ROCZNIKI HUMANISTYCZNE

Tom LIII, zeszyt 4 - 2005

A N N A GŁOW A

O B L IC Z E S T Y L IS T Y C Z N E
W IZ Y G O C K IE J R Z EŹB Y F IG U R A L N E J
N A T L E SZ T U K I E U R O P E JS K IE J
I B L IS K O W S C H O D N IE J V I-V III W IE K U

D ziedzictw o wizygockie stanowi w cywilizacji w czesnośredniow iecznej

Europy rozdział pod w ielom a względam i wyjątkowy. N a przestrzeni VI i VII
wieku W izygoci stworzyli na terenie Półw yspu Iberyjskiego państw o o sil­
nych p odstaw ach praw nych i adm inistracyjnych oraz o w ysoko rozwiniętej
kulturze um ysłow ej i materialnej. Śledząc dzieje W izyg otó w i ich dokonania,
stajem y w obliczu ważnego prądu, który w chodził w skład wielkiego nurtu
rodzącej się właśnie europejskiej wspólnoty kulturowej. Z punktu widzenia
rozw oju sztuki szczególnie doniosłym osiągnięciem było stw orzenie systemu
dekoracji budow li sakralnych, który m ożna uznać za p ierw szą zapowiedź
rom ańskiej rzeźby architek ton icznej1.
D ek oracja kościołów w izygockich ogarnia całość budow li, podkreślając jej
głów ne linie strukturalne i istotne punkty k onstrukcyjne - rozciąga się na
lukach, gzym sach i szwach u nasady sklepień, p ok ry w a bazy i kapitele ko­
lumn. N a szczególną uw agę zasługuje przy tym fakt, że w stosow anym w tej
dekoracji repertuarze form pojaw iają się pojedyncze postaci ludzkie i całe
sceny figuralne, tworząc w paru przypadkach rozbud ow ane program y ikono­

MGR A nna G ło w a - doktorantka w K atedrze H istorii Sztuki Starożytnej i W czesnochrześ­

cijańskiej Instytutu Historii Sztuki, adres do korespondencji: ul. Al. Racław ickie 14, 20-950
Lublin.
1 Podkreśla to np. P. Skubiszewski (Sztuka Europy łacińskiej od VI do IX wieku, Lublin
2001, s. 104).
186 ANNA GŁOW A

graficzne. N ależy podkreślić, że na tle ówczesnej sztuki europejskiej zjawisko

to je s t całkow icie nowatorskie.
Z achow ały się dw a zespoły dekoracji z przedstaw ieniam i figuralnymi,
które przetrwały in situ - w kościele San Pedro de la Nave (prow. Z am ora)2
oraz Santa M aria w Quintanilla de las Vinas (prow. B urg o s)3. W San Pedro
de la N ave dekoracja figuralna koncentruje się w obrębie skrzyżow ania naw
- na kapitelach i bazach kolumn. W śród zastosow anych tem atów znajdują się
dwie sceny starotestam entow e (ofiarowanie Izaaka oraz Daniel w lwiej jamie,
il. 1, 2), a także postaci apostołów (Piotr, Paweł, T om asz, Filip), popiersia
niezidentyfikow anych świętych i antropozoom orficzne w yobrażenia ew ange­
listów (obecnie czytelny tylko Łukasz). W S anta M aria w Quintanilla de las
Vinas p rzedstaw ienia figuralne zdobią dw a wielkie kapitele-im posty u wejścia
do apsydy, płytę w m uro w aną nad łukiem tęczow ym oraz dw a bloki odpow ia­
dające w ielkością i kształtem kapitelom -im postom , zacho w an e poza pierw ot­
nym m iejscem usytuow ania (złożone na posadzce apsydy). W idzim y tutaj
personifikacje słońca i księżyca (il. 3, 4), C hrystusa-Pantokratora, Ew angelis­
tów oraz dw a trudne do zidentyfikow ania popiersia flankow ane przez anioły

2 Zob. np.: E. C a m p s C a z o r 1 a, El arte h isp an a visigodo, w: H istoria de España,

III: España visigoda (414-711 de J. C.), red. R. M enéndez Pidal, M adrid 1940, s. 540-571;
H. S c h 1 u n k, Arte visigodo, w: Ars Hispaniae, III, M adrid 1947, s. 289-299; t e n z e.
Estudios iconográficos en la iglesia de San Pedro de la Nave, „A rchivo Español de A rte”
43(1970), s. 245-267; J.-M . H o p p e, L ’église espagnole visigothique de San Pedro de la
Nave (El C am pillo - Zamora). Une program m e iconographique de la fi n du VII siècle, „A nna­
les d ’histoire de l’art et d ’archéologie de l ’U niversité Libre de B ruxelles” 9(1987),
s. 59-81; R. C o r z o S á n c h e z , San Pedro de la Nave, estudio histórico y arqueológico
de la iglesia visigoda, Z am ora 1986; M. de los A n g e l e s S e p ú l v e d a G o n z á -
1 e s, R eflexiones sobre el program a iconográfico de San Pedro de la Nave (Zam ora), I, w:
C oloquios de iconografía 31 V-2 VI 1990: ponencias i com m unicaciones, I, C uadernos de arte
e iconografía, 1991. IV/7, M adrid 1991, s. 133-157; R. B a r r o s o C a b r e r a , J. M o ­
r í n de P a b 1 o s, La iglesia visigoda de San Pedro de la Nave, M adrid 1997.
1 R. O r u e t a, La erm ita de Q uintanilla de las Viñas, en el cam po de la A ntigua Lara.
Estudio de su escultura, „A rchivo Español de Arte y A rqeología” 4(1928), s. 169-178;
t e n z e, Santa M aría de las Viñas, M onum ento Nacional, „B oletín de la C om isión Provicial
de M onum entos de B urgos” 29(1929), s. 483-491; E. C a m p s C a z o r 1 a, El visigotism o
de Q uintanilla de las Viñas, „Boletín del Sem inario de Estudios de Arte y A rqeología”
22-24(1939-1940), s. 125-134; S. A n d r é s O r d a x , J. A. A b a s ó l o Á l v a r e z ,
La erm ita de Santa María. Q uintanilla de las Viñas, Burgos, B urgos 1980; M. S e p ú 1 -
v e d a G o n z á l e s , Los anagram as y el program a iconográfico de Q uintanilla de las
Viñas: una hipótesis de interpretación, w: En la España m edieval. E studios en m emoria del
profesor D. C laudio Sánchez-Albornoz, t. V. vol. 2, M adrid 1986, s. 1217-1237; R. B a r r o-
s o C a b r e r a i J. M o r i n d e P a b l o s , La iglesia de Santa M aría de Q uintanilla
de las Viñas, M adrid 2001.
 O B L IC Z E STY L IST Y C Z N E W IZY G O C K IEJ R Z EŹ B Y FIG U R A L N EJ 187

