Chuong 2 NUA NHOM VA NHOM Nguidi ta thudng quen trinh bay khdi nigm nda nhém truéc Khi trinh bay ky niém nhém, nhung su that la né ra di sau li thuyét nhém. Li thuyét ntta nhg duge phat trién manh tit nhiing thap nién dau ctia thé ki XX. Ngay nay, ngy ta da chiing kién nhiing ting dung to lén cia né trong nhieu If thuyét todn b khdc, cling nhu trong cong nghé thng tin. Tu tuéng nhém da duge hinh thanh béi nha toan hoc Php Evariste Gale (1811 - 1832) trong vige nghién ctu cde phép thé trén tap cdc nghiém cla mi phuong trinh da thite tng quét. Sau d6, Authur Cayley (1821 - 1895) da & ta khai niém nhém tritu tugng nhu 18 tip cdc toan ti tac dng lén chinh a vio khoding cdc nim 1849 - 1854. Nam 1870, Leopold Kronecker (1823 - 189 da tién dé hod khai niém nhém giao hodn hifu han. Phai dyi dén nam 188) Heinrich Martin Weber (1842 - 1913) (46c lap véi Walter Dyck (1856 - 1934 da dua ra dinh nghia nhom tritu tugng gan nhur ngay nay. Tat nhién chung: déu hiéu ring, hau hét cdc khdi niém toan hoc muon hién dai hoa duoc, dé phai nhé vao su ra ddi ctia li thuyét tp hop. Trong chuong nay, chting toi sé trinh bay nhiing vin dé rat co ban va phox, ‘nhém, nifa nhom va nhém, nhém con chutin tic, nhém thong, ede dinh i don cdu, tich truc tiép va tng truc tiép. §1. PHEP TOAN HAI NGOI 1. Phép toan hai ngéi Dinh nghia 1.1. Cho X 1a mét tap khéc rng. Mot phép tocin hai ngoi * tron} X 1a mét quy tie bién méi cAp phan tit (x, y) © X? thanh mét phan tis eX vi 38viét la z = x * ¥- Ni cdch khac, néu quy tic «: X? +x Gy) xay 1a mét anh xa, thi + dude goi la mot phép toan hai ngéi trong X. Phép todn hai ngoi dugc goi tat la phép todn. Tap hgp X voi mot phép toan + dugc ki higu la | (x, «) va dude goi la mét phéng nhém, Khi dé, ngudi ta ciing ndi la tap X duvge | trang bi mét phép todn », “Vid 1.2. (i) Trong tap cdc 86 tu nhién N, tap cdc s6 nguyén Z, tap cae s6 hitu ti Q, tap cde s6 thuc R, tap cc s6 phite C, thi cdc phép cong va phép nhén thong thudng déu Ia cdc phép toan trén cdc tip dé. (ii) Phép trir trén t§p cde s6 ty nhién khong phai la phép todn vi 1—5 khong cho ta s6 ty nhién. (iii) Tich hitu huéng cia cdc vecto trong khéng gian cing la mot phép todn. (iv) Cho X = {ay,q9,...,a,} thi (X,*) c6 thé dude cho béi mét bang hinh vuéng, kich thuéc n x n, véi phdn tit ¢,, = a; «a; €X. Chang han, véi tap X = {a,b,c}, ta c6 mOt phéng nhém (X,*) duge cho bdi bang bén. (v) Trong tap cdc lép thang du Z, modulo n, ta cé =J khi va chi khi (xy)! (y) > xy. C6 thé kiém tra duge ring cdc quy tc nay déu 1a cic anh xa, cho nén “4” va“ déu 1A cde phép todn trén Z,. Vi vay (Z_,+) va (Z,,-) la cde phéng nhém. 39a ee canal Dinh nghia 1.3. Cho tap X duge trang bj mét phép toan *, khi 6 ta ndi rip s ‘ 4 (i) Phép todn + cé tinh két hop neu (xxy)az =x (y #5) VOI moi x,y,z EX. Gi) Phép todn * c6 tinh giao hodn néu uy =y x voi moi x,y EX. iii) Phan tit e duge goi la mét phdn tt trung hod erdi (phdi) cua Bhtp, toa néu ex =x (x #e = x) voi moi x EX, Phan tt e duge ‘goi la mét Ph tié rung hoa néu né vita 1a trung hod trai vita la trung hoa pha. Khi dj néi phéng hm (x, 4) la mot phéng nhém e6 phén tut trung hod. (iv) Gia sit phép todn « di c6 phan ti trung hod e (xem Dinh If 1.4() @ day). Phin tt x’ duge goi la phdn tit doi xting erdi (phai) ciia phan xnéux’*x se (x#x' =e), Néu x’ déng théi la phan tt doi xting p va phai cla x thi né duge goi la phan eit dbi ating cia x. (v) Mét bé phan khéng rdng A ca X duge goi la én dink doi voi phép tod néu x « y € A voi moi x,y € A. Khi dé * la mot phép todn trén A, tay phép toan nay phép todn * cia X thu hep trén A. Trong trudng hop nay duge goi A mét phéng nhém con cia phéng nhom X. inh Ii 1.4. Cho phép todn hai ngoi trén tap X. Khi dé (i) Néu phép todn « vita cé phan tit trung hod trdi, vita co phan tit trung h phdi thi chting tring nhau va la phdn tit trung hod. Nhu vdy, néu X cé ph ui trung hod thi dé la phan we trung hoa duy nhdt. Gi) Gid stt chém rang * c6 tinh chat két hop va * c6 phan tit trung hod e. & 6, néu mét phan tit ctia X cd phan tit déi xing thi nd chi cé duy nhdt m phén tir adi xitng. Ching minh. (i) Gia site va e’ lan Iuot la cde phan ttt trung hoa tréi va phai cia X, khi¢ tacé: exe’ =e (béie’ la phan ut trung hoa phai), exe’ =e (bdie li phn tr trung hoa trai). Tis hai dang thitc trén suy ra e =e’. Vy e = e! déng thoi trd thanh phi tir trung hoa duy nhat cia X. ()_ Gia sit x’ va x” cling la cdc phan tir déi xing cia phn tit x. Khi dé, ta¢ x= fe=x((xx") =('x)x" sex" =x, x". Do dé x 6 khong qué mét phan tit abi xing. tVidy 15. (i Phép nhan Anh xq hay phép nan ma tran (néu thuc hién duge) déu 6 tinh chat két hop nhung, néi chung, Khong e6 tinh chat giao hoan. (ii) Phép ton trit trong tap cae s6 thyc R kh6ng cé tinh giao hodn va két hop wi1—242-1va(3—1)—243-(1-2). (iii) Phép nhan céc nh xa tir mét tap vao chinh né cé phan tit trung hoa li anh xa déng nhat. Phép nhan cdc ma tran vudng thuc cing cap c6 phan tif trung hoa Ia ma tran don vi, (iv) Tap cdc s6 thuc véi phép ton trit (R,—) ¢6 tap con cdc s6 nguyén Z la 61 én dinh véi phép ton nay, tuy nhién t4p cdc s6 ty nhién N lai la khong dn dinh d6i voi phép todn trit trong R. Bai tap 1.1. BG phan nao cia tap sé nguyén nhan phép chia théng thudng lam mét phép ton? 1.2. Xét xem mai phép todn sau cé tinh chat két hdp, tinh giao hodn, c6 phan tit trung hoa hay khong? (i) Phép toan U trén tap 2° tat cd ede tap con ctia mot tap S. (ii) Phép ton 2 trén tp 2° tat cd cdc tp con cla mét tap S. (iii) Phép hop thanh anh xa trén tap Hom(X) tat cd cdc dnh xa di ti mét tap X dén chinh nd. (iv) Phép todn « trén R* dinh nghia béi: x*y = yx? + y? 1.3. Cho tap X gdm 6 phan tit. Hay trang bj mét phép toan + anes sao cho: (a) (X,) c6 tinh chat két hgp ma khéng giao hodn. % Cha ait ay re (b) (X,4) khéng e6 tinh chat két hop. satel