinde bulu
ttan hükümetlerde bu topluluklarda şeriatın hükmü yürü
sün mü. yiırümesin mi? Diye müslümanlar arasında pazar
lık yapılsın! Ve Hafız İsmail isminde bir derbeder İslam Oı-
ni’nin devlet üzerinde hükmü yürümemesi tarafını iltizam
ederek bu fikrini ahır zaman halîfesi olacak zata ahır za

man müstümanlarının huzurunda satmaya kalkışsın.. Fazla
olarak, tarihe geçen büyük İslam Devletlerinde yürürlükte
olduğu vech ile İslim Dini'nin devlet üzerindeki hakimiyet
hakkının mahfuz kalmasından ibaret olarak bizim savun
duğumuz İslam Dini hakkında dinsiz Kemalistler kadar sui-
nazar besleyen bu hain herifin Kemalistler ayarında bir kâ
fir. hem de terbiyesiz bir kâfir olmasına rağmen halâ müs-
lüman okuyuculara karşı bir müslüman gibi söylemeye yü
zü kalmış olsun! Bu hale ve bu manzaraya ağlamalı mı. güt
meli mi yoksa kahr mı olmalı, ne yapmalı bilmiyorum!..
Benim hayatım dinî ve siyasî ve bilhassa dinî müca-
hedeler ile geçmiştir. Kendileri ile basında münakaşa etti
ğim adamlar ölülerden dirilerden büyük bir topluluk teşkil
eder. Allaha hamd olsun hiç bir mübahasede mağlup ol
madım. Bu keramet de benim naçiz iktidarımda değil, her
davanın haklı tarafını iltizam ederek münazırlanma karşı
dayandığım hak ve hakikat kuvvetindedir. Ben mutadım ve
fıtrî çekicilik ve istidadım vech ile hakka dayandıktan son
ra karşımdaki hasmımın asrî cbreyanlara ve gayr-i asrî sul
tanlara. hükümetlere ve ordulara dayanması artık para et
mez. Ben onun hakkın inayeti ve hakikatle işini bitiririm.
Akıl ve mantık huzuruna çıkacak yerini bırakmam.Benimle
kalem mücadelesine tutulan nice maruf ve müstesna ze
kalar görülmüştür ki *‘zor oyunu bozar" dedikleri gibi hak
kın kuvvetine dayanamıyarak mübahasede yerden yere ça
rpılmış ve şaşırdığından mantığa saldırmak zorunluluğun
da kalmış olmakla bu sefer de: "m antık yanılır m ı, yanıl
maz m ı? " tarzındaki aramızda elbette başarısı yine benim
tarafıma aday- ikinci bir münakaşa alanının açılmasına se
bebiyet vermiştir. Müsavatç ı ile olan bu son mücadelem
de ise benim tarafımda bulunan hakkın ağırlığı, ondan ön
ceki mücadelelerime de kıyas kabul etmeyecek derecede
üstün ve açıktır. Şimdiye kadar münazaralarımda hiç hak
sız dava omuzladığımı ve onun mükâfatı olarak asla mağ
lup olduğumu bilmediğim gibi bu seferki kadar haklı ve mü
258 HİLÂFET ! MUA22AMA-IISLÂMİYE
nakaşa götürmez bir dava takibi ile vazifeli olduğumu da

bilmryofvım. Lâkin insanın münazarada bu derece haklı ol
ması ve hasmının da o ölçüde tutunacak yeri olmamış yok
olanla var olanın güreşmesine benzer bir tür tatsızlık ve nis
betsizlil; husule getiriyor veyahut daha uygun bir niteleme
ile, birinci hamlede canı çıkan düşmanı boğazlanma htf-
hırları a*asında lâşesini didiklemek kadar insarta iğrenme
duygusu veriyor. Bu sebeble ben. daha başlanırken ve hal
ta başlanmadan kazanılan ve kazanılmış iken sırf hasmın
hayasız'ığı sebebiyle yeni hamle ve darbelere lüzum gös
teren şu davada, arz ettiğim iğrenmeden zafer neşvesi duy
maya vakit bulamıyorum.
HiUîet gazetesi tavrviı takınarak oradan akkğı kuvvetle
Hilâfetir güç kaynağı olan dini ve şeriatı devletçe kuvvet
ve kudret mevkiinden uzaklaştırmaya ve hakimiyetten dü
şürmeye çalışan mecnun Müsavatçı, cehalet sebebiyle ve
belki satioşluk eseri ile baltayı taşa vurmak derecesinde
kalmayi|) efertdisinin bastığı dala vururken, zararmm, men
faatinin re Hilâfet Makamı'mn mahiyetinin farkında olma
yan eferıdisi de. kalkavuğunun **et-sultan Ibnl sultan ib-
ni sulta n" nakaratı ite mest olarak zaten çürük olan duru
munun cahil dalkavuklar altında büsbütün oyuncak oldu
ğunu ve şapkalı mûslûman gibi tanınmaz bir hale geldiği
ni düşürm eye lüzum bile görmüyor. Devlet dinden aynla-
cak. yani dinsiz alacak, Abdülm ecid Efendi de hafife sı-*
fatıyla bu dinsiz devletin müstakbel reisi olacak! Tevekke
li en evvelden beri Abdülmecid Efendl'nin hilâfeti sahte ol
duğunu söylemiyorum. Hakikî halîfe olsa hilâfetin dinsiz
devlet riyaseti haline dönüştûrûlmestni tecviz eder mi? Üc
retli dalkavukluğun *'es-Suttan Ibnl es*Sultan Abdûlme-
cid Han'a karşı Tokattı Hoca SabrI kim o lu y o r? " deme
siyle iş bitmiyor ki!.. Mustafa Kemal'in teklif ettiği ve Sul
tan Vah düddin'in kabul etmediği suitasız hilâfeti kabul
eden Abdülm ecid Efendi, sultan değildir kil.. Suttasız sul
tan oiamâcağı gibi bu hal onun hilâfetini de gayrn sahih
bir hale (içtirmemiş miydi? Demek ki hakiki ve ilmi bir teş-
hîs ile Abdülm ecîd Efendi hiç bir vakit ne sultan olmuş
tur, ne halîfe! İbn’s-Suttan olduğuna diyeceğim yok! Bil
farz ve takdir suttan da olsa, halîfe de olsa, evvelce Mus
tafa Kemal ile sultasız hilâfet meselesinde anlaştığı gibi
dini devletten tefrîk ile devlet üzerinden dinin hakimiyetini
kaldırmak isteyen mecnun bir serseri ile birleştiği dakika
da da Tokattı Hoca Sabrf ona şeriatın tokadını indirmek
ten çekinmez. Hocaların hak ve şeriata dayalı kuvvetleri
ne ve nasihatlarıne boyun eğmeyi kibrine yediremiyen sul
tanların Ankara hükümeti gibi bâtıl ve gayr-ı meşru kuvvet
ler hakkından gelir. Neye düşünemiyorlar ki sabık Şeyhü
lislam Hoca Sabrİ ile sultasız sabık Sultan arasındaki de
rece farkı, minberde hutbe okunurken: "Haktan saparsam,
beni doğniltun" diyen ikind halîfe Cenab-ı Ömer'le, "E ğ ri
hareket edersen seni kılıcımızla doğrulturuz." diyen A '-
rabı arasındaki derece farkından büyük değildir. Tartışma
konusu olan dinin hakimiyeti sorunu ise, Abdülmecîd
Efendİ’nin sultanlığı onun yanında Süreyya'ya karşı serâ
(arz, toprak) gibi kalır!
Müsavatçı gözünü iyi açsın! Onun bugün dalkavuk
luğuna kiralandığı ve Hoca Sabrİ ile beraber hocalığı, şey
hülislamlığı ve müslümanlığı alaya alırken sultanlığını si-
F>er aldığı Abdülm ecîd Efendi halîfe olarak. Mustafa Ke
mal hükümetinin tabiiyeti altına girmiş ve İstanbul'dan o
hükümetin, kendisini çıkardığı dakikaya kadar Mustafa Ke
mal'e arz-ı itaat ve ubudiyette kusur etmemiştir. Karşısın
daki Hoca Sabrİ ise. Abdülm ecîd Efendİ'nin Mustafa Ke
mal ile istemiyerek arası açıldığı tarihden senelerce evvel
Mustafa Kemal’e karşı mücahede bayrağı açmış ve her
türlü zorluk ve tehlikelere rağmen mesleğinde sendeleme
yerek devam etmiştir. Hoca Sabrİ, Mustafa Kemal'in sa
bık bendesi ile elbette bir olmaz. Mustafa Kemalin sabık
bendesinin lâhık bendesi olan Müsavatçı ile hiç eşit ola
maz. Her hakikatin aksini iddia etmek helak edici hastalı
ğına tutulan hayasıza bakınız kİ beni Ankara'ya kapağı ata
mayan hocalardan saymak küstahlığına da cür'et ediyor!
A zavallı Ankara'ya kapağı atamayan senin efendin Ab-

dülmecM Efendi'dir. Ferîd Paşa hükümeti mani olmasa
belki Abdülm ecid Efendi Ankara'ya kaçardı. Hatta oğlu
Şehzade Öm er Faruk Efendi, bH-fül kaçtı. Fakat Mustafa
Kem al'lr adem-i kabulüne uğrayarak geri çevrildi. Yalarv
cılığı da, ftiracılığı da kepaze eden Müsavatçı, Abdülme-
cid Efenıfi hakkır>da faydalı olmayan bu sözleri bana söy
letmek iç n mi hakkımda hiç yakışmayacak şeyleri isnada
Kalkıştyoı? Ankara. İstanbul'daki Bâbn Ali hükümetiyle
uzun müddet mücadele ve münakaşada bulunduktan sonra
ilk defa olarak Hilöfet Makamı'na da sesinin perdesini yük
selttiği telgrafı 1921 başlannda Tevflk Paşa hükümetine
çektiği zaman, İstanbul ufuklarını ve Saray muhitini kapla
yan korku sessizliğini. Hoca Sabri'nin **Makam-ı Hilâfet
ve Ankaıa Meclisi'* başlıklı tarihi makalesi yırtmıştı. (x).
Bu tarih i'e. Abdülm ecid Efendi'nin İstanbul'dan çıkarıl
dığı için /.nkara hükümetine düşman olduğu tarih arasırv
da tam ûc senelik bir zaman vardır. Daha doğrusu Anka
ra'ya kamı mücahedede Hoca Sabri ne kadar sabıkiyeti
haiz ise Abdülm ecid Efendi de Bâb-ı Ali hükümetine karşı
Ankara hükümetinin kuruluşuna hizmette o derece sabt-
kiyeti hai; bir şahsiyettir. Anadolu'daki Kemalist isyanım
daha başmda canlandırmak üzere Mustafa Kemal tarafı
na iltihak ^ n ilk kafile. ^'Memleket'* gazetesi yazı kuru
lu ve bazı hükümet memurları ile birlikte İstanbul'dan ka
çarken m*3zkur gazetenin çıkardığı fevkalâde sayı, İstan
bul'daki hükümet ve hilâfet makamı aleyhinde veliahd A b-
dülmecid EfeiKfi tarafırKİan yazılmış uzun bir lâyihayı bay
rak ittihaz etmişti. Bu meselelerde gerek benim gerek A b
dülmecid Efendi'nin durumunu bilen binlerce, yüz binler
ce insan henüz hayattadır Müsavatçı'nın süpürge çöpûrv
den daha zayıf kalemi tarihî zaruretleri değiştiremez. He
sapsız ve ölçüsüz söylemekle eşi bulunmayan bu hezeyan
toptancısı, Anadolu'ya kapağı atan hocaları sayarken on
ların arasnda gösterdiği Ermenekli Safvet Eferufl'ye de
iftira ediycr. Halbuki o zavallı adam. Ankara'nın sevmedi-
(x) Bu makald için bakma; Sackk At>ayrak; Cumhunvata OoOru/Htlâlalm
Sonu. latam>uin9eo. ah 1S-2S
ği ve İstiklâl Mahkemesi'nde beş sene mi on sene mi hap

se mahkûm ettirdiği bir muhaliftir. Müsavatçı, **Urfalı
Safvet" diyecekti. Fakat mûbahasede yediği ağır darbe
lerle Hanya'yı. Konya’yı şaşırdı. İşte bu Urfalı Safvet. An
kara hükümeti nezdinde mevki kazanmak için hep Hoca
Sabri'nin düşmanlığından ve kendisini Bâb-ı Meşihat'ta-
ki memuriyetinden azl etmesi gibi delil ve vasıtalardan yar
dım beklerdi. Sabık Urfa Mebusu'nun gazetelerde bu yol
da yazdığı makaleleri de görmüş olması lazım gelen Mü-
savatçı'nın beni, benim husun>etim sayesinde Ankara'da
mevki kazanmaya çalışan adamlar sırasına koyması heze
yan toptancılığının şaheserlerindendir.
Hafız İsmail namerdi, dinî mübahase dışındaki vası
talardan yardım dileyerek beni, za'f ve felâket zamanlarında
OsmanlI Hanedâm'na saldımakla itham ediyor. Herifin bu
noktada apaçık hakikatleri tahrif ite basit zihinleri karıştır
maya çalıştığını ufacık bir dikkat, takdirde güçlük çekmez.
Evvelâ felaket, Hanedan'a münhasır değildir. Vatandan ay
rılık hasretine biz de maruzuz. Belki biz vatanımızı onlar
dan bir çok sene evvel terk ettik. Hatta kendileri İstanbul'
da. biz gurbette iken onlar bizi düşünmüyorlardı, bilet İs
tanbul’dan çıkarılıp da çoğu üyeleri Beyrut'a geldikleri za
man Mustafa Kemal duyar diye bizimle görüşmeye bile ce
saret edemiyorlardı. Yani kendi nazarlarında bile biz A n
kara'nın daha fazla kin ve düşmanlığına maruzduk, öyle
iken biz onları düşünmekten ve gücümüz yettiği kadar sa
vunmaktan hiç geri kalmadık. Daha Hanedân'ın felâkete
uğramasından üç sene önce İstanbul’da yayınladığım adı
geçen *'Makam-ı Hilâfet ve Ankara M e c lls r başlıklı ma
kalemde Ankara Mecllsl'ne sırf hanedanın hukukuna mü
dafaa duygusuyla ilân-ı harp etmiştim. Alçak Hafız İsma
il’in dediği gibi Ankara'ya kapağı atmak duygusuyla ilan-ı
harb etmiş olamazdım ya! ikinci olarak; herkes bilir kİ Mus
tafa Kennal. husumetini ilk önce Hanedân'ın meşru reisi
bulunan Halife Vahidüddin'e yönelterek onu lekelemeye,
onu ezmeye, maddi ve manevî bakımdan onu kahr etme
ye çalışmıştır. İşte ben. yedi sekiz senedir o meşru Halîfe
262 HİLÂFET İ MUAZZAMA-IISLÂMIYE
yi savunma hususunda hiç kimsenin gösteremediği gay>

ret ve be^-aleti gösterdim. Hakikati tavzîh ve zihinleri ay
dınlatmak için Türkçe. Arapça makaleler ve kitaplar yaz
dım. Ve irşaallah daha da yazacağım. Sade Mısır'da be?
altı sene önce Mustafa Kemal aleyhine ağız açılamadığı
bir devrece yalnız başıma bütün bir memleket basını ila
bahse kor u üzerinde mücadele ettim. Kemalist Mısır'ı en
evvel kalemimie ben feth ettim, desem hiç de mübalâğa
olmaz. Benim için dünyevî, uhrevt bir şeref teşkil eden bu
gazâyı, Kemalist düşmanlarımdan b a ^ , hangi durunnda
bulunduklın idrak edemeyen bazı na‘Cir\s muhalif süprün
tüleri de, halâ Mısır'da kabul yüzü görmemek şeklinde aley
hime bir ^.ûccet gibi teşhir etmekle bitiremiyorlar.
Daha sonra İslam nazarında sukut eden Mustafa Ke
mal'in vak tiyle merhum Vahtdüddin'e sürdüğü lekeyi de
halâ gafil slam kamuoyu sürdürüyor. Halâ, Abdülmecid
Efendi üzerinde dolaşan teveccühün kurucusu da Musta
fa Kemal'idir. İşte Hanedan'a sadakat ve Hilâfet Makamı'-
na hizmet. Hanedânın başı ve Mustafa Kemal zulüm ve
düşmanlığının İlk kurbanı olan Halife Vahidûddın'i, Mus
tafa Kemsl'in isnadlarından tenzih ve tebriede dayanacak
tı. Ben bu vaziyefeyi tamı tamına ifa ettim. Hanedân'dan
hiç birisi benim bu konuda gösterdiğim gayret ve cesare
tin yüzde birini gösteremedi. Göstermedikten başka Hale
fe Vahidüridin'i kötülemek ve düşürmek İçin Abdülmecid
Efendi git i Mustafa Kem al’e gizliden ve açıktan yardım
edenler bi e oldu. Bu suretle Hanedân'a ihanet edenler,
yine kendileri arasında bulundu. Hepimiz İstanbul'da iken.
Sultan Vahidüddİn*in damatları Şehzade Öm er Faruk
Efendi ile sabık Sadrazam Tevfik Paşa'nın oğlu, Musta
fa Kemal'in gö zür^ girmek için kayınpederleri aleyhinde
birbirleri ile yarışıyorlardı.
Gafilleri Hanedân'ın temel taşı yıkıldıktan sonra diğer
len yerinde kalacak, ve bir kısmı da yıkılanın yerinde yer
tutacaklarını sanıyorlardı. Mûsavatçı'nın “ Yaralı Arslan-
larl" tabiri ile benim üstüme kıştırtmak istediği bu kişilerin
yaralarının üzerinde kendi trmaklannın izi ve cahil doktor
mahiyetindeki dalkavuklarının tuzu vardır. Bon hak ve ha
kikat aşk ve tutkunluğu ile acı sözlü bir adam olabilirim.
Fakat sefil Müsavatçı'nm isnadı vech ile zaaf ve felâket
lerinde Har>edân'ın aleyhine dönmek gibi bir na-mertliği ka
bul etmem. Benden en uzak şey vefasızlık ve nameniiktir.
Halâ ölmüş Haltfe'nin hakkını savunuyorum. Müsavatçı gi
bi haksız birisinin dalkavukluğunu yapmıyorum. Bu sefer
ki din ve devtet münakaşasında, namert Hafız İsmail’in sa
hipsiz gördüğü İslam Dini aleyhinde bulunması ve A b dü l'
mectd Efer>dl ’nin buna muvafakatim gösterir bir şekilde
sesini çıkarmaması sebeb olmuştur.
Mûslümaniar dinsiz Ankara hükümetini devirmeye mu
vaffak olursa Hafız İsmaH’In istediği gibi, Abdülmecld
EferKfI adına lâ-dinf saltanat kuracaklarına, lâ-dinî Cumhu
riyet yerine İslâmî Cumhuriyet kurulması tercih olunur, de
miştim. Bu sözümü. Müsavatçı, iki cihetten yanlış anlamış.
Birincisi Türkiye'deki lâ-dini Cumhuriyet'in yerine konula
cak İslam! Cumhuriyet'in hududu, şimdiki Türkiye hudu
dunun aynı olmak, anlaşılması gerekirken HAfız İsmail, bu
İslam Cum huriyetl’nin, Suriye» ve Filistin'e doğru hudu
dunu genişleterek Fransızların ve İngilizlerin oralardan el
çekmesini gerektirmiş olmasından korkmuş!
İkincisi olarak da İslam Cumhuriyeti'ni dinsiz salta-
r\ala terdh edişimden, benim Reisicumhur olmak istedi
ğimi çıkararak bundan da muhteris olduğuma delil çıkar
mış. *’Hulefa>i Raşidiyn Mustafa Sabrı r.a.’*diyerek alay
da etmiş.
Asrilik davasında bulunan Hafız, müslümanca bir şey
olursa yenilikçi şekilde de olsa ona mutlaka kızıyor, düş
man ve muarız oluyor. İslam Cumhuriyeti olsa, ben de Ha
fız İsmail’in ortaya koyduğu üzere, bil-farz ve'ttakdlr reis
adayı olmayı kursam, ne lazım gelir? İşte bu meselede asıl
onun işine gelmeyen İslâmî Cum huriyet’tir. Ve adetâ An
kara'nın bugünkü lâ-dini Cumhuriyeti bakî kalmak, Islâml-
sine nisbede nazanr>da da mûraccahtır! Benim Reisicum-
ruriuğuma gelince, bun da. şahsan bana husumetinden zi
yade, Türkiye’de İslam hükümetini temelleştirmeye çalışı-
nm diye, istemez. Bir de beni Abdülm ecld Efendi'ye ra
264 HİLÂFET İ MUA2ZAMA-IÎSLÂMIYE
kip göste erek duygulan tahrike çalışmak, dalkavukluk va

zifesinin gereklerinden görünmüştür. Yoksa asri düşünce
ile seçimo bağlı olan herhangi bir makama adaylık koyma
ayıp değildir. Eğer adaylann muhterislikle lekelenmeleri ge
rekirse hiç bir adaya oy verilmemek neticesi hasıl olur. Lâ
kin Hafız korkmasın, ben Reisicumhur olmak fikrinde de
ğilim. Ehliyet şartlannı kazanmak hususunda hiç bir eksi
ğim olmamakla beraber yalnız benim bir halim var: Dalka
vuklardan hoşlanmam. Bizim memleket ise o metaı pek bol
yetiştirmiş. İçerdekilerin halini Türkiye gazetelerinde oku
yorsunuz. Dışardakileri de görüyorsunuz. Ben Reisicum
hur olsam, Allah korusun, bu dalkavuk bolluğuna karşı ne
yaparım? İnsanlığı ve insanları benim yüce Peygamberim
kadar anlayan olmamıştır. O, bir hadîs-i şerifte **Daikavuk-
lann ağzı na toprak saçınız!*' buyuruyor. İşte ben de o za
man böyle yapmak isteyeceğim ve lâkin buna Türkiye'nin
toprağı kifayet etmiyecek!.. (Yarın. 3 Ağustos 1928. sh: 1
ve 4)
V E Y _ O D A L K A V U K L A R A (II) (x)
Hafu: İsmail’in dini devletten ayırmak meselesir>de son
savunmacı; bu meselede kendisi Ankara hükümetinin mez
hebine tabi olmayıp din ve devlet ayırımı nazariyesinde Arv
kara'nın Müsavatçı mezhebine yaklaştığını söylemek gibi
gülünç bir iddiaya ek olarak; benim Meşihat Dairesinde çal-
ğı çaldırdığımı, kolalı yakalık ve renkli ipekten kravat taktı
ğımı, şık potin, pantolon ve smokin giydiğimi, ihtimal ki kol
tuğumun altında da haç bulunduğunu sayıp sövmeye inhi
sar etmiştir. Zavallı, bu adî sözlerle aklı sıra münazarayı
kazanactkl...
Evvelâ, haç benim koltuğum altında değil, devletin başı
şeriata bctğiı olmasına "H a d ra m u t” vahşiliği nazarıyla ba
kan kendisinin alnındadır.
ikinci olarak, ben temizliğine mebni kolalı yaka tcüâ-
rım. Fakat lüzumsuz gördüğüm ve mukallid olmadığım için
kravat tal<mam. Renkli ipekten boyun bağı renkli bir yaJan-
(x) Veyl. yalan ve iftira alanlanr>da puyan olarak, kibir ve inatlannan ker>-
dilerine okt nan ayaln beyyinatı i$ıimefni9 gibi davrananlara!
HII^FET VE KEMALİZM 265
dır. Şık potin giyerim, setre pantolon giyerim. Smokin*! •

alelade bir setre olmakla beraber- yakasındaki ipeğinden
dolayı giymiyorum. Lâkin teceddüdün kabulü kabul olan
larını almak kabahat, almamak taassub adı ile yine kaba
hat olursa ne yapacağız? Sokak potini ile Meşihat Daire-
si’nin halılarını çiğnemişim. Ben hangi ayakkabı ile nere
lere basılabileceğini ayırabilirim. Meşİhat'ta çatğı çaldırdı
ğıma gelir)ce. oğlumun Meşihat Konağı'nda İcra edilen dü
ğününde bile çalgı çalınmadı. Maamafih ben amelde ku
sursuz bir adam değilim. Böyle şeyleri saymakta ne fayda
vardır? M ü u v a tç ı kertdisi kusursuz mu imiş? Ben onun
şeriata aykırı zararlı yayınları dışında kişisel hiç bir kusur
ve kabahatir>den bahsediyor muyum? Sultan Hamîd mer
humun on liralık kavuktu hadimi imişim. Cenneti olmazsa
Allah’a bile ibadet etmez mişim. Kendisi besbelli cenneti
olsa da Allah’a ibadet etmeyecek. Daha benim sırtımda Me-
şihat’ın beyaz kisvesi vahşi kaplan postuna benzemiş. Bu
nu da. tarihine kalben düşman olduğu Meşihat Dairesin
deki layık olmadığı dinî memuriyetinden azl edişimden an
lamış olacak. Particilikle malûl ve geçici Şeyhülislamlığımda
(mûebbed mi olacaktı?) lüzumsuz saldırılarla bin bir mua
rıza çamur atmışım. Her vakit bin bir çeşit dinsizlerle uğ
raştım zahirt Görüyor musunuz. Hafız Ismairın sadedden
uzak, o Ölçüde parlak cümlelerini? Asri Efendinin medeni
yet ve marifeti dinî ve İlmî tartışmaları, şahsiyata dökmek
midir?
Anlıyoruz; dinî ve siyasî mühim meselelerin münaka
şasında hakem olmak yetkisini haiz Türk kamuoyu, Türki
ye’de Ankara hükümetinin istilâsı altında kapalı olduğun
dan, dışarda kalan Türk kamuoyunu şarlatanlıkla kendi ta
rafına çekn^k için gözüne kestiren Müsavatçt, ciddî mü
nazara usulünü bırakıp kara softa, mürteci, mutaassıp, ve
vahşi gibi dinsiz ve terbiyesiz söğüntüterle, adi iftiralarla,
kişisel dedikodularla üstünlük sağlama çaresir>e ginşmıştir.
Geçen sayıda eli karalı Vehib Paşa'nın ve Romanya’
daki san çizmeli (!) Mehmet Ağalardan getirdiği mektub-
M H İL Â F F T -I M U A Z Z A M A -I I S L Â M İ Y E
lar. hep acizlere yakışan cimri emellere müracaat ürünü

değil miydi? Lâkin bu küçüklük alanında çırpınan Hafız’ı
biz daha büyük bir imtihan alanına çekerek, Arapça bir ma
kale ile m>}seleyi Mısır basınına naki etmiştik. Bu mesele
den Hafız "M üsavatı Mısır gazetelerine jurnal e tti." di
yerek kendi sanatına uygun bir tabirle bahs ettikten ve
"Mosavai 't kapatınız, kapattm nız." tarzında Mısır ulema
sına şikayet etmek gibi tenezzül etmıyeceğimiz başı açık
bir yalan, ckuyuculanrvn Arapça anlamamasvıa itvnaden aiş-
kanlık üzere üstümüze attıktan sonra, makalemizi yayınla
yan "e l-A h b a r"ın , üç gün sonraki sayısı ile. Halîfe Haz-
retlertr)6 saldırıdan dolayı Mustafa Sabrt’yi berbat ettiğini
söylüyor, ö ze l bendi kim yazmış, bizim makalelerimize en
m uter^ situnlarını tahsis etmek nezaketir>de bulunan "el-
A h b a r" gazetesi tarafından mı yazılmış? Yoksa yetki sa
hibi bir im !a ile dışırdan mı gönderilmiş, ne olmuş? Orala
rını izaha IHafız İsmail hiç yanaşmıyor. Bunlar nasıl kallaş
ifadeleridi ? Muhalefet adına uygun görmediği yazıları sö
züm yabana muhalefet gazetesi olan "M ü s a v a t", muha
lefetin Şeyhülislâm'} aleyhinde bir delil gibi nasıl ortaya ata
bilir? Nasıl delildir ki Hafız onu açık alınla okuyucularına
şarh ve izah edemiyor? Benim aleyhimde yazılmış bir ya
zıyı muhak)fete dokunacak diye terceme edememek ne de
mektir? Musavatçı’nm kallaşlığını bilmeyen okuyucular yal
nız bi noktaya dikkat etseler kifayet eder. Şimdi biz önice,
Hafız'ın g<ızetesinde hem bahs ettiği hem de tercemesini
ortaya koyamadığı "b e n d -i m ahsus" kankatürünûn Arap
ça metnim aynen şuraya naki edelim. Hafız'ın, benim için;
"e l-A h b a ı"a yazdığı makalesinden dolayı hak kazandığı
ücretini tamamen almış diyerek aleyhimde mal bulmuş
mağnbî git<i sarıldığı bu yazıyı okuyucular gözleri ile görsün
ler ve unutmasınlar ki benim makalemi baş sayfasında ya
yınlayan "e l-A h b a r", bunu beşinci sayfasının bir yerine
sıkıştırmıştır:
(Parç.ılanmış Piyon)
("e M .h b a r" m Perşembe günkü sayısında Mustafa
HİLAFET VE KEMAUZM 267
SabrI ismindeki şahsın. İslam Hilâfeti hakkında yalpalayıp

iftira ettiği sözlerini yayınlamakla iyi etti. Bu abuk-sabuk ve
fahiş sözlerte bu hezeyanca adamın herkese karşı muha
lefet ettiği hususta hâlâ ısrar etti^ anlaşrltyor. Zaten o yüz
den bütün Mısırlıların gazabını üzerine çekmişti.
el-Ahbar ve öbür gazetelerimiz, onun işgalcilere yal
taklanması. baskıcıları hoş karşılaması neticesi battığı gü
nahlar sebebiyle zelil ve hakir bir şekilde vatanımızdan sü
rülüp Mısv'a iltica ettiği sıralarda foyasını ortaya dökmüştü.
Bu isyar)cı günahkâr. İslam diyarır)dan korku içirKİe ka
çarak Yunan beldelerine gitmişti. Gazetler arada da işle
diği rezalet ve utanç duyulacak işlerini yazmıştı. Şimdi ise
düşmanlarımız bu adamın Hilâfet ve Peygamber Halîfesi
hakkındaki ağız dolusu boş lâf ve hezeyanlarını bize karşı
kullanıyorlar. Fakat bu ufunetli ve batıl sözlü adamın arka
sında olanlar bilsin ki o işi bitmiş, parçalanmış bir piyon
dur, yaptıkları Allah’ın izni ile boş çıkacaktır. “ Sahafi/Bir
Gazeteci” )
Aleyhimde ” el-A hbar” a yazı yazarak Müsavatçı'ya
yardımcı çıkan, ve fakat ismini koymaya cesaret edeme
yen bu alçak kişi, muhal efeti kötülemeden beni kötûieye-
miyor. Herifin iddiasına nazaran ben. Istanbulu işgal eden
ecnebi kuvvetferte birleştiğim için vatanı terke mecbur ola
rak Mısır’a iltica etmişim. Mısır halkı ve basını da beni tür
lü hakaretlerle karşılamış ve neticede memleketlerinden
koğmuşlar. İstanbul'u işgal eden yabancı kuvvetlerle bir
leşmek ve daha açık tabirle; Türkiye'yi yabancılara satmak.
Kemalistlerin muhalefete isnat ettiği mahut ve merdut bir
töhmettir. İşte Müsavat'ın yardakçısı beni bununla, yani
muhalefet lekesiyle lekelemek istiyor. Gerçekte önce. İtti
hatçılara ve ikinci olarak Kematistlere muhalefet bir leke
ise ben bunlara tepeden tırnağa kadar bulaşmışım. O za
manın Kemalist Mıaırfılan da muhalefetin tek temsilcisi ola
rak beni tanıdıklarından bana hücum etmişler. Mülteciler
arasında Hafız İsmail ayarında muhalifler de bulunmuş ise
de Mısırlılar onların ne şahsına ne muhalefetine önem ver
memiş... Bunu ben söylemiyorum, Hafız İsmail'in benim
aleyhimde şahit gösterdiği ve muhalefet adına tercemesi-
26:^ HİLÂFET İ m u a z z a m a ! ISLÂMİYE
ni uygun ((Örmediği sözüm yabana *‘ berxFİ maksus'*tan

çıkan m ara budur. Burnla muhalefeti de alaya alınmış o)>
buğundan Hafız, bunu muhalefet namına tercemeden ka
çıyor. kaçs rken davul çalmak kabilinden olarak benim aley
hime şahit göstermekten de vaz geçemiyor. Halbuki mu
halif mesloğinde bir adam, muhalefeti suçlayan ve ker>dı-
sini muhal sfette hiçe sayan bu yazıyı kıymetli bir meta’ gi
bi ortaya süremez. Bunun mantıkî sonucu Hafız’ın ya aklı
veya mutu tefelin aslı olmadığını gösterir. Herifin benim Mı
sır'dan ko>'ulduğuma dair olan sözü de yalandır. Mekke'
den Mısır'a avdetimin dörtûncû beşinci ayında İstanbul'
dan gelen sabık Hidiv'in validesır>e hitaben **Emlru’ş-
Şuarâ'* unvanını haiz bulunan Ahmet Şevki, *‘eI-Ahram "
gazetesiyle neşr etliği karşılama kasidesinde Sultan Va-
hidüddin ile anti-Kemalist etbaını rencide edecek ağır it
hamlarda bulunduğundan bir açık n>eklup ile şaire karşı
lık verdim ^ê bu suretle başlayan ikmcı basın mücadelesi
ne istediğim kadar devam ederek muarızlarımı akı! ve man
tık ötçülerinde rezil ettikten sona, çoğalan hasta ailem ef
radının hiç olmazsa Suriye'ye hava değişikliği yapmaları
na doktorUir tarafından lüzum gösterilmesi üzerine ihtiya
rımla Mısır'ı terk ettim. İskenderiye tabiplerinden Lorarv
zo, Selim Usan, Artcelidİs, Karbola Efendiler şahittir. Bu
noktanın maksat üzerinde olmamakla beraber hakikâti böy-
ledır. Müscvatçı'nın ekâbir dalkavukluğu sırasında geçen
sayılarının birinde adına bir başmakale tahsis ettiği şair
Şevki Bey de işte, böyle Mustafa Kemal nteddâhı ve mu
halefet düiimanı olan bir saldırgandır. Halifeyi ve anti-
Kemalist T ürkleri hicv eden bir şairin yıktönûmû ıhtıfalır>e
iştirak ederek, pis bir Kemalist ağzıyla **el-Ahbar” da ba
na söverken hakikatte bütün muhalefete saldırmış olan dm
düşmanının sözlerine sevinerek meslek noktasından tam
manasıyla bocaladığım ve ne yaptığını bilmediğim göste
ren Hafız it>mairde. eğer meslek namusu varsa bu kadar
anti-karaktor hareketlerden sonra artık muhalefetten ve
anti-Kemalistiıkten çıktığını itiraf etmeli, yoksa kendi kale
miyle yaptığı birbirine zıt haltlarını onun beyinsiz başına pa

ralarım. Bir de gazetesinde, maneviyatımı darmadağın et
mek istiyor, diyerek benden yanıp yakılıyor. Elbette kendi
ağzı ile her defasında ayrı bir kapana tutulan muhalefet ve
hilâfet sıçanına yapılacak muamele budur.
Şimdi Hafız İsmail'in yapacağı bir şey kaldı: İttihatçı
Vehib Paşa'dan yardım dilediği gibi. “ el-A hbar” da güya
bana hücum ederken muhalefetin ortak düşmanı olduğunu
gösteren herifi aramızda hakem yaptığı gibi, en cazibeli or
ganlarını yabancı bakışlara açan, na-mahrem erkeklerle ku
cak kucağa dans eden kadınların iffetini haieldâr saymak
suretiyle İslam Dini’nin tesettür kanununu savunduğum
için, eski Türkiye’nin Şeyhülislâmından çıkan böyle sözle
ri AvrupalIlar duysalar ne derler? Diyerek beni ayıplama
ve alçaltmaya kalktığı gibi, sair dinlere kıyas edilmemek
üzere özellikle İslam Dini'nin ana esasları ile telifi kabil ol
madığına binaen red ettiğimiz din ve devlet ayırımı mese
lesinde de AvrupalIların hükmüne müracaat ederek İslam
Dini'nin akıl ve hikmete bir din olup olmadığına binaen red
ettiğimiz din ve devlet ayırımı meselesinde de AvrupalIla
rın hükmüne müracaat ederek İslam Dini'nin akıl ve hik
mete uygun bir din olup olmadığını gayr-i Müstimlerin reyi
ile tayin etmek...
Muhalefet aleyhine İttihatçıları ve Kemalciteri hakem
yapan, Müslüman tesettürünü Avrupa zihniyeti ile tenkit vo
takbih eden Müsavatçıdan İslam Dini’nin asıl ve esası hak-
kındaki fikir ve nazarında da gayr-ı Müslim Avrupa'nın fikir
ve nazarına tabi olmak hiç uzak değildir. Muhalefet düş
manlığını, diyanet düşmanlığını her vesile ile ağzından ka
çırmakta kusur etmeyen bu mûnafıkı artık bizim karşımıza
daha açık bir yüzle çıkmaya davet zamanı gelmiştir. Kal
bindeki Şeyhülislam düşmanlığının benim şahsıma mün
hasır kalmayarak Osmanlı Tarihi süresince bütün Şeyhü
lislamlara şamil olduğunu anlatması da müstümanlık na
mına manidar bir şey olduğu gibi Abdülm ecid Efendi’nin
hilâfetine gönül verirken benim siyasî ve İçtimaî mevkiimi
270 lULÂFET-l MUAZZAMAlîSLÂMlYE
alaya alm.isı da muhalefet hesabına nw ıidar bir şeydir. Fa

kat Abdü mecid Efendi muhalefetin halîfesi değildir. Ha
kiki halife/e karşı Mustafa Kemal'in çıkardığı ve işini gör
dükten $o*ıra batırdığı acayip vazıyetteki bir kişidir. İşte ben,
tarihte ge;en bütün Osmanlı Halîfeleri hakkında hürmeti
muhafaza ederek yalnız bu zatın gayrn sahih olan yerini
tanımıyorum, ki bu hareket. Müsavatçı'nın bana ve bütün
ŞeyhûlisU mlara hücumu ölçösünde bir haddim bilmezlik
teşkil etmez.
Müsavatçı'nın din ve devlet ayırımı meselesinde din
den çıktığını söylememde de kendisinin gücüne gitmesi
ne rağmerı hiç bir aşmiık yoktur. Şeriat memurlanndan hoş
lanmayan adı geçen ayınm ite şeriatın devlet üzerindeki
hakimiyetini ilgaya tarahar olan Hafız'ı sade şeyhülislam
lar değil. t>ir na'tında: İkrar-ı kâfir İst zi şer’ tü İnhiraf
Burhan güm reh İst bi-gayri tü iktidâ”
diyen Fuz j II gibi. İslam şaiderinı bile tekfir edtyor. Namık
Kemal merhumun üstadı dünkü Şinasi de "A cım a z kes
tiği parm ı k şer’in " diyerek şeriatın hakimiyetini yücelti
yor. A z vakitte Türkiye'yi istilâ eden dini cehalet. Hafız ts-
mail gibi k<)ndısıne alimlik, vaizlik mertebesinde gören ya
rım alimlerin, düne kadar İslam ulumâ ve şairlerince t^li-
nen en açK. en kat! dinî meseleleri yadırgamasına ve an
lattıktan S(ınra da anlamamasına sebeb olmuştur.
Müsürnanlıkta din devletten ve devlet dinden ayrılma
yacağını anlatmak için makalelerimizin birinde. Rasulul-
lah'ın irtihrlini müteakip Sıddık-ı Ekber'ın hilâfete seçimi
ni ashab-ı IJramın, Rasul-i Ekrem Efendimizin ölüm hasta
lığında Met;cıd-i Nebevî'de namaz kıldırmayı emr etn>esın-
den çıkarmış olduklanna nazarn dikkati çekmiştik. Hafız, bu
meseleye ait olan şu mühim istidlâlimizi. önce İslam Tari
hinden noksan bir kopya tabiri ile alaya almaya yelteniyor.
Halbuki bu istidlal benim kendi malimdir. H»ç bir yerden
kopya edilmemiştir. Müsavatçı kopya tabirine layık sözleri
kendi yazılarında arasın! İkinci olarak Hafız, Sıddık-ı Ek-
ber gibi İsi sm halîfelerinin bu en büyük örneğinin seçim
şeklini ve Hulefa-İ Reşidinin hükümet şekillerini tam bir ör>

r ^ sayılmasma layık görmemeye bile cür'et ediyor. Hulefa*
i Raşklîn'in hûkümedeh. yani bizim istediğimiz dinî hükü
metler, cumhurî, derrK>kratik sıfatlarla nitelenemezmişl Öyle
ilkel hükümetler, şu asrın gelişmiş hükümetlerine benzeti-
lemezmiş. İslamdakı o geçici hükümet, Peygamberin ve
fatı ile sarsılan İslam birfi^ni korumak için kabul edilmiş
geçici bir şekil imiş. H z.Ebu Bekr ile Öm er et-Farûk za
manına inhisar etmiş, ve sayısız ayrılma ve ihtilâflara kay-
nek olmuş imiş. Burada da başından büyük sözler söyle
meye heveslenen Hafız. Ebu Bekir ve Ö m er Hazeratım
hilâfet makamına getiren seçim tarzını son zamanların cum
hurbaşkanı seçimlerine nlsbetle kusurlu, gelişmemiş sa
yarak CenabH Peygamber'den sonra İslam'ın en büyük iki
kişisi üzerinde akt edilen hilâfet seçimini hemen hemen sa
kat ve gayr-ı meşru' göstermeye cür’et ediyor. Avrupa me
deniyetinin yaldızlı ve aptalca şekillerine kendini kaptıran
Hafız'ın güdük aklınca Ebu Bekir ve Öm er Hazeratı'nın
seçimlerinden daha doğru ve hak ve hakikate daha yakın
sayılmaya lâyıktır!.. Halbuki bu seçimde tam rey alan Türk
iye Reisicumhuru, şekilden kat-ı nazara hakikatte yarı ya
rıya rey almaktan bile çok uzaktadır. Başka yerlerdeki se
çimlere de cebr ve zorlama kanşmasa bile mutlaka hile
ler. iğfaller, ve türlü türlü şarlatanlıklar, ve canbazlıktar ka
rışır ve neticede izafi çoğunluğu sağlayan seçilmiş reisi
cumhurun karşısında milyonlarca muhalif ve muarız bulu
nur. Şeyhayn ve ömereyn (Ebu Bekir ve Öm er yüce adla
rının Özetlenmiş üvanlarıdır) Hazeratının ikisinin de seçim
lerinde ise. ensardan Sa'd bin Ubade'den başka tek bir
muhalif kalmamıştır. Umuma karşı bir muhaliften başka mu
arızı ve itirazcısı olmayan dünyanın hangi reisicumhur se
çimi varsa göstersin de ondan sonra Hafız, Allahtan kork
madan ve Peygamberle ashabından utanmadan Ebu Be
kir ve Öm er Hazeratı’nın seçimlerine itiraz etsin! Bu se
çimler sayısız ayrılma ve ihtilâflara sebeb ve kaynak olmuş
imiş. Hangi iftirak ve ihtiiâftara sebeb ve kaynak?!.. Ebu
Bekir ve Ö m e r’i hilâfet makamına seçmekte sayısız iftirak

ve ihtilâflara sebeb olan bir yanlıştık, bir haksızlık olmuş!..
Ve bunur ihtilâfa meydan vermiyecek daha salim ve adil
bir şekli varmış da ihmal edilmiş!.. Ashab-ı kiramın tema’*
dan sahih bir sayıdan eksik olan ittifakını hatalı gösterme
mahiyetindeki sakat fikri Müsavatçı olsa otsa cahilce der
vişliği vasıtasıyla Rafizîlik Mezhebinden almış olacak. Ha-
fız'ın, münakaşa baskısı ile deşilen dimağından yeni ve eski
zihniyetlere dair daha ne bozuk şeyler çıkacak bakalım!?
Geçen makalemde hikaye ettiğim üzere benimle mü
cadeleye tutuşanlar hakikatle mücadeleye girişmiş demek
olduklartrdan yarı yolda mantığa küfr etmek mecburiyetirv
de kalanlara tesadüf edildiği gibi, işte Hafız İsmail de be
nim sözlerimi çürütmek için bu sefer mantıktan da muhte
rem olan £bu Bekir, Öm er'in hükümet ve hilâfetlerini çü
rütmek V6 tenkit etmek mecburiyetine döştü. İşi buraya ka
dar getirdikten, yani ben davamı Ebu Bekir, Ö m er hilâfet
ve hükümetlerine sigorta ettikten ve Hafız sigorta muame
lesine bir şey diyemiyerek dayandığım hâzinenin iflâsını id
diaya kandıktan sonra ben artık bu kötü hasmı Peygam-
ber’e atıp tutmak raddesine getirmemek için Ebu Bakir ve
Öm er'de konuyu durdursam da olur. Lakın, gönül ile ba
his olma:, dedikleri gibi Abdütm ecid Efendl'nin asıl ve
esastan uzak hilâfetini beğenip de Islamın iki hilâfet abi
desi halinde bulunan Ebu Bekir ile Öm er'in hilâfetlerini ve
hükümeti arini beğenmeyen herîfin aklına siz ne dersiniz?
Ben onun etkimi Eflaton'un aklına benzeteceğim ama o be
ni iki bin sene geriye götürüyorsun, diyerek bu benzetme
yi kabul etmiyecek! Nasıl ki bu çok akıllı adam, ileriliği. ge
riliği sırf <:aman ile ölçtüğünden Sıddık-ı Ekber'in hilâfe
tinden IsUm hükümetine örnek gösterişimize karşı: “ İs
lam ve Tü rk gibi büyük olaylar ve medeniyetler yaşa
mış bir millete on üç asır geriye dön denilir m i? " diyor!
Acaba hangi İslâmî, hangi Türk'ü ballandırarak Ebu Ba
kir, Öm er devrine benzemekle değerini indirme cihetine
gidilmekten kaçınıyır? İslam ise Ebu Bekr'e, Ö m er'e ben
zemeyi şereflerin şerefi sayar. Türk ise bugüne gelinceye

kadar o da öyle... Çünkü o da İslan>t.. Bugünkü Türk'e bak
diyecekim, yok! Bugünkü Türk Oevleti'nin Adliye vekili
Mahmut Es'ad da isam kanunlarını tezyif ederken tıpkı Ha
fız İsmail gibi Türk'e on üç asır evvel geriye dön denile
mez. demişti. Müsavatçı bunu almış yanına bir de lâf ol
sun diye "İs la m " kalemisim katmıştır.
Hulefa-İ Raşidln hükümetleri hakkındaki sakat sözleri
nin. İslam birliğini muhafaza için ittihaz olunmuş geçici şekil
tabirine göre, ondan sonra İslam’ın birliğini korumaya lü
zum olmaması, yahut Islamın birliğini koruyan şeklin, ge
çici olmayıp sürekli olmak gerekmesi gibi kendi kendini na
kıs yönlerinden başka, o sözlerdeki hatalan saymak ve izah
etmek üzere kocaman bir kitap yazmamız lâzım gelir. Bi
zim yazmamıza da hacet yok. Hafız Arapça bilse ve daha
umumi tabirle söz anlasa Mısır ulemasının, bir kaç seno
evvel din ve devlet ayrılığı lehinde, yani Müsavatçı mezhe
binde bulunan AH Abdurrazik'in kitabını red maksadıyla
yazıp r>eşr etlikleri cildli kitablan okuyarak, İslam Devleti
ne ve Hutefa-i Raşidîn hükümetlerine ait sözlerdeki hata
larının derecesini anlar!
X X
Sahaf! (Gazeteci) kimdir?