(il. 5-6). Ponadto zachowały się dw a fragm enty pozbaw ione swojego pierw ot­
nego kontekstu architektonicznego - kapitel z K ord oby 4 oraz pilaster z Tole­
d o 5. N a czterech licach kapitela z Kordoby w yobrażono antropozoom orficzne
p rzedstaw ienia E w angelistów (il. 7). Na pilastrze z Toledo ukazano w czte­
rech p a n n ea u x, jedno pod drugim, cztery sceny now otestam entow e - uzdro­
wienie ślepca, w skrzeszenie Łazarza, C hrystusa z S am arytan ką przy studni,
U zdrow ienie chorej na krwotok (il. 8).
Reliefy z San Pedro de la Nave, Q uintanilla de las Vinas i Kordoby zosta­
ły w ykonane technikam i reliefu w dwóch planach i rytu klinowego. Przesądza
to o płaszczyznow ości i rysunkow ości przedstawień, których powierzchnia
tylko w nieznacznym stopniu występuje ponad gładkie tło. Sylwetki są płas­
kie, rzadko spotyka się m odelunek nadający form om chociaż cień krągłości.
By oddać detale przedstawień, rzeźbiarze uciekali się do rytow ania klinow e­
go, uzyskiw anego przez ukośne uderzenia dłuta. O trzy m yw ano w ten sposób
bardzo wyraziste w ydrążenia o ostrych krawędziach. Efekty rytu klinowego
p rzy w od zą na myśl rzeźbę w drewnie i właśnie w niej upatruje się korzeni
tej techniki6. Najstarsze przykłady zastosow ania jej w kam ieniu znajdują się
na stelach ibero-rzym skich z pierw szych w ieków naszej ery7. Nieco później
znajdziem y je rów nież w sztuce syro-palestyńskiej i k op ty jsk ie j8.
Z tą charakterystyczną techniką idzie w parze specyficzne potraktowanie
postaci ludzkiej i innych elem entów kom pozycji. B rak tu perspektyw y prze­
strzennej, w szystkie składow e kom pozycji um ieszczone są na jednej płasz­
czyźnie. Szczególnie jaskraw o widać to w scenie ofiary A b rah am a w San
Pedro de la Nave, gdzie przedstawiono tylko trzy z pięciu podpór ołtarza,
a baran spraw ia wrażenie unoszącego się w powietrzu.
W ujęciach postaci ludzkich zdecydow anie przew aża frontalizm, z tym że
nogi u kazyw ane są zaw sze w profilu, ze stopam i rozchodzącym i się na ze­

4 S c h 1 u n k, A rte visigodo, s. 269.

5 T e n ż e, La p ilastra de San Salvador de Toledo, „A nales T oledanos” 1971, s. 235-254.
6 R. B i a n c h i B a n d i n e l l i , Rome. La fin de l ’art antique. L 'a rt de l ’Empire
Rom ain de Septim e Sévère à Théodose l-er, Paris 1970, s. 192.
7 Tam że; R. O r u e t a, La erm ita de Q uintanilla de las Viñas, en el cam po de la A n ti­
gua Lara. Estudio de su escultura, „A rchivo Español de Arte y A rqueología” 4(1928), s. 170.
8 Na przykład żydow skie ossuaria, relikw iarz w M uzeum A rcheologicznym w Istambule,
koptyjska szkatułka z D ala’a - zob. A. G r a b a r, R echerches su r les sources ju iv e s de l ’art
paléochrétienne, 3, w: L ’art de la fin de ‘A ntiquité et du M oyen Age, Paris 1968, il. 1-6. Co
ciekaw e, w szystkie te zabytki prezentują niem al identyczny repertuar form , ja k stele ibero-
-rzym skie czy w izygockie przegrody chórow e, nisze itp. zdobione m otyw am i geom etrycznym i
- w irujące kola, przecinające się okręgi, rozety.
188 ANNA G ŁOW A

wnątrz, w przeciw nych kierunkach. Postaci przedstaw ione w profilu - np.

