UCK 474

UÇAK MOTOR TASARIMI

Yrd.Doç.Dr. Onur Tunçer

İstanbul Teknik Üniversitesi
TERMODİNAMİK YASALAR
 TERMODİNAMİĞİN SIFIRINCI YASASI

Bir sistemin sıcaklığı mutlak sıfıra doğru giderken bütün

süreçler durur ve sistemin entropisi en küçük değerine ulaşır.

T(K)=T(°C)+273.15
 TERMODİNAMİĞİN BİRİNCİ YASASI

Enerji ne yaratılabilir ne de yok edilebilir, ancak ve ancak korunur.

İŞ: Çevredeki moleküllerin hareketinde
Oluşan tekdüze (yeknesak) değişiklik. (W)

ISI: Çevredeki moleküllerin hareketinde

düzensizliğin artışı. (Q)

İŞ %20

ISI %80
Kütle debisine bölersek,
 TERMODİNAMİĞİN İKİNCİ YASASI

Kapalı bir sistemin entropisi hiçbir zaman azalmaz, ve

mümkün oldukça artar. Termo-dinamiğin ikinci yasası
evrene yönünü verir.

Orijinal Mürekkep Mürekkep

Çözelti Eklenir Çözülür

Entropi düzensizliğin ölçüsüdür.

 Saf Maddelerin Özellikleri
Özgül hacim

e: Birim kütle başına depolanan enerji

Maddenin durumu ile ilgili üç değişkenden

ikisi bilinirse diğer üçüncüsü hesaplanabilir.

Entalpinin tanımı

Sabit hacimdeki ısı kapasitesi

Sabit basınçtaki ısı kapasitesi

Isı kapasitesi oranı

Ses hızı

Mach sayısı

Toplam sıcaklık

Toplam basınç

Dinamik basınç

Kütle akım parametresi

Kütlenin Korunumu
Sürekli rejimdeki akışlar için,
 Momentumun Korunumu
Sürekli rejimde bir kontrol yüzeyine momentumun korunumu ilkesi uygulanacak olursa,
Akışkanın Yüksek Hızla Lüleden İtilmesinden Doğan İtki Kuvveti
Hero’nun Buhar Makinası
Leonardo da Vinci’nin Bir Çizimi
Frank Whittle
Messerschmidtt ME 262
BRAYTON ÇEVRİMİ
Ideal Brayton Çevriminin Isıl Verimi
 Gaz Türbin Tipleri
• Santrifüj
– Sıkıştırılmış hava motor çeperinin etrafında hareket eder.

• Eksenel
– Sıkıştırılmış hava doğrudan motorun ekseni boyunca
hareket eder.

• Santrifüj ve Eksenel Kombinasyonu

Sıkıştırılmış hava iki yönde de (hangi kademeden geçtiğine
bağlı olarak) hareket eder.
 Eksenel Akışlı Türbin

Çok
Kademeli
Eksenel
Kompresör

Merkez
şaft

İçeri alınan hava akımı merkez şafta paralel

bir eksende ilerler.
 Santrifüj Akışlı Türbin

Hava akımı motor

gövdesinin
etrafından
Santrifüj geçmeye zorlanır
Kompresör

İçeri alınan hava akımı motorun etrafında

dolaşır.
Santrifüj ve Eksenel Kombinasyonu
Türbin

Santrifüj
kompresör

İçeri alınan
hava akımı Eksenel
kompresör

İçeri alınan hava önce eksenel kademelerde sonra santrifüj

kademe tarafından sıkıştırılıp yanma odasına gönderilir.
 TURBOJET

General Electric J79 Turbojet art yakıcı ile birlikte

 TURBOPROP

Allison T56 Turboşaft

 TURBOFAN

General Electric CF6 Turbofan

Yüksek By-Pass Oranlı Turbofan Motorlarda Fan Çapı Karakteristik
Olarak Büyüktür (Pratt & Whitney JT-9D)
 Turbo Motorların Karşılaştırması
Turboprop Turbofan Turbojet
• Orta hızlar •Dahili pervane • Yüksek hız
•Orta boy uçaklar • Ses üstü hızlar • Mach 4
•Yüksek verim • Yüksek by-pass oranı • Düşük hava debisi
•Sınırlı uçuş hızı • Orta/yüksek verim • Düşük verim
•Dişli kutusu var • Dişli kutusu yok • Yüksek çalışma sıcaklığı