"el-A hbar"daki son makalem üzerine yukarıda naki
ettiğimiz makaleler kusurunu yazarak bana hücum eden
Hafız ismini açıklamaya cesaret edemeyen adama, Musa-
vat'ın kahramanına avdet ediyoruz.
Hiç bir şey olmasa bu imza koymamak meselesi o ya
zının hasis mahiyeti hakkında bir fikir verebilir. Böyle yazı
sına sahip çıkmayan adamları, doğurduğu çocuğu halkın
görebileceği yere gizlice bırakıp savuşan kadınlara benze
tirim. Müsavatta meçhul bir adamdan daha bahs ediliyor.
Bir kaç ay evvel "e l-A h b a r"d a neşr olunan ve on sütun
luk aslı bu kere Hafız tarafır>dan bir k ^ satır içerisinde özet
lenirken tamamen tahrif edilen "e d -D in v e ’s-Siyaset"
.>74 H l l ^ F E T -I M U A Z Z A M A IİS L Â M İY E
başlıklı /vrapça makalemden dolayı benim için gûya bir Ez>

her alimi; "Tımarhar>eye layık olan bu adam memleke*
tinizde nasıl Şeyhülislamlık etti?*' diyerek hayretini açık*
lamış. H ıfız, bunu "V allah ilazim " teminatıyla gazetesin*
de hıkây» ediyor. Yemin edeceğırte o Ezher aliminin ismi*
ni söylemek yeterliydi. Lâkin ne Hafız’ın bir isim söylemek
haddidir. ne de kendim bilen bir Ezher aliminin "ed*Dln
ve ’s-Siy ıs e tü " makalesir)e itiraz etmek!.. Beni o makale
den dolayı tımarhaneye gönderen adamı ben bir yere gön
dermem. ahıra bağlarım. Şimdi haydi bu adamı, Hafız’m
ahırdan (e n kalmayan muhayyilesinde bırakalım, dursunl
Fakat sor Hilafet makalesi üzerir>e aleyhimde "el*Ahbar''a
yazı yazan ve gerçekten okuyucuların huzuruna çıkmaya
yûzû drmıyan sinsi hasmı kolundan yakalayarak meyda
na çıkaracağız: İfade tarzv)dan anladık ve hiç şüphemiz yok
ki bu herît, kendisine Mısır'da Halîfenin tarzırKian anlad<k
ve hiç şüphemiz yok ki bu herif, kendisine Mısır'da Halife*
niri vekili 2;0sûnû veren Vahîdül Eyyu bl darbelendir. Hal*
buki işte t u adam. "e N A h ra r" gazetesinin ilavesi tarzııv
da “ Sah b u ’M m tiyaz: Vahid el>Eyyubî“ imzasıyla
I912'de n ^ r olunup, matbu sayısı yanımızda saklı bulu
nan vesikada Mısır prenslerini Türkiye'ye iane dere etmek
töhmetiyle Mısır'daki İr>giliz memuru Lord Klçner'e jurnal
ettiği gtbı. vesikanın ikinci fıkrasında da “ OsmanlI sultan
larının hİMfetleri sahih değildir, gasb edilmiştir. Halife
Kurayş'ten olmak şarttır. Araplar ne zamarta kadar bu
tarihi gasbın devamına izin verecekler?" diyerek, henüz
Mısır' ve bütün Arabistan Osmanlı idaresinde bulunduğu
bir zamanda Osmanlı Halîfelerini de kendi teb'ası olan ne-
cib Arap kavmine jurnal etmiştir. Balkan Harbine tesadüf
eden bu tanhte o kepazelikleri yapan bu şahıs. Mısır'da Ke-
maiisliik. revacını koruduğu zamanda devrede onun türk
üsünü çağrm ış, sonradan aleyhine dönmüştür, "el*
A h b ar“ dak muhalefetine aieyhdâr yazısı ise Kemaiistlik-
ten iyi dönenediğini ve bu haliyle beraber hilâfet vekâleti
yaptığını antıtmaktadır. İhtimal ki imzasını saklamasımn se*
beblerinden biri de budur.
Kurey>î1ık meselesi muhakkik tarihçi İbni Haldun'un

himmetiyle ulema arasında çözümlenmiş bir mesele oldu-
^ n a nazaran hilâfetlerinin sıhhatinde şüphe edilmeyen Os
manlI sultanlarını nesep engeli ile bir kalemde tezyif et
tikten sonra bugün, aynı sülâleye mensup bulunan Abdül-
mecid Efendi'nin hilâfetinin Mısır'da vekâletini deruhte
eden herifi işte mahiyetinin çıplaklığı ile okuyucuların kar
şısına çıkardık. İsteyen yüzüne gayıbtan bir kere tükürsün!
Aklı varsa Abdülm ecld Efendi de bu harekete iştirak et
sin. Hoca Sabri'yi kötülemek için ittihatçı Vehib Paşa
dan sonra desteğirte müracaat ettiğin kahraman arkada
şın bu muydu? Diyerek Hafız İsmail'in suratının payını da
vermek, okuyucuların dirayetine bırakılmış bir keyfiyettir.
-Henüz cevabımız bitmedi- (Yarın, sayı: 27, 15 Ağustos
1928. Sh: 2-4).
V E Y L O D A L K A V U K L A R A ! (III)
Hafız İsmail'in yazdığına göre ben Arapça makalem
de Mısır ulemasına ‘ 'M ü s a va f'ı jurnal etmişim. O gazete
yi kapatınız, kapattırınız, demişim. Müsavatçı din ve dev
leti tefrike ait mezhebinden Mısır ulemasının haberdâr ol
masını niye istemiyor? Mezhebine güvenen adam, sözle
rinin başka dile terceme edilmesinden memnun olur. G a
zete kapatmak meselesine gelince; bu benim Arapça ma
kalelerimi görmelerine ve anlamalarına ihtimal vermidiği
okuyucularını cevabım yayınlanıncaya kadar aldattığını kâr
sayan Hafız İsmail’in kuru iftirasıdır. Çünkü böyle bir şey
makalemde asla bahse konu edilmediği gibi böyle şeyler
hükümete ait işlerdir. Ben ise makalemde hem hilâfetçi ve
hem de lâ-dinî hükümetçi Hafız İsmail'in içi dışını tutma
yan bâtıl mezhebini teşhir ve teşrih ederken Mısır uleması
na ve İslam kamuoyuna hitap ettim. Benim hükümetlerle
işim yok. Yedi ^ 'd ü v e r’e dalkavukluk eden hükümet kedi
si Hafız İsmail kendisine baksın, jurnali de kendisinde ve
hempâlarında arasın! Türkiye'de Kemalistlerin çıkardığı
ve Mısır'daki Müsavatçı'nın iştirak ettiği din ve devlet ayı
rımı nazariyesini iptal ederken müzaheretlerine müracaat
276 HİLÂFET-I MUAZZAMA-! ÎSLÂMİYE
ettiğim Mısır uleması siyasetle uğraşmazmış, edemezmiş.

Mısır'ın Şeyhülislamı mesabesinde bulunan el-Ezher Şey
hi, bakarlar kuruluna dahil dağümtş. hükümetin efene temas
etmeyen şlerde ulemadan bir şey sormazmış, hatta Mısır
Parlamer tosunda teaddOt-l zevcatın yasaklanmasını içe
ren bir kanun projesi müzakere halir>de imiş.... Bu sözler
Mısır'da t a din ve devlet ayrılmıştır, Mısır hükümeti de din
bağı ile bıığımlı değildir, demek istiyor. Ve "kim i kime jur
nal ediyorsun? Mısır'ı bu ilim ve Qüneş beldesini Necid
mi. yoksıı San'a mı sandın?" diyor. İslamm doğuş yeri
olan Hica? mı sar>dın. da diyecek ama. bunu şimdilik söy
leyemiyor etrafında dolaşıyor. İslam hilâfeti gazetesinin
zina bakın da ibret alın. Kur’an-ı Kerim'in izin verdiği Te-
addüti zevcatı yasaklamakla mı Mısır ilim ve güneş belde
si olacak'*
Ulerranın siyasetle uğraşmaması, uğraştınlmaması
dinsizlerin düzmece ptanlannda gayet mühim bir yer tut
muş ve İslam Dini'nln gerçeğ«r>e ilgisiz oianlarca hoş gö
rülmüş bi meseledir. Dinin devlete, yani siyaset ve hükü
mete müdahale etmemesini terviç etmekte İslam Dini'ne
ne büyük bir suikast saklı olduğunu kolayca anlayan İslam
uleması, ulemanın siyasetle iştigal etmemesi meselesine
gelince b jnu isteyenlerin suiniyetini hakkıyla takdir ede
memişler, kos-kocaman adamlardan bu fikre hak verenler
olmuş, dini devletten ayırmak cinayetiyle bu meselenin sı
kı sıkıya il^li olduğu, ve o anayetı eyleme ulaştıracak sui
kast yolunda bu meselenin en mühim bir merhale teşkil et
tiği hakkıyla anlaşılmamıştır. Elbette ulema dini siyasetten
uzaklaştır nca. siyaset ve hükümet dinsizlerin ve en az İs
lam Oinl'nı bilmryenlerin eline geçecek ve or>dan sonra din
sizlik veyahut cehalet, hükümet kuvvetiyle din üzerinde ta-
nakkum edecektir. Din ve devlet tefrikinden maksat her iki
sinin birib rine kanşmamasırKfan ibaret olmayıp hüküme
tin dm ile ^ atışan arzulannı dine hakim kılmaktan ibaret ola
rak. tefrîk tabirinin bu maksadı örtmeye matuf bulunduğu
nu ewelC(« söylemiştik. İşte ulemanın siyasetle uğraşma
ması gibi İşin başında m ahzuru takdir edilmeyen me-
HİLÂFET VE Ke m a l iz m 277
$el«, din ve devleti ayırmak ve daha doğru bir tabirle

dini devletin emri altına koymak meselesinin bir safha
sıdır. İfln iç yüzünün böyle olduğunu bir mümin fera
setiyle görmek ve din ulemasının İslam hükümetlerin
de siyasetle uğraşması her sınıftan ziyade yetkisi, ve
belki İslam dinini hükümetlere çiğnettirmemek için mec
buriyeti bulunduğunu İlan etmek şerefi bu asırda (bu)
aciz kula müyesser olmuştur, diyebilirim. Maksatlarını
çok iyi anladığım İçin dinsizler bana düşman oldukları
kadar hiç bir hocaya düşman olmamışlardır. Bunlar saf
bocalan kandırmak üzere: Ulema hürmet makamında kal
malı siyasî mücadelelere karışarak hürmet edilmesi ge
reken kutsal makamlarını tehlikeye atmamalı, çünkü si
yasi mücadelede mağlup olmak da var, hücuma ve ha
karete maruz olmak da var.** derler. Pek iyi ama siyasi
mücadelelere karışmayan ulemayı hürmet makamında tu
tacak kim? Mücadelede galip gelenler değil mi? Galiple
rin keyfine kalmış olan ihtiram makamı, günün birinde İs
tiskal görmek ihtimamiyle sarsıntılı bir sığıntı yeridir ki mağ
lubiyet tehlikesi bu aşağılama tehlikesine nisbette daha çok
emniyetli ve bilhassa daha çok haysiyetli kalır.
ikinci olarak, siyasî mücadeleleri muhterem vaziyet
lerine karıştırmayan din uleması hayat mücadelesinin dı
şında kalamazlar, özellikle vazifeleri ş e rl ahkâmın nüfu
zunu muhafaza etmek olduğundan bu maksat uğrunda her
tehlikeye göğüs germek ve icabında hakaretlere katlanmak
da vazifeleridir. Ulemanın şahıslan ve mevkileri ne kadar
muhterem olsa enbiya derecesini geçemez. Halbuki biz
zat Peygamberler hakarete maruz olmuşlar, fakat vazife
lerini lakibden kaçınmamışlardır. Peygamber Efendimiz'-
in savaşlarında galip gelmidiğı de olmuş, lâkin bu hal ne
şanına, ne azim ve imanına halel getirmemiştir. Hayat yo
lunda ve vazife uğrunda insanlann tesadüf edebileceği mü
sait olmayan durumlardan bile ümmetine örnek gösteren
Peygamber Efendimiz'in varisleri durumundaki İslam ule
ması için Peygamber'den fazla imtiyaz İle umumî hayat dı
şında bir hürmet ve istirahat hayatı ihdas edilemez. Edilir
se müslümanlık bunu tanımaz.
:?78 HİLÂFET İ MUAZZAMA-! İSLÂMİYE
Ulc^manın siyasete müdahaleden elini kesmek, dini

devlete müdahaleden men etmenin ve hükümeti dınsizleş-
tirmenin mukaddimesi olduğundandır ki dinsi2 lir hep din
ulemas na siyasetle uğraşmak hak ve yetkisini vermemek
isterlerd en, kendi tabiatına bırakılan İslam kamuoyu aksi
ne srya:'>elinin başında ulemayı görmek ister. Tü rk iye ’de
Meşrutiyet'in ilânının ardından bir defaya mahsus olarak
icra edilen serbest mebus seçiminde halk en çok hocala
ra oy vı^rmiş ve Birinci M eclis’i hocalarla doldurmuştu.
Gerçi o Nêdıs'te vazifelerini suistimal eden hocalardan çok
fena Örr ekler de görülmüştür. Hocalar arasından ahlâksız
lar ve efıliyetsizler bulunduğunu hiç bir vakit inkar etmem.
Bununla beraber o Meclis'in en namuslu mebuslanrKlan
Selanik Mebusu Artas Efendi’nin Osmanlı Parlamento
suna ait dört ser>elik temas ve tecrübesinden kalan bir ha
tıra ile. Mustafa Namık Paşa n>erhuma bahs ederken:
*'Meclis'İn en müstakim unsuruna hocalar sınıfı arasın
da tesadüf ed iliyo rd u ." demiş olması gibi tarafsızca bir
şahitlik duygusu iie mesleğim adına her zaman iftihar ede
rim. Şüp e yoktur ki Türkiye'de Parlamento hayatı o ilk Mec-
lis'le beraber sönmüş ve alt tarafına mebusan şeklinde in
san fosil eri biriktikçe birikmiştir. Birir>ci seçimde bu kadar
isabet g^êren Türkiye halkı orxtan sonraki seçimlerde bo
yuna tazyik ve tahakküm altına düşmeseydı gün geçtikçe
Meclisleı in üyelerini daha iyi seçmeye muvaffak olacaktı.
Ulemanın siyasete kanşmamasınm dini devletten tefrik me
selesi ile şiddetli olarak ilgili olduğunu şundan anmalıdır
ki; tefrikçıler, İslam şeriatı tebliğden ibarettir ve bunda tenfiz
dahil değildir, diye iddia ederler. Peygamber Efendimiz’in
de hükümeti ve tebliğden başka bir vazifesi yoktu, derler.
Halbuki o fikrin esası bâtıl olmakla beraber enbiyanın vari
si olan ı lemanın vazifesi emri biFmarüf ve nehyi ani'l-
münkerin yalnız tebliğ kısmına münhasır kalsa bile doğru
hareket etn>eyen hükümetleri tenkit vazifesi yir>e bur>da da
hil olur ve zaruri olarak mesele siyasette iştigal şekline
dönüşür.
Müsavatçı Hafız İsmail, ulemanın siyasetle iştigaline

muarız olmak prensibini diğer yenilikleri gibi dinsizlerden
kopya ediyor. Bu fikirde olanların dilinde eksik olmayan “ si
yaset pisliği" tabiri de kopyacılıktan başka bir şey değil
dir. Siyaset, dinsizlerin elinde kirtenmiştir. Oinddriarın si
yaseti namuslu ve adilce olur. Ve siyaset mevkii, yani halk
üzerinde icra-i hükümet etmek pisliğe değil, tenzih ve tek-
rTme lAyık bir mevkidir.
Hükümet, dine temas etmeyen meselelerde ulemadan
görüş sormamalıymış. Hafız'ın iddiasına nazaran Mısır'da
da böyle yapılıyormuş. Dine temas keyfiyetinin temyiz ve
takdiri kime ait olacak? Tabiatıyla bu hakkı da hükümet ken
di tarafına ayınr ve r>etice. hükümet için canının istediğini
sormak ve istemediğim sormamak şekline dönüşür. Bakı
nız Hafız, bize körlük olmak üzere teaddüt-i zevcatın ya
saklanması hakkında bir kanun projesinin Mısır Parlamen
tosunda müzakere gündeminde olduğunu yazıyor ve bu
na seviniyor. Biz de kendisine soralım ki teaddüt-i zevcat'-
ın yasaklanması dine temas eden meselelerden değil mi
dir? O halde Hafız, hem kendisini ve hem Mısır hükümeti
ni tenakuza düşürmüş olmuyor mu? Makalelerimizin için
de böyle yüzlerce soru vardır ki. Hafız onlara cevap vere
memiştir.
Hamiş:
Gazetenin düzenlenmesi son bulmak üzere iken 38
numaralı "M ü s a v a t" geldi. Münakaşa alanını başına dar
getirdiğimiz Hafız İsmail'i biz sadet dışında da peşisıra ko
valayarak yetiştiğimiz yerlerde darbelerimizi indiriyoruz. O
edeb dairesinde savunmayı ayıklama sermayelerini çok
tan bitirdiği cihetle üzerimize çeşit çeşit pislikler atıyor. Ge
rek onlan temizlemek ve gerek hasmımızın saded dışında
yuvarlandığı çukurları da okuyuculara anlatmak için bizim
bazan çokça oyalanmamız lazım geliyor. Biz onun hiç bir
itirazını cevabsız bırakmıyoruz. Fakat buna gazetenin hac
mi kafi gelmediğinden bazı noktaların cevabına doğal ola
rak nöbet geç geliyor. Onun için Hafız, İtalya’da şapka giy
280 HİLÂFET İ MUAZZAMA ! ISLÂMIYE
mek meselesi arasında Vehib Paşa'nin bahse konu ettiği

Bolşevik dolandırma meselesi üzerinde fazlaca durarak
buna cevap vermediğini bir iki. defadır arsızlanarak tekra
ra cür'et bulmuş. Bu sayıda bir de Meşihat Makamı'nda
iken Türk iye hükümetinden 15-20 bin lira tazminat almak
meselesi ilâve etmiş. Acele etmesin, hepsine cevap vere
ceğiz. İlk sadedi teşkil eden meselede mağlubiyetine ka-
namadığ ndan sadet hadçlerine sığınan serseri hasmımızı
biz daha bin meselede kepaze edeceğiz. O daha bizim hiç
bir cümlemizin altırulan kalkamadı. Yüzlerce Kirazımızı ce-
vabsız bı akarak unutturmak yolunu tuttu. Biz her mesele
yi didik didik ediyoruz ve edeceğiz Hafız Ismairin kat*î ola
rak yakaranı bırakmayacağız. Sadet hariçlerini de onun ba
şına dar {getireceğiz. Bunların kendisini bir sayıda yapmak
istiyoruz ama maatteessüf sayfalarımız yetişmiyor. ‘*Yann**
gazetesine bir de o bûr gün ilave etmek lazım geliyor!..
MÜsavatçı'nın üçüncü müzahereti:
Son Müsavat'a Rodos’tan Sadık İlhami imzasıyla
mektup yazan şahıs, Ankara hükümetinin vatan-cûdâlığa
mecbur ettiği Türk mültecilerin himayesine doğru Cemiyet-
I Akvam muhalifinde bir hareket baâdığır>dan bahs eden
Cenevre gazetelerinin yayınını müjdeledikten sonra bu ha
berin sev'nd ile, din ve devlet meselesinden dolayı Müsa-
vat’ı sıkıştıran gazetemizi ahmaklıkla itham ve tavsif ede
rek Hafız İsmail'e taraf çıkıyor. Ve “ fâzıFı muhterem*' ta
biri ile andığı Mustafa Sabri Efendİ'ye tuttuğu eğri yoklan
dönmesi tavsiyesinde bulunuyor. Cemlyet-1 Akvam nez-
dınde o rT>eselenin muhamkı kim olduğunu bu kadir bilmez
adam anladığı zaman ahmaklığın da kendisinde oiduğunu
fark ve temyiz edecektir. (Yarın, sayı: 28,31 Ağustos 1928,
sh; 1 ve 4)
V E Y L O D A L K A V U K L A R A I (IV)
Asrîlik hevesini dinsizlerden ve Kemalistlerden kopya
eden Mü-iavatçı Hafız İsmail, tıpkı asri öncüleri gibi dini
devletten ilgisini kestirmekle resmen düşman ilan ederken
siyasetle ştigalden men etmek istediği ulemaya da bu düş-
mantığından pay çıkarmayı ihmal etmiyor. İslam Dini'nin

hükümlerine ulemadan başka sahiplenecek unsur olma-
dığmı bildiğinden bu iki düşmanlığın müslümanlığı hazm
edemiyen kalblerde mutlaka eşit olarak yaşaması lazım gel
diğini takdir ediyor. İslam milletinin hükümeti elbette Ş ü râ "
hükümeti olacağı gibi din ulemasının da millet adına hat
ve aktte yetkili olan mebuslar yerinde bulunması gereke*
ceğinden işte İslam milletinin bu doğal vekillerinin, devlet
ve hükümeti dinden ayırıp başıboş bir halde bırakmıyarak
dinin ahkâmına râm etmek isteyeceklerinden korkuyor. Ve
korktuğu için, henüz iktidar mevkiine gelmemiş olan müs-
takbel ve muhayyel Hilâfeti, Mecidiye hükümetine daha
şimdiden, mebuslarını istemeyen müstebit hükümetlerin
suiniyetini telkin ediyor. Bunlar, murakabe altına girmek is
temeyen ve girseler bile çoğunlukla sözlerinde durmayan
hükümetler için hep tabiî şeyler. İşin tabii olmayan ve ah
maklığa delâlet eden ciheti hükümete geçmeden ortada fol
yok, yumurta yokken istibdâdı ve dinsiz meramını açıkla
maktadır.
Mustafa Kemal hükümetini taklit ederek dinden ayrıl
mış ve sıyrılmış bir devlet başkanlığına geçerek tarihte ge
çen OsmanlI Halifelerine kötü bir halef yapmak istediği A b-
dülm ecid Hüküm etrni hayalinde kurarken eslâfının asır
larca sürüp gelen devletinden kuvvet almaya lüzum görü
yor da o asırlardır sürüp gelen devletin veli nimeti olan İs
lam şeriatına karşı küfran-ı nimette beis görmüyor.
M üsavatçı, Meşİhat-ı islâmiye ile birlikte şeriatı, ta
rih boyunca OsmanlI Oevtetl'nin baş belâsı sayıyor. O dev
letin şeriat sayesinde, şeriata hürmet ve şeriat adamları
na itaat sayesinde payidâr olduğunu aklına bile getirmek
istemiyor. Tunus alimi M uham m edeFHazar el-HüseynI
bundan önceki makalelerimde bahse onu edindiğim kita
bının 84. sayfasında Vezfr Hayreddin'in (Osmanlı Devle-
ti*nln vezirlerinden Tu n u slu Hayreddin Paşa merhum
olacaktır.) "A k va m u 'l-M e s a lik " adlı eserinden naklen:
*‘Sultan S e lim in oğlu Sultan Süleym an i n onuncu hic-
2B2 HÎLÂFET-I MUAZZAMA*! İSLÂMİYE
(i a tn n başlarında tanzim ettiği kanunda lalam mûlku*

nün şeı «I şerif üzere kurulmuş olduğunu ve şeriatı her*
keaten fazla bilen din, utemaainın şeriata a ^ n bir ha
le m u ttıli' ofduklan takdirde önce tözle münkeıi değiş
tirmeye çalışmalan ve aöz etki yapmazsa naaihatlefi*
nin etkili olmamasından askerî önderleri haberdar et
meleri üzum unu koyarak maslahata aykın olsa bile
kendi if teğinin infazım sürdüren Suttan'ın hal'I ile ye
rine hanedan azasından bir diğerinin geçirilmesi hak
kında ulemâ ve vüzeradan ahd ü misak aldığım*’ kay
dediyor.
Saltanatı zamanında Türkiye dünyanın en şar>k ve şev
ketti dev eti olan Kanuni Sultan Süleyman, şer-i şerîfe dev
let ve hCkümette bu derece nüfuz ve kudret vermiş. Göç
men olaı ak Nis'ie oturan Abdülm acld Efendi ise tondtst-
ne nisbet iddia eden bir gazeteci taslağının kalemini şeria
ta. edep alanına davet etmekten a d zl.. Artık aradaki farkı
kıyas ed nizl
Mısır'da din ve devletin durumundan kendisinin şeri
at kaçkın mezhebirê uygun noktalar arayıp bulmaya çalı
şan M üsıva tçı, Mısır kabinesinde din temsilcisi bulunma
dığını söîemiî. Halbuki böyle şeyler benim aleyhime hüc
cet tekil etmez. Mısır hükümetinin kusuru halir>de kalır. Ben
İslam hükümetine "e n büyük örnek" olarak Sıddık-ı Ek-
ber'in hCkümetini göstermiştim. Bu sefer Osmanlı hûkü-
melinder de emsale şayan bir nûmune zikr ettim, işgal al
tında kurulan Mısır hükümetini örnek göstermedim. Hükü
metlerin :Uatûkolannı k a ti nas krymetir>de saymak, Hafız
İsmail gitH hükümet dalkavuklarının şiarıdır. Maamafih Hâ-
fız'in sandığı gibi Mısır'da dini devletten ayırma cinayeti.
Allaha hamd olsun, yerine getirilememiştir. Devletin dini,
İslam Dini'dir. Yani t ^ ı boş bırakılı değildir. Şer1 mahke
meleri va dır. Nizam? mahkemelerir>de de meden? kanun
olarak İslam fıkhından alınmış kanunlara istinat edilir. İs
viçre kanununa değil... Mısırda din ve devlet ayınmı olma
sı şöyle d jrsun. bunun başı açık bir dinsizlik olduğu dev
letçe takdir edilerek böyle bir fikri terviç eden Mansura Kâ'
•diü Ali Abdurrazİk bir kaç sene evvel Hafız'ın da Mısır**
da bulunduğu bir zamar>da bir ulemâ heyeti huzurunda mu
hakeme ile memuriyetinen tart edilmiştir. Ve tart işini tabi
atıyla devlet yapmıştır. Lâkin Müsavatçı kendisi bizzat Mı
sır'da bulunduğu halde akıl ve fikri bin bir çeşit hükümet
halitaiarı içinde yaşadığından muhitini İyice görmüyor. Mı
sır'ın da tabii dinsizleri de vardır. Hafız onların çabalama
sını görüyor. Ye kendi arzusuna tevafuk ettiğinden oldu bit
ti, sanryorl
38 numaralı '*‘MOsavat"ta ikinci Vehlb Paşa mektu
buna istinaden İtalya'da şapka giymek meselesiyle Bol-
şevikleri dolandırmak kaziyyesi tekrar ediliyor. Birinci mek
tubundaki iftirasını te'yit ve tavsif etmek isteyen Paşa'nın
bu defaki ifadesine nazaran Bolşevikleri dolandırmak için
benim onlarla şapkalı olarak görüşmeme sabık Dahiliye
Nazın Mehmet Ali Bey lüzum göstermiş. Mülâkatı hazır
lamaya çalışan da Miralay Ta hir Ali Bey imiş. Fakat se-
beblerden bir sebeb için bu mütâkat Bolşevikler tarafın
dan kabul olunmamış (1). Ve dolandırıcılık kuvveden fiile
çıkmamış, niyette kalmış! Vehib Paşa bu mektubunun ba
şında: "H o ca ’ya şapka giydiğinden dolayı tariz etmiş de
ğilim ." diyor. Yani şapka fena bir şey değildir. Halâ Ro
manya'da benim giydiğim de odur. Ben şapka taraftarı ol
duğumdan Hoca'nın şapka aleyhinde yazı yazmasına kı
zıyorum, demek istiyor. Şapkanın cevazına kail olsam, dev
letin dir>den ayrılmasını kabul etsem. Vehib Paşa ve em
sali şahıslarla aramızda hiç bir husumet yönü bulunmıya-
cağını ben de biliyorum. Hafız İsmail de benim için, G ü -
mülçine'de şapka kahramanlığı yapıyor, şapka giyenlerin
karısı boştur, İslam kabristanına defn olunmaları caiz de
ğildir. diyen Güm ülçine hocalanna " Y a n n " gazetesinde
(1) B tld Vaeitan'ft Ç ı k n U kabul adıldıOı^ MuMvatçı nm cam

tM d ı> Hoca Sabri'mn 8o4şavlU«f da şapkasına itiraz etnuşlefdlr. Santu
Vatikan'a Çarlıaz kalpaŞı Ha pırarkan Hafız banim yanımda imiş. Yahut
dini davlanan tafrlk mubahasaainin Içinda bu karo görüşüp konuşluÇu-
mun,'oturup kaJktıÇımm hasabını vermeye mecbur imişimi Ulanmaz, sa
det hartcina ckfyorl
m HİLÂFET İ m u a z z a m a ! İSI>MİYE
niye arka çıkıyor? diyerek adı geçen sayılı Miısavat'ir>da

yine bana nasıl sövüp sayacağını bilmiyor. Demek kİ be-
nim asıl kabahatim şapka aleyhinde bulunuşumdur. Lâkin.
İtalya gibi kimsenin görmediği bir yerde şapka giydiğimi
Ktdıa ederek benden zorla cevaz fetvası almaya kalkışan
şaşkınlar n kendileri şapka taraftan. Dinden tefrik ve tec-
rid edilen dinsiz devlet taraftarı oldukları halde muhalefet*
te ne işleri var? Türkiye haricine niçin çıkmışlar?
Ne it^ Vehlb Paşa'nın mektubuna gelelim: Mümai*
leyh. hakkımdaki şapka giymek ve Bolşevikleri dolandır
mak davtsına Mehmet AM ve Te hir Ali Beyleri şahit gös
terirken dolandınalığa teşebbüs Ailende onlan da bana suç
ortağı ola'ak gösteriyor. Yani benim aleyhimde ikame etti
ği şahitlen yine kendi ıfadeleriyfe itham ederek şahitlik eh-
liyetinder iskat ediyor. Şahitlerini kendisi çürüten Vehlb
Paşa gibi ahmak iddiacı ve iftiracı dünyada güç bulunur.
Ve yalnız onun bu ahmaklığına Hafız İsmail ayarında şuu
runu kayt)etmiş bir sersen istinat ve iştirak eder.
Kuvvdden fiile çıkmayan muhayyel bir dolarxlıncılık ve
bu esnada şapka giymek davalan ile dini devletten tefrik
mübahes-^sini kazanmaya çalışan fikir ve ahlâk terbiyesi
züğürdü Hafız İsmail, bu seferki yazılarında Meşihat Ma-
kamı'na {jelir gelmez ilk işim, hükümetten 15-20 bin lira
tazminat almak otduğuruı söyfiyerek, daha önce anılan mu
hayyel do andıncılığa bir de kuvvden fiile çıkmış kısmını ilâ
ve ediyor. Yapamadığım fenalıkla berk lekelemiş okluğu
na kanaat edemediğinden bu sefer Hafız bana ait haklı bir
suç buluyor ve bununla artık din ve devlet münakaşasını
ve Abdülınecid Efendi Hazretleri'nin dinden soyutlanan
hilâfetinin meşruiyetini büsbütün halletmiş oluyort 15-20 bin
lira diyereif iftirasının miktarını bile tesbit edemiyen Hafız'ın
tefessüh €tmiş hafızasından çıkanp okuyucularına takdim
ettiiği bu iki iftira, vaktiyle birind defa Meşihat'tan çekildi
ğim zaman, aleyhimde yazı yazmaya heveslenen ve ba
sında o zamanın lahık ve sabık kabine azalan ile Maliye
Nazırını şahitliğe davet ederek neşr ettiğim kati cevabım
la yalanlar yûzerine çarpıtarak susmaya mecbur edilen Ke
malist Ga;:eteleıin. tecrübesinden sus-pus çkdıklan bir ya
HİLÂFET VE KEMALİZM 28S
vedir ki Hafız İsmail sefili bu kokmuş yaveyi ağzında çiğ
neyerek. okuyucuianna sunarken sırf onların hal ve mazı
hakkındaki gafletlerine güveniyor. Böyle haysiyetsiz herif
ler karşılarındaki basımlarından ziyade okuyuculannı tah
kir ederler. İstanbul'da bulunduğumuz zaman mezkûr taz
minat iftirasında Hafız İsmail, Kemallstlerle birlikte sesi
ni çıkarmaya cesaret etmiş bir adam bile değilken sefil bir
duygu ile bilineni bilinmezi birleştireceğine, hükm ettiği za
man ve mekân farkından kuvvet ve cesaret almaya çalışa
rak bizzat uyduranların başına çıkaramadığı bir iftira da
vasını şimdi kendisi takibe yelteniyor. Dm ve devlet mese-
lelefirtde Kemalıstlerin prensiplerini kabul ettiği gibi muha
lefet reislerini lekelemek için de Kemaistlerin tutturamadı-
ği iftira propagandalannı isteyerek kutlanarak muhalefetten
ve müsiûmanlıktan çıkma izlerini günden güne gösteren
Müsavatçı ile beraber, mahalefet gazetelerinin okuyucu
ları da meslek ve meşreblerini değiştirmeye karar verdiler
se. bu propagandaları Hafız İsmail bol bol harcasın! G e
lecek sayıda, memleketi yabancılara sattınız da desin. Ma-
amaîh, *‘Sahafr* imzasıyla Vehîd et-Eyyubf tarafından
**el-Ahbar" yazılan ve "M ü s a v a f'ta muhalefet adına ter-
ceme edilemeyen sözleri aleyhinde bir hüccet gibi ortaya
atmakla Hafız onu da demiş gibi oldu.
O sözler arasında bir şey var kı Hafız onu terceme-
den de istinkâf etmediğine nazaran "S a h a fl" imzası al
tında gizlenen katili ile ortaklaşa ve açıkça bana isnat et
mek hayasızlığında bulunuyor: Ben, Yunanistan'daki neş-
riyatjmla. yani *'Yann'*a yazdığım makalelerte din düşman-
lanna alet duyormuşum. Bu zamanda İslam Dini'nin en faal
düşmanı Türkiye'deki Ankara hükümeti ile Müsavatçı Ha
fız İsmail gibi o hükümetin dinsiz prensiplerini Türkiye dı
şında taklit edenlerden ibarettir. Ben ise özellikle bunların
aleyhirtde yazıyorum. Türkçe, Arapça makalelerimi herkes
görüyor. Din düşmanlarına alet olmak bu demek midir? Din
düşmanlarına musallat olan bir adamı alet diye gösteren
ler ya dünyanın hayasızlık şampiyonluğuna ve
yahut kelimelerin manalarını da tersine çevirmeye kendi
lerini kadir sanmışlardır. En doğrusu böyle şeyler muba-
286 HİLÂFET İ m u a z z a m a ! ISLÂMİYE
hasede yediKİeri dart>elerın şiddetinden kendilerinde zu

hura bzşlayan cinnet alametleridir. Başki bir mesele üze
rine **e ’A h b a r"d a benimle münakaşa eden **el-Farukr*
gibi akil başında muarızlarım beni “ et-seyfui mesJûl fev-
kâ hkâhı a'dâyı eLİtlam fi A n kara" diye nitelerken, beri
ki herîfl jrin makûs sözleri elbette delirme izleridir.
M üsahasenin r>eticesi:
Mü lazaraiarımda haklı tarafı tuttuğumdan hak ve ha
kikatin inayetiyle mutlaka galip gelirim, demiştim. Marifet
bende clmadığını, hak ve hakikat kuvvetine karşı geline-
miyece^ıni ilâve etmiştim. Mûsavatçı utanmadan bu sözü
mü tahrif ederek: "B e n alimim, mübahesede kaybet
m e m ." şekline sokmuş. Fakat işte dediğim oldu.38 numa
ralı "M ü s a v a f'ın baş makalesinin sonlarında Hafız İsma
il’in şöyle bir sözü var: "B u n u n la beraber ümitsiz deği
liz. Kişiler fani, milletler bakidir. Tü rk , faraza tüm İslam
milletlerine ait olan Hilâfeti kaybetse de Padişahımı ka
zanacaktır. Memleketimizin müstakbel idare şekli, en
son deno krasi kuralları! üzerine kurulm uş Meşrutiyet
Devleti Padişahı olacaktır." İşte bu sözler dini devletten
ayırmak lazariyesi ile kabil-i cem' olmadığını ne zaman
dan beri ısbata çalıştığımız Hllâfetçilik davasından Hafız ın
geri döndüğünü ve bizim iddia ettiğimiz şeyin sübütu ile
münakaşa mevzuu olan meselenin neticelefMliğıni göste
rir. Hafız, dinden soyutlanan devletin Halîfesi olamıyaca-
ğına. o^si olsa Padişah'ı bulunacağına artık kanaat ge
tirmiş. Ve Abdülm ecid Efendi nin müstakbel Hıiâfet'ten
sarf-ı naz ıria müstakbel padişahlığına tahvil-i emel ettiği
ni açıkça tıraf etmiştir. Hasmımız. ağzından kaçırdığı şu iti
rafa naza an mübahase'de mecburi olarak yenıldiğir>i ka
bul ediyor Fakat hak yola dönüşü kabul etmiyor. Yani Hi
lâfetten viız geçiyor, dinsizlikten vaz geçmiyor. Allahın da
lâlete düş jrdûğü kimsenin kurtarıcısı yoktur. Ve onları bı
rak. azgınlıkları içinde debelenip dursunlart (Y a n n . sayı:
29. 29 Eylül 1928, sh: 1 ve 4).
R AM AZAN O R U C U FİD YE İLE G E Ç İŞ TİR İLE B İLİR Mİ7
•Süleyman Nazif'e cevap-

Ikl yüzlü Türkiye Cumhuriyetı'nin besbelli lisanı da iki
çatal olması gerek1ığinderxfır ki İslam Oıni'nin gümbür güm
bür yıkıldığı o memlekette müslümanlığın yalnız yıkılış se
si işitilirken bununla dengeli olarak yıkıcıların bir kısmının
bu ameliyata ait alenî memnuniyet ve şamatat sesleri ara
sında bir kısım tavcılar da bu hareketlerden dine sir zarar
gelmiyeceğı nakaratını, din? duygularından yaralanan ta
rafla alay eder gibi tegannide geri kalmazlar. İslamiyete in
dirilen her yeni darbeden dinsizlerin zafer keyfi sürdüğü
sırada bunların demdârlığını omuzlayan te'vilçiler de. söz
de mûslüman halkı oyalamaktan haz duyarlar, önderler,
hareketlerini dine zarar olsun diye yaptıkları ve taptıklarını
Öğünerek saklamadıkları halde goygoycular: “ Bir şey yok,
bir şey yok.'* yaygaraları ile olup biten şeylere yakınlık tel-
kîn ve temin ederler. İslam Dini'nin. içerde her gün dara
ğacı altından geçen ve dışarda garabetin zehrini yudum
yudum için gayretkeşlen ise iki cepheden ilerleyen düşma
nın hangisi ile mücadele edeceğini şaşırır ve elde avuçta
tutulamıyacak kaypak bir madde gibi ortaya atılan yeni me
selelerin hedef sayılacak tarafını tayinden aciz kalırlar. Di
ne karşı işlenen her hadîse İslamiyete dokunur veya do
kunmaz tarzında mı münakaşa edilecek, yoksa milletin kur
tuluş hareketleri arasında din bağından da kurtulmak ve
binaenaleyh dirte dokunmak lazım olup olmadığını mı tes
pite çalışacak? Din muzırdır. diyenlerle mi uğraşsın, mu
tazarrır değildir, diyenlerle mi?
Davanın iki şekli ile birden ortaya atılmasında dinsiz
lerin şu istifadesi var^ki; İslameyetin bir taraftan mazarratı
ve hayata kabilryecsızltği bahse konu olmakla başlamışken,
diğer taraftan, herhangi bir hareketin dinsizlik veya dine
riayetsizlik olacağını isbat ve izah mecburiyeti karşısında
kalanlar için, bu suretle emeklen heder olacağına g ^ e da-
yalarının takibinde lezzet ye hararet hakkı kalmayacaOuv

dan dinsizliğin cehri tarafını idare edenler, te'yild arkadaş
lannın karşısındaki n>ûcahedeleri bezginlik yermiş olduk>
lan gibi dinin kabul edemiyeceğı hiç bir hareket tasavvur
etmeyen te'vilciler de açık dinsizlere cesaret vererek, hat-
tü harekel temin ederek, güzide işler gibi.... ve hükümeti
dinden ayırmak. İslamiyette hilâfete lüzum görmemek şerl
mahkeme ve dini medreseleri softa kurumlan diye kapat
mak. şerl ve fıkhi ahkamı Arap kanunu ve orta-çağ hura
feleri sayerak yürürlükten düşürmek hep iki cepheden yü
rütülmüş 76 nihayet tehditle kazanılmış davalardandır.
Ramezan orucunun fidye ile düşürülmesi meselesine
gelince; şeriatın muamelât ve içtimaiyata ait ahkâmı gibi
Hükûm-i ş.ık?yenin işine gelmeyecek bir yönü olmayan na
mazla, oruçta onların alış-venşi olmamakla beraber, İslam
Oini*nde bunların yeri pek mühim olduğu gibi zaten şimdi
ki müslüm anların şu iki ibadetten başka müslümanlıkan-
na delâlet edecek bir hali kalmadığına nazaran, halkı şu
son İslam! şiarlarından soğutmak ve vaz geçirmekle din
siz Ankara hükümetinin arzusuna hizmet edileceğini tak
dir eden dalkavuklar; halkın namaz, oruç hakkındaki ezeli
akidelenni iarsmak için zihinlerini teşviş edecek yayınları
ihmal etme^êrek. bu meselelerden de dinsiz hükümete ce
mile ve kerdi istifadelerine vesile zemini bulmaya çalışı
yorlar. Şapka meselesinde olduğu gibi. Ramazan orucu
nu umumer Fidye ile geçiştim>ek. fiknni onaya atan basın
atanında ak'örlük vazifesi yine Süleym an Nâzif ile Ubey-
dullah'a düşmüş!
Böyle y-Kii moda alimlerin, yani dinsiz din ulemasının
Ramazan orucunu fidye ile çare bulmak üzere Kur’arvı Ke-
rfm'in ayetle'inden mana çıkarılmasif>a kalkışmaları, Diya
net işleri reisi Hoca R ıfa t ve benzeri akılsız ulemanın
teaddüt-l zevcat yasağı meselesini Allah’ın kitabına uydur
mak ve daha doğrusu Allah'ın kitabmı ona uydurmak zah
meti gibi boş zahmetlerden sayılır. (Dinin ahkâmının) icra
sını vazife ec inmemiş bu zevatın şimdiki çalışmasını ben.
ktyif için ölûyû açma an>eliyatı yapmaya benzetiyorum.

Benzetmemde aşınlık bulunduğunu sanmayınız. Türk mil
letinin şer*î vazifeleri, ve bu cümleden olarak orucu, ken-
di$ir>e (Lâik) hükümet kabul ettikten ve şeriatın hakimiye
tini tanımamaya karar verdikten sonra mı gerekli bir yüküm-
KHûk haline g^m iş ki Süleyman Nazif ve Ubeydullah şimdi
bu sorumluluğun yükünü hafifletmeye çare aramak lüzu
munu duyuyorlar, yoksa kendileri şinKİiye kadar hiç oruç
tutmamışlar da bu defa memlekette pek garip kaldığını gör
dükleri İslam Dini'r>e merhamet olarak bundan sonra oruç
tutmaya kalkışmalan ûzehrte bu mesele ite zihnen meşgul
oüduklan esnada mı fidye usulüne el atmışlar? Yahut şu
sırada böyle konuları gazetelere düşürerek Türkiye'de di
ne ilgi gösterildiğini ve Kur'an’a uygun hareket olunmak
üzere ayetlerin manaları hakkında tetkikat icrasından geri
kalınmadığı fikir ve zannını husule getirmeyi mi istiyorlar?
Yeni keşşaflann oruç hakkındaki nazariyesini ilmi bir
tarzda tenkit ve tetkik etmeyi gözüme kestiremediğimden;
meseleyi, etrafında dolaşarak uzaktan baltalamaya çalış
tığım akla gelmiş olma ihtimalir>e karşı, meselenin içine de
gireceğim ve ayet-i kerîmenin delâleti nokta-i nazarından
da fikirlerinin ne derece kıymeti haiz olduğunu gösterece
ğim. El verir ki okuyucular, uzunca sürece bir etki konusu
nun buraya sıkıştırılmasına müsaade etsinler, ve ûşenme-
yip dikkatle okusunlar. Üşenen, *‘l'lâlcilik" deyip geçer,
çünkü memleketimizde böyle yeni bir hastalık daha vardır
ki bunun da kaynağı cehalettir. İnsan bilmediği şeye düş
man olmaz mı ya? Halbuki o i'lâlciiik adı ile lüzumsuz gö
rülen şeyler Arap lisanının gelişmesine ait nazariyelerdir.
Bu dilin araştırmacıtan, yani sarf ve nahiv uleması bin se
neden fetzla bir zamandan beri bunun için kütüphaneler do
lusu eserler yazmışlardır. Şimdi Arabın dil kurallarını i'lâl-
cilik falan diyerek beğenmemeye ne hakkımız var? Halbu
ki ayetleri,hadisleri tetkik ederken biz bunlara muhtacız.
Maamafih biz yazacağımız bu konuda i'lâi filân da yoktur.
Ar>cak hem kaçmak, hem davul çalmak kabilinden olmak
29ü HİLÂFET İ MUAZZAMA-I İSl-ÂMİYE
Üzere dinî meselelere sureM haklan itiraz eden ve hem öe

bu meseleleri kaynacından tetkike yakla^rnayan sahte
mûctehitlerin malumunuz olan halini sOylemek istiyoruz.
Ne ise biz vazifemize bakalım:
önce savm ayetlerini tamamen yazalım:
*'Ey İman edenler! O ruç, sizden önce gelip geçmiş
ümmetlere yazıldığı gibi sizin üzerinize de yazıldı. Umu*
lur ki, korunursunuz.**
“ Oruç size sayılı gönler olarak yazıldı. Sizden her
kim hastıı yahut yolcu olursa tutamadığı günler kadar
diğer günlerde oruç tutar. İhtiyarlık veya çifa umudu kat
mamış h { stalık gibi devamlı mazereti olup da oruç tut*
maya güç leri yetmeyenlere fidye gerekir. Fidye, t>ir fa*
kir doyumu miktardır. Bunun dışında kim gönüllü bir ha
yır y a p a n a , bu ker>disl için daha iyidir. Eğer gerçekleri
anlıyorsa ıız . her güçlüğe rağmen oruç tutmanız, sizin
için daha hayırlıdır."
**Ramazan ayı, insanlara yol gösterici, doğrunun
ve doğruyu eğriden ayırmanın açık delilleri olarak ken
disine K ur'an indirilen aydır. Sizden her kim hilâli (Ra
mazan ayının ilk ayını) görürse oruç tutsun, (oruca baş
lasın). Kim o ar>da hasta veya yolcu olursa tutamadığı
günler sayısınca başka günlerde tutsun. Allah size ko
laylık isteı, zorluk İstemez. O , sayıyı tamamlamanızı, si
ze doğru yolu gösterdiği için Allah’ı ta’zim etmenizi İs
ter. Um ulur ki şükr edersiniz.” (Bakara/183-185)
Yeni rnüctehitlerin dayanak ve şahit göstermek nok
talan “ güçieri yetmeyenlere, bir fakir doyum u fidye (ver*
melen) fantdır.** yüce sözünden ibarettir. Binaertaleyh yal
nız bu cümlenin ibaresi ve manası tahlil edilecektir. Ön ve
arka ayetleri ise bu cümleyi tahîB esnasında kerxklerine mü
racaat gerokeceğir>den sırası ile yazılmıştı. Şimdi ben bu
cümlenin manasım anlarken ne Ubeydullah Efendi'nin
yaptığı gibi Ferruh Efertdi'nin Türkçe tefsirini ve ne de bü
yük ArapÇii tefsirleri esas kabul etmeyerek, yani evvelce
söylenmiş »özlerin hiç birisi ile mukayyet olmayarak ade
tin dos-do^ru manasını dikkate alacağım:
Ayetteki *‘Yuttkûne*' fiilinin mastarı olan "ltake "ye

lügatin müsaadesi üzere iki türlü mana verilebilir: Biri mut
lak istidaa. dtğeri zahmet ve meşakkate makrûn bir istidaa,
Ubeydullah Cfendi'nin **Vatan" gazetesinde yazdığını
söylediği makalesini göremediğimden bu iki manadan han
gisini aldığını bilmiyorum. Nazîf Bey, 33 numaralı **Resimli
Gazete" ile neşr ettiği makalesinde: (x)
" V e alel-lezine yutıkâne-hu fidyetü taamı miskin,
buyurularak, fakiri yedirmeye muktedir olanların, oruç
tutmaya takati yeten kişiler olsalar bile hasta ve yolcu
lar gibi oruç tutmayabilecekleri sarahaten bildirilmek
ledir."
demesine nazaran itakayı. mutlak istidaa manasına hami
etmiştir. İtaka fiilinin önürıdeki mef'ul zamirine gelince ya
bir satır yukarıda geçen siyam'a racidir ki zahir ve ilk akla
gelen de budur. Yahut altındaki ftdye'yo racidir. Fakat bu
tfHimal, zahire aykırıdır. Nazif Bey ise. ayeti tefsir eden sözü
geçen kelâmında biri savm'a ve biri de fidyeye alt olmak
üzere iki iktidardan bahs ettiklerine göre bu zamiri hem si
yama ve hem fidyeye, ikisme birden irca etmiş oluyorlar
ki işte bu olamaz. Zamir bunlardan yalnız birine raci’ ola
caktır. O halde ayetin tefsirinde şu iki tür kudretten, yani
savm veya fidye kudretlerinden yalnız birisi mevzu-bahs
olabilir. "N azif Bey de zamiri, m ercl'lerden yalnız biri
sine gönderm iş, ve diğerine taalluk eden kudreti lüzu
muna mebnl kendiliğinden ilâve etm iştir." diyemeyiz.
Çünkü makalenin bir fıkrasında: "Setâhiyetdâr ulemadan
rica ederim, ayet lâfızlarına dışardan bir insan fikri ka-
nştırmaksızın beni İkna etsinler kİ bir miskin ifam eden
bir müsllm, behemehal oruç İle m ükelleftir." diyen Na
zif Bey'in öyle bir ilâveye kal'iyyen haklan yoktur. Hatta
ayetin tefsirine ait olmak üzere naki ettiğimiz deminki söz
leri arasındaki "O ru ç tutmayabilecekleri" ibaresi de uie-
madan rica ettikleri şarta kendilerinin boyun eğmedikleri-
(X ) Tam matın için b kr Ek-XII

ni gösteren diğer bir haksız ilavedir. Bu sözleri, ayetin ma

nasını izah makamında söylediklerini de iddia edemezler.
Zira sözlerini **sarahaten bildirilm ektedir." ibaresi ileb»>
tiriyorkır. Sarahaten bildıhlen manalar ise ayetin mantuku-
na eklenen şeyleri ihtiva edemez.
Ş ı halde hem kertdılerinin koyduğu mukaveleye hem
de İşin esasına uygun olarak ayetten anlamaya hakkıma
olan m ın a şudur: " O n u muktedir olanlar üzerine fidye,
yani fakiri H'am vazifesi tereddüb eder.'*. Itake'yi Nazil
Bey'in yaptığı gibi mutlak tsckdaa'ya hami ile beraber önûrv
deki zamirin merciini de ihtimal racihaa göre tayin edince
ayetin tıpkı tıpkısına manası şöyle olur: "S iya m a kudreti
olanlar, üzerine fidye, yani fakiri H'am vazHesi tered-
d üp e d e r." Bundan sonra, ayetin sarahatinden anladığı
mız şu ıniskîni it'am yükümlülüğü ya üst tarafır>da mezkız
olan " O ru ç size ya zıld ı." ayetinin tebliğ ettiği savrrtyû*
kümlülüğüne ekleme halinde bulunur, yahut savm yüküm
lülüğünden soyulanmış ve olumsuz bir halde bulunur. Mû-
fessirlerden pek nadir bazı kişiler, birinct ihtimale zahib ola
rak oru<a muktedir olanlar İçin şOkrane-i kudret tarzında
Siyam ik) it’amı cem' etmek vazife olduğuna hükm etmiş
lerdir. Ragıp Isfahan! "M ü fre d â l" adındaki meşhur ese
rinde b t şekli, ayetin sarahatına en fazla muvafık sayar.
Ancak bu ikinci yükümlülük için tabiî bir şart halinde maO
bir kudret muteber olmak lâzım gelir. Ve alt tarafında zikr
olanun tstavvu', ifamın miktanna ait olur. Lâkin ayetteki
fidye tabiri ile yine bu ayetleri takip eden: " V e şayet oruç
tutarsanız, sizin İçin daha ha yırlıd ır." yüce sözü, siyam
ile ifamın cem’ini gerekilen tefsire bence pek mülayim düş
mez. Ma ımafih itakayı savma kudret hem de Nazff Bey'ın
düşündüğü gibi, meşakkatle mukayyet olmayarak mutlak
surette kudret manasına yorduktan sonra, miskîn'in yedi
rilmesini ilâve olarak yükümlülük halinde sayan tefsirden
başka ayet için makul bir mana düşünülemez. Ve cihet,
yakında izah olunacaktır
Nazif Bey'in marazisine muvafık olan ikinci ihtimale,