A braham i Izaak w San Pedro de la Nave - są bardzo nieporadne. Brakuje
konsekw encji w ujęciu poszczególnych części ciała: g łow a i nogi prezentują
się w profilu (stopy tym razem zwrócone są w tym sam ym kierunku), zaś
tułów wraz z rękami jest frontalny. Postaci najczęściej ukazane są w statycz­
nych pozach, znieruchom iałe w swoich uroczystych gestach.
O gólny zarys sylwetek jest uproszczony i sum aryczny. T uło w ia i kończyny
są bardzo szczupłe, natom iast głowy i dłonie nieproporcjonalnie wielkie
(szczególnie u aniołów w Quintanilla de las Vinas, gdzie dodatkow o podkreś­
la tę deform ację nadm ierna długość kciuków). Z auw aża się niezdarność ru­
chów i sztyw ność gestów. T w arze zrealizow ane są w edług tego sam ego sche­
matu i spraw iają wrażenie masek. Nos oddany je st d w iem a równoległym i
liniami, n ozdrza zaznaczone malutkimi łukami. Przejście od nosa do brwi jest
łagodne, tw orzy w ten sposób je d n ą płaszczyznę z czołem. Oczy, o m igdało­
w ym w ykroju, obrysow ane są podw ójną linią. U sta są bardzo drobne, zazna­
czone jed n y m albo d w om a nacięciami w kształcie spłaszczonych łuków. W ło­
sy p rzy jm u ją najczęściej kształt wąziutkiego w ałka okalającego głowę i w yw i­
jając eg o się na zew nątrz w wolutki - w przedstaw ien iach frontalnych na
w ysokości uszu, w profilow ych - na karku. Pow ierzch nia tej fryzury rozdrob­
niona jest grupami kreseczek układającym i się w przeciw staw nych kierun­
kach. Zarost przybiera formę kosm yków, skręcających się na końcach w spi-
ralki.
W e w szystkich trzech w ypadkach - dekoracji w San Pedro de la Nave,
Q uintanilla de las Vińas i Kordoby - rzuca się w oczy rozbicie powierzchni
włosów, aureoli, szat i skrzydeł drobnym rów no leg łym prążk ow an iem lub też
siateczką w kształcie rom bów. Grupy row kow ań tw orzą w yraźnie oddzielone
od siebie pola, a ich układ jest abstrakcyjny.
Nieco inaczej przedstawia się sposób p otraktow ania postaci ludzkiej na
pilastrze z Toledo, chociaż wiele jest też cech w spólnych z opisanym i wyżej
dziełami. R ów nież w tym wypadku rzeźbiarz posłużył się reliefem w dwóch
planach oraz rytem, z tym że w yżłobienia są płytsze i zarysow ują cienkie
i delikatne linie. Postacie ujęte są frontalnie albo w trzech czw artych i o dda­
ne sum arycznie, w m anierze ja k b y szkicowej, przekazującej tylko ogólne
zarysy sylwetki - w niektórych przypadkach układ rąk czy nóg został zaled­
wie z lekka zasugerow any (np. w postaci chorej na krwotok). Fałdy szat są
potraktow ane um ownie, a przy tym oddane zam aszystym i liniami, na ogół
zaokrąglonym i. Niestety, nie da się nic pow iedzieć o rysach twarzy postaci,
poniew aż głow y zostały w ym łotkow ane w epoce arabskiej.
 O B L IC Z E STY L IST Y C Z N E W IZY G O C K IEJ R Z EŹ B Y FIG U R A L N EJ 189

Z n am io na i tendencje, jakie przejaw iają się w wizygockiej rzeźbie figural­

nej, są dość pow szechne w sztuce w czesnośredniow iecznej i dają się zauw a­
żyć w różnych jej dziedzinach - nie tylko w rzeźbie, ale i w rzem iośle artys­
tycznym czy malarstwie m iniaturow ym 9. Ze w zględu na rozległość materiału
ograniczę się do przytoczenia przykładów z zakresu rzeźby kamiennej.
Na terenie Europy analogie do przedstaw ień figuralnych z San Pedro,
Q uintanilla i Kordoby, które obok cech w spólnych w szystkim om awianym
zabytkom w yróżnia szczególna skłonność do rozbijania powierzchni rów no­
ległym żłobkow aniem , znajdziem y w sztuce m erow ińskiej i longobardzkiej.
Należy je d n a k od razu zaznaczyć, że są one nieco późniejsze od zabytków
z Półw yspu Iberyjskiego (pochodzą z VIII wieku) i um ieszczone są na ele­
m entach w y posażenia w nętrza kościelnego, takich ja k płyty przegród chóro­
wych czy ołtarze, a nie - jak to m a m iejsce w przypadku dzieł wizygockich
- na częściach architektonicznych budowli.
Spośród dzieł europejskich niewątpliwie najw iększe podobieństw o do
zabytków hiszpańskich wykazuje datowana na VIII wiek płyta z Narbonne (il.
9 ) 10. P rzedstaw ia ona dwóch mężczyzn, z których jed en trzym a w ręku wiel­
ki, dekoracyjnie potraktowany krzyż, a drugi - liść palm ow y. Podobnie jak
w w ym ienionych przykładach z Półwyspu, posłużono się tu reliefem w dwóch
planach i rytem klinowym . Całość je st bardzo płaska, o ostrych konturach,
tak że sylwetki spraw iają wrażenie „naklejonych” na gładkie tło. Postacie są

9 Na gruncie rzem iosła artystycznego idealny przykład stanow ią ampułki palestyńskie

z VI w ieku przechow yw ane w skarbcach w M onza i B obbio (zob. A. G r a b a r, Les ampou-
les de Terre Sainte, Paris 1958), m edalion z Cypru z VI wieku w D um barton Oaks w W a­
szyngtonie (zob. t e n ż e . Christian iconography. A study o f its o rig in s, London 1980, il.
276), czy też m onety bizantyńskie z VIII w ieku w B ibliotheque N ationale w Paryżu (zob.
tam że, il. 158). O sobną spraw ą je st pokrew ieństw o rzeźby w izygockiej z niektórym i dziełami
m iniatury m ozarabskiej. Kwestia ta legła u podstaw hipotezy o istnieniu m iniatury wizygockiej,
która miałaby stanow ić w zór dla wizygockiej rzeźby - zob. H. S c h 1 u n k, Observaciones
en torno de la m iniatura visioda, „A rchivo Espańol de A rte” 71(1945), s. 241-265. Teorię tę
zdaje się potw ierdzać egzem plarz traktatu De natura rerum Izydora z Sew illi, będący zdaniem
specjalistów V III-w ieczną francuską kopią oryginału pow stałego w VII wieku w Hiszpanii -
zob. O. K. W e r c k m e i s t e r , Three problem s o f tradition in pre-carolingian figure-style,
„Proceedings o f the Royal Irish A cadem y” 63(1964), s. 167-201, il. XXIa, XXII, XXIIIa-c.
XXV. Jest to bardzo frapujące zagadnienie, które przekracza jed n ak zakres niniejszej pracy.
10 Od pew nego czasu zabytek ten wiąże się ze sztuką w izygocką - zob. R. B a r r o s o
C a b r e r a i J. M o r i n d e P a b l o s , Dos relieves de época visigoda con representa­
ción figurada: la placa de Las Tamujas y la de N arbona, „A nales T oledanos” 31(1994),
s. 41-64; N. D u v a 1, Les prem iers m onum ents chrétiens de la France, t. I, Paris 1995, s. 21.
W starszych opracow aniach płyta ta figuruje jak o dzieło m erow ińskie - zob. J. H u b e r t,
J. P o r c h e r, W. F. V o 1 b a c h, L ’Europe des Invasions, Paris 1967, il. 118, s. 100.
 190 ANNA GŁOW A