eS > (©) (X,*) e6 phan tit trung hoa. (@) (X,) e6 tinh chét giao hoan, két hop, c6 phan tit trung hoa va moi phin tir déu 6 phan tit déi xing. 14, Gid sit * va o déu 1a phép toan trén mét tip hgp X. Phép todn + dude goi 1 c6 tinh chat phan phi bén trdi (phdi) d6i voi phép todn o néu a#(boc)=(a*b)o(a*c) va ((boc)*a=(b¥a)o(c%a)) voi moi a,b,c EX.pin (edi va pha) d6i vt phép 9 i phép U hay Khong? \ phan phi vdi phép 3 phan phoi d6i vai in U cé phan in phoi doi voi phép U han théng thudng CO hang? Phép toan * nay (i) Tong 2°, phép toa khéng? Phép 1¢6 P! (ii) Trong R*, phép todn trong Bai tip 1.2(iv) khong? ee cng thong thudng trong R” Khong? ck hoi den} 1.5. Cho « 1a mét phép todn wen tap x eras sl 4 re ste ae eee eed Ly ea ee raeh quy hay gidn wéc duege ng a é Soe, i A bp bie = a EAs a vita fa chinh quy phai. Tim cée phan tit chinh quy ad phai) cia cde phép ton trong Bai tap 1.2. 1.6. Mot phan tit a € (X,*) goi la luy dang néua*a=a. Ti dang cia cdc phép todn trong Bai tap 1.2. 7 1.7. Cho X véi phép todn + khong c6 phéin tif trung hoa trai va phai. Hajp sung vao X mét phan tt méi ava mé réng phép todn * thanh mét phép toa len tap X U {a} dé (X U {a}, +) 06: (a) Phan ti trung hoa tréi. (b) Phan tit trung hoa phai. (©) Phan tit trung hoa. im cdc phan tf 1.8. Cho X la mét tp c6 m phan tit. Ching minh rang (_Cé m™* phép ton hai ngéi trén-X. (i) C6: m**"9? phép todn hai ngdi c6 tinh chat giao hodn trén X. : 1.9. Hiiy thi dua 1a khidi niém phép ton n ngdi trén mt tp X, moe md ri ciia phép toan hai ngoi va cho vi dy, C6 bao nhiéu phép toan n ngoi trén tip néu X c6 m phan ti? 2. Tich true tiép, tdng truc tiép cdc phong nhom Cho mét ho khéng rng eée phéng nhém (X;)jer. Dé thudn tién cho viée tit bay, ta gid sit phép todn trong méi X, déu ki hidu la phép toan « . Trénd tich Descartes X = T],<)X;, ta e6 thé trang bi mét phép todn nhu sau: Voi m! X= (Mer = Oidier €X, thi ‘ F#Y = (Hier EX. Khi d6 X la mét phéng nhém va dude goi la ti ee nhém di cho. ¢ 80H la dich true tigp cua ho cde phon 42Vi dy 1.6. Trén tap s6 ty nhién N, xét ce phép todn céng va nhan théng thung, ta nhin duge hai phéng nhém (N, +) va (NN,.). Khi dé, tich true tiép cla hai phéng nhém nay | phéng nhém (IN x N, «), véi phép todn * nhu sau: (a,b) * (c,d) =(a+¢, bd) vdi moi a, b,c,d EN. Bay gid gid sti tat ca cde X, déu la phéng nhém cé phan tit trung hoa va goi e, la phan tt trung hoa cia X;, Trong tich true tiép X, goi X* 1a tap con gém tit c& cde bd (x Jie: $20 cho x; = e, voi hdu hét cdc i € I chi trty mét s6 hitu han. Khi 6, voi hat bd x = (xi)icr VAY = (7) bat Ki huge X*, thi vi x, =e va y, =e, v6i hdu hét i € J trit m6t sé hitu han nén Xi * ¥ = e; voi hdu hét cde ie / writ mét sé hitu han. Do dé x xy EXx* Vay X* én dinh d6i véi phép toan trong X, hay X* 1A mét phong nhém con cia X. Ngudi ta goi X* 1a tong truc tiép cia ho Phéng nhém (X;)ic1, va duge ki hidu la @,e, X,. Nhan xét 1.7. Cho ho phéng nhém (X;)ie) ma mdi X, déu cé phn ti trung hoa. Ta dé dang thdy ring néu 1 1a mée tép v6 han thi tng truc tiép cia ho phéng nhém nay ndi chung le mét phéng nhém con thu su ctia tich 1.10. Cho m6t ho khong réng cée phéng nhiém (X,),<) va kf hiéu phéng nhom tich true tiép cita chiing 18 X. Chting minh rang: (@ Phép todn trong X cé tinh két hgp (giao hon, c6 phan tit trung hoa trai, ~___ Phai) khi va chi Khi tdt cd ede phéng nhém X, déu c6 tinh két hop (giao hoan, ¢6 phan ttt trung hoa trai, phai) véi moi i € 1. Gi) x= (jc) €X c6 phan tr di xing tréi, phai néu va chi néu x, déu 6 phan tir d6i xting trdi, phai trong X, véi moi i € 1. 1.11. Cho mét ho khéng rdng cdc phéng nhém cé phan tit trung hoa (X;)jc; va Ki higu phéng nhém t6ng truc tiép ctia chting li X*. Ching minh rang: _ © Phép todn trong X* 6 tinh két hgp (gino hosin) khi va chi khi tht ed cae © phéng nhém X, dau ¢6 tinh két hgp (giao hodn) vai moiieT. ©) x= Gey €X* 6 phan tir dBi xiing wai, phai néu va chi néu m6i x, adu ©6 phan tit déi xing tdi, phai trong X, véi moi i € I. 433. Phép thi tinh két hop ctia Light ' Viéc thir tinh két hgp cia mot phéng nhém hifu han ma phép todn hai nga bdi mét bang thuéng la mét céng viée phiic tap. Sau day 1a phuong phap ci két hop duige trinh bay trong cudn sach: “The Algebraic Theory of Semigrg cia A. H. Cllifford va G. B. Preston. Phép thit nay do F W. Light dé nghi voi. trong cac tac gid ctia cuén sich dé vao nam 1949. . Gia strX 1a mot tp hgp v6i phép todn hai ngoi “” cho bai mét bang chit nf Vi phan tt cé dinh a ©X, ta xét hai phép todn hai ngdi “*” va “o” dinh ny tén X nhu sau: xey=x-(a-y), xey=(x-a)-y. Tinh két hop thod min trong X khi va chi khi vi méi phan tt cé dinh as hai phép toan trén tring nhau. Dé lap bang cho phép toan “»”, thi tir bang “” ban dau ta chi vigc thay of bdi c6t a y, voi mdi y € X. Tuong tw, dé thu duge bang “o” ta can thay di x béi dong x -a cla bang “”. Tuy nhién, khong cdn viét bang “o” ra, vi w thé kiém tra truc tiép xem dong x cla bang “*” c6 tring véi dong x -aé bang “.” khéng. bé tién cho viée thit, ta thay dong trén cing (dong cdc chi 6) ctia bang’ béi dong a cita bang “”, va thay e6t ngoai cing bén trdi (cét cdc chi s6) bai cl cita bang “.”. Khi dé, cdc phan tt 6 dong trén cing (tic IA cdc phan tt a4 danh dau cho chiing ta biét can phai viét cét nao trong bang “.” vao vi tri dé) cdc phan tt 6 c6t ngoai cling bén trdi (tite 1a cdc phan tit x -a) danh dau cho biét can phai so sinh dng dé véi dong nio cia bang “.”