yani It’amın aryamdan mûsta'ni olması ihtimaline gelince,
bunda bir kere “ ziyadetü ale’n-nass'* mahzuru vardır.
Çûnkû ayetin açıklığı -vûcubu yukanki ayetle sabit olan- si
yamı terk etmenin cevazını ifade etmez. Belki ıt'amın vü
cudunu ifade eder. Şu kadar var ki fidye tabirinden bu hu
susta biraz istifade etmek mümkündür. Lakın bundan son
ra, aşağıdaki üzere, daha büyük bir mahzur var: Ayeti: **St-
yama muktedir olanlar fidye vermekte mükelleftirler.'*
manasına hami edince bu ifadedeki manasızlık nazar-ı dik
kati çekmez mi? Savme kadir olanlar fidye verecekse oru
cu kim tutacak? Savme kadir olmayanlar mı? Kimse tut
mayacaksa o halde savm diye başlayıp fidye ile bitirilen
bu vazifenin mahiyeti nedir? Yoksa savm. mahiyeti oruç
tutmaya kadir olanların fidye vermesinden mi ibarettir?
Oruç tutabilenler, oruç tutmayacakmış da fidye verecek
miş, tutamayanlar ise tabiatıyla tutamazlar. Demek ki
Kur'an-ı Kerîm'in savm mükellefiyeti bahsinde savmden
eser kalmıyor, fidye bahsi oluyor. Belki aslı işler halde ol
mayan şeyin bedeli ve fidyesi de olamıyacağından fidye
bahsi bile olamaz. Sanki siyama iktidar oruç tutmak için
lazım değilmiş de fidye vermek için lazımmış gibi münase
betsiz bir şey! Çünkü "kim seler..." İstiğrakı ifade eden bir
çoğuldur. Oruç tutmak iktidarını haiz olanlar ne kadar var
sa hepsinden fidye ile mükellef demektir. Vücup ifade eden
"a lA " da bunu gösterir.
Bir de ıtake'yi mutlak kudretle tefsir edince oruç tut
maya kudretlerinden dolayı fidye ie mükellef olanlar, aye
tin hemen bitişiğinde bahsi geçen hastalar ve misafirler ile
dolaşık bir ihtilâfa maruz kalırlar. Hastalar ve misafirler ve
bilhassa mtsafirler arasında oruç tutmaya kadir olanlar var
sa bunlar ne yapacak? Fidye mi verecek? Yoksa sıhhat ve
ifakat kazandıktan sohâ gününe gün tutarak kaza mı ede
cek? Hastalarla misafirlerin hükmü ayrıca beyan buyurul-
muştur, diyerek müminler hakkında günür>e gün tutmak şık
kının tayinini kabul etsek bile, hiç bir suretle mazereti ol
;î94 H İLÂFET İ M UAZZAMA-IISLÂM İYE
mayan c i ^ r takat ve iktidar sahiblennin istifade edrebüe-

ceği fidyt) usulünden bunlarm istifade edememelennde mü
him bir nisbetsizlik olur.
Aye'i hem arz ettiğimiz manasızlıktan kurtarmak hem
de oruç nakamına fidyeyi ikame etmek isteyenlerin fikri
ne uydumak için münasip olan, itake fiilinin önündeki men-
sub zamiri altındaki fidyeye göndermek ve hdyenın “ taam-ı
m iskin" ile tefsir edilmiş olmasından da zamir ile mercii
arasır)daKi tezkir ve te’nte ihtilâfına karşı medarn te'fîf te
darik etmekti. Bu ihtimalde şu külfetten başka bir de lisan-
I Arab'ta cari olmayan "ızm a r kabf e z-zik r" mahzuru var
sa da mübtedd*i muahhar halinde bulunan merciin rûtbe-
ten takaddümünü ileri sürerek bu mahzura da çare-sâz ol
mak mümkür>dûr. İltibas makamırKSa zaminn hem de hilat-
I zahir oIa*ak muahhara rucu'u hem de zamir ile merci? ara
sında ve ev bi-hasbi'z-zahir mevcut olan tezkîr ve te’nis
ihtilâfı yüzünden ilbas-ı mezkûrun teşeddüdü gibi lâfzi ma
nilerde halaya göz yumulduktan sonra, zamirdeki ikinci ih
timale göre ayetin hülâseten manası şöyle olur "Fidye ver
meye kadir olanlar fidye ile mükelleftir.'* Malî kudret ol
maksızın Ikfye verilemryeceği beyana muhtaç olmayacak
surette malum bir şey iken fidyenin böyle bir kayıt ile tak
yidine lâ zım görülmüş olması da İtake fiilinin önündeki za
miri fidyeye göndermek İhtimali için başkaca bir zaaf teş
kil eder.
Hüccatü'Allah el-Ballga sahibi de "e l-F e v zu ‘ l-Keb«r
fi Usut-ı e t-Te fsİr" adlı kitabında zamiri fidyeye gör>dere-
rek ayete böylece mana venniş ve lâkin fidyeyi oruca bedel
halinde tel.ıkki etmryerek yine oruç mükellefiyeti baki kal
mak üzere bunu sadaka-ı fıtra hami etmiştir. Sadaka-ı frtra
fidye ıtlakı habil-i tevcih olmakla beraber tabir-l mezkur oruç
bedeli olartık saymaya daha ziyade kabiliyetlidir. Ait taraf
taki "V e şaêt oruç tutarsanız, sizin İçin hayırlıdır.'* cünı-
leşi de f k ^ 'ye sadakan fıtr martaSı vermek suretindeki tev
cih ile pek barışmaz. Birâenaleyh zamtrin merciirx)e şu kül
fetli ve merc uh ihtimal kabul olunduktan sonra bunun, ayeti
Süleyman Nazif ve Ubeydullah Efendi gibi yeni mûfes-

sirtefin (!) arzularına takrib için kabul edilmiş olması daha
uygundur. Hem de bu suretle onlar, ayeti birinci ihtimalde
iöyledidimiz manasızlığa sevk etmiş olmaktan kurtulurlar,
bununla beraber biz müfessirleri bir vartadan kurtarıp di
ğer vartaya düşüreceğiz. Zira burada gayet mühim ve na
zik bir nokta var ki onu yeni müfessirler, yeni müctehidler
hiç anlayamaz. Çünkü e ^ r Kur'an-ı Kerîm’in bu ayeti, fid
ye vermeye kudreti bulunanların savm ile fidye arasında
muhayyer olduklarını anlatacaksa, böyle manaların edat-ı
tebliği vûcup ifade eden değil de cevaz ifade eden
"Lam "dır. Öyle yal EhM yesar (solcular/SA) üzerine dü
şen vazife mutlaka fidye vermek olmayıp yeni müctehitle-
nn mezhebine göre onlar da isterlerse oruç tutamaz değil
ya! (... )
Bu ayetleri şimdiye kadar eskilerden ve yenilerden

ve Araplardan kimse doğru anlayamadı da feyz-i Cum hu
riyetle Süleym an Nazif Bey, bir de Ubeydullah Efendi
mi anladı?
Hülâsa. " V e alellezine yutıkûnehu fid y e ..." cümle
sinin tefsirinde müfessirler başlıca iki kısma ayrılmışlardır:
Birinci kısım, ıtaka'yı. Süleym an Nazif Bey gibi mutlak is-
Udaaya hami ededer. zamiri de siyama gönderirler. Lâkin
bunlar fidye müsaadesini İslâmın ilk dönemlerine hasr ede
rek. sonradan bu cümlenin "V e men şehide minkumu*ş-
şehre fe'Lyesum hu" umumî emri ile nesh olunduğuna ka
ildirler ve bu suretle Süleym an Nazif Bey'in görüşü bun-
larınkinden ayrılır. İkinci kısım ehl-i tefsir İse ıtakayı güç
lükle kadir olmak manasına alarak, ayetten, çok yaştılar
hakkında fukahânın gösterdiği müsaadeyi çıkarırlar. Şeyh
Muhammed Abduh, kömür madenlerinde çalışan amele
gibi meşakkatli işlerin ücretlilerini de bunlara ekler ve bu
suretle ayetle neshe kail olmaya hacet kalmamış olur. Bu
müfessirler zümresi, Arabın " T a k s t" ı kuvvet dereceleri
nin ednasmda, yani meşakkata yakın otan istidaada kul-
296 h il â f e t I MUAZZAMA ! ISLÂMlYE
landığnı söylerler. Şeyh M uhammed Abduh da bu fikir

dedir. "R abbim iz takat getiremiyeceğimiz ^ y i bize yük
leme!* yüce sözü öe bu kullanıma uygundur. Yoksa, "bi
zi hiç bir zahmet ve meşakkate maruz bırakma!'* demek
değildtı.
Lâ<in bence gerek neshe kail olan ve gerek olmayan
iki kısın müfessırin ikisine de ayrı ayrı itirazlar vant olur.
Hele Sıileym an Nezîf Bey'e bu itirazların hepsi birden va
rittir. Birincisi olur tutmaya kadir olanların f ıd ^ ile yüküm
lü olması tarzında Nazif Bey e tevcih ettiğimiz münasebet
sizlik iti'azı. bu. neshe kail olan birinci kısım tefsir sahihle
rini de hırpalayacak bir mahzurdur. Çünkü ayetin nesh
olunduktan sonra hükmü bakî kalırsa da nesh oluncaya
kadar nanası mahfuz olmak, yanı nesh oluncaya kadar
kendisinden anlaşılacak manada bir biçimsizlik bulunmak
lâzımdıı. Binaenaleyh haddi zalır>daki manasızlık r>esh ile
telâfi olıjnamaz. Bu mür\asebetsızl»ği izale içm adı geçen
mûfessırlerin "v e alleliezine yutıkünehu fid yetü..." cüm
lesinden sonra takdir ettikleri " E n Ifturü" ilavesi ise ne be
nim zevkime ne de Süleym an Nazif Bey'in vaz'ettıği mu
kaveleye uygun düşer. Ayeti önce manasızlığa sevk etmek,
sonra da bunu tamir için ayetin sarahati dışında ilâveler
yapmak makul değildir. Ayetin sarahati oruç tutmaya ka
dir olanlara fidye vazifesi düştüğünü söylüyor, ve bu ifa
dedeki acayiblık ise nazar-ı dikkate çarpacak bir halde bu
lunuyor. Bu münasebetsizliği izale maksadıyla ilâve yapan.
teVn hu lusunda kendi vazifesini ifa etmiş olsa bile ayetin,
tebyln ve tebliğin hakkını edâdakı kusuruna bunun fayda
sı olmaz. Halbuki mahzurun esası ilakeyi hakkında edâ-
daki kusuruna bunun faydası olmaz. Halbuki mahzurun
esası it(;keyı mutlak kudrete hami ve telkhıin butlanına
hükm etmelidir. Itakeye mutlak kudret manası vermekle be
raber ayette neshe kail olan birinci kısım tefsir ehlinin mü
tâlâası, hastalar ve yolcular arasırtda bulurtabilecek takat
sahibleri ile diğer takat erbabının hükmü ıhtılâta maruz kal
mış tarzında Süleym an Nazif Bey'e tevcih ettiğimiz mah
zur ile d ) ma'lüldur.
Hasta ve misafir hakkındaki iznin tekrarını müteakip

varit olan "A lla h size, kolaylığı murat eder, zorluğu de
ğil.'* ayetinden de fidye izninin tekrarını çıkarmak ise pek
zayıf bir ihtimale binaen hükm etmek olur. Çünkü misafir
ve hastaya ait olan izinlerin tekrarında ayniyet derecesin
de açıklık iltizam olunmuşken fidye müsaadesini, yüsr ve
usr (kolayfık ve zoduk) tabirteri ile gayet üstü kapalı ve umu
mi bir tarzda ifade etn^k pek nisbetsızdir. Onun için, mü-
fessirferden hiç biri yüsr ve usr cümlesine o yolda mana
vermeyi hatınna getırmiyerek bazıları bunu, hasta ve mi
safir hakkında iftarın vücubu manasına, bazıları da siyam
ile iftardan har>gisi hastanın ve yolcunun kolayına gelirse
onu ihtiyar edebileceği manasına saymışlardır. Hele fidye
müsaadesini, zahmet çekerek oruç tutabileceklere hasr
eden müfessirler sınıfının, mûcmeliyetine rağmen yüsr ve
usr ayetir>den mezkûr müsaadenin tekrarını istihraca bir de
receye kadar haklan olsa bile Süleyman Nazif Bey gibi
fidye müsaadesini kolaylıkla rouç tutabilenlere kadar ya
yan yeni mûfessirlerın görüşüne göre "A lla h size kolaylı
ğı ister, zorluğu d e ğ il." ayetini bu iznin tekrarı manasına
saymakta hiç münasebet yoktur.
Bu itirazların hepsinden kurtulmak için, fakirin ker>dim-
ce mahsus olan görûşûmce. hem fidye ayetindeki itakeyi,
neshe gitmeyen müfessirlerden Süleyman Nazif Bey'den
ma'adasımn, yani eskilerinin dediği gibi zor güce yormalı,
hem de neshe kail olmalıdır. Yani iki zümrenin sözlerinder
birer parçasını almalıdır. Buna göre bir kere ayetin mana
sının makuliyeti temin edilmiş olarak "O ru ç tutmakta zah
met çekenler fidye ile yüküm lüdür." demek olur.
Yenicilik önderlerinin en akıllı, yani İslam! İlimlerde

en fazla bilgi sahibi Kazanlı Musa Bİgiyef Efendi (x) oldu
ğu halde "U zu n Günlerde R û ze " adı ile 14 sene evvel
(1914?) bu meseleye dair neşr ettiği kos-kocaman eserin
de bizimteceddüt-perverter kadar cehalet eseri gösterme
miş olmakla beraber, o bile ukalâlık yapmak ve eslaf-ı ule-
(x) Ayrıca bkz: Ek-lil-b
m h il â f e t i MUAZZAMA İtSLÂMlYE
maya muhalefet etmek sevdasıyla acayip acayip hatalan

dûşmu!4ûr. Yukanya sırası ile yazdf^ırTitz ayetlerden “ Şetv
ru Ramazan ellezJ...** ayetine geiir>ceye kadar olan kıs
mında >cmal üzere siyamın farzıyetır>den ve oradan sonrt
tahsısen Ramazan orucundan bahs olunmuş; eslÂf, burv
lardan İkincisini, birincinin tafsil ve tefsiri gibi telakki ede
rek arailakı ikilimi heder etmişlermiş. Bu sözlennden kerv
dişinin tiirinci kısım ayetleri Rameızan orucundan başka biı
oruca V» hatta kitabı ker>dileri için yazdığı soğuk beldelef
halkına mahsus bir tür umuma hami edeceği tahmin durv
duğu ve bunu andırır bazı kısır sözleri de bulurKfuğu halde
oralann halkından oruç yükümlülüğü Ramazana ve maa*
dasına. ıslına ve bedeline şamil olmak üzere tamamen kal
dırdığını görürsünüz. İşte soğuk beldeler halkına mahsus
ve Ramazan orucundan başka bir tür oruç bulunduğunu
vehnte düşüren sözleri ile öyle yerler halkma hiç oruç lâ
zım olmadığını gösteren sözleri:
‘^Gündüzleri haftalar kadar, aylar kadar uzun, ya
hut günleri yakını yerlerde mekanın özelliği ile, takat üs
tü so ğu d u k ya hararet zamanlarında zamanın özelliği
İle Ramiizanı edâ takat dışında kalırsa o takdirde*' ey-
yamen ma'dudât “ hitabı nass-ı muhkem olmak üzere ha
kim o lu ı." (sh: 78)
(Biz m tevcihimize göre İki müstakil hitap vardır: Bi
ri Ram&tan ayet‘1 kerimesi. Ramazanı İtibar mümkün
(olan) yerlerde o ayet-l kerime hakim olur. Diğeri “ Küti-
be aleyk jm u es-siyamu........ ayyeman ma'düdöt" ayet-i
kertmesi Ramazanı itibar mümkün değil yerlerde o ayet-
1kerime istiklâl üzere hüküm , Ramazanı İtibar mümkün
(olan) yerlerde ittihat üzere hükm e d e r." (sh: 80).
“ K ur'ann Kerim 'In sarih massına göre kutublarda
ve civan rula rüze (oruç) hiç bir vakit farz değildir. Zira
rüze yalnız sayılı günlerde, yani tefavuUeıi yok gibi m u'-
tedil, adedi az günlerde farz kılınmıştır. Senesi bir gürv
düz bir g<»ceden ibaret kutublarda yahut gündüzleri, ge
celeri haftalar, aylar kadar devam eden soğuk mınta-
kalsrda eyyam n m a'dude bulunmamak cihetiyle o yer>

lerde İkamet eder intanlar tavm ın farziyeti hitabından
Ittitna kılınmış o lu r." (sh: 91)
*'Kur*an>ı Kerfm'in naznvt m u'cizi İrşadıyla, ben
ayeM siyamdan soğuk mıntakaları istisna fikrine gel*
dim. İki ayetten birini İstisna lüzumu, o ayetlerde var
gelmeleri, cümleleri lağv etmemek zarureti beni şu fik
re sevk e tti." (92)
“ (Ve alellezine yutıkûnehu fidyetü..." ayet-i kerîme
si mefhumuna göre takat kılınmaz rûze bil^-bedel sakıt
olur. Zira kudret yokken teklif mümkün değildir. Buna
göre hem rûze vacip olm az, hem fidyesi." (1605
"(V e alellezine yutıkûnehu fidyetü.." ayet-i kerîmesi
kazası vacip değil fidye bedelinde sakıt rûze özürlerini
mantukuyla fidyesi de vacip değil rûze özürlerini mef
humuyla ihata etm iştir." (184)
Evvelâ gündüzleri geceleri haftalarca uzun yerlerde
eyyanvı ma'dude bulunmadığı ve eyyanvı ma'dudenin te-
favutleri (farktan) yok gibi mutedil günler manasına oldu
ğu görülmüştür.
İkinci olarak; size sayılı günleri oruçla geçirmek farz
kılınmıştır, demekten, sayılı günleri olmayan yerlerde oru
cun farz olmadiğinı anlatmak gibi menfi bir manayı kast et
mek aykırı bir ifadedir.
Û ^ n c û olarak; "S ayılı günler ayeti Ramazan! İtibar
mümkün olmayan yerlerde istiklâl üzere, Ramazan! İti
bar mümkün yerlerde ittihat üzere hakim o lu r." denil
mesine nazaran bu ayet, gerek Ramazan! itibar mümkün
olan ve gerek olmayan yerlerde savm-ı Ramazan’dan baş
ka bir oruç bulunduğuna delâlet etmemiş olduğu cihetle
eslâfın ÖTKeki siyam ayetlerini sonraki Ramazan ayetleri
nin icmal ve özetlenmesi halinde saymalarından farklı bir
şey söylenmiş olmuyor.
O M ü n c ü olarak; ayları günleri belii olmayan yerler
de Ramazan yükümlülüğünün sükûtu, Ramazanın şuhü-
dunu varlık sebebi sayan geçmiş ulemânın beyanatından
da anlaşılabilir bir şeydir.
300 HİLÂFKT I m u a z z a m a ! ÎSLÂMİYE
Beşind olarak. gOnleh tayin durNnayan mücmel siyam

ayetlerinii') ardındaki * Te men k in e minkum merizan av
ala seferin... ve aleliezine yutıkunehu fidyetû.** gibi ka-
zâ ve becel suretlerini beyan eden ayetler, Musa Bigiyef
Efendl'ni'i, kitabındaki iddiası vech ile mevsimsiz olursa
sayılı günler ayetinden kendisinin anlayışı gibi asla oruç farz
almayan yerlerin beyanı akabinde bu ayetlerin daha (azla
mevsimsiz olması iktiza eder.
Altıncı olarak M usa E fe n d i E b u Nuaym 'ın
"M üstahrecl" ile Sünervi BeyhakTden naki ettiğimiz eser
hakkında: *'Eğer bu sabit İse fidye ayeti, (Fe'men şehı*
de minkurnu'ş-şehrefe'l-yesumhu) ayetinden sonra nazil
olmuş o ltn mensuhluk beliyesinden kurtu lu r." diyerek
fidye ayetini genel oruç emrinin etkisinden çıkarıp, aksine
umumi emil fidye ayetinin etkisi altına sokmakla ayetlerin
gerek tertib tarzına ve gerek ifade aherıgine nazaran ga*
yet makûs bir fikre zahib olmuşlur. Kur'ân-ı Kerfm'in ayet
leri arasındaki şahit olunan düzen, nüzül tertibine tabi ol
mayıp. nü;!ulü daha sonra olan ayetin tilâvetinde tekaddu-
mü caiz v€ vaki ise de bu durum. Kur’arH Kerim'in biribiri-
ne nazaran müstakil ve oldukça birbihr>e uzak fıkratan ara
sında cari olabilerek. biri birine tamamen bitişik ayetler ara
sında tertib ve nûzûtün bu derecede aksır>e tilâvet tertibi caiz
olmamak lazım gelir. Çünkü böyle bir terslik, kast edilen
mananın yanlış anlaşılmasına sebeb olur. İşte " E y iman
edenler, oruç size ya zıld ı..." ayetinin.... fidye ayeti ile be
raber İslam'da siyama dair ilk tebliğ olduğu ve Ramazan
ayeti " ...K i onda Kur'an nazil o ld u ." nitelemesi ile ev
velce bilirn^n İsiamın bir şiarının ör>emle yâd ve tezkân ka-
oUinden olarak "Sizden kim ay*8 ulaşırsa orıda oruç tut-
.sun." kati emrine Öncü olmak makamında bulunduğu pek
vişikârdır. /.rtık sıra ile biri birini takip eden bu ayetlerden,
son söz mevkiinde bulunan "S iz d e n kim kİ a y’a ulaşır
ca, onda cru ç tutsurt." cümlesinden, geçen fidye ayeti
ni yoksa fnjye ayetinin bu ayeti mi ta'dü etmesi lâzım ge
leceği. ifad*?nin üslûbu namına anlaşılmayacak bir şeyde-
gridir. Sfyam hakkında evvelce zikri geçen müsaadelerden

bir kısmının bu son söz üzerine aynen tekrarına da lüzum
görülmüşken fidye müsaadesinin tekrar edilmemesi ise
bur>dan evvel açıktadığımız vech İle meseleye bir kat da
ha açıklık vermektedir. Binaenaleyh SOnerv-l Beyhakf'de-
U eserin, bize telâkkimiz gibi, Ramazan orucunun teklffi-
nin başiangta zamanlanr\a mahsus olup "(Ram azan) ayı
na kim ulaşırsa, onda oruç tutsun." kati emri ile son bu
lan bir müsaadeyi anlatmış bulunması daha makul ve ha
tıra gelebilir.
Yedinci olarak. Kazanlı mOctehid, siyamın farz dm a-
8ir>da insanlan İradelerine hakim olmaya alıştırarak tehzîb
ve terbiye etmek hikmeti bulunduğunu riyazet ve şehveti
kırma gibi evvelki ulemanın gösterdiği maslahatları beğen
mediğini söyledikten sonra garabeti ile dikkat çekici olan
şu sözleri ilave etmiştin "s o ğ u k mıntakalarm soğuk İk
limlerinde, havalartrtda öm ür sürer İnsanlann iradele
rini siyam gibi şer'? tedbirle terbiyeye hacet yokluğuna
göre ŞarT o yerlerde öm ür geçiren İnsanları orucu İba
det olmak sıfatıyla teklif etmemiş otsa gerek." (93). Müş-
lehiyat, nefsin meyi ettiği şeyler, demek olduğuna naza
ran şehveti kırmaktan nefsin haz ve eğilimlerine karşı mü-
cahede ve engelleme maksut olarak bunda İradeyi takvi
ye ve terbiye maslahatı da saklı olduğu gibi soğuk iklimle
rin sekenesinin iradî ve ahlâkî terbiyeden müsta'ni oldu
ğunu iddia etmekten ise, bu iklimlerin sekenesi İle mizaç
olarak harsa ve fazla intibaha maruz olan sıcak ve mutedil
memleket ahalisi arasında şehveti kırmaya ihtiyaç cihetiy
le fark aramak daha doğru olurdu.
Musa Biglyef'in, adı geçen kitabında istifadeye şayan
noktalar da bulunmakla beraber bunlar; büyük alimlere kar
şı haddi aşia saldınlan ve kötümserlikleri arasında kaybol
makla liyakat kazanmıştır. Bundan başka Kazanlı m ücte-
hld, güneşin doğuşu, batışı, zeval vakitlerinde namaz kıl
mak mekrüh olmasını güneşe tapanlara teşebbuhten
men’e hami etmek tarzındaki tevcîhe tercihan; "Tab ia t ta-
F.16
302 HİLÂFETİ MUAZZAMA-I İSLÂMÎ YE
pıcılan k u y s ft (güneşe) secde edererse elbette güne

fin ulûhiyetine itikat etkisi ile secde ederler. (Ve Rab
bin, başkasına değil, ancak kendisine ibadet etmenize,
hûkm etti) medlûlunce tabiata tapanlann gerçekte ma-
budlan Hudâdır. Uluhiyeti itikat sonunda secde eder
lerse tiecde edilen gerçekte H ûdâ'dır. Tabiata tapanlar
nisbette r>e kadar hata etmişlerse de kasıtlannda elbetti
isabet ederler. İslam Şeriatı tabiata tapanlann kasıtla
rında isabeti itibar hem ihtiram edip o uc vakitler sec
deyi tabiata tapanlara tahsis etmiş olsa gerek." (55). De
mek kİ en bâtıl fikirlere de kitabtr>da revaç vermeye kaHoş-
mıştır. Güneşe tapanlar, uiuhiyetini itikat ederek taptıklar
için Allah'a tapmış gibi olurlarmış. özrO kabahatinden bO*
ybk kai)ilinden o i a ^ güneşin uiuhiyetini itikat fikr ve mak
sadına ihtiramen İslam Şeriatı bu vakitleri güneşe tapan
lara bırakmış imiş. Halbuki İslam Şeriatı orUarm şirkten baş
ka bir şey olmayan inaçianna hürmet etmek şüyle dursun,
bu itikadı şiddetle ibtal ve tezyff için adı geçen vakitleri büs
bütün (4dürerek o zamanlarda Hak olan mabuda ibadeti
bile yasak etmiştir. Musa Efendi'nin. azami derecede bo
zuk ^ a n bu fikirtorde kaynağı Muhylddln bin Arab'm "Fü-
tu h â f’ıdr. Bu noktalan "V e Rabbin, ar>cak keiKİisIne iba
det etmenize hükm etti." ayet-i kertmesi de beraber "Yeni
İslam Müctehidlerinin Kıymet-1 İlm iyesi" adındaki kHs-
bımda Itah ettim.
M uıa Bİgiyef, siyam ayetinde mûfessirlerin neshden
bahs etr>elen münasebetiyle Kur’an'm ayetlerinde nesh va
ki olduğunu inkâr ederek " B iz , bir ayetin hükm ünü yü
rürlükten kaldınr veya onu unutturur (ertelersek), her
halde dı ha iyisini veya benzerini getiririz." (Bakara/106)
ve "B iz , bir ayeti başka bir ayetin yerirte getirdiğimiz
za m a n ..." (Nahl/101) tarzındaki Kur'anI beyanatlara da
geçmiş têriatlann ayetlerinin nesh ve tebdili ile tefsir et
miştir. N '^h in esasını inkâr ile Kur'an ayetlerinde blrlbin-
r>e nisbe ie hiç naslh ve mensuh bulunmadığı hakkmdaki
Batılı İddiaların münakaşasına da başlarsak oruç bahsi şu
kMabtmızm tahammulO dışına uzatmış olacağımız dhetle

artık bundan aarfn nazar ediyoruz. Maamafih şunu söyle
mek lazımdır ki Kazanlı müctehid'in Ramazan orucu bak
landaki fikri ve niyeti bizim mûctebidlerinki kadar fasit de
ğildir. Mûmaileyb de bir kısım mûfessirler gibi mensubiye
tine kail olmadığı fidye ayetini oruç tutmakta fazla zahmet
çekenler hakkında telAkki etmiş ve İslam Dini'nin bes şar
tından en büyük temellerinden biri olarak on üç asır İslam
Tarihinde devam eden Ramazan orucunun büyük önemi
ni bizim türedi mOctehidler gibi inkâr etmemiştir.
Gerçekte *‘İslam beş (esas) üzerine bina edilmiştir:
Şehadetü en Lallahe IHellah ve enne Muhammeden Ra-
sulullah ve İkame's-salâte ve Kal'z-zekâte ve hacce'l-
beyte ve savme Ram azan" hadls-i şerifinin içeriği üzere
İslam Dini'nin beş esasından sayılmış olan Ramazan oru
cu böyle beş-on pivalık bir bedel karşılığında herkesten sa
kıt olacak derecede önemsiz olamıyacağını ve bin üç yüz
şu kadar senenin kapsadığı milyarlarca müslümanın ordu
lar teşkil eden ulemâ ve fudalâsıyla birlikte bağlı bulunduk
tan oruç vazifesine. Kur'arn Kerfm'in manasını ittifakla yan-
hş anlamak yûz0r>den bu derece lüzumsuz bir şekilde. İs
lam Dlni'ni taşıyan temellük bir sulhu tanıyarak bağlanmış
olmalarına veyahut o İslam ulemasının dağ yığınları vücu
da getiren fıkıh ve hadis kitabtannın kos-koca bir konusu
nu boşu boşuna *‘Kltabu’s-Savm** ihtimamii adı altında
işgal etmiş bulunmalarına İhtimal verilemiyeceğini takdir
etmek Süleyman Nazff Bey'e çok yakışırdı. A sth Saadet
ve asTH ashabın namaz, oruç, hacc. zekât gibi islamın um
deleri hakkındaki anlaşıyını bize naki eden ve ulaştıran
müslûmanların zincirleme nesillerine ilave olarak fukahâ
ve muhaddislerin eserlerinden teşekkül eden o şahika ve
sikaların büyütûcü şahitlikleri ile bu umdelerin İslam Dinl'n-
deki gerçek kıymetleri arasında bu derece nisbetsizlik ta
savvur olunabilir mi? İslam Aiemi'nin Üzerinden geçen bin
üç yüz kusûr sef>enin, hiç bir şeyle telâfi olunamıyacak de
remde büyük bir Önem ve kat'iyetle telâkki olunan bin üç
304 HİLÂFET-! MUAZZAMA-! İSLÂMİYE
yûz kut-ûr Ramazanı, mütemadiyen Amil bir tevatürün te

kerrür Crûnû olabilir mi? Bu kadar müslûmanlann mütesel-
silen aern Saadetten tevarüs ettikleri oruç ayını on üç asr
bir geçiş üzere geçmiş olmasına ne mana verilebilir? İs
lam tarihinin alelAde şehadet ve itinasına mazhar olmak
değil dc^ İslam senesinin aylarırtdan btnne ebedi bir imti
yaz venniş ve gecesine, gündüzüne başka bir mahiyet ka-
zandırrrış ve şimdiye kadar bir kere bile kesintiye uğrama
dan bin üç yüz defa sene'l devrryesine bütün İslam alemin
de hürm et ve riayet gösterilmiş ve her sene-i devriyest otuz
gün devam etmek dolayısıyla İslam beldelerindeki her mi
nare 39.000 defa şenlenmiş ve her İslam kasabasında na
mına günde en az ûçerden 117.000 pare top atılmış, her
günü bir bayram olduğu gibi daima büyük bir bayram ile
de neticelenmiş ve bir Kadir Gecesi Kur'an ayeti ile bin
aydan daha şerefti sayılmış bulunan Ramazan aymı ufa
cık bir saçnıe hakkı ile, baştan başa mahiyeti değişebilir
ve ucuzca bir para ile satılabilir tarzda düşünmek ^ l e y -
man Narif Bey'e bilmem r>astl kolay gelmiştir? Gerçekte
şimdiki t aide mizacına hizmet cazibesinin etkisinde bulun
duğu **LAIk" Türkiye hükümeti, bunu ve diğer İslamm şe-
alrinl. belki tamamen bedâvaya vermek fikrindedir. Lâkin
meşhur edibimiz o hükümetin cebr ve mekr üzere kurul
muş olan güç ve pazusuna güvenmesin:
**(0'ilara)***0aha önce, sizin İçin bir zevat olmadı
ğına, yemin etmemiş m iyd in iz?" (denir).*'
"(Ş irde n önce) kendilerine zulmedenlerin yurtlann-
da oturounuz. Onlara nasıl işlem yaptığımız size apa
çık belli olmuştu. Ve size bir çok misaller de vermiştik.*'
"Hilelerinin cezası Allah katında (m alum ) İken, on
lar, tuzaiilannı kurmuşlardı. Halbuki onlarm hileleriyte
dağlar y erinden gidecek d eğildi."
" O Halde bakın, Allah'ın, Peygamberine verdiği
sözden cayacağını sanmat Çünkü Allah, intikam sahi
bi mutlak ü s tü n d ü r." (lbrahim/44-47)
Süleyman Nazif Bey'in oruç fkfyesi ayetine ait sözle

rinden; ‘İla h i emir bence müfesalrterin, fakihlerin, müc-
tehid imamlann mevzu olmayan hadîslerin üstünde ol>
dudundan../* cümlesindeki “ mevzu hadisler" dabirl de
dikkatimi çekti. Bu tabir ile bazı fitneci münekkitlerin açtığı
uygunsuz yolu takiben hadislerin mevzu olanlarından do*
1 ^ sahihlerini de şüpheli göstermek gibi bir kötü niyet gös
termiş olmasını cidden ayıpladım ve çok üzüldüm. Emr-İ
İlahî kendisince mûfessirferin. fakihlerin, müctehid imam
lann ve mevzu olmayan hadislerin üstünde olduğundan mı
yoksa dinsiz Ankara hükümetinin arzusu İlahî emrin de üs
tünde olduğundan mı şimdiye kadar hatınna gelmeyen bu
yeni içtihatlara tutulduğunu kerKli kendine sorsun. Nebevî
hadisler hakkında itimatsızlık telkin eden yeni çıkma adam
lar, İslam maarifi arasında “ ilm-l Hadîs" adı ile bir İlim bu
lunduğundan haberi olmamak derecesinde bu meselele
re Ugistzdirler. Onlara verilecek civabı "D in î Mücedditler"
de yazmıştım. Burada tekrarına lüzum görmüyorum. (Son)
(Bu "S a vm Risalesi" Ya nn 'ın sayı: 16-22, 2 Mart
1926*25 Mayıs 1928 tarihli nüshalan arasında yayınlan-
mıştır/SA).
K)6 Hİl AFET-I MUAZZAMA-1 ISLAMİYE
C Ü H E L A M A R İFETLER İ
LAil: hükümetin GezTsi İstanbul’a gekjtği gOn başına

toplanan eyyam reislerine hitaben bir konuşma yaprmşb.
Bu konuşma o kadar banandtnkjı ki dalkavuklukta bennri
bulunmnyan İstanbul şehremini, oldukça uzunluğuna rağ
men bu nutku, mermer levha ûzerir>e çizdirerek meşhur
"S is " menzumesinde Tevtîk Rkret'in;
"G sçm işlere rahmet diyen etvahn mekablr"
cümlesinden;
"Geçm işlere lartet diyen elvatvı mekablr (mezar ya
zılan/SAi suretine tebdili ile ölû lstar>b(isekenesinin umu
mî mezarlığı halir>de bulunan sokak başlarına sanki birer
mezartat!! kitabesi gibi ta'llke karar vermişti.
Nutkun, perestişkârlanncaen parlak noktası. Dolma
bahçe S ıra yı'n ı göstererek: "A rtık bu saray, zıllullahia
nn değil zili olmayan, hakikat olan milletin sarayıdır."
tarzında ^söylediği başından büyük hasletil fıkra teşkil edi
yordu. (st inbul gazetelerj bu fıkranın beiâgat ve icazru şefti
ve izah zımnında baş makaleler yazdılar. Ağaoğlu Ahmet
7 Tem m uz (1927) tarihli "M illlye t"e yazdığı baş makale
nin sonurda: "Mustafa Kemal Allah’ın gölgesi değil, mil-
tetin İfadesidir.'* diyordu. (x)
Gerek din ve gerek edeb ve edebiyat nokta-i nazarın
dan pek cahil olduklarına bakmadan biribirilerini alkışlayan
bu adami İT sanki lâf söylemiş oluyorlar. Eski padişahlara,
medh m aom ında "Z ıllu lla h ", yani "A lla hın gölgesi ve
sayesi" denirmiş. Şimdi o padişahların yerine geçen Mus
tafa Kem ıl; ben Alahın gölgesi değilim, hakikat olan mil
letin mümessiliyim, diyor. Ve hayalden ibaret olan gölge
hakikat derecesine çıkamaz. Elbet hakikat, hayalden üs
tündür. de mek isteyerek. Frenklerin " J e u de M o t" tabir
ettikleri "K elim e o yu n u " arasında kendisini eski padişah
ların üstüne çıkarmış veyahut "Zıllultah" ûnvanı ile mû-
(X ) Başmaluleoln tam mantı İçin bkz; Eiı Xm

baN olan o padişahlann şaşkınitOmı anlatarak: “ Oölgaden

nt çıkar, b u , In u n a çaref vo mefharet verir m İ? " de
miş oluyor.
Halbuki asıl şaşkınlık kendisindedir, çOnkû o gölge Al
lahın gölgesi olduğuna göre Türk milletinin ifade ettiği ve
edeceği hakikatler onun yanında kaç paralıdır? Türk mil
leti hayalden ibaret olmasın da istediği kadar hakikat ol
sun ve Mustafa Kemal de bu hakikatin, yani milletin mü
messili bulunsun, her ne olsa yine Allahın gölgesiyle ya
rışmaya çıkışamaz. Allahın gölgesi bütün hakikatleri göl
gede bırakacağı gibi bizzat Türk milleti İlahî kudretin en na
çiz bir eseri değil midir?
'*Blr zerre demekse şu semavata göre arz
B Tn-nlsbe demek, etmeliyim kendimi yok farz.*'
Ker>dini bHen hakikat ehli, böyle şiirlerle AKahm büyük
lüğünü anlatmaya çalışırken. Ankara Reisicumhuru gibi ne
oldum delisi olan haddini bilmezler de Allahın gölgesini ala
ya alarak ağızsız, dilsiz Tü rk milletini ve deha doğrusu
kendisini Allah İle yanşa çıkarıyor.
OsmanlI sultanlarının ihtişamlı merasim günlerinde:
"M ağrur olma Padişah'ıml Ser>den büyük Allah v a rl"
diye bağıran vazifeli bir memur bulunurdu. Türkiye Reisi
cumhuru ise, gölgesini alaya almak suretiyle Allah'a karşı
gururunu kendisi ilân ediyor.
Reisicumhurun Dolmabahçe Sarayına girdiği gün, Al
lahın gölgesine meydan okuyarak irat ettiği acayip nutkun
o noktasında, doğrusu, dinleyenlerden, sözünü esirgeme
yen birinin çıkıp da biraz kaba da olsa. "E v e t, artık bu sa
raylar Zıllullah'lann değil, zırtultahlanndır." demesi bek
lenirdi.
Müslümanlık iddia eden adamlardan şimdi belki öyle
leri vardır ki Mustafa Kemal'in böyle ölçüsüz sözlerle Al
lahı beğenmediğini çok görmez de bizim Mustafa Kemal'i
ve sözlerini beğenmeyerek tenkit edişimizi çok görür, Ya
ni Allahtan korkmaz da Mustafa Kemal'den korkar. Biz de
böyle mûslümanlann hem aklına hem de mûslûmanitğına
şaşarız.
m HILÂFET.I m u a z z a m a ! İSLÂMIYE
Mesel? Qayet açıktır: Padişahtan ve tabiatrya padişah

ların iyilerini, eski adamlar gayet geniş ve faydalı olan İla
hî gölgenir ne kadar mühim olduğunda kim şüphe eder?
Yoksa herîtes. her hükümet reisi o **Zıllullah'* tabiri gıtıi
büyük ûnvana liyakat kesb edemez. Nasıl ki Ankara hükü
met reisi de kendi itirafıyte zıllullah değildir. Olamaz kil
Nutkun, güya hakikat olan Türk milletine nisbetle Al
lahın gölgesini de önemsiz saydığı maynanda olmakla be
raber biz bunu zorla iyiye yormaya çalışarak diyelim M;
'^Nutuk sahibi (ZıHullah)'ı küçük görm üyor, belki bu bü
yük tabiri Mm çıkarmış, padişahlann zıllullah olmak ne
haddi İmiş ve insan nasıl zıllullah olabilirm iş." tarzın
da. bu tabiri kullanan eslâfımızı techü etmek İstiyor. Birin
ci ihtimale eski adamlann. gölge olmaya özenerek,
İftihar etmesini ve medh olunmasını bilememekten ibaret
olan gafletl«3n. iklrKi ihtimale göre de Allahın gölgesi gibi
tabirlerle ösgüde manasız ve münasebetsiz mübalâğatla-
rı kayd ve tesbit edilmiş oluyor!
Halbuki birinci ihtimalin istihdaf ettiği gaflet, yukarıda
izah olunduğu vech ile asıl nutuk sahibine ait olduğu gibi,
ikinci ihtimalden çıkan cehalet de yine eslâfın üzerinde de
ğil, Dotmabahçe Sarayt'nda mütekellim-vahde olan zatın
üzerinde kalmak lazım gelir.
Çünkü 'zıllullah" mecazî tabiri, eski OsmanMann. ve
müslûmanUınn salâhiyet dışifKİa ker>di ker>dılehne uydur
duktan bir terkib değildir. Bu tabiri bazı hadis-i şeriflerde
bizzat Cenab-ı Peygam ber Efendim iz İstimal buyurmuş
lardır. Nebe/i kullanım ile me'sür tabirler sırasıruı geçme-
seydi zaten bunu geçmişteki Mûslümanlar kendi kendile
rine kullanrr aya cesaret etmezlerdi. Allah'a taalluk eden
meselelerdeki sakımrcasına dinî terbiyeleri buna mani
olurdu.
işte hacîs kitablanndan *'el-Camiu*s-Sağlr"de derç
edilmiş yedi tane hadîSH şerîf: "e s-S u lta n u zıllullahı 5'1-
a rz ..." ibaresiyle başlar. Bunlardan birfsirtde: "Sultan yer-
yüzüiKİe Allahın gölgesidir. Dayarvağı olmayan zayıflar
9oa sığınır. Ve bir taraftan zulm görenler, haksızlığa ma

ruz kalanlar da onun sayesinde İntikam alırlar, haklan-
na vasıl olurlar.'* buyuruluyor.
Bu hadislerden biri de; " H z . Ebu Bekr-ı Sıddik tara
fından rivayet edilmiştir: "A d il ve mutevazi bir sultan, bir
hükümet reisi yeryüzünde Allahın gölgesi ve mezraidır
kİ vazifesini İfa ile geçen her gürcünde yetmiş sıddtk ka
dar iş görmüş ve sevap kazanmış o lu r." buyuruluyor.
Görülüyor ki Dolmabahçe misafiri “ zıllullah" tabiri ile
alay ederken Cenab-ı Peygamber Efendimiz'ın hadîs-i şe
rifleri ile de alay ettiğinin farkına varmamıştır. Farkına var
sa da onun için önemi yoktur yal Allahı ve gölgesini alaya
alan peygameri değiller mi?
Bilmem kİ bu hallerinden sonra da müslûmanlardan
bazı miskin ve mendeburlar gibi: Ne diyelim, sağ olsun da
ne söylerse söylesin. Kim istihfaf ederse etsin mi diyeceğiz?
Reisicumhur İstanbul’a geldiğinin ertesinde Tayyare
Cemİyetİ'nin merkezini ziyaret etmiştir. Oradakilerle gö
rüşürken kurban derilerinden toplanan ianenin bu sene ge
çen seneden fazla olduğuna dair kedisine verilen bilgi üze
rine Reislcum hur’un "K u rb a n kesm eyip bedelini
vermeliler" demiş olduğunu, "V e öyle yapanlar da va r."
diye cevap aldığınt İstanbul gazeteleri yazdılar. Halk kur
ban kesmesin paraiannı Tayyare Cemiyetl'ne versin, di
yerek dinî hükümlerde mahv ve isbat yapmak lâ-dinî bir hü
kümet reisi için örıemslz ve kolay bir şeydir. Biz de mese
lenin o cihetinden bahs edecek değiliz. Bizim nazar-ı dik
kati çekeceğimiz nokta, mûsiûmanlann dinî üstünlükleri
üzerinde cebr ve baskı icra ederek ve ulu orta emirler ve
rerek: "K urba n kesilmesin, parası Tayyare Cemiyetine
verilsin." diyen adamların, ahkâmn Islâmiye hakkında ce
haletlerinden veya bile bite mübalâtsızlıklarından başka, İk
tisadî cihette de bu adamların cehaletleri ve idraksizlikleri
dir. Kurban kesilemeyip de parası Tayyerl Cemiyeti iane
sine verilirse sanki ne olacak? Maksat, hem kurton kese
rek dinî vazifesini İfa etmeye ve hem de o kadar bir meblâ
310 HlLÂFET-t m u a z z a m a ! İSLAMİYE
ğı iane oturak Tayyare Cem lyetl’ne vermeye gücü yetme

yen halk «Hntni btrakaın, d O n ^ y a bakam demek değil mi7
l^ e cehalet ve ademn dikkat işin bu noktasındadır. Çûnkû
bilir>diği Czere mûslûmanlıkta nisaba malik adamlara va
cip olan kurban kesme vazilesi kurban bayramı günlerin
de şartlan na uygun bir hayvan ûzervKİe kan akıtmaktır. Kur
ban kestil.ten sonra etini dağıtmak vazile ve vecibe dışın
da kalır. Binaenayelh kurban bayramını idrak eden ve eko
nomiye rieyet etmek isteyen mûsluman kurban keserse bu
nun eti ile evini yirmi, yirmi beş gün idare eder. Kesmezse
yirmi beş gûnlOk eti kasaptan para Ue satm alacaktır. Şu
halde bu edam kurban kesmeyip parasını hOkÛmetin g ^
terdiği yen* vereceğine ve sonra kasabcan para Ue et alma
ya mecbuı olacağına kurbanını kessin, etini yesin ve bunu
bitirinceye kadar çarşıdan et almasın da çaı^ıdan alacağı
etin parasnı iar>eye versin. Kurbanın parasını değU. Demek
mûslûmanı dinî vazifesinden men etmeksizin işin düzeltil
mesi mûm<ûndûr. Ve aradaki fark çarşıdan et almakla ev
de koyun kesip etini yemek derecesinde basittir. Bu kadar
kolay bir hesaba akU erdiremeyip kurban kesme dini vazi
fesi ile her'iangi bir vatanî iarıenin birbiri ile karşı karşıya
geleceğini sanarak 1300 senelik İslâmî kurallan bozmaya
kalkışan v< ukalâlığı dinsizlikte arayan zavafitların ne de
rece anlayışı smırlı adamlar olduğurta dikkat ediyor musu
nuz? Sene erden beri gözlenni kurban paralanna dikmiş
olan "lâ ik " hükümetin, bu kadar münevver adamları Ue
bu böyie basit bir İktisadî meselenin dinî duygulan rencide
etmeden suhuletle çözümü cihetine akıl erdiremiyenlerini
ayıplamakta hakkımız yok mu? İnsaf ehli söylesinlerl (Ye-
nn, sayı: 2, 29/7/1927, sh; 2-3).
E KL E R
312 HÎLÂFET-1MUAZZAMA-1 ISLÂMryE
Ek: t
'KEMALİZM'*
A v n paklarca pek alışılmış ve pek cana yakın bir taM

haline gi en bu kelifne, bizde, numlesef. lâzım geldiği ka
dar reva(: ve sarahat iktasap edememiştir. Garp matbuat-
nı takip edenler pek alâ bHirter ki, Anadolu'da "M M
Mücadele'* başlar başlamaz bütün medeniyet aleminde
buna "Kem aliat Harekâtı" adı verilmişti. Nasıl kİ sonra
dan mân «Kdunun ismine "Kemaftst OrckM u", Türkiye Bü
yük Millet Meclisi Hükümetinin adına "Kem alist
Hüküme i" denilmişti.
O zamanlar istiklâl mücadelestnin en hararetli taral-
tartan artsında bile bu tabiri beğenmeyenler, bunu. Avru
pa basını>Ka Türk milletinin açtığı muazzam ddali bir şah
sa münhasır göstermek suretiyle o mûcadelerûn gertişkk
ve kapsainını sınıflamak için meydana atılmış bir söz sa
yanlar çoktu. Hatta belki, Ih i adın şanlı sahibinin de bizzat
bundan Czûntü duyduğu anlar vardır. Zira. "Hakimiyet
milletind r " düstûrunu koyan ve her esenni millete izafe
de adetâ vicdanî bir zevk duyan bu asli şahsiyetin büyük
İdealizmi ve her İdealiste has olan derin mahviyeti b ^
bir ünvanı -velev başkatan velev ağyar tarafından olsa da-
memnunlvetle kabul etmeslr>e manidir. Fakat bütün Türk
Milleti gibi ortun da bilmesi lazvnde M, bugün, "KemaBzm"
kelimesinin Hade ettiği maruı bir şahsa veya bir partiye alem
olmaktan daha çok şümullü ve daha çok geniş bir mahiyet
almıştır. *'Kem alizm " beşeriyetin ruhunu bir şimşek ^
kat'eden ve izlen asırlann sinesinde müebbed birer nura-
nî çizgi halinde kalan bazı vicdan ve fikir hareketlerinin, bazı
siyasî ve f<>lseff mesleklerin, bazı dinî veya mezhebi akvn-
lann adı gt>i olmuştur. "K e m a lizm " bir hareket düsturu,
bir işarettir. "K e m a lizm " bir tür vatanperverliğin, bir tür
İnkilâpçâiCm adıdır. "K e m a lizm " bir prensiptir.
"C um huriyet Halk Fırkası" aleyhdârlannın ikide bir,
bize sorm.iktan büyük bir zevk duyduktan bir soru vardı.
Bunlar bize derlerdi ki; "H a n i sizin program ınız?" Ger-
çe o zanar olduğu gibi bugün de Cumhuriyet Halk Parti-
•İ'nin y tz * ve bas* bir programı yoktur. Çûnkû onun prog

ramı canlı bir mevcudiyettir. Onun programı bir insandır.
O O ^nen. yapan, muvaffak olan yazan, hisseden bir kâ
mil insandır.
Bu insan, maddi ve manevî hiç bir kudretin yetişemi-
yeceği bir sur'atle yüzüyor, gâh bir yıldmm olup Türk düş
manlarının beynine tniyw. gâh bir nur olup karanlıkları ya
rıyor, gâh kahr edici bir tekme halinde başkuş yuvası vi
ran kurumlan yıkıyor, gâh kurtaria bir el şekline girerek pe
rişan bir ülkeden yeni, metin ve muntazam bir devlet çıka
rıyor. Bu harikulâde iradenin bin bir türlü tecelliyatı hangi
bir programa sıâr. Bu daima yürüyen, daima atılan şeyi,
baş döndürücü seyr ve tekâmülünün bir noktasında dur
durup bir kitaU)in içinde dondurmak ne mümkündür? *'Ke*
malizm"in bundan sonra daha nerelere varacağı, daha ne
ler doğuracağı malum mudur ki. ona kelimelerden bir had.
ve kitablardan bir çerçeve tayin edilebilsin. “ Kemallzm*-
*in en bariz vasıflanndan birisi de hiç durmaksızın sürekli
tekâmül ve tekevvün halinde bulunması değil midir?
Miin iradenin tecelli etmek üzere bulunduğu şu gün
lerde gerek yerv mebus adaytan ve gerek bunların seçmen
leri bizce her şeyden evvel bu hakikati bilmek zorunlulu-
ğundadırlar. Biz yalnız Cumhuriyet ve Halkçılık prensiple
rine uymakla kalmıyoruz. **Kemallzm'* denilen bir işarete
doğru atılıyoruz. Dilden dile, ağızdan ağıza **Kemallzm'*
parolasını veriyoruz. Zira Türk Cumhuriyetinin ondan doğ-
duğur\a ve bizi halka iten kuvvetin o olduğuna İman
ediyoruz.
Acaba *‘Mustafa K em al" olmasaydı sekiz seneden
beri hayran nazarlanmız önünde birbirini takip eden mu
azzam olayların hiç biri vuku* bulnnayacak mıydı? Biz
"K em alizm " aşkını böyle bir taassuba kadar götürmek is
temeyiz. Hiç şüphesiz ki asâ ve kahraman Türk milleti rıa-
mert dûşmanlanna karşı keiKflsini müdâfaa etmek kudre
tini gösterecekti. Hiç şüphesiz kİ. namusunu, şerefini, ca
nını ve ırzmı başkasına satan hainleri afv etmiyecekti. Ve
314 HÎLÂFET-l MUAZZAMA ! İSLÂMİYE
onlann otmduğu sarayann çatısını başlanna indirecekti. Hiç