frontalne, o „klocow atych” , uproszczonych sylwetkach. Rysy twarzy potrakto­

wane zostały w edług takiego sam ego schematu, jak i w idzim y w rzeźbie wizy-
gockiej. Przede wszystkim rzuca się je d n a k w oczy charakterystyczne dla
przedstaw ień z Półw yspu pocięcie pow ierzchni szaty i włosów równoległym
row kow aniem . Biegnie ono bądź to wzdłuż osi szaty, bądź w poprzek, bądź
wreszcie po skosach, w każdym razie zaw sze po liniach prostych.
W obrębie rzeźby merowińskiej bliską analogię stanowi także przegroda
chórow a z Saint-Pierre-aux-N onnains w M etz, pochodzącej z VIII wieku,
z w yobrażeniem C hrystusa błogosławiącego (ił. 10). R ów nież tutaj mamy do
czynienia z reliefem w dwóch planach i rytem klinow ym , z tym że całość jest
bardziej w ypuk ła niż w przykładach w izygockich i kontury są zaokrąglone.
W podobny sposób oddano jed n ak fałdy szat, włosy, a naw et aureolę, roz­
drabniając je rów nom iernym rytm em paralelnych linii.
A utorzy piszący o sztuce wizygockiej w skazują często na analogie stylis­
tyczne z rzeźb ą longobardzką z VIII wieku, jak ołtarz księcia Ratchisa (il.
11) czy płyta biskupa S ig v a ld a11. Uderzające jest zw łaszcza podobieństwo
postaci aniołów na ołtarzu Ratchisa do tych na kapitelach w Quintanilla -
prezentują one identyczną postawę i deform ację rąk. Bardzo podobna jest
kon w en cja w oddaniu twarzy i włosów, w taki sam sposób przedstawiono
nimby, a p ow ierzchnia szat pokryta je s t gęstym row kow aniem .
N ajbliższych analogii dla pilastra z Toledo dostarcza z kolei rzeźba raweń-
s k a 12. Na am bonie z kościoła świętych Jana i Pawła, z przełom u VI i VII
wieku, w idzim y postacie apostołów oddane w płaskim reliefie i rycie, z deta­
lami potraktow anym i bardzo sumarycznie. Fałdy szat oddano pobieżnie, z tym
że ich linie nie są, ja k to m a miejsce na pilastrze z Toledo, zaokrąglone, lecz
proste i ostre, a przy tym o zróżnicowanej głębokości i szerokości.
K olejne analogie do wizygockich przedstaw ień figuralnych znajdziemy
w sztuce koptyjskiej. S ą one wcześniejsze bądź w spółczesne dziełom z Pół­
wyspu. N ajlepszy przykład stanowią stele nagrobne przecho w yw ane w M uze­
um Koptyjskim w Kairze (il. 12). W ykonane zostały w płaskim reliefie z
detalami oddanym i w rycie. Spoglądają z nich na nas frontalne postaci o
uproszczonych, przysadzistych kształtach i schem atycznych obliczach. Szaty

11 Por. P. de P a 1 o 1, Esencia del arte hispánico de época visigoda: rom anism o y germ a­
nismo, „Settim ane di Studio del Centro Italiano di Studi su ll’A lto M edioevo, III: Goti in
O ccidente”, Spoleto 1956, s. 111; H. S c h I u n k, A rte visigodo, w: A rs H ispaniae II, Madrid
1947, s. 301.
12 H. S c h 1 u n k. La pilastra de San Salvador de Toledo, „A nales T oledanos” 1971,
s. 244-245.
 O B L IC Z E STY L IST Y C Z N E W IZY G O C K IEJ R Z E Ź B Y FIG U R A L N EJ 191

„ ro zparcelo w ane” są drobnym , rów nom iernym row kow aniem , przypom inają­
cym kanelury kolumn. Przebiegają one na przem ian w zdłuż osi szaty i po
skosach. W szystko to przesądza o płaskości przedstaw ień, które sprawiają
w rażenie „naklejonych” na gładkie tło, zupełnie j a k w San Pedro, Quintanilla,
Kordobie czy Narbonne.
Przedstaw ienia figuralne bardzo zbliżone do w izygockich, a jednocześnie
w cześniejsze od nich, w ystępują również w rzeźbie syryjskiej i armeńskiej.
W ym ienić tu m ożna np. płyty przegrody chórowej z Rasm -al-K anafez
z przedstaw ieniem adoracji m agów i w yobrażeniem aniołów trzymających
chryzm ę (Syria, VI w., il. 13), fragm ent k am iennego krzyża (khatchkaru)
z A rucz z p ostacią C hrystusa i M adonny (Armenia, VI w., il. 14), czy obra­
m ow anie okna w P tgnaw ank z w izerunkiem C h rystusa unoszonym przez
anioły i popiersiam i apostołów (koniec V I-początek VII w., il. 15). Zwraca
uwagę ogólna surowość tych dzieł. W ykonane są w płaskorzeźbie i bardzo
głębokim rycie o skośnych cięciach. W yżłobienia są zaw sze bardzo wyraziste,
naw et jeśli ich krawędzie są zaokrąglone (Arucz). W szystkie rowki m ają taką
sam ą głębokość i szerokość. T w orzą one grupy paralelnych linii o bardzo
rów nom iernym rytmie. Zaw sze są to linie proste, sztywne, brak tu krzywizn.
B iegną na zm ianę w różnych kierunkach, rozbijając figurę na odrębne, ściśle
od siebie odgraniczone pola. W Ptgnawank potraktow ane zostały w ten spo­
sób nie tylko szaty, ale i włosy postaci. R ów nież twarze na reliefach syryj­
skich i arm eńskich utrzym ane są w konwencji podobnej ja k w sztuce wizy-
gockiej i przejaw iają taki sam rodzaj ekspresji. W reszcie ogólny zarys figur
na reliefach syryjskich i armeńskich jest niezw ykle zbliżony do tych z Pół-
'w yspu - prezen tują one zw arte sylwetki, ściśle frontalne i statyczne, zastygłe
w swoich prostych pozach i gestach.