. Tic Ia ta chi viée sanh dong ting vdi mdi phan tir é c6t ngoai cling bén trai vdi dong ting véi ph tit dé trong bang “-” Cuéi cing, cht ¥ 1a thay vi phai tién hanh phuong phap nay véi méi phéa aX, ta chi cdn tién hanh véi mdi phan ti a thuéc mot tap sinh nao dé cla nghia 1a tap ma méi phan ti cla X biéu dign duge qua céc phan wt trong nos mét s6 hitu han lan thyc hién phép todn (xem Bai tap 1.14). pé minh hoa cho phép thi tinh két hgp nay, ta xem vi du sau day. 44Cho mot tip X = {a,b,c,d,e}, cing véi phép toan hai ng6i duige cho béi bang bén. Tip (co) mot tp sin ela X vi Ta viét cde bing * " dbi voi cde phan th ¢ va e, trong dé cdc dong va cét cae chi s6 duge thay di nhu da gidi thich 8 trén: a Nhu wily, dé thu duge bang c, ta viét dong ¢ eta bing *” vio dong trén cing cde chi s6, va viet c6t c cla bang “.” vio c6t bén trai cdc chi s6. Sau dé ta vier cde ebt cla bang *.” theo thif tu xée dinh béi cde phan tir d dong trén cing cae chi s6, tc la ti trai sang phai lan lugt viét cde e6t a,c, b,d,d cia bang “”. Bay gid ta kiém tra xem cée dng ctia bang c c6 tring v6i cae dong tuong ing ca bang *” duge danh s6 bai e6t chi sO bén trdi, tie 1 cdc dng tir tren xubng dud Jn lugt dugc so sanh vdi cdc dang a,c, b, d,e cia bang “". Chiing ta lam tuong tur d6i vdi bang e. Bai tap 1.12. Kiém tra tinh két hgp cia phép toan bén, 1.13. Kiém wa tinh két hop cla phép toan bén,’ 1.14, Cho mét phng nhém X voi phép ton nhan. Mét tp con $ dude y mét tép sinh ctia X néu moi phan tit x €X déu vier duge duéi dang: 3 = ay ((03.~.(y149)--)) vi a),4,,...,, € $. Chttng minh rang tap gom tat cd cdc phan tt a clay tinh chat: x(ay) = (xa)y voi moi x,y €X (a két hop duge véi moi phi, cia X) én dinh déi véi phép toan cla X. Ti dé suy ra phép thit tinh ket hop Light chi can thuc hién trén mét tap sinh ctia X. §2. NUA NHOM 1. Dinh nghia va vi du Dinh nghia 2.1. Néu m6t tp X dude trang bi mOt phép todn « c6 tink chat hgp thi (X, +) duge goi la mét nuta nhém. Nita nhém c6 phan tt trung hoa d, goi la vi nhém. Phép toan trong mét nia nhém cé tinh chat giao hodn thir nhém dé duge goi la mot nita nhém giao hodn. Vidu 2.2. (i) (R,—) khéng phdi 1a mét nita nhom, Gi). 2* 1A tap tat ed cdc tp con cua mét tap X thi (2*,U) la mét vi nhém g hodn cé phan tif trung hoa la 0; (2*,) 1a mot vi nhém giao hodn cé ph tir trung hoa la X. (iii) Céc phéng nhém (Z,, +) va (Z,,") déu la cde nita nhém giao hodn. (iv) X = {a,b,c} va (X,») duge cho béi bang bén. (X,+) khong phai 1a nita nhém vi cé thé thdy rang (axb)ec#ax(bec). Nhn xét 2.3. Gid sit (X, x) ld mét nita nhdm. Khi dé, béi tinh chde két hap phép todin + nén vdi a, b,c €X bat ki ta cé thé dat b)xc=a¥(b ec). TOng qu hon, ta c6 thé ttc hign phép todn trén n (n> 9 phan tit bét ki ctia) Nghia Ie vOi xy, .++5%q X, t6n tai duy nde phan tie x, +++" x, EX: Hp Hy = (Co. (HLH xQ) Ho) Hy trong dé ta c6 thé thay d6i vj tré ede du ngodc ma két qud khéng thay déi. axbx 46Bai tap 2.1, Hay kiém tra ring cdc tap hgp ciing vi cde phép toan tuong ting sau day au 1a mia nh6m. Xét xem mOi ntta nhém dé c6 giao hon khéng? Co la vi nom khéng? (i Tap M,(B) cde ma tran thye vuéng ep n cing véi phép nhan ma tran thng thudng. (ii) Tap Hom(X) cée Anh xa di tit tp X A 0 dén chinh né cling vsi phép hgp thinh anh xa. Gi) Tap X = (1,2,...,n} voi phép ton: ab =ab mod n. su x mod n 1a s6 du cia x khi chia cho n) (voi sb nguyén x, kf 2.2. Trang bi phép ton + trén tap X gdm 6 phan ttt sao cho: (a) (X,) Kk mét ita nhém. (b) (X,) la mét nita nhém khéng giao hodn. (© (X,+) la mét nia nhém nhung khéng 1a vi nhém, (a) (X,*) la mét vi nhém giao hoan. 2.3. Cho mot nita nhém (X,). Khi dé * cdm sinh cdc phép todn (cling ki hiéu Ta #) erén cde tap Hom(X) va 2* nhut sau: (f *g)(x) = f(x) * g(x) voi moi f,g € Hom(X) va x EX. AxB={a%b|a€A,b€B} voi moi A,B CX. ‘Chiing minh ring (Hom(X), *) va (2%, +) la ede nifa nhém. Céc nita nhom nay Janta nhém giao hodn (vi nhém) néu X 1 nita nhém giao hodn (vi nhém). 2.4. Cho nita nhém hitu han (X,#). Gid sit trong X c6 mét phan ttt chinh quy x (xem Bai tap 1.5). Chting minh rang, khi dé X 1 mét vi nhém va phan tit x cb phan tit d6i xing. 2.5. Cho mot nita nhém (X,4). Voi m nguyén duong ki higu x xx (n phan tix) 1a x". Chiing minh ring néu a,b €X thoa man axb=bea p. thi « (aby =a" «b" =" 4a" ‘v6i moi s6 nguyén duong n.2. Nia nhom con i scrap con ¥ #0 ctia mot ni Dinh nghia 2.4. Moc tip con nae na nhs goi LA mot muta nhdm con cua (x4) néu ‘ydi phép ton cing lam cho ¥ tr9 think mot nila nh. m cong cdc sO ty nhién chin a nhom X voi phép toan «dy trong X thu hep u& , 1 ‘ 14 mot nia nhém con clay: Vi dy 2.5. Nifa nho A nhém céng cdc sO ty nhién. Ching ta dé dang c6 két qua sau day: : / Ménh dé 2.6. Cho (X,*) la mét niza nhém. Ta 6 cde khang dink sau i ( Tip con A khde rong cia X la mot rata nkdm con cua X nu xeye vdi moi x,y €A. NOt edch khdc ti A dn dinh vot phéptodn® Gi) Giao kh rng ctia mt ho ede mata nhdm con ctia X Ia mét nita rhdm tla X. dageg (iil). Voi mai tdp con S khde réng ctia X, thi giao catia tde od edie nita nhém cla X chtéa $ ciing li mot nia nhdm con cia X. Nita nhdm con nay dy ‘goi La mét nia nhém con sinh bai tap S ve ki higu la (S), Trong ervong hy X = (S), thi S goi lé mér hé sinh ctia X. Ghitng minh. Vi tinh két hgp cla phép todn trong A due ké thita ti phép ta trong X, nén A 1A mot nita nhém. Vay ta c6 (i). Gid stt B = (ger Ga Khaic rh 1 giao ciia mGt ho cae nifa nhém con (Gy}aci aX. Khi dd, vot x,y € Bt x,y €G, vi moi a € I. Bdi cdc G, la cde nifa nhom con eta X, nén xe y Ef voi moi a € I. Vay xy €B, Khi dd dp dung (i) ta sé c6 (i). Vi S khie rng, a giao cia tat ed cdc ntta nhém con cita X chita $ cing khée rong. Tr (ii) ta rity (8) l& mét nia nhém con ctia X, Ta nhin duge (iii). Nhan xét 2.7. Gid sit $ la mét tap con khde réng ctia mot nita nhém X. Khil nita nhém con sinh bdi tap S chinh [a nia nhém con nhé nhdt chita S cia Xb Ménh dé 2.6(iii). Goi A la tap tdt ca ede phéin ttt cd dang tich etia mée s6 hitu hy cdc phdn tit trong S (x «y goi la tich ctia x va y): Az (xeon xg [REA Xk ES). Khi dd, dé thdy tich ctia hai phdn wit ctia A ciing la mot phn te cia A. Do dd Al mét nita nhém con ctia X chita $ bdi Ménh dé 