şüphesiz k' bütün istiklâl mücadelesi esnasında kendisine
tek dayanak olan halkın, bütün sefaletine, bütün kimsesiz
liğine rağmen malıyla, canıyla bu cidale tek kuvveti bah$
eden civanmert Anadolu köylüsünün sevgisini bir ha
reket düsturu ittihaz edecekti. Hiç şüphesiz ki başına ge
len felâketl'Kin mühim bir kısmının arkasını asırlarca me
deniyet alemir>e çevirmiş olmaktan tevellüt ettiğini anlaya
cak ve tek kurtuluş çaresini o alemin aydınlığına koşmak
ta bulacaktı Fakat nasıl? Ne şekilde? Ne kadar zamanda?
İşte bunlan tayin etmek zordur. Bütün bu olayların yaratıcı
ve mûjdeleylcisi olan bu büyük adam, her olaya o kadar
kendi damg ısını vurmuş, o kadar kendi şahsiyetinden ver
miştir ki gerek istiklâl cidâlinin. gerek İnkılâp hareketleri
nin onsuz, aynı mutlu şartlar içinde, aynı yıldırım sûr'atıyla
bugünkü neticelere varılabileceğini tahmin mümkün de
ğildir.
Onun içindir ki. biz de. bütün cihanla beraber, şu son
seneler içinde Türkiye'de vuku bulan askerî, siyasi, içtimai
mucizelerin mrrını *'Kem aiizm "de arıyoruz. ‘'Kem alizm '-
'de buluyoruz. Ve tabirin çıktığı adın büyük sahibini yalruz
bir büyük şel olarak değil, aynı zamanda hareket tarzı, fa
aliyet tarzı, düşünce tarzı, m izaa. tabiatı, hülâsa bütün şah
siyeti ayrı birer ders, ayrı birer Örnek teşkil eden bir mür
şit. bir insan-ı kâmil sayıyoruz. Bu anlayışı bir manevî (ft-
siplin, bir manevî prensip haline getirmek, onu tedvin ve
talim etmek. İşte, Türk gençliğinin tasis ve takip edeceği
en büyük idesi bu olmalıdır. (Yakup Kadri, Kemalizm (baş
makale), Milliyet, 20 Ağustos 1927, ah: 1, sene: 2, sa
yı: 545)
Ek: II
Adliye vekilimizin Mahkeme-i Tem ytz'de yaptıkları

konuşma:
"Ç ağd aş uygarlık İçinde mukadderatımızı Ortaça
ğa alt esaslara bağlı kılmak davası, tarihin, sürüp ge
len suçlar, diye kayd ettiği bir faciadır."
Adliye vekili Mahmut Es'ad Bey, Eskişehir'den ge
çerken Tem yiz Mahkemesi heyeti tarafından şereflerine
bir ziyafet verilmişti. Vekil Bey, Temyiz bahçesinde Tem
yiz heyetine verdiği mukabil ziyafette kendi zamanına ait
çalışma ve faaliyet ile bundan sonra tatbikine devam ede
ceği program hakkında mühim bir nutuk irat etmişlerdi. 8u
nutuklannda özellikle demişlerdir ki:
"Bakanlığım zamanına ait adli çalışma etrafında orta
ya çıkan görOşleriml ve buniann neticelerini en büyük Türk
mahkemesi huzurunda tesbit etmei ve bu vesile ile bizden
uzaklarda bulunan bütün meslekdaşlanma ve çalışma ar
kadaşlarıma hitab etmeyi faydalı bulmaktayım. Adliye Ve
kâletine geldiğim zaman tesbit ettiğim program şu üç mü
him esası ihtiva ediyordu:
1) Kanunlar,
2) Adliye unsurlan,
3) Teşkilât.
Muhterem hakimleri
Geceli gündüzlü süren, sert, çetin fakat yüzü dönme
yen yılmaz bir çalışmadan sonra inkılâbın bir an bile tehiri
caiz olmayan kati gereklerini, efradından bulunmakla ifti
har ettiğimiz Türk milletinin ve onun Büyük Meclisi'nİn İra
desiyle bir sıra kanunlar halinde tesbit etmiş bulunuyoruz.
Adliye Vekâletince verilen direktifler dahilinde inkılâbın bu
büyük eserlerini hazırlayan pek muhterem mesai arkadaş-
lanma Türk Cumhuriyeti'nin en büyük hakimleri huzurun
da bir kere daha teşekkürlerimi ulaştırmak isterim.
316 Hİl AFET İ MUAZZAMA-1 tSLÂMİYE
M uhtertm hakimleri
Ça<)daş uygarlık tçirKİe Türk minetinin mukadderatım
ortaçağ) ait temellere, bütün haykıran gerçeklere rağmen,
kasıtlı bir şekilde veya şuursuz bk inatla bağlı kılmak da
vası tarihin sürüp giden suçlar, diye kayd etmeye hak ka
zandığı bir faciadır. Bugün inkdâbın dönmeyen kaif karar
lan bu kanlı faciantn sahne olduğu on üç asn tüm boşluk
ları ile taş aşağı etmiş bulunuyor.
Bu yıkalan alem üzerinde kurulan, yeni Türk hayatı,
yeni Tü ık noedeniyetı altında inkılâbın yere düşmeyen ve
dalma yOkselen muzaffer bayrağı ile çağdaş uygarlığın en
genç ve en dinç safhasını arz etnoektedır.
D ü r hayal içinde gözüken bu manzara bugün mem-
leketimbtin hakiki çehresidir. Hakikatler hayalleri geçmiş
tir, denebilir.
Mufıterem hakimleri
Nazarımda her hakkın üstünde bir hak vardır kİ, o da
mazlum -nsan kitlelerini haklarına, efendiliklerine kavuştu
ran inkılî>tır. İnkılâbın prensipleridir. Unutn>amak lazımdır
ki Türk i;ikıtâbının her prensibi yığm yığın Türk evtâdlan-
nın kanlen ve kemikleri ile yazılmıştır. Türk Adliyesi en bü
yük şerel bu esasların af kabul etmez müdafii olmakla gö
rür ve duyar. Türk adliyecileri her vakit uzaklara kadar gö
ren uyanık nöbetçiler halinde inkılâbı bekleyecekler. Esa
sen yeni kanunlanmızm hedeflediği maksad, inkılâbın,
Cumhuriyetin yaptırımı olmaktan başka bir şey değildir.
Kanunlar:
Bir arahk ortaya bir de İhtiyaç nazariyesi atılmıştı. De
niliyordu <i; " B u kanunlar Ihtiyaçlanmıza uygun düşme
m ektedir." Ben bu fikre de hiç bir zaman iştirak etmedim.
Bence memleketin ihtiyacı, pek mübrem bir ihtiyacı vardı:
Çağdaş uygarlık dûsturtannı kayıtsız, şartsız ve pürüzsüz,
zaman kaybetn>eksizin olduğu ^ bir kül halinde kabul et
mekti. Bunun içindir ki Cumhuriyet kanunlannı Batıdan ta-
dilâtsız olarak naki ettik."
Adliye uneurlan:
Mehmet Es'ed Bey. burada Ankara Adliye Hukuk
Mektebinden, hakimler kanunundan, maaşlara kısmen ya*
pılen ve komen yapılacak olan zamlardan bahs etmişler
ve demişlerdir kİ:
“ -Ankara Hukukurxla tabele olarak 300 Türk genci var
dır. Bu sırada imtihanlarını başarı ile vermekte bulunan bu
gençlere mûdevven kanunlar halinde kabul etti^miz en aoo
hukuk esasları Öğretilmektedir. Ker>dllerinden Adliyemizin
büyük istifadeler edeceğine kati olarak mutmain bulun
maktayım. Hakimler kanununu tedvin etmemiz bir zarure
ti, kanun memurtarının mukadderdtanı bir kanun ile tes-
bit edilmemiş olması mühim bir noksandı. Çünkü kanunu
tatbik eden hakimlerin vaziyeti kanuna dayanmıyordu.".....
Teşkilât:
“ Teşkilâtta hedefimiz sûr'at. sadelik ve isabettir. Bu
üç mühim noktayı temin İçin hayli kanunlar tedvin ettik. Ka
pitülasyon belasından kurtulmamıza vaktiyle muvafakat et
meyen milletlere hitabla diyebilirim kİ. bizde adlî muame
lelerdeki sûr'at, kolaylık diğer Avruap devletlehnin muame
lâtındaki sür'atten kati olarak aşağı değildir, ileridedir."
Muhterem hakimler!
İnkılâbın yeni ve büyük kanunlarının tatbiki Türk adli
yecilerinin şüphe etmediğim kabiliyet ve liyakatlarının bir
imtihan devresi olacaktır. Meslekdaşlanmm Türk tarihinin
en esaslı dönüm noktalarından birisini teşkil eden, dost ve
düşmanın heyecanla tâkip ettiği bu çok çetin İmtihandan
başan He çıkacaklarından asla tereddüt etmemekteyim."
Mahmut Esad Bey'in ardından Temyiz Mahkemesi bi-
rind reisi İhsan Bey Efendi de karşılık olarak, konuşup
özetle demişlerdir ki:
“ Maruzatıma son verirken, çağdaş uygarlığın gerekle
rine uygun ve Türk milletinin. İçtimaî, iktisadı ve ticarî çı
karlarını ve düzenini sağlamaya hadim Cumhuriyetin adil
kanunlannı tatbikle iftihar eden Cumhuriyet hakimleri bü
yük inkılâbımızın prensiplerine ve onun en büyük eseri olan
M8 HİLÂFET İ MUAZZAMA-IISLÂMİYE
Cumhuıiyet mefhumuna tamamen uygun ve uyumlu şekil

de gece>ı gündüzlü laallyetlehne devam ve gayret ve çalış
ma ile g iyeyi tahkik ettireceklerini arz ve temin eder ve ba-
şanlannm dileğiyle hürmetlerimizi sunarım eferKİim."
B a la n Bey cevaben:
“ VCcuda getirilen eser, benim değil. Türk milletinin ve
inkılâbının büyük liderinindir. Benim bu eser etrafındaki ro
lüm bütün çalışma arkadaşlarım gibi sadece bir işçi olarak
çalışmaktan ibarettir.**
"Tûdı adliyesinin en yüksek makarmnı kazarıan hakim
lerimizin yeni kanunlann tatbikinde müşkülâta maruz kalırv
mıyacağı hakkındaki vaadlerini, benim de görüşümü des
teklemesi itibariyle, önem ve memnuniyetle kayd ediyorum.
Sözlerime son verirken sert ve çetin hayat şartlan içinde
vazifelerinize yüksek fedâkarirklan ile başarmakta bulunan
bütün ça tşma arkadaşlanmı hürmetle selamlar, kendileri
ne sürekli başarılar dilerim.*' demişlerdir. (Vakit,
20/6/1926, ah: 2 sütun: S>7)
MISIR ULEM ASININ GİRİŞİMİ S O N U Ç S U Z KALDI!
(Kahlre)de Cam lul-Ezher Şeyhİ'nin toplamak ve Mı

sır'da Klerfkal bir hükümete esas ittahaz etmek istediği Hi
lâfet Kongresi'nin düşük bir cenin olacağını bu sütunlar
da iddia ve iddiamızı isbat eden tezahüratı kaydede gel
miştik.
Bu hafta içinde aldığım<z bilgiler, iddiamızı kat kat tak
viye etmektedir. Mısır ulemasının bu gibi hareketler İle et
kilerini arttıracaktanr\a. aksine halk nazarında düşmükte ol-
duklannı görüyoruz.
ör>ce şunu kayd edelim ki Hindistan Ulema Cem iye
ti, Mısır Cam iu'l-Ezher Şeyhi tarafırKfan Hilafet Kongre-
si'ne iştirak için gönderdiği daveti müzakere ederek bu
daveti red etmeye karar vermiştir. Hindistan ulemasıntn bu
hareket tarzı. Ezher ulemasının kendi meslekdaşlan nez-
dinde bile hiç bir itiban haiz olmadıklarını göstermiyor mu?
Bundan başka Şimal Müslümanları da Ezhercilerin
davetini kabul etmeye karar vermişler. Mısır gibi ecnebi iş
gali altında yaşayan bir memleketin Hilâfet Kongresi akt
etmek gibi İşlere girişmesini hayretle karşıladıklarını ifade
etmişlerdir.
Bu suretle bütün İslam aleminin, Hilâfet ve Hilâfet
Kor>gresl hakkındaki görüşü tezahür etmiştir. Hiç bir İs
lam milleti veya cemaatı TBM M 'nin ilga ve imha ettiği bu
münfesih kurumu ihyaya, ya cesaret edemiyor, yahut ihya
etmek istemiyor. Çünkü bu kurumun hayatında bir fayda
görmüyor.
Bu vaziyet karşısında ardı sıra geri çekilmeye uğrayan
Mısır Cam iu’l-Ezher Şeyhi, Kongrenin maksadını değiş
tirerek. Kongrenin Halîfe seçmek için değil, ancak Hilâfe
te lüzum olup olmadığını tetkik etmek üzere toplanacağını
söylemiştir.
3:^ Hİl AFET İMUAZZAMA-IISLÂMİYE
Camlu*l-Ezh«r Şeyhi davetinin u^fad^ğı suMcabul kar

şısında bi‘. ardınca geri çekilme ile Hilâfet hakkında mOs-
bet menfi hiç bir kanaati bufunmadığvıı göstermektedir.
Yoksa Şe/h Hazretlerinin (1) Hilâfet hakkında btr kanaab
olsa, onur lüzum veya lüzumsuzluğunu tetkike N ç İhtiyaç
duymazdı Daha dûn Hilâfeti dinî bir farz sayan bu adam,
bugün HiUfetin lüzum veya lüzumsuzluğundan bahseder
ve bUhass.1 bu adam Cam tu'l-£zher Şeyhi olursa o zaman
bu adamın dddiyel ve samimiyetinen hakkıyla şüphe et
mek gerek ir. Çünkü bir adamın dinî kanaatleri bile sarsıntı
halindedir
Meşh jr Mansura Kâadısı '^İslamiyet ve Hükümetin
Esastan", eserin yazan Şeyh Ali Abdürrazik Bey son ola
rak ulemanın bu vaziyetini tahlît eden güzel bir makalesin
de diyor k;:
Mısır jlem asının Hilâfet adına yaptıktan hareketin
din İte bir ilgisi var mı? İhtimal ki halâ bazı kişiler bu
hareketin Hak din adına seçilen garazsız ivazsız bir ha
reket olduğuna İnanıyorlar. Hayır, bu hareketin Hak din
le, veya ZaM Ecell-İ A 'lâ İle zerre kadar bir ilgisi yok
tur. Bu sırf siyasi bir harekettir. Ulemayı sağa sola çe
viren, İlen ye geriye götüren sırf siyasettir.
"IkİrKİ Hamid Halîfe İken, zamanın uleması. Hilâ
fetin, mutlakıyet hükümeti, olduğunu, Meşrutiyet'in di
ne aykın bulunduğunu söylüyorlardı. Tü rkiye'd e Meş
rutiyet ilan olununca bu sefer dinî esaslara en uygun
hüküm etir Meşrutiyet olduğu söylenildi.**
*‘Mısif'da siyasi durum karışık olduğu için din ma
nime söylenilen sözler de karışıktır. Bir kaç ay evvel Hi
lâfet hareketi kuvvetliydi. O zaman dinin Hilâfete des
tek olduğı ortaya atıldı.**
*'Hııaf Mi İnkâr edenler kâfir sayıldı. Fakat bir kaç
ay sonra durum değişti. İhracat, sarsıntıya uğradı. Si
yaset ufuk anrKİa bir takım sisler, bulutlar belirdi. Hilâ
fet Harekeli'nin başarıya uğramaması İhtimali zaafa uğ-
rtdı. Bunun üzerine dinin Hilâfet hakkındaki görüşü de

değişti. Binaenaleyh Hilâfet hor görüldü. Camiu'l-Ezher
Şeyhi bile Hilâfetin lüzum veya lüzumsuzluğu mesele
lerinin tetkike muhtaç olduğunu söyledi.*'
“ Bu ne hayrete şayan bir haldir. Dinde tezebzub
ve teşevvüş yoktur. Din bir şeyi bugün helal yarın ha
ram ı-»ymaz. y^ncak bu dinin başına öyle bir cemaat çul
lanmıştır kı her devirde dini felâkete uğratmıştı. Din ise
orun ruımına Söz söyleyen, o n u l emir ve ynsaklanm
değiştiren bu adamlardan kaçınır.*’
Esasen Mısır ulemasının son olarak vuku bulan bir ha
reketi Misil kamtıoyı Özemde acıklı oir kötü etki bırakmıştır.
(Kadir) gecesi n. Jn'tsebetiyte Mısır camilerinde icra
olunan dini merasime iştirak eden ulema, o geceyi İslam
halkı ile beraber İbadet ve taatle geçireceklerine İngiltere'*
mn fevkalâde komiseri Lord (Corc Loyd) tarafından vuku
bulan davete icabetle o geceyi İngiliz Lordu’nun sarayın
da geçirmişlerdir. Bu olay müteaddit gazetelerde ulema
nın şiddetle alaya alınmasına sebeb olmuştur.
(Görülüyor ki Mısır Cam iu’l-Ezher Şeyhi ile avenn<«i
nin Hilâfeti ihya etmeyi hedefleyen hareketlerinin ıçyüzf
herkes tarafından anlaşılmış ve neticede bu harek/'i aka
mete uğramıştır. (Ömer Rıza, Vakit. 26 Nisan 1926, sh: 2).
F.17
Ek: MI b
C A R U L L A H EFENDİ
M tır ve Hicaz’a niçin gitlı^nı anlatrvorl

Rus mûslûmanlan hev«t« azasından Musa Carutl»
Efend' son olarak Ankara’ya gitmiş Başvekilimizle temas
miş ve tekrar şehrimize avdet etmiştir. Musa CaruUah
Efendi, şu beyanatı bulunmuştur
"•Mısır'da toplanacak HUâfei Kongresi ne davet» ola
rak gidiyorum. Aynı zamanda Mekke Kortgresl're de hent
davetti>kn ve hem de Rusya MOsiûmar^lannın, Türkistan
ve Çin Müslümanlarının vekili olarak gidecek ve Kongre
de bazı beyanatta bulunacağım."
Miiur'da Kongre Hilâfet meselelerini müzakere ve ay
nı zam{;f>da mahiyetini tayin edecektir. Mekke Kongresi
ne gelirce; Haremeyn ve mukaddes topraklar işleri, hao-
lann en niyet ve selâmet mesefelen müzakere edilecektir.
•Rusya m üslümanlannın İçtimai ve siyasi durum-
lan nasıldır?
Mu:is Carullah Efendi burada sözlerini tam bir fıkır
hürriyeti ile söylediğini beyan ederek, dedi ki:
**-Rsuya MüslOmanlan siyasi ve içtimai vaziyetle
rinden memnundurlart"'
•Tüılüstan Ç in ’i müslümanlannın durum u nasıldır?
'"•Ttırkisian Çin’i mûslûmanlan arasında son zaman
larda İngilizterin etkisi fazlalaşmıştır. Türk inkılâbı ve Türk
milletinin istilâcılara karşı a çtı^ mücadelede kazandığı za
fer ve siyasî istiklâl. Şimal Türklerinde pek büyük memnu
niyet. hûınû hürmet ve çok samimi b a ^ r doğurmuştur.”
"Bilhassa Gazı Mustafa Kemal Paşa Hazretleri’nin
Türk'ün trûlfî ve siyasi istikiâlir>de gösterdiği büyük kahra
manlık. vt) dehâ Şimal Türklehnce nihayetsiz takdirleh celb
etmiştir."
Rusya’dan gelen müslümanlar:
H İca : Kongresİ'ne gidecek olan Rus mûslûmanlan
heyeti d O ı sabah bir motorla Kavak'tan Trabyadak Rus
Seferethenesİ'ne gilmişier. orada konsolos yoldaş Putme-
kin tarafından kabul edilmişlerdir.
Rus mehafilinden aldığımız bilgiye göre. Sovyet huKü-

meti, Rus müslümanları murahhaslarının Hicaz Kongre-
iTne iştiraklerine izin vermiştir. Murahaslar bir kaç güne
kadar şehrimizden hareket edeceklerdir. Dûn akşam murah
hasları şerefine Yoldaş Putmekin tarafından bir ziyafet ve-
rilmiştir.
Hicaz K or^resinde Murahhaslarımız:
Hicaz Kongresi'ne hükümetimizi temsil etmek üzere
göndehlecek olan İstanbul Mebusu Edib Bey dûn şehri
mize geldi.
Edlb Bey Hicaz'a ancak on gün sonra hareket ede
ceğini söylemiştir.
Hicaz Kongresi’ne gideceği yazılan Süleyman Şev
ket Bey de şehrimize ulaşmıştır.
Süleyman Şevket Bey, yazıldığı gibi hükümetimizi
temsilen Hicaz Kongresi’ne memur edilmemiştir. Şevket
Bey, Hicaz hükümeti nezdinde hükümetimizi resmen temsil
edecektir. Süleym an Şevket Bey'ın refakatinde Feridun
Bey isminde bir kâtibi vardır. Şevket Bey vaktiyle Mekke’-
de fırka kumandanlığını ifa etmiş ve Arapça'ya vakıf bir zat
tır. (Vakit. 19/5/1926. 8h: 2)
324 h il â f e t i MUAZZAMA ! İSLÂMIYE
E k ; lll-c
ŞEHRİM İZE G E L E N RIZAEDDİN EFEN Dİ KİMDİR?
Ûç d6r* gûn evvel Kazen, Türkistan, K ınm ve Kaza*

kıştan mûslûman Tûrkleri tarafından Hicaz Kongresi’ne
iştirak etrm^k için gdnderiien sekiz kişilik bir heyet şehri
mize gelmişti. Heyetin Reisi "D ahilî Rusya ve Sibarya
Müslüman Türklerinin Diniye Nezareti’* reisi müftü 1^
zaeddin bin Fahreddin Hazretieridtr. Ktnm müftüsü Hacı
Musİlhiddin, Türkistan ulemasından Abdülvahid Kârf, adı
geçen Diniye Nezareti ezalarından Keşşafüddin Tercü
man, MeİKİî M a'kul, Kazanlı alimlerdir. Abdurrahman
Öm er ve Ts h ir llyas Efendiler heyet azasındandırtar.
Bu heyetin reisi olan Rızaüddİn ibni Fahreddin Efendi
kimdir?
Meşrutiyet devrinin İstanbul basını, özellikle Türkçü ba
sın Rızaûdc İn Efendl'den sık sık bahs ederdi. (1). O gürv
lerde bu za* müftü değildi. Orenburg şehnnde yayınlan
makta otan :lm? ve edebî " Ş ü r â " mecmuasının b aâzan
idi. Bu sefer bizim ondan bahsedişimiz de müftülüğünden
dolayı değildir.
Roaeddin Efendi her şeyden örtce araştırmacı ve mü
tefekkir bir nfimdir. Araştırmalan sonucunda mühim tarihi
eserler meydana getirmiş ve kıymetli miin tarih malumat
ve vesikalar toplamıştır. Bizzat ^ r çok ahlaki ve içtimâ! fi
kirler ortaya koymuştur. En karışık mazi ile uğraşan ve za
hiren kendi luh derinliklerine çekilmiş gibi gözüken bu zat
günün mesdlelerinı de asla çözden kaçırmamış ve sade
Kazan Türklüğünün değil, bütün Orta Türklerin fikrî ve millî
hareketlerinde büyük etken olmuştur. O , araştırmalannda
kılı kırk yararcasına müdekkik olduğu gibi muhakeme ve
düşüncelerinde hakimane ve sakindir. Lâkin zahiren sa
kın olan bu muhakemeler ne kadar kuvvetli bir mantıkla
meşbudurlar' Yazılarının mantığı gayet kuvvetli olmakla be-
(1) Ziya Oökalp Bay "TOrfcçiUogün F ıa a lın 'nda bu zabn ismM yvA a
oiafah ‘*Zlyaa<dln Wn Fahraddin’* ûty kaydetmiştir
raber edebi çeşnisi de pek yüksektir. O. hakiki manasıyla

bir yazardır. O pek çok okuyan, daima düşünen ve çok ya
zan bir atımdır. Fakat katiyyetle söyleyebilirim ki o, kendi
sinin hakkıyla kavrayamadığı konuya dair hiç bir şey yaz
madığı gibi, umum için faydası olup olmayacağını düşün
meden de hiç bir meseleyi kaleme almamıştır. O . felsefe
için faydası olacağna kanaat getirence en küçük ahlâkî ri
saleler ve hatta hikâyeler yazmaktan da çekinmemiş, lâ
kin bu gün faydası pek açık olmayan fakat gelecekte fev
kalâde büyük önemi haiz olacak tarihî bilgileri toplamak
tan da geri durmamıştır. Yalnız kısmen basılan ‘ 'Âsâr*' adlı
eseri kıymeti daha şimdiden anlaşılmaya başlayan millî ta
rih malumat ve vesikalannı ihtiva etmektedir. **Şurâ" Mec
muası da geleceğin Türk araştırmacıları gibi gayet mühim
bir kaynak sayılacaktır. Onun “ Meşhur Hatunlar" adlı ese
ri ile "M e şhu r E rter" adı altında yayınladığı serileri de bü
yük önemi haizdirler. Onun muhtelif içtimâi ve tarihî me
selelere ait etüdleri hesabsızdır. Bunlar içinde en hacimli
dam "D in i ve İçtimai M eseleler" adını taşıyan eseridir.
Rızaeddin Efendi küçük bir köy medresesinde oku
muş. Rusya içerisinde de pek az seyahat etmiş, dışarıya
ancak şimdi çıkmıştır. Fakat filozof " K a n t " bütün ömrün
de doğum yeri olan (Königsberg) şehrinden dışarıya çık
madığı halde ölmez, unutulmaz felsefi sistemlerini keşf et
tiği gibi, bizim Rızaeddin Efendi de müsiüman ve Türk dün
yası hakkındaki derin fikirlerini pek sevdiği mütevazı (Ufa)
şehrinden pek nadir dışarıya çıktığı günlerde meydana koy
muştur. Zira y e ry ü zü n ü hiç seyahat icra etmeyen bu gibi
zatlar tefekkür dünyasında büyük büyük mesafeler alır-
lar/Kazanlı A.Battal
X
Heyet bir kaç gür>e kadar gidiyor;
Hicaz Kortgresi'ne iştirak etmek üzere Rusya'dan ge
len heyet bir kaç güne kadar hareket edecektir. Bugün pa
saport muamelelerini ikmal etmekle meşguldür.
Nusret B e y'i ziyaret ediyorlar:
Mekke Kongresİ'ne gitmek üzere Rus müsiümanlan
^76 Hll-ÂFET-I MUAZZAMA-! İSLÂMİYF
adına gelen heyetten Keşşafüddin Tercüm an Efendi dûn

Hariciye murahhasımız Nusret Bey'i ziyaretle heyetin zi
yareti için rarKievu almıştır. Aynı zamanda kendilerine ko
laylık gösterilmesi zımnında Moskova Sefirimiz Zeka!
Bey'in bir mektubunu da takdim etmiştir. Heyet bugün
Nusret Be / tarafından 3-5 arasında kabul olunacaktır. (Va
kit. 20/5/1926. ah: 1 ve 2)
EK: III d
HİCAZ KO N G R ESİN E GİDEN R U S Y A M ÜSLÜM AN LARI
•Dün vali Süleyman ve Hariciye mürahhası Nusret

Beyleri ziyaret ettiler. Cumartesi gidiyorlar-
Hicaz Kongresi'ne Rusya Müslümanları namına işti-
rak etmek üzere şehrimize gelen murahhas heyet, reisleri
Rızaeddin bin Fahreddin Efendi ile beraber dûn İstanbul
valisi Süleyman Sami Bey'le Hariciye murahhasımız Nus*
ret Bey'i ziyaret etmişlerdir.
Bu ziyareti yapanlar Taşkent Dini Nezareti heyeti re
isi ve sabık ikına Duma azasından Abdülhamid Maji, Ab-
durrauf Kâarioğlu Efendi. Keşşafeddin Tercümanı Efen
di ve diğer İki arkadaşlarıdır. Heyet Soyvet sefaretinin oto-
rr>obiii ile ziyaretlerini yapmışlardır.
Daha önce, heyetin, hûccac zannıyla ve Karantine Ni
zamnamesi mudbirKe karaya çıkmalarına izin verilmemiş
ise de daha sonra murahhas heyeti oimalan dolayısıyla Sıh
hiye Vekâleti'ne müracaat edilerek izin alınmıştır.
Heyet Cumartesi günü doğru vapur bulurlarsa hare
ket e d e n le rd ir. Bu mümkün olmazsa hareketleri Pazar
tesi gününe kalacaktır.
Heyet üyelerinden Şimal Türkleri arasında ilim ve fa
zileti ile şöhret bulmuş olan Musa Carullah Efendi. Kong
re hakkında şunları söyledi;
-Ben önce Mısır'a gidiyorum. Mısır Kongresine şah
sen davet edildiğim için oraya gideceğim. Ondan sonra
Mekke'ye giderek oradaki Kongreye iştirak edeceğim. Şeh
rinizde kalamıyacaktım fakat pasaport muamelesinin ikmali
için zorunlu olarak seyahatimi biraz geciktirdim.
Mekke Kongresl'ne iştirakim. Leningrad, Moskova,
Türkistan ve Rusya'daki Çin müslümanları admadır.
Mekke Kongresl'r>e t^nim hiç bir teklifim yoktur.
Kongreden maksat, Kutsal Beldeler ve Haremeyn'in ko
runmasının sağlanması, hacıların azimet ve avdetlerini ko
laylaştırmaktır.
Rusya müslümanlan bugünkü siyasi ve içtimai bal'

İSlinden nem nundurlar. Bugünkü Rus idaresi siyaset
aleminde onemU bir kuvvettir. Türtdye>Sovyet ittifakı bu
nokla*İ nazardan gayet büyük önemi haizdir.
Rusya möslûmanlannın içtimai, ticari ve iktisadi saha
larda büyük faaliyetleri vardır.
Müslüman Cumhurfyetleri'ndeki Türk mekteblerir)de
tedrisat tanamiyle Türkçedir. Bununla beraber Rusça da
ek olarak ö<^retılmektedir. Devlet dairelerindeki işlemler ta-
mamıyle Türkçedir. Türk Cumhuriyetlerinde Türk diline.
Türk edebiyatına karşı büyük bir itina vardır. Bu itina, hem
hükümet, hem de halk tarafından gösterilmektedir.
•Rusyf 'da Müslümanlar şapka giyiyorlar mı?
•Bizim için serpuşun önemi yoktur. elbisesinin biz
ce önemi kalmamıştır. Biz sizin gibi değiliz. Siz şapkayı geç
kabul ettiniz. Meselâ ben 20 seneden beri açık başla na
maz kıiryoam ." (Vakit. 21/5/1926, sh: 1-3)
Ek: Hl>«
H İL Â F E T K ONG RESİ İFLÂS E T T İ
-Bu “ •LE 2hef” in hezimeti demektir ve burtdan en çok

istifade edecek olanlar Mısırlılardır-
Mısır'da Camlu'LEzher Şeyhl’nin düzenlenmesine gi
riştiği Hilâfet Kongreaİ'nden " V a k lf ’te bir çok defa bahs
etmiş, bundan ûç ay evvel bu konuya dair yazdığım ilk ya
zıda bu kongrenin başansıztığa uğrayacağım, bu suretle
Türk inkılâbının alem-şumul olduğu keyfiyetinin bir kere da
ha ortaya çıkacağını söylemiştim. Son defa 26 Nisan ta
rihli *'Vaklt"te yine bu meseleyi mevzu-bahs ederek
Cam lu'LEzher tarafından icra olunan girişimin katî başan-
sızfığa uğradığını delillehyte isbat etmiştim.
Dön Kahire'den alman haberler 13 Mayıs'ta (1926) top
lanan Hilâfet Kongresi'nin sonuçsuz dağıldığını haber ve
rerek görüşümüzü te'yit etmekte, özgürlükçü ve yenilikçi
fikirlerin irtica ve taassup zihniyetine karşı zafer kazandı
ğını göstermekteydi. Bu sonuçtan memnun olmamak müm
kün değildir.
Geçen sene Mensura Kâadısı Şeyh Ali Abdurrazık
Bey, Türk inkılâbından aldığı ilham ile yazdığı ''İslamiyet
ve Esasat-ı Hükümet'* adlı eserini neşr ettiği zaman Ez-
her uleması hükOnteti siyasetlerine alet ederek bu aydın İs
lam alimini kâadılıktan azl ettirmeye muvaffak olmuşlar, he
defi meçhul olmayıp siyasetterinin yenilik hareketine karşı
gelebileceğini tahmin ile faaliyetlerine hararetle devam et
mişlerdi. O günden beri Ezher Uleması, her tarata bir çok
davetnameler gönderiyor, İslam kavimlerini kongrelerine
temsilci göndermeye teşvik ediyor, her fırsattan istifade ile
basında yayında bulunuyor, hasılı taassup ocaklannı hima
ye edecek kişisel bir Hilâfet tesisi için bütün kuvvetleriyle
çaiışıyorlardi. Mısır’da Ezher ulemasının bu girişimlerine
muhalefet edenler, yok değildi.
Fakat hu muhalifler, Ezher Uleması'na şiddetti bir dd

kulanmaktiJi çekiniyorlardı. Ezher uleması bir taraftan Mı
sır hüküme ine, diğer taraftan Mısır hükümetinin de tabi ol
duğu makamlara da güvenerek hareket ettiklerinden hiç
bir kimse onlarla açıktan açığa mücadele etmiyorlardı. Bı-
naerıaleyh Hzher'in bu girişimienyle. her memleketten zi
yade Mısır'n ufuk mukadderatını karanlıklaştıracak dan bu
hareketleri le. bizim gibi, cidal edenler çok azdı. Fakat ha
kikate. inkılâp ve yenilikçiliğin kaldırıcı savunma kuvveti
ne dayanar bu çok az’m fikri, ûstüryOk sağ'amış. r>etıcde
açıkça çok heybetli fakat gerçekte çok çürük makamlara
dayanan * '€ l-^ h e r " hezimete uğramıştır. Bu hezimetten
en çok mûst<}fit olacak memleket, Mısır'dır. Bundan sonra
Mısır'da yenilik taraftartan seslerini biraz daha yükselte
bilecekler ve Mısır halkı Ezher'in hakikî mahiyetini daha
iyt anlayac<.ktır/ömer Rıza.
X
X X
Dün bu mesele hakkırnla A.Battal Bey'den Musa Ca-
rullah Efendi ye hitaben bir mektup aldık. Vakıa Hilâfet
Kongresinin neticesiz olarak dağılmış olmasına nazaran
Musa Caru lah EfeiKli'nin kongreye iştiraki mevzu bahs
edilemez. Ancak Musa Carullah Efernirnın beyanatının
gerek hariçteki, gerek dahildeki Türkler arasında bir dere
ce dikkat çe<ici görüldüğünü ifade etmiş olmak için A.Bat
tal Bey'in mektubunu aynen neşr ediyoruz:
Musa Carullah Efendi'den bir istiyzah:
Eferfdİn,
Istanbu gazeteleri muhabirlerine verdiğiniz mûlâkat-
larda "yüksek siyaset" meselelerine hiç temas etmeden,
ancak kongı elere iştirakinize ait söylediğiruz bazı sözler
de bizce anlaşılamayan r>oktalar vardır. Zât-ı alinizden bu
hususta bir stıyzahta bulunmak istiyorum:
1) Gerel: "İk d a m " ve gerek " A l ^ m " gazeteleri mu
habirlerine T ürklstan, hatta Türkistan Çini müslümanlan
âdına da murahhas olduğurHJZu söylüyorsunuz. Haft)uki he
y«t azalan içinde Türkistan adına Abdülvahid Kâan Haz

retleri de vardır. Onu hiç olmazsa Türkistan (bugünkü ö z -
beklstan)ın bir şehri (Taşkent) murahhas olarak seçmiş
tir. Sizi Tûrkİstan'm har>gi şehri seçti?
2) Yine siz "Dahilî Rusya ve Sibirya Müslüman Tü rk-
lerl Diniye Nezareti*"nin emri üzere seçilmiş bir murah
hassınız. Acaba bu kurum Rusya hudutlarının dışında bu
lunan Çin Müslümantanndan da herhangi bir murahhas
seçtirmek yetkisini haiz midir?
3) Mısır HilAfak Kongresi'ne gideceğinizi defalarca
söylüyorsunuz. Halbuki mezkur **Dinİye Nezareti'* Mısır
Kongresine gitn>emeyi uygun bulmuştur. Rusya gazetele
rinde " N e z a r e f in bu hususa ait yoldaş "K atenln"e gön
derdiği telgrafını da okumuştuk. Daha Önceki gün İstanbul
gazetelerinde Sovyet a|ansının şu tebliği yayınlandı; "R u s
ya m üslüm anlan heyeti Kahire Kor>gresİne İştiraki red
etmiştir. Zira heyet Mısır'daki İrtgiliz hakimiyetinin müs-
lümaniara söz ve fikir hürriyetini yasaklıyacağını dikkate
almaktadır. 30 milyon müslümanın mümessillerinin İş
tirak etmemesi Hilâfet Kongresi'nin toplanmasını İm
kansız kılacağı tahmin edilmektedir.**
Şimdi zat-ı alinize soruyoruz:
Bu halde sizin Kahire Kongresi’ne gitmekte ısrar edip
durmanızın manası nedir?/Kazaniı A.Battal. (Vakit, 23 Ma
yıs 1926. sh: 2)
332 H İL Â F E T İ M U A Z Z A M A -1 İS L Â M İY E
Ek: IIM
MISIR H İL A F E T K O N G R ESİ KOM EDİSİ
•0:urumlar yapıtmış, bir Hindli bOtûn mezhep ve tart-

katlerir ilgÂsını istemiştir-
ö r çeki gOn bozulma habenni yazdığımız Mısır Hilâ
fet Kongresi nin akt ettiği toplantılara dair ayrıntılı bilgiler
almış bulunuyoruz. Bu bilgilerden önce şunu ankyoruz ki Mı
sır Hilâfet Kongresi aleni oturumlar yapılmasına cesaret
edememiş, butun oturumiarını gizli yaparak basına bir teb
liği göndermekle yetinmiştir. Bütün Mısır'da hayret ve is-
tiğrab ile karşılanan bu hareketin gerçek sebebini keşf et
mek zo ’ değildir. Ezher uleması davet ettikleri şahısların
temsili tıir yetkiyi haiz olmadıklarıru biliyorlardı. Hilâfet hak
kında fiKırterIn şiddetlenmiş olduğuna da vakıftılar. Bundan
başka ancak gizli bir muhit içinde telkini kabil gizli bir fikir
veya siyasi bir gayeyi takip ediyorlardı. Hülâsa, Ezher Ule
ması içi 1de bu kongreyi düzenlemeye girişenler adetâ Ko-
miteciliê başlamışlardı.
Kongrenin 13 Mayıs'ta akt olunan lik oturumunun res
mi tebliğ inden anlaşılıyor ki Cam iu'l-Ezher Şeyhi bir nu
tuk irat etmiştir. Bu nutukta uzun mesafeler kat ederek ve
büyük yorgunluklara katlanarak Mısır'a gelen temsilcilere
teşekkür edilmektedir. Halbuki Mısır gazetelerinin da a ç ı
laması ürere böyle zahmetlere katlananlar pek azdır. *‘el-
Ehram'* gazetesi 14 Mayıs tarihli sayısında "Kongre'ye
iştirak edenlerin çoğu Mısır'da mukfm bulunuyortardı.
Bunlar memleketlerinde haiz olduktan mevki dolayısıyla
davet o ljn m u şla rd tr." diyor.
Carriu'l-Ezher Şeyhi müteakiben Hilâfetin örıeminden
bahsetm ş. onun müslümanlığı yükseltmek ve mûslüman-
tan birleştirmek hususunda b ü ^ k bir etkisi olduğunu, bi
naenaleyh mûslûmanlann din ahkâmına ve kabul ettikleri
hükümet teşkilâtına uygun bir şekildo Hilâfet meselesini
çözmeler' gerektiğini beyan etmiştir.
C a m iu 't^ h e r ŞeytıL Hilâfetin Peygamber’den son

ra vücut bulduğunu, binaenaleyh din ahkâmı ile bir alâka
sı bulunmadığını unutuyor. Bundan başka müslümanlar
arasında birlik vücuda getiren etken Hilâfet değil, bizzat
Müslümanlıktır. Müslümanlığı yükselten Hilâfet değil, bizzat
müslümanlığın ulviyeti, engel kaldıran ruhanî kudreti ve in
sanlığı irşad eden bilgileridir.
Cam iu'l-Ezher Şeyhi'nin nutkunu dinledikten sonra
cemaat yemeye davet otunmuş, fakat garibi şu ki yemek
listelerinde Arapça kelimeler lâtin harfleriyle yazılmış!
Kongre ikinci oturumunu 16 Mayus günü akt etti. Hay-
fa Müftüsü Murat EferKfi basının kongreye davet edilme
sine İtiraz ederek, bütün İslam kamuoyuna kongrenin du
rumunu bildirecek basının daveti üzerinde ısrar etmiş. Mü
teşebbis heyetin basını neye davet etmediğini sormuş.
Verilen cevap güldürücüdür. Basında Müslüman. Hris-
tiyan da varmış da onun için gazetelere tebliğler verilmesi
ile yetinilmiş.
Tunuslu Şeyh Sealebî, bu cevabı red elmiş, mevzu-
bahs edilen meselelerin de bir sır olmadığını söylemiş. Iraklı
Seyyid Hatlb de kendisini teyıd etmiş, fakat Ezberciler iti
raz etmişler ve meselenin (O N Üçler) heyetine havale edil
mesini istemişler. Ardından Hilâfetin mahiyeti, vücûbu, şart
lan. bu şartları haiz bir Hilâfetin vücut bulup bulamıyaca-
ğı. vücut bulamazsa r>e yapacağını, kortgre tarafından bir
zat Hilâfete tayin olunursa bu kararın ne surette icra edile
ceği meselelerini çözecek iki heyet seçilerek ikinci oturum
sona erdi.
17 Mayıs’da (ON Üçler) heyeti toplanarak ilmi İdarî me
seleleri tetkike başlamış ve her mesele üzerinde şiddelle
münakaşa etmiştir. Kongreye başkan vekili seçilmesi du
rumu şiddetli bir münakaşa kapısı açmış, nihayet başka
nın istediği zati vekil ataması kararlaştırılmıştır. Oturumla
rın aleni olması meselesi bahse konu dm uş, Mısırlı Şeyh
Hüseyin Vali ile Hİndlİ fnayetullah Han şiddetle itiraz et
mişler, neticede Tunuslu Şeyh Sealebî yalnız kalmış, otu-
rumlann gizli olması karar altına alınmıştır.
3:M HİLÂFET İ MUAZZAMA-! İSLÂMİYE
Bu oturumun en dikkate şayan olayı HIndti lnayetul>

lah Han'ın bir saat sûren konferansıdır.
IngUi; hükümetinin memurlanndan olduğu söylenen
bu zat, konferansta Hilâfet meselesinin ertelenmesi, fakat
daimî bir Hilâfet heyetinin teşkili, bu heyeti yaşatacak ve
faaliyetini İdâme edecek malî bir kurumun me^âna geti
rilmesi İÇİ1 pek İngilizce fikirler ortaya attıktan sonra Hilâ
fetin bir kişiye tefvizini emr eden bir dinî delil bulunmadığı
nı Hilâfetin **Hitâfet*İ Akvam** olduğunu beyan etmiş, son
ra da Hansfitik, Şafiilik, Hanbelilik, Malikllik gibi nnezheb-
lerln, Kadirilik, Nakşibendilik gibi tarikatlann tamamen il-
gâsını teklif etmiştir.
tlmît€*tkikat ite meşgul olan **On B irler" heyeti ise Hi
lâfeti tetkike başlamadan evvel Musul Müftüsü Ubeydİ,
şu soruyu sormuş:
**-Tetkfkat taklidi mİ, yoksa İctihadl mİ olacak? Ya
ni yalnız öncekilerin eserlerine müracaatta mı yetinile
cek, yoksa herkes tetkik ve geniş araştırmadan sonra
sağladığı kanaati mı söyliyecek?"
Fakat " O n B irle r" heyeti konunun "ta k lid i" olması
nı kararlaştırmış, binaenaleyh **Şeyh Ubeydi de o halde
nassların ayr>en tesbit olunmsını kaynaklann gösterilme
sini istemiş!
Sonurtda Halîfe hakkında şu şartlar tesbit olunmuş:
Müslüman olmak, Adaleti İcra etmek, İtim sahibi olmak,
Aza ve duyulan salim olmak. Cesur olmak.DinI himaye
etnrıek, Kâfirlerle cihad etmekl
Şartla ı haiz bir Hilâfet vücuda getirmeye imkân bu
lunup buluımadığını. bulunmazsa ne yapılacağını mevzu-
bahs eden iki heyet şimdilik şartlan haiz bir Hilâfet vücuda
getirilemiyuceğini, binaenaleyh her sene bir İslâm memle
ketinde bir kongre akt ederek meselenin ör>e almrrta ve İs
lam kamucyunun tetkik olunmasına karar vermiştir.
İntimai ki bütün heyetler içinde sözün en fazla doğru
sunu söyleyen heyet de budur. Çünkü meseleyi muhale
talik etmişt r.
HÎLAFET v e KEMALİZM 335
Mısır'da toplanan ve sonuçsuz darılan Hilâfet Kong-

resl’nin faaliyetinin özeti bundan ibarettir.
Görülüyor ki bu kadar kişi toplanıyor da içinde mûslü-
m an lı^ faydalı, mûslûmanlara yardıma bir fikir ortaya atan
bulunmuyor. Bunu İslâmın kötü talihine veya müslümantann
cehaletine atf etmek hususunda insan mütereddit, hayret
te kalıyor.
Mûslûmanlann. Hz. Kur'an gibi ebedî bir rehberi var
ken Hz.K ur'an risaletin manasını ve bütün Müslümanlığı
cami iken Zeyd ve Amr'in Hilâfetine. Hilâfet adı altında ta
hakküm etmesine, müslûmanlan ezmesine ne lüzum var?
Müslümanların iman ettikleri, en yüksek mefkûre say-
dıklan **Allahın kitabı" elimizde bulurıdukça vicdanlarımız
İlahî vahyin ezelî ışıkları ile münevverdir. O kitap adına ti
caret edecek hiç bir şahsa, o kitabı kalkan edinerek türlü
tûrtû siyasetlere, türlü türlü hırslara alet olacak hiç bir ma
kama ihtiyacımız yoktur.
Ezberciler şunu anlasalar da kendilerini, herkesi de
müsterih etseler!... (Ömer Rıza, Mısır Hilâfet Kongresi Ko
medisi. Vakit. 2S/S/1926. sh: 3)
33<. HİLÂFET İ MUAZZAMA-! İSLÂMIYE
Ek: lll.g
H İL Â F E T KONG RESİN DE HANGİ H Ü K Ü M E TLE R ADINA

KİM LER B U LU N D U ?
Kahi>’e'den gelen haberlere göre Hilâfet Kongresi

nin ilk to(>tantt$ında bulunan azanın isimleri aşağıdadır
Mısır hükümeti azalan: Başkan. Camiu’L & h e r Şey
hi Muhammed Ebu'l-FazI Efendi.
M is i ' diyan müftüsü Abdurrahman Karaa Eferklf.
Hüseyin VaN Efendi, Cemİyet-1 Tedam un eLUmma
reisi Muhiimmed Ferac el-Minyav? Efendi. Şeyh Abdurra-
zik İbrahırr el-HubafI Efendi. Mısır'ın önde gelen ulemasın
dan Muhanmed Hüseyin Efendi. Cam iu'l-€zher Şeyhi sa
bık vekili Muhammed Şakır Efendi. Tarikattı Sofiye Şey
hi ulemanın önde gelenlehnden Abdülhamid el-Bekd Efen
di. Ahmet Timur Paşa, Vahîd Bey el-Eyyubl.
Tunus Beyliğinden: Seyyid Muhammed es-Salihİ
Efer>dı.
Merak !ş hükümetinden: es-Seyyid Muhammed es-
Sıddîk Eferdi
Güney Afrika hükümetinden: Ahmed Bahadıryan
Etendi. E b ı Bekr Cemaleddin Efendi.
Polonya hükümetinden: Müftü Yakup Efendi.
Hindistan'dan: İnayetullah Han el-Maşrıkî.
Doğu Hind Adatanndan: el-Hac Abdüikerim Emrui-
lah Efendi, Abdullah Ahmet Efendi.
Filistin hükümetinden: Hafit el-Halîdî. Es'ad eş-
Şukayri Efendi, İsmail el-Hatİb Efendi. Haşan Ebu es-
SuOd Efendi Muhammed Murad Efendi, Cemal el-HOseynİ
Efendi. Ant '3İ-Deccanî Paşa, İsa Menün Efeni.
Irak hül ümetinden: AtauMah el-Haiib Efertdi. Abdu*
taziz es-Sealebî Efendi.
Yem enden: eş-Şeyh Abdurrahman bin Ali Efendi.