N a p odstaw ie przytoczonych analogii m ożna stwierdzić, że w izygocka

rzeźba antropom orficzna wpisuje się w estetykę wczesnośredniow iecznej
E uropy łacińskiej - bardzo zbliżone pod w zg lędem stylistycznym i form al­
nym dzieła pow staw ały zaledwie wiek później w sztuce m erowińskiej czy
longobardzkiej. Podobne oblicze form alne sztuki tych kręgów w ynika jednak,
ja k się wydaje, nie tyle z w zajem nego od działyw ania na siebie krajów barba­
rzyńskich, ile z analogicznego procesu przetw arzania spuścizny anty cz n ej13.

13 Do podobnego wniosku dochodzi Palol porów nując figuralną rzeźbę w izygocką z dzieła­
mi longobardzkim i - zob. t e n ż e , Essencia, s. 111.
 192 A NNA G ŁOW A

P ochodzące z Orientu analogie do w izygockich przedstaw ień figuralnych

należą ju ż do sztuki chrześcijańskiej, trzeba je d n a k zaznaczyć, że widoczne
w nich upodobanie do frontalizmu, tendencje do upraszczania figury ludzkiej,
schem atyzacji rysów twarzy, oddaw ania fałd szat w form ie paralelnych linii
0 abstrakcyjnym dukcie etc., odnotowuje się ju ż w późnoantycznej peryferyj­
nej sztuce C esarstw a R zym skiego na Bliskim W sch odzie i w A fr y c e 14. M oż­
na tu w ym ienić rzeźby z Palmyry z II wieku n .e .15, reliefy m itraickie z Du­
ra Europos z końca II wieku n.e. (w Yale U n iv ersity )16, czy afrykańskie
stele z II-III wieku n.e., np. „Stela B oglio” z Siliany (w M usee du Bardo
w T u n is ie )17. D zieła te w ykazują podobne tendencje ekspresyjne. W. Mole,
pisząc o sztuce Palm yry i Dura Europos, stwierdza, że tendencje te, „dalekie
od hellenistycznych sposobów ekspresji, za to m ocno orientalizujące, św iad­
czą o now ym kierunku w sztuce, która porzucając zasady w izualne przechodzi
ku zasadom sztuki dalekiej od rzeczywistości wizualno-spostrzeżeniowej
1 skłania się do w yrażania raczej tylko apriorystycznych koncepcji wyobraże-
niow o-ideo w y ch” 18. W arte zastanow ienia je st to, że w szystkie te dzieła zw ią­
zane były z m istycznym i prądami religijnymi, jak ie zrodziły się na W scho­
dzie i rozpow szechniły w Cesarstw ie w jeg o schyłkow ym okresie.
Często podkreśla się, że sztuka w czesnochrześcijańska w procesie swojego
kształtow ania sięgała raczej do tradycji ludow ych niż do oficjalnej sztuki
C esarstw a, poniew aż „poszukiw ała takich form, które w powszechnej św iado­

14 T endencje te dochodzą zresztą do głosu rów nież w sam ym Rzym ie, jednak w sztuce
peryferyjnej są znacznie bardziej w yraźne - zob. R. B i a n c h i B a n d i n e l l i , Kryzys
artystyczny u schyłku starożytności, „A rcheologia” 5(1952-1953), s. 83-100; t e n ż e , Zagad­
nienie rzeźby rzym skiej w III i IV wieku n.e., „A rcheologia” 7(1955), s. 1-11; G.-Ch.
P i c a r d , Sztuka rzymska, W arszawa 1975, s. 255-258. W arto w spom nieć, że znam iona te
ujaw nia rów nież sztuka judaistyczna tego okresu - zob. W. M o 1 é, Studia nad sztuką p ierw ­
szego tysiąclecia n.e., „Folia H istoriae A rtium ” 1(1964), s. 34-45.
15 Zob. np. A. S a d u r s k a, L ’art et la société. R echerches iconologiques sur l ’art
fu n éra ire de Palm yre, „A rcheologia” 45(1994), s. 11-23; T. B o r k o w s k a , Palm yreńskie
reliefy w otyw ne, w: Studia palm yreńskie, z. I, red. K. M ichałow ski, W arszaw a 1966, s. 96-123;
M. G a w l i k o w s k i , Dwie palm yreńskie rzeźby nagrobne w zbiorach polskich, w: Studia
palm yreńskie, z. IV, red. K. M ichałow ski, W arszaw a 1970, s. 87-92; A. S o 1 t a n, Ikono­
grafia m eharystów palm yreńskich, w: Studia palm yreńskie, z. III, red. K. M ichałow ski, W arsza­
wa 1969, s. 5-45.
16 Zob. R. V o 1 1 k o m m e r, Mithras, LIMC, t. VI, cz. 2, il. 226 i 227.
17 Zob. M. le G 1 a y, Iconographie classique et sculptures africaines, w: Iconographie
classique et identités régionales, red. L. Kahil, Ch. Angé i P. L inant de B ellefonds, Paris 1986.
s. 219-232. il. 9-12.
18 M o 1 é, dz. cyt., s. 44.
 O B L IC Z E STY L IST Y C Z N E W IZY G O C K IEJ R ZEŹB Y FIG U RA LN EJ 193