2.6(i). Vi vay (8) CA. Nguie | vi al , moe ntta nhém con ctia X nén moi phan tt cia A déu thude (S). Nhwvt A= (8). Diéu nay cé nghia li nita nhém con sinh bdi tdp § la tip whe cd cc hitu han evia cdc phan tit trong 8. " apn eda 48Bai tap 2.6. ching minh ring méi ntta nhém déu duge coi la mOt nita nhém con cla mét vi nhém. | 2.7. cho mottipX gém 12 phan tit, hay xy dung cho X mét cdu tric nita nhém sinh boi ft nhdt: 1, 2, 3, 4 phan tit. 2.8, Chting minh rang tip Hom(X) cae anh xq tit mét tap X cé n phan tt vao chinh né vi phép toan nhan anh xa lap thanh mét vi nhém. Véi n = 6, hay cho biét vi nhém nay sinh bdi ft nhat bao nhiéu phan tit? Cling chting minh rang tap S(X) cde song anh trén X 18 mét vj nhém con cia vi nhém néu trén, nifa nhém (X,.). Dat C(X) = (a EX Jax = xa Vx EX}. €(X) duge goi la tém cia X. Ching minh ring néu C(x) khac rong thi né la mét nila nhém con cita X, hon nita C(X) 1a mét mia nhém giao hodn. 2.9. Cho mé 3. Dong cau ntta nhém ‘Trong nhiéu If thuyét toan hoc, ngudi ta da phat hién ra rang: rit nhiéu d6i tuigng nhin bé ngoai cé vé khae nhau nhung thuc chat c4u triic bén trong 1a nhu. nhau, hoac “xé xich” nhau mét “dé Iéch” nao dé. Dé phan anh diéu nay mét céch chinh xéc, cdc nha todn hoc da dua ra m6t céng cu do, dé 1a cdc anh xa. Réi tuy thude vao dae diém cia mét cdu tric, ngudi ra sé doi héi Anh xa can phai thoa man cdc tiéu chi nhat dinh. Chang han, cdu tric hinh hoe cla cdc vat thé khéng phy thude vao kich thuéc cita né da duge phan Anh qua anh xa vi tu trong hinh hoc. Con song Anh tix ntfa nhém nhan cdc s6 thyc dutong dén nita nhém céng cdc sé thuc dude thuc hién béi quy téc f : x > Inx vOi thuéc tinh F(xy) = F(x) + f(y), cho ta mét nhan thie ring: lam phép nhén cde s6 thue duong hoan toan cé thé chuyén vé lam phép cdng cdc sé thy. Nhan thie nay a tg0 nén mét buéc tién quan trong trong qua trinh tinh toan cia nhdn loai. Va é thong nhdt, ciing nhu tim hiéu méi lién quan gidta cdc cdu trie nita nhém, trong If thuyét nita nhom ngui ta da sang tao ra anh xa sau day: inh nghia 2.8. (G,.) va (G’,.) la hai nia nhom cho tude. MOt dnh xa f ti G G' duge goi la mét déng edu néu f(xy) = f(x)f(y) voi moi x,y €G. Néu f la m6t déng c4u va 1a mot toan anh thi f duge goi la toan edu. Néu f 1d mot déng c4u va 1a mét don anh thi f dugc goi la don cdu. Néu f vita 1a don céu vita ld toan edu thi f duge goi li mét ddng cdu, Khi fila 49mét dang c4u thi ta ndi ring G va G’ 1A hat rita nhém dang edu va viet 18 G y Néu G=G/ thi f duge goi la mot ty dong cau trén G. Nhan xét 2.9. Néw hai nita nhdm dang edu thi vé mat edu tric nita nhém a xem la hodn todn nh nhau. giita hai nia nhom f :G—> G’. Khi dé G thi f(A) [a mbr ntta nhém con cigy ) eiing la mot vi nhdm. Ngwbi ta kiiy Dinh Ii 2.10. Cho mét déng cau (i) Néu Ale mée nita nhdm con ctia va néu G 1a mée vi nhdm thi f(G £(G)=Imf. (ii) Néu V le mét nita nhdm con ctia G’ nufa nhém con cia G. Ching minh. ‘Trude hét ta thdy ngay f(A) khdc réng do A khdc rong. Bayy gid st y,z © f(A). Khi dé tn tai ab €A dé y = f(a) Vaz = f(D). Vine f (af (b) = fab) cling véi ab € A, nén yz € f(A). ‘vay f(A) 1a mét nita nhi con cita G’. Khi G lA mét vi nhém vai phan wit trung hda e, ta c6 FOS) =F lxe) = FOX) = flex) = FOF) véi moi x € G, nén f(e) ld phan tt trung hda cia f(G). Vay f(G) 1 ma nhém. Ta nhan duge (i). Theo gid thiét ta cé f~'(V) khdc réng. Gia stt x,y € FOV), khi dé fl f(y) € V. Boi V 12 mot na nhom nén f(xy) = f(x)f(y) € V. Doi xy €f1(V). Ta c6 (ii). va f71(V) khde réng, thi f-(V) lay Bai tp 2.10. Ntta nhém ty do sinh béi mét tap: Nua nhém G duge goi 1a niia nh tut do sinh béi tap S néu né thoa man cdc diéu kién sau: (i) $ 1a mét hé sinh cia G. (ii) Néu G" 1a mot ita nhém tuy ¥ cling voi mot Anh xa f : $— G, thi ton! mét déng cdu g : GG’ sao cho thu hep cia g trén $ bang! orca sé cit! duy nl Khi G Ji mét ntfa nhém ty do sinh béi tép S, thi $ duge goi lA Gia sit (G,.) I mét ntta nhém ty do sinh bdi tap S, hay ching minh rang: (2) Gcé vé han phan ett. (2) xy #yx voimoix#y eG (3) xy ex vaxy Ay voimolx ye G. 50(4) NEU Xp Xe MI Sao Yon © G thi yXq*+Xq = YyVq"* Yq Khi va chi khim =n va x; = y, voi moi i =1,2,...,n. (5) Tw mét tp S khac réng cho trué dy dung mét nita nhém ty do sinh b i (6) Hai nifa nhom ty do c6 céc eo 6 ciing mét luc lygng thi dang clu 4, Tich tru tiép va tong truc tiép cdc niva nhom Cho mét ho khong rong cée nita nhdm (X,)jc). Xét ede X; IA nhiing phong nhém, t ¢6 tich true tiép cia cée phong nhom nay la tap X = [].,X;, cing voi phép toan: x*Y = (XY i)ier Voix = (x))ier,¥ = (ier EX. Vi php toon trong méi X, c6 tinh chat két hop nén dé thay rang phép todn tren X cling cé tinh chat két hop. Do d6 X 18 mot nita nh6m. Nita nhém nay duge goi la tich true tiép chia ho nita nhém (X;)jey. : Ta thay rang neu cac X; déu la nhimg ntta nhém giao hodn thi tich tryc tiép cla ching ciing 14 mét ntta nhém giao hodn. Néu voi mdi i € 1, X, a mot vi nhém v6i phan tt trung héa e, thi tich truc tip ciia ching ciing la mét vi nhom v6i phan wir rung hda la = (e,) er Trong uudng hgp cée X, déu 1a cde vi nhom thi tong truc tiép BierX, ca chiing (néu xét chung la cde phéng nhém cé phan tit trung hoa) cing 1a mét vi nhom. Vi nhom nay cling dude goi la téng trvc tiép cita cae vi nhém (Xdier- Bai tap 2.11. Cho ho nifa nhom (X,);.). Chiing minh ring: @ Anh xa p; : []j<)X; > X; cho bdi (x,)je) x; 1a mét toan cdu. Toan cdu nay goi la phép chiéu xuéng thanh phdn thi? j cia tich truc tiép. i) Néu véi méi i € J, X, la mot vi nhém véi phan w trung hoa e, thi anh xa sau li mot don edu: a; : X; > @je, X, xdc dinh, voi méi a €X,, béi a)(a) = (,)jer, trong dé _ fanéuisj * Ve néuizj, véi moi i € I. Don cau nay goi la phép tiém vao thank phan thit j cia tong true tip. 2.12. Cho ho ede vi nhém (X;)icy va gid sit m6i X, cé mét hé sinh la S,. Hay