Tiham eden: (Yemen)*6S*Seyyid ei*Mur'unî el*ldnsî.
Trablusgarbtan: Ahmet Şuteyvî e$>Sevih!î Bey, Ah
met el-Merizî Bey, en-Nihamî Hafise Bey, Ömer et-Münyavî
Efendi.
Berkd Emtrİ: es-Seyyid Idris es-Sunusî.
Suriye hükümetinden: Tacûddin ei-Hüsnî Efendi. Ab-
dûlkadir ei-Hatîb Efendi. (Vakit, 26/5/1926, sh: 2)
338 H İU f ET İMUAZZAMA-IISLÂMİYE
Ek; IV
H İC A Z K O N G R E S İ
NİC İN TO P L A N IY O R ?
•Haxın tanzimi ve Hicaz ktareainin tayini*

H l c u ’da önümüzdeki Haziran ayı içinde toplanacak
olan Kongreye bizim tarafımızdan İstanbul mebusu Edib
Servet Bey'in murahhas olarak gideceği malumdur. Edib
Servet Bey bugünlerde Hicaz’a doğru hareket edecektir.
Bu kong^'eye Türkiye'den başka Rusya müslümanlan adı
na bir kaç gün önce İstanbul'dan hareket etmiş otan he
yet, sonra Iran ve Afgan hükümetleri tarafır>dan seçilmiş
birer heyet iştirak edecektir. Hindistan, BûlücIstan, Ca
va, Mısır, Trabiusgarp, Tu n u s , Cezayir, Fas, Suriye ve
Irak gibi muhtelif mûslûman memleketlerinin kongre mu-
vacehes nde ne vaziyet alacağı henüz bilinmiyor. Maama-
fih en önde gelen ihtimal bütün bu memleketlerden de yL
r>e Hicaz’a birer heyet gönderilecektir. Muhtelif yerlerden
Hicaz'a gidecek olan murahhaslann orada ne gün tama
men topi anacağı bilinmediğinden kongre için taym edilmiş
bir toplaitı günü tesbit edilmemiştir. Hicaz Kor^gresinin
maksadı Haccın tanzimi ve Hicaz idaresinin tayini mese-
lesedir. Çünkü bugün Hicaz'da mûslümanlar-arası tanırv
mış istikrarlı bir idare şekli bulunmadığı için dünyanın hiç
bir tarafırıdan müsICHnan milletleri Hacca gidememektedir-
ler. Bütün hayatı Hacc'dan ibaret olan Hicaz’ın bu vaziyette
katması, arasını bugün iktisadı bir sefalet içinde bıraktığın
dan İbni el-Suûd durumu ıslah etmek için müslümanlar-
arası bir kongre toplamaya lüzum görmüştür.
Şimal Tü rk le ri’nin telgrafı:
Hicaz’da toplanacak olan Kor>gre*de Şimal Türkleri*
ni temsil etmek üzere şehrimizden hareket eden heyet,
memteke imizden ayrılışı münasebetiyle Reisicumhur Haz-
retleri'ne aşağıdaki teşekkür telgrafını göndermiştir:
"Sovyetler Ittihadİ Cumhuriyetleri Müslûmanlannı,

Mekke'de Haccın tanzimi ve kutsal yerlerin idare şeklini
tetkik etmek üzere toplanacak olan konferansta temsile me
mur otan murahhas heyeti Türkiye Cumhuriyeti tarafından
gerek Boğazlardan geçerken g ^ e rile n fevkalâde kolay
lıktan ve gerekse İstanbul'da ikameti esnasında hakların
da gösterilen tezahürlerden ve büyük misafirperverlikten do-
^ n şükranlannı doğrudan doğruya Zât-ı Devletlerine arz'a
imkan butamadıklarman bu telgrafla Zât-ı Riyasetpenahi-
lerine karşı borçlu bulundukları sıcak teşekkürleri ulaştır
maya bizteri aracı kılmışlardır." Murahhas heyeti reisi: Rı-
zaeddin
Murahhas heyeti kâtib-l umumisi: Abdurrahman.
(Vakit. 30/5/1926. sh: 2)
540 HİLÂFET I MUAZZAMA-IİSLÂMİYE
Ek V
T Ü R K M İLLE Tİ NİN İSTİH K A K I
Lozan iulhûnOn yıldönümü münasebetiyle İsmet Pa

şa Hartezlerl'nin yaptıktan beyanatta bu muahede ile Türk
iye'nin Garp usulünde yüce bir devlet olmak hakkını teyit
ettiğini ve milletimiz bugünkü vaziyeti temin eden etkenin,
uzun ve çetin bir mücadeleden ibaret olduğunu izah ettik
ten sonra şt sözleri ilave buyurmuşlar:
**Dört sımeden beri Tü rk milletinin gelişmeleri. miL
letimizin istklat ve istihkakının Lozan gününde fark edil
diğinden dana yüksek bulunduğunu Isbat etm iştir."
Şüphe yok, muhterem İsmet Paşa bunları ifade eder
ken o günlerin ızdırabmdan, müzakereler esnasında kerv
dişine tevcih adilen tarizlerden. Türk milleti hakkında hak
sız ve yersiz •>larak yapılan iftira ve istinatlardan mülhem
olmuştur. İstiliya uğratılan topraklarını geri almak için, çiğ
nenen haklar nı müdafaa için, tehdit altında bulunan ha
yatını kurtarmak için mücadele sahr>esir>e dahil olan Türk
milleti, fedâkârlığın mükâfaatını kat'I bir zaferle görmüştü.
Lozan’da hay.it ve haklannı beynelmilel bir hüccet ile tes-
bit ettirmek isliyordu. Talep ettiği şeylerde mübalâğalı sa
yılacak hiç bir madde yoktu. "H e r millet mukadderatına
bizzat sahip elmalıdır. Devletlerin istiklâli her tür saldı
rı ve savunmelardan kurtarılmış olmalıdır. Milletler için
hürriyet, eşitlik ve hayat hakkı asildir." Biz. Lozan da
vaktiyle hep pıensiperi ortaya koyan ve bunlann savunu
culuğunu deru İte ettiklerini söyleyenlerle karşı karşıya gel
miştik. Bütün t u süslü sözler, yalnız kitap ve nazariyat sa
hasında kalacadi. Her halde zalim ve müstebit olmayı göze
almadan Türk nilletinın istediği bu doğal haklan red etmek
çok müşkii olacaktı. Lozan'da hasım cephesirtde bulunan
lar hakikatin ör ünde, dünyanın her tarafında ilân ettikleri
kendi prensiplerinin önünde tereddütsüz eğilmeli idiler. Fa

kat öyle olmadı. Haklı isteklerimize de mukavemet ettiler.
Açıkçası Türklere medenî bir millet muamelesi yapmaktan
çekiniyorlardı. Muarızlarımızın zahiren dayandığı sebebler
şunlardı:
1) Türk milleti askerî bir millettir. İyi harp eder. Fakat
medenî kabiliyeti noksandır.
2) Türkiye'nin İdarî ve siyasî usulleri İlahî kanunlardan
mülhemdir. Onun zihniyeti, asrî hayata uymaya, asri usul
ve akideleri kabule müsait değildir.
3) Türkiye'de emniyetsizlik, asayişsizlik asildir. Onun
için ecnebilerin ve gayr-ı müsiim azınlıkların hayatını ora
da hususî ahkâm ile te’yit etmelidir.
4) Türk adliyesi eldeki kanunlarla mutlak bir adaletin
teminine kadir değildi. Orada muayyen hususlar için ulus
lararası karma mahkemelerin bir tür kaza hakkı olmak lâ
zımdır.
5) Bütün bu esaslar dikkate alınınca Lozan'da bundan
dört sene evvel iddia ettikleri vech ile Türk milleti medenî
hukuk ve hürriyete mazhar olabilmesi için behemehal bir
değişme ve hazırlık devresi geçirmelidir. Yani bir kaç se
ne daha esaret ve tanakküm altında yaşamalıdır.
Lozan meydanının muhasım cephesinde aleyhimizde
irad edilen bu sebebieri kırmak için -İsmet Paşa'nın de
diği gibi- pek çetin mücadelelere katlandık. Orada hür ve
medenî milletlere yaraşan bir sulh akt ettik. İşte dört sene
den beridir ki icitamâî ve siyasî sahalarda çalışıyoruz. Bu
gün büyük bir emniyetle o vakit bize yapılan yukarıdaki is
natlar üzerinde durmak ve bunların ne kadar çürük iddia
lara dayalı olduğunu göstermek mümkündür:
Türk milleti, yalnız harp sahnelerinde değil, inkılâp ve
medeniyet sahnelerinde de hiç bir milletin geri katmadığı
nı. gerçekleştirdiği ıslahat hareketleri ile isbat etti.
Türkiye Cumhuriyetinin kanunları, çağdaş ulusların ka
nunlarından mühiem olarak yapılmıştır. Türkiye'de asayiş
ve adaletin hükümran olduğunu anlamak için yalnız bura-
F.18
342 HlLÂFET-1 MUAZZAMA-! İSLÂMÎYE
da çalışan ecnebi mütehassıslannt. ecnebi sermayedArtar-

nı dinlemek yeterlidir. Türk adiryesinde yapılan ıslahat vs
inkılAbın ^liksek derecesini halâ havsalanra sı^dıramayan-
lar var. İsviçre medenî kanununu aynen kabul ve tatbike
başlamal- suretiyle Türk milleti ıslahatta, asrt hayat ve me
deniyete uymakta ne kadar halis ve samimî bir emel ile mü
tehassis olduğunu gösterdi. TÛrk milleti soylal ve medenî
vazifesinin bittiîfô henüz kani değildir. Hayat ve medeni
yet yolumla gerçekleştireceği daha bir çok işleri bulundu
ğunu müdriktir. Bizim her zaman ve herkese karşı Övüne
rek ilân e<leceğimiz şey. bütün bunlan başarmak için kâfi
bir azim ve kuvvetle mücehhez olduğumuz hakikatidir. İş
te başvekil İsmet Paşa Hazretlerinin: "Milletimizin isti
dat ve istihkakının Lozan gününde fark edildiğinden de
ha yükse < bulunduğunu*' ifade suretiyle bu vaziyete ter
cüman olmak istemiştir. (Mahmut, (Siirt m ebusu), Türk
milleUnIn istihkakı. Milliyet, sayı: 523.29/7/1927, sh: 1)
Ek: VI
İNKILÂP TÛ R K İY E S İ
Yeni Tûrkiyenin kurdumu sistemin güzellik ve fazilet

lerini dahilde bütün vatandaşlar anladı. Her tür teceddüt
hareketlerine *‘b id 'a t", sanat ve medeniyetin her tür te
cellilerine “ frenk İcadı" diyen sakat dimağlar ortadan kalk
tı. Memleketin •kültür seviyesi en aşağı olan muhitlerde
bite- bugünkü idarenin nimetleri takdir ediliyor. Türkiye'
de yapılan inkılâbı sınırlı ve aydın bir zümrenin eseri farz
edenler, hakikaten canlı misalleri önünde mağlup oldular.
Fakat bu hakikat bir türlü dış aleme anlatılamıyor. Bugün
kü Türkiye'nin eskisinden büsbütün farklı bir idaresi ve zih
niyetini olduğunu Avrupa ve Amerika kolaylıkta anlayamı
yor. Yabancı dostlarımız hemen daime bizden '^Kendinizi
tanım ıyorsunuz!" diye şikayet ederler. Bu şikayetlerinde
büsbütün haklan yok değildir. Fakat bunu biraz da asırlar
dan beri kafalarında yer tutan ananevi telâkkilere atf etmek
lâzımdır. Bugün Oarp hayatı ve medeniyeti ile Şark'ın ha
yat ve medeniyeti arasında şüphe yok. büyük mesafeler
vardır. Şarkçılar bunu itiraf ediyorlar. Halbuki Garb'ın dü
şünür sınıftan bile Şarklılarla Garbiiların kabiliyetleri ara
sında bir fark olmadığını bir türlü ikrar edemiyorlar!
Bâtıl anlayışlann üzerinde ısrar etmenin bir sebeb ve
kaynağı da budur. Bundan başka asırlardan beri Garb'ta
yaşamış. Garb medeniyet ve irfanı ite temasta bulunmuş
olan Türk milletini esatiri bir Şark milleti farz etmekte isa
bet yoktur. Geçenlerde Türkiye'ye gelen Amerikalı bir mil
yarder etrafında gördüğü canlılıktan ve yenilikten hayrete
kalarak "B e n burada ölü bir Tü rkiye'ye değil, yaşayan
Türkiye'yi g ö rd ü m ." demişti, ö lü Türkiye, Saltanat Türk-
iyesi; yaşayan Türkiye de inkılâp Türkiyesi'dir. Bu iki Türk
iye arasındaki bariz farkları daima hatırlamalıyız.
HlLÂFET-I MUAZZAMA ! İSLÂMİYE
Inkjllbtan evvelki Türkiye asrf bir devlet olmaktan

uzaktı. utlakiyet ve Meyrutiyet devrinde bile devlet
lerinde Padişahlığın veya onun namına hüküm sûren bir
zümrenin etki ve nüfuzu geçerli bulunmuyordu. Devietm
dayanağ olan kanuni hükümler, değişmez nasslara daya
lı idi. Büt in teşkilat çağdaş olmayan, bugünkü hayata uy
mayan u HJllere ahirete alt hükümlere güre yapılmıştı. Ta
lim ve teıbiyede gaye, vatandaştan yalnız ahirete hazırla
maktan i >aretti. Halbuki İslam Dinl'nin felsefesi bile bu
nun aksini telkin ediyordu.
Yirminci asırda yaşıyorduk. Fakat manevf hayatımız,
yani terbiye usullerimiz, kanunlanmız, adederimtz. sosyal
adabımız kurün>i vustaî (orta çağa ait) simasini koruyordu.
O ruh ve idare ile hayatın bugünkü mücadelelerinde -hiç
olmazsa- müdâfaa vaziyetinde bile kalmak müşküldü. İla
hî bir hamle ile esaret bağından sıyrılmak lâzımdı. Son in
kılâp işte bu zaruretten doğdu.
Um um i Harb'ten sonra eski reisicuhur Anrterlkalı
Prof. W ilson diyordu ki:
"Dürıyada reşit milletler vardır. Reşid olmayan millet
ler vardır. Reşid olmayan milletler idare şekillerinde özel
likle dinî esaslardan ahkâm çıkaran milletlerdir. Reşid mil
letler. bu kayıtlardan kendilerini kurtaramazlar."
"B u dünyada amirlik ve hakimiyet mutlaka reşid mil
letlere has olmalıdır. Bununla beraber gayr-i reşit milletler
kendi başianruı bırakılamazlar. Çünkü dayandıktan ahkâm
kuvvetsizdir. Kendilerini idare edemezler. Uluslararası ih
tilâflara yol açarlar. Kuvvetli devletlerin hırslarını çekerler.
Onun için reşit olmayan milletleri, reşit milletlerin manda
sına tevdi etmelidir."
Mant kf safsatalar, çoğunlukla en kuvvetli hakikatlere
bile galip gelir. Wilson*un bu mantığı. Um um î Harb sul-
hüne bir esas teşkil etmişti. Hakkımızda tatbik edilmek is
tenen S i'v r cezası bu mantığa dayanılarak hûkm
olunmuştu.
Türkiye'nin lahhe arz ettiği misal, bir milletin reşit ve

ya gayr-l reşit olduğuna hûkm etmenin dış görünüşe da
yalı bMit usul ve mûlÂhazalarla mümkün olmadığını gös
termiştir. Cihan sulhünû sürekli bir tehdit ve tehlikeye ma
ruz bırakan sebebler arasında milletler hakkında verilen
yanlış hüküm ve kararlar bilinci derecede bir önemi haiz
dir. Yeni Türkiye, hayat ve faaliyetlerini çağdaş uyğarlığın
bütün g e rile rin i uyduran, memleketin gelişme ve ilerle
mesi İçin Garp usul ve kanunlarını almakta hiç bir tered-
dütü g ^ e rm e y e n bir zihniyetle idare olunuyor. Bu gerçe
ğin her tarafta anlaşılması, yalnız Türkiye İçin bir nimet de
ğil, miHetterin o kadar özledikleri sulh için de bir fayda teş
kil edecektir. (Siirt Mebusu Mahmet, InkılAp Türkİyesİ,
Milliyet, sayı 454. 16 Mayıs 1927/16 Zilmadre 1345).
346 HtLÂFETl MUAZZAMA-IİSLÂMİYE
EK:VM
X O Z A N H A T IR A L A R I..."
Ankara, 25/7/1927* İki gûn evvel sulh gûnû münase

betiyle yazdı(|inıtz makaleyi okuyan bir yabancı dostumuz,
açıktan açığa bize dedi kİ:
"Doğruraı aiz Lozan muahedesinin önem ve mahi
yetini olduğt gibi okuyucularınıza açıldayamıyorsunuz.
Halbuki bu muahede Tü rk tarihinde Tü rk mlltetlnin iç
timai ve siyasi hayat yolur>da mühim bir dönüm nokta
sıdır. (Lozan müzakerelerini fena idare etmek yüzünden
harp meydaniannda kazar>dığımız o emsalsiz zaferler hi
çe müncer olabilirdi. Lozan muahedesi Türkiye için, yeni
lik ve inkılâp hareketlerinin zaferi için AvrupalIlar tarafırv
dan te'yid edilmiş resmi bir hüccet oldu.) O nun her sene
lâyık olduğu derecede kutlam alısm ız."
Şüphesiz dostumuzun hakkı vardır. Milfl Türkiye, isti
lâcı Yunan orcusur\a karşı mukaddes bir harp açmıştı. Düş
man cephede yalnız Yunanistan bulunmuyordu. Sevr mu
ahedesinin behş ettiği hukuk ve imtıyazlan bir türlü feda
edemeyen A v upa’nın sair devletleri de -zahirde değilse
bile manen- >'unan ordusu ile beraber bulunuyordu. Mü
cadelemiz katı bir zaferle neticelendikten sonra Lozan'a
gittik. Burada yalnız Yunanistan'la olan davamızı değü, bü
tün Avrupa ile aramızda asırlardan beri mevcut olan ihti
lâfları hal ve fasi etmek zorunluluğunda kaldık. Sulh ma
sasında, artık müzmin bir hale gelmiş bulunan Şark me
selesini hal ve Anadolu'nun merkezinde doğan yeni Türk
iye devleti ile Avrupa arasındaki yeni münasebetleri baş
tan başa tanzim etmek lazimdı. Bunun için de Lozan ma
sasında eşit şallar dairesinde Avrupa İle karşı karşıya otur
maktan başka çare yoktu. Halbuki Um um i Harb'ten son
raki sulhlerin dıizenlenmesinde galip müttefikler çok insaf
sız bir müzarers usulî ibdâ etmişlerdi. Tıpkı ilk çağlarda ol
du§u gibi mağluplara söz hakkı verilmiyor, istedikleri şey

leri orUara sadece dikte ettirerek imzalatırtardı. İşte Osmanh
imparatorluğu'nun hayatına son veren ve Türk milletinin
hiç bir sahada gelişmesine meydan verecek kapıyı açık bı
rakmayan Sevr muahedesi saltanat TOrkiyesine bu suret
le kabul ettirilmişti. Tûrklerin azmi, bütün bu usulleri sö
küp attı. Lozan muahedesi büsbütün başka esaslara da-
yarujırıldi.
Daha muahedenin başında bir tsuâftan akit yapan dev
letlerin. diğer taraftan yeni Türkiye'nin, iki taraf milletleri
nin müşterek refah ve saadeti l^ n elzem olan ticaret ve
barışma ilişkilerinin “ Devletlerin isttktâl ve hakimiyetine
hürm e t esasına dayalı olm ası lü zu m u n u kabul
ettiklerini" ve uluslararası ilişkilerin “ devletlerin istiklâl
ve hakimiyetine hürmet esasına dayalı" olmasını kay
detmişlerdi. Baş murahhasımız İsmet Paşa, her vesileden
istifadis ite Türk hakimiyetinin, Türk istiklâninin emniyet al
tında bulunması lüzumunu ileri sürüyordu. İsmet Paşa'nın
bu sürekli ısrarı bir aralık müteveffa Lord G ürzon'u sinir
lendirmişti. Büyük Britanya'nın baş murahhası bağırdı;
" T ü rk baş murahhasının bu İddiasını red etmekten
bıktım. Tü rk murahhası unutuyor ki dünyada Tü rk ha-
kimiyerinden başka bir hakimiyet yok değildir. Konfe
ransta bulunan murahhas heyetler de hiç olmazsa Türk-
lye'nlnki kadar önemli ve onun kadar hukuk ve imti-
yazlanna karşı hassas müstakil hakimiyetleri temsil edi
yo rla r." dedikten sonra bu hakimiyet hayaletini terk etme
sini İsmet Paşa'dan İstedi. Garp cephesinin muzaffer ku-
marKlanı bu tarizin aitır>da kalmadı. Aynı şiddetle cevap
verdi:
“ Tü rk hakimiyetinden çok bahs edişimizden şika
yet ediyorlar. Biz burada istiklâlini müdrik ve adli bir
sulh İsteyen bir milleti temsil ediyoruz. Konferansa eşittik
dairesinde muamele göreceğimiz dileğiyle geldik. Eğer
hakimiyetimizden sık sık bahsetmeye lüzum gördüysek
bunun sebebi vardır. Bize* hakimiyetimize halei vere
34S HİLÂFET İ MUAZZAMA-IİSLÂMİYE
cek teklifler yapılıyor. Yoksa eşitlik dairesinde muamele

yapıldığı giın sulhün aktine hiş bir mani kalmaz.**
Lozan nûcadeiesinde İsmet Paşa'nm sökmek için en
fazla uğraştığı cephe, kapitülasyon belâsı idi.
Devtetk'r, arazı, nakdi meselelerden ziyade kapitûioe-
yanların ilgası meselesinden sinırleniyortardı. Onlar esasa
muvafakat etmekle beraber yeni Türkiye’nin tasavvur edi
len ıslâhatı U;hakkuk ettirinceye kadar bir intikal devresi daha
geçirmek lü tumunu ileri sOrOyoriardı. Bu nokta etrafında
bütün devletlerin murahhastan ittifak etmişlerdi.
Kapitülasyonlardan senelerce o kadar ızdırap çeken
Japon murahhası Baron Haysşl bile arkadaşlarından ge
ri kalmıyor, esas itibarıyla Türkierin eğilimlerine taraftar ol*
makla beraber Japonya’ya imtisalen bir intikal ve istıhsar
devresinin lüzumuna kani bulunduğunu söylüyordu. İtal
ya murahhası Marki GaranI diyordu ki:
**Ümlt ediyoruz kİ Türkiye az bir zaman zarfında
çağdaş genıklere tamamen uygun kanunlar yapacak*
tır. Fakat bcgün yeni Türkiye mahkemeleri henüz ehli
yetini Isbat f^ n > e m iş bulunduklannan, onlar ya dini ah
kâmdan mülhem yahut çağdaş uluslararası münasebet
lerin doğurduğu İhtiyaçlarla henvahenk olmamalanrv
dan dolayı ıslâha muhtaçdırlar. Unutulmamalı kİ
Japonya bu hedef 1elde edinceye kadar 20 serte sürekli
çalışmış ve hazırlanmıştır.*'
Bütün murahhaslar aynı vadide kuvvetli ve tehditkâr nu
tuklar irat ettiler. Bunların hepsine ilmi ve ameli bakış açh
lanndan mal ul cevap vermekten İsmet Paşa geri kalma
dı. En nihayet, Türkiye BM M ’nin ve reisinin son karan bo
dur, diyerek noicta-i nazanrxla ısrarlı bulurtduğunu ilâve etti.
Müdafaa ettiğimiz sonuç elde edilmişti. Bu Avrupanın gö
beğinde kazanılmış büyük bir zaferdi. Konferans esnasın
da, ıslâhat hareketlerinde samimi olduğumuzu, memleke
ti çağdaş kar unlarla idare edeceğimizi, yabancılara ve or>-
ların hukukur a karşı hayırhah olacağımızı söyleyen baş mu
rahhasımız İamet Paşa, bugün bir hükümet reisi sıfatıyla
verdiği sözü tutuyor. Artık kanunlarımıza dinî bir mahiyet

atf edHemez. Arlık hakimlerimizin çürük esaslardan mül
hem olduğu söylenemez. Artık Türkiye'nin kanunian azın
lık ve yabancıların hukukunu yeterli derecede sağlıyamı-
yor, denilemez. Tuttuğumuz yol hak yoludur, terakki ve İti
lâ ^ u d u r . Bunda sebat etmek lazımdır. İnkılâp ve sulh
esaslan. Türkiye'ye geniş bir inkişaf imkanını vermiştir.
Bugünün ve yarının nesilleri bu esasları muhafaza ile
yükümlûdürter. Bu vazifenin ifası her vatandaşın çalışma
ve dikkat sarf etmesini gerektiriyor. Unutulmamalı ki kıy
metli, güzel bir şeyin korunması çoğunlukla onu yeniden
kazanmak kadar zordur. (Siirt Mebusu Mahmut, Lozan
hatıraları. Milliyet. 26/7/1927. sh: 1-3. sütun: 1-4)
35() HÎLÂFET-I MUAZZAMA-! ISLÂMİYE
E k . VIII
Y E N TÜ R K İY E
*‘Dally Te le g ra p h " on senelik olaylar hakkında ne

diyor-
*'Dally Telegraph** gazetesinin son gelen sayısında
"Mütarekeyi müteakip on senelik Türkiye** başlıklı uzun
bir makale yayınlanmı^tr. Gazetenin özel olarak İstanbul'a
gönderdiği muhabir makalesinde hayret-engiz bir istihale
devrinden ve muzaffer Türk milletinin bütün engelleri de
virerek tarihte örneği görülmemiş adımlarla ilerlediğinden
bahsetmeKte ve OazI HazretlerTnin Garplılaşma siyaseti
ni izaha ç.ılışmaktadır. Muhabir diyor ki:
**Tariıle uğraşan kimseler ister Tü rk dostu, ister
Tü rk d ü şn a n ı olsun, son on senelik Türkiyedeki olay
ve hareketleri göz önüne getirirce eski fikrini radikal
bir surette ve bütün sür'atiyle değiştirmek n>ecburiye-
tindedir. Yeni Türkiye bütün eski an’aneleri tamamiyle
yıkmıştır. Eski çürük Türktya imparatorluğu dehşetli bir
değişme 1^ bam-başka yeni ve muazzam bir Türkiye
Cumhuriyeti olmuştur.**
Muhattır Türk milf! mûcahedesinin bazı tarihi sayfala
rından bah iederek artık Türkiye'de bir azınlık meselesinin
kalmadığından ve Türklerin kendi evlerinde hakim olduk
larından R ım . Ermeni ve Yahuddenn geçmişteki Türkiye'yi
hasta adart' yapan unsurlar olduklarından bahsetmektedir.
Muhat ir diyor ki:
*'Türk rönesansının dikkate şayan noktalanndan bi
ri, inkılâbın bütün safhalannda üç büyük şahsiyetin kuv
vetli ve kudretle İktidar mevkiinde kalmış olmalarıdır.
Gazi Hazretlerinden sonra İsmet ve Fevzi Paşalar, Türk
iye’nin yeni rejiminde bel kemiği olan İki büyük şahsi
yettir. Fevs l Paşa sakin bir sfenks gibi bütün perdele
rin arkasırvfa Tü rk milli hareketinin bütün kuvvetlerini
pek yû k M k bir liyakatla idare eden bir kudrettir. Bun

lar, 'Türkiye Tûrklerindir." umdesini tatbik mevkiine koy
maya azm etmiş kudretli şahsiyetleridir. (Milliyet. 4 Teş
rinisani 1928, sayı: 980, 3. sene, sh: 2, sütun: 3)
X X
X
"Türk inkılâptan ve bunlarla mukaddes likir ittifakını
akt eden Türk aydınları gelişmenin mutlak zaruretine uy-
maka milli irfanın Teşkilat-ı Esasiye Kanunu'nu tesbit ve
tedvin ettiler: Millet, rönesansı hazırlayan büyük bir uya
nış hareketi ile eski ölü kültürü atarak, hayatta, sanatta ve
bütün fikir aleminde yeni canlı kültüre dt^ru tırmanmaya
başladı." (Haşan Cemil. Hars Tebdili, Milliyet, 4/T.sa-
nI/1928, sh: 2)
Ek: IX
"İN KILÂBIM IZIN M ANEVİ F A T Û H A T I"
"Û ç sene önce TBM M Hilâfet kurumunu ilaâ ettiöi za

man. İslâm aleminin şurasında burasında bir takım patırtı-
tar kopmuş. Hilâfetin Itgâsını havsatalanna sığdıramayanıar.
Hilâfetin ihyâsı lehinde propagandaya başlamışlardır. Üç
sene devam eden bu propagandalar, bir netice vermişti:
Mısır Hilâfet Kongresl'nin içtimai. Fakat bu kongre ne ya
pabildi? Hilâfet İhyâ mi etti? Asla! Belki bütün bu kongre
nin yapabildiği Hilâfetin idam deliline boyun eğmekten iba
retti."
"B iz bu kongrenin geçirdiği safhalan bütün aynntıları
ile arz etmiş. Kor>grenin akamete uğrayacağını toplanma
sından önce söylemiş, sonunda Kongrenin akametiyle İs
lam alemmde Türk inktlâbırKla. özgürlükçü yenilikçiliğin çok
büyük bir zafer kazanacağını açıklamıştık."
"Gerçekte bu Kongre'nin kendiliğinden dağılması. Hi
lâfetin mevhum bir kurum olduğunu kerhen itiraf etmesi,
bir Halîfe seçmek İçin toplandığı halde "H ilâ fe t" kelime-
:<52 HİLAFET İ MÜAZ2:AMA-1 İSLÂMİYE
Sinin doyurduğu herhangi bir mesele etrafır>da birieşemi-

yerek ve bir karar veremiyerek inhilâle uğraması, eski
zihr)iye‘lenn. köhr>e fikirerin ilgisizliğe uğradığını gösteri*
yordu.”
"Fakat bizim bugün bahse konu edeceğimiz olay, in>
kılâbımL'in dünya İslam kamuoyunda İcra ettiği etküerin ye
ni bir safhasıdır. Şimdiye kadar inkılâbımızın leh ve aley
hinde bi* çok şeyler söylenmişti. Fakat artık inkılâbımız en
gOçlü alimlerden, en büyük şairlerden yayır>cıiar. mû)dele-
yiciler buluyor, iki öç ser>e evvel in tu l^m ızın le h ir)^ bir
söz söyk)mekten ürkenler, bugün bütün bu belâgatleh ile
bütün heyecanlan ile inkılâbımızı ifade ediyorlar! Bunun en
parlak Örneği. Mısır'ın en meşhur şairi. Ahm et Şevki Bey
yalnız yeni Mısır'ın en büyük şairi değil, altı asırdan beri
Arap edebiyatının bir örneğini göremediği yüksek bir sa
natkârdır "N il Şa iri" ve "Şairlerin E m irl" unvanları ile
maruf olan Şevki, otuz seneden beri İslam'ın elemlerini te-
rennümn’ etti."
"R u ın eirn ın Türk dûnyasır>dan ayrılması ile netice
lenen rre ş 'u m harbin e rte s in d e ", " E n d û lû s ü n
Hem şiresine" adlı en a a mersiyeyi yazan. Nil Şairi Şev
ki idi! Türl* 'ün istiklâl savaşını tebcil eden. Sakarya'nın hey
betli günlerini tahayyül eden. Oumlupmar'm asırlara hakim
şanını terennüm eden bu büyük şair, bugün de Türk inkı-
lâbtnın fey.'ira. şu ar>daki insan ve onlann zOrriyetlerir)e ûfü-
rüyor!"
"Arapça ile konuşan bütün milletler. Mısırlı Şair'in de
hası huzur jnda hürmetle eğilir, ve eserlerini derin bir zevk
ve duygu ile okur."
"B iz burada şairin son şiire ait bediasından bahs et
mek istiyor jz . Yalnız Şevki’nin şiirini terceme edeceğimiz
anlaşılmasın. Hayır, biz yalnız bu şiirin dayar>dığı fikirle
ri ifadeye ç a lı^c a ğ ız."
"Mısırı şair, Hilâfet tarihe gömüldüğü zaman, onu bir
mersiye ile teşyi'etmişti. Bunun üzerine onun. " T ü rk
m eşrebi!" Dlduğunu söylemişler, şair bunlara cevap ve
rerek diyor kİ:
'Beni Tü rk meşrebi! olmakla itham ediyorlar. Evet,
kahramanlann sşkı kalbimi doldurmuştur. Ben yalnız

kendi hissine tercüman olan bir adam değilim. Şiirimle
bütün Nİl vadisinin şuurunu llade ettiğime HüdA şa
hittir.»
"Hilâfetin ilgasından ve bunun neticelerinden bahs edi
yorken şair şu kuvvetli sözleri söylüyor:
‘Hilâfet tarihe mal oldu. Halifeden eser kalmadı da
ne oldu'
'Ta n n ile kullan arasındaki bağları mı kesildi? Ha
yır, hazar ehli İçinde bir kimse (şehadetini) unutmadı.
Bedevilerden hiç bir kabile irtidat etmedi. Aksinhe, ce
maat cemaat namazlar kılınıyor. Herkes serbest serbest
duasını ediyor, namaz, niyaz, oruç, zekât sürüp gidi
yor. Gücü olanlar, hac farizasını ifa ediyor, Ramazan ve
Kurban bayramlan, bütün eski neş'e ve şetaretleri ile
devam edip duruyurl'
‘Efendiler! Memleketleri tuzak kurup şunun bunun mal
ve mülkünü gasp etmekle meşgul avcı kâadıiardan, müs-
lûmanların evkaf ve hayratını bir mer'â sayarak ona mu
sallat sarıklılardan kurtannızl Islâh ve yenilik yolunu tutu
nuz. Carisiz cesetleri zamanın ruhu He yaşatınız!"
"Şevki Bey bu sözleri ile kul hakianna tuzak kuran gad
dar avcılann yolsuzluk alanı olmak derecesine irten şerl
mahkemelerin en hayırlı maksatlar uğruruja vakf ettiği hal
de sürü sürü tufeyliler İçin bir mer'â teşkil ederek taassup
ve gerilemeyi yaşatmayı çalışan medreselerin ilgâsını is
temekte. bunların hepsini birer mikrop sayarak bu mlkrob-
lann tahribatından memleketin Korunmasını ve kurtarılma
sını telkin etmektedir."
"Mısır ve bütün Arap edebiyatı şimdiye kadar böyle
bir ses duymamıştı. Arap edebiyatında köhne kurumlara
karşı vuku bulan ilk isyan hamlesi, belki budur."
"Türk inkılâbının hergûn genişleyecek otan bu mane
vi fetihleri karşısında derin bir haz duymamak mümkün mü
dür?" (Öm er Rıza; inkılabımızın manevî fütuhatı, Vakit,
26/6/1926, sh: 2, sütun: 1-2)
35-J HİLÂFET İ MUAZZAMA*! ISLÂMİYE
Ek: X
•TÜR<İYE VE Hİl AFET”
TOrk <}örû9ûne. Türkiye'nin genel anlayışına göre ar

tık bûsbüt jn tarihe intikal etmiş bulunan bu eski meseleyi
niçin Kanştırryoruz? Bugünkü makalemize niçin bahse ko
nu ediniyo \ız? Türkiye ve Türkler için Hilâfet meselesi bun
dan böyle ciddi bir münakaşa konusu olur mu? Şurası bir
gerçektir ki bu meselenin tarih! ve dinî mahiyetini, onun si
yasî ve ict mal hayatımızda yaptığı olumsuz etkileri anla
mayan bir Türk kalmamıştır. Hilâfete dinî bir mahiyet atf
eden, binaenaleyh onun ilgasını. Türk seciye ve itikadları
ile telif imkânını bulamayan yerli ve yabancı kötümserlerin
samimî ve gayr-l samimi endişelerine rağmen Büyük Ga
zi ve onun inkılâp idaresi, meseleyi kökünden çözdü. Mu
hitte hiç bil sarsıntıya yer vermeden hakikati her vatanda
şa anlatabildi. Bilmiyoruz kaçıncı defadır, fakat tekrar an
laşıldı ki Türk milletinin medeni ve gelişme istidadı çok yük
sektir. Türk milletine izafe edilen hurafeci anlayış, onun malı
değildir. Türk milleti hurafelere, hayaletlere değil, realite
lere kıymet verir. Yalnız ona. hitap etmesini bilmek lazım
dır. Onu. gerçeğe ulaştıran yolu göstermek lazımdır. Şim
di her Türk vatandaşı, maziyi biraz hayret ve hatta utançla
hatıra getiriyor. Asırlardan beri neden bir sürü hurafe-
perestlere Mbi olmuşuz? Neden nefislerini, ailelerini ve mu
hitlerini .iyi dare edemeyen bedbaht sultan ve halifelerin İh
tiraslarına esir ve onlann gerçekte mevcut olmayan manevî
nüfuzlanna mahkum kalmışız. Aslında bu yönleri hatıra ge
tirmek. biraz acıdır, fakat geleceğe ait çalışmamız nokta
sından mûf im bir etken olmak itibariyle her halde fayda
dan hali de{|ildır. Geçenlerde İtalya mebuslanndan ve Fa
şistlerin et<in üyelerinden olan bir zatın: "T ü rk iy e ve
Hilâfet" başlıklı bir makalesini gördük. Yakın zamanlara
kadar Müstomlekeler Bakanlığı müsteşarlığında bulunan
ve Milano’da yayınlanan ‘’Currlera Della S e ra " yazarla

rından olup müstemlekeler ve Islamm durumian hakkında
en iyi yazı yazmakla bilinen Mösyö Kantaloya'nın bu ma
kalesi, vakıa üç ay öncö yazılmıştır. Fakat bu gibi esaslı
meselelere taalluk eden kanaatler, günün ve olayların et
kisiyle kolay kolay değişmediği için kuvvetli olarak hükm
edilebilir ki gerek o zat ve gerek onun okuyucu ve mürld-
ieri bugün de aynı kanaattedirler. Maatteessüf bizim vazi
femiz yalnız dalâlet içinde kalmış olan vatandaşların ruh
larını tasfiye ile yetinmek değildir. Dış alemde inkılâbımız
ve genel siyasetimiz hakkındaki anlayışı da tashih ile yü
kümlü bulunuyoruz. Unutmamalı ki "hakikat"! muzaffer
kılmak için nihayetsiz mesai sarfına mecburuz.
Italyan mebus ve yazar, adı geçen makalesinde özel
le diyor ki:
" T ü r k C u m h u riyeti, vakıa Hilâfeti Ilga etti.
Bütün kanunlarını lâik esaslarına dayandırdı.
Fakat tıpkı Fransanm vaktiyle takip ettiği si
yaset gibi, içerde dinî kurum lan kaldırmak,
dışarda ise dinî kurum lar ile onların ö n cü
lerini koruma siyasetini takip ediyor, başka
m e m le k e tle rd e k i H ilâfet a k ım la rın a re hb er
o lu y o r, m uhtelif İslam ko n gre lerine İştirak
e d iyo r!"
Bir defa, bizde, bir ruhban sınıfı olmadığı için bunların
ne içerde, de dışarda himayesi mevzu-bahs olamaz.
Cumhuriyetimizin siyasetiyle Fransanm mahut Kato
lik siyaseti arasında ise hiç bir münasebet yoktur. Bu iti
barla yazarm yaptığı kıyas, tamamen bâtıldır. Malumdur ki
Fransa Cumhuriyeti -galiba 1903 senesinde olacak- ted
vin ettiği kanunlarla içerde Katolikliği imha etmiş, dinî ku
rumlan ortadan kaldırmıştı. Halbuki harici olarak takip etti
ği siyaset tamamen bunun aksi idi. Frar^sanın, Şark'ta Hris-
tiyanian himaye ile kiliseye ve Papalığa karşı asırları gö
ren sadakatim gösterdiği ve hatta bu zeminde bir çok işle
ri millî bir onur meselesi haline koyduğu çok defalar vakidir.
356 HİLÂFET İ MUAZZAMA ! İSLÂMİYE
İtahân yazar ilave olarak diyor ki: **Sovyet Rusya da

aynı suretle hareket etti. İç İktisadiyat ve mâliyesini sos-
yallze ettikten sonra Sovyet hükümeti, yeniden büyük
muhazafakâr hükümetler ve zer>gin zortMilarla münase
bet kunnaya başlamiştır.*'
Rusva'nm ne gibi hal ve çartiar akında yeni hayat ve
prensipkıre sanldığını burada mavzu-bahs etmek zaittir. Biz
burada yalnız Türkiye'nin Hilâfet meselesiyie olan ilgisi
ni, daha doğrusu alâsızlığmı bir kaç sözle ifade edeceOiz.
Bu 2at gibi herkes de Öğrensin ki. yeni Türkiye'nin ye
ni hayal ve yeni idare anlayışı tamamen değişmiştir. T (M -
iye'nin hilâfet ile olan bağının derecesi, artık tarihi bir ha
tıradan başka bir şey değildir. Millî hayat ve tarihimiz mey
dandadır Türk milleti bu kurum yüzünden hiç bir fayda gör-
n>edi. Aksine Hilâfet sebebiyle haklı haksız tarizlere he
def oldu, öyle bir zamandayız ki her millet, kendi gelece
ğine hak m olmalıdtr. Mazinin ve tanhin etkisiyle milletle
rin hayatına karışmak ve mukadderatına hakim olmuş olan
kurumlar zihniyetlerin değişmesi, daha doğrusu hakika
tin tecelli ii önünde yıkılmaya mahkûmdurlar. Hilâfet kuru-
munun uğradığı akibet. bunun tabiî bir neticesidir. Cum
huriyet Türkiyesinin siyaseti açıktır. Onun için millî hudut-
lan k^ndc -en kapsamlı manasıyla- istiklâl ve birlik içinde
gelişmek isteyen yeni Türkiye'nin, dışarda maceralar ara
masına İmkan yoktur. Tecrübe edilmiş ve başarı sağlana
mamış te«lbirlere yeniden baş vuracak kadar gafil değiliz.
Her halde Cumhuriyet Tûrkiyesinin bu kanaatinde çok
samimi olduğunu haricin de bilmesi, sulh ve mûsalemet
hesabına, pek faydalı bir şey olur. (Siirt Mebusu Mahmut,
Tarkiye ve Hilâfet, Milliyet, 30 Eylül 1927, sh: 1)
Ek: XI
Lâikliği tamamiyle kabul eden hangi millet vardır?
Bundu muvaffak olan Tü rk Milleti'dir.
Mons uer Edvard Erueau (Edvar Eriyo) baş yazarımı
za memiel'.etimizdeki faaliyeti özel bir ilgi ile takip ettiğini
söylüyor.
Baş yazarımız Siirt Mebusu Mahmut Bey, Sovyet