mości nie były zw iązane z pogaństwem , i jed no cz eśn ie szukała takich środ­
ków wyrazu, którymi m ogłaby wyrazić transcendentny charakter nowej wia­
ry...” 19. Nie chodziło o naśladow nictw o rzeczyw istości naturalnej, lecz
o przekazanie praw d duchow ych, w zw iązku z czym tw órczość ta m iała cha­
rakter raczej w yobrażeniow y niż przedstaw ieniow y. Stąd cechy takie, jak
frontalizm, hieratyzm , uproszczenia i schem atyczne, spraw iające wrażenie
m asek twarze. W szystko to składało się na „konw encję pozaczasow ą, a je d n o ­
cześnie nad ającą postaciom walory rzeczywistej obecn o ści”20.
T endencje te stają się szczególnie jask ra w e w sztuce chrześcijańskiego
W schodu i właśnie z nią w izygocka rzeźba figuralna zd rad za najwięcej analo­
gii - należy tutaj wspom nieć, że podobieństw a w ystępują rów nież w warstwie
iko nog raficzn ej21 oraz ikonologicznej22. Skłania to niektórych badaczy do
w y suw ania teorii o istnieniu na Półwyspie Iberyjskim w p ływ ów wschodnich.
0 ile je d n a k w wypadku m otywów floralnych i zoom orficznych, pochod zą­
cych przew ażnie ze sztuki sasanidzkiej, recepcja m ogła d okonyw ać się za
p ośrednictw em w yrobów rzem iosła artystycznego, które docierały na Zachód
dzięki kupcom syryjskim i żydo w sk im 23, o tyle w przypadku rzeźby figural­
nej trudno w ytłum aczyć uderzające wręcz po dobieństw o do dzieł syryjskich
czy arm eńskich inaczej niż bezpośrednim udziałem w ich w ykonaniu w arszta­
tów po chodzących z owycfy krajów 24. Kwestia ta wiąże się z szerszym prob­
lem em obecności artystów ze W schodu we w czesnośredniow iecznej Europie
1 w ym aga jes z c z e dalszych badań.

19 M. G a w 1 i k o w s k i, Sztuka Syrii, W arszaw a 1976, s. 281.

20 Tamże.
21 Np. specyficzne ujęcie scen ofiarow ania Izaaka i D aniela w lwiej jam ie (zob.
S c h 1 u n k, Estudios iconográficos, s. 262-266); przedstaw ienia św iętych z m uszlą za głową
i krzyżem na trzonku w ręce (tamże, s. 258-261).
22 Np. szczególny kult krzyża - zob. S e p ú l v e d a G o n z á l e s , Los anagram as,
s. 1232-1237.
"3 Zob. W. D. Z i z i c h w i 1 i, A ntecedentes de la decoración visigoda y ramirense,
„A rchivo Español de A rte” 106(1954), s. 126-146.
24 S e p ú l v e d a G o n z á l e s , Los anagram as, s. 1232; S k u b i s z e w s k i ,
Sztuka Europy łacińskiej, s. 107. Autorzy nie m ają źródeł, na których opierają sw oje przypusz­
czenie, jednak Sepúlveda G onzáles w spom ina o istnieniu takow ych.
194 ANNA GŁOW A

SPIS ILUSTRACJI

1. Danie] w lwiej jam ie, kapitel w San Pedro de la N ave, VII w. (za: H. S c h I u n k,
Estudios iconográficos en la iglesia de San Pedro de la Nave, „A rchivo Español de
A rte” 43, 1970, il. 8b).
2. O fiara A braham a, kapitel w San Pedro de la N ave, VII w. (za: H. S c h 1 u n k,
Estudios iconográficos en la iglesia de San Pedro de la Nave, „A rchivo Español de
A rte” 43, 1970, il. 8a).
3. Personifikacja słońca, kapitel-im post w Santa M aría w Q uintanilla de las Viñas,
VII/VIII w. (za: M. S e p ú l v e d a G onzáles, Los anagram as y el program a
iconográfico de Q uintanilla de las Viñas: una hipótesis de interpretación, [w:] En la
España m edieval. Estudios en m em oria del p ro feso r D. C laudio Sánchez-A lbornoz, t. V,
vol. 2, M adrid 1986, il. na s. 1241).
4. N iezidentyfikow ana postać z aniołam i, kapitel-im post poza pierw otnym miejscem usytu­
ow ania, Santa M aría w Q uintanilla de las Viñas, VII/VIII w. (za: M. S e p ú l v e d a
G onzáles, Los anagram as y el program a iconográfico de Q uintanilla de las Viñas: una
hipótesis de interpretación, [w:] En la España m edieval. Estudios en m emoria del
profesor D. Claudio Sánchez-Albornoz, t. V, vol. 2, M adrid 1986, il. 1242)
5. N iezidentyfikow ana postać z aniołam i, kapitel-im post poza pierw otnym m iejscem usytu­
ow ania, Santa M aria w Q uintanilla de las Viñas, V II/V III w. (za: M. Sepúlveda
Gonzáles, Los anagram as y el program a iconográfico de Q uintanilla de las Viñas: una
hipótesis de interpretación, [w:] En la España m edieval. E studios en m em oria del
profesor D. Claudio Sánchez-Albornoz, t. V, vol. 2, M adrid 1986, il. 1242).
6. E w angelista Łukasz, kapitel z Kordoby, M useo A rqueológico de Córdoba, VII w., (za:
P. de P a 1 o I, A rte hispánico de la época visigoda, B arcelona 1968, il. 26).
7. U zdrow ienie chorej na krwotok, panneaux pilastra z San Salvador w Toledo, VII w.,
(za: P. de P a 1 o 1, Arte hispánico de la época visigoda, B arcelona 1968, il. 58).
8. A poteoza krzyża, płyta z N arbonne, M usée L apidaire de N arbonne, V III w., (za:
J. H u b e r t, J. P o r c h e r, W. F. V o 1 b a c h, L 'E u ro p e des Invasions, Paris
1967, il. 118).
9. C hrystus błogosław iący, płyta z Saint-Pierre-aux-N onnains, w M usée C entral w Metz,
VIII w., (za: J. H u b e r t, J. P o r c h e r, W. F. V o 1 b a c h, L ’Europe des
Invasions, Paris 1967, il. 291).
10. C hrystus w M ajestacie, ołtarz księcia Ratchisa w San M artino w Cividale, VIII w., (za:
J. H u b e r t, J. P o r c h e r , W. Ç. V o l b a c h , L 'E u ro p e des Invasions, Paris
1967, il. 277).
11. Postać zm arłego, płyta z M uzeum K optyjskiego w K airze (za: M. B a s t a. Reno­
vation o f the Coptic Muséum, [w:] Coptic studies: acts o f the Third International
Congress o f Coptic Studies, red. W. G odlew ski, W arszaw a 1990).
12. Anioły trzym ające rozetę, płyta przegrody chórow ej z R asm -al-K anafez, M uzeum w D a­
maszku, VI w., (za: J. N a s r a l l a c h , Bas-reliefs chrétiens inconnus de Syrie,
„Syria” 38, 1961, pl. IV, 2).
13. C hrystus i Daniel w lwiej jam ie, kaczkar z A rucz, M uzeum H istoryczne w Erewaniu,
VI w., (za: S. Der N e r s e s s i a n , L 'a rt arm énien, Paris 1979, il. 42).
14. A postołow ie, obram ow anie okna w Ptgnaw ank, VI/VII w. (za: N. St e p a n j a n,
D ekorativnoe iskusstvo srednovekovoj Arm enii, Leningrad 1971, il. 19).
 O B L IC Z E STY L IST Y C Z N E W IZY G O C K IEJ R Z EŹ B Y F IG U R A L N EJ 195

BIBLIOGRAFIA

A n d r é s Or d a x S., A b á s o l o A l v a r e z J. A., La erm ita de Santa Maria.