xde dinh mét hé sinh theo cdc S, cia tng truc tiép QiesX)- 51y 1. Nhom §3. NHOM VA NHOM CON Dinh nghia 3.1. (G,*) duigc goi la mot nhdm néu né thod man ba tién dé sy (Gy): (ee y) 42 = x (y 2) voi moi x,y,2 € G- oe : vat pt ng €€G, the lixwe=exx =x VOI ed (G,): Voi mdi x €G déu ton tai phan tit d6i xiing x’, tae laxax’ =x! 4x5 Vi du 3.2. eee (@ Tap cdc sé nguyén Z, cdc s6 hitu ti Q, cde s6 thuc R, céc sO phitec vi phe céng théng thudng déu la mét nhém. Cac nhém nay ¢6 phan th trung by 1a sO 0, phan tit déi xitng cla x a —x. : Gil) Tap céc s6 hit ti khée khéng Q", cdc s6 thuc hdc kh6ng R*, cac sO pit khdc khéng C* cing vi phép nhan thong thudng déu 14 mét nhom. Ca nh6m nay cé phan tir trung hoa 1 1, phan uit d6i xting ciia x 1a = (iii) Ta c6 nita nhém (Z,,+) 1a mét nh6m, nhung nita nhém (Z,.,-) khong thanh nhém. (iv) Tap cde phép quay ciing tam trong mat phang lép thanh mét nhém vé phép nhan anh xa. (v) Tap cdc sé hitu ti Q véi phép nhan kh6ng thanh nhém vi sé 0 khong d phan tit déi xing. Tuy nhién tap cdc s6 hitu ti duong Q* hay tap cac st hitu ti khdc khéng Q* véi phép nhan sé lép thanh mét nhom. (vi) Tap cdc ma tran vuéng cap n khong suy bién trén trung thuc R, ki hi& 1a GL, (@), lap thanh mét nh6m véi phép nhan ma tran. Nhém nay duct goi A nhém tuyén tinh téng qudt bac n. (vii) Cho A= {1,2,...,n}. Ta ki hiéu S, la tap cdc song anh tir A vao chinh nd 2 Véi méio €S,, ki hiéu i a e=( @(1) (2) ... ofa) )) Khi dé S, lap thanh mOt nhém véi phép nhan Anh xq va goi IA nhém ob ic n (hay nhém déi xing bac n), cn méi o ES, dude goi La me phép thé bac n. (viii) Tap cae phép ding cy trong khéng gian voi phép nhan Anh xa lap thant mét nhém va goi la nhém dang cv. 52Nhén xét 3.3. |G) Mét nhém chinh 14 mét vi nhém trong d6 moi phan ti déu cé phan tit ' déi xting. (ii) Theo Dinh If 1.4Gi), moi phan tit cia mOt nhém déu 66 duy nhAt mét phdn tit déi xting. Quy ude: Dé tao true quan, ngudi ta thudng ki hiéu phép todn « trong nhom béi du cong “+” hay dau nhén “-” théng thudng. (i) Néu phép todn dude kf higu theo d4u nhdn “.” thi phan tt trung hoa duge ki higu 18 1 hay e va goi a phan tt dan vi, cn phan vit d6i xitng cita x dude ki higu 1 x7! va goi la phdn tit nghich ddo cia x. Tich x - y c6 thé viet ld xy. V6i n nguyén duong thi ki higu x" = xx ---x la tich citan phan tds x = (x") 1 va x9 = 1, i) Néu phép ton duge ki hiéu theo du céng “+” thi phdn tt trung hod due ki higu 1a 0, doc 1a phdn nit kh6ng. Phan tt d6i xting cita phan tit x duge viét 1 —x va goi la phdn ti di ca x. Véi n nguyén duong thi thi kf hiéu MX Sxtxte tx 18 téng cita n phan tit x; (—n)x =—(nx) va Ox =0. 113.4, Gid st (G,.) la m6t nhém thi ta c6 cdc khdng dinh sau: @ Néu xy = xz (hode yx = zx) thi y =z (ludt gidn ude). (ii) Phuong trink ax = b (xa = b) 06 duy nhdt nghiém la x = ab (x = ba~!), Gi) (xy) = yy iv) (x1)7 = x voi moi x EG. Chitng mink. (@) TWxy = xz ta suy rax-"(xy) = (etx), Dox lx =e nén ey =ez, hay y =z. _ Gi) D8 thay rang a(a~"b) = (aa™")b = eb = b nén x = ab 1a nghiém cia phuong trinh ax = b. Bay gid gid sit ax = b cd cdc nghiém la x, va xp, tie lax, ax. Theo (ii) ta suy ra x, = x2. Vay phuong trinh cd nghiém ——— duy nhat la x = arb. Gi) Ta cé véi moi x,y €6. “1(x2). Do tinh két hop nén =(x7x)e. ih Oey) = xQyy xt = xx e Oe Ney) = yay ayy =e. 53a nich dao cla xy. Do dé Cée ding thie ny chting t8 yx “1 qyytayte cia x 1x7 nén nghich dao cla x (tyt=x. i Aine (iv) Nghich dao la x. Vay Nhan xét 3.5. ‘Tir dinh If trén ta c6 (Nou A,B la ede ma trén vudng cling cdp khOng suy bién thi (aBy? =B71A7 va (AT =A. (ii) Néu fg la cde song dnh va tich fg thuc hién duge thi Gaytaetft a af Nhiéu cdu tric dai s6 dude nhin nhén duéi quan diém phuong trinh. Cau tri nhém cing khéng ra khdi quy ludt d6, Ta co dinh Ii sau day: Dinh li 3.6. Nia nhém (G,.) la mde nhém khi va chi khi ede phuong trinh ax =| va xa = b c6 nghiém trong G véi mgi a,b €G Ching minh. Tit Dinh Ii 3.4(ii) ta 6 ngay diéu kién cn. Bay gid ta chting min) didu kién di. LAy mét phan tita € G. Goi e la nghiém ca phutong trinh ax nghia [a ae = a. Ta sé chiing t6 ela don vi eta G. Gid sir b ld mot phan tit batk cia G. Goi c la nghiém cua phuong trinh xa = b, tic IA ca = b, Ta c6 be =(ca)e = ¢(ae’ Vay be = b. Vi phutong trinh by =e e6 nghigm nén tén tai b’ dé bb’ xét phuong trinh b’y =e, suy ra ton tai b” dé b’b” =e. Khi dé taco b’b = b'b(b’b") = b’(bb’)b” = b’eb” = b'b"” = va eb = (bb’)b = b(b’b) = be =b. Nhu vay voi b € G batki, eb = be = b va ton tai b’ dé bb’ e. Nghia lat 1a don vi con b’ la nghich dao cita b. Vay (G,.) a mét nhom. t Nhan xét 3.7. Nhdm la mét nua nhém ma moi phuong trink bac nhat trén i déu gidi duge. Dinh nghia 3.8. Mot nh6m vi phép tofn giao hodn duge goi la mot nhém git hod hay nm Abel. Mt nh6m e6 hu han phan t dude got la mot mdm hi han va s6 cée phan tit cia nhém dude goi la edp eta nhém 54Ta ki higu sO phan ti cia m6t t§p hitw han X la |x|. CAp eta mét nhém hitu han G cing duge ki higu la |G]. Vi du 3.9. (i) Cae nhém (C, +) va (C*,.) déu la cdc nhém Abel. ; Peereay : Gi) Nhém tuyen tinh téng quat GL, (IR) khong phai A nhém Abel véi moi n>. (iii) Nhém phép thé $5 1 mot nhém cAp 6 vi né gém 6 phan tit: fide & igs 1203 (3 2 oy a=(j 3 ¥); a=(5 2 1) Lal angling: 123 123 o=(3 1 3): a=(3 3 phe a=(3 1 2): Ta thay 0104 = 03 #0; = 040}. Do d6 S, khéng IA nhém Abel. (iv) Tap {-1, 1} véi phép nhén thng thuéng 1a mét nhm cp 2. Bai tap | 3.1. Hay kiém tra rang cdc tap hgp sau cling véi cdc phép todn tuong ting c6 cu trie nhom. Méi nhém dé cé 1a nhém Abel khong? (i) Céc tap hop va phép todn trong Vi du 3.2. Gi) Tap cde can phite bac n cita 1 cing véi phép nhan théng thudng. (iii) Tap A= (1, 2,...,n} vdi phép todn dinh nghia nhu sau: axb=(a+b) modn. (iv) Tép tét ca cdc ham bac nhat trén R cing véi phép hgp thanh anh xa: t G={f:RORxaxtblabeRa40}. | 3.2. cho (G,) 1A mét nhém. Hay cho biét (Hom(G), «) va (29,4) ¢6 la nhém (Kem Bai tip 2.3) hay khéng? Trong trudng hop chung 1a nhém va G 1a nhém Abel thi cdc nhém dé cé 1a nhom Abel hay khéng? 