NOT: Havanın ram etkisiyle sıkışmasından dolayı en iyi kompresör

basınç oranı Mach 4’te sıfıra doğru gider.
En iyi kompresör basınç oranı 30:1 ses altı hızlar için
En iyi kompresör basınç oranı 10:1 @ Mach 2.
Mach 4 ve daha yüksek hızlarda kompresöre ihtiyaç yoktur; Ramjet.
Motor Tipleri ve Uçuş Koşulları Arasındaki İlişki
 Termal Verim

* Motordan alınan net düzenli iş yapma hızının (şaft gücü yahut kinetik enerji)
yakıt tarafından sağlanan ısıl enerji açığa çıkış hızına oranı
 İtki Verimi

•Motor gücünün uçağı itmede ne kadar verimli kullanıldığıdır. Uçak gücünün

(itki x uçak hızı) motordan alınan güce oranıdır.
 Toplam Verim

* Termal verimin ve itki veriminin bileşimidir. İtki sisteminin toplam verimini temsil
eder.
 Özgül İtki

* Motorun ürettiği itkinin motordan geçen kütle akım debisine (ki bunun çoğunluğu
havadır, yakıt debisi ihmal edilebilir) oranıdır.
 İtki Özgül Yakıt Sarfiyatı

* Birim itki için harcanan yakıtın miktarıdır. S ile gösterilir.

 Özgül Darbe (Isp)
* Birim itici madde kütlesi başına momentumda oluşan değişikliktir. Birimi saniyedir.

Etkin Eksoz Hızı Kg Eksoz Başına

Özgül Darbe
Motor (m/s, Enerji
(s)
kg·m/s/kg) (MJ/kg)

Turbofan
Motoru
29,000 3,000 ~0.05
(Gerçek V is
~300)
Katı Yakıtlı
Roket 2,500 250 3

Sıvı Yakıtlı
Roket 4,400 450 9.7

İyon İtki
29,000 3,000 430
Motoru

Değişik Teknolojilerin Özgül Darbelerinin Karşılaştırılması

Motorun Kanat Altına Takılması Halinde Akış Karakteristiği
Arka Gövdeye ve Yanına Takılmış 3 Turbofan Motoru
(McDonnell Douglas DC-10-30)
Motorların Kanat Üzerine Montajı
(VFW-Fokker 614)
Motorun Gövde İçerisine Montajı (SAAB Viggen)
Uçağın Yanına Takılan Hava Alıkları (SAAB Viggen)
 Motor Tasarımı

Parametrik Çevrim Performans

Analizi Analizi (Bütün
Çalışma
(Tasarım Noktası) Koşullarında)
 TASARIM SÜRECİ

1. Tasarım süreci belirli bir gereksinim tarafından başlatılır ve bu yine bunun

tarafından kısıtlanır.
2. Motor yahut uçak tasarımı gibi konularda birçok yapılabilir (erişilebilir)
çözüm mevcuttur ve bunlardan herhangi birisi tek yahut en iyi olarak
adlandırılamaz. Son seçim daima tasarım ekibinin yargısını içerir.
3. Tasarım süreci çoğu kez iterasyon (özyineleme) yolu ile olur ve bir önceki
adımda yapılan kabullerin doğru olmadığı bulunur ve tasarım süreci bu
aşamadan itibaren istenilen koşullara yakınsama sağlanana dek tekrar
edilir.
4. Çok disiplinli bir süreçtir. Sözgelimi gaz türbin motoru tasarımı en azından
termo-dinamik, aero-dinamik, ısı transferi, yanma, yapı, malzeme, imal
usülleri, enstrümantasyon ve kontrol gibi disiplenleri içerir.
5. Hepsinden önemlisi, karmaşık bir sistemin tasarımı tasarım ekibindeki
herkesin aktif katılımını gerektirir. Çünkü bir sistemin tasarımı diğer
sistemlerin tasarımı üzerinde etkilidir.
Pazar Araştırması Motor Spesifikasyonları Müşteri Gereksinimleri