Q uintanilla de las Vinas, Burgos, Burgos 1980.
B a r r o s o C a b r e r a R. , M o r i n d e P a b l o s J., La iglesia visigoda de San
Pedro de la N ave, M adrid 1997.
B a r r o s o C a b r e r a R. , M o r i n d e P a b l o s J., La iglesia de Santa M aría de
Q uintanilla de las Viñas, M adrid 2001.
B i a n c h i B a n d i n e l l R., Rome. La fin de P art antique. L ’art de l’em pire romain
de Septim e Severe a Theodose I-er. Paris 1970.
B i a n c h i B a n d i n e l l i R., Kryzys artystyczny u schyłku starożytności, „A rcheolo­
gia” 5(1952-53), s. 83-100.
B i a n c h i B a n d i n e l l i R., Zagadnienie rzeźby rzym skiej w III i IV w ieku n.e.,
„A rcheologia” 7(1955), s. 1-11.
B o r k o w s k a T., Palm yreńskie reliefy w otyw ne, w: Studia palm yreńskie, z. I, red. K.
M ichałow ski, W arszaw a 1966, s. 96-123.
C a m p s C a z o r l a E., El arte hispanovisigodo, w: H istoria de España, III: España
visigoda (414-711 de J. C.), red. R. M enéndez Pidal, M adrid 1940.
C a m p s C a z o r 1 a E., El visigotism o de Q uintanilla de las Viñas, „B oletín del Sem ina­
rio de Estudios de Arte y A rqeología” 22-24(1939-1940), s. 125-134.
D u v a l N., Les prem iers monum ents chrétiens de la France, t. I, Paris 1995.
F o n t a i n e J., L ’art prérom an hispanique, I, Yonne 1973-1977, s. 205-209.
G a w l i k o w s k i M., Dwie palm yreńskie rzeźby nagrobne w zbiorach polskich, w: Studia
palm yreńskie, z. IV, red. K. M ichałow ski, W arszaw a 1970, s. 87-92.
G a w l i k o w s k i M., Sztuka Syrii, W arszaw a 1976.
G i s c h i a L., M a z e n o d L., Les arts prim itifs français, Paris 1953.
G ó m e z - M o r e n o M., San Pedro de la Nave, iglesia visigoda, „B oletín de la Sociedad
C astellana de E xcurciones” 1906.
G r a b a r A., Les am poules de Terre Sainte, Paris 1958.
G r a b a r A.. R echerches sur leą. sources juives de l’art paléochrétienne, 3, w: L ’art de la
fin de ‘A ntiquité et du M oyen Age, Paris 1968.
G r a b a r A., Élém ents sassanides et islam iques dans les enlum inures des m anuscrits espag­
nols du haut M oyen Age, w: L ’art de la fin de l’A ntiquité et du M oyen Age, Paris 1968,
s. 663-668.
G r a b a r A., Les illustrations des Beatus mozarabes et les m iniatures orientales chrétiennes
et juives, „Cahiers A rchéologiques” 28(1979), s. 7-16.
G r a b a r A., C hristian iconography. A study of its origins, London 1980.
H a c h 1 i 1 i R., A ncient Jew ish Art and A rcheology in the Land o f Israel. Leiden 1988.
H o p p e J.-M ., O rient-O ccident, Juifs et chrétiens. À propos de la grand niche du Musée
archéologique de M érida (Badajoz). „N orba A rte” 7(1987), s. 9-46.
H o p p e J.-M ., L ’église espagnole visigothique de San Pedro de la N ave (El Campillo-
Zam ora). Une program m e iconographique de la fin du VII siècle, „A nnales d ’histoire de
l ’art et d ’archéologie de l ’U niversité Libre de B ruxelles” 9(1987), s. 59-81.
H u b e r t J., Porcher J., Volbach W. F., L ’Europe des Invasions, Paris 1967.
H u i d o b r o L., Santa M aría de las Viñas en Q uintanilla de Lara, „B oletín de la Comisión
Proviciai de M onum entos de B urgos” 19(1927), s. 175.
H u i d o b r o L., Santa M aría de las Viñas en Q uintanilla de Lara, „B oletín de la Comisión
Proviciai de M onum entos de B urgos” 21(1927), s. 238-242.
196 ANNA GŁOWA