3.3. Hay xay dyng tit cd cdc phép todn c6 thé cé trén tap X sao cho X 1a mot nhom, trong ¢6 (@) X= {a,b} 6 _ ©)X = {a,b,c}. (0) X = {a,b,c,d}. 853.4, Tap {a,b, c,d} o6 1A mét nhém hay khOng néu phép tod trén dé duge q, boi mai bang sau: 3.5. Cho mot tip n phan ti, hay xdy dung trén t4p dé mot cdu tric nhém y; mét cdu trite nhém Abel, 3.6. Gia stra, b,c 1a nhiing phan tit cho true ctia mét nhém. Chiéng minh rin, phuong trinh véi an x sau day cé duy nhdt nghiém: xaxba = xbe. 3.7. Chiing minh rang moi nhém c6 s6 phan tir khong vugt qué 4 déu 1a nhén Abel. 3.8. Cho (G,.) la mt nhém véi don vi e, Ching minh rang néu x? moi x € G thi G la mét nhom Abel. 3.9. Chting minh ring nhém tat e& cdc phép thé bac n 6 cp 1a n!. 3.10. Cho (G,.) 1 mét nhém hitu han. Gid sit A,B ld hai tap con cila G sao chy {Al + [B| > |G]. Chiing minh ring Sihated> Uy Wl fg AB = fab aca, b eB). 3.11. Ching minh ring mét nita nhém hitu han X 1a mét nhém khi va chi kh trong X cé ludt gidn ude (hay moi phan tt cua X déu chinh quy). 2. Nhom con Dinh nghia 3.10. Mét bé phan A khong rong cia mot nhém G 1a mot nhdm con cia G néu tap A véi phép todn trong G thu hep trén A tgo thanh mét nhém. Vidu 3.11. (i) Tap chi gém phan tir trung hoa cia mot nhom chinh la mét nhém con et nhém dé. Ban thén mot nhém cing 1a mt nhém con cia chinh nhom dé (i) (Z,+) 1 mét nhém con cia nhém (Q,+) va (Q,+) lai la nhém con cit nhém (R, +). Dya trén nhiéu thude tinh ké thita tir “nhém me”, ngudi ta co thé dua ra cit tigu chudn don gidn dé kiém tra me tp con cia mét nhdm e6 phai fa nhée con hay khéng. Ching han ta c6 két qua sau day: 56Dinh 13.12. Mot bé phan A ciia mét nhém (G,.) la moe nhém con ctia G néu ve chi néu ede diéu kién sau ddy duge thod man: (@ e€A, voi e lé phan ut don vj cia G. (ii) Voi moi x,y €Athixy eA (iit) Voi moi x EAthix EA Ching minh. Diéu kién cn. Gid sit A 14 mot nhém con ciia G. Vay thi A cé phan ttr don vi e’. Ta c6 e’e’ = e’ = e'e, Do dé theo luat gidn wdc trong G thi e’ =e. Ta nhan duge (i). Vi A 1a mot nhém nén hién nhién ta c6 (ii). V6i x € A ta goi x! IA nghich dao cia x trong A con x~! 1a nghich dao cla x trong G. Ta thay ngay x'x =e = x"'x. Ciing theo ludt gidn ude trong G ta suy ra x mh, Vay (iii) ding. Didu kién du. Gid sit cdc didu kién (i), (ii), (iii) thod man. Do (ii) nén phép todn cia G han ché trén A cing 1 mét phép toan trén A. Vi tinh két hop ké thira tir G nén (4,.) a mot nia nhom. Két hgp véi (Ova (iii) suy raAlamétnhém. 0 ‘Tit Dinh li 3.12 ta nhan duge két qua sau day, H6 qua 3.13. Gid sti Ala mét bé phan khde ring ctia mgt nhdm (G,.). Khi dé ede khéng dinh sau [a twong duong: (i) Ala méc nhém con cia G. Gi) Voi moi x,y €Athixy €Avax eA (iii) Voi moi x,y €A thix“ly €A Ching minh. ‘Te Dinh Ii 3.12 ta c6 ngay (i) => (ii) va dé thay (ii) (ili). Bay gid ta chting minh (iii)=>(). Vi A # O nén ton tai phan tit a € A. Khi dd, tir (iii) ta c6e=a7'a EA, Tr dé x7 = xe EA Voi moi x EA. Va voi x, y ©A bat ki thi vixl eAnén xy =(x7)1y EA. Vi vay A la mét nhém con cla G bdi Dinh Ii 3.12. a Hé qua 3.13(iii) d6i khi gitip ta kiém tra nhém con mét cach nhanh chéng. Ta hay xem céc vi du sau. Vidy 3.14, (D Tap cde s6 hitu ti duong Q* I mgt nhém con cia nhém nhan (Q",.) vi Y £Ovanéux,y eQt thixty EQ’. (i) Tip SL,(R) cde ma trén vudng thye cp n c6 dink thite bang 1 1a mét nhém con cia nhém tuyén tinh tong quét GL,,(R) vi tp nay khde rng va néu cde ma tréin A,B cé dinh thife bang 1 thi ma tran AB cling cé dinh thifc bing 1. Nhém SL,(R) duge goi la nhdm tuyén tinh diac biée. 57ey ii) Gid sit (G,.) 18 mot nhom voi don vi Ine va.a € G. Voi, sb nguyen dg n, nhac lai cdc ki higu: a" = a-+-4 (n lan) va a7" = (a")' vad Vai ek nk Z, dé thay @ hak, Dat / A={a"|n€Z}. m con cla G viA# 0 vanéual,aX EA thi (a") Tak s hk Khi do A 1a mot nho athe ne : (iv) ‘Ty Gii), ta xét G 1a nhém cong cdc sO nguyén Z. Khi d6, vi mot so nguyés mtuy y tacé tap céc sé nguyén chia het cho m: mZ:= (m) ={nm|n€Z} 1A mét nhom con ctia Z. Bai tap 3.12. Chiing minh ring tap cde ma tran tryc giao cp n va tap cdc ma tran dp n véi dinh thite duiong déu li céc nhém con cia nhém tuyen tinh tong quat GL,(R). 3.13. Ching minh ring tap cdc him chin va tép cdc ham 1é déu 1a cdc nhom con ciia nhém céng cde ham thye trén R. 3.14. Chiing minh rding moi nhém con ctia nhom (Z, +) déu cd dang mZ voi meZnao do. 3.15, Hay tim tit cd cdc nhém con cita nhém S3. 3.16. Chiing minh rang giao ca hai nhém con cia mét nhém ciing la mét nhém con ctia nhém dé. Xay dung vi du dé chiing t6 rang hgp cia hai nhom con cia mét nhém néi chung khéng phai ld m6t nhém con, 3.17. Chitng minh ring m6t nh6m khéng thé phan tich duge thanh hop cia hai nhém con thyc su cia nd, Nghia la, néu H va K 1a hai nhom con cita G sao cho G=HUK thiH =G hoc K =G. Diéu nay cdn dting khong néu thay 2 nhor con béi 3 nhém con? Coach ak Bere Kea WO VLE 3.18. Cho (G,.) l& mt nhdm hifu han, Chiing minh ring tp con khée réng 4 cla G la mét nhém con cla G khi va chi khi ab € A voi moi a,b EA. Aen A JeEA vga 3. Nhém con sinh béi mét tap, nhém cyclic Gia sit G,,G, 14 cdc nhém con cita mét nhém G thé thi G, UG, cé phai 1a mo i 1 t nhér 1. G, UG c6 phai la mo! hom con cla G hay khéng? Vi du sau day sé chiing t6 ring, er chung, G, UG khéng phai lA nhém con cia G. ae” 58Vi du 3.15. Xét nhém cong cic s6 nguyén Z va hai nhém con ctia n6 1a 22 va 32. Ta thay 2,3 € 2232, nhung 24+3=5¢2ZU3z. Vi vay 22 32 khéng la m6t nhdm con cia (Z, +). ‘Trai lai vi phép hop, 46i véi phép giao ta cé dinh Ii sau day: Dinh li 3.16. Giao ctia mgt ho tuy ¥ cde nhém con ciia mot nhdm G ciing Ia mot nhém con cia G. Chiing minh. Gia