Rusya'nın onuncu yıldönümü münasebetiyle geçenlerde
Moskova'da yaptian merasin^de bulurKluktan sonra diğer
Avrupa merkezlerine giderek tetkiklerde bulunmak istemiş
tir. Mahmut Bey, bu nrmksatla Berlin ve Londra'ya gittiği
gibi Paris'e de azimet etmiş ve orada bir çok siyaset ada
mı İle beraber (Puankare) Kabinesinin Maarif Nazarı Mon-
sleur (Eriyö) ile bir mûlâkat yapmıştır.
Başyazanmızın Paris’ten telgrafla gönderdiği bu mûlâ-
katı a ^ ı y a alıyoruz:
Paris>2 (Başyazanmızdan) Mösye Eriyö ile görüştüm.
Maarif Nezaretindeki makamında beni büyük bir nezaket
le kabul eden Fransanın sabık Başvekili ve bugünkü Ma
arif Nazın, kendisine sorduğum sorulara kısa ve açık ce
vaplar verdi. Seyahatim esnasında görüştüğüm bazı siya
set adamlannın. bugünkü uluslararası durumun bir kaç ay
öncesine nisbetle vahim bulunduğu hakkında gösterdikle
ri endişeden bahs ettim.
Mösyö EriyÖ'nun Türkiye hakktndaki görüşleri;
“ -Türkiye hakkındaki duygularım, bllinnoektedir. Si
yasi hayabmda fırsat ve imkan buldukça Türidye'rrin hu
kukunu savunmaya çalıştım. Bunun sebebi Türklere
hoş görünmek değildir. Samimî kanaatim bu İdi. Bugün
de ayni kanaatle mütehassis olduğum u söylemeye lü
zum var mı bilmem? Ankaradaki faaliyetinizi hususi bir
İlgi ve takdir İle takip ediyorum. Türkiye'yi İstanbul'da,
İzmir'de ve bazı taraflarında tanımak İtibariyle yapılan
işlerin büyüklüğünü tasavvur edebiliyorum ."
"ik i ûç gün evvel Maarif bütçesinin müsakeresi es
nasında lâiklik bahsi müzakere edildiği zaman mebus
lardan bazısı tariz makamında bana sordular: -Ne yapı
yorsunuz? Dünyada laikliği bütün kapsamıyla kabul etmiş
başka bir millet gösterebilir misiniz?" Derhal cevap
verdim:
-Evet, efendiler, dünyada böyle bir millet vardır ve
bu İşi azim ve cesaretle tatbik ederek muvaffak olmuş
t u r A da Tü rk m illetidir."
3:i8 HİLÂFET-I MUAZZAMA-IİSLÂMİYE
MÖ lyö Eriyö, münasip bir vakitte Türkiye'ye gelmek

ten memnun olacağını söylediği zaman: **>Fakat bu defa
doğru / nkara'ya gelmelisiniz. Çünkü yeni Türkiye'nin
manası ve ruhu ancak orada anlaşılabilir.'* dedim. (Sİ*
İrt M eb isu Mahmat, Milliyet, 3 Kanur>İewel 1927, sh: 1)
EK: XU
RAM AZAN M U S A H A B ES İ
Süleyman NazR
İctir'iai ahvalimizdeki büyük değişim, en çok Rama
zan aylennda göze çarpıyor. Hele yaşton biraz ilerlemiş
olanlar, bu farkı daha bahz ve daha özlem duyan bir na
zarla göl ürler. Bu gözlerim ne kadar debdebeli iftarlara şa
hit oldu. Bazı sofralarda adeta bir saltanat tahtının ihtişa
mı vardı. Konusu zühd ve nyazet olan oruç, bizde icap et
tiği ve lâyık olduğu sadelikten çıkmış, Ramazan'ın gün ve
geceleri senede bir ay minarelerin şerefelerinden kahve-
har>enin peykelerine kadar, her yerde tantanalar teşhir
eden bir bayram olmuştu. Bayramların namazdan sonraki
hali bile hiç bir vakit Ramazan’m revnakını bulamazdı.
Her sınıftan halka açık bulunan cami sergilerinde, me
selâ şeyfiin yazısı ile bir Mushaf-ı Şerifi ihtiram ile mahfa-
zasır)dan çıkararak temaşa eden kerruferfi bir sadrazam,
bir şeyhC lislamdan biraz Ötede bir kalem mümeyyizi, bir
Bab-ı fet\â mukayyidi musavver bir Şehname'nin sayfala-
nnı ç e viriin c i, anber, Neoef taştr>dan kokaya kadar güna-
gün teşbihlerin tanelen, biraz evvel ikindi abdestryle bir kere
daha yıkenmış olan, ellerin avare parmaklan ara$ır>da ya
vaş yavat döner; herkes oruç rêşvesini iftar r>eşvesir>e isal
için sabırsızlığını avutmaya çalışır. Hafızların okuduğu Mu
kabeleler hazır bulunanların vecd ve sükunu içinde dinl^
nir ve dal* a ötede bir vaiz bazan ve nadiren dinî hakikatle
ri vukûf vo belâgatle izah ederken, yanı başında bir hırsız,
yine din tdına hezeyanlar saçar; her sokak bir mesireye
istihale etmiş: dolaşanlar, oturanlar, hep bir maksada
nelik; Herl:es Ramazan’m keyfini azami derecede çıkarmak
istiyor.
Yusuf Kamil Paşa’nin padişahları bile hayrette bira-

kan mükellef sofrasından en fakir mûslûmanların bakır ve
ya tahtadan sinisine kadar her iftardan ruhani ve masum
bir neş'e İntişar eder ve bu mesti-l safâ. gözlerden ve zai-
kalardan ruhlara sinerdi. Hele bOyûk cemaatlere, nur ve
eihan içinde pûr gaşy. ibadetler ettiren teravih namazları
nın ihtişamı pek cazip bir şiirdir. Müslüman olmayan ne ka
dar şair ve sanatkâr gördüm ki bu manzaranın huzurunda
sonuna kadar mebhut ve mütehassis kalmışlar ve teessür
lerini kalem, fırça ve name ile sürdürmeye çalışmışlardır.
Ylrmir)Ci asrın kahr edici medeniyeti en kuvvetli töre
leri yıkıp deviriyor. Eski Ramazan alemleri büsbütün uzak-
laşmasa bile baş döndürecek sûr'atle değişime uğradı. Biz
den sonra gelecek olanlar bizim gördüğümüz Ramazan
ların haşmet ve seslerini temaşadan mahrum kalacaklar
dır. Geçim sıkıntılan orucun neşvesine değil, bizzat oruca
bile tahakküm etmektedir.
Oruç tutmamak önceleri büyük bir ayıp ve utanç, bü
yük bir günah sayılırdı. Şimdi islamın insafı daha müsama
hakârdır. Hasta ve seferber olanları -kolaylık ve takat ha
linde kaza edilmek şartıyla- oruç tutma yükümlülüğünden
azat etmiş olan Allah, bu ümmetin nasıl bir içtimâi hastalıkla
ve nasıl bir seferberlikle didiştiğini biliyor ve görüyor. El
bette afv eder.
Yetkili ulemadan bu münasebetle bir açıklama bekle
mek isterim:
Orucun farzryetini emr eden ayet-i kerîme -ki Bakara
surestndedir- **Ey İman edenler, oruç size yazıldı (farz-
kılındı).... " şeklinde başlar. Ve bunu tâkip eden ayette has
ta ve yolculann -diğer günlerde kaza etmek üzere- bo
zabilecekleri emr edildikten sonra, **...Ve miskini yedir
meye takati olanlara fidye vermek d e ..." buyurularak,
fakîrl yedirmeye muktedir olanların oruç tutmaya güç geti-
rebilseler bile, hasta ve yolcular gibi oruç tutmayabilecek
leri açıkça bildirilmektedir. Hatta "ka zâ " diğer iki özre, yani
maraz ve sefere mahsus iken, fakiri yedirme fidyesini ver-
36(1 HtLÂFET-t MUAZZAMA-t tStJkMlYE
mtş olanların buna da mecbur bulunmadıklan ayetn keri

menin mealinden çıkarılıyor. Sarıksız ulemadan bir dostu
mun İhtarı üzerir>e. Kâadı Beyzavt ve Zemahşeri’nin tef-
sirterini tetkik ettim. AyeH kertmenin sarahati karşısında
bir takım hısusi tevillerle manayı başka mecraya dökmek
istemişler, t'lalbuki ayet, mensuh deOlIdir. Ve sarahat mu
vacehesinde delâlete itibar yoktur. Kaldı ki burada sara
hat da. delâlet de mûfessirledn vermek istedikleri manayı
terviç etme.!.
Ben bu meseleyi Kütûbhane-i Um um l'de tetkik eder
ken, orada tesadüf ettiğim muhakkiklrvs ulemadan bir zat
şu hadis-i şc^rffi okudu: **AİIah azimetini vermeyi sevdiği
gibi, ruhsal vermeyi de s e ve r." Hadîsin mealinden an
laşıldığına göre Cenabn Hak. emirtehnin icra olunması gi
bi. behş ettiği müsaade ve suhuletlerden istifade edilme
sini de sever. Bu hadîs hem Buhari'de. hem Asım Eferv
di'nin Arapça Kamus tercemesinde vardır.
Yetkili ulemadan rica ederim: Ayet-İ kertmenin, elfazn
na dışardan bir kelime, beşerî bir fikir karıştırmaksızın, beni
ikna etsinler ki bir miskin H'am eden bir mûslim, mutlaka
oruç ile de nrûkelleftir. Aynı ayette ve bu Fidyeyi mutazam-
mın olan kelimelerden sonraki kaydı da yalnız "Orucunuz
hakkınızda hayırlıdır." ihtarını ihtiva ettiğinden bir gûna
farziyet ve nûkeliefiyet arz etmiyor.
İlahî emir bence mûfessirlerin, fukahânm. mOctehid
imamların, m svzu olmayan hadislerin üstünde olduğundan,
utema-i kiram beni bu hususta tenvir ve ikna etmezlerse
kendi içtihadı mla hareket edeceğimi Hân ederim. Vebal var
sa Kur*an-ı .kzImûşşan'ı yanlış anlayan ve anlatanlann
boynuna!
(S ü le ym a n Nazif: (K ö ş e m d e n ) Ram azan
Muhasebesi, (2)
Resimli 3azete. sayı: 33,19/4/1340 (1924). sh: 2)
Ek: XIII
' ‘Gazim izin irşadtan" başlığı ile Ağaoğlu Ahmet'in
Mustafa Kemal'i övdüğü yazı:
"Türkçenin ve Türk düşüncesinin müstakbel tarihçi
leri hiç şüphe yoktur ki Mustafa Kemal Paşa Hazretleri’*
ne aynca bir fasıl tahsis edeceklerdir. Türk etkili konuşma-
ctliğına Gazi Paşa Hazretleri yeni bir şekil ve renk verdi
ler. Üslûbun güzelliğine mananın ulviyetini, zarfın letâtet<
ne mazrufun derinliğini ilâve ettiler. Paşa'nın ifadesinde
Tûrkçemiz garip ve hayret verici bir kuvvet buluyor. Onu
dinleyenler yalnız hayali okşayan teşbih ve istiarelere hay
ran kalmazlar, aynı zamanda da dimağı derinden sarsan
fikir büzmelerinin saldırısı altına kalırlar.
Bu bakış açısından Paşa Hazretleri'nin İstanbullula
ra hitaben irat buyurduktan nutuk, bilhassa dikkate şa-
yaradır.
Bu nutkun her cümlesi, üzerinde uzun uzun düşünü
lecek bir vacizedir. Fakat biz şimdilik nutkun yalnız aşağı
ya aldığımız kısmı üzerinde durmak istiyoruz;
Gazi Paşa Hazretleri diyorlar kİ:
"Vatanın iman, milletin refahı daha çok gayret ve
çalışma İstemektedir. Duyguları ve vicdani anlayışları
ilim ve fen ile geliştirme ve terbiye ederek toplumsal
hayatımızın gerçek huzur ve saadetir>e çalışmak ulvî bir
görüştür. Bu görüşü, size, aziz İstanbul halkına sekiz
sene evveline kadar içinde yedi evliya kuvvetinde he-
yulâ tasavvur ettirilmek İstenilen bu Sarayın içinde söy
lüyorum. Yalnız, artık bu saray. Zıllulahların değil; zil
olmayan, hakikat olan milletin sarayıdır. Ben burada
milletin bir ferdi, bir misafiri olarak bulunmakla bahti-
y a n m !"
Altını çizdiğimiz şu bir kaç cümle içine, yeniieşme dev
rine girmiş olan koca bir devletin derin ve şümullü bir prog
ramı sığdırtlmıştır. Sekiz seneden beri devam eden bir de
vir. bir çok inkılâbla doludur; Aileden başlayarak devlete
kadar bütün içtimai ve siyasi kurumlanız şekil ve mahiyet
lerini değiştirdiler. Dünyanın hiç bir tarafında ve hiç bir dev
rinde emsaline tesadüf olunmayan bir sOr'at ve kat'iyyetle
icra edilmiş olan bu inkılâbın tüm millet tarafından nasıl te-
F.19
lâkki vd kal)ul otunduduna en açık delil ve örnek, bu inkı

lâbın ruhu olan ve inkılâbı bütün manası ile kendi şansın
da temsil e5en Gazi HazretlerTne karşı İstanbul halkının
gösterdiği r.evgi ve bağlılıkdır.
Fakat kıütûn bunlara rağmen inkılâbın bütün ûrûnled.
bütün feyizleri şimdiden temin ve iktitaf edilmiş sayılabilir
mi? Büyük rehberimiz bu soruya şu cevabı veriyor: **Va-
tanın imarı ve milletin refahı daha çok gayret ve çalış
ma istemeKtedir/*
Bu cümlenin ifade ettiği samimiyet, vazife fikri ve so
rumluluk mi letin ker>disine karşı gösterdiği bağlılık ve sevgi
ile uygun değil midir? İnkılâp ve yeniliğin kahramanına
duyduğu sezgi ve aşkın coşkusu ile sermesi olan halka bü
yük rehberimiz vazifelerin henüz tamamen yapılmamış ol
duğunu, daha bir çok gayret ve mesaînin sarfı gerektiğim
İhtar buyurcular. Vazife ve sorumluluk duygusunun bu ne
yüce bir örreğidjr?
Çalışmak, daima çalışmak, elbirliği ile ortaklaşa çatış
mak! İşte biyü k Gazimizin bize işaret buyurduktan kurtu
luş yolu!
Aynı zamanda büyük rehber çatışmanın yolunu da gös
termektedirler: Biz yeni ailenin, yeni devletin, yeni hükü
metin, yeni lukukun esaslannt. prensiplerini vaz’ ve ilân
ettik. Bunların gerektirdiği kanunlan taruim ve neşr etlik.
Fakat bir de bütün bu esastan, bu prensipleri, bu kanunla
rı canlandırmak, hayata zerk etmek, tatbikat sahasındaki
feyz ve ürünlerini toplamak lazımdır.
Bunu n ısıl yapacağız?
Büyük rehberimiz bu alan üzerindeki yolumuzu da şu
veciz cümle île ifade buyuruyorlar ‘ ‘Duyguları ve vicda
nî telkinleri ilim ve fen İle canlandınp terbiye ederek top-
lumumuzun gerçek huzur ve saaditine çalışmak, ulvî bir
g ö rü ştü r."
İlim ve fen: İşte bizi kurtaracak sihirli kuvvetler!
Cehl ve cehalet, şahsi saltanatlar istıbdâl usulünün ne
derece daya tak noktası ise. ilim ve fen ve irfan da o ölçü
de Cumhuriyet usulünün ayağa kalkma esasıdır. Binaena

leyh dehasının kuvveti İle istibdat ve şahsî saltanatı yıkıp
yerine milletine hakimiyetini ikame eden bir reisin bize ça
lışmak hu8usur>da ilim ve fen yolunu tavsiye buyurması,
yır)e aynı samimiyet ve duyu sorumluluğu ile. vazife bilir
liğin bir görüntüsOdûrlI
Cumhuriyetle idrak ve şuur esastır. İkinci seçn>enini
seçen 18 yaşındaki delikanİKlan başlayarak devleti idare
eden adamlara kadar -bilerek hareket etmek- yaptığmıız
İnkılâbın gereklerindendir. İstibdatta telkin vasıtası korku
dur. Binaenaleyh amiller ne kadar kaba saba ve cahil olur
larsa o ölçüde bu telkin vasıtası şiddetini gösterir. Cumhu
riyette ise telkin vasıtaları aksine vicdanlardır, kanaatler
dir. Burada, amiller ilim ve fen ile, bilgi ve irfanla r>e kadar
mücehhez olurlarsa o Ölçüde başan sağlamış olurlar. İşte
büyük rehberimiz yukarıda kayd ettiğimiz cümle ile çalış
mak hususunda bu ilim ve fen yolunu tutmak gerektiğini
işaret etmişlerdir. Konulan yeni esaslar ile prensipleri ha
yata aşılamak ve tatbikat sahasında faydalı kılabilmek için
mutlak bu İlim ve fen yolundan yürümeiiyizl
Artık Kaba Sakatlara, Arap İzzetlere, sihirbaz üfürük
çülere aramızda yer yoktur. Zira hakimiyet milletin olduğurv
dan, yalnız millete hizmet edenler, milletin maddî ve ma
nevî refah ve saadetine çalışanlardır ki mlllelin sevgi ve
bağlılığına mazhar olabilirler. Hurafeler devri geçti, haki
katler devri geldi. Hurafeler devrinde halk yoktu. Allah'ın
gölgesi olan ve yedi evliyanın kuvvetini haiz bulunan Pa
dişah vardı. Bütün nimetler, bütün izzetler bu Padişah'a
aitti ve OT)dan gelirdi. Hakikatler devrinde ise ne Zıllullah
var. ne evliya ve ne Padişah! Yalnı halk vardır. Binaena
leyh bu devirde de bütün nimetler, bütün izzetlerin halka
ait olması ve ondan gelmesi pek tabiidir. Yalnız burada çok
büyük bir fark vardır: Padişahlar müşahhas ve muayyen
kişiler olduklarından, onların keyif ve heveslerine tabi ol
mak. izzet ve nimete nail olmak için yeteriiydi. Burada li
yakat. zekâ, bilgi, irfan şart değildi. Millet ve halk ise, gayr-ı
36« HİLÂFET İ MUAZZAMA IİSLÂMİYE
şahsî ve gayr-i muayyen olduğundan keyif ve heves sahi

bi olamc zlar. Burada nimet ve izzete nail olabilmek için,
liyakat, ohliyet, ilim ve fen. hizmet ve zekâ şarttır!
Butun n>emleket ve bilhassa İstanbul bizzat bu farkm
maddet(^n şahidi oklular. Zıllullah ve yedi evliyanın kuvve
tini haiz oldukları iddia olunanlar memleketi ve İstanbuhj
düşmanlara ve binbir hakaret ve perişanlıklara terk etmekte
tereddüt etmediler. Mustafa Kemal ise, bin bir zorluklara,
sıkıntıları, meşakkatlere göğüs gererek aynı memleket ve
İstanbul'u düşmandan dehâ ve zekâsının feyzi ile kurtardı!
İstanbul halkının Gazi Paşa’ya karşı göstermiş olduk
ları taşki'i ve samimî sevgi ve bağlılığın esaslannı burada
aramalıdT. İstanbul irfanca memleketin diğer kısımlarından
daha yûîsak olduğundan Mustafa Kem arin ne olduğunu
elbette k daha ziyade takdir ve idrak eder ve binaertaleyh
bağlılığır da o derece derin olması lazım gelir.
Mustafa Kemal, Allahın gölgesi değildir: Milletin ifa
desidir.
Mustafa Kemal, kuvvetini evUyalardan değil, milletten
alır. Nail olduğu izzet ve şerefi hurafelere değil; zekâsına,
dehasıns. millet ve vatana karşı göstermiş olduğu muaz
zam hizmetlere borçludur. Ve bundan sonra daima böyle
olacaktır En mütevazi bir Türk hemşehrisi dahi Mustafa
Kemal ol*nak setâhiyetim haizdir Elverir ki aynı dehâyı, ay
nı zekâyı haiz olsun ve aynı hizmetleri ibraz etsin! (Ağa-
oğlu Ahrnet, Gazim izin irşadlan. Milliyet, 7/7/1927, sh:
1 ve 4)
M U S TA FA SABRI E F E N D İ’NİN R E FER A N S VERDİ

Ğİ V E Ö ZERİND E D U R D U Ğ U KO N U LAR LA İLGİLİ AÇIK
LAMALAR....
GazFnİn beyanatı
Matbuat Cemiyeti Reisi Hakkı Tank B. bir kaç gün ev

vel Yalova'da Reisicumhur Hz. tarafından kabul edildiği za
man Bulgar gazetecilerinin davetini Gazi Hz.'ne arzetmiş-
tir. Gazi Hz. komşu milletin bu dostane teşebbüsü ile ya
kından alâkadar olmuşlar ve çok kıymetli beyanatta bulu
narak fikirlerini şu suretle hulasa ve izah buyurmuşlardır:
"-Ben balkan harbinden sonra Ateşemiliter olarak Sof
ya’ya gitmiştim efendiler, orada en aşağı bir yıl kaldım. Bul
gar'larla ailevi denilebilecek kadar çok yakından temasta
bulundum ve bu temaslar bende şayanı dikkât intibalar, his
ler uyandırdı.
Bu noktayı ayrıca tetkik ve tahlil edince görüp anla
dım ki bu histe; T ü rk ’le Bulgar’ın bir asıldan gelmiş ol
masının tesiri vardır. Türk ve Bulgar, ayni menşe olan orta
Asya yaylasından gelmiş ve ayni müşterek kanı muhafaza
etmiştir.
O zaman bu neticeyi, en özlü Bulgar'lara söyedim,
bunlardan tarih cereyanlarını, beşeriyeti anlamış olanlar be
ni teyit etmişlerdir.
Bulgaristan'da yaşadıkça onlara muhabbetim arttı.
Çok tabiidir ki benim Bulgar'lara gösterdiğim bu muhab
bet ve merbutiyet de onlar tarafından ayni muhabbet ve
ayni hislerte mukabele gördü. O günden, bugüne kadar bu
ciddi ve samimi kardeş yakınlığının sebep ve manası da
büyük bir vüzuh ve sarahat almıştır. Şüphe yok ki Türk-
ler’de ve belki Bulgar’larda dil ve din ihtilâfları meyda
na getiren âmiller olmuştur. Fakat artık bugün 1930 se
nesinde hâlâ bu âmillere, masallardan, hurafelerden.
3()6 HlLÂFET-1 MUAZZAMA-IİSLÂMİYE
adi politika cereyanlarından ibaret olan bu âmillere ne

Türk'lerin, ne de Türk'lerle ayni kandan olan Bulgar’*
ların ehemmiyet vereceğini zanr>etmiyorum." Ciddi bir
tetkik mahsulü olan bu kıymet izahat üzerine Hakkı Tank
B. şüphe ettiği bir noktayı tenvir için:
•Çok doğru buyuruyorsunuz. Paşam, lâkin Bulgar'la
rın bu düşüncelere iştirak edeceğini zan ve farzeder misi
niz? Derrıiştir. Gazi Hz. bu suale şöyle cevap vermişlerdir:
-Zaniar ve laraziyeler üzerinde değil, hakikatler üze
rinde konuşuyoruz.'*
(Vakit. 26/7/1930)
M ÜSLÜM AN LIKTAKİ BUHRAN-I HAZIR

(Ş a rk 'ın en büyük ya za n Ş e kip
Aralan B e y'in im zasıyla 195 nu
maralı **el-Feth" gazetesinde
intişar eden fevkalâde mühim bir
makalenin tercem esidir. Makaleyi
uzunluğuna bakm ayarak bir de
fada neşr etmek istedik, ve par
çalam aya kıyam adık. O k u yu cu
larım ızın dikkatle okumalarını
tavsiye e d e riz./Y a rın " M ütercimi:
M.Sabrı Efendi)
İslam aleminin başına gelen ve onu ne İslam tarihin
de ve ne de Haçlı olaylarında örneği geçmemiş olan şu an
daki yıkılışa sürükleyen musibetlerin sebeblerini tetkik
edenler türtü türlü ihtımaltere zahib oluyorlar. Müslümanlığı
kuşatan tehlikeler, mihnetler hakkındaki düşünce ve gö
rüşlerin her yönünü nazarn dikkate alarak bu helâk edici
vartadan çıkmanın yolunu ve bu istilâcı hastalığın ilacını arı
yorlar. Herkes bu hususta kendi görüşünü ileri sürüyor, fik
rinin isabetini isbata çalışıyor, her biri bir çare düşünüyor,
bir yol gösteriyor.
Mütefekkirlerinin bir kısmı İslam Alemi'nin derdini Av
rupa'nın sömürgeci siyasetinde, Batı ve Kuzey milletleri
nin mal için, attırma saptıkları İçin didişmesinde, geceyi gün
düze katıp ihtimamını para kazanmaya, para biriktirmeye
hasr ederek geçimlerini tar\zim ve İslâh zımnında beden
lerinin refah ve rahatını temine ve nefislerinin şehvetini tat
mine çalışmalarında görüyorlar. Bu milletter. Yemen'in sa
hibi İmam Yahya Hazretleri'nln nitelemeleri üzere, kendi
memleketlerinin şikârlarını kalburdan geçirerek yiyip bitir
3*'>8 HİLÂFET İ MUAZZAMA-IİSLÂMİYE
dikten soıra İslam Alemi'nin başına üşüşmüşler. Onlann

mamelek ni de istiklâle ve servet kaynaklarını istihsale ça
lışarak ke servettenr>e servet ve refahlarına refahiyet kat
mak seve asına düşmüşlerdir.
Mütefekkirlerinin d ı ^ r bir kısmı Batılı milletlerin İslam
beldeleri tizerir>e vaki olan sürekli hûcûmlarmı sırf para ta
mahı ve rr addî menfaat kasdı ile tefsire hasr etmiyerek işin
içirKte bu cihetler bu gayelerde matlub olmakla beraber asd
maksatlarının gayr-i maddi bir rtoktaya yönelik olduğunu
iddia ediyorlar. Yani bütün bu hücumları vaktiyle İslam Ale
mi ve EhFi Salip arasında asırlarca devam eden savaşla
rın ek'i ve tamamlayıcısı halinde sayarak, denizin med ve
cezri gibi gâh o yana, gâh bu yana meyi eden her iki tara
fın muhtel'f durumlardan sonra bu asırlarda Batılı millet
ler. kuvvel ve kudret kazanmakla evvelce başaramadıkla
rı savaşa )eniden başlamış ve o zaman boşuna akıttıkları
kanlarının semeresini bugün koparmaya çalışmış oluyor
lar. d^yorla^ Meselâ Fransızlar vaktiyle Haçlı savaşları es
nasında S jriye üzerine on bir defa yürüdüler. Birinci ve
Üçüncü N.ıpoiyon zamanlarında bu hareketler tekrar edil
di. Lâkin tsrihteki bütün bu savaş hareketlerinin semeresi
mal ve can kaybederek ya alel-acele veya daha sonra gen
dönmekten ibaret kaidı. İşte Fransızlar. vaktiyle 13 defa mu
sallat olup Ja istemıyerek bırakmaya mecbur olduktan Su
riye’de bug ün yerleşmeye çalışırlarsa hiç taaccüb edilmez.
Ingiliz er de Ortaçağ’da imparator Arslan Yürekli Rl-
şar’in kumandası altında (Kudüs-i Şer1f)*İ istilâ etmek iste
mişler ve Sultan Selâhaddin Eyyubl tarafından red edil-
miêrdi. Bu çağlarda yapmaktan aciz kaldıklan bir girişi
mi 750 sen i sonra ikmal ederek, kalblerindeki eski habis
ve hüsran ateşini Mareşal Allenby’m eliyle sörKjürmüş ol
dular. Nitekim işte bu Mareşal, Selâhaddin EyyubTnın
eserini tngilizlerin sekiz asır sonra ibtale muvaffak olduk-
lannı, hiç hatır saymaksızın açıklamıştır.
Bazılar da diyor ki: Hayır, bu işlerde ne dini düşmanlı
ğın ve ne de Haçlı savat^nnın etkisi vardır. Çünkü Hris-
h il a f e t v e KEMALİZM 369
tiyanlıK tutuculuğu Avrupa'dan Kalkmıştır. (Bu $özu yeni*

İlkçHer ve sömürgeciler iğfal maksadıyla söylerler.) Şim
di dinî tutuculuk yerine medeniyet tutuculuğu geçmiştir.
(Halbuki hakikatte gerek o medeniyet ve gerek o hars
Hristiyanlık üzerine kuruludur. Ve Avrupanın Hristiyan-
lığı Sami, Yurıan, Latin prensiplerinin bir karışımıdır.)
Demek ki bugünkü Avrupayı ilgilendiren şey. kendi dinini
neşr etmek değil de Şark harsından daha yüksek ve insan
türüne daha fazla faydalı olan kendi harsını neşr etmektir.
( 1).
Diğer bir fikre göre de İslam alemi üzerine vaki olan
bu Batı hücumu. Avrupa devletleri arasındaki rekabetten
ve yaşamak için mücadele mecburiyetinden neş'et etmek
tedir. Her devlet komşusunun üstünlük sağlamasından ve
ya kalabalıklığından çekinerek, ticaret yolunun kapanma-
mastnı temin maksadıyla İslam bölgelerinden birine el koy
mak zorunluluğunu hissediyor. Yahut başka bir devletin,
oralarını istilâ ederek kuvvet ve genişlik bulmasına ve dev
letler arası siyaset ve riyaset sahasında galebe ve önder
lik kazanmasına mani olmayı vazife sayıyor.
Sayılan fikir sahihlerinin hepsi de saydığımız sebeb-
terden herhangi birini tercih neticesinde müslümanlığın ve
İslam devletleri ite milletlerinin uğradığı za'fı görüyor, vo
gelecekteki tehlikelerin hepsini zikr edilen sebeblerden bi
rine veya tümüne bağlıyor.
Bizim fikrimize gelince; bu bahane ve tahlillerin hepsi
doğrudur. Bu musibetlerin hepsi istâmın üstüne çökmüş
ve Islâm alemi bu uçurumların hepsine yuvarlanmıştır. Vo
bunların hiç birinde ne asi cihetiyle mübalağa ve ne de teh
likelerin tartısında ve terazisinde hiç bir şekilde fazlalık yok
tur. Lâkin bunların hepsi bu asırda müslûmanlann ve İs
lam hükümetlerinin salık oldukları talim mesleğine nisbel-
le zarar ve hatır yönüyle çok az ve çok hafif kalırlar. O ta
lim mesleği ki müslümanlar hakkında neticesi sömürge si
til Fransızca ‘luHtOr** kahmaainm manasmı Had* için Arap yazarları

“ •akafat’*ve Tûrkler *'han*' kalımetini kultamyortar Bizde bu gibi ko-
kmelen terceme ederken Türkçe ısumall takip mecbunyetinde kalıyoruz
(Mütercim)
370 HİLÂFET ! MUAZZAMA ! ISLÂM!YE
yasetinden de, Haçtı savaşlarından da. iktisadi yakmacı*

tıklardan da ve her türlü belâlardan ve musibetlerden de
fazla veyl ve helâke müncer olacaktır.
Bu ta im mesleğinin manası, müslûman gencinin kü-
çüklûğüncen göğüs tahtasına işlenecek ne bir akidesi ve
ne de Kur an'ın hıfzından ve Arapça kavaidden bir nasibi
olmamak \'e ondan sonra da yine kendisinden müslûman
olması beklemek gibi manasız bir şeydir.
Bugün Müslûmanlar fikirlerin azgınlığından, ilhad gi
bi. ibahe gibi, itaatsizlik gibi maddî olan her şeyi kabul et
mek ve manevi olan her şeyden yüz çevirmek gibi şimdiki
İslam Alerri'nin mûbtelâ olduğu ve son senelerde Batılıla-
nn (Frenkkırin) bileğini yetişme mûslûmanlarda varlığına
dikkat ettiğ şeylerin intişarından şikayet ediyorlar. Çok de
falar Avrupa gazetelennde. mecmualarında ve savaşı ta
kip eden son yıllarda Şark*ı gören AvrupalI seyyahlann
müstakil eserlerinde okuduğumuza nazaran bugün İslam
beldelerinde dinsizlik yayılmaktadır. OrUar bu zamanın mös-
lümanlarınca görülen bu fikrî hareketi 16. asırda Avrupayı
istilâ eden fikrî harekete çok benzetiyorlar.
Hollamla'da çıkan bir mecmuada okudum ki; **İtlam
Âleminde t u dinsiz hareket devam etmez. Lâkin şim
dilik her tarafa yaygın bir haldedir.'*
Yine Is /içrefl meşhur yazar (Vİlyam Martin) bu kış
yaptığı Şam ve Bağdat seyahatlerinden döndüğü zaman
Cenevre'de bir kaç defa konferans verdi. Ve bunlardan
"Bağdattak müşahedelerine nazaran Irak gençlerini İs
lam Dini İle ilgisi olmadığınr* açıkladı.
Musul'da 150 seneden beri merkezleri bulunan Fran
sız ruhban kurumlarır>dan birinin başkanı olup, kendisi de
35 senedir Irak'ta ikamet eden bir zat. Paris'te yaptığı bir
konuşmada; "M üslüm an gençleri arasında din sevilmez
oldu, dinsizlik korkunç bir şekilde yayıldı. Ve bu yüz
den ahlâk o :1erece bozuldu ki biz Hristiyan ruhanîleri,
dinlerine sa'ilan İhtiyarlan bu dinsiz gençlere tercih
eder olduk.' dedi ve sonra bu rahib, bu kötü durum kar
şısında İrak h jkümetinin gösterdiği fazla zaaftan (dolayı) şi
kayet etti
öte yanda bütün Mısır halkı da. ara sıra Millet Mecli
sine kadar ulaşan din düşmanlığı görüntüsünden yanıp ya
kılıyorlar. Öyle görüntüler ki bunlar olmasa Mısır'ın üniver
sitesi düşünce hürriyeti adına bizzat bir şak ve şüphe oca
ğı haline gelmezdi.
Sırf Suriye'de kaburga kemikleri altında sür'atle sira
yet etmekte bulunan bir çok dinsizlik vereminin mikrobia-
rını taşımaktadır. Eğer Cenab-ı Hak, Ingilizlerin ve Fran
sızların kalblerine ilham edip de onlar Arap kavminin si
yasî istiklâlleri hakkındaki anlaşma maddelerini yerine ge
tirselerdi Suriye'de müslümanlık müthiş bir şekilde sukut
etmiş bulunurdu.
Lâkin itilâf devletlennin sözlerinde ve va'dlerinde dur
ması, Şarklılara ve bilhassa müslümanlara fena muamele
etmesi, Almanlara galip gelmeden önce, kuzu gibi munis
iken galip geldikten sonra kurt’a dönüşmesi ve buna mü
masil zalim siyasetleri, mûslümanla/da gençleri de dahil
olduğu halde İslâmî bir hareket uyandırdı. Ve bunun kay
nağı sözünde durmayan, haksızlık ve hile politikası takip
eden yabancı düşmanlığı oldu. Eğer sözlerinde durmuş ol
salardı. onları seveceklerdi ve onların hatın için müslüman-
iığı sevmiyeceklerdi. Lâkin döneklik gösterdiklerinden on
lara buğz ve hiddet ve İslama muhabbet ve ric'at ettiler.
Genellikle durum böyle demiyorum. Çünkü ıtlakı üze
re söz söylemek caiz değildir. Fakat çoğunluk hakkında bu
tasvir, Suriye'nin halet-1 ruhiyesine cidden uygundur, di
yorum. Şurasını muhakkak biliyorum ki harbin bitiminden
önce namaz, oruç nedir bilmeyen, ve dinsiz prensiplere
cehren kail olan Suriyeli İslam gençlerinden çoğu harb-
ten sonraki İngiliz ve Fransız siyasetlerini görünce onlara
rağmen namaz kılmaya, oruç tutmaya ve Islamın yücelik
lerini yerir>e getirmeye başladılar. İşittim ki yalnız fes giyen
bir takım adamlar bunun üzerine sarık sardılar. Ve ben ka
niim ki farz-ı muhal olarak itilâf devletleri Araplara karşı la-
ahhütlerinde sadık kalsalardı bu gibi adamlar onlara cemile
olarak şapka giymiş bulunurlardı. Böyle bir halet-i ruhiye
izdırap sebebi görünmekle beraber sahîh olarak vakidir da!
372 h il â f e t i m u a z z a m a ! İSLÂMiYK
Yine .>unun gibi "S iyo n ist Vatsn>ı K avm Isİ" felAkdti
olmasa Fı istin'de şimdiki gibi müslûmanlida yapışmak gb-
rûlmryece<ti. Ve o mahut İslam Devleti, Yunan’a galip ge
lip de Avr jpa onunla Lozan muahedesini akt etmeseydi,
orada ne dinsizlik olacaktı, ne İslam düşmanlığı sürecekti,
ne de kıyafette, harflerde, kanunlarda yapılan şu değişiklik
ler vuku bulmayacaktı, ne de rehberlerinin hatınna bugünkü
yaptıkları ve yapacakan şeylerden hiç birisi hatıra gelme
yecekti.
Evet, kimse İnkâr edemez ki bu hükümet eskisi gibi
gayr-ı maruf, akıbetinin de nereye varacağını da bilmiye-
rek kalsaydı ve müttefikler bugüne kadar memleketlerini
işgal altında bulundursalardı o hükümetin mahut reisi her
Cum 'a Mevfid-i Şerîf kıraatinde hazır bulunacak ve her üç
beş günde bir irat edeceği nutuklarında Arap kavmı "m il-
letdaşım u". Mısırlı "m illetdaşım tz" diyerek on lan ihtiram
ve ihtimamla dilinden düşürmeyecek. İslam aleminden
bahs edecek, kendisinin dine yardım için. Halîfeyi yaban
cıların elirvten kurtarmak ve Hilâfeti korumak için kıyam et
tiğinden bahs edecek, ve daha bunlara benzer şeylerden
bahs edecek, ve daima Şerîf Ahm et Sunusî'nin ekni öpe
cek. onu istasyondan istikbal edecek,, "M uharebe baş
ladı, Buharî-i Şerîf kıraat ederek inKfadımıza yetişiniz.!"
mealinde Mardin'den çektiği telgrafı gibi telgraflar çeke
rek ve bugünkü reisH vükelâsı daima Seyyid Sunusi'ye ge
lerek önünde İki saat diz çökecek ve Fatiha rica etmeden
kalkmayacaktı. Evet o kavim istiklâlirKfen emin olmayarak
şek ile yak>n arasır>daki salıncakta kalsaydı durumun tas
vir ettiğimiz gibi olacağı mûttefekun aleyh bir kaziye idi.
Bu du'um o cemaate de münhasır olmayarak bu as
rın Arap gençleri hakkında da geçerlidir. Demek ki mûslü-
manlığa baskı zamanında avdet ederler. Bu umumî bir has
lettir. İşte c devlet, yine bir gün büyük devlerterden biri ile
harbe girsr* or>da ö ^ İslam ve iman, cumalar, mevtidler.
hatimler, zikirler görürsünüz ki o kadan Mekk-I Mükerre-
me'de gönjimez.
Kur'an«ı Kerîm ne kadar doğru söylüyor: ‘ ' İnsanın ba

bına bir felâket gelince yattığı, oturduğu, kalktığı yer-
de hep bizden yardım diler. Lâkin sıkıntısını üzerinen
atıp da kendisini rahata erdirdiğimiz zaman sanki bize
evvelce sıkıntısını gidermek için bize sığınmamış gibi
minnetsizce alnı doğrusuna çeker gider. Dönüp dola-
şıp yine bize muhtaç olacağını düşünmiyerek hesabsız
ve ihtiyatsız hareket eden müsrifleri İmtihan için fena
hareketleri kendilerine güzel gösterilmiştir." (Yunus/12)
Şu ayet-i kerîme de buna benzer: "İnsanlar bunalın
ca Allah'a yalvarırlar, Ya Rab bizi bu sıkıntıdan kurta-
nrsan şükrünü edâya çalışan muti kullarından olacağız,
derler. Lâkin CenabH Hak ihtiyaçlannı giderince hemen
şımarmaya ve dünyayı haksız yere biribirine katarak İf
sat etmeye başlarlar." (Yunus/22-23)
Diğer ayet-i kerîmede de: "Üzerinizdeki bütün nimet
ler ve saadetler Allahtandır. Bundan başka size bir m u
sibet gelse Allah'a yalvanrsınız. Yani kendi itirafınızla
sizi felâketlerden kurtaran da yine Cenab-ı Haktır. Lâ
kin sonra garabet ve tenakuza bakınız ki Cenab-ı Hak
duanızı kabul ederek sizi selamete çıkarınca içinizden
bazılannız küfran-ı nimete vesile bulmak İçin gerçek
kurtarıcıyı bırakıp kerameti başkalanndan bilirler ve on-
lan adeta Allah'a şerik ve rakip çıkarırlar. Ey veli-i ni
metlerini şaşıranlar! Verdiğim mühletten istifade etti
ğiniz kadar şım annız. Durum unuzun vahametini ileri
de anlayacaksınız." (Nahl/53-55) demektir.
Bu manada birbirine yakın ifadelerle daha pek çok
ayet-i kerîme vardır. Ve bazılannın mantuku bugün aynen
müşahade edilmektedir. Kur'arvt Kertm’In bu mazmuna te
ması tekrar etmesi de insanlarda bu haletin, ve bu hasle
tin kesret üzere mevcut olduğuna tenbih ve işaret içindir.
Yani insanlar Allah'ı yük altında ve musibet demlerinde ta
nırlar. İyi gün görünce azarlar, türlü hava çalarlar. İlk anda
hatırlarına gelen de ya llhad veya biterek inkâr olur.
3V4 HİLÂFET İ MUAZZAMA-! ISLÂMİYE
Ufak bir saadet ve selamet ışığının yüzlerine gütüm-

semesiyk halkın hemen küfür ve ılhada koşmalarının asli
illetine dikkat edersek bunu, zamanımızdaki yeni yetişme
lerin İslâmî eğitimden nasıp alamamış oimalanndan dola
yı ilk rüzgarda temelsiz akidelerinin yıkılmaya amade ol
masında iHJİuruz.
On ddft yaşında iken babası tarafından Avrupa'ya gdn-
derilen. nn kavminin inancır>dan ve r>e de mûsiümanlığın
dayarvjığı telil ve burhanlardan hiç bir şey bilmediği cihetle
Avrupa'ya ham ürün halirxle vasıl olan ve orada möslûman-
lığa yönelik her türlü ihar>et ve hakaret anlayışı ile dimağı
doldurular.ik kendine; “ İşte senin milletinin böyle hare
ketsiz, zayıf ve geri kalması hep dirvi lalamın eseridir.**
denilerek yetişen gençlerden ne beklersiniz? Sözüm ya
bana. bu ysni İslam ordusunun nazanr>da İslam dinine ve
İslam hars na karşı nefret ve kerahet hassı teessüs eder
se şayann taaccub olur mu?
Belki fcöyie yetişen gençlerde dine hürmet hissi kalır
sa hayret etmek lâzım gelir. Hele bunların arasında bir ta
ne fiilen mûslûmanca hareket edene tesadüf edilirse dün
yadan mantığın kalktığına hükm olunur, yani o derece uzak
laşmış görC lrr>eye layık olur. Şunu da s ^ iy e lim ki biz. ilim
tahsili için /^vrupa'ya gönderilen müsiûman çocuklarından
az bir kısmı dindar kalmış veya dinde dinsiz derecesirıe
düşmemiş olduğunu inkar etmiyoruz. Ar>cak biliyoruz kİ
böyleleri. A>'rupaya gönderilmeden evvel akait ılmir)den bir
şey almış veyahut sağlam İslam terbiyesine malik bir aile
nin evlâdı olduklarından kendilerirıe küçüklükten itibaren
o terbiyenin sağlamlık bulması sayesir>de Avrupa tesir ve
tahribinden azade kalmış olanlara inhisar eder.
Şu halce kabahat Avrupa'nın değildir. O , tabii kendi
terbiyesini vermek ister. O Avrupa ki eğer insafı varsa İs
lam Dini’nin hakikatirıe ait kendisinin de Hmi olmadığını ve
İslam hakkında ona vasıl olan ilmin değiştirilmiş ve tahrif
edilmiş olarak ulaştığını tasdik ve teslimde tereddüt etmez.
Kabahat ve nata ancak küçük yaştaki evlâdını Fransa'ya,
İngiltere’ye, Almanya'ya. Belçika'ya, İsviçre'ye ve Avus

turya'ya gönderip de vatanın istikbali için adam yetiştirdi
ğine kail olan İslam hûkümetlerinindir. Zira o gönderilen
gençler -pek a a müstesna olarak- akidelerine hücum vu
kuu ihtimaline karşı kendilerini müdafaa edecek marêvî si
lâhlardan hiç biri ile mücehhez olmadıklanndan. meşhu
dumuz olduğu vech ile, her muhataraya maruzdurlar.
Sonra hatanın daha büyüğü, işin nereye varacağını dü
şünmeden Avrupa sadmesine tahammül edebilecek kabi
liyette olup olmadıklarını tetkike lüzum hissetmeden çocuk
larını biribirinden görerek Avrupaya gönderen ebeveynin
hatasıdır.
Avrupa tahsili görmek lâzımdır, belki zaruridir, ö ze l
likle tabiî Kimler, makir>e. iktisat, ziraat ve ticaret ilimleri hak-
kırxtaki zaruret daha ziyade geçerfidir. Lâkin Avrupadan
bu ilimleri almamız, dinî inancımızdan, adetlerimizden, ah
lâkımızdan. zevklerimizden, kavmî ve içtimai güzellikleri
mizden sıyrılmamızı neden gerekli kılsın? Bizden evvel bi
zim gibi Şarklı bir millet olan Japonlar bu ilimleri aldılar,
bu ilimlerde kudret ve maharet gösterdiler. AvrupalIların se
viyesine çıktılar. Ve bir çok cihetlerinde AvrupalIları geçti
ler. Lâkin dinden, akideden, zevkten, meşrebten, kitabet
ve edebiyattan neye malik idilerse onlann üzerinde de se
bat ettiler. Bir türlü anlayamıyoruz ki neden yalnız biz mûs-
lümanlara gelince Avrupa tahsili alacak olduğumuz takdir
de Avrupa medeniyetinin istisnasız bütün kisvelerine bü
rünmek vacip oluyor? Ve böyle yapmazsak güya tahsil ve
talimimiz nakıs ve ihtiyaca yetersiz kalıyor? Yine bir türlü
anlıyamıyoruz ki neden Avrupanın kendisi, bu derece-i te
rakkiye vasıl olduğu halde Hristiyaniiğı bırakmadı? Ve din
onun bu terakkisir>e zarar vermedi?
En şaşılacak cihet şudur kİ ctğer-parelerini düşünüp
taşınmadan Avrupa’ya bırakıp salıveren konu edinilen ba
baların kendilerine bakarsanız hakkıyla müslüman. farzla-
nna sünnetlerine riayetkâr olmak derecesinde mümin, mut
taki kimseler olduğunu görürsünüz. Ve bunların ahval-) şah-
siyelerinde hiç bir itiraz edilecek cihet göremezsiniz. Ço
376 h il â f e t i m u a z z a m a ! ISLÂMIYE
cuklarının tekva. edep ve fazilet hususunda kendileri gibi

olmalarını arzu etmekten de hali kaJmaztaf. Bununla bera«
ber işte bu babalar da, çocuMannın istikbali, Avrupaya tah
sile gönderilmelerine mütevakkıf olduğu hakkında bir ka
naat hasii olmuştur. Fulan ve futan efer>dinin çocuktan Ber
lin'e veya Paris'e veya Londra'ya tahsile gitti, diyerek bu
babaların kalbterinde bir gayret ve bir heves ateşi alevle
nir ve ondan sonra ker>di çocuklarını da digerlehnin gittiği
yerlere göndermekten başka bir şey düşünmezler. Bakar
sınız ki bunlardan birisi Paris'te tahsil görmüş çocuğu bu
lunmakla İftihar eder. O ne büyük saadet ve muvaffakiyet
tir ki çocuğunu Avrupa'ya gönderiyor... O çocuğun dini aki
deden, Arapçadan. yani kendi dilinden sermayesi sıfır de
recesinde imiş. Onun ne önemi var? Bu yolculuğun ve bu
tahsilin neticesi nasıl çıkarsa çıksın onun da önemi yok.
Peder namazını kılar, orucunu tutar, bazan zekâtı ve
rir, hatta hac farizasını da edâ eder, mûslûmanlık hakkın
da hiç bir şekilde söz veya havadis işitmeye tahammül ede
mez. Dini yolunda canını esirgemez. Bir de hamur gibi yu
muşak ve cieğişime istidatlı körpe çocuğunu Avrupa'ya gön
dererek ok yaydan çıkar gibi dininden çıkmasına önem ver-
nnez, bu, aklın idrak edimeyeceği bir tenakuzdur.
Daha garibi bu evlâddan bazdan Avrupa tahsilinden
sonra babc larının nezdine avdet ederken Şark medeniye
tini ve İslam harsını istıhkâr, fikir ve kanaatleri ile dim ağa-
rı dolmuş bulunduğundan babalan ile alay ederler. Ailele
rine hakare t bakışları ile bakarlar. Onlarla din konusunda
mücadele \e münakaşa ederler. Huzurlannda vahşi inkâr
ve Peygamberi tekzib ederler. Ve dini akidelerinin hurafat
ve esatire dayalı olduğunu yüzlerine karşı söylerler. Baba
nın da nihayet oğluna cevabı da: *'Biz böyle doğduk, böy
le yetiştik, böyle Öleceğiz. Lâkin siz İstediğiniz gibi ha
reket edebilirsiniz.** demeye münhasır kalır.
İşte namaz kılan, oruç tutan, zekat veren müsiüma-
nın, ailesi hakkırnlaki siyaseti bundan ibarettir. Hayatıma
yemin ederim kİ evlâdını küfür, ilhad ve dinleri inkar yolla-
rina sevk eden bu babanın namazının, sair taat ve ibadet

lerinin kendisine katiyyen faydası olamaz. Çocuğunu silâh
sız harbe gönderen adam mazur olursa, itikat ve iman bur
hanı ile teçhiz edilmemiş evlâdım Garp diyanna gör>deren
baba da mazur olabilir.
Sonra, müslüman ve mütedeyyin babalar, evlâdları-
nın istikbali hakkında bu derece ilgisiz olurlarsa esasen di
ne ilgisi olmayan babaiann hali nasıl olacağını artık siz kı
yas ediniz. Şüphesiz bunlar çocuklarının kendileri gibi fıtrî
dinsizlikle kalmasını yeterli görmediklerinden onlara, din
sizliği ilme ve delile dayar>dırarak sağlamlaştıracak bir hars
iktisab ettirmek emelime tasarlayarak Avrupa tahsilini ilti
zam ederler.
Her halde bu babaiann hepsi ve her türlüsü evlâdı için
Avrupa merkezlerinden birine giderek, sonu nereye varır
sa varsın, orada tahsil görmekten başka bir istikbal gör
memekte müttefiktirler. Eğer bu adamlar işin gerçeğini dü
şünseler çiftçilikte mümarese husule getimek yahut bir sa
natta maharet kazanmak veya ticaret işlerine vukuf peyda
etmek, çocukları hakkifKİa ne yapacaktannı bilmediğimiz
ilimlerin tahsilinden kat kat faydalı olacağını anlarlar. Hal
buki bütün sanayi de Şark memleketlerinin Avrupa'ya muh
taç olduğunu. Şark Avrupaya bir kuruşluk icraat yaparsa
karşılığır>da oradan öç kurucuk eşya ve emtia satıp aldığı
nı görüp duruyorlar. Şark’ın, siyaset yönünden olmazsa ik
tisat cihetir>den Garbın esiri olduğunu da görüyorlar. Me
selâ Türkiye'nin bugünkü malî durumuna baksınlar, Avru
pa'nın servetine malik olmaksızın Avrupa kılık-kıyafetini tak
lit ederek Avrupalılaşmak hevesi o diyarın iktisadiyatına ne
kadar zarar getirmiştir.
Avrupaya makine veya elektrik veyahut dokumacılık
ve bunlara benzer bir sanat tahsili için giden Mısırlı, Şam
lı bazı gençlere rast geldiğim zaman, sırf dil ve ilim tahsili
maksadıyla gelmiş olanlardan fazla hoşuma giderdi ki bu
da ilim ve lisanın cemiyetimize faydası olmadığından değil
de sanayi, ziraat ve ticareti de ihtiva eden medeniyet ve
378 h il â f e t i m u a z z a m a ! İSLÂMİYE
ümran vasrtalan arasıda dertçe husule getirmemiz, ve her