H u i d o b r o L., Erm ita de Santa M aría de las V iñas en Q uintanilla de Lara, „Boletín de
la Com isión Proviciai de M onum entos de B urgos” 22(1928), s. 266-268.
K 1 e n g e 1 H., Syria A ntiqua, Leipzig 1971.
M a t e h a b e l i K., Stèles géorgiennes en pierre, Lugano 1997.
M o 1 é W., Studia nad sztuką pierw szego tysiąclecia n.e., „Folia H istoriae A rtium ” I, 1964.
N a s r a 1 1 a h J., B as-reliefs chrétiens inconnus de Syrie, „Syria” 38(1961), s. 35-53.
N e r s e s s i a n S. Der, L ’art arm énien, Paris 1979.
O l a g u e r - F e l i ú A l o n s o F. de, Arte m edieval español hasta el año 1000, Madrid
1989.
O r u e t a R., La erm ita de Q uintanilla de las Viñas, en el cam po de la A ntigua Lara. E stu­
dio de su escultura, „A rchivo Español de Arte y A rqeología” 4(1928), s. 169-178.
O r u e t a R., Santa M aría de las Viñas, M onum ento N acional, „B oletín de la Comisión
Provicial de M onum entos de B urgos” 29(1929), s. 483-491.
P a 1 o 1 P. de, Esencia del arte hispánico de época visigoda: rom anism o y germ anism o,
„Settim ane di Studio del Centro Italiano di Studi su ll’Alto M edioevo, III: I Goti in O cci­
dente”, Spoleto 1956, s. 65-127.
P a 1 o 1 P. de, A rte hispánico de la época visigoda, B arcelona 1968.
P i c a r d G .-C h., Sztuka rzym ska, W arszaw a 1975.
P i g u l e w s k a N., K ultura syryjska we wczesnym średniow ieczu, W arszaw a 1989.
S a d u r s k a A., L ’art et la société. R echerches iconologiques sur l ’art funéraire de Palmy-
re, „A rcheologia” 45(1994), s. 11-23.
S e p ú l v e d a G o n z á l e s M., Reflexiones sobre el program a iconográfico de San
Pedro de la N ave (Zam ora), I, w: C oloquios de iconografía 31 V-2 VI 1990: ponencias i
com m unicaciones, I, C uadernos de arte e iconografía, 1991, IV/7, M adrid 1991, s. 133-157.
S e p ú l v e d a G o n z á l e s M., Los anagram as y el program a iconográfico de Q uinta­
nilla de las Viñas: una hipótesis de interpretación, w: En la E spaña medieval. Estudios en
m em oria del profesor D. Claudio Sánchez-A lbornoz, t. V, vol. 2, M adrid 1986, s. 1217-
1237.
S c h 1 u n k H., O bservaciones en torno de la m iniatura visigoda, „A rchivo Español de Arte”
71(1945), s. 241-265.
S c h 1 u n k H., Arte visigodo, w: Ars H ispaniae, III, M adrid 1947.
S c h 1 u n k H„ Estudios iconográficos en la iglesia de San Pedro de la Nave, „Archivo
Español de A rte” 43(1970), s. 245-267.
S c h 1 u n k H., La pilastra de San Salvador de T oledo, „A nales T oledanos” 1971, s. 235-
254.
S k u b i s z e w s k i P., C zara włocław ska. Studia nad spuścizną W schodu w sztuce w czes­
nego średniow iecza, Poznań 1965.
S k u b i s z e w s k i P., B o r d J.-L., L 'im age de B abylon aux serpents dans les Beatus,
Paris 2000.
S k u b i s z e w s k i P., Sztuka Europy łacińskiej od VI do IX w ieku, Lublin 2001.
S t e p a n j a n N., D ekorativnoe iskusstvo srednovekovoj A rm enii, L eningrad 1971.
W e r c k m e i s t e r O. K., Three problem s o f tradition in pre-carolingian figure-style,
„Poceedings o f the Royal Irish A cadem y” 63(1964), s. 167-201.
Z i z i c h w i 1 i W. D., A ntecedentes de la decoración visigoda y ram irense, „Archivo
Español de A rte” 106(1954).
 O B L IC Z E STY L IST Y C Z N E W IZY G O C K IEJ R Z EŹ B Y FIG U R A L N E J 197

STY LISTIC FACE OF THE V ISIG OTHIC FIG U R A L SCULPTURE

Summary

The V isigothic figurai sculpture, being part o f the aesthetics o f the early-m edieval
European art, at the sam e tim e shows its sim ilarity to the M iddle E astern fine arts. Especially
close analogies - m anifested both in the stylistic level and the iconographie one - can be
found in Syria, A rm enia, G eorgia and Palestine. This is connected w ith the m ajor problem of
the presence o f “Syrians” in the V isigothic Spain.

Translated by: Tadeusz Kariowicz

Słow a kluczow e: sztuka w izygocka, rzeźba w czesnośredniow ieczna, San Pedro de la Nave,
Q uintanilla de las Vinas.

K ey w o rd s: V isigothic art, early-m edieval art, San Pedro de la M ave, Q uintanilla de las Vinas.
198 A NNA GŁOW A

1. Daniel w lwiej jam ie, kapitel w San Pedro de la Nave, VII w.

2. Ofiara Abrahama, kapitel w San Pedro de la Nave, VII w.

 OB L IC Z E STY L IST Y C Z N E W IZY G O C K IEJ R ZEŹB Y FIG U R A L N EJ 199

4. Niezidentyfikowana postać z aniołami, kapitel-impost poza pierwotnym miejscem usytuowania,

Santa Maria w Quintanilla de las Viñas, VII/VIII w.
200 ANNA G ŁOW A

5. Niezidentyfikowana postać z aniołami, kapitel-impost poza pierwotnym miejscem usytuowania,

Santa Maria w Quintanilla de las Viñas, VII/V1II w.

6. Ewangelista Łukasz, kapitel z Kordoby, Museo Arqueológico de Córdoba, VII w.

 O B L IC Z E STY L IST Y C Z N E W IZY G O C K IEJ R Z EŹ B Y FIG U R A L N EJ 201

7. Uzdrowienie chorej na krwotok, panneaux pilastra z San Salvador w Toledo, VII w.

202 ANNA GŁOW A

9. Chrystus błogosławiący, płyta z Saint-Pierre-

aux-Nonnains, w Musće Central w Metz, VIII w.
 OB L IC Z E STY L IST Y C Z N E W IZY G O CK IEJ RZEŹBY FIG U R A L N EJ 203

10. Chrystus w Majestacie, ołtarz księcia Ratchisa w San Martino w Cividale, VIII w.

11. Postać zmarłego, płyta z Muzeum

Koptyjskiego w Kairze
204 ANNA GŁOWA

12. Anioły trzymające rozetę, płyta przegrody chórowej z Rasm-al-Kanafez,

Muzeum w Damaszku, VI w.
 O B L IC Z E STY L IST Y C Z N E W IZY G O CK IEJ R Z EŹ B Y FIG U R A L N EJ 205

13. Chrystus i Daniel w lwiej jam ie, kaczkar z Arucz, M uzeum Historyczne w Erewaniu, VI w.
206 ANNA GŁOW A

14. Apostołowie, obramowanie okna w Ptgnawank, VI/VII w.