sit {Gq}qer 18 mOt ho nhém con ciia nhém (G,.) véi dan vi e. Dat A= (pcr Ga Vie € Gy voi moi a EI nén e GA. Vi vay AF 0, Voi x,y Athi x,y €G, nén xy € G, v6i moi @ € I, Do dé ta duge x“!y € A. Vay Ala mot nhém con ciia G. o Bay gid, néu ta lay $ 1a mOt tap con cia mét nhém G va ki hiéu (S) la giao ctta tit ca cdc nhém con cita G chtta S: )= []) G. 636,95 Khi dé béi Dinh li 3.16, (S) 1a mét nhém con ciia G. Rd rang (S) nim trong moi nhém con cia G chtta S, nén (S) 14 nhém con nhé nhat etia G chita S. Vi du 3.17. Cho (G,.) la mét nhém véi don vi e. Khi dé @ )={e}. Gi) (e) = fe}. Gi) (G) =G. (iv) Véi a € G thi dé thy ring moi nhém con cita G chita a déu chia a" véi moin €Z. Vay (a) = {a" | n €Z} béi Vi dy 3.14 (iii). Dya vao céc su kié n trén, ngudi ta dua tdi khai niém sau day Dinh nghia 3.18, Gid sit $ 1a mét tap con khac réng cia mot nhém G. Nhém con bé nhit cita G chia $ dude goi la nhdm con sink béi S cha G va ki hiéu la (8). Trong truéng hgp (S) = G thi ta néi ring $ 1a mov hé sinh ctia G hay G duge sinh béi S. Va hé sinh S cita G dutéc goi 1A mOt hé sinh cyc tiéu néu nhu moi tp con thuc sy cita $ déu khéng la hé sinh cla G. Nhan xét 3.19. Ban doc c6 t lang chitng minh nhw mét b la m6 tp con khdc réng ctia nhém (G,.) thi: (S) = {st¥sh? --s{! [Spy-95k E85 M15---5™ €ZKZ 1} i tap rang, néu S 59 ———— Escon sinh bai mot phan tt cian, a i trd rt quan trong ty ng cho n6 boi Khai yi! Trong Vi ly 3.174) tad a& fp dén nom con 6 nhém. Loai nhém con sinh bdi mét phan ae tan rid nghién ctu li thuyét nhém. Ngudi ta da dat sau day. tid 82 og sovelic néuX c6 mot hé sinh gdm Dinh nghia 3.20, Mét nhém X duge goi la cyclic n' a urs lax. phan ui: {a} CX. Phan tt a khi dé dude goi la mot pI ‘Vi du 3.21, a k 2 4 lic vi =(1)vaZ=(, @ Nhém céng cae sé nguyén Z 1a nhém cyclic vi Z = (1) ty Hon nia, néu Z = (a) thia = +1. sachiantee! Gi) Tap ede ean bac m ciia 1 trong tap cae sé phite C: 2k 1p eZ} n ake) N= {ey = cos—— + isin 14 m6t nhém cyclic déi véi phép nhén béi vi 9 = (c;)- Gil) Ta cé nhém (2,,, +) 1a mt nhém cyclic vi Z, = (i). (iv) Dé thdy mét nhém 1a cyclic thi la nhém Abel. Theo Vi dy 3.9(iii) nhém di, xiing S; kh6ng phai la m6t nhém Abel. Véy nhém S, khéng phai Ia nhén cyclic. Nhan xét 3.22. Gid sit (G, .) la mde nhém v6i phdn wt don vie va a € G. Taxt nhém con cyclic sinh béi a. Cé hai truéng hgp xdy ra nh sau: CO Néu a® 4 a? v6i moi a x B thi nhém cyclic (a) = fa! | k € Z) 06 edp v6 han Gi) Néu tén tai hai sé nguyén a # B déa* = ao thiviat-? = a = @ nén lun tén tai sé nguyén duong m dé'.a” = e, Goin ld sé nguyén dutong nhé nhit sao cho a" = e. Khi dé (a) = {e,a,a2,...,a"-lp ©6 cdp la n va. a* =e khi vat chi khi k chia hét cho n. That vay, vi sé nguytt k bét ki thi tén tai cdc sé nguyén q,r dé k = ng+rvdi0 {xxps.tlap) Bai luat gidn wéc trong G nén voi mai x € G thi lop ghép trai XH = (x21, 259) .6.,20u) 1A mot tap 6 m phan tir phén biét. Vi cdc lop ghép trai la ri nhau va G hitu han nén G dude chia thanh hitu han lép ghép trai ri nhau. Gid sit ¢6 s I6p. Khi db 86 phan tt cla G 1 n =sm, Vay n 1a béi cita m. o sé s cdc lop ghép trai ding bang s6 phan wt cia tap thyong G/H va duge goi lachi sé cua nhém con H trong G va duge ki higu la (6 : #1] Hi qua 3.27. Néu G ld mgt nhdm hizu han e6 s6 phiin ee [GI va 1a: me nhém con cia G c6 sb phan tit Id |H| thi IGl=(G :H]HI. ua 3.28. Cap ctia méi phdn tt ctia mét nhdm hitu han la wdc etia edp ctia nhém do. H@ qua 3.29. Moi nhém hitu han cdp nguyén t6 déu la mét nhém cyclic vat nhom gyelic nay duge sink ra bai mt phan ti bat ki khdc phén tt trung hod Bai tap 3.30. Chitng minh cdc Hé qua 3.27, 3.28, 3.29. 3.31. Hay chi ro cdu tric ctia nhém cip 4. Ching minh rang moi nhém cé cp nhé hon 6 déu la nhém Abel. 3.32. Hay chi r6 cdc nh6m con cia nhém S;. 3.33. Trong nhom cac phép thé $3. Xét nhém con naten=(} 3 >) (i Liét ké tht cd cde 16p ghép tri va lép ghép phai ctia H trong S3. Tap cdc lép ghép trai va céc lop ghép phai cita H ¢6 tring nhau khong? Gi) Kiém tra xem tich hai lép ghép trai cita H 6 1 mot 6p ghép trai cba H khéng? Gi) Tra Iai ede yéu edu (i), (fi) déi voi nhém con: oe ia 3 As=te0a=( 9 3 1 )% 633.34, Cho H la. mot nhém con cia mot nhém (G,-) Va t@ CO tp thuang » 34. Cho ja mé xét quy the: tt tae Gy) 7x. : Ching minh ring » 1a mot phép todn Khi va chi ki a €H véi moig, va moi x € G. 3.35. Ching minh rang mét t4p con cia mot nhém G khéng thé la lépy trai cia hai nhém con khae nhau cla G. 3.36. Cho G 1a mét nhém, H, K la hai nhom con cita G sao cho K CH. chy minh ring [G: K]=[G: H][H:K]. 3.87. Cho (G,.) JA mét nhém hitu han y6i don vi e. HK 1a hai nhém con Dat HK = {ab | a €H,b EK}. Chitng minh rang: (i) Néu |H| > |G|/2 thi H =G. Gi) Néu |H| va |K| nguyén té cing nhau thi H NK = {e}. Gi) JAK] = |HIKU/IE IK]. re -yak rak=a'e wataer-ate (iv) Néu [G : H] va [G : K] nguyén t6 cing nhau thi G = HK. 3.38. Chiing minh ring Z; = Z, \ {0} clng v6i phép nhan 1a mét nhém ki chi khin ka mt s6 nguyén t6. Khi n= p la mot s6 nguyén t6 thi Zs la mot cyclic. Tu d6 hay chting minh a? = a (mod p) véi moi sé nguyén a va mi nguyén t6 p (Dinh li Fermat nhé). 