Ön çalışmalar, çevrim
seçimi, turbo-makine
tipinin belirlenmesi
Tasarım
Aerodinamik Termodinamik Tasarım Noktası
Modifikasyonlar Noktasının Belirlenmesi Harici
Performans

Bileşenlerin aero-
Test Düzenekleri dinamiği
Tasarım
(Kompresör, Değişikleri Kontrol
yanma odası, v.b.) Mekanik Tasarım Sistemi
(Mukavemet, titreşim v.b.)
Tasarım
Değişikleri Ayrıntılı Tasarım ve İmalat

Test ve Geliştirme
Yeni Motor Versiyonları
İmalat Saha Hizmeti
Gaz Türbin Motorları İçin İstasyon Numaralaması (ARP 755A’ya göre)
# Konum
0 Serbest akım
1 Hava alığı girişi
2 Hava alığı çıkışı, fan girişi
13 Fan çıkışı
2.5 Düşük basınçlı kompresör çıkışı
Yüksek basınçlı kompresör girişi 6A
3 Yüksek basınçlı kompresör çıkışı
3.1 Yanma odası girişi
4 Yanma odası çıkışı
Lüle vanaları girişi
Soğutma akımı 1 girişi
Yüksek basınçlı türbin girişi
4.1 Lüle vanaları çıkışı
Soğutma akımı 1 çıkışı
Yüksek basınçlı türbin girişi
4.4 Yüksek basınçlı türbin çıkışı
Soğutma akımı mikser girişi
# Konum
4.5 Soğutma akımı mikser 2 çıkışı
Düşük basınçlı türbin girişi
5 Düşük basınçlı türbin çıkışı
6 Çekkirdek akışın miksere girişi
16 Fan by-pass akımının miksere
girişi
Mikser çıkışı
Art yakıcı girişi
7 Art yakıcı çıkışı
Eksoz lülesi girişi
8 Eksoz lülesi boynu
9 Eksoz lülesi çıkışı
Güç Dağıtımı ile Tahliye ve Türbin Soğutma Akımları Şeması
İşaret Komponent İstasyon
AB Art yakıcı 6A→7
b Yanma odası 3.1→4
C Kompresör 2→3
cH Yüksek basınçlı kompresör 2.5→3
cL Düşük basınçlı kompresör 2→2.5
d Difüzör (hava alığı) 0→2
f Fan 2→13
- Fan borusu 13→16
m1 Soğutma sıvısı mikseri 1 4→4.1
m2 Soğutma sıvısı mikseri 2 4.4→4.5
M Mikser 6→6A
n Eksoz lülesi 7→9
t Türbin 4→5
tH Yüksek basınçlı türbin 4→4.5
tL Düşük basınçlı türbin 4.5→5

Kompresör toplam basınç ve sıcaklık oranları

Kütle akım debilerini boyutsuz şekilde ifade etmek analizi kolaylaştırır.

Kütle Akım Şeması

İndis Tanım İstasyon
b Tahliye (bleed) akımı 3-3.1
C Motor boyunca çekirdek akış 2.5,3
c1 Yüksek basınç türbini yönlendirme vanası için soğutma akımı 3-3.1, 4-4.1
c2 Yüksek basınç türbininin geri kalanı için soğutma akımı 3-3.1, 4.1-4.4
F By-pass borusundan geçen fan akımı 13-16
f Ana yakıcı yakıt debisi 3.1-4
fAB Art yakıcı yakıt debisi 6A-7
0-9 Numaralı istasyondaki akış debisi