şeyde AvrupaJılara uyacak isek terakki için lâzım olan öl
çü daire imde maarifi yayma kuralına raıyette de uymamız
istenmiş olacağındandtr.
Tek ar edeyim ki ben bu makalede ıtlakı üzerine hü
küm yürüterek Avrupa tahsili gören gençlerin hepsinin
inançsızlık ile illetli olduğunu iddia etmiyorum. Bu gençle
rin tçind€. istifade ettiği bilgi ile memleketine faydalı olan
ve prensiplefi temiz kalan gençler de vardır. Ben şunu söy
lemek ist>yorum ki aklına ve metartetıne sahip olmadan ço
cuğu Avrupaya göndermenin martası ona. müslûmankktan
ve din prensiplerinden kendisirtde eser bulunmayan bir Av
rupalI kaymağı vermektir. Böyle çocuklar, yetişmiş birer
genç dam k memleketlerine dönünce ya milüyetıne düşman
olur, yahut onu küçük görür. Ve şimdiki İslam muhitlerin
de gördüğümüz yenilik eskilik münaferetlehni ihzar eder.
Sonra iki Itrka arasında gördüğümüz bu münaferet. dere
ce derece fikirlerden etlere intikal ederek kanlar akacak,
ihtilâller kopacak ve hesabın üstünde fenalıklar olacaktır.
Belki İMze itiraz ntakarmrtda: *'Türktye'de baştan aya
ğa inkılâp oldu, fakat senin korktuğun şeylerden Mç bin
meydana gelmedi." diyenler olur. Halbuki Türkiye'de iş
lerin son b Jİduğunu ve durumun şimdiki gördüğümüz şe
kil üzere kurulmuş ve takarrür edeceğini kimse iddia ede
mez. Şimdilik Türk'ü sükûnete mecbur eden, hali hazırda
ki içtimai in <ılâba razı olmaktan ziyade dahilî fitnelerle dev
letlerin yine Türkiye arazisine üşûşmelehne fırsat ve vesi
le vermek korkusu, ve acısını tattıktan sonra bin müşkilat
ile kurtuldutiu ecnebi esaretine yeniden düşmek endişesi
dir. Bir de Türkiye'de güç ve takat bırakmayan sürekli sa
vaşların yorgunluğu üzerine ele geçen şu rahat ve sükû
net durumunu muhafaza için seslerini çıkarmıyorlar, diş
lerini sıkıyorlar: **Bu böyle kalmaz, sabrın sonu selamet
tir." diyıâ*.
Hülâsa biz müslümanlar tahsil ve talim anarşisinden
dolayı büyük telakki içindeyiz. Ve bu uyum suz tahsil ve
talim sebebiyle İslam aleminde ve onun bizzat ker>dt ev
lâdı arasında öyle fitneler, öyle kargaşalıklar olacak ki

yıkıntısı yabancı istilâsını geçecektir. Çûnkû Frenk işgali
altında bulunan İslam beldelerinden zamanın geçmesi ile.
sabır ve sebat ve akılcı hareketlerle bu ecnebi gölgesi çe
kilecektir. Lâkin dahili hastalıklardan kurtuluş olmayacak
tır. Şunu iyi bilelim ki bütün tabiat ilimlerinde derinleşmek
ve sonsuz derecede maddiyata sarılmakla beraber hars
larını. Cızerır>den 19 asrı aşkın bir zaman geçen dineri ile
30 asrı aşkın bir zaman geçen dil ve edebiyatlarına bina
eden, ve o yeni ilimlere ait aşırı düşkünlük ve ihtirasları,
bu eski şeylerini muhafaza etmelerine mani olmayan ge
lişmiş milletlerin eserine iktifa etmedikçe bizim için fevz ve
felâh yoktur.
Lozan: Şekip Arslan
Mütercimi: Mustafa Sabri
Hamiş:
Balkanlarda, bilhassa Batı Trakya’da oturan müslü-
manlar. Arapçadan terceme ettiğimiz bu mühim makale
den İslam alemine ait bir çok şeyler Öğrenecekleri gibi İs
lam aleminin her tarafır>da ilim tahsili için önemli miktarda
çocuklannt gelişmiş Batılı başkentlerine gönderen zengin
müslûmanlar bulurKfuğunu da öğrenerek onların gerek
servetlerini ve gerek çocuklannın ilim tahsili uğrunda para
esirgememeleri gibi kendilerinde bulunmayan meziyetle
rini kıskanmaya lüzum görmedikten başka kendi hallerine
şükr edecekler ve diyecekler ki: Bizim çocuklarımızı tahsil
ve talim için Garp merkezlerine göndermeye paramız yok
sa da ihtiyacımız da yok. Bizimkiler Türkiye’den esen ye
nilik havasına ağızlarını açarak, okumadan dinsizlik elde
edebilirler. Evlâdlarını ilim tahsili zımnında dinsiz yapmak
için büyük masraflar ihtiyarı ile uzak beldelere gönderen
babalar gibi ilmin mübarek adını kirletmeden cehalet için
de yoğrulmuş olarak bu maksada vasıl olmakta bulunan
bizler kerKümizi daha mes'ud sayabileceğiz. Bir buçuk cahil
Kentalist gazete ile bir gençier kulübü bizim muhitimizde
maksadı temine kafi geliyor da artıyor. Biz şimdiye kadar
380 HILÂFCT İ MUAZZAMA-IİSLÂMİYE
çocuklanfTu.!in kendileri şöyle dursun, muallimiennin bile

hangi mekttfbte veya medresede tahsil görmüş olduklarh
nı arayıp soımak zahmetine düşmedik. Medrese tahsilinin
modası geçmiş, mektep tahsilinin de modası bize gelme
miştir. Latin harfleri he>«siyle eski yazılanmızı da zayi ede
rek iki harf arasında büsbütün ûmmt bir hale gelirsek da
ha kârlı çıka:aOtz- iki çeşH yazıtı alaca gazetelerimizle fes
li, şapkalı ve kasketti rengârenk insanlanmız ve camilerde
kasketlerini tersine çevirerek palyaço kıyafetleri ile cema
at safları arasına karışan yenileşme örneklerimiz terakki
dünyasına şan verecek bir hakledir. Hülâsa bize gerek eski
ve gerek yeni tarzda ilim tahsilinin lüzumu yoktur. Çocuk
larımızı ne k()dar okutsak ' ‘burada benden başka okumuş
yoktur/* diyerek sabık Şeyhülislâm'a muydan okuyan ve
sahtekârlık isnat eden Iskeçe'nin Himmetti nahiyesinden
Aziz Efendi kadar okutamayız. Ve daha ziyade talim ve
terbiye iktisap ettiremeyiz. M.S. (Ya nn , sayı: 6 6 .2 3 Hazi
ran 1930, t 'i : 1-3)
TÜ R K ASRİLİĞİ VE ARAP M ED EN İYETİ

(L o za n 'd a Şekip Arslan başkan
lığında İlmi bir heyet tarafından
yayınlanan **Le N a tlo n A r a b "
adlı Fra nsızca m ecm uadan ter-
ceme edilmiştir/Yann)
BNindlği üzere Ankara. Avrupa asriliği^ almakta bağnaz
lık gösteriyor. Şapka, dans, latin harfteri, İsviçre medeni ka
nunu. Italyan ceza kanunu kabul olunmuş, mazi ile ilgi ke
silmek derecesinde ileri gidilmiştir. Söylendiğine göre Şark
musikisine de müsaade edilmemektedir. Hatta alaturka ye
mek pişirmenin bile tamamen Garp pişirme usulü arasın
da Arap isimlerinden alınmış olan Ali Rıza. İsmail Hakkı,
Hüseyin KAzim Uh... gftıi Türk isimlerinin bundan sonra Jan
Ju l, Marsel, Ksaviye, Vllyam, Maka ve saire gibi Lâtin
veya Cermen isimleri İle değiştirilmesi tasavvurları ileri sü
rülmektedir. Demek oluyor kİ Kemalist Türkiye, ilim, sa
nat. kanun ve nizam sahasında Batılı maarifi almakla ye
tinmiyor, İçtimaî tabiri ile, tırnaklarının ucuna kadar Avru
pai olmak istiyor. Bu cümleden olmak üzere, mazi ile ta
mamen alâkayı kesmek için, Türk Tarihinin de okutulma-
ması düşünüldü. Arlık herkes Türk Tarihinin Mustafa Ke
mal'den başlamasını, Türkiye'yi Asya'ya bağlayan olaylar
dan bahs oHjnmamasev istiyor. Bir taraftan da bu teşebbüs
güç görüldüğünden. Türkiye'nin esasen Avrupai bir dev
let olduğu, Asya’dan hiç bir şey almadığı iddia edilmek tar
zında tarihî ve coğrafî hakikatler ile oynanılarak mûşkilâtın
çözümüne soyunuldu. Nitekim Türkiye Hariciye Nazırı
Tevfik Rüştü Bey, iki sene evvel Cenevre'de Silahlan
manın Sınırlandıniması Konferansı'nda (1928'de) •
kor>grenin konusu ile hiç ilgisi olmadığı halde- Türkiye'nin
F.20
malî noktanazanndan daima AvrupalI bir devlet olduğu

nu Türk Tfirlhl'nİn isbat ettiğini söyledi. Kemalist Türfcler
gelecekte AvrupalI olmakla kanmayarak, mazide de öyle
olduklarını arzu ediyoriar. Tarih için ne kötü bir hal!... Orv
lar Ja p o n ) a tarzında yenilenmeyi meselâ Avrupa ilimlerv
ni tahsil ederek, çağdaş tenleri kabul ederek, fakat esas
itibariyle Jepon kalmak tarzında yeniliği anlayamıyorlar. Ha
yır! Kemalist Tûrkler maziden hiç bir iz bırakmayacak kök
lü bir inkıUıp meydana getirmek İstiyorlar.
Onlar, doğum anlan. Ankara hükümetinin iktidar mev
kiine geldkî tarihten başlayan yeni kuşak olmak emelin
dedir. Türk ye'deki yenilikçi ilerlemelerine ait bu sözler doğ
ru mudur? Türk milletinin lâtin harflerini o kadar çobukluk-
la kabulü doğru mudur? Bu inkılâp girişiminden beri Türk
iye'de işlerin bu derece ideal bir şekle girdiği hakikat mı
dır? Biz A n p la r bu meselelere müdahale edecek değiliz.
Tûrkler serlıest bir millettir. Cesurdurlar. Hareketlerini ntüd-
riktirier. Orlann büyük çoğunluğunun bir azınlık diktatör
lüğüne malıkûm olduğu bize taallûk etmediği gibi, bazı Av
rupa muhal lirierinin durumu gül gibi göstermesme rağmen,
duruma vauf olanlann Türkiye'de hüküm sürdüğünü bil
dirdiği malî buhrandan da bahsetmek bize düşmez. Yine
böylece, TCırkiyedeki kültür buhranını tasvir etmek, orada
yayın alanında iki üç gazete kaldığını, onların da hükümet
tahsisatı olmadan çıkamadığını söylemek ve saire ve sai
re de... bize ait değildir. Bunlar bizim yetkimiz dışında ka
lır. Bize kalan hepsinin. Arap(lar) aleyhindeki kötüleyici be
yanat ve tesahûratına iştirak etrnediğini memnuniyetle gör
düğümüz Türk halkının kuşatıldığı zorluklara galip gelme
sini. ve mes ud ve müreffeh olmasını temermi etmekten iba
rettir.
Bu malalenin asıl konusu şudur: Kemallstler. içinde
o kadar sahtelikler ve çocukluklar bulunan zikri geçen ye
niliği kabul eRlğir>den b ^ her fırsatta Arap harsını. Arap me
deniyetini. /\rap tarihini... hülâsa Arap ve Müslüman olan
her şeyi hırpalamayı kendıierme vazife edinmişlerdir. Ne-
zakete ve bizzat hakikate aykın olan bu hareketlere lüzum

kalmadan da Avrupalılaşmak hususundaki kararlan hoş
ptetenlebiHrdl. Lakın Ankara, HrIstiyan Avrupa'ya. İslam
ve bOtOn Şark He münasebetini kesmekte samimi, hakikî
ve kati olduğunu isbat etmek istiyordu. Böle olursa Avru*
pa kendi insanlann<ailesi)dan imiş gibi Türkiye'yi sinesine
bastıracak. Tam siyasî bir propaganda. Bu efendiler, Ta y-
mis. Ta n , Le Journal, De Deba, Le Journal de Cenevö
gibi bazı Avrupa gazetelehnden bir G., bir N., bir V. gibi mu
harrir ve yazarlarını kendilerine bend ederek Türkiye'nin
İslam ananeleri üzere devamındaki mazarratı ve bunların
terki gerekliliği hakkında neşriyatta bulundurdular. En kay
nak bir ders olan Arapça. Avrupa'nın en büyük üniversite-
terinde okutulduğu bir zamanda Türkiye'de ilga edildi. Ve
daha garip olarak para cezası tehdidi altında henüz Türk
arazisinde yaşayan yarım milyon Arap, ana dilleri ile ko
nuşmaktan men olundular.
Yeni TOrkler, Arap harsının Türkiye'den ad ve izlerini
kaldırmaya giriştiler. Fakat bütün bunlar Arap etkisini sürv
dürmeye kafi gelmiyecektir. Biz. bunu bir maceradan baş
ka bir şey saymıyoruz. Hiç şüphe edilemez ki adı geçen
muhabirler. Avrupada Kemalistler hesabına adi propagan
dadan başka bir şey yapmış olmuyorlar. Ve ekseriya her
parçadan yeni bir tarih demiri dökmeye çalışan bazı Türk
aydınlarının diktesi altına yazıyorlar. Genellikle latin harsı
na mensup olan bu muhabirlerini bizzat müsteşriklerin bile
bilemedikleri (Şeriat)ın bütün tafsilâtına ve teknik terimle-
rir>e vakıf olmaları ve İstanbul'dan veya Ankara'dan gön
derilen bu muhabir mektublarını okuyanların, bunların pro
paganda muhteviyatındaki maksatlara velev sun 1 bir par
mak ile dokunabilmeleri imkan haricindedir. Çok muhte
meldir ki bu muharrirler, arzu olunan (Tez)leri izah ettir
mek üzere kerKfilerine memnuniyetle ihzar edilen olayla-
rm doğruluğuria kani bulunuyorlar. Fakat, ancak Arap di
linde derin ilim sahibi ve İslam hukukuna tam bir vukuf sa
hibi olanlann anlayabileceği o muhtelif nf>eseleleri tamamen
384 ]4İLÂFET-1 m u a z z a m a ! ISLÂMİYE
araştırabiidil;lerini kat'iyyen iddia edemezer. Beş altı se n ^

den beri biz gerek İslam ve Araplık hakkında ve gerekse
umumî bir tarzda Şark hakkında en hayalî fikirleri ihtiva
eden bu katil pek çok makaleler gördük. Kemalistler ay
nı propagandayı tabiî Anglo-Sakson ve Cerm en alemin
de de tecrûte ettiler. Fakat nazar-ı dikkate asıl çarpan şu
rasıdır ki Almanlar bunlara aldanmadılar. Zira hemen üç
seneden beti en ciddî Alman gazeteleri, yeni Türkiye hak
kında öyle derin tetkikat neşr ettiler ki. ne maddî ve ne de
manevî nokta-i nazardan Türkler hakkında övünülücü de
ğildir. Bu makalelerdeki meslek isbatının, mevzu-bahs ia-
tin muharrirlerinin hayalî tasvirleri ile tammen zıddiyet ha
linde bulunduğnu müşahade ettik. Her memleket menfaa
tine uygun bulduğu propagandayı yapmakta serbesttir, de
nilebilir. Evet, gerçekte öyledir. Fakat Şark hakkında fena
malûmat alnış olan bir Garp halkını o kadar cür'etkârca
suistimal etmekte serbest, değildir. Bu mühim mevzu üze
rinde okuyucularımıza tamamen durumu izah edebilmek
üzere bazı nıisaller irad. ve oyun çok sürdüğü için sonuna
kadar susmuya muvaffak olamadığımızdan dolayı da özür
dilemek isti>oruz.
*‘Tü rk Milleti ve yeni kurum lan" adı altında Monsi-
eur N. Ankera'dan "Jo u rn a l de Deba"ya yazıyor:
" B u an değişim nasıl vücuda geldi? Yeni yapının
dayandığı esası muhakeme edebilmek için bu mesele
yi saklamaya lüzum vardır. Tü rk alemi. Alm anya'dan
başka her tırafta derin mechuliyetler İçinde kaldığın
dan tavzih c lzemder de. (Jurnal do Deba muharririnin bu
rada hakkı VEir. Onun içindir ki Almanya'da Türk asriliği hak
kında ihtiyatlı davranıyorlar.) Aynı İtikatta olmaları baha
nesiyle Türkler, (Harra, Hamada, Nöfouz) gibi lâv. taş ve
kumdan İbaret olan çöl Arapları ile, bazı mezhebleri, te-
dâvisi kabil olmayan bir halde gerici olan (Felemenk)'e
tabi Hindi! rnüslümanları karıştırılıyorlar. Her şeyi yo
rulmaksızın yapmak mülâbesiyle, İslam ve dolayısıyla
Türkler hakkında atalet mütearifesi teessüs etmiştir.
Halbuki Türklar, Araplann zihniyet mazaıiyelerine en faz

la İsyan edenler, bedevflerin ayırıcı vasfı olan Samilere
ait nakîselere raci tefrikalara en ziyade zıt mizaçtakiler
arasında sayılırlar."
Bazı Türk okumuşlarının telkin ettiği bu satırlarda ne
kadar hayal ve tahrîf bulunduğunu isbat etmemize müsa
ade buyurulsun. Evvelâ şurasını söyliyetim ki (Oeba) mu
habiri. ne aslı (Nâfoud) olan (Nâfouz)u. ne de (Harra) ve
(Homada)yı bilir. Bilgiyi ona yanlış telâffuzleriyle birlikte ve
ren Türklerdir. Maamafih işte o Harra, Kamada ve Nâfo-
ud ’un Arablarıdır ki İslamdan evvel de, sonra da dünyanın
en parlak medeniyetlerinden birini meydana getirdiler. Av-
rupanın hiç hatasız bir kopyası olmak, Garp medeniyetini
seyyiatına varıncaya kadar iktibas etmek isteyen asri Türk
iye: Araplar, medeniyet bahsinde bu derece mühmel bir
halde mevzu-bahs edilebilir mt? Edilemez mi? Yine bunu
aynı Avrupa’ya, tabii Araba karşı da.Türk'e karşı da yabancı
bulunduğundan, tarafsızlığında şüphe edilemiyecek olan
Avrupa'ya müracaat ederek öğrensin! Harra gibi volkanik
havalide veya çöl üzerindeki Nâfoud hudutları üzerinde sa
kin bulunmak; Arap kavmi gibi zeki bir milleti, medenî, me
deniyete kabiliyetli olmaktan ve bu dağlık ve çöl içinde ar
zın en şirin ve münbit beldeleri arasında anılan şehirlere
malik olmaktan men edemez. Nitekim Harra'nın yanı ba-
şır>da çok adamların bilmemesine rağmen (Medine) gibi
en gönül aldatıcı bir bahçe bulunmaktadır. Yine böylece
(Havran) civarında diğer (Harra)'nın yanı başında (Şam)
şehri vardır ki. bu beldenin letafeti hakkında tafsilat ver
mek icap etmez, sanırız. Geniş çöller ihtiva eden Arabis
tan yarımadasında Yem en ve Necid gibi, Anadolu'nun
herhangi bir sahasından daha münbit ovaları ve hayrete
şayan dağları bulur>an havali mevcuttur, işte o yanmada-
da Hlmyeıilefin, Sabİİleıin Suriye Bedevilerinin eski me
deniyetleri ve çölün ta ortasında (Palmir) gibi ilk zaman-
lann en latif beldesini tesbit ettiler. Bugüne kadar azameti
taklit bile edılebilerek devam eden **Baalbek"de çöle bi
tişik bir yerdedir. Yearach; Mukayyis, Umman, Petra, Me-
3SS HİLÂFET İ MUAZZAMA-! İSLÂMİYE
dayin gibi son ikisi kayalar içinde kesilip inşa edilen bel
deler hep o çöl adamian tarafır>dan tesis edildi. Orta çağ
lara asırlarca (Paris)lik eden Bağdat, o Abbasi başkenti
de aynı çCI adamian tarafından bina edilmişti. Cordane,
Söville, Tolöde, Gırnata, Fas, Merakeş, Kahire... ilh. de
pederleri, aynı çöllerin bedevi nesillerinden olan hep o
adamlar ta'afından inşa edildiler. Babası bedevi olanın me-
denileşmerii kabil değildir, denildiği içindir ki, Almanın ba
bası da ba'bar olduğundan. Macar'ın babası da Atillâ ol-
duğuTKlan medenSeşemedİef değü mi? Medeniyet ve kabü-
yet sadedinde Sami ırkını istihfaf etrr>ek çok garip ve gayr-
1 adil olma;: mı ki; (T y r) ve (Kartaca)nın sahibi olan Feni
keliler, Sainidirter. (Nlnova) ve (BabH)ın yapıcısı olan Mı
sırlılar Samîdirler. Bu kadar mümtaz olan Yahudiler de
Semidirler Bu nokta bize İstanbul'da çıkan günlük bir ga
zetede (Cem al) imzasıyla yazılan b«r makalede, Cezayir'
deki Arap mahallesinden nefrette bahs olunurken bütün
Arap şehirktri hakkında kullanılan kötümser tasvirleri ve bâ-
hassa Surl <e beldelen için. Arabın medenileşmedeki ka
biliyetsizliği (I) malum olduğundan onlar da daha yüz se
ne geri kaliicaklar. denilmesini hatırlattı. Zavallı muharrir
unutmuş ki, Suriye ne kadar geri olursa olsan Anadolu’
ya yine üstıjn bir vaziyettedir. Eğer bu tenkitler bize Pa
ris’te veya Berlin'de oturan bir adam tarafvıdan gelmiş ol
saydı. biraz anlayabilirdik. Fakat bir AnkaralI yoldaştan gel
diği için m e!«le değişiyor. İşte bu ders, komşularımıza ten
kit edecekleri zaman biraz düşünmeleri için inşaallah yar
dımcı olur.
Arablann nazariyat zihniyetleri dedikleri, bütün Meri mil
letlere mahs us olan felsefi inkişaftan başka bir şey değil
dir. Bu nazariyeler. en "realist'* milletlerde de vardı. Fel
sefe. tahakkuku işi kuvvetli ve şiddetli bir dimağa ve derin
bir hakikat duygusuna dayanan en büyük medeniyetle
rin kurucusu olmaktan ne Arablart ve ne de diğer Sami mil
letleri men etmemiştir. Arablar, mûsbet ilimleri bilmemek
le İtham edik n>ezler. Zira (cebir)ı icat eden onlar, arzm mih
verini riyaziye ile ölçen(de) oniardır.
Bedeviler, çadırda yaşayan ve mevsime göre yer de

ğiştiren kabilelerdir. Lâkin içlerinde bedevî kısmı bulunan
yalnız Arablar değildir. Bu tür halktan Türklerde daha faz
la vardır. Ve Anadolu, Türkmen denilen Türk bedevileri ile
doludur. Tûrkmenlerin Arap bedevilerinden bir farkı varsa
o da Arap bedevileri daha zeki ve daha kabiliyetli oldukla-
nndandır. Biz. bunlan söylemekle, bazı Kemallstler'in tahrif
ettikleri hakikati tesblte çalışırken, Tûrklerin izzet-İ nefsini
yaralamak istemiyoruz. Bizim Türklerle her şeye rağmen
zail olmaz yakınlıklarımız vardır. Diğer taraftan öne sürdü
ğümüz fikirlerde bütün Avrupa tarihçileri ve sosyologları
müttefiktirler. Biz bu konuda, görüşlerine bütün noktalar
da iştirak etmiyerek, sözü en büyük Türk muharrirlerinden
Celâl Nurî Bey'e bırakıyoruz. Mümaileyh diyor ki:
"BİZ harbten başka bir şeyden hoşlaşmadık. Biz
de İmar fikri yoktur. Savaşlarımız birer ordugâha ben
zer. Bütün inşaatımızda hep "muvakkat" kokusu vardır.
OsmanlI milletine gelince; o, kelimenin hakiki manasıyla
Türk değildir. Belki müdeaddit ırklardan mürekkeb bir
halitadır kİ, Osmanlılık bu imtizaç sayeside güzelleşmiş
ve halis kanlı Türklüğün yontutmamışlığı üzere kalma
m ıştır."
Evet, işte bu yazar, matbuat ve hatta cihan tarihi üze
rine şimdiki "s a n s ü r" konulmadan önce naki ettiğimiz sa-
tırtan yazabiliyordu. Şimdi artık diktatörlük, fikrî faaliyetle
rin bütün şubelerini kaplamıştır.
Muhabirlerin mektublarından iktibas edilmiş bir örnek
daha;
"Ta ta r ve Turan hukukçuları. Peygamberin sünne
tine hürmetkâr olduklarını te'yidden farl' olmadılar. Fa
kat bir taraftan da daha serbestçe açıklamalar ortaya
koyabilmek üzere, hakikatte kitap ve fikir İtibariyle bir
birinin gayrı oldukları halde zahiri kurtarmak için
ahkam-ı esasiyede müttefik oldukları ilan edilen ve bir
takım sahte an'aneler icat ederek haricen ve mahsusen
buruniannı atimane tenkitler içinde dolaştıran dört mez
hebi taklit ediyorlardı."
m HİLAfHT-I MUAZZAMA-I I S I J ^ Y E
Bu ef€ ndUerin kendilerine verilen bilgiye g&re yazdtk-

lan, belki İter millette çeşidi mevcut otan bir smıl hocalar
hakkında doğru düşebilir. Fakat İslam hukuk ve İslam fu-
kahftsı hakkında asla tevafuk edemez. Nakli yapma ve onu
sahih olarî k kabul ettirmek kadar zor bir şey yoktur. Ger
çekte sahte nakiller icat etmek fena bir adım (^muştu. Lâ
kin onlar, çabuk anlaşıldılar ve haklarırtda bir çok eser telif
edilerek biı cümlede red ve cerh olundular. Diğer kaynak
ları mevsuk olmadığından "zayıf* adı altında toplanan bir
sınıf nakilk r de varsa da bunların hiç birisi kanun mahiye
tini haiz değildir. Kaynakları epeyce müsbet olmakla
"H a s e n " tabir edilen bir diğer tür vardır. Bunlar kanun ola
bilmek için eshab-ı mahsusenin oluşması şarttır. Ancak o
sebebler tyum un çıkarına dayanmalıdır. Yalnız Kur'an
ayetleri ve ashab-ı kiramın Peygamberden işiterek rivayet
ettikleri meşhur hadislerdir ki kanun mahiyetini haiz olan
İslam hukukunun esasını teşkil ederler. Kur'an ayetleri are^
sından da nezhep ve itikada taalluk edenlerle dünyada ve
cismaniyete mütedair olanları tefrik etmek gerekir.
Mezhep ite alâkası olmayıp da medenî maddelere ta
alluk edenlerde şer*-l Nebi edâ olur>duğu gibi sabit değil
dir. Böyle meselelerde teşri' icap ettiği zaman nazar-ı iti
bara alınacak gaye ammenin menfaatidir. Kendilerine ima
edilmek isUmilen ve sahaları gayet geniş ve münkeşif olan
Mezahib-i Erbaa, ana meselelerde müttefiktirler. Aralann-
da varlığmcan bahs edilen ihtilâf ise. dinen yasak değil,
belki bilâkis rahmetin kendisi sayılmıştır. Zira, her hangi bir
meselede nezheblerden birinde müsait fikre tesadüf olu
namazsa o zaman diğerine müracaat edilir ve bu suretle
mü'minin bizzat şeriattan uzaklaşmasına meydan verilmez.
Hz.Peygamber "Üm m etim arasındaki ihtilâl nazarn rah
m ettir/' buyurdular. Mezahib-i erbaa şeriat işinde amme
nin menfaatine ve mahallî adetlere tevfîk esasını kabul et
tiler. Herkes bilir kİ İslam hukukunun esası dört kayrtağa
istinat eder Kitap, sünr>et, icma-ı ümnoet, kıyas-ı fuka-
hâ. Eğer b l: bu meseleleri tamim edecek olursak bu ba
histe kocaman eserler yazmak lÂzım gelir. Biz burada, hak-

kımızdaki eski bâtıl fikirleri aldıkları enti-püften malumat ile
bir kat daha güçienmiş olan o gazete muharrirlerine şura
sını göstermek istiyoruz ki imal ettikleri (tez) doğru değil
dir. Kendilerini tekzib edemiyecek adamlara hitab ettikle
rini sanan bazı Türk okumuşları artık ne hakikatlere ve ne
de münakaşası kabil olmayan olaylara hürmet etmez ol
muşlar. Tabiatıyla Ortaçağdan ve hatta şu asırda Hristiyan-
lığın arz ettiği sükûnet ve hareketsizlik İslâmî mehafilde
mevcut ise de, bu durum hiç bir zaman İslam şeriatının bir
(akıh nazanrtda yeni zamanlara intibakını temin edecek elas
tikiyeti haiz olmadığını ifade etmez. Sabık Osmanlı impa-
ratorluğurum (Mecelle) adı verilen Medenî Kanunu, ilk say
falarında yalnız Hanefi Mezhebl'nin değil, dört mezhebin
ahkâmına nazaran kabul edilmiş küllî kuralları havidir. Bu
kurallar, en geniş ve parlak müdevvenata hadim olabilirler.
Bu umumi kural ve ibarelerin hiç birisi ne ilmi hakikatlere
aykırı tek bir kelime ihtiva etmemekte dinî kitablar içinde
mümtaz olan Kur'an-ı Kerim'e, rw de cahil bir hocanın de
ğil, hakikî bir mOctehidin geniş bir ihata ile anladığı gerçek
sünr>ete aykın değildir. Uydurulmuş nakillerin de mürev-
viden olabilir. Lâkin hakiki nakiller, Avrupa'nın -Ankara
oradan iktibasta bulunmazdan evvel- yürürlükte bulunan
muhtelif yeni kanunlarına hukukçular tarafından esas İtti
haz edilmişlerdir. (Deba) gazetesi muhabiri tarafından da
tasdik edilen bu hadise Isbat ediyor kİ; Kitap ve sünnetin
münevver müfessirleri, yalnız yeni icablara tatbik ettirerek
kıymetini bilmekte kalmıyorlar, belki bu intibakı İslam hu
kukunun umumi prertsiplerine de muvafık buluyorlar. Bü
yük bir İslam şeriatçısı: ''Am m enin menfaati nerede ise
Allah'ın dini oradadır.' dedi. G d d zle r ve saire gibi bir çok
AvrupalI müşteşhk. İslam Şeriatı konusunu tetkik ve teteb-
bu'ettiler. (İmamn Mav 6 rdl)nin mütercimi Kont Ostrorog,
İslam hukuk felsefesine dair eserler terceme etti. Diğer
meşhur müellifleri de zikre gerek görmüyoruz. Türkiye'nin
son asırlardaki gerilemesinde zaruret sebebiyle siyasî, ta
rihî, miin, hayatî ve idari esaretini görmek istemeyen bazı
390 HİLÂFET-IMUAZZAMA-I İSLÂMÎ YE
Türk mûnewer1enr>e rtimat ederek AvrupalI muhabirlerin

öne süre gel Ekleri delilleıin çûrûklûOûr>0 ve verdikleh bil*
gilehn yanlışlarını anlamak için o kişilerin eserlerine mûra*
caat etn^k kifayet eder. Şimdi o aydır>lar. bütün sorumlu*
luğu vaktiyle kabul ettikleri İslam Şeriatına ve Arap harsı*
na yûkleterel: hareketsizliklerinin kabahatini bunlarda gör*
mek istiyorlar. Adamlarına göre, eêr bu kanun ve hars ol*
masaymış, şimdi onlar bütün milletlehn önünde bulunacak*
larmış. Ee pek alâ, işte bundan sonra bol bol vakitleri var!..
Evvelce ümran eserleri ile o kadar büyük olan Arab*
lar da bir çol. milletler gibi inhitata yüz tuttular. Eğer Ara*
bin gerileme sebeblerini tetkîk edecek olursak, hemen her
amilden (alın m) o sebebleri, bütün Arabistan'ı... Tü rk bel
delerini ve Aı:emistan'ın mamur medeniyetlerini tahrib et
miş olan ve asılian Türklükte birleşen Moğollann tarihirv
de. misli geçmemiş ve akıllan hayrete düşüren istilâların
da buluruz. Son asırlarda Araplann uğradığı akanf>et. ata
let ve gerilik de dahil olmasına rağmen bu kavmin asıl ge
rileme 8orun;luluğu. geniş ölçüde her halde Araplardan
başkalarına teveccüh eder.
İslam Şeriatını ve Arap harsını sorumlu çıkarmak ko
lay gibi görünürse de. keyfe göre istenilen meseleyi tadil
etmeyecek derecede tarih beliğ ve müşkülpesenttir. Ke*
malistlerin aksini İddia etmesine rağmen. Avrupayı asır
larca titreten Türk askeri nüfüzu. bütün şehametini Osmanlı
camiasında loptanan İslâmî güçlere borçludur. Ankara
Türkleri ve o ıiarın propaganda uşakları, Türk asrîliğini ge
niş geniş öve rek Turan'dan gelecek menfaatlere kaside
okuya dursunlar, lâkin hiç bir zaman şahidi tarih olan ve
sayısız takdir <ârı ve müdafileri bulunan Arap medeniyetini
çürütemiyece klerdir.
Dinsiz Yeni Tü rkiye, bir harbe girsin de. eski an’a*
neperver ve clindâr Türkiye gibi kervjini müdafaa edebile
cek midir, o zaman öğrerıecektır.” (Lozan/Le Natlon D*A-
rab'tan: Y a rn , sayı: 63-64,28 Nisan/15 Mayıs 1930, sh:
3 ve 2) Mütercimi: İbrahim Sabirf) ( * )
(• ) Yazmm msntıld akısi ve Mor ûetubö. Mu m I« Sebrl'ye yelunlık ıtede
•Imektddif fSA)
h il â f e t v e Ke m a l iz m 391
A S Y A L I D EĞ İLLER İ
Bu başlık ila, Emîrü*t-Beyan Şekib Aratan Bay Eferv

di’ye art olmak üzere Arapça **eLAhbar" refik-i muhtere
mimizin 3 Nisan (1928) tarihli sayısında, okuduğumuz baş
makaleyi önemine binaen aşağıya alıyoruz:
**Silahlanmayı sınırlama kongresi adı ile Cenevre’de
bir kongre toplandı. Bu toplantıya Rusya ve Amerika gibi,
Cem iyeM Akvam ’a dahil olmayan devletler de davet edil
di. Kongre azası toplanıp müzakereye başladıktan sonra
Rus murahhas heyeti başkanı Lltovinof bu müzakereye
Türkiye'nin de iştirakini teklif etti. Teklif kabul olunarak
T û r k i^ de davet edildi ve oradan da Hariciye Vekili T e v -
fik Rüştü'nün başkanlığı altında bir heyet geldi. Bu su
retle kongre’de yer alan Tevflk Rüştü müzakere esnasın
da, Türkiye'yi kongreye davet ettiren Rus murahhasının fi
kirlerine destek çıktı.
Mumaileyhinin bu hareketinde tenkide şayan bir şey
görmüyoruz, özellikle Rusların teklifi makul idi ve sulh ta
raftarlığı davasına diğer müral devletlerin tekliflerinden da
ha mülayim idi. Çünkü o devletler silahlanmanın sınırlan
dırılması arzusu ile kendilerini sulh dostu gösteriyorlar ve
hakikatte ne ihtiraslarından, ne fütuhatlarından, ne de he
nüz feth etmedikleri memleketler hakkındaki sui-
niyetlerifKİen hiç bir şey fedâ etmiyorlar. Onların silahtarın
sınırlandınlmasından maksadı, kendilerini mutlak bıraka
rak diğer devletleri bir takım bağlar ile bağlamaktır...
Tevfik Rüştü, LHovinoru desteklemekte yalnız da de
ğildi. Çünkü kendisine nisbetle siyasi mevkii ve nüfuz tesi
ri çok yüksek olan Alman murahhası Kont (Buıilsbury) Rus
tekütini daha şiddetli bir açıklıkla savunmuştu.
Buraya kadar bir şey söylemeye hakkımız yok. Lâkin
Tevfik Rüştü bununla yetinmeyip, elli tane devletin tem-
süetleri arasında bulunmasını fırsat bilerek Şarklılıktan da
392 HtLÂFET-l MUAZZAMA-1İSLÂMİYE
sıynMı. Hal xıki Türkiye’nin Asyalı ve AvrupalI olması, kong

renin konusu ile hiç ilgili bir mesele değildi. Lâkın An
kara ricali \*e özellikle Tevfik Rüştü Asya’dan ilgisini kes
mekle Avrupaiılann teveccühünü çekmeye çalışmakta hiç
bir fırsatı krçırmazlar. Bu Tevfik Rüştü'nûn bir kaç ay ev
vel bazı Avrupa gazete muhabirlerine:
*‘ Bizİn^ r>e Şark İle, r>e Şark milletleri ile, r>e Müslü
manlıkla, ne İslam ilimleri ile münasebetimiz yok. On
lardan bütün alâkamızı kestik, kendilerini tanımıyoruz.’*
diye açiklacitğını gazeteler yazdı.
Coğrafyası, tarihi ve her şeyi Şarklı okluğunu söyle
yen bir Şark devletinin Hariciye Nazırı, istihfafı ve belki iha
neti ifade ececek bir şekilde Şark İslam miHetlerinden yüz
çeviriyor. Halbuki bilhassa Hariciye Nazırları, dillerine pek
ziyade sahip olarak kelimeleri iyice tartarak söylememek
ve en küçük miltettere bile dokunacak sözlerden kaçınmak
la mükellef ı<damlardır. Lâkin Şark. Türkiye Hariciye Na-
zın ’nın ağzırıa pek kolay gelmiş, münasebetli münasebet
siz her fırsatta oradan ilgisini kestiğini ilan ediyor. Bu kong
rede de kalktı dedi ki;
*‘Bİz AsyalI değiliz. Çünkü (Bosfor) Asyayı Avrupa’
dan ayırmaz belki Avrupa'ya bağlar. Tü rk milletinin bü
tün tarihi bu coğrafi hakikati tsbat eder. Ve bizim bü
yük Reisimi:: Gazi Mustafa Kem al’in yapmakta olduğu
büyük ısIöh şlemleri Avrupa ile Tü rk milleti arasındaki
harsi ve meçten! bağlan teyit ederek tarihi gerçek hali
ne koym uştur. Bu yönün bizim için zaruri bir esas ol
duğunu takdir ederek istiklâlimizi temirYe muvaffak olan
Reisimiz, du>*umumuzu erişilmeyecek derecede metin
ve emin bir ş?kle soktuğu cihetle artık kuvvetimize gü
veniyoruz. V<) nefsimize hürmet etmeyi biliyoruz, llh.”
Bunu bö)Hecesöyledi.Halbuki bu konuya dair ondan
kimse bir şey sormamıştı. Kongrenin müzakere ettiği me
seleler arasınıla da böyle bir şey yoktu. Fakat o. AvrupalI
lara yaltaklanmak istiyordu. Bütün hareket çizgisi ile bu
noktayı takip ediyordu. Teşekkür olunur ki Türkiye'nin kuv-
vetile övünürken adeti vech ile dört beş sene sonra mem
leket nüfusunun 45 milyona ulaşacağını söylemedi. Evet.
Türkistan Tatarlannın AruKlolu’ya muhaceretleri ile nüfu
sun çoğaltılmasına yardımcı sağlıklı tedbirler alınması sa
yesinde Türkiye nüfusunun beş senede 13 milyondan 45
milyona çıkması tarzındaki hurafeciliği bu defa da tekrar
ederek, muhtelif devletlerin murahhas heyetlerini güldür
mek istemedi. Türkistan Tatarları'nın Anadoluya muha
cereti gibi aiKak Ankara ricalinden bazılarının muhayyile
sinde yer bulabilecek olan ve daha önce Tevfik Rüştü
den işitilen hurafe, dinleyenleri çok güldûrmüştû.
Her ne ise bu defa da Avrupalılık. Asyalılık davaları ile,
kor>grede Avrupa devletlerini teşkil eden murahhaslann
hürmetini kazandığına ihtimal vermiyoruz. Böyle iddialar
la ne AvrupalIların Türkiye Ve sevgisi artar, ne (Musolini)
merhamete gelerek Antalya'ydı Menteşe'ye göz koymak
tan vaz geçer, ne Yunan intikam fikrini birakır, ne Bulgar
ilk fırsatta Edirne'yi geri almak arzusundan feragat eder,
ne Fransa Kİllkya'yı unutur, ne Ingiliz böyle sözlere alda
narak Anadolu'nun bağnnda bir Kürdistan kurulmasını ta
savvurdan sarfH nazar eder.
Sonra, şurasına hayretteyiz kİ Türk milletinin baştan
başa tarihi göz önûr>de iken Türkiye nasıl oluyor da Asyaiı
olmuyor? Türk milletinin tarihi isbat eder ki Osmanoğul-
lan MtOn Balkanlan, Macaristan’a, Polonya’ya, Basa-
rabya'ya. varıncaya kadar istilâsı altına aldı. Viyana'yı mu
hasara etti. Fakat kendileri Asyaiı İdi. Osmanlı devletinin
tarihi isbat eder ki 1877'deki Rus muharebesine kadar bu
devlet. Avrupa kısmında 20 milyon teb'aya malikti, öyle
iken Avrupalılık iddia etmemişti, ^m d l Avrupa tarafında an
cak bir milyon kadar nüfusu kalan Türkiye nasıl Avrupa dev
leti olabilir? Acaba tarih ve coğrafya insanın, istediği gibi
tahakküm edeceği memluk malı mıdır? Hangi Şark veya
Garp tarihi Türkiye'nin Asyaiı olmadığına delalet eder? Ve
hartgi coğrafya Edime vilayetinin asıl ve Anadolu'nun ay
rıntı olduğunu gösterir.
Evet. Şarklılardan ilgilerini keserek Frenkleşmek isti
yorlar ve bunu kurtuluş yolu sanıyorlar. Avrupalılık heves
39^* HİLÂFET ! m u a z z a m a ! İSLÂMIYE
ve çekicilerinin onlarda fazlascyia mevcut olduğu mûseilerrv

dir, ve lâkin bu halin kendilerini Avrupa dûşmanır>dan kur
taracağı müseilem değildir.
Asd V 9 müterakkî olmak için Asya'dan, Şark'tan ve
bunlara be nzer vasıllardan yüz çevirmek gerektiğine ge
lince; TOrkler ne kadar iledeseler Japonlar’ın derecesine
erişemezler. Böyle iken bir defa de Japonlar'ın **Asyalı
değiliz.” Vehut "Şark milletlerinden değiliz.” dediği vaki
olmamıştır Belki orada Asya ve Şark milletlerini cem' ve
tevhit mak cadıyla kurulmuş bir cemiyet bile vardır.
Tevfik Rüştü’nün öyle milletler arası bir toplantıda
Türkiye adına e l e d i ğ i söz. bütün Asya milletlerini nefret
ettirir, faka' bir tane AvrupalIyı bile cezb ve imale etmez.
Çünkü AvrupalIlar tarihi de çrâfyayt da bilirler. O sözle
rin boşuna bir yaltaklanma olduğunu da bilirler.
Muştala Kemal, Ankara’da kıyam ederken ırad ettiği
nutkunda ” Biz yüz milyon Tü rk 'ü z . Yü z m ilyon da Arab
kardeşleriniz va r.” dediğini unuttu galiba! Evet, o nutuk
lar. Yunanlılar'la muharebeleri son bulmadan Önce idi. Lâ
kin ne de olsa söylendi ve gazetelerde zabt ve tescil edil
di. Acaba Mustafa Kemal'in o zamanlar öğünerek İntisap
ettiği yüz milyon Tü rk , yüz milyon Arap, Avrupa milletle
rinden mİ İdi?
Biz r>ec b T ürk milletinin büyük çoğunluğu itibariyle
Türkiye haıiciye vekilinin ağzından mükerreren sadır
olan bu gibi soğuk açıklamalanrKfan müteessir ola
cağını takdir ediyoruz. Lâkin böyle adamlann: "N efsi
mize hürmet etmesini öğrendik” demeleri doğru oldu
ğunu söylemek İstiyoruz. Çünkü vatanını ve aslını inkâr
edenler nefisierine hürmet etmeyenlerdir7Cer>evre. 24 Mart
(Yann, sayı: 21, 11 Mayıs 1928, sh: 3-4)
A Y A K JY D U R M A K M E C B U R İY E TİN D E Y İZ !
Hir içtima! kitle pek doğaldır ki zamanın akış tarzına

adımını uydurmak zorunluluğunu duyar. Lâkin bu zorun
luluK kendisini ihtiyaçların şiddetiyle uygun olarak hisseli-

nrse kitle yavaş sanılacak bir hareketle yüce hedeflerine
doğru ilerteyebüir. İhtryaçlann giderilmesi hususunda lâzım
gelen mücadeleler milletin azmi, iradesi, seciyesi özerin
de olumsuz etkiler yaparsa hareket durur.
işte hayat kanunlan ile, ahiret akideleri arasındaki mü
cadele o vakit başlar.
Bugün görüyoruz ki pek berbat bataklıklar ve ölüm teh-
likelennden ibaret olan taassub sahralarına geniş berzah
larla birleşen dinlerin manevi etkisi altında kalan bütün mil
letler hiç bir ilerleme İzi gösterememişlerdir. Şark milletle
ri, bütün Asya, bu iddianın hakikati isbat eder.
Çünkü sanayi uygarlığı ihtiyaçların ürünüdür. Dinlerin
etkisi altında kalan Doğu milletleri karşılaştıkları ihtiyaçla-
n temin ederek def etmek çaresine katlanamazlar. Onla
rın azimleri, iradeleri, seciyeleri hayat için ciddî mücadele
edecek her türlü hasletleri artık dumura uğramıştır.
Zaten dinlerin de kuruluş sebebi hemen hemen mad
di ihtiyaçtan temin ile def etmek değil, onu duyurmamakla
def etmekten başka bir şey değildir. Bu tıpkı iradesine ha
kim olamayan bir adamın üzüntü, etkilenme gibi şeylerden
kaçmak İçin onları unutmak ihtiyacı ile içkiye sarılması gi
bidir. Tabiî doğrudan doğruya merkez sıkletini ruhtan alan
bu manzume, hayır, şerr, kazâ. kader, irade-i cüz'iyye, kül
liye gibi bir çok. fakat birbirir>den ayrılması imkansız itikat
lar koymakla insanlığın benliğini istilâ eder. Bunun netice
si olarak her kişi dünyaya ait bağını günden güne kaybe
derek ahirete ait bir aşkın heyecanları içinde, bir afyonkeş
durumu ile sürüklenir durur. Kuruluş maksadı bu nokta ol
duğu için her dm de bu suretle çalışmıştır.
Martevî akidelere dikkat edilirse bu pek çabuk anlaşı
lır. İnsanlar da bu anlayışların etkisi altında muhafazakâr
ve adenvi teşebbüs sahibi olurlar.
Bir millet maddî ihtiyaçlarını bizzat temin edebilmek
seciyesini kazanmaya başladığı günden sonra taassub na-
zariyelerinin hükmü halkın benliğinde bir misafir durumun
da kalır. Hayata ait fikirlerin ilerlemesi ile uygun olarak ahi
rete ait anlayışlar da yerlerini kaybederler.
39fi HİLÂFET İ MUAZZAMA-IİSLÂMİYE
Lâki 1 bu nisbet btr ahenk altında Herleyemezse o va

kit mkılâ^-lar kanlı olur. Kan çok vakit cemiyet malzemesi
nin suyu )ibi kullanılır. Ahirete ait akideler yerterini terk et
medikleri gibi ihtiyaçlar bûtûn şiddetiyle, kendisini duyu
rursa me/dana gelecek olan baskı bu iki yönden birisini
mutlaka yıkacaktır. Fakat, ekseri zamanlar galip gelen mad
diyattır.
Bu rv)ktaya gelir gelmez memleketimizde mutaassıp
muhafazckâr şahsiyetlerin bakışlarını çekmek isteriz. B<r
defa Asya'nın ve Amerika'nın bir kısmı müstesna -
dünyanın her milleti bizden milyonlarca fersah ilende
bulunuyor *artık hissediyoruz ki dünyayı unutmak için ko
nulmuş ol m kanaatlerle dünyada yaşamak imkanı yoktur
Eğer böyle imkan kabul edersek gelişmiş milletlerin gös
terecekler' bir lokma ekmeğe karşı birbirimizi çiğr>eyerek
koşmakJığ mız ve bir bahçeci beygiri uyumluluğu ile sürekli
olarak çalışmaklığımız, fakat başkası için çalışmaklığımız
lazımdır. Buna ise hayat demek azat)tır. Bugüne kadar na
sılsa bu bozuk yolda başkalarının çıkan için sürüklerKtik,
fakat artık anlıyoruz ki yaşamak mutlaka didinmeye, mü
cadeleye cayanmaktadır. Karşımıza çıkan şiddetli ihtiyaç
dalgaları azmimize irademize olumsuz etkiler yaptığı gün
kerKfimizi t er türlü hak ve hayattan mahrum bulacağız. Hiç
kimsenin vicdani kanaatine karışmıyor, ve karışmak da hak
kımız olduğunu iddia etmek istemiyoruz. Fakat bu kanaat
ler, vicdanlerda kalmalı, bu kudsiyet fidanlarının etrafını çir
kin taassut dikenleri sarmamalıdır. Bir sank. btr şapka, bir
keman nâmesi İçin memlekette dinsizlik, imansızlık mese
lesi çıkaran hocalarımız artık her türlü hadiseyi soğuk kan
lılık ile karşılamak lazım geldiğim unutmamalıdırlar. 2!aman
bizi kendisi Ue beraber sürüklüyor. Biz de o akıma ayak uy
durmak me:buriyetinde bulunuyoruz. Bu sûr’atın azalma
sı için çaba ayanlar, akımın önüne geçmek isteyenler her
şeyden evvel bilmelidirler kİ kendileri ezileceklerdir. Lâkin
ayaklanmız altında kalacak olan binlerce, milyon{arca(en-
gel)larin çenetleri de bu akışın sûr'atine zerre kadar etki
etmiyecektiı.
İçtimaiyatın tarihi meydandadır. Emeli yaşamak olan

ve bu hususun her ne suretle olursa olsun sağlanmasına
çalışmayı gözüne almış bulunan bir milletin nelere kadir ol
duğunu orada görmek mümkündür. Şapka meselesine,
dünya (işlerinin) dinden ayrılmasına itiraz edenler, mede
niyet kanunlannı kabul etmek istemeyenler pek açık bir şe
kilde aklanacaklardır.
Tabiatın kanunları, kahvehanelerin, halvethanelerin
dedikoduları ile. yahut bir kaç şuursuz hareketin etkisiyle
kıymetlerinden soyutlanmıyacak kadar kuvvetli ve zorlu
durlar.
Ne kadir yazık o kafalara ki akıntıların önüne geçmek,
hadisenin akışına muhalefet etmek gafletinde bulunuyor
lar. (Mehmet Hilmi. Yeni Adım (sermuharriri), numara:
3. birinci sene. 16 Teşrinievel 1926. sh; 1) İskece
(KIsantI)
G ÜM Ü LÇİN E M Ü F TÜ L Ü Ğ Ü N D E AZİLLER VE TA Y İN LE R
G üm ülçine’nin tayin edilmiş müftüsü Nevzat Hoca'-

nın azl edilerek yehrte Hacı Ahm et Efendi isminde birisi
nin tayin olunduğunu bundan Önceki sayılarımızın birinde
yazmıştık. Bu münasebet ile müftüler hakkında bir şeyler
yazmak vazifesini hissediyoruz.
Herkes biliyor ki Güm ülçine'de bugûnek kadar müf
tülük eden Nevzat Hoca en büyük din memuru olduğu gi
bi memleketin içinde en büyük tefrikanın da müsebbibi ol
muştur. Zamanın gereklerinden olan bir çok şeyleri bu
adam taassubunun, sahip olduğu köhne zihniyetin içine
siğdıramamış. bütün gençleri ihtiyarlan birbirine düşüren
sebebleri hazırlamış, onlan faal bir hale sokmuştur.
Bütün hocalar gibi bu azl edilmiş Güm ülçİne müftü
sü de Türklük aleminde meydana gelen yenilik inkılâbla-
rmı hazm edememiştir. Bu hazımstziiğını da yir>e bütün ho
calar gibi ortaya çıkarmış, kendi karşıtlarına kâfir, taraftâr-
ianna özü bütün mûstüman nazarıyla bakmıştır. İşte bu se-
bebten Gümülclr>e halkı keşmekeş İçindedir.
398 HİLÂFET İ MUA22AMA İİSLÂMİYE
Türklük alemindeki yeni fikirtere. iyi hareketlere kö-