3.39, ‘Trong nhém cdc phép thé S,. Dat H={0€S,|o(n) =n}. Chiing minh ring H 1 mt nhém con cita nhém S,. ‘Tinh ¢ =[S, : H]. Time Ap con {01,...,0,} cla S, sao cho S, viét dude didi dang hgp rdi hae ghép: S, = OH. itd co Gennes Ge HT. Lb He = (6:1) ea pep (ard 5 Genel! Give ra at i tel > H6) GH 54. DONG cAU NHOM is 1, Nhém con chuan tac va nhom thu ong Gia sit H 18 mét nhém con ca nhém (G. ghép trai: (G,.. Khi dé, ta e6 tap thuang ede! OIN= FIX eG} = (eH xe gy, 64van an ar ia eee my {6 think m6t nhém véi phép todn tung thich v6i phé| hi - Diéu nay dan dén edn pha aes Ser in 8 guy sic edn phai duta ra cdc dac tring f:G/HxG/H > G/H GY) oxy tré thanh mot phép todn trong G/H. Dé 14 nguyén nhan vi sao ngudi ta phét hién ra déi tugng sau day: Dinh nghia 4.1. Mot =e it H celia mot nhom (G,.) dude goi la mét nhém con chudn tac * cla G néu x“ ax € H véi moia EH vax €G. Dinh li 4.2. Cho H ld mét nhém con ciia mét nhém (G, .). Khi dé cdc khang dinh sau la tuong duang: () Hla mét nhém con chudn téc ciia G. (i) xH = Hx vdi moi x eG. Chitng minh. () > (ii). Lay y € xH, ta c6 y = xa voia © H. Khi dé b = xax €H va y = xa = bx € Hx. Vay xH C Hx, tuong ty ta cing chitng minh duge Hx ¢ xH. Do 6 xH =Hx. (i) > (i). Gia st a € H va x € G. Vi ax € Hx = xH, nén ax = xb, voi b EH. Ti diéu nay ta suy ra x~1ax = b EH. Vay H 1a mét nhém con chuan tac cla G. o Vidu 4.3, ( Trong mét nhém G thi ban than G va nhém con chi gom phan ti trung hoa cita G déu la cde nh6m con chudn tac cita G. (ii) Moi nhém con cia mét nhém giao hodn déu 1A nhém con chudn tac cia nhom dé, ql (iil) Nhém con SL,(R) cde ma tran vuéng thyc cép n c6 dinh thie bing 1 1a métnhém con chudn tac cia nhém tuyén tinh téng quat GL,(R). That vay, véiA€SL,(R) va X € GL, (IR), ta cd det(Xtax) = det(X) det(A) det(X) = det(A) = 1- Do dé X-1AX € SL, (R). ‘Chi din; DE bd sung cho ban tho ca Galois, nim 1869 C. Jordan (1838-1922) d dara khai niém nhém con chuan téc va khdi nigm nhém thutong. 65(iv) Trong nhém phép thé $5, vi 123 123 = > vidaep Sempes gu2 4% nes ; é éng phai la mét nhg dé kigm tra ring 0(0)) # (71)o2- Do d6 (ox) khong p hi con chudin tic ctia Sy f Dinh li 4.4, Néu H la mét nhém con chudn tdc ctia nhém (G,.), thi: @ Quy tée + 1G/HxG/H > G/H (xH, yH) @ xyH la mét phép todn trong G/H. Gi) (G/H,.) lap thanh mét nhém. Ching minh. (@ Ta can chi ra ring quy téc da cho 1 mét nh xa, nghia la néu x,H =x Va YH = yoH thi x,y,H = xyH. That vay, tit xyH = xH vA NH = yh tasuy rad =x7'x, €H va y;'y, €H. Do dé ta cé Cay" G2¥2) = HOT ea)y2 = Yee = (Fay, 719) EH. Diéu nay 6 nghia la x,,H =x,y2H. Vay ta nhn duge (i). (i) Do (xHyH)2H = xyzH = xH(yHen) nén tinh két hgp cia phép todn 1a ding. Dé thay phdn tit don vi dt (G/H,.) la eH =H, con phan tt nghich dao cia xH 1a x1H, Vay (G/H.!) la m6t nhém. 7 Dinh nghia 4.5. Gia sit H 1a mét nhém con chudn thc nhém G/H véi phép ton nhu trong Dinh li 4.4 duge nhém G trén nhém con chudn tac H. : Vidu 4. cia mot nhém G. Khi dé 80i 18 nhém thuong cle ‘Trong nh6m céng giao hoén cae sé nguyén Z thi nZ={na|aeZ} véi moi s6 nguyén duong n la mét nhém con cita Z. Do a chuan tac cla Z. Vi vay ta cé nhém thuong: ZinZ = (X=x+nZ|x eZ}, Dé thay ring nhém thuong nay chinh 18 nhém ede 16 (Znst)- 16. nZ 1A mot nhém co! ip thang du modulo * 66G- atv, 9b Bai tap 4.1. Ching minh ring moi nhom con cé chi sé 2 cla mot nhém G dau 1a mot nhém con chuan tac ctia G. Hay thit mé rong két qua nay. 4.2 Ta goi tm cla nhém (G,.) 1a tap C(G) = {a €G | ax = xa vdi moi x € GG}. Ching minh rng C(G) la mt nhém con chuén tac cita G. Tim tam cia nhém phép thé $3. 4.3. Hay tim mot vi du dé chting té rang, néu H la mét nhém con chuén tac ctia G thi khéng phai xax~ =a vdi moia€H vamoix€G. POS) 4.4. Cho nhém (G,.) va goi H 1a mét nhém con cia G sinh bdi tit cd cdc phin tit ed dang xyx1y™ cla G. Khi d6 H duge goi la nhém ede giao hodn tit cia G. Chéing minh rang: (a) H 1a mét nhom con chudn tac cha G va G/H 1A mét nhém Abel. (b) H i nhém con nhé nh4t eta G sao cho G/H lip thinh mét nhém Abel. (c) Tim nhém cdc giao hoan tit cia nhém phép thé S,. 4.5. Tim tat cd cdc nhém con chuan tac cita nhom $5. 4.6, Liét ké cdc phan tit cla cdc nhém thuong sau: @_ Nhém céng 32 trén nhém cng 152. (ii) Nhém nhan cdc cain phttc bac 15 cia don vj trén nhém nhan cdc can phite bac 5 céia don vi. iii) Nhém nbn cdc s6 thyc khdc 0 trén nhém con cdc s6 thyc duong. (iv) Nhém S$; trén nhém A; (xem Bai tap 3.33). 4.7. Ching minh ring giao cia mét ho cée nhém con chudn tac cia mét nhom G cling 1A m6t nhém con chudn tac cua G. 4.8. Cho H,K 14 hai nhém con ctia nhém (G,.). Dat HK = {ab |a€H,b €K} Ching minh ring HK 1a mét nhém con ciia G khi va chi khi HK = KH. 4.9. ‘Trong nhém cdc phép thé Sz, dit H = (0) va K = (a2), voi Abe? ut fle 3 aa(t3a) 27 Siok wisp Chiing minh ring HK khéng phai la mét nhém con cia S3. 672. Déng cdu nhom «7p! \ 1a hai nhom cho truéc. Mét anh x, Dinh nghia 4.7. Gid sit (G,.) va (@’,-) 1a hai ey = f(x)f(y) vig tit G dén G! dude goi IA mot dong cdu nhdm ne xy EG. mabe D)D, 2h Néu déng cdu f 1A mOt toan Anh thi f duigc goi l& mot toan cau. Néu ddng cfu f 18 mot don cfu thi f duige goi la motdon cau. iu f vita 1A don cdu, vita la todn clu thi f duige goi la mot dang ng Kai 1a mét dang cAu thi ta ndi rding G va G’ la hai nhdm dang cau va viet la G&¢ Vidu 4.8. : (@_Cho G 1A mét nhém. Khi dé anh xq déng nhat ide trén G la mot dong c va ciing 14 mét ding cAu, va idg duge goi la déng cau dong nhdt cua 6. Gi) Cho H 1a mot nhém con cia mot nhom G. Khi d6, anh xa i: H > G,ani 1a mt don chu va duge goi IA phép nhting chinh tac. Gil) Cho H 1 mgt nhém con chudn tée ctia mot nhém (G,.). Khi dé, tac. nhém thudng (G/H,.). Xét anh xa: Pp :G—>G/H XO xH. Khi 6 p(xy) = xyH = (xH)(yH) = p(x)p(y). Do vay p 1a mot ddng cit Hen ate P con ld mét to’n cau. Goi p 1a phép chiéu chinh tc hay toancé (iv) Goi (R*,.) A nhém nhan cée s6 thytc duong, sé thuc. Khi d6 dnh xa: con (R, +) lA nhom c6ng ct In: R* SR x Inx 1a mot dang cu. Vi vay, nhom cong oh | cée s6 thye va nhém nhan ede sb th dirvong 1aSnhuf nau ve tat eh eee’ ¥eva nhém nan céc s6 tH Ngu®i ta phat hién ra ring cée déi tuong quyét dinh tf - re anaes oe in ft etia cdc dat ciu nhém chinh Ia hach va anh etia nd. Cée dot cit aoe cia cd a dinh nghia sau: Ong nay dude xde dinh 4 Dinh nghia 4.9. Cho f :G— G’ la mét dén, hoa ctia G’, Khi dé ngudi ra goi Imf =F(G) Kerf ={x€G| f(x) 1a hach hay har nhén cla déng cdu f. 8 clu nhom. Goi e” 1& phan eit tru! eft nhém, la phan wi ru Ta dnh cia déng ha con Febase'y 68