rükörûne nuhalefet eden, sanki bu kuvvetli akımın Önün
de durabileceğini ümit eden bu zavaHı hoca, milletten de
ğil, hükûrrıetten aldığı yetki belgesi ile Türklüğe aleyhdâr
bir çok İcraatı yapmıştır. Ve yapmak istemiştir. Onun bu
milieyete. terakki ve yeniliğe hayatını Türkiye'den Batı
Trakya'ya firar eden Türklük düşmanlarının yüzlerine te
bessümler serpmiştir. Onun için son zamanlarda bütün ka
çaklar müftü Nevzat’ın etrafında toplanmışlar. Bu şuursuz
Hoca'yı tet^k ile takdir ile bu kara yola sevk etmeye uğra
şıyorlardı. Batı Trakya içindeki kaçakların, Yü z Ellilikler'-
den kaçan hocalara kadar her Türklük dOşmanmm Gümül-
Çine'de kendisine bu yudum ekmek bulabilmek ümidi, bu
Hoca Nev/.at ile yine ona benzeyen iki hocanın onlarca
ümitli ve enellı icraatından ve arzusundan doğuyordu. Yüz
Elliliklerden Mustafa Sabri'nİn çıkardığı‘*Yann'\yine Yüz
Elliklerden Çopur İsmail Hakkı’nm çıkardığı **İ'tHÖ'\ Ka-
raferlye'li Masan isminde bir kaçağın "B a lk a n " adındaki
gazeteleri bugün kara kalbli Türk düşmanlan bulunduğu
kanaati ile tSümülçIne'ye yerleşmişlerdir. Batı Trakya'da.
Türkler ara$ında Türklük düşmanı şahtsiann bir yudum ek
mek bulabilmeleri iyi değildir, hiç şüphesiz fenalığın daha
büyüğü ise Güm ülçine gibi Tü rk 'ü bol bir muhitte böyfe
milliyetini ir kâr eden, anasına kurşun atan şahısların bu
lunmasıdır.
Bugûrx kadar Gümûlçlr>e halkının, gençlerinin nazarn
dikkatlerini çektiğimiz gibi, mebuslarının dikkatlerini çek
tik. Kaçaklann gazetelerine beyanatta bulunan, şapka me
selesini bür türlü sindiremiyen ve sindirmek istemeyen Ha
fız Galip Ef »ndl'nin şimdi azl edilmiş müftü Nevzat Ho-
ca'nın tekrar tayini için çalıştığını işitiyoruz. Kendisine te
essüfler ede riz.
Şapka giydiği için bir şahsı babasının mirasırnlan mah
rum etmeye kalkan ve mahrum eden, karısını boş düşü
ren ve bunlara benzer acayiblikler yumurtlayan ve bütün
Türk düşmanlarını etrafına toplayan bir Hoca'nın tekrar ta
yini ile uğraşan bu mebus efendiye düşen en kıymetli va*

zHe müftü ve cemaat seçimleri hakkım hükümetten iste*
mek ve bu suretle millete bir iyilik etmektir.
Müftü Nevzat’ın yerine tayin edilen adamın ne kıymet
te. ne kıratta bir şahsiyet olduğunu tabii bilmiyoruz. Onun
hakkında henüz bir şeyler yazmayacağız. Fakat şu kadar
kayd edelim kİ. biz. milletin kuvvetine dayanmayan mev
kie gelen cemaatlerden de. müftülerden diğer komisyon
lardan da iş bekleyemeyiz. Zira bunlar milletin değil, tayin
eden gücün adamıdırlar.
Şu kadar zamar>dan beri İskeçe'de, Gümülçine'de ce
maat azl edilir, yerine başkası tayın olunur. Müftü değişti
rilir. diğeri tayin olunur. Komisyonlar atılır, yenileri getirilir.
Fakat bütün bu karışıklıklar Batı TrakyalI Türkler'e hiç bir
hak vermez. Aksir>e her gelen cemaat, gideni, her gelen
müftü kendinden bir öncekini aratmaktadır. Jurnalcilik, tez-
virat yapmak, halk arasına nifak ve tefrika sokmak hep bu
makamlara ve suretle gelen kimselerin yegane icraatlandır.
Halbuki memleketimizde müftülük tarafından yapıla
cak pek çok şeyler vardır. Dinî işlerimizde kati olarak bir
ciddiyet kalmamıştır. Ş e rl mahkemeler arlık bizim ihtiyaç-
lanmıza kifayet etmiyor. Onlan ya değiştirmeli, yahut biraz
akla yakın bir hale şam alıyız. Evlenmek, ayrılmak, miras,
eytam ve saire bütün bunlar bizim için çözümü gereken
sorunlardır. Ne GUmülçİne'nin, ne İskeçe'nin. ne de bü
tün dünyanın bu tarzda idare edilen eytamından, evkafın
dan hiç bir hayır gelmez. Binaenaleyh meseleleri bu türlü
düşünmeliyiz. Bugün iki tayin edilmiş müftünün elindeki ek
sik. eski, bir kara manzumenin içeriği ile kos-koca bir mil
let nasıl idare olunur. Bilhassa o müftüler de iş adamı ol
maktan ziyade partilerin, hükümetin adamı olur, vazifeleri
nifak ve tefrika saçmak olursa!..
Güm ûlçine müftüsünün azl ve diğerinin tayini mese
lesinde, demek istiyoruz ki, dünkünün evvelki günkünden,
bugünkünün dünkünden ayrılabilmesi >bu şartlar İçinde-
pek de ümit edilemez, işin en iyisi reylerimizle gelmemiş
4 « ' HİLAf ET.I m u a z z a m a ! ISI-ÂMİYE
olan bu adfjnlan bu makamlardan tutup atmalı, kendi seç-

tiklerimizi oturtmalıyız. Zira, kaçaklara etmek bulmak, halk
arasına nifak sokmaktan başka bir iş yapamayan bu adam*
lara ne lüzum vardır? (Mehmet Hilmi, Yeni Adım , ikinci
sene, numara: 129,27 Haziran 1928. sh: 1, Iskeçe/Klsan-
tl. "C u m h u iy e t'te , hakim kanun olm alıdır." vactzesi Üe,
bu gazete, kendi çizgisini şOyle niteliyordu: "S iya s i. İçti
mai. İktisarll Tü rk gazetesidir.")
S O N CEVABIM IZ
Geçen haftaki " l ‘tltA"da 150'lik listesirte ait sui-

itadesini ve müftülük, müderrislik meselelerinde cemaaH
hazıraya taraftar olarak Şevki ve Hacı Yakup Efendiler’e
muarız bulunması yüzünden evvelce aramızda başlayan
münakaşa sadedi ile hiç münasebeti olmayan M .lzzet im
zalı uzun bir tecavüzname gördük. (Yann)daki, adı geçen
münakaşan n ŞeyhülIsJam-t sabık Mustafa Sabri EferKlİ
Hazretleıi'nin kalemi ile idare ediidigmi farz ve iddia eden
imza sahibi ^rekiz on sütunluk hakaret ve hücumunu Mus
tafa Sabri E'endİ'ye tevcih etmek küstahugmda bulunuyor.
(Ya nn ) gazetesinin sahibi ve sorumlu müdürü, üze
rinde yazılı olan H.Fehmi'dir. Yani benim. Açıkça başka
bir imza İle yazılmadıkça gazetenin bütün mûnderecatı ka
nunen ve hukuken ve münhasıran bana ait. ve hukuk-i akt.
Akide râci iksn farz ve iddia esasına istibat ile gazetertin
mûnderecatı’idan kerxfilerine husumet teveccüh etn>eyen
herhangi bir zata sorumluluk atf etmeye kalkışmak kadar
gülürtç bir cehalet tasavvur olunamaz. Yazık ki bu ceha
letle bulaşık ;êcaatı gösteren mecnun. GOmülçine'de da
va vekilliği ilo iştigal ediyor. Yok yok örf ve kanun sınınnı
bu derece aşan kara cahil dava vekili olamaz, adi bir arzu
halcidir. Çün<û benim gazetemin münderecatına kızıp da
Şeyhülislam Efendl'yi mahkemeye davet etmek ne kadar
gülünç v6 duyulmamış, olursa böyle btr davayı kamuoyu

önünde dermeyan etmek de o derece komik bir cinnet a'-
lanıetı sayılır.
Bütün dünyanın hükümet ve basın kanunlarının bana

izafe edeceği bu yazıları ben yazmıyormuşum da Mustafa
Sabii Efendi yazıyormuş. Bana çok görmüş desem,
hakaret-namesinde cahil diye tavsif ettiği Müşarûnlleyh'e
de çok görmesi lâzım gelir. Nasıl kİ MûşarünIleyhMn ga>
zetemde neşr olunan şiir hakkında idaren kelâm ederken;
**Şalr olduğunu bilm iyorduk, başka şiirini gö rm ed ik."
diyor. (Yarın) belki bana ait yazıları Mustafa Sabri Efendi
yazdığı gibi. Müşarünileyh de belki o şiiri başkasına yaz>
dırmıştır. izzet Efendi de bu hakaret-namesini belki sar
hoş bir tulumbacıya yazdırmış.
Şimdi bu. ne söylediğini ve kime söylediğini bilmeyen
akıisuiık sarhoşu adam: "B e n karşımda Mustafa Sabri
Efendi'yi isterim de İsterim ." diyerek tepiniyor ve bu su
retle karşısına çıkmış veya çıkacak farz ettiği Müşarüni-
leyh'in gölgesine havladıkça havlıyor.
(İtilâ) aJlamelerinIn (Y a n n ) İle aralarır>da açılan mû-
bahase ve münazarada düştükleri müşkllâtın içinden çıka
mayınca mevhum ve faraziyelerden çare aramaya, husu
met teveccüh etmeyen kapılan çalmaya kalkıştıklarını gö
ren ve münazara adabını bilen okuyucu, bu hale şaşıp kal
mıştır. Mübahese meydanında (Ya nn ) kendilerini sıkıştır
dıkça bahisten bahise atladılar, olmadı. Konu dışında İfti
ralara atladılar, olmadı. Şimdi de muhatabtan muhataba
atlamak hevesine düştüler. Aciz ve çaresiz mızıkçılar, ne
reye gidiyorsunuz? (Yann)tn sözlerine cevap verinizi Ve
hiç olmazsa haddinizi biliniz!..
Mustafa Sabri Efendi, ağzı bozuk arzuhalci İzzet
EferKfI ile mübahese ve münakaşaya tenezzül etmez. O,
ilim ve kalem kudretini Ahm et Mithatler. Hüseyin Cahid-
ler. Manastırlı İsmail Hakkı Efendiler, Abdullah Cevdet-
ler, Cenap Şahabeddinler, LütfI Fikriler, Süleyman Na-
F.2
402 HÎLAFET Î m u a z z a m a ! İSLÂMlYE
ztfIer, Hafim Nahidler’e mûbahese ederek Türkiye'de ve

hariçte henüz hayatta ofan yüz binlerce muanzın malumu
olduğu ü::ere hepsinde gaJip gelerek cihana tanıtttrmıştır.
Bu saydığım blrind tabaka meşhurlardan hiç birisi mûba
hese esnasında Mûşarunileyh'e cehl isnat etmek gibi hür
metsizlikte bulunmadıktan başka, meşhur edib Ceruib Şa-
habeddir Bey'le *'PeyamH Sabah” sûtunlannda cereyan
eden ” Teaddüt-i Zevcat” münakaşası arasında edib-i Mû-
şarunileytı'in. muhatabı ve mûnazın Mustafa Sabri Eferv
di için: ” Dala sakallan yeni çıkmaya başlayan genç bir
hoca olduğu zamandan İtibaren gönlüm ün Şeyhülis-
löm’ı idi.' diye yazdıktannı, arzuhalci izzet Efendi gibi hiz
met ve fazilet inkârcılarından başka, kadir-şinaslar unut-
mamışardır. İzzet Efendi'nin hezeyannamesinde Musta
fa Sabri Efendi'ye rakip gibi gösterdiği kişilerden edib ve
meşhur mücahid Refik Halid Bey de mütareke devrine ait
yazıp neşr ettiği ” Mine-lbab ilel-Mihrab'* isimli eserine mu
halefetin ve Ferîd Paşa kabinelerinin yegâne değerli rük
nü Şeyhü İslam Mustafa Sabri Efendi olduğunu tasnTı
eder.
Meşrutiyetin ilânından sonra İstanbul'da bütün ulemâ
nın iştirakr4e teşekkül eden Cemiyet-I İlmiye-i İslamiye'-
nin yayın crganı olan ” Beyanü'l-Hak” ilmi mecmuasının
başırvjan sonuna kadar baş yazarlığını idare etmiş bulu
nan Mustafa Sabri Efendi besbelli böyle bir vazife^ İzzet
Efendi tarafından isnat olunan cehaleti (!) ile idare etmiştir.
BCitün bu kıymet ve fazilet vesikatan, dikkat sahiblen-
nin hafızas ndan. arzuhalci İzzet Efendi'nin kıymetsiz ha
lın için silinip gidecek mi sanıyorlar? Hele mağfur ve mağ
dur şehid AH Kemal Bey'in hemen hergün denilecek de
recede sık sık bir tekerrürle ” Peyam-ı Sabah” ın baş sû-
tunlanr)da Mustafa Sabri Efendi Hazretleri’nin fazf ve ke
maline karş gösterdiği hürmet ve tutkunluğu da acaba mer
hum ile ve (eçm iş zaman ile birlikte öldü gitti mi. dersirtiz?
Mustafa Sabri EferKH'nin İttihat ve Terakki ile Ke-
malizme karşı bitmek ve yorulmak bilmeyen mücahedesi-
ne ve bu husustaki e^^lip bükülme kabul etmeyen hizmet

ve faaliyetine gelince, bunu İekeçe'deki İslam Lisesi mü
dürü Ali Vasft EfendTnin hocası bulunan meşhur ulema
ve muhaliflerden merhum Oehrf Efendi'nin bir sözü ile arv
latmak kifayet eder. Merhum; İstanbul'da belli başlı an<
maya ve saymaya deêr bin on İki ( 1012 ) muhalif var
dır, dedikten sonra on Hd kişinin İsimlerini sayar ve bin'-
den sorulunca; o da Mustafa Sabri Efendl'dir, derdi. Dehri
Efendi ölmüş ise de bu sözü merhumun ağzından işiten
ler sağdır.
tik devirde Mustafa Kemal'i İslamiyet ve Hilâfetin
kurtarıcısı sanan Mısır Arablan. Mısır ulemâ ve udebası ie,
"E h ra m " ve "M ukattam " gibi büyük gazeteler üzerinde
ker>di dilleri İle kalem mOcedelesIne girişerek muhalefeti
ve HaAfe VahldOddln'İ gurbet aleminde, hasta efrat ve ai
lesinin başında savunan ve hakkıyla onları ilzama muvaf
fak olan, daha sonra bu meselelere dair Beyrut'ta "e n -
Nekîr alâ münkeri er>-nrme min ed-din ve ’l-hilâfet ve 'l-
üm m et" adı ile Arapça koskoca bir eser neşr ederek, mu
halefetin haklı dâvasını ve Kemalizm'in daha sonra mey
dana çıkan Iâ-din1 maksadını İslam alemine üç dört sene
daha evvel (1923-1924) tanıttıran Mustafa Sabri Efendİ'-
den başka bir adam daha varsa göstersinler. İzzet Efendi
o Arapça kitabı okumaktan bile acizdir.
Hülâsa Mustafa Sabri Efendi kadar hem dinî müca-
hede ve hem styasî mücadeleyi cem'eden ve hükümette
onun kadar muhalefetin elinden tutan bir Türk din ve dev
let adamı yoktur. Onu sevmeyenin ya dini, ya muhalefeti
veyahut tıyneti bozuktur. Onun için siyasî düşmanları dinî
bir adam (KlerikaO ckyerek ulemadan olduğunu başma kak
maktan başka bir üstünlük sebebi bulamazlar. Ve böyle
söylemekle de dinin siyasetten ayrılması gibi dinsizliğin ve
Kemalizm'in, müslümanlığa göre en bâtıl ve en muzır bir
prensibini kabul ettiklerini göstermişlerdir.
Şimdi bizim burada ancak bazılarını sayabildiğimiz şu
mûsbel, deliili vesikalar karşısında arzuhalci İzzet Efen-
dl’rvn Mustafa Sabri Efer>di hakkındaki sebebsiz, senet
siz ve münasebetsiz, tıpkı jurnal masalı gibi uydurma söz
lerinin so<ak dedikoduian derecesinde bir ktymetl olaca

ğına elbe te okuyucu dikkat eder. Lehte ve aleyhte böyle
eahsıyat rr>e$eleleri ile biz, gazetemizin sütunlarını hiç 4 *
gal etmeyerek ve bilen bilir, diyerek bunlan kamuoyunun
iz'anma U tk etmek isterdik. Lâkin ne yazık ki Trakya mûs*
lûmanlan. vaktiyle Türkiye'de cereyan etmiş fırka müna
kaşaları aı asında Parmakkapı külhartbeylennin. takım teş
kil ederek eski (Yeniçerf) kazanı yerine tulumbacı sendi
ği kaldırdıklarına ve Ferld Paşa hükümetlerinin başarısı
na engel olmakta ittihatçılar ve Kemalciler kadar zi-
medhal olduklanna. hasılı maziye ve tarihe karışan kepa-
zileklere vakıf değillerdir. M.lzzet'in *‘ltllâ"da attığı nara
lar hep o .:aman. müfrit Parmakkapı fırkasının, Mustafa
Sabii Efeiıdrnin başkanlığı altında kurutan Mutedil Hür
riyet ve İtilâf Fırkaaı'na karşı yaptığı şamatalann zamarv
la geçmesi ve mekanın ihtilafırtdan feyz ve cesaret alan
düşmanın derdi ve muzevvir yansımalarıdır.
İlk d e fi İstanbul'dan Mısır'a Htica ettiği zeman, Mus

tafa Keme Tin henüz dinsizliğine vakıf olmadıklarından,
gayretir>i giiden Araplann, Şeyhülislam Efendi'ye şeref ve
ren hakaretlerinden kinaye olarak İzzet'in hezeyanname-
sinde: ''Unutm ayınız kİ Mısır sizi, üzerinize yaş hayvan
gübresi at ırak karşıladı." demesi de jurnal hikâyenin
geveienmesi gibi meseleyi iyi anlatmadan efkâr-ı umumi-
yeden yankesicilik yapmaktı. MuhalH geçinen hayasoa ba
kınız ki muıalefetin Şeyhülislamına k a ^ı yapılan Kema
list şamata'-anndan şevk ve lezzetle bahs ederek kamuo
yunu iğfal He, bu hadiseden Müşarünileyh'e bir ar ve ha-
catet payı iıstihracına sevk edriyor. ( 1 ).
Sonra, Mısır'da şöyle olduk, Mekke'de oturamadık,
Romanya'da oturamadık, tarzındaki muahezeler ve itham
lar n ed i^ Tekrar etmek lâzım geliyor ki hakikaten İzzet sen
utanmaz şe/mişsin! Bu sözlerin: "İy i adamlar oisaydıraz
Türkiye'de: memleketinizde o tururdu nu z." diyen Yeni
A d ım ’cının sözlerinden ne farkı vardır^
(1) Şimdi. Umif'm bu y»f gûbrstt hık*y«ıni. Ytnl Adrnı'o d t Mustal*
Sabri Efandl'ye kvyı aŞzma takız ytpmi|. ÇiOn*y«r Va açandan a l ^
“ h M ' raSkma içindan latakkûr adiyor
özetle, bundan sonra yazacağınız yazılara ben de ce

vap vermiyeceğin), Şeyhülislam Efendi cahil olsun, siz
“ l‘tllâ**cılar alim olun. Din mücahidi olan, Ramazan'da İs
lam mektebinin dershanelerinde alenen oruç yiyerek müs-
lûmanlann evlâdını talim ve terbiye eden, din mücahidleri;
İslam ulemasına ve ŞeyhüHsIam’a softa, yobaz ve şakku’l-
İslam diyerek hakaret eden; ahiret. cennet, cehennem, sı
rat. hülle donu. hOrmet-i hamr, mi'rac-ı Nebevi gibi islamın
itikat ve mukaddesatı İle istihza edici manzumeler neşr
eden yer>i sistem din mOcahIdleril
Bu noktada şüpheniz ve bize bir diyeceğiniz kalma
ması için o manzumenin şer*î icabını ilgili makamlardan
açıkça soralım:
Gümülclr>e ve Meriç müftüleri faziletlü efer>dilerden
açık Istitta:
(l'tilâ) gazetesinin 69 numaralı sayısında mûnderlç
" E y H o cam !" başlıklı manzumeyi, ulemadan bir zata ta
riz ve taarruz maksadıyla münderecatını kabul ve iltizam
ederek neşr ettikten gibi 83 numaralı nüshasında da içki
gibi manzume diyerek, mezkur manzumenin sayısız şer'!
ahkâma karşı saldmsını tasvip etmekte ısrarlı olan "İ'tilâ "
gazetesi yayıncı ve yazarlarına din mücahidi ıtlakı ve hatta
Müslüman ıtlakı sahih ve caiz olur mu. beyan buyuruial?
Haşan Fehmi
Lâhika;
Şeyhülislam Efendİ'nin. yeni Türkiye'deki dinsiz, vah
şi ve behimi inkalâblardan müteessir olarak Türklükten İs
tifa ettiklerine dair gazetemizle neşr olunan ve her taraftan
büyük takdirlerle karşılanan manzum şaheserleri hakkın
da M.İzzet'in çirkin yakıştırmaları var: Merkum, şiirin ve
zin ve kafiyesini beğenmiyor, sabık hanedan-ı saltanata ait
tenkidi ve Türk milleti aleyhindeki ithamlan, ahlâkî ve dinî
bir suç sayıyor!
Vezin ve kafiye meselelerinde izzet, benim kadar bi
le fikir beyan etmeye yetkili olmadığı cihetle, bu noktayı dik
kate almayarak, dı^^r siyasi ve dinî noktalar hakkında gd*

röşierini almak üzere Efendi Hazretlefi'ne müracaata lü
zum gördüm. Ve meseleyi arz ettim. Buyurdular ki:
-M evcut Hanedan-ı Saltanat hakkındaki serzenişin,
hiç bir suçlanadan çekinmiyerek. hakayik-l ahvalin, her
noktada dos-do^rusunu söylemek ibtilâsmdan, ve hastalı
ğın bazı taraf annı gizleyip de Türkiye'ye ait hicranlan ta
mamen ağlayacak olan bir şiirin eksik y ^ kalmamasmı ar
zu etmekten ileri gelmişti. Memleketteki zalim hükümetle
mazlum miileiı. ikisini birden rtab ve muahezeye müstahak
gösterirken. t>ugûn de dünkü gibi lâkaydi hayatı yaşadık
ları inkâr olunamayan Har>edar>-ı Saltanatı, bur>dan istis
na edemezdim. Edersem, haksızlık ve adaletsizlik olurdu.
Maamafıh bu meseleyi ileride uzun uzadıya tetkik ve teş
rih edeceğim Şimdilik şiirde bu kadar söyledim. Ve söy
lerken. bulandırdığım suda balık avlamaya çıkacak böyle
hulûskârlık özentilerinin de. başka karuıat taşıyan ciddi iç
tihat sahiblehnin de bulunabileceğini bilerek söyledim.
Bunlardan birinci kısmı teşkü edenler arasında, millet
ve saltanat hanedanı gibi biri asrî. diğeri tarihî en büyük
kuvvet tanınnr ış iki dayanak noktası bularak bana hücum
etmek fırsatın bu manzumede gafletle kendilerine vermiş
olduğumu zanneden ve meselenin hak ve hakikat ciheti
ne önem vermeyen sinsi hasımlarım vardır ki onlar; doğ
ruyu söylemek için gerekirse bütün dünya halkından ayrıl
mayı kabul ve tercih etmek itryaünda bir adam olduğnu unu
tarak asıl kendileri gaflete düşmüşlerdir.
Manzumrtde Türklük ve milliyet davalannın red ve
takbihini ker)dısir)de pek aykırı bir hareket sayarak şiddetli
tevbîhe layık gören bu muteriz de galiba Öteki gazetenin
sahibi gibi; **Aslbiyete davet eden bizden değildir. Asa
biyet üzere kıtalde bulunan bizden değildir. Asabiyet
üzere ölen bicden d eğild ir." tarzındaki pek çok eser ve
hadisle İslam'da kavmiyat davasının merdut ve yasak ol
duğunu bilmryx. Meşhur İslamda kavmiyet davasının mer
dut ve yasak olduğunu bilmiyor. M e ^ u r İslam yazan
A'yandan Babanzade Ahmet Naİm Bey^fendİ'nin bu ko

nuda mühim bir eserini on, on iki sene evvel
*‘Sebllürrefad" rtesr etmişti.
İslâmî üimlede mûrtasebeti olaniarca malumdur ki İs
lam tarihinde. İslâmî devrin karşıtı Cahİİiyet devridir. Çün
kü İslamiyet, insanlara ilim getirmiş, ilmi emr etmiş, Cahi-
liyet devrine son vermiştir. Ne yazık ki dinlerine karşı
kûfrarvı r>imet eden bugünkü seviyesizler Müslümanlığı ce
halet kayrtağt sayarak din dışına çıkmakla Him arıyorlar. İşte
milliyet davası da avamı cezb edebilen ve ilim ehline ya
kışmayan bir dava olduğundan hadis-i şeriflerde bizzat
CenatH Peygamber Efendimiz tarafır>dan buna cahiliyet
davası adı verHmiş ve Müslümanlar bundan men ve tahzîr
edilmiştir. Müslümanlık gayretiyle milliyetimi istihfaf ettiğim
için beni ayıplayanların bu gibi İslâmî esaslardan büsbü
tün habersiz oldukları anlaşılıyor.
İslam'da kavmiyet davası olmadtğ»rxlandır ki eski Müs
lüman Tûrklerin İlm-I halinde; “ Din ve milliyet, İkisi bir
dir. Yani milliyet, dinden İbarettir." diye kabul edilmiş
idi. İtirazcının, taraftarlığına özendiği Henedan-ı Saltanat
bile. OsmanlI Hanedana Saltanatıdır. Türk hanedan-ı sal-
tanadı değildir. Yani Türklük camiasını onlar da devlete
esas olarak kabul etmemişlerdir. Şer'an mezmum ve işin
aslında ibtidaî ve gayr-ı medenî duygulara dayalı olan bu
kavmiyet ve milliyet davasına bizde fazla olarak önem ve
ren ittlhatçılar'la Kemelistler'dir. Mu’teriz bilmiyerek on
ların nazanyesini müdafaa ediyor.
Meselenin dini ve İslam! cihetlerinden kat'-ı nazarla:
“ Milletim nev-l beşerdir, vatanım rûy-i ze m in ." di
yen Tevflk Fikret Bey gibi, hür ve müterakki fikirli adam
lar, mılkyet davalannı red ede-gelmişlerdir. Halbuki şimdi
münevver geçinen bir takım kara cahiller, böyle adamlara
vatansız diyorlarl
Yalnız mûslüman kalarak. Türklükten istifa edenin, va
tan sevgisi olmadığından imanı da şüpheli olacağını söyti-
**erek bilmediği bahislere karışan muteriz, "V atan sevgi-
408 Hll-ÂFETİMUAZZAMA-IİSLÂMIYE
Sİ İmandandır.'* fıkrasına (elmîh etmek istemiş, lâkin bu

fıkra, çoklarının sandığı gibi hadîs değildir. Bununla bera
ber. Türklüğe gücenmek vatana muhabbetsizliği de istil
zam etmez. Dirini ayaklar altına alan millete karşı nefret
izhar etmenin İrfana zarar vermesi şöyle dursun. şer*î ah-
kAmı ilga edere< İsviçre kanununa tabi otan dinsiz hükü
metin partisine; son mebus seçiminde görüldüğü ve dün
yanın hiç bir memleket ve milletir>de görülmediği ve görül-
miyeceği vech ile on milyonu aşkın toplam nüfustan bir ta
ne hariç kalmamak üzere mûttefikan re'y vererek müza
heretini izhar eden bir millete buğz etmek belki iman ve
İslam borcudur. Bu noktada mu'teriz, mitifyeti İslâmiyete
tercih eden dir sîzlerin görüşüne meyi ediyor Halbuki
Cenab-ı Hak Burae Sûresl’nde şöyle buyurmuştur:
*'Eğer slzIr babalannız. oğuilannız, kardeşleriniz,
haremleriniz, knvim ve kabileniz, üzerirte titrediğiniz ti*
caretiniz, eviniz, barkınız, yani vatanınız, nazannızda Al
lahtan ve P e ygım b er'd en ve Allah ve Peygamber yo
lunda m ücahedKlen daha sevgili ise İlahî mücazata ha
zır o lu n u z." (T(h/be/24)
Yine Mûcacele Süresinin sonurtdaki:
*'Allaha ve ahiret gününe İman eden hiç bir mille
tin efradı Allah ve rasulu İle zıtlaşanlar hakkında baba
ları olsa da, eviadlan olsa da. kardeşleri olsa da, mil-
letdaşlan olsa ca muhabbet besleyemez. Cenabn Hak
imanı arKak bö/lelerden yakınlık ve münasebetini ke
senlerin kalbinds tesbit etti." (Mücadele/22) buyuruluyor.
Bu ayet-i kerime, Uhud Muharebesl'nde babasını katı
eden Aşere-İ Mübeşşere'den Ebu Ubeyde bin et-Cerrah
ve kardeşini kati eden Ubeyd bin Öm er, yahut Bedir G ü -
nO'nde dayısını İldüren Öm er el-Hattab ile oğlunu müba-
rezeye davet edon Ebu Bekr-ı Sıddık Hazeratı hakkında
nazil olmuştur. İslamiyet] ayağının altına alan Türk milleth
r>e karşı benim iıtrfa hareketim, ashabn kiramın Kur*arM
Kerim ’de medh ve takdir buyurulan harekeberirte nisbet-
le çok hafif kalır.
Htl-ÂFET VE KEMALİZM 409
Türkiye halkının baskı altırKla bulunmalan ise. irtibat

inkılâbına boyun bûkmeteri ile kabule şayan bir mazeret
olacağını sanmıyorum.
Evvelâ, bu zorba gücü, önüne durulmaz bir hale ge*
tirmek derecesinde başma çıkaran, milletin kendisidir. Mus
tafa Kemal millete bugünkü kadar kadir ve kahir bir ye's
belâsı olmadan çok evvel, yani bundan altı-yedi sene
(1920-1921) önce bunun, din ve devlet ve millet hakkında
ne azîm bir afet olacağını en acı bir dille İstanbul gazetele
rinde yazarak Türk milletini uyarmaya çalışan bu abd-i aciz
olduğu için şimdi onların zorunlu mazeretlehni kabul etme
mek benim hakkımdır.
İkiTKi olarak, baskı uygulayanlar ile baskıya maruz ka
lanların sayısı arasındaki fark o kadar mühimdir ki bu de
rece kalabalık bir koyun sürüsü bite olsa, o ölçüde azlık
bir çoban teşkilâtının cebren itaati altına alınamaz. Koyun
sürüsünün korkudan anlamaması ve bunlann korku ve ümi
di idrak eden hayvan-ı natık türüne mensup olması cihe
tiyle mazereti te'yîde gelince; bu da beşerin, hürriyet ve
hakimiyete saik olan akıl ve İdrakini esaret ve mahkûmi
yet sebebi saymak gibi makûs bir düşünce olur.
Binaenaleyh bugün Türk milletini ya ölü farz etmek ve
yahut Mustafa Kemal hükümeti ile kalben ve vicdanen be
raber faa lazım gelir ki ben ise ne ölümü ve ne de o hükü
metle iştiraki kabul ederim. **Ümmetlm. zalimin zulmü
nü yüzüne vurmaktan çekinir bir hale gelirse Allah T e -
ala onları artık kendi halterine terk ederek medet ve ina
yetini haklarır>da çabasız bırakır." hadis-i şerifi de bu sö
zümü teyit eder.
İtirazcının sözüne bakıftrsa. bundan sonra hiç bir Tü rk
'ün bana ne bir selâm, ve ne bir dilim ekmek vermemesi
iktiza edermiş. Hareket rehberi ayet ve hadisler olması icap
eden Müslüman, dinine hayrı olmayan Türk'ün ne selâmı
nı alır, ne ekm eğine minnet eder. "S o fra m ız ı
paylaşam ıyoHar" diyerek hep sofradan, paylaşmadan
bahs eden öteki gazeteci gibi, bu itirazcının gözü de ek
mek diliminde olduğu anlaşılıyor. (Yann, sayı: 5, 2 Eylül
1927. sh: 2-6)
410 h ilâ fetti MUAZZAMA-İİSLÂMIYE
TÜ R K İY E İNKILABI V E MISIR BASINI
Türkiye de cermlenn başka şekli komjiması ve namaz

erkântnın değiştirilmesi, ibadet sırasında çalgı çalınması gi
bi yenilikler düşünülmekte olduğu Mısır gazeteleri hayret
ve laaccuble mevzu-bahs ediyorlar. Bizim daha fazla hay
retimizi çekan yön ise, 1 Temm uz (1928) lariNi "e s -
Slyaset" gtêtesinin İstanbul özel muhabtrine atfen bu
mesele haklunda yayınladığı makaleyi; hilâfet aleyhinde,
ş e rl kanunltır aleminde "V a k it” gazetesinde ve sair yer
lerde yazdığı makaleleriyle Türkiye inkılâbının yeni med
dahları sırasında basınca önem kazanan Öm er Rize'nin
yazmış olmasıdır.
Münafıklık yarışmasında Ubeydullah'ı geride bıraka
cak gibi bir istidat gösteren bu herif, vaktiyle
"Sebilürreşad” dint mecmuasına yaza yazardı. Hatta
Türkiye'de dini basın susturulduğu zaman bu hertf de İs
tiklâl Mahkcmesi'ne sevk olunmuş ve orada Mısır tabii-
yetir>den olduğunu söylemişti.
İstiklâl M>hkemesi'nden çıkalıdan beri dinsiz Türkiye

inkılâbının e i bayraklı dellâllannden oldu. İşte Mısır'daki
” es-Siyaset” gazetesine yazdığı Arapça makalede bu
bile Türkiye imiversıtesinde müzakere konusu olan namaz
inkılâbından hayretle bahs ediyor. Ve ardından üniversite
rektörlüğünden Türkiye gazetelerine gönderilen bir tebliğ
de iddia e t l i ğ i üzere üniversitede böyle bir müzakere geç
memiş gibi k:muşulmasını da başka türlü etkilere atf ede
rek aksine tekzibin içeriğinin inanılacak bir şey olmadığını
söylüyor. Demek kİ bu adam Türkiye gazetelerine yazı ya
zarken başlUi, Mısır gazetelerine f a r k e n de başka fikre
hizmet ederek iki türlü kalem kuKancyor. Gerçekte Arapça
makalesinde "Ö m e r Rıza” imzasını koymamış, yalnız
” ö m e r” le yetinmişse de bu ikisi gerçekte bir adamdır. Ve
ancak İki yüzlü mesleğine göre iki imza kullannıak istemiş
tir. Maamafıh muhabirliğini deruhte ettiği ve Istanbul’daKi

yazKanndan farklı makaleler yazdığı ^'ae-Siyaset" gaze
tesi de sağlam bir ayakkabı olmayıp Mısır” ın dinsiz gaze
tesi ise de her halde Türkiye basını gibi bir gün yapılan bir
şeyi ertesi günü inkâr ederek örtbas etmek gibi maskara
lıktan kabul edecek kadar aşağı bir seviyede değildir.
Türkiye'nin namaz İnkılâbına dair 20 Haziran (1928)
tarihli "eMAukaddem'* gazetesinde ise "Z e yn e b Ahmet
M uhem m ed" imzasıyla.Mısırlı bir hanım taralından gayet
lâtif bir makale yazılmıştır. Bu makalenin bazı kısımlarını
aşağıya, terceme edip koyuyoruz:
"Hicrî yribaşı olan Muharrem aylannda her yıl Türk kar
deşlerimizin sene başı teriklerini İslam aleminin ortasında
padayan ve kulaklarm zarvu bozan bombalar içIrKie almaya
alıştık. Bir sene başında insanları şapka giymeye icbar ede
rek muhalefet edenleri darağacına çekmek olayları ile kar
şılaştığımız gibi ertesi sene de müslOman ile gayr-ı mûs-
lım arasında karşılıklı kız alıp vermek usulünün gerekli gö
rülüp propaganda edilmesi ve daha ertesi yıl şimdiy kadar
Türklerin yazılannda kullanılan bu hüsnü hattı, güzel sa
natlar arasında en fazla ileriye götürenler Tûrkter olduğun
dan korurMnası da en çok kendilerine düşen Arap harfleri
nin lâtin harfleri ile değiştirilmesi birer kanun halini aldık
ça. inşaaliah. bu sene Türkiye'nin yeni bir münasebetsiz
hareketiyle karşılaşmayız, diyerek temenniye mecbur olu
yoruz. Lâkin onlar başladıkları yolda ilerlemek ve yılbaşı
hareketlerirte ait adetlerini muhafaza etmek azminde oF
duklannı gösteriyorlar. Nasıl ki bu sene Muharrem'in İlk
gOrkimOn doğuşu üe beraber gerek "el-Mukaddam’*mu
habirinin ve gerek "R o y te r" ajansının yılbaşı tebriği şek
linde yeni bir müjdelemesine mazhar olduk. Bu tebşire na
zaran yeni Türkiye, camilerde sokak iskarpinleri ite yürü
mek. hafk namaz kılarken camiin bir köşesinde namaz kı-
lanlan şevke getirmek üzere çalgı çalınmak gibi müalüman.
iaktm büsbütün çıknıaya sebeb dC^ünce ve taşanlara sah
ne olmaktadır.
412 h il Af e t -i m u a z z a m a ! isl Am iy e
Yeni Tltrkiye'yi böyle fikirlere sevk eden halet-i ruhi

ye nederKİir bilemiyorum. Arablerden ve NebM Arabi Mu-
hemmed e.ıı.v. vasrtastyla kerKİiterir)e vasıl olan bütün di
nî ahkâmdan nefretle, kertdi aralarvKtan çıkacak yeni bir
Tü rk P eyganberl'ne tabi olmak üzere onun dinî yönlen
dirmelerine «temin ve zantan hazırlamak ve bu suretle mâ-
n bir arzu ve 'htiyaci tatmin etmek mi istiyortar? Yoksa Ar>a-
dolu muzatfc nyetinden “ Ne oldum** delisi mİ oldular? O
halde uyku uyuyanlar için de bir durum tayini yahut yalnız
iki ayak üzenne yürümenin yasaklanması hakkında da ya-
nn o memleketlerde bir kanun sadır olmayacağını kimse
temin edenncz.
Hepimiz biliyoruz ki Hind mOslümanlan camilerinin bi
rinde r\antaz k ıla ^ n M ecutl Hindulann muzıkalan ile ora
dan geçm elei iki taraf arasında büyük arbedeyi ve muka-
teieyi mucip c>lmuetur. Binaenaleyh Hlndistar>dakl Hilâfet
Cemiyeti ricuN günün birinde Türkiye'ye gidecek olsalar
camilere sokak potini ile girebileceklerini ve abdest alma
dan namaz kılabileceklerini şimdiden öğrenmiş olunca aca
ba ne diyece iler?
Acaba Tiırkiye camilerinde kabulü düşünülen musikî
aletleri, askeri musıkası mıdır, yoksa irtce saz takımı mı
dır? Namazda bulunan cemaatı heyecana vermek için ara
da taksim de yapılacak mıdır? Sonra namaz cematainden
birinin hoşuria gider de bir nağmeyi tekrar ettirmek isterse
dileği yerine getirilecek mi? Yoksa camilere şimdiki Kur*-
an ayetleri yetine *'Tekrar isteği yasaktırT’ levhalan mı
asılacaktır?
Yeni namaz değişikliği icabı ile, camilere cemaat çe
kebilecek gûzol sesli müezzinler seçilecek, diyorlar. Lâkin
Türklerin, bizim bildiğimize göre sesleri, emir ve nehye ya
rar haşin seslerdir, te|anniye elverişli yumuşak sesler de
ğildir. Bu setk»ble komşu milletlerden yardım istemeye
mahtuç olacaklardır. Binaenaleyh ben şirndiden onlara, Mı-
sıriıiar tarafındın vekâlet He Abdüllâtff BInâ ve Salih A b-
dülhayy gibi rreşhur (şarkı) okuyucu isimleri takdim ede
biliriz. Şurasını da temin ederim ki Türkiye halkı her gece

bu müezzinlerin minarelerde ezanlarını dinlemekten saba
ha kadar namaz kılmaya vakit bulamıyacaklar ve müezzin
lerin dinleyicileri, arası çok geçmeden '*ezan azgınlan’*
lâkabını almış olac£üdardır.
Türkiye camilerine cemaat çekmek meselesi üzerine
bir şey daha hatınma geldi; Mısır'ın Cafe Şantenlerinin
alemce meşhuru iki bülbülü mesabesinde bulunan *‘Üm -
mü Güİ8Ûm” a Ayasofya Camii'nde Cuma namazlarından
evvel Kehf Suresini okutturmak tecrübesi yapılsa... Neti
cesi öyle tahmin ediyorum ki cami, cemaatin hücumların
dan dolup taşacaktır. Bu suretle birinci, ikinci, üçüncü de
recelere ayrılmış biletler ve duhuliyelerle cemaat kabul
olunmak ve bu yüzden (meselâ Şehremanetine/ Bu da
bizderv-Yann) büyücek bir istifade kapısı açılmak mümkün
olacaktır. Sonra bir gün bakacaksınız kİ çoğunlukla mugan-
niye/şarkıcı dinlenen perdelerde olduğu gibi namaz kılan
lar arasında da coşkunluk sebebiyle bir çarpışma vuku bu
lacak. polis araya girecek. Ayasofya ^ y h i mahkemeye
sevk olunacak ve camiin iki ay müddetle kapatılmasına hü
küm verilerek bu feci oyunun perdesi bu şekilde kapanmış
olacaktır." (Yarın, sayı: 25, 20/7/1926, sh: 3)

Şeyhülislam Mustafa Sabri Efendi - Hilafet Ve Kemalizm

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Şeyhülislam Mustafa Sabri Efendi - Hilafet Ve Kemalizm

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

(Hilâfet-İ Muu/zâma-i Islâmiye)

D iz|i : Eldim Dizgi

Mustafa Sabrt’nin inaç ve kanaatine göre, din ite ah­

Cumhuriyej devrinin şazet6^ **Cucnhuıiyjit**in bir ya-

kelleyi kurtaran Öm er Rıza, Mısır'da çıkan "Muhadenet

Öyle oldu ki, içerde inkılâpçılar adına muhalefet nefe

öyle oldu ki, içerde inkılâpçılar adına muhalefet nefe

Aynı şekilde. Mustafa Kemal'in İstanbul'u ziyaretlerin­

üstünde İstanbui a hûkm ederken mevkiim dü$tû. A r ın ır.

taraflarda İttihatçı yamaktan pek çek. Bizi Hü<

Sürgünde, Mustafa Sabri ile birlikte otan Refik Ha-

**0 ise siyasetten uzakta, susmaya mahkûm btr ma­

şan İhsan Bey’den Fransızca öğrenmeye bile kalKıştı. Bu

çıkmadı. Yani hareketin elebaşlart... Her ikisi de tsiıfnna-

"Padişah. Şeyhülislamdın ve sadrazam nazınnın isti­

madan o Pa jişahlan kaplığı hükümet ve devletin başına

lif^ursuzluğu suçsuz Abdülm ecid'ı de alıp götürüyor

kalkması demek olarak artık işin sonuna vardığını göste­

milletlerde genel huzur ve saadeti omuzlayan ahlakî kefa­

iara gösterd ği tavizler nedir? Diye araştıracak olursanız,

Reisicumhur Mustafa Kemal'in iradesine. '*İrade-i

yip yett^nm TOrk miltetinkı ve yOz binlerce delikanlının ka­

kadar ^ y le r varmış, tik asılacak *‘hal-l tabii*' imiş. Bas-

(1) Mustafa Kamal Anadolu'da şapka seyanalina Hk Panama şapkas* tla

istibdatlar celtâdlar ta'zîm ve takdise mazhar oluyor.

uzaklarda nasip uman böyle gözlen dumanlanmış fıçı gibi

rinden kendttenne bir Mustafa Kamal vücuda oatirecnemı^

Anayasa hukuku kitablannın tarifine gdre. Cumhuri­

boşuna uylaşm ayın, Tal*at, Enver. Cemal nerede ise K-

rupalılar da bizim gibi yapmak İsterler amma yapamaz­

Işto n eşelenin ruhu buradadır. Marifet ve dehâ-i hü­

sın? tarzında acı bir istihzadan başka manası olmadığı için

adamlar da meçimde kenditeri gibi bir fena adama oy ver­

"Allah sîzlerden iman edip iyi davranışlarda bulunan­

dinî kurumlann tatili İle hükümette lAikllOin tatbiki ve hOkû*

rfy«t Gazetesi” yakm ttr mazilnin vukuatını okuyucuları­

nas8-ı kerinnj mucibince kati ve kJtalİerl meşru ve fa a

(Ketebehu eMaldr ee-eeyid

ile bil-içtirak İslamları katliam ve mallarını nehb ü garet ve

sene ew>)l Mekke-1 Mükerreme'öe muhacir olarak irtihal

heriflerin fetvâlanrvja mukaddesatı ve muhadderatı mevzu-

se ve peço U lıy o r u z . Bu, m o d a y ı kurtMin olmamıza da

Şeyhûlltlâm Dürrîzade merhumun adı geçen fetvası

etti. Kasidenin 5-10 beyti HatTfe VahklûddHı'in ta'n ve te^-

yine beni **Şerde ebedi fetvâ sahibi’*tabiri ile anıyordu.

hangi padbıahı hicv ettiğini tamamen btlmiyordu. Bunun

Arapça makalelerle size ve en büyük şairinize mukabele'

kikatten beşka müzahirim yoktu. Pek ender olarak ba-

Ve bütün Mısır gazeteleri “ Mebaklm-i D ln iyye" diye yaz­

mütalâamı hat'iyyet ve sarahatle ortaya koymuştum. HUâ*

ğına rağmen bu noktayı anlayamadı. Ve bu hadiseden beş

kabahati Peygamber postu olmak gibi. Mustafa Kemal'in

(1) Mansura kadınnm kitabı hakkında söyüyeceÇimiz sözlen bu esarin

İ9te hükümeti Hilâfetten ayırmanız, hükümeti dinden

ğildir. Ksnun-i Esaside yazılı olan hükümranlık hukukuna

mak üzere ihdas edilen böyle bir vazifeleri taksim usu

muallimler Tü rk milletinin kulağına sdylediğimiz yem

Nasıl kİ hükümetin bir polisi, Halîfeyi bir gece yarısı ansı­

yuvasınckm daha çûrûk olan vaziyeti makul ve meşru gös-

teKrar tekrar $ûr>gO kuvvetiyle tarO mar edilen efkâr-t umu-

Hilâfet lügatte başkasının halefi olmak ve yerine geç­

Bekr'in halifesi olabilir. Çünkü kendisi onun tarafından is-

**Hükkam-ı kiram l... Muasır medeniyet içinde Tü rk

lar kendil^nne hiç hükümet reisi ittihaz etmesinler yahut

Mustafa Sabrt’nin inaç ve kanaatine göre, din ite ah

Cumhuriyej devrinin şazet6^ Cucnhuıiyjitin bir ya-

Aynı şekilde. Mustafa Kemal'in İstanbul'u ziyaretlerin

**0 ise siyasetten uzakta, susmaya mahkûm btr ma

"Padişah. Şeyhülislamdın ve sadrazam nazınnın isti

kalkması demek olarak artık işin sonuna vardığını göste

milletlerde genel huzur ve saadeti omuzlayan ahlakî kefa

yip yett^nm TOrk miltetinkı ve yOz binlerce delikanlının ka

kadar ^ y le r varmış, tik asılacak ‘hal-l tabii' imiş. Bas-

Anayasa hukuku kitablannın tarifine gdre. Cumhuri

rupalılar da bizim gibi yapmak İsterler amma yapamaz

Işto n eşelenin ruhu buradadır. Marifet ve dehâ-i hü

adamlar da meçimde kenditeri gibi bir fena adama oy ver

"Allah sîzlerden iman edip iyi davranışlarda bulunan

rfy«t Gazetesi” yakm ttr mazilnin vukuatını okuyucuları

Ve bütün Mısır gazeteleri “ Mebaklm-i D ln iyye" diye yaz

Nasıl kİ hükümetin bir polisi, Halîfeyi bir gece yarısı ansı

Hilâfet lügatte başkasının halefi olmak ve yerine geç

gün Türkiye’deki dinsiz hayatın sürmesi böyle yazılarla ka

lar Mısırlıi^nn fikirlerine ya ineicam>ı mantıkî bulunmadığı

manlann din ve dünyasına nezaretle peygamber mevkiin

kümetlerir en başında bulunmaktadır. Hûkûmettenn din

Kemalcilerin hilâfeti ve Osmanh Devleti’ni fedâ ede

solunması yine çok fazla ve çok uzak ihtimal iken bu zafe

"V e .(imin önOndel DOnkû bir m a^ûbun Sevr'de ha

teiakki edilecek hiç bir madde yoktu. “ Her millet m ukad

*'AnkEtra-25 Tem m uz 1927- İki gün evvel sulh müna

Demek ki Sevr Andlaşması saltanat ve hilâfet hükü

Haki <î veya sun her ne şekilde olursa olsun Müslüman

Bu kitabın yayını üzerine Mısır uleması ve İslam ka

ha kuvvetli \ e daha esaslıdır. Çünkü asrı hükümetler par

nassların kendileri imam nasbinin lüzum ve vücuduna de

yan meselelerden olmakla beraber, din ulemasının siyasi

ran 1926 tarihli “ Vakit" gazetesinde ŞevkCnln bu şiirin

tır? Benim elimden gelse Türklerİ de Arap yapanm , sa